a, [a / A] is. dbl. Latin asıllı Türk alfabesinin ilk
İsmin hâl eki; ad
harfi. Ses bilgisi bakım ından geniş, düz, orta da­
mak ünlüsüdür. Çıkış anında ses yolu gerilmez. Ses
yolu açıklığında yedinci sıradadır. Ağız biraz açılır,
küçük dil geniz yolunu kapatır, dil hafifçe alçalır
ve öne doğru kayarak ses tellerinden gelen titreşim ­
li havaya yol verir. Titreşimli hava hiçbir engele
uğramadan ağız boşluğunda a sesi m eydana gelir.
Orta uzunlukta, boğaz yakınından ve donuk olarak
telaffuz edilir. Ağız boşluğu geniş, dudaklar düz
hâlde iken ağzın arka bölüm ünden çıktığı için ge­
niş, düz, kalın olarak nitelendirilir. S1 a ’dan z ’ye,
Baştan sona kadar, bütünüyle. || a tak ım ı, Seçme
oyunculardan kurulmuş oyun takımı.
a, [Ar. â T] (a:) is. Arap asıllı Türk alfabesinin ilk
harfi olan elif,
a, [Ar. a is. Arap asıllı Türk alfabesinin yirmi bi­
rinci harfi olan ayn harfi. Gırtlak ünsüzüdür.
-a-1, [-a- / -e-] yap. e. 1. İsimden fiil türetir: boşamak
(boş-a-mak), oynam ak (oy-un-a-mak) {eAT} (aynı),
bengiz-e-mek, kan-a-mak 2. Fiile durum, nicelik
anlamları katarak zarf yapar: geçe, güle güle. 3.
Yeterlik, sürerlik ve yakınlık bildiren birleşik fiil­
lerde esas fiil ile yardımcı fiil arasında bir zarf fiil
eki olarak yer alır: yapabilm ek (yap-a-bilmek), çı­
kagelmek (çık-a-gel-mek), bakadurm ak (bak-a-dur-
mak), gidedurmak (gid-e-dur-mak), düşeyazmak
(düş-e-yazmak). 4. Türettiği zarflar zamanla kalıp­
laşarak isim yapma eki durumunu almıştır; tam am ­
lanmış bir işin, tarzına bağlı olarak ortaya çıkmış
olan ürün anlamı katar: oya (oy-a), çevre (çev-ir-e),
koşa (koş-a "binaların üstüne konulan kalın yuvar­
lak m ertek”). 5. Fiil çatı değişimlerinde ettirgen ve
oldurgan fiillerin kuruluşunu sağlayan -r ekinden
önce gelerek bağlantı ünlüsü görevini üstlenir: git-
e-r-mek, göst-e-r-mek, kot-a-r-mak. 6. {eT} İsimden
fiil türetir, at-a-m ak (ad vermek)
-a-2, [-a- / -e- / -ı- / -i- /-u- / -Ü-] {eT} yap. e. Fiilden
fiil yapma eki; pekiştirm ede kullanılır, kal-a-mak
(saklamak).
- a 1, [-a / -e / -y-a / -y-e] çek. e.
durum eki. İsmi çekimli fiile, fiilimsiye veya edat­
lara bağlayan isim çekim eki; asıl sözcükteki anla­
m a “dönüş, yönelm e ” kavramı sağlar; “için, ile” e-
datlarının görevini üstlenir; yönelme durumu eki; -
e hâli eki. {eT} (aynı).
-a2, [-a / -e / -y-a / -y-e] çek. e. 1. “İstek, niyet, arzu”
kavramlarını ifade eder, “istek kipi” çekimini oluş­
turur; (eAT} (aynı): gel-e-y-im, al-a-sınız, yapayım
(bak-a-y-ım), gidesin (git-e-sin), yaza (yaz-a). 2.
K ök veya gövdesi ünsüz ile biten fiillerin geniş
zaman çekiminde bağlantı ünlüsü olarak görev alır:
git-e-r, geç-e-r, yaz-a-r. 3. Şart kipi ikinci teklik ya
da çokluk kişi çekimli fiillerin sonuna gelerek uyarı
anlamı katan ünlemler yapar; gel-se-n-e, bak-sa-n-
a, tut-sa-nız-a.
-a3, [-a / -e / -y-a /-y-e] {eAT} çek e. 1. Şimdiki zaman
çekim eki. 2. Geniş zaman çekim eki “-ar, -ır” de­
ğerinde kullanılır. “Kaynatsa, suyun içse midesin
arıda (arıtır)." M üfredat-ı İbni Baytar Tercemesi
3. Emir eki “-sın” değerinde kullanılır. “K im in
gönlü var ise bunda dura (dursun). " Süheyl ü Nev-
bahar. 4. Ulaç eki “-arak ve -ıp” değerinde kullanı­
lır, “Sen bu eve uça (uçarak) gelmiş olasın. " Man-
tıkuttayr. 5. “-ırsa, -arsa” anlam ında kullanılır.
"Sevdiğin kim gele (gelirse) odana sevinç eyle g ö ­
nül. ” Divan-ı Türki-i Basit 6. Ortaç eki “-acak” de­
ğerinde kullanılır. "Bilmezem bundan sonra başla­
rına ne gele (gelecek). ” Saadetname. 7. Bağ fiil “-
m ağa” değerinde kullanılır. “Yedi kişi, Peygamber
Hazretin göre (görmeğe) geldiık. ” Y üz Hadis Ter­
cümesi. 8. Dilek şert eki “-sa” değerinde kullanılır.
“îstimaından nola hayyolalar (hay olsalar). ” S -a
m ı? {eAT} -ar mı? -ır mı?- acak mı? -a-bilir m i?|| -
a y o ru r, {eAT} On beşinci yüzyıldan sonra şimdiki
zam an çekim eki olarak kullanılmaya başlamıştır;
bugünkü "-iyor; -maktadır; -makta " göreviyle kul­
lanılmıştır.
-a4, [-a /-e] {eAT} çek. e. 1. Yükleme durum eki (-ı) o-
larak kullanılır. "Sen meğer bu dine (dini) inkâr ey­
ledin. " Vahdetname. 2. Bulunma durum eki “-da”
A H I V S E M D İ . 7«
olarak kullanılır. “B ir bunun şekline (şeklinde) kişi mağa başlamak". "Aşk denizinin mevci başımdan
görmedim. ” Mantıkuttayr. 3. “..ile” anlamında kul­ aşageldi (aşmağa başladı). ” Eşrefoğlu.|| -a+ gör-
lanılır. “B iz mallarımıza, tavarlarımıza meşgul i- m ek, {eAT} 1. -mağa devam etmek. 2. -m a ğ a çalış­
dik. ” Münteha. 4. a değin” anlamında kullanı­ mak.,|| -a+ kom ak, {eAT} -ıverm ek; -ıp bırakmak.|| -
lır. “İğneden ipliğe âlemleri gözden geçirip... ” Alî ı+ tu ru r, {eAT} Seyrek olarak kullanılan şimdiki
Divanı. zam an çekim eki.
-a5, [-a / -e] {eAT} çek. e. Anlamı pekiştirm ek için - a 10, [Ar. â / yâ T/ y (a:) ünl. Ey!
em ir kipinin tekili sonuna eklenir. “E y dil gele (gel
a- [Fr. a-] önek. Başına getirildiği Fransızca kelim e­
de) sen Kalenderi ol. ” Tazarruname.
lere (-siz, -sız) anlamı katar, «a-normal, a-priori,
-a6, [-a / -e] yap. e. 1. Fiilden isim türeten ek. Fiilin
a-politik, a-sosyal»
belirttiği eyleme bağlı olarak oluşan, ortaya çıkan
durum veya nesne, yer, yöre kavramı katarak isim a 1, [a (yans.)] is. 1. Öksürme, balgam çıkarmayı an­
latan kök. 2. Anırm a, haykırm a ve bağırmayı anla­
ve sıfatlar yapar: dize, doğa, çevre, öte, sapa, yara.
tan kök. a-gır-m ak (anırmak)
2. Fiilden isim yapm a eki. Zamana bağlı veya za­
man kavramı taşıyan isim yapar: {eT} (aynı), oz-a a 2, [a] (a:) ünl. 1. Sevgi ve şefkat ifadesi katarak ça­
(önce), gece, süre. 3. Fiillerden ulaçlar yapar: ağla- ğırma, seslenme bildirir. «A yiğidin genci, ben
y-a, bat-a çık-a. 4. Bazı kelimelerin pekiştirmesin­ adamı gözünden tanırım.» Eflâtun Cem Güney 2.
de görev alır: sap-a+sağlam, düp-e+düz. 5. Eski A zarlam a ifadesi katarak seslenme bildirilir. «A
Türkçede zarf fiil eki olan bu ek Eski Anadolu uğursuz, yine kimin evini başına yıktın da dönüyor­
Türkçesinde kalıplaşarak edat yapar, gör-e, öt-e. sun?» Eflâtun Cem Güney 3. Y azıklanma ile bir­
-a7, [eT. -ğa /-ge > -a / -e] yap e. Geçişli fiillerden likte bir hatırlatm a bildirilir. «A kuzucuğum, sazım
sıfat yapar. {eAT} (aynı), kıs-ğa > kıs-a. y o k ki sözüm dinlensin.» E. Cem Güney 4. İnan­
-a8, [-a /-e] yap. e. İsim ler ve isim soylu kelimelerden m azlık veya şaşma bildirir. 5. Kabullenememe, ret
isim ler türeten ek. İlgili olma, dayanaklık etme bildirir.
kavram ı katarak isimler yapar: göze, tüze, ilke, er­ a3, [e / a] {eT} ünl. 1. Seslenme ünlemi; ey! [EUTS]
ke. göz-e, ög-e, uc-a. “anda sakıntım a! (o zam an düşündüm işte!)” 2.
-a9, [-a / -e / -ı / -i / -u / -ü / -y-a / -y-e / -y-ı / -y-i / -y- Şaşırmayı anlatır. [DLT]
u / -y-ü] {eAT} yap. e. 1. Fiillerden hâl zarf fiilleri a 4, [aha / â] (a:) {ağız}] e. İşte. [DS]
türeten ek. 2. Kurallı birleşik fiillerin kuruluşunda a5, [Far. â / yâ] (a:) {OsT} ünl. Hitaplardan sonra
yer alan tasvirî fiillerin başına getirilerek “yeterlik, “ey!” anlam ında kullanılır.
sürerlik, yaklaşm a” kavramları taşıyan birleşik fiil­ A. [A] kısalt. 1. as. A lay kelimesinin kısaltmasıdır. 2.
ler kurar, al-a+bilmek, bak-a+kalmak, düş-e+yaz- gök b. Alpha yıldızlar grubu 'nun sembolüdür. 3.
mak. "Ne gelür ne hod gide bilür öte. ” M iftahu’l- Avusturya’m a uluslararası trafik işaretidir. 4. biy-
Ferec. 3. İkilem eler kurar. “Kana kana içtim. ” kim. Yağda çözünen bir vitamin grubunun adı. (A
Tıbb-ı Nebevî. 4. “Görmek” tasvirî fiilinden önceki vitamini) 5. fiz. Elektrikte am per’in kısaltmasıdır.
fiile gelir ve istek kipi değerinde kullanılır. “Ulular 6. kim. Atom da kütle sayısm m sembolüdür. 7. müz.
gitdügi yolca gide gör. ” 5. Bugünkü “-m aya” gö­ Harfli notada la sesinin işaretidir. 8. B ir kâğıt boyu
reviyle eşdeğerdir. "... özr ide başladılar...” (A4:21cmx29,7cm) standardı. 9. tıp. Bir kan grubu
M iftahü’l-Cenne. 6. Bugünkü “-arak ve -ıp” zarf adı. 10. M adde sıralam alarında birinci’yi belirtir.
fiilleri gibi kullanılır. “... evvelki gökten geçe ikinci A kim. Argon ’un sembolüdür.
göge irişecek... ” M iftahü’l-Cenne. {eT}(aynı). sev-e
A.S. [Ar. ‘aleyh’is-selâm] ünl. Peygamberlerin adın­
baktı (severek baktı) S -a+ d u r, {eAT} 1. Gelecek
dan sonra “Selam onun üzerine olsun. ” anlamında
zamanın kesinliğini bildiren koşaç “-acaktır” “-ar,
- ı r ” değerinde kullanılır. “Mazluma sen kıyarsan söylenen duanın kısaltması,
Allah sana kıyadur (kıyacaktır). ” Niyazi Divanı. 2. a aa, [aaa] (a ’a:a:) ünl. G üçlü bir şaşma, inanmama
"-m aktadır” görevinde kullanılır. “Ecel ökçeni ba- anlatır.
suban kovadur (kovm aktadır)." Salâtinname.|| - aah , [a’ah] ünl. 1. {ağız} Olumsuzluk ve ret bildiren
a + d u rm a k , {eAT} Sürerlik (-makta olmak, -mak) halk ifadesi. [DS] 2. Pişmanlık bildirir. 3. Acıma
anlamı veren ek. "Ancak bakıcak temam atası gö- bildirir. 4. İstek, dilek bildirir. 5. Kızgınlık bildirir.
redurur (görmektedir) sanurdu." Yüz Hadis Ter­ a b 1, [ab /ap (yans.)] is. D üzensiz adım atma, sende­
cüm esi^ -a+ düşm ek, {eAT} Tezlik “-ı-vermek, -tır- leme, emekleme, şişmanlıktan yürüyememe du­
ı-ver-m ek" anlamı veren ek. “Cezire karşudan gö- rumlarını bildiren kök. ab-al abal, ab-ıl abıl.
rünedüşdi (görünüverdi)." Solakzade Tarihi.|| - a b 2, [âb / aw] (a:b) {eT} is. Av. [EUTS] [ETY]
a+gelm ek, {eAT} 1. Geçmişten beri olagelmek, da­
ima görülm ek anlamı verir. "Niçe sencileyin taze ab 3, [Far. âb ^jT] (a:b) {OsT} is. 1. Su. 2. mec. Şarap.
fidanın / Açılan gülleri solagelmiştir. ” Kâtibî. 2. 3. Kanlı göz yaşı. S a b a düşm ek, {OsT} Suya
« M & S U İ.7 5
düşmek, boşa çıkmak.|| âb -b âz, {OsT} Su cambazı.||
âb -b erîn , {OsT} Su kıyılarında görülen oyuklar.\\
âb-câm e, {OsT} Su kabı.|| â b -çerâ, {OsT} K ahvaltı.|[
âb-çîn, {OsT} Ölü yıkayıcıların kullandığı kurula­
ma bezi; peştemal.\\ âb -d âd e, {OsT} Su verilmiş.\\
âb -d ân , {OsT} 1. Su kabı. 2. Sidik torbası; mesa-
ne.|| â b -d â r, {OsT} 1. Sulu; taze. 2. Parlak. 3. Sağ­
lam bünyeli. 4. Nükteli. 5. Hoş; zarif; güzel. 6. Su
veren kimse; sucu.|| âb -d en d an , {OsT} 1. Şaşkın;
saf; bön. 2. Yenilmiş; mağlup.|| âb -d îh , {OsT} Gü­
zellik ve incelik katan. || âb -en d âz, {OsT} Su mü­
hendisi.|| âb-gîne, {OsT} 1. Billur. 2. Şişe; sürahi.
3. Ayna. 4. Elmas. 5. Sevgilinin kalbi. 6. Şarap. 7.
Gözyaşı. 8. Kılıç; kama; bıçak.\\ âb -g îr, {OsT} 1. Su
biriken yer; havuz. 2. Dokumacı fırçası. || âb-gûn,
{OsT} 1. Suya benzer. 2. M avi renk. 3. Gökyüzü. 4.
(Kılıç vb. için) parlak. 5. N işasta.|| âb-gûh-kafes,
{OsT} Gökyüzü. || âb-hîz, {OsT} Yükselen su dalga-
«.[1 â b -h u rd e, {OsT} Su içen.\\ âb -ı âbistenî, {OsT}
1. Sperm. 2. Bitkileri büyütüp besleyen su veya
yağmur).|| âb-ı adalet, {OsT} D oğruluğun verimli­
liği.|| âb-ı ah m er, 1. Kırmızı su. 2. Şarap. 3. M az­
lumun gözyaşı.|| âb-ı âşâm î, {OsT} 1. İçilebilir su ,||
âb-ı âteşîn, {OsT} 1. Ateşli su. 2. Şarap. 3. M azlu­
mun gözyaşı.\\ âb-ı âteş-m izâc, {OsT} 1. Ateş ya ra ­
dılışlı su. 2. Şarap.|| âb-ı âteşn âk , {OsT} 1. Ateşli
su. 2. Şarap. 3. Mazlumun gözyaşı.\\ âb -ı âteş-
p â re , {OsT} 1. Ateş parçası gibi su. 2. Şarap. || âb-ı
âteşnüm â, {OsT} 1. A teşi gösteren su. 2. Şarap. ||
âb-ı âteş-reng, {OsT} 1. A teş renkli su. 2. Şarap.||
âb-ı âteş-sây, {OsT} 1. Ateşlendiren su. 2. Şarap.||
âb-ı âteş-zede, {OsT} 1. Ateş vurmuş su. 2. Şarap.\\
âb-ı âzer-sâ, {OsT} 1. Ateş gibi su. 2. Şarap.|| âb-ı
bâde-reng, {OsT} 1. Şarap rengindeki su. 2. Kanlı
gözyaşı.\\ âb-ı b â râ n , {OsT} 1. Yağmur suyu. 2.
Yağmur.\\ âb-ı bek â, {OsT} 1. Sonsuzluk suyu. 2. -*■
abıhayat.|| âb -ı beste, {OsT} 1. Donmuş su; buz;
dolu; kırağı. 2. mec. Kristal; billur; şişe.|| âb-ı
bün, {OsT} Ağaç karası; ağaç çürüğü.-|| âb -ı câvid,
{OsT} 1. Sonsuzluk suyu. 2. -*■ abıhayat.|| âb -ı câvi-
dân, {OsT} I. Sonsuzluk suyu. 2. -*■ abıhayat.|| âb-ı
cevânî, {OsT} 1. Gençlik suyu. 2. abıhayat.|| âb-ı
ciğer, {OsT} 1. Ciğer suyu. 2. Gözyaşı.|| âb-ı ciğer-
hûn, {OsT} 1. Ciğeri kanayanın döktüğü su. 2.
Üzüntüden dökülen gözyaşı.|] âb -ı çeşm , {OsT}
Gözyaşı. [| âb-ı d ehân, {OsT} A ğız suyu; salya.|| âb-
ı dehen, {OsT} A ğız suyu; salya.]' âb -ı den d ân ,
{OsT} 1. Diş suyu; salya; tükürük. 2. Tükürülüp
atılmış nesne. 3. D işin güzelliği.\\ âb -ı dîde, {OsT}
l. Gözyaşı. 2. A lçak gönüllü bakış.\\ âb-ı dîde-i
câm, {OsT} 1. Kadehin gözyaşı. 2. mec. Şarap.|| âb-
ı engür, {OsT} 1. Üzüm suyu; şıra. 2. Şarap.|| âb-ı
ergavânî, {OsT} 1. Erguvan renkli su. 2. Şarap. 3.
Mazlumun gözyaşı.\\ âb -ı eyyâm , {OsT} 1. Günlerin
suyu. 2. Gün ışığı. 3. A y ışığı. || âb -ı fü sü rd e , {OsT}
1. Donmuş su; buz; dolu; kar. 2. Pelte. 3. mec. K ı­
AB
lıç; hançer vb. 4. Billur; kristal; âb -ı gerden-
de, {OsT} 1. Dönen su (billur). 2. Gök kubbesi.\\ âb-
ı güşt, {OsT} E t suyu.|| âb-ı giişade, {OsT} 1. A çıl­
mış su. 2. Sulandırılmış şarap; kötü şarap; beyaz
şarap. 3. Rakı.|| âb-ı güvâre, {OsT} İçim i güzel ve
sindirimi kolay î«.|| âb -ı haclet, {OsT} Utanç suyu;
utanmanın verdiği sıkıntı ile çıkan ter. || âb-ı h â r â ­
b a t, {OsT} 1. Harabelerin suyu. 2. M eyhanelerin
suyu; şarap.|| âb-ı h a ra m , {OsT} 1. H aram su; y a ­
sak su. 2. Şarap.\\ 3b-ı h asret, {OsT} 1. H asret su­
yu; 2. mec. A yrılık göz y a şı.|| âb-ı h â tır, {OsT} 1.
Anı suyu. 2. Güzel düş)| âb-ı hay ât, {OsT} l. H ı­
z ı r ’ıp içtiği söylenen ölümsüzlük suyu; bengisu. 2.
mec. Yumuşak ve tatlı su.|| âb-ı hay ât-ı la ’l, {OsT}
1. D udağın dirilten suyu. 2. Dudağın cana can ka­
tan niteliği.|| âb-ı h ay ât-ı tesliyet, {OsT} Avuntunun
canlandırıcılığı.\\ âb-ı hayvan, {OsT} -*■ ab-ı hayat;
bengisu.|| âb -ı h azân , {OsT} Sonbahar suyu; güz
yağm uru.|| âb-ı hufte, {OsT} 1. Uyuyan su. 2. D ur­
gun su. 3. Donmuş su; buz; kar, kırağı, çiy. 4. B il­
lur; kristal; cam; bardak; şişe. 5. Kınında duran
kılıç vb.|| âb-ı H ızır, {OsT} H ızır’ın içtiği söylenen
ölümsüzlük suyu; bengisu. | âb -ı h ü rşîd , {OsT} 1.
Güneşin suyu. 2. Gün ışığı. 3. Sonsuz canlılık veren
s«.|| âb-ı h u şk , {OsT} 1. Kuru su. 2. Billur; cam;
kristal. 3. Cam bardak veya kadeh. 4. Şişe. || âb-ı
İsk en d er, {OsT} 1. İskender suyu. 2. Abıhayat.|| âb-
ı işre t, {OsT} 1. İşret suyu. 2. Şarap. || âb-ı k â r,
{OsT} 1. İşin suyu. 2. Başarı; refah. || âb-ı k eb ü d ,
{OsT} 1. Mavi su. 2. Çin D enizi.|| âb -ı kevser,
{OsT} C ennet’te bir su. || âb-ı la ’lî, {OsT} 1. K ızıl su.
2. Şarap. 3. Gözyaşı.|| âb-ı lûtf, {OsT} 1. Lütfün
suyu. 2. Lütufkârlık.|| âb-ı M eryem , {OsT} i. M er­
yem suyu; M eıyem çeşmesi. 2. Hz. Meryem ’in doğ­
ruluğu ve iffeti. 3. Şıra; şarap.|| âb -ı m eygûn,
{OsT} 1. Şarap renkli su. 2. Şarap. 3. Gözyaşı.\\ âb-
ı m u allak , {OsT} 1. Boşlukta asılı duran su. 2.
Gökyüzü. 3. Güzellerin çenesi.\\ âb -ı m usaffâ,
{OsT} Arıtılmış jw.|| ab-ı m ü n ’akid, {OsT} 1. D on­
muş su; buz. 2. Kılıç, hançer vb. 3. Şişe; cam; bil-
lur.|| âb-ı m üncem id, {OsT} 1. Donmuş su. 2. B il­
lur; cam. 3. Hançer; kılıç.|| âb -ı m ü rd e, {OsT} A k ­
mayan su; durgun jm.|| âb-ı m ü rg â n , {OsT} 1. K uş­
ların suyu. 2. Suyu, götürüldüğü yerde içinden çı­
kan sığırcık kuşlarının çevredeki çekirgeleri yediği
efsanevi bir çeşme.|| âb-ı m ü rv a rid , {OsT} 1. İnci
suyu. 2. Aksu; katarakt. || ab-ı n âb , {OsT} 1. S a f su.
2. Şarap.|| âb -ı n â fî’, {OsT} 1. Yararlı su. 2. Şa-
rap.|| âb -ı n â r, {OsT} 1. Ateşin suyu. 2. Kırmızı şa-
rap.\\ âb-ı n â rd a n , {OsT} 1. Ekşi nar suyu. 2. K ır­
mızı şarap. 3. Kan. 4. Gözyaşı. || âb-ı neşât, {OsT}
J. N eşe suyu. 2. Sperm; meni.|| âb-ı p u h te, {OsT} 1.
Kaynamış su. 2. E t suyu. 3. Pelte. || âb -ı püşt, {OsT}
1. B el suyu; meni. 2. Omurilik.\\ âb-ı ren g în, {OsT}
1. Renkli su. 2. Şarap. 3. Gözyaşı.\\ âb-ı rev ân ,
{OsT} i. Akarsu. 2. mec. H ayat.|| âb-ı rez, {OsT} 1.
AB
A sm a kütüğünden damlayan su. 2. Şarap.\\ âb-ı
rezân , {OsT} 1. Asm a kütüğünden damlayan su. 2.
Şarap. | âb-ı rü , {OsT} 1. Yüz suyu. 2. Namus; şe­
ref; haysiyet.|| âb-ı rüşen, {OsT} 1. Parlak su; 2.
mec. Yüz suyu; namus; şeref; haysiyet; izzetinefis;
ırz; iffet; ikbal; itibar; m evki.|| âb-ı rüy, {OsT} 1.
Yüz suyu. 2. Namus; şeref; haysiyet. [| âb-ı sebük,
{OsT} 1. H a fif su. 2. Sindirimi kolay yiyecek veya
içecek.\\ âb -ı siyâh, {OsT} 1. Kara. su. 2. Tufan. 3.
Şarap. 4. Karasu; glokom. || âb -ı su rh , {OsT} 1.
Kırm ızı su. 2. Şarap.\\ ab-ı şakayık, {OsT} 1. Şaka­
y ık suyu. 2. Şarap. 3. Gözyaşı.\\ âb-ı şeng, {OsT} 1.
Havuz suyu. 2. Banyo.|| ab-ı şengerfi, {OsT} 1. A l
renkli su. 2. Şarap. 3. Gözyaşı\\ âb-ı şîrîn, {OsT}
1.Tatlı su. 2. Şerbet.|| ab-ı şör, {OsT} 1. Acı su. 2.
Tuzlu su.|| âb-ı şiir, {OsT} Tuzlu m || âb-ı ta ra b ,
{OsT} 1. Sevinç, coşku suyu. 2. Şarap.[| âb-ı telh,
{OsT} 1. Acı su. 2. Şarap. 3. Gözyaşı]] âb-ı tîğ,
{OsT} K ılıcın suyu.|| âb-ı yâkflt, {OsT} 1. Yakut
renkli su. 2. Şarap. || âb-ı yeh, {OsT} 1. Eriyen bu­
zun suyu. 2. Buzlu su.|| âb-ı zehre, {OsT} 1. Safra.
2. Şarap. 3. Şafak aydınlığı\\ âb-ı zer, {OsT} 1. Altın
suyu; yaldız. 2. Safran suyu. 3. Altın renkli şarap.||
âb -ı zerd, {OsT} 1. Sarı su. 2. Keder gözyaşı.\\ âb-ı
zindegânî, {OsT} D irilik suyu; bengisu. j| âb -ı zin-
degî, {OsT} D irilik suyu; bengisu. || âb-ı zîr-i kah,
{OsT} 1. Farkına varılmaksızm sızan su. 2. Gizli
yetenek; tanınmayan kabiliyet. 3. İkiyüzlü. 4. D ü­
zen; dolap; entrika. || âb-ı ziilal, {OsT} 1. Berrak su.
2. Billur; cam. 3. Altın renkli şarap. || âb-kend,
{OsT} I. Su geçidi; dere. 2. Havuz.|| âb -k û r, {OsT}
P is su y o lu veya çukuru.|| âb -n âk , {OsT} 1. Sulu. 2.
Islak; nemli. || âb olm ak, Erimek, su hâline gelmek;
tövbeyi bozmak. || â b -râ h , {OsT} Su yolu. || â b -râh e,
{OsT} S u y o lu .|| âb -rân e, {OsT} Su mühendisi.\\ âb-
seyr, {OsT} Su gibi akan.|| âb -sü v âr, {OsT} 1. Su
üstünde yüzen. 2. Su yüzeyindeki kabarcık.\\ âb-
sü v ârân , {OsT} Su veya şarap üzerindeki köpük­
ler,|| âb -şâr, {OsT} Su şarıltısı; şelale.|| âb-şîb,
{OsT} D ere gibi aşağılara doğru akan su; akarsu. ||
âb-şinâs, {OsT} 1. Sudan anlayan. 2. Su yolu yapan
kimse. 3. Gemi kılavuzu.|| âb -tâb , {OsT} Güzellik;
parlaklık,|| âb-tâbe, {OsT} 1. Su kovası; bah-çıvan
ibriği. 2. Güneş biçiminde yapılan mücevher. || âb ü
dân e, {OsT} Su ve ekmek.|| âb ü kil, {OsT} 1. Su ve
kil; yer. 2. Fani vücut.|| âb ü hevâ, {OsT} 1. Su ve
hava; 2. B ir yerin sağlık açısından taşıdığı yaşa­
nabilir iklim özellikleri.|| âb ü tâ b , {OsT} 1. Güzel­
lik; parlaklık; tazelik. 2. Yol; usul. 3. Ağustos.\\ âb-
vend, {OsT} Su kabı; maşrapa; bardak,\\ âb-verz,
{OsT} Suda oynayan; suda yüzen; yiizgeç.|| âb -y âr,
{OsT} 1. Sulayan; sulayıcı. 2. mec. Bolluk getiren;
bereketlendiren.\\ âb-yârî, {OsT} 1. Sulayıcılık. 2.
mec. Yardım. || âb -y âr-i him m et, {OsT} Himmet
yardım ı.|| âb-zîh, {OsT} 1. Su sızıntısı. 2. Gözyaşı.
ab4, [Ar. âb > Far. âb (a;b) {OsT} is. Ağustos ayı.
0IÜMIÜMtSü2lÛli.78
a b 5, [Ar. ‘ab (a:b) {OsT} is. Ayıp; kusur; eksik­
lik.
a b 6, -b b ı [Ar. 'abb ı_~p] {OsT} is. Işık.
a b a 1, [aba] {eT} is. Ayı. [DLT] S a b a başı, {eT}
D ağlarda yetişip bir tür hıyar gibi yem len dikenli
bir ot; y e r mürveri; çedene; kendirik; kendir otu,
(Cannabis sativa). [DLT]
a b a 2, [eT. aba / apa U] {ağız} is. 1. {ağız} Abla; büyük
kız kardeş; {eT} (aynı). [DS] 2. {ağız} Üvey anne.
[DS] 3. {ağız} Büyük anne; {eAT} (aynı). [DS] 4.
{ağız} Kaynana. [DS] 5. {ağız} Teyze. [DS] 6. {eT}
{eAT} Ana. [DLT] 7. {eT} Baba. [DLT]
a b a 3, - a ’i [Ar. lçabâ / ’aba (üstlük) > U ] (aba:) {OsT}
is. 1. Yünden dövülerek yapılan cüppe, hırka, po­
tur, çakşır, kalçın ve terlik yapım ında kullanılan
kaba ve kalın kumaş; çuha; kepenek; barak; çul;
keçe; şayak. 2. B u kumaştan yapılmış, yakasız
uzun ve bol üst elbisesi. 3. Bu tür kumaştan yapıl­
mış önü açık, bol derviş hırkası. 4. sf. Bu kumaştan
yapılmış olan (elbise ve eşya) «Başta abanı sarık,
tende hilâlî gömlek; / Belde lâhur şalı, üstünde o
som sırm a y e le k » M ehm et A kif Ersoy 5. mec.
Yoksulluk sembolü. «Aba da bir kebe de bir giye­
ne / Güzel de bir çirkin de bir sevene.» Atasözü. S1
a b a a ltın d a e r v a r, Giyim kuşam insanın gerçek
değeri için bir ölçü olamaz. || a b a altın d a n değnek
gösterm ek, 1. Üstü kapalı olarak tehdit etmek. 2.
Görünürdeki uysallığına uymayan gizli planları
bulunmak.\\ a b a a tm a k , {ağız} 1. Kendisini kurtar­
mak. 2. Birine y ü k olmak. [DS]|| a b a gibi atm ak ,
{ağız} 1. B üyük söz söylemek; mübalağalı konuş­
mak. 2. Palavra atmak; yüksekten atmak. 3. Oğüın-
mek. 4. (Kar için) lapa lapa, iri parçalar hâlinde
yağmak. [DS]|| a b a giym ek, D ervişliğe soyunmak.||
a b a güreşi, spor. Keçeden yapılm ış yele k giym ek
suretiyle yapılan bir güreş türü. || ab a kebe, {ağız}
Uygunsuz; densiz. [DS]|| ab ası y an ık , mec. Âşık,
sevdalı.|| ab ay a b ü rü n m e k , mec. Ö lm ek.|] ab a ye­
n in d en a tm a k , {ağız} Öğünmek. [DS]|| ab a y enin­
den yıldız gösterm ek, Kandırmaya çalışmak. || a-
b ay ı atm a k , Yükümlülükten kurtulmak; yapm ak
zorunda olduğu işleri devretmek veya bırakmak.\\
ab ay ı serm ek , Teklifsizce yerleşm ek; postu ser-
mek. || abayı y ak m ak , Aşık olmak, birine tutulmak.
a b a 4, [Ar. eb (baba) > âba U ] (a:ba:) {OsT} is. 1.
Babalar. 2. Atalar; erkek atalar. 3. mec. Büyükler;
ileri gelenler. S âb â -i ulviye, {OsT} Eski felsefe ile
yıldız biliminde, toprak, su, hava, ateş gibi ye r yüzü
güçleri ile insanların talihlerine hükmettiği sanılan
yıldızlara verilen ad; pederan-ı bülend. || âb â ve
ecdâd, {OsT} Atalar; babalar; dedeler.
a ’b a 5, [Ar. a‘bâ Ltl] (a-ba:) {OsT} is. 1. Yükler; a-
ğırlıklar. 2. Sorumluluklar. 3. Bir çift sandık veya
denk.
n M C E S H .7 7 ABA

a b ’ab, [Ar. 'ab 'ab vW *1] (ab-a:b) {OsT} is. Sözü kar­ bad şehrinde üretilen açık sarı renkli yarı mat, kalın
tarihî ipek kâğıt türü,
tımdan söyler gibi konuşan adam,
ab aft, [Far. âbâft c i U ] (a:ba:ft) {OsT} is. Çok sağ­
ab ab , [Ar. ebb > abâb (aba:b) {OsT} is. Otu çok
lam ve sık dokunmuş bir tür kalın kumaş,
olan yerler; çayırlar; meralar,
ab ag a, [Moğ. abagka / abaka] {eT} is. Babanın ağa­
ababil, [Ar. ebabil] {ağız} is. 1. Kırlangıç. 2. Kırlan­
beyi; babanın küçük kardeşi; amca. [Nevâyî] [Mü-
gıç yavrusu. [DS]
lıennâ]
ababiy et, [Ar. ‘ab'âbiyyet (ab-a:biyet) {OsT} a b ah a n , [? abakan / abahan] {ağız} sf. 1. Tembel; u-
is. Sözü kam ından söylermiş gibi konuşabilme. yuşuk. 2. Şaşkın. 3. Kaba adam. [DS]
a b -ab sü rd o , [Lat. ab-absurdo (saçma yoluyla anla­ a b a ju r, [Fr. abatre (kırmak) > abat-jour] is. 1. Lamba
tım)] is. man. Olmayana ergi, ışığının göze doğrudan gelmemesi için üzerine ge­
abacı, [aba-cı] is. 1. Aba yapım, üretim ve satım işi çirilen buzlu cam, kâğıt gibi maddelerden yapılmış
ile uğraşan kimse. 2. mec. Bedavacı, başkalarının huni biçimindeki örtü. 2. Abajur siperliği bulunan
sırtından geçinen; bedavadan yiyip içen; asalak. 3. m asa veya köşe lambası,
{ağız} Yalan söyleyen; atıcı. [DS] S ab acı kebeci, a b a ju rc u , [abajur-cu] is. Abajur üreten, satan kişi.
1. Olur olmaz kimseler. 2. {ağız) Uzak yakın akra­ a b a k 1, -ğı [abak] {ağız} is. Çocuk oyunlarında sayı;
ba, tanıdık ve dostlar. [DS]|| A ba kebeci, ya sen kama; gol. [DS] S1 a b a k a tm ak , {ağız} Oyunda gol
neci? 1. H iç ilgisi bulunmayan kimse. 2. "Sen bı­ atmak; sayı kazanmak; kama basmak. [DS]
rak da ilgililer konuşsun; sana da ne oluyor? ” an­ a b a k 2, [abak] {eAT} is. Put; suret; heykel.
lamlarında küçümseme yollu uyarma. a b a k 3, [abak] {eAT} is. Koku kutusu.
abacık, -ğı [aba-cık] {ağız} is. Anne. [DS] a b a k 4, [Lat. abacus > Fr. abaque] is. -*• abaküs,
abacılık, -ğı [aba-cı-lık] is. Aba yapım , üretim ve a b a k ı, [aba-kl] {eT} is. Bostan korkuluğu. [DLT]
giyecek yapımı, satımı işi.
ab ak ü s, [Yun. abaks > Lat. abacus] (a b a ’kus) is. 1.
abaç, -cı [aba-ç] {ağız} sf. (Çocuk için) annesi gibi; mim. Eski Yunan mimarisinde D or üslûbu sütunla­
annesine çeken; annesi ahlakında. [DS]
rın üzerindeki kare şeklinde, profili yayvan çanak
abaçı, [aba-çı] {eT} is. 1. Çocuk korkutulan hayalî bir biçimli başlıklar. 2. Birimlere göre sütunlara bö­
varlık; umacı. 2. A ğır basma; kâbus. [DLT] lünmüş tablodan ibaret basit parmak hesabı yap­
a ’bad , [Ar. ‘abd > a'bâd (a-ba:t) {OsT} is. Kö­ m ada kullanılan sayı tablosu,
leler. a b ak ü s, [Yun. abaks / Lat. abacus] is. mat. Dörtgen
a b a d 1, [Ar. ebed > âbâd a lj] (a:ba:d) {OsT} is. Son­ bir çerçeve içine onarlı sıralar hâlinde dizili sayı
boncukları.
suz gelecek zamanlar.
abal, [Ar. âbâl JM ] (a:ba:l) {OsT} is. Develer.
ab ad 2, [Far. âbâd jU ] (a.ba.d) {OsT} sf. 1. (Yer için)
bayındır; imar edilmiş, mâmur; şenlikli. 2. is. Yer, a b alak , -ğı [ab (yans.) > ab-a-la-k] {ağız} sf. 1. Tom ­
şehir, kent. 3. (Kelime sonlarına getirildiğinde) bul; şişman; etli. 2. is. M em e çocuğu. [DS]
çokluk, aşırılık, doluluk, bolluk bildirir. «Şeref- a b a la m a k 1, [aba-la-mak] {ağız} g ç l . f [-r] [-l(ı)-yor]
abat, Sadabat.» S1 a b a d etm ek, M utlu kılmak, ne­ Yeni elbise giydirip kuşatmak. [DS]
şelendirmek, donatmak, gönendirmek.\\ a b a d ol­ a b a la m a k 2, [ab (yans.) > ab-a-la-mak / apalamak]
m ak, Mutlu kılınmak, neşelendirilmek. {ağız} g ç sz.f. [-r] [-l(ı)-yor] 1. (Çocuk için) em ek­
a b a d a n 1, [aba-dan] {ağız} is. 1. Sofra örtüsü. 2. Bir lemek; arada sırada yürüm eye çalışmak; ilk adım ­
tür ince battaniye. 3. Geniş omuz örtüsü. 4. Kaim larını atmaya başlamak. 2. Yerde sürünmek; sürü­
kumaştan yapılma işlemeli ve cepkene benzer bir nerek yürümek; eğilip emekler gibi yürümek. [DS]
tür ceket; aba. [DS] fi1 ab ala y ıp gitm ek, A pal apal yürüm ek; payta k
paytak yürüm ek; topallayarak yürümek.
ab ad an 2, [Far. âbâdân j b U ] (a:ba:da:n) {OsT} sf. 1.
abalam ak^, [aba-la-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-l(ı)-
Mamur; bayındır. 2. Zengin.
yor] Korkmak. [DS]
ab ad a n 3, [Far. habbe (köpük) > aba-dan] {ağız} zf.
a b a la n m a k , [aba-la-n-mak] {ağız} dönşl. f [-ır] Bi­
(Konuşma için) mesnetsiz; dayanaksız; asılsız. [DS]
rinin üzerine çullanmak; abanmak. [DS]
abadan4, [hop / ab (yans.) > ab-adan] {ağız} zf. Ansı­
a b a lı1, [abalı] {eT} ünl. Bir şeyi azımsama sırasında
zın; habersiz; birdenbire. [DS]
söylenir. [DLT]
abadani, [Far. âbâdânı ^ybU ] (a:ba:da:ni:) {OsT} is. ab alı2, [aba-lı] sf. 1. Aba sahibi, aba giyen. 2. mec.
Bayındırlıklar; mamurluklar; şenlikler, Tasavvufa giren kimse; derviş. 3. Yoksul. 4. {ağız}
abadi, [Far. âbâdı tp M ] (a:ba:di:) {OsT} is. 1. Bayın­ Köylü. [DS] 5. Becerikli; yiğit. S ab alı firen k , {a-
dırlık; mamurluk; şenlik. 2. H indistan’ın Devleta- ğız} Kurnaz; cin fikirli. [DS]
ABA
a b a m ', [aba-m] {eT} zf. 1. Şimdi. [Gabaitı] 2. Eğer;
şayet. [EUTS] S1 ab am b irü k , Eğer; .şayet; bir de­
fa. [EUTS]
ab am 2, [Far. âbâm j*U] (a:ba:m) {OsT} is. 1. Kule. 2.
Güvercin kulesi. 3. Burçlarla ilgili bir işaret,
ab am ak , [aba-mak] gçl. f. [-r] [-b(ı)-yor] 1. (Çirkin
ve kusurlu bir kız için) birini kandırarak o kız ile
evlendirmek. 2. Kusurlu bir malı, malın kusurunu
gizleyerek ya da başka yollarla kandırmak suretiyle
birine satmak. 3. Bir şeyi birine zorla yaptırmak. 4.
Bir suçu, ilgisi olmayan birine yüklemek, iftira et­
mek. 5. Birini işten, çalışmaktan alıkoymak. 6. Gi­
yilecek bir nesneyi omzuna atmak,
abam u, [? abamu] {eT} sf. Daimi; ebedî; ölmez; men-
gü; bengü; sonsuz. [EUTS]
abam ulug, [abamu-luğ] {eT} sf. Daimi olan; ebedî;
bengü; ölmez. [EUTS]
ab an , [Far. âbân OU] (a:ba:n) {OsT} is. 1. İran tak­
vim inde Güneş yılının sekizinci ayına verilen ad. 2.
İran mitolojisinde bu ayda olacaklara hükmeden
meleğin adı. S âb ân -g âh , {OsT} Güneş yılının
onuncu günü. 2. Iran mitolojisinde bu onuncu gün­
le görevli melek.
a b a n a 1, [Far. âb-âne] is. 1. Suyu bol memleket. 2.
A na su.
a b a n a 2, [Yun. a-pona] {ağız} sf. Bedava. [DS]
ab a n d ırm a , [aba-n-dır-ma] is. Abandırmak işi.
ab a n d ırm a k , [aba-n-dır-mak] gçl. f. [-ır] 1. Birinin
abanma işini yapmasını sağlamak. 2. {ağız} Deveyi
yere çökertmek; ıhtırmak; diz çöktürmek. [DS]
abandone, [Fr. abandone] is. spor. Boksta taraflar­
dan birinin dövüşemeyecek duruma gelip maçı terk
etmesi.
a bang, [abang] (aban) {eT} e. Şart edatı; şayet; eğer.
[DLT] [EUTS]
abanges, [Yun. apangios] {ağız} sf. Beceriksiz; akıl­
sız; aklı kıt. [DS]
ab an i, [Ar. âbâni ^ U ] (âba:ni:) (OsT} is. 1. Krem
rengi pamuklu dokuma üzerine turuncu ipekle kas­
nakta işlenmiş kumaş. 2. sf. Bu tür kumaştan ya­
pılm ış elbise, sarık, bohça, yorgan yüzü ve kundak,
ab an la m ak , [aban-la-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-l(ı)-
yo r] 1. Yürürken adımlarını uzun atmak; geniş a-
dım larla yürümek; arşınlamak. 2. Bir engelden ve­
ya arktan atlayarak geçmek; uzun atlamak. 3. E-
meklemek; emekleyerek yürümek. [DS]
ab an m a , [aban-ma] is. Abanmak fiili ve durumu;
ardılma.
ab an m a k , [eT. abm-mak > aban-mak] dönşl. f. [-ır]
I. B ir şeyin üzerine kapanmak, gövdesinin büyük
bir bölümü ile üzerini kaplamak; çullanmak; da­
yanmak; istinat etmek; yaslanmak; yastanmak; yu­
mulmak. 2. Bir nesnenin üzerinden eğilip uzanarak
sarkmak; eğilmek. 3. Birinin veya bir şeyin üzerine
n u r c u . 7»
ağırlığının büyük bölüm ünü verecek şekilde yas­
lanmak. 4. {ağız} Birinin sırtından geçinmek; asalak
yaşamak; geçimini başkasına yüklemek. [DS] 5.
{ağız} Y üz üstü düşmek. [DS] 6. Yüz üstü yere uza­
nıp yatmak.
a b a n n a m a k , [aban-la-mak / abannamalc] {ağız} gçsz.
f M [-n(ı)-yor) 1. Abanlamak. 2. Koşmak. 3. Boş
yere bir iş yapmaksızın gidip gelmek. 4. Emekle­
mek. 5. Geniş adım larla bir yeri ölçmek; adım la­
mak. 6. Bir işe hızla girişmek; işe koyulmak. [DS]
abanoz, [Yun. ebenos / Ar. abnüs] (aba ’noz) is. bot.
1. H indistan’da yetişen sert, siyah ve ağır keresteli
bir ağaç (Diospyros ebenum). 2. Uzun süre su için­
de bırakılmak suretiyle siyahlaşması sağlanan ağaç.
3. argo. Genelev (İstanbul’un Abanoz semtinden)
4. sf. (Abanoz gibi) sert ve siyah olan. 5. sf. A ba­
nozdan yapılmış olan. 0 ab an o z kesilm ek, 1. A-
banoz gibi sertleşmek. 2. Kirden veya güneşten a-
banoz gibi kararmak.\\ ab an o z yü rek li, Acımasız
kişi.
abanozgiller, [abanoz-gil-ler] is. bot. Sıcak ülkelerde
yetişen 350 kadar türü bulunan kerestesi sert ve
siyah ağaççıklar familyası, (Diospyraceae).
ab an o zlaşm a, [abanoz-la-ş-ma] is. Abanozlaşm ak i-
şi.
ab an o zlaşm ak , [abanoz-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] 1.
(Kereste için) uzun süre suda bırakıldığında sert­
leşmek ve siyahlaşmak. 2. Güneşte yanmak; plaj­
larda güneşlenme yüzünden deri kalınlaşmak ve
esmerleşmek; bronzlaşmak.
a b an sız 1, [aban-sız] sf. Davranışları kaba, özensiz o-
lan.
ab an sız2, [ap+a/n-sız > aban-sız] {ağız} zf. Ansızın;
birdenbire; apansız. [DS]
a b a n la n m a k , [Ar. ahbâb + T. -la-n-mak] {ağız}
dönşl. f. [-ır] Tanışmak; arkadaşlık, dostluk kur­
mak. [DS]
ab ap u ş, [Ar. ‘aba + Far. püş J^L c-] (aba:pu:ş) {OsT}
sf. 1. A ba giyen; derviş. 2. Yoksul. 3. K eyif ehli;
rint.
a b a r 1, [Ar. b i’r > âbâr jU ] (a;ba:r) {OsT} is. Su ku­
yuları.
a b a r2, [Far. âbâr jUT] (a:ba:r) {OsT} is. Hesap defte­
ri. S â b â r-g îr, {OsT} H esap defterim tutan; muha­
sebeci; sayman.
a b a r a 1, [Ar. ‘abâre] {ağız} is. 1. Buğday ambarı. 2.
Hayvan yemliği. 3. Geniş delikli kalbur. 4. Buğ­
dayla karışık saman. [DS]
a b a ra 2, [Ar. (Suriye) ‘abbâra] {ağız} is. 1. Su değir­
menlerinde, suyun basıncını artırmak amacıyla ya­
pılmış huni şeklindeki büyük ağaç oluk. 2. Tarlada
suyıı akıtmaya yarayan üstü açık ağaç oluk; kanal.
3. Ç ift sürerken sabanın toprakta açtığı arklar; çizi.
ölülü HEtSÛEbl. 79
4. Ahşap köy evlerinin tavanlarında iki direk arası
boşluk. [DS]
a b arık , [abar-ık] (abarı:k) {ağız} is. Telaş ve heyecan
bildirir. [DS]
a b a rm a k 1, [ab (yans.) > abar-mak] gçsz. f. [-ır] 1.
Kabarmak. 2. Şişirilmek; abartılmak. 3. {ağız} Ken­
dine güvenmek. [DS]
a b a rm a k 2, [eT. apar-mak > abar-mak] {ağız} g ç l . f [-
ır] 1. Almak; alıp götürmek. 2. Alıvermek. [DS]
ab a rtı, [ab (yans.) > abar-t-ı] is. 1. B ir şeyi olduğun­
dan büyük ve aşırı gösterme. 2. ed. A şırılık sanatı;
mübalağa. 3. ünl. {ağız} Korkutm a bağırtısı. [DS] S
a b a rtıy ı b asm ak , {ağız} K arşısındakini korkulmak
için bağırmak. [DS]
ab artıcı, [ab (yans.) > abar-t-ı-cı] is. ve sf. Olayları
abartarak anlatmayı alışkanlık edinmiş kişi; palav­
racı.
ab artıcılık , -ğı [ab (yans.) > abar-t-ı-cı-lık] is. Bir
şeyi veya olayı olduğundan daha büyük veya aşırı
gösterme huyu; mübalağacılık,
ab artılı, [ab (yans.) > abar-t-ı-lı] sf. 1. Büyütmede
ölçüsüzce davranılmış; çok aşırı büyütülmüş; m ü­
balağalı. 2. Alışılmışın dışına taşan, yadırganacak
ölçüde. S1 a b a rtılı rol, tiy. Oyun esnasında je s t ve
mimiklere, sese aşırı rol yükleme; metne aşırı ek­
lemelerde bulunma.
ab artılm a, [ab (yans.) > abar-t-ıl-ma] is. Abartma
işine uğrama.
ab a rtılm a k , [ab (yans.) > abar-t-ıl-mak] edil. f. [-ır]
Birisi veya bir olay hakkında abartmada bulunul­
mak; abartmak işi yapılmak; mübalağa edilmek.
«Konu m edyada abartıldı.»
a b a rtm a , [ab (yans.) > abar-t-ma] is. 1. Aşırı önem
vermeden dolayı olduğundan büyük veya üstün
gösterme; mübalağa. 2. ed. Anlatım ı daha etkili ve
güzel kılm ak için bir olayı, bir düşünceyi veya ger­
çeği aşırı büyütme veya küçültme şeklinde yapılan
edebî sanat; mübalağa sanatı. 3. B ir metni okurken
dinleyicilerin ilgisini çekebilmek için sesi yükselt­
me, alçaltma yanında bazı ses ve heceleri uzatm a
gibi ses oyunlarına başvurmak. 4. Y azarken oku­
yucunun ilgisini çekmek için kelimelerle aşırı süs­
leme yapm ak sanatı; tumturak. S a b a rtm a sa n a t­
ları, 1. Çok sık kullanılmış akla yatkın abartmalar
(Tebliğ); 2. Çok seyrek kullanılmış akla yatkın a-
bartmalar (İğrak); 3. A kla yatkın olmayan ve hiç­
bir kimse tarafından kullanılmamış abartmalar
(Gulüv).
ab artm acı, [ab (yans.) > abar-t-ma-cı] is. Bir olayı
olduğundan daha büyük ve aşırı göstermeyi huy
edinmiş kişi; abartıcı; mübalağacı,
ab artm acılık , -ğı [ab (yans.) > abar-t-ma-cı-lık] is.
B ir olayı olduğundan daha büyük ve aşırı gösterme
tutumu; abartıcılık; mübalağacılık.
a b a rtm a k 1, [ab (ya«i.j>obar-t-m ak / abar-t-mak ?
ABA
g çl.f. [-ır] 1. Bir şeye olduğundan çok
önem vermek; aşırı büyütmek; büyüksemek; bü­
yütm ek; dallandırmak; izam etmek; m übalağa et­
mek; şişirmek. 2. B ir olayı aktarırken aşırı davran­
mak; ölçüyü kaçırmak. {eAT} (aynı) 3. Alışılmışın
dışında gerçekleştirmek. 4. {ağız} Yalan söylemek.
[DS] 5. {ağız} Aşırı övmek; pohpohlamak. [DS]
a b a rtm a k 2, [apar-t-mak / abartmak] gçl. f. [-ır] 1.
Aşırmak; çalmak. 2. Takas yapmak; değiştirmek,
a b a rtm a lı, [abar-t-ma-lı] sf. ve zf. Abartılmış olarak;
abartılı; ilaveli; mübalağalı,
a b artm asız, [abar-t-ma-sız] sf. ye zf. 1. Aşırı ve
ölçüsüz bir durumu bulunmayan; gerçekte olduğu
gibi. «Makalelerde, ileri sürülen görüşler abart­
m asız ele alınm alıdır.» 2. İnanılm ası m üm kün ol­
masa bile gerçekte olduğu gibi; mübalağasız; hilaf­
sız. «Uludağ ’daki kar abartmasız iki metre vardı.»
abası, [aba sub > aba-sı] {eT} is. Eski Türk inancında
kötü ruhlara verilen ad.
ab aş, [aba-ç / abaş] {ağız} ünl. Sevgi ifadesi ile söy­
lenen kız kardeş sözü. [DS]
abaşo, [İt. abasso (aşağı)] (a b a ’şo) sf. dnz. Gemi
yelkenleri için "Aşağı indir! ” komutu,
a b a t, [Far. ibt > âbât -WU] (a;ba:t) {OsT} is. Koltuk
altları.
abayı, [Ar. kaba / ’aba (üstlük) > ‘abâyî] (aba.yi)
{OsT} is. Keçi kılından yapılan bir dokuma ve giye­
cek.
a b a y ta ra n , [Ar. ‘abaysarân o l {OsT} is. Kekik
gibi güzel kokulu bir ot; biberiye; mercanköşk,
a b ay tı, [? abaytı] {ağız} sf. 1. Çirkin. 2. Kötü huylu.
[DS]
ab az, [? abaz] {ağız} sf. 1. Fesatçı. 2. İddiacı; inatçı.
3. Dangalak. 4. Şişman; etli; gürbüz. 5. is. Ayı yav­
rusu. [DS] S ab az ab az olm ak, R engi solmak;
benzi uçmak; kansız hâle gelm ek || a b a z ab az ye­
m ek, Ağzını doldura doldura yem ek; obur gibi
yutmak. || a b az ab az y ü rü m ek , Büyük adım lar ata­
rak yürüm ek; sallapati yürümek.
A baza, [abhaz] is. 1. B ir Kafkas kavmi. 2. B u ka­
vim den olan kimse; Abhaz.
A bazaca, [Abaza-ca] is. Abazalarm konuştuğu dil.
56 çeşit sesleri vardır. Tamlama ve cümle yapısı
bakım ından Türkçe’ye benzer,
ab azan , [Çing. habe (yiyecek) > abazan ?] is. argo.
1. Uzun süre cinsel ilişkide bulunm adığı için şid­
detli bir arzu içinde bulunan erkek. 2. Aç ve yoksul
kimse. S ab azan k alm ak , Uzun süre cinsel ilişki­
de bulunamamış olmak.|| ab a z a n olm ak, Kadına
karşı istekli olmak.
ab azan lık , -ğı [abaz-an-lık] is. Uzun süre cinsel iliş­
kide bulunam ama hâli,
ab azım ak , [abaz-ı-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] 1. (Ağaç
A BA
için) kabarmak; şişmek. 2. (Yara için) şişmek. [DS]
ab azırm ak , [aba-z-ır-mak] gçsz. f. [-ır] {ağız} 1. U-
zun süre yorucu işlerde çalışmaktan dolayı yorgun,
hâlsiz düşmek. 2. İçi boşalmak; içi çürümek; kof­
laşmak. [DS]
abba, [Aramca. abba (baba)} is. 1. Doğu kilisesinde
piskoposlara verilen ad. 2. {ağız) Dede; büyük ba­
ba. [DS] 3. Yabancı büyük kadın veya kız.
ab b ak , -ğı [ap+a/k / abbalc ^T] {ağız} s f 1. Bem be­
yaz. {eAT} (aym) 2. Beyaz tenli; sarışın. 3. Kel; saç­
sız. [DS]
abbas, [Ar. ‘abbâs j-Lp] (abba:s) {OsT} is. Aslan.
A bbasi, [Abbâs (Hz. M uham m ed’in amcası) > A b­
basî (abba:si:) sf. 1. Hz. M uham m ed’in am­
cası A bbas’m soyundan gelen halife ailesi ile ilgili.
2. İslam tarihinde Emevilerin yerini alan halifeler
hanedanı. 3. is. Bir mecidiye değerindeki eski bir
İran parası.
ab b az, [Far. âb (su) + bâz (oynayan) i_jT] (a:b-
ba:z) {OsT} is. Su cambazı,
abbi, [Ar. habbe] {ağız} is. Darı. [DS] S abbisi b aşı­
na, Darısı başına.
abca, [abı-ca / abu-ca] {ağız} is. Amca. [DS]
abcal, [apış / apıç > apıç-al > abcal ?] {ağız} sf. Bir
sakatlığı olmadığı hâlde topal gibi yürüyen. [DS]
ab cal abcal y ü rü m ek , {ağız} İki yana çokça eğile­
rek yürüm ek; ördek gibi yürümek. [DS]
abcalak, -ğı [abcal-a-k] {ağız} sf. -*■ abcal. [DS]
abcalam ak , [abcal-a-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-l(ı)-
yor] Bacaklarını ayırarak yürümek. [DS]
abcallam ak, [abcal-la-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-l(ı)-
yor] 1. Sık ve telaşlı adımlarla yürümek. 2. Boca­
lamak; şaşırmak. 3. Büyük adımlarla yürümek.
[DS]
abçı, [ab (av) > ab-çı / aw-çı] {eT} is. Av hayvanları­
nı bir yere doğru süren; avcı. [ETY] [ÎKPÖy.]
abd, [Ar. ‘abd -v*] {OsT} is. 1. A llah’a göre insan. 2.
Köle; bende. S ab d -i âsim , Suçlu kul.|| ab d -i dâl,
K asıtsız olarak yolunu kaybeden ve sahibinin evini
bulamayan köle. || abd-i m ah cu r, Nikâh, alım sa­
tım, borç, rehin gibi bir takım kişisel tasarrufları
yapm aktan yasaklı köle.\\ ab d -i m asu r, Düşmana
esir düşen köle.\\ abd-i m ezun, M utlak y a da bedel
karşılığında azat edilebilmesi için ticaret yapm ası­
na izin verilen köle.|| abd-i m ü şterâ, Para ile satın
alınmış köle.
a b d al, [Ar. bedel / bedii (tanık) > abdal J l-ij] (ab­
da:!) {OsT} is. tasvf. 1. Nefsini terbiye etmek üzere
dünya işlerinden uzaklaşarak Allah’a ibadet ve zik­
re yönelmiş kimse; abit; zahit; veli; sofu; derviş.
{eAT} (avni) 2. Bir şeye akıl yormaz, kalender yaşa­
yışlı gezgin dervişler; Kalenderiye grubunun serse­
O ie iİ lC E S Ü M .B o
ri dervişleri. 3. {ağız} Düğünlerde davul zum a çal­
mak suretiyle insanları eğlendiren kimse; abdal
davulcuları. [DS] 4. Perişan kılıklı kimse. 5. {ağız}
Dilenci. [DS] 6. (15. yy.dan sonra) dervişlerin kılı­
ğına bürünerek dolaşan akıl hastası; deli; meczup;
mecnun; divane; tilbe; ahmak; bön. {ağız} (aym)
[DS] 7. Temiz yürekli, hile bilmez; safderun. 8.
{ağız} Çingene. [DS] 9. {ağız} Serseri. [DS] 10. {ağız}
Sünnetçi. [DS] 11. {ağız} Avare. [DS] 12. {ağız}
Tembel. [DS] 13. {ağız} Beceriksiz. [DS] 14. {ağız}
İtibarsız. [DS] 15. {ağız} Tamahkâr. [DS] fi1 A bd ala
m alu m o lur, B ir işin olacağını bazı kişiler önce­
den sezince, onun doğru bildiğini yarı şaka ile ifa­
de etmek. (Türkçe aptal kelimesi ile karıştırılarak)\\
A b d al a ta binm iş, bey o ldum sanm ış, Layık ol­
madığı bir makama geçen kimsenin kendini oraya
layık görm esi.|| A b d al dili, A n a d o lu ’da Abdal,
Geygel ve Carcar adı verilen Yörüklerin kendi ara­
larında konuştukları gizli dil. || A bdalın k a rn ı do­
y unca gözü p a b u ç la rın d a o lur, K endi çıkarını
düşünen kimselerin dostluğu ancak işi bitinceye
kadar sürer. \\ a b d a l otu, {ağız} Afyon; esrar. [DS]
ab d a la n , [Ar. abdal > abdâlân o^l-bT] (abda:la:n)
{OsT} is. Abdallar,
a b d a llan m ak , [abdal-la-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır]
Dilenmek. [DS]
a b d a n , [Far. âb-dân jl-U ] (a:bda:n) {OsT} is. Su ka­
bı.
a b d a r, [Far. âb-dâr (su tutan) jİJuT] (a:bda:r) {OsT}
sf. 1. (M eyve için) taze ve sulu. 2. Suyu bol; sulak.
3. (M ücevher için) renkli ve parıltılı. 4. mec. (Söz
ve şiir için) güzel nükteli, ince ve zarif anlamlı. 5.
(Kılıç, kama vb. için) keskin, parlak ve zağlı,
ab d en d a n , [Far. âb-dendân jİJiJoT] (a:bdenda:n)
{OsT} is. Şaşkın; saf; bön.
abdeslik, -ği [abdest > abdes-lik] {ağız} is. 1. Evlerde
el yüz vb. yıkanan yer. 2. Banyo. [DS]
ab d est, [Far. âb (su) + dest (el) o*-JbT] {OsT} is. 1. El
suyu. 2. İslam iyet’te ibadetten önce K ur’an’da em-
redildiği gibi dirseklere kadar elleri, yüzü ve ayak­
ları yıkamak, başı ve kulakları meshetmekten ibaret
olan temizlik. 3. örtmece. Dışkı; idrar. S ab d est
a lm ak , İbadet öncesinde fa r z ve sünnetlerine riayet
ederek temizlenmek. «Abdest aldılar, namaz kıldı­
lar, tekbir çektiler, helalleştiler.» Ömer Seyfettin.||
ab d est b ozm ak, K üçük veya büyük tuvalet ihtiya­
cını gidermek.]] abd esti bozu lm ak , Abdestin şart­
larından birini kaybetmiş olmak, yeniden abdest
alma gereği olmak.]] ab d esti gelm ek, Tuvalete
gitm e ihtiyacı duymak.]] ab d estin d e nam azın d a,
İbadeti ile m eşgul dindar (kişi).]] abdestinden
şü p h e o lm am ak , Kendisine güveni tam olmak.}]
abdestsiz yere b asm am ak , D inî emir ve yasaklara
B » 1 I Ü I C İ S ö M .8i
uymakta titiz davranmak.\\ ab d e st tazelem ek, A b­
desti bozulmadığı hâlde tekrar abdest almak.
«M escit odasının önündeki taş yalakta, iki büklüm,
abdestini tazeliyordu.» Ömer Seyfettin.|| ab d est
verm ek, Birini kusurlu davranışı veya dikkatsizliği
yüzünden azarlamak, uyarmak, dikkatini çekm ek;
abdest aldırmak. {eAT} (aym) || ab d est virm ek ,
{eAT} iyice darılmak; haşlamak.
abdestan, [Far. âbdest-ân O^JuT] (a:bdesta:n) {OsT}
is. Su ibriği.
abdestbozan, [abdest+boz-an] is. Tenya, kıl kurdu.
S ab destbozan otu, bot. Gülgillerden güzel koku­
lu kan kırmızısı çiçekler açan bir ot, (Poterium
spinosum).
abd estd an , [Far. âbdest-dân (a:bdestda:n)
{OsT} is. Su ibriği,
abdesthane, [Far. âbdest-hâne ^Uüu»JüT] (abdestha:-
ne) {OsT} is. 1. Abdest almak için özel olarak ya­
pılmış yer. 2. Doğal boşaltım ihtiyaçlarının gideril­
diği yer; ayakyolu; hela; kenef; memişane; memşa;
tuvalet; yüznumara; W C; 00.
abdestli, [abdest-li] sf. (Kişi için) abdest almış ve ab­
desti bozulmamış olan,
abdestlik, -ği [abdest-lik] is. 1. Abdest alm ak için
özel olarak yapılmış yer. 2. Eskiden abdest almak
için giyilen kolları kolayca sıvanabilen geniş ve
hafif elbise. 3. {ağız} Eski din adamlarının en üste
giydikleri önü açık boy elbisesi. [DS]
abdestsiz, [abdest-siz] sf. 1. (Kişi için) abdesti bo­
zulmuş olan, ibadet edebilmek için abdest almak
zorunda olan. 2. mec. G ünaha girmiş olan. 3. {ağız}
Korkmaz, çekinmez; senli benli; saygısız. [DS]
abdi, [Ar. ‘abd (köle, kul) > ‘abdı < j^ ] (abdi:) {OsT}
sf. 1. Köleye ait. 2. Hizmetkâra ait.
abdiâciz, [Ar. > Far. ‘abd âciz (abdia:ciz)
{OsT} sf. Aciz kul; (Alçak gönüllülük ifade etm ek
üzere söylenir.)
abdiyet, [Ar. abdı > abdiyyet] {OsT} is. T annya kul­
luk etme; ibadet etme; kulluk,
ab d ü lb atın , [Ar. ‘abd’iil-batn ljk JI j ^ ] {Os T} sf. O-
bur.
abdülleziz, [Ar. habbü’l-lezîz Jj.jJJI <_-=-] {OsT} is. 1.
Akdeniz çevresi ile A frika’nın kum luk alanlarında
yetişen, eskiden papirüs yapılan çok yıllık bir ot,
(Cyperus esculentus). 2. Bu bitkinin yenebilen, tatlı
ve bol nişastalı küçük yer altı yumruları; yer bade­
mi.
abdüsselam , [Ar. yabruh’uş-şanem {OsT}
is. bot. Kökü küçük bir adama benzer bitki; adamo­
tu, (M androgora offıcinarum ).
abe, [a (yans.) + be (yans.)\ {ağız} (a'be) ünl. “H ey”
anlamında kullanılan bir seslenme ve dikkati çek­
me sözü. [DS]
AB E
ab ece1, [A-Be-Ce] is. Alfabe; elifba. (Alfabemizdeki
ilk üç harfin okunuşu alınarak yapılmış yeni keli­
me.)
abece2, [Ar. ‘abece {OsT} is. Ahmak kimse,
abecesel, [a-be-ce-sel] sf. 1. Alfabe ile ilgili. 2. A lfa­
betik. 3. Alfabedeki harf sırasıyla,
abeci, [? abe-ci] sf. argo. 1. Aptal. 2. {ağız} Palavracı.
[DS]
abede, [Ar. ‘âbid > ‘abede {OsT} is. İbadet e-
denler; tapanlar. S abede-i esnam , Puta tapanlar.\\
abede-i evsân, Puta tapanlar.
abefşan, [Far. âb-efşân uUsl l_jT] (a:befşa:n) {OsT}
sf. 1. Su saçan. 2. {OsT} İşeyen. S âbefşân etm ek,
{OsT} İşemek.
abeft, [Far. âbeft c*ijî] (a:beft) {OsT} is. Çok sağlam
ve sık dokunmuş bir tür kalın kumaş,
abek, [Far. âbek -iU] (a:bek) {OsT} is. 1. Sulu şeyler;
içi su dolu nesneler. 2. Cıva. 3. Sivilce; çıban; ka­
barcık.
a ’bel, [Ar. a'bel J^pl] (a-bel) {OsT} sf. 1. (Taş için)
çok sert. 2. is. Taşlık dağ.
ab end am , [Far. âbendâm fl-ul >_J] (a.bendâm) {OsT}
is. Güzel ve yakışıklı boy bos; düzgün endam,
ab erasy o n , [Lat. aberare > Fr. aberration] is. fiz. 1.
Sapma; inhiraf. 2. mec. Sapıtma. 3. gök b. Yer y ü ­
zündeki bir gözlemcinin ışığın hızına göre göz ardı
edilemeyecek bir hızla yer değiştirmesi sonucu
meydana gelen optik kayma; sapınç,
a b e ra t, [Ar. ‘abre > ‘aberât olj^t] (abera. t) {OsT} is.
Gözyaşları.
abes, [Ar. ‘abes < i^] {OsT} sf. 1. Akla ve sağduyuya
aykırı olan; mantık dışı; saçma. 2. Gereksiz, boş
yere; lüzumsuz; malayani. 3. Yersiz; münasebetsiz.
4. Karışık; düzensiz. S1 abese irca, man/. Olmaya­
na ergi metodu.\\ abes-gû, Boş söz söyleyen; saçm a
sapan konuşan. |[ abes kaçm ak , Uygun düşmeyen,
yersiz ve gereksiz sözler, davranışlar. || abesle işti­
gal etm ek, Gereksiz ve boş şeylerle zam an harca-
m ak.|| abesle u ğ raşm a k , Gereksiz ve boş şeylerle
zam an harcamak, {eAT} y e l kovmak; ye l koğmak.
abese, [Ar. ‘abese {OsT} is. "Yüzünü ekşitti” an­
lamında Abese Suresinin ilk kelimesi. S A bese
Suresi, K u r ’an-ı Kerim ’in sekseninci suresinin adı.
abesen, [Ar. ‘abeş-en lv>] (abe ’sen) {OsT} zf. B oşu­
na; lüzumsuz yere,
abesi, [ebe-s-i / abesi] {ağız} is. B ir işin ustası. [DS]
abesiyat, [Ar. ‘abeşiyyât o L ^ -] (abesiya;t) {OsT} is.
1. Boş ve gereksiz şeyler. 2. A kla ve mantığa aykırı
şeyler.
abeslik, -ği [abes-lik] is. 1. Abes olma durumu. 2.
Akla, mantığa aykırı olm a durumu.
ABE
ab eş1, [? abeş] {ağız} sf. 1. Dönek; hileci. 2. Çirkin;
kötü. 3. Gülünç. 4. Saçma sapan. 5. Söz dinlemez;
aksi. 6. (Hayvan için) insana yakın olmayan; yaba­
ni. [DS]
abeş2, [Ar. abraş => abeş ?] {ağız} is. 1. Kula rengin­
de at. 2. A çık pem be renk. 3. Aim akıtmalı hayvan.
4. Derisi alacalı hayvan veya insan. [DS]
abeşiverm ek, [aba-mak > aba-ş-mak > abaş-ı+ver-
mek] {ağız} gçsz. f. [-ır] Sarmaşmak; kucaklaşmak.
[DS]
abet, [Rus. obat] {ağız} is. Öğle yemeği. [DS]
abgâh, [Far. âb-gâh ol£J] (a:bgâ:h) {OsT} is. 1. Su
biriken yer; havuz. 2. anat. K am ın üst bölüm ü, ka­
burgaların hemen alt kısmı,
abgine, [Far. âb-gîne -uXT] (a:bgi:ne) {OsT} is. 1.
Cam; kristal; billur. 2 . Kadeh; sürahi; şişe. 3. A y­
na. 4. Elmas. 5. Kılıç; hançer; bıçak. 6. mec. Şarap;
âşığın gözyaşı; âşığın kalbi.
ab g û n , [Far. âb-gün û j£ j ] (a:bgû:n) {OsT} sf. 1. Su
rengi. 2. M avi; gök mavisi,
ab h an e, [Far. âb-hâne ajUs-T] {Os T} is. 1. Tuvalet;
abdesthane. 2. Lağım çukur,
ab h e r, [Ar. ‘abher j ^ ] {OsT} is. bot. Nergis,
ab h erî, [Ar. ‘abherî j ^ \ (abheri:) {OsT} sf. Nergis
kokulu.
ab h erin , [Ar. 'abher > Far. ‘abherîn y . . ^ ] {OsT} sf.
Nergise benzer; nergis renginde olan,
a b h o rd , [Far. âb-hörd (a:bho:rd) {OsT} is. 1.
Sulak yer. 2. Su içen kimse. 3. Su içecek kap. 4.
mec. Kısmet.
ab h o rd e , [Far. âb-hörde (a:bho:rde) {OsT} sf.
Su içmiş; su içen,
ab h u n , [Far. âb-hün oyŞ-T] (a:bhu:n) {OsT} is. 1.
Ada. 2. Sel suyunun oyduğu yer; çukur. 3. Orman
içindeki bataklık. 4. Çeşme; su yolu,
a b h u rd , [Far. âb-hüıd ojjJtT] (a:bhu:rd) {OsT} is. 1.
Sulak yer. 2. İçm e suyu bulunan yer. 3. Su içen
kimse. 4. Su içecek kap. 5. mec. Kısmet,
ab h u rd e , [Far. âb-hürde (a:bhu:rde) {OsT} sf.
Su içmiş; su içen,
abhust, [Far. âb-hüst c —jiŞ-T] (a:bhu:st) {OsT} is. 1.
Ada. 2. Sel suyunun oyduğu yer; çukur. 3. Orman
içindeki bataklık. 4. Çeşme; su yolu,
abıca, [aba (baba) > abıca {eAT} is. Amca.
abıç, [ap-ış / ab-ıç] {ağız} is. İki bacak arası; apış.
[DS] S abıç k u rm a k , Bağdaş kurup oturmak.
abıçka, [aba /apa (baba) > aba-ç (babacık) > abıç-
ka] {eT} is. Yaşlı insan. [İKPÖy.]
İ M İ K Ç E S C I M . »2
ab ıçm ak , [abıç-mak] gçl. f. [-ır] Çocuğu arkasına al­
mak; sırtına bindirmek,
ab ıd ık , [? abıd-ık] {ağız} sf. Beceriksiz; elinden iş
gelmeyen. [DS]
a b ıd m ak , [ab-ıt-mak / abıd-mak] {eT} gçl. f. [-ur]
Saklamak; gizlemek. [DLT]
a b ıh ay a t, [Far. âb-ı + Ar. hayât ü L > ^jT] (a:bıha-
ya:t) {OsT} is. 1. H ayat suyu; dirilik suyu; bengi su;
mengü suyu; {eAT} (aym). 2. İçenleri ölümsüzlüğe
kavuşturacağı söylenen efsanevi su; bengi su. 3.
tasvf. mec. Sonsuz hayat kazandıran İlahî aşk; ilm-i
ledün. 4. sf. mec. (Söz için) ince; güzel; hoş. 5. sf.
mec. (İçecek için) ferahlık verici; dinlendirici özel­
liği olan; serinletici, canlandırıcı ve tatlı, fi1 ab ıh a ­
y a t çeşm esi, {eAT} Ö lümsüzlük suyu akan çeşme.||
a b ıh a y a t içm iş, (Kişi için) çok yaşlı olmasına
rağmen dinç ve genç görünen.\\ a b ıh a y a t gibi,
(İçecek için) içene fera h lık ve canlılık veren.
a b ık 1, -ğı [eT. abı-mak > abı-k] {ağız} sf. 1. Bozuk. 2.
(Hayvan için) erbezleri kam ının içinde olan. [DS]
S a b ık sabık, {ağız} Saçm a sapan; gelişi güzel;
ileri geri; boş söz; abuk sabuk. [DS]
ab ık 2, -ğı [Ar. âbık j J ] (a:bık) {OsT} is. 1. B ir sebep
olmaksızın efendisinin yanından kaçan köle. 2. Cı­
va.
ab ık ev ser, [Far. âb Ar. kevser f £ <-*11 (a.'bıkevser)
{OsT} is. isi. Cennette bulunduğuna inanılan, Kev­
ser ırmağının suyu,
abıla, [abla > abıla] {ağız} is. 1. Abla. 2. Karı; zevce.
3. Görümce. 4. Üvey kız kardeş. 5. Umacı. [DS]
a b ılab u t, [abulabut / abılabut] {ağız} sf. 1. Çirkin;
gösterişsiz. 2. İri; şişman. 3. İki tarafına sallanarak
yürüyen. 4. Kaba ve anlayışsız. 5. Geveze; çenesi
düşük. [DS]
a b ıld a n m a k , [ab-ıl-da-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır]
(Çocuk için) emeklemeye hazırlanmak. [DS]
ab ım ak , [ab-ı-mak] {eT} gçl. f. [-r] Örtmek; gizle­
mek. [DLT]
a b ın , [ab-m] {eT} sf. Tane; adet. [EUTS]
abın ç, [ab-mç / av-ınç] {eT} is. 1. Teselli; avunç;
avunma; sevinç. [Gabain] [EUTS] [ETY] 2. Rahat;
sükûnet; rahatlık; refah. [EUTS]. [ETY]
a b ın çu , [ab-ın-mak (avunmak) > abın-çı / ab-mçı]
{eT} is. 1. Avunma; teselli; sevinç. [EUTS] 2. Cari­
ye. [ETY]
ab ın eşat, [Far. âb-ı + Ar. neşât iL ü ^T] (a;bmeşa:t)
is. Sevinç suyu; şarap,
abıneşet, [Far. âb-ı + Ar. neş’et o t ü (a;bıneş-et)
{ağız} is. M eni; er suyu; döl; sperma. [DS]
ab ın ık , [ab-m-mak (avunmak) > ab-ın-ık] {eT} sf.
Dölek; sakin; mutlu; huzurlu. [EUTS]
a b ın m a k 1, [ab-ın-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Avunmak.
[ETY]
fıiM tü ic E m a ii.8 3
ab ın m ak 2, [aba-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] D üşe­
yazmak; yürürken ayağı kaymak. [DS]
a b ır1, [? abir / abır] is. Küçük çocukların pişiklerini
önlemek için kasık ve koltuk altlarına sürülen nane,
mersin, kekik, gül ve cennet süpürgesi yaprakları­
nın dövülmesinden elde edilen toz.
a b ır2, [Far. âb-ı rü j j ljT] {OsT} is. 1. Y üz suyu. 2. U-
tanma; hicap. 3. Haysiyet; namus,
ab ırcın , [? abır-cm] {ağız} sf. 1. M emnun. 2. Sersem;
seme. 3. zf. İşte çabukluk, gayret bildirir. [DS] S
abırcın olm ak, {ağız} 1. Usanmak; bıkmak. 2. M i­
safire fa zla ikramda bulunmaya çalışmak; ikram
için çabalamak. [DS]
abırevan, [Far. âb-ı revân o b j u jîj {OsT} is. Akarsu.
ab ıru , [Far. âb-ı rü / âb-ı rüy lSjj ! J j vTl (&'■-
bıru:) {OsT} is. 1. Yüz suyu. 2. mec. Gurur; onur;
şeref; haysiyet. S a b ıru dökm ek, {OsT} Yalvarıp
yakarmak; y ü z suyu dökmek.
abış, [apış / abış] {ağız} is. 1. Apış; iki bacak arası. 2.
Bacağın diz kapağından yukarısı. 3. Adım. [DS]
abışka, [aba / apa (baba) > aba-ç (babacık) > abıç-
ka] {eAT} sf. Yaşlı; ihtiyar,
abışm ak, [ap-ış-mak / ab-ış-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır]
1. Apışmak. 2. Afallamak; şaşırmak; susmak. 3. 4. mec. Büyüklüğü ve değeri mukayese kabul edil­
(Çocuk için) sırta binmek. 4. Eyersiz veya semersiz
bir hayvana binmek. 5. Bir şey üzerine bacaklarını abideleşm e, [abide-le-ş-me] (a;bideleşme) is. A bide­
açarak oturmak. [DS]
abıtgan, [abıt-ğan] {eT} sf. D aim a gizleyen; sakla­ abideleşm ek, [abide-le-ş-mek] (a;bideleşmek) dönşl.
yan. [DLT]
abıtm ak, [abıt-mak / abıd-mak] {eT} gçl. f. [-ur] 1.
Saklamak; gizlemek. [DLT] 2. Teskin etmek; avut­
mak. [EUTS]
abızülal, -li [Far. âb-ı zülâl J 'i j l_jT] {OsT} (a b ızii-
lâ;l) is. Duru su.
abi1, [ağabey > âbi] {ağız} (a:bi) is. Ağabey. [DS]
abi2, [Far. âbi ^T] (a b i ;) {OsT} sf. 1. Sulu; sulandı­
rılmış. 2. Suda yaşayan. 3. Akıcı. 4. A çık mavi. 5.
is. Ayva.
abi3, [Ar. ibâ > âbı ^T ] (a;bi;) {OsT} sf. 1. Çekinen; abideleştirm e, [abide-le-ş-tir-me] (abideleştirm e)
sakınan. 2. Tiksinen. 3. Nazlanan,
abiçi, [Sansk. abijit] {eT} is. Bir yıldız adı. [EUTS]
ab id 1, [Ar. âbid Jul] (a:bid) {OsT} is. Yanıltmaç; m e­
sel.
abid2, [Far. âbid J^>T] (a;bi;d) {OsT} is. Kıvılcım.
abid3, [Ar. ‘abd > ‘abîd J l^ ] (abi;d) {OsT} is. Kullar;
köleler.
abid4, [Ar. ‘ibâdet > ‘âbid / ‘âbide »JjLp / -ijU] (a:-
bid) {OsT} s f is. İbadet eden; kulluk eden; tapman,
abidan, [Ar. ‘âbid > ‘âbidân ol-^t] (a:bida:n) {OsT} ab id ik , -ği [? abidik] {ağız} is. 1. Dalavere. 2. Atak;
is. İbadet edenler; abitler.
ABİ
ab id an e , [Ar. ‘abid + Far. ane ^l-blp] (a:bida;ne)
{OsT} zf. İbadet edenlere yakışır biçimde. S a b id a ­
ne y aşam ak , Dünyadan elini eteğini çekerek ken­
dini yalnız ibadete vermek.
a b id a t1, [Ar. âbide > âbidât oİJuT (doğrusu evâbid)
Joljl] (a;bida;t) {OsT} is. Abideler; anıtlar. S âb i-
d ât-ı atîk a, {OsT} Eski anıtlar.
a b id a t2, [Ar. ‘âbide > ‘âbidât Oİ.L.U] (a;bida;t) {OsT}
is. İbadet eden kadınlar; inanmış kadınlar,
a ’bide, [Ar. ‘abd > a'bide »j^I] (a-bide) {OsT} is.
Köleler.
a b id e 1, [Ar. ‘âbid > ‘âbide (dişil) »JuU] (a;bide)
(OsT} is. İbadet eden kadın; dindar kadın.
abide2, [Ar. ebed > âbide °JjT] (a;bide) {OsT} is. 1.
Bir olayı veya tanınmış örnek bir kişiyi gelecek
nesillere tanıtmak, hatırlatm ak için yapılmış eser;
anıt. «Orhun abideleri bin üç yü z y ıl öncesinden
biz gençlere haykırmaktadır.» 2. Bir özelliğin aşı­
rılığı dolayısıyla örneklik edecek kimse veya nes­
ne. «D oğruluk abidesi, küfür abidesi.» 3. Herhangi
bir değeri dolayısıyla gelecek çağlara kalacak eser.
meyen şey.
leşmek işi; abide durumuna gelme,
f. [-ir] 1. Ülke ve toplum için yaptığı işler veya
kişiliği dolayısıyla büyük takdir toplamak, herkes
tarafından beğenilmek. 2. Adı unutulm az büyükler
arasına karışmak. 3. Yaptığı eserleri uzun yıllar
ayakta kalan sanatçı,
ab ideleştirilm e, [abide-le-ş-tir-il-me] (a b id eleştiril­
me) is. Abideleştirilmek işi.
abideleştirilm ek, [abide-le-ş-tir-il-mek] (a b id eleşti­
rilmek) edil. f. [-ir] 1. Abide durum una getirilmek.
2. Birisi tarafından abidesi yapılmak. 3. mec. B aş­
kaları tarafından çok yüceltilmek, çok övülmek,
is. Çok fazla değer verme, yüceltme,
ab id eleştirm ek , [abide-le-ş-tir-mek] (a b id eleştir­
mek) gçl. f. [-ir] 1. Uzun yıllar hatırlanacak bir y a­
pı hâline getirmek. 2. mec. Çok aşırı yüceltmek,
çok fazla değer vermek,
abidem si, [abide-msi] (abidem si) sf. 1. Abide gibi,
abideyi andıracak şekilde; abidevi. 2. Çok büyük
ve gösterişli.
abidevi, [Ar. âbidevî (jjJM] (abidevi;) {OsT} sf. 1.
Abide gibi, abideyi andıracak şekilde; abidemsi. 2.
mec. Çok büyük ve gösterişli,
acul. 3. Külhanbeyi; haylaz. [DS] ö ab id ik k u -
ABİ ö iö h iûm ;u ö m . s4

bidik, argo. 1. Tembellik; iş görmezlik; dalgacılık. ab it, -di [Ar. ‘ibâdet > ‘abid JuLp] (a:bit) {OsT} is. 1.
2. Saçma sapan. Bir varlığa tapan; ona kul olan. 2. isi. A llah’ın
abidîn, [Ar. ‘âbid > ‘âbidîn (a:bidi:n) {OsT'} emirlerini yerine getiren; A llah’a kulluk eden; A l­
is. İbadet edenler; tapmanlar. lah’a tapan. 3. Kendini tamamen ibadete veren,
abil, [Ar. âbil J J ] (a:bil) {OsT} sf. 1. (Kişi için) sü­ ab ita, [Sansk. amitâbha] {eT} is. Burhan; tanık; delil.
[EUTS]
rüye iyi bakan adam. 2. (Hayvan için) çayırda ot­
ladığı için suya muhtaç olmayan, ab iy e1, [Ar. ‘âbiye ^ lp ] (a:biye) {OsT} sf. (Kız veya
kadın için) güzel; zarif.
abile, [Far. âbile 4 J ] (a:bile) {OsT} is. 1. Su ka­
barcığı. 2. Küçük çıban; sivilce. S âbile-i pistân , abiye2, [Ar. âbiye <u;T] (a;biye) {OsT} sf. (Kadın veya
{OsT} M em e ucu. || âbile-i rü h -i felek, gök b. Yıldız­ kız için) yüzünü utançla örten.
lar,|| âbile-i rüz, {OsT} Giineş. abiye3, [Fr. habille (resmî giyinmiş olarak)} sf. (Elbi­
a b ir 1, [Ar. ‘âbir jjU] (a:bir) {OsT} sf. Bir yerden ge­ se, kıyafet için) bir törene veya davete uygun şık ve
gösterişli.
çen; geçici.
abiyogenez, [Fr. a-biogenese] ( a ’biyogenez) sf.
a b ir2, [Ar. ‘abir j~s-] (abi:r) {OsT} is. Eskiden safran, (Teori için) hayatın, cansız maddeden kendi kendi­
amber ve misk karışımından elde edilen bir tür gü­ ne meydana geldiğini savunan,
zel koku. abiyotik, -ği [Yun. abiatikos] sf. 1. (Ortam için)
ab irîn , [Ar. ‘âbirîn (abi:ri:n) {OsT} is. Ge­ hayatın, canlılığın mümkün olmadığı. 2. (Hint fa­
çenler; geçip gidenler, kirlerinin durum u için) bütün hayati işlevlerini en
aza indirgeyerek yaşayan,
a b iru n , [Ar. ‘âbirün uxhIp] (abi:ru:n) {OsT} is. -*■ a-
a b k âm e , [Far. âbkâme -ul&T] (a.bkâ.m e) {OsT} is.
birin.
Bir tür turşu veya salata; piyaz,
a b is 1, [Ar. ‘âbiş (a:bis) {OsT} sf. Alaycı; say­
a b k â r, [Far. âbkâr jl&T] (a:bkâ:r) {OsT} is. 1. Sucu;
gısız.
saka. 2. Kadeh sunucu; saki. 3. Şarap tüccarı. 4.
ab is2, [Ar. ‘abis (a:bis) {OsT} sf. A sık suratlı;
Şarabı çok içen; ayyaş,
yüzü ekşi.
a b k â ri, [Ar. ‘abkâr (Y em en’de bir kent) > ‘abkârî
ab is3, [Yun. abyssos (dipsiz)] is. dnz. Okyanuslardaki
iki bin metreden daha derin ve karanlık olan yerler, (a;bkâ;r) {OsT} sf. (Kumaş için) ince ve çok
abisal, [Fr. abyssal] sf. Okyanusların ışık görmeyen güzel.
derin kısımları ile ilgili, abkeş, [Far. âb-keş J ^ T ] {OsT} is. 1. Tekkelerde su
ab ist, [Far. â b is to ~ J ] (a:bist) {OsT} sf. Gebe, çekenlere verilen ad. 2. Kevgir. 3. Sucu; saka. 4.
ab istan , [Far. âbistân (a:bista:n) {OsT} sf. 1. Kadeh sunan; saki. 5. Şarap alışkanlığı olan; ayyaş,
Gizli. 2. Gebe, a b k ın , [ab-kın ?] {ağız} sf. 1. Atılgan; girişken. 2. Aç
gözlü. [DS]
abisten, [Far. abisten (a.bisten) {OsT} sf. 1.
a b la, [ağa+bala > abla ?] ( a ’bla) is. 1. Yaş bakım ın­
Gebe; yüklü. 2. mec. İhtiva eden; bulunduran; sak­ dan büyük olan kız kardeş. 2. Kardeşlik ilişkisi ol­
layan; içeren. S abisten-gâh, {OsT} 1. Gebelik y e ­ m am akla beraber abla sayılacak yaştaki kadına
ri; rahim. 2. Dünya; âlem. söylenen saygı sözü. 3. M eslekte kıdemli kadın;
abistenî, [Far. âbistem (a;bisteni;) {OsT} is. okulda ileri sınıflarda bulunan kız öğrenci. 4. ünl.
Gebelik. G enel yerlerde halk adamlarının kadınlara hitap
abişhor, [Far. âbiş-hör (a:bişho:r) {OsT} is. ederken kullandıkları seslenme sözü. 5. ünl. Eski­
den, İstanbul’da zenci kalfalara hitap ederken kul­
1. Hayvan sulama yeri. 2. İçecek kabı. 3. Günlük
lanılan seslenme sözü; bacı. 6. /ağızj Ahlaksız ka­
yiyecek. 4. Dinlenmek için kısa süre duraklama, dın. [DS] 5 1 ab la olm ak, 1. (Kız çocuğuiçin) yeni
ab işten g âh , [Far. âbişten-gâh (a;biştengâ:h) bir kardeşi doğmak. 2. Bebeklik ya şı dışına çıkmış
{OsT} is. 1. Gizli yer; gizlenecek yer. 2. Aptesane. olmak; abla denilecek ya şa gelmek, büyümek.
abiştgâh, [Far. âbişt-gâh ol&AjI] (a:biştgâ;h) {OsT) ablacı, [abla-cı] {ağız} sf. 1. Ablasına çok düşkün
olan. 2. Sevici kadın. [DS]
is. 1. Gizli yer; gizlenecek yer. 2. Aptesane.
a b lak , -ğı [Ar. eblak (alaca)] sf. 1. İki renkli; beyaz
abiştgeh, [Far. âbiştgeh T] (a.biştgeh) {OsT} is.
ve siyahlı. 2. (Yüz için) geniş, yuvarlak ve dolgun.
-*■ abiştgâh. 3. (Kişi için) böyle bir yüze sahip olan. 4. mec.
abişik, [Sansk. abhiseka] {eT} is. Takdis etmek; kut­ (Yüz için) kaba, kocaman ve ahmak görünüşlü. 5.
samak. [EUTS] {ağız} Çok beyaz. [DS] 6. {ağız} (Ağaç için) budak-
Ö I B H Î E M .8 5
sız; düz. [DS] 7. {ağız} Açık; geniş; belli. [DS] 8.
{ağız} Koyulaştırılmış şeker. [DS] 9. {ağız} Tüy te­
mizlemekte kullanılan ağda. [DS] 10. {ağız} Cevizin
mobilyaya uygun iç tahtası. [DS]
ablakça, [ablak-ça] sf. ve zf. A blak bir duruma ya­
kın, ablak gibi görünen; ablak gibi,
ablalık, -ğı [abla-lık] is. 1. Abla olm a durumu veya
niteliği. 2. A bla gibi davranm a durumu. S ab lalık
etm ek, 1. Ablalık görevini yerine getirmek; 2. A b­
lası olmamakla beraber bir abla gibi koruyup g ö ­
zetmek.
ablam ak, [ab (av) > ab-la-mak] {eT} gçl. f [-r] A v­
lamak. [ETY]
ablatif, [Lat. ablativus > Fr. ablatif] is. dbl. İsmin
ayrılma hâli; çıkma hâli; uzaklaşma hâli; -den hâli;
m e f ulü anh; m e f ulü minh.
ablatya, [Yun. apladia] (a b la ’tya) is. Lüfer avlamak
için kullanılan geniş gözlü ağ.
abli, [Yun. aple] (a'bli) dnz. is. Yelkenli gemilerde
serenleri rüzgârm yönüne göre ayarlam aya yarayan
düzenek, fi1 abliyi b ıra k m a k , (argo) Soğukkanlılı­
ğını kaybetmek. || abliyi k aç ırm a k , Şaşkınlık içinde
ne yapacağını bilememek,|| abliyi koyuverm ek,
İpin ucunu kaçırmak.
abluka, [İt. ablöca] (ablu ka ) is. 1. B ir ülkeyi, bir
şehri veya bir limanı dışarıyla ilişkisini kesecek
şekilde kuşatma. 2. Bir limana giriş ve çıkışları
kontrol altında tutma. 3. Bir kim senin serbest hare­
ket etmesine engel olma. S a b lu k a etm ek, Abluka
altına alm ak.|| a b lu k a filosu, Lim andaki ablukayı
kontrol altında tutan deniz gücü]} a b lu k a h attı,
Abluka edilen liman veya ülkenin giriş ve çıkış
kontrolünün yapıldığı sınır çizgisi.|| a b lu k a ilanı,
Abluka altına alma işinin bütün devletlere duyu­
rulması.|| a b lu k a kaçağı, A bluka hattını aşan.||
ablukayı bozm ak, Zor kullanarak abluka hattını
geçmek.\\ ab lu k ay ı k a ld ırm a k , Ablukadan vaz­
geçme kararı almak.
abm ak, [ab-mak] {eT} gçsz. f. [-ar] Fışkırarak çık­
mak; akmak; fışlamak. [EUTS]
abnam e, [Far. âb-nâme ■wbT] (a:bna:me) {OsT} is.
ed. Suya, suyun güzelliğine ilişkin yazılmış olan
kaside.
abnus, [Far. âbnüs (a:bnu:s) {OsT} is. bot. A-
banoz. S ab n u s ok, 1. Abanoz ağacından yapılm ış
ok. 2. mec. Kirpik.
abnusi, [Far. âbnüsı (a:bnu:si:) {OsT} sf. 1.
Abanoz gibi sert ve siyah. 2. is. Abanozdan yapıl­
mış eşya.
abnusiye, [Far. âbnüsiyye (a:bnu:siye) {OsT}
is. bot. Abanozgiller,
abo, [aboo (yans) / abuu / abuv] {ağız} ünl. 1. Şaşma,
korkma gibi duyguları ifade etmekte kullanılan söz.
[DS] 2. Sıkıntı, usanç ve bıkkınlık bildirir.
ABR
abone, [Fr. abonne] is. 1. Gazete ve dergi gibi belirli
aralıklarla çıkan yayınları çıktıkça edinmek üzere
önceden para veren kişi; sürdürümcü. «Aylık dergi­
lerin abonesi, günlük yayınlarınkinden çoktur.» 2.
Belli şartlarla kabul edilen hizm et müşterisi; sürdü­
rümcü. «Telefon, su, havagazı, doğal gaz abonele­
ri. » 3. Alışkanlık edinme; dadanma. «Adam sanki
kahvenin abonesi.» ö abone etm ek, Birinin abone
olmasını sağlamak, abone kaydetmek.\\ abone ol­
m ak, Abone sözleşmesi ile bağlanmak.\\ abone üc­
reti, Abone olunan yayın ve hizmet için ödenen p a -
ra.|| abone y ap m ak , Abonman şartları içinde biri­
nin aboneliğini kabul etmek. || aboneyi kesm ek,
Tek taraflı olarak abone sözleşmesini sona erdir­
mek]} aboneyi yenilem ek, Abonelikle ilgili sözleş­
meyi belirli bir süre daha uzatmak.
abonelik, -ği [abone-lik] is. 1. Abone olm a hâli; sür-
dürümcülük. 2. sf. Belirli sayıda abonenin yararına
ayrılmış bulunan. «Beş bin abonelik telefon santra­
lı.»
ab o n m an , [Fr. abonnement] is. 1. Abone olma du­
rumu. 2. Bir ürünü veya hizmeti belirli süre içinde
sabit fiyat garantisi ile düzenli olarak sunm ak am a­
cıyla yapılan sözleşme; sürdürüm. 3. Aboneliği
belgeleyen kâğıt,
a b o rd a , [İt. abbordo] (abo ’rda) is. dnz. Bir geminin
iskeleye veya başka bir gemiye yanını vererek bor­
dasından yanaşması. 0 ab o rd a etm ek, 1. Gemile­
rin yanlam asına yanaşması. 2. Vücudunu yaslam ak
veya bedeninin büyük bir kısmı ile dayanmak.
ab o re, [Yun. appore] {ağız} sf. 1. Beceriksiz. 2. D e­
ğersiz. [DS]
abosa, [İt. abozza] ünl. Bırak! S abosa etm ek, dnz.
1. İşi bırakmak. 2. Stop etmek; durmak. 3. argo.
Zorunlu olarak durmak.
aboşim as, [Yun. apohimaso] {ağız} is. Fırtınaya tu ­
tulma. [DS] S aboşim as olm ak, {ağız} Ekilmiş tar­
lanın yağm urdan zarar görmesi. [DS]
aboşkevaris, [Yun. apoşkeveriso] {ağız} is. Etrafı
toplayıp çeki düzen verme. [DS]
abov, [a-buu / a-bovv] ( a ’bovv) {ağızj ünl. Korku ve
şaşkınlık bildiren ünlem. [DS]
a b r a 1, [abra] {eT} is. 1. Arpa. [EUTS] 2. Eski Türk
dini olan Gök Tanrı inancına göre yer altındaki b ü ­
yük denizde yaşadığına inanılan timsahı andırır
efsanevi canavar.
a b ra 2, [Erme, apray] {ağız} is. 1. Dara. 2. Karşılıklı
mal değişiminde maddi değer bakım ından eşitliği
sağlamak için üste verilen para veya mal; üst. 3.
Bir terazinin kefelerinin denkliğini sağlamak için
hafif gelen tarafa konulan ağırlık. 4. Denge; muva­
zene. 5. Uçurtmanın terazisi; rüzgârın itme gücü ile
çekme ipini karşılayarak belirli açıda kalmasını
sağlayan saçaklı kuyruk. 6. Yük; angarya. 7. M in­
net. 8. Kifayet; yeterlik. [DS]
ABR
ab racı, [abra-cı] {ağız} is. İdare eden; zor durumdan
kurtaran; aracı. [DS]
a b ra k a d a b ra , [Yun. abrasaks] (abra’kadabra) is. İlk
Ç ağ’da bazı hastalıkları iyi etm ek için kullanılan,
büyülü ve tılsımlı olduğuna inanılan kabala sözü,
a b ra h , [abra-lı] {ağız} sf. 1. (Terazi için) dengesi
sağlanmış; dengeli. 2. (Terazi için) dengeyi sağla­
mak için ağırlık konulm ak zorunda olan. [DS]
a b ram a, [abra-ma] is. A bram ak durumu,
a b ram ak , [Moğ. abura-mak > abra-mak / eT. opra-
mak] g ç l . f [-r] [-r(ı)-yor] 1. Fırtınalı havalarda bir
deniz taşıtını gemicilik kurallarına ve havanın de­
ğişkenliğine göre kullanmak. 2. {ağız} Becermek;
hakkından gelmek; başarmak; üstesinden gelmek.
[DS] 3. {ağız} Bir şeye hakim olmak. [DS] 4. {eAT}
{ağız} Korumak; muhafaza etmek; kollamak. [DS]
5. {ağız} Z or durumdan kurtarmak. [DS] 6. {ağız}
İdare etmek; kullanmak. [DS] 7. gçsz. f. {ağız} Eksi­
ği tamamlamak. [DS] 8. {ağız} Becermek; üstesin­
den gelmek. [DS] 9. {ağız} Kendini koruyacak kadar
büyümek, gelişmek; kendini kurtarmak. [DS] 10.
{ağız} A ncak yetmek. [DS]
a b ra n , [? abran] is. Hayvanların yemlerinden yiye-
meyip ayırdıkları kalın parçalar; kes.
ab raş, [Ar. abraş (a:bra:ş) {OsT} sf. 1. Alaca
renkli. 2. (At için) vücudunda alaca benekleri bulu­
nan. 3. {ağız} Saçında, yüzünde veya gözlerinde
beklenilen rengin dışında beyazlık veya çok açık
sarı benekler bulunan kişiler için halk arasında kul­
lanılan bir söz. [DS] 4. Tekstilde boyama sırasında
kumaşta enlemesine şeritler hâlinde kalan boyan­
mamış kısım veya değişik renkler. 5. İpek kumaş­
larda çözgü ipliğinin kalitesizliğinden dolayı mey­
dana gelen renk değişiklikleri. 6. {eAT} Ala tenli. 7.
{ağız} (At, inek vb. için) alnındaki beyazlık üst du­
dağına kadar inen. [DS] 8. {ağız} Doru at. [DS] 9.
{ağız} A laca bulaca; karışık renkli. [DS] 10. {ağız}
H alıdaki renk bozukluğu nedeniyle ortaya çıkan
alacalık. [DS] 11. {ağız} Biçimsiz; çirkin. [DS] 12.
{ağız} Çarpık. [DS] 13. {ağız} Şaşı. [DS] 14. {ağız}
Sert huylu; ters; kaba; görgü kurallarını bilmez.
[DS] 15. Sözü hoşa gitmeyen; patavatsız. S ' ab raş
o tu rm a k , {ağız} Yan oturmak. [DS]
a b ra şm a k , [abra-ş-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] 1. O l­
duğu yerde kalmak; kalakalmak. 2. Bacakları aç­
mak. [DS]
a b ra z , [? abraz] {ağız} sf. (Kadın ve dişi hayvan için)
kısır. [DS]
a b re , [Ar. ‘abreoj^] {OsT} is. Gözyaşı,
a b re t, [Ar. ‘abret {OsT} is. Gözyaşı.
a b rık , -ğı [abrı-k j^T ] {eAT} sf. Birbirinin üstüne
eğilmiş; üst üste yığılmış,
a b rıl, [Yun. abrilios J ^ l ] {OsT} {eAT} is. Nisan.
Ö IÜ M IÜ R S Ö M .
a b rılm a k , [abrı-l-mak] {eAT} dönşl. f. [-ur] Bir şeyin
üzerine kapanırcasm a eğilmek; yaslanmak; aban­
mak.
a b rış, [Far. ebrü-veş] {OsT} is. O kçulukta idman
yapm ak için kullanılan havada yavaş seyreden ok
türü; ibriş; ebruş; ebruveş
a b rışm a k , [eT. op-m ak > abrı-ş-mak] dönşl. f. [-ır]
{ağız} 1. (Çocuk için) annesinin arkasına sarılmak;
sırnaşmak; direnmek. 2. Birden hücum etmek; sal­
dırmak. [DS]
ab ril, [Yun. apriles > Erm. april] is. Nisan,
ab rile, [İt. imbroglia] ünl. dnz. “Yelkeni sarm ala!”
komutu.
a b rin , [Far. aferin > abrin] {eT} ünl. Aferin. [ETY]
ab ris, [Erme, abril (yaşamak) > abris] {ağız} ünl. 1.
Bravo; yaşa. 2. D üğünlerde oynayanların heyecanla
çektikleri bağrış. [DS]
ab riz, [Far. âb-riz _*^T] (a:bri:z) {OsT} sf. 1. Su dö­
ken. 2. is. İbrik; kova; testi. 3. Abdesthane; lazım­
lık.
ab ro şan , [Far. ab-ı rüşen > abroşan] {eT} is. A ydın­
latma; tenvir. [ETY]
a b ru , [Far. âb-rü j^T] (a:bru:) {OsT} sf. En başta yer
alan; en önemli; özel; ekstra,
a b ru d , [Far. âb-rüd (a:bru:d) {OsT} is. 1.
Sümbül. 2. Nilüfer,
absal, [Far. âb-sâl J l ~ j ] (a:bsa:l) {OsT} is. 1. Bahçe.
2. Koru; park,
ab salan , [Far. âb-sâlân (a:bsa:la:n) {OsT} is.
1. Bahçe. 2. Koru; park,
abse, [Fr. abces] is. {OsT} -*■ apse
ab sen t, [Yun. absinthion / Lat absinthium > Fr.
absinthe] is. bot. 1. Pelin otu; melek otu; anjelik. 2.
Pelinden yapılan sert bir alkollü içki,
absentizm , [Fr. absinthisme] is. tıp. Çok miktarda
absent içmekten ileri gelen hastalık; pelin zehir­
lenmesi.
absim isa, [Yun. apsimitza] {ağız} is. Ateş böceği.
[DS]
absolûsyon, [Fr. absolution] is. hrist. Günah çıkaran
kim senin papaz tarafından bağışlanması,
ab so rb e, [Fr. absorber] is. Emme, yok etme; soğur­
ma. S a b so rb e etm ek, Koku, ışık, gaz, sıvı gibi
geçişme, yayılm a özelliği bulunan şeyleri dokuları
arasına alıp ortamdan kaldırabilmek.
absorpsiyon, [Fr. absorption] is. 1. İçme; emme. 2.
Soğurma; imtisas; mas. 3. fiz. Bir gazın katı ya da
sıvı bir madde içine girmesi,
a b stre , [Lat. abstrahere (bir şeyden çıkarmak; soy­
mak) > Fr. abstrait] sf. 1. Gerçek varlığı olmaksızın
zihinde tasarlanabilm iş olan; soyutlamanın sonucu.
2. Soyut. S a b stre sa n a t, Duyu organları ile kav­
ranan gerçeklerin değil de ses, renk ve maddenin
ö iü ra ııiic tm iiii.8 7
bilinen fo rm la r dışında şekillendirilm esi görüşü.||
a b stre sayı, Önüne bir varlık adı getirilmemiş, her­
hangi bir çokluğun miktarı ile ilgili olmayan sa yı;
soyut sayı. «Uç, beşten küçüktür.»
abşak, [apış-mak / apışık / ab-şa-k {eAT} s f 1.
(Kişi için) bacakları ayrık, ayakları birbirine yakın
olan. 2. {ağız} Tembel. [DS] 3. {ağız} Beceriksiz.
[DS] 4. {ağız} Paytak; apışı ayrık. [DS]
ab şar, [Fr. âb-şâr (a:bşa:r) {OsT} is. Çağlayan;
şelale.
abt, [Ar. 'ab t {OsT} is. 1. Yalan. 2. Kuşku veren
davranış.
abu, [Far. âbü j J ] (a:bu:) {OsT} is. Nilüfer,
abu, [abo / abuu / abov y \] (abu:) {ağız} ünl. 1. Şaş­
kınlık, korku ve hayret anlatır; aboo; abov; abuu;
abuv. {eAT} (aynı) 2. Hayır; ret. [DS]
abuçka, [aba / apa (baba) > aba-ç (babacık) > abıç-
ka / abuç-ka] {eT} is. Koca; ihtiyar; kocamış kimse.
[EUTS]
a budane, [Far. âb (su) ü dâne (buğday) j <_->!]
(a:buda:ne) {OsT} is. Ekm ek ve su gibi bir insanın
zaruri ihtiyaçları; azık; nzık.
abuhava, [Far. âb ü hevâ ly» j ı_J] (a:bühava:)
{OsT} is. 1. B ir yerin su ve hava bakım ından özel­
likleri. «Altında mı üstünde m idir cennet-i âlâ? /
Elhak bu ne hâlet, bu ne hoş âb u hevâdır.» Nedim
2. İklim. 3. mec. Bir yerin insanı etkisi altına alan
durumu. «Hoş geldi bana meygedenin âb u havâsı,
/ Billâh güzel yerde yapılm ış yıkılası.» Bâki
ab u k 1, [abuğ / abuk] {ağız} is. Umut; güven. [DS]
abuk2, -ğu [eT. ab-uk {eAT} is. 1. A vurdu şişirip
parmakla vurarak çıkarılan ses. 2. sf. A nlaşılam a­
yan. 3. {ağız} Sersem; kötü adam. [DS] S ab u k sa­
buk, 1. (Düşünce, iş ve söz için) arasında mantıki
bağ kurulamayan; anlamsız; saçm a sapan. 2. (Ha­
reket, davranış için) yersiz, ölçüsüz, düzensiz.
a bukat, [avukat > abukat] {ağız} sf. 1. Geveze. 2.
Çok bilmiş. 3. is. Avukat. [DS]
ab u k lan d ırm ak , [abuk-la-n-dır-mak] {ağız} gçl. f. [-
ır] Umutlandırmak. [DS]
ab u k lan m ak , [abuk-la-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır]
Güvenmek; bel bağlamak; ümitlenmek. [DS]
abu!1, [ab (yans) > ab-ul / ap-ul] {ağız} zf. 1. Yavaş
yavaş; ağır ağır. 2. (Y ürüm ek için) iki yana sallana­
rak. [DS]
abul2, [abul] {ağız} sf. 1. Aptal. 2. Kemiksiz et. [DS]
ab u l ü stü, D ört ayak üstü; yere eğilmiş durum ­
da.
abulavut, [? abulabut / abulavut] {ağız} sf. 1. Bece­
riksiz; dangalak. 2. Y olda iki yana sallanarak yürü­
yen. 3. Yolda önüne ardına bakmadan giden. [DS]
AC
abuli, [Fr. aboulie] is. fel. 1. İrade kaybı. 2. psikol.
N e yapmak gerektiğini düşünebildiği hâlde yapa­
m am ak veya yapmak için harekete geçem emek
şeklinde ortaya çıkan bir ruh hastalığı,
ab u llab u t, [? abullabut] sf. Duygularındaki kabalık
ve olumsuzlukları davranışlarına ve dış görünüşüne
de yansıtarak insanlar üzerinde itici etki bırakan
(kimse); anlayışsız; kaba saba; hantal; yontulm a­
dık; ahmak; budala; sersem; aptal.
a b u r 1, [Erme, abur / apur (çorba)] {ağız} is. K ara
lahana, mısır unu ve fasulye ile yapılan bir yemek.
[DS] >5 a b u r c u b u r, 1. Şu bu; öte beri; ufak tefek
şeyler. 2. Besin değeri, tadı ve lezzet sırası birbiri­
ne uymayan yiyecek çeşidi. 3. mec. Yersiz, asılsız
söz. 4. Sıradan, basit, kültürsüz (kişiler).
a b u r2, [? abur] {ağız} sf. 1. Namus; şeref. 2. K ılık
kıyafet. 3. Övme. [DS]
ab u s, [Ar. ‘ubüset (somurtkanlık) > 'abüs ^ j^ - ] (a-
bu:s) {OsT} sf. 1. (Kişi için) asık suratlı; somurtkan.
2. (Yüz için) asık, dargın. 3. mec. is. Sert, kızgın,
çatık yüz. 4. mec. (Zaman için) felaketin meydana
geldiği. «Abus yıllar.» S a b û sü ’l-vech, {OsT} S o ­
murtkan yüzlü kimse.
ab u sk al, [Yun. aposkalin] {ağız} is. Sonradan ta­
mamlanmak üzere yarım bırakılan iş. [DS] ■
a b u şak , -ğı [apış-mak > abu-ş-ak] {ağız} sf. Becerik­
siz; başarısız. [DS]
ab u şk a, [aba / apa (baba) > aba-ç (babacık) > abıç-
ka > abuşka] {eAT} sf. Yaşlı; ihtiyar,
a b u t, [abut] {ağız} sf. İş bilmez; sersem. [DS]
ab u v , [abuvv] {ağız} ünl. 1. Şaşma ve heyecan bildi­
rir. 2. Acı bildirir. [DS]
a b u zam b ak , [Ar. ebü zamzak] {ağız} sf. 1. Saçma
sapan, gelişigüzel konuşan. 2. Eşek arısı. [DS]
ab ü, [Fr. abus] is. Aşırılık; ifrat,
a b ü ta b , [Far. âb ü tâb (parlaklık) j k_>T] (a:bü-
ta:b) {OsT} is. 1. Tazelik; canlılık. 2. Parlaklık; ih­
tişam; gösteriş. 3. mec. Güzellik; letafet,
a b y ari, [Far. âbyâri lSjIhT] (a:bya:ri:) {ağız} is. 1. Su-
layıcılık. 2. mec. Yardım. 3. B ir tür ince kumaş.
[DS]
abzen, [Far. âb-zen j^T] (a:bzen) {OsT} is. 1. Küçük
havuz. 2. Banyo,
a b zü rttft, [Far. âb-zürüft c jji.T ] (a:bzürüft) {OsT} sf.
(Kavun, karpuz vb. için) bozulmuş,
Ac, [Fr. actinium] kısalt, kim. Atom numarası 89
olan ve A c227 ve Ac228 olmak üzere iki izotopu bu­
lunan radyo aktif element olan aktinyumun sem bo­
lü.
a c 1, [aç / ac j-1] {eAT} sf. Aç. S ac d irilm ek , {eAT}
Aç yaşamak.\\ ac itm ek, {eAT} A ç bırakmak.\\ ac
tu tm a k , {eAT} A ç bırakmak.
AC
ac2, [Far. â c ^T] (a:c) {OsT} is. bot. Ilgm.
ac3, -cci [Ar. ‘acc {OsT} is. Bağırma; nara.
ac4, -cci [Ar. ‘âcc / ‘âcce ^ / -urU] (a:c) {OsT} is.
Kalabalık.
ac5, [Ar. ‘ac g-U] (a:c) {OsT} is. Fil dişi,
acab , [Ar. ‘aceb {OsT} zf. -*■ acep.
acab , [Ar. a‘ceb v * ^ '] (eAV {OsT} sf. Daha da şaş­
kınlık uyandıran; çok acayip; pek acayip. S acab
görm ek, {eAT} Şaşmak; hayrete düşmek.
acab a, [Ar. ‘acib (şaşılacak şey) > ‘acaba Ls*p] (a ’-
caba:) zf. 1. Şaşırma ve tereddüt ifade eden soru
edatı; acayip; acep; bakalım; ister misin; sakın;
yoksa.. «Acaba meyl-i teali ne dem ek onlarca?»
M ehmet  kif Ersoy 2. {eAT} Ola mı? 3. is. Şüphe.
S acab ad a k alm ak, {ağız} Kararsız olmak; şüp­
hede kalmak. [DS]
acab lam ak , [acab-la-mak] {eAT} {OsT} gçsz. f. [-r] [-
l(ı)yor] Hayret etmek; şaşmak,
acabola, [Ar. ‘aceb + T. ol-a] (aca'bola) {ağız} zf.
Acaba. [DS]
acac, [Ar. ‘acâc (aca:c) {OsT} is. 1. Bulut. 2.
Duman.
acafet, [Ar. ‘acâfet cjU*p] (aca.fet) {OsT} is. Zayıf­
lık; çelimsizlik.
-acagın, [-acağ-m / -eceg-in / -y-acağ-ın / -y-eceg-in]
{eAT} çek. e. Gelecek zaman teklik birinci kişi eki.
a c a ’ib, [Ar. ‘aceb > ‘acâ’ib ı-iU t.] (aca.ib) {OsT}
.s/Çok şaşırtıcı; çok tuhaf; çok acayip; anlaşılmaz,
a c a ’ibat, [Ar. ‘acâibât o L s U t] (aca:iba:t) {OsT} is.
1. Acayip şeyler. 2. Olağanüstü yaratıkları incele­
yen bilim. 3. Olağanüstü yaratıklar,
a c a ’iz, [Ar. ‘acüz / ‘acuze > ‘acâ’iz (aca:iz)
{OsT} is. Kocakarılar.
-a c a k ', [-acak / -ecek / y-acak / -y-ecek] çek. e. Ge­ a c a r2, [Ar. V c â r jU^tl] {ağız} sf. 1. Becerikli, tuttu­
lecek zaman kip eki; fiillerin gelecek zamana bağlı
olarak çekimini sağlar: okuyacağım (okıı-y-acak-
ım), gidecek-sin (git-ecek-si.n), duracak (dur-acak)
{eAT} (aym).
-acak 2, [-acak / -ecek / -y-acak / -y-ecek] yap. e. 1.
Fiil kök ve gövdelerinden belli bir amaca tahsis
olunma, ilgili olm a anlam lan ile sıfat ve isimler
yapar: yiyecek, içecek, yiyecek (ekmek), gelecek,
gelecek (konuk). 2. Fiillerden, eylemin belirttiği
işle ilgili araç ve gereç isimleri yapar: tutacak, sile­
cek, açacak. 3. {eAT} Fiillerden gelecek zaman sıfat
fiili yapan ek; işlektir; eski Türkçede yoktur, eski
Anadolu Türkçesi devresinde ortaya çıkmıştır. Bu
yıkıl-ıçak evde un yok. Dede Korkut Kitabı,
acak , -ğı [Far. âcâkdU T] (a:ca:k) {OsT} is. Toprak.
fln ra n s H .u
-acaksız, [-acak-sız / -ecek-siz / -y-acak-sız / -y-
ecek-siz] {eAT} çek. e. Gelecek zaman çokluk ikinci
kişi eki (-acaksmız).
acal, [Ar. ecel > âcâl JU-T] (a:ca:l) {OsT} is. 1. Va­
deler. 2. Eceller; doğal ömürlerin sonları,
acale, [Ar. icâle / acâle aJU-I] (aca:le) {OsT} is. Do­
laştırma; gezdirme; dolandırma; cevelan ettirme,
acalet, [Ar. ‘acele > ‘ıcâlet / ‘acâlet (aca. let)
{OsT} is. 1. Acele ile yapılan iş. 2. El kitabı,
acaleten, [Ar. ‘acele > ‘ıcâleten / ‘acâleten SJU«p] fa­
cade ’ten) {OsT} zf. Acele olarak; çabucak; çarça­
buk.
acalm ak, [ac-al-mak] dönşl. f [-ır] {ağız} 1. (Makine
dişlileri için) fazla kullanmaktan dolayı aşınmak. 2.
Çaptan düşmek. 3. Acıkmak. [DS]
A cam , [Ar. ‘acem > a‘câm (a-ca;m) {OsT} is.
1. A raplara göre Arap olmayan halklar. 2. A cem­
ler; İranlılar; Persler.
acam , [Ar. ecme > âcâm j>Lş-T] (a:ca:m) {OsT} is.
M eşelikler; ağaçlıklar; kamışlıklar,
acam ı, [acemi > acamı] {ağız} sf. 1. Eli işe alışma­
mış; toy; tecrübesiz. 2. Genç; delikanlı. 3. Çırak. 4.
Bir yerin yabancısı. 5. Çifte alışmamış tosun. 6.
Bineğe alışmamış tay. [DS]
-acan , [-a-can / -e-cen / -can] yap. e. Yakınlık, ben­
zerlik anlamları katan sıfat ya da isimler türetir.
baba-can, ev-e-cen, sev-e-cen.
acan , [Far. âcân o^rT] (a:ca:n) {OsT} is. Polis.
a c a n ta , [acente > acanta] sf. (M akine, otomobil vb
için) yepyeni,
acap lam ak , [acaip > acap-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r]
[-l(ı)-yor] Kınamak; ayıplamak. [DS]
a c a r 1, [Ar. ecr > âcâr jW-î] (a:ca:r) {OsT} is. 1. Ki­
ralar. 2. Ödüller; mükâfatlar.
ğunu koparan, hamarat, iş bilir. 2. Cesur; kabadayı;
atılgan; yiğit; taşkın; atak; gözü pek; cesur. 3. Çe­
vik; enerjik; tez canlı. 4. Yeni, 5. Besili ve semiz
hayvan; şişman; etli. 6. Taze. 7. Kuvvetli; gürbüz;
dinç; iriyarı. 8. Açıkgöz; zeki. 9. Çapkın. 10. Kes­
kin; sert. 11. Acımsı. 12. Şiddetli. [DS] S ac a r
ayaklı, Uzun boylu; iriyarı.|| a c a r tav , {ağız} I.
Sürülecek tarlanın şubat ayı içindeki tavı. 2. Tam
tav. 3. Yeni sökülmüş tarlanın ilk ekim tavı. 4. in ­
sanların en güçlü oldukları delikanlılık ve olgunluk
çağı. [DS]
a c arca n a, [acar-ca-n-a] {ağız} zf. 1. Oldukça sert. 2.
Oldukça atik. [DS]
a c arık , -ğı [acar-ık / acar-uk] {ağız} sf. 1. Yoksul;
yarı aç; çıplak; sefil. 2. Zayıf; cılız; hastalıklı. [DS]
ım ııc îs a ı.8 9
acarlam ak , [acar-la-mak] {ağız} g ç l.f. [-r] [-l(ı)-yor]
Yenilemek. [DS]
acarlaşm a, [acar-la-ş-ma] is. Acarlaşm ak işi.
acarlaşm ak , [acar-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Acar
olmak, acar duruma gelmek. 2. {ağız} Kuvvetlen­
mek; gürbüzleşmek; gelişmek. [DS] 3. {ağız} Terbi­
yeli, ağır, uslu olmak. [DS]
acarlı, [acar-lı] {ağız} sf. 1. Sert; keskin. 2. Yaramaz;
haşarı. 3. {OsT} Yeni. [DS]
acarlık, -ğı [acar-lık] is. A car olma; acarca davran­
ma. S acarlık etm ek, Sabırsız davranma, hemen
atılma.
acat, [Ar. hacet > acat] {ağız} is. 1. Alet; aygıt. 2. Ev
eşyası.
acayip, -bi [Ar. ‘aceb / ‘acibe > ‘acâib ^ 1 ^ ] (aca:-
yip) sf. (Arapça aceb kelimesinin çoğulu olmasına
rağmen Türkçe’de tekil olarak kullanılır.) 1. A lı­
şılmışın dışında, şaşılacak, garip karşılanacak dav­
ranışlar; garip; tuhaf; acaip; acibe; acip; garibe;
garip; gayri tabii; şaşılası; tuhaf; ucube; yabansı. 2.
ünl. Çok beğenilen, abartılı olarak beğenilen. 3. zf.
Kuşkulu bulma. 0 acayibe k alm ak , {eAT} H ayret
etmek; şaşırmak]| acayibine gitm ek, Alışılmamış
ve şaşırtıcı bulmak; böyle bir durumu veya davra­
nışı beklememek.\\ acayip acayip, Alışılagelmişin
dışında şaşılacak bir durum kazanm ak
acayipçe, [acayip-ce] (aca.yi'pçe) zf. Yadırgatıcı o-
larak.
acayipleşm e, [acayip-le-ş-me] (aca.yipleşme) is. A -
cayipleşmek durumu,
acayipleşm ek, [acayip-le-ş-mek] (acayipleşm ek)
dönşl. f. [-ir] Alışılagelmişin dışına çıkarak şaşırtı­
cı, yadırgatıcı bir duruma gelmek,
acayipleştirm e, [acayip-le-ş-tir-me] (aca yip leştir­
me) is. Birini veya bir şeyi acayipleştirm ek duru­
mu.
acayipleştirm ek, [acayip-le-ş-tir-mek] (a ca yip leş­
tirmek) gçl. f. [-ir] Birini veya bir şeyi tuhaf ve ya­
dırganacak bir hâle getirmek,
acayiplik, -ği [acayip-lik] (acayiplik) is. 1. Şaşırta­
cak şekilde garip olm a niteliği; tuhaflık; gariplik; 2.
psikol. Şizofren birinin karşısındaki kim sede bırak­
tığı davranış ve konuşm a tutarsızlığı izlenimi,
acaz, [Ar. ‘acz (güçsüzlük) > ‘âciz > a ’câz
ca:z) {OsT} is. Acizler,
accac, [Ar. ‘accâc j r ^ ] (acca;c) {OsT} sf. 1. Gürül­
tülü; fırtınalı. 2. (At için) soylu; has kan.
accık, -ğı [azıcık > accık] {ağız} zf. Biraz; azıcık; pek
az. [DS]
ace, [Ar. ‘âce (a:ce) {OsT} is. B ir tek fil dişi.
a’ceb, [Ar. a‘ceb {OsT} is. Daha garip; pek şa­
şırtıcı; çok garip. S a ’ceb ü ’l-acâib, {OsT} Çok şa­
şırtıcı ve gülünç olan.
ACE
aceb, [Ar. ‘aceb {OsT} is. Şaşılacak şey; garip­
lik. S acebe k alm ak , {eAT} Şaşakalmak.
aceba, [Ar. ‘aceb > ‘acebâ (aceba:) {OsT} e. -*•
acaba.
aceblem ek, [aceb-le-mek] {eAT} gçsz. f. [-r] [-l(i)-
yor] Hayret etmek; şaşırmak; şaşakalmak,
a ’cef, [Ar. a 'c e f ^ J ^ I ] {OsT} sf. Zayıf; ince,
a ’cel, [Ar. a‘cel {OsT} sf. Çok acele eden; pek
aceleci.
acelaca’ib, [ Ar. ‘acebüT-'acâ’ib => ‘acel-'acâ’ib
J^ p ] (a ’celaca:ib) (OsT} zf. Çok acayip,
acele, [Ar. ‘acl > ‘acele <<1^] is. 1. Bir şeyi yapmak
veya bitirmek için çabuklanma; çabukluk; sabırsız­
lık; ivme; ivedi; tez; hemen. 2. İşlem görmede ve
cevaplandırmada önceliği olan resmî yazı ve ya­
zışma türü. 3. sf. Çabuk yapılması gereken. 4. A ce­
lesi olan. 5. zf. Çabuk olarak. S acele acele, H ızlı
hızlı, çabuk olarak.|| acele etm ek, Çabuk davran­
mak, çabuk yapm ağa davranmak; || acele ile, Ça­
buk.] acele işe şeytan k a rışır, Yeteri kadar d ü ­
şünmeden, iyi planlanmadan başlanan işten isteni­
len olumlu sonuç alınamaz.\\ acelesi v a r, Birinin
çabuk davranma zorunda, bekleyemez durumda
oluşu.|| acelesi yok, Hemen yapılm asının gereği
yok, bekleyebilir durumda.] acele telg raf, Yerine
ulaştırmada diğer telgraflara göre öncelik sırası
olan telgraf. || aceleye gelm ek, Zaman darlığı se­
bebiyle yapılan bir iş için yeteri kadar zaman ve
em ek harcayamamak.|| aceleye g etirm ek, 1. B ir
şeyi kısa süre içinde gerektiği kadar em ek ve za ­
man harcayamadan yapmak. 2. Zaman yetersizliği
yüzünden karşısındakinin yeteri kadar inceleye-
memesi, düşünememesi durumundan yararlanarak
kandırmak, aldatmak.
aceleci, [acele-ci] is. 1. B ir işi yapmakta çabukluk
gösteren, sabırsız. 2. sf. (Kişi için) telaş içinde ça­
buk iş görme alışkanlığında olan,
acelecilik, -ği [acele-ci-lik] is. B ir işin yapılmasında,
bir şeyin gerçekleşmesini beklemekte sabırsız dav­
ranm a durumu,
aceleleştirm e, [acele-le-ş-tir-me] is. A celeleştirmek
durumu.
(a-
aceleleştirm ek, [acele-le-ş-tir-mek] gçl. f. [-ir] Bir
işin yapılmasını, bitirilmesini çabuklaştırmak; h ız­
landırmak; ivedileştirmek,
aceleten, [Ar. ‘aceleten (a ’celeten) zf. Acele o-
larak; ivedilikle.
A cem , [Ar. ‘acem (Arap olmayan; A ra p ça ’y ı konu­
şamayan) {OsT} is. 1. Yabancı; tat. {eAT} (ay­
nı) 2. {eAT} İranlı; Tat. 3. Arapların, Arap ırkı dı­
şında olanlara verdikleri isim. 4. Fars ırkından ol­
mayan İran yerlisi. 5. İran ülkesi; İran toprakları. 6.
ACE
Azerbaycan’daki Şiî Türkler. 7. müz. Musikide bir
m akam ismi. S A cem ağzı, Doğu Anadolu 'da İran
Azerilerinin söyleyişini taklit ederek türkü söyleme
edası. || A cem aslanı, Sahte kahraman (Eski Iran
bayrağı üzerindeki aslan resminden dolayı). || A-
cem bahçesi, Etrafı yüksek duvarlarla çevrili, içe­
risinde çeşit çeşit güller bulunan havuzlu ve fısk i­
y eli İran bahçeleri. || Acem çadırı, Osmanlı sultan­
larının atlı gezilere çıktıklarında kullandıkları ça­
dır. || Acem çapkını, Eskiden şehirlerin etrafında
gezinti yapm ak için kiralanan at. || Acem gömleği,
İş göm leği.|| Acem halısı, İr a n ’da dokunan ipek
halı.|| A cem işi, Renkli ipekle işlenmiş ve üzeri al­
tın, gümüş p u l veya boncuklarla süslenmiş döşeme­
lik kumaşlar. || Acem kaması, İnce keskin kama. ||
A cem kılıcı, İki yanı da keskin kılıç. || Acem kılıcı
gibi, Kimden yana olduğu belli olmayan, ikili oy­
nayan veya tuttuğu tarafa düşm anlık edebilen.\\
A cem koşm ası, A n adolu ’daki saz şairlerinin düz
veya cinaslı olarak söylediği ve Azerilere has bir
makamla söylenen koşma türü. Ölçü olarak aruzun
fâilâtün, fâilâtün kalıbı kullanılır.|| Acem kösteği,
E ski yazm a kitaplar ciltlendikten sonra kitabın ar­
kasına yapıştırılm ış ince deri. || Acem lalesi, bot. iri
sarı veya turuncu renkte çiçekleri bulunan bir süs
bitkisi; ateş topu. || Acem makamı, Acem perdesin­
den başlayarak çargâh perdesi üzerindeki çargâh
dörtlüsünün ısrarla kullanıldığı klasik Türk müziği
makamı.|| Acem manisi, Biçim ve ezgi bakımından
Azerbaycan 'a özgü olup Doğu Anadolu ’da da söy­
lenen bir cinaslı mani türü. || Acem mübalağası,
Abartm a aşırılığı; palavra.|| Acem ocağı, {ağız}
Maltız; ızgaralı dem ir ocak. [DS]|| Acem perdesi,
Türk müziğinde tiz sekizlideki fa . || Acem şeytanı,
{ağız} Z a y ıf esmer adam. [DS]|| Acem şikestesi,
Hazin ve dokunaklı bir türkü ezgisi. || Acem tıraşı,
Başın iki tarafı ile tepesindeki saçları kesip sadece
arkasında bırakmak suretiyle yapılan tıraş şekli. ||
Acem yahnisi, {eAT} Salma aşı.
A ’cem , [Ar. â'cem ^ j- \] {Os T} is. Arap halkından ol­
mayan kimse.
Acemane, [Ar. ‘acem + Far. -âne (acema;ne)
{OsT} zf. 1. Acemlere yakışır biçimde; İran tarzın­
da. 2. mec. Ölçüsüz derecede abartılı; çok mübala­
ğalı.
acemaşiran, [Ar. ‘acemaşlr + Far. -ân 01 (a-
cemaşi:ra:n) {OsT} is. müz. Klasik Türk müziğinde
bir makamın ve perdenin ortak adıdır. S acema­
şirân makamı, Acem makamına, acemaşiran p e r­
desi üzerindeki çargâh beşlisinin eklenmesiyle elde
edilmiştir. || acemaşirân perdesi, Orta sekizlideki
fa -
acemborusu, -nu [acem+boru-s-u] is. Genellikle a-
ğustos ve eylül aylarında boru şeklinde turuncu sarı
renkte çiçekler açan kalın gövdeli ağaçlara tırma­
nan sarmaşık, (Bigonia radicams).
İM İK Ç E M . m
acembuselik, -ği [Ar. ‘acem + Far. buselik
dU] (acembu:selik) {OsT} is. müz. Acem makamının
buselik dörtlüsü veya beşlisi ile sona eren birleşik
bir Türk müziği makamı.
Acemce, [acem-ce] (a ce ’mce) is. Farsça,
acemırak, [Ar. ‘acem -‘ırâk (acemıra;k)
{OsT} is. müz. Bir makam adı.
A ’cemi, [Ar. a'cem ı ty ^ -\] (a -c e m i:) {OsT} sf. 1. Ya­
bancıya ait. 2. A raplara göre A raplar dışındaki
halktan olan. 3. A raplara göre Arapçadaki yabancı
kelimeler. 4. {eAT} Arapçadan başka dilde olan. 5.
Cahilliği vb. nedenlerle doğru ve düzgün konuşa­
mayan. 6. Dilsiz; tat; ahraz.
acemi, [Ar. ‘acemî (acemi:) {OsT} sf. 1. B ir iş­
te henüz ustalaşm amış, işin gereği olan ustalığı ve
beceriyi kazanamamış; deneyimsiz; beceriksiz; toy.
2. {OsT} Saraya yeni alınmış, İslam ö rf ve adetleri­
ni, okuma ve yazmayı, saraydaki görevinin ne ol­
duğunu henüz öğrenem emiş cariye, S1 acemi ağa­
sı, Osmanlı sarayında harem hizmetlerinden so­
rumlu zenci hadım ağalardan bir bölümü.\\ acemi
çaydanlık, Deneyimsiz; beceriksiz. || acemi çaylak,
B ir işe yeni girmiş, deneyimi ve becerisi olmayan
kimse. || Acem i çaylak bu kadar uçar, Bilgi ve de­
neyimi kıt olanlardan fa z la beceri gerektiren iş
beklenmez; (Acemi bülbül böyle öter.) || acemi er,
Askere yeni alınmış ve temel askerlik eğitimini ta­
mamlamamış er.|| Acem i nalbant gâvur eşeğinde
öğrenir, H enüz m esleğinin gerektirdiği beceri ve
ustalığı kazanamamış kişi temrin m alzemesi olarak
değer verilmemiş şeyleri kullanır; bir ustanın ya p ­
tığı işte iyi m alzeme kullanmaması veya gerekli
titizliği göstermemesi.\\ Acem i nalbant gibi kâh
nalına vurur, kâh mıhına. H içbir işi düzenli ve
kuralına uygun olarak yapamamak, beceriksizlik.\\
acemi ocağı, im paratorluk devri devlet teşkilatında
kapıkulu ocaklarına alınacak erleri yetiştiren aske­
r î kurum. || acemi oğlanı, Osmanlı devlet teşkilatın­
da esirlerden veya devşirmelerden Yeniçeri ocağı­
na alınm ak üzere eğitilmek ve yetiştirilm ek için
acemi ocağına gönderilen gençler; torba oğlanı;
şadi.\\ acemisi olm ak, i . B ir işi yapm akta veya ale­
ti kullanmakta becerisi bulunmamak. 2. B ir yerin
yabancısı olmak.
acemice, [acemi-ce] (acem i’ce) zf. 1. Ustaya yakış­
m ayacak şekilde, ancak acemilerin yapabileceği
biçimde. 2. Düşünüp taşınmadan, kârını ve zararını
hesaplamadan, ön araştırma ve planlama yapm a­
dan.
acemileşme, [acemi-le-ş-me] is. Acemileşm ek işi.
acemileşmek, [acemi-le-ş-mek] dönşl. f. [-ir] 1. U sta
ve tecrübeli bir kim senin çeşitli sebeplerden gerek­
tiği şekilde ustalığını, becerisini gösterememesi. 2.
Bocalamak.
H I K W . 9i
acem ilik, -ği [acemi-lik] is. 1. Deneyimi ve ustalığı
bulunmamak; tecrübesizlik; deneyimsizlik; toyluk.
2. Beceriksizlik. 3. Ürkeklik, çekingenlik. 4. Y a­
bancılık. 5. Osmanlı sarayına alman cariyelerin ilk
hizm et dönemi. 6. Osmanlı sarayında iç oğlanlarına
ilk alındıkları zaman verilen para. 7. Silahtarlılc,
çuhadarlık ve bostancılık kethüdalıklarına atanan­
lara ilk ihtiyaçlarını karşılam ak amacıyla verilen
para. 0 acem ilik çekm ek, Yeni girdiği işte veya
gittiği yabancı bir yerde bilgi ve becerisinin eksik­
liğinden dolayı sıkıntı çekmek, bocalamak.\\ acem i­
lik etm ek, Yeteri kadar bilgi ve beceriye sahip ol­
duğu hâlde düşüncesizce iş yapm ak; sahip olduğu
ustalığı veya beceriyi gösterememek; gaflet gös-
termek. || acem ilik gösterm ek, A cem ilik etmek.
A cem istan, [Ar. ‘acem + Far. -istân (ace-
mista:n) {OsT} is. İran ülkesi,
acem iyan, [Ar. ‘acemî > ‘acem iyân j L » ^ ] (acemi-
ya:n) {OsT} sf. 1. Acemiler; toylar; deneyimsizler;
tecrübesizler. 2. is. Yeniçeri ocağma giren acemi
oğlanları. 3. öz. is. (Baş harfi büyük yazılır) İranlI­
lar.
acem kürdi, [Ar. ‘acem + Far. kürdi & £ {OsT}
is. müz. K lasik Türk m üziğinde A cem makamının
sonuna bir kürdi dörtlü eklenerek m eydana getiril­
miş bir birleşik makam.
A cem leşm e, [acem-le-ş-me] is. A cem leşm ek işi;
İranlılaşma.
A cem leşm ek, [acem-le-ş-mek] dönşl. f. [-ir] 1. İranlı
gibi olmak; İranlıya benzem ek; İranlı gibi davran­
mak. 2. İran kültürü ve m edeniyeti içinde eriyerek
kendi millî benliğini yitirmek.
A cem perest, [Ar. ‘acem + Far. perest ^ j>]
{OsT} sf. 1. Klasik Türk edebiyatında biçim ve üs­
lûp bakım ından İran’ı taklit eden. 2. Sanat ve ede­
biyatta İran hayranı ve İran kültürüne düşkün olan.
A cem perestlik, -ği [Acemperest-lik] is. İran hayran­
lığı.
A cem perestî, [Ar. ‘acem + Far. perestı
(acemperesti:) {OsT} is. İm paratorluk döneminde,
sanat ve kültürde İran hayranlığına verilen ad;
Acemperestlik.
acem puseük, -ği [Ar. ‘acem + Far. püselik
tÜJ] (acempu:selik) {OsT} is. müz. -*■ acembuselik,
acem rast, [Ar. ‘acem+ Far. rast c—j ^ s -] {OsT} is.
müz. Bir makam adı.
acem uşşak, [Ar. ‘acem -'uşşâk {OsT} is.
müz. B ir makam adı.
Acemzade, [Ar. ‘acem+ Far. zade colj (acem-
za:de) {OsT} is. Acemoğlu; İranlı atalardan gelme,
acemzirkeşide, [Ar. ‘acem + Far. zîrkeşıde
ACI
oJL-iS"] (acemzi:rkeşi:de) {OsT} is. müz. B ir makam
adı.
acene, [Far. ajana (delgi)} {ağız} is. Tırpanın sap ge­
çecek deliğini delmeye yayan çelik alet; zımba.
[DS]
acente, [İt. agente] (a ce’nte) is. 1. Ticarî konularda
belirli işleri üstlenen ve kendisine verilen yetki çer­
çevesinde aracılık eden kurum veya kişi. 2. Taşıma
şirketi veya banka gibi yaygın kuruluşların şubeleri
veya temsilcilikleri. 3. Bu şubenin başında bulunan
kimse; temsilci. 4. Bir kuruluşun ticarî işlerini y ü ­
rüten ticarethane. 0 acenteden çıkm a, (Motorlu
araç için) yeni alınmış; ikinci el değil.
acentelik, -ği [acente-lik] is. Acente ile ilgili işleri
yürüten kurum, kişi veya bu işlerin yapıldığı bina,
büro gibi yerler,
acep, [Ar. ‘aceb (şaşma) v ^ ] (o "cep) zf. 1. A caba
(soru). «Acep geldi m i?» 2. Nasıl, nasıl da... (kuv­
vetlendirme). «Pilavın yanında h o şa f acep gid er.»
3. Yoksa (tereddüt). «Acep bulamadı m ı? » 4. K im
bilir (merak). «Acep kiminle gezip tozuyor.» 5. sf.
Tuhaf; garip; acayip; şaşılır. «Bu kadarcık m al
dünya para, acep şey!» 0 aceb degül, Garip d e­
ğil; şaşılmaz; şaşılır m ı?|| acebe k alm ak , {eAT}
H ayrette kalmak; şaşakalmak.
aceplem ek, [acep-le-mek] gçsz. f. [-r] [-l(i)-yor]
{ağız} Şaşmak. [DS]
acepleşm e, [acep-le-ş-me] is. A cepleşm ek işi.
acepleşm ek, [acep-le-ş-mek] dönşl. f. [-ir] Şaşmak;
garip karşılamak,
acer, [Ar. 5a‘cer => acer] {ağız} sf. (Eşya için)
kullanılmamış; eskimemiş. [DS]
a ’cez, [Ar. a‘cez (a-cez) {OsT} sf. Ç ok âciz ve
güçsüz.
aceze, [Ar. ‘âciz > ‘aceze {OsT} is. Güçsüzler,
zavallılar, düşkünler; beceriksizler; zayıflar. 0
aceze-i eytam , D üşkün ve koruması olmayan y e ­
timler. || aceze-i k ttttâ b , Okulda öğrenim görmeden
devlet dairesine girmiş acemi memurlar. || aceze-i
m üslim în, Koruması olmayan düşkün Müslüman-
lar.
acı1, [eT. âç-ığ > acı] is. ve sf. 1. B ir yiyeceğin veya
bir maddenin dilde bıraktığı yakıcı, kavurucu tat. 2.
Tadı yakıcı, kavurucu yiyecek, içecek. 3. Bir dış
etkenin veya mikroorganizmaların vücudun her­
hangi bir yerinde meydana getirdiği ezilme, yırtıl­
ma, sıkıştırılma veya dokuların tahribi gibi sebep­
lerle meydana gelen dayanılması güç duyu; ağrı. 4.
mec. İnsana büyük üzüntü veren olay; dert; keder;
elem; azap; ıstırap; kahır. «İlk sevgiye benzeyen ilk
acı, ilk ayrılık! / Yüreğimin yaktığı ateşle hava
ılık.» Faruk N afiz Çamlıbel. 5. mec. Şiddetli ve
sert. «Acı poyraz yüzüm üzü kavurdu». 6. Kırıcı,
ACI
hırpalayıcı. «Onun acı sözlerini çekmek zorunda
m ıyım ?» 7. Hüzün verici ve dokunaklı; kederli; hü­
zünlü; elemli. «Koca Ali, yine cevap vermedi. Acı
acı gülümsedi.» Ömer Seyfettin. 8. Çarpıcı; göz
alıcı. 9. Istıraplı; pahalıya mal olmuş, fi1 acı acı,
Üzüldüğünü belli edecek şekilde çok keskin ve do­
kunaklı. || acı acıyı b a stırır, H er yen i felaket, insanı
bir öncekinden daha çok yıpratır veya öncekini
unutturur.\\ acı ağaç, bot. Odunu halk hekimliğinde
tentür hâlinde tonik ve iştah açıcı olarak kullanılan
bir ağaççık, kavasya (Quassia amara).\\ acı b a ­
dem , Gülgillerden bir meyve ağacı (Amygdalus
amara) ve acımtırak, keskin kokulu meyvesi. || acı
badem k urabiyesi, Hazırlanan hamuruna h a fif bir
acılık ve koku vermesi için acı badem ezmesi karış­
tırılarak yapılan kurabiye cinsi.|| acı b ad em yağı,
A cı badem kokusunda parfüm eride kullanılan
nitrobenzen.\\ acı b ak la, bot. Tohumu veya otu in­
san ve hayvanlar için zehirli olan bir çeşit süs bit­
kisi; kurt baklası; Yahudi baklası; M ısır baklası,
(Lupinus termiş).\\ acı b al, D eli bal.|| acı balık,
zool. A vrupa 'da ve Anadolu ’nun kuzey taraflarında
yaşayan eti acı bir tür tatlı su balığı; gördek,
(Rhodeus amarus).\\ acı b asm ak , Derde, kedere,
sıkıntıya uğram ak.|| acı çekm ek, 1. Ağrı sızı duy­
mak, cam yanmak. 2. Başından üzüntülü olaylar
geçm iş olmak. 3. Yokluk ve sıkıntı çekmek. || acı
çiğdem , bot. Taşıdığı alkaloitler yüzünden zehirli
olan, tohumları ve yum ru kökleri romatizma ağrı­
larını geçirmede kullanılan bir çiğdem türü; güz
çiğdemi; mahrut; sürincan (Colchicum autum-
nale).|| acı dil, 1. Konuşmalarında karşısındakini
kıran, kötüleyen ve iğneleyen kimse. 2. {eAT} Acı
söz; dedikodu.\\ acı dil virm ek , {eAT} Acı söz söy-
lemek. || acı ekm eği, {ağız} Ölü evine komşuların
gönderdiği yemek. [DS]|| acı elm a bot. Elm a büyük­
lüğündeki meyveleri m üshil olarak kullanılan bak­
lagillerden sürüngen bir bitki; ebucehil karpuzu;
kara döleği, (Citrullus colocynthis). || acı fın d ık , is.
bot. Sonbahardan kışa kadar çiçek açan, bu sebep­
le bahçelerde süs olarak yetiştirilen, yaprakların­
dan ve kabuklarından dam ar hastalıklarında y a ­
rarlanılan çalı türü ağaççık, (Hamamelis virgini-
ana).\\ acı gelm ek, H oşa gitmemek, üzüntü ya ra t­
mak]] acı geyrek, {ağız} Mide ekşimesi ve sindirim
zorluğu yüzünden çıkan geğirti. [DS]|| acı gici,
{ağız} A cı tatlı her şey. [DS]|| acı günek, {ağız} bot.
Hindiba. [DS]|| acı h ab e r, Ölüm, yangın, deprem
gibi insanı derinden üzen olayın bildirilmesi, duyu­
rulması.|| acı h ıy ar, bot. Elma büyüklüğündeki
meyveleri müshil olarak kullanılan baklagillerden
sürüngen bir bitki; ebucehil karpuzu, karga düğ-
leği. (Citrullus colocynthis).\\ acı kahve, 1. Şeker­
siz, sade kahve. 2. mec. Davette alçakgönüllü dav­
ranarak yapılan ikram. «Buyurunuz, bir acı kah­
vemizi içiniz.»|| acı k av u n , bot. Kabakgillerden
m aw m m . , 2
tırmanıcı, yabani otsu bir bitki; eşek hıyarı (Ec-
ballium elaterium),\\ acı kuvvet, Karşı konulması
zo r ezici kuvvet. || acı m a ru l, bot. Gövdesinden y a ­
tıştırıcı ve uyuşturucu süt çıkan sa n çiçekli ve dişli
yapraklı tadı acı bir yabani m arul çeşidi; hindiba,
(Lactuca virosa). {eAT} (aym)|| acı ot, bot. Bileşik­
gillerden sarı çiçekli y o l kenarlarında ve kırlarda
biten bir ot; dövülmüş avrat otu, (Tomus commu­
nis). || acısı çıkm ak, Daha önceden yaptığı haksız­
lığın veya kötülüğün sonucu olsun veya olmasın
kendisi de üzüntülü ve sıkıntılı günler geçirm ek.||
acısı içine çökm ek (işlem ek), Bedenen veya manen
yaşadığı büyük bir üzüntünün sıkıntısını bütün ben­
liğiyle hissetmek. || acısına d a y a n am am a k , Çok
sevilen birinin ölümünden, rahatsızlığından duydu­
ğu üzüntüden dolayı sağlığı bozulm ak veya ölmek.\\
acısını alm ak , 1. Acı tadını gidermek. «Acısını al­
m ak için satın aldığım zeytini biraz suya ıslattım.»
2. Ağrı ve sızısını dindirmek. «Pansuman ayağım­
daki yaranın acısını alıverdi.»|| acısını b ağ rın a
b asm ak , Şikâyetlenmeden üzüntüsünü gizlemek,
ıstıraba katlanmak.\\ acısını çekm ek, Yaptığı kötü
ve yanlış davranışların cezasını ileride görmek.\\
acısını ç ık a rm a k , 1. Elde bulunmayan sebepler
yüzünden yapılam ayan bir şeyi başka şekillerde
telafi etmeye çalışmak. 2. Kendisine zarar veren
kişiye daha sonra fırsa t geçtiğinde m ukabil bir za ­
rar vermek, intikam a lm a k 3. Öfkesini veya hırsını
kendisine zarar veren veya buna sebep olandan
değil de gücünün yettiği kendisinden daha z a y ıf
kişilere kötü davranarak rahatlamak; (bir psikolo­
j i k rahatsızlıktır). || acısını g örm ek, Sevilen birinin
ölümü ile psikolojik sarsıntıya girmek. || acısını içi­
ne göm m ek, Üzüntü ve acılara sızlanmadan, y a ­
kınmadan katlanmak.\\ acı söylem ek, Birinin yanlış
ve olumsuz davranışları sebebiyle gerçekleri oldu­
ğu gibi söyleyip uyarmaya çalışmak. «D ost acı
söyler. »|| acı söz, Kırıcı ve çok fa zla üzüntüye se­
bep olacak söz.|| acı su, I. İçilecek nitelikte olma­
yan (tuzluluk oranı 0.50 ile 17 arasındaki) su. 2.
{ağız} Maden suyu. [DS] 3. Yara y a da yanığın için­
deki sarı su; iltihap. || acı tatlı, Sevinçli ve hüzünlü
bir arada. «Şurada acı tatlı beş yılım ız geçti.» || acı
tecrü b e, Istıraplı, üzücü, pahalıya mal olmuş ve
sıkıntı içinde geçen deneyimler ve böyle yaşanan
günler. || acı v erm ek , 1. Birinin canını yakmak, acı
çekmesine y o l açmak. 2. Üzmek. || acıya koym ak,
{eAT} Istıraba sokmak; zahm et verm ek.|j acı yav­
şan, {eAT} {ağız} Yavşan otu; pelin; veronica. [DS]||
acı yeri, {ağız} Ölü evi. [DS]|| acı yeşil, {ağız} Koyu
yeşil; yaprak yeşili. [DS]|| acı yitim i, tıp. Bedensel
bir acının algılanmasında ve tepki gösterm e g ü ­
cünde azalma şeklinde beliren bir sinirsel rahatsız­
lık; hipoalji.\\ acı yonca, bot. Yaprakları tıpta kul­
lanılan çok acı ve kötü kokulu bir bitki; su yoncası.
acı2, [acı-cık] {eAT} sf. Azıcık; pek az.

acıca, [acı-ca] sf. Tadı acıya yakın; acımsı,
acıcık, -ğı [az-ıcık] {ağız} zf. Pak az; azıcık. [DS]
acıdıcı, [acı-t-ıcı] {eAT} sf. Elem verici; acıklı; şid­
detli.
acıg, [ac-ığ / ac-ık / aç-ığ / aç-ık / aç-uk j^-T] {eT}
{eAT} sf. Acı; dert; ıstırap. [Yüknekî] fi1 açığını al­
m ak, {eAT} İntikam ım almak.|| açığını ç ık arm a k ,
{eAT} İntikamını almak.\\ acıgı tu tm a k , {eAT} Öfke­
lenm ek.|| acıg itm ek, {eAT} Istırap vermek; üzüntü
içinde bırakmak]] acıg olm ak, {eAT} Canı acımak.
acıgan, [acı-ğan jLv=-T] {eAT} sf. Çok acıyan; çok
üzülen.
acık 1, [eT. ac-ığ / ac-ık / aç-uk jş-T] {eAT} is. Acı;
dert; sıkıntı; ıstırap. S acık etm ek, {eAT} A cı ver­
mek; ıstırap vermek; üzüntü içinde bırakmak.
acık2, [eT. açık] {ağız} is. Öfke. [DS]
acık3, [az-ıcık] {ağız} zf. Pek az; azıcık. [DS]
acık d u rm ak , [acık-dur-mak] {eAT} gçl. f [-ur] 1.
Acıkmasına yol açmak. 2. Aç bırakmak,
acıkılm a, [acık-ıl-ma] is. A cıkm a durumu,
acıkılm ak, [acık-ıl-mak] e d il.f. [-ır] Y em ek ihtiyacı acılık, -ğı [acı-lık
duyulmak.
acıklı, [acı-k-lı] sf. 1. Acıma duygusu uyandıran; acı
verecek nitelikte. 2. Kendisi için üzüntü ve acıma
duyulmasını isteyen kim senin tutumu; acındırıcı;
acındırmaya çalışan. 3. Dokunaklı; ağlatıcı; hazin.
acım a, [acı-ma] is. 1. Acımak işi. 2. Başkalarının
4. (Edebî eser için) acı olaylara dayalı; dramatik. 5.
Bir uğraşma ve çabanın boşa çıkması ile ortaya
çıkan gülünç durum; garip. 6. A cı ve keder içinde
a cım a k 1, [acı-mak] gçsz. f. [-r] 1. Bedeninin bir y e­
kalmış kimse; yaslı; matemli,
acıkm a, [a(ç)-ık-ma] is. Aç hâle gelme,
acıkm ak, [eT. âç-ık-mak] gçsz. f. [-ır] 1. M idenin
boşalması ve kandaki şeker m iktarının azalması
sonucu besin alma, yem e ihtiyacı ortaya çıkmak;
açlık duymak. 2. mec. B ir şeye karşı şiddetli istek
duymak; çok arzu etmek,
acıksınm ak, [acı-k-sı-n-mak] dönşl. f. [-ır] M ütees­
sir olmak, üzülmek,
acıktırm a, is. [acık-tır-ma] Aç hâle getirme,
acıktırm ak, [acık-tır-mak] gçl. f. [-ır] 1. A çlık duy­
masına sebep olmak. 2. Uzun süre yem ek yemesini
engelleyerek çok aç kalm asını sağlamak; aç koy­
mak. 3. (Yiyecek vb. için) iştahını açmak,
acıla, [ac-ı-la / aç-la iU-T] {eAT} zf. Aç iken,
acılaca, [ac-ı-la-ca 4^- jIs-T] {eAT} zf. Aç olarak; aç
acına.
acılam a, [acı-la-ma] {ağız} is. 1. A cılam ak işi. 2.
Şalgam yemeği. [DS]
acılam ak1, [acı-la-mak] g ç l.f. [-r [-l(ı)-yor] İçine acı
koymak; acılı hâle getirmek.
acılam ak2, [acı-la-mak] gçl. f. [-r [-l(ı)-yor] Hırpa­
layarak sevmek; hırpalamak.
ACI
acılanm a, [acı-la-n-ma] is. Acı olm a durumu, acılı
hâle gelme.
acılan m ak , [acı-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Tadı acı
hâle gelmek. 2. {ağız} Üzülmek, kederlenmek. [DS]
acılaşm a, [acı-la-ş-ma] is. Acı hâle gelme durumu,
acılaşm ak, [acı-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Acı bir tat
kazanmak, tadı bozulmak. 2. Konuşmalarında k ırı­
cı ve sert bir ifade kullanmaya başlamış olmak. 3.
Sesinde hüzünlü ve kederli bir hava belirmek,
a c ılaştırm a, [acı-la-ş-tır-ma] is. Acı durum a getirme
işi.
a cılaştırm ak , [acı-la-ş-tır-mak] gçl. f. [-ır] Acı hâle
getirmek.
acılı, [acı-lı] sf. 1. (Yiyecek maddesi için) içine acı
katılmış. «Acılı Adana köftesi.» 2. (Yiyecek için)
acısı fazla olan. 3. Üzüntülü ve sıkıntılı. «Çok acılı
günler geçirdi.» 4. (Kişi için) bir yakınının ölüm ü­
nü yaşamış olan. «Acılı gününde bu ona yakışır
m ıydı?» S acılı gicili, Acı ile diğer baharat ve so s­
ları konulmuş (yemek). «Ona şim di acılı gicili y e ­
m ekler dokunuyor. »
is. 1. Tat bakım ından acı ol­
m a durumu. 2. Acı miktarı. «Ç iğ köfteye acılık
verm ek için biraz daha biber koyunuz.» 3. B uruk­
luk, dokunaklılık; kederlilik. 4. {eAT} Istırap; ezi­
yet; sıkıntı.
mutsuzlukları, kederleri ve üzüntüleri karşısında
insanı üzülmeye iten duygu; merhamet.
rinde fiziksel bir etki veya mikrobik b ir yaradan
dolayı acı hissetmek. «Ameliyat yerim çok acıyor.»
2. (Yiyecek ve içecek için) tadı bozulmak; acı b ir
hâl kalmak; acılaşmak; acılık kesbetmek. «Tereya­
ğının tadı bozulmuş, tuzlamadığımız için acım ış.»
3. Birine yakın, sevecen ve hoşgörülü davranmak;
merham et etmek; rahmetmek; yazıklanmak. «Yok­
sul kadının hâline acıyan olm adı.» 4. Birinin gör­
düğü zarardan veya başına gelen bir felaketten do­
layı üzülmek. «Deprem sonrası evsiz yurtsuz kalan
Dinarlılara acıyan, yardım a koştu.» 5. (Olumsuz
çekimiyle) Cimrilik etmemek, masraftan kaçınm a­
mak. «Paraya acımadan bir güzel boyam ış.» 6.
Küçük görmek; yazıklanmak; teessüf etmek. «B ir
koltuk için bu kadar küçüldün. Acıyorum sana.» 7.
{ağız} Sevmek; okşamak. [DS]
acım ak 2, [eT. açT-mak > acı-mak {eAT} gçsz.
f. [-r] Eziyet görmek; ıstırap çekmek; acı duymak,
acım aklı, [acı-mak-lı] sf. (Ses için) acıklı, dokunaklı,
hazin.
acım an, [acı-man] {ağız} is. A nların petek gözlerine
doldurdukları acı madde. [DS]
acım asız, [acı-ma-sız] is. ve sf. 1. İşine ve yargılarına
ACI
sevgilerini ve insani duygularını karıştırmayan;
kendinden a f dileyene duyarsız kalan; katı; m erha­
metsiz; zalim; ceberut; gaddar. 2. Değerlendirm e­
lerinde hiçbir kusuru, boşluğu affetmeyen; katı;
insafsız. 3. Sebep sonuç ilişkisinin kesinliğini ifade
eden zarf. «Bilmeyene tabiat acımasızdır.»
acım asızca, [acı-ma-sız-ca] (acıması ’zca) zf. Acıma
duygusu taşımadan; gaddarca; zalimce; insafsızca,
acım asızlık, -ğı [acı-ma-sız-lık] is. 1. Acımasız olma
durumu; acımasız olan kişinin tutumu; merhamet­
sizlik; gaddarlık; insafsızlık; taş yüreklilik. 2. zf.
B ir şeyin acım asızca gerçekleştirilme durumu,
acım azlık, [acı-maz-lık] is. Acıma duygusu taşım a­
m a hâli; gaddarlık; merhametsizlik,
acım ık, -ğı [acı-m-ık] is. bot. 1. Karanfilgillerden
yaprakları karşılıklı pembe ve m or çiçek açan ya­
bani ot; belemir; delice; karamuk. 2. {ağız} Çok sık
dallı, acı ve fena kokulu bir yabancı ot. [DS] 3.
{ağız} Sütleğen. [DS] 4. Merhamet. 5. İnsana sımsı­
kı sarılan sırnaşık kimse. S acım ık to rb ası, {ağız}
anat. Safra kesesi. [DS]
acım ıklı, [acı-mık-lı] {ağız} sf. Yufka yürekli; m er­
hametli. [DS]
acım sam ak, [acı-msa-mak] gçsz. f. [-r] [-s(ı)-yor]
A cır gibi olmak; biraz acımak,
acım sı, [acı-msı] sf. 1. Tadı acıya yakın, biraz acı
olan; acımtırak; az acı; acıya çalan. 2. Duygusal
yönden dokunaklı,
acım tırak , -ğı [acı-mtırak] sf. Tadı acıya yakın biraz
acı olan; acımsı,
acım tırak lık , [acı-mtırak-lık] is. A cıya yakın bir tat
bulunm a durumu,
acın, [ac-ın ^ T ] {eAT} zf. Aç olarak; açlıkla; açlık­
tan. S acın ölm ek, {eAT} 1. Açlıktan ölmek. 2. Aç
olarak ölmek.
acınacak, -ğı [acı-n-acak] sf. Acıma duygusu uyandı­
racak biçimde; acıklı; üzüntü verici,
acınaklı, [acı-n-ak-lı] {ağız} sf. Kederli; üzüntülü;
acılı; elemli. [DS]
acınası, [acı-n-ası] zf. Acınacak, merhamet edilecek
durum.
acın d ırm a, [acı-n-dır-ma] is. A cındırmak işi.
acın d ırm ak , [acı-n-dır-mak] gçl. f. [-ır] 1. Başkala­
rının kendisine acımasını sağlamak. 2. Bir kimseyi
merhamete getirmek; yumuşatmak. 3. Kendisini
zavallı durum da göstermek suretiyle karşısındaki­
nin merhamet duymasını sağlamak,
açınılm a, [acı-n-ıl-ma] is. Açınılmak işi.
açınılm ak, [acı-n-ıl-mak] edil. f. [-ır] Bir kişiye veya
canlıya başkaları tarafından acınmak: merhamet
edilmek. (Bu fiil cümlede öznesiz olarak kullanılır.)
«Onun bu durumuna açınılmaz m ı?»
acınm a, [acı-n-ma] is. A cınmak işi.
acın m ak 1, [acı-n-mak] edil. f. [-ır] 1. K eder ve ü ­
züntü duyulmak. 2. Teselli edilmek. 3. dönüş, f. Bir
olay karşısında kendi kendine üzülmek; hayıflan­
mak.
acın m ak 2, [acı-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] Dert yan­
mak; başkasında m erham et uyandırm aya çalışmak;
sızlanmak. [DS]
a cın m ak 3, [acı-n-mak] dönşl. f. [-ır] Birine acımak;
m erhamet duymak,
acır, [Ar. ‘acür => acır yr~\\ {ağız} is. bot. Buruşuk
kabuklu, açık renkli bir tür hıyar; acur, (Cucumis
anguria). [DS]
a c ıra k 1, -ğı [acı-rak Jjş-T] {eAT} sf. Acımsı, acım tı­
rak; az acı; hafif acı.
a c ıra k 2, -ğı [aç-(ı)rak] {ağız} sf. Biraz aç; iyice doy­
mamış. [DS]
acırg a, [Moğ. acırga] is. bot. Yaban turpu, turp otu.
a c ırm a k , [ac-ır-mak / ac-ur-mak {eAT} g ç l . f
[-ur] 1. Acıktırmak. 2. Bağlı ve m etbu durumda
bulundurmak,
acısız, [acı-sız] sf. 1. İçine acılık verecek herhangi bir
şey katılm amış olan. «Acısız Adana köftesi yed ik .»
2. mec. H içbir üzüntüsü, derdi, kederi olmama. 3.
Ağrı, sızı duyulm adan olan; acı vermeyen; acıtma­
yan. «Acısız am eliyat.»
acışıklık, [acı-ş-ık-lık jiü ş -T ] {eAT} is. Acı; ağrı.
a c ışm ak 1, [acı-ş-mak j^-isrT] {eAT} dönşl. f. [-ır]
[eAT.. -ur] 1. Ağrım ak; sızlamak; için için acımak.
2. {ağız} Üzülmek; acı duymak; kederlenmek. [DS]
3. Canı yanmak. 4. işteş, f. {ağız} Birisinin ölümü­
ne, felaketine hep birlikte üzülmek. [DS]
acışm ak 2, [ac-ış-mak] {ağız} işteş f. [-ır] Sevişmek.
[DS]
acıştırm ak , [ac-ış-tır-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] Acıt­
mak; canını yakmak. [DS]
acıtgan, [acı-t-ğan / acı-t-kan {eAT} sf. Çok a-
cıtan; çok ıstırap veren,
acıtıcı, [acı-t-ıcı] sf. A cı veren; ağrı, sızı veren,
acıtk an , [acı-t-ğan / acı-t-kan ji^-T ] {eAT} sf. -*■ acıt-
gan.
acıtm a, [acı-t-ma] is. A cıtm ak durumu, fiili,
acıtm ak, [acı-t-mak] g ç l.f. [-ır] [eAT, -ur] 1. Canını
yakmak, fiziksel olarak ağrı sızı vermek; ağrıtmak;
sızlatmak. 2. Tadını acı hâle getirmek; acılaştır­
mak. 3. {eAT} İncitmek,
acıyıcı, [acı-y-ıcı] sf. Acıyıveren, merhamete gelive­
ren; acıyan.
aciz, [Ar. ‘âciz => âciz] {eAT} sf. Gücü yetmeyen;
âciz. 0 âciz eylem ek, {eAT} Güçsüz ve çaresiz bı­
rakmak.|| âciz eyleyici, {eAT} Güçsüz ve çaresiz
bırakan.|| âciz olm ak, {eAT} Gücü yetm em ek; aciz
göstermek.
Ö I ü M I I C îlM İ .9 5
aci, [Ar. ‘acı ^ L t ] (a:ci:) {OsT} sf. 1. Fildişi ile ilgili.
2. Fildişinden. 3. Fildişi satıcısı,
acib, [Ar. ‘aceb (hayret, gariplik) > ‘acıb (a-
ci:b) {OsT} sf. Alışılmış olanın dışında; garip; tu­
haf; acayip; şaşılacak; hayret verici. S a c îb ü ’l-
kıyâfe, {OsT} Giyimi acayip olan.
acib, [Ar. ‘aceb (hayret, gariplik) > ‘âcib (a~
ci:b) {OsT} is. Alışılmışın dışında olan şey; şaşıla­
cak şey.
acibane, [Ar. ‘acıb + Far. -âne (aci:ba:ne)
{OsT} zf. Şaşılacak tarzda; hayret verici biçimde,
acibe, [Ar. ‘acıb / ‘acîbe (aci:be) {OsT} is.
Alışılmışın dışında, bugüne kadar hiç görülmemiş
şey; tuhaf; garip; acayip; anormal. S acibe-i hil­
kat, Acayip yaratık.
acibüleda, [Ar. ‘acîbü’l-edâ (aci:büle-
da:) {OsT} sf. Güzelliğiyle hayrete düşüren.
acil1, [Ar. ‘acele (çabuk) > ‘âcil (a:cil) {OsT}
sf. Çok acele, beklemeğe zamanı ve tahammülü
olmayan; derhâl yerine getirilm esi gerekli olan;
bekletilemez, ö acil d u ru m , H emen müdahaleyi
veya tedbir almayı gerektiren kritik durum. || acil
vaka, 1. Zabıtaca zam an kaybetmeden müdahale
edilmesini gerektiren güvenlik tedbiri. 2. H ekim lik­
çe hemen gerekli tedavi işleminin yapılm asını ge­
rekli kılan sağlıkproblem i.\\ acil servis, H astane­
lerde hemen tedavi altına alınması gerekli hastala­
rı kabul ve tedavi eden bölüm.\\ acil şifalar dile­
mek, H asta olan birinin kısa zam anda sağlığına
kavuşması için dua etmek, dilekte bulunmak; geç­
miş olsun dileğinde bulunmak.
acil2, [Ar. ecel > âcil / âcile J=rT] (a:cil) {OsT} sf. 1.
Vadeye bağlı; vadesi geldiğinde yapılacak olan. 2.
Erteli.
acilane, [Ar. ‘âcil + Far. -âne ii'iU-lp] (a:cila:ne)
{OsT} zf. 1. Acele olarak; acele ile. 2. Acele edenle­
re özgü; aceleci kim selere yakışır biçimde.
acilen1, [Ar. ‘âcil > ‘âcilen }U-U] (a :ci’len) {OsT} zf.
1. Acil olarak, geciktirmeden, hemen; ivedilikle;
gecikmeden. 2. Vakti zamanı geldiğinde yapılmak
üzere.
acilen2, [Ar. âcil > âcilen }U-T] (a:ci'len) {OsT} zf.
Zamanı geldiğinde yapılm ak üzere; ertelenmiş ola­
rak.
aciliyet, [Ar. ‘âciliyyet c~lş-U] (a:ciliyet) {OsT} is.
İvedilik.
acin1, [Ar. ‘acn (yoğurma) > ‘a c m , j ^ ] (aci:n) {OsT}
is. 1. Ham ur ya da m acun hâline getirme; yoğurma.
2. Macun; hamur. 3. sf. Yoğrulmuş; ham ur veya
macun hâline getirilmiş.
 ci
acin2, [Ar. âcin ^ 1 ] (a:cin) {OsT} is. Rengi ve tadı
değişmiş su; bozuk su.
acini, [Ar. ‘acım (aci:ni:) {OsT} sf. 1. Hamur
gibi; ham ur kıvamında. 2. kim. Hamurumsu,
aciniyet, [Ar. ‘acîniyyet c ~ ^ p ] (aci:niyet) {OsT} is.
Hamur gibi olma; macunlaşma,
acir, [Ar. ecr (kiraya vermek) > âcir j=-T] (a:cir)
{OsT} sf. Kiraya veren; kiralayan; mucir,
aciş, [Far. âcış j ^ T ] (a:ci:ş) {OsT} is. Üşüme.
acitato , [İt. agitato] is. müz. (Çalınmak işi için) canlı
ve coşkun,
aciyo, [İt. aggio] (a ’cyo) is. -►acyo,
âciz, [Ar. ‘acz > ‘âciz j-ş-U] (a:ciz) sf. 1. B ir işi ya­
pabilecek gücü, becerisi ve yeteneği olmayan; güç­
süz; iktidarsız; çaresiz. 2. Zavallı; zayıf. 3. Yoksul;
düşkün. 4. Himayesiz; kimsesiz. 5. Şaşırmış. S 1
âciz b ıra k m a k , Birini bir iş yapam az veya işin
içinden çıkamaz hâle sokmak; bunaltmak.|| âciz
k alm ak , Bütün çabalarına rağmen bir işi yapam az
duruma düşmek; çaresiz kalmak.\\ âcizleri, (eski)
Yazma ve konuşmalarda kendisinden bahsetmek
gerektiği zaman alçak gönüllülük ve saygı göster­
mek için "ben ” yerine kullanılan kelime; âcizane.
aciz, -czi [Ar. acz j= ^\ is. 1. Güçsüzlük, yetersizlik;
iktidarsızlık; 2. Beceriksizlik. 3. tie. huk. Ödeme
günü gelmiş olan borçlarını ödeyemeyecek duruma
düşmek. 4. Bir şeyin son bölümü; arka taraf. 5.
anat. Vücudun arka tarafı; kıç; (insan ve hayvan
için) kalça; sakrum. 6. ed. Beyitte ikinci mısraın
son kısmı. S aciz hâli, İflas hâlinde birisinin m ah­
kemeye başvurarak durumunun tespitini isteme
durumu. || aciz belgesi, Acze düşmüş bir tüccarın
hacizli mallarının paraya çevrilmesinden sonra
alacağının tamamını alamamış bulunan alacaklıya
icra dairesi tarafından verilen alacağının kalan
miktarını belirten belge.
âcizan, [Ar. ‘âciz > ‘âcizân (a;ciza;n) {OsT}
is. Acizler; zavallılar,
âcizane, [Ar. ‘âciz + Far. âne (a;ciza;ne)
{OsT} sf. ve zf. 1. Âciz kimselere yakışır şekilde. 2.
Konuşm a ve yazmalarda karşısındakine saygı duy­
duğunu belirtm ek veya alçak gönüllü davranm ak
için kendisinden bahsederken kullanılan ifade.
âcizî1, [Ar. ‘âciz + Far. - i tsjfr^] (a;cizi:) {OsT} is. 1.
Acizlik; güçsüzlük; yetersizlik; beceriksizlik. 2. A l­
çak gönüllülük.
âcizî2, [Ar. ‘âciz + Far. -î (a:cizi;) {OsT} sf. 1.
A lçak gönüllü kim seye ait. 2. A lçak gönüllülük
göstermek için “bana ait, benim ki” yerine kullanı­
lır.
ÂCİ
âciziyet, -ti [Ar. ‘âcizî > ‘aciz-iyyet û jj> U ] (a:cizi-
yet) {OsT} is. 1. Yeteneksizlik; âcizlik. 2. Yoksul­
luk. 3. A lçak gönüllülük,
âcizlik, -ği [âciz-lik] (a:cizlik) sf. 1. Aciz olm a hâli;
düşkünlük; yoksulluk. 2. Beceriksizlik, güçsüzlük;
iktidarsızlık. 3. Yetersizlik,
açm ak, [âc-mak / âç-mak {eAT} gçsz. f. [-ar]
Acıkmak.
acm iy, -yyi [Ar. ‘acmiyy {OsT} sf. 1. Akıllı;
anlayışlı. 2. tnce düşünceli,
acn, [Ar. ‘acn {OsT} is. Yoğurma; macun kıva­ -aç 1, [-aç / -eç / -ıç / -iç / -uç / -üç] yap. e. -*• -ç.
m ına getirme,
aco, [eT. aça] {ağız} is. Amca. [DS]
acube, [Ar. ‘ucübe (acu:be) {OsT} is. -*■ ucube,
-acuk, [-a-cuk] {eAT} yap. e. Sıfatta dereceyi düşüren
isimden isim yapm a eki. az-acuk.
acu k , [eT. açık] is. Dert,
acu k , [aç-uk / ac-uk Jj=-T] {eAT} sf. Açık,
acul, -lü [Ar. ‘acele > ‘acul Jj»**] (acu:l) {OsT} sf.
(Kişi için) işini yaparken çok acele eden; aceleci;
tez canlı; içi tez; sabırsız; evegen; telaşçı.
aculane, [Ar. ‘acül + Far. âne (acu:la:ne)
{OsT} sf. ve z f Çok acele olarak; aceleci kimsenin
davranışına uygun,
acu n , [Soğd. âcün] {eT} is. Dünya; âlem. [Mühennâ]
a c u r 1, [Ar. ‘acür is. 1. Kabakgillerden hıyara
benzer bir çeşit sebze; (Cucumis flexuosus). {eAT}
(aym) 2. argo. M ünasebetsiz, belalı, şirret. 3. {ağız}
Olgunlaşmış tohum luk hıyar. [DS] 4. {ağız} San ve
uzun bir tür kavun. [DS] 5. {ağız} Ham kavun. [DS]
6. {ağız} Bir tür pancar otu. [DS] 7. {ağız} Yemeğe açgözlü; haris; gözü doymaz; tamahkâr. 4. Kurak­
konulan yağ, soğan, salça gibi şeyler. [DS]
a c u r, [acur] {eAT} sf. Kurtlanmış,
ac u rm a k , [ac-ır-mak / ac-ur-mak {eAT} gçsz.
f. [-ur] -*■ acırmak.
acuz, [Ar. ‘acüz jy ^ - \ (acu:z) {OsT} is. Kocakarı,
acuze, [Ar. ‘acüz > ‘acuze (acu:ze) {OsT} is. 1.
Kocakarı, ihtiyar kadın. 2. Huysuz ve geçimsiz ka­
dın. 3. Çirkin; suratsız. 4. mec. Büyücü, ara bozucu
kadın; cadı.
acü l, [Far. âcül J»-T] (a:cül) {OsT} is. Geğirme,
a c ü r, [Ar. âcür (a:cür) {OsT} is. 1. Kiremit. 2.
Tuğla. 3. Kerpiç,
ac ü ri, [Ar. âcürî (a:cüri:) {OsT} is. Kiremitçi;
tuğlacı.
acüssin, -n n i [Ar. ‘âcü’s-sinn j- J I pI ] (a.cüssin)
{OsT} is. Fil dişi,
acve, [Ar. ‘acve o^^p] {OsT} is. Hurma ezmesi.
Olfllitll TÜRKÇE S 0 M . »e
acyo, [İt. aggio] ( a ’cyo) is. 1. Bankaların yaptıkları
işlemlerden dolayı aldıkları komisyon ve ücretlerin
toplamı. 2. Bonoların bankalarca nakde dönüştü­
rülmesi sırasında verilen para ile üzerinde yazılı
olan miktar arasındaki fark; kırım; ıskonto,
acyocu, [acyo-cu] is. Borsa işlemleri yapan; borsacı;
komisyoncu.
acz, [Ar. ‘acz {OsT} is. 1. Beceriksizlik. 2. ed.
Düz yazıda bir bölüm ün son cümlesi. 3. M anzum e­
de bir beytin ikinci dizesinin son yarısı. 0 acz-i
ik dam , Çalışıp çabalayıp bir şey yapamama.
-aç2, [-aç / -eç] yap. e. 1. Fiil kök ve gövdelerinden
içinde bulunulan durum kavramı katarak sıfatlar
yapar: güleç. 2. Fiillerden, eylemin belirttiği işle
ilgili araç ve gereç isimleri yapar: büyüteç, kaldı­
raç, üreteç. 3. Benzerlik kavramı ile isimlerden
isim yapan ek: bozaç, topaç, küpeç ‘küçük küp ’. 4.
{eT} Fiilden isim yapm a eki. köm-eç (kül pidesi) 5.
{eAT} Fiilden isim yapan ek; alet isimleri yapar.
kısaç.
-aç3, [-aç, / -eç] {eT} yap. e. İsimden isim yapm a eki.
beg-eç (beyceğiz)
-aç4, [-aç] {eAT} yap. e. Renk adlarından o sıfata
yakınlık bildiren isimler yapan isimden isim yapma
eki. boz-aç.
a ç 1, [eT. âç-m ak > âç > aç] sf. 1. (Kişi, hayvan için)
yem ek ihtiyacı içinde bulunan; acıkmış. {eT} (a:ç)
(aym). [DLT] [Gabain] [Tekin] [EUTS] [ETY] 2. Yeme
içme, giyinme ve barınm a gibi en doğal ihtiyacını
karşılayamayacak derecede yoksul kimse. 3. N e
kadar çok kazınırsa kazansın bunlarla yetinmeyen
sürekli kazanma ve biriktirm e arzusu içinde olan;
lıktan dolayı kurumuş, kavrulmuş durumdaki top­
rağın hâli; susuz. 5. Çok istekli, özlem çeken; do­
yumsuz. 6. {ağız} Yoksul. [DS] 7. {ağız} Aç gözlü.
[DS] 0 aç açık, Yoksulluk içinde, evsiz barksız.\\ aç
açık k alm a k , E vsiz barksız ve yoksul duruma düş-
mek.|| aç acına, A ç olarak, aç olduğu hâlde.|| Aç
ayı oynam az. Ücreti verilmeyen işçiden yeteri ka­
dar iş yapm ası beklenemez. || aç b ıra k m a k , 1. Ye­
m ek verm emek veya vermekte gecikmek. 2. H aksız­
lık yaparak birini yoksul hâle düşürmek]] aç bîilaç,
Bakımsız, kimsesiz; yoksulluk içinde.\\ aç boğaz,
{ağız} 1. A ç gözlü; gözü doymaz. 2. Yiyip içmesi
kendine ait olarak tutulan gündelikçi. [DS]|| aç
ç a rd a k , {ağız} Hela. [DS]|| aç çıplak, Yoksulluk ve
ihtiyaç içinde.|| aç dirilm ek , {eAT} A ç yaşamak]]
Aç doym am , to k acık m am san ır, İnsan içinde
bulunduğu durumun hiç değişmeyeceğini sanır.|| aç
d o y u rm a k , Yoksullara p ara ve yiyecek giyecek
vererek yardım da bulunmak]] aç gezm ek (dolaş­
mak), Yiyecek, içecek ve barınma gibi zorunlu ihti­
yaçlarını karşılayamadan sıkıntı içinde yaşamak.]]
ö i ı ı ı ı i K i a ı . 9 7
Aç gezm ektense tok ölm ek yeğdir. Yoksulluk
ölümden daha zordur.\\ aç göz, 1. D oym ak bilmez
bir iştah sahibi. 2. İhtiras sahibi; muhteris. || aç
gözlü, Azı ile yetinmeyen, ihtiyacından çok fa zla sı­
nı isteyen; haris; çingene; doymaz; hırslı; muhte­
ris; tamahkâr.\\ aç gözlülük, Aza kanaat etmeme,
aç gözlü davranma hâli. || a ç ın d an ölm ek, 1. Çok
acıkmak. 2. Büyük bir yoksulluk içinde olmak. || aç
itm ek, {eAT} A ç bırakmak.\\ aç k ab ad ay ı, {ağız} 1.
Kabadayılık yapan yoksul kimse. 2. Yoksul olduğu
hâlde başkalarına yardım eden. [DS][| aç k alm ak ,
Yiyecek bir şey bulamamak; karnını doyuramamak;
sıkıntıya düşmek.\\ aç k a rn ın a , A ç iken, henüz y e ­
mek yemeden. || aç k oy m ak (bırakmak), Yiyecek
vermemek.|| aç k u r t gibi (saldırmak), 1. Aşırı bir
istekle... 2. Büyük bir iştahla...\\ aç susuz, Büyük
bir yoksulluk ve sıkıntı içinde.\\ A ç ta v u k k endini
d a rı a m b a rın d a san ır. İnsan çok fa zla ihtiyaç
duyduğu şeyler için olm adık hayaller kurar.\\ aç
tu tm ak , {eAT} A ç bırakmak.
aç2, [aç] {eT} is. Birini çağırmakta kullanılan ünlem;
çağırma; ünde. [DLT]
aça, [aça] {eT} is. -*■ eçü. [ETY]
açacak, -ğı [aç-mak > aç-acak] is. 1. Şişe ve konser­
ve kutusu gibi yiyecek içecek maddelerinin konul­
duğu kapların kapaklarım açmaya yarayan araç. 2.
Kitap ve zarf kenarlarını kesmeye yarayan kâğıt
bıçağı. 3. {ağız} Anahtar. [DS] 4. {ağız} Bilmece.
[DS]
açag, [aç-ağ] {eT} sf. Acı. [EUTS]
açagatık, [ak-ça+kat-ık > ağçalcatık] (a:çagatık) {a-
ğız} is. Yağsız ve süzülmüş yoğurttan yapılan pey­
nir. [DS]
açagram yılan, {eT} is. zool. Boa yılanı. [EUTS]
açağız, [aç-ık + ağız] (a:çağız) {ağız} sf. Boşboğaz;
ukala. [DS]
açalya, [Lat. azalea] (aça ’lya) is. bot. Güzel ve gös­
terişli çiçekleri dolayısıyla saksılarda yetiştirilen
orman gülü, (Rhododendron indicum).
açan1, [aç-mak > aç-an] is. 1, anat. Oynak kemikler
arasındaki açıyı genişletmeye yarayan kaslar; bâsıt.
2. mat. Bir eğri üzerine sarılmış ve bir ucundan
bağlı ip çekildiğinde öbür ucunun çizdiği eğri.
açan2, [eT. kaçan > haçan] {ağız} zf. O zaman; öyley­
se. [DS]
açani, [Sansk. âjâneya] {eT} is. 1. Soy; ırk. 2. Soylu
kök. 3. İmtiyaz. 4. sf. Soylu. [EUTS]
açar1, [aç-mak > aç-ar] {ağız} is. Anahtar. [DS]
açar2, [aç-mak > aç-ar] {ağız} is. Turşu; aperatif. [DS]
açar3, [Erme, açar] {ağız} is. Yeni doğmuş erkek bu­
zağı. [DS]
açari, [Sansk. âcârya] {eT} is. Öğretmen; hoca; üstat.
[EUTS] [Gabain]
açasına, [aç-a-s-ı-n-a] {ağız} zf. A çık olacak biçimde;
açık olarak. [DS]
AÇI
açasıya, [aç-a-s-ı-y-a] {ağız} zf. Açmadan önce; a-
çıncaya kadar. [DS]
açavele, [İt. braccia in vela] is. dnz. Serenlerin son
derece prasye olunma durumu,
aççelerando, [İt. accelerandum] zf. müz. (Çalm ak i-
çin) gittikçe hızlanarak,
a ç d u rm a k , [aç-mak > aç-dur-mak / aç-tır-malc] gçl.
f. [-ur] Birinin bir şey açmasına yol açmak: açm a­
sını sağlamak; açtırmak,
açgı, [aç-gı] {ağız} is. Halı, kilim gibi yaygı. [DS]
açgu, [aç-ğu] {eT} is. Anahtar. [Miihennâ]
açguçu, [açğu-çu] {eT} is. Kan alıcı. [Mühennâ]
a ç ı1, [aç-ı] is. mat. 1. Başlangıç noktaları ortak iki
yarı doğru arasındaki açıklık. 2. mec. Anlayış şekli;
olayları anlama, ele alm a biçimi; görüş; fikir; dü­
şünce. S açı aldanm ası, Açıların değeri ile ilgili
olarak göz yanılması.]] açı ölçüm ü, A çı ölçme ku­
ral ve teknikleri.
açı2, [eT. açığ] {eT} sf. Acı; acı olan; ekşi. [DLT] 0
açı su, {eT} Tuzlu ,st/.|| açı teniz, {eT} Suyu tuzlu
olan deniz. j| açı tiniz, {eT} -*■ açı teniz.
açı3, [eT. açığ > açı ^ T ] {eAT} Acı; dert; keder; ıs­
tırap.
açı4, [eçü / açı] {eT} is. Yaşlı kadın; hanım nine.
[DLT]
açıcı, [aç-ıcı] sf. 1. Açma işini sürekli yapan. 2. mec.
Artıran; ferahlatan. «İştah açıcı, gönül açıcı, zihin
açıcı.» 3. Bir ülkeyi açan, alan; fetheden; fatih. 4.
is. Gümrüklerde kontrolü gerekli bavul, sandık,
çanta, paket gibi eşyaları açmakla görevli kimse. 5.
A çm a işinde kullanılan alet. 6. Kâğıt hamuru hazır­
lama sırasında liflerin parçalanarak sıvı içinde asılı
olarak kalmasını sağlayan araç. 7. Tekstilde balya
hâlinde gelen pamuk veya yünü çözüp dağıtmaya
yarayan makine.
açıg1, [âç-ığ] (a;çıg) {eT} sf. 1. Acı; ıstırap. [ETY]
[Gabain] [Yüknekî] [EUTS] 2. Hiddetli; güçlü; pek
[Gabain] [Yüknekî] 3. Ekşi; acımtırak. [EUTS] 4. is.
Öfke; kızma; hiddet. 0 açıg a, N e acı!
açıg2, [aç-mak > aç-ığ] {eT} is. 1. Bolluk içinde ya­
şama; nimet içinde yaşayış; bolluk. [DLT] [İKPÖy.]
2. Hediye; armağan. [EUTS] [Gabain] 3. Devlet bü­
yüklerinin bahşişi; hanın verdiği bahşiş. [İKPÖy.]
[DLT]
açıglı, [aç-ığ-lı] {eT} sf. Açık; açılmış olan. [EUTS]
açıglıg1, [açığ-lığ / açıg-lık] {eT} sf. 1. Ekşili. 2. İçine
konulanı ekşiten. [DLT]
açıghg2, [aç-ığ-lığ] {eT} sf. Bolluk içinde bulunan
(kimse). [DLT] 0 açıghg tu tm a k , İyi gıdalar ile
beslenmek. [DLT]
açıglık, [açığ-lık] {eT} is. Acılık. [DLT]
açıgsam ak, [açığ-sa-mak] {eT} f. Canı ekşi istemek.
[DLT]
açığ, [aç-ığ] {eT} sf. Acı. [Mühennâ] 0 açığ su, {eT}
Acı su; tuzlu su [Mühennâ]

açık1, [eçü > açı-k ?] {eT} is. Büyük kardeş. [DLT]
açık2, -ğı [eT. aç-uk > aç-ık sf. 1. Açılmış olan;
katlı, sanlı, örtülü, kapalı durumda olmayan. 2.
Herhangi b ir kuşkuya, tartışmaya meydan verm e­
yecek şekilde belirgin ve kesin olan; belirli; aşikâr;
görünür. 3. mec. Kolay anlaşılabilir olan; sarih;
sade; vazıh. 4. Çalışmalarını sürdürebilir durumda
olmak. 5. Görevlendirilmiş sorumlusu bulunmayan
makam; münhal; boş. 6. D üz ve engebesiz arazi. 7.
Gizli, saklı bir düşünce ve planları bulunmayan. 8.
Ön yargı beslemeden yenilikleri ve olumlu değişik­
likleri kabullenebilir olan; benimsemeğe, anlamaya
yatkın. 9. (Toplantı veya görüşme için) girilmesi,
geçilmesi serbest; herkesin katılabileceği, izleyebi­
leceği. 10. (Yer vb. için) rahatça girilip çıkılabilir;
engelsiz; geçişe uygun. 11. Görenlerin cinsel açı­
dan tahrik olm asına sebep olacak ve utanm a duy­
gusunu yaralayacak şekilde cinselliği işleyen; ero­
tik; pornografik; müstehcen. 12. Renk bakımından
koyu olmayan. 13. (Gökyüzü, hava için) güneşli ve
bulutsuz. 14. (Elbise için) vücudu yeteri kadar ört­
meyen; çıplak; üryan; dekolte. 15. (Yara için) iyile­
şip kapanmayan, akıntısı veya kanaması bulunan.
16. (Yüzey, alan için) oldurulmamış; boş. 17. Biti­
şik veya yakın durumda bulunmayan; aralıklı ve
genişçe; seyrek. 18. Rüzgâr veya fırtınaya karşı bir
engeli bulunmayan. 19. İşten çıkarılmış. 20. Koru-
naksız olan, muhafazası bulunmayan, ambalajsız.
21. (Yer için) üstü kapalı, örtülü olmayan; çatısız.
22. İçinde gizli bir maksat bulunmayan, samimi.
23. Uçsuz bucaksız, engin. 24. İç açıcı, ferah, neşe­
li, mutlu. 25. Duyurulmuş, bildirilmiş ve ilan edil­
m iş olan. 26. (Radyo ve televizyon için) sesi çok
yüksek. 27. {eAT} Serbest; laubali. 28. {ağız}} Uzak;
ırak. [DS] 29. {ağız} Kızlığı bozulmuş. [DS] 30. is.
D enizin kıyıdan oldukça uzak yeri. 31. M uhasebe
kayıtlarına göre sorumlusunun elinde bulunmayan
para veya mal. 32. {ağız} Kahve cezvesi. [DS] 33.
Kusur, suç, zaaf. 34. {ağız} Orman içindeki ağaçsız,
çıplak yer. [DS] 35. zf. Ortada, meydanda, aleni. O
açığa alınma, H akkında açığa alm a işleminin uy­
gulanm ası,|| açığa almak, 1. Hakkında kamu dava­
sı açılmış bulunan devlet memurunu dava sonuçla­
nıncaya kadar görevden uzaklaştırmak. 2. B ir de­
niz taşıtını kıyıdan denizin içine doğru biraz uzak­
la ştırm a m açığa çekmek, Kıyıdan uzağa doğru
seyretm ek.|| açığa çıkarm a, /. İdarenin teşkilatta
değişiklik yaparken bazı kadroları kaldırması se­
bebiyle bazı memurların kadro dışı kalması. 2.
Toplumu ilgilendiren gizli ve yasak olan bir işi de­
lilleriyle birlikte kamuya duyurmak; herkesin bil­
mesini, tanımasını sağlama. || açığa çıkarmak, U-
çucu bir kim yasal ürünü tutunduğu ve oluştuğu
ortamdan ayırmak. «Suyun elektrolizinden hidrojen
ve oksijen açığa çıkar.»|| açığa çıkmak, 1. kim.
Kim yasal bir işlem sonucunda diğer madde veya
DieiiillKCESflM.M
elementlerden ayrı olarak oluşmak, enerji oluşmak,
belirmek; oluşmak; m eydana gelmek. «Hidrojen ile
oksijen tepkimeye girerek suyu m eydana getirirken
büyük bir enerji açığa çıkar.» 2. K im yasal tepkime
sonucunda havaya karışmak. 3. Gizli yanı kalma­
mak; herkes tarafından öğrenilmek. 4. B ir geçitten,
bir kanaldan dışarıya çıkmak. || açığa im za, Kişileri
hukuken bağlayacak bir senet veya sözleşm e gibi
belgelerin metin kısmı yazılm adan karşıda bulunan
kimseye güvendiğini belirtm ek için bir kâğıdın alt
bölümüne atılan imza. || açığa vurmak, Gizli tutu­
lan bir olayı veya bir duyguyu, düşünceyi farkına
varmadan ipuçları vererek belli etmek. || açığı çık­
mak, Zimmetinde bulunan m al veya paranın eksik
olduğunun anlaşılması,|| açığını kapatm ak, 1. M al
veya p a ra olarak zim m etinde görülen eksikliği g i­
dermek. 2. B ir işletmenin gelir eksikliği ile gider
fazlalığı arasındaki dengeyi sağlamak; zarar et­
mekten kurtarmak. 3. Bilgi ve beceri bakımından
eksikliğini gidermek; ustalığındaki eksiklikleri ta­
mamlamak. 4. Başkasının kusurunu gizlemek; açı­
ğını örtmek. || açığını yakalam ak (görmek, bul­
mak), Birinin eksiğini, kusurunu veya zaafını bul­
mak, ortaya çıkarmak.\\ açık açık, H içbir şey giz­
lemeden, gerçekte olduğu gibi; dosdoğru; doğru
olarak; açıkça.|| açık ağız, 1. Aptal, sersem; her
olayda ve durumda hakkı olan çıkarlarını koruma­
sını bilemeyen. 2. {ağız} Boşboğaz; geveze. [DS] ||
açık ağızlı, i. Ahmak, sersem. 2. {ağız} Tembel.
[DS]|| açık akış, Sıvı ve gazların borulardan hiçbir
engelle (vana) karşılaşmadan akıp geçmesi.\\ açık
alınla, H içbir kanunsuz ve ahlak dışı tutumu olma­
dan, yaptıklarının doğruluğundan emin olarak;
şerefle.\\ açık arazi, as. Düşman tarafından görül­
meyi engelleyecek bir sütrenin bulunmadığı arazi. ||
açık artırma, A lıcı olm ak isteyenlerin gözleri
önünde açıkça fiy a t önererek ve en çok fiy a tı veren
kişiye yapılan satış işlemi. || açık ateş, Sipere gir­
meden düşmana ateş etme.\\ açık atış, Hedefi göre­
rek yapılan atış.\\ açık ayak, {ağız} B ir tür tulum­
bacı yürüyüşü. [DS] 11 açık bilet, Belirli bir süre
içinde kullanılm ak üzere satın alm a sırasında ha­
reket tarihi yazılm am ış ancak hareket gününün ya ­
zılm asıyla geçerlik kazanan yolculuk bileti.\\ açık
bono, 1. Ö denecek p a ra miktarı yazılm adan düzen­
lenmiş ve imzalanmış senet. 2. mec. Sınırsız güven
ve yetk i.|| açık boyam ak, R enk bakımından biraz
daha aydınlığa kaçan ton ile boya yapmak. || açık
bölge, 1. Devletler arası ticaret ilişkilerinde her
hangi bir kısıtlamanın bulunmadığı alışveriş bölge­
si. 2. Giriş ve çıkışların herhangi bir kısıtlama ve
kontrole tabi tutulmadığı yer. || açık börek, {ağız}
Ortası açık bırakılarak pişirilen börek. [DS]]| açık
bütçe, Geliri giderini karşılamayan bütçe. || açık
bütçe politikası, Ülkede görülen ekonomik dur­
gunluk zam anlarında devletin tam istihdamı sağ­
o i i O T i i f i a ı .
lamak için ek kamu harcamaları yaparak gelir ar­
tırma şekli. || açık celse, M ahkemelerde tarafların
dışında seyirci ve basın m ensubunun da bulunabil­
diği duruşma şekli.\\ açık ciro, Tahsil edecek şah­
sın adı yazılm adan ciro edilmiş senet. || açık cezae­
vi, 1. H ükümlülerin serbestçe dolaşabildiği, kaç­
maya karşı herhangi bir maddi engelin bulunmadı­
ğı cezaevi. 2. mec. K olay kaçılan veya idarenin ha­
tası yüzünden çok fir a r olan cezaevi. |[ açık çek, 1.
Üzerine ödenmesi gereken m iktar yazılm adan dü­
zenlenmiş ve imzalanmış çek. 2. Tam anlamıyla g ü ­
ven duyma. || açık deniz, 1. Ülkelerin kara suları
dışında kalan ve bütün ülkelerin kullanma hakkı
bulunan deniz. 2. Karaya yakın olmayan, karadan
çok uzakta bulunan, karanın görünm ediği büyük
deniz; engin; okyanus. 3. Savunm asız deniz. || açık
deniz teknolojisi, D enizde p etro l aram ak için ku­
rulan platform lar ve kuyu açma, p etro l çıkarma
konusunda geliştirilen teknoloji.\\ açık devre, 1.
İçinden akım geçm eyecek şekilde bir yalıtkanla ke­
silmiş devre. 2. Termik santrallerde buharın - su
devresinin ısısını denize veya ırmağa bırakan so­
ğutma sistem i türü.|| açık dilltt, {eAT} Kekelemeden
söyleyen; düzgün konuşan. || açık dizi, oyunlarında
oyuncuların arada açıklık bırakarak oluşturdukları
dizi; açık oyun. || açık dolaşım sistem i, Eklem ba­
caklılarla bir kısım yum uşakçaların bir atar damar
ve kan boşluğundan m eydana gelen dolaşım siste­
m i,|| açık durmak, K endisini ilgilendirmemekle
beraber aracılık edebilecek veya tarafları yatıştı­
rabilecek konum da iken karışmamak; mesafeli
durmak. || açık duruşm a, M ahkemelerde davalı ve
davacı taraflardan başka basın ve izleyicilerin de
bulunabildiği duruşma şekli. || açık düşm e, Güreşte
kıçının üstüne düşm ek suretiyle yenilmek.\\ açık
düşmek, 1. (Pehlivan için) yağlı güreşte rakibinin
oyunu veya kendi hatası yüzünden sırt üstü düşmek,
(güreşte mağlup olma sebebidir.) 2. Hedefe göre
farklı mesafede bulunmak.\\ açık e, Yazı dilindeki
/e! ile /a / sesi arasındaki yaygın ve geniş bir ağız
hareketiyle söylenen /e / sesi: e.|| açık eğretileme,
ed. B ir varlığı kendi adı yerine herhangi bir ba­
kımdan benzetildiği bir başka nesnenin adıyla an­
ma sanatı. (Benzetme öğelerinden yalnızca kendi­
sine benzetilen kullanılır.) açık istiare; istiare-i
musarraha. || açık ekmek, {ağız} 1. Pide; ince tan­
dır ekmeği. 2. Yufka ekmeği. [DS]|| açık ekonomi,
Uluslararası ticari ilişkileri bulunan ülkelerin eko­
nomik sistemi. || açık eksiltm e, Satın alınacak m al
için çeşitli kişi veya firm aların karşılıklı olarak
fiyatı indirmek yarışı şeklinde yapılan alım şekli. ||
açık el, {ağız} Cömert kişi. [DS]|| açık elbise, Gö­
ğüs, sırt, om uz veya kolları açıkta bırakan kadın
elbisesi. || açık elli, Cömert davranan; yardım se­
ver. || açık ellilik, Cömertlik. || açık fikirli, 1. Yeni­
likleri kolay benimseyen, tutucu olmayan; ileri g ö ­
AÇI
rüşlü. 2. D üşündüklerini olduğu gibi söyleyen.\\
açık eşkin, {ağız} Atın sık ve çevik adımlarla y ü rü ­
yüşü. [DS]|| açık fikirlilik, A çık fikirli olma hâli.||
açık finansman, Ülkedeki iktisadi durgunluk dö­
neminde hükümetin gelirlerinden fa zla harcamada
bulunmasıyla ortaya çıkan bütçe açığı. || açık geç­
mek, (Gemi için) bir kıyıdan, başka bir gem iden
veya bir yerden uzak seyretmek. || açık giyinmek,
Yakasını, göğsünü, omzunu, sırtını ve kolunu nor­
m al sayılan ölçüler dışında açıkta bırakacak şekil­
de giyinmek. || açık görüş, Cezaevlerindeki tutuklu-
ların yakınlarıyla arada herhangi bir engel olm a­
dan.bir arada olarak görüşebilmeleri.^ açık hava,
1. Kapalı yerlerin dışında, atmosferle ilişiği kesil­
memiş; kır, p a rk ve bahçelik yer. 2. Bulutsuz, ay­
dınlık ve parlak güneşli hava. || açık halka dizilişi,
folk. Oyunlarında oyuncuların aralarında açıklık
bırakarak meydana getirdikleri halka şeklindeki
diziliş. || açık hava müzesi, Rüzgâr, yağmur, ka r ve
güneş gibi tabii etkenlerden zarar görm eyecek ta­
rihî eserlerin sergilendiği üstü örtülü olmayan mü­
ze. || açık hava okulu, D erslikleri ve diğer bölüm ­
leri öğrencilerin güneşten ve diğer tabii ortamlar­
dan yararlanmalarını sağlam ak üzere yapılandırıl­
mış eğitim kurumu. || açık hava oteli, Geceleyin
parkta, sokakta yatanların geceledikleri bu tür y e r­
lere verdikleri isim. || açık hava sineması, Üstü
kapalı olmayan, ya zlık sinema.\\ açık hava tiyat­
rosu, Am fiteatr şeklinde düzenlenmiş üstü örtülü
olmayan tiyatro sahnesi. || açık hece, Son sesi ünlü
olan hece. (Aruz ölçüsünde kısa hece denir.) || açık
işletme, Madencilikte maden yatağına ulaşabilmek
için üstte bulunan toprağın başka yerlere atılması
suretiyle çalışma. || açık işsiz, Geçerli ücretle p i­
yasada iş bulamayan kimse. || açık işsizlik, A z g e­
lişmiş ülkelerde gizli işsizlik karşıtı olarak kul­
lanılan ekonom ik terim; gizli işsiz olm a durum u.||
açık kalp ameliyatı, Kalbin görevi yapay bir kalbe
devredilmek suretiyle kan dolaşımı sağlandıktan
sonra kalp üzerinde yapılan cerrahi işlem. || açık
kalpli, Samimi, dürüst, hoşgörülü davranan; açık
yürekli.\\ açık kalplilik, Samimilik, dürüstlük, hoş
görülü davranış; açık yüreklilik.\\ açık kapı, 1.
Davranış serbestliği sağlama durumu. 2. Bütün
şartların olumsuz ve aleyhte gibi göründüğü du­
rumlarda olumlu küçük bir ihtimalin ortaya çıkm a­
sı. 3. {ağız} Misafiri bol ev. [DS] 4. {ağız} Herkese
açık olan misafirhane; köy odası. [DS]|| açık kapı
bırakmak, Tartışılan bir konuda görüşü ile ilgili
olarak son ve kesin sözü söylemeden geri dönüş
imkânı bırakmak; kestirip atmamak. || açık kapı
bırakm amak, 1. Tartışılan konuda iddiasından
vazgeçecek bir imkân bırakm am ak 2. H er türlü
tedbiri alarak rakibin işine yarayacak ip ucu bı­
rakm a m a k|| açık kapı siyaseti, B ir devletin kendi
topraklarında diğer devletlere serbest ticaret hakkı

tanıması; açık kapı politikası. || açık kart vermek,
1. B ir kimseye belirli bir konuda tam yetki vermek.
2. Tutarı yazılm am ış çek vermek.|| açık kaş, (Kişi
için) kaşları arasındaki mesafe fazla olan.|| açık
kefalet, Rehin ve ipotek istemeden kabul edilen
kefıllik.\\ açık keşide, K anunen yazılm ası gerekli
olan kısımları alacaklı tarafından düzenlenen p o li­
çe veya bono. || açık kredi, Şahsın sadece imzasına
güvenilerek açılan kredi.\\ açık koy, 1. Rüzgâra,
fırtınaya karşı korunaklı olmayan demirleme yeri.
2. Düşman saldırısına karşı korunmasız demirleme
yeri. || açıklar alayı, jağız} işsiz güçsüz, boş gezen­
ler takımı. [DS]|| açıklar livası, İşsiz güçsüz takımı;
boşta gezenler. |j açık liman, 1. Bütün gemilerin
gümrüğe tabi olmadan m al taşıdıkları liman. 2.
R üzgâr ve fırtınayı kesecek bir tabii engele sahip
olmayan liman.|| açık maaşı, Açığa alınmış bir
devlet memuruna açıkta kaldığı sürece ödenen üçte
iki oranındaki maaş. || açık mavi, R enk tonu bakı­
mından beyaza yakın mavilikte olan; havai mavi. ||
açık mektup, Kamuoyunun bilgi edinmesini ve
desteğini sağlam ak amacıyla bir yetkili kişiye ses­
lenen mektup şeklinde kaleme alınarak basında
yayınlanan makale. || açık okumak, D uyulur bir
sesle okumak.|| açık olmak, Samimi ve dürüst dav­
ranmak.|| açık ordugâh, A çık arazide, sahrada,
dağda kurulan çadırlı ordugâh.\\ açık oturum,
Güncel konuların ve problemlerin değişik görüş­
lerdeki kişiler tarafından dinleyiciler önünde tartı­
şıldığı toplantı; panel. || açık oy, Kullananın kimliği
ve oylanan konu hakkm daki görüşü belli olan oy.\\
açık oynamak, Futbol gibi takım oyunlarında sa­
vunmaya fa z la önem vermeden oynamak. || açık
öğretim, Derslerin haberleşme araçları ile takip
edilerek başarının belirli zam anlarda topluca yapı­
lan sınavlarla ölçüldüğü öğretim şekli.|| açık öz,
tok söz, Olduğu gibi, çekinmeden söylemek; özü
sözü bir. || açık pazar, 1. Serbest piyasa. 2. Gümrük
vergisi alınmayan, her devlet veya şirket tarafından
alım satım yapılabilen şehir veya ülke.|| açık piya­
sa işlemleri, Ekonomik şartlara göre bankaların
likidite hacmini düzenlemek, arz ve talep yoluyla
p a ra piyasasında fa iz hadlerini düzenlemek gibi
bankacılık faaliyetleri,|| açık poliçe, Kanunen dol­
durulması zorunlu olan kısımları yazılm adan ilgili­
y e istediği miktarı, tarihi veya ismi yazm a serbest­
liği tanınan poliçe. || açık pozisyon, Fiyatların yü k­
seleceği umuduyla çok sayıda menkul kıym et satın
alan bir borsacının fiyatların düşmesi sonucu için­
de bulunduğu sıkıntılı durum, zarar.\\ açık rejim,
Yönetim fonksiyonlarının kamuoyuna açık olarak
hiçbir baskı altında kalmaksızın yürütüldüğü de­
mokratik yönetim. (Karşıtı dikta rejimi veya dikta­
törlük).|| açık rey, Herkesin görebileceği ve tanı­
yabileceği şekilde verilen oy. || açık saçık, 1. Vücu­
dun gizli kalması gereken yerlerini örtmeyen kıya­
f lr ü M M O S Ö M .^
fet. 2. Cinsel ilişkileri çağrıştıran, y ü z kızartıcı ifa­
deler bulunduran söz ve yazılar, resimler; müsteh­
cen; edepsiz.\\ açık sarı, Uçuk sarı, beyaz katılmış
sarı. || açık sayım, Seçmen oylarını kamuoyunun
görebileceği bir şekilde sayıp değerlendirme.\\ açık
seçik, Herhangi bir yorum veya açıklama gerek­
tirm eyecek nitelikte anlaşılır olan; vazıh; aydınlık;
tereddütsüz; belirli.\\ açık senet, Kanunen doldu­
rulması zorunlu olan kısımları yazılm adan ilgiliye
istediği miktar, tarih veya ismi yazm a serbestliği
tanınan senet. || açık sırt, Kitap ciltlemede kitabın
sırtı kartona tutturulduktan sonra takılan sabit ka­
p a k .|| açık sözlü, 1. Gerçekleri ve düşüncelerini
gizlemeyen. 2. Sözünü çekinmeden söyleyen; sözü­
nü esirgemez. 3. D üşündükleriyle söyledikleri ve
yaptıkları birbirini tutan; özü sözü bir. || açık sözlü­
lük, A çık sözlü olma hâli.|| açık şehir, 1. Savunma
tedbirleri bulunmayan, düşmana karşı koyamaya­
cak durumda olduğunu taraflara ilan eden şehir. 2.
Savaşta askersizleştirilen, içinde hiçbir askerî he­
d e f (askerî kuvvet, askerî tesis, askerî depo, savaş
levazım ve mühimmatı, ve bunların yapıldığı fa b ri­
kalar ile bunları yapanlar ve askeri amaçla kulla­
nılan ulaştırma yolları) bulunmayan tarafsız şe­
hir.|| açıkta bırakm ak, E vsiz barksız kalmasına
sebep olm ak.|| açıkta kalmak, I. Evsiz barksız
kalmak, sığınacak ve barınacak bir yeri olmamak.
2. İşten çıkarılmak, işsiz kalmak. 3. Belirli sayıda
alınacak elemanlar arasına katılamamak.\\ açık­
tan, (Kazanç için) emeksizce, hesap ve plan dışı. ||
açıktan açığa, D oğrudan doğruya, düpedüz, sak­
lamaksızın.|| açıktan almak, B ir aracı kullanan
sürücünün bir virajı geniş bir kavis çizerek geçm e­
si.|| açıktan kazanm ak, E m ek ve sermaye koym a­
dan kazanmak.\\ açıktan para almak, B ir iş veya
m al için anlaşılan miktarın dışında fazladan p ara
almak; rüşvet almak. || açıktan para verm ek, Bir
m ala veya işe kararlaştırılan m iktar dışında fa zla ­
dan ek p ara vermek; rüşvet verm ek.|| açıktan ta­
yin, B ir devlet memurluğu görevine alışılmış usul­
ler dışında, alt kademelerden yükselerek gelmiş
olanlardan değil de gerekli şartları taşımamış
olanlardan atama yapılması.\\ açıktan uydurmak,
Doğrudan yalan söylemek.\\ açık tarlalar, Ayrı
ayrı işletmelere ait olmasına rağmen aralarında çit
ve buna benzer engellerin bulunmadığı bitişik tar­
lalar. || açık taşıt, Üstü örtülmemiş araç. || açık
tekne, Güvertesiz gem i.\ açık teşekkür, Birinin
ilgi ve yardım ı dolayısıyla kendisine basın yoluyla
duyurulan teşekkür. || açık tohumlular, Tohumları
açık olarak yapraklar üzerinde bulunan bitkiler. ||
açık tribün, A çık alanlarda yapılan spor müsaba­
kalarında üzeri örtülmemiş yağmur, güneş ve rüz­
gâr gibi doğal etkenlere m aruz kalınabilen seyirci
yeri.|| açık tutmak, B ir devlet görevi kadrosuna
atama yapm ayarak boş tutmak. || açık vagon, Ke­
lie M E M . 101
narları veya üstii kapalı olmayan, hava şartların­
dan zarar görm eyecek yükleri taşımaya yarayan
vagon. |l açık verm ek, 1. Bütçede veya tuttuğu mu­
hasebe ve kasa kayıtlarında eksik p ara bulunmak.
2. Gizli, saklı işlerini başkalarına sezdirmek; ken­
dini ele vermek. |[ açık yaka, Boyun ve ense kısmını
gereğinden fa zla açıkta bırakan elbise yakası. j|
açık yeşil, Koyu olmayan, sarısı veya beyazı biraz
daha fa zla olan yeşil tonu. || açık yir, {eAT} Feza;
boşluk.|| açık yiv, {ağız} 1. Üst dudakta bıyıkların
ortasında, burun altına doğru uzanan çukurluk. 2.
Elbiselerin dikiş yeri. [DS]|| açık yürekli, Duygu ve
düşüncelerini olduğu gibi söyleyen; iki yüzlülük
etmeyen; içi dışı bir; samimi; düriist.\\ açık yürek­
lilik, A çık yürekli olma hâli. || açık zincir, İki ayrı
ucu olan karbon zinciri.
açıkağız, [açık+ağız] is. bot. Turpgillerden bir bitki,
(Hesperis acris).
açıkça, [aç-ık-ça] (açı ’kça) zf. M eydanda olan, âşikar
olarak; alenen; aşikâre; yürekten,
açıkçası, [açık-ça-s-ı] zf. Daha doğrusu; aslında,
açıkçı, [aç-ık -çı] is. Borsada tahvillerin düşmesinden
yararlanarak çok m iktarda tahvil satın alıp değer­
lendiği zaman satış yapan borsacı; spekülatör,
açıkgöz, [açık+göz] sf. (Kişi için) fırsatları değerlen­
dirmesini bilen çıkarcı; uyanık,
açıkgözlük, [açılc+göz-lük] is. A çık göz olm a duru­
mu.
açıkgözlük, [açık+göz-lü-lük] is. 1. Açıkgöz olanın
durumu. 2. Açıkgöze yakışacak davranış,
açıklam a, [aç-ık-la-ma] is. 1. A çıklam ak işi. 2.
Geniş bir kitleyi ilgilendiren konuyla ilgili olarak
araştırma neticesinde elde edilen bilgilerin yetkili
biri tarafından kamuoyuna duyurulması; bilgilen­
dirme; izahat. 3. B ir yazıda anlaşılması güç olan
kısımları anlaşılır hâle getirme; yorum; tefsir. 4.
Birbiri ile sebep sonuç ilişkisi içinde bağlı olan an­
laşılması herkesçe m üm kün olmayan olayları veya
problemleri çözüme kavuşturduktan sonra aydın­
latma. 6. Bir kitabı değerlendirmek, tenkit etmek,
açıklamak ve yorum lam ak için daha anlaşılır hâle
getirmek suretiyle m eydana getirilmiş eser veya
yazılar; şerh; açımlama. 7. Yanlış anlaşılmaya mü­
sait davranışlar için gerekli düzeltmeyi yapmak
veya bu konuda hesap vermek. 8. B ir kitap veya
makalede asıl m etinden ayrı bir bölüm hâlinde ve­
rilen aydınlatıcı, tam amlayıcı bilgiler; notlar. S
açıklam a cüm lesi, B ir cümlede, bir öğenin duru­
munu veya niteliğini açıklam ak için eklenen cümle
veya sözler; ara söz; ara cümle. «Bu ezanlar -ki
şahadetleri dinin temeli- / E bedî yurdum un üstünde
benim inlemeli.» M ehm et  k if Ersoy\\ açık lam ad a
bulunm ak, 1. Ayrıntılı bilgi sunmak; izah etmek;
izahat vermek; izahatta bulunmak. 2. Yanlış duyu­
lan, yanlış bilinen bir olayın doğrusunu söylemek;
yanlışlığı düzeltmek; tavzih etmek.\\ açık lam a y a p ­
AÇI
mak, 1. Ayrıntılı bilgi sunmak; izah etmek; izahat
vermek; izahatta bulunmak. 2. Yanlış duyulan, y a n ­
lış bilinen bir olayın doğrusunu söylemek; y a n ­
lışlığı düzeltmek; tavzih etmek.
açıklamak, [aç-ık-la-mak j*lkş-T] gçl. f. [-r] [-l(ı)-
yor] 1. {18. yy.} Açık duruma getirmek; ortaya
koymak. 2. (Bilinmeyen veya anlaşılması güç bir
konu için) kolayca öğrenilmesini, kavranm asını
sağlamak amacıyla anlatımda bulunmak; açım la­
mak; izah etmek. 3. Gizli tutulan, saklanan bir ger­
çeği söylemek; itiraf etmek. «Sanık m ahkemede
her şeyi açıkladı.» 4. Kamuoyuna duyurmak. 5.
Belli etmek. 6. (Gizli kalması gereken belgeler ve
bilgi için) sorumlu kam u görevlisi tarafından baş­
kalarına duyurmak; ifşa etmek. 7. Bir toplantıda
veya karar verm e yetkisi olan makam da alman ka­
rarları duyurmak; ilan etmek. 8. Hükmü açıkça an­
laşılmayan bir kanun, tüzük veya yönetm elik m ad­
desini daha anlaşılır hâle getirmek. 9. A nlaşılam a­
yan bir olay için kendine göre izah tarzı bulmak;
yorumlamak; tabir etmek; şerh etmek,
açıklamalı, [aç-ık-la-ma-lı] sf. Açıklam ası bulunan;
izahlı. «Açıklamalı D ivan Şiiri A ntolojisi.»
açıklanma, [aç-ık-la-n-ma] is. A çıklam a yapılm ak
işi.
açıklanmak, [aç-ık-la-n-malc] edil. f. [-ır] 1. A çık­
lam ak işi yapılmak. «Sınav sonuçları henüz açık­
lanmadı. » 2. A çık ve anlaşılır hâle getirilmek; ale­
nileşmek; ayan olmak. 3. Duyurulmak; ilan edil­
mek; anlaşılmak,
açıklar, [açık-lar] is. tar. İmparatorluk döneminde
Tuna nehri üzerinde karşıdan karşıya yük ve yolcu
taşıyan üstü açık deniz taşıtlarına verilen ad. S 1
açıklar ağası, tar. Tuna nehri üzerinde taşım acılık­
ta kullanılan üstü açık taşıtların bakım ve donatı­
mıyla görevli kimse.
açıklaşma, [aç-ık-la-ş-ma] is. A çıklaşmak işi.
açıklaşmak, [aç-ık-la-ş-mak] dönşl. f [-ır] Bir nes­
nenin renginin koyuluğunun gitmesi; tonu biraz
açılmak; rengi açık hâle gelmek; rengi açılmak,
açıklaştırma, [aç-ık-la-ş-tır-ma] is. A çıklaştırm ak
işi.
açıklaştırmak, [aç-ık-la-ş-tır-mak] gçl. f. [-ır] B ir
nesnenin renginin tonunun açık hâle gelmesini sağ­
lamak; açmak,
açıklatma, [aç-ık-la-t-ma] is. Birine yaptırılan açık­
lam a işi.
açıklatmak, [aç-ık-la-t-mak] gçl. f [-ır] Başkasına
açıklama işini yaptırmak. «Öğretmen sınavda bana
“Su K asidesV’ni açıklattı.»
açıklattırmak, [aç-ık-la-t-tır-mak] g ç l.f. [-ır] A çık­
lamak işini birine, başka birisinin aracılığı ile yap­
tırmak.
açıklayıcı, [aç-ık-la-y-ıcı] 1. sf. Açıklam aya yarayan;
aydınlatıcı. «Bu aracın el kitabında yeteri kadar
AÇI
açıklayıcı bilgi yo k .» 2. is. A çıklam a yapan kimse;
açıklayan; izah eden,
açıklayış, [aç-ık-la-y-ış] is. 1. Açıklam a işi; «Bunu
açıklayışı hoş olm adı.» 2. Açıklam a biçimi,
açıklık, -ğı [aç-ık-lık jJi-T ] is. 1. İki nesne arasın­
daki uzaklık; mesafe. 2. Ü zerinde bina, ağaç bu­
lunm ayan düz, geniş, boş saha; alan; meydan. 3.
Kır, 4. Renklerin koyu olmaması durumu. 5. Bulut­
suzluk. 6. mec. Netlik, anlaşılırlık; vuzuh; fasihlik;
fesahat; aleniyet; bedahet; belginlik; belirginlik;
{eAT} (aynı). 7. Objektiflerde ışığın geçtiği deliğin
genişliği. 8. Gizli olmayan, kamu işlerinin halkın
bilgisi dahilinde yapılması. 9. İffet bakım ından ol­
dukça serbest davranma. 10. gök b. Bir yıldız ile
gözlemevinin bulunduğu yerin düşeyinden meyda­
na gelen düzlem ile gözlemevinin boylam düzlemi
arasındaki açı; azimut. S1 açıklığa kavuşm ak, A n­
laşılmış olm ak.|| (olanca) açıklığıyla, H içbir şey
gizlemeden; apaçık. || açıklık getirmek, Doğrusu
ve gerçeği yeterince anlaşılamayan tartışmalı bir
konuyu aydınlığa kavuşturmak; tavzih etmek. |] a -
çıklık kazanm ak, Berraklaşmak, anlaşılır olmak.\\
açıldık mastarı, Demiryollarında rayların hat ge­
nişliğini denetlemek için kullanılan gabari. || açık­
lık yer, Binalar veya ormanlarla örtülü olmayan
geniş ve boş alan.
açıklıkölçer, [açık-lık+ölç-er] is. Bir mikroskobun
açıklığını ölçmeye yarayan aygıt,
açıkmak, [aç-ık-mak] {eT} gçsz. f. [-ur] Acıkmak.
[DLT]
açıksımak, [açı-k-sı-mak] {eT} gçsz. f. [-r] Acılaş­
mak; ekşimek. [DLT]
açılama, [aç-ı-la-ma] is. K eşif ve araştırma,
açılamak, [aç-ı-la-mak] gçl. f. [~r] [~l(ı)-yor] Askerî
hedeflerin topografık ölçüm açılarını tespit için
yapılan keşif,
açılım, [aç-ıl-ım] is. 1. Açılm ak işinin sonucu; yeni
boyutlar kazanma, genişleme. 2. Bugüne kadar ge­
çerli olan biçimlerin ve konuların dışına çıkış,
açılış, [aç-ıl-ış] is. 1. Açılma biçimi. 2. Yeni kurulan
bir işletme veya binanın hizmete başlayışı. 3. B elir­
li bir sıra veya düzen içinde bulunan askerî tim ve­
ya sporcu dizisinin birbirinden dengeli bir biçimde
uzaklaşması. 4. M uhasebe kaydının başlaması. S
açılış konuşm ası, Açılış töreninde kurumun yapılı­
şı, vereceği hizmetin önemi ve yapım ında hizmeti
geçenler hakkında yapılan konuşma. || açılış töreni,
Tören düzenleyerek yapılan açılış. || açılışını yap­
mak, B ir kurumu tören düzenleyerek hizmete sok­
mak.
açılma, [aç-ıl-ma] is. 1. Açılm ak fiili ve eylemi. 2.
Bitki tohum larını koruyan kozalakların çatlaması,
kanatlarının birbirinden ayrılması; çatlama.
açılmadıcak, [aç-ıl-ma-dıcak j=rj^-U-T] {eAT} zf. 1.
Ö IÜ M IÜ ffliff S Ö M .1 0 2
Açılmadıkça. 2. sf. (Tom urcuk için) açılmamış. 2.
ed. (Sevgilinin dudağı için) mini mini.
açılmak, [aç-ıl-mak edil. f . [-ır] 1. (Kapalı,
katlı, örtülü, sarılı ve dolaşık durumda bulunan bir
nesne için) açık durum a getirilmek; kapalı olma
hâli kaldırılm ak; açılmış olmak. {eT} {eAT} (aynı).
[EUTS] [Mühennâ] [DLT] 2. {eAT} Fetholunmak. 3.
(Yapışık nesneler için) birbirinden ayrılmak. «Fer­
muarı açılm ış.» 4. Faaliyete geçirilmek. «Fabrika
yeni açıldı.» 5. (Kadro için) boşalmak. 6. Soyul­
mak. «Şirketin kasası açılm ış.» 7. dönşl. f. A çık ve
berrak hâle gelmek. «H ava açıldı.» 8. (Sis, duman,
efkâr vb. için) dağılmak veya yoğunluğunu kay­
betmek. «Sis açıldı.» 9. {eAT} Zahir olmak; aşikâr
olmak. 10. Genişlemek. «Ayakkabılarım açıldı.»
11. Uzaklaşmak, deniz yolculuğuna başlamak. 12.
Dağılmak, yol vermek. «Açılın, padişah geliyor!»
13. Bağlantısı olmak. «Kapım ız doğrudan ana cad­
deye açılıyor.» 14. Rengi solmak. «Halının rengi
açılm ış.» 15. H astalığın verdiği sıkıntıyı atlatmak.
«Komşunun getirdiği ıhlamur çayını içince biraz
açıldı.» 16. Sırrım açığa vurm ak, derdini dökmek.
«Annesine açılmayı bir türlü akıl edem edi.» 17.
Sıkılganlıktan, utangaçlıktan kurtulmak, serbest­
leşmek. «G eleli bir hafta olmadı ama bizim çırak
maşallah iyi açıldı.» 18. Tutukluluğu gitmek, alış­
mak. «Otomobili yen i aldı, daha motoru bile açıl­
m adı.» 19. K onunun dışına çıkmak. 20. Belirlenen
istikametten uzaklaşmak. .«Avcılar sağa doğru a-
çıldılar.» 21. Fazla borçlanmak. «Tatilde çok a-
çıldık.» 22. Yönelmek. «Tanzim at'la birlikte batı­
y a açıldık.» 23. {eAT} Ortadan kaybolmak; görün­
m ez olmak. 24, {eAT} Y anlm ak. 25. {eAT} Çözül­
mek. S Açıla açıl! {eAT} Çekilin; savulun! || açılıp
saçılmak, A çık elbiseler giym eye başlamak.
açılmış, [aç-ıl-mış {eAT} sf. Açıklanmış; şerh
edilmiş.
açım, [aç-ım] is. B ir eserin veya kanun maddesinin
anlaşılması zor kısım larını açıklamak; şerh.
açım ak1, [açığ > açı-mak] {eT} gçsz. f. [-r] 1. A cı­
mak; ekşim ek [Gabain] [EUTS] [Mühennâ] 2. (Vücut
ve organ için) acımak. [DLT]
açım ak2, [aç-mak (merhamet duymak) > aç-ı-mak]
{eT} gçsz. f. [-r] Acımak; merhamet etmek. [İKP­
Öy.]
açım lama, [aç-ım-la-ma] is. 1. B ir konuyu derinle­
mesine araştırıp gerçeği ortaya çıkarma. 2. İncele­
mek maksadıyla cesedi yarma, kesip parçalara ayır­
ma; otopsi; teşrih. 3. A çıklam a yazısı, metni; şerh
yazısı.
açım lamak, [aç-ım-la-mak] g ç l.f. [-r] [-l(ı)-yor] 1 .
En ince ayrıntısına kadar incelemek ve anlatmak. 2.
Ölüm nedenini araştırmak amacıyla cesedi kesip
 parçalamak; otopsi yapmak. 3. Yorumlamak, şerh
etmek.
açım lanm a, [aç-ım-la-n-ma] is. A çım lam a yapılma
işi.
açım lanm ak, [aç-ım-la-n-mak] edil. fi [-ır] A çım ve­
ya otopsi yapılmak,
açın, [aç-m] {eT} zf. Aç olarak.
açındırm a, [aç-m-dır-ma] is. 1. Geliştirme; inkişaf
ettirme. 2. foto. Film üzerindeki resmi özel kim ya­
sal maddeler konulm uş sıvı içinde banyo ederek
görünür hâle getirme; developman. 3. Geometrik
bir cisme ait bir yüzeyi bir düzlem üzerine serme,
açındırm ak, [aç-ın-dır-mak] gçl. f. [-ır] 1. Geliştir­
mek; inkişaf ettirmek. 2. foto. F otoğraf filmi üze­
rindeki resmi görünür hâle getirmek; develope et­
mek. 3. Cisimlerin yüzeyini düzlem üzerine ser­
mek.
açınılm ak, [aç-m-ıl-mak] {eAT} dönşl. f. [-ur] A çıl­
mak; toplanıp sıvanmak,
açınım , [aç-ın-ım] is. 1. Teknik resimde geometrik
bir cismin bütün yüzeylerinin izdüşümünü alarak
görünüşünü bir tek düzlem üzerinde göstermek. 2.
Gelişim; inkişaf,
açınm a, [aç-m-ma] is. 1. A çınm ak fiili. 2. Tohumun
■çimlenme ortamında gelişmesi. 3. Üzerinde bulu­
nan örtülerin açılması. «Uyurken açınma gibi bir
huyu var.» 4. A çık giyinmeye başlama. «M oda de­
nilen şey açınma ve örtünme telaşından başka bir
şey değildir.»
açınm ak1, [aç-ı-n-mak] {eT} dönşl. fi [-ur] 1. A cı­
mak; ihtimam etmek. [Gabain] 2. Temizlenmek;
arılanmak; arınmak. [EUTS]
açınm ak2, [aç-ın-mak dönşl. f. [-ır] 1. To­
humun çimlenme gelişmesini tamamlamak. 2. U y­
kuda üzerindeki örtüleri atmak. 3. A çık giyinmeye
başlamak. 4. A çığa vurm ak; açıklamak; itiraf et­
mek; ikrar etmek. {eT} (aynı) [Gabain] [EUTS] 5. {eT}
{eAT} Açılmak; görünmek. [DLT] 6. {eT} Açar gibi
görünmek. [DLT]
açınm ak3, [aç-mak (merhamet duymak) > aç-ı-m ak >
aç-ı-n-mak / aç-(ı)n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] 1.
Bakmak; beslemek; yiyecek vermek. [İKPÖy.]
[DLT] 2. Bakmak; tedavi etmek. [İKPÖy.] 3. K aygı­
lanmak. [İKPÖy.] 4. Özen göstermek; büyük ilgi
göstermek; meşgul olmak; özenmek; itina etmek;
ihtimam göstermek. [EUTS] [İKPÖy.]
açınsam a, [aç-ın-sa-ma] is. Bir yerin coğrafi özellik­
lerini belirlemek amacıyla yerinde yapılan ayrıntılı
araştırma ve inceleme; istikşaf,
açınsam ak, [aç-ın-sa-mak] gçl. fi [-r] [-s(ı)-yor] Bir
yerin coğrafi özelliklerini belirlem ek amacıyla ye­
rinde ayrıntılı olarak araştırma ve inceleme yap­
mak; istikşaf etmek,
açıortay, [aç-ı+orta-y] is. B ir açının tepe noktasın­
dan çıkarak o açıyı iki eşit açıya bölen yarı doğru;
« iki komşu yarı doğrunun açıortayı bunlardan eşit
uzaklıkta bulunan noktaların küm esidir.» B açıo r­
tay düzlem i, îk i düzlemli bir açının kenar ayrıtın­
dan çıkan ve o açıyı iki eşit düzlemliye bölen ya rı
düzlem.
açıölçer, [aç-ı+ölç-er] is. Açı ölçmede kullanılan a-
letlerin genel adı; iletki; gonyometre.
a çırg am ak , [açı-r-ğa-mak] {eAT} g ç l.f. [-r] Acımak;
acınmak.
a çırg an m ak , [aç-ır-ğa-n-mak] {eAT} dönşl. f. [-ur]
Pişman olmak,
açısal, [aç-ı-sal] sf. Açı ile ilgili; açı türünden olan.
S açısal bölge, B ir açı ile onun kapsamış olduğu
alanın kesişmesinden meydana gelen düzlem p a r ­
çası.|| açısal çap, Güneş ve Ay gibi gök cisimlerinin
gözlemciye göre veya önceden belirlenen bir düz­
leme göre açısal uzaklıkları,|| açısal hız, Sabit bir
eksen etrafında dönme hareketi yapan cismin birim
uzaklıktaki bir noktasının belirli bir zam an içinde
aldığı y o l veya bu noktayı eksene bağlayan doğru
paçasının birim zam anda taradığı açı. || açısal hız
b irim i, Radyan / saniye (rad/sn) ’dir. Bununla ilgili
olarak dönme hızları devir (360° lik açı) ile hesap­
lanır: devir/saat, devir/saniye gibi.\\ açısal ivm e,
A çısal hızın birim zam anda değişen niteliği veya
açısal hızın değişme hızı.|| açısal yol, H areket h â ­
lindeki bir cismin sabit bir noktadaki gözlemciye
göre aldığı yol.
açış, [aç-ış] is. 1. A çm a işi. 2. A çm a biçimi, açm a
tarzı. 3. Bir kuruluşu hizmete sokma, işletmeye
açma. 4. Bir faaliyeti, gösteriyi harekete geçirme.
S 1 açış konuşm ası, B ir kuruluşun hizmete geçmesi,
bir şenliğin topluca kutlanması veya eylemin baş­
laması için yapılan ilk konuşma.
a ç ışm a k 1, [aç-ış-mak {eT} işteş, f. [-ur] 1.
Birlikte açmak; açmakta yardım ve yarış etmek.
[DLT] 2. {eAT} Birlikte açmak; m üşavere etmek;
danışmak.
açışm ak2, [açı-ş-mak] {eT} dönşl. fi [-ur] Acılaşmak;
ekşimek. [DLT]
açıt, [aç-ıt] is. İnşaatlarda kapı ve pencere için du­
varda bırakılan boşluk. S 1 açıt dikm esi, Açıtların
iki yanında bulunan taşıyıcı ve koruyucu dikmeler. \\
a çıt tepeliği, B ir açıt üzerine veya alınlığına y e r ­
leştirilen h a fif üçgen duvar.
açıtgan, [açı-t-ğan] {eT} sf. D aim a ekşiten; acıtan;
ekşitici. [DLT]
a ç ıtm a k 1, [aç-ı-t-mak] {eT} {eAT} gçl. f. [-ur] 1. A-
cıtmak; ağrıtmak. 2. Gönül kırmak. 3. A cı duymak.
[EUTS] [Yüknekî]
a çıtm ak 2, [açı-t-mak] {eT} g ç l . f [-ur] Ekşitmek; a-
cıtmak. [DLT]
açita, [Sansk. açita] {eT} is. Semavi çalgıcı; göksel
çalgıcı. [EUTS]
AÇK
açkaç, [aç-kaç] {eT} is. A nahtar [Gabain]
açkah, [Erme, açk] {ağız} is. Gözde çıkan arpacık.
[DS]
açkı, [aç-kı / aç-ku] {ağız} is. 1. Bir yüzeyi düz ve
kaygan hâle getirmek işlemi; perdah. 2. M etal işçi­
liğinde delikleri genişletmek için kullanılan alet. 3.
Anahtar; açacak; açar. 4. Cila; perdah. 5. Oklava
ile açılmış hamur; yufka. 6. Halı; kilim gibi yere
serilen şeyler. 7. Tahtaları birbirine eklem ek için
kullanılan marangoz aleti. 8. Tabaklanmış derinin
yüzünü parlatm aya yarayan kaim camdan silindir
biçimindeki alet. 9. Oklava. [DS] S açkı açmak,
Yııfka yapmak. || açkı aleti, Dericinin üzerinde deri­
leri yumuşattığı yarım daire şeklinde tablası bulu­
nan sehpa. Jj açkı bıçağı, Derinin pürtüklerini yok
etm ek için kullanılan kör bıçaklar.\\ açkı çubuğu,
Dericilikte, tabaklanmış derileri parlatm aya ya ra ­
yan düz cam silindir,|| açkı makinesi, Derinin y u ­
m uşak tarafındaki pürüzleri almaya yarayan çark. ||
açkı tahtası, 1. Kuyumcuların altın varak yapım ve
parlatım m da kullandıkları sert, budaksız şimşir
ağacından tahta masa. 2. Üzerinde yufka açılan ya
da hamur işleri yapılan yuvarlak düzgün tahta tab­
la.
açkıcı, [aç-kı-cı] is. 1. Açkı yapan kimse; perdahçı.
2. Anahtarcı.
açkılama, [aç-kı-la-ma] is. 1. Bir yüzeyi sert cisim­
lerle sürterek parlak ve kaygan hâle getirme. 2. A l­
tından yapılmış parçaları veya altınla işlenmiş süs­
leri açkı tahtası üzerinde mühreyle parlatma işi.
açkılamak, [aç-kı-la-mak] g ç l . f [-r] [-l(ı)-yor] Sert
cisimlerle sürterek bir yüzeyi parlak ve kaygan hâle
getirmek; perdahlamak; parlatmak; cilalamak,
açkılanm a, [aç-kı-la-n-ma] is. Açkılanmak işi.
açkılanm ak, [aç-kı-la-n-mak] edil. f. [-ır] Açkılama
eylemine uğramak; perdahlanmak; cilalanmak,
açkılı, [aç-kı-lı] sf. Parlatılmış, perdahlanmış; per­
dahlı.
açkılık, -ğı [aç-kı-lık] {ağız} is. 1. Y ufka açmak için
kullanılan un, nişasta vb.; uğra. 2. Hamur açmaya
yarayan özlü un. [DS]
açkınça, [aç-kı-nça] {eT} zf. Açınca. [EUTS] .
açkısız, [aç-kı-sız] sf. Parlatılmamış, perdahlanma­
mış.
açku, [aç-lçu {eAT} is. 1. Açacak, parlatacak
şey; cila. 2. Anahtar,
açkuç, [aç-kuç] {eAT} is. Anahtar,
açla, [aç-la / acı-la 4İ=-T / {eT} zf. 1. Aç olarak.
2. {eAT} A ç iken,
açlıh, [aç-lıh] {eAT} is. Açlık.
açlık, -ğı [aç-lık] is. 1. M idenin boşalmasıyla birlikte
yeme ihtiyacını hissettiren biyolojik olgu; yemek
yeme isteği; acıkmak hâli; ezinti; kıyıntı. «Bir ge­
cede açlıktan ölen insanı tarih kaydetmemiştir.»
O D B İ I I İ E E H ^ m
Reşat N uri Güntekin 2. İnsan kalabalıklarını tehdit
eden kıtlık veya yetersiz yahut dengesiz beslenme
durumu. 3. Bir şeye karşı aşırı istek; iştaha. S aç­
lık beynine (başına) vurmak, Açlığın şiddetinde
davranışlarını kontrol edem eyecek duruma gelmek;
şekersiz kalmak.\\ açlık çekmek, 1. Aşırı yoksulluk
çekm ek 2. K ıtlık çekm ek veya yetersiz beslenmek.\\
açlık grevi, A ç kalm ak yoluyla gösterilen direniş. \\
açlığını bastırm ak, Tam doymadan ancak açlık
duygusunu hafifletecek kadar yemek.\\ açlıktan ne­
fesi kokmak, Asgari şartlarda bile karnını doyu-
ram ayacak kadar yoksulluk içinde bulunmak.\\ aç­
lıktan ölm ek (başı dönmek, bayılmak), Dayanıl­
ması mümkün olm ayacak derecede acıkmak.\\ aç­
lıktan ölm eyecek kadar kazanmak, A ncak temel
ihtiyaçlarını karşılayacak, hayatta kalabilecek ka­
dar kazanmak.\\ açlıktan ölm eyecek kadar ye­
mek, Ancak tem el ihtiyaçlarını karşılayacak, ha­
yatta kalabilecek kadar yemek.\\ açlık ile tokluğun
arası yarım yufka, A ç gözlü ve hırslı olmayanlar
ihtiyaçlarını giderm ek için çok şey istemez.
açlınmak, [aç-(ı)l-m-mak] {eTj f Açılmak, [DLT]
açlışmak, [aç-(ı)-l-ış-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Açıl­
mak. [DLT]
açma, [aç-ma] is. 1. A çm ak işini yapma; kapalı bir
şeyi açık hâle getirme. 2. M ayalı ve yağlı hamurla
yapılan tekerlek biçimli bir simit veya çörek çeşidi.
3. Ormandan bir kısım ağaçlar kesilerek tarla hâli­
ne getirilmiş yer. 4. Ham topraktan, meradan işle­
yerek ekime elverişli bir tarla edinme. 5. Renklerin
tonunu biraz daha açık hâle getirme. 6. Cerrahide
yüzeye yalcın bir toplar damarı m eydana çıkarma.
7. Eldivenleri kalıba geçirme işlemi. 8. Kâğıt sa­
nayiinde kâğıt ve kartonları sıvı içinde eriterek katı
maddeleri asılı bir vaziyete getirme işi. 9. {ağız}
Erik, kayısı kurusu. [DS] 10. {ağız} Atm hızını ar­
tırma. [DS] 11. {ağız} Sabahtan öğleye kadar devam
eden kadın hamamı. [DS]
açmacı, [aç-ma-cı] is. A çma yapan veya açma satan
simitçi.
açmah, [aç-mah] {eAT} g ç l.f. [-ar] Açmak.
açm ak1, [eT. aç-mak] gçl. f. [-ar] 1. Kapalı, sanlı,
bağlı, katlı, dürülü veya buruşuk vaziyetteki bir
nesneyi açık, düz hâle getirmek; çözmek; düzelt­
mek; aralamak; aralık etmek. 2. Engeli kaldırıp tı­
kanıklığı gidermek; geçilir hâle getirmek. 3. B ir ye­
ri genişletmek veya görüşü önleyen engelleri orta­
dan kaldırmak. 4. Delmek, oymak, kazmak. 5. Do­
laşık, karışık veya ilikli bir şeyi çözmek. 6. İki nes­
neyi veya iki ucu birbirinden uzaklaştırmak. «Pen­
senin ağzını biraz daha a ç.» 7. Ucunu sivriltmek,
keskinletmek. «K alem i açtı.» 8. Açığa vurmak;
ortaya koymak; söylemek. {eAT} (aym) «Size der­
dimi açabilir m iyim ?» 9. Derinleştirmek, yeniden
başlatmak. «Bu meseleyi biraz açalım .» 10. Anla­
ö lI it llC £ » ü li. ıo 5
şılır duram a getirmek, izah etmek. 11. Savaşarak
almak; fethetmek; almak; zapt etmek. {eT} {eAT}
(aynı) [DLT] «Kayı boyu Bizans ’la mücadele ederek
Söğüt çevresini açtı ve y u rt kazandı.» 12. Sıkıntısı­
nı gidermek, ferahlatmak. «Bu güzel bahçe bizi
açtı.» 13. Başlatmak; küşat etmek. «Gazi, 9 Şubat
1924 günü Türk Ocağı Söke Şubesini açtı.» 14.
Uygulamayı başlatmak. «Hükümetin yeni açtığı
usul, sınıfta kalmayı ortadan kaldırıyor.» 15. Ge­
rekli hazırlıkları tam amladıktan sonra çalışmaya
veya işletmeye başlamak. «Öğretmen evi bu y ıl
başında açılacak.» 16. Yakışmak. «Bu takım seni
çok iyi açtı.» 17. Düzenlemek; «Altı E ylül'de Söke
Tarım Fuarı açıldı.» 18. Ayırmak, vermek; tahsis
etmek. «Süit odayı başkana açtık.» 19. Bir aracın
sesini yükseltmek. «Radyoyu biraz daha a ç .» 20.
Renklerin koyuluğunu azaltmak. «Şu yeşili biraz
daha a ç.» 21. Bozmak, fitne sokmak. «Aralarını
açmak istemem.» 22. Arzu ve istek duyar hâle gel­
mek. «İştahı açıldı. » 23. Söz etmek, sırrını söyle­
mek. «Sıkıntılarınızı hekime açabilirsiniz. » 24.
Tıbbî işlem için bir organı kesmek, m eydana çı­
karmak. «Doktor, yaranın etrafını açtı. » 25. Çöz­
mek, yaymak. 26. gçsz. Çiçeklenmek. «G üller aç­
tı.» 27. {eT} {eAT} Çözmek; yaymak. [EUTS]
[İKPÖy.] [ETY] 28. {eT} A çık söyleyip anlatmak.
[Mühennâ] 29. {eT} Aramak. 30. {eAT} Parlatmak;
perdahlamak. 31. {eAT} U zağa sürmek. 32. {eAT}
Yaymak. 33. {eAT} Aşmak. 34. {eAT} Bol bol ver­
mek. 35. {eAT} Uzaklaştırmak; gidermek. 0 aça
görmek, {eAT} Açm aya bakmak; açmaya çalış­
mak.|| Aç ağzını yum gözünü. Genellikle çocukla­
ra sürpriz yapm ak için gözlerini kapatarak ağzına
çok hoşlandığı bir yiyeceği vermek için söylenir. ||
Aç gözünü, açarlar gözünü. Yapılmakta olan işte
daima dikkatli ve uyanık bulunmalı, yoksa yapılan
hata unutulmaz bir zarar verebilir.\\ Açtı ağzını,
yumdu gözünü. Azarlama ve sövm e nevinden ağ­
zına geleni söyledi; çok söylendi; çok azarladı.
açmak2, [aç-mak] {eT} gçsz. f. [-ur] M erhamet duy­
mak. [İKPÖy.]
açmakJ, [âç-mak (a;çmak) {eT} {eAT} gçsz. f .
[-ur] Acıkmak; aç olmak. [DLT] [ETY] [EUTS] [Ga­
bain] [Tekin]
açmalık, -ğı [aç-ma-lık] is. Kir çıkarmaya yarayan
katkı maddeleri; sabun, deterjan cinsi maddelerin
genel adı; tem izlik maddesi,
açmaz, [aç-maz is. 1. Kararsız ve çaresiz du­
rum; çıkmaz. 2. argo. Oyun, dalavere. 3. Satranç
ve dama oyununda rakibe kesin yenilgiyi kabul et­
tiren hamle. 4. sf. Ağzından sır çıkmaz; ketum. 5.
Sahilden şiddetli rüzgâr estiği zaman gemilerin
açığa sürüklenmemesi için sahilden dikine verilen
halat. 6. mec. Söz tuzağı, mantık oyunu. S açmaza
AÇU
düşmek, 1. içinden çıkılması güç bir duruma düş­
mek; 2. argo. Birinin oyununa gelmek. || açmaza
getirmek, argo. Oyuna getirm ek.|| açmaz komak,
{eAT} Yüzüstü bırakmak; olduğu gibi terk etmek.||
açmaz vermek, Ortaoyunu ve tuluatta karşısında­
kinin nükteli bir söz edebilmesi için uygun bir söz
veya cümle söylemek.
açmazdan, [aç-maz-dan {eAT} zf. Asıl niye­
tini belli etmeksizin; gizlice,
açmazlanmak, [aç-maz-la-n-mak {eAT}
dönşl. f. [-ur] Açılmak istememek,
açmazlık, -ğı [aç-maz-lık] is. Sır saklama, ağzı sıkı
olma; ketumluk,
açmegu, [Erme, arç (ayı) + meğu (arı)] {ağız.} is.
Eşek arısı.
açril, [Güre, açril] {ağız} is. Kesilmiş süt; kesik. [DS]
açsam ak, [aç-mak > aç-sa-mak] {eT} f. Açm ak iste­
mek; açmayı arzulamak. [DLT]
açsık, [âç-sık] (a:çsık) {eT} sf. 1. Aç [Gabain], 2. is.
Acıksama; açlık; acıkma. [ETY] [EUTS] 3. A cıka­
cak olma; mutlak acıkacak olma; aç olma; acıkma.
[ETY] [Tekin]
açsız, [aç-sız] {eT} sf. Tok; tokluk. [EUTS]
açtırma, [aç-tır-ma] is. Açtırmak işi.
açtırmak, [aç-tır-mak] g ç l.f. [-ır] 1. Birisine açmak
işini yaptırmak. 2. Açmağa zorlamak, fi1 Açtırma
kutuyu, söyletme kötüyü. Birisinin fa z la ileri g it­
mesi dolayısıyla hakkında hoş olmayan gerçekleri
söylem ek zorunda kalınacağını ikaz etm ek (Seninle
ilgili bazı şeyleri söylemeye beni mecbur etme.)
açtırtmak, [aç-tır-t-mak] gçl. f. [-ır] Birine, bir şeyi
açtırma eylemini yaptırmak; açmak işini biri aracı­
lığı ile bir başkasına yaptırtmak,
açturmak, [aç-tur-mak] {eT} f. Açtırmak. [DLT]
açuğ, [aç-uğ] {eAT} s f Açık,
açuh, [aç-uh] {eAT} sf. Açık.
açuk1, [aç-uk J=-T] {eAT} is. Acı; dert; ıstırap.
açuk2, [aç-uk ı3_^î] {eT} sf. 1. Açık. [Gabain] [DLT]
[EUTS] 2. {eAT} Güler yüzlü; şen. S1 açuk boya­
mak, {eAT} B ir işi açıkça yapmak.\\ açuk gönüllü,
{eAT} Temiz kalpli.\\ açuk okımak, {eAT} 1. A nlaşı­
lır bir dille okumak; tane tane söyleyerek okumak.
2. A ğır ağır okumak.
açukluk, [aç-uk-luk {eAT} is. Saflık; temizlik,
açuklug, [aç-uk-luğ] {eT} is. 1. Açıklık. [DLT] 2. G ü­
zel huylu; koçak. [DLT]
açurgan,[aç-ur-ğan] {eT} s f Çok acıktıran; çabuk a-
cıktıran. [DLT]
açurmak, [aç-ur-mak] {eT} f. 1. Acıktırmak. 2. Aç
bırakmak. [DLT]
-ad- [ad-mak (başka olmak; fa rk lı olmak) > -ad- / -
ed-] {eT} yap. e. Kökün anlamındaki düşünceye,
duruma gelmek, getirmek; o yönde değiştirmek, o
AD
durumu kazandırmak, kılmak, etm ek anlamı ka­
zandıran isimden fiil yapma eki. kud-ad-mak (mut­
lu kılmak)
ad1, [eT. ât > ad] is. 1. Bir varlığı cins veya özel
olarak diğer varlıklardan ayırt etmeye yarayan ke­
lime; isim. 2. Kişilerin ilk adları. 3. {eT} {eAT} Ün;
şöhret; çav; san; nam. [EUTS] 4. {eT} İyilik ve uğur
belgisi. [DLT] 5. {ağız} A nılacak değer; önem. [DS]
fi1 ad alm ak, Kendisine bir isim seçmek.\\ ad b ağ ­
lam ak, {eAT} A d olarak almak.|| ad b olm ak, {eT}
İyilik getirmek. [DLT] || ad cüm lesi, Yüklemi isim
ve isim soylu olan cüm le.|| ad çekici, {ağız} 1. ifti­
racı; müzevir. 2. Yaygaracı. [DS]|| ad çekim i, isim ­
leri isim çekim ekleri getirerek sırayla söylemek. ||
ad çekm e, Kura çekmek £yz.|| ad çekm ek, 1. Üze­
rinde isim yazılı kâğıtları çekmek suretiyle baş vu­
rulan kura işlemi. 2. {ağız} Bir kişi veya aile için
kötü şeyler söylemek; dedikodu etmek. [DS]|| ad
çektirm e, Kura çektirm ek ij7.|| ad ç ık a rm a k , {eAT}
Ün salmak; şöhret kazanmak. || ad d u ru m u , İsim le­
rin cümlede yüklem e bağlanırken kazandıkları
özellikler ve sonlarına aldıkları ekler. || ad eri,
{eAT} İyi adla tanınmış olan.|| ad eylem ek, {eAT}
A d vermek; adlandırmak.\\ ad gövdesi, Yapım eki
almış ve yen i kelime türetmede kullanılan isimler.||
a d ı an ılm am ak, Sözü edilmemek, unutulmak.\\ adı
b atm ak , Unutulmak, sözü edilmemek; soyu kesil­
m ek (Çocuklara hep atalarının adları verildiği için,
adını verecek çocuğunun olmaması dolayısıyla.) ||
adı belirsiz, N esebi açık olarak bilinmeyen, karı­
şık:.|| adı belli, {ağız} 1. İyi. 2. Açık; belli; aşikâr. 3.
Tamamen; başlı başına; temelli; bari oldu olacak.
[DS]|| adı belli olm ak, {ağız} B ir şeyin m iktar ve
değeri bilinmek. [DS]|| ad ı bellisiz, {ağız}] Verem.
[DS 1| a d ı bellfi, {eAT} Meşhur; ünlü.|| adı çekil­
m ek, {ağız} (Kadın veya kız için) hakkında olumsuz
sözler söylenmek; adı kötüye çıkmak; dedikodusu
yapılmak. [DS]|| a d ı çıkm ak, 1. (Kişi için) belirli
bir niteliği ile m eşhur olm ak 2. K ötü şöhret ka­
zanm ak.|| A dı çıktı dokuza, inm ez sekize. İnsan
bir kere nasıl tanınırsa hep öyle bilinir.\\ adı geçen,
Önceden sözü edilen. || ad ı geçm ek, Kendisinden
söz edilmek.\\ adı gezm ek, Hükmü geçmek; sözü
dinlenmek.\\ adı ile yaşasın, H oşa giden, beğenilen
bir söz edenler için iyi dilek sözü. || ad ı k aale ahn-
m am ak , Şahsına önem verilmemek.\\ adı k alm ak ,
Sadece adı ile anılır olmak.|| ad ı k a rışm a k , Uy­
gunsuz bir olayın kişileri arasında bulunduğu sa­
nılm ak veya bizzat olayın içinde y e r almış olmak. ||
ad ı kötrülm ttş, {eT} İktidar sahibi. [EUTS]|| adı
kötüye çıkm ak, Kötü bir şöhret sahibi olmak. || adı
lazım değil, Adının söylenmesi gerekmiyor. || ad ı­
n a, Hesabına. j| ad ın a gölge d ü şü rm ek , Şanına
uygun davranamamak.\\ ad ın a ne düşerse, {eAT}
Şanına ne yakışırsa.|| ad ın çekm ek, {eAT} Adını
saymak; anmak; söylemek. || ad ın ı alm ak, Başka
I H I Ü M E M . iog
birinin adını kendisine a d olarak seçmek.\\ adını
a n m ak , Birinden bahsetmek, hatırlamak.\\ adını
an m am a k , Unutmak, y o k saymak, değer verme-
mek. || ad ın ı b ağ ışlam ak , N ezaket gereği birinin
adını öğrenm ek için söylenen söz. Lütfen adınızı
söyler m isiniz?|| ... ad ın ı d a k ın m ak , {eAT}.... adını
almak; ... adıyla anılm ak.|| ad ın ı koym ak, Fiyatını
belirlemek.\\ ad ın ı silm ek, Yok saym ak.|| ad ın ı ta ­
şım ak , Atalarından birinin adıyla yaşam ak; sahip
olduğu adın sorumluluğunu bilmek.\\ ad ın ı yire
b ıra h m a k , {eAT} Şerefini düşürmek.\\ ad ı olm ak,
H aksız olarak tanınmak.\\ ad ı sanı, Kimliği, soyu
ve şöhretiyle. || ad ı ü stü n d e, Besbelli. || ad ı üstün e,
Namına, namını ortaya koym ak suretiyle.\\ a d ı ya­
m an , {ağız} 1. Adının söylenmesinde sakınca görü­
len şeylerden söz edilirken kullanılır. 2. Şeftali. 3.
Badem. 4. İncir. 5. Ayı. 6. Domuz. 7. D eri altındaki
mor lekeler. [DS]|| adıyla an ılm ak , Başka birinin
ismiyle tanınıp çağrılmak. || adıyla sanıyla, Bütün
yönleriyle. || ad issi, {eAT} Meşhur; ünlü. || ad itm ek
(etmek), {eAT} A d bırakmak.\\ ad k aza n m a k , {eAT}
Şöhret bulmak; ün salm ak.|| a d kom ak, {eAT} A d
vermek; a d koymak.\\ ad k oym ak, B ir varlığa, bir
çocuğa başkalarından ayırt etm ek üzere isim ver-
mek.\\ ad k ö k ü , dbl. H içbir yapım eki almamış yeni
kelime yapm akta kullanılan isimler. || ad lı adıyla,
Olduğu gibi, bütün açıklığıyla. || ad lı sanh , Çok
tanınmış, çok m eşhur olmuş.|| ad san, {eAT} Ün;
şöhret. || ad tak m ak , Birine belirgin özellikleri do­
layısıyla ikinci bir a d vermek. || ad tam lam ası, dbl.
Birden çok isim ile m eydana getirilen tamlamalar;
isim tam lam ası.\\ ad u rm a k , {eAT} A d vermek; a d
koym ak.|| ad u ru n m a k , {eAT} A d takınmak; ... adı­
nı almak. || ad v erm ek, Adlandırmak, isim koy-
m ak.|| ad virilm iş, {eAT} B elli edilmiş; takdir edil­
m iş,|| ad v irin ilm ek , {eAT} Adlandırılmak; isim
verilmek.\\ ad v irm ek , {eAT} Adlandırmak; isim
vermek.\\ ad v u rm a k , {eAT} A d koymak; a d ver-
mek.|| ad y a p m a k , B ir konuda başarılı olmak, adı­
nı bu başarısı sayesinde duyurmak; kendini otorite
olarak kabul ettirmek.\\ a d yavuzlugı, {eAT} A d
kötülüğü; kötü adlılık.
a d 2, [ad] {eT} is. İpekli kumaş ve benzeri dokuma
cinsinden sanat eseri olan her şey. [DLT]
a d 3, -d d i [Ar. ‘add jj -] {OsT} is. 1. Sayı; sayma; 2.
(Öyle) kabul etme,
ad, [Ar. ‘âd jU ] (a:d) {OsT} is. Âdetler; gelenekler.
A D A 1, [İlk kadın programcı sayılan Lord B yron’un
kızı A da’nm adından alınmıştır.] öz. is. Sayısal ve­
rilerin işlenmesi, temel yazılım ların paralel olarak
çalışması esasına dayanan büyük işletmelerin kul­
landığı standart bilgi işlem dili.
A DA2, kısalt, kim. Adenozin di-fosforik asidin kı­
saltması.
I M I lf E a M Î İ .^
a ’d a 1, [Ar. acda ls-ipI] (a-da:) {OsT} sf. Pek zalim; en
acımasız.
a ’d a 2, -a ’i [Ar. ‘adüvv > a‘dâ5 t IjlpI] (a-da:) {OsT} is.
Düşmanlar. S a ’d â ’-i dîn, {OsT} D in düşmanlan.
a d a 1, [ada] {eT} is. 1. Tehlike; felaket; musibet; bela.
[Gabain] [EUTS], [İKPÖy.] 2. Baskı. [EUTS]
ad a2, [ada] {eT} is. Gereksinim; ihtiyaç. [EUTS]
a d a3, [ada] {eT} zf. Başkası; diğeri; öteki. [EUTS]
ada4, [ata / ada] {eT} is. Baba; ata. [EUTS]
ad a5, [eT. atağ [Râsânân]] is. 1. D ört tarafı da deniz
ile çevrili kara parçası. 2. Şehir plancılığında so­
kaklarla ayrılmış birbirine bitişik bulunan parseller
topluluğu. 3. Küm eler hâlinde bir arada yığılm ış
nesneler topluluğu. «O rmanda gördüğün şu siyah
adacıklar yangın yerleri olm alı.» 4. {ağız} İçi dü­
den, bataklık ve sazlıklarla kaplı, kenarlan kovalık
ve çayırlarla kaplı otlak. [DS] S ad a balığı, zool.
Genellikle yağı (ispermeçet) için avlanan tropikal
ve astropikal bölge denizlerinde rastlanan yirm i
metreye varan boyda ve 100 kilo ağırlığında bir
dişli balina türü; am ber balığı; kaşalot. || a d a çayı,
bot. Ballıbabagiller fam ilyasından ferahlatıcı, göğ­
sü yum uşatıcı etkisi dolayısıyla yaprakları çay gibi
demlenerek içilen bir şifalı bitki, (Salvia offici­
nalis)]] a d a dü d ü ğ ü , {ağız} 1. Ağaçtan yapılm ış u-
zun kaval. 2. Söğüt dalından yapılm ış düdük. [DS]||
ada leyleği, {ağız} Çok uzun boylu adam. [DS]|| ad a
soğanı, bot. 1. Zambakgillerden sonbaharda mavi,
beyaz, eflatun, pem be renkli çiçekler açan soğanlı
bir Akdeniz bitkisi; işkil; ak soğan; ayı soğanı; be­
yaz soğan; loteşir soğanı; nuteşir soğanı; ölü so­
ğanı; (Urginea Scilla). 2. Bu bitkinin hekimlikte id­
rar artırıcı ve kalp kuvvetlendirici olarak kullanı­
lan zehirli soğanı.\\ ad a tav şan ı, zool. K ürk ve de­
risi için avlanan, tavşangillerden küçük yapılı ve
kulakları küçük bir tavşan türü, (Oryctolagus cıı-
niculus). || a d a y av ru su , İsta n b u l’da Boğaziçi ba­
lıkçılarının kullandığı iki veya üç çifte kürekli bir
tekne türü.
adab, [Ar. edeb (terbiye, iyi ahlak) > âdâb ybT ] (a:-
da:b) {OsT} is. 1. Toplum un değerlerine uygun
olan, ahlaklılık. 2. Bir işi yapm anın kuralları; usul­
ler; yollar; metotlar. 3. huk. Herhangi bir ahlak ku­
ralının uyulmasını m ecbur saydığı; bir toplumdaki
dürüst insanlann çoğunluğunun kabul ettiği ahlaki
esasların bütünü. S1 a d a b a ay k ırı, (Davranış için)
toplumda ahlaka aykırı sayılan.\\ â d â b -ı a sr, {OsT}
Zamanın usulleri.|| âd âb -ı m u aşere t, {OsT} -*■ ada-
bımuaşeret.ll â d âb -ı m u ta v a a t, {OsT} İtaat usulle­
ri.|| âdâb-ı m ü n â z a ra , {OsT} K onuşm a ve tartışma
kuralları,|| ad a b ın a uygun, Olması gerektiği şekil­
de, kurallarına uygun olarak. || â d â b -ı um ûm iye,
{OsT} Genel ahlak ve davranış kuralları,|| â d âb -ı
um ûm iye aleyhine c ü rü m le r, Türk Ceza Kanunu­
ADA
nun genel adap ve aile nizamı aleyhine işlenen su ç­
la n kapsayan bölümü.\\ â d â b u ’l-bahs, {OsT} Tar­
tışmada rakibi susturmanın usullerinin öğretildiği
mantığa dayalı konuşma bilgisi.\\ âd âb ve e rk â n ,
{OsT} D oğru ve yerinde davranma; metot; yöntem ;
sıra ve saygı.
ad ab ım u aşeret, [Ar. âdâb-ı m u'âşeret o y iU a y b l j
(a:da: bımua.şeret) {OsT} is. 1. Toplum içinde in­
sanların birbirleriyle ilişkilerinde uymaları gereken
kurallar; görgü kuralları. 2. Herhangi bir toplantıda
benimsenmesi ve uyulması gereken ahlak, görgü ve
nezaket kuralları.
ad acık ,1-ğı [ada-cık] is. Ç ok küçük ada.
adacyo, [İt. adagio] (a d a ’cyo) zf. müz. 1. Yavaşça. 2.
is. Bu hızla çalman müzik parçası. 3. A ğır hareket­
lerle yapılan alıştırmalar veya bir balenin ağır ola­
rak oynanan bölümü.
a ’d a d 1, [Ar. a'ded > a'dâd jIj^I] (a-da:d) {OsT} is. 1.
Sayılar; rakamlar. 2. Cari hesap ve faiz hesaplan­
masında ana paranın faiz getireceği günlerin sayısı
ile çarpımından elde edilen rakam ın muhasebecilik
terimi. S a ’dâd -ı asliye, {OsT} mat. A sıl sayılar;
tam sayılar.\\ a ’d âd -ı kesriye, {OsT} mat. Kesirli
sayılar.|| a ’dâd -ı m ütebâyine, {OsT} mat. Asal sa ­
yılar; ortak bölenleri olmayan s a y ı l a r a ’d âd -ı
rü tb iy e, {OsT} dbl. Sıra sayıları. |j a ’d âd -ı tevziiye,
{OsT} dbl. Üleştirme sayıları.
a ’d ad 2, [Ar. a'dad > a'dâd ^Uitl] (a-da:d) {OsT} is.
1. Kollar; pazılar. 2. Havuz kenanndaki düzgün
taşlar veya duvarlar.
a ’d a d 3, [Ar. a'dad -Uitl] (a-dad) {OsT} sf. (Kişi için)
ince ve kısa kollu,
adadiyoz, [Yun. o tetoios (filan)] sf. argo. Kabadayı
kıyafetinde; kopuk kılıklı,
adag, [adağ] {eT} is. Ada. [Mühennâ]
adagide, is. [Ödemiş’in Adagide (Ovakent) bucağın­
da el tezgâhlarında dokunduğu için böyle adlandı­
rılmıştır.] Bordo zemin üzerine beyaz çizgili p a­
m uklu veya ipek karışım lı bürümcek,
adagietto, [İt. adagio] (a d a ’g ietto) is. müz. İçten ve
ağır tem polu kısa süren müzik parçası,
adagio, [İt. adagio] (a d a ’g io) is. müz. B ir parçanın
ağır tem poyla seslendirileceğini belirten terim;
adacyo.
adagöde, [ada+göde] {ağız} zf. (İnsan ve hayvan
vücudunda görülen şişlik için) aşırı derecede. [DS]
a d ah i, [Ar. udhiyye > adahı ^ U i l ] (ada.hi:) {OsT}
is. Kurbanlar.
a d ah ik , [Ar. adahik dU Uil] (ada:hik) {OsT} is. G ü­
lünecek şeyler; şakalar,
a d ah lu , [ad-ahlu / ad-ak-lu {eAT} sf. Nişanlı;
yavuklu.
ADA
-adak, [-a-da-k / -edek] yap. e. Ses yansımalı kökler­
den isim türeten bir ektir; türetilen zarflar hareket
tarzı ifade eder. Bu ekin ünsüz+ünlü+ünsüz (bab)
yapısındaki köklerden türettiği kelime sayısı azdır:
patadak. Buna rağmen ünsüz+ünlü+ünsüz+ünsüz
(babb) yapısındaki köklerden türetm eye oldukça
elverişlidir: hartadak, zıngadak. Birinci hâlde ek
öncesinde ünsüz türemesi görülür: şapadak > şap­
padak.
adak1, -ğı [ada-mak > ada-k] is. 1. Bir dileği gerçek­
leştiği takdirde yerine getirilmek üzere A llah’a ve­
rilen söz. 2. Adanmış olan şey; sungu; nezir. 3.
{ağız} Yağlı çörek. [DS] 4. {ağız} El büyüklüğünde
küçük ekmek. [DS] 5. {ağız} Küçük çocuklara per­
şembe günleri dağıtılan şeker, üzüm, badem içi vb.
çerez. [DS] <5 adak aşı, folk. Yağmur duası önce­
sinde evlerden toplanan yiyeceklerle yapılan ye-
m ek.|| adak çocukları, Kurban ve Ramazan bay­
ramı arifelerinde evlerden hayır olarak yem iş ve
yiyecek toplamak üzere dolaşan çocıık topluluğu.\\
adak etm ek, (ağız}l. Adamak; vaat etmek. 2. A da­
ğı yerine getirmek. 3. H ayır yaparak öksüz ve yo k­
sulları doyurmak. [DS] || adak kurbanı, A dak ola­
rak kesilen koyun, keçi, sığır ve deve cinsinden
hayvan.\\ adak mevlidi, folk. Doğum, evlenme, ev
ve iş sahibi olma gibi durumlarda şükür ifadesi
olarak okutulan mevlit.
adak2, [ya-mak (yaymak, sermek) > ya-d-m ak > ya-
d-ak > ad-m ak > ad-ak (yere yayılan şey)] (adhak)
{eT} is. 1. Ayak [İKPÖy.] [Gabain] [Tekin] [Yüknekî]
[EUTS] [DLT] [ETY] 2. {ağız} Çocuğun ilk adımları.
[DS] S adak kamşatmak, K arışıklık çıkarmak.
[Gabain]
adak3, [adak] {eT} is. Kap. [Mühennâ]
adak4, [Far. â d â k ilb l] (a:da:k) {OsT} is. Ada.
adak5, -kkı [Ar. adakk j^l] {OsT} is. Daha ince; en
ince; çok dakik,
adaklam ak, [adak (ayak) > adak-la-mak] gçsz. fi [-r]
[-l(ı)-yor] {ağız} 1. (Küçük çocuklar için) yürüm e­
ye başlamak; ilk adımını atmak. [DS] 2. {eT} Ayak
ile vurmak. [DLT]
adaklanm a, [adak-la-n-ma] is. Nişanlanma. ■
adaklanm ak1, [adak-la-n-mak] {eT} dönşl. fi [-ur]
Ayak sahibi olmak; ayaklanmak. [DLT]
adaklanm ak2, [adak-la-n-mak] dönşl. fi [-ır] Nişan­
lanmak
adaklı, [ad-a-k-lı] sf. 1. A dak adamış olan. 2. {ağız}
Varlığı kutsal bir şey uğruna feda edilmiş; adan­
mış; nezredilmiş. [DS] 3. {ağız} Nişanlı kız; sözlü;
yavuklu. [DS]
adaklıg, [ adak-lığ] {eT} sf. Ayaklı. [ETY] [DLT]
[EUTS]
adaklık1, [adak-lık] {eT} is. Üzüm çardaklarına ayak
yapılacak ağaç. [DLT]
adaklık2, -ğı [adak-lık] sf. 1. Adak olarak seçilmiş
lM I İ İI tf S Ö M .,0 3
hayvan; 2. N işan ve söz kesm ek üzere düşünülen
(kişi). 3. is. Tapmaklarda adak sunulan yer.
adaklu, [adak-lu] {eAT} sf. Nişanlı; yavuklu,
a ’dal, [Ar. ı'd l > a'dâl JİJttl] (a-da.j) {OsT} is. 1.
Denkler. 2. Eşitler,
adal, -Ilı [Ar. adali J-il] {OsT} sf. 1. Doğruluktan,
doğru yoldan pek uzak olan; çok sapıtmış olan; çok
kötü yol tutmuş olan. 2. Pek çok yanlışı bulunan.
adalam ak1, [ada-la-mak] g ç l . f [-r] [-l(ı)-yor] {ağız}
(Yağmur suları tarafından) bir yerin etrafını doldu­
rarak ada hâline getirmek; ada görünümü vermek.
[DS]
adalam ak2, [ada-la-mak] gçsz. f. [-r] [-l(ı)-yor] Tar­
tışmak; m ünakaşa etmek,
adalanmak, [ada-la-n-mak] {eT} fi 1. Tehlikeye düş­
mek; tehlikeli durum a düşmek; kötü hâlde olmak;
[Gabain] 2. Kötü duruma sokmak. [EUTS]
adalat, [Ar. ‘adale > ‘adalât o 'iU it] (adala:t) {OsT}
is. Kaslar; adaleler. S adalât-ı inebiye, {OsT} anat.
Gözbebeği kasları.|| adalât-ı mücevvefe, {OsT} a-
nat. K alp kasları.
adale, [Ar. ‘adale (fare) .cLit] {OsT) is. Vücut hare­
ketlerini sağlayan sinir ve boyuna liflerden oluş­
muş doku; kas. S adale-i cebhiye, {OsT} anat. Alın
kası.|| adale-i cildiye-i unk, {OsT} anat. Boyun deri
kası.|| adale-i dâliye, {OsT} anat. D elta kası.|| ada­
le-i fahziye, {OsT} anat. Uyluk kası.|| adale-i hi-
câb-ı haciz, {OsT} anat. Diyafram kası. || adale-i
kalb, {OsT} anat. Yürek kası. || adale-i madgıye,
{OsT} anat. Çiğneme kası.\\ adale-i medâriye,
{OsT} anat. Çevre kası.|| adale-i melsâ, {OsT} anat.
Yalız kas. || adale-i muassıra, {OsT} anat. Büzgen
kas. || adale-i müdhike, {OsT} anat. Güldürücü
kas.\\ adale-i muhatta, {OsT} anat. Çizgili kas.||
adale-i mukabile, {OsT} anat. K arşıt kas.\\ adale-i
muştiye, {OsT} anat. Tarak kası.|| adale-i mürab-
ba’-ı m ünharife, {OsT} anat. Yamuk kas.\\ adale-i
müsennene, {OsT} anat. D işli kas.|| adale-i na’liye,
{OsT} anat. N alınsı kas.|| adale-i rahmiye, {OsT}
anat. Rahim kası; dölyatağı kası. || adale-i sadriye,
{OsT} anat. Göğüs kası. || adale-i savtiye, {OsT}
anat. Ses kası.|| adale-i şeddadiye, {OsT} anat. Tı-
kayıcı kas.|| adale-i ev’em iye-i sakiye, {OsT} anat.
Baldır ikiz kası.\\ adale-i zâttt’r-rüûs-i selâse,
{OsT} anat. Üç başlı kas.
adaleli, [adale-li] sf. Kasları gelişmiş ve güçlü olan,
adalesiz, [adale-siz] sf. Kasları yeterince gelişmemiş,
gücü kuvveti olmayan,
adalet, [Ar. ‘adi > ‘adalet cJIjp ] (ada:let) {OsT} is. 1.
İnsanlar arasında hakkı koruyup eziyet ve zulüm
olgularını kaldırm a işi; dad; denkserlik; hakkani­
yet. 2. Haksızlık eden suçluyu cezalandırmak ve
hakkı gasp edilen m ağdura hakkım iade etme örgü­
ü i i i ı t ı ı c t ı a ı • 109
tü. 3. Devletin yargılama yetkisi ve gücü. 4. Hakka
saygıyı esas alan ahlak ilkesi. 5. Doğru ve dürüst
olmak, insaflı davranmak, vicdanlı olmak, herkese
hakkını verm ek erdemliliği. 6. Yönetimi ve göze­
timi altındakilere karşı adil, insaflı ve merhametli
davranma. 7. Adliye kuruluşu. S adalet bakanı,
Adalet Bakanlığının görevlerim yürütm ekle görevli
hükümet üyesi..\\ adalet bakanlığı, Türkiye Cum­
huriyeti devleti içinde adalet işlerinin yürütülm esi
için gerekli, yasal, parasal ve yönetim şartlarını
düzenlemekle görevli bakanlık,\\ adalet dağıtmak,
Kanunların sağladığı hakları sahiplerine vermek,
tanımak]] Adalet Divanı Lahey A dalet D ivanı y e ­
rine 1946 yılında Birleşmiş M illetler yayasının 92.
maddesine göre kurulmuş bir uluslararası ya rg ı­
lama kurulu. || adalet emri, H alka zulüm yapılm a­
ması için sadrazam tarafından valilere gönderilen
yazılı emir. || adalet kapısı, H ak ve hukukun ko­
runması için baş vurulan kurum; mahkeme; adli­
ye]] adalet emri, H alka zulüm ve haksız muamele
yapılmam ası için sadrazamlar tarafından valilere
gönderilen emir. || adalete teslim etm ek, Suçluyu
yargılanm ak üzere m ahkemeye teslim etmek. || ada­
lete teslim olm ak, (Suçlu, sanık vb. için) ya rg ı­
lanmak üzere ilgili makamlara kendiliğinden teslim
olmak. || adaletine sığınmak, Birinin kendisi hak-
kındaki kararında bağışlayıcı, âdil ve merhametli
olmasını dilemek; insafına sığınmak]] adâlet-i şü-
hüd, {OsT} Tanıkların adil, dürüst ve güvenilir ol­
ma özellikleri.]] adalet mahkem esi, huk. İdari y a r­
gı dışında y e r alan kişiler arası hukukla ilgili yargı
kurumlan]] adâlet-nâm e, Yöneticilerin halka zu­
lüm ve haksızlık etmemelerini önlem ek için p a d i­
şahların tahta çıktıkları zam an kadılara gönderdik­
leri emir; adalet fermanı]] adalet sarayı, huk. Bü­
tün yargı kurıımlarını içinde toplayan mahkeme
binası.|| adaletten kaçmak, (Yargılanması gereken
suçlu veya zanlı için) mahkemede yargılanm aktan
kaçınmak; teslim olmaması. |j adalet yılı, 5 Eylül ile
20 Temmuz tarihleri arasındaki yargılam a dönemi.
adaletçi, [adalet-çi] (ada:letçi) is. 1. Adalet taraftan,
2. A dalet Partisi taraftarları, bu partiden olan siya­
siler.
adaletkâr, [Ar. ‘adalet + Far. -kâr jl i J l j * ] (ada;let-
kâ:r) {OsT} sf. Adil davranan, adaletli,
adaletkârane, [Ar. ‘adalet + Far. -kâr-âne cJIap
(ada;letkâ:ra:ne) {OsT} zf. Adilce, adilane,
adaletli olarak,
adaletkâri, [Ar. ‘adâlet + Far. -kâri (ada:-
letkâ;ri:) {OsT} is. Adillik; adil olma,
adaletli, [adalet-li] (ada.letli) sf. 1. Hak ve hukuk
gözeten, hukuk kurallarına göre davranan; adalet
duygusu taşıyan; âdil; dürüst. 2. Hukuk kuralları ile
hakkaniyet ölçüsü açısından yerinde olan. 3. zf.
ADA
Hukuk kuralları ile doğruluk ilkelerine uygun ola­
rak.
adaletlilik, -ği [adalet-li-lik] (adaletlilik) is. Adaletli
olma vasfı.
adaletpenah, [Ar. ‘adalet + Far. penâh (a-
da:letpena:h) {OsT} sf. Adaletli, adil, adaletin ken­
disine sığındığı,
adaletperest, [Ar. ‘adâlet + F. perest] (ada:letperest)
{OsT} sf. Adalete bağlı, adaleti çok seven,
adaletsiz, [adalet-siz] (adadetsiz) sf. 1. A dalet ve hu­
kuk kurallarına aykırı davranan; hak gözetmeyen.
2. H ak ve hukuka aykırı, dürüstlük ve doğruluk
ilkelerine ters davranan; eşit muam elede buluna­
mayan. 3. zf. Adalet ve dürüstlük ilkelerine bağlı
olmadan.
adaletsizlik, -ği [adalet-siz-lik] (adaletsizlik) is. 1 .
Adalet noksanlığı, adil olmayan kim senin veya adi­
lane olmayan şeyin özelliği. 2. Doğru ve dürüst
olmayan karar ve iş.
adalı, [ada-lı] is. ve sf. 1. Ada halkından olan kimse.
2. Adadan gelen (kimse)
adalıg, [ada-lığ] {eT} sf. Tehlikeli; korkulu. [EUTS]
adalî, [Ar. ‘adalı (adali:) {OsT} sf. 1. Kaslarla
ilgili olan; kas doku. 2. Adaleli.
Adam, [Ar. âdem joT] {eT} öz. is. Hz. Adem. [EUTS]
adam, [Ar. âdem joT] is. 1. (Cinsiyeti dikkate alın­
madan) insan; kişi {eAT} (aynı). 2. Bir tek kişi. 3.
Cinsiyeti erkek olan kişi. 4. Yetişkin erkek. 5.
Y üksek makam sahibi, tanınmış kişi. 6. İnsana ya­
kışır olumlu nitelikleri bulunan, erdem sahibi ol­
muş, kendisine güvenilir, dürüst kişi. 7. M esleğinin
hakkını veren, çalışma alanı ve kişisel davranışları
ile tanınan, işinin ehli olan kişi. 8. Görevli, çalışan,
müstahdem, hizmetli. 9. (Kadına göre) Erkek eş,
koca. 10. Destekçi; koruyucu. «Bakanlıkta adamın
yoksa senin iş ya ta r.» 11. Birinin tarafım tutan,
tarafsız olamayan, yardakçılık eden. «Ona güven
olmaz, patronun adam ıdır.» 12. Karşı taraf veya
rakip (çokluk hâlde). «Adamlar bizi pestile çevirdi­
ler.» 13. Belirsiz şahıs; gayri muayyen kimse.
«Adamın tepesi atıyor.» 14. Birinin koruduğu kişi.
15. (Kişi için) alçakgönüllülük göstermek amacıyla
kendisinden bahsederken kullandığı söz. “Adamın
içi parçalanır yahu buna. ” 16. ünl. A lay ederek bir
teklifi reddetmede kullanılır. "Adam (sen de), eski
deliler de kalmadı! ” Ahmet Rasim. S adama ben­
zemek, Düzelmek, kendisine çeki düzen vermek]]
adam adama savunm a, Basketbol veya fu tb o l gibi
takım oyunlarında, karşı takım oyuncularının her
birinin başına bir oyuncu görevlendirerek onun
hareketlerini karşı savunma ile engelleyip sayı
yapm asına izin vermemek.|| adam alm ak, 1. Sevdi­
ği erkeği gizlice evine kabul etmek. 2. İş yerinde
ADA
çalıştırm ak üzere işçi almak.\\ adam almamak,
Ç ok kalabalıklaşmak,|| adam ardınca yavuz söy-
leyici, {eAT} Dedikoducu; çekiştiren.|| adam ayır­
mak, İnsanlar arasında çeşitli sebeplerle farklı
davranmak, eşit davranmamak,|| adam azmanı,
Norm al ölçülerin dışında çok iri insan. || adam ba­
şına, H er kişiye, her birine.|| adam beğenmemek,
Herkeste kusur bulmak, kusur aramak; başkaların­
da eksiklik bulmayı huy edinmek.|| adam boyu, Bir
adam yüksekliğindeki kabataslak, ortalama ölçü.\\
adamdan saymak, Adam yerine konulmak, değer
verilmek.\\ adam değil cüdam, insan yerine koy­
m aya değmez; insanlıktan nasibini almamış. || a-
dam değilim, (Sözünde duracağına veya dediğinin
olacağına dair) yem in sözü. || adam eti yemek, D e­
dikodu etmek.\\ adam etmek, 1. Yetiştirmek, eğit­
mek; iş ve m eslek sahibi yapmak. 2. K ötü durumda
olan bir yeri yaşanılır veya kötü bir şeyi kullanılır
durum a getirmek; iyi bir hâle koymak.|| adam ev­
ladı, İyi davranışlara sahip, soylu.|| adam gibi, 1.
İnsana yakışır tarzda, efendice; 2. İstenilen şekilde,
işe yarar bir biçimde.|| (bir şeyin) adamı olmak,
B ir işin ustası olmak.|| (birinin,) adamı olmak, Bir
kimsenin hizmetinde bulunmak.\\ adamına çatmak,
A ksi ve beceriksiz, karşılaşılması arzu edilmeyen
birine rastlamak.\\ adamına düşmek, 1. İyi, bece­
rikli ve usta bir kişiyle iş görmek; 2. Aksi ve bece­
riksiz bir adamla iş yapm ak.j| adamına göre, İn­
sanlar arasında ayrım yaparak.|J adamın biri, Ör­
neklendirm ek için isim vermek istemediğimiz za­
m an anlattığımız olayın kahramanı.\\ adamını
bulmak, işin ehlini, ustasını; arabulucu kişiyi bul­
m ak,|| adam ı tanımak, İnsanlar hakkında bilgi ve
deneyim sahibi olm ak.|| adam içine çıkamamak,
Toplumun hoş karşılamadığı bir tutum veya suçtan
dolayı insanlar arasına karışamamak, onlara gö-
rünememek. || adam içine çıkmak, Halkın arasına
katılmak, başkalarının değerlendireceği bir iş ya p ­
m a k || adam ister, B ir işi herkesin başaramayaca­
ğım , taliplilerinin belirli özelliklere sahip olması
gerektiğini ifade için kullanılır.\\ adam kaldırma,
Birini zor kullanmak suretiyle kaçırmak; zorla alı-
koymak. || adam kayırmak, T araf tutmak, iltimas
geçmek. || adam kıtlığı, Aranan nitelikte kişi bula-
mamak. || adam kollamak, Birini takip etmek; kü­
çük hatalarına göz yum m ak.|| adam kullanmak,
işlerini başkalarına yaptırm anın yollarını bilmek.\\
adam olmak, i. Yetişip mevki ve makam sahibi ol­
mak. 2. (Erkek çocuk için) büyümek; erginlik çağa­
na gelmiş olmak. 3. (Eşya, y e r için) onarım ve ba­
kım yapılarak kullanılabilir ve yaşanabilir hâle
gelm ek.|| adam öldürme, Silahla veya başka usul­
lerle birini öldürme.\\ adam sarrafı, İnsanları ve
insan psikolojisini iyi bilen, iyi ve kötü kişileri he­
m en tanıyabilen kişi.|| adam sen de, "Hiç umu­
rum da değil, önemi y o k !” anlamında bir ünlem.||
Ö I İ M I İ i r a M .,10
adam sendeci, K endi çıkarından başka hiçbir şeyi
kendine dert edinmeyen; nemelazımcı. || adam sıra­
sına girmek, 1. H atırı sayılır kişilerden olmak, iti­
bar görmeye başlamak. 2. (Erkek çocuk için) yetiş­
kin erkek olmak. || adam testi, Teste tabi tutulacak
çocuğun yaptığı insan resmine göre zihinsel duru­
munu inceleme tekniği. || adam yerine konmak,
D eğer verip saygı göstermek; adamdan saym ak
adama, [ad-a-ma] is. Adak dileme işi; nezretme.
adam ak1, [eT. ad > ad-a-mak g ç l.f. [-r] [-d(ı)-
yo r] 1. {eT} {eAT} A d koymak; adlandırmak; söy­
lemek. [EUTS] 2. A llah’a bir dileği gerçekleştiği
takdirde yerine getirm ek amacıyla vaatte bulun­
mak; nezretmek; {eAT} (aym). 3. Yem in niteliğinde
söz vermek; harcamak; feda etmek; bağlanmak;
hasretmek. 4. {eAT} V aat etmek.
adamak2, [ad-a-mak] {eT} gçl. f. [-r] Birisine zarar
vermek. [EUTS]
adamakıllı, [adam + akıl-lı] (a d a ’makıllı) sf. 1. M ü­
kemm el olarak, yerli yerinde; esaslı; güzelce; layı-
kıyla; mükemmelen. 2. zf. Küçümsenemeyecek
kadar; gereğinden çok 3. Tamamıyla, iyice; alabil­
diğine; büsbütün,
adamca, [adam-ca] (a d a ’mca) zf. 1. Adam olarak,
adam bakımından. 2 . İnsan sayısı olarak,
adamcağız, [adam-cağız] is. İnsanda acım a ve sevgi
duygusu uyandıran erkek,
adamcasına, [adam-ca-sı-na] zf. Adam gibi, adama
yakışır biçimde,
adamcık, -ğı [adam-cık] is. 1. Kendisine acıma ve
sevgi duyulan erkek kişi. 2 . İnsan yerine konmaya­
cak derecede kötülük dolu kimseler; aşağılık kişi.
adamcıl, [adam-cıl J —r^T] sf. 1. {eAT} (Hayvan için)
insana saldıran. 2 . İnsandan kaçan, insan arasına
katılm aktan hoşlanmayan kimse. 3. [Olumlu ve
olum suz iki zıt anlamı bir arada bulunduran bu
kelimenin olumlu anlamı sonradan ortaya çıkmış­
tır. Eski anlamı yavaş yavaş unutulmaktadır.] İn­
sanları seven, onlara m erham et besleyen, insan ara­
sına karışmaktan hoşlanan kimse,
adamcıllanmak, [adam-cıl-la-n-mak j^ JİU çoT]
{eAT} dönşl. f. [-ur] A dam gibi görünmek; adamlık
taslamak.
adam cıllık, -ğı [adam-cıl-lık] sf. Adamcıl olma du­
rumu.
adamet, [Ar. 'adâm et cuoIjlp] (ada.met) {OsT} is. A -
kılsızlık; aptallık; budalalık,
adami, [Ar. 'ademî] (a;dami;) is. İnsan; beşer. S1 â-
dam î dakı perrî, {eAT} İnsanlar ve cinler.
adamkökü, -nü, -kleri [adam+kök-ü] is. Adamotu
bitkisinin kökü,
adamlık, -ğı [adam-lık j^oT] is. 1. İnsana yakışır hâl
H I K E S H i . in
ve hareket. «Bırak, adam lık sende kalsın.» 2. sf.
Halk arasında bayram ve törenler için giyilen elbi­
seye verilen isim. «G örücü geleceğini duyunca, a-
damlıklarını giydi.» 3. {ağız} İçi pamuklu erkek hır­
kası. [DS] 4. {eAT} Olgunluk; erginlik. 5. {ağız} Ev­
lerde erkeklerin oturduğu yer; sedir. [DS] 6. {ağız}
M isafir odası. [DS]
adamotu, -nu, -tla n [adam+ot-u] is. t. bot. Kökleri
insan vücudu biçiminde oluşundan dolayı büyücü­
lükte, yumruları ise halk hekim liğinde ilaç olarak
kullanılan, Akdeniz çevresinde yetişen bir bitki;
abdüsselam, (Mandragora officinarium)
adamsız, [adam-sız] is. 1. Yardımcısız, hizmetçisiz.
2. sf. (Kadın için) kocasız kalmış,
adamsızlık, -ğı [adam-sız-lık] is. 1. Personel azlığı;
yetişmiş eleman yokluğu; kaht-ı ricâl. 2. (Kadın
için) eşi olmama durumu,
adan, [adan] {eT} zf. Başkası; diğeri; başka türlü;
bundan başka. [EUTS]
adanat, [Yun. anadoti] {ağız} is. Ekin demetlerini
kağnıya yüklem ekte kullanılan üç çatal ağızlı araç.
[DS]
adanümak, [ad-an-ıl-mak] {eAT} edil. f. [-ur] Tayin
ve takdir edilmek,
adanılmış, [adan-ıl-mış] {eAT} sf. Tayin ve takdir
edilmiş.
adanlu, [ad-a-n-mak > ada-n-lu yjbT] {eAT} sf. ...
a d lı;... adını takınmış,
adanma, [ad-a-n-ma] is. A dak dileğinde bulunulma
işi.
adanmak', [ad-a-n-mak ji^T] {eAT} dönşl. f. [-ur] 1.
Ad almak; ad takınmak. 2. edil. f. Ad takılmak; la­
kap takılmak.
adanmak2, [ada-n-mak] edil. f. [-ır] A dak dileğinde
bulunulmak; adak edilmek,
adanmış, [ada-n-mış jiiû i] {eAT} sf. Muayyen; be­
lirli. S adanmış vakt, {eAT} Muayyen zaman.
adaptasyon, [Fr. adaptation] (adapta ’syon) Bir şeyin
başka bir şeye uydurulması; bir varlığın bir başka
varlık ile veya ortam ile bağdaşm ası; uyarlama;
intibak.
adapte, [Fr. adapter > adapte] sf. 1. Uymuş. 2. (Bir
eser için) yazıldığı toplum un gelenek ve görenekle­
rinden farklı bir toplum unkine uydurulmuş olan. 3.
(Bir türe uygun olarak yazılmış bir eser için) başka
bir türe uyarlanmış olan. S adapte etmek, Uyar­
lamak]', adapte olm ak, 1. Uyarlanmak. 2. Uymak.
adaptör, [Fr. adaptateur] is. Bir iş için üretilmiş bir
alet veya parçayı ölçü ve standardı değişik başka
bir alet ile kullanmak için arada uyumu sağlayan
ara parça; uyarlayıcı; uyarlaç.
adar1, [? adar] {ağız} is. Olgunluk. [DS]
adar2, [Ar. 'adar / Far. adar] (ada:r) {ağız} is. Mart.
[DS]
ADA
adar, -rrı [Ar. adarr yi>\] {OsT} sf. En zararlı, ö a-
darr-ı müskirat, {OsT} İçkilerin en zararlısı.
adara, [ada-r-a] {eT} is. Ayrıntılı; inceden inceye; te­
ferruatlı. [EUTS]
adarmak, [ad-ar-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Ayırmak.
[EUTS]
adartmak, [ada-r-t-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Zarar ver­
mek; tehlikeye atmak,
adartu, [adar-t-u] {eT} sf. Tehlikeli. [ETY]
a ’das, [Ar. ‘ades > a'dâs {OsT} is. M ercimek­
ler. 1
adaşız, [ada-sız] {eT} sf. Korkusuz; tehlikesiz; baskı
olmadan; baskısız. [EUTS]
adaş, [ad-daş > adaş] is. 1. A ynı adı taşıyanlardan
birine göre diğeri. 2. {eT} Dost; arkadaş; eş; yoldaş.
[Gabain] [ETY] [DLT] [EUTS] 3. {ağız} Kardeş edi­
nilmiş olan. [DS] S adaş kadaş, {eT} Arkadaş;
dost; ahbap; soy sop. [EUTS]
adaşlık, -ğı [adaş-lık] is. 1. Adaş olma, aynı adı
taşım a durumu. 2. {eT} Arkadaşlık; dostluk. [DLT]
adaşm ak, [ad-aş-mak] işteş, f. [-ır] (Çocuklar için)
oyuna başlamadan ad seçerek eşleşmek,
adat, [Ar. ‘âdet > ‘âdât o b U ] (a.da.t) {OsT} is.
Âdetler; alışkanlıklar; görenekler; usuller ve tabiat­
lar. S âdât-ı medeniyet, {OsT} Uygarlık gelenek­
leri.,|| âdât ü ahlak, {OsT} Töre.
adatm ak, [ad-a-t-mak] g ç l . f [-ır] Birinin bir adakta
bulunmasını sağlamak; adama işini yaptırmak,
adavet, [Ar. ‘adâvet ojI-ap] (ada:vet) {OsT} is. D üş­
manlık; kin.
aday, [ad-ay] sf. 1. Bir iş, bir görev veya siyâsi m a­
kama gelmek için istekli olan; namzet; gönüllü;
talip. 2. Belirli staj dönemini geçirdikten sonra işe
alınacak olan; yetiştirilmekte, eğitilmekte olan;
stajyer. 3. B ir göreve getirilmesi beklenen. 4. is.
Nişanlı; sözlü, fi1 aday adayı, İlk elemeye katılarak
seçildiği takdirde aday olacak kişi. || (birini, bir ese­
ri) aday göstermek, Adaylığı uygun görerek öner-
mek. || aday olmak, K endisini uygun görerek istekli
olmak; talip olmak. || aday yoklam ası, Genel se­
çimlere katılacak milletvekili adaylarını tespit et­
m ek üzere p a rti kurullarınca yapılan seçim işi.
adayavrusu, [ada+yavru-s-u] is. İstanbul’da Boğazi­
çi balıkçılarının kullandığı iki veya üç çifte kürekli
bir tekne türü,
adaylık, -ğı, [ad-ay-lık] is. Aday olm a durumu;
namzetlik. S adaylık eğitimi, Belirlenmiş şartları
taşıyan kişilerin belirli bir dalda unvan kazanma­
ları ve yetişm eleri için yapılan süreli hazırlayıcı
çalışma. || adaylık süresi, B ir işe veya mesleğe
girm ek için aday olan kişinin eğitimi ve yetiştiril­
m esi için gerekli olan zam an dilimi.\\ adaylığını
ADA
koymak, Seçilme yeterliliğine sahip bir kişinin
adaylık için başvurması. || adaylıktan çekilmek,
Adaylar arasında bulunmasına rağmen kendi isteği
ile seçime katılmaktan vazgeçtiğini ilan etmek, se­
çim e katılmayı istememek.
adayu, [ada-yu] {eT} sf. 1. Sevimli; aziz; değerli. 2.
Yavru. [EUTS]
adcı, [ad-cı] sf. fel. Adcılık öğretisine bağlı olan;
nominalist; ismiye.
adcılık, -ğı [ad-cı-lık] is. fel. 1. Görünen şeylerin
kendi başlarına birer varlıkları bulunmadığım an­
cak bunların zihnimizde canlandırdığımız görüntü­
leri ile var gibi sandığımızı savunan felsefî görüş;
nominalizm; ismiyyun. 2. Bu felsefî görüşün etkisi
ile para biriminin aslında bir değerinin bulunm adı­
ğını savunan İktisadî görüş.
addar, [Ar. ‘addâr jİJıt] (adda:r) is. Denizci; gemici,
addedilme, [Ar. ‘add + T. edil-me <1-^.1 J^] (a ’dde-
dilme) is. (Öyle) sayılma,
addedilmek, [Ar. ‘add + T. edil-mek dlijul -lp] (a'd-
detmek) ed il.f. [-ir] (Öyle) sayılmak,
addetme, [Ar. ‘add + T. et-me j_t] (a ’ddetmek)
is. (Öyle) sayma,
addetmek, [Ar. cadd + T. et-mek ıiUij.1 -lp] (a ’ddet­
mek) gçl. f. [-(d)-er] [-e(d)iyor] 1. (Bir şeyi, bir
şey) saymak; bilmek; farz etmek; telakki etmek. 2 .
mec. Öyle kabul etmek; tutmak. «H er şey apaçık
ortada iken o bunu y o k addediyor.» 3. Sanmak.
«Bunlar da kendilerini politikacı addediyor, öyle
m i?»
addın, [ad-dın] {eT} z f 1. Diğer; başka; başkası. 2. sf.
Yabancı, yad. [EUTS]
addınçıg, [ad-d-ınçığ] {eT} sf. Başka; başkaca; çeşit­
li; özel; seçkin; mümtaz; üstün derecede; hayrete
değer; şaşırtıcı. [EUTS]
addırık, -ğı [ad-dır-ık?] {ağız} sf. Kahpe; orospu.
[DS]
addırmak, [at-tır-mak] {ağız} g ç l.f. [-ır] 1. Bir sıvıyı
fışkırtmak. 2. (Küçük çocuklar için) sidiği ileri
doğru fışkırtarak işemek. [DS]
addolunma, [Ar. ‘add + T. ol-un-ma (a ’d­
detmek) is. (Öyle) kabul edilme,
addolunm ak, [Ar. ‘add + T. ol-un-mak j^]
(a ’ddetmek) edil. f. [-ur] (Öyle) kabul edilmek,
ade, [Ar. ‘âdet > âde coU] (a:de) is. Arapça kurallara
göre yapılan birleşik kelimelerde usul, y o l anlamı­
na gelen âdet kelimesinin aldığı biçim, fe v k ’al-âde,
ale ’l-âde.
aded, [Ar. ‘aded j-ip] {OsT} is. -*■ adet. 0 aded-i â-
sam , {OsT} mat. Kesirli sayı; rasyonel sayı. || aded-i
aslî, {OsT} mat. A sıl sayı. || aded-i âşârî, {OsT} mat.
Onluk sayı.\| aded-i ferd, {OsT} mat. Tek sayı.||
Ö M B l I İ R M . m
aded-i gayr-i muntak, {OsT} mat. Oranlanamaz
sayı; irrasyonel sayı.\\ aded-i hakikî, {OsT} mat.
Gerçek sayı. || aded-i kesrî, {OsT} mat. K esirli sa-
yı. || aded-i menfî, {OsT} mat. Sıfırdan küçük sayı;
n eg a tif sayı.\\ aded-i m evhum , {OsT} mat. Sanal
sayı.\\ aded-i muntak, {OsT} mat. Oranlanabilen
sayı; rasyonel sayı. || aded-i müretteb, {OsT} mat.
Tam sayı. || aded-i mttsbet, {OsT} mat. Sıfırdan bü­
y ü k sayı; p o z itif sayı.\\ aded-i rütbî, {OsT} dbl. Sıra
bildiren sayı. j| aded-i rüüs, {OsT} huk. K işi sayısı.||
aded-i silsile-i ale’l-vilâ, {OsT} mat. Aritm etik di-
zi.|| aded-i tâmm, {OsT} mat. Tam sayı.\\ aded-i
tevziî, {OsT} mat. Üleştirme bildiren sayı.
adlıg, [ad-lığ] {eT} sf. 1. Adlı; sanlı; ünlü; tanınmış
kimse; ad almış. [EUTS] 2. Atlı; sipahi; süvari. [E-
UTS]
adeden, [Ar. ‘adeden Iİjlp] (a d e’den) {OsT} zf. Sayı
olarak; sayıca; miktarca.
adedi, [Ar. ‘adedî (adedi.:) {OsT} sf. Sayı ile
ilgili; sayısal.
adedim ürettep, -bi [Ar. ‘aded-i müretteb i a*]
(adedi ’mürettep) {OsT} is. B ir meclisi, bir kurulu
m eydana getiren üyelerin belirlenen sayısı; üye tam
sayısı.
adediyat [Ar. ‘adediyyât o l^ -ip ] (adediya:t) {OsT}
is. 1. Sayı ile ilgili olanlar. 2. Sayılabilen şeyler, fi1
adediyât-ı mütefâvite, {OsT} Birimleri, arasında
değer fa rkı bulunan şeyler. || adediyât-ı müteka-
ribe, {OsT} Birim leri arasında değer fa rkı bulun­
mayan şeyler.
a’del, [Ar. a‘del J a p I] (a-del) {OsT} sf. Daha adil; en
adil; pek adil; çok doğru. S a ’delü’l-âdilîn, {OsT}
I. Adillerin en adili. 2. Allah.
âdem, [Ar. / İbr. âdem joT] (a:dem) {OsT} is. 1. İnsan,
adam; kişi. 2. mec. İnsanda bulunması gereken er­
demlere sahip (kimse) 3. öz. is. İlk yaratılan insan;
insanlığın babası; Hz. Adem, fi1 Adem baba, argo.
1. Afyonkeş, uyuşturucu alışkanlığı olan. 2. H apis­
hanelerde haraççılara yardakçılık eden.|| Adem
elması, anat. insan boynunun ön bölümünde yer
alan gırtlak çıkıntısı. || Adem evladı, İnsanî özellik­
leri kendisinde toplayan canlı; insan.\\ Sdem-hâr,
{OsT} İnsan yiyici.|| âdem-küş, {OsT} İnsan öldü-
ren.|| Adem oğlanı, {eAT} İnsanoğlıı.\\ Adem oglı,
{eAT} İnsanoğlu.\\ âdem-pirâ, {OsT} Bilgili adam;
olgun insan.|| Adem tonma girm ek, {eAT} İnsan
kılığına girmek.
adem, [Ar. ‘adem f-u ] {Os T} is. 1. Yokluk; hiçlik;
ölüm. 2 . sizlik " anlamı verm ek için bazı kelime­
lerin başına getirilmiştir: adem-i dikkat (dikkat­
sizlik), adem-i imkân (imkânsızlık), adem-i salahi­
y e t (yetkisizlik) S adem-abâd, {OsT} 1. Yokluk ül­
kesi. 2. Öliim.\\ adem-i basîret, {OsT} Uzak görüş
Ö Î İ tH ffiJ S I M ! .113
sahibi olamama; basiretsizlik,|| adem-i dikkat,
jOsT} Dikkatsizlik.|| adem-i emniyet, {OsT} Güven­
lik yokluğu.^ adem-i ifâ, {OsT} Yerine getirememe;
yapamama.\\ adem-i ihtimâl, {OsT} Olamamazlık.\\
adem-i iktidar, {OsT} 1. Gücü yetm em e; güçsüz­
lük. 2. Cinsel güç yokluğu; iktidarsızlık. || adem-i
imkân, {OsT} Olamazlık; imkânsızlık,|| adem-i
imtizaç, {OsT} 1. Uyuşamama; bağdaşmazlık. 2.
Geçimsizlik.|| adem-i inkıta, {OsT} Kesilmezlik.\\
adem-i inzibat, {OsT} Tertipsizlik; düzensizlik.||
adem-i irtibat, {OsT} mant. Bağlantısızlık; ayrık­
lık.|[ adem-i istikrar, {OsT} Kararsızlık.|| adem-i
istim â’, {OsT} huk. (Dava için) dinleme yokluğu.\\
adem-i iştihâ, {OsT} İştahsızlık.|| adem-i itaat,
{OsT} Buyruk dinlemezlik; itaatsizlik.|| adem-i ihti­
laf, {OsT} Uyuşmazlık yokluğu; anlaşmazlık yoklu­
ğ u ^ adem-i i ’timât, {OsT} Güvensizlik.|| adem-i
kabul, {OsT} K abul etmeme durumu.\\ adem-i ki­
fayet, {OsT} Yetmezlik.|| adem-i levn, {OsT} biy.
Akşınlık; albinizm.\\ adem-i lüzum, {OsT} Gerek-
sizlik.\\ adem-i merkeziyet, {OsT} 1. M erkez yoklu­
ğu. 2. Kuruluşların merkezden değil de kendi ken­
dilerini yönetm esi sistemi; yerinden yönetim. ||
adem-i m es’üliyet, {OsT} Sorum suzluk,|| adem-i
mevcüdiyet, {OsT} Yokluk; bulunmama durumu.\\
adem-i mutabakat, {OsT} Uyuşmazlık; uymazlık.||
adem-i muvafakat, {OsT} Olursuzluk; razı olm a­
ma durumu.\\ adem-i muvaffakiyet, {OsT} Başarı­
sızlık,|| adem-i müdâhale, {OsT} K arışmazlık.||
adem-i müsâade, {OsT} İzinsizlik,|| adem-i müsa­
vat, {OsT} Eşitsizlik; dengesizlik.|| adem-i nezâfet,
{OsT} Temizlik yokluğu; pislik. j| adem-i riâyet,
{OsT} Saygısızlık; kurallara uymazlık.\\ adem-i
selâhiyet, {OsT} Yetkisizlik.|| adem-i sebat, {OsT}
Çabuk bıkıp usanma durumu; direnmezlik; sebat­
sızlık; sebat yokluğu.\\ adem-i tâbiiyet, {OsT} B a­
ğım sızlık,|j adem-i ta’kib, {OsT} huk. Kovuşturma
yokluğu; takipsizlik)] adem-i tecâvüz, {OsT} Sal-
dırmazlık.\\ adem-i te’diye, {OsT} Ödememe duru­
mu; ödemezlik.\\ adem-i tenazur, {OsT} Sim etrisiz­
lik; bakışımsızlık.|| adem -i tem yîzü’l-elvân, {OsT}
Renk indisi.\\ adem-i teslîm , {OsT} E vrak vb. teslim
etmeme durumu.
ademan, [Ar. âdemân jlo T ] (adema:n) {OsT} is. A-
damlar; insanlar.
Ademcilik, -ği [âdem-ci-lik] (a;demcilik) is. Ortaçağ
Avrupa’sında Adem ile H avva’yı taklit ettiklerini
iddia ederek çıplak yaşamayı savunan tarikat; bo­
hem.
âdem î1, [Ar. âdemî ^ T ] (a:demi;) {OsT} sf. 1. İn­
sanla ilgili. 2 . Âdemle ilgili.
ademî2, [Ar. ‘adem! / ‘ademiyye / v -J^ ] (ade­
mi:) {OsT} s f Y oklukla ilgili.
ademigâh, [Ar. âdem + Far. -gâh ol? joT] (a:demi:-
ADE
gâ:h) {OsT} İnsan olan yer; insanların yerleştiği
yer.
ademîlik, [âdemî-lik] {eAT} is. İnsanca davranış; y u ­
muşaklık.
ademimerkeziyet, [Ar. adem-i + merkeziyyet
CojS"y>] (ade ’mimerkeziyet) {OsT} is. siy. Yönetimin
bir merkezden değil de yerinden yapılması gerekti­
ğini savunan siyasi görüş; yerinden yönetim,
ademimerkeziyetçi, [adem-i+merkeziyyet-çi] (ade '-
mimerkeziyetçi) sf. Yerinden yönetim görüşünü sa­
vunan (kimse).
ademimüdahale, [Ar. adem-i+müdâhale ^jj-]
(ade'mimüda:hale) {OsT} is. siy. Doğrudan ilişkisi
olmadıkça bir devletin, başka bir devletin iç işleri­
ne karışmaması.
âdemiyan, [Ar. âdemi + Far. -yân olyoT] (a:demi:-
ya:n) {OsT} is. İnsanlar,
âdemiyane, [Ar. âdemî + Far. -yâne (a:de-
mi:ya:n) {OsT} zf. İnsanca; adamca; erkekçe.
âdem iyet1, [Ar. âdemiyyet o-^oT] (a:demiyet) {OsT}
is. 1. İnsanlık. 2. Erkeklik. 3. Terbiyeli insan olma.
ademiyet2, [Ar. ‘ademî > ‘âdemiyyet {OsT} sf.
1. Yoklukla ilgili. 2. Ölümle ilgili,
âdemizad, [Ar. âdemî + Far. -zâd Jİj fol] (a:de-
miza:d) {OsT} is. İnsanoğlu; insandan doğmuş,
âdemlenmek, [âdem-le-n-mek] {OsT} dönşl. f. [-ir]
1 . İnsanlaşmak. 2. İnsanlık taslamak,
âdemoğlu, -nu, -ğulları [Ar. âdem + T. oğ(u)l-u]
(a:demoğlu) is. 1. İnsan türü, 2. mec. Dürüst ve iyi
insan.
âdemotu, -nu, -tları [Ar. âdem + T.ot-u] (a:demotu)
is. bot. -* adamotu, (M andragora officinarium)
adenalji, [Fr. adenalgie] is. tıp. L enf düğümü m er­
kezlerinde bulunan ağrı,
adenandra, [Lat. adenandra] is. bot. Sedefotugiller
familyasından Güney Afrika kökenli idrar söktürü-
cü ve uyarıcı olarak halk hekimliğinde kullanılan
bir bitki, (Rutacae).
adenantera, [Lat. adenanthera] is. bot. Baklagiller­
den, tohumlarından yağ elde edilen bir tropik bitki;
Amerikan baklası,
adenaz, [Fr. adenase] is. fızyol. Adeninin parçalana­
rak sindirilmesini sağlayan bir çeşit pankreas salgı­
sı.
adenektomi, [Fr. adenectomie] is. tıp. 1. L enf bezi­
nin ameliyatla alınması. 2. Bez dokularda oluşan
zararsız urların alınması ameliyatı,
adeni, [Fr. adenie] is. tıp. L enf bezlerinde lenfoit
dokunun bölünüp çoğalması ile ortaya çıkan hasta­
lık.
adenilik, [Fr. adenylique] sf. biy-kim. Kasların ka­
ADE
sılm asında rol oynayan fosforik asidin bir çeşit tü­
revi; adenozintrifosforik.
adenilsiklaz, [Fr. adenylcyclase] is. biy-kim. Gliko­
jenin yapım ve yıkımında, ayrıca yağların parça­
lanm asında rolü olan zar enzimi,
adenin, [Fr. adenine] is. biy-kim, org-kim. Nükleik
asitlerin birleşimine girerek adenozin ve dezoksia-
denozin oluşum unda görev alan pürik baz; formü­
lü: C 5H 5N 5
adenit, [Fr. adenite] is. tıp. Lenfatik damarların lenf
düğümlerine bağlandıkları yerlerde meydana gelen
iltihaplı hastalık.
ader1, [Ar. âder j^T] (a:der) {OsT} sf. (Kişi için) ka­
sık fıtığı olan.
ader2, [Far. âder _>iT] (a:der) {OsT} is. Ateş,
ades, [Ar. ‘ades {OsT} is. Mercimek,
adesat, [Ar. ‘adese (mercimek tanesi) > ‘adesât
ü L j » ] (adesa:t) {OsT} is. 1. Mercimekler. 2. M er­
cekler.
adese, [Ar. ‘ades (mercimek) > ‘adese -i^] {OsT) is.
fız. Mercek, ö adese-i ayniye, {OsT} fiz. Gözleme
merceği; oküler. \| adese-i m er’iye, {OsT} fız. Nesne
merceği; objektif.\\ adese-i mütekarib, {OsT} fız.
Yakınsak mercek.
adesî, [Ar. ‘ades > ‘adesî i*] (adesi:) {OsT} sf. 1.
M ercim ekle ilgili. 2. Mercimeğe benzeyen; merci­
m ek gibi. 3. Mercekle ilgili,
âdet, -ti [Ar. ‘âde > Far. ‘âdet co U ] (a:det) {OsT} is.
1. Alışılmış faaliyet. 2. Toplum içinde yapıla yapıla
alışılmış olan; usul; kaide; anane; gelenek; göre­
nek; örf; teamül; töre; yapılageliş. 3. Bir kimsenin
sık sık tekrarlam ak suretiyle edinmiş bulunduğu
davranış değişiklikleri, yapısında var olan huy ve
tabiatı; huy; tarz. 4. eski. Vergi. 5. örtmece. Kadın­
ların aybaşı durumu. S âdet çıkarmak, Yeni bir
davranış çeşidi başlatmak.\\ âdet edinm ek, Bir
davranışı sonradan alışkanlık hâline getirmek. Ye­
ni bir huy sahibi olmak. || âdet etmek, Bir davranışı
sonradan alışkanlık hâline getirmek. Yeni bir huy
sahibi olmak.|| âdet görmek, Kadınların ay hâli
olmaları.\\ âdet-i agnâm, {OsT} Koyun ve keçiden
alınan vergi.|| âdet-i gulâmiye, {OsT} D evlet işleri­
ni gördürm ek için çalıştıralan insanların ücretleri­
ni ödem ek için alınan vergi.|| âdeti veçhiyle, A lış­
mış olduğu şekliyle. || âdet olduğu gibi, Alışılmış
şekliyle.|| âdet olduğu üzere, Alışılmış şekliyle.\\
âdet olm ak, B ir davranışın gelenek hâline gelme-
«'.|| âdet romanı, Görenekleri tema olarak almış
bulunan roman. || âdetten kesilmek, Kadınların bir
daha ay hâli durumuna gelmemeleri.\\ âdetu’llâh,
A lla h ’ın töresi.|| âdet yerini bulsun diye, A rzu et­
Ö IM rü IC E S İİM .1,4
mediği, içten gelerek yapm adığı hâlde; başkaları
yapıyor desinler diye.
adet, -di [Ar. ‘aded s-] {OsT} is. 1. Sayı. 2. Birim
olarak kabul edilmiş şeylerden her biri; tane,
âdeta, [Ar. ‘âdet > ‘âdeta talc-] (a:deta;) {OsT} zf. 1.
Alışılageldiği gibi. 2. Neredeyse; hemen hemen;
sanki. 3. is. Atın, sağ arka ile sol ön, sol arka ile
sağ ön ayaklarını eş zamanlı olarak kaldırıp basa­
rak en yavaş yürüyüşü,
âdetçe, [âdet-çe] {eAT} zf. Alışılageldiği gibi; âdet
üzere; âdete uygun,
adetçe, [adet-çe] (a d e’tçe) zf. Sayıca; miktar bakı­
mından; adeten.
âdeten, [Ar. ‘âdet-en î^U] (a .d e ’ten) {OsT} zf. Adet
üzerine; âdet olduğu gibi,
âdetullah, [Ar. ‘âdet’Allah > ‘âdetuIllâh -dll c o lt]
{OsT} is. A llah’ın koyduğu değişmez düzen ve ka­
nunlar; sünnetullah.
âdetperest, [Ar. ‘âdet + Far. perest] (a;detperest) sf.
Adetlere bağlı; muhafazakâr,
adevan, [Ar. ‘âdevân jtja p ] (a.deva. n) {OsT} is. Hız­
la koşma.
adezyon, [Lat. adhaesion > Fr. adhesion] is. fız. Birbi­
rine değmekte olan iki katı veya katilarla sıvılar
arasındaki moleküler çekim kuvveti,
adgançsız, [ad-ğanç-sız] {eT} sf. Başına buyruk; öz­
gür; hür; serbest. [EUTS]
adgangu, [ad-ğa-nu] {eT} is. Temyiz; tefrik; ayırt et­
me; ayıklama. [EUTS] S adgangu törü, huk.
[EUTS] Ayıklam a töresi; tem yiz töresi. [EUTS]
adganmak, [ad-ğan-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Bağ­
lanmak. [EUTS]
adgar, [ad-ğar] {eT} is. Aygır. [EUTS]
adgas, [Ar. dağs > ‘âdğâs ^-LpJlp] (adğa:s) {OsT} is.
Rüya karışıklığı,
adgır, [ad-ğır] {eT} is. Aygır. [Gabain] [Tekin] [DLT]
[EUTS] [ETY]
adgırak, [ad-ğır-ak] {eT} is. Kulakları beyaz vücudu­
nun diğer tarafları kara olan erkek geyik; dağ keçi­
sinin erkeği; dağ tekesi. [EUTS] [DLT]
adgırıg, [ad-ğır-ığ] {eT} sf. Aykırı. [ETY]
adgırlanmak, [ad-ğır-la-n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur]
1. Aygır almak; aygır sahibi olmak. 2. Aygırlaş-
mak. [DLT]
adgırlık, [ad-ğır-lık] {eT} sf. 1. A ygır olacak; aygır
olabilecek. [ETY] 2. is. Aygırlık; hara. [Gabain] 3.
Yılkı. [EUTS]
adguk, [ad-ğuk] {eT} is. Kim olduğu belli olmayan
sığıntı kimse. [DLT]
adha, [Ar. adhâ Uwsl] (adha;) {OsT} is. Kurbanlar;
kurbanlık hayvanlar.
O lf f ilI İ lW S 8 M .ıı5
adham, [Ar. adham {OsT} sf. (Kişi için) iri
yapılı.
-adı, [-adı / -edi] {eAT} çek e. İstek kipinin hikâye
a-y-dı” ve şart kipinin hikâye “sa-y-dı” değerinde
kullanılır. "Ziyaret edüp cemalin göredi (görsey­
di). ” Velâyet-i Hacı Bektaş.
adı, [adi > adı] {ağız} sf. 1. Serseri; ahmak. 2. İnsan
içine girmeyen; yabani. [DS]
adıg, [ad-ığ] {eT} is. Ayı. [ETY] [DLT] [EUTS] S a-
dıg merdegi, Ayı yavrusu. [DLT]
adıg, [ad-ığ] {eT} sf. Ayık.
adıglamak, [adığ-la-mak] {eT} gçsz. f. [-r] Şaşala­
mak. [DLT]
adıglıg, [adığ-lığ] {eT} sf. Ayısı çok olan yer. [DLT]
adıl, [ad-ıl] is. dbl. Kendisi isim olmadığı hâlde
ismin yerini tutan ve isim gibi çekim lenebilen ke­
lime; zamir.
adıllurak, [Ar. ‘âdil => adıl-lu-rak] {eAT} sf. Daha
doğru; adalete daha uygun,
adılmak, [ad-ıl-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Ayılmak.
[DLT]
adım, [at-mak > ad-ım] is. 1. Y ürümek veya koşmak
için bir ayağı diğerinden belirli bir uzaklığa götür­
me hareketi. 2. Yürüme sırasmda iki ayak arasın­
daki uzaklık. 3. Eskiden kullanılan bir uzunluk öl­
çüsü birim i (75.711 cm.) 4. Teşebbüs, hamle. 5.
Yeryüzündeki kısa m esafeler için yakınlık anla­
mında kullanılır. «İki adım ötedeki bakkala gide-
m iyorm uş.» 6. Yapılan bir işte geçilen basam aklar­
dan her biri. 7. zf. as. (Yürüyüş için) adımlarına
belirtilen biçim verilerek. S adım adılmak, {eAT}
Adım atılmak. || adım adım 1. A ğır ağır, 2. D ikkat­
le, 3. Belirli aşamaları geçerek, 4. Israrlı ve sürekli
bir şekilde.\\ adım admak, {eAT} Adım at.mak.\\
adım atlamaca, Yere çizilen bir çizgiye basarak
bir adımda ileriye sıçram a şeklinde oynanan bir
çocuk oyunu. || adım atmak, 1. Yürümek için gerek­
li olan hareketi yapmak. 2. Teşebbüs etmek, giriş­
m ek.|| adım atm amak, Yürümemek; ıramamak.||
adıma vurm ak, {ağız} B ir yeri adım layarak ölç­
mek. [DS]|| adım başı, 1. H er adımda, 2. Sık sık.\\
adım ını açmak, Adım larını uzun atm ak veya hızlı
yürümek. || adım ını atsan para, H er şey paraya
dayanıyor, parasız hiçbir şey yapm ak mümkün de­
ğil,|| adım ını dek atmak, {ağız} Tedbirli davran­
mak. [DS]|| adım ını denk atm ak, Tedbirli ve uya­
nık olm ak.|| adım kalgımak, {eAT} 1. Adım atmaya
çalışmak. 2. A yağa kalkm aya çabalamak.\\ adım la­
rı geri geri gitmek, B ir yere giderken isteksiz dav­
ranmak; gitm ek istememek. || adımlarını açmak,
Hızlı yürüm ek.|| adım larını seyrekleştirmek, Hızlı
yürüm ekte iken yavaşlamak. || adım larını sıklaş­
tırmak, K ısa fa k a t hızlı yürümek.\\ (üç) adım lık
yer, Belirtilen yerin çok uzak olm adığım ifade için
ADI
kullanılır,|| adım sekitmek, {ağız} 1. D urduğu y e r ­
den sıçrayarak uzaklaşmaya kalkışmak. 2. D urdu­
ğu yerden sıçrayıp uzaklaşmasına meydan vermek.
[DS]|| adım uydurmak, 1. Beraber yürüm ek için
aynı zam anda adım atmak, 2. Aynı çağı yaşayabil­
mek için aynı çalışmaları yapm ak ve aynı başarıyı
göstermek.\\ adım yirde, {eAT} Adım başına.
adımak, [ad-ı-mak / ad-a-mak j-oT] {eAT} f. A dlan­
dırmak; ad vermek,
adımlama, [adım-la-ma] is. B ir yeri adım adım
dolaşma veya adımları ile ölçme işi.
adımlamak, [adım-la-mak / jj*Jıol] g ç l.f. [-r]
[-l(ı)-yor] 1. Bir uzaklığı eşit adımlar atarak adım
cinsinden ölçmek. 2. Bir yerde gayesiz dolaşmak,
gezinmek. 3. {eAT} Yürümek,
adımlık, -ğı [ad-ım-lık] sf. 1. Bir yerin yakınlığını
üç, beş gibi küçük sayılarla ifade etmek için kulla­
nılan sıfat. 2. Adım ile ilgili,
adın, [ad-mak (farklı olmak) > ad-ın] {eT} sf. 1. B aş­
ka; diğer; ayrı. [DLT] [ETY] [Üç İtigsizler] [Yüknekî]
[Gabain] [İKPÖy.] 2. Başkası; yabancı; yad. [EUTS]
0 adın adın, Ayrı ayrı [Gabain]
adına, [ad-ı-n-a] zf. (Biri için) hesabına; onu tem -
silen; vekaleten; yerine; onun ağzından,
adına, [Far. âdına] {eT} is. Cuma. [EUTS]
adınagu [adın-ağu / adnağu] {eT} zm. Başkası.
[EUTS] [Gabain] ö admagunı, Başkasını. [EUTS]
adınaguka, [ad-ın-ağu-ka] {eT} is. B aşka başka
kişiler; ayrı ayrı kimseler. [EUTS]
adınç, [ad-mak (farklı olmak) > ad-ınç] {eT} is. Seç­
me; seçim; seçkinlik. [İKPÖy.]
admççıg, [ad-mak (farklı olmak) > ad-mç-sıg > ad-
ınç-(ç)ıg] {eT} zf. Benzersiz; olağanüstü, ö adınç-
çıg bark, Şaşılası bir anıt mezar.
adınçıg [ad-mak (farklı olmak) > ad-ın-çı-ğ / admçık
/ adınsığ] {eT} sf. 1. Seçilmiş; olağanüstü; özel; seç­
kin; mümtaz; üstün derecede; hayrete değer; şaşır­
tıcı; harikulade [İKPÖy.] [Tekin] [EUTS] [Gabain] 2.
Başka; diğer; ayrı; başka türlü; başkaca; çeşitli.
[EUTS] [Gabain] [ETY]
adınçsıg, [ad-mak (farklı olmak) > ad-ınç-sığ] {eT}
zf. Benzersiz; olağan üstü. [ETY]
adm m ak1, [ad-ın-malc] {eAT} dönşl. f. [-ur] Adımını
atmak; kendi gitmek; yürümek.
adınm ak2, [ad-mak (farklı olmak) > ad-m-mak] {eT}
dönşl. f. [-ur] Değişmek, iyileşmek; başkalaşmak;
ayrılmak. [Gabain] [EUTS]
admm ak3, [adm-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Taaccüp
etmek; hayret etmek; şaşmak. [EUTS]
adınsıg, [ad-mak (farklı olmak) > ad-ın-sığ] {eT} zf.
Başka; başkaca; çeşitli; özel; seçkin; mümtaz; üs­
tün derecede; hayrete değer; şaşırtıcı. [EUTS]
adınta, [adın-ta] {eT} Diğer yandan; diğer taraftan.
[EUTS] [Ğabain]
A DI
adır1, [Sansk. Ardrâ] {eT} is. Ardra yıldızı. [EUTS]
adır2, [Kürt, âdır] {ağız} is. Ateş. [DS]
adıra, [ad-mak (farklı olmak) > ad-ıra] {eT} zf. 1. İn­
ceden inceye; derinden derine; etraflı. [EUTS] 2. Ö-
tede beride; orada burada. [EUTS] S adıra ödürü,
{eT} Öteye beriye; orda burada. [Gabain]
adırguluk, [ad-mak (farklı olmak) > ad-ır-ğu-luk]
{eT} s f Ayrılacak; ayıracak. [EUTS]
adırılmak, [ad-mak (farklı olmak) > ad-(ı)r-ıl-mak >
ad-r-ıl-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] 1. Ayrılmak. [ETY]
[EUTS] [Üç İtigsizler] 2. mec. Ölmek. [ETY] [EUTS]
adırılm aklıg, [adır-ıl-mak-lığ] {eT} sf. Ayrılmaklı o-
lan. [EUTS]
adırınm ak, [adır-m-mak] {eT} dönşl. fi [-ur] Ayrıl­
m ak. [ETY]
adırmak, [adır-mak / edirmek / ödürmek / udurm ak /
iidürmek] {eT} gçl. f. [-ur] Ayırmak; tefrik etmek.
[EUTS] [ETY] [DLT] [Üç İtigsizler] [Gabain] [İKPÖy.]
adırt, [ad-mak (farklı olmak) > ad-ır-t] {eT} is. 1.
Farklı; fark; ayrılık; ayırma; ayırt. [EUTS] [Üç
İtigsizler] [Gabain] 2. Tıpkı; aynı. [EUTS]
adırtık, [ad-ır-t-ık] {eT} is. Ayrılık; fark. [EUTS]
adırtlamak, [ad-ır-t > ad-ır-t-la-mak] {eT} g ç l.f. [-r]
A yırt etmek; bölmek; tefrik etmek; ayırmak; ayık­
lamak. [Üç İtigsizler] [Gabain]
adırtlayu, [adır-t-layu] {eT} zf. İnceden inceye; derin;
teferruatıyla; ayrıntılarıyla. [EUTS]
adırtlıg, [adır-t > adır-t-lığ] {eT} sf. Açık; ayrıntılı;
kesin; belli; sarih. [Gabain] [Üç İtigsizler]
adırtsız, [adır-t-sız] {eT} zf. A yııt etmeden; ayrılma­
dan. [EUTS]
adışmak, [ad-mak > ad-ış-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] 1.
A pışmak. 2. Ayrılmak. [DLT]
adıştit, [Toh. / Skr. adhisthia] {eT} is. Mukadderat;
kader; alın yazısı. [EUTS]
adi, [Ar. 'âd ı lpLp] (a:di:) {OsT} sf. 1. Âdet olan. 2.
Hiçbir üstünlüğü olmayan, her zam an görülebilen
cinsten; sıradan; olağan; basit; alelade. 3. Kibarlık­
tan uzak, incelikten yoksun; bayağı; basit. 4. Ah­
lakça düşük, niyeti ve davranışları kötü, tiksindi­
ren, utanm a duygusunu inciten; aşağılık. 5. (Niteli­
ği düşük mallar için) kalitesiz. 6 . Hain. S adi
adım, 1. N orm al yürüyüş adımı. 2. Askerlikte rahat
yürüyüş, ayak uydurmadan yapılan yürüyüş. || adi
defter, B ir ticarethanenin yaptığı alışverişleri bü­
tünüyle kaydettiği, fa ka t herhangi bir resmiyeti ol­
mayan defter. || adi gün, Bayram ve tatiller dışın­
daki günler.|| adi kesir, mat. Bayağı kesir.|| adi
mektup, Taahhütlü, uçak, acele (aps) veya ekspres
kaydı konulmamış mektup.\\ adi senet, B ir iş gör­
dürmek, bir iş yapm ak veya yapmamak, borç veya
hakkın kurulması için düzenlenen ve sadece sorum ­
lu tarafından imzalanmış senet.|| adi suçlu, huk.
A ğır cezayı gerektirmeyen basit suçları işleyen
Ö I Ü « I İ İ I K S 0 M .i ,6
kimse. || adi şirket, tie. huk. Tescil zorunluluğu ol­
mayan, tüzel kişiliği bulunmayan, ortakların ortak­
lık borçlarından müteselsilen sorumlu oldukları
ortaklık. || adi tono, Bir uçağın uçuş yönü bo­
zulmaksızın kanatları üzerinde dönerek yaptığı ha­
va manevrası.\\ adi toplantı, R esm î kurum veya
kuruluşların tüzükleri gereğince her zaman yaptık­
ları toplantı. || adi yargılam a, huk. Kanunların özel
bir yargılam a usulüne tabi tutmadığı, genel yargı­
lama kurallarına bağlı olarak yapılan yargılama.
adice [adi-ce] (a:di: ’ce) zf. 1. Adi sayılacak şekilde;
adi biçimde. 2. Ahlak dışı, hoşa gitmeyen şekilde.
adid1, [Ar. ‘adîd / ‘adîde / Jo-tp] (adi:d) {OsT}
sf. 1. Çok sayıda. 2. Birbirine denk.
adid2, [Ar. ‘adîd (adi:d) {OsT} is. 1. Lokma.
2. Isırma. 3. Arkadaş. 4. Düşman,
adidas, [İng. adidas (Amerikan tie. kuruluşu)\ is. Bir
tür h afif spor ayakkabısı.
Adige, [adige] (adi ’ge) öz. is. Çerkez.
Adigece, [adige-ce] (adige ’ce) öz. is. Çerkezce.
adil1, [Ar. ‘adi > ‘adıl J i ^ ] (ad'ı:l) {OsT} is. Eş;
denk; benzer.
adil2, [Ar. ‘adi > ‘âdil / ‘âdile / J^U] (a:dil)
{OsT} sf. 1. Hareketlerinde, kararlarında hak, hukuk
ve eşitlik ilkelerine bağlı kalan (kimse); adaletli. 2 .
Hukuk kurallarına, hak ve eşitlik ilkelerine uygun
olan (şey). 3. zf. Hak. hukuk ve eşitlik ilkelerine
bağlı kalarak; adaletle,
adilane, [Ar. ‘âdil + Far. âne 4j")bU] (a:dila:ne) {OsT}
zf. Adilce.
adilce, [adil-ce] (a. dilce) zf. Adalete uygun şekilde,
doğrulukla; hakça; adilane,
adile, [Ar. ‘âdil > ‘âdile -J-iU] (a:dile) {OsT} is. A da­
letli kadın; doğru kadın,
adileşme, [adi-le-ş-me] (a:di:leşme) is. A dileşmek
işi.
adileşm ek,[adi-le-ş-mek] (a:d.i:leşmek) dönşl. f. [-ir]
Kendini küçük düşürecek, bayağı hâle gelmek,
adileştirme, [adi-le-ş-tir-me] (a:di:leştirme) is. Bir
kimseyi küçük ve bayağı gösterme,
adileştirmek, [adi-le-ş-tir-mek] (a:di:leştirmek) gçl.
f. [-ir] Birini küçük ve bayağı göstermek,
adilî, [Ar. ‘âdil + Far. -î ^ L t ] (a:dili:) {OsT} is. Ada­
let; doğruluk.
adilik, -ği [adi-lik] (a:di:lik) is. 1. Adi olma durumu,
bayağılık. 2. Aşağılık birinden beklenebilecek bir
davranış.
adilimit, [ak dirmit [TİETZE]] {ağız} is. Bir üzüm tü­
rü. [DS]
adim, [Ar. 'adem > ‘adîm (W.-^] (adi:m) {OsT} sf. 1.
Bulunmayan; yok; namevcut. 2. (Bir şeyi) olma­
yan; o şeyden yoksun olan. >5 adîm ü’l-imkân,
O lilM lüIffSÖ M .ıi7
{OsT} İmkânsız; olamaz.\\ adîm tt heder eylemek,
{OsT} yo k etmek; ziyan etmek.|[ adîm etü’l-cenâh,
{OsT} zool. Yeni Zelanda 'da yaşayan bir kuş; apte-
riks.|| adîm etü’l-ercül, {OsT} zool. Ayaksızlar.\\
adîm etü’l-tüveyc, {OsT} bot. Taçsızlar.\\ adîm ü’n-
nazîr, {OsT} Eşi olmayan; eşsiz.
adine, [Ar. âdın -^oT] (a:di;ne) {eAT} {OsT} is. Cuma
günü.
adipoliz, [Fr. adipolyse] is. V ücutta yedek olarak
depolanmış olan yağların parçalanması,
adiposit, [Fr. adipocyte] is. Vücuttaki yağ hücreleri,
adipoz, [Fr. adipose] is. D okularda gereğinden çok
yağ birikmesi,
adipsi, [Fr. adipsie] is. Su içm e arzusunun kaybol­
ması şeklindeki rahatsızlık,
adisababa, [Addis Ababa (H abeşistan’ın başkenti)]
is. 1. Bir kâğıt oyunu; kaptıkaçtı. 2. Bir pasta türü,
adisyon, [Fr. addition (toplama)] is. Lokanta ve
gazino gibi yerlerde ödeme yapılacak miktarı gös­
teren dökümlü hesap pusulası; hesap,
adiş, [Ar. âdış ^ p T ] (a;di;ş) {OsT} is. Ateş.
aditya, [Skr. âditya] {eT} is. 1. Yıldız; güneş. [EUTS]
2. Cuma günü. [EUTS],
adiyabatik, -ği [Fr. adiabatique] ( a ’diyabatik) sf. 1.
(Isı için) deniz dibinde, su basıncının etkisi ile olu­
şan. 2. ( Eğri için) yükselen hava katm anının sıcak­
lık değişimini gösteren. 3. Termodinamik bir or­
tamda dışarı ile ısı alışverişi olmayan. S adi­
yabatik dönüşttm, Termodinamik bir sistemde dış
ortamla hiç ısı alışverişi olmaksızın meydana gelen
döniişiim.
adiyat, [Ar. ‘âdiye > ‘âdiyât o l a*-] (a;diya;t) {OsT}
is. Her zaman olagelen şeyler; olağanlıklar; alışıl-
mışlıklar. S 1 âdiyât-ı umür, {OsT} Günlük, o la ğ a n .
işler.
adiye, [Ar. ‘âdiye 4j.it] (a:diye) {OsT} sf. A lışkanlık
edilmiş; alışılmış,
adiyen, [Ar. ‘âdiye > ‘âdiyen tj-ip] (a :d i’y en) {OsT}
zf. 1. Her zamanki gibi. 2. Bayağı; basbayağı,
adi, [Ar. ‘adi Jjlp] {OsT} is. Adalet; adillik. S adi
eylemek, {eAT} Adaletli olarak davranmak.\\ adi
eyleyici, {eAT} A dil davranan; adaletle hareket e-
den.|| adl-penâh, I. Adaletin barındığı yer. 2. A da­
lete sığman kemse.\\ adi saklamaktık, {eAT} Hakkı
gözetme; adaletle hareket etm e.|| adi u dâd, {OsT}
Adalet.
adla, -a’ı [Ar. dil’ (kenar) > adlâ’ jOLil] (adla:)
{OsT} is. 1. Kenarlar. 2. dbl. Sayı kökleri. 3. Ka­
burgalar.
adlamak1, [ad-la-mak JİM ] {eAT} g ç l . f [-r] Ad ver­
mek; adlandırmak.
A DL
adlam ak2, [ayıt-la-mak > adla-mak] {ağız} gçl. fi [-r]
[-l(l)-y °r] Ayıklamak. [DS]
adlandırılma, [ad-la-n-dır-ıl-ma] is. 1. Adlandırıl­
mak işi; ad verilme. 2 . O şekilde değerlendirilme;
öyle sayılma.
adlandırılmak, [ad-la-n-dır-ıl-mak] edil. f. [-ır] 1.
Ad verilmek. 2. Öyle sayılmak; o şekilde değerlen­
dirilmek.
adlandırma, [ad-la-n-dır-ma] is. 1. Bir şeye ad ver­
me eylemi; tanımlamanın ters işlemi. 2 . Öyle de­
ğerlendirme; öyle nitelendirme.
adlandırmak, [ad-la-n-dır-mak] g ç l.f. [-ır] 1. Yeni
bir nesneye ad koymak. 2. B ir niteliğe uygun ola­
rak değerlendirmek. «Bunu aptallık olarak adlan­
dırırlar. »
adlanma, [ad-la-n-ma] is. Adlanmak durum ve ey­
lemi.
adlanmak, [ad-la-n-mak j^-J^T] ed il f i [-ır] 1. Ad
verilmek; anılmak; denilmek. 2. dönşl. f. Ad sahibi
olmak. 3. M eşhur olmak, tanınmak; ün kazanmak;
şöhret kazanmak; nam salmak; {eAT} (aynı). 4. Adı
kötüye çıkmak.
adlı, [(eT. ad-lığ > ad-lı] s f 1. Adı olan. 2. Ünlü,
meşhur; tanınmış. 3. (Belirtilen biçimde, nitelikte)
ada sahip olan, ö adlı adınca, i. G erçek ismini
söyleyerek; (Adı söylenince ayıp olan ve kaba ka ­
çan durum lar ve varlıklar için kullanılır.) 2. İsim ­
lerine göre. 3. Adlarını bir bir sayarak || adlı sanlı,
(Kişi için) ün sahibi; herkesçe tanınan; tanınmış,
meşhur.
adlıg, [ad-lığ] {eT} sf. Adlı; sanlı; şöhretli; ünlü.
[EUTS]
adlî, [Ar. ‘adi > ‘adlî J - ^ ] (adli:) {OsT} sf. 1. A da­
letle ilgili; adalete ait. 2. A dalet teşkilatını ilgi­
lendiren. S adlî amir, Görev alanları içinde askerî
m ahkemeler kurabilen, ilk ve son soruşturmaları
yaptırabilen, verilen cezaları uygulayabilen ku ­
mandan. || adlî evrak, Suçluların yargılanm ası ile
ilgili olarak başlangıçtan itibaren hüküm kesinle­
şinceye kadar tutulan belge niteliğindeki her türlü
yazı ve karar.\\ adlî hata, huk. Hakimin verdiği ka­
rarda, hükmüne esas tuttuğu suçu oluşturan maddi
unsurun varlığı, özelliği veya şartlarında yanılm ış
olması hâli.|| adlî idare rejimi, Yönetime adli ayrı­
calığın tanınmadığı yönetim biçimi.\\ adlî işlem.
huk. Davanın açılmasından karar kesinleşinceye
kadar yapılan dava ile ilgili olarak yapılan her tür­
lü işlem; adli muamele.|| adlî merci, A dliye ile ilgi­
li işleri yürüten kurum. || adlî muam ele, huk.-*- adli
işlem.|| adlî müzaheret, huk. M addi gücünün z a ­
yıflığı dolayısıyla dava açamayacak ve kendisini
savunam ayacak durumda yoksul olanlara devletin
yaptığı maddiyardım.\\ adlî sicil, huk. B ir kimsenin
adli bir suç işleyip işlemediği, böyle bir suçtan d o ­
A DL
layı kesinleşmiş bir hakim kararı bulunup bulun­
madığı hususunda tutulan kayıt.|| adlî subay, as.
huk. Alay komutanlarının yanında hakim gibi görev
yapan subay.\\ adlî tabip, huk. A dli tıp sahasında
ihtisas yapm ış olan hekim.\\ adlî tatil, huk. K anu­
nunda belirtilen olaylar dışında adli işlem yapıl­
mayan (20 Temmuz ile 5 Eylül tarihleri arası) dev­
re. || adlî tıp, huk. Hekimliğin hukuku ilgilendiren
konularda çalışan bilim dalı.\\ adlî tevbih, H aki­
min suçluya hüküm yoluyla verdiği sözlü ceza.||
adlî yardım, Mahkemelerin birbirlerine, zabıtanın
mahkeme veya savcılıklara karşı sorumlu oldukları
işbirliği.\\ adlî yıl, huk. M ahkemelerin y ıl içinde
adlî tatil dışında çalışmak zorunda oldukları dö­
nem]] adlî zabıta, huk. Suç işlenmesi durumunda
harekete geçen, delilleri ve suçluları soruşturarak
tespit eden ve koruma altına alıp adlî makamlara
bildiren güvenlik görevlisi.
adliye, [Ar. 'adi > ‘adliyye] {OsT} is. 1. Hukuk ve
yargı görevini yerine getiren devlet teşkilatı. 2 .
Hukuk ve yargı işlerinin yerine getirildiği resmî
bina. S adliye aleyhine işlenen suçlar, huk. Yar­
gılam a işleminin yürütülm esini zorlaştırma ve y a r­
gıçları yanıltm a suçu. || adliye encümeni, huk.
TBM M 'nde Adalet Bakanlığının görevleri ve ada­
letle ilgili konuları görüşen alt kurul; adalet ko­
misyonu; adalet encümeni. || adliye mahkemesi,
huk. Anayasa mahkemesi, askerî mahkeme ve İdarî
mahkemelerin görevleri dışında kalan bütün dava
ve anlaşmazlıkları yargılam ak üzere kurulan m ah­
kemeler; um um î mahkemeler; adi mahkemeler.\\
adliye nezareti, yönt. Osmanlı devletinde batı usu­
lünde kurulan adalet işlerinin yürütülm esi için g e­
rekli, yasal, parasal ve yönetim şartlarını düzenle­
mekle görevli bakanlık; A dalet Bakanlığı; Adliye
Vekaleti.
adliyeci, [adliye-ci] is. huk. Adliye teşkilatında çalı­
şan devlet memuru.
adlu, [ad-lu ^!jT] {eAT} sf. Meşhur; ünlü.
adma, [ad-ma] {eT} sf. Bırakılan; salıverilen; başı­
boş. [DLT]
adm ak1, [ad-mak] {eT} gçsz. f. [-ar] Farklı olmak;
değişik olmak. [ETY]
admak2, [ad-mak] {eT} gçsz. f. [-ar] 1. Şafak sök­
mek; tan atmak. [EUTS] 2. Hedefe silah atmak; ni­
şan almak. [EUTS] 3. Fışkırmak, akmak; çağlamak.
[EUTS] 4. g ç l . f Vurmak; dövmek. [EUTS]
admak3, [at-mak j ^ i ] {eAT} g ç l.f. [-ur] (Adım için)
atmak; yürümek; ayak basmak.
adn, [İbr. üdhen > Ar. cadn ojui] {OsT} is. 1. Konut.
2. Cennet.
adna, [Far. âdîna] {OsT} is. 1. Cuma günü. 2. Per­
şembe.
Ü IÜ M IÖ I1 IK ή İ.1 1 3
adnagu, [ad-na-ğu] {eT} sf. Yabancı; başkası. [DLT]
[EUTS]
adnamak, [ad-na-mak] {eT} gçsz. f. 1. Rengi atmak.
[Mühennâ] 2. Değişmek; bozulmak. [DLT]
adra, [ad-(ı)r-a] {eT} sf. Ayrılmış. [EUTS]
adras, [Ar. dırs > adrâs ^lj-^1] (adra;s) {OsT} is. 1.
Dişler. 2. Azı dişleri,
adrahş, [Far. adrahş jü-j-il] {OsT} is. 1. Şimşek. 2.
Yıldırım. 3. G ök gürültüsü,
adrenalin, [Lat. ad (üzerinde) + ren (böbrek) > Fr.
adrenaline] is. biy-kim. Böbrek üstü bezlerinin üret­
tiği difenolik aminoalkol; OH 2C 6CaH 2-CHOH-
CH 2N HCH 3
adrenalinemi, [Fr. adrenalinemie] is. tıp. Kanda ad­
renalin bulunması,
adreng, [Far. adreng l£>İİ] {OsT} is. Sıkıntı; mihnet;
keder.
adres, [Fr. adresse] 1. B ir kim senin arandığında bu­
lunabileceği yer; oturduğu yer. 2. Posta maddeleri­
nin gönderildiği kim senin eline ulaşabileceği yeri
belirten bilgiler; bu bilgileri taşıyan yazılar. 3. Bil­
gisayar hafızasında bir bilginin kotlanmış olduğu
yer. S adres bırakm ak, Kendisini arayanların
bulabileceği veya gönderilen posta maddelerinin
ulaşabileceği yeri bildirmek; adres göstermek. ||
adres defteri, Adreslerin yazılı olduğu defter. || ad­
res değiştirm ek, argo. Ölmek; öbür dünyaya git-
mek.|| adresini değiştirm ek, argo. Öldürmek.\\ ad­
res kartı, Adreslerin alfabetik sırada yazılarak
dizildiği bilgi fişlerinden her biri. || adres kitabı,
B ir alanı ilgilendiren meslek ve iş sahiplerinin ad­
reslerinin yazılı olduğu kitap. || adres makinesi,
Adresleri otom atik olarak hızla basan büro maki-
nesi.|| adres rehberi, Alfabetik olarak düzenlenmiş
adres kitabı veya defteri.
adresleme, [adres-le-me] is. bsy. Bilgisayar hafıza­
sında bilgi için bir yer kotlam a işi.
adreslemek, [adres-le-mek] gçl. f. [-r] [-l(i)-yor]
bsy. Bir bilgiyi bilgisayar hafızasına kotlamak ve
bu bilgiye nasıl ulaşılabileceğini tanımlamak,
adreslenebilir, [adres-le-n-e-bil-ir] sf. bsy. Bir bilgi­
nin arandığında bu bilgilerin konumunu belirten
adreslerin kullanımı suretiyle ulaşılabilen (hafıza),
adresli, [adres-li] sf. Üzerinde adresi yazılı olan,
adressiz, [adres-siz] sf. Üzerinde adresi yazılı olma­
yan.
ad n , [ad-(ı)r-mak > adr-ı] {eT} is. Buğday saplarını
karıştırm ak için kullanılan araç; yaba; dirgen; çatal;
çatal değnek. [DLT] S adrı budlug, A yrık bacaklı;
eğri bacaklı. [DLT]
adrılguluk, [adrı-l-mak > adrı-l-ğuluk] {eT}is. Ayrı­
lık [Gabain]
adrılmak, [ad-mak (farklı olmak) > ad-(ı)r-ıl-mak]
{eT} f. Ayrılmak. [EUTS] [DLT] [İKPÖy.] ö adrıl-
Ö IM lllIt SIlıÜK. 119
mak yangılın ak, Ayrılm ak ve ihanet etmek. || ad-
rılmak sâçlinmek, A yrılm ak ve seçilmek; ölmek. ||
adrdu barmak, Ayrılıp gitmek.
adrım, [ad-rı-m] {eT} sf. Eyerin altına, iki yana konu­
lan keçe; teğelti. [DLT]
adrınmak, [ad-mak (farklı olmak) > ad-ır-m ak > ad-
(ı)r-m -m ak ]/ A ynlm ak. [ETY]
adrış, [ad-(ı)r-ış] {eT} is. 1. Ayrılış. 2. İkiye ayrılan
yolun başı. [DLT]
adrışmak, [ad-(ı)r-ış-mak] {eT} işteş f. [-ur] A yrış­
mak; birbirinden ayrılmak. [DLT]
adrudaçı, [ad-(ı)r-u-daçı] {eT} sf. Ayırıcı; ayıran.
[EUTS]
adrudmak, [ad-(ı)r-ud-mak] {eT.} gçl. f. [-ur] A yır­
mak. [EUTS]
adruk, [ad-mak (farklı olmak) > ad-(ı)-r-uk / ar-t-uk]
{eT} sf. 1. Farklı; çeşitli; başka; bundan başka; baş­
ka başka; ayrı; çeşitli; ayrı ayn; çeşitli türden.
[EUTS] [İKPÖy.] [Gabain] 2. Üstün; seçkin; üstünlük;
vasıf. [DLT] [Üç İtigsizler] [İKPÖy.] 3. Artık; başka.
[EUTS] 4. Olduğu gibi; tamamıyla. [EUTS] ö
adruk adruk, A yrı ayrı; her türlü; türlü türlü.
[EUTS]
adruklug, [adru-k-lug ./ar-t-uk-lug] {eT} sf. Fevkala­
de; parlak; üstün. [EUTS] [Gabain]
adrumak, [adru-mak] {eT} g ç l.f. f r ] Seçmek. [Ga­
bain] [EUTS]’
adrutaçı, [adru-taçı] {eT} sf. Ayırıcı; ayıran. [EUTS]
adrutmak, [adru-t-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Ayırmak.
[EUTS]
adsız, [eT. ât-sız > âd-sız j~oT] s f 1. A dı konulmamış aerobiyoz, [Fr. aerobiose] is. biy. Serbest oksijenli
olan (kimse). 2. Fazla tanınmayan; ünlü olmayan.
3. {eAT} -► adsuz. S adsız kahraman, B üyük kah­ aerodinamik, -ği [Fr. aerodynamique] is. fiz. 1.
ramanlıklarda bulunmuş olmasına rağmen adı bu­
güne kadar duyulmamış, unutulmuş kim se.|| adsız
parmak, Serçe parm ağın yanındaki, baştan dör­
düncü parm ak; yüzük parmağı.
adsorpsiyon, [Fr. adsorptione] is. 1. Katı veya sıvı
maddelerin gazları emip dağıtması. 2. Hücre içine
veya organizmanın içine dıştan gelen maddelerin
girmesi.
adsuz, [ad-suz {eAT} sf. 1. Adsız. 2. Kötü tanın­
mış; şerefsiz. 3. Şöhretten düşmüş; unutulmuş. 4.
Aşağılık; namert,
adsuzlık, [ad-suz-lık jJ>oT ] {eAT} is. Şöhretsizlik.
adu, [Ar. ‘adüvv j -lp] (adu;) {OsT} is. Düşman.
adud1, [Ar. ‘adud -uat] {OsT} is. 1. Kol. 2. Pazı. 3.
Yardımcı. S adudü’d-devle, D evletin kolu (devlet aerogastri, [Fr. aerogastrie] is. tıp. Sindirim bozuk­
adamlarına verilen bir unvan).
adud2, [Ar. ‘adüd (adu;d) {OsT} sf. 1. Bir
lokma; bir ısırımlık. 2. (Durum için) acıklı; ıstırap
verici. 3. Zalim.
AER
adudi, [Ar. ‘adudî / ‘adudiye (adu;di:) {OsT}
is. K olla ilgili; pazı kemiğine ait.
adug, [ad-uğ / adlğ] {eT} is. Ayı. [EUTS]
adugun, [ad-u-gun] {eT} is. A t (sürüsü); yılkı [Ga­
bain]
aduk, [ad-uk] {eT} sf. Tanınmayan; bilinmeyen.
[DLT]
aduklamak, [ad-uk-la-mak] {eT} f. 1. Tanınmamak.
2. Garip görmek; yadırgamak. [DLT]
adunçsuz, [ad-unç-suz] {eT} sf. Değişmeyen. [EUTS]
adurt, [adur-t] {eT} is. Avurt; yanak içi. [Gabain]
[EUTS] "
adut, [adut] {eT} is. 1. Avuç. [Gabain] 2. sf. Avuç
dolusu. [EUTS]
adutlamak, [adut-la-mak] {eT} gçl. f [-r] Avuçlamak.
[DLT]
adüv, -vvü [Ar. ‘adüvv jap] {Os T} is. Düşman. S
adüvv-i cân, Can düşmanı.
adyende, [Far. âdyende {Os T} is. Gökkuşağı.
aerob, [İng. aerobe] sf. biy. Yalnızca serbest oksijen
bulunan ortamlarda yaşayabilen bakteriler (m ikro­
organizmalar),
aerobik, [İng. aerobics] is. spor. Solunumu hızlandı­
rarak dokulara daha çok oksijen gitmesini sağla­
mak amacıyla m üzik eşliğinde hızlı bir ritimle ya­
pılan jimnastik,
aerobiyoloji, [Fr. aerobiologie] is. biy. Hava akım la­
rıyla sürüklenerek atmosferde yaşayan m ikroorga­
nizmaları inceleyen biyoloji dalı,
ortamlarda yaşayabilen bakterilerin yaşam a biçimi,
Gazlar, özellikle hava içinde hareket eden cisimlere
etki eden kuvvetleri ve etkilerini inceleyen bilim
dalı. 2. sf. H ızla yol alabilmesi için hava tarafından
en az direnç gösterebilecek şekilde tasarlanmış
(uçak, oto vs.) 3. Havanın, hareket hâlindeki cisim ­
ler üzerindeki direnci ile ilgili olan. «Aerodinamik
sarsıntı.»
aerodinamikçi, [aerodinamik-çi] is. Gazların hareket
eden cisim ler üzerindeki etkilerini inceleyen bilim
adamı.
aerodinamiktik, -ği [aerodinamik-lik] is. Hava
içindeki hareketli bir cismin havanın gösterdiği
direnci yenmedeki uyumluluk biçimi,
aerofaji, [Fr. aerobhagie] is. tıp. Havanın yutulmak
suretiyle yem ek borusuna gitmesi sonucu m ide ve
bağırsaklarda meydana gelen şişkinlik,
luğuna ve ağrıya sebep olan midede hava bulunm a­
sı hastalığı.
aerokoli, [Fr. aerocolie] is. tıp. Sindirim sisteminde
aşırı derecede gaz birikimi rahatsızlığı.
A ER
aerolik, -ği [Fr. aeraulique] is. fız. Gazların borular
içindeki doğal akışını inceleyen bilim dalı,
aerolit, [Fr. aerolite] is.jeol. Silikatlı göktaşı,
aeroloji, [Fr. aerologie] is. fiz. Atmosferin yeryüzü
engebelerinin etkilerinin dışında kalan 3000 m. den
yüksek katmanlarını inceleyen bilim dalı,
aerolojik, -ği [Fr. aerologique] sf. fız. Atmosfer
şartlarıyla ilgili. ® aerolojik düzeltme, as. Bir
silahın atış çizelgelerinde rüzgâr, sıcaklık, basınç
gibi atmosfer etkileri dolayısıyla yapılan düzeltme.
aerosol, -lü [Fr. aerosol] is. fız. Sıvı ve katı parçacık­
ların basınçla sıvılaştırılmış gaz içindeki asıltısı,
aerostatik, -ği [Yun. aer (hava) + statikos (denge) >
Fr. aerostatique] is. fız. Gazların denge kanunu,
aerotermik, -ği [Fr. aerothermique] sf. fız. Çok büyük
bir hız ile akan havanın sebep olduğu ısı ve direnç
etkisi.
aerotermodinamik, [Fr. aerothermodynamique] is.
fız. Çok yüksek hızlarda hava akışlarının yol açtığı
ısı ve ısı duvarının oluştuğu yüksek hız alanındaki
ısı geçişi olaylarını inceleyen bilim dalı,
aerotren, [Fr. aerotrain] is. Hava yastığı denilen özel
sistemle tek ray üzerinde büyük bir hızla ilerleyen
tren.
af1, [af (yans)] is. 1. Havlama ve havlarcasma bağır­
m a bildiren kök. af-kır-mak, af-gur-mak. 2. Rüzgâr,
soluk sesini vb. bildiren kök. af-ıl afıl, af-ıl uful.
af2, -ffı [Ar. ‘afv y * => af] is. 1. İşlenen bir suç
karşılığında ceza vermekten vazgeçme; bağışlama.
2. Özrünü kabul etme; m azur görme. 3. Bir iş veya
görevden çıkarılma; azil. 4. huk. Kamu yararı göze­
tilerek çıkarılan veya daha önce çıkarılmış bulunan
bir kanunla sanık hakkmdaki hukukî kovuşturma­
dan vazgeçilmesi; hüküm giymiş olan mahkûmun
cezasının bir kısmın veya tamamının kaldırılması.
S af buyurun, Birinin yanlışını düzeltmek, görü­
şüne karşı çıkmak, kaba bir sözü söylem ek zorunda
kalan kibar kişilerin muhatabına karşı söyledikleri
bir nezaket ifadesi.\\ af çıkmak, Bir a f kanununun
veya kararının yürürlüğe girmesi. || a f dilemek, 1.
B ir suç veya kusurun bağışlanmasını istemek. 2.
B ir işi veya görevi yapamayacağını veya reddetti­
ğini saygı ile bildirmek,|| affa uğramak, Cezalan­
m a söz konusu iken cezası, uygulamadan kaldırıl-
m ak.|| aff-ı İlâhî, {OsT} A lla h ’ın bağışlaması. A l­
lah 'in 99 isminden birisi A fü v v ’dür. Allah, bağışla­
yıcıdır; m utlak bağışlayıcı olmasının yanında kul­
ların da affedici olmalarını em reder.\\ affını iste­
m ek, Bir görevi yapamayacağı için istifasını ince­
likle ifade etmek. || affınıza mağruren, {OsT) "Affe­
deceğinize inanarak ve sizin bu büyüklüğünüzden
gurur duyarak” anlamında eskiden kullanılan bir
nezaket sözü.|| affınıza sığınarak, "Merhamet ede­
ceğinize güvenerek; anlayışla karşılayacağınızı
düşünerek’’ anlamında kullanılan bir nezaket sözü;
Ö I ü M T ü M M .-
affınıza ilticaen.\\ af kanunu, huk. TBM M tarafın­
dan çıkarılan hangi suçlara ait hangi tür cezaların
affedileceğini belirten kanun.
af3, -ffı [Ar. ‘aff ^it-] {OsT} is. Namus; iffet.
af4, -ffı [Ar. ‘aff / ‘affe « t / ^ jt] {OsT} sf. (Kadın i-
çin) namuslu; iffetli,
afacan, [Far. âfet-i cân => afacan] (a fa ’can) is. ve sf.
1. (Çocuk için) yerinde duramaz, zeki ve sevimli;
yaramaz; haşarı; azgın; bastıbacak; haylaz; kudu­
ruk; yumurcak. 2. {ağız} Zehir gibi acı. [DS] 3.
{ağız} (Kesici alet için) çok keskin. [DS]
afacanlaşma, [afacan-la-ş-ma] is. B ir çocuğun git­
tikçe yaram az durum a gelmesi,
afacanlaşmak, [afacan-la-ş-mak] dönşl. fi [-ır] Git­
tikçe yaram az durum a gelmek,
afacanlık, -ğı [afacan-lık] is. Sevimli fakat yaramaz
olm a niteliği.
afaf, [Ar. ‘afaf ı-üt] {OsT} is. 1. Temiz olma; tem iz­
lik. 2. Günah işlemekten kaçınma,
afafet, [Ar. ‘afafe / ‘afafet »slip / o iU t] (afafiet)
{OsT) is. 1. Temiz olma; temizlik. 2. Günahtan ka­
çınma.
afaif, [Ar. ‘afife > ‘afa’if ı-islie-] (afa;if) {OsT} is. N a­
muslu, iffetli kadınlar,
afak, [Ar. ’ufk > âfak jliT] (a:fa:k) {OsT} is. 1. U-
fuklar; gök ile yerin birleşm iş gibi göründüğü yer­
ler. 2. Kenar; sınır; etraf; çevre. 3. mec. İnsanın
dışında gözle görülebilen bütün varlık âlemi; dün­
ya. S âfâk-gîr, 1. Ufukları tutmuş. 2. Alem e y a ­
yılmış. 3. Dünyayı fetheden.\\ afaki tutmak, (Adı
veya şöhreti) her tarafa yayılm ış olmak; herkes
tarafından bilinmek.
afakan, [Ar. hafakan (çarpıntı)] (a fa ’kan) is. 1. Sı­
kıntı; iç daralması; yürek oynaması; fenalık; hafa­
kan. 2. {ağız} Öfke; sinirlilik. [DS] 3. {ağız} Nefesi
kesen sürekli öksürük. [DS] afakanı kalkmak,
Çarpıntısı tutmak.\\ afakanlar basmak, Sıkılmak;
bunalmak.\\ afakan tutm ak, {ağız} Kızmak; sinir­
lenmek; öfkelenmek. [DS]
afaki, [Ar. âfak > afakî J>tiT] (a;fa:ki.) {OsT} sf. 1.
(Söz, konuşma vb. için) belirli bir konudan uzak,
darmadağınık; dereden tepeden. 2. (Düşünce için)
dayanağı olmayan. 3. Nesnel; objektif. 4. (Kişi i-
çin) dışa dönük karakterde. 5. is. Mekkeli olmayıp
da hac için dışarıdan gelenler,
afakilik, -ği [afaki-lik] (a;fa;ki:lik) is. Objektiflik,
nesnellik.
afal, [Kürt, aval > afal] sf. Şaşkın; aptal; bön. S afal
afal, Ne yapacağım bilemeden; şaşkın şaşkın; bön
bön; aval aval. || afal tafal, A par topar.
afala, [Yun. falla] {ağız} is. Yunus balığı. [DS]

afalak, -ğı [apa-la-k / afalak] {ağız} sf. İriyarı, salla­
pati adam. [DS]
afallahüanh, [Ar. 'aPallâhii-'anh ı~t 4JJI (afal-
la:hüanh) {OsT} ünl. A llah onu affetsin!
afallama, [afal-la-ma] is. N e yapacağım bilememe;
şaşırma.
afallamak, [afal-la-mak] gçsz. f. [-r] Beklenm edik
bir olay karşısında ne yapacağını şaşırmak,
afallaşmak, [afal-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] Beklenme­
dik bir durum karşısında ne yapacağını bilememek,
çok şaşırmak,
afallaştırma, [afal-la-ş-tır-ma] is. Birini şaşırtma,
afallaştırmak, [afal-la-ş-tır-mak] gçl. fi [-ır] Birini
şaşkınlıktan ne yapacağını bilemez durum a düşür­
mek, çok şaşırtmak,
afallatma, [afal-la-t-ma] is. Ne yapacağını bilememe
durumuna düşürme,
afallatmak, [afal-la-t-mak] gçl. f. [-ır] Birini şaşırt­
mak.
afana, [Yun. afanos] {ağız} sf. Hareketsiz. [DS] 0
afana etmek, Çarçur etmek; ziyan etmek.
afanitik, [Fr. aphanitique] is. jeo l. Çıplak gözle kris­
tali seçilemeyen püskürük kayaç dokusu,
afara, [Ar. ‘afâre (başaklama)\ {ağız/ is. A na ürün
alındıktan sonra harm an yerinde kalan taş, toprak
ve saman karışımı artıklar. [DS]
afaracı, [afara-cı] {ağız} is. 1. Harman yerindeki ka­
lıntıları toplayan kişi; başakçı. 2. Harman işçisi. 3.
Bağ ve bahçelerde, hasat sonu kalan döküntü mey­
veleri toplayan kimse. [DS]
afaralama, [afara-la-ma] is. A faralam ak işi; başak-
lama.
afaralamak, [afara-la-mak] gçl. f. [-r] fl(ı)-y o r]
{ağız} 1. Harman yerinde kalan taş, toprak ve kes-
mikli ürün kalıntısını toplamak. 2. Harman yerini
süpürmek. 3. Bahçede kalan döküntü meyveleri
toplamak. 4. Bir şeyin irisini ufağından ayırmak.
[DS]
afaret, [Ar. ‘afaret O jlip] (afa:ret) {OsT} is. Kötü ni­
yet ve kötü düşünce; şeytanî düşünce; ifritçe niyet,
afarit, [Ar. ‘ifrit > ‘afarit c->jUp] (afa:ri;t) {OsT} is.
Şeytanlar, ifritler,
afarna, [Yun. phalaina (balina)] {ağız is. Yunus ba­
lığı. [DS]
afaronto, [İt. affront] is. Kötü muamele,
afartmak, [abar-t-mak / afar-t-mak] gçl. fi [-ır] {a-
ğız} Abartmak. [DS]
afat1, [Ar. âfe t> afat o i l ] (a:fet) {OsT} is. Felaket.
afat2, [Ar. âfet > afat oliT] (a:fa:t) {OsT} is. Felaket­
ler. 0 afât-ı arzıye, {OsT} Deprem, yangın, toprak
kayması gibi yeryüzü felaketleri.\\ âfât-ı sem aviye,
{OsT} Şimşek, yıldırım, tufan gibi gökyüzü afetleri.
AFE
afatlamak, [afat-la-mak] is. Öfke ile küfretmek,
afazi, [Fr. aphasie] (a fa zi) is. tıp. Dilin iki yönünü
ilgilendiren anlama ve anlatma bozukluğu has­
talığı; söz yitimi; zıyâ-ı kelam
afçı, [af-çı] is. argo. 1. Genel a f çıkma olasılığını
düşünerek suç işleyen kimse. 2. Çıkacak olan aftan
yararlanacak durumda olan tutuklu ya da hükümlü,
afen, [Ar. ‘afen jic ] {OsT} is. Çürüme,
afend, [Far. âfend -usl] {OsT} is. Kavga; dövüş; sa­
vaş.
afendak, [Far. âfendakjl-usl] {OsT} is. Gökkuşağı,
a ’fer, [Ar. a 'fer >p] {OsT} sf. Pek ak; bembeyaz,
aferide, [Far. âferîde »Jo.yT] (a.feri.de) {OsT} sf.
Yaratılmış; meydana getirilmiş; mahlûk,
aferidegâr, [Far. âferîde-gâr j\S s, j ] ] (a:feri:degâ:r)
{OsT} is. Yaratıcı; yaratan; Tanrı,
aferidegâri, [Far. âferîde-gârî j j l f j j / i ] (a:feri:de-
gâ:ri:) {OsT} is. Yaratıcılık; Tanrılık,
aferidekâr, [Far. âferîde-kâr jlfjj.jsT] (a:feri:dekâ:r)
{OsT} is. aferidegâr.
aferidekâri, [Far. âferîde-kârî LsJ lS'jo_^T] (a:feri:de-
kâ.ri:) {OsT} is. -*■ aferidegâri.
aferidgâr, [Far. âferîd-gâr jlf-b y l] (a:feri:dgâ:r)
{OsT} is. -*■ aferidegâr.
aferidgâri, [Far. âferîd-gârî ^ jlf jo y l] (a.feri.dgâ:-
ri:) {OsT} is. Yaratıcılık; Tanrılık,
aferidkâr, [Far. âferîd-kâr (a:feri:dkâ:r)
{OsT} is. -*• aferidegâr.
aferidkâri, [Far. âferîd-kâri ^jlfjb y T ] (a:feri:dkâ:-
ri:) {OsT} is. -*■ aferidegâri.
aferim, [Far. âferîn jj^sT] {ağız} ünl. -»• aferin. [DS]
-aferin, [Far. âferiden (yaratmak) > âferîn -]
(a fe rim ) {OsT} son ek. Osmanlıcada eklendiği ke­
limelere "yaratan ” anlamı vererek birleşik sıfatlar
yapan son ek.
aferin, [Far. âferin ji.^sT] (a: ferin) ünl. 1. Olumlu ve
beğenilen bir davranıştan dolayı söylenen beğenme
sözü; bravo; yaşa; berhudar ol; bin yaşa; ceddine
rahmet; diline sağlık. 2. (aıferi: ’n) (Değişik bir
vurgu ile) yakışık almayan bir iş dolayısıyla azar­
lam a veya alay sözü; aşk olsun; canına yandığımın;
helal olsun; kutlarım; tebrikler. 3. {OsT} Eskiden
öğrencilerin başarı derecelerini gösteren belge; te­
şekkür belgesi. «Üç defa aferin alana bir tahsin
verilir.» t? aferin almak, 1. B ir başkası tarafın­
dan beğenilmek, övücü sözler duymak. 2. {OsT}.
Başarı belgesi almak.
aferinende, [Far. âferîn > âferinende o-ujj^T] (a.fe-
ri:nende) {OsT} sf. 1. Yaratıcı. 2. Yaratan.
AFE
aferinhan, [Far. âferîn-hân oU- jjjsT] (a:feri:nha:n)
{OsT} sf. “A ferin” diyen,
aferiniş, [Far. âferiniş ^i-^sT ] (a:feri:niş) (OsT) is. 1.
Yaratılış; hilkat; fıtrat. 2. Hz. Â dem ’in ve âlemin
yaratılışı. 3. Yaratılmışlık; âlem,
aferist, [Fr. affairiste] is. Sürekli kendi çıkarını dü­
şünen; çıkar sağlamak için fırsat kollayan kişi; çı­
karcı; dalavereci; düzenbaz; vurguncu.
afet1, [Ar. a 'fe t cJpl] {OsT} sf. 1. Solak. 2. Aptal; a-
kılsız. 3. En güç şey.
afet2, [Ar. âfet c i T ] (a:fet) (OsT} is. 1. Büyük maddî
zararlara, çok sayıda can ve mal kaybına yol açan
olağandışı olay; felaket. 2 . mec. İnsan için çok kötü
bir durum; musibet; bela. 3. Çok sayıda insan ve
hayvanın ölümüne yol açan salgın hastalık. 4. Ola­
ğanüstü güzelliğe sahip kadın, ff âfet-i âb, {OsT}
1. Su afeti. 2. Su kızı; deniz kızı. || âfet-i cân, {OsT}
I. Canın belası. 2. mec. Güzelliğiyle insanı etkile­
yen kadın.|| âfet-i cân-ı cihan, {OsT} Dünya güze-
li.|| âfet-i devrân, {OsT} Çağın en güzeli.|| âfet-
nttmfin, {OsT} Bela gösteren.|| âfet-resân, {OsT}
B ela getiren. || afet teorisi, Yeryüzünde meydana
gelen büyük değişmeleri ve bu arada canlılar ara­
sındaki değişmeleri afetlerle açıklayan teori; ka-
tastrofızm.
afetzede, [Ar. âfet + Far. -zede »iyâT] (a:fetzede)
{OsT} is. ve sf. 1. Afete uğramış; bir afet olayından
zarar görmüş olan kimse. 2. sf. mec. M anen bir be­
laya, felakete uğramış. 0 âfetzede-gân, {OsT} B e­
laya uğramışlar; afetzedeler.
affedilme, [Ar. ‘afv => aff + T. e(d)-il-me aİJu.I y * ]
is. Affa uğrama, bağışlanma,
affedilmek, [Ar. ‘afv => aff + e(d)-il-mek ■JJijjl y ^ \
edil. f. [-ir] Affetm ek fiiline konu olmak; affa uğ­
ramak; bağışlanmak,
affetme, [Ar. ‘afv => aff + T. et-me y t ] is. A f­
fetmek işi; bağışlama,
affetmek, [Ar. ‘afv => aff + T. et-mek ys-] gçl.
f. [(d)-er] 1. Sonuç itibariyle bir cezayı gerektiren
suç, kusur, kabahat veya günah için ceza verm ek­
ten vazgeçmek, bağışlamak. 2. Kendine karşı kötü,
kırıcı veya kaba bir davranışı olmamış saymak;
özrünü kabul etmek; mazur görmek. 3. Birini her­
hangi bir sorumluluktan ayrı tutm ak veya görevin­
den almak, işine son vermek. S affetmişsin, “Hiç
de öyle değil, yanılıyorsun" anlamında nazik bir
itiraz sözü.
affetmemek, [Ar. ‘afv => aff + T. et-me-mek ys-
gçl. f. [-mez] Karşısındakinin kusurunu,
açığını iyi kollayıp değerlendirmek; müsamaha
göstermemek. «Trafik hatayı affetm ez.»
ö I ü i e i ü M M . ı 22
affettirme, [Ar. ‘afv => aff + T. et-tir-me y^\
is. Affettirmek işi.
affettirmek, [Ar. ‘afv => a ff + T. et-tir-m ek ys-
gçl. f. [-ir] Affedilmeyi sağlamak, bağış­
latmak; affı gerçekleştirmek,
affeyleme, [Ar. ‘afv => a ff + T. eyle-me «Jul yc-\ is.
Affetme; bağışlama,
affeylemek, [Ar. ‘afv => aff + T. eyle-mek tiUL.I y ^ ]
g ç l.f. [-r] Affetmek, bağışlamak,
affolunma, [Ar. ‘afv => aff + T. ol-un-ma ye-]
is. Affa uğrama; affedilme; bağışlanma,
affolunmak, [Ar. ‘afv => aff + T. ol-un-mak y*-
edil. f. [-ur] A ffa uğramak, affedilmek; ba­
ğışlanmak.
afgan, [Far. efğân] is. Uzun tüylü bir köpek cinsi,
afgurm ak, [af (yans) > af-gur-mak] {ağız} gçsz. f. [-
ur] (Köpek için) havlamak. [DS]
a fi1, [Ar. ‘âfî (a.fı:) {OsT} sf. 1. Silen. 2. Silin­
miş. 3. Bağışlayan; affeden. 4. Bağışlanmış; affe­
dilmiş
af!2, [Yun. afi] is. argo. 1. Gösteriş; çalım; caka. 2.
Kabadayılık; külhanbeylik. 3. Yalan. S 1 afi atmak,
Yalan söylemek; gösteriş yapm ak; böbürlenmek;
kabadayıca davranışlarda bulunmak. || afi kesmek,
Böbürlenmek; üstünlük taslamak; kabadayılık tas­
lam ak,|| afi yapmak, Gösteriş yapm ak; caka sat­
mak; fiya ka yapmak. || afisi sökm ez, "Fiyakası,
gösterişi, kabadayı davranışları etkilem ez” anla­
m ında ihtar ve tehdit sözü.
afif, [Ar. ‘iffet > ‘afif (afv.f) {OsT} sf. 1. Temiz,
doğru, dürüst; çekingen. 2. Namuslu, iffetli. 3. Say­
gıdeğer.
afifane, [Ar. ‘afif + Far. -âne .ü U jt] (■afv.fa.ne) {OsT}
zf. İffetli olarak; namusluca,
afife, [Ar. ‘afif > ‘afife <u~i&] (afr.fı) {OsT} sf. (Kadın
için) iffet sahibi, namuslu, tem iz ve saygıdeğer.
afik1, [Ar. âfık JiT ] (a:fık) {OsT} sf. Yalancı.
afik2, [Ar. ‘afik , y ^ \ (afı;k) {OsT} sf. Çok aptal,
alil, [Ar. uful > âfıl JiT] (a:fıl) {OsT} sf. Batan, kay­
bolan; görünmez olan,
afili, [afı-li] sf. argo. Afisi olan; afi ile yapılan; fiya­
kalı; gösterişli,
afir, [Ar. ‘afir y *■] {OsT} sf. Çok kötü niyetli,
afiş, [Fr. affıche] is. 1. Herkesin görebileceği bir du­
vara veya ilan yerlerine yapıştırılan özel olarak ha­
zırlanmış resimli veya sadece yazılı duyuru kâğıtla­
rı. 2. argo. Hile; dalavere; yalan. S 1 afiş asmak,
Duvarlara veya ilan panolarına afiş yapıştırmak. ||
afiş olm ak, argo. Kötü bir yönü, bir suçu, gizli bir
İ B İ K S U . 123
yönü, işi ortaya çıkmak. || afişte kalmak, (Sinema
ve tiyatro için) uzun süre oynamak, sahnelenmek.\\
afişten inmek, (Sinema veya tiyatro için) gösteri­
me ve sahnelenmesine son vermek.
afişçi, [afış-çi] is. 1. A fiş hazırlayan sanatçı; afiş gra-
fıkeri. 2. Duvarlara afiş yapıştıran kimse,
afişçilik, -ği [afiş-çi-lik] A fiş hazırlam a veya asma
işini kendisine meslek edinmiş kimse,
afişe, [Fr. affıcher] sf. Duyurulan; ilan edilen. «Buğ­
dayın afişe fiya tı ile piyasa fiya tı çok fa r k lı.» S
afişe edilmek, G izliliği ortadan kaldırılmak; duyu­
rulmak; ilan edilmek.\\ afişe etmek, Gizli kalması
gereken bir şeyi açıklamak; duyurmak; ilan etmek;
açıklama; ifşa etmek. || afişe olmak, Gizlediği şey
meydana çıkmak; teşhir edilmek; açıklanmak.
afişleme, [afiş-le-me] is. Afiş yapıştırm a işi.
afişlemek, [afış-le-mek] gçl. f i [-r] 1. Duyurusu ya­
pılacak bir haberi afiş hâline getirmek; afiş yap­
mak. 2. mec. (Birinin) gizli saklı veya bilinm eyen
kötülüklerini açığa vurmak.
afitab, [Far. â f (güneş) + tâb (aydınlık) ^l^T ] (a.fi-
ta;p) {OsT} -*■ afitap.
afitap, [Far. â f (güneş) + tâb (aydınlık) *_)UsT] (a.fi-
ta:p) {OsT} is. 1. Güneş; güneş ışığı. 2. mec. Güzel,
dilber; güzel yüz. fi1 Â fitâb-ı Kureyş, {OsT} 1. Ku-
reyş güneşi. 2. Hz. Muhammed.\\ âfitâb-iştihâr,
Ünlü; namlı.\\ âfitâb-perest, 1. Güneşe tapan. 2.
zool. Kaya keleri. 3. bot. mec. Ayçiçeği. || âfitâb-ru,
Güneş gibi aydınlık ve güzel yüzlü. || âfitâb-süvâr,
Sabahları p e k erken kalkan.
afiyet, [Ar. 'afiyet o - jlt] (a fiyet) is. 1. Sağlık; sıh­
hat; esenlik. 2. Şifa. 3. Bahtiyarlık, mutluluk; ağız
tadı. S afiyet bulm ak, İyileşmek, sağlığına ka­
vuşmak]|| afiyet olsun, (Yemek yiyenlere) "ağız
tadıyla, şifa niyetine yiye sin iz" anlam ında iyi dilek
sözü. || afiyette bulunm ak, Sağlık durumu iyi ol-
mak. || afiyet üzre olm ak, Sağlıklı ve rahatı
yerindeolmak; huzurlu olmak.
afkalamak, \eT. uv-m ak (sıkıştırmak) > avk-m ak >
avk-ala-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1. Karış­
tırmak; alt üst etmek; kabartmak. 2. Elle örsele­
mek; buruşturmak; hırpalamak. 3. Ovalamak. 4.
(Kişiyi) dövmek; hırpalamak. 5. gçsz. f i Dayaktan
sersemlemek; sarsılmak; afallamak. [DS]
afkalanmak, [avk-ala-n-mak] {ağız} edil. f. [-ır] 1.
Sersem edilmek. 2. Isırılmak. [DS]
afkın, [Erme, albm / albun > afkm / ahbın / ahbun]
{ağız} is. 1. Gübre. 2. Gübreli toprak. [DS]
afkmlamak, [afkın-la-mak] {ağız} gçl. fi [-r] [-1(0-
yor) Toprağı gübrelemek; gübreyi toprağa karış­
tırmak. [DS]
aflakçı, [afla-k-çı?] {ağız} sf. Yalancı; düzenci. [DS]
afoni, [Fr. aphonie] is. tıp. Gırtlak rahatsızlığından
AFR
veya psikolojik bir sebepten dolayı sesin tamamen
yok olması, konuşamama.
aforizm, [Lat. aphorismus / Yun. aphorismos (tanım­
lama) > Fr. aphorisme] is. ed. Bir konu üzerinde
bilinmesi gerekenleri ana fikir hâlinde birkaç keli­
me ile özetleyebilen sözler; özlü söz; öz deyiş; ve­
cize; aforizma.
aforoz, [Yun. aphorizein] is. 1. Y ahudilik ve H ıristi­
yanlıkta dinî kurallara uymayanlara verilen toplu­
luk dışında bırakma cezası. 2. argo. Dışarıya atma;
ilgisini kesme. S aforoz etmek, 1. Kilise huku­
kunda kilise birliğinden çıkarma cezası. 2. gnşl. Bir
topluluğun, bir grubun dışına çıkarmak; dışarı at­
mak. «Kulüp bir oyuncuyu daha aforoz etmiş. »
aforozlama, [aforoz-la-ma] is. Aforoz etme,
aforozlamak, [aforoz-la-mak] gçl. fi [-r] [-l(ı)-yor]
Aforoz etmek,
aforozlu, [aforoz-lu] sf. Aforoz edilmiş olan, dışlan­
mış (kimse)
afra, [Ar. tavr => tafra / afra] {ağız} is. Bağırıp ça­
ğırma; etrafı korkutma. [DS] S 1 afra satmak, {ağız}
Çalım satmak. [DS]|| afra tafra, {ağız} Çalım; üs­
tünlük taslayış; fiyaka; caka. [DS]
afragar, [Ar. alzancâr] is. Simyacıların bakır yeşiline
verdikleri ad.
afrab, [afra-lı] {ağız} sf. Afrası olan; çalımlı. [DS] S
afralı tafrah, Çalımlı, üstünlük taslayan; fiyakalı;
cakalı.
afraze, [Far. âfrâze »jlyT] (a;fra:ze) {OsT} is. 1. A y­
dınlık; ışık. 2. M um veya kandil fitili.
Afrika, [Lat. africa / Ar. 'ifrikîya] (a frika ) öz. is.
Beş büyük k ıt’adan birinin adı. S Afrika domuzu,
zool. A frik a ’nın Ekvatoral bölgelerinde yaşayan
kaba postlu, büyük ağızlı bir domuz, (Hylochoerus
meinertzhageni).\\ Afrika menekşesi, bot. Yaprak­
ları tüylü rozet hâlinde, koyu mavi, m or veya p e m ­
be renkli çiçekleri ince sapların ucundan demet
hâlinde sarkan bir saksı çiçeği. (Sainpaulia ionan-
tha). || Afrika sümbülü, bot. Geniş, etli, ucu sivri
yapraklı; yazın uzun bir sap üzerinde çan biçimli
ağzı aşağı bakan sarkık çiçekler açan, zam bakgil­
lerden bir p a rk ve bahçe çiçeği; y a z sümbülü,
(Caltonia candicam)
A frikah, [Afrika-lı] sf. ve is. A frika’da doğup büyü­
yen veya A frika halkından olan (kimse).
Afrikaner, [Aim. afrikaner] sf. ve is. Güney Afrika
Cumhuriyetinin eski HollandalI sömürgecilerine
verilen ad.
afrikat, [İng. affricate] sf. dbl. (Ünsüz için) y a n ka-
pantılı.
afrit, [Fr. affrite] {ağız} sf. Zevkle yaşanan. [DS]
afriyolant, [Fr. affriolant (çok lezzetli)] sf. 1. İlgi
çekici; cazip. 2. Baş döndürücü,
afrodizyak, [Fr. aphrodisiaque] is. ve sf. Kullanıldı-
APR
ğm da cinsel arzuyu artırdığı sanılan baharat türü
maddeler veya haplar; kuvvet macunu; mesir ma­
cunu.
afruşe, [Far. âfrüşe *43jsT] (a;fru;şe) {OsT} is. Un
helvası.
afruze, [Far. âfrüze (a;fru:şe) {OsT} is. -*■ af-
raze.
afs, [Ar. ‘afş j***] {OsT} is. 1. Mazı. 2. sf. Kekre,
afsun, [Far. efsun] {OsT} is. İnsanlar ve diğer canlılar
üzerinde söz ve işaretle iyi veya kötü bir etki bı­
rakm a işi; büyü; sihir. S 1 afsun eyleyici, {eAT} B ü­
yücü; hastayı büyü ile tedavi eden.
afsuncu, [afsun-cu] is. Büyücü, üfürükçü,
afsunlama, [afsun-la-ma] is. 1. Doğa üstü veya do­
ğal güçler ile ruhlar üzerinde etkili olduğu öne sü­
rülen ezgili veya ezgisiz bir takım sözler söylemek
suretiyle büyü yapm a işi.
afsunlamak, [afsun-Ia-mak] gçl. f. [-r] [-l(u)-yor] 1.
Büyü yapmak, büyülemek. 2. mec. Etkisi altında
bırakmak.
afsunlanma, [afsun-la-n-ma /afsun-la-n-ma] is. A f­
sunlanmak işi.
afsunlanmak, [afsun-la-n-mak] edil. f . [-ır] 1. Biri
tarafından büyülenmek; büyü yapılmak. 2. dönşl. f.
Büyülenm ek; kendine büyü yaptırmak,
afsunlu, [afsun-lu] sf. 1. (Hazine, eşya, insan vb.
için) yabancıların dokunmasına ve yaklaşmasına
karşı afsunlanmak suretiyle korunan; büyülü; tıl­
sımlı. 2. (Kişi için) zehirli hayvanların sokmalarına
karşı afsunlanmak suretiyle bağışıklık kazanmış
olan; şerbetli.
Afşar, [Kazan, avş-mak (itaat etmek, müsaade et­
mek) > afş-ar] (a fşa r) öz. is. Oğuzların 24 boyun­
dan en kalabalık olanı,
afşar, [afş-ar] sf. 1. İşini tez yapan. 2. İtaatli. 3. is.
Muhafız. 4. {ağız} Bir şeyin zıddı, aksi. [DS]
afşarı, [afşar+ Ar. -î] {ağız} is. Bel bıçağı; kama. [DS]
afşarsız, [afşar-sız] {ağız} sf. Gelişigüzel. [DS]
aft1, [aft (yans.)] is. Havlama ve havlarcasma bağır­
m a bildiren kök. aft-ıl-de-mek.
aft2, [Yun. aphthe (yanmak) > Fr. aphte] is. tıp.
Y anakların iç kısmı, dudaklar ve dil etrafı gibi ağız
içi mukozasında kırmızı çizgili kabarcıklar hâlinde
oluşan bir m ikrobik hastalık,
aftab, [Far. âf-tâb k-jliT] (a:fta:b) {OsT} is. 1. Güneş.
2. Güneş ışığı. 3. Güzel yüz. 4. Şarap. 5. sf. (Kadın
için) güzel, fi1 âftâb-gerdân, {OsT} 1. Güneşten
korunmak için giyilen başlık. 2. Avcı kulübesi.\\
âftâb-gerdek, {OsT} 1. Ayçiçeği. 2. zool. K aya ke­
leri]] âftâb-gerdîş, {OsT} 1. Yeıyüzü. 2. sf. Güneş
gören yer. 3. zool Kaya keleri. || âftâb-gîr, {OsT} 1.
Şemsiye. 2. Güneşli yer. || âftâb-ı mağribî, {OsT}
Kılıç.\\ aftab-iştihar, {OsT} Büyük ve çok tanınmış
li e « C E M .
kim se.|| âftâs-perest, {OsT} 1. Güneşe tapan. 2.
Nilüfer. 3. Ayçiçeği. 4. zool. K aya keleri. || âftab-
rü, {OsT} 1. Güneş yüzlü. 2. Sevimli; dilber. 3. Gü­
neşe karşı olan.|| âftâb-ruh, {OsT} Güneş yiizlü.\\
âftâb-süvâr, {OsT} Gün doğmadan kalkmayı alış­
kanlık hâline getirm iş olan.
aftabe, [Far. âftâbe ^tiT ] (a:fta:be) {OsT} is. 1. Su
kabı. 2. Güneş biçiminde yapılan mücevher,
aftabe, [Far. âb-tâbe / âftâbe ajUbT / ajU^T] {eT} is.
Kova; güğüm. [DLT]
aftave, [Far. âftâve ojliT] (a:fta:ve) {OsT} is. Su kabı,
aftos, [Yun. aftos (o, bilinen)} is. argo. 1. B ir erkeğin
evlilik dışı ilişki kurup gönül eğlendirdiği kadın;
metres; oynaş; nikâhsız karı; kapatma. 2. Bir kadı­
nın nikâhsız olarak yaşadığı erkek; dost. S aftos
piyos, Yun. (Bu kim?) argo. 1. (Kişi için) önemsiz;
değersiz; uyduruk. 2. "Bu da kim oluyor?" anla­
m ında kullanılır.
afur, [Ar. ‘afur jji^-] (a;fu:r) {OsT} is. Bela kasırga­
sı. S1 Çalım, gösteriş.\\ afura tafura gelmemek,
Birinin çalım satmasından hoşlanmamak; böyle
davranışlara karşı gelmek.
afüv, -vvii [Ar. ‘afüvv y&] {OsT} s f 1. Merhametli;
daima suç bağışlayan. 2. Allah,
afv, [Ar. ‘afv y t ] {OsT} is. 1. Birinin suçunu bağış­
lama. 2. Özür dileme. 3. Görevden alma. S afv
eyleyici, {eAT} 1. Bağışlayan; affeden. 2. Çok ba­
ğışlayan (Allah).|| afv olmak, {eAT} Affedilmek.||
afv olunm ak, {eAT} Affedilmek.
afyon, [Yun. opion / Lat. opium / Far. efyün] is. ecz.
Haşhaş bitkisinin kapsüllerinden elde edilen, ecza­
cılıkta kullanılan bileşiminde morfin, kodein gibi
alkaloitler bulunduran uyuşturucu madde; haşhaş;
kodein; morfin, ö afyon çekmek, Afyon dumanını
k e y if verici madde olarak sigara gibi içine çek­
m ek,|| afyon ruhu, Sulandırılmış safranlı alkol
içinde afyon eritilerek elde edilen çözelti. || afyon
sakızı, H enüz olgunlaşmamış haşhaş bitkisinin ko­
zalakları bıçakla çizildiğinde çıkan beyaz fa k a t ha­
va ile temas ettiğinde esmerleşen asıl afyon madde-
si. j afyonu başına vurmak, Kendini bilmez dere­
cede öfkelenmek; öfkeden ne yaptığını bilemez hâle
gelmek. || (birinin) afyonunu patlatmak, argo.
K endi hâlinde sakin birini rahatsız edip öfkelen­
dirm ek^ afyon yutm ak, A fyonu küçük parçacıklar
hâline getirip uyuşturucu olarak ağızdan almak. ||
afyon yutm uş gibi, Uyuşuk, dalgın ve sünepe bir
hâlde.
afyonkeş, [Far. efyün-keş ^ıS jjJI] {OsT} is. ve sf.
Uyuşturucu olarak afyon içen, afyon dumanını içi­
ne çeken ve bunu alışkanlık hâline getiren,
afyonkeşlik, -ği [afyonkeş-lik] is. Afyon yutm a ve
çekme alışkanlığı.
M M IC E M . 125
afyonlama, [afyon-la-ma] is. 1. Afyonlam ak işi. 2.
Sağlıklı düşünmeyi engelleme. 3. Afyonla uyuş­
turma.
afyonlamak, [afyon-la-mak] g ç l.f. [-r] [-l(ı)-yor] 1.
Afyon maddesi karıştırmak. 2. mec. Bir kimseyi,
bir topluluğu etki altına bırakarak doğru düşünme­
sini, gerçekleri bulm asını önlemek,
afyonlanma, [afyon-la-n-ma] is. Afyonlanm ak işi;
afyon alma; afyon katılma,
afyonlanmak, [afyon-la-n-mak] edil. f. [-ır] 1. A f­
yonlu hâle getirilmek. 2. mec. Çeşitli etkiler altında
kalarak doğru düşünemeyecek, gerçekleri görem e­
yecek hâle gelmek,
afyonlu, [afyon-lu] sf. 1. İçine afyon karıştırılmış;
afyon içeren. 2. is. Afyon kullanmış olan. 3. mec.
(Kişi için) uyuşuk. 4. öz. is. Afyon ilinden olan
kimse.
Ag. [Lat. argentum] kısalt, kim. Parlak beyazımsı gri
renkte, kolay işlenebilen, tel hâline getirilebilen;
oksitlenmeyen, atom sayısı, 47, atom ağırlığı
107.88, yoğunluğu 10.5 olan, 960°C ’de ergiyebilen
bir element olan gümüşün sembolü.
ag1, [ag /ağ (yans)] is. Ağlama, inleme eylemi, ağrı,
sızı durumları bildiren kök. ag-la-mak.
ag2) [ag £j] ieT} {eAT} is. İki bacak arasındaki açık­
lık; iki bacak arasındaki boşluk. [EUTS] [ETY]
[DLT]
ag3, [ağ j j ] {eAT} sf. 1. Ak; beyaz. 2. Duru; berrak.
S ag ban iv, Biiyük çadır; otağ.|| aga çıkarmak,
{ağız} Temize çıkarmak. [DS]|| aga çıkmak, {ağız}
Temize çıkmak. [DS]|| agı karası, {eAT} İyisi, kötü­
sü; her türden olanı.
ag4, [ağ j j ] {eAT} is. Ağ. S' ag kurdı, {eAT} zool. Ağ
kurdu; ağ ören böcek; tırtıl.
aga, [ağa LfcT] {eT} is. 1. Büyük erkek kardeş; ağabey;
aka; {eAT} (aynı). [Nevâyî] [EUTS] 2. {eAT} Baba;
ata. 3. {eAT} Büyük; amir; efendi. 4. {ağız} Ağa.
[DS] S aga kadın, {eAT} Büyük kadın; hanımefen­
di.
agac, [eT. ığaç > ağaç / £U I] {eAT} is. -*■ ağaç.
S agac delegen, {eAT} Ağaçkakan.\\ agac delen,
{eAT} Ağaçkakan.\\ agacıla öldürilm iş, {eAT} (Hay­
van için) odun darbesi ile öldürülmüş. || agac ka­
vımı, {eAT} Turunç.\\ agac köpügi, {eAT} Ağaç
zamkı.
ağaçlamak, [ağac-la-mak j^JU-üT] {eAT} gçl. f. [-r]
Sopa ile dövmek; dayak atmak,
ağaçlanmak, [ağac-la-n-mak jajJlş-LpT] {eAT} edil. f.
[-uı] Sopa ile dövülmek; dayak atılmak; dayak ye­
mek.
agaç, [eT. ığaç > ağaç {eAT} is. 1. Sopa;
değnek. 2. Aşağı yukarı bir kilometre gelen uzun­
AGA
luk ölçüsü. 3. Uzunluk ölçüsü aracı olarak 68 cm
boyunda ağaç; arşın. S1 agaç çanak, {eAT} Ağaç
kap.\\ agaç ev eylemek, {eAT} Kovan yapmak.\\ a-
gaç ev yapmak, {eAT} Ahşap ev yapm ak.|| agaç
karası, {eAT} Çürük ceviz ağacı kökünde bulunan
siyah yapışkan madde.|| agaç pusı, {eAT} Ağaç
zamkı.|| agaç püsi, {eAT} Ağaç zamkı.|| agaç
urmak, {eAT} Sopa ile dövmek.|| agaç yarıcı yil,
{eAT} Ağaçların tozlaşmasını sağlayan rüzgâr.||
agaçdan yaprak indürmek, {eAT} Ağaçtan yaprak
düşürmek.
agaçdelegen, [ağaç+del-egen] {eAT} is. zool. Ağaç­
kakan.
agaçdelen, [ağaç+del-en] {eAT} is. zool. Ağaçkakan.
agaçlu, [agaç-lu] {eAT} sf. Ağaçlı.
agâh, [Far. agâh / âgeh ■t?! / olS \] (a;gâ;h) {OsT} sf.
1. Uyanık. 2. Bir konuda bilgi sahibi olan; bilgi
sahibi; haberdar; farkında. 3. B ir şeyin derinliğine
anlamını, sırrını, hikmetini kavramış olan. S agâh
olmak, 1. Bilgi edinmek, bilgi sahibi olmak. 2.
tasvf. Mevlevi dergâhında sabah namazı için uyan­
dırılmak.
agâhan, [Far. âgâhân jl»l?T] (a:gâ:ha;n) {OsT} is.
Bilenler.
agâhi, [Far. agâhı ,y>lS\] (a:gâ;hi;) {OsT} is. 1. Bir
şeyden haberi olma. 2. Uyanıklık; basiret.
-agan, [-a-ğan / -e-gen / -y-a-ğan / -y-e-gen / -a-ğan
> -e-gen / -eğen / -ağan] yap. e. 1. Fiil kök ve göv­
delerinden süreklilik kavramı katarak isimler ya­
par; {eT} {eAT} (aynı): gez-egen, ak-agan, yat-ağan.
2. Elverişlilik, uygunluk, çabukluk kavramları k a­
tarak sıfatlar yapar: olağan, pişeğen. 3. Huy, tabiat
kavramları katarak sıfatlar yapar: küseğen, g eze­
ğen, kel-egen (gelmeyi alışkanlık edinen) , bar-
ağan (sürekli giden, gitmeyi alışkanlık edinmiş
olan) 4. Fiilden “o eylemi çokça ya p a n ” anlam ında
sıfat türetir, ol-agan, yi-y-egen.
agan1, [ağan] {eT} is. Ceza; cezaya çarpma; hüküm
giyme; kefaret. [EUTS]
agan2, [ağan] {eT} sf. Genizden konuşan. S agan er,
Genizden konuşan; genzek. [DLT]
aganigi, [Ar. a’ni (bundan anlaşılan şudur) > K uş
dili, a-ga-ni-gi] is. argo. Sevişme; cinsel ilişki,
aganta, [İt. agguanta] (aga ’nta) ünl. dnz. Akan halatı
veya zinciri bir müddet tutmak, bırakmamak için
verilen emir; tut!
agar, [ağ-ar / ağ-ır] {eT} sf. 1. Ağır, değerli; şerefli;
oturaklı. [EUTS] [Gabain] 2. Derin; fevkalade; ola­
ğanüstü. S agar ayagm, Derin hürmetle. [EUTS]
agarager, [Malayca, agar-agar] is. Uzakdoğu deniz­
lerinde yetişen bir tür kırmızı su yosunundan elde
edilerek eczacılıkta, kozmetik sanayiinde ve aşçı­
lıkta kullanılan bir çeşit jöle.
AGA
agardıca, [ağ-ar-dı-ca aAoj . I] {eAT} zf. Ağarırken.
agarlag, [ağ-ar-lağ] {eT} sf. Saygıdeğer; hürmete
layık; şerefli. [EUTS]
ağarmak, [ığ (su) > ağ (su beyazı) > ak-ar-mak] {eT}
gçsz.f. [-ur] Beyazlamak. [ETY]
agartgu, [ağ-ar-t-ğu] {eT} is. Buğdaydan yapılan bir
içki; bir çeşit buğday birası. [DLT]
agaş, [ağaç > ağaş] {eAT} is. Ağaç,
agayıl, [ak+ağ-ıl > ağayıl JjUT / {eAT} is. 1.
Ağıl. [DK] 2. Koyun sürüsü,
agaz, [ağaz] {eT} is. Ağız. [EUTS]
agazlam ak, [ağaz-la-mak / ağız-la-n-mak] {eT} gçl. f.
[-r] Söylemek. [Gabain]
ağca, [ak > âğ-ca (a:ğca) {eAT} sf. 1. Akça;
beyazca. 2. is. A tın alnından burnuna doğru inen
beyazlık; akıtma,
agcam, [ak > âğ-ca-m {eAT} sf. Akça; beyazca,
agcarak, [ak > âğ-ca-rak j j *»iT] (a.ğca) {eAT} sf.
Biraz ak; beyaza çalar,
agdarmak, [ağ-(ı)d-ar-mak {eAT} g çl.f. [-ur]
1. Altını üstüne getirmek; aktarmak. 2. Yere yık­
mak; devirmek; yenmek; alt etmek,
ağdık, -ğı [ağ-dık jJ i-T] {eAT} sf. 1. Karışık. 2. Ters.
3. Kusurlu; eksik; aksak. 4. Bozuk,
agdınmak, [ağ-dı-n-mak / ağ-(ı)d-ın-mak] {eT}
dönşl. fi [-ur] Kalkmak; kalkınmak; yükselmek.
[EUTS]
ağdırm ak, [a ğ -d ır-m ak ^ jJ^ T / {eAT} gçsz.
fi [-ur] 1. Yukarı çıkarmak; yükseltmek; kaldır­
mak. 2. (Hayvan için) çiftleştirmek; aştırmak,
agduk, [ağ-du-k / aduk / adğuk j j JıfcT] {eT} {eAT} sf.
ağılamak, [ağ-ı-la-mak] {eT} gçsz. f. [-r] Ağlamak.
1. Kusurlu; çürük; bozuk; harap; fena. [İKPÖy.]
[Gabain] 2. Değişik; belirsiz; garip; karışık. [DLT] 3.
agılık, [ağ-ı-lık] {eT} is. 1. D evlet hâzinesi. [Gabain]
Aşağılık. [İKPÖy.] 4. Yoldan çıkmış. [İKPÖy.] 5.
{eAT} Ters; aksak. 6. Akça; beyazca. 0 agduk kişi,
Kim olduğu belli olmayan sığıntı kişi. [DLT]
agduklık, [ağ-duk-lık ^jü-ipT] {eAT} is. Terslik; aksi­ ağıllanm ak,
lik. 2. Eksiklik; kusur,
agdunlm ak, [ağ-dur-ıl-mak jijJ iT ] {eAT} edil, fi [-
ur] Yukarı çıkarılmak; yükseltilmek,
agdurm ak, [ağ-dur-mak jjjjJiT ] {eAT} g çl.f. [-ur] 1.
Yukarı çıkarmak; yükseltmek; kaldırmak. 2. (Hay­
van için) çiftleştirmek; aştırmak,
ageh, [Far. âgeh-t?T] (a:geh) {OsT} sf. -*■ agâh,
agel, [Ar. ikâl] is. Arap erkeklerinin başlarına örttük­
leri kefiyenin düşmemesi için üzerine geçirdikleri
yünden yapılma çember,
agen, [Far. âgen T] (a:gen) {OsT} is. Yastık, m in­
der gibi doldurulmuş şeyler.
İ M IÜ K S İM İ, m
agende, [Far. âgenden (doldurmak) > âgende T]
(a:gende) {OsT} sf. Doldurulmuş; tıkalı; dolu,
agendeguş, [Far. âgende-güş ojj^ T] (a.gende-
gûcş) {OsT} sf. 1. Sağır. 2. mec. Söz dinlemez; asi;
günahkâr.
agene, [Far. âgene <u?T] (a:gene) {OsT} sf. Doldurul­
muş; dolu; dolmuş,
agenezi, [Fr. agenesie] is. tıp. Embriyonun gelişme­
sinde doku farklılaşmaları sırasında bir takım ak­
saklıklar sonucu bazı organların meydana gelme­
mesi.
ageste, [Far. âgeste ^ S \] (a.geşte) {OsT} sf. 1. Is­
lanmış; ıslak. 2. Yoğurulmuş. 3. Bulaşmış,
ageşte, [Far. âgeşte ■txiS'T] (a:geşte) {OsT} sf. 1. Is­
lanmış; ıslak. 2. Yoğurulmuş. 3. Bulaşmış.
agı1, [ağ-ı T] {eT} is. 1. Servet; varlık; çok değerli
mal mülk; hazine. [İKPÖy.] [EUTS] [Gabain] 2.
(Ç in’den gelen) ipekli kumaş; Çin ipeği. [ETY] [Te­
kin] [İKPÖy.] {eAT}. B agı barım , 1. Var yok; ser­
vet; varlık. [EUTS] 2. Altın veya gümüş ile işlenmiş,
sırmalı ipek kumaş. [DLT]
agı2, [ağ-ı] {eT} is. Göz yaşı. [EUTS]
agı3, [akı / ahi > ağ-ı] {eAT} sf. Cömert; eli açık,
agıçı, [ağ-ı-çı] {eT} is. 1. İpek kumaşları muhafaza
eden kimse. [DLT] [EUTS] 2. Hazine bekçisi; hazi­
neci. hazinedar. [İKPÖy.] S' agıçı ulugı, Baş hazi­
nedar. [EUTS]
ağıl, [ağ-ıl JiT ] {eT} {eAT} is. 1. Ağıl; koyun yatağı.
[ETY] [EUTS] 2. Koyun pisliği. [DLT] 3. {eAT} (Ay
ve Güneş için) çevrelerinde görülen beyaz halka;
hâle. 0 ağıl eyleyici, {eAT} Hayvan ağılını düzen­
leyen.
[EUTS]
[İKPÖy.] 2. Değerli eşyaların saklandığı yer; hazi­
ne. 3. Depo; antrepo; ambar. [EUTS] [İKPÖy.] 4.
Badisatva unvanlanndan biri. [EUTS]
[ağ-ıl-la-n-mak / ağ-ul-la-n-mak
{eAT} dönşl. fi [-ur] (A y için) hâlelenmek;
harmanlanmak,
agıllık, -ğı [ağıl-lık] {eAT} is. Aym çevresindeki be­
yazlık; hâle.
ağım, [ağ-ı-m] {eT} is. Yükselme; çıkım; yükselim.
[DLT]
agımak, [ağ-mak (ağmak) > ağ-ı-mak] {eT} gçl. fi [-
r] Püskürtmek. [ETY]
ağın, [ağ-ın ji - T] {eAT} sf. 1. Cimri; pinti; hasis. 2.
Zorba; haydut,
ağmam ak, [ağ-(ı)n-a-mak / ağ-na-mak] {eT} gçsz. fi
[-r] Arkası üstü yere sürünmek; debelenmek; ağ­
namak; yuvarlanmak. [Gabain] [EUTS]
ÖIMl İ R S İ M . 127
agınçsız, [ağ-ı-nç-sız] {eT} sf. 1. Yerinden oynamaz;
sabit; sağlam; sarsılmaz. [Gabain] [EUTS] 2. Sağlam
seciye. [Gabain] [EUTS]
ağınmak, [ağ-mak > ağ-ın-mak] {eAT} dönşl. f. [-ur]
Yukarı çıkmak; yükselmek; ağmak,
agınanmak, [ağ-mak > ağ-m-a-n-mak] {eAT} dönşl.
f [-ur] Yukarı çıkmak; yükselmek; ağmak,
ağındırmak, [ağ-mak > ağ-m-dır-mak] {eAT} gçl. f .
[-ur] Yukarı çıkartmak; yükseltmek,
agıngaç, [ağ-mak > ağ-m-ğaç] {eAT} is. Merdiven,
agıngıç, [ağ-mak > ağ-ın-ğıç] {eAT} is. Merdiven,
agınguç, [ağ-mak > ağ-ın-ğuç] {eAT} is. Merdiven.
ağır1, [ağ-ır / ağ-ar > T] {eT} sf. 1. Ağır; çetin. [ETY]
[DLT] [EUTS] 2. Önemli; değerli. [ETY] 3. Şanlı;
saygıdeğer; şerefli; değerli; itibarlı. [EUTS] [Gabain]
[Tekin] 4. {eAT} Üstün; değerli; tercih edilir. 5.
{eAT} (İçki vb. için) sert; keskin. 6. {eAT} Kalaba­
lık; çok; bol. 7. {eAT} Ağırlık.8. {eAT} Zahmetli;
çetin; zorlu. 9. {eAT} Kaim dayanıklı. S ağır ağır,
{eT} P ek ciddi; ağırbaşlı; temkinli; şerefli. [EUTS] ||
ağır baş, {eAT} 1. A ğır başlı. 2. Vakar; temkin.||
ağır düşmek, {eAT} Ağırlaşmak.\\ ağır eylemek,
{eAT} 1. Ağırlaştırmak; ağırlıkla çökertmek. 2. Yük
altında zorlam ak.|| ağır kelmek, {eAT} Üstün tu­
tulmak; tercih edilmek.\\ ağır könülli, {eAT} Kor-
kak.|| ağır olınm ış, {eAT} A ğır y ü k altına girmiş.\\
ağır olmak, {eAT} 1. A ğır gelmek; ağır basmak. 2.
(Gebe için) doğumu yaklaşmak; ağırlaşmak. 3.
Tembellik edip yavaş davranmak.|| ağır yük, {eAT}
I. Ağırlık. 2. Yerine getirilm esi güç teklif; büyük
sorumluluk. 3. Günah; vebal.|| ağır yüklenm iş,
{eAT} 1. A ğır y ü k altına girmiş. 2. A ğır yüklenmiş.
ağır2, [ağ-ır y -T ] {eAT.} is. Karabasan; kâbus. S
ağır basan, {eAT} K âbus.|| ağır basm a, {eAT} K â­
bus’.II ağır basm ak, {eAT} Kâbus görmek.
ağır3, [ağ-ır ji M J Â ] {eAT} sf. Can sıkıcı. S ağır kel­
mek, {eAT} Can sıkılmak.
agırçak, [ağ-ır-ça-k] {eT} is. Ağırşak. [ETY]
ağırı, [ağır-ı ^y-T] {eAT} sf. 1. Ağırlığınca. 2. zm.
Ağırlığı.
agırılmak, [an-ır-mak > ağ-ır-ıl-mak J-~\\ {eAT} e-
dil. f. [-ur] (Boru için) yüksek sesle çalınmak.
agırm1, [ağır-ın {eAT} sf. ... ağırlığında olanı;
... ağırlığındakini.
ağırın2, [ağır-mca ti> T ] {eAT} sf. Ağırlığınca,
agırınmak, [ağ(ı)rı-n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] 1. Sız­
lamak; hafifçe ağrımak. [EUTS] 2. Yalvarmak; hün­
gür hüngür ağlamak. [EUTS]
agırlalmak, [ağ-ır-la-l-mak] {eT} edil. f. [-ur] İkram
olunmak. [DLT]
ağırlamak, [ağ-ır-la-mak {eT} {eAT} g ç l.f. [-r]
1. Ağırlamak; saygı göstermek; saymak; ihtiram ve
AGI
itibar etmek; ikram ve ihsanda bulunmak; ulula­
mak; yüceltmek. [DLT] [EUTS] 2. Şerefli tutmak. 3.
Büyük tanımak; tazim etmek.
ağırlanmak, [ağ-ır-la-n-mak {eT} {eAT} edil,
f. [-ur] 1. İkram edilmek; ağırlanmak; saygı göste­
rilmek; ululanmak; yüceltilmek. 2. Pahalı bulun­
mak. [DLT] 3. dönşl. f. Ağırlaşmak; üzerine ağırlık
çökmek.
ağırlanmış, [ağır-la-n-mış] {eAT} sf. Saygı gören;
itibar edilenen; sayılan,
ağırlatmak, [ağ-ır-la-t-mak] {eT} gçl. f. [-ur] A ğır­
latmak; hürmet ettirmek; saydırmak. [EUTS]
agırlıg, [ağ-ır-lığ] {eT} {eAT} sf. 1. M uhterem; saygı­
ya değer; değerli; kıymetli; şerefli; saygın. [İKPÖy.]
2. Ağırlanmış; ağırlanan. [EUTS] [Gabain] [DLT] 3.
Gebe; hamile. [EUTS] [Gabain]
ağırlık1, [ağ-ır-lık J-l] {eAT} is. 1. {eAT} N ikâhta
kız tarafına verilen hediye, para; başlık. 2. {eAT} Ev
eşyası. 3. {eAT} Karşılık; bedel.
ağırlık2, [ağ-ır-lık j ) J - T] {eT} is. 1. İkram; ağırlayış.
[DLT] 2. {eAT} sf. Ağır; değerli. 3. {eAT} Saygınlık;
itibar; değer. 4. {eAT} Vakar; temkin. S ağırlık
bulm ak, {eAT} Saygı görmek; kendisine hürmet
edilmek.\\ ağırlık etmek, {eAT} Ağırlamak; ikramda
bulunmak; saygı göstermek.
ağırlık3, [ağır-lık jjJ> T] {eAT} is. Karabasan; kâbus.
agırhk4, [agır-lık] {eAT} is. 1. Yük; ağırlık. 2. Büyük
sorumluluk; ağır yük. 3. A z işitme; sağırlık,
agırlıklu, [ağ-ır-lık-lu jiil> T] {eAT} sf. Saygıdeğer;
sayın; değerli,
agırm ak, [an-ır-mak > ağ-ır-mak > T] {eAT} gçsz. f .
[-ur] 1. Anırmak. 2. Haykırmak; kükremek,
ağırşak, [eT. agır-çak > ağır-şak j-i> T | {eAT} is. 1.
İplik eğrilecek iğe takılan tahtadan yarım küre şek­
linde veya değirmi ağırlık; ağırşak. 2. D iz kapağı.
3. A şık kemiği.
ağırşaklanmak, [ağırşak-la-n-mak ji-1] {eAT}
dönşl. f. [-ur] (Erginlik çağındaki kızlar için) gö­
ğüsler kabarıp yumrulanmak.
agırtmak, [an-ır-t-mak > ağ-ır-t-m ak {eAT}
gçl. f. [-ur] 1. Anırtmak. 2. (Boru için) yüksek ses­
le çalmak,
agıs, [ağ-ız / ağ-ıs] {eT} is. Ağız. [EUTS]
ağış1, [ağ-ı (ipekli kumaş) > ağ-ı-ş] {eT} is. 1. Servet;
mal mülk. [Tekin] [ETY] 2. Hazine. [ETY] 3. Değerli
eşya. [ETY]
ağış2, [ağ-mak (ağmak) > ağ-ış] {eT} is. 1. Yükseliş;
çıkış. [DLT] [ETY] 2. Yokuş. [ETY]
agışmak, [ağ-ış-mak] {eT} işteş, f. [-ur] 1. Yüksel­
mekte, çıkmakta yarış etmek. 2. Kovmakta yarış
etmek. [DLT]
AGI
agıtcı, [ağıt-cı LS^ I] {18. yy.} is. Ölü için tutulmuş
ücretli ağlayıcı kadın; ağıtçı; yasçı,
agıtgan, [ağ-ıt-ğan] {eT} sf. Daima çıkartan; yüksel­
ten. [DLT]
ag ıtm ak1, [ağ-ıt-mak / ak-ıt-mak] {eT} g ç l.f. [-ur] 1.
Akıtmak [Gabain] 2. Kovmak; kaçırtmak; sürmek.
[ETY] [Tekin] [Gabain] 3. Hezimete uğratmak. [ETY]
4. Çıkarmak; belirtmek. [ETY]
agıtm ak2, [ağ-ıt-mak] {eT} gçl. f. [-ur] 1. Yüksel­
mek. 2. Çıkarmak; yükseltmek; ağdırmak. [DLT] 3.
{eAT} Dağıtmak; savurmak.
ağız1, [ağ-ız / ağ-z y - T] {eT} {eAT} is. Ağız. [ETY]
[İKPÖy.] [Gabain] [Yüknekî] [DLT] [EUTS] 0 agıza
su virm ek, {eAT} Ağzı su ileyıkam a.\\ ağız b ir ey­
lem ek, {eAT} Söz birliği yapmak.\\ ağız b ir itm ek,
{eAT} Söz birliği yapmak.\\ ağız b irik d ü rm e k ,
{eAT} 1. Söz birliği yapmak. 2. A ym düşünce etra­
fın d a toplanmak.\\ ağız bucağı, {eAT} Avurt.|| ağız
çakm ak, {eAT} H oşa gidecek söz söylemek.\\ ağız
eğm ek, {eAT} M innet etmek; yalvarmak.\\ ağız it­
m ek, {eAT} Oyalayacak sözler söylemek; ağız yap-
m ak.|| ağız koklam ak, {eAT} A ğız aramak.\\ ağız­
la r a düşm ek, {eAT} H erkesçe duyulup bilinmek;
dillere düşmek.\\ ağız olm ak, {eAT} Ağız ağrısına
tutulmak.\\ ağız otı, {eAT} 1. A ğız ağrılarında kul­
lanılan ilaç. 2. Tüfeğin ağzına konulan barut; ateş­
leme barutu.|| ağız tüfeği, {eAT} 1. Bir tür eski tü­
fe k . 2. {ağız} K u m tehdit. [DS]|( ağız tüfengi, {eAT}
B ir tür eski tüfek.|| ağız ü şü rm ek , {eAT} A ğız birli­
ğ i etmek.|| ağız y arı, {eAT} Salya.|| ağız yel, {eT}
B ir tiir ağız hastalığı. [EUTS]|| ağzı açık, {eAT}
H indistan’da yetişen zam bak biçiminde çiçekleri
olan bir bitkinin ilaç olarak kullanılan nohut bü­
yüklüğündeki taneleri.\\ ağzı açuk, {eAT} -*■ ağzı
açık-H ağzı bozuk, {eAT} (At için) ne tür gem vuru­
lursa vurulsun bir türlü zapt edilemeyen.\\ ağzı çe­
likli, {eAT} Çenesi güçlü; düzgün söz söyleyebilen,||
ağzı k u tlu , {eAT} Ağzından hep hayırlı sözler çı­
kan; hep iyi şeyler söyleyen.|| ağzına çalm ak , {e-
AT} Ağzına vurmak.|[ ağzının d ad ın ı virm ek , {eAT}
Haddini bildirmek; ağzının payını vermek.|| ağ­
zının kaşığı, {eAT} 1. B ir kimsenin yapabileceği; o
kimseye yakışan; kendine uygun gelen. 2. Herkesin
hakkında ileri geri konuştuğu kimse. || agzm ı poy­
ra z a açm ak, {eAT} Bir şeyden yoksun kalmak; eli
boşa çıkmak; ağzım havaya açmak.\\ agzm ı yile
açm ak, {eAT} B ir şeyden yoksun kalmak; eli boşa
çıkmak; ağzım havaya açmak. || ağzının ta d ın ı v ir­
m ek, {eAT} H addini bildirmek; ağzının payını ver­
mek.
ağız2, [ağ-ız >T] {eAT} is. Sınır; uç; hudut.
ağız3, [ağ-ız / ağ-z j i l ] {eAT} is. Defa; kere; kez.
ağız4, [ağ-ız {eAT} is. Doğuran hayvanın ilk sütü.
Ö IİM IİİIC tS İİM İ.ia s
ağız5, [yağ-ız / anız > ağ-ız >M] {eAT} is. (At için)
yağız.
ağızlanm ak, [ağ-ız-la-n-mak / ağ-az-la-n-mak] {eT}
dönşl. fi [-ur] 1. Ağza vurm ak [DLT] 2. Ağız aç­
mak; telaffuz etmek; söylemek; konuşmak. [Gabain]
[DLT]
ağızlık, [ağ-ız-lık jjJj-tT] {eAT} is. 1. Başlangıç. 2.
Gemde atın ağzına yanlam asına giren parça. 3. Do­
kuma tezgâhlarında mekik atabilm ek için çözgünün
açılıp kapandığı yer.
agızm ak, [ağ-mak (akmak) > ag-ız-mak] g ç l . f [-ır]
[eAT, -ur] {eAT} {ağız} (Fasulye, nohut, mercimek
gibi taneli şeyler için) akıtmak. [DS]
agin, [Far. âgîn (a:gi:n) {OsT} sf. Doldurulmuş;
dolu.
-agin, [Far. âgîn jS~\ -] (a:gi;n) {OsT} son ek. Ek­
lendiği Farsça kelimelere "dolm uş" anlamı katarak
birleşik sıfatlar yapan son ek.
agist, [Far. âgiste (a:giste) {OsT} sf. Sımsıkı
bağlanmış; düğümlenmiş,
agiş, [Far. âgîşîden (iliştirmek) > âgîş (a;gi:ş)
{OsT} sf. 1. İlişik; yapışık; sarkık. 2. Uzatılmış,
agitato, [İt. acitato] (agi'tato) zf. müz. Bir parçanın
hızlı biçimde çalınacağını belirten terim,
aglagan, [ağ-la-ğan jU itl / jL i^ ltl] {eAT} sf. Çok
ağlayan; sık sık ağlayan.
a g la k 1, [ağ-lak] {eT} sf. 1. Issız; oturulmayan yer; boş
ve ıssız yer. [EUTS]. 2. Çorak. [DLT] 0 ag lak yer,
Boş yer. [DLT]
ag lak 2, [Ar. ğalak > ağlak j ü l ] {OsT} is. 1. Kilitler.
2. Kapalı, anlaşılmaz şeyler.
a ğ la m a k 1, [ağ-la-mak / yığ-la-mak] {eT} {eAT} gçsz.
fi [-r] A ğlam ak [Gabain] [ETY] S a g lam ag lara u r-
m ak, {eAT} A ğlar görünm ek.|| ağlam ış yüzlü,
{eAT} Ekşi suratlı.
a ğ lam ak 2, [ağ-la-mak y i i l ] {eAT} gçsz. fi [-t] Ak­
saklık göstermek; aksamak.
a ğ lam ak 3, [ağ-la-mak] {eT} gçsz. fi f-r] 1. Yalnız ol­
mak. 2. Boş olmak. [DLT]
a ğ lam ak 4, [ag (ak) > ag-la-mak] {ağız} g ç l . f [-r] [-
l(ı)-yor] Ayıklam ak; ayıklayarak temizlemek; ak­
lamak. [DS]
ag lam asım ak , [ağ-la-ması-malç /
{eAT} gçsz. f i [-r] 1. Ağlar duruma gelmek.
2. Ağlar gibi yapmak,
aglam sım ak, [ağ-la-m sı-mak {eAT} gçsz. fi
[-r] 1. Ağlar durum a gelmek. 2. Ağlar gibi yap­
mak.
ag lam sın m ak , [ağ-la-msm-mak
{eAT} dönşl. fi. [-ur] 1. Ağlar duruma gelmek. 2.
Ağlar gibi yapmak.
a r ıiH M ts M .1 2 9 AGR

ağlanmak, [ağ-la-n-mak {eAT} dönşl. dirmek. 2. Dili buruşturmak; dili ağırlaştırmak.

[DLT]
fi [-ur] İçin için ağlamak,
agnostik, -ği [Fr. agnostique] sf. fel. İnsan zekâsının
aglasımak, [ağ-la-sı-mak MpT] {eAT} m utlak’a erişemeyeceğini, dolayısıyla bilinm ezlik
gçsz. fi [-r] 1. Ağlar durum a gelmek. 2. Ağlar gibi içinde bulunduğumuzu savunan; Tanrı konusunda
yapmak. bir şey bilmenin olanaksızlığına inanan; bilinmez-
ağlaş, [ağ-la-ş jilfcl / j i ^ T ] {eAT} is. 1. Ağlaşma. 2. ci.
Ağlayış, agnostisizm, [Fr. agnosticisme] is. fel. Eşyanın öz ta­
biatı, kaynağı ve kaderi konusunda insan zekâsının
aglaşdırmak, [ağ-la-ş-dır-mak
yeterli olmadığını ileri süren felsefe öğretisi; b i­
{eAT} gçl. fi [-ur] Birçok kişiyi hep birden ağlat­ linmezlik.
mak; ağlaştırmak.
agnozi, [Fr. agnosie] is. tıp. İlgili organ sağlam ol­
ağlatm ak1, [ağ-la-t-mak] {eT} gçl. fi [-ur] 1. Sav­ masına rağmen o organın ilettiği duyguyu algılayan
mak; uzaklaştırmak; ıraklaştırmak. 2. Boşaltmak. beyin zarındaki dokunun bölgesel bozukluğu se­
[DLT]
bebiyle duyu organları aracılığıyla edinilen bilgileri
ağlatmak2, [ağla-t-mak] {eAT} g ç l.f. [-ur] Ağlatmak, tanıyamama hastalığı; bilmezlik.
ağlayıcı, [ağla-y-ıcı] {eAT} sf. Ağlayan, Agop, [Erme, hakob / hagop (Yakup)] özl. is. Erm e­
aglıg, [ağı-lık > ağ-lığ] {eT} is. -* agılık. nice erkek adı. S A gop’un kazı gibi düşünmek,
ağlık1, [ağ-ı-lık > ağ-lık] {eT} is. -*• agılık.aglık2, [ağ­ Uzun süre çaresizlik içinde düşünmek; afallamak.\\
lık / ak-lık jü T ] {eAT} is. 1. Aklık; beyazlık. 2. Ka­ A gop’un kazı gibi yemek, Oburca yem ek.|| A -
dınların yüzlerine sürdükleri düzgün; üstübeç; pud­ gop’un kör kazı gibi tıkınm ak (yutmak, tıkın­
ra. mak), Oburca yemek.
agludaş, [ağlu-daş] {eAT} is. Komşu, agora, [Yun. agora] is. 1. Vatandaşlar meclisinin top­
aglütinasyon, [Fr. agglutination] is. 1. tıp. Antikorla- landığı yer. 2. Eski Y unan’da din, devlet, siyaset,
.rın hastalık yapan bakterileri toplam ak suretiyle ticaret gibi toplum işlerinin icra edildiği etrafı ka­
hastalığın önlenmesi. 2. dbl. Kümeleşim, mu binaları ile çevrili geniş meydan; kent meydanı,
agltttinin, [Fr. agglutinine] is. tıp. Kan serumunda agorafobi, [Fr. agoraphobie] is. psikol. Büyük m ey­
yer alan bakteri, yabancı madde ve yabancı alyuvar danlarda bulunma korkusu,
gibi bir antijeni toplayarak etkisiz kılan antikor. agra, -a’i [Ar. ağrâ’ (agra:) {OsT} sf. Çok se­
ağmak, [ığ (su) > ığ-m ak > ağ-m ak J*iT] {eT} gçsz. vimli; çok yakışıklı,
f. [-ar] 1. Su gibi akıp gitmek; kaymak. [ETY] 2. agraf, [Aim. krap > Fr. agrafe] is. 1. Kopça; kanca.
Ağmak; kalkmak; yukarı çıkmak; yükselmek; tır­ 2. Broş; yaka iğnesi. 3. tıp. Kesiklerin iki karşılıklı
manmak; binmek; {eAT} (aym). [Tekin] [DLT] [ETY] kenarını bir araya getirmeye yarayan özel bir pens
[EUTS] [Gabain] [DLT] 3. Aşmak. [DLT] 4. Yana ile kullanılan metal yara dikiş malzemesi,
yatmak; bir yana eğilmek; bükülm ekaşağı inmek; agrafaj, [Fr. agrafage] 1. tıp. K ırık kemikleri agraflar
ağır gelip aşağı meyletmek; dönmek. [DLT] [İKP­ yardımı ile birbirine tutturmak. 2. Sac kenarlarını
Öy.] {eAT} (aym). 5. Belirmek. 6. Çökmek. [İKPÖy.] oluk biçiminde kıvırarak üst üste getirip sıkıştır­
7. Değişmek; başkalaşmak; bozulmak. [DLT] [İKP­ mak suretiyle birleştirme,
Öy.] 8. {eAT} Kaplamak; bürümek. S1 ağası yir, agrafi, [Fr. agraphie] (a ’grafı) is. psikol. Yazma ye­
{eAT} Yükselecek yer; yükseklik. teneğinin kaybolması hastalığı,
agnagan, [ağ-na-ğan j ^ T ] {eAT} sf. (Hayvan için) agrag, [ağ-(ı)r-ığ / ağ-(ı)r-ağ] {eT} is. Sızı; ağrı.
[EUTS]
çok yuvarlanan; çok ağnayan.
agrandisman, [Fr. agrandissement] is. foto . Fotoğraf
agnak, [ağ-na-k jj-tî] {eAT} is. H ayvanların yatıp yu­ filmindeki görüntüyü büyütme işi; büyütme,
varlandıkları yer; ağnak. agrandisör, [Fr. agrandisseur] is. foto. Fotoğraf fil­
ağnamak, [ağ-mak (yana yatmak, bükülmek, çök­ mindeki görüntüyü mercekler düzeneği ile büyüte­
mek) > ağ-(ı)n-a-mak J*bi-T] {eT} {eAT} gçsz. f i [-r] rek kâğıt üzerine aktarmaya yarayan araç,
1. (Hayvan için) yatıp debelenmek ağnamak; yerde agranülositoz, [Fr. agranulocytose] is. tıp. Kanda
yuvarlanmak; kıvranmakarkası üstü yere sürün­ granülosit denilen çok çekirdekli akyuvarların a-
mek. [EUTS] [İKPÖy.] [Gabain], 2. Kekemeleşmek; zalması.
dili tutulmak. [DLT] 3. {eAT} Bolluk içinde rahat agreb, [Ar. ğarib > ağreb ^ >'1 {OsT} sf. En garip;
yaşamak. pek tuhaf, fi1 agrebü’l-garâib, Şaşılacak şeylerin
agnatmak, [ağ-na-t-mak T] {eT} {eAT} gçl. fi [- en şaşırtıcısı; geriplerin en garibi.
ur] 1. Hayvanın debelenmesini sağlamak; debelen­ agreje, [Fr. agrege] is. eğit. Bazı ülkelerde bazı
AGR
dallarda öğretim üyeliği için yapılan yeterlilik sı­
navı.
agreman, [Fr. agrement] is. B ir devletin kendi ülke­
sindeki bir yabancı elçiliğe atanan görevliyi tanıdı­
ğını ve göreve başladığını belirten belge.
ağrı1, [eT. ağ(ı)r-ı-ğ > ağrı ^ > 1 ] {eAT} is. Ağrı; acı;
sancı; ıstırap; illet; dert.
ağrı2, ağ(ı)r-ı] {eAT} is. 1. 96 miskal (yaklaşık 405,5
gr) tutarında bir ağırlık ölçüsü birimi. 2. Para; dir­
hem.
agrıdıcı, [ağrı-t-ıcı] {eAT} sf. Acı verici; acıtıcı; acık­
lı; şiddetli.
agrıg, [ağ(ı)r-ı-ğ] {eT} {eAT} is. Hastalık; ağrı; sızı;
sancı. [EUTS] [Gabain] [DLT]
agrıglanmak, [ağrığ-la-n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur]
Fenalaşmak; ağrıları artmak. [EUTS]
agrıghg, [ağrığ-lığ] {eT} sf. Hastalıklı; ağrılı. [EUTS]
agrık1, [ağ(ı)r-ı-k {eT} {eAT} is. 1. Hasta; has­
talık. [EUTS] 2. {eAT} sf. Ağrılı; ağrıyan.
agrık2, [ağ(ı)r-ık {eAT} is. Ev eşyası; eşya;
ağırlık.
agrıkanmak, [ağrı-k-an-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] A ğ­
rısından şikâyetçi olmak. [DLT]
agrıklı, [ağrık-lı '] {eAT} sf. Acıyan; ıstırap ve­
ren; ağrıyan.
ağrımak, [âğ(ı)r-ı-mak] (a.’grımak) {eT} gçsz. f. [-r]
1. Ağrım ak [Gabain] [DLT] 2. Hastalanmak hasta
olmak; sayrılaşmak. [EUTS] [Tekin] [ETY]
ağrınmak1, [âğ(ı)r-ı-n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Ağ­
rımak; acı duymak. [DLT]
ağrınmak2, [ağır-ı-n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] İhti­
m am etmek; önem vermek; özen vermek. [EUTS]
agrışmak, [ağrı-ş-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Ağrış-
mak; sızlanmak. [DLT]
ağrıtmak, [ağrı-t-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Ağrı ver­
mek; ağrıtmak; acıtmak. [EUTS] [DLT]
agrug, [oğur-mak > oğ(u)r-uğ [Clauson] / ağruğ
[DLT]] {eT} is. Kemiklerin ek yerleri; eklem. 0
agrug süngügi, {eT} Omurga kemiklerinin birinci­
si; birinci omur. [DLT]
agruk1, [ağ-(ı)r-u-k] {eT} is. Hasta. [EUTS]
agruk2, [ağ-(ı)r-u-mak (ağır olmak) > ağr-u-k ls>T]
{eT} {eAT} is. 1. Yük; ağırlık; pılı pırtı; yol eşyası.
[ÎKPÖy.] 2. M asraflı olan şey; ağırlık. [İKPÖy.] 3. sf.
Ağır. [İKPÖy.jS agruk çekmek, {eAT} Ağır hâlde
bulunmak; ağırlaşmak.
agruklanm ak, [ağ-(ı)r-uk-la-n-mak] {eT} dönşl. f. [-
ur] (Bir iş veya yükü) ağır saymak; ağırsmmak.
[DLT]
a g ru m ak , [ağ-(ı)r-u-mak] {eT} gçsz. f. [-r] Ağırlaş­
mak. [DLT]
agruş, [ağ-(ı)r-uş] {eT} is. Hastalanma; ağrı; azap;
ıstırap. [EUTS] [Gabain]
0I ü r a i i i l I E S İ İ M . i3 Q
agsag, [ağ-mak (yana yatmak, bükülmek, çökmek) >
ağ-sa-ğ] {eT} sf. Aksak; topal. [EUTS]
ağsak, [ağ-sa-k j-i-T] {eAT} sf. Aksak; topal,
agsaklık, [ağ-sa-k-lık / ağ-şak-lık / jL ljJ ]
{eAT} is. Aksaklık; topallık.
agsam ak1, [ağ-mak (kaymak, akmak) > ağ-sa-mak]
{eT} gçsz. f. [-r] 1. Ağmak istemek. 2. Çıkm ak is­
temek. [DLT]
agsam ak2, [ağ-mak (yana yatmak, bükülmek, çök­
mek) > ağ-sa-mak / ak-sa-mak / ağ-şa-mak y
I / {eT} {eAT} gçsz. f. [-r] Aksamak;
topallamak.
agsanmak, [ağ-sa-n-mak] {eT} f. Konuşmak; telaffuz
etmek. [EUTS]
agsırık, -ğı [as-ğır-mak > ağsır-ık jjjj—tT] {eAT} is.
Aksırık.
agsırmak, [as (yans.) > as-ğır-mak > ağsır-m ak /
ahsır-m ak / ağsur-mak / ahsur-mak T] {eAT}
gçsz. f. [-ur] Aksırmak,
agsurmak, [as (yans.) > as-ğır-mak > ağsır-mak /
ahsır-m ak / ağsur-mak / ahsur-mak Ly>_r -i-T] {eAT}
g çsz.f. [-ur] Aksırmak,
agşam, [ağ + Far. şâm > ahşam |*-ü-l] {eAT} is. A k­
şam.
agta, [Ar. ‘akide => ağta aLpI] {eAT} is. Ağda.
agtarılmak, [ağ-ta-r-ıl-mak / ağtılmak] {eT} ed il.f. [-
ur] 1. Yere vurulmak. 2. Sarsılmak. [DLT] 3. D ön­
mek; eğilmek. [EUTS]
agtarmak, [ağ-ta-r-mak / ahtarmak] {eT} g ç l . f [-ur]
Aktarmak; devirmek; yenmek. [DLT]
agtaru, [ağtar-u] {eT} sf. Çabuk; ivedilikle; acele;
süratle. [EUTS]
ağtılmak, [ağ-(ı)t-ıl-mak / ağtar-ıl-mak] {eT} edil. f.
[-ur] 1. Yere vurulmak. 2. Sarsılmak. [DLT]
agtınmak, [ağ-mak (yukarı çıkmak) > ağ-(ı)t-m-
mak] {eT} dönşl. f. [-ur] 1. Çıkmak; yükselmek. 2.
Binmek; ata binmek. 3. gçl. f. Çıkarmak; yükselt­
mek. [EUTS] [Gabain]
agturmak, [ağ-mak (yukarı çıkmak) > ağ-tur-mak]
{eT} gçl. f. [-ur] 1. Dağa ağdırmak. [ETY] 2. Y ük­
seğe çıkartmak; aştırmak. [ETY]
-agu, [-ğu / -gü / ku / -kü / -a-ğu / -e-gü] {eT} yap. e. -
■*-gu.
agu 1, [agu (yans.)] (agu:) is. Bebeklerin neşelendik­
leri zaman çıkardıkları keyiflenm e sözü.
agu2, [ağ-u y İ ] {eT} is. Ağı; zehir [İKPÖy.] [Gabain]
[Yüknekî] [EUTS] [DLT] S agu ağacı, {eAT} Zak-
kum. || agu kurdı, K uduz böceği. || agu kunduz,
{eAT} Aksırtıcı bir ot.
agucuk, -ğu [agu-cuk] is. Bebekleri severken ve on­
ları neşelendirm ek için söylenir. S agucuk bebek,
ö l M Î İ B i a i . n ı
Büyüdüğü hâlde bebekliğe özenen; bebek gibi dav­
ranan,|| agucuk yapmak, (Bebekler için) neşelen­
dikleri zaman agu sesi çıkarmak; agulamak.
aguj, [ağ-uz / aguj] {eT} is. M emeli hayvanların do­
ğurduklarında verdikleri ilk süt. [DLT]
agujlug, [ağuj-luğ] {eT} sf. Ağızlı, ilk sütü bulunan.
[DLT]
agukmak, [ağ-u-k-malc] {eT} gçsz. f. [-ur] Zehirlen­
mek; ağılanmak. [Gabain] [DLT] [EUTS]
agul', [ağ-ul {eAT} is. Ağıl.
agul2, [ağul] {eAT} is. 1. Görüş tarzı; zihniyet. 2. Gö­
nül.
agulama, [agu-la-ma] is. Bebeklerin neşeli anlarında
agu sesi çıkarmaları; agulam ak işi.
agulamak1, [ağu-la-mak] {eT} gçl. f. [-r] Ağılamak.
[DLT]
agulamak2, [agu (yans.) > agu-la-mak] g çsz.f. [-r] [-
l(u)-yor] (İki ile dokuzuncu aylar arasındaki bebek
için) kendiliğinden sevinç belirtisi olan agu şeklin­
de ses çıkarmak,
agullanmak, [ağul-la-n-mak {eAT} dönşl. f.
[-ur] (Ay için) hâlelenmek; harmanlanmak,
agulug, [ağu-luğ] {eT} sf. Ağılı; zehirli. [EUTS] [ETY]
agumak, [ağu-mak] {eT} gçl. f. [-r] Ağılam ak; zehir­
lemek. [EUTS]
agun, [Far. âgıın ö£~\] (a:gu:n) {OsT} sf. 1. Baş a-
şağı; ters. 2. Uğursuz,
agunde, [Far. âğunde o-llpT] ('a:günde) {OsT} sf. (Pa­
muk yumağı, yığını için) hallaç elinden çıkmış; a-
tılmış.
agur, [Far. âgür j j ^T] (a:gu:r) {OsT} is. 1. Tuğla. 2.
Kerpiç. 3. Kiremit,
agurçuk, -ğu [ağur-çuk] {eAT} is. Satranç,
agurşak, [ağur-şa-k] {eT} is. Ağırşak. [DLT]
aguz, [ağ-uz jj ii ] {eT} {eAT} is. M em eli hayvanların
doğurduklarında verdikleri ilk süt; ağız. [DLT]
agüs, [Far. âgüs ^ T] (a.güs) {OsT} is. Taşçı kalemi,
agz, [ağ-z] {eT} is. Ağız. [İKPÖy.]
agzanmak, [ağ-(ı)z-an-mak / ağ-az-la-n-mak] dönşl.
f. [-ur] Telaffuz etmek; söylemek; konuşmak.
[Gabain] [EUTS] S agzanmış savıg, Söylenmiş söz;
telaffuz etmek. [EUTS]
ağ1, [ag /ağ (yans.)] is. Ağlama, inleme eylemi, ağrı,
sızı durumları bildiren kök; ağ-la-mak.
ağ2, [eT. ağ > ağ] is. 1. İp, tel vs.den düğümlemek
suretiyle göz göz yapılmış örgü; ince iplik örgüsü;
ablatya; çolun; ırıp; ığrıp. 2. Örüm cek cinsi hay­
vanların salgıladıkları iplikçiklerle ördükleri av
yuvaları. 3. gnşl. Kanal, yol, tel bağlantılarıyla o-
luşturulmuş sistem; şebeke. «D em ir yolu ağı. Tele­
fo n ağı» 4. mec. Tuzak. «Kurtlara ağ kurm ak.» 5.
spor. Tenis voleybol gibi oyunlarda oyun alanının
AĞ
ortasına, akrobasi hareketlerinde havadaki jim ­
nastik aletlerinin altına, futbolda kale direklerinin
arkasına gerilen file. 6. {eT} Kafes şeklinde seyrek
örgü [Mühennâ] 7. {ağız} Ay ağılı; hâle. [DS] 8.
{ağız} Ara; iç. [DS] 9. {ağız} Ağaç dal ve yaprakları
arasına ağ örerek yuva yapıp yaprak yiyen böcek;
tırtıl; ağ kurdu. [DS] 10. {ağız} Tel örgü. [DS] 11.
{ağız} Tarlaları sınırlayan dikenli çalı ve ağaçlar;
çalı çit. [DS] S ağ atmak, Balık tutmak üzere ağla­
rı suya indirmek.\\ ağa vurmak, (Balık için) ağ
gözlerine takılmak.\\ ağ ayıklamak, A ğın gözlerin­
de bulunan yabancı maddeleri çıkarmak, ağı tem iz­
lemek.|| ağ biçimi, Z a rif ve kolay birleşmelere uy­
gun dikdörtgen prizm ası şeklindeki taşlarla yapılan
süsleme.\\ ağ çatmak, Kaydırma yaparak ağın g ö z­
lerini küçültmek; ağ daraltmak.\\ ağ çekmek, A ğa
takılmış olan balıkları toplamak için ağı sudan çı-
karmak.\\ ağ donatmak, Balık yakalam ak için kul­
lanılacak ağı, kıyıda hazırlamak.\\ ağ dökmek, B a ­
lık tutm ak için tekneden suya ağ indirmek.\\ ağ dö­
şemek, Balık tutmak için ağı suyun dibine indir-
mek. || ağ gemileri, Savaş zam anlarında düşman
gemilerinin girişini engellemek için taşıdıkları çe­
lik ağları limanların ağzına germ ek için kullanılan
savunma gemileri.\\ ağ gözü, A ğın düğümleri ara­
sındaki. biiyüklük.\\ ağ iğnesi, A ğ örmekte kullanı­
lan tahta veya p lastik iğ. || ağ ipliği, A ğ yapm akta
kullanılan değişik liflerden örülmüş ipler. || ağ ka­
yığı, Balık ağı dökmeye veya toplamaya uygun ar­
kası daha geniş bir kayık çeşidi.\\ ağ kepçe, Balık­
çıların kullandığı ağdan yapılm a sepet şeklindeki
kepçe.| ağ kıırdıı, zool. Ördükleri ağ içine gizlene­
rek beslenen meyve ağaçları zararlısı, (Hypono-
meuta). || ağ kurmak, B ir kuşu veya av hayvanını
yakalam ak için ağ yerleştirmek.^ ağ kurşunu, B a ­
lık ağlarını suyun içinde dik olarak tutmak için
ağın alt ucuna geçirilen delikli ağırlıklar. || ağ
mantarı, B alık ağlarının su içinde dik durmasına
sağlamak için ağın üst kısmına bağlanan ve su üs­
tünde kalan içi hava dolu ortası oyuk p lastik halka­
lar.,|| ağ mantarlar, Üreme şekilleri ve sistem atik­
teki yeri kesin olarak bilinemeyen ve insanlarda
çeşitli hastalıklara sebep olan ilkel bir mantar tü­
rü. (Hyphomycetes),]| ağ örmek, A ğ üretmek üzere
ipleri usulüne göre düğümlemek. || ağ reisi, Balıkçı
ağlarının suya atılması veya toplanması sırasında
gerekli manevraları yöneten kişi. || ağ sermek, Ağı,
çekerek gözleri birbirine karışm ayacak ve dolaş­
m ayacak biçimde tekneye yerleştirmek. || ağ serp­
mek, Elle atılan daire biçimindeki ağı m erkezî y e ­
rinden tutarak ağırlıklı kısım açılacak biçimde at­
m ak ve toplamak.\\ ağ şebeke, Bütün uçları ana su
borularından beslenen paralel bağlantılı şehir suyu
şebekesi] \ ağ tabaka, Göz yuvarlağında görm e
sinir uçlarının meydana getirdiği zar. | ağ tonoz,
A ğ biçiminde parçalı kesişmelerden meydana g eti­
AĞ
rilmiş gotik m im arî tarzı tonoz.|| ağ toplam ak, ba­
lıkçı. Ağı denizden çıkarıp tekneye almak. || ağ vin­
ci, Balıkçı teknelerinde ağın sudan çekilmesini ko­
laylaştıran vinç. || ağ yatak, File şeklinde örülmüş
ve karşılıklı iki ağaca bağlanarak kullanılan yatak;
hamak.
ağ3, [eT. ağ] is. Pantolon ve don gibi giyeceklerin iki
bacak arasındaki üçgen kumaş dikişlerinin m eyda­
na getirdiği şekil; apışlık. S1 ağ açmak, {ağız} (Ka­
dınlar için) âdet sonrası hamama gidip temizlen­ ağacalık, [ağa-ca-lık] (ağa ’çalık) is. 1. Oğlan evi ta­
mek. [DS]|| ağı çalık, Köylü kadınların iş yaparken
giydikleri geniş ağlı uzun paçalı, uçkurlu şalvar.
ağ4, [ağ / ak] {ağız} sf. Ak. [DS]
ağa, [Moğ. âka > ağa] is. 1. Toplum ve aile içinde
kendisine saygı duyulan erkek. 2. Büyük erkek
kardeş; ağabey. 3. (Kadın için) eş; koca. 4. Yardım ağacat, [ağaç+at] {ağız} is. Tabut. [DS]
eden, cömert kimse. 5. Okuması yazması olmayan ağaç, -cı [eT. ı (bitki) > ı-ğaç [TİETZE]/ ağaç] is. 1.
fakat köyün veya kasabanın ileri gelen saygıdeğer
kişileri. 6. Kırsal kesimde büyük arazi sahipleri ve
zengin kimse. 7. gnşl. Zalim kimse, istismarcı, hak
yiyen. 8. İm paratorluk devrinde büyük konaklarda
çalışan hizm etçilerin başkanı. 9. İm paratorluk dö­
nem i devlet teşkilatında belirli mevkilere gelmiş
olan kişilere verilen unvan. «Yeniçeri ağası.» 10.
{ağız} Şeyh. [DS] 11. {ağız} Hz. Peygam ber soyun­
dan gelen kimse; seyit. [DS] 12. {ağız} Sevgili. [DS]
13. {ağız} Kayın baba; kaynata. [DS] fi1 ağa bayra­
ğı, Yeniçeri ağasına ait bayraklardan birisi. || ağa
bölüğü, Yeniçeri teşkilatında İstanbul ağasının
odası.|| ağa bölükleri, Yeniçeri teşkilatında dev­
şirm elerden kurulu birlikler.\\ ağa çırağı, Devşirme
kuralına aykırı olarak yeniçeri ocağına alınan sa­
natkârlar^ ağa divanı, Yeniçeri ağasının başkan­
lığında toplanan kurul. || ağa gediklileri, Yeniçeri
ağasının karargâhında görevli 19 kişi.\\ ağa im a­
mı, Yeniçeri ocağında medrese öğrenimi görmüş
imam.\\ ağa kapısı, 1. Ağanın evi. 2. Yeniçeri ağa­
larının çalıştıkları resm î daire.\\ ağa kapısı zinda­
nı, Azılı suçlularla suçlu yeniçerilerin hapsedildiği
zindan. || ağa kâtibi, A ğa kapısının yazışm alarını
düzenleyen görevli. || ağa paşa, Vezir rütbesi ve­
rilmiş bulunan yeniçeri ağasının unvanı.|| ağa ya­
mağı, Yeniçeri ağasının hizmet erlerinden en düşük
rütbelisi.
ağababa, [ağa+baba] is. 1. Büyükbaba; dede. 2. Ağa
çocuklarının babalarına hitap şekli. 3. Genel an­
lamda kendisi kıskanılan yaşlı ve zengin kimse. 4.
Emsalleri arasında daha güçlü ve kıymetli olanı. 5.
U ygunsuz bir işte ustalık kazanmış kişi. «Hırsız­
ların ağababası.» fi1 ağababası, İm paratorluk sa­
ray teşkilatında harem ağalarının başı.
ağabanu, [Ar. ğabânı / a ğ a b â n ü ^ L tl] {OsT} is. Sarık
için kullanılan ince beyaz ipekli kumaş; abaniye.
ağabeği, [ağa+beg-i] is. Ağabey.
ağabey, [aga > ağa+bey] is. 1. Aile içinde yaşça bü­
o r u M iie iM .m
yük erkek kardeş; abi. 2. Tanıdık ve akrabalar ara­
sında yaşça büyük olanlar. 3. H itaplarda bir kaç yaş
büyük erkeklere saygı ifadesi. 4. B ir meslekte, bir
kurum da daha eski olanlar. 5. B ir okulda üst sınıf­
larda bulunanlar,
ağabeylik, -ği [ağa+bey-lik] is. A ğabey olma hâli;
ağabey durum unda bulunmak. S ağabeylik et­
mek, Ağabey gibi davranıp birini koruyup gözet­
mek.
rafından gelinin erkek kardeşine alman hediye elbi­
se. 2. Uzun süre çalışan işçilerin ve çobanların söz­
leşme süreleri dolduktan sonra da ücretsiz olarak
çalışmaları. 3. B ir işte çalışana ücretinin dışında
verilen bahşiş,
Boyu oldukça yüksek, dalları ve gövdesi ile geniş
alan kaplayan uzun yıllar yaşayan odunsu bitki. 2.
Kereste. 3. Tahta. 4. Odun. 5. Sopa; değnek; sırık;
direk. 6. {eT} 12.000 adım gelen uzunluk birimi;
değnek; fersah [Mühennâ] 7. {eAT} Erkeklik organı.
8. sf. Bu tür bitkiden kesilen odun, tahta ve keres­
teden yapılan; ahşap; tahtadan. 0 ağaç balı, Erik,
kayısı, kiraz gibi ağaçların gövdelerinden akan
yapışkan sıvı; kedi balı.|| ağaç baskı, A ğaç kalıplar
üzerine resim ve desenleri kazıyarak basmak sure­
tiyle elde edilen baskı || ağaç bayramı, Ülke­
mizde ağaçlandırmayı yaygınlaştırmak, ağaç sev­
gisini aşılam ak için her y ıl düzenlenen tören. || ağaç
bakım ı, insan eliyle yetiştirilm iş olan park, bahçe
vb. ağaçların budama, gübrelem e ve zararlılara
karşı korunması işlemleri.\\ ağaç bilim i, bot. Bota­
niğin ağaçları ilgilendiren dalı.|| ağaç biti, Yarım
kanatlılardan sıçram ak suretiyle gezen ağaç para-
ziti. || ağaç çileği, bot. Ilım an iklim kuşağında yeti­
şen gülgillerden bir bitki ve bunun kırmızı renkli ve
hoş kokulu meyvesi; ahududu; frambuaz.\\ ağaç de­
len, zool. {ağız} Ağaçkakan. [DS]|| ağaç denizi, K o­
caeli ile Bolu D ağı arasındaki gür ormanlar.\\ ağaç
engeli, Askerlikte düşman geçişini engellemek için
patlayıcı destekli devrilmiş ağaçlarla yol, köprü
tünel ve geçit gibi yerlerin kapatılması,|| ağaç fulü,
bot. Bahçelerde yetiştirilen iri beyaz çiçekli ağaç­
çık, (Philadelphus).\\ ağaç göğsü, {ağız} Köknar
ağacında biten ve yenen bir m antar türü. [DS]|| a-
ğaç hamuru, K âğıt üretiminde kullanılan lifli m ad­
de. || ağaç hatmi, bot. Ebegümeci fam ilyasından
gösterişli çiçekleri sebebiyle p a rk ve bahçelerde
yetiştirilen kısa boylu ağaççık, (Hibiscus syria-
cus).|| ağaç işçiliği, Ahşaptan yararlanarak kapı,
pencere, tavan ve mobilyalarda yapılan süsle­
m ecilik.|| ağaç kabartan, {ağız} 1. Ilık ilk bahar
rüzgârı. 2. A ğaç kabuklarını yiyen ve un hâline ge­
tiren bir kurt. [DS]|| ağaç kaplam a, İnce ahşap
levhalar yapıştırılarak yapılan süslem e iji.|| ağaç
i m u t m a n . 133 AĞA
karası, Bazı ağaçlardan sızan koyu zam k.|| ağaç ağaçlandırma, [ağaç-la-n-dır-ma] is. Yangın ve ke­
kavunu, bot. Buruşuk ve kalın kabuklu meyvele­ sim gibi sebeplerle yok olmuş orman bitkileri yeri­
rinden reçel ve şekerleme yapılan, y a z kış yeşil ne yeniden ağaç dikerek yeşillendirme işi.
yapraklı olup Akdeniz kıyısı bulunan ülkelerde y e ­ ağaçlandırmak, [ağaç-la-n-dır-mak] g ç l . f [-ır] Boş
tişen orta boylu bir ağaç, (Citrus medica).\\ ağaç ve çıplak araziyi, yol ve bahçe gibi yerlere ağaç
korunması, Ağaçların zarar görm esine sebep olan dikerek yeşillendirmek,
taban suyu, toprak sıkıştırması, yaralanm a ve za­ ağaçlanma, [ağaç-la-n-ma] is. Ağaçlı hâle gelme işi;
rarlılara karşı alınan tedbirler.\\ ağaç kömürü, ağaçla kaplanma,
Odunun yakılm ası suretiyle elde edilen yakacak ağaçlanmak, [ağaç-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] Ağaçlı
maddesi.\\ ağaç kulak, {ağız} 1. Kara sabanın iki hâle gelmek, ağaçlarla donanmak,
yanm a takılan ve kazılan toprağı iki yana atan ağaçlaşma, [ağaç-la-ş-ma] is. 1. Ağaçlaşmak işi. 2.
ağaç parçası. 2. H ayvana y ü k sarılırken ip geçiri­ Don olduğu zaman cam üzerinde ağaç şeklinde dal­
len semerin iki yanında bulunan ağaç çıkıntıları. lı kristallerin oluşması. 3. M etalürjide maden filiz­
[DS]|| ağaç kurbağası, zool. Ağaçlarda yaşayan lerinin yüzeyinde veya içinde görülen ağaç şekilli
küçük yapılı, uzun bacaklı, kuyruksuz bir kurbağa desenler.
türü, (Hyla arborea).|| ağaç kurdu, Ağaçların se­
ağaçlaşmak, [ağaç-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Ağaç
lülozunu kem irerek beslenen kurtçuklar,|| ağaç
hâline gelmek. 2. Ağaç kadar büyümek. 3. (Yeşil
mantarı, Ağaçlar üzerinde yetişen bazitli mantar
tüketilen bitkiler için) kartlaşmak,
türü. || ağaç minesi, bot. Bahçelerde yetişen yapra­
ağaçlı, [ağaç-lı] sf. Ağacı bulunan, üzerinde veya
ğı oyuklu ve karşılıklı eflatun veya mavi çiçekli
kenarında ağaçlar bulunan,
tırmanıcı ıtırlı bitki, (Lantana camara).|| ağaç ol­
mak, 1. Birini uzun süre ayakta beklemek. 2. Uzun ağaçlık, -ğı [ağaç-lık] is. 1. Ağaç kümesi; koru. 2.
süre ayakta durmak.\\ ağaç sakızı, Reçine.\\ ağaç Üzeri ağaçlarla örtülü yer.
sınırı, Yükseklere ve kuzeye doğru giderek ağaçla­ ağaçsı, [ağaç-sı] sf. ve is. Yüksekliği çok olmayan,
rın azaldığı ve boylarının kısaldığı coğrafî nokta­ dibinden dallanan odunsu bitki,
lardan geçtiği varsayılan çizgi. || ağaç şakayığı, ağaçsıl, [ağaç-sıl] sf. 1. Ağaçla ilgili; ağaca ilişkin. 2.
bot. İlkbaharda koruluk yerlerde kırmızı ve beyaz Ağaçlardan m eydana gelen,
çiçekler açan yaban çiçeği. (Anemone coronaria). || ağaçsız, [ağaç-sız] sf. (Yer için) ağaç bulunmayan;
ağaç uğaç, {eAT} Çalı çırpı.\\ Ağaç yaş iken eğilir. çıplak.
İnsan alışkanlıkları küçük yaşlarda kazanır, eğitimi ağağbet, [ak + Ar. ‘akıbet (son)] {ağız} is. Hayırlı
de bu dönemde başlamalıdır.\\ ağaç yongıçı, {eT} son; iyi bitiş; akıbet. [DS]
Dülger. [Mühennâ]
ağal1, [ağıl / ağal] {ağız}is. A çığa yapılan ağıl. [DS]
ağaççı, [ağaç-çı] {eAT} is. Ağaç kesen; oduncu,
ağal2, [Far. âğâl JliT ] (a:ga:l) {OsT} is. 1. Darıltma.
ağaççık, -ğı [ağaç-cık] is. Sapı dibinden itibaren dal­
lara ayrılan, boyu bir metreyi aşmayan odunsu bit­ 2. Kışkırtma. 3. Ağıl. 4. Arı kovanı. 5. Çiğnemeden
kiler. yutma.
ağaççılık, -ğı [ağaç-çı-lık] is. Ağaç yetiştirm e işi. ağalamak, [ağa-la-mak] {ağız} gçsz. fi [-r] [-l(ı)-yor]
ağaçdelen, [ağaç+del-en] is. Ağaçkakan, Zenginleşmek. [DS]
ağalanma, [ağa-la-n-ma] is. Büyüklenm e, ağalık tas­
ağaçkakan, [ağaç+kak-an] is. zool. Ağaç kabukla­
lama.
rındaki böceklerle beslenen gagası güçlü ve tırm a­
nıcı bir kuş, (Picus). ağalanmak, [ağa-la-n-mak] dönşl. fi [-ır] Böbürlenip
caka yapmak; ağalık taslamak,
ağaçkesen [ağaç+kes-en] is. zool. Tırtıl biçimindeki
larvası bitkilerin yapraklarını kemirerek zarar veren ağahk, -ğı [ağa-lık] is. 1. Ağa olm a hâli. 2. A ğa olan
kim seden beklenen davranış; bağışlam a, cömertlik,
kara gövdeli, sarı karınlı, zar kanatlı böcek, (Hylo-
koruyuculuk, olgunluk. 3. {ağız} Düğün zamanı, kız
toma).
babasına oğlan tarafının verdiği para. [DS] 4. {ağız}
ağaçlama, [ağaç-la-ma] is. 1. Ağaçlandırma. 2. Ham
Hamamlarda zenginlerin soyunacağı kafesle bö­
bakır, çinko ve kalayın tane küçültme işlemi sıra­
lünmüş bir kişilik bölme. [DS] S ağalık etm ek, 1.
sında odun koym a işlemi,
Birine iyilik etmek, büyüklük gösterip cömertçe
ağaçlamak, [ağaç-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1. davranmak. 2. {ağız} Bahşiş vermek. [DS]|| ağalık
Ağaçlandırmak. 2. Tahta ile kaplamak. 3. {eAT} So­ hakkı, İm paratorluk devrinde has, zeam et ve tımar
pa ile dövmek, gibi dirlik sahiplerinden birinin ölümü üzerine ta­
ağaçlandırılma, [ağaç-la-n-dır-ıl-ma] is. Ağaç diki­ sa rru f hakkı başka birine devredilirken alınan pa-
lerek yeşillendirilme, ra. || ağalık taslamak, Ağa olmadığı hâlde ağa gibi
ağaçlandırılmak, [ağaç-la-n-dır-ıl-mak] edil. f. [-ır] davranmak; böbürlenm ek|| ağalık tevcihi, İmpara­
Ağaç dikilerek yeşillendirilmek. torluk döneminde devlet görevlilerine veya savaşta
AĞA
yararlı olmuş bir askere bir tımardan ağalık veril­
mesi.
ağaliş, [Far. âğâliş (a:ga:liş) {OsT} is. Saldı­
rıya kışkırtma,
ağan ağacı, [? ağan + ağa(ç)-ı] is. t. bot. Zakkum,
-ağan, [-a-ğan > -e-gen / -eğen / -ağan] yap. e. -*
agan.
ağande, [Far. âğande o-uil] (a:gande) {OsT} sf. 1.
(Yastık, minder vb. için) tepip sıkıştırılarak doldu­
rulmuş. 2. is. Bir tür zehirli örümcek; böy.
ağani, [Ar. uğniyye > ağânî ^U-l] (ağa:ni:) {OsT} is.
Şarkılar; türküler; nağmeler; melodiler,
ağantı, [ak > ağ-(a)ntı] {ağız} is. Sütün üstünde top­
lanan kaymak. [DS]
ağar, -rrı [Ar. ağarr] {OsT} sf. 1. Açık tavırlı, sam i­
mi. 2. (At için) alnında beyaz beneği olan,
ağar, -rrı [Ar. ğurre (atın alnındaki beyaz leke) >
ağarr J-\\ {OsT} sf. 1. (At için) alnında beyaz benek
bulunan. 2. Beyaz; ak. 3. Davranışlarında açık ve
samimi olan. 4. Asil; şerefli; alicenap,
ağaran, [ak > ağar-mak > ağar-an] {ağız} is. 1. Süt ve
süt ürünleri. 2. Uzaktan çok az seçilebilen beyazlık
ya da ışık. [DS]
ağaranlık, [ak > ağar-an-lık] {ağız} is. Keçi, koyun
gibi süt veren hayvanlar. [DS]
ağargan, [ak > ağar-mak > ağ-ar-gan] {ağız} sf. 1.
Rengi uçmuş; ağarmış; solmuş. 2. A ğarmaya baş­
lamış. [DS]
ağarık, -ğı [ak > ağar-ık] sf. Rengi solarak aklaşmış,
ağarma, [ak > ağ-ar-ma] is. Renk solması, aklaşma,
ağarmak, [ak > a(ğ)-ar-mak] gçsz. fi [-ır] 1. Beyaz­
laşmak; aklaşmak; bembeyaz olmak; beyazlanmak;
beyazlaşmak. 2. Rengi solmak, uçmak; kırçıllaş­
mak; kırlaşmak. 3. (Güneş için) doğmadan önce
D ünya’yı aydınlatm aya başlamak. 4. {ağız} (Ekinler
için) olgunlaşmaya başlamak. [DS]
ağartı, [ağar-tı] is. 1. Bir yerde veya eşya üzerinde
beliren aklık; hafif beyazlık. 2. {ağız} Süt ve süt
ürünlerinin genel adı; ayran; katık; kesmik; kay­
mak; kurut; süt. [DS] 3. {ağız} Uzaktan ancak seçi­
lebilen beyazlık ya da ışık. [DS] 4. {ağız} Yara ya da
çıbanın üzerinde görülen beyazlık. [DS]
ağartma, [ağar-t-ma] is. 1. Rengini açma işi. 2. K im ­
yasal maddeler kullanarak dokuma ve kâğıt ürün­
lerinin rengini giderip beyazlatma işi. 3. {ağız} Sa­
rımsak, tuz, ekşi ve zeytinyağı karışımı ile hazırla­
nan sos. [DS] 4. Ağartılmış nesne,
ağartmak, [ağar-t-mak] gçl. fi [-ır] Ağarmasını sağ­
lamak, beyazlatmak.
ağaşte, [Far. âğaşten (bulaşmak) > âğaşte ıxüT ] (a:-
gaşte) {OsT} sf. 1. Bulaşmış; bulaşık. 2. Islanmış;
ıslak.
Û IÜ M IİİM tS Û M .
ağavat, [T. ağa + Ar. ât oljli-T] (aga:va:t) /OsT} is.
Ağalar.
ağayan, [ağa + Far. yân > âğâyân jlj.UT] (a:ga:ya:n)
{OsT} is. Ağalar,
ağayan, [T. ağa + Far. -ân oIj.UT] (aga:ya:n) {OsT}
is. 1. Ağalar. 2. Eskiden saray, tarikat gibi kuruluş­
lardaki yöneticiler. S agayân-ı Bektaşiyân, K apı­
kulu askerlerinden piyade sınıfı olan yeniçerilerin
iist rütbedeki kumandanlarına, ağalarına verilen
ad.
ağayane, [T. ağa + Far. -yâne ^LU-I] (agaya.ne)
{OsT} zf. Ağaya yakışır; ağa gibi; ağaca,
ağaz, [Far. âğâziden (başlamak) > âğâz jli-T] (a:ga:z)
{OsT} is. 1. Başlama. 2. Başlangıç. S ağaz etmek,
(Söz, musiki vb. için) başlamak.\\ ağaz-ı destan,
Destana başlama; mesnevilerde sebeb-i telif bölü­
münden sonra gelen asıl konuya başlama; hikâyeye
başlama.
ağaze, [Far. âğâze ojltT] (a:ga:ze) {OsT} is. Müzik
başlangıcı; fasıl öncesi giriş,
ağazgâh, [Far. âğâzğâh olifjliT] (a:ga:zgâ:h) {OsT} 1.
Başlama yeri ve zamanı; menşe. 2. gök b. Eskiden,
dokuzuncu gök; felek-i atlas. 3. H er şeyin başlan­
gıcı olarak Tanrı,
ağazkâr, [Far. âğâz-kâr jlSjUT] (a:ga:zkâ:r) {OsT}
is. Başlangıç.
ağba, [Ar. âğbâ Lil] (agba:) {OsT} sf. 1. Daha koyu;
en koyu. 2. Daha küt; en küt.
ağban, [ak / ağ + Far. bân (dam)] {eAT} is. Ak çadır.
0 agban iv, {eAT} Büyük çadır; otağ.
ağbani, [Ar. ğabâni , J ^ ] (ağba;ni:) {OsT} I. Çoğun­
lukla sarık için kullanılan ince ipekli kumaş; abani.
2. Bu kumaştan yapılmış giyecek,
ağbaş, [ak-baş / ağ+baş] {ağız} is. Hastalık nedeniyle
tanelerinin içi dolmayan, içlenmemiş buğday başa­
ğı. [DS]
ağbenek, -ği [ak+benek > ağbenek] is. zool. Arpa
yapraklarında görülen kahverengi ağ biçiminde
görüntüsü olan askılı mantar hastalığı, (Pyrenop-
hora teres).
ağbeneklilik, -ği [ağ+ben-ek-li-lik] is. Ağbenekli ol­
ma durumu,
ağber, [Ar. âğber j i - 1] {OsT} sf. Çok tozlu,
ağbes, [Ar. âğbes {OsT} sf. Kül rengi,
ağbiya, [Ar. gabi > âğbiyâ L^l] (agba:) {OsT} is. K a­
lın kafalılar; ahmaklar; budalalar,
ağbörek, [ağ+börek] is. Yörük çuvallarındaki dört­
gen motiflerin çoğunlukta olduğu bir süsleme türü,
ağca, [ağ-ca] {eAT} sf. 1. Akça; biraz ak. 2. is. Atın
alnından burnuna doğru inen beyazlık; akıtma. 3.
O l i B B l t C i SO M U «135
Siyah ve beyaz beneklerin meydana getirdiği alaca
renkli. [DS] S1 ağca ferikler, Erzurum-Kars yö re­
sinde kızlar tarafından oynanan bir türkülü bar.
ağcam, [ağ-ca-m] {eAT} sf. ve is. -*■ ağca,
ağcarak, -ğı [ağ-ca-rak] {eAT} zf. Beyaza yakın; be­
yazımsı; akça,
ağcı, [ağ-cı] is. 1. Ağ yapan veya satan kimse. 2.
Balıkçı teknelerinde ağ atan veya toplayan kimse.
3. Ağla balık avlayan kimse,
ağcık, -ğı [ağ-cık] is. 1. Küçük ağ. 2. bot. Palm iye­
lerde yaprak ve çiçek kınını saran lifler,
ağcılık, -ğı [ağ-cı-lık] is. A ğ yapm a veya ağ ile balık
tutma işi.
ağda, [Ar. 'akide => ağda] is. Pekmez veya şekerli
suya limon katılarak kaynatm ak suretiyle yapılan
macun. S ağda yapmak, Vücuttaki istenmeyen
kılları veya tüyleri ağda yapıştırarak koparmak,
temizlemek.
ağdacı, [ağda-cı] is. 1. Şeker, tatlı ve helva gibi yi­
yecek maddelerini iş yerinde kendisi hazırlayan
kimse. 2. V ücut kıllarını ağda ile temizleyen kişi.
3. mec. İnsana işkence edercesine can sıkan kişi,
ağdalandırma, [ağda-la-n-dır-ma] is. 1. Ağdalı hâle
getirme. 2. Abartma; m übalağa etme,
ağdalandırmak, [ağda-la-n-dır-mak] gçl. f. [-ır] 1.
Bir tatlının şerbetini ağdalı hâle getirmek. 2. Abar­
tılı anlatmak, mübalağa etmek,
ağdalanma, [ağda-la-n-ma] is. 1. Ağdalı hâle gelme.
2. Ağda bulaşma.
ağdalanmak1, [ağda-la-n-mak] ed il.f. [-ır] 1. Ağdalı
duruma getirilmek. 2. dönşl. f. (Tatlı veya şerbet
için) koyu ağda hâline gelmek; koyulmak; kıvamı
artmak. 3. {ağız} Böbürlenmek; kendini naza çek­
mek; ağır satmak. [DS]
ağdalanmak2, [ağda-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] Ağda
bulaşmak.
ağdalaşma, [ağda-la-ş-ma] is. Ağdalı hâle dönüşme,
ağdalaşmak, [ağda-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] (Tatlı ve
şerbet için) kaynatm a sırasında koyuluğu artarak
ağda hâline dönüşmek,
ağdalaştırma, [ağda-la-ş-tır-ma] is. Ağda durumuna
getirme.
ağdalaştırmak, [ağda-la-ş-tır-mak] g ç l . f [-ır] Tatlı­
ların şerbetini bilerek koyulm ak suretiyle ağda du­
rum una getirmek,
ağdalı, [ağda-lı] sf. 1. (Tatlı şerbeti için) koyulaşıp
ağda hâline gelmiş. 2. dbl. (Anlatım için) sık kulla­
nılmayan kelimelerle veya mantık açısından zor
anlaşılır cümleler kullanılarak yapılan. S ağdalı
küfür, Çok ağır hakaretler dolu sövme; okkalı kü­
für; sunturlu küfür.
ağdalık, -ğı [ağda-lık] sf. 1. Ağda yapm aya ayrılmış
olan. 2. Y alnızca pekmez üretilebilecek nitelikteki
üzüm. 3. fız. Düzgün akışlı ve türbülanssız bir sıvı­
AĞF
nın direnci; akmazlık; ağdalılık; viskozite. 4. {ağız}
Şırahane. [DS]
ağdam, [ağ-dam] {eT} is. Boyunduruk [Mühennâ]
ağdık, -ğı [ağ-duk > ağ-dık] is. 1. Eksiklik; hata;
kusur. 2. {ağız} Minnet. [DS] 3. Kötülük. 4. sf. B o­
zuk; hatalı; kusurlu. 5. Çetin; sarp; ağır. 6. {ağız}
(Kişi için) yaramaz; sırnaşık; densiz; münasebetsiz;
nadan. [DS] 7. {ağız} (Ayakkabı, çorap vb. giyimi
için) yanlış; değişik. [DS] 8. {ağız} (Söz için) yakı­
şıksız; yersiz. [DS] 9. {ağız} Dengesi bozuk; bir ta­
rafa doğru eğik. [DS] 10. {ağız} (Koku için) ağır;
pis. [DS] S ağdık ağdık konuşmak, {ağız} Yüksek
sesle, bağırarak konuşmak. [DS]|| ağdık boğaz,
{ağız} Obur; pisboğaz. [DS]|| ağdık gelm ek, {ağız}
Yüksek gelmek. [DS]
ağdırık, -ğı [ağ-dır-ık] {ağız} sf. 1. (Yük için) denge­
siz; dengesi bozuk. 2. Kusur. 3. Tepenin arkası;
görünmeyen yanı. 4. N e oldum delisi; şımarık; ki­
birli. [DS] S ağdırık olmak, Birine y ü k olm ak;
ağır görev üstüne bir de kendi işini yaptırm aya
kalkışm ak
ağdırıklı, [ağ-dır-ık-lı] {ağız} sf. 1. (Yük için) denge­
si bozuk. 2. (Kişi için) aksak; topallayarak yürü­
yen. [DS]
ağdırma, [ağ-dır-ma] is. A ğdırm ak işi.
ağdırm ak1, [eT. ağ-m ak (eğilmek, sarkmak, inmek) >
ağ-dır-mak] gçsz. f. [-ır] 1. (Y ük için) yük hayvan­
larında bir taraftaki yükün diğerinden daha ağır
olması sonucu o tarafa doğru yatm ak veya devril­
mek. 2. (Terazi kefesi için) tartı sırasında kefeler­
den birinin daha ağır olması sebebiyle aşağıda kal­
mak; ibre dengede olmamak. 3. {ağız} Topallamak.
[DS] 4. gçl. f. {ağız} Bir şeyi eğmek; bir yana doğru
meylettirmek. [DS] 5. {ağız} A ğır basmak; çökert­
mek; bozmak. [DS] 6. {ağız} (Suç için) başkasına
yüklemek. [DS] S ağdıran yandan asılmak, Gün­
lük hayatın sıkıntıları içinde bunalmış hâlde iken
birisi yeni bir sıkıntı daha ortaya çıkarmak. «Anne
oyuna gitm ek için spor ayakkabılarını soran çocu­
ğuna çıkışır: -Akşama yem ek yetişecek; ağdıran
yandan asılm a.» || ağdır çöğdür yürümek, {ağız}
Topallayarak güçlükle yürümek. [DS]
ağdırmak2, [eT. ağ-dur-mak (yükseltmek) > ağ-dır-
mak] gçl. f. [-ır] 1. Bir destek veya serene bağla­
m ak suretiyle yukarılara tırm anmasını sağlamak.
«Asmaları çardağa ağdırdı. » 2. {ağız} H avaya doğ­
ru kaldırmak; yükseltmek; omuzlara almak. [DS] 3.
{ağız} (Sürü için) otlatırken yamaca doğru salıver­
mek. [DS] 4. {ağız} Yöneltmek; yönlendirmek; tev­
cih etmek. [DS]
ağdiye, [Ar. ğıdâ > ağdiye ^.JÜ] {OsT} is. Gıdalar;
yenilecek içilecek şeyler,
ağfer, [Ar. ağfer J i . I] {OsT} sf. Affeden. 0 agferü’l-
gafirîn, Affedenlerin en çok affedeni; Allah.
AĞI
-ağı, [-a-ğı > -ağı / -eği] yap. ek. İsim kök ve gövde­ ağıllanma, [ağıl-la-n-ma] is. Ağıla girme veya bir
lerinden isim türeten ek: aş-ağı, kaş-ağı, köz-eği >
kös-eği.
ağı'1, [ağ-ı] {eT} is. 1. İbrişim giyim; ipek elbise [Mü­
hennâ] 2. A ltın ve gümüş sırmalı ipek kumaş.
ağı2, [eT. agu > ağu > ağı] is. Zehir; baldıran; sem;
siyanür; toksin; zıkkım, S1 ağı ağacı, {ağız} Zak­
kum. [DS]|| ağı bardağı, {ağız} Sinirli; aksi; titiz.
[DS]|| ağı böceği, Çamkesen böceği. || ağı çalısı, ağım, [ağ-ım] {ağız} is. Ayağın parm aklar ile bilek
{ağız} Zakkum. [DS]|| ağı çalmak, {ağız} 1. Zehir­
lenmek. 2. Acılaşmak; bozulmak; zehirleşmek. 3.
Bir şeyin üzerine zehir sürmek. [DS]|| ağı çiçeği,
{ağız} Zakkum. [DS]|| ağı gibi, 1. Çok acı, keskin ağın, [ağ-ın] {eT} sf. 1. Dilsiz. [Mühennâ] 2. {ağız}
(yiyecek). 2. İnsanı aşırı derecede üzen (söz).\\ ağı
içmek, 1. Zehir içmek. 2. Çok acı bir şey i.çmek,\\
ağı kurdu, İspanyol sineği (Lytta vesictora).|| ağı
otu, bot. Maydanozgillerden gövdesi mor benekli,
çok parçalı büyük yapraklı, şemsiye biçiminde kü­
çük beyaz çiçekler açan, tohumlarında zehirli bir ağınm ak1, [ağ-mak > ağ-m-mak] {eT} dönşl. fi [-ur]
alkaloit bulunduran yüksek gövdeli otsu bir bitki;
baldıran, (Conium maculatum)\\ ağısını almak, ağınmak2, [ağ-m-mak] dönşl. fi [-ır] {ağız} 1. (At ve
{ağız} Acısını gidermek; sızısını dindirmek. [DS]
ağıcık, -ğı [ağı-cık] {ağız} is. bot. Zakkum. [DS]
ağıl, [eT. ağ-ıl / eAT ağ-ul] is. 1. Koyun ve keçi sü­
rülerinin etrafı çit çevrili gece barınağı; ağal; avul;
ayil. 2. Ayevi; hâle. 3. gnşl. Sürü. 4. {ağız} Eve ya­
kın yerde etrafı çitle çevrili sebze bahçesi. [DS] S
ağıl tutmak, {ağız} 1. Tarlanın kenarlarını dikenli
çalılarla çevirmek. 2. Hayvanlar için açık havada ağır, [eT. ağ-mak (ağır gelmek) > ağ-ar > ağ-ır > ağ­
barınak hazırlamak. [DS]|| ağıl oğlanları, İmpara­
torluk döneminde kasaplara ve celeplere yardım
eden esnaf grubu.\\ ağıl yapmak, Biçilen ekini, ya
da mısırı üst üste demetler hâlinde koyarak ay gibi
yerleştirmek.
ağılama, [ağı-la-ma] is. Ağı vererek zehirleme,
ağılamak, [ağı-la-mak] gçl. f. [-r] 1. Zehirlemek. 2.
Yiyecek ve içecek maddesinin içine zehir koymak.
3. Bitkileri ve hayvanlan zararlılara karşı ilaçla­
mak. 4. mec. Aldatmak, yanlış yönlendirmek,
ağılanma, [ağı-la-n-ma] is. Zehirlenme,
ağılanmak, [ağı-la-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] 1. Ze­
hirli olduğunu bilmediği bir şeyi yiyip içm ek su­
retiyle zehirlenmek. 2. edil. f. Biri tarafından zehir­
lenmek. [DS]
ağılatma, [ağı-la-t-ma] is. A ğılama işi yaptm na.
ağılatmak, [ağı-la-t-mak] gçl. f. [-ır] 1. Zehirleme
işini bir başkasına yaptırmak. 2. İlaçlama yaptır­
mak.
ağılı, [ağı-lı] sf. Y apısında zehir bulunan veya içine
zehir katılmış. S ağılı bitkiler, Yapısında bulunan
zehirli madde ile yiyenleri zehirleyen bitkiler.\\ ağılı
böcek, Kınkanatlılardan madenî parlak renkte etçil
bir böcek. (Carabus).
ağıllamak, [ağıl-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] Sürüyü
sağm ak üzere ağıla kapamak. [DS]
I M I K M .m
araya toplanma,
ağıllanmak, [ağıl-la-n-mak] dönşl. fi [-ır] 1. (Sürü
için) toplanarak ağıla girmek. 2. (Sürü için) ağıla
girmiş gibi bir arada toplanıp beklemek. 3. (Ay
için) etrafında beyaz halka oluşmak; hâlelenmek. 4.
{ağız} Çıbanın çevresi çember biçiminde kızarmak.
[DS]
arasında kalan tüm sek kısmı. [DS]
ağımlı, [ağ-ım-lı] {ağız} sf. (Ayak için) üstü çok
tümsek, ağımı fazla. [DS]
Yaşlı; ihtiyar. [DS] 3. {ağız} Daha fazla. [DS] 4.
{ağız} is. Aşk; sevda. [DS]
ağınma, [ağ-m-ma] is. (Hayvanlar için) çayır veya
yum uşak toprak üzerinde yatıp yuvarlanma işi; ağ­
nama.
Yukarı çıkmak. [Mühennâ]
eşek vb. için) çayırlık veya yum uşak topraklı yer­
lerde yatıp yuvarlanm ak suretiyle sırtını kaşımak;
ağnamak. 2. (Soğukta donan ve birden sıcağa tutu­
lan eller için) çok sızlamak. 3. Rengi uçmak; benzi
solmak. [DS]
ağınm ak3, [ağ-m-mak] dönşl. fi. [-ır] {ağız} Açlıktan
ölmek. [DS]
ır] sf. 1. H afif olmayan; yerinden zor oynatılan;
tartı bakım ından ağırlığı çok olan; battal; sakil. {eT}
(aynı) [Mühennâ] 2. Taşınması, kaldırılm ası güç
olan. 3. (Hız için) yavaş. 4. (Kişi için) hareketleri
yavaş olan. 5. (İş için) yapılam ayacak derecede
güç. 6. (Söz veya davranış için) nezaket kuralları
dışma çıkan; onur kırıcı; yaralayıcı. 7. (Hastalık
için) sağlık açısından tehlikeli olan; vahim. 8. (Ki­
şi) davranışları dengeli; ciddi; olgun; terbiyeli; otu­
raklı; aklı başında. 9. (Yemek için) sindirilmesi
güç. 10. (Eser için) anlaşılması zor ve karmaşık
olan. 11. (Eşya için) değeri çok; pahalı. 12. (Koku
için) keskin ve rahatsız edici. 13. Y oğunluğu yük­
sek. 14. Çapı ve boyutları büyük. 15. (Uyku için)
derin; çevreden habersiz olan. 16. (Kulak için)
işitme güçlüğü olan. 17. Çetin. 18. {ağız} (Kişi için)
saygıdeğer; şerefli; itibarlı. [DS] 19. zf. Ağırlığını
hissettirecek biçimde. 20. Kişinin dayanma gücünü
aşacak derecede. 21. Y avaş olarak. S1 ağır ağır,
Yavaş yavaş; sakin salan. \\ ağır aksak, Pek yavaş;
düzensiz olarak; gecikm eli.|| ağır aksak semaî,
Türk müziğinde dokuz zamanlı altı vuruşlu yavaş
tempolu küçük bir usul. || ağıra satmak, Çok naz­
lanmak, değerini olduğundan fa zla göstermek. j|
ağır ayak, {ağız} i. Doğumu yakın hamile kadın. 2.
Tembel; vurdumduymaz. 3. Yavaş yavaş; ağır ağır.
[DS]|| ağır ayak gün, {ağız} Kutsal gün. [DS]|| ağır
8T(jffiH lifflKCE SÛEbÜK. 137
basmak, 1. Yük olarak daha ağır gelmek. 2. Etkisi
daha çok olmak. 3. Nüfuzlu olmak. 4. Üstün gel-
mek. || ağır canlı, {ağız} 1. (Kadın için) doğurması
yakın. 2. Tembel, uyuşuk; geç davranan; ihmalkâr.
[DS]|| ağır canlılık, Tembellik; uyuşukluk.\\ ağır
çekim, Gösterim sırasında aslından daha yavaş
oynatacak şekilde özel çekim yöntem i.|| ağır çek­
mek, Tartıda daha ağır gelmek.\\ ağırdan almak,
1. B ir işi gönülsüz yapmak. 2. Nazlanmak.\\ ağır
davranmak, Yeteri kadar önem vermemek,]] ağır
deniz, D algalar arasında büyük çukurluklar mey­
dana getiren ve gem iyi yıpratan fırtın a lı denizin
durum u.\\ ağır dil kullanmak, Kırıcı, sert ve küçül­
tücü sözler söylemek.\\ ağır divan rahtı, A ltın işle­
meli uzun eyer örtüsü. || ağır dolu, (Kürek çekiş
için) kürekleri suya derince daldırarak yavaş yavaş
vücut hamlesi ile yapılan.]] ağır duym ak (işitmek),
İşitme organlarındaki rahatsızlıktan dolayı az işit­
mek.]] ağır elli, 1. Vurduğu zam an etkisi fa zla olan.
2. {ağız} Borcunu geç ödeyen; elinden kolay kolay
para çıkmayan. [DS]|| ağır ellilik, E li ile vuruldu­
ğunda etkisinin fa zla olma durumu.]] ağır endam
fıstıkî makam, argo. Yavaş ve acele etmeden; sal­
lanarak; istifini bozmadan.]] ağır engini, {ağız}
Nezle. [DS]|| ağır gel, argo. Yavaş ol, haddini bil;
ayağım denk al.]] ağır gelm ek, 1. Söz ve davranış­
lardan onuru yaralanmak. 2. Gücünün üstünde bil­
işle karşılaşmak.|| ağır gitmek, N orm al temposun­
dan daha yavaş çalışmak; yavaş yapm ak; aksa­
mak.]] ağır gün, {ağız} K utsal gün. [DS]|| ağır hapis
cezası, huk. Altı ayı geçen bütün hürriyeti bağlayıcı
cezalar.\] ağır hastalık, D urum u ciddi ve tehlikeli
hastalık.]] ağır hidrojen, Çekirdeğinde bir nötron
bir proton bulunan ve D öteryum adı verilen H idro­
jenin izotopu]] ağırına gitmek, Zoruna gitmek,
kırılmak, gücenmek.]] ağır iş, Çalışma şartları zor
ve tehlikeli /.y.|| ağır işçi, 1. Z or ve tehlikeli işlerde
çalışan işçi. 2. argo. Genelev kadını.\] ağır kaç­
mak, Saygı sınırını aşacak derecede kırıcı konuş­
mak.]] ağır kanlı, D avranışları insanı bezdirecek
kadar yavaş olan.]] ağır konuşm ak, Birinin onuru­
nu kıracak veya onu küçük düşürecek sözler söyle­
mek; hakaret etmek.]] ağır kayıp, Çok fa zla ölüm
ve yaralanma olması. || ağır küre, jeol. Dünyayı
meydana getiren katmanlardan en içte bulunan
sıcak ve ağır kısım]] ağır lokma, Altından kalkıl-
ması ve başarılması güç bir 7,?.|j ağır misafir,
Önem verilen, saygıdeğer m isafir.|| ağır otlatma,
Bir mera otunun yarısından çoğunun hayvanlara
yedirilmesi.]] ağır para cezası, huk. Miktarı fa zla
olan para cezası]] ağır sanayi, ekon. Üretim araç­
larım, makine yapan m akineleri üreten sanayi]]
ağır semai, müz. K lasik Türk müziğinde birinci,
ikinci ve dördüncü mısraları aynı, meyan adı veri­
len üçüncü mısraı değişik makamda besteli ağır bir
usul. || ağır sıklet, Bazı spor dallarında kiloca en
AĞI
üst kademede bulunan kategori. || ağır söz, Saygı
sınırını aşacak derecede, kırıcı, gücendirici söz;
hakaret]] ağır su, kim. Hidrojenin izotoplarından
olan D öteryum ile Oksijenden meydana gelen su
renk ve kıvamında bileşik; D20 || ağır suç, huk.
Cürüm.|| ağır taban, {ağız} Tembel; vurdumduy­
maz. [DS]|| ağır tav, {ağız} Sürerken toprağı sabana
yapışacak kadar çamur hâlinde olan tav. [DS]||
ağır top, 1. Çapı 105 m m 'den büyük olan ateşli si­
lah. 2. mec. Toplumda sözü geçen, etkisi olan kişi;
nüfuzlu kişi.|| ağır toprak, Sürülmesi zo r bünyesin­
de yüzde otuzdan fa zla kil bulunduran toprak. |] a-
ğır uyku, Kolayca uyanılmayacak kadar dalgın ve
derin uyku.]] ağır yağ, Gres.
ağırbaşlı, [ağır+baş-lı] sf. 1. (Kişi için) ölçülü davra­
nan, olgun; ciddi; vakur; dingin; dölek; efendi;
müteenni; rabıtalı; temkinli; vakarlı; vakur. 2. (El­
bise için) klasik ölçülerde olan, göze batıcı, yadır­
gatıcı olmayan,
ağırbaşlılık, -ğı [ağır+baş-lı-lık] is. Saygınlık, soylu­
luk kazandıran, olgunluk duygusu veren davranış
ölçülülüğü; vakar; onurluluk; ciddiyet; ağırlık; cid­
dilik; oturaklılık,
ağırçuk, [ağur-çak > ağır-çuk] {eT} is. Ağırşak. [Mü-
hennâ]
ağırdan, [ağır-dan] zf. Yavaş ve dikkatli olarak,
ağırkanlı, [ağır+kan-lı] sf. ve zf. Yavaş hareket eden,
uyuşuk.
ağırkanlılık, -ğı [ağır+kan-lı-lık] is. Yavaş davran­
ma; uyuşukluk,
ağırlama, [ağır-la-ma] is. 1. M isafire ikramda bulun­
ma; saygı gösterme; itibar etmek. 2. Bazı halk o-
yunlarm ın ağır oynanan ilk bölümü. 3. müz. Klasik
Türk müziğinde Yürük aksak olan ritmik biçim. 4.
Halk müziğinde, düğünlerde gelin veya damat kar­
şılamalarında çalınan kıvrak hava. 5. Orta oyunun­
da, oyun başlamadan önce zurna ve çifte nara ile
çalınan parça,
ağırlamak, [ağır-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı) -yor] 1.
M isafire itibar edip ikramda bulunmak; eğlendir­
mek; ikram etmek; izaz etmek; kabul etmek; konuk
etmek; konuklamak; m isafir etmek; ululamak. 2.
Saygı göstermek,
ağırlanma, [ağır-la-n-ma] is. 1. A ğırlanmak işi. 2.
Kendisine ikram edilme,
ağırlanmak, [ağır-la-n-mak] edil. f. [-ır] 1. Ağırla­
m ak işi uygulanmak. 2. M isafir olduğu yerde saygı
ve itibar görmek; kendisine ikramda bulunulmak,
ağırlaşma, [ağır-la-ş-ma] is. Ağırlaşmak işi; ağır du­
ruma gelme.
ağırlaşmak, [ağır-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Ağırlığı
artmak. 2. mec. Hızı ve temposu yavaşlamak. 3.
İşler baş edilemez hâle gelmek. 4. (Hasta için) du­
rumu kötüleşmek. 5. (Hamile kadın için) doğumu
yaklaşmak. 6. Hareketlerinde dikkatli ve ölçülü
AĞI Ö T Ü M IÜ B liC t SÖ ZLÜ K , « s
davranır olmaya başlamak. 7. (Hava, ortam vb. ağırsak2, -ğı [ağırşak > ağırsak] {ağız} is. Koyunların
için) sıkıcı ve bunaltıcı hâle gelmek. 8. İçi karar­ doğurm aya yakın şişen memesi. [DS]
mak, karamsarlaşmak. 9. (Yiyecek için) bozulmaya ağırsama, [ağır-sa-ma] is. Ağırsam ak işi.
yüz tutmak. 10. (İnsan organları için) görevini ya­ ağırsamak, [ağır-sa-mak] gçsz. f. [-r] [-s(ı) -yor] 1.
pamaz hâle gelmek, Birine istemediğini belli edecek şekilde soğuk dav­
ağırlaştırma, [ağır-la-ş-tır-ma] is. Ağır hâle getirme ranmak. 2. Yavaş davranmak; savsaklamak. 3.
eylemi. Kendi görevi olmadığını düşünmek; yüksünmek. 4.
ağırlaştırmak, [ağır-la-ş-tır-mak] gçl. f [-ır] 1. Ağır {ağız} (Yiyecek için) kokmaya, bozulm aya yüz
hâle getirmek; ağırlaşmasına sebep olmak. 2. mec. tutmak. [DS]
Yavaşlatmak; hızını azaltmak, ağırsınmak, [ağır-sı-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] 1.
ağırlatma, [ağır-la-t-ma] is. Ağırlatm ak işi. Bir işi ağır bulmak; ağır saymak. 2. Yüksünmek;
ağırlatmak, [ağır-la-t-mak] gçl. f. [-ır] Ağırlanm ası­ angarya saymak. 3. Hakaret saymak; ağırına git­
nı sağlamak. mek; alınmak. [DS]
ağırlayış, [ağır-la-y-ış] is. A ğırlamak işi ve biçimi, ağırşak, -ğı [eT. ağır-çak > ağır-şak] is. 1. H er türlü
ağırlık, -ğı [ağır-lık] is. 1. Yerçekiminin bir cisim yassı ve değirmi nesne. 2. Değirmen, kirman, kağ­
üzerindeki etkisi. 2. Ağır olm a hâli; sıklet. 3. Kıy­ nı, çadır gibi alet ve düzeneklere ağırlık merkezini
metli olma hâli. 4. Saygıya değer oluş; vakar; hür­ aşağı indirm ek amacıyla takılan ortası delik ağırlık
met. 5. Sıkıntılı ve bunaltıcı durum. 6. Organlarda­ diskleri. 3. M eme ucunu çevreleyen koyu renkli
ki uyuşukluk, hâlsizlik veya ağrı gibi hâller. 7. dairesel kısım. 4. Çıbanın etrafında beliren yuvar­
Toplum içinde etkisinin fazla olması durumu. 8. as. lak sertlik. 5. Çadır direğinin tepesine konulan de­
Sefere çıkan ordunun donatımı için gerekli olan ğirmi başlık. 6. Diz kapağı kemiği. 7. Emzik ile
cephane, yiyecek, giyecek vb. malzemelerin tümü. şişe arasına konulan plastik yuvarlak, fi3 ağırşak
9. Ağırbaşlı olma hâli; vakar. 10. Oğlan tarafının taşı, Saatlerde balans üstündeki maşayla bağlantı­
gelin olacak kıza çeyiz hazırlığı için verdiği para. y ı sağlayan itme tırnağı.
11. Yük; sorumluluk; külfet. 12. Önem. 13. Yavaş ağırşaklanma, [ağırşak-la-n-ma] is. Ağırşaklanmak
davranma hâli; betaet. 14. {eAT} İkram; atiyye; he­ işi.
diye. 15. {ağız} Bütün ev eşyası. [DS] 16. {ağız} ağırşaklanmak, [ağırşak-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] 1.
Yaylaya çıkarılan eşyanın tümü. [DS] ö ağırlığın­ Ağırşaklı hâle gelmek, ağırşak takılmak. 2. Çıbanın
ca altın etmek, Kusursuz ve değerli olmak.|| ağır­ etrafında yuvarlak bir sertlik olmak. 3. (Ergenlik
lığını koymak, İsteğini elde etmek için, dilediği dönemine giren kız çocukları için) göğüsleri büyü­
karan aldırabilmek için yetkisini ve nüfuzunu kul- meye başlamak,
lanmak.\\ ağırlık basmak, Uykuda kâbus görmek.|| ağış, [ağ-ış] is. Ağma, yukarılara çıkma işi ve biçimi,
ağırlık bitirmek, {ağız} Düğünden önce kız ve oğ­ ağıştırm ak, [an-mak > an-ış-tır-mak > ağış-tır-mak]
lan tarafı bir araya gelerek yapılacak işleri görüş­ {ağız} gçl. f. [-ır] 1. Üstü kapalı anlatmak; ima et­
mek, karara bağlamak. [DS]|| ağırlık çökmek, mek. 2. Dolayısıyla duyurmak. [DS]
Üzerine bir uyuşukluk, bir hâlsizlik gelmek, uykusu ağıt1, -dı [ağ-mak (ağlamak) > ağ-ıt] is. 1. Ölünün
gelmek. || ağırlık kazanmak, Önem bakımından ilk ardında onun iyiliklerini sayan övgülü şiir; ağlama;
sıralara geçmek. || ağırlık merkezi, 1. fız. Bir cis­ deme; mersiye; sağu. 2. Toplum üzerinde büyük
min bütün noktalarına etki eden y e r çekimi kuvve­ etkisi olan felaketler için yazılmış şiir. 3. gnşl. A ğ­
tinin bileşkesinin uygulama noktası. 2. Üzerinde layıp sızlama; dövünerek feryat etme. 4. Gelin gi­
durulan konunun en önemli noktası, özü; ana fikri. || den kızın ardından ağlaşarak söylenen şiir. 5. Be­
ağırlık olmak, Yük olmak.\\ ağırlık vermek, Bütün beğin yüksek sesle ve uzun uzun ağlaması. S ağıt
dikkatini ve gayretini yoğunlaştırmak. etmek, {ağız} Bir ölüm dolayısıyla sürekli ağlamak.
ağırlıklı, [ağır-lık-lı] is. 1. Önemi olan. 2. Yoğunlaş­ [DS]|| ağıt koparmak, Bir öliim dolayısıyla sürekli
tırılmış. «Fen ağırlıklı program uygulanıyor.» ağlamak, || ağıt tutmak, Ölünün ardından makamla
ağırmak, [eT. âkır-mak [T.Tekin] > ağır-mak] {eAT} övücü sözler söylemek.\\ ağıt töreni, İran ’da Hz.
gçsz. f. [- ıı] (Hayvan için) bağırmak; böğürmek; Peygamberin torunları Haşan ve Hüseyin'in katli
anırmak. y ıl dönümlerinde düzenlenen dövünme törenleri.\\
ağıt yakmak, Bir ölüm veya acıklı olay için şiir
ağırra, [Ar. ğarır > ağırrâ I>1] (agırra:) {OsT} is. De­
söylemek. || ağıt yitirmek, {ağız} Acıklı bir olayı
neyimsizler; tecrübesizler; acemiler, ağlaya ağlaya anmak. [DS]
ağırrak, -ğı [ağır-rak] {ağız} s f Az ağır; ağır sayıla­ ağıt2, [an > ağ-ıt] {ağız} is. İki tarlayı birbirinden ayı­
bilecek; ağırca. [DS] ran set; an. [DS]
ağırsak1, -ğı [ağır-sa-k] {ağız} sf. 1. Ağır davranan; ağıtJ, [ang-ut] {ağız} is. zool. Bir tür ördek; angıt.
yavaş giden. 2. Topal koyunlardan ibaret sürü. [DS] [DS]
OlfflliUCfSOa::; . 1»
ağıtçı, [ağıt-çı] is. 1. Ölen kişinin ardından ağıt ya­
kan ve bu yolda para kazanan kimse; ağlayıcı; yas­
çı; sağucu. 2. {ağız} Gelin giden kızın ardından m e­
ziyetlerini sayıp dökerek ağıt yakan ve orada bulu­
nanları ağlatan kimse. [DS]
ağıtlama, [ağıt-la-ma] is. Ölen bir kim seyi anmak i-
çin düzenlenen törenlerde yapılan övücü sözler ve
ölen hakkında yazılan yazılar,
ağıtlamak, [an-ıt-la-mak] {ağız} g ç l.f. [-r] [-l(ı)-yor]
El kol ve vücut hareketleri ile karşısındakini sakın­
dırmak. [DS]
ağıtmak1, [ağ-ıt-mak] {ağız} gçsz. f. [-ır] Ölen kişi­
nin iyiliklerini sayıp dökmek. [DS]
ağıtmak2, [an-ıt-mak] {ağız} gçsz. f. [-ır] Hiç görm e­
diği ve bilmediği bir çevrede şaşkınlıktan ve yol
bilmezlikten dolayı kendinden geçmiş gibi çevreye
bakınmak; hayranlıkla seyretmek. [DS]
ağıye, [Ar. ağıye ^ I] (a:gıye) {OsT} is. İçine su bi­
riken çukur; gölcük.
ağız1, -ğzı [eT. ağ-ız / ağ-z > ağız] is. 1. Vücudun baş
kısmının ön alt tarafında bulunan sindirim sistemi­
nin başlangıcı, tat alma, nefes alıp verme ve ko­
nuşma gibi fonksiyonları yerine getiren organ. 2.
gnşl. Dudaklarla beraber ağzın dış sınırı. 3. İçine
bir şey konup çıkarılan nesnelerin giriş kısmı; açık­
lık. «Küfenin ağzı.» 4. N ehirlerin denizlere dökül­
dükleri yer. 5. Yolların birleştiği yer. 6. Kesici alet­
lerin keskin tarafı. «Bıçağın ağzı.» 7. Başlangıç
kısmı. «Vadinin ağzı.» 8. Kenar; kıyı. 9. Defa; ke­
re; kez; parti. 10. Boş ve ciddi olmayan sözler. 11.
Konuşma biçimi, bir meslek mensubunun ifadesi.
«Bırak bu politikacı ağızlarını.» 12. dbl. Bir dilin
farklı bölgelerde değişik söyleyişlere dayanan he­
nüz yazı diline geçmemiş konuşm a biçimlerinden
her biri. «Aydın ağzı. Kastamonu ağzı. Erzurum
ağzı.» 13. İnşaatlarda kesik koni biçimindeki boş­
luklar. 14. jeol. Bir volkanın krateri. 15. {ağız} Or­
mandan açılmış boz tarla. [DS] 16. {ağız} Bir hav­
zaya bakan dağ yamaçları; aklan. [DS] 17. {ağız}
Ekin biçerken orakçı ya da tırpancının biçmeye ilk
başladığı yer. [DS] 18. {ağız} Birkaç tarlanın bir
arada bulunduğu tarım bölgesi. [DS] 19. {ağız} Uç;
kenar; kıyı. [DS] 20. {ağız} Budanan bağ çubuğunun
göze kadar kuruyan kısmı. [DS] 21. {ağız} müz. M u­
siki makamı; ezgi. [DS] ® ağız ağza, Hiç boş ye r
kalmayacak kadar dolu olmak. |[ ağız açıklığı, dbl.
Sesleri çıkarırken alt ve üst çenenin birbirinden
ayrılma durumu; ses yolunun açıklık derecesi. ||
ağız açkısı, Balıkçıların olta iğnelerini çıkarırken
balıkların ağzm ı açmakta kullandıkları yaylı tel. ||
ağız ağrısı, tıp. Çocuklarda görülen ağız yaraları. ||
ağız ağza verm ek, 1. Birbirine yakın durup gizli
gizli konuşmak. 2. {ağız} Çene yarıştırmak. [DS]|j
ağız alışkanlığı, Çok söylemekten veya başka p si­
kolojik etkiler altında bellenmiş bir sözü, düşünce
AĞI
mahsulü olmaksızın yerli yersiz tekrar etme duru­
mu; dil pelesengi. j| ağız aramak, Tuzak sorularla
birinin niyetini, sırrını öğrenecek şekilde konuş­
m ak.|| ağza tat, boğaza feryat, Yiyeceklerin azlı­
ğ a ağız atmak, Övünmek.'] ağız avlamak, {ağız}
Birinin bir konuda ne düşündüğünü öğrenmek;
ağız aramak. [DS]|| ağız ayırmak, {ağız} Aptal ap­
tal bakmak. [DS]|| ağız bağı, {ağız} 1. Çuval ağzını
bağlamakta kullanılan ip veya sicim. 2. H arm an­
daki öküzlerin sap yem elerini önlem ek için ağızla­
rına bağlanan ip. 3. Güreşlerde develerin ağızları­
nı bağlamakta kullanılan ip. 4. Yalancı şahide veri­
len ücret, rüşvet. 5. İstenilen bir kızın verilmesine
karşı çıkan yakınlarına erkek tarafınca verilen he­
diye. [DS]|| ağız birliği etmek, Anlaşarak, ortakla­
şa davranmak.\\ ağız bozukluğu, Hakaret etme,
küfür etme, ayıp sayılan sözleri söylemeyi alışkan­
lık edinmiş olma hâli.|| ağız burun birbirine ka­
rışmak, Yüzünde yorgunluk ve öfke izleri bulun-
mak. || ağız dabıştısı, {ağız} Konuşma biçimi; anla­
tım tarzı. [DS]|| ağızda dağılmak, (Yiyecek m adde­
si için) çok taze ve yum uşak olmak. || ağız dadı,
{ağız} Bıkkınlık; usanç. [DS]|| ağız dağıtmak, {ağız}
Ağzına geleni söylemek; küfretmek; ağız bozmak.
[DS]|| ağız dalaşı, Karşılıklı atışma; sözlü kavga;
kırıcı sözlerle yapılan kavga]| ağızdan ağza, Sözlü
olarak, herkes birbirine söyleyerek yayılmak. ||
ağızdan ağza düşmek, {ağız} H erkes tarafından
duyulmak; dile düşmek. [DS]|| ağızdan dolma, (Tü­
fek, top vb. silah için) barut ve saçmanın namlunun
ağzından sırayla yerleştirildiği ve sıkıştırıldığı tür­
den olan. || ağızdan gububuk akmak, {ağız} Çok
çirkin, iğrenç sözler söylemek. [DS]|| ağızdan
kapma, Dinleyerek bilgi edinm e.|| ağız davıştısı,
{ağız} Konuşm a biçimi; anlatım tarzı. [DS]|| ağız
değişikliği, Uzun süredir yenilen yem eklerde bir
değişiklik yapma.\\ ağız değiştirmek, Yerine ve
zam anına göre söylediklerini değiştirmek, yalan
söylemek]] ağız dil vermem ek, Ağır hastalık dola­
yısıyla konuşamamak]\ ağız dolusu, Ağızdan çıka­
bilecek kadar, ağzın alabildiği kadar. || ağız eğmek,
{ağız} Bir kişinin sözlerini alaylı biçimde söylemek.
[DS]|| ağız ellemek, {ağız} Birinin bir konuda ne
düşündüğünü öğrenmek; ağız aramak. [DS]|| ağız
eskitmek, Boş yere aynı şeyleri tekrar edip dur-
mak.\\ ağız etmek, {ağız} Gerçeği söylememek; iç­
ten konuşmamak. [DS]|| ağız gevelemek, {ağız} Sö-
zii cesaret gösterip de tam olarak söyleyememek.
[DS]|| ağız gevşekliği, Sır tutamamak, boşboğaz­
lık'.|| ağız kâhyası, Başkasının konuşmasına karışıp
onu istediği gibi konuşmaya yönlendirm eye çalı­
şan]|| ağız kalabalığı, Kandırm ak için birbirini,
tutmaz ve çabuk çabuk söylenen sözler]\ ağız ka­
labalığına getirmek, Çabuk çabuk konuşarak biri­
ni kandırmaya yeltenmek.\\ ağız karası, Konuşmak
suretiyle yapılan bozgunculuk, fitne. || ağız kavafı,
AĞI
{ağız} Geveze; çalçene. [DS]|| ağız kabağı, {ağız}
Testiye su koym ak için huni yerine kullanılan su
kabağı parçası. [DS]|| ağız kavalı, Birini kandır­
m ak için çok konuşan.\\ ağız kavgası, Sadece söz­
lerle yapılan kavga. || ağız kirası, {ağız} Ramazanda
yem ek veren kimsenin, davetlilere yem ek sonunda
verdiği para; diş kirası. [DS]|| ağız kokusu, 1. Bi­
rinin çekilmez, sıkıntı veren sözleri ve istekleri. 2.
{ağız} Küfür; iğrenç ve kötü söz. [DS]|| ağız kul­
lanmak, T a ra f tutacak biçimde veya çıkar sağla­
ya ca k şekilde gerçeği saptırarak konuşmak. || ağız
kuruluğu, tıp. Çoğunlukla yaşlılarda ve psikopat­
larda görülen tükürük salgısının azlığı.|| ağızları
uymak, Farklı kişilerin aynı olay hakkında söyle­
dikleri birbirini tutmak, desteklemek.\\ ağız marjı,
matb. Kitaplarda dış kenar boşluğu. || ağız nişanı,
Sözle yapılan nişan; söz kesme. || ağız öğretmek,
{ağız} Öğüt vermek; akıl vermek. [DS]|| ağız ökiin-
mek, {ağız} Bir kişinin sözlerim alaylı biçimde söy­
lemek. [DS]|| ağız persengi (pelesengi), Zaman
zam an yersiz olarak tekrarlanan söz.|| ağız salla­
mak, Boşa zaman harcamak; oyalanmak.\\ ağız
satmak, Övünmek, yüksekten atmak. || ağız suyu,
Salya, tükürük.\\ ağız şakası, Sözle takılma.|| ağız
tadı, 1. D irlik düzenlik içinde yaşam ak; rahat; hu­
zur; afiyet, sağlık; şenlik. 2. {ağız} folk. Nişan ve
düğünlerde oğlan tarafının kız evine gönderdiği
tatlı, şeker ve çerez cinsi hediyeler. [DS] 3. Bay­
ramlarda, nişanlının oğlan tarafına gönderdiği
hediyeler. 4. Ölüm günü, ölü evine gelen kadınlara
verilen helva, ekmek, şerbet vb. şeyler. 5. {ağız}
fo lk. Göz aydına, tebrike gelenlere tutulan şeker.
[DS] 6. {ağız} En çok sevilen ve yenm esi için en so­
na bırakılan yemek. [DS]|| ağız tadı ile satmak,
{ağız} Uygun fiya tla satmak. [DS]|| ağız tadı ver­
mek, {ağız} İyi bir şey vaat etmek. [DS]|| ağız tadıy­
la, H uzur ve güvenlik içinde.\\ ağız tam burası
çalmak, 1. Sözle oyalamaya çalışmak; boşboğazlık
etmek. 2. Soğuktan çenesi birbirine vuracak şekilde
titremek.|| ağız tatlılığı, {ağız} Nişan töreninden
sonra oğlan tarafından çağrılılara içirilen şerbet
y a da şekerli kahve. [DS]|| ağız tütünü, Ağızda çiğ­
nem ek için üretilmiş tütün. || ağız verm ek, {ağız} 1.
Ö ğüt vermek; akıl vermek; kışkırtmak. 2. Söz ver­
mek; vaatte bulunmak. 3. Büyüğe karşı gelmek;
karşılık vermek. 4. Sır vermek; açığa vurmak. 5.
Bitkilerin köküne toprak doldurmak. 6. K esici ale­
tin ağzına yeniden çelik koydurtmak; çelikletmek;
ağızlatmak. [DS]|| ağız yanşam ak, {ağız} B ir kişi­
nin sözlerini alaylı biçimde söylemek. [DS]|| ağız
yapm ak, 1. Karşısındakini kandırmak için düşün­
düklerinden farklı konuşmak. 2. (Köye şehirden dö­
nen kişi için) düzgün dille konuşmak. || ağız yarı,
A ğız suyu; tükürük.\\ Ağız yer, yüz utanır. Rüşvet
alan kişi muhatabının ricasını kendine ağır da gel­
se yerine getirm ek zorundadır.\\ ağız ünlüsü, dbl.
K H K H f .i4 o
A ğız boşluğunda m eydana gelen ünlüler: lal, lel,
lıl, lil, lol, löl, lul, lül.\\ ağız yoklam ak, 1. Söylen­
mesi gereken şeyleri söyletecek şekilde konuşmak.
2. {ağız} D üşünce yoklam ak; ağız aramak. [DS]||
ağız yormak, Boş yere konuşmak.\\ ağza alınma­
dık, Ç ok ağır, çirkin. || ağza alınmamak, Bahsi
geçmemek, söz edilmemek.\\ ağza alınmaz, Söy­
lenmesi ayıp, çok kaba ve çirkin söz, küfür. || ağza
almak, Anmak, sözünü etmek. || ağza almamak,
Bahsetmemek, sözünü etmemek.|| ağza düşmek,
Herkes tarafından hakkında konuşulur olmak; de­
dikodusu yapılmak.\\ ağza ip ölçmek, {ağız} Birinin
bir konuda ne düşündüğünü öğrenmek; ağız ara­
mak. [DS]|| ağza kom ak, {ağız} Yemek. [DS]|| ağzı
açık, 1. Saf; şaşkın; budala; avanak; aptal. 2. B oş­
boğaz; geveze; sır tutmaz. 3. Kapaksız duvar dola­
bı. 3. {ağız} Hırsız. [DS] 4. {ağız} Kerpeten. [DS]||
ağzı açık ayran delisi, Gördüğü her şeyi şaşkınlık­
la seyreden; alıklaşan. \\ ağzı açık kalmak, Şaşkın­
lıktan aptala dönmek; h a y r e t etm ek.\\ ağzı aya,
gözü çaya bakmak, Yapılan işte elemanları dü­
zensiz yerleştirm ek; rasgele yapmak. ] ağzı ayrıl­
mak, {ağız} B ir şeyi hayran hayran dinlem ek veya
seyretmek. [DS]|| ağzı bir, B ir konuda aynı şeyi
söylem ek için anlaşmış olan kimselerin ifade birli-
ği.\\ ağzı bir karış açık kalmak, Şaşkınlıktan do­
nup kalmak. || ağzı boşuna, {ağız} Boş yere; fa y d a ­
sız; boşu boşuna. [DS]|| ağzı bozuk, Küfürbaz, sö­
vüp saym ayı alışkanlık edilmiş.\\ ağzı bozulmak,
Kaba ve küfürlü konuşmaya başlamak.]] ağzı bur­
nu yerinde, Yakışıklı, güzel.]] ağzı büyük, Kendini
çok metheden, aşırı övünen. ||ağzı çiriş çanağına
dönmek, Ağzı kuruyup acılaşmak.]] ağzı dili bağ­
lanm ak, Korku, heyecan ve üzüntü gibi çeşitli etki­
ler altında kalarak konuşamaz olmak.]] ağzı dili
kurumak, Usanıncaya kadar bir şeyi tela-arla-
mak. || ağzı dolu, {ağız} Kaba konuşan; sövm eyi huy
edinmiş. [DS]|| ağzı esenli, {ağız} Ağzından dua ek­
sik olmayan; tatlı dilli kimse. [DS]|| ağzı eğri,
Uğursuz. || ağzı gevşek, Sır saklamaz; geveze. || ağzı
güzel, {ağız} K ibar konuşan; terbiyeli konuşan.
[DS]|| ağzı havada, Olup bitenden habersiz.|| ağzı
kara, 1. {ağız} Fitneci; ara bozucu; dedikoducu;
kovcu. 2. K ötü haberler veren; böyle haberleri
ulaştırmaktan zevk alan. 3. Kavgacı; dövüşken. 4.
Yalancı. 5. iftiracı. 6. Evlenme çağında olup da
evlenememiş kimse. 7. Toy; henüz olgunlaşmamış.
8. Yabancı. 9. Tarikat dışında olan kimse. 10. Sof­
ta; mutaassıp. 11. Toprağın yüzündeki çatlaklarda
biriken su. [DS]|| ağzı kara olmak, {ağız} Sözle bo­
zulmak; susturulmak; utandırılmak. [DS]|| ağzı ke­
netli, Sır saklamasını bilen.]] ağzı keşli, {ağız} 1.
Yerli yersiz konuşan; tatsız sözler söyleyen; can
sıkıcı sözler eden. 2. Boşboğaz. 3. Beceriksiz; bu­
dala. 4. Konuşurken ağzının iki yanına tükürük top­
lanan kimse. [DS]|| ağzı kilitlenmek, {ağız} Söz
IM Iü M îS E M Ü .141
söyleyememek. [DS]|| ağzı kilitli, 1. Sır saklamasını
bilen. 2. {ağız} A lt ve üst dudağı beyazlı at. [DS]||
ağzı köy çeşmesi, Çok konuşmayı seven; küfürlü
ve çirkin sözler eden.|| ağzı kulağına yakın, {ağız}
Uyanık; aklı başında; anlayışlı[DS].j| ağzı kulakla­
rına varmak, Çok sevinmek, sevinci davranışla­
rından belli olmak. || ağzı liman, {ağız} A ğzına ka­
dar dolu. [DS]|| ağzım kurusun, Söylediklerinden
çok pişm an olmanın ifadesi.\\ (birinin adını) ağzına
abdestle almak, Birinden saygı ile bahsetmek.\\
ağzına bakakalm ak, Konuşan birini hayranlıkla
dinlemek.\\ (birinin) ağzına bakm ak, 1. K arşısın­
dakinin söyleyeceği sözü merakla beklemek. 2. B i­
rinin direktiflerine göre hareket etmek.\\ ağzına
baktırmak, Kendisini zevk ve heyecanla dinlet­
mek; etkili ve güzel konuşmak.\\ ağzına bir par­
mak bal çalmak, H oşuna gidecek vaatlerle kandı­
rıp oyalamak.\\ ağzına bir şey koymamış olmak,
Çok aç olmak; hiçbir şey yem em iş olmak.\\ ağzına
bir zeytin verip ardına tulum koymak, Verdiği
az bir şeye karşılık büyük bir çıkar beklemek; az
verip çok ummak. || ağzına bir zeytin verip altına
tulum tutmak, Verdiği az bir şeye karşılık büyük
bir çıkar beklemek; az verip çok ummak. || ağzına
deve tepmek, {ağız} B ir tartışmada gereken karşı­
lığı verememek; susmak. [DS]|| (bir şey) ağzına
düşmek, {ağız} H addine düşmek; yapabilmek. [DS]
|| ağzına etmek, B ir kimseye karşı kaba ve saygısız
davranmak.\\ ağzına geldiği gibi, Sözün kimlere
dokunacağını veya neye m al olacağını düşünme­
den; düşünüp taşınmadan.\\ ağzına geleni söyle­
mek, Düşünmeden konuşmak. || ağzına gem vur­
mak, Susturmak, konuşmasını engellemek. || ağzına
göre olmak, Baş edebilecek, başarabilecek du­
rumda olmak.|| ağzına kadar, İyice dolu; tıka ba-
sa.\\ ağzına kem ik atmak, Rüşvete alışmış kişiye
az bir şey vererek bir m üddet oyalanmasını sağla­
mak,|| ağzına kilit vurm ak, Konuşmamak; sır ver­
meme,t, || ağzına kira istem ek, Söylenm esi istenen
şeyi söylemekte nazlanmak; kendini ağıra satmak. ||
ağzına layık, Zevk ve dam ak tadına uygun lezzette
bir yiyecek. || ağzına öykünmek, Birinin konuş­
malarını alaylı biçimde tekrarlamak.|| Ağzına sağ­
lık! “Çok güzel söyledin. " anlamında beğenme sö-
zü. || ağzına sakız olm ak, Söylemekten ve dediko­
dusunu yapm aktan vazgeçmemek. || ağzına sürme­
mek, Hiç yememek, tadına bile bakmamak.\\ ağzı­
na taş almak, Söylemeyip sabırla susmak, || ağzına
tat bulaşmak, Önceden yaptığı bir işten kazançlı
çıkmak ve aynı işi yapm ayı sürdürmek.\\ ağzına
tükürmek, Küfretmek, sövmek. || ağzına verilm e­
sini beklemek, H azıra konm ak istemek; hazırlık
sırasında em ek vermeden yararlanm ayı ummak.\\
ağzına vur lokm asını al, (Kişi için) çok uysal ve
sessiz; âciz. || ağzına yakışm am ak, Konuşan kim ­
senin toplum içindeki yerine göre, itibarına uygun
AĞI
düşecek şekilde konuşmadığını belirtmek.\\ ağzına
yüzüne bulaştırm ak, Beceriksizlik gösterm ek.||
ağzında bakla ıslanmamak, Sır saklayamamak.\\
ağzında büyümek, Sevmediği için veya başka
olumsuz sebeplerden dolayı bir yiyeceği ağzında
çiğnemek fa k a t yutamamak.\\ ağzında gevelemek,
Bir şeyler anlatmaya çalışmak, fa k a t bir türlü asıl
konuyu söyleyememek.\\ (birinin) ağzından, 1.
Duyduğu kimsenin ifadesine göre konuşmak. 2. B ir
başkasının adına.|| ağzından baklayı çıkarm ak,
Sabırsızlık edip gizlediği şeyi söylemek. || ağzından
bal akmak, Çok hoş konuşmak; dinleyenlerin sı­
kılmadan zevkle dinleyebileceği üslûpta konuş­
mak,|| ağzından burnundan getirmek, Yaptığına
pişm an etmek; çok daha pahalıya ödetmek. || ağ­
zından çıkanı kulağı duymamak, Tartmadan,
düşünmeden konuşmak; hakaret etmek. || ağzından
çıt çıkm amak, Hiçbir şey söylememek, konuşma­
mak,|| ağzından dökülmek, 1. Söylem ek istemediği
şeylerin konuşmalarından anlaşılması. 2. D üşün­
düklerini doğru dürüst ifade edememek. || ağzından
düşürmemek, Sık sık tekrar etmek.|| ağzından gi­
rip burnundan çıkmak, İkna etmek, razı etm ek
için çok dil dökmek.\\ ağzından kaçırmak, Söyle­
m ek istemediği hâlde boş bulunarak söyleyiver­
mek.|| ağzından konuşmak, Birini taklit ederek
veya onun adına konuşmak.\\ ağzından laf almak,
İlgisi olmayan şeyler konuşurken asıl öğrenilmek
istenen şeyi söyletivermek. || ağzından la f kapmak,
Birinin söylediklerinden ustalıkla yararlanıp g izle­
diği şeyi öğrenm ek.|| ağzından lafın dirhemle
çıkması, Konuşması için büyük gayret edilmesine
rağmen çok nazlı konuşmak; zorla konuşturmak.\\
ağzından lokm asını almak, H akkını elinden al­
mak, gasp etmekJ] ağzından yel alsın, Kötü bir
ihtimalden bahsedildiği zaman “Olayın vuku bul­
maması ve sadece sözde ka lm a sı” dileğinde bu­
lunm ak]| Ağzında torba mı var? N için konuşmu-
yorsun? || ağzında tükürüğü kurumak, Usanınca-
y a kadar tekrar ederek söylemiş olmak. || Ağzın fal
ola! {ağız} Geleceğe ilişkin olarak söylenen bir di­
leğin y a da sözün doğru çıkması için söylenen bir
temenni sözü. [DS]|| Ağzını açacağına, gözünü aç!
Uyanık bulunmayı em retmek için söylenir.|| ağzını
açıp gözünü yumm ak, Öfkeden söylediklerinin
sonunu düşünmeden konuşmak, bağırmak. || ağzını
açmak, 1. Konuşmaya başlamak. 2. Azarlamak. 3.
Fırsatı değerlendirememek, aptal aptal seyretmek. ||
ağzını açmamak, Konuşmamak, tek kelime söyle­
memek, susmak. || (birine) ağzını açtırmak, 1. G iz­
lediği şeyleri söyletmek. 2. Birinin hoşa gitm eyecek
şeyler söylemesine sebep olmak. || ağzını açtırma­
mak, Birinin konuşmasına hiç fırsa t vermemek.\\
(birinin) ağzını bağlatmak, {ağız} Büyületmek.
[DS]|| ağzını bıçak açmamak, Üzüntüden ve endi­
şeden konuşacak durumu olmamak; konuşama-
AĞI
mak.\\ ağzını bozmak, 1. K aba ve çirkin sözler söy­
lemek. 2. {ağız}] H er şeyi açığa vurmak. [DS 3. (At
için) gemine aldırış etmeden dilediği yere gitmek.
4. (ağız} Tatlının üzerine ekşi bir şey yemek. [DS]||
ağzını çarşamba pazarına çevirmek, D överek
ağzını, yüzünü yaralamak.\\ ağzını dilini bağla­
mak, Konuşamayacak, cevap veremeyecek duruma
getirmek.\\ ağzını gegelemek, {ağız} 1. Birinin söy­
lediklerini alaylı biçimde tekrarlamak. 2. K ekele­
mek. [DS]|| ağzını geveletmek, {ağız} L a f karıştır­
mak; sözü gevelemek. [DS]|| ağzını hayra açmak,
K ötü sözler söylemeye başlayan birine iyi sözler
söylemesi için ikazda bulunmak.\\ ağzını ıslatmak,
İçki içmek.|| ağzını kapamak, 1. (Konuşan kendisi
için) susmak. 2. (Karşı ta ra f için) susturmak. 3.
Rüşvet vererek susmasını sağlamak.\\ ağzını kiraya
vermek, Konuşm a ortamında suskun durmak; ıs­
rar edildiği hâlde bir türlü konuşmamakta diren-
mek.|| ağzını koklamak, Yalvarmak, m innet et-
mek.|| (birinin) ağzını kullanmak, Başkasına ait
fikirleri kendisininmiş gibi söylemek.\\ ağzının aşı
olmamak, Sözü edilen kişiyi küçük görmek.\\ ağzı­
nın içine bakmak, Birinin konuşmasını dikkatle
dinlemek.\\ ağzının içine baktırmak, Etkili ve g ü ­
zel konuşmak; konuşması sevilerek dinlenmek.\\
ağzının içine girm ek, Ç ok yaklaşmak; yakın dur­
mak. | ağzının kalayını vermek, argo. H ak ettiği
cevabı vermek; ölçülü davranmaya m ecbur etmek.\\
ağzının kaşığı olm amak, 1. Sözünü bile edemeye­
ceği kadar değerli nesne olmak. 2. Beceremeyeceği
nitelikte bir iş. | ağzının kaytanını çekmek, argo.
1. Kötü sözler söylemeyi kesmek. 2. Gevezeliği bı-
rakmak. || ağzının kokusunu dinlemek, Birinin
dayanılmaz davranışlarına katlanmak.\\ ağzının
mührüyle, Oruçlu olarak. || ağzının payını almak,
H ak ettiği cevabı almış olmak. || ağzının payını
verm ek, Birine ha k ettiği cevabı vermek. || ağzının
perhizi yok, Ağzına geleni söyler; söyleyecekleri­
nin seçimini yapm az.|| ağzının suyu akmak, Çok
imrenmek, şiddetle arzu etmek.\\ ağzının suyunu
akıtmak, Çok imrendirmek.\\ ağzının tadı bozul­
mak, Rahat, huzur ve düzeni kalmamak.\\ ağzının
tadını almak, K ötü bir deneyim yaşamak. || ağzının
tadını bilmek, H er şeyin iyisini ve güzelini bilip
bulmak ve bunlardan zevk almak. || ağzının tadı
kaçmak, Rahatı, huzur ve düzeni kalmamak. li Ağ­
zını öpeyim. “Sevindirici bir haber verdiğin için
teşekkür ederim ." anlamında kullanılır,|| ağzını
poyraza açmak, argo. 1. Umduğunu bulamamak.
2. Züğürt kalmak.]] ağzını sangıtmak, {ağızj İki
tarafına şaşkın şaşkın bakınmak. [DS]|| ağzını sıkı
tutmak, Sır saklamak.\\ ağzını silmek, {ağız} Bir
konu hakkında söz söylememeye veya işe barışma-
maya karar vermek, [DS]|| ağzını sulandırmak,
im rendirm ek,|| Ağzını topla! “D ikkatli konuş, kötü
söz söylüyorsun." anlamında uyarı.|| ağzını tuta­
mamak, 1. Sözün doğuracağı sonuçları düşünme­
den konuşmak. 2. Sır saklayamamak.\\ ağzını tut­
mak, İleri geri konuşmamak; dikkatli konuşmak
veya hiç konuşmamak,]] ağzını yaymak, {ağız} Yer­
siz ve çok konuşm ak [DS]|| ağzını yaya yaya ko­
nuşm ak, Söyledikleriyle övündüğünü belli ederek
konuşmak]] ağzını yormak, Boş yere konuşmak;
söylediklerinin etkisini görememek. || ağzını yu­
mak, {ağız} Bir konu hakkında söz söylememeye
veya işe karışmamaya karar vermek. [DS]|| ağzın
kurusun, K ötü söyleyenlere, olayları kötüye çeken­
lere beddua]] ağzın laf yapınası, Güzel ve etkili
konuşma]] Ağzın soğuya! “Öl, geber" anlamında
bir beddua.\\ Ağzın var olsun! Birinin iyi konuştu­
ğunu, doğruyu söylediğini ifade için söylenir]] ağzı
oynamak, Aralıksız olarak bir şeyler yemek. || ağzı
paça olmak, argo. Çok neşeli ve keyifli olmak]]
ağzı pek, S ır saklamasını bilir; ketum. || ağzı pis,
A çık saçık konuşmayı ve küfretmeyi alışkanlık
edinmiş]] ağzı sıkı, Sır saklamasını bilir; ketum]]
ağzı sulanmak, İmrenmek; canı çekmek]] ağzı süt
kokmak, Genç, toy, deneyimsiz olmak. || ağzı tene­
keyle kaplı olm ak, Çok acı ve sıcak yiyeceklere
karşı duyarsız olmak.]] Ağzı torba değil ki büze­
sin. Konuşmasına ve dedikodu yapm asına engel
olm ak mümkün değil.]] ağzı var, dili yok, Sessiz,
sakin, uyumlu; yum uşak huylu]] ağzı varmamak,
Söylemeye içi elvermemek; açıklamaya gönlü razı
olmamak.]] ağzı yanm ak, Çok zarar görmek; p iş ­
man olacak şekilde zarar görm ek ve bundan ders
almak.]] (birinin) ağzıyla konuşmak, Başkasının
söylediği sözleri tekrarlamak veya onun fikrini
kendi fikriym iş gibi konuşmak]] ağzıyla kuş tut­
mak, H er türlü beceri ve hüneri göstermek]] ağzı
yom lu, {ağız} A ğzı uğurlu; sözü hayırlı kimse.
[DS] 11 ağzı yukarı, 1. Sırt üstü. 2. {ağız} Satacağı
mala çok para isteyen; pazarlığı yukarıda tutan.
[DS]|| ağzı yumuk, {ağız} 1. İçi kıymalı bir tür bö­
rek. 2. Sessiz; sakin; geçimli. 3. Sır saklamasını
bilen; ketum. [DS]|| ağzı yumulu, 1. Sır saklaması­
nı bilen, 2. {ağız} Sıkılgan; söz söyleyemeyen. [DS]
ağız2, [eT. ağuz] is. M emelilerde doğumu takip eden
günlerde süt bezleri tarafından üretilen bağışıklık
öğelerince zengin sarımtırak süt; yeni doğuran
hayvanın ilk sütü; {eT} (aynı) [Mühennâ],
ağızdan, [ağız-dan] zf. (Haber, bildirmek için) sözlü
olarak; şifahen,
ağızlama, [ağız-la-ma] is. 1. Ağızlam ak işi. 2. {ağız}
Tarlada kazılacak yer ile kazılan yerin başlangıcı
arasındaki genişlik. [DS]
ağızlamak, [ağız-la-mak] gçl. fi. [-r] [-l(ı)-yor] 1.
Birine bir konuda talimat vermek, öğütte bulun­
mak. 2. Başlanan işi bitirmeye yaklaşmak; kolay­
lamak. 3. Biri diğerinin içine girecek iki nesneyi
geçmeyi kolaylaştırm ak için karşı karşıya getir­
mek. 4. Bir boğaza, bir koya girecek olan deniz
ıır a r u i! if S 0 M .i4 3
taşıtını girişi ortalayacak şekilde yönlendirmek. 5.
{ağız} Hazırlamak; hazır etmek. [DS] 6. Bir ağaç
veya kereste üzerinde balta vb. kesici araçla, kesi­
lecek yeri belirlemek için hafif birkaç vuruş yapa­
rak çentik açmak. 7. {ağız} Birine bir iş başlamak.
[DS] 8. {ağızj Hazırlamak; hazır etmek. [DS] 9.
{ağızI Y olcu etmek; uğurlamak. [DS] 10. {ağız} Sü­
rüyü otlağa, yaylaya sürmek. [DS] 11. {ağız} Sula­
m a suyunu yönlendirmek; bir başka yöne çevir­
mek. [DS] 12. {ağız} Öğüt vermek; gerekli şeyleri
söylemek. [DS] 13. {ağız} Yemeğin üstünden ye­
mek. [DS] 14. {ağız} Bir aracın ağız kısmım onar­
mak. [DS] 15. {ağız} gçsz. f. (Bitki için) yeşermek;
büyümeye başlamak. [DS]
ağızlandırma, [ağız-la-n-dır-ma] is. 1. Ağızlandır-
mak işi. 2. İki damarın veya sindirim kanalı parça­
sının birleşmesi,
ağızlandırmak, [ağız-la-n-dır-mak] gçl. f. [-ır]
Ağızlanmasını sağlamak; ağızlanmasına neden ol­
mak.
ağızlanmak, [ağız-la-n-mak] {eAT} dönşl. f. [-ır] A-
ğıza almak.
ağızlaşma, [ağız-la-ş-ma] is. 1. Ağızlaşm ak işi. 2.
tıp. İki damarın iç içe geçmesi, iki sinir lifinin bir­
birine yaslanması,
ağızlaşmak', [ağız-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Ağız
durumuna gelmek. 2. tıp. A m eliyatla iki damar ve­
ya mide ve bağırsak bağlantısı birbiri içine geç­
mek.
ağızlaşmak2, [ağız-la-ş-mak] {ağız} işteş, f. [-ır] 1.
Sözleşmek; anlaşmak. 2. (İş için) bitmesi kolay­
laşmak; sonuna yaklaşmak; az kalmak. 3. Zamanı;
sırası gelmek. [DS]
ağızlatma, [ağız-la-t-ma] is. A ğızlatmak işi.
ağızlatmak, [ağız-la-t-mak] g çl.f. [-ır] 1. Keskinliği
kaybolmuş bir kesici aleti bilemek. 2. {ağız} Kesici
aletin ağzına yeniden çelik kaynattırmak; çeliklet-
mek. [DS] 3. {ağız} D enk getirmek; yoluna koymak.
[DS]
ağızlı, [ağız-lı] sf. 1. Ağzı bulunan; ağız sahibi olan.
2. Belirtilen nitelikte ağıza sahip olan. «İki ağızlı
tüfek, keçi ağızlı, susak ağızlı, şom ağızlı.»
ağızlık, -ğı [ağız-lık] is. 1. Sigara veya puro içmek
için kullanılan ağaç veya kehribardan yapılmış içi
delikli araç; çubuk; takım; zıvana. 2. Nargile maı-
pucunun ağza gelen kısmındaki parça; emzik. 3.
Kuyu ağızlarına konulan yuvarlak taş, beton veya
metal bilezik. 4. H ayvanların ısırmaması veya za­
rarlı ot yemem eleri için ağızlarına geçirilen tel ka­
fes veya torba. 5. Telefonun konuşm aları aktaran
kısmı; ahize. 6. Boruların veya hortumların ucun­
daki metal parça. 7. M eyve küfelerinin üstüne ko­
nulan dal ve yaprak parçalarından yapılan örtü. 8.
Ekmek pişirilirken fırının ağzına konulan bir mik­
tar odun parçası. 9. Sıvı koym aya yarayan huni. 10.
AĞL
{ağız} Bir şeyin başladığı yer. [DS] 11. {ağız} Y ayık
çömleğinin altına konulan deri kapak. [DS] 12.
{ağız} Süt süzerken huni içine konulan ince bez.
[DS] 13. {ağız} Kuzu ve oğlakların emmemeleri için
ağızlarına takılan tel veya kirpi dikeninden yapıl­
mış kafes; burunsalık. [DS] 14. {ağız} Emzik. [DS]
15. {ağız} Su arkının sulanan yere açılan kısmı; ark
başı; su yolu. [DS] 16. {ağız} Bellenirken belin top­
rakta açtığı ilk çukur; belleme derinliği. [DS] 17.
{ağız} Fidan dikmek için açılan çukur. [DS] 18.
{ağız} Odun kütüğünü parçalarken açılan yarık.
[DS] 19. {ağız} Dokumacılıkta, mekiğin işlemesi
için bırakılan boşluk. [DS] 20. {ağız} Hazırlık. [DS]
21. {ağız} Beş çile ipliğin hepsi. [DS] 22. {ağız}
Düzgün konuşma; laf etme. [DS] 23. {ağız} Sıra;
düzen. [DS] 24. {ağız} sf. (Sulama suyu için) bir
kişinin sulamada yönetebileceği miktarda ölçü b i­
rimi. [DS] S ağızlık açmak, {ağız} Bir şeye baş­
langıç yapmak. [DS]|| ağızlık almak, {ağız} Tarla­
ya, tavalara su yolu açmak. [DS]|| ağızlık değneği,
{ağız} Dokuma tezgâhında arışları ayırmakta kul­
lanılan tahta. [DS]|| ağızlık eğrisi, {ağız} Dokuma
tezgâhında ipliğin bir tarafının gerilip diğer tarafı­
nın gevşeyip sarkması durumu. [DS]
ağızlıkçı, [ağız-lık-çı] is. A ğızlık yapan veya satan
kimse.
ağızlıklamak, [ağız-lık-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r]
[-l(ı)-yor] Doğru yolu göstermek. [DS]
ağızotu, [ağız+ot (ateş) > ağız+ot-u] is. Eskiden a-
ğızdan dolma silahların ateşlenmesi sırasında falya
deliğine konulan ve ateşlemeyi sağlayan madde,
ağızsı, [ağız-sı] sf. 1. A ğza benzer; ağız gibi. 2. dbl.
(Ses için) art damağın kalkarak geniz boşluğunu
kapatması suretiyle ön damak, ağzın yan çeperleri,
dudaklar ve dil ile çevrili boşlukta meydana gelen,
ağızsıl, [ağız-sı-1] sf. dbl. Ağız boşluğunda meydana
gelen sesler.
ağızsılaşma, [ağız-sı-la-ş-ma] is. dbl. Geniz sesinin
ağız sesine dönüşmesi,
ağızsılaşmak, [ağız-sı-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] dbl.
Geniz sesi olmaktan çıkmak,
ağızsız, [ağız-sız] sf. 1. Ağzı olmayan. 2. {ağız} Söz
söylemesini beceremeyen. [DS]
ağızsızlık, -ğı [ağız-sız-lık] is. tıp. Doğuştan ağız
yokluğu.
ağil, [Far. âğîl J~iT] (a:gi:l) {OsT} is. G öz ucuyla
bakma.
ağişte, [Far. âğaşten (bulanmak) > âğaşte t ü - î ] (a:-
gaşte) {OsT} sf. -*■ agaşte.
ağla, [ağ-la] {ağız} (a ’ğla) is. Tarla, bağ, bahçe gibi
yerlerin etrafına hayvanların girmemesi için çalı
çırpıdan veya sırıkların uzunlamasına konulm asıyla
yapılan engel. [DS]
ağlak, [ağ-la-k] {eT} sf. 1. Eksik. [Mühennâ] 2. {ağız}
AĞL
O lur olmaz her şeye ağlayan; sulu gözlü. [DS] 3.
/ağızj Oyunbozan; mızıkçı. [DS] 4. {ağız} A sma bu-
danırken çubuğun kesilen yerinden akan su; asma
özsuyu. [DS] 5. {ağız} Issız; tenha; boş. [DS]
ağlal1, [Ar. ğalel > ağlâl (aglâ.l) {OsT} is. A -
ğaçlar arasından akan sular.
ağlal2, [Ar. ğull > ağlâl JU il] (aglâ:l) {OsT} is. Eski­
den mahkûm veya kölelerin boyunlarına ve bilek­
lerine bağlanan dem ir halkalar; kelepçeler; pranga­
lar.
ağlama, [ağ-la-ma] is. 1. A ğlama eylemi. 2. B ir ü-
züntü, korku ve acıdan ötürü duygusunu gözyaşı
dökerek veya sesle ifade etme. 3. Hâlinden şikâyet­
çi olma; yakınma; dert yanma. 0 ağlama duvarı,
K udüs ’ün Romalılarca yıkılışından dolayı Yahudi-
lerin her Cuma gelip önünde ağladıkları Hare-
mü ’ş-Ş erif yakınındaki çıkmaz sokakta bulunan du­
var. || ağlama duvarına dönmek, Herkesin gelip
dert yanmasından yakasını kurtaramamak.
ağlam ak1, [eT. ığ-la-m ak > ağ-la-mak > ağ-la-mak]
gçsz. fi [-r] 1. Bir acıdan, üzüntüden dolayı inleye­
rek, hıçkırarak veya göz yaşı dökerek duygularını
açığa vurmak. 2. Çok sevindirici bir olaydan ötürü
göz yaşı dökmek. 3. mec. Üzülmek. 4. Yakınmak,
dertlenmek. 5. Çok yalvarmak. 6. (Kesilen ağaç
için) öz suyu damlamak; akmak. S ağlaya ağlaya,
Ağlayarak.
ağlam ak2, [an (sınır, an) > ağ-la-mak] gçl. f i [-r] [-
l(ı)-yor] Tarlayı çit ile çevirmek,
ağlamaklı, [ağla-mak-lı] sf. 1. Ağlamaya hazır; ağ­
lam ak üzere. 2. Ağlamayı andırır biçimde. 3. zf.
Ağlayacakm ış gibi. S ağlam aklı olmak, A ğlaya­
cak hâle gelmek.
ağlamalı, [ağla-ma-lı] sf. Ağlama özelliğini taşıyan;
ağlar gibi; ağlayacak durumda,
ağlamış, [ağla-mış] sf. 1. (Göz için) ağladığı belli
olan. 2. (Yüz ifadesi için) kederli; üzgün; asık,
ağlam samak, [ağla-msa-mak] {ağız} gçsz. f. [-rj [-
s(ı)-vor] Ağlamaklı olmak; ağlayacak gibi olmak.
[DS]
ağlamsı, [ağla-msı] {ağız} sf. Ağlayacak duruma gel­
miş; ağlamaklı. [DS] S ağlamsı olmak, Ağlayacak
g ibi olmak; ağlamaklı olmak.|| ağlamsı ağlamsı,
Ağlayacak hâle gelm iş bir durumda; ağlayacak gi­
bi.
ağlançı, [ağla-n-çı] {eT} sf. Çabuk ağlayan [Mühennâ]
ağlanma, [ağ-la-n-ma] is. Ağlanmak işi.
ağlanm ak1, [ağ (tor) > ağ-la-n-mak] dönşl. f . [-ır]
Ağ sahibi olmak; ağ edinmek.
ağlanm ak2, [ağla-n-mak] edil. f. [-ır] 1. Bir şey veya
biri hakkında ağlama eylemi yapılmak. 2. dönşl.
İçin için, kendi kendine ağlamak. 3. Hâlinden
memnun olm amak ve bu hâlini dışarıya hissettir­
mek.
ÜIÜMİ K İ M . 144
ağlantı, [ağla-n-tı] is. A lçak sesle h afif hafif ağlama
durumu.
ağlarca, [ağla-r-ca] {ağız} is. 1. Sahip olduğu şeyleri
olduğundan daha az gösterip kendine açındıran
kimse. 2. Olur olmaz her şeye ağlayan kimse. 3.
Tenha yerlerde yaşadığına ve ağladığına inanılan
görünmez varlık; bir tür şeytan. [DS]
ağlaşm a1, [ağ-la-ş-ma] is. 1. Ağ hâline gelme duru­
mu; ağ oluşturma. 2. kim. Zincirlem e olarak poli-
merlerin birbirine bağlanması.
ağlaşma2, [ağla-ş-ma] is. A ğlaşm ak işi; birlikte ya­
pılan ağlama işi.
ağlaşm ak1, [ağ-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] Ağ durumu­
na gelmek; ağ oluşturmak; bir ağ oluşturacak şekil­
de birbirine bağlanmak.
ağlaşmak2, [ağla-ş-mak] işteş, f. [-ır] 1. Birlikte
ağlamak. 2. dönşl. Durumundan sürekli bir yakın­
m a içinde olmak. 3. gçsz. mec. A ğlam a sesine ben­
zer sesler çıkarmak.
ağlat, [Ar. galat > ağlat (aglâ:t) {OsT} is. Y an­
lışlar; hatalar,
ağlatı, [ağla-t-ı] is. tiy. Acıklı sahneleri bulunan ti­
yatro eseri; trajedi,
ağlatıcı, [ağla-t-ı-cı] sf. (Durum için) ağlam aya sebep
olacak.
ağlatma, [ağ-la-t-ma] is. Ağlatm ak işi.
ağlatmak, [ağla-t-mak] gçl. f. [-ır] Birinin ağlaması­
na yol açmak.
ağlayan1, [ağla-y-an] is. A ğlama işini yapan.
ağlayan2, [ağla-y-an] {ağız} is. Dolu yağmadan bir­
kaç dakika önce duyulan uğultulu ses. [DS]
ağlayıcı, [ağla-y-ıcı] is. Bir ölünün arkasından para
ile tutulmuş yasçılar; ağıtçı kadın; yasçı,
ağlayık, -ğı [ağla-y-ık] {ağız} sf. 1. Ağladığı hâlinden
belli olan; kederli. 2. Yerli yersiz çok ağlayan. [DS]
ağlayış, [ağla-y-ış] is. 1. A ğlam a eylemi. 2. Ağlama
biçimi. 3. mec. Şikâyet etme; sızlanma; feryat.
ağlaz1, [ağla-mak > ağla-z] {ağız} sf. 1. Olur olmaz
şeylere ağlayan kimse; sulu göz. 2. Oyunbozan;
mızıkçı. [DS]
ağlaz2, [Ar. ğalîz (kaba) > ağlâz] (agla:z) {OsT} sf.
Çok çirkin; pek kaba; pek yakışıksız,
ağlazlamak, [ağla-z-la-mak] {ağız} gçsz. fi [-r] [-l(ı)-
yor] M ızıkçılık ederek ağlamaklı olmak. [DS]
ağlazlanmak, [ağla-z-la-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır]
M ızıkçılık etmek. [DS
ağlazlık, -ğı [ağla-z-lık] is. M ızıkçılık; oyunbozan­
lık.
ağleb, [Ar. ğâlib > ağleb * ^ 0 {OsT} sf. 1. Daha kuv­
vetli; en kuvvetli. 2. Daha çok; pek çok; en çok. S
agleb-i ihtimâl, En yüksek olasılık. || agleb-i zu­
hur, Olağan.
ağlebiyet, [Ar. ağleb > ağlebiyyet c~Jpl] {OsT} is. 1.
Q l M l K M . u s AĞR
Daha çok olma; pek çok olma. 2. Çok olma; çok­
luk. ö aglebiyet üzre, {OsT} Çok defa; çoğunluk­
la; ekseriya.
ağlef, [Ar. ağlef t_iUI] {OsT} sf. 1. Sandıkta kapalı. 2.
Siinnetsiz. 3. mec. (Kalp için) katılaşmış; duygu­
suz.
ağlez, [Ar. ğalîz > ağlez JiU-l] {OsT} sf. Daha kaba;
pek kaba; çok çirkin,
ağlı, [ağ-lı] sf. 1. Ağı bulunan. 2. (Şalvar için) ağı
büyük ve sarkık,
ağlime, [Ar. ğulâm > ağlime -ulil] {OsT} is. Oğlanlar.
ağma, [ağ-ma] is. 1. Yukarı doğru tırmanma; tutuna­
rak uzayıp yükselme işi ve eylemi. 2. {ağız} Akan
yıldız. [DS]
ağmad, [Ar. ğımd > ağmâd (agma. d) {OsT} is.
Kılıç ve bıçak kını. 0 agmâd-ı süyüf, Kılıçların
kınları.
ağmak, [eT. âğ-mak > ağ-mak] gçsz. f. [-ar] 1. Su
gibi akıp gitmek; kaymak. 2. Yerden göğe doğru
yükselmek; yukarı çıkmak. 3. Sarkmak, yere doğru
eğilmek. 4. (Terazinin kefelerinden birisi için) ağır
basmak. 5. (Hayvanlara iki taraflı olarak yüklenmiş
olan yük için) bir tarafı diğerinden daha ağır gele­
rek aşağı doğru basılmak; ağdırmak. 6. {ağız} A ş­
mak. [DS] 7. {ağız} Tırmanmak. [DS] 8. {ağız}
(Yağmur için) inmek; düşmek; yağmak. [DS] 9.
[DS] {ağızj (Yılan vb. [DS] için) kaymak. [DS] 10.
{ağız} (Yıldız için) akmak; kaymak. [DS] 11. {ağız}
Toplanmak; yığılmak; üşüşmek. [DS] 12. {ağız}
(Güneş için) batmak. [DS] 13. {ağız} Oturmak; çö­
melmek; çökmek. [DS] 14. {ağız} Yatıp yuvarlan­
mak; debelenmek; ağnamak. [DS] 15. Bir kimseye
çullanmak; yüklenmek,
ağman, [ağ-man] {ağız} is. 1. Hata; kusur; eksik ta­
raf; organ eksikliği. 2. Sebep; fırsat; bahane. 3. En­
gel; yük; bela. 4. A ğır taraf; ağırlık. 5. Bir yükün
hafif tarafı. [DS]
ağmar1, [Ar. ğamr > ağmâr jU il] (agma:r) {OsT} is.
1. Büyük kişiler; ulular. 2. Seller.
ağmar2, [Ar. ğumr > ağmâr jU il] (agma:r) {OsT} is.
Cahiller; bilgisizler; bön kimseler,
ağmaşmak, [ağ-ma-ş-mak / ağ-ım-aş-mak] dönşl f .
[-ır] {ağız} 1. Yükselmek. 2. işteş, f. Çullanmak.
[DS]
ağmaz, [Ar. ğamz > ağmaz ^ L ^ l ] (agma:z) {OsT} is.
1. Göz kırpmalar; göz yummalar. 2. Göz yumm a­
lar; müsamahalar; hoşgörüler; kolaylık gösterme­
ler.
ağna, [Ar. gani > ağnâ ^ l ] (agna:) {OsT} sf. Daha
zengin; çok zengin; en zengin,
ağnak, [ağ-na-k] is. 1. Hayvanların yatıp yuvarlana­
rak sırtlarını kaşıdıkları ve parazitleri döktükleri
yum uşak topraklı veya çayırlık yer. 2. {ağız} Keklik
ve tavukların eşinmesi için dökülen toprak ya da
kum. [DS] 3. {ağız} Eşilip debelenmekten çukurla­
şan tozlu yer. [DS] 4. {ağız} Sıcak kum; plaj kumu.
[DS] 5. {ağız} M andanın yattığı su birikintisi. [DS]
6. {ağız} Balıkların yumurtalarını bırakmak için
suyun dibinde sürtünerek açtıkları çukur. [DS] 7.
{ağız} Balığın gölde yüzmek için seçtiği kısım. [DS]
8. {ağız} Balıkların yumurta dökme zamanı. [DS] 9.
sf. {ağız} Eğik. [DS] S ağnak vermek, (İzi sürülen
av için) gittiği yönü kaybettirmek için izleri karış­
tırmak.
ağnam, [Ar. ğanem > ağnam ^bil] (ağna:m) {OsT} is.
1. Koyunlar. 2. {ağız} Hayvan vergisi. [DS] S1 ağ­
nam vergisi, İm paratorluk döneminde koyun ve
keçiden alman vergilerin bütünü.
ağnama, [ağ-na-ma] is. Hayvanların yerde yatıp
yuvarlanarak kaşınmaları.
ağnam ak1, [eT. ağ-ın-a-mak > ağ(ı)n-a-mak] gçsz. f.
[-r] 1. (Hayvanlar için) yere yatıp sırtını kaşımak;
debelenmek, kıvranmak. 2. {ağız} (Balık için) ken­
dine özgü hareketler yapmak. [DS] 3. {ağız} (Direk,
duvar, yük gibi belli bir konumda veya dengede
durması gereken şeyler için) eğilmek; bel vermek;
yana meyletmek. [DS] 4. {ağız} (Kişi için) sevinçten
koşup oynamak. [DS]
ağnamak2, [an-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-n(ı)-yor]
Anlamak. [DS]
ağnamcı, [ağnam-cı] is. İmparatorluk döneminde
koyun ve keçi vergilerini toplam ak üzere görevlen­
dirilen tahsildar,
ağnık, -ğı [an-lık] {ağız} is. Sıralı, dizili odun yığını.
[DS]
ağniya, [Ar. ganî > ağniyâ Lıfcl] (ağniya:) {OsT} is. 1.
Zenginler. 2. Gözü gönlü tok olanlar,
ağniye, [Ar. ğmâ (şarkı) > ağniye v-tl] {OsT} is. Şar­
kılar; türküler,
ağramak, [Çağ. arğamak] is. Kırım Tatarlarının saf­
kan atlan.
ağrar, [Ar. ğırr > ağrâr jl>1] (agra:r) {OsT} is. 1.
Deneyimsizler. 2. Şaşkınlar; aptallar; beceriksizler,
ağras, [Ar. ğars > ağrâs ^1 y-1] (agra:s) {OsT} is. D i­
kili ağaçlar; dikili fidanlar,
ağraz, [Ar. garaz > ağrâz jl>1] (agra:z) {OsT} is. 1.
Maksatlar; niyetler. 2. Kötü ve gizli niyetler. 3.
Düşmanlıklar; kinler; husumetler. 0 ağrâz-ı nef-
sâniye, Nefsin niyetleri. || ağrâz-ı şahsiye-i keyfiye,
İsteğe, keyfe bağlı kişisel amaçlar.
ağreb, [Ar. ğarıb > ağreb v 1^ '] {OsT} sf. Çok tuhaf;
şaşırtıcı; acayip. S1 ağrebü’l-garâib, Şaşılacak
şeylerin en şaşılası olanı.
ağrı1, [eT. âğrı-mak > ağrığ > ağrı] is. 1. Duyu sinir
AĞR
uçlarının şiddetli uyarılmasıyla ortaya çıkan, acı­
dan daha sürekli, sızıdan daha şiddetli bedenî ıstı­
rap; acı; buruntu; kulunç. 2. Doğum öncesi duyulan
ıstırap. 3. Manevi olarak duyulan üzüntü, ıstırap. S
ağrı eşiği, insanın gürültüye en fa zla dayanabildiği
noktadaki sesin şiddeti. || ağrı kaybı, Ağrılara karşı
duyarsızlık kazanmak. || ağrı kesen, Ağrıyı kesen
(ilaç).\\ ağrı kesici, Ağrıyı kesen, yo k eden ilaç.\\
ağrı kesimi, Ağrının dinmesi.\\ ağrı kesilmesi, Ağ­
rıyı veya acıyı duymaz olmak; ağrı veren durumun
ortadan kalkmış olması.\\ ağrısı tutmak, 1. Doğum
sancısı başlamak. 2. (Bir organda zaman zaman
beliren ağrılar için) tekrar ortaya çıkmak. || ağrı
sızı, Ağrıma ve sızlama biçiminde kendini gösteren
rahatsızlıklar,|| ağrı tutmak, Doğum öncesi sancı­
ları başlamak.|| ağrıya yatm ak, {ağız} 1. Tifo has­
talığına tutulmak. 2. Aleyhte bulunmak; çekiştir­
mek; yermek. [DS]|| ağrıyı dindirmek, İlaç vererek
ağrılara karşı duyarsızlaştırmak,|] ağrıyı kesmek,
İlaç vererek ağrı duyulmaz hâle getirmek.
ağrı2, [ağ-arı] {ağız} zf. 1. Tarafından; ... yönünden;
...-den doğru; ...ya doğru; ...-m boyunca. 2. ... -den
beri; ...-den sonra; ...-den itibaren. 3. Dolayı; ötürü;
dolayısıyla. [DS]
ağrıcak, -ğı [ağrı-cak] {ağız} is. Gözde sürekli çapak
yapan bir göz hastalığı. [DS]
ağrıcaklanmak, [ağ-rı-cak-la-n-mak] {ağız} dönşl. f.
[-ır] (Göz için) hastalanmak. [DS]
ağrıcaklı, [ağ-rı-cak-lı] {ağız} s f 1. (Kişi için) hasta­
lıktan kurtulamayan; hastalıklı; ağrılı; sızılı. 2.
(Hayvan için) hastalıklı. [DS]
ağrık1, [ağrı-k > ağrı-ğ / ağru-ğ > ağrı-k 3> 'J is. 1.
Vücudun belli bir yerinde duyulan ağrı, sızı; sancı;
yel; {ağız} (aym). [DS] 2. Hastalık, hasta. 3. {ağız}
Sürüde yürüyem eyecek ya da zor yürüyebilecek
durumda olan hayvan. [DS]
ağrık2, -ğı [ağ-rık / ağ-dık / ağ-duk] {ağız} sf. D üş­
kün; müptela. [DS]
ağrık3, -ğı [ağ(ı)r-ık] sf. (Yiyecek, özellikle et için)
bozulm aya, kokmaya yüz tutmuş; ağırlaşmış.
ağrık4, -ğı [ağır > ağ(ı)r-ık] {ağız}] is. 1. Y olcu eşya­
sı; ağırlık; yük. 2. B ir yere giderken yola çıkmadan
önce gönderilen eşya. 3. Göç zamanı, dönüşte
alınmak üzere bir yere bırakılan eşya; ağırlık. 4.
Angarya iş. 5. Manevi yük. 6. Engel; mani. [DS]
ağrıklı, [ağrık-lı] {ağız} sf. 1. (Kişi için) hastalıktan
kurtulamayan; müzmin hastalığa tutulmuş; hasta­
lıklı; ağrılı; sızılı. 2. Sar’aya benzer bir tür hastalı­
ğa tutulmuş. 3. Belalı; çileli. [DS]
ağnlanm a, [ağrı-la-n-ma] is. Bir yerinde ağrı, sızı
belirme.
ağrılanmak, [ağrı-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] 1. V ücu­
dunun herhangi bir yerinde ağrı belirmek. 2. (Ha­
mile kadınlar için) doğum sancıları başlamak.
ağrılı1, [ağrı-lı] sf. 1. (Organ için) ağrıyan, ağrımakta
0 I Ü M I 1 M İ İ 1 İ .1 4 6
olan. 2. Ağrısı, ıstırabı olan. 0 ağrılı nokta, İnsan
vücudunda kendiliğinden veya üzerine bastırıldığı
zaman ağrıyan sınırlı bölge.
Ağrılı2, [Ağrı-lı] (a ’ğrılı) is. Ağrı ilinden olan kişi,
ağrıma, [ağrı-ma] is. 1. Ağrım ak işi. 2. Vücudun
herhangi bir yerinde duyulan sürekli acıma. 3.
M emeli hayvanlarda kenelerle bulaşan bir asalağın
alyuvarlara yerleşmesi sonucu m eydana gelen ateş­
li hastalık; babesiyoz. 0 ağrıma asalakları, Sığır,
koyun ve köpek gibi hayvanlarda asalak olarak
yaşayan kenelerin bulaştırdığı bir çeşit alyuvar
asalağı (Babesiadae).
ağrımak, [ağrı-mak] gçsz. f. [-r] 1. V ücudun her­
hangi bir yerinde rahatsız edici ağrı duymak; acı­
mak; sancımak; sızlamak; ağrıya duçar olmak; bur­
mak; burulmak; sancımak; zonklamak. {eT} (aym)
[Mühennâ] 2. H asta olmak, hastalanmak. 3. {eT} İn­
cinmek. [Mühennâ] 4. {ağız} (Hayvanlar için) sıca­
ğın etkisi ile hastalanmak. [DS]
ağrınmak, [ağrı-n-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Birinin
kırıcı davranışına gücenmek; alınmak. 2. {ağız} Bir
şeyden incinerek sızlanmak; yakınmak. [DS] 3. Ö-
nem vermek, ihtim am göstermek, özenmek,
ağrıntı, [ağrı-ntı] {ağız} is. Yük; manevi yük. [DS] S
ağrıntı olmak, {ağız} Birine yük olmak. [DS]
agrıg, [ağrığ] {eT} is. Ağrı [Mühennâ]
agrırmak, [ağrı-r-mak] {eT} gçsz. f. [-ur] Üşenip
ağırlaşmak. [Mühennâ]
ağrısız, [ağrı-sız] sf. 1. (Ameliyat, hastalık, doğum
vb. için) ağrı ve acı vermeyen. 2. mec. Dertsiz, ta­
sasız; sorunsuz. 3. zf. Ağrıtmadan, acıtmadan; ağrı­
sız olarak. S ağrısız başına kaşbastı bağlamak,
Hiç yoktan kendisine problem li bir iş çıkarmak.\\
ağrısız baş mezarda gerek, Yaşayan her insanın
kendine göre bir derdi vardır; dertleri ve problem ­
leri ancak ölüm temizler. || ağrısız baş yastık iste­
mez, Problemi olmayan insan çok rahattır, uyku­
sunu kaçıracak herhangi bir şey yoktur.
ağrışak, -ğı [agır-çak / ağırşak] is. -►ağırşak,
ağrıtma, [ağrı-t-ma] is. Ağrım asına sebep olma.
ağrıtm ak1, [ağrı-t-mak] gçl. f. [-ır] Vücudun bir
parçasının ağrımasına sebep olmak, acıtmak.
ağrıtmak2, [ak > ağ-ar-t-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] -*
ağartmak. [DS]
ağribe, [Ar. ğurâb > ağribe <;>(] {OsT} is. 1. Karga­
lar. 2. Eski Araplarda, siyahî anadan doğmuş olan
koyu renkli kişilere verdikleri isim, ağribetü’l-
A rap, 1. Arap kargaları. 2. Derilerinin koyuluğu
dolayısıyla Sudanlılara verilen ad. 3. Siyah Arap-
lar.
ağsak, -ğı [ak-sa-k / ağ-sa-k] {ağız} sf. -* aksak. [DS]
ağsan1, [Ar. ğuşn > ağşân o U ü ] (ağsa.n) {OsT} is.
Dallar.
ağsan2, [Ar, ğuşn > ağşân jU ^ I] (ağsa:n) is. Ağaç
dallan.
 • 147
ağsem , [Ar. ağsem ^i-\] {OsT} is. Beyazı, siyahından
daha çok saç veya sakal,
ağser, [Ar. ağser jt£\] {OsT} is. 1. Boz ve esmer renk­
li, kaba tüylü kilim veya aba. 2. Kurbağa yosunu.
3. Karabatak kuşu. 4. sf. (Kişi için) aşağılık; baya-
ğ1-
ağsı, [ağ-sı] sf. 1. Ağ gibi örülmüş. 2. Görünümü ağa
benzeyen. S ağsı oluşum , Beyin kökünde bulunan
nöronların uzantılarından m eydana gelmiş, uyanık­
lık, yön, ayak-göz hareket uyumu, kas gerilm eleri­
nin denetimi, solunum, kalp kasılması ve damar
basıncı gibi fonksiyonların yönetildiği sinir ağı.||
ağsı ta b a k a , İşemede büyük rol oynayan idrar tor­
basındaki ağ şeklindeki kas demeti.
ağsılaşm a, [ağ-sı-la-ş-ma] is. Bazı yapıştırıcılarda
uygun bir sertleştiricinin etkisiyle meydana gelen
tersinmez dönüşüm,
ağşa, [Ar. ağşâ l ü l ] (agşa:) {OsT} sf. 1. (Kişi için)
pek baygın. 2. (Hayvan için) bedeni kara yüzü be­
yaz.
ağşak1, -ğı [ağ-(ı)-ış-ak > ağş-ak] {ağız} 1. Herhangi
bir cismin dönmesi için takılan ağırca parça; volan.
2. Ağırşak. [DS]
ağşak2, -ğı [aşak /aşağı] {ağız} sf. Alçak. [DS]
ağşiya, [Ar. ğışâ > ağşiye 4_ü-IJ {OsT} is. 1. Örtüler;
perdeler. 2. Zarlar,
ağtaş, [Ar. ağtaş J ^ i - f ] {OsT} sf. 1. Karanlık. 2. Z ayıf
gözlü.
ağtıye, [Ar. ğıtâ > ağtıye 4-ülJ {OsT} is. Perdeler; ör­
tüler.
ağıı, [ağu] is. -►ağı.
ağul1, [Kaz. avıl / avul > ağıl / agul] {ağız} is. 1. Açık
alanda yapılan ağıl; ağal. 2. Eve yakın yerde etrafı
çitle çevrili sebze bahçesi. [DS]
ağul2, [Far. âğül J y-'\] (a :g u :l) {OsT} is. Öfkeli öfkeli
göz ucuyla bakma,
ağulam ak, [ağu-la-mak] {ağız} g ç l . f . f - r ] [ -l(u )-y o r ]
-*■ ağılamak. [DS]
ağulanm ak, [ağu-la-n-mak] {ağız} e d i l.f . [ - ır ] -*• ağı­
lanmak. [DS]
ağustos, [Lat. A ugustus (Roma imparatoru)] is. Yılın
sekizinci ayı, otuz bir gündür. S ağustos böceği, 1.
Zar kanatlılardan bitkilerin besi suyu ile beslenen,
genellikle y a z aylarında ortaya çıkan, erkekleri
karm altlarındaki zarları titreterek kulağı rahatsız
edecek şekilde cırıltı çıkaran bir böcek, (Cicada
plebeja). 2. mec. Geveze, yerli yersiz çok konuşup
kafa şişiren kişi. || ağustos b ö cekleri, zool. Ağustos
böceğigiller takımından kısa duyargalı, eş kanatlı,
ayakları üç parçalı böcekler alttakımı, (Cicadi-
dae).\\ ağustos cevizi, Yuvarlak, sarı ve ince kabuk­
lu fa k a t yağlı bir ceviz çeşidi.\\ A ğ ustosta suya g ir­
se balta kesm ez b uz o lu r. Talihsizlik bildirir.
AH
ağuş, [Far. ağuş J^y-'\] (a:gu:ş) {OsTf is. 1. Kucak. 2.
mec. Yatak. 3. Sığınılacak yer. S âgüş be âgiiş,
Kucak kucağa. || âgûşunu açm ak , Sevgiyle karşı­
lamak; kucak açmak.
ağuşte, [Far. âğüşte ixiji-T] (a:gu:şte) {OsT} sf. Bu­
laştırılmış; kirletilmiş.
a ğ u z 1, [ağ-uz] {ağız}] is. ağız. [DS]
ağuz2, [ak+yüz > ağuz] {ağız} sf. Namuslu. [DS]
ağva, [Ar. âğvâ ly^T] (a:gva:) {OsT} sf. Sapıklığa en
çok düşen; en sapık,
ağvas, [Ar. ğavs > âğvâş o l y J ] (a:gva:s) {OsT} is.
Yardım için bağırmalar,
ağvat, [Ar. âğvât -Wy-T] (a:gva:t) {OsT} is. 1. Ayak-
yolları; tuvaletler; aptesaneler. 2. Pislikler. 3. Çu­
kurlar.
ağyar, [Ar. gayr (diğer) > ağyar jU l] (agya. r) {OsT}
is. 1. Başkaları. 2. Tanıdık olmayanlar. 3. Rakipler.
4. Yabancılar. 5. Düşmanlar. 6. tasvf. Allah’a nis­
petle insanlar; Tanrı olmayanlar,
ağyaz, [Ar. ğayze > ağyâz ^ U -l] (agya:z) {OsT} is.
Ağaçlıklar; meşelikler,
ağyed, [Ar. ağyed xj-I] {OsT} sf. 1. Esner vücutlu. 2.
Tembel; uyuşuk; uykucu,
ağyer, [Ar. gayret > ağyer j^ l] {OsT} sf. Daha gay­
retli; pek gayretli; çok gayretli,
ağza, -a ’i [Ar. ğazâ > ağza’ * Iji 1] (ağza;) {OsT} is.
Düşmanla savaşmalar; gazalar,
ağzeb, [Ar. ğazab > ağzeb ı_~^pt] {OsT} sf. Pek öfke­
li; aşırı gazaplı,
ağzef, [Ar. ağzef Ul^£\] {OsT} sf. (Hayvan için) uzun
ve sarkık kulaklı,
ağzel, [Ar. ğazel > ağzel Jv>*'] {OsT} sf. 1. Pek âşı­
kane. 2. is. En şiddetli sıtma,
ağziye, [Ar. ğızâ > ağziye 4j.itl] {OsT} is. Yenip içi­
lecek şeyler; gıdalar.
a h 1, [ah (yans.)] is. Öksürme, balgam çıkarmayı an­
latan kök. ah-ır-ak-lı (öksürüklü, balgamlı), ah-
m uk (balgam).
ah", [ah (yans.)] is. Derinden b ir soluk verme eylemi
ile birlikte pişmanlık, beğenmeme, yakınma vb.
duygulan ifade eden kök. ah-la-mak.
ah3, [ah] (a:h) is. İlenme, beddua, kötü dilek. 0 aha
gelm ek, Bedduaya uğramak.|] ah alm ak , B iri tara­
fın d a n beddua edilmek. | ah etm ek, Beddua etmek,
ilenmek.\\ ah i göklere çıkm ak, Yakınmaları son
sınırına gelmek.\\ ah i k alm ak , Birinin üzerine kötü
dilek veya bedduada bulunmak.'] ah i (yerde) kal­
m am ak , Beddua edilen, ilenilen birine istenilen
kötülük gelm iş olmak.\\ ah i k â r etm em ek, Dert-
AH
lenmesi, şikâyeti ve bedduası bir türlü yerine gel-
memek.\\ ahım şahım , (Kişi veya nesneler için,
olumsuz anlatımlarda) beğenilecek bir yanı olma­
yan; orta hâili; şöyle böyle.\\ ahım alm ak , Birinin
bedduasına uğramak. || ahım çekm ek, Beddua edi­
lecek bir hatanın karşılığını görmek; aldığı beddu­
anın bedeli olacak kötülüklere uğramak. || ah i tu t­
m ak, Beddua eden birisinin dileğinin yerine gelmiş
olması.
ah4, [ah] (a:h) ünl. 1. Kendi başına anlamı bulun­
mamakla beraber kullanıldığı yere ve sesin taşıdığı
tona göre; acı, özlem, beğenme, hayret, korku,
beddua, üzüntü, dert, keder duygularını ifade eden
edat. 2. Feryat; inilti. S ah çekm ek, Derin bir ke­
derin veya özlemin etkisi ile derin bir nefes eşliğin­
de “A h !"se sin i çıkarmak.\\ A h dem e, ağ y ar d u y a r
da “ O h!” d e r, Olumsuz bir olay karşısında yanıp
yakılmanın yararı olmamak.\\ ah etm ek, Feryat
etmek, iç çekmek. || A hi gitm iş, vahi kalm ış. Eski­
den güzel ve çekici olan birinin bu özelliklerini y i­
tirdiğinin ifadesi.|| ah ile, v a h ile, Şikayet ve dert­
lenmelerle.
ah5, [Ar. ah ^T] (a:h) {OsT} is. 1. Erkek kardeş. 2.
Arkadaş; dost. S ah b i’l-libân, Süt kardeşi. || ah li-
eb, Baba bir ana ayrı kardeş.\\ ah li-ebeveyn, Ana
baba bir kardeş.
ah6, [Far. âh £-T] (a:h) {OsT} ünl. Aferin.
ah7, [ak > ah] {eAT} sf. Ak; beyaz.
a h a 1, [aha] ( a ’ha) {ağız} e. 1. “İşte orada!” anlamında
halk arasında gösterme edatı; işte {eAT} (aynı). [DS]
2. ünl. Hayret; korku; kızgınlık; alay; sevinç vb. bilenler; uzmanlar; eksperler,
bildirir. 3. {ağız} Evet. [DS]
aha2, [Ar. âhâ U-T] (a:ha:) {OsT} is. 1. Kardeş. 2.
Dost.
ahab, -bbı [Ar. ahabb t- ^ '] {OsT} sf. Daha çok sevi­ a h a r2, [Ar. ahar y-T] (a;har) {OsT} sf. 1. Başka; di­
len, en çok sevilen; pek sevilen,
ahabir, [Ar. haber > ahbâr (haberler) > ahâbir jjU-I]
(aha:bir) {OsT} is. Haberler; rivayetler.
Ahabiş, [Ar. ahbeş > ahâbiş ^ ^ - t ] (aha:biş) {OsT}
sf. Habeşistanlı; Habeşistanlılar,
ahacık, [aha-cık] (a h a ’cık) e. “İşte, hemen oracıkta!”
anlam ında gösterme edatı.
ahad1, [Ar. ehâd > âhâd jI^T] (a:ha:d) {OsT} is. 1.
Birler. 2. Fertler, halktan olan kişiler, sade vatan­
daş. 3. mat. Birden dokuza kadar olan sayılar. S
âhâd hânesi, {OsT} Birler basamağı.|| âhâd-ı nâs,
{OsT} H alk tabakası; avam.
ahad2, [Ar. ehad j^ I] {OsT} is. 1. Bir; tek. 2. Fert; ki­
şi; birey. 3. mat. Birler hanesi. S ahadü-hüma,
{OsT} İkiden biri.|| ahadü’l-ahadeyn, {OsT} Eşsiz;
benzersiz; emsalsiz.
a h ad 3, [Ar. ahad -b-l] {ağız} is. Pazar günü. [DS]
Ö I Ü M I Ü f f littlM .ı,»
a h a d 4, -d d ı [Ar. hadd > ahadd J^l] {OsT} sf. Daha
keskin; pek keskin; çok keskin,
a h ad id , [Ar. ühdüd > ahâdîd -loU-T] (a;ha:di:d)
{OsT} is. Vücutta kalan sopa veya kamçı izleri,
ah ad is, [Ar. hadîs > ehâdıs c^oU I] (aha:di;s) {OsT}
is. Hadisler. S ah âd is-i nebeviye, {OsT} isi. Hz.
M uham m ed’in sözleri.
ahadiyet, [Ar. ehâdiyyet co^U I] {OsT} is. 1. Birlik,
teklik anlam ında sadece A llah’ın (sıfat) isimlerin­
den. 2. isi. Güvenilir birçok kişi tarafından değil de
yalnız bir tek kişinin naklettiği hadisin durumu,
ah af, -ffı [Ar. hafif > ehaff ı_ü-l] {OsT} s f Daha hafif;
en hafif; pek hafif,
ahail, [Ar. ahâil Js^-I] (aha;il) {OsT} is. İri yapılı ve
kibirli kişiler.
ah a k , -k k ı [Ar. hakk > ehakk j^ l] {OsT} sf. 1. En
haklı; daha çok haklı; pek haklı. 2. En fazla yetki
verilmiş bulunan,
ahal, -li [Far. âhâl JU-T] (a;ha:l) {OsT} is. B ir işe
yaramadığı için atılacak olan şey; çerçöp,
a h a li', [Ar. ehl (mensup) > ehâlı J U l] (aha.ii;) {OsT}
is. 1. Bir ülkedeki, şehirdeki insanlar; ortak özellik­
leri yalnız bir yerde oturm ak veya bulunm ak olan
insan topluluğu. 2. B ir yerde toplanmış insan gru­
bu; kalabalık. 3. Uyruk. 4. Cemaat.
ah ali2, [Ar. ehîl > ehâlî JL&I] (aha.Ti:) {OsT} sf. İyi
a h a r ', [eT. akur] {ağız} is. 1. Çay; dere; akarsu. 2.
Hayvanların su içtiği ağaç, taş ya da beton yalak;
çeşme yalağı. 3. H ayvan barınağı; ahır; tavla. 4.
Hayvan yemliği. 5. Tahta dibek. [DS]
ğer. 2. İkinci; başkası.
a h a r3, - r r ı [Ar. hararet > aharr j^ t] {OsT} sf. Daha sı­
cak; çok sıcak; en sıcak.
a h a r4, [Far. âhâr jU l / jl^T] (aha;r) {OsT} is. 1. Hat­
tatların kâğıdın yüzeyini kayganlaştırmak için kul­
landıkları yum urta ve nişasta karışımı cila maddesi.
2. Kahvaltı. 3. Bir tür çelik,
a h a rla m a , [ahar-la-ma] (aha:rlama) is. Pürüzlü bir
kâğıt üzerine ahar sürerek parlatm a işi.
a h a rla m a k , [ahar-la-mak] (aha:rlamak) g ç l.f. [-l(ı)-
yor] Yıpranmış veya yüzeyi pürüzlü bir kâğıdı yazı
yazılabilecek hâle getirm ek için ahar sürerek par­
latmak, kalem in kaymasını sağlamak üzere cilala­
mak.
a h a rlı, [ahar-lı] (aha:rlı) sf. (Kâğıt için) ahar sürerek
parlatılmış.
a h a s 1, -ssı [Ar. haşş > ehaşş 0^i-\/0^~] {OsT} sf. 1.
Û I Ü M r « Ö M .i4 9 AHÇ

Daha özel; en özel; pek özel. 2. Daha yakın; en ya­ a h b a ri, [Ar. ahbâr > ahbâri lSjM-1] (ahba.ri:) {OsT}
kın; pek yakın. 3. z f Başlıca; belli başlı.
sf. 1. H aber verici; rivayetçi. 2. Tarihçi,
ah as2, -ssı [Ar. hasis > ehass {OsT} sf. 1. Daha ah b as, [Ar. habs > ahbâs (ahba:s) {OsT} is. 1.
cimri; en cimri; pek cimri. 2. (Kişi için) daha baya­
Hapishaneler; zindanlar. 2. Su bentleri. 3. Su bent­
ğı; en bayağı.
lerinin oluşturduğu havuzlar. 4. Herhangi bir koşu­
ahasını, [ak-mak > ah-a-s-ı-n-ı {eAT} zf. Nasıl la bağlı olmaksızın vakfedilen araziler, binalar vb.
akacağını. ah b az, [Ar. hubuz (ekmek) > ahbâz jM-[] (ahba:z)
ahasif, [Ar. ehâsıf i-îl-U I] (aha:si:f) {OsT} is. Top­ {OsT} is. Ekmekler.
rağı taşsız, yumuşak ve kumlu olan yerler, a h b e l1, [Ar. ahbel J ^ l ] {OsT} is. Böğrülce tanesi.
ahasin, [Ar. ahsen (çok güzel) > ehâsin ^ 1 ^ 1 ] (ahdi­
ah b el2, [Ar. ahbel J^ -l] {OsT} sf. Deli; kaçık; divane,
sin) {OsT} sf. Çok güzel olan (şeyler),
a h ben , [Ar. ahben j ^ l ] {OsT} sf. K am ına su toplanan
ah at, [Ar. 'ahd] {ağız} is. Çoğu zaman kendi kendine
kimse.
verilen söz. [DS]
ahbes, [Ar. habîş > ahbeş {OsT} is. Çok kötü;
ahavat, [Ar. uht > ahavât olji-1] (ahava:t) {OsT} is.
en kötü; mundar,
1. Kız kardeşler. 2. Bayan arkadaşlar. 3. mec. B ir­
birine benzeyen şeyler. & ah av ât-ı H u d , isi. H ııd ahbeseyn, [Ar. ahbes > ahbeseyn {OsT} is.
Suresi ve benzerleri. Çok kötü olan iki şey.
ahaveyn, [Ar. aha (kardeş) > ehaveyn {OsT} A hbeş, [Ar. habeş > ahbeş {OsT} is. Habeş;
is. îki kardeş. Habeşistanlı.
ahavi, [Ar. ahi > ahâvl (aha:vi:) {OsT} sf. 1. ah b ın , [Erme, ağb(in)] {ağız} is. Gübre. [DS] S
a h b ın ta rla , {ağız}!. Gübrelenmiş tarla. 2. Toprağı
Kardeşe; kardeş gibi. 2. A hilik örgütüne ilişkin,
kuvvetli tarla. [DS]
ahaz, -zzı [Ar. ahaz iü-l] {OsT} sf. Daha mutlu; en
ahbiye, [Ar. hıbâ > ahbiye {OsT} is. Kıl bedevi
mutlu; pek mutlu,
çadırı.
ahba, [Ar. lıaba’ > ahba1 L^l] (ahba:) {OsT} is. Saray a h b u n , [Erme, ağb(m)] {ağız} is. -*• ahbm. [DS]
adamları. ah b u n lam ak , [ahbun-la-mak] {ağız} gçl. f. [-rj [-
ahbab, [Ar. habıb > ahbâb (ahba:b) {OsT} is. l(u)-yor] Toprağı gübrelemek; gübre dökmek. [DS]
-*■ ahbap. a h b u n lu k , -ğu [ahbun-luk] is. Gübre konulan yer;
gübrelik.
ahbap, -bı [Ar. habîb (dost) > ahbâb (dostlar)
ahcal, -li [Ar. hacl > ahcâl {OsT} is. 1.
is. (Türkçe’de teklik olarak kullanılır.) 1. Bildik;
tanıdık; dost; arkadaş. 2. sf. Senli benli. 3. ünl. Ta­ Topuklar. 2. Zincirler,
nıdık olmayan birisine seslenmek, onun dikkatini a h ca r, [Ar. hacer (taş) > ahcâr (ahca:r) {OsT}
çekmek için kullanılan seslenme sözü. S ah b ap is. Taşlar.
çavuşlar, H er zam an ve her yerde birlikte bulu-
ahcen, [Ar. ahcen {OsT} sf. (Saç için) kıvırcık,
nanlar.|| a h b ap olm ak, Bir kimseyle dost, arkadaş
olmak. ahceste, [Far. ahceste {OsT} is. Kapı eşiği,
ahbapça, [ahbap-ça] zf. Samimi bir şekilde, dostça, ahciyh, [Erme, ağçig (kız)] {eAT} -*■ ahçik.
ahbaplık, -ğı [ahbap-lık] is. Dost, arkadaş olm a du­ ah ça, [ak-ça] {eAT} sf. 1. Beyazımtırak; akça. 2. genş.
rumu; dostluk; arkadaşlık, fi1 a h b a p lık etm ek, A r­ Para.
kadaşlık etmek; şundan bundan konuşmak. a h ç ı1, [aş-çı > ah-çı] is. Yemek pişirme ve yapmayı
a h b a r1, [Ar. haber > ahbâr jM -'] (ahba:r) {OsT} is. 1. m eslek edinmiş olan kimse, ö ahçı başı, M utfak
Haberler, bilgiler. 2. Hikâyeler, rivayetler. 3. Tarih­ şefi. || ahçı d ü k k â n ı, M utfağında tek kişinin görev
ler. 4. İyilikler. 5. Yazı mürekkepleri. aldığı küçük lokanta.\\ ahçı güzeli, Yemeklerin üze­
rine dökülen kızdırılmış kırmızı biber ve salçalı
ah b a r2, [Ar. hibr (bilmek) > ahbâr (ahba:r)
yağ; sos.|| ahçı yam ağı, Yiyecek ayıklama, tem iz­
{OsT} is. 1. Bilginler; alimler. 2. Yahd. Tevrat hü­ leme ve bulaşık yıkam a gibi işlerde aşçıbaşmın
kümlerine uygun biçimde içtihatta bulunan Yahudi yardımcısı.
bilginlerine verilen ad.
ahçı2, [ah-çı] {ağız} is. Çoğu zaman yanık yanık ah
ah b ar3, [Erme, eğpayr] is. 1. Erkek kardeş. 2. ünl.
çeken kimse. [DS]
Ermeni erkeklerden söz ederken ya da onlara ses­
ahçılık, -ğı [a(ş)-çı-lık] is. Y emek yapma işi ve m es­
lenirken söylenir. 3. {ağız} Orta yaşlı kim se ile alay
leği.
etmek için söylenen söz. [DS]
AHÇ OIÜKEtl IÜHKCE S İ M . 150
ahçik, [Erme, ağçik] is. 1. Ermeni kızı. 2. argo. ah detm e, [Ar. ‘ahd+ T. et-me ( a ’hdetme) b.
Yabancı kadın, kız; bayan turist.
is. A hdetm ek işi; söz vermiş olma,
a h d 1, [Ar. ‘ahd (yazılı sayfa; verilen söz) j*»] {Os T}
ahd etm ek , [Ar. ‘ahd+ T. et-mek dU^.İj^p] (a'hdet-
is. -*■ ahit. S ah d b ağ lam ak , {eAT} Söz vermek;
mek) gçsz. b . f [(-d)-er] 1. Kararlaştırıp kendi ken­
antlaşmak; sözleşm ek.|| ah d eylem ek, {eAT} Söz­
dine söz vermiş olmak. 2. Sözünü tutacağına dair
leşmek; antlaşmak.\\ ah d i sım ak, {eAT} Anlaşmayı
A llah’a yemin etmek. 3. Sözleşmek; antlaşmak. 4.
bozmak.|| ah d ü peym ân, {OsT} Sözleşme; antlaş­
(Kızı için) kocaya vermek; evlendirmek,
ma; mukavele.
ahdî, [Ar. 'ahd > 'ahdî Ls-i^] (ahdi:) {OsT} sf. Sözleş­
ahd2, [Ar. ‘ahd {OsT} is. Devir; zaman. S ahd-i
meye dayanan.
evvel, İlk Çağ.\\ ah d -i kad îm , {OsT} Eski zam an.||
ah d -i k a rîb , {OsT} Yakın zaman. A h d iatik , [Ar. ‘ahd-i atîk (eski sözleşme)] (ahdiatvk)

a h d a 1, -a ’ı [Ar. ahda' {OsT} sf. Daha alçak {OsT} is. 1. Hristiyanların Kitab-ı M ukaddes’inde
İsa’dan önceki zamanlara ilişkin İbranice veya
gönüllü; en alçak gönüllü.
Aramice kitaplar. 2. Tevrat.
a h d a 2, -a ’ı [Ar. hud'a > ahda' {OsT} sf. 1. En
A hdicedit, [Ar. ‘ahd-i cedit (yeni sözleşme)] (ahdi­
aldatıcı; çok aldatıcı. 2. is. anat. İnsanın ensesine
cedir) {OsT} is. FIristiyanların Kitab-ı Mukadde­
yakın iki damar,
s ’inde İsa’nın zamanına ve daha sonrasına ilişkin
a h d ak , [Ar. hadeka > ahdâk {OsT} is. Göz be­ kısımlar; İncil,
bekleri. ah d n am e , [Ar. ‘ahd + Far. -nâme (ahdna:-
a h d an , [Ar. hadin / hadın > ahdân jt.u-1] (ahda:n) me) {OsT} is. İm paratorluk döneminde, yabancı bir
{OsT} is. D ert ortakları; dostlar; yoldaşlar, devlet ile yapılan sözleşmenin yazılı örneği,
a h d a r, [Ar. hazar (yeşil oluş) > ahdar {OsT} sf. ahe, [Ar. âhı (kardeşim) / eT. akı (cömert)] {eAT} is.
Yemyeşil. Sevilen kimse; dost; {ağız} (aynı). [DS]
ahdariyet, [Ar. ahzar > ahdariyyet c-j jUbJ-t] {OsT} is. ahek, [Far. âhek dU l] (a.hek) {OsT} is. Kireç, ö
Yeşil olma durumu; yeşillik, âhek-i siyah, {OsT} Dayanıklı bir tür çimento.||
a h d a rm a k , [aktar-nıak / ahtar-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] âhek-i tefte, {OsT} Sönmemiş kireç.
1. Devşirmek; toplamak. 2. Karıştırmak; altüst et­ ahen, [Far. âhen (a:hen) {OsT} is. 1. Demir. 2.
mek; çevirmek. 3. Dolu olan bir şeyi boşaltmak. 4. Kılıç, kama gibi silahlar. 3. Zincir. 4. sf. mec. Sert;
Baştan sonuna kadar okuyup bitirmek; hatmetmek. katı; merhametsiz. S âhen -âşiy ân , {OsT} Dikiş
5. Aramak; araştırmak; soruşturmak. 6. Arayıp yüksüğü.|| âhen-be, {OsT} Çulhaların dokuyacakla­
bulmak. 7. Çağırmak. 8. Tarlayı ikinci kez sürmek; rı bezin iki yanına koydukları demirli ağaç. || alien­
aktarmak. [DS] ee, {OsT} D okumacıların buruşmayı önlem ek için
ahdas, [Ar. hadeş > ahdâs (ahda;s) {OsT} is. dokuyacakları bezin iki tarafına koydukları demirli
1. Yeni meydana gelen olaylar. 2. mec. Talih deği­ ağaç.|| âhen-câm e, {OsT} 1. D em ir elbise; zırh. 2.
şimleri. 3. Fenalıklar; belalar; musibetler. 4. Genç­ Sandıklara, fıçıla ra takılan demir çember.\\ âhen-
ler. cân, {OsT} 1. D em ir canlı. 2. mec. Sabırlı; taham­
müllü; cefakeş. 3. Katıyiirekli.\\ âhen -çû b , {OsT} 1.
ahdeb1, [Ar. ahdeb {OsT} sf. 1. Kambur. 2.
D em ir çubuk; şiş. 2. Kepçe. || ahen-dest, {OsT} 1.
mec. Şaşırtıcı; zor; müşkül. D em ir elli. 2. E li dem ir gibi kuvvetli. || âhen-des-
ahdeb2, [Ar. ahdeb {OsT} sf. (Kişi için) baş­ tân e, {OsT} E li demir gibi olana yakışırcasıncı.\\
kalarının düşüncesine hiç değer vermeyen, uzun âhen-dîg, {OsT} D em ir kazan.|| âhen-dil, {OsT} 1.
boylu ve ahmak, D em ir yürekli; kahraman; cesur. 2. Acımasız; mer­
hametsiz,|| âh en -g er, {OsT} D em irci.|| âhen-geri,
ahdebiyet, [Ar. ahdebiyyet {Os T} is. Kam­
{OsT} Demircilik.\\ âh en -h â, {OsT} Gemi azıya alan
burluk. sert başlı at.|| âh en -h ây , {OsT} Gemi azıya alan
ahden, [Ar. 'ahd > ‘ahden fj^t] ( a ’hden) {OsT} zf. sert başlı at.|| âhen-i cüft, {OsT} Saban demiri.\\
Sözleşerek; taahhüt ederek. âhen-i gâv, {OsT} Saban demiri.\\ âhen-i n erm ,
alıder1, [Ar. ahder {OsT} sf. Şaşı. {OsT} Yumuşak demir.|| âh en -i sebz, {OsT} İyi işle­
nebilen çelik.|| âhen-i serd , {OsT} 1. Soğuk demir.
ahder-, [Far. ahder {OsT} is. Kardeş çocuğu; 2. mec. İnsafsız kalp.|| âhen-i te r, {OsT} İyi işlene­
yeğen. bilen çelik.|| âhen-keş, {OsT} 1. D emir çeken. 2.
alıderiy, - y y j [Ar. ahderiyy {OsT} is. zool. Mıknatıs.\\ âh e n -p â re, {OsT} D em ir parçası.||
Yaban eşeği. âhen-pâye, {OsT} D em ir ayaklı.|| âhen-püş, {OsT}
H U » m . 151
Demir kuşanmış; zırh giymiş.\\ âhen-reg, {OsT} 1.
D em ir damarlı; sağlam; dayanıklı. 2. K uvvetli at.\\
â h en -rü b â, {OsT} Mıknatıs.\\ âhen-sâ, {OsT} 1.
Eğe; bileği taşı. 2. Törpü.\\ âhen-sây, {OsT} -*■ a-
hen-sa.
ahene, [Far. âhen > âhene *i»T] (a:hene) {OsT} is.
Demir halka.
aheng, [Far. âheng JLaJ] (a:heng) {OsT} is. -*• ahenk.
S âh en g -d âr, {OsT} Uyumlu; düzenli; ahenkli.\\
âheng-i esvât, {OsT} dbl. Ünlü uyumu.\\ âheng-i
ezelî, {OsT} fel. Öncel düzen.|| âheng-i savâit,
{OsT} dbl. Sesli uyumu]| âheng-i selâset, {OsT} ed.
Akıcılık,|| aheng-i tak lid i, {OsT} dbl. Yansımalı
sözcükler; onomatopi.
ahenger, [Far. âhen-ger j£ı*T] (a:henger) {OsTj is.
Demirci.
ahenî, [Far. âhen > âhenı ^ T ] (a:heni;) {OsT} sf. 1.
Demirden yapılmış. 2. mec. Sert; katı.
ahenîn, [Far. âhen! > âhenln j^»T] (a:heni:n) {OsT}
sf. 1. Demirden yapılmış. 2. Demir gibi; sert; katı;
sağlam. S âhenîn-cân , {OsT} Katı yürekli; mer-
hametsiz.|| âhenîn-ciğer, {OsT} 1. Dayanıklı. 2. Ce­
sur.|| âhenîn-dîl, {OsT} 1. D em ir yürekli; cesur;
kahraman. 2. Katı yürekli; merhametsiz,|| âhenîn-
duş, {OsT} Kuvvetli; metin.|| â h en în -k âb â, {OsT}
Demir cüppe; zırh.|| âh en în -k em er, {OsT} 1. Sütun.
2. Canı p ek yiğit; cengâver. || âhenîn-reg, {OsT}
Başı sert at.
ahenk, -gi [Far. âheng X -jJj (a;heng) is. 1. Uyum. 2.
Seslerin uyumu. 3. Birbiri ardına gelen kelimelerin
sesçe uyumu. 4. Aynı anda duyulan seslerin bağ­
daştırılması sistemi; uyum; armoni; akort. 5. Bir
bütünün parçaları arasındaki uyum. 6. Duygular
arasındaki uyumun verdiği rahatlama. 7. M üzikli
toplantı, eğlence. 8. ed. Şiir veya düz yazıda, söz­
cük ve sözcük öbeklerinin ses ve yapı benzem esin­
den doğan güzellik. 9. fel. Evrende görülen düzen.
10. mim. Bir eserin boyutları ile diğer öğeleri ara­
sındaki uyum. 11. müz. Sazların ve sesin belli bir
şekilde düzenlenmesi. 12. müz. B ir parçadaki nota­
lar arasındaki armoni. S ahenge uym ak, Alışmak;
katılmak; intibak etmek. || ahen g i b ozulm ak, D irli­
ği düzeni kalmamak, huzursuz olmak.|| ahengini
bozm ak, Huzurunu bozmak, rahatını kaçırmak\\
ah en k etm ek, Sazlı sözlü, içkili eğlence tertiple­
mek,|| a h en k eylem ek, Sazlı sözlü, içkili eğlence
tertiplemek.\\ ah e n k kaidesi, dbl. Ünlü uyumu.\\
ahen k k a tm a k , B ir toplantının sıkıcılığını gider­
mek, neşelendirmek.\\ a h en k k u rm a k , Uyuşmak,
anlaşmak. || a h en k sağlam ak , D üzene sokmak, bir­
lik sağlamak]] ah en k tah tası, müz. Telli sazlarda
tellerin üstüne gerildiği kapak tahtası]] a h e n k ye­
ri, {ağız} Oyun yeri. [DS]
AHF
ah en k leştirm e, [ahenk-le-ş-tir-me] (a:he;nkleştirme)
is. Ahenkli hâle getirme,
ah en k leştirm ek , [ahenk-le-ş-tir-mek] (a h enkleştir­
mek) g ç l . f [-ir] Uyum sağlar hâle getirmek,
ahenkli, [ahenk-li] (a;henkli) sf. Uyum içinde bulu­
nan; uygun, denk düşmüş,
ahenklilik, -ği [ahenk-li-lik] (a:henklilik) is. U yum
ve denge içinde bulunm a durumu,
ahenksiz, [ahenk-siz] (a;henksiz) sf. Uyum içinde
bulunmayan; uygunsuz, denk düşmemiş,
ahenksizlik, -ği [ahenk-siz-lik] (a:henksizlik) is. U-
yumlu olmama durumu; düzensizlik; karmaşa,
a h e n k ta r, [Far. âheng-dâr (a:henkta:r) {OsT}
sf. Ahenk bulunan, ahenkli; uyumlu,
ah e r, [Ar. uhur (diğer) > âher J-~\] (a:her) {OsT} sf.
Başka; diğer; gayrı. S â h e rü ’n -n eh r, g ö k b. G ök­
yüzünün güney yarım küresinde ye r alan en-Nehr
adlı burcun en parlak yıldızı; Achernar.
aheste, [Far. aheste (a:heste) {OsT} is. 1. Y a­
vaş, 2. Sakin, durgun. 3. Yumuşak, mülayim. 4.
(Ses için) alçak; hafif. 5. müz. B ir m üzik parçasının
yavaş çalınması ve söylenmesi. 6. zf. A ğır ağır, ya­
vaşça. S aheste aheste, 1. A ğ ır ağır, sakin sakin.
2. A zar azar, tedrici olarak. || aheste beste, alay.
K ırıla döküle, nazlı nazlı. || âh este-rây (rey), {OsT}
Yargısında itidalli; görüşlerinde mutedil olan ha­
kim . || âheste-rev, Yavaş yürüyen]\ âh este-su h ân ,
{OsT} A lçak sesle; yavaş yavaş konuşan.
ahestegî, [Far. âheste-gı (a:hestegi:) {OsT}
is. 1. Yavaşlık. 2. Durgunluk; sakinlik. 3. Y um u­
şaklık; mülayimlik. 4. (Ses için) hafiflik; tatlılık,
ahfa, [Ar. hafi > ahfa ^yü-T] (ahfa;) {OsT} sf. En gizli;
pek gizli; çok gizli,
ah fad , [Ar. hafıd > ahfad (ahfa:d) {OsT} is. -*■
ahfat.
ahfas, [Ar. hıfs > ahfas oLb-l] (ahfa;s) {OsT} is. İş­
kembeler.
ah fat, -dı [Ar. hafîd > ahfad (ahfa;t) {OsT} is.
1. Torunlar; oğul oğulları; çocukların çocukları. 2.
Gelecek nesiller. 3. mec. Yardımcılar, hizmetçiler.
ah fa z 1, [Ar. hıfz > ahfaz {Os T} sf. 1. Kuvvetli
hafız. 2. K ur’an-ı K erim ’i en güçlü bir şekilde ez­
berleyen.
ah faz2, [Ar. ahfaz jilü - l] {OsT} sf. 1. (Yer için) alçak
ve çukur. 2. mec. (Kişi için) alçak gönüllü,
ahfeş, [Ar. hafeş > ahfeş *>^-1] {OsT} is. 1. Gözleri
doğuştan küçük olduğu için iyi göremeyen kimse.
2. Yalnız gece görebilen. S A hfeş’in keçisi gibi
başını sallam ak, H er fik ri kabul edip düşünmeden,
yorum lam adan kabul etmek; dinlemediği hâlde mu­
AHF
hatabını dinliyormuş veya anlıyormuş görünümü
vermek.
ahflye, [Ar. hıfa > ahfıye -uü-l] {OsT} is. 1. Gizli şey­
ler. 2. bot. Ağaçların çiçek tom urcuklarını örten dış
kabuklar.
ah g er, [Far. ahger I] {OsT} is. 1. K or hâline gel­
m iş ateş; ateş közü. 2. mec. A şkın yakıcı sıcaklığı.
fi1 ahger-i süzân, {OsT} Yakan kor; yakıcı köz.
ahgiil, [Far. ahgül {OsT} is. Arpa ve buğday
başaklarının üst kısmı; başak kılçığı.
a h i1, [ahi / akı] {eT} sf. Cömert. [Yüknekî]
ah i2, [Ar. âhı (kardeşim) <y-T] {OsT} is. 1. Arkadaş;
dost. 2. Cömert; yiğit. 3. {eAT} Bir kimsenin sevdi­
ği; en yakını.
ah i3, [eT. akı > ahi] {eAT} is. On dört ve on beşinci
yüzyıllarda A nadolu’da yaygın bir sosyal güvenlik
kurum u olan A hilik ocağından olan kimse. S’ ahi
b a b a , E s n a f loncalarının başında bulunan kimse.
ah i4, [ahi] {eAT} {OsT} e. 1. Kuvvetlendirme edatı. 2.
{ağız} ünl. Oh olsun. [DS] 3. {OsT} Oysa ki.
ahıcı, [ak-mak > ahıcı {eAT} sf. Akıcı; seyyal.
ahıl, [Ar. âhil (yerleşik)\ {ağız} sf. Görmüş geçirmiş,
yaşlı kimse. [DS]
ahılgan, [? ahılgan] is. Arıların, kavak ve kızıl ağaç
gibi bitkilerin taze tom urcuklarından toplayarak
kovan içindeki çatlakları, delikleri kapatm ak ve
petekleri kovana tespit etmekte kullandıkları reçi­
neli ve zamklı madde; pirebolu.
ahilik, [ahî-lık / akı-lık jM -'] {eT} {eAT} is. Cömert­
lik. [Yüknekî]
ahım sa, [Sansk. ahımsa] is. 1. Şiddete başvurmama.
2. Zarar vermeme. 3. Flint dinlerinde saldırmazlık tü. 2. Ahi olm a durum u ve niteliği. 3. sf. Cömertlik,
prensibine dayanan ahlak ve siyasi davranış,
a h ır, [Far. âhür / e T ak-ur jy~~\] is. 1. Büyükbaş hay­ ahilla, [Ar. halli > ahillâ ^ - t] (ahillâ:, h kalın sö j-
vanların kapatıldığı, barındığı yer; dam; arkaç; çi-
ten; gelembe. 2. mec. Kirli, bakımsız, dağınık veya
çok gürültülü yer. 3. {eT} Yemlik. [MühennajS a h ır
a k ta rm a s ı, Tarlanın ilkbaharda ilk defa sürülm e­
si. || a h ıra çekm ek, Hayvanları ahıra kapamak.\\
a h ıra çevirm ek, mec. Bakımsız, p is ve dağınık hâ­
le getirm ek.|| a h ıra gelm ek, Alışm ak.|| a h ır ev,
{ağız} Köy evlerinde ahıra bitişik olan oda. [DS]
ah ırlam a, [ahır-la-ma] is. Ahırlam ak işi; hayvanları
ahıra kapatm a işi.
a h ırla m a k , [ahır-la-mak] gçsz. f. [-rj 1. (Hayvanlar
için) ahırda kapalı kalmak; bir süre ahırda tutul­
m ak. 2. Ahırda uzun süre kapalı kalma yüzünden
hamlamak; zayıflamak. 3. {ağız} (Hayvan için) ahı­
ra alışmak. [DS]
a h ırla n m a k , [ahır-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] {ağız} Ev­
cilleşmek. [DS]
a h ırla tm a k , [ahır-la-t-mak] gçl. f. [-ır] {ağız} H ay­
vanı ahıra alıştırmak. [DS]
a h ırm a k , [ak (yans.) > ah-ır-mak jap -l] {eAT} gçsz.
f. [-ur] Tükürmek; tükürük atmak.
A hıska gülü, is. folk. K ars’ta tek ya da çift olarak
bayanlar tarafından oynanan halk oyunu.
a h ıtm a k , [ağ-ıt-mak > ah-ıt-m ak Ja-M-I] {eT} {eAT}
gçsz. f. [-ur] Akıtmak. [EUTS]
ahi, [eT. akı (cömert) / Ar. âhı (kardeşim) > ahi]
{OsT} is. 1. B ir kim senin en çok sevdiği yakını; ar­
kadaş; dost. 2. Cömert. 3. Yiğit. 4. A hilik ocağın­
dan olan kimse,
a h ib b a, [Ar. habîb > ahibba L»-l] (ahibba:) {OsT} is.
1. Sevgililer. 2. Dostlar; tanıdıklar.
ah id , [Ar. ‘ahd j*p] {Os T} is. -*■ ahit. S ah d b ağ ­
lam ak , {eAT} Söz vermek.|| ahid-şiken, {OsT} Söz­
leşmeyi bozan.|| a h d ü pey m ân , {OsT} Söz ve ye-
min.\\ a h d ü vefâ, {OsT} Söz ve vefa.
a h id n am e, [Ar. ‘ahd+Far. nâme {OsT} is.
Sözleşme.
a h ih a, [Ar. âhıha ] (ahi:ha) {OsT} is. Bulamaç
yemeği.
a h ih te, [Far. âhıhte •****»T] (a:hi:hte) {OsT} sf. (Kılıç
için) kınından sıyrılmış; çekilmiş,
a h ik k a , [Ar. hakik > ahikka U>-l] (ahikka:, h kaim
söylenir) {OsT} sf. Daha çok yetkili; en yetkili,
ahilenm ek, [ahi-le-n-mek] dönşl. f. [-ir] Ahi gibi
davranmak; ahilik etmek,
ahilik, -ği [ahi-lik] is. 1, On beş ve on altıncı yüzyıl­
larda, esnaf ve sanatkârların kendi aralarında ku­
rum laşarak oluşturdukları bir sosyal güvenlik örgü­
yiğitlik.
lenir) {OsT} is. Sadık dostlar; candan arkadaşlar,
ahille, [Ar. halıl > ahille <U1] {OsT} is. 1. Çuvaldızlar.
2. Şişler.
a h ir 1, [Ar. uhur (geri) > ahir jji-t] (ahi. r) {OsT} sf. 1.
En sondaki, en sonuncu. 2. huk. Başkasının nikâh­
lısı ile cinsel ilişkide bulunan.
a h ir2, [Ar. uhur (geri) > âhir y~J] (a:hir) {OsT} sf. 1.
Son; sondaki; en sondaki. 2. A llah’ın sıfatlarından
biri. 3. zf. Sonunda, nihayet, hasılı. S 1 a h ir güz,
Kasım ayı.|| â h ir-i çarşa m b a , {OsT} Sefer ayının
son çarşambası.\\ â h ir-i k â r, {OsT} 1. Sonuç; sem e­
re; meyve. 2. En nihayet; işin sonunda.\\ a h ir ne­
fes, Son nefes.|| â h ir ü ’l-em r, {OsT} Nihayet; en
sonunda. || a h ir v ak it, Son zaman, ömrün kalan son
yılları.|| a h ir zam a n , 1. Kıyam ete yakın zaman. 2.
Dünyanın sonuna doğru. 3. Dünyanın sonu.|| ah ir
O İ I Î I I üR S İ M . 1 5 3
zam a n peygam beri, 1. En son peygamber. 2. Hz.
Muhammed.
ah irb in , [Ar. âhir + Far. -bin (a:hirbi:n) {OsT}
sf. Yaptığı her işin sonunu önceden düşünen; tem ­
kinli; tedbirli; uyanık; akıllı.
ahire, [Ar. âhir / âhire o^-T] (a.hire, h kalın söylenir)
{OsT} sf. Son.
ahire, [Ar. ‘âhire (a:hire) {OsT} sf. 1. Zina e-
den. 2. Kahpe.
a h ire n 1, [Ar. ahiren (ahi:ren) {OsT} zf. Son
zamanlarda; şu yakınlarda; yakın geçmişte.
ah iren 2, [Ar. âhiren Ge-I] (a:hiren) {OsT} zf. Sonra­
dan; en son olarak,
ahiret, [Ar. uhur (geri) > âhiret o ^ T ] (a:hiret) {OsT}
is.-*- ahret. a h ire t oglı, {eAT} Evlatlık.
ahiretlik, -ği [ahiret-lik] is. ->■ ahretlik,
ahirin, [Ar. âhir> âhirin (a:hiri:n, lı kalın söy­
lenir) {OsT} zf. Sonrakiler; en sonda olanlar; niha­
yette bulunanlar.
ah iru n , [Ar. âhir > âhirim j j ^ î ] (a:hiru:n, h kalın
söylenir) {OsT} zf. -*■ ahirin,
ahissa, [Ar. hasîs > ahissâ L^-l] (ahissa:) {OsT} Cim ­
riler.
ahit, -hdi [Ar. ‘ahd is. 1. Söz verme. 2. Yemin.
3. Antlaşma, ittifak. 4. Emir, buyruk. 5. Nikâh, ö
ahde vefa, Sözünde durma. ||
ahitleşm e, [ahit-le-ş-me] is. Sözleşme; antlaşma,
ahitleşm ek, [ahit-le-ş-mek] işteş, f. [-ir] Sözleşmek; a h k âm ü k ü m , [Ar. ahkâm (yargılar) + kum (sizin)
antlaşmak.
ahitnam e, [Ar. ‘ahid + Far. -nâme (ahit- a h k a r, [Ar. hakâret (horlamak) > hakir (hor, bayağı)
na:me) {OsT} is. Taraflarca gerekli yerleri im za­
lanmış ve onaylanmış olan yazılı sözleşme metni,
ahiyane, [Far. âhiyâne ,<üL»T] (a:hiya:ne) {OsT} is. 1.
Damak. 2. anat. Boğaz. 3. Beyin kemiği.
ahiye, [Ar. âhiyye 4^1] (a.hiye, h kaim söylenir)
{OsT} is. 1. U cu yere berkitilip halkasına hayvan
bağlanan ip. 2. Sürekli felaket; musibet.
ahiz1, -hzi [Ar. ahz i^-l] {OsT} is. Alma; kabul etme.
(Arapça ve Farsça kelimelerin baş tarafına getiri­
lerek tamlamalar yapılır.)
ahiz2, [Ar. ahz > âhiz -İ^-T] (a:hiz, h kalın söylenir)
{OsT} sf. Alan; alıcı; kabul eden.
ahizJ, [Ar. ahz > ahiz 1^-1] (ahi:z, h kalın söylenir)
{OsT} sf. Esir; tutsak,
ahize, [Ar. âhiz > ahize »1^1] (a:hize, h kalın söyle­
nir) {OsT} sf. 1. Alıcı; alan. 2. is. Telefonun ses alı­
cı kısmı; almaç.
AHL
ah k ab , [Ar. hukb > ahkab (ahka:b) {OsT} is.
Uzun zamanlar,
ah k ad , [Ar. hukd > ahkâd (ahka:d) {OsT} is.
Kinler; düşmanlıklar; garezler,
a h k af, [Ar. hukfe > ahkâf çilimi] (ahka:f) {OsT} is.
Kum yığınları; kum tepeleri,
a h k âm , [Ar. hükm (yargı) > ahkâm (ahkâ:m)
{OsT} is. 1. B ir konuda şöyle veya böyle olduğu
kanısına varma ve bunu söz ve yazı ile bildirme. 2.
huk. Yargı kararları; hükümler. 3. Uyulması gerekli
kararlar, hukuk kuralları; kanunlar. 4. gnşl. Y ıldız­
ların hareketlerinden veya bazı tabiat olaylarının
oluş biçimlerinden bir takım gelecek tahminleri. S
a h k â m ç ık arm ak , 1. Kendine göre bazı neticeler
çıkarmak. 2. Yersiz zanda bulunmak. || ah k âm -ı
adâlet, {OsT} H ukuk hükümleri.\\ ah k â m -ı adliye,
{OsT} 1. Adalete ait hükümler; hukukla ilgili düzen­
lemeler. 2. İm paratorluk döneminde A dalet Bakan­
lığının adı.|| ah k âm -ı âm ire, {OsT} Emredici hukuk
kuralları.\\ a h k âm -ı nâhiye, {OsT} Yasaklayıcı h u ­
kuk kuralları.\\ ah k â m -ı n u sret, {OsT} 1. Zafer hü­
kümleri. 2. Yasalar. 3. G ök cisimlerinin hareketle­
rinden çıkarılan kurallar. || a h k âm -ı şahsiye, {OsT}
Kişi hakları ile ilgili kurallar. || a h k âm -ı şe r’iye,
{OsT} M ecelle hukukunda itikat, ibadet, muamelat,
nikâh ve cezalara ait hükümler.\\ ah k âm -ı tefsi-
riye, {OsT} Açıklayıcı kuraHar. || ah k âm kesm ek,
Yetkisizce, gerçeğe aykırı kesin yargıda bulunmak. ||
a h k â m y ü rü tm e k , Yetkisi dışında kararlar ver­
mek. |j a h k â m defteri, R esm î dairelerce tutulan,
içine emir ve talimatların yazıldığı defter.
is. Tek söz sahibi,
> ahkar yi?-1] {OsT} sf. En alçak; en âciz; en aşağı;
en hakir olan,
a h k a ra n e , [Ar. ahkar + Far. -âne <ütyi=-l] (ahkara:ne)
{OsT} zf. Zavallı ve değersizlere yaraşır biçimde,
ah k em , [Ar. hükm > ahkem {OsT} s f 1. En çok
hükmeden. 2. Daha kuvvetli. S a h k e m ü ’l-hâ-
kim în, {OsT} Hakimlerin en kudretlisi; Allah.
a h k e r, [Far. ahker / ahger J j ~\ / {OsT} is. K or
hâline gelmiş ateş; ateş közü,
a h k û k , [Far. ahkük (ahkû:k) {OsT} is. H am
zerdali.
ahla, [Ar. hulv (tatlı) > ahlâ }UI] (ahlâ:) {OsT} sf.
Daha tatlı; en tatlı; pek tatlı,
ah lab , [Ar. hılb > ahlâb (ahlâ. b) {OsT} sf.
Tırnaklar; pençeler.
a h la f1, [Ar. h ılf > ahlâf ı J ^ I ] (ahlâ:f) {OsT} is. B ir­
leşmiş olanlar; müttefikler; ittifak edenler.
AHL
ahlaf2, [Ar. halef > ahlaf ıJ5U-l] (ahlâ:/) (OsT} is. 1.
Yaşayanların arkasından gelecek olan nesil; halef­
ler. 2. Bir makamda, mevkide bulunan kişinin yeri­
ne geçecek olan kimseler.
ahlak, [Ar. hulk > ahlâk (ahlâ:k) {OsT} is. 1.
İnsanın doğuştan getirdiği huylarla sonradan ka­
zandığı manevi yapısını sergileyen bir takım dav­
ranış ve tavırlar; aktöre; edep. 2. İyi özellikler; gü­
zel huylar; fazilet; erdem; hüsnühâl. 3. A llah’ın
insanı yaratış fıtratına uygun davranışlar bütünü;
tabiat. S ahlak bilimi, A hlak kavramının konusu­
nu ve tabiatım inceleyen bilim.|| ahlak bozukluğu,
İyi, güzel sayıları davranışların terk edilmesi. || ah­
lak dersi, Ahlakla ilgili konuları benimsetme.\\ ah­
lak dışı, Ahlak kurallarına aykırı olan.|| ahlak dı-
şıcılık, Bütün toplumlarda var olan ahlak kuralla­
rını reddetme. (N ietzsche'in fe lse fi görüşü). || ahlak
duygusu, Ahlak kurallarına uygun olanla olama­
ya n ı seçm eyetisi.\\ ahlak düşkünlüğü, Birinin ah­
la kd ışı tutumlar içinde bulunması.\\ ahlak hocalığı
etm ek, Birine ahlak dersi vermeye kalkışmak.\\ ah­
lakı mazbut, A hlak açısından kendisine güvenilir
kimse. || ahlaki vazife, Kanun zoru olmamakla be­
raber ahlak açısından doğru kabul edildiği için
yapılm ası zorunlu işler.|| ahlâk-ı fâzıla, İyi ahlak,
erdemli hâl ve tavırlar. || ahlâk-ı hamîde, Övülme­
y e değer huylar. || ahlâk-ı hasene, İyi huylar, güzel
tavırlar. || ahlâk-ı zemîme, Kötülenen, beğenilme­
yen huylar, davranışlar.|| ahlak kuralları, Toplu­
mun iyi ve güzel olarak kabul ettiği ve kendisini
geliştiren, iyileştiren kurallar.\\ ahlak ve adaba
aykırı muam eleler, Toplumca benimsenmiş ahlak
kurallarına ve törelere aykırı anlaşma ve işlemler. \\
ahlak ve adap, B ir toplumda kişilerin uym ak zo­
runda olduğu düzen, kural ve hareketler.\\ ahlak
yasası, fel. İnsanın mutluluğa ulaşması için uyması
gerekli kurallar bütünü. «M utluluğa lâyık olmanın
yolunu gösterm ekten başka bir nedene dayanma­
yan yasaya ahlak yasası diyorum. K ant»|| ahlak
zabıtası, Büyük şehir halkının ahlaki değerler açı­
sından sağlıklı bir hayat sürdürebilmesi için ku­
rulmuş zabıta teşkilatı.
ahlakan, [Ar. ahlâk > ahlâkan U5U-I] (ahlâ:’kan)
{OsT} zf. Ahlakça,
ahlakça, [ahlak-ça] (ahlâ: ’kça) zf. Ahlak yönünden,
ahlak bakımından,
ahlakçı, [ahlak-çı] (ahlâ:kçı) is. 1. Ahlaki konulan
ve ahlaki değerleri ele alıp inceleyerek elde ettiği
bulgulardan bir senteze varan filozof; ahlakiyim. 2.
Edebiyatta, insanın ahlak yapısını inceleyen ve ku­
surlarını düzeltmek amacıyla eser veren yazarlar. 3.
Çevresinde meydana gelen her şeyi ahlaki açıdan
değerlendirip düşünce ve hareketlerini ahlaki esas­
lara göre düzenleyen kimse. 4. sf. Ahlaki esaslara
O liiH IİİlC t S İ M . m
veya ahlakçılığa uygun olan. «Yazarın hikâyelerini
ahlakçı bir yaklaşım la değerlendirdiğim izde...»
ahlakçılık, -ğı [ahlak-çı-lık] (ahlâ:kçılık) is. İnsanla­
rın bütün davranışlarını ahlak kurallarına göre yön­
lendirmeleri gerektiğini; ahlakın araç değil de amaç
olduğunu savunan idealist bir düşünce sistemi; mo­
ralizm.
ahlaken, [Ar. ahlâk > ahlaken (ahlâ:’ken, k
kalın söylenir) {OsT} zf. Ahlaki yönden, ahlak açı­
sından; ahlaki değerlendirme bakımından,
ahlakıyat, [Ar. ahlâkî > ahlâkıyyât o U ) U I ] (ahlâ:-
kıya:t) {OsT} is. A hlak bilgisi, ahlakla ilgili konu­
lar, görüşler.
ahlakıyet, [Ar. ahlâkî > ahlâkıyyet c~ü}U-l] (ah-
lâ:kıyet) {OsT} is. 1. Ahlaklılık. 2. fel. Töreldik,
ahlakıyun, [Ar. ahlâkî > ahlâkıyyün (ah-
lâ:kıyu:n) {OsT} is. A hlak üzerine kitap yazan, gö­
rüş ortaya atan bilginler; ahlakçılar.
ahlaki, [Ar. ahlâk > ahlâkî ^ ^ 1 ] (ahlâ:k:i, k kalın
söylenir) {OsT} sf. Ahlaka ait, ahlak ile ilgili; ahlak
kurallarına uygun, fi1 ahlaki hükümler, B ir M üs­
lüman ’in Allah ’a, kendisine, milletine, ülkesine ve
diğer insanlara karşı görevlerini ve sorumlulukla­
rını belirleyen ilahı emir ve yasaklar.
ahlaklı, [ahlak-lı] (ahlâ:klı) sf. Hâl, hareket ve tavır­
ları ahlaki ilkelere uygun (kimse),
ahlaklılık, -ğı [ahlak-lı-lık] (ahlâ:khlık) is. 1. Ahlak
kurallarına bağlı oluş. 2. Bir hâl ve hareketin ahlak
kurallarına uygunluk derecesi. 3. Toplumda iyi ka­
bul gören adet ve geleneklere uygunluk,
ahlaksız, [ahlak-sız] (ahlâ:ksız) is. 1. A hlak kuralla­
rına uymayan, bu kuralları hiçe sayan kimse. 2.
mec. Toplumun ahlaki değerlerini, edep ve hayâyı
çiğneyen kimse; hayasız; iffetsiz; karaktersiz; ter­
biyesiz; utanmaz,
ahlaksızca, [ahlak-sız-ca] (ahlâ:ksı ’zca) zf. Ahlaksız
biçimde; hayâsızca; terbiyesizce; utanmadan,
ahlaksızlık, -ğı [ahlak-sız-lık] (ahlâ:ksızlık) is. 1.
A hlak kurallarına uymama. 2. Kötülük. 3. Ahlaksız
kimsenin özelliği. S ahlaksızlık etm ek, Ahlak
kurallarına aykırı davranışlarda bulunmak; ahlaksız
davranmak.
ahlal, [Ar. hıll > ahlâl J }U-I] (ahlâ.l) {OsT} is. İçten
dostlar; samimi arkadaşlar,
ahlam, [Ar. hulm (rüya) > ahlâm j> ^ l] (ahlâ:m)
{OsT} is. 1. Düşler; rüyalar. 2. Açık saçık rüyalar.
3. Hayaller. 4. Düş azmaları,
ahlama, [ah (yans.) > ah-la-ma] is. Ahlamak, iç çek­
m ek işi.
ahlam ak, [ah (yans.) > ah-la-mak] gçsz. f. [-r] f-l(ı)-
yor) Sıkıntı ve üzüntü sebebiyle “A h!” sesi çıkara­
rak iç çekmek; göğüs geçirmek. {eT} (aynı) [DLT] S
H H V K E X W .is s
ahlayıp oflam ak, Dertlenmek, şikâyet etmek, sız­
lanmak.
ahlas, [Ar. hulüş (temiz, katıksız) > hâliş (saf, iyi ni­
yetli) > ahlaş j-aU-l] {OsT} sf. 1. (M adde için) en
saf; hiç karışığı olmayan. 2. (Kişi için) çok temiz
yürekli; iyi niyetli.
a h la t1, [Ar. halt > ahlat LU-I] {OsT} is. Çok karışık;
karmakarışık; en karışık.
ah lat2, [Ar. hılt > ahlat İ5U-I] (ahlâ:t) {OsT} is. 1. Bir
karışımı oluşturan parçaların her biri; öğeler; un­
surlar. 2. Karışık şeyler. 3. Beden yapısını oluştu­
ran öğeler, mizaçlar. S a h lât-ı e rb a a , {OsT} Eski­
den, tıpta on dokuzuncu yü z yıla kadar yaygın olan
bir görüşe göre alınan besinlerin insan vücudunda
meydana getirdikleri kabul edilen kan, safra, bal­
gam, sevda gibi dengeli dört unsur. || a h lâ t-ı faside,
{OsT} 1. Bozuk ve uyumsuz öğeler. 2. mec. Bozuk
mizaç.|| ah lât-ı m ah m û d e, {OsT} 1. Bedendeki dört
unsurun dengeli oluşu. 2. mec. A henkli mizaçlar.
ahlatJ, -tı [Yun. ahladı] is. 1. Kırsal alanlarda yeti­
şen, gülgillerden yaban arm udu (Pirus eleagrifolia)
ve bunun küçük meyveleri. 2. argo. Davranışları
kaba kimse; bilgisiz; duygusuz. 3. {ağız} (Kişi için)
ufak tefek. [DS] S a h la t ağa, K aba kimse.\\ A h la­
tın iyisini a y ılar yer, İyi şeyler layık olmayan kim ­
seler elinde harcanır; ahm aklar şanslı olur. || a h la t
k u ru su , Uzun boylu, z a y ıf ve aptal kişi.
ahlef, [Ar. ahlef>-ili-l] {OsT} sf. Solak,
ahles, [Ar. ahles {OsT} is. Sırtında kızıl benek­
ler bulunan siyah tüylü koyun,
ahliya, -a ’i [Ar. hâlî > ahliyâ’ *U^-I] (ahliya:) {OsT}
is. Boş şeyler.
ahm a1, [Ar. hamiyyet > ahm â U^-l] (ahma:) {OsT} sf.
Daha milliyetçi; en çok milliyetçi; en milliyetçi.
ahm a2, -a ’i [Ar. ahm â1 *U^1] (ahma:) {OsT} is. Ka­
yın biraderler.
ahm ak1, [ak-mak > ah-mak {eAT} gçsz. f. [-ar]
Akmak.
ahm ak2, [ak-mak > ahmak] {eAT} gçsz. f. [-ar] Yağ­
ma için akın yapmak.
ahm ak3, -ğı [Ar. hum k > ahmak ,«>1] {OsT} sf. A n­
lama ve kavram a yetenekleri gelişmemiş; aptal;
ebleh; kafasız. S1 a h m a k höliiden, {ağız} İnce ve
sürekli yağan yağmur. [DS]|| a h m a k y a şa rta n ,
{ağız} Güneş varken yağan h a fif yağmur. [DS]
ahm akane, [Ar. ahmak + Far. -âne ‘ü U ^ I] (ahmak-
a:ne) {OsT} zf. Ahmakçasına; ahmağa yakışır suret­
te.
ahmakça, [ahmak-ça] (a h m a ’kça) sf. 1. Biraz ah­
mak. 2. zf. Bir ahmağa yakışır şekilde; bönce; anla­
yışı kıt olarak.
AHM
ah m ak ıslatan , [ahmak+ıs-la-t-an] is. İnce ince çise­
leyerek yağan yağmur,
ah m ak i, [Ar. ahmak! Lfâ»j-I] (ahma:ki:, k kalın sö y­
lenir) {OsT} is. Ahmaklık; akılsızlık; bönlük,
ah m ak iy et, [Ar. ahmak! > ahmâkiyyet c-a*s-l] (ah-
ma:ki:, k kalın söylenir) {OsT} is. Akılsızlık; ah­
maklık.
a h m ak laşm a, [ahmak-la-ş-ma] is. Ahmaklaşmak işi;
ahmak durumuna gelme,
ah m ak laşm ak , [ahmak-la-ş-mak] gçl. f. [-ır] 1. B ir
an için şaşırmak; bocalamak. 2. Aklı, zekâsı gide­
rek işlemez durum a gelmek; aptallaşmak,
a h m ak laştırm a , [ahmak-la-ş-tır-ma] is. A hmaklaş­
tırm ak işi; ahmak hâle getirme,
a h m a k la ştırm ak , [ahmak-la-ş-tır-mak] gçl. f. [-ır]
Birini, aklı işlemez ve zekâsını kullanamaz hâle
getirmek; ahmaklaşmasına neden olmak; aptallaş­
tırmak.
ah m ak lık , -ğı [ahmak-lık] is. 1. Anlama ve kavram a
yeteneklerini kullanamam a durumu; aptallık; kafa­
sızlık. 2. A hm ak kim selerin davranış biçimi,
ah m al, -Ii [Ar. hami (yük) > ahmâl JU^-I] (ahma:l)
{OsT} is. Yükler; ağırlıklar,
ah m as, [Ar. humus > ahmâs (ahma:s) {OsT}
is. Beşte birler. S ah m âstt’l-kadem , {OsT} anat.
A yak tabanı.
ahm ed, [Ar. hamd > ahmed -ua-l] {OsT} sf. 1. Çok
övülmüş; methedilmiş; en çok minnettarlıkla anıl­
maya değer. 2. öz. is. (Baş harfi büyük yazılır) Hz.
M uham m ed’in adlarından biri. S ahm ed çavuş,
argo. Rüşvet.
ahm edek, -ği [Far. ahmedek i!ju^~t] is. 1. İç kale. 2.
Asıl kalenin dışında küçük bir kale (?).
A hm edî, [Ar. ahmed > ahmed! j-u a-l] (ahmedi:)
{OsT} sf. 1. Müslüman. 2. Hz. M uham med ile ilgili
nitelikler; onunla ilgili şeyler,
ahm ediye, [Ar. ahmediyye <j.-u^-I] {OsT} is. Eski bir
kumaş türü.
a h m en d , [Far. ahmend -lu jJ] (a:hmend) {OsT} sf.
Yalancı; düzenbaz,
a h m e r, [Ar. hum ret > ahm er y^-1] {OsT} is. Kırmızı;
kızıl. S ah m er-i safra, {OsT} biy. Ö d sarısı.
a h m e ra n , [Ar. ahmer > ahmerân 01y ^ l ] (ahmeram)
{OsT} is. 1. Kırmızılar; kızıllar. 2. Şarap ile et. 3.
A ltın ile safran,
ah m erey n , [Ar. ahmer > ahmereyn 0 {OsT} is.
İki kırmızı; ahmeran.
ahm es, [Ar. ahmes j-aj-I] {OsT} sf. 1. (Kişi için) en
kuvvetli; en yiğit. 2. (Yer için) katı,
ahm et, [Ar. ahmed -u^l] sf. ahmed.
AHM
ahm ez, [Ar. ahmez {OsT} sf. 1. Çok sağlam;
çok dayanıklı. 2. is. biy. Denizanası,
ah n a, -a’i [Ar. ahnâ’ *U^1] (ahna:) {OsT} is. 1. Çar-
paz ve aykırı işler. 2. Çarpık ve eğri şeyler,
ah n a, -a’ı [Ar. ahna‘ £^1] {OsT} sf. (Kişi için) çok
alçak gönüllülük eden,
ahnas, [Ar. hanes (kıvrım) > ahnâs (ahna:s)
{OsT} is. Kıvrımlar; büklümler,
ah n as, [Ar. hınş > ahnâs oUi-l] (ahna:s) {OsT} is. 1.
Y alan yere edilen yeminler. 2. Y eminden dönme­
ler.
ahnef, [Ar. ahnef^-i^l] {OsT} sf. Ayakları çarpık, eğ­
ri büğrü olan,
ahnes, [Ar. ahnes {OsT} sf. (Kişi için) basık ve
sivri burunlu,
ah p ın , [Erme, ağb(in)] {ağız} is. 1. Gübre. 2. Gübre­
lenm iş tarla. 3. Ekim e elverişli tarla. [DS]
ah p u n lam ak , [ahpun-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(u)yor]
Gübrelemek; gübre atmak,
a h ra , [Ar. ahrâ j>- (ahra:) {OsT} sf. Daha uy­
gun; en uygun; pek uygun,
a h ra b , [Ar. ahrab ^>-1] {OsT} sf. 1. (Kişi için) kulağı
yarık. 2. is. Kulaktaki küpe deliği,
a h ra c , [Ar. hırc > ahrâc ç-l^ 1 ] (ahra:c) {OsT} is.
Hayvanların palan, yular, tasma vb.lerine dikilen
boncuklar.
a h ra d , [Ar. ahrad {OsT} sf. Pek tamahkâr; çok
pinti.
a h ra k , [Ar. ahrak 3>-'] {OsT} sf. Sünepe; miskin.
a h ra m , [Ar. harem > ahrâm r ^ ] (ahra.m) {OsT} is.
1. Yabancıların girmesinin, görmesinin, bilmesinin
uygun görülmediği ortamlar, yerler; yasak bölgeler.
2. Bir evde bulunan kadın, kız, hizmetçi ve kadın
ziyaretçiler topluluğu. 3. M ukaddes topraklar.
a h ra r , [Ar. hürr > ahrâr (ahra:r) {OsT} is. 1.
Özgür olanlar; hür olanlar; kul veya köle olmayan­
lar. 2. Özgürlükçüler; özgürlük taraftarları; hürri­
yetçiler.
a h ra ra n e , [Ar. ahrâr + Far. -âne « i l j l (ahra:ra:ne)
{OsT} zf. Özgür olanlara yakışır biçimde; özgürce.
a h r a s 1, [Ar. hâris > ahrâs ^ I] (ahra:s) {OsT} is.
Korumalar; koruyucular.
a h ra s 2, [Ar. ahras {OsT} sf. Dilsiz.
a h ra z 1, [Ar. ahres ^ > - 0 {ağız} is. ve sf. 1. K onuşa­
mayan kimse; dilsiz; dilsiz ve sağır. 2. Akılsız;
ahmak. [DS] S a h ra z olm ak, D ili tutulmak, konu­
şamaz hâle gelmek.
fllÜ H tU lÜ flüC t S O M . i s e
a h ra z 2, [Ar. ahraz .jb y -1] {OsT} sf. (Kişi için) kirpik­
leri dökülmüş; çipil gözlü,
a h re , [Ar. ahre oy-\] {OsT} sf. Borçla; veresiye,
a h reb , [Ar. harab > ahreb {OsT} sf. 1. Çok ha­
rap; en harap; daha yıkık. 2. e d Rubai vezinlerin­
den m e f ûlü ile başlayan ilk on iki cüze verilen ad.
ah re c, [Ar. ahrec {OsT} sf. (Kürk, deri, post vb.
için) alacalı; benekli. S ah re c don, Atlarda beyaz
ve kırmızı y a da kara ve koyu renkli kılların karış­
masından m eydana gelen don.
ah re m , [Ar. ahrem ^ 1 ] {OsT} is. 1. Göz kapağı, ku­
lağı yırtık ya da burun direği kırık olan kimse. 2.
ed. Rubai vezinlerinden m e f ûlü cüzü ile başlayan
on iki bahir; bu bahirlerden her biri. 3. anat. Omuz
ucu.
ah re m i, [Ar. ahrem! ^ > -1 ] (ahremi:) {OsT} is. Omuz
ucuna ait; omuz ucu ile ilgili,
a h res, [Ar. ahres ^*>-1] {OsT} sf. (Nesne için) eski,
a h reş, [Ar. haraş > ahreş {OsT} sf. 1. Kabuk
gibi sert ve pürüzlü. 2. Balık pulu gibi; pul pul. 3.
Deve sırtı gibi yamrı yumru ve sert. 4. (Yeni para
için) sert ve keskin pürüzlü,
a h re t, [Ar. uhur (geri) > ahiret / ahret o_p-l] {OsT} is.
Ölüm ile başlayan hayat; ölümden sonra gidilen
yer; öbür dünya; kabir hayatı; arasat; mahşer. 0
a h ire t oglı, {eAT} Evlatlık.|| a h re t ad am ı, Bu dün­
y a yaşayışı ile ilgisini hemen hemen kesmiş, kendi­
sini ibadete vermiş kimse.\\ a h re te gitm ek, Ölmek.\\
a h re te in tik al etm ek, Ölmek. || a h re t h ak k ı, Bu
dünyada iken bir başka insanın hakkını yiyenlerin
öbür dünyada hesap günü ödeyecekleri m addi ve
manevi kul hakkı. || a h re t k ard eşi, Birbirine dinî
inanç yönüyle bağlı olan, bu bağlılığı ahrette de
devam ettireceklerine inanan kimseler.\\ a h reti
boy lam ak , Ölmek. || a h re tin i k azan m a k , M üslü­
manlığın em ir ve yasaklarına uygun yaşayarak ö-
bür dünya için cennetle ödüllendirilmek,|| ah re tin i
y a p m a k , D ünyadaki iyilikleri ile öbür dünyada
iyilik olarak kendisine verilecek sevap kaz anmak.\\
a h re t k o rk u su , Bu dünyada iken işlediği suçlar­
dan dolayı öbür dünyada ceza görm ekten duyulan
korku. || a h re t suali, 1. Öldükten sonra insanın bu
hayatta yaptıklarının tek tek hesabının sorulması.
2. gnşl. Cevap verm esi güç, usandırıcı bıktırıcı so­
rular; ahret sorusu.\\ a h re tte iki eli (on parmağı)
y ak asın d a olm ak, Bu dünyada gördüğü bir haksız­
lıktan dolayı öbür dünyada A llah'ın huzurunda
davacı olmak; hakkını bağışlamamak,|| a h re t yol­
culuğu, Ölüm.
a h re tlik , -ği [ahret-lik dlby-l] is. 1. Küçük yaştan
itibaren yetiştirilm iş hizm etçi kız; besleme; evlat­
ı ı t ı r ı i K s i b i . 157
lık. 2. Birbirlerine kardeş gözü ile bakacağına, ah­
rette birbirlerinin lehine şahitlik edeceğine dair söz
vermiş iki kadından birine göre diğeri. 3. Bu dün­
yayı terke hazır kimse. 4. {ağız} K endinden geçmiş
kimse. [DS] S a h re tlik yoklam ası, {ağız} B ir tür
kan kardeşliği. [DS]
a h rim an , [Zendce. (eski Far.nm lehçesi) angra ma-
inyu] is. Zerdüşt dininde, iyilik ilkesi sayılan Ahu-
ra-mazda (H ürm üz)’nm düşmanı olan iblisler top­
luluğunu yöneten kötülük ilkesi.
a h riy a n 1, [Yun. ahreinis (aşağılık) / Far. ahriyân
(aptal, cahil) / Rus. ohreyan] {ağız.} is. 1. Doğu
Karadeniz bölgesi halkının Kızılbaşlara verdiği ad.
2. Orta Rodoplarda yaşayan dili Bulgarca olan
Müslüman; Pomak. 3. {eAT} sf. Çirkin; kaba; pis.
ah riy an 2, [Far. ahriyân (ahriya:n) {OsT} is.
Hediye için elverişli, değerli kum aş ve kumaş par­
çası.
a h ru , [ah-rı / ak-ru] {eT} sf. Yavaş. [Mühennâ]
ah ru f, [Ar. h arf > ahruf {OsT} is. 1. Uçlar; ke­
narlar. 2. Lehçeler; şiveler,
ahsa, [Ar. ahsâ L»^l] (ahsa:) {OsT} is. Çok kumlu,
taşlı arazi.
ahsak, [ah-sa-k] {eT} sf. Aksak, topal [DLT] [Mü­
hennâ] S1 a h sa k b u h sak , Topal ve çolak. [DLT]
ahsam ak, [ah-sa-mak {eT} {eAT} g£sz.f[-r] A k­
samak topallamak. [Mühennâ] [DLT]
ah sar, [Ar. ahşar 1] {OsT} is. sf. En kısa; pek kı­
sa; daha kısa.
ahsas, [Ar. hiss > ahsâs ^1] (ahsa:s) is. Duygu­
lar; hisler.
ah satm ak , [ah-sa-t-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Aksatmak;
topallatmak. [DLT]
ahseb, [Ar. ahseb ■=■'] {OsT} sf. 1. Çok iyi hesap
edilmiş; münasip; uygun. 2. mec. Çok cimri; pek
hasis. 3. Esmer; koyu san. 4. Cüzamlı,
ahsem , [Ar. ahsem ^ 1 ] {OsT} sf. 1. (Burun için) yas­
sı ve geniş. 2. (Kişi için) yassı ve geniş burunlu. 3.
(Kılıç için) geniş yüzlü. 4. is. Aslan.
ahsen, [Ar. hasen > ahsen j —»-I] {OsT} sf. Daha gü­
zel; en güzel; pek güzel. S ahsen -i tak v im , {OsT}
1. En uygun ölçülerde; en uygun biçimde. 2. İn-
san.\ ahsen-i vech-i şebeh, {OsT} ed. Benzetme
yönlerinden en uygun ve en güzel olanı.|| a h se n ü ’l-
hâlikîn, {OsT} Yaratıcıların en güzeli; A llah.||
ahsentt’l-kısas, {OsT} Kıssaların, hikâyelerin en
güzeli; K u r ’an-ı K erim 'deki Y usuf hikâyesi.\\
ah sen ü ’l-vecheyn, {OsT} İki yoldan; iki metottan
in iyi olanı.
ahsent, [Ar. ahsente (iyi ettin) {OsT} ünl. Pek
iyi; çok güzel; mükemmel!
AH Ş
ahsentü, [Ar. ahsentü (a hsentü) {OsT} ünl.
Aferin; bravo!
ahsırmak, [as (yans.) > as-ğır-mak / ağsır-m ak / ah -
sır-mak / ağsur-mak / ahsur-mak {eT} {eAT}
g ç sz.f. [-ur] Aksırmak. [Mühennâ]ahsum, [? ahsum
/ ahsung] {eT} sf. Sarhoşlukta kavga eden. [DLT]
ahsurmak, [as (yans.) > as-ğır-mak > ağsır-m ak /
ahsır-m ak / ağsur-mak / ahsur-mak J v * 1’-'] {eAT)
gçsz. f. [-ur] Aksırmak,
ahsttme, [Far. ahsüme {OsT} is. Boza.
ahşa1,,-a ’i [Ar. hâşâ > ahşâ5 *Lü-l] (ahşa:) {OsT} is.
1. İnsan ve hayvanlann iç organları. 2. Taraflar,
bölgeler.
ahşa2, [Ar. ahşâ (ahşa:) {OsT} sf. Daha k o r­
kunç; en korkunç; çok korkunç,
ahşab, [Ar. haşeb (ağacın odun kısmı) => ahşâb
(ahşa:b) {OsT} is. -* ahşap.
ahşam 1, [ak + Fa. -şâm > ahşam / Soğd. ahşam
/ j.Lü-1] {eT} {eAT} is. Akşam [Mühennâ] [DLT]
ahşam2, [Ar. haşem > ahşâm (ahşa:m) {OsT}
is. M aiyetler; bir adamın maiyet erkânı,
ahşam ın, [ahşam-m 1/ {eAT} zf. Akşam
vakti; akşamleyin,
ahşamlamak, [ahşam-la-mak j J u l ü - t ] {eAT} g ç sz .f.
[ - r ] \ . Geceyi geçirmek. 2. A kşam a yaklaşmak,
ahşap, -bı [Ar. haşeb (ağacın odun kısım) > ahşâb
is. 1. Kereste, tahta, ağaç. 2. Ağaçtan ya­
pılmış bina vb. şeyler. 3. sf. İm alat m alzemesi ola­
rak tahta kullanılmış; tahtadan yapılmış. S ahşap
bina, Yapı malzemesi olarak ağaç kullanılmış bi-
na. || ahşap çatı, Üzeri kereste ile kapatılmış dam. ||
ahşap iskele, Bina yapım ında çalışan işçiler için
kereste kullanılarak yapılmış geçici köprü. || ahşap
iş, Yapının ağaç kısımlara.|| ahşap işçilik, A na
malzeme olarak ağaç kullanılan yapı sanatı. || ah­
şap köprü, Ayakları, taban kaplaması vb. yerlerin
büyük bir kısmı ağaçtan yapılm ış olan köprü.|| ah­
şap yapı, A na malzeme olarak ağaç kullanılan y a ­
p ı biçimi.
ahşef, [Ar. ahşef ı^Lü-l] (ahşef) {OsT} sf. (Kişi için)
uyuz.
ahşen, [Ar. ahşen 1] {OsT} sf. 1. D aha sert; en
sert; pek sert. 2. (Kişi için) geçimsiz,
ahşic, [Far. ahşıc (ahşi:c) {OsT} sf. Zıt; uy­
gunsuz.
ahşican, [Far. ahşıcân j l ^ ü - 1 ] (ahşi:ca:n) {OsT} is.
Zıtlar.
ahşig, [Far, ahşîg ‘J Lii-l] (ahşi:g) {OsT} sf. Zıt; uy­
gunsuz.
A HŞ
ahşigan, [Far. ahşıgân (ahşi:ga:n) {OsT} is.
Zıtlar.
ahşişan, [Ar. ahşışân jL i-ii-l] (ahşi;şa;n) {OsT} is.
Pek katı.
a h şü m e , [Far. ahşüme <u^j-I] {O s T} is. Boza.
a h ta, [Far. âhte / Moğ. ahta / akta] {eT} is. 1. îğdiş
edilmiş at. [Nevâyî] 2. Burulmuş manda,
a h tab , [Ar. hatab > ahtâb (ahta:b) {OsT} is.
Odunlar.
ahtaçı, [ahta-çı] {eT} is. Seyis; öncü. [Nevâyî]
ah tal, [Ar. ahtâl JlLi-l] (ahta:l) {OsT} sf. 1. (Kişi için)
çabuk yürüyen. 2. Boşboğaz,
a h tam , [Ar. ahtam jJai-l] {OsT} is. (Kişi için) bum u
uzun; uzun burunlu,
a h ta n , [Ar. hatan > ahtân] (ahta:n) {OsT} is. Damat­
lar.
ah tap o t, [Yun. octo (sekiz) + podos (ayak)\ is. zool. a h u 3, [Far. âhü _jaT] (a;hu:) {OsT} is. 1. Ceylan; ka­
I. K afadan bacaklılardan, eşit uzunlukta sekiz kolu
bulunan deniz canlısı; kalamar; mürekkep balığı;
supya. (Octopus vulgaris) 2. tıp. Daha çok burun
zarı üzerinde görülen bir çeşit ur; polip. 3. argo.
Sırnaşık. 4. argo. Çıkarcı; asalak. S1 a h ta p o t gibi,
1. Çok ısrarcı, sırnaşık, yapışkan, arsız, yüzsüz. 2. kek güzel.]] â h ü -b ere, {OsT} Ceylan yavrusu.|| âhü-
G öz koyduğu şeyi mutlaka ele geçirmeye çalışan,
hırslı, açgözlü, çıkarcı.|| a h ta p o t gibi k a n ın ı em ­ Otlayan ceylan.|| âhû-çeşm , {OsT} Ceylan gözlü.]]
m ek, Birini etkisi altına alıp iyice sömürmek; onun
maddi ve manevi yönden varlığını tüketmek.
a h ta r, [Ar. hatar > ahtâr jUai-l] (ahta:r) {OsT} is.
Tehlikeler.
a h tarılm ak , [ah-ta-r-ıl-mak J İ ^ I ] {eT} {eAT} dönşl.
f. [-ur] 1. Devrilmek; alt üst olmak; kendi kendine
yıkılmak. [Mühennâ] 2. {eAT} Yüz çevirmek; başka
yana dönmek. 3. {eAT} Başkası tarafından yıkıl­
mak; düşürülmek,
ah ta rm a k , [ah-ta-r-mak / ağtar-mak & j^ \] {eT} gçl.
f i [-ur] 1. Aktarmak; altını üstüne getirmek. {eAT}
(aym) [DLT] 2. {eAT} {ağız} Yere yıkmak; devirmek;
alt etmek; yenmek. [DS] 3. {ağız} Yiyip içeceğini
vermek; beslemek. [DS]
ahte, [Far. âhte <us-T] (a:hte) {OsT} sf. 1. (Kılıç vb.
için) dışarı çıkarılmış; çekilmiş. 2. (Erkek hayvan
için) er bezleri çıkarılarak iğdiş edilmiş,
ahtem , [Ar. ahtem ^ 1 ] {OsT} sf. Kara; siyah.
a h te r, [Far. ahter I] {OsT} is. 1. Yıldız. 2. mec.
Şans; talih; uğur, t? ah ter-b în , {OsT} Yıldıza bakıp
gelecekten haber veren kişi; müneccim.\\ ah ter-i
d ü n -b âle-d âr, Kuyruklu yıldız. || a h ter-g û , Yıldız­ âhü-yi sim în, {OsT} ed. mec. Saki. 3. Sevgili]] âhü-
larla konuşan; müneccim.\\ a h te r-p â re , {OsT} Yıl­
dız parçacığı.\\ ah ter-su h te , {OsT} 1. Yıldızı Güneş
ışığında y o k olmuş. 2. mec. Talihsiz, bedbaht]] ah-
Û I Ü M M tîS Ö M . ıss
ter-şin âs, G ök bilimi ile uğraşan; müneccim]]
a h te r-şü m â r, {OsT} 1. Yıldız sayan, müneccim. 2.
mec. A şk belasından dolayı geceleri ııyuyamayan,
uykusuz.
a h te ra n , [Far. ahter-ân jljü-l] (ahtera.n) {OsT} is.
Yıldızlar.
ah terio s, [Lat. october (sekizinci ay; yılbaşı mart) /
Yun. ohtovres] {OsT} is. Ekim ayı.
a h tetm ek , [Ar. 'ahd + et-mek dU^.İjLjp] g ç sz.f. [-(d)-
er] {ağız} N ikâh kıymak. [DS]
a h u 1, [ahu (yans)] {ağız} is zool. 1. Geceleri uçan bir
kuş; puhu kuşu. 2. Sevimli hayvan. [DS]
a h u 2, [Ar. ahi (erkek kardeşim) > ahü jJ-l] (ahu;)
{OsT} is. 1. Kardeş, 2. Arkadaş; dost. 3. {eAT} Bir
kim senin sevdiği en yakını. 4. {ağız} Ak sakallı,
saygıdeğer yaşlı adam. [DS] 5. {ağız} Sevgili; se­
vimli kimse. [DS]
raca; maral. 2. mec. Zarif, latif delikanlı. 3. mec.
Güzel, hoş ve çekici kız, kadın. 4. Kadife gibi yu­
muşak, parlak, güzel bakışlı göz. ö ah u bakışlı, 1.
Ceylan bakışlı. 2. Tatlı yum uşak bakışlı. || âhü-be-
çe, {OsT} 1. Ceylan yavrusu. 2. mec. Çekingen, ür­
bere-i felek, {OsT} Güneş]] âh ü -çeren d e, {OsT}
âhfl-dil, {OsT} Ceylan yürekli; korkak.|| ah u gibi,
{OsT} Çok güzel ve zarif.]] ah u gözlü, {OsT} Kadife
gibi yum uşak ve p a rla k bakışlı. || âhû-güzeşt, {OsT}
Ceylan geçti; fırsa t elden gitti.]] ah u -m ad e, {OsT}
D işi geyik.]] âh ü -n ig âh , {OsT} 1. Ceylan bakışlı. 2.
Yakınlıktan, yakınlaşm aktan kaçan güzel.]] âh ü -
şitab, {OsT} Ceylan gibi seyirden güzel.]] âh ü -p â,
{OsT} Ceylan ayaklı; ayağına çevik.|| âhü-pây,
(OsT} Ceylan gibi ayaklı; ayağına çevik]] âhü-yı
âteşin, {OsT} Sıcak, yakıcı ceylan]] âh ü -y ı âteşîn-
dem , {OsT} Ateş nefesli ceylan]] âhü-yı bezm ,
{OsT} Meclisin ceylanı; bir toplulukta bulunan en
güzel] âhü-yı Ç în, {OsT} Çin karacası; Çin m isk
ceylanı.|] âhü-yi d ü n b â le-d â r, {OsT} Güzelin sihir­
li gözü.|| âhü-yı düm bâle-keşide, {OsT} Kuyruklu
göz; güzelin kuyruklu gözii]] âhü-yi felek, {OsT}
Güneş. !| âhü-yi h a re m , {OsT} 1. Kâbe sınırları
içinde bulunan bir tür ceylan. 2. mec. Ele geçm e­
yen güzel.|| âh ü -y i h âv erî, {OsT} Güneş]] âhü-yi
H oten, {OsT} Hoten ceylanı]] âhü-yi leng-giriften,
(OsT} 1. Topal ceylan tutmak. 2. mec. Düşkünlere,
zavallılara karşı insafsız davranmak; onlara mu­
sallat olmak.]] âhü-yi n e r, {OsT} 1. E rkek ceylan. 2.
Alacalı elbise.|| âh ü -y i sifîd, {OsT} Seçkin güzel.]]
yi şîr-efgen, {OsT} 1. Aslan avlayan ceylan. 2. Çok
çekici ve güzel kız veya delikanlı]] âh ü -y i şîr-gîr,
1. Aslan avlayan ceylan. 2. Çok çekici ve güzel kız
Ö IU M IB IC tB l.1 5 9 AHY

veya erkek] ] âhü-yi T a ta r, {OsT} Tatar ceylanı; Kişilerin m edenî durumlarında kanunla belirlenmiş
göbeğinden m isk elde edilen karaca]\ âhü-yi m an- değişiklikler: evlenme, boşanma, çocuk sahibi olma
de-giriften, {OsT} 1. Topal ceylan tutmak. 2. mec. vs.|| ah vâl-i şairân e, {OsT} Şairce tutumlar]] ah -
Düşkünlere, zavallılara karşı insafsız davranmak; vâl-i tarih iy e, {OsT} Tarihî olaylar.|| ahvâl-i u m u ­
onlara musallat olmak. || âh ü -y i sefîd, {OsT} Seçkin mîye, {OsT} Genel durumlar]] ah v âl ü şerâit, D u ­
ve müstena güzel.\\ âhü-y ı sîm în, {OsT} 1. Gümüş rum lar ve şartlar.
kollu güzel. 2. mec. İçki sunan güzel; saki. || âhü-yi ahval2, -li [Ar. hâl > ahvâl (ahva.j) {OsT} is.
z e rrîn , {OsT} Altın yaldızlı ceylan; Güneş.
Annenin erkek kardeşleri; dayılar,
ah u b ab a, [Ar. âhi+baba Lı^ji-T] (a:hubaba) is. 1. Ba­
ahvas, [Ar. ahvâş (ahva:s) {OsT} sf. (Kişi
bacan ihtiyar; sevimli yaşlı. 2. Çok sigara içen ihti­
için) bir gözü küçük,
yar; ahıbaba; 3. {ağız} E snaf birliği başkanı. [DS]
ah u d u d u , [Far. âhü (ceylan) + tüt (dut) + T. -u ah v at, [Ar. havt (görüp gözetme) > ahvat {OsT}
jty>T] (a:hududu) is. bot. Ilıman iklim kuşağında is. 1. Çok ihtiyatlı 2. Pek uygun; pek münasip. 3.
Çok kapsamlı; bütünüyle içine alan.
yetişen böğürtlene benzer kırmızı meyveleri olan
gülgillerden bir çalı; ağaç çileği; frambuaz, (Rubus ahvaz, [Ar. ahvâz (ahva:z) {OsT} is. Havuz­
idaeus). lar.
ahun, [Far. âhün dj*T] (a:hıı:n) is. 1. Delik; gedik; ahvec, [Ar. ahvec (ahvec) {OsT} sf. Çok m uh­
yarık. 2. Lağım. S â h ü n -b er, {OsT} D uvar delici; taç; en muhtaç; pek muhtaç; daha muhtaç,
yer kazıcı. 2. mec. Maden arayıcı. 3. Hırsız. || âh ü n - ahvef, [Ar. ahvef (ahvef) {OsT} sf. 1. (Kişi i-
b ü r, {OsT} D elik açan; y e r kazan; lağımcı.
çin) en korkak. 2. Çok korkunç,
ahund, [Far. ahünd JJji-T] (a:hu:nd) sf. 1. (Kişi için)
ahvel, [Ar. havel > ahvel J j^ \] {OsT} sf. 1. Şaşı; gözü
büyük; efendi. 2. is. Şiilerin din adamı; hoca. 3.
şaşı olan. 2. mec. Her şeyi ters gören; kurnaz; hile-
Öğretmen.
kâr.
ahur, [Far. âhür {OsT} is. -*• ahır. 0 â h u r-i
ah v er, [Ar. ahver jy~\] {OsT} sf. 1. (Kişi için) beyaz
çerb, 1. B ol bol yiyip içme ahırı. 2. B ol bol yiyip
yüzlü; güzel gözlü. 2. (Göz için) akı ak, karası k a­
içme.
ra, iri ela. 3. (Kişi için) zeki; akıllı. 4. öz. is. Jüpiter
Ahuramazda, [Yesta d. (eski İran dilinin bir lehçesi)
gezegeni; Müşteri,
ahura mazda] is. Zerdüşt dininde kutsal sayılan en
yüce varlık; Hürmüz, ahves, [Ar. ahver {OsT} sf. Cesur; yiğit; kahra­
man.
ahuri, [Far. âhüri lSjj* H (a:hu;ri:) is. bot. Hardal,
ahya, -a ’i [Ar. hayy (canlı) > ahyâ’ (ahya:)
ahvad, [Ar. ahfad => ahvad iU>-l] is. Y üksek aileden
{OsT} is. Yaşamakta olanlar; canlılar; diriler. S
torunlar. ahyâ vü em vât, D iriler ve ölüler.
ahval2, -li [Ar. hâl > ahvâl Jljs-1] (ahvad) {OsT} is. 1. ahyaf, [Ar. h ay f > ahyâf (ahya:f) {OsT} is. 1.
Hâller, durumlar, vaziyetler. 2. Tavırlar, davranış­ Birbirinden farklı, çok çeşitli şeyler. 2. Süt kardeş­
lar. 3. Olaylar, hadiseler. 4. Şartlar. S ahvâl-i ler.
âlem, {OsT} Dünyanın gidişi; dünyada meydana
ahyal, [Ar. hayl > ahyâl JU -I] (ahya.j) {OsT} is. 1.
gelen olaylar, bu olayların akışı.\\ ahvâl-i ask e ri­
ye, {OsT} A skerî durum .|[ ah vâl-i belediye, {OsT} A t sürüleri. 2. Atlar. 3. sf. Atlı birlikler,
Beldenin durumu, işleri ve şartları]] ahvâl-i hâzı­ ahy an , [Ar. hin (zaman; sıra) > ahyân o l^ l] (ah-
ra, {OsT} Şu andaki şartlar, durumlar]] ahvâl-i ya:n) {OsT} is. Zamanlar; vakitler,
hususîye, {OsT} Özel hâller]] ah vâl-i hususîye
ah y an a, [Ar. ahyânâ UL^I] (ahya:na:) {OsT} zf. Z a­
m uharebeleri, {OsT} as. Özel harekât.]] ahvâl-i
ism, {OsT} İsm in hâlleri]] ah vâl-i millîye, {OsT} man zaman; ara sıra,
Ulusal durum, ulusal şartlar.|| ahvâl-i m u ’tâde, ah y an en , [Ar. ahyânen (a h ya ’:nen) {OsT} zf.
{OsT} Alışılagelen olaylar; her zam an rastlanır Zaman zaman; ara sıra,
günlük olaylar.|| ahvâl-i p e rîşâ n , {OsT} Üzücü ahy an i, [Ar. ahyânî (ahya:ni:) {OsT} zf. Ara
olaylar] ] ahvâl-i p ü r-m elâ l, {OsT} Çok üzücü olay­
sıra; zaman zaman; vakit vakit,
lar.]] ahvâl-i rühiye, {OsT} Ruhi hâller, psikolojik
durumlar.]] ahvâl-i sıhhiye, Sağlık durumları]] ah ­ a h y a r, [Ar. hayyir > ahyâr jU -l] (ahya:r) {OsT} is.
vâl-i siyasiye, {OsT} Siyasi durumlar.]] ah vâl-i si- İyi, hayırlı ve erdemli olanlar,
yâsiye-i düveliye, D evletlere ilişkin siyasi ortam­ ahyat, [Ar. hayt > ahyât (ahya:t) {OsT} is.
lar veya durumlar.]] ah vâl-i şahsiye, {OsT} huk.
İplikler; ipler.
AHY
ahyaz, [Ar. hayiz > ahyaz jU -l] (ahya:z) {OsT} is.
Kapalı yerlerin bölümleri; odalar; bölmeler,
ahyer, [Ar. ahyâr > ahyer je-l] {OsT} sf. En hayırlı;
daha hayırlı; pek hayırlı; fazla iyi olan,
ah yun, [Far. ahyün (ahyu:n) {OsT} is. bot. Yı-
lanbaş denilen bir ot, (Arisarum vulgare).
ahz, [Ar. ahz {OsT} is. -*■ ahiz. S ahz-ı asker,
{OsT} Asker alma.|| ahz-ı ask er şubesi, {OsT} A s­
kerlik şubesi.\\ ahz-ı in tik am , {OsT} İntikam alma.||
ahz-ı in tik am etm ek, {OsT} İntikam almak.|| ahz-ı
istifa, {OsT} Tamamen bitirme; tüket.me.\\ ahz-ı
m evki’, {OsT} Yer alma. || ahz-ı m evki’ etm ek,
{OsT} Yerleşmek; y e r almak.\\ ahz-ı sâ r, {OsT} Öç
alma. || ahz-ı sâ r etm ek, {OsT} Öç almak. || ahz ü
grift, {OsT} Tutma; yakalama; ele geçirm e.|| ahz ü
i’tâ , {OsT} 1. Alış veriş; alım satım. 2. mec. D ostluk
alışverişi; dostluk ilişkileri,|| ahz ü kabz, {OsT}
B elli bir paranın alınması ve hesaba yazılması. ||
ah z ü sirk a t, ed. Başka birinin yazdığım , söyledi­
ğini biraz değiştirerek veya değiştirmeden alma
veya kendine m al etme. || ah z ü siyâset, Yakalama
ve öldürme.
ahza, [Ar. ahzâ l>-l] (ahza:) {OsT} sf. (Kişi için) daha
alçak; çok alçak; en alçak,
ah zab , [Ar. hizb (bölük) > ahzâb (ahza:b)
{OsT} is. 1. Kütleler. 2. Bölükler; kısımlar; zümre­
ler; hizipler. 3. K ur’an-ı K erim ’in cüzlerinden her
birinin dörtte birlik kısmı; beşer sayfalık bölümleri.
4. K ur’an-ı K erim ’in otuz üçüncü suresinin adı.
ahzad, [Ar. ahzâd ^Uü-I] (ahza;d) {OsT} sf. Eğilip
bükülebilen; esnek,
ah zak , [Ar. hazakat (maharet) > ahzâk (ah-
za;k) {OsT} sf. (Hekim için) en usta; en mahir,
ahzan, [Ar. hüzn > ahzân o\y~\] (ahza;n) {OsT} is.
Üzüntüler; sıkıntılar; kederler; tasalar; hüzünler.
a h z a r1, [Ar. ahzâr (ahza;r) {OsT} sf. Yeşil.
ah z a r2, [Ar. ahzâr (ahza:r) {OsT} is. Uyanıklık
veren kuşkular; ihtiyatlılıklar.
ahzeka, [Ar. ahzekâ (ahzekâ;) {OsT} (k kalın
okunur) sf. (Kişi için) bodur ve büyük karınlı,
ahzel, [Ar. ahzel J_^l] {OsT} sf. (Kişi için) beli kırık,
ahzem , [Ar. ahzem f>^l] {OsT} sf. 1. (Kişi için) işi sı­
kı tutan. 2. Tedbirli; ihtiyatlı. 3. (Y er için) yüksek.
4. (İnsan veya hayvan) göğsü büyük,
ahzen, [Ar. hüzn > ahzen oy~\] {OsT} sf. Çok ü-
züntülü; çok kederli,
ahzer, [Ar. ahzer {OsT} sf. 1. (Kişi için) küçük
gözlü. 2. Sürekli gözünü kırpan.
0 iü e iü R m y « .,6 o
ahzetm e, [Ar. ahz + T. et-me 4*^.1 .İJ-I] ( a ’hzetme)
{OsT} is. Kabul etme; alma,
ahzetm ek, [Ar. ahz + T. et-m ek Ju-I] (a'hzet-
mek) g ç l . f [-(d)-er] Almak; kabullenmek,
a h zü ita, [Ar. ahz ü i’tâ 1 {J^s-\ j -U-l] (ahzüi:ta;) {OsT}
is. Alış veriş.
ah zü k ab z, [Ar. ahz ü kabz j ii-l] {OsT} is. Alma
ve kabul etme,
ai, [ay] {eT} is. Ay. [EUTS]
a ’ib, [Ar. ’âib l-sÎ] (a;ib) {OsT} sf. Geri dönen,
a ’id, [Ar. ' avdet (geri dönmek) > ‘âid jjU ] (a;id)
{OsT} sf. 1. İlgili; ilişkili. 2. Geri dönen. 3. Bir has­
tayı ziyaret eden,
a ’id at, [Ar. 'aide (gelir) > 'âidât o IjjU ] (a;ida;t)
{OsT} is. -*■ aidat,
aid a t, [Ar. 'aide (gelir) > ‘âidât o IjjU ] (a;ida;t) is.
1. Gelirler, kârlar; kazançlar. 2. Vergi; harç. 3. huk.
Demeklerin ve bazı kuruluşların üyelerinden belli
miktarlarda aldıkları paralar; ödenti,
a ’ide, [Ar. 'aide ».ısU] (a.ide) {OsT} is. 1. A it olan
şey. 2. Gelir; kazanç; kâr. 3. Yarar; fayda. 4. Bağış;
ihsan; lütuf. 5. huk. Birine ait olan hisse,
a ’idiyet, [Ar. 'âid > 'âidiyyet c-j.jjU] (a;idiyet) {OsT}
is. -*■ aidiyet.
aidiyet, [Ar. 'âid > 'âidiyyet Oi-iîU] (a:idiyet) is. İ-
lişkin olma durumu; ilişkinlik; aitlik; bağlılık; men­
supluk. S aidiyet eki, A itlik eki; ilgi eki; -ki.
A İDS. [İng. acquired immune deficiency syndrome]
is. Edinilmiş bağışıklık yetersizliği sendromu; ölet.
a ’iffa, [Ar. 'a fif > a'iffa Ûtl] (aiffa:) {OsT} is. İffetli­
ler.
a ’iffe, [Ar. 'a fif > a'iffe -utl] {OsT} «.'İffetliler,
aig, [ayğ] {eT} is. Söz. [EUTS]
a ’ik, [Ar. ‘avk > câ5ik jpU ] (a:ik, k kaim söylenir)
{OsT} sf. 1. Alıkoyan; engel olan; geciktiren. 2. is.
Engel; mania,
a ’ik a, [Ar. V ik > ‘â’ika U] (aıika) {OsT} is. 1. En­
gel. 2. sf. Zor; müşkül,
a ’il, [Ar. 'â ’il Jsl^] (a:il) {OsT} sf. 1. Ailesinin geçi­
mini sağlayan; ailesine bakan. 2. Ailesi kalabalık
olan. 3. Yoksul. 4. (Terazi için) dengede olmayan,
tartı birimi tarafı ağır basan. 5. Sapmış; yoldan
çıkmış. 6. Yetersiz; ehliyetsiz. 7. is. tıp. Kalp sıkış­
tırması; çarpıntı. 8. zf. Pek aşırı olarak; fazlasıyla,
a ’ilat, [Ar. 'â ’ile > 'â ’ilât o U îU ] (a;ilâ:t) {OsT} is.
Aileler.
a ’ile, [Ar. 'ıyâl (bir kimsenin bakm ak zorunda oldu­
ğu kimseler) > 'â ’ile «dsU] (a. ile) {OsT} is. -*■ aile
M M TUg M . 161
aile, [Ar. ‘ıyal> V ile 4İiU] (a:ile) is. 1. Aynı kan,
aynı soy ve aynı atadan gelen kişilerin hepsi. 2.
Aym çatı altında yaşayan anne, baba ve çocuklar.
3. Hanedan. 4. İnsanlar dışındaki varlıklardan bir­
birine yakın olan gruplar. 5. huk. A ralarında kan,
yakınlık veya sözleşme ile birbirine bağlılık bulu­ a ’iz, [Ar. ‘âiz
nan ve ilişkileri medeni yasa ile düzenlenmiş toplu­
luk. S1 aile adı, B ir kimsenin kendi küçük adından
sonra gelen soyuna ait olan ad; soyadı. (Çocuklar
babalarından, kadınlar da dilerlerse kocalarından
gelen aile adını kullanırlar) || aile a ra sın d a , Aile aja n , [İt. agente > Fr. agent] is. 1. Bir kuruluş veya
bireyleri ve çok yakın bir kaç kişi arasında yapılan
nişan, düğün, eğlence, kutlama.\\ aile bahçesi, Aile
olarak gidilip oturulabilecek, m eşrubat içilebilecek
yer.II aile boyu, 1. (İçecek için) birkaç kişiye yete­
cek büyüklükteki. 2. A ile üyelerinin tümü. || aile
d o k to ru , A ile bireylerinin sağlık durumlarını takip
eden, hastalıklarını tedavi eden, sağlık problem le­
rini yakından bilen hekim .|| aile d o stu , Ailece tanı­
şılan ve gidip gelinebilen yakın arkadaş. || aile ef­
rad ı, Aileyi m eydana getiren bireyler.\\ aile faciası,
Aile bireyleri arasında m eydana gelen katil, ya ra ­ a ja n d a , [Lat. agenda (yapılacak şeylerj] (a ja ’nda) is.
lama veya facialar. \\ aile h astalığı, Nesilden nesle
geçen aynı ailenin fertleri arasında görülen kalıt­
sal hastalık.|| aile k u rm a k , Evlenip çoluk çocuk
sahibi olmak.|| aile ocağı, Ailenin kurulduğu, ye r­
leştiği veya geliştiği ev.\\ aile p lan lam ası, Evli çift­
lerin doğacak çocukların sayısını ve zam anını ken­
di isteklerine göre düzenlem ek için doğum kontrolü
uygulamaları.\\ aile reisi, Ailenin maddi ve manevi
sorumluğunu taşıyan söz sahibi kişi. || aile saadeti,
Evde karı koca arasında geçen barış ve mutluluk.
ailece, [aile-ce] (a:ile’ce) zf. A ile fertlerinin hepsinin ajeh, [Far. â je h ^ jl] (a:jeh) {OsT} is. Siğil,
katılımıyla,
ailecek, [aile-cek] (a:ile ’cek) zf. Ailece,
ailelik, -ği [aile-lik] (a:ilelik) is. 1. Aile olm a duru­
mu. 2. sf. Belirtilen sayıda aileyi alabilecek ölçüde
olan.
a ’ilevi, [Ar. ‘aile > ‘ailevî j j J ^ ] (a:ilevi:) {OsT} sf.
Aile ile ilgili olan,
a ’ili, [Ar. ‘aile > ‘âilî (a:ili:) {OsT} sf. Ailevi,
ainç, [aynç] {eT} is. Korku. [EUTS]
a ’inne, [Ar. ‘mân (dizgin) > a'inne 4-^-1] {OsT} is. Diz­
ginler.
a ’iş, [Ar. ‘ıyş (yaşama) > ‘â’iş jsjU ] (a:iş) {OsT} sf.
1. Yaşayan. 2. R ahat yaşayan,
a ’işe, [Ar. ‘âiş > ‘âişe 4ü U ] (a:işe) {OsT} sf. (Bayan
için) iyi yaşayan; yaşayan,
ait, [Ar. ‘avdet (geri dönmek) > ‘â’id jlsIp] (a:it) sf. 1.
Bir kimseyle veya bir şeyle ilgili olan; alakalı; bağ­
lantılı; bağlı. 2. is. Sahibi ve malı olma. 3. e. Dair;
hakkında; değgin; ilişik. 4. e. İlgili. 0 a it olm ak,
İlgili olmak, ilgisi bulunmak, birinin olmak.
AJM
aitlik, -ği [ait-lik] (a:itlik) is. dbl. Ait olma, ilgilen­
dirme hâli. S aitlik eki, Eklendiği kelimeye a itlik
bağlılık ve içinde bulunma anlamı katan bir isim ­
den zam ir ve sıfat türetmeye yarayan ek (-ki) ’tir.
«Evdeki hesap çarşıya uym az.»
{OsT} sf. 1. K arşılık olarak ve­
ren. 2. Karşılık olarak verilmiş,
a ’izze, [Ar. ‘azız > a'izze {OsT} is. Azizler,
a j, [Far. âj jT] (a:j) {OsT} is. Dinlenme; istirahat.
devlet hesabına gizli bilgiler sızdırm ak için çalışan
kişi; casus; çaşıt. 2. Bir kişi veya kuruluş adına iş
gören kimse, temsilci; mümessil. 3. Devletin haber
alma örgütünde çalışan kişi. 4. Sporculann, artistle­
rin ve müzikle uğraşan sanatçıların tem silcileri;
menajer. S a ja n p ro v o k atö r, Kışkırtıcı ajan; bir
kuruluş veya devlet içinde şiddete dayalı baskı y a ­
ratm ak için üyelerim veya çalışanları suikast ve
diğer tedhiş yollarına baş vurmaları için kışkırtan
kimse.
Y apılacak şeylerin günü gününe not edildiği tarihli
defter.
aja n lık , -ğı [ajan-lık] is. Ajanın yaptığı iş, casusluk,
ajan s, [Fr. agence] (a ja n s) is. 1. Belirli bir alanda
müşterileri ile bilgi ve insan kaynakları arasında
ticari açıdan aracılık eden kuruluş. «H aber ajansı,
ilan ve reklâm ajansı, mankenlik ajansı w .» 2.
(Radyo ve televizyon için) haber programı, haber
saati.
ajende, [Far. âjende djüjT] (a.jende) {OsT} is. Bina sı­
vası olarak çamur; harç,
ajeng, [Far. âjeng tfijl] (a.jeng) {OsT} is. Çeşitli se­
beplerden yüzde beliren buruşukluk,
ajiğ, [Far. âjîğ j^ jl] (a:ji:ğ) {OsT} is. 1. Gücenme; k ı­
rılma. 2. Kıskançlık. 3. Kin; düşmanlık; nefret,
ajih , [Far. âjıh j^jT] (a:ji:h) {OsT} is. 1. Kir; pas. 2.
Çapak.
ajine, [Far. âjîne o j l ] (a:ji:ne) {OsT} is. Taş dişeğisi;
dişengi.
a jir, [Far. âjîr jjjT] (a:ji:r) {OsT} is. 1. Su çukuru;
havuz; göl. 2. Kalabalık; izdiham. 3. Bağırtı; nara.
4. sf. Hazır; amade. 5. Çekingen. 6. Açıkgöz; akıllı,
a jira k , [Far. âjîrâk - ^ j T ] (a:ji:ra:k) {OsT} is. G ü­
rültü; bağn çağrış,
ajitasy o n , [Fr. agitation] is. psikol. Tutarsız davranış­
larla kendini gösteren bir ruhi rahatsızlık,
ajm u k , [aj-muk] {eT} is. A k şap. [DLT] ® a jm u k
taz, Başı şapla sıvanmış gibi kel olan. [DLT]
AJU
ajun, [Soğd. zwn (hayat) > ajun] {eT} is. 1. Varlık bi­
çimi; hayat. [Üç İtigsizler] [Gabain] 2. Dünya; âlem.
[Mühennâ] [Yüknekî] [EUTS] [DLT] ö bu a ju n , Bu
dünya\\ ol aju n , Ahret. [DLT]ajunçı, [ajun-çı] {eT}
is. Dünya iyesi; dünya sahibi [Mühennâ]
ajunlug, [ajun-luğ] {eT} sf. Dünyevi; dünya ile ilgili.
[EUTS]
a ju r, [Fr. â jour] is. 1. Kumaşlardan iplik çekme vb.
yollarla açılan delikleri sarma tekniğiyle meydana
getirilen işleme. 2. Mimarlıkta, ağaç ve metal işçi­
liğinde, oyma ve delme suretiyle meydana getirilen
süslemeler.
a ju rlu , [ajur-lu] sf. 1. Ajuru olan. 2. H er yanı göze­
nekli biçimde işlenmiş olan. « A jurluyelek.»
ajüg, [Far. âjüğ jjT ] (a:jüğ) {OsT} is. 1. Ağaç bu­
dama. 2. Hurm a lifi.
-a k 1, [-ak / -ek] {eAT} çek. e. İstek kipinin çokluk
birinci kişi eki “-alım” değeriyle kullanılır, gid-ek
(gidelim).
-ak2, [-ak / -ek] yap. e. 1. Fiilden isim ve sıfat türeten
ek. Fiilin belirttiği eyleme yoğun biçimde uğraya­
rak oluşan sonuç kavramı katan isim ler ve sıfatlar
yapar: erek, yığınak, kaçak (eşya), bitek (toprak­
lar), siirek. 2. Fiil kökünün belirttiği eylemle ilgili
olarak yer, yöre, mekân adları yapar: çatak, sığı­
nak, barınak, durak, kavşak. 3. Eylemi yapan veya
yapmaya yarayan araç, gereç adlan yapar: uçak,
ölçek, sancak, bıçak, bayrak (< bat-ır-ak), yatak. 4.
Eylemin belirttiği işi sürekli yapan, huy ve tabiat
hâline getim ıiş anlam ında sıfatlar yapar: korkak
(tüccar), dönek (başkan), ürkek (kız). 5. Fiilin be­
lirttiği hareket eylemine hızlılık, seri olma anlamı
katarak sıfatlar yapar: akak (çaylar).
-ak 3 [-ak / -ek]yap. e. 1. İsimden isim yapma eki. Bir
yerde, bir noktada toplanma ve yoğunlaşma anlamı
katarak isimler yapar: başak, topak, odak. 2. Ek­
lendiği kelimeye darlık, küçüklük anlamları kata­
rak yeni isimler yapar: yolak, oğlak (< oğul-ak),
kısrak (< kısırak).
-ak4, [-a k / -ek] {eAT} yap. e. 1. “-ıcı” anlamında sıfat
türeten ek. 2. Organ isimleri türeten isimden isim
yapm a eki. bög(ii)r-ek, yang-ak. 3. Geçişsiz fiiller­
den yer isimleri yapar, tur-ak, yat-ak. 4. Geçişsiz
fiillerden sıfatlar yapar, yumıış-ak.
-ak 5, [eT. -gak > -k / -ak/ -ek] {eAT} yap. e. -* -k.
-ak 6, [-k / -ak / -ek] yap. e. -* -k.
a k 1, [eT. ağ (su beyazı) > âk j l ] sf. 1. Gün ışığının
bütün renklerini yansıtan; süt renginde olan; beyaz.
2. mec. Temiz; lekesiz. {eAT} (aym) 3. gnşl. Sıkıntı­
sız, huzurlu. 4. (a:k) {eT} Kır; beyaz. [DLT] [ETY]
[Gabain] [Tekin] [Mühennâ] [Yüknekî] [EUTS] 5. is.
{ağız} Baş örtüsü; tülbent; beyaz yaşmak. [DS] 6.
{ağız} İç çamaşırı. [DS] 7. {ağız} Göz bebeğine inen
beyaz leke; glokom. [DS] S a k ağa İmparatorluk
dönemi sarayında mabeyin daireleri ile harem bö­
lümlerini korumakla görevli Alman ve M acar esir­
lerinden saraya alınıp yetiştirilm iş hadım ağaları. ||
a k akçe, Gümüş para. || a k alaca, Beyaz benek;
beyazla karışık benekli. {eAT} (aym)\\ a k alem , Sel­
çuklu sultam tarafından Osman Beye gönderildiği
rivayet edilen saltanat sancağı.|| ak altın , Platinin
bir başka adı.|| ak a ltu n , {eAT} Halis altın; değerli
altın. 1| a k A ra p , A rap kelimesinin zenci anlamında
kullanıldığı yerlerde Araplara verilen ad. || a k aş,
Sütlaç.|| a k aygır, {eT} İki kardeşler takım yıldızı
[Mühennâ]|| a k b a h t, {ağız}. İyi talih. [DS]|| a k b a k ­
la, {ağız} Beyaz kuru fasulye. [DS]|| a k b al, {eAT}
Beyaz bal; arı balı. || a k b asm a, tıp. Gözlere beyaz
leke inmesi; aksu; katarakt.\\ a k b asm ak , {ağız}
Gözlere beyaz leke inmek. [DS]|| a k b aş, {ağız} Ta­
ne tutmamış çavdar başağı. 2. Karnabahar. 3.
(Hayvan için) aim veya başı beyaz. [DS]|| a k b a ­
şak, Sonbaharda ekilen, kışa dayanıklı ve yum uşak
bir buğday türü.|| a k bay, {eAT} Beyaz zengin.|| ak
ben ek , tıp. Gözün saydam tabakasında bir yara
veya çıbandan sonra görülen porselen beyazlığın­
daki leke; lökom. || a k benizli, Solgun, kansız kim ­
se.|| ak bez, {ağız} Beyaz patiska; kaput bezi. [DS]|j
a k bi, {eT} K ır at; beyaz at. [EUTS]|| a k biti, {eAT}
İyi hâl kâğıdı; iyi am el defteri; berat. || a k boz, {eT}
Donu bütün ak olan at. [Mühennâ] || a k b ö rk , Beyaz
keçeden yapılan bir tür başlık. || a k b u ğ d ay , bot.
Beyaz kabuklu, kışa ve sürmeye dirençsiz, kurağa
ve p a sa dayanıklı fa k a t taneleri çok dökülen bir
ekmeklik buğday türü.|| a k b u lu t, {ağız} 1. Kışın
görülen yağm ur bulutu; p am uk bulutları. 2. Bulutlu
havalardaki bunaltıcı sıcaklık. [DS]|| a k b u ru n ,
{ağız} Burnu beyaz olan köpek. [DS]|| a k cinni (cin­
li), {ağız} Rakı. [DS]|| a k ç ak ır, {eAT} A k doğan.||
a k çalı, {ağız} Çit yapm akta kullanılan dikenli bir
çalı. [DS]|| ak çab b asan , Bir buğday çeşidi.|| ak
çeltik, Kılçıkları beyaz bir pirinç türü. || a k dalak,
{ağız} bot. 1. Yol kenarlarında biten ısırgan otu. 2.
A ğ kurdu. [DS]|| a k d a n k a ra d a n , {eAT} Olumlu
veya olumsuz ne olursa olsun.|| a k d a rı, {ağız} 1.
Beyaz mısır. 2. Küçük, beyaz, p a tla k mısır. [DS]||
a k dem ir, D övülm ek üzere kızgın ateşte kor hâline
getirilmiş demir.\\ a k dikm eler, {ağız} Kireçli top­
raktaki düzenli sel yarıntıları. [DS]|| a k don, {ağız}
1. Soğuk gecelerde donmuş çiy; kırağı. 2. Iç panto­
lonu. [DS]|| ak don cak , {ağız} Yarı giyinik; iç p a n ­
tolonu ile. [DS]|| a k d u t, {ağız} Beyaz dut. [DS]|| ak
düşm ek, Ağarm aya başlamak.\\ a k ev, K onar gö­
çer Yörüklerde soyluların çadırı.\\ a k fatm a, 1.
{ağız} L or tatlısı. 2. Şekerpare. [DS]|| ak gice, {eAT}
M utlu gece.II ak gök, {ağız} 1. (Sebze, meyve için)
iyi kötü; yarı olmuş, yarı olmamış. 2. B ir tür incir.
3. Çeşitli sebze. [DS]|| a k göz, Ege bölgesinde y e ­
tiştirilen basık ve şekilli yuvarlak, eti beyazımtırak
sarı, gözleri beyaz verimli ve tutulan bir patates
türü.|| a k gözlem e, {ağız} Yağsız ekmek; pide. [DS]||
u n ııw b i .163
ak gözlü, zool. Tropik alanlarda yaşayan kahve­
rengi, sarı ve yeşil tüylü, gözlerinin etrafında beyaz
bir halka bulunan ötücü bir kuş türü (Zasterop). |[
ak gün, {ağız} M utlu gün. [DS]|j ak günek, {ağız}
Kırda yetişen ve yenen bir tür ot; hindiba. [DS]|[ ak
günlük, Ardıç zamkı; ardıç reçinesi. | ak gürgen,
Kayın ağacının odun veya kerestesine verilen ad. ||
ak haba, {ağız}] Yünden dokunmuş bir tür kilim.
[DS || ah hardal, {eAT} Tere tohumu.|| akı kara,
karayı ak göstermek, Olayları ters anlatmak. || akı
karadan seçmek, iy i ile kötüyü, doğru ile yanlışı
birbirinden ayırabilmek,|| ak kan, biy. L e n f dam ar­
larında dolaşan renksiz bir sıvı olup kan plazm ası
ile lenfositlerden oluşan kana göre daha çok su,
üre fa k a t daha az protein, m ineral ve fıbrinojen
bulunduran sarımsı saydam sıvı; vücut sıvısı; p la z­
ma.,|| ak kanat, {ağız} 1. Kuyruğu ve yelesi beyaz
at. 2. Eski askerî örgütte en son askere çağrılacak
yaşlı grup. [DS]|[ ak katık, {ağız} L or ile karıştırı­
larak kurutulmuş yoğurt. [DS] | ak kavuk, {ağız}
Beyaz yünden yapılan ve fe s e benzer bir tür başlık.
[DS]|! ak kaya bülbülü, {ağız} Görgüsüz, kaba kim ­
se. [DS]|| ak keçi, {ağız} Tiftik keçisi. [DS]|| ak kır,
{ağız} Bütünüyle beyaz olan at; süt beyaz. [DS]|| Ak
koyun kara koyun geçit başında belli olur. K i­
min ne olduğu önemli bir deneme sırasında anlaşı­
lır.,|| ak kozak, {ağız} Beyaz çiçekli afyon bitkisi.
[DS]|| ak kök, {eAT} M enekşe kökü; süsen kökü.\\
ak kulak, {ağız} Beyaz mantar. [DS]|| ak kuş, 1.
Beyaz güvercin. 2. {ağız} Atmaca. [DS]|| ak kuşak,
Elle örülmüş beyaz yün kuşak.\\ ak kuyruk, {eAT}
Siyah kanatlı, beyaz kuyruklu bir güvercin.\\ ak
küf, Çiçek tozu bulunan peteklerde bir tür manta­
rın yol açtığı hastalık.\\ akla karayı seçmek, Güç­
lük çekmek, çok sıkıntı çekmek. || ak madde, anat.
Beyni meydana getiren iki maddeden biri. || ak
mantar, {eAT} Beyaz, küçük bir tür mantar.\\ ak
mık, {eAT} Boza. | ak oda, Gelin odası, z ifa f oda-
,îz.|| ak olm aklık, {eAT} A ğarm a; beyazlaşma,|| ak
ot, {eAT} Beyaz çiçekli, beyaz tohumlu bir tür haş­
haştı ak öy, {eT} A k keçeli ev; yurt. [Nevâyî] j| ak
paflak, {ağız} Beyaz ve şişman yüzlü kimse. [DS]||
ak pak, Tertemiz. || ak pas, bot. Lahana cinsi seb­
zelerin yaprak ve gövdelerinde yerleşen yosunum su
zararlı mantar (Albugo Candida) . || ak pullu, {ağız}
Kenarı işlemeli baş örtüsü; çevre. [DS]j| ak pür­
çek, {ağız} İhtiyar imdin. [DS]|| ak pürçekli, {ağız}
(Kişi için) saçı sakalı ağarmış. [DS]|| ak saçlu,
{eAT} Çok yaşlı; ihtiyar)] ak sakal, 1. {eT} İhtiyar;
saçı sakalı ağarmış; ihtiyarlamış. [DLT] 2. Köyün
veya kabilenin başı. 3. {ağız} Ermiş; evliya. [DS]||
ak sakal er, {eT} Saçı sakalı ağarmış adam. [DLT]|
ak sakarca, {ağız} D ağ tepelerinde görülen beyaz
bulut. [DS]|| ak sarm aşık, {eAT} A k a s m a .| ak sa­
ya, {ağız} 1. Beyaz gömlek. 2. Gemici gömleği. 3.
Yakası, kol ve eteği işlemeli bir çeşit beyaz ceket.
AKA
[DS]|| ak serçe, {ağız} Boz renkli, beyaz benekli bir
tür serçe. [DS]|| ak sıcak, Kavurucu ve şiddetli g ü ­
neş. || ak sıva, {ağız}] Beyaz badana. [DS || ak soy­
muk, {ağız} Dalgaların denizde meydana getirdiği
beyaz köpük. [DS]|| ak su, 1. tıp. Göz merceğinin
saydamlığını kaybederek beyazlamasından meyda­
na gelen bir göz hastalığı; ak basma; katarakt.;
perde. 2. {ağız} Kayalardan sızan tatlı ve berrak su.
[DS]|| ak sunkur, {eAT} Doğan cinsinden bir koş;
ak doğan. | ak süt, Namuslu ve iffetli anne. || ak süt
emmiş, Soyca ahlaklı ve namuslu aileden gelen. |
aktan karadan, {eAT} {ağız} Evet, veya hayır;
olumlu veya olumsuz; iki şeyden birisi. [DS]|| A k ­
tan karadan haberi yok. Cahil, dünyadan haber­
siz, okuma yazm a bilmiyor,|| ak taş, {ağız} 1. K ilo­
metre taşı. 2. Kireç taşı; mermer. [DS]|| at tavşan,
{eAT} Ada tavşanı.|| ak tavuk, {ağız} 1. Güvercine
benzer bir kuş. 2. ilkbaharda açan bir tür çiğdem
çiçeği. [DS]|| ak tıraş, Saçı sakalı ağarmış adam. ||
ak tilki, Yumuşak kürkü özellikle gece elbiselerin­
de kullanılan bir cins tilki.\\ ak top, {ağız} Kar topu.
[DS]|| ak toprak, {ağız} 1. Toprak evlerin sıvasında
kireç yerine kullanılan bir tür beyaz tebeşirli top­
rak. 2. Pekmez toprağı. 3. Killi, kireçli beyaz top­
rak. [DS]j| ak tutma, {ağız} tıp. İdrarda albümin
bulunması durumu; albümineri. [DS] | ak yağ,
{ağız} Eritilmiş inek yağı. [DS] 11 ak yalavuş, {ağız}
Tatlı dilli; cana yakın. [DS]|| ak yağmur, {ağız}l.
iri taneli ve hızlı yağan yağmur. 2. Dolu. [DS] 11 ak
yanış, {ağız} Yalnız kilimlerde kullanılan bir motif.
[DS] 11 ak yaşmak, {ağız} Dört köşe beyaz başörtü­
sü; tülbent. [DS]|| ak yavan, {ağız}] Gereksiz konu­
şan; münasebetsiz kimse. [DS || a k y e l, {ağız} K im i
yerde güneydoğudan, kimi yerde kuzeyden esen
rüzgârlara verilen ad. [DS]|| ak yem, B alık tutmak
için oltalarda yem olarak kullanılan izmarit ve is­
tavrit gibi küçük balık. || Ak Y ıldız 1. g ö k b. Çoban
yıldızı; Çolpan; Venüs 2. bot. Şemsiyeye benzer
sarı veya beyaz çiçekler açan zam bakgillerden kü­
çük soğanlı bir bitki; köpek soğanı; tükürük otu,
(Ornitho galium)\\ ak yüzlü, {ağız} Temiz; doğru;
diiriist.. [DS]|| ak yüzlük, {ağız} İffet; namus; şeref.
[DS]
ak2, [Çin. âk (kötü; nefret çeken)] {eT} sf. İğrenç;
kötü; alçak; fena. [EUTS] [İKPÖy.]
ak3, -kkı [Ar. ‘ukük (isyan etme) > ‘âkk jU ] (a;k)
{OsT} sf. D ik başlı; inatçı; asi; serkeş.
ak4, -kkı [Ar. ‘ukük (isyan etme) > ‘akk j» ] {OsT} is.
Anaya babaya karşı durma.
aka, [Moğ. ağa / aka] {eT} is. 1. Büyük kardeş; ağa­
bey. [EUTS] 2. Ağa. 3. Bilgin. 4. {ağız} Baba. [DS]
a ’kab, [Ar. ‘akab > a'kâb (aka.b) {OsT} is. E v­
latlar; torunlar.
akab, [Ar. ‘akıb > ‘akab y-ip] {OsT} is. 1. Topuk; ök­
AKA
çe. 2. Son; netice. 3. Arka; art. 4. B ir olayın ya da
zamanın hemen sonrası; hemen ardı. 5. mec. Evlat;
torun; zürriyet; döl. S akab-gîr, {OsT} Birini veya
bir şeyi kovalayan; ardına düşen. || akab-girân,
{OsT} Takip edenler; kovalayanlar; peşine düşen­
ler. || akab-ı leşker, {OsT} B ir askerî kıt'anın veya
kolun hemen gerisi. || akab-rev, {OsT} 1. Arkadan
gelen. 2. Ardına düşen; takip eden.
akabat, [Ar. ‘akabe > ‘akabât o L it ] (akaba.t) {OsT}
is. 1. Aşılması zor dağlar tepeler, sırtlar, geçitler. 2.
Korkunç olaylar; tehlikeli durumlar; korkulu daki­
kalar.
akabe, [Ar. ‘akabe -ui*] {OsT} is. 1. Aşılması zor ge­
çit; dik yokuş; sarp yol; tepe; yokuş yer. 2. Bir du­
rum un ya da hastalığın en tehlikeli devresi. 3. mec.
Tehlike; muhatara. 4. N il’de çalışan bir tekne türü,
akabi, [Ar. ‘akabi L5^ ] (akabi;) {OsT} sf. Önceye ait.
akabince, [akab-i-nce] {OsT} zf. Hemen ardından,
akabinde, [akab-i-n-de] (aka;binde) zf. Hemen ar­
dından, bir olayın arkasından,
akaç, -cı [ak-mak > ak-aç] is. 1. Birikmiş sıvıyı çe­
şitli teknikler kullanmak suretiyle uzaklaştıran boru
veya boşaltan, akıtan sistem. 2. Kanal, ark gibi su
yolu. 3. Ç ok nemli arazide taban suyunu akıtmaya
yarayan yer altı oluğu,
akaçlam a, [ak-aç-la-ma] is. 1. Tarlada biriken suyu
atm ak için toprak içine delikli künkler döşemek
veya toprak içinde suyun akacağı galeriler açacak
şekilde sürme işi; drenaj; tefcir. 2. V ücudun her­
hangi bir yerinde birikm iş olan sıvıyı borular vası­
tası ile boşaltma,
akaçlam ak, [ak-aç-la-mak] gçl. f. [-r] f-l(ı)-yor]
İstenmeyen bir sıvıyı bulunduğu ortamdan çeşitli
teknikler kullanarak uzaklaştırmak, atmak; tahliye
etmek.
akade, [Ar. ‘âkid > ‘akade o-iit] {OsT} is. 1. Bağla­
yanlar; düğümleyenler. 2. Sözleşme yapanlar,
akadem i, [Yun. akademos (Plüton’un ders verdiği
bahçe) / Lat. academia] is. 1. Bilim, kültür ve sa­
natla ilgili olarak söz sahibi kişilerin toplandığı
kurul, demek. 2. Uygulamalı yüksek okul,
akadem ici, [akademi-ci] is. Kendi özgün görüşleri
yerine akadem ik görüşlere veya yerleşmiş gelenek­
lere bağlı kalarak eser veren sanatçı,
akadem icilik, -ği [akademi-ci-lik] is. Genel kabulle­
re veya resm î görüşlere uygun bir estetik anlayışına
bağlılık.
akadem ik, -ği [Fr. academique] sf. 1. (Eser, konfe­
rans, takvim vb. için) bilimsel niteliklere sahip. 2.
Üniversitelerle ilgili olan,
akademisyen, [Fr. academicien] is. Üniversite öğre­
tim görevlisi veya bir akademik kurulun üyesi olan
kişi.
a i m i m e s ö m . 164
akagan, [ak-ağan JLi- -üT] {eAT} s f Çok akan.
akağaç, -cı [ak+ağaç] (a ’kağaç) is. Karaağaçgiller­
den beyaz kabuklu huş ağacı, (Betula alba).
akaid, [Ar. ‘akide > ‘akâ’id j j U&] (aka;id) {OsT} is.
-*• akait. S akâid-i diniye, {OsT} D inî inanışlar;
dinî esaslar. || akâid-i İslâm iye, {OsT} İslam dini­
nin esasları.
akaik, [Ar. ‘akika > ‘akâ’ik js U t] (aka.ik) {OsT} is.
Çocuk için kesilen adaklar.
akaim 1, [Ar. akvam (kavimler) > akâ’im ^ lîl] (etken­
im) {OsT} is. Kavimler; milletler.
akaim2, [Ar. ‘akamet (kısırlık) > ‘akâ’im ^U&] fa­
ka: ım) {OsT} sf. (K işiler için) kısır olan,
akair, [Ar. ‘a k â r> ‘aka5ir j Ut] (aka.ir) {OsT} is. Ge­
lir getiren mülkler, gayrimenkullar; akarlar,
akait, -di [Ar. ‘akîde > ‘akâ’id -islit] (aka;it) {OsT}
is. 1. İman ve itikatlar. 2. İbadet dışında itikat ve
im anla ilgili din! esasların, kaidelerin bütünü. 3. isi.
Usul ilmine giriş olarak kabul edilen, im ana ait İs­
lâmî esasların, kuralların tümü, t? akaid kitabı,
Dini inanışlardan, esaslardan bahseden kitap.
akaju, [Port, acaju] is. 1. Tropikal iklim kuşağında
yetişen meyvesi yenilebilen, kızıl kahve renkli ke­
restesinden mobilyacılıkta yararlanılan orman ağa­
cı; maun. 2. sf. Bu tür ağaçtan yapılmış olan,
ak’ak, [Ar. ‘ak‘ak &ü*] {OsT} is. Saksağan.
akak, -ğı [ak-mak > ak-ak] is. 1. Eğimi çok akarsu
yatağı; mecra; yatak. 2. Irmak; dere; çak; küçük
akarsu. 3. {ağız} Irmak ve dere suyunun hızlı aktığı
yer; suyun ivinti yeri; çağlayan. [DS] 4. Eğimi ve
inişi fazla yer. 5. {ağız} Kuru sel yarıntıları; dere
yatağı. [DS] 6. {ağız} Cereyan; akıntı. [DS] 7. {ağız}
sf. Çabuk meyleden; sebatsız; maymun iştahlı. [DS]
akakır, [Ar. ‘akkar > ‘akâkîr (aka.ki.r, k'ler
kalın söylenir) {OsT} is. Hekimlikte ilaç ve ilaç üre­
timinde kullanılan bitki kökleri.
akal1, -li [Ar. ‘akl (bilme, anlama) > a’kal J-îtl]
{OsT} sf. Daha akıllı; en akıllı; çok akıllı.
akal2, -İli [Ar. kıllet > akall Jil] {OsT} sf. 1. Daha az;
en az. 2. Değer bakım ından hiç önemi olmayan; ö-
nemsiz. S akall-i kalil, {OsT} Azın azı; p e k az.||
akall-i mâyekûn, {OsT} En az muhtemel; olması en
az mümkün.\\ akall-i müddet, {OsT} En kısa zaman
parçası.
akal3, [Far. âkâl J l iî j (a:ka:l) {OsT} is. Çer çöp.
akala, [Akala (M eksika’da bir kent)] is. Amerikan
pamuğundan Türkiye şartlarına göre geliştirilen
uzun elyaflı bir pam uk cinsi,
akalim, [Ar. iklim (memleket) > akâlim ^ l î l ] (aka:-
f ® M l i f t S t i l i . 165
Um) {OsT} is. İklimler; memleketler; diyarlar. <5
akâlim-i seb’a, {OsT} Yedi iklim.
akalli, [Ar. akall > akallı Jlü l] (akalli:) {OsT} zf. Hiç
olmazsa; en azından,
akalliyet, [Ar. akalli > akalliyet o-JSI] {OsT} is. 1.
Küçük grup. 2. Bir topluluğun egemen öğeleri dı­
şında kalan, çoğunluk oluşturam ayan etnik grup;
azınlık; ekalliyet,
akanı', [Ar. ‘akam {OsT} is. Kısırlık.
akam2, [Ar. 'akâm flit] (aka:m) {OsT} sf. 1. Kısır. 2.
(Hastalık için) tedavisi m üm kün olmayan,
akamber, [ak+amber] sf. t. bot. Am ber balığı (kaşa­
lot) iç yağından elde edilen bal mum u rengindeki
kokulu madde,
akamat, [Yun. akamatos (gen)\ {ağız} sf. Verimsiz
toprak; işlenmemiş, genleşmiş toprak. [DS]
akamet, [Ar. ‘ukm (kısır olma) > ‘akamet c j l i t ]
(aka:met) {OsT} is. 1. Kısırlık; verimsizlik. 2. Y an
yolda kalma; sonuçsuzluk. S akamete uğramak,
1. (İş için) sonuç alınamamak. 2. Kesilmek.
akan, [ak-mak > ak-an] s f A km akta olan. S Akan
sular durur. H erkesçe kabul gören ve bilinen bir
gerekçe ortaya konduğunda aksini iddia etm ek ye r­
siz olur.|| akan toprak, Sel sularının alıp götürdü­
ğü toprak. || akan yıldız, g ö k b. Uzayda uçuşan ka­
yaların y e r çekimi etkisiyle atm osfere girdikten
sonra sürtünm e sıcaklığıyla ergiyerek genleşme
sonucunda tekrar atm osfer dışına çıkması ile görü­
len ışık çizgisi.
akana, [aka+ana] is. 1. Büyük anne; nine. 2. Üvey
ana; analık. [DS]
akap, -bı [Ar. ‘akıb > ‘akab v_Jip] {OsT} is. -*■ akab.
akar1, [ak-mak > ak-ar] is. ve sf. 1. Sıvı; akıcı.
«A karyakıt, akarsu vs.» 2. {ağız} Irmak; dere; çay;
küçük akarsu. [DS] 3. {ağız} Çeşme; pınar; kaynak;
su oluğu. [DS] 4. {ağız} Çeşme yalağı. [DS] 5. {eAT}
Akan, ö akar akıllı, {ağız} D uygusu ile hareket
eden kimse; iradesiz; dönek. [DS]|| akar amber,
bot. Sağlam keresteli, kabuğundan aselbent sıvısı
elde edilen Asya kökenli büyük bir sıcak bölge
ağacı (Liquidambar oriantalis).\\ akar bakar, {çı­
ğız} 1. Bakışımlı. 2. Toprağın eğimi. [DS]|| akar
ırmak, {eAT} Akan ırmak.|| akar kokar, Çabuk
bozulan, çürüyen yiyecek, içecek maddeleri. \\ Aka­
rı, kokarı yok. Görünüşte belli bir kusuru yok. ||
akar oluk gibi, Arkası kesilmemecesine, bol bol,
sürekli.|| akar su, {eAT} 1. Pınar. 2. -* akarsu.
akar2, [Ar. 'akâr jLit] (aka:r) {OsT} is. 1. Ev, dük­
kân, arsa, bağ, çiftlik ve tarla gibi gelir getiren
mülk. 2. Bu mülklerden elde edilen gelir; hasılat. 3.
Kısırlık.
akar3, [Lat. acarus] is. zool. Kene. S akar mazısı,
AKA
B ir uyuz böceğinin larvası yüzünden arm ut ve as­
ma ağaçlarında oluşan mazı.
akarat, [Ar. 'ak âr > ‘akârât oljU p] (aka:ra:t) {OsT}
is. Bağ, bahçe, tarla gibi arazi cinsinden mülk par­
çaları; gayrimenkul mülk. S akârât-ı mevkûfe,
{OsT} Cami, medrese, şifahane gibi dinî amaçlı
vakıflar için bağışlanmış taşınmazlar.
akarca, [ak-mak > ak-ar-ca] {ağız} is. 1. Akarsu. 2.
Sürekli olarak akan çeşme. 3. Kaplıca. 4. tıp. Sü­
rekli akıntı yapan yara; çıban; fıstül; sıraca. 5. Bel
soğukluğu gibi sürekli akıntı yapan hastalık. 6.
Kem ik veremi. 7. Hayvanlarda görülen bulaşıcı
beyin hastalığı; deli dana hastalığı. 8. Kaplıca. [DS]
fi1 akarca su, {eAT} 1. Akarsu. 2. Güler yüzlü.
akarcalı, [ak-ar-ca-iı] {ağız} sf. 1. (Kişi için) başkası­
nın m alına zarar veren. 2. Bünyesi zayıf; hastalıklı.
[DS]
akaret1, [Ar. ‘akâr > ‘akârât o ljU t] (aka.ret) {OsT}
is. 1. Gelir sağlayan ev, arsa, bahçe, çiftlik gibi
mülk. 2. Kiraya verilm iş gelir getiren ev, dükkân
vb.
akaret2, [Ar. 'akaret ojlic-] (aka.ret) {OsT} is. Kısır
olm a hâli.
akarib1, [Ar. ‘akreb > ‘akârib » -o ^ ] (aka.rib) {OsT}
is. zool. Akrepler.
akarib2, [Ar. akârib (aka:rib) {OsT} is. A kra­
balar.
akarlar, [Lat. acarus] is. zool. D ik toparlak gövdeli
meyve ağaçları ve insanlar için asalak olan kırmızı
örüm cekler alt sınıfım oluşturan zararlılar, (Aca-
rina).
akarmak, [ak-ar-mak j^jSİ] {eT} {eAT} gçsz. f. [-ur]
Ağarmak. [Mühennâ]
akarsu1, [akar+su j^ajlsT] {eAT} sf. G üler yüzlü; gü­
leç.
akarsu2, [ak-mak > ak-ar+su] is. 1. Belirli bir yatak
içinde akan çay, dere, ırmak ile yeraltında akan
bütün sular; ırmak; nehir; çay; dere. 2. El tezgâhla­
rında dokunan sırma ve gümüş çizgili kadın kum a­
şı. 3. Tek sıra elmas veya pırlantadan ince platin
levhalarla birbirine tutturulm uş gerdanlık. 4. sf.
mec. Sürekli; kesintisiz; aralıksız. S akarsu ağı,
B ir akarsuyun kolları ile birlikte m eydana getirdiği
su akışı.|| akarsu ağzı, Akarsuların denize veya
göle döküldüğü yer.
akartmak, [ak-ar-t-mak J>\] {eAT} gçl. f. [-ur]
Ağartmak; beyazlatmak,
akaryakıt, [ak-ar+yak-ıt] is. Y akıt veya yakacak o-
larak kullanılan sıvı petrol ürünleri ile alkolün or­
tak adı. S akaryakıt gemisi, Akaryakıt taşım ak ü-
zere im al edilmiş gem i.|| akaryakıt ikm ali, Araç-
AKA
larda kullanılacak akaryakıtı ulaştırmak, eksikleri­
ni tamamlamak.
akas, [Ar. ‘akaş iJ^ ] {OsT} is. Pis kokulu olma,
akasır, [Ar. cakşar > ‘akâşır U p] {O s T} sf. Pek kı­
salar.
akasi, [Ar. ‘akşâ > cakaşî (aka:si:, s kalın söy­
lenir) (OsT} is. Çok uzaklar,
akasim, [Ar. kısım (bölme) > aksam > akasım
(aka:si:m) (OsT} is. 1. Kısımlar; parçalar; bölümler.
2. Kısmetler; nasipler; hisseler,
akasma, [ak+as-ma] is. bot. Düğün çiçeğigillerden
bahçelerde süs olarak yetiştirilen filbahar, merye-
mana, yaban asması gibi tırmanıcı odunsu gövdeli
çiçeklerin ortak adı. (Clematis).
akasya, [Yun. akakia / Lat. acacia > Fr. acacia] is.
bot. 1. Küstüm otugiller (Mimosa-ceae) familya­
sından çok değişik türleri bulunan, çoğu türleri
yaprağını dökmeyen dikenli, çiçeklerinin güzelli­
ğiyle tanınan ağaççıklar. 2. Baklagillerden bir a-
ğaççık, (Robinia pseudoacacia).
akavil, [Ar. kavi (söz) > akâvıl J jj® ] (aka:vi:l)
(OsT} is. Kaviller; sözler; lakırdılar. S akâvil-i bâ­
tıla, (OsT} Batıl sözler.|| akâvil-i kazibe, (OsT} Ya­
lan sözler.
akavim, [Ar. kavm > akvam > akâvîm ^ jlil] (a-
ka:vi:m) (OsT} is. Kavimler,
akay, [aka / akay] (ağız} is. Adam; erkek. [DS]
akazdır, [Ar. al-hasdır jA-iifr!l] (OsT} is. Simyacıların
kalaya verdikleri ad.
akbaba, [ak+baba / Ar. 'ukâb] (a ’kbaba) is. zool.
K ayalık yüksek dağlarda yaşayan, hayvan ölülerini
yiyerek beslenen, başı ve boynu çıplak, iri ve yırtı­
cı bir kuş emsinin genel adı, (Vultur). S akbaba­
lar gibi üşüşmek, Paylaşmanın söz konusu olduğu
yere zaman kaybetmeden koşup toplaşmak.
akbabagiller, [akbaba-gil-ler] is. zool. Akbaba türle­
rini içine alan kuşlar familyası, (Vulturidae).
akbah, [Ar. kubh (çirkinlik) > akbeh ^Jl] (OsT} sf.
Daha çirkin; en çirkin; en uygunsuz; çok yakışık­
sız.
akbakan, [ak+bak-an] (ağız} sf. Beceriksiz; budala.
[DS]
akbalık, -ğı [ak+balık] is. zool. Başı koyu renkli,
levreğe benzer, kemikli 3-5 kg ağırlığında bir cins
göl balığı (Pararutilus frisii).
akbalıkçıl, [ak+balık-çıl] is. zool. Üreme mevsimin­
de süslü tüyleri çıkan, beyaz veya kül rengi görü­
nümünde büyük bir su kuşu. (Egretta alba).
akbaş, [ak+baş] is. 1. bot. Baklagillerden iki yıllık
yem bitkisi, (Melilotus alba). 2. zool. Yazları soğuk
bölgelerde yaşayan, kışları ılık kıyılara göç eden
ince gagalı bir kaz türü; deniz kazı (Bernicla).
Ö IÜ M IİlftS Ö M .
akbel, [Ar. akbel J j I ] (OsT} sf. En çok beğenilen;
gözde.
akbın, [Erme, ağb(in) > akbın / akbun] (OsT} is.
Fışkılı sulama suyu ile sulanan tarla.
akbiye, [Ar. kaba’ (üstlük) > akbiye 4-JI] (OsT} is.
Üstlükler; üste giyilen elbiseler; kaftanlar.
akbun, [Erme, ağb(in) > akbın / akbun] is. Su basan,
gübreli, verimli tarla.
akburçak, -ğı [ak+burçak] is. bot. Bir metre kadar
boylanabilen bir çeşit burçak; Kanada mercimeği.
akça1, [ak-ca ^ 1 ] (eAT} is. Aksu; katarakt.
akça2, [ak-ca / ak-ça ^>=51] (eAT} is. -*■ akçe.
akcılrak, -ğı [ak-çıl-rak] {eAT} sf. Beyaza çalar; be­
yazımsı.
akciğer, [ak+ciğer] is. anat. Doğrudan havayla solu­
num yapan canlılarda ve özellikle insanda oksije­
nin kana karışmasını sağlayan temel solunum or­
ganı. S akciğer göbeği, Akciğerin iç yan yüzünün
ortasındaki bronş, akciğer atardamarı, bronş atar­
damarı ve sinirlerin girdiği, akciğer toplardamarı
ile akkan damarının çıktığı yer. | akciğer kesecik­
leri, Akciğer lopçuğunun piram it biçiminde, 1-2
mm. genişliğindeki parçaları.\\ akciğer lopçuğu,
Sağ akciğerin iki yarıkla, sol akciğerin bir yarıkla
beş parçaya bölünmesi ile oluşmuş parçalar; alve-
ol. || akciğer peteği, K anın gaz alışverişini yaptığı,
içi ve dışı p e k çok çukur ve kabarcıklarla dolu ak­
ciğerin en küçiik bölümü olan kesecikler. || akciğer
zarı, Akciğeri dıştan kaplayan seröz madde; plev-
ra.
akciğerliler, [ak+ciğer-li-ler] is. zool. Karada ve tatlı
sularda yaşayan, solunumlarını ilkel akciğer sayı­
lan solunum keseleri ile sağlayan karından bacaklı
yumuşakçaların bir takımı.
akça1, [ak-ça 4=*sT / *>üil] ( a ’kça) sf. 1. Beyazımsı;
beyaza yakın renkte. 2. {ağız} Siyahlı beyazlı; ala­
ca. [DS] 3. {ağız} Pam uk ipliğinden dokunmuş çul.
[DS] fi1 akça bardak, bot. {ağız} Kardelen; kar çi­
çeği; çiğdem. [DS]|| akça katık, {ağız} Tuzlanıp
deri tulum içinde saklanan yoğurt. [DS]|| akça ka­
vak, {eAT} B ir tür söğüt. || akça koca, {ağız} Saçı
sakalı beyazlaşmış ihtiyar. [DS]|| akça pakça, Eli
yüzü temiz, beyaz tenli, güzel. || akça rüzgâr, {ağız}
Kuzeybatıdan esen yel. [DS]|| akça yel, Güney do­
ğudan esen ılık rüzgâr; keşişleme.
akça2, [eT. ağ! (servet, mal) > ağl-ça > ak-ça <*=sl] is.
akçe. S akça assıya virm ek, {eAT} Faizle p ara
vermek.|[ akça assısı, {eAT} Para geliri; faiz.\\ akça
assıya almak, Faizle p ara almak.\\ akça kaldır­
mak, {eAT} Para toplamak; avuç dolusu para
edinmek.\\ akça kesmek, (eAT} Para basmak; sikke
kestirmek.\\ akça sayılmış kul, {eAT} Para ile edi­
nilmiş köle.
Û I I M R ttS M .1 6 7
akçaagac, [ak-ça+ağac 4^sl] {eAT} is. Akçaa­
ğaç-
akçaağaç, -cı [ak-ça+ağaç] is. bot. Ilıman bölgelerde
yetişen kerestesi sağlam ve hafif bir orman ağacı,
(Acer).
akçaağaçgilller, [ak-ça+ağaç-gil-ler] is. bot. Yaprak­
ları karşılıklı dizili ve parçalı, örneği akçaağaç olan
yaklaşık yüz elli türün ortak adı, (Aceraceae).
akçakavak, -ğı [ak-ça+kavak] is. bot. Dünyanın pek
çok yerinde yetişen park ve bahçeleri süsleyen,
yapraklarının alt yüzü beyaz tüylü 20- 25 metre
kadar boylanabilen bir ağaç, (Populos alba).
ak çakır, [ak+çak-ır] {eAT} is. zool. Ak doğan,
akçalaşm ak, [ak-çe / ak-ça-la-ş-mak] işteş, fi [-ır]
{ağız} Pazarlık etmek. [DS]
akçalı, [akça-lı] sf. -*■ akçeli.
akçalık, -ğı [akça-lık] {eAT} is. Para kesesi,
akçam uk, -ğu [ak-ça-muk] {ağızf is. 1. Bütünüyle a-
çılmış pamuk kozası. 2. Bir tür saçkıran hastalığı.
[DS]
akçe, [eT. ağı (servet) > ağl-ça > ak-ça / ak-çe] is. 1.
Küçük gümüş para. 2. H er çeşit madenî para. S1
akçe etm ez, Değersiz. |j akçe kesm ek, M adenî p a ­
ra basmak. || akçe şıkırtısı, Para haberi, p ara ümi-
di. || akçesi ucuz olm ak, Cömert, eli açık olmak.
akçeli, [ak-ça-lı] sf. Paralı, para ile ilgili, parasal. S
akçeli işler, TBM M İçtüzüğüne göre bütçe ve her
türlü ödenekli işler.
akçıl, [ak-çıl / J*»»sT] sf. Rengini atmış, yer yer
beyazlıkları olan; beyazımtırak, {eAT} (aym).
akçıllanm a, [ak-çıl-la-n-ma] is. Rengini atma, sol­
ma.
akçıllanm ak, [ak-çıl-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] Rengi­
ni atmak, beyazlanmaya başlamak,
akçıllaşm a, [ak-çıl-la-ş-ma] is. Akçıl hâle gelme,
akçıllaşm ak, [ak-çıl-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] Rengini
atmaya yüz tutmak,
akçıllık, -ğı [ak-çıl-lık] is. Akçıl olm a hâli,
akçın, [ak-çın] sf. -*■ akşın,
akçınlık, -ğı [ak-çın-lık / akşın-lık] is. -*■ akşınlık,
akçöplem e, [ak+çöp-le-me] is. Zambakgillerden iri
yapraklı, beyaz salkım çiçekli zehirli, bir otsu bitki
(Veratrum album).
akd, [Ar. ‘akd (düğüm atmak) J it] {OsT} is. -*■ akit.
S akd-i encüm en, {OsT} huk. Encümen kurma.||
akd-i istikraz, {OsT} huk. Borç alma sözleşm esi.||
akd-i ittifak, {OsT} huk. D evletlerarası antlaşma.\\
akd-i meclis, {OsT} huk. Meclis kurma; konuşmak
üzere toplanma.\\ akd-i m uaveza, {OsT} huk. Ta­
raflarca ivaz karşılığında yapılan sözleşme. || akd-i
nikâh, {OsT} huk. Evlenm e sözleşmesi; nikâh.|| ak-
din in ’ikadı, {OsT} huk. Sözleşmenin kurulması.\\
akd-i pey, {OsT} huk. Satış sözleşmesi. || ak d -i
AKD
zim m et, {OsT} huk. İslam olmayanların İslam dev­
letinin tâbiiyetini kabul etmesi.|| ak d ü hal, {OsT}
ed. Klasik Türk Edebiyatında nesri nazm a çevirme­
ye akd, nazmı nesre çevirmeye de h a l adı verilir.
ak d ah , [Ar. kadeh (su kabı) > akdâlı ^-iil] (akda:h)
{OsT} is. Bardak, maşrapa, kupa gibi su ve içki içe­
cek kaplar; kadehler,
ak d am , [Ar. kadem > akdâm fi-ül] (akda:m) {OsT} is.
Ayaklar.
a k d a r, [Ar. kadr (değer) > akdâr jl-iil] (akda:r) {OsT}
is. 1. Değerler; kıymetler. 2. Kudretler,
a k d a ra ç , -cı [aktar-mak > aktar+ağaç] {ağız} is. -*■
aktaraç. [DS]
a k d arı, [ak+darı] is. bot. Tohumları kuş yemi olarak
kullanılan buğdaygillerden bir yıllık otsu bitki,
(Panicum).
ak d arılm a k , [akdar-il-makjij-Ail] {eT} {eAT} dönşl. f.
[-ur] Yüz çevirmek; başka yana dönmek,
a k d a rm a k , [ağdar-mak / akdar-mak j-o_>-ül] {eAT}
g ç l.f. [-ur] 1. Yere yıkmak; alt etmek; devirmek;
yenmek. 2. Altını üstüne getirmek; aktarmak,
ak d em , [Ar. kadem (önce olma) > akdem j*-^l] {OsT}
sf. 1. Önce. 2. Daha önce; ilk önce; en önce. 3. Ö n­
de ve ilk planda olan; önemli, fi1 akdem -i efk â r,
{OsT} Düşüncelerin en önemlisi.\\ akdem -i u m u r,
{OsT} işlerin en önemlisi.
akdem in, [Ar. akdem > akdemin o e -^ ] (akdemi:n)
{OsT} is. 1. Önceden olanlar. 2. Geçmişler. 3. Önce
yaşamış olanlar. 4. Eksikler,
akdem iyet, [Ar. akdem > akdemiyyet c~ojüI] {OsT}
sf. 1. Zaman bakım ından eskilik; öncelik. 2. Değer
ve liyakat bakım ından öncelik; üstünlük.
a k d er, [Ar. kadr > akder j-ül] {OsT} sf. 1. Çok güçlü;
en kudretli. 2. Kısa boylu. 3. Kısa boyunlu,
akdes, [Ar. kuddüs (kutsal) > akdes ^ -ü '] {OsT} sf.
Daha mukaddes; en mukaddes,
ak d etm e, [Ar. ‘akd+ T. et-me j^p] {O s T} is.
Yapma; düzenleme,
ak d etm ek , [Ar. ‘akd+ T. et-mek jâ p ] {O s T} gçl.
fi [-(tI)-er] f-e(d)-iyor] Düzenlemek; yapmak,
akdî, [Ar. ‘akd > ‘akdi (_jjUp] (akdi:) {OsT} sf. Söz­
leşme ile belirlenmiş; sözleşmeden doğan. S a k d î
faiz, {OsT} Miktarı sözleşme ile belirlenmiş olan
fa iz .|| ak d î m es’uliyet, {OsT} Sözleşme koşullarının
yerine getirilm esi sorumluluğu,|| ak d î tazm in at,
{OsT} Sözleşme koşullarına uymayan kimsenin
ödemekle yüküm lü olduğu ve sözleşm e ile belir­
lenmiş olan tazminat.
ak d ik en , [ak+dik-en] is. bot. M eyveleri hekimlikte
AKD
kullanılan bir alıç ağacı türü; geyik dikeni; karaça­
lı; (Rhamnus).
ak d irm it, -d i [ak + Yun. drimitis] {ağız} is. Küçük
taneli bir tür üzüm. [DS]
akdiye, [Ar. 'akad (düğümleme) > ‘akdiyye aj-Up]
{OsT} is. anat. Eklemlerdeki boğumlar, düğümler,
akdoğan, [ak+doğ-an] is. zool. Kuzey yarım kürenin
bütün bölgelerinde yaşayan, deniz kuşları ve ke­
mirgenlerle beslenen ve yalıyarlara yuvalarını ku­
ran yırtıcı bir kuş cinsi, (Falcorustucolus).
ak d u k , -ğu [eT. agduk] {ağız} is. Kötü; fena; çirkin.
[DS]
a k d u rm a k , [ak-dur-mak {eAT} gçl. f. [-ur]
Akıtmak.
a’kef, [Ar. a‘kef ı_iSLpl] {OsT} sf. Çok akılsız; pek
sersem.
akese, [Far. âkese 4-~S"l] (a:kese) {OsT} sf. 1. Bir şeye
yapışmış, ilişmiş. 2. Ökse,
akfa, -a’i [Ar. kafa (ense) > akta’ *ISİ] (akfa;) {OsT}
is. Başın arka tarafları; enseler,
akfal, [Ar. kufi > akfal JUsl] (ahfad) {OsT} is. Kilit­
ler.
a k fa r, [Ar. kufr > akfar jUsl] (akfa:r) {OsT} is. Çöl­
ler.
akfas, [Ar. kafaş > akfaş ^U sl] (akfa;s) {OsT} is. 1.
Hamal küfeleri. 2. Kafesler.
ak fer, [Ar. akfer {OsT} sf. Çok kısır, en kısır.
akgöz, [ak+göz] {ağız} sf. 1. Korkak; budala; ahmak.
2. H er şeyde gözü olan; aç gözlü. 3. Fesat; hırçın.
[DS]
akgünlük, -ğü [ak+gün-lük] is. tıp. Bosvellia cinsi
ağaçların kabuğundan sızdırılmak suretiyle elde
edilen, şifalı, beyaz renkli, koyu kıvamlı bir tür
reçine (Olibanum).
ak h af, [Ar. lcıhf > akhâf 3 U Jİ] (akha.f) {OsT} is. 1.
K afataslan. 2. Ağaçtan yapılmış kaplar,
a k h a rd a l, [ak+hardal] is. bot. Turpgiller familyasın­
dan tohumları sofra hardalı olarak kullanılan, taze
yeşil yapraklan ise salata olarak yenen san çiçekli
bir yıllık otsu bitki, (Sinapis alba).
ak h e r, [Ar. kahr > akher I] {OsT} sf. Çok kahredi­
ci; en kahredici.
a k ı1, [ak-ı] {eT} {eAT} sf. 1. Cömert; eli açık. [DLT]
[EUTS] [Gabain] [Yüknekî] 2. Yiğit; koçak.
akı2, [ak-mak > ak-ı] is. fiz. B ir kuvvet alanında, belli
b ir düzlemin belli bir kısmından geçtiği varsayılan
kuvvet çizgileri; seyelan.
ak ı3, [Ar. ‘alçk > ‘âkî Jilp] (a:kı:) {OsT} sf. İsyan e-
den; baş kaldıran; asi.
ÜHlİfflfCESOİM. ms
ak ıb et, [Ar. ‘akıbet c -s lt] (a:kıbet) {OsT} is. 1. Son,
bitim; sonuç. 2. Gelecek; istikbal. 3. Daha önce
yapılan işlerin sonucu; netice. 4. Ölüm. 5. zf. So­
nunda; neticede, 6> âk ıb et-b în , {OsT} Sonucu ön­
ceden görebilen; uzak görüşlü.\\ âk ıb et-b în î, {OsT}
Uzak görürlülük.^ âkıbet-endîş, {OsT} Sonunu dü­
şünenı.|| ak ıb eti h ay ro la, Sonunun iyi olmasını di­
lemek için söylenen söz veya dua.\\ â k ıb e tü ’l-em r,
{OsT} 1. B ir işin sonu. 2. işin sonunda; neticede.
akıcı, [ak-ıcı] sf. 1. Kolay akan; sıvı. 2. mec. Rahat,
tabii, uyumlu. 3. Dil ve düşünce bakım ından güç­
lük çıkarmadan, düşüncenin ve anlam anın akışını
durdunnayan, kolay anlaşılır ve zevk verir bir ifade
biçimi. S1 akıcı ünsüz, Akıcı bir söylenişi olan L
ve R ünsüzleri.
akıcılık, -ğı [ak-ıcı-lık] is. 1. Akıcı olm a hâli. 2. mec.
Kolaylık; düzenlilik; rahatlık; selaset.
ak ıd ak , -ğı [ak-ıt-ak] is. 1. {ağız} Lazımlık; oturak. 2.
Sidik. [DS]
ak ıd ık, -ğı [ak-ıt-ık] {ağız} sf. 1. H er yere işeyen
kimse. 2. Kararsız; ikiyüzlü; sebatsız; dönek. [DS]
ak ıd ılm ak , [akıt-mak > akı(t)-ıl-mak] {eAT} ed il.f. [-
ur] A kıtm ak işi yapılmak; akıtılmak,
akıdılm ış, [akıdıl-mış] {eAT} sf. Akıp dağılan,
ak ıd ın ılm ak , [akıd-ın-ıl-mak] {eAT} edil. f. [-ur] 1.
Akıtılmak. 2. Fışkırtılmak,
akıg, [ak-ığ] {eT} is. 1. Akış; akma. [Üç İtigsizler] 2.
Akıntı; cereyan [Gabain] [EUTS] 3. Göz yaşı.
[EUTS]
akıglıg, [alç-ığ-lığ] {eT} sf. Akan; akıcı; cereyanlı
[Gabain] [Üç İtigsizler] [EUTS]
akıgsız, [ak-ığ-sız] {eT} sf. Akıcı olmayan; akmayan;
akmtısız; cereyansız. [EUTS] [Gabain] [Üç İtigsizler]
ak ik , -ğı [ak-mak > ak-ık] sf. 1. Sulu. 2. Çapaklı,
âkil, [Ar. ‘alçl (köstek) > ‘âkil JSVp] (a;kıl) {OsT} sf. 1.
Akıllı. 2. Anlayışlı. 3. Bilgin. 4. Mantıklı. 5. D üşü­
nen; mantıklı. 6. huk. Bir adam öldürme olayının
kan bedelinin ödenmesine katılan akraba veya ar­
kadaş. S âk il baliğ olm ak, Bulûğa ermek; ergen
olmak; reşit olmak.]| âk ılü ’l-u k alâ, {OsT} Akıllıla­
rın akıllısı; en akıllı.
akıl, -klı [Ar. ‘akl (köstek) Jip ] is. 1. İnsanm kendi
davranışlarını tanımasına, bilmesine ve değerlen­
dirmesine yarayan kabiliyeti; anlak; beyin; derk;
dimağ; havsala; izan; kafa; kavrayış; kiyaset; natı­
ka; us. 2. İyiyle kötüyü, doğruyla yanlışı, gerçekle
yalanı ayırt edebilme gücü; ufuk. 3. Bellek; hafıza.
4. Düşünce ve kanaat. 5. İdrak; anlayış; fahime;
fetanet; feraset; basiret; müdrike; müfekkire. S
ak ıl a lm a k (danışmak), Birinin tavsiyesini almak. ||
ak ıl alm az, inanılm ası mümkün olmayan.\\ akıl
çelm ek, Birini yoldan çıkarmak, saptırmak.\\ akıl­
d a k alm ak , Hatırlamak, unutmamak. || ak ıld an çı­
k a rm a k , Unutmaya çalışmak. || ak ıld a n çözmek,
İ IM I İ I Î I M .1 6 9
Herhangi bir araca gerek kalmadan zihnen hesap­
la m a k || akıldan geçirmek, Kısa bir zaman dü­
şünme,fc|| akıldan gitmemek, Unuiamamak.\\ akıl
danışmak, Birinin tavsiyesini almak.|| akıl defteri,
Birinin önem verdiği bazı şeyleri hatırlamak için
tuttuğu not defteri; ajanda.\\ akıl delisi, {ağız} Zeki
fa ka t çok yaram az çocuk. [DS]|| akıl dışı, M evcut
bilgilerle sadece akıl yürütm ekle açıklanamayan
durum.\\ akıl dişi, On yedi ile otuz yaşları arasında
çıkan üçüncü azı dişi. || akıl doktoru, A kıl hastala­
rını tedavi eden hekim.\\ akıl durdurucu, Şaşırtıcı,
hayret uyandırıcı.\\ akıl eksikliği, M uhakeme y e ­
tersizliği,|| akıl erdirememek, Sırrını çözememek;
sebep sonuç ilişkisini kavrayamamak. || akıl ermez-
lik, {ağız} Cahillik. [DS]|| akıl etmek, Herhangi bir
durum karşısında bir çare bulabilmek.\\ akıl fıka-
rası, Başkasının yardım ı olmadan doğruyu bula-
mayan.|| akıl gitmek, {eAT} Bayılmak. || akıl hasta-
hanesi, Ruh ve akıl hastalıklarıyla ilgili hastane. ||
akıl hastalığı, Ruhi fonksiyonların sürekli bozuk­
luğu.|| akıl hocası, Herkese akıl öğretmeye yelte­
nen kimse. || akıl için yol birdir, Doğru düşünüldü­
ğü zam an herkes aynı kanaate varır.\\ akıl kârı,
Akla yatkın. || akıl kethüdası, H erkese akıl verme
meraklısı olan kimse.\\ akıl kumkum ası, K üçük
olmasına rağmen akıllı ve bilgiç çocuk.\\ akıl kutu­
su, K üçük olmasına rağmen akıllı ve bilgiç çocuk. ||
akıllara durgunluk verm ek, D üşünem eyecek du­
ruma getirmek, şok etkisiyapm ak.\\ akıllara zarar,
Akılları muhakemeden alıkoyacak kadar mantığa
aykırı. || akıl öğretmek, Yol göstermek, tavsiyede
bulunmak.\\ akıl satmak, Bilgiç geçinerek başkası­
na akıl vermeye kalkışmak.\\ akıl terellelli, Denge­
siz kimse. || akıl var, izan var, Daha çok belgeye ve
düşünmeye gerek yok. || akıl yormak, Düşünmek,
hatırlamak için kendini zorlamak.\\ akıl zayıflığı,
Sağlıklı düşünememe; bunama. || akla dammak,
{ağız} A kla gelmek; sezmek. [DS]|| akla dokunmak,
Şaşırtmak. || akla gelm edik, Düşünülmeyen, sürp-
riz.|| akla gelmek, Düşünmek; anımsamak.\\ akla
hayale gelm ez, İnanılması güç, dehşet verici. || ak­
la sinmek, {eAT} Akla yatmak.\\ akla yakın, K abul
edilebilir, makul.\\ aldı alm amak, Olabileceğini
düşünememek, kavrayamamak.\\ aklı başına gel­
mek, Doğruyu bulmak, ayıkmak. || aklı başında
kalmamak, Şaşırmak. || aklı başında, Uyanık ve
tedbirli.|| aklı başından gitmek, Şaşırmak, kendini
kaybetmek. || aklı başka yerde olmak, Yaptığı iş­
lerden başka konuları düşünmek.\\ aklı bulanm ak,
{eAT} Aklı karışmak; zihni karışmak.\\ aklı çıkmak,
Çok korkmak.|| aklı dağılmak, D üşüncelerini bir
konu üzerinde topIayamamak.\\ aklı durmak, D ü­
şünememek, hayret etmek. || aklı eren, Anlayıp id­
rak edebilen. || aklı ermek, Bazı konuları anlayabi­
lecek yetenekte olmak.\\ akb fikri (bir şeyde) ol­
mak, D üşüncesini yalnız o konıı üzerinde topla­
AKI
m ak,|| aklı gitmek, Şaşırmak.\\ aklı gözünde, A n ­
cak gözüyle gördüklerine inanır.\\ aklı ırılmak,
{eAT} Aklı gitmek; bayılmak.|| aklı karışmak, Ne
yapacağını bilememek.\\ aklı kesmek, Yapabilece­
ğini düşütnmek.\\ aklı kıt, Anlayışı ve idraki smırlı.\\
aklına düşmek, B ir şeyi hatırlamak.\\ aklına eseni
yapmak, İçinden geldiği gibi ani davranışlarda
bulunmak.\\ aklına gelen başına gelmek, Olma­
sından korktuğu bir şey olmak. || aklına hiffet ge­
tirmek, Delirmek. || aklına koymak, B ir şeyi y a p ­
mağa karar vermek. || aklına sığdıramam ak,
inanmamak, tasavvur edememek. || aklına şaşmak,
Birinin fikrin i veya davranışını beğenmemek.\\ ak­
lına turp sıkmak, argo. Birinin fikrini, yaptığını
beğenmemek. || aklına uymak, Birinin uygunsuz bir
teklifini, görüşünü kabul etmek, ona uymak.\\ aklı­
na yer etmek, H iç uımtmamak.\\ ak lın d an zoru
olm ak, A kıl dışı davranışlarda bulunmak\\ aklın­
dan zoru olmak, Akılsızca iş yapmak. || aklım al­
mak, Aklını m eşgul etmek.\\ aklını bozmak, Sapıt-
mak. || aklının terazisi bozulmak, Dengesiz işler
yapmak. || aklını peynir ekmekle yemek, Akıllıca
davranmak gerekirken akıl dışı davranışta bulun-
mak. || aklınla çok yaşa, 1. İsabetli bir ikazdan ve­
ya hatırlatmadan dolayı övgü sözü. 2. Olmayacak
bir şey söyleyene söylenen alay sözü. || aklı oyna­
mak, Korkmak. || akb saplanmak, Devamlı olarak
bir şeyi düşünmek.\\ aklı sıra, Düşüncesine gö re.||
aklı şaşmak, {eAT} D üşünemez duruma gelm ek.||
aklı takılmak, B ir şeyi sürekli olarak düşünmek.\\
aklı tepesinden bir karış yukarıda, Sağduyudan
uzak davranan.|| aklı yatm ak, Uygun bulmak.\\
aldı zıvanadan çıkmak, Kendini kontrol edemeye­
cek derece kızmak.
akılam ak1, [ak-ı(ğ)-la-mak] {eT} gçsz. fi. [-r] A ğla­
mak. [Gabain]
akılamak2, [akı-la-mak] {eT} gçl. fi [-r] Cömert
saymak; cömertliğe nispet etmek. [DLT]
akılan, [Ar. 'âkil > ‘akılan (a:kıla;n) {OsT} is.
Akıllı kişiler; akıllılar.
akılane, [Ar. ‘âkil + Far. -âne (a;kıla;ne)
{OsT} zf. Akıllıca; akıllı bir kim seye yakışır biçim ­
de.
akılat, [Ar. ‘âkil > ‘âkılât (a:kıla;t) {OsT} is.
Akıllılar.
akılcı, [akıl-cı] sf. 1. A kıl ve m antık verilerine daya­
nan. 2. fel. Doğruluğu, akla uygunlukla açıklayan
görüşten yana olan; rasyonalist. 3. {ağız} Akıl ve­
ren. [DS]
akılcılık, -ğı [akıl-cı-lık] is. fel. Doğruluk ölçüsü o-
larak ancak aklı ve mantığı esas alan felsefî görüş;
rasyonalizm.
akıldak, -ğı [akıl-dak] {ağız} sf. Aynı akılda olan; ka­
fa dengi. [DS]
AKI
akıldane, [Ar. ‘akil + Far. dânâ] (akılda;ne) sf. Çok
akıllı.
akile, [Ar. ‘âkil >(dişil) ‘âkile 4sU] (a:kıle) {OsT} sf.
(Bayan için) akıllı,
akılga, [ak-mak > ak-ıl-ga] is. Sızıntı ya da yağmur
sularının akması için çoğunlukla istinat duvarların­
da dikine boydan bırakılan yarık.
ak ılg an 1, [ak-ıl-gan] {ağız} sf. 1. Akıntılı, hızlı akan
su; akıntılı su kanalları. 2. Ağacın kabuğu ile göv­
desi arasındaki ince tabaka. [DS]
akılgan2, [Ar. ‘akıl + T. -gan ?] {ağız} sf. Bilgiç; çok
bilmiş. [DS]
akılık, [akı-lık] {eT} is. Cömertlik; seleklik. [Yüknekî]
[DLT]
ak ıllan d ırm a, [akıl-la-n-dır-ma] is. Eğiterek doğru
ve kurallara göre davranmasını sağlama,
ak ıllan d ırm ak , [akıl-la-n-dır-mak] gçl. f. [-ır] U s­
landırmak, terbiye etmek; yola getirmek,
akıllanm a, [akıl-la-n-ma] is. 1. Akıllanmak işi. 2.
Olayların kazandırdığı tedbirlilik, uyanıklılık,
ak ıllan m ak , [akıl-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Başına
gelen olaylardan ders alarak daha tedbirli davran­
m ak, olması gerektiği gibi doğru hareket etmek. 2.
Y ola gelmek; uslanmak,
ak ıllanm az, [akıl-la-n-maz] sf. Düzelmesi olanaksız;
söz anlamaz; öğüt dinlemez,
akıllı, [akıl-lı] sf. 1. Doğruyu yanlıştan, iyiyi kötüden
ayırt edebilecek durumda olan; âkil. 2. Aklı olan. 3.
Zekâ seviyesi yüksek olan. 4. Doğru düşünen; sağ
duyu ve anlayış sahibi; arif. S. Ağır başlı; dikkatli;
temkinli. 6. alay. Fırsat düşkünü. S akıllı dav­
ra n m a k , Aklım kullanarak tedbirli olmak.\\ akıllı
geçinm ek, Başkalarım kandırabileceğini sanmak.\\
akıllı k â rı, A ncak bir akıllının yapacağı iy.|| akıllı
uslu, Terbiyeli, ağır başlı.
akıllıca, [akıl-lı-ca] zf. 1. A kla uygun gelecek şekil­
de. 2. Doğru.
akıllılık, ğı [akıl-lı-lık] is. Akıllı olma durumu. S1
akıllılık etm ek, Yerinde ve en uygun kararı ver-
mek.\\ akıllılık taslam ak , Akıllı olduğunu sezdire­
rek büyüklenmek.
akıllulık, [akıl-lu-lık] {eAT} is. Akıllılık.
ak ılm a k 1, [ak-ıl-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Akmak;
yürümek. [Üç ltigsizler]akılmak2, [ak-ıl-mak] {eT}
g ç l.f. [-ur] Şaşırtmak; şaşalatmak. [DLT]
akılsız, [akıl-sız] sf. 1. Doğruyu yanlıştan, iyiyi
kötüden ayırt edemeyen; ahmak; aymaz; basiretsiz;
beyinsiz. 2. Zekâ düzeyi düşük; idraki yetersiz;
alık; aptal; avanak. 3. Unutkan. 4. {eAT} Baygın,
akılsızlık, -ğı [akıl-sız-lık] is. 1. Akıl eksikliği. 2.
Düşünmeden iş yapma; aptallık. S akılsızlık et­
m ek, D üşüncesizce davranmak; isabetli karar ve­
rememek.
Ö I Ü M I tif f lf C tS Ö M i.ır o
akılsuz, [akıl-suz] {eAT} sf. 1. Baygın. 2. Ahmak; a-
kılsız; beyinsiz.
a k ım 1, [ak-ım] is. 1. Bir akışkanın ve enerjinin belirli
bir yönde hareketi; cereyan. 2. Sanatta, politikada,
düşünce hayatında gruplaşmaya sebep olan görüş;
çığır; dalga; hareket; moda. 3. M eyil; suya akış im­
kânı veren eğim; akıntı yönü. 4. {ağız} Ayağın üstü.
[DS] S akım çatağı, {ağız} K üçük sellerin birleşme
yeri. [DS]
ak ım 2, [ak-ım] {eT} sf. Bir defada akacak kadar olan;
akım. [DLT]
ak ım 3, [Ar. ‘akamet (kısırlık) > ‘âkım piU] (a:kım)
{OsT} sf. Kısır; verimsiz,
ak ım to p lar, [ak-ım+top-la-r] is. Üretilen elektrik e-
nerjisinin fazlasını kimyasal enerji hâlinde toplayıp
depolam aya yarayan araç; akümülatör,
ak ın , [Harizm. ak-mak (baskın yapm ak) > ak-m] is.
1. Sürü hâlinde kesintisiz, hızlı ve yoğun bir akış
hareketi. 2. Bir yere üşüşme; çok sayıda akarak
gelip toplanma; tehacüm. 3. A skerî hücum. 4.
Düşman topraklarına, sindirme ve korkutma ama­
cıyla hızla gerçekleştirilen talan ve yağma saldırısı.
5. Ülkeden ülkeye durmaksızın, akarcasına yapılan
saldırı, savaş ve asker yürütme. 6. Göç. 7. {eT} is.
Akıntı; sel. 8. {eAT} Dalga. 0 ak ın ak ın , Ardı ar­
kası kesilmez kalabalıklarla.|| ak ın çap m a k , {eAT}
Akın etmek; hücum etmek; baskın yapmak.\\ akın
etm ek, 1. Sürü hâlinde üşüşmek, yürümek. 2. B as­
kın tarzında düşman ülkesine saldırmak; sefer ey-
lemek.\\ ak ın eylem ek, {eAT} Akın etmek; hücum
etmek; baskın yapmak.\\ ak ın m u n d u z, {eT} B ir­
denbire gelen sel; deli sel. [DLT] 11 ak ın sald ırm ak ,
{eAT} Akın etmek; hücum etmek; baskın yapmak.\\
ak ın salm ak , {eAT} Akın etmek; hücum etmek;
baskın yapmak.
a k ın ca k , -ğı [ak-m-cak] {ağız} is. Bayır; yamaç. [DS]
akın cı [ak-m-cı] is. as. Akın yapm ak amacıyla düş­
man ülkesine at süren özel olarak yetiştirilm iş sa­
vaşçı; komando; özel harekât görevlisi, ö akıncı
beyi, İm paratorluk dönemi Türk akıncı beylerinin
kumandam.\\ akın cı kadısı, Seferlerde orduda bu­
lundurulan bir çeşit adlî hakim.
akınçı, [ak-m-çı] {eT} is. Gece baskını yapan asker;
akıncı. [DLT]
akınçsız, [ak-mç-sız] {eT} sf. Sabit; yerinden oyna­
maz; sağlam; muhkem. [EUTS]
akın çu , [ak-m-çu] {eT} is. Akıncı. [ETY]
ak ın d ı, [ak-ın-dı] {eT} is. Akıntı. [DLT]
a k ın d ırık , -ğı [ak-ın-dırık] {ağız} is. 1. Reçine; çam
sakızı. 2. Erik, zerdali, badem gibi ağaçların dal ve
gövdelerinden sızan yapışkan kıvamlı madde; ağaç
püzü. [DS]
a k ın g an , [ak-m-gan] {ağız} is. Su yürümüş ağaç. [DS]
a k ın m ak , [alc-ın-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] 1. Özen­
mek. 2. Gönül vermek; meyletmek; sevmek. 3.
İ M İ K S O M . 171
Kaymak. [DS] S akını akını gitmek, {ağızj Şiirime
siiriine, yiiziistii gitmek. [DS]
akıntı, [ak-m-mak > ak-ın-tı] is. I. Sıvı hâldeki bir
maddenin akması, sızması durumu. 2. Büyük su
kütlelerinin sürekli olarak aynı yönde ve aynı yol­
dan akarak yer değiştirmesi ile oluşan hareket.
Labrador sıcak su akıntısı. 3. Vücutta yer alan her­
hangi bir yaradan dolayı dışarıya sızan sıvı. 4. Ka­
palı bir yerdeki sıvının kapak, tapa veya bir çatlak­
tan akan sızıntısı. 5. Göllerin suyunu boşaltan ka­
nallar, dereler; menfez. 6. Yağmur ve sel sularının
akmasını sağlayan meyil. Çatıya yeterli akıntı ve­
rilmemiş. 1. {ağız} Bir işin normal gidişi. [DS] 8.
{ağız} Kadınların âdet görme hâli. [DS] S akıntı
çağanozu, argo. 1. Vücudunda gözle görülür bir
çarpıklığı olan. 2. Diişiik omuzlu kimse. 3. Ayakta
duramayacak kadar sarhoş olup sağa sola yalpa
yaparak yiirüyen.\\ akıntı hattı, Akıntılı bir yüzeyin
eğim derecesini gösteren çizgiler. || akıntı vermek,
Durgun veya bir yerde birikinti hâlinde bulunan
sııyıı akıtmak için tabanından daha alt düzeyde ka­
nal, ark vb. açmalc.\\ (kendini) akıntıya bırakmak,
Bir taktik belirlemeden olayların akışına göre ha­
reket etmek.|| akıntıya kapılmak, Akıntının etkisi
ile sürüklenmek; karşı koyamamak; akıntının etkisi
altına girmek.\\ (kendini) akıntıya kaptırmak,
Akıntının etkisi ile sürüklenmek; karşı koyama-
mak. |j akıntıya kürek çekmek, Başaramayacağını
bildiği hâlde boş yere uğraşmak, direnmek.
akıntılı, [ak-ın-tı-lı] sf. Akıntısı olan,
akıölçer, [ak-ı+ölç-er] is. fız. M anyetik endüksiyon
alçısındaki değişmeyi ölçmeye yarayan aygıt,
akır, [Ar. 'akaret (kısırlık) > ‘âkır } Ip ] (a:kır) {OsT}
sf. 1. (Kadın için) kısır. 2. (Toprak için) verimsiz.
3. (Kadın için) çocuksuz,
akırdak, -ğı [akır-dak] (ağız} is. Kaim dilme; direk.
[DS]
akırgan, [ak-ır-gan] {ağız} is. 1. Tomruğun içinden
çıkan yağlı çıra. 2. Cereyan; akım. 3. Mecra; yatak.
[DS]
akırlamak, [ak-ır-la-mak] {eT} g ç l.f. [-r] Ağırlamak.
[EUTS]
akırmak, [ak (yans.) > ak-ır-mak] {eT} gçsz. f. [-ur]
Anırmak [Mühennâ]
akis1, [Ar. ‘akış ^ L p ] (a:kıs) {OsT} sf. İnatçı.
akis2, [Ar. ‘akis j - s Ip ] (a:kıs) {OsT} sf. Pis kokulu.
akış, [ak-ış] is. 1. Akmak hareketi ve biçimi. 2. mec.
İlerleme; devam etme. «Trafiğin akışı yavaşladı.»
3. İçe işleyiş; nüfuz ediş. «G önlüme bir akış aktı
ki...» S akış akış, {ağız} Akın akın; toplu hâlde.
[DS]|| akış akış gitmek, {ağız} Akın akın gitmek;
toplu hâlde gitmek. [DS]|| akış aşağı, Akıntının ol­
duğu yöne doğru. || akış yukarı, Akıntının tersi yö n ­
de.
AKI
akışkan, [akış-kan] sf. 1. Normal ısı derecesinde sıvı
hâlde bulunan; akan. 2. is. fız. Bulunduğu kabm
şeklini alabilen, molekülleri birbiri üzerinden kaya­
rak yer değiştiren gaz ve sıvıların fizikteki genel
adı; seyyal.
akışkanlaşma, [akış-kan-la-ş-ma] is. A kışkanlaşmak
işi.
akışkanlaşmak, [akış-kan-la-ş-mak] dönşl. fi [-ır]
Akışkan duruma gelmek; sıvı ya da gaz durumuna
geçmek.
akışkanlaştırıcı, [akış-kan-la-ş-tır-ıcı] sf. ve is. Bir
maddeyi akışkan hâline getiren özel madde,
akışkanlaştırma, [akış-kan-la-ş-tır-ma] is. Akışkan­
laştırmak işi.
akışkanlaştırmak, [akış-kan-la-ş-tır-mak] gçl. f i [-
ıı] Akışkan durum a getirmek; akışkan olmasını
sağlamak.
akışkanlık, -ğı [akış-kan-lık] is. \.fiz . Akışkan olm a
durumu; seyyaliyet. 2. ekon. Arz ve talebin birbiri­
ne uyabilmesi,
akışlı, [akış-iı] sf. 1. Akışı olan. 2. Belli bir yöne,
yere doğru akışı bulunan,
akışlılık, [akış-lı-lık] is. Akışlı olm a durumu; aka­
bilirle; dışarıya yolu olma,
akışma, [akış-ma] is. 1. Akışm ak işi. 2. dbl. Seslerin
uygun biçimde birbirine bağlanması,
akışmak, [akış-mak j ^ ü l ] işteş, f i [-ır] [eT. -ur] 1.
{ağız} Hep birlikte bir yöne doğru topluca yürümek.
[DS] 2. {eAT} Sel gibi akmak; saldırmak; üşüşmek.
3. {eT} Birlikte akmak. [DLT] 4. {eT} Caymak; sö­
zünde durmamak. [EUTS] 5. {ağız} Anlaşmak; kay­
naşmak; arkadaş olmak. [DS]
akışsız, [akış-sız] sf. Akışı olmayan,
akışta, [? ahışta / akışta] is. Halay veya manay deni­
len oyunlar oynanırken beşer altışar kişiden oluşan
iki grubunun karşılıklı olarak bayatı tarzında söy­
ledikleri sorulu cevaplı deyiş türü,
akıt, [ak-mak > ak-ıt] {ağız} is. 1. Taş kemer; kub-
bemsi taş tavan. 2. Salça. [DS]
akıtgan, [ak-ıt-ğan] {eT} sf. Akıtan. [DLT]
akıtılma, [akıt-ıl-ma] is. Akıtılm ak işi.
akıtılmak, [akıt-ıl-mak] edil, f i [-ır] 1. Akıtm ak işi
yapılmak. 2. Üzerinde akıtmak işi uygulanmak,
akıtma, [ak-ıt-ma <u^sT] is. 1. Akıtmak işi. 2. Büyük
baş hayvanların başından burnuna doğru olan be­
yazlık. 3. Birkaç sıra hâlinde altın zincir gerdanlık.
4. Çamlardan elde edilen reçine. 5. {ağız} Hamuru
doğrudan tava ya da sac üzerine dökerek pişirilen
bir tür pide ya da çörek; akıtmaç. [DS] 6. sf. {eAT}
(Demir için) dökme. 7. {ağız} Alçıdan yapılan tavan
süsleri. [DS] 8. {ağız} Tarlanın yalnız ekilecek kı­
sımlarını gübreleme. [DS] 9. argo. Yankesici tara­
fından birinin elbisesini fark ettirmeden keserek
cüzdan vb. eşyasını çalma.
AKI
akıtmacık, -ğı [akıt-ma-cık] i ağız} is. Kilim, heybe
ve yün çoraplara işlenen bir motif. [DS]
akıtmaç, -cı [akıt-maç] is. Un, süt, yağ ve şeker ile
yoğrulan hamurun kızgın saç üzerine dökülmesiyle
elde edilen tatlı; yassı kadayıf,
akıtmak, [ak-mak > ak-ıt-mak g ç l.f. [-ır] [eT.
-ur] 1. Akmasını sağlamak; (eAT} (aym). 2. Dök­
mek. 3. mec. Çekinmeden, acımadan bol bol har­
camak. 4. (ağız} Çişini kaçırmak; işemek. [DS] 5.
{ağız} Hayvanlan sulamak. [DS] 6. {eT} Gönder­
mek. [DLT] 7. Akm ettirmek. [ETY] 8. {eAT} Akın
akın çekmek; celbetmek. 9. {ağız} Meylettirmek;
çekmek; çevirmek. [DS] 10. {ağız} Düşürmek; düşü­
rerek kaybetmek. [DS] 11. {eAT} Fışkırtmak. S akı-
ta a kıta, Akıtarak; akıtma suretiyle.
akıtmalı, [akıtma-lı] sf. 1. Akıtm ası olan; akıtma
takınmış olan. 2. (At için) alnında akıtması olan,
akıtmalık, -ğı [akıtma-lık] is. İnşaatlarda birleşme
çizgilerindeki kurşun şeritle örtülü kısım,
akıttırma, [ak-ıt-tır-ma] is. Akıttırm ak işi.
akıttırm ak, [ak-ıt-tır-mak] gçl. f. [-ır] Akıtmak işini
yaptırmak; akıtmak işini başkasına yaptırmak,
akıyagak, [ak-ı+ya-ğak] {eT} is. İç ceviz; ceviz içi.
[DLT]
akızmak, [ak-ız-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Akın ettir­
mek. [ETY]
akî, [Ar. ‘akk > ‘âkı ^sLc-] (a:ki:, k kalın söylenir)
{OsT} sf. İsyan eden; baş kaldıran; asi.
a k ib 1, [Ar. ‘akib it] zf. Önce.
ak ib 2, [Ar.’akîb (aki.b, k kalın söylenir) {OsT}
sf. Hemen arkadan gelen; izleyen; takip eden.
a k ib 3, [Ar. ‘akab > ‘âkib o iU ] (a:ki:b, k kaim söy­
lenir) {OsT} sf. 1. Bir başkasının ardından giden ya
da gelen. 2. (Bütün peygamberlerden sonra geldiği
için) Hz. Muhammed.
akibinde, [Ar. ‘akıb + T. -i-n-de] (aki.binde) {OsT}
zf. Hemen ardından.
a k id 1, [Ar. ‘akd J-i*] is. 1. Bağlama; düğümleme. 2.
Bağlanma; düğümlenme.
âkid2, [Ar. ‘akd > ‘âkid -üU] (a:kid) {OsT} sf. 1. Bağ­
layan; düğümleyen. 2. Toplantı yapan; düzenleyen.
3. Âkit.
akid3, [‘akd (bağlama) > ‘akid -ifc] {OsT} sf. 1. Pıh­
tılaşmış; pıhtılaştırılmış. 2. Koyulaştırılmış; dondu­
rulmuş; ağdalaştırılmış,
akide, [Ar. ‘akd (düğümlemek) > ‘akîde (akil­
de) {OsT} is. 1. İnanç; itikat. 2. Bir inancın formül
hâlinde özetlenmiş hâli. 3. Prensip. 4. Tartışması
bile kabul edilemeyecek biçimde benim senm iş gö­
rüş; iman; nas. 5. Doktrin. 6. Bir din içinde farklı
inanış sistemlerinin yol açtığı ayrılık; mezhep. 7.
0 I İ M 1 M Î S Û M . 172
Akide şekeri, fi1 akidesi bozuk, (Kişi için) imanı
z a y ıf veya iman esasları çerçevesi dışına çıkan.\\
akidesi zayıf, İnançlarının gerektirdiği biçimde
davranışlarda bulunmayan.\\ akidesi pak, İmanı
sağlam; inancında herhangi bir tereddüt ve şiiphe
bulunmayan,|| akide şekeri, Şeker ağdasının sitrik
asit ve koku verici boyar m addeler katılarak kesti­
rilmesi ile elde edilen ağızda zo r eriyen şekerleme
çeşidi.|| akideyi bozm ak, D in î inancım gevşetmek;
inanç konusunda tereddütlere düşmek.
akideyn, [Ar. ‘âkid > ‘âkideyn (a.kideyn, k
kalın söylenir) {OsT} is. Anlaşma, sözleşme yapan
tarafların her ikisi; sözleşme yapan taraflar.
ak id în , [Ar. ‘âkid > ‘âkidln ^.-üU] (a;kidi;n, k kalın
söylenir) {OsT} is. A nlaşm a yapan taraflar.
akif, [Ar. ‘ak f (vakfetme) > ‘âk if (a;kif) {OsT}
sf. 1. Bir işte sebat eden; üzerinde ısrarla duran. 2.
Bir yerde uzun süre oturan. 3. B ir yere çekilerek
ibadet eden.
akik1, -ği [Ar. ‘akik üLSU] (aki.k) is. 1. Bunaltıcı bir
sıcak. 2. Bunaltıcı sıcaklık.
akik2, -ği [Yun. akhates (Sicilya’da bir nehir) > Ar.
‘akîk (aki;k, k ’ler kalın söylenir) is. 1. Yanar­
dağ ateş toplarının denize düşm esi ile oluşan, ke­
sildiğinde çok sayıda eş merkezli şerit ve damar
görüntüsü veren kuvars türü, silisli bir süs taşı. 2.
A kik taklidi damarlı bir cam çeşidi. S akik-i nâm,
{OsT} Şarap.
akika, [Ar. ‘akîka (aki;ka, k ’ler kaim söylenir)
is. Çocuk için kesilen adak.
akil, [Ar. ‘akl (köstek) > ‘akil J J it] (aki:l, k kalın
söylenir) {OsT} sf. 1. Akıllı, mantıklı. 2. Anlayışlı,
anlaşılabilir. 3. Bilgin, bilge. 4. Düşünceli. S akil
bâliğ, {OsT} Reşit, sorum luluk taşıyabilecek yaşa
gelmiş; bulûğa ermiş.
ak il2, [Ar. ekele (yeme) > âkil JS"T] (a;kil) {OsT} sf.
Yiyen, fi1 âkil-ül-beşer, Yamyam.\\ â k ilü ’l-cerrâd ,
{OsT} Çekirge ile beslenen.\\ âkiltt’l-ekbâd, Ciğer­
ler yiyen.\\ âkilü’l-esmâk, zool. Balıkçıl.\\ âkilü’l-
haşâyiş, zool. Otçul.\\ âkilü’l-haşerât, zool. Bö-
cekçil. || âkilü’l-hevâm, {OsT} H aşaratla beslenen. ||
âkiltt’l-hubfibât, zool. Tanelerle beslenen.\\ âki-
lü ’l-kül, {OsT} Hem ot hem de etle beslenen.|| Ski-
lü ’l-lahm, {OsT} E t yiyen; et ile beslenen. || âkilfl’l-
lühflm, zool. Etçil.\\ âkiltt’n-nebât, {OsT} Otla bes-
lenen.\\ âkilü’l-nemel, zool. Karıncayiyen.\\ âki-
lü ’s-semek, {OsT} zool. B alık yiyen; balıkla bes­
lenen.
akilane, [Ar. ‘akîl+Far. -âne ^ (aki;la:ne) {OsT}
zf. Akıl sahibi kim seye yakışacak tarzda; akıllıca.
Ü M I İ İ I K S İ M • 173 AKK

akile, [Ar. akil > akile 4S" I] (a:kile) {OsT} is. tıp. 1. akit, -kdi, [Ar. ‘akd (bağlama, düğümleme)] is. huk.
Yenirce adı verilen yara. 2. Kemirici ülser; kanser, 1. İki ve daha çok kişiden meydana gelen taraflar
akilik, -ği [ak+ilik] {ağız} is. 1. anat. Omurilik. 2. arasında birbirlerine sorumluluk yükleyen ve hak
Beyaz düğme. [DS] doğurucu sonuçlan bulunan anlaşma; sözleşme;
mukavele. 2. Evlenme sözleşmesi; nikâh, ö akde
akim, [Ar. ‘akamet (kısırlık) > ‘akım p-Ht] (aki.m, k
muhalefet, huk. Sözleşme ile belirlenmiş koşullara
kaim söylenir) {OsT} sf. 1. Kısır. 2. Verimsiz. 3. aykırı davranma.\\ akit benzerleri, huk. Hukuka
["kalm ak” eylem i ile kullanıldığında] (Eylem ve aykırı olmayan bir eylem sonunda başkasına borç­
girişim için) sonuç getirmeyen; sonucu alınama­ lanma, başkasını borç altına sokm a durumları.\\
yan. 4. (Arazi için) çıplak; bitkisiz; verimsiz. 5. is. akit serbestîsi, huk. Tarafların diledikleri konuda
Çoğunlukla yağmur getirm eyen rüzgâr. S akim sözleşm e yapabilm esi durumu. || akit serbestisî hu­
bırakmak, B ir işin, girişimin sonuçlanmasını en­ dutları, huk. Tarafların sözleşm e yaparken uym ak
gellemek.,|| akim kalmak, Başarıya ulaşamamak; zorunda oldukları kurallar.\\ akitten doğan borç­
sonuçlanmamak. lar, huk. H ukuki bir işlemden doğan yüküm lülük­
akinc, [Far. âkinc g ^ i] (a:kinc) {OsT} is. 1. Çengel. ler. || akit vaadi, huk. Tarafların akit düzenlem ek
2. Bumbar dolması, üzere yaptıkları sözleşme; ön sözleşme. || akit yap­
akinezi, [Yun. a-kinesis > Fr. akinesie] is. tıp. K as­ ma m ecburiyeti, huk. Sözleşme yapm a zorunlulu­
larda bir güç azalması söz konusu olmadığı hâlde ğu■
bazı hareketlerin yapılamaması. akitin, [Ar. ‘akıdîn _rf.-Ui£-] {OsT} 1. Çete reisleri; B e­
akir1, [Ar. ‘akaret (kısırlık) > ‘akır jj&] (aki:r, k ka­ deviler. 2. {ağız} sf. Yiğit; cesur. [DS]
lın söylenir) {OsT} sf. 1. (Erkek için) kısır. 2. (Arazi akkâm, [Ar. ‘akm (yönelme) > ‘akkâm (deve sürücü­
için) verimsiz; kıraç. 3. Rehine konulmuş; rehinde
sü) pl£t] (akkâ;m) {OsT} is. 1. Deveci; katırcı. 2.
bulunan. 4. Kesik; yaralı. 5. ünl. Hakaret sözü.
akir2, [Ar. akar] {ağız} is. 1. Eritilen yağın dibinde İmparatorluk döneminde, M ekke’ye gönderilen
kalan tortu. 2. Y ağ ve yoğurt gibi maddelerin ekşi sürre alayının hizmetçilerine verilen ad. 3. Kervan
tortusu. 3. B ir sıvının dibindeki birikinti; tortu. [DS]sahibinin emrinde çalışan hizmetçi. 4. Osmanlı or­
dusunda görevli yüksek rütbeli subaylarla vezirle­
akire, [Ar. ‘akîre] (aki:ri, k kalın söylenir) {OsT} is.
rin büyük çadırlannı kuran hizmetçilere verilen ad;
1. Şarkı söyleyen, bir şey okuyan ya da ağlayan çadır mehteri. 5. Yolların onarılması ve benzeri
kimsenin sesi. 2. Tepesi kesik hurm a ağacı. 3. sf. işlerde çalışan azaplılara verilen ad. S akkâm ba­
(Hayvan için) yaralı. şı, Sürre alayının başı.
akis1, -ksi [Ar. ‘aks] is. 1. Geri çevirmek; geri dön­ akkarınca, [ak+kannca] is. zool. Tropikal bölgelerde
dürmek. 2. fız. Yansıma; ses dalgasının veya ışık koloniler hâlinde yaşayan ağaç selülozları ile bes­
demetinin bir yansıtıcı yüzeye çapmak suretiyle lenen, yumuşak vücutlu zararlı karınca; termit; di­
geri gelmesi. 3. B ir cismin ayna gibi parlak bir yü­ vik.
zeydeki görüntüsü. 4. mec. B ir şeyin veya olayın akkarıncalar, [ak+karınca-lar] is. zool. Örneği ter­
dolaylı etkisi. «Halkın yaşayışında savaş yıllarının mit olan beş yüz kadar, yumuşak vücutlu, eş kanat­
aksini bulabilirsiniz.» 5. ed. B ir mısraın sondan bir lı, koloniler hâlinde yaşayan tropikal böcek türleri,
parçasını diğerinin önüne getirmekle yapılan edebî (Isoptera).
sanat. «M ümkün değil, H u d â ’y ı bilmek de bilme­ akkâs, [Ar. ‘aks (geri döndürme) > ‘akkâs j - » ^ ]
mek d el B ilm ek de bilm em ek de mümkün değil H u­ (akkâ;s) {OsT} sf. 1. Yansıtıcı; aksettirici. 2. is. Fo­
d a ’y ı.» M. Naci 6. mat. Noktasal geometrik dönü­ toğrafçı.
şüm. S akis bırakm ak, Etkisi, izi görülmek; iz
bırakmak. || akis bulm ak, Etki uyandırmak; takdir akkâse, [Ar. ‘aks (geri döndürme) > ‘akkâse
edilmek; olumlu hava estirmek. || akis uyandırmak, (akkâ;se) {OsT} is. Sayfa kenarları çeşitli renklerde
Kamuoyunu ilgilendirmek, üzerinde tartışılır ol­ yaldızlarla süslenmiş, tezhipli yazm a kitap.
mak. akkaş1, [ak+kaş] {ağız} is. Şöhret; lakap. [DS]
akis2, [Ar. ‘aks > ‘akis (a;kis) {OsT} sf. A kse­ akkaş2, [Ar. haşhaş] {ağız} is. Afyon; haşhaş. [DS]
den; yansıyan, akkavak, -ğı [ak+kavak] is. bot. Söğütgillerden düz,
beyaz kabuklu; üstü parlak, altı beyaz tüylü, dişli
akise, [Ar. ‘akis > ‘âkise -u-SV] (a;kise) {OsT} is. Işı­
ve yuvarlak yapraklı bir kavak türü; telli kavak;
ğı yansıtan araç; reflektör; yansıtıcı, Hollanda kavağı; akçakavak, (Populus alba)
âkit, -di [Ar. ‘akd > ‘âkid] (a;kit) {OsT} is. Sözleşme akkefal, -li [ak+kefal] is. zool. Sazangillerden gri
yapan; akit yapan, anlaşma düzenleyen taraflardan renkli bir tatlı su balığı, (Alburnus).
her biri. akkelebek, -ği [ak+kelebek] is. zool. Pul kanatlılar
AKK
takımından siyah çizgili beyaz büyük kanatlı, tırtılı ı sitte, {OsT} H at sanatında sülüs, nesih, reyhanı,
meyve ağaçlarının tomurcuklarına zarar veren bir muhakkak, tevkî ve r ik ’a adları verilen altı tür yazı
kelebek türü, (Aporia crataegi). çeşidi.
akkııı, [ak-mak > ak-kın] sf. 1. (Yol, arazi vb. için) aklama, [ak-la-ma] is. 1. Temizleme; beyazlatma; a-
az meyilli; düzgün; engebesiz. 2. (Toprak için) sü­ rılama. 2. mec. Temize çıkarma; ibra; tebriye, fi5
rülmesi, işlenmesi kolay. 3. (İş, girişim için) yo­ aklama belgesi, Suçsuzluğu anlaşılan kimseyi veri­
lunda giden; yoluna girmiş; olurunda. 4. (İş için) len belge; ibraname.
kolaylıkla yapılan; çabuk yapılan; akıcı. 5. (Ağaç, aklam ak1, [ak-la-mak] g ç l . f [-r] 1. Beyazlaştırmak;
kereste vb. için) işlemesi kolay; düzgün; budaksız. ağartmak. 2. Kirden arındırmak; temizlemek; arı­
6. {ağız} Akıntılı. [DS] 7. İstekli; gönüllü; tutkun; lamak. 3. mec. Birinin üzerine atılan suç iddiasının
sevmiş. 8. {ağız} (Kişi için) anlayışlı; akıllı. [DS] 9. geçersizliğini ortaya koymak; beraat ettirmek; ibra
is. Akarsu yatağı; mecra. 10. is. Meyil; eğim, etmek; tebriye etmek. 4. mec. Bir kuruluşun yöne­
akkor, [ak+kor] s f Isıtılarak ışık saçacak beyazlığa tim kurulunun çalışmalarının yasa v e belirlenen
ulaşmış bulunan, kararlara uygun çalıştığına dair verilen olumlu oy;
akkorluk, -ğu [ak+kor-luk] is. fız. Cisimlerin çok ibra etmek. 5. {ağız} Toplamak; ayıklamak; devşir­
yüksek derecelerde ısıtılması ile elde edilen ışık mek. Kiraz akladık. [DS] 6. Beyaz belirti koymak;
saçma durumu, ak işaret koymak. S akla takla, {ağız} alt üst;
akkur, [ak+kor ?] {ağız} sf. Bembeyaz; tertemiz. [DS] karmakarışık; dağınık. [DS]
akkuyruk, -ğu [ak+kuyruk] is. 1. bot. Çayın har­ aklam ak2, [Çin. âk (kötü) > Brahm. âk-lâ-mak] {eT}
manlanması sırasında lezzet verm ek için katılan gçl. f. [-r] 1. Reddetmek; nefret etmek; kötü bul­
beyaz renkli bir çay çeşidi. 2. {eAT} zool. Kanatları mak; tiksinmek. [İKPÖy.] [Gabain] 2. Kötüleşmek;
siyah, kuyruğu beyaz bir tür güvercin, fenalaşmak; gücü yetmemek; muktedir olmamak.
akkuzatif, [Lat. accusativus] is. -*■ akuzatif, [EUTS]
akl, [Ar. ‘akl (bağlama) Ji*-] {OsT} is. -*■ akıl. S a k i aklan, [ak-lan] is. coğ. 1. Dağ sıralarının iki yandaki
delili, {eAT} Akla dayanan söz; hikmet.\\ akl git­ eğimli yüzeyleri; vadinin iki yanındaki eğimli ara­
mek, {eAT} Kendinden geçm ek.|| akl-ı baliğ, Ergin zi; yamaç; mail. 2. Sularını bir denize gönderen
kişi; bulûğa ermiş kim se.|| akl-ı beşer, İnsan aklı.\\ akarsuların kapladığı alan. Ege aklam. 3. Bir vadi­
akl-ı evvel, {OsT} 1. Yaratılış öncesi var olan akıl; nin taban çizgisini doruk çizgisine birleştiren eğik
Allah. 2. Çok akıllı. 3. mec. Akıllı ve bilgiç geçi­ yüzey. 4. {ağız} Su arkı. [DS] 5. {ağız} Yeşil kabuğu
nen,|| akl-ı fa’âl, İşleyen akıl; yapıcı çıkıl.|| akl-ı kolay soyulan iyi cins ceviz. [DS] 6. {ağız} sf. Tom­
hayvâııî, İçgüdii; insiyak; sevkitabii.\\ akl-ı İlâhî, bul; beyaz. [DS] S aklan düzü, B ir aklanda iki
Tanrı zekâsı. || akl-ı İnsanî, {OsT} insanca akıl; in­ sert m eyil arasında kalan h a fif iniş veya diizlük.\\
san kavrayışı.\\ akl-ı kül, {OsT} 1. İlk yaratılan ev­ aklan yarıntısı, Küçük bir akarsuyun açtığı derin
rensel akıl. 2. Evrende görülen genel uyum ve den- yatak y a da alan; sarp vadi.
ge.\\ akl-ı maad, {OsT} Ahrete dönük akıl; geleceği aklanm a, [ak-la-n-ma] is. 1. Temizlenme, paklanma.
kavrayan akıl.|| akl-ı maaş, {OsT} Dünya hayatına 2. mec. Temize çıkma; beraat etme,
dönük akıl; geçim kaygısına yönelik akıl. || akl-ı aklanm ak, [ak-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Temiz­
nefsânî, {OsT} İçgüdülere bağlı akıl; kendini ko­ lenmek; kirden arınmak; yıkanmak. 2. mec. Üzeri­
rum a içgüdüsü.|| akl-ı selîm, {OsT} İyiyi kötüden ne atılan suçlardan tem ize çıkmak; beraat etmek;
ayırt edebilme yetisi, sağduyu.\\ akl-ı şeytanî, tahliye olmak,
{OsT} Şeytanca akıl; şeytani zekâ.|| akl tamamlıgı, aklantı, [ak-la-ntı] {ağız} is. 1. Meyil; eğim. 2. Akar­
{eAT} Ergenlik çağı; gençlik. su. 3. Saçak oluğu. [DS]
-akla- [-ak-la- /-ekle-] yap. e. Fiilden fiil yapan bir­ aklaşma, [ak-la-ş-ma] is. Ak hâle gelme, ağarma,
leşik bir ek; arka arkaya yapılan yoğun hareketleri aklaşmak, [ak-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Güneş veya
ifade eder: tartaklamak, duraklamak, sürüklemek, suyun soldurması sonucu rengi beyazlaşmak, sol­
diırtüklemek, sayıklamak, kazıklamak, mızıklamak. mak. 2. (Saç ve sakal) Beyazlanmak, kırarmak.
aklağı, [ak-lağı] {ağız} is. Akan suyun yatağında oy­ aklatmak, [ak-la-t-mak] {eT} f. 1. Öne sevk etmek.
duğu çukur. [DS] [ETY] 2. Savmak; uzaklaştırmak. [ETY]
aklam ', [ak-la-m / ak-lan] {ağız} is. 1. Mecra; yatak.
aklecüt, -dü [Erme, ak’lor (horoz) + çud (civciv)]
2. Meyil. [DS]
{ağız} is. Genç horoz. [DS]
aklam 2, [Ar. kalem (kamış) > aklâm j*}H] (aklâ:m)
aklen, [Ar. ‘akl > ‘aklen }Ut] (a ’klen) {OsT} zf. 1. A-
{OsT} is. 1. Yazı araçları; kalemler. 2. mec. Kalem
sahipleri; yazarlar. 3. gnşl. Resmî dairelerin yazı iş­ kıl gereğince; akıl icabı. 2. Düşünme yoluyla; akıl
lerini yürüten bürolar; yazı işleri, fi1 aklâm -ı dev­ ile. 3. Akla göre. 4. Akıldan yana. S aklen ve nak­
let, {OsT} Devlet daireleri; resm î daireler. \\ aklâm- len, {OsT} A kıl ve duyum yoluyla.
ır o ıııifm û ii.1 7 5
-aklı, [-ak-lı / -ekli] yap. e. Fiilden isim yapm a eki
olan -ek ile isimden sıfat yapma eki olan -li ekleri­
nin kalıplaşmasıyla meydana gelmiş bir fiilden sı­
fat yapma ekidir, -n ile biten dönüşlü ve edilgen
çatılı fiillerden, o fiilin belirttiği eylemi yapmaya
yeterli gücü ve imkânı bulunduran kavramını kata­
rak sıfatlar yapar: okunaklı, dokunaklı, konuş aklı,
acınaklı. Kimi zaman baştaki geniş ünlü daralarak -
ikli, -ıklı, -uklu, -üklü biçimlerini alır: dayanıklı.
aklı, [ak-lı] sf. Üzerinde beyaz lekeler ve benekler
bulunan. S aklı karalı, Üstü beyaz ve siyah benek­
li veya çizgili; alaca.
aklık, -ğı [ak-lık jlsl] is. 1. Beyazlık; ak olm a du­
rumu; beyazlık; parlaklık. {eAT} (aym). 2. {eAT} Ka­
dınların yüzlerine sürdükleri düzgün; üstübeç. 3.
{ağız} Pudra; düzgün. [DS]
aklınca, [akl-ın-ca] (aklın ca ) zf. Kendi akima göre;
düşüncesine göre,
aklışmak, [ak-(ı)l-ış-mak] {eT} işteş, f. [-ur] Akış-
mak. [DLT]
akli, [Ar. ‘akl > ‘aklı J ^ - ] (akli:) {OsT} sf. 1. Akılla
ilgili. 2. Akla ve mantığa dayanan. 3. Duygularıyla
değil, hislerine göre hareket eden. S akli ilimler,
Eskiden mantık, m atem atik gibi zih n î faaliyetlere
ve akıl yürütm e işlemine dayanan bilimlere verilen
ad.\\ akli m a’lüliyet, Akıldan hasta olm a.|| akli
meleke, Aklını kullanabilme yetisi; akıl, idrak y e ti­
si]] akli muvâzene, Sağlıklı düşünebilme; akıl
dengesi.
aklilik, -ği [aklî-lik] (akli:lik) {OsT} is. Akli olm a du­
rumu; akıl üzerine kurulan, akla dayanan bir durum
veya özellik.
akliyat, [Ar. ‘aklı > ‘akliyyât oLJlİp] (akliya:t) {OsT}
is. Akılla elde edilenler; akıl yoluyla elde edilebi­
len bilgiler; akla dayanarak kazanılanlar,
akliye, [Ar. ‘aklî > ‘aklîyye -Uit] (akli.ye) {OsT} sf.
1. Akılla ilgili; akla ait. 2. Hastanelerde akıl hasta­
lıklarının tedavisi ile ilgilenen bölüm; psikiyatri. 3.
Rasyonalizm.
akliyeci, [aklîye-ci] (akli:yeci) is. 1. Rasyonalist. 2.
Akıl hastalıkları uzmanı; psikiyatrist.
akliyun, [Ar. ‘aklı > ‘akliyyün ö j ^ ] (akli.yun)
{OsT} is. fel. Olayları akıl yoluyla araştıran ve de­
ğerlendiren felsefe akımı; akılcılar,
aknı, [Ar. ‘akm ^ ] {OsT} is. Kısırlık.
akma, [ak-ma] is. 1. A kmak işi. 2. Atmosfere giren
kayaların sürtünme ile meydana getirdikleri akıp
giden ateş topu. 3. {ağız} Çam sakızı, reçine; katran.
[DS] 4. Asmalarda üzüm tanelerinin büyüyememe
hastalığı. 5. {ağız} M eyve ağaçlarının dallarından
sızan zamk. [DS] 6. {ağız} Tepe ve yarlardaki kaya
parçaları. [DS] 7. {ağız} Gönül verme; aldanma.
[DS] 8. {ağız} Bir tür kumaş. [DS] ö akma hançer,
AKM
{eAT} Namlusuna oluk açılmış hançer.\\ akma ol­
mak, {eAT} Kapılıvermek; ııyuvermek.
akm ak1, [eT. ağ-mak > ak-mak ^ I / J*iT] gçsz. fi
[-ar] 1. (Sıvı gibi molekülleri veya tanecikleri ko­
layca yer değiştiren maddeler için) bir yerden daha
aşağıda bulunan başka bir yere doğru gitmek. 2.
Sızmak; süzülmek; damlamak. Yağmurda bazı ev­
lerin damı aktı. 3. (Kapalı yerdeki sıvılar için) dışa­
rı çıkmak. Akacak kan damarda durmaz. 4. (Zaman
için) kolayca geçip gitmek. Ömrümden bunca yıl
akıp geçmiş. 5. Birbiri peşi sıra kalabalık bir hâlde
gitmek. Yaz gelince Ankara sahillere akıyor. 6.
Kayarak gitmek. Otların arasından bir yılan aktı.
7. Duygusal yönden meyletmek; sevmek; aşık ol­
mak. Kızın da gönlü bizimkine akmış. 8. {eT} {eAT}
Akın etmek. [ETY] 9. argo. Ortadan kaybolmak.
10. [yüzünden, gözünden vb. ile birlikte] (Uyku,
yorgunluk, sersemlik, aptallık vb. için) çokça b u ­
lunmak; dayanılmaz durumda olmak. 11. {eAT}
M eyletmek. 12. {eAT} Sıyrılıp çıkmak. 13. {eAT}
Koşmak. 14. {eAT} Akm akın gitmek. 15. {ağız}
A ğaçlara su yürümek. [DS] S1 aka turmak, {eT}
Akıp gitmek; akıp durmak. [DLT] || akıp gitmek,
Kolayca geçmek, gitmek.
akmak2, [Harizm. ak-mak] {eT} g ç l . f [-ar] 1. Y ağ­
malamak. 2. Baskın yapmak,
akmalık, -ğı [ak-ma-lık] is. 1. Binalarda sıcak hava,
duman gibi akışkanların yönlendirildiği baca, boru,
hava deliği gibi kısımlar. 2. Sokaklarda yağmur
sularının akıp gitmesini sağlamak için yolun iki
tarafına yapılmış üstü açık yayvan oluklar,
akman, [ak-man] sf. 1. İffetli; temiz. 2. {ağız} Temiz;
beyaz; güzel. [DS] 3. {ağız} İhtiyar. [DS] 4. {ağız} is.
Aim beyaz sığır. [DS]
akmantar, [ak+mantar] is. bot. Lezzetli ve besleyici
bir mantar türü; keçi mantarı, (Agaricus campest-
ris)
akmar, [Ar. ‘akmâr jUsl] (akma.r) {OsT} is. A y ve
yıldızlar.
akmaz, [ak-maz] is. 1. Bir akarsuyun yatak değiştir­
dikten sonra eski yatağında kalan birikinti sular;
azmak. 2. {ağız} Bir yere akıntısı olmayan küçük
göl[DS], 3. Kullanılış sırasında atkı ve çözgü bo­
yunca yırtılm ayan kumaş.
akmed, [Ar. ‘alçmed -uil] {OsT} is. Ensesi uzun ve
kalın.
akmer, [Ar. kamer (ay) > akmer j*sl] {OsT} sf. 1. So­
luk mavi; gri. 2. (Yüz için) ay beyazlığında aydın­
lık olan.
akm ık1, -ğı [at-mak > ak-mık] {ağız} is. Atmık; sper­
ma. [DS]
akmık2, [ak-mık] {eAT} is. Boza,
akmın, [Erme, ağp(in)] {ağız} is. 1. Gübre. 2. Gübre
AKM
ve benzeri şeyleri taşım ak için kağnının yanlarına
konulan tahta kanatlar. [DS]
akmi, [Ar. akmi (akmi:) {OsT} sf. 1. Eskimiş. 2.
Anlaşılmaz.
akmişe, [Ar. kamış > akmişe (akmi:se, s kalın
söylenir) {OsT} is. Gömlekler,
akmişe, [Ar. kumaş > akmişe 4£a5İ] (akmi:şe) {OsT}
is. 1. Kumaşlar. 2. Yünden veya pamuktan yapıl­
mış dokumalar.
akna1, -a’ı [Ar. kâm ' > akna' £al] {OsT} sf. Daha çok
kanaat eden; en çok kanaat eden.
akna2, [Ar. aknâ ^ 1 ] (akna:) {OsT} sf. (Kişi için) in­
ce ince yum ru burunlu,
aknan, [Ar. kırnı > aknân OLSİ] (akna:n) {OsT} sf.
Kullar; köleler,
akne, [Yun. akme (uç) > Fr. acne] is. tıp. Deride gö­
rülen kıl dipleri ile yağ bezlerinin iltihabı; ergenlik
sivilcesi.
aknuna, [Kıpç. aknuna] {eAT} is. Kağnı arabası,
akoli, [Fr. acholie] ( a ’koli) is. tıp. Safra salgısının
azlığı veya yokluğu hastalığı,
akolürik, [Fr. acholurique] sf. tıp. Safra pigm entleri­
nin idrarda değil de kanda bulunm ası şeklinde gö­
rülen bir sarılık çeşidi,
akonitin, [Fr. aconitine] is. tıp. K urtboğan otu kö­
künden elde edilen ve düşük dozları ağrı kesici ola­
rak kullanılan zehirli bir alkaloit,
akont, [Fr. acompte] is. Borca karşı yapılan kısmî
ödeme; avans,
akordeon, [Fr. accordeon] is. müz. 1. Bir körük ve
buna bağlı madenî dilciklerin titreşmesi için supap­
ları açıp kapayan bir klavyeden m eydana gelmiş
havalı çalgı. 2. Elbisede piliden daha ince kırma, fi1
akordeon kapı, Sürüldüğünde körük gibi katlanıp
toplanabilen kapı. || akordeon olm ak, Ezilme sonu­
cu körük gibi katlanmak, buruşmak.
akordeoncu, [akordeon-cu] is. müz. Akordeon çalan
kimse.
akort, -du [Fr. accord] is. müz. 1. Seslerin armoni
meydana getirecek şekilde birleşmesi. 2. Çalgılarda
doğru ses verme düzeni. 3. Bir arada bulunan çalgı­
lar topluluğunda bütün m üzik aletlerinin verdiği
seslerin birleşm esi ve kaynaşması; armoni. 4. mec.
Bir iş yerinde üniteler arasındaki uyum. S akordu
bozuk, 1. M üzik aletinin vermesi gereken seslerin
dışında ses vermesi; akortsuz. 2. Tutarsız davranan
kimse.\\ akort anahtarı, M üzik aletlerini ayarla­
maya yarayan araç. || akort etmek, 1. B ir müzik
aletini doğru ses verecek biçimde ayarlamak. 2.
argo. (Birini akort etmek) sözle haddini bildirmek;
dayaktan kımıldayamaz hâle getirmek. |j akort yap­
mak, B ir orkestradaki bütün çalgıları aynı diyapa­
zona getirmek.
1 M M ( £ S Ö M . i ?6
akortçu, [akort-çu] is. müz. Piyano ve org gibi yapısı
karışık m üzik aletlerini ayar etmekle geçimini sağ­
layan kimse,
akortlu, [akort-lu] sf. A kordu olan, uyumlu,
akortsuz, [akort-suz] sf. 1. (M üzik aleti için) akordu
bozuk olan; ses uyum u bulunmayan. 2. (Görüş,
düşünce vb. için) birbirini tutm ayan; tutarsız,
akot, [ak+ot] {eAT} is. bot. Bir çeşit haşhaş,
akozlam ak, [Yun. akousa (işitme) + T. -la-mak] gçl.
f [~r] [-l(u)-y°r] argo. 1. B ir şeyi birine gizlice
söylemek; kim se duymadan anlatmak. 2. Haber
vermek.
akörttt, [ak+ört-ü] is. anat. Katılgan doku liflerinden
meydana gelmiş beyaz, parlak ve dayanıklı zar;
akzar.
akpaflak, -ğı [ak+paf-la-k] {ağız} sf. (Kişi için)
beyaz yüzlü ve şişman. [DS]
akpaklak, -ğı [ak+pa(k)-la-k] {ağız} is. 1. Beyaz
kabarcıklı yanık; ak patlak. 2. Patlamış mısır. [DS]
akra1, -a ’i [Ar. kara’ > akra’ *^âl] {OsT} is. Arkalar;
sırtlar.
akra2, -a’ı [Ar. akra' {OsT} sf. 1. (Kişi için) daz­
lak. 2. (Dağ için) çıplak,
akrab, [ Ar. akreb] {eAT} is. Daha yakın; daha uy­
gun.
akraba, [Ar. kurb (yakınlık) > akribâ’ (akra­
ba:) is. 1. K an veya evlilik yoluyla birbirine bağlı
olan kişiler; hısım. 2. mec. Birbirine benzer özellik­
leri bulunan nesneler. <3 akraba çıkmak, Aynı
soydan oldukları anlaşılmak.|| akraba olmak, Evli­
lik yoluyla aileye dahil olmak.|| akraba diller, dbl.
Köken bakımından aynı dilden kaynaklandıkları
kabul edilen diller.\\ akraba sayılmak, A kraba ol­
m amakla birlikte akraba imiş gibi yakınlık duy-
mak. || akraba ve taallukat, A krabalar ile onların
yakınları.
akrabalık, -ğı [akraba-lık] is. K an bağı, evlilik, evlat
edinme veya daha başka yollarla kişiler arasında
kurulan ve toplumca kabul gören bağlayıcı ilişki­
ler; soy birliği; hısımlık; dünürlük; karabet; sıhri­
yet; yakınlık; kan bağı,
akraç, [ak-ra-ç] {ağız} is. Derelerin dönemeç yeri;
büklüm. [DS]
akrah, [Ar. akrah ç j \ ] {OsT} is. Aim beyaz at.
akran, [Ar. karin (yakm) > akran 01jâl] (akra:n) is. 1.
Yaş bakım mdan birbirine eş ve denk olanlar; yaşıt;
yaştaş. 2. Rütbe, mevki bakım ından birbirine denk
olanlar. 3. Eş; denk; benzer; muadil,
akrancılık, -ğı [akran-cı-lık] is. Yalnız kendi akran­
ları ile ilişki içinde bulunm a durumu,
akraniyet, [Ar. akrân > akrâniyyet c—ılJl] (akra:ni-
yet) {OsT} is. Akran olm a durumu; akran oluş; ak­
ranlık.
rüMIIlfCEM.177
a k ra n lık , -ğı [akran-lık] is. Akran olm a durumu; ya­
şıtlık.
a k ra p , [Ar. ‘akreb ^ y*] {ağız} is. 1. Akrep. 2. Siyah
renkli bir tür kertenkele. 3. Binek hayvanlarının
yularının yan tarafına takılan ve hızlı yürümesi için
uyarmakta kullanılan üç dört dişli demir parçası. 4.
Köpeklerin başka köpekler ya da kurtlar tarafından
boğulmasını önlemek için boyunlarına takılan sivri
derili tasma. [DS]
ak ras, [Ar. karş > akrâş ^ 1 ^ '] (akra:s) is. Y uvarlak
şeyler; daireler; çemberler; kurslar,
akre, [Ar. kırâ’at (okuma) > akre’ î^51] {OsT} sf.
K ur’an-ı K erim ’i en güzel ve en doğru biçimde
okuyan.
a k re b 1, [Ar. kurb (yakınlık) > karib (yakın) > akreb
yİ] {OsT} sf. En yakın; daha yakın.
a k reb 2, [Ar. ‘akreb ^ ys-] {OsT} is. 1. zool. Akrep. 2.
Saatin kısa ibresi. 3. gö k b. Gökyüzünün kuzey ya­
rım küresinde görülen büyük bir burç. 4. mec. Sez­
dirmeden insanın canını yakan kimse,
ak reb a, [Ar. ‘akreb > ‘akreba lyı*] (akreba:) {OsT}
is. Dişi akrep,
akrebe, [Ar. ‘akreb > ‘akrebe ^yı*J {OsT} is. 1. Dişi
akrep. 2. Çevik, zeki bir cariye. 3. Kazan veya ten­
cereyi ateş üstündeki desteğe asm aya yarayan S
biçimindeki kanca. 4. Ayakkabı bağı.
akrebek, [Ar. ‘akreb + Far. ek ıiLyi*] {OsT} is. zool.
1. Küçük akrep; akrep yavrusu. 2. Saatin küçük ib­
resi.
akrebi, [Ar. ‘akreb > ‘akrebi (akrebi:) {OsT} sf.
Akrebe benzer; akrep gibi,
akrebiye, [Ar. ‘akrebi > ‘akrebiyye ^.y*-] {OsT} is.
zool. Akrepler,
akreditif, [Fr. accreditif] s f 1. Kredi açan. 2. is.
İthalatçı ve ihracatçı firm alar arasında aracılık ede­
rek yurt dışındaki muhabir banka adma paranın
tahsil edildiğini bildiren mektup; itibar mektubu. 3.
huk. Bir bankanın satış bedelinin bütünü veya bir
kısmı için müşteriye kefil olması,
akren, [Ar. akren Iy\] {OsT} s f Çatık kaşlı.
ak rep , -bi [Ar. kurb (yakın) > ‘akreb o j**] is. zool.
1. Taş altlarında, duvar diplerinde, kurak topraklar­
da yaşayan; baş ve gövdesi tek, vücudunun en
ucunda zehirli bir iğnesi bulunan; yeni ölmüş veya
canlı böceklerle beslenen; bir yıl kadar gıdasız ya­
şayabilen örümceğimsi böcek; kuyruklu, (Scorpio).
2. Saatin kısa ibresi. 3. argo. Polis memuru, fi1 a k ­
rep gibi, Sözleri ile başkasını sürekli inciten. || a k ­
rep k u y ru ğ u bıyık, Uçları yukarı doğru kıvrılmış
bıyık
AKR
a k re p le r, [akrep-ler] is. zool. Y aklaşık sekiz yüz
kadar çeşidi bulunan örümceğimsiler (Arachnida)
sınıfının zehirli böcekler takımı (Scorpionida).
a k re t, [Ar. ‘akret o y it] {OsT} is. Kısırlık,
a k ri, [Güre, arki] {ağız} is. bot. Kırmızı ve dayanıklı
kerestesi olan bir ağaç, (Betula). [DS]
a k rib a , -a ’i [Ar. ‘akriba’ <-^.y*-] (akriba:) {OsT} is.
Akraba.
a k rid in , [Lat. acer (ekşi) > Fr. acridine] is. kim. T aş­
kömürü katranından üretilen bir bazik türev,
ak rifla v in , [Fr. acriflavine] is. Akridinden elde edi­
len, bazı mikroplara etkin sarı boyar madde,
a k rih a , [Ar. akriha jîl] {OsT} is. 1. Ağaçsız tarla. 2.
Temiz su.
a k ru b a n , [Ar. ‘akraban jly i^ ] (akruba:n) {OsT} is.
Erkek akrep.
a k riü k , -ği [Fr. acrylique] sf. kim. Akroleinin oksit­
lenmesiyle elde edilen etilenik bir asit; CH2=CH-
C 0 2 g a k rilik lif, A krilik nitrilin polimerleşm esin-
den elde edilen lif.
a k ro b asi, [Fr. aerobatie] is. Yerde, tel, at, bisiklet üs­
tünde tehlikeli atlamalar yapma sanatı; cambazlık,
a k ro b a t, [Yun. akro (sivri) + bat (yürümek) > ak-
robates > Fr. aerobate] (a'krobat) is. Bedenin es­
nekliğinden yararlanarak sirkte tehlikeli atlamalar
yapan kimse; cambaz,
a k ro b a tlık , -ğı [akrobat-lık] is. Beden esnekliğine
dayanan tehlikeli sirk hareketlerini yapm a işi. S
a k ro b a tlık etm ek, Z or bir durumdan kurtulmak
için tehlikelerle sıyrılıp çıkabilmek.
a k ro m a tik , -ği [Yun. a-khorama (renksiz) > Fr. ach-
romatique] (a'kromatik) sf. fız. Bilinen boya m ad­
deleriyle boyanamayan; boya tutmayan. S a k ro ­
m a tik iğ iplik, H ücre bölünmelerinden mitozun ilk
evresinde bütün hücrelerde beliren ve hücre boya­
sına uymayan renkte iğsi oluşumlar.
a k ro m a tin , [Fr. aehromatine] ( a ’kromatin) is. biy.
Hücre çekirdeğindeki kromozomları boyayan kro­
matin iplikçikleri,
ak ro m ato p si, [Fr. achromatopsie] (a ’kromatizm) is.
tıp. Retina bozukluğundan kaynaklanan, gözün an­
cak siyah, beyaz ve gri dışındaki renkleri ayırt ede­
meyişi ile kendini gösteren kalıtsal bir hastalık,
akrom egali, [Fr. aeromegalie] ( a ’kromegali) is. tıp.
Hipofız bezinin, büyüme horm onunu (somator-
mon) aşın salgılaması sonucu el, ayak ve başta gö­
rülen aşırı büyüme; tedahhum-i nihayat.
a k ro p o l, -lü [Yun. akro (uçta) + polis (şehir)] is.
Eski Yunan site şehirlerinde aşağı kente göre daha
hakim bir mevkide yapılmış bulunan saray ve tapı­
naklar topluluğu; iç kale,
a k ro stiş, [Yun. aero (uçta) + stikhos (satır) > Fr. ac-
rostiche] is. ed. M ısralarınm ilk harflerini yan yana
getirince bir isim çıkacak şekilde yazılmış şiir.
AKR
akru, [ak-ru] {eT} sf. Yavaş. [Mühennâ] [DLT] S ak-
ru akru, Yavaş yavaş. [DLT]
akrun, [ak-ru-n] {eT} sf. Yavaş. [DLT]
akrut, [? akrut] {ağız} sf. Düzenci; bilgiç; kurnaz.
[DS]
aks1, [Ar. ‘aks j-^ * ] {OsT} is. Çarpma ve geri gelme;
akis; yankı; yansıma. S aks endâz, {OsT} Çarpıp
duran.|| aks-i da’vâ, {OsT} Zıt teorem.j| aks-i
ınüddeâ, {OsT} Karşı iddia; çatışkı.|| aks-i mülev-
ven, {OsT} D erktiyansım a.\\ aks-i sedâ, {OsT} Yan­
kı; sesyansım ası.\\ aksü’l-amel, {OsT} Tepki.
aks2, [Fr. ahe] is. oto. Otomobilde hareketi ileten ve
bir eksen etrafında dönen çubuk; mil; dingil; eksen,
aksa, [Ar. kaşv (uzak olma) > akşâ U^l] (aksa:)
{OsT} sf. 1. Çok uzak; en uzak. 2. Uç; nihayet; son;
ileri; son had; son basamak. S aksâ’l-merâtib,
{OsT} Rütbelerin en büyüğü.\\ aksâ’l-gâye, {OsT}
E n son gaye.|| aksa-yı bilad, {OsT} B ir memleketin
en uçtaki yerleri; hudut bölgeleri.\\ aksâ-yı eınel,
{OsT} Ülkü; ideal; mefkûre.\\ aksâ-yı garb, {OsT}
Uzak batı.|| aksâ-yı meram, {OsT} Arzuların son
haddi.\\ aksâ-yı merâtib, {OsT} Rütbelerin en yü k­
seği]] aksâ-yı murâd, {OsT} En son; yegâne arzu;
maksat]] aksâ-yı şark, {OsT} Uzak doğu.]] aksâ-yı
şeb, {OsT} Gecenin son demleri.|| aksâ-yı terakki,
{OsT} Gelişmenin en son basamağı, en üst seviye­
si]] aksâ-yı umrân, {OsT} Kasaba veya köylerin en
kenar mahallelerinden en gür sesle duyulamayacak
kadar uzak yerler.|| aksâ-yı yemîn, {OsT} Parla­
mentonun en sağ ve sağın en sağ ucu]] aksâ-yı
yesâr, {OsT} Parlamentonun en sol ve solun en sol
ucu.
aksab, [Ar. kuşb > akşâb ^U*sl] (aksa:b) {OsT} is.
Büyük bağırsaklar; kalın bağırsaklar.
aksad, [Ar. akşâd ^U^l] (aksa:d) {OsT} is. K ırık şey.
aksade, [ak + Ar. sâde] {eAT} is. Beyaz üstlük; beyaz
elbise.
aksak, -ğı [eT. ahsa-mak > aksa-k] sf. 1. {eAT} Baca­
ğında bulunan hafif bir özürden dolayı hafifçe to­
pallayan; aksayan; seken; topal. 2. (İş, girişim vb.
için) düşünüldüğü şekilde yürümeyen; düzenli git­
meyen; bozuk; kesintiye uğramış. 3. Klasik Türk
müziğinde kullanılan dokuz zamanlı, altı vuruşlu
küçük bir usul, fi1 aksak semaî, müz. Klasik Türk
müziğinde on zamanlı, altı vuruşlu küçük bir usul.
aksakal, [ak+sakal] is. 1. İhtiyar. 2. Köyün, kabile­
nin başı. 3. {ağız} Evliya; ermiş. [DS]
aksaklık, [aksa-k-lık] is. 1. Flafıf topallık. 2. İş düze­
nindeki geri kalmalar, gecikmeler.
aksam 1, [Ar. kısım > aksâm j.LJl] (aksa:m) {OsT} is.
1. Bir bütünü meydana getiren parçalar; kısımlar.
2. Araç, gereç ve malzemeler, ö aksâm -ı kelâm,
{OsT} İsim, fiil, h a rf gibi söz bölükleri.]] aksâm-ı
ü l ü m i e SÖZLÜK. 1T8
rihve, {OsT} Vücuttaki yum uşak kısımlar]] aksâm-ı
seb’a, 1. Yedi kısım. 2. dbl. A rap dilbilgisinde ke­
limelerin “sahih, misâl, m u zâ a f lefifi nakıs, meh-
müz, e cvef” bölümlerine verilen ad.
aksam2, [Ar. kasem (yemin) > aksâm j>L-sl] (aksa:m)
{OsT} is. Yeminler.
aksam3, [Ar. akşam |W=sl] {OsT} sf. 1. Kırık; kırılmış.
2. ed. (Aruz kalıbı için) m efailetün (.-..-) cüzü kırı­
larak fa iletün (-..-)’e dönüştürülm üş olan,
aksama, [aksa-ma] is. 1. Aksamak işi. 2. Hafifçe
topallama. 3. mec. İşlerin düzenli yürümemesi, geri
kalması. 4. Bir makinenin eş zamanlı çalışm a dü­
zensizliği.
aksamak, [eT. ahsa-mak > ak-sa-mak] g çsz.f. [-r] 1.
Yürürken hafifçe sekmek; topallam ak [Mühennâ]. 2.
mec. (İş akışı için) duraklamak ve gecikmek; arıza­
lanmak; battal olmak; bozulmak; teklemek, ö ak-
saya aksaya, Topallayarak, dura kalka.
aksan, [Lat. ac (eklenen) + cantus (ezgi) > Fr. ac­
cent] is. dbl. 1. Bir dilde kelimelerin bazı hecelerini
daha baskılı söyleme biçiminde görülen kendine
özgü kurallar; vurgu. 2. gnşl. Telaffuz. 3. Şive, ö
aksam bozuk, Başka dil veya içinde bulunduğu
bölgenin söyleyiş özelliklerine kapılmaktan dolayı
konuştuğu dili yeterince ve doğru olarak vurgula­
yamayan.
aksar, [Ar. kaşr (kısma) > akşar I] {OsT} sf. Daha
kısa; en kısa; pek kısa. S aksâr-ı eyyam, En kısa
gün. || aksâr-ı tarik, En kestirme yol; en kısa yol.
aksat1, [Ar. aksat -U-il] {OsT} is. 1. K uru ayaklı hay­
van. 2. Pek doğru şey.
aksat, [Ar. kist > aksat J»Lil] (aksa:t) {OsT} is. Pay­
lar; hisseler; nasipler,
aksata, [Ar. ahz ü i’tâ > aksata] ( a ’ksata) {ağız} is.
Alışveriş. [DS]
aksatma, [aksa-t-ma] is. 1. Aksatm ak işi. 2. Engel­
leme; geciktirme,
aksatmak, [aksa-t-mak] gçl. f i [-ır] B ir işin düzenli
yürüm esine engel olmak, geciktirmek,
aksayış, [aksa-y-ış] is. Aksam ak işi ve biçimi,
akse, [Fr. acces] is. tıp. H astalık nöbeti; kriz,
aksedir, [ak+sedir] is. bot. M obilyacılıkta kaplama
olarak kullanılan açık kahverengi ve sert keresteli
bir orman ağacı (Thuya occidentalis).
akselerando, [İt. accelerando] zf. müz. (Çalmak,
söylemek için) gittikçe artan hızla,
akselerograf, [Fr. accelerographe] is. fız. Hareket
hâlindeki cisim lerin hızlarında meydana gelen de­
ğişmeleri yazan araç; ivme yazar,
akselerometre, [Fr. accelerometre] is. fız. Hareket
hâlindeki cisim lerin hızlarında meydana gelen de­
ğişmeleri ölçen alet; ivme ölçer.
1
ÖIÜHİICE S İM İ. 179
aksendaz, [Ar. ‘aks + Far. -endaz] (aksenda:z) {OsT}
sf. Sürekli yankılanan; sürekli yansıyan; çınlayıp
duran. S1 aksendaz olmak, 1. (Işık için) sürekli
yansımak. 2. (Ses için) çınlamak; yankı vermek. 3.
mec. Etki uyandırmak; tepki yaratmak.
akseptans, [İng. acceptance] is. 1. Öğrenimini ya­
bancı ülkede yapmak isteyen öğrencilere gönderi­
len kabul belgesi. 2. Poliçelerin kabul edildiğini be­
lirten açıklama ve imza,
akser, [Ar. kaşr (kısma) > akşar j J i I] {OsT} sf. -*■ ak­
sar.
aksesuar, [Fr. accessoire] is. 1. Yan öğeler; ıvırzıvır.
2. Bir aracın veya makinenin ana öğelerinden ol­ aksi, [Ar. ‘aks > ‘aksı
mayan, ancak ikinci derecede yardımcı olan parça­
ları. 3. tiy. Tiyatro eserleri sahnelenirken, sinema
veya televizyon filmi çekilirken konunun gereği
sahnede bulunm ası gereken eşya. 4. K adın giyi­
minde elbiseyi renk ve biçim yönüyle tamamlayan
ayakkabı, çanta, şapka, eldiven ve süs takıları cin­
sinden eşya. 5. argo. (Evli çiftler için) çoluk çocuk,
aksesuarcı, [aksesuar-cı] is. tiy. Sahne oyunları veya
sinema, televizyon çekimleri için gerekli aksesuar­
ları hazırlam akla görevli kimse,
aksetme, [Ar. ‘aks + T. et-me 4a*I (a'ksetme)
is. Aksetm ek işi, yankılanma,
aksetmek, [Ar. ‘aks + T. et-mek (a ’kset-
mek) gçsz. b. f. [-(d)-er] 1. (Ses için) bir engele
çarpıp geri gelmek; yankılanmak. 2. (Cisim ler için)
ışığı yansıtan düz ve parlak yüzeylerde aynen gö­
rünmek; yansımak. 3. mec. Birileri aracılığıyla du­
yulmak. 4. gnşl. Ulaşmak, yayılmak,
aksettirilme, [Ar. ‘aks + T. et-tir-il-me Aİjül 0Ss-\
(a'ksettirilme) is. Aksettirilm ek işi.
aksettirilmek, [Ar. ‘aks+ T. et-tir-il-m ek dUju.l j ^ ]
(a ’ksettirilmek) edil. f. [-ir] Aksettirm ek işi yapıl­
mak; yansıtılmak,
aksettirme, [Ar. ‘aks + T. et-tir-me -ujû.1 ^rS^] ( a k ­
settirme) is. Aksettirm ek işi.
aksettirmek, [Ar. ‘aks + T. et-tir-melc LiUjg.l l_r £ t]
(aksettirm ek) gçl. b. fi [-ir] 1. Üzerine düşen ses aksiniyen, [Yun. aksine (balta) > Fr. ahinien] sf.
dalgalarını yankılatmak. 2. Üzerine düşen ışık de­
metini yansıtmak. 3. mec. Duyurmak, açıklamak. 4.
Yaymak, ulaştırmak,
aksıma, [Yun. oksina (ekşi ot) {eAT} is. Sar­
hoşluk veren ekşi şerbet,
aksırak, [alç-sıra-k] {eT} sf. M ükemmel; âla. [ETY]
aksırık, -ğı [aksır-mak > aksır-ık] is. Nefes borusun­
daki bir gıcıklanmadan dolayı nefes verdirici kasla­
rın ani kasılm asıyla ağızdan ve burundan çıkan
şiddetli, gürültülü ve itici hava çıkışı; hapşırık; tık­
sırık. ö aksırığı cinli, Çabuk kızan. || aksırık tut­ aksişems, [Ar. ‘aks-i şems
mak, Birbiri p e şi sıra aksırm a nöbeti gelmesi.
AK S
aksırıklı, [aksır-ık-lı] sf. Sık sık aksıran, fi1 aksırıklı
tıksırıklı, Hastalıklı ve bünyesi z a y ıf yaşlı.
aksırış, [aksır-ış] is. Aksırma işi.
aksırma, [aksır-ma] is. Aksırmak işi.
aksırmak, [as (yans.) > eT as-ur-mak > aksır-mak]
gçsz. fi [-ır] Ü st solunum yolları mukozasının ya­
bancı cisim veya yakıcı duman tarafından uyarıl­
ması ile ani refleksle ağız ve burundan gürültülü
şekilde itici hava çıkarmak; hapşırmak,
aksırtma, [aksır-t-ma] is. Aksırmaya sebep olma,
aksırtmak, [aksır-t-mak] gçl. f i [-ır] Aksırmasına
sebep olmak; aksırmasını sağlamak,
(aksi:) {OsT} sf. 1. Bili­
nen ve bulunulan konum ve durumun ters yönünde
bulunan; zıt; aykırı; çelişik; mübayin; mütenakız;
ters. 2. Uygun olmayan; nâmüsait. A ksi bir zam ana
denk geldi, çekleri karşılayamadık. 3. Huysuz ve
inatçı; muannit. 4. Beklenenin dışında gelişen;
olumsuz. 5. Beklenmedik bir zamanda ortaya çı­
kan; münasebetsiz. S aksi aksi, Olumsuz ve sert
bir ifadeyle.\\ aksi gibi, Ne ya zık ki.|| aksi gitmek,
Umulan şekilde gelişmemek.|| aksi hâlde, Yoksa,
öyle olmazsa.|| aksi tesadüf, “Şanssızlığa bak!"
anlamında kullanılır.\\a\ts\ tesir, Beklenenin tam
tersi bir tepki.
aksilenme, [aksi-le-n-me] is. Gereksiz yere huysuz­
luk etme.
aksileşme, [aksi-le-ş-me] is. Huysuzluğa başlama,
aksileşmek, [aksi-le-ş-mek] dönşl. f. [-ir] Olumlu ve
uysal davranışları terk ederek huysuzluk etmek,
aksilik, -ği [aksi-lik] is. 1. Aksi olm a durumu. 2.
Ters davranma. 3. Huysuzluk. 4. İnatçılık. 5. Şans­
sızlık. 6. Ortamın uygunsuzluğu, fi1 aksiliği tut­
mak, İnatçılık ederek direnmek.|| aksilik bu ya,
“Olmaması gerekirken bir terslik o lu r ." anlamın-
da. || aksilik etmek, Uyuşmamak, inatçı davran­
mak.
aksine, [aksi-n-e] zf. 1. Tersine; bilakis. 2. Üstelik.
fi1 aksine gitmek, Yapılması gereken bir hareketin
veya uygulanması gereken bir taktiğin tam tersini
yapmak.
İlkel toplulukların balta yapmakta kullandıkları ye­
şim taşı.
aksiseda, [Ar. ‘aks-i şada (aksiseda:)
{OsT} is. 1. Ses dalgalarının bir yüzeye çarpıp geri
dönmesinden oluşan ikincil ses; yankı. 2. mec. Bir
olayın veya açıklanan fikrin toplum üzerinde bırak­
tığı etki; tesir,
aksiseğirdim, [Ar. ‘aks-i T. seğirdim ^ ^ ,_ r ^ \
Geri çekilme; irkilme,
i (a ’ksişems)
{OsT} is. Güneş ışığı yansıması.
AKS
aksiyom, [Yun. aksioma > Fr. axiome] is. man. 1.
İspat ve kanıta gerek kalm ayan doğruluğu kesin
önerme. 2. Herkes tarafından doğruluğu kabul olu­
nan görüş; belit,
aksiyon, [Fr. actione] is. 1. Etki. 2. B ir görüşü, bir
fikri ortaya koyabilme. 3. B ir kimsenin yaptığı iş,
eylem. 4. B ir edebî eserde gelişen olayların bütünü.
5. H isse senedi,
akson, [Fr. axon] (a'kson) is. Sinirsel uyarıyı ileten
sinir hücrelerinin lif uzantıları; sinir teli,
akson, [Yun. aksoni] {ağız} is. Değirm en çarkının
döndürdüğü mil. [DS]
aksöğüt, -dü [ak+söğüt] is. bot. Dallarından sepet
yapılan, su kenarlarında yetişen yirmi otuz metre
kadar büyüyebilen bir söğüt türü (Salix alba).
aksu, [ak+su] {ağız} is. tıp. Katarkt.
aksuna, [? aksuna] {ağız} is. dnz. Su altında felç o-
larak çıkan dalgıcın iyileşmesi için onu tekrar deni­
ze indirme işlemi. [DS]
aksunkur, [ak+sunkur] {eAT} is. zool. Doğan türün­
den bir tür yırtıcı kuş.
aksülamei, [Ar. ‘aksü’l-'am el ( a ’ksülâ-
mel) {OsT} is. Zıt eylem; tepki; reaksiyon,
aksttlümen, [ak+sülümen] is. Cıva ile klorun birle­
şiminden meydana gelen zehirli, beyaz bir toz.
akşam, [T. ak + Far. şâm /F a r . hşap (gece) [Râ-
sânen] / Soğd. > e T ahşam [Clauson]] is. 1. Günün
ikindiden sonraki, geceden hemen önceki vakti. 2.
gnşl. Gece; şeb; tün. S akşama doğru, Güneşin
batmasına yakın zamanda. || akşam ahıra, sabah
çayıra, B ir sorumluluk duymadan, gailesiz, rahat
yaşama. Yiyip içmekten başka bir şey düşünmez. ||
akşam a kadar, Gün boyunca, ara vermeden. || ak­
şam a kalmak, Geç kalmak.\\ akşam akşam , A k­
şam ın olduğu dar vakitte. || akşama sabaha, N ere­
deyse, hemen hemen. || akşam ayazı, K ış mevsim in­
de akşam üzeri çıkan dondurucu soğuk.\\ akşam­
dan akşama, Üst üste, her akşam. || akşamdan
kalma, Gece çok içtiği için sarhoşluğu henüz geç­
memiş olan. || akşamdan kavur, sabaha savur,
B üyük çabalarla kazanılan p ara çok kolay harca­
nabilir. || akşam dan sonra m erhaba, İş işten geçti,
aklın başına yeni m i geldi? sabahı şerifler hayrola!
|| akşam darı, {ağız} Akşam ezanına on beş yirm i
dakika önce başlayan ve ezanla biten süre. [DS]||
akşam dem ez sabah demez, Günün her vaktinde.||
akşam ezanı, Günün dördüncü namazına davet
eden ezan. || akşam gazetesi, Öğleden sonra çıkan
günlük gazete. || akşam güneşi, 1. Akşam a doğru
yakıcılık etkisi azalmış gün ışığı. 2. Pembe ve sarı
karışımı bir karma renk. 3. mec. Yaşlılığın son de-
mi.|| akşam Hacı M ahmut, sabah eskici Yahudi,
D ürüst görünür ama kandırır. || akşam ı bulmak,
Çok oyalanmak.\\ akşamın dar vakti, Akşam na­
mazının kılındığı kısa zaman; aydınlıktan karalığa
O lM IİlfC tS Û M İ.iM
geçilecek zamanda.\\ akşam ı şerifler hayır olsun,
İyi akşamlar.\\ akşam karanlığı, A laca karanlık.\\
akşam kavil, sabah savul, Verdiği sözden çabuk
cayma.|| akşam kuşu, {ağız} Yarasa. [DS]|| akşamlı
sabahlı, H er akşam ve sabah olmak üzere. || akşam
namazı, Akşam vakti kılm an namaz.\\ akşam otu,
{ağız} Akşam ezanına on beş yirm i dakika önce baş­
layan ve ezanla biten süre. [DS]|| akşam oturu,
{ağız} Akşam üzeri. [DS]|| akşam pazarı, Pazar
yerlerinde toplanma saatinde yapılan ucuz alışve­
riş,|| akşam piyasası, B ulvar veya caddelerde ak­
şam üzeri yapılan gezinti. || akşam saati, Akşam
üzeri, akşamleyin,|| akşam sabah, {ağız} B ir tür
çiçek. [DS]|| akşam simidi, Akşam vaktinde satışa
çıkarılan simit. || akşam üstü, Akşamın yaklaştığı
bir sırada; tam akşam olduğu sırada. || akşam üze­
ri, Akşam vaktinde. || akşam yeli, Akşam üzeri de­
nizden esen rüzgâr; meltem.
akşamcı, [akşam-cı] is. 1. H er akşam alkollü içki
içmeyi alışkanlık edinmiş kimse. 2. A kşam erken­
den uyumayı alışkanlık edinmiş kişi. 3. sf. Çalışma
saatleri gece vaktine denk gelen,
akşamcık, -ğı [akşam-cık] is. Akşam. S akşam cık
kuşu, {ağız} Yarasa. [DS]
akşam cılık, -ğı [akşam-cı-lık] is. Akşamcı olma du­
rumu.
akşam ın, [Ar. akşam + T. -m] z f Akşam vakti; ak­
şam akşam.
akşamki, [akşam-ki] sf. Akşam üzeri olan, akşam
yapılan.
akşamlama, [akşam-la-ma] is, 1. Akşam a kadar za­
m an harcama. 2. Geceyi geçirme, konaklama,
akşam lamak, [akşam-la-mak] gçsz. f. [-r] 1. Bir iş
için akşam a kadar uğraşmak; akşamı etmek. 2. Ge­
ceyi evinden başka bir yerde geçirmek; konakla­
mak.
akşamları, [akşam-lar-ı] z f 1. A kşam vakitlerinde;
akşamleyin. 2. H er akşam. 3. Sadece akşam üzeri,
akşamleyin, [akşam-leyin] zf. Akşam olduğunda; ak­
şam üzeri; akşam vakti; akşam akşam,
akşamlık, -ğı [akşam-lık] sf. 1. Akşama mahsus, ak­
şamları kullanılan. 2. Belirtilen sayıdaki akşama
yetecek kadar. «Üç akşam lık yiyecek kaldı.» 3.
{ağız} Akşam yemeği. [DS] S akşam lık sabahlık,
Sağlık durumunun kötüye gitmesi dolayısıyla ölü­
m ü tahmin edilen.
akşamsefası, [akşam+safâ-s-ı] is. bot. A kşam lan açı­
lan gösterişli kırmızı, sarı, pembe çiçekleri ile süs
bitkisi olarak bahçelerde yetiştirilen çok yılık bir
bitki; gece sefası, (Mirabilis ja la p a ).
akşer, [Ar. akşer j-iül] {OsT} sf. (Kişi için) kırmızı
yüzlü.
akşın, [ak-şın] sf. Derisinde ve tüylerinde boya m ad­
desi yokluğundan dolayı beyazlıklar bulunan; ak-
şar; albino; çapar.
ö M I İ M I j ü H .181
akşınlık, -ğı [ak-şm-lık] is. A kşın olm a durumu; al-
binizm; çaparlık.
akşit, [ak+şit] {ağız} sf. Kutlu. [DS]
akt, [Ar. akt c il] {OsT} is. Zamanın belirlenmesi;
vaktin tespiti.
akta, -a’ı [Ar. kat' > akta' jUsl] {OsT} sf. (Kişi için)
eli kesik.
akta, - a ’ı [Ar. kat' > akta' ^Uasl] (akta:) {OsT} is. 1.
Kesilmeler; kırılmalar. 2. Kırmalar; kesm eler 3.
Hayvan sürüleri. 4. Beylik araziler; ikta.
aktab, [Ar. kutb (mil) > aktâb ı_>Uasl] (akta:b) {OsT}
is. 1. Kutuplar. 2. mec. Bir topluluk ya da grubun
başları; sahipler; efendiler; reisler; ulular,
aktadis, [actadis (tescilli isim)\ is. Tüketilen elektrik
enerjisini gece ve gündüz tarifelerine göre ayrı ayrı
kaydeden sayaç,
aktaeyn, [Ar. kat’ > akta’eyn jjJail] {OsT} is. 1. Kes­
kin iki şey. 2. mec. Kılıç ve kalem,
aktan, [Ar. kutn > aktan jUasI] (akta:n) {OsT} is. Pa­
muklar.
aktar1, [Ar. katre > aktar jU^sl] (akta:r) {OsT} is.
Damlalar.
aktar2, [Ar. 'attâr (güzel kokular satan) => ak-
târ](akta:r) is. 1. Çeşitli baharatlar ve güzel koku­
larla iğne iplik cinsinden küçük eşyaların satıldığı
dükkân. 2. Bu cins malzemeyi satan kişi.
aktar3, [Ar. kutr (yöre) > aktar jUaül] (akta:r) {OsT}
is. 1. Yönler; taraflar; hudutlar. 2. Ülkeler; bölge­
ler. 3. Çaplar; kuturlar. S1 aktâr-ı cihân, {OsT}
Dünyanın dört bucağı.
aktaraç, [aktar-mak > aktar+ağaç] {ağız} is. Sac
üzerinde pişmekte olan yufkayı çevirmekte kullanı­
lan araç. [DS]
aktarağaç, [aktar-mak > aktar+ağaç] {ağız} is. 1.
Yemeni dokumacılığında yemenileri çevirmekte
kullanılan uzun kollu ve yuvarlak bir ağaç. 2. Sac
üzerinde pişirilen ekmeği çevirmekte kullanılan
demir ya da ağaç aygıt. 3. Fırın küreği. 4. Ayakka­
bının ucunu dışına çevirmeye yarayan aygıt. [DS]
aktarıcı, [aktar-ıcı] is. 1. Eski kiremitleri yenisiyle
değiştirmek suretiyle çatı bakım ını yapan kişi. 2.
Ana vericinin dalgalarını alam ayan bölgeler için
daha düşük güçte ve başka frekansta yayın yapan
radyo-televizyon vericisi,
aktarılma, [aktar-ıl-ma] is. Aktarılm ak işi.
aktarılmak, [aktar-ıl-mak edil. f. [-ır] 1. Ak­
tarmak işi yapılmak. 2. {eT} {ağız} Devrilmekbaş
aşağı çevrilmek; yuvarlanmak. [EUTS] [İKPÖy.]
[DS] 3. {eAT} Düşürülmek; başkası tarafından yı­
kılmak. 4. {eAT} Kendi kendine yıkılmak. 5. {eAT}
Yüz çevirmek; başka yana dönmek. 6. {ağız} A lt üst
AKT
olmak. [DS] S aktarılıp inmek, {ağız} Bayılıp düş­
mek. [DS]
aktarım, [aktar-ım] is. Aktarm ak işi; geçirme, çe­
virme işi.
aktarışmak, [aktar-ış-mak j&\] {eAT} işteş, f . [-
ur] (Savaşta) birbirini yere yıkmak,
aktariye, [Ar. ‘attâriyye > aktâriye] (akta:riye) {OsT}
is. Aktarlık.
aktarlık, -ğı [aktar-lık] is. 1. Aktarın işi ve mesleği.
2. A ktar dükkânında satılabilecek nesne,
aktarm a, [aktar-ma] is. 1. Yerini, yönünü, yolunu
değiştirme. 2. Altını üstüne getirme. 3. İletme. 4.
ed. B ir eserden bir bölümü olduğu gibi alıp kul­
lanma; iktibas. 5. Çevirme; tercüme etme. 6. Ekim
yapmaksızın tarlayı sürmek. 7. B ir dilin yabancı bir
dilden kelime alması. 8. Kalıtım; irsiyet. 9. {ağız}
Baştan savma; başkasma havale etme. [DS] 10.
{ağız} Çalma. [DS] 11. {ağız} Ganimet. [DS] 12.
{ağız} Kepenek. [DS] 13. {ağız} Tarlayı ilkbaharda
sürme zamanı. [DS] 14. sf. B ir eserden aktarılmış.
Aktarm a paragraf. <5 aktarma etmek, 1. Bir taşıt­
taki yolcuları başka bir taşıta geçirmek. 2. B ir y e r ­
deki eşyayı başka bir yere koymak, yerleştirm ek. ||
aktarma gemisi, Lim ana giremeyecek kadar büyük
bir gemiden malları limana taşıyan daha küçük
gemz.||aktarma yapmak, 1. B ir bölümden diğer
bölüme geçirmek. 2. Yolculukta belirli bir durakta
araç değiştirmek.
aktarm acılık, -ğı [aktar-ma-cı-lık] is. 1. Aktarm a işi.
2. Başkasının bir cümlesini veya fikrini alıp kul­
lanma.
aktarmaç, [aktar-maç] {ağız} is. Y ollarda birdenbire
çıkan dönemeçler. [DS]
aktarm ak, [eT. ağ-m ak (bir ya n a eğilmek: çökmek;
bel vermek) > ağtar-mak / ahtar-m ak > aktar-mak
/ ji jb s l] gçl. f [-ır] 1. B ir yerden başka bir
yere götürmek; taşımak; göçermek. 2. Bir şeyin
yolunu veya yönünü değiştirmek. 3. Toprağı sür­
mek; bellemek; {eAT} (aym). 4. Altmı üstüne getir­
mek. 5. Çatıdaki kırık kiremitleri yenisi ile değişti­
rerek bakım yapmak. 6. Bir kitabın içinde b ir ko­
nuyu bulm ak için baştan sona aramak; taramak. 7.
Bir kitabı baştan sona bir defa okuyup devretmek;
hatmetmek. 8. Tercüme etmek; çevirmek. {eT} (ay­
nı) [EUTS] [Gabain] 9. Bir metni kendi yazısında
aynen kullanmak. 10. Ulaştırmak; bildirmek. 11.
Sahip olduğu bilgileri öğretmek. 12. Elde mevcut
olan bilgi ve belgeleri bir başka ortam a kaydetmek.
13. Duygu ve düşüncelerini değişik sanat ürünlerini
kullanarak ifade etmek. 14. Güreş gibi sporlarda
rakibini yere yıkmak; devirmek; yenmek. 15. {eT}
Dönmek; çevrilmek. [EUTS] [Gabain] 16. {eAT} Ye­
re yıkmak; devirmek; alt etmek; yenmek. S aktar
değneği, {ağız} D ikişli ayakkabıları çevirmeye y a ­
rayan tahta aygıt. [DS]|| aktar dönder etmek,
AKT
{ağız} 1. Altını üstüne getirmek; tarlayı sürmek. 2.
Elden ele iletmek. [DS]
aktarmalı, [aktar-ma-lı] sf. 1. (Yolculuk için) belli
duraklarda araç değiştirerek yapılan 2. (Araç için)
belirli bir istasyonda yolcuları aktarma yaparak gi­
den. 3. zf. A ktarm a yapılarak,
aktarmasız, [aktar-ma-sız] sf. (Yolculuk için) ak­
tarm a yapılmadan; taşıt değiştirmeden yapılan,
aktartma, [aktar-t-ma] is. Aktartmak işi.
aktartmak, [aktar-t-mak] gçl. f. [-ır] Aktarm ak işini
bir başkasına yaptırmak,
aktavşan, [ak+tavşan oU jL jl]is . zool. 1. Bir çeşit
çöl faresi; cırboğa, (Jaculus jaculus). 2. {eAT} Ada
tavşanı.
aktı, [Ar. ‘akd > ‘akdî ?] {eAT} is. 1. İş; çalışma. 2.
Elişi. 3. M alumat; bilgi. 4. {ağız} Götürü yaptırılan
bir iş karşılığında ödenen ücret; toptan pazarlık an­
laşmasına göre verilen ücret; el emeği. [DS]
aktınmak, [ak-(ı)t-ın-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Ak­
mak; suya batmak. [Gabain] [EUTS]
aktif, [Fr. actif] sf. 1. Çalışır durumda; faal. 2. Hare­
ketli, canlı; girişken. 3. Bizzat etki yapan; etken;
malûm. 4. Önemli yerde, karar verme ve uygulama
durum unda olan. 5. (İşletmenin varlıkları için) para
ile değerlendirilebilen, fi1 aktif akım, /îz. Kendisini
meydana getiren gerilim ile aynı fa zd a olan alter­
n a tif akım.\\ aktif fiil, dbl. Öznesi doğrudan yapıcı,
kılıcı olan fiiller. || aktif metot, eğit. Öğrencilerin
eğitim faaliyetlerinin bir kısmında rol aldıkları eği­
tim metodu.|| aktif nüfus, Çalışan nüfus.\\ aktif
para, Bizzat piyasada dolaşan para. || aktif rol oy­
namak, Yapılmakta olan işte birinci planda görev
almak.
aktifleşme, [aktif-leş-me] is. Etki eder durumda bu­
lunma.
aktifleşmek, [aktif-leş-mek] dönşl. fi [-ir] Etki eder
bir duruma gelmek,
aktinit, [Fr. actinides] is. kim. Atom numarası 89 ile
103 arasında kalan tabii ve yapay (aktinyum, tor­
yum, protaktinyum, talyum, plütonyum, amerik­
yum , küriyum ve berkelyum) radyoaktif elementle­
rinin ortak adı.
aktinon, [Fr. actinon] is. kim. Aktinyumun parçalan­
ması ile meydana çıkan kütle numarası 223 olan
radon izotopu,
aktinyum, [Fr. actinium] (a k ti’nyıım) is. kim. Atom
numarası 89, atom ağırlığı 227 ve 228’in yanı sıra
atom ağırlığı 209 ile 232 arasında yer alan yirmi iki
yapay izotopu bulunan radyoaktif element; sembo­
lü: Ac. S aktinyum serisi, Uranyum 2 3 5 'in p a r­
çalanmasından doğan çekirdekler.
aktivizm, [Fr. activisme] is. siy. 1. Bir siyasi parti
veya sendikanın hizmetinde yapılan eylem. 2. Şid­
deti hoş gören siyasi doktrin; eylemcilik.
m nm fC E H .
aktolga, [alc+tolga] is. Eskiden savaşlarda giyilen
zırhlı miğfer.
aktör, [Lat. actor (iş gören) > Fr. acteur] is. tiy. I.
Sahnede veya film de kişileri canlandıran erkek;
oyuncu. 2. mec. Takındığı tavırlarla karşısındakini
ustaca kandırmayı beceren kişi; düzenbaz,
aktöre, [ak+töre] is. İyi ahlak,
aktörlük, -ğü [aktör-liik] is. 1. Aktörün yaptığı iş,
meslek; oyunculuk. 2. mec. Düzenbazlık. t5 aktör­
lük etmek, Birini kandırm ak için olduğundan baş­
ka tavırlar takınmak; düzenbazlık.
aktris, [Lat. actor (iş gören) > Fr. actrice] is. tiy.
Sinema veya tiyatroda rol alan kadın oyuncu; artist,
aktrislik, -ği [aktris-lik] is. tiy. Aktrisin yaptığı iş ve
meslek.
aktuğ, [ak+tuğ] is. A t kılından yapılma, altın ve gü­
müş ile süslü hüküm darlık alameti,
akturmak, [ak-(ı)t-ur-mak] {eT} gçl. fi [-ur] 1. Y ük­
seltmek. [EUTS] 2. Akıtm ak [Gabain] 3. Akıttırmak.
[EUTS] [DLT]
aktüalite, [Fr. actualite] is. 1. Şu ana uygun olma
niteliği. 2. Şu andaki durum ve koşullar. 3. Son
günlerin toplumu etkileyen olayları ile ilgili olma;
güncellik.
aktüalizm, [Fr. actualisme] is. jeol. Geçmiş devirler
jeolojik olaylarını günümüzde görülen benzerleri
ile açıklamaya çalışan doktrin; giincelcilik.
aktüel, [Lat. actuâlis > Fr. actuel] sf. 1. Şu anda ö-
nem taşıyan; şimdiki. 2. (O lay için) günümüzde
olan ve kamuoyunun ilgilendiği; söz konusu edi­
len; güncel.
aku, [Far. akü j^T] (a:ku:) {OsT} is. zool. Baykuş;
puhu.
akuarel, [İt. acqua (su üzerine) > acquarella > Fr.
aquarelle] is. Suluboya resim.
akub1, [Ar. ‘aküb (aku:b) {OsT} is. Toz.
akub2, [Ar. ‘akib > ‘aküb o j**] (akıv.b) {OsT} is.
Halef; varis.
akuçka, [Rus. oköşko] {ağız} is. 1. Küçük pencere. 2.
Camekân. [DS]
akuk, [Ar. ‘a k ü k j j i t ] (aku:k) {OsT} sf. 1. Anasına
babasına itaat etmeyen. 2. (Hayvan için) gebe,
akuka, [Erme, ağuğa / akuka] {ağız} is. Kapalı su o-
luğu; künk. [DS]
akulug, [agu > aku-luğ] {eT} sf. Ağılı; zehirli. [EUTS]
akunduz, [Yun. akantos] {ağız} is. Ak çöpleme, (Ve-
ratrıım album). [DS]
akupunktur, [Lat. acus (iğne) + punctura (batırma)
> Fr. acupuncture] is. tıp. H ayat enerjisinin kaynağı
sayılan “kuvvet çizgileri” boyunca vücutta bulunan
“nokta” lara altın iğne batırm ak suretiyle uygulanan
Çin kökenli bir tedavi metodu.
akur1, [ak-ur] {eT} is. Ahır. [DLT]
Ö I R I l i l t B ö l . 183
akur2, [Ar. ‘akur jy*-] (aku:r) {OsT} {ağız} sf. 1. Az­
gın; kudurmuş. 2. (Hayvan için) kuduz. [DS]
akurJ, [eT. ak-ur-mak > alç-ur] {ağız} is. 1. Y amaçla­
ra yapılan düz ve yan yol. 2. (İsim tam lam ası biçi­
miyle, tam lanan “akur” ise) tam layan olan nesne­
nin çokça bulunduğu yer; Orası çam akurudur. 3.
Hayvan yemliği. 4. sf. Düz; doğru. [DS]
akurane, [Ar. ‘alçür + Far. -âne ti\jyc-] (aku:ra:ne)
{OsT} zf. Kudurmuş gibi; kudurmuşçasına.
akurka, [Ar. karka'a (yans)] {ağız} is. Kurbağa. [DS]
akurmak, [ak-ur-mak] {eT} g çsz.f. [-ıır] Y avaş dav­
ranmak. [Gabain]
akuru, [ak-ur-u] {eT} sf. 1. Yavaş. [Gabain] 2. {ağız}
Düz; doğru. [DS] S akuru akuru, Yavaşça; ses­
sizce; yavaşçacık. [EUTS] || akuru turkuru, D oğ­
ru; müstakim. [EUTS]
akustik, -ği [Yun. akoustikhos (ses bilgisi) > Fr.
acoustique] sf. 1. Sesle ilgili; sese ait; işitmeye da­
yanan; işitme ile ilgili. 2. is. fız. Sesin oluşumu,
yayılması, işitilmesi ve özellikleriyle uğraşan fizik
dalı; yankı bilimi. 3. gnşl. Bir yerin ses yayılım ı ile
ilgili taşıdığı nitelikler; yankı düzeni. <5 akustik
alan, fız. Ses titreşimlerinin ulaştığı uzaysal böl-
ge. || akustik çanaklar, Eski tiyatro binalarında
oyuncuların seslerinin daha gür duyulması için
binanın uygun yerlerine yerleştirilen toprak veya
tunçtan yapılmış çan biçimindeki kaplar. | akustik
mayın, as. Deniz dibine yerleştirilen ve yakınından
geçen geminin pei’vane gürültüsü ile patlayan ma­
yın. || akustik siniri, anat. İç kulağı beyine bağla­
yan sinirler demeti.
akuşka, [Rus. oköşko] {ağız} is. -*■ akuçka. [DS]
akut, [Lat. acütus (bilenmiş) > Aim. akut / İng.
acute] sf. tıp. (Hastalık için) şiddetli başlayıp çabuk
ilerleyen.
akuz etmek, [Yun. âkuse (dinle) + T. et-mek] argo.
Haber vermek,
akuzatif, [Lat. accusativus] is. dbl. Öznenin yaptığı
iş ve hareketten doğrudan etkilenen varlığın (nes­
ne) bulunduğu hâl; ismin belirtm e hâli; ismin -i
hâli; ismin yükleme durumu; m e f ulün bih.
akü, [Fr. accum ulateur > accu] is. Akümülatör, ö 1
akü doldurmak, argo. 1. (Erkek için) cinsel gücü
artırıcı şeyler yem ek veya kullanmak. 2. içki iç­
mek.|| aküsü bitmek, argo. i. Bir önceki ilişkiden
dolayı tekrar cinsel ilişkiye giremeyecek durumda
bulunmak. 2. Yaşlılıktan dolayı cinsel gücü tüken­
mek. 3. Gücü tükenmek; iyice yorulmak.
aküçgül, [ak+üç+gül] is. bot. Baklagillerden dalları
yerde sürünen, kuraklığa dayanıklı, m ayıstan tem ­
muza kadar çiçek açan çok yıllık bir yem bitkisi
(Trifoliıım repens)
akümülatör, [Lat. accumulare (yığmak) > Fr. accu­
mulateur] is. fız. Enerjiyi istenildiği zaman iade et­
mek üzere depolayan cihaz.
AKZ
aküpunktür, [Fr. acupuncture] is. tıp. -*■ akupunktur,
akva, [Ar. kavı > akvâ ısji\] (akva:) {OsT} sf. Daha
kuvvetli; en kuvvetli; çok sağlam,
akval, [Ar. lçavl > akvâl Jly l] (akva:l) {OsT} is. 1.
Sözler. 2. gnşl. Düşünce; fikir; hüküm; mütalaa 3.
Dedikodu; boş sözler; rivayetler. S akvâl-i haki­
mane, Filozofça sözler.
akvam, [Ar. kavm > akvâm (akva:m) {OsT} is.
Kavimler; milletler; halklar, t? akvâm-ı beşer, İn ­
san kavimleri.
akvarel, [Fr. aquarelle] is. Suluboya,
akvaryum, [Fr. aquarium] ( a ’kvaryum) is. İçinde su
bitkileri ile özellikle balık beslenen yapay ortam,
akvas, [Ar. kavs (yay) > akvâs (akva:s) {OsT}
is. 1. Yaylar; kavisler; eğriler. 2. Dönemeçler. 3.
mat. Yaylar.
akvat, [Ar. kut (yiyecek) > akvât oljâl] (akva:t) {OsT}
is. Yiyecekler; yenilecek şeyler; azıklar. S akvât-ı
yevmiye, {OsT} Günlük yiyecekler; geçim.
akvaz, [Ar. kavz > akvâz jly l] (akva:z) {OsT} is.
Kum tepeleri,
akve, [Ar. ‘aleve ey*-] {OsT} is. Evin önündeki üstü a-
çılc alan; avlu,
akvem, [Ar. kavim (doğru) > akvem piit] {OsT} sf.
Daha doğru; en doğru; pek doğru,
akverin, [Ar. akverîn (akveri:n) {OsT} is. B ü­
yük belalar.
akveriyat, [Ar. alçveriyyât o l ^ l ] (akveriya:t) {OsT}
is. Büyük belalar,
akves, [Ar. lçavs (bükülme) > akves ^ y l ] {OsT} sf. 1.
(Kişi için) yaşlılık ya da hastalık nedeniyle beli
bükülmüş. 2. (Gün, vakit için) sıkıntılı; zor; çetin,
akviya, -a’i [Ar. kavı (güçlü) > alçviyâ’ (ak-
viya;) {OsT} is. Güçlü kuvvetli kimseler,
akya, [Yun. atias] {ağız} is. zool. Bir balık türü, (Lic-
hia aima). [DS]
akyad, [Ar. kayd (bağ) > akyâd .sLsI] (akya.d) {OsT}
is. Bağlar; bukağılar,
akyarma, [ak+yar-ma] is. bot. Ağustos başında ol­
gunlaşan, açık renkli mayhoş tatlı, keskin kokulu
yerli b ir şeftali çeşidi,
akyavaş, [ak+yavaş] {ağız} sf. 1. (İnsan y a da hayvan
için) sinsice hareket eden. 2. (Kişi için) ağır kanlı;
tembel. [DS]
akyise, [Ar. kıyâs > akyise 4-^1] {OsT} is. Kıyaslar.
akyuvar, [alc+yuvar] is. tıp. Kanda bulunan mikrop­
lara karşı vücudu savunan, iri ve yuvarlak yapılı,
beyaz ve çekirdekli len f hücresi (lökosit).
akza, [Ar. lçazâ (yargı) > alçzâ (akza:) {OsT} sf.
AKZ
1. (Yargıda bulunmak, hüküm verm ek için) en yet­
kili. 2. (Fıkıh, kadılık için) en yetkin; en bilgili.
akzambak, -ğı [ak+zambak] is. bot. Zambakgiller­
den bir metre kadar boylanabilen iri, beyaz ve gü­
zel kokulu bir süs bitkisi (Lilium candium).
akzel, [Ar. akzel Jjsl] {OsT} sf. Pek aksak; aşın topal.
akziye, [Ar. kaza (yargı)> akziye (akza:) {OsT}
is. Hükümler.
-al-1, [-al- / -el-] yap. e. İsim kök ve gövdelerinden
fiil üretir. {eT} {eAT} (aynı): çoğalmak (çok-al-mak),
yok-al-m ak (yok olmak), alçalmak (alçak-al-mak),
azalmak, yönelmek, yufka-l-mak, diri-l-mek, yüce-l-
mek, bımg-al-mak.
-al-2, [-1- / -al- / -el-] yap. e. -* -1-.
-al, [-al / -el] yap. e. İsimlerden sıfat yapan bir ektir:
yan-al, gen-el, öz-el.
Al. [Fr. aluminium] is. kim. Atom numarası 13, küt­
lesi 26,98 olan, hafif, yumuşaklığı dolayısıyla ko­
lay işlenebilen, havadan çok az etkilenen parlak
beyaz bir metal olan alüminyumun sembolü.
al1, [âl J l] {eT} {eAT} is. 1. Hile, aldatma, tuzak; do­
lap; düzen. [DLT] [Gabain] [İKPÖy.] EUTS] 2. {eT}
Savaş oyunu; hile. [İKPÖy.] {eT} 3. Çıkar yol; çare;
metot; vasıta, usul. [İKPÖy.] [EUTS] [Gabain] [Üç
İtigsizler] 4. {eT} Araç. [İKPÖy.] 0 ala düşmek,
{ağız} Tuzağa düşmek: hileye gelm ek.|| ala getir­
mek, {ağız} H ileye getirmek; tuzağa düşürmek.\\ ala
tutmak, {ağız} 1. Gözünü boyamak. 2. H ile y a p ­
mak; karışıklığa getirmek.^ al dil, {ağız} Kurnazlık;
hile.\\ al etmek, {eAT} H ile yapmak, düzen kurmak,
aldatmak.\\ al eylemek, {eAT} H ile yapm ak.|| al
geçmek, {eAT} H ile yapmak.\\ al itm ek, {eAT} Hile
yapmak.
al2, [eT. âl] sf. 1. Alev rengi parlak kırmızı. 2. gnşl.
Al renk; kırmızı, kızıl; pembe. [Gabain] [DLT]
[EUTS] [Yüknekî], 3. (At için) donu kızıla çalan;
açık doru. 4. {eT} (At donu için) kül renkli; yelesi
kuyruğu kızıl. 5. is. {eT} Hanlara bayrak, devlet
adam lanm n atlarına eyer örtüsü yapılan turuncu
renkli kumaş. [DLT] 6. {ağız} Düğünde güveyin
boynuna takılan mendil büyüklüğündeki kırmızı
bez. 7. {ağız} Kadınların alınlarına bağladıkları ye­
şilli kırmızılı ipek örtü. 8. {ağız} Gelinlerin başına
örtülen uzun kırmızı örtü. 9. {ağız} Loğusa kadınla­
rın üstüne çökerek onları boğduğu sanılan al giy­
miş hayalî bir görüntü; al karısı; al kızı. S al al
olm ak, Öfkeden veya utançtan kıpkırmızı olm ak.||
al bağlam ak, 1. Başına al yazm a takarak m utlulu­
ğunu ifade etmek. 2. mec. M utlu olmak; sevinm ek;
murada ermek.\\ al basma, {ağız} Sonradan görm e­
lerdeki gurur, kibir, şımarıklık. [DS]|| al basmak,
(Yeni doğum yapm ış kadın için) ateşli bir hastalığa
yakalanm ak,|| al bayrak, Tiirk bayrağı.\\ al çelme,
Yürük ve Türkmen kadınlarının başörtüsü üzerine
aruM tuT O M .w
alından bağladıkları verev katlanmış eşarp. || al
çevre, {ağız} Erkeklerin kullandığı büyük kırmızı
mendil.\\ al duvak, Gelinlerin yüzüne örtülen ke­
narları sırmalı kırmızı ipekli kumaş.\\ al gömlek,
{ağız} 1. K ızıl hastalığı. 2. Kızamık; kızamıkçık,|| al
giymedim ki alınayım, “Bu işle ilgim y o k ki neden
alınayım ?" şeklinde kendini savunma.\\ ab al moru
mor, Telaş, heyecan veya korkudan dolayı nefes
nefese, yü zü kıpkırmızı olmuş bir hâlde.|| alını al­
dırmak, {ağız} Güzellik ve gençliğini kaybetmek.\\
al kanlara boyanmak, Vurularak şehit olmak. || al
karısı, Şamanizm ‘de loğusalara m usallat olduğuna
inanılan yersular (kötü ruhlar, cinler).|| al kızı, A l
karısı. || al kiraz üstüne kar yağm ak, Bu görülür
şey değil; olması mümkün değil; akla ters olay. || al
kuşak, {ağız} Düğün ve bayramlarda köy kızlarının
bellerine doladıkları çok renkli kuşak. || al kuşaklı
ördek, zool. Ördekgillerden altmış santim etre bo­
yunda kıyı haliçlerinde ve iç sularda yaşayan ka­
buklu hayvan, balık ve yosunlarla beslenen siyah
başlı kırmızı gagalı bir tür ördek (Tadorna
tadorna). || allar giymek, M utluluk ifadesi olarak al
renkli elbise giyinm ek.|| al peştemal, {ağız} 1. Renk
renk çizgili önlük. 2. Peşkir. [DS]|| al tam ga, {eAT}
1. Tuğra. 2. Tuğra çekilmiş ferm a n .|| al yanak,
{ağız} 1. in ce kabuklu, tatlı ve kırmızı bir kiraz türü.
2. B ir tür zerdali. 3. B ir yanı kırmızı renkli elma. 4.
Kafasının yanları kırmızı kefal balığı. [DS]|| al ya­
naklar, Sağlıklı olmanın ifadesi olarak yanakların
kırmızılığı.\\ al yem eni, folk. Bursa yöresinde oy­
nanan gövende türünde türkülü bir kadın oyunu. ||
al yonca, bot. {ağız} Hayvanların severek yedikleri,
kırmızı çiçekli bir ot. [DS]
al3, [al] {eT} is. 1. Alt; bir şeyin alt tarafı; alt taraf.
[EUTS] [Gabain] 2. Yan. [Gabain] 3. {eT} Elbisenin
ön kısmı. [Mühennâ] 4. {ağız} Ön; ön taraf. [DS]
al4, -li [Ar. âl JT] (a:l) {OsT} is. 1. Akrabalık yoluyla
birbirine bağlı olan kimseler; aile. 2. Evlat. 3. Süla­
le. 4. H ükümdar sülalesi; hanedân. S Âl-i aba (ne­
bi, resül), Hz. M uhammed(sa) ’in ailesi (kızı Fatma,
damadı Hz. Ali, torunları H aşan ve Hüseyin).\\ Al-i
Osman, Osmanlı hanedânı.
al5, -li [Ar. ‘ulüvv (yücelik) > ‘âl JU ] (a:l) {OsT} sf.
En yüce; pek yüce.
al6, -li [Ar. âl JT] (a:l) {OsT} {eAT} is. 1. Serap. 2.
Sabah ya da akşamüstü çöken sis tabakası; buğıı.
-ala-, [-a-la- / -e-le-] yap. e. Fiil kök ve gövdelerin­
den eylemi sürekli tekrarlam a kavram ı katan fiiller
yapar: itelemek, silkelemek, şaşalamak, tap-ala-
mak.
âlâ, [Ar. ‘âlî (yüce) > a’lâ / 'jUl] (a:lâ:) {OsT} sf.
1. En yüksek, daha yüksek. 2. Çok iyi; mükemmel.
3. Güzel, iyi ve uygun; mükemmel. 4. ünl. Peki;
tamam; kabul. 5. zf. Daha iyi. S âlânın âlâsı, İyi­
nin de iyisi.
ö iü ffiiiriE M U ıa s ALA

ala1, [? ala] iinl. Şaşkınlık bildiren ünlem. pişm iş ya rı pişm em iş (yemek). \\ ala düşmek, {ağız}
ala2, [eT. âl-a JT] sf. 1. Y er yer siyah, yer yer de be­ 1. (Üzümler için) tanelerinde bazısı olgunlaşmak.
2. Vücutta beyazlı siyahlı lekeler oluşmak. [DS]||
yaz kısım ları bulunan renk; siyahlı beyazlı. 2. {eT}
ala gaz, {ağız} K öm ür yanarken çıkan gaz; karbon­
{ağız} Karışık renkli; çok renkli; alaca alacalı.
dioksit.|| ala getirmek, {ağız} (Hayvan için) y a ş­
[EUTS] [ETY]«Ala çuval.» [DS] 3. {ağız} Kahveren­
lanmaktan dolayı kılları beyazlaşmak. [DS]|| ala
gi ile kırmızı arası bir renk. 4. {eAT} {ağız} (Göz
gönen, Suyunu iyice almamış toprak. || ala göt,
için) açık kestane rengi; ela. [DS] 5. {eT} Cüzamlı.
{ağız} Tembel, iş tutmaz adam. [DS]|| ala göz, i.
[Gabain], 6. {eT} Teninde deri hastalığı sebebiyle
H a fif açık, mavimsi göz; ela. 2. {ağız} Cesur; yiğit.
beyazlıklar olan; ala tenli; abraş. [DLT] 7. {eT} (At
[DS] 3. Korkak. || ala gücük, {ağız} Baştan savma;
için) ala renkli. [EUTS] 8. {ağız} (M eyve için) ol­
yarım. [DS]|| ala gün, {ağız} 1. Yazın yarı bulutlu
gunlaşmamış; y an ham. [DS] 9. {ağız} Yarım; yarı.
havalarda güneşin buluta girmesi ile oluşan gölge­
[DS] 10. is. {eAT} {ağız} K arışık renk; alaca. 11. {eT}
li haya. 2. Yarı açık, yarı bulutlu hava. [DS]|| ala
Cüzam. [Gabain] 12. {ağız} K ekliğin boynundaki
güneş, {ağız} Yarı güneşli, ya rı gölgeli yer. [DS]||
siyah halka. 13. {ağız} D eğişik renk ipliklerle do­
ala kabak, {ağız} I. Saksağan. 2. Güvercin irili­
kunmuş pamuklu bez ya da örtü; kareli bez. [DS]
ğinde siyahlı beyazlı bir kuş. 3. Palamut, m ısır y i­
14. {ağız} Keklik avında kullanılan çeşitli renklerde
yen ve sesleri taklit eden bir kuş. 4. Ağaçkakan. 5.
boyanmış bezden tuzak. [DS] 15. {ağız} Avcıların,
Boşboğaz; sözünde durmaz. 6. Serseri, işsiz g ü ç­
av hayvanlanm yuvalarından çıkarmak için kullan-
süz; boş gezen. [DS]|| ala kar, {ağız} Yarı karlı.
dıklan bir tür müzik aleti. [DS] 16. {eT}. İnsanın
[DS]|| ala kara, {ağız} 1. D eve yününden dokunan
içinde olan gizli şeyler. [DLT] 17. {ağız} Emekli.
kilim. 2. Hile; kötülük. [DS]|| ala karga, {ağız} 1.
[DS] S 1 ala aç, {ağız} Yarı aç.\\ ala ağız, {ağız} 1.
Saksağan; {eAT} (aynı). 2. Boşboğaz; ara bozucu.
Ara bozucu; boşboğaz; geveze. 2. İkiyüzlü; dönek. ||
[DS]|| ala karb, {ağız} Karların erimesi ile y e r yer
ala ağızlık, {ağız} Boşboğazlık; gevezelik; arabo-
açık yerleri bulunan. [DS]|| ala keçi, {ağız} 1. Si­
zuculuk\\ ala ala bakm ak, {ağız} 1. A ptal aptal
yahlı beyazlı kıl keçisi. 2. A ra bozucu; boşboğaz.
bakmak; alık alık bakınmak; bön bön bakmak. 2.
[DS]j| ala kepir, {ağız} 1. Yarı aç, yarı tok. 2. Taş­
Çaresizlik içinde yalvararak bakmak.\\ ala at, {eT}
lık, fu n d a lık yer. [DS]|| ala kır, {ağız} I. Saçları y e ­
Alaca renkli at; ala kır at.|| ala avcılığı, {ağız} A la
ni ağarmaya başlamış adam. 2. Siyahlı beyazlı kır
ile yapılan keklik avcılığı. || ala bacak, {ağız} B a­
düşmüş saç sakal. [DS]|| ala kırık, {ağız} 1. Kurnaz,
cakları beyaz y a da benekli hayvan.\\ ala bahar,
şakacı kişi. 2. Yasa dışı ilişkiden doğan çocuk; piç.
{ağız} ilkbaharın ilk günleri; baharın geldiğini
[DS] || ala kış, {ağız} A z yağışlı, bol güneşli geçen
müjdeleyen günler.|| ala baş, {ağız} 1. Başı benekli
kış. [DS]|| ala kilim, {ağız} Renkli keçeden yapılm a
hayvan. 2. Karısının, başkaları ile ilişki kurmasına
yaygı. [DS]|| ala koruk, {ağız} Yarı olmuş üzüm.
göz yum an erkek. 3. Ahlaksız.\\ ala bele, {ağız} 1.
[DS]|| ala kurı, {eAT} A z kurumuş; yarı kuru.|| ala
Alaca; karışık renkli. 2. Çiçekbozuğu. 3. B elli be­
kuru, {ağız} 1. (Toprak için) y a rı tavlı. 2. Yarı kuru
lirsiz; yarım yamalak. 4. (İş için) üstünkörü; alela­
yarı yaş. 3. (Atların beslenme şekli için) kim i za­
cele; düzensiz. || ala bicik, {ağız} Memeleri beyazlı
man otlama kim i zam an da kuru yem ile. [DS]|| ala
hayvan.|| ala boncuk, {ağız} İyi ve kötü hâlleri her
kuş, {ağız} I. Palavracı; yaygaracı. 2. Baş örtüsü.
yerde bilinen, tanınan kim se.|| ala boz, {ağız} 1.
[DS] 3. {eAT} Tavus kuşu.|| ala kuşak, {ağız} Gök
Benekli hayvan. 2. Ekildiği hâlde bütünüyle yeşer­
kuşağı. [DS]|| ala kuşluk, {ağız} Öğleden önceki
meyen tarla.|| ala böğrülce, {ağız} Siyah benekli bir
zaman. [DS]|| ala palaz, {ağız} Gagası ve ayakları
tür fasulye.\\ ala börtm e, {ağız} i. Çok az pişmiş. 2.
yeni kırmızılaşmaya başlamış keklik yavrusu. [DS]||
Külbastı; kebap.|| ala börtük, {ağız} Güneşten her
ala pilav, {ağız} M ercimek ve pirinçle yapılan bir
tarafı yanm ış sebze y a da meyve. || ala buçuk, {ağız}
tür pilav. [DS]|| ala sarık, {ağız} Kötü; dönek adam.
Baştan savma; yarım yam alak; yarı başlı. || ala bu­
[DS]|| ala seme, {ağız} Yarı uyur yarı uyanık; uyku­
la, {ağız} i. Alaca; karışık renkli. 2. Kırmızımsı ve
dan gürültüyle uyanıp sersemleşme hâli. [DS]|| ala
karamsı renkli eşya. 3. Bulanık; biçimsiz. 4. Baştan
sığırcık, {eAT} -*• alaca sığırcık.11 ala sulu, {ağız} 1.
savma; acele; yarım yamalak. [DS]|| ala bulanık,
(Meyve için) ham ile olgun arası, yarı olgun. 2. İyi
{ağız} 1. Yarı berrak yarı bulanık su. 2. H asta yü z­
pişm em iş; ya rı sulu yemek. 3. Uluorta, yersiz söz
lü; renksiz. [DS]|| ala bulaşık, {ağız} Yarım; ta­
söyleyen. [DS]|| ala tavuk, D ağlarda yaşayan bir
mamlanmamış; kirli bırakılmış. || ala bulut, {ağız}
çeşit kuş. || ala tenlü, {eAT} A braş.|| ala ton, {eT}
I. Gökyüzünde yer yer toplanan beyaz, kaba bulut­
Alaca giyim. [Mühennâ]|| ala torba, {ağız} Çeşitli
lar. 2. Yağmur bulutu. [DS]|| ala canlı, {ağız} 1. Ya­
renkte yünlerden dokunan saplı torba. [DS]
rı canlı, yarı ölm ek üzere olan. 2. Yarı pişmiş, yarı
ala3, [ala] {eT} zf. 1. Acele etmeden; yavaş. [DLT] 2.
çiğ. [DS]|| ala cahre, {eAT} Sarı renk vermekte kul­
ünl. {ağız} Şaşma ve hayret bildirir. [DS] ö ala ala,
lanılan bir kök; cehri.|| ala diri, 1. Yarı ölü, yarı
{eT} 1. Yavaş yavaş. 2. Toplu yapılan işlerde birlik
canlı; henüz yen i ölmüş (av hayvanı vs.). 2. Yarı
ALA
ve heyecan uyandırmak için söylenen tekerleme
(ala ala hey!). 3. Gürültülü, şamatalı, eğlenceli
toplantı.\\ A la ala bey! argo, {çığız} "Yuha" anla­
m ında kullanılır.
ala4, -a ’i [Ar. ‘âlâ (alâ:) {OsT} is. Rütbece yük­
seklik; yücelik; şeref; şan. alâü 'd-devle, alâü ’d-din
ala5, [Far. ely > âlâ "^T] (â:lâ:) {OsT} sf. Kirleten.
ala6, [Ar. ely > âlâ ^T] (â:lâ:) {OsT} is. Bahşişler;
ihsanlar. 2. Nimetler; yiyecekler.
ala7, [Ar. ‘alâ / ale / aley (alâ:) {OsT} zf. Üzere;
üzerinde; üzerine. S alâ b ah tek , {OsT} Şansının
getirdiğine; bahtına.\\ alâ cery i’l-âde, {OsT} A lı­
şılm ış biçimde; âdet olduğu gibi. || alâ eyyi-hâl,
{OsT} H er nasıl olsa; her hâlde.|| alâ hâlihi, {OsT}
Olduğu gibi; bir değişiklik olmaksızm.\\ alâ hide,
{OsT} Tek başına; ayrıca.|| alâ k a d ri’l-hâl, {OsT}
Duruma göre; durum ve olanak derecesinde,|| ala
k a d r i’l-im kân, {OsT} Olanaklar ölçüsünde. || alâ
k a d r i’l-istitâa, {OsT} Elinden geldiğince; gücü
yettiği kadar.|| alâ k a d ri’l-kifâye, {OsT} Elverişli­
lik ölçüsünde.\\ alâ k a d ri’t-tâ k a , Takat yettiğince. ||
a lâ kavi, {OsT} (Birinin) sözüne göre; iddiasına
göre.|| alâ kavlin, {OsT} Söylendiğine göre; söylen­
tiye dayanarak.|| alâ kil’et-tak d irey n , İki seçenek­
ten her birine göre. [| alâ küll-i hâl, {OsT} N e şekil­
de olursa olsun; olduğu kadar; şöyle veya böyle. ||
a la küll-i şey’in kadîr, {OsT} H er şeye gücü yeten;
A llah.|| alâ m elei’n-nâs, {OsT} H erkesin içinde;
herkesin karşısında; açık olarak. || alâ m erâtib i-
him , {OsT} M ertebelerine göre; rütbe sırası ile;
düzeye göre. || alâ rivâyetin , {OsT} Söylentiye göre;
rivayet edildiğine göre. |I alâ ta r îk i’l-icm âl, {OsT}
Kısaltarak; özetleyerek.|| alâ ta r îk i’l-istidlâl, {OsT}
Çağrışım yolu ile; dedüksiyon yolu ile; konsültas­
yon sistemi ile. || alâ ta r îk i’l-istişhâd, {OsT} Tanık
göstererek.|| alâ ta r îk i’l-kıyâs, {OsT} karşılaştıra­
rak; kıyas yolu ile.\\ alâ ta r îk i’l-kinâye, {OsT} A sıl
amacı gizleyerek; kinaye yolu ile.\\ ala ta r îk i’l-
m ünâvebe, {OsT} Nöbetleşerek.\\ alâ ta r îk i’ş-şe-
hâde, Tanıklık yoluyla.\\ alâ ta r îk i’t-tevil, {OsT}
Başka türlü açıklamaya çalışarak; tevil ederek. ||
alâ tilk e’n-niam , Bu nimetlerin karşılığında.\\ alâ
vechi, {OsT} Üzere.\\ alâ vechi’l-icâz, {OsT} Kısa-
ca. || alâ vechi’l-ih âta, {OsT} İçine alm ak üzere;
içine alacak surette; kapsam ak kaydıyla.\\ alâ
vechi’l-isticâl, {OsT} Acele şekilde; ivedi olarak.||
alâ vechi’l-tafsil, {OsT} Ayrıntılı olarak; inceden
inceye.|| alâ vechi’l-tedkîk, {OsT} Araştırma, ince­
lem e yoluyla.\\ alâ vefk, Uygun olarak.
alab acak , -ğı [ala+bacak] is. Bacaklarında beyaz le­
keler bulunan at.
alabalık, -ğı [ala+balık] is. zool. Alabalıkgillerden
20 ile 100 cm boyunda 1 ile 25 kg. arasında deği­
şen, daha çok yüksek yerlerdeki akarsulara üremek
ÖTÜKtnlÜUKCt S İ M . 186
için giden, kemikli ve lezzetli bir balık türü, (Salmo
trutta).
alabalık g iller, [ala+balık-gil-ler] is. zool. Sırt yüzge­
cinin arkasındaki yağ dokusundan ikinci bir yüzgeç
çıkan, tatlı sularda üreyip bazı türleri denizlerde
yaşayan kemikli balıklar familyası, (Salmonidae).
a lb a n a , [Yun. alamana] is. -*■ alamana,
a la b a n d a , [İt. alla banda o-ul"!!!] (alaba'nda) is. 1.
Gemilerin borda kaplam alarının içte kalan kısmı. 2.
Geminin yan topları ile yaptığı atış. 3. Gemi düme­
ninin sağ ya da sol tarafa alabildiğince kırılması. 4.
argo. Azarlama; paylama. 5. argo. Çok ilgi duyan
kimse; askıntı. 6. argo. Yakınlık; yakınlık kurma.
S a la b a n d a ateş, Savaş gem ilerinde yalnız bir
yandaki topların ateş etmesi; meze borda ateş. ||
a la b a n d a etm ek, D üm eni tam sola (iskele) veya
tam sağa (sancak) kırmak. || a la b a n d a iskele, Ge­
minin başı tam sola dönecek şekilde dümene basma
kom utu.|| a la b a n d a olm ak, argo. 1. Askıntı olmak.
2. D üşkünlük göstermek. || a lab a n d a san cak , D ü­
meni gem inin baş tarafı sağa dönecek şekilde bas
komutu. || a la b a n d a v erm ek , argo. Gözdağı ver­
mek, kuru gürültü ile korkutmak.|| a lab a n d a v ir­
m ek, {eAT} Göz dağı vermek; kuru gürültü ile kor-
kutmak.\\ a lab a n d a yem ek, argo. İyi bir şekilde
azarlanmak.\\ a la b a n d ay ı çekm ek, argo. A ğır bi­
çimde azarlamak.\\ alab a n d ay ı yem ek, argo. Ağır
biçimde azarlanmak.
alab a n ı, [Yun. alamanos] {ağız} sf. 1. Açık kalpli. 2.
Cömert. 3. zf. Erkekçe; mertçe. [DS]
alab aş, [ala+baş] is. bot. Kuzey A vrupa’da hemen
her mevsimde yetiştirilebilen, yapraklarının şişkin
yerleri yemlen turpgillerden bir lahana türü, (Bros-
sica oleracea).
alabildiğine, [al-a+bil-diği-ne] zf. 1. B ir eylemin ve
niteliğin çok fazla olduğunu bildirir; aşırı derecede.
2. Kendini tutmadan,
ala b o ra , [İt. albura (yukarı kaldır)\ (alabo'ra) is.
dnz. 1. Yukarı kaldırmak işi. 2. Geminin yan yat­
ması. 3. Bir teknenin ters dönerek batması. 4. Bir
serenin yatay durumdan düşey duruma getirilmesi.
5. Selam için filika kürelerinin yukarı kaldırılması
6. Balık toplam ak için dalyan ağının yukarı alın­
ması. 7. mec. Yolunda giden bir işin bozulması,
aksaması. >5 ala b o ra etm ek, 1. Gemiyi batırmak.
«Rüzgâr tekneyi alabora etti.» 2. mec. Ters çevir­
mek, bozmak. Kredinin gecikmesi işletmeyi alabora
etti. || a la b o ra olm ak, Ters çevrilmek; devrilmek.
ala b o rin a , [İt. alla borina] (a'laborina) zf. dnz.
Yelkeni rüzgâra yaklaştırarak,
alab ro s, [Fr. â la brosse] is. Fırça gibi dik kesilmiş
saç biçimi.
alaca, [ala-ca 4-1 / “^ 1 / / 4-T] sf. 1. Açıklı
koyulu çok sayıda desenleri, renkleri birbirine ka­
rışmış; karışık renkli; tek renkli olmayan. 2. Esas

zemin rengi üzerinde beyaz veya beyaza yakın be­
nekleri bulunan. 3. {eAT} İki yüzlü; münafık. 4. is.
Açıklı koyulu çubuk çubuk dokunmuş kumaş veya
kilim. 5. Bitki yapraklarında görülen beyaz lekeler.
6. Avcıların kullandığı karışık renk ve desenlerin
bulunduğu bir pusu örtüsü. 7. mec. Kötü huy; iki
yüzlülük. 8. {ağız} Üzüme düşen ben. [DS] 9. {ağız}
Sıraca hastalığı. [DS] 10. {ağız} Çiçek bozuğu yüz;
çopur. [DS] 11. {ağız} Tahta parmaklıklı bostan,
bahçe ve ağıl kapısı. [DS] 12. {ağız} Hastahane.
[DS] S alaca aş, {ağız} Pirinç ve bulgurdan ya p ı­
lan bir tür pilav. [DS]|| alaca avı, Avcıların alaca
adını verdikleri örtii kullanılarak yapılan bıldırcın
veya keklik avı. || alaca bakla, {ağız} B ir tür börül­
ce. [DS]|| alaca balıkçıl, zool. Sazlıklarda yaşayan,
üzerinde siyah beyaz benekler bulunan, kül rengin­
de, yaklaşık elli santimetre boyunda bir balıkçıl
türü, (Ardeolaralloides).\\ alca bandak, {ağız} Ya­
rım yam alak; tek tük; seyrek. [DS]|| alaca basma,
/ağız} Çok renkli bir tür basma. [DS]|| alaca bay­
kuş, zool. Çoğunlukla ormanlarda, nadiren de in­
sanların bulunduğu ortamlarda eski, terk edilmiş
yıkıklıklarda yaşayan, geceleri kemirgenleri avla­
yarak beslenen, tüyleri alacalı kızıl ile kül rengin­
de, tarıma faydalı iri bir baykuş türü (Strix aluco).\\
alaca bayrak, im paratorluk döneminde hükümda­
rın muhafız birliklerinden olan kapıkulu süvarile­
rinden sol ulufeciler, so l garipler ve sağ gariplerin
genel adı. || alaca belece, {ağız} Siyahla beyaz karı­
şık yer. [DS]|j alaca belece görmek, {ağız} Bulanık
görmek; gördüklerini iyi seçememek. [DS]|| alaca
btılaca, Renkleri karm akarışık olan.|| alaca çorap,
Elde örülmüş çok renkli uzun yün çorap. || alaca
çorba, {ağız} B ulgur ile mercimekten yapılan çor­
ba. [DS]|| alaca dizi, oyunlarında kadın ve erkek
karışık olarak dizilme.\\ alaca düşm ek, I. (Meyve
için) olgunlaşmaya başlamak; arada bazıları veya
bazı taneleri olgunlaşmış bulunmak. 2. (Kar için)
erimeye başlamak.|| alaca esnafı, Alaca türü kuma­
şı dokuyan veya satan kişiler; alacacılar. || alaca
güneş, {ağız} Güneşin ağaç yaprakları arasından
süziilmesi ile yarı aydınlanan yer. [DS]|| alaca kar,
{ağız} Karın yer yer erimesi ile oluşmuş aklı karalı
görünen yer. [DS]|| alaca karanlık, 1. Sabah ve
akşam vakitlerindeki yarı aydınlık, yarı karanlık. 2.
gök b. Güneşin ufuk çizgisinden 18° aşağıya indiği
zaman; çıplak gözle çok z a y ıf yıldızların göründü­
ğü zam an.|| alaca karga, {eAT} {ağız} zool. Saksa­
ğan. [DS]|| alaca karşılama, Kadın erkek birlikte
oynanan karşılama türü oyunlar. || alaca mermer,
Ufalanmış deniz hayvanı kabuklarından meydana
gelmiş bir çeşit mermer.\\ alaca serçe, {eAT} İspi­
noz. || alaca sığırcık, {eAT} Çekirge ile beslenen bir
tür sığırcık kuşu.\\ alaca tane, Bulgur ve mercimek­
le yapılmış bir pilav türü. || alaca tav, {ağız} Çok
kurumuş toprak tavı. [DS]
alacak, -ğı [al-acak] is. 1. H ak edilmiş fakat henüz
ALA
ele geçmemiş mal veya para; karşı tarafın borcu. 2.
Biçilmiş ekin demetlerini yerden kaldırıp yüklem e­
ye yarayan üç çatallı araç. 3. {ağız} Ağaçtan meyve
toplamaya yarayan ucu çatallı sırık. [DS] 4. sf. Satın
alınması veya alınması gereken. Pazardan alacak­
larım bitmedi. Alacak listesini kaybetmiş. 0 alaca­
ğı olmak, 1. Birinden alacak parası olmak; alacak­
lı olmak. 2. mec. Öciinü alacağını tehdit yollu ifade
etme. 3. Herhangi bir nedenle ikramı kibarca red­
detmek veya sonraya bırakmak.\\ alacağına şahin
vereceğine karga, Alacaklarını iyi takip edip g ü ­
nünde tahsil eden, borçlarını da mümkün olduğu
kadar erteleyebilen kişi. || alacağına tutmak, B ir
borcu aynı kişiden olan alacağına karşılık saymak,
mahsup etmek.\\ alacağını almak, I. H ak ettiği p a ­
ra veya malı almış olmak. 2. mec. A zarlanm ak. ||
alacak verecek meselesi, Anlaşm azlık hâlindeki
borç konusu.
alacaklı, [al-a-cak-lı] is. ve sf. Birinden alacağı olan
kimse; kendisine borçlu olunan kişi; mukriz; ödünç
veren. 0 alacaklı çıkmak, (Karşılıklı olarak bir­
birleri ile ilgili alacak ve borçlarının dökümünü
yapan iki kişi için) birinin diğerinden alacağı kal-
mak.\\ alacaklı olmak, Birinde alacağı bulunmak.
alacalama, [ala-ca-la-ma] is. Alacalam ak işi; alacalı
hâle getirme.
alacalamak, [ala-ca-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor]
Renk renk boyamak; alacalı hâle getirmek,
alacalandırm a, [ala-ca-la-n-dır-ma] is. A lacalandır­
mak işi.
alacalandırm ak, [ala-ca-la-n-dır-mak] gçl. f. [-ır] 1.
A laca bir durum kazanmasını sağlamak. 2. Alaca
adlı veya nitelikli bir şeye sahip olmasını sağla­
mak.
alacalanma, [ala-ca-la-n-ma] is. 1. Alacalanmak işi.
2. A laca bir şeye sahip olma,
alacalanmak, [ala-ca-la-n-mak] edil. f. [-ır] is. 1.
A laca hâle getirilmek. 2. dönşl. Eşyanın üzerinde
pul gibi lekeler belirmek. 3. (Kar için) yer yer eri­
yip alacalı hâle gelmek. 4. A laca bir şeye sahip ol­
mak.
alacalatma, [ala-ca-la-t-ma] is. A lacalatm ak işi,
alacalatmak, [ala-ca-la-t-mak] gçl. f. [-ır] Birine bir
şeyi alaca hâle getirtmek,
alacalı, [ala-ca-lı] sf. 1. Karışık renkli. 2. Üzerinde
beyaz lekeler bulunan. 3. mec. (Düşünce için) y ete­
ri kadar açık olmayan; bulanık ve karışık. 4. {ağız}
Cümbüşlü. [DS] 5. is. Alaca renkli pamuklu doku­
ma. 0 alacalı bulacalı, B irbirini tutmayan karma
karışık renklerle süslenmiş. || alacalı karpuz, Üstü
alacalı, kaim kabuklu, oval ve lezzetli bir karpuz
türü.
alacalık, -ğı [ala-ca-lık ^ 4=-‘ıfT] is. 1. A laca olm a
durumu; çok ve karışık renklilik; alaca olan şeyin
niteliği. 2. A kşam karanlığı. 3. mec. {eAT} İki yüz­
ALA
lülük; döneklik; hilekârlık. 4. A laca adı verilen ku­
m aşın dokuma ipliği. 5. {ağız} İlkbaharda karların
erimesiyle tarlaların aklı karalı görülen yerleri. [DS]
6. {ağız} Ekilmiş tarlada tohum un yeşermediği yer­
ler. [DS]
alacam enekşe, [ala-ca+menekşe] is. bot. Hercâi m e­
nekşe.
alacasansar, [ala-ca+sansar] is. zool. Kuzey Ame­
rika orm anlarında yaşayan, koyu kahverengi postu
gümüşi çizgili, genellikle kuş, sincap ve farelerle
beslenen yırtıcı bir hayvan; A merika sansan, (Mus-
telidae)
alacaş, [ala-ca + aş] is. Aşure,
alacehri, [ala+ Ar. cehri (alacehri:) is. bot.
Boyacılıkta sarı renk verm ek için kullanılan çilek-
gillerden bodur bir ağaç (Reseda luteola).
alacık, -ğı [eT. alak (kulübe) > alak-çuk > alaçu >
ala-cık ^ D T ] is. 1. Basit yapıdaki bostan çardağı
veya hasır çadır. 2. Keçeden yapılmış Y ürük çadın.
3. Orman içindeki ağaçsız alanlar. 4. {ağız} Vücutta
görülen çok küçük leke. [DS]
alacuk, [ala(k)-cuk J jş - ’ifT] {eAT} is. -►alacık,
alaçam , [ala+çam] is. 1. Bilinen kara çamın ıslahı ile alaflanmak, [alaf-la-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] 1.
üretilmiş, el ayası büyüklüğünde alaca kabuk çat­
laklan ile dikkati çeken bir çam türü (Pinus rıigra).
2 . folk. Tokat dolaylannda, yalnız kadınlann veya
yalnız erkeklerin davul zum a eşliğinde oynadıkları
bir oyun; yelleme,
alaçu, [ala(k)-çuk] {eT} is. Alacık; çadır. [DLT] [E-
UTS]
alaçuk, [ala(k)-çuk ı j j ^ ' ] {eAT} is. -►alacık,
alaçulanm ak, [alaçu-la-n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur]
Çadır edinmek. [DLT]
aladı, [Gagavuz, alat ? => alad-ı [TİETZE] / Uyg.
aldıra-m ak (acele etmek) [T.Tekin]] {ağız} is. 1.
Acele; ivedi; çabuk. 2. İlk ürün. [DS] S1 aladı et­
mek, A cele etmek. || aladı gelmek, A celeye gel-
mek. || aladı şappak, Çok acele; çabucak.
aladımak, [alad-ı-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] A cele et­
mek. [DS]
aladlamak, [alad-la-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-l(ı)-
yo r] A cele etmek [DS]
aladu, [alad-ı > alad-u jilll] {eAT} zf. Acele; ivedi.
alaf1, [alav > alev / alaf] {ağız} is. Alev, sıcaklık, a-
teş. [DS] S alaf getirmek, {ağız} Suyu çekilmek;
yarı kurumak. [DS]
alaf2, [Ar. e lf (bin) > âlâf ^ T ] (a:la:f) {OsT} is. Bin­
ler.
a ’laf3, [Ar. ‘alef > a’lâf ü>^*l] (ala:f) {OsT} is. 1. Ot alafrangahk, -ğı [alafranga-lık] is. A vrupa adet ve
ve saman gibi kuru hayvan yemi. 2. Otlar; saman­
lar.
alafa, [Yun. agnafos] {ağız} is. Sumaklanmış, henüz alafransez, [Fr. â la française] {ağız} zf. Fransız yön­
işlemi tamamlanmam ış deri. [DS]
Ü H l TÜRKÇE S O U . ısa
alafakı, [? alafakı / Ali Fakih ?] {ağız} is. B ir işin
ustası; uzman. [DS]
alafalm ak, [alaf-al-mak / ala f + al-m ak ?] {ağız}
gçsz. f. [-ır] 1. Kızmak; öfkelenmek. 2. Telaşlan­
mak; heyecanlanmak. 3. Z or durum a düşmek; başı
dara gelmek. [DS]
alafat, [Ar. ‘alâmet] {ağız} sf. Şaşılacak kadar büyük;
çok büyük. [DS]
alafdar, [Ar. a’lâ f (ot, saman) + Far. -dâr jİJi^Ut]
{ağız} is. H er tür hububat satıcısı; zahireci,
alafır, [Yun. agnafos ?] {ağız} is. 1. Terbiye edilmiş
fakat boyanmam ış deriden yapılan ayakkabı astarı.
2. sf. Baştan savma; acele yapılan. 3. (Ekilen to­
hum için) seyrek çıkan. 4. (Toprak için) az tavlı;
y an kuru. [DS]
alaflama, [alaf-la-ma] {ağız} is. Yüzde çıban şeklinde
çıkan bir hastalık. [DS]
alaflam ak1, [alaf-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(ı)yor]
H ayvanlara ot ve yem vermek. [DS]
alaflamak2, [alaf-la-mak] {ağız} g ç l.f. [-r] [-l(ı)-yor]
1. Alevlemek; tutuşturmak; ateşe vermek. 2. Kış­
kırtm ak. [DS]
K ızışmak. 2. Tutuşmak; alevlenmek. [DS]
alaflı, [alaf-lı] {ağız} sf. 1. Alevli; ateşli. 2. Kızgın;
öfkeli. 3. İstekli; arzulu. [DS]
alaflık, -ğı [alaf-lık] {ağız} is. 1. A teşi kolayca yak­
m ak için kullanılan tutuşturucu şeyler. 2. Y orgun­
luk gidermek için yenilip içilen şeyler. [DS]
alafortanfoni, [alev örten huni] (alafo’rtanfoni) is.
argo. alay. Adının söylenmesi zor ve karm aşık şey.
alafranga, [İt. alla-franca] (alafra ’nga) sf. 1. Avrupa
tarzında; A vrupa üslûbunda. 2. is. Batı tarzında ve
terbiyesinde yetişm iş kimse. 3. Züppe; Avrupa tak­
litçisi. i? alafranga müzik, Batı müziği. || alafran­
ga nal, Oluklu ve iki parçalı nal. || alafranganın
bebesi, Toy ve bilgisiz. || alafranga saat, Bugün
kullandığımız bir günü 24 saat kabul eden ve gece
yarısı başlayan saat sistemi. || alafranga tuvalet,
K lozetli tuvalet.
alafrangacı, [alafranga-cı] is. Alafranga taraftan o-
lan.
alafrangacılık, -ğı [alafranga-cı-lık] is. Alafranga ta­
rafları olma.
alafrangalaşm a, [alafranga-la-ş-ma] is. Alafranga
yaşayışı benimseme,
alafrangalaşm ak, [alafranga-la-ş-mak] dönşl. f . [-ır]
Batı tarzı yaşam aya başlamak,
geleneklerini benim seyip onları taklit ederek yaşa­
ma.
temiyle. [DS]
Ö K t lT İ K C iM .1 8 9
alag, [Gürcü, alagi] (ağız} is. Tepelerde rüzgâr gören
açık yerler. [DS]
alaganta, [ala + ? > alaganta] {ağız} is. Domates.
[DS]
alagarson, [Fr. â la garçon] sf. (Saç için) oğlan çocu­
ğu gibi çok kısa kesilmiş,
alageyik, -ği [ala+geyik] is. Çatallı boynuzlu ve sırtı
benekli geviş getiren bir yaban hayvanı; sığın
(Cervus dama).
alagrek, -ği [Fr. â la grecque] sf. (Sakal için) Yunan
usulü.
alağaz, [Yun. logas] {ağız} sf. Geveze; boşboğaz.
[DS]
alahazret, [Ar. 'alâ hadret o y ia - ^İs] {OsT} ünl. İran
şahına hitap sözü,
ala’if, [Ar. 'a le f > ‘alâ’i f (alâ. if) {OsT} is. U-
lûfeler.
ala’ik, [Ar. ‘alâka3 > ‘alâ’ik (alâ:ik, k kalın
söylenir) {OsT} is. İlgiler; bağlar; alakalar. S 1 a-
lâ’ik-i dünyeviye, D ünyaya ait bağlar; dünya iliş­
kileri.
ala’im, [Ar. ‘alâm et > ‘alâ’im ^}U-] (alâ.im) {OsT}
is. Belirtiler; işaretler; izler; alametler. S alâ’im -i
cevviye, {OsT} Gökyüzüne ilişkin olaylar.\\ alâ’im-i
ruhiye, {OsT} Psikolojik belirtiler; ruhî deliller.\\
alâ’im -i sem â, -+■ alaimisema.|| alâ’im ü’s-semâ, -*•
alaimisema.
alaimisema, [Ar. ‘alâ’im-i semâ (gök alâmetleri)
(L -, pj'iU] (alâ.im isem a:) {OsT} is. Güneşli ve
yağmurlu havalarda, güneş ışığının yağm ur damla­
cıkları tarafından kırılması ile m eydana gelen ışık
tayfı; alkım; ebemkuşağı; gökkuşağı,
alajapone, [Fr. â la japonais] (a ’lâjapone) sf. Japon
usulünde.
-alak, [-al-ak / -elek] yap. e. 1. Fiil kök ve gövdele­
rinden sıfat yapar: yatalak, asalak (asıl-ak?). 2.
Birbiri ardınca, sık sık veya sürekli yapılan iş ve
hareket kavram ı veren isimler yapar: çök-elek, ya t­
alak, gez-elek.
alak1, [ala-k {eAT} sf. 1. Karışmış. 2. {ağız} Ka­
rışık tüylü. [DS] S alak belek, {ağız} 1. (Görmek
için) bulanık; karışık. 2. Şöyle böyle; belli belirsiz;
yarım yamalak. [DS]|| alak bulak, {eAT} {ağız} 1.
Allak bullak; karmakarışık; alt üst. 2. Bulanık; si­
lik; hayal meyal. [DS]|| alak bulak kılmak, {eAT}
Allak bullak etmek; darmadağın etmek. || alak fa-
lak, {ağız} Yarım yam alak; karmakarışık. [DS]|| a-
lak malak, {ağız} 1. Belli belirsiz; hayal meyal. 2.
Altüst; karmakarışık. [DS]
alak2, -ğı [? alak] {ağız} is. 1. Bataklık yer. 2. Bağ,
bahçe kulübesi. 3. Köşk; bağ kulübesi. 4. İnişlerde
kızağın hızım kesm ek için önüne bağlanan takoz.
5. At eyeri. [DS]
ALA
alak3, -ğı [yal-ak / yalık / alak] {ağız} is. K ızana
gelmiş köpek. [DS]
alak4, [Ar. ‘alak Jİ&] {OsT} is. 1. Pıhtılaşmış kan. 2.
Döllenmiş yumurta. 3. Sülük. 0 alak-ı dem, Kan
pıhtısı. || Alak Suresi, isi. K u r ’an-ıK erim ’in doksan
altıncı suresinin adı.
alaks, [Ar. ‘a lâ k ö ^ p ] (alâ.k) {OsT} is. Sakız,
alaka, [Ar. ‘alâk (asmak) > ‘alâka •ü^U] (alâ:ka)
{OsT} is. 1. İki ve daha fazla şey arasındaki bağlı­
lık; karşılıklı ilgi. 2. Dikkat; tecessüs. 3. Duygusal
bağ; aşk. 4. ed. G erçek anlamdan m ecaz anlama
geçirme sebebi. S alâka-bahş, {OsT} İlgi çekici.\\
alaka beslemek, Sürekli olarak ilgilenmek.|| alaka
çekmek, Etraftan m erak edilerek izlenmek. || alâka-
dârân, {OsT} -*■ alakadaran.|| alaka görm ek, K en­
disi ile ilgilenilmek; rağbet görmek; itibar edil­
mek.1| alaka göstermek, Yakınlık göstererek ilgi­
lenm ek^ alakası kesilmek, İlgisi ve ilişkisi kal­
mamak.|| (onun) alakası yok, (Ona) ait değil, (onu)
ilgilendirmez.|| alaka toplamak, Etraftan m erak
edilerek izlenmek. || alaka uyandırm ak, Etraftan
m erak edilerek izlenmek.\\ alakaya çay demlemek,
argo. Bahsedilen konu dışındaki bir konu araya
girince bu sözün sahibine “konum uzla ilgisi y o k
anlam ında” alay etm ek.|| alakayı kesmek, M üna­
sebete son vermek, görüşmemek.
alakadar, [Ar. ‘alâka + Far. -dâr j b ■ts'A*] (alâ;ka-
da. r) {OsT} sf. 1. İlgisi, ilişkisi bulunan. 2. is. Bir
konuda söz hakkı bulunan kimse. S1 alakadar et­
mek, i. İlgilendirmek. 2. A it olmak.|| alakadar ol­
mak, 1. Yakınlık göstermek. 2. İlgilenmek. 3. A şık
olmak. 4. B ir şeyle uğraşmak. 5. Bakm ak
alakadaran, [Ar. ‘alâka + Far. -dârân o ljb oi^U] (a-
lâ. kada. ra. n) {OsT} is. Bir konuda, bir m eslekte il­
gisi bulunanlar; ilgililer,
alakalandırm a, [alâka-la-n-dır-ma] (alâka la n d ır­
ma) is. İki nesne veya kişi arasında bağ kurma,
alakalandırm ak, [alâka-la-n-dır-mak] (alâka la n d ır­
mak) g ç l . f [-ır] 1. İlgilendirmek. 2. A ralarında bağ
kurmak.
alakalanmak, [alâka-la-n-mak] (alâ;kalanmak)
dönşl. f. [-ır] 1. İlgilenmek; yakınlık duymak. 2.
Bir şeyi çekici bulmak. 3. Gönül bağlamak, aşık ol­
mak.
alakalı, [alâka-lı] (alâ;kalı) sf. 1. İlgili; ilgisi ve
bağlantısı bulunan. 2. İstekli. 3. Bir işte söz sahibi
olan. 5 1 alakalı makam, Yetkili ve ilgili makam.\\
alakalı merci, Yetkili ve ilgili makam. || alakalı şa­
hıs, B ir işi yürütm ekle görevli kimse.\\ alakalı ze­
vat, B ir işi yürütm ekle görevli kimse.
alakarga, [ala+karga] is. zool. Kargagillerden kahve­
rengi, beyaz, siyah tüylü, kanat tüyleri parlak mavi,
hem en her şeyi yiyen iri ve ötücü bir orman kuşu;
kestane kargası; saksağan, (Garrulus glandarius).
A LA
alakart, [Fr. â la carte] (a ’lâkart) is. 1. Bir lokantada
yemekleri listeden seçerek ve yem ek türüne göre
ayrı fiyat ödemek suretiyle yemek. 2. zf. Yemek
listesinden seçerek,
alakasız, [alaka-sız] (alâkasız) sf. 1. İlgisi ve bağ­
lantısı bulunmayan. 2. İsteksiz; m erak duymayan;
ilgisiz. 3. İhm al edilmiş, ilgilenilmemiş. 0 alaka­
sız kalmak, 1. İlgilenmemek, çekimser davranmak.
2. K endisi ile ilgilenen biri bulunmamak.
alakavi, [Ar. ‘alâkavî lSjs^p] (alâ:kavi:) {OsT} sf.
Sempatik.
alakesa, [ala + Yun. kissa (saksağan)] {ağız} is. Sak­
sağan. [DS]
alakasızlık, -ğı [alaka-sız-lık] (alâ:kasızlık) is. İlgi­
sizlik, isteksizlik,
alakırmak, [ala (yans.) > ala-kır-mak] {eT} gçsz. f. [-
ur] 1. Haykırmak; bağırmak; çağırmak; gürültüye
getirmek; ateşli konuşmak. [Gabain] [EUTS] 2. Ko­
nuşmak. [EUTS] 3. Düzensiz duruma düşmek. [E-
UTS]
alakışmak, [ala (yans) > ala-kı-ş-mak] {eT} işteş, f. [-
ur] Bağrışmak; çağrışmak. [EUTS]
alaki, [Ar. 'alakî LSil*] (alaki:, k kaim söylenir) {OsT}
sf. 1. Pıhtıya benzer; pıhtımsı. 2. Sülük gibi; sülü-
ğümsü.
alakiye, [Ar. ‘alakiyye 4*il*] (alaki.ye, k kalın söyle­
nir.) {OsT} is. zool. Sülükgiller.
alaklamak, [alak-la-mak / arak-la-mak] {ağız} gçl. f .
[-r] [-l(ı)-yor] 1. Çalmak; aşırmak. 2. Karıştırmak;
dağıtmak. [DS]
alakmak, [alak-mak / yalak-mak] {ağız} gçsz. f. [-ır]
1. (Kancık köpek için) kızışmak; erkek istemek. 2.
(M ide için) açlıktan sancımak; kazınmak. [DS]
alakok, [Fr. â la couque (kabuk içinde)] sf. (Yumurta
için) kaynar suya atılarak bir kaç dakika sonra çı­
karılm ak suretiyle dış tarafındaki akı biraz, içteki
sarısı ise çok daha az pişmiş; rafadan,
alaktırmak, [alak-tır-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] 1. De­
dikoduyla ortalığı karıştırmak; ara bozmak. 2. Dö­
küp saçmak; dağıtmak. [DS]
alaktırıcı, [alak-tır-ıcı] {ağız} sf. Ortalığı birbirine ka­
tan; ara bozucu. [DS]
alakuduru, [ala+kudur-u] {ağız} sf. Baştan savma;
üstünkörü. [DS]
alakuru, [ala+kuru] {ağız} sf. 1. (Toprak için) yarı
tavlı; alatavlı. 2. Yarı kuru, yarı yaş. 3. (Atm bes­
lenm e biçimi için) kışın hem yayılarak hem de sa­
m an yiyerek. [DS]
alakuş1, [ala+kuş] {eAT} is. Tavus kuşu.
alakuş2, [ala+kuş] {ağız} sf. Yaygaracı; palavracı.
[DS]
alaküllihal, -li [Ar. 'alâ külli hâlin J U JS" ls1p] (alâ:-
külli-ha:l) {OsT} zf. Her hâlde.
O D H U K E E H . m
a’lal, [Ar. 'illet > a'lâl J5UI] (a-lâ:l) {OsT} is. 1. Se­
bepler. 2. Hastalıklar,
alala, [Far. ‘alâlâ İ Ut] {OsT} is. Bağrışma,
alalama, [ala-la-ma] is. A lalam ak işi; kamuflaj,
alalamak, [ala-la-mak] gçl. f. [-r] 1. Boyayarak,
üzerine çeşitli leke ve çizgiler yaparak eşyanın gö­
rünüşünü değiştirmek; alalı hâle getirmek. 2. Ne
olduğu uzaktan anlaşılamayacak biçimde bir eşya­
nın üzerine değişik renklerde çizgi veya şekiller
yaparak gizlemek; kamufle etmek,
alalanmak, [ala-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] 1. A lalı hâle
gelmek; alalı bir görünüm almak. 2. (Dağlardaki
kar için) yer yer erimek,
alalı, [âla > âla-lı] (adalı) {eT} sf. 1. Abraş; alaca
tenli. [Mühennâ] 2. {ağız} Çeşitli; karışık. [DS]
alalık, -ğı [ala-lık jJ^T] is. İ. A la olm a durumu; ala­
calık. 2. Ala; ala olan şey. 3. {eAT} Bulanık görme
hastalığı. 4. {eAT} Alacalık,
alalmak, [al-ar-mak / al-al-m ak jji'iT] dönşl. f. [-ır]
1. {ağız} A l renk kazanmak; kızarmaya başlamak;
alarmak. [DS] 2. {eAT} Renkten renge girmek; bo­
zulmak. 3. {eAT} Alacalanmak,
alalman, [Fr. â l ’allemand] (a'lâlm an) zf. Alman
yöntem ine göre,
a ’lam, [Ar. 'alem > a’lâm f i ^ '] ( a ’lâ:m) {OsT} is. 1.
Belirtiler; izler; işaretler. 2. Bayraklar, sancaklar. 3.
Y üksek dağlar. 4. B ir m illetin ileri gelenleri. 5. Ö-
zel isimler.
alam, [Ar. elem > âlâm ^ T ] (a:lâ:m) {OsT} is. K e­
derler; ıstıraplar; üzüntüler. 0 alâm -ı fîkr, {OsT}
Fikrin üzüntüleri.\\ alam-ı gurbet, {OsT} Yurdun­
dan uzak kalışın acıları. || âlâm u askam, {OsT}
Üzüntüler ve hastalıklar.
alama, [al-mak > al-a-ma] {ağız} is. 1. Elle tutulup
atılabilecek büyüklükte taş parçası. 2. Sert ağaçtan
yapılma, gece gezerken elde taşman sopa; cop. [DS]
alam aç, -cı [ala-maç ?] {ağız} is. 1. Y üksek alev; çalı,
ot ateşi. 2. Y ansı yanmış odun parçası. [DS]
A lam an, [İt. alamanno] is. Alman. 0 Alaman çıpla­
ğı, B ir tür tabanca.
alaman, [ala-man ?] {ağız} sf. 1. Büyük; iri; koca­
man. 2. (Koyun, inek, öküz vb. için) alaca renkli. 3.
(Koyun için) her kuzuya süt veren. 4. is. Çökelekle
karışık peynir. [DS]
alamana, [İt. / Yun. alamana ?] (alam ana) is. 1.
dnz. İki veya üç direkli, yük taşım ak veya balıkçı­
lık yapm ak için kullanılan yelkenli tekne. 2. {ağız}
Alamana ağı. [DS] 0 alamana ağı, İki tekne tara­
fın d a n çekilerek kullanılan, uzunluğu 200-250 ku­
laç, derinliği de 7-75 kulaç olan balıkçı ağı.
alamanda, [İt. alla banda (dümeni sonuna kadar çe­
vir) > alamanda] {ağız} is. 1. Hiddetli azar; payla­
ma. 2. Komut. [DS]
ö i m i k s m .191 ALA

alamam, [? alamam] {ağız} zf. Erkekçe; mertçe. [DS] benzeri spor karşılaşmalarının yapıldığı, kendileri­
alamarga, [İt. a rimorchio] ( a ’lamarga) is. dnz. Ye­ ne göre belirli ölçüleri bulunan geniş oyun yeri;
değe alıp çekmek, saha. 5. Geometrik şekillerin yüzey ölçüsü. 6. mec.
alamat, [Ar. ‘alâmet > ‘alâm ât oU ^U ] (alâ:ma:t) Belli bir meslek veya ihtisas kapsamı. Edebiyat
alanında ilerlemek istiyor. 7. Bir kişi veya kurulu­
{OsT} is. İzler; belirtiler; işaretler; alametler; nişan­
şun yetki ve sorumluluğu içinde bulunan iş. Polisin
lar. görev alanı içinde olduğundan jandarm a karışm a­
alame, [Ar. ‘alem (iz) > ‘alâme <^}U] (alâ.me) {OsT} dı. 8. {ağız} Orman içindeki açık ve ağaçsız yer.
is. Nişan; iz; işaret; belirti, [DS] 9. Fotoğraf makinesi, dürbün gibi araçlarda
alameleinnas, [Ar. ‘alâ (üstüne) + m ele’in-nâs l_s!*• objektiften bakıldığında görülebilen bütün noktala­
rı içine alan uzay parçası. 10. {ağız} İki tarla arasın­
^ h JI * ^U] (alâ:meleinna:s) zf. Herkesin gözü ö- daki sınır. [DS] 11. {ağız} Kır; ova. [DS] 12. {ağız}
nünde. Dışarı; açık; ortalık yer. [DS] 13. {ağız} Çayır; çi­
alameratibihim, [Ar. ‘alâ (üzere) + merâtibihim Jts- menlik. [DS] 14. {ağız} Ufuk. [DS] 15. {ağız} Ekin
tarlalarında tohumun bitmediği yerler. [DS] 0
p4^1yı] (alâ:mera:tibihim) zf. M ertebelerine göre,
alanda kalmak, {ağız} Açıkta kalmak. [DS]|| alan
alamet, [Ar. ‘alem (iz) > ‘alâmet c-o}U] (alâ:met) yazı, {eT} D üz ova. [DLT]|| alan korkusu, A çık
{OsT} is. 1. İz; nişan; belirti; işaret. 2. B ir nesnenin alanlarda ve kalabalık meydanlarda bulunmaktan
ya da kimsenin tanınmasını sağlayan özellikler. 3. doğan ruhsal bir rahatsızlık; agorafobi.|| alanlar
Bir fikri veya inancı temsil eden şey; sem bolik bi­ kanunu, Güneş etrafında dönen gezegenleri g üne­
çim. 4. isi. Bir şeyin olacağım önceden haber veren şe bağlayan ışın eşit zam anlarda eşit alanlar siipii-
olağanüstü işaret ve olay. 5. İm paratorluk döne­ rür.\\ alan örneklemesi, İstatistik verilerinin doğru
minde padişahın imzası sayılan tuğra. 6. sf. Şaşıla­ derlendiğini denetlemek için yapılan özel bir dene-
cak kadar büyük; kocaman; iri. fi1 alam et eylemek, tim. || alan savunm ası, Basketboldü her oyuncunun
{OsT} İşaret vermek.|| alâm et-i farika, {OsT} Satışa kendi alanı içindeki rakip oyuncuyu baskı altında
sunulan bir malı diğerlerinden ayırmaya yarayan tutmasına dayanan bir oyun taktiği.
işaret veya resim; m arka.|| alâmet-i mümeyyize, alancık, -ğı [alan-cık] {ağız} is. Küçük düzlük. [DS]
{OsT} A yırt edici özellik.|| alâmet-i sadâret, {OsT} alang, [alan] (alan) {eT} sf. Zayıf; arık. [Clauson]
Hükümdarlığın mührü olan sadrazam lık işareti; alangadmak, [alan-ad-mak] (alahadmak) {eT} gçl. f.
mühr-ü hümâyun.\\ alâm et-i şerife, {OsT} Padişah [-ur] Zayıflamak [Gabain]
tuğrası. || alam et kıyam et, Çok büyük; aşırı. alangadturmak, [alan-ad-tur-mak] (alafıadturmak)
alamık, -ğı [ala-mık] {ağız} is. Rüzgârlı havada gü­ {eT} gçl. f. [-ur] Arıklattırmak; zayıflatmak; dü­
neşin bulutlar arasına girip çıkması ile oluşan az şürmek. [EUTS] [Gabain]
açık hava. [DS] alangır, [alan-ır] (alanır) {eT} is. Tarla faresi; geleni.
aleminas, [Ar. ‘alâ (üstüne) + mele (çokluk) + ‘in- [DLT]
nâs (insan)] (alâmeleinna;s) {ağız} zf. Herkesin gö­ alangız, [alan-ız / alan-ız] {ağız} sf. Yaramaz; m ızık­
zü önünde. [DS] çı. [DS]
alaminüt, [Fr. â la minute] sf. ve zf. Çarçabuk, bir alangle, [Fr. â Panglais] (a ’lângle) zf. İngiliz yönte­
çırpıda hazırlanan; dakikalık; şipşak, miyle.
alamsız, [alam-sız ?] {ağız} sf. Habersiz; ansızın. [DS] alangumak, [alan-u-mak] (alahumak) {eT} gçsz. f. [-
alamuk, -ğu [ala-muk] {ağız} is. -*■ alamık. [DS] r] Yorulmak. [Gabain] [EUTS]
alan1, [al-an] sf. 1. Alm a işini yapan; alıcı. 2. Alacak alangurm ak, [alan-u-r-mak] (alahurmak) {eT} gçl. fi
olan. S alan palan, {ağız} 1. Yer yer; parça parça. [-ur] Yormak; zayıflatmak arıklatmak; güçten dü­
2. Yılbaşında, çocukların ev ev dolaşarak yiyecek şürmek. [EUTS] [Gabain]
toplama âdeti. [DS]|| alan talan, Darmadağınık, alanî, [Ar. ‘alâniyet (meydanda olma) > ‘alânl
altı üstüne getirilm iş,|| alan talan etmek, 1. Yağ­
(alâ:ni;) {OsT} s f Açıkça; herkesin gözü önünde;
malamak; kapışmak. 2. Yağmalanmış gibi karma
meydanda.
karışık hâle getirm ek; altüst etmek. || alan talan
olmak, (Yer için) karma karışık hâle getirilmek. alaniyet, [Ar. ‘alâniyet c~ı}U] (alâ:ni;yet) {OsT} is.
alan2, [eT. alan > alan o"slT / il^T] is. 1. Açık, düz ve Bir şeyin açık ve görünür olması; meydanda oluşu;
gizli olmaması durumu.
geniş arazi; düz ve açık yer; düzlük; meydan; saha.
2. Dağlar veya diğer doğal engeller arasındaki ge­ alaniyeten, [Ar. ‘alâniyeten io^U] (alâ:ni:ye’ten)
niş ve açık düzlükler; ova; yayla; koyak; plato. 3. {OsT} zf. Açıkça; ortalıkta,
Yerleşim birim lerinde binalarla çevrili kamuya ait alantin, [Yun. amanitis] {ağız} is. bot. Beyaz renkte
geniş boşluklar; meydan; açıklık; agora. 4. Futbol yenebilir bir tür mantar. [DS]
ALA
alantoit, [Fr. allantoide] sf. 1. (M antar sporları için)
uçlan yuvarlak ve kıvnk silindir şeklinde. 2. is. biy.
Gelişmiş omurgalılardaki embriyon eklentisi,
alantopu, [alan+top-u] is. spor. Tenis,
alanyari, [Yun. alanyaris] (alanya:ri:) sf. 1. Külhan-
beyce. 2. Şık ve küstah (?). 3. is. Köçek (?).
alanyazı, [alan+yazı] {ağız} is. Göz alabildiğine u-
zanan geniş düzlük; ova. [DS]
alaportekiz, [İt. alla portughese] (a ’lâportekiz) zf. 1.
Portekiz yöntemiyle. 2. dnz. İki halatı ince bir iple
birleştirerek.
alapşap, [yalap+şap / alap+şap] {ağız} zf. Ç ok acele;
çarçabuk; özentisiz ve tezden. [DS]
alar1, [ol > a-lar jJT] {eT} {eAT} zm. Onlar.
alar2, [al-a-r jlfT] {eAT} sf. Ala. 0 alar sabah, {eAT}
Şafak sökm eden önceki yalancı aydınlık. || alar
tang, {eAT} -*■ alar sabah,
alardu, [alar-t-mak > alardu {eAT} zf. -* alan.
fi1 alardu bakmak, {eAT} -*• alan aları bakmak.
alarga1, [İt. alla larga] (a la ’rga) is. dnz. 1. Bir gemi­
nin, bir iskelenin, kıyının veya koyun açık deniz
tarafı. 2. B ir gemiden, rıhtımdan uzakta bulunma
hâli. 3. mec. Karışmamak, uzak durmak. 4. ünl.
“Açıktan geç!” komutu. 0 alarga durmak, 1.
(Gemi için) kıyıdan uzakta durmak. 2. mec. Çekin­
gen davranmak; karışmamak; ilgi göstermemek. 3.
argo. Uzak durmak; yanına yaklaşmamak.\\ alarga
etmek, 1. Açılmak, açık denizlere doğru gitmek. 2.
mec. Uzak durmak; kenara çekilmek.\\ alarga gel­
m ek, argo. Uzağında durmak; yaklaşmamak.\\
alargaya çıkmak, Kıyıda demirli gem inin tehlikeli
fırtınalarda güvenlik için kıyıdan uzaklaşıp denize
açılması.
alarga2, [? alarga] {ağız} is. 1. Orman içindeki açıklık
yerler. 2. Açıklık; düzlük; boşluk. 3. Kenar; köşe.
4. (Yapı için) örtülmemiş; üstü açık. 5. Gençlerin
oyun oynamak için oluşturduklan halka. [DS]
a la n , [alar-mak > alar-ı] {eAT} zf. Dikkatli; dik dik.
0 alan aları bakmak, {eAT} D ikkatli dikkatli
bakmak; dik dik bakmak.
alarka, [İt. alla larga] {ağız} is. Odanın sobaya veya
ocağa uzak olan yeri. [DS]
alarlamak, [alar-la-mak] gçsz. f. [-r] [-l(ı)-yor] {çı­
ğız} (Yarı bulutlu hava için) bir açılıp bir kapan­
mak. [DS]
alarm , [İt. all’arme (silah başına) > Fr. alarme] is. 1.
Tehlikeli durumlarda, tehlikeyi halka duyurma. 2.
Beliren tehlike durumu. 3. as. Düşman ya da her­
hangi bir tehlikenin yaklaştığım bildiren ve orduyu
silah başına çağıran emir. 0 alarma geçmek, Yak­
laşan tehlikeyi önleyebilmek için hazırlık yaparak
beklemek. || alarm durumu, Savaşta ve barışta teh­
like durumu. || alarm halinde, Tehlikeye karşı or­
dunun veya polisin hazır, silah başı yapacak du­
o T M I Ü M M .^
rum da beklemesi.\\ alarm verm ek, Tehlikeli duru­
mu duyurmak.
alarm ak1, [al-ar-mak] {eT} g ç sz.f. [-ır] 1. (Göz için)
kamaşmak. 2. {ağız} Kızarmak; al olmak. [DS] 3.
A la olmak; alacalaşmak. [DLT] 4. mec. Utanmak. 5.
(Ürünler için) olgunlaşm aya yüz tutmak.
alarmak2, [ala-r-mak] {ağız} gçsz. f. [-ır] Gözleri a-
çarak dik dik bakmak. [DS]
alartma, [alar-t-ma] is. 1. A lartm ak işi. 2. A ra sıra
açılan yağm urlu ya da karlı hava,
alartmak, [alar-t-mak] {eT} gçl. f i [-ur] 1. (Göz için)
belertmek. 2. Yan bakmak,
alartu, [ala-r-tu] {ağız} is. Alacakaranlıktaki belirti;
karaltı. [DS]
alaru, [alar-u] {eAT} zf. -*- alan.
alas1, [yalaz / alaz [Deny]] {eAT} is. 1. Alaz; alev. 2.
A leve tutarak temizleme; alaz.
alas2, [Far. âlâs ^ T ] (a:lâ;s) is. Odun kömürü.
alasabah, [ala+sabah / Ar. ‘ale’ş-şabâh zf.
Şafak vakti; alacakaranlık; sabahleyin,
alasıya, [al-ası-y-a * ~ ^ T ] {eAT} zf. (Satın alm ak için)
parası peşin ödenmesine rağm en malı ileride teslim
alm ak üzere.
alassabah, [Ar. ‘ale’ş-şabah J ^ ] {OsT} zf.
Sabahleyin; şafak vakti,
alaş, [ala-ş] {ağız} sf. 1. (Hayvan için) alaca. 2. İki­
yüzlü; ara bozucu. 3. Çok yem ek yiyen; obur. 4. is.
Köpekleri uyarm ada kullanılan bir çalgı. [DS]
alaşa, [Moğ. alaşa (bir at cinsi) is. 1. İyi e-
ğitilmemiş binek hayvanı. 2. Üzerine semer veya
eyer vurulm ak için eğitilmeye çalışılan hayvan. 3.
{ağız} İğdiş olmayan huysuz at. [DS] 4. sf. {eAT} (At
için) sert başlı; huysuz; haşan. 5. {ağız} (At için)
zayıf ve çelimsiz. [DS] 6. (A t için) ağzı ve burnu
beyaz olan. 7. {ağız} (Köpek, boğa, at için) azgın.
[DS] 8. {ağız}[ (Kadın için) kötü; orospu; oynak;
cilveli. DS] 9. {ağız} Ç ok süslü; allı pullu. [DS] 10.
{ağız} Herkesçe beğenilen; hoş görülen; yakışıklı.
[DS] 11. {ağız} İkiyüzlü; arabozucu; yaltaklık eden.
[DS] 12. {ağız} (Ev, dam vb. için) alçak; engin; ba­
sık. [DS] 13. {ağız} Çok acele eden. [DS] 14. {ağız}
Yaramaz; hırçın; yaygaracı. [DS]
alaşağı, [al+aşağı] zf. Aşağıya; yere. 0 alaşağı et­
mek, 1. Güreş ve kavga gibi durumlarda birini tu­
tup yere yıkmak, indirmek. 2. Yönetimde bulunan
birinin ya sa l veya ya sa dışı yollarla yetkisini elin­
den almak; koltuktan indirmek.
alaşalı, [alaşa-lı] {ağız} sf. (Hayvanlar için) cilveli;
oynak. [DS]
alaşık1, -ğı [alaş-ık] is. 1. Yıpranmayı önlemek veya
süs için elbiselerin eteklerine geçirilen bant. 2.
{ağız} Eğreti; geçici. [DS]
alaşık2, -ğı [ala-cık] {ağız} is. 1. Yaylalarda sütü

korumak, kaymak dondurm ak için yapılmış çit;
kamış çadır. 2. Üzeri çulla örtülen çadır yerine kul­
lanılan 16 çubuktan yapılmış barınak; kara çadır.
[DS]
alaşım, [al-aş-ım] is. Bir metale bir veya daha fazla
metal veya ametal element katılarak elde edilen
metal niteliğindeki yeni metal; halita,
alaşınılama, [al-aş-ım-la-ma] is. A laşımlamak işi.
alaşımlamak, [al-aş-ım-la-mak] gçl.f. ]-r ] [-l(ı)-yor]
Metal ve elementleri karıştırarak alaşım elde et­
mek.
alaşka, [? alaşka] {ağız} is. Alay; şaka. [DS]
alaşlamak, [alaş-la-mak] gçsz. f. [-r] [-l(ı)-yor] İh­
tiyarlamak.
alaşman, [ala-ş-man] {ağız} sf. Karışık; melez. [DS]
alaşur, [ala+ Far. şor] {ağız} is. Bulut sıcağı; boğucu
hava. [DS]
alat1, [ala-t] {ağız} is. 1. Düğünlerde pilavın üzerine
konulan söğüş et. 2. Karanfil, zencefil, tarçın gibi
baharların karışımı. 3. Bulaşık. [DS]
alat2, [? alat] (ağız} is. A zgın ve tehlikeli köpek. [DS]
alat3, [al-ad-u / al-ad-ı / al-at] {ağız} sf. İvedi; acele.
[DS] S alat samat, {ağız} 1. Çok acele. 2. Yarım
yamalak. [DS]
alat4, [Ar. hil'at] {ağız.} is. 1. Elbise. 2. Sarıya ya da
kırmızıya boyanmış yün iplik. [DS]
alat5, [Ar. âlet] {ağız} is. Bez dokuma tezgâhı. [DS]
alat6, [Ar. âlet > âlât o^T ] (a:lâ:t) {OsT} is. 1. B ir işi
yaparken kullanılan araçlar; aletler. 2. argo. Erkek
cinsel organı. 0 âlât-ı basariyye, YOs77 Gözle ilgi­
li gözlük, dürbün, gözlük gibi optik aygıtlar.\\ âlât-ı
cinsîye, {OsT} Cinsel organlar.|| âlât-ı harp, {OsT}
Savaş araçları.|| âlât-ı katıa, {OsT} Kesici aletler.||
âlât-ı naht, {OsT} Oyma, yontm a işlerinde kullanı­
lan dülger aletleri.\\ âlât-ı nâriye, {OsT} Ateşli si­
lahlar. || âlât-ı rasâdîye, {OsT} Gökyüzü gözlem
araçları. || âlât-ı tab’iye, {OsT} Basım araçları.\\
âlât-ı tenâsüliye, {OsT} Üreme organları.|| âlât-ı
ziyâiye, {OsT} fiz. Aydınlatma araçları.
alata1, [? alata] {ağız} sf. Karışık; toplama. [DS]
alata2, [? alata] {ağız} is. 1. Uçurum. 2. Yüksek. [DS]
alata3, [? alata / aluta / alıta] {ağız} is. 1. Sürüye ka­
tılamayacak kadar zayıf ya da hasta hayvan. 2. N e­
kahet devresindeki iştahlılık. [DS]
alataras, [ala+ Yun. dalassa] {ağız} is. 1. Y an nemli
toprak; tavlı toprak, 2. Toprağa tav verecek kadar
yağan yağmur. [DS]
alatav, [ala+tav] {ağız} is. 1. Toprağın bitki çim len­
mesine yetm eyecek kadar az olan nemi. Toprak
alatavlı ama yine de ektik. 2. İyice pişmemiş ye­
mek. 3. Biraz kızdırılmış demir. 4. Biraz sıcak.
[DS]
alatçık, -ğı [ala-çuk > alatçık] {ağız} is. 1. Çadır di­
reği. 2. Çingene çadırı. [DS]
ALA
alaten, [ala+ten] {ağız} sf. Cüzamlı. [DS]
alatengirek, -ği [ala+(t)engerek] {ağız} is. Kısa boy­
lu, benekli ve zehirli bir yılan; engerek. [DS]
alatlamak, [al+at-la-mak] g ç l . f [-r] [-l(ı)-yor] Yeni
doğmuş bebekleri albasmasına karşı alçılara atlat­
mak.
alatsamak, [ala-t-sa-mak] gçl. fi [-r] [-s(ı)-yor] A ce­
le ettirmek; acele etmeyi istemek,
alaturka, [İt. alla Turca] (alaturka) sf. 1. (Giyim
kuşam, moda, mimari ve yaşayış için) Türk usulü;
Türk tarzı. 2. is. Şark musikisi. 3. zf. Bütünüyle
doğulu. 0 alaturka mUzik, Türk miiziği.\\ alatur­
ka nal, Ortası delik tek parça nal. || alaturka saat,
Güneşin batışında 12.00'ye ayarlanan saat; ezanı
saat. || alaturka takvim, Yıl başını 1 Mart olarak
kabul eden eski Tiirk takvimi.\\ alaturka tuvalet,
Tabanı delikli tuvalet taşı döşeli çökerek ihtiyaç
giderilen tuvalet. || alaturka yemek, Türk yemekle­
ri, Türk mutfağı.
alaturkacı, [alaturka-cı] sf. Türk sanat müziği dalın­
da beste yapan veya şarkı söyleyen (sanatçı),
alaturkacılık, -ğı [alaturka-cı-lık] is. Giyim, kuşam,
moda, mimari ve yaşayışta Türk usulü olanı sevme
ve benimseme,
alaturkalaşm a, [alaturka-la-ş-ma] is. Alaturkalaş­
mak işi; Türk usulü yaşam aya başlama,
alaturkalaşm ak, [alaturka-la-ş-mak] dönşl. fi [-ır]
Türk usulü yaşam aya başlamak ve bu yaşayış tar­
zına alışmak.
alaturkalık, -ğı [alaturka-lık] is. Yaşayışta Türk usu­
lünü, Türk tarzını benimseme durumu; doğululuk;
şarklılık.
alatya, [Yun. alatiâ] is. zool. Ankara keçisinin kah­
verengi veya siyah tüylü bir türü,
alav, [Far. âlâv / âlâve / j^T] {eAT} {OsT} is.
Alev; ateş,
alavan, [alavan] {eT} is. Timsah. [DLT]
alavantı, [İt. al avanti] {ağız} is. 1. Telaş. 2. Hiddet.
[DS]
alavazda, [? alavazda] is. Mahsul hasat edilirken
dökülen tohumlardan ertesi yıl başka b ir ürün için­
de erkenden çıkan seyrek bitkiler; alaza; halaza,
alavere, [İt. il dare e l ’evere (alacak-verecek) ? / al­
mak + ver-mek > al-a+ver-e] (a la vere) is. 1. Elden
ele geçiş; alışveriş. 2. Borsa oyunu. 3. B ir gemiden
bir gemiye veya karşılıklı iki apartman arasına ge­
rilen ip vasıtası ile eşya veya posta maddeleri ak­
tarm aya yarayan makaralı düzenek. 4. Bir şeyi el­
den ele geçirerek aktarma işi. 5. Para çekme ve
verm e işi. 6. mec. Çok büyük karışıklık, gürültü ve
şamata. 7. Emme basm a tulumba. 8. argo. Avuç
içindeki zarı değiştirme. 0 alavere dalavere, Her
türlü oyun, hile, düzen uygulayarak.\\ alavere da­
lavere çevirmek, Kirli ve hileli iş yapmak. || alave­
re dalavere Kürt M ehm et nöbete, Sorumluluk
ALA
gerektiren bir işi çeşitli oyunlar sonucu aynı kişi
üzerine yıkarak sıyrılıp kurtulmak.\\ alavere tu­
lum bası, Emm e basma tulumba.
alavereci, [alavere-ci] sf. Fiyatlar düşükken m al top­
layarak stok yapıp yükselince piyasaya süren tüc­
car; karaborsacı; spekülatör.
alavırt, [ala+vırt (yans.)] {ağız} sf. (Toprak için) yarı
tavlı; alatav. [DS]
alavış, [Far. alâyiş] {ağız} is. 1. Gürültü patırtı; şam a­
ta. 2. Yaygara. 3. Boğuşma. 4. Abartma; mübalağa.
[DS]
alavi, [Ar. ‘ilâve > calâvî j j ^ ] (alâıvi;) {OsT} is.
İlâveler, ekler.
alavur, [? alavur] {ağız} s f Az tavlı; yarı kuru, yarı
yaş. [DS]
alavuz, [yalb (yans.) > yalab-uz > alav-uz / yalavuz]
{ağız} is. Isınacak kadar yakılan ateş; alev. [DS] S
alavuz etmek, Alevlendirmek; yalaza vermek.
alay1, [Yun. allaegıon > allayi => T. alay > Far. âlây
^"sM] (OsT. a:lâ:y) is. 1. İnsan topluluğu; güruh; ce­
maat. {OsT} (aynı). 2. Gösteri grubu. 3. Resm-i ge­
çit; geç töreni. 4. as. Orduda aynı işi yapan, aynı
sınıftan, aynı silah, araç ve gereçleri kullanan, tu­
gaydan küçük, taburdan büyük, bağım sız num ara­
ları bulunan ihtisas birliği. 5. Düğünden sonra, ge­
linle beraber giden kız tarafına mensup kadın ve
kızlar. 6. Gelini almaya giden topluluk. 7. Halay. 8.
genşl. Ses tonu, söz ve mimikler dahil her türlü
vasıta ile bir kişi veya düşünce ile eğlenme, aşağı­
lam a veya gülünç duruma düşürme; hiciv; istihza;
dalga geçme; ironi; espri; komiklik; küçümseme;
hafife alma; tezyif; yergi. 9. Şaka; latife. 10. zf.
Hep; bütün; hepsi; top; tüm. S alaya almak, Eğ­
lenmek, dalga geçmek. | alaya ahnmak, Birisi ta­
rafından eğlentiye alınmak, kendisiyle dalga ge­
çilmek,j| alaya karışmak, Kalabalığa girm ek.j|
alay alay, Kalabalık, bir çok insan.|| alay arabası,
im paratorluk döneminde hükümdarların resm î
arabaları.\\ alay bağlam ak, {eAT} Eskiden düşman
karşısında s a f hâlinde dizilmek; savaş düzenine
girmek. || alay bey, Batı Trakya Türklerinde davul
zurna eşliğinde erkeklerin oynadığı bir dizi oyun. ||
alay beyi, 1. im paratorluk döneminde albay (mira­
lay) rütbesindeki jandarm a komutanlarına verilen
isim. 2. Tanzimat 'a kadar zeam et sahiplerine veri­
len unvan. || alay bindalhsı, Kadife üzerine sırma
ve kılaptan işlemeli kaftan. j| alay bozan, Birlikte
kararlaştırılan işten vazgeçen; oyunbozan. |[ alay
bozmak, Grupça kararlaştırılan bir işten vazgeç­
mek; oyunbozanlık etmek.\\ alay çekmek, folk. H a­
lay çekmek. || alay disiplin mahkemesi, Askerlerin
disiplin suçları ile ilgili davalara bakan biri baş­
kan diğer ikisi üye olmak üzere üç kişiden kurulu
askerî mahkeme.\\ alay düzmek, {eAT} Askeri s a f
s a f dizmek; alay düzenlemek.\\ alay etmek, I. B iri­
nin davranışları veya kişiliği ile eğlenmek. 2. Şaka
etmek. 3. K üçük görmek, hakir görmek.] alay geç­
mek, A lay etmek.|| alay gibi gelmek, İnanılması
güç gelmek, şaka zannetmek. || alay göstermek,
{eAT} Tören yapm ak; gösteri yapmak.\\ alay günü,
{ağız} folk. D üğünden bir hafta sonra damadın ar­
kadaşlarının köy m eydanında eğlence yaptıkları
gün. [DS]|| alay havası, folk. H alka olarak oynanan
bir oyun; halay. || âlây-ı hümâyun, İm paratorluk
döneminde, padişahın sefere gidiş veya dönüşünde
saray ile Davutpaşa arasında düzenlenen tören. ||
âlây-ı vâlâ ile, K alabalık ve gösterişli törenlerle;
görkem li olarak. || alay kanunu, İm paratorluk dö­
neminde yapılan törenlerde vezirlerin, bilginlerin
ve protokolde bulunması gereken diğer kişilerin
kıyafetlerini ve sıralarını tanzim eden kanun.\\ alay
karargâhı, Alay komutanı, karargâh işleriyle gö­
revli subaylar ve diğer personelden m eydana gelen
ekip.\\ alay kopmak, Ansızın bir insan kalabalığı
birikmek]] alay malay, I. H ep birlikte; beraberce.
2. Gelişigüzel; olduğu kadar]\ alay sancağı, Her
alayın onur sem bolü olan özel bayrak.
alay2, [Ar. ‘alâye] {ağız} is. 1. Arka. 2. folk. K ına ge­
cesinde kadınların oturdukları yüksekçe yer. [DS]
alaycı, [alay-cı] sf. 1. Alay etmeyi alışkanlık hâline
getiren. 2. (Söz, ifade, bakış vb. için) alay özelliği
taşıyan; müstehzi. 3. is. Gelin getiren erkekler,
alaycılık, -ğı [alay-cı-lık] is. 1. Alay etmeyi alışkan­
lık hâline getirme durumu. 2. A lay edenin niteliği,
alaye, [Ar. ‘a lâ > 'alâye *ı ^ ] (alâ.-ye) {OsT} is. Yük­
sek yer; yükseklik,
alayı, [alay-ı / alay-ı-s-ı] {ağız} zf. Hepsi; bütünü.
[DS] S alayı pazarlık, Toptan pazarlık.
alayif, [Ar. ‘alef > 'a lâ ’if ı_is5lp] (alâ.yij) {OsT} is.
Ulûfeler.
alayik, -kı [Ar. ‘alâka1 > ‘alâ’ik & 5L&] (alâ.yik, k ka­
lın söylenir) {OsT} is. İlgiler; irtibatlar; alakalar,
alayiş, [Far. âlâ’îden (bulaşmak) > âlâyiş j ^ T ] (a;-
lâ:yiş) {OsT} is. 1. Bulaşıldık; bulaşma. 2. gnşl.
Gösteriş, göz kamaştırıcılık; debdebe; şatafat; tan­
tana. 0 âlâyiş-i dünyâ, {OsT} İnsanları ahreti dü­
şünmekten alıkoyan dünyanın süsleri, eğlenceleri,
çekicilikleri,|| âlâyiş-i kâinât, {OsT} İnsanları
ahreti düşünmekten alıkoyan dünyanın süsleri, eğ­
lenceleri, çekicilikleri.
alayişli, [alayiş-li] (a:lâ;yişli) sf. Gösterişli; süslü.
alaylı1, [al-ay-lı] sf. 1. Gösterişli; mutantan; tantanalı.
2. A lay içeren; küçümseme dolu. 3. zf. Hafife ala­
rak, küçümseyerek; alay ederek. Alaylı sözleri y ü ­
zünden müşterileri kaybetti. 0 alayh alayb, Alay
ederek, hafife alarak.
alaylı2, [alay-lı] is. Harp okuluna devam etmeden kı­
tadan yetişip gelen subay.
O H İİH IB IB B I.19 5
alaylı3, [al-ay-lı] {ağız} is. l.fo lk . Düğüne veya bay­
ram a gidenlerin toplu yürüyüşü. 2. Göz alıcı ve
geniş etekli elbise. 3. sf. (Kadın için) bilgiç. 4. (Yü­
rüyüş için) çalımlı. [DS]
alaylıklı, [alay-lık-lı] {ağız} sf. Şatafatlı; gösterişli.
[DS]
alaysı, [al-ay-sı] sf. Alayı andırır, alay zannedilen.
alaz1, [ala-z j'iT] {ağız} is. 1. Ağaçları seyrek veya
hiç olmayan orman alanları. 2. Seyrek bitmiş ekin,
ot vb. 3. Yarı karlı toprak. 4. Saç bitmeyen baş; kel.
5. Yarım yamalak; üstünkörü. 6. Soğuk vurmuş
meyve ve sebze. 7. Y azm ansızdan çıkan yel; hızlı
esen yel. [DS] S1 alaz alaz, 1. {ağız} D alga dalga;
yol yol. [DS] 2. {eAT} Alaca bulaca.|| alaz alaz ol­
mak, {ağız} D alga dalga; y o l y o l olmak. [DS][| alaz
ataz, {ağız} Baştan savma; acele ile yapılan. [DS]||
alaz belez, {ağız} 1. Yarı karlı toprak. 2. Şöyle böy­
le; bulanık. [DS]|| alaz bulaz, {ağız} 1. Seyrek; ye r
yer; tek tük. 2. Yarı karlı toprak. [DS]
alaz2, [eT. al-as > al-az / yalaz [Deny]] is. 1. Alev,
ateş dili; yalaz. 2. {ağız} U cu ateşli odunun sallan­
ması ile oluşan ışıklı çizgi. [DS] 3. El yüz ve vücut­
ta çıkan kırmızı sivilce, çıban ve kırmızı lekeler. 4.
Eğlence; cümbüş. S alaz alaz, Parlak; alev alev. |j
alaz alaz olmak, {ağız} Alevlenmiş gibi parlamak.
[DS]|| alaz etmek, {ağız} Biraz ateş yakmak. [DS]
alaza, [yalaz-a > alaz-a] is. Aydınlık; şavk; yalım,
alaza, [Ar. (Sur.) harâze] is. M ahsul hasat edilirken
dökülen tohum lardan ertesi yıl başka bir ürün için­
de erkenden çıkan seyrek bitkiler; alavazda; kendi
gelen; halaza.
alazdamak, [alaz-da-mak] gçsz. f. [-r] [-d(ı)-yor]
Alevlenmek; yanmak,
alazımak, [alaz-ı-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] (Yağmur,
kar için) dinmek; hava açılmak. [DS]
alazıtmak, [alaz-ıt-mak] {ağız} g çsz.f. [-ır] 1. (Yağ­
mur, kar için) dinmek; hava açılmak. 2. gçl. f. A y­
dınlatmak; şavkıtmak. [DS]
alazlama1, [alaz-la-ma ■ u'^T] is. 1. Alazlam ak işi;
aleve veya sıcalc bir metale tutarak hafifçe yakma
işi; ütüleme. 2. tıp. Vücutta kızartılarla kendini
gösteren yılancık hastalığı.
alazlama2, [alaz-la-ma] {ağız} is. 1. Kâğıt, çalı çırpı
vb. ile yakılan ateş. 2. Birdenbire yanıp geçiveren
kaba alev. 3. Köpek nefesi ile pislendiği sanılan
kaplan yıkayıp sonra içinde alevli bir şey yakıp
tütsüleyerek ve etrafımızda döndürerek uygulanan
işlem. [DS]
alazlamak1, [alaz-la-mak] gçl. f. [r ] [-l(ı)-yor] 1.
Aleve tutarak hafifçe üstten yakmak. 2. (Yara vb.
şey için) tedavi amacıyla kızgın demirle dağlamak.
3. Yolunmuş bir tavuğun kalan tüylerini yok etmek
için aleve tutmak. 4. Kızartılan bir tavuk veya et
üzerine kızdırılmış tereyağı dökerek gevretmek. 5.
mec. Mihnet altında olgunlaştırmak. 6. Kara baru­
ALB
tun kullanıldığı zamanlarda topun veya tüfeğin
namlusunu kunıtm ak için ağız otu koyarak boşa
ateşlemek. 7. {ağız} Çalı çırpı gibi şeyleri tutuştura­
rak ateş yakmak. [DS] 8. Alazlama hastalığını teda­
vi etm ek amacıyla ateşe tutmak ya da kızgın demir
uygulamak. 9. {ağız} mec. Dövmek; can yakmak;
korkutmak. [DS]
alazlamak2, [alaz-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(ı)-
y o r] Ozentisiz ve baştan savma iş yapmak. [DS]
alazlanma, [alaz-la-n-ma] is. Alazlanm ak işi; alevde
ütülenme.
alazlanmak, [alaz-la-n-mak] edil. f. [-ır] 1. Alevde
yanmak. 2. Alevde hafifçe yanmak, ütülmek. 3.
dönşl. f. {ağız} (Vücut için) sıcaktan kızarmak. [DS]
4. {ağız} Hafifçe ısınmak. [DS] 5. {ağız} yanmak;
kavrulmak. [DS] 6. {ağız}] Alevlenmek; tutuşmak.
[DS]
alazlatmak, [alaz-la-t-mak] g ç l.f. [-ır] 1. Alevde ha­
fifçe yaktırmak. 2. Kızgın bir demir parçası ile dağ­
lamak. 3. {ağız} Alazlama hastalığını tedavi için
alazlama işlemini uygulatmak. [DS]
albag, [al+bağ ^U l] {eAT} is. Ferace.
alban, [? alban] {eT} is. Hizmetle ödenen bir tür ver­
gi. [EUTS]
albasma, [al+bas-ma] is. 1. Albasm ak işi. 2. Albastı.
3. {ağız} Somadan göraıelerdeki gurur, kibir ve şı­
marıklık. [DS]
albasmak, [al+bas-mak] g çsz.f. [-ar] 1. Doğumdan
sonra loğusa kadında ateşli b ir hastalık belirmek. 2.
(Loğusa için) kâbus ya da bir sıkıntı basmak,
albastı, [al+bastı] is. 1. Yeni doğum yapmış kadınla­
rın mikrop kapması sonucu yakalandıkları ateşli
hastalık; loğusa humması. 2. {ağız} Çok ağlama
sonunda oluşan bir tür bayılma hâli. [DS]
albatr, [Fr. albâtre] is. Vazo ve seramik eşya yapı­
m ında kullanılan, içinde alçı taşı bulunan y an şef­
fa f kaym ak taşı,
albatros, [Ar. al-ğattâs (dalgıç) > Port, alcatraz] is.
zool. Fırtına kuşugillerden, güney yarıkürede yaşa­
yan kanat açıklığı üç metreyi bulan, gagası eğri
uçlu ve kuvvetli, tüyleri gri, beyaz ve siyah, balık
ve yumuşakçalar ile beslenen büyük bir deniz kuşu,
(Diomedea exulans).
albay, [al(ay)+bay] is. as. Türk ordusunda yarbay ile
tuğgeneral arasında, alay komutanlığı görevini ye­
rine getiren b ir sembol ve üç yıldızla belirlenen
rütbeyi taşıyan üst subay; miralay,
albaylık, -ğı [al+bay-lık] is. Albayın görevi ve rütbe­
si.
albeni, [al+ben-i] is. Çekici güzellik; alım; cazibe;
çekicilik; görk; gösteriş; güzellik; hüsn; seksapel;
sevimlilik; cana yakınlık; şirinlik. S 1 albeni kıv­
rak, {ağız} işgüzar; hamarat. [DS]
albenili, [al+beni-li] sf. Çekici güzelliği olan.
ALB
albez, [al+bez] jağız} is. 1. Bayraklık kumaş; kırm ı­
zıya boyanmış kumaş. 2. Gökkuşağı. 3. Kayınvali­
de tarafından örtünülen kırmızı örtü. [DS] S albez
tartmak, (Kayınvalide için) albez örtünmek.
albız, [Ar. iblîs] {ağız} is. Şeytan. [DS]
albino, [Lat. albus (beyaz) > Fr. albinos] sf. tıp. M e­
lanin pigmentinin doğuştan eksikliği sebebiyle de­
risi, saçı veya vücut tüyleri beyaz, gözündeki iris
tabakası pembe bir renk almış olan; akşm; çapar;
abraş; akşar.
albon, [Yun. aulos > avion] {ağız} is. 1. Kaval. 2.
mec. Gebelerde görülen ve şişkinlik yapan bir has­
talık. [DS]
alborata, [İt. alboro-eto] {OsT} is. dnz. Yelkenli ge­
milerde direğin tepesine konulan ilave direk,
albugo, [Lat. albugo] is. tıp. 1. Gözün saydam taba­
kasında oluşan beyaz leke; lökom. 2. Beslenme
bozukluğu sebebiyle tırnaklarda görülen beyazlık,
albuhara, [Far. âlü-buhârâ] {ağız} is. Sarı erik kuru­
su. [DS]
album, [Lat. albus (ak) > Fr. album] is. Eski Ro-
m a’da üzerine resm î ilanların yazıldığı alçı kaplı
beyaz duvar pano,
albura, [İt. albura] (a ’lbura) {ağız} is. dnz. “Yukarı
kaldır” komutu; alabora. [DS]
albüm, [Lat. album (liste) > Fr. album] is. 1. Fotoğ­
raf, pul vs. koleksiyonu yapmak amacıyla özel ola­
rak hazırlanmış kalın dosya. 2. Resim, şiir vb. içe­
ren basılı dergi,
albümin, [Lat. albumen (yumurta akı) > Fr. albu-
mine] is. Hücrelerin ana birleştiricilerinden biri
olan beyazımsı yapışkan madde; protein. S albü­
min usulü, matb. Rötuşlara ve grenli tarama kop­
yalarına elverişli bir ofset levha yapım tekniği] \
albümin zamkı, Kan albüminini am onyak ve ki­
reçli su ile karıştırarak elde edilen tutkal.
albüminli, [albümin-li] sf. İçinde albümin bulunan.
fi1 albüm inli su, Cıva tuzlarının panzehiri olarak
kullanılan yum urta akı karıştırılmış su.
albüminüri, [Fr. albuminurie] is. tıp. İdrarda albü­
min bulunması,
albümoz, [Fr. albumose] is. biy-kim. Proteinlerin
peptik ve pankreatik sindirimi sırasında meydana
gelen polipeptit.
alcem, [Ar. ‘alcem p^!*] sf. Uzun boylu; uzun,
alcı, [Ali-ci] {ağız} is. Alevi mezhebinden olan. [DS]
alcık, [el-cik] {ağız} is. Kuyu çıkrığını çevirmeye
yarayan kol. [DS]
alcıkarı, [al-cı+karı] {ağız} is. 1. Alkarısı. 2. sf. (Ka­
dın için) şirret; edepsiz. [DS]
alça, [Yun. altsa / İt. alzo] {ağız} is. 1. Alın. 2. Ayak­
kabı kalıplarının ön tarafına konulan üç köşeli mu­
kavva. [DS]
alçacık, -ğı [al (alt, aşağı taraf) > al-ça-(k)-cık] ( a l ­
çacık) sf. Çok alçak; daha alçak.
l M H l f C t S Ö M . ı 86
alçagırmak, [al-çağ-ır-mak J v ^ l ] {eAT} gçsz. fi [-
ur] Alçalmak; alçaklaşmak,
alçagrak, [al-çağ-rak j > M ' ] ı^ATj sf. 1, Alçak; ba­
sık. 2. Aşağı dereceli. 3. Küçücek.
alçagrıtmak, [al-çağ-rı-t-mak {eAT} gçl. fi
[-ur] 1. Alçaltmak. 2. Hafifletmek,
alçak, -ğı [eT. alçak / JU Jİ] sf. 1. Y üksek olm a­
yan; yerden yüksekliği az olan; aşağıda olan. 2. Ba­
sık, kısa. 3. (Boy için) kısa. 4. mec. (Kişi için) ah­
lak açısından kötü sayılan; aşağılık; namert; adi;
ahlaksız; bayağı; daltaban; deni; habis; hain; haya­
sız; haysiyetsiz; herif; kansız; karaktersiz; lain;
muhannet; namussuz; onursuz; rezil; soysuz; sefil;
silisiz; şerefsiz; tıynetsiz; yezit. 5. {eT} İltifat eden;
hayırhah; mültefıt. [Gabain] 6. {eT} {eAT} A lçak gö­
nüllü; yumuşak huylu; uslu; ince; nazik; mütevazı;
yavaş; sakin. [DLT] [EUTS] 7. is. Y üksek olmayan
yer; aşağı. 8. is. mec. Ahlakı kötü kimse; namert. 9.
(Eski gök bilimcilere göre) yeryüzü. 10. {ağız} Dere
boyu; düz otlak yer; vadi. [DS] B alçak asıllu,
{eAT} Soysuz.|| alçak basınç, Kötü hava şartlarını
ifade eden ve barometre basıncı 1015 milibarın
altında olan hava basıncı. || alçak frekans, İşitile­
bilir sesler düzeyinde bulunan ses frekansı. || alçak
gerilim, Potansiyel fa rk ı az olan elektrik enerjisi.\\
alçak gönüllü, Büyüklük taslamayan; kendisini
başkalarından üstün görmeyen; kibirlenmeyen;
mütevazı; gösterişsiz; iddiasız; kasıntısız; kibirsiz;
kendi hâlinde; yalım ı alçak; yü zü yerde. || alçak
hâllü, {eAT} Uyruk.|| alçak kabartm a, H a fif tiim-
sekliklerle yapılm ış kabartma heykeller,|| alçak od,
{eAT} Hafifi ateş. || alçak olmak, {eAT} A lçak gönül­
lü olmak. || alçak ses, Zor işitilecek kadar h a fif söy­
lenen ses; fısıltı.|| alçaktan almak, Öfkeli birine
karşı yatıştırıcı bir tarzda karşılık vermek. || alçak­
tan görüşm ek, K ibir etmemek; tevazu göstermek.\\
alçak tekne, Su üstünde kalan kısmı yüksek olma­
yan deniz aracı. || alçak top sürm e, Basketboldü
oyuncunun topu yerden az zıplatarak götürmesi.||
alçak uçuş, Yere yakın yapılan uçuş.
alçakça, [alçak-ça] sf. 1. Biraz alçak; pek yüksek de­
ğil. 2. (alça ’kça) zf. mec. Onur, cesaret ve saygınlık
gibi İnsanî değerlere aykırı; zelil,
alçaklamak, [alçak-la-mak / ja iU s J Î] {eAT}
g ç l . f [-r] Tahkir etmek,
alçaklaşma, [alçak-la-ş-ma] is. 1. Alçaklaşmak işi. 2.
Dürüstlüğü, güvenilirliği yitirme; adileşme,
alçaklaşmak, [alçak-la-ş-mak] dönşl. fi [-ır] 1. A l­
çak duruma gelmek; alçalmak. 2. mec. Çevresinde­
kiler arasında saygınlığını, güvenilirliğini yitirtecek
İnsanî değerlere aykırı onur kırıcı davranışları ile
nefret edilir hâle gelmek; adileşmek; zelil olmak,
alçaklık, -ğı [alçak-lık j i i - J 1] is. 1. Az yüksek oluş;
AT} gçsz. f\çak olma durumu. 2 . mec. insanlar arasında nef-
:t uyandıran davranışlar. 3. {eAT} A lçak gönüllü-
ilc. S alçakbk etmek, 1. Birine karşı hoş karşıla-
. 1, Alça , jçQ in davranışlarda bulunmak; hainlik
inek; kalleşlik etmek. 2. {eT} Alçak gönüllü dav-
I] {eAT} gçtnmak; tevazu gösterm ek.|| alçaklık itmek, {eAT}
]çak gönüllülük göstermek.
, , ulamak, [alça-(k)-la-mak] {ağız} gçl. fi [-r] [-l(ı)-
• ,r] Sindirmek; hakaret etmek; yenmek. [DS]
>ıda olan. 2 . ^ [alçal-mak > alçal-an] sf. Alçalm ak işini
:. (Kişi 1C^ pan; aşağı doğru inen. S alçalan titrem, dbl.
ık; nam ert^' \latımda duygu ve düşüncelere göre azalan tit-
ıbis; hain;
.araktersız, ^ [alçal-ış] is. 1. Alçalm ak işi ve biçimi. 2.
dİ; “ıkseklik kaybetme; alçaklara inme. 3. İnsanda
(e^ ' Junması gereken dürüstlük, iyi ahlaklılık, iyilik
1 müte1’ değerleri kaybetm e hâli,
v ^ r o t a ™ 3, [alça-l-ma] is. 1. A lçalm ak işi; aşağılara in-
± işi. 2. İnsanlar arasında nefret uyandıracak
ktm se, n a ^ ^ aııışiarda ^ ujunmay a başlama.
alçak a1113*4’ [alça-l-mak] 1. Bulunduğu yerden daha
■ " hava şartB1 seviyelere inmek. Kıyılara doğru gidildikçe
1015 milfların alçaldlğını görüyoruz. 2 . mec. (Kişi için)
ık frek an s, İ‘runu= gururunu yitirecek kadar bayağılaşmak;
f ekansı || îzz^ etmek. 3. (Ses, gürültü vb. için) azalmak;
n elektrik e n ^ -
amayan; kert, [alçal-tı] is. Küçük düşme; alçalma; zillet.
,tr kibirlennm , [alçal-tı-cı] sf. Küçük düşüren, aşağılayan,
kasıntısız; k û kıran.
yüzii yerde. || ma, [alçal-t-ma] is. 1. Aşağı, seviyelere indir-
bartma, H afi boyunu veya yüksekliğini azaltma. 2. mec.
ıeykeller.\\ alçirunu ve şerefini yok etme. S alçaltma tavan,
. {eAT} Alçak pdanın veya yapının tavan yüksekliğini azalt-
ecek kadar ha} için asıl tavanla arasında boşluk kalacak şe-
ılm ak , Öfkeli •. eklenen ikinci bir tavan; asma tavan.
■şüık vermek.\\ nak, [alçal-t-mak] gçl. fi [-ır] 1. U çan veya
k; tevazu g ö b e k te bulunan bir şeyi aşağı seviyelere indir­
in kısmı yüksek 2 . Boyu uzun veya yüksek olan bir nesnenin
sürme, Bas^ekliğini kesm ek veya koparm ak suretiyle
nplatarak götümak. 3. mec. Onur ve şerefini hiçe sayarak in-
m uçuş. r arasında hoşa gitmeyen veya nefret uyandı-
alçak; pek yükir duruma sokmak.
ar, cesaret ve sa^ .ğı [alça(k)-rak] sf. Boyu biraz kısa, az al-
selil-
jjb jl / [al+çel-me] is. 1. Y ürük ve Türkmen giyi-
î kadınların baş örtüsü üzerine alından verev
kİ sm ^’^ an katlanmış örtüye verilen ad; krep. 2.
s. 1. A ça ydoğuda erkeklerin kullandığı büyük kırmızı
tirme; adileşm e.^ B B *
k] d önşl f [ K [aı+çevrej js Alçelme.
^güveniürliğmi y1 (hile) > ^ ’Ç1] (eTi sf- H ileci; hilekâr [Mü-
nt* kırıcı davran
k- zelil o'a§- yalçu] is. 1. Pişirilm iş alçı taşının öğütül-
1 ^ ’ le elde edilen inşaat malzemesi, fi1 alçı işi,
Ü] is. 1. Az yu yaptiffuş inşaatla ilgili işler.\\ alçıya al­
mak, Kırılan bir kemiğin düzgün ve çabuk kayna­
ması için alçı ile kaplanması,|| alçı kalıp, Döküm
hâlinde üretilen eşyalar için önceden o eşyanın
üzerini alçı macunu ile kaplayarak çıkarılmış ka ­
lıp. || alçıtaşı, min. Tabiatta doğal olarak bulunan
kalsiyum hidrosülfat; jips, CaSÖ4 2H 2 O.
alçı3, [Moğ. alçu ^ T ] {eAT} {ağız} is. A şık kem iği­
nin dikine yüzlerinden birisi; düz tarafı; kıtın karşı­
sı. [DS]
alçıcı, [alçı-cı] is. 1. Alçının çıkarılması, pişirilmesi
ve öğütülmesi gibi alçı imalatı ile uğraşan kimse. 2.
Alçı ticareti yapan kişi. 3. A lçıyı su ile yoğurup
inşaatlarda tavan ve duvar süslemesi işleriyle uğra­
şan usta.
alçığ, [alçığ] {eT} is. Alçı. [Mühennâ]
alçığçı, [alçığ-çı] {eT} is. Alçıcı. [Mühennâ]
alçılama, [alçı-la-ma] is. A lçılamak işi.
alçılamak, [alçı-la-mak] gçl. fi [-r] 1. B ir şeyin ü ze­
rine alçı sürerek kaplamak. 2. Bir şeyin içine alçı
katarak karıştırmak,
alçılanma, [alçı-la-n-ma] is. Alçılanmak işi.
alçılanmak, [alçı-la-n-mak] edil, fi [-ır] 1. İçine alçı
karıştırılmak. 2. Üzerine alçı sürülmek. 3. dönşl. fi.
Alçı sahibi olmak; alçı edinmek,
alçılarım, [alçı-la-r-ım] is. Çocuklar arasında oyna­
nan sıraya dizilmiş aşıkları vurarak bir karış uzağa
fırlatm ak suretiyle aşık kazanma oyunu,
alçılı, [alçı-lı] sf. 1. İçine alçı karıştırılm ış olan; için­
de alçı bulunan. 2. (Organ için) alçılanmış; alçıya
alınmış. 3. Alçı sahibi olan; alçısı bulunan,
alçım, [? alçım] {ağız} sf. 1. Sert; sarp. 2. is. Çeşit;
tür. [DS]
alda, [eT. âl (hile) > al-da °jJT] {eAT} is. Pusu; hile;
tuzak, ö aldaya düşmek, {eAT} Aldanmak; hileye
kapılmak.
aldaçı, [alda-çı] {eT} is. Ölüm ruhu; ölen kişinin ru ­
hunu karşılayan, o kişinin daha önceden ölmüş bir
yakınının ruhu,
aldagan, [alda-mak > alda-ğan ji'-JT ] {eAT} sf. Çok
aldatan.
aldaguc, [alda-ğuc j-jpIjJT] {eAT} sf. Aldatıcı,
aldagucılık, [alda-ğu-cı-lık jW --ü ! / jJ ^ j Ü j J T ]
{eAT} is. Aldatıcılık; hilekârlık,
aldaguç, [alda-ğuç gs-İJJI] {eAT} sf. Aldatıcı,
aldak, -ğı [eT. âl (hile) > alda-k] {ağız} is. Avutacak,
kandıracak, gönül alacak söz; aldanca. [DS] S
aldak buldak, Aldatarak; kandırarak.
aldamak, [eT. âl (hile) > al-da-malc j«IjJT] {eT} {eAT}
{ağız} gçl. fi. [-r] [-d(ı)-yor] Aldatmak; bir kimseyi
kandırmak; oyun etmek; yanıltmak. [Nevâyî] [DLT]
[DS] S aldam ak söz, {eAT} Aldatıcı söz.
-aldan, [-al-dan / -el-den] {eAT} çek. e. -alıdan; -
alıdan beri; -alı.
ALD
aldanca, [alda-nç-a] {ağız} is. Avutacak, kandıracak,
gönül alacak şey. [DS]
aldancak, -ğı [alda-n-cak] {ağız} is. -*■ aldanca. [DS]
aldancık, -ğı [alda-n-cık] {ağız} is. Tuzak olarak ha­
zırlanmış kar çukuru. [DS]
aldanç, -cı [alda-nç] sf. 1. Kolay aldanan. 2. {ağız}
(Kişi için) uysal. [DS]
aldangan, [alda-n-ğan jlüjJT ] {eAT} sf. Çabuk alda­
nan; daima aldanan,
aldangıç, -cı [alda-n-gıç] is. 1. A ldanma aracı; oya­
layıcı, aldatıcı şey. 2. Ot veya samanla gizlenmiş
tuzak çukuru,
aldangıçlık, -ğı [a-da-n-gıç-lık] {ağız} is. Aldanma;
yanılma. [DS]
aldanguc, [alda-n-ğuc {eAT} is. 1. A ldanm a a-
racı; oyalayıcı, aldatıcı şeyler. 2. {ağız} Avutacak,
kandıracak, gönül alacak şey. [DS]
aldanış, [alda-n-ış] is. 1. Aldanmak işi ve biçimi. 2.
Kanma; yanılma,
aldanma, [alda-n-ma] is. Aldanmak işi.
aldanmak, [alda-n-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Hataya
düşmek; yanılmak. 2. Birinin hilesine veya yalanı­
na kanmak; tuzağına düşmek; aldatılmak; alet ol­
mak; avlanmak. 3. Hayal kırıklığına uğramak. 4.
Oyuna gelmek; boş yere güvenmek; kapılmak; ka­
zıklanmak. 5. Avunmak, oyalanmak. 6. (Bitkiler
için) ilkbahar gelmeden bastıran sıcaklar dolayısıy­
la uyanmak; çiçek veya yaprak açmak. S aldan­
mıyorsam, Bir görüşü açıklamaya başlarken y a ­
nılma payı bırakmak için söylenen giriş sözü.
aldaşmak, [alda-ş-mak j*-i-)JT] {eAT} işteş, f. [-ır]
Karşılıklı birbirini aldatmak. S aldaşmak itmek,
B irini aldatmak.
aldatıcı, [alda-t-ıcı] sf. Yanıltan, kandıran,
aldatılma, [alda-t-ıl-ma] is. Aldatılm ak işi.
aldatılmak, [alda-t-ıl-mak] edil. f. [-ır] 1. K endisine
oyun yapılmak; kandırılmak. 2. Yanıltılmak. 3. A-
lış verişte fiyat veya kalite bakamından zarara uğ­
ramak. 4. (Evli eşler için) eşi başka biri ile ilişkide
bulunmak.
aldatış, [alda-t-ış] is. Aldatma işi ve durumu,
aldatma, [alda-t-ma] is. Aldatm ak işi.
aldatmaca, [alda-t-maca] is. Aldatıcı oyun, hile; tu­
zak.
aldatmak, [alda-t-mak] gçl. f. [-ır] 1. H ataya yö­
neltmek. 2. Yalan söylemek. 3. A lış verişte kötü ve
ucuz malı, iyi diye pahalı satmak; kandırmak. 4.
Karşı cinsten birini baştan çıkarmak; iğfal etmek.
5. Evlilikte eşinden başka birisi ile ilişkide bulun­
mak; ihanet etmek. 6. Avutmak; oyalamak. 7. La­
des oyununda taraflardan birinin diğerine ladese
tutuştuklarını unutturup b ir şey vererek oyunu ka­
zanmak. 8. (Kendi için) olm ayacak bir şeye inana­
rak oyalanmak; teselli bulmak; oyalanmak. 9. (Nef­
si için) açlığını geçici olarak yatıştırmak.
ÖIÜMIİİRfESÖM.m
aldavu, [alda-ğu] {eAT} is. Hile,
aldayıcı, [alda-y-ıcı {eAT} sf. 1. A l­
datıcı. 2. Hilenin cezasını veren. 3. Sözünde dur­
mayan; ahdini bozan; hilekâr. 4. is. Şeytan,
aldayış, [alda-y-ış jSjIjJI] {eAT} is. Aldatış.
aldehit, -di [Fr. alcool+dehydrogenatum > aldehy­
de] is. kim. 1. Etil alkolün hidrojeni giderilirken
oluşan uçucu bir sıvı; etanol, CH3-CHO. 2. Benzer­
likleri yüzünden aynı ad verilen [R -C H =0] grubu
organik bileşikler (aset aldehit, asetik aldehit, adi
aldehit, etanol).
aldı, [al-dı] {eT} is. Altı. [EUTS]
aldın, [alt-tm > al-dm [Clauson]] {eT} is. Alt; aşağı.
[Üç İtigsizler]aldırayaz, [al-dır+ayaz] {ağız} is. 1.
Her tarafı açık ve soğuk yer. 2. Çırılçıplak ya da
giyimi bozuk kimse. 3. Yıldızlı, açık gece. [DS]
aldırık, -ğı [al-dır-ık] {ağız} sf. Şımarık. [DS]
aldırılma, [al-dır-ıl-ma] is. A ldırılm ak işi.
aldırılmak, [al-dır-ıl-mak] edil. f. [-ır] 1. Aldırmak
işi yapılmak. 2. Bir yerden başka bir yere aktarıl­
mak. 3. İlgilenilmek; önem verilmek,
aldırış, [al-dır-ış] is. 1. Aldırm ak işi ve biçimi. 2.
İlgi; önem. 0 aldırış etmek, İlgilenmek; önem
vermek; dikkate almak.
aldırışsız, [al-dır-ış-sız] sf. Umursamaz; kayıtsız ka­
lan.
aldırma, [al-dır-ma] is. Aldırm ak işi.
aldırmak, [al-dır-mak JjjJJT] gçl. f [-ır] 1. Birisine
alm ak işini yaptırmak. 2. Birini veya bir şeyi bir
yerden başka bir yere getirtmek. 3. Vücuttaki her­
hangi bir yaralı veya hastalıklı organı veya kısmı
cerrahî müdahale ile çıkartmak. 4. Bir tanıdığını
veya yakınını yanına getirtmek. 5. N üfuz ve yetki­
sini kullanarak birini bir işe veya yere kabul ettir­
mek. 6. Sevdiği veya önem verdiği birini başkasına
kaptırmak; elindekini başka birisine kaptırmak. 7.
(Bir nesne için) bir kap veya yere sığdırmak. 8.
Önem vermek; değer vermek; ilgilenmek; üstünde
durmak. “Adam aldırma, geç g it diyemem, aldırı­
rım. " M. Akif. 9. (Gönül için) âşık olmak; tutul­
mak. 10. (M eyil için) gönlünü kaptırmak; âşık ol­
mak. 11. (Nefes için) rahat bırakmak; dinlendir­
mek. 12. Avcı kuşa, av yakalatmak. 13. (Çocuk
için) kürtaj yaptırmak. 14. gçsz. f. Şarkı söylemeye
başlamak. 15. {ağız} K endi kendine şarkı, türkü
söylemek; bir türkü tutturmak. [DS]
aldırmama, [aldır-ma-ma] is. Aldırm am ak işi.
aldırmamak, [aldır-ma-mak] gçsz. [-z] 1. Değer ve
önem vermemek. 2. Oralı olmamak; tınmamak. 3.
Dikkat etmemek; üstüne düşmemek. 4. gçl. f. A l­
dırmak işini yapmamak; almak işini yaptırmamak.
fi1 aldırma! “D eğer verme; önem verme; değmez. "
anlamında kullanılan teselli sözü.
aldırmaz, [aldır-maz] sf. 1. Vurdum duymaz; kaygı-
o m ru g m an.
ALE
sız; tasasız. 2. Ola,
yan. ------------------------ ale’r- re ’si ve’l-ayn, (OsT} Tamam;
etm ek üzere. ||
aldırm azcı, [al-dır-m aznlan ciddiye alma- baş üstüne!\\ a i t j ı fls,
ale’r-rü _7 {OsT}
( Baş sayısınca m al
' —' fS\_ rj-
1) ^
gürlüğünden yana olan {OsT}
ve insandan alınan vergi.\\ ale’s-sab âh ,
aldırm azlık, -ğı [al-dır-mazVldırmazlık öz-
gisizlik, vurdumduymazlık; 'nizm karşıtı, alessabah. || ale’s-seh er, {OsT} Sabah erkenden;
{OsT}
sizlik veya bilinçli bir tutum ytyıtsızlık; il- gün ışımadan; seher vaktinde.\\ ale’s-seviye,
lar, olaylar, öğretiler karşısında i fel. İlgi-
kaydiye. S ald ırm az lık tan geln\durum - E şit olarak; hepsi aym derece ve değerde olm ak
mek, önem vermediğini sezdirmek, "pa» la" üzere.|| ale’t- ta ’cîl, {OsT} A cele ederek.|| ale’t-ta f-
mak. rtme- sîl, {OsT} Ayrıntılı ve geniş olarak; tafsilatlı ola-
ald ırtm a, [al-dır-t-ma] is. A ldırtm ak işi. na~ rak.\| a le’t-ta h k îk , {OsT} Şüphesiz; kesin olarak.\\
ale’t-ta h m în , {OsT} Yaklaşık olarak; tahminen.\\
a ld ırtm ak , [al-dır-t-mak] gçl. f. [-ır] Birine .
a le’t-tah sîs, {OsT} Özellikle; bilhassa.\\ ale’t-ta k -
işini yaptırmak,
rîb , {OsT} Yaklaşık olarak; aşağı yukarı.\\ ale’t-
aldil, [eT. âl (hile)+dil] {ağız} is. Kurnazlık;
- — — , hile. tem adi, { u s{OsT}
ı/ nıl7Pnuderece.||
hir biçim-
ted rîc, Yavaş yavaş; derece a le’t-
aldosteron, [Fr. aldosterone] is. biy.-kim. B ö b r e ^ . sürekli.\\ ale’t-te rtıb , {OsT} u u z aje>t-te-
te m â d i, {OsT} Arkası kesilmeksizin; aralıksız ola-
sodyumun tutulması, potasyumun atılmasını sağla,, kural ve■■ tekniklere - «■ uygun
rn„Tl biçim^
Düz,
yan böbrek üstü bezi kabuğunun salgıladığı hor- ^ {OsT} E şit olarak; eşitlikle.\\ ale t- eva ı,
mon. ıeden; birbiri arkasına.
aldun, [altun] {eT} is. Altın. [EUTS] a ı allee] is. Ağaçlıklı yol.
ald u rm ak , [al-dur-mak jjjjjJ T ] {eAT} gçl. f. [-ur] 1. fr^ile / âlek *Jİ] (a:le) {OsT} is. bot. Eskiden
Kaptırmak; aldırmak. 2. dönşl. f. {ağız} Kendini y aç yapım ında kullanılan ve H int süm-
beğenmek; kibirlenmek. [DS] • ^ tow S le n b ir soğanlı bitki, (Nardostahys
ald u ru k , -ğu [al-dur-uk] {ağız} sf. Kendini beğenmiş; ale3, [Ar.
■kibirli. [DS] m ura karşı» (a ;le) {OsT} is. 1. Güneş ve yag-
alduzm ak, [al-duz-mak] {eT} gçl. f. [-ur] M alını e- kirlik. 'i ı yer:; sığmak. 2. Yoksulluk; fa-
linden aldırmak; soyulmak. [DLT] a leb a t, [OsT. ‘a.
ale-, [Ar. ‘ala (üzere) L5J*■] {OsT} zf. A rapça kelim eler­ Yemiş kapçıkları!-!*-] (aleba:t) {OsT} is. bot.
den beraberlik ya da üstünlük anlatımı katmakta alebe, [OsT. ‘alebe 4ar; kapsüller,
kullanılan ön ek. alelacele, alelade. S a le ’d-de- kapsül. is. bot. Yemiş kapçığı,
recât, {OsT} Derecelerine göre; sırasıyla. || a le’d-
alebi, [OsT. ‘alebi L5J^ ] (u
devâm , {OsT} Devamlı olarak; boyuna.|| a le ’I-am -
kapçığı ile ilgili. {OsT} is. bot. Yemiş
yâ, {OsT} Körcesine; düşünm eksizin,|| ale’l-ekser,
{OsT} Çokçası; ekseriyetle.|| a le ’l-fevr, {OsT} D er­ alef1, [Ar. âlef âJT] (a:lef) {Os.
hâl; hemen.|| ale’l-gafle, {OsT} Beklenm edik bir şe­ En teklifsiz; çok
cana yakın.
kilde; ansızın; birdenbire.\\ ale’l-hâdise, {OsT}
alef2, [Ar. ‘alef ^-Ap] {OsT} is. H a, ,
Başka bir olaya katılan fa k a t o olay üzerinde etkisi
olmayan; epifenomen; gölge olay.\\ a le’l-hesâb, kullanılan ot, saman, yulaf. S alet^6131' ° ,
{OsT} H esaba sayarak.\\ ale’l-husfis, {OsT} Özellik­ yem i; kılıcın öldürdüğü,\ a le f olm aöSfr’ l?
Yem ol-
mak. 2. Öldürülmek.
le; bilhassa.\\ ale’l-ım ıyâ, {OsT} Körü körüne.||
ale’l-ıtlâk, {OsT} 1. Genellikle; umumiyetle. 2. alefe, [Ar. ‘alüfe] {ağız} is. İmam, çoban gib»
v gö-
Rastgele.|| ale’l-icm âl, {OsT} Kısaca; özet olarak.|| revülerine belli bir süre için verilen ücret. [Di.
ale’l-ih tisar, {OsT} Kısaltarak; özetleyerek.|| ale’l- alefi, [Yun. alifı] {ağız} is. Deri cilalamakta kulıN_
inflrâd, {OsT} Ayrı ayrı olarak; birer birer.|| ale’l- lan m ermer tozu. [DS]
isticâl, {OsT} İvedi olarak; acele ile.\\ ale’l-istim - alegori, [Yun. allegorein (resimler aracılığı ile ko­
râ r, {OsT} Aralıksız; sürekli olarak.|| a le’l-iştirâk , nuşma) > Fr. allegorie] is. 1. B ir fikrin resim veya
{OsT} Ortak olarak; iştirak ederek.\\ a le’l-ittifâk, canlı varlıklar yoluyla anlatılması. 2. Bu şekilde
{OsT} Anlaşarak; üzerinde birlik sağlayarak.|| meydana getirilmiş edebî eser,
ale’l-ittisâl, {OsT} A rdı kesilmeksizin; devam ede- alegorici, [alegori-ci] is. Bir metni, bir yazarı alegori
rek.|| ale’l-kâide, {OsT} K urala uygun biçimde; yöntem i ile yorum layan kişi,
kaidesince.|| ale’l-kıyâs, {OsT} Karşılaştırma y o ­ alegorik, -ği [Fr. allegorique] sf. Alegoriye dayanan,
luyla; kıyaslayarak|| ale’l-kifâye, {OsT} Yeterli alegori ile ilgili. «Kutadgu Bilig adalet, saadet,
miktarda; yetecek kadar.|| ale’l-um fim , {OsT} 1. akıl ve kanaat kavramlarının hükümdar, vezir, ve­
Genellikle; genel olarak. 2. Tamamı; bütünüyle.\\ zirin oğlu ve abit gibi şahıslarla canlandırıldığı
ale’r-rağ m , {OsT} Kasten küçük düşürerek hakaret alegorik bir eserdir.»
ALE
alek1, [Far. ale / âlek J I / dü I] (a:lek) {OsT} is. bot.
Eskiden hekimlikte ilaç yapımında kullanılan ve
Hint sümbülü de denilen bir soğanlı bitki, (Nar-
dostahys jatamansi).
alek2, [Ar. 'alak (yapışmak) jip ] {OsT} is. -*• aleka.
aleka, [Ar. ‘alak (yapışmak) {OsT} is. 1. Kan
pıhtısı. 2. Balçık; yapışkan çamur. 3. Sülük,
aleki, [Ar. ‘alak > ‘alaki LSil^] (aleki:, k kaim söyle­
nir) {OsT} sf. 1. Yapışkan. 2. Pıhtı hâline gelmiş. 3.
Sülüklerle ilgili. 4. Sülük cinsinden olan,
alekiye, [Ar. ‘alakîye > ‘alakiyye <ül&] {OsT} is. zool.
Sülükgiller.
aleksandren, [Fr. alexandrin] is. ed. Fransız şiirinde
kullanılan on iki hecelik dize,
aleksi, [Fr. alexie] is. tıp. Hastanın görmesinde bir
kusur olmamasına rağmen okuma yetisini kaybet­
m esi; okuma yitimi; okuma körlüğü,
alel, [Fr. allele] is. ve sf. biy. Bir kromozom çifti
üzerinde aynı nokta üzerine yerleşmiş genlerden
her biri.
alelacayip, -bi [Ar. ‘ale’l-'acâ’ib İJs-] (alela-
ca:yip) {OsT} sf. Çok acayip; çok yadırgatıcı; çok
garip.
alelacele, [Ar. ‘ale’l-‘acele 4W.JI Jis] {OsT} zf. Çok
acele, çarçabuk, ivedilikle,
alelade, [Ar. ‘ale’l-‘âde Ji*-] (alelâ:de) {OsT} sf.
Sıradan, her zaman rastlanır nitelikte; bayağı,
aleladelik, -ği [alelâde-lik] ( a ’lelâ:delik) is. Bayağı­
lık, sıradan oluş,
alelittifak, [Ar. ‘ale’l-ittifak J lü "sil (alelittifa:k)
{OsT} zf. Birleşerek; ağız birliği ederek,
alel’umunı, [Ar. ‘ale’l-'um üm ^^U] (alelu-
mu:m) {OsT} zf. Genellikle; umumiyetle,
alelusul, -lü [Ar. ‘ale’l-usül Ju-] (alelusud)
{OsT} zf. 1. Kurallarına uygun olarak; usulünce. 2.
A det yerini bulsun diye; üstünkörü; gelişigüzel,
a’lem, [Ar. ‘ilm (bilmek) > a’lem jJlpI] {OsT} sf. 1.
D aha çok bilen; en çok bilen. 2. is. Bilgin, ö
a’lem ü’l-ulemâ, Bilginlerin en bilgim.
âlem, [Ar. ‘âlem ^U] (a:lem) {OsT} is. 1. Yeryüzünde
ve gökyüzünde var olan yaratılmışların hepsi; ev­
ren; kâinat. 2. Güneş ve gezegenlerin meydana ge­
tirdiği topluluk; güneş sistemi. 3. Dünya; yeryüzü;
cihan. 4. Bütün insanlar. 5. Çevre; toplum. 6. Ken­
di içinde bir bütün oluşturduğu tespit veya tahmin
edilen varlıklar veya soyut kavram lar topluluğu.
«H ayvanlar âlemi. Ruhlar âlem i.» 7. mec. Eğlen­
ce. 8. mec. Kendine özel bir yaşayış ve düşünce
biçimi olan. «Alem adamdır, vesselam .» 9. mec.
Ö Iİ İH I İİ K S Ö M .2 0 C
Durum; vaziyet. «Keyifler ne âlem de?» 10. Gerek;
lüzum; anlam. S âlem-ârâ {OsT} Dünyayı süsle­
yen ,|| âlem -efrüz, {OsT} Biitim dünyaya ışık saçan;
âlemi aydınlatan,j| âlem -gîr, {OsT} 1. Dünyayı tu­
tan; bütün dünyaya yayılan. 2. Dünyayı alan. ||
âlem-i âb {OsT} İçki meclisi; içkili eğlence.|| âlem-i
âhiret, {OsT} Öteki dünya; ahret. || âlem -i anâsır,
{OsT} Unsurlar âlemi (eskilere göre varlığın dört
tem el öğesi olan su, hava, toprak ve ateşten ibaret
olan madde dünyası).\\ âlem -i asgâr, {OsT} Küçük
dünya (insan).|| âlem-i azamet, {OsT} En yüksek
gökyüzü tabakası.\\ âlem-i bâtın, {OsT} İç âlem.||
âlem-i bekâ, {OsT} E bedî âlem, ahret. | âlem-i be­
rin, {OsT} En yüksek âlem.|| âlem-i berzâh, {OsT}
Ruhların beden kalıbına girmeden önce bulunduk­
ları m anevî âlem ile m addî âlem arasındaki yer. ||
âlem-i berîn {OsT} En yüksek âlem.|| âlem-i ce-
berrüt (melekût), {OsT} 1. A rş-ı âlânın en alt fa ka t
gökyüzünün en üst tabakası. 2. Allah 'ın biitün var­
lıklar üzerindeki kudreti.\\ âlem-i diğer, {OsT}
Ahret, öbür dünya.\\ alem-i ecsam, {OsT} Cisimler
âlemi. || âlem-i eflâk, {OsT} Felekler, gökler âlemi.\\
âlem-i ekber (kebîr, kübrâ), {OsT} En büyük dün­
ya, kâinat.|| âlem -i em r, {OsT} H içbir şarta bağlı
olmayan dünya.|| âlem-i ervâh, {OsT} Ruhlar âle-
m i.|| âlem-i esbâb, {OsT} Sebepler âlemi, dünya.||
âlem -i fakr ü fenâ, {OsT} Yoksulluk ve yokluk âle­
mi, yeryüzü. || âlem-i fâni, {OsT} Sonlu dünya; bu
dünya.|| âlem -i fenâ, {OsT} Geçici âlem, dünya,
yalan dünya.|| âlem-i gayb, {OsT} Görülmeyen,
gizli dünya.|| âlem-i hâb, {OsT} Uyku âlem i.|| âlem-
i halk, {OsT} Bütün doğmuşlar, yaratılm ışlar âle­
mi. || âlem-i his, {OsT} D uyularla anlaşılan âlem;
madde âlemi. || âlem-i imkân, {OsT} H er şeyin
mümkün olduğu âlem. || âlem -i istiğrak, {OsT} İç
dünya; kişinin kendinden geçip daldığı düşünce
âlem i.|| âlem-i kevn, {OsT} Varlık âlem i.|| âlem-i
kevn ü fesâd, {OsT} Var olma ve bozulup dağılma
dünyası.|| âlem-i kitmân, {OsT} Saklı, gizli dünya.\\
âlem -i kudsî, {OsT} K utsal âlem. A lla h ’ın katı.||
âlem-i lâhut, {OsT} Manevi âlem, A lla h ’ın katı.||
âlem-i m a’nâ, {OsT} Görülmeyen âlem, rüya.||
âlem-i melekût {OsT} A lla h ’ın m utlak egemen ol­
duğu âlem .|| âlem-i menâm, {OsT} Görülmeyen
âlem, riiya. || âlenı-i misâl, {OsT} Ruhun İlahî âlem­
den cisim ler âlemine inerken geçtiği varlıkların
hayalleri ile dolu âlem. \ âlemin ağzına sakız ol­
mak, Herkesin konuştuğu, dedikodusunu yaptığı
bir kim se durumuna gelmek. || Alemin ağzı torba
değil ki büzesin, insanların dedikodu yapmalarım,
olur olmaz şeyleri söylemelerini engellemenin
mümkün olmadığını anlatmak için söylenir.|| âlem-
i nakayis, {OsT} Eksiklikler âlem i.|| âlem-i nâr,
{OsT} Ateş dünyası.|| âlem-i nasüt, {OsT} İnsanlık
âlemi. || (kendi) âlem inde olmak, Başkaları ile iliş­
kiyi keserek kendi iç dünyası ile hesaplaşma duru-
me m m m . 201
tınında bulunmak.\\ âlem -i siyâset, {OsT} Politika
dünyası.|| âlem -i sürî, {OsT} Görünen, şahit olunan
zahirî âlem. || âlem -i sabâvet, {OsT} Çocukluk dün-
yası.|| âlem -i siiflî, {OsT} Bayağı âlem, dünya.||
âlem -i şah âd et, {OsT} tasvf. Yaratılışın dördüncü
basamağı. || âlem -i şem s {OsT} Güneş ve gezegen­
ler. || âlem -i ulvi, {OsT} 1. Yüksek âlem, gökyüzü. 2.
Ruhlar âlemi\\ (... in) âlem i v a r m ı? Uygun düş­
müyor; yakışık almıyor.\\ âlem -niim â {OsT} -*■ â-
lemnüma.|| âlem -penâh, {OsT} -*■ âlempenah.|| â-
lem -pesend {OsT} H erkesin beğendiği.\\ âlem -p irâ,
{OsT} Dünyayı siisleyen.\\ âlem -süz, {OsT} Dünyayı
yakan.\\ âlem -şüm ûl, {OsT} -*• âlemşümul.|| âlem -
tâb, {OsT} -*■ âlemtab.|| âlem y a p m a k , İçkili, sazlı
sözlü eğlence düzenlemek.
alem 1, [Ar. ‘alem (yarık, sınır) {OsT} is. 1. Bir
düşüncenin, yüce ve üstün bir gücün, bir toplulu­
ğun sembolü; alamet; işaret; sembol; timsal. 2.
Bayrak; sancak. 3. Kubbelerin, minare külahlarının
veya bayrak direklerinin tepesine konulan madenî
ay ve yıldız. 4. Sınır işaretleri; sınır taşları. 5. Sarık
için dokunan bir kumaşın içindeki altın teller. 6.
mec. Sıfat; unvan. 7. Önder; lider; temsilci,
alem -efrahte, {OsT} Bayrağı kaldırmış; bayrağı
yükseltmiş.\\ alem -efrâz, {OsT} Bayrağı kaldıran,
bayrağı yükselten.\\ alem -i h ü m ây u n , {OsT} Salta­
nat sancağı.|| alem -i N ebî, {OsT} İm paratorluk dö­
neminde gazalarda açılan Hz. M uham m ed'in bay­
rağı.|| alem olm ak, B ir fikre, bir topluluğa lider
olmak.
alem2, [Ar. ‘alem ^-lt] {OsT} is. Özel isim. S ale-
m ü’I-cins, {OsT} Ö zel isimden üretilen cins ismi.
âlem ane, [Ar. ‘âlem + Far. -âne -üUU] (a:lema:ne)
{OsT} sf. Dünya ile ilgili; dünyevi,
alemci, [alem-ci] is. Cami kubbelerine, minarelere
alem yapan veya takan kimse,
alem dar, [Ar. ‘alem + Far. -dâr jIjuİp] (alemda.r)
{OsT} is. 1. Bayrak taşıyan. 2. mec. Bir işte önder
olan. 3. Yeniçeri ocağının çeşitli bayraklarını taşı­
yanlardan biri. S alem d âr-ı hâssa, {OsT} Saltanat
sancaklarını taşıyan gösterişli kişi.|| alem d â r-ı re ­
sul, {OsT} Hz. M uham m ed’in sancağını taşıyan.
aiem dari, [Ar. ‘alem + Far. -dârı (alem-
da:ri:) {OsT} is. Bayraktarlık; sancaktarlık.
alem deran, [Ar. ‘alem + Far. -dâr-ân jljl-u ip ] (,alem-
da:ra:n) {OsT} is. 1. Bayrak taşıyanlar; sancak­
tarlar. 2. mec. Önderler; ileri gelenler,
aleme, [Yun. anemi] {ağız} is. İplik çilelerini çözgüye
sarmaya yarayan çark; dolap. [DS]
âlemeyn, [Ar. ‘âlem-eyn jJ-U-] (ademeyn) {OsT} is.
Dünya ve ahret; iki âlem.
alem î1, [Ar. ‘alem (özel isim) > ‘alemî ,y ^ -] (alemi:)
{OsT} sf. dbl. Özel isim le ilgili.
ALE
âlem î2, [Ar.’alem > ‘alemî ^ U ] (a:lemi:) {OsT} sf.
(İnsan için) dünyaya ait; dünya ile ilgili; dünyevi,
alem ida, [Yun. alemida] {ağız} {OsT} is. İplik çilele­
rini çözgü kalemlerine sarmaya yarayan araç; çık­
rık. [DS]
âlem in, [Ar.’âlem > ‘âlemin j ^ ] (a:lemi:n) {OsT}
is. Alemler; dünyalar,
alem it, -d i [Yun. anemidi] {ağız} is. İplik çilelerini
çözgü kalemlerine sarmaya yarayan aygıt; dolap.
[DS]
âlem iyan, [Ar. ‘âlemî > 'âlem iyân uLlU ] (ademi:-
ya:n) {OsT} is. Dünyaya ait olanlar; insanlar,
âlem iyane, [Ar. ‘âlemi + Far. âne -oÜ-U] (a:lemi:ya:-
ne) {OsT} zf. 1. İnsana yakışır biçimde; insanca;
insan gibi. 2. Akıllıca; kurnazca,
alem iyet, [Ar. ‘alemî > ‘alemiyyet c~*-U] {OsT} is.
dbl. B ir sözcüğün özel isim olm a durumu,
âlem li, [âlem-li J ^.U] (adem li) {OsT} is. Halının bir
tarafında bulunan mihraba benzer süs öğelerinin
tümü.
âlem m ed ar, [Ar. ‘âlem + Far. m edâr jl-L» ^U] (a:-
1emmeda:r) {OsT} is. Alemin merkezi,
â lem n ü m a, [Ar. ‘âlem + Far. nümâ Li ^Lt] (ademnii-
ma:) {OsT} sf. 1. Dünyayı gösteren. 2. Büyük İs­
kender’in İskenderiye’de yaptırdığı deniz fenerinin
tepesine koyduğu “bütün dünyayı gösteren” ayna,
âlem p en ah , [Ar. ‘âlem + Far. penâh oto ^U] (a:-
lempenadı) {OsT} sf. (Padişah için) âlemin sığınağı
olan.
âlem şüm ul, -lü [Ar. ‘âlem-şümül J y J . ^U] (adem -
şiimud) {OsT} sf. Dünya ölçüsünde; dünyayı kap­
samış; dünyayı içine alan,
âlem tab , [Ar. ‘âlem + Far. -tâb >_ıb ^U] (a:lemta:b)
{OsT} sf. Dünyayı ısıtan; dünyayı aydınlatan,
âlem un, [Ar. ‘âlemün OjiU] (a:lemu:n) {OsT} is.
Dünyalar; âlemler,
alen, [Ar. ‘alen {Os T} is. A çık ve meydanda ol­
ma; aşikâr oluş,
alençik, -ği [eT. ala-çuk] {ağız} is. Çardak; çadır.
[DS]
alenen, [Ar. ‘alenen IİU] ( a ’lenen) {OsT} zf. 1. H er­
kesin gözü önünde; açıkça; meydanda. 2. Görülebi­
lir, açık olarak; gizlemeden saklamadan,
alengirli, [Ar. ‘âlem + Far. -gir (tutan) + T. -li >
alengir-li ?] sf. argo. Gösterişli, fiyakalı, dalavereli,
aleni, [Ar. ‘alen > ‘alenî l5Jp] (aleni:) {OsT} sf. 1.
Herkesin gözü önünde; açık; herkesin içinde. 2. zf.
Herkesin görüp bildiği şekilde; açıkça; açık olarak.
S aleni celse, H alka açık olarak yapılan oturum;
ALE
açık celse.\\ aleni m üzayede, Herkesin katılabile­
ceği şekilde yapılan artırmalı satış; açık artırma.
alenileşme, [alenî-le-ş-me] (aleni:leşme) is. Aleni
durumuna gelme,
alenileşm ek, [alenî-le-ş-mek] (alenileşm ek) dönşl. f .
[-ir] (Üzerinde gizliliği bulunan bir şey için) açık­
lanmak suretiyle herkes tarafından bilinir hâle gel­
mek; açıklık kazanmak,
aleniyet, [Ar. ‘alenî > ‘aleniyyet {O s T} is. 1.
Bir şeyin hiç gizlenmeden, ortalıkta, herkesin gözü
önünde yapılıyor olması; açıklık. 2. huk. Bir iş ve­
ya işlemin yapılırken gizli tutulmaması hâli; açık­
lık.
aleniyye, [Ar. ‘alenî > ‘aleniyye v-KI {OsT} is. Açık;
herkesin gözü önünde,
alerjen, [Fr. allergene] is. Alerjiye neden olan mad­
de.
alerji, [Yun. allos (başka) + ergon (tepki) > Fr. al-
lergie] is. 1. Bir etken maddeye karşı organizmanın
göstermiş olduğu çok aşırı tepki. 2. mec. B ir kim­
seye veya fikre karşı olumsuz yönde duyulan aşırı
duyarlılık; karşı tepki,
a lerjik , -ği [Fr. alergique] sf. 1. Alerjiyle ilgili olan,
alerjiden kaynaklanan. 2. Bir etken maddeye karşı
duyarlılığı olan. 3. mec. (Kişi veya düşünce için)
aşırı duyarlılık sebebi olan,
alerresi, [Ar. ‘ale’r-re’sî ^ 1 jJl (alerre-si:) {OsT}
iinl. Baş üstüne!
alesta, [İt. alesta] ( a ’lesta) ünl. dnz. 1. “Hazırol!”
komutu. 2. «Buyurun, hazırım !» 3. sf. Hazırlanmış,
hazır durumda. S alesta beklem ek, H azır olarak
beklemek.\\ alesta d u rm a k , Emir alm ak için tetikte
hazır beklemek.\\ A lesta fero! «D em ir atmaya ha­
z ır ol!» komutu.|| alesta tu tm a k , Hemen kullanıla­
bilecek şekilde hazır bulundurmak.
alestezi, [Fr. allesthesie] is. tıp. Dokunma duyum u­
nun, dokunulan yerin tam simetriğinden algılanma­
sı biçiminde görülen bozukluk,
alet, [Ar. âlet o J l] (a:let) {OsT} is. 1. Bir işte kulla­
nılmak üzere yapılmış nesne; araç. 2. Bir. sanatı
uygulam a alanına koymaya yarayan özel cihaz;
aygıt. 3. mec. Aracı; yardımcı; vasıta. 4. Oyuncak.
S. Organ. 6. huk. Kendiliğinden herhangi bir etkisi
olmayan ancak işin sonucunu oluşturmakta kullanı­
lan araç. S alet çantası, Teknik bir işi yapm ak için
gerekli olan el aletlerinin konulduğu çanta; takım
çantası.|| alet edevat, Çeşitli ve değişik araçlar.\\
a le t etm ek, Meşru olmayan bir işte yardım cı ele­
man olarak kullanmak.\\ âlet-i meclis, {OsT} Ziyafet
kapkacağı.\\ âlet-i m usavvât, {OsT} fız. Mikrofon.\\
âlet-i rücüliyet, {OsT} Erkeklik organı]] âlet-i
şü rb , {OsT} İçki. Icadehi.\\ âlet-i tecfif, {OsT} K u­
rutma makinesi.|| âlet-i ten âsü l, {OsT} Cinsiyet or-
ganı. || alet olm ak, Bilerek veya bilmeyerek kötü bir
ö iır a ın i& H .m
işte birisine yardım cı olm ak.|| alet verici, Ameliyat
sırasında gereken araçları operatöre veren aseptik
giyinmiş ve eldiven takmış olan yardım cı eleman.
aletçilik, [alet-çi-lik] (a. letçilik) is. fel. Düşünce ve
teorileri eylem için gerekli gören felsefî sistem,
aletli, [alet-li] (adetli) sf. Bir alet yardımı ile yapılan,
ö aletli jim n astik , Atlama beygiri, kulplu beygir,
halka, denge aleti gibi aletlerle yapılan jim nastik
hareketleri.
aletlik, [alet-lik] (a:letlik) sf. (İş için) alet kullanmayı
gerektiren.
alev, [eT. yal-m ak (yanmak) > yal-av > alav > alev]
is. 1. Y anmakta olan cisimlerden çıkan, dil şeklin­
de kızıl turuncu renkli, akkor hâlindeki yanıcı gaz
kütlesi. 2. Ateş, sıcaklık, kıvılcım. 3. M ızrak veya
gönder uçlarına takılan kırmızı flama; tuğ. 4. gnşl.
Çiçekleri alev renginde ve alev görünümünde olan
bir tropikal kereste ağacı (Sterculia) ve bir süs çi­
çeği, (Phlox). 5. mec. A şk ateşi; sevda. S 1 alev al­
m ak , 1. Tutuşmak, yanm aya başlamak. 2. Parla­
mak; ışıldamak. 3. mec. H eyecandan telaşlanmak.
4. mec. Öfkelenmek.|| alev alev y an m ak , Ateşler
alevler içinde yanmak.\\ alev b o r ulu k azan , Boru­
larında yanm a gazlarının dolaştığı kazan tipi. ||
alev d önüşlü k azan , Yanma ürünlerinin ocağa
gelm eden önce bir boru demetinden geçtikten son­
ra arka plandaki fırından çıkıp ön yü ze geldiği ka-
zan.|| alev-gîr, {OsT} 1. Alevlenmiş, tutuşmuş. 2.
Şiddetlenmiş, hiddetlenmiş.\\ alev-gûn, {OsT} Alev
renginde.\\ alev-hîz, {OsT} 1. Alevlenen, parlayan.
2. mec. Kızgın, hiddetli.\\ alev kesilm ek, Çok sinir­
lenm ek^ alev-keş, {OsT} Alevden kopan; alevden
sıçrayan; kıvılcım.\\ alev m akinesi, Düşman üzeri­
ne yanar hâlde gaz y a da sıvı püskürten silah.\\
alev-nâk, {OsT} Alevli, ateşli. || alev-rîz, {OsT} Alev
saçan.|| alev saçağı sa rd ı, Tehlike çok ilerledi, ön­
lenemez hâle geldi.
alevcik, [alev-cik] is. Küçük alev.
Alevi, [Ar. ‘ali > ‘alevî ı j j ^ ] (alevi;) {OsT} is. ve s f
1. Dördüncü halife Hz. A li’nin soyundan gelen. 2.
Hz. A li’yi diğer halifelerden daha çok seven, daha
üstün tutan; Hz. Ali taraftarı.
A levilik, -ği [Alevî-lik] (alevidik) is. Hz. A li’yi diğer
halifelerden daha üstün tutan ve sevenlerin görüşü
ve mezhebi.
alevlendirm e, [alev-le-n-dir-me] is. 1. Alevlendir­
mek işi. 2. İçin için yanan bir şeyin alevi görünür
şekilde yanmasını sağlama,
alevlendirm ek, [alev-le-n-dir-mek] gçl. f. [-ir] 1.
Tutuşturmak. 2. mec. Unutulmuş bir konuyu tekrar
gündeme getirip ortalığı kızıştırmak. 3. B ir tartış­
mayı şiddetlendirmek. 4. mec. Çok öfkelendirmek,
sinirlendirmek,
alevlenirlik, -ği [alev-le-n-ir-lik] is. Alev alarak ya-
nabilme özelliği.
e r ı n r ıi ic î M f u 2 0 3
alevlenm e, [alev-le-n-me] is. Alev alma, tutuşm a du­
rumu ve eylemi,
alevlenm ek, [alev-le-n-mek] dönşl. f. [-ir] 1. Alev
çıkararak yanmaya başlamak. 2. mec. Birden pat­
lamak; şiddetlenmek. 3. mec. Çok kızmak; öfke­
lenmek.
alevli, [alev-li] sf. 1. Alev saçar bir hâlde yanan. 2.
mec. Şiddetli; sert; hararetli. S alevli fırın , içinde
işlenecek maddenin doğrudan alevle karşılaştığı
tipteki fırın.
aley, [Ar. 'alâ > ‘aley J>^] {OsT} e. Üzere; üstüne (za­
mirle birlikte kullanılır).
aleyh, [Ar. 'alâ (üzerine) + hi (ona) > ‘aleyh <lİ*-]
{OsT} is. Karşı; zıt; karşıt; aykırı, fi1 aley h -d âr, -*•
aleyhtar. || aleyhe dönm ek, Evvelce beğendiği bir
kişiye veya düşünceye sonradan karşı çıkmak. ||
aleyhe k alk m ak , İsyan etmek; karşı gelmek. ||
aleyhi’l-la’ne, Şeytandan söz edilirken söylenen
"lanet onun üzerine olsun" anlamında kötü dua.\\
aleyhinde b u lu n m ak , Birini arkadan çekiştirmek,
dedikodu yapmak. || aleyhinde olm ak, B ir işe veya
bir adama karşı olmak, itiraz etmek.\\ aleyhine
dönm ek, Evvelce beğendiği bir kişiye veya düşün­
ceye sonradan karşı çıkmak. || aley h i’s-selâtü ve
sellem, {OsT} Hz. M uham med'den söz edildiğinde
«Allah ’m salât ve selâmı onun üzerine olsun.» şek­
lindeki dua.\\ aleyhi’s-selâm , {OsT} Peygamberler
için kullanılan «Selâm onun üzerine olsun.» duası.
aleyha, [Ar. ‘aleyhâ l ^ ] (aleyha:) {OsT} ünl. ... o-
nun üzerine olsun!
aleyhi, [Ar. ‘aleyhi 4Jlp] {OsT} ünl. ... onun üzerine!
aleyhillane, [Ar. ‘aleyhi’l-la'ne S-oJJI *Jlp] (aley-
hil'lâ:ne) {OsT} iinl. (Şeytan için) lanet ona!
aleyhim, [Ar. ‘aleyhim / ‘aleyhimâ
{OsT} ünl. Onların üzerine!
aleyhtar, [Ar. ‘aleyh + Far. -dâr jb ^dt] (aleyhta:r)
{OsT} sf. Bir işe, bir fikre karşı duran,
aleyhtarlık, -ğı [aleyhtar-lık] is. B ir işe, bir fikre kar­
şı olma durumu,
aleyke, [Ar. ‘aleyke dLU] {OsT} ü n l Senin üzerine
olsun!
aleyküm , [Ar. ‘aleyküm |* S ^ ] {OsT} ü n l Sizin üze­
rinize olsun!
aleyküm selam , [Ar.'aley-lcümü’s-selâm j>}UI p-SLİp]
{OsT} ünl. A llah’ın selamı sizin de üzerinize olsun
anlamında «Selam ün aleyküm (A llah’ın selamı
üzerinize olsun)» sözünün karşılığı,
aleyna, [Ar. ‘aley-nâ (aleyna:) {OsT} ünl. Bizim
üzerimize olsun!
alfa1, [Ar. halfa] {OsT} is. bot. Buğdaygiller fam ilya­
ALG
sından liflerinden ip, hasır ve kâğıt yapılan uzun
ömürlü bir bitki, (stipa tenacissima).
alfa2, [Yun. alpha] is. Yunan alfabesinin ilk harfi, fi1
alfa ışın ları, R adyoaktif elementlerin yaydığı +2
yüklü iki proton ve iki nötron parçacığından m ey­
dana gelm iş (helyum çekirdeği) ışın demeti.
alfabe, [Yun. alp h a + beta > alphabe] is. 1. Bir
dildeki seslere dayalı ifadeleri yazıya geçirmek için
kullanılan şekillerin bütünü. 2. Bu işaretlerin kabul
gören sıralanmış şekli. 3. Çocuklara okuma ve
yazmayı öğretmek için hazırlanm ış küçük kitap. 4.
gnşl. Temel bilgilerin özeti, fi1 alfabe dışı, dbl. B ir
dilde kullanılan harflerin dışında bir şekil ile g ö s­
terilen ,sas.|| alfabe sırası, Harflerin alfabede belir­
tilen yerine göre diziliş.
alfabetik, -ği [Fr. alphabetique] sf. Alfabede belirti­
len sıraya uygun olarak. S1 alfab etik katalog, B aş­
lıkları alfabe sırasına göre dizerek meydana g eti­
rilmiş katalog. || alfab etik o la ra k , Alfabe sırasına
göre. || alfab etik yazı, Tek tek ses birimlerini yazı
işaretleriyle kaydeden yazı.
a lfa tera p i, [Fr. alphaterapie] is. tıp. A lfa ışınlarının
tedavide kullanılma tekniği,
alfel, [al (düzen) + fel (hile, sihir) [TİETZE]] is. 1.
Fiile. 2. Kötülük,
alfenit, -di [Halfen (Fr. kimyacı) > Fr. alfenide] is.
Parlak metal rengi dolayısıyla sofra takımı im alin­
de kullanılan yüzde yirmi oranında gümüş katılmış
bakır, nikel ve çinko alaşımı,
alfons, [Fr. Alphonse (erkek adı)] is. argo. M uhabbet
tellalı; fahişe dostu; pezevenk,
alg, [Fr. algue] is. bot. Denizlerde ve tatlı sularda
yaşayan klorofılli, köksüz bitkiler; su yosunu.
-alga, [-al-ga / -elge] yap. e. Fiillerden isim türeten
ek. İşlek değildir: çizelge.
algan, [al-ğan] {eT} (Kadın için) bir erkek tarafından
alınmış; kocaya varmış. [Gabain]
alg an m ak , [al-ğa-n-malc / al-ka-n-mak] {eT} e d il f.
[-ur] Övülmek; ünlenmek. [Gabain]
alg ar, [Yun. allcari] {ağız} is. 1. Bıldırcın tutmaya y a­
rayan, ucunda ağ bulunan aygıt. 2. Ateş çekmeye
yarayan araç; gelberi. 3. Dalları eğmeye, çekmeye
yarayan ucu eğri araç. [DS]
a lg arin a, [İt. argagno] is. 1. dnz. Gemilere ağır yük
koym ak veya batık gemileri çıkarmakta kullanılan,
kendi motoru ile hareket eden saç tekneli duba. 2.
Kayığa halat çekmekte kullanılan makara. 3. argo.
İri yarı, güçlü kabadayı,
alg a rn a , [İt. argagno] is. -*■ algarina,
alg asam ak , [Moğ. alğa-sa-mak {eAT} gçl. f .
[-r] Korkutmak; ürkütmek,
algı, [al-gı] is. psikol. 1. İnsanın zekâsının verileri ile
birleştirmek üzere nesnelere ait duyular yoluyla el­
de ettiği yalın bilgiler; idrak. 2. {ağız} Çizilmiş haş­
haş kapsülünden akan sıvı; afyon sakızı. [DS] 3.
ALG
fağızf Haşhaştan afyon sütünü sıyırıp toplamaya
yarayan özel bıçak. [DS] 4. {ağız} Kazanç; alacak.
[DS] 5. {ağız} Vergi. [DS] 6. {ağızj Rüşvet. [DS], 7.
{ağız} Ganimet. [DS] 8. {ağız} İlgi; alaka. [DS] t?
algı bıçağı, Çizilmiş haşhaş kapsülünden akan ve
koyulaşmış afyon sakızını kapsülün üzerinden sıyı­
rıp toplamaya yarayan özel bir bıçak.
algıcı, [al-gı-cı] {ağız} is. Tahsildar; alımcı. [DS]
algıcılık, -ğı [algı-cı-lık] is. Algılamada, zihnin bir
dış gerçeği doğrudan kavradığını ve bunun bilinci­
ne vardığını öne süren felsefe görüşü,
algıglam ak, [alğığ-la-mak] {eAT} gçl. f. [-t] Aşağı­
lamak.
algılam a, [algı-la-ma] is. 1. A lgılamak işi. 2, Duyu
organları aracılığıyla bilgi sahibi olma; idrak etme,
algılam ak, [algı-la-mak] g ç l . f [-r] Beş duyu vasıta­
sı ile dışarıda olup bitenler hakkında bilgi edinmek;
idrak etmek.
algılanm a, [algı-la-n-ma] is. 1. Algılanmak işi. 2. Bir
nesne hakkında, biri tarafından bilgi sahibi olma,
algılanm ak, [algı-la-n-mak] edil. f. [-ır] Biri tarafın­
dan bir şey hakkında duyu organları yoluyla bilgi
edinilmek.
algılatm a, [algı-la-t-ma] is. 1. Algılatm ak işi ve gi­
rişimi. 2. Birinin, duyu organlarıyla bir şey hakkın­
da bilgi edinmesini sağlama,
algılatm ak, [algı-la-t-mak] gçl. f. [ -ır] Birinin, duyu
organlarını kullandırtarak bir başka şey hakkında
bilgi sahibi olmasını tem in etmek,
algılayıcı, [algı-la-y-ıcı] sf. 1. Algılama yetisi bulu­
nan. 2. is. Duyu organları yoluyla varlığını kavra­
yamadığım ız varlıkları, olayları ve durumları görü­
nür ve bilinir hâle getiren aygıt; detektör,
algılayış, [algı-la-y-ış] is. 1. Algılama işi. 2. A lgıla­
m a tarzı.
alg ın 1, [al-gm] sf. 1. (Bir hastalık tarafından) alınmış.
2. Aklı alınmış; sevdalı; meczup. 3. {ağız} Renksiz;
cılız; zayıf; hastalıklı; yılgın. [DS] 4. {ağız} Kötü­
rüm. [DS] 5. {ağız} Sevdalı; âşık; vurgun. [DS] 6.
{ağız} Alıngan; işkilli. [DS] 7. {ağız} Şaşkın; sersem.
[DS] 8. {ağız} Alışık; yatkın; tutkun. [DS] 9. {ağız}
Kuvvetli; alan, yenen. [DS] 10. {ağız} Keskin. [DS]
11. {ağız} İyi; güzel. [DS] 12. {ağız} Öfkeli; kinli;
düşman. [DS] 13. {ağız} Alıngan; işkilli. [DS] 14.
{ağız} Sıcak kanlı; sevimli; cazip. [DS] 15. {ağız}
Ç ok fazla. [DS] 16. {ağız} (Yük için) ağır basan;
meyilli. [DS] ö algın gözle b a k m ak , {ağız} Alıcı
gözle bakmak. [DS]|| algın olm ak, {ağız} Çok ça­
lışmaktan, ağır işten halsiz düşmek; kötürüm hâle
gelmek, [DS]
algın2, [al-gın] {ağız} is. 1. Su yolu; lağım. 2. Hızlı
akan su. 3. Soğuktan kurumuş bağ çubuğu. 4. Zorla
alınmış mal; yağma. [DS] S algın salgın, {ağız}}
K öy muhtarının köylüden topladığı para. [DS
« ■ S M 1İ . 2M
algınlaşm ak, [al-gın-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] {ağız}
Sağlığı bozulmak; güçsüz kalmak. [DS]
algınlık, -ğı [al-gm-lık] is. 1. Algın olm a durumu. 2.
Bir hastalığa sebep olan etkenlere uğrama, soğuk
algınlığı. 3. {ağız} Düşmanlık; garazlık. [DS]
algınm ak, [al-ğm-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Kaybol­
mak. [EUTS]
algıs, [alka-mak (övmek) > alğıs / al-k-ış] {eT} is. İyi
dua.
algısız, [al-gı-sız] {ağız} sf. Sevimsiz; hoş gelmeyen.
[DS]
algış, [al-ka-mak > alğış j ^ l '] {eAT} is. Alkış. S al-
gış itm ek, {eAT} Alkışlamak; övmek; ululamak;
dua etmek.|| algış o lu n m ak , {eAT} Alkışlanmak,.
algin, [Fr. algine] is. kim. Su yosunlarından elde edi­
len suda erimeyen yapışkan sıvı,
alginat, [Fr. alginate] is. kim. Suyun arıtılmasında ve
hazır gıda sanayiinde koyulaştırın olarak kullanı­
lan alginik asidin tuzu,
alginik asit, [Fr. alginique] is. kim. Esmer su yosun­
larında bulunan sodyum tuzu hâlindeki asit,
algler, [Fr. algue > alg-ler] is. bot. Denizlerde ve tatlı
sularda yaşayan klorofılli, köksüz bitkiler toplulu­
ğu; su yosunları,
alg o ritm a, [el-Harizmî (9. yy. Arap matematikçisi) >
Alguarismo (İspanyolca söyleniş şekli) > Fr.
algorithme] (algori'tma) is. mat. 1. Orta Çağda ba-
tılılarm M üslümanlardan öğrendikleri onluk dü­
zende hesap yapma sistemi (Harizmî usulü hesap).
2. Bir problemin çözümünde art arda uygulanan
sınırlı temel işlem ler dizisi. 3. Bilgi işlem program­
larındaki sayısal giriş bilgilerini, yine sayısal çıkış
bilgileri hâline dönüştüren düzenleme,
algostaz, [Fr. algostase] is. M erkez sinir sisteminin
algılamayı önlemesine dayanan, travmalarda görü­
len bir nevi ağrı duymam a veya ağrının etkisine
dayanma hâli,
algu, [al-ğu] {eT} sf. zm. Hep; bütün; hepsi. [EUTS]
a lg u n 1, [al-ğun OyJI] {eAT} sf. Aklı başından alınmış;
meczup; algın.
a lg u n 2, [al-gun ?] {ağız} is. 1. Lağım. 2. Tümsek.
[DS]
algun , [Far. âl-gün 0 Tj (algû;n) sf. Al renginde;
koyu ve parlak pembe,
algune, [Far. âl-güne <üj£JT] (algû:ne) is. 1. Allık. 2.
Serap; pusarık,
alguncu, [algun-cu] {ağız} is. Lağım temizleyicisi.
[DS]
algunı, [al-ğu-nı] {eT} zm. Hepsini. [EUTS]
aih ın m ak , [alh-m-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Bitmek;
tükenmek; azalmak; eksilmek; kaybolmak. [EUTS]
-alı, [-a-lı / -e-li / -y-a-h / -y-e-li] yap. e. Fiil kök ve
gövdelerinden başlangıç sınırını belirten zarflar
O T Ü M K » 1 .2 0 5
yapar. Bu ekle kurulan zarflar yan cümlenin yük­
lemi olabilir. Ayrıca “beri, -den beri” ilgeci ile kul­
lanıldığı, geçmiş zaman çekimleri ile de ikilemeler
kurduğu olur: gideli, varalı beri, yazdım yazalı.
{eAT} (aynı)
alı, [al-ı J~\] {eAT} is. Alm a eylemi, t? alı satı, {eAT}
Alım satım; alışveriş.|| alı satı eylem ek, {eAT} Alış
veriş yapm ak.|| alı satı eyleşm ek, {eAT} Alışveriş
yapmak. || alı satı itm ek, {eAT} Alış veriş yapmak.
alıcı, [al-ıcı LJ=r=JT] is. 1. Bir malı para karşılığında al­
mak isteyen veya alan kişi; müşteri. 2. Bir şeye
karşı arzu ve istek besleyen; talip. 3. Kendisine
posta aracılığıyla bir mektup, koli ve havale gibi
şeyler gönderilen kişi. 4. Başkalarının hazırladığı
bir şeyi alıp yararlanan, kendisine mal eden kişi. 5.
{ağız} Can alan melek; Azrail[DS] 6. {ağız} Evlenme
çağındaki oğulları için kız beğenmeye giden kişi­
ler; görücü. [DS] 7. Bir elektrom anyetik dalgayı ses
veya görüntüye çeviren aygıt. 8. Telefonda sesi
alan aygıt; ahize. 9. Kamera. 10. B ir molekülün
bağlandığı veya etki ettiği molekül bölgesi. 11.
Duyu organlarının aldığı uyarıyı sinirsel bir mesaj
hâline dönüştüren kısım. 12. Kendisine kan verilen
veya organ takılan kişi. 13. {eAT} (Kuş için) avcı.
14. {ağız} Kurtuluşu olmayan, öldürücü hastalık.
[DS] 15. {ağız} sf. İçli; alıngan. [DS] 16. {eAT} Ka­
bul eden. 17. Koruyan; tutan; saklayan; muhafaza
eden. 18. argo. Edilgen eşcinsel erkek. 19. argo.
Fahişe; değişik erkeklerle sık sık cinsel ilişkiye
giren kadın. S alıcı b u lm ak , Satm ak istenilen bir
mal için müşteri bulmak\\ alıcı çıkm ak, Satılık bir
mal için müşteri olmak.\\ alıcı g ö rü n m ek , Arzu
duymak, istekli olm ak.|| alıcı gözle b ak m ak , Çok
iyi incelemek; dikkatle bakmak.\\ alıcı kılığına
girm ek, Satılık bir malı alm ak istemediği hâlde
alacakmış gibi davranmak.\\ alıcı kuş, 1. Avcılıkta
kullanılan doğan, şahin türünden eğitilmiş yırtıcı
kuş. 2. Avını kaçırmayan avcı kuş. || alıcısı tu tm a k ,
{ağız} Ölümcül hastalığa yakalanmak. [DS]|| alıcı
verici, O rtak bir antenden yararlanan hem alıcı,
hem de verici devreleri bulunan radyo-teknik alet.
alıç, -cı [eT. aluç [TİETZE] / Far. âlü-ça / âlü [Clauson]
> alıç] is. bot. 1. Denizden 1600 m. yüksekliklere
kadar orman alanlarında görülen, gülgillerden di­
kenli çalı (Crataegus azarolus) ve bu çalının çok
çekirdekli kiraz büyüklüğündeki h afif mayhoş lez­
zetli meyveleri; akdiken; mayıs dikeni; soylu di­
ken; dikenli alıç; yemişen. 2. A şık oyununda oyunu
kazanma demek olan aşığın bek gelme durumu,
alıg, [al-ığ] {eT} is. 1. Alış; alma. [Üç İtigsizler] 2. sf.
Kötü; fena; alık. [DLT] 3. {eAT} Korkak,
alıgelmek, [al-mak>al-ı+gel-mek dUJS' J T / dMS-Jl]
{eAT} gçl.f. [-ür] Alıp gelmek; getirmek,
alıgitm ek, [al-mak > al-ı+git-mek dlojSUT / lilo-i^Jl]
{eAT} g çl.f. [-ı] Alıp gitmek; götürmek.
ALI
a h g sam ak , [al-ığ-sa-mak] {eT} g ç l.f. [-r] Almak is­
temek. [DLT]
-alık, [-alık / -elik] {eAT} çek. e. İstek kipi çokluk bi­
rinci kişi eki; -alım.
a lık 1, [al-ık] {eT} is. Kuş gagası. [DLT]
alık2, -ğı [eT. al-mak > al-ığ] is. ve sf. 1. A nlam a ve
sezme gücü yetersiz; aptal; avanak; bön; budala;
ebleh; saf; salak; sersem. 2. {ağız} Zayıf; hâlsiz;
renksiz; soluk. [DS] 3. {ağız} Düzensiz; tertipsiz.
[DS] S alık alık b ak m ak , Anlam adığını belli ede­
cek şekilde bakmak.
alıkJ, -ğı [al-mak > al-ık] {ağız} is. 1. Koyun ve ke­
çilerin belli bir yerinden tüyünü kırpmak suretiyle
yapılan belirti. 2. Besili koyunların yünü kırpıhr-
ken sırtında bir tutam kadar alıkonulan kesilmemiş
yünden belirlilik. 3. Koyunun ilk yünü. 4. Nişan,
işaret için kulağın bir parçasının kesilerek alınması.
5. Boğaların boynundaki yağ yumağı şişliği. 6.
A karsuların sürükleyip getirdiği tahta, odun, çalı
vb. şeyler. 7. İç güveyisi. [DS]
alık4, -ğı [eT. al-mak > al-ık / al-uk jJT ] {eAT} is. 1.
Tutuş; kavrayış. 2. Gidiş biçimi.
a h k 5, -ğı [al-mak > al-ık ^JT] {ağız} is. 1. Hayvanla­
rın üzerine konulan çul veya eyer, semer; palan. 2.
{eAT} Eyer altına konulan ter bezi. 3. Hayvanlara
semersiz vurulan yük. 4. Semerin içine konulan
yün, keçe veya kırpıntı. 5. Eski; kirli elbise. 6. G i­
yecek; giysi. {eAT} (aynı) 7. G ön çarığın içine konu­
lan ya da ayağa sarılan eski çorap. 8. Palto; aba;
gocuk. 9. Çamaşır yıkarken giyilen eski elbise. 10.
sf. (Giyecek, yatak yorgan vb. için) çok eski; yırtık;
partal. [DS]
a lık lam a, [alık-la-ma] is. 1. A lıklamak işi. 2. Kaba
ve hafif yük.
a lık la m a k 1, [alık-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1.
Kuzu ve koyunların yattıkları yerde pislik bulaşa­
rak topak hâline gelen karın yünlerini kesmek; ka­
rın tüylerini kesmek.
alık lam ak 2, [arık (zayıf) > arık-la-mak] {ağız} gçsz. f.
[-r] [-l(ı)-yor] Zayıflamak; sararmak. [DS]
alık laşm a, [alılc-la-ş-ma] is. A hk hâle gelme,
alık laşm ak , [alık-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] Beklenm e­
dik bir durum veya olay karşısında ne yapacağını
bilememek; aptallaşmak; afallamak; şaşırmak,
alık la ştırm a, [alık-la-ş-tır-ma] is. A hk hâle getirme,
alık la ştırm a k , [alık-la-ş-tır-mak] gçl. f. [-ır] Birini,
ne yapacağını bilemez hâle getirmek; şaşırtmak,
alıklı, [alık-lı] {ağız} sf. Karısının baskısında olan er­
kek. [DS]
alıklık, -ğı [al-ık-lık] is. A nlama ve sezme gücü ye­
tersizliği; aptallık; avanaklık; bönlük; budalalık;
eblehlik; saflık; salaklık; sersemlik,
alık m ak , [al-ığ-m ak/ al-ık-mak] {eT} g ç sz.f. [-ur] 1.
Alçalmak. 2. Bozulmak. 3. Azmak. 4. Kötüleşmek.
ALI
[DLT] 5. Azalmak; bitmek; tükenmek; sona varmış
olmak; sona ermek. [EUTS] 6. argo. Hoşlanarak
bakmak; süzmek,
alıkonulm a, [al-mak + ko-n-ul-mak] is. Gitmesine
engel olunma; gecikmesine sebep olma, oyalanma,
alıkonulm ak, [al-mak +ko-n-ul-mak] edil. f. [-ur] 1.
Biri tarafından gitmesine engel olmak; zor kullana­
rak veya başka sebeplerle tutulmak. 2. Biri tarafın­
dan oyalanmak,
alıkoym a, [al-mak + ko-y-m ak > al- (ı)-ko-y-ma] is.
Birini zorla tutma, gitmesine engel olma,
alıkoym ak, [al-mak + ko-y-mak > al-(ı)-ko-y-mak]
gçl. f. [-ar] 1. Birini belirli bir süre için bir yerde
tutmak. 2. Gitmesine engel olmak. 3. İş yapan biri­
sini, işinin gecikmesine sebep olacak şekilde oya­
lamak. 4. Birinin yapm ak istediği bir işi yapmasına
engel olmak, yaptırmamak. 5. Bir nesneyi diğerle­
rinden ayırarak yanında tutmak, saklamak. 6. Geri
verilmesi gereken bir nesneyi verm eyerek yanında
tutmak.
alıl, [alın / alıl JJÎ] {eAT} is. Alın.
alılm ak, [al-mak > al-ıl-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] 1.
Alınmak [Mühennâ], 2. Kendisi için almak. [EUTS]
-alım , [-alım / -elim] çek. e. Emir kipinin birinci çok­
luk kişi çekimini sağlayan ek. git-elim, yaz-alım,
bar-alım (varalım).
alım , [al-mak > al-ım ^.T] is. 1. Alm a işi, satın alma
eylemi. 2. B ir şeyin içine alabilme, taşıyabilme
miktarı; istiab haddi; kapasite, sığa. 3. Paranın satın
alm a değeri. 4. mec. Güzellik, çekicilik; cazibe. 5.
Silahın menzili. 6. {ağız} Pamuk ipliği. [DS] 7. {eT}
Borç; borç alınan her şey. [EUTS. [Gabain] 8. {eT}
{eAT} Alacak; hak. [DLT] 9. {eT} Suç. 10. {ağız} Ça­
lım; gösteriş; tavır; hâl. [DS] 11. {ağız} Hacim; ge­
nişlik. [DS] 12. {ağız} Bir seferde alınabilen miktar;
ölçü. [DS] 13. {ağız} Kötülüğün karşılığı; ceza. [DS]
14. {ağız} Eğrilmek üzere hazırlanmış bir parça
yün. [DS] S alım çalım , Güzel olmanın verdiği
kuruntu. | alım ı geniş, {ağız} Vurdumduymaz; ta­
hammüllü; hazımlı. [DS]|| alim ini alm ak, {ağız} 1.
Fazlası ile tatmin olmak; ağzına kadar dolmak. 2.
H ak ettiği cezayı görmek; paylanmak; hakarete
uğramak. 3. Bir işin inceliklerini kavramak; ustası
olmak; meleke kazanmak. 4. Hevesini almak. 5.
Yaptığı işte başarısızlığa uğramak; zarar etmek. 6.
H astalık bulmak; dert kazanmak. 7. Yükünü tut­
mak; alacağı kadar almak. [DS]|| alım satım , {eAT}
Satın alma ve satma işleri; alışveriş. || alım satım
itm ek, {eAT} Alış veriş yapmak.\\ alım sözleşmesi,
B ir malı satm ak ve alm ak üzere satıcı ve alıcı tara­
fın d a n yapılan sözleşme.
alım am ak, [al-mak + u-ma-mak > al- + ı-ma-mak
J ^ J T ] {eAT} gçl. b . f [-ı-maz] 1. Alamamak; kapa­
mamak. 2. Tutamamak. 3. Kavrayamamak.
OlifflliiMt SOM. I®,
alım cı, [al-mak > al-ım-cı] is. Doğrudan ödenen ver­
gileri toplayan memur; tahsildar,
alım cıl, [alım-cıl] {ağız} is. 1. Almaya, satın almaya
istekli olan kimse; müşteri; talip. [DS] 2. {ağız}
Alıngan; hassas; onurlu. [DS] f? alım cıl olm ak,
A lm ak istemek; müşteri çıkmak; talip olm ak
alm ıçı, [al-ım-çı] {eT} is. 1. Alıcı. 2. Borç veren; a-
lacaklı. [EUTS] [DLT]
alım ga, [al-ım-ğa] {eT} is. Hakanın mektuplarını
Türk yazısıyla yazan kimse. [DLT]
a lım k âr, [al-ım + Far. -kâr] (alımkâ:r) sf. Almağa
gönüllü olan; almağa istekli.
a lım lı1, [alım-lı] sf. 1. Güçlü bir çekiciliği olan,
güzel; cazibeli; göz alıcı. 2. (Eşya için) beğenilen,
hoşa giden. 3. {eAT} Alacaklı. 4. {ağız} Gururlu;
çalımlı; kurumlu. [DS] 5. {ağız} Anlayışlı; hassas;
alıngan; onurlu. [DS] S alım lı çalım lı, Güzel ve
çekici olduğu için kurumlanan (kadın).
alım lı2, [alım-lığ > al-ım-lı ^ T ] {eAT} sf. Alacaklı.
alım lıg, [alım-lığ] {eT} is. Alacaklı; alacağı olan kim ­
se. [DLT]
alım lılık, -ğı [alım-lı-lık] is. Etkileyici ve çekici bir
güzellik.
alım lu, [alım-lığ > al-ım -lu jJıiT] {eAT} sf. Alacaklı,
alım sınm a, [alım-sm-ma] is. Alım sınmak işi.
alım sın m ak , [al-ım-sın-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Alır
gibi görünmek. [DLT]
alın, -İni [eT. alın J l ] is. 1. İnsan başının ön tarafında
yüzün üst bölüm ünü oluşturan saç bitimi, şakaklar
ve kaşlar arasında kalan kısım. 2. Hayvanlarda, göz
ile başın yukarı bitim noktası arasında kalan kısım.
3. Binaların ön cephesinin çatı üçgeni içinde kalan
bölümü. 4. {eT} Ön taraf; cephe; dağın ön cephesi.
[EUTS] 5. {ağız} Karşı; karşı taraf. [DS] S 1 alın aç­
m ak, Onur kırıcı her türlü hareketi kolayca kabul­
lenmek. || alın bağı, {eAT} Kadınların alm larma
bağladıkları altın y a da güm üşlerle süslü bağ. ||
alın çatı, {ağız} Alnın ortası; iki kaşın arası. [DS]||
alın çatısı, İki kaşın arası; alnın ortası. || alın çat­
kısı, 1. Baş ağrısını dindirm ek için alından başın
arkasına kadar saracak şekilde bağlanan mendil.
2. Bu şekilde bağlanmış ve saçları tutturmaya y a ­
rayan bant. || alın kab ağ ı, {ağız} Alnın ortası; iki
kaşın arası. [DS]|| alın kası, anat. Alın derisi altın­
da bulunan kas. || alın kem iği, anat. K afa tasının
ön tarafında bulunan tek ve bakışık kemik. || alın
saçı, {eAT} Perçem; kâkül. || alın teri, Çalışma ve
gayret sonucunda elde edilen ürün. || alın te ri
d ökm ek, B ir eser veya ürün ortaya çıkarabilmek
için çok em ek vermek, çok çalışmak.\\ (bir şeyden)
aim açık çıkm ak, B ir işi namusluca, gayretle bi­
tirm ek^ alnı açık, yüzü a k olm ak, Utanç verici
bir davranışı bulunmamak; aklanmasına engel bir
tutumu bulunmamak.\\ alnı ak, y üzü p a k , Dürüst,
İ M l i l t » 1 .2 0 7
namuslu, femiz. ||alnı a k ıtm alı, Alnından boynuna
doğru beyazlık bulunan at. || aln ı aln ın a, {ağız}
Yüzde yüz faizle. [DS]|| alnı çak al, {eAT} Alnı sa­
kar. || alnın çatısı, /ağızf Alnının ortası; iki kaşın
arası. [DS]|| alnı depeli, {eAT} Alnı perçemli. || alnı
davul derisi, Utanmaz.|| aln ı k ab ağ ı, {ağız} Alnının
ortası; iki kaşın arası. [DS]|| aln ın a asm ak , Bir
kimseyi kötü sıfatından dolayı herkese tanıtmak;
kötülüğünü ilan etmek. || aln ın a y a p ıştırm a k , B ir
kimseyi kötü sıfatından dolayı herkese tanıtmak;
kötülüğünü ilan etmek. || aln ın ı k a rışlam a k , Birini
küçümseyerek meydan okumak; kavgaya veya dö­
vüşe davet etmek. || aln ın d a beyaz eser, Atların
alnındaki çizgi hâlinde beyaz tüyler.|| aln ın d a be­
yaz nişane, Atların alnında bulunan beyaz çizginin
kalını.|| aln ın d a k a r to p u , Atların alnında bulunan
beyaz yuvarlak şekil. || aln ın d a n öpm ek, Beğen­
mek, takdir etmek, a ln ın d an te r b o şan m ak , Çok
yorulmak, terlemek.\\alnından te r d ökm ek, Çok
emek vermek. || alnını ç atm ak , Kaşlarının uçlarını
birbirine yaklaştırıp yukarı doğru kaldırm ak sure­
tiyle öfkesini belli etmek. || alnının akıyla, Nam u­
suyla, şerefiyle başarmış olarak. || alnının (ar) d a ­
m arı çatlam ak , Yüzsüzlük etmek, utanmamak.\\
alnının teriyle k azan m ak , B ir malı çalışma ve
gayret sonucu elde etmek. ||alnı secdeden k alk ­
m am ak, Çok ibadet etmek.
alınç, [al-ınç] {eT} sf. Alan; elde eden. [EUTS]
alındı, [al-m-mak > alın-dı] is. 1. Gönderilen posta
maddesinin alıcıya teslim edilmek üzere kayıtlı
olarak alındığını belirten belge. 2. Paranın teslim
alındığını belirten belge; makbuz. 3. Mesaj iletme
işleminde mesajın alındığını belirten işaret,
akndılı, [al-m-dı-lı] sf. (Posta maddesi için) ek bir
ücret karşılığında kaybolm adan veya zarara uğra­
madan alıcısına teslim edilmek üzere kabul edilen;
taahhütlü; geri gönderimli.
alındırm ak, [alın-mak > alın-dır-m ak jjjJ-JI] gçl. f.
[-ır] 1. Kızdırmak; üzülmesine sebep olmak; {eAT}
(aym). 2 . {ağız} gçsz. f. İlgilenmek; aldırmak; oralı
olmak; etkilenmek. [DS]
alındurm ak, [alm-dur-mak] {eAT} gçsz. f. [-ur] M ü­
teessir olmak,
alıng, [al-ın] (alın) {eT} sf. Aciz kimse; güçsüz kişi.
[EUTS]
alıngan, [alın-gan] is. ve sf. A şırı derecede duyarlı,
çabuk kırılan; kendisine söylenen sözü uzun zaman
unutmayan.
alınganlık, -ğı [alın-gan-lık] is. Aşırı derecede du­
yarlı davranma hâli; alıngan olma durumu. S alın ­
ganlık etm ek, Aşırı duyarlıymış gibi davranmak.
ahnglıg, [al-ın-lığ] (alıhlıg) {eT} sf. Alınlı; alnı olan.
[EUTS] S alınlık er, {eT} Alnı geniş ve yü ksek olan
adam. [DLT]
alınılm ak, [al-m-ıl-mak] ed il.f. [-ur] Alınmak.
A LI
alın lam ak , [alm-la-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-l(ı)-
yor] Fırsat kollamak. [DS]
alınlık, -ğı [alm-lık] is. 1. Büyük bir mimari yapının
giriş kısmının üstündeki duvar hizasında yükselen
üçgen veya yuvarlak görünüm. 2. Atların alınlarını
korum ak için burunları üzerine takılan zırh. 3. K a­
dınların almlarma taktıkları altın veya mücevher­
lerle süslü zincir. 4. Koltukların oturma yeri ile kol
arasındaki boşluğu örten kumaş. 5. {ağız} Levha;
tabela; kitabe. [DS] 6. {ağız} Kapının üstü; eşiğin
tam karşıtı. [DS] 7. {ağız} Hayvanlara vurulan baş­
lığın alna gelen üst kısmı. [DS] S alın lık tab lası,
B ir alınlığın eğik iki yan kenarları ile yatay kaide
arasındaki süslü üçgen alan.
alınm a, [al-mak > al-m-ma] is. A lınm ak fiili.
a h n m a k 1, [al-m-mak] edil. f. [-ır] 1. B iri tarafından
alıp başka bir yere aktarılmak; taşınmak. «Bu ha­
berler televizyondan alındı.» 2. Konulmak; dahil
edilmek. «Raporun giriş kısmı özet olarak karara
bir madde olarak alınsın.» 3. (Yazı, resim vb. için)
bir eserden, bir yazıdan aynen alarak kullanmak;
iktibas etmek. 4. Para ödenerek sağlanmak; elde
edilmek; satın ahnmak. «Bu çiçekler size alındı.»
5. Fethedilmek; zapt edilmek. 6. Seçilmek; tercih
edilmek. 7. (Cenaze için) götürülmek; kaldırılmak.
8. dönşl. Â şık olmak; gönlünü kaptırmak; tutul­
mak. 9. {eT} Kendisi için almak; elde etmek.
[Gabain] 10. {eT} Kendi başına alacağını almak.
[DLT] 11. {eT} Elde edilmek; alınmış olmak.
[EUTS] 12. {ağız} Zayıflamak; kuvvetten düşmek.
[DS] 13. {ağız} (Toprak için) suyu çekilmek; kuru­
mak. [DS] 5 1 alın m ak salınm ak, Kurumla salına
salm a yürümek.
a lın m a k 2, [al-m-mak T] dönşl. f. [-ır] 1. Birisinin
söz ve davranışları yüzünden incinmek, üzülmek;
kendi üzerine alarak gücenmek. 2. Aldırış etmek;
aldırmak. 3. {eT} Bir şeyi üzerine almak; ahnmak.
[Yüknekî] 4. {eAT} Endişe duymak. 5. {eAT} Tutul­
mak; kapılmak.
a lın m a k 3, [avun-mak / alın-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır]
(Dişi hayvan için) gebe kalmak; döl tutmak. [DS]
ab n tı, [al-mak > al-mtı] is. 1. B ir başkasının yazısın­
dan veya birinci derecede önem taşıyan belgeden
kaynağını belirterek bilgi ve söz aktarmak; iktibas;
aktarma; atıf; kopya; nakil. 2. {ağız} Küçük parça;
kırpıntı. [DS] S alın tı kelim e, Yabancı bir dilden
yazılış şekli ile birlikte geçici olarak alınıp kullanı­
lan kelime.
ah n tıla m a , [al-m-tı-la-ma] is. Alıntı yapm a işi.
alın tılam ak , [al-m-tı-la-mak] gçl. f. [-r] Y azı ve
konuşm alarına uzman birinin yazı ve sözlerinden
veya doğruluğu tartışılmayan belgelerden destekle­
yici söz ve cümleler almak; alıntı yapmak; iktibas
etmek; aktarmak; almak; atıf yapmak; göndermek;
iktibas etmek; nakletmek; atıfta bulunmak.
ALI
alınyazısı, [alm+yazı-s-ı] is. mec. B ir insanın yaşa­
ması, başına gelmesi ezelden Allah tarafından ka­
rarlaştırılm ış, zamanı gelince tahakkuk eden iyi ve
kötü hâller; kader; mukadderat; yazgı,
alır, [al-mak > al-ır jJI] {eAT} sf. Alan, alıcı,
alırlık, -ğı [al-ır-lık] is. psikol. 1. Algılama yeteneği,
idrak kabiliyeti; kabiliyet-i ahiz. 2. fel. Bilgi edin­
m ede pasiflik. S alırlık hâli, Bir kimsenin başka
birinin etkisi altında kalmasına sebep olan hâl;
hipnotizma; telkin.
alırmak, [al-ır-mak] {ağız} gçsz. f. [-ır] Delirmek;
kudurmak. [DS]
alısın, [eT. al (ön) > al-ı-sm [Vâsâry]] {ağız} is. Ekin
içinde biten zararlı yabancı otlar. [DS]
alış1, [al-ış] is. 1. Alm a işi. 2. zf. Alış tarzı; alma
biçimi. 3. Bedelini ödeyerek satın alma işi; ahiz;
alım. 4. {eT} Alış veriş; ticaret; [EUTS] 5. {eT} Bir
vergi türü. [EUTS] 6. {eT} Borçluyu borcu yüzün­
den sorguya çekmek. [DLT] S1 alış beriş, {eT} Bir
hakkı alma ve verme. [DLT]|| alış fiyatı, B ir satıcı­
nın, sattığı mallara alırken ödediği p ara miktarı.\\
alış fiyatına, K âr koymaksızm, aldığı fiya ta ya p ı­
lan alışı kuvvetli, argo. Olağandan büyiik
erkeklik organına sahip erkeklerle ilişkiye girm ek­
ten hoşlanan fahişe.
alış2, [al-ış] {eT} is. Su ağzı; suyun havuz veya suvat­
tan döküldüğü ağızlar. [DLT]
alışgan1, [alış > alış-ğan] {eT} sf. A lış veriş yapan
kişi. [DLT]
alışgan2, [alış-mak (tutuşmak) > alış-gan] {ağız} is.
Kibrit. [DS]
alışık1, -ğı [alış-mak (âdet edinmek) > alış-ık] sf. 1 .
Alışmış olan. 2. Yatkın.
alışık2, -ğı [alış-mak (tutuşmak) > alış-ık] {ağız} is.
Odunu kolay tutuşturmak için arasına konulan çalı
çırpı; yonga; alıştıracak. [DS]
alışık3, -ğı [al-ış-ık j-iiT] {eAT} is. 1. Alacak. 2. {ağız}
Her türlü alacak; veresiye; verilen malın karşılığı;
ödünç verilen para vb. şey. [DS]
alışıklık, -ğı [alışık-lık j i ü l l ] is. 1. Alışmış olanın
hâli. 2. Yatkınlık. 3. {eAT} Alışkanlık; kaynaşma;
uyuşma.
alışılma, [alış-ıl-ma] is. Alışılmak işi.
alışılmak, [alış-ıl-mak] dönşl. f. [-ır] Alışmış hâle
gelmek.
alışılmış, [alış-ıl-mış] is. Her zaman olduğu gibi, ya­
dırganmayan; mutat; olağan.
alışkan1, [alış-mak > alış-kan] is. ve sf. 1. Alışık olan
kimse. 2. Deneyimli, becerikli.
alışkan2, [alış-mak (tutuşmak) > alış-kan] is. ve sf.
Çabuk tutuşan; çabuk alev alabilen madde,
alışkanlık, -ğı [alış-mak > alış-kan-hk] is. 1. Alışmış
olm a hâli. 2. Tekrarlama ve sürekli uygulam a so­
nucunda fazla dikkat harcamadan kolayca yapabilir
Ü IM IT üT O M . mb
olma hâli; huy; itiyat. 3. Öğrenme ve sürekli alış­
tırm alar sonucunda kişide ortaya çıkan davranış
değişikliği; beceriklilik; maharet; ustalık. 4. Top­
lum içinde sürekli yapılagelen davranışlar; âdet. 5.
Herhangi bir maddenin sürekli kullanılması sonucu
insanda bağımlılık yapması; tiryakilik; iptila. 6.
Birine duyulan yakınlık; ünsiyet. S alışkanlık
edinmek, Sürekli tekrarlar sonucu bir şeyi kendine
huy hâline getirmek.\\ alışkanlık kazanmak, 1.
Uzun deneyimler sonucunda bir işi iyi ve kolay y a ­
pabilm e ustalığına ulaşmak; maharet kazanmak;
meleke kesbetmek. 2. Bağışıklık kazanmak,
alışkı, [alış-mak > alış-kı] is. Bir kişinin uzun süre
tekrarlar sonucu edinmiş olduğu davranış biçimi;
âdet; huy; itiyat,
alışkın, [alış-mak > alış-km] is. ve sf. 1. Alışık olan
kimse.; müptela; tutkun. 2. Deneyimli; becerikli. 3.
Yakınlığı olan,
alışkınlık, -ğı [alış-km-lık] is. Alışkın olm a hâli.
alışm a1, [al-ış-ma] is. 1. A lışmak işi. 2. Bir işi sürekli
yapma sonucu veya biri ile yakınlık kurarak be­
nimseme. 3. Uyum sağlama. 4. Aynı veya aynı tür­
den uyarılara karşı gösterilen fikrî ve bedenî tepki­
lerin giderek azalması sonucu insanda görülen yu­
muşaklık.
alışma2, [al-ış-ma] {ağız} is. Koyun, sığır vb. alıp
ortaklaşa kesme; ortaklaşma. [DS]
alışm ak', [al-ış-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Bir işi veya
eylemi sürekli tekrarlama sonucu çabuk ve düzgün
yapabilme becerisini kazanmak; yatkınlaşmak;
makineleşmek. 2. Ustalaşmak. 3. Huy edinmek; a-
lışkanlık kazanmak; âdet edinmek; itiyat edinmek;
öğürleşmek. 4. Birine veya bir şeye yakınlık duy­
mak; benimsemek; bağlanmak; ısınmak. 5. Tabiat
şartlarına veya toplumsal ortama uyum sağlamak;
intibak etmek. 6. Bağışıklık sağlamak; dayanıklılık
kazanmak; şartlanmak. 7. Bir keyif verici maddeye
bağım lılık kazanmak; tiryaki olmak; müptela ol­
mak. 8. (Yaban hayvanları için) ehlileşmek. 9.
{ağız} (M arangozluk ya da demir işlerinde birbirine
geçmesi gereken parçalar için) birbirine uygun
gelmek; intibak etmek. [DS] 10. {ağız} (Toprak için)
suyu emerek tavlı hâle gelmek; tavlanmak. [DS]
alışm ak 2, [al-ış-mak işteş, f. [-ır] {eT}
1. Karşılıklı almak; karşılıklı alıp vermek; birbirin­
den almak; ticarette bulunmak. [Mühennâ] {eAT}
(aym). 2. {eAT} Hep birden almak. 3. {eT} Alacak
tahsilinde yardımlaşmak. [DLT] 4. {eT} Almak; elde
etmek. [EUTS]
alışm ak 3, [al-ış-mak gçsz. f. [-ır] [eAT.. -ur]
{eAT} {ağız} (Yanıcı madde için) tutuşup alev al­
mak; tutuşmak; yanmaya başlamak. [DS]
alışsız, [al-mak > alış-sız] {eT} sf. Alma niteliği bu­
lunmayan; almaşız. [Üç İtigsizler]alıştırılma, [alış­
iw iic tm i.2 0 9
tır-ıl-ma] is. Alışkanlık kazandırılma durumu ve
eylemi.
alıştırılmak, [alış-tır-ıl-mak] edil, fi [-ır] Alıştırmak
işi yapılmak.
alıştırma1, [alış-tır-ma] is. 1. A lıştırm ak işi. 2. Teo­
rik olarak öğrenilenleri pratik hâle getirebilmek
için yapılan uygulamalı tekrarlar; egzersiz; temrin.
3. Yapıştırılacak yüzeylerin veya birbiri içine geçe­
cek parçaların işleme kolaylığım sağlamak için ya­
pılan rendeleme ve düzeltme işlemleri. 4. Piyasaya
sürülen bir malm tüketici tarafından aranır hâle
gelmesini sağlama.
alıştırma2, [alış-tır-ma] {ağız} is. Çabuk yanan çalı
çırpı, yonga gibi şeyler. [DS]
alıştırmak1, [alış-tır-mak] g ç l.f. [-ır] 1. Birine bir işi
veya bir eylemi kolay ve çabuk yapabilme beceri­
sini kazandırmak. 2. Birine bir işi sevdirmek, ya­
dırgamaz hâle getirmek. 3. Dayanıklılık kazandır­
mak. 4. Birbirine yapıştırılacak veya geçirilecek
teknik malzemelerin işleme kolaylığını sağlamak
için eğelemek, düzeltmek; birbirine uydurmak. 5.
Âdet hâline getirmesini sağlamak. 6. Yaban hay­
vanlarını ehlileştirmek. 7. V azgeçem ez bir hâle
getirmek; müptela kılmak. 8. {ağız} A ğaçlara aşı
yapmak. [DS] 9. {ağız} Sindirmek. [DS] S alıştıra
alıştıra, Yavaş yavaş, aşırı tepki göstermesine ve
reddetmesine meydan vermeden.
alıştırmak2, [alış-tır-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] Tutuş­
turmak; alevlendirmek; yakmak; ateşe vermek.
[DS]
alışveriş, [al-ış+ver-iş] is. 1. Para ile satmak ve satın
almak işi; ticaret. 2. Satın alm ak suretiyle ihtiyaç
maddelerini almak. 3. Karşılıklı etkilenme; teati. 4.
mec. Biri ile veya bir olayla olan ilişki; alaka; ilgi;
münasebet. S alışverişe çıkm ak, Alışveriş yapm ak
için çarşı ve pazara gitmek. | alışveriş etmek, Çar­
şı pazar dolaşarak ihtiyaç m addelerini satın al-
mak. || alışverişi kesmek, Biriyle ilişkiyi sonu er­
dirmek, alakayı kesmek; ilişkiyi kesmek; münasebe­
ti kesmek. || alışveriş merkezi, H er çeşit iiriinün
satıldığı dükkân veya m ağazalar topluluğu.
alıtmak, [al-ıt-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Yakalatmak.
[ETY]
alız1, [al-ız] {ağız} sf. 1. Zayıf; cılız. 2. is. Yaz ekini.
3. Aşılanmamış dağ armudu; ahlat. [DS]
alız2, [al-ız] {ağız} sf. Kurnaz; sinsi. [DS]
alızamak, [al-ız-a-mak] {ağız} g ç sz.f. [-r] [-z(ı)-yor]
Yıpranmak; zayıflamak; kuvvetten düşmek. [DS]
alızlamak, [al-ız-la-mak] {ağız} g ç l.f. [-r] [-l(ı)-yor]
1. Cılız taneleri samandan ayırmak için savurmak.
2. argo. Alıp kabullenmek; içine almak. [DS]
alızlık, -ğı [al-ız-lık] {ağız} is. Hilekârlık. [DS]
a l i , [Ar. ‘ulüvv (yüksek olma)>'L?&l ‘âliye aJU / J l c ]
(a:li:) {OsT} sf. 1. Nicelik ve nitelik bakım ından en
üstün olan; mümtaz; yüce; ulu. 2. M evki bakım ın­
ALİ
dan üstte bulunan fi1 âlî âlî, {OsT} Yüksek yüksek;
p e k yüce.|| âlî askerî şûra, {OsT} Terfi ve taltifleri
kararlaştıran yüksek askerî kurul; yüksek askerî
şûra.\\ âlî-baht, {OsT} Çok talihli; yü ksek bahtlı.||
âlî-câh, {OsT} Yüksek rütbeli; yüce mevkide bulu-
nan.| âlî-cenâb, {OsT} -»-alicenap.| âlî-fıtrât, {OsT}
Yüksek yaratılıştı; soylu; asil.\\ âlt-güher, {OsT}
Yüksek cevherli.\\ âlî-himem, {OsT} Himmetleri y ü ­
ce olan.|| âlî-himmet, {OsT} Yüksek himmetli; çok
gayretli.|| âlî-kadr, {OsT} Yüksek değerli.|| âlî-ma-
kâm, {OsT} Yüce mertebe; yeri yüksek olan.|| âlî-
mekân, {OsT} Derecesi, rütbesi üstün olan.|| âlî-
mikdâr, {OsT} Yüksek değerli.|| âlî-nazar, {OsT}
Yüksek ve ileri görüşlü.|| âlî-neseb, {OsT} Soylu;
asil.\\ âlî-nijâd, {OsT} Yüce soylu.|j âlî-şân, {OsT}
Yüksek şöhretli; çok şerefli.\\ âlî-tebâr, {OsT} Yük­
sek soylu.
ali2, -yyi [Ar. ‘ulüvv > ‘alîyy Jts-] (ali:) {OsT} sf. 1.
Yüksek; büyük. 2. Yüceliği sınırsız; Allah. 3. E r­
kek adı. S A li’nin külahını V eli’ye, V eli’nin kü­
lahını A li’ye giydirmek, Borcunu, başka birinden
borç alarak ödemek; bu şekilde geçim im sürdür­
mek] Ali Veli, Kişilerden bahsedilirken adı söy­
lenm ek istenmeyen kişiler yerine kullanılır,||
aliyyü’l-âla, {OsT} En iyi; çok üstün.
ali3, [Ar. ‘âlet > ‘âlî / ‘âliye 4J U / (a:li:) {OsT}
sf. 1. Araçla ilgili; alete mensup; teknik. 2. Yemin
eden; yemin edici,
aliaba, [Ar. ehl > el > âl-i ‘aba JT] (a.iiaba:)
{OsT} is. Peygamberimiz Hz. M uham m ed’in kızı
Fatma, damadı Hz. Ali ve torunları Hz. Haşan ile
Hz. H üseyin’den ibaret olan ve soğuktan korunm a­
ları için geceleri örtünmüş olduğu kendi abası ile
üzerlerini örttüğü dört yakını,
alicenab, [Ar. ‘âlî-cenâb (a:li:cena:b) sf. -*■
âlicenap.
alicenabane, [Ar. ‘âlî-cenâb + Far. -âne
(a:li:cena:ba:ne) zf. Suç bağışlayıcı yaradılışla,
alicenap, -bı [Ar. ‘âlî cenâb (a:li:cena:p)
s f 1. Y üksek mevkili; yüce. 2. mec. İyiliksever,
alicenaplık, -ğı [âlicenap+lık] (a:li:cena:plık) is. 1.
Suç bağışlayıcı yaradılış. 2. mec. Cömertlik; iyilik
severlik; iyilik bilme.
Alicengiz, [Ar. ‘âl (soy) + T. Cengiz (Cengiz Han) >
‘âl-i Cengiz J t l is. 1. Cengiz Han soyu. 2.
M asal kahramanı. S alicengiz oyunu, Ustaca ve
kurnazlıkla düzenlenmiş hile; hileli oyun.
alif, [A r.'alef > ‘alîf ^Ll&] (ali:f) {OsT} is. Yem torba­
sı.
alifatik, -ği [Yun. aleiphar (yağ) > Fr. aliphatique] sf.
kim. (Organik bileşikler için) açık zincirli.
ALİ
alih1, [Ar. ilâh (tapınılan) > alih aJT] (a:lih) {OsT} is.
Tapınılan nesne; mabut,
alih, [A r.'alih <JU] (a:li:h) {OsT} sf. H afif yaradılışlı;
hoppa.
alihat, [Ar. âlih > âlihât oLjJT] (a:liha:t) {OsT} is. Ta­
pınılan şeyler; mabutlar,
alihe, [Ar. âlih > âlihe <jJT] (a:lihe) {OsT} is. Tapını­
lan dişi şeyler; tanrıçalar,
alik, [Ar. ‘alîk jJ * ] (ali:k, k kalın söylenir) {OsT} is.
A t yemi. S alîkü’d-devâb, {OsT} Yem torbası.
alikarı, [Ar. ‘ali (erkek adı) + T. karı] {ağız} is. K a­
dınların işine çok kanşan erkek. [DS]
alikıran, [Ar. ‘âlî-kırân ? [TİETZE] j l J J&] sf. Çok
uğurlu, yüksek bir yıldızı olan, (hükümdar sıfatı).
fi1 alikıran baş kesen, Hak ve hukuk tanımayan;
isteklerini kaba kuvvetle kabul ettiren; çok zorba.
alikız, [Ar. ‘ali + T. kız] {ağız} is. 1. Kadın işlerini
yapabilen, eli ev işlerine yatkın erkek. 2. Vücudu
ve davranışları ile erkeğe benzeyen kız. [DS]
alikorna, [İt. Ligom o (Livorno’nun eski adı)] is. Bir
fes çeşidi. S alikorna kâğıdı, (Eskiden) iyi cins
bir tür ithal kâğıt.
alikurna, [İt. Ligom o (Livorno’nun eski adı)] is. -*•
alikorna.
alil1, [Ar. ‘illet > ‘alıl <J*U] (ali.j) {OsT} sf. 1. H asta­
lıklı; illet sahibi; illetli; sakat. 2. Kör.
alil2, [Fr. aliyle] is. kim. Eser veya esterlerin bileşi­
minde yer alan bir değerli kök; [CH2=CH-CH2]
alile, [Ar. ‘alıl > ‘alîle iU ^] (alide) {OsT} sf. (Kadın
için) hastalıklı; illetli,
âlilik, -ği [âli-lik] (adidik) is. Yücelik; ululuk; yük­
seklik.
alim 1, [Ar. ‘ilm (bilmek) > ‘âlim jll*] (adim) {OsT} sf.
1. Bilgili; çok şey bilen; ilim sahibi. 2. is. Belli bir
alanda araştırma yaparak bir görüş ve düşünce or­ aliyat, [Ar. âlî (alet) > âliyât o U l ] (a:li:ya;t) {OsT}
taya koyabilen fikir adamı; bilgin. 3. Eskiden dinî
bilim lere ait bilgisi olan kimseye verilen ad. S
âlim ü’l-gayb ve’ş-şehâde, {OsT} Görüleni ve gö­
rülmeyeni bilen; Allah.
alim 2, [Ar. ‘ilm (bilmek) > ‘alım p-J^] (ali:m) {OsT}
sf. 1. Çok bilen. 2. Bilgisi ezelî ve ebedî sonsuz
olan anlamında, A llah’ın sıfatlarından biri; her şeyi
en iyi şekilde bilen; Allah.
alim 3, [Ar. elem > âlim ^T] (a;lim) {OsT} sf. Elemli;
kederli; ıstırap çeken,
alimallah, [Ar. ‘alîm-Allâh *1)1 ^Jip] (ali:mallah)
{OsT} is. “Allah da biliyor ya” anlamında bir şeyin
doğruluğuna ve kesinliğine inandırmak için kulla­
nılan söz; şüphesiz; muhakkak.
1 M I İ İ M Î S Ö 2İIÜH.210
aliman, [Ar. ‘âlim > ‘âlimân jU U ] (a;lima;n) {OsT}
is. Çok bilgili kimseler; alimler; bilginler,
alimane, [Ar. 'âlim + Far. -âne üUIp] (a:lima:ne)
{OsT} zf. Bilgin bir kim seye yakışacak biçimde,
alimenzilet, [Ar. ‘âlî-m enzilet oJjx* J U ] (a:li;men-
zilet) {OsT} sf. Y üksek payesi olan,
alimlik, -ği [alim-lik] is. 1. Geniş ve derin bilgi sa­
hibi olm a durumu; bilginlik. 2. Dinî bilgilerde söz
sahibi olmak.
alin, [Ar. ‘alîn jJ ^ ] (ali;n) {OsT} sf. A çık olarak; a-
leni.
alinazar, [Ar. ‘âlî-nazar J ü J l p ] {OsT} sf. Yüce gö­
rüşlü.
alinazik, -ği [Ar. âlî-nâzik ?] (alina:zik) is. Közlen­
miş patlıcan ezmesi üzerine kavrulmuş kıym a ve
sarımsaklı yoğurt dökülerek yapılan bir yemek,
alineseb, [Ar. ‘âlı-neseb J U ] (a;li:neseb) {OsT}
sf. Soyu yüksek olan; soylu,
alirütbe, [Ar. ‘âlî-rütbet V j (a;li:rütbe) {OsT}
sf. M evki ve makam ı yüksek olan,
alişan, [Ar. ‘âlı-şân j U J U ] (a;li:şa;n) {OsT} sf. Şe­
refli; şanı yüksek,
aliterasyon, [Fr. alliteration] is. ed. Bir edebî eserde
uyum sağlamak için aynı seslerin veya hecelerin
tekrarlanması sanatı; ses tekrarı; yineleme,
alitik, [Fr. alitique] sf. jeol. (Toprak için) içinde bol
m iktarda alüm inyum ve demir oksit bulunan.
Ali Veli, [Ar. âlî velî (kişi isimleri)] zm. Herhangi
birisi; kim olursa; bir başkası da...
alivre, [Fr. â livrer] sf. (Satış için) mahsul henüz
tarladayken pey verilerek yapılan,
aliy, -yyi [Ar. ‘aliyy J)s-] {OsT} sf. 1. Yüksek; yüce.
2. Tanınmış; ünlü; meşhur. S aliyyü’l-âlâ, {OsT}
En yüksek derecede.
is. Aletler; araçlar.
aliye1, [Ar. ‘âlı > ‘âliye <tJLp] (adiye) {OsT} sf. 1. Y ü­
ce; üstün. 2. is. B ir şeyin en yüksek noktası; en üst
nokta; zirve.
aliye2, [Ar. âlî > âliyye -uJT] (adiye) {OsT} sf. 1. A-
letle ilgili; alete mensup; teknik. 2. Yemin eden;
yem in edici.
aliyülala, [Ar. ‘aliyyü’l-‘âlâ J ^ ] (adi.yüladâ:)
{OsT} zf. En iyi, iyinin de iyisi; en yüksek,
aliz, [Far. âlîzîden > âlîz jJT] (a:li;z) {OsT} is. Çifte
atma; kıç atma,
alizari, [Ar. al-’uşâre > Fr. alizari] is. K ök boya bit­
kisinin kökü.
M I M E a w . 211
alizarin, [Fr. alizarine] is. Kök boya bitkisi kökün­
den elde edilen glikozit hâlindeki boyar madde,
alize, [Fr. alizes] is. Ekvatorun iki tarafında 30° ku­
zey ve 30° güney enlemleri arasında yılın bütün
mevsimlerinde düzenli olarak güney doğu ve kuzey
doğudan ekvatora doğru esen rüzgârlar,
alizende, [Far. âlızîden > alizende T] (a:li:zen-
de) {OsT} sf. (At için) çifte atan,
alka, [ al-ka] {eT} is. Al renk; kırmızı. [ETY]
alkaç, [al-mak + kaç-m ak > al+kaç] {ağızjis. Evlen­
mek üzere kaçırılan kız. [DS]
alkaçıcı, [al-mak + kaç-m ak > al+kaç-ıcı] {ağız} sf.
Dolandırıcı; kaçırıcı. [DS]
alkaçmak, [al-mak+kaç-mak] g ç l.f. [-ar] {ağız} Kız
kaçırmak. [DS]
alkali, [Ar. al-kilyî (soda) > el-kalı > Fr. alcali] is.
kim. 1. Lityum, sodyum, potasyum, rubidyum, sez­
yum elementlerinin hidroksitleri ile amonyum hid­
roksitin genel adı; kalevi. 2. Asit giderici ilaç. <3
alkali metaller, Periyodik cetvelin birinci sütu­
nunda bulunan bir değerlikli elektropozitif ele­
mentler.
alkalik, -ği [Fr. alcalique] sf. 1. Alkalilere ait; bazlık.
2. Alkali özelliği taşıyan ilaç; antiasit. fi1 alkalik
ihtiyat, Plazmada bikarbonat şeklinde bulunan
alkali miktarı. || alkalik kayalar, İçinde ondan çok
alkali bulunan andojen kayalar. \\ alkalik metaller,
Oksijenle birleşince alkali m eydana getiren ele-
mentler.|| alkalik tedavi, Midenin asidini azaltma­
ya yarayan amino asitlerin alkali tuzları ile yapılan
tedavi. || alkalik toprak, p H ’sı 7 ,5 'ten yü ksek olan
toprak.
alkalileştirici, [alkali-le-ş-tir-ici] is. Bir ortamı alkali
hâle getirici madde,
alkalmak, [alka-l-mak] {eT} edil. f. [-ur] Alkışlan­
mak; övülmek. [DLT]
alkaloit, -di [Fr. alcaloide] is. kim. Bitkisel kaynaklı,
molekülünde tuz verebilecek en az bir azot bulunan
bir alkali madde,
alkaloz, [Fr. alcalose] is. tıp. Kanda alkali ihtiyatının
artması.
alkalölçer, [alkal+ölçer] is. 1. Sodyum ve potasyum
hidroksitlerinin belirlenmesine yarayan araç. 2.
Karbonatlı maddelerdeki karbondioksit miktarını
ölçmeye yarayan alet,
alkam, [Ar. a lk a m ^ l] {OsT} is. bot. A cı hıyar,
alkamak, [alka-mak] {eT} gçl. f. [-r] 1. D ua ve ilahi
terennüm etme. 2. Övmek; methetmek; alkışlamak;
sena etmek; takdis etmek. [ETY], [DLT] [EUTS]
[Gabain]
alkame, [Ar. alkame {OsT} is. 1. Acılık; acı tat.
2. bot. Acı hıyar,
alkan, [Fr. alcane] is. Doymuş alifatik hidrokarbon­
ların genel adı; parafın. [CnH2n+2]
ALK
alkanm ak, [alka-n-mak] {eT} edil. f. [-ur] 1. Ö vül­
müş olmak; [Gabain] [EUTS] 2. Övülmek; şöhret
bulmak; ünlenmek; [Gabain] [EUTS] 3. (Hayvanlar
için) yemek. [EUTS] 4. Saldırmak; yok etmek.
[EUTS] 0 alkansık törü, Methetme; övme. [EUTS]
alkara, [? alkara] is. Yaba. 0 alkara kılçık, Siyah
kılçıklı bir buğday türü.
alkarna, [İt. argagne] is. Deniz dibi kabuklularını
avlam akta kullanılan ucu taraklı, ağzı demirli ağ.
alkaşmak, [alka-ş-mak] {eT} işteş, f. [-ur] Alkışla­
mak; alkışta yarış etmek. [DLT]
alkat, [alka-t] {eT} is. Övme; metih; sitayiş. [EUTS]
alkatmak, [alka-t-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Övdürmek;
methettirmek. [EUTS]
alkguçı, [alğu-çı] {eT} is. Hırsız. [EUTS]
alkıg, [alk-mak > allc-ığ] {eT} sf. 1. Geniş; [EUTS]
[Gabain] 2. Uzak. [EUTS] [Gabain]
alkım, [alk-ım ?] is. Gökkuşağı; alaimisema. 0 al­
kım salkım, B elli belirsiz; gözle zo r seçilen.
alkınçsız, [alk-ınç-sız] {eT} sf. 1. Sonsuz; bitm ez
tükenmez; pek çok. [Gabain] 2. Eksilmeden; azal­
madan; bol; sonsuz. [EUTS]
alkınçu, [alk-mç-u] {eT} is. 1. Azalma; eksilme;
[EUTS] 2. Son; nihayet [EUTS] S alkınçu öd, {eT}
1. Ölüm vakti; ölüm saati. [EUTS] [Gabain] 2. Ecel;
son; nihayet. [Gabain]
alkınmak, [alk-mak (bitirmek) > alk-(ı)n-mak] {eT}
dönşl. f. [-ur] 1. Tükenmek; bitmek; sonuna kadar
alınmak;son bulmak; azalmak;eksilmek yok olmak;
kaybolmak; mahvolmak. [Üç İtigsizler] [DLT]
[İKPÖy.] [Gabain] [Mühennâ] [Telcin] [EUTS] [ETY] 2.
{ağız} Şaşırmak; alıklaşmak. [DS] S alkınmak
arılmak, Tükenmek ve harap olmak.
alkınturmak, [alk-ın-tur-mak] {eT} gçl. f. [-ur]
Kaybettirmek. [EUTS]
alkış, [eT. al-ka-mak (övmek, beğenmek) > al-k-ış
/ jjiill] is. 1. {eT} {eAT} Takdis; kut­
sama; övme; tebrik; kutsama; hayır dua. [Gabain]
[DLT] [ETY] 2.{eT} {ağız} Birisi için açıkça iyilik
dileme; hayır dua. [ETY] [EUTS] [Mühennâ] [DS] 3.
Beğenme, takdir etme, övme; övgü; takdir ve
tahsin. 4. İki eli birbirine vurm ak suretiyle ifade
edilen beğenme hareketi. 5. Hükümdarlara yapılan
iyi dua. 6. {eAT} Anılma; yadedilme. S alkış al­
mak, Alkışlanmak. || alkış çavuşu, İm paratorluk
döneminde hükümdarı alkışlamakla görevli bölük­
ten olan kim se.|| alkış dilemek, {eT} Açıkça iyilik
dilemek. [Mühennâ] || alkış duası, Padişaha alkış
tutarken edilen dua. «Aleyke a v n ’ul-lah! Uğurun
açık olsun, ikbâlin fü zû n l Padişahım devletinle bin
yaşa! M ağrur olma padişahım, senden büyük Allah
var! Yardımcın Allah ola, yaşın uzun ola! H ak
Teala efendimize uzun öm ürler vere! Devletinle
çok yaşa!»\\ alkış duası okumak, Alkış tutarken
A LK
dua etmek. || alkış etmek, {ağız} iy i dilekte bulun­
mak; dua etmek. [DS]|| alkış eylemek, {eAT} 1. A l­
kışlamak. 2. Övmek; ululamak. 3. Dua etmek. || al­
kış itmek, {eAT} 1. Alkışlamak. 2. Övmek; ulula­
mak. 3. D ua etmek.\\ alkış kazanmak, {eAT} Takdir
toplamak.\\ alkış kılmak, {eAT} 1. Alkışlamak. 2.
Övmek; ululamak 3. Dua etmek. || alkış kopmak,
Şiddetle birdenbire alkışlamak.]| alkış tufanı, Çok
şiddetli alkış gösterisi. || alkış tutmak, 1. İmpara­
torluk döneminde hükümdarlara bir topluluk karşı­
sına çıktıklarında sevgi gösterisinde bulunmak. 2.
mec. Yapılan bir işi, bir fib -i desteklemek, teşvik
etmek.|| alkış virmek, {eAT} 1. Alkışlamak. 2. Öv­
mek; ululamak. 3. Dua etmek.
alkışçı, [alkış-çı] is. ve sf. 1. Alkışlayan. 2. Birinin
her davranışını beğenen ve hiç eleştiriye tutmadan
başkalarına da kabul ettirmeye çalışan; dalkavuk;
şakşakçı.
alkışçılık, -ğı [alkış-çı-lık] is. Birini aşırı beğenme,
onu eleştirmekten uzak durma ve sürekli övgü hâ­
linde bulunma; dalkavukluk; şakşakçılık,
alkışlama, [alkış-la-ma] is. Ellerim birbirine vurarak
veya sözle beğendiğim ifade hareketi,
alkışlamak, [alkış-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1.
Topluluk karşısında bir konuşm a yapanı, sanat ese­
ri sunanı veya gösteri yapanı beğendiğini ellerini
birbirine çırpmak suretiyle ifade etmek. 2. mec.
Beğenmek, takdir etmek,
alkışlanma, [alkış-la-n-ma] is. Yaptığı konuşm a ve­
y a sanat gösterisinin beğenildiğinin el çırpmak su­
retiyle ifade edilmesi,
alkışlanmak, [alkış-la-n-mak] edil. f. [-ır] A lkış tu ­
tularak veya diğer türlü söz ve davranışlarla beğe­
nilmiş olmak,
alkışlulık, [alkış-lu-lık] {eAT} is. 1. Anılma; yadedil-
me. 2. H ayır dua.
alkışmak, [alk-ış-mak] {eT} işteş, f. [-ur] 1. Birbirini
mahvetmek, yok etmek. [DLT] 2. Y ok etmekte ya­
rışmak. [DLT]
alkil, [Fr. alkyle] is. kim. 1. Alkanlarm yapısında bu­
lunan bir hidrojen atomunun kopması sonucunda
oluşan bir değerlikli köklerin genel adı [CnH 2n+ı-]-
2. Bir molekülde bulunan alkil kökünün varlığını
belirten ön ek.
alkmak, [al-mak > al-k-mak] {eT} {ağız} gçl. f. [-ır]
1. Bozmak; yok etmek; berbat etmek; mahvetmek;
batırm ak [ETY] [Mühennâ] 2. Tamamını almak; bi­
tirm ek tüketmek; sona erdirmek. [Gabain] [İKPÖy.]
3. Yiyip bitirmek. [DLT] 4.Tamamlamak. [Tekin]
[ETY] 5. Azalmak; bitmek; tükenmek; sona varmış
olmak; sona ermek. [EUTS] [DS]
alkol, -lü [Ar. el-küül > Lat. alkhol > Fr. alcool] is.
1. Meyve şıraları mayalandırıldıktan sonra damıt­
m a yoluyla elde edilen, çabuk buharlaşan sıvı; etil
alkol; etanol; ispirto; metil karbünol; şarap ruhu. 2.
ır a iü if f S ö M .212
gnşl. Damıtma yöntem i ile elde edilen her türlü
sarhoşluk verici içki. 3. [CnH 2„+ıOH] genel formülü
ile ifade edilen oksijenli birleşiklerin ortak adı. S
alkol ayarlama, Sert alkollü içkilere su katılarak
alkol derecesini düşürme işlemi. || alkol katmak,
Şarap veya şıraya alkol eklemek. || alkol mayalan­
ması, Şekerli sıvılardaki glikozu, etil alkol ve kar­
bondioksit gazına dönüştüren mayalanma.\\ alkol­
süz rejim, Beslenmede hiçbir alkollü içkiye yer
vermeyen rejim.
alkolik, -ği [Fr. alcoolique] is. ve sf. 1. Sürekli olarak
alkollü içki kullanan kişi; alkol bağımlısı; alko-
loman. 2. İçinde alkol bulunan, fi1 alkolik maya­
lanm a, Glikozun alkol ve karbondioksit vererek
ikiye ayrılmasına y o l açan mayalanma.\\ alkolik
tentürler, Bazı ilaç maddelerinin alkol içindeki
çözeltileri.
alkoliz, [Fr. alcoolyse] is. B ir esterdeki alkolün klor-
hidrik etkisiyle başka bir alkol tarafından tersinir
olarak göçertilmesi.
alkolizm, [Fr. alcoolisme] is. tıp. 1. Aşırı alkol içen­
lerde görülen sağlık bozuklukları. 2. Etil alkol veya
âdi alkol ile zehirlenmek,
alkollemek, [alkol-le-mek] g çl.f. [-r] [-l(ü)-yor] Bir
bileşikteki bir bağın alkol etkisi ile kırılmasını sağ­
lamak.
alkollendirilmiş, [alkol-le-n-dir-il-miş] sf. İçine al­
kol katılmış.
alkollendirmek, [alkol-le-n-dir-mek] gçl. f. [-ir] Al-
kolleşmeyi sağlamak,
alkolleştirm e, [alkol-leş-tir-me] is. İçinde alkol bu­
lunan içkilerin alkol miktarlarını artırma,
alkollü, [alkol-lü] sf. 1. İçinde alkol bulunan. 2.
Alkollü içki içmiş olan; içkili. 3. zf. Alkollü içki
içmiş olarak.
alkolölçer, [alkol+ölç-er] is. Sıvılardaki alkol mikta­
rım belirlemekte kullanılan araç,
alku, [allç-mak (bitirmek) > alk-u] {eT} zf. 1. Tama­
men; bitene kadar; hep; hepsi; tamamı bütünüyle.
[Üç İtigsizler] [Gabain] [İKPÖy.] 2. Her yerde; her
yerinde. [İKPÖy.] 3. Hep; bütün herkes; her nevi;
çeşitli. [EUTS] [ETY] 4. zm. Herkes. [ETY]
alkugun, [al-k-u-ğun] {eT} zf. Büsbütün; hep; bütünü
ile. [EUTS]
alkunı, [alku-nı] {eT} zm. Hepsi. [EUTS]
allaf, [Ar. 'â lle f (yem) > ‘allâf (yemci)] {ağız} is. Za­
hireci; aşlıkçı. [DS]
Allah, [Ar. el-ilâh > A llah <üJI] (alladı) is. Varlıklar
aleminin tek sahibi ve tek yöneticisi, rahm et ve
merhamet sahibi, varlığının başlangıcı ve sonu ol­
mayan, kâinatta olup biten her şeyi bilen, duyan ve
gören mutlak ilim sahibi, kendisinden başka birine
ibadet edilmeyen, kâinatın ve kâinatta kendisi dı­
şında var olan her şeyin tek yüce yaratıcısının İs­
l i e miff S M . *13
lam dinindeld başka kelime ve terimlerle karşıla­
namayan tek adı. 0 Allah! Hayret ve şaşkınlık ifa­
de etmek için söylenir.|| Allaah! Şaşkınlık bildiren
ünlem.|| A llah’a bin şükür! Durumundan memnun
olduğunu ifade etme. || Allah acısın. 1. Çok zo r du­
rumda kalmış birinin kurtulması ve iyileşmesi için
edilen hayır dua. 2. B ir belanın gelm esinden kor­
kulduğu zam an edilen dua.\\ Allah acısını unut­
turmasın. B ir felakete uğramış, yakını ölmüş biri­
sinin daha büyük acılara uğramamasını dileme.\\
Allah adamı, 1. Dünya hayatının çekiciliğine sırt
çevirerek kendisini ibadete vermiş kimse; âbit;
ahit. 2. Kim seye kötülüğü ve yükü olmayan kişi.\\
Allah’a bir can borcu olmak, 1. Kim seye borcu
olmamak. 2. Kimseden çekinmemek, korkmamak. 3.
A lla h ’tan başka bir kimseye hesap verm e duru­
munda olmamak]] A llah’a emanet, Allah korusun,
gözetsin dileği. || A llah’a em anet olun. Geride ka­
lanlara iyilik ve esenlikler dilem ek için söylenen
vedalaşma sözü.|| Allah afiyet versin! 1. B ir kişiye
sağlık, mutluluk, esenlik dileme duası. 2. H astalar
için iyilik ve şifa dileği ifade eden söz.|| A llah’a
hamt olsun! A lla h ’ın kendisine verdiği nimetler
karşısında ona minnet duyduğunu ifade eden dua.\\
A llah’a havale etmek, I. K endisine kötülük eden­
lere gücünün yetm em esi veya adaletin ııygulana-
maması durumlarında hesaplaşmanın Allah katın­
da olmasını istemek. 2. Birini yardım cısız olarak
bırakıp gelmek]\ A llah’a ısmarladık! Vedalaşma­
larda ayrılanların geride kalanlara söyledikleri
dua niteliğindeki veda sözü.|| A llah’a ısmarladığa
gitmek, (Yolculuğa çıkacak olanlar için) yolculuk
öncesinde yakınlarım ziyaret etm ek.|| A llah’a kal­
mak, I. Bu dünyada yapılan haksızlıkların gideri­
lemediği durumlarda haksızlığa uğrayanların hak­
larının ancak ahrette alabileceklerini anlatmak için
söylenen söz. 2. Gerekli çalışmayı yaptıktan sonra
Allah 'a tevekkül edildiğini ifade etm ek için kullanı­
lan söz]\ Allah akıbetini hayır eylesin, B ir işin
sonunun hayır getirm esini dilemek.\\ Allah akıl(lar)
(fikir) versin. Düşünülmeden, akılsızca söylenen
bir söziin ayıplanması için söylenir.|| Allah Allah!
/. Hayret ifade eden ünlem. 2. Savaşın son safhası
olan süngü hücumunda ölümü göze alan Türk as­
kerinin söylediği son sözün “A lla h !” olması dile­
ğiyle attığı nara. || A llah’a minnet olsun. Verdiği
nimetleri karşısında A lla h ’a şükür duası.|| Allah
aratmasın. Aslında p e k m akbul olmadığı hâlde
daha kötüsünün de olabileceğini düşünerek eldeki-
ne razı olm a ifadesi.\\ Allah artırsın. 1. B ir kişinin
kazancının artması için edilen dua. 2. Bir kimsenin
“servetinde gözüm üz y o k " anlamında şaka sözü.||
Allah’a sığınmak, Bir kötülükten veya şerden ko­
runmayı A llah'tan beklemek]] Allah aşkına! 1.
A lla h ’ı seversen, anlamında bir isteğin başlangıç
sözü. 2. Yalvarmak için kullanılan bir söz. 3. Şaş­
ALL
kınlık ve usanma ifade eden söz. 4. Allah adına y e ­
min etme sözü. 5. Usanma, bıkma ifadesi.|| A llah’a
şükür! 1. Allah 'in verdiği nimetlere karşı duyulan
minnet duygusunun ifadesi. 2. Yapılan işten veya
olan şeyden duyulan memnuniyet ifadesi]\ A llah’a
tevekkül etmek, Kadere inanmak, alınyazısma
razı olmak.|| Allah’a yalvar. “Benden sana hayır
yoktur, yardım için A lla h ’tan dilekte bulun. ” anla­
m ında uyarı sözü.|| Allah bağışlasın! 1. Kiiçük ço­
cuklar için anne ve babasına söylenen sağlık dile­
m e sözü. 2. Birinin sevdiğini kazadan beladan ko­
rusun, ayırmasın anlamında iyi dua.|| Allah bah­
tından güldürsün. Evlenme çağındaki kızlara iyi
bir eş bulmaları için edilen dua.|| Allah bana, ben
de sana, Verecek parası bulunmadığını ifade eden
,söz.|| Allah başka acı göstermesin. Başka bir y a ­
kınınızın ölümünü görmeyesiniz, şeklinde bir teselli
ve baş sağlığı dileği]] Allah belanı (belasını) ver­
sin! 1. Kişi olarak yapacak bir şey kalmayınca,
karşı tarafın yaptıklarının cezasını A lla h ’ın takdi­
rine bırakma dileğini belirten ve kızgınlıkla söyle­
nen beddua sözü. 2. Birine kötü dilekte bulunmak
için söylenir.|| Allah beterinden esirgesin! Yaşa­
nan bir kötü durumun daha kötüsünün de bulundu­
ğunu düşünerek teselli bulma ifadesi ve dua.|| Al­
lah beterinden korusun! Yaşanan bir kötü duru­
mun daha kötüsünün de bulunduğunu düşünerek
teselli bulma ifadesi ve dua.]] Allah beterinden
saklasın! Yaşanan bir kötü durumun daha kötüsü­
nün de bulunduğunu düşünerek teselli bulma ifade­
si ve dua.]] Allah bilir, 1. Kesinlik kazanmayan bir
durum da şüpheli durumu belirtmek için kullanılan
bir söz. 2. Allah 'ı tanık göstererek ifadeyi güçlen­
dirm ek için kullanılan pekiştirm e sözü. 3. “Ben
öyle tahmin ediyorum " anlamında kullanılan bir
sö z.|| Allah bilir ya! Şüpheli durumlarda A llah'ı
tanık gösterm ek suretiyle inandırma sözü. || Allah
bin kere bereket versin. Yemekten ve kazançtan
dolayı memnuniyeti ve Allah ’ın bolluğu sürdürmesi
için edilen dua]] Allah bir! Allah 'ın birliği üzerine
edilen yem in sözü]] Allah bir, söz bir. Sözünden
dönm emek amacıyla A lla h ’ın birliği üzerine edilen
yem in sözii]] Allah bir yastıkta kocatsın. Yeni
evlilerin öm ür boyu birlikte mutluluk içinde ya şa ­
maları için edilen dua.]] Allah büyüktür (kerim,
kadirdir)! A lla h ’ın gücüne, kudretine inanıp kadere
boyun eğme ifadesi]] Allah canını alsın, K ızgınlık
hâlinde birine söylenen beddua sözii]] Allah ceza­
nı vermesin, Allah yaptığın kötülüklerin karşılığım
vermesin, anlamındaki dua. || Allah cezanı (cezası­
nı) versin! Yapılan kötülüklerin karşılığı olarak
Allah hak ettiği cezayı versin.|| Allah çocuklarına
bağışlasın, H asta anne veya babanın şifa bulup
çocuklarını yetiştirm elerine Allah izin versin, an­
lamında dua.]] Allah dağına göre duman verir,
Allah herkesin dayanabileceği kadar külfet verir.]]
A LL
Allah dağına göre verir karı, Allah kuluna ta­
hammül sınırları içinde külfet verir. \\ Allah dağına
göre verir kışı, Allah kuluna tahammül sınırları
içinde külfet verir.\\ Allah derim, H erhangi bir
olay karşısında söyleyecek söz bulamayınca kulla­
nılan çaresizlik sözü. | Allah dert verip derman
aratmasın, “Allah çaresi bulunmayan dertlere ve
sıkıntılara düşürm esin" anlamında dua.|| Allah
devesi, {ağız} Peygamber devesi. [DS]|| Allah di­
linden kurtarsın, A lay eden kişiye “Alaycı ve kırı­
cı sözlerinden kurtulmak için A lla h ’a sığınmaktan
başka çare yoktur. ” anlamında yakınm a sözü. || A l­
lah diline düşürmesin, İnsanların kusurlarını
araştıran, dedikodusunu yapan kişinin öğrenmesi­
ne, görmesine fırsa t vermemek gerek, anlamında
dilek ve yakınm a sözü. || Allah dirlik düzenlik ver­
sin, Aile içi mutluluğun devamı için edilen hayır
dua. |j Allah doğru yoldan ayırmasın, D oğruluk­
tan şaşm am ak için Allah 'tan yardım dileme. || Allah
dokuzda verdiğini sekizde almaz, H er şey A l­
la h ’ın takdiri üzere olur, kadere rıza gösterm ek
gerekir.\\ A llah dört gözden ayırmasın, Çocuğun
ana ve babasının hayatta kalması, öksüz kalmama­
sı için edilen hayır dua. || Allah düşm anıma ver­
mesin, Başa gelen sıkıntının çok kötü olduğunu
vurgulamak için söylenen söz. || Allah ecir sabır
versin, B ir felakete uğramış, yakını ölmüş birisi
için iyi dilek sözü. \\ Allah ekmeği, {ağız} İlkbahar­
da taşlı alanlarda çıkan bir tür mantar. [DS]|| A l­
lah eksik etmesin, 1. Yardım yapan kimseye iyilik
ve sağlık dileme sözü. 2. P ek işe yaram am akla bir­
likte insana gerekli olan şeyler için kullanılan şü­
kür sözü. || Allah eksikliğini (yokluğunu) göster­
m esin (vermesin), ikinci derecede ihtiyaç madde­
lerinden olmakla birlikte yine de insana gerekli
olan şeyler için A lla h ’a şükretme sözü. «Seni gör­
m ezse gözüm görm ez olur neşeyi de; / Bana gös­
termesin Allah senin eksikliğini.» F. Nafiz Çamlı-
bel. || Allah emeklerini boşa çıkarmasın, B ir işte
çok çalışan kişilerin başarısı için edilen dua. || A l­
lah emeklerini eline vermesin, Allah bitirmek is­
tediği işleri sona erdirmesine izin versin anlamında
bir iyi dilek sözü. Allah encamını hayreylesiıı!
Sonunda ne kazandıracağı belli olmayan bir iş ve­
ya çalışmanın sonunun hayırlı olması için edilen
dua. || Allah esirgesin! Kötülüklerden korunmak,
sakınmak için edilen dua. || Allah etmesin, K ötü­
lüklerden uzak olmayı dileme. || Allah evi, Cami,
mescit. | Allah feyzini artırsın, Öğrenim görenle­
rin başarısı için edilen dua. || Allah geçinden ver­
sin, Ölüm gerçek olmakla birlikte ömrün biraz da­
ha uzun olması dileği.\\ Allah göstermesin, Kötü
bir duruma düşmemek için edilen dua. || Allah
gül(er) yüzünü soldurmasın, Birinin sağlık ve
mutluluğu için edilen hayır dua. || Allah hakkı için,
Allah 'm var ve gerçek olduğu üzerine edilen yem in
Ü İM H K C E S 0 M .2 1 4
sözü. || Allah H alil İbrahim bereketi versin, Ye­
m ek sonrasında ev sahibinin yiyecek ve içeceğinin
bolluğu için edilen dua.|| Allah hayırlı etsin. 1.
Satın alınan bir m al veya yeni başlanan bir işin
hayırlı ve uğurlu olması için söylenen iyi dilek sö­
zü. 2. Birinin tasvip edilmeyen davranışı için söy­
lenen alaylı söz. || Allah herkesin gönlüne göre
versin, “H erkes dileğine kavuşsun." anlamında
dua.|| Allah hoşnut olsun, B ir iyilik karşılığında
A lla h ’tan iyilik sahibine edilen hayır dua.|| Al­
lah’ım! Korku, şaşkınlık, öfke ve hayranlık gibi
değişik psikolojik hâlleri ifade için kullanılan ün-
lem.\\ A llah’ın .... (Çoğunlukla y e r adı olur) Issız
ve engin yer. || A llah’ın .... (Zaman kavramları)
H er zam an.|| A llah’ın ... (Kişi adı) Korkulacak ve
acınacak kişi.|| A llah’ın adaleti, İlahî adalet.|| A l­
lah’ına kavuşm ak, Ölmek.|| A llah’ın belası (ceza­
sı, gazabı), İnsanı zo r durumda bırakan, sıkıntı ve­
ren, musibet. || A llah’ın bildiğini kuldan ne sakla­
yayım? Gizlemeye gerek görülmeyen hâller için
söylenen karşısındakine inandırma sözü.|| A llah’ın
binasını yıkm ak, Kendini veya birini öldürmek.\\
A llah’ın cezası, İnsanı zo r durumda bırakan, sı­
kıntı veren, m usibet.|| A llah’ından (A llah’tan) bul­
sun, Kendisine kötülük eden birisi için bir kötülük
düşünmediğini, ancak bu durum için Allah katında
şikayette bulunduğunu belirten ilenme sözü. || A l­
lah’ın davetine icabet etmek, Ölmek, ruhunu tes­
lim etmek.| A llah’ın emri, Ölüm.|| A llah’ın emri,
peygamberin kavliyle, K ız istemeye giden oğlan
tarafının teklifı.\\ A llah’ın evi, Cami, mescit, Kâbe;
Beytullah.\\ A llah’ın gazabı, İnsanı zor durumda
bırakan, sıkıntı veren, musibet. | A llah’ın gazabına
geleyim ki... Bir yem in sözü.|| A llah’ın gazabına
gelm ek (uğramak), Çok sıkıntılı ve üzüntülü du­
rumlara düşmek. | A llah’ın günü, H er gün anla­
mında bıkkınlık ifadesi.|| A llah’ın hikmeti, Sebebi
açıklanamayan, bilinemeyen olaylar ve durumlar
için söylenen şaşkınlık ifadesi.]] A llah’ın hışmına
gelm ek (uğramak), Çok sıkıntılı ve üzüntülü du­
rumlara düşmek. || A llah’ı(-nı) seversen, Allah aş­
kına.]] A llah’ın inayetiyle, Yapılması planlanan
bir iş anlatılırken Allah yardım ettiği takdirde ye ri­
ne getirileceğini belirtmek için söylenir.]] A llah’ını
seven tutmasın! “Kimse engel olmaya kalkışma­
sın. ” anlamında uyarı sözü}] A llah’ını seversen, 1.
Sitem etm ek için söylenir. 2. Yalvarma anlatan bir
söz; Allah aşkına. || A llah’ın işine bak, B ir olayın
gidişinde beklenmedik bir değişme olduğu zaman
söylenen şaşkınlık sözü.]] A llah’ın işine karışıl­
maz. Kadere karşı çıkılamayacağını ifade eden
söz. || A llah’ın izniyle, Yapılması planlanan bir iş
anlatılırken Allah izin verdiği takdirde yerine geti­
rileceğini belirtmek için söylenir. || A llah’ın kırı
(dağı, yabanı), Issız yer.]] A llah’ın kulu, İnsan;
kişi; Adem. | A llah’ın lütfuyla, Yapılması planla-
İ M « 3 » . 215
nan bir işin Allah izin ve bağışta bulunduğu tak­
dirde yerine getirileceğini belirten söz. || A llah’ın
nimeti, Allah ’ın kullarına verdiği yiyecek, içecek,
rahatlık, huzur, akıl ve vücut sağlığı türünden bü­
tün bağışlar.|| A llah’ın rahmetine kavuşmak,
Ölmek.|| A llah’ın seyf-i adaleti, A lla h ’ın adalet
kılıcı.J| A llah’ın takdiri, Kader, alın yazısı.] Allah
ıslah etsin. K ötü yola düşmüş kişilerin doğru yola
gelmesi için A lla h ’tan iyi dilekte bulunma sözü.||
Allah’ı şaşmak, N e yaptığını bilememek.\\ Allah
için, "Doğrusu, gerçeği söylem ek gerekirse... ’’ an­
lamında giriş sözü.|| Allah ikisini (ikinizi) bir yas­
tıkta kocatsın, Yeni evliler için iyi dilekte bulunma
sözü. || A llah imdat (yardım) eylesin, Zor durumda
olanlara m oral verm ek için söylenen iyi dilek.\\ A l­
lah (seni, sizi) inandırsın, İnanılm ası güç bir ola­
yın anlatımı sırasında yem in etm ek için kullanılan
söz. || Allah insanın aklını alacağına canını alsın,
Aklın insan için önemini belirten bir söz.|| Allah
iyiliğini versin, H oşlanılan birinin olumsuz davra­
nışını görünce şaşkınlık veya öfke belirtmek için
söylenen söz. |j Allah kabul etsin. B ir hayır yapan
kişiye bu iyiliğinin Allah katında kabul olması için
yapılan dua.|| Allah kadirdir, 1. A lla h ’ın her şeye
gücü yeter. 2. Allah ’ın yardım ı ile her işin olabile­
ceğini bildiren söz... 3. Kadere boyun eğm ek ge-
rek.|| Allah kahretsin! Yakınma ve öfke bildiren
beddua sözü.|| Allah kavuştursun! Yolcu arkasın­
dan geride kalan yakınlarına söylenen iyi dilek sö­
zü. || A llah kavuştursuna gitmek, Yolculuğa çıkan
kişinin yakınlarını ziyaret etmek. || A llah kazadan
beladan korusun (saklasın, esirgesin), K ötü bir
durumla karşılaşmam ak için edilen hayır dua. ||
Allah kelamı, K u r ’an-ı K erim .|| Allah kerimdir,
Allah bağış ve ikram sahibidir, büyüktür. || Allah
kerim yeri, Eski Türk kahvehanelerinde yoksulla­
rın para vermeden oturup geceledikleri bölüm. ||
Allah kısmet ederse, “H erhangi bir engel çıkmaz­
sa. ” anlamında kadere boyun eğme ifadesi.\\ Allah
kimseye muhtaç etmesin, Sağlık ve varlık açısın­
dan başkalarından yardım bekler duruma düşür­
memesi için A lla h ’tan yardım dileme.\\ A llah ko­
laylık versin. Güç bir iş karşısında başarının zo r­
luğunu ifade etmekle birlikte Allah 'tan yardım di­
leme sözü.|| A llah korkusu, Yapılmak istenen kötü­
lükler için A lla h ’ın cezalandırmasından çekinerek
vazgeçme. || A llah kör etsin, 1. Kötülüğünü gördü­
ğümüz biri için ilenme. 2. Kullanırken aksiliklerle
karşılaşılan eşyalar ve aletler için sövme yerine
söylenen söz.|| Allah korusun, 1. A llah'tan başka
hiçbir gücün kötülükleri engellemeye yetm eyeceği­
ni tahmin ettiğimiz durumlarda ettiğimiz dua. 2.
Birinin veya bir şeyin şerrinden Allah 'a sığınmak.]
Allah kulunun götüreceği kadar verir, 1. Allah
insanlara tahammül edebilecekleri kadar m ükelle­
fiyet yükler. 2. Allah insana sabredebileceği kadar
ALL
sıkıntı verir.|| Allah kurtarsın, Çok zo r bir duruma
düşmüş veya ağır hastalığa yakalanm ış birinin kur­
tuluşu için söylenen hayır dua sözü. || Allah kuru
iftiradan saklasın (korusun). Gerçek dışı bir su ç­
lama dolayısıyla bu suçlamanın doğru olmadığını
belirtm ek için kullanılan savunma sözü. || Allah
layığını (müstahakkını) versin, 1. Allah çalışma ve
çabalarının karşılığını versin, anlamında hayır
dua. 2. mec. K ötülük yapan birine Allah sana hak
ettiğin belayı versin, anlamında beddua. || Allah
manda şifası versin, argo. Çok yem ek yiyenler için
söylenen yergi sözü. || Allah muinin olsun, Çok zor
bir işe girişenler için A llah'ın yardım ını dileme]]
Allah muvaffak etsin, Zor bir işe girişenlere ba­
şarmaları için A lla h ’tan yardım dileme.\\ A llah
mübarek etsin! Allah hayırlı etsin, duası.|| A llah
m üstahakkını versin, 1. Allah çalışma ve çabala­
rının karşılığını versin, anlamında hayır dua. 2.
mec. Kötülük yapan birine Allah sana hak ettiğin
belayı versin, anlamında beddua.\\ A llah namerde
muhtaç etmesin, Allah sağlık ve mutluluğu boza­
rak zo r durumda bırakıp kötü kişilerden yardım
um ar duruma düşürmesin, anlamında dua. || Allah
nasıl bilirse öyle yapsın, K ızgınlık ve öfke bildiren
beddua.\\ Allah nasip (kısmet) ederse, Yapılmak
istenen bir iş için A llah'ın iznine ve yardımına
muhtaç olunduğunu ifade eden bir temenni. || Allah
nazardan saklasın, "Allah kötü niyetli kişilerin
kötü arzu ve dileklerinden korusun. " anlamında iyi
dilek sözü. || Allah ne verdiyse, Yiyecek ve içecek
ne varsa, onunlayetinmek.\\ Allah nice nice yıllara
eriştirsin, Yaş gününü kutlayanlara daha böyle çok
yıllar geçirmesi dileğiyle edilen dua.\\ Allah ona
son gürlüğü verdi, Yaşlı birinin son günlerinde
ulaştığı bolluk ve mutluluktan söz ederken söylenen
söz.|| A llah onların yıldızlarını barıştırsın, B irbi­
ri ile geçinemeyen veya yaratılışça ters olan kişile­
rin iyi geçinmeleri için edilen hayır dua. || Allah
ömürler versin, 1. Saygı duyulan birine selam
verme sözü. 2. Yardım eden birisine teşekkür etmek
için söylenen söz. | A llah övmüş de yaratm ış, Bi­
rinin çok güzel olduğunu belirtmek için kullanılan
övgü. || Allah peygamber tanımaz, 1. Dinsiz. 2.
Günaha girmekten çekinmez. 3. Çevresindekilere
eziyet etmekten zevk alır. || Allah rahatlık versin,
Yatarken söylenen “Rahat bir gece geçirin. " anla­
m ında iyi dilek sözü; İyi uykular!. || Allah (gani ga­
ni) rahmet etsin (eylesin), Ölen birinin ardından
A lla h ’ın rahmetini dilemek için edilen hayır dua.||
A llah razı olsun. Kendisine iyilik yapan birisine
A lla h ’ın rızasını dilemek şeklinde teşekkür sözü.\\
A llah rızası için, 1. Yalvarmak için kullanılan bir
söz. 2. İnsanî bir karşılık beklemeden sadece A l­
lah ’ın hoşnutluğunu kazanm ak amacıyla; karşılık­
sız.|| Allah sabır(lar) versin, Sıkıntı içinde bulunan
birisi için A lla h ’tan dayanma gücü vermesi için
ALL
edilen dua.|| Allah sağ eli sol ele muhtaç etmesin,
I. Allah insanı yakınlarına bile muhtaç duruma
düşürmesin anlamında iyi dilek sözii. 2. Yakınla­
rından yakınm a bildiren söz. || Allah sağ gözü sol
göze muhtaç etmesin, 1. Allah insanı yakınlarına
bile muhtaç duruma düşürmesin anlamında iyi di­
lek sözü. 2. Yakınlarından yakınm a bildiren 5Öz.||
Allah saklasın, Allah korusun anlamında iyi di­
lek.,|| Allah selamet versin, 1. Yolcular ıığurla-
nırken söylenen “Tehlikelerden ve güçlüklerden
uzak durmaları ” dileği. 2. Uzakta bulunan bir ta­
nıdıktan söz edilirken “güçlük ve sıkıntılardan
u za k ” kalması için edilen dua. 3. Birinin olum suz­
luğunu anlatırken kullanılan söz başı ifadesi. 4.
Gitmesini, ayrılmasını istemediğimiz birisi mutlak
gitm ek isterse, istemeden izin verildiğini ifade et­
m ek için kullanılan azarlama sözü. || Allah senden
(sizden) razı olsun, Kendisine iyilik yapan birisine
A lla h ’ın rızasını dilemek şeklinde teşekkür sözü.||
Allah seni dünya boş kalmasın diye yaratm ış,
Beceriksiz ve tembel kişilere söylenen sitem li söz.]j
Allah seni muammer eyleye, Görülen bir iyilik
karşısında iyilik sahibine Allah 'ın m utluluk ve sağ­
lık vermesi için edilen dua.\\ Allah son gürlüğü
versin. Ömrünün son günlerini yaşam akta olan
kimseye edilen hayır dua. || Allah sonunu hayret­
sin (hayreylesin). Görünüşe göre sonu p e k hayırlı
çıkmayacağı tahmin edilen bir iş için yine de A l­
la h ’tan onu hayra çevirmesi için iyilik dileği.\\ A l­
lah şaşırtmasın, Beğenilen birisinin davranışlarını
değiştirmemesi dileği. || Allah taksimi, E şit m iktar­
da olmayan, kimine az kimine çok olarak dağıtma.
|| Allah taksiratını affetsin, Ölen birinin ardından
onun günahlarının Allah tarafından affedilmesini
dilemek için edilen hayır dua.\\ Allah tamamına
erdirsin (eriştirsin), Başlangıcı iyi görülen bir işin
iyi bir şekilde sonuçlandırılması için edilen dua.||
A llah’tan, 1. Gelinen iyi durıım ve kurtuluş A l­
lah ’ın dilemesi iledir. 2. Yaratılıştan veya doğuş­
tan. 3. İyi ki; bereket versin; şükür ki...\\ A llah’tan
bulsun, Kendisine kötülük eden birisi için bir kötü­
lük düşünmediğini ancak bu durum için Allah ka­
tında şikayette bulunduğunu belirten ilenme sözü. ||
A llah’tan gelene razı olmak, İnsan kusuru ve kas­
tı olmaksızın başa gelen felaketler için söylenen
sabır ve tevekkül sözü.|| A llah’tan ki, Kötü bir du­
rumdan kurtuluşun Allah ’ın yardım ı ve dilemesi ile
olduğu.|| A llah’tan kork. İn s a f et, acı, yazık,
utan.|| A llah’tan korkmak, Allah korkusu ile kötü­
lük yapm aktan çekinm ek || A llah’tan korkmayan­
dan korkmalı, Yaptığı kötülüklerin cezasını göre­
ceğini düşünmeyen kişinin vereceği zarar ve zu ­
lümden çekinmek gerekir. || A llah’tan korkmaz,
insafsız; acımasız; gaddar.\\ Allah’tan mağfiret
dilemek, A lla h ’tan a f dilemek, dua.\\ A llah’tan
olacak, Şans veya talih denilen şeyin Allah ’m öyle
dilemesi ile olduğu.\\ A llah’tan üm it kesilmez, i.
Allah insana en umulmadık zam anda yardım eder,
anlamında umut sözü. 2. Ölme ihtimali olan bir
hasta için, iyileşme umudu beslemek.\\ Allah tek­
rarına erdirsin, Beğenilen, memnun olunan bir
işin tekrar edilmesini dileme. || Allah tesirini halk
etsin, Yapılan bir duanın Allah katında kabul göre­
rek kendisine dua edilen kişinin yararlanm ası dile­
ğ i,|| A llah utandırm asın, İyi bir iş yapm aya kalkı­
şanlara başarı dileme ifadesi.|| Allahü âlem. Allah
en iyisini bilir, doğrusunu Allah bilir.\\ Allahü
ekber, Allah uluların ulusudur; Allah en büyük­
tür,|| Allah var! Allah için doğru ol, doğru söyle.\\
Allah var ya! D oğrusunu söylemek gerekirse...\\
Allah vere de, Dileğim odıır ki... İnşallah.|| Allah
vergisi, B ir kimsenin doğuştan gelen üstün yete­
nekleri,|| Allah vermesin, K ötü bir durumun biz­
den uzaklaştırılması için edilen dua. || Allah versin,
1. Birinin kazancından duyulan memnuniyeti ifade
etm ek için söylenen şaka sözü. 2. Gelen dilencilere
sadaka verm emek için söylenen söz. || Allah yapısı
değil kul yapısı, insanlar tarafından im al edilmiş
olan eşyaların kusurlarının bulunabileceğini ifade
eden söz.\\ Allah yarattı demem ek, Acımamak,
eziyet etmek, zulmetmek.\\ Allah yardım cısı olsun,
i. A lla h ’tan başka yardım edecek, um ut beslenecek
kimse kalmadığının ifadesi. 2. Zor durumda olan
birinden söz ederken söylenen iyi dilek sözü, || A l­
lah yazdıysa bozsun, Gerçekleşmesi istenmeyen
kötü bir durumun uzaklaştırılması için edilen dua.||
Allah yokluğunu göstermesin. Aslında p e k mak­
bul olmadığı hâlde daha kötüsünün de olabileceği­
ni düşünerek eldekine razı olma ifadesi; Allah
aratmasın. || Allah yolu, A lla h ’ın emirleri, dinî gö-
revler.|| A llah yolunuzu açık etsin, Yolculara söy­
lenen “Allah sizi yolda güçlüklerle karşılaştırma­
sın ." anlamında uğurlama sözü.|| Allah, yürü ya
kulum, deyince, Çabıık ve kolay p ara kazananlar
veya mesleğinde çabuk yükselenler hakkında söy­
lenir. || A llah ziyade etsin. B ir ikram veya ziyafet
sonucunda ev sahibine A lla h ’ın daha çok nimet
vermesi için yapılan dua sözü.
Allahan, [Ar. A llâhî > Allâh-ân (alla;ha;n)
{OsT} is. Allah adamları; ermişler.
Allahıma, [Ar. Allâhuma] {OsT} ünl. Şaşma bildirir.
A llahî, [Ar. Allah > Allâhî (alla:hi:) {OsT} is.
Allah adamı; ermiş; veli.
Allahiyan, [Ar. Allâh + Far. -yân (alla;hi-
ya;n) {OsT} is. Ermişler.
Allahlık, -ğı [Allah-lık] is. 1. A llah’ın zatına ait, A l­
lah’la ilgili olan. 2. İnsanların elinden geleni yap­
tıktan sonra sonuç elde edilemeyen, ancak Al­
lah ’tan medet umulur durum da olan; kendi hâline
bırakılan. 3. sf. (Kişi için) kendisinden ciddi bir
f i ü M H t i C T İ « 2 1 7
hareket beklenemeyen zararsız ve kendi hâlinde.
«Bizi gerçekten usandırdı yalan dünyada, / Yarı
Allahsız olanlar, yarı Allahlıklar.» F. Nafiz Çamlı-
bel.
A llahsız, [Allah-sız] sf. 1. A llah’a inanmayan; ateist.
2. mec. A cım a ve merham et duygusu olmayan; acı­
masız; gaddar; insafsız; vicdansız.
A llah sızlık , -ğı, [Allah-sız-lık] is. fel. A llah’a inan­
mama durumu; ateizm.
A lla h u â le m , [Ar. Allahü â’lem b i’s-sevâb jJipI aJUI
kjljiilj] {OsT} ünl. Doğrusunu en iyi Allah bilir; A l­
lah daha iyi bilicidir.
A lla h u e k b e r, [Ar. Allâhü ekber j S \ *JJI] {OsT} ünl.
Allah en büyüktür; Allah uluların ulusudur.
A lla h u ta â la , [Ar. Allâhü teâlâ J U î *JJI] {O s T} ünl.
Allah yücelerin yücesi, uluların ulusudur,
allak', -ğı [OsT. ‘allak (alla:k) {OsT} sf. (Kişi
için) sözünde durmayan, kendisine güvenilmez; al­
datıcı; dönek; kalleş.
allak2, -ğı [Ar. allak (alla:k) {OsT} is. Sakızcı.
allak3, [al-la-mak > al-la-k] sf. Karışmış. S allak
bullak, 1. Karma karışık; düzensiz; darmadağınık.
2. {ağız} (Yuvarlanmak, düşmek için) teker meker. allem kallem, [allem + kallem] is. ikile. Söz hünerle­
[DS]|| allak bullak etm ek, 1. Karıştırmak, dağıt­
mak, bozmak. 2. mec. Sakin ve doğru düşünemez
hâle getirmek.\\ allak bullak olm ak, Zihni karış­
mak, sakin düşünemez olmak, şaşırmak, şaşkına allı, [al-lı] sf. 1. Rengi al olan, içinde al renk bulu­
dönmek.\\ allak döllek, {ağız} (Elbise için) param ­
parça; eski püskü. [DS]
allam1, [al-la-m] {ağız} sf. Dağınık; düzensiz. [DS] S1
allam sellem, {ağız} 1. (Giyiniş için) düzensiz. 2.
(Davranış için) başıboş; kontrolsüz. [DS]
allara2, [Ar. ‘ilm > ‘allâm (allâ;m) {OsT} sf. 1.
Her şeyi bilen; çok bilgili. 2. öz. is. H er şeyi bilen;
Allah. 0 A llam ü’l-guyûb, Bütün gizli ve saklı ne
varsa hepsini bilen (Allah).
allama, [al-la-ma] is. Kırm ızıya boyama,
allamak, [al-la-mak] gçl. f. [-r] Bir nesneyi kırmızı
ile boyamak, fi5 allayıp pullamak, Aslında güzel
olmayan bir kimseyi veya bir şeyi güzel göstermek
için süslemek.
allame, [Ar. ‘allâm > ‘allâme (allâ:me) {OsT}
is. ve sf. H er alanda geniş ve derin bilgisi olan, çok alli, [al (hile) > al-lı] (alli;) is. Ayıp,
bilgili. S allame-i kül, Her şeyi bilen; bilgin.
allamelik, -ği [allame-lik] is. 1. Her alanda geniş ve alm a1, [alma / almıla <dT / UT] {eT} {eAT} is. Elma.
derin bilgi sahibi olma hâli. 2. Yarım yamalak bilgi
ile çok biliyor görünme; bilgiçlik; ukalalık, fi1 al­
lamelik etm ek (taslamak), Hiçbir şey bilmediği
hâlde çok şey biliyormuş gibi davranmak; bilgiçlik
taslamak; ukalalık etmek.
allanma, [al-la-n-ma] is. Kızarma.
ALM
allanmak, [al-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Kızarmak;
al renge bürünmek. 2. {ağız} Süslenmek. [DS] 3.
{ağız} Çalım satmak. [DS] 4. {ağız} Sarkıntılık et­
mek. [DS] 5. {ağız} Utanmak; sıkılmak; arlanmak.
[DS] S allanıp pullanmak, Süslenmek.
aile, [Fr. allee] is. Bir parka, bahçeye veya saraya
giriş veya gezinti yeri olarak kullanılan iki yanında
sıralanmış ağaçlar veya yeşil çit bulunan geniş yol;
hıyâbân.
allef, [Ar. ‘alef (yem) > ‘allâf (yemci) {OsT} is.
1. Zahireci. 2. {ağız} Tahılı kalburla taş ve topra­
ğından temizleyen işçi. [DS]
alleflemek, [allef-le-mek] g çl.f. [-r] [-l(i)-yor] {ağız}
Tahılı kalburla temizlemek. [DS]
allegretto, [İt. allegretto] zf. müz. 1. Allegrodan daha
hafif yürük ve canlı. 2. is. Bu şekilde icra edilen
müzik.
allegro, [İt. alegro] zf. müz. 1. Çabuk çabuk; yürük.
2. is. B ir sonatın ilk bölümü. 3. Bir sonatın veya
senfoninin yürük icra edilen bölümü. 4. Dans ve
koreografı gösterilerinde canlı icra edilen bölüm
veya alıştırmalar.
allelomorf, [Yun. allelonmorphe] sf. Biy. Fonksi­
yonları aynı, etkileri benzeşmez olan homolog iki
krom ozom üzerinde aynı yeri tutan iki gen.
ri göstererek kandırma, ikna etme, fi5 allem (et­
mek) kallem etmek, Birini kandırmak veya bir
amaca ulaşmak için her türlü yolu denemek.
nan. 2. Al renkli elbiseler giyinmiş olan. S allı
pullu, Süslü, gösterişli. || allı morlu, Çok karışık
renkli. | allım pullum, {ağız} Çok süslü; güzel g i­
yinmiş. [DS]|| allım sallım, {ağız} Boylu boslu.
[DS]|| allım şallım, {ağız} Suçsuz görünmeye çalı­
şan; suçsuzmuş gibi davranan. [DS]|| allım yeşilim,
{ağız} 1. Renk renk. 2. Ala kuşak. [DS]|| allı pullu,
{ağız} Mayıs böceği; gelin böceği. [DS]|| allı yeşilli,
Çok karışık renkli. || allı yeşilli kibrit, {ağız} Havai
fişek; maytap. [DS]|| allı yeşilli olmak, {ağız} Gelin
olmak. [DS]
allıg, [al-lığ] {eT} sf. Hileli; allı. [EUTS]
allık, -ğı [al-lık] is. 1. Kırmızılık, kırmızı olma hâli.
2. K adınların süs maksadıyla yanaklarına sürdükle­
ri kırmızı boya. 3. {ağız} İnce dövülmüş kırmızı
biber. [DS]
allu, [al-lu] {ağız} ünl. Vay! [DS]
[DLT] [Mühennâ] fi1 alma çalısı, {ağız} Adaçayı.
[DS]|| alma yağı, Elma yağı; adaçayı yaprağından
çıkarılan yağ.\\ alma yaprağı, {ağız} bot. Enli y a p ­
raklı bir tür ot. [DS]
alma2, [al-ma] is. 1. Almak işi. 2. Alıntı. 3. mat. M a­
tematikte bir saymın üssünü, kökünü hesaplama işi.
ALM
almabaş, [alma+baş] {ağız} is. 1. Kırmızı başlı yaban
ördeği. 2. Serçeden küçük, kırmızı başlı bir kuş. 3.
Kızıl arı; eşek arısı. [DS]
alm acık1, -ğı [al-ma-cık {eAT} {ağız} is. Uyluk
kemiğinin yuvarlak başı. [DS]
almacık2, [al-ma-cık] {ağız} is. Elmaya benzer küçük
meyveleri olan bir ağaç. [DS]
almaç, -cı [al-maç] is. fız. Alıcı; ahize; ağızlık; ku­
laklık; reseptör. 0 almaç vermeç, {ağız} A lıp ver­
me; alışveriş. [DS]
almaçlı, [al-maç-lı] sf. (Oyun için) yenilen kimsenin
ortaya koyduğu para, bilye, ceviz vb.yi yenen kişi­
nin alabileceği koşulu olan,
almagöz, [alma+göz] {ağız} is. M akbul tutulmayan
iri gözlü at. [DS]
almak, [eT. al-mak jiT / jil] gçl. fi [-ır] [eT. eA T -
ur] 1. Bir nesneyi elle veya araçla tutup yerinden
kaldırmak. 2. Kendine mal etmek; ahzetmek; sahip
olmak. 3. (Ürün için) sağlamak; elde etmek. 4. Ka­
zanmak. 5. Yüklenmek. 6. Taşımak. 7. Birlikte,
yanında götürmek. 8. M isafir olarak kabul etmek.
9. Seçmek, tercih etmek. 10. Bol veya uzun elbise­
yi daraltm ak veya kısaltm ak için birazını kesip at­
mak. 11. D olu veya çok olan bir şeyi eksiltmek. 12.
İçinden çıkarmak; çekmek. 13. Sırtına veya omuzu
üzerine koymak. 14. Fethetmek; savaşla zapt etmek
işgal etmek; basmak; istila etmek; kaplamak. {eT}
{eAT} (aym) [ETY] 15. Ele geçirmek; elde etmek;
kazanmak; yakalamak; kapmak; götürmek. {eT}
{eAT} (aym)[İKPÖy.] 16. İçki veya sigara içmek. 17.
Kullanmak. 18. mec. (Ölüm yoluyla) ayırmak. 19.
mec. (Erkek için) bir kadın ile evlenmek. [Gabain]
20. Posta yoluyla gönderilen eşyayı tesellüm et­
mek. 21. İçine almak; içine sığdırmak; dahil etmek;
katmak. 22. Bir nesneyi eski yerinden başka bir
yere götürmek, çekmek. 23. Yol gitmek, kat etmek,
aşmak. 24. Kabul etmek. 25. Benimsemek. 26. Sa­
hibinden habersiz veya zorla ele geçirmek. 27.
Çalmak. 28. (Alet ve makine için) çalışmaya baş­
lamak. 29. Alıntı yapmak. 30. mec. Belirtilen du­
rum a girmek; bürünmek. 31. mec. Sarmak. 32. Etki
altında bırakmak. 33. Başlamak. 34. Anlamak; bel­
lemek. 35. Görmek. 36. (Dikkat için) göz önünde
tutmak. 37. Üzerinde düşünmek. 38. (Halk şairleri
için) şiir söylemeye başlamak. 39. Birinden davra­
nış biçimi edinmek. 40. Balık yakalamak. 41. mat.
B ir sayının üssünü veya kökünü hesaplamak. 42.
B ir anten aracılığıyla radyo dalgalarını toplamak.
43. Radyo, televizyon yayınlarını izleyebilmek. 44.
Öğrenmek, kavramak. 45. (Okula, derneğe, partiye
vb.) Kaydetmek. 46. Kararlaştırılan zamanı değiş­
tirmek. 47. (Zamanla ilgili) oyalamak. 48. Boyutla­
rını ölçmek. 49. Duymak; algılamak. 50. {eT} {eAT}
Elde etmek; gereken şeyi kendine mal etmek.
[EUTS] 51. {ağız} (Koyun, keçi vb. için) yavrusunu
Û IÜ M IK S Ö M .218
emzirmek; emdirmek. [DS] 52. {ağız} Parlamak; tu­
tuşmak. [DS] 53. {ağız} (Eklenecek iki parça için)
birbirine uygun gelmek. [DS] 54. {ağız} Bir tarafı
ağır gelmek; meyletm ek; ağmak. [DS] 55. {eAT}
Geri almak. 0 A l abdestini ver pabucumu, Yarar
umulan işte zarar görm eye başlanınca vazgeçmek
istemek.|| ala götürm ek, {eAT} A lıp götürm ek.|| Al
Allah kulunu, zapt eyle delini, Deliliklerine, taş­
kınlıklarına A lla h ’tan başka kimse engel olamaz.||
al aşağı etmek, 1. Yere vurmak, yere sermek, yen ­
mek. 2. Makamından, görevinden uzaklaştırmak.||
al aşağı vur yukarı, Çok çekişmeli pazarlık sonu­
cu.}] ala tutmak, {eAT} Alıkoym ak.|| al baştan, B ir
konuyu başlangıcından itibaren yeniden ele alıp
incelemek, tekrar yapmak. || al benden de o kadar,
Ben de aynı görüşteyim ,|| Al beraber! Kürekle iş­
leyen gemilerde küreklerin hep beraber çekilmesi
için verilen emir.|| A l birini vur birine, Birbirin­
den fa rk ı yok. || A l birini, vur ötekine, İkisi de kö­
tü}] A l bir kürek! D enizcilikte m anevra için bir tek
kürek hareketi yapılacağını bildiren emir. || A l ce­
vabını otur aşağı, argo. “Gördün mü, ağzının ce­
vabını aldın m ı? " anlamında serzeniş sözü.|| Aldı
ele, girdi yola, K onuyu çok uzattı. || aldı fitili, B ir­
denbire çok kızdı.|| Aldın mı? argo. Gördün mü,
beğendin m i?|| A l gülüm , ver gülüm , l. Peşin ve
hemen m al teslimli alışveriş. 2. A şıklar arasındaki
sıkı ilişki. || A l haberi, git k ab an kaban, Sevindi­
rici haber alanın durumu.\\alı birmek, {eT} Alı-
verm ek.|| alı gelm ek, {eAT} Alıp gelmek; getirm ek.||
alıp gitmek, 1. Koparmak. 2. Zorla götürmek. 3.
Sürüklemek,|| alıp veremem ek, Geçinememek, çe­
kem emek.|| alıp verm ek, İlgilenmek, ilgisi olmak.||
alıp yürümek, 1. Gelişmek; çoğalmak. 2. {ağız}
İlerlemek; yükselmek. [DS]|| alır almaz, Hemen, o
anda.|| alır göz, {eAT} D ikkatli bakış; alıcı g ö z.||
abr gözle, Dikkatle; alıcı gözüyle}] alı virmek,
{eAT} Mücadele etmek; savaşm ak.|| al içeri etmek,
B ir güç s a r f ederek içeri çekmek}] A l iskeleni! ar­
go. Çek git, sıvış!^\ A l kaşağıyı gir ahıra, yarası
olan gocunsun, D oğru bildiğini yap, şikayetlere
önem verme.]] almak verm ek, {eAT} Savaşmak;
mücadele etmek; m ukatele etmek}] Al, on paralık
da ondan, Önemli bir konuda değersiz görüşler
ileri sürenlerle alay için söylenir.]] A l sana? İşte
sana, gördün m ü?|| A l takke ver külah, Çok baya­
ğ ı şekilde senli benli olmak}] alup virm ek, {eAT}
B ir işin türlü yönlerini heyecan içinde düşünmek}]
alur göz, {eAT} D ikkatli bakış; alıcı göz.
almakçı, [almak-çı] {ağız} sf. folk. (Kişi için) köy dü­
ğününde gelini babasının evinden güvey evine geti­
ren. [DS]
alm alık1, -ğı [al-mak > al-ma-lık] {ağız} is. 1. Eşya
koymaya yarayan, tavana yakın raf; terek. 2. Şapka
siperliği. [DS]
İ İ lf lI iM M .2 1 9
almalık2, -ğı [elma > alma-lık] {ağız} is. 1. Büyük
yapraklı bir tür ot. 2. Elm a bahçesi. [DS]
Alman, [Fr. allemand] öz. is. 1. A lm anya halkından
olan. 2. (Tamlayan olarak) A lm anya ya da Alm an­
larla ilgili. S Alman gümüşü, Çinko, bakır ve ni­
kel karışımı, güm üş renginde bir alaşım; mayşor.\\
Alman papatyası, Kömeçleri 15-20 cm. çaplı Orta
A vru p a ’da yetişen bir papatya türü, (Anthemis
nobilis).\\ Alman usulü, Toplu yapılan bir harca­
mada herkesin kendine düşen p a yı ödemesi usulü.
almanak, -ğı [Ar. / Eski M ısır d. el-manah (geçen
yıl) >Yun. alemenihiakâ > Lat. almanachus] is. Her
çeşit bilim sel ve pratik bilgileri bulunduran yıllık
takvimli kitap.
Almanca, [Alman-ca] (alm a’nca) is. 1. Alm an dili.
2. sf. Alman dili ile yazılmış, söylenmiş.
Almancı, [Alman-cı] is. ve sf. 1. A lm an yanlısı bir
politika izleyen (kişi). 2. {ağız} A lm anya’da çalışan
Türk işçisi.
Almancılık, -ğı [Alman-cı-lık] is. Alm an taraftarlığı.
Almanlaşma, [Alman-la-ş-ma] is. A lm anlaşm ak işi.
Almanlaşmak, [Alman-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] A l­
ınanlara benzer davranış ve nitelikler edinmek.
Almanlık, -ğı [Alman-lık] is. 1. Alm an olm a duru­
mu. 2. A lmanlara özgü nitelik,
almaş, [al-ma-ş] is. Birden fazla nesne veya olayın
dönerli olarak birbirini izlemesi; münavebe; deği­
şerek; dönerek; dönüşümlü; keşikleme; nöbetleşe;
sırasıyla.
almaşık, -ğı [al-ma-ş-ık] is. ve sf. 1. Düzenli aralık­
larla birbirini izleyen; münavebeli. 2. {ağız} Y oru­
lanın yerine koşulm ak üzere hazır bulundurulan
yedek koşum veya çift hayvanı; değiştirmelik. [DS]
0 alm aşık akım, A ltern a tif akım. || alm aşık çiçek­
li, bot. Çiçekleri alm aşık dizilmiş olan. || almaşık
yapraklar, B ir sap üzerinde aynı hizada değil de
değişik yüksekliklerde dizilen yapraklar.
almaşıklık, -ğı [alma-ş-ık-lık] is. bot. Bir bitkide
yaprak ve çiçeklerin alm aşık dizilme hâli,
almaşlı, [alma-ş-lı] sf. Almaş durum unda olan,
almaşma, [alma-ş-ma] is. 1. Alm aşm ak işi. 2. Farklı
iki süs öğesinin sırayla yinelenmesi,
almaşmak, [alma-ş-mak] {eAT} işteş, f. [-ır] 1. N ö­
betleşe kullanmak. 2. Değişmek,
almaştırmak, [alma-ş-tır-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] De­
ğiştirerek nöbetleşe kullanmak. [DS]
almaz, [al-mak > al-maz] {ağız} sf. (Keçi veya koyun
için) yavrusunu emdirmeyen. [DS] S almaz almaz
bakmak, {ağız} K ıskançlık ve kin dolu olarak bak­
m ak [DS]|| almazdan almazdan, {ağız} Bön bön;
aptal aptal. [DS]
almazıya, [al-maz-ı-y-a] {ağız} zf. A lm am ak niyetiy­
le. [DS]
almazlanmak, [al-maz-la-n-mak ju JjJJ] dönşl. f. [-
ALO
ır] Bir şeyi almak istememek, isteksiz ve çekimser
davranmak; almaktan çekinmek. {eAT} (aynı).
almazlık, -ğı [al-maz-lık] {ağız} is. 1. Kuzusunu em ­
zirmeyen koyunu kuzuya alıştırmak için yavrusu
ile birlikte konulduğu yer. 2. Koyun, keçi bağlanan
dikine çakılmış çatal ağaç. [DS]
almıla, [almıla] {eT} is. Elma. [DLT]
almır, [al-mak > al-mır] {eT} is. Hırs, tamah. [Gabain]
almışı, [al-mış-ı] {eAT} is. Para olarak değeri,
alnaç,-cı [al-(ı)n-aç] is. 1. Bir şeyin öne bakan yüzü;
ön; cephe. 2. Yüze karşı gelen taraf; insanın karşı­
sında bulunan, karşı; annaç. 3. Bir yapının ön yüzü;
cephesi. 4. Alın,
alnaklamak, [alın > al(ı)n-ak-la-mak] {ağız} gçl. f. [-
r] [-l(ı)-yor] 1. Gözetlemek. 2. Alın doğrultusunda
bakmak. [DS]
alngadmak, [al(a)n-ad-mak] (alhadmak) {eT} gçsz. f.
[-ur] Zayıflamak; arıklamak; hâlsiz olmak. [EUTS]
alngadturmak, [al(a)n-ad-tur-mak] (alnadturmalç)
{eT} gçl. f. [-ur] Zayıflatmak; arıklatmak; güçten
düşürmek. [EUTS]
alngatmak, [al(a)n-at-mak] (alhatmak) {eT} gçl. f. [-
ur] Zayıflamak; arıklamak; hâlsiz olmak. [EUTS]
alngum ak, [al-an-u-mak > al-n-u-mak] (alhumak)
{eT} g çsz.f. [-r] Zayıflamak; bitkinleşmek. [İKPÖy.]
alnuk, [alm-mak > al(ı)n-uk j j J I ] {eAT} sf. Sersem;
gafil; meczup,
alnuklık, [ahıuk-hk j l t J l ] {eAT} is. Âcizlik.
alo1, [alo] (alo:) {ağız} ünl. Şaşma, korku bildirir.
[DS]
alo2, [Fr. allö / îng. hello] ünl. Telefon görüşmesinde
bağlantıyı kurm a ve görüşmeye başlam a sözü,
aloalo, [alo (yans.) > alo+alo] (a:loa:lo) {ağız} is.
Hindi. [DS]
alobos, [Yun. alopös] {ağız} is. Su üzerinde oluşan
köpük; su köpüğü. [DS]
alogami, [Fr. allogamie] is. bot. B ir çiçeğin, aynı bit­
ki veya başka bitki üzerindeki başka çiçek tozları
ile döllenmesi,
alokinezi, [Fr. allocinesie] is. tıp. Vücut organların­
dan birini hareket ettirmek isteyince onun yerine
karşı eşini hareket ettirme şeklinde görülen hareket
bozukluğu.
alometri, [Fr. allometrie] is. Bazı bitki ve hayvanlar­
da görülen bir organın vücudun bütününe göre da­
ha hızlı veya yavaş büyümesi; heterogoni.
alonj, [Fr. allonger (uzatmak) > allonge] is. Bankacı­
lıkta, bono veya havaleye ilişkin kâğıt,
alopesi, [Fr. allopecie] is. tıp. Saçların veya vücut
kıllarının hiç çıkmaması veya yer yer dökülmesi,
aloşo, [? aloşo] {ağız} is. Buğdaydan yapılan sütlaç.
[DS]
alotrofî, [Fr. allotrophie] is. Değişik tür besinlerle
beslenebilme özelliği.
ALO
alotropi, [Fr. allotropie] is. kim. Karbon, kükürt ve
fosfor gibi maddelerin değişik fiziksel özelliklerde
bulunması.
alozom, [Fr. allosome] is. biy. Cinsiyetin belirm esin­
de temel rol oynayan özel kromozom; heterokro-
mozom; cinsel kromozom,
alörispor, [Fr. aleuriospore] is. bot. M iselyum iplik­
çiklerinin yırtılm ası ile çıkan mantar sporu,
alörometre, [Fr.aleurometre] is. Undaki gluten m ik­
tarını ölçmeye yarayan araç,
alöron, [Fr. aleurone] is. bot. Bitki tohum larının besi
dokusunda bulunan yedek protein,
alösemik, [Fr. aleucemique] sf. tıp. Kan akyuvarları­
nın sayısında artış ve yapısında bozukluk göster­
m eyen bir lösemi türü,
alp, [alp J î ] {eT} {eAT} sf. 1. Yiğit; cesur; alp; kah­
ram an; bahadır; enerjik. [İKPÖy.] [EUTS] [DLT] [Ga­
bain] [Mühennâ] [Tekin] 2. Yiğitliği gerektiren. [İKP­
Öy.] 3. Saygın. [İKPÖy.] 4. (Tehlike için) şiddetli;
güç; zor; müşkül. [ETY] [EUTS] [Üç İtigsizler] [Mü­
hennâ] 5. Yüksek. 6. is. Cesur, yiğit savaşçı; kah­
raman; zorlu. 7. Eski Türklerde hanedan prensleri­
ne verilen A vrupa Orta Çağındaki şövalye karşılığı
resm î asalet unvanı. S alp eren, {eAT} Yiğit; baha­
dır; kahram an.|| alp süngfiş, {eT} (alp sünüş) Bir
ilah veya şeytan adı; Sansk. Vyâghra. [EUTS]|| alp
tegin, {eT} Yiğit köle. [DLT]|| alp yol, {eT} Tehlikeli
yol; çetin yol. [EUTS]
Alp, [Fr. alp] is. A vrupa’nın başlıca sıradağlarının
adı. S alp bahçesi, Yüksek dağlarda kurulan ve
içinde bilim sel incelemeler için alp bitkileri yetişti­
rilen bahçe. || alp ırkı, Cilalı Taş Devrinde Avru­
p a ’y a yerleşm iş beyaz ırktan insanlar. || alp keçisi,
A lp dağlarında yetişen kısa tüylü, üçgen başlı, kü­
lah şeklinde dik kulaklı, z a r if görünüşlü, bol süt
veren bir keçi türü, (Chamoisee).\\ alp lalesi, bot.
Zambakgillerden ormanlarda, açık alanlarda ve
çimenliklerde yetişen pem be büyük sarkık çiçekli,
uzun beyaz soğanlı bir çiçek. || alp sistem i, jeol.
Jeolojik devirlerden ikinci zamanın sonları ile ü-
çüncü zamanın ortalarına kadar geçen devrede
oluşmuş genç dağlar sistemi.\\ alp şa rk ıcı'kuşu,
zool. Yüksek dağ yam açlarında yaşayan, böcek ve
taneciklerle beslenen gri ve kahverengi küçük bir
kuş, (Prunella collaris).
alpagu, [alp-a-mak > alp-a-ğu] {eT} is. 1. Y iğit sa­
vaşçı; kahraman cesur savaşçı; yiğit. [Gabain] [ETY]
[Tekin] 2. Bir unvan. [ETY]
alpagut, [alp-a-ğu > alp-a-ğu-t] {eT} is. 1. K ahraman­
lar; cesurlar; alplar; yiğitler; savaşçılar. [ETY] 2.
Tek başm a düşmana saldıran ve hiçbir yandan ya­
kalanmayan kimse; savaşçı. [DLT] [Gabain] [EUTS]
alpak, -ğı [al+pak] {ağız} is. Kırmızı. [DS]
alpaka, [Gün. Amer. yer. Aymara d. > İsp. alpaca]
(a lp a ’ka) is. zool. 1. Devegillerden Güney Ameri­
H I K H .a o
k a ’da yaşayan evcilleştirilmiş guanakon türü bir
memeli olup yum uşak tüylü postu için A nd dağla­
rındaki yaylalarda yetiştirilen geviş getiren bir
hayvan (Lama glam a pacos). 2. gnşl. Bu hayvanın
tüylerinden veya sentetik elyaf katılarak dokunmuş
kumaş.
alpaks, [Lat. al-pah] is. 1. D ökümü kolay, içinde
yüzde 13 oranında sodyum la arıtılmış silisyum bu­
lunan alüminyum alaşımı. 2. Bu alaşımdan yapıl­
mış döküm eşya,
alpamak, [alp-a-mak] {eT} gçsz. f. [-r] Cesur olmak.
[Gabain]
alpargata, [İsp. alpargata] is. İspanyol köylülerinin
veya dansçıların giydikleri saz veya ipten yapılmış
bir çeşit ayakkabı,
alpbahçesi, [alp+bahçesi] is. Y üksek dağlarda yeti­
şen alp kuşağı bitkileriyle meydana getirilen park
ve bahçe.
alpehlivan, [al+pehlivan] is. Salkımı orta büyüklükte
ve konik, taneleri sık, yuvarlak, sulu, lezzetli ve
sert kabuklu, T rakya’da yetiştirilen sofralık kırmızı
renkli bir çavuş üzümü türü,
alperen, [alp+er-en] is. M üslümanlığın Anadolu ve
R um eli’nde yaygınlaşm asını sağlayan mücahit der­
viş.
alpgülü, [alp+gülü] is. bot. 1. Alplerde, Sibirya ve
A sya’da doğal olarak yetişen, yapraklarında uyuş­
turucu ve idrar söktürücü özellikler bulunan bir süs
bitkisi (Rhododendron chrysanthum). 2. Zakkum
ağacı (Rhododendron ferrugineum ).
alpha, [Yun. alpha] is. Alfa.
alpımak, [alp-ı-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] Saygı gös­
termek; hürm et etmek. [DS]
alpırkamak, [alp+ ir-ke-mek (biriktirmek) > alpırka-
mak] {eT} g çsz.f. [-r] Kendisine yiğit süsü vermek;
sebatla çalışmak. [EUTS]
alpırkanmak, [alp (kahraman) + irk-e-m ek (biriktir­
mek) > alpırka-n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] 1. Bir şey
üzerinde yorulmadan, bıkmadan, ısrarla çalışmak.
[EUTS] 2. K ahramanca davranmak; kahramanlığı
kendinde toplamak; kahramanlaşmak. [İKPÖy.] [E-
UTS] 3. Kendisine yiğit süsü vermek. [Gabain]
alpinia, [Lat. alpinia] is. bot. Zencefilgillerden güzel
çiçekli, gövdesinden çıkarılan madde uyarıcı olarak
halk hekim liğinde kullanılan bir süs bitkisi; havlı­
can, (Alpina offıcinarum ).
alpinist, [Fr. alpiniste] is. Dağcı,
alpinizm , [Fr. alpinisme] is. Dağcılık,
alpinum, [Lat. alpinum] is. Yüksek dağ bitkileri ye­
tiştirm ek için düzenlenmiş botanik bahçesi.
alplık, -ğı [alp-lık j U l ] {eAT} is. 1. Alp olma duru­
mu; kahramanlık; yiğitlik; cesurluk. 2. Serkeşlik;
asilik. S1 alplık etmek, {eAT} Cesaret göstermek;
yiğitçe davranmak.
r o f f itıım C T i.2 2 1
alpyıldızı, [alp+yıldız-ı] is. bot. Y üksek dağların ya­
maçlarında yetişen soğanlı bir çiçek, (Paradisia li-
liastrum).
alsam ak, [al-mak > al-sa-mak] {eT} gçl. f. [-r] A l­
mak istemek. [DLT]
alsıkm ak, [al (hile) > al-sık-mak] {eT} gçsz. f. [-ur]
1. Bir şeyi alınmak; çalınmış olmak. [EUTS] 2. So­
yulmak. [DLT] 3. Aldanmış olmak,
alsıkm ış, [al-sık-mış] {eT} sf. huk. Malı mülkü yağma
edilmiş [Mühennâ]
alsin, [Fr. alcyne] is. kim. Üçlü bir bağla nitelenen,
alifatik sınıftan asetilenik hidrokarbonlar,
alsiyonlar, [Fr. alcyonaires] is. zool. Sekiz bölüm ve
dokunaçlı, çift yüzgeçli selentereler (Heliopora).
alsophila, [Yun. alsosphilos] is. bot. Sıcak böl­
gelerde yetişen ağaç görünümlü eğreltiotu çeşidi
(Alsophila australis).
alşah, [alçak / alşah {eAT} sf. Alçak.
alşimi, [Ar. al-kimîyâ > Fr. alchimie] is. 1. Adi m e­
tallerden altın yapm ak için insanların uzun yıllar
uğraştığı bir bilim dalı; simya. 2. mec. Değeri dü­
şük bir malı değerli ve geçerli bir ticarî mala çe­
virme çabası.
alşim ist, [Fr. alchimiste] is. Adi metallerden altın
yapmaya çalışan bilim adamı; simyager; simyacı,
alt, [al (aşağı) > al-t] is. 1. Bir nesnenin aşağı bakan
yüzü, yere gelen tarafı; taban. «Bardağın altı ıs­
lanmış.» 2. Dik tutulan bir yüzeyin aşağı kısımları.
«Ekranın altı karardı.» 3. Y üksekte bulunan şeyin
yer ile arasındaki boşluk. «Sıcaktan herkes ağacın
altına sığındı.» 4. Üst üste yapılan sıralamada aşa­
ğıda kalan nesne. «Şu apartmanın alt katında otu­
ruyoruz.» 5. B ir yazının son satırından sonraki boş­
luk. «Raporun her sayfasının altını imzalayınız.» 6.
Küçük çocukların ve yatalak hastaların boşaltım
ihtiyaçlarını giderdikleri bez vs. 7. Ölçme ve değer­
lendirmede ölçü alman belirli bir değerden daha
geri olanlar. «Yeni s ın ıf geçm e sisteminde ikinin
altındakiler kalıyor.» 8. Dip. «Nehrin altından
kablo geçirdiler.» 9. Bilinen ve söylenen olayların
gerisinde yatan sebepler, gerçekler. «Aralarındaki
kavganın altında gelin kaynana sürtüşm esi ya tı­
yor.» 10. Sonuç, son; işin varacağı yer. «Bunun
altından daha neler çıkacak, neler!» 11. Y ararlan­
mak üzere elinde bulundurma; taht. 12. {eT} Aşağı.
[ETY] 13. {ağız} Delinen çorabın tabanına yeniden
örülen parça. [DS] 14. {eAT} Nikâhla bağlı. 15.
{eAT} Buyrukla bağlı; emrinde olma. S a lt ağacı,
{ağız} D okuma tezgâhında dokunan halı ve kilimin
sarıldığı yuvarlak ağaç. [DS]|| a lt alta , B iri diğeri­
nin altına gelecek şekilde. || a lt alta ü st üste, Yere
düşenin üstüne diğerinin çöktüğü, bazen de öteki­
nin üste çıkarak yaptıkları boğuşma veya dövüş. ||
alt baş, {ağız} 1. Aşağı taraf; son uç; geri. 2. So­
nunda; velhasıl. [DS]|| a lt başı çekm ek, {ağız} H a­
ALT
tır saymak; çekinmek. [DS]|| a lt başlık, B ir kitabın
veya yazının başlığından sonra onu tamamlayan
başlık.|| a lt bilinç, psikol. Bilinçaltı.\\ a lt cins, biy.
B ir cins içindeki ikinci derece cins. || alt cisim , mat.
B ir cismin aynı işlemlerle kendisi de cisim kurulu­
şunda olan alt cümlesi.|| alt b ölüm , biy. Canlıların
sistem atik sınıflandırmasında bir bölüm içinde y e r
alan ikinci derecedeki bölüm; alt şube.\\ alt cins,
biy. Canlıların sistem atik sınıflandırmasında bir
cins içinde y e r alan ikinci derecedeki cins. || alt çe­
ne, anat. Omurgalı canlılarda alttaki hareketli çe-
ne.|| a lt çenesinden g irip ü st çenesinden çıkm ak,
B irin i, ikna etm ek için uğraşmak.]] a lt d eri, biy.
Omurgalı hayvanlarda ve insanda vücudu örten
derinin alt kısmını oluşturan bağ doku; hipoderm.]]
a lt diş, anat. Omurgalı hayvanlarda ve insanda alt
çenede y e r alan dişler. \\ alt d u d ak , anat. Omurgalı
hayvanlarda ve insanda ağzın giriş kısmını teşkil
eden parçalardan altta olanı.\\a\t etm ek, Yenmek;
galip gelmek. || a lt ev, {ağız} K öy evlerinin zem in
katında hayvan bağlanan yer; bodrum. [DS]|| a lt
fam ilya, biy. Canlıların sistem atik sınıflandırma­
sında bir aile içinde y e r alan ikinci derecedeki ai-
/e.||alt geçit, K ara yollarında birbirini kesen kav­
şaklarda taşıt trafiğini aksatmam ak için bir yolun
altından geçirilen diğer yol. || a lt hava y u v arı, gök.
b. Ortalama 12 km. kalınlığındaki, dünya ile üst
hava küresi arasında kalan atmosfer tabakası.|| a ltı
alay ü stü kalay, Dışının gösterişi iyi fa k a t içi kö­
tü.]] altı algın olm ak, {ağız} İki kişi arasında kin ve
düşm anlık bulunmak. [DS]|| altı k av al ü stü
şeşhane, Birbirine uymayan parçalarla meydana
getirilmiş bütün, özellikle birbirini okşamayan g i­
yim.]] altın a alm ak , Birini yere yıkıp üstüne çök­
mek.]] a ltın a b ir a ra b a çekm ek, Kendisine veya
birine otomobil satın almak.]] altın a etm ek, B üyük
veya küçük boşaltım ihtiyacım tutamayıp donuna
veya yatağına yapmak.\] altın a k a ç ırm a k , 1. Büyük
veya küçük boşaltım ihtiyacını tutamayıp donuna
veya yatağına yapmak. 2. mec. Çok korkmak.]] a ltı­
na y ap m ak , B üyük veya küçük boşaltım ihtiyacını
tutamayıp donunu veya yatağını pisletmek,]] a ltın ­
da b u lu n d u rm a k , huk. Kiralama vb. yollarla bir
taşınmazı elinde bulundurmak; tahtında bulundur­
mak.]] a ltın d a k alm am ak , Gördüğü bir iyilik veya
kötülüğü karşılıksız bırakmamak; aynısı ile karşılık
vermek. || altın d an alm ak , Yatalak bir hastanın
pisliğini yattığı yerden yapm asını sağlam ak ve p is ­
liğini atmak.]\ altın d a n çapanoğlu çıkm ak, B ek­
lenmedik olumsuzluklarla karşılaşmak.|| altın d an
g irip ü stü n d en çıkm ak, Eline geçen parayı lü­
zum suz yere harcayıp bitirmek]] altın d an k a lk ­
m ak , 1. Başarmak. 2. H ak ettiği cevabı verebil­
mek.]] altın ı çald ırm ak , {ağız} (Kişi için) konuşma
sırasında karşı tarafın işine yarayacak gizli ve ek­
sik taraflarını sezdirmek; açığa vurmak. [DS]]| altı­
ALT
nı çalmak, {ağız} 1. Süpürmek; temizlemek. 2. Top­
lamak. 3. Hesabı kapatmak; ilişiği kesmek. [DS] 4.
{ağız} Yontmak; kesmek. [DS] J. {ağız} Niyetini an­
lamaya çalışmak; ağzını aramak. [DS]|| altını çiz­
m ek, 1. Önemini belirtmek, dikkat çekmek. 2. İlişi­
ğini kesmek; dostluğu sona erdirmek. || altını ıslat­
mak, Çişini donuna veya yatağına yapmak.\\ altını
üstüne getirmek, D üzeni bozmak, karıştırmak.||
altını yakmak, {ağız} Kışkırtmak; kötülüğü artıra­
cak biçimde davranmak. [DS]|| altı üstüne gelmek,
Ç ok karışmak. || altı yaş, Hileli ve iyi sonuç verme­
yecek iy.|| alt karşıt, Aynı terimlerden oluşan biri
olumlu, diğeri olumsuz iki önermeden her birinin
diğeri karşısındaki adı.|| alt kat, B ir ormanın temel
ve büyük ağaçlarının altında yetişen daha küçük
ağaç ve çalılar topluluğu.\\ alt komisyon, Belli bir
konuda ön çalışma yapm ak üzere aynı komisyonun
üyeleri arasından ayrılan küçük grup. || alt köşe,
par. K ale direklerinin zem ine değdiği noktadaki
köşe. || alt kurul, B ir kurul tarafından belirli bir
konuyu daha ayrıntılı incelemek üzere aynı kurul
üyeleri arasından oluşturulmuş küçük kurul.\\ alt
olmak, Yenilmek, altta kalmak. || alt sınıf, biy. Can­
lıların sınıflandırılmasında bir s ın ıf içinde y e r alan
ikinci derece smıf.\\ alt şube, biy. Canlıların sınıf­
landırılmasında bir şube içinde y e r alan ikinci de­
rece şube; alt bölüm .|| alt tabaka, fız. 1. Atomda
bir tabakanın içinde bulunan elektronun açısal
kuanta sayısına denk gelen bölümü. 2. dbl. B ir dil­
de değişimlere y o l açan eski bir dilin kalıntısı.||
Altta kalanın canı çıksın, Bana ne, zayıflar varsın
ezilsin, anlamında olumsuz bir tutum ve söz. || altta
kalm amak, 1. Kendisine yapılan bir iyiliğe iyilikle
karşılık vermek; minnet altında kalmamak. 2. K en­
disine yapılan bir kötülük veya söylenen kötü bir
sözün karşılığını verm ek.|| alt takım , biy. Canlıla­
rın sınıflandırılmasında bir takım içinde y e r alan
ikinci derece takım.\\ alttakiler, A lt katta oturan
komşular. || alttan almak, Öfkeli ve sert birine kar­
şı yum uşak ve anlayışlı davranmak.\\ alttan alta,
Gizlice, fa r k ettirmeden; çaktırmadan.\\ alttan gü­
reşmek, Gerçek amacını gizli tutarak üstün gelm e­
y e çalışmak]] alttan su çıkmak, {ağız} Tedirgin
edecek bir durum oluşmak. [DS]|| alt tarafı, 1.
Bundan sonra geleni, gerisi. 2. Değersiz, gereksiz;
olup olacağı. 3. {ağız} B ir işin aslı. [DS]|| alt tarafı
kiraz bahçesi, Moral kazanmak için şu andaki
güçlük aşıldıktan sonra sıkıntıların gideceğini ifade
etm ek için söylenen söz. || altta yok üstte yok, Yok­
sul}] alt teknesine ermek, {ağız} Kendisinden gizli
tutulan bir işin aslını araştırıp öğrenmek. [DS]|| alt
tür, biy. Canlıların sınıflandırılmasında bir tür
içinde y e r alan ikinci derecedeki tür. || alt uç, {ağız}
1. Sonuç; son. 2. İp, urgan gibi şeylerin altta kalan
ucu. [DS]|| alt üst, B ir nesnenin altı üstüne, üstü de
altına gelecek şekilde değiştirilme hâli. || alt üst
n H f ö H .2 2 2
böreği, Tepsinin altına ve üstüne birer kat yufka
serilerek peynirli, ıspanaklı veya kıymalı içle hazır­
lanan börek. || alt üst etme, Yığın hâlinde bulunan
ürünü havalandırm ak veya kurutmak amacıyla ka­
rıştırıp altını üstüne getirm e işlemi. || alt üst etmek,
1. Altını üstüne getirecek şekilde çevirmek. 2. mec.
Karıştırmak. 3. insanda psikolojik bakımdan karı­
şıklık ve düzensizlik m eydana getirmek. || alt üst
olmak, 1. Altı üstüne gelmek. 2. mec. Karışmak,
düzeni bozulmak.\\ alt üst parası, {ağız} Hastanın
bakımı ve ölümünden sonra göm ülm e ve hayır işle­
rine harcanmak üzere ayrılmış para. [DS]|| alt ya­
ka, B alık ağlarında kurşun ağırlıkların bulunduğu
kenar.|| alt yapı, 1. Şehircilikte yol, su, elektrik,
kanalizasyon, telefon ve gaz gibi genellikle toprak
altında kalan donanımlar. 2. B ir m eslek veya sana­
tın yürütülebilm esi için gerekli olan tem el bilgiler.
3. M arksist felsefede siyasi, hukuki ve estetik vb.
ilişkileri etkileyen ve düzenleyen üretim araçları ve
üretim ilişkilerinin bütünü.\\ alt yazı, I. Gazete ve
dergilerdeki resimlerin altına konulan açıklayıcı
yazılar. 2. Yabancı dilde oynatılan film lerde konuş­
maların ekran veya perdenin alt tarafında ye r alan
özet tercümeyazıları.\\ alt yazılam a, Yabancı dilde
seslendirilmiş bir film d eki konuşmaları özet hâlde
verebilm ek amacıyla a lty a zı hazırlama ve film üze­
rine basma işi.|| alt yazılam ak, A lty a zı hazırlamak
ve yazmak. || alt yazılayıcı, A ltya zıla rı film üzerine
basan araç. || alt yazılı, (Film için) konuşmaları
ekranın veya perdenin altında özet tercümeler hâ­
linde verilen yabancı dilde seslendirilmiş.
altaçı, [al-taçı] {eT} zf. Alacak; alıcı; alan. [ETY]
altag1, [al-tağ] {eT} is. 1. Hile; aldatma. [EUTS] [Ga­
bain] 2. Yol; metot. [Üç İtigsizler] 3. Yardım; destek.
[EUTS]
altag2, [alt-ağ] {ağız} zf. Altta; alttaki. S altag üstek,
{ağız} A lt alta üst üste. [DS]
altair, [Ar. el-tâir] (alta. ir) {OsT} is. Uçucu,
altalamak, [alt-a-la-mak] {ağız} g ç l . f f-r] [-l(ı)-yor]
1. Hastalık tekrarlamak; hâlsiz bırakmak; hastalık
etkenleri artmak. 2. Yenmek; sindirmek. [DS]
altamak, [al-ta-mak / al-da-mak] {eT} gçl. f. [-r] 1.
Aldatmak; kandırmak. [Gabain] 2. {ağız} Yenmek;
m ağlûp etmek. [DS]
altar, [Lat. altus (yüksek) + ara (urban yakm a ocağı)
> altar] is. Bazı dinlerde adak kurbanın kesilip ya­
kıldığı ocak; tapmaklarda en önde bulunan masam-
sı yükseklik; sunak,
altatıcı, [al-ta-t-ıcı] {eT} is. Yankesici.
Altay, [Moğ. altan / T. altun] öz. is. A sya’da batı Si­
birya ile M oğolistan arasında kalan dağlık bölge.
A ltayca, [Altay-ca] is. dbl. Altay dağları bölgesinde
yaşayan Abaka Türklerinin konuştuğu Türkçe.
Altay istik, [Fr. altai'stique] is. dbl. Altay grubu mil­
letlerin dil, kültür, tarih ve edebiyatları ile uğraşan
bilim dalı; Altay filolojisi.
iioranitgMM.m
altazıtm ak, [alta-z-ı-t-mak] {ağızj gçl. f. [-ır] 1.
(Hastalık için) yenilenmek; artmak; hastayı hâlsiz
bırakmak. 2. Yenmek; sindirmek. [DS]
altazim ut, [Fr. altazimut] is. g ö k b. Bir yıldızın yük­
sekliğini ve azimutunu aynı anda ölçen alet; teo-
dolit.
altçı, [alt-cı {eAT} is. Birden fazla ka­
dınla evlenen erkeğin ilk eşi.
altcu, [alt-cu j».slT] {eAT} is. -*■ altçı.
alternatif, [Lat. eltenâre (nöbetleşmek) > Fr. alter­
native] is. ve sf. 1. A z çok art arda tekrarlanan du­
rum; almaş. 2. Karar verm e hâlinde birini diğerinin
yerine tercih edebilme şekli. S a lte rn a tif akım ,
Sıralı ve düzenli olarak yön değiştiren ortalama
değeri sıfır olan elektrik akımı; alm aşık akım; dal­
galı akım; değişken akım.
a ltern ato r, [Fr. altemateure] is. Dalgalı akım üret­
meye yarayan mekanik araç,
altes, [Lat. altitia > altus (yüksek) > İt. altezza > Fr.
altesse] is. H ükümdar soyundan gelen prens ve
prenseslere verilen onur unvanı,
altı, [al-mak > al-dı / al-tı / alt > alt-dı] is. Beşten
sonra, yediden önce gelen sayı altı sayısı. S altı
karış b eb eru h i, Boyu kısa olanlarla alay etm ek
için söylenen küçümseme sözü. || a ltı k ırk , {eT}
Otuz altı. [EUTS]|| altı o k k a etm ek, Birini kol ve
bacaklarından tutarak kaldırıp sallam ak veya böy­
le taşımak.\\ altı otuz, {eT} Yirmi altı.\\ altı p a r ­
m ak, 1. Ellerinde veya ayaklarında altı parm ağı
olan kimse. 2. tekst. Yol y o l sırm a işlemeli veya
böyle dokunmuş ipekli kumaş. 3. zool. İstanbul çev­
resinde yakalanan palam ut cinsi bir balık. 4. M ey­
vesi ufak, kırmızı, sulu ve lezzetli, bol verimli, İs­
tanbul ve Bursa çevresinde yetişen bir kiraz türü.||
altı pas, spor. Futbolda kale önündeki beş buçuk
metre m esafedeki alan; kale sahası. || a ltı p a tla r,
Altı mermi alan toplu tabanca.|| altı y a şa r, {ağız}
Altı yaş dolayındaki çocuklar için dikilmiş ayakka­
bı; çocuk yemenisi. [DS]|| altı yigirm i, {eT} On al-
tı.|| altı yol, tekst. 1. H er çubuğu ayrı renkte olmak
üzere altışarlı çubuklar hâlinde dokunmuş kumaş',
alaca. 2. Altı kollu kavşak.\\ altı yol ağzı, A ltı yolun
birleştiği kavşağın bulunduğu y e r veya kıyışı.\\ altı
yolu, {eT} Altı kez.|| altı yüzlü, mat. A ltı yüzü olan
cisim.
altıdan, [altı-dan] {ağız} zf. Beleş; bedava; parasız.
[DS] S altıd an , 1. H astanelerde perhizi olmayan
hastalara verilen çorbası, eti, tatlısı tam olan y e ­
mek. 2. Tam numara. || a ltıd a n olm ak, argo. Çok
iyi durumda olm ak (Eskiden orduda dağıtılan y e ­
meklerin en iyisi 6 num ara idi.)
altıgen, [altı + Yun. gon (kenar) [TİETZE]] is. mat.
Altı açısı ve altı kenarı bulunan geometrik şekil;
altı kenar.
ALT
altık , -ğı [alt-ık] is. ve sf. 1. Açıktan değil de dolaylı
anlatılan. 2. Bir şeye bağlı, ikinci derecede olan;
mütedahil.
A ltık ard eş, [altı+kardeş] is. gök b. Kuzey yarım kü­
resinde Büyük Ayı karşısında bulunan takım yıl­
dızlar; Zatülkürsi.
altılı [altı-lı] sf. 1. Altı birimden meydana gelen. 2.
is. ed. Bentleri altışar mısradan meydana gelmiş
manzume; müseddes. 3. müz. Altı icracıdan m ey­
dana gelen müzik topluluğu. 4. Üzerinde altı işareti
bulunan iskambil kâğıdı. 5. {ağız} Altı merini alan
toplu tabanca; altıpatlar; altıatar. [DS] altılı g a n ­
yan, A ltı kolondan meydana gelen at yarışı şans
oyunu.
altılık, -ğı [altı-lık] is. ve sf. 1. Altı birim den oluşan
veya altı birim alabilen. 2. ed. M anzumelerde altı
mısradan m eydana gelen kıtaların her biri. 3. İkinci
M ahm ut döneminde bastırılan 12,228 g r’lık gümüş
para.
a ltın 1, [eT. altun / eAT altün] is. kim. 1. Atom num a­
rası 79, atom ağırlığı 197.2, özgül ağırlığı 19.5
gr/cm3 olan, 1064 °C’de ergiyen, parlak sarı renkte,
yoğun, inceltilebilen, havadan ve sudan etkilenm e­
yen, ticarî değeri çok yüksek bir metal; kızıl;
zehep; zer, sembolü: Au. 2. Bu m etalden yapılmış
süs eşyası. 3. İmparatorluk döneminde para birimi;
lira. 4. mec. Parlak, parlaklık. 5. Sarı renk. 6. sf.
(Ses için) güzel ve pürüzsüz. 7. Altından yapılmış.
fi1 altın a b a tm ak , Çok zengin olmak. || altın ad ın ı
b a k ır etm ek, (Eskiden iyilikleri ile tanınan için)
yaptığı kötü davranışlar yüzünden iyi şöhretinin
unutulmasına sebep olmak. [DS]|| a ltın a m a ra t,
{ağız} Ziynet; süs eşyası; mücevher. || altın askı,
{ağız} Külliyat. [DS]|| altın b ab ası, Ç ok miktarda
altını olan kişi.|| altın baş, 1. Ege, Trakya ve İç
A n a d o lu ’nun bazı yerlerinde yetişen sarı renkli
kokulu bir kavun türü. 2. Akdeniz ve Karadeniz ’de
daha çok yum urtaları için avlanan solungaç ka­
paklarının üzerinde sarı lekeler bulunan bir kefal
türü, (M ugil auratus). 3. {ağız} Baykuş. [DS] 4. {a-
ğız} Rakı türü. [DS] 5. {ağız} Sipahi sigarası. [DS]||
altın beşik, ik i kişinin bir üçüncü kişiyi taşımak
için bir eliyle kendi bileğinden diğer eliyle de öbür
kişinin bileğinden tutarak meydana getirdikleri el
kavuşturma şekli. || altın böcek, zool. K ın kanatlılar
takımından çiçeklerin ve özellikle güllerin üzerinde
yaşayan parla k yeşil renkte bir böcek; gü l böceği,
(Cetonia aurata). || a ltın bilezik, Para getiren iş,
m eslek ve sanat. || altın çağ, 1. Bir uygarlığın in­
sanlarına en rahat ve en huzurlu yaşam ayı sağla­
dığı dönem. 2. M utluluk dönemi. || altın çiçeği,
{ağız} bot. Latin çiçeği, (Alyssum). [DS]|| altın eşik,
{ağız} Zengin evi. [DS]|| altın heli, {ağız} Yaldız bo­
ya. [DS]|| altın iş, {ağız} Çok önemli iş. [DS]|| altın
kafes, Birinin m addî olarak bolluk içinde ve rahat
yaşam asına rağmen hürriyetinin kısıtlı olması ha-
A LT
//. || altın k ak m a, Tahta, kumaş, maden vb. herhan­
gi bir madde üzerine altın parçaları y a da altın tel
göm erek yapılan süslem e.|| altın k ap la m a, Çeşitli
eşyanın üzerine uygulanan altın sıvama işlemi. ||
altın kesm ek, B ol para harcayacak kadar çabuk
ve kolay para kazanmak.\\ altın kökü, bot. K ök
boyasıgillerden Güney Amerika 'da yetişen, kökün­
de kusturucu alkaloitler bulunan bir çalı; ipeka,
(Cephaelis ipeca cuanha).|| altın k ü p ü , Parası çok
olan, para biriktiren. || altın leğene k a n ku sm ak ,
Parası ve m addî imkânları çok olmasına rağmen
hastalık veya üzüntü içinde yaşamak.\\ altın m an ­
ta r , bot. Turuncu sarı şapkalı, sarı saplı, zarsı ge­
niş lamelli, yenebilir bir mantar türü, (Amanita
caesarea). || altın oluk, 1. Sırma veya kılaptanla yo l
y o l işlenmiş ipekli kumaş. 2. Bu tür kumaştan y a ­
pılm ış kadın şalvarı. 3. K â b e ’nin damında suların
akması için yapılm ış ve üstüne altın kaplanmış
oluk. 4. {ağız} Verimli iş; kazançlı sanat. [DS]|| al­
tın otu, bot. Yaprakları kaynatılarak idrar söktiı-
rücü, peklik verici ve basuru tedavi edici olarak
kullanılan Ege ve Karadeniz bölgelerinde kayala­
rın ve duvarların üzerinde yetişen bir eğrelti türü,
(Cetarah officinale).\\ altın sarısı, Altının kendi
rengi olan parlak kızıl sarı.\\ altm suyu, kim. Altın
ve platini çözündüren nitrik asit ve klorhidrik asit
karışımı. || altm ta b a k , {ağız} bot. Yıldız çiçeği;
nergis. [DS]|| A ltm T arım , -*■ Altun Tarım. || altm
terlik , {ağız} Köşeli çiçek motifleri ile süslü doku­
m a çuval. [DS]|| altm top, A t üstünde çevgen adı
verilen ucu eğri ve iç yanı ağla kaplı sopalarla 10-
15 cm. çapında üzeri deri kaplı akça ağaç veya
söğüt topları bir delikten geçirm ek suretiyle oyna­
nan bir çeşit cirit oyunu. || altın to p u , Güzel ve sağ­
lıklı bebekleri övm ek için kullanılan söz.|| altm tu t­
sa b a k ır kesilm ek, Giriştiği bütün verimli işler
başarısızlıkla sonuçlanmak; kısmetsizlik; şanssız­
lık; talihsizlik,|J altın yağ m u rcu n , Sarı renkli ya ğ ­
murcun, (Clevialis apricarius).|| altın yapı, {ağızf
Zengin evi. [DS]|| altın yıl, Evliliğin ellinci y ıl dö­
nümü}] altm y u m u rtla y a n tav u k , Sürekli gelir
getiren iş veya sırtından iyi p ara kazanılan kişi.
a ltın 2, [alt-m ju l! / jJ I] {eT} {eAT} is. 1. Alt taraf; al­
tında aşağı; alt. [DLT] [Gabain] 2. zf. Altta; aşağıda;
altında; alt tarafta. [EUTS] S altın yan, {eAT} A lt
yan; aşağı taraf.
a ltın c ı1, [altm-cı] is. Altın çıkaran, işleyen veya altın
ticaretiyle uğraşan kimse.
a ltın cı2, [eT. altınç > altı-n cı] sf. Sıralama yapıldı­
ğında yeri altı sırasında olan. S altıncı duyu, Ön-
sezi. || altıncı his, Önsezi.
altınç, [altı-nç] {eT} sf. Altıncı. [EUTS]
altınkı, [alt-m-ki] {eT} zf. Alttaki; aşağıdaki. [EUTS]
altın to p , [altın+top] is. bot. Sedef otugillerden, hafif altm ışlık, -ğı [altmış-lık] sf. 1. Altm ış birim den mey­
acımsı iri meyveleri olan bir meyve ağacı; greyfurt;
kızmemesi, (Citrus grandis).
İ M I T O S İ M . î2 *
a ltıp a rm a k , -ğı [altı+parmak] is. Ellerinde ve ayak­
larında altı parm ağı olan kimse,
a ltıra r, [altı-ra-r] {eT} sf. Altışar. [EUTS]
a ltışa r, [altı-ş-ar] sf. Paylaşm a sırasında her birine
altı adet düşecek şekilde. S a ltışa r a ltışar, Altışar-
lı gruplar hâlinde.
altız, [altı-z] is. Altısı bir batında doğan kardeşlerden
her biri.
altızm ak, [al-mak > al-tı-z-mak] {eT} gçl. f. [-ur] 1.
Aldırtmak. [ETY] 2. Yakalatmak. [ETY] [Tekin]
a ltim etre, [Fr. altimetre] (altim e’tre) is. Bulunulan
yerin deniz seviyesinden yüksekliğini gösteren alet;
yükseklikölçer.
altlam a, [alt-la-ma] is. fel. Özel bir bireyi, bir türe;
bir türü de bir cinse bağlama,
a ltlam ak , [alt-la-mak] gçl, f. [-r] [-l(ı)-yor] man.
Özel olarak kabul edilen bir şeye genel bir kavram
altında yer vermek,
altlı, [alt-lı] sf. Altı olan; altı bulunan; alt parçaya
sahip olan, fi1 altlı ü stlü , I. B ir apartmanda biri alt
katta diğeri üstte oturacak şekilde; iki katlı ranza­
da biri altta diğeri üst katta yatacak şekilde. 2. H er
iki yüzü de üst yüzm üş gibi işlenip dokunmuş çift
yüzlü kumaş. 3. (Elbise için) etek ceket veya panto­
lon ceket biçiminde olan.
a ltlık -ğı [alt-lık] is. 1. Zarar görebilecek şeyleri ko­
rum ak için bir şeyin altına konulan koruyucu. 2.
{ağız} Üzeri ve üç yanı kapalı, önü açık, içinde o-
cak, tandır vb. yakılacak şeyler bulunan dam. [DS]
3. {ağız} Tahterevallinin dikey direği. [DS] 4. {ağız}
Yalnız taban ve parm akları örten konçsuz yarım
çorap. [DS] 5. A ltta bulunm a durumu,
altm ış [eT. altı + mış (on)] is. Altı kere on; elli do­
kuzdan sonra, altmış birden önce gelen sayı. S1
altm ış altı, 1. Altmış beşten sonra, altmış yediden
önce gelen sayı. 2. Yirmi dört kâğıtla oynanan en
az altmış altı sayı alarak kazanılan bir iskambil
oyunu. || altm ış altıya b ağ lam ak , I. Birini kandıra­
rak istediğini elde etmek. 2. B ir işin üstesinden
gelmek. 3. A lla h 'a havale etm ek.|| altm ış b ir, R a­
m azanda orucunu kasıtlı olarak bozanlara verilen
art arda tutmak zorunda oldukları iki aylık oruç
cezası.\\ altm ış d ö rtlü k , müz. Birlik notanın altmış
dörtte biri kadar süreyi gösteren nota.
altm ışa r, [altmış-ar] sf. Paylaşmada her elemana alt­
mış adet düşecek şekilde,
altm ışıncı, [altmış-mcı] sf. Sıralandığında benzerleri
arasında baştan itibaren elli dokuzdan sonraki sıra­
da bulunan.
altm ışlı, [altmış-lı] sf. 1. Altm ış adet birimi bir arada
bulunduran. 2. içinde altmış kelimesi geçen sayılar;
altmıştan yetm işe kadar olan sayılar. Altmışlı yıllar.
dana gelmiş olan. 2. Altm ış yaşında görünen veya
bu yaşta olan.
o i o m i c s f i M .2 2 5
alto, [ît. alto] ( a ’lto) is. miiz. 1. Kadın seslerinin en
kalını. 2. Keman ailesinden fakat ondan bir beşli
pes akort edilen kemandan daha büyük yaylı çalgı;
viola.
altum , [Brahm. altıım] {eT} is. Altm. [Gabain]
altum ji, [Bıahm. altum-ji] {eT} is. Kuyumcu. [Gaba­
in]
altun1, [alt-un] {eT}is. Alt taraf.
altun2, [Brahm. altum => altün j j J I ] {eT} is. Altm.
[ETY] [EUTS] [İKPÖy.] [Gabain] [Tekin] [DLT]
[Mühennâ]® altun bakan, Altın halka. [DLT] ||
altun baş, {eAT} Eskiden kadınların başlarına giy­
dikleri altm dizili y a da altın işlemeli taç. || altun
gümiş ayin, {eAT} Altın ve güm üş süs; ziynet.\\ al­
tun kümüş, {eT} A ltm gümüş. \ Altun Tarım, {eT}
Büyük Türk Hakanı A lp E r Tunga soyundan gelen
hatunlara verilen unvan. [DLT] || altun tas, {eAT}
Altın taç. || altun yartm ak, 1. A ltm sikke; altm p a ­
ra. [EUTS] 2. Ziihre yıldızı; Sabah yıldızı. [EUTS]|[
Altun Yış, Büyük Altay dağı. [EUTS]
altunî, [altun + Ar. -î (altuıni:) {OsT} sf. 1. Altın ren­
ginde. 2. bot. Sedir, mazı ve ladin gibi orman ağaç­
larının rengi sarı olan türü,
altunlamak, [altun-la-mak] {eAT} g ç l.f. [-r] Altınla
işlemek; yaldızlamak,
altunlaşmak, [altun-la-ş-mak] {eT} işteş, f. [-ur] A l­
tın ödül koyarak bahse girmek. [DLT]
altunlıg, [ altun-lığ] {eT} sf. Altınlı. [ETY]
altunlığ, [altun-luğ] {eT} sf. Altınlı [Mühennâ]
altunlu, [altün-lü jkjsJI] {eAT} sf. Altın işlemeli,
altunlug, [altun-luğ] {eT} sf. Altınlı; altınla süslen­
miş. [EUTS]
altunsız, [altun-suz] {eT} sf. Altını olmayan; altınsız.
[Mühennâ]
alturmak, [al-tur-mak] {eT} gçl. f. /-ı/rJAldırmak.
[DLT]
alu1, [âlü _j)T] {eAT} sf. 1. Âciz. 2. Aşağı; değersiz;
geri. 3. Ahmak; aptal; sersem. S alu k alm ak ,
{eAT} Geri kalmak; aşağı kalmak.
alu2, [Far. âlü j)T] (a:lû;) {OsT} is. bot. Erik. S â lfl-
bâlü, {OsT} Vişne.|| âlû -g ü rd e, {OsT} Can eriği.
aluca, [alü-ca “=\}J'] (alu ’ca) {eAT} sf. Daha âciz,
aluç, [Far. âlüçe] {eT} is. 1. Şeftali. [DLT] 2. {ağız}
Frenk üzümü. [DS] 3. Alıç ağacı ve meyvesi,
aluça, [Far. âlüçe] {ağız} is. Bir tür erik. [DS]
aluçe, [Far. âlü-çe «rjiT] (a;lu;çe) {OsT} is. Küçük e-
rik; çakal eriği; kuş üzümü; Frenk üzümü,
aluçın, [aluç-m] {eT} is. Yenilen boğumlu bir bitki.
[DLT]
-alud, [Far. âlüden (bulaşmak) > -âlüd JjJT] (-a:lû:d)
{OsT} son ek. Sonuna getirildiği Farsça kelim eler­
den "bulaşmış, bulaşan” anlam larında birleşik sı­
fatlar yapan son ek.
ALU
alude, [Far. alude oi^Jl] (a:lû:de) {OsT} sf. 1. Bulaş­
mış; bulaşan. 2. Kirli. 3. Dolu. S alüde-dâmen,
{OsT} 1. Eteği bulaşmış. 2. İffetsiz kadın.
aludegân, [Far. âlüdegân jlS ^ T ] (a;lû:degâ:n)
{OsT} is. 1. Bulaşmış olanlar. 2. Suçlular,
aludegi, [Far. âlııdegî ^ ^ T ] (a;lü:degi;) {OsT} is.
Kirlilik; düşkünlük; bulaşıcılık.
aludelik, -ği [alüde-lik] (a;lû:delik) is. Kirlilik; pis­
lik.
alufe, [Ar. 'a le f (yem, ot) > ‘ulufe « jis-] is. 1. {OsT}
Hayyan yemi. 2. {ağız} Azık. [DS]
aluk1, [al-uk] {eT} sf. 1. Kaba; haşin. [DLT] 2. {ağız}
Delidolu; aklına eseni yapan. [DS] 3. Kel; dazlak.
[DLT] 4. {ağız} Ahk; aptal; sersem. [DS] 5. {ağız}
(Hayvan için) beslenmemiş, cılız veya hastalıklı.
[DS] 6. {ağız} Aşık kemiği ve bu kemikle oynanan
bir oyun, aşık. [DS] S aluk er, {eT} K el adam.
[DLT]
aluk2, [al-uk] {eAT} is. 1. Hayvan örtüsü; palan vb. 2.
{ağız} is. Çıplak hayvanın üzerine örtülen çul y a da
keçe; alık. [DS] 3. {ağız} Minder. [DS] 4. sf. {ağız}
(Giyim eşyası için) yırtık; eski; parçalanmış; partal.
[DS]
alukdurm ak, [al-uk-dur-mak] {ağız} gçl. f. [-ur] 1.
Söz vermek. 2. İnandırmak. [DS]
aluklamak, [al-uk-lâ-mak {eAT} g ç l . f [-r]
Hayvanın sırtına çul, palan, sem er gibi şeyler koy­
mak.
-alum, [-a-lum / -e-lüm / -y-a-lum / -y-e-lüm] {eAT}
çek e. İstek kipi çokluk birinci kişi çekim eki; di-
lek-istek, tavsiye, tercih ve gereklilik bildirir. S -
alım idi, {eAT} istek kipi hikâyesinin çokluk birinci
kişi eki; -a-y-dık.
alum, [al-mak > al-um / al-ım p l i ] {eAT} is. Alacak;
hak.
alur, [al-mak > al-ur _>j)T] {eAT} sf. Alıcı; dikkatli. S
alur göz, {eAT} Dikkatli bakış; alıcı göz.
alurdaksız, [alur-da-k-sız] {ağız} zf. (Konuşmak için)
gelişigüzel; münasebetsiz; ileri geri. [DS]
alus1, [aluç] {ağız} is. Alıç ağacı ve meyvesi. [DS]
alus2, [Far. âlüs ^-jJT] (a:lû;s) {OsT} is. N az veya kır­
gınlık yüzünden göz ucu ile bakma,
alusi, [Far. âlüsı ^ j J Î ] (a:lû;si:) {OsT} sf. N azlana­
rak göz ucu ile bakan,
aluşga, [Slav, haluşka] {ağız} is. Etli ham ur çorbası.
[DS]
aluşman, [? aluşman] {ağız} sf. ve zf. Yayılan; duyu­
lan; şayi olan. [DS]
aluta, [eAT alu (âciz) > alu-ta] {ağız} is. Sarp, geçil­
mesi güç yer; uçurum. [DS]
alutalamak, [eAT alu (âciz) > aluta-la-mak] {ağız}
ALÜ
gçsz. f. [-r] [-l(u)-yor] Güçten düşmek; hâlsiz kal­
mak; zayıflamak. [DS]
alüfte, [Far. âlüften > âlüfte -uüT] (a:lüfte) {OsT} sf.
1. Alışmış; alışkanlık edinmiş; alışkın. 2. (Kadın alya, [Ar. ‘alyâ LU] (a.iya:) {OsT} is. 1. Yükseklik.
için) iffetsiz; düşkün; aşk delisi; fahişe,
alttftegân, [Far. âlüftegân jüLdT] (a:lüftegâ:n) {OsT} alyans, [Fr. alliance] is. Nişan yüzüğü,
is. Nam ussuz, iffetsiz kadınlar,
alüftegi, [Far. âlüftegî (a:lüftegi:) {OsT} is. İf­
fetsizlik; düşkünlük; namussuzluk,
aliiğde, [Far. âlüğde oJıiJT] (a:lüğde) {OsT} sf. Sal­
dırgan.
alfilal, [Ar. câlü’l-‘âl J U l JU-] (a:lüla:l) {OsT} sf. En
üstün; yücelerin yücesi; en yüce,
aliim in, [Lat. alumen (şap)] is. kim. A lüminyum ok­
sit veya hidroksit; A120 3
alüm ina, [Lat. alumine] is. Çelikten oksit giderilmesi
sırasında oluşan çok ince ve sert kalıntılar,
alüm init, [Fr. alüminite] is. Alüminyum çıkarılan
şaplı toprak.
alüm inyum , [Lat. alumen (şap) > Fr. aluminium] is.
A tom numarası 13, kütlesi 26,98 olan hafif, yum u­
şaklığı dolayısıyla kolay işlenebilen, havadan çok
az etkilenen parlak beyaz bir metal; sembolü: Al.
S alüm inyum folyo, Yiyeceklerin hava ile ilişkisi­
ni keserek bozulmayı önlem ek veya fırın d a kendi
suyuyla pişm esini sağlam ak için kullanılan yaprak
şeklindeki alüminyum.
alüvyon, [Lat. alluvio > Fr. alluvion] is. Bir akarsu­
yun yukarı havzalarından aşındırarak taşıdığı kum,
çakıl, kil gibi asılı maddeleri eğim azlığı ve taşma
sonucu bırakm asıyla meydana gelen tortu yığıntısı;
mil.
alüvyonlu, [alüvyon-lu] sf. Alüvyon bulunan; milli,
alvala, [al+ Far. vâla (baş örtüsü)] {ağız}[ is. 1. Ana­
dolu’da gelinlerin başına örtülen kırmızı renkli,
ince ipek tülbent. 2. bot. Gelincik çiçeği; tarla gülü.
3. Yanardöner; çok renkli maytap. 4. Kırmızı akik.
5. sf. Rengârenk; bembeyaz. [DS]
alv ar, [? alvar] (ağız) is. 1. 24x12x400 cm boyutla­
rında biçilmiş tahta; lata; kütük; tomruk. 2. {ağız}
Tahtadan yapılma bahçe çiti. [DS] 3. {ağız} Ardıç
ağacı tahtası. [DS] S a lv a r tah tası, Mezarlarda
kullanılan 20 cm. eninde, bir metre boyunda ardıç
tahtası.
alvele, [al+ Far. vâla] {ağız} is. Çiğdem. [DS]
alveol, [Fr. alveole] is. anat. Akciğerde gaz alışverişi
yaparak solunumun gerçekleştiği hava kesecikleri;
akciğer peteği,
alver, [al-a+ver-e] {ağız} is. Alış veriş. [DS]
alverci, [al+ver-ci] {ağız} is. Tüccar. [DS]
alv erd i, [al+ver-di] {ağız} sf. 1. Gelişigüzel; baştan
savma. 2. Boş; esassız; hava. 3. zf. Haydi; kazara.
[DS] 0 alv er etm ek, Dağıtmak; başından savmak.
OmKElUOUKCESÖZLÜK• 226
alv ırm ak , [albır-mak / alvır-mak] {eT} gçsz. f. [-ur]
Atılmak; sıçramak. [DLT]
alv u rcu , [al+vur-cu] {ağız} is. Hırsız. [DS]
2. Y üksek yer. 3. Gökyüzü; sema,
alyeverm e, [al+ye+ver-me ?] {ağız} is. Boşa harca­
ma; israf etme. [DS]
alyon, [Tanzimat devrinde çok zengin olmuş «Al-
yon» adlı bir yabancının adından] is. Çok zengin,
a ly u v ar, [al+yuv-ar] is. biy. İnsanlarda ve hayvan­
larda akciğerden dokulara oksijen, dokulardan ak­
ciğere karbondioksit taşım akla görevli, bulundur­
duğu demir oksit yüzünden sarımtırak kırmızı
renkte, kem ik iliğinde üretilip karaciğer ve dalakta
tasfiye edilen, milimetre küpte beş milyon adet bu­
lunan kan hücresi; eritrosit.
-a m 1, [-am / -em] {eAT} çek e. 1. İstek kipi teklik
birinci kişi eki; -a-y-ım. «Kim yavı kıldı ki ben
bulam (bulayım) anı.» Ataî Divanı. 2. Geniş zaman
teklik birinci kişi eki; -ım; -y-ım. «Bilürem (bili­
rim) içimin muradını ben.» Tazarruname. 3. Geniş
zaman ulacına yakın anlam da kullanılmıştır; -arım;
-ırım. «Sınıklıktan üşenme düşem (düşerim) sanıp.»
Süheyl ü Nevbahar. 4. Şart kipi teklik birinci kişi
eki; -sa-m. «Kangı serve bakam (baksam) çü boyun
anam.» Y usuf ile Zeliha. 5. Geniş zaman şart birle­
şik çekiminde teklik birinci kişi eki; -ır-sa-m. «Ka­
çan baş kalduram (kaldırırsam) yerden çü lâle.»
Saadetname. S -am m ı? {eAT} -ar mıyım? -ır m ı­
yım ? -acak mıyım? -a-bilir miyim?
-am 2, [-am / -em] yap. e. 1. Fiil kök ve gövdelerin­
den, bütünden bir bölüm, ayrıntı kavramları kata­
rak isimler yapar: tutam, dönem, kuram, biçem. 2.
{eAT} Fiilden isim türetir; tek örnektir, tut-am. De­
de K orkut Kitabı.
A m , [Fr. americium] kısalt, kim. Atom numarası 95
olan tabiatta bulunm ayan radyoaktif bir element
olan amerikyumun sembolü.
a m 1, [am] {eT} zf. Şu an; şimdiki zaman. [ETY]
am 2, [am] is. kaba. K adın cinsel organı.
a m 3, [Ar. cam j>L&] {OsT} is. Sene; yıl. S âm -ı kabil,
{OsT} Gelecek yıl; önümüzdeki sene. || âm -ı m u k a ­
bil, {OsT} Gelecek yıl; önümüzdeki sene. || â m ü ’l-
fîl, {OsT} F il yılı.
am 4, -m m ı [Ar.‘amm |v&] {OsT} is. -*■ am m 1.
a m s, -rnnıı [Ar. um üm > ‘âmm j>U] (a:m) {OsT} sf.
-*■ amm2.
-am a-, [umak > um am ak > uma- > -e (za rf fiil eki) / -
m a (olumsuzluk eki)] çek. e. Bilmek fiili ile yapılan
yeterlik fiilinin olumsuz biçimini karşılayan çekim
ekidir: gidem em ek (git-e-bilmek -*• git-em e-m ek).
Ö IÛ M 1 K S 0 M .2 2 7
a ’m a, [Ar. a‘m â (körlük) > a ‘m â ^ s-\] (a-ma:) {OsT}
sf. -*■ âmâ. S1 a ’m â-yı elvan, tıp. R enk körlüğü.
âm â, [Ar. a‘mâ (körlük) > a'm â ^-^1] (a-ma:) {OsT}
sf. 1. Kör. 2. mec. Cahil, bilgisiz. 3. is. K ör kimse.
a m a 1, - a ’i [Ar. ‘am â5 (a:m a:) {OsT} is. Körlük.
am a2, [Ar. amm a Lot] (a ’ma) e. 1. Çelişkili ve zıt iki
cümleciği birbirine bağlar; ancak; fakat; amma.
«Görünüşü biraz bozuktur ama tadı güzeldir». 2.
Uyarı ve hatırlatma bildirir. «Yarın alacağını söy­
lüyorsun ama dükkânlar kapalı.» 3. Şartlı bir yap­
ma ifade eder. «Sana bisiklet alırım ama sınıfını
geçeceksin. 4. Sabırsızlık ve m erak bildirir. «İyi
ama ne zam an alacaksın?» 5. Tekrarlarda pekiş­
tirme yapar. «Yarın gel, ama mutlaka gel.» 3 am a
ne, N e hoş, ne kadar büyük. «Ama ne kadınmışb>\\
am a ne çare, Lâkin, fakat. «Ama ne çare, başa
gelen çekilir.»|| am ası m am ası yok, İtiraz etmek
yok. || am ası v ar, K usuru var.
am abile, [İt. amabile] zf. müz. B ir m üzik parçasının
tatlı, hoş bir eda ile çalınacağını, hızın andante ile
adagio arasında olacağını gösteren işaret,
am aç, [Far. âmâc ^LoT] (a:ma:c) {OsT} {eAT} is. 1.
Nişan alırken kullanılan yer; nişan tahtası. 2. Saban
demiri, ö am âc-gâh, 1. Nişan tahtası konulan yer.
2. tasvf. Dünya.
am aç1, -cı [amaç] {eT} is. 1. Öküz. 2. Sapan ve ben­
zeri gibi çiftçi aygıtları. [DLT]
am aç2, -cı [eT. em-eç / amaç (nişan yeri) g - UT / Far.
âmâc ? jr UT] is. 1. {eT} {eAT} Atıcılıkta nişan alman
yer; hedef tahtası; nişan yeri; hedef. [DLT] 2. U la­
şılmak istenen, elde edilmek istenen sonuç; erek;
hedef; gaye; maksat; meram; niyet; dava; güdek;
ideal; mefkûre; uğur; ülkü. 3. {ağız} Karşı; karşı
taraf; annaç. [DS] S am aç dışı, Ulaşılmak istenen
hedefe yönelik olmayan.\\ am aç edinm ek, 1. H ed e f
olarak görmek. 2. Yapmayı ve elde etmeyi birinci
planda tutmak. || am aç g ü tm ek , Bütün çalışmala­
rında ve çabalarında sonuçlandırm ak istediği işle
ilgili olmak. || am aç tüm leci, dbl. Yüklemin yapılm a
sebebini açıklayan tümleç. «Sizin hatırınız için bu­
nu yapacağım.»
amaç3, -cı [alnaç > amaç] {ağız} is. Yan. [DS]
am açlam a, [amaç-la-ma] is. H edef alma; istihdaf,
am açlam ak, [am aç-la-mak / emeçlemek] gçl. f. [-r]
[-l(i)-yor] 1. B ir amaca, bir hedefe ulaşmayı arzu­
lamak; istihdaf etmek; kastetm ek; gütmek; niyet
etmek. 2. {eT} N işan almak; nişanlamak. [DLT]
am açlanm a, [amaç-la-n-ma] is. Birisi tarafından
amaç edinilme,
am açlanm ak, [amaç-la-n-mak] edil. f. [-ır] A maç e-
dinilmiş olmak,
amaçlı, [amaç-lı] sf. ve zf. 1. Amacı olan. 2. Belli bir
AMA
amaç güderek, bir amaca yönelik olarak; gayeli;
maksatlı; kasıtlı,
am açlık , [amaç-hk] {eT} is. Nişan yeri. [DLT]
am açlılık, -ğı [amaç-lı-lık] is. B ir amaca yönelik ol­
ma hâli.
am açsız, [amaç-sız] sf. 1. Bir amacı olmayan. 2. Bir
amaca yönelik olmayan; gayesiz; kasıtsız,
am açsızlık, -ğı [amaç-sız-lık] is. Bir amaca yönelik
olmama, amaçsız bulunma hâli.
a m a d a n 1, [hab / h af (yans.) > ama-dan] {ağız} zf.
Ansızın; birdenbire; habersiz. [DS]
a m a d a n 2, [?amadan] {ağız} is. Kenarlı bakır tepsi.
[DS]
am ad e, [Far. âmâden (hazır olmak) > âmâde o^Uİ]
(a. ma. de) {OsT} sf. Hazır. S am ad e etm ek, H azır-
lamak.\\ âm âde-gî, H azır olma; hazırlık.\\ am ad e
olm ak, H azır olmak, hazır bulunmak.
am ah , [Far. âmâh oU i] (a:ma:h) {OsT} is. Kabarcık;
şiş.
a m a ’im , [A r.'im âm e > ‘am â’im jviU-t] (ama:im)
{OsT} is. Başa sarılan şeyler; sarıklar,
a m a ’ir, [Ar. ‘im âret > ‘am â’ir ^Uc-J (ama:ir) {OsT}
is. 1. Bakılmış; imar edilmiş yerler. 2. Resmî bina­
lar. 3. Yoksullara, öğrencilere yiyecek dağıtılan
yerler; imaretler. S am âir-i hayriye, {OsT} H ayır
kurumlan.
-am ak , [-a-mak / -e-mek] yap. e. 1. Fiillerden isim
yapar; işin aralıklarla yapıldığı kavramını katar:
kaçamak; sayam ak (rakam). 2. Yer, yöre, mekân
kavramları katarak isimler yapar: basamak, geze-
mek, geçemek.
a m a k 1, -ğı [? amak] {ağız} is. 1. Karşı; annaç. 2. Te­
penin en sivri yeri. [DS]
a m a k 2, -kı [Ar. ‘um k (derinlik) > a‘m âk JU^I] (a-
ma:k) {OsT} is. Derinlikler. S am âk -ı zem în, Yerin
derinlikleri.
a m ak 3, -kı [Ar. âmâk J l» T ] (a:ma:k) {OsT} is. Göz
pınarları.
a m ak a , [İt. a macca (yok yere) > Yun. amâka] {ağız}
is. Avcılıkta “ben vurdum” iddiasında bulunma.
[DS] S am a k a etm ek, Ben vurdum iddiası ile baş­
kasının vurduğu avı istemek veya almak.
a m a k a t, [Ar. a'm âk > a'm âkât olüUpl] (a-ma:ka:t)
{OsT} is. Derinlik,
a ’m al, -li, [Ar. ‘amel (iş) > a'm âl JU.pI] (a-ma:l)
{OsT} is. 1. İşler. 2. İşlemler. S a ’m âl-i e rb a a ,
{OsT} mat. D ört işlem.|| a ’m âl-i hasene, Güzel iş-
ler.|| a ’m âl-i m ü rek k eb e, {OsT} mat. K arışık iş­
lem.\\ a ’m âl-i rü sû l, H avarilerin davranışları. ||
a ’m âl-i sâliha, {OsT} Ahiret huzuru için yapılan
hayırlı işler.|| a ’m âl-i şak k a, {OsT} Eziyetli işler.||
AMA
a ’m âlü ’l-m a’den, {OsT} Maden işlemleri; m etalür­
ji-
am al', [am-al] {eT} sf. Sakin; uslu; yavaş. [EUTS]
[Gabain]
am al2, [Ar. âmâl] {ağız} sf. 1. Baş belası; usanç veri­
ci; yaramaz; inatçı. 2. is. Eziyet; öfke hırs. [DS] S
am al azgını, {ağız} A ç gözlü; kanaatsiz; muhteris.
[DS]|| am ali azm ak, {ağız} Sebepsiz coşmak; kabı­
na sığmamak. [DS]|| am ali d o m alm ak , {ağız} Ta­
mahkârlık etmek; aç gözlü davranmak. [DS]|| a m a ­
lini a ra m a k , {ağız} Kusurunu aramak; yerici gözle
bakmak. [DS]
am alJ, -li [Ar. emel (istek) > âmâl Jl*T] (a;ma;l)
{OsT} is. 1. Emeller; istek ve arzular. 2. Ümitler.
am ale, [Ar. a‘mel > a'm âle -JU-c-l] (a-ma;le) {OsT} is.
İşçilere, amelelere ödenen günlük ücret; gündelik;
yevmiye.
am algam , [Lat. amalgama > Fr. amalgame] is. 1. Cı­
va ile bir metalin alaşımı. 2. mec. Ayrı türden öğe­
lerin meydana getirdiği karışım. 3. Dişçilikte dolgu
maddesi olarak kullanılan cıva-bakır veya cıva-
güm üş-kalay karışımı.
âm âlık, -ğı [âmâ-lık] is. Kör olm a hâli; körlük.
a ’m am , [Ar. ‘amm > a'm âm j>Upl] (a-ma:m) {OsT}
is. Amcalar.
a m a n 1, [Ar. emân] ünl. Kullanıldığı yere, vurgu ve
tonlamaya göre yardım isteme, korku, telaş, rica,
yalvarma, özür dileme, öfke ve kızgınlık, beğenme,
beğenmeme, usanç, nazlanm a bildirir. 0 A m an
A llah (Yarabbi), Şaşma, üzüntü, acı duyma, be­
ğenmeme, usanç ifade eden ünlem grubudur.\\
am a n am an , I. B ir şeyden şikâyet edildiğinde “İs­
tem iyorum !” anlamında kullanılır. 2. Aşırı üzüntü
belirtmek için “Of, O f.” anlamında kullanılır. 3.
A lay etmek amacıyla “A barttın” anlamında kulla­
nılır. 4. Beğenme durumunda “Çok g ü ze l!" anla­
m ında kullanılır.
am a n 2, [Ar. emn (güvenlik) > emân / âmân oUI] fa­
ma:») {OsT} is. 1. Kendini güvende hissetme; em­
niyette olma. 2. Affetme bağışlama. 3. H alep’te
dokunan pamuklu bir kumaş türü. S am a n a d ü ş­
m ek, Hayatından endişe ederek a f istemek, aman
dilemek. || am an a gelm ek, D irenm e hâlinden vaz­
geçip yenilgiyi kabul etmek, baş eğmek. || am an a
getirm ek, Boyun eğdirmek. || am an a ra lık v erm e­
m ek, Dinlenmesine, rahat ve huzur bulmasına
meydan vermemek; rahat nefes aldırmamak.\\
am an b ıra k m a m a k , Kurtuluş imkânını ortadan
kaldırmak; kaçış yolu bırakmamak.\\ am a n b u l­
m ak, Kurtulma olanağına kavuşmak; kurtuluş yolu
bulmak; selamete çıkm ak.|| am an d e d irtm ek , B iri­
ni yenmek, yenilgiyi kabul ettirmek.|| am an dile­
m ek, Teslim olmak, a f dilemek.\\ am an diletm ek,
Yenmek, yenilgiyi kabul ettirmek, aman dileyecek
0 I Ü f f i H M { t S ö M . 228
bir duruma düşürmek.\\ a m a n ı kesilm ek, 1. Gücü
tükenmek. 2. Yardım isteyecek kimseyi bulama­
m ak.|| am an istem ek, {eAT} 1. Yardım istemek. 2.
Aman dilemek.\\ a m an -n âm e, {OsT} 1. B ir kimseye
aman verildiğini belirten kâğıt. 2. İm paratorluk
döneminde padişah sefere çıktığı zam an teslim
olan şehir, ev, kale halkına dokunulmayacağına
dair verilen söz. || am a n verlik , {eAT} Kurtuluş p a ­
rası; fidye. || am an v erm ek , Müslümanların, idare­
leri altındaki gayrı M üslimlere verdikleri güvenlik
ve yaşam a hakkı. || am a n v erm em ek , izin verme­
mek, m üsamaha gösterm em ek.|| am an virilm ek,
{eAT} Korunmak; him aye edilmek; aman verilmek.\\
am a n v irm ek , {eAT} Korumak; aman vermek; mü­
saade etmek.|| a m a n v irlik , {eAT} Can kurtarma
parası. || am an z am a n dem eye fırsa t k alm ad an ,
A cele olarak, ne olduğunu anlamadan.\\ am an za ­
m an verm em ek , 1. Güçlenmesine fırsa t tanıma­
mak. 2. {ağız} Birdenbire bastırmak. [DS]
a m a n 3, [Fr. amant] is. Bir kadının evlilik dışı ilişki
kurduğu ve koruduğu erkek dostu,
a m a n a t, [Ar. emânet] (ama. nat) {ağız} is. 1. Emanet.
2. sf. Eğreti; çürük; başka bir yere dayanarak ayak­
ta duran. [DS]
a m an ın , [aman-ın] (ama: ’nın) ünl. 1. Telaş, şaşma,
şikâyet, dehşet, üzüntü, korku, sevinç bildirir. 2.
Dikkat et.
am ani, [aman + hey > amani ?] (a m a ’ni) is. folk.
Safranbolu’da oynanan bir halk oyunu,
am an in , [aman-in] (ama'ni.n) {ağız} ünl. -*■ amanın.
[DS]
am anizi, [? amanizi] {eT} is. Şeytan adı. [EUTS]
am an lı, [aman-lı ?] {ağız} sf. Eğimli; eğri. [DS]
a m an lu , [Ar. emân => amân-lu jkLol] {eAT} {OsT} sf.
A man dileyip antlaşm a yapan,
am ansız, [aman-sız] (a m a n sız) sf. 1. Öldürücü. 2.
Müsamahasız; affetmeyen. 3. Rahat ve huzur ver­
meyen; uğraştırıcı. 4. Mahveden; bozan. 5. Çok
şiddetli; iyileşme olanağı bulunmayan. 6. {ağız}
Hâlden anlamaz; zalim. [DS]
am ansızca, [aman-sız-ca] (amansı ’z ca) zf. M üsama­
ha etmeden.
a ’m a r, [Ar. ‘om r (yaşanılan zaman) > a'm âr jU^I]
(a-ma:r) {OsT} is. 1. Yaşanılan zamanlar; ömürler.
2. H akkıyla geçirilen ömürler. 3. Yaşlar. S1 a ’m â r-
ı b eşer, İnsan ömrü.
a m a r, [Far. âmâr jUT] (a:ma:r) {OsT} is. 1. Hesap;
tahmin. 2. Dikkatle bakma; araştırma; tetkik; teftiş.
3. tıp. K arında su toplanması.
a m a ra t, [? amarat / hamarat / Ar. imâret] {ağız} is. 1.
Dülger, demirci ve çiftçilerin kullandıkları el araç­
ları. 2. Kilim, çul, çuval gibi yaygı ve ev eşyası. 3.
O rta malı; elden ele gezen şey. 4. Altm, gümüş gibi
ziynet eşyası. 5. sf. Çalışkan; iş bilir; hamarat. [DS]

amare, [Far. amare ojUl] (a:ma;re) {OsT} is. Hesap.
0 âmâre-gîr, Hesap yapan kimse; muhasebeci;
sayman.
am an, [ama-rı] {eT} zm. Başkaları; kimileri; bazı; di­
ğerleri; birkaçı; toplu olarak. [EUTS]
amari1, [Far. ahmâra] {eT} zf. Belki. [Gabain]
amari, [Ar. ‘ammâriya] {OsT} is. Kadınlar için yapıl­
mış tenteli fil mahfesi,
amaril, [İsp. amarillo] is. tıp. Sarı hum m a virüsü,
amas, [Far. âmâs (a:ma:s) {OsT} is. İnsan vü­
cudunda oluşan herhangi bir şişlik veya kabarcık,
amaştaş, [amaç-daş ?] {ağız} sf. (Giyecek vb. için)
denk; uygun; beraber. [DS] S amaştaş gelmek,
{ağız} (Elbise, giyecek vb. için) denk gelmek; uy­
mak. [DS]
amat, [? amat] {ağız} sf. Şaşkın; serseri; budala. [DS]
amata, [Yun. amada] {ağız} is. Çocukların oynadığı
bir taş oyunu. [DS]
amatör, [Lat. amâtor (seven kişi) > Fr. amateur] is. 1.
Bir şeyi çok seven ve heves eden. 2. Sadece zevki
için ve bilerek bir iş ve meslekle uğraşan kimse. 3.
Mesleği olmamakla beraber güzel sanatların bir
dalında uğraş veren kimse. 4. gnşl. Y etkin olm a­
yan; gayret gösteremeyen; acemi. 5. M addî karşılık
beklemeksizin spor yapan kimse. 6. sf. Amatörlere
özgü, fi1 amatör küme, M addî karşılık beklemeden
spor karşılaşmalarına katılan oyuncuların y e r al­
dığı kulüp.\\ amatör ruh, K endisi işin ustası ve
mesleğin erbabı olduğu hâlde piyasa şartlarını göz
önüne almadan hareket eden kişinin tutumu, ka­
zanç beklemeden, zevk için. || am atör tiyatro, M es­
leği tiyatrocu olmamakla birlikte oyunculuğu zevk
için yapan kimselerin oluşturduğu tiyatro toplulu­
ğu.
amatörlük, -ğü [amatör-lük] is. 1. Heves etme hâli.
2. Bir işi sadece zevk amacıyla yapm a durumu. 3.
Acemilik.
-amay, [Far. -âmây ,jUT -] (a;ma:y) {OsT} son ek.
Farsça kelimelere “dolduran, süsleyen" anlamı ka­
tan ek.
amayir, [Ar. ‘im âret > ‘amâir] (ama.yir) {OsT} is. -*
amair.
amaz, [? hamaz] {ağız} is. Hamaz. [DS] S amaz yeli,
{ağız} Çevrintili ve şiddetli rüzgâr; kasırga; hor­
tum. [DS]
amazon, [Yun. amazon > Fr. amazone] is. 1. Erkek
gibi ata binerek savaşlara katılan kadın veya kız. 2.
jri yarı bir erkek davranışında güçlü kadın. 3. zool.
iri yapılı, kırmızı ve sarı karışık yeşil ve mavi tüy­
lü, çabuk konuşan, kolay evcilleşen A m erika papa­
ğanı. S A m azonlar, K aradeniz ’in kuzeyinde y e r­
leştikleri söylenen ilk çağın efsanevi kadın savaşçı­
lar7. || amazon elbisesi, Kadın binicilerin giydikleri,
AMB
uzun etek ve ceketten oluşan elbise.|| amazon usu­
lü, ik i bacakları da bir tarafa sarkıtarak tek taraflı
olarak ata biniş şekli.
amba, [Ar. ammâ] {ağız} e. Ama. [DS]
ambak, -ğı [? ambak / ğambak] {ağız} is. Cevizin
yeşil kabuğu. [DS]
ambaklamak, [ambak-la-mak] {ağız} gçl. f. f-r] [-
l(ı)-yor] Cevizi yeşil kabuğundan ayıklamak. [DS]
ambal, [Yun. embolı] {ağız} is. {ağız} Ü züm bağının
bölümleri; evlek. [DS]
ambalaj, [Fr. emballage] is. 1. Çiçek, sebze, m eyve
başta olmak üzere yiyecekleri korum ak için yapıl­
mış kutu, sandık veya paket. 2. gnşl. Dış görünüş.
0 ambalaj bezi, Ambalajlanacak malzemeyi sa r­
maya yarayan geniş gözenekli dokuma. || ambalaj
kâğıdı, Am balaj yapm ada kullanılan kalın ve da­
yanıklı bir tür kâğıt.|| ambalaj yapmak, Bir eşyayı
veya ürünü koruyucu kap veya sandıklarla sarmak,
kaplamak.
ambalajcı, [ambalaj-cı] is. Ambalaj sandığı yapı­
mında, gıda ve diğer malzemeleri sarmakta usta-
laşmış; bu işi meslek edinmiş kişi,
ambalajcılık, -ğı [ambalaj-cı-lık] is. 1. Her türlü
ambalaj malzemesi üretme ve kullanm a işi. 2. P a­
ketleme ve ambalaj yapm a mesleği,
ambalajlama, [ambalaj-la-ma] is. Ambalaj sandığı
yapma, gıda ve diğer malzemeleri koruyucu bir
kapla sarma işi.
am balajlam ak, [ambalaj-la-mak] gçl. f. [-r] f-l(ı)-
yor] Ambalaj sandığı yapmak; gıda ve diğer m al­
zemeleri koruyucu bir kapla sarmak veya kutula­
mak; paket etmek; paketlemek,
ambalajlanmak, [ambalaj-la-n-mak] edil. f. [-ır] 1 .
Ambalaj sandığına konulmak. 2. (Gıda ve diğer
m alzemeler için) koruyucu bir kapla sarılm ak veya
kutulanmak; paket edilmek; paketlenmek,
ambalajlatmak, [ambalaj-la-t-mak] gçl. f. [-ır] A m ­
balaj sandığına yerleştirilmesini, gıda ve diğer m al­
zemelerin koruyucu bir kapla sarılmasını veya ku-
tulanmasmı sağlamak; paket ettirmek; paketletmek,
ambalajlı, [ambalaj-h] is. Ambalaj içine konulmuş,
kutulanmış veya sarılmış olan,
am balajsız, [ambalaj-sız] is. Ambalaj içine konul­
mamış, kutulanmamış ve sarılmamış olan,
ambale, [Fr. emballe (bir fik re saplanmış)] sf. 1.
Yorgunluktan zihni çalışmaz hâlde. 2. Düşünemez,
iş göremez hâle gelmiş olan. 3. Bıktıracak, şaşırta­
cak kadar fazla olan; aşırı yüklenen. 4. (Motor, araç
vb. için) anormal bir düzenle veya ayarsız olarak
çalıştırılan 0 ambale etmek, 1. B ir motoru düzen­
siz ve ayarsız çalıştırma sonucu bozulmasına sebep
olmak, 2. Birini düşünemez, akıl yürütem ez hâle
getirmek; bunaltmak.\\ ambale olmak, 1. Bir moto­
run düzensiz ve ayarsız çalıştırılması sonucu bo­
zulması. 2. Düşünemeyecek derecede zihnen y o r­
gun düşmek.
AMB û iü ie iü K b ü h .230

am b ar, [Far. enbarde / embaşten (doldurmak) > en- am b e r, [Ar. 'anber jç*] is. 1. Dişli balinaların bir alt
bâr (dolu, yığın, küme)] is. 1. İçine tahıl, kuru erzak
sınıfından, yağ elde etm ek için avlanan, ortalama
veya saman, ot gibi maddelerin konulduğu üstü
20 m. boyunda ve 100 ton ağırlığında etçil bir tür
örtülü yapı; depo; antrepo; debboy. 2. gnşl. İçine
deniz canlısı; ada balığı; amber balığı; kaşalot,
yiyecek veya eşya konulup saklanan oda. 3. Ücreti
(Physeter macrocephalus). 2. Am ber balığının ba­
karşılığında eşya taşım acılığı yapan işletme; nakli­
ğırsaklarındaki taşlaşmış çökeltilerden veya denize
yat ambarı. 4. dnz. Gemilerde malzeme ve diğer
dökülen dışkılarından elde edilen kül renkli miski
eşyaların konulduğu üst güverte ile sintine arasında
andırır güzel kokulu madde; akamber. 3. gnşl. Gü­
yer alan bölüm. 5. İnşaatlarda kullanılan kum ve
zel kokuların genel adı. S1 am b e r ağa, İm parator­
çakıl miktarlarını ölçmeye yarayan bir kenarı 75
luk döneminde saraylarda H abeş asıllı harem ağa­
cm. olan küp şeklindeki tahta ölçek. 6. Devlet dai­
larına ve hizmetçilere verilen ad. || a m b e r ağacı,
relerinde demirbaş eşya dışındaki bir defada kulla­
nılıp biten malzemeler. 7. {ağız} Odun yığını. [DS] bot. Baklagillerden, kabuğu yarıldığında koku
8. {ağız} Değirm en çarkına suyun hızlı ve basınçlı sanayiinde kullanılan koyu bir reçine damlatan
olarak inmesini sağlayan ağız kısmı geniş, dik ve p a rk ve bahçelerde yetiştirilen bir ağaç; sığla,
kapalı oluk. [DS] fi1 a m b a r güvesi, zool. Am bar­ (Liquidambar orientalis),\\ a m b e r balığı, zool. D iş­
lardaki tahıllara zarar veren 6 mm. boyunda gövde li balinaların alt sınıfından çok büyük boylu, yüz
ve arka kanatları esmer, ön kanatları sarımsı p u l tonu geçebilen ağırlıkta, kafası vücut uzunluğunun
kanatlılardan bir kelebek; buğday böceği, (Tinea üçte biri kadar olup yağı için avlanan etçil balık;
grenalla).|| a m b a r m em u ru , D evlet dairelerinde ada balığı; kaşalot, (Physeter macrocephalus). ||
am bar malzemesi hesaplarım tutan, dağıtan ve ko­ a m b e r çiçeği, 1. A m ber ağacının y a z aylarında
runmasından sorumlu olan görevli. || a m b a r önü, açan hoş fa k a t baygın kokulu çiçeği. 2. Tohumları
{ağız} Köylerde misafirhane olarak kullanılan bina; m isk kokulu uçucu bir y a ğ taşıyan, iştah açıcı ve
konukevi. [DS] yatıştırıcı olarak hekimlikte kullanılan hatminin
am b arcı, [ambar-cı] is. Bir işletmede veya gemide halk arasındaki adı; yayla çiçeği; yabani pelin,
am bar malzemesini koruyan, giren ve çıkan malla­ (Ambrosia maritima). || a m b e r ru h u , Am berde bu­
rın kaydını tutan, gerekli yerlere zamanında dağıtan lunan ve koku sanayiinde kullanılan triterpenik
sorumlu. alkol, C 30H 52O.
am barcılık, -ğı [ambar-cı-lık] is. 1. Ambarcının yap­ am b e rb a ris, [Lat. amberberis] (am berbe’ris) is. bot.
tığı iş veya meslek. 2. Am bar işletmeciliği, taşım a­ İnsan boyunda, çok dikenli, san çiçekli, salkım
cılık. şeklinde küçük, ekşimsi meyveleri olgunlaştığında
A m b ard değişm ezi, is. t. tıp. Kanda bulunan üre ile siyahlaşan, genç sürgünleri sebze olarak kullanılan,
idrardaki üre miktarları arasındaki oran, buğdaya büyük zarar veren kara pas mantarlarının
am bargo , [İsp. embargar (engel olma) > embargo > kışın konakladığı bir ağaççık; karamuk; kadın tuz­
Fr. embargo] (amba'rgo) is. 1. Bir yabancı geminin luğu; san çalı; zibike, (Berberis vulgaris, B. cra-
bulunduğu limandan çıkışının geçici olarak engel­ taegina)
lenmesi. 2. Bir ülkeye mal ihracatının yasaklanma­ a m b e rb u , [Ar. ‘anber +Far. bü y.y^-} (amberbu;) sf.
sı. 3. gnşl. Bir malın satışının geçici olarak durdu­
1. Güzel kokulu; güzel kokan. 2. is. Hindistan ve
rulması. 5 1 am b arg o koym ak, 1. B ir yabancı ge­
İran’da yetiştirilen, pişince hoş kokusu yayılan iri
minin bulunduğu limandan çıkmasını geçici olarak
ve uzun taneli bir tür pirinç,
engellemek. 2. B ir ülkeye ceza olarak veya baskı
yapm ak için mal ihracatını yasaklamak. 3. B ir ma­ am b ercik , [amber-cik] is. bot. Ebegümecigillerden
lın satışını ve serbest dolaşımını geçici olarak dur­ sarı çiçekli, oldukça boylu bir otsu kültür bitkisi,
durmak. (Hibiseus abelmochus) ve bu bitkinin keskin amber
am b arg o lu , [ambargo-lu] sf. Ambargo uygulanan. S ve m isk kokulu tohumu; amber hatmisi,
am b arg o lu h a b e r, Hemen duyurulma ve yayınla­ am b ık , -ğı [? ambık] {ağız} sf. Olgun; tokgözlü. [DS]
m a yasağı bulunan ancak belirli bir süre geçtikten am bisyon, [Fr. ambition] is. Hastalık derecesinde
ve bazı şartların gerçekleşmesinden sonra yayın­ şan ve şöhrete olan düşkünlük ve arzu,
lanmasına izin verilen haber. am b iy an s, [Fr. ambience] is. Atmosfer; ortam; mu­
am b a rla m a , [ambar-la-ma] is. Ambara koyma, de­ hit.
polam a işi. am blem , [Yun. emblema (vazo üzerindeki kabartma)
a m b a rla m a k , [ambar-la-mak] gçl. f. [-r] Bir malı > Fr. embleme] is. 1. Soyut bir kavramı açıklayan
ambara koymak; depolamak, ve üzerinde anlaşılmaya varılmış işaret, şekil. 2.
am b arlı, [ambar-lı] {ağız} is. Ova. [DS] Bir niteliğin veya soyut nesnenin sembolü. 3. Bir
am b aro ğ u , [ambar+oğu ?] {ağız} sf. Şişman (adam). otoriteyi, bir siyasi gücü veya bir topluluğu temsil
[DS] eden işaret.
İ M Î İ l { t S Ö Z * . 23ı
am bol, [Yun. embolı] {eAT} is. Bağ bölüm ü; evlek;
ambal.
am bolali, [Fr. embolalie] is. Konuşm a sırasında ko­
nu ile ilgisi olmayan şeylerin konuşm aya katılıp
söylenmesi şeklinde kendini gösteren psikolojik ra­
hatsızlık.
am boli, [Yun. embole ( tıkaç) > Fr. embolie] is. tıp.
Kan içinde taşınabilen bir madde ile damarın tı­
kanması.
am bul, [Yun. embolı => ambul J ^ l ] {eAT} -►anbal.
am bulans, [Lat. ambulans (gezici) > Fr. ambulance]
is. Hasta ve yaralı taşım acılığında kullanılan içi ilk
yardım donanımlı motorlu araç; cankurtaran,
am ca, [eT. apa (baba) + eçe (erkek kardeş) > abıca
[Tekin]] (a'mca) is. 1. Babanın erkek kardeşi; em ­
mi. 2. Akraba olm adığı hâlde kendisine saygı du­
yulan yaşlı erkeklere hitap sözü. S am ca b ab a
yarısı, Amcanın da baba kadar hakkı ve görevi
vardır, anlamında kullanılır.\\ A m cam dayım ,
hepsinden aldım payım , En yakın akrabalarım­
dan bile haksızlık gördüm, anlamında söylenir.\\
am ca oğulları, ik i erkek kardeşin çocukları ve
bunların birbirine göre durumları.
am cakızı, [amcsL+kız-i\(a’mcakızı) is. A mcanın kızı,
am calık, -ğı [amca-lık] is. 1. A m ca olm a durumu. 2.
Amca olma niteliği. 0 a m ca lık etm ek, Am ca gibi
davranmak, korum ak ve gözetmek.
am caoğlu, [amca+oğlu] (a ’mcaoğlu) is. A mcanın er­
kek çocuğu.
am cazade, [amca+ Far. zade] (a'mcaza:de) is. A mca
oğlu.
am çuk, [am-çuk] {eAT} is. D işilik organı,
am d, [Ar. ‘amd (niyet) -Uj^] {Os T} is. 1. Bir işi bile­
rek, sonunu düşünerek yapma. 2. Kasıt; karar; ni­
yet. 3. huk. Taammüt.
am den, [Ar. ‘amd > ‘amden llu^] (a ’mden) {OsT} zf.
Bilerek ve tasarlayarak; kasıtlı,
am dı, [amtı] {eT} zf. Şimdi. [EUTS]
am e1, [Ar. ‘amme] {ağız} is. Hala. [DS]
am e2, [Far. âme -ul] {OsT} is. 1. Yazı hokkası. 2.
Divit.
am ed, [Far. âmeden (gelmek) > âmed -u>T] (a:med)
{OsT} is. 1. Gelme; geliş. 2. Gelen; giren. 3. D evlet
dairelerine “gelen evrak” anlamına konulan kayıt.
4. Devlet merkezinde bulunan il memuru. S1
âm eden-i lak lak , {OsT} Leyleklerin gelişi. || âm ed
ü reft, {OsT} 1. Geliş gidiş. 2. Geldi gitti.\\ âm ed ü
şûd, {OsT} 1. Geliş gidiş. 2. Geldi gitti.
amedçi, [Far. âmed + T. -çi ^ J -» !] (a:medçi) {OsT}
is. im paratorluk döneminde, D ivan-ı hümayunun
çeşitli kalemlerinde çalışan başkâtiplere verilen ad.
AME
am edegû, [Far. amede-gu o.uT] (a:medegû:) {OsT}
sf. Düşünmeden güzel söz söyleyen kimse; hazırce­
vap.
am edengâh, [Far. âmeden-gâh oISjjjT] (a:meden-
gâ:h) {OsT} is. Herkesin girebildiği genel yer.
am edeni, [Far. âmedenî (a.medeni;) {OsT} sf.
1. Gelen. 2. Bir şeyi meydana getiren; yapan,
am edi, [Far. âmed-ı ı^-M] (a:medi:) {OsT} is. Tanzi­
m at’tan önce, reisülküttaplıkla ilgili bütün yazış­
maları yürüten daireye verilen ad.
am ediye, [Far. âmediyye 4j-i«T] (a:medi:ye) {OsT} is.
İmparatorluk döneminde, bir ilden diğer ile geçiri­
len mallardan alman vergi,
am edşiid, [Far. âmed şüd s^^Â ](a:m edşüd) {OsT} is.
1. Geliş gidiş. 2. Geldi gitti.
am el, [Ar. ‘amel J ^ t ] {OsT} is. 1. Bir m aksat güderek
yapılan iş, hareket; çalışma. 2. Eser; ürün. 3. U ygu­
lama. 4. İshal. 5. isi. Dinî emir ve yasaklar çerçeve­
sinde kişiye sorumluluk yükleyen her türlü hâl ve
hareket. S am el bitişi, {eAT} A m el defteri.|| am el-
d â r, {OsT} Vergi toplayan devlet memuru; tahsil­
dar. || am el d efteri Hafaza melekleri tarafından
insanın her türlii hareketinin kaydedildiği defter.\\
am ele gelm ek, I. Etkisini göstermek; işlemek. 2.
Zorlamak; m ecbur etmek. || am ele getirm ek, B ir
şeyi sözde bırakmayıp yapmak; uygulamak.\\ am ele
g etü rm ek , {eAT} Yapmak; başarmak.\\ am el et­
m ek, 1. Uygulamak, yerine getirmek. 2. Etki et­
mek]] am el eylem ek, {eAT} Gereğini yapmak; am el
etmek.|| am eli azm ak , 1. {eAT} İşi ters gitmek. 2.
{ağız} A ç gözlü olmak; hırslı olmak. [DS] 11 am el-i
b âtıl, {OsT} D in î inançlara uymayan davranış ve
işler. || am el-i e rb a a , {OsT} D ört işlem; Toplama,
çıkarma, çarpma, bölme.\\ am el-i k ayserî, {OsT}
Sezaryen ameliyatı.|| am el k ılm ak , {eAT} Yapmak;
işlemek; yerine getirmek]] am el-m ânde, {OsT} -
amelimanda.|| am el-nam e, Yetki belgesi; berat]]
am el o lu n m ak , Uygulanmak, tatbik edilmek.]] a-
mel yazıcı firişte, {eAT} İnsanın iyi ve kötü davra­
nışlarını yazan melek.
am ele, [Ar. ‘amel > ‘amele ^U-p] {OsT} is. 1. Beden
gücüne dayanan işlerde ücretle çalışan kimse; ırgat;
rençper; işçi. 2. Yol ve inşaat gibi yorucu işlerde
bedenen çalışan kimse. S am ele başı, İşçilerin
başında bulanan ve onların çalışmalarını denetle­
yen kimse; amele çavuşu.]] am ele ç ad ırı, Yol işçile­
rinin barınmaları ve geceleri yatm aları için kuru­
lan çadır]] am ele sınıfı, Fabrika ve üretim yerle­
rinde çalışan işçilerin bütünü; işçi sınıfı]] am ele-i
m ükellefe, {OsT} Yasa zoruyla çalışan işçi.
am elelik, -ği [amele-lik] is. 1. Amele olm a durumu.
2. Amelenin yaptığı iş. 3. B ir işin ustalık ve uz­
AME
m anlık gerektirmeyen, kaba kuvvete dayanan bö­
lümü.
amelen, [Ar. ‘amel > ‘amelen (ame'len) {OsT}
zf. Eylemli olarak; işleyerek; çalışarak. £? amelen
bi’l-vücûd, {OsT} huk. (Davranış için) gerçek du­
rum u göz önünde tutularak.
amelî, [Ar. ‘amel > ‘amelî u ^ ] (ameli:) {OsT} sf. 1.
Uygulam aya yönelik; uygulamalı; pratik. 2. Uygu­
lanabilir. 3. İşçe; iş bakım ından 4. Elverişli; uygun;
kolay ve kestirme. 5. (Konu için) İslam iyet’te iman
konuları dışında kalan, ibadet ve uygulamalarla
ilgili olan, t? amelî hükümler, İslâm iyet’te ibadet,
hukuk ve cezalarla ilgili hükümler.
amelilik, -ği [amelî-lik] (ameli. lik) is. Uygulanabilir­
lik; pratiklik.
amelimanda, [Ar. a‘mel + Far. mânde
mel-ima:nda) {OsTj sf. 1. İşe yaramaz, işten kalmış.
2. Flastalık ve sakatlık gibi sebeplerle çalışamaz
durum a gelm iş olan,
ameliyat, [Ar. ‘ameli > ‘ameliyyât (ameli­
y a t ) {OsT} is. 1. İşler; faaliyetler; çalışmalar. 2. Bir
işin uygulam a alanına konulma biçimleri. 3. Bir
bilim dalının uygulam a yönleri. 4. tıp. Bir cerrahın
canlı bir beden üzerinde kesme, alma ve dikme
şeklinde yaptığı tedavi amaçlı uygulama; operas­
yon. ö ameliyat alanı, tıp. Vücudun ameliyat edi­
len bölümü.\\ ameliyat etmek, tıp. Cerrahî müda­
halede bulunmak.\\ ameliyat gömleği, tıp. Ameliyat
sırasında görevlilerin ve hastanın üzerine giydikle­
ri özel olarak üretilmiş ve steril gömlek. || ameliyat
hazırlığı, tıp. Ameliyat sırasında hastanın ağrı
duymasını önlemek, hayatî faaliyetlerinin devamını
sağlam ak ve am eliyat için gerekli olan araç gereci
bulundurmak gibi çalışmalar.\\ ameliyat olmak,
tıp. Kendisine cerrahî müdahalede bulunulmak.\\
am eliyat öncesi, tıp. Cerrahi müdahale olmadan
önceki durum .|| ameliyat sonrası, tıp. Cerrahî bir
uygulamadan sonraki durum.
ameliyathane, [Ar. ‘ameliyyât + Far. -hâne AiÜ-LUc]
(am eliyathane) {OsTj is. tıp. Cerrahî bir uygula­
manın gerektirdiği bütün araç ve gereçlerle dona­
tılm ış özel oda. S ameliyathane hemşiresi, tıp.
A m eliyat anında gerekli olacak bütün malzemeleri
hazırlayan ve uygulama sırasında gerektikçe cer­
raha veren hemşire.
ameliyatlı, [ameliyat-lı] sf. (Kişi için) ameliyat edil­
miş.
ameliye, [Ar. ‘ameliyye {OsT} is. 1. Bir işin
belirli bir süre ve sıra ile yürütülmesi; süreç. 2.
Faaliyet; iş ve işlem. 3. sf. Uygulamalı,
amelsiz, [amel-siz] is. ve sf. 1. Durgun ve hareketsiz.
2. Yaptığı işte pratiği ve uygulaması, tecrübesi ol­
mayan.
ö r ü M I M J I M . 2M
amelus, [Lat. amelos] is. tıp. Kol ve bacak gibi bazı
üyelerin doğuştan olmaması şeklindeki yapısal bo­
zukluk,
amen, [Ar. emn > âmen ,>»1] (a:men) {OsT} sf. Çok
güvenilir; en emin,
amenagog, [Fr. emmenagogue] is. tıp. Aşırı derecede
östrojen-progesteron yükleyerek yumurtlama ol­
madan âdet kanaması sağlayan madde,
amenajman, [Fr. amenagement] is. Orman varlığına
zarar verm eden planlı ve en ekonomik biçimde ya­
pılan orman ürünlerini değerlendirme işletmeciliği;
işleme.
amenna, [Ar. emn + im ân > âmenna f] (a:menna:)
{OsT} ünl. 1. İnandık! 2. “Bu söylediğin doğrudur.”
anlam ında bir tasdik sözü. 3. e. Tamam da. <3
(a- amenna ve saddaknâ, İnandık ve tasdik ediyoruz,
anlamında onay sözü.
amenore, [Fr. amenorrhee] is. Adet göremezlik,
amensalizm, [Fr. amensalisme] is. Bir bitkinin, aynı
ortamda yaşayan başka bir bitkinin köklerinden
salgıladığı zehirli salgılar sebebiyle gelişememesi.
amentü, [Ar. emn > îm ân > âmentü oj-»TJ (a: 'mentü)
{OsT} is. 1. İnandım. 2. İslam dininin temel inançla­
rım belirleyen hadisin ilk sözü ve bu hadiste sayı­
lan “Allah ’a, meleklerine, kitaplarına, peygam ber­
lerine, ahret gününe, kadere inanmak ve öldükten
sonra dirilmenin gerçek olduğunu tasdiklem ek”
şeklinde ifade eden iman duası. 3. mec. Bir şeyin
esasım belirten kurallar,
a ’mer, [Ar. a‘mer {OsT} sf. 1. Uzun ömürlü. 2.
Pek yaşlı.
Am erika, [Ameriqo Vespuçi (1451-1512, İtalyan
bilim adamı)] is. Beş büytik ana karadan birisi. S
Amerika armudu, bot. Ilıman kuşakta yetişen
Am erika kökenli her mevsim yeşil yapraklı 5-15 m.
boyunda defnegillerden bir tür meyve ağacı (Per-
sea) ve bu ağacın meyveleri; avokado. |] Amerika
badem i, bot. Sıcak iklimlerde yetişen ve gövdesin­
de aselbent ve zam k gibi m addeler içeren bir ağaç,
(Styrax americana).\\ Amerika bıldırcını, zool.
Tavukgillerden kuzey Amerika ’da yaşayan 20 cm.
büyüklüğünde lezzetli bir bıldırcın türü, (Colimıs
virginnianus). || Amerika elması, bot. Tropikal ik­
lim kuşağında yetişen, meyvesi yenilebilen, kızıl
kahve renkli kerestesinden mobilyacılıkta yararla­
nılan orman ağacı; akaju; maun. || Amerika tavşa­
nı, zool. Tavşan boyunda kulakları ve kuyruğu kı­
sa, üç parm ağı bulunan arka ayakları üzerinde du­
rabilen küçük kemirici, m emeli hayvan, (Daysproc-
ta, A gouti paça). || Amerika üzümü, bot. Küçük ve
salkım çiçekli, yaprakları alm aşık dizili, kökü müs­
hil ve kusturucu olarak hekimlikte kullanılan bir
ağaççık; şekerci boyası, (Phytolcca).
Amerikalı, [Amerika-lı] sf. A merika Birleşik Devlet-
O i m if f M .2 3 3
leri uyruklu kimse veya Amerika kıtası halkından
olan kişi; Sam amca; Coni; con kikirik.
A m e rik a lıla ş m a , [Amerika-lı-la-ş-ma] ıs. Amerikalı
gibi yaşama ve davranma.
A m e rik a lıla ş m a k , [Amerika-lı-la-ş-mak] dönşl. f [-
ır] Amerikalı tarzında yaşamaya, davranmaya, dü­
şünmeye başlamak,
a m e r ik a n ', [İng. American] is. Atkısı ve çözgüsü
pamuk ipliği, bez ayağı armürlü dokuma; kaput be­
zi.
Amerikan2, [İng. American] sf. 1. ABD ve A merika­
lılara özgü. 2. ABD ve Amerikalıların siyasi görüş,
düşünüş ve yaşayış biçimleriyle ilgili. 3. ABD ve
Amerikalıların kültürüne yönelik olan. S A m eri­
kan bar, Yüksek taburelere oturularak veya ayakta
içki içilen, raflarına içki koym ak için yapılm ış özel
banko. || Amerikan salatası, H aşlanarak küçük
küçük doğranan patates, havuç ile bezelye üzerine
mayonez eklenerek yapılan soğuk yiyecek; Rus sa­
latası.
Amerikanca, [Amerikan-ca] is. 1. A merika Birleşik
Devletlerinde konuşulan İngilizce. 2. Amerikan tar­
zında olan.
Amerikanist, [Fr. Americaniste] is. Amerika kıtası
üzerinde uzmanlaşmış bilim adamı.
Amerikanize, [Fr. Americanise] sf. 1. A m erikan­
lanmış. 2. Amerikanlaştırılmış.
Amerikanizm, [Fr. Americanisme] is. Sanatta ABD
etkilerinde kalma.
Amerikanlaşmak, [Amerikan-la-ş-mak] dönşl. f. [-
ır] Amerikalıların yaşayış biçimini, geleneklerini
benimseyerek onlar gibi davranmaya, Amerikan
kimliği kazanm aya başlamak.
Amerikanlaştırmak, [Amerikan-la-ş-tıı-mak] gçl. f.
[-ır] Birine veya bir toplum a Amerikan kimliği ka­
zandırmaya çalışmak,
amerikyum, [Fr. americium] (ameri'kyum) is. kim.
Atom numarası 95 olan tabiatta bulunmayan rad­
yoaktif bir element; sembolü: Am.
ameskene, [Yun. dameskino] {ağız} is. Küçük ve si­
yah bir erik türü. [DS]
ameş1, [Yun. amahos (kavgadan uzak duran) ?] sf.
Aptal.
ameş2, [Ar. 'am eş j i ^ ] {OsT} is. Gözü zayıf olma;
zayıf gözlülük,
ametal, -li [Lat, ametal] is. kim. Kimyasal ve fiziksel
bakımdan metalik özellik taşım ayan elementlerin
ortak adı,
ametist, [Fr. amethyste] is. jeo l. Süs taşı olarak kul­
lanılan m or renkli kuvars,
ametropi, [Fr. ametropie] is. tıp. Göz merceği ışığı
normal kıramadığı için görüntünün retina üstüne
net düşmemesiyle meydana gelen görme kusurları­
nın genel adı.
AMİ
amfetamin, [Fr. amphetamine] is. org-kim. M erkezî
sinir sistemini uyararak zihni ve bedeni uyanık ve
canlı tutan madde,
amfi, [Yun. amphi (çepeçevre) + teatron (tiyatro) >
amphiteâtre (kısaltılmış biçimi) > Fr. amphie] is. -*•
amfiteatr.
amfibi, [Yun. amphi (her ikisi) + bios (hayat) > Fr.
amphibie] sf. 1. biy. (Canlı için) hem havada, hem
suda yaşayabilen. 2. as. Bir kıyıyı ele geçirmek için
kara, hava ve deniz birliklerinin ortaklaşa giriştik­
leri eylem; yüzer gezer. S amfibi harekât, Kara,
deniz ve hava birliklerinin katıldığı çıkarma, in­
dirme ve bindirme harekâtı.
amfibol, -lü [Fr. amphibole] is. min. Püskürük ve
başkalaşım kayaçlarmda bulunan silikat yapılı m i­
neraller.
a m fib y u m la r, [Lat. Amphibia] is. zool. Larva evre­
sini suda geçiren ve solungaçlarıyla solunum yapan
çıplak derili soğukkanlı hayvanlar; iki yaşayışlılar,
a m f ite a tr, [Fr. amphitheâtre] is. tiy. Roma ve Yunan
uygarlığında seyirlik oyun ve dövüşlerin yapıldığı
etrafı giderek yükselen oturma yerleri ile çevrili
yapılar.
amfizem, [Fr. emphyseme] is. tıp. Şişkinlik. 0 ak­
ciğer amfizemi, Akciğer alveollerinin yırtılm ası
sonucu oluşan hastalık.
amfor, [Yun. amforeus > Fr. amphore] is. A ltı ve
boynu dar, karnı geniş, iki kulplu toprak kap; am­
fora.
amga, [amğa] {eT} is. Tahsildar. [ETY]
amıca, [amuca / amıca] {ağız}is. Amca, [DS]
-am ık, [a-mılc / -emik] yap. e. Hem isim hem de fiil
kökünden isimler türeten ek.
amil, [amil] {eT} sf. Sakin sakin ve sessiz olan; uslu;
halim; yumuşak huylu, [Mühennâ] [EUTS] [Gabain]
S amil gün, Orta hâlde olan gün [Mühennâ]
amir, [amir / emir / imir / ingir] {eT} is. Sis; kırağı.
[DLT]
amırmak, [amır-mak / amur-mak] {eT} g ç l . f [-ur] 1.
Sevmek. [Gabain] [İKPÖy.] 2. Sakin olmak. [EUTS]
amırtgurdaçı, [amır-t-ğur-daçı / amur-t-ğur-daçı]
{eT} sf. Yatıştırıcı; yatıştıran; teskin eden; sakinleş­
tiren. [EUTS]
amırtgurmak, [amır-t-ğur-mak / amur-t-ğur-mak]
{eT} g ç l.f. [-ur] Yatıştırmak; teskin etmek; sakin­
leştirmek. [EUTS] [Gabain]
amırtkurdaçı, [amır-t-kur-daçı / amur-t-ğur-daçı]
{eT} sf. Yatıştırıcı; yatıştıran; teskin eden; sakinleş­
tiren. [EUTS]
amırtmak, [amır-t-mak / amur-t-mak] {eT} gçl. f i [-
ur] Sakinleştirmek; sakin olm ak [Gabain]
ami, [Ar. ‘âm (yıl) > ‘âmî ^ U ] (a:mi:) {OsT} sf. Yıl­
lık; bir senelik,
ami, [Ar. 'âm (genel) > ‘âmî (a:mi:) {OsT} sf.
H alka mahsus; kamuya ait; avama ilişkin.
AMİ
am ibiaz, [Fr. amibiose] is. A miplerin sebep olduğu
hastalık.
am iboizm , [Fr. amiboisme] is. Tek hücrelilerin bir
dayanak üstünde sürünerek yer değiştirme özellik­
leri.
-am id, [Ar. ‘amıd -] (ami:d) {OsT} son ek. Pek
çok A rapça kelimelerden "sağlamlaştırma, sağ­
lamlaştıran " kavramları katan kelimeler türetilir.
a m id 1, [Ar. ‘am d (zahmet vermek) > ‘amıd ->^t] (a-
mi:d) {OsT} sf. 1. H asta olan. 2. A şk yüzünden ha-
satlığa yakalanmış olan.
am id2, [Ar. ‘amıd - i ^ ] (ami:d) {OsT} is. 1. Belli baş­
lı nokta; başlıca nokta. 2. Önder; komutan; şef.
a’m ide, [Ar. ‘amüd (sütun) > a'm ide (ami:de)
{OsT} is. 1. Direkler; sütunlar. 2. Ulular,
am idin, [Fr. amidine] is. Amitlerden oksijenin yerine
iki değerli iminojen radikale N H ’nin geçmesiyle
türeyen birleşiklerin grup adı; R-C (=NH) N H 2
am ig, [Far. âmlğ / âmığa T] (a:mi:ğ) {OsT}
sf. 1. Gerçek. 2. Karışık; katkılı. 3. is. mec. Çiftleş­
me,
am igdaiin, [Fr. amygdaline] is. kim. Acı badem ve
bazı meyve çekirdeklerinde bulunan kimyasal for­
m ülü [CeHs-CHCCNj-OCsHmOrOCeHuOs, 3H20 ]
olan zehirli madde.
am igi, [Far. âmığî L5V>lı] (a:mi:ği:) {OsT} sf. Gerçek;
hakiki (mecaz karşılığı),
am igo, [İsp. amigo (arkadaş)] is. 1. Spor karşılaşma­
larında taraftarları coşturan ve tezahüratta yönlen­
diren kişi. 2. mec. Çığırtkanlık yapan, yaygaracı ki­
şi.
am igoluk, -ğu [amigo-luk] is. 1. Spor karşılaşmala­
rında taraftarları coşturma ve tezahüratı yönlendir­
m e işi. 2. mec. Çığırtkanlık, yaygaracılık.
am ih, [Ar. ‘âmih / ‘âmihe / -ult] (a:mih) {OsT}
sf. Şaşkın; şaşırmış,
am ihte, [Far. amihten (bulaşmak) > âmihte ao^^oT]
(a:mihte) {OsT} sf. Bulaşık; karışık. S âm ihte-gî,
Karıştırma; karışmış olma durumu.
am ije, [Far. âmlje °>»T] (a:mi;je) {OsT} sf. 1. Karışık;
karışmış; mahlut. 2. is. Şair,
am ik, [Ar. ‘umk > ‘amîk (ami:k, k kalın söyle­
nir) {OsT} sf. Derin; çukur,
am ikdüzü, [amik+düz-ü] is. Gaziantep dolaylarında
davul-zum a eşliğinde oynanan bir halay; amikka-
bası.
a m il1, [Ar. ‘amel > ‘âmil J^U] (a:mil) {OsT} sf. 1. Bir
işi yapan; üzerine alan; yüklenen; etken; etmen. 2.
B ir işin veya olayın meydana gelmesine sebep
olan; sebep. 3. is. Etki; faktör. 4. Vergi tahsildarı.
OİM TİKÇESQM. 234
5. Vali. S am il-i bizzat, D oğrudan doğruya etkide
bulunan.
am il2, [Ar. emel > âmil J*T] (a:mil) {OsT} sf. Ümit
eden; isteyen.
am il3, [Fr. amyle] is. kim. Form ülü C5H n olan tek
değerli hidrokarbon radikali,
am ilaz, [Fr. amylase] is. biy-kim. Nişastayı parçala­
yarak şekere çeviren enzim grubu,
am ile, [Ar. ‘amel > ‘âmile 4İolt] (a:mile) {OsT} is.
Bacak; ayak.
am iletan , [Ar. ‘âmiletân jUJulp] (a:mileta:n) {OsT}
is. İki bacak; iki ayak,
am iloz, [Fr. amylose] is. biy-kim. 1. N işasta tanesinin
iç kısmı. 2. tıp. Dokuların özel bir madde ile dol­
masından doğan hastalık.
am im , [Ar..umüm > ‘amîm j^ -t] (ami:m) {OsT} sf. 1.
Genel. 2. Bol; bereketli, ö a m îm ü ’l-ihsân, {OsT}
Yardımı herkese açık olan.
â m in 1, [Ar. emn > âmin ^ T ] (a:min) {OsT} sf. İçinde
hiçbir korku olmayan; kendini güvenlik içinde his­
seden; emin olan; korkusuz.
âm in 2, [İbr. âmin > Ar. âmîn j^T ] (a:mi:n) {OsT} ünl.
“K abul eyle!” anlam ında duadan sonra söylenen
dilek ifade eden söz; öyle olsun! S âm in alayı,
İm paratorluk döneminde, çocukların mahalle mek­
tebine başladıkları gün yapılan çocuğu okula g ö ­
türme töreni. || âm in dem ek, Birinin ettiği duaya
“Amin! ” dem ek suretiyle katılmak.
am in, [Fr. amine] is. kim. Amonyaktaki hidrojenin
yerine tek değerli hidrokarbon köklerinin geçme­
siyle meydana gelen maddelerin genel adı.
âm inen, [Ar. âmin (korkusuz) > âminen U-oT] (a:mi ’-
nen) {OsT} zf. Korkusuz olarak; güvenlik içinde o-
larak; huzur içinde,
â m in h an , [Ar. âmin + Far. -hvân jru>T] (a:min-
ha:n) {OsT} sf. A m in diyen,
â m in h a n a n , [Ar. âmin + Far. -hvânân jy>T]
(a:minha:na:n) {OsT} is. Am in diyenler; âminciler.
am in oasit, -di [Fr. aminoacide] is. Canlı maddelerin
asıl öğelerini oluşturan amin ve asit gruplu madde­
lerin genel adı.
am ip, -b i [Yun. amoibe (yer değiştirme) > Fr. amibe]
is. biy. V ücudunun şekil değiştirmesiyle meydana
gelen geçici kol ve yalancı ayaklar ile sürünerek
yer değiştiren, tatlı ve tuzlu sularda yaşayan tek
hücreli en basit canlı,
a m ip ler, [amip-ler] is. biy. Tek hücreli hayvanlardan
kök bacaklılar sınıfına giren bir takım, (Amoebae).
am ipli, [amip-li] sf. 1. biy. İçinde amip bulunan. 2.
tıp. (Hastalık için) amip kaynaklı; amip nedenli. S
am ipli d izan teri, tıp. Amiplerin sebep olduğu ağrı­
n ru M IllW M « 2 3 5
lı ve kanlı ishalle kendini belli eden bağırsak has­
talığı.
a m ir1, [Ar. ‘amir y ^ \ {OsTj is. 1. Bayındır. 2. Resmî.
am ir2, [Ar. ‘ümran > ‘âmir y>U] (a:mir) {OsT} sf. 1.
Bir yeri bakımlı ve bayındır hâle getiren. 2. İmar o-
lunmuş yer; bayındır hâle getirilmiş yer. 3. Eskiden
Müslümanlara ait verimli topraklara verilen ad. 4.
Devlet arazisi.
a m ir3, [Ar. emr > âmir y>T] (a:mir) {OsT} sf. 1. Em­
reden; emredici; buyuran; buyurucu. 2. Sözünü ge­
çiren. 3. is. Sorumluluğu altında çalışanlara bir işin
yapılmasını veya yapılmamasını kesinlikle istemek
yetkisine sahip görevli; üst. 0 a m ir hU küm ler,
Tarafların kendi iradeleri ile değiştiremeyecekleri,
bozamayacakları veya reddedemeyecekleri yasanın
kesin kuralları.
am ira, [Erme, amira] {OsT} is. İm paratorluk döne­
minde, devletle ilişkileri düzenleyen Ermeni azın­
lığın lideri.
am iral, -li [Ar. em îr’ül-m â (deniz emîri) > Fr. ami­
ral] is. as. Savaş gemileri ile deniz birliklerine ve
karadaki büyük deniz tesislerine kumanda eden
yüksek rütbeli deniz subayı,
am irallik, -ği [amiral-lik] is. 1. Amiral olm a hâli. 2.
Amirale ait.
am irane, [Ar. âmir + Far. -âne y>T] (a:mira:ne) zf.
1. Buyurur gibi; emredercesine. 2. A m ir olana ya­
kışır biçimde; amircesine.
am irce, [amir-ce] zf. 1. Amire göre. 2. Amire yakışır
biçimde.
am ire, [Ar. ‘ümran > ‘âmire »yıU] (a:mire) {OsT} is.
1. İmar edilmiş, bayındır ve bakımlı yer. 2. İnsanla­
a m m ', [Ar. ‘amm pj-] {OsT} is. Amca.
rın yaşadığı, hareketli yer. 3. İmparatorluk döne­
minde M üslümanlara ait verimli topraklar ile dev­ am m 2, [Ar. ‘umüm > ‘ânım j»U] (a:m) {OsT} sf. 1.
lete ait arazi, mülk, atölye, işletmeler,
am iren, [Ar. âmir => âmiren] {ağız} is. Ü st kadem e­
den memur; amir. [DS]
am m a, [Ar. amm â U ] (a'mma:) {OsT} bağ. 1. Çe­
am iriyet, [Ar. âmiriyyet c*jy>T] (a:miriyet) is. 1. Bu­
yuruculuk. 2. Amirlik,
am irlik, -ği [amir-lik] (a:mirlik) is. 1. A m ir olma
durumu. 2. Amirin yerine getirmekle yüküm lü ol­
duğu iş. 3. Yönetim birim leri içinde amirin m aka­
mının bulunduğu yer.
am irziş, [Far. âmirziş ^»î| (a:mirziş) is. 1. Affet­
me; bağışlama. 2. T an n ’nın bağışı,
am irzkâr, [Far. âmirzkâr jlSjyT ] (a:mirzkâ:r) sf. 1.
Affeden; bağışlayan. 2. is. Affeden; Tanrı,
am it, -di [Fr. amide] is. kim. Bir asitteki hidroksil
grubunun yerine bir amino grubun geçmesi ile olu­
şan azotlu organik bileşik,
amitoz, [Yun. a (yok) + mitos (iplik) > Fr. amitose]
AMM
is. biy. Çekirdekte ipliksi yapı meydana gelmeden
bölünme suretiyle olan en basit hücre çoğalm a b i­
çimi.
am iy, -yyi [Ar. ‘amm (herkes)> ‘âmiyy ^ U ] (a:miy)
{OsT} sf. Kamuya ilişkin; kamuya ait; umuma ait;
genel.
am iyane, [Ar. ‘âmiyy (herkes) + Far. -âne (tarz)
ajLoU] (a:miya:ne) {OsT} zf. 1. Sıradan. 2. Bayağı
olarak, âdice. 3. Kaba biçimde. 4. Nezaketsiz tavır.
S am iyane tab irle, Halkın söyleyişi ile; halkın
deyişi ile; kaba bir ifadeyle.
am iyanelik, -ği [amiyane-lik] (a:miya:nelik) is. B a­
yağılık; ilkellik.
am iyya, [Ar. ‘amiyyâ L^p] (amiyya:) {OsT} zf. 1.
Görmeyerek. 2. Düşünmeden.
-am iz, [Far. âmihten (karışmak) > âmız -] (a:-
mi:z) {OsT} son ek. Bazı A rapça ve Farsça kelim e­
lerin sonuna getirilerek "... ile karışık" kavramı
veren birleşik sıfatlar yapılır.
am iz, [Far. âmihten (karışmak) > âmîz j~»T] (a:mi:z)
{OsT} sf. Karışık; kaynaşık; karışmış, ö âm îz-gâr,
{OsT} Uygun; yakışmış.\\ âm îz-k âr, {OsT} Yakış­
mış; uygun.
am ize, [Far. âmize oj^T] (a;mi;ze) {OsT} sf. Karışmış;
karışık. S âm ize-m ü, {OsT} Saçı sakalı birbirine
girmiş kimse. || âmize-m flyî, {OsT} K ır saçlı ve sa­
kallı olma.
am iziş, [Far. âmıziş ji>»T] (a;mi;ziş) {OsT} is. Ge­
çinme; kaynaşma. S âm îziş-i şîr ü şek k er, {OsTj
1. Sütle şekerin birbirine karışması, uyuşması. 2.
mec. İyi geçinme; kaynaşma.
Genel; kamuya ilişkin. 2. Bayağı; adi. S1 â m m ü ’l-
m enâfi, {OsT} Kamu yararı.
lişkili ve zıt iki ifadeyi birbirine bağlar. «Görünüşü
biraz bozuktur amma tadı güzeldir.» 2. Uyarı ve
hatırlatm a bildirir. «Yarın alacağını söylüyorsun
amma dükkânlar kapalı.» 3. ünl. Flayret ve şaşkın­
lık bildirir. «Amma adammış ha!» 4. Kim bilir ne
kadar çok (tahmin). «Bu işe m üdür amma sevinmiş­
tir ha!» S a m m â -b a ’dtt, {OsT} 1. Bundan sonra.
2. Konumuza, amacımıza gelelim.\\ am m a y ap tın ,
Olmayacak şey, imkânsız. Am m a yaptın, o parasın­
dan nasıl ayrılır?|| am m a ve lâkin, Kaldı ki, gele­
lim, gelince; bununla beraber.
am m al, [Ar. ‘ammâl JU_t] (amma. l) {OsT} sf. İşlek;
faal.
am m an , [Ar. emân => aman / amman] {ağız} ünl. -*■
aman. [DS]
amm
a m m a r, [Ar. ‘umran > ‘ammar j U ] (amma.r) {OsT}
sf. 1. Bir şeyi bakımlı ve bayındır hâle getiren. 2.
is. Mimar.
am m at, [Ar. ‘amm > ‘ammât oU j;] (amma:t) {OsT}
is. Amcalar.
amme1, [Ar. ‘amm > ‘amme ] {OsT} is. Hala.
amme2, [Ar. ‘umum (herkes, bütün) > ‘âmme jjIp]
(a:mme) {OsT} is. 1. Genellik. 2. Bütün halk; insan­
lar; kamu. S’ amme alacağı, D evlet ve kamu kuru­
luşları adına kanuna dayalı olarak şahıslardan ve
ortaklıklardan talep ettikleri para. || amme davası,
Toplum düzenini bozanlar hakkında yapılan kovuş­
turma:.|| amme efkârı, Kamuoyu.\\ amme hizmeti,
Toplum düzenini ve sağlığı korum ak için yapılan
işler. || amme hukuku, Toplumun bütününü ilgi­
lendiren ya sa l haklar. || amme idaresi, Toplum
hizmetlerini yerine getirmekle görevli yönetim, ka­
mu yönetimi.] amme menfaati, Toplumun bütünü­
ne ait çıkarlar, haklar; kamu yararı. 11 amme niza­
mı, Kamu düzeni.
amme3, [Ar. ‘amme p*] {OsT} zf. Nereden? S Amme
Cüzü, isi. Nebe Suresi ile ondan sonra gelen kısa
surelerin birleşmesinden meydana gelmiş kitapçık;
K u r ’an 'ın son cüzii.\\ Amme Suresi, isi. İlk kelim e­
si ‘“am m e” olduğu için bu adla anılan, K u r ’a n ’ın
78. suresi olan Nebe Suresi.
ammete, [Yun. amita / Ar. ‘ammete] {OsT} is. 1. Ha­
la; emeti. 2. Akraba,
ammeten [Ar. ‘amm > ‘âmmeten İjLp] (a:m m e’ten)
{OsT} zf. 1. Genel olarak; umumi. 2. Herkesin ö-
nünde; alenen,
ameyya, [Ar. ‘ammeyyâ L»-p] (ameyya:) {OsT} zf.
Görmeyerek; düşünmeden.
am m î1, [Ar. ‘amm > ‘âmmı (a:mmi:) {OsT} sf.
Herkese ait; kamu malı.
ammi2, [Ar. ‘amm > ‘ammı {OsT} is. Amca;
emmi.
ammiya, [Ar. ‘ammiyâ Lap] (ammiya:) {OsT} zf.
Görmeyerek; düşünmeden,
ammo, [Ar. ‘ammi / ‘am m uj {ağız} is. Üvey baba;
babalık. [DS]
Ammuriye, [Ar. ‘ammüriyye (ammu:riye)
{OsT} is. A nkara şehri,
amnezi, [Yun. a (yok) + mnesis (bellek) > Fr. am-
nesie] is. tıp. Hafızanın azalması veya kaybolması;
hafıza kaybı,
amnion, [Yun. amnion] is. anat. Döl kesesi,
amnios, [Yun. amnios] is. anat. Ana kamındaki yav­
ruyu saran zarlardan en içteki. S amnios suyu,
A na karnındaki yavruyu basınç ve darbelere karşı
koruyan amniosun içini dolduran sıvı.
ıraiiiffsoM .
amnon, [Kürt. Zaza. amnon] {ağız} is. Yaz mevsimi.
[DS]
amofta, [Yun. hamofta] {ağız} is. bot. Dağ çileği,
(Fragaria vesca). [DS]
amonyak, -ğı [Ammon (Mısır tanrısı) > Lat. am-
moniacum > Fr. ammoniac] is. kim. Renksiz, kes­
kin kokulu, gözleri yaşartan, yakıcı lezzetli, hava­
dan daha hafif N H 3 formülünde azot ve hidrojen
bileşiği bir gaz; nişadır ruhu,
amonyum, [Fr. ammonium] is. kim. Am onyak gazı­
nın asitlerle birleşerek tuzlaşırken meydana gelen
bir değerli ~NH4 kökü. S amonyum karbonat,
K abartm a tozu olarak kullanılan (NH4)2C 0 3 fo r ­
mülündeki kristalleşmiş alkali tuz. || amonyum sül­
fat, Gübre olarak kullanılan (N H ^ S O j form ülün­
deki kristalleşmiş alkali tuz.
amora, [İt. amura] (a ’mora) is. dnz. Y elkenin köşe­
sini tutan halat,
amoralizm , [Fr. amoralisme] is. fel. Ahlakın evren­
sel ve nesnel tem elinin bulunm adığım savunan fel­
sefî görüş; ahlaksızlık,
amorf, [Fr. amorphe] sf. kim. (Madde için) kendine
özgü bir kristal yapısı olmayan,
amors, [Fr. amorce] is. 1. B ir filmin veya manyetik
bandın alete takılm asını kolaylaştıran ve şeritle ay­
nı ende bulunan boş kısım. 2. Silahtaki asıl patlayı­
cı maddenin tutuşm asını sağlayan darbe ve sür­
tünm e ile ateş alan küçük patlayıcı maddeli kısım;
fişek kapsülü. 3. Emm e basm a tulumbalarda tu­
lum banın piston kısmını su ile doldurmaya yarayan
küçük delik veya huni kısmı,
amorti, [Fr. amortir] is. 1. Tesirini azaltma; yatıştır­
ma. 2. Piyangoda en küçük ikramiye. 3. gnşl. Razı
olunan en küçük pay. S' amorti etmek, 1. Muha­
sebe kayıtlarını tespit edip üretim maliyetine veya o
yılın gider hesabına yazarak kurumun zararını kar­
şılamak; itfa etmek. 2. Zararı karşılamak.
am ortism an, [Fr. amortissement] is. tic. 1. Yıpran­
ma, eskime, modası geçme gibi sebeplerle bir ticarî
ve sınaî m alın değer kaybetmesi. 2. Bir borcun azar
azar ödenmesi; itfa. 3. Bir kuruluşa yatırılan para­
nın belli bir süre içinde kazançtan ayrılan paylarla
geri alınması.
amortisör, [Fr. amortisseur] is. Çalışan bir araçta
m eydana gelen çarpma, darbe, sarsıntı ve titreşim
gibi istenmeyen hareketleri hafifletmeye, yumu­
şatmaya yarayan düzenek,
ampa, [Far. hem-pâ] {ağız} is. 1. Sürek avında avları
yandan kollayan ve pusu yerine doğru süren kimse.
2. Yararlanılacak şey; yarar; çıkar. [DS]
ampak, [a(b)+pa/k] {ağız} sf. Bembeyaz. [DS]
amper, [Fr. Ampere (Fransız fizikçi)] is. fız. Elektrik
akım şiddeti birimi; sembolü: A. S1 amper saat,
fiz. B ir am perlik bir akımın bir saatte taşıdığı
elektrik yükü miktarı; sembolü: Ah.
OTOM I K i İ M . 237_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
ampermetre, [Fr. ampemetre] is. fız. Elektrik yükü­
nün miktarını ölçmeye yarayan alet; amperölçer.
amperölçer, [Fr. amper + T. ölç-er] is. fız. Elektrik
yükünün miktarını ölçmeye yarayan alet; amper­
metre.
ampir, [Fr. empire (imparatorluk)] is. N apolyon dö­
neminde Fransa’da başlayıp bütün A vrupa’ya yayı­
lan mimari, mobilya ve giyim biçimi,
ampirik, -ği [Fr. empirique] sf. fel. Deneye ve göz­
leme dayalı.
ampirist, [Fr. empiriste] is. fel. Deneye önem veren,
ampirizm, [Fr. empirisme] is. fel. Deneycilik,
amplifikatör, [Fr. amplifıcateur] is. 1. A lçak bir
elektrik gücünü veya m anyetik etkilenm eyi yük­
seltmeye yarayan araç; yükseltici. 2. Bir müzik se­
tinde, hoparlörden önce kurulu düzenek,
ampul, -lü [Lat. ampulla > Fr. ampoule] is. 1. Ü ze­
rinden akım geçince akkor hâline gelerek ışık veren
telleri kuşatan havası alınmış cam. 2. İçinde şırınga
ile vücuda verilecek ilaç bulunan kapalı cam tüp. 3.
argo. Kadın veya kız memesi,
ampütasyon, [Fr. amputation] is. tıp. Kesici aletlerle
çıkıntısı bulunan bir organı veya organın bir parça­
sını kesip çıkarmak,
amrak, [amra-mak (sevmek) > amra-k] {eT} sf. 1.
Sevilen; sevgili; sevimli aziz. [İKPÖy.] [ETY]
[EUTS] [Gabain] 2. Rahat; sakin. 3. is. Sevgi, fi1 am ­
rak bolmak, {eAT} Â şık olm ak.|| amrak köngül,
{eT} Arı gönül; sıcak gönül. [DLT]
amramak, [amra-mak] {eT} g ç l . f [-r] Sevmek; âşık
olmak. [EUTS]
amranmak1, [amra-n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] 1.
Sevmek. [Üç İtigsizler] [Gabain] 2. is. Sevgi; aşk;
sevinç; sevmek. [EUTS]
amranmak2, [amra-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] Y a­
yılıp oturmak; yan gelmek. [DS]
amranmaklıg, [amra-n-mak-lığ] {eT} sf. Sevilmeli;
sevilecek olan; sevgili. [EUTS]
amraşmak, [amra-ş-mak] {eT} işteş, f. [-ur] 1. Se­
vişmek. 2. Çok sevmek. [EUTS] [Gabain]
amrı, [am-rı] {eT} zf. Daima; daimî. [Gabain]
amrılmak, [am-(ı)-r-ıl-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] 1.
Rahatlamak; sakinleşm ek yatışmak; teskin olun­
mak. [Gabain] 2. Sakinleştirilmek. [EUTS]
amrılturmak, [am(ı)r-ıl-tur-mak] {eT} gçl. f. [-ur]
Yatıştırmak; teskin etmek. [EUTS]
amru, [am-ru] {eT} zf. Daimî; devamlı. [EUTS]
amrukmak, [am(ı)r-uk-mak] {ağız} gçsz. f. [-ur] He­
veslenmek; özenmek; imrenmek. [DS]
amrulmak, [am(ı)r-ul-m ak / amurtmak / emrülmek]
{eT} dönşl. f. [-ur] 1. Yatışmak; dinmek; rahatla­
mak. [DLT] 2. (Kaynayan tencere için) sönmek. 3.
(İnsan soluğu için) çekilmek,
amsak, [am-sak] {eT} is. Zevk; eğilim; temayül.
[EUTS]
__________________________________________AMU
amsalak, -ğı [am-sa(k)-la-k] {ağız} is. 1. Şaşkın;
budala; ahmak; ahk; pısırık. 2. Kadına fazla düşkün
erkek. [DS]
amşu, [? amşu] {eT} is. Kurbanlık yemek; kurban ye­
meği. [EUTS]
amşuy, [? amşuy] {eT} is. Bir tür sarı erik. [DLT]
amtı, [am (şu an) > am-tı / em-di > amdı] {eT} zf.
Şimdi; şimdiki; hâlen; imdi. [ETY] [İKPÖy.] [Üç
İtigsizler] [Gabain], [Tekin] [EUTS] fi1 amtı ok, H e­
men; derhâl; tam şimdi. [EUTS]-amtık, [-am-tık / -
ım-tık / -im-tık / -um-tuk] {eAT} yap. e. Benzerlik
ve gibilik ifade eden ek; -ımsı; -ımtırak.
amtıkan, [amtı-kaıı] {eT} zf. Şimdi; tam şimdi.
[EUTS]
amtıkategî, [amtı-ka+tegi] {eT} zf. Şimdiye kadar.
[EUTS]
amtıkı, [amtı-kı] {eT} zf. Şimdiki. [EUTS]
amtıkına, [amtı-kı-na] {eT} zf. Şimdi. [EUTS]
amtıkıya, [amtı-kı-y-a] {eT} zf. Şimdi. [EUTS]
amtısön, [am-tı-sı+öng ?] {eT} zf. Şu anda; hâli
hazırda [Gabain]
amu, [Ar. ‘amü y ^ ] (amtı:) {OsT} is. Amca,
amuç, [amu-ç] {eT} is. Doyumluktan verilen arm a­
ğan. [DLT]
amud, [Ar. ‘amüd :>^t] (amu:d) (OsT} is. 1. Yukarı­
dan aşağı dik inen çizgi. 2. Direk, fi1 amiid-i fe-
kârî, {OsT} anat. B el kemiği.|| am ûdü’l-âsâr, {OsT}
Kasırganın kaldırdığı kum; hortum .|| am üdü’l-
batn, {OsT} Göğüsten karına doğru inen dam ar.|j
am ûdü’l-kalb, {OsT} anat. Kalbe giren büyük to­
mar; aort.j| am ûdü’s-salîb, {OsT} Haçın üzerine
takıldığı tahta.|| am ûdü’s-subh, {OsT} Sabah güne­
şinin ışınları. ||
amude, [Far. âmüden (dizilmek) > âmüde iojjT] (a:-
mu;de) {OsT} sf. 1. Dizilmiş. 2. Dizi,
amuden, [Ar. ‘amüd > ‘amüden (a m u:’den)
{OsT} zf. Diklemesine; dik olarak,
amudî, [Ar. ‘amudi l P ^ ] (amıtdi:) {OsT} sf. Dikey,
dikine.
am udufıkarî, [Ar. ‘amud-ı fekâri jjLis (amu:-
dufıkari:) {OsT} is. anat. Belkemiği,
amug, [Far. âmüğ j\*»T] (a:mu:ğ) {OsT} sf. 1. (Kişi
için) uzun boylu. 2. is. Vakar,
amuhte, [Far. âmühten (öğrenmek) > âmühte 4^ - _^T]
(a:mu:hte) {OsT} sf. Öğrenmiş; bilgili; okumuş,
amuhtegân, [Far. âmühte-gân jlfc ^ » T ] (a:mu;hte-
gâ:n) {OsT} is. Okumuşlar; öğretmenler, t? amflh-
tegân-ı ezelî, {OsT} Evvelden okumuş, öğrenmiş
kişiler; peygam berler ve ermişler.
am ul1, [am-ul] {eT} sf. 1. Sakin yavaş; uslu; halim
[Gabain] [EUTS] [Mühennâ] 2. Rahat; yavaş yavaş;
kımıldamayan. 3. Y'umuşak huylu kimse. [DLT]
AMU
amul2, [Ar. ‘amel (iş) > ‘amul J ^ p ] (amu:l) {OsT} sf.
1. Çok çalışan; çalışkan. 2. iyi işçi; usta; kalifiye,
amulluk, [amul-luk] {eT} is. Usluluk; sükûnet.
[EUTS]
amurtmak, [amur-t-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Sakinleş­
tirmek; teskin etmek; yatıştırmak; dindirmek. [DLT]
[EUTS] [Gabain]
amusni, [Far. âmüsnî (a:mu:sni:) {OsT} is.
Bir erkeğin nikâhında bulunan birden çok kadından
her biri; ortak; kuma,
amuşmak, [amuş-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Çıkışma
ve kınam adan dolayı bozulmak; apışıp kalmak;
apışmak. [DLT]
am ut1, -du [Ar. ‘amd (sütun dikme) > ‘am üd ±yj>] is.
1. D ik durumda. 2. Dikme. 3. Sütun. 4. Hükümdar
asası. 5. Değnek; sopa; çomak. 6. Önder; komutan.
7. Terazinin kolu. 8. Tüfeğin ya da yayın tahta
kısmı. 9. sf. D ik duran; dikey; dik. S amuda
kalkmak, Ellere dayanarak, bacakları yukarı kal­
dırıp baş aşağı dik olarak durmak.
amut1, -du [Far. âmüt OjjT] (a:mu:d) {OsT} is.
Y üksek yerlerde, kayalarda bulunan kuş yuvası,
amuz, [Far. âmühten (öğrenmek) > âmüz jj-oT] (a:-
mu:z) {OsT} sf. 1. Öğreten. 2. Öğrenmiş. S âmüz-
gâr, {OsT} Öğretmen; öğrenci.|| âmüz-gârî, {OsT}
Öğretmenlik.|| âmflz-kâr, {OsT} Öğretmen; öğren-
ci.\\ âmflz-kârî, {OsT} Öğretmenlik.
amuzende, [Far. âmüzende (a:mu:zende)
{OsT} is. 1. Öğretmen. 2. Öğrenci,
amuzi, [Far. âmüzî (a:mu:zi:) {OsT} is. Öğret­
menlik mesleği,
amuziş, [Far. âmüziş (a:mu:ziş) {OsT} is. 1.
Öğrenme. 2. Öğretme. 3. Öğretim,
amürg, [Far. âmürğ j>»T] (a:mürğ) {OsT} is. 1. Yara;
fayda; menfaat. 2. Kıymet; kadir; değer. 3. Zahire;
meyve. 4. Az bir şey; bir miktar. 5. Asıl; öz; hüla­
sa.
amürz, [Far. âmürz j^T ] (a:mürz) {OsT} sf. Affeden;
bağışlayan.
amürza, [Far. âmürzâ ljy>T] (a:mürza;) {OsT} sf. A f­
feden; bağışlayan,
amürzende, [Far. âmürzende «.ujy>T] (a:mürzende)
{OsT} sf. Affeden; bağışlayan,
amürzgâr, [Far. âmürz-gâr jlSjyT] (a:mürzgâ:r)
{OsT} sf. Affeden; bağışlayan; Allah,
amürziş, [Far. âmürziş jijy T ] (a:mürziş) {OsT} sf.
Affeden; bağışlayan,
amvardişn, [Part, amvardişn] {eT} is. Toplanma. [Ga­
bain]
aiÜ H IİİffliCES Ö M .238
amya, [Ar. ‘amya (amya:) {OsT} zf. Görmeye­
rek; düşünmeden,
amyant, [Yun. amiantos (bozulmaz) > Fr. amiante]
is. Ateşe dayanıklı, kolayca bükülebilen hidratlı
kalsiyum ve m agnezyum silikattan oluşmuş lifli bir
mineral.
-an 1, [eT. -gen / -ğan > -an / -en / -y-an / -y-en] yap.
e. 1. Fiilden sıfat türeten ek. Geniş zaman kavramı
içeren sıfatlar yapar: gör-en (göz), yaz-an (adam).
{eAT} (aym görevde), «kanı ol zeyrekem di-y-en
kişi.» v4şık Paşa. 2. Fiilden türemiş olan bu sıfatlar,
kalıplaşarak isim ler meydana getirir; işi yapan
kimse veya nesne kavram ı kazandırır: böl-en, çarp­
an, cankurtar-an. 3. Bir işle görevli kavramı ile
kalıplaşmış isimler yapar: bak-an, çevir-en, gön-
der-en. 4. Fiilin bildirdiği eylem in sonucu veya
ortaya çıkmış durum kavram ını katarak kalıcı isim ­
ler yapar: düz-en, çarp-an, çağla-y-an, benze-y-en.
-an2, [-an / -en] {eT} {eAT} yap. e. Çokluk eki kalıpla­
şarak isim türeten ek olmuştur; kökte belirtilen
özellikleri genelleştirme, ait olma gibi kavram lar
katar: bel-en, kök-en, kız-an, oğlan (oğul-an), bay­
an, er-en (erler)
-an3, [Ar. -an / -en I-] {OsT} zf. A rapça kelimelerden
"olarak, bakım ından’’ anlam ında durum zarfları
yapan ek; tenvin işareti, fıil-en (eylemli olarak; y a ­
parak)
-an4, [Far. -ân ö l -] (-a:n) {OsT} son ek. Farsça fiil­
den isim, sıfat ve zarf yapan ek.
-an5, [Far. -ân jT -] (-a:n) {OsT} son ek. Farsça isim ­
lerden çokluk yapan ek.
a n 1, [ang / an (yans.)] is. Anırm a, haykırma ve ba­
ğırmayı anlatan kök. [Zülfıkar] an-ır-mak, ang-ı-la-
mak, ang-ır-a-mak, an-kır-mak, an-ır-mak, an-ra-
mak.
an2, [ol (o) > an] {eT} {eAT} zm. O; üçüncü teklik kişi
ve işaret zamirinin yalın hâl dışında iken aldığı bi­
çim. [EUTS] ana (ona), anca (o kadar) ancılayın
(onun gibi; öyle) anda (onda; orada) andan (on­
dan, oradan) anı (onu), anın (onun), anlar (onlar).
an3, [ang > an] is. psikol. 1. Bilincin irade ve heye­
can karışmamış düşünme ve anlama gücü; zihin. 2.
A kılda tutabilme yeteneği; hafıza.
an4, [Ar. ‘an (-den) j t ] {OsT} e. Bağlandığı kelimeyi
zarf yapar. S an-asl, {OsT} Soyu bakımından; as­
lından; aslında.|| an-cânibî, {OsT} B ir yandan; bir
taraftan.\\ an-cehlîn, {OsT} Bilmeyerek; cahillikle.\\
an-gafletin, {OsT} İstemeyerek; bilmeyerek.\\ an-
httm, {OsT} Onlardan.\\ an-hümâ, {OsT} O ikiden.||
ani’l-gıyâb, {OsT} H azır olmaksızın; gıyabında;
bulunmadan.\\ ani’l-m erkez, {OsT} Merkezden çı­
kan; merkezkaç.\\ an-karîb, {OsT} Çok geçmeden;
çok yakında.\\ an-karîbü’z-zam ân, {OsT} Çok y a ­
O İM IİİR S Ü M .2 3 9
kın bir zamanda.\\ an -k asd in , {OsT} B ile bile.|| an -
küm , {OsT} Sizden.|| an -k ttm â, {OsT} lkinizden.\\
an-nıim âm ed, {OsT} 1. Mim (Rumeli) den geldi. 2.
Devşirme çocuklar, Müslüman ailelerin yanında
Türkçeyi ve M üslümanlığı öğrendikten sonra Ru­
meli Ağasının tezkeresine kayıtları sırasında konu­
lan işaret. || a n -n a k d in , {OsT} Para olarak;
nakten.|| an-sam îm , {OsT} İçten; gönülden; yürek­
ten.|| an-tı âm ed, {OsT} 1. Tı (Anadolu) ’dan geldi.
2. Devşirme çocuklar Müslüman ailelerin yanında
Türkçeyi ve M üslümanlığı öğrendikten sonra A n a ­
dolu Ağasının tezkeresine kayıtları sırasında konu­
lan işaret. || an-veled, {OsT} Ölümden sonra zürri-
yet bırakma.|| an-ye’din , {OsT} Elden.\\ an-zeâm et,
{OsT} Hisseden ibaret.
an5, [Ar. an jT] (a:n) {OsT} is. 1. Bölünem eyecek ka­
dar kısa zaman parçası. 2. Süre ne olursa olsun o-
ranlama yapıldığında insana kısa gelen zaman. S
ân be ân, {OsT} Gittikçe, kademe hâlinde.|| ân-ı
dâim , {OsT} M utlak zaman, ezelî ve ebedî olması
bakımından A llah.|| ân -ı höş-giizeşte, {OsT} Güzel
geçen zaman. || ân-ı m ağlûbiyet, {OsT} Yenilgi za-
manı.|| ân-ı vahit, {OsT} Çok kısa zaman, bir an-
da.\\ ân-ı visâl, {OsT} K avuşm a zamanı; birleşme
anı.
an6, [Far. ân jT] (a;n) {OsT} is. Güzelliğe karşı du­
yulan ilgi; güzelliğin çekiciliği; cazibe; alım.
an7, [an / an] {ağız} is. 1. Tarlalar arasında sınır ola­
rak kullanılan ekilmemiş yer; tarla sınırı; set şek­
lindeki ayrıntı. 2. Saçın ayrılma çizgisi; yiv. 3.
Bahçe içinde suyun birikm esi için yapılan toprak
set. 4. Eklem; mafsal; boğum. 5. Baldır; diz; incik.
6. Elde, avuçla bilek arasındaki şişkin yer. 7. Hay­
vanların ağzında ot yemelerini engelleyecek kadar
şişlik. 8. Yaprak, dal ve sapların gövdeye bağlan­
dığı yer; budak. 9. A şıda kullanılan çeliğin, aşıla­
nan ağaç dalma değdiği yerdeki boğum. 10. B ir şey
üzerinde yapılan çentik; oyuk. 11. Pantolon vb.nin
ağı. 12. Yapraklardaki damar. 13. Biçilen ekinin
toprakta kalan kısmı; anız. 14. Ağaç özü. 15. Alın.
16. Baş. 17. Karşı; ön. 18. Oluk kiremitli çatılarda
alta döşenen oluk kiremit. [DS]
an8, [Far. ân jT] (a;n) {OsT} sf. “ Şu” işaret sıfatı.
a ’na, -a ’i [Ar. a 'n â ’ (a-na;) {OsT} is. Yerler; ta­
raflar; bölgeler.
an a1, [anâ / anâv / ane] (ana;) {ağız} ünl. 1. Korku,
şaşma, hayranlık bildirir. 2. İşte; burada. [DS]
ana2, [eT. ana /aba / apa] is. 1. Çocuğu olan kadın;
anne. 2. Yavrusu olan dişi hayvan. 3. Dinî açıdan
kendisine saygı duyulan kadın. 4. Anne gibi şefkat­
li davranan kadın. 5. ünl. Saygı ifadesi olarak yaşlı
kadınlara hitap sözü. 6. Bir şeyin kaynağı, asıl se­
bebi. «İçki kötülüklerin anasıdır.» 7. Koruyucu,
kollayıcı; velinimet. 8. D ayanak noktası, temel;
ANA
asıl; esas. 9. {ağız} Ağaç gövdesi. [DS] 10. {ağız}
Kapı ve pencere kasası. [DS] 11. {ağız} Büyük ka­
lıpla dökülmüş kerpiç. [DS] 12. {ağız} Kıldan örül­
m e çul çuval gibi dokumalarda tam ortaya gelecek
şekilde konulan süs öğesi. [DS] 13. {ağız} Arı beyi.
[DS] 14. {ağız} Tütünün alttan üçüncü tabakası olan
en iri yaprakları. [DS] 15. {ağız} Değirmende çarka
giden suyu salmaya yarayan ark. [DS] 16. {ağız}
Irmak ve nehirlerin aktığı asıl yatak. [DS] 17. {ağız}
Toprak kazıldığında meydana çıkan alt tabaka; sert
toprak. [DS] 18. sf. (Kadın için) çocuk doğurmuş.
19. (Hayvan için) yavrulamış. 20. Egemen; asıl;
köke ilişkin; esas; hâkim. S a n a a rı, zool. B ir arı
topluluğunda yumurtlayan dişi a n; a n beyi; krali­
çe arı. || an a a ta rd a m a r, anat. Kalbin sol karıncı­
ğından çıkan ve temiz kanı vücuda dağıtan atar­
damarların başlangıcı; aort.|| an a atası, {eAT} Ana
tarafından dede. [Mühennâ] || an a a ta sofrası g ör­
m üş, Aileden görgülü yetişm iş kişi. || a n a a v ra t düz
gitm ek, argo. B ir kimsenin atalarına, soyuna
sopuna sövmek, küfretmek.\\ an a b a b a , A nne ve
babadan meydana gelen birlik; aile; yuva. || ana
b a b a b ir, Aynı ana ve babadan doğmuş olanlar.||
a n a b a b a du ası alm ak, Annesini ve babasını
memnun etmiş olmak; onların manevi desteğini
kazanmış olmak. || a n a b âb a eline b a k m a k , Yaşı
büyük olduğu hâlde, anne ve babanın verdiği para
ve m al ile geçinmek.\\ ana b ab a güntt, Herkesin
kendi derdine düştüğü telaşlı bir kalabalık.\\ ana
b a b a kokusu, {ağız} 1. K ır menekşesi. 2. M ercan­
köşk. [DS]|| a n a b a b a okulu, Anne ve babaya eği­
tim sorumlulukları aşılayan, çocukların daha iyi
yetişm esini sağlayacak bilgileri veren eğitim kuru-
mu. || a n a b a b a y av ru su , Nazlı büyütülmüş, sıkıntı­
lara katlanamayan ve kendi başına karar verem e­
yen çocuk.\\ an a bacı, {ağız} B ir topluluğa çıkarıla­
cak yem eği düzenleyen, idare eden kadın. [DS]||
a n a b ala, {ağız} Anne ile çocuğu; ana evlat. [DS]||
an a bilim dalı, Üniversite ve fakültelerde alt bilim
y a da uzm anlık dallarına verilen ad.\\ an a b ir b ab a
ay rı, Anneleri aynı, babaları ayrı olan kardeşler.\\
a n a cadde, Şehir içinde ara sokakların açıldığı
büyük ve işlek cadde. || an a çizgi, B elli bir kurala
göre yürütülerek bir şekil meydana getiren çizgi. ||
a n a d a n cavlak, {ağız} 1. Doğuştan kel. 2. D oğuş­
tan deli. [DS]|| a n a d a n doğm a, 1. Çırılçıplak. 2.
Sonradan kazanılmayan, doğuştan getirilen davra­
nış şekilleri.\\ a n ad a n doğm uşa dönm ek, Hiçbir
sıkıntısı ve derdi kalmamak.\\ a n a d a n ra h v a n ,
{ağız} 1. (Tay, kısrak için) doğuştan rahvan olan. 2.
mec. (Kız y a da kadın için) kötü huy bakımından
annesine benzeyen.| [DS]| a n a d a n togm ış, {eAT}
Anadan doğma.|| a n a d an ü ry a n , Çırılçıplak, ana­
dan doğma.|| an a d av a rı, {ağız} Yavrularına sahip
olm am ak şartıyla yalnız sütünden, yağından fa yd a ­
lanm ak ve istenildiği zam an geri alınmak üzere
ANA
bakıcıya verilen keçi. [DS]|| an a d efter, Ticarî bir
kuruluşun aylık hesapları ile bilançosunun kayde­
dildiği defter; büyük defter; defter-i kebir.\\ ana
defteri, İm paratorluk döneminde devşirme yoluyla
gelen acemi oğlanların kaydedildiği İstanbul'daki
defter.\\ a n a dem ir, Arabanın sandık kısmının yan
taraflarının içinden çamurluğa kadar uzanan di­
rekler bölümü,\\ an a deniz, Büyük kara parçalarını
birbirinden ayıran büyük ve engin deniz; okyanus;
umman.|| a n a deniz bilim i, Oşinografi.||ana devli,
{ağız} Hasta; rahatsız; hasta mizaçlı. [DS]|| an a dil,
dbl. Başka dil veya lehçelere kaynaklık eden tari­
hin uzak geçm işinde kalan kök niteliğindeki dil. |
a n a dili, dbl. insanın konuşmaya başladığı anda
ailesinin ve yakın çevresinin veya soyca bağlı ol­
duğu topluluğun kullandığı dil.\\ an a d irek , 1. Ge­
milerde direklerin eklendiği gövdeye doğrudan
bağlı direk. 2. Bir topluluğu çevresinde tutan, ku­
rumun çökmesine ve dağılmasına engel olan önem ­
li kişi. || an a doğrusu, Silindirin veya koninin yan
yüzeylerini oluşturan geometrik şeklin taban kena­
rından tepeye kadar olan uzaklığı.|| an a donluğu,
{ağız} folk. Kızın annesine oğlan tarafından verilen
elbiselik kumaş. [DS]|| ana d u v a r, Binalarda ya p ı­
nın dış yüzünü çevreleyıen kalın duvar.|| an a d ü ­
şünce, ed. B ir yazıyı ve konuşmayı oluşturan temel
düşünce;ana fikir.\\ an a evi, Bir kimsenin doğup
büyüdüğü ana babasıyla birlikle büyüdüğü ev.\\
an a fikir, ed. Bir yazıyı ve konuşmayı oluşturan
tem el düşünce; ana düşünce. || a n a gecesi, folk.
Doğumdan sonraki yedinci gece ve bu gece düzen­
lenen eğlence.|| A na gibi y a r B ağ d at gibi d iy a r
olm az, İnsanlar içinde en bağlı dost, en candan
dost ancak anadır.\\ an a h ak k ı, {ağız} folk. Gelinin
annesine başlık sırasında verilen hediye. [DS]|| ana
hâli, {ağız} A det görme. [DS]|| an a ile kız, helva ile
koz, Birbiri ile ilgili nesnelerin her bakımdan y a ­
kınlığını belirtmek için kullanılan deyim.|| an a ini,
{ağız} Nişandan sonra kızın annesine gönderilen
hediye kumaş. [DS]|| an a k ad ın , 1. B ir ailede veya
bir toplumda en çok saygı gören ve değer verilen
kadın. 2. Kadınlar hamamında müşteriyi karşıla­
yan görevli kadın,|| an a kalıp, {ağız} Büyük kerpiç
kalıbı. [DS]|| an a k apı, Büyük bir binanın giriş ka­
pısı; cümle kapısı.\\ an a k a ra , coğ. Büyük kara
parçası; kıta.|| an a k arm ta şı, Teyze. [Mülıennâ]||
an a k a rn ın a düşm ek, biy. D öl yatağında yum ur­
tanın sperma ile döllenerek canlılığın ve hayatının
başlaması.|| ana k e n t ,./. Bir ülkenin veya bölgenin
diğer ülkelerle ve bölgelerle ulaşım ve ekonomik
bağlantısı dolayısıyla önem taşıyan şehir; metro­
pol. 2. Nüfus ve yerleşim bakımından ülkenin büyük
kentlerinin her biri.|| an a kız, {ağız} 1. Evlenmemiş,
evde kalmış kız; anaç. 2. Sevimli, cana yakın kız
çocuğu. 3. Öksüz. [DS]|| A na kızına ta h t k u ra r,
kız b a h tı kocad an a ra r , Eşi iyi olmayan kadın ne
kadar zengin olursa olsun mutlu olamaz. || a n a kili­
se, hrist. Başka kiliseleri kuran kilise. || ana kitap,
B ir bilim dalında yazılm ış olan tem el ve başvuru
kitabı.|| an a kraliçe, 1. Kralın annesi. 2. Arı beyi.||
an a kök, bot. 1. Kökün dik ve düz kısmı. 2. M an­
tarların ayak kısmı. 3. Toprağa dikine giren kök.||
an a k u b b e, mim. Camilerde büyük ayaklar üzerine
veya dayanma duvarları üzerine oturtulmuş en bü­
yü k ve en yüksek kubbe. || a n a kucağı, Annenin sev­
gi ve şefkat dolu çevresi.|| an a kuzu, {ağız} Çatıla­
ra konulan yerli kiremitlerin altta (ana) ve üstte
(kuzu) bulunmalarına göre aldıkları ad. [DS]|| an a
kuzusu, 1. Küçük kucak çocuğu. 2. Aile çevresinin
dışına çıkmamış ve başka çevre tanımayan. 3. Toy
ve tecrübesiz. 4. Anne tarafından çocuğuna olan
sevgisini ifade eden söz.|| a n a la r n eler d o ğurm uş,
1. Çok başarılı ve üstün yaratılıştı birisini takdir
etm ek için söylenen söz. 2. Beceriksiz ve kötü kişi­
leri yerm ek için söylenir.\\ a n a la rı ne ki d a n a la rı
ne olsun, K ötü yaratılışlı bir kimsenin çocuklarının
da öyle olacağını ifade eden sö'z.|| anam ! 1. H erke­
se karşı kullanılan teklifsiz bir seslenme. 2. Ses to­
nuna göre şaşma, acıma, üzüntü ve beğenme ifade
eden duygusal söz.|| an a m akinesi, Kuluçka maki-
nesi. || an am an a m dediği h a m a m anası, Övülen
birisinin aslında kötü olduğunu anlatmak için kul­
lanılan söz.|| an am b a b a m , İçten sevgi duyulan
kişilere karşı kullanılan bir seslenm e sözü.|| a n a ­
m ın aşı, ta n d ırın başı, İnsanın evine ve evinde
pişen yem eklere duyduğu özlemi ifade eden söz. ||
a n a m otif, B ir sanat eserinde sık sık tekrarlanarak
ona seçkinlik kazandıran işlemeler; laytmotif. || an a
m uhalefet, Demokrasilerde iktidarda bulunmayan
en büyük parti. || a n a n güzel m i? argo. K abul edi­
lem ez bir te k lif için söylenen ret sözü. || an an ın a k
sü tü gibi helal olm ak, H içbir karşılık beklemeden
bağışlamak. | an an ın örekesi, argo. Saçma bir sö­
ze karşı verilen cevap.|| a n a n yahşi b ab a n yahşi,
B ir kimseyi götürülen teklife razı etmek için çok dil
dökm eyi ifade eden söz.|[ a n a oğul, {ağız} i. Arının
ilk verdiği oğul. 2. Bağda iki karık büyüklüğünde
açılan bölme. 3. irili ufaklı bir çeşit kerpiç çıkaran
kalıp. [DS]|| a n a okulu, İlköğretim çağm a gelm e­
miş çocukları okul yaşayışına alıştırmak için eğitim
verilen yer.\\ a n a pilavı, {ağız} Gelinin annesinin
düğünden birkaç gün sonra oğlan evine gönderdiği
etli pirinç pilavı. [DS]|| a n a rah ib e , Baş rahi-
be. |jana ra h m in e düşm ek, biy. Yumurta, döl yata­
ğında sperma ile döllenerek biyolojik canlılık baş­
lamak,|| an a re n k le r, D oğal ışık tayfında y e r alan
kırmızı, turuncu, sarı, yeşil, mavi, lacivert, mor
renkler.|| an a saat, B ir gözlemevinde veya saatle
doğrudan ilgili bir kurumda doğru giden ve diğer
saatlerin ayarlanmasına esas alınan saat.\\ ana
sanlı, Anne tarafının soyadını alan,|| a n a sav, İleri
sürülen görüş ve düşüncelerden en önemlisi ve ön­
« « « . 2 4 1
de geleni. j| an ası ağlam ak , Çok sıkıntı ve ıstırap
çekmek.\\ anası anası, {eAT} Anneannesi.\\ an ası
danası, 1. Bir aileye mensup olanların hepsi, soyu
sopu. 2. {ağız} Can sıkıcı kalabalık ziyaretçi. [DS]||
A nası dolansın! {ağız} Annenin çocuğuna sevgi
hitabı. [DS][| anası K a d ir gecesi d o ğ u rm u ş, Talih­
li, her işi yolunda giden için kullanılan takdir sö-
ziv. || anası kılıklı, Görünüş ve davranış bakımından
annesine benzeyen anlamında küçümseme ifadesi.\\
anası kızı, {ağız} Hepsi; tamamı; tümü.\ [DS]| a n a ­
sına av rad ın a sövm ek, Birinin annesini ve karısını
kastederek sövmek.\\ an a sın a b a k k ızını al, k e n a ­
rına b a k bezini al, B ir kızın huyunu öğrenm ek is­
teyenler annesinin ahlakını ve bilgisini, becerisini
göz önüne almalıdırlar.\\ an a sın d a n doğdu ğ u n a
pişm an, 1. Çok tembel ve üşengeç. 2. Çektiği sıkın­
tılar sonucu hayattan zevk almamak, yaşam a se­
vinci kalmamak.\\ an asın d a n d o ğ d u ğu n a pişm an
etm ek, Birini bıktırmak, bezginlik vermek.|| a n a ­
sından em diği sü t b u rn u n d a n gelm ek, Çok sıkıntı
çekmek.\\ anasını ağ latm ak , Birine kasıtlı olarak
sıkıntı ve eziyet çektirmek. || an asın ı bellem ek, ar­
go. 1. Birine en büyük kötülüğü etmek. 2. Anasının
ırzına geçm ek anlamında sövm e sözü. || an asın ı
eşek kovalasın, argo. Sözü edilen şeyden bıkkınlık
ve bezginlik geldiğini ifade eden sövm e sözü. || an a
sınıfı, Beş yaşına gelen çocukları ilköğretime ha­
zırlamak amacıyla açılan ve ana okulu program ı
uygulayan eğitim kademesi. || an asın ın d o ğ u rd u ğ u ,
babasının eğirdiği, Birinin davranışlarının yetişti­
ği aile ortamına çok uygun olduğunu belirtmek için
söylenir. || anasının gözü, Kurnaz, iş bilir, açık-
göz.|| anasının ipini satm ış, Kendinden her türlü
kötülük ve soysuzluk beklenebilir kişi. || an asın ın
kızı, 1. Huyları anasına benzeyen kız. 2. Bekaretini
yitirmiş, kızlığı gitmiş ama kız olarak bilinen; er­
keklerle çok düşüp kalkan.\\ an asın ın n ik â h ın ı is­
temek, Bir malın satışı için çok fa zla p a ra iste-
mek.|| anasını satm ak , argo. B ir şeye hiç değer
vermemek, aldırmamak.|| an ası ölük, {ağız} (Ka­
vun, karpuz için) içi geçmiş; yumuşamış. [DS]||
anası tu rp , b ab ası şalgam , Soyu iyi olmayan bir
ailenin çocuğu. || anası y erin d e, Birinin anası ola­
bilecek yaşta bulunduğu için saygı duyulacak ka-
dın.|| ana soylu, H er türlü sosyal düzenlemede,
toplumsal yerin kazanılmasında, soy ağacı ve ak­
rabalık bağlantılarının düzenlenmesinde ana tara­
fını esas alan. || an a su lam a k an alı, Irm ak veya
çevirme noktasından aldığı suyu bir grup kanalla
dağıtan su şebekesi}] a n a şehir, 1. B ir ülkenin veya
bölgenin diğer ülkelerle ve bölgelerle ulaşım ve
ekonomik bağlantısı dolayısıyla önem taşıyan şe­
hir; metropol. 2. N üfus ve yerleşim bakımından
ülkenin büyük kentlerinin her biri. || a n a to p la rd a ­
mar, anat. Vücutta dolaşan kanı toplayarak kalbin
sağ kulakçığına taşıyan iki ana damardan her bi­
ANA
n . ||ana to p u , {ağız} folk. Düğünde kız tarafına
gönderilen hediyelik kumaş. [DS]|| an a T ü rk çe,
dbl. Türk dilinin bugünkü ve geçm işteki lehçe ve
şivelerinin türediği eski Türkçe devresine kadar
geçen yazılı belge kalmamış, nazarî dönem.\\ana
tü y ü , {ağız} Kuş ve tavuk yavrularının yum urtadan
çıktıkları zam anki ilk tüyleri. || a n a tü zü k , Esas ni­
zamname; esas mukavelename. [DS]|| an a v atan , 1.
A na yurt. 2. B ir kişinin doğup büyüdüğü ve aile
bağlarının bulunduğu ülke. 3. Sömürge im parator­
luklarında sömürgeler dışındaki asıl iılke. 4. B ir
milletin, tarihin uzak geçmişinde atalarının ya şa ­
dığı topraklar. 5. mec. Bir bitki veya hayvanın ilk
defa görüldüğü ve yetiştiği y e r.||ana y a p ı Birbiri
ile bağı bulunan yapılar topluluğunun diğerlerine
göre önemli ve şekilce gösterişli olanı. || a n a yarısı,
Teyze.||ana yerli, sosy. Evlenen çiftlerin eşinin a i­
lesinin yanına yerleşm esini esas alan toplumsal
düzen; iç güveyili.\\ana yol, 1. Taşıt trafiği bakı­
mından yoğun olan ve kendisine tali yollar bağla­
nan yol. 2. Ana cadde.|| ana yön, coğ. Birbirinden
doksan derecelik açılarla ayrılan dört coğrafî y ö n ­
den her biri: Doğu, batı, kuzey ve güney; cihât-ı
erbaa. ||ana y u rt, 1. Ana vatan. 2. Bir kişinin doğup
büyüdüğü ve aile bağlarının bulunduğu ülke. 3.
Sömürge imparatorluklarında söm ürgeler dışında­
ki asıl ülke. 4. B ir milletin, tarihin uzak geçm işinde
atalarının yaşadığı topraklar. 5. mec. B ir bitki veya
hayvanın ilk defa görüldüğü ve yetiştiği yer. || a n a
yüreği, Annenin çocuklarına karşı duyduğu sevgi.
a n a 3, [ol (o) > an-a IS"T / *S\ / IS"I] {eAT} zm. 1. Üçüncü
teklik kişi ve işaret zamirinin yaklaşm a hâlinde
iken aldığı biçim; ona. 2. Oraya. 3. Onu. 4. Onun
için; ondan dolayı. 5. Ona göre; onca. 6. Onun
hakkında. 7. Onun olsun; ona feda olsun; onundur.
a n a4, [ana W] is. 1. {eAT} {ağız} Sermaye; esas; asıl;
temel. [DS] 2. A lacak veya borç gibi bir paranın fa­
iz dışında kalan kısmı. S ana b o rç, Faiz ve borçla
ilgili giderlerin katılmadığı asıl borç miktarı.\\ a n a
m al, ekon. B ir ticarî işletmenin kurulması için g e ­
rekli olan para ve paraya çevrilebilir malların bü­
tünü; sermaye. || ana m al birik im i, İşletme sahibi­
nin elde ettiği kârdan bir kısmını mevcut serm aye­
sine ekleyerek işletmesini büyütmesi.|| a n a m alcı,
1. Üretim ve işletme araçlarını özel mülkiyetinde
bulunduran; sermayedar; kapitalist. 2. Üretim ve
işletme araçlarının özel mülkiyette bulunması g ö ­
rüşünde olan.\\ an a m alcıhk, Üretim ve işletme
araçlarının özel mülkiyette bulunması esasına d a ­
yanan siyasal sistem; kapitalizm; sermayecilik;
sermayedarlık. || an a p a ra , İşletilen veya borçlanı­
lan bir paranın fa iz ve masraflar dışında kalan
kısmı.
a n a 5, - a ’i [Ar. canâ’ (ana:) {OsT} is. Yorgunluk;
meşakkat; güçlük.
ANA
a n a6, -a ’i [Ar. ani > ana5 * UI] (ana:) {OsT} is. Gece
yarıları; gece yarısı vakitleri. S1 â n â ü ’l-leyl, {OsT)
Gece yarıları.
a n ab ab u la, [Yun. anababula] {OsT} is. 1. Babil gibi
karışıklık. 2. Gürültülü ve karışık yer.
an ab eri, [an-ğaru + beri > anarı+beri / onarı+ beri]
{ağız} is. Ufak tefek eşya; öteberi; sandık eşyası.
[DS]
anabolizm a, [Yun. ana (yukarı) + bole (vuruş) > Fr.
anabolisme] is. bot. Canlılardaki özümleme ve bi-
yosentez olaylarının tümü; oluşturum.
an acan , [ana + Far. cân] {ağız} ünl. Anacığım ; canım
anam. [DS]
anacı, [ana-cı] {ağız} sf. (Çocuk için) babasından
daha çok annesine düşkün olan. [DS]
anacık, -ğı [ana-cık] {ağız} is. Anne. [DS]
anacıl, [ana-cıl] sf. (Çocuk için) anasına çok düşkün
olan.
a n aç, -cı [eT. anaç (anacık)] is. 1. Y avru verecek çağa
gelmiş hayvan. 2. Meyve verecek büyüklüğe ulaş­
m ış ağaç. 3. {eT} Analaşmış; zekâsı yüzünden ce­
m iyetin anası gibi sayılan kızcağız; küçükken bü­
yük bir anlayış gösteren kız; anacık. [DLT]
[Mühennâ] 4. {ağız} Çok doğuran iyi cins hayvan.
[DS] 5. {ağız} Ç ok oğul vermiş arı. [DS] 6. {ağız}
Evlenmemiş, yaşlanmış kız. [DS] 7. Orta yaşlı, ol­
gun kadın. [DS] 8. {ağız} İyi cins, damızlık hayvan.
[DS] 9. {ağız} Aşı yapılan dal ya da gövde. [DS] 10.
{ağız} Ç elik çomak oyununun büyük sopası. [DS]
11. {ağız} Serbest, başına buyruk, eksik terbiyeli kız
ya da kadın. [DS] 12. {ağız} Su arkı; ana arık; bent.
[DS] 13. {ağız} Kağnı tekerleğinin ortası. [DS] 14.
sf. İri, kart. 15. Ana gibi koruyup seven. 16. mec.
Bilgili, kurnaz, başına buyruk. 17. {ağız} İhtiyarla­
mış; kocamış. [DS] 18. {ağız} Köklü; eski. [DS] 19.
{ağız} Ç ok beslenmiş; iri; dolgun. [DS] 20. {ağız}
Kuvvetli; sağlam. [DS] 21. {ağız} Kurnaz; tecrübeli;
bilgili. [DS] 22. {ağız} Fluy veya şekil bakımından
anaya benzeyen. [DS] 23. {ağız} Bakımlı, verimli
toprak. [DS] 0 anaç b al, {ağız} Çok oğul vermiş
arının balı. [DS]|| anaç balı, {ağız} Koyu renkli bal.
[DS]|| a n aç biilfiç, {ağız} Çoluk çocuk; büyük kü­
çük; evcek. [DS]|| anaç yapılı, {ağız} Annesinin hu­
yunda olan. [DS]
an açlam ak , [ana-ç-la-mak] {ağız} g ç sz .f. [-r] [-l(ı)-
yor] (Kız için) evlenmeden yaşlanmak; evde kal­
mak. [DS]
an açlaşm a, [ana-ç-la-ş-ma] is. Anaç olma işi.
an açlaşm ak , [ana-ç-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] Anaç
durum una gelmek, anaç olmak,
anaçlık , -ğı [ana-ç-lık] is. 1. Anaç olm a durumu. 2.
Anaç olanlara has tutum ve davranış biçimi,
an a d a t, -d ı [Yun. anadoti] (ağız) is. 1. Harmanda sap
atmakta kullanılan üç parmaklı alet; çatal. 2. Büyük
yaba.
orüM rüicESûM i.242
an adil, [Ar. ‘îandelib > ‘anadil J-sLp] (ana:dil) {OsT}
is. Bülbüller.
A nad o lu , [Yun. anatole (güneşin doğduğu yön)] öz.
is. Türkiye’nin A sya kıt’asm da bulunan toprakları­
na verilen ad.
A nado lu lu , [Anadolu-lu] is. ve sf. 1. A nadolu’da ya­
şayan. 2. Anadolu halkından olan,
a n a d u t, [Yun. anadoti] (ağız) is. Harmanda sap ve
saman atm ak için yapılmış büyük parmaklıklı dir­
gen veya yaba; anadat.
a n a erk i, [ana+erk-i] is. sos. Kadına üstün bir siyasi
rol tanıyan sosyal düzen; maderşahilik,
an aerk il, [ana+erk-il] sf. sos. Kadının soyunun et­
rafında toplanan ve buna göre düzenlenen; m ader­
şahi.
an a ero b ik , -ği [Fr. anaerobique] sf. 1. Havanın ser­
best oksijeni bulunm adan gelişebilen. 2. Atmosfe­
rin dışında yürütülebilen,
a n af, [Ar. en f > ân âf J>^T| (a:na:f) {OsT} is. İnsan
burunları; burunlar,
an afet, [Ar. ‘anâfet o il ıt ] (a n a fet) {OsT} is. Kaba­
lık; sertlik.
a n afo r, [Yun. anaphori (geri akış)] is. 1. Düzgün
harekette devam ederken bir engelle karşılaşan ha­
va ve su akımının ortası çukurlaşarak m eydana ge­
tirdiği dönme; girdap. 2. gnşl. Karışan ve içinden
çıkılmaz olan durum. 3. argo. Em ek vermeden,
zahmet çekmeden kazanılan; beleş; bedava. 4. ar­
go. Haraç, ö a n a fo ra k a p tırm a k , Suyun veya ha­
vanın girdabına kaptırmak. || a n a fo ra kon m ak ,
argo. B ir bedel ödemeden, zahm et çekmeden, emek
vermeden elde etmek.|| a n a fo r bölgesi, B ir uçak
havada iken kanat veya kuyruk arkasında anafor
m eydana gelen bölge.|| a n a fo rd a n gelm ek, argo.
Zahm et çekmeden, em ek vermeden elde etmiş ol­
mak.
a n afo rcu , [anafor-cu] is. argo. Başkalarının yanında
beslenen; çalışmadan, em ek harcamadan, bedava­
dan ve çalıp çırpma ile kazanç sağlayan kişi; beda­
vacı; beleşçi.
a n afo rcu lu k , -ğu [anafor-cu-luk] is. argo. 1. Anafor­
cu olma durumu. 2. Anaforcunun durumu; bedava­
cılık; beleşçilik,
a n a fo rla m a , [anafor-la-ma] is. argo. Emek verm e­
den, bedavadan, çalışmadan bir şeyi kazanma,
a n a fo rla m a k , [anafor-la-mak] gçl. f i [-r] [-l(ı)-yor]
argo. Bedavadan kazanmak; yolsuzlukla elde et­
mek.
an a fo rlu , [anafor-lu] sf. A nafor meydana getiren, a-
nafor oluşturarak akan,
anagoji, [Fr. anagogie] is. 1. Ruhun semavi âleme
doğru yükselişi. 2. man. Bir ilk sebebe doğru yük­
selmeyi amaçlayan düşünme yolu. 3. Eski Yu­
ö i ı e i n g a » . 243
nan’da mutlu bir deniz yolculuğu yapabilmek için
tanrılara sunulan kurban,
anagram , [Lat. anagram ma (harfleri alt üst etmek) >
Fr. anagramme] is. Bir kelimedeki harflerin yerle­
rini değiştirerek elde edilen kelime,
a n ah ta r, [Yun. anikhteri] is. 1. Bir kilidi açmaya ya­
rayan, ucu dişli çeşitli biçimlerde yapılmış metal
araç. 2. Zemberekli düzenekle çalışan bir m akine­
nin yaylarını kurmaya yarayan alet. 3. mec. Bir
problemi çözmeye, bir düşünceyi açıklamaya yar­
dım eden ip ucu. 4. Şifreleme ve çözmede kullanı­
lan kararlaştırılmış kurallar. 5. Bir şeye ulaşm a ve­
ya onu elde etmede yardımcı olan şey; vesile; araç;
vasıta. 6. B ir yere veya alana girmeyi orayı ele ge­
çirmeyi kolaylaştıran stratejik nokta. 7. argo. Rüş­
vet. 8. Bir makineye veya lambaya akım vermeye
yarayan düğme. 9. Somunları veya vidalan çevirip
sıkıştırmaya veya açmaya yarayan çelik araç. 10.
müz. Notaların porte üzerindeki yükseklik derece­
lerini göstermek için konulan işaret. 11. Konserve
kutularını, m eşrubat şişelerinin kapaklarını açmaya
yarayan araç; açacak. 12. sf. Temel oluşturan, ken­
disine başka öğeler bağlı olan. S a n a h ta r deliği,
Kapılarda anahtarı kilide sokm aya yarayan oyuk.\\
an a h ta rı beline ta k m a k , Evde söz sahibi olmak,
yönetimi ele almak. || a n a h ta rı b en d ed ir, Bu konu­
yu ancak ben çözebilirim, anlamında söz. || a n a h ta ­
rı kapının ü stü n d e b ıra k m a k , Kapı anahtarım
kilidin deliğinde takılı olarak bırakmak.\\ a n a h ta r
sözcük, 1. Bilgisayar program cılığında bilgi erişi­
mini sağlayan kelime veya karakter dizisi. 2. Prog­
ramlama dilinde bir anlam taşıyan, başka bir an­
lamda kullanılamayan sözcük. 3. B ir fişteki
öğelerden birini tespit etmeye yarayan kelime. ||
a n a h ta r taşı, mim. Binalarda kem er yayının en
üstünde bulunan taş; kilit taşı. || a n a h ta r teslim i
satış, B ir evin veya mülkün imalat işleri tamamen
bittikten sonra teslim edilm ek üzere yapılan satış
anlaşması. || a n a h ta r teslim i ta m ira t, B ir evin veya
binanın sahibinin içinde bulunmadığı bir sırada
yapılan tamirat. || a n a h ta r u y d u rm a k , B ir kilidi
kendi anahtarı dışında bir başka anahtar kullana­
rak açmak.\\ a n a h ta r verm ek , tiy. Ortaoyunu ve
tulûat tiyatrolarında yardım cı oyuncunun, baş ko­
miğin nükte yapm asına yarayacak bir söz ortaya
atması; dişi konuşmak.
anahtarcı, [anahtar-cı] is. 1. A nahtar yapımı ve sa­
tımı işini m eslek edinmiş kişi. 2. argo. Kapı ve ka­
salara anahtar uydurarak hırsızlık yapan kişi,
anahtarcılık, -ğı [anahtar-cı-lık] is. Anahtarcının
yaptığı iş veya mesleği,
anahtarlam a, [anahtar-la-ma] is. Trafik akışım dü­
zenlemek için kurulan ışıkların açılma ve kapanma
sürelerini isteğe göre ayarlama,
anahtarlık, -ğı [anahtar-lık] is. 1. A nahtarlann kay­
bolmasını önlem ek ve gerektiği zaman kolay bu­
ANA
lunmasını sağlamak amacıyla yapılmış metal halka
veya deri vs. kılıf. 2. Bir çok anahtarı bulunan fab­
rika, okul, resmî daire gibi büyük binalarda anah­
tarların numaralandırılarak asıldığı ve konulduğu
dolap.
-an ak , [-a-na-k / -enek] {eAT} yap. e. 1. Fiilden isim
türeten ek. İsimden sıfat türetme eki -an ile isimden
isim türetm e eki - k nin birleşip kalıplaşması ile
meydana gelmiştir. Eskiden beri olagelen, sürekli­
lik kavram ları katar: gelenek, görenek. 2. Yer ve
yöre kavram ı katar: ekenek, akanak. 3. Araç kav­
ramı katar: çekenek, çizenek (grafik). 4. Belli bir
özelliği bulundurma, içerme kavram ı katar: olanak,
kesenek, takanak, yetenek, tutanak.
a ’n a k 1, -ğı [Ar. ‘unk (boyun) > a'nak ^ 1 ] (a-nak)
{OsT} sf. 1. (Kişi için) boynu uzun. 2. (Hayvan için)
boynu beyaz damgalı.
a ’n a k 2, -ğı [Ar. ‘unk (boyun) > a'n âk JLlpI] (a-na:k)
{OsT} is. 1. Boyunlar. 2. Yaprak sapları. 3. Rüzgâ-
n n kaldırdığı toz bulut.
a n a k 1, -ğı [an-mak > an-ak] {ağız} is. 1. Hafıza; bel­
lek. 2. Abide; heykel vb. [DS]
a n a k 2, -ğı [alın / an > an-a-k ?] {ağız} is. Karşılık;
mukabil. [DS]
a n a k 3, [Ar. ânak j i l] (a:nak) {OsT} sf. Ç ok zarif; en
zarif.
a n a k 2, -ğı [Ar. ‘anâkat c iU t] (ana:kat) {OsT} is.
Umduğunu bulamama; başarısızlık,
an ak ib , [Ar. ‘ankebüt (örümcek) > ‘anâkib
(ana:kib) {OsT} is. Örümcekler,
an a k la m ak , [an-ak-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(ı)-
yor] Gözetlemek; bakmak. [DS]
anakodos, [Yun. anakatos] {ağız} sf. 1. Dargın; so­
murtkan. 2. is. Sıkıntı; keder. [DS]
an ak o n d a , [Brez. anakonda] (anako’nda) is. zool.
Boagillerden Güney Amerika'nın tropikal bölgele­
rinde durgun su ve bataklıklarda yaşayan, doğura­
rak yavrulayan ve avını sararak sıkmak suretiyle
öldüren büyük bir yılan türü, (Eunectes mıırinus).
a n a k ro n ik , -ği [Fr. anachronique] s f 1. Zam an dilimi
bakım ından tarih yanlışlığı. 2. Eskimiş, çağ dışı
kalmış. 3. ed. (Roman, tiyatro ve hikâye gibi edebî
eserlerde geçen zaman unsuru için) tarihî gerçekler
ile çelişen.
an ak ro n iz m , [Fr. anachronisme] is. 1. B ir olayı b aş­
ka çağda geçmiş gibi gösterme; çağ şaşımı. 2. Ç a­
ğın gerisinde kalma, çağa uygun yaşamamak. 3. ed.
Kimi zaman çarpıcı bir etki uyandırabilmek için
ayrı çağlarda yaşayan kişileri veya başka başka ta­
rihlerde olmuş olayları bir araya getirm ek suretiyle
yapılan sanat,
anal, [Fr. anal] sf. Göden bağırsağının sonu ile ilgili;
anüse ait.
ANA n p ş u . »

anala mak, [ana-la- mak] {eT} dönşl. f. [-r] A na edin­ gesie] is. tıp. Vücudun her hangi bir yerinde mey­
mek; ana demek. [DLT] dana gelen ağrı hissinin çeşitli sebeplerle duyulmaz
analfabet, [Fr. analphabet] sf. Okur yazar olmayan; olması.
ümmi. analjezik, -ği [Fr. analgesique] is. ve sf. tıp. Beynin
analı, [ana-lı] sf. Anası olan, anası sağ olan. <5 analı vücudun herhangi bir yerinde meydana gelen ağrıyı
babalı, (Çocuk için) anası basıyla birlikte, anası hissetmesini engelleyen; ağrı kesici,
babası sa ğ olarak. || analı danalı, Çoluk çocuk hep analoji, [Fr. analogie] is. man. A slında farklı olan
beraber. || analı kızlı, Anne ve kızı ile birlikle. || bireyler arasında görünüşteki özelliklerden doğan
analı kuzu, kınalı kuzu, Annesinin yanında mutlu benzeşme; andırış; benzeşim; ömekseme.
yaşayan evlatların durumu.|| analı kuzulu, Ana adı analojik, -ği [Fr. analogique] sf. Orantılı,
verilen büyük kerpiçlerle, kuzu adı verilen küçük anamnez, [Yun. anamnesis (anma) > Fr. anamnese]
kerpiçlerin değişik biçimlerde dizilmesiyle oluştu­ is. Hastanın daha önceki hastalıkları ve sağlık du­
rulan bir duvar örme biçimi. rum u hakkında hekim e verilen bilgilerin bütünü,
analık, -ğı [ana-lık j) U ] is. 1. Anne olma durumu. 2. anamorfoz, [Fr. anamorphose] is. 1. Bir cismin
Anne olmanın verdiği duygu. 3. {eAT} {ağız} Üvey görüntüsünü yansıtan optik düzeneğin yatay ve di­
anne. [DS] 4. huk. Çocuğu doğuran kadının çocu­ key boyutları farklı büyütme veya küçültmesinden
ğuna karşı hukukî durumu. 5. {ağız} Kaynana. [DS] doğan görüntüdeki şekil bozukluğu. 2. Eğri yüzeyli
6. {ağız} Düğünde sağdıçlık yapan kimsenin karısı. bir ayna tarafından verilen biçimsiz görüntüsü,
[DS] 7. {ağız} Gelini düğüne hazırlayan kadm. [DS] anamutrata, [Yun. anemotrata] is. A çık denizde iki
8. {ağız} Kardeşlik olan kızların şerbetini içiren ka­ yelkenli tarafından çekilen bir tür balık ağı.
dın. [DS] 9. {ağız} Düğünde kızın annesine verilen a ’nan, [Ar. a'nân OUp I] (a-na:n) {OsT} is. 1. Ağacın
elbiselik kumaş. [DS] S analık etmek, Birine anne
ucu. 2. Ufuklar,
sevgisi ile yaklaşmak, korumak, büyütmek.\\ analık
hâli, {ağız} A det görme. [DS]|| analık sigortası, anan, [Far. ân > ân-ân OU] (a:na:n) {OsT} zm. Onlar,
Kadın işçiye veya erkek işçinin eşine gebelik, do­ anan, [Ar. ‘anâne > ‘anan jU t] (ana:n) {OsT} is. Bu­
ğum ve emzirme dönemlerinde yapılan sosyal si­ lutlar.
gorta yardımı.
anana, [ana+ana] {ağız} is. Büyük anne; anneanne.
analist, [Fr. analyste] is. Bilişim ve ekonomik göster­ [DS]
gelerle, kişisel davranış bozukluklarını çözümle­ ananas [Brezilya yeri. Guareni d. nana > Port, ana­
mede uzm an kişi, nas] is. bot. İri çam kozalağı görünümünde içi etli,
analitik, -ği [Fr. analytique] sf. Çözümlemeye daya­ sulu ve hoş kokulu lezzetli meyveleri olan Güney
nan. S analitik geometri, mat. Geometrik konu­ A merika kökenli, kısa boylu tropik bir bitki, (Ana­
larda m atem atik ve cebirsel işlemleri kullanan g e­ nas comosus). S ananas çiçeği, bot. Anayurdu
ometri dalı.|| analitik kimya, kim. Bileşiklerin kim ­ Ümit burnu olan zam bakgillerden gösterişli bir süs
yasal bileşenlerini inceleyen kimya dalı. || analitik bitkisi, (Eucomis).
önerme, mant. Yalnız mantıksal sebeplerle doğru ananasgiller, [ananas-gil-ler] is. bot. Tropikal A m e­
olan ve öznede gizli olarak bulunan anlamı ortaya rika’da yetişen iki bini aşkın epifit türü kapsayan
çıkarmaya yarayan yargı. bir çenekli bitki familyası, (Bromeliaceae).
analiz1, [Yun. analysis (ayrıştırmak) > Fr. analyse]
an’anat, [Ar. ‘an'ane > ‘an'anât o L*jlp] (an-ana:t)
is. 1. B ir bütünü, bir bileşiği meydana getiren temel
unsurları veya bileşenleri belirleme; çözümleme; {OsT} is. Gelenekler; örfler; an’aneler; rivayetler,
tahlil. 2. Eğitimde bileşikten yalına, bütünden par­ an’ane [Ar. ‘an (,-den)> ‘an'ane (an-ane) {OsTj
çaya doğru giden yöntem. 3. Televizyon ile iletile­ is. 1. Rivayet. 2. Ayrıntı; tafsilat. 3. -*• anane.
cek bir görüntünün yatay şeritler hâlinde sıralana­
anane1, [Ar. 'an (..-den) > ‘an'ane (a ’nane) is.
rak ayrı ayrı elemanlara ayrılması; tarama. 4. fel.
Birleşikten yalına giden yöntem. 0 analiz etmek, 1. B ir toplumda atalardan kalm ış olması dolayısıyla
K arışık ve girişik bir olayı veya durumu y a da bir saygı duyularak devam ettirilen kültürel aktarımlar;
maddeyi basit olgulara ve elemanlarına kadar ine­ gelenek. 2. Alışkanlık. 3. huk. Belli bir kimliği ko­
rek ayrıştırmak; tahlil. “Kelime analizi, cümle ana­ rumuş olan topluluklarda kuşaktan kuşağa aktarılan
lizi. ” ve hukukun kaynaklarından birisini oluşturan sos­
analiz2, [Yun. analusi] {ağız} is. Su emme; yumuşa­ yal davranış; örf.
ma. [DS] anane2, [Ar. ‘anâne (ana:ne) {OsT} is. (Tek) bu­
analizci, [analiz-ci] is. Analiz konusunda uzmanlaş­ lut.
mış kimse; analist. ananecilik, -ği [anane-ci-lik] is. Geleneklere bağlı
analjezi, [Yun. an- (yok) + algos (ağrı) > Fr. anal- olma durumu.
ö lB ie if S İ M li. 2 4 5
ananet, [Ar. ‘ananet cjU p] (ana:net) {OsT} is. Er­
kekte görülen cinsel güçsüzlük; iktidarsızlık; pu­
luçluk.
a n ’anevi, [Ar. 'an'ane > ‘an'nevî (an-anevi:)
{OsT} sf. Gelenekle ilgili; geleneksel,
aıı’aneviye, [Ar. ‘an'anevî> 'an'neviyye {OsT}
is. sosy. Gelenekçilik,
anapa, [? anapa] {ağız} is. B ir fasulye türü. [DS]
anantris, [Skr. anantarya] {eT} is. Bir tür günah adı.
[EUTS]
anapera, is. zool. Kırlangıç ve keçisağanlar üzerinde
yaşayan kısa ve dar kanatlı bir asalak sinek, (Hip-
poboscidae). a n a r a t1, [İng. arrowroot] {ağız} is. Şe­
ker, pirinç unu veya nişastadan yapılan bir çocuk
maması. [DS]
a n arat2, [Yun. aneröte] {ağız} sf. Katıksız; saf. [DS]
anarberi, [eT. yon (uygun) > yon-aru+beri / ana-
rı+beri / onarı+ beri] {ağız} is. -*• anarıberi. [DS]
anarı, [eT. an-arı / an-aru] {ağız} sf. 1. Çabuk; tez. 2.
Ters; aksi. 3. Ayrı. 4. zf. ...-dan itibaren; ...-dan be­
ri. 5. zf. ...-dan doğru; ...-dan tarafından; ...-dan yö­
nünden. 6. is. Karşı; karşı taraf; karşı yaka. [DS]
anarıberi, [eT. yon (uygun) > yon-aru+beri /
anan+beri / onarı+ beri] {eT} is. 1. Bir özelliği ol­
mayan eşya; öteberi; bayağı eşya. 2. {ağız} Yemiş;
çerez. [DS] 3. Sebze,
anarlak, -ğı [eT. anaru-lak] {ağızj zf. Biraz ötede.
[DS]
anarşi, [Yun. arakhia (kumanda yokluğu) > Fr. a-
narchie] is. 1. Lider yokluğu; başsızlık. 2. Devletin
kanunsuzluklar ile baş edememesi hâlinde görülen
toplumsal kargaşa; erksizlik. 3. Yapılan bir etkin­
likte ilke kuralların konulm amış veya uyulmamış
olması dolayısıyla çıkan düzensizlik; başıboşluk;
kargaşa. 4. huk. D evletin siyasi ve hukukî temel
düzenini bütünüyle yok etm ek amacı güden her
türlü girişim ve eylem,
anarşik, -ği [Fr. anarchique] sf. 1. Anarşi ile ilgili. 2.
Anarşi görünümünde. 3. Anarşi yaratan; karışık;
karışmış.
anarşist, [Fr. anarchiste] is. 1. Her türlü yönetimsel
kuralı kabullenmeyen öğreti taraflısı. 2. sf. Devlet
otoritesine baş kaldıran. 3. Anarşi ile ilgili olan,
anarşistleşm e, [anarşist-le-ş-me] is. 1. Anarşiste
yakışır davranışlar içine girme. 2. Devlet otoritesi
ve toplumsal kural tanımaz olma,
anarşistleşm ek, [anarşist-le-ş-mek] dönşl. fi [-ir] 1.
Anarşist olmak. 2. A narşizm görüşünü benim se­
mek.
anarşistlik, -ği [anarşist-lik] is. 1. Anarşist olm a du­
rumu. 2. Anarşistin niteliği,
anarşizm , [Fr. anarchisme] is. siy. H içbir şekilde
devlet otoritesini tanımayan ve yok saymayı esas
alan doktrin.
ANA
a n a rtri, [Fr. anarthrie] is. tıp. Konuşma organlarında
her hangi bir bozukluk olmamasına rağmen beyin­
de konuşm a merkezinde meydana gelen bir yapısal
değişiklik sebebiyle konuşamama; dil tutukluğu,
a n a ru , [eT. ananı] {ağız} zf. ...-den beri; ..-den doğru.
[DS]
a n a ru ra k , [eT. anaru-rak] {ağız} zf. Daha ötede. [DS]
a n a ry a , [Fr.enarriere] is. oto. Geri vites kolu,
anasıl, [Ar. ‘an aşl(ın)] {OsT} zf. Aslı itibariyle; as­
len.
a n asır, [Ar. 'unsur (öge) > ‘anâsır j ^ l ^ ] (ana:sır)
{OsT}, is. 1. Unsurlar; öğeler. 2. Bir bütünü meyda­
na getiren parçalar, elemanlar. 3. Bir topluluğu
meydana getiren din ve ırk bakım ından değişik k e­
simlerden gelen insanlar. 4. Vücut, ö a n âsır-ı er-
b aa, D ört unsur; eski kimyacılar tarafından bütün
madenlerin esası sanılan ateş, hava, su ve toprak­
tan ibaret dört öge.
anasız, [ana-sız] sf. (Çocuk için) anasını kaybetmiş,
anasızlık, -ğı [ana-sız-lık] is. Anasız olma durumu,
anason, [Yun. anison / Ar. anîsün] is. bot. M ayda­
nozgillerden genellikle tohumlarındaki yağlı uçucu
esansı için yetiştirilen bir yıllık otsu bitki, (Pim-
pinella anisum).
anaş, [ana-ş] {ağız} ünl. Sevgi ve hürm et sözü. [DS]
an aşta , [Far. nâştâ] {ağız} zf. Aç kamına; acı acına.
[DS]
a n a t, [Ar. ân > ânât oUT] (a:na:t) {OsT} is. 1. Anlar;
zamanlar. 2. İnce farklar; küçük değişiklikler; n ü ­
anslar.
a n a tla m a k , [ön (ön) > an-at-la-mak] {ağız} gçsz. f i [-
r] [-l(ı)-yor] Acele etmek. [DS]
anatom i, [Fr. anatomie] is. 1. Keserek açmak. 2.
Canlıların biçimini, organlarının yapısını ve arala-
nndaki ilişkileri inceleyen bilim dalı; teşrih. 3. Sa­
nat eserlerinde insan bedeninin görünümünü tasvir
edebilme sanatı. 4. mec. Bir şeyin oluşmasında gö­
ze çarpan önemli yapısal özellikler,
an atom ici, [anatomi-ci] is. Anatomi üzerine bilimsel
araştırma ve inceleme yapan uzman; anatomist,
an ato m ik , -ği [Fr. anatomique] sf. 1. Anatomi ile
ilgili olan. 2. Anatomiye ait. 3. İnsan anatomisine
uygun olan; insan anatomisi dikkate alınarak ü re­
tilmiş.
an ato m ist, [Fr. anatomiste] is. Anatomi üzerine bi­
limsel araştırma ve inceleme yapan uzman; anato­
mici.
anavalı, [Yun. anavole] {ağız} is. -*■ anavul. [DS]
anavaşy a, [Yun. anavasiya (yükseliş)] (anava’şya)
is. Göçücü balıklann boğazlar yoluyla K arade­
niz’den A kdeniz’e geçişi,
anavul, [Yun. anavole] {ağız} is. 1. Suyun taksim
edilerek küçük arklara ayrıldığı yer. 2. Sebze ek­
mek için ayrılmış toprak parçası; evlek. [DS]
ANA
anavula, [Yun. anavoli] {ağızj is. Köstebek. [DS]
anay1, [han+ öy > hanay] (a ’nay) {ağız} is. 1. Birkaç
katlı yüksek bina. 2. Evlerde önü açık yer; sofa. 3.
Dağlarda ayıların balı yememesi için yüksek ağaç­
lar üzerine yapılan kovan koyma yeri. 4. Evlerin
üst katında duvar üzerine uzatılan kiriş. [DS]
anay2, [ana-y] (ana:yj {ağız} ünl. Bezginlik, bıkkınlık
ve usanç bildirir. [DS]
anayasa,[ana+yasa] (ana'yasa) is. B ir ülkenin devlet
şeklini, devlet organlarının yapısını, kuruluşunu ve
işleyişini belirleyen; yönetenlerle halk arasındaki
ilişkileri; temel hak ve hürriyetlerin kullanılma bi­
çimlerini düzenleyen temel kanun; kanun-ı esasî;
teşkilat-ı esasiye kanunu,
anayasacı, [ana-yasa-cı] sf. 1. A nayasaya bağlı ka­
lınmasını, anayasanın eksiksiz uygulanmasını sa­
vunan. 2. is. A nayasa hukuku konusunda uzman­
laşmış hukukçu veya profesör,
anayasal, [ana+yasa-1] sf. 1. A nayasa ile ilgili. 2.
A nayasaya ait. 3. A nayasaya dayanan, anayasadan
kaynaklanan. 4. Anayasaya uygun,
anbal, [Yun. embolî => ambul / anbal J J ] {eAT} is.
Sulamayı kolaylaştırm ak amacıyla toprağın duru­
m una göre düzenlenmiş bölmeler; hambal; mandal;
andal.
anbar, [Far. enbaşten (yığmak, doldurmak) > enbar]
{OsT} is. -*■ ambar,
anbean, [Ar. ‘ân + Far. be + Ar. ‘ân u l] (a:n-
bea:n) {OsT} zf. H er an, git gide, gittikçe,
anber, [Ar. ‘anber > ^ ] {OsT} is.-* amber. 0 anber-
efşân, {OsT} Güzel kokular saçan.|| anber-nisâr,
{OsT} A m ber saçan.|| anber-sirişt, {OsT} Am ber
gibi.|| anber-şemîm , {OsT} Am ber kokan.|| anber-
ter, {OsT} 1. Güzellerin zülüfleri ve benleri. 2. mec.
Gece.
anberbar, [Ar. ‘anber + Far. bâr jlı> ^ ] {ağız} sf. Gü­
zel kokulu. [DS]
anberbaris, [Ar. barbâris / Lat. amberberis] is. -*
amberbaris.
anberbu, [Ar. ‘anber + Far. bü y j ^ ] (anberbu:)
{OsTj is. -*■ amberbu,
anberbuy, [Ar. ‘anber + Far. büy Ls y _ ^ ] (anberbu:)
{OsT} is. -*■ amberbu,
anberbuyi, [Ar. ‘anber + Far. büyı ^ y jç s -] (anber-
bu:yi:) {OsT}sf. Amberbu rengi,
anbere, [Ar. ‘anbere »jçs] is. Bir hurm a türü.
anberi, [Ar. ‘anberi (anberi:) {OsT} sf. Amber
kokulu.
anberin, [Ar. ‘anber > Far. ‘anberîn ji_s^] (anberi.n)
{OsT} sf. 1. Amber içeren. 2. Am ber gibi güzel ko­
kan.
anberine, [Ar. ‘anber > Far. ‘anberine (am­
berime) {OsT} is. Amberle doldurulmuş kolye.
anberiye1, [Suriye Ar. ‘anbariye is. Güzel ko­
kulu likör.
anberiye2, [Ar. ‘anbariyye 4jj^\{O sT} is. 1. bot.
Y ayla çiçeği. 2. Güzel kokulu bir ilaç,
anbermu, [Ar. ‘anber + Far. m ü / müy yjy^-] {OsT}
sf. Saçları amber gibi kokan,
anbitik [Çin. an (masa) + T. biti-k] {eT} is. 1. Alın
yazısı; mukadderat; kader kitabı; sonuç. [EUTS] 2.
Büro; muhakeme; adlî iş. [EUTS]
anca1, [Ar. ân (kısa zaman) + T. -ca] {ağız} zf. 1.
Biraz önce; az önce; demin; henüz. 2. Şimdi; şu
anda. 3. Birazdan; daha sonra. 4. Her zaman; dai­
ma; devamlı alarak. 5. Zamanla; yavaş yavaş. [DS]
anca2, [eT. ol (o) > an (tek. 3. şahıs zam iri “o ”nun
çekim sırasında aldığı biçim) + -ça (eşitlik hâl eki)
> an-ça (onun kadar; o kadar) ai-T] ( a ’nca) {eAT}
zf. 1. En çok. 2. Sonunda; o zaman. 3. Yalnız o ka­
dar; öyle. 4. bağ. Ancak. 5. {ağız} Sanki. [DS] 6.
{eAT} {ağız} Bu kadar; bu miktar; onun gibi. [DS] S
anca beraber kanca beraber, H angi durumda ve
şartlarda olursa olsun birlikte hareket etme ifade
eder.
ancacuk, [anca-cuk y r {eAT} zf. Ancak o za­
man; o sürece; onun kadar,
ancag, [eT. ança + ok (pekiştirme edatı) > ancağ j^fl]
{eAT} zf. -* ancak; anca,
ancak, [eT. ança + ok (pekiştirme edatı) > ancak
j i î ] (a ’ncak) zf. 1. Yalnızca; yalnız; sadece. 2.
D aha çoğu ve daha ilerisi olamaz; olsa olsa; en
çok; güçlükle. 3. B ir düşünceye karşı olanı ifade
için kullanılır; lâkin; ama; yalnız. 4. En erken; en
evveli. 5. N e var ki; fakat; amma. 6. Kıt kanaat. 7.
{ağız} Biraz önce. [DS] S ancak ola, {eAT} Ancak
bu kadar; böyle olur.|| ancak olur, {eAT} Ancak bu
kadar; böyle olur.
ancalar, [anca-lar ) <tfT] {eAT} zm. Niceler; niceleri;
birçokları; o gibiler,
ancaru, [anca-ru jjU-l] {eAT} zf. O kadar.
-ancası, [-an cası/ -encesi] {eAT} yap e. Bütünü; -anı.
ancılayın, [ol (o) > ancı-laym / ançu-layun jjii-1]
{eAT} {ağız} zf. Ü çüncü teklik kişi ve işaret zamiri­
nin ilgi, araçlılık hâlinde iken aldığı biçim; onun
gibi; o kadar; öyle. [DS] S ancılayın gibi, {eAT}
Onun gibi; benzeri.|| ancılayın kim, {eAT} Gibi;
nitekim.
ança1, [ol (o) > ol-ça > an-ça] {eT} zf. 1. O kadar; ...
kadar; o türden (işaret ve kişi zamiri o l’un eşitlik
durumuöyle; onca; o kadar. [İKPÖy.] [Üç İtigsizler]
[ETY] [DLT] 2. Şöyle; bu türden [Gabain], [EUTS]
« m i f f M »247
[ETY] 3. Biraz öyle; şöyle; öylece [Tekin] [ETY] 4.
Nice; bu kadar; o kadar [Yüknekî] S an ça m u n ça,
{eT} B ir şey; bir miktar. /EUTS]|| an ça tak ı, {eT} Ve
de.
ança2, [eT. an-ça + ok] (a'nça) {ağız} zf. 1. Ancak. 2.
Şimdi; şu anda. [DS]
ançada, [ança-da] {eT} zf. Bunun üzerine; bundan
sonra. [EUTS]
ançagınça, [ança-ğm-ça] {eT} zf. Tam o anda. [EUTS]
ançak, [ança+ok] {eT} zf. Öylece. [ETY]
ançakın, [ança-km] {eT} zf. Zerre kadar; ufacık; m in­
nacık. [EUTS]
ançakınca, [ança-kın-ça] {eT} zf. Tam o anda. [EUTS]
ançalayu, [ança+ulayu (onun kadar ekleyerek) >
ança-la-yu] {eT} zf. Öyle yaparak; onun kadar; öy­
lece. [İKPÖy.]
ançalayum a, [anca-la-yu-ma] {eT} zf. Anca; keza.
[EUTS]
ançam a, [an-ça-ma / an-ç-ma] {eT} zf. O kadar; o ka­
dar daha; bir daha. [EUTS] [Gabain]
ançan, [ol (o) > an-ça-n] {eT} zf. B ir zaman. S
ançan ançan, D erece derece; tedricen. [Üç İtig­
sizler]
ançata, [ança-ta] {eT} zf. Bunun üzerine; ondan
sonra. [Gabain] [EUTS] S an ça ta kin, {eT} Bundan
sonra. [EUTS]|| a n çata tim in, {eT} Tam o sırada.
[EUTS]
ançgınça, [anç-ğm-ça] {eT} zf. 1. Bu sırada; o esnada.
[Gabain] [EUTS] 2. N ihayet;en sonunda. [EUTS]
[Gabain]
ançıp, [an-ça + âr-ip?] {eT} zf. 1. Öyle olunca; imdi.
[ETY] 2. Böyle; böylece. [ETY] 3. Sonra. [ETY]
ançizlemek, [? ançiz-le-mek] gçsz. f. [-r] [-l(i)-yor]
argo. Uzaklaşmak; savuşmak,
ançm a, [anç-ma] {eT} zf. Daha o kadar; daha o denli.
[EUTS]
ançm an, [Soğd ancaman] {eT} is. Topluluk; halk; ce­
maat. [EUTS] [Gabain]
anço, [an-çu / anço] {eT} is. 1. Hediye. [ETY] 2. Ö-
dül. [ETY]
ançolam ak, [anço-la-mak] {eT} gçl. f. [-r] (Bir bü­
yüğe) bir şey sunmak; takdim etmek. [ETY]
ançolayu, [ançu-layu / anço-layu] {eT} zf. Böylece;
bu suretle; bunun gibi. [EUTS]
ançu, [anço] {eT} is. 1. Değer; kıymet. [EUTS] 2. M ü­
kâfat. [Gabain] [EUTS] 3. Sema. [EUTS]
ançula, [ançu-la] {eT} zf. Öyle. [Gabain]
ançulam ak, [ançu-la-mak] {eT} gçsz. f. [-r] 1. Tap­
mak. [Gabain] [EUTS] 2. Saymak; hürm et etmek;
saygı göstermek; itibar etmek; arzıhürmet etmek;
tazim etmek. [ETY] [Gabain] [EUTS] 3. Değerlen­
dirmek. [EUTS] 4. Övmek. [Gabain] 5. Takdim et­
mek; teslim etmek. [Tekin]
ançulasıg, [ançu-la-sığ] {eT} zf. Gereği gibi; layıkıy-
la; layık olduğu biçimde. [EUTS]
AND
ançulasık, [ançu-la-sık] {eT} zf. Gereği gibi; layıkıy-
la; layık olduğu biçimde. [EUTS]
ançu lay u , [ança+ ulâ-yu] {eT} zf. O şekilde; bu şekil­
de; ancalaym; böylece; bu suretle; bunun gibi.
[EUTS] [Üç İtigsizler]ançüez, [İsp. anchova] is. 1.
Hamsi. 2. Genellikle hamsiden veya çaça, sardalye,
tirsi gibi balıklardan yapılan yağlı ve tuzlu ezme,
an d , [eT. and -^1] {eT} {eAT} is. Ant; yemin; ahit; söz
verme. [DLT] S an dın ı y ire k om ak, {eAT} Yemi­
nini yerine getirememek.\\ a n d ın sıd ırm ak , {eAT}
Yeminini bozdurmak.\\ an d ın sım ak, {eAT} Yemini­
ni bozmak. || a n d içe görm ek, {eAT} Sürekli yem in
etmek.|| a n d içirm ek, {eAT} Yemin ettirmek.|| a n d
içişm ek, {eAT} Karşılıklı sözleşip yem in etmek.\\
an d içm ek, {eAT} Yemin etm ek.|| an d olm ak, {eAT}
Söz verilmek; yem in edilmek.\\ an d sak lam ak ,
{eAT} Yeminini tutmak.|| and virm ek , {eAT} Yemin
ettirmek.
-an d a, [-an d a/ -ende] {eAT} yap e. ...-dığında; ...-dığı
vakit; ...-ınca.
an d a, [ ol (o) > an-ta / an-da oa;l] {eT} {eAT} zm. 1. O
zamirinin bulunm a-çıkma durumu; onda. [Gabain]
[Mühennâ] [ETY] [EUTS] [DLT] 2. Orada. [Gabain]
[Mühennâ] [ETY] [EUTS] [DLT] 3. O konuda. 4.
Oraya. 5. O zaman[Gabain] [Mühennâ] [ETY] [EUTS]
[DLT] S a n d a b a n d a , {ağız} B elli belirsiz; şöyle
böyle. [DS]|| a n d a b u n d a , {ağız} 1. Şöyle böyle. 2.
Seyrek; tek tük. 3. Yarım yamalak. 4. Orada bura­
da; ötede beride. [DS]|| a n d a b u n d a y ap m ak ,
{ağız} B ir işi özenmeden, baştan savm a yapmak.
[DS]|| a n d a m u n d a, {eT} H er tarafta; ötede beride.
[EUTS]
an d aç, -cı [eT. an-daçı> andaç] is. 1. H atırlanm ak
üzere verilen eşya; yadigâr; hatıra; anmalık; bergü-
zar; suvenir. 2. Takvimli defter; ajanda. 3. Bir y er­
de geçirilen süreyi hatırlamak için düzenlenen fo­
toğraflı kitapçık; yıllık. 4. Y aşanan önemli olayla­
rın yazıldığı defter; hatırat. 5. {ağız} Ölen kimsenin
geride kalan tek evladı. [DS] 6. {ağız} Evlat; nesil;
döl. [DS] 7. {ağız} Ölmüş aile büyüklerinin anısı
sayılan kişi ya da eşya. [DS] 8. {ağız} Halef. [DS] 9.
{ağız} Damızlık koyun veya keçi. [DS] 10. {ağız}
Sürüde baş çeken koyun. [DS] 11. {ağız} Eş; denk.
[DS] 12. {ağız} İsim; şöhret; ün. [DS]
and ag , [eT. an-ta + ok > antak / an-ı + tâg > andağ]
{eT} zf. Böylece; bu suretle; böyle; o kadar. [ETY]
[DLT] [Gabain] [EUTS]
and ag ı, [eT. anda-kı > anda-ğı ^ I ^ T ] {eAT} zf. O ra­
daki; o yerdeki; ondaki.
an d ag ın , [an + teg-in] {eT} zf. Nasıl?
a n d a k 1, [an+ teg / antak cj-ul] {eAT} zf. 1. Hemen; o
anda; derhâl. 2. O kadar. 3. Böyle; böylece. 4. {a-
ğız} Ondan sonra. [DS]
a n d a k 2, -ğı [yan-da-k / andak] {ağız} is. bot. 1. A ya­
AND
ğa batan diken; kıymık. 2. Topraktaki sel yarıntısı.
[DS]
a n d a l1, [Yun. ambolis > andal] {ağızj is. 1. Bağ ve
bahçelerde sulamayı kolaylaştırmak için toprağın
eğimine göre ayrılmış bölmeler; evlek. 2. Evlek
sınırı. 3. Sulanan tarla ve bostanlarda sulanan yerin
su ile dolması durumu; göllenme. 4. Pirinç elemeye
elverişli akmtısız, sulak yer; bataklık. 5. Kurutmak
için serilmiş kabuklu fındık yığını. 6. Biçilmiş ekin
yığını. 7. Orman içinde ince uzun mera. [DS]
an d a l2, [Yun. antabollus] {ağız} sf. -*■ andavallı. [DS]
an d a l3, [an+dal] {ağız} is. 1. Falan; filan. 2. Seyrek,
aralıklı dikiş. [DS]
an d allam ak , [andal-la-mak] {ağız} g ç l f. [-r] [-l(ı)-
yor] 1. Dikişi seyrek olarak dilemek; oyulgamak. 2.
Deve yürüyüşü gibi geniş ve büyük adımlarla yü­
rümek. 3. Bir işi baştan savma yapıp bırakmak. 4.
Tarlayı andallara, evleklere ayırmak. 5. Bir çukur
ya da evleği su ile doldurmak; göllemek. [DS]
andallı, [Yun. antallabous > andavallı] {ağızj sf. -*
andavallı. [DS]
an d alm ak , [andal-mak] {ağız} dönşl. f. Açlıktan içi
geçmek; içi ezilmek. [DS]
a n d a n 1, [ol (o) > an > an-dan 1x1 / jjuT] {eT} {eAT}
zm. 1. Ü çüncü teklik kişi ve işaret zamirinin ayrıl­
m a hâlinde iken aldığı biçim; ondan; ondan sonra.
[DLT] 2. Ona. 3. Oradan; o yerden. 4. Onunla. S
an d an b u n d an , {eAT} Şuradan buradan.\\ an d an
gerü, {eAT} Ondan sonra.\\ an d a n g irü, {eAT} A n­
dan sonra.|| an d an ö tü ri, {eAT} Ondan dolayı.||
a n d an ya, {ağız} Öyle değil mi?
a n d a n 2, [an-dan] {eAT} zf. 1. Ondan sonra; sonra. 2.
Yine; tekrar. 3. O takdirde; o zaman. 4. Bunun üze­
rine. 5. Ondan ötürü. 6. {ağız} Madem ki; sonra;
bakalım. [DS] ö5 an d an kim , {eAT} Ondan ötürü;
dolayı; için.|| an d a n ö tü rü kim , {eAT} Diye; için;
yüzünden.
an d an a, [an-dan-a] {ağız} zf. Sonradan. [DS]
and an ç, [an-dan-ç?] {ağız} is. Bir şeyin tamamen
kırılması. [DS]
an d an te , [İt. andare (gitmek) > andante] (a n d a ’nte)
zf. müz. 1. Orta derecede yürük hızda. 2. Sonat ve
senfonilerin bu hızda çalınan bölümü,
an d a n tin o , [İt. andantino] (andanti ’no) zf. müz. An-
danteye göre biraz daha hızlı,
andasız, [an-da-sız] {ağız} is. Kimsesiz. [DS]
andaval, [Yun. antallabous > Andabalis (N iğde’nin
bugünkü adı Aktaş olan merkez köyü Andaval a-
dından) / andavalus (çarpık, somurtkan) / antalla-
gos (değişik) [Tzitzilis]] is. argo. Aptal, bön, gör­
güsü kıt kimse; beceriksiz,
andavallı, [andaval-lı] is. argo. Aptal, bön, görgüsü
kıt kimse.
an d av at, [Yun. andivatis (sürgü)] {ağız} is. İkinci ka­
ta çıkarken binanın ortasına konulan kiriş. [DS]
ÛIÜMIlKff SÖZLÜK. 2«
a n d ay ık , [anda-y-ık] {eAT} z f Böyle; böylece; bu şe­
kilde.
and ek i, [eT. andağı] {ağız} zf. Oradaki. [DS]
andelib, [Ar. ‘andelıb (andeli:b) {OsTj is. 1.
Bülbül. 2. argo. Hile; oyun,
a n d elib an , [Ar. ‘andelıb + Far. -ân j U J j ^ ] (andeli;-
ba:n) {OsT} is. Bülbüller,
a n d em , [Ar. ‘andem {OsT} is. tıp. Kan dindir­
mekte kullanılan bir tür reçine.
a n d e r1, [an-dır-mak > andır] {ağız} is. -*• andır1. [DS]
a n d e r2, [Erme, ander] {ağız} is. 1. Cinsel organ. 2.
argo. Erkeklik organı. 3. sf. Sahipsiz. [DS]
andezit, -di [Fr. andesite] is. Gözenekli yapıda siyah
veya kurşuni renkli volkanik kayaç.
a n d g a rm a k , [and-ğar-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Yemin
ettirmek; ant içirmek. [DLT]
andıg, [andığ] {eT} is. Elek kalbur gibi şeylerin kas­
nağı. [DLT]
a n d ık , -ğı [an / an (av) > an-dı-mak > andık / anduk /
anduh ö-uT / j x l ] is. 1. zool. A frika’da yaşayan, iri
yapılı vücudunun arka kısmı basık, her ayağında
dört parm ak bulunan, çoğunlukla leş yiyen, dişleri
kemikleri kıracak kadar güçlü bir vahşi hayvan;
sırtlan; {eAT} {ağız} (aynı) (Hyaena hyaena). [DS] 2.
{ağız} M ezarlık yakınlarında bulunduğuna ve yırtıcı
olduğuna inanılan hayalî bir hayvan. [DS] 3. {ağız}
Domuz. [DS] 4. {ağız} İn. [DS] 5. {ağız} sf. Görgü­
süz; anlayışsız; hödük. [DS] 6. {ağız} Terbiyesiz;
şımarık. [DS] 7. {ağız} (Kişi için) yüzü yara bere
içinde; biçimini kaybetmiş. [DS]
a n d ık lam ak , [andık-la-mak] {ağız} g çsz.f. [-r] [-l(ı)-
yor] Sırtını yere dayayarak uyumak. [DS]
an d ık m a k , [and-ığ-mak] {eT} gçsz. f. [-ur] Ant
içmek; yemin etmek. [DLT]
an d ıl, [an (yans.) > an-dı-mak > andı-1] {ağız} sf. Boş
gezen, işsiz; serseri. [DS]
a n d d m a k , [an (yans.) > an-dı-mak > andı-l-mak] {a-
ğız} dönşl. f. [-ır] 1. Bir şeyin üzerine eğilmek veya
yüklenmek; abanmak; yaslanmak. 2. Boş vakit ge­
çirmek; hiçbir iş yapmamak. 3. B ir kimseye mu­
sallat olmak; asılmak. 4. Üstüne varmak. 5. Kuvve­
ti kesilmek; hâlsiz kalmak. [DS]
a n d ın 1, [an-dm] {eT} is. Beylerin hizmetçisi; bunların
adlarının yazıldığı defter. [DLT]
a n d ın 2, [ol (o) >an > an-dm] {eT} zm. Oradan; ondan
[Gabain] [Yüknekî] [DLT] [EUTS] S a n d ın kim , On­
dan sonra; bunun üzerine. [EUTS]
a n d ır 1, [Erme, ander (sahipsiz) > Güre, anderhi]
{ağız} is. 1. Ölüden kalan eşya; sahipsiz kalan eşya;
soyka. 2. sf. Pis; iğrenç; kötü; çirkin. 3. Miskin;
tembel; uğursuz. 4. ünl. "Sahipsiz kal" anlamında
kullanılan ilenç sözü. [DS] S a n d ıra kalm ak,
{ağız} Öliiden arta kalmak; miras kalmak. [DS]||
M M 1 1 İC E M .2 4 »
andır kalmak, {ağız} 1. A ndıra kalmak. 2. Yok ol­
mak; olmaz olmak. 3. Başkasının olmak; ellere
kalmak. [DS]|| Andır kalsın! {ağız} Olmaz olsun;
yok olsun, [DS]
andır2, [Erme, ander] {ağız} is. -+ ander2. [DS] 0 an­
dır kafa, {ağız} K el kafa. [DS]
andırak, -ğı [an-dır-mak > an-dır-ak] {ağız} is. 1.
Andaç. 2. Anıt. [DS]
andıran1, [ol (o) > an > an-dı-ra-n] zm. Oradan.
[EUTS] [Gabain]
andıran2, [andıran] {eT}zf. Büsbütün; tamamıyla.
[EUTS] [Gabain]
andırış, [an-dır-ış] is. 1. Andırm a durumu, biçimi. 2.
man. Temelde ayrı olm akla birlikte iki şey arasın­
daki benzerlik hâli; analoji; benzeşim; ömekseme.
andırışına, [an-dır-ış-ma] is. Farklı nesne veya olay­
ların görünüşteki benzerlikler dolayısıyla karşılıklı
olarak birbirini çağrıştırması; analoji; benzeşim; il­
tibas; müşabehet,
andırışmak, [an-dır-ış-mak] işteş f. [-ır] Karşılıklı
olarak çağrıştırmak,
andırlaşmak, [andır2-la-ş-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır]
Kel olmak. [DS]
andırma, [an-dır-ma] is. Bir nesnenin benzerlikleri
dolayısıyla başka bir nesneyi hatırlatması,
andırmak, [an-dır-mak] g ç l . f [-ır] 1. Anmasına yol
açmak; hatırlatmak; çağrıştırmak. 2. (Farklı yapı­
daki nesne ve olaylar için) birinin diğerini çağrıştı­
racak şekilde benzer yanlan bulunmak; çalmak;
benzeşmek; okşamak,
andız, [eT. anduz / andız j-ul] is. bot. 1. Akdeniz böl­
gesinin doğu kısım larında yetişen, dikenli yapraklı
büyük yapılı ardıç cinsi, (Juniperus drııpacea). 2.
Antalya çevresinde serviye verilen isim; katran
ağacı, (Cupressus sempervirens). 3. Kazdağı çevre­
sinde yetişen bir cins köknar, (Abies equitrjani). 4.
Andız otu; {eAT} (aym). 5. {ağız} Sütü olmayan keçi.
[DS] 6. {ağız} İffetsiz kadın; orospu; kahpe. [DS] 7.
{ağız} Terbiyesiz; utanmaz; arsız. [DS] 8. {ağız} Ge­
nelev. [DS] 9. {ağız} Kadınlar arasında hafif küfür.
[DS] S1 andız giliği, {ağız} A ndız ağacının pekm ez
yapılan meyvesi [DS].|| andız katranı, Andız odu­
nunun yakılm ası ile elde edilen ve hekimlikte kulla­
nılan siyah ve keskin kokulu bir szvî.|| andız koza­
lağı, Doğu Akdeniz kıyılarında yetişen ardıçların
yenilebilen fın d ık büyüklüğündeki meyveleri. || an­
dız otu, bot. Bileşikgiller fam ilyasından hekimlikte
ve kök boyacılığında kullanılan, nem li yerlerde y e ­
tişen sarı veya turuncu çiçekler açan çok yıllık otsu
çit bitkisi çeşitleri; (Inula viscosa, I. helenium, I.
dyseterica, I. heterolepsis). ||andız pekmezi, Toros
dağlarındaki köylerde taze andız kozalaklarının su
ile kaynatılmasından elde edilen afrodizyak bir sı­
vı; andız marmeladı.
andi, [Yun. andi] {ağız} is. Dokuma tezgâhı. [DS]
andikas, [Yun. andikrasis] {ağız} is. Sıcak bir sıvıya
aym miktar soğuk sıvı katarak ılıklaştırma. [DS]
andlamak, [and-la-mak JİJJÎ] {eAT} gçl. f . [-r] Y e­
min ettirmek; ant içirmek,
andlaşmak, [and-la-ş-mak j^ J jj T ] {eAT} g ç l.f. [-r]
Yemin ettirmek; ant içirmek,
andon, [Yun. endon] {ağız} is. 1. Kadınlara hakaret
için söylenen söz. 2. argo. Fahişe; uygunsuz kadın.
3. Uçları saçın altından, kulakların ardından geçiri­
lip alında düğümleyerek yemeni bağlam a biçimi.
[DS]
andoskop, [Yun. endon (iç) + skopein (görme) > Fr.
endoscope] is. -*• endoskop.
androjen, [Fr. androgene] is. Hem kadında hem de
erkekte bulunan ve çoğunluğu böbrek üstü bezi
taarfmdan salgılanan erkeklik hormonu maddesi.
Androm eda, [Fr. andromede] is. Kuzey yarı gök k ü ­
resinde bir takım yıldızı,
andropoz, [Fr. andropause] is. Erkekte yaşlılık be­
lirtilerinin ortaya çıktığı, özellikle ürem e faaliyet­
lerinin tükenmeye başladığı yaş dönümü,
androyit, [Fr. andro'ıde] is. İnsan biçimindeki oto­
mat.
anduh, [andık > anduh j--ul] {eAT} is. Sırtlan.
anduk, -ğu [andık > an d u k jjJJİ] {eAT} is. Sırtlan.
anduz, [andız > anduz {eAT} is. Kökü ilaç o-
larak kullanılan bir bitki; andız otu; raziyane. S
anduz ağacı, {eAT} is. Yaban servisi.
andut, [Yun. anadoti] (ağız) is. -*■ anadat.
-ane, [Far. -âne -üT -] (-a:ne) {OsT} son ek. Sonuna
getirildiği Farsça isimlere “yakışır biçimde, ...-ce-
sin e ” anlamı katarak sıfat ve zarflar yapan ek.
ane1, [Ar. ‘âne *:U] (a:ne) {OsT} is. 1. Yabani dişi
eşek ve sürüsü. 2. Oğlak burcundaki yıldızlar kü­
mesi.
ane2, [Ar. ‘âne tiU] (a;ne) {OsT} is. 1. anat. Kasık. 2.
K asık kılı.
ane3, [Ar. ‘âne <uU-] (a:ne) {OsT} is. 1. Aşiret bütün­
lüğü. 2. Aşiret işleri. 3. Aşiret şerefi,
a ’neb, [Ar. a‘neb v ^ '] (a-neb) {OsT} sf. (Kişi için)
büyük burunlu,
anede, [Ar. ‘inâd (kabul etmeme) > ‘anüd (inatçı) >
‘anede ojup] {OsT} is. Çok inatçılar.
anekdot, [Fr. anecdote] is. İlginç ve az bilinen bir
olayın kısa ve özlü anlatımı,
anele, [İt. anello / Ar. (a n e ’le) is. dnz. Ge­
milerde çeşitli işlerde kullanılan demir halka,
anem, [Ar. ‘anem {OsT} is. bot. Arabistan zeyti­
ni, (Olea oleaster).
ANE
anem i, [Yun. an (yok) > haim a (kan) > Fr. anemie]
is. tıp. Kansızlık,
anem ik, -ği [Fr. anemique] sf. tıp. Kansız,
anem ofili, [Fr. anemophilie] is. bot. Rüzgârla tozlaş­
ma.
anem om etre, [Fr. anemometre] (anem om e’tre) is.
Gaz akışkanların ve özellikle rüzgârın hızını ölç­
m eye yarayan alet; rüzgârölçer.
anem on, [Fr. anemone] is. bot. Düğün çiçeğigiller-
den ağaçlık ve çayırlıklarda yetişen, renk renk ve
gösterişli çiçekleri olan, soğanlı, çok yıllık bir bit­
ki; dağ lalesi; M anisa lalesi, (Anemone pulsatilla).
anen, [Ar. ân > ânen U ] (a: ’nen) {OsT} zf. Bir anda;
hemencecik; anında. S ân en fe’ân en , {OsT} Sürek­
li olarak; durmadan.
an ero it, -di [Fr. aneroîde] sf. Cıva kullanmadan; sı­
vısız. 0 a n ero it b aro m etre , „/îz. Cıva yerine metal
kullanılarak imal edilmiş barometre.
anerotizm , [Yun. an (yok) + Fr. erotisme] is. tıp.
Cinsel ilişki sırasında zevk almama biçiminde or­
taya çıkan cinsel tutukluluk,
anestezi, [Yun. anaisthesia (duyumsuzluk) > Fr. a-
nesthesie] is. tıp. İlaç vermekle veya bazı hastalık­
ların etkisi ile vücudun bir bölüm ünün veya bütü­
nünün duyarsızlaşması, fi1 anestezi y ap m ak , A m e­
liyat yapılacak hastaya solunum yolundan veya
damardan ilaç vererek vücudunun duyarsızlaşma­
sını sağlamak.
anestezik, -ği [Fr. anesthesique] sf. (M adde için) du­
yarsızlaştıran,
anesteziyoloji, [Fr. anesthesiologie] is. tıp. A na ko­
nusu hastanın vücudunu duyarsızlaştırmak olmakla
birlikte, hastanın ameliyata hazırlanması, ameliyat
sırasında ve sonrasında biyolojik işlevlerinin kont­
rolü, canlandırma ve ameliyat sonrası oluşabilecek
karm aşaların önlenmesi çalışmaları ve bilim alanı,
anevrizm a, [Fr. anevrisme] is. tıp. 1. Genişleme. 2.
B ir atar damarın bir noktasında meydana gelen ba­
loncuk şeklindeki genişlemeye bağlı rahatsızlık,
anfizem , [Yun. emfysema (şişirme) > Fr. emphyse-
me] is. tıp. Bir akciğer hastalığı,
an fo ra, [Yun. amforeus] is. -*■ amfora.
-ang, [-ang (-an) / -eng (-eh) / ung (-un) / -üng (-ün)/
-en] {eAT} çeke. 1. -aym; -ayınız. 2. -arsın; -ırsm.
a n g 1, [an / en] (ah) {eAT} {ağız} is. 1. Engel. 2. Tarla­
lar arasındaki sınır. 3. Eklem; mafsal. 4. Y er dama­
rı. [DS] S' afi k a k d ırm a k , {ağız} İki tarlayı ayıran
seti kendi tarafına katmak. [DS]|| an yeri, {eAT} 1.
O ynak yeri; eklem yeri; büküm yeri. 2. B itişik iki
şey arasındaki çizgi.
ang2, [ ang / an] (ah) {eT} is. 1. Av hayvanı; avlanmış
hayvan. [ETY] [Gabain] 2. Bir kuş adı. [DLT]
ang3, [an / an] {eT} zf. 1. (Büyütme sigasıdır, [EUTS]
en üstünlük derecesini belirten zarf.) en; yüksek.
[EUTS] 2. is. Hiç; yokluk; hiçbir şey. [İKPÖy.] S
O i r a i i İ I C E S D M İ .a o
an başlay u k i, {eT} Baştaki; ilk başta olan; en baş­
taki. [EUTS]|| an ilki, {eT} İlk; ilk önce; en önce.
[EUTS]
ang4, [an / eng] (ah) {eT} sf. 1. Kusurlu; eksik; kırık.
[İKPÖy.] 2. Boş. [İKPÖy.] 3. Yarık. [İKPÖy.] 4. is.
Boşluk. [İKPÖy.] 5. Hata; eksiklik. [İKPÖy.] 6. Es­
neme. [İKPÖy.]
an g 5, [an] (ah) {eT} is. Yanak. [DLT]
an g 6, [an] (an) {ağız} sf. Ahmak; sersem; akılsız; dan­
galak; angıt. [DS]
an g 7, [an] (ah) {eT} e. Hayır. S an an, {ağız} H ayır
hayır!
a n g a 1, [an-a] (aha) {eT} sf. 1. Değersiz; kıymetsiz.
[DLT] 2. {ağız} Ahmak; sersem; dangalak. [DS] 3.
{ağız} (Hayvan için) aksi; hırçın; huysuz. [DS]
a n g a2, [ol (o) > an > an-ğa / an-ğar] (aha) {eT} {eAT}
zm. 1. İşaret ve kişi zamiri ol ’un yönelm e durumu;
ona. [İKPÖy.] [EUTS] [Üç İtigsizler] [Yüknekî] 2.
Onu. 3. Onun için; ondan dolayı. 4. Onun hakkın­
da. 5. Ona göre; onca. 6. Onun olsun; ona fedadır.
7. Oraya. S a n a d a k , {eAT} O zam ana kadar.
a n g ad a k , [ana-dak J-slSI] {eAT} zf. O zamana ka­
dar.
a n g âh , [Far. ângâh olSiT] (a;ngâ:h) {OsT} zf. 1. O va­
kit. 2. Ondan sonra,
ang aje, [Fr. engage (bir ideolojiye bağlı olarak
siyasî ve sosyal mücadeleye katılan)\ sf. 1. Söz
vermiş; bağımlı. 2. is. Söz vermiş, vaat etmiş olma.
3. Geçici işçi. S an g aje etm ek, Sözlü veya yazılı
olarak yüküm lülük altına sokmak.\\ an g aje olm ak,
1. Sözlü veya yazılı olarak birine taahhütte bulun­
mak. 2. B ir ideolojiye bağlı olarak siyasi bir müca­
deleye katılmak.
an g a jm a n , [Fr. engagement] is. 1. Bir yere veya bi­
rine söz ve yazıyla söz verm e; taahhüt; yükümlü­
lük. 2. gnşl. İş bağlantısı, iş anlaşması; taahhütna­
me. 3. B ir işi üstüne alma; üstlenme,
a n g ala m ak , [ang-ala-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-l(ı)-
yor] 1. Ağnamak. 2. Yattığı yerde iken bir taraftan
bir tarafa dönmek; yuvarlanmak. [DS]
a n g am a k , [an-a-mak] {eT} gçl. f. f -r] Anlamak; bil­
mek. [Yüknekî] [EUTS]
a n g a r, [ol (o) > an > ana / an-ğar] {eT} zm. O zamiri­
nin verm e durumu; ona; onlara. [Tekin] [EUTS]
A n g a ra k [Sansk. angaraka] {eT} öz. is. Mars yıldızı.
[EUTS]
a n g a rı, [an-arı / an-aru (anarı) {eAT} zf. 1. Ci­
te; öteye; ileriye doğru. 2. Ö bür taraf,
a n g ariy e, [Yun. angareia] is. -*■ angarya,
a n g a rla k , [an-ar-lak jJjlS”!] (aharlak) {eAT} zf. A z
öte; az ileri.
a n g a rm a k , [anar-mak] (anarmak) {eT} gçl. f. [-ur]
Yem in ettirmek; ant içirmek.
O T U l M M M .2 5 1
angaru, [ol > an-ğaru / anaru jjlS' I] (aharu) {eT}
{eAT} zf. 1. O zamirinin yönelme durumu; ona; ona
doğru. [ETY] 2. {eAT} Öte; ileriye doğru; öbür tara­
fa. S anaru berii, {eAT} Şöyle böyle.\\ anarudan
berüden, {eAT} ileriden geriden.|| anaru yan,
{eAT} İleri yan; öle yan.
angarurak, [anaru-rak JjjjLS’ f] (aharurak) zf. Daha
ileri.
angarya, [Yun. angareia] (a n g a ’rya) is. 1. Hizmet. 2.
Ücret vermeden zorla yaptırılan iş. 3. Görevi olm a­
dığı hâlde hatır için fakat gönülsüzce yapılan iş. 4.
Devlet tarafından zorunlu hâllerde vatandaşlara ait
hayvan ve araçların ücretsiz olarak kullanılması. 5.
mec. Usandırıcı, sıkıcı mecburiyetler. 6. {ağız} Top­
luca yapılan köy işi; imece. [DS] ö angaryaya
koşmak, Birini m ecbur olmadığı yüküm lülük dışı
bir işte zorla çalıştırmak.
angaryacı, [angarya-cı] is. 1. Başkalarına ücretsiz ve
zorla iş yaptıran kimse. 2. mec. H atır için başkala­
rına iş yüklemeyi seven ve bunu alışkanlık hâline
getirmiş kimse,
angasdan, [Ar. ‘an kaşdin (özellikle)] {ağız} zf. Y a­
landan; şaka olarak. [DS]
angayu, [ol (o) > an > an-ğa > ana-yu] (aiiayu) {eT}
sf. is. Uzak; öte. [EUTS]
angçı, [an-çı] (ahçı) {eT} is. Avcı hayvan avcısı.
[EUTS] [Gabain]
angdımak, [anğ / an (av) > an-dı-mak / an-dı-mak]
(afidımak) {eT} gçl. f. [-r] A v için pusuya yatmak;
yakalamak için tuzak kurmak; hile yapmak; etrafını
sarmak. [DLT] [ETY]
angdırıcı, [an-dır-mak > an-dır-ıcı / an-dur-ıcı
(andırıcı) {eAT} is. Yadigâr.
angdırmak, [an-dır-mak / an-dur-mak (an­
dırmak) {eAT} g ç l . f [-ır] Hatırlatmak; andırmak,
angdız, [an-duz / an-dız j-ifl] (andız) {eAT} is. bot. -*■
andız.
angdurıcı, [an-dır-mak > an-dır-ıcı / ang-dur-ıcı
^jj.ıS 'T ] (andurıcı) {eAT} is. -*■ angdırıcı.
angdurmılmak, [andur-m-ıl-mak] {eAT} e d il.f. [-ur]
1. Hatırlatılmak. 2. Ö ğüt verilmek.
angdurmak, [an-dır-mak / an-dur-mak ^jJ-S'l] (on­
durmak) {eAT} g çl.f. [-ur] -*■ angdırmak.
angduz, [an-duz jj^ I] (anduz) {eT} {eAT} is. bot. A n­
dız; atın kam ı ağrıdığında bu bitkinin kökü ile te­
davi edilir. [DLT] S anduz ağacı, {eAT} Yabani
servi.
angeh, [Far. ângeh ■&!] (a:ngeh) zf. O sırada; o es­
nada; o zaman,
angelik, -ği [Fr. angelique] sf. M elek otu ile ilgili. S
angelik asit, M elek otu kökünde bulunan asit.
ANG
Anggarak, [Sansk. angaraka] {eT} öz. is. Mars yıldı­
zı. [EUTS]
angı1, [an-gı] is. psikol. Yaşanmış olaylardan zihinde
kalanlar; hatıra.
angı2, [eT. an-mak > an-gu] {ağız} is. Şan şöhret; ün;
lakap. [DS]
angıcı, [an-mak > an-ıcı] {eAT} sf. 1. Düşünen. 2. Ö-
ğüt kabul eden. S a n ıc ı avrat, {eAT} A llah'ı zikre­
den kadın.|| anıcı eren, {eAT} A lla h ’ı zikreden er­
kek.
angıç, -cı [eT. ağ-mak (aşağı inmek, yukarı çıkmak)
> ağm-gıç] (ağız) is. Harman zamanı daha çok sap
veya, kuru ot taşıyabilm ek için at arabaları ile kağ­
nıların kenarlarına takılan ek parmaklıklar. S an­
gıç arabası, {ağız} D ört tekerlekli ve kenarlı, y ü k
taşınan göçmen arabası. [DS]
angıdı, [ang-ıt / ang-ut] {ağız} is. zool. Angut. [DS]
angıg, [ang-ığ] {eT} sf. 1. Kötü; fena. [EUTS] [ETY] 2.
Pek; çok. [ETY] S anıg edgtt, {eT} Çok iyi.
[EUTS] || anıg yablak, {eT} Çok kötü.
angıl, [an-ul / an-ıl JS-!] (anıl) {eT} zf. 1. Büsbütün;
tamamıyla. [DLT] 2. {eAT} {ağız} Yavaş; sakin; ha­
fif; ağır. [DS] S anıl anıl, {eAT} 1. A ğır ağır; yavaş
yavaş; usul usul. 2. Kerte kerte; tedricen. || anıl yil,
{eAT} Yavaş esen rüzgâr.
angılamak, [an (yans.) > an-ı-la-mak] {eT} gçsz. f . [-
r] (Eşek için) anırmak. [DLT]
angılanmak, [eT. yanku-la-n-mak] {ağız}] dönşl. f. [-
ır] Yankılanmak. [DS
angılca, [anıl-ca I] (a n ı’lca) {eAT} zf. Yavaşça;
hafif.
angılcacuk, [anıl-ca-cuk (a n ı’lcacuk) {eAT}
z f Yavaşça; yavaşçacık,
angulcagız, [anıl-ca-ğaz / anul-cağız jtUJS'I] (ahıl-
cağız) {eAT} zf. Yavaşçacık,
angılcak, [anıl-cak / anul-cak j ^ X '] (amlcak) {eAT}
zf. Yavaşça.
angıldamak, [an (yans.) > an-ıl-da-mak] {ağız} gçsz.
fi [-r] [~(d)-ı-yor] (M anda için) bağırmak; böğür­
mek. [DS]
angılı, [an-ı-lı] {ağız} sf. Ünlü; tanınmış; namlı; şöh­
retli. [DS]
angılluk, -ğı [anıl-lık / anul-luk JS'T] (afıılluk)
{eAT} is. Yavaşlık; teenni,
angılmak, [an-ıl-mak (anılmak) {eAT} {ağız}
edil, f i [-ır] 1. Hatırlanmak; söz konusu edilmek;
anılmak. 2. Şöhret bulmak; ünlenmek. [DS]
angılmış, [an-ıl-mış ji^is"!] (anılmış) {eAT} sf. Adı
geçmiş olan; söz edilmiş; anılmış,
angılur, [an-ıl-ur (ahılur) {eAT} sf. Meşhur; ün­
lü; tanınmış; anılır.
ANG 1 M W C t S Q M . 25 2

a n g ın 1, [ol (o) > an > an-ın / anın] (anın) {eT} {eAT} an g lan m ak , [an-la-n-mak j i ^ T ] (anlanmak) {eT}
zm. Onun. [EUTS]
{eAT} edil, fi [-ur] 1. Anlaşılmak. [ETY] 2. {eAT}
angın2, [ang-m] {eT} is. Omuz eğin. [Gabain] [EUTS] Takdir olunmak. 0 an la n m az olm ak, {eAT} Anla­
a n g ın 3, [an-ğın] sf. Çevrede tanınıp bilinen; anılan; şılm az olmak.
ünlü; meşhur,
a n g la rla n m a k , [an-lar-la-n-mak J S I] (ahlarlan-
an g ırg an , [an (yans.) > an-ır-ğan jlfcJ?\] (ahırgan) sf.
mak) {eAT} dönşl. fi. [-ur] Anlamış gibi davranmak;
1. {eAT} Haykıran; kükreyen; anıran. 2. {ağız} (Ço­ anlamış görünmek,
cuk için) vara yoğa bağıran; ağlayıp sızlayan. [DS]
a n g la ru ra k , [an-la-ru-rak Jb _ ^'] (ahlarurak) {eAT}
an g ırm ak , [an (yans.) > an-ır-mak] (anırmak) {ağız}
gçsz. f. [-r] [-(r)ı-yor] 1. (Eşek için) bağırmak; sf. En anlayışlı.
anırmak. 2. Birine yüksek sesle, tehdit yolla bağır­ A ngle, [Fr. anglaise] sf. 1. (Kadın ve erkek için) İn­
mak. [DS] giliz. 2. İngiliz tarzında olan.
an g ırşak , -ğı [ağırşak] {ağız} is. Kirmanın yuvarlağı; A nglez, [Fr. anglaise] sf. 1. Angle. 2. is. Çizgileri
ağırşak. [DS] sağa yatık ve işlek bir yazı türü. 3. Tek bir erkek
tarafından oynanan çok canlı bir dans.
an g ış1, [an > an-ış (emiş) is. 1. {ağız} Söz ko­
A nglik an , [Fr. İng. anglican] is. ve sf. din. 1. İngiliz
nusu. [DS] 2. {eATj Hatırlanan şey. S anış etm ek, kilisesine bağlı olan. 2. İngiliz milletiyle ilgili.
{ağız} Anmak; hatırlamak. [DS]|| an ış olm ak, {ağız}
A nglikanizm , [İng. anglicanism] öz. is. din. İngiliz
D edikodusu yapılmak; dedikoduya konu olmak. kilisesinin tutuğu inanç yolu, mezhebi.
[DS]
A nglosakson, [Fr. anglo-sahon] öz. is. 1. Beşinci ve
an g ış1, [eğiş > anış T] (anış) {eAT} iş. Kovandan altıncı yüz yılda Büyük B ritanya’yı işgal eden
petek kesip almakta kullanılan bıçak, Cermen kavim lerine verilen ad. 2. A na dili İngiliz­
an g ıt, -dı [eT. an (av hayvanı) / an (yans) > an-ıt / ce olan kimse. 3. İngiliz usulü,
ang-ut oS"T] (anıt / angıt) is. zool. 1. Kanatları ki­ anglu, [an-lu] sf. Hafif; yavaş. 0 afilu eylem ek,
rem it renginde, ördeğe benzer bir tür kuş; angut. {eAT} 1. Yavaşlatmak; hafifletmek. 2. K ısm ak.|| a n ­
{eT} {eAT} (aym) [DLT] 2. {ağız} sf. Aptal; ahmak. ilin a n lu n d u tm a k , {eAT} 1. Yavaş yavaş yakala­
[DS] 3. {ağız} (Hayvan için) yaşlanmış, işe yaramaz m a k 2. (Hastalık, bela vb. ye) derece derece ya k­
hâle gelmiş olan. [DS] laştırmak.
angıtm ak, [an (yans.) > afi-ıt-mak] (anıtmak) {eT} an g lu n ca k , [an-lu-n-cak Jş^İSI] (ahluncak) {eAT} zf.
g ç l . f [-ır] 1. Şaşırtmak. [DLT] 2. Eğilmek. [Gabain] Yavaşça.
3. Saygı duruşunda bulunmak. [EUTS] 4. {ağız} K a­
an g m ak , [an-mak T] (anmak) {eAT} g ç l.f. [-r] [-
zık gibi dikilmek. [DS]
(ı)-yor] 1. Anlamak. 2. Hatırlamak. 3. Sözünü et­
an ğ ız 1, [an (eklem) > an-ız / an-uz jS"T] (anız) {eT} is. mek. 4. {ağız} Birinin arkasından konuşmak; sözü­
1. Anız; ekin biçildikten sonra tarlada kalan sapları. nü etmek; anmak. [DS]
[DLT] 2. {ağız} Ağacın toprağa değen dip kısmı. a n g m ak b k , [anmak-lık] {eAT} is. Hatırlama; anma;
[DS] yadetme.
anğız2, [yanız > an-ız jS'I] (anız) {eAT} sf. (At için) a n g m m tın , [an-mın-tm] (anmıntm) {eT} e. Hatta.
yağız. [Gabain]
anglag, [an-lağ] (anlağ) {eT} sf. Akıllı; anlayışlı; ze­ ang o n a, [Yun. angona] (a n g o ’na) {ağız} is. K ör yı­
ki. [Gabain] lan. [DS]
anglagan, [an-la-ğan jUJ.S'I] (anlağan) {eAT} sf. An­ an g o ra , [Ancyra / A nkyra > angora (Ankara)] is. 1.
A nkara ve çevresinde yetiştirilen Ankara keçisinin
layışlı; zeki.
çok yum uşak ve uzun tüylerinden yapılmış dokuma
an g lam ad u k , [an-la-ma-duk d-uiSM] (ahlamaduk) veya örgü ipliği. 2. sf. Bu iplikle örülmüş veya do­
{eAT} sf. Anlamaz; anlayışsız, kunmuş (giyecek, kumaş). S a n g o ra gülü, Büyük-
anglam ah, [an-la-mah (ahlamah) {eAT} gçl. f. dere Bahçe Kültürleri istasyonunda ıslah edilerek
geliştirilen açık portakal ve krem renginde çiçekler
l-r] Telakki etmek; öyle değerlendirmek,
açan bodur bir gül çeşidi.
anglam ak, [an-la-mak] (anlamak) {eT} gçl. f. [-r]
angoş, [eT. an / ana (sersem) > an-oş] {ağız} sf. Ah­
Akıl erdirmek; anlamak. [Mühennâ] [EUTS] [ETY]
mak; sersem. [DS]
[DLT] S an lam ay u b ak m a k , {eAT} Sezdirmeden
bakmak; göz ucuyla incelemek. a n g ra g a n , [an-ra-ğan (ahrağan) {eAT} sf.

anglam aklu, [an-la-mak-lu ^U J^l] (anlamaklu) (Aslan, kaplan vb. için) haykıran; kükreyen,
{eAT} s f Anlayışlı; zeki. a n g ra m a k , [an-ra-mak / ın-ra-mak j^ l/'l] (ahramak)
umu « .« a
{eAT} gçsz. f. [-r] 1. Homurtulu ses çıkarmak. 2.
Haykırmak; kükremek,
angranmak, [an-ra-n-mak / ın-ra-n-mak j i / l ] (ah-
ranmak) {eAT! dönşl. f. [-ur] Homurdanmak,
angraşmak, [an-ra-ş-mak / ın-ra-ş-mak J a-İjS’I] (ah-
raşmak) {eAT} işteş f. [-ur] Birlikte homurdanmak;
beraber haykırmak; haykırışmak; bağrışmak;
homurdaşmak.
angrek, [am -ğek > anrek / enrek] (anrek) {eT} is.
Tırnak. [EUTS]
angros, [Yun. gangrono] {ağız} is. Uyuşma. [DS]
angsırmak, [an (yans.) > an-sı-r-mak] (ahsırmak)
{eT} gçsz. f. [-ır] 1. Aksırmak. [Mühennâ] 2. {ağız}
Öksürmek. [DS]
angsız1, [an-sız] (ansız) {eT} zf. Ayırmadan; istisna­
sız; tümü ile; hep; bütün; pek; büsbütün. [Gabain]
[EUTS]
angsız2, [an-sız y S \] (ahsuz) {eAT} sf. Birdenbire;
ansızın.
angsızda, [an-sız-da o iy S ]] (ansızda) {eAT} zf. An­
sızın; birdenbire,
angsızdalık, [an-sız-da-lık j l ojj-S'T] (ahsızdalık)
{eAT} is. Ansızından olm a hâli.
angsızla1, [an-sız-la aJj—S"T] (ansızla) {eAT} zf. A nsı­
zın; birdenbire.
ansızla2, [an-sız-la] {eAT} zf. Onsuz olarak; o bulun­
madığı hâlde.
angsızlık, [an-sız-lık jJ j—S”l] (arısızlık) {eAT} zf. A n­
sızın olma hâli,
angström, [İsveç fizik. Anders Jonas Ângström'ün
soyadından] is. fız. Parçacık boyutları ile ışığın ve
ışınların dalga boylarını ölçmekte kullanılan bir
metrenin on m ilyarda birine eşit uzunluk birimi;
sembolü: Â
angsuz, [an-suz j j —S"T] (ahsuz) {eAT} sf. Birdenbire;
ansızın.
angsuzda, [an-suz-da —S"1] (ahsuzda) {eAT} sf. -*■
angsuz.
angsuzdan, [an-suz-dan (onsuzdan) {eAT} sf.
-*■ angsuz.
angsuzın, [an-suz-ın jıj_y£\] (ahsuzın) {eAT} sf. A n­
sızın.
angudî, [angut + Ar. -î (angudi:) sf. A ngut ren­
gi; kiremit kırmızısı,
angul, [an-ul / an-ıl J j S I] (anul) {eAT} {ağız} sf. Ya­
vaş; sakin; hafif. [DS] 3 anul anul, 1. A ğır ağır;
yavaş yavaş; usul usul. 2. D erece derece; kerte
kerte. || anul yil, Yumuşak esen rüzgâr.
angulcağız, [an-ul-cağız / an-ıl-cağaz I] (ahul-
cağız) {eAT} zf. Yavaşçacık.
ANI
angulcak, [an-ul-cak / an-ıl-cak (ahulcak)
{eAT} zf. Yavaşça,
anguldan, [an-ul-dan jJİS'I] (ahuldan) {eAT} zf. Y a­
vaş yavaş; hafif hafif,
angullık, [an-ul-lık / an-ıl-lık JS'1] (ahullık) {eAT}
is. Yavaşlık; teenni,
angulrak, [an-ul-rak liAs5"'] (ahulrak) {eAT} zf. Y a­
vaş olarak; yavaşça,
angulu, [an-mak > an-u-lu ^ T ] (ahulu) {eAT} s f
M eşhur; ünlü; tanınmış.,
angur, [Yun. anguri] {ağız} is. Hıyar. [DS]
angurdu, [an-urdu (ahurdu) {eAT} zf. Ona
doğru. S1 anurdu gelmek, {eAT} Ona doğru g e l­
mek; ondan yana gelmek.
angurya, [Yun. angurya] {ağız} is. Hıyar. [DS]
angut1, [an-ut] {eT} is. İçecek şeylerde kullanılan hu­
ni. [DLT]
angut2, -du [eT. an (av hayvanı) / an (yans.) > an-ıt /
an-ut] is. zool. 1. A k kuşaklı ördeklerden soluk
kırmızı başlı, evcilleştirilebilen bir cins ördek,
(Casarga ferruginea). 2. mec. Budala; ahmak; h ö ­
dük.
anguz, [an (eklem) > an-uz / an-ız jS"T] (ahuz) {eAT}
is. Anız.
anh, [Ar. ‘an (-den) + h(ü) (o) -u*] zm. Ondan.
anha, [Ar. ‘an (-den) + hâ (o) zm. Ondan. S an-
hâ minhâ, A şağı yukarı; şöyle böyle; şundan bun­
dan; öteberi;
anhidrit, [Fr. anhydrite] is. min. Çoğunlukla kaya
tuzu ve alçı taşı ile birlikte bulunan, bünyesinde su
taşımayan doğal kalsiyum sülfat, C a S 0 4
anhidrobiyoz, [Fr. anhydrobios] is. Bir canlının uzun
süre susuzluğa ölmeden dayanabilmesini sağlayan
uyuşukluk ve hayatî durgunluk.
anhüm, [Ar. ‘an (-den) + hüm (onlar) zm. O n­
lardan.
anhüma, [Ar. ‘an (-den) + hümâ (o ikisi) U_ş_Lt] zm.
O ikisinden.
an ı1, [an > an-ı] is. 1. Yaşanmış olaylardan veya geç­
mişte beraber olunan kişilerden hatırda kalan izler;
hatıra. 2. ed. Tanınmış kişilerin yaşadıkları olayları
anlattıkları edebî eser.
anı2, [ol (o) > an > an-ı ^T ] {eT} {eAT} zm. İşaret ve
kişi zamiri ol un yükleme durumu; onu; onları.
[DLT] [EUTS] [ETY] [İKPÖy.] [Üç İtigsizler] [Tekin]
[Yüknekî]
anıcı, [an-mak > an-ıcı] {eAT} sf. Düşünen; öğüt ka­
bul eden.
anıg, [an-ığ] {eT} sf. 1. Fena; kötü. [Tekin] [EUTS] 2.
is. Fenalık. 3. zf. Pek. [Gabain]
ANI
anık1, -ğı [an-ık > anuk] {eT} {eAT} sf. 1. Bir yerde
hazır bekleyen, hazır. [Mühennâ] 2. {ağız} is. Andaç.
[ÜS]
anık", -ğı [Erme, annuh] {ağız} is. 1. Nane; dağ nane­
si. 2. Yemeklere konulan bir tür kokulu ot. 3. Y e­
meğe sonradan dökülen kızdırılmış yağ ve soğan.
4. M ayasız ve az tuzlu ekmek. 5. Küçük yağ tavası.
[DS]
anıklama, [an-ık-la-ma] is. Hazırlama,
anıklamak, [eT. anuk > an-ık-la-mak > an-ık-la-
mak] gçl. f. [~r] 1. Hazır etmek, hazır duruma ge­
tirmek. 2. {ağız} Vuracakmış gibi yapmak. [DS] 3.
{ağız} Kararsız kalmak; tereddüt etmek. [DS]
anıklık, -ğı [an-ık-lık] is. Hazır olma, bulunma;
mevcudiyet.
anıl, [an-ıl] {ağız} is. 1. Amaç; erek. 2. Bellek; hafıza.
3. Usul; kaide; yöntem. [DS]
anılaşma, [an-ı-la-ş-ma] is. Anı hâline gelmiş olma,
anılaşmak, [an-ı-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] 1. A nı ni­
teliği kazanmak. 2. Anı olmak. 3. Geçmişte kal­
mak.
anılayu, [ol (o) > an-ı-layu] {eT} zf. O şekilde. [Üç
İtigsizler]anılcacık, -ğı [eT. an-ıl-cak > an-ıl-ca-cık]
{ağız} zf. Yavaşça. [DS]
anılma, [an-ıl-ma] is. Birisi tarafından hatırlanma;
bahsedilme.
anılmak, [eT. an-mak > an-ıl-mak] edil. f. [-ır] 1.
Kendisinden söz edilmek. 2. Hatırlanmak. 3. Bir
adla çağrılmak, o isimle bilinip tanınmak,
anımsama, [an-ımsa-ma] is. Zihninde canlandırma;
hatırlama.
anım samak, [an-ımsa-mak] gçl. f. [-r] Geçmişte
kalan bir olayı veya unutulduğu zannedilen bir ki­
şiyi zihninde tekrar canlandırmak; hatırlamak,
anım sanm a, [an-ımsa-n-ma] is. Hatırlanma,
anım sanmak, [an-ımsa-n-mak] edil. f. [-ır] Hatırlan­
mak.
anım satm a, [an-ımsa-t-ma] is. Hatırlatma,
anım satm ak, [an-ımsa-t-mak] gçl. f. [-ır] Hatırlat­
mak.
anın, [ol (o) > an > an-m j i l] {eT} {eAT} zm. 1. İşaret
ve kişi zamiri ol ’un ilgi durumuonun. [DLT] [İKP­
Öy.] 2. O zamirinin araç durumu; onunla; onun ile
[ETY] [EUTS] [Yüknekî] 3. Onun için; ondan dolayı anıtlaşm ak, [anıt-la-ş-mak] dönşl. f. [-ur] 1. Anıt du­
diye; bunun için; bu sebeple. [EUTS] [Üç İtigsizler]
[Gabain] S a n ın mı? {eAT} Onun için mi?
anmg, [ol (o) > an > an-ın / anın dlil] (anın) {eT} zm.
1. Teklik üçüncü kişi zamiri; o. 2. Onun. [EUTS]
[DLT] [Yüknekî] 3. Ona. [Üç İtigsizler] fi1 anın dirisi
olmak, {eAT} Onun sayesinde yaşıyor olmak.
anır, [an-ır] {ağız} is. Taraf; yön. [DS]
anırgan, [ang (yans.) > an-ır-mak > amr-gan] {ağız}
sf. 1. (Eşek için) çok anıran; azgın. 2. Ses çıkararak
dönen su dolabı. [DS]
f l l İ M I İ İ K S O M . 2S4
anırış, [ang (yans.) > an-ır-ış] is. Eşeğin ses çıkarma­
sı.
anırma, [ang (yans.) > an-ır-m ak > an-ır-ma] is. Eşe­
ğin ses çıkarma işi.
anırm ak, [ang (yans.) > ang-ır-m ak > an-ır-mak]
gçsz. f. [-ır] 1. (Eşek için) yüksek ses çıkarmak. 2.
argo. Y üksek sesle hoşa gitm eyecek şekilde gürül­
tü yapmak, konuşmak, bağırm ak veya şarkı söyle­
mek.
anırtı, [an-ır-tı] is. Eşek sesi,
anırtma, [anır-t-ma] is. Eşeğe ses çıkartma,
anırtmak, [anır-t-mak] gçl. f. [-ır] Eşeğin ses çıkar­
m asını sağlamak,
anış, [an-ış] is. 1. A nm ak işi ve biçimi. 2. Hatırlayış;
hatırlama.
anışmak, [an-ış-mak] {ağız} işteş, f. [-ır] 1. Birinin
ardından konuşmak; sözünü etmek. 2. Konuşmak;
söyleşmek; anlatmak. [DS]
anıştırma, [an-ış-tır-ma] is. 1. B ir şeyi doğrudan
söylemeyip de dolaylı olarak sezdirme; ima. 2. ed.
Bilinen bir olayı, kimseyi, atasözünü veya öz deyişi
çağrıştıracak şekilde anlatma sanatı; telmih,
anıştırm ak, [an-ış-tır-mak] gçl. f. [-ır] B ir şeyi
açıkça söylemeyip de üstü kapalı olarak anlatmak;
ihsas etmek; im a etmek,
anıt, [an-mak > an-ıt] is. 1. B ir olayı veya tanınmış
örnek bir kişiyi gelecek nesillere tanıtmak, hatır­
latm ak için yapılmış eser; abide. "Orhun anıtları
bin üç yü z y ıl öncesinden biz gençlere haykırmak­
tadır. ” 2. Çok önemli ve değeri yüksek olan eser.
S anıt mezar, Tarihî kişilik sahibi büyüklerin anıt
niteliğindeki mezarları.
anıt, [an > an-ıt] {ağız} is. İlgisiz, uzak durm a hâli.
[DS]
Anıtkabir, -bri [an-ıt + Ar. kabr] is. A tatürk’ün A n­
kara RasattcpcfAmttepe) ’deki mezarı ve etrafındaki
anıtsal eserler,
anıtlamak, [an-ıt-la-mak] {ağız} g ç l.f. [-r] [-l(ı)-yor]
1. V uracakmış gibi yaparak korkutmak; sakmdır-
mak.2. B ir işe girişmek; yapm aya hazırlanmak. 3.
gçsz. f. Korkarak uyanmak. [DS]
anıtlaşma, [anıt-la-ş-ma] is. A nıt durumuna gelme;
abideleşme.
rum una gelmek, anıt özelliği kazanmak. 2. mec.
Düşünceleriyle, davranışlarıyla, hizmetleriyle her­
kesin sevgi ve saygısını kazanmak,
anıtlaştırılma, [anıt-la-ş-tır-ıl-ma] is. Anıt durumuna
getirilme.
anıtlaştırılmak, [anıt-la-ş-tır-ıl-mak] edil. f. [-ır] A-
m t niteliği kazandırılmak; anıt özelliği verilmek,
anıtlaştırma, [anıt-la-ş-tır-ma] is. A nıt niteliği ka­
zandırma; anıt durumuna getirme; abideleştirme,
anıtlaştırmak, [anıt-la-ş-tır-mak] gçl. f. [-ır] Anıt
oioffitiMCtmüii.255
niteliği kazandırmak; anıt durumuna getirmek; abi-
deleştirm ek.anıtm ak, [an-ıt-mak] {eT} gçl. f. [-ır],
1. Devam etmek; gitmek. [Gabain] 2. Korkutmak;
tehdit etmek; elle ürkütmek; [Tekin] {ağız} (aynı).
[DS]
anıtm ak, [an-ıt-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] Aptal aptal
bakınmak; şaşkın şaşkın durmak; bakakalmak. [DS]
anıtsal, [anıt-sal] sf. 1. Büyüklüğü ile anıtı andıran.
2. Anıta benzeyen. 3. A nıt niteliğinde olan. 4. G ö­
renlerde bir anıt etkisi bırakan.
anıtsı, [anıt-sı] sf. Anıta benzer, anıt gibi,
anız, [eT. an-uz / an-ız > an-ız] is. 1. Ekin biçildikten
sonra tarlada kalan köke bitişik saplar. 2. Ekini bi­
çilmiş tarla. 3. {ağız} M ısır sapı. [DS] 4. {ağız} İğde
ya da kara çalının dikenleri. [DS] 5. {ağız} Tarla
kenarlarındaki otlar. [DS] 6. {ağız} Ekini biçildikten
sonra ekilmeyip boş kalan tarla. [DS] 7. {ağız} N a­
das edilmeden ekilen tarla. [DS] 8. {ağız} Ekin bi­
çimi sırasındaki sebze mevsimi. [DS] 9. {ağız}] Ha­
sat zamanı; sonbahar. [DS S anıza ekim, Ekin bi­
çildikten sonra anızı bozmadan doğrudan yapılan
ekim. || anız biçm ek, Ekin biçildikten sonra kalan
anızları ve kenarlardaki otları biçmek.|| anız boz­
ma, Ekini biçilmiş tarlayı yüzeyden sürmek. || anız
böceği, zool. K ınkanatlılar takımından, yazın ağaç­
ların etrafında uçuşan hareketli duyargalı bir bö­
cek; haziran böceği, (Amphimallus solistitalis) .||
anız sürmesi, {ağız} Biçildikten sonra dökülen to­
humlarla kendiliğinden biten ekin. [DS]
anızlık, -ğı [anız-lık] is. Anızı sürülmemiş, hayvan
otlatılan tarla.
a’ni, [Ar. a’nî ^ 1 ] (a-ni:) e. Bundan anlaşılan şudur;
yani.
ani1, [Ar. ân > ânî ^T] (a:ni:) sf. 1. Çok kısa bir za­
manda yapılan. 2. Birdenbire yapılan. 3. zf. Bir an
içinde; ansızın; apansız; birdenbire. S ani akın,
as. Düşman üzerine beklenmedik bir zam anda y a ­
pılan baskın, sefer.\\ ani grev, İşçilerin işverene
haber vermeden topluca işi bırakmaları.|| ani nöt­
ro n u z. Parçalanm a sırasında ölçülebilir bekleme
olmaksızın yayım lanan nötron.
ani2, [Ar. ânî ^T ] (a:ni:) sf. Olgunlaşmış; olmuş.
ani3, [Ar. ‘ânı ^ U ] (a:ni:) sf. 1. A lçak gönüllü. 2.
Mustarip. 3. Meşgul. 4. is. Köle. 5. İşçi. 6. Tahsil­
dar. 7. Müfettiş.
ani4, [Far. ân (şu) > ânî ^T ] (a:ni:) {OsT} sf. tasvf.
Allah’ın dışında her şey.
aniç, -ci [Erme, anits] {ağız} is. B it sirkesi. [DS]
anid1, [Ar. ‘inâd > ‘ânid j^U] (a:nid) {OsT} sf. (Kişi
için) inat eden; inatçı.
anid2, [Ar. ‘inâd > ‘anîd (ani:d) {OsT} sf. Çok
inatçı.
ANİ
anide, [Ar. ânî + T.-de] (a:ni:de) {OsT} zf. Birdenbi­
re, aniden.
aniden, [Ar. ânî + T.-den] (a.ni.den) {OsT} zf. Ani
bir şekilde, birdenbire, ansızın,
anif', [Ar. ‘u n f (sert olma) > ‘an îf ‘- i ^ ] (ani:f) {OsT}
sf. Sert; haşin; kaba.
anif2, [Ar. en f (burun) > ân if <-üT] (a:nif) {OsT} sf. Az
önceki; çok az bir süre önce geçen. S1 ânifü’l-
beyân, A z önce bildirilen.\\ ânifü’z-zikr, A z önce
söylenen.
anife, [Ar. en f (burun) > ânife 4iT] (a:nife) {OsT} is.
Gençlik çağının başlangıcı,
anifen, [Ar. ânif > ânifen UjT] (a :n i’fen ) {OsT} z f Bi^
raz önce; demincek.
anik1, -kı [Ar. ‘anîk j~ ^ ] (ani:k, k kalın söylenir)
{OsT} is. Ense.
anik2, -kı [Ar. anîk ^ 1 ] (ani:k, k kalın söylenir)
{OsT} sf. 1. (Nesne için) güzel; zarif. 2. Garip; tu ­
haf.
anilik, -ği [Ar. ânî + T. -lik] (a:ni.lik) is. Birden oluş;
ansızın oluverme.
anilin, [Ar. en-nil / Port, anil (indigo) > Fr. aniline]
is. kim. Taş kömürü katranından elde edilen C6H 5-
N H 2 formülündeki benzen türevi olan birincil
amin. 0 anilin boyalar, Anilinden elde edilen m at­
baa m ürekkebi ve kumaş boyaları.\\ anilin mürek­
kep, Alkolde çözünmüş organik veya inorganik
boyar maddeden oluşmuş, çabuk kuruyan matbaa
mürekkebi.
anim asyon, [Fr. animation] is. 1. Gösteri, eğlence. 2.
Canlandırma,
animato, [İt. animato] zf. müz. 1. Canlı. 2. Parça coş­
kun ve canlı bir havayla (seslendirilecek.)
animator, [Fr. animateur] is. ve sf. 1. Canlandırıcı;
harekete geçirici. 2. Sunucu; takdimci,
anim izm, [Fr. animisme] is. 1. İnsan dışı varlıklarda
da ruh bulunduğu görüşü; canlıcılık. 2. psikol. Ç o­
cukların eşyaları birer canlı varlık olarak görmeleri,
anin, [Far. ânîn joT] (a:ni;n) {OsT} is. Yayık,
anis, [Ar. ‘ânis (a:nis) {OsT} is. 1. İhtiyar kız.
2. İntiyar bekâr. 3. sf. (Deve için) büyük ve şişman.
anise1, [Ar. ânîse ^ T ] (a.ni.se) {OsT} sf. 1. (Nesne
için) sıkı bağlı. 2. (Sıvı için) koyulaşmış; katılaş­
mış.
anise2, [Far. anise «~jT] (a:nise) {OsT} sf. (Kadın veya
kız için) cana yakın,
anit, [Fr. anite] is. tıp. Anüs iltihabı,
aniye, [Ar. âniye ı^T] (a:niye) {OsT} is. Kaplar; m ut­
fak gereçleri.
ANİ
aniz, [Ar. 'aniz jş s ] (ani:z) {OsT} sf. Mustarip; ıstı­
raplı.
anizotrop, [Fr. anisotrope] sf. (Organik m addeler i-
çin) ışığın çifte kırılm asına sebep olan. S an izo t­
ro p bölge, Çizgili kas telcikleri arasında ışığın çif­
te kırılmasına sebep olan koyu bölge.\\ anizotrop
m adde, Yönelmesine göre özellikleri değişen kris­
tal maddeler.
an jam b m an , [Fr. enjammbement] is. ed. Anlam bir
mısrada tam amlanmadığında tamamlayıcı kelime­
lerin daha sonraki mısralarda devam etmesi; ulantı.
anjin, [Yun. anhein (boğmak) > Fr. angine] is. tıp. 1.
Boğaz mukozasının şişmesi,
anjiokardiyografî, [Fr. angiocardiographie] is. Da­
m ara ışın geçirmeyen bir maddenin şırınga edil­
mesi suretiyle çekilen kalp boşlukları, kalbi bes­
leyen damarlar ve kalp tabanındaki büyük damarla­
rın grafısi.
anjiokeratom , [Fr. angiokeratome] is. tıp. Derisi so­
ğuğa dayanıksız kişilerin ellerinde görülen kılcal
damar genişlemesinden oluşan kırmızı lekeler,
anjiokolesistit, [Fr. angiocholecystite] is. tıp. Safra
kesesi ve safra yollarının bir arada iltihaplanması,
anjioloji, [Fr. angiologie] is. tıp. Anatominin kan ve
lenf dolaşımı organlarını inceleyen bölümü,
anjiyo-, [Yun. angeion] önek. Damar,
anjiyografi, [Fr. angiographie] is. Damar içine opak
madde verildikten sonra çekilen film grafısi.
A nka, -a ’i [İbra. cw ak(uzun boyunlu dev, gerdanlık,
boğmak) > ‘ankâ’ i^-](anka:) {OsT} is. 1. Her
hayvandan bir iz taşıyan, kırmızı altın rengi tüylü,
yüzü insana benzer, güzel sesli, bir tek, efsanevi bir
dağ olan K af dağının ardında yaşadığı söylenen
erkek bir masal kuşu; Sirenk; Sîmurg; Zümrüd;
Zümrüdüanka; Tuğrul; Anka-yı mugrip; devlet ku­
şu; Hüma kuşu; Phoenix. 2. mec. Adı olup da ken­
disi olmayan nesne. 3. Bir çalgı. 4. Çok zengin tüc­
car. S1 a n k â bezirgan, Çok zengin tüccar. || an k a
gibi, Adı var kendisi yok. || A nka kuşu, gö k b. Boğa
takım yıldızından kadiri 3.0, ta y f tipi B 5 olan r)
yıldızı.\\ankâ-m eşrtp, A lçak gönüllü, kanaat etme­
sini bilen, azla yetinen.\\ A nka-yı lâ m ekân; tasvf.
Yeri olmayan Anka (Allah).|| an k â-y ı m ağ rib , -*■
Anka.
ankabuş, [ankabuş] {eT} is. Çivit. [EUTS]
A n k ara keçisi, zool. Beyaz, uzun ince, yum uşak ve
kıvırcık tüylü, Sümerlerderı beri bilinen bir keçi
cinsi, (Capra hircus angoriensis)\| A n k a ra kedisi,
zool. Uzun ipek gibi yum uşak beyaz, sarı veya kur­
şuni kılları olan, yeşil, mavi, sarı ve kırmızımsı iri
gözlii bir kedi cinsi, (Felis domesticus angoren-
■sis/ll A n k a ra tavşanı, zool. İnce, parlak ve uzun
tüylerinden yararlanılan, yaban tavşanının deği­
şinimiyle geliştirilmiş eti lezzetli evcil bir tavşan
türü.
ÖIÜMIİİIKSÛM.256
a n k a rt, [Fr. en cartes] is. Kâğıt oyunlarında berabere
kalma.
a n k asten , [Ar. 'an kaşdin] {ağız} zf. -►angasten. [DS]
a n k astre , [Fr. encastre] sf. Y erden kazanmak, dış
etkilerden korum ak veya gizlemek için duvar için­
deki bir oyuğa yerleştirilm iş olan; gömme,
a n k e b u t, [Ar. ‘ankebüt o _jX ^] (ankebu:t) {OsT} is.
Örümcek. S A n k e b u t suresi, B atıl inançlar, puta
tapıcılık, çok tanrıya inanmanın örümcek ağına
benzetildiği, A llah'a inanmayanların içine düşece­
ğ i felaketlerden bahseden K ur 'an-ı Kerim 'in 24.
suresi.
an k eb u tî, [Ar. ‘ankebüt > ‘ankebııtî (anke-
bu:ti:) {OsT} sf. Örümceğimsi; örümceğe benzer,
ank eb u tiy e, [Ar, 'ankebüt! > ‘ankebütiyye
(ankebu:tiye) {OsT} is. zool. Örümcekler, (Arachni-
des).
ank esö r, [Fr. encaisser (kasalamak) > encaisseur
(kasada çalışan banka görevlisi)] is. 1. Otomatik
para kutusu. 2. Genel kullanım a açık araçlara takı­
lan m etal para, jeton veya m agnetik kart ile çalışan
araç. Ankesörlü telefon.
an k et, [Lat. inquirere (araştırmak) > Fr. enquete] is.
1. B ir konu ile ilgili deney sonuçları ve değişik
kim selerden alman verileri bir araya getirip ince­
leme. 2. A ynı soruları değişik kimselere sorarak
bilgi toplama. S a n k e t y ap m ak , Kişilerin bir konu
üzerinde ne düşündüklerini öğrenmek üzere veri
toplamak.
ank etçi, [anket-çi] is. İstatistik, kamuoyu veya piya­
sa araştırması için veri toplam ak üzere kişilerin
görüşlerini alan kişi,
anketçilik, -ği [anket-çi-lik] is. İstatistik, kamuoyu
veya piyasa araştırması için veri toplam a işi.
a n k ır, [ang+kır] {ağız} is. Çevre; muhit; taraf. [DS]
an k ıt, [an-ıt / an-ut / ankıt / ankut / J^ l] {eAT} is.
-*• angıt; angut,
a n k ıtla m a k , [ank-ıt-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(ı)-
yor] N işan alıp atmak. [DS]
a n k ıtm a k , [anıt-mak > ankıt-mak] {eT} gçsz. f. [-ur]
1. Eğilmek. [Gabain] 2. Baş eğmek; teslim olmak.
[EUTS]
a n k ıttırm a k , [ankıt-tır-mak] {eT} g ç l.f. [-ur] Baş eğ-
dirtmek. [EUTS]
ankiloz, [Fr. anlcylose] is. tıp. Bir eklemin hareket
yeteneğini tam amen veya kısmen kaybetmesi,
ank lav , [Fr. enclave] is. Bir devletin topraklarıyla
çevrili başka bir devlete ait topraklar. Suriye top­
rakları içinde kalan Türkiye 'ye ait Caber anklavı.
ankli, [Yun. gangri] {ağız} sf. Çok zayıf. [DS]
anksiyete, [Lat. anhiosus (tedirgin) > Fr. anhiete] is.
psikol. K orku durumu.
l e M CE » . 2 5 7
a n k u t1, [an-ıt / an-ut / ankıt / ankut {eAT} is.
zool. Angıt.
an k u t2, [Ar. (Sur.) ‘anküd {ağız} is. 1. Üzüm
salkımı. 2. Üzüm çöpü. [DS]
an k u t3, [Ar. ‘anlcüt o^£jlp] (anku;t) {OsT) is. Ö rüm ­
cek.
anküm , [Ar. ‘an (-den) + küm (siz) {OsT} zm.
Sizden.
an küm a, [Ar. ‘an (-den) + kümâ (ikiniz) USLlp] {Os T}
zm. İkinizden,
an la k ', -ğı [an-la-mak (ağnamak) > ağ-na-k] {ağız}
is. 1. At, eşek, tavuk, keklik gibi hayvanların yatıp
yuvarlandıkları tozlu yer. 2. Açıklık; karşı; göz
önü. [DS]
anlak2, -ğı [anla-mak > an-la-k] is. 1. A nlam a ve
kavrama kabiliyeti; zekâ. 2. {ağız} Anlayışlı. [DS]
anlaklı, [anlak-lı] s f İyi kavrayan, yüksek bir anlama
kabiliyeti olan; zeki,
anlam , [anla-mak > an-la-m] is. 1. Bir işaretin, bir
işaretler sisteminin, işaret değeri taşıyan bir davra­
nışın, bir sözün taşıdığı ve ilettiği kavram; m ef­
hum; mana; fehva. 2. B ir şeyi değerli kılan şey ve­
ya o şeyin varolma sebebi. 3. dbl. Sözlü veya yazılı
birimin taşıdığı ve zihinde uyandırdığı kavram;
belagat. 4. {ağız} Anlayış; duygu. [DS] 0 an lam a
gelm ek, Belli bir anlamı taşımak.\\ (her şeyde bir)
anlam a ra m a k , Kendi aleyhinde bir düzen kurul­
duğu saplantısı ile kuşku duymak. |] a n lam a y k ırılı­
ğı, dbl. K arşıt anlamlı kelimelerin bir araya gelm e­
si. || anlam bayağılaşm ası, dbl. B ir sözcüğün ger­
çek anlamdan, daha bayağı ve kötü anlam a kaym a­
sı,|| anlam bilim i, dbl. D ili anlam açısından değer­
lendiren bilim dalı; sem antik.\\anlam bilim sel, dbl.
Anlam bilimi ile ilgili; sem antik.||an lam b irim i,
dbl. Söz ve şekil bakımından en küçük anlamlı bi­
rim kelime ve eklerin fonksiyonel dilbilim indeki a-
dı.|| (her şeyden bir) an lam ç ık a rm a k , Olumsuz
yorumlarda bulunmak.\\ an lam çokluğu, dbl. Söz­
cüğün birden çok anlamı karşılaması.\\ an lam d a­
ralm ası, dbl. Geniş anlamlı bir kelimenin bazı an­
lamlarını yitirerek tek bir kavramı ifade etm esi.||
anlam değişm esi, dbl. Bir kelimenin anlamında
meydana gelen daralma, genişlem e ve bayağılaşma
değişiklikleri,|| anlam genişlem esi, dbl. B ir keli­
menin anlam ında yeni eklemeler ortaya çıkm ak
suretiyle m eydana gelen değişiklik.|[ a n lam k ay ­
ması, dbl. B ir kelimenin mecaz, eğretileme, gibi
yollarla anlamında m eydana gelen değişik kalıp­
laşma.|| an lam san atı, ed. Anlatım ı daha canlı ve­
ya güçlü kılm ak amacıyla yapılan söz sanatları.\\
anlam verem em ek, Kendine göre bir açıklama
yapamamak; olayın sebebini çıkaramamak.\\ a n ­
lam verm ek, Kendine göre yorumlamak.
ANL
an lam a, [an-la-mak / anla-mak > an-la-ma] is. 1.
A nlam ak işi. 2. fel. Sezgi ve algılama yoluyla bir
şey hakkında bilgi edinme süreci. S a n la m a yetisi,
psikol. B ir şeyi bilmeyi sağlayan araçlardan sezgi
yoluyla kavrama.
a n la m a k 1, [eT. an (anlayış) an-la-mak > an-la-mak]
g ç l.f. [-r] 1. Akıl ve zekâ yardımı ile bir şeyin ne
demek olduğunu, neye işaret edildiğini kavramak;
bilmek; algılamak; derk etmek. 2. Duygu ve dü­
şünce yoluyla bir şeyin kapsamını ve değerini kav­
ramak; fehmetmek. 3: Sezmek. 4. Birinin duygu ve
düşüncelerine katılmak, onu kabullenmek. 5. F ar­
kına varmak. 6. Hak vermek; anlayış göstermek. 7.
Öyle değerlendirmek. 8. Sorup öğrenmek, araştır­
mak, incelemek. 9. gçsz. f. O işin uzmanı olmak;
çok iyi yapmak; iyi bilmek. 10. (Olumsuz kullanış­
ta) zevk almak; hoşlanmak; yararlanmak. 11.
(Olumsuz kullanışta) doğru bulmak. 12. argo. Sa­
hip olmak, yararlanmak. S an lad ığ ım k a d a rıy la ,
Benim değerlendirmeme göre.\\ an lad ık , Yeter, sö­
zü daha çok uzatma (azarlama).|| A n lad ık , peki b u
değ irm en in suyu n ereden geliyor? İşin kârlı ol­
duğu gerçek ama bunu becerecek gücü nereden
sağlamalı?\\ A nladım sa A ra p olayım ! Söylenenle­
ri, anlatılanları hiç anlamadım.\\ an la işte, D aha
çok açıklamaya gerek y o k veya ortam elverişli de-
ğil.\\ a n lam ad ım , (a ’nlamadım) Öyle şey olmaz.\\
an lam am ak , Hoşlanmamak, ilgilenmemek.\\ a n ­
la rsın ya, Açığa vurmadan, başkalarına sezdirm e­
den önceden aralarındaki geçm işe ve anlaşmaya
göre değerlendirilmesini istemek. [| anlayacağın,
Sözün kısası, özeti. || anlayalım , Gizlenenlerin şöyle
böyle dolaylı yoldan öğrenildiğini, ancak gerçeğin
bir de kendi ağzından öğrenilmek istendiğini ifade
eden şaka. || A n lay an a sivrisinek saz, a n la m a y a n a
d av u l z u rn a az, Anlayış sahibi kimselere en küçük
bir uyarı veya bilgi yeterlidir; anlayışsızlara ise ne
yapılırsa yapılsın yararı yoktur.|| anlayıp d in le­
m ek, Ayrıntılı bilgi edinmek.\\ anlıyorum , K onu­
şanın sözünü kibarca kesm ek için söylenir; haklısı­
nız; tabii; elbette.
a n la m a k ', [an (ek yeri) > an-la-mak] {ağız} gçsz. f. [-
r] [-l(ı)-yor] (Testi vb. şeyler için) çatlamak. [DS]
an lam ak tık , [anlamak-lık] is. A nlayabilme, kavraya­
bilirle; idrak edebilme,
an lam am azlık , -ğı [anlama-maz-lık] is. -* anlam az­
lık. S 1 an lam am azlık tan gelm ek, -*• anlamazlıktan
gelmek.
anlam azlık , -ğı [anla-maz-lık] is. 1. Anlamaz olma
durumu. 2. Bir şeyi anlayıp kavrayam am a durumu;
anlamamazlık. S a n lam azlık tan gelm ek, Yapılan
bir hareketi, söylenen bir sözü anladığı hâlde an­
lamamış gibi davranmak.
an lam d aş, [anlam-daş] sf. dbl. (Kelime için) anlam ­
ları birbirinin aynısı veya yakın olan; eş anlamlı;
müradif; müteradif; sinonim.
ANL D iü ie iiiiS ö M .

an lam daşlık, -ğı [anlam-daş-lık] is. Anlamdaş olma an larcılay ın , [ol (o) > an > an-lar-cılaym jkl]
durumu; eş anlamlılık, i'eATI zf. Onlar gibi,
an lam lan d ırm a, [anlam-la-n-dıı-ma] is. Anlam ka­
an larsız , [ol (o) > an > an-lar-sız {eAT} zf.
zandırma.
a n lam lan d ırm ak , [anlam-la-n-dır-mak] gçl. fi [-ır] Onlarsız; onlar olmadan,
1. Zor kavranır bir ifadeyi anlaşılır hâle getirmek, an la rsu z , [ol (o) > an > an-lar-suz j-v^O {eAT} zf.
açıklamak, yorumlamak. 2. Bir şeye belirli bir an­ Onlar olmaksızın,
lam yüklemek, anlamlı hâle getirmek,
a n la ru n g la , [ol (o) > an > an-lar-un-la U S " {eAT}
anlam lı, [anlam-lı] sf. 1. Belli bir anlam taşıyan, an­
lam ı olan. 2. Çeşitli yorum lara yol açabilecek olan. zf. Onlarla.
3. Herkesin beğeneceği tarzda anlamı yoğun olan; an laşık , -ğı [anla-ş-ılc] sf. A ralarında bir anlaşmaya
manidar. 4. zf. Anlam taşıyacak şekilde. S anlam lı varm ış olan (kişiler),
anlam lı, B ir şeyler ima eder, bir anlam çağrıştırır an laşılan , [anla-ş-ıl-an] sf. 1. Anlamı öğrenilen, belli
şekilde. olan. 2. e. Bir tahmin veya sebep sonuç ilişkisi ifa­
anlam lılık, -ğı [anlam-lı-lık] is. 1. Anlamlı olm a du­ de etmek için cümle başında kullanılır; belli ki;
rumu. 2. dbl. Bir kelimenin veya ekin anlam taşım a görünüşe bakılırsa; her hâlde; galiba. «Anlaşılan,
durumu; semantik, siz buna para vermediniz.»
anlam sal, [anlam-sal] sf. 1. Anlama dayalı, anlamla a n laşılır, [anla-ş-ıl-ır] sf. 1. Anlamı kolay, açık; ba­
ilgili, anlama ilişkin. 2. psikol. İnsan zihninin an­ sit. 2. Hoşgörü sınırları içinde olan. 3. Haklı bir
lamla ilgili yapı ve süreçlerine ait. S anlam sal sebebe dayanan,
alan , dbl. Bir kelimenin köküne bağlı türevleri ile an laşılırlık , -ğı [anla-ş-ıl-ır-lık] is. 1. Kolay ve açık
birleşenlerinin meydana getirdiği biitiin kelimeleri olarak anlaşılabilecek olma. 2. fiız. Sözlü bir bildi­
kapsayan küme. rimin alet veya insan kulağı yardım ıyla algılana­
anlam sız, [anlam-sız] sf. 1. Anlamı olmayan. «Bir­ bilirle derecesi. «Anlaşılırlık testi.»
kaç anlamsız kelime fısıldadı.» 2. M antık kuralları­ an laşılm a, [anlaş-ıl-ma / an-la-ş-ıl-ma] is. Anlaşıl­
na uymayan, birbirini tutmayan. «Bu anlamsız ko­ mak işi.
nuşmaya harcayacak zamanım yok.» 3. Çekici ol­ a n la ş ılm a k 1, [anlaş-ıl-mak] edil. fi [-ır] 1. Anlaşılır
mayan. «Bu kadar anlamsız bir zammı kim bekli­ hâle gelmek. «Konu çok karmaşıktı, açıklamanız­
yordu ki?» 4. Dikkate alınmayacak kadar küçük; dan sonra biraz anlaşıldı.» 2. Bir şeyin özü ve ger­
önemsiz; değersiz. «Artık muhasebede virgülden çeği tam anlam ıyla bilinir, kavranır olmak. «Ne
sonraki anlam sız rakamlarla uğraşmıyorlar.» 5. dem ek istediği şim di daha iyi anlaşıldı.» 3. İşitil­
Sözleriyle ve davranışlarıyla çevreye uyumsuz, mek; duyulmak; diğer sesler arasından ayırt edil­
yersiz davranan (kimse); münasebetsiz. «Bir daha mek, seçilmek. «Sokağın gürültüsünden sunucunun
böyle anlamsız görüşme istemiyorum.» 6. zf. Saç­ sözleri anlaşılmıyor.» 4. İyice görülmek, seçilmek.
ma, mantıksız, yersiz. «Bu davranışın bana anlam ­ «Çok uzakta olduğundan çıplak gözle anlaşılmı­
sız geldi.» yor.» 5. Akıl yürüterek gerçek bulunmak; gerçek
anlam sızlaşm a, [anlam-sız-la-ş-ma] is. Anlamsız hâ­ ortaya çıkmak. «Bu kadar sıkı dostluklarının sebebi
le gelme, anlamını yitirme, işte şim di anlaşıldı.» 6. Takdir edip beğenilmek.
anlam sızlaşm ak, [anlam-sız-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] «Onun kıymeti de öldükten sonra anlaşıldı.» S
1. Anlamsız duruma gelmek. 2. Anlamını ve değe­ anlaşıld ı p e d e rin b a y ra k ta r olduğu, Birinin do­
rini kaybetmek, lambaçlı yollardan açıklamaya çalıştığı şeyin ger­
an lam sızlaştırm a, [anlam-sız-la-ş-tır-ma] is. A nlam ­ çeğinin tarafımızdan hemen kavrandığını ifade
sız duruma getirme, anlamını kaybettirme, eden söz.|| an laşıldı, V eh b i’nin k erra k e si, Sakla­
an lam sızlaştırm ak , [anlam-sız-la-ş-tır-mak] gçl. fi nan gerçekler ortaya çıktı, anlamında kullanılır.
[-ır] 1. Anlamsız duruma getirmek. 2. Anlamını yi­ a n laşılm ak 2, [anlaş-ıl-mak] edil, fi [-ır] Karşılıklı
tirmesini sağlamak, olarak bir konuda uzlaşmaya varılmış olmak. Çı­
anlam sızlık, -ğı [anlam-sız-lık] is. 1. Anlam taşım a­ karlar ortak olunca hemen anlaşılır. S anlaşıldı,
ma; anlamdan yoksunluk. 2. Anlamsız olan şeyin Verilen emrin özünün kavrandığını belirten teb-ar
durumu. sözü.
a n la r 1, [ol (o) > an > an-lar > an-lar _^T] jeT} {eAT} anlaşılm az, [anlaş-ıl-maz] sf. 1. Açıklanması çok
zor, kavranam az durumda; karışık; muğlak. 2. İn­
zm. Üçüncü çokluk kişi zamiri ile işaret zamirinin
san iradesinin ve zekâsının sınırlarını aşan. 3. D av­
çokluk biçimi; onlar. [EUTS] S a n la ru n , {eAT} On-
ranışlarının sebebi bilinemeyen (kimse) ve onun bu
ların.\\ a n la ru n la (anlarımla), {eAT{ Onlarla; onlar
ile. hareketleri. Anlaşılm az biri olup çıktı.
a n la r ', [anla-mak > anla-r] {ağız} is. Anlayış; bellek; an laşm a, [anla-ş-ma] is. 1. A nlaşm ak işi. 2. İki ve
zekâ. [DS] daha çok insanın birbirinin duygu ve düşüncelerini
 J Î .Î I I İ ' » 259_____________ ___________________
kavramaları, bilmeleri. «Dil bir anlaşma aracıdır.»
3. Kişilerin birbiriyle duygusal yönden uyuşmaları,
birbirlerine ısınmaları; uyuşma. «Çocuklarımız iyi
anlaştılar.» 4. Kişiler, şirketler ve devletler arasın­
da belirli bir konuda uzlaşarak yüküm lülük altına
girme; bu konuda yazılı olarak im zalanan belge;
antant; itilaf; itilafname; mukavele; sözleşme. S
anlaşm a y ap m ak , Anlaşm aya varıldığını belirle­
yen bir belgeyi düzenleyip karşılıklı im zalamak. |
anlaşm aya v arm ak , Birisi ile bir konuda anlaş­
mak, uzlaşmak.
anlaşm ak, [anla-mak > anla-ş-mak] işteş, fi [-ır] 1.
Karşılıklı olarak birbirinin anlattıkları şeyleri an­
lamak. 2. Birbirine duygusal yönden yakınlık duy­
mak, iyi geçinmek, uyum içinde olmak. 3. Bir ko­
nuda iki ve daha fazla kişi tarafından görüş birliği­
ne varmak; uzlaşmak. 4. Sözleşme yapmak. 5. mec.
Evlenmeğe karar vermek. «Kızla daha okuldayken
anlaşmışlar.»
anlaşm alı, [anlaş-ma-lı] sf. 1. A nlaşm aya dayanan,
anlaşma yoluyla gerçekleştirilen. Anlaşm alı kavga.
2. Aralarında anlaşma bulunan; anlaşma düzenlen­
miş olan; mukaveleli; sözleşmeli. A nlaşm alı ecza­
ne.
anlaşm azlık, -ğı [anlaş-maz-lık] is. Kişiler ve top­
lumlar arasında düşünce, duygu ve çıkar bakım ın­
dan beliren aykırılık; ihtilaf; uyuşmazlık,
anlaştırm a, [anlaş-tır-ma] is. 1. Tarafları bir konuda
uzlaştırmak amacıyla yapılan çalışma; uzlaştırma.
2. ed. Mecaz-ı mürsel.
anlaştırm ak, [anlaş-tır-mak] g ç l.f. [-ır] 1. A nlaşm a­
larını sağlamak, aralarını bulmak, uyuşturmak; uz­
laştırmak. 2. Anlaşılır hâle getirmek. 3. işaret ve
hareketlerle sezdirmek. 4. jağız} İyice anlamak.
[DS]
anlatı, [an-la-t-ı] is. ed. 1. G erçek veya hayalî bir
olayı ayrıntılı ve edebî bir dil kullanarak anlatma;
hikâye etme; tahkiye. 2. Hikâye etme yoluyla m ey­
dana getirilmiş eser.
anlatıcı1, [anlatı > anlatı-cı] is. 1. Olaya dayalı olan
masal, hikâye, fıkra gibi türleri etkileyici ve ilginç
bir şekilde anlatan kişi; hikâyeci; meddah. 2. Anlatı
türü eser veren; hikâyeci; tahkiyeci.
anlatıcı2, [anlat-mak > anlat-ıcı] sf. Anlatm a işini ya­
pan; anlatan,
anlatılm a, [anlat-ıl-ma] is. Anlatılm ak işi, işi.
anlatılm ak, [anlat-ıl-mak] edil. f. [-ır] 1. Bilgi taşın­
mak, bilgi edinmesini sağlamak; aktarılmak. 2. (Bir
şey aracılığıyla) ortaya konmak,
anlatılm az, [anlat-ıl-maz] sf. T arif ve tasviri güç
olan.
anlatım , [anlat-mak > anlat-ım] is. 1. Anlatm a işi. 2.
Düşünce ve duyguların genellikle söz ve yazı gibi
yaygın anlaşma araçları veya başka yollarla bildi­
rilmesi, açığa vurulması; ifade. 3. dbl. Anlatm ak
için kullanılan yargılı ya da yargısız söz ve sözcük­
______________________________________________ A N L
ler dizisi. 4. ed. Anlatma biçimi; üslûp; stil. S1 a n ­
latım bilim i, dbl. Anlatım biçimlerini, üslûp şekil­
lerini inceleyen edebî araştırma; stilistik.\\ a n latım
titrem i, dbl. Anlatım da mantık ve düşünce özelli­
ğine göre meydana gelen titrem ; anlatım lonu.\\
a n latım to n u , dbl. Anlatım titremi.
anlatım cı, [anlatım-cı] is. ve sf. ed. 1. (Eser için)
hikâye etmenin ağır bastığı. 2. (Yazar için) eserle­
rinde hikâye etme yöntemine ağırlık veren. 3. (Sa­
natçı için) dış dünyanın etkilerini kendi algılama
biçimi ve duyarlılığı açısından yansıtan; kendi öz­
nelliğini ön plana çıkaran; dışa vurumcu; ekspres­
yonist.
an latım cılık, -ğı [anlatım-cı-lık] is. Sanatçının kendi
öznelliğini ön plana çıkararak dış dünyanın etkile­
rini kendi algılama biçimi ve duyarlılığı açısından
yansıtması gerektiğini savunan akını; dışa vurum-
culuk; ekspresyonizm,
an latım lı, [anlatım-lı] s f 1. Anlatılmak istenen duy­
gu ve düşünceyi güçlü bir biçimde anlatan. 2. D uy­
guyu, niyeti açığa vuran. 3. dil. b. Bir duyguyu v e­
ya düşünceyi ortaya koyan kelime, biçim veya ya­
pı. S an latım lı ra k a m , mat. Sıfırdan başka bütün
saym a sayılan ve bunların rakamları.
anlatış, [anlat-ış] is. 1. Anlatm ak işi; takrir. 2. B ir
duygu ve düşünceyi başkasına sözle, yazıyla, jestle,
mimikle ifade etme biçimi; üslûp,
an latm a, [anla-t-ma] is. Anlatm ak işi.
a n la tm ak , [anla-mak > anla-t-mak] gçl. f. [-ıı] 1. Bir
duyguyu, bir düşünceyi yazı ve sözle başkalarına
bildirmek; ifade etmek. 2. Davranışlarla sezdirmek;
ima etmek. 3. Birinin anlamasını sağlamak için
açıklama yapmak; izah etmek. 4. Gördüklerini ve
duyduklarını aktarmak; nakletmek. 5. mec. Tehdit
etmek. Sen şim di yap bakalım, eve varınca ben sa ­
na anlatırım, fi1 an la ta an la ta bitirem em ek , Zevk­
le tekrar tekrar anlatmak, çok övmek.
anlayış, [an-la-y-ış] is. 1. Anlama, kavrama ve algı­
lama gücü; idrak; zekâ; izan; feraset. 2. Çeşitli et­
kenler yüzünden bir olayı değişik biçimde algıla­
ma, ele alma ve değerlendirme biçimi; bakış; gö­
rüş; telakki; zihniyet. «Benim anlayışıma göre zina
sayılsın sayılmasın gayrimeşru ilişkinin her türlüsü
ahlak dışıdır.» 3. Birinin olumsuz davranışlarına
karşı hoşgörüyle yaklaşma; müsamaha. S anlayış
gösterm ek, Hoşgörülü davranmak,| anlayışı kıt,
Anlam a ve algılama gücü za y ıf olan.
anlayışlı, [anla-y-ış-h] sf. 1. H er şeye akıl erdiren,
anlama, kavrama yetisi güçlü; ferasetli; izanlı; zeki.
2. Başkalarının kusurlarını bağışlayabilen; hoşgö­
rülü. 3. zf. Hoşgörülü olarak,
anlayışlılık, -ğı [anla-y-ış-lı-lık] is. 1. Anlama, kav­
ram a yetisi güçlü olma durumu. 2. Anlama, kavra­
ma yetisi güçlü olanın taşıdığı nitelik. 3. Hoşgörülü
olm a hâli.
ANL
anlayışsız, [anla-y-ış-sız] sf. 1. Akıl erdiremeyen, an­
lama ve kavraması kıt olan. 2. mec. Başkalarının
kusurlarını affetmeyen, katı davranan; hoşgörüsüz,
anlayışsızlık, -ğı [anla-y-ış-sız-lık] is. 1. A nlam a ye­
teneğinin kıt olma durumu; kalın kafalılık. 2. Biri­
nin durumunu anlamayı, kusurlarım hoş görmeyi
düşünmemek; vurdum duymazlık,
anlı, [Far. ân (gösteriş) + T. -lı] sf. Gösterişli; alımlı;
çekici; güzel; yakışıklı. S an lı şanlı, 1. Gösterişli;
görkemli; tantanalı; şatafatlı; debdebeli. 2. Ünü
yayılmış, herkesçe tanınan; meşhur.
anlık1, -ğı [an-lık] is. fel. Duygu ve irade dışında ka­
lan, akılla ölçme ve muhakeme etmeye dayanan
bilme gücü; müdrike; entelekt.
anlık2, -ğı [an-lık] {ağız} is. 1. Tarla sınırı. 2. Bağ,
bahçe kapısı. 3. Düzgün odun yığını. 4. Süpürge
yapılan bir ot. [DS]
anlık3, -ğı [Ar. ân + T. -lık] sf. Bir anda olup bitive-
ren.
anlıkçılık, -ğı [an-lık-çı-lık] is. fel. Akılla ölçme ve
muhakeme etmeye dayalı bilm e gücünün, duygula­
rın ve iradenin üzerinde bir üstünlüğünün bulundu­
ğunu savunan felsefî akım; entelektüalizm; zihniye,
an lu , [ol > an (o) > an-lu] {eAT} zf+Ona ilişkin; onun
tarafından.
an m a, [an-mak > an-ma] is. 1. Anmak işi. 2. Bir
kişiyi veya bir olayı akla getirme; zikretme; yâd
etme. B an m a günü, Bir kişiyi veya olayı hatırla­
m ak için anma etkinliklerinin düzenlendiği belirli
bir gün.|| an m a p u lu , Bir olayı veya kişiyi hatırla­
m ak için çıkarılan özel posta pulu. || an m a tö ren i,
B ir kişiyi veya bir olayı hatırlatm ak için düzenle­
nen tören; ihtifal.
an m ak , [eT. an-mak > an-mak] gçl. f. [-ar] 1. Geç­
m işte olan bir olayı veya tanıdığı birini akim a ge­
tirmek; hatırlamak. 2. Akima getirdiği bir şeyi, bir
kimseyi veya olayı diliyle söylemek; bahsetmek;
zikretmek. 3. Bir büyüğün hizmetlerini ve iyilikle­
rini anlatmak için toplanmak. 4. Bir tanıdığa arm a­
ğan vererek gönlünü almak. 5. {ağız} Açıklamak;
söylemek; anlatmak. [DS] 6. {ağız} Söz vermek;
vaat etmek. [DS]
an m alık , -ğı [an-ma-lık] is. Anı olarak alınıp verilen
veya saklanan eşya; hatıra; yadigâr; bergüzar.
an n a b , [Ar. ‘annâb ] {OsTj is. Üzümcü,
an n ab i, [Ar. ‘unnâbî ^ L t] {ağız} sf. Flünnap rengin­
de; mora çalan kırmızı. [DS]
an n aç, -cı [alın > al(ı)n-aç / annaç] {eAT} ı'ağız/ is. 1.
Bir şeyin öne bakan yüzü. 2. İnsanın karşısında bu­
lunan; alnaç; karşı. 3. Her taraftan görülebilen açık­
lık yer; meydan. 4. Yan. 5. Karşılık; cevap. [DS]
an n açlam ak , [annaç-la-mak] {ağız} g ç l.f. [-r] [-l(ı)-
yor] Cevap vermek; karşı gelmek. [DS]
a n n a k , [alın > al(ı)n-aç > annak] {ağız} is. Karşı. [DS]
Û I İ İ M I İ H îî S Û M . 260
a n n a k la m a k , [anla-mak > anla-k > annak-la-mak]
{ağız} g ç l.f. [-r] [-l(ı)-yor] 1. Dikkatle etrafı araş­
tırmak; gözetlemek. 2. Bir şeyi gizlice dinlemek.
[DS]
an n ak le y in , [annak-leyin] {ağız} zf. Karşıdan. [DS]
an n av u s, [Yun. anaolos] {ağız} is. Avlunun suyunu
dışarı akıtm ak için duvar altına açılan delik. [DS]
anne, [ana > (İstanbul ağzında) anne] is. 1. Çocuk
doğurmuş olan kadın; ana. 2. gnşl. Y avrulan olan
hayvan. 3. mec. Bir şeyin kaynak noktası, kökü. 4.
ünl. Yaşlı kadınlara saygı ifadesi olarak kullanılan
seslenme sözü. S an n e le r g ü n ü , Dünya çapında
anneleri hatırlamak, onlara sevgi ve saygı sunm ak
için kutlanan Mayıs ayının ikinci P azar günü.\\ an ­
ne olm ak, Çocukdoğurmak.\\ an n e y arısı, Teyze.
an n ean n e, [anne+anne]'is. Çocuğun annesinin anne­
si; nine.
an n em ler, [anne-m-ler] is. 1. (Konuşan kişi için) an­
nesinin akrabaları olan kişiler; anne tarafı. 2. Anne
ile birlikte baba,
annelik, -ği [anne-lik] is. 1. Anne olm a durumu. 2.
Anne olanın niteliği. S an n e lik etm ek, Anne gibi
koruyup gözetmek, şefkat göstermek, sevmek.
anofel, [Yun. anofeles (tehlike) > Fr. anophele] is.
zool. İki kanatlılar takımından sıtma mikrobu taşı­
yan, larvası otlu bataklıklarda üreyen tehlikeli bir
sivrisinek türü, (Anopheles maculupennis).
anom ali, [Yun. anomalia > Fr. anomalie] is. Olağan
durumdan, her zaman uyulmakta olan kuraldan ay­
rılma, kopma,
anonim , [Yun. an (yok) + onyma (ad) > Fr. anony-
me] sf. 1. İsimsiz; adsız. 2. ed. Y azar veya sanatçısı
tespit edilemeyen; yazarı belirsiz. 3. gnşl. Bir kişi­
liği, özelliği olmayan; yaygın. S anonim h alk
edebiyatı, Eserin ilk sahibinin kim olduğu bilinme­
yen, dilden dile aktarılırken her aktarıcının belirli
bir takım unsurlar eklediği masal, destan, efsane,
hikâyeler, türküler, maniler, atasözleri, bilmeceler
gibi edebî ürünleri kapsayan sözlü edebiyat gele­
neği. || ano n im o rta k lık , Sermayesi paylara bö­
lünmüş ve borçlarından dolayı ortaklarının mal
varlıklarıyla sorumlu oldukları ticaret şirketi. ||
an o n im şirk et, Anonim ortaklık.
ano n im lik , -ği [anonim-lik] is. Anonim olm a duru­
mu.
anons, [Lat. nuntius (haberci) > annuntiare > Fr. a-
nonce] is. Kitle iletişim araçlanyla yapılan duyuru;
bildirme; duyurma; söyleme. S anons etm ek, 1.
Radyo ve televizyon program ları öncesinde tanıtım
yapmak. 2. B ir program ı keserek acil bir haberi
duyurmak.
an o ra k , -ğı [Eskimo d. anorâg > İng. anorak] is. Ka­
yakçıların veya kampçıların giydiği su geçirmez
kapüşonlu kısa ceket,
an o rg a n ik , [Fr. anorganique] sf. 1. kim. (Bileşikler
öiiffiiMîsozijeîi « 261
için) organik olmayan. 2. (Hastalık için) bir orga­
nın doku bozukluğuna bağlanamayan,
anorm al, -li [Yun. anamolos / Lat. anormalis > Fr.
anormal] is. ve sf. 1. Alışılmışın dışında. 2. Olayla­
rın ve eşyaların alışılmış düzenden başka biçimde
olması hâli; olağan dışı. 3. Aykırı. 4. gnşl. Zihnî
bakımdan gelişmemiş veya bir özür sebebiyle yer­
leşik değer yargılarına aykırı davranan; dengesiz;
özürlü. 5; zf. Kabul edilebilir ölçülerin ve sınırların
dışına çıkacak şekilde; aşırı ölçüde,
anorm alleşm e, [anormal-le-ş-me] is. Alışılmış ve
kabul edilebilir durum da iken anormal hâle gelme,
anorm alleşm ek, [anormal-le-ş-mek] dönşl. f. [-ir]
Önceden var olan, belirlenmiş ölçülere uygun iken
daha sonra bu ölçülerin dışına çıkmak,
anorm allik, -ği [anormal-lik] is. Anormal olma hâli;
aykırılık.
anoş, [ana (anne) + -ş (okşama bildiren ek) > ana-ş >
anoş ?] ünl. argo. “Sevgilim, dostum” anlam ında
seslenme sözü,
anoşagan, [Far. anüşagân] {eT} is. Ölümsüzler; öl­
mezler; ebedî yaşayanlar. [EUTS]
anot, -du [Yun. anohodos (aşağıdan yukarıya yol) >
Fr. anode] is. fız. 1. Elektroliz sırasında eksi yüklü
iyonların toplandığı artı elektrot; artı uç. 2. Elekt­
ron lambalarında elektronları çeken artı elektrot,
anram ak, [eT. an-ra-mak > an-ra-mak] gçsz. f. [-r]
[-r(ı)-yor] 1. {eAT} Haykırmak; kükremek. 2. {ağız}
Boşalmak; sessizleşmek. [DS] 3. (İlenç için) sağır­
laşmak; dilsiz kalmak. 4. Çoğalmak; gürleşmek,
ansam ak, [an-sa-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-(ı) -yor]
Göreceği gelmek; özlemek. [DS]
ansar, [Ar. ensâr] (ansa:r) {OsT} is. Yardımcılar,
ansefal, -li [Fr. encephale] is. anat. Kafatası içinde
bulunan beyin, beyincik ve omurilik soğanından
oluşan organların tümü; tüm beyin,
ansefalit, [Fr. encephalite] is. tıp. Beyin iltihabı,
ansıdak, -ğı [an-sı-dak] {ağız} zf. Ansız; habersiz;
birdenbire. [DS]
ansıma, [an-mak > an-sı-ma] is. Hatırlama; anım sa­
ma.
ansım ak, [an-mak > an-sı-mak] gçl. f. [-r] Hatırla­
mak; anımsamak,
ansınm ak, [an-sın-mak] {ağız} dönşl. fi [-ır] 1. (İş
için) oluruna bırakmak. 2. Söz söylem ek isterken
söyleyememek; tutulup kalmak. 3. {eAT} Elde et­
mek arzusunda olmak; emel edinmek. [DS]
ansırm ak, [ask-ır-mak > aksır-mak] {ağız} gçsz. fi. [-
ır] Hapşurmak; aksırmak. [DS]
ansız1, [an-sız] (aiisız) {ağız} sf. 1. Akılsız; anlayışsız.
2. Söz dinlemez; aksi; haşarı. 3. Utanmaz; sıkıl­
maz. [DS]
ansız2, [an-sız / an-sız] (ansız) {ağız} is. 1. Cinsel gü­
cünü yitirmeyen kimse. 2. Gayrim eşru çocuk; piç.
[DS]
ANŞ
ansız3, [ol > an-sız / an-suz] {eAT} z f O olmadan;
onsuz.
ansız4, [Ar. ân (kısa zaman) > an-sız] zf. 1. Birdenbi­
re; habersiz; ansızdan. 2. {ağız} Zamansız. [DS]
ansızca, [ansız-ca] (ansı'zca) {ağız} zf. Habersizce;
birdenbire; ansızın. [DS]
ansızın, [ansız-ın] (a: ’nsızın) zf. Beklenm edik bir sı­
rada; hiç akla gelmedik bir zamanda; birden; b ir­
denbire; ani; ani olarak; anide; aniden; ansız; apan­
sız; apansızın; gümbedek; dangadak; durup durur­
ken, gürpedek; patadak; şakkadak; bedaheten; de­
faten; nagehan; vehleten; ceffelkalem; fevren; füc-
ceten. S ansızına u ğ ra m a k , {ağız} Birdenbire öl­
mek. [DS]
ansızlık, -ğı [an-sız-lık] (ahsızlık) {ağız} is. U tanmaz­
lık; terbiyesizlik; hayâsızlık. [DS] S1 ansızlık et­
m ek, {ağız} B üyük sözü dinlememek. [DS]
ansiklopedi, [Yun. enkyklios paidelia (bütün ilimleri
kapsayan ilim) > Fr. encyclopedie] 1. Bilgilerin tü­
mü. 2. gnşl. Bütün insan bilim lerinin ilkelerini ve
sonuçlarını açıklayan eser. 3. Belirli bir bilim dalı­
nın veya bir bilgi serisinin bütün bölümlerini ayrın­
tılı açıklayan eser. 4. mec. Çok değişik konularda
bilgi sahibi olan kimse. 5. Sözlüklerde daha önce
açıklanan maddelerin genişletildiği bölüm,
ansiklopedici, [ansiklopedi-ci] is. 1. B ir ansiklope­
dinin hazırlanm asında görev alan kimse. 2. 18. yy.
Fransız düşünürlerinden D iderot’nun hazırladığı
A n siklo p e d iy e yazı yazan kişiler; ansiklopedist.
a nsiklopedik, -ği [Fr. encyclopedique] sf. 1. A nsik­
lopedi konusu ile ilgili olan. 2. gnşl. Her konuda
bilgisi olan (kişi). S ansik lo p ed ik sözlük, A lfabe­
tik sıraya göre kelimelerin geniş bir biçimde açık­
lamasının yanında kişiler ve bilimsel açıklamalara
da ye r veren sözlük.
ansiklopedist, [Fr. encyclopediste] is. 1. Bir ansiklo­
pedinin hazırlanm asında görev alan kimse. 2. 18.
yy. Fransız düşünürlerinden D iderot’nun hazırladı­
ğı A nsiklopedi’ye yazı yazan kişiler; ansiklopedici,
a n su n la tm a k , [Far. efsün => ansun-la-t-mak] {ağız}
gçl. fi [-ır] Hocaya okutmak; okutup üfürtmek.
[DS]
a n su z 1, [ol (o) an > an-suz {eAT} zf. O olm a­
dan; onsuz. 0 ansuz olm ak, {eT} O olmadan y a şa ­
mak; onsuz yaşamak.
a n su z2, [Ar. ân (kısa zaman) > an-suz] {ağız} zf.
Önceden haber vermeksizin; birdenbire; ani olarak.
[DS]
anşa, [Ar. ayşe => anşa / anşam] {ağız} is. folk. N iğde
ve Kırşehir dolaylarında oynanan bir halk oyunu.
[DS]
anşam , [Ar. ayşe => anşa / anşam] is. -*■ anşa.
a n şan te, [Fr. enchanter (büyülemek, çok sevindir­
mek) > enchante] ünl. "Çok sevindim; tanıştığımıza
memnun oldum" anlamında tanışm a sırasında söy­
lenen söz.
ANŞ.
anşar, [Sümer, anşar] is. Sümer kozmogonisinde ev­
rensel gök ilkesine verilen ad.
ant, [eT. and / ant] is. 1. Bir şeyin doğruluğunu A l­
lah’ın tanıklığı ile beyan etme veya aynı yolla söz
verme; yemin; ahit; besa; gülbank; kasem; peyman;
söz. 2. huk. Bir kimsenin verdiği sözün ya da söy­
lediklerinin doğruluğunu tasdik için yasa ya da örf
gereği belli sözleri söylemesi ya da hareketleri yap­
ması. S1 andını bozmak, Ettiği yem ine uygun dav­
ranmamak; yem inim bozmak.|| ant etmek, Yemin
etm ek.|| ant içirmek, Yemin ettirınek.\\ ant içmek,
Yemin etmek; ahdetmek; ahdiipeyman etmek; g a ­
ranti etmek; şart etmek; vaat etmek. || ant kardeşi,
K an kardeşi.\\ ant olsun, Verilen kararın güçlen­
dirm ek için "yemin ediyorum, yem in olsım " anla­
m ında yem in sözii.\\ ant verdirmek, Yemin ettir­
mek.^ ant vermek, Yemin etmek.
anta, [ol (o) > an-ta] jeTj zm. 1. İşaret ve kişi zamiri
o l’un bulunma ve ayrılma durumu; ondan; oradan.
[İKPÖy.] [ETY] [Gabain] [EUTS] 2. Onda; orada.
[İKPÖy.] 3. O sıradao zaman [Tekin] [İKPÖy.] S
anta kin, jeTj Ondan sonra. [EUTS]
antaça, [anta-ça] jeTj zf. Tam orada; o yerde. [EUTS]
antada, [anta-da] jeTj zm. Ondan; oradan; bundan.
[EUTS] S antada basa, jeTj Bunun üzerine; bun­
dan sonra. [EUTS] || antada kisre, jeTj Ondan son­
ra; sonda. [EUTS]
antag, [ol (o) > an > an-ta ok > antak / ol > anı+tâg
(onun gibi) > antag > antag] jeTj zf. 1. Onun gibi;
öyle; şöyle. [İKPÖy.] [ETY] [Üç İtigsizler] 2. Böyle­
ce; bu suretle; böyle. [EUTS] [Gabain] 3 .0 n ca o ka-
dar[Tekin] [ETY] S antag külüg, jeTj Onca iinlü.\\
antag oşuklug, jeTj Buna benzer; böyle. [EUTS]
antagonist, [Yun. antagonistes (karşıt)\ is. biy. 1.
Karşıt olarak hareket eden; iten ve çeken kasların
birbirine karşı hareketi. 2. Bir ilacın, bir hormonun
etkisine karşı etkide bulunan madde,
antagonizma, [Fr. antagonisme] is. 1. Karşı koyma.
2. Kişiler, gruplar, milletler ve disiplinler arasında
gizliden gizliye var olan karşıtlık, çatışma; tezat;
uyuşmazlık. 3. Organizm ada iki sistem veya organ
arasındaki karşıt davranış. 4. tıp. Beraber kullanılan
iki ilaçtan birinin diğerinin etkisini azaltması veya
yok etmesi.
antant, [İt. intente > Fr. entente] is. 1. Kişiler arasın­
da sağlanan anlaşma ve uyuşma; mutabakat. 2.
Devletler arasındaki işbirliği anlaşması; ittifak. S
antant kalmak, Anlaşmak, uzlaşmak; m utabık kal­
mak.
antaran, [ol (o) > an > anta-ra-n] jeTj zf. Oradan;
büsbütün. [Gabain]
antari, [Ar. 'antari] (antari:) {ağız} is. 1. Erkek göm­
leği. 2. İçi astarlı kadın elbisesi. [DS]
Antarktik, -ği [Fr. antarctique] sf. Güney kutbu çev­
resi ile ilgili olan. S Antarktik kara, Güney kut­
bundaki kara.
Û IÜ M IÜ M M .
anten, [Lat. antenna > Fr. antenne] is. 1. Bir verici­
nin ürettiği radyoelektrik dalgalarını yaymaya ya­
rayan veya bu şekilde yayılan radyoelektrik dalga­
larını toplayarak alıcıya taşıyan elektronik düze­
nek. 2. argo. Gizli bilgilere ulaşma becerisi. 3. De­
nizaltı mayınlarında dokunulduğunda mayını patla­
tan tel veya çubuk çıkıntılar. 4. Hayvanların çevre­
den haberdar olm alarını sağlayan uzun kilsi çubuk­
ları; duyarga. 5. argo. Casus; gammaz. 6. argo.
Hem etken hem edilgin eşcinsel erkek, fi1 anten
alanı, B ir antenin H ertz dalgaları gönderebildiği
uzaysal bölge]| anten yükselticisi, Anten ile alıcı
arasında kurulmuş bulunan antenden gelen elektro
manyetik dalgaları yükselten vericiye yardımcı
devre.
antena, [Lat. antenna] is. dnz. Yelkenlilerde seren.
Antep, [Erme, anthap > Ar. ayntâb] (a'ntep) öz. is.
Güneydoğu Anadolu'da bir ilimiz; Gaziantep. S
Antep fıstığı,, bot. Sıcak ve kıraç alanlarda y u r­
dumuzda Gaziantep çevresinde yetişen sakız ağa-
cıgillerden kabuklu, yağlı, lezzetli ve besleyici
m eyvesi çerez olarak tüketilen veya şekerlemecilik-
te kullanılan bir meyve ağacı, (Pistacia vera).\\ An­
tep fıstığıgiller, bot. Ö rnek bitkisi Antep fıstığı
olan ayrı taç yapraklılardan bir bitki fam ilyası;
biladeriye.|| Antep işi, D üz renkli keten, patiska
veya ipek kumaştan tel çekmek suretiyle yapılan bir
işleme türü.
anter, [Yun. antheros (çiçeklenme)] is. biy. Bitkiler­
de erkek organın başçığı; çiçek tozu keselerinin
oluştuğu bölüm; haşefe,
anterî, [Ar. 'an ten ] (anteri;) {OsTj is. Kaftan altına
giyilen kısa elbise; entari,
anterit, [Fr. enterite] is. tıp. İnce bağırsak iltihap­
lanması.
anterlin, [Fr. entre (arasında) + ligne (çizgi) > entre-
ligne] is. matb. İki satır arşındaki boş ara.
antet, [Fr. en-tete] is. Genellikle ticarî işlerde kulla­
nılan kâğıt veya zarf üzerine basılmış ad ve adres;
başlık.
antetli, [antet-li] is. Başlıklı,
antetsiz, [antet-siz] is. Başlıksız,
antıkmak, [ant-ık-mak] jeTj g ç sz.f. [-ur] Yemin et­
mek; ant içmek. [EUTS] [Gabain]
antın, [ol (o) > an > an-tm / an-dın] {eT} zm. Oradan;
ondan [Gabain]
antırdın, [ol (o) > an > antır-dın / ândır-dm] {eT} zm.
1. Oradan. [EUTS] 2. zf. Ondan sonra; sonra. [Cla­
uson]
antızlamak, [andız-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(ı)-
yor] 1. (Hayvan için) çifte atmak; tekm e atmak. 2.
mec. Nankörlük etmek; sözünden dönmek. [DS]
anti-, [Yun. anti- (karşıt)] ön ek. Başına getirildiği
Latin ve Yunan kökenli kelimelere "karşı, karşıt,
karşı korunma" gibi anlam lar katan ön ek.
m u t t u lO B M C t 3u; «263
[Fr. antiallergique] s f (İlaç için) a-
a n tia le rjik , -ğ i
lerjilerin önlenmesi veya tedavisi amacıyla kullanı­
lan.
antiasit, [Fr. antiacide] is. 1. Asit giderici madde. 2.
tıp. Hidroklorik asit salgısını azaltmadan midenin
yüksek asitliğine karşı asit giderici olarak kullanı­
lan ilaç; alkali,
antibiyogram , [Fr. antibiogramme] is. Dokularda ra­
hatsızlık yaratan bakterilerin hangisinin olduğunu
ve hangi dozda antibiyotik verileceğini belirlemeye
yarayan biyolojik teknik,
antibiyotik, -ği [Fr. antibiotique] is. biy. Bakterilerin
üremesini engelleyen ya da tamamen yok eden sen­
tetik veya doğal madde. 0 an tib iy o tik tedavisi,
Antibiyotikle yapılan tedavi.
an tid em o k ratik , -ği [Fr. antidemokratique] sf. 1.
Demokrasi dışı, demokrasiye aykırı. 2. Demokratik
olmayan. 3. Demokrasiye karşı bir tutum izleyen,
antidot, [Yun. antidotos > Fr. antidot] is. Zehirli
maddelerin zehirleyici etkilerinin canlı organizma­
yı etkilemesine engel olan, dolayısıyla zehirlenm e­
yi durduran madde; panzehir,
antifriz, [İng. antifreeze] (antifri:z) is. 1. Donmazlık.
2. İçine katıldığı sıvıların donma derecesini düşü­
ren sıvı. 3. argo. Alkollü içki; içki,
antihistam inik, [Fr. antihistaminique] sf. (Madde, i-
laç için) histaminlerin organizma üzerindeki toksik
etkilerini önleyen,
antijen, [Fr. antigene] is. O rganizm aya girdiğinde
vücut tarafından antikor oluşmasına yol açan ve bu
antikor ile tepkimeye giren, molekül yapısı girdiği
canlımnkine benzemeyen yabancı madde; immü-
nojen
antik, -ği [Lat. antiquus > Fr. antique] sf. Geçmişi İlk
Çağ Yunan ve Roma m edeniyetine kadar giden es­
ki. 0 an tik çağ, 1. İlkçağ. 2. E ski Yunan ve Roma
medeniyetinin geliştiği ve yayıldığı dönem.
antika, [İt. antica] (antika) is. ve sf. 1. Eskiden kal­
ma, tarihî değeri olan. 2. Örtü ve mendil gibi eşya­
ların kenarlarına yapılan ajurlu, diş diş kenar süsü;
sıçan dişi. 3. argo. Giyinişi ve davranışları başka­
sına benzemeyen; garip; tuhaf. 0 a n tik a sın ı b il­
mek, Çok iyisini bilmek, çok iyi anlamak, konunun
uzmanı olmak.
antikacı, [antika-cı] (antikacı) is. Eski ve tarihî eşya
alıp satan kişi ve bu kişinin iş yeri,
antikacılık, -ğı [antika-cı-lık] (antikacılık) is. Tarihî
değeri olan eski eşyaları alıp satma işi.
antikalık, -ğı [antika-lık] (antikalık) is. 1. Antika ol­
ma durumu. 2. gnşl. Yadırgatıcı ve tu h af giyiniş ve
davranış; garabet; ucübelik.
antikatot, -du [Fr. anticathode] is. fız. Basıncı azal­
tılmış elektrik tüpünde katot ışınlarını durdurmak
için katot karşısına konulm uş metal levha,
antikite, [Fr. antiquite] is. 1. Eski çağ. 2. gnşl. Çok
ANT
eski zamanlar. 3. Eski çağlardan kalan ve o çağlar
hakkında bilgi edinmeyi sağlayan her türlü eşya;
asar-ı atika.
a n tik o m ü n ist, [Fr. anticommuniste] is. ve s f 1. K o­
münizm karşıtı. 2. Komünizm aleyhtarı ve düşm a­
nı.
a n tik o m ü n izm , [Fr. anticommunisme] is. 1. K om ü­
nizm karşıtlığı. 2. Komünizm aleyhtarlığı ve düş­
manlığı.
a n tik o r, [Fr. anticorps] is. tıp. Vücuda giren antijen
bir maddeye tepki olarak lenfositler tarafından üre­
tilen ve bu antijen madde ile birleşerek onu etkisiz
duruma getiren serum proteini (IgG, IgM, IgA,
IgD, IgE).
antilop, -bu [Yun. antholops / Lat. anthalopus > İng.
antelope] is. zool. Derisinden kürk yapım ında ya­
rarlanılan boynuzlugillerden geviş getiren pek çok
türü bulunan çift toynaklı memeli hayvan, (O ıyx
gazella).
an tilo p la r, [antilop-lar] is. zool. Boynuzlugillerden
pek çok türü bulunan kudu, ceylan, atsı antilop,
inek antilobu, boğa antilobu, dört boynuzlu antilop,
kaama, keseli antilop, kaya antilobu, boz kır anti­
lobu, kara antilop, keseli antilop, cüce antilop,
addalcs ve orongo gibi hayvanlar, (Antilopinae).
an tim o n , [Fr. antimoine] is. kim. Yoğunluğu 6.7, ar­
seniğe benzer, 630°C’de ergiyen, kırılgan, mavimsi
beyaz renkte katı bir element; sembolü: Sb.
an tin , [Erme, ankin (değerli, kadın) / anten (oraya)
[TİETZE]] is. argo. 1. Arka kapı. 2. Uygunsuz ka­
dın; orospu; fahişe. 3. Lodos; güney rüzgârı. 4. Es­
rar; afyon.
antin lem ek , [antin-le-mek] gçl. f. [-r] [-l(i) -yor] a r­
go. 1. Birisini soymak. 2. Çalmak,
an tin o m i, [Yun. anti (karşıt) + nomos (yasa) > Fr.
antinomie) is. 1. İki düşünce, iki prensip veya iki
önerme arasındaki belirgin çelişki; çatışma; çatışkı.
2. huk. İki yasa ya da bir yasanın iki maddesi ara­
sındaki çelişki,
a n tip a ti, [Yun. anti (karşıt) + pathos (duygu) > Fr.
antipathie] is. 1. Birine veya b ir nesneye karşı be­
lirli bir sebep olmaksızın içgüdüsel olarak duyulan
sevmezlik; karşı duygu; nefret. 2. Uyuşmazlık, so­
ğukluk, iticilik,
a n tip a tik , -ği [Fr. antipatique] sf. Sevimsiz, soğuk,
itici. 0 a n tip a tik b u lm ak , Sevimsiz ve itici bul­
mak; kanı kaynamamak.
a n tip ro p a g a n d a , [Fr. antipropagande] is. Rakip tara­
fın propagandasını etkisiz kılacak propaganda; kar­
şı propaganda,
a n tiro m a n , [Fr. antiromane] is. ed. Romandaki olay,
kahraman ve ruh tahlilleri gibi geleneksel öğelere
yer verilmeden alışılmış romana tepki olarak insa­
noğlunun kavrayış ve yorum u dışında saçma bir
dünyayı ele alan yeni roman anlayışı; aykırı roman.
ant 0 IÜ M IÜ 1 R S Û Z I i İİ1İ.2* m
antisem it, [Fr. antisemite] is. Yahudilere karşı olan; a n tra n , [ol (o) > an > an-tı-ra-n] {eT} zf. Oradan;
Yahudi düşmanı, büsbütün. [Gabain]
antisem itist, [Fr. antisemitiste] sf. Yahudilere karşı a n tra sit, [Fr. anthracite] is. İçinde çok az uçucu
olmayı savunan, madde bulunan, kısa ve soluk alevle yanan yüksek
antisem itizm , [Fr. antisemitisme] is. Yahudi düş­ kalorili kömür,
manlığı; Y ahudileri tecrit etme taraftarlığı, a n tre , [Fr. entre] is. 1. Giriş. 2. Bir binaya veya dai­
antisepsi, [Yun. anti (karşı) + sepsis (kokuşma) > Fr. reye giriş için ayrılmış yer; giriş. 3. Bir tiyatro, si­
antisepsie] is. Hastalık yapıcı mikroplara ve enfek­ nem a gibi para ile girilen yerlere ödenen para. 4.
siyonlara karşı korum a ve mikropları yok etme me­ Oyuncuların sahneye girişi veya girdikleri an.
totlarının tümü, a n tre n m a n , [Fr. entraînement] is. Bir sporcunun kar­
antiseptik, -ği [Fr. antiseptique] is. ve sf. Enfeksiyo­ şılaşmadan önce yaptığı hazırlayıcı çalışmalar; id­
na yol açacak mikropları yok etmeye ve enfeksiyo­ man; egzersiz. S a n tre n m a n y a p m a k , Karşılaşma
nu önlemeye yarayan ilaç ve tedbirler; def-i taaf- öncesi hazırlık çalışması yapmak.
fün. a n tre n m an lı, [antrenma-lı] sf. 1. Spor karşılaşması
antiserum , [Fr. antiserum] is. Enfeksiyon yapan için gerekli hazırlık çalışmasını yapmış. 2. H er za­
mikroplara ve zehirli maddelere karşı antikor taşı­ man hazır, alışkın,
yan kan serumu; bağışıklık serumu, a n tre n ö r, [Fr. antraîneur] is. Bir sporcuyu veya ta­
antisiklon, [Fr. anticyclone] is. Y üksek basınçlı at­ kım ı düzenli ve kademeli alıştırm alarla karşılaşma­
mosfer kütlesi; yüksek basınç alanı, ya hazırlayan, yetiştiren spor öğretmeni,
a n tişam b r, [It. ante (ön) + camera (oda) > Fr. anti- a n tre n ö rlü k , -ğü [antrenör-lük] is. Antrenörün yap­
chambre] is. Bekleme odası; hol. tığı iş ve mesleği,
antitez, [Fr. antithese] is. Bir konuya çıkış yolu arar­ a n tre p o , [Fr. entrpöt]w. 1. Ticarî malların konulduğu,
ken birinin savunduğu fikre karşı savunulan başka korunduğu depo. 2. İthal eşyaların gümrük işlemle­
bir fikir; karşı görüş; karşı düşünce; karşı sav; na- rinin yapılması için geçici olarak konulan depo;
kiz-i müddea. gümrük deposu,
antitoksin, [Fr. antitohine] is. biy. Vücuda giren ze­ a n tre p o c u , [antrepo-cu] is. 1. Antrepo işleten. 2. De­
hirle birleşerek onu etkisiz hâle getirm ek için orga­ polanm ış malları korum akla görevli kimse. 3. Dev­
nizm a tarafından hazırlanan antikorlar, let tekelinde bulunan malların satışıyla görevli
antivirüs, [Fr. antivirus] is. Bir virüsün üremesine kimse.
engel olan madde, an trep o c u lu k , -ğu [antrepo-cu-luk] is. Antrepo işlet­
antlaşm a, [and > ant-la-ş-ma] is. 1. Antlaşm ak işi. 2. meciliği veya işi.
Karşılıklı ant verme işi; ahitleşme. 3. İki ve daha an trig o z, [Yun. antikriazo] ant'rigoz) is. Suyu ılıştır­
çok devletin aralarında saldırmazlık, savunma, eko­ ma.
nom ik vb. alanlarda yaptıkları iş birliği sözleşmesi; a n trk o t, [Fr. entrcote] (antr'kot) is. Sığırın iki kürek
muahede. arasında kalan sırt bölüm ünden çıkarılan ve kemi­
an tlaşm ak , [and > ant-la-ş-mak] işteş, f. [-ır] (İki ve ğinden ayrılmış et.
daha çok kişi, grup ve devlet için) aralarında bir iş a n tro k , [Fr. antrok] is. Derisi dikenlilerden deniz la­
için karşılıklı söz vererek yükümlülük altına gir­ lelerinin saplarını oluşturan kalsiyum karbonat bi­
mek; muahede yapmak; ahitleşmek, leşenlerinin oluşturduğu triyas devri fosilleri,
antlı, [ant-lı] sf. Ant içmiş olan; yeminli. S a n tlı a- a n tro p o it, -di [Fr. anthropo'ı'de] sf. 1. İnsansı. 2. İn­
daş, Kan kardeşi. sana benzeyen, yüzü insanı andıran. S an tro p o it
antlıg, [ant-lığ] {eT} sf. Antlı; ant ile bağlı. [ETY] m aym u n , Yüz biçimi, kuyruğunun olmayışı gibi a-
antlığ, [ant-lığ] {eT} sf. Birine yeminle bağlanmış o- natom ik yapısı itibariyle insana çok benzeyen je o ­
lan [Mühennâ] lojik devirlerin üçüncü zam an sonu ile dördüncü
antologya, [Yun. anthos (çiçek) + legein (seçmek) > zam an başlarından fosilleri kalmış olan insana en
anthologia] is. -*■ antoloji yakın hayvan.
antoloji, [Yun. anthos (çiçek) + legein (seçmek) > a n tro p o itle r, [anropoit-ler] is. Bugün dört örneği
anthologia > Fr. anthologie] is. Şairlerin, yazarla­ kalmış bulunan Borneo orangutanı; Gine şempan­
rın, bestecilerin seçme eserlerinden meydana gel­ zesi; Gabon gorili ve Hint şebeğinin teşkil ettiği in­
miş derleme. sansı maymunlar,
a n tra k t, [Fr. entracte] is. 1. Perde arası. 2. Tiyatro ve a n tro p o lo g , -ğu [Fr. antropologue] is. İnsan bilimi
benzeri sahne sanatlarında iki perde arasında geçen uzmanı.
zaman; ara; fasıl. 3. gnşl. İki çalışma devresi ara­ a n tro p o lo ji, [Fr. antropologie] is. İnsanın kökenini,
sındaki dinlenme; ara. geçirdiği gelişme sürecini, biyolojik ve fizikî özel-
!ffi!M f S S ( M . 265
likleritıi, toplumsal ve kültürel yönlerini inceleyen
bilim dalı; insan bilimi; b e şe riy at.
a n t r o p o l o j i k , - ğ i [Fr. antropologiuque] sf. A ntropo­
loji ile ilgili; insan bilimi ile ilgili,
a n t r o p o m o r f i z m , [Fr. anthropomorphisme] is. fel. 1.
İnsan duygularını, tutkularını, düşüncelerini ve
davranışlarını Tanrılara da mal etme şeklinde orta­
ya çıkan sapık eğilim; insan biçimcilik; müşebbihe.
2. Tanrıların insan şeklinde tasvir edilmesi,
a n t r o p o s a n t r i z m , [Fr. anthropocentrisme] is. İnsanı
evrenin m erkezi. sayan, diğer yaratıkların sadece
insanlar için yaratıldığını savunan felsefî akım; in­
san içincilik.
a n t r o p o z o i k , - ğ i [Fr. anthropozoi'que] sf. İnsanın
ortaya çıkması ile ilgili. 0 a n t r o p o z o i k d e v i r ,
Jeolojik devirlerden insanın ilk defa ortaya çıktığı
zaman.
a n t r p a r a n t e z , [ F r . entre parenthese] ( a ’nt'rparantez)
zf. 1. Parantez açarak. 2. Asıl konu ile ilgisi olm a­
makla birlikte hatıra gelmişken; bu arada,
a n t s ı z , [ant-sız] {eT} sf. A nt ile bağlı olmayan. [ETY]
a n t u l a , [? antula] {ağız) is. Ateş yakm ak için hazırla­
nan odunların ortaya konulanı. [DS]
A n u , [Sümer, anu] is. Sümerlerde gök tanrısının adı.
anud, [Ar. 'inâd > 'anüd Jjic-] (anu:d) {OsT} sf. 1. Bir
şeyi kabul etmeyen. 2. İnatçı ve dik kafalı. 3. Ayak
direyici. 4. zf. İnatla,
anudane, [Ar. ‘anüd + Far. -âne (anu:da:ne)
{OsT} zf. İnatçı bir şekilde,
a n u d a r a , [Sansk. anuttara] {eT} is. Burkan. [E U T S ]
a n u k , [anü-mak > anu-k] {eT} sf. 1. Hazır; mevcut;
var; {ağız} (aym). [D L T ] [ E U T S ] [Gabain] [D S ] 2. H a­
zırlık. [Gabain] [E U T S ] [D L T ]
a n u k la m a k , [anuk-lâ-m ak {eT} gçsz. fi [-r] 1.
Hazır bulunmak. [D L T ] 2. {eAT} {ağız} gçl. fi. Hazır­
lamak. [D S]
a n u k l u k , - ğ u [anuk-luk] {eT} is. 1. Hazırlanma;
hazırlık. [D L T ] 2. {ağız} Kabiliyet; istidat. [D S ]
a n u l e , [Fr. annuler] sf. Geçirsiz; hükümsüz. 0 a n u l e
e t m e k , H üküm süz kılmak: geçersiz saymak: iptal
etmek.
a n u m a k , [an-ü-mak] {eT} gçl. fi [-r] Hazırlanmak.
[D LT]
a n u m ı, [anumı] {eT} is. Cüzam hastalığı. [DLT]
anun, [Ar. ‘anün (anu:n) {OsT} sf. 1. Kavgacı.
2. İsyancı.
a n tin g , [ol (o) > an-un -^ T ] (anun) (eAT} zm. 1. Tek­
lik üçüncü kişi zam irinin ilgi hâli; onun. 2. Onun
için. S a n u n d i r i s i o l m a k , {eAT} Onun sayesinde
yaşamak.\\ a n u n m ı ? {eAT} Onun için m i?|] a n u n
u c u n d a n , {eAT} Onun yüzünden; o sebeple.|| a n u n
ü z e r e , {eAT} Onun üstüne.
ANZ
anungçün, [anun+uç-ün > anunçün {eAT}
zf. Onun için.
anungdugın, [anun+ i-düğm {eAT} zf. Onun
olduğunu
anungçün, [ol (o) > an-un+uç-ün jjl] (anunçün)
{eAT} zf. Onun için,
anungdugın, [ol (o) > an > an-un+i-duğm
(anunduğın) {eAT} zf. Onun olduğunu,
anunmak, [anu-n-mak] {eT} dönşl. fi [-ur] H azırlan­
mak; hazır olmak. [Gabain] [DLT] [EUTS] [Yüknekî]
anur, [İt onore] {ağız} is. Onur; kibir. [DS]
Anurat, [Sansk. anurâdhâ] {eT} öz. is. Bir yıldızın
adı. [EUTS]
Anurd, [Sansk. anurâdhâ] {eT} öz. is.-* Anurat.
anutgan, [anu-t-ğan] {eT} sf. Daima hazırlıklı olan;
hazırlanan. [DLT]
anutmak, [anu-t-mak] {eT} gçl. fi [-ur] Hazırlamak.
[DLT] [EUTS]
anutulmak, [anu-t-ul-mak] {eT} ed il.fi [-ur] Hazırla­
tılmak. [EUTS]
anüri, [Yun. an (yok) + uron (sidik) > Fr. anurie] is.
tıp. İdrar kesilmesi,
anüs, [Fr. anus] (a'nüs) is. anat. Sindirim kanalının
dışarıya açılan son kısmı; makat; şerç. 0 anüs
yüzgeci, Balıklarda anüs bölgesindeki tek yüzgeç.
anvant, [Sansk. anbant] {eT} is. Sebep; illet; esas; te­
mel. [EUTS]
anve, [Ar. ‘anve eys-\ {OsT} is. 1. Zor; zorlama. 2.
Kuvvet.
anveten, [Ar. 'anveten 5y*] (anve’ten) {OsT} zf. Z or­
lama ile; kuvvet kullanarak. S anveten fetih,
{OsTj Savaşla almak.
anye, [Ar. ‘anye <ux&] {OsT} is. Güçlük; zorluk; m e­
şakkat.
anyıg, [ang-ığ > any-ığ] {eT} {eT} sf. 1. Kötü; fena.
[EUTS] [ETY] 2. Pek; çok. [ETY] 3. is. Fenalık; k ö ­
tülük.
anyon, [Fr.anion] is. 1. N egatif elektrikle yüklü iyon;
eksin. 2. Elektroliz olayında anoda doğru hareket
eden iyonlar. 0 anyon değişmesi, kim. Anyonların
kil minerallerindeki O H gruplarının yerini alması.
anzak, [İng. ANZAC (Australia and N ew Zealand
Arm y Corps) is. kısalt. Birinci Dünya Savaşında
özellikle Çanakkale’de İngilizlerle birlikte savaşan
AvustralyalI ve Yeni Zelandalı askerî birlikler,
anzarot, [Far. / Ar. ‘anzerüt] is. bot. 1. Sıcak ülke­
lerde yetişen kitre elde edilen sarı çiçekli, dikenli
çok yıllık bir bitki; geven, (Astragalus sarcocolla).
2. Bu bitkinin saplarından elde edilen zamk; kitre.
3. argo. Rakı. 4. {ağız} Rakı ve benzeri alkollü içki­
ler. [DS]
ANZ
anzavur, [Güre, aznauri > aznavur] {ağız} sf. Kinci;
gaddar; azgın. [DS]
aort, [Yun. aorte (damar) > Fr. aorte] is. anat. K al­
bin sol karıncığından çıkarak teiniz kanı vücudun
her tarafına götüren atardamarların başlangıcı olan
büyük damar; ana atardamar. S a o rt ağzı, Aortu
kalbin sol karıncığına birleştiren delik. || a o rt deli­
ği, Aort ağzı. | a o rt sistem i, Aorttan çıkan ve vücu­
da yayılan damarların tümü.
a p 1, [ab /ap (yans.)] is. 1. Düzensiz adım atma, sen­
deleme, emekleme, şişmanlıktan yürüyem eme du­
rumlarını bildiren kök. ap-a-la-mak, ap-ıl ap-ıl, ap-
u-la-mak. 2. H afif vurma veya patırtılı hareketleri
anlatan kök. ap-ır zıp-ır, ap-ul hop-ul.
ap2, [ap / hap (yans.)] is. Hapşırma sesini belirten
kök. ap-ş-ır-ık.
a p 3, [ap] jeTj e. Olumsuzluk bildiren edat; her ne ka­
dar; gerek; ister. [DLT] [EUTS] S ap... ap..., jeTj
Hem... hem... [Gabain]|| ap bu ap ol, jeTj N e bu ne
o. [DLT]
a p a 1, [apa] is. 1. Ata; dede; cet. [ETY] 2. Ana. [DLT]
3. Büyük; yüksek; eslaf [Gabain] [ETY] 4. (Unvan
için) büyük. [Tekin] 5. Abla; büyük kız kardeş. [E -
UTS] [Gabain] [ETY] 6. {ağızj Ağabey. [DS]
a p a 2, [ap (yans.) > ap-a] (ağızj sf. 1. (Çocuk için) yü­
rüm esi gerektiği hâlde henüz yürüyemeyen. 2. Sa­
ğır; dilsiz. 3. Aptal. [DS]
a p acer, [a(p)+a/cer] (a'pacer) {ağızj pekşt. sf. Y ep­
yeni; çok yeni. [DS]
apacı, [a(p)+a/cı] (a'pacı) pekşt. sf. Çok acı.
apaçık, -ğı [a(p)+a/çık] (a'paçık) pekşt. sf. 1. Çok a-
çık. 2. {ağızj Çırılçıplak. [DS]
apaçıklık, -ğı [apaçık-lık] is. Apaçık olma durumu.
a p a k 1, -ğı [a(p)+a/k] (a'pak) jeTj pekşt. sf. 1. Açık
ak; bembeyaz; çok ak. [Mühennâ] 2. jağızj Güzel;
iyi. [DS]
a p a k 2, -ğı [ap (yans.) > abuk ?] (ağızj sf. Saçma. [DS]
fi1 ap ak sap ak , A buk sabuk.
a p a k J, -ğı [Yun. pallakin] jağızj sf. Tombul; gürbüz;
sevimli. [DS]
apakçıl, [a(p)+a/k-çıl] (a ’p akçıl) {ağızf pekşt. ,sf. So­
luk kül rengi. [DS]
a p a l1, [a(p)+a/l] /ağızj pekşt. sf. Kıpkırmızı. [DS]
a p a l2, [ap (yans.) ap-al / Yun. pallakin ?] jağızj sf. 1.
Tombul; gürbüz; sevimli. 2. İri; büyük. [DS]
a p a lJ, [ap (yans.) > ap-al] 1. Düzensiz adım atma,
sendeleme, emekleme, şişmanlıktan yürüyememe
durum larını bildiren yansımalı gövde. 2. zf. jağızj
(Yürümek için) güçlükle. [DS] S a p al ap al, {ağızj
Yavaş yavaş; ağır ağır. [DS]|j a p a l topal, A ğır ak­
sak.
ap ala , [Yun. apalo (arpa ekmeği)] {ağızj is. 1. Ekmek
ufağı. 2. Çocuklara dağıtılmak üzere, bayramlarda
yapılan yağlı çörek. [DS]
lieiÜ M ESÖ M .
ap ala ca, [a(p)+a/laca] (a'palaca) {ağızj sf. Alacalı
bulacalı. [DS]
a p a la k 1, -ğı [Yun. pallakin j% 'i] s f 1. (Kucak çocu­
ğu için) iri, gürbüz ve tombul. 2. {ağızj İri, tombul
yüzlü; ablak. [DS] 3. is. {eATj Tüyleri tam çıkma­
mış kuş yavrusu; tüysüz palaz. 4. /ağızj Yeni emek­
lemeye başlamış çocuk. [DS] 5. {ağızj Ayı yavrusu.
[DS] 6. {ağızj Köpek yavrusu. [DS] S a p a la k to p a­
lak, İri, gürbüz ve yüzü yuvarlak, sevim li (çocuk).
a p ala k 2, -ğı [Yun. apalakı] {ağızj is. 1. Çiğdem çi­
çeği. 2. Kuvvetli, gür fidan. 3. Biraz büyümüş ekin.
[DS]
a p a la k la n m a k , [apa-la-k-la-n-mak] {ağızj dönşl. f. [-
ır] Gelişmek; serpilmek. [DS]
a p alam a, [ap (yans.) > apa-la-ma] {ağızj is. Apa-
lam ak işi. [DS] S a p a la m a avı, Yerde sürünerek
yapılan bir av çeşidi.
a p a la m a k , [ap (yans.) > ap-a (yürümesi gerektiği
hâlde yürüyem eyen çocuk) > apa-la-mak] {ağızj
gçsz. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1. Sendelemek. 2. Bacakları
gere gere, ayırarak yürümek. 3. Sallanarak, sende­
leyerek yürümek. 4. (At için) dörtnala sıçrayarak
koşmak. 5. Sürünmek. [DS]
apalavi, [Yun. apolavi] {ağızj is. 1. Devam edilecek
işin bırakıldığı yer. 2. Bir işte takip edilen sıra. [DS]
ap am , [ap+am (şimdi)] {eTj zf. 1. Şimdi. [Gabain] 2.
e. Eğer; şayet. [EUTS]
ap a n , [ap (yans.) > ap-an] {ağızj sf. Tutarsız. [DS] S
a p a n ap a n , {ağızj Yavaş yavaş; ağır ağır. [DS]||
a p a n sap a n , {ağızj Yalan yanlış. [DS]
a p an d i, [Yun. apandi (buluşma)] {ağızj is. 1. Düğün­
lerde, eğlencelerde alınan bahşiş. 2. Gelin almaya
gelenlere verilen ekmek. [DS]
ap an d is, [Fr. appendice] is. 1. Kendinden daha bü­
yük bir organa ekli küçük, dar ve uzun parça. 2.
gnşl. K ör bağırsak ile ince bağırsak bağlantısının 2-
3 cm. kadar altında, 4-8 mm. çapında ve yaklaşık 8
cm. uzunluğunda içi lenfoit doku ile kaplı çıkıntı,
a p an d isit, [Fr. appendicite] is. tıp. K ör bağırsak a-
pandisinin iltihaplanması. S a p a n d isitin i alm ak,
argo. Birisini karnından bıçaklamak.
a p an g sın a, [a(p)-a/nsın-a s^] ( a ’p ahsına)
{eATj zf. Birdenbire; apansız,
a p an g sızd a, [a(p)-a/nsız-da l_jI] (a'pahsızda)
{eATj zf. -» apangsuzda.
a p an g su zd a, [a(p)-a/nsuz-da >_jI] (a pahsuzda)
{eATj zf. Birdenbire; ansızın; apansızın,
a p an la m a k , [ap (yans.) > ap-al-la-mak / apanla-mak
/ apaıına-mak] {ağızj gçsz. fi [-r] [-l(ı)-yor] Geniş
adım atmak. [DS]
apansız, [a(p)+a/nsız] (a'pansız) pekşt. zf. Hiç bek­
lenm edik bir anda; pek ansız; ansızın; birdenbire;
/ağızj (aynı). [DS]
r'
OjffitlîİliffBıll.267
apansızın, [a(p)+a/nsız-m] (a'pansızın) pekşt. zf. Hiç
beklenmedik bir anda; pek ansız; ansızın,
apappak, -ğı [a(p)+a/ppak] {ağızj pekşt. sf. 1. Bem­
beyaz. 2. Tertemiz. [DS]
A par, [Avar] jeTj öz. is. Avar. [EUTS] [Tekin]
a p a r1, [apar-mak > ap-ar] z f Alıp kaçarak. S a p a r
to p ar, 1. Telaş ve acele ile; çarçabuk. 2. Zorla, y a ­
ka paça.\\ a p a r to p a r etm ek, 1. K argaşalık ve gii-
riiltii içinde toparlanmak. 2. Yaka p a ça edilerek
götürülmek.
apar2, [Fr. â part] is. tiy. Bir oyuncunun, oyun gereği
diğer oyunculardan gizli olarak söylediği kabul
edilen sözler.
aparat, [Aim. apparat] is. Çeşitli parçaları olan alet;
aygıt; cihaz; düzenek,
aparey, [Fr. appareil] is. Çeşitli parçaları olan alet;
aygıt; cihaz; düzenek,
aparıcı, [apar-mak > apar-ıcı] {ağız} sf. (Kişi için)
ufak tefek şeyler çalan; hırsız. [DS]
aparık, -ğı [a(p)+a/rık] (a ’p arık) {ağız} sf. Çok zayıf;
incecik. [DS]
aparkat, [İng. uppercut] is. spor. Boks maçında
dirsekleri bükerek aşağıdan yukarıya doğru vuruş,
aparma, [apar-ma] is. 1. Aşırma, çalma. 2. ed. Bir
eserden büyük bir bölüm alma; intihal. 3. Taklit
eser. 4. sf. (Parça, bölüm için) bir eserden çalınmış,
aparmaduh, [apar-ma-duh j ^ j J ] {eAT} sf. Yağma
edilmemiş; alınıp götürülmemiş.
aparmak1, [ap-ar-mak / J j j a J / J« jU ] gçl. f. [-
ır] [OsT. -ur] 1. Alıp götürmek; götürmek; alıp
kaçmak; {eAT} {ağız} (aym). [DS] «Geçme namert
köprüsünden, ko aparsın su seni, / Sinm e tilki g ö l­
gesinde, ko yesin arslan seni.» Kanunî 2. Aşırmak;
çalmak; habersiz götürmek; gizlice almak, {ağız}
(aym) [DS] 3. {ağız} Getirmek. [DS] 4. {ağız} Almak.
[DS] 5. {ağız} Tutmak. [DS] 6. {ağız} Kaldırmak.
[DS]
aparm ak2, [a(p)+a/r-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] Yıka­
mak; temizlemek. [DS]
aparm akJ, [abar-mak] {ağız} gçsz. f. [-ır] Kabarmak.
[DS]
aparte, [Fr. aparte] zf. 1. İçinden konuşurmuş gibi. 2.
tiy. Tiyatroda bir oyuncunun diğer oyunculara du­
yurmadan içinden söylenirmiş gibi yaparak seyirci­
lere duyurduğu sözler,
apartm ak, [apar-mak > apar-t-mak] {ağız} gçl. f i [-
ır] 1. Götürmek. 2. Çalmak; aşırmak; habersiz gö­
türmek; gizlice almak. 3. Alıp kaçmak. 4. Kaldır­
mak. 5. Aldatmak; kandırmak. 6. Çaldırtmak. 7.
Yağma etmek. 8. Oburca yem ek yemek; atıştırmak.
9. Bir işi başarı ile yapmak; becermek. 10. Kendi
çıkarma çalışmak; el altından iş yapmak. 11. Vaz­
geçirmek; caydırmak. [DS]
apartm an, [Fr. appartement] is. Aym yapı içinde ay­
rı ve bağımsız bölüm lerden oluşan çok katlı konut.
AP E
a p a rtu n a , [Lat. apertura (yarık)] {ağız} is. Ceketlerin
kol ağızlarına geçirilen ağızlık. [DS]
apas, [Erme, aps] {ağızj is. -* apaz. [DS]
a p a ş 1, [Amer. yeri. d. A pache’den] is. Her an bir k ö ­
tülük yapmaya hazır, büyük şehir serserisi; kaba­
dayı; külhanbeyi; hayta; ipsiz.
a p a ş2, [Yun. apohi] is. dnz. Sünger avcılarının taşıdı­
ğı torba.
a p a şik â r, [a(p)+a/şikâr] (a ’p a:şikâ:r) zf. Büsbütün
belli; apaçık.
ap a şik â re , [a(p)+a/şikâre] ( a ’p a:şikâ:re) zf. -*■
apaşikâr.
ap a ti, [Yun. apateia > Fr. apathie] (a ’p ati) is. 1. İlgi­
sizlik. 2. Heyecansızlık.
ap atit, [Fr. apatite] is. min. Püskürük kayaçların ya­
pısında bulunan flüor, klor gibi elementler içeren
kalsiyum fosfat,
a p a trid , [Yun. a-patris] sf. Vatansız,
ap ayaz, [a(p)+a/yaz] ( a ’p ayaz) pekşt. sf. Pek ayaz;
çok soğuk.
a p ay d ın , [a(p)+a/ydın] (a'paydm) pekşt. s f Çok ay­
dınlık olan.
ap ay d ın lık , -ğı [a(p)+a/ydm-lık] (a ’p aydm lık) pekşt.
sf. Çok aydınlık, günlük güneşlik,
ap ay k ırı, [a(p)+a/ykırı] (a'paykırı) pekşt. sf. Büsbü­
tün aykırı; tam tamına ters,
a p ay k ırılık , -ğı [a(p)+a/ykırı-lık] (a'paykırılık) pekşt.
is. Büsbütün aykırı oluş,
a p ay rı, [a(p)+a/yrı] (a'payrı) pekşt. sf. 1. Çok deği­
şik, çok farklı. 2. Ayrıldığı noktalar çok fazla olan;
bambaşka.
apaz, [Erme, apas] is. 1. Avuç. 2. argo. Ele geçiril­
miş; ganimet. 3. sf. Avuç dolusu; hapaz.
a p azlam a, [apaz-la-ma] is. 1. A pazlam ak işi. 2. dnz.
Yelkenli gemilerde, gemi omurgasına 45° Tik açı
ile pupa ve orsa arasında esen rüzgâr, fi1 ap a z la m a
gitm e, Bir yelkenlinin rüzgârı yandan alm ak sure­
tiyle seyretmesi; serbest seyir. | ap azlam a seyir,
Bir yelkenlinin rüzgârı yandan almak suretiyle sey­
retmesi; serbest seyir.
ap azlam ak , [apaz-la-mak] gçl. fi [-r] [-l(ı)-yor] 1.
Avuçlaıııak; avcunu doldurmak; avuç dolusu al­
mak. 2. argo. Zorla elde etmek, yakalamak. 3. dnz.
(Yelken için) rüzgârla dolmak. 4. dnz. (Gemi için)
bordadan esen rüzgâr ile yavaş yavaş gitmek. 5.
{ağızj H afif yalpalamak. [DS] 6. {ağız} Hırpalamak;
boğmak. [DS]
ap çalam ak , [ap (yans.) > ap-ça-la-mak] {ağızj gçl. fi.
[-r] [-l(ı)-yoı] 1. Düzensiz yürümek. 2. (Deve için)
ısırmak. [DS]
apel, [Fr. appel] is. 1. Anonim ortaklıklarda pay sa­
hiplerinden ve katılma taahhüdünde bulunanlardan
sermaye artırımı için yapılan ödeme çağrısı. 2. K â­
ğıt oyunlarında atılan bir kâğıtla eşine oynamasını
istediği kâğıdı belirtme.
APE
apepsi, [Yun. a (yok) + pepsis (sindirim)] is. Kötü
sindirim.
ap eritif, [Lat. aperire (açmak) > Fr. aperitif] is. Y e­
meklerden önce tuzlu çerezlerle alman içki,
apık, -ğı [ap-ık] {ağız} sf. 1. Ahmak; budala; sersem.
2. Tembel. 3. (Hayvan için) doğuştan husyeleri ol­
m ayan ya da karın içinde kalan. 4. (Kişi için) sakal­
lı. [DS] S a p ık su p u k , Saçma sapan; abuk sabuk.
apılam ak, [apı-la-mak / apu-la-mak {eAT} gçl.
f. [-r] Gönlünü hoş etmek; okşamak,
ap ıld ak , -ğı [ap-ıl-da-k] {ağız} sf. Fazla şişman; etli.
[DS]
a p ıld am ak , [ap-ıl-da-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-d(ı)-
yo r] 1. Sendelemek. 2. Şaşırıp kalmak; çok şaşır­
mak. [DS]
a p ıld atm ak , [ap-ıl-da-t-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] Kan­
dırmak; aldatmak. [DS]
apıldayık, -ğı [ap-ıl-da-y-ık] {ağız} sf. Yürümesini
bilmeyen; düzgün yürümeyen. [DS]
a p ır, [ap (yans.) > ap-ır] sf. Sallanma, sarsılma bildi­
ren yansımalı gövde. 0 a p ır sa p ır, {ağız} Saçma
sapan; gelişi güzel; ileri geri; boş söz. [DS]|| a p ır
z ıp ır, {ağız} Gürültü; şamata. [DS]
a p ırcak , -ğı [yap-ır-cak?] {ağız} is. Yeşil kabuklu ce­
viz. [DS]
ap ırcın , [ap-ır-cm] {ağız}[ sf. 1. Şaşkın. 2. Telaşlı. 3.
Perişan. 4. Becerikli; yiğit; kahraman. DS] S a p ır-
cın etm ek, {ağız} Vurgun yapmak. [DS]|| ap ırcın
gibi, Şahin gibi; çarçabuk.|| a p ırcın ı çıkm ak, {a-
ğız} Yorucu bir iş yüzünden bitkin düşmek. [DS]
a p ış 1, [ap (yans.) > ap-ış] {ağız} sf. Çabuk; hızlı. [DS]
0 apış kapış etm ek, {ağız} Yağma etmek; kapış­
mak. [DS]
ap ış2, [eT. abı-mak (saklamak) > ap-ış] is. Uyluğun
iç tarafı; iki bacak arası, t? apış apış, {ağız} (Yürü­
m e biçimi için) bacakları aça aça, yan yan. [DS]||
apış arası, iki bacak arasında kalan ve leğen çuku­
runu alttan örten yum uşak kısım.|| apış a ra sın d a
gezm ek, Birinin yakınında onu rahatsız edecek,
bıktıracak şekilde bulunmak, dolanmak.\\ apışını
açm ak, Bacaklarını birbirinden ayırmak, pyle o-
turmak. || apış k u rm a k , {ağız} Bağdaş kurup otur­
mak; apışmak. [DS]|] apış o tu ru şu , Binicilikte atın
üzerinde öne doğru eğilerek bütün ağırlığını apı­
şm a vererek oturmak.
ap ışak , -ğı [apış-ak JA J] sf. 1. Doğuştan bacakları
birbirinden ayrık fakat ayakları birbirine yakın du­
racak şekilde eğri olan; apışık; {eAT} (aynı) apşak.
2. Yorgunluktan kuyruğunu bacaklarının arasına
kıstırarak giden. 3. mec. Çok yorulmuş (kimse). 4.
mec. Çaresiz kalmış. 5. {ağız} Bacaklarını açarak
yürüyen; ayrık bacaklı. [DS] 6. {ağız} (Yürüme bi­
çimi için) yan yan, bacaklarını aça aça. [DS] 7.
{ağız} Beceriksiz; tembel; ağır kanlı. [DS] 8. {ağız}
I H I İ İ M E S O M . »
is. Tarla kenarlarına çit yerine konulan çatallı çam
ağacı. [DS]
apışık, -ğı [apış-ık j ^ J ] {eAT} sf. 1. Apışak. 2. {ağız}
Yorgun. [DS] 3. {ağız} Güçsüz. [DS] 4. {ağız} Şaş­
kın. [DS]
apışıldık, -ğı [apış-ık-lık] {eAT} is. Ayakları birbirine
yakın fakat bacakları açık olacak biçimde eğri olma
durumu.
ap ışlam ak , [apış-la-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-l(ı)-
yo r] 1. Duraklamak. 2. Bacakları ayırmak. 3. Geniş
ve hızlı adım larla yürümek. 4. Adımlamak. 5. Bağ­
daş kurup oturmak. 6. Avuç dolusu almak; avuçla-
mak. [DS] S apışlaya apışlaya, {ağız} (Yürüme
için) yan yana, bacakları aça aça. [DS]
ap ışlatm ak , [apış-la-t-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] Y or­
gunluktan bacaklarını açtırmak; bacaklarını ayır­
mak. [DS]
apışlık, -ğı [apış-lık] is. Pantolon, külot vb. şeylerin
bacak aralarına konulan ara parça; ağ.
ap ışm a, [apış-ma] is. A pışm ak işi.
a p ış m a k 1, [apış-mak / Ja-İjJ] gçsz. f. [-ır] 1.
(Hayvan için) yorgunluktan veya güçsüzlükten
ayaklarını açarak olduğu yere çöküvermek. 2. Ba­
caklarını açarak yere çömelmek. 3. {eAT} Apışını
açmak. 4. mec. Yılgm lıktan, yorgunluktan başladı­
ğı işi bitirmekten aciz kalmak; ne yapacağını bile­
memek; şaşırmak; {ağız} (aynı). [DS] 5. Şaşkınlıktan
söyleyecek söz bulamamak. 6. {ağız} Bacakları ayı­
rarak durmak veya .oturmak. [DS] 7. {ağız} Birinin
sırtına binmek. [DS] 8. {ağız} Y orgunluktan bacak­
ları tutulm ak; yürüyem emek. [DS] 9. {ağız} Bağdaş
kurup oturmak. [DS] 10. {ağız} Atlamak. [DS] 11.
{ağız} mec. Yola gelmek; direnmekten vazgeçmek;
yumuşamak. [DS] 12. {ağız} Ayrılmak; uzaklaşmak.
[DS] 0 apışıp k alm a k , Şaşırmak.
a p ışm a k 2, [yap-ış-mak] {ağız} dönşl. fi [-ır] Tutmak;
tutunmak. [DS]
apıştı, [ap-ış-tı] {ağız} is. Sacayağı. [DS]
a p ıştırm a , [apış-tır-ma] is. Apıştırm ak işi.
a p ıştırm a k , [apış-tır-mak] gçl. fi. [-ır] 1. Hayvanı
çöküp kalacak kadar çok yorm ak veya çok yükle­
mek. 2. dnz. Başta bulunan iki demiri uygun açıda
atarak geminin dönmeden kalmasını sağlamak. 3.
mec. Yıldırmak. 4. mec. Ne yapacağım bilemez du­
rum a getirtmek; şaşırtmak. 5. {ağızj Sırta almak;
bindirmek. [DS] 6. {ağız} Oturtmak. [DS]
apiko, [İt. a pico] (apiko) is. 1. dnz. Geminin demi­
rinin zincir boşluğunu alarak demir almaya hazır
olduğu an. 2. sf. Bir şey yapmaya hazır. 4. sf. Gözü
pek, atılgan, çevik, tetik. 3. argo. Giyimi kuşamı
düzgün; şık; derli toplu. 4. argo. Çevik; tetik; hazır;
tetikte. 0 apiko beklem ek, H erhangi bir işe baş­
lamak için her an hazır olmak.
im ik s b m .269
apkın1, [ap-kın] {ağız} sf. Akılsız; serseri; delidolu.
[DS] fi1 apkın sapkın, Akılsız; serseri; delidolu.
apkın2, [Erme, albın => ahbun] {ağız} is. Gübre. [DS]
aplak, -ğı [ap-la-k ?] {ağız} sf. 1. Parlak ve körpe. 2.
Tembel. 3. Budala; şaşkın. [DS]
aplamak, [at-la-mak / ap-la-mak] {ağız} gçsz. f . [-r]
[-l(ı)-yor] 1. Atlamak. 2. Çıkmak; tırmanmak. 3.
Davranmak. [DS]
aplan, [aplan] {eT} is. Bir tür fare. [DLT]
aplangaç, -cı [at-la-n-gaç / apla-n-gaç / apla-n-gıç]
{ağız} is. 1. Suyun atlayarak geçilebilen yeri. 2.
Köprü. [DS]
aplangıç, -cı [atla-n-gıç / apla-n-gıç] {ağız} is. Evle­
rin önünde, tahtaların aralıklı çakılması ile yapılmış
basit kapı. [DS]
aplik, -ği [Fr. applique] is. D uvara asılan genellikle
tavan avizesinin tam amlayıcısı ve parçası olan iki
eşli lamba.
aplikasyon, [Fr. application] is. Bir dantel veya
kumaşın bir başka kumaş üzerine uygulanması,
aplike, [Fr. appliquer] is. Bir kumaştan kesilmiş şe­
killerin bir başka kumaş üzerine sarma veya fisto
ile işlenmiş hâli.
apo1, [?apo] {ağız} sf. 1. Serseri; aptal. 2. is. Sığır; ö-
zellikle inek. [DS]
apo2, [aba / abo] {ağız} is. 1. Abla. 2. (çocuk d.) Ye­
mek; mama. [DS]
apokaliptik, -ği [Fr. appocalyptique] is. Anlaşılmaz,
kapalı söz veya yazı,
apokrif, [Fr. apocryphe] sf. 1. Kaynağı gizli. 2.
Doğruluğundan veya aslına uygunluğundan şüphe
edilen. 3. Güvenilmeyen. S apokrif metin, Hris-
iiyanlıkta kutsal metinlere özenilerek A lla h ’ın ke­
lamıymış gibi kaleme alınan ancak doğruluğuna
güvenilmediği için A hd-i A tik ve A hd-i Cedit ’e alın­
mayan metinler.
apoks, [Yun. apoksino] {ağız} is. Eski dem ir aletleri
döverek düzeltme işlemi. [DS]
apokurya, [Yun. apo- (-den uzaklaşarak) + krias (et)
> apokria] is. Rumların karnavalı,
apolet, [Fr. epaule (omuz) + -ette (küçülme eki) > (o-
muzcuk)\ is. as. Subay üniformalarının omuz kıs­
mına takılan yünlü, ipek veya sırmadan yapılmış
üzerinde rütbe işaretleri bulunan kumaş parçası. S
apolet kazanm ak, Rütbesi artmak.|| apoletleri sö­
külmek, B ir suç sebebiyle rütbe indirme veya as­
kerlikten çıkarma cezası almak. .
apolitik, -ği [Fr. apolitique] sf. Politikadan ve politik
konulardan uzak duran; politikayla ilgilenmeyen,
apolog, [Yun. apologos (hikâye) > Fr. apologue] is.
Ahlaki bir sonuçla biten manzum ya da nesir hikâ­
ye.
aport, [Fr. apporte] (a'port) ünl. A vı veya kendisine
gösterilen bir nesneyi yakalayıp getirmesi için kö­
APR
peğe verilen "Getir!" emri, fi1 aport etmek, argo.
B ir şeyi kapıp getirmek.
aposkal, -li [Yun. aposkalin] {ağız} is. 1. İlk yapıla­
cak iş. 2. Bir işin başlangıç noktası. 3. Başlanmış
iş. 4. Tarlada, sürülen yer ile sürülmeyen yer ara­
sındaki sınır. [DS]
aposteriori, [Lat. a posteriori] (aposterio'ri) zf. fe l. 1.
En sonu. 2. (Ortaya çıkış için) deney sonucunda;
sonsal; bâdi. 3. Sonuçtan sebebi çıkarma işlemi,
apoşi, [Yun. apohi] is. Ağzı yuvarlak, telden yapılma
torba gibi büyük gözlü ağ; apaş,
apotr, [Fr. opötre] is. Havari.
appak1, -ğı [app+a/k J*.T] {eAT} {ağız}] pekşt. sf. 1.
Bembeyaz. 2. is. Süt, yoğurt vb. ürünler. [DS]
appak", -ğı [? appak] {ağız} is. Dişilik organı; ferç.
[DS]
appazlam ak, [Erme, apaz > ap(p)az-la-mak] {ağız}
g çl.f. [-r] [-l(ı)-yor] Kapmak; ısırmak. [DS]
appertleme, [Nicolas Appert (Fransız aşçı) > appart-
le-me] is. Yiyecek maddelerini sıkı kapatılmış kap­
larda ısıtarak bozulmasını önleme yöntemi; kon­
serve etme.
aprak, -ğı [apra-k ?] {ağız} sf. 1. Şaşı. 2. Eğri. [DS]
apraksi, [Yun. a (yok) + praksis ( eylem) > Fr. ap-
raxie] is. 1. Eylemsizlik. 2. tıp. K aslarda ve zekâda
bir bozukluk olmadığı hâlde el, kol vb. hareketler
ile sözleri ve şekilleri yerli yerinde kullanamama,
eşyaları tanıdığı hâlde nasıl ve nerede kullanacağı­
nı bilemem e şeklinde beliren hastalık; işlev yitimi,
apramak, [apra-mak] {ağız} dönşl. f. [-r] [-r(ı)-yor]
Kendini kollamak; korunmak. [DS]
apranmak, [apra-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] G eliş­
mek; büyümek. [DS]
apraz1, [apra-z] {ağız} sf. 1. (Hayvan için) doğuştan
kısır; yavru vermeyen. 2. (Hayvan için) hiç yorul­
mayan. [DS]
apraz2, [Ar. âbrâş => apraz] {ağız}] is. Yüzde bulu­
nan siyah lekeler. [DS]
apre, [Fr. appreter (hazırlamak) > appret] is. tekst. 1.
Kumaş ve derinin kullanılacağı yere göre tem izle­
me, düzeltme ve parlatma gibi fabrikadan çıkm a­
dan önce yapılan son işlemler. 2. Dokumacılıkta ve
boyacılılıkta yüzey doldurma ve cila olarak kulla­
nılan madde; düzgün. S’ apre işleri, Kitap ciltle­
mede, dikişten önce yapılan ön hazırlık.
aprelem e, [apre-le-me] is. Kumaş veya deri üzerinde
apre işlemlerini uygulama; düzgünleme.
aprelem ek, [apre-le-mek] gçl. f. [-r] Kumaş ve de­
rinin fabrikadan çıkmadan önce kullanılacağı yere
uygun hâle gelmesi için temizleme, düzeltme ve
parlatm a gibi son işlemlerini yapmak; düzgünle-
mek.
apreli, [apre-li] sf. Apre işlemi görmüş, aprelenmiş,
apresiz, [apre-siz] sf. Apre işlemi görmemiş, apre­
lenmemiş.
APR
a p rio ri, [Lat. a priori (öncekinden hareketle) > Fr.
apriori] sf. Deneye dayanmayan, akıl yoluyla bulu­
nup ortaya konulan; önsel,
a p ro n , [İng. apron] is. have. Hava alanlarında hangar
ve binaların önünde betonla kaplanm ış bölüm,
apse, [Lat. abscessus (bozulma) > Fr. abces] is. 1.
Bozulma; çürüme. 2. tıp. M ikroplar tarafından bir
dokuda meydana getirilen akyuvar, ölü hücre ve
mikrop karışımı irin adı verilen ağrılı ve akıntılı
birikintiler; çıban,
apseleşm e, [apse-leş-me] is. Apseli hâl alma,
apseleşm ek, [apse-leş-mek] dönşl. f. [-ir] Apseli hâ­
le gelmiş olmak; çıbanlaşmak.
apsent, [Fr. absinthe] is. Pelin otunun damıtılmasıyla
elde edilen kokudan katılmış sert bir içki,
apsis, [Fr. abseisse] is. 1. Kesik çizgi. 2. mat. Yönlü
bir doğru parçası üzerindeki noktanın başlangıç
noktasına göre cebirsel değeri. 3. Uzayda bir nok­
tanın yerini bulmaya yarayan ana çizgilerden yatay
olanı.
ap sm a r, [Sansk. apasmâra] jeTj is. Sara; tutarık.
[EUTS]
apsol, -lü [Yun. a- (olumsuzluk eki) > psoli (erkeklik
organı)] {ağızj sf. 1. Elinden herhangi bir iş gelm e­
yen; beceriksiz. 2. Aptal. [DS]
apsonlam ak, [Far. efsün => apson-la-mak] {ağızj
gçl. f. [-r] [-l(u)-yoı] Okuyup üflemek; afsunla­
mak. [DS]
ap sum ati, [Yun. apsimadin] {ağız}] is. Ateş yanınca
üzerinde beliren ilk kül. [DS
ap su t, [Yun. ipsida => ispit > apsut] {ağızj is. Kağnı
tekerleğinin ağaç parçaları; ispit. [DS]
ap şak , -ğı [apış-ak / apşak jA;T] {eATj {ağız) sf. 1. -*•
apışak. 2. İskele sehpası. [DS]
apşal, -li [Yun. a- (olumsuzluk eki) > psoli (erkeklik
organı)] {ağızj sf. -*■ apsol. [DS]
ap şırm ak , [apş / hapş (yans.) > apş-ıı-mak] {ağız}
gçsz. f. [-ır] Aksırmak; hapşurmak. [DS]
ap şu h , [apş (yans.) > apş-u / apşuh (yans.)] is. Hap­
şırm a sesi.
ap tal, [Ar. bedel > abdâl] sf. 1. Zekâsı yeterince
gelişm emiş olan; ahmak; alık; bön. 2. {ağızj Görgü­
süz; aç gözlü. [DS] 3. iinl. Küçümseme sözü. S
a p ta l a p tal, A ptal gibi; aptala benzer şekilde.\\ ap ­
ta l baklası, {ağızj B ir tür bakla. [DS]|| a p ta l ısla­
ta n , jağızj ince ince yağan yağm ur; ahm ak ıslatan.
[DS] 11 ap ta l olm ak, Zekâsını yeterince kullanamaz
hâle gelmek; alıklaşmak.\\ a p ta l otu, {ağızj Yaş es­
rar otu. [DS][| ap ta l öld ü ren , {ağızj K üçük yeşil
renkli bir tiir yaban alıcı. [DS]|| a p ta l y erin e kon­
m ak, Bir şeyden habersiz veya bir şeyi bilmez, an­
lamaz sanılmak.
ap talca, [aptal-ca] sf. 1. Biraz aptal, aptala benzer. 2.
(aptalca) zf. Aptala yakışır nitelikte, aptal gibi; ah­
makça; aptalcasına; bönce.
ÖIÜMTİİMtSÖM.
ap talcasın a, [aptal-ca-s-ı-n-a] (apta'lcasına) zf. Ap­
tala yakışır tarzda, aptal gibi; aptalca; ahmakça;
bönce.
ap ta lla şm a , [aptal-la-ş-ma] is. Aptal hâline dönme,
ap talla şm ak , [aptal-la-ş-mak] dönşl. fi [-ır] 1. Anla­
yamaz, kavrayam az durum a gelmek. 2. Zekâsını
işletememek; alıklaşmak; ahmaklaşmak; salaklaş­
mak.
a p ta lla ştırm a , [aptal-la-ş-tır-ma] is. Aptal hâline ge­
tirme.
a p ta lla ştırm a k , [aptal-la-ş-tır-mak] gçl. fi. [-ır] Bir
şeyi anlayamaz, bilemez durum a getirmek; ahmak­
laştırmak.
ap tallık , -ğı [aptal-lık] is. 1. Anlayış kıtlığı; aptal
olm a durumu; geri zekâlılık; bönlük. 2. Aptal bir
kim senin niteliği. S a p ta llık etm ek, Aptalca dav­
ranmak, akılsızlık etm ek.|| ap tallığ a v u rd u rm a k ,
Bir şeyi anlamazmış, bilmezmiş gibi görünmek.
ap te rik s, [Fr. apteryx] is. zool. Yeni Z elanda’da
yaşayan, türünün tek örneği kanatsız bir kuş; kivi,
aptes, [Far. âb+dest] is. Abdest. S' ap tesin d e şüphe
olm am ak, /. Kendisinden emin olmak; kendine
güvenmek. 2. Korkulacak, çekinecek bir durum ol-
mamak.\\ ap tes tazelem ek, Yeniden abdest almak.\\
aptes v erm ek , 1. Azarlamak. 2. Cezalandırmak.
ap tesh an e, [Far. âb+dest-hâne] is. Büyük ve küçük
boşaltım ihtiyacının giderildiği ve gerekli temizli­
ğin yapıldığı yer, aralık; ayakyolu; hela; kenef; ku­
bur; memişhane; tuvalet; WC; yüznumara; hacet
yeri.
aptessiz, [abdes-siz] sf. 1. Abdestsiz. 2. mec. Doğuş­
tan ahlaksız olduğu kabul edilen; arsız; çekinmez;
yırtık. S abtessiz yere b asm am ak , Dinin emir ve
yasaklarına titizlikle uymak.
a p tiri, [ap (yans.) > ap-tir-i] {ağızj sf. "Saçma sapan"
konuşmayı belirtmekte kullanılan "aptiri saptiri"
sözünde geçer. [DS]
ap u k , -ğu [ab-uk / ap-uk JjjI] {eATj {ağızj is. Avurdu
şişirip parm akla vurarak ses çıkarmak. [DS]
a p u k u ry a , [Yun. abokria (etsiz)] is. Hıristiyanlıkta
oruçtan önceki et kesimi yortusu,
ap u l, [ab / ap (yans) > apul] is. Düzensiz adım atma,
sendeleme, emekleme, şişmanlıktan yürüyememe
durumunu belirten yansımalı gövde. S1 apul apul,
Kaz ve ördekler ile tom bul çocukların yaptığı gibi
iki yana sallana sallana yürüm ek; badi badi; pay­
tak paytak. {eATj (ayın)|| ap u l ap u l y ü rü m e k , {eATj
ik i yana sallana sallana yiiriimek.
a p u la m a k , [ap (yans.) > ap-ul-a-m ak /eATj
gçl. fi. [-r] Gönlünü hoş etmek; okşamak. 0 apu-
layu görm ek, {eATj Okşamayı alışkanlık edinmek.
a p u r, [Erme, apur / abur JX\] {eAT} {ağızj sf. Dağınık.
[DS] S a p u r sa p u r, {eATj Karmakarışık; dağınık;
perişan.
i r i : :
apurcın, [apar-mak > apur-cın] {ağız} is. Eşkıya;
haydut. [DS]
apuskal, [Yun. âpasgoliön] {ağızj is. Başlanmış bir
işin yarıda bırakıldığı yer. [DS]
apuşak, -ğı [ap-uş-ak] {ağızjsf. -*• apışak. [DS]
apuşka, [apış-mak > apuş-ka] {ağızj is. Avcıların
tüfeklerine dayanak yaptıkları bir metre boyunda,
ağaçtan yapılmış, açılır kapanır bir tür sehpa. [DS]
apuşm ak, [apış-mak / apuş-mak] {ağızj dönşl. fi [-
ur] Birinin üzerine çullanmak; asılmak. [DS]
-ar-, [-r- / -ar- / -er- / -ır- / -ir - / -ur- / -ür-] {eT} {eATj
vap. e. 1. Fiillerden geçişli fiil yapan ek. {eT} {eAT}
(aym) kit-er-mek (gidermek) çık-ar-mak, kop-ar-
mak, evermek, başarmak, onarmak,{eT} sarığ-ar-
mak (sararmak). 2. {eAT} yap e. İsimlerden geçişli
ve geçişsiz fiiller türetir, ak > ağ-ar-mak, boz-ar-
mak, bel-ir-mek, ev-er-mek, suv-ar-mak. 3. Renk
isimlerine gelerek bu renge dönüş kavram ı katan
fiiller yapar: yaşarmak, yeşerm ek (yaş-ar-mak),
ağarmak (ak-ar-mak), göğerm ek (gök-er-mek). 4 .
Fiillerden geçişlilik veya ettirgenlik kavramı taşı­
yan fiiller yapar: çıkarmak, giderm ek (git-er-mek),
koparmak.
-a r1, [-ar / -er] çek. e. -*■ -r1. {eAT} (aynı)
-ar2, [-r / -ar / -er / -ır / -ir / -ur / -ür] jeTj {eAT} çek.
e. -*■ -r1.
-a r’, [-r / -ar / -er / -ur / -ür / -ır / -ir / -m az / -mez]
jeTj {eAT} yap. e. -*■ -r2.
-ar4, [-r / -ir / -ır / -ur / -ür / -ar / -er] {eT} yap. e. -*• r
- a r , [-ar / -er] {eATj yap. e. Geniş zaman ortacı olan
“-an” değeri ile kullanılır. "Ehl-i kizbin kelâmı
uçar (uçan) serçe gibidir. ” M evahibü’l-Flallak fı-
Meratibü’l-Ahlak.
-ar6, [-ar / -er / -(ş)-er / -(ş)-ar] yap. eki. 1. Sayılardan
ve sayı yerine geçen isim lerden sıfat türeten ek.
Üleşme, paylaşma kavramı katarak üleştirme sayı
sıfatları yapar; {eTf(aynı): altışar (dilim), yedişer
(giin), ellişer (sayfa), birer (elma), ikişer (ekmek),
yüzer (lira), biner (altın). 2. "Az, çok " kelimelerine
gelerek zarflar yapar.
-ar7, [-ar / -er] {eATj yap e. Gelecek zaman ortacı “-
acak” anlamında. S -a r olm ak, -acak olmak.
Ar, [Yun. argon (etkisiz)] kısalt, kim. Atom ağırlığı
39,94, atom numarası 18 olan, havanın birleşimin­
de yüzde bir oranında bulunan, renksiz, kokusuz
basit bir gaz olan argon elementinin kısaltması.
a r 1, [a r] (a:r) {eT} is. Arka; geri. [ETY]
a r , [ar] {eT} sf. Kestane rengi; kumral; konural.
[DLT] S a r böri, Sırtlan. [DLT]
ar3, [Ar. câr jU ] (a:r) {OsT} is. U tanm a duygusu; ha­
ya; utanç; hicap. S a r belası, Namusunu koruma
kaygısı; namus belası. || a r d a m a rı çatlam a k , if­
tarıma duygusunu kaybetmek; utanılacak şeyleri
hiç utanmadan yapmak.\\ a r etm ek, Utanç verecek
bir davranıştan ötürü utanmak, sıkılmak. || a rın a
gitmek, B ir söz veya davranıştan ötürü incinmek,
ARA
üzülmek; haysiyetine dokıınmak.\\ a rı satm ış, n a ­
m usu k iray a verm iş, Utanma ve namus gibi duy­
guları terk etmekle kalmamış üstelik kötü yola
sapm ış kişiler için kullanılır,|| a r nam u s, Utanç
hissi. || a r n am u s tertem iz, Utanç ve namus gibi
üstün nitelikleri terk etmiş kişinin bu özelliğini be­
lirtmek için kullanılan söz.\\ a r ve h ay â perd esi
yırtılm ak , Utanmamak; utanç duymamak.\\ a r yılı
değil k â r yılı, Utanmayı bırakarak sadece çıkarını
düşünme zamanı.
a r 4, [Lat. area (yüzey) > Fr. are] is. Yüz metre karelik
alan ölçüsü birimi; sembolü a ’dır.
-a ra , [Far. ârâsten (süslemek) > -ârâ / -ârây ^IjT / IjT]
(a:ra:) {OsTj son ek. Eklendiği Farsça kelimelere
"süsleyen, donatan" anlamı katarak birleşik sıfatlar
yapan son ek.
a r a ’, [eT. âr-mak (arasından geçmek) > ar-â IjT] (a-
ra:) is. 1. İki yeri veya nesneyi birbirinden ayıran
uzaklık; açıklık; mesafe; boşluk; aralık. {eT ve
eAT} (aynı)[Gabain] [Yiikneld] [İKPÖy.] [EUTS] 2.
jeTj Orta; meydan. [EUTS] 3. is. {eAT} Yer; mahal;
mekân; mevki. 4. İki olay veya olgu arasındaki
zaman farkı; fasıla. "Aradan yıllar geçti, işte o
günden beri / N e zaman yolda bir hana rastlasam
irkilirim .’’ F. Nafiz Çamlıbel. S. {eAT} Orta yer;
meydan 6. Sahne oyunlarında dinlenme süresi; ant­
rakt. 7. spor. Futbolda 4 5 ’er dakikalık dönemler
arasındaki dinlenme süresi; haftaym. 8. Basket ve
voleybol oyunlarında takımların aldıkları birer da­
kikalık dinlenme ve talimat alm a süreleri; mola. 9.
Toplu nesne veya kişilerin içi. 10. Yaş farkı. 11.
mec. Kişilerin birbirleri ile ilgili yakınlıkları; dost­
luk; samimiyet. 12. {eT} zf. Arası; arasmdaortasm-
da; içinde. {eATj (aynı) [ETY] [İKPÖy.] [Tekin] [Üç
İtigsizler] [DLT] 13. {eATj Vakit; sıra; esna. 14.
{eATj Zaman zaman; ara sıra; vakit vakit. 15. {eATj
İçinde; arasında. 16. {eATj K işiler arasındaki ilişki;
yakınlık. S a ra açılm ak, D argınlık çıkmak; bo­
zu şm a k^ a ra açm ak, Kişiler arasındaki dostluğu
bozmak, ilişkilerini kestirmek; bozuşmaya sebep
olmak; dargınlık yaratmak.\\ a ra a ra , I. Aralıklı
olarak; zam an zaman. 2. Yer ye r.|| a ra ay, R am a­
zan bayramı ile Kurban bayramı arasındaki A rabi
on birinci ay olan Zilkade.\\ a ra bağı, {ağızj anat.
Burun direği. [DS]|| a ra beyin, anat. Beyin yarı
küreleri ile beyin sapı arasında y e r alan, uyku ve
metabolizma gibi p ek çok hayali faaliyetin merkezi
olan bölüm.\\ a ra bilanço, Yasal zorlam a olm aksı­
zın isteğe bağlı olarak düzenlenen bilanço. || a ra
boğaz, {ağızj Salon; hol; aralık. [DS] 11 a ra bono,
Ödemeler düzenlenirken asıl ödemelerin dışında
yapılacak ödemeyi belirleyen ikinci bir ek bono. ||
a ra bozm ak , Kişiler arasındaki iyi ilişkiyi gid er­
mek; iki kişinin darılmasına sebep olmak.\\ a ra bo­
zucu, insanlar arasına düşm anlık sokan kimse;
fesatçı; fitçi; münafık; müfsit.\\ a ra b o zuculuk, In-
ARA
sanlar arasına düşm anlık sokma, birbirine düşür­
m e ; fesatçılık; fitçilik; münafıklık; müfsitlik.\\ a ra
bozulm ak, Geçimsizlik çıkm ak.|| a ra b u lan , {ağız}
Hakem; uzlaştırıcı. [DS]|| a ra b u lm ak , 1. İki kişi
veya iki topluluğu birbirine yaklaştırmak, dostluk­
larını sağlamak; anlaştırmak; barıştırmak. 2. {ağız}
Vakit bulmak; eli değmek; fırsa t bulmak. [DS]|| a ra
bulucu, 1. Tarafların anlaşmasını sağlayan kişi. 2.
Birbirine kırgın olan veya anlaşamayan kimseleri
barıştıran, anlaştıran kimse; uzlaştırıcı.|| a ra b u ­
luculuk, Birbirine kırgın olan veya anlaşamayan
kimseleri barıştırma, anlaştırma işi; uzlaştırıcılık]]
a ra bulu cu lu k etm ek, Kişileri veya toplumları
uzlaştırma işini yiirütmek.\\ a ra ciimle, Başkaları­
nın sözünü aktarmak veya bir konuda açıklamada
bulunmak amacıyla bir cümle içinde iki virgül veya
iki kısa çizgi araşma alınmış ek cümle.|| a ra çizgi­
si, A y yuvarlağının aydınlık ve karanlık kısımlarını
birbirinden ayıran çizgi.\\ a ra ço ru , {ağız} Nezle;
grip. [DS]|| a ra d a b ir, Seyrek olarak; ara sıra; bazı
bazı; nâdiren.\\ a ra d a çık arm ak , D iğer işler ara­
sında söz konusu işi de yapıvermek; iş arasına so-
kuşturmak.\\ a ra d a k alm ak , 1. Ezilmek, bunalmak.
2. Çaresizliğe düşmek. 3. mec. A ra buluculuk y a ­
parken suçlu duruma düşmek. 4. Söz ve sitem e uğ­
ram ak]!| a ra d a k an bulaşığı olm ak, Kız alıp ver­
miş olmak; dünür olmak.\\ a ra d a k ay n am a k , (Asıl
yapılm ası gerekenler için) karmaşa içinde unutul-
mak. || a ra d a n , Geçmiş zam andan bahsedilirken "O
zam andan bu güne kadar. ” anlamında kullanılır,||
a ra d a n çekilm ek, İlişiğini keserek bir daha g ö ­
rünmemek. j\ a ra d a n çık arm ak , 1. Ötekilerle daha
iyi ilgilenebilmek için önemsiz ve küçük olan bir işi
yapıp bitirivermek. 2. Uzaklaştırmak.|| a ra d a n
çıkm ak, 1. Kurtulmak. 2. Vazgeçmek. 3. İlişiğini
keserek bir daha görünmemek. 4. (Küçük ve önem­
siz görünen için) başka işlerle birlikte yapılıp biti-
rilivermek. 5. {ağız} Ortaklaşa yapılan işlerden,
topluluğun içinden ayrılmak. [DS] 6. {ağız} Zengin
olmak. [DS] 7. {ağız} Aracılığı bırakmak. [DS] 8.
{ağız} M ücadele dışı kalmak. [DS] 9. {ağız} Yoksul
olmak. [DS][| a ra d a n götürilm ek, {eAT} Ortadan
kaldırılmak; y o k edilmek.\\ a ra d a n gö tü rm ek ,
{eAT} Ortadan kaldırmak; yo k etmek.|| a ra d a n
k a ld ırm a k , i. Yok etmek. 2. Faaliyetine son ver-
mek. || a ra d a n k a ra kedi geçm ek, H a fif bir dargın­
lık oluşmak.\\ a ra d a n su sızm am ak, Çok sıkı dost
olm ak.|| a ra danteli, Bir çamaşır veya elbisenin iki
parçasını birleştirmede kullanılan dantel.\\ a ra
daşı, {ağız} 1. Dövüşte aracıya değen taş. 2. Birbiri
ile anlaşmazlık içinde olan iki tarafça da suçlu
gösterilen üçüncü kişi. [DS]|| a ra d a vaz geçm ek,
{ağız} Bozuşmak. [DS]|| a ra deniz, Büyük karalar
arasında bulunan okyanuslardan dar bir boğaz ile
ayrılan denizler. || a ra d erd i, {ağız} Nezle; grip.
[DS]|| a ra d ın azu n , {eT} Yeniden dirilme ile ölüm
arasındaki zaman. [EUTS]|| a ra d u v ar, B ir bina
m n i f ö H . m
içinde iki bölümü ayıran duvar.\\ a ra eşeyli, biy.
Gelişimine asıl cinsiyeti ile başlamasına rağmen
sonradan karşı cinsiyete dönüşen]] a ra eşeylilik,
biy. i. Erkeklik ile dişilik arasında bir cinsiyet du­
rumu. 2. B ir cinsiyetten diğer cinsiyete geçm e du­
rum u.| a ra ev, {ağız} Salon; hol; aralık. [DS]|| a ra
gö rm ek , {ağız} Evlenme konusunda araya girerek
isteklendirmek; yardım etmek. [DS]|| a ra g örücü,
Kız eviyle oğlan evi arasındaki ilişkileri düzenleyen
kadın. || a ra göz, {ağız} 1. K öy evlerinde iki oda
arasında ye r alan ve fa zla eşyaları koymaya ya ra ­
yan bölme. 2. Salon; hol; aralık. [DS]|| a ra günü,
{ağız} folk. K öy düğünlerinde kınanın hazırlandığı
gün ile kına yakm a arasında kalan gün. [DS]|| a ra
hastalığı, {ağız} Nezle; grip. [DS]|| a ra ipi, Arabaya
koşulan atların birbirinden ayrılmaması için onları
birbirine bağlayan ip.|| a ra k a p ak , kütp. Kitabın
dış kapağı ile iç kapak arasında ye r alan çoğunluk­
la yalnız kitabın adının yazılı olduğu yaprak.\\ a ra
k ap ı, 1. B ir bina içinde iki ayrı bölümü birbirine
bağlayan kapı. 2. {ağız} Sokak kapısından bir içer­
deki kapı. 3. K omşu ile ortak kapı. [DS]|| a ra k a ­
ra r , B ir davada asıl karardan önce alınan dava ile
ilgili ikinci derecedeki tedbir kararı.|| a ra kedisi,
{ağızj Ara bozan; münafık. [DS]|| a ra k ere, {ağız}
A ra sıra; bazı bazı; bazen; seyrek. [DS]|| a ra kesit,
Çizgilerin, yüzeylerin veya cisimlerin birbirine
değdikleri, kesiştikleri yer.\\ a ra kesm ek, {ağız}
Nişandan önce kız tarafı ile anlaşmak; söz kesmek.
[DS]|| a ra k onakçı, biy. Bir asalağın asıl konağa
geçm eden önce bir veya birden fa z la evresini ge­
çirdiği canlı.|| a ra la rı açık olm ak, Dostlukları ol­
mamak; dargın ve gücenik olmak. || a r a la n açıl­
m ak, D ostluk bağları kesilmek, birbiri ile dargın
hâle gelm ek.|| a ra la rı b ozulm ak, D ostluk ve arka­
daşlıkları sona ermek; darılmak]] a ra la rı iyi ol­
m ak , Birbirleriyle iyi bir dostluk kurmuş olmak.\\
a ra la rı hoş olm am ak, Aralarında gerginlik ve kır­
gınlık olmak. || a ra la rın a k a ra çalı gibi girm ek , İki
iyi arkadaşın dostluğunu bozmak, birbirine düşür­
mek,|| a ra la rın a k a ra kedi girm ek , İki dost, çeşitli
sebeplerle birbirine gücenmiş olmak. || a ra la rın a
k a rışm a k , i. Bir topluluğa girmek, o topluluğun
üyesi olmak. 2. Beraber büyümek, yetişmek. 3. A r­
kadaşlık etmek; düşüp kalkmak.\\ a ra la rın d a d ağ ­
la r k a d a r fa rk olm ak, B enzer nitelikleri çok az,
farklılıkları ise çok fa zla olmak.\\ a ra la rın d a k a ra
çalı gibi b itm ek , İki iyi dostu birbirine gücendir­
mek; bozgunculuk etmek. || a ra la rın d a n k a ra kedi
geçm ek, ik i dostun çeşitli sebeplerle birbirine g ü ­
cenmiş olması. || a ra la rın d a n su sızm am ak, Çok
iyi ve sıkı bir dostluk kurmuş olmak, çok samimi
olmak. || a ra la rın ı açm ak , Dostluklarını gidermek;
birbirine düşman hâle getirmek. || a ra la rın ı boz­
m ak , Dostluklarını gidermek; birbirine düşman
hâle getirmek]] a ra la rın ı b u lm ak , 1. Kendi kendi­
lerine ıızlaşamayan iki kişi veya grubu anlaştırmak,
1 M TOMTOM »273
barıştırmak. 2. Alış verişte satıcı ile alıcının teklif
ettikleri fiyatın ortasını bularak satışı gerçekleştir­
m ek^ araları yağ bal olmak, Çok iyi ve samimi
dost olmak.\\ ara mal, Sanayide son ürünü elde
etmekte kullanılan yarı işlenmiş mal.\\ aramızda
kalsın, “Bu konuyu ikimizden başka bilen olm a­
sın. " anlamında söz.|| ara nağme, Konuşm a sıra­
sında konu ile ilgili olmadan yersizce söylenen
söz.|| ara nağmesi, müz. Tiirk m üziğinde bölümler
arasında çalınan sözsüz parça. || ara nağm esi gibi,
Bir şeyi sıkıntı verecek şekilde ikide bir tekrar ede-
rek. |[ ara odası, {ağız} K öy m isafir odası. [DS]|| ara
oku, {ağız} Arabanın ortasında arka dingil ile ön
dingili birbirine bağlayan ağaç. [DS]|| ara renk,
Resimde yarı gölgeyi veren renkler.|| ara salımı,
{ağız} Nezle; grip. [DS]|| ara seçim, G enel seçimler
dışında çeşitli nedenlerle olan boşalmalar için y a ­
pılan seçim.\\ arası açılmak, D ostlukları bozulmak,
darılmak.\\ arası geçmeden, A raya uzun bir süre
girmeden, hemen. |[ arası geçmek, Unutulacak ka­
dar uzun süre geçmek. | arası hoş olmak, İyi bir
dostluk kurmuş olmak.|j arası hoş olm amak, A ra­
larında gerginlik ve kırgınlık olmak. || arası iyi ol­
mak, iy i bir dostluk kurmuş olm ak.|| arası iyi ol­
mamak, 1. Aralarında gerginlik ve kırgınlık ol­
mak. 2. B ir şeyden hoşlanmamak, zevk almamak.\\
(..le) arasında dağlar kadar fark olm ak, Çok bü­
yük ve önemli fa rkla r bulunmak.\\ (..le) arası ol­
mamak, 1. Geçimsizlik içinde olmak. 2. Bir şeyden
hoşlanmamak, zevk almamak.\\ arasına karışmak,
1. Bir topluluğa girmek, o topluluğun üyesi olmak.
2. Beraber büyümek, yetişm ek. || ara sıra, Seyrek
olarak; arada bir; bazı bazı; her vakit değil. «Ara.
sıra geçiyor bir atlı, iki yayan.» F. N afiz Çamlıbel.\\
arası soğum ak, 1. Önemini yitirecek kadar zam an
geçmiş olmak. 2. Arkası aranmayıp umıtulmak.\\
arası soğum adan, A raya uzun bir süre girmeden,
hemen.\\ arası şeker renk olm ak, Dostlukları iyi
olmamak, bozulmak üzere olmak. || arası uzama­
dan, Araya uzun bir süre girmeden, hemen. || ara
sokak, A ra caddeye açılan sokak. \\ ara söz, Bir
anlatımda "iv alan ek açıklama. \\ ara taksim , B ir­
den çok eseh,ı seslendirildiği program larda m a­
kamlar arasında geçişi sağlayan ezgi gösterisi. ||
ara tümce, dbl. Başkalarının sözünü aktarm ak ve­
ya bir konuda açıklamada bulunm ak amacıyla bir
cümle içinde iki virgül veya iki kısa çizgi arasına
alınmış ek cümle. || ara verdi, {ağız} Piç. [DS]|| ara
vermek, 1. Tekrar başlam ak üzere çalışmayı kes­
mek; duraklamak. 2. Kesilmek; dinmek. || araya
adam koymak, Sözü geçen birini aracı olarak kul­
ara2, -a ’i [Ar. 'üryan (çıplaklık) > ‘arâ5 *1/■] (ara;)
lanmak,|| araya almak, 1. B ir topluluğa kabul et­
mek. 2. Etrafını çevirmek; kuşatmak; başına üşüş­
mek; etrafına toplanmak.\\ araya girici, {eAT} 1.
Engel. 2. Mesafe.\\ araya girm ek, 1. Birbiri ile
kavgalı olan iki kişi veya tarafı uzlaştırm ak veya
ara3, -a’i [Ar. rey (görüş)> ârâ’ * IjT] (a. ra :) {OsT} is.
ayırmak için işe karışmak; müdahale etmek. 2. Bir
iş yapılırken o işi geciktirecek başka işlerin ya p ıl­
m ak zorunda olması. 3. Uzaklaştırmaya çalışmak.\\
araya gitmek, 1. Değeri bilinmemek; harcanmak.
«Araya gitti diye içlenme baharına, / H uduttan g ö ­
türdüğün şan yetişir yârına!...» F. Nafiz Çamlıbel.
2. Karışıklık içinde ne olduğu, nereye gittiği bilin­
memek, zarar görmek. 3. {eAT} Karışıklıkta te le f ol­
mak. 4. Beğenilmemek. || ara yağ bal olmak, Çok
iyi dost olmak; sıkı fık ı olmak.|| araya karışmak,
K alabalık içine karışarak, görülüp bulunamamak.\\
araya kılıç girmek, Dövüşmek; cenkleşmek.|| ara­
ya koymak, Sözü geçen birini aracı olarak kul­
lanmak]] araya laf karıştırm ak, Konuşmanın akı­
şına uymayan sözlerle müdahalede bulunmak.\\
araya lakırdı karıştırmak, Konuşmanın akışına
uymayan sözlerle müdahalede bulunmak]] araya
münafık girmek, i. Arabozucular iş başında ol­
mak. 2. Ara açılmasına sebep olmak. || araya so­
ğukluk girm ek, Dostluk bağları gevşemek; birbi­
rinden hoşlanmamaya başlamak]] araya sokmak,
I. B ir konuda sözü geçen birini aracı yapmak. 2.
Sıra ile yapılan bir işte, usulsüz olarak sıra dışın­
dan birinin işini yapmak.]] araya sokuşturmak,
Zaman ve y e r bakımından uygun olmadığı hâlde
bir şeyi yapm aya kalkışmak,|| araya söz bırak­
mak, Dedikodu yapm ak.|| araya söz düşürmek,
Dedikodu yapmak]] araya söz karıştırmak, K o­
nuşmanın akışına uymayan sözlerle müdahalede
bulunmak.]] ara yatı, {ağız} 1. K onak yeri. 2. K o­
naklayarak; konaklama yolu ile. [DS]|| ara yatı
menzili, İki menzil arasında olağanüstü durum lar­
da kalm abilecek yer.]] araya verm ek, 1. Yararsız
bir harcamada bulunmak. 2. {ağız} Boşa salmak;
ziyana uğratmak. [DS] || ara yer, 1. {eAT} Ara. 2.
{ağız} Ortalık; orta. [DS]|| ara yerden kaldırmak,
Ortadan kaldırmak, y o k etmek]] arayı açmak, 1.
Uzun zam an geçmek. 2. Eski dostluk ve sam im iye­
tin kalkması]] arayı bulmak, 1. D ostluk kurmak. 2.
İlişkileri istenilen şekilde düzene sokmak. || arayı
doğrultmak, 1. D ostluk kurmak. 2. İlişkileri isteni­
len şekilde düzene sokm ak.|| arayı soğutm ak, 1.
Uzun zam an geçmek. 2. Eski dostluk ve sam im iye­
tin kalkması]] arayı yapmak, 1. Birbirine kırgın
iki kişiyi barıştırmak. 2. Kendine dargın olan biri
ile barışmak]] ara yerde, İki nesne veya kişi ara­
sında, arada.]] ara yön, Güney doğu, Kuzey doğu,
Kuzey batı, Güney batı gibi ana yönler arasında
bulunan coğrafi yönler.]] ara yüz, D eğişik işlevlere
sahip iki alet grubu arasındaki bağlantı (İng.
interface).
(OsT} is. 1. Çıplaklık. 2. Bozkır; çıplak toprak. 3.
Geniş boş arazi. 4. Bölge; mıntıka. 5. Komşuluk. 6.
Avlu.
ARA D lÜ M Iİlt E S Ö M .
1. Oylar. 2. Görüş ve düşünceler. S âra-y ı u m u ­ a ra b e , [Ar. ‘arabe v ’W (araıbe) {OsT} is. 1. Yavru­
m iye, Genel oylar; çoğunluğun oyu; referandum. ları emmesin diye koyun veya keçi mem esine geçi­
a r a b 1, [Ar. ‘arab u y ] jOsTj is. -*■ Arap. rilen torba. 2. A çık saçık konuşma,
a ra b 2, [Ar. ârâb ^IjT] (a:ra.b) {OsTj is. 1. Akıllar; arab esk , [Fr. arabesque] sf. 1. Arap tarzında; Arap
zekâlar. 2. Hileler; oyunlar. 3. İhtiyaçlar; hacetler, biçiminde; Arap usulü. 2. is. İç içe geçmiş oyma
çiçek şekillerinden m eydana gelen süsleme biçimi.
a ra b a , [Ar. ruba' (dörtlü)] is. 1. Çoğunlukla insan ve
3. Bir ressamın çizgiyi kendine has bir şekilde kul­
yük taşımakta kullanılan tekerlekli kara taşıtı. 2 . lanışı. 4. sf. gnşl. Bozulm uş, yozlaşmış. 0 a rab e sk
A tla çekilen tekerlekli taşıt. “ Yağız atlar kişnedi, m üzik, K aram sar bir güftesi ile kendini belli eden
meşin kırbaç şakladı, / Bir dakika araba yerinde Arap müziğinden m elodik izler taşıyan ve Türki­
durakladı. " F. Nafiz Çamlıbel. 3. gnşl. Otomobil. ye ’de 1970 sonrası yaygınlaşan bir müzik türü.
4. sf. Bir arabayı veya kamyonu dolduracak kadar. arab esk çi, [arabesk-çi]w 1. A rabesk müzik sanatçısı.
S a ra b a atı, Araba çekmekte kullanılan ve bu işe 2. A rabesk müziği çok seven kişi,
alıştırılmış at. || a ra b a evi, {ağızj Kağnıda tekerlek­ arabeskleşm e, [arabesk-le-ş-me] is. Arabeske ben­
lerin üzerinde yiik taşımaya yarayan tahta döşeli zeme, arabesk tarzına yaklaşma,
kısım. [DS] 11 a ra b a falakası, Çift atlı arabalarda
arab esk leşm ek , [arabesk-le-ş-mek] dönşl. fi [-ir]
oku atlara bağlayan ve koşum takımlarının takıldı­
Tarzını arabeske yaklaştırmak, arabesk gibi olmak.
ğı çııbuk.\\ a ra b a k ullanm ak , Otomobil sürmek.\\
a ra b a n ın ön tekerleği nered en geçerse a rk a te­ A ’ra b i, [Ar. ‘arab > a’rabî LS> J^'İ] (a-rabi;) {OsTj sf.
kerleği de o ra d a n geçer, Çocuklar ahlakça büyük­ Göçebe Arap; bedevi,
lerinin etkisi altında kalarak yetişirler]] a ra b a n ın A rab i, [Ar. 'arab > 'arabı ^ y ] (arabi:) {OsTj sf. 1.
tek erin e taş koym ak, Bir iş için güçlük çıkarmak; A raplarla ilgili; A raplara has. 2. is. Arap dili; A-
işin yapılmasını engellemek.\\ a ra b a oku, H ayvan­ rapça. S a ra b î yüzlü, /ağızj ince uzun yüzlü. [DS]
ların arabaya koşıılduğu, arabanın yönünü değiş­ A rab ist, [Fr. arabiste] is. 1. Arap dili ve edebiyatı
tirmeye yarayan boyunduruk ve hamut gibi aletle­ uzmanı. 2. On birinci yüzyılda Arap tıp okulunun
rin bağlandığı düz uzun araç. || a ra b a tu tm ası, Ba­ usulünü benim seyen batılı hekimlere verilen un­
zı insanlarda kara taşıtlarının hareketlerinden do­ van.
ğan bıılantı.\\ a ra b a v a p u ru , Kara taşıtlarının kar­
A ra b istan , [Ar. ‘arab + Far. -istân jU-oy-] öz. is. A s­
şı kıyıya taşıyan vapur; arabalı vapur.]] a ra b a y ı
devirm ek, argo. Uykuda ciinüp olmak; hamamcı ya'nın güneybatısında, Kızıldeniz ile Basra körfezi
olmak]] a ra b a y ı düze çık arm ak , İşin güç tarafını arasında uzanan yarımada; Ceziret'iil-Arab. 0 A-
atlatmak, rahatlamak; selamete çıkmak,| arab a y ı ra b ista n defnesi, bot. Defnegillerden, Asya ve A f­
koşm ak, Arabayı çekecek hayvanları arabanın bıı rika ’nın sıcak bölgelerinde yetişen kabukları he­
iş için yapılm ış yerlerine bağlamak.]] a ra b a yolu, kimlikte kullanılan alm aşık yapraklı, salkım görü­
argo. Kolay ve zahmetsiz iş. nümlü çiçekli çalımsı bir bitki; yakı çalısı, Daphne
gnidium.
arab acı, [araba-cı] is. 1. Arabayı süren, kullanan
kimse. “H er tarafta yükseklik, her tarafta ıssızlık, / A rab iy a t, [Ar. ‘arabi > ‘arabiyyât o l ^>y] (arabiya;t)
Yalnız arabacının dudağında bir ıslık!" Faruk N a­ {OsTj is. Arap dili ve edebiyatı.
fiz Çamlıbel. 2. Araba yapan ve satan kimse. 3. A rab iy e, [Ar. ‘arabi > ‘arabiyye ^ . y ] {OsTj sf. A -
{ağızj Küçük testi. [DS]
raplaıia ilgili.
a rab acılık , -ğı [araba-cı-lık] is. Araba kullanma veya
yapıp satm ı işi; arabacının mesleği, A rab iy et, [Ar. ‘arabi > ‘arabiyyet] {OsTj is. 1. Arap­
ara b a lı, [araba-lı] sf. Arabası olan, ça ile ve Arap edebiyatı ile ilgili eser, kitap. 2.
ara b a lık , -;>ı [araba-lık] is. 1. Araba konulan yer; Arap edebiyatı,
garaj. 2. sf. Araba dolduracak miktarda. 3. (Yer arab o z a n , [ara+boz-an] sf. (Kişi için) iki kişi arasın­
için) beliıtilen miktarda araba konulacak, araba sı­ daki dostluğu bozarak düşmanlık sokan; fesatçı;
ğacak kadar. münafık; müzevir.
a r a b a n 1, [Fr. arabanne] is. Akasyadan elde edilen bir arab o z a n lık , -ğı [ara+boz-an-lık] is. 1. İki kişi ara­
çeşit zamk maddesinin özü; arap asidi. sındaki dostluğu ve uyum u bozm a işi; fesatçılık;
a ra b a n 2, [Ar. ‘arab > ‘araban o ^ y ] (araba:n) {OsTj münafıklık; müzevirlik. 2. Bu tür kişinin davranış
şekli; fesatçılık; münafıklık; müzevirlik. S a ra b o ­
is. müz. Eski klasik Türk müziğinde bir makam. S
zan lık etm ek, iki kişi arasındaki dostluğu bozmaya
a ra b a n buselik, Bayatiaraban makamının buselik
kalkışmak.
dörtlü veya beşlisi ile sona eren biçimi]] a ra b a n
k ü rd î, Bayatiaraban makamının kiirdi dörtlüsü ile a ra c a , [Ar. sucarâ (hizmetliler)] {ağızj is. Hamal.
sona eren biçimi. [DS]
 f f i <■■ • 275 _______________________________
aracı, [ara-ci ^ j l ] is. 1. Uzlaştırmak, anlaştırmak a-
macıyla araya giren kimse; uzlaştırıcı; mutavassıt;
vasıta. 2. huk. Bir sözleşmenin tarafları arasına hu­ araçsız, [ara-ç-sız] sf. 1. Araç kullanmadan. 2. D oğ­
kuki işlemle giren kişi; komisyoncu; simsar; tellal.
3. Üretici ile tüketici arasında alım satım işini üst­ araçsızlık, -ğı [ara-ç-sız-lık] is. Araçsız olma duru­
lenen ve bundan kazanç elde eden kişi; acente; da­
ğıtıcı; dağıtımcı; distribütör. 4. /e/f 77 Şefaatçi. 5. arad, [Far. ârâd aljT] (a:ra:d) {OsTj is. 1. İranlIlarda
{ağıt} İki yüzey oluşturan argaç ipliklerini birbirin­
den ayırmaya yarayan küçük ağaç çivi. [DS] 6. sf.
Aracı olan; aracılık eden. 0 aracı koymak, Taraf­
lar arasında uzlaşmayı sağlam ak için birini gön­
dermek,|| aracı olmak, Tarafları uzlaştırm ak için
araya girmek.
aracılığıyla, [ara-cı-lı(ğ)-ı-(y)-la] zf. 1. Aracı olarak.
2. Bağlantı kurarak; vasıtasıyla; yoluyla,
aracılık, -ğı [ara-cı-lık] is. 1. Aracının gördüğü iş;
tavassut. 2. Aracı olm a durumu. 3. İki nesne ara­
sındaki bağ. S aracılık etmek, K işiler ve taraflar
arasındaki anlaşmazlığı giderm ek üzere araya
girmek; tavassut etmek; alet olmak; m aşa olmak.
araç, -cı [araç] is. 1. Bir iş yapm ak için gücünden
yararlanılan alet ve makine; alet; edavat; donatı. 2.
İnsanlar ve nesneler arasında bağlantı kurm aya ya­
rayan şey; vasıta. 3. Bir yere bir sonuca varmak
veya ulaşmak için kendisinden yararlanılan yön­ Arafat, [Ar. ‘arafat o l s / ] (arafa:t) {OsT} öz. is.
tem, yol; vasıta. 4. Kara taşıtı. 5. huk. Kendi etkisi
olsun ya da olmasın sonucun oluşmasında eyleme
katılan şey. 6. jağız} A raba oku; arış. [DS] 7. {ağız}
Sınır işareti; büyük sınır taşı. [DS] 0 araç duru­
mu, dbl. Sözcüğün araç gibi kullanıldığını y a da Arafiyan, [Ar. a 'râ f > a'râfiyân j l i l j t l ] (ara:fıya:n)
zaman bildiren sözcüğün belirteç olduğunu göste­
ren durum, -in ekiyle yapılır: yazın, kışın. || araç
durumuyla ikileme, dbl. Sözcüklerin her ikisinin
de araç durum eki aldığı ikileme, için için. || araç
tümleci, dbl. Eylemin hangi araçla yapıldığını, ne aragonit, [Fr. aragonite] is. jeol. Kristalleri sekizgen
ile gerçekleştirildiğini belirten tümleç. Parayla al­
dım.
araççılık, -ğı [araç-çı-lık] is. fel. Düşünce, mantık,
ahlak gibi soyut kavram lara ait biçimlerin yalnızca
hayatın değişik şartlarına uym a araçları olduğunu
ve bunların ancak yararlı olmaları ölçüsünde doğru
sayılabileceğini ileri süren dünya görüşü; deneyci­
lik; aletçilik; enstrümantalizm.
araçkm, [Ar. ‘arak (ter) + Far. -çln (toplayan)] {OsT',
is. 1. -*• arakçın. 2. Eskiden gelinlerin başına duvak
örtmekte kullanılan taca benzer gümüş başlık. 3.
/ağızj Başa sarılan tülbent örtü. [DS]
araçlamak, [araç-la-mak] /ağız) g ç l . f [-r] [-l(ı)-yor]
Kavga edenleri ayırmak. [DS]
araçlı, [ara-ç-lı] sf. 1. Araçla yapılan. 2. Araçlı ola­
rak. 0 araçlı jim nastik, spor. Atlam a beygiri,
kulplu beygir, denge aracı, halka lobut gibi araçlar
kullanarak veya bu tür araçlar yardım ı ile yapılan
jim nastik,|| araçlı tüm dengelim , mant. Aristo m an­
_______________________________________________ A R A
tığının esasını oluşturan ve daha sonra İslam dün­
yasında kullanılan bir akıl yürütm e metodu; kıyas.
rudan doğruya; vasıtasız; bilavasıta,
mu.
her güneş ayının yirm i beşinci günü. 2. O gün yapı­
lan işlerden sorum lu olduğu sayılan m eleğin adı.
A ’raf, [Ar. ‘u rf (yüksek kum tepesi) > a ‘râ f ı_slj*l] (a-
ra:f) {OsTj is. 1. Tepe; sırt. 2. öz. is. Cennet ile Ce­
hennem arasındaki set. 3. mec. İki zıt şey arasında
kalm ış olan; ne birine, ne de ötekine ait olan du­
rum. 0 A r a fın alevleri, Allah 'm sevgili kullarının
cennete girmeden önce günahlarının kefareti için
görecekleri geçici azap.|| Araf'ta kalmak, 1. Gü­
nahı ve sevabı denk olan müminlerin Cennet ile
Cehennem arasında kalması. 2. mec. ik i şey ara­
sında tereddüt etmek. || A raf suresi, K u r ’an-ı K e­
rim ’in 206 ayetten meydana gelmiş bulunan, A r a f
ve A r a f ehlini anlatan on ikinci suresi.
a’raf, [Ar. ‘ö r f > a ‘r â f <_9İjS-\] (ara:}) {OsTj is. Ö rfler;
âdetler.
M ekke'nin 16 Km. güney-doğusunda hacıların ari­
fe günü toplandıkları yer; C ebelü’r-Rahme (Rah­
met Dağı). 0 A rafat’ta soyulmuş hacıya dön­
mek, H er şeyini kaybetmek, çaresiz kalmak.
{OsT} is. A rafta bekleyenler; A raftakiler.
aragan, [ara-ğan jiljT ] {eAT} s f Çok arayıcı; çok a-
rayan.
görünümlü ve ilk defa 1775’te İspanya’nın Aragon
eyaletinde bulunmuş olan beyaz, yeşil, mavimsi gri
bir tür kalsiyum karbonat,
arağ, [Ar. ‘arak] {ağız} is. İçki; rakı. [DS]
arağa, [Lübnan Ar. ‘araka] /ağızj is. Yapılarda duvar
örülürken taşların arasına konulan ağaç; hatıl. [DS]
arağan, [ara-ğan] {ağız} s f Çok kaybolan. [DS]
arahı, [Ar. ‘arak] farakhı) {ağız} is. Rakı. [DS]
arahti, [Yun. adrahti] {ağızj is. Kirmen. [DS]
arais, [Ar. ‘arüs (gelin) > ‘arâ3is y>] (ara:is) {OsTj
is. Gelinler.
araiz, [Ar. ‘arz > ‘arîza (sunma) > a’râ’iz y>] fa­
ra: iz) {OsT} is. 1. Sunular. 2. Sunulan, hediye edi­
len şeyler. 3. Üst makamlara yazılan mektup veya
dilekçeler.
-arak, [-a (za rf fiil eki) + rak (karşılaştırma eki) / -
erek / -y-arak / -y-erek] yap. e. Fiillerden eylemin
yapılmakta olduğu kavramını veren zarflar yapar;
ARA
zarf-fıil ekidir: gülerek, giderek, yazarak. Eski
Anadolu Türkçesinde [-ırak / irek / -urak / -ürek]
biçimleri de vardır. «Öperek hem kuçarak oyna-
yırak / lutfi ile zevk it biraz andan bırak.» K itabü’ş-
Şemsiye.
a’rak1, [Ar. 'ırk {damar) > a’râk J l^ l] (a-râk) {OsT}
is. 1. Bitki kökleri. 2. Kök; asıl; sülale; nesil. 3. Bir
varlığı besleyen ana damarlar.
a’rak2, [Ar. a'râk J\_^\] (ara.k) {OsT} is. 1. Ter. 2.
Damıtılarak elde edilen alkollü içki; rakı.
arak1, [Ar. 'arak 3y~\ {OsT} is. 1. Ter. 2. Rakı. 6 1 a-
rak-dâr, {OsT} Terli; terlemiş; terleyen.\\ arak-ı
cebîn, {OsT} Alın teri.|| arak-ı infial, {OsT} Çetin
bir mücadele esnasında dökülen tör. || arak-nâk,
{OsT} Tere batmış; çok terlemiş.|| arak-nüş, {OsT}
Rakı içen.\\ arak-rîz, {OsT} Ter döken; terleyen.
arak2, -kkı [Ar. arakk j j '] {OsT} sf. Çok ince; pek in­
ce; en ince; daha ince.
arak3, -ğı [Çing. arakava (elde etme, sağlama)] is.
argo. 1. Çalıntı mal. 2. Çalma; hırsızlık,
araka, [Yun. arakos / arakas] is. bot. İri taneli bir be­
zelye çeşidi,
arakçı, [arak-çı] {ağız} sf. argo. Hırsız. [DS]
arakçılık, -ğı [arak-çı-lık] is. argo. Hırsızlık,
arakçın, [Ar. ‘arak (ter)+Far. -çın (toplayan) ore^j*-]
{OsT} is. 1. Teri emmesi için fes, kavuk ve külah
altına giyilen ince pamukludan yapılmış bez takke;
terlik; arakıye. 2. Üzeri işli kumaş takke. 3. Mendil.
4. {ağız} Eskiden gelinlerin giydiği bir tür taç; tak­ {ağız} Çok bağırarak sesleri bastırmak. [DS]
ke. [DS] ■
arakı, [Ar. ‘arak jy -] {ağız} is. Rakı. [DS]
arakıye, [Ar. ‘arak (ter) > ‘arakıyye 4-Sj*] {OsT} is. 1.
Teri alan; terlik; arakçın. 2. Tiftik veya yünden dö­
vülerek yapılan ince keçe kumaştan külah; fötr. 3. aralanm ak, [ara-la-n-mak
Çoğunlukla dervişlerin giydikleri keçe külah,
araki, [Ar. ‘arakı Jiy-\ (araki: , k kalın söylenir)
{OsT} sf. Terle ilgili; tere ilişkin,
araklama, [arak-la-ma] is. Araklamak, çalmak işi.
araklamak, [Çing. arakava (sağlama) / Erme, arakel
(acele etmek) / Ar. 'arak (ter) > arak-la-mak] g ç l.f.
[-r] argo. 1. Bir şeyi haber vermeden almak; aşır­
mak; çalmak. 2. (Kız ve kadın için) yakın arkadaş­
lığını kazanmak; tavlamak,
araklaşmak, [arak-la-ş-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] İyi­
yi, kötüyü ayırmak; ayıklamak. [DS]
araklı, [arak-lı] {ağız} sf. Edepsiz. [DS]
araklık, -ğı [arak-lık] {ağız} is. Boyut; ebat. [DS]
arakop, [Yun. arokopi (mısırları seyreltme)\ {ağız}
is. Birinci çapadan önce seyreltilen, aradan koparı­
lan fideler. [DS]
aral, [ara-1] {eT} is. 1. Sık çalılık. [Gabain] 2. Ada.
ÖIÜMIİMESSM.
[Gabain] [EUTS] 3. {ağız} Sıra dağlar. [DS] 4. {ağız}
İki şey arası; ortası. [DS]
aralama, [ara-la-ma] is. 1. İki şey arasında biraz boş­
luk bırakm a işi. 2. matb. Dizilmiş satırları geniş­
letme çubukları ile ayırma. 3. Sık olarak ekilmiş
bitkilerin bir kısmını sökerek seyrekleştirme. 4.
{ağız} Evlerin ara duvarı. [DS] 5. {ağız} Pehlivanla­
rın ilk defa güreşip yenişmeleri. [DS] 0 aralama
duvarı, İki pencere arasında kalan duvar; arala-
malık.
aralam ak, [âr-mak (arasından geçmek) > ara-la-mak
gçl- f [~r] f-l(ı)-y °rJ 1- İki şey arasmı biraz
açmak, biraz boşluk meydana getirmek; ayırt et­
mek; arayı açmak; aralık bırakmak. {eAT} (aym) 2.
A yırm ak uzaklaştırmak. {eAT} {ağız} (aym) [DS] 3.
{ağız} Bitkilerin fazla dal ve çubuklarını kesmek;
budamak; seyrekleştirmek. [DS] 4. {eT} {ağız} A ra­
larını bulmak; barıştırmak; kavga eden iki kişiyi
araya girerek ayırmak. [DLT] [DS] 5. {eATj Terk
etmek; bırakmak; atlamak. 6. {eAT} {ağız} Arasında
görünmek; aralarında dolaşmak; kalabalığı yarıp
geçmek. [DS] 7. {ağız} Temizlemek. [DS] 8. {ağız}
Derleyip toplamak; yerleştirmek. [DS] 9. {ağız} Tı­
nazın samanını tanesinden ayırmak. [DS] 10. {ağız}
G üreşte veya dövüşte birkaç kişiyi dövüş dışı bı­
rakmak; haklarından gelmek. [DS] 11. {ağız} (İplik
için) çözmek ve ayırmak. [DS] 12. {ağız} Uzaklaş­
mak; geride bırakmak. [DS] 13. {ağız} (Zaman için)
uzamak. [DS] 14. {ağız} Değirmende, acele işi olan
birinin sırasını öne almak; araya sokmak. [DS] 15.
aralanm a, [ara-la-n-ma] is. 1. A ralanm ak işi. 2. Ara
kazanma. 3. Biri veya bir şey ile arasındaki uzaklı­
ğı biraz artırma; açılma. 4. istk. Biri ötekini bir de­
virlik gecikm eyle izleyen iki olay arasındaki zaman
farkı; kayma.
edil. f. [-ır] [eAT.
-ur] 1. Aralıklı hâle getirilmek; seyrekleştirilmek;
aralamak işine uğramak. 2. {eAT} (Zaman için) ara­
sı kesilmek; arası açılmak. 3. dönşl. fi Kendi ken­
dine aradaki mesafeyi arttırmak; uzaklaşmak; sey­
relmek. {eAT} (aym) {ağız} 4. Biraz açılmak. [DS] 5.
A ra kazanmak; ara sahibi olmak. 6. Arayı uzatmak;
araya fasıla girmek; gecikmek. 7. argo. Ağır ağır
uzaklaşmak; yavaş yavaş savuşmak.
aralaşmak, [ara-la-ş-mak j-o-iljT] işteş, fi. [-ır] 1. Bir­
birinden ayrılmak; aralık durmak; uzaklaşmak;
{I8.yy.} {ağız} (aynı). [DS] 2. Seyrekleşmek. 3. Ara
durum una gelmek; aralık oluşmak. 4. {ağız} Uzak­
laşmak; defolmak. [DS] 0 Aralaş! {ağız} "Uzaklaş,
defol! anlam ında kovma ve hakaret sözü. [DS]||
aralaş olmak, {ağız} Kovulmak. [DS]
aralaştırm ak, [ara-la-ş-tır-mak] gçl. fi [-ır] İki şeyi
birbirinden biraz ayırmak; aralık bırakmak.
İMİKÇE SOM. *7
aralatma, [ara-la-t-ma] is. A ralatm ak işi.
aralatmak, [ara-la-t-mak] g ç l.f. [-ır] 1. Bir kimseye
iki şeyin arasını biraz açtırmak; seyrekleştirme işini
yaptırmak. 2. {eATj {ağızj Arasını açmak; ayırmak;
seyrekleştirmek. [DS] 3. {ağız} Ayırtmak; tem izlet­
mek. [DS] 4. {ağızj Bir miktar tahılı değirmende
sıraya girmeksizin öğüttürmek. [DS] 5. {ağızj So­
ruşturmak; araştırmak. [DS]
aralı1, [ara-lı] {ağızj sf. Uzak. [DS]
aralı2, [aral-ı] {eT} is. Çalılık. [ETY]
aralıcak, -ğı [ara-lı-cak ji-L J] {eATj is. Aralık; dar a-
ralık.
aralık, -ğı [eT. âr-mak > âr-a-lık jlljT] is. 1. İki nes­
ne arasındaki açıklık; ara; mesafe; {eAT} (aym). 2.
Olaylar arasındaki zamana dayalı boşluk. 3. Sıra;
esna; {eATj (aynı). 4. Fırsat. 5. Vakit; zaman; süre;
mühlet; vade; {eATj (aym). 6. Bugünkü takvimde
yılın son ayı; on ikinci ay; kânunuevvel; ilk kanun;
birinci kanun. 7. mim. O dalarla sofalar arasında ve­
ya banyo tuvalet gibi alanlara geçerken bırakılan
boşluk; geçit. 8. {eATj Yer; mahal. 9. {ağız} İki ev
veya duvar arasındaki boşluk. [DS] 10. {ağız} Ç ık­
maz, dar sokak. [DS] 11. {ağız} İki ev arasında yapı­
lan duvar; bölme. [DS] 12. {ağızj İki tarla arası;
ekin arası. [DS] 13. {ağızj Ortalık; orta yer. [DS] 14.
{ağız} Ramazan ve Kurban bayram ları arasında ka­
lan ay; Zilkade. [DS] 15. {ağız} Hayvanın ön aya­
ğından arka ayağına takılan köstek. [DS] 16. {ağız}
Aralık hastalığı; nezle; grip. [DS] 17. sf. Tam ka­
panmamış; yarı açık. S aralığa gitmek, Farkına
varılmadan ziyan olmak. || aralık aralık, 1. Zaman
ve fırsa t buldukça; zam an zam an; vakit vakit; ara­
lıklarla. 2. D üzgün olm ayarak,|| aralık bırakmak,
Kapı pencere gibi şeyleri tam kapatmamak, biraz
açık bırakmak.\\ aralık bitkileri, Çok gübreli top­
raklarda veya yo l kenarları ile bağ bahçe, ev ara­
larında yetişen bitkiler.\\ aralık bulam amak, Fır­
sat yakalayam am ak.|| aralık bulm ak, Zaman ve
fırsat yakalamak.\\ aralık dölü, {ağızj Piç. [DS]|
aralık etm ek, Kapalı olan bir şeyi biraz açmak;
aralamak.\\ aralık kapı, {ağızj Evlerde ilk kapı ile
ikinci kapı arasındaki aralık. [DS]|| aralık iyisi,
lağızj Ölmeden önce, hastanın geçici olarak iyi­
leşmesi durumu; ölüm iyisi. [DS]|| aralık oyunu,
Bursa dolaylarında oynanan türkülü bir oyunu. ||
aralıkta kalmak, 1. Unutulmak. 2. Görülmemek;
fa rk edilmemek.\\ aralık ürünü, Nöbet ürünlerin­
den birisi veya iki asıl ürünün gelişim süreleri ara­
sında toprağı azot bakımından zenginleştirm ek için
ekilen yeşil bitkiler.|| aralık verm ek, 1. B iraz du­
raklamak; ara vermek. 2. F ırsat çıkmak.
aralıklı, [ara-lık-lı] sf. 1. A ralarında mesafe olan. 2.
zf. Aralarında mesafe olarak,
aralıksız, [ara-lık-sız] sf. 1. A ralarında mesafe olm a­
yan. 2. zf. A ralarında mesafe olmaksızın.
ARA
araltı, [ağır+alt-ı] {ağızj is. Yük; engel; ağırlık. [DS]
-aram 1, [-r-am / -ar-am / -er-em / -ır-am / -ir-em / -
ur-am / -ür-em] {eATj çek. e. -*■ -ram.
-aram 2, [-r-men / -a-r-van / -a-r-van-m / -a-rva-m / -
ır-m / -a-r-am] {eATj çek e. -*■ -rmen.
aram 1, [ara > ara-m] {ağızj is. 1. Fırsat; uygun za­
man. 2. Aralık; fasıla. [DS] S’ aram aram, 1. Za­
man zaman; ara sıra. 2. Yer ye r.|| aram sekem ,
{ağızj A ra sıra; bazen. [DS]|| aram taram, Karma
karışık.
aram2, [Far. ârâmiden (dinlenmek) > ârâm fljT] (a;-
ra;m) {OsTj is. 1. Dinlenme. 2. Durma. 3. Kalma;
karar kılma. 4. Rahat, huzur. 5. Müddet. S ârâm-
bahş, {OsTj Dinlendirici,|| ârâm-cü, {OsT} D in­
lenmek isteyen.|| ârâm-cüyâne, {OsT} Dinlenm ek
. isteyene yakışır tarzda.|| ârâm-cüyî, {OsTj D inlen­
me isteyiş.\\ ârâm-gâh, {OsTj Dinlenme y e ri.||
ârâm -gâh-ı ebedî, {OsTj Sonsuz olarak dinlenilen
yer; mezar.\\ ârâm-gâr, {OsT} (Kişi için) rahat y a ­
şa ya n ^ ârâm-geh, {OsT} Dinlenm e yeri.\\ ârâm-
güzîn, {OsTj Dinlenen; oturan. || ârâm-ı can, {OsTj
G önül rahatlığı.\\ ârâm-ı dil, {OsTj Gönül dinlen­
diren (sevgili).\\ ârâm-rübâ, {OsTj Rahat kaçıran;
huzur bozan.|] ârâm-sâz, {OsTj Oturan; yerleşen.||
ârâm-süz, {OsTj R ahat kaçıran; huzur bozan.||
aram3, [H int aram / ram] {eT} is. Birinci ay. [Ga-
bain]0 aram ay, {eT} 1. Uygurlarda yılın ilk ayının
adı. [EUTS] 2. {eT} Muharrem ayı. [EUTS]
aram4, [Ar. İrem > ârâm fljl] (a:ra:m) {OsT} is. Çöl­
lerde yol bulm akta yardımcı olması için dikilen
taşlar; kilometre taşları,
arama, [ara-ma] is. 1. A ram ak işi ve girişimi. 2. Bir
şeyi bulm a çabası. 3. Öğrenmeye çalışma. 4. huk.
Suçlu veya suç unsuru bir şeyin saklanabileceği
yerleri araştırmak. 5. M aden ve petrol yatağının
bulunabilmesi için yapılan teknik çalışmanın tümü.
S arama emri, Suçlu veya suç unsurunun araştı­
rılmasına dair yetkili makamın verdiği yazılı veya
sözlü emir. || arama kararı, Suçlu veya suç unsuru­
nun araştırılıp bulunabilmesi için mahkemenin
verdiği karar.|| arama tarama, 1. Polis tarafından
genel yerlerde suç unsuru madde taşıyanları tespit
ve yakalam ak için yapılan arama. 2. Denizdeki
mayınların toplanması ve y o k edilmesi Zyi.|| arama
yapm ak, B ir suçluyu veya suç unsuru bir şeyi bul­
m ak amacıyla yapılan arama.
aramak, [eT. ar-kâ-mak > ara-mak gçl. f. [-r]
[-r(ı)-yor] 1. Birini veya bir şeyi bulm ak için ça­
lışmak. [ETY] 2. Bir şeyin veya kim senin eksikliği­
ni hissetmek, özlemek. “Aram azdık gece mehtabı
yüzün parlarken, / B ir uzak yıldıza benzerdi güneş
sen varken." F. N afiz Çamlıbel. 3. Hâl hatır sor­
mak, ziyaret etmek. 4. Önem verm ek, değer bul-
ARA
male. 5. Bulunma sebebi. Sen burada ne arıyorsun?
6. Yöntem geliştirmek. 7. Araştırmak. 8. mec. Bir
şeyin olmasına çalışmak; aranmak. H uzur aramak.
9. {eAT} Yoklamak; incelemek. O arama! Bulabi­
leceğini sanma, yok.\\ aramak taramak, Titiz bir
şekilde, dikkatlice aramak, gözden geçirmek.\\ ara­
makla bulunmaz, Çok az rastlanır.\\ arayıp bul­
mak, Kendi isteği ile, davranışları ile kötü bir so­
nuca ulaşmak.\\ arayıp da bulam am ak, Çok değer
verilen şeyle beklenmedik bir şekilde karşılaşmak. |
arayıp soranı olmamak, K im sesiz.|| arayıp sor­
mak, Birini ziyaret etmek, hatırını sormak; sağlı­
ğından haber almak.\\ arayıp sormamak, ilişkiyi
kesmek. || arayıp taramak, Titiz bir şekilde, dikkat­
lice aramak, gözden geçirmek.
aramakçı, [âr-mak (aldatmak) / ârmak-çı] {eT} is. 1.
Sihirbaz. [ETY] sf. 2. Kurnaz; aldatıcı. [ETY]
Aramca, [İbr. Aram (Nuh'un torunu) > Aram-ca]
(a:ra’mca) is. Batı Sami dilleri.
Arami, [İbr. Aram (Nuh'un torunu) > ârâmî ^ t j l ]
(a:ra:mi:) {OsT} is. Aramca.
arami, [Far. ârâmiden (dinlenmek) > ârâmî ^IjT ]
(a:ra:mi:) {OsT} is. Dinlenme; rahatlık,
aramide, [Far. ârâmiden (dinlenmek) > ârâmîde
oj-oljl] (a:ra:mide) sf. Dinlendiren; dinlendirici; sa­
kin.
Aramiler, [İbr. Aram (Nuh'un torunu) > Aramî-ler]
(arami:ler) is. Mezopotamya'da pek çok devlet
kurmuş bulunan Sami ırktan bir kavim,
aramiş, [Far. ârâmiden (dinlenmek) > ârâmiş
(a:ra:miş) {OsT} is. Huzur; rahatlık,
aramram, [Ar. 'aram ram {OsT} is. 1. Pek çok
asker. 2. Pek şiddetli durum veya iş.
aran1, [Far. ârân jl jî ] (a:ra;n) (OsT} is. Dirsek.
aran2, [? aran jljl] }eT} is. 1. Ahır; tavla. [DLT] 2.
{ağız} Tütün dizmek, kurutmak için kullanılan üstü
kapalı yer; sergi. [DS] 3. {ağız} Kağnı ile saman
çekmek için ağaçtan yapılan kanat. [DS] 4. {eAT}
Sal; tabut.
aranJ, [? aran] (ağız} is. 1. Kuytu ve sıcak yer. 2.
Ova. 3. Yayla. [DS]
aranç', [ara-nç] /ağız} is. Dava. [DS]
aranç2, [âr-mak > ar-anç] /ağız} is. Yamaç. [DS]
arangı, [aranı] (aram) {ağız} is. Şimşir ağacı. [DS]
arangımak, [aranı-mak] (arahımak) /ağız} g ç sz .f. [-
ır] (Yağmur, kar için) yağmaya ara vermek; geçici
olarak dinmek. [DS]
arangi, [? aranî] (arcıhi) /ağız} i. Kavak ağacı. [DS]
aranılma, [ara-n-ıl-ma] is. A ranılmak işi.
aranılmak, [ara-n-ıl-mak] edil. f. [-ır] 1. Bir kim se­
nin veya nesnenin biri tarafından aranması. 2. Arzu
edilmek, istenmek; eksikliği duyulmak. 3. Söz ko­
nusu edilmek, hesaba katılmak,
aranje, [Fr. arrange] sf. Düzenlenmiş, fi1 aranje et­
mek, Düzenlemek,
aranjman, [Fr. arrangement] sf. 1. Düzenlenmiş. 2.
is. Tertipleme; düzenleme. 3. Çeşitli bakımlardan
uyuşabilen çiçekleri bir araya getirme. 4. Yabancı
bir müzik parçasına notalarını değiştirmeden Türk­
çe sözler giydirme,
aranjör, [Fr. arrangeur] is. miiz. Düzenlem e yapan
sanatçı.
aranlıg, [aran-lığ] {eT} sf. Ahırlı; ahırı olan. [DLT]
aranma, [ara-n-ma] is. A ranm ak işi.
aranmak [ara-n-mak] dönşl. f. [-ıı] 1. Kaybolan bir
şeyi bulm ak için üzerini ve çevreyi araştırmak. 2.
{ağız} Kavga etmek için sataşmak; kavga istemek;
kavgaya fırsat vermek. [DS] 3. {ağız} Tahmin et­
mek. [DS] 4. edil. fi Çok istenmek; revaç bulmak. 5.
Eksikliği hissedilmek. 6. Başkası tarafından birinin
üzerinde yapılan arama,
arantı, [ara-n-tı] {ağız} is. Ahırlarda iki hayvan arası­
na konulan uzun ve kaim ağaç. [DS]
Arap, -bı [Ar. carab u / ] öz. is. 1. Arabistan halkın­
dan veya bunların soyundan olan kimse; Fellah;
Mağribî; Urban. 2. yanlış. Derisi siyah veya koyu
olan kimse; zenci. 3. Çocukları korkutm ak için uy­
durulan adı var kendi yok varlık. 4. Fotoğrafın ne­
gatifi. 5. argo. Baht; şans. 6. sf. Araplara özgü. 7.
Rengi esm er olan. S A rabi gülmek, argo. İşleri
iyi gitmek; şansı gülmek.\\ Arabi uyanmak, argo,
işleri iyi gitm eye başlamak; şansı dönmek.\\ Arap
aklı, Düşünm e ve akıl yürütm e yetisi kısıtlı; ilkel.\\
A rap, araba yüzün karadır, demiş, K endi kusu­
runu görm eyip başkalarında kusur arayan biri için
söylenir. || Arap ardında, Tehlikeli ve korkulu du-
rum.\\ Arap aşı, {ağız} I. Dondurulm uş pişm iş ha­
murla sıcak olarak içilen tavuk eti ve suyu ile y a ­
pılmış, ekşili, acılı çorba. 2. Üzerine ya ğ ve yoğurt
dökülerek yenilen bir ham ur yemeği. [DS] | Arap
atı, K üçük yapılı olmasına rağmen çok dayanıklı ve
iyi koşan bir binek atı cinsi, || Arap bacı, Zenci da­
dı, | Arap çakmağı, Sürterek ateş alan kav çakma­
ğ ı,|| Arap çorap, alay. I. Arap. 2. D eğerli değersiz
herkes.\\ Arap daşağı, {ağız} Ortaklaşa verilecek
bir ziyafette masrafa katılmayan üçüncü kişi. [DS]||
Arap dilini çıkarm ış, 1. Birbirini tutmayan renk­
ler. 2. D ikkat çekecek şekilde kırmızı. || Arap du­
dağı, 1. Siyah beyaz iplikten dokunmuş pam uklu
kumaş. 2. {ağız} Ocakların yanında kibrit vb. koy­
m ak için yapılm ış geniş bir alt dudak biçimindeki
çıkıntı. [DS]|| Arap harfleri, Cumhuriyet dönemine
kadar kullanılan Türk alfabesi, || A rap’ın gözü
açıldı, Yaşanan bir olaydan artık ders alındığını,
bir daha aynı hataya düşülmek istenmediğini ifade
eder.[| A rap’ı uyanmak, Şansı dönmek, açılmak.\\
« u m * «ass. 27»_____________________
Arap işi, {ağızj Katır. [DS]|| Arap kabağı, {ağızj
K ara kabak. [DS]|| Arap kadayıfı, {ağızj B ir tür
ekmek kadayıfı. [DS]|| Arap karısı, {ağızj Çirkin
kadın. [DS]|| Arap kılçığı, {ağızj Buğdayın içinde
bulunan yulafa benzer bir tür zararlı, [DS]|| Arap
könçeği, {ağızj Ebegümeci türünden katmerli ve
lezzetli bir kır otu. [DS]|| Arap meşalesi gibi par­
lamak, Çok ışık saçmak. || Arap olayım, Şaka yollu
yem in sözü.\\ Arap osuruğu, {ağızj Siyah, kanatlı
küçük bir kokulu böcek. [DS]|| Arap oturağı, {ağızj
Derelerde su akıntılarının yaptığı çukurluk. [DS]||
Arap oyunu, Anadolu ’nıın p e k çok yerinde oyna­
nan bir çeşit köy seyirlik oyunu. |] Arap rakamları,
Bugün kullandığımız onluk sistem e göre düzenlen­
miş rakamlar. || Arap sabunu, Yumuşak ve koyu
renkli sıvı sabun.|j Arap saçı, bot. Rezene bitki-
sifFoeniculıım vulgare) ’nin sebze olarak tüketilen
iplik şeklindeki taze yaprakları.\\ Arap saçı, Karma
karışık, içinden çıkılm az iy.|| Arap saçına dönmek,
Karışmak, içinden çıkılm az hâle gelmek.\\ Arap
sıtması, H er gün tutan sıtm a]| Arap süm bülü, bot.
Zambakgillerden yapraksız çiçek saplarının tepe­
sinde salkım şeklinde kiiçiik, m or veya beyaz çiçek­
ler açan bir soğanlı bitki, (Mııscari). || Arap şal­
gamı, {ağızj Siyah turp. [DS]|| Arap tavşanı, zool.
K uzey Afrika ve A rabistan’da yaşayan boyu 20,
kuyruğu 22 cm. kadar uzunlukta, tahılları kemiren
memeli bir hayvan; tarla faresi; {eATj, (Jaculus
jaculus).|] Arap uşağı, Arap asıllı; Fellah.\\ Arap
uyandı, 1. Yaşanan bir olaydan artık ders alındı­
ğını, bir daha aynı hataya düşm ek istenmediğini
ifade eden söz. 2. Talih yardım a başladı.\\ Arap ü
Zengi (Arap ve Zenci), Bir dudağı yerde bir dudağı
gökte diye ta rif edilen bir m asal cadısı.\\ A rap ye­
meği, {ağızj Tuz ve karabiber karıştırılarak yapılan
bir katık. [DS]|| Arap yolu, İm paratorluk dönemi el
sanatlarında “arabesk" yerine kullanılan terim.||
Arap zam kı, A frika'da yetişen akasya(Acacia ve-
ra) ’lardan elde edilen kahverengi şe ffa f yapışkan
bir madde.
Arapça, [Arap-ça] zf. 1. Arap usulünde; A rap’ın yap­
tığı gibi. 2. is. Arapların konuştuğu, Sami dillerin
güney öbeğine giren bir dil. 3. Bu dile ait; bu dille
ilgili.
Arapçalaşma, [Arap-ça-la-ş-ma] is. A rapça’nın ö-
zelliklerini kazanma.
Arapçalaşmak, [Arap-ça-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] A-
rapça özellik kazanmak.
Arapçalaştırma, [Arap-ça-la-ş-tır-ma] is. Arapça ö-
zelliği kazandırma.
Arapçalaştırmak, [Arap-ça-la-ş-tır-mak] g ç l . f [-ır]
Arap dilinin özelliğini kazandırmak.
Araplaşma, [Arap-la-ş-ma] is. Arap olma, Araplığı
benimseme.
Araplaşmak, [Arap-la-ş-mak] dönşl. fi [-ır] Arap
------------------------------------------------------- ----------------------- A R A
kültür ve yaşayışını benimsemek, Arap gibi olmak.
Araplaştırma, [Arap-la-ş-tır-ma] «, Baskı veya di­
ğer yollarla Arap yaşayış ve kültürünü benimsetme.
Araplaştırmak, [Arap-la-ş-tır-mak] gç{ j- ^_lrj Zor
kullanarak veya başka yollarla Arap kültür ve ya­
şayışını benimsetmek; Araplığı kabul ettirmek
Araplık, -ğı[Arap-lık]w. Arap olma durumu,
ar’ar, [Ar. ‘ar'ar {OsTj is. 1. Ardıç. 2. Dikenli
ardıç ağacı; dağ servisi. 3. mec. Güzelin ince ve
uzun boyu.
ararot, [İng. arrow (ok) + root (kök) > arrow-root]
Sıcak ülkelerde yetişen bir tür zencefilgillerin ri-
zomlarından elde edilen nişasta. S ararot kamışı,
Antillerde yetişen ve kökünden ararot elde edilen
bir çeşit kamış, (M arantha arıındinacea).
a’ras1, [Ar. 'urs > ‘arus (gelin) > a ’râs ^.1^1] (a-ra:s)
{OsTj is. 1. Gelinler. 2. Düğünler.
a’ras2, [Ar. ‘arşa (boş yer) > a'râş ^1^1] (a-ra;s)
{OsTj is. Boş topraklar; arsalar,
aras, [Ar. ‘a ra s ^ y ;] {OsTj is. Yorgunluk; bitkinlik.
arasa, [Far. araste] /ağızj is. Tahıl, meyve ve bazı ii-
rünlerin satıldığı yer; çarşı; pazar. [DS] S arasa
uşağı, Tahıl komisyoncusu.
arasat, [Ar. ‘arşa (yer) > 'araşât o L ^ ] (arasa:!)
{OsTj is. 1. Arsalar. 2. öz. is. isi. Kıyamet gününde
bütün ölülerin dirilerek toplanacağı yer. 3. {ağızj
Ortalık; ara yer. [DS] ® arasat cazısı, {ağızj Ara
bozan; söz taşıyıcı; münafık. [DS]
araşıl, [ara-sıl] {ağızj sf. Paralel; koşut. [DS]
arasız, [eT. âra-sız] sf. 1. {eTj Arasız; aracısız; doğ­
rudan. 2. zf. Devamlı, sürekli olarak; hiç ara ver­
meden.
arasta, [Far. ârâste / râste {OsTj is. 1. Süs­
lenmiş. 2. Eski kapalı çarşılarda aynı eşyayı satan
esnafın bulunduğu yer. 3. Ordugâhta kurulan çarşı,
ordugâh çarşısı. 4. mim. Üstü örtülü ve dükkânları­
nın önü saçaklı çarşı,
arastak, -ğı [Erme, arasdağ] is. 1. Tavan. 2. Yapıla­
rın üstünü örten çatının duvar ötesine kadar olan
çıkıntıları; saçak; arıstak.
araste, [Far. ârâsten (süslemek) > ârâste ^ I j T ] f a ­
ra: ste) {OsTj sf. Süslenmiş; donanmış,
arastegi, [Far. ârâste-gî 1_S^ I J T] (a:ra:stegi:) {OsTj
is. Süslülük.
a’raş, [Ar. ‘arş > a'râş (a-ra:ş) {OsTj is. 1. Gö­
ğün en yüksek tabakaları; arşlar. 2. Tahtlar. 3.
Damlar; çatılar. 4. Direkler. 5. Pavyonlar,
araşit, -di [Fr. arachide] is. bot. Y er fıstığı,
araşmak, ara-mak > ara-ş-mak] işteş, fi. [-ır] 1. Bir­
birini aramak. 2. Hep beraber aramak,
araştırı, [ara-ş-tır-ı] is. Araştırma.
ARA
araştırıcı, [ara-ş-tır-ıcı] is. 1. Araştıran, inceleyen;
tetkik eden. 2. s f Meraklı; mütecessis.
araştırıcılık, -ğı [ara-ş-tır-ıcı-lık] is. Araştırıcının
yaptığı iş, meslek,
araştırılma, [ara-ş-tır-ıl-ma] is. Araştırılmak işi.
araştırılmak, [ara-ş-tır-ıl-mak] edil. f. [-ır] ■.■•aştır­
ma yapılmak, dikkatle gözden geçirilmek,
araştırma, [ara-ş-tır-ma] is. 1. Sanat, edebiyat \ e bi­
lim alanlarında yapılan disiplinli inceleme ve ça­
lışma. 2. Saklı bir şeyi bulm ak için yapılan arama
çabası; taharri. S araştırma filmi, B ir bilimsel
araştırmayı sadece kaydetmekle elde edilen film . ||
araştırma görevlisi, Yüksek öğretim kurumlarında
yapılan araştırmalarda yardım cı olan veya bu ko­
nuda verilen görevleri yapan öğretim üyesi y a r­
dımcısı.|| araştırma kitaplığı, kütp. Araştırm a ku­
rum lan ile araştırmacı gruplara hizmet etm ek a-
macıyla kurulan kitaplık.
araştırmacı, [ara-ş-tır-ma-cı] is. Bilim ve sanat a-
lanlarında disiplinli araştırma yapan kişi; araştır­
man.
araştırmacılık, -ğı [ara-ş-tır-ma-cı-lık] ıs. 1. Araş­
tırmacı olma durumu. 2. Araştırm acının işi.
araştırmak, [ara-ş-tır-mak] gçl. fi [-ır] 1. Bir kim se­
yi veya bir nesneyi bulmak için çevreyi gözden
geçirmek, incelemek; taharri etmek. 2. Sormak,
soruşturmak. 3. İncelemek; tetkik etmek,
araştırman, [ara-ş-tır-man] is. Araştıran; inceleyen;
tetkik eden.
arat, [Ar. ‘arat o lj* ] (ara:t) {OsTj is. 1. Bölge; m ın­
tıka. 2. Avlu.
aratma1, [ara-t-ma] is. Aratmak işi.
aratma2, [art-mak (asmak, yüklemek) > ar(a)t-ma]
{eAT} is. Heybe,
aratmak, [ara-t-mak] g ç l.f. [-ır] 1. Başkasına arama
işini yaptırmak. 2. Arzulatmak; istetmek,
aravadana, [Sansk. arvadna?] {eT} is. Manastır.
[EUTS]
arayadana, [Sansk. arvadna?] {eT} is.-*- aravadana.
arayende, [Far. ârâsten > ârâyende (a:ra:yen-
de) {OsT} sf. Düzen veren; donatan; süsleyen,
arayıcı, [ara-y-ıcı L5= ^ jî] is. 1. Aramayı kendine iş
edinen kimse. 2. Bir şeyi bulmak için ısrarla dola­
nan. B arayıcı baş, as. Mermi başına takılan ve o
merminin yolunu hedefe yönlendiren elektronik
düzenek,|| arayıcı esnafı, İm paratorluk döneminde
İstanbul 'un çöplerini toplayan ve bu çöplerdeki işe
yarar maddeleri toplayıp satarak geçim ini sağla­
yan esn a f takımı. || arayıcı fişeği, as. İşaret fişeği. ||
arayıcı it, {eAT} A v köpeği.
arayış1, [ara-y-ış] is. Arama işi ve biçimi.
arayış2, [Far. ârâyiş ?] {ağız}] is. 1. Budama. 2. D o­
kumacılıkta ipleri düzenleyen küçük tahta parçası.
ÖIÜHtîl TiiBHCt S İM • 2»°
3. Fasulye, bezelye gibi bitkilerin sarılması için di­
kilen sırık. 4. Kumaş kenarlarından kesilen ince
parçalar; kumaş şeritleri. [DS] S arayış makası,
{ağız} Bakırcı makası. [DS]
arayi, [Far. ârâsten > ârâyı ^.bT] (a:ra:yi:) {OsT} is.
Düzenleyicilik; süslemecilik,
arayiş, [Far. ârâsten (süslemek) > ârâyiş (o:-
ra.yiş) {OsT} is. 1. Süs; ziynet. 2. Süsleme; süsle-
yiş.
a’raz1, [Ar. ‘arâz > a‘râz (a-ra:z) {OsT} is. 1.
Arazlar. 2. Kötüye yönelik belirtiler; kötü işaretler.
3. tıp. Hastalık belirtileri; semptom. 4. mec. İnsana
m usallat olan; kaza; kader; kazalar; felaketler. 5.
{ağız} Hastalık; dert. [DS]
a ’raz2, [Ar. ‘ırz > a’râz jt-\] (a:ra:z) {OsT} is. Irz­
lar; namuslar.
araz1, [ara-z] {ağız} sf. Aralıklı. [DS] S araz daraz,
{ağız} (Dokumalar için) seyrek; aralıklı. [DS]
araz2, [Ar. ‘arz (göstermek) > ‘araz {OsT} is. 1.
İşaret; belirti; iz. 2. A slında mevcut olm ayıp da bir
şeye sonradan eklenen. 3. O rtaya çıkm ası, belirm e­
si için bir başka şeye, bir öze muhtaç olan şey. 4.
Tesadüf. 5. Altm ve gümüş dışındaki mal, mülk. 6.
tasvf. M adde âlemine ait şeyler, mal mülk. 7. huk.
Altın ve gümüş dışında sahip olunan her türlü mal
mülk. S araz-ı âm, fe l. B ir kategoriye giren, her
şeye nispet edilebilen vasıf.\\ araz-ı hâs, fel. B ir
kategoriye giren nesnelerden bir kısmına özgü nite­
lik]] araz-ı lâzım, fe l. Özden ayrılması olanaksız
durum.
araz3, [Ar. ahras] {ağız} sf. Sağır ve dilsiz. [DS]
arazan, [Ar. ‘arâz > ‘arâzân (a-ra’:za:n) {OsT}
zf. Tesadüfen; rastgele.
arazat, [Ar. arz (yer)=> arazât oUbjl] (araza:t) {OsT}
is. 1. Topraklar. 2. Ülkeler; memleketler. 3. İklim ­
ler.
arazbar, [Ar. ‘araz+Far. bâr jU iy>] (arazba:r) {OsT}
is. müz. Dügâh perdesinde kalan hayatinin nevâ
üzerindeki şeddine, rast beşlisinin çargâh üzerinde­
ki şeddi ile uşşak dörtlüsünün eklenm esinden m ey­
dana gelen eski Türk m üziğine ait birleşik bir m a­
kam. B arazbar buselik, Arazbâr m akamının so ­
nuna bir buselik dörtlüsü veya beşlisi eklem ekle
Üçüncü Selim tarafından m eydana getirilm iş birle­
şik bir makam.
arazet, [Ar. ‘arz (genişlik) > ‘arâzet Iy-] (ara:zet)
{OsT} is. En; genişlik,
arazi, [Ar. arz (toprak) > arâz! ^ b 1] (ara:zi:) {OsT}
is. 1. Yerler; topraklar. 2. Ekilebilen topraklar. 3.
Yerleşim birimi ve yollar dışında kalan yerler. 4.
Bir ülke toprakları. 5. as. Kışla, köy, şehir vb. o tu ­
«um re m . «i
rulan yer dışındaki açık alanlar, fi1 arazi açma,
Fundalık, sazlık, koruluk gibi yerleri temizleyerek
tarıma elverişli hâle getirm e.|| arâzî-i hâliye, 1.
Boş topraklar. 2. Sahipsiz topraklar. || arâzî-i m u­
kaddese, {OsT} K utsal topraklar; Filistin ve çevre­
si,|| arâzi-i mübâreke, {OsT} K u tsa l topraklar; H i­
caz bölgesi; M ekke ve Medine.\\ arazi olm ak, 1.
Birlikte yapılan bir çalışm a sırasında aniden orta­
dan kaybolmak; kaytarmak; saklanm ak; kaçmak. 2.
Korkudan sinmek. 3. Gizlenmek; saklanmak. 4.
Sinmek. || arazi ölçüm ü, B ir arazinin alanını ölçme
işi ve yöntemi, || arazi taşıtı, K arayolları ve oto y o l­
lar dışındaki yollarda ve engebeli arazide kulla­
nılmak üzere özel olarak üretilmiş, dört tekerleği
Jc motordan güç alan m otorlu araç. || araziye uy­
mak, Yeni girilen ortam daki değişik tutumlara a-
lışııitik ve uymak.
a'ra/i, [Ar. a’râz > a’râzî ^ > ^ ] (a-ra:zi;) {OsT} sf.
1. Kastgele; tesadüfi. 2. A rızi.
» ta/î, |Ar. ‘arâz > ‘arâz! ^= \y-] (ara.zi;) {OsT} sf.
ı im alen aslında olm adığı hâlde sonradan eklenen;
■II ı/ı.
[Far. ârâziş j i jb ''] (a;ra;ziş) {OsT} is. 1. Hayır
«lu.ı cime; iyi dilekte bulunm a. 2. Sadaka verme.
ara/ı>/, | İ r. arroseuse] is. Y eri sulam akta kullanılan
4Ms
•rbnl.ımak, [arba-la-mak / arva-la-m ak] {eT} g ç l.f.
I1! Hu-, iilcınek; sihir yapm ak. [EUTS]
mimik, |arba-la-n-m ak] {ağız} dönşl. f. [-ır] 1.
*£» rölen yana doğru eğilm ek, m eyletm ek. 2. Bi- arcak2, -ğı [ar-cak] {ağız} is. Koyunları tipiden ko­
«ııntı u/crme çullanmak; abanm ak. [DS]
1 arcalamak, [ar(ı)-ca-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [~l(ı)~
*'r arbalete] is. as. B ir zem berek aracılığıy­
la kımıl.m ve kundak üzerine oturtulm uş çelik yay.
••^•■nıuk. larha-n-mak] {ağız} gçl. f . [-ır] 1. Üzeri-
** vnlı.ınmak; abanmak. 2. A ğ aca tırm anm aya ça-
lı-.j
■'■ul' i'l (tığız,1 is. Ç ok kuvvetli erkek. [DS]
' " İM ■! !<ığı:/ s f 1. E ğri bacaklı. 2. (Kişi için)
1►'■•.'lı '■an saçlı. 3. Y aram az. [DS]
' ,r,1«-*-nıak] {ağız} dönşl. f. [-ır] Sarıl-
ıt-aıı] ,>ağ,zf sf. 1. A rsız; hayasız. 2.
"mi/.; batıkçı. [DS]
“W :,1s f 1. K ısır; yavru vermeyen,
hastalıklı. 3. (Ç o cu k için) tombul;
' 'I /««ır/ s f A ykırı; zıt; karşı. [DS]
11 "W -/ is. Ç arşam ba. [DS]
de <J;^] {OsTj is. K avga; gürültü
■'t İK'de-cü, K a v g a a rayan .
' ' " ‘livasına.\\ arbede-kâr, Kav-
'"/’""■II arbede kopmak, Aniden
- " ’^ ‘-sazî, K a v g a c ı l ı k .
ARD
arbet, [Ar. ‘ibret] {ağız} is. Çirkin, biçimsiz, gülünç
yüz veya vücut. [DS]
arbılmak, [arb-ıl-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] 1. A ban­
mak; yaslanmak. 2. Dayanmak; yüklenmek. 3. A-
sılmak; tutunmak, takılmak. 4. Tırmanmak; çık­
mak. 5. Atılmak; saldırmak. 6. Birisine yük olmak.
7. Binmek. [DS]
arbış, [arb-ış] {ağız} is. Düzen; intizam. [DS]
arbışmak, [arb-ış-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] 1. A-
banmak; yaslanmak. 2. Dayanmak; yüklenm ek. 3.
Asılmak; tutunmak, takılmak. 4. Tırmanmak; çık­
mak. 5. Atılmak; saldırmak. 6. Binmek. 7. Yoktan
kavga çıkarmak. 8. (İş için) tutmak; yapmak. [DS]
arbitraj, [Lat. arbitrari (karar verme) > Fr. arbitrage]
is. bank. 1. B ir yerden döviz, kıym etli maden ve
menkul kıymet satın alarak daha yüksek fiyatla
başka bir yerde satarak para kazanmak. 2. Değeri
yüksek bir malı satıp ileride daha çok yükselecek
başka bir malı satın alarak kâr elde etmek,
arboretum, [Lat. arboretum] is. bot. 1. Yabani ağaç­
ların yetişme şartlarını incelemek amacıyla kurul­
muş botanik bahçesi. 2. B ir botanik bahçesinde
ağaç ve çalıların dikimine ayrılmış yer.
a rca1, [ar(ı)-ca] {ağız} sf. 1. Temiz. 2. Namusluca.
[DS] S arca silice, {ağız} Tertemiz. [DS]
arca2, -a ’i [Ar. ‘arec (topal) > ‘arca’ <-Wjf] (a:rca:)
{OsT} sf. 1. (Bayan için) topal; aksak. 2. is. Sırtlan.
arcak1, -ğı [ar(ı)-cak] {ağız} sf. Temiz. [DS] S arcak
durcak, {ağız} Tertemiz. [DS]
rum ak için götürülen kuytu yer; koyak. [DS]
yor] Temizlemek. [DS]
arcele, [Ar. ‘arcele y-\ {OsT} is. Sürü,
arcım an, [arcı-man] {ağız} is. Karaçalı. [DS]
arcıt, -dı [ardıç > arcıt] {ağız} is. Ardıç. [DS]
arçak, -ğı [Erme, arç] {ağız}] is. Ayı. [DS]
arçı, [ar-çı] {eT} is. Heybe. [DLT]
arçun, [Sansk. arjuna] {eT} is. Hindistan'da yetişen,
mirobalan adı verilen meyvelerinden tanen üretilen
bir bitki, (Terminalia arjuna). [EUTS]
ard 1, [ârd / art] {eAT} is. 1. {eT} Arka taraf; art. [Cla­
uson] 2. Sırt. 3. Öte. S ard döndürici, {eAT} Sırt
çeviren.| ardca gelici, {eAT} 1. Takip eden. 2. Bil­
işin peşine düşen.| ardca yürim ek, {eAT} Ardına
düşmek; takip etmek.
ard2, [Far. ârd ijT] (a:rd) {OsT} is. 1. Tahıl unu. 2.
Değirmen taşına buğday akıtan oluk. S ârd-bîz, 1.
Un eleyici. 2. Un eleği,
| arbe- -arda, [-arda / -erde / -urda / -ürde / -rda / -rde] {eT}
yap. e. Z arf fiil (ulaç) eki. Sıfat fiil eki olan -r / -ar
/ -er / -ur / -ür ile bulunma durum eki olan -de / -da
eklerinin birleşm esi ile meydana gelmiştir; -ken, -
ARD
diği zaman anlamı verir, çık-arda (çıkarken), yorı-
rda (yürürken), kör-ürde (gördüğünde)
arda1, [? arda] is. 1. Uzun el değneği. 2. İşaret olarak
yere dikilen çubuk. 3. Çelik kalem. 4. Hükümdar
veya kumandan asası. 5. {ağız} Çıkrıkçı kalemi.
[DS]
arda2, [arda] {ağız} is. Evde kalmış kız. [DS]
arda3, [art > arda] {ağızj is. Kervanın en arkasındaki
deveye takılan büyük deve çanı. [DS]
ardaçı, [ar-daçı / er-deçi] {eT} sf. Erecek olan; ulaşı­
cı; varıcı. [EUTS]
ardak1, -ğı [eT. arda-mak / arta-mak (çürümek) >
arda-k / arta-k] is. 1. Kaym, kırmızı gürgen ve kızı­
lağaç kerestelerinin veya ağaç kaplamaların çürü­
meye başladıklarında oluşan lekeler. 2. Kesilmeden
yerinde kurumuş ağaç. 3. {ağız} Çürümüş, çürüm e­
ye yüz tutmuş ağaç. [DS] 4. {ağız} Lifleri karşılıklı
olup doğramacılığa yaramayan kereste. [DS] 5. {a-
ğız} Direkler seyrek dikildiği için üzerine fazla yük
binen kiriş. [DS] 6. {ağız} Tahta parçaları ile bağ­
lanm ış kırık kol veya bacak. [DS] 7. {ağız} İhtiyar
adam. [DS]
ardak2, -ğı [ard-mak > ard-ak] {ağızj is. Küfe. [DS]
ardaklam ak, [ardalc-la-mak] gçl. fi [-r] [-l(ı)-yor]
Hayvan terbiye etmek,
ardaklanm a, [ardak-la-n-ma] is. İçten çürüme,
ardaklanm ak, [ardak-la-n-mak] dönşl. fi. [-ır] İçten
içe çürümek; durduğu yerde kurumak.
ardala1, [arda-la] {ağız} is. -*• arda3. [DS]
ardala-, [arda-la] {ağız} is. 1. Etin işe yaramayan
parçası. 2. Kasaplık hayvanların karaciğer, böbrek,
bağırsak ve işkembe gibi organlarının adı; sakatat.
3. İneğin bacak etleri. 4. Kervanın en sonundaki
deveye takılan büyük çan. 5. At ve eşeklerin boy­
nuna takılan zil. 6. sf. İriyarı; kocaman. 7. Kaba
gövdeli; aptal; işe yaramaz. 8. (Hayvan için) yaşlı;
zayıf. 9. (Y er için) ıssız; sessiz. 10. (Arsa, bahçe
vb. için) ev, şehir veya mahalle arkasında kalmış.
11. zf. Arkadan; gıyaben. [DS]
ardalak, -ğı [arı+dalak-ı] {ağız} is. Bal peteği. [DS]
ardalam adan, [arda-la-ma-dan] {ağız} zf. Arkadan
arkaya; sezdirmeden; habersiz. [DS]
ardalam ak, [arda-la-mak] {ağız} gçsz. fi. [-r] [-l(ı)-
yo r] 1. Geriye kalmak; beklemek; arkada kalmak.
2. Tartmak; okkalamak. [DS]
ardalaydan, [arda-la-y-dan] {ağız} z f (Konuşmak i-
çin) arkadan kötülüğüne. [DS]
ardalm ak, [arda-l-mak] {ağız} dönşl. fi [-ır] Zayıf­
lamak; çökmek. [DS]
ardam ak1, [arda-mak / arta-mak] {eT} gçsz. f. [-r] 1.
Çürümek; bozulmak. 2. {ağızj Kocamak; ihtiyarla­
mak. [DS]
ardamak2, [arda-mak] {ağızj gçl. fi. [-r] [-d(ı)-yor]
Asmak; arkaya almak; sermek. [DS]
İM T İİM E S Ö M .
ardaradan, [arda-ra-dan] {ağız} zfi'. 1. Dolayısıyla. 2.
Arkadan arkaya; habersiz; sezdirmeden. [DS]
ardarınlamak, [ardar-ın-la-mak] {ağızj gçsz. fi', f-r]
[-l(ı)-yor] Hayvana yük yüklemek. [DS]
ardatm ak, [arda-t-mak / arta-t-mak] {eT} g ç l.f. [-ur]
Mahvetmek; bozmak harap etmek. [EUTS] [Gabain]
ardca, [ard-ca] {eAT} zfi. 1. Arkadan; geriden. 2. {çı­
ğız} D üğünden sonra gelin ve güveyin ana babala­
rının birbirlerine verdikleri ziyafet. [DS]
ardça, [ard-ça] {eAT} zf. -*■ ardca.
arddule, [Far. ârddüle *3j^jT] (a:rdu:le) {OsTj is.
Bulamaç.
arden, [Far. ârden o>jT] (a:rden) {OsTj is. 1. Süzgü.
2. Kevgir.
ardhale, [Far. ardhâle «JUojT] (a:rdha:le) {OsTj is.
Bulamaç.
ardı, [ard-mak > ard-ı] {ağız} is. 1. Soğan, sarımsak
demetleri. 2. Heybenin iki gözünü ayıran kısım.
[DS]
ardıç, -cı [eT. artuç / arça] is. bot. Servigillerden
soğuk ve ılıman iklim çevrelerinde yetişen iğne
yapraklı kozalaklı bir ağaç, (Juneperus). fi3 ardıç
burucu, {ağız} Ardıcın küçük kırmızı meyvesi; ar­
dıç üzümü. [DS]|| ardıç giliği, Ardıç meyvesi.|| ar­
dıç katranı, D eri hastalıkları ile evcil hayvanların
uyuzlarına karşı kullanılan ardıç odunun damıtıl­
ması ile elde edilen siyah parlak akışkan ,szvz.|| ar­
dıç kuşu, K ara tavukgillerden ötüşü ahenkli, kül
renkli, böceklerle beslenen, p ek çok türü bulunan
kuş, (Tıırdus pilanıs).\\ ardıç parası, {ağız} Düğün­
lerde delikanlılara verilen para. [DS]|| ardıç rakısı,
Yabani yem iş ve şekerden yapılan, ardıç tohumları
ve p elin ağacının tepe tomurcukları ile kokulandı­
rılan bir içki; cin; bitter; cinfiiz; martini.
ardık, -ğı [ard-ık J->_J] {eAT} sf. 1. Artık; ziyade. 2.
{ağız} Aralıklı. [DS] 3. {ağız} Ters. [DS]
ardıklamak, [ardık-la-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-l(ı)-
yor] Düşman olmak. [DS]
ardıl, [ar(t)-ıl] sf. 1. Birbiri ardına gelen; arka arkaya
gelen; mütevali; ardıl. 2. is. Birinden boşalan yere
geçecek olan kimse; halef. S ardıl cümlecik, Te­
m el cümleciğe bağlı, fa k a t onun sonucunu belirten
cümlecik]] ardıl görüntü, 1. Bir nesnenin gerçek
renklerle olan ilk görüntüsünün ardından ikinci
renklerle devam eden görüntü. 2. Bir duyunun kay­
bolmasından sonra geriye kalan görüntü.
ardılamak, [ard-ı-la-mak] {ağız} gçl. fi [-r] [-l(ı)-
yo r] 1. Korumak; arkalamak. 2. Sırtına almak. [DS]
ardılı, [ard-ıl-ı] {ağız} sf. Asılı. [DS]
ardılış, [ard-ıl-ış] is. Ardılmak işi ve biçimi. S ar-
dılış yiri, {eAT} Atın üstüne binilen, y ü k ardılan
yeri.
Oli 283
ardıllık, -ğı [ardıl-Iık] is. Ardıl olma durumu; halef-
lik; halefıyet.
ardılma, [ar(t)-ıl-ma] is. Üstüne çullanma; abanma,
ardılmak, [ard-mak > ard-ıl-mak _>î] [ağız} gçsz.
f [-ır] 1. Birinin veya bir şeyin üzerine ağırlığının
büyük bölüm ünü verecek şekilde yaslanmak; aban­
mak; yüklenmek. 2. Birinin sırtından geçinmek; a-
salak yaşamak. 3. mec. Sataşmak; çatmak. 4. Üstü­
ne atılmış olmak; dolanmış olmak; {eAT} (aynı). 5.
Üstüne atılmak; saldırmak. 6. Dayanmak; yüklen­
mek. 7. Asılmak; tutunmak; takılmak. 8. Tırm an­
mak; çıkmak. 9. Binmek. 10. Uzanmak. 11. Yüzüs­
tü kapanmak. 12. Yıkılmak. 13. Üstünde kalmak.
14. Kaçarken dönüp karşı koymak. 15. Aleyhte bu­
lunmak. 16. Birinin peşine düşmek. 17. Alay et­
mek; kızdırmak. 18. Eziyet etmek. 19. Ağız kavga­
sı eden kişiler arasına girmek. 20. Şakalaşmak. 21.
Birisine yük olmak. [DS]
ardılı, [ardıl-ı] /ağız} sf. 1. Asılı. 2. Yüklenmiş. [DS]
ardımak, [ard-ı-mak] lağızj gçsz. f. [-r] Çürümeye
yüz tutmak; çürümek. [DS]
ardımsımak, [ardı-msı-mak] {ağız} gçsz. fi [-r] Ba­
yatlamak; bozulm aya, kokm aya yüz tutmak. [DS]
ardın, [eT. art > ard-ın] {eATj zm. Arkası; arkasına.
fi1 ardın ardın, {eAT} Gerisin geriye.
ardınca, [art > ard-ı-n-ca _>T] zfi. Hemen ardından;
arkasından; peşinden; ardı sıra; ardı ardına. {eAT}
(avni). 0 ardınca eylemek, {eAT} Arkasına takıp
katmak; peşinden yapmak.\\ ardınca gelmek, {eAT}
Peşinden gelmek; takip etmek. || ardınca gelinmiş,
{eATj Takip edilen; peşinden gelinen.\\ ardınca
gitmek, {eATj B ir kimseye uymak.\\ ardınca irmek,
{eAT} Takip etmek; peşine düşmek.\\ ardınca irür-
mek, {eAT} Arkasına takmak; peşine katm ak.|| ar­
dınca obcı, {eAT} Peşini bırakmayan; takip eden;
yakalayan.\\ ardınca olmak, {eAT} 1. (Bir şeyin)
hevesinde, arzusunda olmak; azm inde olmak. 2.
Arkasını bırakmamak; izinde bulunmak; peşinden
gitmek; izlem ek.|| ardınca varmak, {eAT} Peşinden
gitmek; takip etmek.\\ ardınca viribim ek, {eAT} A r­
kasından göndermek.
ardıncı, [eT. art > ard-ıncı ^ J j T ] {eAT} sf. İkinci,
ardınlamak, [ard-ın-la-mak] {ağız} g ç sz.f. [-r] [-l(ı)-
yor] Ardına düşmek. [DS]
ardınmak, [ard-ın-mak] {ağız} gçl. fi. [-ır] 1. Palto,
ceket, pelerin, çuval, heybe gibi şeyleri sırta almak;
omza atmak. 2. dönşl. fi Abanmak; yaslanmak. 3.
Darılmak; küsmek. [DS]
ardır, [Sansk. ârdrâ] {eT} öz. is. 1. Bir yıldız adı.
[EUTS] 2. Aym m enzillerinden biri. [EUTS]
ardıra, [eT. ard-ı-ra {eAT} zf. 1. Sonraya; ar­
kaya. 2. {ağız} is. Bir binanın arkası. [DS]
ardıradan, [eT. ard-ı-ra-dan {eAT} zfi. 1. A r­
kadan; geriden. 2. Arkasından.
ARD
ardıradın, [eT. art > ard-ı-ra-dın ^ y . i j l ] {eAT} zfi. 1.
Arkadan; geriden. 2. Arkasından,
ardırık, -ğı [ard-ır-ık] {ağız} is. Kusur; eksik. [DS]
ardırmak, [ar-dır-mak] {eT} g ç l.f. [-ur] 1. Yormak.
[Mühennâ] 2. {ağız} Sopa ile üzerine yürümek. [DS]
3. {ağız} El veya sopa ile dövmek. [DS]
ardışık, -ğı [art > ard-ış-ık] sf. Kesintiye uğramadan
birbiri ardına gelen; miitevali. 0 ardışık görüntü,
B ir duyunun kaybolmasından sonra da devam eden
görüntü,|| ardışık olgular, tıp. Bir hastalığın sonu­
cu olmayan fa k a t hastalıktan sonra ortaya çıkan
olgular.|| ardışık sayılar, Arka arkaya gelen saym a
sayıları.
ardışıklık, -ğı, [ardışık-lılc] is. Ardışık olm a durumu,
ardil, [tescil edilen isim] is. Y er fıstığı proteinlerinin
moleküllerinin değişik bir düzenlemesiyle elde edi­
len sentetik iplik veya elyaf.
ardin, [Far. ârdîn ji.Jjl] (a:rdi:n) {OsT} is. İmtihan;
tecrübe; deneyim,
ardiye, [Ar. arz > ardiyye (19. yy. sonrası) a ^ jI ]
{OsT} is. 1. Yerler. 2. Genellikle ticari eşya koym a­
ya yarayan büyük depo. 3. Eşyaların bir sorum lu­
luk altında saklandığı yer. 4. Böyle bir yere konu­
lan eşya için ödenen ücret,
ardiyeci, [ardiye-ci] is. Başkalarına ait eşyayı yaptır­
dığı özel deposunda ücret karşılığında saklamayı,
korumayı meslek edinmiş kimse.
ardlam ak1, [ard-la-mak] {ağız} g ç l.f. [-r] [-l(ı)-yor]
1. Kovuşturmak; takip etmek. 2. Tekrar etmek. 3.
Sırtına almak. [DS]
ardlam ak2, [ard-la-mak] {ağız} gçl. fi [-r] [-l(ı)-yoı]
1. Yükletmek. 2. Asmak; takmak. 3. Uzanmak.
[DS]
ardlaşmak, [ard-la-ş-mak / art-la-ş-mak] {eAT} işteş.
fi. [-ur] Ata binen birinin arkasına binmek,
ardmak, [ard-mak ^ j T ] {eAT} gçl. fi [-ur] Üstüne
atmak; dolamak; asmak; yüklemek. S arda ko-
mak, {eAT} Asıvermek; iliştirivermek.
ardtule, [Far. ârd-tüle / ârd-düle «Jj ^ j T] (a:rdtu:le)
{OsT} is. Bulamaç,
arduaz, [Fr. Ardennes (Lüksemburg, Alm anya ve
Fransa arasında y er alan dağlık bölge) > ardoise]
is. M avimsi gri veya koyu m or renkte, tabakalara
ayrılabilen killi çamur birikintilerinin jeolojik olay­
lar sırasında sıcak ve basıncın etkisi ile taşlaşması
sonucu meydana gelmiş bir tortul kayağan taş; kay­
rak.
arduç, -cu [arduç / ardıç] {ağız} is. bot. Ardıç. [DS]
arduk, [ar-tuk / ar-duk / adruk] {eT} zfi. Artık; çok;
fazla; arta kalan; son; son derece. [EUTS]
ardun, [ar-dun / ar-tun] {eT} is. Kimyon. [EUTS]
arduradan, [eT. art > ard-u-ra-dan] {eski An. T.} zfi
-*■ ardıradın.
AR D
ardutal, [ardu-t-al] {eT} is. Hamam otu. [DLT]
are, [Ar. ‘are ojU] (a:re) {OsT} is. Ödünç alman veya
verilen mal; iğreti mal; ödünç,
areb, [Ar. âreb (a:reb) {OsT} sf. Akıllı; işini bi­argaç1, -cı [ar-gaç] {ağız} is. 1. Davarların açıkta top­
lir; açıkgöz.
a’rec, [Ar. ‘arec (topallık) > a’rec £ jtl] {OsT} sf. A -
yağı sakat; topal.
arec1, [Ar. ârec] (a:rec) {OsT} is. Dirsek.
arec2, [Ar. ‘arec ^ ^ ] {OsT} is. Topallık,
arecan, [Ar. ‘arecân O U - (a:reca:n) {OsT} is. 1.
Topallık. 2. Topal kimsenin yürüyüşü,
a'ref, [Ar. ‘a rif > a‘re f ‘-»j*!] {OsT} sf. 1. Çok tanın­
mış; şöhretli; çok bilinen. 2. En (daha çok, pek
çok) anlayışlı, en bilgili,
arefe, [Ar. ‘arefe {OsT} is. -*■ arife,
arekiye, [Ar. ‘arekiyye ^ ] {OsT} sf. (Kadın için)
zina yapan; zinakâr.
a'rem, [Ar. a ‘rem f/-!] {OsT} sf. Benekli; alacalı,
aremide, [Far. âremıde o-^jT] (aremi:de) {OsT} sf. 1.
Dinlenen 2. Rahat,
aremrem, [Ar. ‘aremrem j v v ] {OsT} is. Kalabalık
ordu.
aren, [Far. âren j j l ] {OsT} is. Dirsek.
arena, [Lat. arena] is. 1. Kum. 2. Roma gladyatörle­
rinin dövüştüğü, amfiteatrın ortasındaki yuvarlak
kum lu alan. 3. Boğa güreşlerinin yapıldığı stad­
yum. 4 . mec. Siyasi çekişmelerin ve tartışmaların
yapıldığı yer; siyaset sahnesi. 5. Granitli kayaların argalaç, [arka-la-ç] {ağız} is. 1. Hamal semeri. 2.
ufalanmasından meydana gelmiş kuvars, m ika ve
feldspat taneleri bulunan kum.
arenc, [Far. ârenc jjijl] (a:rerıc) {OsT} is. 1. Dirsek.
2. Yol; gidiş; tarz,
arende, [Far. ârende o-^jî] (a.rende) {OsT} is. (Kişi
için) bir şey getiren,
areng, [Far. â re n g ^ jT ] (aıreng) {OsT} is. 1. Dirsek. argali, [eT. arkar > Moğ. arğali] is. zool. Boynuzlu­
2. Dert; keder; sıkıntı. 3. Tavır; usul; yol; tarz. 4. gillerden Doğu A sya’da yaşayan büyük boynuzları
Tür; çeşit; renk. 5. Vali. 6. Hile; aldatma; oyun;
düzen. 7. bağ. Sanılır ki; galiba; öyledir; benzer; argalla, [Suriye Ar. ‘arkala] {ağız} is. 1. Yük. 2. En­
hemen hemen,
areometre, [Fr. areometre] is. fız. Sıvıların yoğunlu­ argalya, [Yun. argalyo (makara)] (a ’rgalya) is. dnz.
ğunu ölçmeye yarayan araç; sıvı yoğunluk ölçer;
sıvı ölçer.
areste, [Far. âreste 4i-»jT] (a:reste) {OsT} sf. Süslen­
miş; bezenmiş,
aret, [Far. â r e t o jl ] {OsT} is. Dirsek.
arey, [Yun. are] {ağız} iinl. 1. Korku ve şaşma bildi­
rir. 2. (İçecek ikramında) yeter! [DS]
arf, [Ar. ‘a r f d>_f] {OsT} is. Güzel koku.
ÖTÜMIİİIKS0M.2S4
arfa, [Ar. ‘arfa li_^] {OsT} sf. 1. Yeleli. 2. is. Sırtlan,
argaç, [eT. âr-mak > ar-kaç > ar-ğaç g i j l / ^ l^ jî]
{eAT} is. -*■ argaç.
lu olarak yattıkları düz dağ sırtları. 2. H afif meyilli
yer; bayır. 3. D ağlarda kar biriken çukur yer. 4.
Omuza alman mertek ya da sırığın dengesini sağ­
lam ak için diğer om uza konulan dayanak. 5. Erkek
cinsiyet organı. [DS]
argaç2, -cı [eT. âr-mak (arasından geçmek, dolaş­
mak) > ar-ğa-mak (atkı atmak) > ar-ğa-ç] is. 1. Do­
kum a tezgâhlarında ilmekten sonra enine geçirilen
iplik; atkı. {eAT} (aynı) 2. Bir çalıya takılan ip yu­
mağının rüzgârda savrula savrula top biçiminde
dolaşmış hâli,
argaçlam a, [argaç-la-ma] is. A rgaç atma; atkı atma,
argaçlamak, [argaç-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1.
Dokuma tezgâhlarında enine ip geçirmek; atkı at­
mak. 2. gçsz. f. (Ekin için) sıklık ve gürlük yüzün­
den birbirine girmek,
argaçlı, [argaç-lı] {ağız} sf. Sık, kuvvetli, verimli
mahsul. [DS]
argaçtık, -ğı [argaç-lık] is. 1. Dokuma tezgâhların­
daki mekiklere sarılmış ip. 2. Kıl ya da yünden do­
kunmuş çuval,
argadal, [arğa+dal?] {eT} is. Dağ beli; dağ geçidi.
[Nevâyî]
argadamak, [Moğ. arğa-da-mak] {eT} gçl. f. [-r] A l­
datmak. [Nevâyî]argag, [arğ-ağ] {eT} is. Balık ol­
tası. [DLT]
Hayvanın semerinin altına konulan çul veya keçe
parçası. [DS]
argalam ak, [arga-la-mak] {ağız} g ç l.f. [-r] [~l(ı)yor]
Seyrek dokumak; baştan savm a dokumak. [DS]
argalı1, [arga-lı] {ağız} sf. Dikiş hatasından dolayı el­
bisenin ütüye uymayan tarafı.
argalı2, [Moğ. arğali] is. Yaban koyunu. [DS]
olan azman bir yabani koyun, (Ovis ammon).
gel. 3. Baş belası. [DS]
Balıkçı kayığı çıkrığı,
argamak, [arğa-mak] {eT} g ç l . f [-r] Atkı atmak,
argan, [İt. argano] ( a ’rgan) {ağızj is. dnz. Bucurgat.
[DS]
arganun, [Yun. organon] {OsTj is. Org.
argarmak, [arğar-mak / ar-ğur-mak] {eT} gçl. fi [-ur]
1. Yormak. 2. dönşl. Yorulmak. [DLT]
argaşm ak, [arga-ş-mak] {ağız} dönşl. fi. [-ır] Kavga,
gürültü etmek. [DS]
O lllI ltM tI M .z s s
argın, [eT. ar-malc (yorulmak) > ar-ğın ^ j î ] {eAT}
{ağız} sf. 1. Gücü tükenm iş, yorulmuş; yorgun; bit­
kin; bitap; zayıf. 2. Beceriksiz. [DS]
argınlık, -ğı [ar-gm-lık] is. Yorgun, güçsüz ve zayıf
olma durumu,
argırmak, [eT. âr-mak (yorulmak) > ar^ğır-mak
gçsz. fi [-ur] 1. Yorulmak; zayıflamak. 2.
gçl.f. Yormak; zayıflatmak,
argış, [eT. ar-k-ış > arğış] {eAT} is. 1. Kervan. 2. K er­
vanla gezen tüccarlar; bezirgânlar.
argıt, -dı [eT. âr-mak (dolaşmık) >ar-gı-t] is. 1. İki
dağ sırası arasında kalan boğaz; geçit; bel; derbent.
2. Keklik tuzağının iki tarafındaki ağaç parçaları. 3.
{ağız} Çit yapmakta kullanılan, bir yanı çatallı uzun
sink. [DS]
argiş, [Far. ârğış (argi:ş) {OsT} is. Halk he­
kimliğinde göz ilacı olarak kullanılan, kadıntuzlu-
ğunun kökünün kabuğu,
argo, [Fr. argon (17. yy. dilenciler birliği) > argot] is.
1. Bir mesleğe veya sosyal bir gruba dahil olanla­
rın, ölçünlü ortak dilden ayrı olarak kendi araların­
da kullandıkları özel ve gizli dil. 2. Kültürsüz ve
kaba kişilerin ayıp ve edep dışı sözleri; lisân-ı
erâzil; lisân-ı hezele. 3. Hırsız ve külhanbeyi dili;
kayış dili, ö argo konuşm ak, Kaba ve edep dışı
sözler s a r f etmek.
argon, [Yun. argon (etkisiz)] is. kim. Atom numarası
18, atom ağırlığı 39,9 olan renksiz kokusuz ve at­
mosferin yüzde birini teşkil eden, akkor esaslı am ­
pullerin doldurulm asında kullanılan nadir bulunur
bir gaz; sembolü: Ar.
argonot, [Fr. argonaute] is. 1. zool. Kafadanbacaklı-
lardan iki solungaçlı salyangoz kabuğu gibi kabuğu
bulunan ahtapota benzer bir deniz canlısı;
(Argonauta argo). 2. Yelken eğitimi için kullanılan
küçük ve tek tip bir yarış yatı,
argosup, [Yun. halkosup] {ağız} is. Üstü delikli kü­
çük bakır kazan. [DS]
argu, [âr-mak (dolaşmak, yorulmak) > ar-ğu] {eT} is.
İki dağ arası; uçurum. [DLT]
arguç, [âr-mak (dolaşmak) > ar-ğuç] {eT} is. sf. İn­
sanın aldandığı nesneler; aldatıcı. [DLT] t? arguç
ajun, Aldatıcı dünya. [DLT]
argulamak, [âr-mak (arasından geçmek) > ar-ğu-la-
mak] {eT} gçl. fi. [-r] A rasından geçmek; arasını
yarmak; geçmek. [DLT] [ETY]
argun1, [âr-mak (yorulmak / dolaşmak) > ar-ğun / ar-
ğın] {eT} is. 1. Bir tür büyük fare. [DLT] 2. {eAT}
Yorgunluk. 3. {eAT} sf. Gücü tükenmiş, yorulmuş;
yorgun; bitkin; bitap; zayıf. 4. {ağız} (Yemek için)
kokmuş; ağırlaşmış; bozulmuş. [DS] S argun ar­
gun, Yavaş yavaş; sakin sakin.
argun2, [eT. akru (yavaş, sesiz) > akru-n > argun]
{eAT} zf. 1. Yavaş ve alçak sesle. 2. {ağız} Gizli;
saklı. [DS]
ARI
argurmak, [ar-ğar-mak / aı-ğur-mak] {eT} gçl. f i [-
ur] 1. Yormak. [DLT] 2. {eAT} Zayıflatmak. 3. gçsz.
fi. Yorulmak; zayıflamak,
argurtmak, [arğur-t-mak / arğurturmak] {eT} gçl. fi.
[-ur] Yordurmak. [DLT]
argurtturmak, [arğur-t-tur-mak] {eT} gçl. fi [-ur]
Yordurtmak. [DLT]
argüman, [Fr. argüment] is. 1. mat. Bir denklemin,
bir eşitsizliğin herhangi bir elem anının bağlı bu­
lunduğu belli bir değer; bağımsız değişken. 2. ast.
Bir gök cisminin hareketlerine ait denklemin bağlı
olduğu belli bir değer. 3. Bir cetvelde başka bir sa­
yıyı bulm ak için yararlanılan temel sayı,
arha, [arka> arha U-jT] {eAT} is. Arka; sırt,
arhant, [Sansk. arhant] {eT} is. A ziz. [Gabain]
arhun, [eT. ar-mak > ar-kun / ar-hun j j i - j î ] {eAT} sf.
-*• arkun. ff arhun ağacı, {eAT} Selmin.\\ arhun
arhun, {eAT} -*■ arkun arkun.
arhuncak, [arhun-cak j i - ^ j l ] {eAT} zfi. -*• arkuncak.
arı1, [eT. an-m ak (temizlenmek) arı-ğ / anğ / arık /
aru lSjT] sf. 1. Temiz; pak; arık. 2. Katışıksız; saf;
damıtık; has; hilesiz; katıksız. 3. {eAT} Aklanmış;
müberra; beri. 4. {eAT} Güzel; parlak. 5. {ağız} İyi.
[DS] 6. {ağız} Yağlı; semiz. [DS] 7. {ağız} Kutsal.
[DS] <5 arı buğday, {ağız} İçinde yabancı tohum
bulunmayan tohumluk buğday. [DS] 11 arı dil, dbl.
Söz varlığında hiçbir yabancı sözcük bulunmayan,
yalnız kendi kurallarına ve değerlerine göre işle­
yen ve gelişen dil.\\ arı dirilm ek, {eAT} Temiz ya-
şam ak.|| arı dirlik, {eAT} Temiz hayat.|| arı
dirliklü, {eAT} Temiz yaşayışlı)] arı döl, biy. (Bir
bitki veya hayvan için) herhangi bir özellik bakı­
mından saf.\\ arı duru, Tertemiz.|| arı eteklü, {eAT}
İffetli; namuslu.\\ arı etmek, {eAT} Temizlemek,||
arı ev, B e y tü ’l-Mukaddes.\\ arı eylemek, {eAT}
Temizlemek.\\ arı itmek, {eAT} Temizlemek.\\ arı
kılmak, {eAT} Temizlemek.\\ arı kil, Porselen y a ­
pım ında kullanılan beyaz kil; porselen toprağı. \\ arı
olm ak, {eAT} Temizlenmek.\\ arı sıfatlamak, {eAT}
. Tenzih etmek. || arı sili, Temiz, p a k .
arı2, [eT. arı] is. zool. Zar kanatlılardan bal ve petek
elde etmek için toplu hâlde kovanlarda barındırılan
böcek; balansı, (Apis mellifıca). S arı balağı,
{ağız} Arıların ağaç kovuklarında yaptıkları bal.
[DS]|| arı beyi, H er kovanda bir tane bulunan ana
arı; ana kraliçe.\\ arı boku, {ağız}l. Petekten mum
elde edilirken geri kalan posa. 2. Bal. [DS] || arı
canavarı, zool. Larvalarını, bal arıları ile besleyen
zar kanatlılardan bir zararlı böcek, (Philanthus
triangulum).\\ arı dalağı, Kovandaki balpetekleri.\\
arı evi, {eAT} Kovan.|| arı gibi, Çok çalışkan, dur­
madan işleyen.|| arı gibi sokmak, 1. Hemen kaşla
göz arasında birinin canını yakıvermek. 2. İm alı ve
iğneleyici konuşmak.\\ arı gibi vızıldamak, H iç a­
ARI
ralıksız tek düze ses çıkarmak.\\ arı götü, {ağızj
Ekinlerin içinde bulunan bir tür dikenli ot. [DS]||
arı götü olm ak, {ağızj (Tomurcuk için) açılmak
iizere olmak; kabarmak. [DS]|| arı gözü, 'ağızj İlk­
baharda bağ ya ela asma çubuklarında açdmaya
vüz tutmuş gözler. [DS] | arı gülü, {ağızj Gelincik.
[DS]|| arı kovanı, 1. Evcil anların barındığı, petek­
lerini doldurdukları ahşap sandık. 2. mec. İnsanla­
rın çok girip çıktığı yer.|| arı kovanı gibi işlemek,
(Yer için) daima işleyen: gireni ve çıkanı çok ol-
mak.\\ arı kuşu, zool. Genellikle böcek ve yabani
arılarla beslenen değişik parlak renkli, uzun gagalı
ve kısa bacaklı bir kuş, (Merops apiaster).\\ arı ku-
şugiller, zool. Kanatları uzun ve sivri, gagaları ıı-
zun ve yay biçiminde gök kuzgunlar takımından bir
kuş familyası, (Meropidae).\\ arı oyunu, Sinop y ö ­
resi oyunlarından biri.|| arı sütü, Yavrulan besle­
yen işçi arıların yutak bezlerinden salgıladıkları
besleyici sıvı. \\ arı yağı, {eT) Bal. [DLT]
arıJ, [âr-ı] {ağızj zf. -den doğru; -den yana. [DS]
arıca, [arı-ca / -iAjT] (arı'ca) jeTj {eATj zf. 1. Te­
mizce. 2. Pek saf olmayan.
arıcı1, [arı-cı] is. Arı yetiştirme, bal alma, oğul çıka­
ran arıyı kovana yerleştirme gibi konulan bilen ki­
şi; arı yetiştiricisi; arıcılık uzmanı.
arıcı2, [ar-mak > ar-ıcı] {eAT) sf. Yorgun; bitkin; yo­
rulmuş.
arıcılık, -ğı [arı-cı-lık] is. Arı yetiştiriciliği veya ü-
rünlerini işleme ve pazarlama işi.
arıdıcı, [arıt-mak > arı(d)-ıcı] {eAT) sf. (Günah
vb.’den) kurtaran; uzak tutan,
arıdıcırak, [an(d)ıcı-ralc] {eATj sf. Daha çok tem iz­
leyici; daha çok silip götürücü,
arıdılmak, [arı-d-ıl-mak] {eATj edil. f i [-ur] Temiz­
lenmek; ayıklanmak,
andm ak, [arı-d-mak] jeTj gçl. fi. [-ur] Temizletmek.
[EUTS]
arıg1, [ar-ığ] jeTj is. Çadır örtüsü. [DLT]
arıg2, [arığ] jeTj is. O nnan. [Gabain] S arıg semek,
jeTj Çay; çay kıyısı; ark. [EUTS]|| arıg simek, jeTj
Orm an; koruluk. [EUTS]
arıg’, [ar-ığ / aı-ık / ar-ıh] /eTj {eATj sf. 1. Temiz;
arı; saf; pak [EUTS] [DLT] [Yüknekî] [İKPÖy.] 2. Ku­
sursuz. [EUTS] 3. Mukaddes. [EUTS] [Gabain] S
arıg tengrim, jeTj Mukaddes tanrım. [EUTS]|| arıg
dintar, {eTj Gerçek din hadimi. [EUTS]|| arıg kız,
jeTj Kız oğlan kız. [Mühennâ]
arıg4, [ar-ığ] {eT) zf. Çokça; epeyce. [DLT]
arıg5, [a r -ı- ğ ^ jî] {eATj sf. Zayıf; cılız.
arıgiller, [arı-gil-ler] is. zool. Bal arısı, eşek arısı, A-
merikan arısı, yaban arısı gibi türleri kapsayan bal
özü ile beslenen hızlı ve vızıltılı uçan zar kanatlı
böcekler.
arıglamak, [arı-ğ-la-mak] jeTj gçl. fi [-r] 1. İğdiş
Ö IÜ M IİİlM b Ü ti.
etmek. 2. Bir şey içinden iyisini seçmek, toplamak.
[DLT]
arıglık, [arığ-lık] {eTj is. Temizlik. [DLT]
arıgsız, [ar-ığ-sız / ar-ığ-sız] {eTj is. 1. Kir. [Gabain]
2. Arı ve temiz olmayan; murdar; pis; kirli. [EUTS]
[Miihennâ]
arıgsızlıg, [ar-ığ-sız-lığ] {eT! is. Pislik; kirlilik; mur­
darlık. [EUTS]
arığan, [arı-ğan] {ağızj sf. Yorgun; çabuk yorulan.
[DS]
arıh, [âr-mak > ar-ı-k > ar-ıh ^jT] {eATj sf. Zayıf;
cılız. S arıh kılmak, {eATj Zayıflamak.
arıhlatmak. [âr-ıh-la-t-mak {eATj gçl. fi [-
ur] Zayıflatmak.
arık 1, [eT. âr-mak (yorulmak) > ar-ı-l< ' ar-ulç / ar-ığ]
,'eAT) sf. 1. Zayıf; cılız; sıska. [Mtincu.uij 2. Çorak.
3. {ağız,1 (Tahıl için) özsüz. [DS] 4. {ağızj Çürümeye
yüz tutmuş; fazla olmuş; çürümüş. [DS] S arık
bolmak, {eTj Arıklamak; zayıflamak. [Mülıennâ]||
arık toprak, I. Yalnız m eraya elverişli, kolay işle­
nebilir ve derinliği az toprak. 2. Bağ toprağını zen­
ginleştirm ek için meralardan getirilen humuslıı
toprak.
arık2, -ğı [ar-ığ > ar-ık JjjT] {eTj {eATj sf. Arınmış;
temiz; saf. [Mühennâ]
arıkJ, -ğı [eT. arık / ark] is. 1. Tarla, bağ bahçe sula­
mak veya fazla suyu tarladan uzaklaştırmak için
toprak içine hendek açılarak su götürülen basit ka­
nal; su yolu; ark; hark. {eATj (aym) 2. {eTj {ağızj
Çay; çay kenarı. [EUTS] [DS] 3. {ağızj İçine fide,
fidan ve sebze dikilen sulanabilir hendek. [DS] 4.
{ağızj Yol ve tarla kenarlarına açılan hendek. [DS]
5. {ağızj Voleybol sahasının sınırı. [DS]
arık4, -ğı [ağır > ağ(ı)r-ık > âr-ık] (a:nk) {ağız) is. 1.
Göçten önce gönderilen taşınması kolay eşya veya
yük. 2. Saman taşım ak için yapılmış bir tür küfe
veya sepet. 3. Kağnının kanatları. [DS]
arık3, -ğı [arık] {ağızj is. Sonbaharda eti için besle­
nen davar. [DS]
arık6, -ğı [ağrı-mak > ağrı-k] (a:rık) {ağız) is. Dert;
hastalık. [DS]
arıkaz, [âr-mak > arık-az jijT] {eATj zf. Zayıfça.
arıkçı1, [arık-çı] is. Su yolu yapan kimse,
arıkçı-, [arak-çı] /ağızj is. Hırsız. [DS]
arıklama, [arık-la-ma] is. A rıklamak işi; zayıflama,
cılızlaşma.
arıklam ak1, [ank-la-m ak / aruk-la-mak gçsz.
fi [-r] [-l(ı)-yor) 1. Zayıflamak; cılızlaşmak. {eAT)
{ağızj (avın) [DS] 2. {ağızj Doğduktan sonra büyü­
yüp gelişememek; cılız kalmak. [DS]
arıklam ak2, [arık-la-mak] {ağız) gçl.f. [-r] [-l(ı)-yor[
1. (Su için) arık açarak götürmek. 2. gçsz. fi (Tah­
İKtltl!
tadan yapılma eşya için) kuruduğu zaman açılmak.
[DS]
arıklaşm a, [arık-la-ş-ma] is. A rıklaşm ak işi; zayıf
duruma gelme: cılızlaşma,
arıklaşm ak, [arık-la-ş-mak] dönşl. f i [-ır] Z ayıf du­
ruma gelmek, cılızlaşmak,
arık latm a, [arık-la-t-ma] is. Arıklatm ak işi; zayıflat­
ma; cılız duruma düşürme,
a rık latm ak , [arık-la-t-mak / aruk-la-t-m ak/aruh-la-t-
mak gçl. fi. [-ır] Zayıflatmak; cılız duruma
düşürmek. (eATj (aynı)
arıklı, [ârık-lı] (a:rıklı) (ağız) s f 1. Hastalıklı. 2. A rı­
zalı. [DS]
a rık lık 1, -ğı [arı-k-lık] is. Temizlik; saflık; paklık; a-
rilık. ,'eATf (aynı)
arıklık2, -ğı [âr-mak > ar-ık-lık jlS jî] is. Zayıflık; cı­
lızlık; sıskalık; (eATj (aym).
arık m ak , [arı-k-mak] (ağızj dönşl. f. [-ır] 1. Tem iz­
lenmek; arınmak. 2. Sıyrılmak; kurtulmak. [DS]
A rıkovanı, [arı+kovan-ı] öz. is. gök b. Yengeç takım
yıldızı yakınında bir yıldız kümesi,
arılam a, [arı-la-ma] is. A nlam ak işi; temizleme;
paklama; arındırma,
arılam ak, [an-la-m ak J ^ j î ] g ç l . f [-r] [-l(ı)-yor] 1.
Temizlemek, paklamak, arındırmak. 2. Bir şeyde,
bir kimsede herhangi bir kusur bulunmadığını bil-
dinnek; tenzih etmek. 3. (eTj (ağız) Aralamak; sey-
rekleştinnek. [DLT] [DS] 4. (eATj Temize çıkarmak.
5. /ağızj Saflaştırmak. [DS]
arılanm ak, [arı-la-n-mak] dönşl. fi [-ır] 1. Tem iz­
lenmek. 2. Saflaşmak. 3. Kusurlardan kurtulmak,
kötülükten uzaklaşmak,
arılar, [an-lar] is. zool. Bal arısı, eşek arısı, A m eri­
kan arısı, yaban arısı gibi türleri kapsayan bal özü
ile beslenen hızlı ve vızıltılı uçan zar kanatlı böcek­
ler.
arılaşm a, [arı-la-ş-ma] is. A rılaşmak işi; arı hâle gel­
me; saflaşma.
arılaşm ak, [arı-la-ş-mak] dönşl. fi. [-ır] 1. Saflaş­
mak; arı hâle gelmek. 2. dil b. Özleşmek. 3. B asit­
leşmek. 4. Tasfiye edilmek,
arılaştırm a, [arı-la-ş-tır-ma] is. 1. Arı hâle getirme,
saflaştırma. 2. Özleştinne.
arılaştırm ak, [arı-la-ş-tır-mak] gçl. fi. [-ır] 1. Katı­
şıksız hâle getirmek, saflaştırmak. 2. {ağızj Özleş­
tirmek. [DS] 3. (ağız) Ayıklam ak; ayırmak. [DS]
arılık1, -ğı [arı-lık / aru-lık Jjljjl] is. 1. Temizlik; saf­
lık;, paklık; arıklık; (eAT) (avni). 2. Katışıksız olma
hâli. 3. (eATj Doğruluk; iffet; züht. 4. (eAT) Kutsal­
lık; münezzehlik. 5. (eATj Kadının hayızsız günleri.
6. Yıkanmış, ayıklanmış buğday. 7. Ayna. S1 arılık
etm ek, (ağız) Temizlik yapmak. [DS]|| a rılık kâğıdı,
(ağız) Aklanm a belgesi. [DS]
ARI
arılık 2, -ğı [arı-lık] is. Arı kovanlarının konulduğu
yüksekçe yer; arı damı; (ağız) (avın). [DS]
a rılık 3, -ğı [arı-lık] (a:rılık) (ağızj is. 1. B ir hastalığı
okuyup üfleyerek iyileştirmeye çalışan kimseye ve­
rilen ücret. 2. Türbe ve ziyaret yerlerine konulan
para; adak. 3. Doğum, sünnet vb. dolayısıyla veri­
len bahşiş. 4. Fala baktırırken peşin olarak verilen
para. 5. Loğusalara takılan para. 6. Alış verişte ve­
rilen pey. 7. Bir hayır işine yapılan yardım. [DS]
a rılm a k 1, [arı-l-mak / irilmek] (eTj dönşl. fi [-ur] 1.
Yerinmek. 2. Kaygılanmak. 3. Kendisine kızılmak.
[DLT]
a rılm a k 2, [ar-ıl-mak Jjijl] (eTj dönşl. fi. [-ur] 1. A-
zalmak; tükenmek; mahvolmak. [ETY] [Tekin] 2.
Yorulmak; bitkin hâle düşmek. [Gabain] [ETY] 3.
(eATj Zayıflamak; aciz kalmak.
a rılm a k J, [ar-ıl-mak] (eTj e d il.fi [-ur] 1. Ölçülmek.
2. gçl. fi Ölçmek. [EUTS]
a rılm a k 4, [an-l-m ak Jjijl] (eATj dönşl. fi. [-ur] T e­
mizlenmek; saf hâle gelmek. [Mühennâ]
arım , [ar-ım] (ağızj is. 1. Ara. 2. İki ağaç arası. 3. İki
orman arasındaki açıklık. [DS]
a rım a k ', [âr-mak > arığ-mak Jî_J] (a.rımak) gçsz. fi.
[-r] 1. Hastalıktan kalkmak; iyileşmek. 3. jeTj
(eATj (ağızj Yorulmak, güçsüz düşmek; durulmak.
[Gabain] [DS] 3. Hastalanmak; ırılmak. 4. (ağızj A ğ ­
rımak. [DS]
a rım a k 2, [ar-ığ-mak > ar-ı-mak] g ç sz.f. [-r], 1. (eTj
(ağızj Temiz olmak; paklanmak; temizlenmek;
[DLT] [DS] [EUTS] [Gabain] [Yüknekî] [Mühennâ] 2.
(eTj Hukuki değerini kaybetmek; gücünü yitirmek.
[EUTS] 3. g ç l.f. (eTj Ölçmek; hesaplamak. [EUTS]
a rın , [alın > arın / arın] (ağız) is. 1. Alın. 2. Yüz; cep­
he. 3. Dağların, tepelerin yüzü. [DS] S a rın altı,
(ağız) Güneş almayan y a da az alan yer. [DS]
a rın ac a k , -ğı [arın-acak] (ağız) is. Yıkanma yeri.
[DS]
a n n a k , -ğı [arm-ak] (ağız) is. Yıkanma yeri. [DS]
arın c ık , -ğı [arın-cık] is. Küçük göl.
a rın çu , [er-in-çii / ar-ın-çu] (eTj is. Günah. [DLT]
a rın d ırm a , [an-n-dır-ma] is. A rındınnak işi; arınm a­
sını sağlama.
a rın d ırm a k , [an-n-dır-mak] g ç l . f [-ır] 1. Saf, katı­
şıksız hâle gelmesini sağlamak. 2. Vicdan huzur­
suzluğu veren durumdan kendini ve ruhunu k u r­
tarmasını sağlamak. 3. (ağızj Temizlem ek; arıtmak.
[DS]
a rın g aç, -cı [arın-gaç] (ağızj is. Kuma; duş yeri. [DS]
arın ıcı, [arı-n-ıcı] {eATj sf. Günahtan temizlenen; gü­
nah işlemeyen.
a rın ık 1, -ğı [ann-ık] {ağızj sf. (Hayvan için) iğdiş e-
dilmiş; burulmuş. [DS]
a rın ık 2, -ğı [arın-ık] (ağızj sf. 1. Temiz; tertemiz. 2.
is. Geçilmek için otu, taşı ayıklanmış tarla yolu.
[DS]
ARI
a rın ık la ştın m , [arm-ık-la-ş-tır-ım] is. tıp. Dezenfek­
te; dezenfeksiyon; asepsi; mikropsuzlaştırma; ta ’-
kim.
arın ık la ştırm a k , [arm-ık-la-ş-tır-mak] gçl. fi. [-ır]
A rınık hâle getirmek; mikroptan arındırmak,
arın ılm ak , [arm-ıl-mak] {eAT} dönşl. f [-ur] Tem iz­
lenmek.
arınılm ış, [arm-ıl-mış] {eATj sf. Temizlenmiş; temiz,
arın lam ak , [arın-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor]
1. Karşı gelmek; zıddına gitmek. 2. Çekememek.
[DS]
arın laşm ak , [arın-la-ş-mak] {ağız} işteş f. [-ır] Z ıt­
laşmak; karşı olmak; iddialaşmak. [DS]
arın m a , [arı-n-ma] is. 1. A rınm ak işi; temizlenme,
paklanma, korunma. 2. folk. Kirlendiği sanılan kişi,
eşya ve hayvanların, bu kirden arıtılması amacıyla
uygulanan ateşe tutma, tütsüleme, yıkama, kurban
kesm e, büyü yapma gibi halk uygulam alarının tü­
mü.
a rın m a k 1, [ar-m-mak] {ağızj dönşl. f. [-ır] A rlan­
mak; utanmak. [DS] ,
a rın m a k 1, [arı-n-mak j i j î ] dönşl. f. -[ır] [eT. -ur] 1.
Tem izlenm ek istemek; yıkanmak; yunmak; arın­ a rış m a k 5, [ar-ış-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] Çekilmek;
m ak; paklanmak; bedenini yıkamak; {eT} {eATj
{ağız} (aynı). [EUTS] [DS] 2. {eAT} Günahtan temiz­ a rıta sı, [arıt-mak > arı-t-ası] {eT} sf. Arıtacak. [DLT]
lenmek; tövbe etmek. 3. Ot tütünmek; tütsülenmek; a rıtg a n , [arı-t-ğan] {eTj sf. Her zaman temizleyen;
buhurlanm ak; [DLT] {ağız} (aym). [DS] 4. {ağız} Sıy­
rılmak; açılmak; kurtulmak; temize çıkmak. [DS] 5.
K endini ıslah etmek; doğru yola girmek, kötülük
yapm aktan uzaklaşmak; içini temizlemek; kötü
huylardan kurtulmak, {ağız} (aynı). [DS] 6. Sorumlu­
luktan kurtulmak. 7. İyileşmek. 8. {ağızj Y ok ol­
m ak; boşalmak. [DS] 9. {ağızj (Boşanan ya da koca­
sına küsen kadın için) eşyalarını alıp gitmek. [DS]
10. {ağız} Taşınmak. [DS] 11. {ağızj Ayrılıp gitmek.
[DS] 12. edil.f. Tasfiye edilmek; saf, katışıksız hâle
gelmek. £? a rın m a k istem ek, {eAT} Günahtan te­
m izlenm ek istemek; günahsız olmayı arzu etmek.
a rın m ış, [arı-n-mak > arın-mış] {eAT} sf. 1. Temiz; a rıtılm a k 1, [arı-t-ıl-mak] edil. f. [-ır] 1. Temiz hâle
temizlenmiş. 2. Kutsal; mukaddes. S a rın m ış yir,
{eA T} A rz-ı mukaddes.
a rın tı, [arı-n-tı] {ağız} is. 1. Temizlenmiş bir şeyin işe
yaram ayan parçası. 2. Tabakların bir deriden'ikinci
kez kazıyarak çıkardıkları yün ve kıl artıkları. 3.
Y akacak ve kap dışında yem ek yapmakta kullanı­
lan her şey. 4. Yıkanan ve temizlenen çamaşır. [DS]
arıs, [Ar. a ’râş] {ağızj is. Sürülmemiş, bakımsız, terk
edilmiş tarla. [DS]
a rısd a k , [Erme, arastağ] {ağızj -*■ arastak. [DS]
a rısız 1, [an-sız / an-suz j - j j Î ] {eATj {ağızj sf. 1. Kirli;
pis; murdar; temiz olmayan. 2. Karışık. [DS]
arısız2, [ar-sız] {ağız} sf. Arsız; utanmaz. [DS]
a rısta k , -ğı [Erme, arastağ] {ağızj is. 1. Tavan. 2. Ta­
van arası. 3. Örümcek. 4. Yapılarda üzerine mertek a rıtla n m a k , [ap-t-la-n-m ak j*j±>jT] {eATj dönşll. fi.
dizilen kaim ağaç. [DS]
ÖIÜMIİİMî S İM . ass
a rısu z, [arı-sız > an-suz] {eAT} sf. -*■ arısız.
a rış 1, [eT. âr-mak (arasından geçmek) > ar-ış / eriş
jijT ] {eT} {eATj is. Dokuma tezgâhında uzunlam a­
sına gerilmiş olan ipler; eriş; çözgü. [DLT] S arış
ark a g , {eTj Dokuma tezgâhında yanlam asına atı­
lan ipler; eriş argaç. [DLT]
a rış2, [ar-ış] {eTj sf. Arı; tem iz; pak. [EUTS]
a rış3, [Ar. ‘arîş] (ari:ş) {ağız} is. 1. Araba oku. 2. A s­
ma çardağı. [DS]
a rış4, [Far. araş => arış j i j l ] {eAT} {ağız} is. Kolun
dirsekten parm ak ucuna kadar olan bölümü; arşın.
[DS]
arışla n m ak , [arış-la-n-mak JajİİojT] {eAT} ed il.f. [-
ur] (İplik için) bez dokunmak üzere tezgâha çekil­
mek.
a rış m a k 1, [ar-ış-mak T] {eTj işteş, f. [-ur] 1. Bir­
birini aldatmak; aldaşmak. [DLT] 2. {eAT} Y arış­
mak; iddiaya girmek.
a rışm a k 2, [ar-ış-mak] {eT} is. Dokuma tezgâhında
yanlam asına atılan ipler; eriş argaç. [DLT]
gitmek. [DS]
ayıklayan. [DLT]
arıtg u , [arı-t-ğu] {eTj sf. Arıtacak. [DLT]
arıtı, [arı-tı] {eT} zf. 1. (Olumsuzun kuvvetlendiricisi
olarak) asla; katiyen; hiçbir suretle; pek; muhak­
kak. [Üç İtigsizler] [Gabain] 2. Tamamıyla; tüm; tek­
mil. [EUTS]arıtıcı, [arı-t-ıcı] sf. 1. A rıtma işini ya­
pan. 2. A rıtm a ve tem izlikte kullanılan. 3. Kir sök­
me, tem izleme özelliği olan. 4. kim. Gazların kim ­
yevi arıtılm asında hidrojen sülfürü tutmak için kul­
lanılan demir oksitli madde. 5. Bir üründeki yaban­
cı maddeleri ayrıştırmaya, gidermeye yarayan araç.
getirilmek. 2. Katışıksız, saf hâle getirilmek.
a rıtılm a k 2, [ar-ıt-ıl-mak] {ağız} edil. f. [-ır] Bir baş­
kası tarafından yorgun hâle getirilmek. [DS]
a rıtım , [arı-t-ım] is. 1. Arıtmak işi ve işlemi. 2. Hanı
petrolün ürünlerine ayrıştırılması. S’ a rıtım evi,
Ham petrolün ürünlerine ayrıştırıldığı tesis; rafi­
neri; arıtım yeri; damıtıcı; imbik; kalhane; tasfiye­
hane.
a rıtın m a k , [arı-t-ın-mak] {eT} dönşl. fi. [-ur] Arın­
mak; temizlenmek. [EUTS]
a n tışm a k , [arı-t-ış-malc] {eT} işteş, f i [-ur] Temizle­
mekte yardım ve yarış etmek. [DLT]
a ra la m a k , [an-t-la-m ak j ^ j T ] {eATj gçl. fi [-r] A-
yıklamak; temizlemek,
[-ur] Ayıklanmak; temizlenmek.
« 1 M E « .2 W
arıtm a, [arı-t-ma] is. l.A rıtm ak işi. 2. S af ve katışık­
sız duruma getirme. 3. Sanayide kullanılan pek çok
ürünün içinde bulunan yabancı ve istenmeyen mad­
deleri ayrıştırıp saf hâle getirme; rafine etme; tasfi­
ye. 4. Şehir suyunu içilebilir ve kullanılır hâle ge­
tirme. 5. Sanayi atığı karışık suları çevreye zarar
vermemesi için tabiata bırakmadan önce temizleme
işi.
arıtm acılık, [arı-t-ma-cı-lık] is. dbl. 1. Dilin doğru
sayılan en küçük kurallarına dahi uyulm asını iste­
yen, gelişmeyi ve değişimi, özellikle aktarmayı
reddeden görüş; arıtıcılık. 2. Sanatta en küçük ay­
rıntıya bile bağlı kalmayı savunan görüş.
a rıtm a k 1, [arı-t-mak] {eT} gçl. f. [-ur] 1. Çocuğu
sünnet etmek. 2. Taşaklarını çıkararak iğdiş etmek.
3. dönşl. f. Erkekleşmek. [DLT]
a rıtm a k 2, [arı-t-mak j ^ j T ] g ç l.f. [-ır] [eT. ve eAT. -
ur] 1. Kirlerinden temizlemek; silmek; kiri yok
etmek. {eAT} {ağız} (aym) [Gabain] [Mühennâ] [EUTS]
[DLT] [DS] 2. İçindeki yabancı maddeleri gider­
mek, katışıksız durum a getirmek; arılaştırmak; a-
rmdırmak; özleştirmek; sadeleştirmek; tasfiye et­
mek; yalınlaştırmak. 3. {eAT} Günahtan tem izle­
mek; günah işlemekten uzak tutmak. 4. Vicdanını
■manevi sıkıntı veren rahatsızlıklardan kurtarmak. 5.
{eAT} Tenzih etmek; tezkiye etmek. 6. {eAT} Tem i­
ze çıkarmak; aklamak. 7. {ağız} Düzenlemek. [DS]
8. {ağız} (Kiracı için) evi boşaltmak. [DS] 9. {ağız}
Bitirmek; tüketmek. [DS] S a rıtm a k d a k ı örtm ek ,
{eAT} H esaba katmamak; silmek; örtmek.|| a n d ı
tu rm a k , {eAT} Sürekli olarak temizlemek.
arıtm ak 3, [ar-mak > ar-ıt-mak] {ağız} gçl. f. [-ır]
Yormak. [DS]
arıtm ak 4, [ard-mak > arıt-mak] {ağız} gçl. f. [-ır]
Yükletmek. [DS]
arıttırm ak , [arı-t-tır-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] 1. Te­
mizlettirmek. 2. Boşalttırmak. [DS]
arıyıcı, [ar-mak > ar-ıg > arıg-çı > arıyıcı] {ağız} is.
Bakıcı; falcı; üfürükçü. [DS]
arız1, [Ar. ‘araz > ‘arız ^ j U] (a:rız) {OsT} sf. 1. Ge­
len; gelip çatan; m usallat olan. 2. A slında önceden
olmayıp da sonradan ortaya çıkan; eklenen. S arız
olm ak, 1. Sonradan ortaya çıkmak. 2. Gelip çat­
mak.
arız2, [Ar. ‘arz (asker teftiş etmek) > ‘arız fa ­
rız) {OsT} is. Selçuklular döneminde ordunun ihti­
yaçları ile ilgilenen görevliye verilen ad.
arız3, [Ar. ‘ârz (bedelini verip almak) > ‘arız
(a:rız) {OsT} is. Herhangi bir şeye karşılık olmak
üzere verilen armağan.
arız4, [Ar. ‘ârz (bir şeyi bir şeye aykırı koymak) > ‘â-
rız ^ jU ] (a:rız) {OsT} is. 1. Ufuktaki görüşü engel­
leyen bulut. 2. Katman bulut.
AF
a rız5, [Ar. arz> arız (bir şeyin önü ve yanları) ^ j l s
(a:rız) {OsT} is. Yanak. S ârız-ı gülgûn, Pemb
gül renkli yanak.|| ârız-ı p ü rtâ b , Parlak, parıltı,
yanak.
a rıza, [Ar. ‘araz > ‘arıza <ubjU] fa riza ) {OsT} is. 1
coğ. Y er yüzündeki ufku görmeyi engelleyen yük
seltiler; engebe. 2. Bir alet ve makinenin işlemesine
engel olan durum; bozukluk. 3. İşlerin düzeninde
ve yolunda gitmemesi; aksaklık; pürüz. 4. Bedende
sonradan ortaya çıkan sakatlık; özür. 5. Sonradan
eklenen. 6. müz. M üzikte diyez, bemol ve bekar
gibi geçici ses değişimi bildiren işaretler. 7. Bir şe­
yin aslında bulunmayıp da sonradan eklenen şey.
S arız a y ap m ak , (Alet veya makine için) çeşitli
sebeplerden dolayı işlemez hâle gelmek; bozul­
mak.|| a rızay a u ğ ra m a k , 1. Bir engelle karşılaş­
mak. 2. Bozulmak.
a rızalan m a, [arıza-la-n-ma] farızalanm a) is. Bozul­
ma.
a rız ala n m a k , [arıza-la-n-mak] (a:rızalanmak) dönşl.
f. [-ır] İşlemez hâle gelmek; bozulmak,
arızalı, [arıza-lı] (a;rızalı) sf. 1. coğ. (Yer için) düz
olmayan; engelli; engebeli. 2. (Araç, gereç için)
işlemez hâle gelmiş olan; bozulmuş; aksak; halel­
dar. 3. (Beden için) özürlü.
a rız a n 1, [Ar. ‘arız > ‘arızan Cajlc-] f a r ı ’zan) {OsT}
sf. 1. T esadüf olarak; rasgele. 2. Geçici olarak,
arızan , [Ar. ‘arız > ‘ârızân oU>jU] (a:rıza;n) {OsT}
is. İki yanak.
arızasız, [arıza-sız] (a;rızasız) sf. 1. coğ. Engebesiz;
düz. 2. İşler hâlde olan; sağlam,
a rız at, [Ar. ‘arıza > ‘ârızât oUs_,U] (a:rıza;t) {OsT}
is. Arızalar; engeller,
arız e tan , [Ar. ‘arız > ‘ânzetân (a;rızeta:n)
{OsT} is. İki yanak,
arızi, [Ar. ‘arız > ‘arızı fa rızi;) {OsT} sf. 1.
Sonradan ortaya çıkan. 2. Geçici; muvakkat.
A ri, [Sansk. arya (asil) > Ar. ârî tSjî] fa r i;) öz. is. 1.
Asiller. 2. sf. Hint-İran ve A vrupa’ya dağılmış bu­
lunan MÖ. 8. yy.da H indistan’a egemen olan Ari
kavmi ile ilgili. 3. (Irk, topluluk ya da kişi için)
Hint-Avrupa dil ailesinden olan. S A ri dil, Hint
Avrupa dil ailesinin Hint-Iran grubuna verilen ad.
a r i1, [Ar. ‘uryân > ‘ârî ıs j ^ ] fa r i;) {OsT} sf. 1. Çıp­
lak; soyunmuş. 2. Yoksun. 3. Özgür; kurtulmuş;
hür. 4 .... den uzak.
a ri2, [Far. ârî ^ j l] fa r i;) {OsT} e. Evet,
a ria, [İt. aria] (a'ria) is. müz. 1. Şarkı olarak tasar­
lanmış enstrümantal parça; arya. 2. Operalarda solo
olarak seslendirilen ezgi,
a rib , [Ar. ‘arab> ‘ârib fa r ib ) {OsT} sf. Öz Arap
cinsinden olan. S â rib ü ’l-A rap , K atıksız Arap.
ARİ 0IflMIÜfffSDM.29o
aric, [Ar. ‘uruc > ‘aric j-jU ] (a:ric) {OsT} sf. 1. To­ aris, [Ar. ‘arıs ^ .j* ] (ari:s) {OsT} is. 1. Gerdek; zifaf.
pal; aksayan. 2. Yükselen. 3. Yukarı çıkıp inen. 4. 2. Gelin ve güvey.
Kötü düzenlenmiş. 5. Eksik; noksan. A ristatalis, [Yun. aristotales (Yunan filozofu) > Ar.
arif1, [Ar. ‘irfiin (anlayış) > ‘arif ‘- ijU ] (a:rif) {OsT} arîstetâlis ^ U ı - o j l ] (ari:stata:li:s) öz. is. Aristo.
is. 1. Sezgi ve anlayış sahibi; anlayışlı; irfan sahibi. A risto cu , [Aristo-cu] is. 1. A risto’nun felsefesini be­
2. Bilgili ve deneyimli. 3. tasvf. Bilgilerin en üstü­ nimseyen. 2. sf. Aristo öğretisinden yana olan.
nü olan “A llah 'ı bilme” konusunda bilgi sahibi ve A risto cu luk , -ğu [Aristo-cu-luk] is. fel. Derslerini
yüksek bir olgunluğa erişmiş olan. S a rif düşm ek, okulun bahçesinde gezerek veren A risto’nun insan
{eAT} A r if olmak; arifçe davranmak.\\ arife ta r if bilgisi ve mantık üzerine geliştirdiği felsefe akımı;
gerekm ez, Anlayışlı ve zeki kimseler için bir sözü gezimcilik; meşşaiye.
açıklamaya gerek yoktur, anlamında söylenir. || a risto k ra si, [Yun. aristos (üstün) + kratos (iktidar) >
ârif-i billâh, {OsT} tasvf. Allah'ı hakkıyla tanımış aristokratia > Fr. aristocratie] is. 1. En iyilerin yö­
kimse; bilmesi Allah'a ulaşan kimse; velilik merte­ netimi. 2. siy. Yönetim in çoğunlukla seçkin ve ay­
besine ulaşmış kim se.|| a rif olan a n la r (anlasın), rıcalıklı kişilerin, özellikle soyluların oluşturduğu
Üstü kapalı bir sözü anlayışı yerinde olanların an­ bir topluluğun elinde bulunduğu hükümet biçimi.
layabileceğini ifade için söylenir. 3. gnşl. Soylular, im tiyazlılar sınıfı. 4. mec. Önce­
likli olanlar.
arif2, [Ar. ‘irfan > ‘arif (ari:f) {OsT} sf. 1. Çok
a risto k ra t, [Fr. aristocrate] is. 1. Seçkin zümrenin ü-
tanınmış; şöhretli; çok bilinen; en meşhur. 2. En yesi. 2. Doğuştan zekâ ve yetenekleriyle üstünlük
(daha çok, pek çok) anlayışlı, en bilgili; uzman; gösteren.
mütehassıs. 3. M ahalle mektebi öğretmeni. a risto k ra tik , -ği [Fr. aristocratique] sf. 1. Aristokra­
arifan , [Ar. ‘arif > ‘ârifan jlijU ] (a:rifa:n) {OsT} is. siye ait. 2. gnşl. Aristokrat kim selerin kullanabile­
Arifler; bilginler; bilgeler. ceği şekilde seçkin ve gösterişli,
a risto k ra tlık , -ğı [aristokrat-lık] is. Aristokrat olma
a rifa n e 1, [Ar. ‘ârif + Far. -âne -olijU] (a:rifa:ne)
durumu.
{OsT} zf. A rife yakışır şekilde.
a riş 1, [Suriye Ar. ‘arlş jk j* ] (ari:ş) {OsT} is. 1. Asm a
arifan e2, [Ar. hafif (meslektaş) + Far. -âne <üUjJ~\ (a-
çardağı. 2. Saz veya sam andan yapılm a ev. 3. Sun­
rifa:ne) {OsT} sf. 1. M asrafa ortaklaşa katılmak su­ durma.
retiyle. 2. zf. A ralarında bölüşmek suretiyle,
a riş2, [Far. âriş J ijl] (a:riş) {OsT} is. 1. Anlam; m a­
arifd en , [Ar. ‘ârif + T. -den] {ağız} sf. Anlayışlı. [DS] na. 2. Kavram; mevhum,
a rife1, [Ar. ‘arefe « y^\ is. 1. Hacıların A rafat’a çık­ arişi, [Far. ârişî ^ j T ] (a:rişi:) {OsT} is. Soyut; m a­
tıkları Zilhiccenin dokuzuncu günü. 2. Bir olayın nevi.
öncesi. 3. gnşl. Dinî bayramlardan bir önceki gün; a ritm etik , -ği [Yun. arithmos (sayı) > aritmethike /
arife günü. S arife çiçeği, 1. Arife gününden bay­ Lat. arithmetica > Fr. arithmetique] is. 1. Sayılar
ramlıklarını giyen. 2. Çok süslü, zam ansız süsle­ bilgisi; hesap. 2. Tam ve rasyonel sayıların özellik­
nendi arife günü, Dinî bayramlardan bir önceki lerini inceleyen m atematik dalı. 3. Cebirsel geo­
gün.|| arife m uayedesi, İm paratorluk döneminde metri ve küm eler teorilerinden yararlanan sayı teo­
Ramazan ve Kurban bayramı arifelerinde sarayda remleri. 4. sf. Aritmetikle ilgili; sayı ve hesaplama­
yapılan tören. ya dayanan. 0 a ritm e tik dizi, A rdışık terimleri
a rife2, [Ar. ‘ârif > ‘arife «jU ] (a:rife) {OsT} sf. 1. Ye­ arasında değişmez bir fa r k bulunan sayılar dizisi. ||
a ritm e tik işlem , A ritm etik yoluyla yapılan çözüm.\\
tenekli; kabiliyetli. 2. Cömert; lütufkâr. 3. Nazik. 4.
a ritm e tik o rta , B ir diziyi oluşturan sayıların top­
is. İyilik. 5. Bağış; armağan,
lamının dizinin terim sayısına bölünmesiyle elde
arifin , [Ar. ‘â rif> ‘arifin j j j U ] (a:rifı:n) {OsT} is. A- edilen orta sayı.
rifler; bilginler; bilgeler, a ritm etik çi, [aritmetik-çi] is. Aritmetikle uğraşan
arig, [Far. âriğ £_>I] (a:riğ) is. 1. Gücenme; kırılma. kimse; aritmetiği bilen kimse,
aritm etik sel, [aritmetik-sel] sf. Aritmetikle ilgili, a-
2. Kıskançlık; haset. 3. Düşmanlık; nefret; kin.
ritmetiğe dayanan,
a rig an , [Yun. origanon] {ağız} is. bot. Arnavut biberi.
a ritm i, [Yun. a (yok) + rhythmos (düzen) > Fr. aryth-
[DS]
mie] is. Kalp atışında düzen yokluğu,
a rim 1, [Ar. ‘ârim p U ] (a:rim) {OsT} sf. Uygunsuz; aritm ik , -ği [Fr. arythmique] sf. Ritimli olmayan;
hoşa gitmeyen; ters. düzensiz.
a rim 2, [Ar. ‘arim j*_f] {OsT} sf. 1. İnatçı. 3. K afa tu­ ariv a, [İsp. arriba / İt. arriva / a riva] (a'riva) ünl.
tan. dnz. 1. Yelkenlilerde, yukarı çıkarak yelkenleri sa­
I
O lÜ M I tiM İ S .2 9 1
racak olanlara verilen "Yelken sar!" emri. 2. “D i­
reklere çıkın!" emri,
arivist, [Fr. arriver (varmak) > arriviste] sf. Hangi
şartlarda ve ne pahasına olursa olsun hedefine var­
mak, başarıya ulaşmak isteyen; ileri gitm ek için
başkalarına zarar verm ekten çekinmeyen; haris,
ariya, [İt. arria] (a'riya) is. Bayrak, sancak ve yelken
gibi direğe çekili olan nesneleri aşağı indirmek;
bunlar için verilen “İndir!” emri; arya,
ariyet, [Ar. ‘ariyet (a.riyet) {OsTj is. 1. Geri
verilmek üzere başkasından alınan eşya; ödünç. 2.
huk. Faizsiz borç. 3. sf. Eğreti; geçici; emanet. S
ariy et alm ak, Ödünç almak.\\ a riy e t v erm ek , Geri
almak üzere ödünç olarak vermek. || a riy e t direk ,
dnz. Yelkenlilerde kırılmış olan direk yerine geçici
olarak yerleştirilen direk. || â riy e t-sâ râ y , Geçici
olarak gelinen yer; dünya.
ariyeten, [Ar. ‘ariyet > ‘âriyyeten i j U ] (a.ri'yeten)
{OsT} zf. Geçici olarak; ödünç olarak; emaneten,
ariyetî, [Ar. ‘ariyet > ‘ariyeti jU ] (a:riyeti:) {OsT)
sf. 1. Eğreti. 2. Ödünç.
ariz1, [Ar. ‘arz (en, genişlik) > ‘arız (ari:z)
{OsTj sf. Enli; geniş, ö a rîz ü anıîk, G enişliğine ve
derinliğine; enine boyuna; uzun uzadıya.\\ a rîz ü ’l-
cism, zool. Yassı solucanlar.
ariz2, [Ar. ariz (ari;z) {OsT} 1. Semiz. 2. Hoş;
latif; layık.
ariz3, [Ar. âriz jjT] (a;riz) {OsT} is. bot. Ardıç ağacı,
ariza, [Ar. ‘arz (sunma) > ‘arıza w j . / ] (ari;za) {OsT}
is. 1. Gösterme; sunma; takdim etme. 2. Y üksek bir
makama verilen yazı. 3. İm paratorluk döneminde
padişahlara çeşitli amaçlarla sunulan yazılara veri­
len ad.
arize, [Ar. ‘arize (ari:ze) {OsT} is. Dilekçe,
arizen, [Ar. ‘arizen (ari;zen) {OsT} zf. 1. Ge­
çici olarak. 2. Rastgele.
arjante, [Fr. renard argente (güm üşî tilki postu) >
argent] is. B ir kürk türü,
arjav rt, [Skr. rajâvarta > arjawrt] {eT} is. Lacivert.
[EUTS]
A rjantin, [İsp. argentine (gümüşlü)] is. Güney Ame­
rika’da bir ülke,
arju, [arju / arşu] {eT} is. 1. Sırtlan [Mühennâ] 2. Ça­
kal. [DLT]
arjulayu, [arju-layu] {eT} zf. Çakal gibi. [DLT]
a rk 1, [ark] {eT} is. Pislik; bok. fi1 te m iir a rk ı, {eT}
Demir boku; cüruf. [DLT]
ark 2, [eT. ark / arık ı3jî] is. 1. Tarla, bağ bahçe sula­
mak veya fazla suyu tarladan uzaklaştırmak için
toprak içine hendek açılarak su götürülen basit ka­
nal; su yolu; arık; hark. {eAT} (aym) 2. İçine fide,
ARK
fidan ve sebze dikilen sulanabilir hendek, ö a rk
d a rtm a k , ,'eA T} K anal açmak.
a rk 3, [Fr. arc] is. İki iletken uç arasında yüksek ışı ve
şiddetli ışık parlamasıyla oluşan elektrik boşalımı,
ö a r k lam b ası, Ark boşalmasıyla ışık veren elekt­
rik lambası. \\ a rk k aynağı, K aynak yapılacak p a r­
çalarla elektrot arasında meydana gelen a rk ısı­
sından yararlanarak yapılan kaynak.
a rk a , [eT. âr-mak (dolaşmak) / ar (arka) ar-kağ >
arka > arka «jT] is. 1. Dolaşılarak varılan taraf. 2.
Bir şeyin ön olarak kabul edilen tarafının tam ters
yanı; öbür yan; öteki yüz; mabad. {eTj (aynı) [E-
UTS] [Nevâyî] [Gabain] [Mühennâ] [ETY] 3. Bir şeyin
geride kalan bölümü; art; geri; devam; sonrası. 4.
İnsan vücudunun sırt bölümü sırt; geri; dal. {eTj
{eAT} (aym) [EUTS] [Nevâyî] [Gabain] [Mühennâ]
[ETY] 5. {eAT} Döl; bel; sulb. 6. Sandalye, koltuk
gibi eşyaların sırt dayamaya mahsus olan bölümü;
arkalık. 7. Hayvanların kuyruk tarafı. 8. mec. Bir
şeyin gizlenen, açığa çıkarılmak istenmeyen yanı.
9. mec. Giyecek. 10. mec. Birine destek olan, kayı­
ran kişi; sıkıntılı anlarda yardım eden kişi; yardım ­
cı; koruyucu; adam. {eTj {eATj (aym) [DLT] 11.
{ağız} Sırta alınarak taşman yük. [DS] 12. {ağızj
K öy evlerinin bahçeye bakan yönündeki dar bal­
kon. [DS] 13. {ağızj Kabak, hıyar gibi bitkilerin kol
salması için tarlada boş bırakılan yer. [DS] 14 sf.
Art tarafta kalan. A rka bahçe. S a rk a a rk a , 1. Ge­
riye doğru; geri geri; gerisin geri. 2. Üst üste. || a r­
k a a rk a y a , Birbirinin peşinden; art arda. || a rk a
a rk a y a verm ek, Birbirine yardım cı olmak; daya­
nışmak; sırt sırta vermek; işbirliği etmek. || a rk a
ayak, D ört ayaklı hayvanların kıç tarafında bulu­
nan ayakları.|| a rk a b ir etm ek, {eAT} yardım laş­
mak.|| a rk a b ir eylem ek, {eAT} Birbirine yardımcı
olmak.\\ a rk a b irik d ttrm e k , {eAT} 1. Yardımcı top­
lamak; kuvvet sağlamak. 2. Birbirine destek olm ak;
yardımlaşmak.\\ a rk a b ir itm ek , {eAT} Birbirine
yardım cı olm ak.|| a rk a b ir olm ak, {eAT} Birbirine
yardımcı olmak.|| a rk a boşlam ak, Vaz geçmek.\\
a rk a b u lm ak , Kendisini koruyup kayıracak birini
edinmek. || a rk a çan tası, İçinde gerekli araçların
bulunduğu öğrenci ve askerlerin sırtta taşıdığı çan-
ta. || a rk a çevirm ek, Daha önceden iyi davranıp
koruduğu birine gerekli ilgiyi göstermemek; ilgisini
kesmek; sırtını dönmek. || a rk a çık m ak , Birini ko­
rum ak; kayırmak; desteklemek; yardım etmek. ||
a rk a d a b ıra k m a k , 1. Yarışta geçmek; geride bı­
rakmak. 2. Uzakta bırakmak; uzaklaşmak. 2. Terk
etmek; ayrılmak. || a rk a d a k a la n la r, Ölen birisinin
veya uzu m süre uzaklara giden bir yolcunun geride
bıraktığı yakınları; geride kalanlar.\\ a rk a d a
k o m ak , 1. Göz yummak. 2. Sonraya bırakmak.\\ a r ­
k a d a konılm ış nesne, {eATj Arkaya atılmış, unu­
tulmuş, değersiz şey.\\ a rk a d a n a rk a y a , Belli et­
meden; yü z yü ze gelmeden; gıyabında; el altından;
A RK
gizlice; sinsi sinsi; gizli gizli.|| a rk a d a n çalışm ak,
argo. Edilgin olarak anal cinsel birleşmeyapmak.\\
a rk a d a n k o n u şm ak , Kendisi olmadığı hâlde biri­
nin yaptıkları hakkında konuşmak; aleyhinde ko­
nuşmak; çekiştirmek; dedikodu etmek.\\ a rk a d a n
söylem ek, B ir kimsenin bulunmadığı yerde onu
çekiştirmek. || a rk a d a n v u rm a k , Kendisine inanan
ve güvenen birine gizlice kötülük etmek; dost görü­
nerek kötülük yapm ak; ihanet etmek. || a rk a dış k a­
p a k , kütp. D ış kapağın kitabın arkasına gelen bö­
lüm ü,|| a rk a dilenm iş, {eAT} Kendisinden yardım
istenmiş; yardım ına muhtaç olunan. || a rk a d ö n ­
m ek, {eAT} Yüz çevirmek; dönüp kaçmak.|| a rk a
d u tm ak , {eAT} Yüklenmek.\\ a rk a dügm eciği,
{eAT} Omurga çıkıntısı.|| a rk a eğm ek, {eAT} (Na­
mazda) rükuya varmak.|| a rk a eğici, {eAT} (Na­
mazda) rükuya varan; namaz kılan. |] a rk a kapı,
argo. Anüs; makat.\\ a rk a k ap ıd a n çıkm ak, Başa­
rısız olmak. || a rk a k ap ıd a n m ezun olm ak, argo.
Okuldan kovulmak. ||ark a kılm ak, {eAT} Yardım
etm ek.|| a rk a olm ak, {eAT} Yardımcı olmak; destek
olmak; korumak.\\ a rk a p lan , Tiyatroda seyircinin
gözünden en uzakta bulunan p ersp ektif çizgisi.\\
a rk a p lan d a, Önem bakımından ikinci derecede;
geri planda.|| a rk a sı alınm ak , Sona erdirilmek;
bitirilmek; kesilmek.\\ a rk a sı gelm ek, Sürüp git­
mek; devam etmek; arkası kesilmemek,|| a rk ası
kavi, 1. Kendini iyi koruyacak biçimde giyinmiş
olan. 2. D ayandığı güvendiği sağlam biri olan. ||
a rk ası kesilm ek, 1. Son bulmak, sona ermek; bit­
mek; tükenmek. 2. Sonuç alınamamak; sonu çık­
mamak.|| a rk a sı m ih ra p ta olm ak, Etkili birinden
güç almak, ona güvenmek; güçlü birine güven­
mek.|| (bir şeyi, birini) a rk a sın a alm ak, 1. B ir şeyi
yüklenmek; sırtına almak. 2. Etkili ve güçlü bir ko­
ruyucuya güvenerek işe girişmek.\\ a rk a s ın a b a k ­
m ad an gitm ek, Öfke ve utanç gibi bir duygu ile
geride kalanlardan uzaklaşmak; ardına bakmadan
gitmek.\\ ark a sın a düşm ek, 1. Bir işi bitirmek, so­
nuçlandırm ak için uğraşm ak• peşini bırakmamak;
ardına düşmek. 2. Birini sürekli takip etmek; izle­
mek; ardına düşmek; peşine takılmak.\\ a rk a sın a
g ö tü rm ek , {eAT} Sırtına a lm a k || a rk a sın a sak ­
lan m ak , 1. B ir şeyi kendine siper edinmek. 2. Biri­
nin koruyuculuğuna sığınmak.|| a rk a sın a sığın­
m ak , 1. B ir şeyi kendine siper edinmek; saklan­
mak. 2. Birinin koruyuculuğunda olmak. |j a rk a s ın ­
da b iri olm ak, Birinin sürekli gözetimi altında bu­
lunm ak onun yardımını sağlamak.\\ a rk a sın d a do­
laşm ak, 1. Birine işini yaptırm ak için onun bulu­
nabileceği yerlere giderek görüşme, konuşma fırsa ­
tı yaratm ak; peşinde dolaşmak. 2. Ele geçirmeye
çalışmak; kollamak.\\ a rk a sın d an , 1. Bir şeyden
sonra; peşinden; ardından; akabinden. 2. B iri ora­
da yokken; gıyabında.\\ a rk a sın d a n atlı kov ala­
m ak , Bir işi gereği yokken telaş ve acele ile y a p ­
ÖIÜMIlfffSÖM.292
mak; ardından atlı kovalamak. || a rk a s ın d a n ko­
n u şm ak , Yüz yüze söyleyemeyeceği bir şeyi ilgilisi
orada yokken söylemek; çekiştirmek; dedikodu et­
mek]] a rk a sın d a n ko şm ak , 1. B ir işi bitirmeye,
sonuçlandırmaya çalışmak. 2. İlgi duyulan biri ile
ilişki kurmaya, konuşmaya çalışmak.\\ a rk asın d a n
sürU klem ek, Ardından gelm esini sağlamak. || a r ­
k a sın d a n ten ek e çalm ak , Giden veya kovulan bi­
risi için çok sevinmek, alay etmek; onunla ilgili
gizli bilgileri açıklamak.\\ a rk a s ın d a y u m u rta k ü ­
fesi o lm am ak , D öneklik etmemesi için hiçbir sebep
bulunmamak.|| a rk a sın d a y u m u rta küfesi yok ya,
B u işi yapm ası için bir engel yok, anlamında kulla­
nılır; sırtında yum urta küfesi yok.\\ ark a sın ı al­
m ak , B ir şeyi bitirmek, sona erdirmek. || a rk asın ı
b ıra k m a m a k , 1. B ir şeyi veya birini izlemeyi sür­
dürmek. 2. Yapılan bir işin sonucu alınıncaya ka­
dar çalışmak.\\ a rk a sın ı d ay a m a k , Birinden güç ve
destek almak; onun koruyuculuğuna sığınm ak; sır­
tını dayamak. || a rk a s ın ı getirem em ek, Başladığı
bir işi sürdürüp bitirememek.\\ a rk a sın ı sığam ak,
Sevgi veya şefkat gösterisi olarak birinin sırtım
okşamak. || a rk a sın ı sıvazlam ak, Birine yaptığı bir
işten dolayı güven vermek, destek olmak; aferin
demek; sırtını sıvazlam ak.|| a rk a sın ı verm ek, 1.
B ir şeye arkasını dönerek durmak. 2. B ir şeye ar­
kasını dayayarak durmak, 3. Birinin koruyuculu­
ğuna sığınmak. || a rk a sın ı y ere getirm ek , Yenmek. ||
a rk a sın y epm ek, {eAT} Sırtını sığamak; sırtım ok-
şamak.\\ a rk a sı olm ak, Koruyucusu ve güveneceği
birine sahip olmak; koruyan destekleyen birisi bu­
lunmak.|| a rk a sı p ek , 1. Güveneceği, dayanacağı
güçlü birine sahip. 2. Sağlam giyinmiş olan.|| a r ­
k ası sağlam , Güveneceği, dayanacağı güçlü birine
sahip olan. || a rk a sı sıra, 1. Hemen ardından onu
izleyerek; ardı sıra; p e şi sıra. 2. Peşinden; ardın­
dan. 3. Gıyabında.|| a rk a sıvam ak, Uğur dilemek.\\
a rk a sı v a r, 1. D evamı var. 2. Koruyanı kollayanı
var. || a rk a s ı y ere gelm em ek, Yenik düşmeyecek
şekilde güçlü olmak; yenilmemek; sırtı yere gel­
memek; yıkılacak durum da bulunmamak.\\ a rk a sı
y u fk a, 1. Güvenecek güçlü bir koruyucusu yok. 2.
H oşa giden bir yem eğin devamının olmaması hâli.||
a rk a sokak, Şehir veya İcasabanın ana caddeleri
veya m erkezine göre dışarıda kalan sokak. || a rk a
ta k ım la r, argo. (Kadın ve kız için) bedenin arka
bölümü, özellikle kalçalar.\\ a rk a tek er, Otomobil,
araba ve bisiklet gibi araçların arka tarafta bulu­
nan tekerlekleri. || a rk a üstü, Arkası yere gelecek
biçimde; sırt üstü. || a rk a v erm ek , 1. Güç bir du­
rumda kalan birini desteklemek; yardım etmek. 2.
Sırtını güçlü bir yere dayamak.\\ a rk a virici, {eAT}
Yardımcı; dost. [| a rk a v iricirek , {eAT} Daha çok
yardım eden.\\ a rk a virin ilm ek , {eAT} Yardım
görmek.\\ a rk a v irinilm iş, Yardım görm üş.|| a rk a
v irin m ek , {eAT} Yardım görm ek.|| a rk a virişm ek,
 • 293
{eATj Yardımlaşmak.[| a rk a v irm ek , {eAT} 1. Sırtı­
nı dayamak; arkasını vermek. 2. Yardım etmek. 3.
Velayet.|| a rk a virm ek dilem ek, {eAT} Yardım di-
lernek.|| a rk a v irm ek dilenen, {eAT} Kendisinden
yardım istenen; yardım ına muhtaç olunan. || a rk a
virm ek istem ek, {eAT} Yardım istemek.|| a rk a y a
atm ak, Umursamamak, aldırmamak.\\ a rk a y a b ı­
rak m ak , B ir işi bitirmeyip sonraya bırakmak; erte­
lemek.|| a rk a y a geçm ek, On taraftan art tarafa
dolanmak.\\ a rk a y a k alm ak , Geriye kalmak; ge­
cikmek; geriden gelmek; ilerleyememek.\\ a rk a
yüz, 1. B üyük pano ve resimlere ait levhaların arka
kısmı. 2. Kitap ve defter yaprağında okunmakta
olan sayfanın arkasında kalan sayfa. 3. kütph. Bir
kitapta çift sayılı numarlarla belirlenen, kitap açıl­
dığında sol tarafta kalan sayfa. 4. kütph. Yazma ki­
taplarda genellikle çift sayılarla numaralanan ve
sağ yanda kalan sayfa. 5. M arangozlukta ahşabın
görünmeyen tarafı. 4. Paranın veya madalyonun
ikinci derecede kalan yüzü; tuğra.
arkacı, [arka-cı is. mec. 1. Arka çıkan; koru­
yucu; taraftar; yardımcı. {eAT} {ağız} (aym) [DS] 2.
{ağızj Hamal. [DS] 3. argo. A k tif eşcinsel erkek;
sodomist. 4. argo. K alabalık yerlerde yankesiciye
yardımcılık eden kimse.
ark a ç 1, -cı [arka-ç] {ağız} is. 1. Açıkta kurulan davar
ağılı. 2. Hakim rüzgârı bir tepenin kestiği kuytu bir
yamaçtaki koyun yatağı. 3. D ağlarda kuytu, siper
yer. [DS]
arkaç2, -cı [arğac / arkaç ^ j l ] {eAT} is. Argaç,
arkaçak, -ğı [âr-mak > ar-ka-mak > arka-çak ?] {eT}
is. Ağza ilaç akıtmak için kullanılan içi delik bir
araç; akıtmaç. [DLT]
arkaçlık, -ğı [arkaç-lık] {ağız} sf. -*■ argaçlık. [DS]
arkaçtı, [ark+aç-tı] {ağız} is. Suyun kendi kendine
açtığı ark. [DS]
arkad, [İt. arcado (yay) > Fr. arkade] is. mim. Arala­
rındaki boşluğun üstü yay biçiminde olan sütun
topluluğu.
arkadaş, [arka-daş] is. 1. Savaşta, bir savaşçının ar­
kasını düşm an saldırısından koruyan savaşçı. 2.
Kendisine yakınlık duyulan, inanılıp güvenilen ki­
şi; dost; yaren; ahbap; enis; hempa; ihvan; koldaş;
muhip; refik; nedim; sağdıç. 3. B ir yerde bir arada
bulunmakla birbirini tanıyıp dostluk kuran kişiler;
avane; ayaktaş; dadaş. 4. ünl. Tanım adık yaşıtlara
seslenme sözü. “Arkadaş, yurdum a alçakları uğrat­
ma sakın. ” M. Â k if Ersoy. fi3 a rk a d a ş canlısı, A r­
kadaşına düşkün olan; arkadaşlığa değer veren. ||
ark ad aş değil, a rk a taşı, Yararından çok zarar
veren arkadaşlara serzeniş sözü.\\ a rk a d a ş olm ak,
Biri ile sam im iyet kurup dost olmak.
arkadaşça, [arka-daş-ça] (arkada'şça) zf. A rkadaşlı­
ğa yakışır, arkadaşlık bağını ve sevgisini gösterir
şekilde; dostça; içtenlikle; samimi olarak.
ARK
a rk a d aşlık , -ğı [arka-daş-lık] is. 1. Arkadaş olma du­
rumu. 2. Arkadaşlar arasında var olan yakınlık, da­
yanışm a ve sevgi. S a rk a d a ş lık etm ek, 1. B era­
ber bulunulan ve çalışılan yerde iyi geçinmek, u-
yum sağlamak. 2. Yolculuk veya gezintide yanında
bulunmak, refakat etmek.
a rk ag , [âr-mak > ar-ka-ğ] {eT} is. Atkı, mekik ipliği
argaç; en ipliği. [Mühennâ] [Gabain] [DLT] [EUTS]
a rk a ik , -ği [Fr. archaique] sf. 1. Geçmiş dönemden
kalan; kendi zamanından daha eski bir çağın karak­
terini gösteren; aşm. 2. ed. Yazarın yaşadığı çağdan
daha önceki devirlere ait kullanmış olduğu kelime,
cümle ve anlatım biçimleri. 3. Klasik çağ öncesin­
den kalm a eser,
ark a iz m , [Yun. arkhaios > Fr. archaîsme] is. 1. K en­
di döneminden daha eski devirlerin izlerini taşıma.
2. Eskileri taklit. 3. Ç ok eski b ir dönemden kalm ış
olan şeyle ilgili; aşnılık. 4. ed. Bugün kullanım dan
kalkmış olan kelimelerle yazm a ve söyleme duru­
mu. 5. Bir yapının kullanıldığı çağdan daha önceki
bir döneme ait özellikler taşım a durumu,
ark a la ç , -cı [arkala-mak > arkala-ç] {ağız} is. Hamal
arkalığı. [DS]
a rk a la m a , [arka-la-ma] is. 1. Arkalam a eylemi. 2.
Koruma, destek olma,
a rk a la m a k , [arka-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1.
Bir şeyi sırtına almak; yüklenmek. 2. mec. Bir kim ­
seye, yardım etmek, güven vermek; desteklemek;
müzaheret etmek,
a rk alan ıcı, [arka-la-n-ıcı 43jT] {eAT} sf. Birinin
yardımına güvenen; birisine dayanan,
a rk a la n m a , [arka-la-n-ma] is. A rkalanm ak işi; ken­
disine yardım edilme; korunma,
a rk a la n m a k , [arka-la-n-malc 4SjI / jajJ öjT]
dönşl. f. [-ır] 1. Sırtını bir şeye dayamak; sırtını
vermek. {eAT} (aynı) 2. {eAT} Güçlenmek; güç bul­
mak; güvenmek, {ağız} (aym) [DS] 3. edil. f. Y ar­
dımcı veya destekçisi bulunmak; kendisine yardım
edilmek; korunmak; desteklenmek; kayırılmak.
{eT} (aym) [DLT]
a rk a la şm ak , [arka-la-ş-mak 43_,T] {eAT} {ağız}
işteş, f. [-ır] Birbirine yardımcı olmak; birbirine
destek olmak; yardımlaşmak. [DS]
a rk ala y ı, [arka-layı] {ağız} zf. Yokluğunda; kendisi
yokken; gıyabında; arkasından. [DS]
ark a lay ın , [arka-laym] {ağız} zf. -*• arkalayı. [DS]
a rk a b , [arka-lı] sf. 1. Arkalığı, dayanacak yeri olan
2. mec. Koruyucusu olan. 3. {ağız} Semiz; yağlı.
[DS] 4. {ağız} Devamlı; sürekli. [DS] 5. {ağız} Çok
kalabalık; büyük. [DS] 6. {ağız} (Ağaç için) m eyve­
si çok. [DS]
a rk a lık , -ğı [arka-lık] is. 1. Sandalye, koltuk, kanepe
gibi oturulacak eşyanın sırt yaslamaya mahsus yeri.
2. Hasta yataklarında yastıkları dik tutm aya yarar
ARK
alet. 3. Hamalların yük taşım ak için sırtlarına yer­
leştirdikleri koruyucu. 4. {ağız} Ceket. [DS] 5. {ağız}
as. Artçı. [DS] 6. {ağız} Bir tür sepet. [DS] 7. {ağız}
Saman kağnısının ardına bağlanan kilim parçası.
[DS] 8. {ağız} Tahta biçilecek tomruğun dört yanın­
dan çıkarılan kaim ve yumru tahtalar. [DS]
a rkalıklı, [arka-lık-lı] sf. Arkalığı olan,
arkalıksız, [arka-lık-sız] sf. 1. Arkalığı, sırt dayaya­
cak yeri olmayan. 2. mec. K oruyucusu ve dayanağı
olmayan.
a rk a lu , [arka-lu I _?! ^jT] {eAT} sf. Yardımcıları
çok olan; kuvvetli,
ark alu c, [arka-la-mak>arkalu-mak>arkalu-c aîjT
/ £^lsjl] {eAT} is. H am al semeri; arkalık.
a rk a m a k , [âr-mak (dolaşmak) > ar-ka-mak] {eT} gçl.
f. [-r] 1. Aramak; yoklam ak; arayıp taramak. [DLT]
[Yüknekî] 2. {ağız} Tutmak; sarmak. [DS] 3. {ağız}
Y ardım etmek; arka çıkmak. [DS]
a r k a n 1, [eT. arka > arka-n [Dankoff]] is. İp.
a rk a n 2, [ar-kan] {eT} zf. 1. Nihayet. [Gabain] 2. {ağız}
U zak. [DS]
a rk a n 3, [Ar. carkan 0 1 ^ ] (arka:n) {OsT} is. Terleme.
a rk a p , -bı [Ar. rakaba] {ağız} is. Köpeklerin boyun­
larına takılan halka. [DS]
a rk a r , [ar-mak (dolaşmak) > ar-ka-r] {eT} is. Dişi
dağ keçisi. [ETY] [DLT]
a r k a n , [?arkarı] {ağız} sf. Galip; üstün. [DS]
ark a sın m a k , [arka-sın-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır]
Arkalanm ak; güvenmek. [DS]
ark asız, [arka-sız] sf. 1. Arkalığı, dayanacak yeri ol­
m ayan 2. mec. Koruyucusuz.
a rk a ş [arka-ç] {ağız} is. -*■ arkaç. [DS]
ark a şm a k , [ar-ka-ş-mak] {eT} işteş, f. [-ur] 1. Arka
arkaya gelmek; arka arkaya çıkmak. 2. Y ük yükle­
mekte birbirine yardım etmek. [DLT]
ark eb ü z, [Holl. hakebusse > İt. archibuso / Fr. arqu-
ebuse] is. On beşinci yüzyılda omuzda iki kişi tara­
fından taşm an ve yere çakılan bir kazığa kabzası
dayanmak suretiyle ateş edilebilen b ir tüfek cinsi,
ark een , [Fr. arceen] is. Kambriyumdan önce' oluş­
muş yer katı.
arkegon, [Fr. archegone] is. bot. Eğrelti otları, kara
yosunları ile bazı su yosunlarında ve açık tohum lu­
larda görülen dişilik organı,
arkeolog, -ğu [Fr. archeologue] is. Tarih öncesi ve
eski çağlardan kalm a eserleri inceleyen, araştıran,
değerlendiren uzman; kazı bilimci,
arkeoloji, [Fr. archeologie] is. Tarih öncesi ve eski
çağlardan kalm a eserleri tarih ve sanat değeri açı­
sından inceleyen, araştıran bilim dalı; kazı bilimi,
arkeolojik, -ği [Fr. archeologique] is. Tarih öncesi
ve eski çağlardan kalm a eserlerle ilgili; kazı bilim ­
sel.
ÛIÜMIÜEüCE S Ö Z Iİ. 294
ark e o p te rik s, [Fr. archeopteryh] is. B avyera’da Jura
devri yaprak kayaçları arasında fosili bulunmuş,
hem kuş hem sürüngen özellikleri gösteren bir hay­
van.
a rk e tip , [Yun. arkhetupos (ilk model) > Fr. arche­
type] is. Kendisine dayanılarak eser verilen ilk mo­
del; ilk örnek,
a rk ık , [ar-ık (pislik) > ar-k-ık] {eT} is. Pislik; tezek
[Mühennâ]
a rk ın 1, [ar-km / arkun] {eT} zf. Gelecek yıl; öbür yıl.
[DLT] ö a rk ın izi, {eT} Gelecek yıl; öbür yıl. [DLT]
a rk ın 2, [ar(ı)k-ın] {ağız} zf. Zayıf; cılız. [DS]
a rk ın 3, [ar-km / ar-kun o^jTI feAT} sf. Yavaş; ağır;
aheste.
a rk ın c a k , [ar-km-cak / ar-kun-cak j^ î j T ] {eAT} zf.
-*■ arkuncak.
a r k ın , [arkır-ı / arknr-u Ls j j î ] {eAT} sf. 1. Eğri; yan
üstü; yanlamasına. 2. Tersine; aykırı; karşı; ters. 3.
{ağız} Çarpık; çapraz. [DS] fi1 a r k ı n çıkm ak, {eAT}
Yolunu kesmek; karşısına çıkmak.\\ a r k ı n gelm ek,
1. {eAT} Karşı koymak; karşısına çıkmak; önüne
gerilmek. 2. {ağız} İtiraz etmek. [DS]
a rk ış 1, [alk-ış / arkış] {eT} is. Alkış; övgü. [ETY]
a rk ış2, [arkış / arvaş / arvış] {eT} is. Büyü; efsun.
[DLT]
a rk ış3, [âr-mak (arasından geçmek, dolaşmak, aş­
mak) > ar-k-ış] is. 1. Kervan. [EUTS] [ETY] [Gabain]
[Tekin] [Yüknekî] 2. Y urdundan uzak düşmüş birine
gönderilen kimse; haberci; elçi. [EUTS] [ETY] 3.
Mektup. [ETY] [DLT] S a rk ış tirk iş, Kervanlar.
a rk ış4, [ar-kı-ş] {ağız} is. Değirm en taşlan arasına
konulan demir gereç. [DS] S ark ış etm ek, {ağız}
Yükü geçici olarak bir yere bırakmak. [DS]
a rk ıt, -dı [arkıt / argıt] is. 1. K öy evlerinde kapıların
arkasına çakılmış bulunan kaim tahta kuşak. 2.
{ağız} Dövenle boyunduruğu birbirine bağlayan ok.
[DS] 3. {ağız} A sm a çardaklarında yatay uzatılmış
ağaçlar. [DS] 4. {ağız} Kızakların arkasında ve ö-
nünde tutunm aya yarayan eğri ağaç. [DS] 5. {ağız}
Semerin eğri ağaçları. [DS] 6. {ağız} Ç adm n yatay
uzanan ağaçları. [DS] 7. {ağız} Irmakta balık avla­
m akta kullanılan bir tür sal. [DS]
a rk m a k , [ark-mak] {ağız} g ç l . f [-ar] 1. Yardım et­
mek. 2. Arkaya sarkmak. [DS]
a rk o , [Yun. arktos (ayı) > arko] sf. 1. İnatçı. 2. Kaba.
3. Bön. 4. Gülmez,
a rk o z, [Fr. arkose] is. jeol. Granit veya gnayslı ka-
yaçların aşınması ile oluşmuş feldspatlı kum.
a rk tik , -ği [Yun. arktikos > Fr. arctique] is. coğ.
K uzey kutbu ve çevresi ile ilgili,
a rk u , [ar-ku] {eT} is. N ehir; dere. [Gabain] [EUTS]
a rk u b , [Ar. ‘arküb (arku:b) {OsT} is. 1. Ökçe
siniri; eğrice. 2. Y alan ve kötü söz.
M M ig m iiK .2 9 5
arkuçı, [ar-mak (arasından geçmek) > ar-ku-çu] {eT} a rk u rtm a k , [arkur-t- mak
is.l. İki kişi arasında aracılık eden kişi; aracı. 2.
Evlenme zamanı dünürler arasında gidip gelen kişi.
[DLT]
arkuk, [ar-ku-k] {eT} sf. 1. İnatçı; ters; aksi. [Tekin]
2. Aykırı. [DLT] 3. İki direk veya duvar arasına
çapraz olarak konulan ağaç. [DLT] S a rk u k kişi,
/. Söz dinlemez; inatçı. 2. K alp kimse. [DLT]
arkuklanm ak, [ark-uk-la-n-mak] {eT} dönşl. f. H ay­
lazlık etmek; dik başlık etmek. [DLT]
arkula, [Suriye Ar. ‘âlçüla] {ağız} is. Kuru dalları çe­
kip koparmaya yarayan ucu demir çengelli uzun
sink. [DS]
a rk u n 1, [ar-kun] {eT} is. 1. Gelecek yıl; öbür yıl.
[DLT] 2. Nihayet. [Gabain] [EUTS] 3. Yaban aygırı
ile evcil kısraktan olan at. [DLT] S1 a rk u n izi, {eT}
Gelecek yıl; öbür yıl. [DLT]
arkun2, [eT. akru (yavaş, sessiz) > akru-n > arkun
jjs jl] {eAT} sf. 1. Yavaş; ağır; sakin; aheste. 2. zf.
Yavaş ve alçak sesle. 3. Gizli. 0 a rk u n a rk u n ,
{eATj Yavaş yavaş; ağır ağır; h a fif hafif; giderek.
arkunca, [arlçun-cak / arhuncak / arkmcak
{eAT} zf. Yavaşça; hafifçe; sessizce,
arkuncacuk, [arkun-ca-cuk ■MrjüjT] {eAT} zf. Ya­ arlı, [ar-lı] sf. 1. A r sahibi olan. 2. Utangaç; sıkılgan.
vaşça; hafifçe,
arkunlık, [arlçun-lık] {eAT} is. Yavaşlık; sakinlik,
arkunluğile, [arkun-luk + ile tLiiijSjI] {eAT} zf. Y a­
vaşça.
arkura, [arku-ra] {eT} sf. Çaprazlama; aykırı. S
a rk u ra y atm ak , {eT} Çaprazlama yatmak. [EUTS]
ark u n , [arku-rı / arkı-rı / arku-ru ıjjjüjT] {eAT} sf. 1.
Eğri; yan üstü; yanlamasına. 2. Tersine; aykırı; kar­
şı; ters, fi1 a r k u n a r k u n , {eAT} Birbirinin tersine, a rm a 2, [Lat. arm a (silah) / İt. (teçhizat)] is. 1. Bir
çaprazlama.
arkurıdan, [arku-rı-dan] {ağız} zf. Sebepsiz yere; ge­
reksiz. [DS]
arkurm ak, [arku-r-mak] {eTj gçsz. f. 1. Çapraz geç­
mek. [Gabain] 2. Karşıdan karşıya geçmek,
arkurtm ak, [eT. arkur-mak > arkur-t-mak] {eATj
gçl.f. [-ur] Kovmak,
arkuru, [âr-mak (dolaşmak) > arku-ru jjjsjl] {eT} {e-
ATj sf. 1. Çapraz; haç gibi; aykırı. [EUTS] 2. {ağız}
Doğru; düz. [DS] 3. {ağız} Kestirme. [DS] ö a r ­
kuru çıkm ak, {eAT} Yolunu kesmek; karşısına
çıkmak.|| a rk u ru gelm ek, {eAT} Karşı koymak;
karşısına çıkmak; önüne gerilmek. || a rk u r u tu r-
kuru, {eTj Çapraz; haçvari. [Gabain]|j a rk u r u tu r-
mak, {eATj Göğüs germek; m aruz olmak.|| a rk u r u
varm ak, {eATj K arşı koymak.
arkurusm a, [arkuru-s-ı-n-a {eATj zf. Y anla­
masına; enine; aykırı olarak.
ARM
t] {eAT} gçl.
f. [-ur] 1. Gidişini, akışını değiştirmek. 2. Yürüm e­
sine engel olup geri döndermek. 3. Bozm ak ve de­
ğiştirmek.
a rk u t, -du [ar-mak > arkut / arkıt] {ağız} is. 1. Elbise,
çamaşır asmaya yarayan ip, tel ya da ağaçtan uzun
çubuk. 2. Hıyar filizlerini askıda tutturmak için u-
zatılan ağaç dalı. [DS]
a rk u y , [arkuy] {eT} is. Kale; m üstahkem mevki; is­
tihkâm. [ETY]
a rla m a k 1, [ara-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor]
Aralamak; seyrekleştirmek. [DS]
a rla m a k 2, [âr-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(ı) -yor]
İyi olmak; hastalıktan kurtulmak. [DS]
a rla n m a, [Ar. ‘âr + T. -la-n-ma] is. Utanma, sıkılma,
a rla n m a k , [ar-la-n-malc] dönşl. f. [-ır] Utanç duy­
mak; utanmak; sıkılmak; çekinmek; {eAT} (aynı).
arla n m a z , [ar-la-n-maz] sf. Utanmadan, sıkılmadan
hareket eden; utanmaz,
a rla şm a k , [ar-la-ş-malc] {ağız} dönşl. f. [-ır] K ovula­
rak gitmek. [DS]
a rla ştırm a k , [arlaş-tır-mak] gçl. f. [-ır] Başından at­
mak; kovmak,
3. Namuslu.
-arlık , [-r-lık /-rlik / -rluk / -rlük / -ırlık / -irlik / -
urluk / -ürlük / -arlık / -erlik] yap e. -*• -rlık.
a rlık , -ğı [arı-lık / ar-lık] {ağız} is. Hastalıktan kur­
tulm ak için okuyup üfleyenlere verilen ücret. [DS]
a rm ,-m i [Ar. ‘arm / ‘arem {OsT} is. Kafa tutma;
inatçılık.
a rm a 1, [Yun. arma] {ağız} is. Bele bağlanan fişeklik.
[DS]
aileye, bir topluluğa veya bir kişiye atalarından ka­
lan, genellikle kalkan biçimli bir zemin üzerine
işlenmiş özel işaret, yazı veya süslemeler. 2. dnz.
Bir gemide direk ve serenlerle bunlar üzerinde yer
alan çarmıh, yelken ve halat takımlarından oluşan
donanım. 3. ünl. Denizcilikte "Yap, aç! ” anlam ın­
da verilen emir. S a rm a b ra n d a , dnz. Eski gem i­
lerde hamakların kurulması için verilen emir. || a r ­
m a b u d a m ak , dnz. Top ateşi ile düşman gemisinin
yelken ve direklerini tahrip etmek. || a rm a b u d a t­
m ak , dnz. Fırtına sebebiyle gem inin yelken takım ­
ları tahrip olmak. || a rm a d o ld u rm a k , dnz. Yelken­
lerin esnemesini önlem ek için ana armanın boşla­
rını almak. || a rm a soym ak, dnz. Bir süre kullanıl­
m ayacak olan geminin yelken takımını indirmek.||
a rm a tente, dnz. Gemi limandayken kullanılan ten­
telerin açılması için verilen emir.|| A rm a yelken!
dnz. "Yelken a ç !” komutu.
a rm a 3, [Lat. arma] (a ’rma) is. argo. Paylama; azar.
ARM
armacıhk, -ğı [arma-cı-lık] is. Armaları düzenleme
ve doğru bir şekilde temsil ve tasvir etme teknik ve
kuralları.
armada, [İt. armata] (arma'da) sf. dnz. 1. Silahlı. 2.
is. Donanma.
armador, [İsp. armador] is. dnz. 1. Gemilerdeki her
türlü donanım işini yapan usta. 2. Yelkenli gemi­
lerde arma işlerini yürüten özel görevli,
armadura, [İt. armadura] (armadu'ra) is. 1. Çatı; is­
kele. 2. dnz. Yelkenli gemilerde hareketli arma ha­
latlarım bağlam ak için alabandalara çakılı ağaç ve­
ya demir levhalar,
armağan, [arma-ğan / yarm a-ğan / armagal] {eT} is.
Hısımlara doyumlukta verilen hediye; armağan.
[DLT]
armağan, [Far. armağan ? => eT armağan / yarma-
ğân] is. 1. B ir kişiyi sevindirmek için özel günlerde
verilen şey; hediye; ağırlık. 2. Önceden kararlaştırı­
lıp ilan edilen ödül; mükâfat. 3. Kendisine saygı
duyulan birinin bağışı; lütuf; ihsan. 4. kütp. Bir
kim seye veya olayın anısına adanan kitap veya
başka eser; ithaf. S armağan etmek, Birinin gön­
lünü hoş etmek, sevindirm ek için bir şey vermek;
hediye etmek.
arm ak1, [âr-mak] (a:rmak) {eT} gçsz. f. [-ur] 1.
Dolaşmak.2. A rasından geçmek; çapraz geçmek;
içinden geçmek; girmek; hulûl etmek. [EUTS]
[ETY] [İKPÖy.] 3. gçl. f. Kandırm ak aldatmak.
[DLT] [EUTS] [Gabain] [Tekin] [ETY] S armak tev-
m ek, {eT} H ile yapmak; aldatmak. [DLT] || armak
yuvm ak, {eT} Hile yapm ak aldatmak. [DLT]
armak, [âr-mak J^jT] (a:rmak) {eT} {eAT} {ağız} gçsz.
f. [-ur] Y orgun düşmek; yorulmak; aşırıya kaçmak;
güçsüz kalmak. [DLT] [ETY] [İKPÖy.] [Gabain] [Mü­
hennâ] [Yüknekî] [DS]
armak2, [ar-mak] {ağız} is. Çamaşır yıkama yeri.
[DS]
armakçı, [ar-mak-çı] {eT} sf. Entrikacıaldatıcı; hile-
kâr. [Tekin] [Gabain] [ETY]
arm alı1, [arma-lı] sf. 1. Arması bulunan; belli bir
işareti olan. 2. argo. Süslü; şatafatlı.
armalı2, [arma-lı] sf. argo. (Söz için) lastikli,
armalık, -ğı [arma-lık] is. Armaların etrafını süsle­
yen oyma çiçeklerden yapılmış çerçeve,
arman, [Far. ârmân jl»jT] (a:rma:n) {OsT} is. 1. Öz­
leme; özleyiş; hasret. 2. Zahmet; sıkıntı. 3. Teessüf.
4. Pişmanlık.
armani, [Far. ârmân > ârmâni (a:rma:ni:)
{OsT} sf. 1. Kederli; müteessif. 2. Pişman; hoşnut­
suz.
armanmak, [arb-an-mak>arm-an-mak] {ağız} dönşl.
[-ır] 1. Tırmanmak. 2. Abanmak. [DS]
armatör, [Fr. armateur] is. 1. Ticaret gemisi sahibi.
2. Gemi sahibi olsun veya olmasın bir geminin do­
IM IİİR S Ö Z lıiİK . îs e
nanımım üzerine alan, işleten kişi; donatan. 3. ar­
go. Bir fahişenin sırtından geçinen erkek; peze­
venk.
armatörlük, -ğü [armatör-lük] is. Armatörün yaptığı
iş veya meslek,
armatür, [Fr. armature] is. 1. B ir alet veya tesisatın
ana bölüm ünü oluşturan parçaların tümü. 2. M us­
luk ve batarya türü sıhhi tesisat malzemelerinin ge­
nel adı. 3. fız. Bir kondansatörün yalıtkanla ayrıl­
mış iki iletkenden her biri; bir mıknatısın iki ucunu
birleştiren yum uşak demir. 4. müz. Donanım,
armiş, [Far. ârmiş ji»jT] (a:rmiş) {OsT} is. Dinlenme;
rahat; huzur,
armoda, [Yun. armidi] is.dnz. B ir tür halat,
armoni, [Lat. harmonia] is. 1. Ayarlama. 2. müz. Ku­
lağa hoş gelen çeşitli sesler arasındaki uyum; a-
henk. 3. ed. A ynı konuya ait verimlerin, parçaların,
sözlerin, kelimelerin tutarlı bir biçimde bir araya
getirilmesi; ahenk; uyum. 4. Konusu birlikte çıkan
sesleri uyuşturmak olan m üzik sistemi. 5. Yalnızca
üflemeli ve vurmalı çalgılardan meydana gelmiş
orkestra. S armoniler, Fizikte frekansı, ana sesin
frekansının tam. katında çakışan sesler.\ | armoni
orkestrası, Yalnızca üflemeli çalgılardan kurulmuş
orkestra.
armonik, -ği [Fr. harmonique] sf. Armoni ile ilgili
olan.
armonika, [İng. harmonica] is. müz. Yan yana sıralı
deliklere yerleştirilm iş dilciklerinin titreşimi ile
ayrı notalarda ses veren üflemeli bir çalgı çeşidi;
ağız mızıkası,
armonize, [Fr. harmonize] sf. müz. 1. Armoni kural­
larına uygun düzenlenmiş. 2. (M üzik parçası için)
tam amlayıcı sesler eklenmiş. 0 armonize etmek,
B ir melodiye eşlik edecek bir veya birkaç parça
eklemek.
armonyum, [Fr. harmonium] is. müz. Pedal yardı­
mıyla bir körüğün meydana getirdiği hava ile çalı­
şan klavyeli ve üflemeli bir çalgı,
armoz, [Yun. armos] is. dnz. Gemilerde borda ve
güverte kaplama tahtalarının boylam asına eklen­
mesi ile aralarında oluşan çizgi,
armudî, [Far. emrüd + Ar. -ı (armu:di:)
{OsT} sf. Armut biçiminde olan,
armudiye, [Far. emrüd + Ar. -iyye (armu:-
diye) {OsT} is. 1. A rm ut biçiminde nazarlık olarak
takılan altın. 2. Tahta oymacılığında kullanılan bir
tür rende. 3. {ağız} K adın başlıklarında yürek biçi­
minde gümüş levha. [DS]
armun, [Yun. arrabön > Ar. ‘arabün j
{OsT} is. Pey akçesi,
armut, -du [Far. emrüd => armud is. bot. 1.
Gülgillerden ılıman bölgelerde yetişen beyaz çiçek­
İIfliÜ K f filli.2 9 7
li, basit, düz veya düzensiz dişli yapraklı, damla
görünümünde ortası beş bölmeli ince kabuklu, sulu
ve tatlı meyvesi olan bir ağaç veya ağaççık türü,
(Pirus comminus). 2. Bu ağacın sap kısmı dar alt
kısmı geniş meyvesi; {eT} (ayın). [DLT] 3. argo.
Fazla bön, avanak kimse. 0 armudun iyisini ayı­
lar yer, İyi şeylere layık olmayanları tasvir etmek
için kullanılır,|| armudun sapı, üzümün çöpü var,
Hiçbir şeyi beğenmeyenler, m üşkülpesentler için
kullanılır. || armut gibi, Anlayışsız, bön kimse. ||
armut kabağı, bot. Ürünü arm ut biçiminde olan
bir süs kabağı.\\ arm ut kakı, {ağız} A rm ut kurusu.
[DS] 11 armut kurusu, D örde bölünmüş armutların
gölgede kurutulması ile elde edilen kuru yemiş.\\
armut piş, ağzıma düş, H iç em ek vermeden bir i-
şin olmasını bekleyenler için söylenen söz.|[ armut
top, spor. Boksörlerin antrenmanda kullandıkları
içi havayla doldurulmuş yukarıdan asılı armut bi­
çimindeki meşin top.
armutçu, [armut-çu] is. A rm ut yetiştiren veya satan
kişi.
armuz, [Yun. armos] is. dnz. 1. Gemilerde güverte
ve borda kaplam a tahtalarının birbirine değdikleri
yerdeki çizgiler. 2. {ağız} Y apılarda kullanılan di­
rekler arasındaki açıklık. [DS]
armür, [Fr. armure] is. Bir dokumayı oluşturan atkı
ve çözgü ipliklerini çaprazlama alma biçimi,
arnak, -ğı [am ak / almak] {ağız} is. 1. Annaç. 2. Y o­
kuş; meyil. 3. Ön yüz. [DS]
arnaklamak, [amak-la-mak] {ağız} g ç l.f. [-r] [-l(ı)-
yor] Bakmak; gözlemek. [DS]
arnaşmak, [eT. ar-mak > ar(ı)n-aş-mak] {ağız} gçl. f.
[-ır] 1. Dokunacak, örülecek bir şeye başlamak. 2.
Örgüde ikinci bölüme başlamak. 3. Nakışa, biçime
başlamak. [DS]
arnat1, -di [Güre, am ati (tırmık)] {ağız} is. Flarmanda
tahılı toplamakta kullanılan araç; sıyırgı. [DS]
arnat2, -dı [Ar. cimâs] {ağız} is. 1. Ü züm vermeyen
azgın üzüm teveği. 2. Budanmam ış azgın üzüm
dalı. [DS]
Arnavut, [Rum. Arnavut] öz. is. 1. Arnavutluk halkı
ve bu soydan olan kimse. 2. {ağız} Dev. [DS] <5
Arnavut besası, Çabuk bozulmayan, kesin yem in.||
Arnavut bacası, Çatı penceresi. || A rnavut biberi,
Acı kırmızı biber. | A rnavut ciğeri, Un ve kırmızı
bibere bulanmış koyun karaciğeri ile bol yağda
yapılan bir çeşit sote.|| A rnavut d a n sı, A k darı.\\
Arnavut elması, A rnavutlukta yetişen lezzetli bir
tür elma,\\ Arnavut halayı, Sivas yöresine ait A r­
navut satıcının je s t ve mimiklerinin taklit edildiği
ve ağır kısımlarında A rnavut türküsü söylenen bir
kadın oyunu. || A rnavut kaldırımı, İrili ufaklı taş­
ların döşenmesi ile m eydana getirilm iş kaldırım
veya yol.\\ Arnavut z a n , Yuvarlak ve beş yüzlü zar.
Arnavutça, [Amavut-ça] (arnavu'tça) öz. is. Hint-
ARP
Avrupa dilleri ailesinden İllir veya D acia dillerine
bağlı Arnavutluk halkının dili.
Arnavutlaşma, [Amavut-la-ş-ma] is. Arnavut kültür
ve yaşayışını benimseme.
Arnavutlaşmak, [Amavut-la-ş-mak] dönşl. [-ır] A r­
navut kültür ve yaşayışını benimsemek; Arnavutluk
uyruğuna girmek.
arni, [Hint, arni] is. Hindistan mandasının yerli adı.
arnika, [İt. amica] (arni'ka) is. bot. Bileşikgiller fa­
milyasından papatyaya benzer turuncu sarı kömeç-
li, çayır ve ormanlarda biten, yaprak ve çiçekleri
şiddetli bir kusturucu nitelik taşıyan, çok yıllık otsu
bitki; öküz gözü; sığır gözü; mastı çiçeği, (Arnica
montana).
arnug, [âr-mak > ar-m-mak > âr-(ı)n-uğ / ar-(ı)n-uk
{eAT} sf. 1. Yorulmuş; yorgun. 2. is. Y or­
gunluk.
arnuk, [âr-mak > ar-ın-mak > âr(ı)n-uğ / ar(ı)n-ulç
ı3^jT] {eAT} sf. -*■ amug.
arnuklık, [amuk-lık {eAT} is. Yorgunluk.
aroma, [Yun. aroma (hoş koku) > Fr. aröme] (a-
ro'ma) is. 1. Güzel koku. 2. Sebze ve m eyvelerden
yayılan kendine özel hoş koku.
aromatik, -ği [Fr. aromatique] sf. Hoş kokulu, aro-
malı.
arozöz, [Fr. arroseuse] is. Sulamada kullanılan ü ze­
rine bir su deposu ile doldurma ve boşaltm a düze­
neği kurulmuş motorlu araç.
arp, [Fr. harpe] is. müz. Üçgen şeklindeki bir çerçeve
içine farklı uzunlukta paralel tellerin gerildiği elle
çalınan bir m üzik aleti.
arpa, [eT. arpa 4jjT] is. bot. 1. Buğdaygillerden tane­
leri ekmek ve bira yapımında, çoğunlukla hayvan
yemi olarak kullanılan, buğdaya göre daha erken
gelişen ve olgunlaşan kılçıklı bir tahıl türü, (Hor-
deum vulgare). {eT} (aynı)[Mühennâ] [DLT] [EUTS]
2. argo. Para. 3. argo. Kese; cüzdan. S arpa arpa,
{eAT} Ufak ufak; ince ince; zerre zerre. || arpa bile­
zik, {eAT} Boğumları arpa biçiminde olan bilezik.|[
arpa bölen, {ağız} K öy işi gören yönetim kurulu
üyesi. [DS][| arpa ektim darı çıktı, “Umduğumu
bulamadım; beklenmedik şekilde sonuçlandı. ” an­
lamında kııilandır.\\ arpa güzeli, {ağız} Arpayı sa ­
manından ayıran bir tür kalbur. [DS] | arpa kes­
tirmek, {ağız} Yolculukta arabanın atlarını dinlen­
dirirken bir parça yem yedirmek. [DS]|| arpa orağı,
{ağız} A rpa hasadı zamanı. [DS]j| arpa salmak,
{eAT} A rpa atarak fa l bakmak. || arpası az gelmek,
argo. Verilen ceza ve azarlamadan yeteri kadar
ders almamak. || arpası çok gelmek, A zgınlık et­
mek, coşmak, kudurmak.\\ arpa suyu, argo. B ira .||
arpa şehriye, Arpa biçiminde dökülmüş şehriye. ||
arpa tutmak, {eAT} (At için) arpalamak,\\ arpa
ARP OMMUŞ SİİMİ. 29s
unun yoksa, tatlı dilin de mi yok, İnsanları mem­ lık ödemeden yararlanılan, çıkar sağlanılan yer. 6.
nun etmek için tatlı dil yeter. {eAT} {ağız} Atın azı dişi. [DS] S arpalığı silin­
arpacı1, [arpa-cı / ty r 4yi] is. 1. Arpa yetişti­ mek, {eAT} (At için) azı dişi aşınmak.|| arpalık
yapm ak, B ir yerden sürekli olarak çıkar sağla­
ren veya arpa alım satımı ile uğraşan kimse. 2.
mak; sömürmek.
{eAT} Falcı. S arpacı kumrusu gibi düşünmek,
arpej [Fr. arpege] is. müz. B ir akort oluşturan sesle­
Ç ok üzücü bir olay karşısında çaresiz kalarak ne
rin birbiri ardınca çalınması,
yapacağını bilemeden düşünmek.
arpacı2, [Yun. arpaksi (hırsız)] is. argo. Göz göre arradat, [Ar. carrâdat o b ly-] (arra.da.t) {OsT} is.
göre çanta, cüzdan gibi eşyaları kapıp kaçan hırsız; Tekerlekli mancınıklar; savaş arabaları,
kapkaççı. arrade, [Ar. ‘arrâde (arra:de) {OsT} is. Teker­
arpacık, -ğı [arpa-cık] is. tıp. 1. Göz kapağının ke­ lekli mancınık; savaş arabası,
narında beliren iltihaplı çıban; it dirseği. 2. Tüfek,
arraf, [Ar. ‘irfan > ‘arrâf / ‘arrâfe 4sly^ / _^\ (ar-
tabanca gibi ateşli silahların nişan alınmasını ko­
laylaştırm ak için namlunun ucuna konulan küçük ra:j) {OsT} is. 1. Bilen. 2. Kaybolmuş veya çalın­
çıkıntı. 3. A rpa şeklindeki şehriye. 4. A rpa biçi­ mış eşyaları bulan kim se; müneccim. 3. Yıldızlara
m inde içi dolgulu bir nakış. 5. {ağız} Değirm en çar­ bakarak kehanette bulunan; bakıcı; falcı; kâhin. 4.
kının ortasında bulunan demir parça. [DS] 6. {ağız} Hakim; bilge. 5. Göçebe Arap kabilelerinin örfe ait
Tohum luk küçük soğan. [DS] 7. {ağız} Taze, küçük genel bilgileri,
hıyar. [DS] S1 arpacık soğanı, Tohumdan, baş so­ arras, [Ar. ‘arrâş ^ Iy>] (arra:s) {OsT} sf. 1. (Gök yü­
ğan elde etm ek için yetiştirilen bir yıllık küçük so­ zü için) gürleyen ve şimşek çakan. 2. Şimşekli,
ğan. arrıg, [ar-ığ / am ğ] {eT} sf. Pek temiz. [DLT]
arpacdık1, -ğı [arpa-cı-lık] is. 1. A rpa yetiştirme
ars1, [arş ^ jT ] {eAT} {ağız} is. Gelincik denilen bir
veya alım satım işi. 2. {eAT} Falcılık.
arpacılık2, -ğı [Yun. arpaksi] argo. Göz göre göre tür sincap; as. [DS]
yapılan hırsızlık; kapkaççılık, ars2, [ars] {ağız} is. K ısır kadın. [DS]
arpagan, [arpa-ğan] {eT} {eT} is. A rpaya benzer fakat ars3, [Ar. ‘ars ^ y - ] {OsT} is. Sevinç; ferahlık.
tanesi zayıf bir bitki; yabani arpa. [DLT] ars4, [Ar. ‘arş ^ y - ] {OsT} is. 1. Yıldırımlı gök gü­
arpağ, [eT. arpağ] {ağız} is. Eski Türk inanışında ve
rültüsü. 2. Yıldırım,
bugün hâlen o dine mensup Türk boylarında rastla­
nılan kam ve baksılann hastaları iyileştirmek için arsa, [Ar. ‘arşa5 ^ y \ arsa:) {OsT} is. 1. Boş toprak;
söyledikleri anlamsız sözler; sihir; büyü. (Çeşitli yer. 2. Ü zerine bina yapılacak boş arazi. 3. M ülk
Türk lehçelerinde arbış, arbag, arbak, arvıç, arvış olarak edinilebilen gayrimenkul. S arsa-i âlem,
olarak söylenir.) [DS] / OsT} D ünya arsası; dünya meydanı. || arsa-i kâr-
arpağan, [eT. arpa-ğan > arpa-ğan] is. bot. Yabani zâr, {OsT} Savaş meydanı,|| arsa-i tarih, {OsT} Ta­
arpa, yulaf. rih alanı.
arpağcı, [eT. arpağ-cı] is. 1. Eski Türklerde büyücü­ arsal, [ar-sıl / arsal] {eT} s f Kumral; konur al. [DLT]
lere verilen isim. 2. {ağız} Üfürükçü; büyücü. [DS] arsalık, [arsal-ık] {eT} is. Hem erkekliği hem dişiliği
arpalama, [arpa-la-ma] is. 1. Çoğunlukla atlarda a- olan bir hayvan; aslık. [DLT]
şırı yorgunluk veya uzun süre kapalı yerde besiye arsenik, -ği [Yun. arsenikon > Lat. arsenicum] is.
çekilm ekten doğan, ayaklarda deri altına kan birik­ kim. M aden filizlerinde yaygın olarak bulunabilen
m esi şeklinde görülün iltihaplı hastalık. 2. {ağız} atom numarası 33, atom ağırlığı 74.91, yoğunluğu
Ç ok arpa yemekten oluşan hayvan hastalığı. [,DS] 3. 5,7 olan metal görünüm lü element; sıçan otu; zır­
{ağız} A ğzına geleni söyleme. [DS] nık; sembolü: As.
arpalamak, [arpa-la-mak] {eT} gçl. f. [-r] 1. Arpa arsık, -ğı [ars-ık] {ağız} sf. Kızlık zarı güç açılan.
vermek. [DLT] 2. {ağız} Ağzına geleni söylemek; ne [DS]
dediğini bilememek. [DS] 3. argo. İşi iyi gitmek. 4. arsıkmak, [ar-sık-mak] {eT} gçsz. f. [-ır] 1. Aldan­
(Hayvan için) çok arpa yiyerek hastalanmak, m ak [Mühennâ] [DLT] 2. {ağız} Utanmak; çekinmek.
arpalanm ak, [arpa-la-n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] A r­ [DS]
pa sahibi olmak. [DLT] arsıkmış, [ar-sık-mış] {eT} sf. Aldanmış [Mühennâ]
arsıl, [ar-sıl] {eT} sf. Kestane rengi; kumral; konur al.
arpalık, -ğı [arpa-lık *jjT] is. 1. A rpa ekilen tarla. [DLT]
2. Arpa ambarı. 3. {eAT} İmparatorluk döneminde -arsın, [-r-sın / -a-r-sm / -u-r-sm / -e-r-sin / -ü-r-sin]
bazı devlet görevlilerine verilen ödenek veya bu­ {eAT} çek. e. -* -rsın.
nun karşılığı ihtiyaç maddesi. 4. Padişahların anne­ arsınmak, [ar-sın-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] 1. U tan­
sine, kız kardeşine ve haseki sultanlara verilen has­ mak; çekinmek. 2. Onuruna dokunmak. 3. Ayıp
lar; başmaklık. 5. argo. B ir emek vermeden, karşı­ saymak. 4. Üşenmek. [DS]
M O I İ İ K İM .2 9 9
a rsıu lu sa l, [ar(a)-s-ı+ulus-al] sf. U luslar arası; m il­
letler arası; beynelmilel; enternasyonal.
-arsız, [-r-sız / -a-r-sız / -u-r-sız / -e-r-siz / -ü-r-siz]
{eAT} çek. e. -*■ -rsız.
arsız, [Ar. âr + T. -sız] sf. 1. (Kişi için) utanm ası ol­
mayan; yılışık; yüzsüz; arlanmaz; hayasız; kapak­
sız; utanmaz; yırtık; perdesiz; pişkin; yüzsüz. 2.
Terbiye görmemiş; şımarık; terbiyesiz. 3. mec.
(Bitki için) yerini yadırgamayan, hemen kök atıp
gelişebilen. S a rs ız a rs ız , Utanmaz bir şekilde;
sırnaşarak. || a rs ız p irsiz , Utanması olmayan.
a rsız la n m a , [ar-sız-la-n-ma] is. Arsızlanmak işi; ar­
sızlık etme; arsız davranma; utanmazlanma,
a rsız la n m a k , [ar-sız-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] A rsız­
lık etmek; yılışmak; utanmazlanmak,
a rsızlaşm a, [ar-sız-la-ş-ma] is. A rsızlaşm ak işi; arsız
hâle gelme; yüzsüzleşme; şımarma,
a rsızlaşm a k , [ar-sız-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] Arsız
hâle gelmek; yüzsüzleşmek; şımarmak,
arsızlık, ğı [ar-sız-lık] is. A rsız olm a durumu; yılı­
şıklık; şımarıklık; utanmazlık,
arsi, [Sansk. rsi] {eT} is. Evliya; münzevi. [Gabain]
arsik, [ar-sık] {eT} is. Kestane rengi; kumral; konur
al. [DLT]
arslan, [Moğ. arsalan / arıslan oU -jT] {eT} {eAT} is.
Aslan. [Gabain] [Mühennâ] [DLT] [EUTS] fi1 arslan
havalı, {eAT} Doğası aslan gibi olan.
arslanhane, [arslan + Far. -hane (arsla:n-
ha:ne) is. Aslanların tutulduğu bina,
arslani, [arslan+Far. - î^ ^ L » ^ ] (arsla.ni:) is. Aslanlı
gümüş para.
arslanlayu, [arslan-layu] {eT} zf. Aslan gibi; aslansı.
[DLT]
arslık, -ğı [ars-lık] {eT} is. 1. Hem erkekliği hem di­
şiliği olan hayvan; arsalık; aslık. 2. {ağız} Cinsel
ilişkiye girdiği hâlde kızlığı bozulm ayan kız. [DS]
arsu, [arsu] {eT} sf. Değersiz; kıymetsiz. [EUTS]
[DLT]
arş1, [Ar. ‘ariş] {ağız} is. 1. Çalgılarda kiriş; tel. 2.
Araba oku. [DS]
arş2, [Ar. ‘arş {OsT} is. 1. Çardak; çadır. 2.
Cumba; kafes. 3. Kürsü; taht; makam. 4. Çatı; dam;
tavan. 5. M ahiyeti insanlarca kesin olarak bilinm e­
yen fakat yüksekliği dolayısıyla bütün kâinatı kap­
layan Allah’ın kudret ve azametinin tecelli ettiği
dokuzuncu kat gök. «O zam an yükselerek arşa de­
ğer belki başım.» M. Â k if Ersoy. fi1 arş-fersâ, A rş­
tan üstün; arşı yıpratan.|| arş-ı a'la, {OsT} Göğün
en yüksek tabakası. || arş-ı a'la-yı saadet, {OsT}
Mutluluğun en yüksek yeri.\\ arş-ı âşiyân, {OsT}
Kutsal kişilerin öldükten sonra gideceklerine inanı­
lan yer.\\ arş-ı a'zâm, {OsT} Göğün en yüksek taba­
kası; Tanrı katı.|| arş-ı azîm, {OsT} Göğün en yü k­
ARŞ
sek tabakası; Tanrı katı.|| arş-ı Huda, {OsT} Göğün
en yüksek tabakası; Tanrı katı. || arş-ı İlâhi, {OsT}
Göğün en yüksek tabakası; Tanrı katı. || arş-ı me-
cîd, {OsT} Göğiin en yüksek tabakası; Tanrı katı. j|
arş-ı rahmân, {OsT} Göğün en yüksek tabakası;
Tanrı katı.|| arş-ı Yezdânî, {OsT} Göğün en yüksek
tabakası; Tanrı katı. || arş-ı berîn, Göğün en yüksek
tabakası. || arş-pâye, {OsT} Payesi arşa dek yü kse­
len]] arş ü ferş, {OsT} Gökyüzü ve yeryüzü. || arş ü
kürsî, {OsT} Göğün arş kısmı ile altındaki kürsü.\\
arş'üs-simâk, {OsT} İkizler takım yıldızı.|| arş'üs-
süreyya, {OsT} Ülker yıldızının altında bulunan bir
yıldı? kümesi. || arş ü zemîn, {OsT} Gökyüzü ve y e r­
yüzü.
arş , [Fr. marche (yürü!) (m ’nin düşmesiyle)\ ünl.
Askeri yürütmek için verilen emir; “marş marş!”
arş4, [Fr. arcus (kemer) > Fr. arche / archet] is.
Tramvayın elektrik enerjisini alm ak için tele değen
kavisli bağlantısı; almaç.
arşa, [Ar. ‘arş + Far. -a (arşa;) {OsT} is. dnz.
Güverte.
arşak, -ğı [ağırşak > arşak] {ağız} is. 1. Diz kapağı. 2.
Ağırşak. [DS]
arşaklanmak, [arşak-la-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır]
(Yara, çıban için) kızarıp şişmek. [DS]
arşe, [Lat. arcus (yay) > Fr. archet] is. 1. müz. K e­
man yayı. 2. Elektrikle işleyen araçlarda telden
akım çekmek için kullanılan yay şeldindeki iletken
parça.
arşetip, [Yun. arkhetupos (ilk model) > Fr. arche­
type] is. -*■ arketip.
arşevek, -ği [Fr. archeveque] is. Baş piskopos.
arşın1, [eT. arış > ar(ı)ş-ın] is. 1. Orta parm ak ucun­
dan dirseğe kadar olan uzaklığı esas alan eski
uzunluk ölçüsü birimi, yaklaşık 68 cm ’dir. 2. Bir
adım boyu uzaklık. 3. argo. Bacak, fi1 arşın arşın,
1. Arşın kadar parçalara ayrılmış. 2. mec. P ek
çok. || arşına vurmak, Ölçmek. || arşınları açmak,
argo. Adım larını açarak yürümek.
arşın2, [ar-şın] {ağız} is. Boya olarak kullanılan kire­
mit rengi toprak. [DS]
arşınlama, [arşm-la-ma] is. 1. Arşın ile ölçme. 2. A-
dımlama.
arşınlamak, [arşın-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1.
A rşınla ölçmek. 2. Adımlamak. 3. mec. D ar bir yer­
de geniş adımlarla gidip gelmek. 4. {ağız} Hızlı ve
açık adımlarla yürümek. 5. {ağız} Adım adım, ya­
vaş yavaş yürümek. [DS]
arşınhk, -ğı [arşın-lık] sf. Belirtilen sayıdaki arşın
kadar olan.
arşidük, [Fr. archiduc] is. A vusturya hanedanlarına
ait özel unvan,
arşidüşes, [Fr. archiduchesse] is. 1. A rşidük karısı ya
da kızı. 2. A vusturya prensi.
ARŞ
arşipel, [Yun. arhipelagos] is. 1. Çok adası olan de­
niz. 2. öz. is. Ege denizi,
arşiv, [Yun. arheion (hükümet binası) > Fr. arcchi-
ves] is. 1. Evrak saklanan yer. 2. Tarihi tanıtan eski
ferman, berat, mektup gibi belgelerin saklandığı
yer; belgelik. 3. Belli bir konu üzerine biriktirilmiş
yazılı belgeler. 4. argo. Çamaşır içindeki cinsel or­
ganlar. S1 arşiv karıştırm ak, argo. Birisinin cinsel
organlarını ellemek, okşamak.
arşivci, [arşiv-ci] is. 1. Arşiv görevlisi. 2. Arşive ko­
nulmuş belgeleri inceleyip değerlendiren uzman,
arşivleme, [arşiv-le-me] is. Arşive koyma; saklama,
arşivlemek, [arşiv-le-mek] gçl. f. f- r j Arşive kaldır­
mak; arşivde saklamak,
arşiyan, [Ar. carş > ‘arşiyân d ^ y - ] (arşiya:ri) {OsT}
is. Arşın etrafında teşbih edip dolaşan melekler,
arşu, [arju / arşu] {eTj is. Sırtlan [Mühennâ]
arşun, \eT. arış > arışın] {eAT} is. -*■ arşın,
art, -dı [âr-mak (dolanmak) / âr (arka) > âı-t] is. 1.
A rka taraf; geri. {eT} (aym) [EUTS] [Gabain] [ETY] 2.
B ir şeyin öbür tarafı. 3. {eT} Son. [ETY] 4. {eT} Dağ
geçidi; dağ beli; dağ yolu; sırt; boyun tepe. [DLT]
[ETY] [EUTS] 5. {eT} Sarp yer; yokuş. 6. {eT} Yar­
dım. [Gabain] [EUTS] 7. sf. Arkada olan; geride bu­
lunan. 0 arda koymak, 1. Sonraya bırakmak. 2.
{eAT} Geride bırakmak.\\ ardı arası kesilmemek,
H iç durmamak; tek düze sürmek.]\ ardı ardına,
Aralıksız biçimde; ara vermeden,|| ardı kesilmek,
Sonu gelmek; bitmek; tükenmek. j| ardına adam
toplamak, K endi görüş ve düşüncelerini beğenen
taraftar edinmek. || ardına atmak, 1. D eğer ver­
memek. 2. Geciktirmek. 3. {eAT} Terk etmek; vaz­
geçmek; bırakmak.\\ ardına bakmamak, 1. D eğer
vermemek; aldırış etmemek. 2. Korku ile yürek
çarpa çarpa kaçmak. j| ardına düşmek, Peşinden
gitmek; arkasına düşmek; takip etmek. || ardına
kadar açık, Kapı ve pencere gibi nesnelerin sonu­
na kadar açık bulunması.\\ ardına komam ak, Öç
alm ak.|| ardın almak, {eAT} Arkasını çevirmek;
kaçış yolunu kesmek; kuşatmak]] ardın ardın,
{eAT} 1. Geri geri; arkaya doğru. 2. Geriden geri­
den,|| ardına söylemek, {eAT} Arkasından konuş­
m ak-H ardına uymak, {eAT} Arkasından koşmak;
peşine düşmek.|| ardın basmak, {eAT} 1. Peşini
bırakmayarak izlemek. 2. Geriden vurmak, || ardın­
da gezmek, Peşini bırakmamak; sürekli izlemek.||
ardından atlı kovalamak, Son derece hızlı git­
m ek.|| ardından beri, {eAT} Arkaya doğru.|| ardın­
dan sapan taşı yetişmem ek, Son derece hızla git­
mek; büyük bir telaşla kaçmak. || ardından var­
mak, {eAT} Arkasından gitmek]] ardından yet­
mek, Arkasından koşarak yetişm ek.|| ardını al­
mak, Tamamlamak; bitirmek. || ardını boşlamak,
Vazgeçmek, peşini bırakmak.|| ardını getirmek,
Tamamlamak, bitirmek; sona erdirmek. || ardını
O lM IİK tt SAMİ, so#
sürmek, {eAT} Peşini bırakmayarak izlemek.|| ar­
dın sürmek, {eAT} Peşini bırakmayarak izlemek]]
ardı sıra, Ardınca, arkasından; peşinden. || arta
kalmak, 1. Geç kalmak; sona yetişmek. 2. Zaman
kaybetmiş olmak. 3. A rtık olmak; artmış olmak.]\
art alan, Zemin; fon]] art arda, Arka arkaya, bir­
birinin p eşi sıra]] art avurt, A ğız boşluğunun arka
bölümü]] art avurt ünsüzü, dbl. A rt avurt bölü­
münde teşekkül eden “l" ünsüzü]] art ayağı ile
kulağını kaşımak, D ensiz ve dengesiz işler ya p ­
mak, huzur kaçırıcı davranışlarda bulunmak, kö­
p eklik veya hayvanlık etmek]] art bağırsak, anat.
Sindirim kanalının art bölgesi; proktodeıım]] art
beyin, anat. Beyincik ve medulla oblangatadan
oluşan ve temel vücut faaliyetleri ile ilgili beyin
bölgesi; metensefalon]] art bölge, coğ. D eniz kıyı­
sına göre bu kıyı ile ticari ve ulaşım açısından iliş­
kisi bulunan içeride kalan yöre.]] art damak, D a­
mağın arka bölümü]] art damak ünsüzü, dbl. D i­
lin sırtının yükselerek damağa değdiği yerde akci­
ğerden gelen havanın sürtünm e veya sızma ile
meydana getirdiği sesler; İki, Igl, İği.|| art düşün­
ce, Açıklanmayan veya açıklanandan fa rklı düşün­
ce]] art eteğinde namaz kılınır, 1. Namuslu ve
dürüst kadınlar için söylenir; namusu mücessem. 2.
mec. Riyakâr.]] art göğüs, biy. Böceklerde göğüs
bölgesinin en arkada bulunan segmenti. || art işlem,
N ükleer yakıtın reaktörde kullanıldıktan sonra kul­
lanılabilir olan ve tehlike yaratan kısımlarını ayı­
rıp değerlendirm ek için yapılan işlem..]] art kafa
kemiği, anat. Kafatasının arka tarafında bulunan
kemik; oksipital kem ik.|| art kapıdan çıkmak,
(Öğrenci için) başarısız olmak; arka kapıdan çık­
mak]] art kök, anat. Omuriliğin, kelebek biçimin­
deki boz maddesinin ventral çıkıntıları]] artların
sürmek, {eAT} Peşini bırakmamak; takip etmek]]
art lop, anat. H ipofız bezinin arka parçası. || art
niyet, A çıklanmış bir niyet ve düşünce ile gizlen­
meye çalışılan henüz açığa vurulmamış ve çoğun­
lukla kötülük taşıyan düşünce.|| art oda, anat. Gö­
zün iris ile billur cisim arasındaki içi özel bir sıvıy­
la dolu kısmı]] artsız arasız, Sürekli; aynı biçim ve
düzende.]] art teker, Araçların arkada bulunan
tekerleği]] art ülke, B ir bölgenin kıyıya göre daha
içerde kalan kısımları]] art zamanlı, Evrime bağlı
olarak zam an içindeki gelişm elerle ilgili.]] art za­
m anlı dil bilimi, dbl. Zaman içinde değişim geçi­
ren dil bilim konularının evrimsel gelişimini ve ba­
ğıntılarını inceleyen dil bilim; art süremli dil bilim;
tarihsel dil bilim.]] art zam anhlık, Toplum bilimle­
rinde toplumların zam an içindeki evriminin ince­
lenmesi; tarihsel.
artadm ak, [ar-ta-d-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Tahrip et­
mek; mahvetmek; bozmak. [Gabain]
artadmak, [art-mak+dur-mak> art-a+dur-mak] gçsz.
b . f [-ur] Gittikçe artmak; artmaya devam etmek.
i t e ı ı r e m . 301
artag , [ar-ta-ğ] {eT} is. 1. Mahvolma. [Gabain] 2. Bo­
zuk; yıkık; harap; bozulmuş. [EUTS] [Gabain] 0
a rta g işlig, {eT} Ahlaksız.
artağ, [art+ağ] {ağız} is. 1. Çocuğu beşiğe bağlayan
bez. 2. Kırılan hayvan bacağını oynatmadan düz­
gün tutmaya yarayan tahta. [DS]
artağ an , [art-mak > art-ağan] sf. Beklenenden, alı­
şılmış olandan daha verimli; bereketli,
artağanlık, -ğı [art-ağan-lık] is. Çok ürün verme hâ­
li; bereket.
artak, [ar-ta-k] {eT} sf. Bozuk; fena; yıkık; kötüleş­
miş; bozulmuş. [EUTS] [DLT] [Yüknekî] 0 a rta k
ta rta k , {ağız} Karm akarışık [DS].|| a rta k yavuz,
{eT} Bozıık; kötü; perişan; harap. [EUTS]
artakalan, [art-a+kal-an] sf. 1. Geride, arkada kalan.
2. Bitmemiş, tükenmemiş veya yıpranmam ış olup
elde kalan.
artakalm a, [art-a+kal-ma] is. 1. Geride kalma. 2. Sa­
tılmama.
artakalm ak, [art-a+kal-mak] gçsz. f. [-ır] 1. Geride
kalmak. 2. Satılmayıp elde kalmak. 3. A rtarak ge­
riye kalmak. 4. Birisi öldüğünde sağ kalmak. 5.
(Kadın için) ellenmiş olarak bırakılmak. 6. (Eşya
için) eskitilmiş, kullanılmış olarak bırakılmak,
artakalm ış, [art-a+kal-mış] sf. 1. Geride, arkada kal­
mış olan. 2. Çeşitli sebeplerle elden çıkmamış, elde
kalmış.
artal, [Ar. ‘artal JJ=y-] {OsT} sf. biy. (Canlı için) ola­
ğandan daha çok gelişmiş olan,
artaliyet, [Ar. ‘artal > ‘artaliyyet o -ik y ;] {OsT} is.
biy. Hayvan veya bitkilerde bir organ veya bütün
vücudun aşırı büyümesi hâli; irilik,
artam , [art-a-m] {ağız} is. Yarar; fayda. [DS]
artam ak 1, [art > art-a-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-t(ı)-
yor] 1. Artıp kalmak. 2. Aile bireylerinin birkaçı­
nın ölümünden sonra sağ kalmak. [DS]
artam ak2, [ar-ta-mak] {eT} g ç sz.f. [-r] 1. Bozulmak;
mahvolmak; kötüleşmek. [DLT] [İKPÖy.] [Gabain]
[Yüknekî] 2. Batmak. [İKPÖy.] 3. Fazla olgunlaş­
mak. [İKPÖy.] 4. Çürümek. 5. gçl. f. Mahvetmek.
[EUTS]
artan, [art-mak > art-an] {eAT} sf. 1. Geriye kalan. 2.
Fazla gelen.
artantı, [art-antı /art-mtı] {ağız} sf. Kullanıldıktan
sonra geriye kalan; artan; artık; artmış. [DS]
artaşm ak, [ar-ta-ş-mak] {eT} işteş, f. [-ur] Birbirini
bozmak. [DLT]
artatm ak, [ar-ta-t-mak] {eT} gçl. f. [-ur] 1. Tahrip
etmek; mahvetmek; bozmak; yıkmak. [Tekin] [Ga­
bain] [EUTS] [DLT] [ETY] [İKPÖy.] 2. Batırmak.
[İKPÖy.] S a rta tı u m ak , Bozabilmek.
artça, [art-ça] {ağız} is. folk. Düğünden sonra tarafla­
rın birbirine verdiği ziyafet. [DS]
artçı, [art-çı] is. 1. as. Ordu savaş veya yürüyüş dü­
ART
zeninde ilerlerken güvenliği sağlamak için geriden
gelen birlik; dümdar. 2. Tulumbacılar yangına gi­
derken arkalarından gelen yardımcılar. 3. sf. G eç­
miş bir edebiyat veya sanat çığırını sürdüren. 4.
{ağız} Arkadan gelen. [DS]
artçılık , -ğı [art-çı-lık] is. as. Artçının görevi,
artem a , [Sıhhî tesisat malzeme markası, ticarî mal]
is. argo. (Bu ürünün "Aç kapa, aç kapa, Artem a!"
sloganlı reklamından) başkaları ile birlikte iken
tesettüre uyup örtünen, bu ortamın dışında ise dile­
diği gibi özgürce giyinen kadın veya kız.
a rte r, [Fr. artere] is. anat. 1. Yüreğin sağ karıncığın­
dan akciğerlere, sol karıncığından vücudun diğer
organlarına kan götüren damarlar; atardamar. 2.
mec. Trafiği yoğun olan yol.
arte rie k to m i, [Fr. arteriectomie] is. tıp. Bir atarda­
marın tıkanması veya iltihaplanması sonucu kesil­
mesini gerektiren cerrahi işlem,
a rte rio g ra f, [Fr. arteriographe] is. tıp. A tardam ar a-
tımlarmı kaydetmeye yarayan araç; sfıgmograf.
arterio g rafı, [Fr. arteriographie] is. tıp. Röntgen ı-
şmlarım geçirmeyen bir sıvı şırınga edilmek sure­
tiyle atardamar atımlarının incelenmesi veya rad­
yografi alınması,
a rterio sk lero z, [Fr. arterio-sclerose] is. tıp. Damar
sertliği.
a rte rit, [Fr. arterite] is. tıp. A tardam ar iltihaplanm a­
sı.
artezy en , [Fr. Artois (Fransa'da bir kent) > artesien]
is. Toprağı burgu ile delerek basınç altındaki yer
altı suyunun yeryüzüne fışkırmasını sağlayan kay­
nak; basınçlı kaynak. S artezy en kuy u su , Burgu
ile açılmış ve ye r altı suyunu yüzeye çıkarmaya y a ­
rayan çeperlerine boru oturtulmuş basınçlı kuyu.
a rtg a ru , [art-ğaru] {eT} zf. Arkaya; geriye.
a r t ı1, [art-ı] {ağız} is. Akıbet; son. [DS]
a rtı2, [art-ı] is. mat. 1. Aritmetikte toplam a işleminin
yapılacağını belirten + işareti; zait. 2. Sıfırdan bü­
yük sayıları gösteren aynı işaret; pozitif. 3. {eT} sf.
Tamamıyla; tüm; tekmil. [EUTS] 4. zf. E k olarak;
ilavesi; eki. S a rtı sayı, Sıfırdan büyük ve + ile
gösterilen sayı; p o z itif sayı. || a rtı uç, Doğru akım
üretecinde potansiyel gücü en yü ksek olan uç;
elektroliz sırasında eksi yüklü iyonların toplandığı
artı elektrot; anot.
artıc ak , [art-ıcak / artu-cak jl] {eAT} zf. -* artucak.
a rtıg , [art (arka) > art-ığ] {eT} is. 1. Kadın mintanı;
göğüslük. [DLT] 2. B ir hayvana yükletilen yükün
dengi. [DLT]
artıg la tm ak , [ art-ığ-la-t-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Ç o­
ğaltmak; teksir etmek. [ETY]
a rtık , -ğı [eT. ar-t-mak (artmak, arta kalmak) > ar-t-
uk / adr-uk > art-ık jijl] sf. 1. Yenilip içilen şey­
den, kullanılan, harcanan maldan geriye kalan; faz-
ART Ü I Ü M I Ü l C t S Ö M .3 D2
la. {eT} {eAT} (aynı) [Mühennâ] 2. Daha fazla; daha [DLT] 5. {ağız} Birinin üzerine kapanmak; çullan­
çok. 3. mec. Değersiz; işe yaramaz. 4. {eAT} {ağız} mak. [DS]
Başka. [DS] 5. {ağız} Geçmiş. [DS] 6. is. Kalan veya a rtım , [art-ım] is. 1. Artma; çoğalış; bereket; bollan­
artan bölüm. 7. {ağız} Kızlığım gayrimeşru ilişki ile ma; tezayüt; üreme. 2. Orman ağaçlarının belli bir
kaybeden kız. [DS] 8. zfi (İçinde bulunulan duru­ dönem içinde kalınlık ve boylarının artması,
mun veya yapılan işin sonuna gelindiğini ve yeni artım lı, [art-ım-lı] sf. Pişirince şiştiği için çoğalmış
bir durumun, işin başladığını belirtmek için cümle gibi görünen; artağan,
başı edatı olarak) bundan sonra; bundan itibaren; a rtın , [art-ı-n] is. kim. Katyon.
bundan böyle; fakat; amma; badema; daha;
a rtın m a k , [ar-t-m-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Yüklemek.
şimdengerü. 7. ünl. Sabır ve tahammül gücünün [DLT]
sonuna gelindiğini bildirir. Artık, yeter! S a rtık
a rtırılm a [art-ır-ıl-ma] is. A rtırılm ak işi.
d eğer, işçinin üretime katkısının aldığı ücretten
a rtırılm a k , [art-ır-ıl-mak] e d il.f. [-ır] Hakkında ar­
çok olması dolayısıyla patronun açıktan bedel
tırm ak işi uygulanmak; artırm ak işine uğramak,
ödemeksizin elde ettiği kazanç.\\ a rtık diş, {ağız}
anat. A sıl dişlerin yanında çıkan ve düzgün olma­ a rtırım , [art-ır-ım] is. 1. Artırmak işi ve sonucu. 2.
ya n diş. [DS]|| a rtık em ek, M arksçı teoride işçinin Kazanılan paranın hepsi harcanmayıp bir kısmının
ücreti karşılığında ürettiğinin üstünde fazladan biriktirilm esi; tasarruf. 3. {ağız} A nasının yanında
çalışması.\\ a rtık eksik, 1. {eAT} Yerli yersiz; ge­ bulunan yavru. [DS]
reksiz; 2. {ağız} Gerçeğe uymaz; ileri geri. [DS]|| a rtırışm a k , [art-ır-ış-m ak {eAT} işteş, f i [-ur]
a rtık et, {ağız} K asaplık hayvanların iç yağların K arşılıklı olarak artırmak,
arasında bulunan kara et parçaları. [DS]|| a rtık a rtırm a , [art-ır-ma] is. 1. A rtırm ak işi. 2. Bir kamu
etm ek, {ağız} Yemekte artık bırakmak. [DS]|| a rtık m alını fiyatı en yüksek verene satm a biçimindeki
gün, H er artık yılda Şubat ayına eklenen 29. gün. || satış işlemi; mezat; müzayede. 3. İlk atlayandan
a rtık sa rtık , {ağız} Yemekten geri kalan; artık. daha uzağa atlayabilme esasına dayanan bir çocuk
[DS]|| a rtık sayı, kütp. Derlemedeki bir eserin bir­ oyunu. 4. {ağız} Biriktirme; çoğaltma. [DS] 5. {ağız}
den çok olan her sayısı.^ a rtık sü rtü k , {ağız} Her Balkon. [DS] 6. {ağız} M utfakta çanakların konduğu
erkekle düşüp kalkan veya çok sayıda eş değiştir­ raf. [DS] 7. {ağız} Y apılarda birinci kata göre ikinci
miş olan kadın, [DS]|| a rtık yıl, H er yılın fazladan katın yaptığı çıkıntılı kısım. [DS]
gelen altı saatini toplamak suretiyle dört yılda bir
a rtırm a k , [art-ır-mak] g ç l.f. [-ır] 1. B ir şeyi belli bir
gün eklemek suretiyle 366 gün olan yıl.
ölçüde çoğaltmak. 2. B ir malın fiyatına diğer alıcı­
a rtık çı, [art-ık-çı] is. ve sf. Artıkları toplayıp değer­ lardan veya piyasa değerinden fazla para vermek;
lendirm ek veya satm ak suretiyle geçimini sağla­ fiyat yükseltmek. 3. B ir ihtiyaç maddesinin tam a­
yan. mını tüketmeyip bir kısmını biriktirmek; tasarruf
artıkçılık, -ğı [art-ık-çı-lık] is. Artık toplayarak ge­ etmek; ekonomi yapmak; kısmak; kısınmak; tutum
çimini sağlama, yapmak. 4. mec. B ir davranışta aşırı gitmek,
a rtık ın , [ar-t-ık-ın] {eT} zf. Artık, artış, [art-ış] is. Değer, sayı ve fiyat bakım ından yük­
a rtıklağı, [artık-lağı / artıklağa] {ağız} zf. 1. Bununla selme; çoğalma; artma; yükselme,
beraber. 2. Fazla. [DS] a rtışm a k , [ar-t-ış-mak] {eT} işteş fi [-ur] B ir yük
artık lam a, [art-ık-la-ma] is. Artıklam ak işi; yiyecek hayvana artmakta yardım ve yarış etmek. [DLT]
bırakma. a rtız m a k , [ar-t-ız-mak] {eT} gçl. fi. [-ur] 1. Kandır­
a rtık lam ak , [art-ık-la-mak] g ç l.f. [-r] [-l(ı)-yor] 1. mak. [Gabain] 2. Arkasından gitmek. [EUTS]
A rtık yiyecek bırakmak. 2. Yiyeceği parçalayıp a rtist, [Fr. artiste] is. 1. Güzel sanatlardan birini m es­
dökerek başkalarının yararlanamayacağı artık bı­ lek edinmiş kimse; sanatçı; sanatkâr. 2. Sinema ve
rakmak; artık etmek, tiyatro oyuncusu. 3. Gazino ve diğer eğlence yerle­
a rtık lık , -ğı [art-ık-lık jia 'jl] is. 1. Daha çok olma rinde gösteri yapan kişi. 4. argo. Hareketleri yap­
durumu; fazlalık. 2. bsy. Y angın ve hırsızlık gibi macık, samimi davranmayan, rol yapan kişi, fi1 a r ­
bilgi kaybına sebep olabilecek durumlara karşı bir­ tist gibi, 1. (Kadın için) güzel ve gösterişli. 2. Çok
den çok kopya bilgi bulundurma işi. 3. {eAT} Ü s­ güzel rol yapan, kandırmayı başaran.
tünlük; erdem; olgunluk. 0 a rtık lık derecesi, dbl. a rtistik , -ği [Fr. artistique] sf. 1. Güzel sanatlarla il­
N itelem e sıfatlarının daha fa zla lık bildiren derece­ gili; sanatsal. 2. Sanat kaygısı duyularak yapılmış;
si; üstünlük derecesi. sanatsal. S a rtistik p a tin a j, Buz üzerinde yapılan
artılm ak , [ar-t-ıl-mak] {eT} edil. f. [-ır] 1. Y ükle­ sanat değeri olan gösteri.
m ek. [DLT] 2. Ardılmak. [DLT] 3. Bir binit üzerin­ a rtistlik , -ği [artist-lik] is. 1. Artistin yaptığı iş. 2.
de başı bir tarafa, ayaklan diğer tarafa gelecek şe­ A rtist olm a durumu. 3. argo. Y apmacık davranma;
kilde heybe gibi ardılmak. [DLT] 4. Erişilmek. davranış ve sözlerin gerçeğe uymaması; abartma.
« u r e a » . 303
artizan, [Lat. artitianus > Fr. artisan] is. Zanaat er­
babı; esnaf.
a rtla m a k 1, [art-la-mak] {eT} gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1.
Birinin ensesine tokat vurmak; sille vurmak. [DLT]
2. {ağız} Sırtlamak; sırtına almak. [DS]
a rtlam ak 2, [ay-ır-t-la-mak] (aırtlamak) {ağız} gçl. f.
[-r] [-l(ı)-yor] Ayıklamak. [DS]
artlaşm ak, [art-la-ş-mak {eAT} {a-
ğızj işteş, f. [-ur] A ta binenin arkasına binmek; art
arda binmek. [DS]
artlı, [art-lı] {ağız} sf. 1. (Kişi için) varlıklı; zengin;
arkalı. 2. (Ağaç için) bol meyveli. [DS]
artm a 1, [ard-ma] {ağız}is. 1. H ayvana çıplak iken
yüklenen yük. 2. D okumalarda enine atılan iplik. 3.
Üzüm hereklerine yatay olarak atılan ağaç. [DS]
artm a2, [art-ma] is. A rtm ak işi.
artm aç, [ard-maç] {ağız} is. Çuvala doldurulmuş ve
çıplak hayvana heybe gibi yüklenmiş yük; artma.
[DS]
a rtm a k 1, [art-mak] gçsz. f. [-ar] 1. Ölçülebilir ve
sayılabilir nitelikler bakım ından eskisinden daha
çok olmak; çoğalmak; ziyade olmak; bereketlen­
mek; bolalmak; bollaşmak; nemalanmak. {eT} (ay­
nı) [EUTS] [DLT] [ETY] [Mühennâ] [Yüknekî] 2. Es­
kiye göre daha şiddetli veya yoğun olmak. 3. Gere­
ği kadar kullandıktan sonra b ir kısmı geriye kal­
mak. 4. {eT} A rta kalmak. [ETY] 5. {eT} Ü stün gel­
mek. [Gabain] S a rta d u rm a k , {eAT} Gittikçe art­
mak; artması sürm ek.|| a rta tu rm a k , {eAT} Gittikçe
artmak; artmayı sürdürmek.\\ a rta v a rm a k , {eAT}
Gittikçe artmak. || a rttık ç a a rtm a k , Giderek çoğal­
mak.|| a rttı şa rttı (sarktı), Çok geldi.
artm ak2, [ard-mak jl] {ağız} gçl. f. [-ar] 1. Bir işi
başkasma yükletmek. 2. Yükletm ek. 3. {eAT} Y ük­
lemek. 4. Asmak. 5. Sermek. [DS] S a rd a kom ak,
{eAT} Asıvermek; iliştirivermek.
artm ak3, [ard-mak] {ağız} is. 1. Büyük heybe. 2. Ta­
neli mısır koçanının birbirine bağlanm ası ile mey­
dana getirilmiş hevenk. [DS]
artmış, [ar-t-mış] {eT} sf. Bakir kalmış; kız. [Mühen­
nâ]
artrit, [Fr. arthrite] is. tıp. Eklem iltihabı,
artroz, [Fr arthrose] is. tıp. İltihaplı olmayan eklem
rahatsızlığı.
artucag, [art-ıcak / art-ucak / art-ucağ jjfjl] {eAT} zf.
Fazlaca; ziyadesi ile.
artucak, [art-ıcak / art-ucak / art-ucağ j i j l ] {eAT} zf.
Fazlaca; ziyadesiyle,
artuç, [artış / artış / artuç] {eT} is. Ardıç ağacı. [Ga­
bain] [DLT] [EUTS]
artuçlanm ak, [artuç-la-n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur]
Ardıcı çok olmak; ardıçlanmak. [DLT]
artug, [art-uğ / art-uk jyi'jl] {eAT} zf. -*■ artuk S a r-
tug olm ak, {eAT} Artm ak; çoğalmak.
ART
a rtu g ıra k , [art-uğ-(ı)-rak S jü jT] {eT} {eAT} zf. Faz­
lasıyla; fevkalade; olağanüstü; artıkrak; daha fazla;
çokça. [EUTS]
a rtu g ra c ık , [artuğ-ra-cık {eAT} zf. Fazlaca;
biraz fazla.
a rtu g ra k , [art-uğ-rak J l {eAT} zf. Daha fazla;
çokça.
artu h la g u , [art-uh-lağu jt}U-jSjl] {eAT} zf. Fazla o-
larak; fazla.
a rtu h ra g , [art-uh-rağ fcji-jI] {eAT} zf. Daha fazla;
çokça.
a rtu k , [art-mak (artmak, arta kalmak) > art-uk 3jîjl]
{eT} zf. 1. Çok; sayıca fazla; pek çok; kalabalık;
artık; daha çok; fazla; aşırıca; ziyade; artık; küsur.
{eAT} (aynı) [DLT] [Gabain] [İKPÖy.] [ETY] [Üç İtig­
sizler] [Tekin] [Yüknekî] 2. {eAT} Başka; diğer; gayri;
maada. 3. {eAT} ...-dan çok. 4. Son derece. [EUTS] 5
sf. İhtiyaçtan çok olan; arta kalan; gereğinden fazla
olan, {ağız} (aynı). [DS] 6. Son. 7. {eAT} Üstün; fazi­
letli. 8. {eAT} Arta kalan; artan. 9. is. {eAT} Fazla­
lık; çokluk. 10. {eAT} Bolluk; bereket. 11. {eAT}
İlave; ek. {eAT} 12. B ir bütünün büyük bir kısmı.
13. {eAT} Arta kalan şey. S a rtu k eylem ek, {eAT}
1. Artırmak; çoğaltmak. 2. Üstün tutmak; şerefli
saymak; mümtaz kılmak.]| a r tu k itm ek , {eAT} 1.
Zam yapmak; eklemek; artırmak; çoğaltmak. 2.
Üstün tutmak; yeğlemek. || a r tu k k ılm ak , {eAT} 1.
Zam yapm ak; eklemek; artırmak; çoğaltmak. 2.
Üstün tutmak; yeğlem ek.|| a rtu k lu eylem ek, {eAT}
Üstün ve şerefliyapm ak.\\ a rtu k lu o lu n m ak , {eAT}
Üstün ve şerefli kılınmak.\\ a r tu k olm ak, {eAT} Ço­
ğalmak; artmak.\\ a rtu k ta a rtu k , {eT} P ek iyi; fe v ­
kalade. [EUTS]
a rtu k 2, [art-mak > art-ık] {eAT} zf. Denebilir; tahm i­
nen.
a rtu k a l, [Yun. artokalon] {ağız} is. M ısır ekmeği pi­
şirmekte kullanılan bir tür kürek. [DS]
a rtu k cı, [artuk-ca] {eAT} sf. Çok fazla; aşırı,
a rtu k ı, [art-uk-ı] zf. 1. Fazlası. [ETY] 2. is. Artı.
[ETY] S k ırk a rtu k ı yeti, K ırk yedi; 47. \\ b ir tü ­
m en a rtu k ı y eti bing, On yed i bin; 17 bin.
a rtu k la g ı, [art-uk-lağı L5ili>jl] {eAT} zf. -*• artuklagu.
a rtu k la g u , [art-uk-lağu yJJS'jl] {eAT} zf. Fazla olarak;
fazla.
artu k la m a k , [art-uk-la-m akj^Ü yjl] {eAT} g çl.f. [-r]
Üstün kılmak; üstün tutmak,
a rtu k la n m a k , [art-uk-la-n-mak] {eT} gçsz. f. [-ur]
Aşırı gitmek. [DLT]
artu k lıg ı, [artuk-lığ-ı] {eT} zf. Fazlası ile; fazla ola­
rak.
a rtu k h k , [artuk-lık / artık-lık jU jT ] {eAT} is. 1. Faz­
lalık. 2. Üstünlük; erdem; olgunluk. 3. Aşırı dav­
ART
ranma; haddi aşma; aşırılık. 4. Bolluk; zenginlik;
servet. S artuklık eylemek, {eAT} Aşırı davran­
mak; haddi aşmak; saldırmak.\\ artuklık eyleyici,
{eAT} H addi aşan; m ütecaviz.|| artuklık istemek,
{eAT} Üstünlük sağlam ak istemek; üstün ve mezi­
yetli olmayı arzulamak,|| artuklıklan issi, {eAT}
B olluk ve bereket sahibi; bolluğa eren.
artuklug, [artuk-luğ] {eT} sf. Fevkalade. [Gabain]
artukrak, [artuk-rak jly&'jT] {eT} {eAT} z f Fazlasıyla;
fevkalade; olağanüstü; artıkrak. [EUTS]
artukraşmak, [artuk-ra-ş-mak {eAT} dönşl.
f. [-ur] Daha da artmak; çoğalmak,
artuksı, [artuk-sı l_s—S {eAT} zf. Fazla olarak; da­
ha başka.
artuksuz, [artuk-suz] {eT} s f Artıksız; fazlasız. [Üç
İtigsizler] artuma, [art-ır-ma / artuma] {ağız} is. Kü­
çük balkon. [DS]
artun, [ard-un / art-un?] {eT} is. Kimyon. [Gabain]
[EUTS]
arturılmak, [artur-ıl-mak] {eAT} e d il.f. [-uı] Çoğal­
tılmak.
arturılmış, [artur-ıl-mış] {eAT} sf. Çok; fazla,
arturınılmak, [artur-m-ıl-mak] {eAT} edil. f. [-ur]
Artırılmak; çoğaltılmak; bereketlendirilmek.
arturm ak1, [ar-mak (aldatmak) > ar-tur-mak] {eT}
g ç l.f. [-ur] 1. Aldatılmak; kandırılmak; aldanmak.
[Gabain] [Tekin] [ETY] 2. Aldatmak; çağırmak; yön­
lendirmek; celbetmelc. [EUTS]
arturmak2, [art-ur-mak {eT} {eAT} gçl. f. [-
ur] 1. Arttırmak; fazlalaştırmak; çoğaltmak; bü­
yütmek. [Yüknekî] 2. Aşırı gitmek; haddini aşmak.
[ETY] [DLT] 3. Yüksekte tutmak; üstün tutmak;
meziyet sahibi yapmak. 4. Geriye artık bırakmak;
fazla bırakmak. 5. Bol bol vermek. 6. M ühlet ver­
mek. 7. Uzatmak. S arturu arıtmak, {eAT} 1. İyi­
ce temizlemek. 2. Günahtan arıtmak.|| arturu dur­
mak, {eAT} Artırmakta devam etmek; çoğaltmaya
çalışmak.
artut, [artut] {eT} is. Hediye; beylere ve büyüklere at
vb. şeylerden verilen armağan; belek. [DLT] [Yük­
nekî]
-aru, [-aru / -erü] {eAT} yap. e. Doğrultu bildiren ke­
limeler türeten isimden isim yapma ekidir, angaru,
ilerii.
aru1, [ar-ığ > aru jjl] {eT} {eAT} {ağız} sf. 1. Temiz;
saf. 2. İyi; güzel. [DS] 3. Helal. 4. Günahsız. S aru
avrat, {eAT} Namuslu, iffetli kadm.\\ aru duru,
{ağız} Tertemiz. [DS]|| aru dutmak, {eAT} Yücelt­
mek; üstün tutmak,\\ aru eren, {eAT} Namuslu er­
kekler. || aru etekli, {eAT} N am uslu; i]fetli.\\ aru
eylemek, {eAT} 1. Temizlemek; arıtmak; tertemiz
yapmak. 2. iy i niyetle yapmak; tertemiz duygularla
yerine getirm ek.|| aru neme, {eT} Temiz ruh.\\ aru
O İM H K C E S f l M i . so*
olmak, {eAT} 1. Günahlardan temizlenmek; tövbe
etmek. 2. Noksan sıfatlardan uzak olmak; şanı yüce
olmak.\\ aru olınmış, {eAT} 1. Günahtan uzak tutul­
muş; temizlenmiş; samimiyete erdirilmiş. 2. Terte­
miz; mukaddes.|| aru tutm ak, {eAT} Tenzih etmek;
takdis etmek.
aru2, [arı / am jjT] {eAT} {ağız} is. zool. Arı. [DS] S
aru evi, {eAT} Arı kovanı.
arub, [Ar. ‘arüb ^ j y 1] (aru:b) {OsT} sf. (Kadın için)
eşine veya sevgilisine çok düşkün.
Aruba, [Ar. ‘arübâ L,jjp] (aru:ba:) {OsT} öz. is. Y e­
dinci kat göğün adlarından biri,
arubat, [arubat] {eT.} is. bot. Demirhindi. [DLT]
aruca, [aru-ca {eAT} {ağız} sf. Temizce; arıca.
[DS]
arucak, [aru-cak J s rjjl] {eAT} sf. Zayıfça; arıkça,
arude, [Far. ârüde o^jjT] (a:ru;de) {OsT} sf. 1. Öfkeli;
kızgın. 2. Hırslı,
aruf, [Ar. ‘arüf ^Asy1] (aru:f) {OsT} sf. Uzun süre ıs­
tırap çeken.
arugde, [Far. ârüğde »JijjT] (a;ru;ğde) {OsT} s f Öf­
keli; kızgın.
aruğ, [Far. ârüğ (a:ru:ğ) {OsT} is. Geğirme. S
ârüğ-zen, Geğiren; geğirici.
aruk, [âr-mak (yorulmak) > ar-uk osjT] {eT} is. 1.
Yorgunluk; argınlık. [EUTS] [Gabain] [İKPÖy.] 2. sf.
Yorgun. [İKPÖy.] [ETY] [DLT] 3. {eAT} Zayıf; cılız;
semiz olmayan.
aruklam ak1, [ar-mak (yorulmak) > ar-uk-la-mak]
{eT} gçsz. f. [-r] 1. Dinlenmek. [İKPÖy.] [DLT] 2.
Uyumak. [DLT]
aruklam ak2, [aruk (zayıf)> aruk-la-m ak {eAT}
{ağız} g ç sz.f. [-r] 1. Zayıflamak. 2. Çürümeye yüz
tutmak; çürümek. [DS]
aruklandurm ak, [aruk-la-n-dur-mak ji]
{eAT} g ç l . f [-ur] Zayıflatmak,
aruklatmak, [aruk-la-t-mak {eAT} gçl. f. [-
ur] Zayıflatmak,
arukluk, [aruk-luk] {eT} is. Yorgunluk. [DLT]
aruksuz, [aruk-suz] {eT} sf. Y orulm ak bilmeyen; ar­
gın olmayan; yorulmaz. [Gabain] [EUTS]
arulıgamak, [aru-lı(k)-a-mak] {eAT} g ç l.f. [-r] Te­
mize çıkarmak; tezkiye etmek; aklamak,
arulık, [aru-lık] {eAT} is. K utsam a ve eksikliklerden
olmak; münezzeh olmak,
aruluk, [ar-ığ-luk > aru-luk jJ j j î ] {eT} {eAT} is. Te­
mizlik; saflık,
arumdun, [? arumdun] {eT} is. Boya. [DLT]

a ru n 1, [Far. arun O jjl] (a:ru:n) is. 1. İyi niteliklerle
tanınma. 2. Güzel ve iyi huylular.
arun2, [? arun] {eAT} is. Büyük ve uzun yılan,
aruna, [Güre, arona] {eAT} is. Karasaban,
aru rak , [aru-rak] {eAT} sf. Daha temiz,
arus [Ar. ‘urs > 'arüs o-jy-] (aru:s) {OsT} is. 1. Dü­
ğün. 2. Gelin. 3. Güvey. 4. kim. Kükürt, ö a rû s-i
cihan, Dünya. || arû s-i çerh , Güneş. || arfls-i felek,
Güneş. || arûs-i hâveri, Güneş.
arusan, [Ar. ‘arüs + Far. -ân oL*j_^] (aru:sa:n) {OsTj
is. Gelinler. 0 arflsân-ı bâğ, Bahçe gelinleri; tar­
lada biten yabani çiçekler.\\ arfisân -ı çem en, Çi­
menlik gelinleri; bahçe çiçekleri.\\ a rû sâ n -ı huld,
Sonsuzluk gelinleri; Cennet hurileri.
arusane, [Ar. ‘arüs + Far. -âne (aru:sa:ne)
{OsTj zf. 1. Gelin gibi; geline yakışacak biçimde. 2.
Halktan düğünlerde alman vergi,
arusek, [Ar. ‘arüs > Far. ‘arüsek ^ j y > ] {OsT} is. 1.
Gelincik. 2. Küçük gelin. 3. Bebek gibi güzel kız;
taş bebek. 4. Dişi baykuş. 5. Ateş böceği. 6. Süsle­
mecilikte kullanılan yeşil ve pembe hareli sedef,
arusekli, [arüsek-li] sf. Arusek ile işlenmiş,
arusi, [Ar. ‘arüsî ^ j j ^ \ (aru:si:) {OsT} sf. 1. Düğüne
ait; geline ve güveye ait. 2. is. Düğün ziyafeti,
arusiye, [Ar. ‘arüsı > ‘arüsiyye (aru:siye)
{OsT} is. İmparatorluk döneminde, miktarı geline
göre değişen ve yeııi evli erkeklerden alman bir
vergi.
arustak, [Erme, arastağ => arustak jl^ -jl] {eAT} is.
Tavan.
arusuz, [eT. arıg > arığ-sız / aruğ-suz] {eATj sf.
Temiz olmayan; kirli; pis; murdar. S1 a ru su z av­
rat, {eATj Kötü, ahlaksız kadın.\\ a ru su z eren,
{eATj Ahlaksız erkek.|| a ru su z olm ak, {eATj Kötii
olmak; elverişli olmamak.
aruşm ak, [aru-ş-mak / erü-şmek] {eT} dönşl. f. [-ur]
Erimek. [DLT]
arut, [arut / urut] {eT} sf. Kuru; soluk. S a r u t ot,
{eTj Bir yıl önceden kalmış kuru ot.
-aruz, [-ruz / -a-r-uz / -u-r-uz / -e-r-üz / -ü-r-üz]
{eATj çek. e. -*• -ruz.
aruz, [Ar. ‘aruz (aru;z) {OsT} is. 1. Yan; taraf.
2. Yanak. 3. Yol; usul. 4. Büyük çadırların orta di­
reği. 5. ed. Arap, Acem ve Türk şiirinde kullanılan
hecelerin uzun ve kısalığına dayanan ölçü. 6. ed.
Bir beytin ilk dizesinin son kısmı. 7. Konuşmada
belli bir yön. 8. M ekke ve M edine çevresine veri­
len adlardan biri.
aruzî, [Ar. ‘arüz > ‘arüzî ^ j y - ] (aru;zi;) {OsT} sf. 1.
Aruz ölçüsüne ilişkin olan; aruzla ilgili. 2. is. Aruz
ölçüsü ile şiir yazan kimse.
ARZ
a rv , [Ar. ‘arv jy-] {OsT} is. 1. Sıtma gibi ateşli hasta­
lık yüzünden meydana gelen titreme. 2. B ir iş için
birinin yanına sokulma,
a rv alm ak , [arva-l-mak] {eTj edil. f. [-ur] Büyü ya­
pılmak; afsunlanmak. [DLT]
-a rv a m 1, [-r-men / -a-r-van / -a-r-van-ın / -a-r-vam / -
ır-ın / -a-r-am] {eATj çek e. -*• -rmen.
-a rv a m 2, [-r-vam / -ar-vam / -er-vem / -ır-vam / -ir-
vem / -ur-vam / -ür-vem] {eAT} çek. e. -*■ -rvam.
a rv am ak , [arva-mak] {eT} gçl. f. [-r] Büyü yapmak;
afsunlamak. [DLT]
-a rv a n 1, [-r-men / -a-r-van / -a-r-van-ın / -a-r-vam / -
ır-ın / -a-r-am] {eAT} çek e. -* -rmen.
-a rv a n 2, [-r-van / -ar-van / -er-ven / -ır-van / -ir-ven /
-ur-van / -ür-ven] {eAT} çek. e. -*■ -rvan.
a rv an , [Far. sâr-bân / sârvân] {ağız} is. Deve götüren
adam; deveci. [DS]
arv a n a, [Far. ervâne => Liljjl] {eAT} {ağız} is. 1. Dişi
deve; maya. 2. Pekmez kaynatılan büyük kazan.
[DS]
-a rv an ın , [-r-men / -a-r-van / -a-r-van-ın / -a-r-vam /
-ır-ın / -a-r-am] {eAT} çek e. -* -rmen.
arv aş, [arva-ş] {eT} {eTj is. Büyü; afsun. [DLT]
arv a şm ak , [arva-ş-mak] {eT} işteş, f. [-ur] Büyü
sözlerini birlikte söylemek; beraberce dua etmek.
[DLT]
a rv a t, [Ar. ‘avret] {ağız} is. 1. Kadın. 2. Olgun kadın.
3. Eş; zevce. 4. Yaşlı kadın. [DS]
a rv a tb a z , [Ar. ‘avret + Far. -bâz] {ağız} is. Hovarda;
zampara. [DS]
arv en d , [Far. arvend -lîjjI] {OsTj is. Şan; şeref; ulu­
luk; azamet; debdebe,
arvış, [arvış / arwış] {eTj is. Sihir; büyü; afsun.
[EUTS] [Gabain] [DLT]
arvışçı, [arvış-çı / arwışçı] {eT} is. Büyücü; afsuncu;
sihirbaz. [EUTS]
a ry a 1, [İt. aria] (a'ıya) is. müz. 1. Şarkı olarak tasar­
lanmış enstrümantal parça; aria. 2. Operalarda solo
olarak seslendirilen ezgi.
a ry a 1, [İt. arria] is. dnz. 1. Açılmış bir yelkenin veya
çekilmiş bir sancağın indirilmesi işi. 2. ünl. Çekili
bulunan yelken ya da bayrağın indirilmesi için ve­
rilen emir.
a ry a m a n , [Far. aryâmân OULjl] {eTj is. Dost. [EUTS]
A ryanizm , [Arius (İskenderiyeli bir papaz) > Fr. ari-
anisme] is. Hıristiyanlıkta İskenderiye papazların­
dan A rius’un kurduğu K elam ’ın İlahiliğini redde­
den bir akım.
a ry u la n m a k , [aru-la-n-mak / aryu-la-n-mak] {ağızj
dönşl. f. [-ır] 1. Temizlenmek. 2. Güzelleşmek.
[DS]
a r z 1, [Ar. ‘arz Joy-] {OsT} is. 1. B ir nesneyi birinin ö-
nüne koyup gösterme; sunuş. 2. Sunma. 3. Y üksek
ARZ
mevkide bulunan birinin huzuruna çıkarma; takdim
etme. 4. Piyasada belli bir fiyattan satılabilecek mal
miktarı. 5. İmparatorluk döneminde padişahlara
divan görüşme ve kararlan hakkında bilgi sunulma
işi. 6. Abbasilerden itibaren M üslüman devletlerde
askerin teftiş ve yoklama işi. 7. Y üksek bir maka­
m a sunulan yazı; dilekçe. S arza girmek, Sadra­
zam ve divan görevlilerinin divan görüşmelerini
padişaha bildirmek üzere huzura girmeleri. || arz
ağaları, im paratorluk döneminde arz işlerinde kul­
lanılan en kıdem li dört hasodalı, (hasoda başı, si­
lahtar ağa, çuhadar ağa, rikâbdar ağa). || arza
kılmak, {OsT} A rz etmek. || arz-dâşt, Andaç; hatı­
ra; muhtıra.\\ arz divanı, Ordu mensuplarının def­
terini tutan ve maaşlarını dağıtan daire.\\ arz et­
mek, Yüksek makamda bulunan birine bir şeyi bil­
dirmek; sunmak; takdim etmek. || arz-gâh, {OsT} 1.
B ir şeyi gösterm ek için toplanılan yer; toplanma
yeri. 2. A skerî merasimlerin yapıldığı yer.\\ arz-ı
cemâl, {OsT} Yüzünü gösterme. || arz-ı cü r’et et­
m ek, {OsT} Cesaret göstermek.]] arz-ı dîdâr, {OsT}
Yüzünü gösterme.]] arz-ı dîdar etmek, {OsT} Yüzü­
nü göstermek; gözükmek. || arz-ı endam etmek,
{OsT} B oy göstermek; görünmek; gözükmek.]] arz-ı
hâcet, {OsT} İsteğini, dileğini bildirme.]] arz-ı hâl,
{OsT} 1. H âlini söz ve yazı ile anlatma. 2. Dilekçe.]]
arz-ı hâl etmek, D urumu anlatmak.]] arz-ı hâl ey­
lem ek, {OsT} Arz-ı hâl etmek. || arz-ı hayret, {OsT}
Şaşkınlık gösterme. || arz-ı hikmet etmek, {OsT}
Zekâsını göstermek. || arz-ı hulûs, {OsT} 1. İçten
gelen sevgiyi gösterme. 2. D alkavukluk etme.]] arz-ı
hulûs etm ek, {OsT} Sadakatini göstermek.]] arz-ı
hüner, {OsT} H üner gösterisi.|| arz-ı hürmet,
{OsT} Saygı sunma.]] arz-ı hüsn, {OsT} Güzelliğini
gösterm e.|| arz-ı iftikâr, {OsT} İhtiyacım ortaya
koyma. || arz-ı kudret, {OsT} Güç, kuvvet göster­
me.]] arz-ı leşker, {OsT} A sker gösterme; askeri
teftişten geçirtme. || arz-ı mâ fl’z-zam ir, {OsT}
Gönlünden geçeni, içindekini açıkça söyleme.]] arz-
ı mahzar, {OsT} Toplu dilekçe.]] arz-ı meveddet,
{OsT} Sevgiyi ifade etme.]] arz-ı minnettârî, {OsT}
M innet altında bulunduğunu belli etme.]] arz-ı mu-
âhât, {OsT} B ir durumun veya hareketin kardeşçe
olduğunu bildirme.]] arz-ı muhabbet etmek, {OsT}
Sevgisini gösterm ek.|| arz-ı müddea, {OsT} İddia­
sını, fikrini bildirme.]] arz-ı nedamet, {OsT} Piş­
manlığını ifade etme.]] arz-ı nefs, Fedakârlık gere­
ken bir durum da kendini öne sürme.]] arz-ı şikâyet
etm ek, {OsT} Yakınma için başvurmak.]] arz-ı şük­
ran etmek, {OsT} Teşekkür etmek.|| arz-ı tazallüm,
{OsT} H aksızlığa uğramaktan dolayı yapılan şikâ­
yet.]] arz-ı ta’zimât, {OsT} Saygılarını sunma.]]
arz-ı teennî etmek, {OsT} Acele etm em ek.|| arz-ı
teennî kılmak, {OsT} Acele etmemek.]] arz-ı ubü-
diyyet, A llah'a kulluğunu gösterm e.|| arz-ı uhuv­
vet, Kardeşçe birlik olunduğunu ifade etme.]] arz-ı
vttcüd etm ek, {OsT} Vücudunu vermek.]] arz kâğı­
dı, İm paratorluk döneminde padişaha sunulmak
üzere sadrazamın mabeyin baş kâtibine verdikleri
15x25 cm. ebadındaki tezkere. || arz talep kanunu,
B ir ürünün fiyatını, arz hacm i ile talep hacmi ara­
sında denge kurulduğu zam an belirleyen ekonomi
kuralı.]] arz ü talep, M al satma; m al alma
arz2, [Ar. ‘arz {OsT} is. 1. Genişlik; en. 2. coğ.
Enlem. S1 arz dairesi, coğ. Enlem dairesi. || arz de­
recesi, coğ. Enlem derecesi.]] arz-ı belde, {OsT}
coğ. H er hangi bir yerin üzerinden geçen enlem
dairesi.|| arz-ı cenubî, {OsT} coğ. Güney enlemi.]]
arz-ı kevkep, {OsT} Yıldız enlemi. || arz-ı şimalî,
{OsT} coğ. Kuzey enlemi.
arz3, [Ar. erz > arz ^ j l ] {OsT} is. 1. Toprak, yer. 2.
Ülke; memleket; diyar. 3. Y er yüzü; dünya; yer kü­
resi. S arz-ı a'şariye, {OsT} Öşrü onda bir veren
yerler.|| arz-ı basit, {OsT} D üz yer.]] arz-ı gayr-i
meskûn, {OsT} Boş yerler; yerleşim dışı olan y er­
ler; yaşanm ası mümkün olmayan yerler. || arz-ı ha-
râc, {OsT} Vergi ödeyen memleket.]] arz-ı meskûn,
{OsT} 1. Yaşanabilir yer. 2. Memleket. || arz-ı m ev’-
ud, {OsT} Musevilere göre vaat edilmiş topraklar;
Filistin.]] arz-ı mukaddes, {OsT} K utsal topraklar
Filistin ve çevresi.|| Arz-ı K en’ân, {OsT} N u h ’un
torunu Kenan 'ın yerleştiği Filistin toprakları.
arz4, [Far. ârz jjT] (a:rz) {OsT} is. Ardıç ağacı,
arza, [Ar. ‘arz>Far. ‘arza Lay-\ (arza;) {OsT} is. Sun­
ma; gösterme,
arzan, [Ar. ‘arzan (a'rzan) {OsT} zfi. Enine; ge­
nişliğine.
arzani, [Ar. ‘arzani (arza:ni;) {OsT} zf. Enle­
mesine olarak; enine,
arzetmek, [Ar. ‘arz + T. et-mek {OsT}
g ç l.f. [-er] [-d(i)-yor] 1. Göstermek. 2. Sunmak. 3.
Beyan etmek. 4. Y üksek bir m akam a bildirmek;
saygı ile iletmek. 5. dönşl. fi. Teşkil etmek; oluş­
turmak. 6. Haiz olmak; bulundurmak; taşımak,
arzhane, [Ar. ‘arz + Far. hâne *ıU- y-\ (arza;ni;)
{OsT} is. Topkapı Sarayında, Hırka-i Ş erif odasının
dışmdaki aralık oda; aslanhane.
arzi1, [Ar. A rzi (arzi;) {OsT} sf. Toprakla ilgili;
toprağa ait.
arzi2, [Ar. ‘arzı ^ y - ] (arzi:) {OsT} sf. Ene ilişkin;
enle ilgili; genişliğe ilişkin,
arzin, [Ar. arz (yer) > arzın ow’jO (arzi:n) {OsT} is.
Yerler; arzlar,
arziyat, [Ar. arz (yer) > arziyyât (arziya:t)
{OsT} is. Y er bilimi; jeoloji,
arziye, [Ar. arz (yer) > arziyye {OsT} sf. 1.
Toprakla ilgili. 2. Topraktan yetişen.
ım if f s a M .3 0 7
arziz, [Far. arzlz y jjl] (arzi:z) {OsT} is. kim. 1. K ur­
şun. 2. Kalay.
a rz u 1, [arju / arşu / arzu] {eT} is. Çakal. [DLT]
arzu2, [Far. arzu j j j l ] (arzu:) {OsT} is. 1. Bir şeyi el­
de etmek için duyulan şiddetli istek; heves. 2. D i­
lek; istek. 3. Bedensel ve fizikî istek. 4. Cinsel is­
tek; libido. S a rz u b u y u rm a k , (H ürm et gösterisi
olarak) istemek, buyurmak.|| â rzfl-d âr, {OsT} İstek­
li, hevesli.\\ a rz u d u y m ak , Birine veya bir şeye
karşı içinde istek uyarımak.\\ arzu etm ek, 1. iste­
mek. 2. Cinsî istek duymak.\\ arz u hissetm ek, İhti­
yaç duymak.|| ârzü-keş, {OsT} İstekli, hevesli.|| â r-
zü-m ân, {OsT} -*■ arzuman.|| ârzü -m en d , {OsT} İs­
tekli, hevesli.|| ârzü -m en d î, {OsT} İstek; heves.\\ â r-
zü-nâk, {OsT} İstekli.\\ ârzu -şik esten , {OsT} İstek
kırıklığı; isteğin yerine getirilmemesi.^ a rz u u y an ­
m ak, İstek belirmek.|| arz u v erm ek , İstek hissi
uyandırmak.\\ a rzu y a dü şm ek , İstem ek.|| ârzü -y i
hayât, {OsT} psikol. Yaşama isteği.
arzuhal, -li [Ar. ‘arz-ı hâl J U (arzuha:l) {OsT}
is. 1. Hâlini bildirme. 2. Kişilerin bir devlet daire­
sine dilek ve şikâyet için verm iş oldukları mektup;
dilekçe; istida. S1 a rz u h â l gibi, 1. (Mektup için)
çok uzun, 2. içtenlik bulunmayan, kuru ve resm î y a ­
zılmış. 3. Gereksiz kelimelerle ve ağdalı dille y a ­
zılmış yazı.
arzuhalci, [arzuhâl-ci] is. Para karşılığında dilekçe
ve mektup yazan kimse,
arzuhâlcilik, -ği [arzuhal-ci-lik] is. Arzuhalcinin işi
ve mesleği.
arzulama, [arzu-la-ma] is. İstek duyma, istek uyan­
ma.
arzulamak, [arzu-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(u)-yor] 1.
Bir şeyi elde etm ek için şiddetli istek duymak; arzu
etmek. 2. Karşı cinsten birine karşı cinsel istek
duymak.
arzulanma, [arzu-la-n-ma] is. Biri tarafından arzu
edilme, istenme,
arzulanmak, [arzu-la-n-mak] edil. f. [-ır] 1. Biri ta­
rafından arzu edilmek, istenmek. 2. A rzu edilir ol­
mak.
arzulatmak, [arzu-la-t-mak] gçl. f. [-ır] 1. Kendisine
karşı istek duyulmasını sağlamak. 2. Özletmek,
arzulayu, [arzu-layu] {eT} zf. Çakal gibi. [DLT]
arzulu, [arzu-lu] sf. 1. Heves duyan, isteyen; istekli.
2. zf. Arzu ve heves duyar bir şekilde,
arzuman [Far. ârzü-mend > OLojjjT] {ar­
zu: man) {eAT} {ağız} is. 1. Arzu; şiddetli istek; öz­
lem. 2. Kars yöresinde karm a olarak oynanan Azeri
kökenli bir halk oyunu. [DS] <9 arzumanını al­
mak, {ağız} isteğini yerine getirmek. [DS]
arzumend, [Far. ârzü-mend w y-\ {OsT} sf. Özle­
yen; arzulayan; isteyen.
ASA
arzu su z, [arzu-suz] sf. 1. Heves duymayan, istekli
olmayan; isteksiz. 2. zf. İsteksiz bir şekilde.
AS. Ağır suyun kısaltması.
As. kim. A rsenik’in sembolü.
a s 1, [as (yans.)] is. Aksırma, hapşırma ifade eden
kök. as-kır-mak > aksır-mak, as-kır-mak > ahsır-
mak, as-kır-ık > agsır-ık.
as2, [as / aş] {eT} is. Aş; yemek. [EUTS]
as3, [as] {eT} is. 1. Alt; dip. [ETY] 2. {ağız} Aşağı.
[DS]
as4, [as] {eT} is. Cariye; kadın köle. [ETY] [DLT]
as5, [as] {eT} sf. Az. [Gabain] [Mühennâ]
as6, [aş / aşşı / assı ^~\] {eAT} is. 1. Yarar; çıkar; ka­
zanç; kâr. 2. Faiz.
as7, [ast > as] sf. Önüne getirildiği kelimenin bir alt
kademesini ifade eder. S as a ltı k a t, Başka bir
sayının içinde altı defa bulunan sayı. «6 sayısı,
4 2 ’nin as altı katıdır. »\\ as k a t, -*■ askat.|| as yön,
-*■ asyön.|| as on k at, mat. Başka bir sayının içinde
on defa bulunan sayı. Beş, ellinin as on katıdır.
as8, [Ar. ‘âsî => as] {ağız} is. Karşı gelme. [DS]
as9, [Ar. âs ^T ] (a:s) {OsT} is. bot. M ersin ağacı.
a s10, [Far. âs ^T ] (a:s) {OsT} is. Değirmen.
a s11, [Far. âs j - İJ {eT} is. zool. 1. Sansar cinsi, siyah
kuyruklu ve bedeni beyaz, derisi kürk yapmaya
elverişli bir av hayvanı; ermin; kakım, (Mustea
erminea). 2. {eAT} Gelincik denilen hayvan.
a s12, [Lat. as] is. 1. Para birimi. 2. İskambil kâğıtla­
rında “birli” ; bey; direk.
a s13, [Fr. / Aim. as] sf. (Kişi için) bir alanda sivrilen
ve çoğunlukla spor, sahne gösterilerinde liste başı
olan.
As, [Far. âs ^T ] (a:s) özl. is. Eski bir kavim adı.
-asa, [Far. âsâ L J] (a:sa:) {OsT} son ek. Sonuna ge­
tirildiği Farsça kelimelere benzerlik, gibilik anlamı
katan son ek.
a ’sa, [Ar. a’sâ Uk>I] (a-sa:) {OsT} is. Değnekler; uzun
sopalar.
a s a 1, [Ar. ‘asâ / 'asî l_r ^ ] (asa:) {OsT} sf. 1. Elverişli;
uygun. 2. zf. Belki; acaba; ola ki; muhtemelen.
asa2, [Ar. ‘aşa U^p] (asa:) {OsT} is. 1. Değnek. 2. H ü­
kümdarların, din adamlarının, kumandanların elle­
rinde tuttukları otorite sembolü değnek. 3. Y ürür­
ken dayanmak için kullanılan baston. 4. Ateşli si­
lahların icadından önce elde silah olarak bulundu­
rulan mızrak. 5. S1 asa gezi, {OsT} Yay yapımında,
yayın ilk gerilişi sırasında özelliğini yitirmeden
esneklik sağlam ak amacıyla kademeli germ e ve
gevşetme düzeneği bulunan araç.|| asâ-keş, {OsT}
I. Sopa çeken. 2. K ör yedekçisi.\\ asâ-yı M usa,
ASA 1MHKKBÜK.308
{OsT} Musa(AS) 'in mucize göstererek sihirbazların asabi1, -i’ı [Ar. uşbu‘ > aşâbi' ^U=l] (asa:bi) {OsT}
sopalarını y o k eden asası.
is. Parmaklar.
a sa ’, [Far. âsâ L »T ] (a:sa :) {OsT} is. 1. Esneme. 2. asabi2, [Ar. ‘aşabı (asabi:) {OsT} sf. 1. Sinirle
Ciddiyet. 3. Süs. ilgili; sinirsel. 2. biy. Y apısında sinir bulunan; si­
asa4, [Far. hâse] {ağız} is. Gömleklik beyaz kumaş; nirli. 3. Çabuk kızan; hırçın; hiddetli; öfkeli.
patiska. [DS] asabi3, [Ar. ‘aşabı {OsT} sf. Baba soyu ile il­
a’sab, [Ar. a'şâb (a-sa:b) {OsT} is. Sinirler. S1 gili.
a ’sâb-ı alâkaviye, {OsT} anat. D am ar hareketlerini asabileşme, [asabî-le-ş-me] (asabi:leşme) is. Asabi
sağlayan sinirler.j| a ’sâb-ı gflş {OsT} anat. Kulak durum alma; kızma; öfkelenme; sinirlenme,
sinirleri.|| a ’sâb-ı muharrike {OsT} anat. Hareket asabileşm ek, [asabi-le-ş-mek] (asabideşmek) dönşl.
sinirleri.|| a ’sâb-ı şemme, {OsT} anat. Koklam a si­ f. [-ir] Asabi durum almak; sinirlilik alametleri
nirleri. göstermek; kızmak; öfkelenmek; sinirlenmek,
asab1, [Ar. ‘aşab {OsT} is. 1. Sinir. 2. Damar. asabilik, -ği [asabı-lik] (asabi:lik) is. 1. Sinirlilik hâ­
li. 2. Sinirli olanın durumu; sinirlilik; asabiyet,
fi1 asab-ı alâkavi, {OsT} anat. D am ar hareketi ile
ilgili sinir.|| asab-ı aynî, {OsT} anat. Göz siniri.|| asabiye, [Ar. ‘aşabiyye {OsT} is. 1. Sinir hasta­
asab-ı basarî, anat. {OsT} Görme siniri.\\ asab-ı lıkları ile ilgili hekim lik dalı; nöroloji. 2. Hastane­
enfî, {OsT} anat. Burun siniri.\\ asab-ı hançerevi, lerin sinir hastalıkları ile ilgili bölümü. S asabiye-i
{OsT} anat. Gırtlak siniri.|| asab-ı rievi-i m i’de, teşenniicât, {OsT} tıp. Sinir ağrıları.
{OsT} Akciğer-mide siniri.\\ asab-ı sem ’î, {OsT} asabiyeci, [asabiye-ci] is. Sinir hastalıkları ile ilgili
anat. İşitm e siniri.|| asab-ı şevkî, {OsT} anat. Omur hekim.
siniri.|| asab-ı tahte’l-lisânî-i kebîr, {OsT} anat. asabiyet, [Ar. ‘aşabiyyet {OsT} is. 1. Sinirli
B üyük dil altı siniri.|| asab-ı vustâ {OsT} anat. Orta
olm a durumu; sinirlilik; asabilik; öfke; hiddet; hır­
damar.
çınlık. 2. İnsan severlik, yurtseverlik; milliyet duy­
asab2, [Ar. âsâb T] {OsT} is. V ücudun alt kısım ­ gusu. 3. Akrabalık; kandaşlık, fi1 asabiyet-i milli­
larında çıkan kıllar. ye, Yurtseverlik; vatanperverlik.
asaba, [Ar. ‘aşabe / ‘aşaba ^ s - \ {OsT} is. 1. -*■ asabe. asacak, [as-acak] is. 1. Palto, pardösü ve elbise gibi
giyeceklerle, bir takım küçük mutfak eşyalarını ve
2. {ağız} Ölen bir erkeğin karısına düşen mal. [DS]
çerçeve gibi nesneleri asm aya yarayan özel olarak
3. Erkek mirasçı. 4. Dost; arkadaş. 5. {ağız} Bir il­
yapılmış çengel veya çivi; askı. 2. {ağız} Omuza
de, bir m em lekette oturanlar. [DS] 6. {ağız} Soy;
alınarak taşınacak olan kapları takmaya yarayan
akraba; sülale. [DS]
sırık. [DS]
asabalık, -ğı [asaba-lık] {ağız}is. Haksız olarak alı­
a ’sac, [Ar. a‘şac {OsT} sf. Saçları alnına dö­
nan mal, toprak. [DS]
külmüş.
asabani, [Ar. ‘aşabânî (asaba:ni:) {OsT} sf. 1.
asaç, [as (kenet) > as-aç] {eT} is. Çanak,
Asabeye ait. 2. Sinirli.
asad, [Ar. esed > âsâd ^l~.T] (a:sa:d) {OsT} is. A s­
asabat, [Ar. 'aşabât (asaba:t) {OsT} is. 1. Si­
lanlar.
nirler. 2. M irasçılar. 3. Baba tarafından akrabalar.
asaf1, [İbr. âşaf (Hz. Süleyman'ın vezirinin adı)
4. Birinin kavminden olanlar.
(a:saf) {OsT} is. Vezir.
asabe1, [Ar. ‘aşabe / ‘aşaba {OsT} is. 1. Bir tek
asaf2, [Ar. aşaf ^~&\] {OsT} is. bot. Kebere çalısı,
sinir. 2. Kiriş.
(Cappanis spinosa).
asabe2, [Ar. ‘aşabe / ‘aşaba {OsT} is. 1. Baba
asafane, [Ar. âşaf + Far. -âne ^Ll^T] (a:safa:ne)
tarafından akrabalar. 2. Kavim; kabile. 3. Y ardım­
{OsT} zf. Vezire yakışacak biçimde,
cı. 4. Esas mirasçılar hissesini aldıktan sonra geri
kalan hisseyi alabilenler. asafî, [Ar. âşafî (a:safı:) {OsT} sf. Vezire öz­
asabe3, [Ar. ‘aşabe / ‘aşaba {OsT} is. 1. Külahın gü; vezire ilişkin,
veya fesin kenarı. 2. Uzun silindirik külah. 3. {eAT} asafir, [Ar. ‘uşfur > ‘aşâfır jiU ü ] (asa.fır) {OsT} is.
Baş örtüsü; başlık. 1. Serçeler. 2. zool. Serçegiller.
a’sabi, [Ar. a'sabî (a-sabi:) {OsT} sf. 1. Sinirli. asag, [as-mak > as-(a)ğ / as-(ı)ğ] {eT} sf. 1. Bir şeye
2. Kirişli. S a’sabiyyü’l-cenâh, zool. Sinir kanat- asılı olan. [İKPÖy.] 2. is. Bir sermayeye veya bir
lılar.|| a’sabiyyü’l-mizâc, Yaradılışı sinirli olan faaliyete kâr olarak bağlanan pay. [İKPÖy.] 3. Ya­
kimse. rar; fayda; kâr. [İKPÖy.]
öI üM II{£ B Ö 1 İ« 3 0 9
asagır, [Ar. şağır > aşağır / aşağıre o>U>I / >U>I] (a-
sa:gır) {OsTj is. 1. Şeref ve mevki bakım ından en
düşük olanlar. 2. En küçükler; en alçaklar. S a-
sâgır ve ekabir, {OsT} K üçükler ve büyükler.
asah, -hhı [Ar. sıhhat > şahîh > eşahh ç*>\] {OsT} is.
En doğru; daha doğru,
a s a h ib , [Ar. aşhâb > aşâhib v_o-U>l] (asâhib) {OsT} is.
(Bu kelime çoğulun çoğulu; katm erli çoğuldur.) 1.
Sahipler; malik olanlar. 2. Efendiler. 3. Dostlar. 4.
mec. Yol arkadaşları,
asaib, [Ar. ‘ışâbe (bağ, sargı) > ‘aşâib ] (asa:-
ib) {OsT} is. 1. Cemaatler; topluluklar. 2. Bağlar;
başa bağlanan sargılar; kaşbastılar,
asakir, [Ar. asker > asâkir (asa:kir) {OsT} is.
Askerler, fi1 asâkir-i bahriye, {OsT} D eniz kuvvet-
leri.|| asâkir-i berriye, {OsT} Kara kuvvetleri.||
asâkir-i nizâm iye, {OsT} İlk defa askerlik yapan­
lar.|| asâkir-i redîfe, {OsT} İkinci defa askere alı­
nanlar; ihtiyat birlikleri.\\ asâkir-i şâhâne, {OsT}
Askerler.
asakom ak, [as-mak+ko-mak jojsU .1] {eAT} gçl. b. f.
[-r] [-y-(u)-yor] 1. Aşıp bırakmak. 2. Asıvermek.
asakoym ak, [as-mak+koy-mak jijSLoT] gçl. f. [-ar]
-* asakomak.
asaku, [Amer, asaku] is. Tropik A m erika’da yetişen
sütleğengiller cinsi bir ağacın (Hura crehitans)
krem renginde yum uşak dokulu kerestesi.
a’sal1, -li [Ar. a'sâl JU pI] (a-sa.i) {OsT} is. Ballar.
a’sal2, -li [Ar. a‘şâl JU*pI] (a-sa:l) {OsT} is. 1. Eğri
şeyler. 2. Eğri bacaklı adamlar.
asal1, [Far. âsâl (kök)] sf. Bir şeyin tem elini meydana
getiren; asli; başlıca; esasi; temel. S asal eksen,
mat. Bir koniğin odaklarından geçen eksen.\\ asal
gazlar, kim. Periyodik cetvelin en sağında y e r alan
kimyasal tepkimeye girmeyen, atmosferde serbest
olarak bulunan Helyum, Neon, Argon, Kripton,
Ksenon ve Radon gazları; soy gazlar; nadir gaz­
lar.|| asal renkler, fız. H erhangi bir renk karışımı
sonucu meydana gelmemiş, diğer renklerin elde
edilmesinde kullanılan sarı, kırmızı ve mavi; temel
renkler; birincil renkler.\\ asal sayı, mat. Bir ve
kendisinden başka bir sayı ile bölünemeyen p o zitif
tam sayılar.
asal", -li [Ar. âsâl JL.T] (a:sa;l) {OsT} is. 1. Vasıflar.
2. Kabiliyetler. 3. Bilgiler.
asal3, -li [Ar. âsâl JL .I] (a:sa:l) {OsT} is. Ahlak.
asal4, -li [Far. âsâl JU T] (a:sa:l) {OsT} is. Temel;
kök.
asal5, -li [Ar. aşıl > âşâl JL^T] (a.sa.l) {OsT} is. İkin­
di ile akşam ya da yatsı arasındaki zamanlar.
asa
asal3, [Ar. masal ?] {ağız} is. Bilmece. [DS]
asalak, -ğı [as-(ı)l-ak > as-al-ak] is. 1. biy Başka
türden bir canlıdan besin alarak o canlının üzerinde
veya dokuları arasında yaşayan, onu zayıflatan fa­
kat öldürmeyen canlı; parazit. 2. Eski Rom a’da
zenginlerin sofralarında maskaralık, şaklabanlık
yaparak veya güzel şiirler okuyarak geçimini sağ­
layan soytarılar sınıfı. 3. sf. mec. (Kişi için) kendisi
çalışmadan başka insanların sırtından geçimini sağ­
layan; parazit; tufeyli; ekti. S asalak bilimi, A-
salaklarm y o l açtığı hastalıkları, yapılarını, y a şa ­
yışlarını inceleyen ve sebep oldukları hastalıklara
karşı tedavi yollarını araştıran bilim dalı; p a ra zi­
toloji.
asalaklaşma, [asalak-la-ş-ma] is. Asalak hâle gelme,
asalaklaşmak, [asalak-la-ş-mak] dönşl. f . [-ır] A sa­
lak durumuna düşmek; asalak olmak,
asalaklık, -ğı [asalak-lık] is. Asalak olm a hâli; para­
zitlik.
asale1, [Ar. aşale t L ^ ] {OsT} is. Çok zehirli ve kor­
kunç yılan.
asale2, -li [Ar. âsâle J L t ] (a:sa:le) {OsT} is. Bal
peteği.
asalet, [Ar. aşl > aşâlet cJU>l] (asalet) {OsT} is. 1.
Köklülük. 2. A sil olanın niteliği; soyluluk. 3. A sil­
ler sınıfına mensup olma; asillik. 4. Saygı uyandı­
racak şekildeki davranış. 5. Yabancı unsurlarla ka­
rışık olmama. 6. Kadrosu yaptığı görev unvanı ile
aynı olan. 0 asâlet-meâb, {OsT} Yabancı elçiler
için kullanılan “asalet sa h ib i’’ anlamında hitap sö­
zü.
asaletden, [Ar. aşâleten / asalet + T. -den] {ağız} sf.
1. (İş için) iyi; kusursuz; güzel. 2. zf. Bilmeyerek;
kazara. [DS]
asaleten, [Ar. aşâleten îJL^I] (asa;leten) {OsT} zf. 1.
Görevin asıl sahibi olarak. 2. Devlet m em urluğun­
da yaptığı görev ile kadrosu aynı olarak. 3. B ir iş­
lemi yapan kim senin kendi adına hareket etmesi. S
asaleten atama, Devamlı görev yapm ak üzere bir
devlet görevine atanma.
asaletli, [asalet-li] (asa.jetli) sf. 1. Konuşmasıyla ve
davranışlarıyla nazik ve kibar olup çevresinde say­
gı uyandıran. 2. Soy ve nesep sahibi; soylu,
asaletlu, [aşâlet-lü (asa;letlu:) {OsT} sf. Y a­
bancı devlet adamları için kullanılan saygı sözü.
a ’sam 1, [Ar. ‘üşme (gerdanlık) > a'şâm (a-
sa:m) is. 1. Tasmalar. 2. Gerdanlıklar.
a’sam2, [Ar. a'şam ^ı> \] (a-sam) s f (Hayvan için)
ön ayakları sekili.
asam 1, [Ar. ism (suç, günah) > âsâm flîT] (a;sa;m)
is. Suçlar; günahlar.
ASA
asam 2, -m m ı [Ar. şumm > aşamm {OsT} is. 1.
Sağır; işitmeyen. 2. Ses vermeyen; sessiz. 3. İçi do­
lu olduğu için ses vermeyen. 4. dbl. Arapçada ikin­
ci ve üçüncü harfleri aynı olan üçlü fiil kökü,
asam ak, -ğı [as-mak > as-a-mak] {ağız} is. Asacak.
[DS] S asa m a k ta k alm ak , {ağız} Sürüncemede
kalmak; ihm al edilmek; geri bırakılmak; sum en altı
edilmek. [DS]
asam blaj, [Fr. assamblage] is. Değişik nesnelerin
farklı biçimlerde birleştirilmesiyle meydana getiri­
len üç boyutlu m odem sanat eserleri,
asam ble, [Fr. assemble] is. 1. Bir görevi yerine ge­
tirm ek üzere seçilmiş veya atanmış kişiler toplulu­
ğu; heyet; kuml. 2. Klasik dansta gerek teknik, ge­
rekse anlatım bakımından bir bitiriş adımı olarak
iki ayağını birleştirerek zıplama şeklindeki temel
adım.
asam m iyet, [Ar. aşamm > aşam miyyet o ^ l ] {OsT}
is. Sağırlık; duymazlık.
a s a n 1, [asan / esen] {eT} sf. Sağlam; sağlıklı; esen;
sıhhatli. [EUTS] S1 asan tttkel, Sağ ve selamet; sağ
ve esen. [EUTS]
asa n 2, [Far. âsân oUT] (a:sa;n) {OsT} sf. ve zf. Kolay.
0 asan etm ek, B ir işi kolaylaştırmak, kolay hâle
getirmek.\\ asan eylem ek, B ir işi kolaylaştırmak,
kolay hâle getirmek. || âsân-gir, {OsT} Kolaylıkla
tutulan; kolay zapt edilen.\\ asan kılm ak, B ir işi
kolaylaştırmak, kolay hâle getirmek. || asan olm ak,
K olay olmak.
asani, [Far. âsânî ^L^T] (a;sa:ni;) {OsT} is. Kolaylık,
asanki, [Sansk. asamhyeya] {eT} sf. 1. Sayısız [Ga­
bain] 2. Süre; zaman aralığı; devir. [EUTS]
asanlık, -ğı [asan-lık] (a;sa;nlık) {ağız} is. 1. Kolay­
lık. 2. İyilik. [DS]
asansör, [Lat. ascendere (yukarı çıkmak) > Fr. ascen-
seur] is. Düşey raylar üzerinde üst ve alt katlar ara­
sında yük ve insan taşımaya yarayan makineli ka­
bin. S asan sö r boşluğu, İçinde kabinin ve karşı
ağırlığın hareket ettiği kapalı boşluk; asansör ku­
yusu.
asansörcü, [asansör-cü] is. 1. Asansör yapan, kuran
veya satan kişi. 2. Büyük binalarda asansörü işleten
veya kişilere refakat eden görevli,
asan v ar, [Sansk. asamvarika] {eT} is. Günah. [EUTS]
asap, -bı [Ar. ‘asab 1. Sinir. 2. Beynin duyu
alm a ve hareket uyarmalarını ulaştırmakla görevli
sinir. S a sab ı bozulm ak, 1. Sinirlenmek. 2. Psiko­
lojik bakımdan huzursuz olmak. || a sab ı gerilm ek,
Tedirgin bir bekleyiş içinde huzursuzluk duymak. ||
asab ın a d o k u n m ak , Sinirlenmesine sebep olacak
hareketle karşılaşmak; bozulmak.j| asab ın a hakim
olm ak, K ızm a duygusunu ve öfkesini belli etme­
mek; sakin olmak; hiddet göstermemek; sinirlen­
memek.
1 M Iİİ1 C E S 0 Z İIÜ İİ.3 1 O
a ’sa r, [Ar. ‘aşr > a 'şa r jU ıtl] (a:sa:r) {OsT} is. Y üz­
yıllar; asırlar. S a ’sâr-d îd e, {OsT} Yüzyıllar gör­
müş; üzerinden asırlar geçmiş. || a ’sâr-ı ibtidâiye,
{OsT} İlk asırlar.\\ a ’sâr-ı kadîm e, {OsT} Eski y ü z­
yılla r.|| a ’sâ r-ı sab ık a, {OsT} Eski yüzyıllar. || a ’sâr-
ı salîfe, {OsT} Eski yüzyıllar.
as’a r, [Ar. aş'ar y ^ \ ] (as-ar) {OsT} sf. (Kişi için)
çarpık yüzlü ve kibirli.
a s a r 1, [Ar. eser > âşâr jLM] (a;sa;r) {OsT} is. 1. E-
serler. 2. Bir kimsenin veya toplumun meydana
getirdiği, yaptığı kalıcı ve sanat değeri taşıyan yapı,
eşya, kitap, yazılı ve sözlü ürünler; yapıtlar. 3. Bir
şeyin geçmişte veya şu anda varlığım belgeleyen iz
ve kalıntılar; emare; nişan. 4. Kitaplar. S asâr-ı
atîk a, {OsT} Eski eserler.|| â sâ r-ı cedîde, {OsT} Ye­
ni eserler]| â sâ r-ı edebiye, {OsT} E debî eserler. ||
âsâr-ı eslâf, {OsT} Eskilerin yazdığı eserler] | âsâr-ı
h â z ıra , {OsT} Çağdaş eserler.|[ â sâ r-ı ilm iye, {OsT}
Bilim sel eserler.|| â sâ r-ı islâm iye, {OsT} İslâm î
eserler.|| â sâr-ı kadîm e, {OsT} Eski eserler.|| â sâr-ı
kalem iyye, {OsT} K alem e alınmış, yazılm ış eser­
ler ]\ â sâr-ı k u d em â, {OsT} Eskilerin yazdığı eser­
ler ]\ â sâr-ı m a tb u a, {OsT} Basılmış eserler.|| âsâ r-
ı m erg u b e, {OsT} R ağbet kazanmış, tercih edilen
eserler]\ â sâr-ı m ehdiye, {OsT} D ünya ekseninde
meydana gelen eğilme.\\ â sâ r-ı m ergübe, Beğeni
kazanmış eserler]\ â sâ r-ı nefise, {OsT} Güzel sanat
eserleri. || â sâ r-ı nisvân, Kadınların eserleri. || âsâ r-
ı san a t, {OsT} Sanat eserleri,|| â sâr-ı sınaiye ve
zarife, {OsT} Z a rif ve süslü eserler.\\ â s â rü ’ş-şe-
rîfe, K utsal emanetler,||
a s a r2, [Ar. ‘aşar y^s.] {OsT} is. 1. Toz. 2. Sığmak.
a s a r3, [Ar. ‘ışr > âşâr _>U=T] (a;sa;r) {OsT} is. 1. Gö­
revler; vazifeler. 2. Yükler. 3. Kabahatler; cürüm­
ler; suçlar.
a s a r4, [Ar. ‘asar _>L~p] {OsT} is. Fakirlik.
a s a r5, [Ar. hişâr (kuşatma) > Far. hisar / Ar. âşâr =>
asar] {ağız} is. 1. Kale; burç. 2. Kayalık; tepe. [DS]
asare, [Far. âsâre ojU l] (a;sa;re) {OsT} is. Sayı; he­
sap.
aşarim , [Ar. aşârlm ^jU jI] (asa:ri;m) {OsT} is. 1.
Çadır kümeleri. 2. Ayrı ayrı ve küçük insan küm e­
leri.
a sarlık , -ğı [asar-lık] {ağız} is. Tarihî yıkıntıların bu­
lunduğu yer. [DS]
a sa rm a k , [Moğ. asar-mak / asra-mak J v - t ] {eAT}
gçl. f. [-ur] 1. Kommak; esirgemek; sakınmak. 2.
{ağız} Beslemek; büyütmek. [DS] 3. {ağız} (Ağaç
için) budamak; bakımını yapmak. [DS] 4. {ağız} İyi
kullanmak; saklamak. [DS] 5. {ağız} dönşl. f. Y e­
tişmek; büyümek. [DS]
a sa rtm a , [asar-t-ma] {ağız} is. 1. Asartmak işi. 2. A­
m M lM tS İ İ Ü .3 1 1
ğaçlık. 3. Bakılmış, budanmış ağaç. 4. Küçükten a-
lınarak bakılıp büyütülmüş çocuk; besleme. [DS]
a sa r tm a k , [asar-t-mak] {ağız} gçl. fi [-ır] 1. Besle­
mek; büyütmek; korumak; yetiştirmek. 2. (Ağaç
için) budamak; bakmak. 3. Gururlandırmak; şı­
martmak. 4. Abartmak; mübalağa etmek. 5. gçsz. fi.
Saygı göstermek. [DS]
a sa r tm a h k , -ğı [asart-ma-lık] {ağız} is. Koruluk; a-
ğaçlık. [DS]
asarun, [Far. âsârün jjjL » I] (a:sa:ru:n) {OsT} is. K e­
di otu.
asavi, [Ar. ‘aşâvı lS jU ^] (asa:vi:) {OsT} sf. A sa ile
ilgili; asaya ait.
asayib, [Ar. ‘ışâbe (bağ, sargı) > ‘aşâyib ^ . U ^ ] (a-
sa:yib) {OsT} is. 1. Bağ, sargı, topluluk. 2. Toplu­
luklar; cemaatler; sosyete. 3. B aşa bağlanan bağlar;
kaşbastılar.
asayiş, [Far. âsüden (dinlenmek) > âsâyiş T] (a:-
sa:yiş) {OsT} is. 1. K orku ve endişe verecek hiçbir
şeyin bulunmayışı; emniyet; güvenlik; huzur. 2.
Kanun ve nizam hakimiyeti; kam u düzeni. 3. Din­
lenme hâli; sükûnet, 0 âsâyiş-bahş, {OsT} Huzur
ve güven veren. || âsâyiş berkem âl, {OsT} 1. Güven­
lik yerinde. 2. İşler yolunda.\\ âsâyiş-cû, {OsT}
Asayiş arayan; güven ve huzur içinde olm ak iste­
yen.|| âsâyiş-cflyâne, {OsT} Güven ve huzur araya­
na yakışır biçimde; tam asayiş arayana göre. || âsâ-
yiş-perver, {OsT} 1. Asayişi sağlayan. 2. Barışa
hizmet eden.\\ âsâyiş-perver-âne, {OsT} Tam rahat,
huzur ve güvenlik isteyenlere yakışır tarzda.
asayişli, [asayiş-li] (a:sa:yişli) sf. Rahat ve huzur
içinde; güvenli,
asayişsiz, [asayiş-siz] (a. sa.yişsiz) sf. 1. R ahat ve hu­
zur kaçırıcı; karışık; huzursuz. 2. Kanun ve nizam
dışı; güvensiz; kargaşa içinde; anarşik,
asayişsizlik, [asayiş-siz-lik] (a:sa:yişsizlik) is. 1. K a­
nun ve nizamlara aykırı hareket etme; kanunsuzluk.
2. Kamu güvenliği ve düzeninin, kanun hakim iye­
tinin sağlanamaması durumu; güvensizlik; karışık­
lık; anarşi.
asb, [Ar. ‘aşb ^-“^ 1 {OsT} is. 1. Sargı. 2. Bağ. 3.
Mendil.
asbab, [Ar. şabeb > aşbâb (asba:b) {OsT} is.
Çukur yerler.
asbag, [Ar. şıbğ > aşbâğ ^ W 1'] (asba:ğ) {OsT} is.
Boyalar.
asbah, [Ar. şubh > aşbâh (asba:h) {OsT} is.
Sabahlar.
asban, [Far. âsbân jL-«T] (asba:n) {OsT} is. Değir­
menci.
asbani, [Far. âsbânî ^L ^T ] (asba:ni:) {OsT} is. D e­
ğirmencilik.
ASE
asbar, [Ar. şıbr > aşbar j W ’1] (asba:r) {OsT} is. A k
bulutlar.
asbaşkan, [as(t)+baş-kan] (a'sbaşkan) is. İkinci baş­
kan.
asbest, [Yun. asbestos (söndürülemez) > Fr. asbeste]
is. min. Bir silikat türü tremolitin bozulm asıyla
meydana gelmiş bulunan ateşe dayanıklı, kırılm a­
dan bükülebilen ipek görünümünde lifli yapıda hid ­
ratlı doğal kalsiyum ve magnezyum silikat; am ­
yant; taş pamuğu; kaya lifi. 0 asbest yünü, A sbes­
tin işlenerek yün hâline getirilmişi.
asbestli, [asbest-li] sf. 1. Yapısında asbest bulunan.
2. Asbest karıştırılmış. 0 asbestli çimento levha,
Eternit.
asbestoz, [Fr. asbestose] is. tıp. Uzun süre veya çok
fazla asbest tozu karışmış havayı teneffüs etmekle
asbest liflerinin akciğerde meydana getirdiği taz­
minat doğurucu bir meslek hastalığı,
asbetel, [? asbe+tel] is. Dokuma tezgâhlarında kulla­
nılan m intar denilen tarağın telleri,
asced, [Ar. ‘asced {OsT} is. Saf altm.
asçekim, [as+çekim] is. fız. Yerin çekim alanından
daha düşük bir çekim alanında bulunan bir m adde­
ye etkiyen çekim kuvveti,
asda, -a’ı [Ar. şada' > aşdâ' (asda:) {OsT} is.
Sesler; şadalar; avazlar,
asdaf, [Ar. şadef > aşdâf (asda.fi {OsT} is.
Sedefler.
asdag, [Ar. şudğ > aşdâğ ^j-Usl] (asda:ğ) {OsT} is.
anat. Şakaklar,
asdagan, [Ar. aşdağân j l i j ^ l ] (asdağa:n) {OsT} is.
anat. İnsanın kollarındaki atardamarlar,
asdak, [Ar. şıdk (doğruluk) > aşdâk jlj-^ l] (asda:k)
{OsT} is. 1. Gerçekler; hakikatler. 2. İçten ve doğru
olanlar.
asdana, [Far. âsitâne] {ağız} is. 1. Eşik. 2. Büyük
derviş tekkesi. 3. Başkent. 4. İstanbul. [DS]
asdar, [Far. âster jt-T => asdar j-U ’l] {eAT} sf. (Bez
için) kaba; kalın. 0 asdar bez, {eAT} Kalın, kaba
bez.
asdika, [Ar. şâdık (doğru) > aşdikâ5 ^liJ-^l] (asdika:)
{OsT} is. Gerçek dostlar; samimi dostlar,
aseksüel, [Fr. asexuelle] sf. 1. Cinsiyetsiz. 2. biy.
Eşeysiz.
asel, [Ar. ‘asel J - t ] {OsT} is. 1. Bal. 2. Cennette akan
dört ırmaktan biri. 3. Bitkilerin tatlı özsuyu. 4. Bazı
ağaçlardan akan tatlı su; reçine; sakız,
aselbent, -di [Ar. ‘asel lubna] {OsT} is. 1. Güneydo­
ğu A sya’da yetişen gövdesinden sızan reçineleri
antiseptik ilaç ve parfüm sanayiinde kullanılan
günlük cinsi ağaç, (Sytax tonkinensis). 2. Bu ağacın
hoş kokulu reçinesi; balsam.
ASE
aseli, [Ar. 'aselî (aseli:) {OsT} sf. 1. Bal rengin­
de; bal sarısı. 2. Bal renkli bir çeşit kumaş. 3. Eski­
den Yahudilerin tanınmak için omuzlarına astıkları
sarı kumaş parçası,
aseliyet, [Ar. ‘aseli > ‘aseliyyet o {OsT} is. Bal
özelliği.
asem , -m mi [Ar. samm > aşamm jwslJ {OsT} sf. (Kişi
için) çok sağır; kulakları hiç işitmeyen,
asenkron, [Fr. asynchrone) sf. Başlama ve bitiş
zamanları denk olmayan; yadın kurun,
asepsi, [Fr. asepsie] is. 1. Flastalık yapan mikropların
yokluğu. 2. Ameliyathanelerin ve ameliyat araçla­
rının mikroplardan arındırılma işlemi,
aseptik, -ği [Fr. aseptique] sf. İçinde veya üzerinde
mikrop bulunm ayan; mikropsuz,
asepsili, [asapsi-li] sf. 1. Mikropsuz. 2. Asepsi ile il­
gili.
aser, [Ar. ‘aşer j~as.\ {OsT} is. Solaklık,
a’ser, [Ar. ‘uşr (zorluk) > a’şer _r at-\\ {OsT} sf. 1. Da­
ha güç; en güç; çok zor ve dayanılmaz; dayanılma­
sı çok güç olan. 2. Solak,
aşerat, [Ar. ‘asere > ‘aşerat o ly p ] (asera:t) {OsT} is.
1. Sürçmeler; takılmalar. 2. Yanılmalar,
asere, [Ar. ‘asere °J&] {OsT} is. 1. Sürçme; takılma;
ayak kayması. 2. Flata yapma; yanılma,
ases, [Ar. ‘as (nöbetçi) > ‘ases (nöbetçiler)
{OsT} is. Gece bekçisi. S1 ases başı, İmparatorluk
dönemi İstanbul’unda Yeniçeriliğin kaldırılmasın­
dan önce güvenlik ve asayişi sağlamakla görevli
teşkilatın başı.
asesiye, [Ar. ‘asesiyye {OsT} is. Gece bekçi­
sinin ücreti.
asetat, [Lat. acetum (sirke) > Fr. acetate] is. kim. 1.
A setik asidin tuzu veya esteri. 2. A setik anhidritin
sülfürik asit yardımıyla selüloza etkisinden meyda­
na gelen, zor tutuşan ve kimyasal etkenlere karşı
dayanıklı şeffaf plastik madde; asetilselüloz.
asetatlı, [asetat-lı] sf. Bileşiminde asetat bulunduran,
asetik, -ği [Lat. acetum (sirke) > Fr. acetique] sf. 1.
Sirkeyle ilgili. 2. Sirkeyle aynı özellikte olan. S
asetik asit, kim. Sirkeye tadını ve özelliklerinden
p e k çoğunu veren, boğucu bir kokusu olan ve deri­
y e değince bir yanm a hissi veren asit: CH 3-CO 2H.H
kim. asetik asit ferm antasyonu, biy. Etil alkolden
asetik asit oluşması.|| asetik anhidrit, kim. Asetil
klorüre sodyum asetat etkimesiyle elde edilen sıvı:
(C H 3-C 0 ) 20 .
asetilen, [Fr. acetylene] is. Aydınlatma ve metal
kaynak sanayiinde ısıtıcı olarak kullanılan, kalsi­
yum karbürün su ile tepkimesi sonucu açığa çıkan
doymam ış hâldeki gaz hidrokarbon: FIC=CH.
asetimetre, [Fr. acetimetre] is. Sirke asidinin yoğun­
luğunu ölçmeye yarayan asitölçer.
im rare söm . 312
aseton, [Fr. acetone] is. kim. Kalsiyum asetatın kuru
olarak damıtılm asıyla elde edilen renksiz, hoş ko­
kulu, 56 °C ’de kaynar, su ile karışabilir ve yağ,
reçine gibi organik maddenin çözücüsü en yalın
keton: C H 3 - C O - C H 3 ; propanon; dimetilketon.
a sf1, [Ar. ‘aşf ıJuas.] {OsTj is. Rüzgârın kuvvetli es­
mesi.
asf2, [Ar. ‘asf ■-i-p] {OsT} is. 1. Zulüm. 2. Haksızlık
etme. 3. Yoldan çıkma. 4. Can çekişme; ölüm hâli,
asfa, [Ar. şafvet > aşfa (asfa:) {OsT} is.
En saf ve temiz olan,
asfad, [Ar. aşfad slL&\] (asfa:d) {OsT} is. Suçluların,
mahkûm ların el veya ayaklarına bağlanan demir
kelepçe.
asfaf, [Ar. aşfaf l İ I v I ] (asfa:f) {OsT} is. 1. Saflar. 2.
Hatlar.
asfalt, [Yun. asfaltos (zift) > Fr. asphalte] is. 1. Katı
kahverengi-siyah, l ’e yakın yoğunlukta, 50 ile 100
°C arasında yumuşayan, petrol eterinde erimeyen,
ancak karbon sülfürde eriyen bir madde; bitüm. 2.
Petrol tortularını teşkil eden petrolün damıtılması
sırasında elde edilen en ağır kısmı; petrol katranı.
3. Esas maddesi petrol katranı olan ve yol kapla­
makta kullanılan karışım. 4. gnşl. Asfalt ile kap­
lanmış yol. 5. sf. argo. (İş için) kolay. 6. argo. (Baş
için) kel; saçsız. S asfalt biti, argo. Küçük otomo­
bil. || asfalt etmek, argo. B ir kimseyi ayakta dura­
m ayacak kadar dövmek.
asfalten, [Fr. asphaltene] is. A sfaltta bulunan mole­
kül ağırlığı çok yüksek hidrokarbon,
asfaltit, [Fr. asphaltite] is. Organik maddelerin bitüm
ile karışması sonucu meydana gelmiş kömür,
asfaltlama, [asfalt-la-ma] is. Asfalt dökme işi.
asfaltlamak, [asfalt-la-mak] g ç l.f. [-r] [-l(ı)-yor] Bir
yeri asfalt ile kaplamak; asfalt dökmek,
asfaltlanma, [asfalt-la-n-ma] is. 1. Asfalt dökülme.
2. Asfalt bulaşma; asfalta batma. 3. Asfalt yola sa­
hip olma. «B ütün köyler asfaltlanma yarışındalar.»
asfaltlanmak, [asfalt-la-n-mak] edil. f. [-ır] 1. Asfalt
kaplam a yapılmak; asfalt dökülmek. Sokağımız as­
faltlandı. 2 . dönşl. f. A sfalt bulaşarak kirlenmek;
asfalt olmak. Gömleğim asfaltlandı. 3. Asfalt yola
sahip olmak. Bütün köyler asfaltlandı.
asfaltlı, [asfalt-lı] sf. İçinde asfalt bulunan; bitümlü,
asfalya, [Yun. asphalia] is. 1. Elektrik sigortası. 2.
argo. Sigara, ö asfalyaları gevşemek, argo. D iz­
lerinin bağı çözülmek.
asfar1, [Ar. şufret (sarılık) > aşfar / aşfer JupI] {OsT}
is. Sarı veya sarıya yakın açık renk.
asfar2, [Ar. şıfr (boş) > aşfar jUv»l] (asfa.r) {OsT} is.
1. Sıfırlar. 2. Boş ve değersiz şeyler,
asfen, [Ar. ‘asf > ‘asfen U~c] ( a ’sfen) {OsT} sf. Zu­
lümle; zulmederek.
 M İİM M .3 1 3
asfer, [Ar. aşfer yi^.1] {OsT} is. 1. Sarı. 2. Uçuk, sarı
benizli. 3. Kızıl. 4. Islık çalıcı; ötücü. 5. Büsbütün
boş.
a sfın ik , -ğ i [Fr. acide phenique] {ağız} is. Naftalin.
[DS]
asfiya, [Ar. şafvet (temizlik) > aşfıyâ Ij~ 3İ] (asfıya:)
{OsT} is. 1. İçi saf ve temiz olanlar. 2. Gerçek dost
olanlar. 3. Azizler,
asfıır, [Ar. ‘uşfur is. bot. -*■ aspur,
asga, [Ar. aşğa U ^l] (asga:) {OsT} sf. 1. Çarpık yüz­
lü. 2. Öğrenmeye çok hevesli,
asgançu, [as (cariye) > as-ğan-çu] {eT} is. Yaltak­
lanma; iki yüzlülük; riyakârlık. [EUTS] [Gabain]
asgançulamak, [as-ğan-çu-la-mak] {eT} g ç l.f. [-r] 1.
Eğlenmek; alay etmek; istihza etmek. [EUTS] 2.
Yaltaklanmak; iki yüzlülük etmek. [Gabain] [EUTS]
asgar, [Ar. şağır (küçük) > aşğar >*»l] {OsT} sf. 1. En
küçük. 2. Daha küçük. 3. Pek küçük. S asgar-ı na­
mütenahi, Sonsuzluğun en küçük değeri; sonsuz
küçük.
asgarımüşterek, -ği [Ar. aşğar-i müşterek
{OsT} is. Ortak noktaların en azı.
asgari, [Ar. aşğarî lS>^I] (asgari:) {OsT} sf. 1. En az,
en küçük olan; minimum. 2. En aşağı. 3. En azın­
dan. S asgari fiyat, Serbest piyasa ekonomisinde,
malların bedellerinin düşebileceği en az miktar]]
asgari hadde indirmek, En az, en düşük seviyeye
le-
indirmek.]] asgari ücret, Günün geçim şartlarına
bağlı olarak iş kollarına göre işçiye ödenecek ücre­
üm
tin en az miktarı.]] asgariye indirmek, En az, en
düşük seviyeye indirmek.
asgı, [as-mak > as-ğı / as-kı] {ağız} is. 1. Askı. 2.
[Bit Kadınların zincirle boyunlarına astıkları altınlar. 3.
İple bağlanıp tavana asılan meyve, sebze vb. [DS]
ilme, asgılık, -gı [as-kı-lık] {ağız} is. Kışa saklanacak yaz
la sa­ meyvesi. [DS]
llar.»
asgın, [as-mak > as-km] sf. -*■ askın,
Asfalt
ashab, [Ar. şâhib > aşhâb (asha:b) {OsT} is.
uz as-
nmek; ■* ashap, ö ashâb-ı aba, {OsT} Hz. Muham-
\t, yola » /« /“ ' ’in ailesi (kızı Fatma, damadı Hz. Ali, torun­
ları Haşan ve Hüseyin).|| ashâb-ı akar, {OsT} Gelir
ümlü. sahipleri.|| ashâb-ı âmal, {OsT} A ç gözlüler, hırs
rtası. 1 sahipleri.|| ashâb-ı Araf, {OsT} Cennetle cehennem
go.
Y)\ı- arasında kalan, ikisine de giremeyen kimseler.]\ as-
lıâb-ı Bedr, {OsT} B edir savaşında bulunmuş olan
Müslümanlar.]] ashâb-ı cah, {OsT} M evki ve ma­
a\] {Osl
kam sahipleri; rütbesi yü ksek olanlar. || ashâb-ı
cahîm, {OsT} Cehennemlikler.]] ashâb-ı Cennet,
{OsT} lOsT} Cennete gidecek olanlar; iyi ve hayırlı kişi­
ler.]] ashâb-ı devlet, {OsT} 1. Servet sahipleri. 2.
■T} sf. Z* devletin ileri gelenleri. || ashâb-ı dirayet, {OsT}
Becerikli ve yetenekli kimseler.]] ashâb-ı emlak,
ASH
{OsT} Mal sahipleri.]] ashâb-ı güzîn, {OsT} Seçkin
ve meşhur sahabeler.]] ashâb-ı hayr, {OsT} H ayır
sahipleri.]] ashâb-ı idare, {OsT} Yöneticiler.]] as-
hâb-ı itibar, {OsT} Saygı gören kişiler.]] ashâb-ı
kalem, {OsT} Memurlar.]] ashâb-ı kehf, {OsT}
K ur'an-ı K e rim ’de bahsi geçen, zamanlarının za ­
lim yönetiminden kaçarak saklandıkları bir m ağa­
rada uzun yıllar kalan ve uyandıkları zam an köpek­
lerinin kemiklerinden başka bir şeyin kalmadığını
gören muhterem kişiler; Yedi Uyurlar. || ashâb-ı
kiram, {OsT} Peygamberimiz Hz. M uham m ed’in
yakınları.|| ashâb-ı kubur, {OsT} K abir ehli; ölü­
ler.]]. ashâb-ı mesâlih, {OsT} D evlet dairesinde işi
olanlar.|| ashâb-ı menâsıb, {OsT} Yüksek rütbeli
yöneticiler.]] ashâb-ı mütalaa, {OsT} Okuyucular.]]
ashâb-ı nâr, {OsT} Cehennemlikler]] ashâb-ı na­
mus, {OsT} Namuslu kişiler]] ashâb-ı rivâyet,
{OsT} Hikâye ve menkıbe anlatanlar]] ashâb-ı
salîb, {OsT} Haçlı askerleri.|| ashâb-ı sebt, {OsT}
Cumartesi sahipleri; cumartesiyi kutsal sayanlar;
Yahudiler.]] ashâb-ı servet, {OsT} Zenginler.]]
ashâb-ı suffa’, {OsTj Sofa ehli; Mescid-i N ebe­
vi ’nin yanında bulunan ve suffa (seki) denilen y e r­
de ikamet ederek Peygamberimizin her türlü sohbet
ve nasihatlerini dinleyen ve K ur'an tahsil eden,
başka hiçbir dünyevi işle uğraşmayan, geçim leri
yalnızca Resulullah tarafından karşılanan sahabe. ||
ashâb-ı süyüf, {OsT} Kılıç sahipleri; askerler. ||
ashâb-ı tedbîr, {OsT} İdareciler; tedbir alan kişi­
ler.]] ashâb-ı tevârih, {OsT} Tarih yazanlar; tarih­
çiler.]] ashâb-ı tımar, {OsT} Tımar ve zeam et sa ­
hipleri.]] ashâb-ı yemîn, {OsT} İnanılır, güvenilir;
Allah ’a itaatleri ve amelleri iyi olup am el defterleri
sağ taraftan verilecek insanlar; sağcılar.
ashap, -bı [Ar. şâhib > aşhâb (asha:b) {OsT}
is. 1. Sahipler. 2. Bir varlık veya bir özelliğe sahip
olanlar. 3. Dostlar. 4. Tanınmış kişiler. 5. Peygam­
berimiz Hz. M uham m ed’i sağlığında gören, sohbe­
tinde bulunan K ur’an’ı ve İslam ’ı bizzat kendisin­
den öğrenen İslam büyükleri.
ashar1, [Ar. şıhr (enişte)> aşhâr j ^ l ] (asha:r) {OsT}
is. 1. Enişteler. 2. Evlilik yoluyla birbiri ile akraba
olan erkekler.
ashar2, [Ar. aşhâr {OsT} is. 1. (Kişi için) saçı
kızıl. 2. (Kişi için) kırmızı tüylü,
ashiya, [Ar. ashiyâ 1 ^ 1 ] {OsT} sf. Cömert olan(lar).
-ası1, [-ası / -esi / -y-ası / -y-esi] {eAT} çek e. Geniş
zaman eki “-ar, -ır” değerinde.
-ası2, [-ası / -esi / -y-ası / -y-esi] {eAT} ya p e. 1. G ele­
cek zaman ortacı eki. Eski Türkçede yoktur, Eski
Anadolu Türkçesi devresinde ortaya çıkmıştır, bu­
gün yerini “-acak / -ecek” ekine bırakmıştır. 2 . -
acağı. 3. -asıca; -sın. fi1 -ası gelmek, {eAT}. -m ak
istemek; -acağı gelm ek.|| -ası olm amak, {eAT} -
mamak; -amamak.
ASI
-ası3, [-a-sığ > -ası / -esi] yap. e. 1. Fiillerden, gele­
cek zaman kavramlı sıfatlar yapar: kör olası (çı­
dam). 2. Dilek, dua ve beddua kavramı katan isim­
ler yapar: göresi (gelmek). 3. Kalıcı isimler türettiği
de olur: çalası “yoğurt m ayası”, alası “a la ca k”,
giysi (< giyesi < geyesi).
ası1, [eT. asığ ^ 1 ] {eT} {eAT} is. 1. Yarar; fayda. 2.
Kazanç; kâr. 3. Çıkar; menfaat. 4. Faiz.
ası2, [eT. asığ] {ağız} sf. 1. İri; gösterişli; gelişmiş;
büyük. 2. Yetişkin; olgun. 3. (Koyun, kuzu yavru­
su, ürün vb. için) Erken doğan; erken yetişen. 4. zf.
Erken; gün doğmadan önce. [DS] <3 ası dana,
{ağız} Süt emme dönemi geçtiği hâlde daha anasını
emen dana. [DS]|| asıdan gelmek, {ağız} Tez gel­
mek; erken dönmek. [DS]
ası3, [as-mak > as-ı] is. A sm ak işi. ö asıda olmak
(kalmak), (Iş için) sonuçlandırılmadan öylece bı­
rakılmak.
ası4, [Ar. ‘âsî => ası] {ağız} sf. İsyan eden; karşı ge­
len; asi. [DS] S' ası gelmek, {ağız} Karşı gelmek.
[DS]
aşıcı, [as-ıcı] is. 1. Cellat. 2. sf. Asılı tutan, fi1 aşıcı
bağ, Karaciğer, yumurtalık, kamış gibi organları
tutan kas büklümü.
asıcıl, [eT. asığ > ası-cıl] sf. H er işte kendine menfaat
sağlamaya çalışan; çıkarcı,
asıç, [as (yemek) > as-ıç] {eT} is. Çanak,
asıf, [Ar. ‘aşaf (esmek) > 'â sıf / ‘âsıfe UuAs- / 4jL^>Ip]
(a:sıf) {OsT} sf. (Rüzgâr, fırtına için) çok sert ve
şiddetli esen.
asıg, [as-mak > as-ığ] {eT} is. 1. Ası; kazanç; kâr.
[DLT] [EUTS] 2. İstifade; fayda; yarar. [ETY]
[EUTS] [Gabain] [Yüknekî] 3. Faiz. [EUTS]
asıglıg, [as-ığ-lığ] {eT} sf. 1. Asılı; kazançlı. [DLT]
[EUTS] 2. Faydalı; yararı olan; yararlı. [EUTS]
asıglık, [as-mak > as-ığ-lık] {eT} sf. Fayda; yarar,
asıgsız, [as-ığ-sız] {eT} sf. 1. Asisiz; kazançsız.
[EUTS] 2. Faydasız; yararsız. [EUTS]
asığlıg, [as-ığ-lığ] {eT} sf. Faydalı; kazançlı. [Mühen­
nâ]
asık1, -ğı [eT. as-ığ] {ağız} is. Faiz. [DS]
asık2, -ğı [as-mak > as-ık] sf. 1. Asılı. 2. (Yüz için)
kızgınlık, öfke ve hoşnutsuzluk ifade eden; somurt­
kan. B asık suratlı, Öfkesini ve hoşnutsuzluğunu
kızgın ve som urtuk bir yüzle ifade eden.
asıklık, -ğı [asık-lık] is. 1. A sık olma hâli. 2. Yüzün
öfke ve hoşnutsuzluk ifade eden durumu; sertlik;
çatıklık; somurtkanlık.
asıl1, -slı [Ar. aşl (kök) J-***-] is. 1. Kök. 2. B ir şeyin
bizzat kendisi. 3. Bir şeyin çıktığı, başladığı yer;
memba. 4. Soy; nesep; hasep. 5. B ir şeyin önde
gelen birincil kısmı. 6. sf. Gerçek; hakiki; sahih. 7.
Kaynak durum unda olan. 8. zf. Gerçekte. S asıl
nüsha, 1. B ir çevirinin yapıldığı, bir suretin çıka­
İ M İ K ® İ.- m
rıldığı eserin vb. şeyin kendisi; orijinal. 2. Devlet
daireleri ile mahkemelerde yazılan yazıların imzalı
ve mühürlü ilk nüshası.\\ asıl ululugı, {eAT} Soy
yüceliği; asalet. || asıl sayılar, Sıra veya üleştirme
sıfat eki almamış olan yalın hâldeki sayılar.|| asıl
vurgu, Kelimenin kendisinde önceden var olan
vurgu. || aslı astarı, B ir şeyin gerçek durumu; iç
yüzü; gerçeği, doğrusu. || aslı astarı olmamak,
Gerçekdışı, yalan ve uydurma olmak. || aslı çıkmak,
1. G erçek olduğu anlaşılmak; doğrulanmak. 2.
Gerçekleşmek. || asb çıkm amak, Gerçekliği, doğru­
luğu kanıtlanmamış olmak. || aslı faslı olmamak,
G erçek dışı, yalan ve uydurma olm ak.|| aslına ba­
karsan, Gerçeği öğrenm ek istersen, anlamında
söze giriş cümlesi.\\ aslına bakmak, Kökünü, esa­
sını araştırmak.|| aslına dönmek, 1. Kökü, esası
gibi olmak; aslına rücu etmek. 2. İlk hâline, baş­
langıçtaki durumuna dönmek. || aslında, İşin gerçe­
ğini, olayın doğrusunu söylem ek gerekirse. || aslı
nesli, Kökü ve kaynağı; soyu sopu. || asbnı aramak,
Kaynağını, kökünü bulmaya çalışmak. || ashnı asta­
rını bilmek, İşin gerçek yüzünü bilmek; doğrusunu
bilmek. || aslını astarını öğrenmek, İşin gerçek y ü ­
zünü, doğrusunu öğrenmek. || aslını bilmek, Bir
şeyin gerçeğini .ve doğrusunu bilmek. || aslını bul­
mak, B ir şeyin gerçeğini, doğrusunu ve ilk kayna­
ğını, bizzat kendisini bulmak.\\ aslolan (asıl olan),
En önemli ve ana tem el olan.
asıl2, [? asıl] {ağız} sf. Güzel. [DS]
asılacak, -ğı [as-ıl-mak > as-ıl-acak Jş-U^T] {eAT} sf.
1. A sılm aya değer. 2. A sılm aya müstahak; ip kaç­
kını.
asılan, [as-ıl-mak > as-ıl-an o^L^T] {eAT} sf. D ik ve
yüksek yerde asılı gibi duran,
aşılandırmak, [eT. asığ (yarar) > ası-la-n-dır-m ak /
assı-la-n-dır-m ak ^ j - l J ^ I ] {eAT} gçl. f. [-ır] Y a­
rarlandırmak.
aşılanma, [ası-la-n-ma 4*1 L^T] {eAT} is. Aşılanmak
işi; yarar sağlama; yararlanma,
aşılanmak, [eT. asığ (yarar) > ası-la-n-m ak / assı-la-
n-m ak {eAT} dönşl. f. [-ır] Yararlanmak;
kazanç elde etmek,
asılı, [as-ıl-ı] sf. Bir ucundan tutturularak sarkıtılmış
hâlde; asık; asma; muallak,
asıhş, [asıl-ış] is. A sılm ak işi ve biçimi,
asıllamak, [asıl (güzel) > asıl-la-mak] {ağız} gçl. f. [-
r] [-l(ı)-yor] 1. Düzeltmek. 2. Güzelleştirmek. [DS]
asıllı, [asıl-lı] sf. Her hangi bir millete, kavme, ırka
bağlı (olan). Hint asıllı Müslümanlar.
asıllu, [asıl-lu jULat] {eAT} sf. Soylu.
asılma, [as-ıl-ma] is. 1. A sılm ak işi. 2. Üstünde inat­
la durma, ısrar etme.
nruH n ı t b o ü . 315
asılmak', [as-ıl-mak] {eT} ed il.f. [-ur] 1. Artırılmak.
[EUTS] 2. dönşl. Artm ak; çoğalmak. [EUTS] [Üç
İtigsizler] [EUTS] 3. Sının aşmak. [EUTS]
asılmak2, [as-ıl-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Yüksekteki bir
şeye tutunmak, düşm em ek için sarılmak. 2. {eT}
Uzamak. [DLT]
asılmak3, [as-ıl-mak] gçl. f. [-ır] 1. B ir şeyi tutup
çekmek. 2. V ücudunun bütün gücünü kullanarak
çekmek. 3. B ir şeyi gayret ederek yapıp bitirmek;
güçlükle becermek. 4. argo. Israrla istemek; ısrar
etmek; üstelemek; inat etmek; m usallat olmak; sır­
naşmak. S Asılma depoya gider! argo. "Yılışma;
sırnaşma; boşuna üstelem e!" anlamında kullanılır.
asılmak4, [as-ıl-mak] edil. f. [-ır] 1. {eT} [-ur] U za­
tılmak; çekilmek. [DLT] 2.Y ukarıda bulunan bir
çengel, dal ağaç vb. şeye tutturulmak, bağlanmak;
takılmak; iliştirilmek; sallandırılmak. 3. İdam edil­
mek.
asılmak5, [as-ıl-mak] gçl. f. [-ır] argo. 1. Y akın ar­
kadaşlık kurm ak için bir kadına, kıza isteğini sözle,
davranışla belli etmek; yanaşmak. 2. Rahatsız et­
mek; sözle sarkıntılık etmek; sataşmak; tavlamaya
çalışmak. 3. Esrarlı sigaradan bir nefes çekmek. 4.
Futbolda bütün gücünü kullanarak topa vurmak. 5.
Eli ile kendi kendine cinsel tatminde bulunmak;
istimna etmek; abazaya varmak,
asıimalu, [as-ıl-ma-lu ji<J^T] {eAT} sf. A sılm ası ge­
reken; asılacak olan,
asılmışadam, [as-ıl-mış+adam] is. bot. Ormanlık ve
çayırlık yerlerde yetişen pembe veya süsen rengin-
deki çiçekleri asılmış insana benzeyen ve yumrulu
kökleri kurutularak salep yapılan salepgiller fam il­
yasının örnek bitkisi; salep, (Loroglossum).
asılsız, [asıl-sız] sf. Doğru olmayan; dayanaksız;
gerçek dışı; mesnetsiz. S asılsız fasılsız, H iç ger­
çekle ilgisi olmayan; uydurma.
asılsuz, [asıl-suz l^T] {eAT} sf. Soysuz; asaletsiz.
asıltı, [as-ıl-tı] is. fız. kim. Katı, sıvı veya gaz hâldeki
madde parçacıklarının sıvı ve gaz ortamda çözün­
meden dağılmış olm a şekli; jel; koloit. Katiların
sıvı içindeki asıltısına (süspansiyon), sıvıların sıvı
içindeki asıltısına (emülsiyon), katı ve sıvıların gaz
içindeki asıltısına (aerosol) denir,
asılu, [as-mak > as-ıl-u] {OsT} sf. Asılmış olan; asılı
hâlde.
asım1, [as-ım] is. A sm a işi. S asım takım , K adınla­
rın kulaklarına taktıkları küpe ile boyunlarına tak­
tıkları gerdanlık gibi süs eşyası; takı.
asım2, [Ar. ‘ismet (men etmek) > ‘âsim (a;sım)
{OsT} sf. 1. Kendisini günahlardan men eden, ha­
ramdan çekinen; ismetli. 2. Temiz, namuslu; iffetli.
3. Yanma yaklaşılmayan; m en eden; yasak,
asımhk, -ğı [as-ım-lık] is. Kadınların süs eşyası ola­
ASİ
rak boyun ve kulaklarına taktıkları gerdanlık ve kü­
pe gibi takılar.
-asın, [-a-sın / -e-sin / -y-a-sın / -y-e-sin] {eAT} çek e.
1. Gelecek zaman teklik ikinci kişi eki. 2. İstek kipi
teklik ikinci kişi çekim eki; dilek-istek, emir, tavsi­
ye, tercih, serbestlik, gereklilik bildirir.
aşınm ak1, as-mak > as-m-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır]
Takınmak; kendi üzerine asmak. [DS]
aşınmak2, [as-m-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Bir şeyi
çekmek; germek; asılmak. [DLT]
aşınmak3, [as-ın-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Tırm an­
mak. [ETY]
aşınmak4, [as-m-mak] {eT} dönşl. f. [-ır] [eT, -ur] 1.
Ası sağlamak; kazanç sağlamak. [EUTS] 2. Y arar­
lanmak; faydalanmak. [EUTS] 3. Bağlanmak; ta­
kınmak. [EUTS] [Gabain]{ağız} (aym) [DS] 4. A sıl­
mak. [EUTS] [DLT] [Gabain]
asıntı', [as-mtı] is. 1. B ir işi geciktirme; tavik. 2.
Birini tedirgin edecek kadar üzerine çok düşme;
sırnaşma; tebelleş olma. 3. {ağız} Sallantı. 4. {ağız}
İlgi; ilişik; askıntı. [DS] 5. {ağız} Sırnaşık kimse;
yapışkan; yüzsüz. [DS] 6. argo. Ödenmemiş borç.
S asıntı olmak, 1. argo. Tebelleş olmak; ya p ış­
kanlık etmek; gelip sırnaşmak. 2. {ağız} Birisinden
geçinm ek isteğiyle ardını bırakmamak. [DS]
asıntı2, [as-ıntı ?] {ağız} sf. Yüksek; yukarıda. [DS]
asıntı3, [as-mak > as-ıntı] is. -* askıntı,
asır, -srı [Ar. ‘aşr (zaman)\ {OsT} is. 1. Yüz yıllık
zaman süresi; yüzyıl. 2. Devir. 3. Zaman. 4. Çağ. 5.
Öğle ile akşam arası; güneşin batışından yaklaşık
iki buçuk saat öncesi; ikindi. 0 asır-dîde, {OsT}
Asır görmüş, yaşlanmış, eskimiş. || asr-ı evvel,
{OsT} İkindi namazının ilk vakti.|| asr-ı hâzır, {OsT}
içinde yaşadığımız, şimdiki zaman, çağ. || asr-ı sa­
adet, {OsT} Peygamberimizin yaşadığı zaman.\\
asr-ı sabık, {OsT} Geçen devir.\\ asr-ı sâni, {OsT}
ikindi namazının son vakti.
asırga, [as-mak > as-ır-mak / asır-ga] is. 1. A sılan
şey. 2. Kulağa takılan uzun küpe,
asırlık, -ğı [asır-lık] sf. Varlığını yüz yıl kadar sür­
dürmüş, yüz yıldır hayatta olan; yüzyıllık,
aşırmak, [as-ır-mak] {eT} g çl.f. [-ur] Terbiye etmek.
[EUTS]
asışmak, [as-ış-mak] {eT} işteş, f. [-ur] A smakta y ar­
dım etmek. [DLT]
-asız1, [-a-sız / -e-siz / -y-a-sız / -y-e-siz] {eAT} çek. e.
Gelecek zaman çokluk ikinci kişi eki.
-asız2, [-a-sız / -e-siz / -y-a-sız / -y-e-siz] {eAT} çek. e.
İstek kipi çokluk ikinci kişi çekim eki; dilek-istek,
emir, tavsiye, tercih, serbestlik ve gereklilik bildi­
rir.
asi1, [Ar. ‘işyan (baş kaldırma) > ‘aşı / ‘aşiye /
(asi;) {OsT} sf. Çok isyancı.
ASİ
asi2, [Ar. ‘işyan (baş kaldırma) > ‘aşı (a:si:)
{OsT} sf. 1. isteklere karşı direnen; uysal olmayan;
karşı gelen; karşı duran. 2. Kanun ve nizam tanı­
m ayarak devlete ve otoriteye karşı duran. 3. A l­
lah ’ın em ir ve yasaklarına uygun davranmayan;
günahkâr. 4. Haydut; şâki. S asi olmak, 1. Baş
kaldırmak. 2. Günahkâr olmak.\\ asi zeybek, İspar­
ta ve çevresinde yaygın olarak oynanan bir zeybek
türü.
asi3, [Ar. ‘âsî (a:si:) {OsT} sf. Ahlaksız; ahlakı
bozuk; çapkın.
asi4, [Ar. âsî ^ T ] (a:si:) {OsT} is. Doktor; cerrah.
asi5, [Far. âsî ^ T ] (a:si:) {OsT} sf. M ahzun; kederli.
asib1, [A r.‘aşîb (asi:b, s kalın söylenir) {OsT}
sf. Çok sıcak; kızgın.
asib2, [Far. âsîb ı_~-T] (a:si:b) {OsT} is. 1. Bela; fe­
laket; musibet. 2. Zarar; ziyan. 3. Çarpışma; çatış­
ma. S âsîb-i rüzgâr, Zamanın belası.|| âsîb-resân,
B elaya düşüren; zarar veren.
aside, [Ar. ‘aşîde °-W p] (asi:de) {OsT} is. 1. A rapla­
rın yağlı suda un kaynatarak yaptıkları bir tür bu­
lamaç. 2. {ağız} Yağ ve una pekmez veya şeker ka­
rıştırılarak yapılan bir tür helva; un helvası. [DS] 3.
Domates ve et suyu ile pişirilm iş pirinç pilavının
ortasına bamya, kuş başı et veya tavuk doldurul­
m ak suretiyle yapılan bir Türk yemeği; asıda. 4.
Un, et ve bam ya ile yapılan bir Arap yemeği,
asidimetre, [Fr. acidimetre] is. kim. 1. A sit çözeltile­
rinin derişiklik derecelerini ölçmeye yarayan alet.
2. Sütün, şarabın vb. sıvıların asitliğini ölçmeye ya­
rayan alet; asit ölçer,
asidoz, [Fr. acidose] is. tıp. Şeker hastalığı vb. sebep­
le kanda pH düşmesi,
asif, [Ar. ‘asıf (asi:f) {OsT} is. Para ile tutulan
işçi; gündelikçi.
asil1, [Ar. aşl (kök) > aşâlet (köklülük) > aşîl
{OsT} sf. 1. Sağlam. 2. Köklü. 3. Bir hukuki işlemi
kendi adına bizzat kendisi yapan; kendi adına hare­
ket eden. 4. G erek doğuştan gerekse hükümdar ta­
rafından verilen soyluluk unvanı. 5. Onuru, şerefi,
yüceliği; incelik ve zarafeti olan. 6. Saygı uyandı­
ran. 7. Bir göreve kalıcı olarak atanan; görevinde
sürekli. S asil olarak, 1. B ir görevde kalıcı olarak.
2. Adaylığı kalkmış olarak.
asil2, [Ar. aşîl J^>l] (asi:l) {OsT} is. 1. Öğleden son­
ranın son kısmı. 2 . Ölüm,
asilane, [Ar. asîl + Far. -âne <;}L^I] (asi:lâ:ne) {OsT}
zf. Asilce; soylulara yakışır şekilde; soylu gibi,
asile, [Ar. aşîle “<1^1] (aside) {OsT} is. 1. Öğleden
sonranın son kısmı; akşam. 2. Bir şeyin bütünü. 3.
Ölüm.
asileşme, [asi-le-ş-me] is. Asi olma, asi durum a gel­
m e işi.
asileşmek, [asi-le-ş-mek] dönşl. f. [-ir] 1. Asi duru­
m a gelmek. 2 . İtaatsizlik etmek, kafa tutmak, karşı
gelmek.
asilik, -ği [asi-lik] (a:silik) is. 1. B ir isyankâr olma
hâli. 2. Günahkâr olm a hâli,
asilleşmek, [asil-le-ş-mek] dönşl. f. [-ir] 1. Asil ol­
mak. 2. Y üksek değer kazanmak,
asillik, -ği [asil-lik] is. Asil olm a durumu,
asilzade, [Ar. asîl + Far. -zâde (asi:lza:de)
{OsT} is. Soylu ve görgülü bir aileye mensup olan
kişi.
asilzadegân, [Ar. a sîl+ Far. -zâde-gân ol?ilji^sl] (a-
si:lza:degâ:n) {OsT} is. Asilzadeler; soylular,
asilzadelik, -ği [asilzade-lik] (asi:lza:delik) is. Soy­
luluk.
asim, [Ar. ism > âsim jvîl] (a:sim) {OsT} sf. 1. Suç iş­
lemiş; kabahatli. 2. Günahkâr,
asime, [Far. âsîme (a:si:me) {OsT} sf. 1. Akıl­
sız; beyinsiz. 2. Şaşkın; sersem. S 1 âsîme-gî, 1.
Akılsızlık; beyinsizlik. 2. Şaşakalmış olma. || âsîme-
sâr, K afası karışık. || âsîme-ser, K afası karışık.
asimetri, [Fr. asymetrie] is. Simetri yokluğu; bakı­
şımsızlık.
asimetrik, -ği [Fr. asymetrique] sf. Simetrik olm a­
yan; bakışımsız,
asimilasyon, [Fr. assimilation] is. biy. 1. Sindirme;
özümleme. 2. siy. K endi içinde eritme; kültürel
yönden kendine benzetme; kendi kim liğine bürün­
dürme; asimile etme. 3. dbl. Benzeşme,
asimptot, [Fr. asymptote] is. mat. Bir eğriye gittikçe
yaklaşan ancak ne kadar uzatılırsa uzatılsın bir tür­
lü kesm eyen doğru; sonuşmaz,
asin, [Ar. âsin j^-T] (a:sin) {OsT} sf. Pis kokulu.
asir1, [Ar. âsir j<uT] (a:sir) {OsT} sf. Bir efsaneyi ak­
taran.
asir2, [Ar. ‘âsir / ‘âsire »jŞ\s- / je U] (a:sir) {OsT} sf.
A yağı kayan.
asir3, [Ar. ‘âşir / ‘âşire » / jw>U] (a:sir) {OsT} sf.
Ü züm ve benzeri şeylerin şırasını çıkarmak için
sıkan.
asir4, [Ar. aşîr jrw=l] (asi:r, s kalın söylenir) {OsT} sf.
1. Bitişik; komşu. 2. Karmakarışık; dolaşık.
asir5, [Ar. ‘aşîr jw » ] (asi:r) {OsT} is. Şırası, yağı a-
lm mak üzere sıkılan şey; usare.
asir6, [Ar. ‘asîr _*->*] (asi:r) {OsT} sf. 1. Zor; güç;
zahmetli; müşkül. 2. (Kişi için) titiz yaradılışlı.
asir7, [Yun. aiter (atmosferin ötesini dolduran renk-
f f lip r a b o i U n
siz ve saydam madde; esir) > Ar. asır jy 'T ] (a:si:r)
jOsT} is. Gökyüzü.
asire1, [Ar. ‘aşıre (asi:re, s kalın söylenir)
{OsT} is. Cibre; posa.
asire2, [Ar. âşire ojw>T] (a:sire, s kalın söylenir) {OsT}
is. Hayvanın ayağına takılan köstek,
asistan, [Fr. assistant] is. 1. Yardımcı. 2. Üniversite
öğretim üyeliğinin ilk basamağı; araştırma görevli­
si. 3. Sinemada teknisyen yardımcısı,
asistanlık, -ğı [asistan-lık] is. 1. Yardımcılık. 2. A-
sistan olma durumu. 3. Asistanın işi ve görevi,
asistoli, [Fr. asystolie] is. tıp. Kalp kasılması yokluğu
ya da yetersizliği; dolaşım yetmezliği,
asit, -di [Fr. acide] is. 1. kim. Suda çözündüğü zaman
H30 + iyonları veren, bazlar ve metaller üzerine etki
ederek tuz oluşturan yakıcı sıvı; ekşit; hamız. 2. sf.
Asit özelliği gösteren. S’ asit alkol, kim. Hem asit
hem de baz niteliği taşıyan «vz.|[ asit baz dengesi,
biy. kanda uygun p H ’y i devam ettirm ek üzere asit­
lerin bazlara oranındaki denge. || asit borik, kim.
Bordan türeyen H 3 B O 3 form ülü ile gösterilen az
etkili, sed ef görünüm ünde beyaz bir toz. || asit fe­
nik, kim. Boyacılık ve bazı plastiklerin üretiminde
kullanılan maden köm ürü katranından elde edilen
oksijenli benzin türevi bir sıvı; fenol. || asit kaya,
min. Granit gibi, yapısında yüzde altmış beşten
fazla silis bulunan endojen kaya.\\ asit toprak,
pH'si 6.5'ten küçük olan toprak. || asit yağmuru,
Havanın nemi ile birleşen fa b rika bacalarından
çıkan sülfürik ve nitrik asit iyonlarının oluşturduğu
bitkilere zararlı yağmurlar.
asitan', [Far. âsitân j l ^ J ] (a:sita:n) {OsT} is. Yıldız
falcılarının hesaplarına göre insan hayatının uğur­
suz dakikaları.
asitan2, [Far. âsitân jU*»T] (a:sita:n) {OsT} is. 1. Eşik.
2. Ayakkabılık. 3. Tekke; dergâh. 4. Girecek, barı­
nılacak, dinlenilecek, yatılacak yer. 5. Başlangıç.
S âsitân-ı fena, {OsT} Ölümlü dünya.|[ âsitân-ı
memâlik-sitân, {OsT} 1. Ülkeler fethedenin eşiği.
2. mec. Sultanın sarayı; İstanbul.
asitane, [Far. âsitâne jlx^T] (a;sita;ne) {OsT} is. 1.
Eşik. 2. Başkent; payitaht. 3. İstanbul. 4. Azizlerin
mezarı. 5. Bir tarikatın esas tekkesi, fi1 asitane
kaymakamı, Sadrazam olmadığı zam an onun y e ­
rine vekalet eden kimse.
asitaneli, [asitane-li] (a:sita:neli) sf. İstanbullu,
asitin, [Far. âsitin ^ T ] {OsT} is. Giyecek kolu; yen.
asitlik, -ği [asit-lik] is. biy. 1. Ortamın, dokuların ve
bünyenin, içlerindeki serbest hidrojen iyonları mik­
tarına göre gösterdikleri tepki. 2. kim. B ir cismin
alkaliliğe karşıt olan asit niteliği. S asitlik derece­
si» kim. Sıfırdan, yediye kadar gittikçe azalan bir
derecelendirme ile gösterilen p H miktarı.
ASK
asitölçer, [asit+ölç-er] is. kim. 1. B ir asit çözeltisinin
derişiklik derecelerini ölçmeye yarayan alet. 2. Süt,
şarap vb. sıvıların asitliğini ölçmeye yarayan alet;
asidimetre.
asitsever, [asit+sev-er] sf. bot. 1. (Bitki için) asit to p ­
rakları seven. 2. biy. (M ikroorganizma için) asit
boyalarla boyanabilir,
asiven, [Far. âslven J j^ T ] (a;si;ven) {OsT} sf. D ağı­
nık düşünceli; sersem; şaşkın,
asiya, [Far. âsyâ / âsiyâb v W -' / (a;siya;) {OsT}
is. 1. Değirmen; su değirmeni. 2. Değirmen gibi
dönen şey. S1 âsiyâ-âjen, {OsT} D eğirmen taşı
yontm akta kullanılan araç; dişengi. || âsiyâ-bân,
{OsT} Değirmenci.\\ âsiyâ-bân!, {OsT} D eğirm enci­
lik,|| âsiyâ-ger, {OsT} D eğirmen yapan.\\ âsiyâ-
seng, {OsT} Değirmen taşı.|| âsiyâ-zene, {OsT} D e­
ğirmen taşı dişengisi; değirmen taşını yontup d ü ­
zelten dem ir alet.
asiyab, [Far. âsiyâb v ^ T ] (a;siya;b) {OsT} is.-*- asi­
ya.
asiyan, [Ar. ‘âşı-y-ân o l ^ U ] (a;siya:n, s kalın sö y­
lenir) {OsT} is. İsyancılar,
asiyanopsi, [Yun. a (yok) + kyanos (mavi) > Fr. ac-
yanopsie] is. tıp. Gözün mavi rengi görememe, se-
çememe rahatsızlığı,
asiye, [Ar. âsiye 4^1] (a:siye) {OsT} is. 1. Mersin,
(Myrtaceae). 2. Direk; sütun. 3. sf. (Kadın için) k e­
derli; üzüntülü,
asiye, [Ar. ‘âsiye ■ w it] (a;siye, s kalın söylenir)
{OsT} sf. (Kadın için) isyancı,
ask, [Yun. askos (tulum) > Fr. asque] is. Asklı m an­
tarlarda üremeyi sağlayan içinde genellikle sekiz
adet spor bulunan bir lif ucundaki kese; tozluk.
aska1, -a’ı [Ar. aşka' £ ^ l ] {OsT} is. Kanarya.
aska2, -a ’ı [Ar. şuk (taraf, nahiye) > aşkâ‘ j-Uwal] (aş­
ka;) {OsT} is. 1. Bölgeler. 2. Çeşme duvarlarının
bölmeleri.
askançulamak, [askan-çu-la-mak] {eT} g ç l . f [-r] 1.
Eğlenmek; alay etmek; istihza etmek. [EUTS] 2.
Yaltaklanmak; iki yüzlülük etmek. [EUTS]
askar, [Ar. aşkar Ju?I] {OsT} is. Üzüm şırası,
askarit, [Yun. aslcerizein (kıpırdamak) > Fr. asca-
ride] is. İp solucanlar bölümünden, iğ biçiminde
bağırsaklarda asalak olarak yaşayan b ir solucan;
bağırsak solucanı, (Ascaris lumbricoides).
askarlamak, [Far. aşhar (potaslı kül) > aşkar-la-
mak] g ç l.f. [-r] [-l(ı)-yor. 1. İpleri boyamadan ön­
ce küllü su ile kaynatmak. 2. Kurutulmuş sebzeleri
pişirmeden önce küllü su ile haşlamak; aşkarlam ak
askat, [as+kat] is. mat. 1. Bir sayıyı tam olarak bölen
sayılardan her biri. İki, dört, beş, on, yirmi, yirm i
beş ve elli, 100 un askatlarıdır. 2. Bir ölçme biri­
ASK
minin ona bölünm esiyle elde edilen küçük ondalık
birimler.
a s k e r1, [Far. asker _£-»!] {OsT} sf. Devredici; seyyar.
a sk e r2, [Ar. casker JL-.t] {OsT} is. 1. Y urt savunması
için devlet tarafından yetiştirilip donatılan bütün
subay, astsubay, er ve erbaşlarla askerî mem ur ve
öğrenciler; çeri; leşker; cünd. 2. Ordu ve ordu men­
suplan. 3. Herhangi bir rütbesi olmayan ordu men­
subu; er. 4. A skerlik görevi. 5. argo. Para (Elli lira­
lık banknotların arkasında y e r alan A nkara Ulus-
A tatürk Anıtındaki asker heykelinin resminden do­
layı.)', paranın m iktan. 6. argo. B ir kabadayının
emrindeki adam sayısı. 7. zool. K anncalarda toplu­
luğu savunm akla görevli iri başlı karıncalar. 8. sf.
A skere ait, askerliğe özgü. 9. A sker titizliği ve tu­
tum u içinde olan. 10. Savaşa ve askerliğe yatkın
olan. S a sk e r alm a, Yasalar gereği y u rt savunm a­
sında görev alma mecburiyetinde olanları kışlaya
toplama.\\ ask er çık arm a , 1. B ir milletin yu rt sa­
vunması için gerek duyduğunda savaşm ak üzere
askere alabileceği muharip sayısı ifade edilirken
kullanılır. 2. Düşman kıyılarına denizden askerî
güç sevk etmek. || ask erd en dönm ek, M uvazzaf
hizmetini tamamladıktan sonra birliğinden evine ve
işine dönmek. || askerden k u rta rm a k , argo. Bir
mazeret sebebiyle veya mazeret uydurarak askerlik
görevini yerine getirmemek.\\ ask erd en a rın d ırm a
(tecrit), Uluslararası anlaşmalar gereğince bir
bölgenin asker, askerî tesis, silah ve silah yapım ına
ait her türlü faaliyetten arındırılmış olması. || aske­
r e alm ak, Kanun gereği askerlik görevini yapm ası
gerekenleri acemi birliklerinde eğitime veya ihtiyaç
hâlinde terhis olmuş bazı sınıfları göreve başlat-
mak. || ask ere çağ ırm ak , Son yoklam ası yapılmış
olan yüküm lüleri çektikleri kuraya göre birliklerine
katılm ak üzere davet etmek. || ask ere gitm ek, A s­
kerlik görevini yapm ak üzere evinden ve işinden
ayrılarak kışlaya katılmak.\\ ask er etm ek, argo. 1.
Birini bir işle görevlendirmek. 2. Randevusuna geç
kalm ak gibi sebeplerle birini bir yerde uzun süre
bekletmek.\\ asker-gâh, {OsT} A sker kampı.|| ask er
gibi, 1. Disiplinli, düzenli yaşam ayı alışkanlık e-
dinmiş. 2. Katı disiplin taraftarı; sert. || a sk e r k a ­
çağı, Emsalleri askere gittikleri hâlde kendisi as­
kerlik kararı aldırmayan veya aldırdığı hâlde aske­
re gitmeyen erkek. || ask e r kişiler, Rütbeli ve rütbe­
siz tüm ordu mensupları.\\ ask e r ocağı, Askerlik
görevinin yapıldığı yer; kışla. || a sk e r olm ak, K a­
nunun yüküm lü kıldığı y u rt savunması görevini
yapm ak üzere kışlaya dahil olmak; silah altına
alınmak.|| ask er şevki, 1. Acem i erleri kışlaya, te­
mel eğitimini tamamlamış olanları birliklerine veya
yükümlülüklerini bitirmiş olanları memleketlerine
toplu olarak götürme işi. 2. Savunma ve savaş a-
macıyla bir yere asker gönderme. || a sk e r sınıfı,
İM T Ü M tS Û M .:,,,.
Yurt savunmasını üzerine almış, m eslek edinmiş ki­
şiler.|| a sk e r tayını, E r ve erbaşlara verilen günlük
yiyecek. || a sk e r te rtip etm ek, Kanun çerçevesinde
belirli görevlileri silah altına almak.\\ a sk e r to p ­
lam ak , Kanun çerçevesinde belirli görevlileri silah
altına almak. || a sk e r yazılm ak , İstekli olarak as­
kerlik hizmetine girmek. || a sk e r y azm a k , B ir gö­
revliyi askerlik hizmetine kabul etmek. || a sk e r yok­
lam a kaçağı, Son yoklam asını yaptırm am ış olan
erkek.
askerce, [asker-ce] (aske'rce) zf. 1. Askere yakışır
biçimde; asker gibi. 2. A skerî anlayış,
ask erî, [Ar. 'askerî , j *] {OsT} sf. 1. Askerlere
mahsus. 2. Askerliğe ait. 3. Ordudan kaynaklanan.
4. Ordu içinde yapılan iş ve hareketler. 0 ask erî
ateşe, Yabancı ülkelerdeki elçiliklerimizde ülkemizi
ilgilendiren askerî konuları takip ederek Genel
K urm ay Başkanlığına rapor eden görevli. || ask erî
disiplin, 1. Kışla ve askerî birliklerde düzen ve bir­
liği sağlam ak için uygulanan sıkı ve katı davranış
kuralları. 2. K ışla disiplinini andırır sert ve affet-
m esiz disiplin,\\ a sk e rî in zib at, Garnizon dahilinde
asayiş ve güvenliği sağlayan askerî güvenlik görev-
lisi. || a sk e rî öğrenci, Subay ve astsubay yetiştiril­
m ek üzere askerî okullarda veya sivil okullarda
M illî Savunma Bakanlığı adına okuyan öğrenciler.
askerîleşm e, [askerî-le-ş-me] is. Askerî nitelik ka­
zanma.
askerîleşm ek, [askerî-le-ş-mek] dönşl. f. [-ir] 1. As­
kerî nitelik kazanmak. 2. B ir yerin askerlikle ilgili
hâle gelmesi.
a sk erîle ştirm e, [askerî-le-ş-tir-me] is. A skerî nitelik
kazandırma.
ask erîle ştirm ek , [askerî-le-ş-tir-mek] gçl. f. [-ir] 1.
Askerî nitelik kazandırmak. 2. B ir yeri askerlikle
ilgili hâle getirmek,
ask eriy an , [Ar. ‘askerîyân (askeri;ya;n)
{OsT} is. Askerler,
askeriye, [Ar. ‘askeriyye {OsT} is. 1. Silahlı
kuvvetler; ordu teşkilatı; askerlik. 2. A skerlik hiz­
m etlerinin yürütüldüğü bina,
ask erlik , -ği [asker-lik] is. 1. A sker olma durumu;
bayrak altı; vatan borcu. 2. Askerin işi. 3. Özel ka­
nun ve kurallar gereğince savaş yapm a usullerini
öğrenme ve uygulam a sanatı. S1 ask e rlik çağı, H er
erkek Türk vatandaşı için 20 yaşına girdiği ocak
ayından 46 yaşına girdiği yılın ocak ayına kadar
olan süre. || ask e rlik d airesi, Kendisine bağlı as­
kerlik şubelerinin çalışmalarını denetleyen ve asker
alm a işlemlerinin düzenli yapılm asını sağlayan
kurum. || ask e rlik etm ek, A skerlik görevini yerine
getirmek. || ask e rlik h atıra sı, K ırsal kesimden g e­
len erlerin büyük şehirlerde sokak fotoğrafçılarına
çektirdikleri resim. || a sk e rlik hizm eti, Askerlik ça­

ğ ım gelmiş her gencin yaptığı y u rt savunm ası g ö ­
revi]] askerlik şubesi, Askerlik çağm a giren va­
tandaşların bu işle ilgili iş ve işlemlerini yürüten il
ve ilçe kuruluşu. || ask erlik y ap m a k , Askerlik hiz­
metini yerine getirmek.]] ask erlik yoklam ası, A s­
kerlik çağma giren gençlerin iki defa askerlik şu­
besine giderek yaptırdıkları askerlikleri ile ilgili iş
ve işlemler.
askı, [as-kı î] is. 1. Bir nesneyi asm ağa mahsus
yapılmış araç; askılık. 2. Duvara çakılmış çengel
şeklindeki çivi. 3. Pantolonların düşmemesi için
omuzdan aşırılarak çaprazlama arkadan bağlanan
ayarlanabilir lastik şerit. 4. Etek ve iç çamaşırı gibi
giyecekleri omuzda tutm aya yarayan kumaş şerit.
5. Hastanelerde alçıya alınan kol ve bacakların
asılmak suretiyle tutturulduğu düzenek. 6. Kuru­
ması için ipe dizilerek yüksekçe yere asılan meyve.
7.folk. Düğün ve nişanlarda çeyiz sergileme işi. 8.
(ağız} folk. Gelin odasına serilen çeyiz eşyası. [DS]
9. {ağız} Düğün ve nişanda çiftlere takılan ziynet
eşyası; takı. [DS] 10. ed. Saz şairleri arasında yapı­
lan karşılaşmalarda üstün gelene verilm ek üzere
yarış yerinde duvara asılan armağan eşya. 11. Ev
ve iş yerlerinde üzerine palto, yağmurluk, şemsiye,
şapka gibi eşyaların konulduğu asıldığı taşıyıcı. 12.
Evlenme, artırma eksiltme duyurusu gibi kanunun
emrettiği şekilde ilan panolarına asılarak yapılan
yazılı ilanlar. 13. {ağız} İpek böceklerinin koza ör­
meleri için konulan ağaç dalları. [DS] 14. {eAT}
İpek kozası. 15. Tiyatro sahnelerinde dekorları da­
yamaya yarayan veya aydmlatm a lam balarının ta­
kıldığı ağaç dikmeler. 16. M otorlu araçlarda esne­
me ve darbeleri azaltan sistemin bütünü; süs­
pansiyon. 17. {ağız} Nişan. [DS] 18. {ağız} Gümüş
paraları bir parça üzerine sıralayıp başa takılan ziy­
net eşyası. [DS] 19. {ağız} Oğlakların yem esi için
yüksekçe yere asılan yapraklı ağaç dalları. [DS] 20.
!ağız} Üzüm, elm a vb. meyve hevenkleri. [DS] 21.
{ağız} Avize. [DS] 22.-{ağız}] K üpeler düşm esin di­
ye birbirine bağlayan iplik. [DS] 23. {ağız} Gözlük
çıkarıldıktan sonra düşmesin diye iki yanından
bağlanarak boyna geçirilen kordon. [DS] 24. {ağız}
Kahvecilerin çay taşım akta kullandıkları yukarıdan
tutacak yeri olan tepsi. [DS] 25. H avada tutm a işi.
26. Herhangi bir karara varm adan bırakış; bekle­
meye alma. 27. argo. Ödenmeyen borç; verecek, fi1
askı altını, {ağız} K adın feslerinin ortasına iğnele­
nen altın. [DS]|| askı çelenk, Mimarlıkta, çiçek de­
metlerini veya yaprakları iç içe geçm iş veya kurde­
le ile bağlanmış biçimde düzenlenen süslem e çeşi­
di]] askıda b ıra k m a k , B ir konuyu çözüme ulaştır­
madan, bir işi sonuçlandırmadan belirsizlik içinde
bırakmak]] askıda k alm ak , 1. (Bir iş için) sonuç­
lanmamak. 2. (Resm î bir kâğıt için) ilan panosunda
belli bir süre asılı kalmak. || ask ı etm ek, argo. B iri­
nin abdest almak için askıya bıraktığı ceketinin
ASK
cebinden p ara veya cüzdan çalmak.|| ask ı g ü n ü ,
{ağız} folk. Gelinin çeyizlerinin askıya çıktığı düğü­
nün ikinci günü. [DS]|| ask ı k ü p e, {eAT} Sarkan
küpe.|| askı olm ak, {ağız} Engel olmak. [DS]|| ask ı
to pu , klasik Türk mimarisinde camilerin kubbesin­
den aşağıya doğru sarkıtılan, ucu püsküllü, çiniden
veya ahşaptan yapılm a yuvarlak mç.|| askıya ağ ­
m ak, {ağız} (İpek böceği için) koza sarm ak üzere
dallara çıkmak. [DS]|| askıya alm ak , 1. B ir işi bi­
tirmemek; gecikmeye bırakmak; geçici olarak bı­
rakmak. 2. Batm a tehlikesi geçiren bir gem iyi bir
başka gem inin bordasına bağlamak. 3. (Onarılan
bir yçpının yıkılm am ası için) dışarıdan payanda­
larla desteklemek. 4. A t ve diğer büyük baş hayvan­
ları tedavi etm ek üzere karın ve koltuk altlarından
geçirilen kalın kayışlarla tavandaki m akaralara
bağlayarak kaldırmak. 5. Kesilen koyunları ve di­
ğer hayvanları yüzm ek veya parçalam ak için arka
ayaklarından çengele takmak. || askıya çıkm ak, 1.
huk. (Evlenme işlemi için) resm î ilan şeklinde d u ­
yurulmak. 2. (İpek böceği için) koza örm ek üzere
çalıların dallarına çıkmak. 3. {ağız} Kendini g ö s­
termek için üst başa geçip kurulmak. [DS] 4. {ağız}
folk. (Gelin için) alaya çıkmak. [DS] 5. {ağız} A r­
tırmaya, eksiltmeye konulmak. [DS]
askıcı, [as-kı-cı] is. 1. Askı yapan veya satan kimse.
2. argo. İşlerini geri bırakan, geciktiren kimse. 3.
argo. Borçlarını zamanında ödemeyen kimse. 4.
argo. Elbise satılan yerlerde, müşteri alacağı elbi­
seyi denerken çıkardığı elbisenin ceplerini boşaltan
yankesici.
askık, [as-kı-lı] sf. 1. Askısı olan. 2. Askı takılmış. 3.
Askı ile süslenmiş,
askılık, -ğı [as-kı-lık] is. 1. Üst giyim eşyasını çıka­
rıp asmaya yarayan ayaklı veya duvara çakılı tutu­
cu. 2. A ydınlatma araçlarmı duvara veya tavana
tutturmaya yarayan sabit levha. 3. sf. Askıya gele­
bilecek meyve,
askın, [as-kın] {eT} sf. Asılmış. [EUTS] S askın b a s­
kın, Baskın ve benzeri hareket.
askıntı, [as-kı-ntı] sf. 1. B ir kimseyi rahatsız edecek
şekilde üzerine düşen; asıntı; sırnaşık; yapışkan. 2.
is. Daha kararı verilmemiş durum; beklemede olan,
ö a sk ın tı olm ak, argo. Birinin üzerine düşerek ra­
hatsız etmek.
a sk ın tu rm a k , [as-kın-tur-mak] {eT} gçl. f [-ur] 1.
Asmak. [Gabain] 2. Astırmak; astırılmış olmak.
[EUTS]
askısız, [as-kı-sız] sf. (Giyecek) askısı olmayan,
askil, [Güre, askili] {ağız} is. Kuşburnu meyvesi. [DS]
asklı, [ask-lı] sf. Sporları ask denilen torbacıklar
içinde bulunan. S asklı liken, Mantarı asklı m an­
tar olan liken.]] asklı m a n ta r, A sk denilen torba­
cıklar içinde olgunlaşan sporlarla üreyen mantar­
lar.
ASK
ask o rb ik , -ği [Fr. ascorbique] sf. (Asit için) C vita­
minini oluşturan,
askospor, [Yun. askos (tulum) + sporos (tohum) >
Fr. ascospore] is. bot. B ir torbacık içinde çepere
yapışm adan oluşan üreme tozu,
askug, [as-lçuğ] {eT} is. Askı; çardak. [EUTS]
asi, [Ar. aşl J-^l] {OsT} is. 1. Kök; asıl; dip; kütük. 2.
Temel; esas; kaide; kural. 3. Hakikat; gerçek; sıh­
hat; doğruluk. 4. Soy; nesep. 5. B ir şeyin belli başlı
kısmı. 6. Başlangıç; baş. 7. Yer. 8. sf. Gerçek; ha­
kiki; esaslı; halis; safı. 9. zf. Aslında; esasen; zaten;
başlıca; en ziyade; alelusul; hakikaten. "5 asl-ı
m eyyit, {OsT} huk. Ölen kimsenin babası, babası­
nın babası vd...|| asl-ı vakf, {OsT} Vakfedilen mal. ||
asi ü esas, {OsT} Gerçek; doğru. | asi ü fasl, {OsT}
Gerçek; doğru. || asi ü nesi, {OsT} Soy sop.
asla, [Ar. aşlâ M^l] (a'sla:) {OsT} zf. 1. Hiçbir za­
man; ebediyen. 2. Hiçbir şekilde. S asla ve k a t'a ,
H içbir zaman.
asla, -a ’ı [Ar. aşla3 £İ«5İ] {OsT} sf. (Kişi için) başının
ön tarafındaki saçları dökülmüş olan; dazlak,
aslab, [Ar. şulb > aşlâb l_>}U>I] (aslâ:b) {OsT} is. 1.
Beller. 2. Döller; soylar; nesiller,
aslad, [Ar. aşlâd (aslâ:d) {OsT} sf. 1. Sert; katı
ve düz. 2. (Çakmak taşı için) ateşsiz. 3. Cimri; ha­
sis; pinti.
aslah , [Ar. şâlih > aşlâh ^ ^ l ] (aslâ:h) {OsT} is. Da­
ha iyi; daha salih; en iyi.
aslak , -ğı [as-la-k] {eAT} sf. -*■ aslık,
aslanı, [asığ > as(ı)-la-m] {eT} is. Fayda.
a sla m a k 1, [as-la-mak] {eT} gçl. f. [-r] (Hayvanlar
için) yemek. [EUTS]
aslam ak 2, [Ar. aşl => asl-a-mak] {eAT} gçl. f. [-r]
Aslını araştırmak,
aslan , [Moğ. arsalan / arıslan > aslan / aslanlık, -ğı [aslan-lılc] is. 1. Aslanın hâli. 2. Kahra­
is. zool. 1. Afrika ve A sya ormanlarında ya­
şayan, iri yapılı, güçlü, kestane renginde, kükrem e­
si çok korkunç, et yiyici vahşi bir hayvan, (Panthe-
ra leo). 2 . mec. Y iğit ve cesur. 3. Belli özellikleriy­
le beğenilen, sevilen gençlere hitap için kullanılan
söz. 4. Kuzey yarı kürede Yengeç ve Başak takım ­
yıldızları arasında yer alan, en parlak yıldızı Re-
gulus olan bir takım yıldız kümesi. S aslan gibi, 1.
Sağlığı yerinde. 2. Güçlü kuvvetli. 3. Uzun boylu ve
yakışıklı.]] aslan kesilm ek, Aslan gibi cesur ve atak
olmak. || aslanın ağzına girm ek, Tehlikeyi göze
alarak büyük işler yapmak.\\ aslan ın ağzında ol­
m ak, E lde edilmesi, kazanılması çok zor. || A slan
M ustafa, Saz, def, cümbüş, keman ve darbuka eşli­
ğinde oynanan türkülü bir Konya yöresi kaşık oyu-
nu.|| aslan payı, 1. Paylaşmada en iyisi ve en çoğu.
2. En güçlünün en güzel veya en büyük payı aldığı
ö i ü r a m t E ® i . 320
sözde paylaşm a biçimi. || aslan p ay ı şirk eti, Ana
sözleşmesinde ortaklarından biri veya birkaçının
zarara katılmaması kararlaştırılmış ortaklık.]] as­
lan sü tü , argo. Rakı.]] aslan sü tü em m iş, Kahra­
man; cesur; yürekli. || aslan yatağı, 1. Yiğit ve ce­
sur insanları çok olan yer. 2. argo. Hapishane;
tutuk evi || aslan y ü rek li, H içbir şeyden korkma­
yan, cesur.
aslanağzı, [aslan+ağ(ı)z-ı] is. bot. Sıracagillerden çi­
çekleri renk renk ağzını açmış bir aslana benzeyen,
tohum ları kapsüllü çok yıllık bir süs bitkisi; anası­
na babasına pay veren; vakvak çiçeği, (Antirrhinum
majus)
aslanayağı, [aslan+aya(k)-ı] is. bot. Bileşikgillerden
yaprak ve gövdesi yünsü tüycüklerle kaplı yabani
bir bitki, (Leontopodium alpinium).
aslanca, [aslan-ca] (asla'nca) zf. 1. Aslana yakışır
biçimde; aslan gibi. 2. Korkusuz bir biçimde, yiğit­
çe.
aslancı, [aslan-cı] is. 1. A slan yetiştiren, eğiten ve
bakan kimse. 2. İm paratorluk döneminde saraya ait
vahşi hayvanlara bakan kişiler,
aslangiller, [aslan-gil-ler] is. zool. Kedi türü bütün et
yiyicileri içine alan familya,
aslanh an e, [aslan+ Far. -hâne ■üli-'iLj] (aslanha;ne)
is. Saraya ait vahşi hayvanların bakılıp korunduğu
yer.
a sla n k u y ru ğ u , [aslan+kuyru(k)-u] is. bot. Ballıba­
bagillerden A sya ve A vrupa’nın pek çok bölgele­
rinde yetişen yaprakları dilimli ve düzensiz loplu,
çiçekleri parlak kırmızı renkte, halk hekimliğinde
terletici olarak kullanılan çok yıllık otsu bitki, (Le-
onurus).
aslanlı, [aslan-lı] sf. 1. Aslan bulunan (yer). 2. Y a­
nında aslanla dolaşan (kişi). 3. Aslan heykelleri
dizili. S aslanlı yol, Anıtkabir girişindeki iki tarafı
H itit aslanları ile süslü yol.
manlık, cesaret,
aslanpençesi, [aslan-pençe-s-i] is. Gülgillerden kır­
larda ve tarlalarda yetişen, demet ve talkım hâlinde
sarı çiçekli ve yuvarlak loplu dişli kenarlı yaprakla­
rı çok yıllık odunsu gövdeli halk hekim liğinde pek­
lik verici olarak kullanılan otsu yabani bir bitki,
(Alchemilla).
asled, [Ar. aşled -d^l] {OsT} sf. 1. Katı; sert. 2. Cim­
ri; pinti; tamahkâr.
aslem , [Ar. aşlem (4-^1] {OsT} sf. K esik kulaklı,
aslen, [Ar. aslen iL^I] (a'slen) {OsT} zf. Kökten; asıl
olarak; soy bakımından,
asb k , -ğı [as-lık jU *!] is. 1. {eAT} Cinsel organı bi­
tişik olup ilişkide bulunam ayan kadm. 2. sf. Kısır.
3. {ağız} [DS] K ızlık zarı yırtılmamış. 4. {ağız} Ebe
ya da hekim tarafından kesilecek kızlık zarı. [DS]
İ M U R S İ M İ . 321
aslıkçı, [aslık-çı]{ağız} is. Cinsel ilişki ile yırtılması
mümkün olmayan kızlık zarını ameliyatla açan ebe
ya da hekim. [DS]
aslınm ak, [as-(ı)l-m-mak] {eTj dönşl. f. [-ur] Bir
şey, bir şeye takılmak. [DLT]
asli, [Ar. aşl (kök) > aslî LSİ~=I] (asli:) {OsT} sf. 1. Te­
mel olan; esas. 2. K ök ve kaynağa ilişkin. 3. En
önemli. S asli âzâ, {OsT} Esas üye. || asli cüm le,
dbl. Ana cümle. || asli m aaş, D evlet memurlarının
yükselmelerine esas alm an maaş tutarları.|[ asli
nüsha, B ir belgenin çoğaltılmasına esas alınan ilk
metin; orijinal nüsha; özgün nüsha.
asliye, [Ar. aşlî > aşliyye “J ^ l ] {OsT} sf. Esas; temel.
fi1 asliye m ahkem eleri, huk. Özel ve idari ve sulh
mahkemelerinin görevleri dışında kalan ceza, hu­
kuk ve ticaret davalarına ilk derecede bakan yargı
kuruluşu.
asliyet, [Ar. aşlîyyet cı~Ju^'] {OsT} is. Kendine özgü
olma hâli.
aslub, [Ar. şulb > aşlub {OsT} is. 1. Beller. 2.
Döller; soylar; nesiller.
asm a1, [as-ma] is. 1. A sm ak işi. 2. {ağız} K ozak ya da
mısır koçanı hevengi. [DS] 3. {ağız} Menteşe. [DS]
4 . {ağız} Tüfek ve tabanca mermilerini yerleştirildi­
ği meşin kemer; boğazlık. [DS] 5. {ağız} Asm a kilit.
[DS] 6. {ağız} Ü stten kulplu kazan veya tencere.
[DS] 7. {ağız} Değirm en çarkının hızla dönmesini
sağlamak için gelen suyu çarka yönlendiren dik
meyilli tahta oluk. [DS] 8. sf. Bir ucundan tutturula­
rak yüksek bir yerden aşağı doğru sarkıtılan; asılı
olan, fi1 asm a b a b a , Yapıcılıkta mahya kirişlerinin
yükünü dağıtm ak için makas kirişlerine oturtulan
altı boş ikincil kiriş. || asm a b ahçe, Kem erler üzeri­
ne yerleştirilmiş sellere doldurulan topraklarla
kurulmuş bahçe.\\ asm a k ab ağ ı, bot. Süs bitkisi
olarak yetiştirilen, armutsu veya iki boğumlu kaba­
ğının dış kısmı odunsu, yum uşak yapraklı tırmanı­
cı, mevsimlik bir bitki, (Lagenaria vulgaris).\\ asm a
kapı, Derebeylik dönem i kalelerinin girişinde bu­
lunan yukarıdan palangalarla kumanda edilmek
suretiyle kaldırılıp indirilebilen kapı. || asm a k a ra r ,
müz. Klasik Türk m usikisinde asıl durak perdesin­
den başka bir perdede yapılan kısa duruş.|| asm a
kat, mim. Binalarda zem in ile birinci kat arasında
yer alan altı boş yarım kat; şirvan; ara kat. || asm a
kilit, Kapalı kancalara geçirilerek dörtgen veya
y a n yuvarlak bir gövdeye U biçimindeki kanca uç­
ları girince kilitlenen; bu kancalar çıkınca açılan
bir tür kilit.\\ asm a k ö p rü , mim. N ehir ve boğazlar
üzerinden karşıya geçm ek için iki sahile konulmuş
yüksek ayaklar üzerinden aşırılarak kıyılara bağ­
lanan çelik halatlarla ağırlığı taşınan köprü. || as­
ma lam ba, Tavan ve kubbelerden aşağıya sarkı­
tılmak suretiyle kullanılan lamba.\\ asm a m erd i­
ASM
ven, Üst uçları bir yere bağlanarak kullanılan ip
m erdiven.|| asm a oda, mim. Yüksek tavanlı mekân­
larda bir köşeye altı boş olarak kurulmuş oda. |
asm a p u su la, Gemicilikte dümenin durumunu
kontrol için kullanılan asılı pusula.\\ asm a saat,
D uvardaki bir çivi veya kancaya tutturularak kul­
lanılan saat; duvar saati,\\ asm a sak al, çak m a
ayak, Yalan yanlış ve palavra sözler. || asm a salın ­
cak, B ir ağaç dalına veya yatay bir kirişe bağlan­
m ak suretiyle kurulmuş salıncak. || asm a üzüm ü,
{ağız} Kışın yenm ek üzere hevenk biçiminde asılıp
saklanabilen kalın kabuklu ve iri taneli üzüm. [DS]
asm a2, [as-mak > as-ma] is. bot. Bir türünden üzüm
elde edilen tırmanıcı dalları olan bir ağaççık, (Vi-
tis). S asm a biti, zool. Asmaların kök ve gövdele­
rinde eşeyli ve eşeysiz üreme dönemleri geçirerek
meydana getirdikleri urlarla asmanın kurumasına
sebep olan küçük bitki biti; floksera, (Phylloxera
vastatrix) . || asm a bıyığı, Asma dallarının çevresine
tutunmasını sağlayan, dokunduğu yüzeyin durum u­
na göre kıvrılıp bükülebilen ince uzantılar.\\ asm a
çard ağ ı, Asm a dallarını bir çardak üzerine almak
suretiyle meydana getirilen gölgelik, || asm a ç u b u ­
ğu, Asm a dalı. | asm a k ü tü ğ ü , Asma bitkisinin ka­
im gövdesi,|| asm a sülüğü, A sm a dallarının çevre­
sine tutunmasını sağlayan, dokunduğu yüzeyin du­
rumuna göre kıvrılıp bükülebilen ince uzantılar.\\
asm a sarısı, {ağız} zool. Güvercin büyüklüğünde,
açık sarı renkte bir av kuşu, [DS] 11 asm a to p rağ ı,
Bağ için elverişli, demirce zengin kırmızı toprak,||
asm a y ap rağ ı, Mutfaklarda sarma yapm ak için
kullanılan asmanın az dilimli, taze veya salamura
yapılmış yaprakları.
a sm aJ, [Ar. ‘aşm a (asma:) {OsT} sf. (Kişi için)
eli veya ayağı eğri olan.
asm a4, - a ’ı [Ar. asm a^w*!] (asma:) {OsT} sf. 1. (Kişi
için) uyanık; gözü açık; kurnaz. 2. (Kılıç için) kes­
kin.
asm agiller, [asma-gil-ler] is.bot. Örnek bitkisi asm a
olan sarılıcı ve tutunucu, üzümsü meyveleri olan
ağaççıklar familyası, (Ampelidaceae ve viteceae).
aşm alı, [Ar. aşmah {OsT} sf. (Kişi için) çok
kahraman; pek şecaatli.
a sm a k ', [as-mak] {eT} g ç l . f [-ur] Çoğaltmak; artır­
mak. [EUTS]
asm ak 2, [as-mak] gçl. f. [-ar] 1. Bir nesneyi bir yere
aşağı doğru sarkacak biçimde takmak, bağlamak.
{eT} (aynı) [Mühennâ] [İKPÖy.] [DLT] 2. B ir nesneyi
üzerine bağlamak, kuşanmak, takmak. Tüfeği om ­
zuna astı. 3. B ir insanın boynuna ip takarak yüksek
bir yerden sarkıtm ak suretiyle öldürmek; idam et­
mek. 4. argo. Yapmak zorunda olunan bir işi yap­
mamak; gidilmesi gereken bir yere gitmemek. Sizin
benden ne fa rkın ız var? Siz daireyi astınız, ben de
A SM
okulu... 5. Bazı sebze ve meyveleri kışa saklamak
için hevenk yapıp tele veya çiviye takmak. 6. {ağız}
Y em ek pişirm ek için kazan veya tencereyi sehpaya
takıp ateş üzerine sarkıtmak. [DS] S asa kom ak,
{eAT} 1. Asıvermek. 2. Asıp bırakmak.]] asıp kes­
m ek, 1. Yasaların tanıdığı yetkilerin dışına çıkarak
halka zulmetmek; müstebit davranmak; acımasız
davranmak. 2. argo. Acım asız davranacağına dair
bol bol palavra savurmak. |j astığı astık, kestiği
kestik, Yaptıklarından kimseye hesap vermek du­
rumunda değil, anlamında kullanılır.
asm ak 3, [as-mak] {ağızj is. M ısır koçanı ya da üzüm
salkımı hevengi.
asm aklık, -ğı [as-mak-hk] {ağız} sf. 1. (Üzüm salkı­
m ı için) hevenk yapılarak kışa saklanabilecek özel­
likte olan. 2. is. K ışa taze olarak saklamak amacıy­
la asılmak için bir karış kadar dalı ile birlikte ke­
silmiş üzüm salkımı. [DS]
aşm alı, [as-ma-lı] sf. 1. Asması olan. 2. (Yer, çardak
vb. için) asma sardırılmış,
asm alık, -ğı [as-ma-lık <u-^T] is. 1. Asm a yapımı
için ayrılmış bahçe; bağlık. 2. A sm a çubuklarının
ağdırıldığı çardak. 3. {eATj Çardak; kameriye. 4.
{ağızj Sebze ve meyvelerden asma yaparak kışa
saklanabilecek nitelikte olanları. [DS] 5. {ağız}
Ocakların üstünde lamba vb. koymak için yapılmış
çıkıntı. [DS]
a sm a n 1, [as-mak > as-man] {ağız} is. Lamba ve fener
asılan yer. [DS]
asm an 2, [Far. âsmân jl*^.T] (a:sma;n) {OsT} is. Gök;
sema; asuman, fi1 âsm ân-cunî, {OsT} l. Gök mavi­
si. 2. G ök yakut denilen pa rla k mavi taş. j| asm ân-
d e re , {OsT} Samanyolu.]] asm ân -d ırah ş, {OsTj
Şimşek.]] asm ân-gün, {OsTj Gök mavisi.]] asm ân-ı
b e rrin , {OsTj Göğün en yüksek tabakası; Arş-ı
âlâ .|| asm ân-ı gflnî, {OsT} Gök mavisi.]] âsm ân-
pây e, {OsT} Göklere kadar yükseltilmiş; çok yü k­
sek.]] asm ân -ren d , {OsT} M üneccim .|| asm ân-senc,
{OsTj Saat.]] asm ân ü rism ân , {OsT} 1. G ök ve ha­
lat. 2. Ciddi bir soruya verilen saçm a bir cevabı
nitelem ek için söylenen söz. Ciddi bir söze karşılık
söylenen saçm a sapan söz; havadan sudan.
asm ane, [Far. âsmâne <üU-»T] (a:sma;ne) {OsTj is.
Tavan; kubbe; dam.
asm anî, [Far. asmanı î] (a:sma:ni;) {OsT} sf. 1.
Gökyüzüne, gök cisimlerine, Güneş'e, A y'a men­
sup. 2. A çık mavi. S asm âî âhen, {OsT} Yıldırım.
asm aniyan, [Far. âsmâniyân jU U —T] (a:sma:niya:n)
{OsTj is. Melekler,
a sm ar, [Far. âsmâr jlw T ] (a;sma;r) {OsT} is. bot.
Mersin ağacı, (Myrtus comminus).
asm e, [Zaza Kürt, asme] {ağızj is. 1. Gökyüzü. 2. Ay.
[DS]
0 IÜ M IÜ M M .3 2 2
asm end, [Far. âsm end (a;smend) {OsTj sf. 1.
Ü m it veren. 2. Hile ile kandıran; aldatan. 3. Alık;
şaşkın.
asm et, [Ar. şamt > aşmet c~<^>l] {OsT} sf. 1. Dilsiz;
konuşamayan; samıt. 2. Sessiz,
asm ıha, [Ar. şımâh > aşm ıha {OsT} is. Kulak
delikleri.
asm ış, [as-mış] {eT} sf. Asılmış. [Mühennâ]
asm olen, [Fr. asmaulaine] is. İnşaatlarda pişmiş top­
rak, cüruf gibi hafif m addelerden imal edilmiş ki­
rişler arasına konulan dolgu maddesi,
asm ug, [Far. âsmüğ jy ^ .T ] {OsT} is. Eski İran dini
olan Zerdüştlükte, kötülük ve bozgunculuk yaparak
K ötülük Tanrısı Ehrim en'e yardım cı olduğuna ina­
nılan bir cin; şeytan,
asn ak , -ğı [eT. as-m-m ak (tırmanmak) > as(ı)-n-ak]
{ağız} is. Sarp yer. [DS]
asn am , [Ar. şanem > aşnâm j»Lwl] (asna:m) {OsT} 1.
Putlar. 2. mec. Put gibi güzel kadınlar; taş bebekler.
3. Sevgililer.
asn g a rm ak , [asnar-mak] (asnarmak) {eT} gçsz. f. [-
ur] Haylazlaşmak; işten uzaklaşmak. [DLT]
aso, [İt. asso > Yun. assos] is. Oyun kâğıtlarından
birli.
asonans, [Fr. assonance] is. ed. 1. Etrafındaki ünsüz­
leri dikkate alm adan sadece vurgulu ünlü benzeş­
mesine dayanan yarım kafiye. 2. gnşl. M ısralarda
aynı ünlünün tekrar edilmesi ile yapılan ses ben­
zeşmesi.
a so rti, [Fr. assorti] s f 1. Renk ve şekil bakımından
birbirini tamamlayan, uyum içinde bulunan. 2. zf.
Renk ve şekilce birbirini tamamlayacak, uygun dü­
şecek biçimde,
a so rtim a n , [Fr. assortm ent] is. 1. Takım. 2. Tekstil­
de iplik üretimi için ham maddeyi eğirmeye hazır
fitil hâline getirmek için geçirilen bir dizi makine
ve tarak takımı,
asosyal, -li [Fr. asociale] sf. 1. Topluma katılamayan.
2. Toplumsal yaşayışın gereklerini yerine getire­
meyen; toplum a uyum sağlayamayan,
a sp a rag a s, [Yun. ? [TİETZE]] is. Gazetecilikte olma­
mış fakat olmuş gibi yayınlanan haber; düzmece
haber.
aspidiotus, [Lat. aspidiotus] is. zool. Eşkanatlılar
takım ından dişilerin salgıladığı sıvı, 1,5 mm. kadar
çaplı ortası kabarık etrafı sarı halkayla çevrili bir
kabuk oluşturan meyve ağaçlarının ve bitkilerin
dallarına yapışarak bitki öz suyunu emmek suretiy­
le zarar görmesine hatta kurum asına sebep olan bir
cins kabuklu bit; San Jose koşnili, (Aspidiotus
perniciosus).
a sp id istra, [Fr. aspidistra] (aspidi'stra) is. bot. Zam­
bakgillerden Güney Çin, Japonya ve H indistan’da
ölûffilt I K SOEbÛH. 323
yetişen gösterişli yapraklı bir saksı bitkisi; salon
yaprağı (Plectogyne variegata).
aspir, [Ar. ‘uspur] ıs. -*• aspur.
a s p ira tö r, [Fr. aspirateur] is. 1. Bir yerde birikmiş
gazlan veya içinde asıltı hâlinde toz, talaş vb. bu­
lunan akışkanları emmeğe yarayan düzenek. 2. Ev­
lerde toz alm ak için kullanılan alet; elektrik süpür­
gesi. 3. Tıpta vücudun herhangi bir organında bi­
rikmiş istenmeyen sıvıları uzaklaştırm ak için kul­
lanılan bir tür pompa,
a s p i r i n , [Aim. (tescilli) aspirin] is. 1. org.-kim. A ğn
kesici ve ateş düşürücü olarak kullanılan ve salisi-
lik asidin asetillenmesiyle elde edilen asetilsalisilik
asit: CH3-C 0 -0 -C 6H4-C 0 2H 2. argo. Küçük oto­
mobil.
aspita, [Yun. aspita] (ağız) is. Yıldırım. [DS]
aspor, [Kürt. (Zaza) aspor] {ağız} is. Atlı; süvari.
[DS]
aspur, [Ar. ‘uşfur] {OsT} is. bot. 1. Renkli çiçeklerin­
den boya, tohum larından da yağ elde edildiği için
ekimi yapılan bileşikgiller fam ilyasından bir kültür
ve sanayi bitkisi, aspir; yalancı safran; yaban zâ-
feranı; papağan yemi; kır safranı, (Carthhamus tin-
ctorius). 2. mec. Çok kırm ızı boya,
asr, [Ar. ‘aşr j-^p] {OsT} is. 1. Yüzyıl; asır. 2. İkindi
vakti. 3. Çok uzun zaman. 4. {eAT} M evsim. 0 asr-
dîde, {OsT} Yüzyıllık; asır görm üş.|| a sr-ı evvel,
jOsT) İkindi namazının ilk vakti. || a sr-ı h azır, {OsT}
İçinde bulunulan çağ.|| asr-ı sabık, {OsT} Geçen
yüzyıl.|| asr-ı saadet, {OsT} 1. K utlu ve mutlu geçen
zaman. 2. mec. Hz. M uham m ed’in yaşadığı zaman
dilimi.\\ asr-ı sânî, {OsT} İkindi namazının son kı­
lınma vakti. || A sr S uresi, isi. K ur'an-ı K e rim ’in
103. suresinin adı.
asra, [as (aşağı, alt) > as-ra I / ^ \ ] {eT} {eAT} sf. assab, [Ar. ‘aşşâb u U t ] (assa. b) {OsT} is. İplik eği­
1. Aşağı; aşağıya. [ETY]. [Gabain] [Tekin] 2. Aşağı; ren ve satan kimse; iplikçi.
alçak. [DLT] [EUTS] [Yüknekî] 3. A lçak gönüllü m ü­ assai, [İt. assai] zf. 1. Çok fazla. 2. müz. (Tempo için)
tevazı. [EUTS] [Gabain] 4. {eAT} is. Öte; ileri; karşı
taraf. 5. Alt; aşağı taraf. [DLT] [EUTS] [Yüknekî] 6.
assai, -li [Ar. ‘asel (bal) > ‘assâl JL-p] (assa.l) {OsT}
zf. Aşağıda altta; dipte. [ETY] [Gabain] [Tekin] {ağız}
(aym) [DS] S a sra geçe, {eAT} Öbür taraf; öte
yan. |] asra yüz, {eAT} Ö teyaka; karşı yaka. assale, [Ar. ‘assâle -dU-p] (assade) {OsT} is. 1. Arı
asraf, [Ar. şarf > aşrâf <-il^(] (asra:f) {OsT} is. 1.
Masraflar; sarflar. 2. Değişiklikler; tahavvüller.
asragı, [eT. asrakı > as-rağı ^ I ^ T ] {eAT} is. (Gün,
gece için) önceki. S’ a sra g ı k ü n , {eT} Evvelki gün
[Mühennâ]
asram , [Ar. şırm > aşrâm j » ^ '] (asra:m) {OsT} is. 1.
İnsan kümeleri. 2. Çadır kümeleri.
asramak, [Moğ. asra-mak / asar-mak ^-T] {eAT}
SÇl- f [-r] 1. Korumak; esirgemek; sakınmak. 2.
{ağız} Hayvan beslemek, büyütmek. [DS]
asran, [Ar. 'aşrân o l (asra:n) {OsT} is. 1. İki
ASS
yüzyıl. 2. İkindi namazının iki zamanı. 3. Gündü­
zün ilk zamanı. 4. Gece ile gündüz,
asra n e , [Ar. ‘aşrâne [Os T) is. İkindi namazı.
asrav ag , [? asravağ] {eT} is. B ir tür günahın adı.
[EUTS]
asre, [Ar. ‘asre o/p] {OsT} is. 1. Ayak kayma; sürç­
me. 2. Yanılma,
asrem , [Ar. aşrem ^ 1 ] {OsT} sf. 1. Kulağı sakat; ku­
lağından hasta. 2. Ailesini geçindirmek için sıkıntı
çeken.
asrem an , [Ar. aşremân {OsT} is. Gece gün­
düz!
asrı, [asrı] {eT} is. 1. Kaplan. [DLT] 2. sf. Kaplan gibi
renkli. [DLT]
asri, [Ar. ‘aşrî ^j~&-] (asri:) {OsT} sf. 1. Çağın gerek­
lerine uygun yaşayabilen; çağdaş; çağcıl; modern.
2. Yenilik adına değişiklikte ileri giden; züppe,
asrileşm e, [asrî-le-ş-me] (asrideşme) is. 1. A srileş­
mek işi. 2. Çağın gereklerine uygun yaşam a çabası;
çağcıllaşma; çağdaşlaşma,
asrileşm ek, [asrî-le-ş-mek] (asrideşmek) dönşl. f. [-
ir] 1. (Topluluğun, kişi, kurum vb. için) çağa uy­
mak; çağın gereklerine uygun hâle gelmek. 2. Y a­
şama biçimini çağa uydunnak; çağcıllaşmak; çağ­
daşlaşmak.
asrilik , -ği [asrî-lik] (asri:lik) is. 1. Çağdaş olm a du­
rumu. 2. Çağdaş olanın niteliği; çağcıllık; çağdaş­
lık.
asris, [Far. âsrîs (a:sri:s) {OsT} is. Atların
koştuğu alan; at meydanı; hipodrom,
asru şm ak , [as (yansıman) > as-(u)r-uş-mak] {eT}
işteş f. [-ur] Birlikte aksırmak. [DLT]
çabukluk veya yavaşlık bildiren,
is. Balcı; arıcı,
kovanı. 2. Bal peteği. 3. Bal ansı,
a ssar, [Ar. ‘aşşâr j U - ] (assa:r) {OsT} is. Meyveleri
sıkarak öz su çıkaran kimse; şıracı,
assı, [ e T asığ > ası > assı \ A ^ l ] is. 1. Ya­
rar; fayda. 2. Kazanç; kâr. {eAT} (aynı) 3. Çıkar;
menfaat; {eAT} (aynı). 4. Yetişkin; olgun. 5. {eAT}
Faiz. 6. sf. İri, gösterişli. 7. zf. Erken, gün doğm a­
dan önce. t5 assı d eg ü rm ek , {eAT} Fayda verm ek.||
assı etm ek, {eAT} 1. Yarar sağlamak. 2. K â r et-
mek. || assı eylem ek, {eAT} 1. K âr getirmek; kazanç
sağlamak. 2. yarar sağlamak.\\ assı itm ek , {eAT} -
assı etmek.|| assı kılm ak, {eAT} -*■ assı etmek.|| assı
A SS
kovm ak, {eAT} Yarar, çıkar peşinde koşmak.|| as-
sıya k alm ak , {eAT} 1. Bedavaya gelmek; bedavaya
kalmak. 2. K âr kalmak.\\ assı ziyan, K âr ve zarar.
a ssılan d ırm a, [assı-la-n-dır-ma] is. Assılandırmak
işi; yararlandırma,
a ssılan d ırm ak , [assı-la-n-dır-mak gçl. f
[-ır] Birini bir şeyden yararlandırmak, kazandır­
mak.
assılanm a, [assı-la-n-ma] is. Assılanmak işi; yarar
sağlama; yararlanma,
assılanm ak, [assı-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] Y ararlan­
mak, kazanç elde etmek,
assılı, [assı-lı / assı-lu J ^ I] {eAT} sf. Yararlı,
assılu, [assı-lu / assı-lı j l ^ î ] {eAT} sf. -*■ assılı.
assısuz, [assı-suz j>*=T] {eAT} sf. Yararsız; boş; bey­
hude.
assız, [as-sız] {ağız} sf. 1. Yararsız; boş. 2. B ir şeye
benzem eyen. [DS]
assit, [Fr. ascite] is. tıp. Karaciğer sirozu, kalp yet­ a sta rla m a , [astar-la-ma] is. A starlam ak işi.
mezliği gibi rahatsızlıklar dolayısıyla karın zarı
boşluğunda sıvı birikm esinden doğan şişlik,
assolist, [Fr. as-soliste] is. 1. Bir gazinoda en son
şarkı söyleyen sanatçı. 2. argo. Edilgen eşcinsel er­
kek.
a s t1, [as (aşağı) -t] is. 1. Başkasının emrinde çalışılan
kademeli bir sistemde rütbesi düşük olanlar; m a­
dun. Ast, üstünden aldığı emri uygular. 2. {eAT}
{ağız} Alt; aşağı. [DS] 3. sf. Kademeli alt katları
belirtm ek için sıfat tamlaması şeklindeki birleşik
kelim eler yapm ada kullanılan bir çeşit önek. (Bu
durumda sondaki t ’nin düştüğü görülür). D esim et­
re, metrenin askatıdır.
ast2, [ast] {eT} is. Sokak. [DLT]
asta, [Far. aheste] {eAT} ünl. Yavaş!
astal, [Mac. asztal (masa)] is. Y emek masası; masa,
astan , [Far. âstân OU*-T] (a:sta:n) {OsT} is. 1. Eşik. 2.
Pabuçluk. 3. Dergâh; tekke. S âstân -ı fenâ, Geçici
dünya; fa n i dünya.\\ âstân-ı re fi’-m ek ân , {OsT} 1.
Yeri yüksek olan eşik. 2. Sultan sarayı,
astane, [Far. âstâne / âsitâne -üU^T] (a;sita:ne)<{OsT}
is. -*• asitane. S âstân e-i aliyyü’l-m ekân, {OsT} 1.
Yeri yüksek olan eşik. 2. Sultan sarayı. 3. Istanbul.\\
âstâne-i devlet-penâh, {OsT} 1. Devletin sığınağı,
2. mec. Sultan sarayı.|| âstân e-i feyzâşiyân, {OsT}
1. Feyiz yuvası olan eşik. 2. Sultan sarayı. 3. Istan- nılan kumaş, deri veya boya. 2. sf. A star olarak kul­
bul.|| âstâne-i izzet-bünyân, {OsT} 1. Yapısı yüce
olan eşik. 2. Sultan sarayı. 3. İstanbul.\\ âstâne-i a sta ry a , [Lat. stare (kalmak)] (asta'rya) is. B ir gemi­
saadet-m eâb, {OsT} 1. M utluluk veren eşik. 2. Sul­
tan sarayı. 3. İstanbul.
a s ta r1, [ast-ar] {ağız} is. Alt. [DS]
a s ta r2, [Ar. satr > astar jlU J] (asta:r) {OsT} is. Yazı
satırları; yazı dizileri; satırlar.
IM IİİM tS Ö M .^
a s ta r3, [Far. aster >-»T] is. 1. Giyecek veya ayakkabı,
çanta gibi eşyalarda dayanıklılığı artırm ak için iç
kısm a geçirilen daha ucuz, koruyucu kum aş veya
deri. 2. Boya ve badana işlerinde yüzeyin pürüzle­
rini giderm ek ve asıl boyanın dayanıklılığını artır­
m ak için önceden sürülen boya. 3. Denizcilikte
yelkenlerin hareketli kısım larının aşınmam ası için
sarılan kumaş parçası. 4. Sanayide kullanılan ka­
zanların dayanıklılığını artırm ak amacıyla içine
geçirilen m etal kaplama. 5. Seram ik işçiliğinde se­
ram ik çamurunun rengini gizlemek veya yüzeyde
rahat çalışabilm ek için sürülen ince beyaz kil taba­
kası. S a s ta r boyası, Boyanacak yüzeylere, atılan
boyanın dayanıklılığını artırmak, pürüzleri gider­
m ek veya renkleri örtm ek için vurulan ilk boya. ||
a s ta r k ap la m a, M arangozlukta ahşabın çarpıt­
maması için her iki yü ze de yapılan kaplama.
a s ta r4, [Far. astar / Rum. astarava (kavramak)] is.
argo. Cinsel ilişki; cima. S a s ta r etm ek, argo.
Sevişmek; cinsel ilişkide bulunmak.
a s ta rla m a k 1, [astar-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1.
Bir elbise veya eşyanın içine astar geçirmek; astar
kaplamak. 2. Boyanacak yüzeylere ilk kat olarak
astar boya sürmek; astar çekmek. 3. Herhangi bir
ahşap ve mermer levhanın dayanıklılığını artırmak
için arkasına daha dayanıklı levha kaplamak
a sta rla m a k 2, [astar4-la-mak] gçsz. f. [-r] [-l(ı)-yor]
Çiftleşmek; sevişmek; cim a etmek,
a sta rla n m a , [astar-la-n-ma / astar-la-n-ma] is. A star­
lanm ak işi.
a sta rla n m a k , [astar-la-n-mak] edil. f. [-ır] 1. Bir
eşya veya giyeceğe astar geçirilmek. 2. dönşl. f .
A star sahibi olmak,
a sta rla tm a , [astar-la-t-ma] is. Astarlatm ak işi.
a sta rla tm a k , [astar-la-t-mak] gçl, f. [-ır] 1. A starla­
mak işini bir başkasına yaptırmak. 2. Bir elbise ve­
ya eşyanın içine astar geçirtmek; astar kaplatmak.
3. Boyanacak yüzeylere ilk kat olarak astar boya
sürdürmek; astar çektirmek. 4. Herhangi bir ahşap
ve m erm er levhanın dayanıklılığım artırmak için
arkasını daha dayanıklı levha ile kaplatmak,
a sta rlı, [astar-lı] sf. A star geçirilmiş veya astarı olan.
fi1 a sta rlı zarf, İçi görünm emesi için ikinci bir iç
kâğıt ile kaplanmış zarf.
a sta rlık , -ğı [astar-lık] is. 1. A star yapım ında kulla­
lanmaya yarar,
ye yüklem e veya boşaltm a için tanınan süre,
astasım , [as+tas-ım] (a'stasım) is. man. Öncüllerin­
den birisi bir önceki akıl yürütmenin sonucu olan
akıl yürütme; kıyas-ı mülhak,
a stat, [Fr. astate] is. kim. Tabiatta bulunm ayan ancak
bizm utun hızlandırılmış alfa ışınları ile bom bardı­
OriffllilgBOH.325
manı sonucunda elde edilen, atom numarası 85,
kütle numarası 211 olan radyoaktif element; elca-
iyod; astatin; sembolü: At.
a s t a t i k , [Fr. a-statique] sf. Bozulm az bir denge hâli
gösteren. S a s t a t i k i b r e l e r , Özel bir teknikle yerin
manyetik etkisinden kurtarılmış pusula iğnesi.
a s t a t i n , [İng. astatine] is. kim. -+ astat,
a s t a z i , [Fr. astasie] is. tıp. H areket ve duyu sistemin­
de bozukluk olmamakla birlikte kişinin ayakta du­
ramaması biçiminde beliren rahatsızlık,
a s t e ğ m e n , [as+teğmen] (a'steğmen) is. O rduda en
küçük rütbeli subay; zabit vekili,
a s t e ğ m e n l i k , - ğ i [as+teğmen-lik] is. 1. Asteğmen
rütbesi. 2. A steğm enin işi ve görevi,
a s t e n i , [Yun. athenos (kuvvet) > Fr. asthenie] is. 1.
Ruhsal ve sinirsel uyarıların yokluğu sebebiyle be­
den gücünün azalması veya yokluğu. 2. Belirli bir
organik sebep olmamakla birlikte bedendeki yor­
gunluk ve bitkinlik hâli,
a s t e n i k , - ğ i [Fr. asthenique] sf. 1. Asteni ile ilgili. 2.
Asteniye yakalanmış olan.
aster1, [Far. âster >*»T] {OsT} is. -*■ astar.
aster2, [Yun. asteriskos (küçük yıldız) > Fr. aste-
risque] is. 1. Ortodoks papazların takdis edilmiş
ekmek üzerine koydukları dört ayak üzerine otur­
tulmuş haçlı eşya. 2. M atbaacılıkta eksikleri ve
göndermeleri belirtmek için konulan ( ) işareti; yıl­
dız.
aster3, [Yun. asterion] {ağız} is. Beyaz bir yaban çi­
çeği. [DS]
asterisk, [Yun. asteriskos (küçükyıldız)] is. -*■ aster1,
asterizm, [Fr. asterisme] is. İlk kez safirde gözlenmiş
bulunan güçlü ışık altında altı kollu ışın yayma
olayı.
asteroit1, [Fr. asteroîte] is. min. Işınsal yapılı manga-
nezli bir taş çeşidi.
asteroit2, -di [Fer. asteroîde] is. gök b. Küçük geze­
gen.
astım, [Yun. asthma] is. tıp. Bronşların daralması ve­
ya alerji yapan çeşitli etkenler sebebiyle güç soluk
alıp verme.
astımlı, [astım-lı] sf. A stım rahatsızlığı olan,
astın, [ast-ın] {eT} {eAT} is. Aşağı; alt. [DLT]
astırma, [as-tır-ma] is. A stırm a işi.
astırmak, [as-tır-mak] g ç l.f. [-ır] 1. A sm ak işini bir
başkasına yaptırmak. 2. Bir nesneyi, birinin yük­
sekçe bir yere sarkacak şekilde takm asını sağla­
mak. 3. Birini asm ak suretiyle öldürtmek; idam
ettirmek.
astigmat, [Yun, a (yok)+ stigma-atos (nokta) > Fr.
astigmate] sf. 1. (Optik aygıt için) merceklerindeki
kusurdan dolayı noktaları çizgi şeklinde görüntüle­
yen. 2. tıp. (Göz için) kornea tabakası ışığı düzgün
kıramadığı için net göremeyen.
AST
astigmatizm, [Fr. astigmatisme] is. Bir göz veya op­
tik aletin astigmat olm a hâli; astigmatlık.
astik, -ği [Erme, asdik / Yun. astikos (kentli)] sf. ar­
go. Pezevenk; muhabbet tellalı.,
astin, [Far. âstîn j ^ T ] (a:sti:n) {OsT} is. Giyecek ko­
lu; yen. S’ astîn-berçîde, Hazırlanmış; hazırla-
nan.\\ âstîn-efşân, 1. Yen silken. 2. mec. Vazgeçen.Jj
âstîn-mâlîde, Hazırlanmış; hazırlanan.
astine, [Far. âstme a ^ -T ] (a:sti:ne) {OsT} is. Y um ur­
ta.
astlançı, [astlan-çı] {eAT} is. Aracı tüccar; kom isyon­
cu; tefeci,
astma, [Yun. asthma] is. -*■ astım,
astor, [Zaza Kürt, astor] {ağız} is. At. [DS]
astragan, [Astrahan (Volga deltasında bir Rus kenti,
eskiden Kalmukların başkenti) > astragan] is. Tür­
kistan’da yetişen Karakul koyunlarmın erken do­
ğan veya ölü doğan kuzularından elde edilen post
ve bu posttan yapılmış kürk,
astralon, [tescilli isim] is. tekst. Nem, ısı ve ışıktan
etkilenmeyen, çapı hiç değişmeyen, genleşmeyen
termoplastik yapay bir iplik; tekstüre iplik,
astrofizik, -ği [Fr. astrophysique] is. g ö k b. Gök
cisimlerini fizik yöntemleri kullanarak inceleyen
bilim dalı; gök fiziği,
astrolap, -bı [Yun. astron (gök cismi) + lambanein
(almak) > Fr. astrolap] is. Eskiden gök cisimlerini
incelemekte ve ufukla olan yüksekliklerini belirle­
mekte kullanılan aygıt; usturlab.
astrolog, -ğu [Fr. astrologue] is. Yıldız falı ile uğra­
şan kimse; müneccim,
astroloji, [astrologie] is. Yer yüzünde meydana gelen
olayların, yıldızların durumları ve etkisi altında ge­
liştiğini var sayan ve yıldızlan inceleyerek gelecek­
ten haber vermeye dayanan falcılık; müneccimlik,
astronom, [Fr. astronome] is. Gök cisimlerinin
yapılarını, hareketlerini inceleyen, bu konuda he­
saplar yapan uzman,
astronomi, [Yun. astron (gök cismi) + nomos (ka­
nun) > Fr. astronomie] is. Etrafım ızı çevreleyen
evrendeki bütün gök cisimlerinin yapısını, birbirine
göre konumlarını, hareketlerini ve hareket kanunla­
rını, bu güne kadar geçirdikleri evrimi inceleyen
bilim dalı; gök bilimi; ilm-i heyet. S 1 astronomi
tanı, g ö k b. Güneş ufkun altına 1 8 ° indiği ve altıncı
kadirden yıldızların çıplak gözle görülebildiği za ­
manki tan.\\ astronomi birimi, g ök b. H er türlü
düzensizlikten uzak, kütlesi y o k denecek kadar kü­
çük ve yıldız ayı 365, 256 898 326 3 ortalama gün
olan bir gezegenin Güneş etrafında çizdiği yörü n ­
genin yarı çapm a eşit uzunluk birimi; ışık zamanı
(499,004 782 sn) x ışık hızı (299 792, 458 m/sn) =
astronomi birimi (149 597 870 km); Yerin Güneşe
uzaklığı; gök birimi.
AST
astronomik, -ği [Fr. astronomique] sf. 1. Astronomi
ile ilgili; astronomiye ait. 2. mec. (Rakam için) çok
yüksek; çok aşırı; abartmalı; tasavvur edilemeye­
cek kadar büyük. S1 astronomik fiyat, Çok yüksek
fiya t; aşırı pahalı.\\ astronomik rakam, İnsana
şaşkınlık verecek kadar büyük rakam.
astronot, [Yun. astro (yıldız) + nautes (gemici) > Fr.
astronaute] is. Bir uzay aracı ile uzaya gitmiş olan
kişi; hava küre dışında yoculuk eden kimse; uzay
adamı.
astronotik, -ği [Fr. astronautique] is. Yıldızlar arası
ulaştırm a bilimi; uzay trafiği,
astronotluk, -ğu [astronot-luk] is. Astronotun yaptı­
ğı İŞ-
astropikal, -li [Fr. as-tropical] sf. coğ. (iklim kuşağı
için) tropikal bölgelere yakın fakat daha üst enlem­
de bulunan; subtropikal.
astsubay, [as-t+sü+bay] (a'stsubay) is. as. Türk or­
dusunda erbaşlar ile subaylar arasında çeşit-
lirütbeler taşıyan asker. S astsubay başçavuş, as.
Ortası ay yıldızlı beş şerit ve bir bantlı rütbede ast­
subaylığın beşinci kademesi.\\ astsubay çavuş, as.
Ortası ay yıldızlı iki şeritli rütbede astsubaylığın
birinci aşam ası.|| astsubay kıdemli başçavuş, as.
Ortası ay yıldızlı beş şerit ve iki bantlı rütbede ast­
subaylığın altıncı ve son kademesi. || astsubay kı­
dem li çavuş, as. Ortası ay yıldızlı üç şeritli rütbe­
de astsubaylığın ikinci aşaması.\\ astsubay kıdem li
üstçavuş, as. Ortası ay yıldızlı beş şeritli rütbede
astsubaylığın dördüncü aşaması. || astsubay üstça­
vuş, as. Ortası ay yıldızlı dört şeritli rütbede astsu­
baylığın üçüncü aşaması.
astsubaylık, -ğı [as-t+sü-bay-lık] is. as. Astsubayın
görevi ve rütbesi,
asturmak, [as-tur-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Astırmak.
[DLT] [EUTS]
asu, [as-u] {eT} bağ. Ya da; yahut; veya. [EUTS]
asub, [Ar. 'asüb ] (asu:b) {OsT} is. 1. Arı beyi.
2. Lider; bey; başbuğ,
asude, [Far. âsüden (rahat etmek) > âsüde o ij-l]
(a:su.de) {OsT} sf. 1. Üzüntü ve sıkıntıdan ,uzak;
esen; huzurlu; rahat. 2. Sessiz; sakin, ö âsüde-dil,
{OsT} Gönlü rahat; başı dinç.|| âsüde-dilî, {OsT}
Gönül rahatlığı.|| âsüde-gî, {OsT} Rahat; huzur;
asayiş.|| âsüde-hâl, {OsT} Durumu rahat olan.||
âsüde-hâtır, {OsT} Gönlü rahat; başı dinç.|| âsüde-
nişîn, {OsT} Rahatça oturan.
asudelik, -ği [asude-lik] (a.su.delik) is. Üzüntü ve
endişeden uzak olma; huzur; esenlik.
asuf1, [Ar. ‘aşüf (asu;f) {OsT} sf. (Rüzgâr için)
çok şiddetli. 2. Flızlı yürüyen.
asuf2, [Ar. casüf J > (asu:f) {OsT} sf. Çok zulme­
den; en gaddar.
Û IÜ M IÜ M ü SÖZlıÜH. 326
asum 1, [Ar. ‘aşüm (asu:m) {OsT} sf. Obur; aç
gözlü.
asum2, [Ar. ‘asüm (asu;m) {OsT} sf. Geçimini
sağlamak için çok çalışan,
asuman, [Fr. âsmân jU - J ] (a:sma;n) {OsT} is. Gök­
yüzü; asuman,
asumani, [Far. âsmânî ^ ^ T ] (a;suma:ni) {OsT} sf.
1. Göğü ilgilendiren. 2. G ök yüzüne ait. 3. Açık
mavi; havai mavi. 4 . is. Melek,
asun, [Soğd. zwn (hayat) > ajun / aşun / asun] {eT}
is. Dünya; kâinat; evren. [EUTS]
asur1, [Sansk. asura / asuri > asur] {eT} is. Cin; şey­
tan. [EUTS]
asur2, [Ar. ‘âsür jy'Lc] (a;su;r) {OsT} is. Tuzak.
Asurca, [Asur-ca] is. M.Ö. 1950-600 yılları arasında
M ezopotam ya’da konuşulmuş olan A kkat lehçesi,
asurgan, [as-ur-ğan] {eT} sf. Çok aksıran. [DLT]
Asuri, [Asurî] (asuri.;) {OsT} sf. A sur devletinin hal­
kından olan.
Asurlu, [Asur-lu] sf. Asur halkından olan,
asurmak, [as-ur-mak] {eT} gçsz. f. [-ur] Aksırmak.
[DLT] [EUTS] [Gabain]
asurtgu, [as-ur-t-ğu] {eT} sf. Aksırtan. [DLT]
asurtguk, [asur-t-ğuk] {eT} sf. Anlayışlı; akıllı. [DLT]
asurtmak, [as-ur-t-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Aksırtmak.
[DLT]
asutmak, [as-ut-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Artırmak; ço­
ğaltmak. [Üç İtigsizler]
asüd, [Ar. âsüd JuJ] (a;süd) {OsT} is. İ. Aslanlar. 2.
Yiğitler.
aşüfte, [Far. âsüfte <cjLJ] (a.siifte) {OsT} is. 1. Hazır;
hazırlanmış. 2. Ateşle işlenmiş,
asügde, [Far. âsüğde o-ii-T] (a;süfte) {OsT} is. -* a-
süfte.
asüman, [Far. âsümân jU _T] (a:süma;n) {OsT} is. -*
asman.
asüm ani, [Far. âsüm ânî ^ ^ T ] (a:süma:ni;) {OsT}
is. -*■ asmani.
asvaf, [Ar. şü f (yün) > aşvâfıJjv=l] {OsT} is. Yünler,
asvat, [Ar. şavt (ses) > aşvât] (asva:t) {OsT} is. Ses­
ler; sedalar.
asveb, [Ar. şâib (doğru) > aşveb ^ j ^ l ] {OsT} sf. En
doğru; daha doğru; pek doğru. S asveb-i akvâl,
{OsT} Sözlerin en doğrusu.
asvef, [Ar. şü f (yün) > aşvef {OsT} sf. Çok
yünlü veya yapağılı.
asy, [Ar. aşy L^ - \ {OsT} is. Ayaklanma,
asya, [Far. âsiyâ / âsyâ L*»T] (a;sya:) {OsT} is. De­
ğirmen.
i i ı e i g g ü ii .3 2 7
Asya; [Yun. asia] (a'sya) is. Dünyanın en büyük ve
en kalabalık kıt'ası.
asyab, [Far. âsiyâb / âsyâb sjL-T] (a:sya:b) {OsTj is.
Değirmen; su değirmeni. S âsiyâb-ı âlem, {OsT}
Bu dünya. | asiyab-ı devlet, {OsT} D evlet dairesi.
asyaban, [Far. âsiyâbân (a:sya:ba:n) {OsT}
is. Su değirmenleri,
asyaf, [Ar. şayf > aşyâf j i ^ l ] (asya:J) {OsT} is. Y a z
mevsimleri.
Asyalı, [Asya-lı] (a’s yalı) sf. 1. A sya kıtası halkların­
dan olan. 2. A sya’ya ait.
A s y a l ı l ı k , -ğı [Asya-lı-lık] (a'syalılık) is. Asyalı olma
durumu,
asyön, [as+yön] is. A ra yön.
aş1, [eT. âş j i î ] is. 1. Pişirilerek hazırlanan yiyecek;
yemek; gıda; katık; yiyecek;yenecek şey; çorba.
/eT'I {eAT} (aynı) [DLT] [Gabain] [Yüknekî] [Mühennâ]
[İKPÖy.] [EUTS] [ETY] 2. {eT} K urban yemeği; kur­
banlık. [EUTS] 3. {ağız} Pilav. [DS] S aş damı,
{eAT} {ağız} Yemek pişirm eğe m ahsus yer; mutfak.
[DS]|| aş deliye kaldı, B ir maldan ortaklaşa yarar­
lanacak olanlardan bir kısmının vazgeçmesi duru­
munda geri kalanlara şaka yollu söylenen söz. || aş
doldurmak, {ağız} D olm a doldurmak; sarma ya p ­
mak. [DS]|| aş ermek, 1. H amile kadınların bazı
yiyeceklerden tiksinme veya aşırı isteme şeklinde
ortaya çıkan davranışları. 2. mec. B ir şeye karşı
aşırı istek duyma. || aş etmek, {ağız} Çok dövmek;
pestilini çıkarmak. [DS]|{ aş evi, -*• aşevi.|| aşın ko­
yusundan, işin kıyısından, Çıkarı olduğu zaman
koşturan, çalışmaya gelince kaçan kişiler için söy­
lenir. || aşından yemedim, dum anından boğul­
dum, Yarar umarken zarar görüldüğünü ifade
eder.|| aş içkü, {eT} Toy; şölen; ziyafet. [EUTS]|| aş
inciri, {eAT} Küçük cins incir.|| aş itmek, {eAT}
Yemek pişirmek.\\ aş kesmek, {ağız} M akarna kes­
mek. [DS]j| aş ocağı, {eAT} Mutfak.\\ aş ocağı, 1.
Yemek yapılan yer. 2. Yoksullara karşılıksız yiye­
cek dağıtılan yardım kurumu; aşevi.|| aş olmak, {a-
ğız} Pestili çıkmak. [DS]|| aş otu, 1. Yemekleri çeş­
nilendirmek için kullanılan çeşitli baharatlar. 2.
Nane, maydanoz gibi yem eklere konulan otlar. \\ Aş
pişti, bayram geçti. Geç kalındığını ifade eden
söz. || Aş pişti, kaşık üstüne dikildi. H er şey hazır,
bizi bekliyor, anlamında söylenir. || aş tahtası,
iağız} Üzerinde yufka açılan tahta. [DS]|| aştan
kalmak, {ağız} İştahı kesilmek. [DS]|| aş taşmak,
lağız} Iş, aceleyi gerektirecek bir duruma gelmek.
[DS]|| aş yağı, {ağız} 1. Haşhaş yağı. 2. Tereyağı.
PS]|| aş yarması, {ağız} D övülüp çekilmiş buğday.
[DS]|| aş yerikligi, {eAT} Aşerme.\\ aş yerm ek, H a­
mile kadınların bazı yiyeceklerden tiksinme veya
aşırı isteme şeklinde ortaya çıkan davranışları.
»Ş", [aş] {eT} is. Kenet. [DLT]
AŞA
aş3, [Far. aş j ı l ] (a;ş) {OsT} is. 1. Aş; yemek. 2. M u­
harremde pişirilen aşure. S âş-ı halîl, {OsT} bot.
M ercimek.|| âş-pez, {OsT} A şçı.|| âş-pez-hâne,
{OsT} Mutfak; aşevi.|| âş-pezî, {OsT} Aşçılık.
aş4, -şşı [Ar. ‘aşş j it] {OsT} is. Kuş yuvası.
aşa1, [aş-mak > aş-a Lil / UT] {eT} zf. 1. Ötede; ö-
tesinde. [Tekin] [Gabain] [ETY] 2. {eAT} Aşırı; aşa­
rak; fazlasıyla; aşkın. [EUTS]
aşa2, [Ar. ‘aşâ’ >Lip] (aşa;) {OsT} is. 1. Akşam ye­
meği. 2. Akşam. 3. Yatsı vakti,
a ’şa, [Ar. a ’şâ / i’şâ (a-şa:) {OsT} sf. (Kişi için)
gözleri dumanlı,
a ’şab, [Ar. a’şâb ı_jlipl] (a-şa;b) {OsT} is. Taze otlar,
a ’şabe, [Ar. a’şâbe 4>Litl] (a-şa:be) {OsT} is. Otlar.
aşacak, -ğı [aş-mak > aş-acak] {ağız} is. Çit kapı.
[DS]
aşaç, [aş-aç] {eT} is. Tencere. [DLT]
aşadaçı, [aş-a-daçı] {eT} sf. Yiyici. [EUTS]
aşaga, [aşağa liLiT / LijJ / t ü l ] is. 1. {eAT} Alt
taraf; aşağı. 2. {eAT} Kötülük; sefalet. 3. {eAT} sf.
Alçak; sefil; zelil. 4. {eT} zf. Aşağı. S1 aşaga ayak,
{eAT} A lt derece; alt kısım; dip.|| aşaga düşmek,
{eAT} 1. Aşağıya inmek. 2. Batm ak.|| aşaga inmek,
{eAT} 1. inmek. 2. Aşağı düşm ek veya yu va r lan-
mak. || aşaga indürmek, {eAT} I. Üzerinden kal­
dırmak. 2. Aşağı indirmek. || aşaga kalmak, {eAT}
Geri kalmak.\\ aşaga kalmış, {eAT} Alçak; p esp a ­
y e ,|| aşaga kılmak, {eAT} İndirmek; aşağı eğm ek.||
aşağı komak, {eAT} I. Alçak görmek; değer verm e­
mek. 2. Alçaltmak; hafifletmek. 3. Bırakmak. || aşa­
ga olmak, {eAT} Aşağı eğilmek.\\ aşaga tamar,
{eAT} anat. Dirseğin iç yanında y e r alan üç da­
mardan en aşağıda olanı; akciğer damarı; baş da­
marı.
aşagarak, [aşağa-rak] {eAT} sf. 1. Daha aşağı taraf;
daha alt taraf. 2. En alçak; en aşağı; en kötü,
aşagagı, [aşağa-ğı / aşa-ğa-kı ^ U L iT ] {eAT} zf. Aşa-
ğıki; aşağıdaki,
aşagakı, [aşağa-kı / aşağa-ğı ^ U U l ] {eAT} zf. -*■ a-
şagagı.
aşagarag, [aşağa-rağ / aşa-ğa-rak / aşağ-ra-k <u^T]
{eAT} zf. Daha aşağı; bir derece aşağı,
aşagarak, [aşağa-rak / aşa-ğa-rağ / aşağ-ra-k JjU-iT]
{eAT} zf. -*• aşagarag.
aşagaralak, [aşağa-ra-lak / aşağ-ra-lak {eAT}
zf. -*■ aşagralak.
aşagelmek, [aş-mak+gel-mek > aş-a+gel-mek
dUAS-] gçsz. b .f.[ -ü r ] Birden aşmağa başlamak,
aşağı, [aşağı / aşağa ^ U l ] {eAT} zf. Aşağı, fi1 aşağı
varılmak, indirilmek; tenzil edilmek.
AŞA
aşaglık, [aşağ-lık jltL iI ] {eAT} is. A lçak gönüllülük;
tevazu. S aşaglık eylem ek, (eAT} A lçak gönüllülük
göstermek.
a şağ rak , [aşağ-rak jyuiT] {eAT} zf. Daha aşağı; bir
derece aşağı.
a şag ralak , [aşağ-ra-la-k j ! {eAT} zf. Biraz aşağı;
aşağı doğru.
aşağ, [agurçak > ağırşak] {ağız} is. İplik eğirirken
iğin ağır dönmesini sağlayan tahta ağırlık; ağırşak.
[DS]
aşağa, [aşa-ğa] {eT} zf. Aşağı. [Mühennâ] [Yüknekî]
aşağı, [eT. aşağa > aşağı > aşağı] is. 1. Yükseklik
bakımından daha alt kısım larda bulunan kısım veya
yer. 2. Dağ ve tepe yamaçlarının etek kısımları. 3.
Söz ve yazının daha sonra gelecek kısmı; bundan
sonrası. 4. sf. Yere yalcın olan; alçak; basık; dip;
dun. 5. Kötü. 6. Sosyal tabaka veya eğitim bakı­
mından düşük olan. 7. Bayağı. 8. zf. Yere doğru. 9.
Yüksekten alçağa doğru. 10. Bir akarsuyun ağzına
yakın olan havzası. 11. Bir dilin edebî diline göre
halkın konuştuğu basit konuşma dili. 12. ünl. Hay­
di çabuk in, anlamında ünlem. S aşağı alm ak,
{ağız} Dövmek; tepelemek. [DS]|| aşağı bitk iler,
Yosunlar ve mantarlar gibi boy atamayan damarsız
bitkiler.\\ aşağıdan, Uysal; yum uşak.|| aşağıdan
alm ak, Öfkeli ve sert birine karşı yum uşak ve an­
layışlı davranmak. || aşağıdan gelm ek, {ağız} Çalım
satmayı bırakmak. [DS]|| aşağıdan g üreşm ek, Sert­
likle elde edilemeyen bir işi tatlı dil, güler yüzle
halletmek.\\ aşağıdan söylem ek, {ağız} A lçak gö­
nüllülükle konuşmak. [DS]|| aşağıdan y u k arıy a,
Boydan boya; bütüniiyle.\\ aşağı değil, En az onun
kadar değerlidir.\\ aşağı düşm ek, 1. Değerini ve
niteliklerini kaybetmek. 2. Seviyesini düşürınek.\\
aşağı ev, {ağız} B ir evin alt katı; alt kattaki oda.
[DS]|| aşağı görm ek, Beğenmemek, küçük görmek,\\
aşağı hava, {ağız} İmbat. [DS]|| aşağı in d irm ek ,
Ucuzlatmak.|| aşağı k alır y eri o lm am ak, (Karşı­
laştırılan iki nesneden biri için) öteki kadar değerli
ve tam olmak.\\ aşağı k alm ak , Geri kalmak. || aşağı
kalm am ak , (Karşılaştırılan iki nesneden biri için)
öteki kadar değerli ve tam olmak.\\ aşağı k u r ta r ­
m am ak, 1. Daha düşük fiya ta verememek. 2.
(Ürün, mal vb. için) maliyeti verilen fiyattan daha
yüksek olmak.|| aşağı yeli, {ağız} Lodos. [DS]|| aşa­
ğılı y u k arılı, Hem aşağı hem de yukarı kısımları
dahil; altlı üstlü.|| aşağı m ahalle, 1. A lt tarafta lal­
lan mahalle. 2. argo. Genel ev.\\ aşağı m al, Kalitesi
düşük mal.|| aşağının bayağısı, Kenar mahalleler­
de oturan kişi. j| aşağı saym ak, Küçük görmek, de­
ğer vermemek.|| aşağı ta b a k a , Halkın kültür ve
eğitim seviyesi düşük olan kesimi; avam.|| aşağı
tü k ü rsem sakal, y u k a rı tü k ü rse m bıyık, H er iki
tercihin de zor durumda bıraktığını ifade eden
söz. || aşağı yel, {ağız} Güneyden esen rüzgâr; lo­
ÎDİM IBlCtSÖZİJÖli. 328
dos; kıble. [DS]|| aşağı y u k a rı, 1. Yaklaşık olarak.
2. Boydan boya.
aşağılak, -ğı [aşağı-la-k] {ağız} sf. Aşağılık; şerefsiz.
[DS]
aşağılam a, [aşağı-la-ma] is. 1. A şağılamak işi. 2. Bir
şeyi olduğundan daha küçük görme. 3. H or görme;
horlama.
aşağılam ak, [aşağı-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1.
Bir şeyi değerinden ve niteliğinden daha düşük
göstermek; hor görmek. 2. Birinin onurunu ve iti­
barını kırıcı davranışta bulunmak; horlamak. 3. Söz
ve davranışla küçük düşürmek,
aşağılanm a, [aşağı-la-n-ma] is. 1. Aşağılanmak işi.
2. Değer verilmeme. 3. H or görülme,
aşağ d an m ak , [aşağı-la-n-mak] edil. f. [-ır] 1. Küçük
düşürülmek; hakarete uğramak. 2. Onuru kırılmak;
rencide olmak,
aşağdaşm a, [aşağı-la-ş-ma] is. 1. Aşağılaşmak işi. 2.
Aşağılık durum a düşme. 3. Alçalma. 4. Küçülme,
aşağılaşm ak, [aşağı-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] 1. A şa­
ğılık duruma düşmek. 2. Alçalmak. 3. Küçülmek,
aşağ ılatm a, [aşağı-la-t-ma] is. 1. Aşağılatmak işi. 2.
Birinin aşağılanmasını sağlama,
aşağ ılatm ak , [aşağı-la-t-mak] gçl. f. [-ır] Birinin
aşağılanmasını, onuru ile oynanmasını, küçük dü­
şürülmesini sağlamak,
aşağılayıcı, [aşağı-la-y-ıcı] sf. Küçük düşürücü, hor-
layıcı, küçümseyici ve kötüleyici nitelikte (söz ve
davranış).
aşağılık, -ğı [aşağı-lık] is. 1. Aşağı olma durumu;
alçaklık. 2. Adilik. 3. Her türlü kötülüğü yapabile­
cek nitelikte olan kişinin tutumu. 4. sf. Düzeyi ve
niteliği düşük olan; alçak. 5. Temel kişilik nitelik­
lerine sahip olmayan. S aşağılık duygusu, Kendi­
sini herkesten aşağı ve küçük hissetme şeklinde be­
liren psikolojik rahatsızlık; aşağılık kompleksi.
aşağısam a, [aşağı-sa-ma] is. Değersiz bulma; kü­
çümseme.
aşağısam ak, [aşağı-sa-mak] gçl. f. [-r] [-s(ı)-yor]
Birini veya bir şeyi değersiz bulup beğenmezlik
etmek; küçümsemek,
aşağısı, [aşağı-s-ı] zm. 1. A lt tarafı. 2. Fiyat bakım ın­
dan daha azı.
a şa ğ rak , -ğı [aşağı-rak] {eAT} zf. Daha aşağı,
aşağ rek , -ğı [aşağı-rak] {eAT} zf. -*■ aşağrak.
aşah, [aşak / aşah {eAT} sf. Alçak; aşağı.
aşa ir, [Ar. ‘aşiret > ‘aşâ’ir (aşa;ir) {OsT} is.
Kabileler; oymaklar; aşiretler.
a şa k 1, [aşağa jLiT] {eT} {eAT} zf. 1. Aşağı. 2. {eAT}
Alçak. 3. Kısa arkalı. [Mühennâ] 4. Mütevazi. S. is.
Dağ eteği, dibi. [DLT] S aşa k dilli,{eAT} Alçak
gönüllü.\\ aşa k gönüllü, {eAT} Gönlü kırık; âciz.||
aşak v a rm a k , {eAT} A lçak gönüllülük göstermek.\\
ı ı e « e t » i • 329
aşak yir, {eAT} 1. Çukur. 2. A yak yolu; aptesane;
hela.
aşak2, -ğı [ağırçak / ağır-şa-k] {ağız} is. 1. Ağırşak. 2.
Makara. 3. Kuzulayacak koyunun memesinin bü­
yümüş durumu. 4. Kabuk bağlamış çıbanın etrafın­
daki sertlik. 5. anat. Diz kapağı. [DS]
aşak3, -ğı [aş (kenet) > aş-ak] is. 1. İki su borusunu
birbirine bağlayan kısa boru.
aşak4, [aş-a-k] {eT} sf. Yükselen. [Mühennâ]aşak5, -ğı
[aşak] {eAT} is. Miğfer; başlık.
aşak6, -kı [Ar. ‘aşak j ^ t ] {OsT} is. Sarmaşık.
aşaklamak, [aşak-la-mak] {eT} gçl. f. [-r] Aşağıla­
mak; küçük saymak. [DLT]
aşaklanmak, [ağırçak-la-n-mak > aşak-la-n-mak] {çı­
ğız} dönşl. f [-ır] İltihaplanmak; şişmek. [DS]
aşaklatmak, [aşağa > aşak-la-t-mak] {eAT} g ç l.f. [-
ır] Küçük görmek; tahkir etmek,
aşaklık, [aşağa > aşak-lık j i ü l ] {eAT} is. 1. Alçak
gönüllülük; tevazu. 2. Derin saygı; huşu. S a-
şaklık eylemek, {eAT} 1. A lçak gönüllülük göster­
mek. 2. Boyun eğmek; itaat etmek. || aşaklık eyleyi­
ci, {eAT} 1. A lçak gönüllü; mütevazı; yum uşak huy­
lu. 2. Boyun eğmiş; itaatkâr. || aşaklık eyleyici av­
rat, {eAT} A lla h ’ın emirlerine boyun eğmiş kadın.\\
aşaklık eyleyici eren, {eAT} A lla h ’ın emirlerine
boyun eğmiş erkek.\\ aşaklık idici, {eAT} H uzur ve
huşu içinde bıılunan.\\ aşaklık kılmak, {eAT} -*■
aşaklık eylemek,
aşalacak, [aş (yemek) / aç > aş-a-la-cak] (aşala'cak)
lağız} zf. Sabah hiçbir şey yemeden; aç karnına; aç
olarak; aç acına. [DS]
-aşam, [Far. -âşâm fLiT -] (a;şa;m) {OsT} son ek.
Farsça isimlerden "içen, içici" anlam ında birleşik
sıfatlar yapar.
aşam, [Far. âşâm j-UÎ] (a:şa:m) {OsT} is. Yiyecek;
içecek.
aşama, [aş-mak > aş-a-ma] is. 1. Varmak istenilen
hedefe doğru geçilmesi gereken dönemlerin her
biri; merhale; evre; adım; basamak. 2. Önem bakı­
mından git gide yükselen bir sıra basamaklardan
her biri; mertebe; paye. S aşama sırası, 1. Otori­
tenin en üst kademeden aşağıya doğru yayıldığı
sosyal düzen; hiyerarşi, 2. Önem sırası bakımından
yükselen basamaklar dizisi; hiyerarşi.\\ aşama
yapmak, Aşam alı düzende bir veya birkaç basa­
mak ilerlemek; aşama kaydetmek.
aşamak1, [aş (yemek) > aş-â-mak] (aşa;mak) {eT}
SÇl- f [-r] 1. Y em ek yemek; gıda almak[DLT]
[İKPÖy.] [ETY] {ağız} (aym). [DS] 2. (Yemek, için)
tüketmek; silip süpürmek. [EUTS] [İKPÖy.] 3. Ye­
dirmek; beslemek. [Gabain] 4. Kabul etmek; hürmet
etmek; saymak. [EUTS]
aşamak% [aş-mak > aş-a-mak tiT] g ç l . f [-r] [-ş-
AŞA
(ı)-yor] 1. {eATj Üstün gelmek; yenmek. 2. Çıkıl­
ması ve geçilmesi gerekli olan basamakları ve dö­
nemleri geçmek. 3. {ağız} Bir şeyin üzerinden ge­
çecek kadar adım aşırmak. [DS]
aşam akJ, -ğı [aş-a-mak] {ağız} is. 1. G eçit yeri; ge­
dik. 2. Çit ya da harımlara konulan, basamaklı
merdiven. [DS]
aşam alandırılm ak, [aşama-la-n-dır-ıl-mak] edil, f [-
ır] Aşamalı bir şekilde örgütlendirilmek; sıralandı­
rılmak.
aşamalandırmak, [aşama-la-n-dır-mak] gçl. f. [-ır]
Bir aşama düzenine uygun bir şekilde örgütlemek;
sıralamak.
aşamalı, [aşama-lı] sf. Aşama düzeni içinde; kade­
meli.
aşaman, [Far. âşâman jU U l] (a;şa;man) {OsT} is.
İçenler.
aşamande, [Far. âşâmande ojLLoliT] (a;şa:mande)
{OsT} sf. İçen; içkici.
aşamideni, [Far. âşâmıdenl ^ j^ L iT ] (a:şa:mi:deni:)
{OsT} sf. Yenilip içilebilen.
aşanm ak1, [aş (yemek) > aş-a-n-mak] {eT} dönşl. f. [-
ur] Beslenmek; gıda almak; yemek yemek.
[İKPÖy.] [EUTS]
aşanmak2, [aşan-mak / aşunmak / asanmak ?] {eAT}
dönşl. f. [-ur] Yükselmek (?). [DK]
aşar, [aşkar (potash kül)] {ağız} is. 1. Boyanacak
ipleri asıl rengine boyamadan önce başka bir renk
ile boyamak. 2. Yıkanacak çamaşırları önce küllü
suda bekletmek. [DS]
a ’şar, [Ar. ‘uşr / ‘öşr > a ’şâr jLi*l] (a-şa;r) {OsT} 1.
Onda birler. 2. Devlet giderleri için tarım ürünle­
rinden alman yüzde onluk aynî vergi; öşür. 3.
K u r’an-ı K erim ’den onar ayetlik bölümler,
aşarı, [aş-arı] {ağız} zf. 1. Aşağı; aşağıya. 2. Aşırı;
ileri. [DS]
aşarî, [Ar. a’şâr > a’şârl jjL i*!] (a-şa;ri;) {OsT} is.
Bir bütünün on eşit parçaya, her bir parçanın da
tekrar on eşit parçaya bölünm esi şeklinde devam
eden kurala dayanan aritmetik sistemi; ondalık,
aşartmak, [aş-mak > aş-ar-t-mak] {ağız} gçl. f . [-ır]
Abartmak; mübalağa etmek. [DS]
aşat, -dı [aş-mak > aş-a-t] {ağız} sf. Fazla. [DS]
aşatmak, [aş (yemek) > aş-a-t-mak J a ^ T ] {eT} {eAT}
gçl. f. [-ur] 1. Yedirmektattırmak; [Gabain] [DLT]
[EUTS] doyurmak; yedirip içirmek; {ağız} (aynı).
[DS] 2. gçsz. f. {ağız} Flovardalık etmek. [DS]
aşavet, [Ar. ‘aşâvet o j l i * ] (aşa;vet) {OsT} is. tıp.
Gündüz gördüğü hâlde gece görememe hâlinde bir
göz hastalığı; tavukkarası,
aşay, [Sansk. âşaya] {eT} is. Niyet; gaye; maksat.
[EUTS]
AŞA
aşaya, [Ar. ‘aşı > ‘aşâyâ LIüp] (aş:ya:) {OsT} is. A k­
şamlar.
aşayir, [Ar. ‘aşâi’r yL i*] {OsT} is. Aşiretler,
aşaylıg, [aşay-lığ] {eT} sf. Niyetli. [EUTS]
aşb, [Ar. ‘aşb / ‘uşb v - ^ ] {OsT} is. Yaş ot.
aşbar, [âş + bar (?) > aşbâr] {eT} is. Saman, kepek ve
ot karıştırılarak yapılan hayvan yemi. [DLT]
aşbaz, [aş (yemek) + Far. -pâz (pişiren)] (a:şba:z)
{eAT} is. Aşçı.
Aşbini, [Sansk. asinî] {eT} öz. is. Bir yıldız adıdır.
[EUTS]
aşçı, [aş-çı] is. 1. M esleği veya işi yem ek yapmak
olan kimse; aş pişiren; ahçı. {eT} (aym) [Gabain]
[Mühennâ] [EUTS] 2. Yemek pişirip satan kimse. 3.
gnşl. Küçük ve ucuz lokanta. 4. Evde yemek pişi­
ren hizmetçi. 5. sf. Y emek pişiren. S aşçı baba,
Hacı Bektaş tekkesi kuruluşunda aşevini yöneten
derviş baba. || aşçı baltası, Mutfaklarda kem ikli et
kesmeye yarayan özel balta. || aşçı er, {eT} E rkek
aşçı. [EUTS]j| aşçı güzeli, Yemeklerin üzerine dökü­
len kızdırılmış ya ğ ve kırmızı toz biberle hazırlan­
mış joi.|| aşçı yamağı, M utfakta aşçı başına y a r­
dımcı olan kimse.
aşçıbaşı, -yı, -nı [aş-çı+baş-ı] is. t. Büyük mutfaklar­
da yem ek yapm akla görevli kişilerin başı,
aşçıbaşılık, -ğı [aş-çı+baş-ı-lık] is. 1. Aşçıbaşı olma
durumu. 2. Aşçıbaşının yaptığı iş ve görev,
aşçılık, -ğı [aş-çı-lık] is. 1. Aşçının işi ve mesleği. 2.
Güzel yemek yapabilme kabiliyeti,
aşduk, [aş-mak > aş-duk jJ-il] {eAT} sf. Aşılan,
aşebî, [Ar. ‘aşb > ‘aşebı / ‘aşebiyye
(aşebi:) {OsT} sf. 1. O ta ilişkin; ot ile ilgili. 2. Ota
benzeyen; ot gibi,
aşendos, [Yun. ahendos] {ağız} is. Ahlat. [DS]
aşer, [Ar. ‘aşer yus.] {OsT} is. On; 10.
aşerat, [Ar. 'aşerat o l (aşera.t) {OsT} is. mat. 1.
Onluklar. 2. Onlar basamağı,
aşere, [Ar. ‘aşere o>i^] {OsT} is. Onlar (sayı). 0 aşe-
re-i mübeşşere, Cennetlik oldukları bizzat Hz. Mu-
ham m ed (SA) tarafından müjdelenmiş olan on sa­
habe.
aşermek, [aş+(y)er-mek] gçsz. f. [-er] 1. Hamile
kadınların bazı yiyeceklerden tiksinme veya aşırı
istem e şeklinde ortaya çıkan davranışları; aş yer­
mek. 2. Bir yiyeceğe karşı aşırı istek duyma.
aşevi1, [aş+ev-i] is. 1. Parası ile yem ek yenilen yer;
lokanta. 2. Küçük lokanta. 3. Aşçı dükkânı. 4.
Yoksullara parasız yemek verilen yer; karşılıksız
yiyecek dağıtılan yardım kurumu; aşhane. 5. Dü­
ğün, nişan, mevlit vb. toplantılarda, verilecek ye­
mekleri hazırlam ak için mutfak olarak kullanılan
Û I İ M IÜ M M .3 3 0
yer; geçici mutfak. 6. tasvf. Tekkelerde yem ek pişi­
rilen yer. 7. {eAT} Y em ek yapılan yer; mutfak.
aşevi2, [Ar. ‘aşevi ts y ^ ] (aşevi:) {OsT} sf. Akşama
ait.
aşgana, [âşhâne => aşğana] {ağız} is. M utfak. [DS]
aşgançulanmak, [as (cariye) > as-ğan-çu > aş-ğan-
çu-la-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Yaltaklanmak; alay
etmek. [EUTS]
aşgar, [Ar. aşkar] {ağız} is. 1. Aşkar. 2. Kızıl yüzlü
ve yarasa tüylü kişi. 3. Yüz çehre. [DS]
aşgarlanmak, [aşgar-la-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır]
(Çamaşır için) kirlilikten rengi değişmek. [DS]
aşgınmak, [aş-ğın-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Aşınmak.
[DLT]
aşgun, [aş-gun] {ağız} sf. Aşkın; çok fazla. [DS]
aşgunçulanmak, [as (cariye) > as-ğan-çu > aş-ğun-
çu-la-n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Yaltaklanmak;
alay etmek. [EUTS]
aşhana, [aş+hâne] {ağız} is. 1. Aşhane. 2. Büyük
kulplu kazan. 3. Lokanta. 4. Y emek pişirm ek için
yapılan bacalı ocak. [DS]
aşhane, [Fa. âş-hâne <:U^iT] (a:şha:ne) {OsT} is. Ye­
m ek yapılan yer; aşevi; aşçı dükkânı.
a şı1, [eT. aşü / aşı] is. Pas sarısı ya da kırmızı renkli
toprak; kızıl kil; aşı boyası. ® aşı boyalı, Koyu
kırmızı kirem it rengine boyanmış. || aşı boyası, K o­
y u kırmızı toprak boya. || aşı taşı, A şı boyası çıkar­
makta kullanılan sert aşı boyası kayası.
aşı2, [eT. aş-mak (eklemek) > aş-ı] is. 1. tarım. Daha
iyi ürün veren cins elde etm ek için anaç adı verilen
meyve ağacı gövdesine kaynaştırılan canlı bir
ağaçtan alınmış filiz, yaprak veya tomurcuk. 2. tıp.
V ücuda hastalıklara karşı direnç ve bağışıklık ka­
zandırmak için kas, damar veya sindirim yoluyla
verilen zayıflatılmış mikrop içeren eriyik. 3. {ağız}
Eskimiş giyeceklere yapılan yama; yamalık. [DS]
ö aşı anacı, tarım. Aşının uygulanacağı ana göv­
de. || aşı bıçağı, tarım. Aşının uygulanacağı yeri
açmakta kullanılan özel bıçak.\\ aşı kâğıdı, Aşı
olunduğunu belirten resm î belge. || aşı kalemi, ta­
rım. Kalem aşısında anaca sokulan iyi cins meyve­
nin taze dalı. || aşı macunu, tarım. Bazı aşı çeşitle­
rinde anacın ya ra yerine sürülen özel yapışkan
madde.\\ aşı neşteri, tıp. Aşının uygulanacağı deri­
y i çizmeye yarayan neşter. || aşının tutması, 1. tıp.
Aşıdan istenilen amacın elde edilmesi; bağışıklığın
sağlanması. 2. tarım. Anaca aşılanan parçanın
kaynaşıp filiz vermesi. || aşı olmak, tıp. Bağışıklık
sağlamak amacıyla vücuda aşı sıvısı almak; aşı
yaptırm ak; aşılanmak.\\ aşı vurmak, tarım. Aşı
yapmak; aşılamak.\\ aşı yapmak, tarım. İyi cins
elde etm ek üzere anaç üzerine aşı uygulamak; aşı­
lamak;|| aşı yeri, 1. tarım. Kalem ile anacın birleş­
tiği yer. 2. tıp. Deride aşı uygulanan yerde kalan iz.
D İ f f ilI İ M İ . 3 3 1
aşı3, [alçı > aşı] {eAT} is. Aşık oyununda kazanan a-
tış; alçı gelme,
aşıcı, [aş-ı-cı] is. 1. Meyve ağaçlarına aşı uygulayan
kimse. 2. Aşı yapan sağlık memuru veya uzmanı,
aşıcılık, -ğı [aş-ı-cı-lık] is. Aşı yapma işi veya m es­
leği.
aşıç, [aş (yemek) > aş-ıç] {eTj is. Tencere. [DLT]
aşıhmak, [aş-ıh-mak / aş-ık-m ak {eAT} gçsz.
f [-ur] Acele etmek.
âşık1, -ğı [Ar. ‘ışk (sevgi) > ‘âşık J^ U ] {OsT} is. 1.
Çekici bir nesneye karşı sevgi besleyen. 2. Aşırı
seven kimse. 3. Karşı cinsten birine gönülden bağlı
olan kimse; imre; emre; karasevdalı; mecnun. 4.
Birbirini seven iki cinsten çoğunlukla erkeğe veri­
len isim. 5. Saz çalarak şiirler okuyan gezici halk
şairi. 6. tasvf. H er türlü dünya gailesi ve dünya ni­
meti sevgisinden uzaklaşmış, bütün sevgisini A l­
lah’a adamış derviş. 7. sf. Seven; algın; meftun;
vurgun. 8. mec. Dikkatini toplayamayan. S âşığı
olmak, B ir şeyin çok meraklısı olmak.|| âşık hikâ­
yeleri, Aşık denilen saz şairleri tarafından düzen­
lenen ve yine onlar tarafından saz eşliğinde anlatı­
lan hikâyeler. || âşık-ı bî-karâr, K ararsız âşık. ||
âşık-ı sâdık, Son derece bağlılık gösteren âşık.||
âşık-ı şeydâ, D elicesine âşık olan kim se.|| âşık-ı
zâr, A şk derdinden inleyen âşık.|| âşık kahvehane­
leri, A şık denilen saz şairlerinin toplum önünde
birbirleri ile atıştıkları, saz çalıp şiir söyledikleri
kahvehaneler; sem ai kahveleri.\\ âşık olmak, Karşı
cinsten birini çok sevmek.\\ âşık postu, tasvf. Bek­
taşîlikte nasip alacak dervişin oturduğu kapının
yanında eşik dibine konulmuş post. || âşık yolu, K ı­
rık çizgili bir kenar süsü; meandr.\\ âşık yolunu
şaşırdı, Birbirinin yolunu keserek düzenli zikzaklar
oluşturarak m eydana getirilen bir nakış türü.
aşık2, [aş-ık] {eAT} is. Akıntı; cereyan.
aşık3, -ğı [eT. aşuk] is. 1. A yak bileğindeki kısa ke­
mik. 2. Eğim li çatılarda eğik çatı m erteklerini tutan
makas kirişlerine yatay olarak yerleştirilm iş kalas;
aşırma. 3. Mekanik parçalarda her tarafa dönmeyi
sağlamak için kullanılan küre biçimindeki oynar
parça. S aşığı alçı oturm ak, Talihi, şansı açık ol-
mamak.\\ aşık altı, anat. A şık kem iği altında bulıt-
nan.|| aşık altı eklem i, anat. A şık kemiğinin topuk
kemiği ile yaptığı eklem. || aşık atmak, 1. A şık oyu­
nunda karşılıklı olarak aşık kemiği atarak oyna­
mak. 2. mec. Kendinden daha üstün ve yetenekli
birini geçmeye veya yenm eye çalışmak; rekabete
kalkışmak; boy ölçüşmek.\\ aşığı cuk (bek, bey,
çift) oturm ak, 1. A şık oynarken kem iği en iyi ko­
numda düşürmek. 2. mec. İşlerin arzuya uygun
gerçekleşmesini sağlamak; işi rast gitm ek.|| aşık
kemiği, Tavla zarı gibi kullanılan koyun ve keçi
bacaklarından çıkarılan, her yü zü değişik özellikler
arz eden altı yüzlü kem ik oyun aracı. || aşık takozu,
AŞI
Çatıda aşıkların kaymasını önlem ek için önlerine
makas kirişleri üzerine çakılan tahta parçaları.
âşıka, [Ar. ‘âşık > ‘âşıka 4iilp] (a;şıka) {OsT} is. Â-
şık kadın; seven kadın,
âşıkan, [Ar. ‘âşık + Far. -ân jU iU ] (a;şıka:n) {OsT}
is. Âşıklar.
âşıkane, [Ar. ‘âşık + Far. -âne ü lü U ] (a;şıka;ne)
{OsT} sf. 1. Âşığa yakışır biçimde. 2. Konusu aşk
olan veya içinde aşk geçen. 3. Âşıkçasına, kendin­
den geçmiş durumda. 4. Aşk duygusu kamçılayan;
lirik.
âşıki, [Ar. ‘âşıkî ,_/^Lp] (a;şıki;) {OsT} sf. Aşkla ilgili;
sevgiye ilişkin,
âşıkin, [Ar. ‘âşıkîn jv ^ U ] (a:şıki;n, k kalın söylenir)
{OsT} is. Âşıklar,
âşıklama, [âşık-la-ma] {ağız} is. Âşık adı verilen saz
şairlerinin sazları eşliğinde söyledikleri türkü. [DS]
aşıklama, [aşık-la-ma] {ağızj is. Atların arka ayak
bileğinin bükülmesi ile meydana gelen topallama.
[DS]
âşıklamak, [âşık-la-mak] {eATj g ç sz .f. [-r] Â şık ol­
mak; sevdalanmak,
âşıklık,ğı [âşık-lık] is. Â şık olm a durumu,
aşıkmak, [aş-ıhmak / aş-ık-m ak j ^ i T ] {eATj {ağızj
gçsz. f. [-ur] Acele etmek. [DS]
aşıksız, [aşık-sız] sf. Hızlı yürüyen,
âşıktaş, [âşık-taş] is. Birbiri ile gönül eğlendiren ka­
dın ve erkek; oynaş,
âşıktaşlık, -ğı [âşık-taş-lık] is. Aşkı ciddiye almadan
sadece gönül eğlendirmek. 0 âşıktaşlık etmek,
(Erkek ve kadın için) sevgiden uzak sadece gönül
eğlendirmek.
aşılak, -ğı [aşı-la-lc] {ağızj is. 1. Aşılanmış ağaç; aşı­
lama. 2. Buz ya da kar katılarak soğutulm uş su.
[DS]
aşılama, [aşı-la-ma] is. 1. Aşı yapm ak işi ve işlemi.
2. Aşı yapılmış ağaç. 3. Düşünce yayma. 4. sf. Aşı­
lanmış. 5. Kuyuya sarkıtılarak soğutulmuş. 6. Bir­
birine karıştırılmış içecekler,
aşılamak, [eT. aşu > aş-ı-la-mak] gçl. f. [-r] [-(!)-
yo r] 1. V ücutta bağışıklık sağlamak için aşı sıvısı
vermek. 2. İstenilen türde bir bitki elde etm ek için
anaç üzerine göz veya kalem yerleştirmek. 3. Hay­
vanları çiftleştirmek; ilkah etmek. 4. mec. B ir fikri
çevresine benimsetmek. 5. İçecekleri buz veya ku­
yu içinde soğutmak. 6. Çok soğuk olan içecek ile
daha ılık olanını karıştırarak içilebilir ısıya yük­
seltmek. 7. Seyrek çıkan tohum veya bir kısm ı tut­
m ayan fideler için araları doldurm ak amacıyla boş­
luklara ekim ve dikim yapmak. 8. {ağız} Katmak;
karıştırmak. [DS] 9. Eski b ir eşyayı, genellikle gi­
yecek türü şeyi yenilemek; tam ir etmek. 10. Hasta­
lığını bir başkasına geçirmek.

M L
aşılanma, [aşı-la-n-ma] is. A şılanmak işi.
aşılanmak, [aşı-la-n-mak] e d il.f. [-ır] 1. Aşı yapıl­
mak. 2. B iri tarafından kendisine aşı uygulanmak.
3. (Dişi hayvan için) erkeği ile çiftleştirilerek gebe
kalmasını sağlanmak. 4. dönşl. f. Aşı olmak. S.
gnşl. Hastalanmak. 6. mec. Birinin yaymaya çalış­
tığı fikirleri benimsemek,
aşılatma, [aşı-la-t-ma] is. Aşı yaptırma,
aşılatmak, [aşı-la-t-mak] g çl.f. [-ır] Aşı yaptırmak,
aşılı, [aş-ı-lı] sf. Aşılanmış, kendisine aşı uygulanmış
olan.
aşılma, [aş-mak > aş-ıl-ma] is. A şılmak işi.
aşılmak, [aş-mak > aş-ıl-mak] ed il.f. [-ır] 1. Aşmak
işi yapılmak. {eT} (aym) 2. Biri tarafından bir dağ
beli, bir engel geçilmiş olmak; {eT} sınırı geçmek.
[EUTS] [İKPÖy.] 3. B ir güçlüğün yenilmesi. 4. {eT}
Çoğalmak; artmak. [İKPÖy.] [Gabain]
aşılmaz, [aş-ıl-maz] sf. Altından kalkılması, yenil­
mesi, üstesinden gelinmesi veya üzerinden geçil­
mesi imkânsız.
aşım 1, [aş-ım] is. 1. Erkek bir hayvanın kızışmış hâl­
deki dişisiyle çiftleştirilmesi. 2. mat. Bir kümenin
elemanlarının belirli niceliklere göre dizisi. S1 aşım
mevsimi, D işi hayvanların kızgınlık gösterdikleri
zaman.\\ aşım rampası, Büyük baş hayvanların
çiftleştirilmesi sırasında kullanılan özel basamaklı
yer.
aşım2, [aş-ım] {ağız} is. Çulda tek inen nakış. [DS]
aşınabilir, [aşm-a+bil-ir] sf. tekst. (Boyar madde i-
çin) aşındırıcı etkisine açık,
aşındıran, [aşın-dır-an] is. ve if. 1. A şındırma özel­
liği olan. 2. Canlı dokuların özelliğini yavaş yavaş
bozan. S1 aşındıran süblime, kim. Cıva iki klorü-
rü.
aşındırıcı, [aşın-dır-ıcı] is. ve sf. 1. A şındırma işle­
mini yapan; aşındıran. 2. tek. Basınç altında yum u­
şak bir maddenin pürüzlerini koparan sert ve kesici
m ineral madde. 3. tekst. Kimi boyar m addeler üze­
rinde bozucu etkisi olan indirgeyici kimyasal etken.
fi1 aşındırıcı kafa, Mermer parlatm a makinelerin­
de kullanılan döner taşlama taşı.
aşındırıcılık, [aşm-dır-ı-cı-lık] is. 1. Aşındırıcı olma
durumu, 2. Aşındırıcı bir nesnenin aşındırma özel­
liği. 3. M aden ocaklarındaki kayaçlarm kendisine
sürtünen makine parçalarını aşındırma özelliği,
aşındırma, [aşm-dır-ma] is. 1. Akarsu tarafından
toprağın taneciklerinin alıp götürülmesi; sürükle­
me. 2. Deniz dalgalarının kıyıdaki yerli kayalarda
meydana getirdiği yıpranma. 3. Sun’i lifleri kesikli
lifler hâline getirme, aşındırma baskı, Boyan­
mış bir kumaşın üzerine aşındırıcı uygulam ak sure­
tiyle yapılan baskı.
aşındırmak, [aşm-dır-mak] gçl. f. [-ır] 1. Bir şeyin
aşınmasını sağlamak; yıpratmak. 2. Bir şeyin aşın­
masına yol açmak; eskitmek. 3. Kimyasal etki ile
flI Ü M I O r a M .3 3 2
yavaş yavaş yıpratmak. 4. mec. B ir yere bezdire­
cek, bıkkınlık verecek kadar pek çok defa gidip
gelmek.
aşmdurnıak, [aşm-dur-mak] {eT} g ç l . f [-ur] Geçin­
dirmek. [Yüknekî]
aşınım, [aşın-ım] is. A şınm ak işi ve sürecinin sonu­
cu.
aşınma, [aşm-ma] is. 1. A şınm ak işi. 2. Yıpranma;
eskime; incelme. 3. Sel, rüzgâr, buzul gibi etkenle­
rin toprak parçasını, kayacı parçalaması ve sürük­
leme işi; erozyon; aşınım; itikal.
aşınm ak1, [eT. aşğm -mak > aşm-mak] dönşl. f. [-ır]
1. Sürtünmekten dolayı incelmek; eprimek. 2. Çı­
kıntıları, pürüzleri gitmek. 3. Eskimek, yıpranmak.
aşınmak2, [âş-mak > aş-ı-n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur]
Öne geçmek.
aşınmak3, [aş-ın-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] (Hayvan
için) çiftleşme isteğinde bulunmak; kızışmak. [DS]
aşınmaz, [aşm-maz] sf. 1. Dış etkenlere karşı daya­
nıklı. 2. K olay kolay aşınmayan. 3. Sağlam, daya­
nıklı.
aşınmış, [aşm-mış] sf. 1. Yıpranmış; eskimiş; sivrilik
ya da keskinliği gitmiş olan. 2. mec. Canlılığını,
önemini ve etkisini yitirmiş olan,
aşıntı, [aşm-mak > aşın-tı] is. 1. Aşınmış yer. 2.
Aşınm aya uğram a durumu. 3. {ağız} Gedik. [DS]
aşır, -şrı [Ar. 'aşer > ‘aşr] {OsT} is. 1. On. 2. Onluk
elde etme. 3. K ur’an-ı K erim ’den okunan on ayet-
lik bölüm. 4. {ağız} Aşure. [DS]
aşıra, [aş-ır-a] {ağız} is. Balkom [DS]
aşıramento, [aş-ır-(a) + İt. -mento] is. argo. 1. H ır­
sızlık, çalma, aşırma. 2. Hırsızlık mal. S aşıra­
mento etmek, Çalmak.
aşırı, [aşır-mak > aşır-ı] sf. 1. Bir şeyi aşarak; bir
şeyin üzerinden aşırarak. 2. Alışılagelen ölçü ve
düzenin üstünde. 3. K arar sayılan bir miktarı ge­
çen. 4. Varlığını ve etkisini kişiyi bunaltacak dere­
cede hissettiren. 5. Toplum içinde kamuoyunun
büyük bir bölüm ü tarafından kabul gören düşünce
ve davranışların dışına çıkan; müfrit; fanatik; sivri.
6. Toplumca benim senen değer ölçülerine ters dü­
şen; sapık; marazi. 7. zf. Gereğinden çok fazla; öl­
çüsüz; fahiş. 8. Yasalarca izin verilen sınırın üstün­
de. 9. Öte, ileri. «D ağ aşırı. D eniz a şırı.» S aşırı
basınç, Atm osfer basıncının çok üstünde olan ba­
sınç.(| aşırı belleın, Öğrenip akılda tutma yeteneği­
nin çok fa zla oluşu. || aşırı besi, Çok fa zla yem ek
yem e veya yedirme. || aşırı birikim, Sermayenin iş
gücüne oranla çok daha fa zla gelişmesi.\\ aşırı boş­
luk, Çok ileri seviyedeki basınç düşüklüğü.\\ aşırı
doldurma, İç yanm alı motoru atmosfer basıncın­
dan daha yüksek basınçtaki hava ile besleme. \\ aşı­
rı doldurm asız, Silindirleri atmosfer basıncı ile
beslenen içten yanm alı motor.\\ aşırı doygun,
M agma kayaçlarmın aşırı derecede kuvars içerme-
 ru M lK S Ğ M .333
si.|| aşırı doym a, Doyma sınırının üstüne çıkmış
bir sıvının durumu.|| aşırı d oym ak, D oyma hâline
denk gelen derişmeyi aşmak. || aşırı d u y u , D okun­
ma duyusu ile ilgili olarak uyarana karşı aşırı has­
sas olma hâli; anaftaksi.\\ aşırı erim e, B ir madde­
nin erime sıcaklığı altında da sıvı hâlde kalabilme­
si hâli.|| aşırı fin an sm an , K redi kuruluşunun, kredi
isteyenin gerçek ihtiyacından fa zla miktarda kredi
açması durumu.\\ aşırı gitm ek, Beklenen davranış­
tan daha fazlasını göstermek; ölçüyü kaçırmak;
usandırmak,|| aşırı hız, Olağan hızdan daha yüksek
hız. || aşırı o tlatm a, biy. Otlatılan hayvan sayısının
çokluğu y a da otlatma süresinin uzunluğu sebebiy­
le meranın çıplak alana dönüşmesi durumu.\\ aşırı
taşırı, Çok aşırı, çok fa zla miktarda; mübalağalar­
la.|| aşırı uç, Politikada en sağ ve en sol kanattaki
yıkıcı ve yıpratıcı güçler. || aşırı ü re tim , B ir malın
talep miktarının üstünde üretimi,
aşırıcı, [aşırı-cı] sf. 1. Siyasal olarak kabul edilmesi
mümkün olmayan görüşler ortaya atan. 2. Bir öğre­
tiyi aşırı sınırlarına kadar götüren,
aşırıcı, [aşır-mak > aşır-ıcı] sf. A şırma işini yapan,
aşırıcılık, -ğı [aşırı-cı-lık] is. Kabul edilmesi müm­
kün olmayan siyasal görüş sahibi olmak,
aşırılık, -ğı [aşırı-lık] is. 1. Aşırı olm a durumu;
abartı; mübalağa. 2. Aşırı olan şeyin niteliği; ifrat.
S aşırılığa kaçm ak, Toplumun beğeni ve değer
yargılarının dışına çıkmak; ölçüyü kaçırmak; ifrata
kaçmak.
aşırılm a, [aşır-ıl-ma] is. A şırılm ak işi.
aşırılm ak, [aşır-ıl-mak] ed il.f. [-ır] 1. Üzerinden ge­
çirilmek. 2. Bir yerden aktarılmak; (bilgi) çalın­
mak. 3. argo. Çalınmak,
aşırım, [aşır-ım] {ağız} is. Seyrek dikiş. [DS]
aşırlam ak, [aşır-la-mak] {ağız} g ç l . f [-r] [-l(ı)-yor]
1. İri iri ve araklıklı olarak dikmek. 2. İki parçayı
üst üste koyup kenarlarından dolanarak dikmek.
[DS]
aşırm a, [aşır-ma lojyiT] is. ve sf. 1. Aşırmak suretiyle
yapılan; aşırtma. {eAT} (aym) 2. Birbiri üzerinden
geçirilip bağlanan şeyler. 3. Eğimli çatılarda eğik
çatı merteklerini tutan makas kirişlerine yatay ola­
rak yerleştirilmiş kalas; aşık. 4. argo. Çalıntı. 5. ed.
Bir eserden kaynak göstermeden alınan veya ken­
disininmiş gibi gösterilen; intihal. 6. Üstünden su­
yun akmasına izin verilecek şekilde yapılan bent. 7.
{ağız} Küçük bakraç; kova. [DS] 8. {ağız} Pantolon
askısı. [DS] 9. {ağız} Boyuna asılan fişeklik. [DS]
10. {eAT} {ağız) Semer paldımının aşağıya düşm e­
mesi için sağrı üzerinden ve iki yandan paldıma
bağlanan yün veya kayış kemer. [DS] 11. {ağız) Bo­
yuna veya omuza asılan muska, hamaylı bağı. [DS]
12. {ağız) Abartılı konuşma; mübalağa. [DS] 13.
spor, {ağız} Yağlı güreşe başlarken sağ kolunu, has­
ırımın sağ omzundan aşırıp belindeki kuşaktan tut­
I
A ŞI
ma. [DS] 14. {ağız} B ar denilen halk oyunu. [DS] S
a şırm a kayış, Dönme gücünü aktarmak için kas­
naktan kasnağa geçirilen çember şeklindeki kayış.
aşırm acılık, [aşırma-cı-lık] is. B ir başka yazarın ese­
rinden konu veya şekil almak,
a şırm ak , [aş-mak > aş-ır-mak] gçl. f. [-ır] 1. Bir
nesneyi yüksek bir şeyin üstünden öte yana geçir­
mek. 2. Tehlike altındaki bir şeyi acele oradan
uzaklaştırmak. 3. argo. Çalmak; yürütmek. 4. Sı­
kıntılara göğüs gererek güçlükleri yenmek; atlat­
mak;. savmak. 5. Bir besteden diğerine geçmek. 6.
{ağız} Erkek hayvanı dişisi ile çiftleştirmek. [DS] 7.
{ağız} Yüklü hayvanın yükünü yıkmak. [DS] 8.
{ağız} Savmak; atlatmak. [DS] 9. {ağız} Y olcu et­
mek; uğurlamak. [DS] 10. {ağız} İşini görmek; be­
cermek. [DS]
aşırm asyon, [aşır-ma + Fr. -tion] is. argo. Çalma,
hırsızlık.
a şırt, [aş-mak > aş-ır-t] {ağız} is. B ir tepe ya da
yamacın arkada kaldığı için görünm eyen yüzü; ileri
arka taraf. [DS] S a şırtta k alm ak , {ağız} Bir doğal
engel yüzünden geride kalarak görünmemek. [DS]
aşırtı, [aşır-tı] is. 1. Aşırılmış, çalınmış olan. 2. Bir
kim senin sorumluluğu altında bulunan bir maldan
veya paradan bir kısmını çalması; ihtilas.
a şırtıc ı1, [aşırt-mak > aşırt-ıcı] sf. Aşırtmak işini ya­
pan.
a şırtıcı2, [aşırtı-cı] is. A şırtı yapan kimse; muhtelis.
a şırtm a , [aşır-t-ma] is. 1. A şırtm ak işi. 2. Kaçırma;
gizleme. 3. Yaşmağın üst parçası. 4. {ağız} Panto­
lon askısı. [DS] 5. {ağız} K adın geceliklerinin omuz
askısı. [DS] 6. {ağız} Eyerde terki, semerde kolan
bağı. [DS] 7. {ağız} Aralıklı ve atlamalı dikiş. [DS]
8. sf. Üstten atılan, aşırtılan. 9. Çalıntı,
aşırtm aca, [aşır-t-maca] zf. Gizlice; göz ucuyla,
aşırtm aç, [aşırt-maç] {ağız} is. 1. Semer paldımının
aşağıya düşmemesi için sağrı üzerinden ve iki yan­
dan paldıma bağlanan kemer. 2. Doğal engebelerin
arkada kaldığı için görünmeyen yüzü. 3. sf. Çok.
[DS]
a şırtm a k , [aşır-t-mak] g ç l.f. [-ır] 1. B ir şeyi yüksek
bir yerden öte tarafa geçirmeyi sağlamak; atlatmak.
2. Tehlikeyi, sıkıntıyı savuşturmasına yardımcı ol­
mak. 3. argo. Çaldırmak,
aşıru , [âşırü jyiT] {eAT} sf. Aşağı,
aşısız, [aşı-sız] sf. Aşı yapılmam ış olan,
aşısızlık, -ğı [aşı-sız-lık] is. Aşısız olma hâli,
aşışm ak, [aş-mak (çiftleşmek) > aş-ış-mak
{eAT} işteş f. [-ur] (Flayvan için) çiftleşmek veya
erkek hayvanlar birbiri ile aşarmış gibi birbiri üze­
rine çıkmak.
aşıt, -dı [âş-mak (geçmek) > aş-ıt] is. 1. Küçük bir a-
karsuyu veya hendeği geçmek için yapılan küçük
köprü. 2. Dağ geçidi. 3. {ağız} Siper; kuytu yer.
ML
[DS] 4. {ağız} Gözün göremediği yer; uzak. [DS] 5. aşinalık, -ğı [aşina-lık] (a:şina:lık) is. 1. Birbirini
{ağız} Dağ ve tepelerin üzerinden arka tarafa aşıla­
cak yer. [DS] 6. {ağız} Tepe ve dağın görünmeyen
arka yüzü. [DS] 7. {ağız} Zahire koymak için ev içi­
ne kazılan çukur. [DS] 8. {ağız} Yatak yorgan konu­
lan evin bölmesi. [DS] 9. {ağız} sf. Gizli. [DS]
aşıtlamak, [aşıt-la-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-l(ı)-yor] aşinayan, [Far. âşinâyân jlL ^ T ] (a:şina:ya:n) {OsT}
1. Utanmak. 2. Gizlice, dikkatten kaçırarak bir ha­
rekette bulunmak. 3. gçl. İri iri teyellemek. [DS]
aşıtmak, [eT. aşğı-t-mak] {eAT} gçl. f. [-ur] A şın­
dırmak. aşinayi, [Far. âşinâyl
aşi1, [Far. aşı ^ T ] (a:şi:) {OsT} is. Aşçı.
aşi2, [Ar. ‘aşı Lrip] (aşi:) {OsT} sf. 1. Gece körlüğüne
yakalanmış. 2. is. Akşam. 3. Akşam yemeği.
aşi3, [Ar. ‘âşî ^ I p ] (a:şi:) {OsT} sf. Akşam yemeği
yiyen.
aşi4, [Ar. câşı / 'âşiye / ^ U ] (a:şi:) {OsT} sf.
Gidip uzaklaşan,
aşib, [Ar. 'aşib v - ^ ] {OsT} sf. Çok otlu.
aşib, [Ar. ‘aşib (aşi.b) {OsT} sf. Bol otlu; daha
çok otlu.
aşifte, [Far. aşüften (aklı karışmak) > aşüfte 4xül]
(a:şifte) {OsT} is. -*■ aşüfte,
aşihe, [Far. âşıhe H (a:şi:he) {OsT} is. Kişneme.
aşik, [Ar. ‘aşık J ^ ] (aşi:k, k kaim söylenir) {OsT}
sf. Çok âşık; karasevdalı,
aşikâr, [Far. âşkâr jlSLiT] (a:şikâ:r) {OsT}sf. 1. Gözle
görülebilen; meydanda. 2. Belirli; açık. 3. İnkâr
edilemez. 4. İspata gerek kalmayan. 5. zf. A çık bir
şekilde; saklamadan; açıkça. S aşikâr etm ek, 1.
M eydana çıkarmak. 2. B elli etmek. || aşikâreye
vurmak, Meydana çıkarmak. | aşikâr kılmak, Or­
taya çıkarmak; belli etmek; açığa vurmak. || aşikâr
olm ak, Ortaya çıkmak, belli olmak.
aşikâre, [Far. âşkâre ojlS^sJ] {OsT}zf. Saklamaya giz­
lemeye gerek görmeden; belli ederek; açık olarak;
açıkça.
aşikâren, [Far. âşkâr > Ar. -en IjlSLiT] (a:şikâ:ren) zf.
A çık olarak.
aşina1, [Far. şinâhten (tanımak) > âşnâ l^iî] (a:şina:)
{OsT} sf. 1. Bildik; tanıdık. 2. Bilgisi olan; bilen. 3.
is. Bildik tanıdık kimse; yakın kişi. 4. Dost. 5. zf.
Tanıdık bir şekilde; dostça. S aşina çıkmak, Ta­
nımak. bilmek.\\ aşina gelmek, Tanıdık çıkmak.\\
aşina kılmak, İki kişinin birbirini tanımalarını, ilgi
ve yakınlık duymalarını sağlamak.\\ aşina olmak,
Tanıdık, bildik, ahbap olmak.
aşina2, [Far. âşnâ l^iT] {OsT} sf. Suda yüzen.
lie MCEM . 334
tanıma; tanışıklık. 2. Tanışıklığı gösterir tutum ve
davranış. S aşinalık duymak, Yakınlık hissetmek,
tanımak.|| aşinalık etmek, Yakınlık duyduğu ve
tanıdığını belli etmek; selamlamak.|| aşinalık gös­
termek, Tanıdığını belli etmek; ilgilenmek.
is. 1. Tanıyanlar; bilenler; anlayanlar. 2. Tanışıklık­
lar; dostluklar.
(a;şina;yi) {OsT} is. Ta­
nıdık olm a durumu; dostluk; ahbaplık,
aşine, [Far. âşine tıiT] (a;şine) {OsT} is. Yumurta,
aşinos, [Yun. ahinos] {ağız} is. Deniz kestanesi. [DS]
aşir1, [Ar. 'aşer (on) > ‘uşr (onda bir) > ‘âşir _^U]
(a:şir) {OsT} sf. 1. Onuncu. 2. is. İm paratorluk dö­
neminde, tarım ürünlerinden alınan onda birlik
vergiyi toplayan mem ura verilen ad.
aşir2, [Ar. ‘aşer (on) > ‘aşır (aşi:r) {OsT} sf. 1.
Onda bir. 2. is. K u r’an-ı K erim ’den herhangi bir
toplulukta okunan on ayetlik bölüm. 3. Yakın arka­
daş. 4. Eş, koca,
aşiran, [Far. ‘aşıran 01 (aşi:ra:n) {OsT} is. müz.
Türk musikisinde mi perdesi üzerinde uşşak ile
buselik dizisinin birleşm esi suretiyle yapılmış Hü-
seynî aşiran makamının ve perdesinin kısaltılmışı.
fi3 aşiran perdesi, Türk musikisinde orta sekizlide­
ki mi notasının adı; hüseynî aşiran.
aşiren, [Ar. ‘aşer (on) > ‘uşr (onda bir) > ‘âşir > ‘âşi-
ren f ^ it] (a:şiren) {OsT} zf. 1. Onuncu olarak. 2.
Onuncu sırada,
aşiret, [Ar. ‘aşiret O ju it] (aşi:ret) {OsT} is. 1. Kökü
aynı olan, birlikte yaşayan ve birlikte konup göçen
insan topluluğu. 2. B ir soya bağlı ve yerleşik olm a­
yan halk; konar göçer; göçebe. 3. Kabile; uruk;
boy; oymak. 4. Sivas dolaylarında oynanan bir ha­
lay.
aşivada, [Yun. ahivada] {ağız} is. zool. Deniz böceği,
(Cardium edule). [DS]
aşiy, -yyi [Ar. ‘aşiyy L^s-] {OsT} is. Günün batması;
akşam.
aşiyan, [Far. âşiyân ö^-iT] (a;şiya:n) {OsT} is. 1. Kuş
yuvası. 2. Ev; bark; yuva. S âşiyân-gîr, Yuva tu­
tan; yuvalanan.\\ âşiyân-ı aşk, Aşkyuvası.\\ âşiyân-
ı harâb, Yıkık yuva. || âşiyân-ı mürg-i dil, Gönül
kuşunun yuvası. “Aşiyan-ı m ürg-i dil zülf-i p erişa ­
nındadır / Kande olsam ey p eri gönlüm senin y a ­
nındadır. ” Fuzulî || âşiyân-sâz, Yuva yapan, y e r tu­
tan.
aşiyye, [Ar. ‘aşiyye v H {OsT} is. 1. Akşam. 2. Öğ­
leden sonra.
diüKEn mmsflzıoK «335
aşk, [Ar. ‘ışk > ‘aşk {OsT} is. 1. B ir kişiyi, karşı
cinsten birine bağlayan, güçlü ruhsal ve bedensel
duygu; sevda; sevgi; sevi. 2. gnşl. Sevgi ilişkisi. 3.
Bir şeye karşı aşırı düşkünlük. 4. tasvf. A llah sev­
gisi. 5. B ir ideale veya yüce tanınan değere bağlı­
lık. 6. Heyecan; coşkunluk. S1 aşka dalmak, Sevgi
içinde kendini kaybetmek. || aşka düşmek, A şık ol­
mak; sevdalanmak; vurulmak; tutulmak; sevda­
lanmak.,|| aşka esir olmak, Bütün gücünü sevgi
yolunda harcamak. || aşka gelm ek, B ir işi yapm ak
için içinde güçlü bir istek duymak; istekle yapmak. ||
aşka kul olmak, Bütün gücünü sevgi yolunda har-
camak.\\ aşk ateşi, Aşkın ıstırap verici özelliği.\\
aşk badesi, Saz şairlerinin rüyalarında sevgilileri
veya pirleri elinden içtikleri, âşıklık ve şairlik nasi­
binin verildiğinin nişanesi olduğu söylenen içki. ||
aşk-bâz, 1. A şk oyuncusu. 2. Sevm ediği hâlde sever
görünen.|| aşk câmı, ed. Saz şairlerinin aşk bade­
sini içtikleri kadeh. || aşk çilesi, Sevgi yüzünden çe­
kilen, katlanılan sıkıntılar. || aşk deryası, Sevgi de-
nizi.|| aşk ehli, 1. Gönlü sevgi dolu kimse. 2. Sevgi­
den anlayan kimse.|| aşk elinden, Sevgiyüzünden.\\
aşk erbabı, 1. Gönlü sevgi dolu kimse. 2. Sevgiden
ve sevenin hâlinden anlayan kimse. || aşk etmek, 1.
Vermek. 2. (Tokat için) atmak; vurmak. 3. Tutuş­
turmak.|| aşk gecesi, Sevişerek geçirilen gece. || aşk
günahı, Yasak sevişmenin sonucu] | aşk-ı cismânî,
Tensel arzulara dayanan sevgi; maddi aşk.\\ aşk-ı
derün, Gönlün içinde, derinliklerinde olan sevgi. ||
aşkı domalmak, {ağız} Şevke gelmek. [DS]|| aşk-ı
eflatunî, Platonik aşk.|| aşk-ı fazl u hak, D oğruluk
ve fazilet sevgisi.\\ aşk-ı füsflnkâr, Büyüleyici aşk. ||
aşk-ı hakîki, Maddeye bağlı olmayan, gerçek sev-
gi.\\ aşk-ı İlahi, Allah sevgisi.|| aşk ile, Kendinden
geçercesine; gönülden.\\ aşkım, Sevilen kimseye
hitap sözü. || aşk-ı makhûr, Kahırdan mahvolmuş
aşk.|| aşk-ı marazı, D üzensiz bir ruh hâlini yansı­
tan anormal sevgi; karasevda.\\ aşk-ı m ecazî, A l­
lah sevgisine ulaşmak için onun yarattığı geçici
suretlerden birini sevme. || aşk-ı mem nu, Yasak
aşk.|| aşk-ı mürde, Ölmüş, y o k olmuş aşk.\\ aşkın­
dan çıldırmak, Sevgide aşırı davranmak; mecnuna
dönmek. || aşkından delirmek, Sevgide aşırı dav­
ranmak; mecnuna dönmek. || aşkından deliye dön­
mek, Sevgide aşırı davranmak; m ecnuna dönmek.\\
aşkından ölmek, Sevgide aşırı gitmek. || aşkından
sapıtmak, Sevgide aşırı davranmak; m ecnuna dön-
mek. || aşkını verm ek, Bütün sevgisini bir tek kişiye
ayırmak. || aşk-ı ruhanî, M anevi sevgi; Allah sevgi-
si. || aşk-ı sehhâr, Büyüleyici aşk. || aşk itmek,
{eAT} Sevgi ve saygı sunm ak.|| aşk izdivacı, Eşlerin
birbirini severek yaptıkları evlenme. || aşk kadehi,
Saz şairlerinin aşk badesini içtikleri kadeh. || aşk
macerası, Kalıcı olmayan, gelip geçici sevgi ve
sevişme olayı.\\ aşk odu, Aşkın ıstırap verici özelli­
ği-H aşk olsun, 1. (Cümle vurgusu sonda.) Beğeni­
AŞK
lecek bir iş yapana söylenen takdir sözü; aferin. 2.
(Cümle vurgusu başta.) Beğenilmeyecek bir davra­
nış için sitem sözü. 3. içki meclislerinde söylenen
iyi dilek sözü. || aşk olsun, aşkın cemal olsun,
Kendisine niyaz eden dervişe şeyh “A şk olsun. ”
der; derviş de “aşkın cemal olsun. ” karşılığını ve­
rir. || aşk pazarı, mec. Sevgiden başka hiçbir şeyin
önem taşımadığı yer; sevgi dünyası.|| aşk-perver,
Aşkı besleyen; aşkı artıran. || aşkta kazanmak, 1.
Sevdiğinden karşılık görmek. 2. Sevilmek.\\ aşktan
anlamak, Sevginin ve sevmenin değerini takdir
etmek; aşk erbabı olmak; aşk ehli olmak. || Aşk
Tanrısı, mit. Yunan mitolojisinde okları ile insan­
ları kalbinden vuran y a da kalpleri tutuşturan sevgi
tanrısı; E ros.|| aşk u sevda, Çok derin sevgi.\\ aşk
u şevk, Derin sevgi ve bunun heyecanı.|] aşk ve
meşk, İçten gelerek yapılan çalıp söyleme. || aşk ve
niyaz, tasvf. D ervişler arasında selam ve tevazu
gösterm e.|| aşk vermek, Şeyhin dervişin selamına
karşılık vermesi. || aşk yapmak, B irisi ile cinsel
ilişkide bulunmak; sevişmek\\ aşk yolu, Sevgiye
götüren yol; reh-i aşk. || aşk yuvası, 1. Sevgi ve
m utluluk dolu ev. 2. Sevgililerin buluşup seviştikle­
ri yer. 3. Yasal olmayan cinsel ilişkide bulunulan
ev, oda.
a ş k â r ', [Far. âşkâr jlSLiT] (a;şkâ:r) {OsT} sf. -*■ aşi­
kâr.
aşkar2, [Ar. şakar (koyu olmak) > aşkar yi^l] {OsT}
sf. 1. Koyu al. 2. (Kişi için) kızıl saçlı adam. 3.
{ağız} Sarı saçlı adam. [DS] 4. D oru at. 5. {ağız} Kiri
çıkarılamayan beyaz çamaşırların donuk rengi.
[DS] 6. {ağız} A çık sarı boya. [DS] 7. {ağız} Saçının
ön kısm ı dökülmüş adam. [DS] 8. {ağız} Çil. [DS] 9.
{ağız} Hayvanların başındaki beyazlık. [DS] 10.
{ağız} Edepsiz kadın. [DS] S aşkar gözi, {eAT} Bir
tür içki kadehi.
aşkar3, [Ar. eşkâl => aşkar? / aşğar] {ağız} is. Şekil;
biçim; eşkal; nişan. [DS] S aşkarı bozuk, {ağız} 1.
Çirkin; biçimsiz; yüzsüz. 2. Sözüne güvenilmez kişi.
[DS]
aşkar4, [Far. aşhar (potas)] {ağız} is. 1. Ilık su. 2.
Küllü su. 3. K ök boya işlemine başlamadan önce
uygulanan kimyasal işlem ve bu işte kullanılan sı­
vı. 4. Gübre ve küllü su gibi maddelerdeki asitli et­
ken madde. 5. Renk. [DS] fi1 aşkar vermek, {ağız}
Boyayı tutturmak. [DS]
aşkarlamak, [aşkar-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(ı)-
yor] 1. Kuru sebzeyi küllü su ile haşlamak. 2. Ye­
meği baharat ile terbiye etmek. 3. Derileri tanenli
bitkilerle terbiye etmek. 4. Y ün ya da pam uğu bo­
yamadan önce kimyasal işlemden geçirmek. [DS]
aşkarlanmak, [aşkar-la-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır]
1. içerlem ek; sıkılmak. 2. K ir tutmak. [DS]
aşkarsız, [aşkar-sız] sf. 1. Yüzsüz; biçimsiz; sevim­
AŞK
siz; çirkin. 2. Herhangi bir iz, belirti veya nişanı
bulunmayan.
aşkefza, [A r.‘aşk+Far. efzâ Ijil jj-î*] (aşkefza:) {OsT}
is. müz. Türk musikisinde Kürdi makamın hüseyni
(mi) perdesindeki göçürüm ü ile elde edilen bir m a­
kam.
aşkı, [aç-mak > aç-kı] {ağız} is. Oklava. [DS]
aşkılık, -ğı [aç-mak > aç-kı-lık] {ağız} is. 1. B ir tür
anahtar. 2. B ir tür yufka böreği. [DS]
aşkın1, [aş-mak > aş-kın] sf. 1. Aşmış olan; geçmiş
bulunan. 2. Belli bir süreyi ve zamanı geçen. 3. Be­
lirli bir ölçünün üstüne çıkan. 4. Fazla; çok. 5. Son­
ra. 6. fel. Deney dünyasının sınırları dışında. 7.
{ağız} (Hayvan için) dişiye çok düşkün. [DS] S1 aş­
kın sigorta, Malın değerinden fa zla sigorta değe-
n .|| aşkın taşkın, Giyeceklerden dışarı sarkacak
şekilde çok fa zla iri, aşırı.
aşkın2, [ış-kın] {ağız} is. 1. Kuzukulağı; ışkın, (Ru-
m ex acetosa). 2 . A smanın yeni yeşeren dalları; taze
sürgünler. [DS]
aşkına, [Ar. ‘aşk => aşk-ı-n-a] zf. 1. (Bir kutsal ya da
değer için) uğruna; yoluna. 2. ünl. (İçki meclisinde)
şerefine; sağlığına,
aşkmlık, [aş-km-lık] is. Aşkın olma durumu,
aşkınsuz, [‘aşk-ın-suz j-SJLit] {eAT} sf. Senin aşkın
olmadan; sevginden uzak olarak,
aşki, [Ar. ‘aşk > ‘aşkı / ‘aşkiyye / ^yüp] (aşki:,
k kalın söylenir) {OsT} sf. A şka ilişkin; aşkla ilgili;
sevgi ile ilgili,
aşklı, [aşk-lı] sf. Aşk içinde; sevgi dolu,
aşku, [Far. âşkü / âşküb / _jSLiT] (a:şkû:) {OsTj
is. 1. Tavan. 2. Tabaka; kat. 3. Gökyüzü; felek,
aşkuıısuz, [aşk-un-suz] sf. A şkın olmadıkça; aşkın­
dan uzak olarak,
aşlagçı, [aş-lağ-çı] {eT} is. Kap kacak tamircisi [Mü­
hennâ]
aşlak, -ğı [aş-(ı)-la-k] {ağız} is. 1. Aşılanmış, aşı
yapılmış fidan. 2. İyi cins yemiş. 3. Eskidiği için ek
ve yam a yapılmış giyecek. 4. Kolsuz kadın bluzu.
5. s f Budala; ahmak. 6. Cılız; çelimsiz. [DS]
aşlalmak, [aşla-mak > aşla-l-mak] {eT} edil. f. [-ur]
Kap kenetlenmek. [DLT]
aşlam a1, [aş-la-ma] {ağız} is. 1. Aşı yapılmış fidan. 2.
Aşılanmış armut. 3. Yeni dikilmiş fidan. [DS]
aşlama2, [aş-la-ma] {ağız} is. 1. İçine buz veya kar
karıştırılarak soğutulmuş su. 2. Meyan kökü şuru­
bu. [DS] ö aşlama su, {ağız} İçine buz veya kar
karıştırılarak soğutulmuş su. [DS]
aşlama3, [aş-la-ma] {ağız} is. Eskimiş çorapları öre­
rek yapılan onarım. [DS]
aşlam ak1, [aş (kenet) > aş-la-mak] {eT} gçl. f. [-r] 1.
Kap kenetlemek. [DLT] 2. {ağız} Yün giyeceklerin
o iü e m c îfflL ü ii.
yırtık yerlerini örerek onarmak. [DS] 3. {ağız} Ya­
mamak. [DS]
aşlamak2, [aş (yemek) > aş-la-mak] {eT} gçl. f. [-r]
Yemek; içmek; gıda almak. [İKPÖy.] [EUTS]
aşlamak3, [aş-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1. Kat­
mak; karıştırmak. 2. {ağız} Aşı yapmak. [DS] 3.
Sebze fıdesi dikmek,
aşlamalık, -ğı [aş(ı)-la-ma-lık] is. Fidanlık,
aşlanmak, [aşla-n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Bir şeye
göz dikmek; ağzı sulanmak. [EUTS]
aşlaşturu, [aşla-mak > aş-la-ş-tur-u] {eT} zf. (Bağla­
mak için) iyice; sağlamca. [EUTS]
aşlatmak, [aşla-mak > aşla-t-mak] {eT} gçl. f. [-ur]
Kap kenetlenmek. [DLT]
aşlık1, -ğı [aş-lık jJ-iT / jLiT] is. 1. Yemeklik; {eT}
{eAT} (aym). /Mühennâ] [DLT] 2. Yıkanıp tem izlen­
dikten sonra kurutulan yemeklik buğday; zahire.
{eT} (aynı) [Mühennâ] [DLT] 3. {ağız} Buğday ve mı­
sırdan yapılan çorbalık, bulgur gibi yiyecekler.
[DS] 4. {ağız} Yem eklik sebze. [DS] 5. {eT} Aşevi;
mutfak; yemekhane. [Gabain] [EUTS] S aşlık keş-
lik, Yemeklik sebzeler.\\ aşlık pilavı, Kızartılmış
erişteden yapılan pilav.
aşlık2, -ğı [aç-lık] {ağız} is. -*■ açlık. [DS]
aşlıkçı, [aşlık-çı] is. Y iyecek şeyler müteahhidi.
Aşlis, [Sansk. aslesâ] {eT} öz. is. Bir yıldız adı.
[EUTS]
aşm a1, [aş-ma] is. 1. Aşm ak işi. 2. Bakırdan yapılan
silindir biçiminde kova. 3. Erkek hayvanın dişi
hayvanla cinsel ilişkide bulunması. 4. Hücum.
aşma2, [aç-mak > aç-ma] is. 1. Kayısı, erik, şeftali
gibi m eyvelerin çekirdeği çıkarılarak kurutulması
işi. 2. Yufka.
aşm ak1, [eT. âş-mak ^«-iT] gçl. f [-ar] 1. Yüksekte
bulunan bir engelin üzerinden öbür tarafa geçmek;
bir şeyin üstünden geçmek. {eT} (aym) [ETY]
[Gabain] [Tekin] [Mühennâ] 2. Bir uzaklığı geçip
gitmek; kat etmek. 3. Kurallarla belirlenmiş bir
davranışı aşırılığa vardırmak; sınırı geçmek. 4. Ön­
de giden birini bilgi, beceri ve başarısıyla geçmek.
5. Engel olarak görülen bir sorunun üstesinden gel­
mek. 6. Belirli bir miktarı geçmek; taşmak. {eAT}
(aym) 7. Basmadan geçmek; atlamak. 8. {eT} Ço­
ğaltmak artmak; çoğalmak. [EUTS] [Gabain] 9. {eT}
Bir tepeyi öbür yana geçmek; öne geçmek. [DLT]
10. Kaçmak; uzaklaşmak. S1 aşa gelm ek, {eAT}
Birden aşmağa başlamak.
aşm ak2, [er. âş-mak J«^T] {eAT} {ağız} gçl. f. [-ar]
(Erkek hayvanlar için) dişisiyle çiftleşmek. [DS]
aşna1, [Far. âşnâ L^iT] (a:şna:) {OsT} sf. 1. Yüzen;
yüzücü. 2. is. Yüzme. 3. Yüzgeç. S âşnâ-ger, 1.
Yüzücü. 2. Yüzgeç.|| âşnâ-gerî. Yüzücülük.\\ âşnâ-
ver, 1. Yüzücü. 2. Yüzebilen şey veya insan. || âşnâ-
verî, Yüzücülük,
aşna2, [Far. aşina / aşna liiT] (a:şna:) {OsT} sf. 1. Ta­
nıdık; dost; aşina. 2. {ağız} Bilgili. [DS] 3. {ağız}
Güler yüzlü çocuk. [DS] 4. {ağız} K adın tarafından
sevilen erkek; dost; sevgili. [DS] S aşna fişne, I.
argo. Gizli dost; oynaş. 2. {ağız} Dedikodusu, adı
çıkmış kimse. [DS]|| aşna fişne etmek, 1. Gizli
dostluk kurmak. 2. (Karşı cinsten iki kişi için) bir­
birlerinden hoşlandıklarını belirten hareketlerde
bulunmak; oynaşmak.\\ aşna fişne olmak, {ağız}
Dedikodusu yayılmak; adı kötüye çıkmak. [DS][|
aşnalan açılmak, {ağız} Önceleri durgunken son­
radan harekete gelmek. [DS]|| aşna vişne, {ağız} 1.
Gizlice sevişen. 2. Gizli bir şeyi ima etme. [DS]
aşnab, [Far. âşnâb ^U iT ] (a:şna:b) {OsT} sf. Yüzücü,
aşnah, [Far. âşnâh oUiT] (a:şna:h) {OsT} sf. Yüzücü,
aşnalık, -ğı [aşna-lık] {ağızjis. 1. Şaka. 2. Floş soh­
bet. 3. Dostluk; sevişme. [DS]
aşnav, [Far. âşnâv jl-^T] [a;şna;v) {OsT} sf. -*■ aşnab.
aşnayan, [Far. âşnâyân OLUiT] (a;şna;ya;n) {OsT} is.
Aşinalıklar; dostluklar; tamdıklıklar.
aşnayi, [Far. âşnâyı (a:şna:yi;) {OsT} is. 1. A-
şinalık; bildiklik; tanıdıklık. 2. Yüzme sanatı; yü­
zücülük.
aşnı, [eT. aşnu (geçmiş)] sf. Geçmiş dönemden ka­
lan; arkaik.
aşnu, [âş-mak > aş-u-mak (önce gelmek) > aş-(u)n-u]
{eT} zf. 1. Eskiden; önce; geçen; geçmiş daha önce;
evvel; evvelce. [EUTS]. [DLT] [Mühennâ] [İKPÖy,]
[Üç İtigsizler] [Gabain] 2. Önünde. [İKPÖy.]
aşnuça, [aşnu-ça] {eT} zf. Önce; daha evvel; önceleri.
[EUTS]
aşnugı, [aşnu-ğı ^ j ^ T ] {eAT} sf. Önceki; eski; ka­
dim.
aşnukan, [aşnu-kan] {eT} zf. Önceleri. [EUTS]
aşnukı, [âş-mak > aşunm ak > aşnu-kı] {eT} sf. Önce­
ki; ilk; evvelki. [ETY] [Mühennâ] [EUTS] S aşnukı
ana, İlk ana; Havva. [Mühennâ]S aşnukı ata, İlk
ata; Adem. [Mühennâ]
aşnurak, [aşunmak > aş-nu-rak] {eT} zf. Önceden;
evvelden; baştan, [Gabain] [EUTS]
aşot, [Yun. aşoti] {ağız} is. Akarsuların ortasındaki
adacık. [DS]
aşoz, [Yun. agatos] (a'şoz) is. dnz. Ahşap gemilerde
borda kaplamaların uçlarının yerleştirildiği üçgen
oluk.
aşr, [Ar. ‘aşr y ^ ] {OsT} is. 1. Ona yükseltme; doku­
za bir ekleyerek on sayısını elde etme. 2. Dinî tö­
renlerde K ur’an-ı K erim ’den on ayetlik bir bölüm
okuma, fi1 aşr-hân, {OsT} Ezbere on ayetlik bölüm
okııyan.\\ aşr-ı â h ir, {OsT} Ayın on günlük son kıs-
'’"•II aşr-ı evsat, {OsT} A ym ikinci on günlük kıs-
""■II a?r-ı evvel, {OsT} Avın ilk on günü.
aşrulmak, [aş-(u)r-ul-mak] {eT} edil, f. [-ur] Tepe­
den aşırılmak. [DLT]
aşsam ak1, [aş (yemek) > aş-sa-mak] {eT} gçsz. f. [-r]
Yem ek yemek istemek. [DLT]
aşsamak2, [âş-mak > aş-sa-mak] {eT} gçl. f. [-r] T e­
peyi aşmak istemek,
aşsatmak, [aş-sa-t-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Y emek ar­
zulatmak. [DLT]
aşsız, [aş-sız] {eT} sf. Yiyeceksiz; yemeksiz; aç. [Te­
kin] [ETY] [EUTS]
aşşab, [Ar. ‘aşâb (ot) > ‘aşşâb v ’^ ] (aşşa:b) {OsT}
is. 1.,Bitki sınıflaması ile uğraşan bilgin; botanikçi.
2. Hastaneler için şifalı bitki toplayan kimse,
aşşağılak, -ğı [aşağı-la-k] {ağız} sf. aşağılak. [DS]
aşşar, [Ar. ‘âşâr > ‘aşşâr _>lip] (aşşa:ıj {OsT} is. Öşür
toplayıcısı; aşar tahsildarı; öşürcü; ondalıkçı,
aştal, [âş-ta-1 ?] {eT} sf. En son ? S aştal oğul, {eT}
Birinin en son çocuğu. [DLT]
aştırma, [aş-tır-ma] is. Aştırmak işi.
aştırmak, [aş-tır-mak] gçl. f. [-ır] (Erkek hayvan
için) dişisi ile çiftleştirmek.
aştî, [Far. âştî (a:şti:) {OsT} is. Barış; barışık­
lık; sulh, fi1 âştî- bahşây, {OsT} Barışı sağlayan.\\
âştî-hüre, {OsT} Barış ziyafeti.|| âştî-perver, {OsT}
Barış yanlısı; barış isteyen.\\ âştî-perver-âne,
{OsT} Barışçıya yakışır biçimde.|| âştî-perverî,
{OsT} Barış yanlılığı; barışçılık.\\ âştî-sâz, {OsT}
Barışçı; barışsever. | âştî-sâzî, {OsT} Barışseverlik.
aştiye, [Yun. aşkia (gölge)] {ağız} is. 1. Gölge. 2.
Korkuluk. 3. Haberleşme amacıyla kullanılan bez.
[DS]
aşu, [aş-u] {eT} {ağız} is. Boya yapılan kırmızı top­
rak; aşı toprağı. [DLT] [DS]
-aşub, [Far. âşüften (karıştırmak) > -âşüb
(a:şu:b) {OsT} son ek. Osmanlıcada, sonuna getiril­
diği pek çok Arapça ve Farsça kelimeden "karıştı­
ran, karıştırıcı" anlamında sıfatlar yapılmıştır,
aşub, [Far. âşüften (karıştırmak) > âşüb (o>
şu:b) {OsT} is. 1. Kargaşa; karışıklık. 2. sf. K arıştı­
ran; karıştırıcı. S âşflb-engîz, {OsT} Kargaşaya
sebep olan.|| âşüb-gâh, {OsT} Kargaşa yeri; gürül­
tülü patırtılı yer.\\ âşflb-geh, Karışıklıkyeri.\\ âşflb-
i gavga, {OsT} Kavganın yarattığı karışıklık.
aşug1, [aş-uğ / aş-uk {eAT} is. Aşık kemiği; aşık
oyunu.
aşug2, [Far. âşüğ £j^T] (a;şu:g) {OsT} sf. N e olduğu
belirsiz; serseri; yabancı; bilinmeyen; meçhul,
aşuğ, [Ar. ‘âşık => Erme, aşuğ] is. Türk saz şairleri­
nin etkisinde kalarak âşıklık geleneğine bağlı
Türkçe ya da Ermenice şiirler söyleyen Ermeni saz
şairlerine verilen ad.
AŞU
aşuk, [aş-uk / aş-uğ {eT} is. 1. Aşık kemiği; to­
puk kemiği; topuk. [DLT] 2. D em ir başlık; tolga;
(doğrusu yaşuk). [DLT]
aşu k lam ak , [aşuk-la-malc] {eT} gçl. f. [-r] A şık ke­
miğine vurmak. [DLT]
aşu k m ak , [aşuk-mak] {eT} gçsz. f. [-ur] 1. İvmek;
acele etmek. [Gabain] [EUTS] 2. Özlemek. [DLT]
aşulm ak, [yaş-mak (örtmek) > aş-ul-mak] {eT} edil.
f. [-ur] 1. Örtülmek. 2. dönşl. f. Örtünmek. [DLT]
aşum ak, [âş-mak > aş-u-mak] {eT} gçsz f. [-r] K oş­
mak; aşmak. [DLT]
aşu n , [Soğd. zwn (hayat) > ajun > aşun / asun] {eT}
is. Dünya; kâinat; evren. [EUTS]
aşu n m ak , [aş-un-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Önce
gelmek; geçmek; aşmak. [DLT] [Gabain]
aşu r, [Ar. ‘aşr (on) > ‘âşür _>j-iLc] (a:şu:r) {OsT} is.
Aşure.
aşu re, [İbr. ‘âsör (Yahudîlerin bir bayramı) / Ar. ‘aşr
(on) > ‘âşüra’ t-lj^iU] {OsT} is. 1. M uharrem ayının
onuncu günü. 2. Şeker, buğday, nohut, fasulye ve
kuru yemişlerle yapılan bir tatlı. 3. mec. İçinde de­
ğişik öğelerin bulunduğu karışım. S1 aşu re ayı, a t2, [at] is. zool. 1. A tgiller fam ilyasından binek, yük
M uharrem ayı,\\ aşu re günü, Muharrem ayının
onuncu günü.
aşurelik, -ği [aşure-lik] (aşu:relik) sf. 1. A şure yap­
m aya uygun nitelikte olan. 2. is. Aşure yapm ak için
ayrılmış yiyecek maddesi.
a ş u rm a 1, [aş-ur-ma] {ağız} is. 1. Büyük kazan. 2. Kü­
çük kazan; büyük kulplu tencere. 3. Büyük su ko­
vası. [DS]
a şu rm a 2, [aş-ur-ma -u^il] {eAT} is. 1. Aşırtma kolan.
2. {ağızj Çarığın burnundaki ipler. [DS]
aşu t, [aş-mak > aş-ut oyol] is. 1. {eATj A şılacak yer;
bel; geçit. 2. {ağız} Hudut. [DS] 3. {ağız} Sel. [DS]
aşu tm ak , [yaş-mak (örtmek) > (y)aş-ut-mak] {eTj
gçl. f. [-ur] Örttürmek. [DLT]
aşüfte, [Far. âşüften (perişan olmak) > âşüfte <txüT]
{OsTj sf. 1. Şaşkın; kendinden geçmiş. 2. Delice
sevgi yüzünden perişan olmuş. 3. (Kadın için) ah­
laksız ve iffetsiz; hafif meşrep; baştan çıkmış; oy­
nak; silisiz; sürtük; şıllık; yollu. 4. Çekici; fettan;
havalı. S âşüfte-dil, {OsT} Gönlü perişan olm uş.||
âşiifte dim ağ, {OsT} Aklı perişan olmuş.|| âşüfte-
g ân, {OsT} 1. Aşüfteler; âşıklar. 2. İffetsiz kadın­
lar,|| âşüfte-gî, {OsT} Aşüftelik.\\ â şü fte-h âtır,
{OsTj Gönlü şaşmış; tedirgin]] âşüfte olm ak, 1.
Aşırı derecede sevmek. 2. A klı başından gitmek.
aşüftelik, -ği [aşüfte-lik] is. 1. Aşüfte olm a hâli;
iffetsizlik. 2. A şk sebebiyle aklı başından gitmiş
olm a hâli. 0 aşüftelik etm ek, Birinin hoşuna g it­
m ek için aşüfte kadınlar gibi davranmak.
aşva, [Ar. ‘aşvâ’ »Iys-] (aşva:) {OsT} is. Gece körlü­
ğü olan bayan.
lKttlHliCtSM.338
aşvan, [Kürt, aşvan] {ağızj is. Değirmenci. [DS]
aşve, [Ar. ‘aşve » y ^ ] {OsTj is. 1. Akşam karanlığı. 2.
Akşam yemeği.
A şvini, [Sansk. asinî] {eTj öz. is. Bir yıldız adı.
[EUTS]
aşy, [Ar. ‘aşy {OsTj is. Akşam yemeği,
aşyân, [Ar. ‘aşyân jL-i*] (aşya:n) {OsT} is. Akşam
yemeği yiyen.
-a t,1 [-t / -at / -et] yap. e. -*■ -t.
-a t2, [Ar. -ât o l - ] {OsT} son e k A rapça çoğul eki.
A t. [Fr. astate] kısalt, kim. Tabiatta bulunm ayan an­
cak bizm utun hızlandırılmış alfa ışınları ile bom ­
bardımanı sonucunda elde edilen, atom numarası
85, kütle numarası 211 olan radyoaktif element
astatinin sembolü.
a t1, [ât] (a:t) {eT} is. 1. İsim; ad. [ETY] [Üç İtigsizler]
[Gabain] 2. Unvan; ün; şöhret; nam; lakap. [DLT]
[Yüknekî] [EUTS] [ETY] [İKPÖy.] [Tekin] [Mühennâ]
[Nevâyî] S a t k ü , A d ve ün; a d san. || a t öng, İsim
ve renk; isim ve sıfat. [EUTS]|| a t u rm a k , A d ver-
mek\\ a t yol, Ün; ikbal; şöhret. [EUTS]
ve çeki hayvanı olarak kullanılan ortalama otuz yıl
ömürlü, memeli, tek toynaklı, evcil ve otçul hay­
van, (Equus caballus). {eT} (aynı). [ETY] [EUTS]
[Nevâyî] [Gabain] [Tekin] [Mühennâ] 2. Satranç oyu­
nunda her yönde L şeklinde bir kare hareket edebi­
len bir taş. S a ta atla n m a k , {eATj A ta binmek.||
a ta b inm eden ay a k la rın ı salla m a k , Vakitsiz dav­
ranm ak ve sevinmek; dereyi görmeden paçaları
sıvamak.\\ a ta b in m ek , A tın üzerinde y o l almak.||
a ta et, ite o t v erm ek, 1. B ir şeyi ihtiyacı olana de­
ğ il de ihtiyacı olmayan birine verm ek 2. İşi ters
yapmak. 3. M evki ve makamları uygunsuz kişilere
vermek.\\ a t agaç, {eAT} D eğnekten oyuncak at.|| at
ak d a rıcı, {eAT} Binicisiyle birlikte atı yere düşüren
savaşçı; bahadır]\ a ta n al çakıldığını görm üş,
k u rb a ğ a ayağını uzatm ış, D eğerli bir şeyi layık
olmayan ve ihtiyacı olmayan kişilerin de talep etti­
ğini ifade eden söz. \\ a t anası, ir i yarı ve erkeksi
yapılı kadın.|| a t a ra b a sı, Atın gücünden yararla­
narak yürütülen tekerlekli araç.\\ a t a rk a sın a gel­
m ek, A ta binmek; ata binmeyi öğrenmek {eAT} (ay­
nı)]] a t ayağı, 1. Atın yürüyüşü. 2. Ayağın ucuna
basabilecek şekildeki doğuştan veya sonradan olan
anatom ik bozukluk]] a t b ağ ışlam ak, {ağız} Büyük
bir iyilik veya bağış yapmak. [DS]|| a t başı, 1.
Uzunluğu bir at başı kadar olan. 2. mec. P ek az.\\
a t b aşı b e ra b e r, Aynı hizada]\ a t b aşı çekm ek,
{ağızj Çekinerek konuşmak; hatır için söz söyle­
mek. [DS] || a t başı gitm ek, 1. Beraber gitmek. 2.
Aynı seviyede o lm ak || a t b eslen irk e n , kız iste n ir­
ken, H er şey zam anında yapılm alı,|| a t b ıra k m a k ,
{eATj A t sürmek. || a t b ırk ıg ı, {eT} Atın veya eşeğin
M ia i i l i f f S i i » . 3 3 9
genizden ses çıkarması. [DLT]|| at bilimi, Atın sağ­
lığına ve bakımına uygulanmak üzere atı morfolo­
jik açıdan inceleyen bilim dalı; hippoloji.\\ at bin­
mek, {eAT} A ta binmek.|| at boynuna düşmek, 1.
Savaşta düşmanın hücumundan kurtulm ak için atın
boynuna sarılmak. 2. {eAT} Boynu üzerine eğilerek
atı hızla sürmek. || at cambazı, 2. Sirklerde at üs­
tünde gösteri yapan kişi. || at cambazı, Alışverişe
yatkın. || at cambazlığı, A t alıp satm a işi ve m esle­
ği,|| at cıvlandurmak, {eAT} A t oynatmak(?); şah­
landırm am at çalındıktan sonra ahırın kapısını
kapamak, Iş işten geçtikten sonra tedbir almak.\\
at çapmak, {eAT} 1. A t salm ak; at sürmek. 2. Atla
hücum etmek.\\ at çatlatmak, Atı öldürünceye ka­
dar hızlı ve devamlı koşturmak.\\ at depmek, {eAT}
Atı şiddetle ileri sürmek.|| at depretm ek, {eAT} A t
sürmek. || at doldurm ak, Atı doludizgin son hızla
sürmek.|| at donu, Atın rengi.|| at elin, it elin; bize
ne? Herkes kendi malını dilediği gibi kullanabilir.\\
at eri, {eAT} Binici.|| at evi, Kervansaraylarda,
hanlarda atların bakıldığı yer. || at görüp aksa­
mak, su görüp susamak, Gerekli gereksiz her
nesneyi edinmeye kalkışmak; ayran gönüllü ol-
mak.|| at götlügi, {eAT} A tın sağrısını örtm ek üzere
eyerin arkasına dikilen örtüparçası.\\ at gözlüğüy­
le bakmak, Olayları ve kişileri gerçek boyutları ile
değil de kendi açısından, dar bir açıdan değerlen-
dirmek.\\ at gözü, argo. D işilik organı.|j at hırsızı
gibi, Giyim kuşamı ile güven vermeyen kişi. || atı
alan Ü sküdar’ı geçti, Yapacak bir şey kalmadı;
fırsat kaçtı.|| atı doldurm ak, {eAT} A tı doludizgin
sürmek. || atı eşkin, kılıcı keskin, H er bakımdan
mükemmel ve dediğini yaptırabilecek kudrette. ||
atına eşek mi dedik, Onu küçümseyici söz etme-
dik. || atını sağlam kazığa bağlam ak, Tedbirli ol-
mak.|| atın ölümü arpadan olm ak, Aşırı kaçırılan
fakat hoşlanılan bir iş veya yem ek için sonucu göze
almak. || atın yüğrükse bin de kaç, İm kânın varsa
kaç, kendini kurtarmaya bak!|| at izi, it izine ka­
rışmak, K arışıklık ve kargaşa içinde kimin ne ol­
duğu anlaşılmamak,|| at kafalı, Aptal, bön.|| at
kaldırmak, {eAT} Bir yere yetişm ek için hızla at
sürmek; at sürmek; at koşturmak.\\ at kamçısı, {eT}
Atın erkeklik organı. [DLT]|| at kapatm ak, Atı
binmeye hazır hâle getirmek. || at kasnısı, {eAT}
bot. Bir tür zam k veren bitki. || at kestanesi, bot.
Beyaz ve pem be çiçekleri hoş kokulu, yaprakları el
ayası şeklinde, cadde ve meydanları süslem ek için
yetiştirilen, meyveleri yenm ez ancak taze iken p
vitamini bakımından zengin olan 15-30 m. kadar
büyük bir ağaç; H int kestanesi, (Aesculus). || at kes-
tanesigiller, is. Ö rnek tipi atkestanesi olan
terebinthales takımından, meyveleri dikenli veya
kabuklu ağaç ve ağaççıklar. || at kılı, Atın sert kuy­
ruk kılı.|| at kişnemesi, Atın kendine has bağırma-
•si-ll at koparmak, {eAT} B ir yere yetişm ek için hız­
AT
la at sürmek; a t koşturmak.\\ at koşmak, {eAT} B ir
yere yetişm ek için hızla at sürmek; at koşturmak. ||
at koşturacak kadar geniş, (Alan, boşluk için) çok
geniş. || at koşturmak, 1. B ir yere yetişm ek için
hızla at sürmek. 2. mec. Dilediği gibi hareket et­
mek; serbest olmak. 3. Biriyle çekişmek. || at koşu­
su, Binicinin yönetiminde atları koşturma zji.|| at
kulağı, {eAT} Uzun ayaklı bir tür kadeh.\\ atla ar­
payı dövüştürmek, İşe fe sa t karıştırmak; ara
bozmak. || atla deve değil, 1. Çok fa zla büyütmeye
gelmez. 2. Çok pahalı değil, satın alınabilir,|| atlar
anası, Erkeksi yapıda ve iriy a rı kadın.|| atlar nal­
lanırken kurbağalar ayağını uzatmaz, Küçükler
büyüklerin yanında daima haddini bilmelidir.\\ at­
lar tepişir, olan eşeklere olur, Büyüklerin çatış­
masından küçükler zarar görür. || at meselesi, Sa t­
rançta bir atın her haneden bir defa geçm ek üzere
altmış dört haneyi de dolaşması. || at nalı (biçimin­
de, gibi), 1. A t nalına benzer; kesik elips gibi. 2.
Süs eşyalarının büyüklüğünü abartm ak için söyle­
nir. || at nalı kadar, Süs eşyalarının büyüklüğünü
abartm ak için söylenir.\\ at oğlanı, {eAT} Ata bakan
hizmetçi; seyis.\\ at oğlanları, İm paratorluk döne­
minde saray atlarına bakmak, yetiştirm ek ve eğit­
mekle görevli seyislere verilen ad. || at otayıcı,
{eAT} Baytar.\| at oynağı, {eAT} A t oynatılan yer. ||
at oynatm ak, 1. A t üzerinde gösteriler yapmak. 2.
mec. Kendisine engel bulunmayışından dolayı y a p ­
tığı işte dilediği gibi davranmak. 3. mec. H üner
göstermek. 4. Biriyle yarışmak, çekişmek. || at pa­
zarı, Satıcıların a t sattıkları veya alıcılara atlarını
gösterdikleri meydan.\\ at pazarında eşek osurt­
mak, argo. Konuştuklarının boşa gitmesi, dinle-
nilmemesi.\\ at salmak, {eAT} A t sürerek düşmana
hücum etmek.|| at seğirtimi, A t koşturma zamam.\\
at seğirtmek, {eAT} A t koşturmak.\\ at serumu,
Tetanos tedavisi için attan elde edilen serum. || at
sineği, zool. Larvaları at ve sığırların sindirim sis­
teminde yaşayan, kendileri memeli ve kuşların kan­
larını emerek yaşayan kızılımsı yassı kabuklu bir
dış asalak çift kanatlı, (Hippobosca equina).\\ at
sülüğü, Sülüğün işe yaram az olanı. || at sürmek, 1.
Hücum etmek. 2. A t koşturmak.\\ atta duran var,
duramayan var, B ir işi yapabilecek olan ve y a ­
pam ayacak olan da vardır. || at takımı, Arabaya
veya sabana, koşulacak ata bağlanan kayış, ham ut
vb. gereçler; koşum. || attan inip eşeğe binmek,
M evki ve hayat tarzı bakımından geri gitmek.\\ at
terbiyesi, Atın bineğe alıştırılmasından sonra bini­
cisinin vereceği işarete uyabilmesi için yapılan eği-
tim.|| at tonı, {eAT} Savaşta ata giydirilen zırh.|| at
tonu, 1. Atın rengi. 2. Eskiden savaşlarda ata g iy­
dirilen zırh.|| at uşağı, {eAT} A ta bakan hizmetçi;
seyis.\\ at uşağı, A ta bakan hizmetçi; seyij.|| at var,
meydan yok, İş yapacak güç var fa k a t bunu uygu­
layacak imkân olmamak. || at yapılı, iri yarı. || at
ATA
yarışı, A tlar arasında binicili olarak yapılan çeşitli
yarışlar.\\ at yelesi, Atın ensesindeki uzun ve sert
tüyler. || at yemi, A t ve at cinsi hayvanlara yedirilen
tahıl kırm ası,|| at yerine eşek bağlamak, D eğerli
ve becerikli birinin yerine değersiz, beceriksiz biri­
ni getinnek.\\ at yili, {eAT} A t yelesi.
ata1, [eT. ât (isim) at-a W / 4îT] is. 1. {eT} {eAT} Baba.
[ETY] [EUTS] [DLT] [Gabain] [Mühennâ] [Yüknekî] 2.
Soyundan gelinen büyük baba ve onların babaları;
cet. 3. Sevilen ve sayılan büyüklere verilen unvan.
4. Soyundan gelmekle birlikte bizden çok önceleri,
asırlar önce yaşam ış olan kimseler; ecdat. 5. Öğ­
retmen; şehzâdelerin öğretmenleri. 6. Din büyükle­
ri. 7. {eAT} Bektaşi şeyhi. S ata ana, {eAT} Baba
ve anne; ebeveyn.|| ata atası, {eAT} Babanın babası
olan dede. || ata ekesi, {eT} Babanın kız kardeşi;
hala. [Mühennâ]|| ata er karındaşı, {eAT} Amca.\\
ata karındaşı, {eT} Babanın erkek kardeşi; amca
[Mühennâ][| ata karındaşı oğlanı, {eAT} A m ca oğ-
lu.|| ata kız karındaşı, {eAT} H ala.| ata kulı, {eAT}
Lala. || ata yolluğu, {ağız} Gelin olacak kızın baba­
sına verilen hediye; para. [DS]|| atalar yurdu,
Türklerin atalarının tarih sahnesine ilk defa çıktık­
ları Orta Asya toprakları,|| ata yadigârı, Atalardan
kalmış armağan niteliğindeki şeyler.\\ ata yadigârı
dostluk, Çok eski geçmişi bulunan, bir kaç kuşaktır
devam edan ailevi dostluk. || atadan oğula geçmek,
Baba öldükten sonra evlatlara kalmak.
ata2, -a’i [Ar. catâ >1Ut] (ata;) {OsT} is. 1. Verme; ve­
riş. 2. Büyüğün küçüğe verdiği hediye; bağış; ih­
san; bahşiş. 3. Bağışlama; af. 4. Sipahilere yılda iki
defa hâzineden verilen mal. fi1 atâ-bahş, {OsT}
Bahşiş veren.|| atâ etmek, {OsT} Hediye etmek, ba­
ğışlamak; vermek.|| atâ eylemek, {OsT} H ediye et­
mek, bağışlamak; vermek. | atâ-ullâh, Allah vergi­
si.
atab, [Ar. ‘atab v ^ ] (OsTj is. 1. Mahvolma. 2. Ö-
lüm.
atabe1, [Ar. ‘atâbe i;Ut] (ata:be) {OsTj is. 1. A şk si­
temi. 2. Arap edebiyatında çok kullanılan aaab ka­
fiye düzeninde, değişik bir vafir olan niefâîlün,
mefâîlün feûlün kalıbıyla yazılmış ve son kelimesi
atâbe sözüyle biten, türkü şeklinde söylenen bir
rubai.
atabe, [Ar. ‘atebe {OsT} is. -*• atebe.
atabeg, [ata+beg ^ W ] {eAT} is. Lala.
atabek, -ği [ata+beg] is. 1. İlk M üslüman Türk dev­
letlerinde yüksek dereceden bir memuriyet unvanı.
2. Selçuklu ve Osmanlı Türk devlet geleneğinde
şehzadelerin eğitimi ile görevli erkek eğitimci; lala.
3. Lalalıktan yükselerek eyalet yönetiminin başına
geçirilen vezir.
atabey, [ata+beg] is. -*■ atabek.
0 I Ü M I İ 1 ® S Û M .; , m
atabî, [Ar. ‘atabı ^ ^ ] (atabi;) {OsT} is. (Eskiden)
Bağdat, İsfahan ve A lm eria’da dokunan sağlam
ipekli kumaş.
atacak, -ğı [at-mak > at-acak] {ağız}[ is. 1. Hallaç
tokmağı. 2. Çocukların ok, taş atm ak için kullan­
dıkları sapan. [DS]
atacılık, -ğı [ata-cı-lık] is. biy. 1. A talardan birinde
var olan özelliğin çocuklarda kaybolduktan birkaç
kuşak sonra tekrar ortaya çıkması şeklinde beliren
kalıtsal özellik; atasallık; atavik. 2. mec. Soya has
davranış.
ataç, [âta-ç] {eT} is. 1. Sevgili ata. [Gabain] 2. Büyük­
lük gösteren çocuk. [DLT] 3. sf. Atalardan gelen,
atad, [Ar. ‘atâd :>U&] (ata;d) {OsT} is. 1. Gerekli olan
araçlar takımı. 2. Büyük kadeh,
ataerld, [ata+erk-i] is. sos. Soyda temel olarak baba­
yı ve babanın hakim iyetini esas alan topluluk dü­
zenine bağlı olma; pederşâhi.
ataerkil, [ata+erk-i-1] sf. sos. Soyda temel olarak
babayı ve ailede babanın hakimiyetini esas alan;
pederşâhi; patriarkal,
ataerkillik, -ği [ata+erk-i-l-lik] is. sos. Soyda temel
olarak babayı ve babanın hakim iyetini esas alan
topluluk düzeni; pederşâhilik.
ataf1, [Ar. ‘a tf > ‘âtıfet (şefkat) > a 'ta f ^iks-l] {OsT} sf.
Daha merhametli; en merhametli; pek çok m erha­
metli.
ataf2, [Ar. ‘a tf > a 'tâ f lİLUpI] (a-ta;f) {OsT} is. 1. M er­
hametler; şefkatler. 2. Lütuflar.
atag, [at-ağ] {eT} is. Son; nihayet. [EUTS]
atağan, [at-ağan] {ağız} sf. 1. Övünen; atıp tutan. 2.
is. K ızak kayılan yerde çocukların kardan yaptıkla­
rı yükseklik. [DS]
atahe, [Ar. ‘atâhe <u»Ut] (ata:he) {OsT} is. 1. Şaşkın­
lık; budalalık. 2. Bunama,
atahet, [Ar. ‘atâhet c~*Ut] (ata:het) {OsT} is. Aptal­
lık.
atahiye, [Ar. ‘atâhiyye 4^ ^ ] (ata:hiye) {OsT} is. 1.
Şaşkınlık; budalalık. 2. Bunama,
atahiyet, [Ar. ‘atâhiyyet o ^ U p ] (ata. hiyet) {OsT} is.
1. Aptallık; sersemlik. 2. Günahkârlık,
ataik, -kı [Ar. ‘atîka (eski) > ‘atâ’ilç j J ^ ] (ata:ik, k
kaim söylenir) {OsT} is. Eskiler,
ataim, [Ar. atîme > atâ’im pJUsl] (ata;im) {OsT} is.
Ocaklar.
atair, [Ar. ‘atîre (putlara kesilen kurban) > ‘atâ’ir
yl^p] (ata;ir) {OsT} is. Arapların M üslüman olma­
dan önce Recep ayında kestikleri kurban.
atak1, -ğı [at-mak > at-ak] sf. 1. Sonucunu düşünme­
den ileri atılan; cüretkâr; cesur; gözü pek. 2. {ağız}
fin mm so m . 341
Geveze. [DS] 3. {ağız} Palavra atan; abartıcı; müba­
lağacı. [DS] 4. {ağız} Yalancı. [DS] 5. {ağız} C'ömeıt.
[DS] 6. {ağız} Bunak. [DS] 7. is. A vına saldırmaya
hazır avcı kuş. [DS] 8. {ağız} Atıcı; nişancı. [DS] 9.
{ağız} Meni; atmık; döl. [DS] 10. {ağızj Orman ya
da dağların yüksek yamaçlarından eteklerine doğru
tomruk yuvarlamak için yapılmış yol. [DS] 11.
{ağız} Uçurum. [DS] 12. {ağız} Balığa olta atılan
yer. [DS] 13. {ağız} Çağlayan; şelale. [DS] 14. zf.
Korkusuz bir biçimde; cesurca; korkusuzca. [DS] S
atak ayağı, {ağız} Dağdan yuvarlanan tomrukların
indiği düzlük. [DS]|| atak başı, {ağız} Dağdan y u ­
varlanan tomrukların indiği yolun en dik yeri; yar
başı. [DS]
atak2, -ğı [Fr. attaque] is. 1. Saldırı; hücum. 2. Raki­
bi geriletmek veya geride bırakm ak için yapılan
hareket; hamle. 3. Bir kuruluşun veya kimsenin
gelişmek amacıyla yaptığı hamle; atılım. 4. {ağız}
Atın dörtnala koşması. [DS] 0 atak yapmak, 1.
Hamle yapmak. 2. Saldırıya geçmek.\\ atağa kalk­
mak, Hücum etmek için harekete geçmek.
atak3, [Ar. ‘atk (köle azat etmek) / ‘ıtk (eskilik) >
‘atak 3 ^ - \ (ata:k) {OsT} is. 1. Köle azat etme. 2.
(Köle için) azat olma. 3. Eskime,
atakat, [Ar. ‘atak > ‘atâkat oSUt] (ata.kat) {OsT} is.
İzin; azat.
atakçı, [atak-çı] {ağız} sf. 1. Abartıcı; mübalağacı. 2.
Geveze. 3. Cömert. [DS]
atakı, [âta-kı] {eT} ünl. “Babacığım !" anlamında
sevgi ifadesi. [DLT]
atakımak, [atâ-mak > ata-kı-mak] {eT} gçsz. f. [-r]
Meşhur olmak. [Gabain]
atakımsınmak, [atâ-mak > ata-kı-msa-mak] {eT}
dönşl. f. [-ur] Şöhret kazanm aya alışmakünlü ol­
maya çalışmak; meşhur olmaya yeltenmek. [EUTS]
[Gabain]
ataklaşma, [atak-la-ş-ma] is. Atak hâle gelme, atak
olma.
ataklaşmak, [atak-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Atak
hâle gelmek; atak olmak. 2. {ağız} işteş, f. Çekiş­
mek. [DS]
ataklı, [atak-lı] {ağızjsf. Anlı şanlı; ünlü. [DS]
ataklık, -ğı [atak-lık] is. 1. A tak olm a durumu. 2.
Atakça yapılan iş. 3. {ağız} Cömertlik. [DS]
ataksi, [Fr. atahie] is. 1. Düzensizlik. 2. tıp. Kaslarda
herhangi bir rahatsızlık olmadığı hâlde kasların
hareket miktarını ve yönünü ayarlayamama şeklin­
de ortaya çıkan dengesizlik.
atal1, -li [Ar. ‘atal J1=*■] {OsT} is. 1. Vücudun örtülü
olmayan kısımları; özellikle ense. 2. Bütün vücut;
endam; beden. 3. Boy bos güzelliği,
atal", -li [Ar. ıtl > âtâl JU>T] (a:ta:l) {OsT} is. 1. K ol­
tuk altları. 2. Böğürler. 3. Yanlar; kenarlar.
ATA
atalar, [ata-lar J *;i] {eAT} is. Ecdat,
atalet, [Ar. ‘atâlet oJliap] (ata.let) {OsT} is. 1. T em ­
bellik. 2. Hareketsizlik. 3. fız. Eylemsizlik,
atalık, -ğı [ata-lık jJlil] is. 1. Ata olma durumu ve
niteliği. 2. Ata olanın taşıdığı manevi sorumluluk
ve duygu. 3. {eAT} (T ürkistan’da hanlık unvanı)
Devlet naibi; atabey; vasi. 4. B ir ailenin erkek ço­
cuğunu yetiştirmek üzere bir ailenin yanm a veril­
diğinde bu ailenin reisine verilen unvan. 5. Baba­
lık. 6. {ağız} Kayınbaba. [DS] 7. {ağız} Üvey baba.
[DS]
atallamak, [atal-la-mak] {ağız} g ç sz.f. [-r] [-l(ı)-yor]
Şaşalamak; alıklaşmak. [DS]
atam, [Ar. utum > âtâm fU^T] (a:ta:m) {OsT} is.
Y üksek binalar; köşkler; hisarlar,
atama, [ata-ma] is. 1. Atamak işi. 2. Kendi adına
hareket etmek üzere birisini bir işte görevlendirme;
tevkil kılma. 3. Devlet memurunu açık bulunan bir
kadroda görevlendirme; tayin; nasb; tavzif.
atam ak1, [eT. a t (unvan) > a t-a-mak] (a;tamak)
g ç l . f [-r] [-t(ı)-yor] 1. Kendi adına hareket etmek
üzere birisini bir işte görevlendirmek; tevkil k ıl­
mak. 2. Devlet memurunu açık bulunan bir kadroda
görevlendirmek; tayin etmek. {eT} (aym) [ETY] 3.
{eT} Ad vermek; isim koymak; adlandırmak.
[Mühennâ] [Üç İtigsizler] [Gabain] [EUTS] 4. (eT} U n­
van vermek. [ETY] 5. Ad takmak; lakap vermek.
[DLT] 6. {eT} Seslenmek; çağırmak. [EUTS] 7. gçsz.
f . Bir şeye ait olmak. [EUTS]
atam ak2, [ata-mak] gçsz. f. [-r] [-t(ı)-yor] Sözünde
durmamak.
atam an1, [ata (baba) > ata-man] {eT} sf. (Unvan için)
yüksek; baş. [ETY]
atam an2, [Al. hauptm ann (başkan) ? > Ukrayna d.
ataman] is. 1. Reis. 2. Başıbozuk ve çete kumanda­
nı. 3. D on ve Ukrayna Kazaklarının başlarında b u ­
lunan ömür boyu görev verilm iş kumandanlar. 4.
Sovyetler Birliği döneminde, O rta Asya Türk dev­
letlerinde Ruslar tarafından devlet dairelerine ata­
nan Rus müdür ve askerî başkanlara verilen ad.
atan, [at-ğan > atan] {eT} is. Enenmiş deve; iğdiş
edilmiş deve. [DLT] [Mühennâ]
atanak, -ğı [at-anak] {ağız} is. 1. K öy odalarında m i­
safirlerin elbise ve paltolarını asmaları için iki di­
rek arasına yatay olarak uzatılmış ağaç. 2. Ağaç ya
da ot kökü. 3. Çocukların kuş vurdukları sapan.
[DS]
atanib, [Ar. ıtnâbe > atânîb ı_jlU] (ata:ni:b) is. 1.
Gölgelikler; sayebanlar; pavyonlar. 2. K ısa ipler. 3.
Uzun ipler; sicimler,
atanlanmak, [atan-la-n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] İğ­
diş deve sahibi olmak. [DLT]
atanlaşmak, [at-mak > at-an-la-ş-mak] {ağız} işteş, f .
[-ır] Ağız kavgası etmek; atışmak. [DS]
ATA
atanlıg, [atan-lığ] {eT} sf. İğdiş edilmiş devesi bulu­
nan kimse. [DLT]
atanma, [at-a-n-ma] is 1. A tanmak işi. 2. Yetkili kişi
adına hareket etm ek üzere bir işte görevlendirilme;
tevkil kılınma. 3. B ir devlet memurunun açık bulu­
nan bir kadroda görevlendirilmesi; tayin edilme,
atanm ak, [eT. ât-an-mak] e d il.f. [-ır] 1. Yetkili kişi
adına hareket etm ek üzere bir işte görevlendiril­
mek; tevkil kılınmak. 2. (Bir devlet mem uru için)
açık bulunan bir kadroda görevlendirilmek; tayin
edilmek; {eT} (aym) tayin edilmiş olmak. [EUTS]
[ETY]. 3. {eT} Şöhret kazanmak. 4 . {eT} Tesmiye
edilmek adlandırılmak; adlanm ak ad almak.
[Yüknekî] [Gabain] [Üç İtigsizler] 5. {eT} Ünlenmek;
ünlü olmak. [ETY]
atar, [at-ar] {ağız} is. Cesaret; cüret; kudret. [DS]
ataraç, [ak-tar-mak > ak-tar-aç] {ağız} is. Aktaraç.
[DS]
ataraksiya, [Yun. ataraksia] is. tıp. Tepki yokluğu
yüzünden oluşan durgunluk hâli; sarsılmazlık.
atardam ar, [at-ar+damar is. anat. Yüreğin
sağ karıncığından akciğerlere; sol karıncığından da
vücudun diğer organlarına kan götüren damarlar;
arter. {eAT} (aym) S1 atardamar bozukluğu, A tar­
dam ar gömleklerinin iltihaplanması veya fiziksel
bozukluğu.|| atardamar kanalı, anat. Dölütte, ak­
ciğer atardamarı ile aortu birleştiren kanal.\\ atar­
damar kireçlenmesi, tıp. Aterom sırasında atar­
dam ar çeperinde kireç birikmesi.
atarkanal, [at-ar+kanal] is. anat. Erkekte spermayı
idrar yoluna salan iki kanaldan her biri,
atasagun, [ata+sağ-un] {eT} is. 1. Hekim; doktor.
[DLT] 2. Eski Türklerde bilge hekimlik unvanı,
atasağan, [ata+sagun]('ağ!z/w. -*■ atasagun. [DS]
atasal, [ata-sal] sf. 1. Atadan gelen. 2. Atayla ilgili,
atasallık, -ğı [ata-sal-lık] is. biy. 1. A talardan birinde
var olan özelliğin çocuklarda kaybolduktan bir kaç
kuşak sonra tekrar ortaya çıkması şeklinde beliren
kalıtsal özellik; atacılık; atavizm. 2. mec. Soya öz­
gü davranış.
atasözü, [ata+söz-ü] is. B ir fikri, bir öğüdüs mecaz
yolu ile kısa ve kesin olarak anlatan, eskiden beri
ağızdan ağza söylenegelen anonim özlü sözler; me­
sel; darb-ı mesel; durub-ı emsâl; hikmet; kelam-ı
kibar.
ataş2, [Ar. ‘ataş J ^ - \ {OsT} is. Susuzluk; hararet.
ataş1, [Far. âteş =>ataş] {ağız} is. -*• ateş. [DS]
ataş3, [Fr. attache] is. 1. Toka. 2. Kâğıtları bir arada
tutturmaya yarayan küçük metal veya plastik çen­
gel.
ataşa, [Ar. ‘atâşâ liUap] (ata:şa:) is. Susuzlar; susa­
mışlar.
ataşe, [Fr. attache] is. Elçiliklerde, kendi alanıyla
ilgili olarak görevli bulunduğu ülkenin durumunu
Ö lÜ M T Ü lffiC E S Ö Z lıÛ li.34 2
ve tutumunu takip eden, kendi ülkesine bilgi ve
rapor veren yardımcı uzman görevli; elçilik uzm a­
nı. «Eğitim ataşesi.»
ataşelik, -ği [ataşe-lik] is. A taşenin işi, görevi ve
makamı.
ataşlanmak, [ateş-len-mek] {ağız} dönşl. f. [-ir] 1.
Şehveti galeyana gelmek. 2. (Gübre için) buğulan­
mak. [DS]
ataşlık, -ğı [ateş-lik] {ağız} is. 1. Kibrit. 2. Çakmak.
3. Ateş yakmaya yarayan yer; ocak. 4. Sigara ve
nargile yakm ak için ateş konulan küçük pirinç
mangal. 5. Ateş yakm akta kullanılan her türlü araç.
6. Salep güğümünün altındaki ızgara. [DS]
atatmak, [at-at-mak] {eT} gçsz. f. (Tay için) at hâline
gelmek. [DLT]
Atatürk çiçeği, [Atatürk+çiçe(k)-i] is. t. Anayurdu
M eksika olup Atatürk zamanında Türkiye’ye geti­
rildiği için böyle adlandırılan sütleğengillerden kır­
mızı veya beyaz yapraklı, sarı çiçekli bir süs bitki­
si; ponsetya, (Euphorbia pulcherrima).
Atatürkçü, [Atatürk-çü] sf. 1. A tatürkçülükle ilgili.
2. Atatürkçülüğü benim sem iş ve A tatürkçülük yan­
lısı olan; Kemalist.
Atatürkçülük, -ğü [Atatürk-çü-lük] is. Türkiye
Cumhuriyetinin siyasal, toplum sal ve kültürel geli­
şimini ön gören, akla ve bilime dayalı olarak A ta­
türk’ün kurduğu ve geliştirmeyi hedeflediği millî
devlet, millî egemenlik, kişi hürriyeti ve her çağda
çağdaş olmayı amaçlayan evrensel boyutlu, birbiri
ile uyumlu ilkeler ve uygulam alar bütünü,
atav, [? atav] {ağız} is. Ölülerin ruhları için üçüncü
veya yedinci günü verilen ziyafet. [DS]
atavik, -ği [Fr. atavique] sf. Atavizme ait, atacılıkla
ilgili; atasallık.
atavil, [Ar. atvel > atâvil JjU=l] (atâvil) {OsT} is. 1.
En uzunlar. 2. Uzun boylular. 3. Seçkinler
atavizm, [Fr. atavisme] is. biy. Atalardan birinde var
olan özelliğin çocuklarda kaybolduktan bir kaç ku­
şak sonra tekrar ortaya çıkması şeklinde beliren
kalıtsal özellik; atacılık; atasallık.
ataya, -a’i [Ar. ‘atiyye > ‘atâyâ5 ^ ULU&] (ata.ya:)
{OsT} is. 1. Verilenler. 2. Bahşişler; hediyeler; ar­
mağanlar. S atâyâ-yı İlahîye, {OsT} A lla h ’ın ver­
dikleri; nim etler.|| atâyâ-yı seniye, {OsT} Padişa­
hın verdikleri.|| atâyâ-yı tabiat, {OsT} Tabiatın in­
sanlara verdiği şeyler.
atayıb, [Ar. tıyb > atâyıb ;U=I] (ata.yıb) {OsT} is.
Hoş kokulu olanlar; en iyiler.
atba1, -a’ı [Ar. tıb > atbâ' ^U»l] (atba:) {OsT} is De­
reler; kanallar.
atba2, -a’ı [Ar. tıb > atba' £İ=1] {OsT} sf. En pis.
atba3, [Ar. tayb > atbâ U>l] (atba:) {OsT} is. Meme
başları.
O TO BIÖ lffSöM « 343
atbak, [Ar. tabak > atbak JU=I] (atba:k) {OsTj is. 1.
Tabaklar. 2. Kapaklar. 3. İnce katlar; tabakalar,
a tero m , [Yun. athera (bulamaç) > Fr. atherome] is.
atbal, [Ar. tabi > atbâl JLW] (atba.j) {OsT} is. D a­
vullar.
atbalığı, [at+balı(k)-ı] is. zool. 1. Tatlı sularda ve
göllerde yaşayan yayın türü, büyük başlı eti yenir
ateş, [Far. âteş j ^ ] is. 1. Yanıcı cisimlerin tutuşm ası
iri bir balık, (Silurus glanis). 2. Su aygırı,
atbıka, [Ar. atbak > atbıka {OsT} is. 1. Tabak­
lar. 2. Kapaklar,
atbin, [Far. âtbin j^ T ] (atbi.n) {OsT} sf. (Kişi için)
özü ve sözü doğru olan,
atçı, [at-çı] is. 1. İyi cins at yetiştiren kimse. 2. At
bakıcısı; seyis,
atçılık, -ğı [at-çı-lık] is. 1. A t yetiştirm e işi ve m es­
leği. 2. At yarışlarıyla ilgili çalışm aların tümü. 3.
At sırtında veya at ile uygulanan spor gösterileri,
ate, [Yun. atheos > Fr. athee] is. A llah’ın varlığına
inanmayan, inkâr eden kimse; tanrıtanımaz,
ateb, [Ar. ‘atebe > at'ateb *_*x&] {OsT} is. Eşikler; ba­
samaklar.
atebat, [Ar. 'atebe > ‘atebât o L it] (ateba. t) {OsT} is.
1. Eşikler; basamaklar. 2. Eşiği öpülen kutsal yer­
ler. 3. İranlıların kutsal ziyaret yerleri; Meşhet.
atebe, [Ar. ‘atebe / ‘atabe ^ ] {OsT} is. 1. Kapı eşiği.
2. Merdiven basamağı. 3. gnşl. Eşiği öpülen yüce
makam. 0 atebe-bûs, {OsT} 1. Kapı eşiğini öpme.
2. Taht önünde yeri öpme. || ateb e -i felek-m ertebe,
Osmanlı padişahlarının sarayı. || atebe-i seniyye,
Osmanlı padişahlarının sarayı.\\ atebe-i ulyâ, P a­
dişah sarayı.
ateh, [Ar. ‘ateh ^ ] {OsT} is. Bunama; bunaklık. S
ateh getirm ek, {OsT} Bunamak.\\ ateh-i k a b le ’l-
ııııad, {OsT} Erken bunama. || a te h — ı p ırı, {OsT}
Yaşlılık bunaması. || ateh-zede, {OsT} Bunak.
ateist, [Fr. atheist] sf. A llah’ın varlığına inanmayan,
inkâr eden; tanrıtanımaz
ateizm, [Fr. atheisme] is. A llah’ın varlığına inanma-
yış, Allah’ı inkârcılık; tanrıtanımazlık; zındıklık,
atel, [Lat. astella > Fr. atelle] is. tıp. Tedavi merkezi­
ne ulaştırmcaya kadar kırık kol veya bacağı tespit
etmeye yarayan tahta ya da benzeri maddeden ya­
pılma cetvel parçaları; cebire.
ateme, [Ar. ‘ateme 4*^p] {OsT} is. 1. Üşengeçlik; tem ­
bellik. 2. Gecenin ilk üçte biri,
atenyum, [Fr. athenium] is. kim. A ynştaynyum un es­
ki adı.
aterina, [Yun. atherine] (ateri'na) is. zool. Gümüş
balığıgillerden sıcak ve ılım an denizlerde yaşayan,
sırtı sarımsı yeşil, yanları beyaz bir şeritli bir tür
balık; gümüş balığı, (Atherinapresbyter).
aterm an, [Fr. athermane] sf. (Cisim için) kızıl altı
ATE
(dalga boyu 0.8 mikron ile 1 mm. arasında ye r
alan) ışınlarını geçirmeyen.
Atardam arların orta gömleğinin iç kısımlarında ve
iç gömleğinde yer yer kolesterol ve kalsiyum tuzla­
rı birikm esine yol açan yozlaşma.
ile ortaya çıkan ışıklı ısı; od. 2. Odun ve köm ür
cinsinden yakacakların tutuşmuş veya korlaşmış
hâli. 3. gnşl. Pişirme ve ısıtma işlerinde kullanılan
araç veya ocak. 4. Bir şeyi yakmak, tutuşturmak
için kullanılan ucu alevli veya alevlenebilir nesne.
5. mec. Coşkunluk. 6. mec. Hastalıkta yükselen
vücut ısısı. 7. mec. Silahlı kavga, savaş. 8. mec.
Tehlike; felaket. 9. mec. Aşk. 10. mec. Kırmızı
renk; pembelik. 11. sf. Yakan, yakıcı. 12. mec. Acı
veren. 13. Alev renginde, ö ateş açm ak , A teşli
silah ile birine mermi atmak.|| ateş alanı, 1. B ir
silahın atış yapabildiği açısal sınırlar ve m enzil
çizgisi arasında kalan alan. 2. B ir askerî birliğin
eğitim atışları yaptığı yer; atış alanı. j| ateş alır gi­
bi, Çabuk ve acele olarak; oyalanmadan.\\ ateş
alm ak , 1. Yanmak, tutuşmak. 2. Silahtaki merminin
patlaması. 3. Telaşlanmak.\\ ateş alm ay a gelm iş
gibi, Çabuk ve acele olarak; oyalanmadan.\\ ateş
a ra b a sı, {ağız} Lokomotif. [DS]|| ateş a tm a k , {ağız}
Yarışmak. [DS] | ateş b acay ı sa rm a k , 1. B ir tehli­
kenin önüne geçmenin mümkün olmaması. 2. Iş,
işten geçm iş olmak. |j ateş balığı, zool. Sardalyegil-
lerden sıcak ve ılık denizlerde sürüler hâlinde y a ­
şayan, planktonlarla beslenen 25-30 cm. boyunda
kemikli balık; sardalye, (clupeapilchardus).\\ âteş-
b â r, {OsT} 1. Ateş yağdıran. 2. Yakıcı şiddetli.\\
âteş-bâz, Ateşle oynayan; fişekçi. || âteş-bâzî, E ski
savaşlarda yapılan savaş araç ve gereci. || ateş
basm ak , 1. Öfkeden rengi kızarmak. 2. Sıkılmak. ||
ateş başı, Ateş yanan yerin yakını.|| â teş-b erk ,
{OsT} Ç akm ak || âteş-beste, {OsT} 1. Ateşe bağlı. 2.
Som altın. || ateş böceği, 1. zool. K m kanatlılardan
dişisi geceleri parla k sarı-yeşil ışık saçan bir böcek
türü; yıldız böceği, (Lampyris noctiluca) 2. bot.
Ballıbabagillerden anayurdu Brezilya olan ateş
kırmızısı renkleri sebebiyle bahçelerde yetiştirilen,
ada çayı cinsinden otsu bir süs bitkisi; ateş çiçeği,
(Salvia splendens).\\ ateş böceğini g örünce y angın
san m ak , Olağan bir şeyi çok abartmak; mübalağa
etmek. || ateş b ü rü m e k , Etrafı yanan alevlerle çev­
rilmek,]| ateş böcekleri, zool. Ö rnek türü
malachius ve telephorus olan, nemli bölgelerde
yaşayan, canlı ve parla k renkli, km kanatlı etçil
böcekler grubu.\\ ateş çıkm ak, Yangın meydana
gelmek. || ateş çiçeği, bot. Ballıbabagillerden ana­
yurdu Brezilya olan mayıstan sonbahar ortalarına
kadar açan ateş kırmızısı çiçekleri sebebiyle bah­
çelerde yetiştirilen, ada çayı cinsinden otsu bir süs
bitkisi; (Salvia splendens labiate). || âteş-d âm ,
ATE
{OsT) 1. Ateşlik. 2. Ocak. 3. Mangal. || âteş-dân,
{OsT) A teşlik; ocak; mangal.\\ âteş-dâr, {OsT) Ateş
tutan; ateşli.\\ âteş-dem, {OsT} A teş nefesli; yanık
ve dokunaklı sesli.|| ateş demiri, {ağız} Ateş küreği,
[DS][| ateş değirmeni, {ağızj M otorlu değirmen; un
fabrikası. [DS]|j âteş-dîde, {OsT) Ateş görmüş;
ateşten geçm iş.|| âteş-dîl, {OsT} 1. Ateş gönüllü. 2.
Etkili konuşan. 3. H er gördüğüne âşık olan. 4. Pek
zeki adam.|| ateş dikeni, bot. Giilgillerden parklar­
da, yaz kış yeşil kalan yaprakları ve kışın parlak
kırmızı üzümsii meyveleri sebebiyle süs bitkisi ola­
rak yetiştirilen bir tür çalı, (Pyracantha),|[ ateş
düşmek, Çok şiddetli ağrı ve acı duymak. || ateş
düşürücü, A teşli hastalıklarda vücut ısısını dü­
şürmek için kullanılan ilaç.\\ ateşe dayanıklı, E v­
lerde kullanılan ocaklardaki ateşin sıcaklığı ile
bozulmayan (gereçler.)|| âteş-efrflz, {OsT} Ateş y a ­
kan; ateş tutuşturan,|| âteş-efşân, {OsT} Ateş sa-
çan.|j âteş-efşânî, {OsT} Ateş saçma; ateş püskürt­
m e,| ateşe kesmek, mec. Mahvetmek.\\ ateşe kö­
rükle gitmek, B ir tartışmayı, sürtüşm eyi kızıştıra­
rak dövüş veya çatışma çıkarmak.\\ ateşe nal koy­
mak, {eAT} B ir kimseyi büyülemek için ateşte nal
kızdırmak.\\ âteş-engîz, {OsT} 1. Ateş koparan. 2.
Ateşleyen; kundakçı. 3. Fesat çıkaran. 4. Yakıcı,
şiddetli. 5. Dağlam a aracı.|| ateş etmek, Silahla
mermi atmak.\\ ateşe tutmak, 1. Alevlere karşı tu­
tarak biraz ısıtmak. 2. Birine veya bir yere silah ile
bir seri mermi atmak. |[ ateşe urmak, {eAT} Yak-
mak.\\ ateşe verm ek, 1. Bilerek yangın çıkarmak;
tutuşturmak; kundaklamak. 2. Birini çok telaşlan­
dırmak. 3. Ülkeyi, karışıklık çıkararak büyük zarar­
lara uğratmak.\\ ateş evi, {eAT} Ateşe tapanların
içinde sürekli ateş yaktıkları ev.\\ ateşe vurmak,
Yemeği pişirm ek üzere ateşin üzerine koymak;
ocağa yem ek vurmak. || ateşe vursan duman ver­
mez, H içbir şeyini başkası ile paylaşmaz, bir şey
vermez; cimri.\\ ateşe yakmak, 1. Tutuşturmak. 2.
Yakmak.\\ ateşe yanmak, Çok büyük zarara uğra­
mak; mahvolmak.\\ ateşe yürümek, 1. Bile bile teh­
likeye atılmak; ölüme gitmek. 2. Cesurca savaş-
mak.\\ âteş-fâm, {OsT} 1. Ateş renkli. 2. Kırmızı;
al. || âteş-feşân, {OsT} A teş saçan; ateş püsküren.\\
âteş-fürüz, {OsT} Ateş yakan; ateş tutuşturan,||
âteş-gâh, {OsT} Ateşe tapanların tapmağı.\\ ateş
gecesi, Ortodoksların her y ıl 24 haziranda ateş
yakarak kutladıkları yortu. || ateş geçmez, Ateşte
yanmaz; ateşe dayanıklı,\\ âteş-gede, {OsT} Ateşe
tapanların ibadetyeri.\\ âteş-gede-i behrâın, {OsT}
g ök b. Koç burcu. || âteş-geh, {OsT} Ateşe tapanla­
rın ibadet yeri.\\ ateş gemisi, as. dnz. Düşman g e­
mileri arasına sokularak patlatılan, yakıcı ve p a t­
layıcı maddelerle dolu yelkenli gemi. || ateş gibi, 1.
Çok sert ifade taşıyan; acı söz. 2. Çok hareketli ve
yerinde duramayan; canlı.|| ateş gibi yanmak, 1.
Çok sıcak olmak. 2. Vücut sıcaklığı çok yiiksel-
ı m r a z i i i i i i . , 44
mek.\\ âteş-gîre, {OsT} 1. A teşi tutuşturan; meşale;
çıra. 2. M aşa.|| ateş gömleği, 1. Yılancık hastalığı,
2. {ağız} K ızıl hastalığı. [DS] j| ateş göynügi,
{18.yy.} 1. Cemre. 2. Yanıkkara veya kara kabarcık
denilen çıban.\\ âteş-gün, {OsT} 1. Ateş renkli. 2.
Parlak kırmızı; al.|| âteş-hâne, {OsT} 1. Ateş evi. 2.
M ecusilerin tapınağı. 3. Ocak. 4. Hamam külhanı.\\
âteş-hvâr, {OsT} 1. Ateş yiyen. 2. Zalim ve merha­
metsiz kişi. 3. Keklik.\\ âteş-hâtır, {OsTj 1. H er gü­
zeli seven. 2. Sözü dokunaklı ve zeki adam. j| ateş
hattı, Savaşta en ilerideki birliklerin ellerindeki
silahlarla ateş açabilecekleri çizgisel kuşak. || âteş-
hirâm, {OsT} Hızlı yürüyen.j| âteş-lıîz, {OsT} 1.
Ateş kaldıran. 2. Ateş tutuşturucu; ateşleyen; ateş
veren.| âteş-hulk, {OsT} Sert yaradılışlı; huysıız.\\
âteş-i âb-perver, {OsT} 1. Su besleyen ateş. 2. mec.
Hançer; kılıç.|| âteş-i bahâr, {OsT} 1. Bahar ateşi.
2. mec. Lale. 3. mec. Kırmızı gül. 4. mec. Baharın
yum uşaklığı ve güzelliği,\\ ateşi başına vurmak, 1.
Coşmak. 2. Sinirlenmek,|| âteş-i be-cân, {OsT} 1.
Candan olan ateş. 2. Yanıp tutıışma.\\ âteş-i beste,
{OsT} 1. Donmuş ateş. 2. Som kızıl altın.\\ âteş-i bî-
bâd, {OsT} 1. Şarap. 2. İşkence; zuliim.\\ âteş-i bî-
düd, {OsT} 1. Güneş. 2. Hiddet; öfke. 3. Şarap.\\
âteş-i bî-zebâne, {OsT} 1. Alevsiz ateş. 2. Kırmızı
akik. 3. Şarap.|] âteş-i câm -ı zîbekî, {OsT} Gümüş
veya billur kadehten içilen şarap. || ateş içi gecesi,
{ağız} Donanma; şenlik gecesi. [DS]|| âteş-i derün,
{OsT} 1. İçteki ateş. 2. Gönülyanıklığı.\\ ateşi düş­
mek, H astalık sebebiyle yükselen vücut sıcaklığı­
nın normale dönmesi,\\ âteş-i füsürde, {OsT} 1.
Donmuş ateş. 2. A ltın.|| âteş-i hecr, {OsT} Ayrılık
ateşi,\\ âteş-i heft-m ecm er, {OsT} gök b. Yedi geze-
gen. || âteş-i Hindî, {OsT} Eskiden Hindistan'da y a ­
pılan değerli bir kılıç.|| âteş-i hûn-i hamiyyet,
{OsT} Hamiyet kanının ateşi. || âteş-i Müsî, {OsTj
Güneş.|| âteş-i m ücessem , Kılıç, kama, hançer gibi
kesici ve delici silahlar. || ateşin ağzına atılmak,
Kendini tehlikeye atmak.\\ ateşin başı, İsınm ak için
yakılan ateşin yanı. || ateşine bırakm ak, {ağız}
Üşüyüp titreme nöbetinden sonra ateş bırakmak.
[DS]|| âteş-i Nemrut, {OsT} (Nemrut ateşi) N em ­
rut'un İbrahim peygam beri içine attığı ateş. || ate­
şine yanm ak, 1. B ir şeye alışkanlık kazanmak. 2.
A şık olmak. 3. Kendi kusuru olmaksızın birinin se­
bep olduğu olumsuzluğun sıkıntı ve eziyetini çek­
mek.|| ateşini almak, Vücut ısısını termometre ile
ölçmek.\\ âteş-i Parsî, {OsT} 1. tıp. K ara kabarcık
denilen bir tür yara; ya n ıkka ra . 2. Cemre. 3. Ateşe
tapanların taptıkları hiç sönmeden yanan ateş.\\
âteş-i pür-âb, {OsT} 1. Su dolu ateş. 2. mec. Üzüm
şarabı. 3. Kanlı gözyaşı. 4. içine şarap doldurul­
muş yaldızlı kadeh.\\ âteş-i Rûmî, {OsT} Düştüğü
yerde yangın çıkaran eski bir silah; Rum ateşi.\\
âteş-i rüz, {OsT} 1. Gün ateşi. 2. Giineş.\\ âteş-i
seng, {OsT} Lal ve yaku t. || ateşi sönm ek, Eski şid­
İ M « M l . 345
deti kalmamak.\\ âteş-i se rd , {OsT} 1. Şarap. 2. Som
altm.|| âteş-i seyyâle, {OsT} 1. Su gibi akan ateş. 2.
Şarap.|| âteş-i sîm -âb-sân, {OsT} 1. Cıva gibi ateş.
2. Güneş.|| âteş-i subh, {OsT} 1. Sabah ateşi, 2.
mec. Güneş.|| âteş-i sûzân , {OsT} 1. Yakıcı ateş. 2.
mec. A şk.|| âteş-i tâ k , {OsT} Şarap.\\ âteş-i te r,
{OsT} 1. Yeni ateş. 2. Kırmızı şarap. 3. A teşli hasta­
lık. 4. G ö zya şı.|| ateşi u y a n d ırm a k , Sönm ek üzere
olan ateşe yakacak koyarak tekrar alevlendirmek;
ateşi canlandırmak,|| ateşi yükselm ek, H astalık
sebebiyle vücut ısısının artması. || âteş-i zer, {OsTj
}. Altın ateşi. 2. Parlaklık.\\ â teş-k âr, {OsT} 1.
Ateşçi. 2. K ülhana bakan kimse. 3. mec. Kızgın,
öfkeli. 4. mec. Aceleci. 5. mec. M erhametsiz. || âteş-
k a râ r, {OsT} Ateşte duran; cehennemlik olan; g ü ­
nahkâr. || ateş kayığı, Düşman gem ileri arasına
sokularak patlatılan yakıcı ve patlayıcı maddelerle
dolu faaj^fcHateş k ay m ak , {ağız} Ateş yakmak.
[DS]|| ateş kesilm ek, 1. Viicut sıcaklığı çok yüksel­
mek. 2. Birden bire canlanmak, hareketlenmekti
ateş kırm ızısı, P arlak kırmızı; al.|| ateş kulesi, Es­
kiden haberleşmede kullanılan ateş yakm aya m ah­
sus birbirinin dumanını gören kuleler.\\ ateş k ü re ,
jeol. B ir zam anlar sıcak ve eriyik hâlde olduğu ka­
bul edilen dünyanın çekirdeği.|| ateş küreği, Ocak­
tan, mangaldan kor alm ak için kullanılan bir çeşit
küçük kürek. || ateşle u ğ ra şm a k , Tehlikeli veya y a ­
sak bir işle uğraşmak. || ateşler içinde olm ak, H as­
talık sebebiyle vücut ısısı çok fa z la artmış hâlde
bulunmak.\\ âteş-m eşreb , {OsT} 1. Ateş huylu 2.
Geçimsiz.|| âteş-m izâc, {OsT} 1. Ateş huylu. 2. Ge­
çimsiz.,|| âteş-nâk, {OsT} l. Ateşli. 2. Yakıcı, kız­
gın, || âteş-nihâd, {OsT} 1. Ateş huylu 2. Geçimsiz.\\
âteş-nisâr, {OsT} 1. Ateş saçan. 2. Çok öfkeli])
âteş-nüm â, {OsT} A teş gösteren. || ateş oku, E ski­
den savaşlarda düşman tarafında yangın çıkarmak­
ta kullanılan, ucunda yanıcı m addeler bulunan tu­
tuşturularak atılan ok.\\ ateş olsa c irm i k a d a r yer
yakm ak, Birinin palavralarına önem vermemek;
önem vermeye değmez.\\ ateş o y u n ları, H avai fişe k
gösterileri.|| âteş-pâ, {OsT} 1. A teş ayak. 2. Çevik;
atik. || ateş p ah ası, Fiyatı çok yüksek; pahalı. \\ ateş
parçası, 1. Hareketli ve eline çabuk. 2. Çalışkan ve
iş bilir. 3. Çok hareketli, cıvıl cıvıl çocuk.|| âteş-
pâre, {OsT} 1. Ateş parçası. 2. Kıvılcım. 3. Ele
avuca sığmaz. 4. Şiddetli. 5. [DS] tıp. Yılancık has­
talığı. {ağız}|| âteş-pâş, {OsT} A teş saçan.|| ateş­
perest, {OsT} Ateşe tapan.)) âteş-perestî, {OsT}
Ateşperestlik; ateşe tapıcılık.\\ âteş-p erv er, {OsT}
Suyu iyi verilmiş kılıç. || âteş-p ey k er, {OsT} 1. Gü­
neş. 2. Şeytan ve cin topluluğu.\\ ateş p ü sk ü rm ek ,
Çok kızmak; öfkeden sağa sola saldırmak.\\ âteş-
reng, {OsT} 1. Ateş rengi. 2. Parlak kırmızı; kızıl;
al.|| âteş-rîz, {OsT} 1. Ateş döken. 2. K arışıklık çı­
karan; fitneci]) ateş saçm ak , Çok kızmak; öflceden
sağa sola saldırmak.\\ ateş sa n a tla rı, Seram ik ve
cam süslemeciliği gibi ateş kullanılarak işlenen
sanat dalları. || ateş sarm a k , 1. Etrafı ateş ve alev­
lerle çevrilmek. 2. Heyecanlanmak,|| âteş-su h ân ,
{OsT} 1. Ateş sözlü. 2. Çok kırıcı konuşan; sözleriy­
le inciten; kalp kıran.|| âteş-tâb , {OsT} 1. Ateş gibi.
2. Yakıcı sıcak. 3. Aydınlık. 4. Ateş yakıcı. 5. H uy­
suz, geçim siz ve sert kişi.|| ateş tavası, {ağız} Ateş
küreği. [DS]|| ateşten göm lek, Tahammül edilmez
derecede eziyet eden, acı ve sıkıntı veren durum. ||
ateşten in d irm ek , Yemeği piştikten sonra ocaktan
indirmek.\\ ateş to p rağ ı, Yüksek sıcaklıkta p işiril­
diği zaman bozulmayan bir cins kil.|| ateş to p u ,
gö k b. Ateşten bir topmuş gibi görünen büyük ve
parla k gök taşı; bolit.\\ ateş to rb ası, {ağız} Fener.
[DS]|| ateş tuğlası, Fırın, ocak gibi içinde yüksek
ısıda ateş yanan yerleri döşemekte kullanılan ateşe
dayanıklı bir çeşit özel tuğla.|| âteş ü âb, I. Kılıç ve
benzerleri. 2. Kadeh dolusu şarap. 3. Gerdek hâli. ||
ateş y ağ d ırm a k , 1. B ir yere ateşli silah ile dur­
maksızın bol miktarda mermi atmak. 2. Aşırı dere­
cede öfkelenerek etrafındakilere kırıcı sözler söy­
lemek]) ateş y ak m ak , Isınm ak veya pişirm ek am a­
cıyla yakacak maddelerini tutuşturmak. || âteş-zâd,
{OsT} 1. Ateşten doğma. 2. mec. Ateşli. 3. Yakıcı])
âteş-zâr, {OsT} 1. Ateşlik. 2. Çok sıcak yer.)) âteş-
zeb ân , {OsT} 1. Ateş dilli. 2. Güzel şiir okuyan. 3.
İçli, dokunaklı konuşan]) âteş-zede, {OsT} 1. A teşe
uğramış. 2. Yakılmış; yakılan.|| âteş-zen, {OsT} 1.
Ateş vuran, 2. Yakan, tutuşturan şey; yakıcı]) âteş-
zene, {OsT} 1. Ateş vuran. 2. Çakmak.
ateşbaz, [Far. âteş-bâz jL-ü'T] (a;teşba:z) {OsT} is. 1.
Ateş oynayan. 2. Ateşle çeşitli gösteriler düzenle­
yen kişi; hokkabaz. 3. Bayramlar ve diğer kutlama
törenleri için havai fişekler yapıp gösteriler düzen­
leyen kişi. S âteşbâz-ı velî m ak am ı, tasvf. M evle­
vi tekkelerinde dervişlerin eğitimi amacıyla ayrılan
mutfak bağlantısından olan meydan-ı şerifteki be­
yaz post. || âteşbâz-ı velî ocağı, tasvf. Mevlevi tek­
kelerinde lokma pişirilen mutfak.
ateşbazi, [Far. âteş-bâzı ^jLü'T] (a:teşba:zi:) {OsT}
is. 1. Ateşbazlık. 2. Eski savaşlarda kullanılan silah
vb. malzemeleri üretme işi.
ateşçi, [ateş-çi] is. Ateş yakarak ısıtma sistemi ile
çalışan kalorifer, fırın, kazan, lokomotif, gemi gibi
araçların ocaklarına köm ür atan ve ısıtm a kazanı­
nın işlemesinden sorumlu kişi,
ateşçilik, -ği [ateş-çi-lik] is. Ateşçinin mesleği ve
yaptığı iş.
ateşd an , [Far. âteş-dân oIj^jT] {OsT} is. Ocak,
ateşek, [Far. âteş-ek A ü T] is. 1. Küçük ateş. 2. Ateş
böceği. 3. Şimşek. 4. Frengi hastalığı,
ateşgâh, [Far. âteş-gâh oLS-ü'T] (a;teşgâ;h) {OsT} is.
Zerdüşt ve M ezdekî tapm aklarında özel kokulu a-
ğaçlarla yakılan ateşin bulunduğu kapalı yer.
ATE
ateşgede, [Far. ateş-gede o-iS-üi] (a:teşgede) {OsT}
is. 1. Ateş yeri. 2. Mecûsilerin (Zerdüşt ve Mezdek)
özel kokulu ağaçlarla yaktıkları ateşin bulunduğu
kapalı yer çevresinde kare planlı ve açık mekânlı
tapınakları.
ateşhane, [Far. âteş-hâne -üUjüT] (a:teşha:ne) {OsT}
is. Seramik fırınlarında sırça eritmek için kubbeli
tandır şeklinde ateş yakılan kısım; cehennemlik.
ateşî, [Far. âteşi ^ (a:teşi:) {OsT} sf. 1. Ateş ren­
ginde. 2. Ateşli. 3. Dokunaklı. 4. Öfkeli; hiddetli.
5. is. Cehennem zebanisi,
ateşîn, [Far. âteşin j^ 'T ] (a:teşi:n) {OsT} sf. 1. Ateş­
ten. 2. Ateşli. 3. Ateş gibi yakıcı. 4. Canlı, coşku
dolu. 5. Ateş renginde, parlak. S âteşîn-dem, Sesi
dokunaklı olan.|| âteşîn-libâs, {OsT} 1. Kırmızı el­
bise. 2. Kırmızı elbise giym iş kişi. || âteşîn-mâr,
{OsT} 1. A teşli yılan. 2. A teş alevi. 3. H avai fişek. 4.
Yanık ak.\\ âteşîn-pençe, {OsT} Başladığı işi çabuk
ve en iyi biçimde bitiren kimse; eline çabuk; bece­
rikli.|| âteşîn-sedef, {OsT} Güneş.
ateşiyan, [Far. âteşi > âteşiyân jL a i] (a:teşiya:n)
{OsT} is. Cehennemlik olanlar,
ateşize, [Far. âteşîze °>ü'T] (a;teşi;ze) {OsT} is. zool.
Ateş böceği.
ateşkes, [ateş+kes] is. Savaşta, savaşan tarafların
aralarında anlaşarak belirli bir süre çarpışmayı dur­
durmaları; mütareke, ö ateşkes ilan etmek, 1. Sa­
vaşan tarafların anlaşarak çarpışmalara ara ver­
meleri. 2. Birbiri ile kavgalı ve düşman olan aile ve
kişilerin barışmaları,|| ateşkes anlaşması, D evlet­
ler arasındaki savaş sona ermeden barış görüşm e­
lerine imkân tanımak için ta ra f komutanlarınca
imzalanan geçici süre savaşı durdurma anlaşması;
bırakışma; silah bırakışması; mütarekenâme.
ateşleme, [ateş-le-me] is. 1. Ateşlemek işi. 2. Tutuş­
turma. 3. Bir silahı veya füzeyi, özel ateş alm a dü­
zeneğini harekete geçirerek yakıtının tutuşmasını
sağlama. 4. mec. Öfkeli birini, kızdığı şeyle ilgili
olarak daha da çok öfkelenmesi için harekete geçi­
recek teşviklerde bulunmak; kışkırtma. 5. {ağız} Bir
tür çocuk oyunu. [DS]
ateşlem ek, [ateş-le-mek] gçl. f. [-r] [-l(i)-yor] 1.
Tutuşturmak, yanmasını sağlamak. 2. Bir silah ve­
ya füzenin, özel ateş alma düzeneğini harekete ge­
çirerek yakıtını tutuşturmak; tetiği çekmek. 3. mec.
Birinin daha da çok öfkelenmesi için harekete geçi­
recek teşviklerde bulunmak; kışkırtmak,
ateşlendirm e, [ateş-le-n-dir-me] is. Ateşlendirmek
işi.
ateşlendirm ek, [ateş-le-n-dir-mek] g ç l . f [-ir] 1. Bir
kimseyi veya bir topluluğu heyecana getirmek, coş­
turmak. 2. Yatışmak üzere olan bir olayı alevlen­
dirmek, kişileri olay çıkarmak üzere kışkırtmak
o k u To r » ı . 346
ateşlenme, [ateş-le-n-me] is. 1. A teşlenmek işi. 2.
(Silah veya fuze için) tutuşturulm a, tetiği çekilme.
3. V ücut ısısının yükselmesi. 4. Kızma; öfkelenme.
5. Tutuşma; alevlenme. 6. mec. Coşma, heyecan­
lanma, kızışma.
ateşlenm ek1, [ateş-le-n-mek] edil. f. [-ir] 1. (Bir
silah veya fîize için) itici gücü sağlayan maddesi
tutuşturulmak; tetiği çekilmek.
ateşlenmek2, [ateş-le-n-mek] dönşl. f. [-ir] 1. Hasta­
lık sebebiyle vücut ısısı yükselmek. 2. Kızmak; çok
öfkelenmek. 3. Tutuşmak; alevlenmek; yanmak. 4.
mec. Coşmak; heyecanlanmak; kızışmak,
ateşletme, [ateş-le-t-me] is. A teşletm ek işi.
ateşletmek, [ateş-le-t-mek] gçl. f. [-ir] 1. Ateşlemek
işini yaptırmak. 2. Bir başkası aracılığıyla bir silah
veya füzenin patlatılm asmı veya ateşlenmesini sağ­
lamak; ateş ettirmek,
ateşleyici, [ateş-le-y-ici] is. Bir silah veya patlayıcı
maddenin patlatılm asm a yarayan özel düzenek;
tetik.
ateşli, [ateş-li] sf. 1. İçinde ateş bulunan; ateşi olan.
2. Hastalık sebebiyle vücut ısısı yükselmiş olan. 3.
Coşkun; heyecanlı. 4. mec. Şiddetli bir cinsel ilişki
arzusu içinde olan. ateşli silah, Patlayıcı m ad­
delerin m eydana getirdiği ani gaz genleşmesinin
itici gücünden yararlanarak mermi fırlatm aya y a ­
rayan silah.
ateşlik, -ği [ateş-lik] is. 1. İçinde ateş yakılan veya
ateş bulunan yer. 2. Ateş ısısı ile çalışan fırın, ka­
zan ve fabrika gibi yerlerde ateş yakılan özel bö­
lüm. 3. {ağız} Fırınlı mutfak sobası. [DS] 4. {ağız}
Baca. [DS] 5. {ağız) Ağızlığın sigara geçirilen metal
ucu. [DS] 6. {ağız} Mutfak. [DS] 7. {ağız} Iskarta
tütün. [DS] 8. sf. Yakm aya uygun malzeme; yaka­
cak.
ateşlilik, -ği [ateş-li-lik] is. Ateşli olm a durumu,
ateşperest, [Far. âteş-perest {OsT} sf. 1. A-
teşe tapan. 2. is. Mecusi ve Mezdeki.
ateşsiz, [ateş-siz] sf. 1. A teşi olmayan. 2. tıp. (Hasta­
lık için) ateşsiz seyreden,
atf, [Ar. ‘atf uiLt] {OsT} is. -* atıf. 0 atf-ı beyân,
{OsT} Cümlede anlamı güçlendirm ek için bağlaç
kullanma.\\ atf-ı nazar etmek, {OsT} Bakmak, göz
atmak. || atf-ı nigâh, {OsT} Göz atma; şöyle bir bak-
ma.|| atf-ı tefsir, {OsT} Anlamı kuvvetlendirmek
için bir kelimenin eş anlamlısını vav-ı âtıfa (ve) ile
bağlayarak yan y a n a kullanma.
atfen, [A r.‘atf (meyletme)> ‘atfen ULp] (a'tfen) {OsT}
zf. 1. Birine mal ederek. 2. Birine veya bir şeye
yükleyerek; ona dayandırarak. 3. Birinin adına.
atfetme, [Ar. ‘atf (meyletme) + T. et-me ı_ikp]
is. 1. Atfetmek işi. 2. (Söz ya da eylem için) birine
yükleme; ona mal etme.
İ İ M I E S M .3 4 7
atfetmek, [Ar. 'a tf (meyletmek) + T. et-m ek u iU
g&- f [~er] [-e(d)-i-yor] 1. B ir sözün veya
fikrin birisine ait olduğunu söylemek. 2. Bakışları
ve sözleri bir yere; birine yöneltmek. 3. dbl. Bir
kelime ya da cümleyi başka bir kelime ya da cüm ­
leye bağlamak,
atfı, [Ar. ‘atf > 'atf! / 'atfıye (atfı:) {OsT}
s f 1. Bağlam ağa ilişkin. 2. İyilikseverlikle ilgili;
şefkate ait.
atgak, [at-ğa-k] {eT} is. 1. K arında biriken sarı su
hastalığı. 2. Kaygıdan yüz sararması. [DLT] 3. Sarı
renkli bir bitki. [DLT]
atgan, [at-ğan] {eT} is. Y ük devesi. [Mühennâ]
atganmak, [at-ğa-n-mak] {eT} dönşl. f [-ur] K elep­
çelenmek; bağlanmak. [EUTS]
atgarmak, [at-ğar-mak] {eT} gçl. f. [-ur] A ta bindir­
mek. [DLT]
atğı, [at-kı / at-gı] {ağız} is. 1. Büyük yaba. 2. Uçları
iki duvar üzerine gelen kiriş. 3. Vergi. 4. Dokuma­
cılıkta, halıcılıkta çözgüler arasına gelen ip. 5. N i­
şan törenlerinde kıza getirilen hediye. [DS]
atgıcı, [atgı-cı] {ağız} is. 1. Tahsildar. 2. Avcı; nişan­
cı. [DS]
atgiller, [at-gil-ler] is. zool. Tek toynaklılar takımı;
at, eşek, zebra gibi her ayağında tek parm ak bulu­
nan toynaklı m em eliler familyası, (Equidae).
atgulak, [atğu-la-k] {eT} is. Tüfeğin tetik bileziği.
[Mühennâ]
athal, [Ar. athal J ^ l ] {OsT} sf. Kül rengi.
athar1, [Ar. tâ h ir> athâr j l ^ l ] (atha:r) {OsT} is. K a­
dınların ay başı ve doğumdan kurtuldukları zaman­
lar.
athar2, [Ar. tâhir > athar {OsT} sf. Çok temiz.
atı1, [at-ı] {ağız} is. Düğün bahşişi. [DS]
atı2, [at-ı] {eT} Yeğen; kardeş çocuğu. [Tekin] [ETY]
atıbba, -a’i [Ar. tabıb > etıbba5 * LL.I] (etıbba:) {OsT}
is. Hekimler; tabipler,
atıcı, [at-ıcı] is. 1. İyi silah kullanan ve attığını vuran
kişi; nişancı; vurucu; kemankeş. 2. spor. Atletizmin
atma ile ilgili dallarında yarışan sporcu. 3. mec.
Yalancı; palavracı. 4. {ağız} Hallaç. [DS] 0 atıcı
kanal, anat. Spermanın dışarı atılmasını sağlayan
2,5 cm. boyundaki iki borucuktan her biri.
atıcıduğı, [at-ıcı-duğı] {eAT} zf. Atıcı olduğu,
atıcılık, -ğı [at-ıcı-lık] is. 1. Atıcı olm a durumu. 2.
spor. Ateşli ve havalı silahlarla yapılan spor dalı. 3.
mec. Yalancılık, palavracılık.
atıf1, [Ar. ‘a tf > ‘atıf / ‘âtıfa ^ itU ] (a:tıf) {OsT} sf. 1.
Meyleden; yönelen. 2. Birine sevgi duyan; gönlü
meyletmiş olan. 3. dbl. Bağlaç olan,
atıf', -tfı [Ar. ‘atf {OsT} is 1. Meyletme; yönel­
me. 2. Dayandırma; yöneltme; gönderme. 3. Eğme;
ATI
çevirme; meylettirme. 4. Bükme; katlama. 5. D o­
kunma. 6. dbl. Bir kelime veya cümlenin kendisin­
den önce gelen cümle veya kelimenin anlamına
tabi olm ak kaydıyla bağlaçla ona bağlanması; bağ­
lama; bağlaç. 7. huk. Yasalar arasında birbiri ile
çakışan durumlarda en çok bilinene yapılan gön­
derme; gönderme. S atıf baba, argo. Erkeklik or­
ganı.
atıfe, [Ar. ‘atf => ‘âtıfe iiLU] (a:tıfe) {OsT} is. -*■
atıfet.
atıfet, [Ar. ‘a tf= > ‘âtıfet o iL lt] (a:tıfet) {OsT} is. 1.
Karşılık beklemeden yapılan iyilik; iyilikseverlik;
ihsan. 2. Sevgi; gönülden ısınma. 3. Merhamet;
şefkat; koruma,
atıfetkâr, [‘atıfet + Far. -kâr jl£xit>U] (a:tıfetkâ:r)
{OsT} sf. Esirgeyip koruyan; gözeten,
atıfetkârane, [atıfet + Far. -kârâne ^IjlSöciLU] (a.tıfe-
tkâ:ra:ne) {OsT} zf. Koruyucu olana yakışır tarzda.
atık1, -ğı [artık > âtık] (a:tık) {ağız}[ zf. 1. Artık;
gayri. 2. sf. Olmuş, bitmiş; tamamlanmış. [DS]
atık2, -ğı [at-ık] is. 1. Atılan şey; döküntü. 2. H er­
hangi bir işlem sonucunda açığa çıkan ve kullanıl­
m ayan ve genellikle çevreye atılan çoğu zararlı
maddeler. 3. {ağız} Süt ve yoğurt çalkalamakta kul­
lanılan küçük yayık. [DS] 0 atık su, Evlerde, iş
yerlerinde ve sanayide temizlik ve diğer amaçlarla
kullanıldıktan sonra kirlenmiş olarak kanalizasyo­
na bırakılan su.
atık3, [at-mak > at-ık] sf. 1. (Renk için) solgun; uçuk.
2. {ağız} Çarpık; eğri büğrü. [DS]
atık4, [at-mak > at-ık] sf. Çabuk davranabilen; çevik;
atik.
atık5, [Ar. ‘utk (güzellik) > ‘âtık / ‘âtıka -tikU- / j t U ]
(a:tık) {OsT} sf. 1. (At için) soyu temiz; saf kan. 2.
is. Genç kız. 3. Yavru kuş.
atık6, [A r.' atk (azat etme) > ‘atık / ‘atıka aîLU /jL U ]
(a:tık) {OsT} sf. (Köle için) serbest bırakılmış; azat
edilmiş.
atık7, [Ar. ‘ıtk (eskilik) > ‘âtık / ‘âtıka 4il»U/ jJ»Ip]
(a:tık) {OsT} sf. 1. İhtiyar. 2. (Şarap için) eskimiş.
atıkm ak1, [at-ık-mak] {ağız} g ç sz.f. [-ır] 1. Kötü ünü
çıkmak. 2. Ü n kazanmak. [DS]
atıkmak2, [at-ık-mak] {ağız} gçsz. f. [-ır] Gürbüz­
leşmek; büyümek. [DS]
atıl, [Ar. ‘âtıl / ‘âtıla / J ^ ^ ] (a:tıl) {OsT} sf. 1.
Tembel. 2. İşlemeyen; boş duran; faydasız. 3. H a­
reketsiz; etkisiz. 4. Mahrum. 5. Durgun; işe yara­
maz.
atılan, [at-ıl-an] {ağız} is. Çağlayan; şelale. [DS]
atılane, [Ar. ‘âtıl + Far. -âne ü^AtU] (a:tıla:ne) {OsT}
sf. ve zf. 1. Tembelce. 2. İşe yaram az bir şekilde,
atılgan, [at-ıl-gan] sf. 1. Bir iş veya görev için hemen
A TI
harekete geçen, toplum lideri olmaya can atan yü­
rekli kişi; girişken. 2. Tehlikeden ve güçlüklerden
yılmadan öne fırlayan; atak; cesur; cüretkâr. 3.
/ağızj is. Çağlayan; şelale. [DS]
atılganlık, -ğı [at-ıl-gan-hk] is. 1. Atılgan olma du­
rumu. 2. Atılgan olanın niteliği,
atılı, [at-ıl-mak > at-ıl-ı] sf. 1. Bir yere atılmış olan;
atılmış. 2. Terk edilmiş; bırakılmış,
atılım, [at-ıl-ım] is. 1. Atılma, ilerleme. 2. Bir işi
daha ileri duruma getirmeye, canlandırmaya, hız­
landırm aya yönelik hareket; hamle. S atılım yap­
mak, B ir işi daha iyi ve daha ileri duruma getir­
m ek için harekete geçmek.
atılımcı, [at-ıl-ım-cı] sf. Durumunu daha iyiye gö­
türm ek için çaba sarf eden, atılım yapan,
atılış, [at-ıl-ış] is. 1. Atılmak işi; atılma. 2. Atılma
biçimi.
atılma, [at-ıl-ma] is. Atılmak işi.
atılmak, [at-ıl-mak] edil. f. [-ır] 1. Birisi tarafından
fırlatılmak; atılmak işine konu olmak. {eTj (aym) 2.
Kovulmak; işten çıkarılmak; uzaklaştırılmak. 3.
Y ok edilmek. 4. Örtülmek, serilmek. 5. Havale
edilmek. 6. Terk edilmek, bırakılmak. 7. Kabartıl­
mak. 8. dönşl. f. B ir yere veya bir şeye doğru ken­
dini atmak; hamle yapmak; koşmak; fırlamak. 9.
Yeni bir alanda çalışm aya veya bir işe başlamak;
teşebbüs etmek; girişmek. 10. Saldırmak, ani hü­
cum a geçmek. 11. Gereksiz yere beklenm edik şe­
kilde söze karışmak. 12. {eTj (Çiçek için) açılmak.
13. {eT} (Bir şey için) çatlamak; ayrılmak. [DLT]
14. {ağızj (Kapı, pencere keresteleri için) eğrilmek.
[DS] S atıldı atılacak, 1. K ovulm ak üzere. 2. ileri
fırla m a k için hazır vaziyette. || atılıp gitmek, {ağızj
1. Birdenbire bayılmak. 2. Ansızın düşüp ölmek.
[DS]|| atılıp satümak, {ağızj Elden çıkarılmak; ilgi­
si kesilmek. [DS]|| atılır benzin deposu, 1. Savaş
uçaklarında boşaldıktan sonra atılan yedek benzin
deposu. 2. H edefte yangın çıkarm ak için yere atılan
dolu benzin deposu. || atılmış pamuk gibi, Kabarık
ve beyaz bir yığın hâlinde
atım 1, [at-mak > at-ım / ^T] {eAT} is. Adım.
atım 2, [at-ım ^1] is. 1. Atmak işi. 2. Silahın mermi­
sini ateşleme; ateş etme. 3. Atılan şeyin aldığı yol;
silahın menzili. B ir kurşun atımı burnumuzun di-
bindeler. 4. Ateşli silahlarda barut hakkı. 5. {eTj
N işan atış. [DLT] [Gabain] 6. {eT} Atıcı; nişancı.
[DLT] 0 atımına düşürmek, {ağız} Sırasına g e­
tirmek; tavına getirmek. [DS]|| atımına getirmek,
{ağız} Sırasına getirmek; tavına getirmek. [DS]||
atım yiri, {eAT} Ok, kurşun menzili; okun y a da
kurşunun erişebileceği yer.
atım 3, [at-ım] {ağız} is. Lokma. [DS]
atım 4, [Ar. câtım p-klt] (a:tim) {OsT} sf. M ahvolan; ö-
len.
o i u m r a b i i L :^
atımcı, [at-ım-cı] is. Özel araçları ile pam uk ve yünü
kabartma ve ditme işini yapan kişi; hallaç,
atımcılık, -ğı [at-ım-cı-lık] is. Atımcının işi ve mes­
leği.
atımlık, -ğı [at-ım-lık] sf. 1. (Barut vb. için) silahı
doldurabilecek veya bir sefer atış yapabilecek ka­
dar; barut hakkı. 2. mec. (Harcanacak güç için) son.
® bir atımlık barutu olm ak (kalmak), Gücünim
ve takatinin son sınırına gelm iş olmak.
atın, [ad-mak (farklı olmak) > ad-ın / atın] {eT} sf.
Diğer; başka; başkası; yabancı; yad. [EUTS]
atmak, -ğı [at-ın-ak] {ağız} is. Y iyecek dilimi. [DS]
atınçu, [at-mç-u] {eT} sf. Atılan. [DLT]
atınmak, [at-m-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] 1. Bir tarafa
atılmak; yuvarlanmak; atar gibi görünmek. [DLT] 2.
{ağız} Yüzmek. [DS]
atıntı, [at-m-tı] {ağız} is. 1. İki tarlanın sınırını belir­
ten toprak yığını. 2. Çift sürerken dönüm başında
öküzlerin döndüğü yer. 3. Rüzgârın savurup bir
yere yığdığı kar. 4. Gelin çeyizi kesilirken akraba­
lara alınan hediyelik giysiler. 5. sf. Atılmış; terk
edilmiş; çürüğe çıkmış. [DS]
atır, [Ar. ‘ıtr > ‘âtır ^ U ] (a:tır) {OsT} sf. 1. Güzel
kokulu; güzel kokan. 2. Güzel kokulan seven,
atırmak, [ad-ır-mak / at-ır-mak] {eT} gçl. f. [-ur]
Ayırmak; tefrik etmek. [EUTS]
atırt, [ad-ır-mak > at-ır-t] {eT} is. 1. Ayrılık; fark.
[EUTS] 2. Tıpkı; aynı. [EUTS]
atıs, [Ar. ‘âtıs j-b U ] (a:tıs) {OsT} sf. 1. Aksıran. 2. is.
Şafak.
atış1, [at-ış] is. 1. Atm ak işi; fırlatma işi. 2. Atma bi­
çimi. 3. Sevk etme; gönderme. 4. biy. Kalbin kan
basımı sırasında nabızda veya boyunda duyulan
basınç artışı ve sesi. 5. as. Silahı ateşleyerek hedefe
fırlatma işi. 6. {eT} Atışma; küfür; kavga. [EUTS]
[DLT] 7. argo. Cinsel ilişkide er suyu fışkırması. 0
atış çizgisi, Okçuların atış yapacakları zam an dur­
maları gereken çizgi. || atış planı, as. Muharebe ve
eğitim amaçlı atışların ayrıntılı olarak belirtildiği
plan, kroki.|| atış yeri, as. Silahla atış eğitiminin
yapıldığı alan; poligon.
atış2, [Ar. 'atş > ‘atış J ^ \ {OsT} sf. Susuz; susamış,
atışgan, [at-ış-ğan] {eT} sf. Daima atışan. [DLT]
atışm a1, [at-mak > at-ış-ma] is. 1. Atışm ak işi. 2.
Sözlü kavga; çekişme; dırıltı; dırlaşma; didişme;
hırlaşma.
atışma2, [eT ay-ıt-ış-m a > ay-t-ış-ma > at-ış-ma] ed.
 şık adı verilen saz şairlerinin kendi aralarında
belirli kurallar çerçevesinde düzenledikleri karşı­
laşma, yarışma; deyişme; karşı; aytışma.
atışm ak1, [at-ış-mak j^-üT] işteş, f. [-ır] [eAT, -ur]
Karşılıklı olarak birbirine bir şey atmak; birbirine
atmak; fırlatmak. {eAT} (aym)
l M Î İ M lıl. 3 4 9
a t ı ş m a k 2, [eT. ay-ıt-ış-m a > ay-t-ış-ma > at-ış-mak]
işteş, f [-ır] 1. Karşılıklı olarak birbirine hoş olm a­
yan sözler söylemek; söz dalaşı etmek. 2. Karşılıklı
nükteli ve nazik sözler söylemek. 3. ed. Âşıkların
verilen bir ayağa uygun olarak saz eşliğinde karşı­
lıklı olarak birbirini tam amlayan şiirler söylemele­
ri. 4. {eT} Atışmak; kavga etmek; küfürleşmek.
[DLT]
a t ı ş t ı r m a , [at-ış-tır-ma] is. A tıştırm ak işi. S a t ı ş t ı r ­
m a y e r i , Ayak üstü bir şey yenilen veya içilen yer.
a t ı ş t ı r m a k , [at-ış-tır-mak] gçl. f . [-ır] 1. A yak üstü
ve acele olarak bir şeyler yiyip içmek. 2, gçsz. f .
Kar veya yağmurun seyrek ve iri olarak yağması;
serpiştirmek. 3. {ağız} Dövmek; tokatlamak. [DS]
a t ı ş t ı r m a k , [atış-mak2 > atış-tır-mak] gçl. f. [-ır] İki
ve daha çok halk şairinin atışm a türü şiirler söyle­
mesini sağlamak,
a t ı ş t ı r m a l ı k , - ğ ı [at-ış-tır-ma-lık] is. Atıştırmaya
mahsus veya yetecek kadar yiyecek, içecek,
a t ı z , [at-ız / etiz] {eT} is. İki dere arasındaki su geçe­
cek set. [DLT]
a t ı z l a m a k , [at-ız-la-mak / etizlemek] {eT} gçl. f . [-r]
Ark açmak; set yapmak; toprağı parçalara ayırmak;
evleklemek. [DLT]
a t ı z l a n m a k , [at-ız-la-n-rnak] {eT} e d il.f. [-ur] (Tarla
için) bölümlere ayrılmak; sulanm ak için bölümlere
ayrılmak. [DLT]
a t ı z m a k , [at-mak (titremek) > at-ız-mak / ıt-ız-mak /
et-iz-mek] {eT} gçl. f. [-ur] 1. Titretmek. [İKPÖy.]
2. Çınlatmak. [İKPÖy.] 3. (Telli saz için) çalm ak bir
musiki aleti çalmak. [İKPÖy.] [EUTS]
a t i 1, [Ar. ityân (gelme) > âtı ^ T ] (a:ti:) {OsT} is. 1.
Gelecek zaman; yarın; istikbal. 2. sf. Gelecek. 3.
Bir yazı için daha sonra gelen bölümde belirtilen;
aşağı. S â t î ' ü l - b e y â n , {OsT} A şağıda söz edilecek
olan.|| â t î ' ü z - z i k r , {OsT} A şağıda belirtilecek, biraz
sonra belirtilecek olan.
a t i 2, [Ar. cutv > ‘atı (ati:) {OsT} sf. İnatçı; kaim
kafa.
ati3, [Ar. 'ât! / 'âtiye / ^/Ip] (a:ti:) {OsT} sf. İs­
yan eden; kafa tutan,
atid, [Ar. 'atîd -i~p] (ati:d) {OsT} s f Hazır; hazır­
lanmış.
atide, [Ar. 'atıd °-t~p] (ati:de) {OsT} is. Elbise sandı­
ğı-
Htih, [Ar. 'âtih / 'âtihe / v Ip ] (a. tih) {OsT} sf.
İsyan eden; kafa tutan.
atik1, -ği [at-ık > atik] sf. 1. Çabuk davranıp hızlı
hareket edebilen; çevik; eline çabuk. 2. zf. Çabuk,
hızlı. S atik davranmak, Herkesten önce dav­
ranmak, çabuk harekete geçmek.\\ atik tetik, Ça­
buk davranan, çevik.
atik , -kı [Ar. ‘itk (eskilik) > ‘atîk / 'atılca / «~p]
ATK
(ati:k, k kalın söylenir) {OsT} sf. 1. Eski zam anlar­
dan kalma; eski; aşnı. 2. Antika değerinde; kıym et­
li. 3. Geçmiş; kadim.
atik3, -kı [Ar. ‘âtik ji'U ] (a:tik, k kalın söylenir)
{OsT} is. Sırtın üst kısmı.
atik4, -kı [Ar. 'u tk (güzellik) > 'atîk jj-xp] (ati:k, k ka­
lın söylenir) {OsT} sf. 1. (Kız için) güzel ve genç. 2.
Soylu; asil. 3. Kölelikten çıkmış olan; azat edilmiş;
azatlı.
atik5, -ki [Ar. ‘âtik dUU-] (a:tik) {OsT} sf. Berrak; saf;
karışmamış.
atikiyat, [Ar. ‘atîk > ‘atıkıyât o U » ] (ati:kıya:t)
{OsT} is. Eski eserler bilimi; arkeoloji,
atikleşme, [atik-le-ş-me] is. Atıkleşm ek işi.
atikleşm ek, [atik-le-ş-melc] dönşl. f. [-ir] Çabuk ha­
reket etmeye veya çabuk davranmaya, başlamak;
çevikleşmek.
atiklik, -ği [atik-lik] is. 1. Atik olm a durumu; çabuk­
luk; çeviklik. 2. Atik olanın niteliği,
atil, [Ar. ‘âtil JjU ] (a:til) {OsT} is. Ücretli yardımcı,
atim, [Ar. ‘âtim / ‘âtime «ülp / pJlp] (a:tim) {OsT} sf.
Ağır; yavaş.
at’ime, [Ar. ta'âm > at'im e <uuil] (t, kalın söylenir)
{OsT} is. Yemekler; aşlar,
atime, [Ar. atîme <u^kl] (ati:me, t kalın söylenir)
{OsT} s f Ateş yakılan ocak veya mangal,
atire, [Ar. ‘âtire °ylp] (a:tire) {OsT} is. 1. Putlara k u r­
ban edilen dişi koyun. 2. Arapların İslam lık öncesi,
Recep ayında kestikleri kurban,
atiş, [Ar. ‘âtiş / ‘âtişe / ^itLp] (ati:ş) {OsT} sf.
Susuz; susamış,
atit, [Ar. atîtJaJ»l] (ati:t, t ’ler kalın söylenir) {OsT} is.
Gıcırtı.
atiyat, [Ar. ‘atiyye > ‘atiyyât oL kp] {OsT} is. -*■ atiy-
yat.
atiye1, [Ar. ‘ata (verme) > 'atiyye 4-kp] {OsT} is. B ü­
yüklerin küçüklere verdikleri hediye ve bahşiş. S
atiye-i seniyye, Padişahın verdiği hediyeler; atiye-
i şahane.
atiye2, [Ar. âtî (gelecek) > âtiye -uiT] (a:tiye) {OsT} is.
1. Gelecek olanlar. 2. Gelecek zamanlar,
atiyen, [Ar. ıtyân (gelme) > âtiyyen lirT] (a:ti’y en)
{OsT} zf. Gelecekte; sonra; ileride,
atiyyat, [Ar. 'atiyyât oLLp] (a:tiyya:t) {OsT} is. A r­
mağanlar; bahşişler; ihsanlar,
atkag, [at-ka-ğ] {eT} is. Bağ; kelepçe; bent. [EUTS]
atkaglıg, [at-ka-ğ-lığ] {eT} sf. Bağlı; kelepçeli; bentli.
[EUTS]
atkak, [at-ka-k] {eT} is. Bilinç nesnesi; nesne; obje;
ATK Ö IÜ H IÜ B K C t S Ö M . a s»

şey. [Üç İtigsizler] atkalmak, [at-ka-l-mak] {eT} atlab1, [Ar. tâlib > atlâb (atla.b) {OsT} is. 1.
gçsz. f [-ur] Ok atmak istemek; silah atmak.
Arayanlar. 2. Öğrenciler; talibler; talebeler.
[EUTS]
atkam ak, [at-ka-mak] {eT} gçl. f. [-r] Bağlamak. atlab2, [Ar. tılb > atlâb (atla:b) {OsT} is. Ka­
[Gabain] dın peşinde koşanlar; hovardalar; zamparalar,
atkançsız, [at-ka-nç-sız / ad-ğa-nç-sız] {eT} sf. Bağ- atlaç, [at-la-ç] {ağız} is. Yamaç; dağm bir yüzü, sırtı.
sız; serbest. [Gabain] [DS]
atk an g u , [at-kan-ğu / at-kanu] {eT} is. Duyu sahası; atlag, [at-lağ / at-lığ] {eT} sf. Adlı; isimli sanlı; ünlü;
duyu nesnesi. [Üç İtigsizler]atkanguluksuz, [at-kan- meşhur. [EUTS] [Gabain]
ğu-luk-suz] {eTj sf. Kelepçelenmeyen; bağlanm a­ atlak1, -ğı [at-la-k] is. tekst. 1. Atlanmış. 2. Kadife
yan. [EUTS] dokuması sırasında bir kaç atkı ipliğinin düğüm­
atkanm ak, [at-lça-n-mak / ad-ğa-n-mak] {eT} edil. f. lenm eyerek serbest kalm ası durumu. 3. {ağız} Çay
[-ur] 1. Bağlanmak; kelepçelenmek. [Gabain] [E- vb. akarsudan geçmek için aralıklarla konulm uş iri
UTS] 2. Kavramak; algılamak [Üç İtigsizler] 3. Ya­ taşlar. [DS] 4. {ağız} Köprü. [DS]
pışmak. [Üç İtigsizler] atkanm aksız, [at-kan-mak- atlak2, -ğı [at-la-k] {ağız} zf. Kadar. [DS]
sız] {eT} sf. Serbest; bağlanmış olmadan; bağlan- atlal, [Ar. talel > atlâl J tsltl] (atlâ.T) {OsT} is. 1. Bi­
maksızm. [EUTS]
çimler; şekiller; resimler; kalıplar. 2. Ören yerler;
atkı, [at-mak > at-kı] is. 1. Omuza ve başa örtülebi- harabeler.
len pamuklu veya ipekli kumaştan yapılmış geniş
atlama, [at-la-ma] is. 1. Atlam ak işi. 2. spor. En yük­
örtü. 2. Soğuktan korunmak için boyuna sarılan
sek veya en uzak atlamayı esas alan yarışm a dalla­
yünlü veya kaba kumaştan yapılmış dolama; kaş­
rı. 3. Uçaktan paraşütle yere inme. 4. Gazetecilikte
kol. 3. Ayakkabıların üzerinde aşırtmalı bağlama
diğer basın yayın organlarının verdiği önemli bir
veya ilikleme için yapılmış şerit. 4. Dokumacılıkta
haberden haberi olmamak. 5. Ö rgü işlerinde birbi­
enine geçirilen iplikler. 5. Binalarda kapı, pencere
rine bitişik olmayan ilmekleri bağlayan parça iplik.
gibi boşlukların üzerinden geçirilen kiriş. 6. M at­
6. İm tihanlarda sorulardan bazılarını yanlışlıkla boş
baacılıkta defter ve fatura gibi elle yazılacak basılı
bırakma. 7. M atbaacılıkta dizgi sırasında bir keli­
evrak için satırları göstermek amacıyla konulan
me, cümle veya bir bölüm ün eksik dizilmesi ile
noktalı çizgiler. 7. Ekin saplarını yükseğe atmak
oluşan anlam bozukluğu. 8. Paraşütle bir hava ara­
için kullanılan yabadan çok daha büyük tarım ara­
cından boşluğa atılma. 9. {ağız} Eşik. [DS] 10. {ağız}
cı.
A karsuyun atlanarak geçilebilen yeri. [DS] S at­
atkıç, -cı [at-mak > at-kıç] is. Taş atm a aracı; sapan, lama bacak oyunu, Yere oturmuş karşılıklı iki ço­
atkılama, [at-kı-la-ma] is. tekst. 1. Tezgâhtaki çözgü cuğun üst üste koydukları ayakları ve yum rukları
iplikleri üzerinden atkı ipliğini geçirme; atkı atma. ile oluşturulmuş yükseklikten atlamaya dayanan bir
2. Bir dokumanın atkı düzeni, çocuk oyunu. || atlama beygiri, spor. Atlam a yapa­
atkılamak, [at-kı-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] tekst. cak jim nastikçinin koşarak gelip destek aldığı jim ­
1. Dokumada atkı işini yapmak. 2. {ağız} El tezgâh­ nastik aleti. || atlama direği, {ağız} Çatının oturdu­
larında m ekik atarak dokuma yapmak. [DS] ğu kısımda dört metre aralıkla konulan direkler.
atkılı, [at-kı-lı] sf. 1. Atkı sahibi olan. 2. Atkısını ta­ [DS]|| atlama işareti, M atbaacılıkta atlanan kısım­
kınmış. ları gösterm ek amacıyla kullanılan 0 işareti. || at­
atkılık, -ğı [at-kı-lık] is. tekst. 1. Sadece atkı ipliği lama tahtası, mec. Sosyal mevki veya idari bir m a­
olmaya elverişli. 2. Kısa lifli ve zayıf merinos ipli­ kam itibariyle daha iyi durum a gelm ek için kullanı­
ği- lan makam, yer. || atlama tahtası yapm ak, Daha
atkın, [at-kın] {ağız} is. 1. K ırkılm ak üzere olan ko- iyi bir konuma gelm ek için birini veya bir yeri ba­
yunların yünlerinin dibinden çıkan yeni join. 2. sf. sam ak olarak kullanm ak\\ atlama taşı, Çay, dere
Yavrusunu ölü doğuran. 3. Parasız. 4. (Kız için) gibi derin olmayan küçük suları içine girmeden
çapkın. [DS] atlayarak geçm ek için adım lanabilecek aralıklarla
atkuçı, [at-mak > at-ku-çı] {eT} sf. Atan, dizilmiş taşlar; atlangıç. || atlama vaziyeti, Havacı­
atkuyruğu, [at+kuyruk(k)-u] is. bot. Nemli yerlerde lıkta, paraşütçülerin güvenli bir şekilde dışarı çı­
yetişen çiçeksiz, damarlı ve kök saplı, çok yıllık bir kabilmelerini sağlam ak amacıyla uçağın düşük
bitki; boynuzluca ot. (Equisetum arvense). S at­ hızda, bir kararda ve düz uçuş yapm ası durumu.
kuyruğu saç, Tepede toplanıp bağlanarak a t kuy­ atlamak, [at-la-mak] gçsz. f. [-r] [-l(i)-yor] 1. Bir
ruğu gibi sarkıtılmış uzun saç biçimi. yükseklikten ayakları yerden kesilmiş olarak sıçra­
atkuyruğugiller, [at+kuyru(k)-u-gil-ler] is. bot. Ör­ yıp geçmek; {eT} (aym); çıvmak; hoplamak; kalgı­
nek türü atkuyruğu olan eğreltiotlanndan içi boş mak; sekmek; sıçramak. [EUTS] D uvardan atla­
saplan boğumlu, boğum yerlerinden çepeçevre dal­ mak. 2. Ayakları yerden kesilmiş olarak sıçrayıp
lar çıkan sporlu bitkiler familyası, (Equiseticeae). bir uzaklıktan ileri geçmek. Su birikintilerinden
l l M T İ l if f S O M . 351
atlamak. 3. Bir şeyi yakalam ak için ileri doğru fır­
lamak. Kaleci, topa atladı. 4. Y üksekte bulunan bir
yerden aşağı doğru kendini atmak. Çatıdan atla­
mak. 5. argo. Binmek. Otobüse atladığı gibi... 6.
Bir makamdan, bir mevkiden daha iyisine geçmek.
7. Bulaşmak. Sığır vebası Trakya ’y a atladı. 8. Sıç­
ramak. Yangın, karşıya atladı. 9. Birbiri ile ilgisi
bulunmayan nesneler ve olaylar arasında geçiş
yapmak. Şimdi, Anadolu Selçuklularını bırakıp İs­
panya 'ya atlayalım. 10. Bir sınıfı okumadan bir üst
smıfa geçmek. Çok zeki çocuktu, ikiden dörde atla­
dı. 11. Saldırmak. D üşmanın üstüne yıldırım gibi
atladı. 12. mec. Aldanmak, kandırılmak. 13. argo.
(Erkek için) cinsel ilişkide bulunmak; cinsel ilişki­
ye alet etmek. 14. gçl. f. Bir yeri sıçrayarak geç­
mek. Burayı bir adımda atlayabilir misin? 15. B i­
rini veya bir nesneyi dikkate almamak; yok say­
mak. Allah aşkına atla şu mızmızı. 16. Dikkatsizlik
sonucu unutmak veya gözden kaçırmak. Bankaya
taksit vardı, bak atlamışız. 17. Birbirini takip eden
konu, şekil, yazı, rakam gibi bölüm leri bilerek dik­
kate almadan ya da dalgınlıkla unutarak geçmek.
18. Gazeteciler için, önemli bir haberi alamamak.
19. {eT} Adım atmak. [Mühennâ] S atlayıp gelmek,
İlk araçla hemen gelmek.
atlambaç, -cı [at-la-mak > at-la-n-gaç / atla-mbaç]
is. l.Y ere oturmuş karşılıklı iki çocuğun üst üste
koydukları ayaklan ve yumrukları ile oluşturulmuş
yükseklikten atlamaya dayanan bir çocuk oyunu. 2.
Suya atlanılacak yüksekçe yer. 3. {ağız} Çay ve de­
re gibi yerlerden atlayarak geçmek için su içine
konulmuş iri taşlar. [DS]
atlandırma, [at > at-la-n-dır-ma] is. B ir askerî birliği
ata bindinne.
atlandırmak, [at > at-la-n-dır-malc] gçl. f. [-ır] Bir
askerî birliği atlı hâle getirmek, ata bindirmek,
atlandurmak, [at > at-la-n-dur-m ak j^jj-u b 'I] {eAT}
gçl.f. [-ur] A ta bindirmek,
atlangaç, -cı [at-la-mak > at-la-n-gaç] {ağız} ıs. f arla
aralarında yalnız yayaların geçebileceği biçimde
yapılmış iki tarafı merdivenli yüksek geçit. [DS]
atlangıç, -cı [at-la-n-gıç] is. Çay, dere gibi derin ol­
mayan suları, içine girmeden atlayarak geçmek için
adımlanabilecek aralıklarla dizilmiş taşlar; atlama
taşı.
atlanılma, [at-la-n-ıl-ma / at-la-n-ıl-ma] is. Atlanıl­
mak işi.
atlanılmak1, [at-la-mak > at-la-n-ıl-mak] edil. f. [-ır]
1. Bir yerden atlamak işi yapılmış olmak. 2. Atlara
binilmek.
atlanılmak2, [at (binek hayvanı) > at-la-n-ıl-mak] e-
dil.fi [-ır]A i sahibi olunmak,
atlanma, [at-la-n-ma] is. 1. A tlanm ak işi. 2. A t sa­
hibi olma işi. 3. A ta binm e eylemi.
A TL
atlanm ak1, [at-mak > at-la-n-mak] ed il.f. [ -ır ] \. A t­
lamak işi yapılmak. 2. {eT} Bir şeyin üzerine çık­
mak. [EUTS]
atlanmak2, [at > at-la-n-mak jiibrT] dönşl. f. [-ır] 1. .
A t sahibi olmak. 2. Ata binmek. {eT} {eAT} (aym) 3.
{eT} Atla gitmek. [Gabain] [Mühennâ] [EUTS] 4. {eT}
Atlaşmak; at hâline gelmek. [DLT]
atlanturmak, [at > at-la-n-tur-mak] {eT} gçl. f. [-ur]
Ata bindirtmek; atlandırmak. [EUTS]
atlas1, [Ar. talaş (pürüzsüz olmak) > atlas 0JL\\{OsT}
is. 1. Yüzü ipek, altı pamuklu kıymetli bir kumaş
cinsi. 2. coğ. B ir yeri, bir kıtayı, bir ülkeyi veya
bütün dünyayı bütünüyle gösteren haritalar. 3. Y ıl­
dızları ve burçları bütünüyle gösteren gökyüzü ha­
ritası. 4. Lehçeleri ile birlikte b ir dilin konuşulduğu
yerleri gösteren harita. 5. İnsan vücudundaki organ
ve dokuların yerlerini gösteren şematik resimler. 6.
sf. Atlastan yapılmış. 7. Pürüzsüz; temiz; parlak, fi1
atlas-ı çarh, {OsT} Gökyüzü.|| atlas dikişi, {ağız}
Yorgancılıkta baklava biçimi bir dikiş türü. [DS]|j
atlas-ı gerdün, {OsT} Gökyüzü. |j atlas-ı mina,
{OsT} Gökyüzü.|| atlas-püş, {OsT} Atlas giyen; atla­
sa bürünen.\\ atlas-rengîn, {OsT} Koyu kırmızı.
atlas2, [Ar. talaş > atlâs ^ > ^ 1 ] (atla:s) {OsT} is. 1.
Eskitmeler; yıpratmalar; mahvetmeler. 2. sf. Eski;
aşınmış.
atlas3, [Yun. atlas (bir m itolojik varlık) > Fr. atlase]
is. 1. özl. is. mit. (Baş harfi büyük yazılır) İlk çağ
Yunan mitolojisinde tanrılara isyan ettiği için Zeus
tarafından gök kubbeyi omuzlarında taşım aya m ah­
kûm edilen titan. 2. mim. Bir balkon veya saçağı
yahut bir kornişi taşım ak için sütun yerine kullanı­
lan veya sütun başı olarak düzenlenen erkek heyke­
li. S1 atlas kemiği, anat. İnsan boynundaki birinci
omur. || atlas çiçeği, bot. Brezilya kökenli boğum
boğum yassı veya üç köşeli gövde üzerindeki uzun
bir sap ucunda genellikle y ıl başına doğru çok can­
lı kırmızı, pembe, sarı ve beyaz çiçekler açan dola­
yısıyla süs bitkisi olarak saksılarda yetiştirilen bir
kaktüs çeşidi; N oel kaktüsü; y ıl başı çiçeği, (Zygo-
castus truncatus) ve (Epiphyllum).\\ atlas çiçeği-
giller, bot. Ö rnek bitkisi atlas çiçekleri olan kak­
tüsler.
atlaş, [at-la-ş] {ağız} is. Atın sağrısı; atm arka tarafı.
[DS]
atlaşm ak1, [at-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] 1. (Tay için)
at olmak; at durum una gelmek. 2. mec. (Kişi için)
at gibi kalın adaleli bir vücuda sahip olmak.
atlaşmak2, [ay-ır-t-la-ş-mak] {ağız} g ç l.f. [-ır] A yırt
etmek. [DS]
atlaşmak3, [at-la-ş-mak] {ağız} işteş f. [-ır] İki kişi
birden ata binmek. [DS]
atlaştırmak, [ay-ır-t-la-ş-tır-mak / at-la-ş-tır-mak]
{ağız} gçl. f. [-ır] Kavga eden insan ya da dövüşen
hayvanları ayırmak. [DS]
ATL
atlatıcı, [at-la-t-ıcı] is. 1. Atlatm a işini yapan; atla­
tan. 2. Paraşütle atlama eğitimi sırasında paraşütçü­
lerin uçaktan atlamasına yardımcı olan uzman,
atlatılma, [at-la-t-ıl-ma] is. Atlatılmak işi.
atlatılmak, [at-la-t-ıl-mak] edil. f. [-ır] 1. Birisi ta­
rafından atlatma eylemine uğramak; Çocuklar an­
neleri tarafından çamurdan atlatıldı. 2. mec. Çeşit­
li bahanelerle oyalanmak; kandırılmak. A dam sö ­
zünde durmadı, atlatıldık. 3. Savuşturulmak. F ab­
rikada yangın tehlikesi atlatıldı.
atlatma, [at-la-t-ma] is. 1. A tlatm ak işi. 2. B ir gaze­
tecinin önemli bir haberi diğer gazetecilerden önce
duyurması. 3. Örgücülükte mevcut ilmiklerin ya­
nında ikinci bir ilm ik sırası oluşturma. 4. {ağız} Ka­
pı ve pencere üstlerine konulan uzun taş. [DS] S
atlatma haber, B ir gazetenin diğer gazetelerin
hiçbirinin haberi olmadan yayınladığı önemli ha­
ber.
atlatmaca, [at-la-t-mak > at-la-t-maca] is. Atlatma
düzeni; kandırm ak için oyun kurma.
atlatm ak1, [ at-la-t-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Ata bin­
dirmek. [ETY]
atlatmak2, [at-la-t-mak] gçl. f. [-ır] 1. Birine atlama
işini yaptırmak. 2. Sıkıntılı bir durumu savuştur­
mak. 3. Çok önemli bir haberin diğer gazete muha­
birlerine duyurmadan yalnız kendi gazetesinde ya­
yınlanm asını sağlamak. 4. mec. Birini başından
savmak; kandırmak. 5. {ağız} Aklını kaybetmek.
[DS]
atlaturmak, [at-la-tur-mak] {eT} gçl. f. [-ur] 1. Ata
bindirmek. [İKPÖy.] 2. A ta bindirilmek. [İKPÖy.]
atlavuç, [at-la-mak > at-la-n-guç] {ağız} is. Dere, çay
gibi yerlerden geçmek için su içine konulan büyük
taşlar; atlama taşı. [DS]
atlayıcı, [at-la-y-ıcı] is. 1. Atlamayı iş ve meslek e-
dinmiş kişi. 2. spor. Atletizmin atlama dallarından
birinde yarışan sporcu,
atlayış, [at-la-y-ış] is. Atlama işi ve biçimi,
atlaz, [Ar. talaş => atlaz j} U ] {eAT} is. -*• atlas1
atles, [Ar. talaş (pürüzsüz olmak) > atles {OsT}
sf. Eski; yıpranmış; yırtık,
atlesi, [Ar. atles! Lf~ü>l] (ailesi:) {OsT} sf. 1. Atlastan
yapılmış. 2. Atlas gibi,
atleşmek, [ay-ır-t-la-ş-mak / at-le-ş-mek] {ağız} işteş
f. [-ir] Ayrılmak; düzelmek. [DS]
atleştırmak, [atleş-tır-mak] {ağız} gçl. f. [-ir] Dü­
zeltmek; ayırmak. [DS]
atlet, [Yun. athletes / athlos (güreş) > Fr. athlete] 1.
A tletizm le uğraşan sporcu. 2. Kolsuz ve yakası
açık erkek iç fanilası. 3. sf. Sağlam yapılı; güçlü. 0
atlet yapılı, Vücudu ve adaleleri iyi gelişm iş sağ­
lam yapılı kişi.
atletik, -ği [Fr. athletique] sf. 1. Vücudu ve kasları
0 IÛ M T Ü J K S Û M . »
gelişmiş olan. 2. Atletlere özgü; atlete uygun. 3.
A tletizm le ilgili,
atletizm, [Fr. athletisme] is. Koşu, atlama ve atma
yarışmalarını kapsayan bireysel sporlar,
atlı, [eT. at-hğ / at-lı] is. 1. A ta binmiş kişi; binici;
süvari; sipahi. {eT} (aym) [EUTS] [DLT] [Tekin]
[Mühennâ] [Gabain] [ETY] 2. Askerlikte binek atı
kullanan kişi veya sınıf. 3. sf. A ta binen. 4. Atı olan
ve ata binmiş olan. 5. Atla yapılan, ö atlı ases,
Yeniçeri ocağına mensup olup İstanbul asayişinden
sorumlu askerlerin at üzerinde gezerek görev y a ­
panları.,|j atlı ases gibi gezmek, Gece gündüz ser­
bestçe dolaşabilmek. [| atlı azığı, B ir at menziline
ulaştıracak kadar yiyecek.\\ atlı gibi, {ağız} (Kadın
için) hamarat. [DS]|| atlı karaca, Atlıkarınca.\\ atlı
karaço, Atlıkarınca. \\ atlı karınca,, zool. İri gövde­
li bir karınca türü, (Ponera grandis).|| atlı kıtalar,
(Eskiden) atın kendisinden veya gücünden yararla­
narak savaşa katılan askerî birlikler.\\ atlı spor, A t
üzerinde yapılan bütün sporların genel adı.
atlıg, [ât-lığ] {eT} sf. 1. Adlı; adı olan; ad almış;
isimli; sanlı. [Üç İtigsizler] [EUTS] [ETY] 2. ... de­
nen. [Üç İtigsizler] 3. Unvanlı; unvan sahibi; rütbesi
olan; ünlü; tanınmış; meşhur. [ETY] [Tekin] [Mü­
hennâ] 4. M illetin büyüğü. [DLT] athk, -ğı [at-lık]
{eT} is. 1. A t bağlanacak yer. [Mühennâ] 2. {ağızj
K öy odalarının yanında konuk atlarının bağlandığı
ahır; tavla. [DS]
atlıkarınca, [at-lı + karaço (< İt. carozza)] is. Bir
m erkez etrafında dönen yapm a hayvan ve otomo­
billerden oluşmuş ve çocukların binerek eğlendik­
leri panayır oyuncağı,
atlım, [at-h-m] {ağızj sf. Şanlı; namlı. [DS]
atliye, [Ar. tılâ > atliye «titl] {OsTj is. Merhemler,
atlu, [eT. at-lığ > at-lu ^ T ] {eATj sf. Atlı, t? atlu
ases, {OsT} 1. A tla gezen gece bekçisi. 2. Fahişe;
hayat kadını.\\ atlu azuğı, {eATj B ir at menziline
ulaştıracak m iktardaki azık.|| atlı kişi, {eATj Süva­
ri.
atma, [at-ma -a-sT] is. 1. A tm ak işi. 2. Lokom otif ta­
rafından itilen bir vagon dizisinin kazandığı hız ile
yapılan manevra. 3. Atletizmin çekiç, gülle, cirit ve
disk atışı ile ilgili yarışmalarına verilen ad. 4. İnşa­
atlarda geniş açıklıkları tutmak için oluşturulan
birleşik kirişler. 5. {ağız} Nişan hediyesi. [DS] 6.
{ağız} Kış geceleri sırayla, haftada bir yapılan ye­
mekli sohbetler. [DS] 7. {ağız} Yamaçlardaki, uçu­
rumlardaki kaya parçaları. [DS] 8. {ağız} Yapıların
üzerini örtmede kullanılan kalın ağaçlar. [DS] 9.
Patik, ayakkabı vb.nin üstten geçen ve yandan ilik­
lenen kayışı. 10. sf. Atm ak işi ile oluşan. S’ atma­
dan atmak, {ağız} Kündeden atmak; atlatmak.
[DS]11 atma ip, {eAT} Dokumacılıkta enine atılan ve
tarakla sıkıştırılan iplik; atkı.|| atma taş, {ağız} Ço­
cukların oynadığı bir taş oyunu. [DS]
r u i i ı ı » ! « 353
atmaca, [at-mak > at-ma-ca] is. zool. 1. K artalgiller­
den ormaıılık alanlarda yaşayan, küçük kuşlan ve
kemirgenleri avlayarak beslenen geniş kanatlı, u-
zun kuyruklu yırtıcı ve etçil bir kuş, (Accipiter
nisas). 2. {ağız} Çocukların kuş avlamakta kullan­
dıkları bir araç; sapan. [DS] 3. (atma'ca) zf. Bir şey
atarak; atma yoluyla. S atmaca gibi, Çok hızlı ve
çevik.\\ atmaca gibi atılmak, (Bir iş y a da para
için) sahip olabilmek için büyük bir hırsla harekete
geçmek.\\ atmaca kartalı, zool. Uçuşu kartala,
rengi atmacaya benzeyen bir yırtıcı kuş, (Hiera-
aetus fscistus).\\ atmaca kelebeği, zool. P ul ka­
natlılardan larvaları bitkiler için zararlı bir kele­
bek, (Celerio lineata).
atmacacı, [atmaca-cı] is. Atmacayı bir avcı kuş o-
larak yetiştiren, eğiten kişi, ö atmacacı başı, İm ­
paratorluk döneminde atmacacılar denilen avcı
kolunun başı.
atmacacılık, ğı [atmacacı-lık] is. Avcılıkta birinin
kaldırdığı ava o daha ateş etm eden ateş etmek.
atmak1, [at-mâkj gçl. f. [-ar] 1. Bir nesneyi elden
bırakıp boşluğa, ileriye doğru fırlatmak. {eT} (aym)
[DLT] [Nevayı] [Yüknekî] [Mühennâ] [İKPÖy.] 2. Üze­
rinden hızlı bir şekilde çıkarıp bir kenara rasgele
bırakmak; çıkarmak. 3. Bir şeyi birine hızlıca ver­
mek, 4. Uzağa ve istenmeyen bir yere göndermek;
uzaklaştınııak. 5. Gereksiz bularak elden çıkannak.
6. Kullanmaktan vazgeçmek. 7. Terk etmek. 8.
Gönlünden, düşüncesinden uzaklaştınııak. 9. K oy­
mak. 10. Yerleştirmek. 11. İleri bir tarihe bırak­
mak. 12, İp, halat, zincir gibi şeylerin bir ucunu
ulaştırmak, 13. Götürmek, taşımak, 14. Dinamit,
bomba, silah vb. ateşlemek, patlatmak. 15. {eT}
(Ok için) atmak; nişana atmak; silah atmak; nişan
almak. [EUTS] [ETY] 16. Birini dövmek, bir şeyle
vurmak: dövmek {eT} (aym). ;[EUTS] 17. (Hapse,
zindana) kovmak, kapatm ak; hapsetmek. 18. (G ön­
deri için) posta ile göndermek. 19. (İıııza, tarih
için) yazmak. 20. (Pam uk, yün yapağı vb. lifler
için) yay ve tokm ak ile kabartmak. 21. Y ok say­
mak. 22. fağız} Yüklemek. [DS] 23. {ağız} (Sperma
için) cinsel organından sperma fışkırmak; beli gel­
mek. |ÛSı] 24. {ağız} (Sinek içitı) yumurtlamak; kurt
atmak, [DS] 25, .{eAT} B ir şey fırlatarak vurmak. 26.
(Söz, yalan, palavra, nutuk vb.) söylemek; ortalık
yerde konuşmak: demek, 27. (T ur için) dairevi bir
dönüş yapmak, 2&. gçsz. (Y ürek için) çarpmak;
hafifçe titreşmek, 29. Bir kadeh veya daha az bir­
kaç yudum içld içmek. 30. Sökülmek; dikiş, yapış-
tiwia ve kaplam a açılmak, 31. {eT} Avlanmak.
(ETY] 32. {eT} (Şafak, tan için) sökmek. [EUTS] 33.
t* p Fışkırmak; akmak; çağlamak. [EUTS] 34. {eT}
Titremek. [İKPÖy.] 35. argo. Y alan söylemek; ya­
lan sayılacak derecede abartmak. 36. argo. Kesin
bilgi Sahibi olmadan tahm in ederek söylemek; kes­
A TM
tirmek; abartmak. 37. (Renk için) solmak; açılmak.
38. Ne yapacağını abartılı biçimde anlatmak. S at,
atamazsın, sat, satamazsın, 1. İşe yaram adığı
hâlde bir türlü vazgeçilemeyen eşya veya kimseler
için kullanılır. 2. İstenmediği hâlde a h ’abalık bağ­
ları olduğu için terk edilemeyen kişi için söylenir.\\
atıp eğirmek, {ağız} 1. Birinin kötülüklerini sayıp
dökmek, 2. H ar vurup harman savurmak; isra f et­
mek. [DS]|| atıp savurmak, 1. Birinin veya bir şe­
yin aleyhinde konuşmak. 2. Bir konu hakkında çok
abartılı komışmak.\\ atıp tutmak, 1. Birinin veya
bir şeyin aleyhinde konuşmak. 2. Bir konu hakkın­
da çok abartılı konuşmak.\\ atıp üfürmek, {ağız}
Birinin kötülüklerini sayıp dökmek. [DS]11 at m ar­
tini Debreli Haşan, Yalan söyleme, mübalağa et­
me, şeklinde uyarı.\\ atma Recep din kardeşiyiz,
Yalan söyleme, mübalağa etme, şeklinde uyarı.\\
atsan atılmaz, satsan satılmaz, 1. İşe yaram ıyor
fa k a t bir türlM vazgeçemiyorum, anlamında söyle­
nir. 2. İstenmediği hâlde akrabalık bağları olduğu
için terk edilemeyen kişi için söylenir.|| attığı
adımdan dönmemek, Sözünden ve kararından
vazgeçmeme'k.\\ attığı attık, tuttuğu tuttuk, D ile­
diğini yapabilecek kadar serbest olmak. || attığı taş
ürküttüğü kurbağaya değmemek, Yapılan bir iş
için harcanan emek ve parayı kazancın karşılam a­
ması durumu, attığı tırnak bile olamamak, Sevi­
yesine ulaşamamak:\\ attığını vurmak, 1. İyi ni­
şancı olmak. 2. Giriştiği her işi başarmak.
atmak , -ğı [at-mak] {ağızj is. 1. Asmayı yerden
yüksekte tutm ak için ağaçlardan yapılan çardak. 2.
Heybe gibi, hayvana yükletilmek için iki tarafı
denk olarak hazırlanan yük. [DS]
atmalı, [at-ma-li] {ağız} is. 1. K âra bile dayanıldı ince
kabuklu yuvarlak bir kış üzümü. 2. Çocukların oy­
nadığı bir tür ceviz oyunu. [DS]
Atm an, [Ar. tosm ân>R um , atman] öz. is. Bizans kay-
naklannda Osman Beyeverilen ad.
atman, [Sansk. atman] is. 1. Hinduizmde hayat so­
luğu; ruh. 2. İnsanın "ben"i.
atmar, [Ar. tım r > atmâr jU il] (atma.r) {OsT} sf. 1.
Eski püskü elbiseler. 2. Paçavralar,
atmasyon, [atmak + Fr. -tion] sf. argo. Gerçekle il­
gisi olmayan; asılsız; uydurma; yalan; mübalağa,
atmasyoncu, [atmasyon-cu] is. argo. Gerçekle ilgisi
olmayan, yalan şeyler söyleyen kimse; yalancı; pa­
lavracı.
atm asyonculuk, -ğu [atmasyon-cu-luk] is. argo. Y a­
lancılık; uydurmacılık; palavracılık,
atme, [Ar. atme {OsT} is. 1. Ateş kaynağı. 2.
Volkan çukuru; krater,
atm ık1, [at-mık] {eT}sf. A t sahibi. [Mühennâ]
atmık2, -ğı [at-mık] is. biy. Erkek cinsel organından
ATM
salgılanan ve içinde döl hücreleri bulunan sıvı; m e­
ni; er suyu; bel; sperma,
atmosfer, [Yun. atmos (buhar) + sphaira (küre) > Fr.
atmosphere] is. 1. Herhangi bir gök cismini özellik­
le de Yer küreyi çevreleyen gaz tabakası. 2. D ün­
yayı çevreleyen ve meteorolojik olayların cereyan
ettiği troposfer tabakası. 3. gnşl. B ir kişinin yaşadı­
ğı ve etkisi altında kaldığı ortam. 4. Seramikçilikte
içindeki basınç ve sıcaklık ayarlanabilen kapalı
pişirm e fırmı.
atm osferik, -ği [Fr. atmospherique] sf. Atmosferle il­
gili; cevvî.
atnab, [Ar. tmâb > atnâb o l i l (atna:b) {OsTj is. 1.
Çadır ipleri. 2. Ağaç kökleri. 3. Vücuttaki sinirler,
atnaştırm ak, [ayırtla-ş-tır-mak] {ağız} gçl. f. [-ır]
Ayırmak; çözmek. [DS]
atol, -lü [Maldiv d. atol] is. Tropikal denizlerde m er­
can kabuklarının birikmesi sonucu meydana gel­
m iş, ortası göl, çevresi kara olan adacık,
atom , [Yun. atomos (kesilemeyen) > Fr. atome] is.
kim. ve. fız. Bir maddenin tem el özelliklerini taşıyan
en küçük parçacığı. S atom ağırlığı, B ir elementin
atomunun, l2C (karbon izotopu)nun kütlesinin on
ikide birine bölümüyle elde edilen ağırlık veya küt­
le miktarı.|| atom kütlesi birimi, Atom ların ağırlı­
ğını ve kütlelerini ölçmekte kullanılan Hidrojen
atomunun kütlesi veya 12C izotopunun 1/12 oranın­
daki birim; sembolü: akb.|| atom bombası, Atom
çekirdeğinin parçalanması esasına dayanan pa tla ­
yıcı madde.\\ atom çağı, Atom enerjisinin insanlık
hizmetinde kullanılmaya başladığı dönem. || atom
çekirdeği, Atomun nötron ve protondan oluşan
merkez kısmı.|| atom enerjisi, Atomların çekirdek
parçalanm ası suretiyle açığa çıkan ısı, ışık ve rad­
yasyon, || atom numarası, B ir atomun çekirdeğinde
bulunan proton sayısına denk gelen sıralama sayı­
sı. || atom reaktörü, Nükleer parçalanm a sırasında
açığa çıkan enerjiyi kontrol altında tutmaya yara­
ya n düzenek; atom pili. || atom santralı, Atomun
parçalanm asıyla açığa çıkan enerjiden yararlan­
m ak amacıyla kurulmuş elektrik üreten fabrika.\\
atom sayısı, B ir atomun çekirdeğinde bulunan p ro ­
ton sayısına denk gelen sıralama sayısı.
atom al, -li [atom-al] sf. Atomla ilgi,
atomcu, [atom-cu] is. 1. Atomu ve atom olaylarını
inceleyen bilgin. 2. fel. Atomculuk görüşünü be­
nim seyen; atomist.
atom culuk, -ğu [atom-cu-luk] is. fel. Kâinatın kendi­
liğinden tesadüfi ve mekanik olarak birleşmiş a-
tom lardan meydana geldiğini savunan felsefi gö­
rüş; atomizm.
atomik, -ği [Fr. atomique] sf. 1. A tom a ait. 2. Atom ­
la ilgili.
atomist, [Fr. atomiste] is. fel. Atomcu.
öiüieıırosaM.354
atom izör, [Fr. atomiseur] is. Sıvı, eriyik veya asıltı
hâlindeki ilaçların m olekül hâlinde püskürtülerek
kullanılmasını sağlayan araç,
atonal, -li [Fr. atonal] sf. müz. Ton ve makam kural­
larına uymadan m eydana getirilmiş müzik eserleri
için kullanılır; eksensiz. S atonal sapm a, Verilen
bir frekans ve dinleyici için, işitme eşiği ile tonal
algılama eşiği arasındaki fark.
atölye, [Fr. atelier (m arangoz işliği)\ is. 1. El işleriy­
le uğraşanların birlikte çalıştıkları yer. 2. B ir sanat­
çının veya ustanın çevresinde çalışanlardan mey­
dana gelmiş topluluk. 3. Fotoğraf çekmek, resim
yapm ak gibi amaçlarla kullanılan kapalı alan. 4.
Fabrikada işin gereği bir grup işçinin çalıştığı bö­
lüm. 5. K üçük imalathane,
atraksiyon, [Fr. attraction] is. 1. Çekicilik; cazibe. 2.
Eğlence; zevk. 3. İlgi çekici ve heyecan verici gös­
teri.
atrab, [Ar. tarab (eğlence) > atrâb ol_^>l] (atra:b)
{OsT} is. Eğlenceler; oyunlar; şenlikler; neşeler,
atraf, [Ar. ta rf> atrâfı-iljtl] (atra:f) {OsT} is. Gözler.
atrak, [Ar. târik > atrâk jl jt l] (atra:k) {OsT} is. 1.
Gece gelenler. 2. Geceleyin gelen yaya gezginler,
atrar, [Ar. turra > atrâr (atra:r) {OsT} is. Ke­
narlar; uçlar.
atras1, [Ar. tırs > atrâs ^1 Jb\] (atra:s) {OsT} is. Ya­
zılmış sayfalar.
atras2, [İsp. tras (arka)] is. argo. Kıç; makat,
atreş, [Ar. atreş J*\] {OsT} sf. İşitme engelli; sağır.
atrium, [Lat. atrium] is. mim. 1. Avlu etrafına dizil­
miş odalardan m eydana gelen geniş aile tipi evler
topluluğu. 2. Orta Çağda kralların içinde gösterişli
kabul törenleri düzenledikleri konut bölümü,
atrofî, [Yun. a (yok) + trophe (besin) > Fr. atrophie:
is. 1. tıp. Bir organın ya da dokunun hacmini ve ça­
lışm a gücünü azaltan beslenm e bozukluğu; körel-
me; dumur. 2. Bazı yetilerin zayıflaması,
atropin, [Fr. atropine) is. kim. Güzel avrat otundan
elde edilen zehirli bir alkaloit.
atruk, [Ar. tarîk > atrak ı 3 I ] {OsT} is. Yollar,
ats, [Ar. ‘ats ^-J^] {OsT} is. 1. Aksırık. 2. gnşl. Şafak
sökme. S ats-ı subh, {OsT} 1. Sabahın aksırığı. 2.
Sefıer vakti; tan.|| ats-ı şeb, {OsT} 1. Gecenin aksı­
rığı. 2. Şafak vakti; tan.
atsak, -ğı [at-sa-mak > at-sa-k] {ağız} sf. (Kısrak için)
aygır isteyen. [DS]
atsam ak1, [at-mak > at-sa-mak] {eT} gçsz. f. [-r]
Atm ak istemek. [DLT]
atsam ak,2[at-sa-mak] {ağız} g ç sz.f. [-r] [-s(ı)-yor] 1.
(Kısrak için) aygır istemek. 2. (Binici için) ata
binmeyi özlemek. [DS]
■ C T 1 T O M .3 5 5
atse, [Ar. ‘ats > ‘atse 4—kt] {OsT} is. Tek aksırık, S’
atse-i anberîn, {OsT} Güzel kokulu nefes.|| atse-i
çâh, {OsT} Kuyudaki yankı.\\ atse-i keman, Ö k s e ­
si]] atse-i subh, {OsT} Şafak; tan.|| atse-i şeb, Şa­
fak; tan.|| atse-i tîg, {OsT} K ılıç sesi.
atsırmak, [ask (yans.) > ask-ır-mak > at-sır-mak]
g ç s z .f [-ır] Hapşırmak.
atsız1, [at-sız] {eT} sf. Atsız; atı olmayan. [EUTS]
atsız2, [ât-sız] {eT} sf. 1. İsimsiz; adsız. [EUTS] 2.
{ağız} Ortanca oğul. [DS] 3. {ağız} Yüzük parmağı.
[DS] ® atsız erngek, A dsız parm ak; yü zü k parm a­
ğı. [EUTS]|| atsız parm ak, {ağız} Orta parm ak; y ü ­
zük parmağı. [DS]
atsızlar, [ad-sız-lar] is. Eski Türklerde bir kahram an­
lık göstermedikleri için ad alamayan veya bir suç­
tan dolayı obadan atılarak eski adlarını taşıyam a­
yan ve isimsiz dolaşan kişiler,
atş, [Ar. ‘atş / ‘ataş {OsT} is. Susama; susuzluk;
hararet. S atş-dârân, {OsT} Susuzluk çekenler; su­
suzlar.
atşa, [Ar. ‘atşa *^*s-] {OsT} is. Susamış olanlar,
atşan, [Ar. ‘atşân o lik t] (atşa.n) {OsT} sf. Susuz kal­
mış, susamış.
atta, [çocuk d. atta] is. Çocuk dilinde gezmeye git­
mek.
attar, [Ar. ‘ıtr (güzel koku) > ‘attâr *&] (atta;r)
{OsT} is. 1. Güzel koku, kokulu şeyler ve iğne iplik
satan kimse; aktar. 2. Bu m alzemelerin satıldığı
dükkân. 3. {ağız} Köylerde hayvanla gezerek satıcı­
lık yapan. [DS]
attarcı, [attar-cı (ikinci kez m eslek adı yapılmış)]
{ağız}] is. Aktar. [DS
attaret, [Ar. ‘attâret OjlL*] (atta;ret) {OsT} is. A k­
tarlık.
attarî, [Ar. ‘attârî jjU at] (atta.ri:) {OsT} is. 1. Aktar­
lık. 2. Aktar dükkânı,
attaristan, [Ar. ‘attâr + Far. istân jU-jU^p] (attaris-
ta:n) is. Aktarlar çarşısı,
attarya, [Ar. ‘attâriye => attarya] {ağız}] is. 1. Bak­
kal dükkânı. 2. Seyyar satıcı. [DS]
attas, [Ar. ‘ats > ‘attâs ^Uap] (atta.s) {OsT} sf. A ksı­
rıklı; hep aksıran,
attaş, [Ar. ‘atş > ‘attâş JiUa*] (atta.ş) {OsT} sf. Çok
susuz.
attat, [Ar. attât J»U=I] (atta;t) {OsT} sf. (Kişi için) çok
bağırıp çağıran; gürültücü; şamatacı,
attırgaç, -cı [aktar+ağaç] {ağızj is. 1. Ekm ek çevir­
mekte kullanılan tahta araç; ekm ek küreği. 2. Pa­
muk atan aygıt. [DS]
ATY
attırgan, [at-tır-gan] {ağız} sf. (Kadın için) cinsel
isteklerini açığa vurmuş olan; isterik. [DS]
attırgeç, [at-tır-geç] {ağızj is. Yalancı. [DS]
attırık, -ğı [attır-mak > attır-ık] {ağızj sf. Eski püskü;
dağınık; pejmürde. [DS]
attırma, [at-tır-ma] is. 1. Attırm ak işi. 2. {ağız}]
Mektuptaki selam. [DS
attırmak [at-tır-mak] gçl. f. [-ır] 1. Atm ak işini bir
başkasına yaptırmak; {eTj (aym). 2. Atılmasını sağ­
lamak. 3. {ağız} Ayakta işemek. [DS] 4. {ağız} (Su
veya başka sıvı şeyler için) basınçla fışkırmak. [DS]
5. {ağız} Meni gelmek; sperma fışkırmak. [DS] 6.
argo: Yapmak; etmek. 7. argo. Vermek. 8. argo.
Cinsel ilişkide bulunmak,
atu, [Fr. atout) is. İskambil oyununda üstün olan
kâğıt; koz.
atub, [Ar. ‘atüb v j^ -] (atu:b) {OsT} sf. İnatçı,
atud, [adut] {eT} sf. Avuç dolusu. [EUTS]
atuf, [Ar. ‘atf (meyletme) > ‘atü f JjJa t] (atu:f) {OsT}
sf. 1. Birine sevgisi, meyli olan. 2. Çok merhametli,
atufet, [Ar. ‘atf (meyletme) => ‘atüfet oijlap] (atu;-
fe t) {OsT} is. M erhamet ve şefkat,
atufetli, [‘atüfet-li] (atu.fetli) {OsT} sf. Şefkat ve
merhameti olan,
atufetlû, [‘atüfet-lü >1%U*] (atu:fetlû:) {OsT} sf. İm ­
paratorluk döneminde yüksek rütbe kazanmış olan­
larla birinci dereceden ferikler için yazışmalarda
kullanılan hitap unvanı,
atuh, [Ar. ‘ateh (bunama) > ‘atüh o$&] (atu:h) {OsT}
sf. Bunak; bunamış,
atuk, -ğu [at-uk] {ağız} sf. Artık. [DS]
atum, [Ar. atüm j»_jtl] (atu:m) {OsT} is. Su kaplum ba­
ğası.
atun, [Ar. âtün ûjS'T] (a:tu;n) {OsT} is. 1. Kızlara di­
kiş ve okuma yazm a öğreten kadın. 2. anat. Döl
yatağı.
atus, [Ar. ‘ats > ‘âtüs (a:tu:s) {OsT} is. Aksır-
tıcı nesne; enfiye vb.
atvad, [Ar. tavd > atvâd ->1^1=1] (atva. d) {OsTj is. D ağ­
lar.
atvak, [Ar. tavk > atvâk ö ^ ] (atva:k) {OsT} is. 1.
Gerdanlıklar. 2. Tasmalar. 3. Boyundaki halkalı
çizgiler. 4. Güçler; kuvvetler; takatlar.
atvel, [Ar. tavıl > atvel J j t l ] {OsT} sf. P ek uzun; en
uzun.
atyan, [Ar. tiyn > atyân OLtl] (atya:n) {OsT} is. Ç a­
murlar; balçıklar,
atyeb, [Ar. tıyb > atyeb {OsT} sf. Daha güzel;
pek güzel; en güzel; çok güzel.
ATY
a ty er, [Ar. tayr > atyer {OsTj sf. (İlaç, koku vb.
için) çok uçucu; çok çabuk kaybolan; hızla buhar­
laşan.
A u [Lat. aurum] kısalt, kim. Atom numarası 79, atom
ağırlığı 197.2, özgül ağırlığı 19.5 gr/smJ olan,
1064°C’de ergiyen, parlak sarı renkte, yoğun, in-
celtilebilen, havadan ve sudan etkilenm eyen ticari
değeri çok yüksek bir metal olan altının sembolü,
a u ra , [Lat. aura (nefes)] is. tıp. Sara nöbetinden önce
görülen belirtiler,
a u t, [İng. out] (avvt) is. 1. Dışarı. 2. spor. Sahada oy­
nanan top oyunlarında topun oyun alanı dışına çık­
ması; avut. <3 a u t atışı, K ale atışı.\\ a u t çizgisi,
K ale çizgisi.
-av, [-av f -ev] yap. e. 1. Fiillerden isim türeten K a­
zan Lehçesinden alınma bir ektir. Fiilin bildirdiği
işin sonucu, ürünü kavramını taşıyan isimler yapar:
türev, ödev. 2. Yapılan işin adı anlam ında fiil ya­
par: sınav, söylev, işlev.
a v 1, [av (yans.)] is. Rüzgâr, soluk sesini vb. bildiren
kök. af-ır zav-ır, av-ur zav-ur.
av2, [av] {eTj ünl. Verilen buyruğu tanımamayı ve
reddetmeyi bildiren ünlem. [DLT]
av 3, [ağ / av] {ağızj is. Ağ. [DS]
av4, [av / ab jT] is. İ. K arada ve denizde yabani hay­
vanları avlama İşi. {eTj (aym) [DLT] [Gabain] [Mü­
hennâ] 2. A vlam ak suretiyle ele geçirilmiş yaban
hayvanı. [Gabain] [Mühennâ] 3. B ir yırtıcı hayvanın
yemek amacıyla başka bir hayvanı yakalama işi. 4.
Keklik. [DLT] 5. mec. Aldatılan, tuzağa düşürülen
kişi; kurban; yemlik. S ava b inm ek, {eAT} Avlan­
maya gitm ek.|| ava çıkm ak, Ava gitm ek.|| av alanı,
Avlanm ak için izin verilmiş alan. || av alm ak , {eAT}
A vı yakalamak. || av av lam ak, Avlanm ak.|| av av­
lam ak , kuş k uşlam ak , Yerde kaçan dört ayaklı
hayvan ve havada uçan kuş avlamak için ava g it­
mek]] av avlanm ış, tav tav lan m ış, İş işten geçmiş;
çok geç kalınmış. || av belleği, {ağızj A v yeri; av için
seçilen yer. [DS]|| av çantası, Avcının avını taşıdığı
sırt çantası.|| av havası, Avın en iyi yapılabileceği
karlı ve puslu hava.\\ av h ayvanı, Çoğunlukla etin­
den yararlanm ak amacıyla veya zararlı olduğu için
avlanan yaban hayvanları.|| av iti, {eTj A v köpeği.
[Mühennâ]|| av itm ek, {eAT} A v avlamak; avlan­
m ak,|| av köpeği, A v sırasında avcıya yardım cı ol­
m ak amacıyla alıştırılmış tazı, kopoy ve zağar cinsi
köpek.\\ av kuşu, 1. Avlanması yasak olmayan çoğu
zam an eti için avlanan kuş. 2. Avlam aya alıştırılan
atmaca ve şahin gibi yırtıcı kuşlar]\ av u çak la rı,
Uçuş hâlindeki düşman uçaklarını yo k etmek ama­
cıyla h a fif silahlarla donatılmış savaş uçağı.
a v a 1, [av-a] {eTj ünl. Acıma bildiren ünlem. [DLT]
a v a2, [ağa / ava] {ağızj is. 1. Ağa; patron; efendi. 2.
Ağabey. 3. Baba. 4. Dede. [DS]
ÛIÜMIüRMıÜtuiM
av a3, [Far. âvâ] fa v a ;) is. Gürültü patırtı; ses bollu­
ğu; cıvıltı.
avaç, -cı [ağaç / avaç] {ağızj is. Ağaç. [DS]
a v a d 1, [Far. âbâd] {ağızj sf. Bayındır. [DS]
a v a d 2, [Ar. ‘avâid] {ağız} is. 1. H ediye; armağan, 2.
fo lk. Kız evinden gelin alırken verilen bahşiş. [DS]
a v a d a n 1, [Far. âbâdân (derli tophı) => oaljî] f a m ­
dan) {eATj zf. I. İyice; adamakıllı; hakkıyla; ta­
mamıyla. 2. {OsTj (Toprak için) iyi işlenmiş. 3.
(Yer için) iyi bakılmış; mamur.
av a d an 2, [Far. âb-dân] {eATj is. 1. Su kabı. 2. {ağızj
Kavrulmuş kahvenin soğutulduğu tahta kap. [DS] 3.
{ağızj Araç; aygıt. [DS] 4. {ağız} Ziynet eşyası. [DS]
5. {ağızj Av çantası. [DS]
av a d a n a, [Sansk. avadana] is. 1. Budacılıkta ahlaki
ve dinî öğüt veren hikâyelerin adı. 2. İnsanların
öbür dünyaya göçüşü sırasında iyi veya kötü dav­
ranışlarına göre nasıl m ü k âfatlan d ırd ığ ın ı anlatan
Budha hikâyesi,
av ad ancı, [avadan-cı] is. İmparatorluk döneminde
sarayın sünnet ve sarık odalarının temizliğini yapan
hizm etlilere verilen ad.
a v a d a n lık 1, -ğı [Far, âbâdân => avadan-hk ^ b i j f ]
{eAT} s f 1. (Yer için) bayındır; bakımlı; mamur;
im ar edilmiş. 2. {ağızj is. M am ur ve bayındır yer.
[DS] 3. {ağız} İyi işlenmiş toprak. [DS]
a v ad an lık 2, -ğı [Far. âb-dân = > avadan-lık is.
1. Dülger ve marangoz esnafının aletlerini koyduğu
kutu veya dolap; alet ve edevat dolabı; sandık;
{ağız} (aynt). [DS] 2. gnşl. Bir işi yapm ak için gerek­
li olan aletler. 3. gnşl. Kadınların mücevherleri. 4.
H er hangi bir makinenin, tamamlayıcı parçası ol­
m am akla birlikte, iyi çalışması ve bakımlı olması
için gerekli olan yardımcı aletlerin hepsi. 5. {ağızj
A let ve edevat yapmak için kullanılacak ağaç. [DS]
6. {ağız} Hurda, kullanılmayan eşya. [DS] 7. {ağız}
Kış için kurutulm uş sebze. [DS] 8. argo. Erkek cin­
siyet organının tamamı.
avade, [Ar. ‘avd =>avade] {ağız} is. Armağan;, ikra­
miye. [DS]
avadi, [Ar. 'avâdî eP 'j*] (ava;di;) {OsT} is. Zulm e­
denler; zalimler,
av ah , [Far. âvâh j- 1jT] fa v a .h ) {OsT} ünl. 1. Eyvah;
yazık! 2. is. Rızık; nasip; kısmet,
avaid , [Ar. ‘avd (geri dönme) > ‘avâid JJlj»] (ava;id)
{OsT} is. 1. Gelirler; iratlar; kazançlar. 2. Bahşişler.
S av âid-i vakf, {OsT} Vakfın gelirleri.
avaik, [Ar. ‘avâik (ava:ik) {OsT} is. 1. Engel­
ler. 2. Zor işler; müşküller,
a ’vak, [Ar. a'vâk Jlj^ ] (a-va;k) {OsTj is. Durdurma­
lar; alıkoymalar; vazgeçirmeler.
ö i ı ı e i R M i i « 357
avak, -ğı [Erme, avanağ] {ağız} sf. Bön; şaşkın; a-
vanak. [DS]
avakıb, [Ar. ‘akab (geri) > ‘avâkıb ^ y ] (ava;kıb)
jOsTf is. Ortaya çıkabilecek sonuçlar. S avâkıb-ı
ahvâl, {OsT} D urumların sonu. |J avâkıb-ı hasene,
{OsTj İyi sonlar; hayırlı son nefesler:|| avâkıb-ı
umur, {OsT} İşlerin sonucu.
avakıd, [Ar. ‘akd (b a ğ la m a )^ avâkıd Jily -\ (ava:kıd)
jOsTl is. 1. Bağlayanlar; düğümleyenler. 2. Anlaş­
ma yapanlar.
avakır, [Ar. ‘avâkır } \ y ] (ava;kır) {OsT} is. I. V e­
rimsizler. 2. Kısırlar. 3. Kudurmuşlar. 4. Yoksullar;
fakirler.
avaklanmak, [avak-la-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır]
(Yara için) şişmek; azmak. [DS]
aval1, [? aval] sf. Şaşkın, aptal; bön; salak, fi1 aval
aval, Aptal bir şekilde; bön bön.
aval2, -li [Ar. el-vala > İt. avallo > Fr. aval] is. Bir
bono veya poliçede imzası bulunanların ödemem e­
si durumunda bir üçüncü kişinin tem inat vermesi.
avalak1, -ğı [Erme, avanağ] {ağız} sf. 1. Bön; şaşkın;
avanak. 2. Tembel. [DS]
avalak2, -ğı [oğ-la-k / oğa-la-k] {ağız} is. Keçi yavru­
su; oğlak. [DS]
avalamak, [av-a-la-mak] {eT} gçsz. f. [-r] Karışıklık
sonrası bir yerde toplaşmak; üşüşmek. [DLT]
avalim, [Ar. ‘âlem > ‘avâlim y-] (ava.lim) {OsT} is.
Dünyalar; âlemler. S avâlim -i süfliye, {OsT} D ün­
ya ile güneş arasındaki Utarit ve Zühre.\\ avâlim-i
ulviye, {OsT} Yüksek âlem; M erih ve Müşteri.
avaltı, [ev+alt-ı] {ağız} is. Ev arkasındaki bahçe veya
tarla. [DS]
a’vam, [Ar. ‘âm (yıl) > a ‘vâm p '^ '] (a-va:m) {OsT}
is. Yıllar.
avam, [Ar. ‘amm (genel)> ‘avâm flj*-] (ava;m) {OsT}
is. 1. Cahil halk tabakası. 2. Aşağı tabaka. 3. Halk.
>5 avâm-firîb, {OsT} Halkın hoşuna gidecek bi­
çimde konuşarak halkı aldatan; demagog. || Avam
Kamarası, İngiltere’de halk tarafından seçilen
millet vekili meclisi.|| avâm pesend, {OsT} Halkın
hoşuna gidecek, cahil kimselerin sevebileceği şey­
ler'.|| avam takımı, i. D üzensiz ve intizamsız insan
kalabalığı. 2. A yak takımı denilen işsiz güçsüzler
grubu.
avamca, [avam-ca] (ava'mca) zf. A vama yakışır bi­
çimde.
avami, [Ar. ‘avâm > ‘avâmı ^ y ] (ava;mi;) {OsT} sf.
1. Halkla ilgili. 2. Halka ait.
avamil, [Ar. ‘amel (iş) > ‘âmil (iş yapan) > ‘avâmil
J “W (ava:mil) {OsT} is. 1. Sebepler. 2. İşleyenler.
3. Valiler. 4. dbl. Arapçada kelime sonlarına gelen
ünlülerin okunuşunu konu alan dilbilgisi.
AVA
-avan, [-a-van / -y-a-van / -y-am / -y-em / -a-y-ın / -
y-a-y-ın / -e-y-in / -y-e-y-in / -a-y-ım / -e-y-im / -y-
a-y-ım / -y-e-y-im] {eAT} çek. e. İstek kipi teklik
birinci kişi çekim eki; dilek-istek, tavsiye, tercih ve
gereklilik bildirir.
a ’van, [Ar. ‘avn (yardımcı) > ‘avân o \y \] (ava;n) is.
1. {OsT} Yardımcılar; yardakçılar. 2. {ağız} Devlet
memuru. [DS] 3. {ağız} Kurt. [DS]
avan1, [Ar. ân (lâhza) > avân oljl] (ava;n) {OsT} is.
Vakitler; zamanlar; anlar; çağlar.
avan2, [Far. ‘avân o \y ] (ava;n) sf. 1. {eAT} {ağız}
Zorba; vurucu kırıcı; kötü. [DS] 2. {ağız} Obur. [DS]
3. {ağız} Hırsız. [DS] 4. {ağız} (Kişi için) iri yarı.
[DS] 5. {ağız} Sert; titiz; sinirli. [DS] 6. {ağız} (Tarla
için) sürülmesi zor; sert topraklı. [DS] S avan
avan, {ağız} Sersem sersem; alık alık. [DS]
avan3, [Fr. avant (ön)] zf. Bir kumar oyunu olan
bakarada, daha önce anlamına kullanılır. S a v a n
proje, B ir projenin ilk tasarısı; ön tasarı.
avanak, -ğı [Erme, hawanak (sıpa, aptal)] sf. 1. K o­
lay kandırılabilen; anlayışsız; kavrayışsız; alık; e-
nayi; şaşkın; bön; aptal. 2. {ağız} is. Sağanak yağ­
mur. [DS] 3. {ağız} Sıpa. [DS]
avanaklık, -ğı [avanak-lık] is. 1. Avanak olma du­
rumu. 2. Avanakça davranış; aptallık; bönlük. 0
avanaklık etmek, A vanakça davranmak; aptallık
etmek.
avangart, -dı [Fr. avant-garde] is. Herhangi bir dü­
şünce ve sanat akımı ile ilgili olarak kendisinden
önce gelenlerle ilgisini keserek yeni bir çığır açan;
öncü.
avani1,. [Ar. inâ (kap) > avânî (ava;ni;) {OsT} is.
Kaplar; kap kacak; mutfak takımları.
avani2, [Ar. ‘avânî ^ y - ] (ava.ni;) {Osm.T.} sf. M u­
zır kimse.
avans, [Fr. avance] is. 1. ileride yapılacak bir öde­
m eden düşülmek üzere önceden verilen para; önde­
lik. 2. Bir oyunda rakibe tanınan ileri sayı. 3. M a­
kine ve m otor hareketi sırasında tanınabilen boşluk
ve esneklik durumu. 4. Önceden verilen şey. 5. ar­
go. Kadın ve kızların bakışları ile erkeğe davetkâr
bir um ut vermesi. 6. mim. Binalarda yapılan çıkın­
tılar. ö avans almak, Vadesi gelm em iş veya hak
edilmemiş bir alacak için önceden bir miktar para
almak; avans çekmek.|| avans vermek, I. İleride
kesilmek üzere birinin alacağına karşılık bir m iktar
ödeme yapmak. 2. Oyunda avantajlı başlaması için
rakibe önceden sayı hakkı tanımak. 3. argo. (Ka­
dınlar için) bakış ve davranışları ile erkeği davet
etmek.
avansen, [Fr. avant-scene] is. Tiyatrolarda sahne ö-
nüne rastlayan loca; sahne önü.
avant, [Sansk. anbant] {eT} is. Sebep; illet; esas; te­
mel. [EUTS]
AVA
a v a n ta 1, [İt. avanti] (a'vanti) ün. dnz. Haydi; marş!
a v a n ta 2, [Fr. avantage / Suriye Ar. ‘avente (pusu) /
İt. agguato (pusu)] (ava'nta) is. argo. 1. Emek, za­
m an ve para harcamadan elde edilen kazanç. 2.
Kumarda hile yaparak kazanan kim seden alman
sus payı. 3. (ağız) Avare, işsiz, aylak ve kötü kimse.
[DS] 4. {ağız} Hile. [DS] S a v a n ta v u rm a k , argo.
A vanta ile kazanç elde etm ek.|| a v a n ta yem ek, 1.
Başkalarının em ek harcayarak kazandığı p a ra ve
maldan geçinmek. 2. A vanta yoluyla yaşamak.
av an tab , [Far. ‘avân (zorba) + Ar. tâb‘ (karakter)
(ava:nta:b) sf. Zorba ruhlu,
avantacı, [avanta-cı] is. ve sf. 1. A vanta yoluyla ge­
çimini sağlayan; bedavacı; beleşçi. 2. Kumarhane­
lerde avanta toplayan. 3. {ağız} Düzmeci; hileci.
[DS]
avantacılık, -ğı [avanta-cı-lık] is. 1. Avanta yoluyla
geçim ini sağlamaya çalışma; bedavacılık; beleşçi­
lik. 2. Kumarhanelerden avanta toplam a işi.
av an ta d an , [avanta-dan] (ava'ntadan) zf. Avanta yo­
luyla; avanta olarak,
av a n ta j, [Fr. avantage] is. 1. Bir özel konum veya
durumun taraflardan birine sağladığı yarar, kolay­
lık ya da üstünlük; üstünlük sağlayan şey. 2. Spor­
da taraflardan birinin, rakibin yaptığı hatadan veya
kendi çabası sonucu elde ettiği üstünlük. 3. Teniste
sayılar 40-40 berabere iken ilk sayıyı alan tarafın
üstünlüğü. 0 av an ta j k u ra lı, spor. Takım hâlinde­
ki karşılaşmalarda hata yapan takımı cezalandır­
ması durumunda o takımın avantajlı duruma geçe­
ceğini anladığı an oyunu kesmeden sürdürmesi. ||
a v an ta j elde etm ek, H erhangi bir karşılaşma veya
m ücadelede rakibe karşı üstünlük sağlamak.
av an ta jlı, [avantaj-lı] sf. 1. Ü stünlük elde etmiş olma
durumu. 2. zf. Avantaj elde etmiş olarak,
a v an tajsız, [avantaj-sız] sf. 1. Üstünlüğü başkasına
kaptırm ış olm a durumu. 2. zf. Başlangıçta herhangi
bir üstünlüğü olmaksızın,
a v a n tü r, [Lat. adventura > Fr. aventüre] is. 1. M ace­
ra. 2. Hiç düşünülmedik, hesapta olmayan ve bek­
lenm edik bir olay; macera; serüven; entrika., 3. Ka­
rışık iş; olağanüstü durum,
a v a n tü rist, [Fr. avanturiste] is. 1. Para kaynaklan
alanında büyük maceralara girişen kimse. 2. Büyük
dolandırıcı.
av an tü riy e, [Fr. aventurier] sf. Maceradan hoşlanan;
maceraperest; serüvenci.
a v a r 1, [Ar. ‘avâr J y ] (ava:r) {Osm.T.} is. 1. Ayıp;
kusur. 2. Fesat; bozgunculuk.
a v a r2, [? avar] (ağız) is. 1. Sebze bahçesi. 2. Tarlada­
ki sebze. 3. Hıyar. 4. Sebze dikmek için açılan ark.
5. Bent ve set yapmaya yarar dallı budaklı ağaç.
[DS] S a v a r etm ek, (ağız) Sebze dikmek. [DS]||
a v a r yeri, (ağız) Eve yakın sebze bahçesi. [DS]||
ÖIÜMIİİfCESÜM.353
a v a r zav ar, (ağız) Bahçede ve tarlada ekili bulu­
nan sebze ve tahıl. [DS]
a v a ra 1, [Far. âvâre => avara ojljl] (ağız} sf. 1. İşe ya­
ramaz; kötü; bayağı; adi. {eAT} (aym) 2. Normal
olarak gelişemeyen ekin. 3. Şaşkın; kararsız; bece­
riksiz; işsiz. 4. Verim siz ve çorak toprak. 5. Kağnı
arabasının okları üzerine dikilen kazık. 6. Hamal.
7. Manda. 8. Ekim ayı. 9. Eylül ayı. [DS] 0 a v a ra
d u rm a k , (ağız} Boş durmak; çalışmamak. [DS]||
a v a ra k alm ak , (ağız} Boş kalmak. [DS]
a v a ra 2, [İt. avare] (ava'ra) is. dnz. 1. Bir deniz aracı­
nın yanaştığı kıyı ve iskeleden hareket ederek
açılması. 2. ünl. (Gemi için) sahilden ya da yanaş­
tığı bir gemiden “ayrıl!” komutu. 0 a v a ra etm ek,
dnz. Yanaşılan yerden denize açılmak.\\ a v a ra et­
tirm ek , dnz. B ir deniz aracını yanaştığı başka bir
deniz aracının bordasına sürttürm em ek için ittir­
mek.
a v a ra 3, [Far. âvâre] sf. (Düzenek için) üzerinde dön­
düğü ve kendisini taşıyan milden bağım sız olarak
çalışan; boşta. 0 a v a ra k a sn a k işlem ek, Boş yere
çalışmak.\\ av a ra y a alm ak , Birbirine bağlı olarak
çalışan iki ve daha çok kısımdan birini durdurmak
için avara koluna manevra yaptırm ak; boşa almak.
a v a ra 4, [Ar. ‘afare (başaklama) °jU*-](ağız} is. Bağ
bozulduktan sonra teveklerde kalan tek tük üzüm,
a v aracı, [avara-cı] is. 1. Dolan tuz vagonlarını iterek
taşıyan işçiler. 2. (ağız} A vara şeyler toplayan kim ­
se. [DS] 3. sf. Beceriksiz; işsiz; avare,
a v aralık , -ğı [avara-hk] (ağız} is. 1. İşsizlik. 2. Ha­
mallık. 3. Yağmurlu, rüzgârlı gün. [DS] 0 a v a ra lık
v erm ek , {ağız} Çalışan kişiyi işinden alıkoymak.
[DS]
av arce, [Far. âvârce (a:va:rce) (OsT) is. 1.
Kasa, kayıt defteri. 2. Hatıra defteri,
av arçe, [Far. âvârçe (a:va:rçe) (OsT) is. -*■ a-
varce.
av arcı, [avar-cı] (ağız} is. Sebze yetiştiren. [DS]
avarcılık, -ğı[avar-cı-lık](ağız} is. Sebzecilik. [DS]
a v a rd ı, [ev+ard-ı] (ağız} is. Eve yakın sebze bahçesi.
[DS]
a v a re , [Far. âvâre ojljl] (a:va:re) (OsT} is. 1. İşsiz
güçsüz dolaşan kişi; aylak; başıboş; ipsiz; serseri;
derbeder; haylaz. 2. Kararsız; dengesiz. 3. Tek ba­
şına yaşayan; kimsesiz; yalnız. 4. Sürgüne gönderi­
len. 5. Vahşice etrafa bakan göz; vahşi bakış. 6.
(eAT) Bir kum aşın güzel tarafı; kumaş yüzü. 0 (bir
şeyden) av are, {OsT} Uzak; m ahrum.|| av a re ava­
re , 1. B ir amacı olmadan. 2. İşsiz. 3. Başıboş bi­
çimde. || a v a re d o laşm ak , İşsiz güçsüz, başıboş
gezmek. || av a re etm ek, Çalışan veya çalışmak iste­
yen birini işinden alıkoymak, oyalamak.\\ âvâre-
gerd , {OsT} İşsiz güçsüz kimse; serseri. || âvâre-gî,
m W K E S M • 359
{OsT} 1■ İşsiz güçsüzlük; serserilik; perişanlık. 2.
Sürgünlük.\\ avare kılmak, {OsT} Uzaklaştırma;
a y ı r m a k . \ \ avare ol! {OsT} D efol! || avare olmak, 1.
İşsiz güçsüz ve başıboş dolaşmak. 2. M emleketin­
den, yaşadığı yerden ayrılmak; gurbete düşmek;
yabana gitmek. [| âvâre-reviş, {OsT} Başıboş dav­
ranan; avare tavırlı.|| âvâre-ser, {OsT} Başıboş.
avareleşme, [avare-le-ş-me] (a:va:releşme) is. Avare
duruma gelme; aylaklaşma,
avareleşmek, [avare-le-ş-mek] (a:va;releşmek) dönşl.
f [-ir] Avare bir durum kazanmak; aylaklaşmak;
serserileşmek,
[avare-lik] (a:va;relik) is. 1. A vare ol­
a v a re lik , -ğ i
ma durumu. 2. A varenin niteliği. S av arelik et­
mek, İşi gücü olmadığı için başıboş dolaşmak; ay­
laklık etmek.
avarık, -ğı [? avarık / avar-lık] {ağız} is. Sebze bah­
çesi. [DS]
avarız, [Ar. ‘arıza (engel) > ‘avarız ^ J y ] (ava;rız)
{OsT} is. 1. K aza ve belalar. 2. Yeryüzündeki enge­
beler; tümsekler. 3. huk. Yerine getirme mecburi­
yetini ortadan kaldıran veya hükümlerinde değişik­
lik meydana getiren durumlar. Ayağı olmayan biri­
si için abdest alırken ayağını yıkam a m ecburiyeti­
nin kalkması bir avarızdır. 4 . im paratorluk döne­
minde deprem, sel, yangın gibi tabii afetlerle savaş
hâllerinde toplanan ek vergiler; felaket vergisi. 5.
{ağız} Köy tüzel kişiliğinin malları. [DS] 6. {ağız}
Mahalle halkının ihtiyacı için işletilen vakıf ya da
faize verilen para. [DS] S avarız akçesi, {OsT} P a­
ra olarak toplanan avarız vergisi.\\ avârız-ı m ük­
tesebe, {OsT} Cahillik ve sarhoşluk gibi insanın
iradesiyle ortaya çıkan durumlar. | avârız-ı zemîn,
{OsT} Dağ, dere, tepe gibi ye r yüzündeki engebe­
ler.|| avarız kalemi, {OsT} A varız vergilerinin ka­
yıtlarım tutan devlet dairesi.\\ avarız sandıkları,
{OsT} Avarız vakıflarının paralarının toplandığı ve
korunduğu yer.\\ avârız-ı sem âviye, {OsT} Delilik,
uyku, bunama ve ölüm gibi insanın elinde olmadan
ortaya çıkan durumlar.\\ avarız vakfı, {OsT} Avarız
vergilerini karşılam ak için daha önceden hazırlıklı
olmak veya o bölgenin yoksullarına yardım ama­
cıyla kurulmuş vakıflar.
avarızcı, [avarız-cı] (a:va;rızcı) is. Avarız vergisini
toplayan tahsildar.
avari, [Ar. ‘avârî i j j y ] (ava.ri.) {OsT} is. Ödünç
şeyler.
avarif, [Ar. ‘ârif (bilen) > ‘avârif *-iJy] (ava:rif)
{OsT} is. işten anlayanlar; bilenler; arifler,
avarizat, [Ar. ‘avârız > ‘avârizât o L i j \y ] (ava;ri-
za;t) {OsT} is. 1. Sakatlıklar. 2. Engeller. 3. En­
gebeler. 4. Olağanüstü durum larda halktan toplanan
vergiler.
AVA
avarlık, -ğı [avar-lık] {ağız} is. 1. Eve yakın sebze
bahçesi. 2. Sebze. [DS]
avarya, [It. avaria] (ava'rya) is. dnz. Y olculuk anın­
da geminin veya yükünün doğal etkenlerden gör­
müş olduğu zarar,
avasıf [Ar. ‘âşıfa > ‘avâşıf Uı^>\y] (ava;sıf) {OsT} is.
Sert rüzgârlar; fırtınalar,
avasım [Ar. ‘işmet (temizlik) > ‘âşım (temiz) > ‘avâ­
sim ^ \ y ] (ava:sım) {OsT} is. 1. Temiz kimseler;
günahsızlar. 2. Sınırlarda kurulan istihkâmlar ve
buralardaki şehirler. 3. Halife Hz. Öm er devrinden
itibaren İslam toprakları ile Bizans topraklarını b ir­
birinden ayıran ve savunması güçlendirilmiş sınır­
lara ve buraların yönetimine verilen isim,
avasir [Ar. ‘âsur > ‘avâsır y ] (ava;si;r) {OsT} is.
Tuzaklar.
avat, [Yun. avatin] {ağız} is. Böğürtlen. [DS]
avatara, [Sansk. avatara (iniş)] is. 1. H induizm de
tanrı V işnu’nun yeryüzüne inerek ruh hâlinden ci­
sim hâline dönmesi. 2. gnşl. B ir insanın veya bir
şeyin şekil değiştirmesi; başkalaşma. 3. Felaket,
üzücü olay.
avataralama, [Sansk. avatara (iniş) + lama] is. Bu-
dacılıkta lamalardan biri öldüğünde içindeki tanrı­
nın bir bebeğe geçip varlığını m ucizelerle belli et­
mesiyle ortaya çıktığına inanılan din adamı,
avatıf, [Ar. ‘âtıfet > ‘avâtıf y ] (ava:tıf) {OsT} is.
İyilikseverlikler; merhametler,
avatık, [Ar. ‘â tk > ‘avâtık ^ y ] (ava:tık) {OsT} is. 1.
Ö zgür olanlar. 2. Yaşlılar; ihtiyarlar. 3. Genç k ız­
lar. 4. Y avru kuşlar,
avatlamak, [ev-mek > ivedi > avat-la-mak] {ağız}
g çsz.f. [-r] [-l(ı)-yor] Acele etmek. [DS]
av’ava, [Ar. ‘av‘ave °y y ] {OsT} is. Havlama. S
av'ave-i kilâb, {OsT} Köpeklerin havlaması.
avave, [Ar. ‘av'ave oy y ] is. -*■ av'ava.
avay, [av-ay] {eT} is. Ayva. [DLT]
avayid, [Ar. ‘avâ’id jjIy ] {ağız} is. 1. Hizmet karşı­
lığı ödenen bedel. 2. Zarara neden olan hayvanların
sahiplerinden köy korucusunun aldığı ceza. 3. D ü­
ğüne davet için başka köylere okuyucu giden kişiye
verilen bahşiş. 4. Gelin olacak kız için istenen para;
başlık parası. 5. Bahşiş olarak verilen yiyecek. [DS]
a’vaz, [Ar. ‘ivâz > a‘vâz ,J=\yI] (a-va;z) {OsT} is.
Bedeller; karşılıklar,
avaz, [Far. âvâz jljT] (a;va:z) {OsT} is. 1. Y üksek ses.
2. B ir kim senin kendine özgü sesi. 3. Bağırma; nâ-
râ; feryat. 4. Ses tonu. 5. Bir m üzik aletinin sesi. 6.
Klasik Türk müziğinde bağımsız bir makam olm a­
yıp ancak diğer makamlara birer çeşni katm ak için
eklenen ses dizisi. 7. {ağız} Melodi; makam; beste.
AVA
[DS] 8. Şöhret; ün. 9. {ağız} Durum; keyif. [DS] S
avaz avaz, Yüksek sesle; bangır bangır.\\ avaz
çekmek, 1. Şarkı, türkü söylemek. 2. {eAT} Ötmek;
ses çıkarmak.\\ avaz etmek, 1. {OsT} Çağırmak. 2.
{ağız} Yas tutmak; ağıt yakm ak; ağlamak. [DS]||
avaz eylemek, {eAT} Seslenmek.\\ avaz götürmek,
{eAT} Sesi yükseltmek; bağırmak.]] âvâz-ı bülend,
{OsT} Yüksek ses.|| avazı çıktığı kadar, Bütün g ü ­
cünü kullanarak (bağırma).]] âvâz-ı musikî, {OsT}
M üzik jesz'-H avazın götürmek, {eAT} Sesini yü k­
seltmek; bağırmak.|| âvâz-ı ra’d ü sâikâ, {OsT}
G ök gürültüsü ve yıldırım seyi.|| avaz urıcı, (eAT}
Seslenen; bağıran.|| avaz virmek, {eAT} Ses çıkar­
mak.
avaze, [Far. âvâze ojb'i] (a:ava;ze) }OsT} is. 1. Ses.
“Avazeni gök kubbeye Dâvud gibi sal.” Yahya
Kemal 2. Haber. 3. Şan; şöhret. 4. Dedikodu; şayia.
S âvâze-h'ân, {OsT} Şarkıcı; hanende.
avazlamak, [avaz-la-mak] {ağız} gçsz. fi. [-r] [-l(ı)-
y o r j Bağırmak. [DS]
avazlı, [avaz-lı] sf. Yüksek sesli,
avcalamak, [avuç > avc-a-la-mak] {ağız} gçl. fi -r [-
l(ı)-yor] 1. Ovmak. 2. Bir şeyi herkesten önce
kapmak; kapıp kaçmak. [DS]
avcar, [Far. afzâr => avcar {eAT} is. 1. Tence­
reye konan yemek malzemesi. 2. {ağız} Lezzet; tat.
[DS] 3. {ağız} Tane. [DS] 4. Pastırma ve sucuğa ko­
nulan baharat. 5. {ağız} Hıyar, karpuz vb. tohumu.
[DS] 6. {ağız} Saçma, barut gibi av malzemesi. [DS]
7. {ağız} Mantık; mantıki düzen. [DS] 8. {ağız} Kı­
vam; karar. [DS] 9. {ağız} sf. Ezilmiş; parçalanmış.
[DS] S avcar etmek, {ağız} Parçalamak; ezmek.
[DS]
avcarlamak, [avcar-la-mak] {ağız} gçl. fi [-r] [-1(0-
yo r] Et, balık gibi yiyeceklerin kokmasını önlemek
ya da kokusunu almak için baharatlamak. [DS]
avcarsız, favcar-sız] {ağız} sf. 1. Gelişigüzel. 2. Abuk
sabuk. [DS]
avcı, [eT ab-çı / aw-çı > av-cı] is. 1. Avlanmayı
kendine iş edinen kişi. 2. Bir spor dalı olarak av
yapan. 3. Avlanmayı seven kişi. 4. mec. Bir şeyi
ele geçirmek için büyük bir istekle peşinden giden.
S. İmparatorluk döneminde sarayda avcı kuşların
yetiştirilm esi ve eğitimiyle uğraşan, padişahla bir­
likte ava çıkan görevlilerden her biri. 6. sf. Avcılık­
ta usta olan hayvan. S avcı botu, as. Sahillerde
denizaltı avlam ak için donatılmış hafifi ve hızlı g e­
mi.]] avcı canavar, {eAT} A v için kullanılan hay­
van; avcı hayvanı. || avcı eri, as. Piyade birliğinde
silah taşıyan her savaşçı er.]] avcı kediye kurnaz
fare, Başkalarını aldatmakla tanınmış birinin kar­
şısına aldatılması zor ve kurnaz biri çıktığını an­
latmak için söylenir. || avcı otu, bot. Düğün çiçeği-
gülerden otlaklarda yetişen ve elde edilen kalbe
kuvvet verici bir madde dolayısıyla hekimlikte kul­
İM IİİUKCî M .
lanılan, kokusuz, Manisa lalesine benzer parlak
kırmızı çiçekli, zehirli ve acı bir bitki; keklik gözü,
(Adonis vernalis).|| avcı uçağı, as. Havada düşman
uçaklarını y o k etm ek amacıyla üretilmiş ve h a fif
silahlarla donatılmış özel uçak.]\ avcı üzümü, bot.
Beyaz veya pem be çiçekli, yaprakları tanenli, her
mevsim y eşil bir ağaççık; yaban mersini; ayı üzü­
mü; çoban üzümü; çay üzümü; Sapanca çayı;
Trabzon çayı, (Vaccinium arctostaphylos).
avcıl, [av-cıl] {ağız} sf. (Hayvan için) iyi av avlayan.
[DS]
avcdık, -ğı [av-cı-lık] is. 1. Avcının yaptığı hayvan­
lan yakalam a ve öldürmek amacıyla yapılan kova­
lama, tuzak kurma, ağ atma ve silahla ateş etme vb.
işler. 2. mec. Çok arzu edilen bir şeyi ele geçirmek
için harcanan çaba; gayret. 3. Bisiklet yarışında ar­
kadan gelenlerin öndeki sporcuyu yakalamak için
gösterdikleri çaba. S avcılık etmek, Avcılıkla uğ­
raşmak.
avcu, [av-cu] {ağız} is. 1. Avcı. 2. sf. Avcıl. [DS]
avcun, [avuç + un-u] {ağız} is. Değirmenciye öğütme
bedeli olarak paranın dışında verilen bir miktar un.
[DS]
avçı, [av-çı] {eT} is. Avcı [EUTS] [DLT] [Mülıen-
n&]{ağız} (aynı). [DS]
avd, [Ar. ‘avd >y] jOsT) is. 1. Geri gelme; dönme. 2.
Hasta ziyaret etme. 3. Yoldan sapma,
avdal, [Ar. âbdâl] {ağız} sf. Alık; aptal. [DS]
avdamak, [av-da-mak] {ağız} gçl. fi. [-r] [-d(ı)-yor]
Oyalamak; meşgul etmek. [DS]
avdan, [avda-mak > av-da-n] is. Pazar günü,
avdanertesi, [avdan+erte-s-i] is. Pazartesi,
avdas, [Far. âb-dest] {ağız} is. Abdest. [DS]
avdaz, [Far. âb-dest => avdaz jijl] {eAT} is. Abdest.
avdet, [Ar. ‘avdet o s ^ ] {OsT} is. 1. Hareket edilen
yere geri gelme; dönme. 2. Tekrarlama. S1 avdet-
azîmet, {OsT} Gidiş-döniiş.]] avdet etmek, Geri
dönmek.]] avdet eylem ek, Geri dönmek; geri gel­
mek.]] avdet-nâme, {OsT} İm paratorluk döneminde
taşrada çalışan memurların geri dönmelerini em­
reden resm î yazı,
avdetî, [Ar. ‘avdeti (avdeti:) {OsT} is. 1. Dö­
nüşle ilgili. 2. Dönüşe ait. 3. M üslümanlığa geçmiş
olan Musevi; dönme,
avdık, -ğı [av-da-mak > av-d-ık] {ağız} is. 1. Cacık.
2. Ayran. 3. Kavrulmuş buğdayı el değirmeninde
çekerek elde edilen iri undan süt ve şekerle yapılan
çorba ya da helva. [DS]
avdır, [av-da-mak > av-dı-r] {ağız} is. Erkek cinsel
organı. [DS]
avduk, [ağ-dı-k > av-du-k] {ağız} sf. Şımarık; kendini
bilmez; alık; aç gözlü. [DS]
avdurmak, [ağ-dır-mak > av-dur-mak] (ağızj gçl. fi
ÜİSH1K SKlıiiii»361______________________ ________________________________________________ A V G
[.ur] Bir şeyi sırtın öbür yüzüne aşırmak; devir­
mek; yuvarlamak. [DS]
a ’v e c , [Ar. 'avec (eğrilik) > a'vec (a-vec) {OsTj
sf. Eğri büğrü; çarpık,
a ’v e d , [Ar. a'ved jjp I] (a-ved) {OsTj s f Daha yararlı;
en yararlı.
[ev-mek > iv-e-di] {ağızj sf. ve zf. Acele. [DS]
a v e d i,
aveh, [Far. âveh ç-j\\ (a:veh) {OsT} iinl. 1. Eyvah;
yazık! 2. is. Rızık; nasip; kısmet,
aven, [Ar. âven Ojl] (a:ven) jOsTj s f Çok sakin; en
sakin.
avend, [Far. âvend JujT] (a:vend) {OsTj is. 1. İp;
sicim. 2. Senet; delil. 3. Kap kacak. 4. Taht benzeri
yüksek makam. 5. Satranç oyunu. 6. zf. Önce; ev­
vel; ilk.
a v e n d i, [Far. âvend! j-U ji] (a:\endi:) {OsTj is. Şarap
fıçısı; şarap kabı,
avene, [Ar. ‘avn (yardım) > a'vân (yardımcılar) > 'a-
vene {OsTj is. 1. Yardakçılar; yamaklar. 2. Ya­
sal olmayan, uygunsuz bir işe yardım edenler; yar­
dakçılar; kafadarlar; çete. S avene-i havene, {OsT}
Hainlikte yardım cı olanlar.
aveng, [Far. âveng J u jl] (a:veng) {OsT} is. 1. Kuru­
tulmak üzere ipe asılmış meyve askısı. 2. Arka ar­
kaya sıralanmış şeyler; dizi. S aveng-i büyüt,
jOsTj 1. Evler topluluğu; toplu konut. 2. Bina top­
luluğu]] âveng-i şühür, {OsTj A ylar dizisi.
avengân, [Far. âveng > âvengân Ol&jT] (a:vengâ:n)
{OsTj sf. 1. Asılı duran. 2. is. Çivi; çengel,
avenü, [Fr. avenue] is. 1. Bir konuta giden iki yanı
ağaçlı yol. 2. İki yanına ağaç dikilmiş geniş kent
yolu.
-aver, [Far. âverden (getirmek) > -âver jjT] (a:ver)
{OsTj son ek. Sonuna getirildiği Farsça isimlerden
"getiren, sebep olan, sahip olan" anlamında birle­
şik sıfatlar yapan ek.
a’ver, [Ar. a'ver {OsT} sf. 1. Tek gözü kör olan.
2. is. anat. Kör bağırsak.
aver1, [Ar. ‘aver j y ] {OsTj sf. Tek gözü kör olma,
aver, [Far. âver jjT] {OsT} sf. Gerçek; hakiki; halis.
averaj, [İng. average] is. spor. Bir karşılaşmada ta­
kımların yaptıkları sayıların, karşı takımın sayısına
bölünmesiyle elde edilen puan; puan hesabı,
averd, [Far. âverdlden (savaşmak) > âverd ijjT] (a:-
verd) {OsTj is. Savaş; harp. S âverd-gâh, Savaş
alanı.
averde, [Far. âverden (getirmek) > âverde ojjjT] (a:-
verde) {OsTj sf. Getirilmiş; naklolunmuş.
averdeni, [Far. âverden! (a:verdeni:) (OsTj is.
Getirilmesi uygun olan şey; hediyelik,
averdide, [Far. âverdıde (a:verdi:de) {OsTj
sf. 1. Saldıran; saldırmış olan. 2. Saldırıya uğrayan,
averta, [İsp. abierto] sf. Pesata oyununda, açık anla­
m ında kumar terimi. S averta kesmek, Kâğıtları
açmak.
Avesta, [Far. apastâk > avistâ] (ave'sta) is. Bütünü
on iki bin öküz derisi üzerine yazılı olup İsken­
der’in Persepolis’te yaktırdığı söylenen Zerdüşt
dinine ait ilahileri bulunduran kitap ve bu ilahilerin
her biri.
a ’vez, [Ar. a'vez j y \ ] {OsTj is. 1. Anlaşılması güç
şiir. 2. sf. Anlaşılmaz; anlamsız,
avez, [Ar. 'avez j y ] {OsTj is. Yoksulluk; geçim sı­
kıntısı; fakirlik,
avgâh, [av + Far. -gâh (avgâ:h) {OsTj is. A v­
cının saklandığı yer; avcı bekleme yeri.
avgan1, [Far. âb-kand] {ağız} is. 1. Üstü açık ya da
kapalı su yolu. 2. Açık sarnıç. 3. Pınar. 4. Suyun
dere kenarlarında oyduğu, su birikintisi olan çukur.
[DS] S avgan kuşu, Şeytan uçurtması.
avgan2, [av-un-mak > av-gan] {ağız} sf. (İnek için)
gebe. [DS]
avgana, [Far. âb-hâne] {ağız} is. Apteshane. [DS]
avganlamak, [avgan-la-mak] {ağız} g ç l.f. [-r] [-l(ı)-
yor] Asmaların dibini kabartmak. [DS]
avganmak, [av-ga-n-mak] {ağızj dönşl. f. [-ır] (Su
için) çukurda toplanmak. [DS]
avgant, [Far. âb-kant] {ağız} is. 1. Su yolu; ark; ka­
nal. 2. Bahçe duvarlarından açılan su deliği. [DS]
avgar, [av-ga-r] {ağız} is. Bıldırcın avlamakta kulla­
nılan bir tuzak. [DS]
avgeştirmek, [ev-ge-ş-tir-mek] {ağız} gçl. f. [-ir] (İp
vb. için) karıştırmak; dolaştırmak. [DS]
avgın, [Far. âvkant / âbğün / âvğün] (a:vgu:n) {OsTj
is. 1. Suyun kanallardan arklara aktarılması sıra­
sında akış hızını azaltmak veya yönünü değiştir­
mek için konulan engelle meydana getirilen küçük
gölcük; avlan; avgan. 2. Y er altı su kanalı. 3. Avlu
veya istinat duvarı gibi yapıların iç kısmında biri­
ken suyu akıtmak için konulmuş kiink, boru vb.
delik. 4. {ağız} Lağım. [DS] 5. {ağız} Kapalı su yol­
larından su almak için açılan delikler. [DS] 6. {ağız}
Suyun akışını sağlayan meyil; akkm. [DS]
avgun1, [Far. âvkant / âbğün / âvğün jjp jl] is. 1.
{eAT} Yer altı su kanalı. 2. {ağızj Üstü açık sarnıç.
[DS] 3. {ağızj Kanalla gelen suyun çeşmelere ayrı­
lacağı yerde biriktiği küçük taş havuz. [DS] 4. {ağızj
Bol sulu ve sulak yer. [DS] 5. {ağız} Asıl arıktan
ayrılan su yolunda açılıp kapatılabilen yer ve bura­
daki kapak. [DS] 6. {ağızj Pınar. [DS]
AVG
avgun2, [av-un-mak > av-gun] {ağız} s f 1. (Tarla
için) sürülerek ekime hazırlanmamış. 2. (İnek için)
boğa isteyen; boğasak. [DS]
avı, [ağu / ağı] {ağız} is. 1. Zakkum. 2. Ağı; zehir. 3.
Tırtıl. [DS]
avıç, -vcı [avuç] {ağız} is. Avuç; el ayası. [DS]
avıçga, [aba /apa (baba) > ab-ıç-ka / av-ıç-ğa] {eT}
sf. İhtiyar; kocamış kişi; ihtiyar adam. [DLT]
[EUTS]
avıçka, [aba /apa (baba) > ab-ıç-ka / avıçka / avınçka
/ avaç-ğa] {eT} 1. Yaşlı erkek; koca; ihtiyar. [Ne­
vâyî] [Gabain] [EUTS] 2. Başkan; reis,
avıkm ak , [av-ık-mak] {ağız} g çsz.f. [-ır] (Küçük kö­
pek için) ava alışmak. [DS]
avıkkın, [av-ık-km] {ağız} sf. 1. (Dişi hayvan için)
erkek isteyen; kızışmış. 2. (Köpek için) ava alışkın.
[DS]
av ık tırm ak , [av-ık-tır-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] A lış­
tırmak; cesaretlendirmek. [DS]
avıl, [ağıl] {ağız} is. Ağıl. [DS]
avılku, [avıl-ğu / afılgu] {eT} is. Kırmızı meyveli bir
ağaç. [DLT]
avılm ak, [eT. uvu-l-mak > av-ıl-mak] {ağız} dönşl. f.
[-ır] 1. Yüreği ezilmek. 2. El ayaları arasında ovu­
larak toz gibi olmak. [DS]
avınak, -ğı [avanak ? / av-m-ak] {ağız} sf. Avanak.
[DS] S av ın ak ıslatan, {ağız} A hm ak ıslatan. [DS]
avın, [avın] {eT} is. Ağaç. [DLT]
avınç, [av-ınç/ aw-mç] {eT} is. Alışma; ısınma; a-
vunma. [DLT] [Mühennâ]
avm çga, [aba /apa (baba) > abmçka / avınçka] {eT}
is. İhtiyar. [EUTS]
avınçsız, [av-ınç-sız] {eT} sf. Korkusuz. [EUTS]
avınçu, [av-ın-çu] {eT} sf. Avunulan; alışılan. [DLT]
av ın d ırm ak , [av-m-dı-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] Döl
alm ak amacıyla, dişi hayvanlan erkeği ile çiftleşti­
rerek gebe kalmasını sağlamak. [DS]
avm g, [av-ın] (avın) {eT} sf. 1. Yabancı. [EUTS] 2.
Çalışkan; faal. [EUTS]
avıngu, [ab-ın-ğu / aw-m-ğu] {eT} is. Avunma,
avınılm ak, [av-m-ıl-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Kendi­
sini iyi hissetmek. [EUTS]
avm m ak, [ab-ın-mak / av-ın-mak j i j l / jijT ] {eT}
{eAT} dönşl. f. [-ır] [eT, eA T -ur] 1. Alışmak;
avunmak; teselli bulmak; {ağız} (aym). [DLT] [DS]
2. {ağız} (Dişi hayvan için) erkeği ile çiftleşerek
gebe kalmak; döl tutmak. [DS] 3. {ağız} Soğukta
üşüyüp kendinden geçmek. [DS]
avınt, [Sansk. anbant] {eT} is. Sebep; illet; esas; te­
mel. [EUTS]
avırdaçı, [avır-daçı] {eT} sf. Bir şeyin çevresinde
dönüp dolaşan. [EUTS]
avırdalık, [Sanks. dhâtri > eT âvirdâ > avırda-lık
{eAT} is. Ebelik.
H I K H .a a
a v ırm a k [av-ır-mak / ev-ir-mek] {eT} gçl. f. [-ur] 1.
Evirmek; çevirmek; tercüme etmek. [Gabain] 2.
Dönmek; dolaşmak. [EUTS]
a v ırt, [avurt / avırt] {ağız} is. Avurt; yüz. [DS] S
ay ırd ım y ırtm a k , {ağız} Çalım satarak küfreden
kişiyi cezalandırmak. [DS]|| a v ırt çıkm ak, {ağız}
Sertleşm ek; hiddet göstermek. [DS]|| a v ırt itm ek,
{ağız} Surat asarak çalım satmak. [DS]
a v ırta , [av-ır-ta] {eT} is. Toplum; topluluk; tüm.
[EUTS]
a v ırtla k , -ğı [avırt-la-k] {ağız} sf. 1. A vurdu yumru
ya da sarkık olan. 2. (Ekin için) başak tutm ak üzere
olan. [DS]
avış, [Sansk. avış] 1. En aşağı cehennem in adı.
[EUTS] 2. Sihir; büyü; afsun. [EUTS]
a v ıtm ak , [av-ıt-mak {eAT} {ağız} g ç l . f [-ur]
Avutmak; teselli vermek. [DS]
avız1, [ağız] {ağız} is. 1. Ağız. 2. Kez; kere. [DS]
avız2, [anız] {ağız} is. Tarlanın ekinleri kalktıktan
sonraki durumu; anız. [DS]
avi, [Far. ‘âvî / ‘âviye (a:vi:) {OsT} sf.
Uluyan; hırlayan,
avihte, [Far. âvihten (asmak) > âvihte -u^T ] (a:vihte
, h kalın söylenir) {OsT} sf. Asılmış olan; asılı, fi1
âvihte etm ek, Asmak.
avihtegî, [Far. âvihte-gı 1_5Sü-jT] (a:vihtegi:) {OsT} is.
A sılmış olma durumu,
avije, [Far. âvıje (a:vi:je) {OsT} sf. 1. Temiz;
saf; halis. 2. is. mec. Şarap,
avijgân, [Far. âvîjgân o ^ > jT ] (a:vi:jgâ:n) {OsT} is.
1. Yakınlar; mahremler. 2. Gençler; güzeller,
avil, [Ar. 'avıl J j.^ ] (avi.T) {OsT} is. Feryat,
avind, [Far. âvind -UjT] (a:vind) {OsT} sf. Önce; ilk;
evvel.
avine, [Ar. âvine <5jT] (a:vine) {OsT} is. Zamanlar;
vakitler; çağlar,
av ineten, [Ar. âvineten i j l ] (a:vine’ten) {OsT} zf.
Ara sıra; rastlantısal olarak,
avisto, [İt, avisto] is. “Görünce” anlamında, görüldü­
ğü an ödenmesi gereken poliçelere yazılan açıkla­
ma.
avişe, [Far. âvîşe ^ j î ] (a:vi:şe) {OsT} is. bot. Kekik,
-aviz, [Far. âvihten (asmak) > -âvîz jjjT -] (a:vi:z)
{OsT} son ek. Sonuna getirildiği Farsça kelimeler
"asılı, asılmış olan" anlamı katarak birleşik sıfatlar
yapan son ek.
aviz, [Far. âvihten (asmak)> -âvîz (a:vi:z) {OsT}
sf. Asılı bulunan; asılmış,
avize, [Far. âvihten (asmak) > âvîz (asılı şey) > âvıze
ojjjT] (a:vi:ze) {OsT} is. 1. Tavana asılı süslü aydın-
if f iiım r a ı.3 6 3 AVL
latma aracı. 2. Istanbul tersanelerinde üretilen ge­ avkılmak, [avk-ıl-mak] {ağız} dönşl. fi [-ır] (Bal i-
milere padişahın ve diğer devlet büyüklerinin gön­ çin) peteğinden ayrılmak. [DS]
derdiği mefruşat. S avize ağacı, bot. P ark ve bah­ avkım ak, [eT. uv-mak > av(ı)k-mak > avk-ı-mak]
çelerde süs ağacı olarak yetiştirilen gövde kısmı {ağız} gçl. fi. [-r] 1. Avuç içine alarak sıkmak; ov­
odunsu, yığın hâlinde birleşik yaprakları ve ucunda mak; ovalamak; çitilemek. 2. Çamaşırı durulamak.
beyaz veya m or büyük çiçekli zam bakgillerden bir 3. Yoğrulm uş hamuru, bulaşmaması için una bula­
ağaççık, (Yucca gloriosa).\\ âvize-i gûş, {OsTj K u­ yarak yumak hazırlamak. [DS]
lağa asılı süs eşyası; küpe. || âvize-i nücüm, {OsT} avkın, [Far. âbgün] {ağız} is. 1. Pınar; kaynaktaki su
Yıldız kümeleri. gölcüğü. 2. Su yolu; kanal; ark. 3. Su deposu. [DS]
avizgin, [Far. âvlz-gin j^ jjjT ] (a:vizgin) {OsT} sf. 1. avkınlamak, [av-(ı)k-ın-la-mak] {ağız} gçsz. fi. [-r] [-
Israrcı; ısrar eden. 2. Askıntı olan; musallat olan. 3. l(ı)-yor] Gezip dolaşmak. [DS]
is. Bir şey almadan bırakmayan dilenci, avkınmak, [av-(ı)k-ın-mak] {ağız} ed il.f. [-ır] Tuza­
avizo, [îsp. bare de aviso] is. dnz. Donanmada yer ğa düşmek. [DS]
alan küçük gemilerden biri. avkırak, -ğı [avk (yans.) > avk-ır-a-k] is. Balgamlı
avk1, [av > av-(ı)k ?] {ağız} is. Fiile; düzen. [DS] S tükürük.
avka düşmek, {ağız} Tuzağa düşmek. [DS] avkırı, [ay-kır-ı] {ağızj s f aykırı. [DS]
avk2, [Ar. ‘avk ö y ] {OsT} is. Durdurma; alıkoyma; avkırm ak1, [avkır (yans.) > avkır-mak] {ağızj g ç sz .f.
vazgeçirme. [-ır] Havlamak. [DS]
avkalamak1, [eT. uv-m ak > av-(u)k-mak > av-(ı)k- avkırmak2, [eT. uv-m ak (ufalamak) > av-(u)k-ır-
ala-mak] {ağız} gçl. f. [-r] f-l(ı)-yor] 1. Avuç dolu­ mak] {ağızj gçl. fi [-ır] 1. Çalmak; aşırmak. 2. Ov­
su almak. 2. Avuç içine alıp sıkıştırmak; çitilemek; mak; okşamak. [DS]
ovmak. 3. Örselemek; hırpalamak. 4. (Köpek vb. avkırtmak, [av-(ı)k-ır-t-mak] {ağızj gçl. fi. [-ır] 1.
için) ısırmak. 5. Ansızın altına almak. 6. Karıştır­ Aldatmak; sezdirmemek. 2. Avlamak. [DS]
mak; iyice karıştırıp kabartmak. 7. Sıkıştırmak; avkma, [av-(ı)k-ma] {ağız} is. Çökelek, taze soğan ve
tehdit etmek; azarlamak. 8. Oynamak. 9. Ovmak; zeytinyağı ile yapılan bir tür salata; Çingene pilavı.
masaj yapmak. 10. Çalkalamak; elemek. 11. Yaka­ [DS]
lamak; tutmak; avuçlamak. 12. Ezmek; ufalamak. avkmak, [eT. uv-m ak (ufalamak) > av-(ı)k-mak /av-
13. Buruşturmak. 14. Doğal maddelerle deriyi ter­ (u)k-mak] {ağız gçl. f i [-ar] 1. Eli ile ovalayarak
biye etmek. 15. M ıncıklamak. [DS] küçük parçalara bölmek; ufalamak. 2. İyice karış­
avkalamak2, [Ar. ‘avk (engel) => avk-ala-mak] gçl. tırmak. 3. Dövmek. 4. Çamaşırı durulamak. 5. A-
vuç içinde sıkıştırmak; ovmak; ovalamak; çitile­
fi [-r] [-l(ı)-yor] Engel olmak; geciktirmek,
mek. 6. Yenmek; mağlûp etmek. 7. Yakalamak;
avkalanmak, [avkala-n-mak] {ağız} edil. f. [-ır] 1.
tutmak. 8. Zedelemek; ısırmak. [DS]
Zedelenmek; hırpalanmak; örselenmek. 2. Ufalan­
mak. 3. Buruşmak. 4. Örselenmek; kırılmak; ufak avku, [av-(ı)k-u] {ağızj is. Cevizin dış kabuğu. [DS]
parçalara ayrılmak. [DS] avkulu, [av+kul-u?] {ağızj sf. Ava çok düşkün; av
peşinde koşan. [DS]
avkalaşmak, [av-(ı)k-a-la-ş-mak] {ağız} işteş, f. [-ır]
1. Oynaşmak; sevişmek. 2. Şakalaşmak. 3. Boğuş­ avkurlanmak, [eT. uv-m ak (ufalamak) > av-(ı)k-ur-
mak; didişmek; alt alta üst üste gelmek. [DS] la-n-mak] {ağız} ed il.f. [-ır] Kırılmak. [DS]
avkam, [av-k-a-m] {ağız} sf. 1. İnsanın iki el ile avkuru, [arkuru / aykırı] {ağızj sf. 1. Düz; kestirme;
alabileceği miktar; avuç dolusu. 2. Hayvanın ağzı kese. 2. Aykırı; yan üstü. 3. Ters; çapraz. 4. (Yol
için) döne döne. [DS] S1 avkuru doğkuru gitmek,
ile bir kerede alabileceği miktar. [DS]
{ağızj Zikzaklı gitmek. [DS]
avkamak, [eT. uv-m ak (ufalamak) > av-(u)k-mak >
avk-a-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-k(ı)-yor] 1. Avuç avkuş1, [avkuş T] {eATj {ağızj is. bot. Mürdü-
içine alarak ovmak; çitilemek; ovalamak. 2. A zar­ mük; mürdük. [DS]
lamak; tekdir etmek; paylamak. [DS] avkuş2, [av+kuş] {ağızj is. Av hayvanı. [DS]
avkan, [av-ka-n] {ağız} is. Uzak. [DS] avl1, [Ar. ‘avl ö y ] {OsTj is. 1. Tecavüz; haddi aşma.
avkant, [Far. âb-kant] {ağız} is. Üstü açık ya da ka­
2. Doğru yoldan sapma; meyletme. 3. huk. Miras
palı su yolu. [DS]
hisselerinin payda sayısını aşması.
avkeşe, [Ar. ‘avkeşe y ] {OsT} is. tarım. H annan
avl2, [Ar. ‘avl J y ] {OsTj is. 1. Feryat; acınma. 2. Sı­
savurmakta kullanılan parm aklı kürek; yaba.
kıntı sebebi.
avketmek, [Ar. ‘avk (engel olma)] {ağız} g ç l.f. [-(d)-
avla, [av-la-ğu > avla / Yun. avlara 'sljT] {eAT} {ağızj
er] 1. Engel olmak; mani olmak. 2. Geciktirmek.
[DS] is. 1. Bahçelerin etrafına ince dal ve çalılardan ya­
AVL ÖIÜMIÜK SİMİ. 3w
pılan büyük çit. 2. Ay ağılı; hâle. 3. Ağıl. 4. Avlu; avlanma, [av-la-n-ma] is. Avlanmak işi.
evlerin önündeki küçük bahçe. 5. Tahta perde. 6. avlanmak, [av-la-n-mak) edil. fi. [-ır] 1. Biri tarafın­
Tahıl yıkam ak için arık kıyılarına yapılan küçük dan av olarak ele geçirilmek. {eT} (aym) [DLT]. 2.
beton havuz. 7. Balık tutm ak için derelerde taşla mec. Biri tarafından hile ile emellerine alet edil­
çevrilen daire. 8. Çerçeve; çevre. 9. Ahırda hayvan­ mek; kandırılmak; tuzağa düşürülmek. 3. dönşl. fi
ların yem yediği yer. 10. İnce uzun çam ağacı; bu A va gitmek; avcılığa çıkmak. 4. Av avlamak. {eT}
ağaçtan yapılan direk; sırık. 11. Dam merteklerinin (aym) [DLT] S avlanıp kuşlanmak, {ağız} Ava çık­
küçüğü. [DS] mak; av yapmak. [DS]
avlağı, [av-la-ğı {eAT} -*• avlagu. avlar, [Yun. avlara] {ağız} is. Etrafı çevrilmiş bahçe;
avlu. [DS]
aviagu, [av-la-mak (kuşatmak) > av-la-ğu y s l jl ]
avlaşm ak1, [av-la-ş-mak / âv-lâ-ş-mek] {eT} işteş, fi
{eAT} is. Çalıdan yapılmış çit.
[-ar] 1. Toplanmak; yığılmak. [DLT] 2. {ağız} Çe­
avlağa, [av-la-mak (kuşatmak) > av-la(ğ)-a] {ağız} is. virmek. [DS]
1. Ay ağılı; hâle. 2. Ağıl. 3. Çit. 4. Avlu. 5. Kuzu
avlaşmak2, [eb-le-ş-mek / evleşmek] {eT} işteş, fi. [-
ağılı. 6. Duvar. 7. Ahırda hayvanların yem yediği
ur] Evini ortaya koyup kum ar oynamak; evini ödül
yer. 8. M em e başının çevresi. [DS]
koymak. [DLT]
avlağı, [av-la-mak (kuşatmak, çevirmek) > av-la(ğ)-ı]
avlaştırm ak, [av-la-ş-tır-mak] {ağız} gçl. fi. [-ır] K ol­
{ağız} is. 1. Av yeri; avı çok olan yer. 2. Evin biti­
lamak; sakınmak; korumak. [DS]
şiğindeki tarla. 3. K ayalıklar arasındaki geçit. 4.
avlatmak, [av-la-t-mak] g ç l.f. [-ır] [eT. -ur] 1. B i­
Dağlık yerlerdeki bol otlu düzlük. 5. Çerçeve; çev­
rine avlama işini yaptırmak. 2. Bir avı başkasına
re. [DS] S avlağa atmak, {ağızj Çevirmek. [DS]
yakalatmak, tutturmak. {eT} (aym) [DLT]
avlak1, -ğı [eT. ab-la-mak (avlamak) ab-la-ğ > av-la-
avlaz, [av-la-z] {ağız} sf. Av meraklısı. [DS]
k is. 1. Avı bol olan yer. {eT} {ağız} (aym)
avle, [Ar. ‘avle {OsT} is. Feryat.
[Nevâyî] [DS] 2. A vlanma bölgesi; av yeri; avlanılan
yer. {eT} {eAT} (aym) [Nevâyî] 3. {ağız} Avlanmayı avlu 1, [Yun. auli)'is. mim. 1. Bir yapının ortasında
bilen hayvan. [DS] etrafı duvarlarla çevrili üstü açık yer; asma bahçe.
avlak2, -ğı [avla-mak (çevirmek, kuşatmak) > / Yun. 2. {ağız} Hol; koridor. [DS] 3. {ağız} Evlerin bodrum
aulaks (açılan iz) ?] {ağız} is. 1. Bahçelerin etrafına ya da zemin katındaki salon. [DS] 4. {ağız} Kiler.
çekilen ince dal ve çalı çit. 2. Kuzu ağılı. 3. Hudııt; [DS] 5. {ağız} Kışlık küçük evlerin karşısında büyük
sınır; çerçeve. 4. Çiçek yetiştirmek için hazırlanan yazlık ev. [DS]
yer. 5. İyi bir ekin içinde zay ıf kalm ış yer. 6. Evle­ avlu2, [ağ-ıl] is. 1. {ağız} Ağıl. 2. Köyün yakınındaki
rin damlarından akan ve biriken sular. 7. Bataklık verimli tarla. [DS]
ve sulak yer. 8. Derelerden akan ince sular. 9. avluk, -ğu [uyku-luk] {ağız} is. İşkembe. [DS]
A karsularda balık avlanan durgun yer. 10. Su kana­ avlukçu, [av-luk-çu] {ağız} sf. Başkasından geçinen;
lı. 11. Dere; vadi, avantacı. [DS]
avlaksız, [avlak-sız] {ağız} sf. Sersem; budala. [DS] avlum, [av-(u)l-um / ağ-ul-um ?] {ağız} is. 1. Daire.
avlatmak, [av-la-l-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] A vlan­ 2. Ay ağılı; hâle. [DS]
mak. [DLT] avm, [Ar. ‘a v m ^ ] {OsT} is. Yüzme.
avlama, [av-la-ma] is. Avlamak işi. avm ak1, [av-mak / avalanmak / avlamak] {eT} gçsz.
avlam ak1, [eT ab-la-mak (avlamak) > av-la-mak fi. [-ar] 1. Toplaşmak; üşüşmek; etrafını çevirmek.
gçl- f i [-r] [-l(ı)-yor] 1. Bir av hayvanını [DLT] 2. Avlanmak. [DLT]
yakalamak veya bir silahla öldürmek. {eT} (ay­ avm ak2, [av-mak] {eT} gçsz. fi. [-ar] 1. Sıhhatte ol­
nı) [Gabain] [Mühennâ] [EUTS] [DLT] 2. mec. Çok mak; sağlıklı olmak. [EUTS] 2. {ağız} D ef etmek;
arzu edilen fakat az bulunur bir şeyi ele geçirmek. kovmak. [DS]
3. mec. Birini yalan ve düzen kurarak emellerine avn, [Ar. ‘avn ojp] {OsT} is. 1. Yardım. 2. Süleyman
alet etmek; kandırmak; tuzağa düşmek. 4. {eT} Ele Peygambere yardım eden cinin adı. 3. sf. Yardımcı.
geçirmek. [Gabain] [Mühennâ] [EUTS] [DLT] 5. {eAT} fi1 avn-i Hak, Allah 'm yardımı.
Yakalamak.
avnî, [Ar. ‘avn> cavnı J> ^\ (avni:) {OsT} sf. Y ardım­
avlam ak', [av-la-mak / av-mak / avala-mak jjljl]
la ilgili.
{eT} gçl. fi. [-r] 1. Bir şeyi çevrelemek; çevresini
avniye, [Ar. 'avniye (başkomutan Hüseyin A vni'nin
dolaşmak. [EUTS] 2. Toplanmak; üşüşmek. [DLT]
3. {eAT} Çevresini kuşatmak; etrafını çevirmek. 4. adından) is. 19. yy.da giyilen kukuletalı bir
{ağız} Bir şeyin çevresini çitle çevirmek. [DS] tür yağmurluk,
avlan, [av-la-n] {ağız} is. Avcı. [DS] avokado, [İsp. abogado] is. bot. 1. Ilıman kuşakta
ö l E Î İ E t B İ . 365_____________________________________________
yetişen Amerika kökenli her mevsim yeşil yapraklı
5-15 m. boyunda defnegillerden bir tür meyve ağa­
cı, (Persea). 2. Bu ağacın meyveleri; Amerika ar­
mudu.
a v r a 1, [av-ra] /ağız} is. Daldırma. [DS]
a v r a 2, [afra / avra] {ağız} is. Dara. [DS]
a v r a d , [avrat / avret] /ağızj is. -*• avrat. [DS]
a v r a d a p a , [avrat+apa] {ağızj sf. Kılıbık. [DS]
A v r a f r i k a , [Avrupa+Afrika] is. Avrupa ve Afrika
anakaralarının ikisine birden verilen ortak ad.
a v r a k , [av-ra-k] {ağızj sf. Ahmak; aptal. [DS]
a v r a m a k , [av-ra-mak] {ağızj g ç l.f. [-r] [-r(ı) -yor] 1.
Kollamak; korumak; zaptetmek. 2. Kavramak. [DS]
avran, [av-ra-n] {eTj is. 1. Demirci ocağı biçiminde
yapılan ekmek fırını. [DLT] 2. /ağızj sf. Obur. [DS]
S avran davran, {ağızj Enine boyuna. [DS]
avrana, [Far. arvâna => ‘avrana {ağızj is. 1. Di­
şi deve. 2. Yük devesi. 3. Büyük tencere. 4. Leğen.
5. sf. Ağzı büyük; büyük ağızlı. [DS] S avrana
ağızlı, {ağızj Büyük ağızlı; ağzı biiyiik. [DS]
Avrasya, [Avrupa+Asya] (avra'sya) is. Avrupa ve
Asya anakaralarının ikisine birden verilen ortak ad.
avrat1, -dı [Ar. ‘avret ^ j y - \ {eATj is. 1. Erkeğin eşi;
karı; zevce. 2. Kadın. S avrada yakınlık, {eATj
Kadınla cinsel ilişkiye girm e.|] avrat abla, {ağızj 1.
Boşboğaz erkek. 2. Erken gelişm iş kız. [DS] || avrat
ağızlı, Karısının sözünden çıkmayan (erkek)\\ avrat
almak, {eATj B ir kadınla evlenmek.\\ avrat boşa­
mak, Erkek için boşanmak.\\ avrat çekmek, {eATj
Kadın getirmek. || avrat kişi, {ağızj Karı koca. [DS]||
avrat oğlan, {eATj Çoluk çocuk. |.| avrat oynatmak,
folk. Çengi adı verilen kadınları oynatarak içkili
çalgılı eğlenmek.|| avrat pazarı, 1. Eskiden cariye-
lerin alınıp satıldığı pazar. 2. Satıcıları çoğunlukla
kadın olan pazar.\\ avrat vakti, {eATj Yakınlık za ­
manı; halvet zamanı, ||
avrat2, -di [Ar. ‘avret > ‘avrat (avra:t) {OsTj
is. 1. Kadınlar. 2. İnsan vücudunun mahrem yerleri,
avratbaz, [Ar. ‘avret + Far. -bâz {ağızj sf.
Kadın avcısı; zampara. [DS]
avratlanmak, [avrat-la-n-mak] {ağızj dönşl. f. [-ır]
1. Ev işlerinde becerikli, bilgili olmak. 2. M ızıkçı­
lık etmek. [DS]
avrattık, [avrat-lık jii'jy-] {eATj is. 1. Zevcelik; eş
olma. 2. {ağızj İyi ev kadınlığı. [DS]
avratsı, [avrat-sı] / ağızj sf. (Kız için) kadınlığa öze­
nen. [DS]
avreş, [? avreş] is. folk. E lazığ’da klarnet eşliğinde,
meydanlarda erkekler tarafından oynanan halk
oyunu.
avret, [Ar. ‘avret ^ j y - \ {OsTjis. İnsan bedeninde çıp­
lak olarak gözükmesi ayıp ve dinen haram sayılan
yer, edep yeri; ut yeri, S avret yeri, Erkeklerin
______________________ __________________________ A V S
göbekleri ile dizleri arasında, kadınların el, y ü z ve
ayakları dışında kalan bedenlerinde namaz kılar­
ken örtülmesi gereken yerler; mahrem yerler.
avrı, [avn] {eATj is. Yaprak şeklinde olan para;
banknot.
avrıka, [Afrika / A vrupa ?] /ağızj is. Bir tür saç tı­
raşı. [DS]
avrılmak, [ab-(ı)r-ıl-mak / avrıl-mak JİjjT ] {eATj
dönşl. fi [-ur] Bir şeyin üzerine kapanır gibi eğil­
mek.
avrındı, [av-rı-ndı] {eTj is. Kırıntı; döküntü. [DLT]
avril, [Erme, abril] {ağızj is. Nisan. [DS] S avril
beşi, {ağızj I. Eski takvimle beş nisan. 2. Bugünkü
takvimle 18 nisan. [DS]
avrizi, [Yun. vrudion [Tzitzilis]] {ağızj is. Deniz
yosunu. [DS]
Avro, [Yun. Europa > Euro] is. Avrupa Birliğinin
resmî para birimi,
avroş, [Yun. avroh] {ağızj is. Bir tür kuş tuzağı. [DS]
avruk, [av-(ı)r-uk ?] {ağızj is. 1. Yanak. 2. Yaylaya
götürülen eşya. 3. Hasta. 4. s f Obur. [DS]
avrumak, [av-(ı)r-u-mak] {ağızj gçsz. fi [-r] H asta­
lanmak. [DS]
avrumpa, [avrupa > avrumpa] {ağızj is. Kadın saçma
yapılan ondüle. [DS]
Avrupa, [Yun. Europa (Yer tanrısı)] (avrıı'pa) is. 1.
Dünya'nın beş ana karasından birinin adı. 2. Batı;
batı ülkeleri. 3. {ağızj Başın ön tarafında bir miktar
saç bırakılarak yapılan saç tıraşı; kâküllü tıraş. [DS]
4. {ağızj Entarinin arka tarafında, omuzlarla boyun
arasında kalan kısım. [DS]
Avrupai, [Avrupa+ Ar.î] {OsTj sf. 1. AvrupalIlara ve
A vrupa’ya özgü. 2. zfi. AvrupalIlara benzer biçim ­
de.
Avrupah, [Avrupa-lı] (avrupa'lı) is. ve sf. 1. Avrupa
halkından olan veya A vrupa’da yaşayan. 2. A vru­
pa’ya has olan; A vrupa’dan gelmiş.
Avrupaldaşm ak, [Avrupa-lı-la-ş-mak) dönşl. f i [-ır]
1. Düşünce, davranış ve yaşam a biçimi bakımından
AvrupalIlara benzemek. 2. A vrupa’ya ait kültürel
değerleri benimsemek.
Avrupalılık, -ğı [Avrupa-lı-lık] is. 1. Avrupah olma
durumu. 2. A vrupah olanın niteliği,
avruşmak, [av-(ı)r-uş-mak] {ağızj dönşl. f i [-ur] Tır­
manmak. [DS]
avruz, [Far. âbrîz] {ağızj is. 1. Lazımlık; oturak. 2.
Dibi dar, ağzı geniş, iki kulplu, yoğurt mayalamaya
yarayan toprak kap. [DS]
avsak1, -ğı [av-sa-k] {ağızj is. Aldatma. [DS]
avsak2, -ğı [ak-sa-k / ağ-sa-k] {ağızj sf. 1. H afif topal;
aksak. 2. Hayvan yükünün bir tarafa hafif m eylet­
miş, ağmış durumu. [DS]
avsakJ, -ğı [av-sa-k] {ağızj sf. Ava istekli; av istekli­
si. [DS]
AVS
avsal1, [av-sa-1 ?] {ağız} is. 1. Yürüme bilmeyen kim ­
se. 2. sfi Gerek; gerekli. [DS]
avsal2, [av-sal ?] {ağız} s f 1. (Yer için) avı çok olan.
2. Kolay; çabuk. [DS]
avsana, [? avsana] {ağızj sf. Sersem; aptal; saf. [DS]
avsıl, [av-ız > avış-ıl ? {eAT} Sığırların dilinde
ve ayaklarında oluşan bulaşıcı bir hastalık.
avsın1, [Far. afsün > avsın] {ağız} is. 1. Flayvan sok­
malarının zehir ve ağrısını etkisiz kılm ak için yapı­
lan işlem. 2. Sihir; büyü; afsun. [DS]
avsın2, [avurt > av-sın] {ağız} is. Bir tür göz hastalığı.
[DS]
avsın3, [av + sin-mek > av-sm] {ağız} is. Avcıların av
sırasında pusu kurdukları, ya da gizlendikleri kü­
çük kulübem si yer. [DS]
avsıncı, [afsun-cu / avsın-cı] {ağız} is. Büyü yapan
kimse; afsuncu; büyücü. [DS]
avsınmak, [av-sı-n-mak] {ağız}\ g ç l.f. [-ır] Bir kim ­
seyi ezmek istemek. [DS]
avsınlam ak1, [av-sı-n-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-
l(ı)-yor] 1. Kestirmeden gitmek. 2. Aldatmak. [DS]
avsınlamak2, [av-sı-n-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-
l(ı)-yor] 1. Avuç dolusu almak. 2. Masaj yapmak.
[DS]
avsınlamak'1, [efsun > avsın-la-mak] {ağız} gçl. f. [-
r] [-l(ı)-yor] 1. Büyü yapmak; afsun yapmak. 2.
H asta insan ya da hayvanı iyileşmesi için okutup
üfletmek; afsun yaptırmak. [DS]
avsınlanmak, [efsun-la-n-mak] {ağız} dönşl. f . [-ır]
Afsuncu tarafından okuyup üflenerek iyileştiril­
mek. [DS]
avsınlı, [efsun-lu] {ağız} sf. Afsunlanmış; büyülü.
[DS]
avsıt, [Yun. aspida (jant.)] {ağız} is. Kağnı tekerleğini
m eydana getiren üç parça ağaç; demirsiz kısım.
[DS]
avsıtmak, [av-sı-t-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] 1. A ldat­
mak; kandırmak; gafil avlamak. 2. Oyalamak. [DS]
avsukmak, [av-su-k-mak] {ağız} gçl. f. [-ur] 1. K or­
kutmak. 2. Z ayıf düşürmek. 3. Yenmek. [DS]
avsun1, [Far. efsün => avsun Oj-jT] {ağız} .is. 1.
Büyü; sihir; afsun. {eAT} (aynı). 2. Üfürük; nefes. 3.
Büyücülerin efsun yapmakta kullandıkları madde. avuç, -cu [eT. adut > avut > avuç / avuç £ jT / jT]
4. Telkin; etki; tesir. 5. Kurşun dökme işinde kulla­ is. 1. Elin iç tarafı. 2. Parm aklar toparlanm ış ve
nılan eritilmiş kurşun. [DS]
avsun2, [avurd > av-sun] {ağız} is. Vücutta beliren
kabartılar. [DS]
avsun3, [av+ sin-mek > av-sun] {ağız} is. Tavşan ve
kuş gibi av hayvanlarını vurmak için kurulan giz­
lenm e yeri; pusu. [DS]
avsunlam ak1, [avsu-n-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r]
[l(u)-yor] 1. Tohumu avuç içinde ovalayarak ka­
buklarından çıkarmak. 2. Fındık kabuklarım ka­
bartmak. [DS]
Ö IÜ M M C tM .3 6 6
avsunlam ak2, [efsun-la-mak] {ağız} g ç l . f [-r] [-l(u)-
yor] 1. Büyü yapmak; afsunlamak. 2. Hastaları iyi­
leştirmek için bir takım büyülü işler yapma; oku­
yup üflemek. 3. Zehirli hayvanların sokmaması
için büyü yapmak; şerbetlemek. [DS]
avsunlam ak3, [avsun-la-mak] {ağız}\ gçl. f. [-r] [-
l(u)-yor] 1. Aldatmak; kandırmak; gafil avlamak.
2. Oyalamak. 3. Hastalık bulaştırmak. [DS]
avsunlatmak, [efsun-la-t-mak] {ağız} gçl. f. [-ır]
Hastaları iyileştirmek için hocaya okutmak. [DS]
avsut, [Yun. aspida (jant.) > avsut / ispit] {ağızf is. 1.
Kağnı tekerleğinin ağaç kısmı. 2. H er türlü tekerle­
ğe mazının geçtiği delik. [DS]
avşak1, -ğı [av-(ı)ş-a-k] {ağız} is. 1. Bir tür ardıç
çalısı. 2. ilkbaharda çiğdemle birlikte açan, koku­
suz, menekşeye benzer bir çiçek. [DS]
avşak2, -ğı [ağırşak / avşak] {ağız} is. 1. Somun,
cıvata, çivi gibi şeyleri sıkıştıran, gevşeten, düzel­
ten bir tür anahtar. 2. Ağırşak. [DS]
avşallamak, [avşal-la-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-l(ı)-
yo r] Acele yapmak; gelişigüzel yapmak. [DS]
avşar1, [Kazan, avş-mak (itaat etmek, müsaade et­
mek) > afş-ar] (a fşa r) sf. 1. -► afşar. 2. {ağız} Atlı
jandarm a. [DS] 3. {ağız} Ucu sivri bıçak; kama. [DS]
4. {ağız} Pekmezin pişmeden önce şiddetle kayna­
ması. [DS] 5. {ağız} Tarhana yaparken pişirilen so­
ğan, biber ve yoğurt karışımı. [DS] 6. {ağız} Yular.
[DS] 7. {ağız} sf. Hamarat; becerikli. [DS] S avşara
gelmemek, {ağız} (M emeli hayvan için) sağımı güç
olmak; sağım sırasında huysuzluk etmek. [DS]||
avşar sağmak, {ağız} Koyunu A fşar usulünde sağ­
mak. [DS]
avşar2, [Far. afsâr] {ağız} is. Yular. [DS]
avşarlamak, [avşar-la-mak] {ağızj gçl. f i [-r] [-(ı)-
yo r] 1. Kızdırmak. 2. İşi büyütmek. [DS]
avşarlanmak, [avşar-la-n-mak] {ağız} gçl. fi. [-ır]
Hiddetlenmek. [DS]
avşin, [Far. â v ş in ^ jT ] {OsT} is. bot. Kekik.
avşut, -du [Yun. apsida > avşut ?] {ağız} is. Köşe.
[DS]
avu, [ağu/ ağı] {ağız} is. 1. Zehir; ağı. 2. Zehirli bitki.
[DS]
ortası hafifçe çukurlaştırılmış hâlde iken elin aldığı
miktar; apaz; aya; koşam. Avuç dolusu altın. S
avcu delik, {eAT} Para tutmaz.|| avcu kaşınmak,
Yakında eline p a ra geçeceğine dair batıl inancı. ||
avcuna saymak, Peşin ödemede bulunmak.\\
avcundan okumak, Fala bakmak.\\ avcunu yala­
mak, Beklediğini, umduğunu bulamamak.\\
avcunun içi gibi bilmek, B ir yeri çok iyi tanımak,
bilmek.\\ avcunun içinde olmak, Birinin dilediğini
ya p a r durumda olmak. || avcunun içinde tutmak,
a r m » ™ • 367
Birine dilediğini yaptıracak durumda bulunmak.)|
avcunun içine almak, Yönetimi altına almak. ||
avucunu açmak, {eAT} Cömert davranmak.|| avuç
açmak, Dilenm ek.|| avuç alaması, {ağız} Çakıl bü­
yüklüğünde taş; elle atılabilecek taş. [DS]|| avuç
avuç, Bol miktarda; çok ç o k || avuç dolusu, 1.
Avcun alabildiği miktarda. 2. Çok fa zla miktarda. ||
avuçı delik, {eAT} Para tutmaz.|| avuçını açmak,
{eAT} Cömert davranmak.\\ avuç kayası, {eAT} E l
ile atılabilen taş; el kayası.\\ avuç içi kadar, Çok
küçük yer.\\ avuç unu, Değirm enciye verilen öğüt­
me ücreti karşılığı un; değirmenci hakkı. {eAT} (ay-
m)\\ (bir) avuç, 1. Çok az miktarda. Bir avuç kah­
raman, koskoca düşman ordusunu perişan etti. 2.
Çok fa zla miktarda. Şu uyduruk şeye bir avuç p ara
verdim.
avuçka, [eT. abı-ç-ka / avuç-ka] {eT} is. Başkan; reis,
avuçlama, [avuç-la-ma] is. 1. Avuçlamak işi. 2. A-
vuçta tutma; avcuna alma,
avuçlamak, [avuç-la-mak ^u\s~i\]{eAT} gçl. f. [-r)]
f-(ı) -yor] 1. Avcunu dolduracak kadar bir şeyden
almak. 2. Avuçta tutm ak veya avcuna almak,
avuçlatmak, [avuç-la-t-mak] g ç l.f. [ - ır ) ] \. A vuçla­
ma işini birisine yaptırmak. 2. Birinin, bir şeyi
avuçlamasını sağlamak, izin vermek,
avujgun, [? avuj-ğun] {eT} is. Deri sepilem ekte kul­
lanılan palamut meyvesi. [DLT]
avuk, -ğu [av-uk] {ağız} sf. 1. Avare. 2. is. Dağların
dik ve sarp sırtları. [DS] S1 avuk olmak, îşten kal­
mak; avare olmak.
avukat, [Lat. advocare (yanına çağırmak) > ad-
vocatus > Fr. avocat] is. 1. Flukuk işlerinde ücreti
karşılığında halka yardımcı olan özel ihtisas sahibi
kişi; dava vekili; müdafi; savunucu. 2. mec. K endi­
sini doğrudan ilgilendirmediği hâlde başkasını sa­
vunan kişi.
avukatlık, -ğı [avukat-lık] is. A vukatın yaptığı iş ve
mesleği. S (birinin) avukatlığını yapmak, 1. B ir
davada birinin savunm asını üstlenmek; müdafaa
etmek. 2. mec. Kendisini doğrudan ilgilendirmediği
ve üzerine düşmediği hâlde birini savunuvermek.
avukmak1, [av-uk-mak / avk-mak] {ağız} g ç l.f. [-ur]
Kırmak ezmek. [DS]
avukmak2, [av-uk-mak] {ağız} gçsz. f [-ur] 1. A lış­
mak; dadanmak. 2. B ir şeyi göre göre, yapa yapa
öğrenmek. [DS]
avukturmak, [avuk-tur-mak] {ağız} gçl. f. [-ur] 1.
Aldatmak; kandırmak; oyalamak. 2. Alıştırmak;
öğretmek. [DS]
avul, [Başkurt, Kazak, Tatar, av-ıl /av-ul] is. 1. K abi­
le, oymak. 2. Köy; avıl. 3. {ağız} Küçük dal ve çalı­
larla yapılmış bahçe çiti. [DS] 4. {ağız} Ağıl. [DS] 5.
Kış için meyve saklanan yer. 6. {ağız} Asker. [DS]
avulamak, [ağu-la-mak] {ağız} g ç l . f [-r] [-l(u)-yor]
Ağılamak; zehirlemek. [DS]
AVU
avulanmak, [ağu-la-n-mak] {ağız} edil. f. [-ır] 1.
Zehirlenmek. 2. dönşl. f. Sıcağın ya da yorgunlu­
ğun etkisi ile ağzının tadı kaçmak; dili damağına
yapışmak. [DS]
avulatmak, [ağu-la-t-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] Zehir­
letmek. [DS]
avulu, [ağu-lu] {ağız} s f Zehirli. [DS]
avumak, [avu-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] Yardım et­
mek; işine yaramak. [DS]
avunç, -cu [avun-mak > av-un-ç] is. Üzüntünün,
tasanın dağılması ile ortaya çıkan durum; teselli;
avuntu; aldanca; yatıştırma,
avundurma, [av-un-dur-ma] is. 1. Avundurmak işi.
2. Birinin avunmasını sağlama işi.
avundurmak, [av-un-dur-mak] g ç l.f. [ -u r ] \. Birinin
üzüntü ve acısını unutması veya bu durumun hafif­
lemesi için girişimde bulunmak. 2. {ağız} Kızışmış
bulunan dişi hayvanı çiftleştirerek gebe kalmasını
sağlamak. [DS]
avunma, [av-un-ma] is. 1. A vunm ak işi. 2. Dişi
hayvanın gebe kalması,
avunmak, [eT avl-mak / av-ın-mak] dönşl. f. [-ur] 1.
Düşüncesini, kendisini üzen veya sıkıntıya sokan
olay veya durum dışındaki şeylere yönelterek acı­
sını unutmaya, sıkıntılardan uzaklaşm aya çalışmak;
kendini teselli etmek; teselli bulmak; gönül aldat­
m ak {eT} {ağız} (öj™,)[Nevâyî]. [DS] 2. B ir işle oya­
lanıp kendini unutmak; meşgul olmak; vakit ge­
çirmek. 3. {eT} Flâlinden memnun olmak. [Clauson]
4. {eT} Eğlenmek. [Clauson] 5. {ağızj (Dişi hayvan­
lar için) kızışm ak ve döl tutmuş olmak; gebe kal­
mak. [DS] 6. {ağız} (Kadın için) cinsel ilişkide tat­
min olmak. [DS]
avuntu, [av-un-tu] is. 1. İnsanm avunmasını sağla­
yan şey; teselli. 2. Üzüntü ve sıkıntıları hafifletme­
ye veya gidermeye yarayan şey; avunç; avutucu,
avunuk, -ğu [av-un-uk] {ağız} sf. (Dişi hayvan için)
döl tutmuş; gebe kalmış. [DS]
avur1, [ağır] {ağız} sf. Ağır. [DS]
avur2, [av (yans.) av-ur] {ağız} is. Gereksizlik, ho­
m urtu bildiren gövde. [DS] 0 avur zavur, {ağız} 1.
Ivır zıvır; gereksiz eşya; önemsiz ve anlamsız söz­
ler. 2. Kuru gürültü. [DS]|| avur zavur etmek,
{ağız} Tehdit edici sözler söylemek; ileri geri terbi­
yesizce konuşmak. [DS]
avurçuk, [ağır > avur-çuk] {eAT} is. A ğırlık merkezi,
avurd, [eT. adurt > avurt / avurd {eAT} is. 1.
Söz; laf; sohbet. 2. -*■ avurt, fi5 avurda çekmek,
{eAT} Söze tutup lafa boğmak.|j avurdı yelli, {eAT}
{ağız} Palavracı; çok konuşan. [DS]|| avurdı yellü,
{eAT} Palavracı; çok konuşan. || avurd itmek, {eAT}
Atıp tutmak.\\ avurdu yelli, Çok gereksiz konuşan;
palavracı; lafazan; {eAT} (aym).
 avurda, [Sanks. dhâtrı > eT. âvirdâ / avurda / avurta
{eAT) is. Ebe.
avurdalık, [avurda-lık jJ ijjl] {eAT} is. Ebelik.
avurdlaşmak, [avurd-la-ş-mak] {eAT} işteş, f. [-ur]
Sohbet etmek; çene çalmak; konuşmak,
avurlaınak, [avur-ia-mak] {ağızj gçl. f. [-r] [-l(ıı)-
y o r] Tehdit etmek. [DS]
avurt, -du [eT. adurt > avurd > avurt] is. 1. Ağız
boşluğunun yanaklara gelen kısmı. 2. Yanakların
ağız boşluğunu örten dış yüzü. 3. Söz, sohbet; de­
dikodu. {eAT) {ağız}(aym) [DS] 4. {ağız} Bilimsel ka­
riyere sahip olmadığı hâlde yetkinmiş gibi konu­
şan; bilgiç. [DS] 5. {ağız} Başağın saptan ilk çıktığı
yer. [DS] 0 avurda çekmek, S ö ze tutup lafa boğ­
mak. {eAT} (aym)\\ avurdu avurduna geçmek, Ya­
naklarının çökmesinden belli olacak kadar zayıf-
lamak.|| avurt dağıtmak, Bağırıp çağırmak.|| avurt
etmek, {ağız} 1. Övünmek için palavra atmak; atıp
tutmak. 2. Dedikodu yapmak. [DS]|| avurt kesmek,
Övünmek için palavra atmak. |j avurt öttürmek, 1.
{eAT) Çene almak; sohbet etmek. 2. Gevezelik et­
mek; çene yormak. 3. Bağırıp çağırmak.\\ avurt
satmak, Övünmek için palavra atmak.\\ avurt sa­
vurt, Şarlatanlık. {eAT) (aym)\\ avurt şişirmek,
Ağzım su veya hava ile doldurarak yanaklarım dı­
şa doğru şişirmek.|| avurt urmak, {eAT) Çene çal­
mak; sohbet etmek. || avurt Unsiizü, dbl. Dilin ucu
damağa dayanmış hâlde iken akciğerlerden gelen
hava avurt içine yayılmış olarak çıkarılan ses: UL\
avurt zavurt etmek, 1. Gerekli gereksiz konuş­
mak. 2. Yüksekten atmak,
avurta, [Sanks. dhâtri > eT âvirdâ / avurda / avurta]
{eT) is. Süt nine; daya. [DLT]
avurtlak, -ğı [avurt-la-k] {ağız} s f 1. (Kişi için)
yanakları büyük olan. 2. Yanakları sarkık olan. 3.
Büyük ağızlı. 4. (Ekin için) başak tutmak üzere
olan. 5. is. Vücuda tam oturmayan elbisedeki kaba­
rıklık; potluk. [DS]
avurtlama, [avurt-la-ma] is. 1. Çalım. 2. Palavra.
avurtlamak, [avurt-la-mak] gçsz.f. [-r] [-l(u)-yor] 1.
Çalım satmak. 2. Palavra atmak. 3. {ağız} Ağzını
doldura doldura, yanaklarını şişire şişire yemek.
[DS] 4. {ağız} Anlaşılmaz homurtularla sözü değiş­
tirmek. [DS]
avurtlaşmak, [avurt-la-ş-mak] işteş, f. [-ır] 1. Sohbet
etmek; konuşmak. {eAT} (ayıv) 2. Çene çalmak.
{eATj (aym)
avurtlu, [avurt-lu] sf. Gurur ve kibir sahibi; büyük­
lenen.
avus, [Bulg. uvus ?] {eTj is. Bal mumu; mum. [DLT]
Avustralya, [Port, australis > İng. Australia] (a-
vııstra'lya) öz. is. Güney Yarım kürede. Eski Dün­
ya anakaraları topluluğunun doğusunda ve en kü­
çük anakara, ö A vustralya k ara tavuğu, zool.
J M M tıÛ li. ••
E ıkeğinin kuyruğu Ur biçiminde ve çok süslü, ser-
çegillerden A vu stra lya ’da vaşayan bir kuş, (M ae-
nııra, superba).
A vustralyalI, [Avustralya-lıJ (avııstura'lyalı) sf. I-
Avustralya ile ilgili olan. 2. A vustralya’da yaşayan
veya oradan gelen.
A vusturyalI, [Avusturya-lı] (avustu 'ryah) sf. I- A-
vusturya ile ilgili olan. 2. A vusturya’da yaşayan
veya oradan gelen.
avusvaş,
vusvaş, [? avusvaş] is. matb. Lito ve ofset baskı
kalıpları
ç T\ üzerindeki
indeki lekeleri airlormal'
lekeleri giderm irtin kullanı-
ek için Î/-TiUCJÎİ1-
, ı as a f ve terebentinkarışım ı tem izlik maddesi.
7 a U ^ avutJ (c'ğ&l is, 1. Hayvanın sırt kısmı.
2. Avurt; yüz. [DS]
ı'du lağ,zf is■ 1- A S lt- 2. B ağırarak ağ­
lamak; sesli ağlama. [DS]
<>vut , [a v -u t/a d u t] {eT} is. Avuç. [DLT]
' . | H ,a n ’ fav~ut'k an / av-ut-gan] {ağız} sf. Avutan;
aldatıcı; avutucu. [DS]
T a k m a ? ’ [aV-U;-,a-makJ S ç l f - f - r j [-l(u) -yor] O-
yaiamak, meşgul etmek.
u tm a, [av-ut-ma] is. 1. A vutm ak işi. 2. Teselli
tpm fr ’ ^ ar|dırma. 4. ed. Eski Latin edebiyatında
eserleriVer*C* m a^ ‘^ ette yazılm ış ahlaki inceleme
vutmak, [eT. avıt-m ak > avut-mak] gçl. f. f-u r ] 1-
ırımn acılarını, sıkıntılarını hafifletm ek; teselli
etmek, oyalamak. 2. A ldatm ak, kandırm ak. 3. Ço­
ğu oyalamak, hırçınlığını teskin etmek. 4. {ağız!
«olcu etm ek; savmak. [DS]
a n*!!ıU rniak’ favut' tur-mak] g ç l . f [-urJ Birini avut-
ışını ve eylem ini bir başkasına yaptırm ak,
u tu cu , [avut-ucu] sf. 1. (Kişi için) birini teselli et-
^ L yatlŞtIrmayı üstlenen- 2. (Söz ve davranış
için) irini teselli etmeye, avutm aya yarayan.
' vutulma, [avut-ul-ma] is. A vutulm ak işi.
a v u tu lm ak , [avut-ııl-mak] edil, f f-u r ] B iri tarafm-
an yapılan avutma işinden etkilenm ek.
avvac, [Ar. avvâc (avva:c) /OsT} is. 1. Fil dişi
satıcısı. 2. Fil dişi işçisi.
avvad, [Ar. 'û d > 'avvâd ^ ] (avva:d) {OsT} s f Ut
çalan.
a v z 1, [Ar. 'avz {0sT) is , Slğjnm a 2. S ığ ın ak -
a v j , [Ar. 'avz / 'ivaz {0sT} « , L Bedel. 2. De­
ğiş tokuş; takas; trampa,
avza, [Ar. eczâ] (ağız} is. Kibrit. [DS]
avzıtmak, [avıt-mak > avıd-ız-m ak / avzıt-m ak
[DS]^ ^ ^~lr^ ®ya^am ak; aldatm ak; avutma
a '[DS]' ^ Un' a^n tls] {ağız} is. zool. B ir balık çeşidi
-avuz, [-a-Vu2 / _e-vüz / -y-a-vıız / -y-e-vüz] i ^ !
Çek e. 1. Gelecek zaman çokluk birinci kiş> cK '
 >il. . ' • 369
bugünkü “-arız; -ırız; -acağız” değeriyle kullanıl­
mıştır. 2. İstek kipi çokluk birinci kişi çekim eki;
dilek-istek, tavsiye, tercih ve gereklilik bildirir;
bugünkü “-alım; -yalım ” değeriyle kullanılmıştır.
3. Geniş zaman kipi çokluk birinci kişi eki. S’ -
avuz mı? {eAT}. ... mıyız. Bu zulmetten bulavuz mı
(bulur muyuz) rehayı?. Y usuf ile Zeliha.
avya1, [avya] {eT} is. Utanç; ar; haya; hacalet. [EUTS]
avya2, [Rus. ayva] {eT} is.. -*■ ayva,
avyakirt, [Skr. avyâktra] {eT} is. sf. İzah edilemeyen;
açıklanamayan; meçhullük; belirsizlik. [EUTS]
avzurı, [av-(u)z-ur-ı] {eT} is. Buğday ve arpa unu
karıştırılarak yapılan ekmek; karışık ekmek. [DLT]
_ay, [-ay / -ey] yap. e. 1. İsimlerden isim türetir.
Köke ilgili olma kavramı katar: dikey, düzey, g ü ­
ney, kuzey. 2. Fiilden fiil yapar. Fiildeki anlama
bağlı olarak belli bir özellik gösterme kavramı ka­
tar: olay, yatay, yapay, uzay, biikey, onay (ona-ay).
Ay, [ay] öz. is. Dünyanın uydusu olan bir gök cismi;
Ay; Kamer. {eT} (aym) [ETY] [DLT] [EUTS] [İKPÖy.]
[Gabain] [Yüknekî] S ay ağılı, {eAT} A y ağılı; hâle.|j
Ay ağılı, Bulutsuz, gecelerde A y 'ın etrafında görü­
nen ışık demetinden meydana gelen çember; ayla;
hâle; ay evi. |[ ay ayaz, {eT} Aydınlık; mehtaplı g e­
ce. [EUTS][| ay aydın, gün beyaz, Ümit verici, f e ­
rahlatıcı (günler, aylar, yıllar). || ay aydın, hesap
belli, Her şey açıkça görülüyor, anlaşılıyor, anla­
mında kullanılır. || ay aydını, {eAT} A y ışığı; meh­
tap. || ay aydunı, {eAT} A y ışığı; mehtap.\\ aya
yersgü, {eT} Yarasa. [DLT]|| ay bacayı aşmak, B ir
işin yapılma zam anı geçmek; geç kalmak. || ay balı­
ğı, zool. B asık vücutlu kuyruğu yarım ay şeklinde
2-3 m. boy ve bir ton ağırlığına kadar ulaşabilen
kemikli bir balık; mersin balığı; kamer balığı, (Mo­
la mola).II ay balığıgiller, zool. Örnek türü ay balı­
ğı olan kemikli, balıklar takımından çengel çeneli­
ler alt takımına giren bir fam ilya, (Molidete))] ay
balta, 1. Yüzü yarım ay şeklinde olan savaş baltası.
2. Kereste yontm ada kullanılan yüziı ay biçiminde
olan balta. || ay çatal, Vites kutusu içinde taşıyıcı
bir mil üzerinde kaydırılarak vites değiştirmeye
yara)>an parça.| ay dede, Çocuk dilinde A y] | ay
dedeye misafir olmak, Geceyi açıkta geçirmek. ||
Ay doğdu, Yeni ay.\\ Ay evi, B ulutsuz gecelerde
ayın etrafında görünen ışık demetinden meydana
gelen çember; hâle; ay ağılı.\\ ay gibi, 1. (Kadın
için) güzel ve parlak. 2. İnce ve kavisli; hilal gibi. ||
aya kök, {eT} A çık hava. [DLT] || aya sen doğma
ben doğuyorum demek, Güzellikte üstüne rakip
tammamak.\\ aya ya sen doğ, ya ben doğayım,
demek, Çok giizel bir kadından bahsederken söy­
lenen beğenme sözü.|| aydan arı, günden duru, 1.
Çok temiz. 2. Çok güzel. 3. A çık seçik; besbelli)]
ay-gün takvimi, Güneş ’in görünen hareketlerine
göre düzenlenmiş takvim. || ay-gün yılı, Hem Gü­
neş in görünen hareketleri, hem de A y ’ın evreleri
AY
göz önüne alınarak düzenlenmiş olan takvim yılı. ||
Ay harmanlanmak, A y in etrafında hâle meydana
gelmek.\\. A y’ı gördüm Allah, amentü billah, Yeni
ayı görünce uğur getireceğine inanılarak söylenen
bir çeşit şükür sözü.|| A y’ı gördüm yıldıza itiba­
rım yok, D aha iyisini bulunca önceden beğenilen­
lere değer vermez olmak]| aym aydını süt gibi,
{ağız} Dolunay. [DS]|| aym on dördü, D olunay za-
manı. | ayın on dördü gibi, (Kadm için) beyaz tenli,
ve güzel. [I ay ışığı, Ay in Güneş 'ten alarak geceleri
y er yüzüne yansıttığı ışık; ay aydınlığı; mehtap. || ay
ışık, {ağız} Mehtap; ay ışığı. [DS]|| ay karanlığı, 1.
A y in bulut arkasına girm esi ile oluşan ya rı karan­
lık. 2. Ayın gökyüzünde göriinmediği zaman.\\ ay
karanlık, {ağız}. M ehtapsız gece. [DS,];|| ay kılıfı,
{eAT} H âle.| ay köpügi, {eAT} Geceleri ay ışığında
bulunduğu söylenen bir çeşit beyaz ve saydam taş. |
Ay modülü, 1969 yılında astronotları A y ’a götü­
ren uzay aracının A y 'a inip kalkan parçası.^ Ay
örümceği, A y modülümün A y yüzeyine konmasını
ve daha so m a kalkışım sağlayan örümcek g örü­
nümündeki taban ve rampa kısmı.|| ay parçası, B e­
ya z tenli güzel kadm.\\ ay saati, A y ışığı ile saatleri
gösteren kadran. \\ ay şavkı, {ağız}: A y ışığı; mehtap.
[DS]|;| ay şavkına, {ağız} Boşuna; sebepsiz; verim ­
siz. [DS]j| ay şelvesi, {ağız} A y ışığı; mehtap. [DS]||
ay takvimi, Sadece ayın hareketleri göz önüne alı­
narak düzenlenmiş olan takvim. | Ay tutulması,
gök b. Yer, A y ile Güneş arasına girdiğinde gölge­
sinin A y üzerine düşmesi olayı] ] Ay uğralanm ak,
{ağız} A y tutulmak. [DS]f| ay ve gün ağılı, {eAT}
H âle.|| ay yenisi, {eAT} Yeni ay; ayça; hilal.\\ ay
yıldız, Türk dünyasının kullandığı sem bol.H ay yıl­
dızlı, Üzerinde ay ve yıldız motifi bulunan. || ay yd-
dızlı bayrak, Türk bayrağı.|| ay yıldızlı form a,
M illî form a. || ay yıldızlı mayo, M illî mayo. || ay
yılı, A y in Yer çevresinde on iki defa dolanması ile
meydana gelen yıl; kam erî yıl. || ay yurdı, {eAT}
Hâle.
ay1, [ay / hay (yans.)] is. Flaykırma bildiren kök, ay-
kır-mak.
ay2, [eT. ay / ey (yans.)] ünl. 1. Beklenm edik bir du­
rum karşısında beliren şaşkınlık, ürküntü ve korku­
yu ifade eder. {eT} (aym,)[İKPÖy.] [EUTS] 2. Üzüntü,
sıkıntı ve acı bildirir. 3. Seslenme edatıdır. {eT} (ay­
ın) [DLT] "O ğul oğul ay oğul / Bilür misin neler
oldu?" Dede Korkut fi1 ay ay! Hafife alma ve alay
ifade eder.
ay5, [ağ-ı > ay] {eT} is. Turuncu renkte ipek kumaş.
[DLT]
ay4, [ay] {eT} ünl. Buyruğu tanımamayı bildiren ün­
lem. [DLT]
ay3, [iy / ay^T] {eAT} is. M arangoz kalemi; iskarpela.
S ay demüri, {eAT} M arangoz kalemi; iskarpela,|]
ay temüri, {eAT} Marangoz kalemi; iskarpela.
AY
ay6, [eT. ây / ay] is. Genel olarak A y'ın Dünya etra­
fında bir kez dolanımma eşit, yılın on ikide biri
olan zaman dilimi. {eT} (aym) [ETY] [İKPÖy.] [E-
UTS] [Tekin] [Mühennâ]. 0 ay ayca, {eAT} Aydan
aya. || ay başı, A yın ilk günleri. || ay çevrimi, Yahu-
dilerde 12'si normal, 7'si artık 19 yıllık devre.\\ ay­
da bir, B ir ayda bir kere, ayda kazandığını gün­
de yemek, Geleceğim düşünmeden hesapsızca p a ­
ra harcamak.\\ aydan aya, B ir ay arayla; bir aydan
diğer aya kadar. \\ ayda yılda bir, Çok seyrek ola-
rak. || ayda yılda bir namaz, onu da şeytan
komaz, Nadiren iyi bir iş yapm aya kalkışm ak fa k a t
daha başlamadan vazgeçmek.|| ayı günü, {ağız}
Vakti; zamanı. [DS]|| ayı günü belli, {ağız} Vakti
zam anı belli. [DS]|| ayı günü belli olm amak, Ya­
pılm ası düşünülen bir işin zamanı kesin olarak bi-
linmemek.\\ ayı güntt tamam olmak, 1. (Genellikle
ham ile bayanlar için) doğum zamanı yaklaşmak. 2.
Olacak bir şeyin zamanı dolmuş olmak. || ayı günü
yakın, {ağız} (Gebe kadın için) doğum yapm a za ­
m anı yakın. [DS]|| ayı günü yitmek, {ağız} (Gebe
kadın için) gebelik süresini tamamlamış, doğum
yapm a zam anı gelm iş olmak. [DS] || ayın kaçı? Ayın
hangi gününde olunduğunu anlam ak için sorulan
soru. || A yı var, yılı var, ivecek ne var? B ir işi za ­
manında yapm ayı geciktiren kişiler için alay ola­
rak söylenen söz.\\ ay yenisi, {eAT} Ayın başlangı­
cı,|| ay yinisi, {eAT} -*■ ay yenisi.
ay7, [ad / ay] {eT} is. Beylerin hizmetçisi, kölesi;
bunların adının yazılı olduğu defter. [DLT] S ay
bitiği, Askerin isim ve tayınının yazıldığı defter.
[DLT]
a’ya, [Ar. a‘yâ Ltl] (a-ya:) {OsT} sf. Hiç iktidarı ol­
mayan; en güçsüz; daha güçsüz.
aya1, [ay a!] {eT} ünl. 1. Ey! hey bakm. [EUTS]
[Yüknekî] 2. {ağız} “U lan” anlam ında kaba hitap.
[DS] 3. {ağız} Şaşma bildirir. [DS]
aya2, [eT. aya 4J ] is. anat. 1. Elin iç tarafta, bilek ile
parm ak dipleri arasında kalan içbükey yüzü; avuç
içi. {eAT} {eT} (aym)[İKPÖy.] [EUTS] [Gabain] 2. bot.
B itki yapraklarının klorofil bakım mdan zengin,
geniş, düz ve parlak olan üst yüzü. 3. Terazi kefesi.
{eAT} (ayru) 4. Sapanın taş konulan örgü veya deri­
den yapılmış geniş yüzeyli bölümü. 0 aya avazı,
{eAT} E l şakırtısı; el çırpma sesi; alkış.|| aya çal­
m ak, E llerini birbirine vurm ak suretiyle ses çı­
kartmak; aya öttürmek; el çırpmak; aya çatlatmak;
alkışlamak; aya kakmak; {eAT} (aynı).| aya çatlat­
m ak, {eAT} E l çırpmak; alkışlamak,|| aya kars-
111 ak, {eAT} E l çırpmak; alkışlamak.|| aya ötdür-
mek, {eAT} E l çırpmak; alkışlamak. || aya taşı, 1. A-
vuç içine sığabilecek büyüklükte taş; {eAT} (aym). 2.
{eAT} Sapan taşı.
aya3, [ay-a-mak > ay-a] {eT} is. 1. Sonradan takılan
isim; lakap [Mühennâ] [DLT] 2. {ağız} Vekil. [DS]
DIÜMIİİİR SÖM. 37c
aya4, [Far. aya 1] (a:ya:) {OsT} ünl. 1. Şüphelenme
ve kararsızlık bildirir; şaşma bildirir; acaba. 2.
{eAT} Veya; yahut.
aya5, [Yun. agios] is. K utsal kimse; ermiş; aziz,
ayaca, [ağa-ca / ayaca] {ağız} is. Y abanlık giysi. [DS]
ayacuk, -ğu [aya(k)-cık / aya-cuk ^ ^ .T ] {eAT} is.
Ayakçağız,
ayaç, -cı [? ayaç] {eAT} is. Hazine,
ayad, [Ar. ıyd (bayram) > a'yâd iL tl] (a-yâd) {OsT}
is. Bayramlar. S 1 ayâd-ı müslimîn, M üslüman bay­
ramları.
ayag1, [ay-a-mak > ay-a-ğ] {eT} is. 1. Hürmet; saygı;
şeref; itibar. [EUTS] [Üç İtigsizler] [Gabain] 2. Lakap;
takm a ad. [DLT] S ayakka tegimlik, İtibarlı; san­
lı; hürmetli. [EUTS]
ayag2, [T. ayak > Far. eyağ > ayağ > ayag / jA j]
{eAT} is. 1. Ayaklı büyük içki kadehi. 2. Altta ze­
mine oturacak çemberli veya aşağı doğru genişle­
yen konik tabanı olan tas veya çanak.
ayag3, [ayağ {eAT} is. 1. Ayak. 2. Basamak. S
ayağa bırakm ak, {eAT} A yak altında bırakmak.\\
ayağa binm ek, {eAT} Savaş çıkmak; savaş birden­
bire başlamak.\\ ayağa durmak, {eAT} 1. Ayağa
kalkmak. 2. Ayakta durmak. || ayağa dttşmek, {eAT}
1. Kuvvetten düşmek; aciz kalm ak 2. Değerini,
saygınlığını yitirmek. || ayağa kalkm ak, {eAT} A-
yaklanmak.\\ ayağa salmak, {eAT} A yak altında
bırakmak; ayak altına atmak. || ayağa turmak,
{eAT} 1. Ayağa kalkmak. 2. Ayakta durmak.|| ayağı
bağlanm ak, {eAT} 1. Boş yere oyalanıp kalmak. 2.
B ir yerden ayrılamamak.\\ ayağı düz basmak,
{eAT} İşi yoluna g irm ek || ayağı kabın, {eAT} Ayak-
kabısını.|| ayağına balta urmak, {eAT} İşine engel
olmak.|| ayağına baş urmak, {eAT} A yağına ka­
panm ak; yalvarmak. || ayağına düşmek, Ayağına
kapanmak; yalvarmak. || ayağın almak, {eAT} 1.
Aleyhte bulunarak kuvvet ve itibarını düşürm ek 2.
Çelme takıp yere düşürmek.\\ ayağın durmak,
{eAT} A yak üzeri durmak; ayakta kalmak.\\ ayağın
turgurm ak, {eAT} A yak üzeri durdurmak; ayağa
kaldu-mak.\\ ayağın turm ak, {eAT} A yak üzeri
durmak; ayakta kalm ak\\ ayağın yürümek, {eAT}
H areket hâlinde olmak; yürüm ek] | ayağı sıvık,
{eAT} B ir yerde duramayıp sürekli dolaşan.\\ ayağı
şaşmak, {eAT} Ayağı kaymak; sürçmek.|| ayağı yer
basm amak, {eAT} Sevinçten yerinde duramamak;
ayağı yere erişememek\\ ayag üstine durur, {eAT}
D ik duran; yukarı doğru yükselen; yere serili ol-
mayan.|| ayag üzere gelmek, {eAT} Ayağa kalk­
mak.
ayagan, [ayag-an] {ağız} is. Kurumuş fakat ayakta
duran ağaç. [DS]
ayaglag, [ayağ-lağ] {eT} sf. Şanlı; hürmetli; sanlı;
itibar sahibi. [EUTS]
M lI H g S M . »Ti
ayaglıg, [ayağ-lığ] {eTj sf. Şanlı; hürmetli; sanlı;
itibar sahibi. [EUTS]
ayaglug, [ayağ-luğ] {eTj s f Şanlı; hürmetli; sanlı;
itibar sahibi. [EUTS]
avagsız, [ayağ-sız] {eTj sf. İtibarsız; hürmetsiz.
[EUTS]
ayağ, [eT. ay-a-mak (lâkap takmak) > ay-a-ğ] {ağızj
is. Lakap. [DS]
ayağan, [ayağ-an] {ağızj is. Biçilmesi sona bırakılan
zayıf ekin. [DS]
ayağuç, -cu [ayak+uç] {ağızj is. Ayak ucu; son taraf;
aşağı taraf. [DS]
ayah, [ayak / ayah j j ] {eATj is. 1. Ayak. 2. B asa­
mak.
ayak1, -ğı [eT. ad-ak / adhak > ay-ak / azak JSLj] is.
1. anat. İnsan ve hayvanlarda yere basm aya ve yü­
rümeye yarayan organ. {eATj {eTj (aym) [DLT]
[Mühennâ] 2. gnşl. Bacak ve ayak. 3. İnsan vücudu­
nun belden aşağı bölümü. 4. Adım. 5. Masa, iskem­
le, köprü gibi yüksek bir mekân oluşturan cisimle­
rin yerden yükselmelerini sağlayan dayanakları. 6.
Yürüyüş hızı. 7. mim. Büyük binalarda çatı, kemer
ve tonozları taşıyan mimari unsurlar. 8. Merdiven
basamakları. 9. (İngilizceden tercüme) Yarım arşın
uzunluğunda (30.5 cm.) ölçü birimi; kadem. 10.
İngiliz ölçü birimi fo o t' tan alınma buz dolabı hac­
mini belirleyen ayak küp. 11. mat. Bir doğrunun
başka bir doğruyu veya bir düzlemi dik kestiği
nokta. 12. coğ. Bir akarsuyun kendisine karışan
kolları. 13. coğ. Bir gölün suyunu boşaltan akarsu­
lar. 14. {ağızj M aden ocaklarında sarmaların altında
açılan boşluk. [DS] 15. Sıcak su kaynağı. 16. {ağızj
Kavşak; yol ağzı. [DS] 17. Havuz ve çeşme gibi
toplanmış suların alttan akıp gittiği delik; {eATj
(aym). 18. ed. Türk halk şiirinde kafiye. 19. matb.
Klişelerin baskı seviyesine gelmesi için altlarına
konulan tahta parçaları. 20. {eTj {eATj {ağızj Fin­
can; kadeh; tas; çanak; kâse. [Gabain] EUTS] [ETY]
[DLT] [DS] 21. {ağızj Su tası; maşrapa. [DS] 22.
lağızj Çay bardağı; bardak. [DS] 23. mec. Tavır;
nağme. 24. {ağız} Değirm en taşını kaldırıp indir­
meye yarayan ayar odunu. [DS] 25. Sacayak. 26.
Küçük çay masası; sehpa. 27. {ağızj spor. Güreşte
desteden önceki bölüm; başlangıç. [DS] 28. {ağızj
Asıl söze başlamadan önce yapılan giriş; başlangıç.
[DS] 29. {ağızj Koyun sürüsü satışlarında hesaba
katılmayıp bedelsiz olarak verilen zayıf koyun ve
kuzular. [DS] 30. argo. Hile; dümen. 31. argo. Rol
yapma; ... gibi davranma. 32. argo. İlişki; bağlantı.
33. Tavladaki adımlardan her biri; hane. 34. Ayak­
ta koşarak yapılan işler. 35. Büyük sözler; edebiyat
yapma. 36. {eT} sf. Kez; defa. [EUTS] 37. {ağızj Bir
payın dörtte biri; çeyrek. [DS] S ayâ (ayağı) cıvık,
{ağız} Bir yerde durup dinlenmeyen; gereksiz yere
dolaşıp gezen. [DS]|| aya (ayağı) d ışarı, {ağız} (Ka­
AYA
dın için) ahlakı bozuk; fahişe. [DS]|| ayağa b a k ­
m ak , {ağız} K ötü amaçla bakmak. [DS]|| ayağa bı­
ra k m a k , A yak altında bırakmak.\\ ayağ a çıkm ak,
{ağızj (Kadın için) ya sa dışı cinsel ilişkilerle hayat
sürdürmek; orospu olmak. [DS]|| (söz, iş) ayağa
dUşmek, B ir işe ve söze yetkili ve bilgili olmayan
kişiler de karışmak.\\ ayağa dü şm ek , 1. {ağızj (Ka­
dın için) ya sa dışı cinsel ilişkilerle hayat sürdür­
mek; orospu olmak. 2. A ciz olmak. 3. D eğerini ve
saygınlığım yitirmek. [DS]|| ayağa fırla m ak , Otur­
duğu yerden hızlı bir şekilde kalkmak, doğrulmak.\\
ayağa geçirm ek, 1. (Pantolon, çorap, don gibi g i­
yecek için) acele ile giymek. 2. (Ayaklarına ayak­
kabı, terlik vb. için) giymek.\\ ayağa gelm ek, {ağız}
(inek için) kızmak; kızışmak; çiftleşme arzusu duy­
mak. [DS]|| ayağa ip ta k m ak , {ağız} Ayıplamak;
çekiştirmek; kötülemek; zemmetmek. [DS]|| ayağa
k a ld ırm a k , Telaş ve heyecan yaratmak.\\ ayağa
k alk m ak , {ağız} (Kadın için) ya sa dışı cinsel ilişki­
lerle hayat sürdürmek; orospu olmak. [DS]|| ayağı
ağ ır, {ağız} Gebe. [DS]|| ayağa k a lk m ak , 1. D ikel­
mek. 2. mec. Telaşa kapılmak. 3. Saygı ifadesi ola­
rak oturduğu yerden kalkıp doğrulmak. 4. (Hasta
için) iyileşmek.\\ ayağı ağırlı, {ağız} 1. Gebe. 2.
Yüklü. [DS] || ayağı ağm ak, {ağız} 1. Düşmek. 2. İyi
bir durumdan kötü duruma düşmek. [DS]|| ayağı
alışm ak, B ir yere sık sık gitm eye başlamak; da­
danm ak.|| ayağı alm ak , {ağız} Oyun havasının tem­
posuna ayak uydurm ak [DS]|| ayağı bozuk, {ağız}
(Kadın için) ahlakı bozuk; fahişe. [DS]|| ayağı ça­
rıklı, Kurnaz ve becerikli köylü.\\ ayağı çekilm ek,
{ağız} 1. İftiraya uğramak. 2. Ağızdan ağza dolaş­
mak. [DS]|| ayağı d ışarı, 1. {ağız} (Kadın için) baş­
ka erkeklerle ilişkide bulunan; fahişe. 2. (Erkek
için) başka kadınlarla ilişkide bulunan; zampara.
[DS]|| ayağı düşm ek, Oradan geçm esi gerekm ek.||
ayağı d ü z b asm ak , İşi yoluna girmek. || ayağı düze
b asm ak , Sıkıntıyı atlatmak, rahatlamak.\\ ayağı ile
gelm ek, 1. B ir yere kimse zorlam adan kendi isteği
ile gelmek. 2. B ir şeyin em ek çekilmeden elde edil­
mesi)] ayağı k a rın c a lı, {ağızj Bozuk ahlaklı; fa h i­
şe. [DS]|| ayağı k ay m ak , Kötü yola düşmek.\\ ayağı
kesilm ek, B ir daha gelm ez olmak. || ayağı köstekli,
Yürümekte geç kalmış çocuk.|| ayağım yağlı, {ağızj
folk. Tek ayak üstünde oynanan bir çocuk oyunu.
[DS]|| ay ağına b ağ olm ak, 1. Birinin bulunduğu
yerden ayrılmasına engel olmak. 2. Birinin işleri
için engel olmak.|| ayağına b a ğ v u rm a k , Birinin iş
ve çalışmaları için engel çıkarmak. || ayağına b a lta
(v )u rm ak , İşine engel olmak. || ayağına baş
(v )u rm ak , Ayağına kapanmak.\\ ayağına bok b u ­
laşm ak , {ağız} Ceza almayı gerektiren bir suçla
ilgisi olmak; kötü, iğrenç bir olayda suçlu olmak.
[DS]|| ay ağ ın a ç a b u k olm ak, 1. A yak işlerini ça­
buk yapmak. 2. Gidilecek yere çabuk gitm ek veya
gelm ek.|| ay ağ ın a çağ ırm ak , Yanına gelm esini is­
AYA
temek. || ayağına çelm e takmak, 1. Biri yürürken
önüne ayak uzatıp düşürmek. 2. Birinin yükselm e­
sine, ilerlemesine engel olmak.\\ ayağına dolan­
mak, 1. Birinin yürüm esine engel olmak. 2. Çalı­
şan birinin iş yapm asına engel olmak. 3. Başkası
için tasarlanan kötü niyetli bir iş başarılamamak
ve zararı sahibine geri dönmek.\\ ayağına dolaş­
mak, 1. Birinin yürüm esine engel olmak. 2. Çalı­
şan birinin iş yapm asına engel olmak. 3. Başkası
için tasarlanan kötü niyetli bir iş başarılamamak
ve zararı sahibine geri dönmek. || ayağına donu
yok, fesleğen takar başına, Yoksulluğuna aldır­
madan süslenmeye kalkar. || ayağına düşmek, A ya­
ğına kapanmak.\\ ayağına gelm ek, 1. A lçak gönül­
lülük göstererek birinin yanına varmak. 2. M ecbur
olarak birine gelmek. 3. (Kısmet için) em ek harca­
madan arzu edilen bir şeye kavuşm ak.|| ayağına
gitmek, 1. A lçak gönüllülük göstererek birinin y a ­
nına varmak. 2. Saygı duyarak yanına gitmek. 3.
M ecbur olarak birine gelmek. || ayağına ip tak­
mak, 1. Hakkında konuşmak. 2. Gıyabında dediko­
du yapmak.\\ ayağına kapanmak, 1. Özür dilemek
amacıyla yalvarmak. 2. Nüfuzlu birine aczini be­
lirtmek. 3. Alçalarakyalvarmak.\\ ayağına kara su
inmek, Ayakta durm ak veya çok yürüm ekten dolayı
ayakları yorulmak.\\ ayağına kira istemek, Gelme­
y e veya gitmeye üşenmek; nazlanmak.\\ ayağına
oturm ak, (Ayakkabı için) tam ayağına göre ol-
m ak.|| ayağına sıcak su mu, soğuk su mu? Çok
seyrek gelen misafirler için söylenen sitem ve se­
vinç sözii,|| ayağına sıkı, Hızlı ve çok yürüyen.]]
ayağına Üşenmek, 1. Tembellik, uyuşukluk 2.
A yak işlerini yapm aktan iişenmek.\\ ayağına üşen­
memek, 1. Çalışkan ve çabuk olmak. 2. A yak hiz­
metlerini üşenmeden yapmak. 3. Yürümeye üşen­
memek,|| ayağına yüz sürmek, 1. H er hangi bir
sebeple gidip yalvarmak. 2. Emrinden çıkmayaca­
ğını bildirmek. 3. Saygıda aşırı gitmek.\\ ayağında
top tutmak, spor. Futbolda topla fa zla oyalanıp
arkadaşlarına zam anında topu ulaştıramamak.\\
ayağın durmak, 'ağızj Saygı göstermek. [DS]||
ayağını alam amak, Bir yere gitmekten kendini
alıkoyamamak]] ayağını almak, {ağız} 1. Ayağını
kaydırmak; kötülük yapmak. 2. (Kişi için) ortalıkta
dolaşarak çalışmasına engel olmak; ayağa takıl­
mak. 3. Günahını almak; zanda bulunmak. 4. A ley­
hinde konuşmak. 5. (Hasat için) sona erdirmek;
bitirmek. [DS]|| ayağını altına almak, Tek bacağını
altına alarak yere oturm ak || ayağını bağlamak,
Birinin iş ve çalışmaları için engel çıkarmak. ||
ayağını çekmek, 1. Gitmekten vazgeçmek. 2. Git­
m eyi kesm ek.|| ayağını çıkartmak, Ayakkabılarım
çıkarmak..|| ayağını denk almak, Hareketlerine
dikkat etmek, başkalarım rahatsız etmemek. || aya­
ğını denk basmak, Dikkatli ve uyanık davran­
m ak.|| ayağını esirgemek, {ağız} Gitmekten çekin­
m ra H C E u .
mek. [DS]|| ayağını giym ek, Ayakkabılarını ayağı­
na giym ek.|| ayağını kaldırmak, {ağız} (Memur
için) başka yere atanmak; nakledilmek. [DS]|| aya­
ğını kaydırmak, Birini, bir fırsatını bulup işinden
etmek. || (birinin) ayağını kesmek, O kişiyi, bir yere
uğramaz hâle getirmek; gelm esine engel olmak.\\
(bir yerden) ayağını kesm ek, Oraya uğramaz ol-
m ak.|| ayağının altına alm ak, 1. Dövmek. 2. Ayak­
ları ile üzerine basmak, çiğnemek. 3. Üstüne çık­
mak]] ayağının altına karpuz kabuğu koymak,
Birinin işini ve düzenini sezdirm eden bozmak.\\
ayağının altına sabun kalıbı koymak, Birinin
işini ve düzenini sezdirm eden bozmak. || ayağının
altına yatırmak, Dövmek.|| ayağının bağını çöz­
mek, 1. Boşamak. 2. Serbest bırakmak. 3. Boşan­
m ak,|| ayağının bastığı yerde ot bitmemek, Gittiği
yere uğursuzluk getirm ek.|| ayağının pabucu ola­
mamak, D eğer bakımından karşılaştırılan kişiden
çok aşağıda bulunmak.\\ ayağının pabucunu başı­
na giydirmek, 1. D eğersiz birine olduğundan fa zla
değer vermek. 2. D engi olmayan biri ile evlenmek]]
ayağının tozu ile, 1. Gelir gelmez, hemen. 2. H iç
dinlenmeden,|| ayağının türabı olmak, 1. "Ayağını
bastığın toprak olayım. ” anlamında aşırı saygı
gösterm e ifadesi. 2. Kul, köle gibi bağlanıp hizmet
etmek]] ayağının ucuna basm ak, Gürültü yapm a­
mağa özen göstererek sessiz ve yavaş yürümek]]
ayağını öpmek, 1. Büyük bir alçak gönüllülük ve
a şın saygı göstermek. 2. işlenen bir kusur için özür
dilemek. 3. Y alvarm ak|| ayağını sürüm ek, 1. Veri­
len bir görevi oyalanarak yapmak. 2. Bir yerden
uzaklaşm ak niyetinde olmak. 3. (M isafir için) daha
kalabalık m isafir gelm esine neden olduğunu san­
mak. 4. Ölmek üzere olmak]] ayağını tek (dek)
atmak, Hareketlerine dikkat etmek, başkalarını
rahatsız etmemek]\ ayağını tetik atmak, H areket­
lerine dikkat etmek, başkalarını rahatsız etmemek.]]
ayağını turgurm ak, Ayağa kaldırmak, ayak üzeri
durdurmak.]] ayağını vurmak, (Ayakkabı için)
ayakta ya ra açmak]] ayağını yere bastırmamak,
1. Birini sürekli olarak araçla gezdirmek; hiç yü-
riitmemek. 2. Çok fa zla itibar göstermek.]\ ayağını
yorganına göre uzatm ak, Giderini gelirine göre
düzenlemek.]] ayağı pek, {ağız} Atik; çevik. [DS]||
ayağı sınmak, {ağız} Doğum yapmak. [DS]|| ayağı
sıvık, B ir yerde duramayan, sürekli dolaşan.]] aya­
ğı suya değmek, 1. Bir gerçeği sonradan anlayıp
pişm anlık duymak. 2. Bir şeyin önemini sonradan
anlamak]] ayağı şaşmak, l. Ayağı sürçmek, kay­
mak. 2. Uygunsuz ve yanlış harekette bulunmak]]
ayağı takılmak, B ir engelle karşılaşmak]] ayağı
taşa dokunmak, B ir engelle karşılaşmak]] ayağı
uğurlu, Gelişinden dolayı hayır görülen kişi]]
ayağı uğurlu gelmek, Gittiği yerde hayırlı işlere
sebep olmak]] ayağı üzengide olmak, Hareket et­
mek üzere hazır beklemek]] ayağı yanm ış it gibi,
ÖlilföüI K S01i^j73
Yerinde durmayıp oradan oraya koşturmak]] ayağı
yeğni, {ağız} Atik; çevik. [DS]|| ayağı yer basm a­
mak, Sevinçten yerinde duramamak.\\ ayağı yer­
den kaldırmak, 1. Ayağı yere değmez olmak. 2.
Bir taşıta binerek yaya yürüm ekten kurtulmak.\\
ayağı yerden kesmek, 1. Ayağı yere değmemek. 2.
Bir taşıta binerek yaya yürüm ekten kurtulmak.\\
ayağı yürüten baştır, Halkın huzur ve güvenini
sağlayan, ülkenin gelişm esini planlayan ve yü rü ­
tenler daima başta bulunan yöneticilerdir,|| ayak
açmak, 1. ed. (Sazı eline ilk alan için) atışmalarda
belli bir kafiye (ayak) ile şiire başlamak; ayak
vermek. 2. {ağız} folk. (Nişanlı kız için) ilk olarak
nişanlısının evi çevresinde gezi yapmak. [DS]||
ayak alışverişi, {ağız) Çerçilik; gezgin satıcılık.
[DS]|| ayak almak, {eAT} 1. Çelme takıp yere ser­
mek. 2. Aleyhinde bulunarak saygınlıktan düşür­
mek; giiçten düşürmek. 3. {ağız} Oyunda ayaklar
çalgının temposuna uymak. [DS] 4. {ağız} Bir kişi­
nin kötülüğüne çalışmak; manen yüklenmek. [DS]||
ayak altı, 1. Gelip geçilen, kalabalık yer; gelip
geçenlerin çok olduğu yer; ortalık. 2. {ağızj Kapı
önü. [DS] 11 ayak altında dolaşmak, B ir iş görm e­
diği hâlde çalışanların işine engel olacak biçimde
dolaşmak,|| ayak artmak, {ağız} 1. B ir kimsenin
kötülüğüne çalışmak. 2. B ir kimseye manen yü k­
lenmek [DS]|| ayak atmak, 1. Yürüyüş ve dansta
ayağını ileri veya geri hareket ettirmek. 2 . ilk defa
gitmek. 3. Gitmek, varmak. 4. Girmek.\\ ayak at­
mamak, Bir yere hiç gitmemek, uğramamak.\\
ayak ayak, {eAT} Basam ak basamak, kademe ka­
deme, derece derece; yavaş ya va ş.|| ayak ayak üs­
tüne atmak, İskemle veya koltukta bir bacağı di­
ğerinin üstüne koyarak oturmak.\\ ayak bacı, {eAT}
Satılan canlı hayvanlardan alınan vergi.\\ ayak
bağı, Bir yere gitmeye engel olan şey. (| ayak bağı
kesmek, {ağız} Yürüme çağına geldiği hâlde yü rü ­
yemeyen çocukların ayaklarına ip bağlayarak bu
ipi kesmek. [DS]|[ ayak bağı olmak, 1. B ir kim se­
nin çalışmasına ve hareketlerine engel olmak. 2 .
Yapmakta olduğu iş için engel çıkarmak.\\ ayak
bağlamak, {ağız} B ir yere sık sık gelip gitmeye
alışmak. [DS]|| ayak basımı, {eAT} Yere basan aya­
ğın boyu kadarlık ölçü.\\ ayak basılmam ış, (Yer
için) üzerinde hiçbir insan yaşamayan, jj ayak
basmak, 1. Bir yere gitmek, girmek. 2. Bir taşıttan
inmek. 3. Bir ülkeye varmak, almak; savaş için as­
ker çıkarmak. 4. Egemenliği altına almak. 5. Yeni
bir ortama, topluluğa girmek. 6 . {eAT} Karşı koy­
mak; direnmek; ısrar etmek; azmetmek.\\ ayak
basmamak, B ir yere hiç gitmemek, uğramamak.\\
ayak beraber, {eAT} H ep birlikte; beraberce.\\
ayak berberi, {eAT} Gezici berber.|| ayak bileği,
anat. Baldır kemikleri ile ayak tarakları arasında
bulunan ve yedi kemikten oluşan bölüm.\\ ayak
çelmek, Birinin düşmesi için ayağına çelme tak­
AYA
mak.|| ayak çeşmesi, {eAT} Hela.\\ ayakda kalmak,
{eAT} İşi ilerletemeyip yarıda bırakmak]] ayakda
komak, Ortada bırakmak; avare etmek. || ayakda
koymak, {eAT) Ortada bırakmak; avare etm ek]]
ayakdan ayağa, {eAT} H er bir basam akta.||
ayakdan başa, {eATj Baştan ayağa.|| ayakdan bı­
rakmak, {eAT} 1. Düşürmek; yıkmak. 2. Yürüyemez
duruma getirm ek.|| ayakdan çıkmak, {eAT} H are­
ket etmeye gücii kalmamak; kendini yitirmek]]
ayakdan düşmek, {eATj 1. Yıkılmak. 2. Güçsüz
kalmak. 3. Aciz düşmek; felakete uğramak]]
ayakdan salmak, {eATj Çökertmek; düşürmek]]
ayak davıştısı, {ağız} A yak sesi. [DS]|| ayak
davuşı, {eATj Ayak sesi; ayak patırtısı]] ayak de­
ğiştirmek, Askerlerin uygun adım yürürken adım ı­
nı diğerlerine uydurmak amacıyla kısa bir adım ile
sağ adım yerine sol adım atmak.]] ayak deri, {eATj
İşçiye verilen ücret; alın teri.]] ayak derligi, {eAT}
İşçilik ücreti. || ayak diremek, 1 . İnatçılık etmek;
yapm am akta ısrar etmek. 2. D üşüncesinden ve tu­
tumundan taviz vermemek.|| ayak divanı, 1 . İm pa­
ratorluk döneminde acil hâllerde o anda bulunulan
yerde padişahın katılmasıyla yapılan toplantı. 2 .
Bir meclisin ayakta toplanarak karar alması. 3.
{eAT} Ayaküstü acele yapılan toplantı]] ayak do­
lamak, {eAT} İftira ederek kötü duruma düşürmek]]
ayak dolaşığı, {ağız} A yak altında dolaşan; serbest
harekete engel olan; ayak bağı. [DS]|| ayak dön­
me, {ağız} folk. Gelinin evlendikten on beş gün son­
ra baba evine ilk gidişi. [DS]|| ayak dönümü, {ağız}
folk. -*• ayak dönme. [DS]j| ayak döşeği, {ağız} folk.
Nişan takılırken kızın ayağının altına serilen hedi­
yelik kumaş. [DS]|| ayak durmak, {eAT} Ayak üs­
tünde durmak; ayakta durmak]] ayak duşağı,
{ağız,1- Hayvan kösteği. [DS]|| ayak dutm ak (tut­
mak), Kadeh sunmak, içki vermek.]] ayak eni,
{ağız} folk. 1. Nişan takılırken kızın ayaklarının al­
tına serilen hediyelik kumaş. 2. Evlenen kız baba
evinden çıkarken ayaklarının altına güvey tarafın­
dan serilen kumaş. [DS][| ayak eskisi, {ağız} 1.
Ayakkabı. 2. Ayakkabı eskisi. 3. Kundaklanan be­
beklerin ayaklarına sarılan bez. 4. Rezil; kepaze.
[DS]| ayak eşiği, {ağız} E şik [DS]|| (bir) ayak ev­
vel, B ir an önce; ilk sırada; ilk önce; tezden]] ayak
gezeletmek, {ağız} Vakit geçirmek; zam an öldür­
mek; ayak sürümek. [DS]|| ayak gitmek, {ağız}
(Ayak için) çalınan havaya uymak; ayak uydurmak.
[DS]|| ayak götürmek, {eAT} 1. Çabucak huzurdan
çekilmek. 2. Çekilip gitmek, ayağını çekmek.]] ayak
götürüp gitmek, {eAT} Çekilip gitmek; ayağını
çekmek. || ayak işi, I. B ir iş yerinde asıl üretimle
ilgili olmayan getir-götür işleri. 2. {ağız} Gezgin
satıcılık; çerçilik. [DS]|| ayak işleri görmek, H a ­
demelik, hizmetçilik gibi getir-götür işleri yapmak. ||
ayak izi, Yürürken ayakların yerde bıraktığı iz.]]
ayak kaldırmak, {ağız} Çabuk yürüm ek; acele et­
AYA
mek. [DS]|| ayak karısı, {ağız} K ötü yola düşmüş
kadın; fahişe. [DS]|| ayak kavafı, Çok gezen. || ayak
keseri, {ağız} Büyük marangoz keseri. [DS]|| ayak
kesm e, {ağız} folk. Yürümesi geciken çocuklar için
yapılan tören. [DS] || ayak kirası, 1. folk. B ir haber
veya eşya getirene zahm eti için verilen para; bah­
şiş. 2. {ağız} folk. Gelin attan inerken verilen hedi­
ye. [DS]11 ayak koymak, {eAT} A yak basmak, gir­
mek]] ayaklar altına almak, 1. D eğer vermemek.
2. H or görmek. 3. H akaret etmek.\\ ayaklar altında
bırakm ak, Korum ak ve kollamak zorunda olduğu
birinin ezilmesine, yo k olmasına göz yummak.\\
ayaklar altında ezilmek, Güçlülerin tahakkümü
altında y o k olmak; varlık gösterememek]] ayakla­
ra salmak, {eAT} Ayak altına atmak; ayak altında
bırakmak. || ayaklar baş, başlar ayak olm ak, Ça­
lışkan, dürüst ve değerli kişilerin görevden alına­
rak, beceriksiz ve sıradan kişilerin görev başına
getirilm esi.|| ayakları birbirine dolaşmak, 1. Yor­
gunluk, heyecan vb. sebeplerden yürüyem ez olmak.
2. Adım atacak gücü kalmamak]] ayakları geri
geri gitmek, Bir yere isteksizce gitmek. || ayakları
karıncalanmak, Hareketsizlikten dolayı ayakları
uyuşmak. || ayaklarına dolanmak, 1. Birinin yürü­
mesine engel olmak. 2. Çalışan birinin iş yapm ası­
na engel olmak. 3. Başkası için tasarlanan kötü
niyetli bir işi başarılamamak ve zararı sahibine
geri dönmek]\ ayaklarına dolaşmak, 1. Birinin
yürüm esine engel olmak. 2. Çalışan birinin iş ya p ­
masına engel olmak. 3. Başkası için tasarlanan
kötü niyetli bir iş başarılamamak ve zararı sahibi­
ne geri dönmek. || ayaklarına düşmek, Birine çok
yalvarm ak,|| ayaklarına kapanmak, Özür dilemek,
ço k yalvarmak.\\ ayaklarına kara sular inmek,
Ayakta durm ak veya çok yürüm ekten dolayı ayak­
ları yorulmak. || ayaklarını çıkartmak, Ayakkabı­
larını çıkarmak]] ayaklarının altında olmak, Yük­
sek bir yerden manzarayı bütünüyle görebilmek. ||
ayaklarının ucuna basmak, Gürültü yapm amağa
özen göstererek sessiz ve yavaş yürümek. || ayakla­
rını öpmek, 1. B üyük bir alçak gönüllülük ve aşırı
saygı göstermek. 2 . İşlenen bir kusur için özür di­
lemek. 3. Yalvarmak.|| ayaklarını sürümek, 1. İs­
teksiz isteksiz çalışmak veya yürümek. 2. B ir misa­
fir in getirdiği uğur sebebiyle ardından daha çok
misafirin gelm esi.|| ayakları suya ermek, 1. Bir
gerçeği sonradan anlayıp pişm anlık duymak. 2. Bir
şeyin önemini sonradan anlamak]] ayakları uğur­
lu gelmek, Varılan yerde sevindirici olaylar m ey­
dana gelmek]] ayakları yerden kesilmek, 1. Ayağı
yere değm ez olmak. 2. B ir taşıta binerek yürüm ek­
ten kurtulmak. 3. (,Sevdiğine kavuşan kız veya kadın
için) aşırı m utluluk duymak; mutluluktan uçacak
gibi olmak. 4. Uçmak.]] ayakları yere basmak,
H ayal kurmaktan vazgeçip gerçeklere dönmek. ||
ayakları yere değmem ek, Sevinçten, mutluluktan
Ö I Ü M T İ İ K S Û M .3 7 4
uçarcasına yürümek.]] ayak makinesi, P edal ile
çalışan dikiş makinesi]] ayak mühürlemek, tasvf.
D ergâhlarda dem işlerin şeyh huzuruna çıkararak
sağ ayağının baş parm ağını sol ayağının baş p a r­
mağı üzerine koym ak suretiyle şeyhinin emrinden
dışarı çıkmayacağına dair söz ve karar vermek. ||
ayak nâ’ibi, {eAT} Gezgin yargıç.|| ayak orusı,
{eAT} Hela]] ayak oyunu, 1. Şaşırtmaca hareket­
ler. 2. Tenis, boks ve eskrim gibi sporlarda sporcu­
nun en uygun ve hakim durumda bulunmasını sağ­
layan duruş. || ayak patırtısı, Yürürken ayakların
çıkardığı se.î.|| ayak satıcısı, Gezgin satıcı; seyyar
satıcı; bohçacı. || ayak sesi, Yürürken ayakların
çıkardığı .ses.|| ayak sürtmek, İşsiz güçsüz, başıboş
dolaşmak.]] ayak sürüm ek, 1 . İsteksiz isteksiz ça­
lışm ak veya yürümek. 2. Bir misafirin getirdiği
uğur sebebiyle ardından daha çok misafirin gelm e­
si]] ayakta kalmak, i. Oturacak y er bulamamak.
2. Yıkılmamak, durmak. 3. {eAT} İşi ilerletemeyip
yarıda bırakmak]] ayak takımı, 1. Görgüsüz ve
bilgisiz kişiler. 2 . işe yaramaz, beceriksiz insan
kalabalığı; külhanbeyi; serseri; kopuk. || ayakta
kom ak (koymak), {eAT} Garip ve avare etmek, or­
tada bırakmak]] ayaktan, (Kasaplık hayvanlar
için) canlı olarak.|| ayaktan ayağa, {eAT} Her bir
basamakta.|| ayaktan başa, {eAT} Baştan başa;
baştan ayağa; tümüyle.|| ayaktan bırakm ak, {eAT}
Yürüyemez durum a getirmek; düşürmek; yıkmak]]
ayaktan çıkmak, {eAT} H areket etmeye gücü kal­
mamak, kendini kaybetmek. || ayaktan düşmek,
{eAT} 1. Güçsüz kalmak, yıkılmak, kuvvetten düş­
mek. 2. A cz içinde kalmak; felakete uğramak. ||
ayaktan salmak, {eAT} Çökertmek; düşürmek.]]
ayak tarağı, anat. A yak parm aklarının bağlı bu­
lunduğu beş uzunca kemikten oluşan ve ayağın
tümsekçe olan kısmı.]] ayak taşı, 1. Yıkanırken a-
yağın kirini çıkarmaya yarayan pürtüklü taş; topuk
taşı. {eAT} (aynı) 2. Okçuların yarışm ada ok atacak­
ları noktayı belirleyen ve ayaklarını üzerine basa­
cakları taş. 3. (ağız} Seksek, kaydırak oyunu. 4.
{ağız} Üzerine basılarak yıkanılan taş. [DS] || ayak
tayınmak, {eAT} A yak diremek; ısrar etmek.]]
ayakta uyumak, Çok dalgın y a da dalgın olmak.]]
ayak tavışı, {eAT} A yak sesi; ayak patırtısı]] ayak
tavuşdusu, {eAT} ayak tavışı.|| ayak tavuşı,
{eAT} A yak sesi; ayak p a tırtısı.|| ayak tedavisi,
H astanede yatm aksızm doktora veya hastaneye
gidip gelinerek yapılan tedavi. || ayak teri, 1. Ayak
parm ağı aralarından çıkan ter. 2. {eAT} B ir işten
ücret almadan çalışanlara verilen emek parası ve­
y a bahşiş. 3. {ağız} Yol parası. [DS]|| ayak tola-
mak, {eAT} Birine iftira ederek kötü duruma dü­
şürmek.]] ayak tonı, {eAT} Don; iç çamaşırı]] ayak
topu, Futbol. || ayak tutmak, {ağız} Söz açmak;
öncülük etmek. [DS]|| ayak ucu, 1. Yatan bir kim ­
senin ayaklarının bulunduğu taraf. 2. Yere serilen
lHriKîSÖMIİ.375
bir eşyanın alt tarafı. 3. Yere sadece ayak parm ak­
ları ile basarken ayak parmaklarının oluşturduğu
dar dayanma yüzeyi. || ayak uydurmak, 1. Tabi
olmak, uymak. 2. as. Askerlikte uygun adım yürü­
mek. 3. Çağın gereklerine veya yaşayış tarzına g ö ­
re davranmak. 4. ed. Saz şairlerinin atışmalarda
ayağı, önceki şairin ayağına uydurmaları zjz.||
ayak üzere gelm ek, {eAT} Ayağa kalkmak, dikel­
mekti ayak üzerine gelmek, {eAT} -* ayak üzere
gelmek.|| ayak verm ek, ed. Saz şairlerinin atışma­
larda sazı eline ilk alanın, belli bir kafiye (ayak) ile
şiire başlaması; ayak açmak. || ayak yapmak,
(ağız} 1■ Kandırmak. 2. Söz açmak; öncülük etmek.
3. Bildiği hâlde bilmezmiş gibi yapmak. [DS]|| ayak
yolama, {ağız} K eçi yolu. [DS]|| ayak yolu, {ağız} -*
ayakyolu. [DS]
ayak2, [ayak ] {eAT} sf. (Küpe vb. için) saçak; saçak­
lı.
ayakaltı, [ayak+alt-ı] is. Yol uğrağı olan, herkesin
gelip geçtiği yer; çiğnek; işlek; uğrak,
ayakbastı, [ayak+bas-tı] is. Bir ülkeye girenden
alman vergi; ayakbastı parası,
ayakça, [ayak-ça] {eT} zf. 1. A şağı doğru; engine. 2.
(ağız} Ayak üzere. [DS]
ayakçak, -ğı [ayak-çak] is. 1. Y üksek bir yere ulaş­
mak için üzerine çıkılan eşya. 2. Seyyar merdiven.
3. Çocukların veya sirklerde cambazların uzun
boylu görünmek için çatalına ayaklarını basarak
kullandıkları sırık. 4. Dokuma tezgâhlarında çözgü
hareketini sağlamak için kullanılan pedal. 5. Ekin
biçerken ayaklara sarılan ot demetleri. 6. Karda
yürümeyi kolaylaştıran geniş yüzeyli bir çeşit dış
ayakkabı. 7. {ağız} A rkalıksız iskemle. [DS] 8.
/ağızj Merdiven; merdiven basamağı. [DS] 9. {ağız}
Direğe çıkmaya yarayan aygıt. [DS] 10. {ağız} Ta­
ban ve koncu tek parça ağaçtan yapılmış, burnuna
meşin geçirilmiş ayakkabı. [DS] 11. {ağız} Takma
ayak. [DS]
ayakçalık, -ğı [ayak-ça-lık] {ağız} is. 1. Sacayak. 2.
Meyve toplamaya yarayan üç ayaklı merdiven.
[DS]
ayakçı, [ayak-çı) is. 1. B ir iş yerinde ayak işlerini
gören kimse; ayakta çalışan işçi; hademe; hizmetli.
2. Otobüs terminallerinde, taksi duraklarında m üş­
teri toplayan kişi. 3. {ağız} İşçi başı. [DS] 4. {ağız}
Ekin işi bitinceye kadar çalışan tarla işçisi. [DS] 5.
(ağız} Seyyar satıcı; çerçi. [DS] 6. tasvf. M evlevi ve
Bektaşi dergâhlarına girmeye karar veren bir kişi­
nin, geçirmesi gereken on sekiz merhaleden ilki
sayılan mutfak hizm etinde bulunduğu adaylık süre­
sinde, kendisine verilen ad. 7. {ağız} Haydut; şaki.
[ÜS] 8. {ağız} Harmanı dövmüş, henüz savurma du­
rumuna getirememiş kimse. [DS]
ayakçı", [ay-ak-çı] {eT} is. Çanakçı; kâseci. [Mühen­
nâ] [DLT]
avakçık, -ğı [ayak-çık] {ağız} is. 1. Çocukların boyla­
AYA
rını uzun göstermek için bir çatalına basarak yürü­
dükleri sopa. 2. Seyyar merdiven. [DS]
ayakçılık, -ğı [ayak-çı-lık] {ağız} is. Çorabın taban
kısmı. [DS]
ayakçın, [ayak-çm] is. Dokuma tezgâhlarında ayakla
basılarak atkı ipliklerinin (mekik) hareketini sağla­
yan tahta parçası,
ayakdaş, [ayak-daş jil-islT] is. 1. {eAT} İşlerini el­
birliği ile yapanlardan her biri. 2. {ağız} Yol arka­
daşı; yoldaş. [DS] 3. {ağız} Eş; zevce. [DS] 4. {ağız}
Arkadaş. [DS] S ayakdaş olmak, {eAT} Ayak uy­
durmak.
ayakkabı, -yı [ayak+ka(p)-ı] is. Ayağı korum ak için
genellikle deri ve sentetik m addelerden yapılmış
dış giyim eşyası, ö ayakkabı çevirmek, 1 . folk.
Misafirlerin giderken daha kolay giyebilm eleri için
ayakkabılarını gidiş yönüne göre düzenlemek. 2.
İstenmeyen birini gitmeye zorlamak. 3. tasvf. Tekke
şeyhinin, bir dervişin ceza olarak dergâhtan ayrıl­
masını istemesi durumunda ayakkabılarını burun­
ları dışarı, topukları kapıya gelecek şekilde koy-
durtması. || ayakkabı dolabı, Evlerde ayakkabıla­
rın konulduğu dolap; ayakkabılık.\\ ayakkabı sık­
mak, (Ayakkabı için) dar gelerek ayakları rahatsız
etmek. || ayakkabı vurmak, (Ayaklara uygun olma­
yan ayakkabı için) ayakta ya ra açmak.\\ ayakkabı­
sı dama atılmak, itibardan düşmek; pabucu dama
atılmak.
ayakkabıcı, [ayakkabı-cı] is. 1. Ayakkabı yapan
veya satan kimse; kunduracı; pabuççu. 2. Ayakkabı
tamircisi. 3. gnşl. Ayakkabı satılan yer.
ayakkabıcılık, -ğı [ayakkabı-cı-lık] is. 1. Ayakkabı­
cının işi ve mesleği. 2. Ayakkabı yapım ı ile ilgili
sanayi kolu.
ayakkabılık, -ğı [ayakkabı-lık] is. 1. Evlerde ayak­
kabıların konulduğu dolap, raf; ayakkabı dolabı;
ayakkabı rafı. 2. sf. Ayakkabı yapmaya uygun (deri
vb. malzeme),
ayaklama, [ayak-la-ma] is. Ayaklamak işi.
ayaklamak, [ayalc-la-mak) gçl. f. [-r] f-l(ı) -yo r] 1.
Bir yeri ayakla ya da adımla ölçmek. 2. Bir şeyin
üzerinde görmeden sadece ayak yordam ı ile yürü­
mek. 3. Ayak altına alıp çiğnemek; ayak altına al­
mak {eAT} {ağız} (aym). [DS] 4. {ağız} Kötülemek;
kovmak. [DS] 5. gçsz. {ağız} Gezinti yapmak. [DS]
6. {ağız} Çabuk yürümek. [DS]
ayaklandırma, [ayak-la-n-dır-ma] is. 1. Ayaklandır­
mak işi. 2. Ayaklanmasını sağlama,
ayaklandırmak, [ayak-la-n-dır-mak] gçl. f. [-ır] 1.
Ayağa kaldırmak. 2. İsyan için kışkırtmak; tahrik
etmek. 3. Bir şey yapm ak üzere harekete geçirmek,
ayaklandurm ak, [ayak-la-n-dur-mak] {eAT} gçl. f. [-
ur] Ayağa kaldırmak; ayağa kalkm asına yardım
etmek.
ayaklanma, [ayak-la-n-ma] is. 1. Ayaklanmak işi. 2.
AYA
Devlet otoritesine karşı isyan etme; başkaldırma;
başkaldırı; isyan,
ayaklanmak, [ayak-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Aya­
ğa kalkmak; dikilmek. {eATj {ağızj (aynı) [DS] 2.
(Çocuk ve hayvan yavruları için) yürüm eye başla­
mak. 3. Gitmeye davranmak, gitmek için kalkmak.
4. (Hasta için) iyileşerek yataktan çıkıp yürüyecek
duruma gelmek. 5. Devlet otoritesini yıkm ak için
isyan etmek; baş kaldırmak. 6. {eAT} Ayakla çiğ­
nenmek.
ayaklaşmak, [ayak-la-ş-mak] {ağızj işteş.f. [-ır] 1. Zıt
gitmek; çekişmek. 2. dönşl. f. Ayaklanmak; dav­
ranmak; kalkışmak. [DS]
ayaklı, [ayak-lı sf. 1. Ayağı olan. 2. Bir destek
veya dayanakla yere basan, tutunan. 3. Ayak gü­
cüyle çalıştırılan. 4. mec. Gezici; seyyar. 5. ed.
Türk halk edebiyatında ayak adı verilen kafiye,
red if veya nakarat mısraı gibi unsurlarla meydana
getirilmiş şiir. Ayaklı kalenderi, ayaklı koşma,
ayaklı mani, ayaklı semaî. 6. {ağız} (Hayvan için)
yüksek boylu, iri ve bakımlı. [DS] 7. {ağız} (Hayvan
için) çabuk yürüyen. [DS] 8. is. {ağız} Merdiven;
merdiven basamağı. [DS] 9. {ağız} Sahan. [DS] 10.
{ağızj Sacayak. [DS] 11. {ağızj Bir tür ağaç karyola.
[DS] 12. {ağız} Arkalıksız iskemle. [DS] 13. {ağızj
Kadınların başlarına taktıkları 5-6 parçalı altın süs.
[DS] 14. {ağızj Gelinin odasına asılan süs. [DS] S
ayaklı canavar, Yaramaz çocuk.|| ayaklı gazete,
B ir yerde olan her şeyden haberi olan, havadis ve­
ren kişi.|| ayaklı küpe, {eATj Salkım küpe.\\ ayaklı
kütüphane, Çok okumuş ve çok bilgi edinmiş kim­
se]] ayaklı makas, Saç levhaları kesmek için kul­
lanılan ayaklar üzerine oturtulmuş büyük makas. ||
ayaklı makine, A yak gücü ile çalıştırılan makine. |j
ayaklı saya, folk. H alk hikâyelerinde ve m asallar­
da secili ve kafiyeli olarak söylenen sözler.
ayaklıg, [ayak-lığ] {eT} sf. Kaseli; çanaklı. [DLT]
ayaklık, -ğı [ayak-lık] is. 1. Otururken veya bir iş
yaparken işin gereği olarak ayakların dayandığı,
konulduğu yer. 2. Ayakla çalışan makine ve tez­
gâhlarda ayağın basıldığı parça; pedal. {eATj (aynı)
3. Elle taşınır merdiven. 4. Üzerine basıp yüksek­
ten bir şey almaya yarayan şey. 5. Evlerde ayakka­
bıların çıkarıldığı yer. 6. Kağnılar durduğunda yü­
kün öküzlere binmesini önlemek için kağnı okuna
dayanan destek; dayak. 7. {eAT} Ayak zırhı. 8. {a-
ğız} Sokak kapısının eşiği. [DS] 9. {ağız} Basma ka­
dın şalvarlığı. [DS]
ayaklu, [ayak-lu] {eATj sf. Ayaklı.
ayakm ak1, [ay-ık-mak / ay-ak-mak] {ağızj gçsz. f. [-
ır] 1. Ayıkmak; kendine gelmek. 2. Batmak; gurup
etmek. [DS]
ayakm ak2, [aya-k-mak] {ağızj g çl.f. [-ır] El ayası ile
süpürmek. [DS]
ayakman, [ayak-man] {ağız} is. 1. Takunya; nalm. 2.
tora u s u . * ? *
Basamak; merdiven basamağı. 3. Çocukların ve
cambazların yüksek görünmek için çatalına bastık­
ları sırık. [DS]
ayaksmdırmak, [ayak-sın-dır-mak] {ağız} g ç l . f [-ır]
1. Boşuna zahmet vermek; yormak. 2. Yol ettir­
mek. [DS]
ayaksınmak, [ayak-sın-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] 1.
Zahmet etmek. 2. Sık sık gidip gelmek; yol etmek.
3. (Hayvan için) sudan geçerken ayakları ile suyu
bulandırmak. [DS]
ayaksız, [ayak-sız) sf. Ayağı olmayan,
ayaksızlar, [ayak-sız-lar] is. zool. Omurgalı hayvan­
lardan kolsuz, bacaksız amfibyum lar alttakımı,
( Gymnophiona).
ayakta, [ayak-ta) zf. 1. Oturmuş veya yatmış hâlde
değil, ayağa kalkm ış vaziyette; ayaklar üzerinde
durarak. 2. mec. Telaşlı. 3. mec. Karışıklık ve kar­
gaşa hâlinde. S ayakta durmak, 1. Oturmadan
ayakları üzerine basarak durmak; dikilmek; dikel­
mek. 2. Yıkılmadan, kaybolmadan durmak; ya şa ­
ma'k.\\ ayakta tedavi, Hastanede yatm aksızın dok­
tora veya hastaneye gidip gelinerek yapılan teda-
vî. 11 ayakta tutmak, 1. O turtm am ak 2. Yıkılmasına
ve yozlaşm asına meydan vermemek. 3. B ir kurulu­
şun yaşam asını sağlamak.\\ ayakta uyumak, I.
Çok dalgın ve yorgun olmak. 2. Olan bitenin fa r k ı­
na varamamak; gaflete dalmak
ayaktaş, [ayak-daş > ayak-taş jıUasLl] is. 1. İşlerini
el birliği ile yapanlardan her biri. {eAT} (aynı) 2.
Arkadaş. 3. {ağız} Yol arkadaşı; yoldaş; hempâ.
[DS] 4. {ağız} Suç ortağı. [DS]
ayakucu, [ayak+u(ç)-u] is. g ö k b. Düşey doğrultunun
gök küresini deldiği noktalardan ufkun altında ka­
lanı.
ayaküstü, [ayak+üst-ü] zf. 1. Oturmadan, ayakta du­
rarak; ayak üzeri. 2. Kısa bir zaman içinde,
ayaküzeri, [ayak+üzer-i] zf. 1. Oturmadan, ayakta
durarak; ayaküstü. 2. Kısa bir zaman içinde,
ayakyolu, [ayak+yol-ıı] is. İnsanın sindirim artıkları
ile idrarını boşalttığı tem izlik yeri; apteshane; hela;
kademhane; memişhane; kenef; tuvalet.
ayal1, -li [Ar. ıyâl > ‘ayâl JL^] (aya.l) {OsTj is. 1.
Eş; karı. 2. Aynı çatı altında oturup geçimleri aynı
kişi tarafından sağlanan topluluk; aile.
ayal2, -li [Ar. ‘ayâl > a yâl JLp] (a-ya.l) {OsT} is.
Kadınlar; zevceler; ayaller,
ayalama, [aya-la-ma 4İ <>.T] is. 1. Ayalamak işi; a-
vuçlama. 2. Avuç dolusu. 3. {ağız} Toprak örtülü
evlerin damındaki karlan atm ak için kullanılan ge­
niş kürek; kürüden. [DS] 4. {ağız} Harmanda tane
karışık samanı yığm akta kullanılan büyük yaba;
kilrütkü; sıyırgı. [DS] S. {ağızj Harman dövüldükten
sonra tınaz yapılırken altta kalan tanesi çok samanı
jjJiiKÎİ B İ İ R SöZlfOp »377
az kısım. [DS] 6. sf. {18. yy.} (Taş için) avcu doldu­
racak büyüklükte olan,
a y a la m a k , [aya-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1. Bir
şeyi elinin ayası ile tutmak, avuçlamak. 2. Ekilmiş
tarlayı düzeltmek; sürgülemek. 3. {ağız} El ayası ile
bir şeyi toplamak, süpürmek. [DS] 4. {ağız} Tahılı
ayıklamak, temizlemek. [DS] 5. {eT} Elinin ayaları­
nı birbirine vurmak; el çırpmak; alkışlamak. [DLT]
6. {ağız} Uz kullanmak; kayırmak; korumak. [DS] 7.
{ağa} Sahip çıkmak; benimseyip kendine mal et­
mek. [DS] 8. {ağız} Ayalama ile kar küriimek. [DS]
9. {ağız} Harman sonunda harman yerinde kalan
taneleri tırm ıkla toplamak. [DS] 10. ,’ağız} El tez­
gâhlarında varan gelen ağacı yukarı kaldırarak me­
kik yerini açmak. [DS]
ayalanmak, [aya-la-n-mak] {ağızI dönşl. f. [-ır] (To­
hum için) çokça üremek; çoğalmak. [DS]
ayalı boyalı, [aya-lı + boya-lı] ikile, sf. (Kadın için)
aşırı süslü; makyajlı,
ayalmak, [aya-l-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] Uyanmak.
[DS]
ayama, [ay-a-ma] {ağız} is. 1. Ayam ak işi. 2. Takma
ad; lakap. [DS]
ayamak1, [ay-a-mak & a J] g çsz.f. [-r] [-y(ı)-yor] 1.
Saygı göstermek; hürm et etmek; saymak; ulula­
mak. {eT} {eAT} {ağız} (aynı) [DLT] [EUTS] [Gabain]
[DS] 2. {eT} Lakap vermek. [Gabain] 3. {ağız} Ser­
best büyümek; zorluk çekmeden gelişmek. [DS] 4.
gçl. f. Saygı ile anmak. 5. {eT} Korumak; himaye
etmek. [DLT] [Tekin] 6. {eTj Arzulamak. [EUTS] 7.
{ağız} Uz kullanmak; kayırmak; korumak. [DS] 8.
/ağız} Çok yüz vermek; şımartmak. [DS] 9. {ağız}
Serbest bırakmak. [DS]
ayamak2, [aya-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-y(ı) -yor] 1.
Yasaklamak; menetmek. 2. Karşı koymak; dayat­
mak. [DS]
ayamak3, [aya-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-y(ı) -yor] 1.
Yalnız kalmak. 2. İşsiz kalmak. [DS]
ayamak4, [aya-mak] {ağız} gçl. f [-r] [-y(ı) -yor] 1.
Temizlemek. 2. Bitki ya da fidanın çevresini tem iz­
lemek; meydana çıkarmak. [DS]
ayamak5, [ay-a-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-y(ı) -yor]
Mehtapta yürümek; gezmek. [DS]
ayamak6, -ğı [aya-mak] {ağız} is. Üzerinden yalnız
bir insan geçebilecek kadar m erdivenimsi köprü.
[DS]
a’yan, [Ar. ‘ayn (göz) > a yân OL^I] (a:-ya:n) {OsT}
is. 1. Gözler. 2. Bir yerin ileri gelen, nüfuzlu kişile­
ri; eşraf; seçkinler. 3. İmparatorluğun 1877 ve 1908
Meşrutiyet dönemlerinde danışma meclisi niteli­
ğindeki Ayan M eclisi üyeliği yapmış kişiler. 4.
{ağız} Köy ya da mahalle muhtarı. [DS] 5. {ağız}
İhtiyar; yaşlı; koca. [DS] S ayan azası, Meclisin
kararlarını denetleyen kurul üyesi.\\ ayan başı, K a­
AYA
saba y a da köyün ileri gelen A/yM7.|| ayan delisi,
{ağız} Hoppa; şımarık. [DS]|| ayan meclisi, / OsTj
Danışma kıırıılıı; senato. || ayan ü eşraf, {OsT} İleri
gelenler; seçilmişler; varhklılar.
ayan1, [a-yeğen] {ağız} ünl. Y akın birine "a yeğen,
ayol" gibi bir hitap sözü. [DS]
ayan2, [Ar. ‘ayn (göz) > ‘ayân / ıyân oL t] (aya.n)
{OsT} sf. Gözle görülür bir şekilde açık ve belli
olan; âşikâr. S ayân beyân, Apaçık, besbelli.||
ayân etmek, Gözle görülür hâle getirmek,|| ayân-ı
hâriciye, {OsT} Dış dünyadaki nesneler.\\ ayân-ı
muvassıta, {OsT} Aracı nesneler.| ayân-ı m üşah­
has; {OsTj Gözle görülür, elle tutulur eşya.\\ ayân-ı
sâbite, {OsT} tasvf. Sofilere göre eşyanın yaratıl­
madan önce ilahi bilgide sabit olan biçimleri,||
ayân olmak, Açıkça belli olmak. || ayân ve aşikâr
olmak, Açıkça belli olmak.
ayana, [ay+ana] {ağız} is. Ana; anne. [DS]
ayanç, [ay-a-nç / ay-ınç] {eT} is. 1. Hürmet; saygı.
[EUTS] 2. Korku; heybet. [Gabain]
ayançang, [ay-a-nç-an] {eT} s f Saygıdeğer; hürmete
layılc; sanlı. [EUTS] [Gabain]
ayançsız, [ay-a-nç-sız / ay-mç-sız] {eTj sf. Korkusuz.
[Gabain]
ayandon, [Yun. aya andon] is. Ocak sonlarında (28-
30 Ocak) görülen bir fırtına,
ayanen, [Ar. ‘ayân > ‘ayânen UL p ] (aya:'nen) {OsT}
zf. Açıkça.
ayanga, [? ayınga] {ağız} is. -*■ ayınga. [DS]
ayanı, [ev yanı > ayanı] {ağız} is. Avlu; ev bahçesi.
[DS]
ayaniyet, [Ar. ‘ayân > ‘ayâniyyet ojULp] (aya:niyet)
{OsT} is. Ortaya çıkma; açıklık,
ayanlama, [ayan-la-ma] {ağız} is. 1. Karanlığın ay­
dınlanması; fena havanın iyileşmesi. 2. Ağır hasta­
nın tehlikeyi atlatması. [DS]
ayanlık, -ğı [ayan-lık] (a-ya:nlık) is. 1. Ayan olma
durumu; ileri gelenlerden olma; büyüklük. 2. Sena­
törlük.
ayanmak, [aya-n-mak J^L>.I] {eAT} edil. f. [-ır] İyi
bakılmak, korunmak,
ayanta, [avanta / ayyâr > ayanta ?] {ağız} Tembel;
ihmalci. [DS]
a’yar, [Ar. ‘ayr > a 'y âr jl^ l] (a-ya:r) {OsTj is. fi­
şekler.
a y a r1, [Ar. ‘ayar / ıyâr jLp] (aya.ıj {OsTj is. 1. Bir
aygıtın veya düzeneğin arzu edilen en iyi biçimde
çalışması için yapılan düzenleme ve işlem. 2. Ça­
lışma ve işleme düzeni için herkesçe kabul edilmiş
ölçü; standart ölçü. 3. Değer derecesi; kalite. 4. Al­
tın ve gümüş için saflık oranı; derece. 5. mec. Bir
kişinin itibar ve seviye durumu. 6. huk. Kullanılan
AYA
ölçü ve tartı aletlerinde beraberlik, doğruluk ve
hassaslık sağlayabilmek için belirlenmiş ölçüt. 7.
M utluluk yolu. 8. Hayvanların nallarını sağlamlaş­
tırma. 9. İnsanın değer ve seviye derecesi. 10.
{ağızj Bir tahıl ölçüsü. [DS] 11. {ağız} Fındık taşı­
m aya yarayan orta boy sepet. [DS] 12. {ağız} Bir
zeytin yağı ölçü birimi ve kabı. [DS] 0 ayara
vurmak, Belirli bir ölçüye göre değerlendirmek.\\
ayar damgası, Altın ve güm üş süs eşyasının ayarı­
nı gösteren resm î damga.|] ayâr-dân, {OsT} 1. Öl­
çü. 2. Değerbilir kimse.\\ ayardan düşmek, İtiba­
rını kaybetmek; gözden düşmek. || ayar etmek, Bir
aygıtın işleme düzeneğini istenilen biçime getir-
mek. || ayarı bozuk, 1 . işlem esi çalışması istenilen
düzene göre olmayan; ayarsız. 2. D avranışlarında
denge bulunmayan; güven vermeyen (kişi). || ayar
saati, Yer yüzünde kesin saati bulmak için başvuru­
lan son derece hassas saat.
ayar2, [Ar. ‘ayyâr => ayar] {ağız} sf. 1. İşten kaçan;
tembel. 2. Haşarılaşm ış at. 3. Hoş sohbet. [DS]
ayar3, [eyer] {ağız} is. Eyer. [DS]
ayarcı, [ayar-cı) is. 1. Esnafın elinde bulunan ölçü,
tartı aletlerinin doğru ve hassas olup olmadığını
kontrol eden görevli. 2. Ayarı bozuk ve ayarlanma­
sı gereken düzenekleri ayarlayan kişi,
ayarlama, [ayar-la-ma] is. 1. Ayarlam ak işi. 2. Bir
düzeneği veya aleti çalışma bakımından istenilen
ölçüye getirme işi. 3. Bir aleti doğru işleyecek bi­
çimde düzeltme. 4. mec. İşleri zamanında yapılacak
ve bitirilecek şekilde düzene sokma. 5. mec. Birini
kandırma, ayartma; ikna etme. 6. Uyum gösterme,
ayarlamak, [ayar-la-mak] g ç l.f. [-r] [-l(ı)-yor] 1. Bir
düzeneğin veya aletin çalışma bakımından istenilen
ölçüye gelmesini sağlamak. 2. Yanlış işleyen bir
aleti doğru işleyecek biçimde düzeltmek. 3. mec.
İşleri zamanında yapılacak ve bitirilecek şekilde
düzenlemek. 4. mec. Birini kandırmak, ayartmak;
ikna etmek. 5. U yum sağlamak. 6. {ağız} Azarla­
mak; tekdir etmek. [DS] 7. argo. Birisini isteklerini
kabule razı etmek. 8. Birisine, bir başkası için ya­
kın ilişki kurm ayı kabul ettirmek,
ayarlanma, [ayar-la-n-ma] is. Ayarlanmak işi.
ayarlanmak, [ayar-la-n-mak] e d il.f. [-ır] 1. Ölçüye
uygun hâle getirilmek; ayar edilmek. 2. dönşl. f.
Davranışlarını kontrol altında tutabilir hâle gelmek,
ayarlaşmak, [ayyar => ayar-la-ş-mak] {ağız} dönşl. f.
[-ır] Tembelleşmek. [DS]
ayarlatma, [ayar-la-t-ma] is. A yarlatmak işi.
ayarlatmak, [ayar-la-t-mak] g ç l.f. [-ır] Başka birine
ayarlama işini yaptırmak,
ayarlı, [ayar-lı) sf. 1. (Bir alet veya makine için)
doğru çalışması sağlanmış. 2. (Altın ve gümüş için)
ayarı ve ayar damgası bulunan,
ayarlık, -ğı [ayyar-lık] {ağız} is. Tembellik. [DS]
ayar mak, [ay-a-r-mak] g çsz.f. [-ır] 1. Ardından git­
Ü M I Ü R S ü M . :İ?B
mek. 2. Kötü yola sapmak, baştan çıkmak; yolunu
sapıtmak. 3. gçl. f. Taklit etmek. 4. Olumsuz bir işi
yapm ak için ikna etmek; kışkırtmak; kandırmak. 5.
{ağız} Ayartmak. [DS]
ayarsız, [ayar-sız] sf. 1. Ayarı bozulmuş ve ayarlan­
mamış. 2. Belli bir ayarı ve ayar damgası olmayan
(altın ve gümüş). 3. mec. Hareketleri tutarsız ve
dengesiz; deli; şuursuz {ağız} (aynı). [DS] 4. {ağız}
Dönek. [DS] 5. {ağız} Terbiyesiz; edepsiz. [DS] 6.
{ağız} Namussuz. [DS] 7. {ağız} Aşağılık; karakter­
siz. [DS]
ayarsızlık, -ğı [ayar-sız-lık] is. 1. Ayarsız olma
durumu. 2. mec. Tutarsız ve dengesiz olma,
ayart, [ayar-mak (yoldan sapmak) > ayar-t-mak] {a-
ğız) is. Yoldan saptırma; kandırma. [DS]
ayarta, [?ayarta] {ağız} sf. 1. Kendi işinde iyi çalıştığı
hâlde başkasının işinde tem bellik eden. 2. Hayal
seven; hayalperest. [DS]
ayartı, [ayar-mak (yoldan sapmak) > ayar-t-ı] is.
Baştan çıkarma, kandırma,
ayartıcı, [ayar-mak (yoldan sapmak) > ayar-t-ıcı] sf.
Doğruluktan, doğru yoldan saptıran; baştan çıka­
ran; ayartan.
ayartıcıhk, -ğı [ayar-mak (yoldan sapmak) > ayar-t-
ıcı-lık] is. 1. Ayartıcı olma durumu. 2. Ayartıcının
niteliği.
ayartılma, [ayar-mak (yoldan sapmak) > ayar-t-ıl-
ma] is. 1. A yartılm ak işi. 2. Kandırılma. 3. Doğru
yoldan saptırılma. 4. Kışkırtılma,
ayartılmak, [ayar-mak (yoldan sapmak) > ayar-t-ıl-
mak] ed il.f. [-ır] 1. A yartm ak işi yapılmak. 2. B i­
risi tarafından kandırılmak. 3. Doğru yoldan saptı­
rılmak; baştan çıkarılmak. 4. Kışkırtılmak; tahrik
edilmek.
ayartılmış, [ayar-t-ıl-mış] {ağızj sf. Şımarık. [DS]
ayartma, [ayar-mak (yoldan sapmak) > ayar-t-ma]
is. A yartm ak işi.
ayartmak, [ayar-mak (yoldan sapmak) > ayar-t-
mak] gçl. f. [-ır] 1. Yakınlık, arkadaşlık gibi etki­
lerden yararlanarak birini doğruluktan ayırmak,
doğru yoldan saptırmak; baştan çıkarmak. 2. Dü­
şünce bakım ından yanıltmak; kandırmak; aklını
çelmek. 3. Çeşitli vaatlerde bulunarak birini çalış­
tığı yerden ayırıp kendi işine veya hizmetine gir­
mesini sağlamak. 4. {ağız} Uyarmak; ikaz etmek.
[DS]
ayas, [ay-âs] {eT} is. 1. Ayaz; serinlik. [EUTS] 2.
Kölelere verilen ad. [DLT] 3. {ağız} Çardak. [DS]
ayaş, [ay-mak > ay-a-ş] {eT} sf. Sözleşen; dostlaşan
kim se [Mühennâ]
ayat1, [Ar. hay5at] {ağız} is. 1. Evlerin önünde top­
raktan yapılmış kaldırım. 2. Sundurma. 3. Evlerde
sofa. 4. Kapı. 5. Avlu; açık arsa. 6. A lt kattaki sofa;
taşlık. [DS]
Ş lffltü M M .3 7 9
ayatz, [Ar. âyet (işaret) > a y a t o l I] (a:ya:t) {OsT} is.
I. İşaretler; belirtiler. 2. Mucizeler. 3. Kur'an-ı Ke-
rim'i meydana getiren cümleler. S âyât-ı Kur'â-
niye, {OsT} Kur'an-ı Kerim'in ayetleri.|| âyât-ı
muhkemât, {OsT} Anlam ı kesin ve açık olan, başka
türlü anlam verilmesi olanaksız olan ayetler. ||
âyât-ı müteşabihât, {OsTj Anlamı kesinlik kazan­
mamış, tevil edilebilen, benzer durumlara uygula­
nabilen ayetler.|| âyât-i şerîfe, {OsT} M übarek a-
yetler.
ayatan, [? ayatan] {ağız}is. Çukur yerlerde birikmiş
yağmur suları. [DS]
ayatılm ak, [ay-at-ıl-mak] {eTj edil. f. [-ur] Sayıl­
mak; saygı gösterilmek. [EUTS]
ayatm ak, [ay-at-mak] {eT} g ç l.f. [-ur] 1. Saydırmak;
hürmet ettirmek; itibar görmek. [EUTS] 2. Korkut­
mak; teftiş etmek. [EUTS]
ayay, [ay-ay] {ağız} is. Parlak yıldız. [DS]
ayaz, [eT. ay-az / ay-âs jU ] is. 1. Açık, bulutsuz ha­
va, {eAT} (aym). 2. Durgun ve bulutsuz havada çı­
kan sert soğuk; serinlik. {eT} [EUTS]. 3. {ağız} gnşl.
Dominoda noktasız taş. [DS] 4. {ağız} Evlerin
önündeki üstü açık balkon; tahtaboş. [DS] 5. {ağız}
Çardak. [DS] 6. {ağız} Aydınlık; ışık. [DS] 7. {ağız}
Yıldız. [DS] 8. {ağız} Avlu; açık arsa. [DS] 9. sf. So­
ğuk (gece, hava). 10. {ağız} mec. Saçsız; kel. [DS]
I I . argo. Parasız; züğürt. 12. argo. (Durum, gidiş
vb. için) elverişsiz; kötü; fena. 0 ayaz almak, B ü­
yük bir üm it ve gayretle başlanan işten bir şey elde
edememek.\\ ayaza verm ek, {ağız} M eydana ver­
mek. [DS]|| ayazını almak, {ağızj Ayazda kalıp üşü­
mek; ayazlamak. [DS]|| ayaz kesmek, Ayazda uzun
süre kalarak üşümek; çivi kesmek. || ayaz vurmak,
(Sebze ve m eyveler için) soğuktan donmak. || (hava)
ayaza çekmek, K uru soğuk çıkmak; ayazımak. ||
ayaza kalmak, Geç kalmak, fırsatı kaçırmak. ||
ayazda kalmak, 1. Soğukta kalmak. 2. Boş yere
beklemek; ayazlamak.\\ ayaz paşa kol gezinmek,
şaka. Kuru soğuk çıkmak.
ayazımak, [ayaz-ı-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] (Hava
için) ayaza çekmek. [DS]
ayazıtmak, [ayaz-ı-t-mak] {ağız} g ç l . f [-ır] (Yağışlı
ve kapalı hava için) açılmak; ışımak; açılır gibi ol­
mak. [DS]
ayazi, [ayaz + Ar. -!] {ağız} sf. (Baş için) saçsız;
çıplak; kel. [DS] S ayazî kel, {ağız} Başında hiç
saç bulunmayan. [DS]
ayazlağı, [ayaz-lağı] !ağızj is. Rüzgârı kesen, soğuk­
tan koruyan ağaç ya da çit. [DS]
ayazlama, [ayaz-la-ma] is. Ayazlam ak işi.
ayazlamak, [ayaz-la-mak] gçsz. f. [-r] [-l(ı) -yor] 1.
(Hava için) kuru soğuğa çevirmek. 2. Ayazda kala­
rak çok üşümek. 3. Soğumak. 4. argo. Boş yere
beklemek. 5. {ağız} Serinlemek. [DS]
AYB
ayazlandırmak, [ayaz-la-n-dır-mak] gçl. f. [-ır] A-
yazda bırakarak soğutmak,
ayazlanm a, [ayaz-la-n-ma] is. A yazlanm ak işi.
ayazlanm ak, [ayaz-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] 1. A yaz­
da kalıp üşümek. 2. edil. f. Soğuması için ayazda
bırakılmak.
ayazlaşmak, [ayaz-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır) 1. Soğu­
mak. 2. mec. İşleri bozulmak. 3. argo. Elinde hiçbir
şeyi kalmamak,
ayazlatma, [ayaz-la-t-ma] is. A yazlatm ak işi.
ayazlatmak, [ayaz-la-t-mak] gçl. f. [ ı r ] 1. Soğukta
tutmak, bekletmek. 2. Ayaza koyarak soğutmak,
ayazlı, [ayaz-lı] sf. (Hava) açık ve sert soğuk,
ayazlık, -ğı [ayaz-lık] is. 1. Evlerde serinlemek
amacıyla yapılmış üstü açık sundurma. 2. {ağızj
Balkon; taraça; tahtaboş. [DS] 3. {ağız} Salon. [DS]
4. {ağız} Sofa. [DS] 5. {ağız} Güverte. [DS]
ayazma, [Yun. hagiasma (kutsal) / ayasma] is. 1.
Hıristiyanlıkta aziz ve azizelere ithaf edilen, halk
arasında şifalı sayılan ziyaret kaynak ve pınarları.
2. /ağızj Kutsal kaynak. [DS] 3. {ağız} Kaynak. [DS]
4. {ağız} M aden suyu. [DS]
ayb, [Ar. ‘ayb *_*^] {OsT} is. Utanılacak şey; kusur;
ayıp; leke. S ayb-cfl, {OsT} İnsanın ayıbını araştı­
rıp soran.|| ayb etmek, {eAT} Ayıplamak; kına-
mak.|| ayb eylemek, {eAT} Ayıplamak; kınamak.\\
ayb-gû, {OsTj Dedikoducu.\\ ayb-güyî, {OsT} Dedi-
koduculuk.\\ ayb-ı hâdis, {OsT} huk. Satılan mal
müşteri elinde iken oluşan kusur.\\ ayb-ı kadim,
{OsT} huk. Satılan m al satıcı elinde iken oluşan
kusur.\\ ayb itmek, {eAT} Ayıplamak; kınamak.||
ayb kılmak, {eATj Ayıplamak; kmamak.\\ ayb-nâk,
{OsTj Kusurlu; noksan.\\ ayb-püş, {OsTj Ayıbı ör­
ten.
ayba, [ay be] {ağız} ünl. “A sla!” anlam ında şaşırtıcı
ve kabul edilmesi zor bir durum karşısında söyle­
nen söz. [DS]
aybagudur, [aybagudur] {ağız} is. Maymun. [DS]
aybang, [ay+ban] (ayban) {eT} is. Kel. [DLT]
aybaşı, [ay+baş-ı] is. Kadınlarda yaklaşık olarak her
ay görülen fizyolojik durum; âdet. S aybaşı gör­
mek, (Kadınlar için) âdet görm ek.|| aybaşından
kesilmek, A d et görm e durumu sona ermek. || ayba­
şı olmak, Kadınlarda âdet hâli kam gelmek; âdet
görmek. || aybaşısı tutmak, {ağız} A yda bir kez be­
liren geçici delilik nöbeti gelmek. [DS]
aybatçı, [aybat-çı] {ağız} sf. Gürültücü; şamatacı.
[DS]
aybe, [Ar. ‘aybe {OsT} is. 1. Deri çanta. 2. Hey­
be.
aybeay, [T. ay+ Far. be + T. ay] {OsT} zf. Aydan aya;
her ay.
aybecer, [ayb+ecer ?] {ağız} sf. Şekilsiz; biçimsiz;
çirkin. [DS]
AYB
a y b e t1, [Ar. 'aybet ] {OsT} is. 1. Deri çanta. 2.
Heybe.
ay b et2, [Ar. ‘aybet {OsT} is. Ayıp;, kusur,
ayca, [ay-ca 4^J] zf. Aylık; bir ay süresince. S ayca
ayca, {eAT} Aydan aya.
aycık, -ğı [ay-çık / ay-cık) is. 1. Süsleme amacıyla aydın, [eT. ay-dın (ay ışığı) > ay-dm j-b.T /
bayrak veya kumaş üzerine işlenen hilal resmi.
Ayçığı altın tuğ geliyor. 2. mat. Hilali m eydana
getiren iki dairenin yarı çaplan 7/10 oranında olan
veya hilalin uçlarının küçük dairenin çapının çem­
beri kestiği noktada olan hilal; Hippocrates aycığı,
ayça, [ay-ça / ay-ca] is. 1. Ayın ilk günlerinde gö­
ründüğü yay biçimi; hilal. 2. Bayrak gönderi ile
minare tepelerindeki döküm ay yıldız,
ayçiçeği, [ay+çiçe(k)-i] is. bot. Bileşikgillerden to-
hum lanndan yağ elde edilen, bütün ve dişil yaprak­
lı, geniş, sarı ve gösterişli çiçekleri bulunan bir yıl­
lık otsu kültür bitkisi; güne bakan; gündöndü; gü-
nâşığı, (Helianthus annuus). 0 ayçiçeği yağı, Ye­
m eklik olarak kullanıldığı gibi margarin, yağlıbo­
ya, deterjan sanayiinin de ham maddesi olup ayçi­
çeği tohumlarından elde edilen düşük asitli sarım ­
tırak sıvı yağ.
ayçöreği, [ay+çöre(k)-i] is. İçine ceviz ve tarçın ko­
nularak hilal biçiminde yapılmış çörek,
ayda, [hayda] {ağız} ünl. Şaşma, üzülme, isteklerime
bildirir ünlem. [DS]
a y d a m a k 1, [ayda-mak] {ağız} sf. Tembel; işten ka­
çan. [DS]
ay d am a k 2, [hayda-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-d(ı)-
yo r] 1. H ayvanları sürmek; arabayı sürmek; sevk
etmek. 2. Hikâye etmek; söylemek; anlatmak. [DS]
a y d a ş1, [eT. iğdiş (melez)] {ağız} sf. 1. Zayıf; cılız. 2.
Bacakları çarpık. 3. Şaşı. 4. is. Yaşma girmemiş
çocuk. 6. Anormal doğan çocuk. [DS] S aydaş aşı, aydınglık, [ay-dın-lık jiS'-bJ] (aydınlık) {eAT} sf. A y­
{ağız} folk. Cılız, gelişmeyen çocukları iyileştirmek
için yapılan ilaç, yemek. [DS] || aydaş olm ak, {ağızj
(Bebek için) çok zayıflamak. [DS]
aydaş2, [ay-daş] sf. (Çocuklar için) aynı ay içinde
doğan.
aydaşık, -ğı [aydaş-ık] {ağız} sf. 1. Zayıf; cılız. 2.
Beceriksiz; âciz. [DS]
aydede, [ay+dede] {ağız} is. Ayçiçeği. [DS] S1
aydede kuşağı, {ağız} 1. Gök kuşağı. 2. İşlem eli bir
tür erkek kuşağı. [DS]
aydem üri, [ay+demür-i lsT] is. M arangoz kale­
mi; keskin iskarpela.
aydem ir, [ay+demir-i > aydemir] is. 1. M arangozla­
rın yontm a işlerinde kullandığı yüzü yay biçiminde
olan keser. 2. Yüzü yarım yuvarlak iskarpela.
aydeş, [eT. iğdiş (melez)] {ağız} sf. 1. İğdiş. 2. Zayıf;
cılız. 3. Vücudu düzgün olmayan; çirkin. 4. (Çocuk
için) akşama kadar durmadan koşup oynayan. [DS]
o m e n iif f H .a o
aydeşm ek, [ay-(ı)d-iş-mek) {ağız} gçsz. f. [-ir] 1.
Tartışm ada aksi cevap vermek; inatlaşmak. 2. Kö­
tülemek; uğraşmak. 3. İtişmek; didişmek. [DS]
-aydı, [-aydı / -eydi] {eAT} çek. e. Geniş zaman hikâ­
ye birleşik zaman çekim inin üçüncü tekil kişi eki; -
ardı; -irdi.
/
i)-ij] is. 1. Aylı gece. 2. A y aydınlığı, ay ışığı;
mehtap. 3. Işık; aydınlık; nur. {eAT} {eT}(aym) [Mtt-
hennâ] 4. {ağız} Alnı beyaz sığır. [DS], 5. {ağız} Ay­
çiçeği. [DS] 6. sf. Işık alan; aydınlatılmış; aydınlık;
ışıklı; parıltılı. {eAT} (aym) 7. gnşl. (Kişi için) bilgi­
si, kültürü ve tecrübesi engin olan; münevver. 8.
(Yazı, söz vb. için) açık ve anlaşılır; aşikâr; belli;
vazıh. {eAT} (aym) 9. Ü m it verici; ferahlatıcı; m ut­
lu; sevinçli. 0 aydın çiçeği, {ağız} Ayçiçeği. [DS] ||
aydın eşi, {ağız} Kız. [DS]|| aydın etm ek, 1. {eAT}
Güzelleştirmek. 2. Aydınlatmak.\\ aydın eylem ek,
{eAT} Aydınlatmak.\\ aydın gülü, {ağız} Ayçiçeği.
[DS]j| aydın itm ek, {eAT} Güzelleştirmek.\\ aydın
kılm ak , {eAT} Aydmlatmak.\\ A ydın tatlısı, {ağız}
Kuru incir. [DS]|| A ydın zeybeği, folk. D avul ve
zu m a eşliğinde genellikle tek kişi tarafından efece
bir tavır ile oynanan bir zeybek; A ğır Aydın zeybe­
ği-
ayd ın cak , -ğı [aydm-cak] {ağız} is. Aydınlık. [DS]
aydıng, [ay-dın] (aydın) is: I. {eT} A y aydınlığı.
[DLT] 2. {eAT} Işık; aydınlık; parlaklık. 3. {eT} s f
Aydın. [DLT] 4. {eAT} Parlak; ışıklı. 0 aydın ey­
lem ek, {eAT} Aydınlatmak; ışık vermek.|| aydın ey­
leyici, {eAT} Aydınlatan; ışık veren; nur saçan.\\
ay d ın olm ak, {eAT} Aydınlanmak;parlam ak.
aydınger, [aydın+gör > aydınger?] is. Plan ve yazı
kopyacılığında kullanılan yarı şeffaf bir kâğıt türü,
dınlık; ışık; nur; parıltı. S aydınlık delügi, {eAT}
Işık girecek yer; pencere.
ay d ın ılm ak , [ayt-mak > ayd-m-ıl-mak] {eAT} edil. f .
[-ır] 1. Denilmek; söylenmek. 2. Sorulmak,
ay d ın lan m a, [aydm-la-n-ma] is. 1. A ydınlanm ak işi.
2. jiz. Birim yüzeye düşen ışık akışı miktarı,
ay d ın lan m ak , [aydm-la-n-mak] edil. f. [-ır] 1. Işık
alarak aydınlık duıum a gelmek; aydınlatılmak. 2.
dönşl. f. Açıklık kazanmak. 3. Bilgi sahibi olmak;
bilgilenmek. 4. (Gün için) ağarmak,
ay d ınlatıcı, [aydın-la-t-ıcı] s f 1. A ydınlık veren. 2.
Bilgi veren, açıklık getiren,
ay d ın latılm a, [aydm-la-t-ıl-ma] is. 1. Işık alır hâle
gelme. 2. Bilgi sahibi edilme,
a y d ın latılm ak , [aydın-la-t-ıl-mak] edil. f. [ ı r ] 1.
Işıklı bir hâle getirilmek. 2. mec. Birisi tarafından
bilgi verilmek,
ay d ın latm a, [aydm-la-t-ma] is. 1. Daha iyi görüle­
I I Ö I Î Î İ R ® K • 381
bilmesi için bir yeri veya bir şeyi ışık alır hâle ge­
tirme; ışıtma. 2. Bilgi vererek düşünce ve görüş
kargaşasını giderme; aşikâr kılma. 3. tiy. Sahnede
daha iyi görünüm elde etm ek için yapılan ışıklan­
dırma düzeni. S aydınlatma feneri, Binaların ay­
dınlatılmasını sağlam ak için tavan veya kubbede
bırakılan boşluk;, aydınlık. [|: aydınlatm a fişeği, as.
Gece görüşü sağlamak için özel olarak yapılm ış ve
atıldıktan sonra bir süre çok parla k ışık vererek
yanan askerî malzeme.
aydınlatmak, [aydm-la-t-mak) g ç l.f. f - ı r j l . Işıtmak.
2. Işık kaynağı kullanmak suretiyle karanlığı gi­
dermek; ışıklandırmak. 3. Anlaşılması zor bir ko­
nuyu açıklamak; bilgi vermek; izah etmek. 4 . Se­
vindirmek; mutlu etmek; mübarek kılmak.
Aydınlı, [Aydm-lı] is. 1. Aydın halkından olan; Ay-
dm'dan gelmiş olan. 2. Karagöz oyununda uzun
boylu iri yapılı, mahallenin düzenini sağlamakla
görevli kabadayı tipi,
aydınlık, -ğı [aydm-lık] is. 1. B ir yeri aydınlatan
güç; ışık. 2. Gecenin sonundan itibaren gökyüzün­
de görülen ağarma. 3. mim. D ışarıya açılan pence­
resi olmayan kapalı binalarda tavandan ışık ve hava
almayı sağlayan boşluk; ışıklık. 4. {ağız} Cam. [DS]
5. {ağız} Mutluluk; saadet. [DS] 6. sf. Aydınlatılmış;
ışıklı. 7. İçeride ışık yanmadığı hâlde dışarıdan ışık
alan. 8. Şevk ve neşe. 9. Mutlu, huzurlu. 10. Te­
miz; saf. S aydınlığa çıkm ak, 1. Rahata ve huzu­
ra ermek. 2. A çıklığa kavuşmak; anlaşılm ak.|| ay­
dınlık delügi, {eAT} Işık geçirecek delik, pencere.
aydınlıkölçer, [aydm-lık+ölç-er] is. B ir yüzeye dü­
şen ışık miktarını ölçm eye yarayan alet; lüksmetre.
aydınlu, [aydm-Iu ^ ;-b J] {eATj sf. 1. Işıklı; aydınlık.
2. Açık; belli; aşikâr. 3. is. Işık; aydınlık; nur.
aydınmak, [ay-(ı)d-ın-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] 1.
Kötü kötü söylenmek; sövmek. 2. Darılmak. 3.
Nankörlük etmek. 4. K endi kendine söylenmek. 5.
Şikâyet etmek; yakınmak. 6. Ummak; üm it etmek.
[DS]
aydırmak, [ay-dır-mak?] {ağız} g ç l . f [-r] 1. Bayıla­
nı ayıltmak. 2. Yenmek. 3. Caydırmak; vaz geçir­
mek. [DS]
aydışmak, [ay-(ı)d-ış-mak] {ağız} işteş, f. [-ır] 1.
Tartışmak; sözlü kavga etmek. 2. Tartışm ada karşı
cevap vermek; aksini söylemek; inatlaşmak. [DS]
aydıvirmek, [ay-(ı)d-mak + i-vermek li-bl]
{eATj gçl.f. [-ür] Söyleyivermek,
aydivermek, [ay-(ı)d-mak + i-vermek] {ağız} gçl. f.
[-ir] Söylemek; haber vermek; açıklamak; anlat­
mak. [DS]
aydos1, [İt. gaiton] ( a ’y dos) is. dnz. Kısa ikindi var­
diyası.
aydos2, [Yun. aetos (kartal)] {ağız} is. Y üksek dağ;
dağların sarp ve dik olarak uzanan çıkıntıları. [DS]
AYG
a ’yen, [Ar. a yen j^ l] (a-yen) {OsTj sf. 1. İri gözlü.
2. Bakılacak yer. 3. mec. Herkesin ümit bağladığı,
ayen, [Far. âyen j j J ] (a:yen) {OsT} is. Demir,
ayenan, [Ar. ‘ayenân o Ll^] (ayena:n) {OsT} is. 1. Bol
akan göz yaşı. 2. Suyu gür değirmen,
ayende, [Far. âmeden (gelmek) > âyende ojjjT] (a:~
yende) {OsT} sf. 1. Gelen. 2. Gelecek günler; istik­
bal. fi1 âyende-nümâ, {OsT} Kapıyı çalanı görm ek
için birinci kat hizasına karşıya konulan ayna. ||
âyende ve revende, {OsT} Gelen ve giden.
ayendegân, [Far.âyendegân <jl?JcüT] (a:yendegâ:n)
{OsT} is. 1. Gelenler. 2. Yeni doğan bebekler.
ayet1, [Ar. âyet c_J] {OsT} is. 1. Kimsenin inkâr ede­
meyeceği açık delil;, nişan; belirti; alamet. 2. M a­
nen uyanmaya sebep olan olay. 3. K u r’an-ı Ke-
rim ’de sureleri meydana getiren cümle ve cüm le­
ciklerden her biri. 4. mec. Y üklü anlam taşıyan an­
laşılması ve kavranması güç ifade. S âyete’l-
kürsî, Bakara suresinin 255. ayeti. [| âyet-i kerîme,
K utsal ayet. || âyet-i maksfid, Nisâ Suresinin 12.
ayeti.\\ ayeti’n-nür, N ur Suresinin 12. ayeti. | âyet-
i tergîb, Cennetteki iyilikleri, güzellikleri anlatan
ayet.\\ âyet-i terhîb, Cehennemin korkunçluğunu
anlatan ayet. || âyetü’l-hıfz, Muskaya yazılan ayet.||
âyetü’l-mevâris, N isâ Suresinin 12. ayeti.
ayet2, [Ar. âye(t) (mucize; örnek) i l ] {OsT} sf. M ü­
kemm el olan; örnek; ibret. [Asım]
ayetli, [ayet-li] sf. Üzerinde, içinde ayet bulunan;
ayet yazılı olan,
ayetlik, -ği [ayet-lik] is. Kula halılarında bordür üze­
rine işlenen dar, uzun ve küçük dikdörtgen çerçeve,
ayg, [ay-(ı)ğ] {eT} is. Kelime; söz. [Gabain]
aygarangı, ay+karan-ı] (aygarafn) {ağız} sf. (Gece i-
çin) aysız, ışıksız. [DS]
aygın, [ay-ğm] sf. 1. Gözü açık; uyanık; ayık, {ağız}
(aynı) [DS] 2. {ağız} Yaşlı; ihtiyar. [DS] 3. {ağız} Da­
ha çok. [DS] S aygın baygın, 1. Bitkin, hâlsiz, der­
mansız. 2. Duygusallıkta aşırı gitmiş. 3. Kendinden
geçercesine âşık; vurgun.
aygır, [eT ad-ğır > aygır] is. 1. Döl için seçilmiş, iğ­
diş edilmemiş damızlık erkek at. {eT} (aynı) [Mü­
hennâ] [DLT] 2. mec. Büyük bir cinsel gücü olduğu
sanılan erkek. 3. {ağız} A t arabalarının tekerlekleri­
ni tespit etmekte kullanılan takoz. [DS] 4. {ağız}
Pekmez kaynatılan ocağın arkasında, ham şıra ko­
nulan büyük delik. [DS] 5. {ağız} Arabalarda fala­
kanın takıldığı eğri demir. [DS] 6. {ağız} Arabanın
ok demiri. [DS] 7. {ağız} s f Azgın; arsız; edepsiz.
[DS] S aygır deposu, D am ızlık atların bakılıp bes­
lendiği büyük ahır. || aygır gibi, (Kişi için) iri yapı­
lı, cüsseli, güçlü kuvvetli.|| aygır incir, {ağız} Erkek
incir. [DS]
AYG
aygırcık, -ğı [aygır-cık] {ağız} is. A raba yastığının
oturduğu ağaç tabla. [DS]
aygırı, [arkurı > aykırı] {ağız} sf. Ters; yanlış; aykırı.
[DS]
aygırlanmak, [ayğır-la-n-mak >j.T] {eAT} dönşl.
f. [-ur] Aygır tavrı takınmak; aygır gibi davranmak,
aygırlaşmak, [aygır-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] \ . Aygır
gibi iri yarı hâle gelmek. 2. A ygır tavrı takınmak,
aygırlık, [aygır-lık] is. 1. A ygır özelliği. 2. mec.
Sertlik, haşinlik. 3. sf. (At için) damızlık olarak
seçilebilecek nitelikte olan,
aygırsak, -ğı [aygır-sa-k] {ağız} sf. 1. (Dişi hayvan
için) çiftleşmek isteyen; kızışmış. 2. (Kadın için)
cinsel ilişkiye girme isteğinde bulunan. [DS]
aygırsamak, [ayğır-sa-mak {eAT} g ç sz .f. [-
r ] [-s(ı)-yor] (Kısrak için) kızmak; aygırla çiftleş­
m ek istemek.
aygıt, [? aygıt] is. 1. B ir iş gördürmek amacıyla mey­
dana getirilmiş pek çok parçalardan meydana gelen
düzenek; alet; aparat; cihaz; düzenek; ısdar; sistem.
2. anat. V ücutta belli bir görevi üstlenen organların
tümü. 3. {ağız} Kereste; kerestelik ağaç. [DS] 4.
{ağız} Ev eşyası; eşya. [DS] 5. {ağız} Şey; nesne.
[DS] 6. {ağız} Yemeğe konulan malzemeler; yem ek­
lik. [DS] 7. {ağız} Baharat. [DS] 8. {ağız} M eyve ku­
rusu; kuru yemiş. [DS] S aygıt elek, {ağız} 1. Öte­
beri; şu bu. 2. Ev eşyası. [DS]
aygıtmak, [aygı-t-mak ?] {ağız} gçl. f. [-ır] Götür­
mek. [DS]
ayguçı, [ay-mak (hükmetmek; hakan yerine karar
vermek; söylemek) > ay-ğu-çı] {eT} sf. 1. Söyleyen;
hatip; [Gabain] 2. is. Kağan danışmanı veya sözcü­
sü; hakan adına emir veren; yaver; sözcü; danış­
man; müşavir; akıl veren. [EUTS] [ETY] 3. Kuman­
dan. [EUTS]
aygur, [aygır / ayğur jj~.T] {eAT} {ağız} is. Aygır;
damızlık erkek at. [DS]
aygut, [ay-mak > ay-ğu > ayğu-t oyu.I] {eAT} is. 1.
Karşılık; mükâfat. 2. zf. K arşılık olarak; bilm uka­
bele.
aygün, [ay+gün] sf. Hem Ay hem de Güneş ile, ilgili
olan.
aykınmak, [ay-km-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] Kay­
mak. [DS]
aykıntı, [ay-km-tı] {ağız} is. Toprak akan yer. [DS]
ayı1, [ay-ı] zf. Pek; çok. [EUTS] [Gabain]
ayı2, [eT. ad-ığ /ay-ığ > ayı] is. zool. 1. Etçil olmakla
beraber bal, meyve ve köklerle beslenen iri yapılı,
tabanları üzerinde yürüyen, kısa kuyruklu, uzun
burunlu, postu uzun tüylü, 25 -30 yıl kadar yaşayan
m em eli bir hayvan; kocaoğlan (Ursus arctos). 2.
mec. Kaba, iri yarı ve görgüsüz kimse. 3. ünl. argo.
Kabalık yapan birisine kızıldığında söylenen haka­
ret ve küfür sözü. 4. {ağız} Topaç. [DS] 5. {ağız}
Zeytinyağı çıkaran m engenelerdeki çatal ağaç. [DS]
S ayı ağırşağı, {ağız} bot. Yabanî soğan. [DS]|| ayı
asması, {ağız} bot. H anım eli çiçeği. [DS]|| ayı ba­
cağı, {ağız} dnz. 1 . Öndeki küçük yelken; folk. 2 .
Payanda direği. 3. D uvar örerken kullanılan iske­
lenin altındaki dayak. 4. E v çıkmalarının altındaki
direk. 5. Bulutların arasından uzanan güneş dem e­
ti. [DS]|| ayı balası, {ağız} Ayı yavrusu. [DS]|| ayı
baldıranı, {ağız} bot. Yumru köklü zehirli bir ot;
baldıran otu. [DS]|| ayı balığı, zool. Ayakları yüz-
geçleşmiş, başı köpek başına benzer iki metre ka­
dar boylanabilen memeli bir deniz hayvanı; fok.\\
ayı balık, {ağız} zool. Yeşilırmak'ta yaşayan iri p u l­
lu, yassı gövdeli bir tür balık. [DS]|| ayı boğan,
{ağız} Yenmesi zor, boğaz tıkayan bir arm ut çeşidi.
[DS]|| ayı çiğdemi, {ağızj bot. Seyrek dokulu ve acı
bir orman çiğdemi. [DS]|| ayı elm ası, {ağız} Çalı.
[DS]|| ayı eriği, {ağız} bot. Çok ekşi y a da acı oldu­
ğu için yem eğe elverişli olmayan bir erik türü; y a ­
ban eriği. [DS]|| ayı fındığı, bot. Kışın yapraklarını
döken, alm aşık yapraklı beyaz salkım şeklinde hoş
kokulu çiçekleri bulunan yuvarlak açık kahverengi
tohumlarından tespih yapılan 2 - 6 m. boyunda bir
ağaç; tespih ağacı, (Styrax officinalis).\\ ayı fıstığı,
{ağız} Gürgen meyvesi. [DS]|| ayı götü, {ağız} Uç
yüzlü, üç taraflı bina çatısı. [DS] || ayı gülü, bot. 1.
ik i çenektiler sınıfının düğün çiçeğigiller fa m ilya­
sından bir tür şakayık, (Peconia carollina). 2. Ge­
lincik çiçeği. || ayı gibi, iri yarı yapılı olmakla bir­
likte kaba davranışları bulunan; görgüsüz; anla­
y ış sız ^ ayu (ayı) inceği, 1. {eAT} A yı yavrusu. 2.
Ayı barınağı, ini. || ayı kulağı, {ağız} 1. Ağaçlarda,
balta ile vurularak üst tarafı kesilip alınan ve çatal
kulak hâlinde kalan kısım. 2. Tam yerinde verilen
cevap. 3. Yufka ekmeğinden bükülerek kaşık gibi
yem ek doldurulan lokma. [DS]|| ayının kırk hikâ­
yesi varmış; kırkı da arm ut üstüne, Hep aynı
hikâyeyi anlatanları alaya alm ak için söylenir. || ayı
kazana sıçtı, Çok güzel ve uyumlu bir işin kaba ve
anlayışsız biri tarafından bozulması, berbat edil-
mesi. || ayı oynatm ak, Ayıyı yavru iken alıp şart­
landırmak suretiyle d e f ve zil eşliğinde gösteri ya p ­
tırmak.]| ayı pençesi, bot. A kdeniz bölgesinde yeti­
şen yaprakları halk hekimliğinde balgam söktürü-
cü, p eklik verici ve yaraları iyileştirici olarak kul­
lanılan dikenli ve yü ksek boylu otsu bitkiler; ayı
yoncası., (Acanthus).\\ ayı tabanı, bot. 1. Yılan
yastığıgillerden yaprakları geniş ayalı delikli ve
derin parçalı, koçan biçiminde etli çiçekli tırmanıcı
otsu bir süs bitkisi, (M onstrea deliciosa). 2. Bece­
riksiz. || ayı üzümü, bot. Fundagillerden Karadeniz
bölgesinde ormanlardan açılmış alanlarda yetişen
kurutulmuş yaprakları çay yerine kullanılan bir
ağaççık; Trabzon çayı; çay üzümü; çay yapraklı
Anadolu otu, (Vaccinium aretostaphylos).\\ ayıya
dalanm aktansa çalıyı dolanm ak, Kısa yoldan
nine W H C t S M i. 383
gidip de tehlike ile karşılaşmaktansa yolu biraz
daha uzatarak tehlikesizce işi halletmek.\\ ayıya
kaval çalmak, Anlamayan aptal birine anlatmak
için dil dökmek. || Ayı yavrusu ile oynamak, Güç
bakımından kendisinden çok daha aşağı durumda
olanlarla güç denemesine kalkışmak; ezmek. || ayıyı
vurmadan postunu satm ak, Ele geçm emiş bir şey
için hayaller kurarak hesapyapm ak.\\ ayı yoncası,
bot. Akdeniz bölgesinde yetişen, yaprakları halk
hekimliğinde balgam söktürücü, p eklik verici ve
yaraları iyileştirici olarak kullanılan, dikenli ve
yüksek boylu otsu bitkiler; ayı pençesi, (Acanthus).
Ayı, [ayı] is. g ök b. Kuzey gök kutbu yakınında ül­
kemizden her zaman görünebilen iki ayrı takım
yıldızın (Büyük Ayı, K üçük Ayı) adı; (Ursa major,
Ursa minor).
ayıb, [Ar. ‘ayb => ayıb] {eAT} is. Kusur; eksiklik;
çirkinlik. S ayıblardan arulıg ila anmak, {eATj
Kusurlardan tenzih ve teşbih etmek.
ayıbacağı, [ayı+baca(k)-ı] is. dnz. Çift yelkenlerden
birini sağdan birini de soldan kullanma biçimi,
ayıbalağı, [ayı + bala(k)-ı / Yun. arkopallakon (ayı
yavrusu, sözcüğünün tercümesi)~\ is. İri ve hantal
adam.
ayıboğan, [ayı+boğ-an] sf. 1. Dev gibi iri yarı. 2. is.
Bir armut çeşidi,
ayıblamak, [ayıb-la-mak] {eAT} gçl. f. [-r] Ayıpla­
mak; alaya almak,
ayıblanmak, [ayıb-la-n-mak] {eAT} ed il.f. [-ur] K ı­
nanmak; ayıplanmak,
ayıblanmış, [ayıb-la-n-mış] {eAT} sf. 1. Kınanmış. 2.
Hakarete uğramış,
ayıblayıcı, [ayıb-la-y-ıcı] {eAT} sf. Başkasının kusur­
larını araştırmayı alışkanlık edinen kimse; ayıpla-
yıcı.
ayıbsuz, [ayıb-suz] {eAT} sf. H er türlü eksiklikten a-
rınmış; kusursuz; noksansız,
ayıcı, [ayı-cı] is. 1. A yroynatarak geçim ini sağlayan
kimse. 2. mec. Görgüsüz; hoyrat; kaba, t? ayıcı
oyunu, {ağız} folk. B ir kişiyi ayı kılığına sokarak
oynanan köy seyirlik oyunu. [DS]
ayıcılık, -ğı [ayı+cı-lık] is. Ayı yetiştirm e ve oynat­
ma işi ve mesleği,
ayıdagacı, [Ar. ‘îd + ağac-ı => ayıd ağacı ^LfcTjjl]
{eAT} is. bot. -*• ayıt.
ayıg1, [ad-ığ /ay-ığ] {eT} is. Ayı. [DLT]
ayıg , [ayıg] {eT} ünl. 1. “N e iyi ne kötü” anlamında
kullanılan bir edat. 2. İyilik ve kötülük bildiren ke­
limeleri pekiştirmede kullanılan bir edat. [DLT]
ay 'g \ [ay-ığ / an-ığ / any-ığ] {eT} sf. 1. Kötü, fena;
fenalık. [EUTS] [ETY] . [Üç İtigsizler] [Gabain] 2.
Çok. [İKPÖy.] 3. Hile. [EUTSJS1 ayıg bilge, Kötü
fikir; hile; fe n a adam. [EUTS]|| ayıg kılınç, Günah;
kötü hareket. [EUTS]
AYI
ayıg4, [ay-ık / ay-ığ ğT] {eT} {eAT} sf. Ayık; aklı
başında. [ETY]
ayıgiller, [ayı-gil-ler] is. zool. Tabanlarına basarak
yürüyen, hantal görünmelerine rağmen çevik, iri
yapılı, kalın ve uzun tüylü postu olan memeli hay­
vanlar familyası, (Ursidiae).
ayıglamak, [ayığ-la-mak] {eT} g ç l.f. [-r] Kötülemek.
[EUTS]
ayıgma, [ay-mak (hükmetmek; hakan yerine karar
vermek; söylemek) > ay-ığ-ma] {eT} is. Kağan da­
nışmanı veya sözcüsü; hakan adına emir veren;
sözcü. [ETY]
ayığ, [ay-ığ] {eT} is. Ayı [Mühennâ]
ayık1, [ay-mak > ay-ık] {eT} sf. 1. Vaat; söz verme.
[DLT] 2. Nezir; adak. [Gabain]
ayık2, -ğı [eT ad-m ak > (kendine gelmek) > ad-ığ >
ay-ık jjiT] sf. 1. Aklı başında, bilinci yerinde olan.
{eT} {eAT} {ağız} (aym) [Mühennâ] [DS] 2. mec. A -
çıkgöz, uyanık, zeki; anlayışlı, {ağız} (aym) [DS] 3.
zf. Bilinci yerinde olarak. 0 ayık kafayla, Bilinci
yerinde olarak; sarhoş olmadan; ayıkken.\\ ayık
olm ak, {eAT} Uyanık bulunmak.\\ ayık oyuk {eAT}
1. İşsiz güçsüz; bomboş. 2. Bostan korkuluğu gibi.
ayıkdırmak, [ay-ık-dır-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] A yılt­
mak; uyandırmak; gözünü açmak. [DS]
ayıkla, [ayık-la] {eAT} zf. A yık iken,
ayıklama, [ay-ık-la-ma] is. 1. Ayıklam ak işi. 2. Ge­
reksiz ve zararlı olanları çıkarıp atma; temizleme.
ayıklam ak1, [ay-ık-la-mak] gçl. f. [-r] f-l(ı) -yor] 1.
Bir şeyin gereksiz ve zararlı olan parçalarını veya
içinde bulunmaması gereken yabancı unsurları çı­
karıp atmak; ayırtlamak; ayıtlamak; ayurtlamak. 2.
Temizlemek. 3. Seçmek. 4. Çözümlemek. 5. {ağız}
Soymak. [DS] 6. {ağız} Bir meseleyi incelemek.
[DS] S ayıkla pirincin taşını, İşlerin içinden çı­
kılmaz hâle geldiğini anlatm ak için kullanılır.
ayıklamak2, [ayık-la-mak] {ağız} gçsz. f . [-r] f-l(ı)-
yo r] Şaşmak; bilememek; tereddüt etmek; şaşır­
mak. [DS]
ayıklanma, [ayık-la-n-ma] is. 1. Gereksiz ve zararlı
unsurlardan kurtulma. 2. Temizlenme. 3. Seçilme.
4. biy. Doğal şartlara uyamayan bireylerin neslinin
bitmesi, en iyi uyum sağlayabilenlerin ise üreyip
neslini devam ettirebilmesi olayı; istifa; seleksiyon.
ayıklanmak, [ayık-la-n-mak] edil, fi [-ır] Birisi ta­
rafından üzerinde ayıklama işlem inin uygulanması;
ayırtlanmak; ayıtlanmak.
ayıklatma, [ayık-la-t-ma] is. A yıklatm ak işi.
ayıklatmak, [ayık-la-t-mak] gçl. fi [ ı r ] Birine ayık­
lam a işini yaptırmak,
ayıldık, -ğı [ayık-lık] is. 1. A yık olm a durumu; bi-
linçlilik. 2. Sarhoşluktan kurtulmuş olma,
ayıkm ak, [eT. adıg > ayık-mak] {eAT} {ağız} gçsz. fi
AYI
{ ‘■ur] 1. Ayılmak; kendine gelmek; uyanmak. 2.
Aklını başına almak. [DS]
ayıkulağı, |a \ ırkula(k)-i > ayı+kula(k)-ı] is. bot. 1.
Çuha çiçeğigillerden sarı çiçekli bir süs bitkisi,
(Primula auricula). 2. Gelincik çiçeği,
ayılam ak, [ay-mak > :ı>-ı-hı-ıruık ) {ağız} gçsz. f. [-r]
j- ltn yor] Düşünmek. [DS]
ayılgan, [ayıl-gan] {ağız} is. Yol üzerinde bulunan bir
■akarsuyun geçilebilecek sığ, temiz, dar yeri. [DS]
ayılık, -ğı [ayı-lık] is. 1. Ayı olma hâli. 2. Ayı gibi
davranış. 3. rrıec. Kabalık,
ayılm a, [ay-ıl-ma] is. Ayılmak işi, eylemi ve duru­
mu.
ay ılm ak 1-, [ay-ıl-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Baygınlıktan
kurtulmak. 2. Sarhoşluğu geçmek. 3. Uykudan u-
yanmak. 4. Kendine gelmek. 5. mec. Gerçeği göre­
rek aklı başına gelmek; uyanmak, S ayılıp b ayıl­
m a k , 1. B aygınlık geçirmek. 2. K riz geçirmek. 3.
'Histeri krizleri geçirecek derecede birini sevmek.
ayılm ak2, [ay-mak > ay-ıl-mak] {eT} edil. f. [-ur]
Söylenmek'; denilmek, [DLT]
ayıltı, |a\-ıl-tı | is. İçkiyi çok içmiş birisinin duyduğu
baş ağrısı ve sersemlik; mahmurluk,
ayıltm a, a\ -ıl t-m a| is. Ayıltmak işi.
ayıltm ak, [ây-ıl-t-mak] gçl. f. j-ır] 1. Sarhoş veya
baygın birinin kendisine 'gelmesini sağlamak. 2.
mec. Birinin gerçekleri görmesine yardımcı olmak;
gözünü açmak; fağız} 'faym), [DS]
-ayım . ‘[-a-van / -y-a-van / -y-am / -y-em / -a-y-ln / -
y-a-y-ın / -e-y-in / -y-e-y-in / -a-y-ım / -e-y-im / *-y-
a-y-ım / -\ -e-y-im | -{eÂT} çek. <e. -avan.
-ay ım 2, | a\ını / eşimi {eT} çek. e. Emir kipi teklik
birinci kişi ekidir, har-ıiyıın (varayitn)
-aym , [-â-van / -y-a-van / -y-am / -y-em / -a-y-m / -y-
a-y-ın / -e-y-in / -y^e-y-in / -a^y-ıln / -e-y-iıiı / -y^a-
y-ını / -y e v irn] {eT} {eAT} ç ek -e. İstek kipi teklik
birinci kişi ekidir, bir-eyin fvereyim) -*• -avan.
a y ın '. [Ar. ‘ayn ‘ i {OsT} is. Gırtlaktan çıkan kalın ve
sürtünmeli bir sesle söylenen Arap alfabesinin on
sekizinci harfi M . S ayın kayın, {ağız} Sıkı fıkı.
{DS] || ayın kuyun etm ek, {ağız} Ayıplamak. [DS]|j
ayılıları çatlatm ak , A ra p ça ’dan dilimize girmiş
içinde ayın geçen kelimeleri söylerken aslındaki
gibi gırtlaktan telaffuz etmek. || aym oyun, {ağızj
H ite; desise; oyun; entrika. 2. B ozuk düzen; karı­
şık. 3. Oliır olmaz; baştan savma; gelişigüzel. 4. A-
cctyip. 5, Öteberi; ufak tefek şeyler. [DS]|| aym
oyuncu, {ağız} Hileci; dalavereci; düzenci. ![DS]||
aym oyun etm ek, {ağız} 1. Döküp saçmak; te ie f
etmek; çar çur etmek. 2 . işe yaram az duruma g e­
tirmek; bozmak. 3, D alavere yapmak; aldatm ak 4.
K aşla göz arasında y o k edivermek. 5. Acayip kılığa
sokmak. [DS]|| aym oyun olm ak, {ağızj 1. eğlence
konusu olmak; oyuncak gibi olmak. 2 . ‘Ç ar çur ol­
mak. [DS]
D lH Iİİfiü fE S M . >34
ayın, [ay-mak > ay-ın jsî] {eAT} sf. Ayık; uyanık. S
ayın b ay ın olm ak, {eAT} {ağız} 1. Şaşıp kalmak;
şaşkına dönmek; tuhaflaşmak. 2. Acayip şekil al­
mak; yüzünün şekli değişmek. [DS]||
ayınç, [ay-mç] {eT} is. Korku. [EUTS]
ayınçlıg, [ay-ınç-lığ] {eT} sf. Korkulu; korkunç.
[EUTS]
ayınçsız, [ay-mç-sız] {eTj sf. Korkusuz. [EUTS]
ay ın g a1, [ay-ın-ğa] {eTj zf. Aylarca; her ay, [EUTS]
ayınga2, [Erme, aymka ?] is. 1. Tütün. 2. Kaçak tü­
tün,
ayıngacı, [aymga-cı] is. 1. Tütün kaçakçısı, {ağız}
(aynı) [DS] 2. {ağız} Tütün kolcusu. [DS]
ayıngacılık, -ğı [ayıîiga-Cı-lık] is. Kaçak olarak tütün
yetiştirme, işleme, satma işi ve mesleği, {ağız} (av­
ın) [DS]
aym geç, [? aymgeç] {ağız} is. Zakkum ağacı. [DS]
a yınm ak, [ay-m-mâk] {e'T} gçsz. f. [-ur] Korkmak;
sakınmak; çekinmek. [ETY] [EUTS]
ayıp, -b ı [Ar. cayb ^ ^ ] {OsT} is, 1. Küsur ve eksik­
lik. 2. Utanılacak durum. 3» Suç ve cürüm. 4. Şeref
ve haysiyete aykırı düşen hâl. 5. h u k Bir malın de­
ğerini azaltan kusurlu olma hâli. 6. sf. Uygunsuz;
■kötü. 1. Nezakete aykırı. 8. Terbiye dışı. 9. Utanç
verici; müstehcen. 10. ünl. “Bundan inanmalısın,
yaptığın çök kötü şey” anlamında azarlama sözü.
S ay ıb ın ı a ç m a k , Birimin kasanım., ayıbım ortaya
dökm ek]] ayıbını ö rtm ek , K uşunum gizlemeye ça ­
lışm ak ve söylemesi gerekirken söylememek. || ayı­
b ın ı y ü zü n e v u rm a k . B ir kişinin kusanım ı çekin­
meden yüzüne karşı ’s öylem ek]| ayıp a ra m a k , K u­
sur bulmaya ıığraşmak.\\ ayıp ayıp, zf. 1. M üsteh­
cen b ir hâlde. 2. Utanılacak bir durumda ]\ ayıp
'davası, Â h a m n ayıplı b ir m al dolayısıyla satıcı
aleyhine açtığı dava]\ ayıp d ü şm ek , Hoş karşı-
lamrnımıik. ayıp etm ek, 1. Nezaket, dışı, hoş kıirşı-
lanmayan bir harekette bulunmak. 2. fağızj Kusur
işlem ek [DS]|j ay ıp k a çm a k , Hoş karşılanmamak,
uygunsuz olmak, || ayıp koşm ak, Birine kusur bul­
mak; kusurlu olduğunu söylemek.\\ ayıp olm ak,
H oş olmamak]] ayıp sallam ak , argo. Uygunsuz bir
ka reket yapmak]] ayıp saym ak, 1, H oş karşılama­
mak, 2. Kusur saymak]] a y ıp tır söylemesi, 1. Bunu
burada açiklam ak Uygun düşmez, 2. Söylersek
övünm üş gibi oluruz. || ayıp y ap m ak , Nezaket dışı,
hoş karşılanmayan bir harekette bulunmak]] ayıp
yerler-, insan vücudunda mahrem olan yerler.
ay ıp lam a, :[ayıp-la-ma] is. Ayıplamak işi.
ay ıp lam ak , [ayrp-la-mak] gçl, f, j r j [ in ) y o r] 1. Bir
hareketin, bir sözün ve durumun yakışıksız, kusur­
lu veya çirkin öldüğünü çeşitli şekillerde belirtmek.
2, 'Suçlamak. 3-. Kusurlu bulmak, 4. Kınamak. 5.
Beğenmemek,
ay ıp lan m a, [ayıp-la-tı-ma] is. Ayıplanmak durumu.
I H 1 1 K S sM!»385
ayıplanmak, [ayıp-la-n-mak] edil. f. [-ır] 1. Kötü,
kusurlu görülmek. 2. Suçlanmak,
ayıplayıcı, [ayıp-la-y-ıcı] sf. K usur bulucu, suçlayıcı,
ayıplı, [ayıblu / ayıp-lı] sf. Ayıbı olan; utanılacak bir
hâli bulunan; kusurlu,
ayıplıca, [ayıbluca > ayıp-lı-ca] sf. Ayıplı sayılabilir,
ayıplık, -ğı [ayıp-lık] {ağız} is. Utanma duygusu; ha­
ya. [DS]
ayıpsam ak, [ayıp-sa-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-s(ı)-
yor] Ayıplamak. [DS]
ayıpsınm ak, [ayıp-sı-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-r] 1.
Ayıp saymak; ayıplamak. 2. Utanmak. [DS]
ayıpsız, [ayıp-sız] sf. Hiçbir ayıbı olmayan; kusur­
suz.
ayıraç, -cı [ayır-mak > ayır-aç] is. kim. Belirli mad­
delerle girdikleri tepkim eler sonucu belli olduğun­
dan herhangi bir maddenin cinsini tepkime yoluyla
tespit etmeye yarayan kim yasal madde; miyar,
ayıran, [ayır-an] sf. fız. Işığı yalın öğelerine ayırma
özelliği taşıyan,
ayırdılanmak, [ayır-d-ıl-an-mak {eAT}
dönşl. f. [-ur] Ayıklanmak; ayırtlanmak.
ayırdım, [ayır-(t)-ım] {ağız} is. 1. Y olun ikiye ayrıl-
. dığı yer; kavşak. 2. Suyun taksim yeri. [DS]
ayırıcı, [ayır-ıcı] sf. 1. A yırm a özelliği ve ayırma
gücü bulunan. 2. Bir şeyi tanımaya, benzerleri ara­
sından ayırmaya yarayan. 3. Sanayide birbirine ka­
rışmış maddeleri ayırmaya yarayan düzenek. 4.
Akümülatörlerde kurşun levhaların araşma yerleşti­
rilen ince yalıtkan,
ayırım, [ayır-ım / ay-r-ım] is. 1. A yırm ak işi; tefrik.
2. Birbirine karıştırm ama eylemi. 3. Farklı dav­
ranma. 4. Kişiler ve nesneler arasında karışmayı
önleyen belirtiler; işaretler; fark. 5. Uzun yazılarda
bölümlerle ayrılan parçalardan her biri; fasıl. S a-
yırım yapmak, 1. F ark gözetmek. 2. E şit davran­
mamak.
ayırma, [ayır-ma] is. 1. A yırm ak işlemi ve eylemi. 2.
Uzaklaştırma. 3. B ir niteliği seçme. 4. kim. Bir ka­
rışım veya bileşikten bileşenin birini veya birkaçını
açığa çıkarma. 5. Sanayi ham maddelerini fiziksel
veya kimyasal özelliklerine göre sınıflandırma. S
ayırma gücü, B ir optik aletin birbirine yakın iki
noktayı ayırt edebilme gücü.|| ayırma sınırı, Bir
gözlem aletiyle ayrı ayrı gözlemlenebilen iki nokta
arasındaki en küçük aralık.
ayırmaç, -cı [ayır-maç] is. Bir şeyi benzerlerinden
ayırt edici özellik; farika,
ayırmak, [eT ad-ır-m ak > ayır-mak] gçl. f. [ ı r ] 1.
Bir bütün veya bütün sayılan şeyi bölmek, parça­
lamak; parçalara bölmek. {eAT} (aym) 2. Birbirin­
den uzaklaştırmak. {eAT} (aym) 3. Bütünü parçadan
yoksun bırakmak; koparmak; parçalamak {eAT}
(aym) 4. {eAT} Yarmak; ikiye bölmek. 5. Arasında
AYI
yer almak. 6. Ayrı tutmak; fark gözetmek; ayrım
yapmak. {eAT} (aym) 7. Darıltmak; aralarını açmak.
8. Bir amaçla kullanmak veya birinin istifadesine
sunmak; tahsis etmek. 9. Saklamak; alıkoymak;
biriktirmek. {eAT} (aym) 10. Aradaki farkı görebil­
mek, benzer nitelikleri sezebilmek. 11. Kavga veya
dövüşe engel olmak. 12. Birbirinden ayrı olarak de­
ğerlendirmek. 13. Birbirine bağlı olarak çalışan
makinenin iki öğesinin birbiri ile hareket ilişkisini
kesmek; uzaklaştırmak {eAT} (aynı) 14. Elektrikle
ilgili bir devrenin bağlantısını kaldırmak, fi1 ayır
bayır etmek, {ağız} Parçalara ayırmak; parçala­
mak. [DS]
ayırt, [eT adırt > ayır-t] is. 1. Bir niteliği oluşturan
özellik; vasıf. 2. Birbirinden ayırma; tefrik. 3. {eAT}
Ayrım; fark. 4. {ağız} Süzgeç; kevgir. [DS] ayırt
edici, B ir şeyi veya bir kişiyi benzerleri arasından
ayırmaya yarayan özellik; mümeyyiz,|] ayırt edil­
mek, Belirleyici özellikleri anlaşılmak; ayırtlan-
mak. || ayırt etmek, B ir nesneyi fa rklı kılan nitelik­
leri ile benzerleri arasından tanıyıp seçebilmek;
tefrik etmek; temyiz etmek. || ayırt eylemek, {eAT}
Fark gözetmek; ayrım yapmak. || ayırt gayırt, {ağız}
Ayrı gayrı. [DS]
ayırtı, [ayır-t-ı] is. 1. Benzerleri arasındaki çok ince
fark; nüans. 2. tiy. Konuşmalarda ana düşünceyi ta­
mamlayan cümle.
ayırtlamak, [eT. adırt-la-mak > ayırt-la-mak
{ağız} g ç l.f. [-r] 1. {eAT} Ayırıp çıkarmak; seçmek.
2. A yırt etmek; çözümlemek. 3. Temizlemek; ayık­
lamak. [DS] 4. {eAT} Fark gözetmek; ayrım yap­
mak. 5. {eAT} Açıklamak; beyan etmek. 6. {eAT}
(Saç, sakal için) taramak. S ayırtlayu hükm ey­
lemek, {eAT} Haklıyı haksızdan ayırt edip kararını
vermek.
ayırtlanmak, [ayır-t-la-n-mak {eAT} edil. f .
[-ur] 1. Ayrılmak; tefrik edilmek; seçilmek. 2. A-
yıklanmak; temizlenmek,
ayırtlaşm ak, [ayır-t-la-ş-mak {eAT} işteş, f
[-ur] Ayrılmak,
ayırtma, [ayır-t-ma] is. Ayırtm ak işi.
ayırtmaç, -cı [ayır-t-maç] {ağız} is. Yolun ikiye
ayrıldığı yer; kavşak. [DS]
ayırtmak, [ayır-t-mak] g ç l.f. [ ı r ] 1. Ayırm a işini bir
başkasına yaptırmak. 2. Tutmak; kiralamak; rezer­
vasyon yapmak; yer tutmak; peylemek,
ayırtman, [ayır-t-man] is. Sınavlarda soruları hazır­
layan, sınavı yapan ve cevapları değerlendiren öğ­
retmen; mümeyyiz,
ayırtmanlık, -ğı [ayır-t-man-lık] is. Ayırtmanın yap­
tığı iş ve görev; mümeyyizlik,
ayısıt, [ayi-z-ıt > ayısıt > ayzıt] {eT} is. Yaratıcı; ay-
zıt.
ayıt1, -di [Ar. ‘îd > ayıd / ayıt / hayıt] is. bot. M ine
AYI
çiçeğigillerden, Akdeniz bölgesi ile A nadolu’da
bol m iktarda yetişen, beyaz veya mavimsi çiçekli
el şeklinde yaprakları olan, halk hekim liğinde gaz
söktürücü ve idrar artırıcı, yatıştırıcı; tohumları
şehveti giderici olarak kullanılan, dallarından sepet
örülen çalı görünümünde ağaç; hayıt; Y emen saf­
ranı; beşparmak ağacı, (Vvitex agnus-castus).
ayıt2, [ay-ıt] {eT} is. Öğüt; vaaz. [EUTS]
ayıt3, -dı [ay-ıt] {ağız} is. Ayırt. [DS] S ayıt beyit
olmak, {ağız} Şaşkına dönmek; ayın bayın olmak.
[DS]
ayıtgan, [ay-ıt-ğan] {eT} sf. Soran. [DLT]
ayıtgu, [ay-ıt-ğu] {eT} is. Soru.
ayıtlamak, [ay-ıt-la-mak j*-tol] {eAT} {ağız} g ç l . f [-
r] [l(ı)-yor] 1. Ayıklamak; seçmek; temizlemek. 2.
Çapalamak. [DS]
ayıtlanmak, [ay-ıt-la-n-mak "fcl] {eAT} e d il.f. [-
ur] -*■ ayırtlanmak.
ayıtm ak1, [ay-mak (anlatmak) > ay-ıt-m ak / ay-t-
m ak / ey-it-m ek {eT} {eAT} gçl. f. [-ır] 1.
Sormak. [Üç İtigsizler] [İKPÖy.] [ETY] [DLT] [Gabain]
2. Söylemek; demek; konuşmak. [Yüknekî] [ETY]
DLT] 3. {ağız} Anlatmak; nakletmek. [DS] 4. {ağız}
T ürkü söylemek. [DS]
ayıtmak2, [eT. ad-ıt-m ak > ay-ıt-mak] {ağız} gçl. f. [-
ır] Ayıklamak; seçmek; temizlemek. [DS]
ayıtmak3, [ay-ıt-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] Beyazlat­
mak; parlatmak. [DS]
-ayız, [-ayuz / -eyüz / -ayız / -eyiz] {eAT} çek. e. -* -
ayuz.
ayi, [ayi] {eT} is. 1. Gerçek. 2. Yaratma. 3. Yaratıcı
kudret.
ayib, [Ar. âyib / â’ib ı_*J] (a:yib) {OsT} sf. 1. Geri
dönen. 2. Dönüp çekilen,
ayid, [Ar. 'ây id / ‘â’id Jo.U] (a:yid) {OsT} is. aid.
ayij, [Far. âyij jj.T] (a.yij) {OsT} is. Kıvılcım,
ayijek, [Far. âyijek J^.T] (a.yijek) {OsT} is. Kıvılcım,
ayil, [Ar. ‘âyil / ‘âyile aLU / JjU ] (a.yil) {OsT} sf. 1.
Ailesini besleyen; ailesine bakan. 2. Kalabalık aile­
si olan. 3. Yoksul. 4. (Terazi için) dengesiz. 5. A şı­
rı.
ayin, [Far. âyin juT] (a:yi:n) {OsT} is. 1. Töre; âdet.
2. Usul; tarz. 3. Dinî tören. 4. Bir mezhebin kendi­
ne özgü töreni. 5. Tekkelerde, belli günlerde, ge­
nellikle musiki eşliğinde yapılan zikir, tören. 6.
folk. Amacı gizli bir gücü belirli bir eyleme yönel­
tebilm ek için yapılan büyü. 7. {eAT} Süs eşyası;
ziynet. S âyîn-hvân, {OsT} tasvf. Tekkelerde ayin
okuyan.|| âyîn-i cem (Cemşîd), {OsT} 1. tasvf. Bir
tarikatın üyeleri arasında yapılan tören. 2 . içkili
toplantı.\\ âyîn-i kadîm, {OsT} tasvf. Mevleviha-
nelerde ayinhanların okuduğu eski ilahiler.\\ âyîn-i
ü ff in rıiK s o m . ass
kudemâ, 'OsTj Eskilerin yolu, usulü. || âyîn-i ru-
hânî, {OsT} Kiliselerde yapılan dinî tören.|| âyîn-i
selâtin-pîşî üzre, {OsT} E ski padişahların koyduğu
kanun ve uyguladıkları nizama, usule göre. || âyîn-i
şerîf, {OsT} tasvf. Mevlevihanelerde, ayinhanların
söyledikleri ilahiler. || âyîn-perestî, A lçak gönüllü­
lükle edilen hizmet.
ayine, [Far. âyine aiJ ] (a.yine) {OsT} is. 1. Ayna. 2.
mec. B ir nesneyi veya durumu yansıtan. 0 âyine-
dân, {OsT} Ayna koruyucusu.|| âyine-dâr, {OsT} 1.
Ayna tutan. 2. Berber.]| âyine-den, {OsT} Ayna ko-
ruyucusu.|| âyine-efrüz, {OsT} A yna cilası.\\ âyine-
fürüz, {OsT} Ayna cilası.\\ âyine-i âb, {OsT} Suyun
p a rla k yü zü.|| âyine-i âlem -nümâ, {OsT} İsken­
der ’in, İskenderiye ’de kurdurttuğu ve çok uzakları
gösterdiği söylenen ayna.|| âyine-i âsumân, {OsT}
Güneş.|| âyine-i billur, {OsT} K utsal ayna.|| âyine-i
celal, {OsT} Büyüklüğü aksettiren nesne. || âyine-i
çîn, {OsT} Cilalı madenden yapılm ış ayna. || âyine-i
devrân, {OsT} K ader çarkı.|| âyine-i in ’itâf, {OsT}
B ir nesnenin aksedip göründüğü ayna. || âyine-i
pür-tâb, {OsTj Parlak ayna. | âyine-i pür-tâb-ı
mücellâ, {OsT} Cilalı parla k ayna. I âyine-i vic­
dan, {OsTj Vicdanın aynası.|| âyine-i zânu, {OsTj
D iz kapağı. || âyine-rü, {OsT} Yüzü ayna gibi parla­
yan.,|| âyine-sâz, {OsT} Aynacı.\\ âyine-veş, {OsT}
A yna gibi,|| âyine-zedây, {OsT} A yna cilası.\\ âyi-
ne-zidây, {OsT} A yna silici.
ayise, [Ar. âyise a- o.T] (a:yise) {OsT} is. Adetten kesi­
len kadın; m enapoza giren kadın,
ayisıt, [ayisıt / ayzıt] {eT} is. Yaratıcı,
ayiş, [Ar. ‘âyiş / 'âyişe / *£;>] (a:yiş) {OsT} sf.
1. Yaşayan. 2. R ahat yaşayan.
ayişne, [Far. âyişne a^ T] (a.yişne) {OsT} is. 1. Ca­
sus. 2. Dalkavuk,
ayişte, [Far. âyişe -^.T ] (a:yişte) {OsT} is. 1. Casus.
2. Dalkavuk.
ayiştene, [Far. âyiştene a^ . T ] (a.yiştene) {OsT} is. 1.
Casus. 2. Dalkavuk,
ayka, [Sırp, âyka / hây-ka [TİETZE]] {ağız} is. Sürek
avı. [DS]
aykaklık, [Çağ. ayğa (kovucu) > aykak-lık jJali.T]
{eAT} is. Kovuculuk; münafıklık,
ayke, [Ar. ‘ayke {OsTj is. Sık koruluk,
aykevi, [Ar. ‘aykevı (aykevi:) {OsT} sf. Or­
manla ilgili,
aykı, [ay-kı] {eT} sf. Aylık; b ir aylık. [EUTS]
aykıncak, -ğı [ay-km-cak] {ağız} is. Kızak. [DS]
aykınm ak, [ay-km-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] 1. Çı­
kışmak. 2. K ızakla kaymak. [DS]
aykıntı, [ak-ıntı / ayk-mtı] {ağız} is. Çam sakızı; re­
çine. [DS]
Ö l i M M C E S B E b Q li» 3 8 7
aykır, [aygır] {ağızŞ is. Aygır. [DS]
aykırdak, -ğı [ay-kır-da-k] {ağız} is. 1. Semerin yan
ağaçlan. 2. Kalın ve kaba sopa. 3. Dövenin yan a-
ğaçları. 4. Bağ ve çardaklardaki asm a çubukları. 5.
Üzerine damın oturduğu direkler. [DS]
aykırdakçı, [ay-mak (demek) > ay-kır-da-k-çı] {ağız}
sf. 1. Sürek ya da tavşan avında avı ürküten. 2. Ara
bozucu; müzevir. [DS]
aykırı, [eT âr-mak (dolaşmak) > ar-kur-m ak (çapraz
geçmek) > ar-ku-r-ı > aykırı ^ . T ] sf. ve. zf. 1.
Çaprazlamasına. 2. Yanlamasına. 3. Yan üstü. 4.
Eğri. 5. Ters. 6. Alışılmış biçime zıt olarak. 7. (Kişi
için) huysuz ve aksi. 7. huk. Muhalif. 8. dbl. B ili­
nen kurallara ve düzene uygun olmayan dil verileri.
9. {ağız} Yamaç; yan. [DS] 10. {ağız} Şehla. [DS] 11.
{ağız} Karşı. [DS] 12. {ağız} Kestirme yol; düz yol.
[DS] 13. {ağızj Kağnıda önden arkaya doğru uzatı­
lan sırık. [DS] fi1 aykırı çıkmak, 1. Yolunu kesmek.
2. Karşısına çıkmak. || aykırı doğrular, Ayrı düz­
lemlerde yer alıp birbirini kesmeyen ve para lel ol­
mayan doğrular.\\ aykırı doykuru, {ağızj 1. Eğri
büğrü; gelişigüzel; düzensiz. 2. Tarla y a da bağla­
rın enine ve boyuna sürülmüş hâli. 3. Yalan dolan;
yalan yanlış; dolambaçlı. [DS]|| aykırı doykuru laf
etmek, {ağızj Yersiz ve asılsız konuşmak. [DS]|| ay­
kırı durmak, 1. Göğüs germek. 2. M aruz kalmak. ||
aykırı düşmek, Uygun gelmemek; ters düşmek. ||
aykırı gelmek, {ağızj 1. Karşı koymak; itiraz et­
mek. 2. Karşısına çıkmak. 3. Önüne gerilmek. [DS]||
aykırı gitmek, 1. Ters yöne gitmek. 2. Zıtlaşmak.
3. Belli bir yoldan ve usulden sapmak. 4. {ağızj
Kestirme yoldan gitmek; düz yoldan ayrılmak.
[DS]|| aykırı inm ek, {eATj Yol kesmek; önüne çık­
mak.|| aykırı olmak, Ters, zıt olmak.|| aykırı kat­
manlaşma, jeol. Yer tabakalarının düzensiz bir
şekilde üst üste gelmesi.\\ aykırı roman, ed. R o­
mandaki olay, kahraman ve ruh tahlilleri gibi ge­
leneksel öğelere yer verilmeden alışılmış romana
tepki olarak insanoğlunun kavrayış ve yorum u dı­
şında saçma bir dünyayı ele alan yeni roman anla­
yışı; antiroman.\\ aykırı seyir, dnz. Birbirine zıt
yönlerde seyretmek. || aykırı uyku, Beden kasları
uyku hâlinde olmasına rağmen rüya durumunda
beynin fa a l olması hâli; paradoksal uyku. || aykırı
varmak, Karşı koymak. || aykırı yel, {ağız} Kuzey­
batıdan esen yel. [DS]|| aykırı yol, {ağızj 1. Zirveye
yandan dolaşarak çıkan yol. 2. Kestirm e yol. [DS]
aykırılam a, [aykırı-la-ma] is. Aykırılam ak işi.
aykırılam ak, [aykırı-la-mak] gçsz. f. [-r] [-l(ı)-yor]
1. Dikey olarak gelmek. 2. {ağızj Bilinen yoldan
aynlarak kestirmeden gitmek. [DS] 3. {ağızj Bir
şeyi konulacak yere paralelden başka biçimde koy­
mak. [DS]
aykırılaşm a, [aykm-la-ş-ma] is. A ykın bir hâl alma.
AYL
aykırılaşmak, [aykırı-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] A ykırı
bir durum kazanmak; aykırı bir hâle gelmek,
aykırılık, -ğı [aykırı-lık] is. 1. Aykırı olm a durumu;
muhalefet. 2. Benzeşmezlik; mugayeret.
aykırlamak, [aykır(ı)-la-mak] {ağızj dönşl. f. [-r] [-
l(ı)-yor] 1. Dağın eteğine paralel olarak gitmek. 2.
Düz yoldan ayrılarak kestirmeden gitmek. 3. Y an
çizmek; kaytarmak; caymak. 4. Kaçmak; uzaklaş­
mak. 5. Tarlayı enine boyuna sürmek. 6. Karşı gel­
mek; karşılık vermek. 7. Uzanmak; yatmak. 8.
Çaprazlama koymak. 9. Önünü kesmek. 10. Y anlış
yola gitmek. 11. Kıyıdan gitmek. [DS]
aykırlşnm ak, [ayğır-la-n-mak {eAT} dönşl. f
[-ur] Aygır tavn takınmak; aygır gibi olmak; ay-
gırlanmak.
aykırm ak, [ay (yans.) > ay-kır-mak] {eTj gçsz. f. [-
ır] 1. Haykırmak. [Gabain] [EUTS] 2. {ağızj D eğir­
men zahiresiz kalmak; boşa dönmek. [DS] 3. {ağızj
U zanmak; yatmak. [DS] 4. {ağız} V um ıak istemek.
[DS]
aykırt, [ay-kır-t oyü.l] {eAT} sf. Eğri; çapraz. S
aykırt duykurt, {eAT} Eğri büğrü.
aykırtıcı, [aykır-t-ıcı] {ağız} sf. 1. Yanıltıcı. 2. K ışkır­
tıcı. 3. Söz getirip götüren. [DS]
aykırtmak, [aykır-t-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] Yoldan
çıkarmak; saptırmak. [DS]
aykur, [ay -k u r/ ay-ğur {eATj is. Aygır.
ayla1, [ay-la-malc (dönmek, dolanmak) > ay-la] is. 1.
Çeviren, dolanan, kuşatan. 2. A y ’ın ve bazı yıldız­
ların çevresinde görülen ışık dairesi; ay ağılı; hâle.
3. Diğer dinlerde özellikle Hıristiyanlıkta bazı kut­
sal kişilerin resimleri yapılırken başının etrafında
gösterilen ışıklı çevre.
ayla2, [ay+ile > ayla aLT] {eATj zf. Ay hesabıyla;
aylık olarak.
aylak1, -ğı [ay-la-mak (dönmek, boş gezmek) > ay-la-
k il / jM ] sf. ve zf. 1. İşsiz güçsüz, boş
gezen; avare; {eAT} (aym). 2. Sabit bir işi ve m esle­
ği olmayan; boşta gezer. 3. İşe yaramaz; kalp. 4.
{eATj {ağızj Bedava; parasız; ücretsiz. [DS] S ay­
lak aylak gezmek, Çalışmadan bomboş dolaşmak;
tembellik etmek.\\ aylak aylak oturm ak, Çalışma­
yıp boş durmak; tembel tem belyatm ak.\\ aylak ça­
dırı, {eATj Nöbetçi, bekçi vb. çadırı. || aylak dur­
mak, {ağız} Karşılıksız, bedava hizmet etmek. [DS]||
aylak iletmek, {eAT} Boş yere harcamak; boşuna
geçirmek.\\ aylak olmak, Yapacak bir iş bulama­
mak; boş durmak.|| aylakta kalmak, {ağız} 1 . İşsiz
kalmak; boş kalmak. 2. Boşlukta kalıyormuş gibi
olmak. [DS]
aylak2, -ğı [ay-la-k] {ağızj is. Bir aylığına tutulan işçi
ya da hizmetçi. [DS]
aylak3, -ğı [ay-la-k] {ağızj sf. 1. Açık; belli; aşikâr. 2.
Yalnız; tek. [DS]
AYL
aylak4, [aylak?] {ağız} zf. Geniş zamanın üçüncü
teklik kişi sonuna getirilerek "-ir, -mez" anlamlı
zarf fiil yapar. Gelir aylak (gelir gelmez). [DS]
aylakçı, [aylak-çı is. 1. Sürekli bir işi olm a­
yan, iş buldukça çalışan kişi. 2. Çok az bir ücretle
veya sadece kam ını doyurma karşılığında çalışan
işçi. 3. B ir zorlama ve mecburiyet olmamasına
rağmen hiçbir ücret almadan, bir menfaat sağlama­
dan çalışan işçi. 4. İmparatorluk döneminde, do­
nanm a sefere çıktığı zaman geçici olarak alman
ücretli asker. 5. {eAT} {ağız} gnşl. Hizmetçi; işçi.
[DS] 6. {ağız} İş sahibinin ve aile başkanm ın ücret­
siz yardımcısı. [DS] 7. {ağız} sf. Asalak; beleşçi.
[DS] 8. {ağız} Avcıların ağırlığım taşıyan tüfeksiz
avcı. [DS]
aylakçılık, -ğı [ay-la-k-çı-lık] is. 1. Aylakçı olm a du­
rumu. 2. Aylakçı olanın niteliği,
aylaklık, [ay-la-lc-lık] is. 1. A ylak olm a durumu; a-
varelik. 2. Aylak olanın niteliği. S aylaklık et­
m ek, 1. Boş oturmak; çalışmamak. 2. Tembellik et­
mek, 3. İşi olmadığı için veya çalışmak istemediği
için boş gezmek; avarelik etmek.
aylaktan, [aylak-tan] {ağız} zf. Bedavadan; beleşten.
[DS]
aylama, [ay-la-ma] is. 1. A ylamak işi. 2. mim. Bir
kemerin veya tonozun içbükey yüzeyi. S aylama
su, Girdap.
aylam ak1, [ay-la-mak] gçl. f [-r] [-l(ı)-yor] 1. D ön­
mek. 2. {ağız} Devam etmek, sürdürmek. [DS] 3.
{ağız} Sözü uzatmak. [DS] 4. {ağız} Beklemek. [DS]
aylamak2, [ay-la-mak] gçsz. f. [-r] [-l(ı)-yor] {ağız}
B ir aylık süreyi geçirmek. [DS]
aylan, [ay-la-n] {ağız} is. 1. Açıklık; alan; meydan. 2.
Kuyudan su çekmekte kullanılan hayvanın yürüdü­
ğü yol. 3. Tarla sulamakta kullanılan kuyu. [DS]
aylanç, [ay-la-n-mak > ay-la-n-ç / ay-la-nç] {ağız} is.
Viraj. [DS]
aylandırm ak1, [ay-la-n-dır-mak jjjj-d jl] gçl. f [-ır]
[eAT. -ur] Etrafı gezdirmek; çevrede dolaştırmak.
aylandırmak2, [eğ-le-n-dir-mek / oya-la-n-dır-m ak >
ay-la-n-dır-mak] gçl. f. [-ır] Savsaklamak; gecik­
tirmek.
aylandız, [Endonezya y. d. > Çin. ai-lan-to (gök a-
ğacı)\ is. bot. Sedef otugillerden, ana vatanı Çin
olan, çabuk yetiştiği için gölge ağacı olarak yetişti­
rilen, kökleri çok kötü kokan bir ağaç; kokar ağaç;
osuruk ağacı, (Ailanthus glandulosa).
aylandurmak, [ay-la-n-dur-mak] {eAT} gçl. f. [-ur]
D olaştırmak; çevrede gezdirmek,
aylangıç, [ay-la-n-gıç] {ağız} is. Pervane. [DS]
aylanlamak, [ay-la-n-la-mak] {ağız} g ç l . f [-r] [-l(ı)-
yor] 1. Yalnız kalmak; ayrılmak. 2. Y an çizmek;
dolanıvermek; sıvışmak. 3. Yoldan sapmak. [DS]
aylanma, [ay-la-n-ma] is. 1. Aylanmak işi. 2. Bir a­
0IÜMIÜ1ISS0M.388
kıl yürütmede veya tartışmada dönüp dolaşıp aym
yere gelmek; işin içinden çıkamama; döngü; kısır
döngü.
aylanm ak1, [ay-la-n-mak ^^>.1] dönşl. f. [ ı r ] [eT,
eA T -ar] 1. B ir şeyin çevresinde tam bir devir yap­
mak; dönmek; devretmek; dolaşmak; gezmek; {eT}
{eAT} {18.yy.} {ağız} (aynı). [Nevâyî] [DS] 2. {ağız}
gnşl. Dışarı çıkarak biraz dolaşmak. [DS] 3. Dönüp
dolaşıp aynı yere gelmek. 4. {eT} Benzemek. [Ne­
vâyî] 5. {ağız} (Kuş için) döne döne uçmak. [DS] 6.
{ağız} Yolda, işte ağır aksak ilerlemek. [DS]
aylanm ak2, [ay-la-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] Ay
ışığında durmak; ay ışığında kalmak. [DS]
aylı, [ay-lı] sf. 1. Üzerinde hilal resm i bulunan. 2.
(Gece, gökyüzü vb. için) ay ışığı olan; mehtaplı. 3.
Aylık süresi olan. 4. {eAT} Gebe; hamile. S aylı
günlü, {ağızj (Kadın için) doğum yapm ası yakın
olan; gebe. [DS]
aylıg, [ay-lığ] {eTj sf. (Belirtilen miktarda) aylık; ...
aylık. [ETY]
aylık, -ğı [ay-lık] is. 1. Devlet m em urlarına veya bir
işte sürekli olarak çalışanlara emekleri karşılığı
veya bir kadroya dayalı olarak her ay ödenen ücret;
maaş. 2. sf. (Para, ücret, kira, faiz vb. için) her ay
hesaplanarak ödenen. 3. (Gazete, dergi vb. için) her
ay çıkan, basılan veya yayınlanan. 4. (Süre, zaman
dilimi olarak) o kadar ay tutarında olan; ay hesa­
bıyla. {eATj (aym) 5. Ayda bir kere olan; ayda bir
görülen. 6. (Çocuk, yavru, vb. canlı için) belirtilen
m iktardaki aydan beri var olan. <3 aylığa geçmek,
1. Gündelik, haftalık veya aylık ücret ile veya geçi­
ci olarak çalışırken aylı almaya başlamak. 2. H er
ay p a ra alacak şekilde bir iş bulabilmek.\\ aylık
almak, Çalışmaları karşılığında bir ay tutarında
ücret almak; maaş almak. || aylık bağlanm ak, B i­
rine çalışmaları veya hizmeti karşılığında her ay
ücret verilm esi kararlaştırılmak; maaş bağlamak.\\
aylık verm ek, B ir aylık çalışması karşılığında üc­
ret ödemek.
aylıkçı, [ay-lık-çı] is. 1. Çalışmasının karşılığını ay­
lık olarak alan kimse. 2. Geçimini yalnızca aylığa
bağlamış olan kimse,
aylıklı, [ay-lık-lı] sf. 1. (Kişi için) aylık alan; maaşlı.
2. (İş için) ödemeleri aylıkla karşılanan. 3. (İş, alış­
veriş, kira vb. için) ödemesi aydan aya yapılan.
aylıncak, -ğı [ay-lın-cak?] {ağız} is. Salıncak. [DS]
aylok, [aylâ (öyle) + ok (pekiştirme edatı)] {eT} zf.
Öyle. [DLT]
aym a1, [ay-ma] {ağızj is. Avuç. [DS]
ayma2, [ay-ma] {ağızj is. Takm a isim; lakap. [DS]
ayma3, [ay-ma] is. Gerçekleri görme, kendine gelme;
ayıkma.
aym aç1, [ay-maç] {ağızj is. Yağda kızartılmış ekmek
ufağı. [DS]
Oİ10 IM JE SoZlıÜK. 389
aymaç2, [ay-ma-ç] (ağızj- sf. Karışık; dökük saçık.
[DS]
aymak1, [ay-mak ^ I] gçsz. f. [-a r] 1. Ayılmak; ken­
dine gelmek; {eAT} {ağız} (aym). [DS] 2. Dalgınlık­
tan sıyrılmak. 3. Kendine gelmek; uyanmak. 4. A l­
datıldığının sonradan farkına varmak. 5. mec. Ger­
çeği anlamak. 6. {ağızj Caymak; vazgeçmek. [DS]
7. /ağızj Pişman olmak. [DS]
aymak2, [ay-mak] gçl. f. [-ar] 1. A yıltmak. 2. Sar­
hoşluğunu gidermek. 3. Uzaklaştırmak; defetmek.
aymak3, [ay-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Anlatmak; açık­
lamak; söylemek; konuşmak; haber vermek; belirt­
mek; tasvir etmek; demek; takdim etmek. [ETY]
[İKPÖy.] [Gabain] [Yüknekî] [Mühennâ] [DLT] [EUTS]
B ayu birmek, {eT} Söyleyivermek.
aymak4, [ay-mak] {ağız} gçl. f. [-a r] Gözetmek; ne­
zaret etmek. [DS]
aymak5, [ay-mak] {ağız} gçl. f. [-a r] Parlatmak; a-
ğartmak; temizlemek. [DS]
aymalamak, [ay-ma-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [~l(ı)~
yor] 1. El ile karıştırarak sıvı hâle getirmek. 2.
Yolmak; tırmalamak. 3. Kabaca okşamak. [DS]
aymalık, -ğı [ay-ma-lık] {ağız} is. 1. Bağlardaki bek­
çi kulübesi. 2. Ev çatılarında kiremit altı. [DS]
aymana, [haymana ?] {ağız} sf. Avare; başıboş; ay­
lak. [DS]
aymanç, [ay-ma-nç] {eT} is. Çekingenlik; korku.
[EUTS] [Gabain]
aymançsız, [ay-ma-nç-sız] {eT} sf. Korkusuz. [EUTS]
aymanmak, [ay-ma-n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur]
Korkmak; çekinmek. [EUTS] [Gabain]
aymaz, [ay-mak (ayılmak) > ay-maz] sf. 1. Çevre­
sinde olup bitenden habersiz. 2. Gerçekleri görüp
kendisine kurulan tuzakları sezemeyen; gafil. 3.
{ağız} Edepsiz; utanmaz. [DS]
aymazlık, -ğı [ay-maz-lık] is. 1. Aymaz olma duru­
mu. 2. Aymaz olanın niteliği. 3. Çevresinde olup
bitenlerden haberdar olamama ve kurulan tuzakları
sezememe; gaflet.
ayn, [Ar. ‘ayn {OsT} is. 1. Göz. 2. Bakış; nazar.
3. Kaynak, pınar. 4. Gözetleme yeri. 5. gnşl. Mal
veya eşya. 6. Kendisi, aslı, tıpkısı. 7. huk. Para dı­
şında edinilmesi mümkün olan maddî, manevi her
şey. S ayne’l-yakîn, {OsT} 1. D oğrudan gözlem ­
leme yoluyla elde edilen kesin bilgi. 2. Gözüyle
görmüş gibi bilmek. 3. zf. K esin olarak, güvenerek.
II ayn-ı bahıka, {OsT} K ör olan tek göz.|| ayn-ı
betrâ, 1. Ayın harfinin başı. 2. Hemze. || ayn-ı ha­
kikat, {OsT} Gerçeğin kendisi.|| ayn-ı hata, {OsT}
Yanlışlığın ta kendisi. || ayn-ı hayat, {OsT} 1. H a­
yat pınarı. 2. Abıhayat; bengi su. || ayn-ı hikmet,
/OsTj Gerçek sebebin kendisi. || ayn-ı ıyan, {OsT}
Gerçeğin görünüşü. || ayn-ı ibret, {OsT} İbret gözü.
II ayn-ı inayet, {OsT} İyi niyetli bakış.|| ayn-ı isa­
AYN
bet, {OsT} Yapılacak olan işlerin tam kendisi.||
ayn-ı keramet, {OsTj 1. Kerametin kendisi. 2. P ey­
gamberlere yakışır yolda; keram et gibi.|| ayn-ı
mazmün, {OsT} huk. Kusur olsun olmasın, m utlak
tazmini gereken ayn,\| ayn-ı mevkuf, {OsT} huk.
Vakfolunan şey. |j ayn-ı mürekkep, {OsT} zool. 1.
Petek göz. 2. Birleşik göz.\\ ayn-ı vâhid, {OsTj Tek
gözlü.|| aynü’d-devle, {OsT} Devletin gözü (hü­
küm dar unvanı). || aynü’l-bakar, {OsT} 1. bot.
Öküz gözü denilen papatya çeşidi; arnika, (Chry­
santhemum leucanthemum). 2. min. Damarlı akik.||
ayn’ül-hayat, {OsTj H ayat çeşmesi; abıhayat.||
aynii’l-hirr, {OsT} K edi gözü denilen kıymetli taş.||
aynü’l-kemâl, {OsT} Kötü bakışı, nazarı bozan
bakış. || aynü’l-lâme, {OsT} K ötü bakış, kötü na-
zar.|| aynü’s-sevr {O sTj 1. Boğa gözü. 2. g ö k b.
Gök kürenin kuzey yarımküresinde bulunan Boğa
Burcunun en parlak yıldızı; Taurus. || aynü’ş-şems,
{OsT} Değerli bir taş.
ayna1, [Far. âyîne => ayna] is. 1. Işığı yansıtarak ci­
simlerin görüntüsünü veren arkası sırlı cam; gözgü.
2. gnşl. Ayna gibi ışığı yansıtan düz yüzey. 3. mec.
Bir olayı veya durumu göz önüne seren, göz önün­
de canlandıran şey. 4. argo, {ağız} Çok iyi ve mü­
kemmel; yolunda; iyi bir hâlde. [DS] 5. Çayır kuş­
larını avlamakta kullanılan, dik bir ayak üzerine
yerleştirilen küçük aynalardan meydana gelmiş av
aleti. 6. Müneccimlerin, sihirbazların baktıkları
cam küre. 7. Akıntı ve anaforun birleştiği yerlerde
m eydana gelen su düğümlenmesi. 8. Yatay ve di­
key açıları ölçmeye yarayan alet; sextant. 9. Kayık
küreklerinin yassı uç kısmı. 10. Su altını görmeye
yarayan dibi camdan kova biçimindeki denizcilik
aracı. 11. Geçme kapılarda kapı kanatları ve kuşak­
lar arasında kalan geniş düz levhalar. 12. Marangoz
araçlarından olan rendenin düz olan tabam. 13. A t­
ların diz kapağı. 14. Cuma günü. 15. Karagözcü
perdesi. 16. {ağız} Tütün balyalarının düz ve parlak
yüzü. [DS] 17. {ağız} Ördek avı için özel olarak ha­
zırlanan temiz gölcük. [DS] 18. {ağız} Röntgen;
radyoskopi. [DS] 19. {ağız} Tütün kurutmak için
özel olarak yapılmış kurutma yeri. [DS] 20. {ağız}
Işıldak. [DS] 21. {ağız} Kayıkların kıç tarafındaki
düz yüzey. [DS] 22. {ağız} Binalarda ön yüz; cephe;
antre. [DS] 23. argo. sf. Kötü; berbat, fi1 ayna aç­
ma, Ormancılıkta ağaç kesiminden önce kesilecek
ağaçları işaretleyip damgalamak için balta ile el
ayası şeklinde kabuk sıyırma; sakar açma. || ayna
camı, ik i yüzü de düz, ayna yapım ına elverişli cam
veya kristal.| ayna ertesi, {eAT} Cumartesi.|| ayna
gibi, 1. Aynaya benzer. 2. Çok temiz ve berrak. 3.
Pürüzsüz. 4. A çık ve net görülebilen; karm aşık de­
ğ il.|| ayna günü, {eAT} Cuma.|| ayna işareti, Erken
bunamanın belirtisi olarak, hastanın yaşlandığını
iddia ederek uzun süre ayna karşısında kendini
incelemesi şeklinde beliren hastalık.\\ ayna kemiği,
AYN
{ağız} anat. 1. D iz kapağı kemiği. 2. A şık kemiği.
[DS]|| ayna konuşm ası, Kelimeleri ve cümleleri
tersinden söyleme şeklinde görülen bir hastalık.\\
ayna sırı, A yna yapım ında kullanılan ve camın bir
yüzüne sürülen kalay malgaması. || aynası açılmak,
{ağız} (At için) tökezleyip dizini yaralamak;
aynalamak. [DS]|| ayna tahtası, {ağız} Merdiven
basamaklarındaki dikey tahta. [DS]|| ayna taşı, 1.
Çeşmelerde oluğun takıldığı dik ve işlemeli taş. 2.
{ağız} Çeşmenin m usluk takılan yeri. [DS] 3. Evle­
rin ön yüzü için düzgün yontulm uş taş. 4. {ağız}
D eğirmen oluğunun altına ilk konan taş. [DS] 5.
{ağız} H ela deliğinin altına ilk konan taş. [DS]|| ay­ nalı sakar, {ağız} A lnı beyaz keçi. [DS]|| aynalı sal­
na tırnağı, Aynayı duvara tutturmaya yarayan kü­
çük kancalar. || ayna tutmak, 1. Birinin aynada
kendisini görebilm esini sağlamak. 2. Ayna ile g ü ­
neş ışığını yansıtarak böylece haberleşmek. 3.
{ağız} K alleşlik etmek. [DS]
ayna2, [ay-(ı)n-a] {eT} is. Şeytan. [EUTS]
aynâ3, [Ar. ‘ayna (ayna:) {OsT} sf. (Kadın için) aynalık, -ğı [ayna-lık] is. 1. {ağız} Eskiden, ev duvar­
iri ve güzel gözlü,
aynabakar, [Ar. ‘aynü’l-bakar] is. bot. 1. Kocaeli
taraflarında yetişen yum urta büyüklüğünde, kırmı­
zım sı mavi renkli, ince kabuklu meyveleri olan
yerli bir erik türü; sığır gözü; inek gözü, (Arunus
domestica). 2. Dağ kestanesi, (Arnica montana).
aynacı, [ayna-cı] is. 1. Ayna yapan veya ayna satan
kimse. 2. Eskiden saraylarda veya hamam larda ay­
na taşıyan kimse. 3. Ayna falına bakan falcı. 4. ar­
go. İşine hile karıştıran, göz boyayıp aldatmaya ça­
lışan kimse; hileci. 5. Gemilerde teleskoplara bak­
m akla görevli olan kişi,
aynacıklı, [ayna-cık-lı] {ağız} sf. 1. Yakışıklı. 2. is.
Y ünden örülmüş bir tür erkek çorabı. [DS]
aynak, -ğı [ay-na-k?] {ağız} sf. 1. Işıklı; aydınlık. 2.
Su kıyılarında yaşayan küçük ve kara bir tür leylek;
kelaynak. [DS] S aynak gazzak, {ağız} Düzen; da­
lavere; estek köstek. [DS]|| aynak oynak, {ağız}
Karm akarışık; darmadağın. [DS]
aynalamak, [ayna-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1.
A yna takmak; aynalı hâle getirmek. 2. gçsz. f.
{ağız} (At için) tökezleyip dizini yaralamak; aynası
açılmak. [DS] 3. {ağız} Parlamak; görülesi bir du­
rum oluşmak; m anzara arz etmek. [DS]
aynalanma, [ayna-la-n-ma] is. Aynalanmak işi.
aynalanm ak1, [ayna-la-n-mak] ed il.f. [-ır] 1. Aynalı
duruma getirilmek. 2. Parlatılmak; cilalanmak. 3.
dönşl. f. A yna görünümü kazanmak. 4. {ağız} (Sıvı
için) ayna görevi yapabilecek kadar durulmak. [DS]
5. {ağız} Dizi üstüne düşerek diz kapağı yaralan­ beter; kötü. [DS] S aynat beynet, {ağız} Ucube;
mak. [DS] 6. Ayna sahibi olmak; ayna edinmek,
aynalı, [ayna-lı] sf. 1. Aynası olan. 2. Üzerine ayna
konulmuş veya ayna ile süsülenmiş olan. 3. argo.
Uygun, elverişli. 4. argo. Durumu düzgün, iyi olan. ayne, [Far. âdine => ayne] {eAT} is. Cuma. S ayne
5. {ağız} argo. Alımlı ve çekici güzelliği bulunan;
m U K C E S U i.a »
fiyakalı; süslü; gösterişli [DS], 6. {ağız} Saçsız; kel.
[DS] 7. {ağız} Sevdalı; âşık. [DS] 8. {ağız} Başıboş;
avare. [DS] 9. {ağız} (At ve sığır için) alnında beyaz
leke bulunan. [DS] 10. is. {ağız} Em irdağ’da doku­
nan kilimlere verilen ad. [DS] 11. {ağız} Cam bilye.
[DS] 12. {ağız} İnce süs altını. [DS] 13. {ağız} Tek
fişekli martin. [DS] S aynalı dolap, Kapısında ay­
na olan elbise dolabı. || aynalı içlik, Yüzü ve astarı
arasına pam uk düşenmiş kadın elbisesi. || aynalı
işlik, {ağız} Aynalı içlik. [DS]|| aynalı nakış, {ağız}
B ir tür çorap nakışı. [DS]|| aynalı Pembe, Süsüne
çok düşkün ve elinden ayna düşmeyen kadın.\\ ay­
ma, {ağız} B ir tür kilim motifi. [DS]|| aynalı sazan,
zool. K uyruk yüzgeci dik ve tatlı sularda yaşayan
bir balık türü, (Cyprianus carpio).\\ aynalı tıraş,
{ağız} Başın üst kısmı ustura ile kazınıp yanlarda
saç bırakarak yapılan tıraş. [DS]|| aynalı yazı, hat.
Sim etrik bir şekilde düzenlenmiş süs yazısı.
larına ayna asmak ya da oturtm ak için hazırlanmış
özel yer. [DS] 2. {ağız} Pencere. [DS] 3. dnz. Gemi­
nin adı ve bağlı olduğu limanın yazılı bulunduğu
kıç bölümü. S aynalık tahtası, dnz. B ir filikanın
veya sandalın kıç tarafında oturan dümencinin sır­
tını dayadığı ve yolcuları ayırmaya yarayan tahta.
aynasız, [ayna-sız] sf. 1. Aynası olmayan. 2. argo.
Hoşa gitmeyen; yakışıksız ve çirkin. 3. {ağız} argo.
Biçimsiz; çirkin; kötü; düzensiz. [DS] 4. Hileli tavla
zarı. 5. argo. Polis ve jandarm a. 6. {ağız} Kabadayı.
[DS] 7. {ağız} D üşük karakterli; terbiyesiz. [DS]
aynasızlık, -ğı [ayna-sız-lık] 1. Aynası olmama hâli.
2. argo. Hoş karşılanmayacak, düzensiz ve kötü
biçim.
aynaş, [oyna-ş / aynaş] {ağız} is. Kadının âşığı; ho­
vardası. [DS] S aynaş koynaş etmek, {ağız} K ar­
m akarışık etmek; çarpık çurpuk hâle getirmek.
[DS] || aynaş oynaş olmak, {ağız} Sevişmek. [DS]
aynaşık, -ğı [ay-(ı)n-a-ş-ık ?] {ağız} sf. 1. Sırnaşık;
arsız. 2. K anşık; karm akarışık; dağınık. [DS]
aynaşm ak, [ay-(ı)n-a-ş~mak ?] {ağız} dönşl. f. [-ır] 1.
Sırnaşmak; musallat olmak; sataşmak. 2. Bırakıp
uzaklaşmak. 3. Girişmek; işe başlamak; koyulmak.
4. Alay etmek; eğlenmek. 5. Karışmak; karm akarı­
şık olmak; birbirine girmek. 6. Yapışmak. [DS]
aynaştırmak, [ay-(ı)n-a-ş-tır-mak] {ağız} gçl. f. [-ır]
1. Çözmek; düzeltmek; halletmek; uyuşturmak. 2.
Karıştırmak. [DS]
aynat, [Yun. ayennitos => aynat] {ağız} sf. Daha
doğal dışı; gayritabii. [DS]
aynaz, [? aynaz] is. 1. Seyirlik köy oyunlarının yö­
netmeni. 2. {ağız} Bataklık; sulu yer. [DS]
irtesi, {eAT} Cumartesi.|| ayne irtesi eylemek,
M E H İ Ç İ M SDZbÜll. 391
{eAT} (Yahudiler için) cumartesi yasaklarına uy­
mak.
a y n e k , [Far. ‘aynek dLu*] {OsT} is. Gözlük,
a y n e n ', [Ar. ‘ayn (asıl) > ‘aynen iLt] (a'ynen) {OsT}
zf. 1. Olduğu gibi, değiştirilmeden; aynıyla; aynı
biçimde; tas tamam; harfi harfine. 2. {ağız} Çok
doğru; bildiğin gibi; söylediğin gibi; tas tamam
öyle. [DS]
a y n e n 2, [Ar. ‘ayn-en l i t ] (a'ynen) {OsT} zf. (Borç ö-
deme için) para değil de belirlenmiş bir mal ile.
a y n e y n î, [Ar. ‘ayneynı (ayneyni:) {OsT} sf. İki
gözle bakan.
aynı, [Ar. ‘ayn (asıl) + Far. -î (izafet kesresi) > aynı
(a'ynı) sf. 1. B ir şeyin kendisi, başkası değil;
yine o. 2. A yırt edilemeyecek kadar nitelikleri ben­
zeyen; özdeş. 3. Zaman içinde değişikliğe uğram a­
yan; eski hâlini koruyan; farklı değil. S aynı ağzı
kullanmak, Benzer biçimde konuşmak; ağız birliği
etmek. || aynı kapıya çıkmak, Sonuçta bir şey de­
ğişmemek, aym sonucu almak. || aynı kaptan su
içmek, 1. Bir başkasıyla benzer işler yapmak. 2.
(İki ayn kişi için) benzer nitelikler taşımış olmak.||
aynı şekilde, Birbirine çok benzer biçimde. || aynı
şey, Nesne, olay veya durum olarak ayrı olmaları­
na rağmen sonuç olarak bir şey değiştirmeyen;
fa rk etmez; hepsi bir.|| aynı telden çalm ak, 1. Bir
başkasıyla benzer şeyler söylemek. 2 . İki ve daha
çok kişinin benzer davranışlarda bulunması.\\ aynı
yolun yolcusu, Aynı kötü sonucu doğurucu işleri
yapan kişiler. || aynı zamanda, 1 . İş ve oluş bakı­
mından beraberlik içinde bulunan; bununla bera­
ber. 2. Ayrıca. 3. Hem de.
aynılık, -ğı [aynı-lık] is. Aynı olm a durumu; özdeş­
lik; ayniyet.
aynımak, [ay-(ı)n-ı-mak] {ağız} gçsz. f . [-r] 1. Bü­
yümek; gelişmek. 2. Sağlığı düzelmek. [DS]
aynısefa, [Ar. ‘ayn-ı şafa’ j ^ ] (aynısefa;) is.
bot. Bileşikgillerden uzun süre açan parlak sarı çi­
çekli; çiçeklerinin boyam a ve dezenfektan özelli­
ğinden yararlanılan otsu bir kır bitkisi; kadife çiçe­
ği, (Calendula arvensis).
aynışlı, [ay-(ı)n-ış-lı] {ağız} sf. Akıllı; algılı. [DS]
aynışsız, [ay-(ı)n-ış-sız] {ağız} sf. Akılsız; algısız.
[DS]
aynıtmak, [ay-(ı)n-ıt-mak] gçl. f. [-ır] Geliştirmek;
büyütmek.
aynıyla, [aynı + ile] (aynı'.yla) zf. H içbir değişiklik
olmaksızın; olduğu gibi; aynen. S aynıyla vaki,
Tam söylenen gibi meydana gelme; aynen öyle.
ayni1, [Ar. ‘aynı (ayni;) {OsT} sf. -*■ aynı.
ayn' ı [Ar. ‘aynı L!^ş-] (ayni;) {OsT} sf. 1. Gözle ilgili.
2. Göze ait. 3. Karşılığı mal olarak ödenen. 4. De­
AYR
ğeri yüksek taşınabilir (mal). S aynî akitler, huk.
Borçlunun alacaklıdan bir şey alması ile kurulan
ve tamamlanan borç ilişkisini doğuran sözleşm e­
ler. || aynî dava, huk. A ynî haklara ilişkin dava.\\
aynî haklar, huk. Eşya üzerinde doğrudan tasarruf
yetkisi veren ve herkese karşı ileri sürülebilen hak­
lar]] aynî kredi, bank. Banka tarafından rehin
alınm ak suretiyle verilen borç. || aynî mesuliyet,
huk. Başka mallarla değil de belli bir malla sorum ­
lu olmak. || aynî sermaye, ekon. B ir ticaret ortaklı­
ğında ortakların m al olarak verdikleri ve bilançoya
geçirilebilir varlıklar. || aynî teminat, huk. B ir bor­
ca karşılık menkul veya gayrimenkul bir malın te­
minat gösterilmesi. || aynî yardım , Çalışanlara üc­
retin dışında yiyecek, giyecek gibi m al vererek ya ­
pılan sosyal yardım.
ayniyat, [Ar. ‘ayn (göz, esas nesne) > ‘ayniyyât
o L - t ] (ayniya;t) {OsT} 1. K ullanm aya ve tüket­
meye elverişli malzeme. 2. Resmî dairelerde mal­
zeme ve mal işleriyle ilgilenen bölüm. S ayniyat
defteri, B ir ticarethanedeki veya kurumdaki mal
kayıt defteri. || ayniyat memuru, D evlet dairelerin­
de demirbaş eşya ve mali işlerden sorumlu görev-
li. || ayniyat muhasebesi, B ir kuruma giren ve çı­
kan malların kayıtları ile ilgili hesaplar.
ayniye, [Ar. ‘ayn (göz) > ‘aynîyye (a yn iye)
{OsT} is. 1. Taşınabilir değerli eşya. 2. Göz hasta­
lıkları kliniği. 3. sf. Para değil de eşyanın kendisi
olarak alman. 4. sf. Gözle ilgili.
ayniyet, [Ar. ‘ayn > ‘ayniyyet ■_—_*] {OsT} is. A ynı­
lık; tıpkılık; özdeşlik,
aynştayniyum, [Fizikçi Einstein > Fr. einstenium] is.
kim. Atom numarası 99 olan, tabiatta bulunmayan
ancak U ranyum -238’in ışıması veya termonükleer
tepkime sırasında oluşan Es 253, Es 254 ve Es 255
adlarında üç ayrı izotopu bulunan radyoaktif ele­
ment; sembolü: Es.
ayol, [ay+oğul > ayol] (a'yol) ünl. Daha çok kadınlar
tarafından hitap amacıyla kullanılan bir seslenme
sözü.
-ayom , [-ayom / -eyom] {eAT} çek. e. Geniş zaman
teklik 1. kişi, -ıyorum. Seni alayom (alıyorum) de-
yü p yakınnık eyledi. Şer’iye Sicilleri.
-ayor, [-a+yor / -e+yor] {eAT} çek. e. Geniş zaman
teklik 3. kişi, -ıyor; -uyor.
ayöte, [ay+öte] is. g ö k b. Bir gök cisminin yörünge­
sinin A y ’a en uzak olan noktası,
aypek, [ay+pek] {ağız} is. Ay'ın on beşinci günü; do­
lunay. [DS]
ayr, [Ar. ‘ayr {OsT} is. Eşek.
ayra, [ay-ır-mak > ay-(ı)r-a] {ağız} is. Ağaç çengel.
[DS]
AYR
ayraç, -cı [ay-ır-mak > ay-ır-aç > ay-(ı)r-aç] is. 1.
Cümleyi anlam ca pekiştirmesine rağm en cümle
kuruluşu içinde yer almayan bir öğeyi belirtmek
için başına ve sonuna konulan ( ) işaretleri; paran­
tez; muteriza; tırnak. 2. mat. M atematikte öncelikle
yapılacak işlemleri belirtm ek için kullanılan {[( )]}
işaretleri. S ay raç açm ak, ed. Söz y a da yazıya
anlatımın akışına uygun düşmemekle birlikte do­
laylı olarak konuyu ilgilendiren söz ekleme girişi­
mi.^ ay raç içinde, ed. Konu dışına çıkarak; ayrıca.
ay ran, [eT. ayran] is. 1. Yoğurdun sulandırılması ile
elde edilen bir içecek. {eT} (aynı) 2. Yayıkta yoğurt
su ile çalkalanmak suretiyle üstte biriken yağın
alınmasından sonra altta kalan besleyici sıvı. 3.
{ağız} Sönmüş kireçten hazırlanan badana kireci.
[DS] fi1 a y ran ağızlı, argo. Aptal; bön; budala;
sersem; salak; boşboğaz; geveze. || a y ra n aşı, {ağız}
Buğday, mısır y a da arpa kırması ile yapılan bir
tür ayranlı çorba. [DS] || a y ra n böreği, Ayran kı­
vamındaki ham ur içine ısırgan otu veya ıspanak
karıştırarak fırın d a yapılan bir tür börek. || a y ra n
budalası, Çabuk kandırılabilen; ahmak; budala;
bön. || a y ran delisi, Çabuk kandırılabilen; ahmak;
budala; bön; safdil.\\ a y ra n geven, {ağız} 1. Aptal;
sersem; budala, beceriksiz; geveze; miskin. 2. D al­
kavuk. [DS]|| a y ran gönüllü, {ağız} 1. Bir şeyden
çabuk bıkan, çabuk usanan; maymun iştahlı, 2. H er
gördüğüne âşık olan; şıpsevdi. [DS]|| a y ra n ı k a ­
b a rm a k , argo. 1. Aşırı ölçüde öfkelenmek; köpür­
mek. 2. Aşırı cinsel arzu duymak. 3. {ağız} H aylaz­
lık etmek. [DS] 4. Terbiyesizlik etmek.\\ ay ra n ım
b u d u r, yarısı su d u r, “Elimde bulunan imkân bu
kadar; ancak buna gücüm yetiyor. ” anlamında
özür dileme sözü. j| a y ra n ı y o k içm eye atla gider
sıçm aya, argo. Yoksulluğuna rağmen gösteriş için
harcamada bulunanlara söylenen alay sözü.\\ ay­
ra n içm eye geldik, a ra açm aya değil, Anlaşm az­
lığı büyütmek değil, anlaşma ve dostluğu güçlen­
dirmek amacında olunduğunun ifadesi. || a y ra n ke­
sen, Sabahleyin güneş doğmadan önce esen sert ve
soğuk rüzgâr. || a y ra n kovanı, {ağız} Yağ, peynir
yapm ak için yoğurdun içinde karıştırıldığı geniş ve
derin kap. [DS]
ay rancı, [ay-(ı)r-an-cı] is. 1. Geçimini ayran yapmak
veya satmakla sağlayan kimse. 2. Erkeğin eşine
hitap sözü. 3. sf. Zayıf,
ayrancılık, -ğı [ay-(ı)r-an-cı-lık] is. Ayrancının işi ve
mesleği.
ay ranlaşm a, [ay-(ı)r-an-la-ş-ma] is. Ayran görünüm
ve kıvam ına gelme,
ay ran laşm ak , [ay-(ı)r-an-la-ş-mak] dönşl. Ayran gö­
rünüm ve kıvam ına dönüşmek,
a y ran lık , -ğı [ayran-lık] {ağız} is. Badana kirecinin
hazırlandığı çukur; kireç kuyusu. [DS] S ay ran lığ ı
k a b a rm a k , {ağız} Öfkelenmek; kızmak; ayranı ka­
barmak. [DS]
0 ia M If lH t S 0 Z ll.5 9 s
ay ran sız, [ayran-sız] {ağız} sf. 1. Yoksul. 2. Çirkin.
[DS]
ay rı, [eT ayrığ > ayrı] sf. 1. Birbiri ile beraber, bitişik
bulunmayan; yerleri bir olmayan; aralıklı. 2. Birbi­
rine benzemeyen, özdeş olmayan; farklı; değişik;
başka. 3. {ağız} Uzak; ırak. [DS] 4. zf. Kendi başına,
kendi kendine. 5. Diğerlerinden farklı olarak. 6.
{ağız} zf. -a doğru; -dan yana. [DS] S a y rı ay rı, 1.
ik i ve daha fa zla şeyi birbirine karıştırmadan. 2 .
Ayrılmış olan şeylerin her biri için teker teker. |
ay rı basım , B ir dergide veya ansiklopedide yayım ­
lanmış bilimsel bir yazının ayrıca kitap veya broşür
olarak basılması. || a y rı baş çekm ek, K endi bildi­
ğini yapmak.\\ a y rı biçim lenm e, kim. B ir elementin
kristalleşme sırasında atomlarının farklı düzende
yerleşm esinden dolayı değişik fiziksel yapı göster­
mesi; allotropi.\\ a y rı cinsten, Yapısı ve türü farklı
olan; gayri mütecanis; heterojen.\\ ay rı çan ak
y a p ra k lıla r, bot. Çanak yaprakları birbirine bitişik
olmayan bitkiler.|| ay rı çekm ek, {ağız} 1. Karşı
koymak; m uhalefet etmek; tersine gitmek. 2. Kendi
dilediğince hareket etmek. [DS]|| ay rı düşm ek, I.
Beraber bulunması gereken iki ve daha fa zla kişi
veya nesnenin birbirinden uzak kalması, 2. D üşün­
celeri fa rk lı olmak. 3. Ayrılmak. || a y rı eşeyli, Yal­
nız erkek veya dişi gam et meydana getiren. || ay rı
g ay rı bilm em ek, Birbirlerinden bir şey esirgeme­
y ecek kadar yakın olmak.\\ a y rı seçi, {ağız} Farklı
uygulama; ayrık işlem. [DS] 11 ay rı seçi olm ak,
{ağız} Başka türlü muamele görmek; ayrı tutulmak;
eşitlik gözetilmemek. [DS]|| a y rı sesli, dbl. Yazılış­
ları birbirine benzemesine rağmen başka sesler
veren h a rf veya heceler.\\ ay rı taç y a p ra k lıla r, bot.
Taç yaprakları birbirine bitişik değil de yan yana
y er almış bulunan bitkiler.|| ay rı tu tm a k , Birini
diğerlerinden daha üstiin görmek, değer vermek.
ayrıç, [ad-rı-ş > ayrış > ayrıç j- jjT] {eAT} is. İki yolun
ayrıldığı yer.
ayrıca, [ayrı-ca] (a'yrıca) zf. 1. Başkalarından ba­
ğımsız olarak; ayrı olarak. 2. Özel olarak; özellikle.
3. Biraz ayrı duran; azıcık ayrılmış. 4. bağ. Bunun
yanı sıra; bundan başka;
ayrıcalı, [ayrı-ca-lı] sf. 1. Başkalarına benzemeyen;
müstesna. 2. Ayrı tutulan,
ay rıcalık , -ğı [ayrı-ca-lık] is. 1. Başkalarından ayrı
ve üstün tutulm a durumu; imtiyaz. 2. huk. Bir kim­
seye veya topluluğa tanınan özel haklar. S ay rıca­
lık ta n ım a k , 1. Başkalarından daha fazla yarar­
lanma hakkı vermek; imtiyaz tanımak. 2. Başkala­
rından daha üstün tutmak, onlardan fa zla değer
vermek.
ayrıcalıklı, [ayrı-ca-lık-lı] sf. 1. Ayrıcalığı olan ve
ayrıcalık tanınan; imtiyazlı. 2. zf. Diğerlerinden üs­
tün tutarak; gözeterek,
ay rıcalıksız, [ayrı-ca-lık-sız] sf. Herhangi bir ayrıca­
lığı olmayan; ayrıcalık tanınmayan; imtiyazsız.
İlIlİffiH IİİBHÇE SöZbÜK« 3 9 3
ayrıcasız, [ayrı-ca-sız] zf. 1. Ayrı tutulmadan. 2. Tam
ve kesin olarak. 3. Belirlenmiş kurallara uygun b i­
çimde; istisnasız.
ayrıç, [a4-n-ş > ayn ? > ayrıç ] /ağızj is. Yolun ikiye
ayrıldığı yer; yol ayrımı; yol çatı; kavşak. [DS]
ayrık, -ğı [eT. ad-ır-m ak (ayırmak) > ad-(ı)r-ık / ay­
rık 3j>J] sf. 1. Birbirinden ayrı duran. 2. Arasında
açıklık bulunan; aralıklı. 3. Bölünmüş, ayrılmış. 4.
Benzerlerinden ayrı tutulan; müstesna. 5.fız. Sınırlı
sayıda; süreksiz. 6. {eTj {eATj Yaban geyiği. 7. is.
bot. Ayrık otu. {eTj (aym) [DLT] 8. man. Veya bağ­
lacı ile ikiye ayrılmış önerme. 9. Çocukların kuş
avladıkları sapanın çatalı. 10. zf. {eTj (eATj Bundan
sonra; bir daha; artık; başka; özge; diğer; gayri;
farklı; maada. [Mühennâ] "5 a y rık etm ek, {eATj
Ayırmak; ayırt etmek.|| a y rık koçu, {eATj 1. Yabani
geyik. 2. Yaban sığırı.|| a y rık koyum , {eATj 1. Ya­
ban koyunu. 2. Yaban sığırı.\\ a y rık küm e, mat.
Aralarında hiçbir ortak eleman bulunmayan küm e­
ler. || ay rık otu, bot. Buğdaygillerden yurdum uzda
yirmi kadar türü bulanan, çok hızlı gelişerek ya yı­
lan, kökleri halk hekimliğinde idrar söktürücü ola­
rak kullanılan tarıma zararlı bitki, (Agropyrum).\\
ayrık sütun, mim. Herhangi bir duvar veya ayakla
birleşmeyen tek başına sütun. || a y rık toplam a,
mant. Çeşitli terimlerin birbirini dışarıda bırakma­
sını gerektiren mantıki toplama.\\ ay rık yıl, g ö k b.
Güneşin kendi ekseni etrafında yılda yaptığı 11
saniyelik fa zla dönmeden dolayı yıldız yılm a göre
4' 45" daha fa zla olan yıl.
ayrıklı, [ayrık-lı] sf. 1. Ayrık durumda bulunan; a-
ralıklı; fasılalı. 2. Ayrık tutulan; bağışık; muaf. 3.
Benzerlerine uymayan; istisnai. 4. İçinde ayrık otu
bulunan.
ayrıklık, -ğı [ayrık-lık] is. 1. Ayrıklı olma durumu;
istisna. 2. Ayrı tutulma; istisna. 3. Ayrı tutma; is­
tisna. 4. gök b. Gezegenlerin görünürdeki düzensiz­
liği veya yörüngesi bir konik olan gök cismini
merkeze birleştiren doğrunun büyük eksen ile yap­
tığı açı; anomali. 5. man. Ö nermeler arasında veya
ile belirlenen ilişki; mantıksal toplam. 6. fel. K ap­
lamları birbirinden farklı olm akla birlikte aynı ya­
kın cinsin kaplam ına giren kavram lar arasındaki
ilişki. Ev - okul: Bina. 7. Ayrık otu bol bulunan
yer.
ayrıksı, [ay-ru-k-sı / ayruhsı / ayrık-sı sf. 1.
Benzerlerinden ayrı olan; başka; başka türlü; farklı.
{eATj (aym) 2. Alışılmış durum veya genel kurallara
uymayan; kural dışı; eksantrik. 3. Başkaları ile bir­
likte hareket etmeyen; ayrı baş çeken. 4. Çevresin­
dekilere ters düşen; acayip; başka; bambaşka; hiç­
bir şeye benzemeyen; tuhaf. 5. {ağızj Çekingen.
[DS] 6. {ağızj Kendini beğenmiş. [DS] 7. A yrık otu­
na benzer; ayrık gibi olan. 8. zf. Başkalarından
farklı olarak, fi1 ayrık sı ay, gök b. A y 'ın yörünge­
AYR
sindeki en beri noktasından iki defa geçişi arasın­
daki süre farkı. || ayrıksı yıl, g ö k b. D ünya'nın ken­
di yörüngesindeki gün beri noktasından iki geçişi
arasındaki süre farkı; ayrık yıl.
ayrıksılık, -ğı [ayrık-sı-lık] is. 1. Ayrıksı olma du­
rumu. 2. Ayrıksı olanın niteliği,
ay rık sım ak , [ayrık-sı-mak {eAT) gçsz. f. [-r]
Başka türlü olmak; başkalaşmak; değişmek,
a y rık sıra k , [ayrık-sı-rak] s f ve zf. Daha başka türlü;
bambaşka.
ay rık sıtm a k , [ayrık-sı-t-mak] gçl. f. [-ır] Başka­
laştırmak, değiştirmek,
ayrıksız, [ayrık-sız] zf. 1. Ayrığı bulunmayan. 2. K i­
şiler ve nesneler arasında hiçbir ayrım yapmadan;
ayrım yapmaksızın; istisnasız; bilaistisna. 3. (Tarla,
bahçe vb. için) ayrık otu bulunmayan,
ay rılan , [ayrı-l-an] sf. Ayırma işlemine konu olan,
ay rılan m a, [ayrı-la-n-ma] is. fız. Bütünden ayrılıp
bir yerde toplanma,
ay rıla n m a k , [ad-ru-la-n-m ak'ay-ru-la-n-m ak j*-ü_^T]
{eATj dönşl. f . [-ur] Ayrılmak,
a y rılaşm a, [ayrı-la-ş-ma] Ayrılaşmak işi.
ay rılaşm ak , [ayrı-la-ş-mak] dönşl. f. [ ı r ] \ . Benzer­
leri arasından farklı bir durum ve konuma gelmek;
farklılaşm ak. 2. Birbirinden ayrılmak,
a y rıla ştırm a k , [ayrı-la-ş-tır-mak] gçl. f. [ - ır ] \. Ayrı
durum almasmı sağlamak. 2. dil b. B ir sesin başka
bir ses etkisi ile değişikliğe uğraması,
ayrıld ıg u n lay ın , [ayrı-l-dığu-n-laym] {eATj zf. A yrı­
lır ayrılmaz; ayrıldığı gibi; ayrıldığı vakit; ayrılın­
ca.
ayrılı, [ayrı-lı) sf. Ayrılmış, uzaklaşmış bulunan. S
ay rılı gayrılı, 1. Birbirinden uzaklaşmış olanlar. 2.
Birbirine yabancı imiş gibi davranan veya öyle bir
izlenim bırakanlar.
ayrılıcı, [ayrı-l-ıcı] {eAT} sf. 1. Terk eden; bırakan. 2.
Göç eden; bulunduğu yerden uzaklaşan.
ayrılık , -ğı [ayrı-lık is. 1. Ayrı olm a durumu.
2. Birinden uzakta kalma; hasret. 3. Sevdiği kim se­
lerden uzak veya başka bir yerde bulunma; hicran.
4. Görüş ve düşünceler arasındaki farklılık; uymaz­
lık; mtibayenet. 5. huk. Boşanma öncesinde haki­
min belki anlaşabilirler düşüncesiyle geçici bir süre
eşler arasındaki evlilik birliğine ara verme kararı.
6. Eşlerin kendi istekleriyle birbirlerinden ayrı ya­
şaması. S a y rılık çeşm esi, 1 . İki göğüs arası. 2 .
Uzım süre köyünden ayrılacak olan kişilerin uğur-
landığı köy dışındaki çeşme başı,|| a y rılık davası,
huk. Boşanm a davasına dayanak olması için eşler­
den birinin geçici süre ile evlilik birliğine ara ve­
rilmesi amacıyla açtığı dava. || ay rılık göz yaşı,
Gurbete gidenlerle yakınlarının ayrılırken ağlamak
suretiyle akıttıkları göz yaşı.\\ ay rılık karg ası,
{eAT} Burnu ve ayaklan kırmızı karga.|| ayrılık
AYR
türküleri, folk. Uzun süre köyünden, evinden ayrı
kalm ak üzere gurbete gidenler hakkında yakılm ış
türküler; gurbet türküleri; hasret türküleri.
ayrılıkçı, [ayrı-lık-çı] is. ve sf. 1. Ayrılık yanlısı, ay­
rılm a taraftarı olan; bölücü. 2. Ayrılmak için mü­
cadele eden. 3. Ayrılıkçılığa ait.
ayrılıkçılık, -ğı [ayrı-lık-çı-lık] is. 1. İçinde yaşadığı
ülke veya tabi olduğu devletten koparak ayrı bir
devlet olmak için girişimde bulunma. 2. Ait olduğu
siyasi veya toplum sal gruptan farklı tutum içine
girerek baş çekme, gruplaşma olayı,
ayrılır, [ayrı-l-ır] sf. Ayrılması mümkün olan; ayrı­
labilir.
ayrılış, [ayrı-l-ış] is. Ayrılm ak işi ve biçimi,
ayrılışmak, [ayrı-l-ış-mak {eAT} işteş, f . [-
ur] Birbirinden ayrılmak,
ayrılma, [ayrı-l-ma] is. 1. Ayrılmak işi. 2. Bölünme;
parçalanma; uzaklaşma. 3. siy. Ü niter bir devlet
içinde yaşayan etnik bir grubun ayrılarak bir devlet
kurm ası veya komşu bir başka devletle birleşmesi.
4. fız. Kararlılık derecesinin altına kadar soğutulan
bir çözeltinin kendiliğinden birleşenlerine ayrılm a­
sı olayı.
ayrılmak, [eT ad-(ı)r-ıl-mak / ay-rı-l-mak] dönşl. f. [-
ır] 1. Birlik veya bütünden kopmak, uzaklaşmak;
terk etmek. {eT} (aynı) [Mühennâ] 2. {eAT} Seçilen­
lerle birlikte bir kenara çekilmek. 3. Birlikte olduğu
kimselerle ilişkisi kesilmek. 4. Evlilik bağına son
vermek; boşanmak. 5. Birlik ve bütünlüğü bozul­
mak; dağılmak. 6. A na parçadan kopmak, ilişkisi
kesilmek. 7. Ortak özellikten, özdeşlikten çıkarak
farklı bir yapı kazanmak; farklılaşmak. 8. H er za­
man bulunduğu yerden uzaklaşmak; gitmek; göç
etmek. {eAT} (aym) 9. ed il.f. Belirli ölçütlere göre
sınıflandırmaya tabi tutulmak. 10. (Yer, mal vb. i-
çin) bir kişi için hazır tutulmak; tahsis edilmek. 11.
{eAT} Başkalarından ayrı olarak değerlendirilebil-
mek; temyiz edilmek,
ayrılmazlık, -ğı [ayrı-l-maz-lık) is. 1. Bir şeye özden
bağlı olma; bir bütünden bölünme, parçalanma ve
kopm a gibi ayrılma olayının mümkün olmaması
durumu. 2. man. B ir özelliğin kendisini taşıyan
varlıktan ayrı olamaması hâli,
ayrılmış, [ayrı-l-mış jii^.T] sf. 1. A yırt edilmiş. 2.
{eAT} Uzak.
ayrım, [eT ad-ır-m ak > ad-ır-ım > ayrı-m] is. 1.
A yırm ak işi ve sonucu; tefrik. 2. Nesneleri ve in­
sanları birbirinden ayıran özellik; fark. 3. Benzer
şeylerin birbirine karışmasını önleyen ayrılık; baş­
kalık; farklı oluş. 4. Bir bölüm içinde yer alan ikin­
ci, üçüncü derecedeki bölümler; alt bölüm. 5. A y­
rılm a yeri, ayrılma başlangıcı. 6. psikol. Değişik
uyaranları algılayarak birbirinden ayırt edebilme
yetisi. 7. {ağız} Kadınların başlarına süs olarak diz­
1MIİHES0M.394
dikleri paralar. [DS] 8. {ağız} Yol ayrımı; kavşak.
[DS] 9. {ağız} Bölüm; bölük; parça. [DS] ö ayrım
gözetm ek, Ayrım yapm ak; fa r k gözetmek. || ayrı­
mına varmak, Farkını anlamak, ayırt edebilmek;
ayrımsamak; tefrik edebilmek.\\ ayrım yapmak,
B ir topluluk veya kişiye denklerinden fa rklı dav­
ranmak; ayrıcalıklı davranmak.
ayrımcı, [ayrı-m-cı] sf. 1. Ayrım cılığa ait, ayrımcı­
lıkla ilgili. 2. Ayrım cılığı savunan,
ayrımcılık, [ayrı-m-cı-lık] is. B ir kim seyi veya sos­
yal topluluğu ırk, din, cinsiyet ve sosyal konum vb.
etkenlerden dolayı benzerlerinden aşağı görme ve
düşm anca davranm a eğilimi,
ayrım lama, [ayrı-m-la-ma] is. 1. Ayrım lam ak işi. 2.
sin. Senaryonun ayrıntılarıyla belirlendiği, karak­
terlerin ayrıntılarının çizildiği, konuşmaların son
şeklini aldığı aşama,
ayrımlamak, [ayrı-m-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor]
Ayrımları belirlemek; farklılıkları, ayrıntıları orta­
ya koymak.
ayrım laşm a, [ayrı-m-la-ş-ma] is. 1. A yrım laşm ak
işi. 2. biy. Canlılarda üreme aşam asında yaşayış ve
tür özellikleri bakım ından yapısal değişikliklerin
ortaya çıkması; farklılaşma. 3 . jeol. Y er kabuğunu
m eydana getiren kayaçların m agm a hâlinde katıla­
şırken dışarıdan yabancı madde karışmadan farklı
birleşimler hâlinde değişime uğraması; farklılaşma,
ayrımlaşmak, [ay-(ı)r-ım-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] 1.
Birbirinden ayrı olarak gelişmek. 2. Ayrımlı duru­
ma gelmek; farklılaşmak,
ayrımlı, [ayrı-m-lı] sf. 1. A ralarında benzerlik bu­
lunmayan; farklı. 2. Ayrımı olan; değişik; bölümlü;
mütevafıt.
ayrımlılık, -ğı [ayn-m -lı-hk] is. Ayrımlı olma duru­
mu; farklılık.
ayrım sal, [ayrı-m-sal] sf. Ayrım a dayanan; ayrımla
ilişkili. S1 ayrımsal basınç, tıp. En yüksek ve en
düşük atardamar basıncı arasındaki fa rk ı belirten
sayı.|| ayrım sal damıtma, fız. Kaynama derecesi
ve çözünürlük gibi fa rklı özelliklerden yararlana­
rak sıvıları damıtma ve ayrıştırma metodu.
ayrım sama, [ayrı-msa-ma] is. Ayrım samak işi.
ayrım samak, [ayrı-msa-mak] g ç l . f [ r ] [ s (ı) -y o r ] \.
Bir şeyin farkına varmak; görmek. 2. Bir şeyi an­
lamak, kavramak. 3. Ayrım ına varmak,
ayrımsız, [ayrı-m-sız] sf. Aralarında ayrım bulunma­
yan; aynı; farksız,
ayrım sızlık, -ğı [ayrı-m-sız-lık] is. Ayrım sız olma
durumu; aynılık; farksızlık,
ayrınılmak, [ay(ı)r-ın-ıl-mak] {eAT} edil. f. [-ur] 1.
Ayrılmak. 2. Açıklanmak. 3. Seçilmek,
ayrıntı, [ayrı-ntı] is. 1. Bir bütün meydana getiren ve
bütüne göre ikinci derecede kalan öge; detay; fer'i;
müfredat; incelik; tafsilat. 2. Edebiyat ve sanat
 eserlerinde bir bütünü meydana getiren ve bütün
kadar önem taşıyan öge; teferruat; tafsilat. 3. tiy.
Tiyatroda esas düşünceyi tamamlayan yardımcı
cümle, eşya veya dekorun küçük bir parçası. 0
a y r ı n t ı d a boğulm ak, 1. Ayrıntılarla çok gereksiz
olarak oyalanmak. 2. Bütünü ile uğraşması gere­
kirken ayrıntılara çok fa zla önem vermek. || a y rın tı­
larına inm ek, 1. Titizlikle her noktasını incelemek,
ele almak. 2. Bütün yönleriyle değerlendirmek,||
(bütün) ay rın tılarıy la, H içbir noktayı unutmadan,
her şeyi ile tam olarak; eksiksiz.
ayrıntılı, [ayrı-ntı-lı] sf. 1. En küçük ayrıntılarına
dikkat edilerek hazırlanmış; detaylı; mufassal; te­
ferruatlı; tafsilatlı. 2. zf. Ayrıntılarına inilerek. S 1
ayrıntılı çizim, Teknik bir parçanın, fa rk lı yönler­
den ve asıl elemana bağlantılarının tek tek ele
alınmasıyla elde edilen ölçümlü geom etrik görü­
nümü. || ayrıntılı tiy atro , Natüralist tiyatro.
ayrışabilir, [ay-(ı)r-ış-a+bil-ir] sf. dbl. (Biçim birimi
için) birleşik kelimelerin anlamı bozulm adan ayrı­
labilen. "Kitabevi”nin ikinci kelimesi olan “ev"
ayrışabilir bir biçim birimidir.
ayrışık, -ğı [ay-(ı)r-ış-ık] sf. 1. Ayrılmış olan. 2. De­
ğişik nitelikteki parçalardan meydana gelmiş olan;
çeşit çeşit; heterojen, i . Ayrı cinsten olma. S a y rı­
şık odak, //z. Yalnızca önemli bölümün seçik, diğer
kısımların odak dışı kaldığı merceksel düzenek.
ayrışıklık, -ğı [ay-(ı)r-ış-ık-lık] is. A yrışık olma
durumu.
ayrışım, [ay-(ı)r-ış-ım] is. Ayrışm ak işi.
ayrışma, [ay-(ı)r-ış-ma] is. 1. Ayrışm ak işi. 2. kim.
Bir birleşiğin kendisini meydana getiren elem entle­
rine ayrılması işlemi. 3. psikol. Kişide ruhsal çö­
zülme şeklinde görülen şizofreninin ilk başlangıç
evresi.
ayrışmak, [ad-(ı)r-ış-mak > ay-(ı)r-ış-mak] dönşl. f.
[-ır] 1. Kendisini m eydana getiren birleşenlere ve­
ya öğelere ayrılmak. 2. Birliği, bütünlüğü veya ya­
pısı bozulmak. 3. {ağız} Ortalığı kaldırmak. [DS] 4.
{eT) işteş, f. Birbirinden ayrılmak. [DLT]
ayrıştırıcı, [ay-(ı)r-ış-tı-r-ıcı] sf. ve is. Organik m ad­
delerin çürümesini, minerallere ayrılmasını sağla­
yan bakteri ve mantarlar; mikroorganizma,
ayrıştırm a, [ay-(ı)r-ış-tır-ma] is. Ayrıştırm ak işi.
ayrıştırm ak, [ay-(ı)r-ış-tır-mak] gçl. f. [-ır] 1. Ele­
manlarına ayırmak. 2. Derinden bozmak, çürütmek.
3. mec. Elem anlarına ayırarak incelemek; analiz
etmek. 4. {ağız} A yırm ak [DS]. 5. {ağız} Temizle­
mek. [DS]
ayrıt, [ay-(ı)r-ıt] is. Prizmalarda yan yüzeyleri birbi­
rinden ayıran ara kesit.
ayru, [ad-m / edin / ad-(ı)r-uk / ad-ru / ay-ru
leAT} {eT} zf. ve sf. Başka; öteki; ayrı; diğer. [DLT]
15 ayru b arm ak lu olm ak, {eAT} Çift tırnaklı ol-
nıak.|| ayru olm ak, {eAT} Ayrı kalmak.
ay ru g , [ad-(ı)-ru-ğ ^ I] {eAT} zf. ayruk.
ay ru h , [ad-(ı)-ru-k > ayruh {eAT} zf. -* ayruk.
ay ru h sı, [ayruh-sı _*T] {eAT} zf. -*■ ayruksı.
ay ru k , [eT. ad -(ı)r-uk/ ad -ru -k / ay-ru-k Jjj.T /
{eT} e. 1. Başka; ayrı; diğer; gayri; maada. {eAT}
{ağız} (aynı) [DLT] [DS] 2. {eAT} {ağız} Artık; bun­
dan sonra; bir daha. [DS] 3. sf. {ağız} Muhalif. [DS]
4. {eAT} Dağınık. 5. zf. Diğeri; öbürü; başkası,
ö a y r u k ta n ay ru k , {eAT} Bambaşka.
ay ru k c a , [ad-(ı)r-uk-ca {eAT} zf. Başka türlü;
başkaca.
ay ru k sa m a k , [ad-(ı)r-uk-sa-mak Ja —Sjj.T] {eAT} gçsz.
f [~r] Başkalaşmak; başka türlü olmak; değişmek,
a y ru k sı, [ad-(ı)r-uk-sı ^ 3^ / {eAT} sf. ve
zf. Başka; başka türlü; farklı. S a y ru k sı eylem ek,
{eAT} Değiştirmek; başka hâle getirmek; tağyir
etmek. || a y ru k sı olm ak, {eAT} M uh a lif olmak; kar­
şı çıkmak. || ay ru k sı re n k , {eAT} (Sarı dışında) baş­
ka bir renk; alaca.
a y ru k sım ak , [acl-(ı)r-uk-sı-mak i^.T] {eAT} gçsz.
f M Başkalaşmak; başka türlü olmak; değişmek,
a y ru k sıra k , -ğı [ad-(ı)r-uk-sı-rak T] {eAT} zf.
Daha başka türlü,
a y ru k sıtm a k , [ad-(ı)r-uk-sı-t-mak {eAT}
g çl.f. [-ır] Başkalaştırmak; değiştirmek,
a y ru k su m ak , [ad-(ı)r-uk-su-m akLj* -iJj.I] {eAT} gçsz.
f [-r] -*■ ayruksımak.
ay ru ld u ğ u n lay ın , [ayrul-duğun-layın _y.T] {e-
AT} zf. Ayrıldığında; ayrıldığı zaman,
ay sar, [ay-sa^r] sf. 1. A y ’ın dolunay olması ile huyu
değiştiği sanılan (kimse). 2. N e zaman, nasıl dav­
ranacağı belli olmayan; kararsız; dengesiz; tuhaf;
huysuz.
aysberg, [İng. iceberg) is. coğ. Kutuplardaki kalın
buz tabakalarından koparak akıntılarla denizlere
sürüklenen ve gemiler için tehlike yaratan büyük
buz kütleleri; buz dağı,
aysfilt, -d i [İng. icefield) is. coğ. Buzla; bankiz,
aysız, [ay-sız] sf. 1. (Gece için) ay ışığı olmayan. 2.
(Yer için) ay ışığı ile aydınlanmamış,
aysun, [aysun] {ağız} sf. Uysal; yum uşak başlı. [DS]
ayş, [Ar. ‘ayş {OsT} is. 1. Yaşama, yaşayış. 2.
Hoşça yaşama; safa. 3. Gününü gün ederek, haya­
tın tadını çıkararak yaşama; zevk sürme. S ayş-i
d eh -rû z, {OsT} 1. On günlük hayat. 2. mec. Bu
dünyadaki kısacık ömür. || ayş ü d em eylem ek,
{OsT} içki içerek eğlenmek.\\ ayş ü nûş, {OsT} Yiyip
içip eğlenmek. || ayş ü ta ra b , {OsT} Çalgı ile yiyip
içme; eğlence.
a y ş ____________________________________________________________________________
ayşekadın, [ayşe+kadm] is. bot. Taze olarak tüketi­
len kılçıksız ve lezzetli bir fasulye çeşidi,
ayşene, [aş + Far. -hâne ?] /ağız} is. Mutfak. [DS]
ayşuşe, [Ar. 'ayşüşe (ayşu:şe) {OsT} is. Eğ­
lenceli ve zevkli hayat,
aytaç, [iğdiş /' aydış] {ağız} sf. (İnsan ya da hayvan
için) bacakları eğri olan. [DS]
aytar, [ay-(ı)t-ar] {ağız} is. Flaberci. [DS]
ay tarm ak , [ay-(ı)t-ar-mak] {ağız} gçsz. f. [-ır] Oya­
lamak; aldatmak; kandırmak. [DS]
aytıg, [ay-(ı)t-ığ] {eT} is. 1. Soru; sorgu. [Üç İtigsizler]
2. Hitap. [DLT] 3. H atır sorma. [DLT]
aytıgm a, [ay-ıt-mak (demek) > ay-(ı)t-ığ-nıa] {eT} sf.
... denilen; ... denen; (öyle) adlandırılan. [ETY]
aytılm ak, [ay-ıt-mak (demek) > ay-(ı)t-ığ-mak) {eT}
edil. f. [-ur] Sorulmak; söylenmek. [DLT]
a ytınm ak, [ay-ıt-mak (demek) > ay-(ı)t-ığ-ma] {eTj
dönşl. f. [-ur] Sormayı kendi üstüne almak. [DLT]
aytış, [ay-ıt-mak (demek) > ay-(ı)t-ış] {eT} is. Hatır
sorma. [DLT]
aytışm a, [ayıtmak > ay-ıt-ış-m ak > ay-t-ış-ma] is. 1.
Aytışm ak işi. 2. ed. Â şık adı verilen saz şairlerinin
kendi aralarında belirli kurallar çerçevesinde dü­
zenledikleri karşılaşma, yarışma; deyişine; karşı;
atışma.
aytışm ak, [ayıtmak > ay-(ı)t-ış-mak > ay-t-ış-mak]
işteş, f. [-ır] 1. Tartışmak; eytişmek; münakaşa et­
mek. 2. Söyleşmek, görüşmek. 3. M ünakaşa eder­
ken sert cevaplar vermek. 4. ed. (Âşıklar için) ken­
di aralarında belirli bir ayak üzerine yarışmak; de-
yişmek; atışmak,
aytıverm ek, [ay-ıt-mak + i-vermek] {ağız} g ç l f. [-
ir] Söyleyivermek; demek; haber vermek; açıkla-
yıvermek. [DS]
ay tm ak, [ay-ıt-mak / ay-t-mak / eT} gçl. f. [-
ar] 1. Söylemek; demek. [ETY] [Gabain] [Mühennâ]
2. Sormak. [ETY] [Gabain] [Mühennâ]
a y tu rm ak , [ay-(ı)t-ur-mak / ay-tur-mak] {eT} gçl. f .
[-ur] Söyletmek. [DLT]
ayu, [adıg / ayı y.~\] {eAT} is. Ayı. S ayu güli,Y eAT}
Gelincik çiçeği]| ayu incegi, {eAT} Ayı yavrusu.||
ayu kulağı, {eAT} Gelincik çiçeği.
a y u k 1, [ay-uk] {eT} is. Egemen olunan ülke; mülk;
memleket. [Tekin]
a y u k 2, -ğu [ay-uk] {ağız} is. Taş topluluğu; taş yığını.
[DS]
ayuk3, -ğu [ay-uk] {ağız} sf. 1. Ayık; uyanık. 2. zf.
Artık. 3. Biraz; azıcık. [DS]
a y u rtlam ak , [ad-ur-t-la-mak {eAT} g ç l.f. [-r]
-*■ ayırtlamak.
ayuto, [İt. aiuto (yardım)] (a ’y uto) is. Kâğıt oyunla­
rında ortak.
« n s « .
-ayuz, [-ayuz / -eyüz / -ayız / -eyiz] {e.AT} çek. e.
İstek kipi çokluk birinci kişi; -alım. “Kastım ız hot
bııdur anı süreyüz (sürelim). ” Y usuf ve Zeliha.
a ’yün, [Ar. ‘ayn > a‘yün {OsT} is. 1. Gözler. 2.
Kaynaklar; pınarlar.
a y v a 1, [Far. âbiâ => avya > ayva] is. bot. 1. Gülgil-
lerden asıl vatanı G irit’in Kydonia bölgesi olan 4-5
m. kadar boylanabilen, pembemsi beyaz renkli gü­
zel çiçekli, etli ve beş bölmeli meyvesi için yetişti­
rilen bir ağaç; (Cydonia vulgaris). 2. Ayva ağacının
iri ve sarı renkli, ekşimsi ve tıkız, beş böhneli, üze­
ri tüycüklil meyvesi, ö ayva çevirm esi, Koyu ayva
reçeli şurubunu hep aym yönde iistü beyazlaymca-
y a kadar çevirmek suretiyle yapılan tatlı.\\ ayva
ezmesi, Kurutulmuş pişm iş ayva ezmesinden nişas­
ta ile yapılan bir tatlı. || ayva göbekli, Göbeği çu­
kur olan. || ayva hoşafı, Kurutulmuş ayvalardan
yapılm ış suyu bol şekerli tatlı.|| ayva kom postosu,
Şekerli suda pişm iş soyulmuş ve dilimlenmiş ayva
tatlısı. || ayva pişm işi, {ağız} Koyu kavun içi renk.
[DS]|| ayva reçeli, Ayvaların şeker içinde çok az su
ile pişirilm esiyle elde edilen bir çeşit tatlı. || ayva
sarısı, A çık yeşile çalan sarı. || ayva tü y ü , 1. Ayva­
nın üzerindeki tüycüklü kısım. 2 . insan vücudunda­
ki sarı ve ince, küçük tüyler. \\ ayvayı yem ek, 1. K ö­
tü bir duruma düşmek. 2. Zarara uğramak.
ayva2, [Far. eyvân] {ağız} is. 1. Kapı. 2. Kapı önü.
[DS]
ayva3, [ay + vay] {OsT} (16. yy) ünl. Feryat; figan,
ay v ad an a, [Yun. aghıovotaııo] is. bot. B ileşik g iller­
den çalı görünümünde, yaprağı yaban nanesine
benzer koyu yeşil renkli, soluk sarı çiçekli çok yıl­
lık otsu bir bitki, (Artemisia vulgaris / A. herba
alba).
ayvalık, -ğı [ayva-lık] is. 1. Ayva ağaçlarının bulun­
duğu yer, ayva ağacı bahçesi. 2. Ayvaların (meyve)
saklandığı korunduğu yer.
a y v a n 1, [yay-van] {ağız} sf. Geniş; yayvan. [DS]
ayvan2, [Far. eyvân] is. 1. Teras, sundurma. 2. Bir
yanı dışarıya açık oda. 3. {ağız} A skerî malzeme
deposu. [DS] 4. {ağızj Mısır, fındık vb. kurutmaya
yarayan yerden yüksekçe yer. [DS] 5. {ağız} Çok
pencereli ya da bir tarafı açık üst kat odası. [DS] 6.
{ağız} Damdaki düzlük; düz dam. [DS]
ayvay, [Far. ây vây (a:yva:y) {OsT} ünl. Korku
ve şikâyet bildirir.
a y v az 1, [Ar. ‘ivaz] {OsT} is. 1. Büyük konaklarda ve
sarayda mutfaktan yemek taşıyan hizmetçi. 2. {a-
ğız} Koca; erkek eş. [DS] 3. {ağız} Gemilerde cerrah
yardımcısı; hasta bakıcı. [DS] S ayvaz k asap , hep
b ir h esap , “H angi y o l denenirse denensin, sonuç
değişmez. ’’ anlamında kullanılan bir deyim.
ayvaz2, [Ar. ‘ivaz] {ağız} is. Karşılık; bedel. [DS]
I
H H f l l l H l f f i S i f f l f i » 397
ayvaz3, [? ayvaz] {ağız} sf. 1. B ir gözü kör; kör. 2.
Güzel; yakışıklı. 3. Saçsız; kel. 4. Sağır. 5. Hoyrat;
kaba. [DS]
ayyab, [Ar. ‘ayb (kıısıır) > ‘ayyâb v ’W ayya:b)
(OsT) sf. Çok ayıplayan, çok kusur bulan,
ayyan, [Ar. ‘ayyân j L p ] ayya:n) (OsT} sf. 1. N e ya­
pacağını bilemeyen. 2. Yorgun,
ayyar, [Ar. ‘ayyâr jL^] (ayya:r) {OsT} sf. 1. Hilekâr.
2. Dolandırıcı. 3. Kurnaz. 4. Çevik; atik. 5. {ağızj
Tembel. [DS]
ayyaran, [Ar. ‘ayyâr > ‘ayyârân jl jt * ] (ayya:ra:n)
(OsTj sf. Aldatanlar, dolandıranlar,
ayyarlık, -ğı [ayyar-lık] is. Dolandırıcılık, aldatıcılık,
ayyaş, [Ar. ‘ayş (yiyip içmek) > ‘ayyâş (birlikte içki
içilen arkadaş) > Far. ‘ayyâş jiL *] (ayya:ş) {OsT}
sf. 1. Çok içki içen; alkolik. 2. Eğlenceye düşkün.
S ayyâş-ı bed-maâş, {OsT} Geçimi kötü; sarhoş.
ayyaşan, [Far. ‘ayyâş > ‘ayyâşân j l i L t ] (ayya:şa:n)
(OsTj sf. Ayyaşlar, sarhoşlar,
ayyaşlık, -ğı [ayyaş-lık] is. İçkiye düşkün olm a hâli;
sarhoşluk.
ayyuk, [Ar: ‘ayyük (ayyuık) {OsT} is. 1. gök b.
Gök kubbesinin kuzey yarım küresinde bulunan
Auıigae takım yıldızının en parlak olan Keçi yıldı­
zı, (Alpha Aurigae). 2. mec. Gökyüzünün en yük­
sek noktası. S ayyuka çıkmak, 1. (Ses için) çok
yükselmek veya çok fa zla çıkmak. 2. Yayılmak, her
taraftan duyulmak; herkesçe bilinir olmak. 3. Şid­
detini artırmak.\\ ayyuka ser çekmek, Çok yüksek­
lere ulaşmak.
-az, [-z / -iz / -ız / -az / -ez /-uz / -üz] yap. e. -*■ -z.
Az [Fr. azote] kısalt. Eskiden, atom sayısı 7, kütlesi
14 olan havanın yaklaşık yüzde seksenini oluşturan
renksiz, kokusuz bir gaz olan azotun sembolü idi,
şimdi N (nitrojen) kullanılmaktadır.
az1, [eT. âz jT] sf. 1. Ölçü ve derece bakım ından ye­
tersiz; çok olmayan; biraz. {eT} (aym) [Mühennâ]
[DLT] [Gabain] [Tekin] [Yüknekî] [EUTS] [İKPÖy.]
[ETY] 2. Küçük bir bölüm; biraz. 3. Ölçü ve dere­
cesi beklenenden eksik olan; yetersiz; sınırlı; m ah­
dut. 4. Yarım (porsiyon). 5. {eT} is. Azlık; kısalık.
[Üç İtigsizler] 6. zf. Seyrek. 7. Yetersiz olarak; eksik.
8. Kararlaştırılandan daha az zaman içinde. 9. {eAT}
Biraz, fi1 aza çoğa bakmam ak, Elindeki ile yetin­
mek. || aza kanaat etmek, Daha az bir şeyle yetin-
mek.\\ aza saymak, {eAT} A z bulmak, küçümsemek;
az görmek.|| aza tutmak, {eAT} A z görm ek.|| az az,
Küçiik miktarlar hâlinde fa k a t süreyi uzun tutarak;
yavaş yavaş; gittikçe artırarak,|| az biraz, {ağız}
Az; azıcık. [DS]|| az bir şey, B ir parça; bir küçük
miktar.\\ az boz, {ağız} 1. Biraz; birazcık; azıcık; az
buçuk. 2. İhm al edilir miktarda. [DS]|| az buçuk, 1.
AZ
Ucu ucıına; ancak. 2. Şöyle böyle. 3; Biraz; bir
pa rça.|| az bulmak, Daha çoğunu ummaktan dola­
y ı eline geçeni yeterli saymamak; azımsamak.\\ az
buz değil, Küçümsenemeyecek kadar çok.\\ az can­
lı, {ağız} Aceleci; sabırsız. [DS]|| az çok, Önemli
ölçüde; epeyce; oldukça. || az çok dememek, Uzun
süre incelemeden, düşünmeden hemen kabul et-
mek.\\ az daha, Neredeyse; hemen hemen; az kal­
sın. || azdan az, {ağız} 1. Çok az; birazcık. 2. Son
derece az; en az. [DS]|| az değil, “Göründüğü gibi
değil, çok hüner sahibidir." anlamında.\\ az dolu,
{ağız} Coşkun; taşkın. [DS]|| az gelişmiş, (Ülke için)
sanayileşememiş ve tarımsal geliri yetersiz. || az
gelişmişlik, A z gelişm iş ülkelerin niteliği.|| az gel­
mek, 1. Yetecek kadar olmamak. 2. Daha isten­
m ek.|| az gitmek, uz gitmek, 1. A z y o l aldığı hâlde
çok şeyler görmek, çok olaylar yaşamak. 2. M asal­
larda mekân değişikliğini anlatan tekerleme. || az
gitti, {ağız} A z kaldı. [DS]|| az görmek, A z bulmak.\\
az günün adamı olm amak, Çok görmüş ve çok
yaşam ış olmak.|| azı çoğa saym ak, Verilen bir he­
diyenin m addî değeri düşük olmasına rağmen onu
m anevi yönden değerli bilmek.\\ az kaldı, (Olumsuz
bir şey) neredeyse oluyordıı.\\ az kalsın, (Olumsuz)
bir şeyin meydana gelmesine çok az bir zaman
kalm ıştı.|| az kişi, {eAT} Önemsenmeyecek kim se.||
az oldu, A z kaldı.\\ az öğüş, {eATj Biraz; az çok;
bir miktar. || az sonra, Kısa bir zam an sonra; bi-
razdan.\\ az söyleyip uz söylemek, Çok konuşma­
mak, konuşunca da çok önemli ve özlü şeyler söy­
lemek]} az zamanda, Kısa bir süre içinde.
az2, [âz] {eT} bağ. Yahut; veya. [EUTS]
azJ, [az] {eT} sf. (At donu için) sarı; sarı renkli at.
[Gabain] [ETY]
az4, [ez-ik / az / iz] {eT} is. Uzunlamasına çizik tırnak
izi. [DLT]
az5, [âz] {eT} sf. 1. Yanlış. 2. Sürçme; sehiv; yanlış­
lık. [EUTS]
az6, [Far. âz jT] (a;z) {OsT} is. Açgözlülük; tamah;
hırs; arzu; heves. {eT} (aym) [EUTS]
az7, [ağız > az ?] {ağızj is. İç taraf. [DS]
az8, -zzı [Ar. ‘azz {OsTj is. Isırma, fi1 azz-i be-
nâm, Parm ak ısırma.
az9, -zzı [Ar. ‘âzz / ‘âzze (a;z) {OsT} is.
Isıran; ısırıcı.
a ’za, [Ar. ‘uzv > a‘zâ Uiti] (a-za:) {OsT} is. -*■ aza1.
0 a ’zâ-yı dâhiliye, (OsT} anat. İç organlar]] a ’zâ-
yı fahriye, {OsT} B ir dernek veya kuruluşun şartla­
rına uygun olmadığı hâlde saygı duyarak kaydetti­
ği üye; fa h r î iiye; onur üyesi; şe r e f iiyesi]\ a’zâ-yı
hâriciye, {OsTj anat. Dış organlar.|| a ’zâ-yı mev-
cüde, {OsT} H azır bulunan üye.|| a ’zâ-yı tabiiye,
{OsT} B ir kuruluşun doğal üyeleri.|| a’zâ-yı te-
nâsüliye, {OsTj anat. Üreme organları.
AZA
aza', [Ar. ‘uzv > a‘za Ua*l] (a.za.j is. 1. Vücut par­
çaları; organlar. 2. B ir demeğe, bir komisyon veya
daireye bağlı kimse; üye. 3. Vücut parçası; uzuv. S1
aza olmak, B ir dernek veya birliğe kayıt olmak;
üye olmak.
aza2, -a ’i [Ar. ‘azâ1 (aza:) {OsT} is. 1. Yas; ma­
tem. 2. Cenaze alayı. 3. Başsağlığı ziyareti. 4. Sa­
bır. fi1 azâ-hâne, {OsT} -*• azahane.|| aza tutmak,
{OsT} Yas tutmak.\\ azâ vermek, {OsT} Başsağlığı
dilemek.\\ azaya gitmek, {ağız} Başsağlığı dilemeye
gitmek. [DD]
a’zab 1, [Ar. ‘azeb > a'zâb v b * '] (a-za:b) {OsT} is.
Bekâr erkekler.
a’zab2, [Ar. a'zab (a-zab) {OsT} sf. (Hayvan
için) düşük kulaklı veya kırık boynuzlu.
azab1, [Ar. ‘azb (bekârlık) > ‘azab / cazeb j p] {OsT}
is. 1. Bekâr; evlenmemiş erkek. 2. Çiftlik uşağı. 3.
as. Eski Türk ordusunda asıl çekirdeği oluşturan
h afif piyade askeri. 4. as. D onanmada görevli er. S
azab ağası, {OsT} Azapların en yü ksek âm iri.||
azab çağırmak, {OsT} Azapları silah altına almak.
azab2, [Ar. ‘azâb ^ l l t ] (aza:b) {OsT} is. -*• azap. S
azâb-engîz, {OsT} Azap verici.|| azâb-ı ahiret,
{OsT} Ahret azabı. || azâb-ı cehennem, {OsT} 1. Ce­
hennem azabı. 2. mec. Büyük sıkmtı.\\ azâb-ı elîm,
{OsT} Çok üzüntü veren azap.|| azâb-ı intizâr,
{OsT} Beklemenin verdiği sıkıntı.|j azâb-ı marâz,
{OsT} Hastalığın verdiği eziyet.|| azâb-engîz, {OsT}
Azap verici.
azabunsuz, [‘azab-un-suz {eAT} zf. Azapsız.
azacık, -ğı [az-a-cık] zf. Azıcık; biraz.
azad1, [Ar. ‘azâd (aza:d) {OsT} sf. K ısa ve sık
dikilmiş.
azad2, [Far. âzâd iljT] (a:za:d) {OsT} sf. 1. ->■ azat. 2.
Kusursuz; ayıpsız. S âzâd-merd, {OsT} D ünyevi
bağlarından kurtulmuş kimse.\\
azaddiraht, [Far. âzâd (serbest) + diraht (ağaç)
c-i-ljjjlj'î] {OsT} is. bot. Yaprakları hayvanları öl­
dürecek kadar zehirli bir ağaç; henzel meyvesinin
ağacı, (Melia azadirachta).
azade, [Far. azade »MjT] (a:za:de) {OsT} sf. 1. Hür. 2.
Serbest. 3. ed. Anlamı tamamlanmış tek dize; bir
cümle oluşturan mısra. 4. zf. (-den ayrılma hâlin­
den sonra) Uzak. 5. Yakasını sıyırmış olarak; kur­
tularak. S âzâde-dil, {OsT} Kalben birine bağlı
olmayan.|| âzâde-gân, {OsT} Özgür olanlar; kur­
tulmuş olanlar; hürler.\\ âzâde-gî, {OsT} Özgürlük;
serbestlik; hürlük.\\ âzâde-hâtır, {OsT} Gönlünü
her türlü hırstan kurtarmış olan.|| âzâde-hayât,
{OsT} Hayattan kurtulmuş olan.]| âzâde mısra,
{OsT} ed. H erhangi bir beyte veya nazım birimine
bağlı olmayan tek başına söylenmiş mısra. || âzâde-
f l l Ü M I İ İ M E S Ö M .s »
ser, {OsT} Başında derdi olmayan; başıboş; başı
dinç; gailesiz.|| âzâde-serâne, {OsT} Başıboş ola­
rak.
azadelik, -ği [azade-lik] (a:za:delik) is. 1. Bağım sız­
lık, serbestlik. 2. Başıboşluk. 3. Sorumsuzluk. 4.
Hürriyet.
azadî, [Far. âzâdı ^ j T ] (a:za:di:) {OsT} is. Özgür­
lük; serbest olma,
azadlu, [âzâd-lu jb ljl] (a:za:dlu) {eAT} sf. 1. Serbest
bırakılmış; azat edilmiş. 2. is. Özgür kimse; hür ki-
şi.
azadvari, [Far. âzâd-vârî tolvLiT] (a:za:dva:ri:)
{OsT} is. Irak Türkmenleri arasında söylenen yay­
gın bir bestenin adı.
azag, [az-ağ] {eT} s f Sapık; yanlış yola sapmış.
[EUTS] [Üç İtigsizler]
azaf, [Ar. zı‘f (kat, kere) > az‘a f / a d 'â f {Os T}
sf. (Belirtilen miktarda) misiller; katlar,
azahane, [Ar. ‘azâ1 (matem)+ Far. hâne (ev)
(aza:ha:ne) {OsT} is. A cıya uğram ış yaslı ev; m a­
tem evi.
azahî, [Ar. ızhiyye > azâhı (aza:hi:) {OsT} is.
Kurban bayram ında kesilen hayvanlar; kurbanlar,
azahik, -ki [Ar. udhuke / uzhuke > azâhik
(aza:hik, h kalın söylenir) {OsT} is. Gülünç şeyler;
güldürücü şeyler.
azaim 1, [Ar. ‘azime (tılsım) > ‘azâim pJİy-\ (aza:im)
{OsT} is. Cin, yılan, hastalık gibi zararlı şeylerden
korunm ak için okunan dua ve yapılan muskalar;
sihirli sayılan sözler; efsunlar. S1 azâim -hvân,
{OsT} 1. D ua okuyan. 2. Üfürükçü.\\ azâim ü’r-
ruka, {OsT} Büyü yaparken okunan K ur 'an ayetle­
ri.
azaim2, [Ar. ‘azm (karar) > ‘azâim (aza.im)
{OsT} is. Verilen kararda durmalar; sebatlar; kesin
kararlılıklar.
azaim 3, [Ar. ‘azîme (uyarı) > ‘azâim p-sljf- / pjy-] (a-
za:im) {OsT} is. Kusur bulmalar; ayıplamalar; ten­
kitler; kınamalar; uyarılar.
azaim4, [Ar. ‘azime (büyük iş) > ‘azâim Uip] (a-
za:im) {OsT} is. 1. Dehşet verici olaylar. 2. Önemli
ve büyük şeyler.
azak1, [ad-ak / azak] {eT} is. Ayak. [DLT]
azak2, [az-mak > az-ak / az-uk] {eT} is. 1. Nereden
ve kimden geldiği belli olmayan ok. [DLT] 2. {ağız}
K uzeydoğudan esen yel. [DS] <3 azak eğiri, bot.
Yılan yastığıgillerden durgun su kenarlarında yeti­
şen şerit yapraklı, başak çiçekli; kurutulmuş kök
sapları parfüm sanayiinde, halk hekimliğinde terle­
tici ve spazm giderici olarak kullanılan otsu bitki,
(Acorus calamus).
mıeıımMiıöii.39»
azak3, -ğı [azak] {ağız} is. Domates. [DS]
azaklamak, [az-ak-la-mak] {ağız} gçl. f. f- r j [-
l(ı)yor] İzini kaybettirmek; şaşırtmak. [DS]
azaktan, [az-ak-tan] {ağız} zf. Birazdan. [DS]
azal, [Ar. ezel > âzâl JljT] (a:za:l) {OsT} is. Öncesi
olmayan zamanlar; başlangıçsız zamanlar; ezeller,
azalak, -ğı [az-mak > az-a-la-k ?] {ağızj sf. Bol; çok.
[D S]
azalan, [azal-mak > azal-an] sf. 1. Ölçü ve sayı ba­
kımından giderek küçülen, eksilen. 2. A zalm a eği­
limi gösteren.
azalık, -ğı [aza-lık] (a:za:lık) is. A za olma durumu;
üyelik.
azalım, [azal-mak > azal-ım] is. 1. A zalmak işi ve
sonucu. 2 .fız. Sönümlenmiş bir dalganın ardışık en
büyük iki genliği arasındaki oran,
azalış, [az-al-ış] is. A zalm a işi ve biçimi,
azalil, [Ar. uzlüle > azâlll J^Ual] (aza:li:l) {OsT} is.
Yanlışlar; yanılmalar,
azalma, [az-al-ma) is. A zalmak işi; eksilme; tenakus,
azalmak, [eT âz > az-al-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Önce­
kinden daha küçük ve az durum a gelmek. 2. Sayıca
eksilmek. 3. Kuvvetini ve şiddetini kaybetmek. 4.
Hafiflemek. 5. Zayıflamak. 6. Seyrekleşmek. 7.
Kıtlaşmak. 8. (Işık için) sönükleşmek,
azaltılma, [az-al-t-ıl-ma] is. Azaltılm ak işi.
azaltılmak, [az-al-t-ıl-mak] edil. f. [ ı r ] Sayı ve ölçü
bakımından eksiltilmek,
azaltım, [az-al-t-ım] is. 1. A zaltm ak işi ve sonucu. 2.
Bir değişkenin her adım ında veya her turunda kay­
bettiği değer,
azaltma, [az-al-t-ma] is. Azaltm ak işi.
azaltmak, [az-al-t-mak] g ç l . f [ ı r ] l . Ölçü bakım ın­
dan küçültmek. 2. Sayıyı indirmek. 3. Yoğunluğu
düşürmek. 4. Şiddeti hafifletmek,
azalya, [Yun. azalea > İng. azalea] is. bot. Bir bahçe
çiçeği.
a’zam, [Ar. ‘azâmet (büyüklük) > a'zâm pUipl] (a-
za:m) {OsT} sf. 1. Yaş ve mevki bakım ından daha
büyük. 2. En büyük. 3. Ç ok büyük, ö azâm-ı
esbâb, {OsT} En büyük sebep.
azam, [Ar. azam p il] {OsT} is. 1. Kin; düşmanlık;
kötü niyet; öç alma duygusu. 2. Öfke; hiddet. 3.
Kıskançlık.
azamet, [Ar. 'azam et c~»Ui£.] (aza:met) {OsT} is. 1.
Büyüklük; ululuk. 2. İri yapılı ve büyük bedenli
olma; heybet. 3. K endini başkalarından büyük
görme; kibir; gurur; çalım; kurum. 4. Büyük göste­
riş, görkem; tantana; debdebe; ihtişam; şatafat. 5.
Allah’ın her şeyi kapsayan büyüklüğü,
azametli, [azamet-li] (aza.metli) sf. 1. Büyük, ulu;
yüce. 2. İri yarı; heybetli. 3. Kibirli; gururlu; çalım­
lı. 4. Görkemli; muhteşem.
AZ A
azametlu, [azamet-lü] (aza.metlû:) {OsT} sf. İm para­
torluk döneminde padişahların büyüklüğünü ifade
için kullanılan unvan sıfatı; azametli,
a ’zamî, [Ar. a'zam (en büyük) > a'zam î LS^ - ] (a-za-
mi:) {OsT} sf. -*■ azamî,
azamî, [Ar. a'zam (en büyük) > a'zam î (a:za-
mi:) {OsT} sf. 1. En çok, en fazla. 2. En üstün. 3.
mat. Maksimum. S azamî derecede, En yüksek
olarak.
azamim, [Ar. izmâme > azâmim ^ U > l] (aza:mi:m)
{OsT} is. Desteler; kümeler; zümreler,
a ’zamiyet, [Ar. a'zam î > a'zam iyyet (a-za-
miyet) {OsT} is. 1. Pek büyük olm a durumu. 2. mat.
Bir sayının diğerinden büyük olması durumu,
azamut, [Ar. a'zam et (büyüklük) > a'zam üt
(azamu:t) {OsT} is. A llah’ın sözle anlatılamayan
büyüklüğü.
azan1, [Ar. üzn (kulak) > âzân jliT] (a:za:n) {OsT} is.
Kulaklar.
azan2, [Sansk. asana] {eTj is. 1. Sedir. [EUTS] 2. {a-
ğız} is. bot. K atır tırnağı; bir çeşit dikenli bitki; çalı.
[DS]
azand, [?azand] {eT} is. Hikâye; masal. [EUTS]
azanık, -ğı [az-an-ık] {ağız} sf. Zengin. [DS]
azanlam ak, [az-an-la-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-l(ı)-
yor] (Yara, çıban için) azmak. [DS]
azanlatmak, [az-an-la-t-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] 1.
Azdırmak. 2. Şakayı kavgaya çevirmek. 3. Sarpa
sardırmak; karıştırmak. [DS]
azap1, -bı [Ar. 'azâb i^] (aza:b) {OsT} is. 1. Günah
işleyenlere, kâfirlere ve inkârcılara ölüm sonrası
verilecek ceza ve uygulanacak eziyet. 2. İnsan be­
deninden veya ruhi sebeplerden kaynaklanan ıstı­
rap; acı. 3. Pişmanlık; nâdim olma. 4. Korku. 5.
Şiddetli ve bunaltıcı sıkıntı; buhran. S1 azap çek­
mek, Sıkıntı ve acı duymak; çok üzülmek. || azap
verm ek, Sıkıntı ve acı vermek; eziyete sokmak. ||
azaba düşm ek, Sıkıntı, acı ve eziyete uğramak.
azap2, -bı [Ar. 'azzâb v 'j* ] is. 1. Çiftlik uşağı. 2. Sa­
ğız} Bir yıllığına tutulan erkek hizmetçi; uşak. [DS]
3. {ağız} B ir yaşını geçmiş erkek keklik. [DS] 4.
{ağız} D okumada bir ilmikteki iki çözgü telinden
birincisi. [DS] 5. {ağız} Köy dışında çobanların ve
hayvanların barınması için yapılan dam. [DS] 6.
{ağız} sf. Güçlü; kuvvetli. [DS]
azaplı, [azap-lı] sf. Azap veren, sıkıntıya sokan,
azapsız, [azap-sız] sf. 1. Azap çekmeden. 2. Utanç
duymadan.
a’zar, [Ar. ‘özr > a'zâr jli^l] (a-za:r) {OsT} is. Ö-
zürler; engeller; bahaneler.
azar1, [az-ar] sf. Az olarak, t? azar azar, K üçük mik­
tarlar hâlinde fa ka t süreyi uzun tutarak.
AZA
azar , [ibr. azar / Far. âzer j i l ] {OsT} is. 1. M art ayı.
2. Celali takviminde Kasım ayı.
azar3, [Far. âziirden (incitmek) > âzâr jljT] (a:za:r)
{OsTj is. Yaptığı bir kusurdan dolayı birisine söy­
lenen kırıcı söz; paylama; tekdir. S âzâr-dîde,
{OsT} Zulüm görmüş, incitilmiş,j| âzâr-dil, Gönül
kırıklığı.\\ âzâr-ende, {OsT} Azarlayan, inciten.|| a-
zar işitmek, K in ci ve kaba sözlere muhatap ol­
mak; azarlanmak; paylanmak.\\ âzâr-mend, {OsTj
Üzüntülü; incitilmiş,|| âzâr-mendî, {OsT} İncitilmiş
olan; kırılmış.\\ âzâr-resân, {OsT} Üzüntüye yo l
açan.\\ âzâr-resîde, {OsTj Kırılmış, üzülmüş.
azar4, -rrı [Ar. zarar > azarr {OsT} sf. Çok za­
rarlı: en zararlı, fi1 azarr-ı müskirat, {OsT} İçkile­
rin en zararlısı.
azari, [Far. âziirden (incitmek) > âzârî (a:za;-
ri;) {OsT} is. 1. Azarlanmış olma; incitilmiş olma.
2. Küfürbazlık; muzırlık,
azariş, [Far. âzürden (incitmek) > âzâriş (a;-
za;riş) {OsT} is. İncitme; kırma; azarlama,
azarlama, [azar-la-ma] is. Azarlamak işi.
azarlamak, [Far. âzâr > azar-la-mak] gçl. f. [-r] [-
l(ı)-yor] Birinin işlediği bir suç veya kusurdan do­
layı sert ve kırıcı bir ifadeyle uyarmak; paylamak;
tekdir etmek; ikaz etmek; çıkışmak,
azarlanma, [azar-la-n-ma] is. A zarlanm ak işi.
azarlanmak, [azar-la-n-mak] edil. f. [-ır] K usurla­
rından dolayı birisi tarafından azar işitmek; pay­
lanmak; tekdir edilmek,
azarlatma, [azar-la-t-ma] is. Azarlatmak işi.
azarlatmak, [azar-la-t-mak] gçl, f. [-ır] Birini azar­
lam a işini başkasına yaptırmak; paylatmak; tekdir
ettirmek.
azat1, -dı [Far. âzâd iljT] (a:za;t) sf. 1. Kölelikten ve
esaretten kurtulmuş; hür; özgür; serbest. 2. (Kuş
için) kafesten salıverilmiş. 3. is. Serbest bırakma.
4. Okulu tatil edip öğrencileri serbest bırakma;
paydos. 5. mec. Bağlarından, baskılardan kurtulma.
6. Gölgesinden veya aşılayarak meyvesinden yarar­
lanm ak amacıyla tarla içlerinde bırakılan genç
ağaç. 7. {ağızj Kırda yetişen tek ve büyük ağaç.
[DS] 8. {ağız} Yabani armut; ahlat. [DS] S azat
buzat, beni cennet kapısında gözet, Tutulmuş bir
kuş veya yabani hayvanı kendi ortamına bırakırken
söylenen dua nitelikli tekerleme.\\ azat etmek, Ser­
best bırakmak, hürriyetini eline vermek.\\ azat ey­
lem ek, A zat etmek, | azat kabul etmez bendeniz,
{OsT} Eskiden mektuplarda imzanın üstüne konulan
bağlılık ifadesi bir deyim. |[ azat olmak, Serbest
bırakılmak,|| azat vakti, {OsT} Öğrencilerin okul­
dan çıkma zamanı.
azat-, [az-mak > az-at] {ağız} sf. 1. İşe yaramaz. 2.
Güçlü; kocaman. [DS]
Ö IİİM IİİlfS SÖZlilll .4 9 0
azatlama, [azat-la-ma] is. 1. Azatlam ak işi. 2. K öle­
ye hürriyetini verme, serbest bırakma,
azatlamak, [azat-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1.
(Köle için) hürriyetini vermek; serbest bırakmak. 2.
(Kuşu) serbest bırakmak. 3. Öğrencileri okuldan
salıvermek. 4. A vrupa’da derebeylik döneminde
toprak kölesi olm aktan kurtarmak,
azatlı, [azat-Jı] sf. 1. A zat edilmiş, eline azat belgesi
verilmiş. 2. {ağız} Kimsesi olmayan. [DS] 3. is.
A zat edilmiş cariye veya köle. 4. (ağız} Birkaç kere
evlenmiş kadm. [DS] fi1 azatlı cariye, {OsT} İm pa­
ratorluk dönem inde haremde dokuz yıllık çalışma
dönemini doldurduktan sonra bir belge verilerek
azat edilen, serbest bırakılan cariye.
azatlık, -ğı [azat-lık] is. 1. Azat olma durumu. 2.
Esaretten kurtulm a; hürriyete kavuşm a; özgürlüğü­
nü elde etme. 3. Serbest kalma. 4. sf. (Köle veya
cariye için) azat olm a hakkını elde etmiş. 5. {OsT}
İm paratorluk dönem inde Darüssaade ağalarından
azledilerek M ısır’a sürgün edilenlere bağlanan ma­
aş.
azatnam e, [Far. âzâd-nâm e ^ob^SjT] (a:za;lna;me)
{OsT} is. A zat edilen cariyelere verilen belge; ıtık-
name.
azatsız, [azat-sız] sf. A zat edilemez durumda,
azaylı, [Far. âzâdî] {ağız} sf. Terbiyeli. [DS]
azaysız, [azay-sız] {ağız} sf. Huysuz; terbiyesiz. [DS]
azaz, [Ar. ‘azâz (aza:z) {OsT} is. Tek lokma.
azazel, [İbr. azazel] is. Y ahudilerin her yıl Kefaret
(Yom K ippur) bayram ında bütün günahları temsilî
olarak yükledikleri keçi (kefaret keçisi, günah keçi­
s i)’yi götürüp sundukları çöl şeytanı,
azazet, [Ar. ‘izz (şeref) > ‘azâzet o jljp ] (aza'.zet)
{OsT} is. Büyüklük; itibar; değer.
A zazil, [Ar. ‘azâzıl J i j ^ ] (aza:zil) is. Şeytanın A l­
lah ’a isyan etm eden önceki adı; İblis’in meleklik-
teki adı.
azb', [Ar. ‘azb v*-**] {OsT} is. Bekârlık.
azb2, [Ar. ‘uzübet (tatlılık) > ‘azb /OsTj is. 1.
İçimi hoş. 2. Tatlı. S azbü’l-beyân, {OsTj A nlatı­
mı çok hoş; tatlı dilli.
azb3, [Ar. ‘azb {OsT} is. 1. Kesme. 2. İsırma. 3.
Ç ok kötü azarlam a. 4. Hastalık yüzünden zayıfla­
ma. 5. sf. Keskin.
azb a1, -a ’i [Ar. ‘azb â’ ►!?>] (azba;) /OsT} is. 1. Ku­
lağı kesik veya boynuzu kırık hayvanlar. 2. Dışı
deve. 3. Hz. M u h a m m e d ’in devesinin adı.
azba2, -a’ı [Ar. zab ‘ > azbâ‘ £~^'] (azba;) {OsT/
K olun yukarı kısm ı,
azbar, [K ırım Tat. azbar] {ağızj is. Ahır önündeki
toprak m eydan. [DS]
 j ı ı ı ® a » . 401
azbet, [Ar. hazbe <>yr] [ağızj is. Aşireti oluşturan kü­
çük topluluklardan her biri. [DS]
azbu, -u’ı [Ar. zabu' > azbu‘ £-i=l] {OsT} is. zool.
Sırtlanlar,
azca, [az-ca] sf. Oldukça az.
azcık, -ğı [az-cık] (a'zcık) sf. 1. Çok az. 2. zf. H afif­
çe, belli belirsiz,
azcıktan, [az-cık-tan] {ağız} zf. Birazdan; biraz sonra.
[DS]
azcuk, [az-cuk jş-jl] (a'zcuk) {eAT} sf. Azıcık,
azça, [az-ça] {eT} sf. Biraz. [ETY]
azd, [Ar. ‘azd {OsT} is. 1. Kolun üst kısmı. 2.
Destek. 3. Güç; kuvvet; kudret. 0 azdü’d-devle,
{OsT} Devletin desteği.
azdad, [Ar. zıdd > azdâd jl-uil] (azda:d(x) {OsT} is.
1. Zıtlar; karşıtlar. 2. İki zıt anlama gelen kelime­
ler.
azde, [Far. âzde oijl] {OsT} sf. 1. Boyalı; boyanmış.
2. Matkap vb. ile delinmiş,
azdırılma, [az-dır-ıl-ma] is. Azdırılm ak işi.
azdırılmak, [az-dır-ıl-mak] edil. f. f- ır j Azmasına
yol açılmak,
azdırma, [az-dır-ma] is. Azdırm ak işi.
azdırmak1, [az-dır-mak g ç l . f [-ır] 1. Yoldan
çıkarmak; şaşırtmak. 2. Tahrik etmek; kışkırtmak.
3. Çocukları yaram azlık yapmaya teşvik etmek;
kışkırtmak. 4. Köpek veya kedi gibi hayvanlan eve
dönemeyecekleri ıssız bir yere bırakarak kaybol­
malarım sağlamak. 5. Duyguları coşturmak, zapt
edilmez hâle getirmek. 6. Cinsel arzulan tahrik et­
mek. 7. Kesik veya sivilce gibi açık yaralara m ik­
rop kaptırmak; iltihaplanmasına sebep olmak. 8.
Çamaşırı tem izlenemez hâle gelinceye kadar kir­
letmek. 9. Beyaz çamaşırları soğuk su ile yıkayarak
ağarmaz hâle getirmek. 10. {eAT} Değiştirmek. 11.
{ağız} Birsini, bir başkası aleyhine kışkırtmak. [DS]
12. {ağız} Kızdırmak. [DS] 13. {ağız} Başıboş bı­
rakmak; baştan savmak; şaşırtıp ortada bırakmak.
[DS] 14. {ağız} Y olunu şaşırmak; şaşırtmak. [DS]
15. {eAT} İğfal etmek. 16. {ağız} (Yüz için) asmak;
surat etmek. [DS]
azdırmak2, [az-dır-mak] {eAT} gçl. f. [-ur] Azalt­
mak.
azdurıcı, [azdur-ıcı] {eATj sf. Doğru yoldan çıkaran;
saptıran.
azdurmak, [az-dur-mak] {eAT} gçl. f. [-ur] 1. Doğru
yoldan çıkannak; saptırmak. 2. Vazgeçirmek. 3.
Boşa çıkarmak. 4. Bozguna uğratmak; harap ve
perişan etmek.
a’zeb, [Ar. ‘azb > a'zeb v ^ ' ] (a-zeb) {OsT} is. En
lezzetli; en tatlı,
azeb, [Ar. ‘azb (bekârlık) > ‘azab / ‘azeb {OsT}
AZG
is. 1. Bekâr; evlenmemiş erkek. 2. Çiftlik uşağı. 3.
as. Eski Türk ordusunda asıl çekirdeği oluşturan
hafif piyade askeri. 4. as. Donanmada görevli er.
azeban, [Ar. ‘azeb > ‘azebân (azeba:n) {OsT}
is. 1. Bekârlar. 2. Donanmada hizm et gören erler,
azeh, [Far. âzeh ^jT] (a:zeh, h kalın söylenir) {OsT}
is. Siğil.
a ’zel, [Ar. a'zel J j* l] (a-zel) {OsT} is. Yalnız ve si­
lahsız bulunan kimse,
azelya, [Yun. azaleos / Lat. azalea] (aze'lya) is. G ü­
zel ve gösterişli çiçekleri dolayısıyla saksılarda ye­
tiştirilen orman gülü, (Rhododendron indicıtm).
azer, [Far. âzer jiT] (a:zer) {OsT} is. Ateş. S1 âzer-
ahş, {OsT} Yıldırım,|| âzer-âsa, {OsT} Ateş gibi;
kıpkızıl.\\ âzer-gede, {OsT} Ateşe tapanların tapı­
nağı; ateşgede.\\ âzer-gûn, {OsT} 1. Ateş rengi;
kırmızı. 2. Kenarları kırmızı ortası siyah bir tiir
şakayık.|| âzer-kede, {OsT} Ateşe tapanların tapı­
nağı; ateşgede.|| âzer-kîş, {OsT} Ateşe tapan; Me-
cusi.|| âzer-perest, {OsT} Ateşe tapan; M ecusi.||
âzer-şeb, {OsT} 1. Ateşte yanm adığı söylenen bir
m asal hayvanı; Semender. 2. Şimşek.\\ âzer-şîn,
{OsT} Semender.|| âzer-yün, {OsT} •* azer-gün.
Azerbayigân, [Far. âzer-bâyigân jl&LpT] (a;zerba:-
yigâ;n) {OsT} is. Azerbaycan,
azerd, [Far. âzerd JjiT] (a;zerd) {OsT} is. Boya; renk,
azerî, [Far. âzer + Ar. -î ısjiî] (a;zeri:) {OsT} sf. A -
teşli.
Azerî, [Far. âzer-î lSjİÎ] (a:zeri:) {OsT} is. 1. A zer­
baycan’da yaşayan Türk soylu halk ve bu soydan
olan kimse; AzerbaycanlI. 2. sf. AzerbaycanlIlara
ait.
Azerice, [Azerî-ce] is. 1. Azerbaycan Türklerinin
kullandığı Türk lehçesi. 2. sf. Azerbaycan Türkle­
rinin kullandığı Türk lehçesi ile yazılmış eser,
azerm, [Far. âzerm pj~\] (a;zerm) {OsT} is. 1. U-
tanma. 2. Şefkat. 3. Haşmet. <3 âzerm-cû, (OsTj
Terbiyeli; kibar; ince.
azfar, [Ar. zufr > azfar jU tl] (azfa;r) {OsT} is. Tır­
naklar.
azfendak, [Far. âzfendâk JİJuijT ] (a:zfenda;k) {OsT}
is. Gökkuşağı,
azfer, [Ar. zufr > azfer ] {OsT} sf. (Kişi için) uzun
tırnaklı.
azgan1, [az-ğan] {eT} {ağız} is. bot. Kuşburnu bitkisi.
[DLT] [DS]
azgan2, [Ar. zığn > azğân (azğa:n) {OsT} is.
Kinler; garezler,
azgas, [Ar. zağs > azğâs (azğa;s) {OsT} is. 1.
AZG
Demetler; desteler. 2. Karmakarışık rüya ve söy­
lentiler.
azgaş, [eT. âz-mak (yoldan çıkmak; sapmak) > az-
ğa-Şjilfcjl] {eAT} is. Mücadele,
azgaşmak, [eT. âz-m ak (yoldan çıkmak; sapmak) >
az-ğa-ş-m ak jA-iUjT] {eAT} {ağız} dönşl. f. [-ır]
[eAT.. -ur] 1. Kızmak. 2. Kızışmak. 3. A zgınlaş­
mak. [DS]
azgın, [eT âz-mak (yoldan çıkmak; sapmak) > az­
gın] sf. 1. Azmış olan. 2. Öfkeden kontrolünü kay­
betmiş; gözü dönmüş. 3. Saldırmaya hazır. 4. V ah­
şi. 5. (Deniz için) dalgalı ve kabarmış. 6. (Rüzgâr
için) çok şiddetli, kasıp kavuran. 7. Cinsel bakım­
dan aşırı istek duyan; doyumsuz. 8. (Çocuk için)
etrafı kırıp döken, söz dinlemeyen; yaramaz; haşa­
rı. 9. (Ten, deri vb için) çabuk iltihaplanan; yarası
geç iyileşen. 10. Doğru yoldan ayrılmış; sapık; sap­
kın. S azgın azgın, Coşkun ve taşkın bir hâlde.
azgına, [az-ğına] {eT} zf. Azıcık; azca; çok az. [E-
UTS]
azgınlaşma, [azgın-la-ş-ma] is. Azgınlaşmak işi.
azgınlaşmak, [azgın-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] 1. A z­
gın ve saldırgan duruma gelmek. 2. Aşırı cinsel
istek duymak,
azgınlık, -ğı [azgın-lık] is. 1. Kızgınlık, öfke, saldır­
ganlık gibi duygu ve davranışlarda aşırı gitme; taş­
kınlık. 2. A şırı yaramazlık; haşarılık. 3. Aşırı cinsel
istek. 4. Sapıklık. 5. Kötülük, fesat. S azgınlık
etm ek, 1. Aşırı gitmek. 2. F esat çıkarmak, bozgun­
culuk etmek.
azgınmak, [âz > az-ğın-mak {eAT} gçl, f [-
ur] Az görmek; azımsamak,
azgıntı, [eT. âz-mak (yoldan çıkmak; sapmak) > az-
gın-tı] {ağız} is. Soytarı; serseri. [DS]
azgışmak, [eT. âz-mak (yoldan çıkmak; sapmak) >
az-ğı-ş-mak T] {eAT} dönşl. f. [-ır] 1. Kızmak.
2. Kızışmak. 3. Azgınlaşmak,
azgun, [eT. âz-mak (yoldan çıkmak; sapmak) > az-
ğun / az-kun ö y-j\] {eAT} sf. Doğru yoldan ayrıl­
mış; baştan çıkmış; sapkın; sapık. S azgun işli,
{eATj Bozguncu.
azgunırak, [azğun-ırak] {eATj sf. 1. Daha sapık. 2.
Daha şaşkın. 3. Daha çok uzaklaşmış, daha çok
ayrılmış olan,
azgunlık, [eT. âz-mak (yoldan çıkmak; sapmak) >
az-ğun-lık {eATj is. 1. Azgınlık; taşkınlık;
sapıklık. 2. Kötülük; fesat; bozgunculuk. 3. İnsanı
imtihan edecek şey; şaşırtacak şey; fitne. S1
azgunlık eylemek, {eAT} Bozgunculuk yapmak;
fesa t çıkarmak.|| azgunlıga okuyıcı, {eAT} Sapıklı­
ğa çağıran.
azgurışm ak, [eT. âz-mak (yoldan çıkmak; sapmak) >
az-ğur-ış-mak {eAT} işteş, f [-ur] 1. Bir­
o m ııııe s o m . 402
birini doğru yoldan saptırmak; iğva etmek. 2. Bir­
birine kızmak,
azgurmak, [eT. âz-m ak (yoldan çıkmak; sapmak) >
az-ğur-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Yanlış yola götür­
mek; azdırmak; saptırmak; ayartmak. [Gabain] [E-
UTS]
azha, [Ar. zahve > azhâ 1^1] (azha:) {OsT} is. Göl­
ler; göletler; havuzlar,
azher, [Ar. zahir (açık) > azher / azhar ^ 1 ] {OsT} sf.
Çok açık; çok belli; meydanda; aşikâr,
azı, [eT az-ığ / az-ık] is. 1. H er iki çenede sağlı sollu
beşer adet bulunan öğütücü dişler; azı dişi. 2. {ağız}
Kağnı dingilini yanlara bağlayan ağaç kama. [DS]
3. {ağız} Keskin aletlerin, tırnağın dip tarafı. [DS] S
azı kazığı, {ağız} Kağnılarda araba evi, dingil ve
oku birbirine bağlayan k a zık [DS]
azıcık, -ğı [az-ı-cık / az + ıcık (biraz) az-cuk] (azı'-
cık) sf. 1. Çok az, biraz, yetersiz. 2. zf. A z bir za­
man olarak, biraz,
azıd, [Ar. ‘azd {Os T} is. 1. Kolun üst kısmı. 2.
Destek. 3. Güç; kuvvet; kudret,
azıg, [az-ığ] {eT} is. Azı dişi. [DLT] [EUTS] [ETY]
[Gabain] S1 azıg tiş, Azı dişi. [EUTS]
azıglamak, [azığ-la-mak] {eT} g ç l . f [-r] Azı dişi ile
ısırmak; azı dişine vurmak. [DLT]
azıglıg, [eT. âz-m ak (yoldan çıkmak; sapmak) > az-
ığ-lığ] {eTj sf. 1. Azılı; korkunç; azı dişi belirmiş
olan. [DLT] 2. Azı dişi. [EUTS] S azıglıg tonuz,
A zı dişli domuz.
azıgzımak, [az-ığ-(ı)z-ı-mak {eAT} g ç l.f. [-r]
Az bulmak; az görmek; azımsamak,
azık, [eT. az-ık / az-uk JjT] {eT} is. 1. Yiyecek; er­
zak; nevale. {eT} (aym) [EUTS] [Mühennâ] 2. Yolcu­
luğa çıkarken yolda yem ek için götürülen yiyecek
ve içecekler; kumanya; yol yiyeceği. {eT} {ağız}
(aym) [EUTS] [Mühennâ] [DS]® azık karıştırmak,
{ağız} H ep beraber yem ek için azıkları birbirine
karıştırmak. [DS]|| azık tutmak, {eATj Yiyecek bi­
riktirmek.
azıkçı, [azık-çı] {ağız} is. A zık taşıyan. [DS]
azıklamak, [azık-la-mak] {ağız} g ç l.f. [-r] [-l(ı)-yor]
Geliri ile kendini idare etmek; ürünü ihtiyacına ye­
tecek kadar olmak. [DS]
azıklandurmak, [azık-la-n-dur-mak {eAT}
gçl. f [-ur] Azık vermek,
azıklanma, [azık-la-n-ma] is. A zıklanm ak işi ve du­
rumu.
azıklanmak, [azık-la-n-mak edil. f. [-ır] 1.
Yiyecek verilmek; rızklanmak. 2. dönşl. f. [-ır]
Azıklı hâle gelmek; azık sahibi olmak; azık edin­
mek; erzak edinmek. {eATj (aynı)
azıklı, [azuk-luğ > azık-lı] sf. 1. Azığı olan. 2. Azıkla
i B ru M » » 4 0 3
birlikte. 3. {ağızj Y oksullan doyuran; aç doyuran.
[DS]
a zık lık , -ğı [azuk-luk > azık-lık] is. 1. Azık olarak
hazırlanan yiyecek. 2. A zık konulan kap, sepet,
torba. 3. Hemen yem ek üzere, harm an zamanından
önce biçilip savrulan ekin. 4. {ağız} Geçim; maişet.
[DS]
a zıla m a k , [azı > azı-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] f-l(ı)
-yor] İncitmek; ısırmak; düşmanlık etmek. [DS]
azılanm ış, [azıla-n-mış] {ağız} sf. K afa tutan; baş kal­
dıran. [DS]
azılı, [azığ-lu > azı-lı] sf. 1. A cımadan kötülük yapa­
bilecek durumda olan; zorba; azgın. 2. Hiçbir şey­
den korkmayan. 3. Tehlikeli. 4. Korkutucu. 5. (Ço­
cuk için) yaramaz, kavgacı; haşarı. 6. Üç yaşını
geçmiş yaban domuzu,
azılma, [az-ıl-ma] is. Azılm ak işi ve dirimi,
azılm ak, [eT. âz-mak (yoldan çıkmak; sapmak) > az-
ıl-mak] {eT} dönşl. f. [-ır] [eT. -ur] 1. Yanılmak.
[Yüknekî] 2. Azgınca davranışlarda bulunmak. {eT}
(aynı) [DLT]
azılu, [eT. azığ-lu > az-ı-lu {eAT} sf. Taşkın;
çılgın.
azım ak1, [az-ı-mak] {eT} gçl. f. [-r] 1. Sızmak. 2.
Gürültüden ağır duyar olmak. [DLT]
azım ak2, [eT. âz-mak (yoldan çıkmak; sapmak) > az-
ı-mak] {ağız} gçsz.f. [-r] Baş kaldırmak. [DS]
azım sam a, [az-ımsa-ma] is. A z bulma, az görme,
azım sam ak, [az-ımsa-mak] gçl. f. f- r ] (-s(ı)-yor] 1.
Az bulmak; yeterli görmemek. 2. Daha çoğunu is­
temek. 3. U m duğundan az bularak beğenmemek;
azgınmak; azımsımak; azımsınmak; azırgamak; a-
zırganmak.
azın, [az-ın ujl] sf. 1. Biraz; hafifçe. {eAT} (aynı) 2. zf.
Az olarak. {eT} (aynı) S azın azın, {eAT} A zar a-
zar; yavaş yavaş; tedricen; az az.
azınlık1, -ğı [az-ın-lık] is. 1. B ir toplulukta sayıca az
olan. 2. Dil ve din bakım ından farklı egemen bir
devlet içinde yaşayan küçük topluluk; ekalliyet. S
azınlık g ru b u , B ir mecliste genel eğilimden fa rklı
düşünen ve davranan küçük grup. \\ azınlık h a k la rı,
Mecliste veya ticari bir ortaklıkta azınlıkta olanla­
ra tanınan yargıya baş vurma ve kararlara itiraz
etme gibi haklar.|| azınlık h ü k ü m eti, M ecliste y e ­
terli çoğunluğa sahip olmayan parti grubunca,
başka partili veya bağımsızların desteklem esi so­
nucu kurulmuş hükümet.\\ az ın lık la r h u k u k u , Bir
devletin egemenliği altında yaşam ak zorunda kalan
azınlıklara tanınan din ve ibadet hürriyeti, kültür
ve geleneklerini yaşatma, dillerini serbestçe kulla­
nabilme ve hakim topluluğa tanınan bütün haklar­
dan eşit olarak yararlanabilm e haklarının bütünü. ||
azınlık okulları, Azınlıkların eğitim ve öğretimini
sağlamak üzere özel kanunlara göre açılmış okul­
AZI
lar. || azın lık ta kalm ak, Bir grubun veya partinin
kalabalık grup karşısında sayıca z a y ıf kalması.
azınlık2, -ğı [az-mak > az-ın-lık] {ağız}is. Usanç;
bıkkınlık. [DS]
azın m ak , [azmak > az-ın-mak] {eAT} dönşl. f. [-ur]
Kaybolmak.
azın sam ak , [azm-sa-mak] {ağız} g ç l.f. [-r] [-s(ı) -yor]
Az görmek; az bulmak; azımsamak. [DS]
azm sım ak, [azın-sı-mak] {ağız} gçl. f. [-r] Az gör­
mek; az bulmak; azımsamak. [DS]
azıntı, [az-ıntı] {ağız} sf. 1. İşe yaramayan ve nereden
geldiği belli olmayan; serseri. 2. Zorba; azgın. 3.
Azıtılmış hayvan. 4. Soyu bozulmuş; melezleşmiş.
[DS]
a z ırak , -ğı [az-ı-rak J j jl ] {eAT} {ağız} sf. ve zf. Daha
az; azıcık. [DS]
azırak lı, [az-mak > az-ır-ak-lı] {ağız} sf. Kavgacı;
kızgın; belalı. [DS]
azırg am ak , [az-ır-ğa-mak ^IfcjjT] {eAT} gçl. f. [-r]
1. Az görmek; az bulmak; azımsamak. 2. Önem
vermemek.
azırg an , [az-ır-gan] {ağız} is. Y ol kenarlarında birbi­
rine sarılarak büyüyen ve boyu iki metreyi bulan
dikenli çalı. [DS]
azırg an m ak , [az-ır-ğa-n-mak jA Jijjl] {eAT} gçsz. f.
[-ır] [eAT. -ur] 1. Azımsanmak; azımsamak; az
bulmak. 2. {ağız} Nazlanmak. [DS] 3. {ağız} Çekin­
mek; kaçınmak. [DS] 4. {ağız} Zor gelmek; isteksiz
olmak. [DS]
azırgu, [az-ır-ğu jl] {eAT} zf. Azca,
a z ırk a m a k , [az-ır-ka-mak {eAT} g ç l.f. [-r] -*■
azırgamak.
a z ırra , [Ar. darır / zarir > azırrâ (azırra;) {OsT}
is. Körler,
azışm a, [az-ış-ma] is. Azışmak işi.
azışm ak, [eT az-ğı-ş-mak > az-ış-mak j^ -ijl] dönşl. f.
[ ı r ] 1. Gittikçe şiddetlenmek; kızışmak; azgınlaş­
mak. 2. işteş, f. Kavgaya tutuşmak, dövüşmek. 3.
{eAT} Birbirini yitirmek,
a z ıştırm a, [az-ış-tır-ma] is. Azıştırm ak işi.
azıştırm ak , [az-ış-tır-mak] gçl. f. [ ı r ] 1. Gittikçe
şiddetlenmesini sağlamak; kızıştırmak; tutuştur­
mak; şiddetlendirmek. 2. Kavgaya tutuşturmak, dö­
vüştürmek.
azıtg an , [az-ıt-ğan] {eT} sf. Daima yoldan çıkaran;
azdıran. [DLT]
azıtm a, [az-ıt-ma] is. 1. Azıtm ak işi. 2. Kovarak
uzaklaştırma. 0 azıtm a kedi, Yabani hayata dön­
müş olan evcil kedi.
azıtm ak , [az-ıt-mak jijT ] gçsz. f. [ ı r ] [eAT. -ur] 1.
Azmış hâle gelmek; azgınlık etmek. {eT} {eAT} (ay­
nı) [EUTS] [Gabain] 2. Zapt edilemez olmak. 3. K en­
AZİ
di yolunu şaşırmak; doğru yoldan sapmak; {eAT}
(aym) yolunu yitirm ek..4. gçl. Birisini azdırmak,
yoldan çıkarmak, şaşırtmak. {eT} {eAT} (aynı) 5.
{eTj Karıştırmak karm akarışık bir hâle getirmek;
düzensiz hâle koymak; intizamı bozmak. [EUTS]
[Gabain]. 6. {eT} İşi yolundan sapıtmak; yoldan çı­
karmak. [DLT] [Mühennâ] 7. Kedi köpek gibi evcil
hayvanları yabana salıvermek; başıboş bırakmak,
azide, [Far. âzîde o-^jT] (a:zi:de) {OsT} sf. M atkap vb.
ile delinmiş,
azife, [Ar. âzifeAsjl] (a:zife) {OsT} is. Kıyamet,
azifet, [Ar. âzifet c i j l ] (a:zifet) {OsT} is. Kıyamet.
aziğ, [Far. âzîğ £ j l ] (a;zi;ğ) {OsT} is. Nefret; kin;
düşmanlık.
azihe, [Ar. ‘azîhe 4^ * ^ '] (azi:he) {OsT} is. Yalan; if­
tira.
azik, [Ar. ‘azik ö -H {OsT} sf. Floşa giden.
azil1, -zli [Ar. ‘azl J y ] {OsT} is. 1. Geri çekme; geri
alma. 2. İşten çıkarma; görevine son verme. 3. huk.
B irine verilmiş olan vekâlet yetkisinin tek yanlı
beyan ile geri alınması işlemi. 4. Cinsel ilişkide
erkeğin dışarıya boşalması. 5. M emuriyet görevinin
yetkili m akam tarafından alınması; memuriyetten
atılma. S azletmek, Verilen görevden veya vekâ­
letten uzaklaştırmak,|| azleylemek, Verilen görev­
den veya vekâletten uzaklaştırmak.|| azlolmak, Gö­
revinden uzaklaştırılmak, işten çıkarılmak.\\ azlo­
lunmak, Kendisine verilen görevden veya vekâlet­
ten uzaklaştırılmak.
azil2, [Ar. ‘azil J i lt ] (a:zil) {OsT} sf. 1. Azarlayan; çı­
kışan; paylayan. 2. is. Kadınlarda aybaşı hâline se­
bep olan kanal.
azil3, [Ar. ‘azîl J t ^ ] (azi.T) {OsT} sf. Düzeltilemez;
serkeş; inatçı.
azim 1, [Ar. ‘azamet (büyüklük) > ‘azım / ‘azime
(azi:m, z kalın söylenir) {OsT} sf. 1.
Büyük; ulu; yüce. 2. Şiddetli; kuvvetli; hayret u-
yandırıcı; görkemli; muhteşem. 3. Derecesi ve
mevkii yüksek olan; yüceliği sınırsız; Allah. S
azîm 'ül-kadr, {OsT} Değeri yüksek olan.|| azî-
m ü’ş-şân, {OsT} D erecesi ve mertebesi çok yüksek
olan (Allah).
azim2, -zmi [Ar. ‘azm ç y ] {OsT} is. 1. Yapılm ak iste­
nen bir iş, varılmak istenen bir hedef için her türlü
güçlüğü göğüsleme kararlılığı; kesin karar; irade;
gayret; gaye; niyet. 2. Yola gitme; yolculuğa çık­
ma. S azim olmak, {ağız} Kararlı olmak; azimli
olmak. [DS]|| azm ü cezm, {OsT} Kesin karar.\\ azm
ii hıram etm ek, {OsT} Gitmek.
azim3, [Ar. ‘azm > ‘azim fjU ] (a:zim) {OsT} sf. 1.
a i u M T u M O M . 34
Kesin kararlı. 2. Bir yere gitmeye kesin karar ver­
miş olan.
azimat, [Ar. âzime > âzim ât olojT] (a:zima:t) {OsT}
is. Kıtlık yılları.
azim e1, [Ar. ‘azm > ‘azîme *ş.y] (azi.:me) {OsT} is. 1.
Sebat, kararlılık. 2. folk. Cin, yılan gibi zararla şey­
lerden korunm ak için yazdırılan tılsımlı kâğıt;
muska. S1 azime okumak, folk. Büyü için dua
okumak; büyü yapmak.\\ azîm et-h'ân, {OsT} Büyü­
cü.
azime2, [Ar. ‘azamet (büyüklük) > ‘azîme <uJip] (a-
zi:me, z kalın söylenir) {OsT} is. Büyük iş; büyük
günah; büyük bela,
azime, [Ar. âzime <u>jT] (a:zime) {OsT} is. 1. Kıtlık
yılı. 2. Azı dişi,
azimet, [Ar. ‘azm ( niyet, yola gitme) > ‘azimet
c~£jp] (azi:met) {OsT} is. 1. Yola çıkma; gitme; gi­
diş. 2. Büyü duası; tılsım; efsun. S azimet etmek
(buyurmak, eylemek), Yola çıkmak, gitmek. || azî-
met-hvân, Büyü duası okuyan. || azim et ü avdet,
{OsT} Gidiş ve dönüş.
azimkar, [Ar. ‘azm (karar) + Far. -kâr (azim-
kâr) {OsT} sf. Kararlı, sebatlı; azimli,
azim kârane, [Ar. ‘azm (karar) + Far. -kâr-âne
<üljLSLojs-] (azim kâ.ra.ne) {OsT} zf. Kesin kararlı
olarak.
azimli, [azim-li] sf. 1. V arm ak istediği hedef veya
yapmak istediği bir iş için her türlü güçlüğü yenme
kararlılığında olan; kararlı; sebatkâr. 2. zf. Yılgınlık
ve um utsuzluk göstermeden,
azim ut, [Ar. el-sim üt (yanlar.) > İsp. Fr. asimut] is.
1. Açısal uzaklık. 2. gök b. Bir yıldız ile gözleme­
vinin bulunduğu yerin düşeyinden meydana gelen
düzlem ile gözlemevinin boylam düzlemi arasında­
ki açı; açıklık, fi1 azim ut kadranı, D ik çubuklu g ü ­
neş saati. || azim ut pusulası, Mıknatıs ibresinin
gözlemeye yarayan büyük çaplı pusulası; güney
açısı.
a zin 1, [Ar. izn > âzin oiT] (a;zin) {OsT} sf. 1. İzin
veren. 2. is. Kefil. 3. Kapıcı; perdeci.
azin2, [Far. âzin jjj.iT] (a:zi:n) {OsT} is. 1. Süs; ziynet.
2. Donanma; şenlik. 3. Kural; yasa; kanun. 4. Yo­
ğurttan yağ çıkarmakta kullanılan yayık.
azine, [Far.âzîne ^.iT] (a;zi;ne) is. 1. Cuma günü. 2.
Bayram günü.
azir1, [Ar. ‘azir jj.it] (azi:r) {OsT} sf. 1. Özür dile­
yen. 2. is. Özür.
azir2, [Ar. ‘azir j.y-] (azi:r) {OsT} is. Biçilmiş ekinin
tarlada satılması.
| | « t l İ M 0 5 __________________________________________________
azir', [Far. âzır jj.iî] (a.zi.r) (OsT} is. 1. Ağrı; sızı. 2.
Istırap. 3. Akıntı. 4. Azar; çıkışma.
aziş, [Far. azış (a:zi:ş) {OsT} is. 1. Eşik tahtası.
2. Ağaç veya tahta parçası; yonga; talaş,
aziy, -yy» [Ar. âziyy ^ j l] (a:ziy) {OsT} is. Deniz
dalgası.
aziz, [Ar. ‘izzet (büyüklük) > ‘azîz / ‘azize
■jji-l (azi:z) {OsTj sf. 1. Sevgi ve saygıda üstün tu­
tulan; değerli; sayın; saygın; muazzez. 2. Kutsal. 3.
is. Ermiş erkek; eren. 4. Flıristiyanlıkta Incil’in ru­
huna uygun yaşadığı tespit edilen ve kendisine
uyulması kilisece kabul edilen kişi. 5. M ısır valisi.
6. gnşl. Hayatı ve dinî yaşayışı başkalarına örnek
olabilecek nitelikte olan kimse. 7. ünl. Sevgi ve
saygı ifade eden hitap sözü. S aziz etm ek (kıl­ a z m 1, [Ar. azm ^ ] {OsTj is. Kemik. S azm -i acz,
mak), 1. Değerini yükseltmek. 2. Saygı duyulacak
hâle getirmek]] azîz-i h ak im , {OsTj H ikm et sahibi,
kuvvetli (Allah).]] azîz-i M ısr, Hz. Yusuf.]] aziz ol­
m ak, Manen yükselmek.
azizan, [Ar. ‘azîz > ‘azîzân J (azi:za:n) {OsT} is.
Azizler.
azize, [Ar. ‘izzet (büyüklük) > ‘azize (azi:ze)
{OsT} is. 1. Ermiş kadın. 2. ünl. Bayanlara sevgi hi­
tabı.
azizlik, -ği [aziz-lik) is. 1. Aziz olm a durumu. 2.
Büyüklük, ululuk. 3. Ermişlik. 4. gnşl. Şaka, m u­
ziplik 5. Beklenmedik, hoş olmayan can sıkıcı du­
rum. S azizlik etm ek, Birini beklenmedik ve hoş
olmayan bir duruma düşürmek; m uziplik yapmak.
azkına, [az-kına / az-kıya] {eT} zf. Azıcık; pek az;
biraz. [Tekin] [EUTS]
azkınga, [az-kı-na / az-kına] (azkıha) {eT} zf. Çok az;
azıcık. [ETY]
azkıya, [az-kı-na / az-kına] {eTj zf. Azıcık; biraz.
[EUTS]
azkinek, [Karaim T. az-gınak > az-kinek] {OsT} zf.
Azıcık.
azkun, [az-kun jjsjT] {eATj -*• azgun.
azkuna, [Yun. zvura] {ağızj is. Topaç. [DS]
azkura, [Yun. zvura] {ağızj is. -*• azkuna. [DS]
azl1, -li [Ar. ‘azl J ^ \{ O s T j is. 1. Başa kakma. 2. A-
zarlama.
azl2, -li [Ar. ‘azl J_jp] {OsT} is. -+ azil.
azlaf, [Ar. zılf > azlâf ıJ^Uip] (azlâ:f) {OsTj is. zool.
Çatal tırnaklı hayvanların tırnakları,
azlal, [Ar. zili (gölge) > azlâl J^Uit] (azlâ:l) {OsT} is.
Gölgeler.
azlamak, [az-la-mak] {eT} g ç l.f. [->] Azımsamak; az
görmek. [Yüknekî]
azlanm ak1, [az (hırs) > az-la-n-mak] {eTj dönşl. f. [-
________________________________________________ A ZM
ur] 1. Hırslanmak. [Üç İtigsizler] 2. Haset etmek;
kıskanmak; çekememek. [EUTS] 3. Arzulamak.
[EUTS]
azla n m a k 2, [âz > az-la-n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Az
bulmak; az görmek; azımsamak. [DLT]
azla n m a k 3, [eT. âz-mak (yoldan çıkmak; sapmak) >
az-(ı)l-m-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Yanılmak; hata
etmek. [EUTS]
/
azlem , [Ar. zulm (karanlık, eziyet) > azlem (Ulit]
{OsTj sf. 1. En fazla zulüm ve haksızlık eden; en
zalim. 2. En karanlık,
azlık, -ğı [az-lık] is. Ölçü ve sayı bakımından yeter­
siz olm a durumu; yeterli gelmeme durumu. {eTj
(aym) [EUTS]
azlu, [az-lu _jJjT] {eAT} sf. Nasibi, kısmeti az olan.
{OsTj anat. Sağrı kemiği.|| azm -i adesî, {OsTj anat.
M ercimek kemiği.|| azm -i amiği, {OsTj anat. Pazı
kemiği.]] azm -i akab, {OsT} Ökçe kemiği.|| azm -i
cehî, {OsT} anat. Alın kemiği.]] azm -i cidarî, {OsTj
anat. Yan kemiği.|| azm -i dil'î, {OsTj anat. Eğe ke­
miği.]] azm -i enfi, {OsTj anat. Burun kemiği.]] azm -
i fahz, {OsTj anat. Uyluk kemiği.]] azm -i ğırbalî,
{OsTj anat. K albur kemiği.|| azm -i hanek, {OsT}
anat. D amak kemiği.|| azm -i h ark afa, {OsTj anat.
K alça kemiği. j| azm -i k a'b , {OsTj anat. Aşık kem i­
ği.]] azm -i kafa, {OsTj anat. A rt kafa kemiği. || azm -
i kasaba, {OsTj anat. Baldır kemiği.]] azm -i kass,
{OsT} anat. Göğüs kemiği.]] azm -i kitf, {OsTj anat.
Omuz kemiği; kürek kemiği.|| azm -i k û 'b ere, {OsTj
anat. Ön kol kemiği.]] azm -i lamî, {OsTj anat. Dil
kem iği.|| azm -i m ik'a, {OsTj anat. K aşık kem iği.||
azm -i rem îm , {OsTj Çürük kemik.|| azm -i rıdfa,
{OsTj anat. Dizkapağı kemiği.|| azm -i rikâbî, {OsTj
anat. Üzengi kemiği,]] azm -i sûdgî, {OsTj anat. Şa­
kak kemiği.]] azm -i şazye, {OsTj anat. Kaval kem i­
ği.]] azm -i terkova, {OsTj anat. K öprücük kemiği.]]
azm -i us'us, {OsT} anat. K uyruk kemiği,]] azm -i
vecanî, {OsTj Elm acık kemiği.]] azm -i vetedî, {OsTj
anat. Temel kemiği.|| azm -i zend, {OsTj anat. D ir­
sek kemiği.]] azm -i zıfrî, 'OsTj anat. Tırnaksı ke­
mik.
azm 2, [Ar. ‘azm j-y] {OsTj is. -*• azim, fi1 azm -ı
k a t’î, {OsT} Kesin karar.]] azm ü cezm , {OsT} K e­
sin karar.
a z m a 1, [az-ma] is. 1. Azm ak işi, 2. sf. Değişmiş, bo­
zulmuş. 3. Hatırda kalmış; anı kırıntısı. 4. {ağızj
Siyah renkli, gagasının üzerinde küçük küçük be­
yaz benekli çukurluklar olan iri güvercin. [DS] 5.
{ağızj Irmak kıyılarındaki çimenlik. [DS] 6. {ağızj
Irmak kenarlarındaki kavaklık. [DS] 7. sf. (Hayvan­
lar için) iki ayrı ırkın karışımı olma; melez; kırma.
azm a2, [az-ma] {eTj is. Taşağının derisi yarıldığı için
aşamayan koç. [DLT]
A ZM
azm a3, [Far. âzmüden > azma / âzmây ısUjT / UjT]
(âzma:) {OsT} sf. 1. Denemiş. 2. Denenmiş
azm ak1, [eT âz-mak > az-mak ^ j l ] (eT a:zmak)
gçsz. f. [-ar] 1. {eTj Yolunu şaşırmak; yoldan çık­
mak; yolu yitirmek; şaşırmak. {eATj (aym) 2. mec.
Ç ok kötü hareket etmeye başlamak; azgınlaşmak;
bozulmak; değişmek; yoldan çıkmak; sapmak; ay­
rılmak; yanılmak; şaşırmak; ahlakı bozulmak, yol­
dan çıkmak; sapkınlığa düşmek. {eAT} {ağızj (aynı)
[DLT] [ETY] [ETY] [EUTS] [Gabain] [Mühennâ] [DS]
3. {eATj Başa gitmek; heba olmak. 4. {eATj Bozul­
mak; fesada uğramak. 5. {eAT} Özellikleri bozul­
mak; değişmek; ekşimek. 6. {eATj Ayrı düşmek;
ayrılmak. 7. Hareketleri alışılmışın dışına çıkmak;
taşkınlık göstermek; coşmak. 8. (Çocuklar için)
yaram azlığı artırmak. 9. (Hayvanlar için) zor zapt
edilir olmak; idare edilemez hâle gelmek. 10. (Fır­
tına, rüzgâr) şiddetlenmek. 11. (Sel ve deniz dalga­
ları için) kabarmak; köpürmek; taşmak. 12. (Bitki­
ler için) ürün verm eyi engelleyecek şekilde aşırı
boylanmak. 13. (Yara için) iltihaplanmak, iyileş­
m esi gecikmek. 14. (Çamaşır için) rengi açılama­
yacak derecede kirlenmek. 15. Cinsel isteği artmak.
16. {ağız} (Toprak için) tavını kaybetmek. [DS] 17.
{ağız} (Yemek için) ekşimek; tadı bozulmak. [DS]
18. {ağızj Oyun, eğlence amacıyla boğuşmak. [DS]
S azmak kudurmak, Coşkunluktan zapt edileme­
yecek hâle gelmek.
azmak2, -ğı [az-mak ^ jT ] is. 1. {ağızj Geçici olarak
su altında kalan yer. [DS] 2. Bir su kanalından ayrı­
lan kol; ark; {eAT} 3. Tuzlalardaki tuz tavaları. 4.
{ağız} Akarsuların yatak değiştirmesi sonucu mey­
dana gelen küçük su birikintileri. [DS] 5. Saz ve
kamışlarla kaplı bataklıklar. 6. {ağız} Akarsuyun
denize döküldüğü yer. [DS] 7. {ağızj Kaynak;
memba; göze. [DS] 8. {eAT} {ağızj Yapışkan çamur­
lu bataklık. [DS]
azm an1, [az-man] sf. 1. Alışılmışın üstünde büyüyüp
gelişen; iri yarı. 2. Taze iken toplanmadığı için to­
hum a kaçmış lahana, karnabahar gibi bitkiler. 3.
B ir başka cins veya ırk ile çaprazlama sonucu do­
ğan kedi, köpek cinsi hayvan. 4. {ağızj (Davair için)
beş yaşını geçmiş. [DS] 5. {eTj Sarımtırak. [Tekin]
6. {eT} is. İğdiş; iğdiş at. [ETY] [Gabain] 7. {ağız}
İğdiş edildiği hâlde erkekliğini kaybetm eyen ko­
yun, keçi, boğa. [DS] 8. {ağız} Dört yaşını geçmiş
boğa. [DS] 9. {ağız} Çalı, diken ve yabancı otlarla
dolu tarla. [DS] 10. {ağız} Bataklık. [DS] 11. {ağız}
Bitkilerde kök filizi; kök sürgünü. [DS]
azman2, [Far. âsumân] {ağızj is. Gökyüzü; asuman.
[DS]
azmanlaşma, [azman-la-ş-ma] is. Azmanlaşmak işi.
azmanlaşmak, [azman-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] Alı­
şılm ışın dışında büyümek ve gelişmek,
azmantı, [Far. azmendı] {ağızj sf. Zorba. [DS]
İ M lÜ K S İM İ, « s
azmayı, [Far. azma>azmayî ^.UjT] (a:zma:yi:) {OsTj
is. 1. Denenmiş olm a hâli. 2. Denemiş olm a hâli,
azmayiş, [Far. âzmâyîş jio.L»;!] (a:zma:yi:ş) {ağız}
{OsT} is. Deneyim. [DS]
azme, [Ar. 'azm > ‘azme ^ y ] {OsT} is. 1. Karar; ni­
yet. 2. Görev; vazife.
azm en1, [Ar. ‘azm > ‘azmen C y ] (a z ’men) {OsT} zf.
Kararlı olarak; karar vererek; niyet ederek.
azmen2, [Ar. ‘azm > ‘azmen {OsTj sf. 1. Pek
çok şeyi taşıyan; en çok şeyi içine alan. 2. En çok
güven duyulan,
azmend, [Far. âz (tamah) > âzmend -u»jT] (a:zmend)
{OsTj sf. Tamahkâr; aç gözlü; haris,
azmetme, [Ar. ‘azm (karar) + T. et-me ^ . 1 ^ y ] is.
Azm etm ek işi.
azmetmek, [Ar. ‘azm (karar) + T. et-mek çy]
gçsz. f. [-(d)-er] 1. Yapmak istediği iş ve varmak
istediği hedef için bütün güçlükleri yenmeye, en­
gelleri aşmaya kesin kararlı olmak. 2. Çok arzu
etmek; çok istemek,
azmettirme, [Ar. ‘azm (karar)+T. et-tir-me ^ j A ç y ]
is. A zm ettirm ek işi.
azmettirm ek, [Ar. ‘azm (karar) + T. et-tir-m ek ? y
«ilojul] gçl. f [-ir] 1. Bir kimseyi yapmak istediği
bir işe heveslendirmek. 2. huk. Birini yasa dışı iş
yapması veya suç işlemesi için kışkırtmak, yönlen­
dirmek.
azmî, [Ar. ‘azm > ‘azmi L/ ^ - ] (azmi:) {OsT} sf. 1.
Kemikten yapılmış. 2. Kemikli,
azmî, [Ar. ‘azm (karar) > ‘azmî / ‘azmiye ^ y t ^ y \
(azmi:) {OsT} sf. 1. Azimle ilgili. 2. Kesin kararla
ilgili.
azmin, [Ar. ‘azmî > ‘azmîn (azmi:n) {OsT} is.
anat. Kemik iliği,
azmkâr, [Ar. ‘azm+Far. kâr y ] (azmkâ.r) {OsT}
sf. Azimli; kararlı,
azmkârane, [Ar. ‘azm + Far. kâr-âne -gIj ISU^p] (azm-
kâ:ra:ne) {OsT} zf. Kararlı olarak; kararlılıkla; a-
zimle.
azmude, [Far. âzmüden (denemek) > âzmüde
(a.zmu. de) {OsT} sf. Denenmiş; tecrübe edilmiş,
azmudegi, [Far. âzmüdegî J î o-s^jT] (a:zmu:degi:)
{OsT} is. 1. Deneyimli; alışık olma. 2. Görgülü ol­
m a hâli.
azmun, [Far. âzmüden (deneme) > âzmün jyoT ] (a:-
zmu:n) {OsTj is. 1. Tecrübe; deneme; sınav; imti-
H C T i B l f f î S İ M »407
han. 2. sf. Denenmiş; tecrübe edilmiş. 3. Denemiş
olan; tecrübe etmiş olan,
aznaş, [az-mak > az(ı)n-a-ş] {eATj is. Tartışma; kav­
ga-
a z n a şla m a k , [aznaş-la-mak] {eATj gçsz. f. [-r] 1.
Tartışmak; münakaşa etmek; kavga etmek. 2. K a­
bul etmek; ikrar etmek,
a z n a ş m a k , [az-(ı)n-a-ş-mak] {ağızj işteş, f. [-ır] 1.
Bozuşmak; kavga etmek; birbirine girmek. 2. Bela
olmak. 3. dönşl. f. Kızışmak; şiddetlenmek. [D S ]
az n av u r, [Güre, aznauri / Erm. aznawor jyj\] {ağızj
is. 1. İri yarı, kuvvetli kim se {eATj (aym) [D S ] 2.
{eAT} Kötü ahlaklı kimse. 3. sf. Azgın. {eATj (aym)
4. Korkusuz ve zalim. 5. {ağızj A sık suratlı; sinirli;
haşin. [D S ] & a z n a v u r g i b i , {ağızj Çok zalim dav­
ranan.
azne, [Zaza Kürt, azna] {ağız} is. Yüzme. [DS] S az-
ne etmek, {ağız} Yüzmek. [DS]
aznif, [Erme, aznif (kibar.)\ is. Ortadaki taşın dört ta­
rafına da işlenebilen ve işlenen taşların toplamı beş
ve beşin katlan olduğu zaman puan alman bir tür
domino oyunu,
azoik, -ği [Fr. azoi'que] is. jeol. 1. Yapısı hayvansal
olmayan. 2. En eski jeolojik katman,
azoospermi, [Fr. azoospermie] is. Kısırlığın başlıca
sebebi olarak erkekte spermatozoitlerin yokluğu
durumu.
azot, [Yun. a (sız) + zöe (hayat) > Fr. azote] is. kim.
Atom sayısı 7, kütlesi 14 olan havanın yaklaşık
yüzde seksenini oluşturan renksiz, kokusuz bir gaz;
nitrojen; sembolü: N. <5 azot bakterisi, biy. H ava­
daki serbest azotu nitrat hâline dönüştüren bakte­
ri,|| azot çevrimi, biy. Azotun tabiatta havadan
toprağa, topraktan bitkilere ve havaya, bitkilerden
toprağa doğru akışı.
azotlama, [azot-la-ma) is. A zotlam ak işi.
azotlamak, [azot-la-mak] g ç l.f. [-r] f-l(u)-yor] İçine
azot katarak karıştırm ak veya birleşik hâle getir­
mek.
azotlu, [azot-lu] sf. Birleşiminde ve yapısında azot
bulunan.
azotometre, [Fr. azotometre] is. Organik bir m adde­
de hacim bakım ından ne kadar azot bulunduğunu
tespit etmeye yarayan alet; azot ölçer,
azotölçer, [azot+ölç-er] is. Organik bir maddede
hacim bakımından ne kadar azot bulunduğunu tes­
pit etmeye yarayan alet; azotometre,
azr, [Ar. ‘azr y y \ {OsT} is. Azarlam a; paylama,
azra, -a’i [Ar. 'azrâ5 (azra:) {OsTj is. 1. Bakire
kız. 2. Delinmemiş inci. 3. Medine. 4. Üzerinde hiç
iz olmayan kum. 5. Hz. Meryem,
azrahş, [Far. âzrahş (a:zrahş) {OsTj is. 1.
Şimşek. 2. Yıldırım. 3. Gök gürültüsü.
A ZU
Azrail, [İbr. Azer el > Ar. ‘azra’il J-Jİjjp] (azra:i:l)
{OsT} is. Dört büyük melekten, A llah’ın emri ile
insanların canını almakla görevli olanı; ölüm m ele­
ği. S1 A zrail’e bir can borcu olm ak (kalmak), 1.
Bütün borçlarını bitirmiş, ödemiş olmak. 2. insan­
ların ölümlü olduğunu, dolayısıyla kendi ölümünü
de kabullenmek.\\ A zrail’e el ense çekmek, argo.
1. Ölümü göze alarak çalışmak. 2. K aza veya has­
talık yüzünden ölümden dönmek. || Azrail gibi, Can
alacakmış gibi korkutucu ve ürkütücü (kimse).\\
A zrail’in elinden kurtulmak, Ölüm tehlikesi a t­
latmak:.|| A zrail’le burun buruna gelmek, Ölüm
tehlikesi atlatmak.
azrak, [az-ra-k Jj_>jT] sf. 1. Daha az; azca. {eAT} {eT}
(aynı) [DLT] 2. Nadir,
azrakça, [az-rak-ça] {eTj zf. Pek az. [Gabain]
azrar, [Ar. zarar > azrâr j l ^ l ] (azra:r) {OsTj is. Z a­
rarlar; kayıplar,
azref, [Ar. azref {OsT} sf. 1. Çok narin, zarif;
en zarif; pek zarif. 2. Zayıf. 3. Çok zeki. S1 azref-i
zttrefâ, {OsT} Zariflerin en zarifi.
azrek, [az-ra-k iljjl] {eAT} sf. -*■ azrak.
azreng, [Far. âzreng (a.zreng) {OsTj is. 1. Şon
derece katı; sert. 2. Çok keder. 3. Aşırı eziyet; m e­
şakkat.
azsınmak, [az-sın-mak] {ağızj dönşl. f. [-ır] A z bul­
mak; az görmek. [DS]
azsız, [az-sız] {eTj sf. Hırssız; öfkesiz; sakin. [EUTS]
azu, [âz-mak (yoldan sapmak) > az-u j j l] bağ. 1. İki
şeyden biri; veya; ya da; yahut; şayet. [EUTS] [Ga­
bain] [DLT] 2. Yoksa. [ETY] [Tekin] 3. Acaba. [Üç
İtigsizler] 4. is. Azı dişi. S azu issi, A zı dişi olan
yırtıcı, hayvan.
azuça, [az-u-ça] {eT} bağ. Veyahut yahut; yine. [E-
UTS] [Gabain]
azud, [Ar. ‘azud -u it] {OsT} is. 1. Kolun üst kısmı. 2.
Destek. 3. Güç; kuvvet; kudret,
azuf, [Ar. ‘azüf (azu:f) {OsT} is. Yiyecek; er­
zak.
azug1, [az-uğ {eATj sf. -*■ azuk2.
azug2, [Far. âzüğ j-jiT] (a:zu:ğ) {OsTj is. Kir; pas.
azuk1, [âz-mak (yoldan sapmak) > âz-uk] (a:zuk)
{eTj sf. Yolunu kaybeden; nereye gittiği ve nereden
geldiği belli olmayan. [DLT]
azuk2, [az-uk jjjT ] (a:zuk) {eT} {eAT} is. Azık; yi­
yecek; katık; erzak; yol yiyeceği. [EUTS] [ETY]
[DLT] [Gabain] [Yüknekî] [Tekin]® azuk virmek,
{eAT} Beslemek.
azuklanm ak, [az-uk-la-n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur]
A zık sahibi olmak. [DLT]
AZU
azuklug, [az-uk-luğ] {eT} sf. Azığı olan; azıklı. [DLT]
azukluk, [az-uk-lulç] (eT) is. Azık için hazırlanmış
şey; azıklık. [DLT]
azul, [Ar. ‘azül J j l t ] (azu.T) {OsT} sf. Çok azarlayan;
çok çıkışan.
azumet, [Ar. ‘azümet c~oj_^-] (azu:met) {OsT} is. Eğ­
lence.
azun1, [Soğd. zwn (hayat) > ajun > aşun / asun] (eTj
is. Dünya; acun. [EUTS]
azun2, [Far. âzün ojjT] (a:zu:n) {OsT} zf. Öylece; o-
nun gibi.
azunlug, [azun-luğ] {eT} s f Dünyevi; dünya ile ilgili.
[EUTS]
azur, [Far. âzür jjjT] (a:zu:r) {OsT} sf. Cimri; pinti;
tamahkâr.
azuz, [Ar. ‘azüz (azu:z) {OsT} sf. Isırıcı,
azttg, [Far. âzüğ jiT ] (a:züğ) {OsT} is. 1. A sm a veya
ağaç budantısı. 2. Flurma lifi,
azürde, [Far. âzürde o ^ jjl] (a:zürde) {OsT} sf. İn­
cinmiş; kırılmış; gücenik. S azürde dil, {OsT}
Gönlü kırılmış; gücenmiş; mahzun.\\ azürde-gî,
{OsT} Gücendirilmiş olan; incitilmiş,|| azürde-hâ-
tır, {OsT} Hatırı kırılmış; gönlü kırılmış.\\ azürde-
püşt, {OsT} 1. (Hayvan için) yükten sırtı berelen­
miş. 2. B eli bükük; yaşlı; ihtiyar.
azüre, [Fr. azure] is. matb. 1. Düz zemin üzerine ya­
tay yaldızlı çizgiler çizmek için kullanılan metal. 2.
Ç ek ve senetlerde silinti ve kazıntıyı önlemek için
rakam yazılan yerlere konulan taramalı çizgiler,
azürit, [Fr. azurite] is. min. Mavi renkli doğal bakır
karbonat filizi; Cu 3(C 03 )2( 0 H )2; şesilit.
ÖIÜMIİKCîffliilUo.r
azv, [Ar. ‘azv (nispet etme) s y ] {OsT} is. Bir sözü
veya hareketi bir başkasına yükleme; iftira; isnat,
azva, [Ar. zav’ > azvâ l>i*] (azva;) {OsT} is. Işıklar;
aydınlıklar; parıltılar,
azvan, [eT. azgan] {eAT} is. Çalılık; çalı,
azvana, [? azvana] (eAT} is. 1. Haykırma; gürültü. 2.
Devenin çıkardığı ses. S azvana urmak, {eAT}
Kükremek; haykırmak.
azvay [Far. azvay j l j j l ] is. bot. Zambakgillerden
Demre dolaylarında yetişen, yapraklan rozet şek­
linde yukarı doğru bükülen, dik ve sık salkım çi­
çekli, yapraklarından çıkarılan sıvı kurutulm ak su­
retiyle müshil olarak kullanılan, bal bozucu bir
madde olan sarısabır elde edilen çok yıllık bir bitki;
öd ağacı; sarısabır; {eAT} (aym), (Aloe vera).
azvi, [Ar. ‘azv > ‘azvı ı j j y ] (azv'ı;) (OsT} sf. Kendisi­
ne iftira edilen,
azviyat, [Ar. ‘azv > ‘azviyyât cjUjjp] (azviya:t) {OsT}
is. İsnatlar; iftiralar,
azyak, [Ar. azyak {OsT} sf. Daha dar; çok dar;
pek dar; en dar.
azze, [Ar. ‘izzet (yücelik) > ‘azze y ] {OsT} ü n l “A-
ziz olsun!” anlam ında padişahlar için dua sözü. S
azze ensâruh, {OsT} (Padişahlar için ferm anlarda
geçen dua sözü) yardım ı bol olsun.|| azze nasrühu,
{OsT} (Padişahlar için ferm anlarda ve paralarda
geçen dua sözü) onun yardım ı aziz ve bol olsun. j|
azze ismihü, {OsT} Onun adı yücelsin.\\ azze ve
celle, (OsTj Aziz ve Çelil olan (Allah).
b, [B / b] (be) dbl. Latin asıllı Türk alfabesinin ikinci
harfi. Ses olarak, titreşimli (tonlu) bir çift dudak
ünsüzüdür. Akciğerlerden gelen ve ses tellerinden
titreşerek geçen hava ağız boşluğunu terk ederken
kapalı bulunan dudakların birden açılması ile mey­
dana gelir. Orhun Kitabelerinde b sesi ev şeklinde
bir işaretle temsil edilir; ev kelimesi de eb olarak
söylenir. Sıralamada m adde başı olarak ikinci sırayı
göstermek için kullanılır.
B1 [bat-ı] kısalt, coğ. Y önlerden b a tı’nın kısaltma­
sıdır.
B2 [Fr. bore] is. kim. Atom numarası 5, atom ağırlığı
10,82; çok sert, kahverengi-siyah amorf, yoğunlu­
ğu 2,4 olan ve 2000 C ’de ergiyen ve bilinen hiçbir
eriticide çözünmez bir elem ent olan b o r’un sem bo­
lü.
B3 [İt. basso] kısalt, müz. 1. En kalın erkek sesi olan
bas veya basso’nun kısaltması. 2. İngiliz ve Alm an­
lar tarafından kullanılan si notasının işareti.
B4 biy. Alyuvarlarda ve kan sıvısında B sınıfı ag-
lütinojenleri bulunmasından dolayı bu kan grubuna
verilen ad.
B5 biy. Suda çözünür folik asit (B0), tiyamin (B]),
riboflavin (B2), pantotenik asit (B3), nikotinam it
(B5), pridoksin (B6), kam itin (B7), kobalam in (B I2),
p-aminobenzoyik asit (Bx), biyotin (Bw) vitaminle­
rinin genel adı.
B.6 [bay] kısalt. "Bay" kelimesinin kısaltmasıdır.
ba-, [Far. bâ- l>] {OsT} ek. dbl. Başına getirildiği A-
rapça ve Farsça kelimelere “- li” veya “ile ” anlamı
veren bir ön ektir. S b â -a n ki, {OsT} Şu sebeple ki;
şu şartla ki.|| b â-d âd , {OsT} Adil; doğru.|| b â-em r-i
alî, {OsT} Sadrazamın emri ile.\\ b â -h a b er, {OsT} -*■
bahaber.|| b â-m azb ata, {OsT} Tutanak ile.|| b â-
posta, {OsT} Posta ile.\\ b â -re n k , {OsT} Renkli.||
bâ-sâm ân, {OsT} Zengin; varlıklı.]] b â -v a k a r,
I OsT) Ağırbaşlı; vakarlı. || b â-viicüd-ki, {OsT} Böy­
le iken; bununla beraber.
Ba [Yun. barys (ağır) > Fr. baryum] is. kim. Gümüş
parlaklığında 3.7 yoğunluğunda, atom numarası 56,
atom ağırlığı 137,36 olan alkali bir element olan
baryum elementinin simgesi,
b a ', [Ar. bâ Ij / ■_>] (ba:) {OsT} is. dbl. Arap asıllı
Türk alfabesinin ikinci harfi. Ebced hesabıyla de­
ğeri iki’div. S b â-i m uv ah h ide, {OsT} Tek noktalı
be.\\ b â-i tah tân iy e, {OsT} N oktası altta olan be.
b a 2, [ba / be / bı / bo / bö / bü] (yans.) is. 1. (İnsan
için) bağırma, seslenme, gevezelik etme, yüksek
sesle konuşmayı, seslenmeyi anlatan kök. [Zülfıkar]
ba-ğır-ış, ba-ğ-(ı)r-ın-mak 2. (Hayvan için) bağır­
ma, seslenme, böğürme anlatan kök. [Zülfıkar] ba-r-
t-lak, ba-gır-mak. 3. {ağız} Şaşma, korku, pişman­
lık, beğenmeme, öfke, acıma bildirir. [DS]
b a 3, [Yun. ba] is. {ağız} “Hey, ey, y a h u " anlamında
kullanılır. 5. Evet; peki; şüphesiz; tabiî. [DS]
b a 4, - a ’ı [Ar. bâ‘ (ba:) is. 1. Kulaç. 2. Erişme;
yetme. 3. Güç; kuvvet; beceriklilik. 4. Şeref,
b a a rs , [Far. bars => baars] {eT} is. 1. Pars. [EUTS] 2.
Türk takviminde üçüncü yılın adı (Kaplan yılı da
denir). [EUTS]
b a b 1, [Ar. bâb ı_>y (ba:b) {OsT} is. 1. Giriş çıkış yeri;
kapı. 2. Hükümet dairesi. 3. Saray. 4. Batıniye’de
yedi imamdan dördüncüsüne verilen isim. 5. Bazı
tarikatlarda en yüksek makam da bulunana verilen
unvan. 6. Geçit, boğaz. 7. Kitapların bölüm lerinden
her biri. 8. tasvf. Tövbe, ö b âb -ı adâlet, {OsT} H ak
kapısı.|| b âb -ı âlî, {OsT} -*■ Babıali|| b âb -ı âsafî,
{OsT} Sadrazam konağı.|| b âb -ı cennet, {OsT} Cen­
netin girişi.|| b âb -ı fetvâ-penâhî, {OsT} Şeyhülis­
lam katı.|| b âb -ı hü k ü m et, {OsT} D evlet dairesi.||
b âb -ı hüm âyfln, {OsT} Topkapı Sarayının birinci
kapısı.|| b âb -ı irtişâ, {OsT} Rüşvet kapısı.|| b â b -ı
k eb îr, {OsT} 1. Büyük kapı. 2. 29 harfli Fars alfa­
besi.]] b âb -ı m eşihat, {OsT} Şeyhülislam katı.]] b â b -
ı saa d et, {OsT} 1. M utluluk kapısı. 2. İstanbul.]]
b âb -ı sagîr, {OsT} 1. K üçük kapı. 2. 22 harfli Arap
alfabesi.|| b â b -ı ser-ask erî, {OsT} A skerlik dairesi.]]
b âb -ı şerîf, {OsT} 1. Ş e re f kapısı. 2. K o n ya ’da
M evlâna türbesinin kapısı.]] b âb -ı ta h k ir, {OsT}
BAB
dbl. Arap dilbilgisinin, isimlerde küçültme bölü­
mü. || bâb-ı vâlâ-yı fetvâ, {OsT} Şeyhülislam.|| bâb-
ı zabtiyye, {OsT} İm paratorluk döneminde İstan­
b u l’un güvenliğinden sorumlu daire] ] bâbü’l-eb-
vâb, {OsT} Bölüm; iş; konu.|| bâbü’l-tevvâb, {OsT}
Tövbe kapısı.\\ Bâbü’ş-şerif, {OsT} K o n ya ’daki
M evtana türbesinin kapısı.
bab2, [Far. bâb (ba:b) {OsT} sf. 1. Elverişli; uy­
gun, layık. 2. Uğurlu. S bâb tutmak, {OsT} H ayır­
lı uğurlu saymak.
bab3, [Far. bâb (ba:b) is. 1. İş; maslahat; konu.
2. Şekil; gidiş; usul; mevzu; yol.
bab4, [Far. bâb / bâbâ / UU] (ba:b) {OsT} is. 1.
Ata; baba. 2. Önder; şeyh.
b ab a1, [eT. / çoc. d. baba] is. 1. Bir çocuğun dünyaya
gelmesinde etken olan erkek; ata; cet; peder; {eAT}
(aynı). [EUTS] [Gabain] 2. Yaşlı erkeklere hürm et
amacıyla seslenme sözü. 3. Çevresindekileri bir
baba şefkati ile koruyan seven kimse; velinimet. 4.
B ir bilim dalının veya sosyal kurumun kuruluşunu
sağlayan kimse. 5. tasvf. Tekke büyüklerine veya
tarikat liderlerine verilen unvan. 6. Y asa dışı işler
yapan bir organize kuruluşun lideri; mafya lideri;
gangster şefi. 7. argo. Erkeklik organı. 8. {ağız}
Erkek hindi. [DS] 9. argo. Niteliği yüksek; kaliteli.
S baba adam, 1. Ağırbaşlı, sevecen erkek. 2. Yaşlı
bir adama karşı saygısızlığa varır derecede sevgi
anlatımı. || baba bir kardeş, A ym babanın çocukla­
rı olan kardeşler]] baba bucağı, Baba evi. || baba
değil, tırabzan babası, Babalık görevlerini yerine
getirm eyen kişiler tanımlanırken kullanılır,|| baba­
dan kalık, {ağız} Babadan kalma; miras. [DS]|| ba­
badan kalm a, 1. Babadan çocuklara miras yoluyla
kalmış olan taşınır veya taşınmaz mallar. 2. Çağın
tekniklerine aykırı olarak atalardan öğrenildiği g i­
bi yapılan]] babadan oğula, Atadan oğula, kuşak­
tan kuşağa, nesilden nesile şeklinde sürüp giden]]
baba dostu, 1. Birine iyilik eden ve babasının ar­
kadaşı olan kimse. 2. argo. Hayırsız, kötülük yapan
kimse. 3. Hayrı dokunmayan eski bir tanıdık.]] ba­
ba evi, 1. B ir kimsenin barındığı aile ortamı. 2.
Babadan kalma ev. 3. Geçimi baba tarafından sağ­
lanan aile topluluğu]] baba evi gibi, (Yer için) çok
iyi bilinen ve iyi karşılanılan]] baba hindi, İri ve
kart hindi.]] baba inciri, {ağız} Olgunlaşmadan dü­
şen erkek incir. ’[DS]| babalarımız, Bizden önceki
kuşak. || babam, Yaşlı erkeklere karşı kullanılan bir
seslenm e sözü]] .. babam.. Süreklilik ifade eden bir
anlatımda edat olarak kullanılır.]] babana rahmet,
Görülen bir iyilik karşılığında söylenen dua sözü]]
babanın aşık kemiğine., argo. K üfür ve hakaret
sözü.|| babanın canı için, Ölmüş olan babana ha­
y ır olsun anlamında söylenen bir istek sözü.]] ba­
banın canına rahmet, (Bir iyilik veya beğenilen
davranış için) teşekkür ederim. || babanın malı mı?
0 İ M I Û K I M .4 < 2
1. Kamu malını gereksiz şekilde harcayan, tüketen
veya kullanana söylenen uyarı sözü. 2. Kendi kişi­
sel tasarrufu altında bulunan bir m al veya iş için
gereksiz yere m üdahalede bulunana söylenen “K a­
rışm a !” anlamında kırgınlık sözü]] babanın şarap
çanağına., argo. K üfür ve hakaret sözü.]] baba o-
cağı, 1. Bir insanın babası başında olarak yaşadığı
aile ortamı. 2. Atalardan kalan toprak, yurt.]] baba
olmak, Bir erkeğin kendi dölünden çocuk sahibi
olması.|| babasının çiftliği, B ir kamu kurumunda
dilediği gibi davranan veya hesabı sorulmazcasına
yürütm ede bulunan kişi için söylenen ayıplama sö­
zü.]] babasının hayrına, K arşılık beklemeden, iyi­
lik ve yardım olsun diye.]] babasının oğlu, Yaratılış
ve huyu babasına benzeyen oğul]] babasız oğlan
doğurmak, Aşırı güçlük çekerek bir işi başarmaya
çalışmak]] baba torik, 1 . İri ve şişman torik. 2 . ar­
go. Erkeklik organı. || babayı almak, argo. Kötü
bir durumla karşılaşmak.]] babayı yemek, argo.
Yenilmek, kaybetmek.]] baba yolluğu, {ağız} D ü­
ğünde oğlan evinin, kızın babasına aldığı hediye.
[DS]|| baba yurdu, Geçmiş atalardan beri ailenin
malı olan ev, toprak ve yurt.
baba2, [baba l>l>] is. 1. Topuz; yumru. 2. dnz. Rıhtım
ve iskelelerde gemi halatının bağlandığı yuvarlak
boğumlu çıkma. 3. M otor ve kayıklarda zincir, hal­
at bağlanan kalın ve kısa kütük, taş ya da demir
yuvak; {ağız} (aym). [DS] 4. Merdivenlerde korku­
lukların sahanlığa bağlandığı kaim dikme. 5. Çatı­
larda makas kirişlerinin yükünü azaltmak için altı­
na dikilen kaim ağaç direk. 6. {eAT} Çatı yapımında
tam merkeze dikilen kaim ağaç. 7. {eAT} Sancak ve
çadır başlarına geçirilen top. 8. {ağız} M eyve fidan­
larına destek olarak dikilen sopa. [DS] S baba tat­
lısı, Mayalı hamurun baba adı verilen kalıplarda
pişirilm esi ve üzerine şerbet, krem, üzüm dökülerek
hazırlanan bir tatlı çeşidi.
baba3, [Ar. vebâ => baba [Tietze]] {ağız} is. 1. Zenci­
lerde görülen bir çeşit sara hastalığı. {eAT} (aynı). 2.
Ur; yumru. 3. Büyük ve onulmaz yara; çıban. 4.
(İlenç için) onulmaz dert veya hastalık. [DS] ö ba­
ba çıka, {ağız} "Öl, geber" anlamında kullanılan
bir ilenç sözü. [DS]|| babaları tutmak, (Zencilerin
yakalandığı saradan gelme) çok öfkelenmek.]] ba­
baları üstünde olmak, Çok sinirli halde bulun­
mak.]] babası çıka, H alk dilinde "birinin ölümünü
dilem e" anlamında ilenme sözü; geber.]] baba tut­
mak, Zaman zam an azgınlık göstermek. || baba
tutmaz, {ağız} Dayanıklı, sağlam, kuvvetli kimse.
[DS]|| baba uğramak, {eAT} Vebaya yakalanmak.
babaanne, [baba+anne] is. 1. (Çocuk için) babanın
annesi; nine. 2. ünl. Yaşlı kadınlara seslenme sözü,
babacan, [baba+can] is. ve sf. 1. Güvenilir ve cana
yakın erkek. 2. {ağız} Güçlü kuvvetli; cesur; yiğit;
iri yapılı. [DS] 3. {ağız} İyiliksever; merhametli.
[DS]
T ü l ü S M . 413
babacanca, [baba+can-ca] zf. 1. Güvenilir ve cana
yakın olarak. 2. Babacana yakışır tarzda,
babacanlaşma, [baba+can-la-ş-ma] is. Babacanlaş­
mak işi.
babacanlaşmak, [baba+can-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır]
Sevecen ve cana yakın bir durum a gelmek,
babacanlık, -ğı [baba+can-lık] is. Babacan olm a du­
rumu, cana yakınlık,
babacı, [baba-cı] sf. Baba yanlısı, babaya bağlı olan,
babacık, -ğı [baba-cık] {ağız} is. Araba teknesini ko­
rumak için teknenin iki yanına konulan çift ağaç;
dayama. [DS]
babacıl, [baba-cıl] sf. (Çocuk için) babasını çok se­
ven; babasına düşkün olan,
babacılık, -ğı [baba-cı-lık] is. fel. Çeşitli sınıflar üze­
rinde egemen olarak denge kurm aya çalışan devlet
yönetim sistemi; patemalizm.
babaç, -cı [baba-ç] is. 1. İri ve yaşlı erkek kümes
hayvanı; erkek kuş. 2. {ağız} H er bakım dan babası­
na benzeyen çocuk. [DS] 3. sf. mecaz. İri yapılı,
gösterişli.
babaçça, [Yun. papadia / Sırp, popadica] (baba'çça)
jağız} is. 1. Papatya. 2. Pire öldüren bir ot. [DS]
babaçko, [Makedon Slav, babaçko] (baba'çko) sf. 1.
(İnsan ve hayvan için) iri; büyük yapılı. 2. argo.
(Kadın için) iri yapılı; gösterişli; güçlü; büyük.
babadiye, [Yun. papadia => bâbâdiye ioLl.] {eAT} is.
Papatya.
babadya, [Yun. papadie => bâbâdya {eAT} is.
Papatya.
babafingo, [Yun. papafıgos / İt. pappafıgo] (baba-
fı'ngo) is. dnz. 1. Yelkenli gemilerde güverteden
itibaren yelken direklerinin üçüncü ve en üst parça­
sı. 2. argo. Erkeklik organı,
babagir, [bawagir / bayagir] {eT} is. 1. Hayat. [EUTS]
2. Kâinat. [EUTS]
Babai, [baba + Ar. -î (baba:i:) {OsT} is. Babaîlik
tarikatından olan.
Babailik, [babaı-lik (baba:i:lik) is. A nadolu’da on
üçüncü yüzyılda Baba İshak tarafından kurulan ve
büyük isyanları başlatmış batm î, şamanı ve yerli
inanışlarla kaynaşmış bir tarikat.
babak, [? babak j* ] {eAT} {ağız} sf. 1. Korkak. 2. D ö­
nek; hileci; vefasız. [DS]
babakır, [bawakir / bayagir] {eT} is. -*■ babagir.
babaklamak, [babak-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(ı)-
yor] 1. Korkutmak. 2. Kaçırm ak; yenmek. [DS]
babaklık, -ğı [babak-lık] {ağız} is. Pişmanlık. [DS]
babakoru, [Hint, bâbâğürî] {ağız}] is. Pek değerli
olmamakla birlikte süs eşyası yapım ında kullanılan
beyaz bir taş. [DS
babaköş, [? babaköş] {ağız} is. zool. A yaklan körel­
bab
miş böcek ve solucanla beslenen bir tür kertenkele;
kör yılan; (Anguis fragilis). [DS]
babakudum, [baba + Ar. kudüm] {ağız} is. Uğursuz
adam. [DS]
babalanma, [baba-la-n-ma] is. Babalanm ak işi.
babalanm ak1, [baba-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] (Zen­
cilerde görülen bir çeşit sara hastalığına benzer
şekilde) Çok öfkelenmek, hiddetlenmek; babaları
tutmak.
babalanm ak2, [bâbâ-la-n-mak {eAT} dönşl. f
[-ur] 1. Babalık taslamak; baba tavrı takınmak. 2.
{ağız} Böbürlenmek. [DS]
babalı1, [baba'-lı] sf. Babası olan. 0 babalı kâğıt,
argo. Üzeri işaretlenmiş olan iskambil kâğıdı.\\ ba­
balı kızlı olmak, {eAT} Aralarında sıkı ilişki bulun­
mak; içli dışlı olmak.
babalı2, [baba2-lı] sf. Çok sinirli; öfkeli; babası tutan.
babalık1, -ğı [baba-lık] is. 1. Baba olm a durumu ve
niteliği. 2. {ağız} Üvey baba. [DS] 3. sf. Babaya öz­
gü olan. 4. ünl. Yaşlı fakat herhangi bir özelliği
bulunmayan erkeklere alaylı ve küçümseme yüklü
seslenme sözü. 5. {ağız} Kaymbaba. [DS] 6. folk,
{ağız} Düğünlerde güveyin babasına vekillik eden
kimse. [DS] l.fo lk . {ağız} Güvey tarafından gelinin
babasına verilen para; ağırlık. [DS] fi1 babalık da­
vası, huk. E vlilik dışı doğmuş çocukların yasal hak­
lardan yararlanm asını sağlam ak için açılan hukuk
davası.|| babalık etmek, Baba gibi davranmak;
kollayıp gözetmek, korumak. || babalık karinesi,
huk. Evlilik dışı doğan çocuğun doğumundan geri­
ye doğru 180 ile 300 gün arasında cinsel ilişkide
bulunulduğunun ispatı ile mahkemece erkeğin baba
sayılması.
babalık , -ğı [baba -hk] {ağız} is. İsteksizce ve "zehir
zıkkım olsun" der gibi verilen, sunulan yemek. [DS]
babam, [baba-m] {ağız} ünl. 1. kaba. Erkeklere hitap
sözü. 2. (Yinelenen ikinci kişi emir fiili arasında
kullanıldığında) süreklilik bildirir. [DS] “git babam
g it."
babat, -dı [Ar. bâbet] {ağız} is. Çeşit; tür. [DS]
babata, [Yun. bobota] {ağız} is. 1. M ısır unu. 2. M ı­
sır unu ile yapılan bir tatlı. [DS]
babatomi, [Fr. anatomie (sözcüğün başındaki “a-
n a ”nın yerine “b a b a ” konulm ak suretiyle Fikret
Mualla üretmiştir)] is. (Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun
kullandığı anlam) Erotik resimler.
babayan, [Far. bâbâ-yân jlL L ] (ba:ba:ya:n) {OsT}
is. 1. Babalar. 2. Tarikat şeyhleri, tarikat babalan.
3. Bektaşî şeyhleri.
babayane, [Far. bâbâyâne -gV?.1>Vî] (ba:ba:ya:ne) {OsT}
sf. -* babayani,
babayani, [Far. bâbâyâne aîLL.L.] (babaya:ni) sf. 1.
Derviş gibi. 2. Gösterişsiz ve kibirsiz. 3. Y aşlı ve
BAB
ağır başlı bir kişiye yakışır biçimde; sade. S baba­
yani tavır, Yaşlı ve ağır başlı birine yakışır şekilde
gösterişsiz, kibirsiz davranış. || babayani kıyafet,
Süsten ve gösterişten uzak, sade giyim.
babayanilik, -ği [babayani-lik] (babaya:ni:lik) is. 1.
Babayani olm a durumu. 2. Babayani olanın taşıdığı
nitelik.
babayerli, [baba+yer-li] sf. sos. Babayerliliğe daya­
nan.
babayerlilik, -ği [baba+yer-li-lik] is. sos. Evlenen
kişilerin erkeğin ailesi yanında yaşaması esasına
dayanan evliliklerle kurulu toplum düzeni,
babayiğit, -di [baba+yiğit] sf. 1. İri yarı, güçlü kuv­ babka, [Pol. babka (kadıncık)] {OsT} is. 17. yy.da
vetli kimse. 2. M ert ve cesur kişi; yürekli. 3. D ü­
rüst, özü sözü bir.
babayiğitlik, -ği [baba+yiğit-lik] is. 1. Babayiğit
olm a durumu. 2. Babayiğitçe davranış,
babba, [çocuk d. pabuç > babba] {ağız} is. Küçük ço­
cuk ayakkabısı. [DS]
babbık, -ğı [Sırp, papak] fağız} is. Hayvan tırnağı.
[DS]
babet, [Ar. bâbet c_jI] {eAT} is. 1. Layık; haiz. 2. Baböfçülük, [Babeuf-çü-lük] is. sos. Yetenekleri ve
K âr; iş. 3. Tür; çeşit; bent; fıkra. 4. Uygun bir şey.
5. İlişki; taalluk. 6. Süs olarak kullanılan elmas dal­ tilenin eşit paylaşılmasını esas alan, Fransa’da siya­
cık. 7. (Listede) denden işareti, (")
babı, [babı] {ağız} is. 1. Y aşlı kadın; kocakarı. 2.
(İnsan ve hayvan için) iri; büyük. 3. Beceriksiz; babuc, [Far. pâ-püş => bâbüc ^jjL>] {eAT} is. Ayak­
asalak. [DS]
Bâbıâli, [Ar. bâb(kapı)-ı âlî (yüce)] (babıa.Ti:) {OsT} babuk, -ğu [Far. bâbük
is. 1. Osmanlı hükümeti. 2. İmparatorluk dönemin­
de Başbakanlık, Dışişleri, İçişleri bakanlıkları ile
Şura-yı Devlet dairelerinin bulunduğu yer. 3. gnşl.
İstanbul’da yayınlanan büyük gazeteler veya bu
gazetelerin yayın merkezlerinin bulunduğu semt;
basın semti.
babıçsız, [pabuç-suz] {ağız} sf. Evine sadık olmayan;
hovarda. [DS]
babık1, -ğı [Sırp, papak] {ağızj is. Hayvan tırnağı.
[DS]
babık2, -ğı [? babık] {ağız} sf. Tutkun; vurgun; m ef­
tun. [DS]
babıneç, -ci [Ar. bâbünec] {ağız} is. Küçük çiçekli ve
kokulu bir tür papatya. [DS]
babır, [Yun. pâpiri / pâpiros] {ağız} is. Göl kenar­
larında biten bir çeşit saz. [DS]
babırık, -ğı, [bab-ır-ık] {ağız} sf. (Yemek için) ekşi­
miş; bozulmuş. [DS]
babırlık, -ğı [babır-lık] {ağız} is. Sazlık. [DS]
babış, [Yun. papitzâ] {ağız} is. 1. Ördek. 2. Ö rdek ve
kaz yavrusu. [DS]
babi1, [Yun. papi] {ağız} is. 1. Ördek. 2. Ö rdek ve
kaz yavrusu. [DS]
babi2, [İng. baby] {ağız} is. Köpek yavrusu; fino kö­
peği. [DS]
n u i i t t anon. 414
babica, [Yun. babitza (ördek)\ {ağız} is. Çömlek.
[DS]
babik oğlanı, [? babik + oğlan-ı] is. t. argo. Eşcinsel
erkek; ibne.
babiko, [baba + Yun. -iko (küçlt. eki)] {ağızj ünl.
Babanın oğluna sevgi hitabı. [DS]
Babilik, -ği [Öz. is. Bâb-î-lik] (ba:bi:lik) {OsTj is.
On dokuzuncu yüzyılda yeni bir kitapla din kurmak
üzere görevlendirildiğini savunan yalancı peygam­
ber M irza Ali M uham med Bâb tarafından on dokuz
sayısının ve kombinezonlarının kutsallığına daya­
nan din.
kullanılan ve 6 akçe değerindeki gümüş Polonya
parası.
babon, [Aim. babuin / Fr. baboin] is. zool. A frika ve
Güney A rabistan’da yaşayan, düşm anlarından ko­
runm ak için ağaçlara çıkarak uyuyan, bitki ve bö­
ceklerle beslenen bir m aym un türü, (Papio ursi-
nus).
Baböfçtt, [Babeuf-çü] is. sos. B aböf taraftarı olan.
mülkiyeti reddeden, üretim in şeklinden ziyade üre­
sal komünizmin ilk kurucusu B ab e u fu n (17. yy.)
ve çömezlerinin öğretisi; Babuvizm.
kabı; pabuç.
(ba:bu:k) is. 1. {OsT}
(Kişi için) ahmak; sersem; alık; budala. 2. {ağız}
Eşcinsel erkek; ibne. [DS]
babuUık, [Far. bâbu’l-hâne (genelev) / bâbe’l-lûk
(H alep’in eski bir mahallesi) > babul-lık jJıLL
/ jUIjjL;] {eAT} is. Fuhuş yeri; sefahathane.
babulluk, -ğu [Far. bâbul-hâne (genelev) > babul-luk
j i L l / jJJIjjL] {OsT} is. 1. Fuhuş. 2. Meyhane. 3.
{ağız} Aşınma; genişleme; laçka olma. [DS]
babuna, [Far. bâbüne => b â b ü n a ^ U ] is. Papatya,
babunç, [Ar. bâbünec {ağız} is. Papatya. [DD]
babune, [Far. bâbüne / bâbünec {OsT}
is. Papatya. S bâbüne-i gâv, {OsT} Sığırgözü.
babur, [Far. bebr (leopar)] {ağız} is. Eskiden Afrika
ve A sya'da yaşadığı söylenen, bir tür kediye benzer
gayet büyük, postu yol yol tüylü, saldırdığı zaman
bütün tüyleri kabararak korkunç bir durum alan, bu
hâliyle kaplanı bile korkutan yırtıcıya verilen ad.
[DS]
babuş, [Yun. papitzâ] {ağız} is. 1. Ördek. 2. Ö rdek ve
kaz yavrusu. [DS]
babuşça, [Yun. papadia / Sırp, popadica] (baba'çça)
{ağız} is. Papatya. [DS]
fllÖffiltJMESMUıs
babuşka, [Rus. babuşka (koca karı)] {ağız} sf. K ısa
boylu; tıknaz; bodur. [DS]
babülhane, [Far. bâbul-hâne (genelev) / bâb’el-lûk
(Halep'te eski bir mahalle) / Babil + Far. hâne
(ba:bülha:ne) {OsT} is. 1. Fahişelerin top­
landığı yer. 2. Genelev. 3. Tembeller yurdu. 4. H ır­
sızlar ocağı.
babülhaneci, [babülhane-ci] (ba:bülha:ne) is. Gene­
lev yöneticisi,
babüllük, [Far. bâbu’l-hâne (genelev) / bâbe’l-lûk
(Halep'in eski bir mahallesi) JİL.L; / jDljjlJ (bâbül-
lük) is. Genelev,
babttr, [Far. bebr (leopar)] is. zool. -* babur.
babüssaade, [A r.bâbü’s-saâde »iU-JI ujL] (ba;büssa-
a:de) {OsT} is. 1. M utluluk kapısı. 2. öz. is. Topka-
pı Sarayının üçüncü kapısı; Enderun kapısı, Harem
kapısı.
babüsselam, [Ar. bâbü’s-selâm ^ 5LJI (ba:büsse-
lâ:m) {OsT} is. 1. Kurtuluş kapısı. 2. öz. is. Topkapı
Sarayının ikinci kapısı; Orta kapı,
babzen, [Far. bâbzen jjjL] (ba:bzen) {OsT} is. Kebap
şişi.
bac1, [bac / baç / maç / paç] (yans.)] is. Öpme sırasın­
da çıkarılan sesi bildiren kök. [Zülfıkar]
bac2, [Far. bâc ^ L] {eAT} {OsT} is. 1. Vergi; haraç;
cizye. 2. {ağız} Zorbalıkla alm an para. [DS] <3 bâc-
bân, {OsT} Yol güvenliğini sağlama karşılığı ola­
rak alman vergiyi toplayan tahsildar. || bâc-dâr,
{OsT} Vergi toplayan; tahsildar. || bâc-gâh, {OsT}
Vergilerin toplandığı ye r.|| bâc-gîr, {OsT} Vergi
toplama memuru; tahsildar.\\ bâc-güzâr, {OsT} I.
Vergi veren. 2. H araç ödeyen. 3. Geçiş parası ö-
demekle yüküm lü olan.|| bâc-hâh, {OsT} 1. Vergi
isteyen. 2. H araç isteyen.\\ bâc-ı ağnam, {OsT} K o­
yun ve keçi cinsi mallardan alm an kırkta bir ora­
nındaki vergi.|| bâc-ı kirtil, {OsT} Hayvanlardan
alman vergi.\\
baca, [Far. bâd-câh > bâce => baca / U: / U-t]
is. 1. Ocak, fırın gibi ateş yakılan yerlerde oluşan
duman vb. gazların atılm asına yarayan yapı öğesi.
2. Maden ocağı, tünel, su yolu, lağım gibi yer altı
yapılarının yüzeye açılan hava delikleri. 3. K aya­
lıklarda insan geçebilecek kadar dik ve dar boşluk­
lar. 4. {eAT} Işıklık; pencere. 5. {ağız} Lamba. [DS]
6. {ağız} Lam ba şişesi. [DS] 7. {ağız} K apaksız do­
lap. [DS] 8. {ağız} Tren. [DS] S baca ağzı, Baca­
ların tepesinde bulunan ve duman çıkmasına ya ra ­
yan delik.|| baca başı, Ocağın üstündeki taş raf;
baca fa7£i.|| baca deliği, İçinden dumanın geçm esi
için bacalarda yukarıdan aşağıya doğru uzanan
borumsu boşluk. || baca feneri, K ülahı tutmaya y a ­
rayan parmaklıklar; baca peteği. || baca fırıldağı,
BAC
Bacaların tepesinde rüzgârın baca içine girmesini
önlem ek için konulan döner kapak.|| baca kaşı, 1 .
Ocakların üstüne konulan küçük raf; baca başı. 2.
Toprak damın kenarlarındaki saçak çıkıntısı.|| baca
kulağı, Ocakların iki yanm a küçük şeyler koym ak
için taştan yapılm ış küçük çıkıntı raflar. \\ baca kü­
lahı, Rüzgâr, yağm ur ve karın girmesini önlem ek
için bacaların tepesine konulan saç parça. || baca
küngü, Baca yerine kullanılan toprak boru. | baca
kürsüsü, Bacaların dam üstünde kalan ve üzerine
baca oturtulan çıkıntılı kaide kısmı.|| baca om uz­
luğu, {ağız} Baca başı. [DS]|| baca peteği, Külahı
tutmaya yarayan parm aklıklar; baca feneri. || ba­
cası1tütmek, (Aile için) varlığını sürdürmek.\\ ba­
cası eğri de olsa dum anı doğru çıkmak, Çevresi
olumsuzluklarla dolu olmasına rağmen özünde ta­
şıdığı doğruluktan ayrılmamak.\\ bacası tütmek,
Düzeni, rahatı, sağlığı yerinde olmak.|| bacası tüt­
mez olmak, 1. (Aile için) varlığını sürdiirememek;
dağılıp gitmek; y o k olmak. 2. Evi ıssızlaşmak. 3.
Yoksul düşmek; perişan olmak.\\ baca tomruğu,
Bacanın damdan yukarı bölümü.\\ baca şevliği,
Yüksek bacalarda dayanıklılığı artırm ak için yu ka ­
rıdan aşağı doğru genişleyen dış yapı.|| baca zarı,
Baca içinde duman yollarını ayıran bölmeler.
bacak, -ğı [Far. pâ (ayak) > T. -acak [Egorov] / pâça-
k [Râsânen]] is. 1. İnsan bedeninin bel kemeri ile
ayak bileği arasında kalan bölümü. 2. Hayvanlarda
yürüme ve zıplama organı. 3. Bazı eşyaların yerden
yüksekte durmasını sağlayan parça; ayak. 4. İs­
kambil kâğıtlarından üzerinde oğlan resmi buluna­
nı; vale, fanti, oğlan. 5. Yazıda harflerin alt hizaya
kadar inen çizgileri. 6. {ağız} Hisse; pay. [DS] 7.
{ağız} Tırpanla ekin biçerken yapılan ekin demeti.
[DS] 8. {ağız} Ekinin kök kısmındaki filizler. [DS] 9.
{ağız} Küçük baş hayvanlar hakkında sayı bildiren
söz; tane; adet. [DS] ö bacağından sürüm ek, 1.
K avga veya taşımaya dayanan mücadele sırasında
bacağından tutarak sürüklemek. 2. mecaz. Zorla­
m ak,|| bacağını çekmek, {ağız} Topallamak. [DS] ||
bacak arası, İki bacak arasında kalan açıklık. ||
bacak bacak üstüne atmak, Sandalye veya koltuk­
ta otururken bir bacağını diğerinin üzerine koy-
mak. || bacak çanı, D eve katarında en arkada bula­
nan deveye takılan en büyük çan. || bacak çekiştir­
mek, {ağız} 1. Birinin arkasından konuşmak; dedi­
kodu yapmak. 2. K ıt kanaat geçinmek; zor durum ­
da bulunmak. [DS]|| bacak çiftlemek, {ağız} E vlen­
mek. [DS]|| bacak gibi atmak, {ağız} Palavra at­
mak; yüksekten konuşmak. [DS]|| bacak kadar, 1.
Küçük, ufak boylu. 2. Çocuk sayılacak yaşta. || ba­
cak kalemi, K aval kemiği. || bacakları kopmak,
Yürümek veya ayakta durmak yüzünden çok yorul-
mak. || bacaklarını uzatm ak, 1. Dinlenm ek üzere
bacaklarını uzatarak yere oturmak. 2. Çalışması
gerektiği yerde dinlenmeye çekilmek.\\ bacakları
BAC
tutm am ak, Ayakları üzerine basarak yürüyem e-
yecek kadar yorgun veya hasta olmak. || bacak pa­
rası, {ağız} Hayvan satışı sırasında satıcıdan alı­
nan vergi. [DS]|| bacak sürümek, {ağız} 1. D ediko­
du yapmak. 2. K ıt kanaat, zorluk içinde yaşamak.
[DS]j| bacaktan yapışmak, {ağız} Dedikodu ya p ­
mak. [DS]
bacakçı, [bacak-çı] is. Hayvan alım satımlarında
hayvan başına almış olduğu para ile geçimini sağ­
layan kimse.
bacakkıran, [bacak+kır-an] is. bot. Zambakgillerden
nem li yerlerde yetişen, küçük ve büyük baş hay­
vanlar için zehirli yeşilimsi sarı çiçekli bir otsu bit­
ki, (Narthecium).
bacaklanm ak, [bacak-la-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır]
(Hayvan için) boy atmak; boyu uzamak; gelişmek.
[DS]
bacaklı, [bacak-lı] sf. 1. Bacağı olan. 2. Bacakları
uzun olan. 3. Felem enk parası. 4. {ağız} (Hayvan
için) yüksek boylu; iri kemikli. [DS] S bacaklı
çorba, {ağız} Uzun uzun kesilmiş hamur ile pişiri­
len bir tür çorba. [DS]|[ bacaklı yazı, İri ve oku­
naklı yazı.
bacaklık, [bacak-lık] is. Çeşitli top oyunlarında ba­
cakları korum ak için giyilen deriden yapılma toz­
luk.
bacaksız, [bacak-sız] sf. 1. Bacağı bulunmayan. 2.
K ısa boylu. 3. mecaz. Yaşından büyük davranışları
sergileyen, kendinden beklenm edik sözler söyleyen
çocuk.
bacaluşka, [İt. basilisco] {OsT} is. Eskiden kullanılan
bir top çeşidi,
bacanak, [bacı / baca (kız kardeş) > bacı-nak > baca­
nak] is. 1. Eşleri kardeş olan erkeklerin birbirlerine
göre durumları. 2. gnşl. Dost, baldızın kocası kadar
yakın ve samimi arkadaş,
bacanaklık, -ğı [bacanak-lık] is. İki kız kardeşle ev­
lenen erkekler arasındaki yakınlık durumu ve bağı,
bacandırm ak, [bacan-dır-mak] {ağız} gçl. f. [-ır]
spor. İdman yaptırmak; çalıştırmak. [DS]
bacanmak, [bacan-mak] {ağız} gçsz.f. [-ır] 1. Gayret
etmek; çaba harcamak; kuvvet sarf etmek. 2. spor.
İdman yapmak; hazırlanmak. 3. Üşenmek. [DS]
bacarmak, [baş-ar-mak / becer-mek] {ağız} gçl. f. [-
ır] Başarmak; becermek. [DS]
baccı, [bac-cı L5» - y {18. yy.} is. Gümrükçü; vergi
toplam a görevlisi,
bacı, [Moğ. bacı / baca is. 1. {ağız} Kız kardeş;
hemşire; {eAT} (aym). [DS] 2. Yaşlı zenci hizmetçi
kadın. 3. tasvf. Bir şeyhe bağlı olarak tarikata giren
kadınlara verilen isim. S baciyân-ı Rûm, {OsT}
(Anadolu bacıları) A n ad o lu ’nun fe th i sırasında
savaşlara katılmış bulunan tekke mensubu kadın­
lar,|| bacı yolu,/oW:. {ağız} Söz kesiminde am ca ve
dayıya verilen hediyeler. [DS]
Ö I Ü M I Ü M tS Ö M .
bacılık, -ğı [bacı-lık] {ağız} is. 1. Bacı olm a durumu.
2. (K ızlar arasında) kardeş yerine tutulan yakın ar­
kadaş; kardeşlik. [DS]
bacına, [Yun. bazina] {ağız} is. 1. Yağlı et, bam ya ve
hamurla yapılan bir tür yemek; arabaşı. 2. Bir çeşit
un helvası. [DS]
baco, [bacı > Kürt, baco] {ağız} is. Kız kardeş; abla.
[DS]
bacut, -du [eT. butik (deri su kabı) > boduç / bacut /
bocut] {ağız} is. 1. Testi. 2. Maşrapa. [DS]
-baç, [-maç > -baç] yap. e. Fiil gövdelerinden isimler
türetir, dola-n-maç > dolanbaç, sakla-n-m aç >
saklanbaç
b aç1, [bac / baç / maç / paç (yans.)] is. Öpme sırasın­
da çıkarılan sesi bildiren kök. [Zülfıkaı] 0 baç et­
mek, {ağız} Öpmek. [DS]
baç2, [Far. bâj > bâc] {OsT} is. 1. İm paratorluk dö­
neminde limanlara uğrayan gemilerden, bu gemi­
lerden boşaltılan m allardan veya kervanlardan alı­
nan bir nevi gümrük vergisi. 2. Zorla alman para;
haraç. 3. {ağız} H ayvan vergisi. [DS] S baç almak,
1. Vergi toplamak. 2. H araç almak.|| baç vermek,
Vergi ödemek.
baça1, [Soğd. pâm ak (korunmak) > pâç > baç-a] {eT}
is. Günah. [EUTS]
baça2, [paça > baça] {ağız} is. Kasaplık hayvanların
ayaklarından yapılan yemek, veya çorba. [DS]
baçag, [Soğd. pâm ak (korunmak) > pâç > baç-ag /
Mog. maçag] {eT} is. Oruç. [EUTS] S baçag otur­
mak, {eT} Oruç tutmak. [EUTS]
baçak, [Soğd. pâm ak (korunmak) > pâç > baç-ağ /
baç-ak] {eT} is. 1. Oruç. [Gabain] [EUTS] 2. Hristi-
yanların orucu; perhiz. [DLT]
baçamak, [Soğd. pâm ak (korunmak) > pâç > baç-a-
mak] {eT} gçl. f. [-r] Oruç tutmak. [Gabain] [EUTS]
baççı, [baç-çı / bac-cı] is. Baç vergisi toplayan kim ­
se; tahsildar, gümrükçü,
baçı, [baç (yans.) > baç-ı] {ağızf is. Öpücük. [DS]
baçıg, [Soğd. pâm ak (korunmak) > baç-ık] {eT} is.
Sözleşme; ant. [DLT] ö baçıg kılmak, {eT} Ant­
laşmak; ahitleşmek; sözleşmek. [DLT]
baçka, [Far. bâc > baç-ka ?] {ağız} is. M ısır koymaya
yarayan büyük ambar. [DS]
-bad, [Far. büden (olmak) > bâd / bâdâ iL / b l]
(ba:d) {OsT} son ek. Sonuna getirildiği Farsça ke­
limelere "olsun, olaydı, ola" anlamı katar.
b ad1, [bad / pad (yans.)] is. Gürültülü patırtılı, kaba
ve düzensiz konuşmayı; baş ağrıtıcı konuşmayı,
gevezelik ve dedikodu etmeyi anlatan kök. [Zülfı-
kar] bad-ı budu, bad-ıl badıl, bad-ır badır, bad-ı
güdü, bad-ır-da-mak.
bad2, [bad / pad / m ad (yans.)] is. Düzensiz hafif pa­
tırtılı hareketleri, patırtılı ve dengesiz, düzensiz ve­
ya iki yana sallanarak adım atmayı anlatan kök.
[Zülfıkar] bad-al badal, bad-ı badı, bad-ar badar.
ûiuennictsöaı.417
bad3, [? b a d ! bat] {eTj zf. Hemen; derhal. [EUTS]
bad4, [Erme, bad (bölme)] {ağızj is. 1. Bahçe ve tarla
kenarlarına yapılan çit vb; çevirge. 2. Ocak ve tan­
dırların iç yüzü. 3. Ocak içinde kazan konulacak
yüksekçe yer; ocak içi sekisi. 4. Dolma içi gibi ha­
zırlanan katık. 5. Değirmende, taşın kenarlarına
biriken taşlı, kıyraklı un. [DS]
bad5, [Far. bâd jL,] (ba:d) {OsT} is. 1. Rüzgâr; yel. 2.
Hava. 3. Nefes; soluk. 4. Kibir; gurur. 5. Methiye;
Övgü. 6. Hızlı koşan at. 7. mecaz. Söz; laf. 8. N ikâh
işlerinde görevlendirildiğine inanılan melek. 9.
tasvf. A llah’ın yardım ve lütfü. 10. ünl. İç çekme
sesi; ah! S bâd-dâden, {OsTj Yele vermek]| bâd-
âver, {OsTj 1. Rüzgârın getirdiği. 2. Zahmetsiz ele
geçen, emeksiz kazanç; bedava.|| bâd-ber, {OsT} I.
Uçurtma. 2. Elinden iş gelm ediği halde boş yere
övünün kimse.|| bâd-der-keff, {OsT} 1. Rüzgâr el­
de. 2. Beklentisi boşa çıkmış olan; aldanmış.\\ bâd-
ı berîn, {OsTj Batıdan esen tatlı ve hoş rüzgâr;
meltem; imbat.|j bâd-ı cem, {OsT} Süleyman p e y ­
gamberin hükm ettiğiyel.\\ bâd-ı cenubî. {OsT} Gü­
ney rüzgârı, || bâd-ı hazân, {OsT} Sonbahar rüzgâ-
n.|| bâd-ı herze, {OsT} 1. Boş, anlamsız. 2. H ırsız­
ların ev sahiplerini uyutm ak için söyledikleri tıl­
sımlı sözler, || bâd-ı neva, {OsT} L Ses. 2. Nağme.
3, Nakarat.\\ bâd-ı nev-rüz, {OsT} B ahar rüzgârı.||
bâd-ı peyâm, {OsT} H aber ulaştıran rüzgâr.|| bâd-
ı pttrgû, {OsTj Sürekli sesler çıkaran, ıslık çalan
3 >e/.|| bâd-ı sabâ, {OsT} 1, Doğudan esen hoş ve
hafif rüzgâr, 2. müz. B ir makam adı.\\ bad-ı sarsâr,
!OsTj Fırtına. || bâd-ı seher-hîz, {OsT} Sabahları
gün doğusundan esen h a fif ve ürpertici rüzgâr; tan
yeli; seher yeli.|| bâd-ı senıüm , {OsTj Sam yeli.\\
bâd-ı serd, {OsTj Derinden çekilen ah.|| bâd-ı
subh, {OsTj Sabahları esen ince ve serin rüzgâr. ||
bâd-ı Süleyman, {OsT} L Hz. Süleyman'ı istediği
yöne götüren rüzgâr, 2. Büyüklük, azamet]] bâd-ı
sümüm, {OsT} Sıcak rüzgâr; çö l fırtın a sı.j| bâd-ı
şinıâlî, {OsT} Kuzey rüzgârı.|| bâd-pâ (pay), {OsT}
1. Rüzgâr ayaklı. 2. (At için) ayağına çabuk.\\ bad-
rcftâr, {OsT} 1. Rüzgâr yürüyüştü. 2. Hızlı giden;
çabuk; sürat li]\ bâd-seyc, {OsT} Rüzgâr gibi ko­
şan; hızlı yürüyen; ayağına çabuk.
-bada. [Far. büden (olmak) > bâd / bâdâ / bL]
(ba:da;) {OsT} son ek. Sonuna getirildiği Farsça ke­
limelere "olsun, olaydı, ola" anlamı katar,
bada, [bad (yans.) > bad-a] (ba'da) {ağız} sf. 1. Bece­
riksiz; iş bilmez; tertipsiz. 2. is. Harmanda dövülüp
savrulmak üzere yığılm ış sam an ve tane karışımı;
tınaz. [DS] ® bada bada, {ağız} 1. Büyük büyük; iri
iri; kocaman kocaman. 2. Hantal. 3. Budalaca; g e­
lişigüzel; patavatsızca. [DS]
badahtı, [Far. pâ (ayak) + tahte (alt)] {ağız} is. Do­
kuma tezgâhlarında hareketi sağlayan tahta ayak­
lık; pedal. [DS]
BAD
badak', -ğı [bad (yans.) > badak] {ağız} sf. 1. Kısa
boylu; tıknaz; bodur; cüce. 2. Paytak yürüyen; ba­
cakları çarpık. [DS]
badak2, -ğı [bağ-da-mak > ba(ğ)-da-k] {ağız} is. 1.
Kardeşlik olmak için iki çocuğun serçe parm akla­
rını kanca hâline getirerek birbirine takıp tutuşm a­
ları hareketi. 2. Güreşte çelme takma; çelme. 3. Bir
şeyi uzatm ak için yapılan ek; ilave. 4. sf. Eş; denk;
akran. [DS]
badakJ, -ğı [bar-dak] (ba:dak) {ağız} is. Bardak. [DS]
badak4, -ğı [boğ-da-k > badak] {ağızj is. 1. Husye;
erkeklik bezi. 2. Husyeleri iyi burulmamış, dolayı­
sıyla dişisi ile yeterli ilişkiye giremeyen hayvan. 3.
Orta büyüklükte manda yavrusu. 4. s f Dermansız;
takatsiz; çevik olmayan. 5. Duygusuz; vurdum ­
duymaz. [DS]
badal1, [bad (yans.) > bad-al] {ağız} is. Düzensiz h afif
patırtılı hareketleri, patırtılı ve dengesiz, düzensiz
veya iki yana sallanarak adım atmayı anlatan yan­
sımalı gövde. [DS] S badal badal, {ağız} 1. (Yü­
rümek, dolaşm ak için) yalınayak. 2. Gelişigüzel;
düzensiz. [DS]|| badal badal yürümek, {ağa} Yalın
ayak yürümek, dolaşmak. [DS]
badal2, [bat-mak > bat-al ?] sf. Pis; karışık. S badal
bayrak, {ağız} 1. Eski püskü; yırtık pırtık. 2. Ardına
kadar açık; apaçık. [DS]
badal3, [bag-da-mak > bağ-da-1] {ağız} is. 1. Çamur­
da açılmış fakat daha sonra kurumuş ya da donmuş
tekerlek izi çukuru. 2. Yol veya tarladaki girinti
çıkıntı; tümsek. 3. Hızlı gitmeyi önlem ek için yola
yapılan yükselti. 4. B ir dönümün üçte biri kadar
arazi parçası. 5. Tarla sekisi. 6. Tuzak; fak. 7. Teh­
like. 8. Engel; güçlük. 9. Ağacın gövdesinden ilk
ayrılan sürgün. 10. Bacak. 11. Geniş adımlarla y a­
pılan yürüyüş. 12. Zıpzıp; bilye. 13. Ceviz içinin
dörtte biri. [DS] S1 badala basmak, {ağız} I. Tuza­
ğa düşmek; aldanmak. 2. (Çocuk için) yaşm a g ir­
mek; bir yaşını doldurmak. [DS]1| badala kalmak,
{ağızj (Bağ için) kesilip tımar edilmeden bırakıl­
mak. [DS]|| badal olm ak, Engel olmak.
badal4, [? badal] {ağızj sf. Eş; akran; denk. [DS]
badal5, [İt. pedale] {ağız} is. M erdiven basamağı.
[DS]
badala, [? badala] {ağızj is. Okul sırası. [DS]
badalak, -ğı [bağ-da-mak > bağda-la-k] {ağızj is. A t
arabasında koşum kayışlarının bağlandığı ağaç.
[DS]
badalan, [Lat. patella (küçük tabak) > Ar. bâdalân]
{ağız} is. 1. Bir deniz salyangozunun büyük ve eş­
kenar üçgen biçimindeki kabuğu. 2. Y ayık ve b ü ­
yük yüz. 3. Normalden büyük olan her şey. [DS]
badallamak, [badal-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(ı)-
yor] 1. Şeklini olum suz biçimde değiştirmek; boz­
mak; yıpratmak. 2. Çıkışmak; azarlamak; gülünç
durum a düşürmek; terslemek. 3. Basamak yapmak.
[DS]
BAD
b a d a m , [Far. badam fbl>] (ba:da:m) {OsT} is. Ba­
dem. S1 b âd âm -ı dü-m ağz, {OsT} İki içli badem.
b ad am a , [Yun. pâtoma] {ağız} is. K öy evlerinde ha­
yat.
b a d am a k , [bağ-da-mak] (ba:damak) {ağız} gçl. f. [-
r] [-d(i)-yor] Doldurmak. [DS]
b ad am e, [Far. bâdâme «bL ] (ba:da:me) {OsT} is. 1.
İpek böceği. 2. N azar boncuğu; nazarlık. 3. Zincir
halkası. 4. Süslü püslü nesne. 5. Et beni. 6. Eski
püskü hırka.
bad am i, [Far. bâdâm ı ^ b L ] (ba:da:mi:) {OsT} sf.
Badem biçiminde,
b a d a n a , [Ar. bitâne [Tietze]] is. 1. Duvarları boya­
m akta kullanılan sıvı boya veya kireç. 2. Tavşan
derisine şekil verm ek için kullanılan cıvalı nitrat
eriyiği. 3. argo. Cinsel ilişkiye girmeksizin organ­
ları sürtmek yoluyla dıştan tatmin; cinsel sürtünüm;
kızlığı bozmadan girişilen cinsel ilişki. S1 b a d a n a
bulam acı, Derileri yum uşatm ak veya tüylerini
yolm ayı kolaylaştırm ak amacıyla etli kısmına sürü­
len sodyum sülfür eriyiği ve sönmüş kireç karışı­
m ı]| b a d a n a etm ek, D uvar ve tavan gibi alanları
badana ile boyamak; badanalamak.\\ b a d a n a edil­
m ek, Badana ile boyanmak; badanalanmak.\\ b a ­
d a n a fırçası, Badana yapm aya yarayan fırça. || b a ­
d a n a olm ak, Badana ile boyanmak; badanalan-
mak.\\ b a d a n a v u rm a k , 1. D uvar ve tavan gibi a-
lanları badana ile boyamak; badanalamak. 2. Tü­
yünü kolay yolm ak için derilerin etli yüzüne özel
hazırlanmış macun sürmek. || b a d a n a y ap m ak , D u­
var ve tavan gibi alanları badana ile boyamak;
badanalamak.
b ad an acı, [badana-cı] is. Badana yapan ve geçimini
badana yaparak sağlayan kişi,
b ad an acılık , -ğı [badana-cı-lık] is. Badanacının işi
ve mesleği.
b a d a n a la m a , [badana-la-ma] is. Badanalamak eyle­
mi.
b a d a n a la m a k , [badana-la-mak] g ç l . f [-r] [-l(ı)-yor]
D uvar ve tavan gibi yerleri boyamak için boya ve­
ya sıvı kireç sürmek; badana etmek, badana vur­
m ak, badana yapmak,
b a d a n a la n m a , [badana-la-n-ma] is. Badanalanm ak
işi.
b a d a n a la n m a k , [badana-la-n-mak] edil. f. [-ır]
Üzerine badana sürülmek; badana edilmek; badana
yapılmak.
b a d a n a la tm a , [badana-la-t-ma] is. Badanalatm ak işi.
b a d a n a la tm a k , [badana-la-t-mak] gçl. f. [-ır] Bir
başkasına badana işini yaptırmak,
b ad an alı, [badana-lı] sf. 1. Badana sürülmüş olan;
badanalanmış. 2. mecaz. (Kadın için) yüzüne çok
fazla pudra ve boya sürmüş.
OnuHIİKCE SÖZLÜK. 4ı«
b a d an asız, [badana-sız] sf. 1. Badana yapılmamış. 2.
Badana yapılmış olm asına rağmen kirlenmiş veya
badanası bozulm uş olan,
b ad a n a z , [Yun. apotamenos (ölmüş)] {ağız} is. Y aş­
lanmış, çürümüş bağ kütüğü. [DS]
b a d a r, [bad (yans.) > bad-ar] {eT} sf. 1. Gürültülü. 2.
(Tekrar ile) patır patır. [DLT] S b a d a r b a d a r yü-
g ü rm ek , {eT} P atır p a tır yürümek. [DLT]|| b a d a r
kılm ak , {eT} Gürültü çıkararak çarpmak; itmek.
[DLT]
b a d a ra , [Yun. paterö (kiriş)] {ağız} is. 1. Çamaşır
teknesi. 2. Değirm en taşının taşınm ası sırasında
altına konulan ağaçlar. 3. Tuzak; fak; tehlike. [DS]
ö b a d a ra y a b asm ak , {ağız} Tuzağa düşmek; al­
danmak. [DS]
b a d a rız , [badarız] {ağız} is. 1. Ağacın gövdesinden
ilk çıkan dal. 2. Odun yapm aya elverişli çalı çırpı
bulunan yer; fnndalık. [DS]
b a d a rla m a k , [badar-la-mak] {ağız} g ç l.f. [-r] [-l(ı)-
yor] 1. Bozmak; şeklini değiştirmek; yıpratmak. 2.
Yemeğin üzerinden kim se görm eden alıp yemek. 3.
Birini gülünç durum a düşürmek; azarlamak; tersle­
mek. [DS]
b a d a rn a , [? badama] {ağız} is. Tarla, bahçe sulamak
için yapılmış büyük cetvel; evlek. [DS]
b ad a s, [bat-mak > bat-az > badas ?] {ağız} is. 1. Har­
m an sonunda yerde kalan toz toprak karışığı tane­
ler; harm an döküntüsü. 2. Talaş, çör çöp dökün­
tüsü; kir; pislik. 3. Zahire, kuru üzüm vb. ürünler
içinde bulunan sam an ve çöp parçaları. 4. Tuğla.
[DS]
b ad asin , [bad (yans.) > bad-a-sin ? [Vâsâry]] {ağız} is.
Ördek. [DS]
b a d a sta n , [badas-tan] is. Dövende sürülmüş saman
ile tahıl karışım ı; dövülmüş harman.
b a d a ş 1, [bağ-da-ş / bağ-daş] (ba;daş) {ağız} is. Bir
arada bulunan ve birlikte iş yapan kişiler; iş arka­
daşları; okul arkadaşları; arkadaş; ortak. [DS]
b a d a ş2, [Far. bâdâş j i b l J (ba;da;ş) is. Ödül; mükâ­
fat.
b ad aşık , -ğı [bağ-da-ş-ık] (ba.daşık) {ağız} is. 1. İş
ve okul arkadaşları. 2. sf. Yapışık; bitişik. 3. zf. Sıra
ile birbirine yardım ederek; nöbetleşe. [DS]
b a d aşm a, [bağ-da-ş-ma] (ba:daşma) {ağız} is. 1.
Bağdaşmak eylemi ve tutumu. 2. Köpeklerin çift­
leşmesi. [DS]
b a d a şm a k , [bağ-da-ş-mak] (ba:daşmak) işteş, f. [-ır]
1. Bir iş veya oyun için eş tutmak; eşleşmek, eş
tutmak; ortaklaşmak. 2. (Aynı işi yapacak olan eş­
ler için) kendi aralarında anlaşmak; uyuşmak. 3.
dönşl. f. Alışmak; geçinmek.
b a d a t1, [Orta. Ame. yerlilerinden Taino Kızılderili
dili, badata (patates)] is. bot. Bileşikgillerden şeke­
ri bol bir tür yer elması, (Helianthus tuberasus).
ffîM B K » . 4 1 9
badat2, [? badat] {ağızj is. Erbezi tek olan keçi. [DS]
badaver, [Far. bâd-âver (ba:da:ver) sf. 1. Rüz­
gâr tarafından getirilmiş. 2. Bedavadan elde edil­
miş. 3- is- müz. Doğu müziğinde bir ses.
badaverd, [Far. bâd-âver JjjTiL.] (ba.da.verd) sf. -*■
badaver.
badaverde, [Far. bâd-âverde »jjjlilı] (ba:da:verde)
sf -* badaver.
b ad a v ra 1, [paçavra] {ağız} sf. 1. Eski püskü; yırtık. 2.
Kılıksız. [DS]
badavra2, [Yun. petavro] {ağız} is. 1. Evlerin üzerine
kiremit yerine örtülen tahta. 2. Çatılarda üzerine
kiremit döşenen tahta. 3. Bağdadi duvarlara çakılan
tahtalar. 4. K eklik tutm akta kullanılan tahtadan ya­
pılmış bir tür tuzak. [DS]
badaz, [bat-mak > bad-az ?] {ağız} is. 1. Flarman
sonunda yerde kalan toz toprak karışığı taneler;
harman döküntüsü. 2. Savrulan ekinin ince samanı.
3. sf. Sarı yüzlü; solgun; hastalıklı. [DS] S 1 b ad az
sam anı, {ağız} Toprak damların üzerine atılan har­
man yerindeki tozlu saman. [DS]
badazlı, [badaz-lı] {ağız} sf. Beceriksiz; iş bilmez.
düzensiz; şaşkın. [DS]
badban, [Far. bâd (yel) + bân (koruyan) ol>.sl>] (ba:d-
ba:n) {OsT} is. dnz. 1. Yelken. 2. Gemi sereni. S
bâd-bân-güşâ, {OsT} Yelken açan.|| b â d -b ân -ı ah-
dâr, {OsT} 1. Yeşil yelken. 2. mecaz. Gökyüzü; se­
ma. 3. Felek. || b âd -b ân -g ü şâ-y i azîm et olm ak,
{OsT} Yelkenleri açıp yola çıkmak.
badbani, [Far. bâdbânî ^ ^ L ] {OsT} is. im paratorluk
döneminde tersane halkından olup kalyonlarda yel­
kenleri korumakla görevli sınıf; yelkenci,
badbat, [Sürya. şabatbât] {ağız} is. bot. Yaprakları
yaralan deşmekte kullanılan bir tür zehirli ot,
(Polygonum). [DS]
badbar, [Far. bâd-bâr jl o t] (ba:dba:r) {OsT} is. 1.
Yelpaze. 2. dnz. Manika,
badbaz, [Far. bâd-bâz jloL] (ba:dba:z) {OsT} is. Y el­
paze.
badbedest, [Far. bâd-be-dest (ba:dbedest)
{OsT} is. Elinde avucunda olanı kaybetmiş; iflas et­
miş.
badber, [Far. bâd-ber jjjlJ (ba:dber) {OsT} is. 1. U-
çurtma. 2. Çok övündüğü halde bir iş beceremeyen;
palavracı.
badbiz, [Far. bâd-bîz jajjlj] (ba:dbi:z) {OsT} is. Y el­
paze.
badbizen, [Far. bâd-bızen (ba:dbi:zen) {OsT}
is. Yelpaze.
baddar, [Far. bâd-dâr (ba:dda:r) {OsT} sf. 1.
BAD
Kibirli. 2. Şişman. 3. Deli. 4. Bir işle ilgisi olm a­
yan.
b a ’de, [Ar. b a'de o-uj (ba-de) {OsT} zf. 1. Sonra. 2.
{ağız} Başka; gayri. [DS] S b a ’de h a ra b ü ’l-B asra,
{OsT} (Basra harab olduktan sonra) Iş işten geçin­
ce.|| b a ’de hazâ, {OsT} Bundan sonra; bundan böy­
le]] b a ’de-hû, {OsT} -* badehu.|| b a ’de-hüm , {OsT}
Onlardan sonra.|| b a ’d e ’l-asr, {OsT} İkindiden son­
ra]] b a ’de’l-edâ, {OsT} Yapddıktan sonra.|| b a ’-
d e ’l-feth, {OsT} Fetihten sonra.|| b a ’de’l-h a rb ,
{OsT} Savaştan sonra.|| b a ’d e ’I-icrâ, {OsT} Yapıl­
dıktan sonra. || b a ’d e ’l-îfâ, {OsT} Yapıldıktan son-
ra.|| b a ’d e ’l-imzü, {OsT} İmzadan sonra.|| b a ’d e ’l-
istihsâl, {OsT} Elde edildikten sonra; sağlandıktan
sonra. || b a ’d e ’l-istizân, {OsT} İzin alındıktan son­
ra]] b a ’d e ’l-izdivâc, {OsT} Evlendikten sonra.||
b a ’d e ’l-lüteyyâ ve’l-letî, {OsT} N ice zahm et ve
sıkıntıdan sonra. || b a ’de-m â, {OsT} Bundan sonra.||
b a ’d e ’l-m evt, {OsT} Ölümden sonra.|| b a ’de’l-m u-
sâlah a, {OsT} Barıştan sonra.|| b a ’d e ’l-m ü tâlâa,
{OsT} Okuduktan sonra.\\ b a ’d e ’l-m ü târek e, {OsT}
Ateşkesten sonra.|| b a ’de’l-m üzâkere, {OsT} Gö­
rüşmeden sonra.|| b a ’d e’l-vukfl’, {OsT} Olduktan
sonra.|| b a ’d e ’l-yevm , {OsT} Bundan sonra; bu­
günden itibaren.\\ b a ’d e ’t-ta am , {OsT} Yemekten
sonra.\\ b a ’d e ’t-ta h k îk , {OsT} İncelemeden sonra.||
b a ’de-zâ, {OsT} Ondan sonra. \, b a ’de-zâlik, {OsT}
Ondan sonra. || b a ’de-zem ân, {OsT} B ir zaman son­
ra]] b a ’de-zîn, {OsT} Bundan sonra. || b a ’d e’z-ze-
vâl, {OsT} Öğleden sonra]] b a ’d e ’z-zu h r, {OsT}
Öğleden sonra.
b ad e, [Far. büden (olmak) > bâde (olmuş; olgun) o^L]
(ba:de) {OsT} is. 1. Şarap, içki. 2. tasvf. mecaz. İla­
hî aşk. S b âd e-fttrû ş, {OsT} Şarap satıcısı; m ey­
haneci.|| bâde-keş, {OsT} Şarap içen.|| bâde-nflş,
{OsT} Şarap içen.\\ bâd e-p erest, {OsT} 1. Şaraba
tapan. 2. Şaraba çok düşkün. || b âd e-p erestân ,
{OsT} 1. Şaraba tapanlar. 2. Şaraba çok düşkün o-
lanlar.|| b ad e süzm ek, i. Şarap süzmek. 2. İçki iç­
mek.
b a ’dehu, [Ar. ba‘de-hü oJju] (b a ’dehu;) {OsT} zf. On­
dan sonra.
b ad ela, [Yun. patela] {ağız} is. Küçük sepet; el sepe­
ti. [DS]
b adeli, [bade-li] sf. İçkili; içki içmiş. S badeli âşık,
ed. folk. Saz şairlerinden rüyalarında gördükleri
bir pîrin elinden dolu adı verilen bir içki içm ek su­
retiyle âşık-şair olanlarına verilen isim.
b ad em , [Far. bâdâm => bâdem jol>] {OsT} is. bot. 1.
Gülgillerden 6-8 m. boyunda meyvesi sert kabuklu
bir meyve ağacı, (Amygdalus communis). 2. Bu
ağacın sert kabuklu meyvesi. 3. Bu meyveye ben­
zer şekilde olan; oval. 4. argo. Tabanca kurşunu. 5.
argo. Dişilik organı; klitoris; bızır. 6. satıcı argosu.
BAD
Taze salatalık. 7. sf. argo. Kötü; çok fena, fi1 ba­
dem arısı, zool. Zarkanatlılardan, kurtçuğu çeşitli
ağaç yapraklarıyla beslenen iri vücutlu zararlı si­
nek; büyük testere sineği, (Cimbequadrimacula-
tus).\\ badem bıyık, Üst dudağın iki yarımda ba­
dem şeklinde bırakılan bıyık.|| badem ezmesi, Ezil­
miş badem içi, şeker, nişasta ve yum urta sarısı ile
yapılan bir çeşit şekerlem e.\\ badem gibi, Çok taze
ve körpe (sebze, salatalık). || badem gözlü, Badem
içi biçiminde iri gözleri olan. || badem helvası, B a­
dem, şeker, un ve ya ğ ile yapılan bir tatlı. || badem
karga, {ağız} B ir tür ördek. [DS]|| badem kürk,
Tilkinin yalnız bacak derilerinden yapılan kürk,
{eAT} (aynı). || badem parmak, {ağız} işaret parm a­
ğı. [DS]|| badem sübyesi, Soyulup ezilmiş badem­
den çıkarılan bir çeşit süt. || badem şekeri, 1. N i­
şastalı şeker tabakasıyla kaplı badem içi. 2 . argo.
Kurşun. || badem tatlısı, Iç badem çekildikten sonra
irmikle yapılan bir çeşit tatlı.|| badem tırnak, Ba­
dem şeklinde beğenilen bir tırnak şekli.|| badem
yağı, Badem içinden basınç altında çıkarılan, deri
eşyaları yum uşatm ak amacıyla veya ilaç olarak
kullanılan yağ.\\ badem zım ba, {ağız} Kayışların
üzerine süs yapm akta kullanılan bir araç. [DS]
badema, [Ar. ba'de-m â (b a ’dema:) {OsT} zf.
Bundan sonra, bundan böyle,
bademcik, [badem-cik] is. anat. Boğazın iki yanında
solunum yoluna ve yutağa giren m ikroplan dur­
durm a görevini üslenen badem şeklindeki ağ doku­
su kesecikleri. 0 badem cik iltihabı, tıp. Badem ­
ciklerin içine yerleşen mikroplar dolayısıyla yangı­
lanmaları.
bademi, [Far. bâdâmı => bâdem î (ba.dem i;)
{OsT} sf. 1. Badem gibi; bademsi. 2. Bademe iliş­
kin.
bademli, [badem-li] (ba:demli) sf. İçinde badem bu­
lunan. 0 bademli krema, içinde çekilmiş badem
içi bulunan koyu krema.
bademlik, -ği [badem-lik] (ba:demlik) is. 1. Badem
ağaçlarının bol bulunduğu yer. 2. Badem konulan
kap.
bademsi, [badem-si] (ba. demsi) sf. Badem biçiminde
olan. 0 bademsi spor, biy. Şekli bademi andıran
m antar sporları. || bademsi volkanik kaya, jeol.
Badem şeklindeki boşlukları başka minerallerle
dolmuş volkanik kaya.
baderna, [İt. badema] (bade'rna) is. dnz. H alatlann
sürtünen yerlerinin aşınmaması için üzerine dola­
nan bez veya eski halat sargı. S baderna etmek,
dnz. Halatların aşınmaması için sürtünme yerleri­
ne bez ve halat dolamak.
badester, [Ar. bâdester] (ba:dester) {OsT} is. K un­
duz.
badeş, [bağ-da-ş] (ba.deş) {ağız} is. Bağdaş. [DS] S
badeş kurmak, {ağız} Bağdaş kurmak. [DS]
Ö IÜ M T Ü lff S Ö M İ .4 2 0
badfüruş, [Far. bâd-fürüş] (ba;dfüru:ş) {OsT} is. Bir
kimseyi, soyunu da sayarak öven kimse; dalkavuk,
badgam ak, [bad-mak (bağlamak) > bad-ga-mak /
bag-da-mak] {eT} gçl. f. [-r] Güreşte ayak yakala­
mak; çelme takmak. [DLT]
badgân, [Far. bâd-gân (ba:dgâ:n) {OsT} is. 1.
Gözeten; gözetici. 2. Bekçi. 3. Hazinedar,
badgâne, [Far. bâd-gâne (ba:dgâ:ne) {OsT} is.
Kafesli pencere,
badger, [Far. bâd-ger (ba:dger) {OsT} is. K a­
sırga.
badgerd, [Far. bâd-gerd j / i L ] (ba:dgerd) {OsT} is.
Kasırga.
badges, [Far. bâd-ges jJ o L J (ba.dges) {OsT} is. Ka­
sırga.
badgir, [Far. bâd-glr jŞ^\Ş\ (ba:dgi:r) {OsT} is. 1.
Baca. 2. N argile ve sem aver başlığı. 3. Vantilâtör.
badgünd, [Far. bâd-günd (ba;dgünd) sf. 1.
Erbezi şişmiş olan. 2. Kasık fıtığı olan,
badhaye, [Far. bâd-hâye (ba:dha:ye) sf. Er­
bezi şişmiş olan,
badherze, [Far. bâd-herze ojyol;] (ba:dherze) {OsT}
is. 1. Büyü; sihirbazlık. 2. Güzellik; letafet.
b adı1, [bad (yans.) > bad-ı] {ağız} sf. 1. (Kişi için)
şişman, ablak yüzlü, kısa boylu. 2. Tembel; uyu­
şuk. 3. is. Çorabın eskimem esi için bezden yapılan
terlik. 4. Uçlarını koltuk altına dayayıp, çatallarına
ayak konularak yürünen bir çift sopadan yapılma
oyun aracı. 5. D okum a tezgâhını harekete geçinnek
için ayakla basılan pedal. 6. Erkek zenci. [DS] S
badı budu, {ağız} Gürültü patırtı; şamata; kaba
konuşma. [DS]|| badı güdü, {ağız} Gürültü patırtı;
şamata; gevezelik; kaba konuşma. [DS]|| badı kısa,
{ağız} Budalaca; patavatsızca; gelişigüzel. [DS]||
badı kttdü, {ağız} -*■ badı güdü. [DS]|| badıya bin­
miş, {ağız} K örkütük sarhoş. [DS]
badı2, [Erme, bad] {ağız} is. 1. Kaz. 2. Ördek. 3. H in­
di. 4. K az ve ördek yavrusu. [DS] S badı badı,
{ağız} (Yürüyüş için) çarpık, eğri ve iki yana salla­
narak, yalpalayarak; ördek gibi. [DS]
badıç1, [bad-mak (bağlamak) > bad-ıç] {eT} is. A sma
çardağı. [DLT] S badıçlık yıgaç, {eT} Çardak
yapm ak üzere ayrılmış ağaç. [DLT]
badıç2, -cı [Erme, patic] is. 1. Bakla, fasulye gibi
sebzelerin her birinde bir dizi tohum bulunan kılıf;
tohum yatağı. 2. {ağız} Yeşil sebzelerin çiçekten
hemen sonraki küçük hâli. [DS] 3. Erkeğin erkeklik
organının sünnet olurken kesilen kısmı. 4. Çekir­
genin yere gömdüğü yumurtası.
badıç3, -cı [Far. bâdîc] {ağız} is. K adm lann giydiği
dizden bileğe kadar olan bir tür çorap. [DS]
l i m i t a a ı . 421 BAD

badihava, [Far. bâd (rüzgâr) + Ar. hevâ (hava) > di yavrusu. 7. Ufak mısır; cin mısır. 8. sf. Vara yo­
bad-ı hevâ / bedava] {OsT} is. 1. M evcut olmayan ğa, uluorta konuşan. 9. Kısa boylu; ufak tefek; tık­
şey. 2. Rüzgâr. 3. sf. Emeksiz ve bedelsiz olarak naz. [DS] S b a d i b ad i, (Koşmak, yürüm ek için)
elde edilen; bedava, ördek gibi iki yana sallanarak,|| b ad i b a d i b acak ,
badik, -ğı [bad (yans.) > bad-ı-k ?] {ağız} sf. Kısa Kısa bacak.|| b a d i b a d i y ü rü m ek , Ördek gibi vü­
boylu; tıknaz. [DS] cudunu iki yana sallayarak yürüm ek; paytak p a y ­
badıl, [bad (yans.) > bad-ıl] is. 1. Gürültü patırtıyı, tak yürümek.
gürültülü ve kaba konuşmayı anlatan yansımalı b a d i2, [Ar. bed’ (başlama) > bâdı lpL] (ba;di;) {OsT}
gövde. 2. Yalpalayarak, çarpık çarpık yürümeyi sf. 1. Sebep; sebep olan. 2. Başlangıç, ilk. 3. Açık;
anlatan yansımalı gövde. S b ad ıl b ad ü , {ağız} 1 . aşikâr, fi1 b â d î ebed-in, {OsT} H er şeyin başı.|| b â-
(Konuşmak için) gürültülü ve kaba konuşma; geve­ dî-i em r, {OsT} İşin başında, başlangıçta.|| bâd î-i
zece. 2. (Yürümek için) yalpalayarak, eğri ve çar­ em ird e, {OsT} İşin başında, başlangıçta.|| b â d îi’l-
p ık olarak. [DS]|| b ad ıl b a d ıl y ü rü m e k , {ağız} Ya­ e m r, {OsT} İşin başında; başlangıçta,|| bâd î-i n a ­
lın ayak yürümek. [DS] z a r, {OsT} İlk bakışta; ilk görüşte.|| b â d î olm ak,
badılcan, [Far. bâdincân] {ağız} is. 1. Patlıcan. 2. Do­ {OsT} Sebep olmak. || b â d îy ü ’l-em r, {OsT} İşin ba­
mates. [DS] S badılcan suyu, {ağız} D omates sal­ şında; başlangıçta.\\ b âd îy ü ’r - r e ’y, {OsT} İlk dü­
çası. [DS] şünce.
badınos1, [Rus. podnos] {ağız} is. Çay tepsisi. [DS]
b a d i3, [Ar. bâdî ^ L ] (ba:di:) {OsT} is. Çölde oturan;
badm os2, [Yun. makedonis > Ar. bakdünis] {ağız} is.
bedevi.
Maydanoz. [DS]
b a d ır1, [bad (yans.) > bad-ır] is. Gevezelik etmeyi, b a d i4, [Far. bâdî (ba;di;) {OsT} sf. 1. Rüzgârla
gürültülü patırtılı konuşmayı anlatan yansımalı ilgili; havaya ilişkin. 2. Geçici,
gövde. S b a d ır b a d ır, {ağız} 1. (Konuşmak için) badic, [Far. bâdîc g.-sl;] (ba;di;c) (OsT} is. 1. Tozluk.
gürültülü ve kaba; gevezece. 2. Gürültü çıkararak;
2. Potur.
şamata yaparak. [DS]
badır2, \eT. bağır > badır ?] {ağız} is. Karın; göbek. b a d ig a rd , [İng. body (vücut) + guarde (koruyucu)]
[DS] S b a d ır alan, {ağız} (Bağ, bahçe, ev vb. için) is. Koruma; muhafız,
duvarsız, çitsiz, kenarı çevrilmemiş. [DS]|[ b a d ır b ad ig ir, [Far. bâd-gîr] {ağız} is. Tavan veya dam pen­
bayrak, {ağız} 1. E ski püskü; yırtık. 2. Kılıksız. 3. ceresi. [DS]
Darmadağın; karmakarışık. [DS] b a d ig ü d ü , [bad (yans.) > bad-i+güd-ü] {ağız} is. Gü­
badıra, [Yun. patero] {ağız} is. Döşeme kirişi. [DS] rültülü ve kaba konuşma; gevezelik; şamata; gürül­
b adırdam ak, [bad (yans.) > bad-ır-da-mak] {ağız} tü. [DS]
gçsz.f. [-r] [-d(ı)-yor] 1. N e söylediği anlaşılmaya­ b ad ih , [Ar. bedâhet (açık ve belli olma; hemen söy­
cak biçimde konuşmak; homurdanmak. 2. Gereksiz leyiverme) > bâdih / bâdihe / «.jL] (ba.'dih)
yere söylenmek. 3. Konuşmak; laf etmek; çene {OsT} sf. 1. (Olay için) birdenbire olan; beklen­
çalmak. 4. Çekişmek; kavga etmek. 5. Gürültü et­ medik. 2. is. Beklenm edik ziyaret.
mek. [DS]
badırdaşm ak, [bad-ır-da-ş-mak] {ağız} işteş f. [-ir] b ad ih e, [Ar. bâdih > bâdihe <uot;] (ba;dihe) {OsT} is.
1. Birkaç kişi aralarında alçak sesle konuşmak; ki­ 1. Beklenm edik olay. 2. Kadın ziyaretçi. 3. tasvf.
mi duyulur kim i duyulmaz biçimde aralarında ko­ A ni ilham.
nuşmak. 2. dönşl. f. Söylenmek; anlaşılır anlaşıl­ b ad ik , -ği [Erme, patig / Ar. batt / bad (yans.) > bad­
maz söylenmek. [DS]
ik] {ağız} is. 1. Ördek yavrusu. 2. Palaz. 3. Ördek
badırga, [badır-ga ?] {ağız} is. Taşçı çekici. [DS] gibi sallana sallana yürüyüş. 4. sf. mecaz. Kısa boy­
badırgüdür, [bad (yans.) > bad-ır+güd-ür] {ağız} is. lu ve tıknaz. [DS]
Gürültülü ve kaba konuşma; gevezelik; şamata;
badiklem e, [badik-le-me] is. Badiklem ek işi; ördek
gürültü. [DS]
gibi iki yana yalpa yaparak yürüme,
b ad ırık 1, -ğı [bad-ır-ık] {ağız} sf. 1. Konuşmasını ve
davranmasını bilmez; kaba. 2. Başına buyruk. [DS] bad ik lem ek , [badik-le-mek] gçsz. f. [-r] [-l(i) -yor]
badırık2, -ğı [bat-ır-ık] {ağız} is. 1. Soğan, may­ Ördek gibi iki yana yalpa yaparak yürümek; badi
danoz, domates, bulgur, asm a yaprağı ile yapılan badi yürümek.
ve çiğ olarak yenen bir yemek; batırık. 2. sf. Çok b a d in 1, [Bulucusu R. E. B adin’in adından] is. Bir
ekşi; kekre. [DS] uçağın hızını çevresindeki havaya göre bağıl olarak
badi1, [Erme, bad > Ar. batt / bad (yans.) > bad-ı / ölçen aygıt; badin hız ölçeri, sürat saati,

bad-i] {ağız} is. 1. Ördek. 2. Kaz. 3. Kaz ve ördek b a d in , [Ar. bâdin j-slj (ba;din) {OsT} sf. Şişman vü­
yavrusu. 4. Hindi. 5. Köpek; köpek yavrusu. 6. K e­ cutlu.
BAD
badinc, [Far. bâdinc g jilj (ba:dinc) {OsT} is. bot.
Hindistan cevizi, (Cocos nucifera).
badincan, [Far. bâdincân / bâdencân / bâdingân
jU oL ] (ba:dincan) {OsT} is. bot. Patlıcan, (Sola­
rium melongena). S bâdincân-ı ahmer, Domates,
(Lycopesicum esculentum).
badincani, [Far. bâdincân-ı ^ U o l ] (ba:dinca:ni:)
{OsT} sf. Patlıcan renginde; mor.
badincaniye, [Far. bâdincân + Ar. -iyye 4-jUolJ
(ba:dinca:niyye) {OsT} is. bot. Patlıcangiller,
badingân, [Far. bâdingân öl£jjl>] (ba:dingâ:rı) {OsT}
is. Patlıcan.
badir, [Ar. bedr (dolgunluk, şaşırtmak) > bâdir >>L>]
(ba.dir) {OsT} sf. 1. Birdenbire olan. 2. Hemen
yapm ak isteyen. 3. (Ay için) dolun. 4. (Çocuk için)
serpilip gelişmiş. 5. (M eyve için) olgun.
badire, [Ar. bedr (habersiz geliş) > badire opL] ( b a ­
dire) {OsT} is. 1. Birdenbire otaya çıkan tehlikeli
durum; felaket; bela. 2. Öfkeli bir hâlde iken yapı­
lan yanlışlık. 3. Aşılması güç geçit. 4. Birdenbire
söyleniveren söz. 5. Namlunun, kılıcın veya bitki­
lerin uç kısmı. 6. Sıkıntısızca, güçlük çekmeden
söylenen söz.
badiye1, [Ar. bâdiye -loIi] (ba:diye) {OsT} is. Çöl;
sahra, kır. S bâdiye-i gül, 'OsTj 1. D ev çölü. 2.
Dünya,|| bâdiye-i nişin, {OsT} Çölde oturan; bede- badron, [Slav, patron (barut ölçüsü) > Aim. Patrone]
vî.\\ bâdiye-i peymâ, {OsTj Çölde dolaşan.
badiye2, [Yun. badheia / Far. bâdiye] {ağız} is. 1. badruk1, [bat-mak > ba(t)-r~uk] {eT} is. Bayrak.
Büyük bakır kap. 2. Ağzı dar dibi geniş yağ kabı.
3. Büyük bakır tencere. 4. Yemek kabı. 5. Çorba badruk2, -ğu [? badruk / Far. / Haşan Badruk (E.
tası. 6. Yayvan, kulpsuz toprak çanak. [DS]
badkeş, [Far. bâd-keş (ba.dkeş) {OsT} is. Yel­
badseha, [Far. bâd + Ar. sehâ U^oL] (ba. dseha:) is.
paze.
badlamak, [Erme, bad (bölme) > bad-la-mak] {ağız}
gçl. f. [-r] [-(ı)-yor] 1. (Bağ, bahçe ve bostan için) badsene, [Far. bâd-sene] (ba:dsene) {OsT} sf. 1.
hayvanlardan korum ak için etrafını çitle çevirmek.
2; Eski çarığın altını sırımla örmek. 3. (Değirmen
için) taş dönerken etrafa un saçmak. [DS]
badmak, [bad-mak] {eT} gçsz. f. [-ur] 1. Batmak.
[EUTS] 2. gçl. f. Bağlamak; bent etmek. [EUTS] 3.
Ekin ekmek. [EUTS]
badman, [ba-d-man / bat-man] {eT} is. Batman; öl­
çek. [EUTS]
badminton, [İng. Badminton (bir şato adı)\ is. spor.
Tenise benzer bir oyun.
badnüma, [Far. bâd-nümâ IbU] (ba.dnüma:) {OsT}
is. 1. Rüzgâr gülü. 2. Fırıldak.
badnus1, [Rus. podnos (alttan) + nosity (taşımak)]
{ağız} is. Tepsi veya büyük sahan. [DS]
badnus2, [Yun. peteinos] {ağız} is. Horoz. [DS]
Ü IÜ M IllfCESÖ M .422
bado, [Fr. badaud] sf. argo. İşsiz güçsüz; serseri; alık
alık gezen.
badok, -ğu [Rus. podog (sopa)] is. A raba tekerle­
klerini birbirine bağlayan eksen; dingil; mil.
badpay, [Far. bâd-pây l S ^ ] (rüzgâr ayak) (ba:d-
pa:y) {OsT} is. Rüzgâr gibi hızlı koşan at.
badper, [Far. bâd-per _jol.] (ba:dper) {OsT} is. 1. Kâ­
ğıt uçurtma. 2. Kamçı topacı. 3. sf. (Kişi için) ken­
dini öven; övüngen.
badpeyma, [Far. bâd-peym â U-ojL.] (ba:dpeyma:)
{OsT} sf. Başıboş gezen; serseri; işsiz güçsüz,
badra, [Yun. paterö (kiriş)] {ağız} is. 1. Çamaşır tek­
nesi. 2. Döşeme kirişi. [DS]
badrak, [bad (yans.) > bad-(ı)r-a-k] {ağız} sf. Ko­
nuşm asını bilmez; kaba. [DS]
badram, [bad-ra-m] {eT} is. Sevinç ve eğlence günü;
bayram. [DLT]
badram ak, [bad (yans.) > bad-(ı)r-a-mak] {ağızf gçsz.
f M [-r(0-yor] Gürültü yapmak. [DS]
badrambaz, [Far. bârân-bâzı] {ağız} is. Y ağm ur dua­
sından sonra çocukların birbirini ıslatmak için oy­
nadıkları oyun. [DS]
badreng, [Far. bâd-reng (ba:dreng) {OsT} is.
1. Hızlı giden at. 2. Hıyar. 3. Acur. 4. Turunç. 5.
Ağaç kavunu. S bâd-rengîn, {OsT} 1. Övgü; med-
hiye. 2. mecaz. Şiir.
{ağız} is. Mermi. [DS]
[EUTS] [Gabain]
Çelebi uyd.) {OsT} sf. Kaçak; firari.
1. Cömert. 2. mecaz. Dünya; bu dünya,
Büyüklük taslayan; kibirli. 2. Kötü niyetli.
badsüvar, [Far. bâd-süvâr (ba:dsüva:r) is. 1.
Hızlı koşan at. 2. Koşu atı; yarış atı. 3. Hızlı giden
atlı.
badubudu, [bad (yans.) > bad-ı+bud-u] {ağız} is. Gü­
rültülü, patırtılı konuşma; kaba konuşma; gürültü
patırtı. [DS]
baduç1, -cu [Yun. babitza (ördek) > babica ? [Tzit-
zilis]] {ağız} is. Toprak, çam ya da madenden ya­
pılm a emzikli testi. [DS]
baduç2, -cu [Erme, patiç] {ağız} is. 1. Badıç. 2. Taze
bakla; bakla. [DS]
baduk3, -ğu [bod-uk] {ağız} sf. 1. Kısa boylu ve
şişman; tıknaz. 2. is. Domuz yavrusu. [DS]
baduka, [? baduka] {ağız} is. Patates. [DS]

badul1, [? badul] {ağız} is. 1. Taranan yünden ayrılan
aynı büyüklükteki parçalar. 2. Lapa lapa yağan kar.
[DS]
badul2, [? badul] {ağız} is. Havuç. [DS]
badur, [Sansk. patra] {eT} is. huk. Sıvı ölçüsü birimi.
[EUTS]
badut, -du [? badut] {ağız} is. Bezelye, bakla, fasulye
gibi sebzelerin salkımları. [DS]
badval, [Rus. podvâl] {ağız} is. 1. Bodrum; mahzen;
karanlık yer. 2. Kiler. 3. Tavlada altı kapıya girme.
[DS]
badviz, [Far. bâd-vız (ba:dvi:z) is. Yelpaze,
badya, [Yun. bathus (çukur) > badheia / Far. bâdiya
ajjL] {eAT} is. 1. Geniş ağızlı, yayvan, büyükçe su
kabı. 2. İçine şarap konulan büyük kap.
badzehr, [Far. bâd-zehr y»jiL>] (ba:dzehr) is. Panze­
hir.
badzen, [Far. bâd-zen jjil;] (ba.dzen) is. Yelpaze,
badzene, [Far. bâd-zene AijiL] (ba:dzene) is. Y elpa­
ze.
-baf, [Far. bâften (dokumak) ı J l -] (ba:J) {OsT} son
ek. Sonuna getirildiği Farsça kelimelerden "doku­
yan, dokuyucu" anlam ında birleşik sıfatlar yapan
son ek.
baf, [? baf] {ağız} is. Akciğer. [DS]
bafa, [Far. bâfa 4sl] is. 1. D ört tutam lık ekin demeti.
2. Mumlu balık yumurtası hazırlam ak için kam ı
yarılarak iç organları ve yumurtaları çıkarılmış ke­
fal balığı.
bafat, [Ar. bâbat i l ] is. {ağız} Tarz; yol; yöntem,
bafat, [Ar. bâbe (çeşit) > bâbat / i l ] is. {ağız}
Tarz; yol; yöntem,
bafende, [Far. bâfende o-usl] (ba.fende) {OsT} sf. Do­
kuyucu.
bafer, [Far. bâ (ile) + -fer (parlaklık)] (ba:fer) {OsT}
sf. Şen; sevinçli,
bafir, [? bafır] {ağız} is. Çok; sayısız; dolu. [DS]
bafkâr, [Far. bâf-kâr jl^âU] (ba:fkâ:r) is. Dokumacı;
çulha.
bafon, [Fr. backfong] {ağız} is. Gümüş görünümünde
bakır, çinko ve bakır alaşımı; fakfon. [DS]
bafra, [Yun. Pavra > Bafra] is. bot. Samsun ve Bafra
yöresinde yetişen sigara yapılabilecek nitelikte kü­
çük boylu, ince dokulu, tok içimli bir tütün türü,
baft, [Far. bâft oiL ] (ba:ft) {OsT} is. Kumaş; doku­
ma.
bafte1, [Far. bâfte 4âU] (ba:fte) {OsT} is. 1. Dokuma
tarzı; dokuyuş. 2. İpek, altın veya gümüş tire, pul
vb. ile dokunan kumaş. 3. sf. Dokunmuş.
BAG
bafte2, [Far. bafte 4aL] (ba.fte) {OsT} is. 1. Renkli,
büyük leke. 2. Oyma levha. 3. Parça. 4. Büyük bir
haritayı oluşturan parçalardan her biri; pafta,
bafur, [İt. vapore (buharj] {ağız} is. Buharla çalışan
gemi; vapur. [DS]
b ag1, [ba / bag / bağ (yans.)] is. Bağırmayı, seslenme­
yi, böğürmeyi, gevezelik etmeyi, yüksek sesle ses­
lenmeyi anlatan yansımalı kök. [Zülfıkar]
bag2, [bâ-mak (bağlamak) > bâ-ğ £_l>] (ba:g) {eT} is.
1. Bağ; bağlayan şey; bent; köstek; ip. [Üç İtigsizler]
[EUTS] [ETY] 2. Bohça. [EUTS] 3. Düğüm; bağ;
odun vb. bağlamları. [DLT] 4. Kabile; boy; halk
topluluğunun bir bölümü; bölük. [Gabain] [EUTS] 5.
Birleşik boylar; konfederasyon; müttefik; müttehit.
[ETY] 6. Allah; Tanrı. [ETY] 7. {eAT} Demet; bağ­
lam. 0 bag badrık, {eAT} Canlı hayvanları hile ile
yakalam a aracı; tuzak.|| bag bodun, {eT} B oylar ve
kabileler federasyonu.
bag3, [Far. bâğ] {eT} is. 1. Bağ; asma bahçesi. [Ga­
bain] [EUTS] 2. Üzüm asması; bağ. [DLT] 3. Bahçe.
[EUTS] 0 bağ borluk, {eT} Üzüm bağı. [EUTS]||
bag gözi, {eAT} Asm anın filiz verecek olan tomur­
cuğu; asma gözü. || bag özdeği, {eAT} B ağ kütüğü.
baga1, [bağ-a] {eT} sf. Rütbece aşağı; ast. [ETY] [Te­
kin]
baga2, [bag (yans.) > bak-â / bağ-â UJ {eT} is. 1. Kara
kurbağa; odlu bağa. [EUTS] 2. {eAT} {ağız} Kap­
lumbağa. [DS] 3. {18.-19.yy.} Kaplumbağanın ka­
buğu. 4. {ağız} Binek ve yük hayvanlarının ayakla­
rının altında zorlamadan ileri gelen şişlik. [DS] 5.
{ağız} Hayvan yemliği. [DS] 6. {eT} (Çokyaşamasın­
dan dolayı, sonsuzluğun, ebedîliğin simgesi olarak) bü­
yük kim selere verilen san. Baga Tarhan
bagacak, -ğı [bağ (bağlantı) > bağ-acak ?] (ba­
ğa ’cak) {ağız} is. Nesil; sülale. [DS]
bagaç, [bağ-aç] {ağız}] is. Koyulaşmış, hamur kıva­
mındaki madde; macun. [DS
bagaj, [Lat. baga (sandık) + Fr. bagage] is. 1. Y ol­
cunun beraberinde götürdüğü giyim vb. eşyalar. 2.
Tren, otobüs, uçak ve gemilerde yolcuların berabe­
rinde götürdükleri eşyaların konulduğu özel yer. 3.
Otomobillerde eşya koymağa mahsus bölme. 4.
argo. Kalça. 0 bagaja verm ek, (Yolcu için) bera­
berinde götürm ek istediği eşyalarının taşıtın bagaj
bölümüne konulmasını sağlamak.
bagal, [Far. bağal] {OsT} is. 1. Koltuk; koltuk altı. 2.
Kolla sarma; kucaklama. 3. Dağ ve tepelerin kena­
rı. 4. Kasık.
bagar, [bağar / bağır] {eT} is. 1. Karaciğer. [Gabain]
2. Karın. [EUTS] 3. mecaz. Dost; akraba; sevgili.
[Gabain]
bagarcak, [bağ-ar-cak] {ağız} is. Örme ip; kem er ge­
nişliğinde yün ya da kıldan örme ip; kolan. [DS] 0
bagarcak atmak, {ağız} (Koyun geceleyin yatağın-
BAG
dan kalkıp gitm eye yöneldiğinde çobanın uyanması
için) uykuya yatm adan önce kendi ayağı ile baş
koyunun ayağına ip bağlamak. [DS]
bagarsak, [bağar-sak] {eAT} is. Bağırsak,
bagarsuk, [bağır-suk > bağar-suk] {eTl {eAT} is. 1.
Bağırsak. [EUTS] [Gabain] 2. Merhamet. [EUTS]
bagas, [Erme, bağas => bağ-az / bağ-az] {ağız} is.
Aptal; alık; sersem. [DS]
bagat, [Far. bağ + Ar. -ât] (ba;ga:t) {OsT} is. Bahçe­
ler; bağlar.
bağaya, [Ar. bagıyy (fahişe) > bagâyâ] (bağaya)
{OsT} is. Fahişeler,
bagça, [bağ-ça] {eT} is. Bohça; bağ; çıkın; paket.
[EUTS]
bagçe, [Far. bâğ-çe-t^iL] (ba:ğçe) {OsT} is. 1. Küçük
bağ. 2. Bahçe,
bagçevan, [Far. bâğ-çe-vân (ba:ğçeva:n)
{OsT} is. Bağcı; bahçıvan,
bagçı, [bağ-çı] {eT} is. Bahçıvan; bağcı. [EUTS]
bağda, [bağ-da] {eAT} is. Güreşçi çelmesi; sarma, fi1
bağda urmak, {eAT} Güreşte sarmaya almak; çel­
me takmak.
bagdalamak, [bağ-da-la-mak] {eAT} gçl. f. [-r] Gü­
reşte sarmaya almak; çelme takmak,
bağdamak, [bağ-da-mak] {eT} {eAT} g ç l . f Güreşte
sarmaya almak; ayak yakalamak; çelme vurmak.
[DLT]
bağdanmak, [bağ-da-n-mak] {eAT} edil. f. [-ur] Çel­
me takılmak.
bağdatmak, [bağ-da-t-mak] {eT} g ç l . f [-ur] Güreşte
sarm aya aldırmak. [DLT]
bagel, [Far. bâgel (ba:gel) {OsT} is. Ilık su.
baget, [Fr. baguette] is. 1. Küçük, kısa ve ince değ­
nek. 2. Haddeye verilm ek üzere hazırlanmış külçe
altm, gümüş. 3. Y irm i b e ş y ü z e y e ta şla n m ış
d ik d ö rtg e n tab an lı elm as. 4. müz. Orkestra şefi­
nin kullandığı küçük değnek,
bagetlik, -ği [baget-lik] is. Trampet kayışlarının üze­
rine baget takm ak için yerleştirilmiş yuva,
baggal, [Ar. bağğâl JUj] (bagga:l) is. Katırcı.
bağır1, [ bağır] {eT} ünl. Ne acı; ne yazık!
bağır2, [bağır / bağar] {eT} is. 1. Karaciğer; {eAT} (ay­
nı). [EUTS] [Gabain] 2. Bağır. [DLT] 3. Karın.
[EUTS] 4. Göğüs; sine. {eAT} (aynı) [EUTS] 5. me­
caz. Dost; akraba; sevgili. [Gabain] [EUTS] 6. Bir
ilaç. [EUTS] 7. {eAT} Akciğer. 8. {eAT} Yürek. S
bağır basmak, {eAT} Saygı gösterisi olarak ellerini
göğsü üzerine koymak.\\ bağrı baş, {eAT} Yüreği
yaralı.|| bağrı başlı, {eAT} Yüreği yaralı.|| bağrı
başlu, {eAT} Yüreği yaralı.|| bağrı çıkmak, {eAT}
Canı çıkmak.\\ bağrı kara, {eAT} Bağırtlak kuş; kıl
kuyruk kuşu.|| bağrı katı, {eAT} Acımasız; m erha­
m etsiz]| bağrını baş eylemek, {eAT} Yüreğini y a ­
I B M İ M İ . «4
ralamak]] bağrını ezmek, {eAT} Yüreğini yara­
lamak,|j bağrı yağın eritmek, {eAT} Korku ve ü-
züntii içinde bırakmak.
bağır3, [bağır / bakır] {eT} is. Bakır. [ETY]
bagırak, [ba (yans.) > ba-gır-ak] {ağız} sf. Çok bağı­
ran. [DS]
bagırçak, [bağır-çak] {eT} is. Eşek semeri. [DLT]
bagırdak, [bağır-dak] {eT} is. 1. Kadın göğüslüğü.
[DLT] 2. {eAT} Beşik bağı,
bağırdan, [ba (yans.) > ba-gır-dan] sf. Bağırtan,
bagırlak, [ba (yans.) > ba-ğır-lak] {eT} is. Bağırtlak
kuşu. [DLT]
bagırlamak, [bağır-la-mak] {eT} g ç l.f. [-r] 1. Bağrı­
na vurmak. 2. Yayın tutamağını düzeltmek. [DLT]
bagırlanmak, [bağır-la-n-mak] g çsz.f. [-ur] 1. Pıhtı­
laşmak. 2. Koyulaşmak. [DLT]
bagırlıg, [bağır-lığ] {eT} sf. 1. Bağırlı. 2. mecaz. Yü­
rekli; cesur; kimseyi dinlemeyen. 0 bedük bagır-
hg, K imseye boyun eğmeyen; ciğeri büyük. [DLT]
bağırsak1, [bağır-suk / bağar-suk] {eT} is. 1. Bağır­
sak. [EUTS] 2. Karm. 3. Dost; akraba. [Gabain] i?
bağırsak sıyırması, {eAT} Bağırsak sancısı.\\ ba­
ğırsak sıyrındısı, {eAT} Bağırsak sancısı.
bağırsak2, [bağır-suk > bağır-sak] {eT} is. 1. Merha­
met. [EUTS] 2. s f M erhametli; gönül alıcı. [DLT]
bagırsaınak, [bağır-sa-mak] {eT} g ç l.f. [-r] Canı ci­
ğer istemek. [DLT]
bagırsuk, [bağ-ır-suk] {eT} {eAT} is. 1. Bağırsak.
[EUTS] [DLT] 2. Merhamet. [EUTS]
bağırtlak, [ba (yans.) > ba-ğır-t-lak] {eAT} is. Yabani
ördek; kıl kuyruk kuşu,
bağış, [bağ-ış] (ba:ğış) {eT} is. 1. Çadır bağı; ak evin
bent ve bağı; bağ; ip; çadır ipi. [ETY] [Nevâyî] 2.
Kalın urgan; halat. [EUTS] [Gabain] 3. Parmak, ka­
mış vb.nin boğumu; eklem; boğum. [DLT] [ETY]
bağışlatmak, [bağ-ış-la-l-mak] {eT} edil. f. [-ur]
Bağışlanmak. [DLT]
bağışlamak, [bağ-ış-la-mak] {eT} gçl. f. f r ] Bağış­
lamak. [DLT]
bağışlanmak, [bağ-ış-la-n-mak] {eT} edil. f. Bağış­
lanmak. [DLT]
bügıy, -yyı [Ar. bagıyy ^ ] {OsT} s f Fahişe.
b ağ ız1, [Ar. buğz (nefret) > bâğız ^ i t l ] (ba;gız)
{OsT} s f Tiksinen; nefret eden; buğz eden.
bağız2, [Ar. buğz (nefret) > bağîz 1_ti ^ ] (bagv.z)
{OsTj sf. Herkesten nefret eden; kimseyi sevmeyen.
b a g i1, [Ar. bağy (serkeşlik) > baği {OsT} is. Baş
kaldın; serkeşlik; azgınlık.
b ag i2, [Ar. bağy (serkeşlik) > bâği ^ L ] (ba;gi) {OsT}
sf. Baş kaldıran; serkeşlik eden; haksızlık eden.
B l« m i© M .4 2 5
bagi3, [Far. bağı ^ L ] (ba:gi:) {OsT} sf. Aynı bahçede
yetişen.
bagilik, -ği [bâgi-lik] (OsT} is. Baş kaldırma; asilik,
serkeşlik.
bagiy, [Ar. bağy {OsT} is. 1. Doğru yoldan sap­
ma. 2. Aşırılık, ileri gitme. 3. Azgınlık. 4. Serkeş­
lik. 5. M asumlara dokunmayan fakat devlet otorite­
sine isyan ederek bir bölgeyi hakimiyeti altına al­
mış bulunan zorba; isyankârlık. 6. İnsanlara karşı
üstünlük iddia edip onları, zulüm ve baskı altında
yaşatmak. S bagy-etm ek, {OsT} I. Azgınca, aşırı
şekilde davranmak. 2. Zina yapmak.
bagiyane, [Ar. bagy + Far. -âne] (ba:giya:ne) {OsT}
zf. İsyan edenlere yakışır şekilde; asilikle,
bagiz, [Ar. buğz (nefret) > bâğız / bagiz] (ba:giz)
{OsT} sf. Herkesten nefret eden.
bagi, [Ar. bağl J a J {Os T} is. Katır.
bağlam ak, [bağ-la-mak / boğ-la-mak] {eT} g ç l . f [-r]
1. Bağlamak; raptetmek. [EUTS] [DLT] [Yüknekî] 2.
{eAT} Kapamak. 3. {eATj Durdurmak; alıkoymak;
engel olmak. 4. {eAT} Sarmak. 5. (eATj Ayırmak;
hasretmek. 6. Hasıl etmek,
baglam alu, [bağ-la-ma-lu] {eAT} sf. Bağlanması ge­
rekli; zincire vurulması gereken,
bağlanm ak, [bağ-la-n-mak / boğ-la-n-mak] {eT} edil,
f. [-ur] 1. Bağlanmak. [Yüknekî] [DLT] 2. {eAT} Ka­
panmak. 3. {eAT} Sonuçlandırılmak; bir şekil veril­
mek.
bağlatm ak, [bağ-la-t-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Bağlat­
mak; bohçalatmak. [DLT]
bagle, [Ar. bağle ^U.] {OsT} is. Dişi katır.
bağlı, [bağ-lı] {eAT} sf. 1. Bağlı. 2. Kapalı. 3. Erkek­
liği bağlanmış olan,
baglıg, [bağ-lığ] {eT} sf. 1. Bağlı; tutuklu. [EUTS] 2.
is. Bohça; paket. [EUTS]
bagmak, [ba-mak > ba-ğ-mak] {eT} g ç l.f. [-ur] Bağ­
lamak. [ETY]
bagna, [Moğ. bağna] {eT} is. Merdiven basamağı.
[DLT]
bağra, [Far. bağrâ Iyu] (bağra:) {OsT} is. Erkek do­
muz.
bagrak, [ba-ğ-rak] {eA T} is. Oba.
bagrıkm ak, [bağ(ı)r-ık-mak] {eT} g ç s z .f [-ur] Ciğe­
ri göğüs kemiklerine yapışmak. [DLT]
bağrın, [bağ(ı)r-m] {eT} zf. 1. Bağır ile. [EUTS] 2.
Kamı üzerine; yüzükoyun,
bagşiş, [Far. bâhşîş] {eAT} is. Bahşiş,
bagorya, [Yun. pagouria] {ağız} is. Pavurya; çağa­
noz.
bagursuk, [bağır-suk] {eAT,' is. Bağırsak.
bagut, [Ar. b â ğ ü to ^ U ] (ba:gu:t) {OsT} is. Paskalya.
B AĞ
bagy, [Ar. bağy {OsT} is. İleri gitme; azgınlık;
serkeşlik.
b a g z a 1, [Ar. buğz (nefret) > bagza {OsT} is. 1.
Şiddetli nefret. 2. Düşmanlık.
bag za2, [Ar. buğz (nefret) > bağzâ Ui>] (bagza:)
{OsT} is. Şiddetli nefret; hiç sevmeyiş.
b a ğ 1, [bağ (vans.)] is. 1. Suyun çağlamasını, sıvıların
bol bol akışını, dökülüşünü anlatan kök. [Zülfıkar]
bağ-ıl bağıl. 2. Bağırmayı, seslenmeyi, böğürmeyi,
gevezelik etmeyi, yüksek sesle çağırmayı anlatan
yansımalı kök. [Zülfıkar] S b ağ bağ, {eAT} (Su vb.
sıvıların akışı için) şa r şar; şarıl şarıl.
bağ2, [Far. bâğjA J (ba:ğ) {OsT} is. 1. Meyve bahçesi.
2. Üzüm yetiştirilen bahçe; asma bahçesi. 3. Asma;
üzüm kütüğü. 4. Bostan; büyük bahçe. 5. Gezinti
yeri. 6 . mecaz. Cennet. S b ağ a ra la m a k , İyi ge­
lişmesini sağlam ak için asma kütüklerindeki dalları
seyrekleştirmek.|| b ağ b ahçe, Yeşillik alan.|| bağ
beli, {ağız} Belirli zam anlarda bağda yapılan ba­
kım ve temizlik işleri. [DS]|| b ağ bellem ek, Üzüm
dikili bahçe toprağını bel ile alt üst etmek, kabart­
mak.|| bağ bıçkısı, {ağız} Bağ budamakta, ot biç­
mekte kullanılan eğri ve dişli ağızlı bir tür bıçak;
bıçkı. [DS]|| b a ğ b ozm ak, Olgun üzümleri tamamen
toplayarak bağı terk etmek.|| bağ bozu m u , /. Ol­
gun üzümlerin toplanma zamanı. 2 . Üzümleri top­
lama; üzüm hasadı.\\ bağ b u d a m a k , H er y ıl asma
dallarından bir kısmını kesilip kısaltmak.\\ b ağ c ır­
cırı, zool. D üz kanatlıların cırcır böceğigiller f a ­
milyasından büyük kanatlı, soluk renkli bir tür cır­
cır böceği, (Oecanthus pellucens).\\ b a ğ çırp m ak ,
{ağız} Bağ budamak. [DS]|| b ağ çu buğu, 1. Asma
fıdesi. 2. Asm a dalı.|| bağ d am ı, {ağız} Bağda, çalı
çırpı vb.den yapılan kulübe. [DS]|| b a ğ depm ek,
{ağız} Bağ bellemek. [DS]|| b a ğ evi, {ağız} Muhtar
odası. [DS]|| bağ gözü, {OsT} Asma dallarındaki
küçük tomurcuklar.]] bâğ-ı A dn, {OsT} Cennet.j
bâğ-ı b a h a r, {OsT/ B ahar bahçesi.\\ bâğ-ı b e d i’,
{OsT} 1. Eşsiz bağ. 2. mecaz. Cennet.\\ bâğ-ı behiş-
tî, /OsT} Cennet bağı.|| bâğ-ı cihân, /OsT} Dünya
bahçesi.]] bâğ-ı cinân, /OsT} Cennetler bağı.|| bâğ-ı
d eh r, {OsT} Dünya bahçesi. || bâğ-ı firdevs, /OsT}
Cennet bağı.|| bâğ-ı huld, /OsT} Sekiz cennetten
birinin bahçesi.|| bâğ-ı İrem , /OsT} 1. İrem bağı. 2.
Cennet.|| bâğ-ı kuds, /OsT} 1. K utsal bahçe. 2. me­
caz. Cennet.|| bâğ-ı n aîm , /OsT} 1. Bolluk, bereket
bahçesi. 2. Cennet.|| bâğ-ı re fî’, /OsT} 1. Yüce bah­
çe. 2. mecaz. Cennet.|| bâğ-ı rıd v ân , /OsT} i. H oş­
nutluk bahçesi. 2. Cennet.|| bâğ-ı vahş, /OsT} H ay­
vanat bahçesi.]] bâğ-ı vesî’, /OsT} 1. Geniş bağ. 2.
mecaz. Cennet.\\ b ağ k ü tü ğ ü , Asmanın ana gövde­
si.]] bağ m ay m u n cu ğ u , zool. D eğişik alacalı renk­
te zeytin ağacına, asmaya, yoncaya, sebzelere ve
meyve bahçelerine zarar veren p e k çok cinsi bulu­
BAĞ
nan böcekler, (Otiorrhyrıchus).\\ bağ özdeği, Bağ
kütüğü. || bağ tavası, Pekmez kaynatılan biiyük ba­
kır kap.|| bağ yanığı, Asm alarda guignardia bid-
vellii adlı mantarın meydana getirdiği hastalık.
bağ3, [eT. bâ-m ak (bağlamak) > ba-ğ > bağ] is. 1.
Bağlam aya yarayan ip, tel ve şerit gibi düğüm ­
lenebilir nesne. 2. Bağlam aya yarayan araçla ya­
pılmış düğüm. 3. Sargı. 4. {ağız} Bağlanarak deste
yapılmış nesne; demet; bağlam. [DS] 5. mecaz. İlgi;
alaka; rabıta. 6. Engel; mania. 7. dbl. Aynı cins ve
eş görevde olan cümle, kelime veya gruplar arasın­
daki ilişki; bağlaç. 8. Birlik; bağlılık; ittifak. 9.
Kemikleri birbirine tutturan, iç organları yerli ye­
rinde tutan lif demetleri. 10. {ağız} Bir araya bağ­
lanm ış beş çile pam uk ipliği. [DS] 11. {ağız} Çatıda
kullanılan asıl kirişler. [DS] 12. {ağız} Bina katları­
nın her biri; katları ayıran ağaç kısımlar. [DS] 13.
{ağız} M aden ocaklarında tünellerin çökmemesi
için konulan direkler üzerine çakılı dirseklerin bir­
leştiği yerler. [DS] 14. {ağız} Dört tekerli arabalarda
dingili yastık altma bağlayan vidalı demir. [DS] 15.
{ağız} Yaklaşık olarak 100-150 kg. gelen kendir
demeti. [DS] 16. {ağız} Fincan tepsisi; tepsi. [DS] S
bağ badrık, A v hayvanlarını yakalam ak için ku­
rulmuş tuzak. || bağ doku, anat. Çoğunlukla eklem­
lerde yer alan çok güçlü beyazımsı l i f demeti. || bağ
fiil, dbl. H em eylem anlamı taşıyan hem de cümle
unsurlarını veya grupları birbirine bağlayan fiilim ­
siler; zarffiil.\\ bağ kolanı, E yer veya sem eri hay­
vanın sırtında tutturmaya yarayan kayış veya ke­
mer. || bağ taşı, mim. îk i duvarı birbirine bağlamak
için kullanılan bir yüzü duvarın yüzüne diğeri de
öteki duvarın taşları arasına giren boyu eninden
daha uzun inşaat taşı.
bağa, [bag / bağ (yans.) > eT bak-â / bağ-â UJ is. 1.
Kaplumbağa. 2. Kaplumbağa gibi hayvanların vü­
cudunu koruyan boynuzsu örtü; kavkı; karapaks. 3.
Bu kabuktan yapılmış süs eşyası. 4. {ağız} Vücudun
herhangi bir yerinde oluşan sert dokulu ur. [DS] 5.
{ağız} Guatrın sebep olduğu boğaz şişliği. [DS] 6.
{ağız} Hayvanların ayağının altında, zorlama yü­
zünden oluşan şişlik. [DS] 7. {ağız} Bağ kütüğünün
üzerindeki pütürler. [DS] 8. {ağız} Birkaç günlük
kurbağa yavrusu. [DS] 9. {ağız} Hayvan yemliği.
[DS] 10. {ağız} Tepsi; fincan tepsisi. [DS] 11. {ağız}
Kağnıda iği tahtalara tutturan ortası delik ağaç.
[DS]
bağacak, -ğı [bağ-a-cak] {ağız} is. -*• bağacık. [DS]
bağacık, -ğı [bağ-a(ç)-ık] {ağız} 1. Koyunlar yataktan
kalktığında uyanabilmesi için çobanın, uyumadan
önce bir ucunu kendine öbür ucunu baş koyuna
bağladığı ip. 2. Kadınların kundaklı çocuğu sırtla­
rına bağlamakta kullandıkları yün ya da pam uk ip­
liğinden örme ip. 3. Çorap bağı; ip. 4. Bağ ve bah­
çe kapılarına yapılan ağaç tırkı veya kilit. [DS]
İ M İ M E S A M İ. 42e
bağacuk, -ğu [bağa-cuk ^ {eAT} is. Eskiden
kaleyi kuşatanların, kaleye yaklaşarak duvar del­
mekte kullandıkları seyyar kulübe,
bağaç, [bağ-aç] is. 1. İki şeyi birbirine bağlayan, tut­
turan nesne. 2. Mayası tutmadan pişirilmiş ekmek,
bağalak, [Far. bağanak] {ağız} is. İçine, peynir, çö­
kelek konulan oğlak ya da kuzu derisi; tulum. [DS]
bağalı, [bağa-lı] {ağız} sf. Boğazında guatr dolayısıy­
la şişlik bulunan kimse. [DS]
bağaltak, [eT. bağır-dak > bağal-tak] {ağız} is. Hırka.
[DS]
bağana1, [bağ-an-a] {ağız} is. Direk. [DS]
bağana2, [Far. bağanak / bağana / bağnak] is. 1. Ana
rahminde, içinde dölüt bulunan kese; etene. 2. Ölü
doğan çocuk; düşük. 3. {ağız} Üç yaşına kadar olan
küçük çocuk; bebek. [DS] 4. Ölü doğan kuzunun
derisi; astragan. 5. {ağız} D ört beş günlük keçi yav­
rusu. [DS] 6. {ağız} İçine kuru peynir ya da çökelek
konulan keçi ya da koyun derisi; tulum. [DS] S
bağana kürkü, Astragan kürk.|| bağana resmi,
Astragan kürk için ödenen vergi.
bağanak, -ğı [Far. bağanak] {ağız} is. 1. Doğum vakti
gelmeden hayvanın kam ından çıkarılan yavru. 2.
Keçi veya koyun tırnağı; bakanak. [DS]
bağar, [eT. bağır (karın, karaciğer)] {ağız} is. 1. Gö­
ğüs. 2. K am ı hastalık yüzünden şişmiş kimse. [DS]
bağarcak, -ğı [bağ (ip) > bağar-cak] {ağız} Koyunlar
yataktan kalktığında, uyanabilmesi için çobanın
uyumadan önce bir ucunu kendine öbür ucunu baş
koyuna bağladığı ip. [DS]
bağarcık, -ğı [bağar-cık] {ağız} is. 1. Arabalarda ön
yastık ile ön dingil arasına konulan ve dingil üze­
rindeki oku yerinde tutm aya yarayan enli uzun a-
ğaç parçası. 2. Düşmem esi için beşik ya da salın­
cakta çocuğu bağlamaya yarayan enli kuşak; bağır-
dak. [DS]
bağarda, [bağar-da] {ağız} is. İşsiz; boş gezen. [DS]
bağardak1, -ğı [bağar-dak] {ağız} is. Çamdan oyu­
larak yapılmış su kabı. [DS]
bağardak', -ğı [bağar-dak] {ağız} is. Düşmemesi için
beşik ya da salıncakta çocuğu bağlam aya yarayan
enli kuşak; bağırdak. [DS]
bağarsak, -ğı [bağır-suk > bağarsak {eAT} is.
Bağırsak.
bağarsık, -ğı [bağar-sık] {ağız} is. Çorap ya da başka
örgülerdeki başlangıç. [DS]
bağarsuk, -ğu [eT. bağır-suk j - y s ] {eAT} is. Bağır­
sak.
bağartlak1, -ğı [bağır-lık / bağ(ı)r-la-k / bağart-la-k]
is. 1. Y em ek yerken ya da ağız suyu ile önünün
kirlenm emesi için bebeklere takılan önlük. 2.
Uyurken düşmemesi için çocuğu beşik ya da salın­
cağa bağlamakta kullanılan enli kuşak.
öiöifitH R Snzbün. 427
bağartlak, -ğı [ba (yans.) > ba-ğır-t-lak > bağar-t-lak]
{ağız} is. 1. Çok ağlayan çocuk. 2. zool. Bağırtlak.
[DS]
bağat, [Far. bağ + Ar. at] (ba:ğa:t) {OsT} is. 1. Bağ­
lar; üzüm bağları. 2. Bahçeler,
bağaz, [boğaz / baz / bağaz] is. {ağız} B ir değir­
mende, tanelerin iki taş araşma dökülmesi için üst
taşının ortasında açılmış delik. [DS]
bağban, [Far. bâğ-bân OL-tL.] (ba:ğba:n) {OsT} is. 1.
Bahçıvan; bağcı. 2. Bahçe veya bağ bekçisi,
bağbani, [Far. bâğ-bânî (ba:ğba:ni:) {OsT} is.
Bahçıvanlık.
bağboğan, [bağ+boğ-an] is. bot. Sarm aşıkgillerden
asma, baklagil ve diğer bazı bitkilere sarılan, mor
renkli çiçek açan, klorofilsiz zararlı, asalak bir bit­
ki; küsküt, cin saçı, şeytan saçı, (Cuscuta).
bağcı1, [bağ-cı] is. 1. Bağ ve üzüm yetiştiren kimse.
2. Bağ ve bahçe sahibi. 3. Geçimini bağ ve meyve
ağacı yetiştirerek sağlayan kişi. S bağcılar ocağı,
İmparatorluk döneminde sarayın bahçelerine ba­
kan görevlilerin bağlı olduğu teşkilat.
bağcı2, [bağ-cı] is. 1. Bağlam a işini yapan kimse. 2.
{ağız} Sürek avında avm geçeceği yerde bekleyen
avcı. [DS] 3. Flayvanlarm kırık ve çıkığını tedavi
eden köylü. 4. Ekin biçenlerin arkasında biçilen e-
kinleri demet ederek bağlayan kimse.
bağcık1, -ğı [bağ-la-mak > bağ-cık] is. 1. Bağlam aya
yarar küçük şerit veya ipçik. 2. Ayaktan çıkmaması
için ayakkabıları bağlam akta kullanılan bağlar. 3.
{ağız} Arabalarda, okun arabaya takılan yeri. [DS]
4. {ağız} Göl kamışı. [DS] 5. {ağız} Çocuğun kulak­
larının şekli bozulm asın diye çene altından geçiri­
lerek kulak üzerinden alınıp tepede bağlanan bez.
[DS] S bağcık atmak, {ağız} Biçilen ekini demet
yapmak. [DS]|| bağcık ipi, {ağız} K oyunlar yataktan
kalktığında, uyanabilmesi için çobanın uyumadan
önce bir ııcunu kendine öbür ucunu baş koyuna
bağladığı ip. [DS]
bağcık2, -ğı [bağa-cık] {ağız} is. Kaplumbağa. [DS]
bağcıklı, [bağ-cık-lı] sf. Bağcıkları bulunan,
bağcılık, -ğı [bağ-cı-lık] is. Ü züm yetiştirm e işi ve
mesleği.
bağda1, [eT. bağ-da-m ak (engel olmak) > bağ-da
ûJ^>] is. 1. Bağdaş. 2. Çelme. 3. Güreşçi çelmesi. 4.
{ağızj Engel; güçlük. [DS] 5. {ağız} Kement; bağ;
düğüm. [DS] 6. {ağız} Yürüm e çağma gelen çocuk­
ların yürüyememe durumu. [DS] S bağda atmak,
1. Çelme takmak; bağda vurmak. 2. Güçlük çıkar­
mak; engel olmak.|| bağda urmak, {eAT} Güreşte
sarmaya almak; çelme takmak. |[ bağda vurmak,
Iağızj Güreşte ayağa çelme takarak düşürmek. [DS]
bağda2, -a’i [Ar. bağzâ1 / bağda5 * U ü J (bağda:) sf.
Şiddetli nefret; hiç sevmeme durumu.
BAĞ
bağdadı, [bağdadi] {ağız} is. -*■ bağdadi. [DS]
bağdadi, [Ar. bağdâd (Bağdat) > bağdâd-ı
(bağda:di:) is. 1. Birbirine paralel olarak çakılmış
tahta çıtaların üzeri sıva ile kapatılarak duvar veya
tavan meydana getirme tekniği; ahşap çatma. 2. Bu
teknikle yapılmış inşaat. 3. Eskiden kullanılan bir
tür değerli kumaş cinsi. 4. öz. is. Bağdatlı. S bağ­
dadi çıtası, Bağdadi tekniğinde taşıyıcı direk veya
kalaslar üzerine çakılan 1 cm. kalınlığında ve 2-3
cm. enindeki çıtalar; çatmalık.\\ bağdadi kâğıt,
Sem erkant kâğıtları örnek alınarak 9. yy. dan itiba­
ren üretilmeye başlanan bir çeşit iyi cins kâğıt;
B ağdat kâğıdı.
bağdadilik, -ği [bağdadi-lik] (bağda.di.Tik) is. 1.
Düz ensiz tahta. 2. Bağdadi tahtalarını tutturmaya
yarayan çivi.
bağdadiye, [Ar. bağdadıyye i-sl-U;] (bağda:di:ye)
{ağız} is. Aralarına ağaç konularak yapılan ince du­
var. [DS]
bağdala1, [bağ+dal-a (bağ dala kaldı sözünden)]
{ağız} is. Birkaç yıl işlenmemiş asma kütüğü. [DS]
bağdala2, [? bağdala] {OsTj is. Çevre; havali; etraf,
bağdalama, [bağda-la-ma] is. Bağdalam ak işi.
bağdalam ak, [eT. bağda-mak (çelmek) > bağda-la-
m ak jlİJi-U] {OsTj gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] spor. 1.
Güreşte bacaklarını, rakibinin bacaklarına sararak
yere düşürmek; güreşte çelme takmak. 2. Birini
düşürmek için ayaklarına çelme takmak; çelmele-
mek. {ağız} (aynı) [DS]
bağdalanm ak, [bağda-la-n-mak] {ağızj edil. f. [-ır]
D üşecek gibi olmak; ayağı birbirine dolanmak.
[DS]
bağdama, [bağda-ma] is. Bağdamak eylemi,
bağdamak, [bağda-mak / ^İJju ] g ç l . f [-r] [-
d(ı)-yor] 1. Nesneleri birbiri içine geçirmek sure­
tiyle bağlamak; kenetlemek. 2. mecaz, işleri için­
den çıkılmaz hale getirmek. 3. {OsT} {ağız} Çelme
takmak. [DS]
bağdan, [bağda-mak > bağda-n] {ağız} is. Birleşme
yeri; kavşak. [DS]
bağdanma, [bağda-n-ma] is. Bağdanmak eylemi ve
durumu.
bağdanmak, [bağda-n-mak jiİJJu] {OsT} ed il.f. [-ır]
Çelme takılmak; çelmelenmek.
bağdaş, [eT. bağ-da-mak > bağda-ş is. 1. A-
yaklarmı karşılıklı uyluklarının altına alarak bir
çeşit yere oturma biçimi; bağda, bağdaç, bardaç. 2.
sf. {ağız} Birbiri ile her bakım dan anlaşan, içli dışlı
olan; uyuşmuş. [DS] 0 bağdaş olmak, {ağız} R ahat
olmak. [DS]|| bağdaş kurmak, {ağız} I. Ayaklarını
karşılıklı olarak uyluklarının altına alarak otur­
mak. 2. D aha zor gelmek. [DS]
BAĞ
bağdaşık, -ğı [bağdaş-mak > bağdaş-ık] sf. 1. Birbiri
ile uyuşan; imtizaçlı, imtizaç etmiş. 2. Aralarında
anlaşmış olanlar. 3. Öğeleri arasında birlik ve tutar­
lılık; yapı ve nitelikçe benzerlik bulunan; homojen.
4. {ağız} Suç ortağı. [DS] 5. {ağız} Birbiri ile uyuşup
anlaşmış. [DS] S bağdaşık olaylar, İstatistikte,
aynı zamanda meydana gelen ve birbiri ile ilintili
olduğu kabul edilen olaylar.
bağdaşıklaştırmak, [bağdaş-ık-la-ş-tır-mak] gçl. f .
M Birbiri ile bağdaşır hale getirmek; homojen­
leştirmek.
bağdaşıklık, -ğı [bağdaş-ık-lık] is. 1. Bağdaşık olma
durumu. 2. Bağdaşık olanın niteliği; homojenlik. 3.
mat. Çözümü mümkün bir denklem sisteminin
özelliği.
bağdaşılma, [bağdaş-ıl-ma] is. Bağdaşılmak işi.
bağdaşılmak, [bağdaş-ıl-mak] ed il.f. [-ır] Birbiri ile
anlaşır, uyuşur, kaynaşır hâle gelmek,
bağdaşım, [bağda-ş-ım] is. 1. Benzer nesneler ara­
sında ya da bir bütünü oluşturan parçalar arasındaki
uyuşma; insicam. 2. Tutarlılık ilişkisi,
bağdaşma, [bağda-ş-ma] is. Birbiri ile uyuşma,
anlaşma, uzlaşma,
bağdaşm ak, [eT. bağda-m ak > bağda-ş-mak] işteş. [-
ır] 1. Anlaşmak, kafaca denk olmak; imtizaç et­
mek. 2. Uygun düşmek. 3. Alışmak. 4. Uzlaşmak.
5. (Çocukların oyununda) eş tutmak; eşleşmek,
bağdaşmaz, [bağda-ş-maz] sf. 1. Birbiri ile uyuş­
mayan; uyuşmaz. 2. Aralarında bir uyum ve tutarlı­
lık bulunmayan; tutarsız. 3. Birbiri ile bağlantısı
olmayan; ilintisiz. <5 bağdaşm az olaylar, İstatis­
tikte aym anda gerçekleşmesi ve birbiriyle bağlan­
tısı mümkün olmayan olaylar; ilintisiz olaylar.
bağdaşm azlık, -ğı [bağda-ş-maz-lık] is. 1. U yuş­
mazlık. 2. Geçimsizlik. 3. Tutarsızlık. 4. İlintisiz-
lik. 5. mat. Çözümü olmayan bir denklem sistemi­
nin taşıdığı özellik,
bağdaştırıcı, [bağda-ş-tır-ıcı] is. Bağdaşma ve uz­
laşma sağlayan; uzlaştırıcı,
bağdaştırma, [bağda-ş-tır-ma] is. Bağdaştırmak ey­
lemi.
bağdaştırmacılık, -ğı [bağda-ş-tır-ma-cı-lık] is. fel.
Birbiri ile uzlaşmaz gibi görünen iki ve daha çok
kuramı veya görüşü birbiri ile kaynaştırm ak ama­
cını güden felsefe akımı,
bağdaştırmak, [bağda-ş-tır-mak] g ç l . f [-ır] 1. An­
laşma ve uzlaşma sağlamak; uzlaştırmak. 2. Uyum­
lu bir bağlantı kurmak; uyuşturmak. 3. gnşl. Uygun
görmek, uygun bulmak.
Bağdat, [Far. bagdât / bağdan (Tanrı'nın hediyesi)
■MjJl.] öz. is. Irak’ın başkenti. S' Bağdat gülü, K a­
d iri tarikatı şeyhlerinin başlarına giydikleri tacın
üstüne dikilen iç içe on sekize bölünmüş daireden
meydana gelen parça. || Bağdat harap, Karnım aç,
mide boş.|| Bağdat mamur, 1. Karnım tok, mide
ııe iü M M .^
dolu. 2. Şarap kadehi dolu.|| B ağdat’ı tam ir et­
mek, Yemek yemek, karın doyurmak.
bağı, [eT. bak-ı > bağ-ı] is. Büyü; efsun; sihir,
bağıcı, [bak-ı-cı > bağ-ı-cı] is. 1. Büyücü; efsuncu. 2.
Falcı. 3. Bağlayıcı. 4. Baştan çıkaran; kandıran;
yoldan saptıran,
bağıç, [bağ-ıç] is. 1. Çadır ipleri. 2. Bir şeyi bağla­
maya yarayan ip vb. şeylerin tümü,
bağık, -ğı [bağ-ık] {ağız} is. 1. Flam meyve; tadı bu­
ruk yemiş. 2. Yabani meyve. [DS]
bağıl1, [bağ (yans.) > bağ-ıl] is. {ağız) 1. (Su için)
şarıltı, çağlama bildiren gövde. 2. is. Hayvanların
sütlerinin sağım gecikm esinden dolayı akması.
[DS] S bağıl bağıl, {ağız} Şarıl şarıl; çağıl çağıl.
[DS]|| bağıl bağıl aktarmak, {ağız} Çok kusmak.
[DS]
bağıl2, [bağ-ıl] sf. Varlığı veya durumu bir başka
şeye bağlı olan; görece; göreli; izafi (1944). S ba­
ğıl değer, mat. 1. B ir rakamın önüne (+) veya (-)
işaretlerinden birinin yazılm ası halinde aldığı de­
ğer. 2. Rakamın bulunduğu basamağa göre aldığı
değer.\\ bağıl nem, biy. B ir metre küp hava içinde
bulunan su buharı miktarının, aynı sıcaklıkta ha­
vanın doymuş haldeki su buharı miktarına oranı.||
bağıl yoğunluk, fız. B ir maddenin yoğunluğunun
birim kabul edilen bir başka maddenin yoğunluğu­
na oranı.
bağılcı, [bağ-ıl-cı] is. ve sf. Bir taneciğin, boşlukta
ışık hızına yaklaştığı zamanki hızı ve bu anda ha­
reketsiz olduğu zamankinden daha fazla olan kütle­
si.
bağıldak, -ğı [eT. bağ-ır-da-k > bağıldak] is. 1. Be­
beklerin beşikten düşm emeleri için üzerlerine sarı­
lan geniş bez kuşaklar; beşik bağı. 2. Kadınların
âdet zamanlarında kullandıkları bağ.
bağıllık, -ğı [bağ-ıl-lık] is. 1. Bir kimsenin veya nes­
nenin bağıl olma hali. 2. Bağıl olanın taşıdığı nite­
lik; izafiyet, görelik, görecelik, rölativite.
bağım 1, [bağ-ım] is. 1. Bir şeyin veya bir nesnenin
etkisi ve gücü altında bulunm a hali; tâbiiyet. 2.
{ağız} Büyü. [DS]
bağım 2, [bağ (yans.) > bağ-ım] is. Bağırmayı anlatan
yansımalı gövde, ö bağım bağım bağırmak, /a-
ğız} Bas bas bağırmak. [DS]
bağım lama, [bağ-ım-la-ma] is. Bağımlı kılma,
bağım lam ak, [bağ-ım-la-mak] gçl. f [-r] [-l(ı) -yor]
Bağımlı hale getirmek; tâbi kılmak,
bağım laşım, [bağ-ım-la-ş-ım] is. Karşılıklı olara bir­
birine bağlı ve etkileyici olm a durumu,
bağım laşm a, [bağ-ım-la-ş-ma] is. 1. Karşılıklı olarak
birbirine bağımlı olma. 2. Doğal olaylar arasındaki
düzenli bağlantı. 3. Devletler hukuku açısından
devletler arasındaki karşılıklı bağlantılar. 4. Ortak
çıkarları olan devletler arasında önceden yapılmış
siyasî düzenleme.
O B İlE T O M « 429
bağımlı, [bağ-ım-lı] sf. 1. Başka bir şeye bağlı olan;
tâbi, (1944). 2. Etki altında olma. 3. Herhangi bir
siyasi ve ideolojik düşünceye itirazsız uyan. 4. is.
gnşl. Aşırı ölçüde alışkanlık edinen. A lkol bağım lı­
sı. S bağım lı sıra cümle, Anlam bakımından bir­
birine bağlı ve özne, yüklem, tümleç gibi öğeleri
ortak olan cümleler.
bağımlılık, -ğı [bağ-ım-lı-lık] is. Bağımlı olm a du­
rumu; tâbiiyet,
bağımsız, [bağ-ım-sız] sf. 1. Davranış, tutum ve fikir
bakımından başka birisine bağlı olmayan; hür; öz­
gür; müstakil. 2. Herhangi bir siyasi ve ideolojik
düşünce veya gruba girmeyen, hiçbir baskıya gele­
meyen, dilediği gibi düşünen; kendi başına davra-
nabilen; yansız. 3. Resmî kayıtlara ve kurallara uy­
mak istemeyen. 4. Herhangi bir şeyle ilişiği ve bağ­
lantısı olmayan. 0 bağım sız milletvekili, siy. H er­
hangi bir partiye girmeden kendi başına seçilen
veya bir partiden seçilmesine rağmen istifa ile ay­
rılan ve bir gruba katılmayan milletvekili. || bağım ­
sız sıralı cümle, dbl. Özneleri, tümleçleri ve y ü k ­
lemleri ayrı olmakla birlikte anlamca ilgi bulunan,
aralarına virgül, noktalı virgül veya bağlaç konul­
muş cümleler.
bağımsızlaşma, [bağ-ım-sız-la-ş-ma] is. Bağım sız­
laşmak işi.
bağımsızlaşmak, [bağım-sız-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır]
Bağımsız duruma gelmek; bağımlı olmaktan kur­
tulmak.
bağımsızlaştırma, [bağım-sız-la-ş-tır-ma] is. Bağım ­
sızlaştırmak işi.
bağımsızlaştırmak, [bağım-sız-la-ş-tır-mak] g ç l f
[-ır] 1. Bağımlı olmaktan çıkarmak. 2. Sömürge ya
da yarı bağımlı bir ülkeyi bağım sız hale getirmek;
bağımsızlığını kazandırmak,
bağımsızlık, -ğı [bağım-sız-lık] is. 1. M addî ve
manevi yönlerden hiçbir kim seye bağlı olmamak;
özgürlük, hürriyet. 2. Bir ülkenin kendi sınırları
içinde başka bir ülkeye bağlı olm adan kendi ege­
menliğini elinde bulundurması; istiklal. 3. Baskıya
gelemeyen kişinin karakteri. 4. Başka bir gruba ve
siyasi, ideolojik görüşlere katılm adan kendine özgü
davranma; yansızlık,
bağm, [bağ-ın] is. inş. 1. Temel veya kanal hafriyatı
yapıldığı zaman yandaki toprakların göçmem esi i-
çin konulan ağaç destek. 2. Ev onarımı sırasında
duvarların yıkılm aması için dikine uzatılmış kalas­
lar arasına yatay sıkıştırılmış dayak,
bağındaş, [bağ-m-daş] is. dbl. Bir cümlenin iki öğesi
arasındaki bağıntıyı belirten kelime; bağlaç,
bağıntı, [bağ-ıntı] is. 1. Bir nesne veya olayı bir
başkası ile ilgili kılan bağlantı; münasebet; ilişki,
(1942). 2. İş ve dostluk bağlantıları. 3. Düzenli ka­
ra, hava ve deniz yolu bağlantıları; irtibat. 4. biy.
Aynı ortamdaki canlıların veya aynı canlı üzerin­
BAĞ
deki farklı öğelerin birbirleri üzerine olan etkileri­
nin bütünü. 5. dbl. Bir cümledeki kelime ve kelime
gruplarının birbiri ile olan ilişkileri. S bağıntı
fonksiyonları, biy. Canlı varlığın dış ortam ile
ilişkisini sağlayan hareket, duyu, ses, ısı, ışık gibi
etkilerin tümü.
bağıntıcı, [bağ-ıntı-cı] is. Bağıntıcılık taraftarı olan;
bu görüşü savunan felsefeci,
bağıntıcılık, -ğı [bağ-mtı-cı-lık] is. fel. Bilginin ger­
çekliğini ve değerini başka bilgilere göre, bağlantılı
olarak ifade eden felsefî görüş; görelilik,
bağıntılı, [bağ-mtı-lı] s f 1. Başka bir şey ile ilgisi
olan, ona bağlı olan; bağlı. 2. Bağım sız davrana-
mayan; bağlantılı. 3. Bir şeye zorunlu olarak çok
sıkı bağlı olan. 4. M utlak olmayan. 5. gnşl. Sınırlı.
6. fel. Sınırlı veya göreli bilgi. 7. fel. Öznenin bir
durumuna bağlı olan; öznel,
bağıntılılık, -ğı [bağ-mtı-lı-lık] is. 1. Başka bir şeye
göre olm a durumu; izafiyet, görelilik, rölativite. 2.
Bağlantılı olm a durumu; bağlantılılık.
bağır1, [bayır] {ağız} is. Bayır; yamaç. [DS]
bağır2, -ğrı [eT. bağır (karın, karaciğer) J h I >l>] is.
1. Göğüs; sine. /eAT} (aynı) 2 . {eAT} Kalp; yürek. 3.
{eAT} Akciğer. 4. {eAT} Karaciğer. 5. Dağın orta
yeri. 6. mecaz Sevgili. 7. mecaz. (Bir yer için) orta­
sı; göbeği; içi; derinliği. “A na d o lu ’nun bağrından
gelen yiğit. ” 8. Sevgi, üzüntü, endişe gibi özel
duygularla inanç ve vicdan gibi yüksek değerlerin
hissedildiği manevi derinlik. 0 bağır basmak,
{eAT} Saygı göstermek, selam verm ek için elini
bağrına götürmek.\\ bağır geçmek, {ağız} Uyukla­
mak. [DS]|| bağır içliği, {ağız} Yelek; mintan. [DS]|
bağır iğnesi, {ağız} Çengelli iğne. [DS][| bağır
köpen, {ağız} Beşikte bebek üzerine örtülen örtü.
[DS]|| bağır yeleği, 1. Eskiden savaşçıların zırh
altına giydikleri köseleden yapılm a kolsuz yelek. 2 .
Sadece göğsü örtm ek için giyilen kısa yelek. 3.
{ağız} Avcı yeleği. [DS]|| bağra basmak, Sevgi ile
kucaklamak.\\ bağra taş basmak, Aşırı dayanıklılık
göstermek; tahammül gösterm ek.|| bağrı açık, P e­
rişan. j| bağrı bağdaşık, {ağız} Gönülden bağlı; ay­
nı düşüncede olan; arkadaş canlısı; göbeği bir ke­
sik. [DS]|| bağrı bağdaş olmak, {ağız} Duyguları,
düşünceleri bir olmak. [DS]|| bağrı başlı, {eATj
Gönlü yaralı; derin üzüntülü; yaslı.|| bağrı başlu,
{eATj -*■ bağrı başlı.|| bağrı bitişik, {ağız} Gönülden
bağlı; aym düşüncede olan; arkadaş canlısı; göbe­
ğ i bir kesik [DS]|| bağrı bütün, {ağız} 1. M erha­
metsiz. 2. Acıya, kedere dayanıklı; geniş yürekli.
[DS]|| bağrı çıkmak, {eAT} Cam çıbnak; ölm ek.||
bağrı çökük, Göğüs kafesi içeri doğrıı çökmüş
olan.|j bağrı geçik, {ağız} (İnsan ve hayvan için)
karnı içine çekik [DS]|| bağrı geçmek, {ağız} 1.
Uyuklamak; içi geçmek. 2. Zamanında evleneme-
mek; evde kalmak. [DS]|| bağrı göçük, 1. Z a y ıf ve
BAĞ
çelimsiz yapılı. 2. Göğüs kafesi ve karnı içeri doğru
çökmüş olan.|| b a ğ rı hun olm ak, {OsT} Çok acına­
cak bir durumda bulunmak; çok acımak. || b a ğ rı
k alk m ak , {ağız} 1. Heyecanlanmak. 2. K ederlen­
mek; içlenmek. 3. Kıvanmak; göğsü kabarmak. 4.
A dam olmak; olgunlaşmak. 5. Zenginleşmek. [DS]||
b a ğ rı k a ra , 1. Çok kahır çekmiş. 2. Yaslı; kederli.\\
b a ğ rı katı, {eAT} Merhametsiz, acıması olmayan;
zalim .|| b a ğ rı kül olm ak, Çok üzüntü ve keder duy­
mak; içiyanm ak, dertlenmek.\\ b a ğ rın a b asm ak , 1.
Sevgi ve içtenlik duyarak kucaklamak. 2. mecaz.
Severek korumak, gözetmek; yardımcı olmak. 3.
K abul etmek. | b ağ rın a işlem ek, Çek etkili olmak;
tesir etmek. || b a ğ rın a taş b asm ak , Sıkıntıya şi-
kâyetlenmeden katlanmak; kendini zorlayarak bü­
y ü k bir acıyı unutmaya çalışmak. j| b a ğ rın d a n
k opm ak, içinden çıkmak; ortasından meydana gel-
mek.\\ b a ğ rın ı baş eylem ek, {eAT} Yüreğini yarala­
mak]] b a ğ rın ı delm ek, 1. Çok üzmek; acı vermek.
2. İçine işlemek; çok dokunmak.\\ b a ğ rın ı d o ğ ra ­
m ak , Acı ve sıkıntı vermek. || b a ğ rın ı ezm ek, {eAT}
Yüreğini yaralamak.] b ağ rın ı h u n etm ek, Çok acı
çektirmek; eziyet etmek. || b a ğ rın ı k an etm ek, Çok
kötü duruma sokmak; perişan etmek; üzmek.\\ b ağ ­
rın ın yağı erim ek, Acıklı olmak.\\ b a ğ rın ı yerden
k ald ırm ak , {ağızj Yardım etmek. [DS]|| b a ğ rı piş­
m ek, {ağız} Istırap çekmek; içi yanmak. [DS]|| bağ­
r ı sarsılm ak , Çok üzülmek. || b a ğ rı taş, Tevekkül
eden.|| b a ğ rı taşlı, {ağız} Çok dert çekmiş. [DS]||
bağrı(nm ) yağın(ı) eritm ek , {eAT} Korku ile karı­
şık üzüntü içinde bırakmak.\\ b ağ rı y anık, 1. Çok
eziyet çekmiş. 2. Dertli; perişan. || b a ğ rı y an m ak ,
D erin acı duymak; içiyanmak.\\ b a ğ rı y ırtık , {ağız}
Cömert. [DS]|| b a ğ rı yufka, Çok çabuk merhamete
gelen; yufka yürekli; merhametli.\\ b a ğ rı yuka,
{ağız} Bağrı yufka; merhametli. [DS]
b ağ ırd ak , -ğı [eT. bağır-da-k / bağır-dak / Jb y u
jİjji-Lı / lS V J Bebeklerin beşikten veya sa­
lıncaktan düşmemesi için üzerlerine sarılan enli
kuşak. 2. Kundaklanan bebeğin üstünün açılmama­
sı için kundağın üzerinden dolaştırılan enli şerit. 3.
Bebeklerin altlarındaki ıslaklığı emmesi için konu­
lan bez. 4. Kadınların âdet zamanı kullandıkları
bağ. 5. {ağız} Küçük çocukların göğüslerine sarılan
kuşak. [DS] 6. {ağız} Çocuk kundağı. [DS] 7. {ağız}
Çocukları beşiğe bağlam akta kullanılan yuvarlak
tahta. [DS] 8. {ağız} Harman aktarma sırasında altta
kalan diri saplar. [DS]
b ağ ırd an lık , -ğı [bağır-dan-lık] {ağız} is. Yörük
kadınlarının giyim eşyalarından bağır yeleği. [DS]
b a ğ ırg a n 1, [ba (yans) > ba-ğır-gan] sf. 1. Çok bağı­
ran; bağırmayı alışkanlık haline getirmiş olan. 2.
Ses tellerindeki dengesizlik yüzünden çok yüksek
sesle konuşmak zorunda kalan. 3. {ağız} Bağırtlak.
[DS]
HKEnHKEE SOZbOK . 430
bağırgan2, [bağır-gan] {ağız} is. Tarla sarmaşığı. [DS]
bağırış, [ba-ğır-ış] is. 1. Bağırm ak işi. 2. Bağırma
hâli ve biçimi. S bağırış çağırış, 1. Gürültü. 2.
Gürültü çıkararak.
bağırm a, [bağır-ma] is. Bağırm ak işi.
bağırm ak, [eT. ba (yans.) > ba-kır-m ak > ba-ğır-mak]
g ç sz.f. [-ır] 1. Korku, öfke ve heyecan gibi duygu­
larını yüksek sesle belirtmek; haykırmak. 2. Sesini
yükseltmek. 3. K usurundan dolayı birine yüksek
sesle çıkışmak. 4. mecaz. Ortalıkta apaçık görünür
durum da olmak. 5. {ağız} Ağlamak. [DS] S bağıra
bağıra, Yüksek sesle, heyecanlı bir şekilde gürültü
ederek; bağırarak. || bağıra çağıra, Yüksek sesle,
heyecanlı bir şekilde gürültü ederek; bağırarak,||
bağırıp çağırm ak, 1. Yüksek sesle konuşmak; gü­
rültü etmek; yaygara koparmak. 2. Azarlamak. 3.
D üşünüp taşınmadan, ağzına geldiği gibi söylen­
mek.
bağırsak, -ğı [eT. bağar-suk / bağır-suk > bağırsak]
is. anat. Sindirim sisteminde mideden sonra gelen
ve besinlerin kana karışmasını, artıkların dışarı
atılmasını sağlayan organ. S bağırsak askısı, biy.
ince bağırsakları karnın orta kısmına bağlayan ve
karın zarının bir bölümünü oluşturan lifli bağlar.||
bağırsak boşluğu, biy. Bağırsak içindeki boşluk;
sindirim kanalı boşluğu. || bağırsak düğümlenme­
si, tıp. Bağırsaklardan bir bölümünün bağırsak
askısı çevresinde besin geçişini engelleyecek bi­
çimde boğulması,|| bağırsak düşüklüğü, tıp. H a­
milelik veya aşırı zayıflam a yüzünden taşıyıcı ba­
ğın gevşem esi ile enine kalın bağırsağın aşağı
sarkm ası.|| bağırsak gazı, Yemekte yutulan veya
besinlerin sindirimi sırasında çıkan, karında şiş­
kinlik yaparak rahatsızlık verici gaz. || bağırsak
ingini, tıp. Çoğunlukla ishal ile birlikte olan ağrılı
bağırsak rahatsızlığı,|| bağırsak kazıntısı, Kalın
bağırsaktaki iltihaplar yüzünden dışkı ile birlikte
çıkan siimüksü madde.|| bağırsak sıyırması (sıy-
rındısı), {eAT} B ağırsak sancısı.\\ bağırsak soluca­
nı, zool. I. insanların bağırsaklarında asalak y a ­
şayan 25 cm. kadar boyundaki yuvarlak solucan;
askarit, (Ascaris lumbricoides). 2. Hayvanların
sindirim organlarında ve karaciğerlerinde yaşayan
her türlü şerit, iplik solucan ve sülüklerin genel
adı. | bağırsak tıkanması, tıp. Bağırsak felci, y a ­
pışm a veya düğümlenme gibi sebeplerle bağırsak­
taki besin akışının durması.
bağırsuk, -ğu [bağır-şük 3 y a >?] is. Bağırsak.
bağırtgan, [bağır-t-gan] {ağız} sf. 1. Bağırtkan. 2.
(Çocuk için) çok ağlayan; yaygaracı. [DS]
bağırtı, [bağır-tı] is. Bağırm a sesi; haykırış,
bağırtkan, [bağır-t-lcan] sf. 1. Bağırıp çağırmayı alış­
kanlık edinmiş olan. 2. {ağız} Geveze; yaygaracı;
gürültücü. [DS] 3. {ağız} Çok ağlayan. [DS] 4. {ağız}
is. Çok ağlayan çocuk. [DS]
İ M İ M İ S O M . 431
bağ ırtlak 1, [ba (yans.) > ba-ğır-m ak > bağır-la-k >
bağır(t)-lak] {ağız} sf. 1. Geveze; yaygaracı; çok ba­
ğıran; gürültücü. 2. Asabî; titiz; sert. 3. (Çocuk
için) çok ağlayan. 4. (Hayvan için) çok bağıran. 5.
is. Ağustos böceği. 6. mecaz. Taşlık arazi. [DS] S
bağ ırtlak göz, {ağızj Patlak göz. [DS]
bağırtlak2, -ğı [bağır-t-la-k] is. Kadınların göğüs­
lerini kapamakta kullandıkları göğüslük.
bağırtlak3, -ğı [ba (yans.) > eT. bağ-ır-lak > bağır-t-
lak jk y u ] is. zool. 1. Küçük yapılı, erkeğinin başı
koyu kahverengi, kanatları gri-mavi alalı, geniş
beyaz kaşlı bir yaban ördeği; yaz bağırtlağı, (Anas
querquedula). 2. Erkeğinin başı kızıl kahverengi ve
iki yanında parlak yeşil şeritler bulunan A vru­
pa’nın en küçük yapılı yaban ördeği; kış bağırtlağı,
(Anas crecca). 3. Ayakları üç parm aklı ve tüylü,
kuyruğu ve kanatları ince uzun, steplerde sürü ha­
linde göç ederek yaşayan balçık renginde siyah be­
nekli bir kuş; kılkuyruk; (Syrrhaptes paradoxus).
{eATj (aym)
bağırtm a, [bağır-t-ma] is. Bağırtmak işi.
bağırtm ak, [bağır-t-mak] gçl. f. [-ır] 1. Birinin ba­
ğırmasını sağlamak. 2. Birinin canını yakarak veya
kızdırarak bağırmasına yol açmak. 3. Bir haberi ve­
ya ilanı duyurm ak için bir başkasına yüksek sesle
söyletmek; tellala vermek,
bağırya, [Yun. pagoüria] {ağızj is. Pavurya; çağanoz,
bağırza, [? bağırza] {ağızj sf. Kızılımsı. [DS]
bağıştan, [Far. bâğ-istân O U -ilJ (ba:ğısta:n) {OsTj
is. 1. Bahçe yapmaya elverişli yer. 2. Bağlık; bah­
çelik.
bağış1, [eT. bağ-ış] is. 1. Ek yeri. 2. {ağızj Boğum.
[DS]
bağış2, [Far. bahş-kerden => bağış] is. 1. Af. 2.
Bağışlamak eylemi ve biçimi. 3. Sahip olduğu bir
malı bir kişiye veya insanların yararlanabileceği bir
yere karşılıksız olarak vermek. 4. Bu şekilde veri­
len, bağışlanan şey; teberru, hibe. 5. Üstün ve yara­
tıcı bir güce sahip olan A llah’ın insanlara verdiği
şeyler; lütuf, ihsan. 6. Büyüklerin küçüklere verdiği
armağanlar. S bağ ışta b u lu n m ak , B ir hayır ku-
rumuna veya yardım a muhtaç birine karşılıksız
olarak mal, pa ra vb. vermek.
bağış3, [? bağış] {ağız} is. Bahçeleri sulama sırası.
[DS]
bağışçı, [bağış-çı] is. Bağış yapan kimse,
bağışık, -ğı, [bağış-ık] sf. 1. Bağışlanmış. 2. Sorum­
luluğun dışında kalan; muaf, (1935). 3. tıp. Aşı, se­
rum gibi sağlık tedbirleri ile vücudu mikroplara
karşı direnç kazanmış olan. 4. is. biy. Bir canlının,
dolaşım sisteminde, antijene karşı olan antikorları bağışlayıcı, [bağış-la-y-ıcı] sf. 1. Kusurları gör­
ya da T lenfositleri taşıması sonucu mikrop bulaş­
masına dayanıklı olması; immün.
bağışıklam a, [bağışık-la-ma] is. Bir canlıyı bazı
BAĞ
hastalık mikroplarına ve özellikle virüslere karşı
yapay yollardan dirençli hâle getirme,
bağ ışık lam ak , [bağışık-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor]
Bağışık kılmak, bağışıklık kazandırmak,
bağışıklık, -ğı [bağışık-lık] is. 1. Sorumluluk dışında
kalm a durumu; muafiyet. 2. Canlının hastalık yapı­
cı etkenlere karşı dirençli olma hâli; muafiyet; im-
münite. S bağışıklık bilim i, tıp. Bağışıklığın orta­
y a çıkma şartlarını, gelişimini ve alınması gereken
önlemleri, uygulanacak tedavi yollarını araştıran
bilim dalı; immünoloji.|| bağışıklık cevabı, biy.
Vücudun antijenlere karşı makrofaj, lenfosit, gra-
nüllü lökosit, trombosit, mast hücresi, endotelyum
ve fibroblastlar tarafından korunması. || b ağışıklık
k aza n m a k , tıp. Bazı hastalıklara karşı vücudun
direnç kazanması; muafiyet kesbetmek. || b ağışıklık
m ek tu b u , siy. Orta çağ Avrupa 'sında toprak köle­
lerine p a ra karşılığında verilen yazılı balge.\\ b a ğ ı­
şıklık seru m u , tıp. Belirli hastalık mikrobuna karşı
bağışıklığı olan hayvan vücudundan alınan kan
serumu.
bağışlam a, [bağış-la-ma] is. 1. Bağışlamak eylemi
ve işi. 2. Bir kişinin kendi elinde bulunan malını bir
başkasına veya kurum a karşılıksız olarak vermesi
işlemi; hibe etme, teberru etme. 3. Kusurun gerek­
tirdiği cezayı uygulamama; affetme. 4. {ağız} folk.
Gelin, oğlan evine geldiğinde kaymvalide ve ka­
yınpederin geline verdiği hayvan veya arazi gibi
hediyeler. [DS] 5. {ağız} Sünnet çocuğuna anne ve
babası tarafından verilen hediye. [DS] 6. {ağız} El
öpme karşılığı olarak verilen mal, arazi. [DS]
b ağışlam ak, [Far. bahş-kerden => bağış-la-mak] gçl.
f [~r] [-l(l)- y ° r] 1- Yardım amacıyla kendi elinde
bulunan malını bir başkasına veya kurum a karşılık­
sız olarak vermek; teberru etmek; hibe etmek. 2.
Ceza verme yetkisinde iken bir kişiyi kusur veya
suçundan dolayı cezalandırmamak; affetmek; m a­
zur görmek. 3. Bir kişinin üzerinde bulunan görevi
ve sorumluluğu kaldırmak. 4. Alacağından vaz­
geçmek. 5. Lütfen bildirmek. Adını bağışlar mısın?
S1 bağışla, "Affedersiniz, kusura bakm ayın!" an­
lamında özür dileme sözü.|| bağışlayın am a, “Sizi
kırm ak istemiyorum fa k a t yine de söylemem gere­
kiyor. " anlamında itiraz sözü.
bağışlanm a, [bağış-la-n-ma] is. Bağışlanmak işi.
b ağ ışlan m ak , [bağış-la-n-mak] e d il.f. [-ır] 1. K arşı­
lıksız verilmek; hibe edilmek. 2. Cezalandırılma­
mak; affedilmek, hoşgörü ile karşılanmak, m azur
görülmek.
bağ ışlatm a, [bağış-la-t-ma] is. Bağışlatm ak işi.
b ağ ışlatm ak , [bağış-la-t-mak] gçl. f. [-ır] Birinin
bağışlamasını sağlamak; affettirmek,
mezden gelen, affeden (kimse). 2. M erhamet sahi­
bi. 3. Günahları affeden, bağışlayan anlam ında Al­
lah’ın sıfatı; Gafur, Gâfır, Rahîm.
BAĞ
bağışlayış, [bağış-la-y-ış] is. Bağışlama işi ve biçimi, bağlalmak, [bağ-la-l-mak
bağıt, [bağ-ıt] is. huk. 1. Tarafların karşılıklı ve
birbirlerine uygun irade beyanlarıyla belirli bir ko­
nuda anlaşmaları; akit, sözleşme; mukavele; kont­
rat. 2. (ağızj Ferman; emir. [DS]
bağıtçı, [bağıt-çı] is. huk. A ralarında anlaşarak söz­
leşme yapan taraflardan her biri; âkit,
bağıtlanma, [bağıt-la-n-ma] is. Bağıtlanmak işi.
bağıtlanmak, [bağıt-la-n-mak] e d i l .f [-ır] Sözleşme
ile sonuçlanmak; akde bağlanmak,
bağıtlaşma, [bağıt-la-ş-ma] is. Bağıtlaşmak işi.
bağıtlaşm ak, [bağıt-la-ş-mak] işteş, f. [-ır] Karşılıklı birimin anlamını belirleyen bilgilerin tümü; kon­
anlaşarak sözleşme yapmak,
bağıtlı, [bağ-ıt-lı] is. 1. Aralarında sözleşme yaparak bağlam a, [bağ-la-ma] is. 1. Bağlamak işi. 2. Türkü­
yüküm lülük altına girmiş olanlardan her biri; âkit.
2. Uluslararası anlaşmalarda yetkili olarak imza lerde bir kesinti ile ayrılmış bölüme yapılan eklen­
atan kişiler. 3. sf. Bağıt altına alınmış, bağıt konusu ti. 4. Köylerde bahçeye hayvan bağlam ak veya ta­
olan. 4. Para ödeyerek alındı karşılığında verilen
mektup, paket vb. şeyler; taahhütlü,
baği, [Far. bâğî (ba:ği:) (OsTj sf. Aynı bahçede
yetişen.
bağkesen, [bağ+kesen] is. zool. Kınkanatlılardan
yavrularını beslemek için bağ filizlerini ve körpe
ekinleri keserek zarar veren uzun kafalı, siyah, yu­
varlak bir böcek; makaslı böcek, (Lethrus apterus).
bağla1, [bağ-la] {ağız} is. 1. Değirmen çarkını dur­
durmaya yarayan kalas parçası. 2. Su bendini ka­
pamaya yarayan tahta parçası veya tıkaç. 3. Dere
ve çay sularının seviyesini yükseltm ek için yapılan
bent. 4. Ufak göl. [DS]
bağla2, [bakla > bağla] {ağızj is. 1. Ekin içinde bulu­
nan burçak ya da mercimek cinsi yabancı otlara
verilen ad. 2. Baklaya benzeyen ve pişirilip yenile­
bilen bir tür bitki. 3. Fasulye. [DS]
bağlaç, -cı [bağ-la-ç] is. 1. Raptiye, (1935). 2. dbl.
Cümleleri veya cümlede eş görevli kelime ve keli­
me gruplarını birbirine bağlayan kelime; bağlama
edatı, (1944). S bağlaç grubu, dbl. Bağlaç ile bir­
birine bağlanmış aynı nitelikte iki ve daha çok ke­
limeden oluşan öbek; bağlaç öbeği.
bağlaçlı, [bağ-la-ç-lı] sf. dbl. Bağlacı olan. S bağ­
laçlı tam lama, dbl. İsim leri ve sıfatları arasına
bağlaç almış bulunan isim veya sıfat tamlaması.\\
bağlaçlı yan cümle, dbl. Birleşik cümlelerden ki
bağlacıyla bağlanmış olan yan cümle.
bağlağı, [bağ-lağı] is. Bir nehir veya ırmağın suyunu
biriktirip tarlalara vermek için yapılan set.
bağlak, -ğı [bağ-la-k] is. 1. tiy. Bir eserin sonuç bö­
lümü; epilog; bağlanış. 2. (ağızj Av hayvanlarını
geçit yeri. [DS] 3. {ağız} Ormanlık ve kayalık arazi­
deki geçitler. [DS] 4. (ağızj Tarla kenarlarına çeki­
len harçsız duvar. [DS] 5. (ağızj Ana suya kavuşan
derecikler. [DS] 6. (ağız) Desenli basmalardan yapı­
lan başörtüsü; yemeni. [DS]
{eATj dönşl. f. [-ur]
1. Bağlanmak. 2. Ara bulmak.
bağlam, [bağ-la-m] is. 1. Aynı cins olan şeyleri bir
araya getirip bağlam ak suretiyle meydana getiril­
miş yığın; demet; deste; tutam, (1944). 2. ed. M an­
zum eserlerdeki dörtlüklerin, k ıt’aların her biri;
bent. 3. Bir olayda birbiriyle eş zaman ve durumda
var olan ilişkiler örgüsü; çerçeve. 4. B ir ifadenin
anlamını pekiştiren veya açıklık kazandıran metnin
bütünü; kontekst, (1972). 5. dbl. B ir ifade içinde
herhangi bir dil öğesinden önce ve sonra gelen ve o
tekst.
lerde tekrarlanan mısralar; kavuştak. 3. Yazılı eser­
rım araçlarını koymak için yapılan ek bina; ahır. 5.
A nadolu’da kullanılan uzun kollu şişkin gövdeli,
tezene adı verilen mızrapla çalınan, cura ve mey­
dan sazı arası, orta büyüklükte b ir telli çalgı. 6.
{ağızj Potin; yemeni. [DS] 7. {ağız} Akarsuyun ya­
tağını yükseltmek, suyunu biriktirm ek ya da başka
yöne çevirmek için yapılan bent. [DS] 8. {ağız} Y ö­
nünü değiştirme; başka yöne yöneltme. [DS] 9.
{ağız} Bir erkeği, eşi ile cinsel ilişkide bulunmasını
önlemek amacıyla yapılan büyü; iktidarsız kılma.
[DS] 10. {ağızj Evli bir kimsenin eşinden başka bi­
rine sevdalanmasını sağlamak için büyü yapma.
[DS] 11. {ağız} Kağnıda iki oku mazı üzerine tespit
eden ve enine konulan ağaç. [DS] 12. (ağızj Renkli
basm adan yapılan baş örtüsü; yemeni. [DS] 13.
{ağız} Köylü kadınların işte giydikleri şalvar. [DS]
14. {ağızj İp; kendir. [DS] 15. {ağız} Köylünün e-
vinden başka, köy dışında tarlada yaptığı, içinde
bazı hayvanlan, çift aletlerini sakladığı yer. [DS] &
bağlama düzeni, {ağız} müz. Sazın akortlarından
biri. [DS]|| bağlama edatı, dbl. Söz içinde kelimele­
ri, kelime gruplarını ve cümleleri birbirine bağla­
yan veya aralarında ilgi kuran, tek başına belli bir
anlamı olmayan kelimeler. || bağlama zarf fiili, dbl.
Kendisinden sonra gelen fiile zaman, kip ve kişi
bakımından uyan çoğunlukla ve bağlacı yerine kul­
lanılan z a r f fiil. “Erken yatıp erken kalkmalı. ”
bağlam acı, [bağlama-cı] is. 1. Bağlama adı verilen
müzik aletini yapan ve satan kimse. 2. Bu aleti ça­
lan kişi.
bağlam ak, [bağ-la-mak / jUpI>] gçl. f. [-ı] [-
l(ı)-yor] 1. İp veya tel benzeri bir şeyi etrafında
dolayıp düğüm yaparak tuttunnak. 2. Yara ve ağrı­
yan yere ilaç koyup üzerini sarmak. 3. Birkaç şeyi
bir araya getirerek birbirine tutturmak. 4. Boyun
bağı, ayakkabı, uçkur gibi şeyleri düğüm yapmak.
5. Eşyaları toplayıp denk yapmak; paketlemek;
bohçalamak; yükünü sannak. 6. Kaymak, kabuk,
İ İ P l i M t i S İlıuri • 433
kireç vb. oluşmak, 7, Üzerine takmak; kuşanmak,
8. Birbiri ile birleştirmek. 9. Bağlantı kurmak; ilgi­
sini sağlamak. 10. Bitirmek; tamamlamak. 11. me­
caz. Sevmek; gönül ilişkisi kurmayı sağlamak. 12.
{eAT} Kapamak. Ben yârim den a y n düştüm / Sen
yolumu bağlar mısın? Yunus Emre 13. {eAT} Dur­
durmak; engel olmak; alıkoymak; men etmek. 14.
Ayırmak, hasretmek, {eAT} (aym). 15. Anlaşma ile
bitirmek; anlaşmak. 16. {ağız} Akan suyun önüne
set yapmak. [DS] 17. {ağız} Bir akışı istenilen tarafa
çevirmek. [DS] 18. {ağa} Büyülemek; aldatmak.
[DS] 19. {ağız} Erkeği büyüleyerek cinsel ilişkiye
giremeyecek duruma getirmek, [DS] 20. {ağız}
Kısmetine engel olmak. [DS] 21. {eAT} Sarmak. 22.
{eATt Oluşturmak; meydana getirmek; hasıl etmek,
bağlamalık, [bağ-la-ma-lık] is. 1. Bağlamaya yara­
yan şey. 2. Bağlama yapmaya elverişli. 3, {ağız} sf.
Bağlamayı gerektirecek biçimde azıtmış. [DS]
bağlamalu, [bağla-malu {OsT} sf.
Bağlanması gerekli; zineirlik.
bağlan, [bak-lan > bağ-lan] is. zool. -*• baklan,
bağlanım, [bağ-la-n-ım] is. 1. Bağlanm ak eylemi
veya bağlanm a sürecinin sonucu. 2. T araf tutma,
bağlanış, [bağ-la-n-ış] is. 1. Bağlanm a tarzı, bağ­
lanma şekli. 2. ed. Edebî eserin sonucu,
bağlanma, [bağ-la-n-ma] is. 1. Bağlanm ak işi. 2.
Tutturulma; düğümlenme,
bağlanmak, [bağ-la-n-mak edil f. [-ır] 1.
Bağlamak eylemi yapılmak. 2. Birbirine iliştiril­
mek, düğümlenmek. 3. Sona erdirilmiş olmak; biti­
rilmek. 4. Belirli bir yere veya kişiye ayrılmış bu­
lunmak; tahsis edilmek. 5. dönşl. Sözleşme veya
söz verme ile taahhüt altına girmek. 6. {eAT} K a­
panmak. 7. mecaz. Beklenilen, umulan elde edile­
mez olmak. 8. Yalnızca bir işle uğraşm ak zorunda
kalmak; ayrılamamak. 9. Sevmek; ilgi duymak. 10.
{ağız} Alay etmek; takılmak. [DS] 11. {ağız} (Erkek
için) cinsel ilişkide iktidarsız olmak. [DS] 12. {eAT}
Sarınmak; kuşanmak. 13. Katılaşm ak; donmak. 14.
{eAT} Şekil verilmek; sonuçlandırılmak,
bağlanmamış, [bağ-la-n-ma-mış] is. Henüz bağlantı­
sı yapılmamış durumda olan,
bağlanmış, [bağ-la-n-mış] sf. 1. Bağlı hâlde olan. 2.
Bağı olan; bahçeli,
bağlantı, [bağ-la-ntı] is. 1. Bağlanma hâli. 2. Birden
çok şeyin birbiri ile ilgili olma durumu; irtibat; ra­
bıta. 3. Bir bütünü oluşturan parçaların ve bölüm le­
rin art arda gelmesi. 4. Birbirine bağlı kavram lar ve
nesneler arasında ilişkiyi sağlayan bağ. 5. müz. N o­
talar arasında süre bakım ından düzenleme yapıla­
cağını belirten eğik çizgi. 6. mim. Bir yapının çeşit­
li bölümlerini birbirine bağlayan sistem; binanın
dayanımını artırmak için köşelere konulan kılıç
biçimindeki demir veya köşebentler; duvarlar ara­
________________________________________________ B A Ğ
sına yatay olarak konulan ağaçlar; {ağız} (aym). [DS]
7. anat. Bir kasın iskelete bitiştiği yer. 8. {ağız}
Damın mukavemetini artırmak için kullanılan ağaç.
[DS] 9. {ağız} Bir işin veya sözün sonu; sonuç; neti­
ce, [DS] 10. {ağız} Arabaya ekin demetleri sarıl­
dıktan sonra bağlam ayı kolaylaştırmak için en üste
konulan deste. [DS] 11. {ağız} Bir saz demetini bağ­
layan saz parçası. [DS] 12. {ağız} Arabalarda dingil
üzerindeki parçalan birbirine bağlayan demir. [DS]
13. {ağız} Araba sandığım alt kısma bağlayan bü­
yük çiviler. [DS] 14. {ağa} Bağıt; mukavele, [DS]
15. {ağız} Taş ya da tuğla yığma binalarda duvar
üstlerine atılan beton kuşak; hatıl. [DS] 16. {ağız}
iki şeyin birbiri ile birleştiği yer; kavşak. [DS] 17.
{ağız} Paragraf; bent; fıkra, [DS] 18. {ağızj Çocuğu
olmayanların baş vurduğu, dede adı verilen büyü­
cü. [DS] S bağlantı borusu, inş. Çok katlı bina­
larda p is suyu ana borulara ileten yan borular. ||
bağlantı kelimesi, dbl. Birbirine benzer iki kavram
arasında ilişki kuran, bir cümleyi diğer cümleye
veya tümleci tümlenene bağlayan kelime; bağlaç;
bağlama edatı.\\ bağlantı kurmak, 1. Birbiri ile
ilgili iki şey arasındaki ilişkiyi sağlamak. 2. Ortak
noktalan tespit etmek. 3. Biri ile haberleşmeyi sağ­
lam ak,|| bağlantı yapmak, 1. İlişki kurmak. 2. Söz­
leşme yapmak, anlaşmak.
bağlantılı, [bağ-la-n-tı-lı] sf. Aralarında bağlantı
bulunan kişi ve nesneler; irtibatlı; rabıtalı,
bağlantısız, [bağ-la-n-tı-sız] sf. 1. Aralarında bağlan­
tı bulunmayan. 2. Askerî ve siyasi yönden hiçbir
gruba bağlı olmayan; bloksuz. S bağlantısız ülke­
ler, siy. Siyasi ve askeri yönden hiçbir bloka bağlı
olmayan ülkelerin oluşturdukları topluluk.
bağlantısızlık, -ğı [bağ-la-n-tı-sız-lık] is. Bağlantısız
olma durumu, fi3 bağlantısızlık politikası (siyase­
ti), A skerî ve siyasi yönden herhangi bir bloka bağ­
lı olmama siyaseti; bloksuzluk siyaseti.
bağlaşık, -ğı [bağ-la-ş-ık] sf. 1. A ralarında sözleşme
yaparak birbirine bağlanmış olan; müttefik. 2.
(Nesne, terim vb. için) birbirine sebep-sonuç ilişki­
si içinde sıkı sıkıya bağımlı bulunan. 3. is. {ağızj
Karar; antlaşma; birlik. [DS] 4. {ağız} Sarmaşık.
[DS]
bağlaşıklık, -ğı [bağ-la-ş-ık-lık] is. Bağlaşık olma
durumu.
bağlaşım, [bağ-la-ş-ım] is. 1. Bağlaşm a işi. 2. Ortak
çıkarları olan devletler arasında anlaşmaya dayanan
karşılıklı ilişkiler,
bağlaşımlı, [bağ-la-ş-ım-lı] sf. 1. (Olay ve eylem)
aralarında sebep - sonuç bakımından karşılıklı iliş­
ki bulunan. 2. (Devletler için) ortak çıkarlar için
birbirine bağlı hareket etmeyi kararlaştırmış,
bağlaşma, [bağ-la-ş-ma] is. 1. Bağlaşm ak işi; ittifak.
2. man. İki cümlenin "ve" ( ) ile bağlanması; m an­
tıki çarpım.
BAĞ n r u M iü R S ö M .« 4

bağlaşmak, [bağ-la-ş-mak] işteş, f. [-ır] Bir şeyi bağlılaşm ak, [bağ-lı-la-ş-mak] işteş f. [-ır] Karşılıklı
yapm ak için birbiri ile anlaşma ve sözleşme ile olarak bağlılık sağlamak,
karşılıklı bağlanmak; ittifak etmek, bağlılık, -ğı [bağ-lı-lık] is. 1. Bağlı olma hali. 2. İlgi.
bağlatma, [bağ-la-t-ma] is. Bağlatmak eylemi, 3. Uyma; riayet. 4. Birine karşı saygı ve sevgi yü­
bağlatmak, [bağ-la-t-mak] g ç l.f. [-ır] Bağlam ak işi­ zünden yakınlık duymak; sadakat. 5. {ağız} Cinsel
ni bir başkasına yaptırmak, bakım dan iktidarsızlık. [DS]
bağlayıcı, [bağ-la-y-ıcı] sf. 1. Bağlama niteliği taşı­ bağli, [bağ-lı] {ağız} is. Aylık; maaş. [DS]
yan. 2. Bağlam aya ve birleştirmeye yarayan. 3. bağlu, [eT. bağ-luğ > bağ-lu {eAT} sf. 1. Kapalı.
Uyulm ası gerekli olan; ilgililerin başka türlü dav­
2. (Erkeklik için) büyü ile cinsel gücü bağlanmış
ranm alarına imkân tanımayan,
olan.
bağlayım, [bağ-la-y-ım] {ağız} is. Bir m iktar iplik;
bağm ak, [ba-ğ-mak] gçl. f. [-ar] 1. Bağlamak. 2.
çile; tura. [DS]
mecaz. Büyülemek. 3. Baştan çıkarmak, kandır­
bağlayış, [bağ-la-y-ış] is. 1. Bağlama işi. 2. Bağlama mak.
biçimi.
bağm an, [Far. bâğbân / bâğvân => bağman] {eAT} is.
bağlı, [eT. bağ-lığ > bağ-lı sf. 1. Bağlanmış 1. Bağ bekçisi. 2. {ağız} Bostan. [DS]
olan. 2. m ecaz B ir düşünceye, bir kimseye veya bağmançı, [Far. bâğbân => bağman-çı] {ağız} is. Bağ
gruba saygı, sevgi ve başka duygularla bağlanmış bekçisi. [DS]
olan; tutkun. 3. İlgisi ve ilişkisi olan; alakalı. 4. bağnak, [Far. bağanak / bağana / bağnak] is. 1. Ölü
Belirli şartlarla kayıt altında bulunan. 5. Gerçek­ doğmuş veya doğumundan hemen sonra öldürül­
leşmesi için belirli şartları gerektiren; vabeste. 6. müş kuzudan elde edilen deri. 2. {ağız} Koyunun
B ir şeyle sınırlanmış, verilen izinle sınırlı bulunan. kam ı yarılarak alınan ve hemen kesilen kuzunun
7. Kapatılmış, tutulmuş olan; kapalı; {eAT} (aym). 8. derisi. [DS] 3. {ağız} sf. Akılsız. [DS]
B ir kurum veya kuruluşun yetkisi içinde olan. 9. bağnaz, [Aim. banause / E. Yun. banausos (ümmi;
Kendini inandığı değerlere adamış olan; sadık. 10. cahil)] sf. Bir düşünceye aşırı derecede ve körü kö­
argo. Büyü ile cinsel güçten mahrum bırakılmış rüne bağlanan ve bunun dışındaki fikirleri redde­
sanılan erkek. 11. Bağlandığı ve inandığı şeylerin den; tutucu; mutaassıp, (1935).
gereklerini yerine getiren. 12. Kapalı. 13. {eAT} bağnazlık, -ğı [bağnaz-lık] is. 1. Başka fikirleri
{ağız} (Erkek için) kendisine büyü yapıldığı için reddederek tek bir düşünceye körü körüne bağlan­
cinsel bakımdan iktidarsız olan; büyülü. [DS] 14. ma; taassup. 2. gnşl. Tutkuyla bağlanma. 3. sf. Dü­
{ağız} is. Maaş; aylık. [DS] fi1 bağlı kalmak, Uy­ şünce biçimi ve genel durum u bu şekilde olan kim ­
mak, tâbi olmak.\\ bağlı olmak, Tâbi bulunmak.\\ se ve topluluğun durumu; tutuculuk,
bağlı talep, Birbirinden fa rklı olmakla birlikte biri
bağrak, -ğı [bağ-rak 3 y j {eAT} is. Oba.
kullanılınca diğer bir mala da duyulan ihtiyaç.\\
bağlı ürünler, Belli bir üretim alanında aynı şey­ bağrıkara, [bağrı+kara] is. zool. Karatavukgillerden
den elde edilen fa rklı ürünler. || bağlı vektör, B aş­ isketenin bir çeşidi olan böcekçil, ötücü, göçmen
langıç noktası sabit olan vektör. bir kuş türü; takırdayan; kuyrukkakan; (Saxicola
bağlık1, -ğı [bağ-lık] is. 1. Üzüm bağlarının bol bu­ torquata). {eAT} (aynı)
lunduğu yer. 2. sf. Üzüm yetiştirmeye elverişli bağrınm ak, [ba (yans.) > ba-ğ(ı)r-ın-mak] {ağız}
olan. S bağlık bahçelik, Bağı ve bahçesi bol, dönşl. f. [-ır] Sürekli bağırmak; bağırıp durmak.
ağaçlarla, yeşilliklerle dolu olan yer. [DS]
bağlık2, -ğı [bağ-lık] sf. 1. Bağ olarak kullanı­ bağrış, [ba (yans.) > ba-ğ(ı)r-ış] is. 1. Bağırm ak işi. 2.
labilecek nitelikte olan. 2. is. {ağız} Uçkur takılan Bağırm a hali ve biçimi. 0 bağrış çağrış, 1. Gürül­
yer. [DS] tü. 2. Gürültü çıkararak.
bağlılaşık, -ğı [bağ-lı-la-ş-ık] is. fel. 1. Biri diğerine bağrışma, [bağ(ı)r-ış-ma] is. Bağrışmak işi.
bağlı olarak mevcut olan. 2. Biri olmadan ötekinin bağrışm ak, [bağır-mak > bağ(ı)r-ış-mak] işteş, f. [-
varlığının düşünülmesi imkânsız olma. 3. sf. dbl. ır] Flep birlikte karşılıklı olarak bağırmak,
Karşılıklı bağlılaşım ilişkisi içinde bulunan ve bağriya, [Yun. pagoûria] {ağız} is. Pavurya; çağanoz.
cümlenin iki öğesi arasında ilişki sağlayan ayrı iki [DD]
kelimenin niteliği. Öyle ağladı ki.. bağsa [Ar. bağsa U~] (bağsa:) is. 1. İşe yaramayan
bağlılaşım, [bağ-lı-la-ş-ım] is. fel. 1. Bağlılaşık iki kimseler; kuru kalabalık. 2. İnsan kalabalığı; izdi­
kavram arasındaki ilişki; korelasyon. 2. biy. Orga­ ham. 3. Avam; ayak takımı,
nizmanın değişik yapı ve organları arasındaki bağsız, [bağ-sız] sf. Bağı olmayan; bağlı değil,
uyum ve bağlantı; korelasyon,
bağsızlık, -ğı [bağ-sız-lık] is. 1. Bağsız olma duru­
bağlılaşma, [bağ-lı-la-ş-ma] is. Karşılıklı bağıntı mu. 2. dbl. Cümleleri aralarında bağlaç veya o gö­
işlemi.
nH lHTOllliCtSöM .435
revi gören bir kelime kullanmadan yan yana getir­
meye dayalı anlatım; yan yanalık.
bağşış, [Far. bahşiş => bağşış {eAT} is. Bağış;
bahşiş.
bağtak, -ğı [eT. bağıltak / buğtak / baktak / bahtak]
is. 1. Padişah harem inde önemli kadınlar tarafından
giyilen yüksek başlık. 2. Ferace. 3. Göğüs, bel veya
başın etrafına sarılan uzun kumaş veya şal parçası,
bağteten, [Ar. ‘alâ bağtetin iau] (b a ’ğteten) {OsT} zf.
Birdenbire, ansızın,
bağursuk, -ğu [bağır-şük {eAT} is. Bağır­
sak.
bağurya, [Yun. paguri / pagurya] {OsT} is. Yengeç;
pavurya.
bağvan, [Far. bâğbân] {ağız} is. Bahçıvan. [DD]
bağzar, [Far. bâğ-zâr j l > y (ba:ğza:r) {OsT} is.
Bağlık yer.
bah1, [Ar. bâh »y (ba:h) {OsT} is. 1. Şehvet. 2. Bir
kadınla cinsel ilişkiye girme.
bah2,[Far. bâh ^ y (ba:hj is. Yol.
bah3, [Far. pah => bah jj] {eAT} ünl. N e iyi, ne
mutlu .ı? bah bah, {eAT} N e güzel; ne hoş.
baha1, -a’i [Ar. behâ *lfr.] (beha:) {OsT} is. 1. Parıltı.
2. Güzellik; zariflik. 3. Alışma; dadanma; alışmış-
lık.
baha2, [Far. bahâ (baha:) {OsT} is. B ir mal veya
işin değeri; kıymet. 0 baha biçilm ez, D eğeri ölçü­
lemeyecek kadar yüksek.\\ baha biçmek, Değerini
tahmin etmek, fiyatlandırmak. || bahadan inmek,
{eAT} D eğeriniyitirm ek.\\ bahâ-dâr, {OsT} Değerli;
kıymetli]] bahâ-gîr, {OsT} Değerli; kıym etli.|| baha
kesmek, {eAT} D eğer biçmek.|| bahaya kesmek,
{eAT} Belli bir ücret bağlamak.
baha3, [Ar. bahâ / bâhâ UL, / U ] (baha:) is. 1. Bir
evin çevresindeki kapalı avlu. 2. Evin çevresindeki
bahçe. 3. Açık alan; meydan. 4. Suyun derin yeri,
bahaç, -cı [Erme, pağaç / Rus. pogâç] {ağız} is. M ısır
unundan yapılan ekmek. [DS]
bahadır, [Moğ. bağatur > e T bagatur > Far. bahâdır
jjLjj] (baha.dır) {OsT} sf. Savaşlarda gücü ve
gözüpekliğiyle üstün gelen; kahraman; yiğit; cesur;
batur.
bahadırane, [Far. bahâdır-âne (baha. dıra. ne)
{OsT} z f Cesurca, yiğitçe,
bahadıri, [Far. bahadırı l S j ^ J (baha:dıri:) {OsT} is.
Bahadırlık; yiğitlik; kahram anlık; cesaret,
bahadırlandırmak, [bahadır-la-n-dır-mak] gçl. f. [-
ır] Cesaret sahibi kılmak; yiğit niteliği kazandır­
mak.
BAH
bahadırlanmak, [bahadır-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] 1.
Cesur olmak. 2. Yiğit hale gelmek,
bahadırlık, -ğı [bahadır-lık] is. 1. Bahadır olm a
durumu; kahramanlık, yiğitlik. 2. Bahadırlara yakı­
şır davranış; kahramanca, yiğitçe.
bahadur, [Far. bahâdur (baha:dur) {OsT} sf.
Cesur.
bahai, [Ar. bahâ’ı^ 'l ^ ] (baha:i:) {OsT} sf. Alışkın.
Bahailik, -ği [Bahai-lik] (baha:i:lik) is. din. Bütün
dinlerin aynı gerçeği yansıttığını, ırk, din ve cinsi­
yet farkının ortadan kalkması gerektiğini savunan;
her yılın son on dokuz günü oruç tutup günde üç
vakit özel bir namaz kılan, ibadetten çok toplumsal
ahlaka önem veren B abîlik’ten ayrılarak 19. yy.da
İran’da Bahaullah M irza Hüseyin Ali Nuri tarafın­
dan kurulan bir din.
bahak1, [Ar. bahak j £ ] is. Patlak veya çukura kaç­
mış göz.
bahak2, -ğı [? bahak] {ağız} sf. (Kişi için) çok öksü­
rüklü. [DS]
bahaklaşmak, [bahak-la-ş-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır]
Lekelenmek; benekleşmek. [DS]
bahalık, [Ar. behlâk > bahâlık (baha:lık) is. 1.
Boş ve çürük şeyler. 2. Boş sözler,
bahali, [Far. bahâ-lı (baha.Ti:) sf. Pahalı,
bahan, [? bahan] {ağız} zm. Bana. [DS]
bahana, [Yun. pakhni] {ağız} is. Hayvan yemliği.
[DD]
bahane, [Far. bahâne / behâne -ol^] (baha:ne) {OsT}
is. 1. Asıl sebebi gizlemek amacıyla söylenen söz­
de sebep. 2. Gerçek dışı özür. 3. Vesile; sebep. Alış
veriş bahane; maksat sokağa çıkmak. 4. Eksiklik;
kusur; noksan. 0 bahane aramak, 1. Mazeret
bulmağa çalışmak. 2. Sebep aramak. || bahane
bulm ak, 1. Mazeret bulmak. 2. Bir takım sebepler
ortaya çıkarmak. 3. K usur bulmak.\\ bahâne-cû,
{OsT} 1. Bahane arayan. 2. F ırsat gözeten.\\ baha­
ne etmek, O lmayacak bir şeyi sebep olarak öne
sürmek.\\ bahâne-furüş, {OsT} 1. Bahane satan. 2.
M azeret uyduran.|| bahâne-perdâz, {OsT} 1. Özür
dileyen. 2. Sebep bulan.
bahank, -ngı [? bahank] {ağız} is. Bedenin bazı yer­
lerinde ve elde meydana gelen beyaz lekeler. [DS]
bahar1, [Ar. bahâr jl*>] (baha:r) is. 1. Yiyeceklere
hoş bir koku ve tat vermek için kullanılan acılı ve
kokulu maddeler. 2. Sarı papatya; sığır gözü. 3.
Put. 4. Atılmış pamuk. 5. Ölçek. 6. Güzellik. 7. sf.
Güzel.
bahar2, [Far. bahâr jl^ ] (baha:r) is. 1. Kıştan sonra
gece ile gündüzün eşit olduğu anda (21 Mart) baş­
layıp güneşin ekvatora en uzak noktada olduğu
zamana (21 Haziran) kadar süren ılık mevsim; ilk­
BAH
bahar, ilkyaz. 2. Bu mevsimde meyve ağaçlarının
açtığı çiçekler, kırlardaki yeşillikler. 3. mecaz.
G ençlik; tazelik devri. 4. {ağız} Yeşillik; yenilebi­
len otlar. [DS] S bahar açmak, 1. Baharın geldiği
belli olmak. 2. (Meyve ağaçları için) çiçeklenmek.\\
bahar-âsâ, Baharı andıran; bahar gibi. || bahar
faslı, İlkbahar.|| baharı başına vurmak, (Soğuk
havada ince giyinenler için y a da yaşına başına
bakmadan gençler gibi davrananlar için) şaşırmış
olmalı anlamında alay için söylenir.\\ bahâr-ı ha­
yât, {OsT} Hayatın baharı; gençlik.\\ baharını al­
m ak, {ağız} Yeşil otları çok yem ek; taze ota kan­
mak. [DS]|| bahâr-ı ömr, {OsT} Gençlik.|| bahâr-ı
şevk, {OsT} Sevinç ve istek baharı.\\ bahar nezlesi,
tıp. Saman nezlesi.|| bahar noktası, gök. b. İlkba­
harda gece ile gündüzün eşit olduğu zaman Gü­
n e ş ’in gö k ekvatoru üzerinde bulunduğu nokta;
ilkbahar ılım noktası.
baharan, [Far. bahârân oLıl^] (baha:ra;n) {OsT} is.
İlkbahar günleri,
baharat, [Ar. baharat o ljljj] (baha;ra;t) is. Yiyecek­
lere hoş bir çeşni vermek amacıyla kullanılan her
türlü tuzlu, acı, ekşi ve kokulu maddelerin toplu
adi.
baharatçı, [baharat-çı] (baha.ratçı) is. Baharat satan
kimse.
baharatçılık, -ğı [baharat-çı-lık] (baha:ra;tçılık) is.
1. Baharat üretme ve satma işi. 2. Baharatçının işi
ve mesleği.
baharatlı, [baharat-lı] (baha;ra;tlı) sf. (Yiyecek,
içecek vb. için) içine baharat konulmuş; içinde ba­
harat bulunan,
baharet, [Ar. bahâret OjlA] (baha;ret) {OsT} is.
Üstünlük; seçkinlik,
baharın, [Far. bahâr + T. -m] {ağız} zf. Bahar vakti;
ilkbaharda. [DS]
bahari, [Far. bahâr-ı cSjljJ (baha:ri:) {OsT} sf. İlk­
bahar günleri ile ilgili,
baharistan, [Far. bahâristân (baha;rista:n)
{OsT} is. 1. İlkbahar mevsimi. 2. Yeşil ve çiçekli
yer.
bahariye, [Far. bahâr + Ar. -iyye »j (baha.riye)
{OsT} sf. 1. Baharla ilgili olan. 2. ed. Klasik dönem
Türk edebiyatında bahar tasviri ile başlayan kaside­
lere verilen isim. 3. Padişah tarafından her yıl ba­
har aylarında yeniçeri ağasından başlayarak bütün
ocak ağalarına verilen yazlık elbise,
baharlanm a, [bahar-la-n-ma] is. Baharlanmak eyle­
m i ve durumu.
baharlanm ak1, [bahar-la-n-mak] e d il.f. [-ır] (Yiye­
cek için) üzerine bahar ekilmek; baharat ile işlem
görmüş olmak.
baharlanm ak2, [bahar-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] (Fla-
va için) ısınm aya başlamak; bahar gelmek,
baharlı, [bahar-lı] sf. 1. (Yiyecek için) içine nane,
maydanoz, karabiber gibi acı ve koku veren mad­
deler konulmuş. 2. {ağız} Tadında acılık bulunan.
[DS]
bahasıla, [Ar. bahâşıla ■‘1^1^] (baha:sıla) {OsT} is. 1.
Beyaz yüzlü, kısa boylu, bodur ve edepsiz kadınlar.
2. Sürüp çıkarmalar; uzaklaştırmalar,
bahasınmak, [Far. bahâ => baha-sın-mak] {ağız} gçl.
f [~l,‘] Pahalı bulmak. [DS]
bahatir, [Ar. bühter > bahâtir y l^ ] (baha;tir) {OsT}
sf. K ısa boylu kadınlar; bodurlar,
bahayim , [Ar. behım e > bahâyim (baha.yim)
{OsT} is. Dört ayaklı hayvanlar; canavarlar,
bahbaha, [Ar. bahbaha -*-^-1 {OsT} is. 1. (Deve için)
kükreyip ses çıkarma. 2. Çıtırdama; mışıldama.
bahça, [Far. bâğ-çe => bahça {eAT} is. Bahçe,
bahçe, [Far. bâğ-çe (küçük bağ)] is. 1. Küçük çaplı
ürün elde etm ek veya süslemek amacıyla düzen­
lenmiş, içinde çiçek, sebze ve ağaç yetiştirilen, et­
rafı çevrili küçük toprak parçası. 2. gnşl. Üstü açık
yazlık gazino. S bahçe evi, B ağ ve bahçelere y a ­
pılan küçük ya zlık ev.\\ bahçe kapısı, 1. Bahçeden
yola açılan küçük ve parm aklıklı kapı. 2. Evlerin
bahçeye açılan kapısı.\\ bahçe kekiği, bot. Ballıba­
bagillerden timolce zengin esansını elde etm ek için
bahçelerde yetiştirilen bir tür kekik, (Thymus vul­
garis). j| bahçe kızılkuyruğu, zool. Karatavukgil­
lerden A vrupa ve A sya'da yaşayan sırtı esmer,
karnı açık esmer, 15 cm. boyunda, tırtıl ve böcek­
lerle beslenen bir ötücü kuş, (Phoenicurus phoeni-
curus).|| bahçe kurdu, zool. Sebzelerin yaprak ve
köklerine zarar veren çeşitli böceklerin ortak adı.||
bahçe ötleğeni, zool. Park ve bahçelerde yaşayan
ötleğengillerden sırtı esmer zeytin yeşili, karnı kül
rengi bir ötücü kuş, (Sylvia hortensis).\\ bahçe
parmaklığı, Bahçelerin etrafını çevreleyen ahşap
veya m adenî çubuktan engeller. || bahçe tarağı,
Bahçe toprağını düzeltm ek ve içinde bulunan taş ve
çöpleri toplamaya yarayan küçük tırmık.\\ bahçe
teresi, bot. Çabuk büyüyen bir tür tere, (Lepidium
sativum) . || bahçe uyu k lan , zool. K ızıl kahverenkli,
uzun kıllı kuyruğu bulunan, sıçan iriliğinde, meyve­
leri kem irerek beslenen zararlı bir memeli hayvan,
(Eliomys quercinus).
bahçeci, [bahçe-çi] is. Çiçek, ağaç ve sebze yetiştiren
kimse.
bahçecilik, -ği [bahçe-ci-lik] is. 1. Bahçecinin yaptı­
ğı, uğraştığı iş ve meslek. 2. Meyve, sebze, süs ve
şifalı bitkilerin yetiştirilm esi, bakımı ve bunların
yetiştiği ortamların düzenlenmesi sanatı,
bahçeli, [bahçe-li] sf. Bahçesi olan.
öHHWCtBOIİ.«7
bahçelik, -ği [bahçe-lik] is. Bağı ve bahçesi olan yer.
bahçesiz, [bahçe-siz] sf. Bahçesi olmayan,
bahçevan, [Far. bâğ-çe-vân] (bahçeva:n) (OsT} is.
Bahçıvan.
bahçıvan, [Far. bâğçe-bân / bâğçe-vân => bahçıvan]
is. Bahçeye bakan, bahçe bakımı ile sebze meyve
yetiştirmeyi meslek edinm iş kimse,
bahçıvancı, [bahçıvan-cı] (ağız} is. Bahçıvan. [DS]
bahçıvanlık, -ğı [bahçıvan-lık] is. 1. Bahçıvanın
yaptığı iş ve meslek. 2. Bahçe bakımı; çiçek, sebze
ve meyve yetiştirme sanatı,
bahdavar, [Far. baht + âver (getiren)} {ağız} s f
Bahtiyar; mutlu; talihli. [DS]
bahdele, [Ar. bahdele <J-iA] {OsT} is. 1. tıp. (Kürek
kemiği için) eğilme; kırılma. 2. İşte çabukluk gös­
terme.
bahdeniz, [Yun. makedonis] {ağız} is. Maydanoz.
[DS]
bahe, [Far. bâhe-u-L.] (ba:he) is. Kaplumbağa,
bahem, [Far. bâ-hem ^ U ] (ba:hem) zf. Bir arada;
birlikte; beraber,
bahhal, [Ar. buhl (cimrilik) > bahhâl JU-] (bahha:l)
{OsT} s f 1. Çok cimri, pek cimri. 2. Çok alçak,
bahhar, [Ar. bahr (deniz) > bahhâr / behhâr jlA]
(bahha:r) {OsT} is. Denizci; gemici,
bahhas, [Ar. bahş (tartışma) > bahhâs / behhâs Cj\A]
(behha:s) {OsT} s f 1. Tartışmayı çok seven. 2. Çok
bahseden; bahsetmeyi seven.
bahî, [Ar. bâhı (ba:hi:) {OsT} sf. Şehvete ait;
şehvetle ilgili,
bahide, [Far. bahîde o jJt] (bahi.de) sf. 1. (Yün vb.
için) taranmış. 2. (Koza için) çözülmüş; sağılmış,
bahik, -kı [Ar. bâhik (ba:hik, h ve k kaim söy­
lenir) {OsT} is. Bir gözü kör adam,
bahika, [Ar. bâhika 4ü-L] (ba:hika, h söylenir) {OsT}
sf. (Göz için) görmeyen; kör.
bahil1, [Ar. behl (salıvermek) > bâhil J*l>] (ba:hil)
(OsT,1 sf. 1. Serseri, başıboş dolaşan. 2. Eli değnek-
siz (çoban). 3. Yularsız salıverilmiş (deve).
bahil2, [Ar. buhl (cimrilik) > bahıl JJS-] (bahi.T, h ka­
lın söylenir) {OsT} sf. 1. Cimri, hasis, pinti. 2. me­
caz. Çorak.
bahile, [Ar. behl (salıvermek) > bâhile «iUIJ (ba:hile)
{OsT} is. Dul kadın.
bahir1, [Ar. behr (güzellik) > bahir (ba:hir)
{OsT} 1. Çok parlak, ışıklı. 2. Diğerlerini geride
bırakan, üstün gelen. 3. Ayan beyan, apaçık.
BAH
bahir2, -hri [Ar. bahr (yazmak, ayırmak) _^] {OsT}
is. -*■ bahr.
bahir3, [Ar. bahir j ^ l ] (ba:hir) sf. 1. Yalancı. 2. A h­
mak; alık.
bahir4, [Ar. bahir ^ L ] (ba:hir) sf. Ekin sumayan; su-
layıcı.
bahire1, [Ar. bahire ıy lj] (ba:hıre) {OsT} is. 1. D i­
kenli çalı. 2. Koşucu deve.
bahire2, [Ar. bahire o.**] (bahiıre, h kalın söylenir)
{OsT} is. Araplarda cahiliye döneminde onuncu do­
ğumdan sonra etinden, sütünden, derisinden ve yü­
nünden yararlanmanın yasak olduğuna inanılarak
kulağı işaretlenip çöle serbest bırakılan deve veya
koyun. (Bu âdet, Maide Suresi 103. ayet ile kaldı­
rıldı.)
bahire3, [Ar. buhar > bahire » y-lj (ba.hire, h kalın)
{OsT} is. Buharlı gemi.
bahired, [Far. bâ-hired ijs -y (ba:hıred) sf. Zeki;
akıllı.
bahis1, [Ar. bahş (söz) > bahis (ba:his) {OsT}
sf. 1. Bahseden, söz konusu eden, konuşan. 2. Bir
konu üzerinde yapılmış inceleme ve araştırmayı
anlatan (eser).
bahis2, -hsi [Ar. bahş (söz) {OsT} is. 1. Söz; laf.
2. Üzerinde konuşulan konu; sorun, mesele, m ev­
zu. 3. Konuşma, sohbet. 4. Belli bir konu üzerinde
iddialaşma; iddia. 5. Bir kitabın bölümlerinden her
biri. 6. At yarışı tahmini. S bahis açdmak, Sözü
geçmek, hakkında konuşulmak.\\ bahis açmak, B e­
lirli bir konuda konuşmaya başlamak; söz etm ek.||
bahis buyurmak, (hem alay, hem de hürmet ede­
rek) hakkında konuşmak. || bahis konusu, Üzerinde
tartışılan şey. || bahis konusu olmak, Üzerinde ko­
nuşulmak‘.|| bahis tazelemek, B ir konuyu yem den
gündem e getirerek konuşmak, tartışmak. || bahis
(bahse) tutuşmak, B ir konu hakkında karşılıklı zıt
iddiada bulunan tarafların, kimin iddiası doğru
çıkarsa ona verilm ek üzere ortaya koydukları m ad­
d î şeyi veya parayı alma hakkını elde ettiği bir söz­
leşmede bulunmak.\\ bahis yok! Konuşm a y o k .||
bahis yürütm ek, Hakkında konuşmak. || bahse
başlamak, Konuşm aya başlamak.\\ bahse dönmek
(gelmek), Yeniden aynı konuya gelmek; sadede gel­
mek:.|| bahse girişmek, Bir konu hakkında karşılıklı
zıt iddiada bulunan tarafların, kimin iddiası doğru
çıkarsa ona verilmek üzere ortaya kovdukları m ad­
d î şeyi veya parayı alma hakkını elde ettiği bir söz­
leşmede bulunmak.\\ bahse girmek, 1. Konuya gi­
riş yapmak. 2. İddianın tarafı olmak. || bahse sok­
mak, Konuya dahil etmek.|| bahs-i ahar, {OsT}
Sonraki konu.|| bahs-i diğer, {OsT} Öteki konu.||
bahsi geçmek, Hakkında konuşma yapılm ış ol-
BAH
mak. || b ah si getirm ek, Konuşmayı konuya getir­
m ek.,|[ b ah si k ap am a k , Görüşülen konu hakkındaki
tartışmayı bitirmek. || bahsi kaybetm ek, İddiasında
haklı çıkamayıp ortaya konulan parayı ödemek.\\
b ah si k azan m ak , iddia ettiği konuda haklı çıkarak
konulan parayı almak.
bahisçi, [bahis-çi] is. At yarışlarının sonucunu tah­
m in ederek para yatırmak suretiyle bahis oynayan
kişi; müşterek bahisçi,
b ah l, [Ar. buhl (cimrilik) > bahl J2-] {OsT} is. Cim­
rilik; hasislik,
b ah m ak , [bah-mak {eAT} gçsz. f. [-ar] Bak­
mak.
b ah m an , [Far. behmân İiUjj] (bahma:n) is. Filan;
filanca.
b ah m a n t, [Far. bâğbân] {ağız} is. Bağ bekçisi. [DD]
b ah n a, [Yun. pakhni] {ağız} is. 1. Hayvan yemliği. 2.
Odunluk. [DS]
b ah n am e, [Ar. bâh + Far. -nâme -uU^l.] (bahna:me)
{OsT} is. 1. İçinde şehveti tahrik edici resim ve ya­
zılar bulunan kitap. 2. Cinsel arzuyu artırıcı ilaç ve
macunların yapılışını anlatan kitap,
b a h r, -ri [Ar. bahr jA] {OsT} is. 1. Deniz; derya. 2.
Büyük nehir veya göl. 3. Okyanus. 4. Arûz ölçü­
sünde kalıp bölümlerinden her biri. 5. M evlid’in
bölüm lerinden her biri, fi5 b a h r-i hafif, {OsT} ed.
H a fif bahr.\\ b a h r-i hezec, {OsT} ed. N eşeli bahr.||
b a h r-i kâm il, {OsT} ed. Yetkin bahr.|| b a h r-i m u ­
h it, {OsT} Okyanus.|| b a h r-i m u h iti, {OsT} Okya­
nusla ilgili; okyanusa ait. || b a h r-i m u z ârî ’, {OsT}
ed. Benzeyen bahr.|| b a h r-i m iictes, {OsT} ed.
Kopmuş bahr.|| b a h r-i m ü n serih , {OsT} ed. Akıcı
bahr.\\ b a h r-i m ü tek arib , {OsT} ed. Yakın bahr.||
b a h r-i recez, {OsT} ed. Titrek bahr.\\ b a h r-i rem el,
{OsT} ed. Titrek bahr.|| b a h r-i serî’, {OsT} ed. Ça­
buk bahr.\\ b a h r-i tavîl, {OsT} ed. Uzun bahr.
b a h ra ç , [bak-ır-aç > bahr-aç £ jA \ {eAT} is. Bakraç,
b a h r ana, [Far. bâr-hâne => bahrana] {ağızj is. 1. Kü­
me; grup; kafile. 2. Fındık çuvallarının toplandığı
yer. [DS]
b a h re n , [Ar. bahren \'jA] (ba'hren) {OsT} zf. Deniz
yoluyla; denizden,
b ah rey n , [Ar. bahr > bahreyn jjy£] {OsT} is. 1. İki
deniz. 2. İki büyük eser; iki temel şey.
b a h r i1, [Ar. bahrî tSjA \ (bahri:) {OsT} sf. 1. Denizle
ilgili. 2. Deniz veya denizciliğe ait. 3. is. {eAT} De­
niz öküzü; Tibet öküzü; yak. 4. Deniz balığı; tuzlu
su balığı.
b a h ri2, [Ar. bahrî] is. 1. zool. Akarsu boylarında ya­
şayan, kıyılarda yere kazdığı çukurlara yuva yapan,
çoğunlukla balıkla beslenen, kamı yeşil veya mavi,
İ M llf S Ö M İ .,* ,
sırtı beyaz veya kırmızı, sivri gagalı, kısa bacaklı,
kısa fakat hızlı uçuşa elverişli kanatlı, 17-18 cm.
boyunda parlak renkli bir kuş türü; yalı çapkını,
(Alcedoatthis). 2. Loplu dalgıçgiller familyasından
sazlık ve göllerde yaşayan başında siyah tüylerden
bir sorguç bulunan bir tür kuş; tepeli batagan; tepe­
li dalgıç; elmabaş, (Podiceps cristatus).
b a h riy e 1, [Ar. bahriyye ^.jA] {OsT} is. 1. Deniz kuv­
vetleri. 2. sf. D eniz kuvvetlerine ait. S 1 b ah riy e
çiftetellisi, folk. Çok hareketli bir halk oyunu.\\
b ah riy e nezareti, tar. İm paratorluk döneminde
deniz kuvvetlerinin ve donanmanın ihtiyaçlarını
karşılam ak amacıyla kurulmuş bakanlık.
b ah riy e 2, [Ar. bahriye {OsT} sf. 1. Denizle ilgili.
2. Denizciliğe ait.
bahriyeli, [bahriye-li] sf. 1. Bahriyeye bağlı; denizci.
2. is. Deniz harp okulu öğrencisi,
b ah riy y u n , [Ar. bahriyyün j jş.j A] (bahriyyu:n) {OsT}
is. Kaptan ve gemiciler gibi deniz işlerini bilenler.
b a h s 1, [Ar. bahs {OsT} sf. 1. Eksik. 2. is. Yağış­
larla ekilip sulanabilen tarla. 3. Zulüm. 4. Gümrük­
leme.
b a h s2, [Ar. bahs c-A] {OsT} is. -* bahis,
b ah sala, [Ar. bahşala ■ ^A ] {OsT} is. 1. Beyaz yüzlü,
kısa boylu şirret kadın. 2. Sürüp çıkarma; uzaklaş­
tırma.
b an sa n , [Far. bahsân jl~ £ ] (bahsa:n) {OsT} sf. 1.
Salma salma yürüyen. 2. Soluk. 3. Bozuk. 4. Pej­
mürde; kılıksız.
b ah sere, [Ar. bahsere «j a \ {OsT} is. 1. Dağıtma. 2.
Gizli şeyi ortaya çıkarma. 3. (Süt için) kesilme,
bah set, [Far. bahset o —A] is. 1. Uykuda horlama. 2.
U ykuda kâbus görme,
bahsetm e, [Ar. bahs (söz) + T. etme is.
Bahsetm ek işi.
b ah setm ek , [Ar. bahş (söz)+T. etm ek I 6 J-] gçsz.
f. [-(d)-er] 1. Bir konu veya kişi hakkında söz söy­
lemek; sözünü etmek. 2. Aklına getirdiği bir şeyi,
bir kim seyi veya olayı diliyle söylemek; anmak.
bah si, [Ar. bahs > bahsî (bahsi:) sf. Bahisle il­
gili; bahse ait.
b ah su m , [buhsum / bahsum] {eTj is. Darıdan yapılan
bir içki. [Nevâyî]
-bahş, [Far. bahşıden > -bahş / -bahşa] son ek. Ek­
lendiği isimlerden "bağışlayan, veren, affeden"
anlam ında sıfatlar yapan Farsça son ek.
bah ş, [Far. bahşıden (bağışlamak) > bahş J^A] {OsT}
is. 1. Verme. 2. Bağış; ihsan. 3. Kısım; bölük; cüz.
{eAT} (aynı) 4. Bölüm.

bahşayende, [Far. bahşayende o-Lblia-] {OsT} sf. A f­
fedici; bağışlayan,
bahşayiş, [Far. bahşayiş (bahşa.yiş) {OsT} is.
1. Bağışlayış; ihsan ediş. 2. Affetme. 3. Şefkat;
merhamet.
bahşayişger, [Far. bahşâyişger (bahşa.yiş-
ger) {OsT} sf. Affeden; merhametli,
bahşende, [Far. bahş-ende o-i^ür] {OsT} sf. 1. Veren.
2. Affeden; bağışlayan.
bahşetm e, [Far. bahş (bağış) + T. et-me 4^.1 j& ] is.
Bahşetmek işi.
bahşetm ek, [Far. bahş (bağış)+ T. et-mek J& ]
g ç l . f [-e(d)-er] [-e(d)-iyor] 1. Bağış vermek, he­
diye vermek. 2. Bağışlamak. 3. Dağıtmak,
bahşi, [Sansk. bhiksu / Çin. pak shi > baksı / bahşi /
bahşi] {eT} is. 1. Muallim; öğretmen. [EUTS] [Üç
İtigsizler] [Gabain] 2. Üstat; usta. [Üç İtigsizler] [Ga­
bain] [EUTS] 3. Hekim; doktor; tabip. [EUTS] 4. Es­
ki Türk topluluklarında fala bakan, hastaları iyi
eden ve aynı zamanda kopuz çalıp şiir söyleyen bir
çeşit din adamı; ozan; kam.
bahşiş, [Far. bahşîden > bahşiş {OsT} is. Bir
hizmete karşılık asıl ücretinden başka memnuniyeti
ifade etmek için verilen ek para. S bahşiş alm ak,
Görülen bir hizmete karşılık ek p a ra almak. || b a h ­
şiş toplam ak, B ir gösteri sonunda seyircilerden
para toplamak.\\ bahşiş v erm ek , A sıl ücretten da­
ha fazla para vermek.
bahşude, [Far. bahşüde 0.55ü--] (bahşu:de) {OsTj sf. 1.
Verilmiş; bağışlanmış. 2. Affedilmiş; bağışlanmış.
baht1, [Far. baht o £ ] {OsT} is. 1. Gelecekteki olay­
ları kaçınılmaz biçimde belirleyen İlahî gücün in­
san ve toplum için çizdiği yaşayış biçimi; talih;
kader; şans; kısmet; ikbal; nasip. 2. Ata; büyük ba­
ba. 3. Kargı. 6 > b a h ta b a k a n , {ağız} 1. (Üzerine
örtü örterek aldığı renk dolayısıyla fa la bakıldığı
için) bukalemun. 2. Falcı. [DS]|| b a h t-â v e r, {OsT}
Talihli.\\ baht-b er-g eşte, {OsT} Talihi dönmüş; ta-
lihsiz.|| b ah t-h u fte , {OsT} Talihi uyumuş; talihsiz.\\
bahtı açık, İşleri umduğu gibi yolunda giden;
şanslı, talihli.\\ b a h tı açılm ak, İşlerinin daha kolay
ve yolunda olarak gitmeye başlaması.\\ b a h tı ay­
dınlanm ak, 1. Talihi açılmak. 2. iy i haber almak.
3. Sevinmek]] b a h tı b ağ h , 1. İşleri yolunda gitm e­
yen. 2. Evlenemeyen (kız). || b a h t-ı bed, {OsT} Kötü
talih.|| b a h t-ı b î-d âd , {OsT} Kötü talih.|| b a h t-ı
bîdâr, {OsT} A çık talih.|| b a h t-ı d ü m ahe, {OsT}
Dönek talih.|j b ah t-ı hâb îd e, {OsT} K ötü talih.||
bahtı k a ra , işleri beklendiği gibi gitmeyen, olum­
suz sonuçlanan; şanssız, talihsiz. || b ah tın a küs­
mek, işlerinin yolunda gitmem esi yüzünden ka­
ramsarlığa düşmek.|| b a h t-ı siyah, {OsT} K ötü ta­
BAH
lih]] b a h tı y â r olm ak, Şanslı olmak, mutlu olmak.||
b a h t-ı y aver, {OsT} İyi talih.|| b a h t işi, Sonucu te­
sadüfe bırakılan, olması için gayret ve emek har­
canmayan iy.|| b a h t körlügi, {eAT} Talihsizlik,||
b ah t-m en d , {OsT} Şanslı; talihli.
b a h t2, [Ar. baht {OsT} sf. Saf; katışıksız; halis.
b a h ta b a k a r, [Far. baht + T. -a+bak-ar] {ağız} is. Fal­
cı. [DS]
b a h ta k , [Far. bahtâk] (bahta;k) {OsT} is. Miğfer; sa­
vaş başlığı.
b a h ta v a r, [Far. baht-âver / bahtiyar] (bahtava:r) {a-
ğız} is. Bahtiyar. [DS]
b ah te, [Far. bâhte «â-L] (ba;hte) is. Kumarda veya o-
yunda kaybetmiş olan,
b ah te k , [Far. bahtek dbJt] {OsT} is. 1. K ötü talih. 2.
Uykuda basan ağırlık; karabasan; kâbus,
b ahten iz, [Yun. makedonesi > maydanoz] {ağız} is.
Maydanoz. [DS]
b a h te r, [Far. bâhter jü-L] (ba;hter) {OsT} is. 1. (E s­
kiden) doğu. 2. (Yeni) batı,
b a h te re, [Ar. bahtere o>£] {OsT} sf. Salına salma
güzel yürüyüş; hoş yürüme,
b a h te ri, [Ar. bahteri tsj&] (bahteri:) {OsT} sf. 1.
Salına salına güzel yürüyen; yürüyüşü güzel. 2.
Kendini beğenmiş; kibirli,
b a h tiy a r, [Far. bahtiyar jL it] (bahtiya;r) {OsT} s f
Ummadığı, beklem ediği kadar iyiliğe, mutluluğa
kavuşan. S b a h tiy a r etm ek (eylemek), Sevindir­
mek, mutluluk vermek. || b a h tiy a r olm ak, Mutlu ol­
mak, sevinmek.
b a h tiy a ra n e , [Far. bahtiyâr-âne (bahtiya;-
ra;ne) {OsT} zf. M utlu olanlara yakışacak biçimde;
m esut olarak; bahtiyarcasına.
b a h tiy a ri, [Far. bahtiyarı ıs_>l~£] (bahtiya;ri:) {OsT}
is. Mutluluk; bahtiyarlık,
b ah tiy arlık , -ğı [bahtiyar-lık] is. Bahtiyar olma hali;
mutluluk.
b a h tiy a rn a m e , [Far. bahtiyâr-nâme j L ^ ] (bahti-
ya. rna. me) is. M utluluk bilgisi kitabı,
b ah tlı, [baht-lı] sf. Şanslı, talihli,
bah tsız, [baht-sız] sf. Şanssız, talihsiz,
bahtsızlık , -ğı [baht-sız-lık] is. Bahtsız olma hali;
şanssızlık, talihsizlik,
b a h tv e r, [Far. baht-ver sf. Bahtlı; talihli; şanslı.
b a h u r 1, [Ar. bâhür (ba;hu;r) {OsT} sf. 1. Çok
sıcak. 2. is. Yerden yükselen buğu. 3. Çok fazla
sıcaklık.
b a h u r2, [Ar. bahür jjir] (bahu. r) {OsT} is. Tütsü; bu­
hur. S b a h ü r-i M eryem , {OsT} bot. Buhurum er­
yem.
BAH
b a h u rd a n , [Ar. bahur + Far. -dan (bahu:r-
da:n) {OsT} is. Buhurdan; tütsü kabı; tütsülük.
b a h u rd a n i, [Ar. bahür + Far. -dânî ^ b j ^ ] (hahırr-
da:ni:) {OsT} is. Özel günlerde tütsü yakmakla gö­
revli kişi.
bah u su s, [Far. bâ- + Ar. huşüş (ba:husu:s)
{OsT} zf. 1. Özellikle. 2. Üstelik,
bahye, [Far. bahye v r ] {OsT} is. Dikiş; oyulgama;
teyel.
b ah y ed ar, [Far. bahye-dâr _>b {OsT} sf. Dikişli;
teyelli.
bahyezen, [Far. bahye-zen o j {OsT} is. Dikişçi;
terzi.
b ah z, [Ar. bahz {OsT} is. 1. Sıkıntı yaratma; can
sıkma. 2. Ağırlığı yüzünden yükün hayvanı çökert­
mesi. 3. Bir kimseyi sakalından tutarak çekme,
b a ’îd , [Ar. b u 'd (uzaklık) > b a'ld / b a'ıde Joju /
{OsT} sf. 1. Uzak; ırak. 2. Erişilmez. S b a ’îd d ü ş­
m ek, B ir yerden uzaklaşmak; uzak kalmak; uzak
düşmek]] b a ’îd 'ü l-a h d , {OsT} Geçmiş zaman.\\
b a ’îd 'ü l-g ay r, {OsT} Çok derin bilgisi olan kimse.||
b a ’îd'U l-ihtim âl, {OsT} Olası değil; ihtimalden
uzak.
b a ’ika, [Ar. bâ’ika •ii'lj] (ba:ika) {OsT} is. Yıkım; be­
la; musibet; felaket,
b a ’im , [Ar. bacîm (bav:'m) {OsT} is. 1. Put; hey­
kel. 2. s f Cahil; aptal; bön.
b a ’in, [Ar. bâ’in (ba:in) {OsT} is. Dibi geniş ku­
yu; bostan kuyusu.
b a ’î r 1, [Ar. b a'ır jys] (bai:r) {OsT} is. Erkek deve.
b a ’i r 2, [Ar. ber (kazmak) > b a’ir / ba’ire / »yl>]
(ba:ir) {OsT} is. Sürülmemiş, sert toprak; katı yer.
b a ’i r 5, [Ar. bâ’ir j i y (ba:ir) {OsT} sf. Durumu peri­
şan olan; şaşkın,
b a ’is, [Ar. bas (gönderme) > bâ'is / bâ'ise / aîsy
(ba. is) {OsT} is. 1. Sebep. 2. Gerektiren. 3. Gön­
deren. S’ b â ’is-i bad i, {OsT} 1. Aslını bulan. 2. Se­
bep olan. || b â ’is-i beka, {OsT} Devamlılık sebebi;
siirüp gitm e sebebi.|| b â ’is-i fery âd , {OsT} Şikâyet
sebebi; yakınm a sebebi.\\ b â ’is-i hüzn, {OsT} Üzün­
tü sebebi.|| b â ’is-i leyi ii n e h â r, {OsT} Gece ile
gündüzün sebebi; Allah.|| b â ’is-i m eserret, {OsT}
Sevince sebep olan; sevinme sebebi. |j b â ’is-i şekvâ,
{OsT} Yakınma sebebi; şikâyet sebebi.|| b â ’is ol­
m ak , {OsT} Sebep olmak.
baisiyet, [Ar. bâ'isiyyet c~aL>] (ba:isiyet) {OsT} is.
Nedenlilik; sebep olma; sebebiyet,
baj, [Far. bâj / bâc jL.] (ba:j) {OsT} is. Flaraç; güm­
I H W E U . ^
rük. S b a j-b a n , {OsT} Haraççı; gümrükçü]] b âj-
d â n , {OsT} H araç ve güm rük sandığı.
b a k 1, [bak-mak > bak] is. as. Bakışla selam verme
komutu. Sağa bak!
b a k 2, [bâ-k / ba-ğ j l ] {eT} is. 1. Bağ; bent; köstek.
[EUTS] {eAT} (aym) 2. Bohça. [EUTS] 3. Kabile;
boy; halk topluluğunun bir bölümü. [EUTS] 4.
{eAT} Sargı.
b a k J, [Far. bak ill>] {OsT} is. 1. Korku; kaygı. 2. Çe­
kinme; sakınma. <5 b a k degül, {OsT} K orkacak bir
şey yok.
b a k a 1, [bak a {eAT} is. Baksan a! S b a k a hey!
{ağız} 1. Bana bak. 2. D em ek ki. [DS]
b a k a 2, [bakâ] (baka:) {eT} is. Kara kurbağa; kurbağa.
[Gabain] [DLT] S m üngüz b a k a , Kaplumbağa.
[DLT]
b a k a 3, [bak-mak > bak-a] {ağızj sf. (Saban demiri
için) açıklığı fazla olan; aşağı doğru bakan. [DS]
b a k a 4, [Ar. baka 4sb] (ba:ka) {OsT} is. Demet; deste;
tutam.
b a k a b u n g a , [Lat. beccabunga] is. bot. Sulak yerler­
de ve ırm ak kıyılarında yetişen küçük pembe, mavi
çiçekli uzunca yapraklı bir tür yavşan, (Veronica
beccabunga).
b ak a ca k , -ğı [bak-mak > bak-acak is. 1. Bak­
ma, gözetleme yeri. 2. H er yanı görebilecek yüksek
yer veya bir tepenin hakim noktası; gözleme yeri.
{eAT} (aym) 3. Doğal gözetleme yeri. 4. Pencere, 5.
{ağız} Balkon. [DS] 6. {ağız} Ayna. [DS] 7. Göz.
{eAT} (aym) 8. {ağız} Evliya mezarı; türbe. [DS] 9.
{ağız} Eski evlerde, sokaktan geleni görebilecek
şekilde ocağın yanında açılmış bulunan küçük gö­
zetleme deliği. [DS] 10. {ağız} sf. Güzel manzaralı.
[DS]
b ak a ç, -cı [bak-mak > bak-aç] is. 1. Dürbün. 2. Fo­
toğraf makinesinin vizörü.
b a k a ç a , [İt. beccaccia / Yun. bekatsa] is. zool. Eski
D ünya’nın fundalık ve ormanlık alanlarda yaşayan,
eti için avlanan, uzun gagalı, kısa bacaklı, esm e­
rimsi ala tüylü bir av kuşu; çulluk, (Scolopa rus-
ticola).
b a k aç u k , [baka-çuk] {eT} is. 1. Kurbağacık. 2. Eğe
kemikleri ile kol arasındaki et parçası. [DLT]
b ak ag an , [bak-mak > bak-ağan jA i] {eAT} sf. Bakıcı,
b a k a ğ a n , [bak-ağan j i i ] {eAT} sf. Bakıcı. <3 baka-
ğan olm ak, Geçici olarak bakma, gözleme işini
yapmak.
b a k a k alm a , [bak-a+kal-ma] is. Bakakalmak işi.
b ak a k a lm a k , [bak-a+kal-mak] g ç sz .f. 1. Şaşkınlığa
uğrayarak ne yapacağını, ne söyleyeceğini bilemez
durum a düşmek. 2. Şaşkın şaşkın bakmak,
b ak a l, [Yun. pakalos ?] is. 1. zool. A vrasya’da yaşa­
yan, kısa kuyruklu, uzun gövdeli, siyaha yalcın par­
r gHKESÖM.441
lak esmer tüylü, böceklerle beslendiği için tarıma
yararlı, ötücü bir kuş; sığırcık, (Sturmıs vulgaris).
2. {ağız/ Karatavuk. [D S ]
bakalak, -ğı [bak-arak] is. 1. Bakıcı. 2. Bekleyici;
gözleyici. 3. zf. Bakarak; gözetleyerek. S bakalak
olmak, {ağız} Göz kulak olmak; beklemek. [D S ]
bakalarya, [İt. bacalera] (bakala’rya) is. den. 1. Ge­
milerin kıç kapıları için konulan yarımay şeklinde­
ki boşluklar. 2. Gemilerdeki kıç altında bulunan top
delikleri.
bakalım, [bak-alı-m] ünl. 1. Şüphe ve tereddüt bildi­
rir. 2. M erak bildirir. 3. Tehdit bildirir. 4 . ed. Cüm ­
leyi kuvvetlendirir,
bakalit, [Tescilli isim; bulucusu: Baekeland > Fr.
bakalite] is. Form aldehit ile bir fenolün yoğun­
laşması sonucu elde edilen ve sanayide elektrik
yalıtkanı, kalıp ve döküm malzemesi, yapıştırıcı
olarak pek çok alanda kullanılan fenoplastlar gru­
bundan bir sentetik reçine,
bakalorya, [Lat. baccalarius (genç adam) > Fr. bac-
calaurat] (bakalo'rya) is. Eskiden liseyi bitiren öğ­
rencilerin üniversiteye girebilmeleri için verm ek
zorunda oldukları yeterlik sınavı,
bakam, [Ar. bakkam] is. bot. 1. Baklagillerden sıcak
ülkelerde yetişen ve odunundan kırmızı boya çıka­
rılan bir cins ağaç, (Haematoxylon campechianum).
2. Bu bitkiden elde edilmiş boya maddesi; bakkam.
bakan1, [bak-mak (gözetmek) > bak-an] sf. 1. Bak­
mak işini yapan (kimse). 2. is. Devletin yürütme ile
ilgili görevlerinden olan kam u işlerinin bir bö­
lümünden sorumlu en yetkili kişi ve hüküm et üye­
lerinden biri; vezir; nazır; vekil, (1935). 0 bakan­
lar kurulu, Başbakan ve diğer bütün bakanlardan
oluşan kurul; hükümet; heyet-i. vekile; vekiller he­
yeti.
bakan2, [ba-mak (bağlamak) > ba-kan] {eT} is. Hal­
ka; toka. [D L T ]
bakanak', -ğı [eT. bakâ-nak / o b i / ^ l i ] is. İ.
Geviş getiren hayvanların tırnakları; çatal tırnaklı
hayvanlarda iki tırnaktan her biri ve iki tırnak arası;
{eT} {eAT} {ağız} (aynı). [D L T ] [D S ] 2. {eT} {eAT}
Nal. [E U T S ] 3. {eAT} At, deve, sığır gibi hayvanlar­
da topuk ile taban arasındaki boğum; bukağılık. 4.
Hayvanların yürüyüş sırasında yere değmeyen kör
tırnakları; mahmuz. 5. gnşl. Y alancı tırnak; şeytan
tırnağı.
bakanak2, -ğı [bak-mak > bak-anak] {ağız} is. 1.
Göz. 2. Gözbebeği. 3. Ayna. [D S ]
bakanlıg, [bakan-lığ] {eT} sf. Halkalı; tokalı. [D L T ]
° bakanlıg kadış, {eT} Tokalı kayış. [D L T ]
bakanlık, -ğı [bakan-lık] is. 1. Devletin görevi olan
kamu hizmetlerinden bir bölüm ünü yürüten ve ba­
şında bir bakan bulunan teşkilat; nezaret; vekâlet.
2. Bakanın görevi ve yükümlülüğü; nazırlık; vekil­
lik. 3. Bakan olm a durumu. 4. Bakanın ve üst dü­
BAK
zey yöneticilerinin görev yaptığı bina. S bakanlık
emrine alma, huk. yön. Eskiden uygulanan, m em u­
riyet sıfatı, sona ermeden bir kamu görevlisini kuru­
luşun merkez teşkilatında tutarak bir nevi görevden
uzaklaştırma cezası.
bakanuk, [baka-nuk / bakayuk] {eT} is. A t tırnakla­
rının ortasındaki tüm sek et parçası. [D L T ]
bakar1, [bak-ar] sf. 1. Bakma işini ve eylemini ya­
pan. 2. Bakışlarını bir yere yöneltmiş olan. 3. {ağız}
is. Ayna. [ D S ] S bakar kör, 1. Gözleri sağlam g ö ­
ründüğü halde göremeyen. 2. mecaz. Dalgın, etra­
fın d a olanları fa r k edemeyen; çok dikkatsiz.
bakar2, [bakar / bakır] {eT} is. Mangır; para. [ E U T S ]
bakar3, [Ar. bakar j i ] {OsT} is. 1. Sığır, öküz. 2. m e­
caz. İyi ile kötüyü ayırt edemeyen; ahmak, sersem,
aptal, fi1 Bakara Suresi, K u r ’an-ı K e rim ’in ikinci
ve en uzun suresi.
bakara1, [Fr. baccarat] is. 1. Fransa’nın Baccarat
şehrinde üretilen bir cins kristal. 2. İskambil kâğıdı
ile oynanan dokuz veya dokuza en yakın sayıyı
tutturmaya dayanan bir kumar oyunu.
bakara2, [Far. bekere (kuyu çıkrığı) »yi;] {eAT} {ağız}
is. Makara. [D S ]
bakari, [Ar. bakar! (bakari;) {OsT} sf. 1. Sığırla
ilgili. 2. Sığır cinsinden olan,
bakariye, [Ar. bakariyye ^.yû] (bakari;) {OsT} is.
zool. Sığırlar,
bakasya, [Yun. mpekâtsa] {ağız} is. zool. Çulluk.
[D D ]
bakaturmak, [bak-mak + tur-mak] {eT} gçsz. b. f i [-
ur] Bakadurmak; bakakalmak. [D L T ]
bakaya, [Ar. bakıyye (artan) > bakaya L li] (ba­
k a y a :) {OsT} is. 1. A rta kalan; kalıntılar. 2. as. Son
yoklamasını yaptırdığı hâlde gününde kıtasına ka­
tılmayan asker yükümlüler. 3. maliye. A it olduğu
yıl içinde tahsil edilemeyerek ertesi yıla kalan vergi
alacağı.
bakayak, [baka-nak / baka-yak] {eT} is. Çatal tırnaklı
hayvanlarda iki tırnaktan her biri ve iki tırnak arası.
[D L T ]
bakayorurken, [bak-mak + yorı-mak > bak-a+yor-
ur-ken jS'jjjj.Uj] {eAT} zf. Bakarken; bakm akta i-
ken; bakıp dururken,
bakayuk, [baka-yuk] {eT} is. A t tırnaklarının orta­
sındaki tüm sek et parçası. [D L T ]
bakça, [Far. bâğçe => bakça {eAT} is. Bahçe,
bakçan, [Çin. mak tş‘an] {eT} is. Sessiz ve hareket­
sizce düşünme; tahayyül; tefekkür; mütalaa. [E U T S ]
bakend, [Far. bakend -uSl.] {OsTj is. 1. Yakut. 2.
Renkli, ipek kumaş.
bakı1, [bak-ı] is. 1. Haber almamayan veya kayıp eş­
yalar için bakılan fal; {ağız} (aym). [D S ] 2. Teftiş. 3.
BAK
Müfettiş. 4. {ağız} Hastaya ve çocuğa bakm a işi;
bakım; besleme. [DS] 5. coğ. Yamaçların güneş ışı­
ğına göre konumu veya baktığı yön.
bakı2, [bakı(r)] {eT} is. 1. Bakır. [EUTS] 2. Tartı öl­
çüsü. [EUTS] 3. Sikke; para; mangır. [EUTS]
bakıa, [Ar. bakı'a-uil.] (ba:kıa) {OsT} is. Dert; bela.
bakıcı1, [bak-mak > bak-ıcı] is. 1. Bakma, görme
veya korum a işini yapan kimse. 2. Bir kişinin veya
hayvanın bakımından sorumlu olan kişi. 3. argo.
Satın almayı düşünmeden satılık malları seyrederek
vakit geçiren kimse. 4. {ağızj Dadı. [DS] 5. {ağız}
Görücü. [DS] 6. sf. Bakma işini yapan.
bakıcı2, [bak-mak > bak-ı > bakı-cı is. Kendi­
sinden haber alınamayan bir kişi veya kayıp bir
eşyadan haber verm ek üzere fala bakan kadın; fal­
cı; {18-19.yy.} (aym).
bakıcılık1, -ğı [bak-ıcı-lık] is. Bakıcının yaptığı ko­
rum a ve gözetme işi ve mesleği.
bakıcılık2, -ğı [bakı-cı-lık] is. Falcılık,
bakıg, [bak-mak > bak-ığ] {eT} is. Bakma; bakış.
[DLT]
bakıl, [Ar. baki (yeşillik) > bakıl JiL] (ba:kıl) {OsT}
sf. 1. (Toprak, yeryüzü için) yeşillenen. 2. Filizle­
nen. 3. Görünür hale gelen. 4. (Bakıl adında aptal­
lığıyla meşhur bir Arap'tan telmihen) Aptal,
bakıla, -a’i [Ar. bâkılâ5 e- ^l>] (ba:kıla:) {OsT} is.
bot. 1. Bakla. 2. Fasulye cinsi sebzeler,
bakıldak, -ğı [Ar. baki (yeşillik) > bakıl + T. -dak]
{ağız} is. 1. Baklagillerin badıçları. [DS] 2. {ağız}
Taze fasulye. [DS] 3. {ağız} Harmanda çıkan çürük
tane. [DS] S bakıldak otu, {ağız} Susam. [DS]
bakılma, [bak-ıl-ma] is. Bakılma işi.
bakılmak, [bak-ıl-mak] e d il.f. [-ır] 1. Görme organı
yoluyla görme duyusundan yararlanılmak; {eT} (ay­
nı). [DLT] 2. (Biriyle) özen gösterilerek ilgilenil­
mek. 3. Başkası tarafından korunm ak veya ihtiyaç­
ları karşılanmak,
bakım, [bak-ım |*îL] is. 1. Bir şeyin iyi durumda bu­
lunması veya kullanılır olabilmesi için yapılan iş.
2. Bir şeyin veya kimsenin bakımlı olması, için ve­
rilen emek. 3. Bir kimsenin sağlıklı ve huzur içinde
yaşaması için yapılan temizlik, beslenme, giyim ve
barınma gibi ihtiyaçlarını giderme işi. 4. mecaz.
Görüş açısı, değerlendirme; -e göre. 5. e. İçin; -e
göre; nokta-i nazarından. 6. {eAT} Bakış. 7. {eAT}
Görünüş. 8. {ağız} Fal. [DS] S bakıma bakıtmak,
{ağız} F ala baktırmak. [DS]|| bakım bakmak, {ağız}
F al bakmak. [DS]|| bakım yurdu, Yetimler, yaşlı­
lar, kimsesizler ve sakatlar için kurulmuş barınma
yerleri; yoksullar yurdu, yetim ler yurdu, dârülace-
ze.
bakımcı, [bakım-cı] is. 1. Bir yerin bakımı ile gö­
revli kişi. 2. Bir makinenin iyi çalışması için gerek­
Ü M Ü K S İ M İ . 442
li bakımı yapm akla görevli kişi. 3. {ağız} Falcı. [DS]
4. {ağız} Orman korum a ve bakım memuru. [DS]
bakımevi, [bak-ım+ev-i] b. is. 1. Hastaları muayene
etmek, acil durum larda sağlık tedbirlerini almak
için semtlerde kurulan sağlık kurumu. 2. Hasta ve
yoksul kişilerin tedavi edildiği, bakıldığı yer. 3.
Makinelerin, motorlu araçların bakılıp onarıldığı
işlik. Karayolları Kocatepe bakımevi.
bakımlı, [bakım-lı] sf. 1. (Yer için) yapılan bakımı
belli edecek nitelikte görünen. 2. (Makine, motor
vb.) iyi bakılan ve korunan, düzenli çalışan. 3. (Ço­
cuk, hasta, yaşlı vb. için) iyi ve temiz bakılmış. 4.
(Besi hayvanı için) iyi bakılmış besili ve semiz. 5.
(Kişi için) kendi sağlığına ve giyimine özen göste­
ren, temiz.
bakımlık, -ğı [bakım-lık] is. tek. Film üzerine alın­
mış resimlere görüntü sağlayan araç; (Fr. vision-
neuse).
bakımlılık, -ğı [bakım-lı-lık] is. Bakımlı olma hali
ve niteliği.
bakımsız, [bakım-sız] sf. 1. İyi bakılmamış, gerekli
olan bakım işlemleri yapılmamış. 2. Yeterli ilgi ve
özen gösterilmemiş; ihmal edilmiş. 3. Sağlıklı, ter­
tipli, düzenli olmayan. 4. zf. Bakımsız olarak. S1
bakımsız tarzan, argo. Sıska ve cılız erkek.
bakımsızlık, -ğı [bakım-sız-lık] is. Bakımsız olma
durumu.
bakmak, -ğı [bak-ın-mak > bak-m-ak] {ağız} sf. Ba­
kım a muhtaç. [DS]
bakıncak, -ğı [bak-ın-(a)cak] is. 1. Tüfeklerde hede­
fin yakın ve uzaklığına göre ayarlanabilen nişan
alm a tertibatı; nişangâh; gez. 2. mim. Çoğunlukla
eski binalarda küçük bir odacık biçiminde taşma
yapan pencereli çıkıntı; cumba,
bakındı, [bak + imdi (şimdi)] (ba'kındı) ünl. “Bak
hele, olacak şey d eğ il!’’ anlam ında şaşkınlık ifade­
si; bak şimdi.
bakınılmak, [bak-ın-ıl-mak edil. f. [-ır] 1.
Bakılmak. {eAT} (aym) 2. Bakınm ak eylemi yapıl­
mak.
bakınma, [bak-ın-ma] is. Bakınm ak işi.
bakınmak, [eT. bak-ın-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Gözle­
riyle çevresine bakıp araştırmak; {eT} (aym).
[Yüknekî] 2. {eT} Bir şeyin sonuna bakmak; düşün­
mek; beklemek. [DLT] 3. {ağız} Doktora muayene
olmak. [DS] 0 bakına bakma, Etrafına bakarak,
araştırarak.
bakır1, [eT. bakır / bâ-kır [Gülensoy]] is. kim. 1. Es­
m er kızıl renkte, ısı ve elektriği iyi ileten, dövüle­
rek şekillendirilebilecek yumuşaklıkta, atom numa­
rası 29, kütlesi 63,34, ergime sıcaklığı 1084 C olan
metal; sembolü: Cu. {eT} (aym) [ETY] [DLT] [EUTS]
2. Bu madenden yapılmış eşya. 3. {eT} Çin parası.
[DLT] 4. {ağız} Tencere. [DS] 5. sf. Bakırdan yapıl­
ma. 6. (Renk için) kızıl. S1 bakır ağacı, {ağız} Bak­
S I Q H I l g S M . 443
raçla su taşırken omuza alman uçları ipli ağaç.
[DS] 11 b a k ır akçe, D eğeri düşük para. | b a k ır ala­
şımı, kim. Başka elementlerin içine bakır katarak
yapılmış olan alaşım; içinde bakır bulunan ala­
şım.[| b a k ır b asm a, tıp. {ağız} 1. Vücudun her tara­
fının kızarması ile beliren alerjik bir hastalık. 2.
Dizlerden aşağıda çıkan yara. [DS]|| B a k ır çağı,
tar. ilk bakır eşyaların ortaya çıkması ile beliren
Cilalı taş ve Tunç çağları arasında kalan tarihî
devir; kalkolitik çağ. || b a k ır çak ır, {ağız} Kap ka­
cak. [DS]|| b a k ır çalığı, tıp. Bakır kaplara konulan
yiyeceklerden bakır tuzları ile birleşerek hâsıl olan
zehirlenme.\\ b a k ır çalm ak , kim. (Yiyecekler için)
bakır tuzları ile birleşerek zehirli durum kazan­
mak,|| b a k ır eksikliği, tıp. Vücudun dem ir ve C
vitaminin yükseltgenm esi için gerekli olan bakırı
yeterli olarak alamaması rahatsızlığı,|| b a k ır gibi,
{ağız} Çok kurumuş. [DS]|| b a k ır hava, {ağız} Yük­
sek bulutlu hava. [DS]|| b a k ır k ap la m a , kim. sany.
Başka metallerden yapılm ış eşyaların yüzeyini ince
bakır levha ile sıvama işlemi.\\ b a k ır kelebeği,
zool. Narin yapılı ve oldukça hızlı uçan bakır ren-
gindeki yanar döner parıltılı kanatlarıyla dikkat
çeken bir kelebekler alt fam ilyası, (Lycaeninae). ||
b ak ır k ırı, {ağız} (At donu için) boz renk. [DS]||
b ak ır oksit, kim. Bakırın oksijenli bileşiği;
C u0,C u20 .|| b a k ır pası, kim. 1. Rutubetli ortam­
larda karbondioksit gazının etkisi ile bakır metal
yüzeyler üzerinde meydana gelen bakır hidrokar­
bonat tabaka. 2. S a f olmayan bakır bazik asetat. 3.
Myceliophtora lutça adlı bir mantar tarafından
meydana getirilen m antar hastalığı. 4. min. Yüzey­
deki çakıl ve kayaların üzerinde buharlaşma sonu­
cu demir ve manganez oksitleri ile silisten meydana
gelmiş ince, koyu kırmızı renkli m ineral katman;
patina. || b a k ır rengi, K ızıl kahverengi. || b a k ır so­
kum , {eT} gök b. M erih yıldızı. [DLT]|| b a k ır sül­
fat, kim. Göz taşı; C u S 0 4. || b a k ır taşı, min. Bakır
hidratlı doğal karbonat; malakit.|| b a k ır tu tm a k ,
{ağız} Bakır çalmak. [DS]|| b a k ır tu zu , kim. Kristal
yapılı bakır birleşiği.
bakır2, [Ar. bakr (delmek) > bakır (ba;kır) {OsT}
sf. 1. Delen, yırtan. 2. Ciddi bir araştırma yapan. 3.
Geniş. 4. is. Aslan. 5. anat. G öz damarı,
bakırbaş, [bakır+baş] is. zool. B aşlan bakır renginde
olmasına rağm en genellikle birbiriyle sınıflandırma
ilgisi bulunm ayan bir çok yılan türü,
bakırca, [bakır-ca] {ağız} is. 1. Dibi geniş, ağzı dar
bir çeşit su kabı; bakraç. 2. Tandır veya fırında et
yemeği pişirm eye yarayan kulplu bakır kap. 3.
Ocakta su ısıtmaya veya yem ek pişirm eye yarar
bakır kap; bakraç. [DS]
bakırcı, [bakır-cı] is. Bakır işleyen, bakır kaplama
yapan veya bakır kap kacak satan kimse.
BAK
b ak ırcılık , -ğı [bakır-cı-lık] is. 1. Bakır kap kacak
yapma ve satma işi. 2. Bakır işleme sanatı,
b a k ırh a n e , [bakır + Far. -hâne J U] (bakırha. ne)
{OsT} is. Bakır işlenen, bakırdan kap kacak yapılan
yer; bakır atölyesi,
b ak ırla g , [bakır-lağ] {eT} sf. Bakırdan yapılmış.
[EUTS]
b a k ırla n m a , [bakır-la-n-ma] is. B akırlanm ak eylemi
ve durumu. S' b a k ırlan m ay ı giderm e, as. Nam lu­
da biriken bakır kalıntılarını temizleme işlemi.
b a k ırla n m a k , [bakır-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] as.
A teşli silahlarda namlunun yivleri dibinde mermi
çeperinin kalıntıları dolayısıyla bir bakır tabakası­
nın oluşması,
b ak ırla şm a , [bakır-la-ş-ma] is. Bakırlaşm ak işi.
b a k ırla şm a k , [bakır-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] Rengi
bakır kızılm a dönmek,
b ak ırlı, [bakır-lı] sf. İçinde bakır bulunan,
b ak ırlıg , [bakır-lığ] {eT} sf. Bakırlı. [DLT]
b a k ırm a k , [ba (yans.) > bâ-kır-mak] (ba;kırmak) {eT}
g çsz.f. [-ur] Bağırmak. [DLT]
b akış, [bak-ış] is. 1. Bakma eylemi. 2. Bakma, ince­
leme tarzı. 3. {eT} Bakışma; gözle birbirine bakma.
[DLT] fi1 bakış açısı, 1. B ir olayı belirli bir incele­
m e yönü; görüş açısı. 2. Yaklaşım.|| b ak ış doğ­
ru ltu su , gök b. Astronom ik gözlem yapan birinin
gözünden incelenen gök cismine doğru uzanan çiz-
gz.|| b ak ış noktası, Gözlemcinin gözünün bulundu­
ğu nokta.|| b ak ış tarzı, Olayı incelemedeki biçim
farklılığı.\\ b ak ışa bak ışa, Birbirlerine bakmak su ­
retiyle.
bak ışg an , [bak-ış-ğan] {eT} sf. Herkese göz ucuyla
bakan. [DLT]
b akışık, -ğı [bak-ş-mak > bak-ış-ık] sf. 1. Birbirinin
karşısında olan. 2. Birbirine bakan. 3. Belirli bir
nokta veya eksene göre aynı uzaklıkta ve benzer
konumda olan,
b akışıksız, [bak-ış-ık-sız] sf. 1. Birbirine bakar
durumda veya karşı karşıya durmayan. 2. Belirli bir
nokta veya eksene göre uzaklıkları ve konumları
değişik olan.
b ak ışım , [bak-ış-mak > bak-ış-ım] is. 1 . İki ve daha
çok nesne arasında durum, konum ve şekil bakı­
mından uyum. 2. mat. İki geometrik şeklin bir nok­
ta veya eksene göre ölçüsel uyumu; simetri; tena­
zur.
b akışım lı, [bak-ış-ım-lı] sf. mat. A ralarında bakışım
bulunan; simetrik; mütenazır,
bakışım sız, [bak-ış-ım-sız] sf. mat. A ralannda bakı­
şım bulunmayan; asimetrik; gayri mütenazır,
bakışım sızlık, -ğı [bak-ış-ım-sız-lık] sf. mat. 1.
Bakışımsız olm a hali; asimetri, adem-i tenazur. 2.
Ortalamadan büyük ve küçük terim sayısının denk
olmadığı bir eğrinin durumu.
BAK o r i i M i ı e i M .444

bakışma, [bak-ış-ma] is. Bakışm ak eylemi, Kırm ızı, sarı veya eflatun renkli yakut. 2. Renk
bakışmak, [bak-mak > bak-ış-mak] işteş f. [-ır] 1. renk iplikle dokunmuş bir cins ipek kumaş,
K arşılıklı birbirine bakmak. 2. Kaçamak olarak bakir, [Ar. biler (kızlık) > bakir (asıl anlamı “en er­
birbirini gözlemek; yandan süzmek; karşılıklı; göz ken, zam anından ö n c e”dir) (ba:kir) {OsT} sf.
ucu ile bakmak. {eT} (aym) [DLT] 1. (Kişi için) hiç cinsel ilişkide bulunmamış. 2. me­
bakıt, -dı [bak-ıt] {ağız} is. Bakma ve gözetleme yeri. caz (Eşya, nesne vb. için) hiç kullanılmamış; el
[DS] değmemiş; yeni. 3. (Toprak için) işlenmemiş. 4.
bakıtçı, [bak-ıt-çı] {ağız} is. Cadı. [DS] Eskimemiş; yıpranmam ış; yeni kalabilmiş.
bakıtmak, [bak-mak > bak-ıt-mak] {eT} gçl. f. [-ur]
bakiran, [Ar. bâkir+Far. -ân jljS"y (ba:kira:n) {OsT}
1. Baktırmak. [DLT] 2. {ağız} Yapılmış olan bir bü­
is. 1. Bakir olanlar. 2. El değmem iş kadınlar. S
yüyü bozdurmak için büyü yaptırmak. [DS]
bâkirân-ı behişt, Cennet kızları.
bakıyat, [Ar. beka > bâkıyât o L sl] (ba:kıya:t) {OsT}
bakire, [Ar. bikr / bâkir > bakire (asıl anlamı, “tur­
is. Sürüp giden şeyler, fi1 bâkıyât-ı sâlihât, {OsT} fa n d a ’’dır) «jS'y (ba:kire) {OsT} s f 1. (Kadın için)
Sevabı sürüp giden şeyler.
hiç cinsel ilişkide bulunmamış; kız; kız oğlan kız.
bakiye, [Ar. beka (kalmak) > bâkıyye 4J I ] (ba:kıye) 2. is. Kızlığı bozulmamış, iffetli, namuslu kız. 3.
{OsT} is. 1. Arta kalan; geri kalan; artık. 2. Damıt­ gnşl. Hz. İsa'nın annesi M eryem'in adı.
m a ve arıtm a işlemleri sonucunda işleme giremeye­ bakirelik, -ği [bakire-lik] (ba:kirelik) is. 1. Bakire
rek olduğu gibi tortu hâlinde kalan; artık. 3. huk. olanın durumu ve niteliği; erdenlik. 2. Başkası tara­
Taraflar arasındaki hesabın kapanmasından ya da fından dokunulmamış ve kirletilmemiş olm a hali;
hesabın kısmen ödenmesinden sonra bir tarafın di­ erdenlik; bekâret; kızlık,
ğerine borçlu kaldığı miktar. 4. Muhasebede borç bakirlik, -ği [bakir-lik (ba:kirlik) is. 1. Hiç cinsel
ve alacak toplamları arasındaki fark, fi1 bâkıye-i ilişkide bulunm amış kişinin durumu veya niteliği;
bükâ’, {OsT} Ağlamaktan kalan iz.|| bâkıye-i bekâret; erdenlik. 2. El değmemişlik; bozulmamış-
m atlûb, {OsT} Alacağın geri kalan kısmı.\\ bâkıye-i lık; doğal hâlde oluş.
m edeniyet, {OsT} M edeniyet kalıntısı.\\ bâkıyetü’s- bakiyat, [Ar. bâkî > bâkiyât o L ü l] (ba:kiya:t, k kalın
selef, {OsT} İyi ve hayırlı olan eski alışkanlıklara
söylenir) {OsT} is. 1. Sürüp giden, devam eden şey­
bağlı olan. |j bâkıyetü’s-seyf, {OsT} Kılıç artığı.[|
ler. 2 . Ölümsüzler.
bâkıyettt’s-süyflf, {OsT} 1. Kılıçtan geçirilmekten
kurtulanlar. 2. mecaz. Arta kalanlar \ bâkıyet- bakiye1, [Ar. bâkî > bakîye -usl] (ba:kı:ye, k kalın
ullâh, {OsT} tasvf. A lla h ’ın sevgisini kazandıran ve söylenir) {OsT} sf. 1. Devamlı ve ebedî; sonsuz. 2.
mutluluğu sağlayan iyi ve güzel iş. Kalıntı. 3. A rta kalan.
bakıyevî, [Ar. bâkıyyevî (ba:kıyyevi:) {OsT} bakiye2, [Ar. bâkî > bâkiye ■uS'y (ba:kiye) {OsT} sf.
sf. Artıkla ilgili; bakiyeye ait. S bâkıyevî külte, (Kadın için) ağlayan,
jeol. Aşınım kayaları. bakiyen, [Ar. bâkî > bakiyen LS"y (ba:kiyen) {OsT}
bak i1, [Ar. beka (devamlılık) > bakî JiL] (ba:ki: k, zf. Ağlayarak,
kalın söylenir) {OsT} is. 1. Sürekli kalıcı; sonsuz. 2. bakka, [Ar. bakka - ij is. 1. Sivrisinek. 2. Tahta biti,
Ölümsüz; ebedî. 3. Korunup saklanmış; muhafaza
edilmiş. 4. Geri kalan; arta kalan. 5. “Ölümsüz ve bakkal, [Ar. baki (sebze, yeşillik) > bakkal JUJ is. 1.
ebedî kalıcıdır. ” anlamında A llah’ın sıfatlarından Yiyecek, içecek ve tem izlik malzemelerini satan
birisi. S bâkî defteri, tar. İm paratorluk 'd ö n e­ küçük esnaf. 2. Bu tür eşyaların satıldığı dükkân.
minde devlet alacaklarının yazıldığı defter.|| baki S bakkala bırakma! B ir işi savsaklam ak niyetin­
kalmak, 1. Geride kalmak. 2. Arta kalmak. 3. Elde de olan birisi “Bakalım! ” dediğinde söylenen şaka
kalmak. 4. Sonsuz olarak sürekli kalmak.\\ bâkî yollu uyarı sözü. || bakkal çakkal, Bakkal ve onun
kulu, tar. im paratorluk döneminde, merkezde dev­ ayarında olan esnaf.\\ bakkal defteri, Temiz tutul­
let gelirlerini yazmakla, gerekli defterleri tutmakla mamış, karalanmış ve düzensiz kullanılmış defter.||
görevli memurlara verilen ad. || baki selam, Mek­ bakkal kâğıdı, Kalın ve kaba bir cins kâğıt.
tuplarda “ism i sayılanlardan başka burada saya­ bakkalhane, [Ar. bakkal + Far. hâne ajüS-Lüj] (bak-
madıklarıma da selam ederim. " anlamında kısa ka:lha:ne) is. Bakkal dükkânı,
ifade.
bakkaliye, [Ar. bakkâliyye 4J U ] (bakka:liye) {OsT}
baki2, [Ar. bükâ (ağlamak) > bâkî ^ y (ba.ki:) is. 1. Bakkal dükkânında satılan şeyler. 2. Biraz
{OsT} sf. 1. Ağlayan. 2. Yağmur bulutu, büyükçe bakkal dükkânı,
bakide, [Far. bâkıde o-Lİ'y (ba:ki:de) {OsT} is. 1. bakkallık, -ğı [bakkal-lık] is. 1. Bakkalın mesleği;
 s û m i. 44s
bakkalın işi. 2. s f Bakkal dükkânında satılacak ni­
telikte; bakkala uygun.
bakkam , [Ar. bakkam is. bot. 1. Baklagillerden
sıcak ülkelerde yetişen ve odunundan kırmızı boya
çıkarılan bir cins ağaç; kızıl ağaç, (Haematoxylon
campechiamım). 2. Bu bitkiden elde edilmiş boya
maddesi; bakam.
b akkar, [Ar. bakkâr jUl] (bakka:r) is. Sığır çobanı;
sığırtmaç.
bakku, [bak-kü / bak-ü] {eT} is. Tepe; yüksekçe yer.
[DLT]
baki, [Ar. baki J i ] {OsT} is. Sebze; yeşillik.
bakla, [Ar. balçl (sebze, yeşillik) > bakla -di] is. bot.
1. Baklagillerden yurdum uzun hem en her yerinde
yetişen, taneleri badıç içinde bulunan bir yıllık bit­
ki, (Viciafaba). 2. Bu bitkinin yeşil veya kuru ola­
rak yenilen tohumu. 3. gnşl. Zinciri oluşturan hal­
kalardan her biri; zincir halkası, {ağız} (aynı) [DS] 4.
{ağız} Fasulye. [DS] S b a k la açm ak , Bakla ile fa la
bakmak.\\ b a k la atm ak , B akla ile fa la bakmak.\\
bakla çiçeği, Eflatuna çalan beyaz renk. || b ak la
dökm ek, Bakla ile fa la bakmak.\\ b a k la falı, Bakla
açarak bakılan fal. || b a k la gibi (kadar), Olduğun­
dan daha iri. |[ b ak la k a d a r, (Küçük şeyler için)
olduğundan çok daha iri. || b a k la k ırı, Beyaz üzeri­
ne pu l şeklinde kırmızı ve siyah karışımının oluş­
turduğu koyu kirli at donu. {eAT} (aynı)|| b a k la
salmak, {eAT} Bakla ile fa la bakmak.\\ b a k la sofa,
Kiiçük giriş; dar koridor.|| b a k la soğanı, {ağız}
Bakla zamanı çıkan bir tür soğan. [DS]|| b a k lay ı
ağzından çık arm ak , Açıklanması uygun düşm eye­
cek bir şeyi daha fa zla sabredemeyip söyleyiver­
mek'.|| bakla-yı beyyine, {OsT} bot. Sem izotu.||
bakla-yı h am k â, {OsT} bot. Semizotu. j| b ak layı
ıslatmak, Sır saklamak; susmak.
baklacı, [bakla-cı] is. 1. Bakla yetiştiren veya satan.
2. {ağız} Bakla ile fal bakan; falcı. [DS]
baklacık, -ğı [bakla-cık] is. B ir çiçek adı.
baklagı, [bakla-ğı / bakla-ğu / bakla-vu ? {eAT}
is. Baklava.
baklagiller, [bakla-gil-ler] is. bot. Akasya, bakla,
fasulye gibi çiçekleri bakışım lı iki yanlı, taç yap­
raklı meyvesi baklam sı, köklerinde azot biriktiren
bakterilerle ortak yaşayan, yapraklan birleşik ve
telek biçimli pek çok bitki topluluğundan meydana
gelmiş familya; (Legum inosa).
baklagu, [bakla-ğı / bakla-ğu / bakla-vu ? jAİi] {eAT}
is. Baklava.
baklağı, [bakla-ğı ? {eAT} {ağız} is. Baklava.
[DS]
baklalı, [bakla-lı] sf. 1. İçinde bakla bulunan. 2. {a-
ğız} Üzerinde baklaya benzer benekler bulunan.
BAK
[DS] fi1 b ak lalı keklik, {ağız} Göğsünde kara be­
nekler bulunan keklik. [DS]
b ak lalık , -ğı [bakla-lık] is. 1. Bakla tarlası. 2. {ağız}
Fasulye tarlası. [DS] 3. sf. (Zincir için) belirtilen
sayıda halkadan oluşan,
bak lam sı, [bakla-msı] sf. Biçimi bakla tanesini
andıran. S b ak lam sı meyve, Bakla, fa su lye gibi
sebzelerin her birinde bir dizi tohum bulunan k ılıf
b a k la n , [bak-lân / bağlan is. zool. Kırmızı ki­
rem it tüylü, evcilleştirilebilen, daha çok ırmak ve
göl kenarlarında yaşayan bir çeşit kaz; angıt; angut;
baklan kaz, (Casara ferruginea). fi1 b a k la n kaz,
{eAT} Angut kuşu.|| b a k la n k u zu , Taze ve sem iz
kuzu. [DLT]
b ak lav a , [eAT bakla-ğı / bakla-ğu / bakla-vu ?] is.
Çok ince açılmış yufka içine kaymak, ceviz içi,
badem, fıstık ezmesi gibi şeyler konularak yapılan
bir tatlı. S’ b a k lav a açm ak, Baklava yapm ak üzere
ince yufka açmak. || b a k lav a biçim i, Eşkenar dört­
gen; main, şibih münharif.\\ b a k lav a b ö re k , D iğer­
lerine göre çok kolay, zevkli bir iy.|| b ak la v a d ili­
mi, Eşkenar dörtgen biçiminde dilimlenmiş.\\ b a k ­
lava eleği, {ağız} İpekten yapılm a bir tür elek. [DS]||
b a k lav a tepsisi, Fırında baklava pişirm ek için kul­
lanılan alçak kenarlı, geniş, yuvarlak tepsi.
bak lav acı, [baklava-cı] is. Baklava yapıp satan kişi,
bak lav acılık , -ğı [baklava-cı-lık] is. Baklava yapm a
ve satma işi.
b ak lav a lı, [baklava-lı] sf. 1. Baklavası bulunan. 2.
Desenleri eşkenar dörtgen biçiminde olan, fi1 b a k -
lavalı bezem e, Oyma veya boyama yöntem iyle
baklava dilim i şeklinde oluşturulan yüzey bezeme­
si.
b ak lav a lık , -ğı [baklava-lık] sf. 1. Baklava yapmaya
elverişli olan. 2. Baklava yapım ında kullanılan,
b ak lav u , [bakla-ğı /bakla-ğu / bakla-vu ? {eAT}
is. Baklava.
b ak lin , [Ar. bakim (bakli;n) {OsT} is. Baklagil­
lerin tanelerinden çıkarılan bitkisel protein; bitkisel
kazein; legümin
b ak liy at, [Ar. bakl>bakliyyât o L U ] (bakliya;t) {OsT}
is. Baklagillerden fasulye, nohut, mercimek, bakla,
bezelye gibi ürünler,
bakliye, [Ar. baki > bakliyye (sebzelik) O ıi] {OsT} is.
bot. Baklagiller,
b a k m a, [bak-ma] is. Bakmak işi.
b ak m aç , [bak-maç] is. 1. Dağ ve tepelerden geçen
yolların düzlük yerleri. 2. Çevreyi en iyi görebilen
yüksekçe yer; bakacak,
b a k m ak , [eT. bak-m ak gçsz. f. [-ar] 1. Bakışı
veya gözleri bir şeye çevirmek; {eT} (aym). [Yük­
nekî] [DLT] 2. Görmek. 3. Seyretmek. 4. Araştırma
BAK
yapmak. 5. Göz atmak. 6. Yönelmek; dönmek. 7.
İlgilenmek; itina göstermek. 8. Geçimini sağlamak.
9. Hizmetinde bulunmak. 10. Muayene etmek; te­
davi uygulamak. 11. Üzerinde durmak; incelemek.
12. Andırmak. Turuncuya bakar kırmızı. 13. (Ken­
di) sağlığına dikkat etmek. 14. Tamir edilmek,
üretm ek için belirli bir emek veya para harcamak
zorunda kalmak. Bu iş beş milyon liraya bakar. 15.
Birine inanıp güvenmek. Sen bunların dediğine
bakma. 16. {17. yy.} Beklemek; durmak 17. {17.
yy.} Gözlemek. S b a k a d u rm a k , Bakmaya devam
etmek. {eAT} (aynı)|| b a k a körgil, {eT} Bakıver.||
B a k a r m ısın? Seslenme sözü.
b ak m az lan m ak , [bak-maz-la-n-mak] dönşl. f. [-ır]
Bakmıyormuş görünümü vererek bakmak; çaktır­
m adan bakmak,
b a k r, [bak-ır / bak-(ı)r] {eT} is. Bakır. [EUTS]
b ak ra c ık , [bak(ı)r-a(ç)-ık] is. Küçük bakraç,
b ak ra c ik , [bakır > bak-(ı)r-a(ç)-cik tiU-yi;] {eAT} is.
Küçük bakraç,
b a k ra ç , -cı, [bakır > bak(ı)r-aç] is. 1. Ağzı geniş,
oynar tek kulplu bakır kap; bakırcak. 2. {ağız}
Kulplu tencere. [DS] 3. {ağız} D eniz taşıtlarında
birinden diğerine vinçlere takarak köm ür ak­
tarm akta kullanılan yaklaşık 700 kg. kadar kömür
alabilen sacdan yapılma büyük kap. [DS]
b a k ra k , [bakır > bak(ı)r-ak] {eAT} is. Bakraç,
baksı, [Sansk. bhiksu (mürebbi; mürşit) / Çin. pâk
shi] {eT} is -*■ bakşi.
baksım at, [Yun. paksimadi ü L u i ] {eAT} is. Pek­
simet.
baksız, [Far. bak + T. -sız] {eT} sf. Korkusuz, fi1
bâksız kılm ak, Cesaretlendirmek.
bak şi, [Sansk. bhiksu (mürebbi; mürşit) / Çin. pâk
shi] {eT} 1. M uallim; öğretmen. [EUTS] 2. Üstat;
usta. [EUTS] 3. Hekim; doktor; tabip. [EUTS] 4. Es­
ki Türk topluluklarında fala bakan, hastaları iyi
eden ve aynı zamanda kopuz çalıp şiir söyleyen bir
çeşit din adamı; ozan; kam; çalgıcı; falcı,
b aktenis, [Yun. makedonisi] {ağız} is. Maydanoz.
[DD]
b a k te ri, [Yun. bakteria (çubukcuk) > Fr. bactrie] is.
Toprakta, suda ve canlılarda bulunan; kokuşm a ve
m ayalanm a meydana getiren, stoplazmalarmda çıp­
lak DNA ’ları bulunan, tek hücreli, basit yapılı, klo­
rofilsiz, bölünerek çoğalan; bitkilerden ve hayvan­
lardan farklı, canlılar dünyasında denge sağlayan
canlı yaratıklar,
b ak terid i, [Fr. bactridie] is. Örneği şarbon mikrobu
olan hareketsiz basiller,
b ak terig iller, [bakteri-gil-ler] is. bot. Bakterileri içi­
ne alan canlılar topluluğu,
b ak terisit, -di [Fr. bactcide] is. Bakterileri öldüren
her türlü kim yasal ve fiziksel etken.
Ö IM IÜ K S Ö M • ite
b ak teriy o faj, [Yun. bakterion + phagein (yemek) >
Fr. bacteriophage] is. biy. Bakterileri enfekte eden
virüs.
bak teriy o lo g , -ğu [Yun. bakterion (değnek) + logos
(bilim) > Fr. bactriyologue] is. Bakteriyoloji ala­
nında çalışan bilim adamı veya uzman,
b ak teriy o lo ji, [Yun. bakterion (değnek) + logos
(bilim) > Fr. bactriyologie] is. M ikropların ve ço­
ğunlukla bakterilerin yapılarını, biçimlerini ve nite­
liklerini inceleyen bilim dalı,
b ak teriy o lo jik , [Yun. bakterion (değnek) + logos
(bilim) > bakteriyologique] sf. Bakteriyoloji ile il­
gili.
b a k teriy o sta tik , [Fr. bactriostatique] sf. Bakterileri
öldürmeyen ancak ürem esini durduran,
b a k tırm a , [bak-tır-ma] is. Baktırmak işi.
b a k tırm a k , [bak-mak > bak-tır-mak] gçl. f. [-ır] 1.
Birinin bakışlarım bir şeye yöneltmesini sağlamak.
2. M uayene ettirmek. 3. Birinin bir şeye, bir kim ­
seye bakmasını veya onu korum asını, gözetmesini
sağlamak. 4. B ir aracın bakım ını ve onarımını yap­
tırmak. 5. Geçim ve yaşam ası için gerekli olan ihti­
yaçları birine yüklemek.
b a k u 1, [bak-kü / bak-ü] {eT} is. 1. Tepe; yüksekçe
yer. 2. Yokuş. [DLT]
b a k u 2, [bak-mak > bâk-ü jsl>] {eAT} is. Tedavi.
b a k u re 1, [Ar. bakar > bakure oj^i] (baku:re) {OsT}
is. 1. Sığır sürüsü. 2. sf. İyiyi kötüden, yararlıyı
zararlıdan ayıramayan; aptal.
b a k u re 2, [Ar. bikr > bâküre »jjsL>] (ba:ku:re) {OsT}
is. Önce yetişen; turfanda. S b â k flre tü ’l-hayât,
{OsT} Gençlik.
b a k u rm a k , [bak-ur-mak] {eT} gçl. f [-ur] B aktır­
mak. [DLT]
b ak y az, [Far. fakyâz => bakyâz j L i / jUl>] {eAT} is .
1. Yeni ev edinenlerin tanıdıklarına verdikleri ziya­
fet. 2. Şerbetlik; bahşiş,
b a ’l, [Ar. ba'l {OsT} is . 1. Karı kocadan her biri;
eş. 2. Sahip; patron. 3. İslâm lık öncesinde A rapla­
rın putlarından birinin adı; Güneş tanrısı.
b a l1, [Hint-Avr. d. / Lat. mel ? > eT bal [Clausen] / bal
(balçık) [Menges]] is. 1. A rıların çiçeklerden topla­
dıkları ve kursaklarında özlendirerek petek gözleri­
ne doldurdukları tatlı, kokulu, açık sarıdan esmere
kadar değişen koyu kıvam lı sıvı madde. {eT} (ayr>1)
[DLT] 2. Çok olgunlaşm ış meyvelerden özellikle
incirden sızan tatlı sıvı. 3. Ağaçların çatlak kabuk­
larından sızarak pıhtılaşan koyu öz su; kedi balı. 4.
mecaz. Çok tatlı, bal tadında olan, fi1 b a l ağ>z>
{ağız} Konuşması tatlı kimse; hoş sohbet. [DS]|| bal
a la c ak çiçek, İşe yarayan ve yarar s a ğ l a n a b i l e n
şey. || b a l a lac ak çiçeği bilm ek, E n iyi şekilde yo-
flT U g m l . 4 4 7 BAL

rarlamlabilecek kaynağı seçebilmek.\\ bal arısı, bal2, [bala] {ağız} is. 1. Erkek kardeş. 2. Kardeş. 3.
zool. Zar kanatlılardan bal ve p ete k elde etm ek için K üçük kız çocuğu. [DS]
toplu halde kovanlarda barındırılan eklem bacaklı bal3, [? bal] {ağız} is. Yanak. [DS] S1 bal almak, ar­
türü; an, (Apis mellifıca).\\ bal başı, En iyi ve en go. Öpmek.
temiz bal.|| bal çiçeği, {ağız} bot. Hanımeli. [DS]|| bal4, [Far. bal JU] (ba;l) {OsT} is. 1. Kanat. 2. Kol. 3.
bal demekle ağız tatlanmam ak, Uygulamaya
Boy bos. 4. Üst kısım, ö bâl-güşâ, {OsT} K anat
dönmeyen sözler geçersiz olmak. || bal dök de yala!
açan, uçan.|| bâl- şikeste, {OsT} Kanadı kırık.|| bâl
Bir yerin çok temiz olduğunu ifade eden deyim. ||
ü per, {OsT} K anat.|| bâl-vâne, {OsT} 1. Darı kuşu;
bal dudak, {ağız} 1. Yüze gülen; iki yüzlü; dalka­
orak kuşu. 2. D ağ kırlangıcı.\\ bâl-ver, {OsT} Uça­
vuk. 2. Geveze. [DS]|| bal dudaklı, H oş sohbet, tatlı bilen; kanatlı.|| bâl-zen, {OsT} K anat vuran; uçan.
dilli.|| bal gibi, 1. Çok tatlı. 2. Şüpheye y e r bırak­
bal5, [Ar. bâl J l ] (ba.T) {OsT} is. 1. Kalp; yürek;
mayacak biçimde', basbayağı, pekâla, adamakıllı;
su götürmez; hiç şüphe yok.\\ bal gömeci, 1. B al gönül. 2. Dikkat; merak. 3. Durum,
peteği. 2. B al peteğini andıran büzgülü dikiş. || bal bala'y [eT. bala] is. 1. Kuş yavrusu; palaz; yavru;
kabağı, bot. 1. İri ve tatlı bir kabak cinsi, (Cucur- {eT} {eAT} {ağız} (aynı). [D L T ] [D S ] 2. {ağız} Çocuk.
bita moschata). 2. argo. Aptal; anlayışı kıt; beyin- [D S ] 3. {eAT} Çiftçilik ve diğer işlerde yardımcı;

siz.|| bal kelebeği, zool. Tırtılları arı yavrularının
bulunduğu gözleri özel bir madde ile kapatarak
içerde kurtçuğun ölmesine ve kovanın çökmesine
yol açan kül rengi bir kelebeği olan çok zararlı bir bala2, [Far. vâlâ => bala / mala] {eAT} is. 1. Baş
güve, (Galleria mellonella)\\ bal köpüğü, A çık
sa n .|| bal m um ı yapışdurm ak, {eAT} Unutmamak
için işaret koymak.\\ bal mumu, 1. Arıların p etek
yapmak için salgıladıkları soğukta kırılganlaşan, bala3, [Ar. belâ U>] {ağız} is. 1. Bela. 2. Zor; güç.
yumuşak, esnek, sarı bir madde. 2. gnşl. K olay kırı­
lıp bükülen, şekil değiştiren; dayanıksız. || bal m u­ bala4, [bala] {ağızj is. Tatar. [DS]
mu gibi erimek, Çok zayıflamak}] bal mumu gibi
bala5, [Far. bâlâ "ili;] (ba;lâ:) {OsT} is. 1. Üst; yukarı.
sararmak, Rengi kaçmak; solmak. || (kırmızı dipli)
bal mumu ile davet etmek, Gelmesini hararetle
istemek, çok arzu etmek. || bal mumu macunu,
Mobilya kusurlarını örtmek için kullanılan toprak
boya karıştırılmış bal mumu. || bal mumu yapış­
tırmak, Unutulmaması için işaret koyup dikkati
çekmek. {eAT} (aynı)|| bal otu, bot. Buğdaygillerden
Avrupa, Asya ve A frik a ’da yetişen yaprak ve to­
humları tüylü, çiçekleri ince uzun koçan biçiminde
çok yıllık küçük otsu bitki; kadife otu, (Holcus). ||
bal özü, bot. Çiçeklerin içinde bulunan ve arıların
bal yapm akta kullandıkları tatlı sıvı; nektar.|| bal
özü bezi, Bitki çiçeklerinin yum urtalık veya erkek
organlarının dibinde bulunan balözü salgılayan
bezler. || bal özü em engiller, zool. Tüyleri çok p a r­
lak, dilleri yırtm açlı boru şeklinde, çiçeklerin bal
özlerini emen yü z kadar türü bulunan ötücü kuş
ailesi, (Nectariniidae).\\ bal özülük, bot. Çiçek­
lerde, bal özü çıkaran bezlerin y e r aldığı organ­
lar.^ bal peteği, Arıların bal ve yavru üretmek için
yaptıkları altıgen yüksü k p etek gözlerinden meyda­ balaban, [Far. bâlâ (yüksek) + ban (ses) (küçük da­
na gelmiş bal mumu tabakası.\\ bal rengi, Kahve­
rengiye yakın sarı. || bal sağmak, Kovandan y a da
arıların yuva yaptıkları ağaç dalından bal p etek­
lerini toplamak. {eAT} (aynı)|| bal tutup parmak
yalamak, 1. Yararlanmak. 2. H er zam an istemek. ||
bal yiyen arısını söndürsün, "Zevkini süren zah­
metine de katlansın ” anlamında kullanılır.
çırak. [D L T ] 4. {ağız} Oğlan çocuğu. [D S ] 5. {ağız}
Bezden yapılm a bebek. [D S ] 6. {ağızj sf. Küçük;
ufak. [D S ]
örtüsü. 2. {ağız} Marangozların cila yapm akta kul­
landıkları içi pamuk dolu bez. [DS] 3. {ağızj Bulaşık
bezi. [DS]
[DS]
2. Uzun boy. 3. Yedek atı. 4. sf. Yüksek; yüce; u-
zun. 5. Azat, fi1 bâlâ-bülend, {OsT} Uzun boylu.\\
bâlâ-bülendân, {OsT} Uzun boylular. || bâlâ-dest,
{OsT} Eli üstün; galip.|| bâlâ-destî, {OsT} 1. E l üs­
tünlüğü; galibiyet. 2. Zulüm . || bâlâ-hvân, {OsT} Bir
şeyi aşırı derecede abartan; şişiren. || bâlâ-hâne,
{OsT} Evin en üstü; çatı katı. || bâlâ-hvânî, {OsT}
B ir şeyi aşırı derecede abartma; şişirme. || bâlâ-
himmet, {OsTj Himmeti yüksek olan.\\ bâlâ-kad,
{OsTj Uzun boylu.|| bâlâ-keşîde, {OsTj Boy atmış;
boyu uzamış; uzun boylu.|| bâlâ-nişîn, {OsT} Üstte,
yukarıda oturanlar,|| bâlâ-pervâz, {OsTj 1. Yüksek
uçan. 2. mecaz. Palavracı.\\ bâlâ-pervâz-âne,
{OsTj Yüksekten atıp tutarak; palavra atarak;
abartarak. || bâlâ-pûş, {OsTj Palto, p a r döşü gib i üst
giyecekleri.|| bâlâ-rev, {OsTj Yüksekten giden.||
bâlâ-ter, {OsT} D aha yüksek; p e k yüksek.\\ bâlâ-
terîn, {OsT} Enyüksek.\\ bâlâ vü pest, {OsTj 1. Üst
ve alt. 2. mecaz. G ök ve yer. || bâlâ-yı bülend,
{OsT} Uzun boy.
vul) uLİ; / / jU L ] is. 1. Hazar doğusu Türk­
lerinde kullanılan dokuz delikli bir tür zuma; bara-
ban. 2. Büyük davul ve bu davulun tokmağı; kös. 3.
Sokak sokak gezdirilerek oynatılan ayı. 4. {ağızj
A tm aca ve doğan cinsi bir yırtıcı kuşun yöresel adı;
alıcı kuş; çakır doğan; üsküflü doğan. (Falco pe-
BAL
regrim s), (eATj (aym) [DS] 5. biy. Balıkçılgillerden,
yurdum uzun hemen her bölgesinde dört mevsim
rastlanan, kamışlık ve bataklıklarda yaşayan, bura­
larda yuva yaparak kuluçkaya yatan, çoğunlukla
alaca karanlıkta ve gece ortaya çıkan, sırtı siyah,
diğer bölgeleri sarı, siyah ve kahverengi karışımı
tüylerle kaplı bir kuş, (Botaurus stellaris). 6. {ağıt}
Örümcek. [DS] 7. {ağa} Mayıs böceği. [DS] 8.
{ağır; Kağnı tekerleğinin çıkmaması için mazının
ucuna takılan çivi; kama. [DS] 9. {ağız} Yapıtım
üstüne atılan kalın ağaç kiriş. [DS] 10* s f Çok iri
yapılı; kocaman; 11. {ağız} (Çocuk için) şişman;
gürbüz. [DS] 12. {ağız} Yakışıklı; yiğit. [DS] 13.
{ağız} Nazlı; cilveli. [DS] S' balaban kuşu, zool.
Balıkçılgillerden büyük gollerde alaca karanlıkta
yalnız dolaşan, esmer benekli kırmızım tırak sarı
renkli, ilkbaharda boğa böğürmesine benzer ses
çıkaran oldukça kısa bacaklı 70 cm. boyunda bir
yabanı kuş, (Botaurus stellaris).
balabanlanma, [balaban-la-n-ma] is. Balabanlanmak
eylemi.
balabanlanm ak1, [balaban-la*n*mak] {ağız} d ö n şl f .
[-ır] İrileşmek, [DS]
balabanlanm ak2, [balaban-la-n-mak] dönşl. f f i r ]
Balaban sahibi olmak; balaban edinmek,
balabanlaşm a, [balaban-la-ş-ma] {ağız}] is, İrileşme,
[DS
balabanlaşmak, [balaban-la-ş-mak] {ağız} gçsz, f. [-
ır] Çok büyümek, irileşmek; balabanlanmak. [DS]
balabanlık, -ğı [balaban-lık] is. Balaban olm a duru­
mu; balaban olanın niteliği,
balâca, [bala-ca] {ağız} is. 1. Yavru; çocuk. 2. sf.
Küçük. [DS]
balacan, [bala+caıı] {ağız} sf. 1. (Çocuk için) şişman;
gürbüz. 2» Nazlı; işveli, 3. Yakışıklı, 4. Büyük; iri.
5. iinl. Sevgili canım; yavrum. [DS]
balacık, -ğı [bala-cık] is. Küçük yavru; yavrucuk. Ö
balacık etler, {eA T} Kaba et gibi şişkin olan etlen
balaçora, [? balâçoraj {ağız} ş f 1. Pasaklı; pis, 2.
Kalender. 3. Dobra dobra konuşan, [DS]
balad, [Lat. ballâre (dans etmek) > Fr. ballade] {OsT}
is, 1. ed. Anlatıcı şiir. 2. müz. Anlatıcı m üzik türü,
balada, [Yun. poulâda] {ağız} is. Altı aylık piliç: [DS]
baladen, [Fr. baladin] is. 1. Tiyatrolarda perde arası
dansları yapan soytarı oyuncu. 2. M eydan soytarısı.
3. Kötü komedi oyuncusu,
baladır, [? baladır] is. bot. Sakız ağacıgillerden
sürekli yeşil ve basit yapraklı, böbrek biçimindeki
meyveleri yenebilen ve aynı zamanda frengi ilacı
olarak kullanılan bir öz su veren bir A sya ve
Avustralya bitkisi; bataklık cevizi; m alak baklası,
(Semecarpus anacardium).
baladız, [? baladız] {ağız} is. 1. Asma ve ağaç filizi;
sürgün. 2. Taze ve olgun incir. [DS]
baladur, [İt. imbalador > Yun. baladuros] is. L
Gümrük kolcusu; güm rük muhafaza memuru. 2.
Gümrükten çıkan malları tekrar saran görevli. 3.
Bekçi, 4. {ağız} K uru üzüm ve incir tüccarı; bu tüc­
carların başkanı. [DS]
balafur, [Yun. parafümin] {ağıt} is. 1. Saman alevi.
2, Fırının ikinci tavı, [DS]
balağız, [bal+ağız / avuz] {ağız} is. Bal mumu, [DS]
b alak1, [balak / balık] {eT} 1. Balık. [Gabain] [EUTS]
2. Şehir. [EUTS]
balak2, -ğı [Yun. pallak ? / bala (çocuk) > bala-k
[EREN] J ^ ] is. 1. {eAT} {ağız} M anda yavrusu; m a­
lak. [DS] 2. {ağız} Flayvan yavrusu. [DS] 3. {ağız}
Ayı yavrusu. [DS] 4. {ağız} Tavşan yavrusu. [DS]
balak3, -ğı t? balak] {ağız} is. 1. Pantolon ve şalvar
türü giyeceklerin paçası. 2. Kadife. [DS]
balak4, -ğı [eT. balık] {ağız}] is. Sulu çamur; batak.
[DS
balaklacı, [balak-la-(y-ı)cı] {ağtzfis. Gebe manda.
[DS]
balaklamak, [balak-la-mak] {ağız} g ç sz.f. [-r] [~l(ı)~
yo r] (M anda için) doğurmak, [DS]
balalam ak, [bala-la-mak] {eT} g ç s z . f j- ı] [-h ij-yo r/
1. (K uşlar için) yavrulamak, [DLT] 2. {ağız} (Hay­
van için) doğunnak. [DS j
balalas, [Yun, palalos] fağız} s f Aptal; budala; serse­
ri; deli, [DS]
balalayka, [Rus. balalayka] is, müz. Üçgen gövdeli,
m ızrapla çalman, üç telli b ir çeşit Rus tamburası,
balalı, [bala-lı] {ağız} s f 1. (Hayvan için) gebe. 2.
(Hayvan için) yavrusu olan, [DS] S’ balalı takım,
{ağız} D okuz parçadan ibaret olan mobilya takımı.
[DS]
balalos, [Yun. palalos] {ağa} sf. palalas. [DS]
balam a1, [Rom. balamo (Rum)] is.i . Ortaoyunu ve
Karagözde Rum tipi. 2. {ağa} Bir tür sert ve düz
taş. [DS]
balam a2, [bağ-la-ma] (,ba.iam a.) {ağa} is. Bağlama;
saz. [DS]
balam an, [Far. balaban] {ağa} is. Nefesli bir tür saz;
mey; balaban. [DS]
balam bıt, [? balambıt] {ağız} is. İki kişi tarafından
kullanılabilen ve ağaç kesmekte kullanılan büyük
testere; kolustur; kolastar. [DS]
balanıır, [bala-m ır ?] is. 1. Anadolu evlerinde kapı
üstlerinde eşya koymaya yarayan küçük oyuk; ba-
lamur. 2. {ağa} Büyük taş. [DS]
balam oz, [Rom- balamo (Rum)] is, argo, 1. Yaşlı
kimse; ihtiyar. 2. Davranışları ve görünüşü çirkin,
kaba saba adam,
balam ur, [bala-mur] {ağız} is. -*■ balamır. [DS]
balam ut, [Yun. palanidi (meşe)] {ağız} is. Çam ve
meşe ağacının meyvesi; palamut. [DS]
balan, [Far. balân o% ] (bala:n) is. 1. Koridor; giriş.
2. Tuzak; kapan.
iItlIW E » i.449
balançina, [İt. balansinna] (balarıçi'na) is. dnz. Ge­
milerde seren, bumbar, çubuk vb. bir donanımı ser­
best uçundan tutan halat,
balane, [Far. balâne (ba.la:ne) is. Koridor; giriş.
balanit, [Fr. balanite] is. tıp. Erkeklik organının ba­
şını örten zarm iltihaplanması,
balans, [Lat. bi (çift) + lanh (kefe) > bilancia (terazi)
> Fr. balance] is. 1. Denge; muvazene. 2. İki yollu
ses düzeninde ses ayarını yapan düzenek. 3. Banka­
larda müşterilerin günlük hesap bakiyelerini belir­
ten belge. 4. G ünlük alacak ve borç durumunu be­
lirten cetvel; bakiye. 5. M ekanik saatlerde, salınım
hareketi yaparak saatin çalışmasını sağlayan parça.
0 balans ayarı, Otomobillerde tekerleğin dönm e­
sinden dolayı m eydana gelen salınmayı ve sarsıl­
mayı önlemek için ağırlık takarak denge sağlama
işi.
balansine, [İt. balansinne] (balanci’ne) is. -* balan­
çina.
balar, [Far. balar j'jH.] {ağız} is. Çatılarda kiremitlerin
altına çakılan ince tahta; pedavra; padavra. [DS]
balaran, [bal-ar-mak > bal-ar-an / bal+er-en] {ağız}
is. Taze ve olgun incir. [DS]
b'alarık, -ğı [bal-ar-mak > bal-ar-ık] {ağız} is. Taze
ve olgun incir. [DS]
balarm ak, [bala-r-mak] {ağız} gçsz. f. [-ır] 1. Büyü­
mek; yetişmek. 2. Kanlı canlı olmak; canlanmak;
kendine gelmek. 3. Çoğalmak. 4. Şişmek; kabar­
mak. 5. Bir işten kaytarmak; kaçam ak yapmak.
[DS]
balasır, [İt. plastro > balasır / balastır ?] (bala ’sır)
{ağız} is. Hatıl. [DS]
balast, [İng. ballast] is. 1. K arayollarında düzeltilmiş
toprağın üzerine, demiryollarında ise traverslerin
altına serilen kırm a taş. 2. Gemilerde dengeyi sağ­
lamak için özel tanklara alınan su; safra. 3 .fız. Flü-
oresan lambalarda elektrik akımını sabit tutmaya
yarayan direnç, ö b a la s t d iren ç, fız. Gerilimin
yüksek değişimlerinde akımı sabit tutmak için dev­
reye konulan direnç.\\ b a la st gem i, dnz. Yükü ol­
mayan, ancak dengeyi sağlayabilmek için balast
tanklarına safra almış olan gemi.
balastır, [İt. plastro > balastır / balasır] (b a la ’stır)
Iağız} is. Hatıl. [DS]
balastlam ak, [balast-la-mak] is. 1. Karayoluna veya
demiryoluna balast sermek. 2. fız. G eminin yük
durumuna göre dengesini sağlamak için balast
tanklarına safra almak. 3 .fız . B ir elektrik devresin­
deki ani akım dalgalanmalarını önlem ek için uygun
bir direnç yerleştirmek.
balat1, -dı [Fr. ballade] is. ed. 1. B ir kahram anlık hi­
kâyesini konu alan m üzik ve dans eşliğinde söyle­
nen şiir. 2. Latin edebiyatında üç beyitlik bentleri
BAL
izleyen nakarat ve ağırlamadan oluşan üç bentlik
küçük lirik şiir. 3. Romantik müzik.
b a la t2, -dı [? balat] {ağız} is. 1. Fincan tepsisi. 2.
Ufuk. 3. Pazartesi. [DS]
b a la ta 1, [Fr. plateau de frein / Alın, balata] is. tek.
Sürtünmenin önem taşıdığı teknik aygıtlarda sür­
tünme kat sayısını artırıcı özel m alzemeden yapıl­
mış parça.
b a la ta 2, [Guyana d. balata] is. bot. A m erika’nın tro­
pikal bölgelerinde yetişen beyaz, pembe, kahve­
rengi veya kırmızı-mor renkli kerestesi olan bir çok
çeşidi bulunan büyük boylu ağaçlar, (Sapotaceae).
b a la te r; [Far. bâlâ (yüksek) + -ter] (ba:lâ:ter) {OsT}
sf. Daha yüce,
b a la te rin , [Far. bâlâ-ter-m] (ba:lâ:teri:n) {OsT} sf.
En yüksek.
balay, [eT. bol-mak (olmak) > bol-a / bu+ol-a]
(ba ’lay) {ağız} zf. 1. Belki. 2. İnşallah. [DS]
b alay a , [Ar. beliye (musibet) > belâyâ] (belaya:)
{OsT} is. Musibetler; belalar; kaygılar; kederler,
b alayı, [Fr. lune (ay) de miel (bal) (tercümesi) >
bal+ay-ı] is. Evliliğin ilk ayı, ilk günleri; balım gü­
lüm ayı.
balayki, [bol-mak (olmak) > bol-a-y+ki] {ağız} zf.
Bari; hiç olmazsa. [DS]
b a lb a l1, [Moğ. barimal (heykel) > barmal > barbal]
{eT} is. 1. M üslümanlıktan önce Türk alplarının
mezarlarının doğu tarafına, öldürdükleri düşman
sayısınca dikilen taştan kaba heykeller veya sivri
uzun taşlar; m ezar taşı; ölen kahram anın öldürdüğü
düşman sayısınca dikilen heykel. [Gabain] 2. Ö ldü­
rülen düşmanın taştan yapılma heykeli. [Tekin]
[ETY]
b alb al2, [bal+bal] {ağız} is. Y uvarlak taneli bir tür
üzüm. [DS]
b a lb a l3, [bar (yans.) > bar+bar / balbal] {ağız} sf. G ü­
rültücü; şamatacı. [DS]
b albaşı, [bal+baş-ı] {ağız} is. 1. Koyu pekmez. 2.
K ovanda kalan bal artıklarının kaynatılması ile el­
de edilen bir tür pekmez. 3. Koyu kıvamlı kayna­
tılmış şeker; ağda. 4. Şırayı tatlandırm akta kullanı­
lan güzel kokulu, sarı çiçekli, ince yapraklı bir b it­
ki. 5. Sulu yara. [DS]
b alcan , [Far. bâdincân] {ağız} is. -*■ patlıcan. [DS]
balcı, [bal-cı] is. 1. Bal üretmek amacıyla bal arısı
yetiştiren kimse; arıcı. 2. Bal ticareti yapan kişi,
balcıgiller, [bal-cı-gil-ler] is. zool. Dillerinin ucun­
daki bir çeşit kıskaç ile çiçeklerden bal özü topla­
yarak beslenen, sıcak ülkelerde yaşanan bir tür ötü­
cü kuş familyası, (M eliphagidae).
b alcık, -ğı [bal-cık] {ağız} is. Ağaçlardan sızan tatlı
sıvı. [DS]
balcıl, [bal-cıl] {ağız}] is. İşçi arı. [DS
balcılık, -ğı [bal-cı-lık] is. Balcının yaptığı iş; balcı­
nın mesleği.
BAL
b alcım am ak, [mal > malcı-mak (malı gibi görmek) b a ld ır ’, [baldır] {eT} sf. Üvey. S b a ld ır kız, {eT}
> balcı-ma-mak] {ağız} gçl. f. [-z] [-m(ı)yor] K en­ Üvey kız. [DLT]|| b a ld ır oğul, {eT} Üvey oğul.
dine uygun görmemek. [DS]
balç, [İng. bulge] (şişkinlik) is. dnz. Gemilere çarpa­
cak olan torpilin patlam a noktasını karinadan uzak
tutm ak için geminin gövdesine uydurulmuş şişkin
kısım.
b a lç a k ', -ğı [Moğ. balçak is. 1. {eAT} {ağız} is.
K ılıç kabzası; kılıç sapı. [DS] 2. {ağız} Bıçak ve kı­
lıçların tutacak yerlerinde elin kesici kısma kay­
m am ası için yapılmış küçük çıkıntı; kabza siperi.
[DS]
b alça k 2, -ğı [balk > balk-aç > balçak] {ağız} is. Bal­
çık. [DS]
balçı, [balçı(k) > balçı] {ağız} is. Balçıktan yapılmış
su kabı; testi. [DS]
balçık, -ğı \eT. Arguca, Oğuzca, balk (çamur) + aç >
balkaç > balçık j^ L ] is. 1. Sıvık çamur. 2. B atak­
lık. 3. Y apışkan ve koyu kıvamlı çamur; killi ça­
mur. 4. Heykel yapım ında kullanılan çamur. 5.
İçinde çokça kil bulunan yağlı ve su geçirmez koyu
renkli toprak. 6. Yatağından taşan akarsuyun bırak­
tığı, içinde kum, kil ve çokça organik madde bulu­
nan verimli toprak. 7. {ağız} Kilimlerde, paralel­
kenar şeklindeki desenler. [DS] S balçığa b a tır­
m ak , 1. Onurunu kırmak; lekelemek. 2. K üçük dü­
şürmek; horlamak.\\ b alçık hastalığı, Bitkilerde
görülen bir tür mantar hastalığı.\\ b alçık h u rm a ,
{eAT} Kabına bastırılarak konmuş, ezik ve yapışık
hurm a.|| b alçık h u rm ası, {ağız} Sandıklara basıla­
ra k kurutulan y a da kurutulduktan sonra sandık­
lara basılan ezik hurma. [DS]|| b alçık inciri, San­
dıklara. basılmış ezik kuru incir.
balçıklalm ak, [balçık-la-l-mak] gçl. f.[-r] [-l(ı) -yor]
Balçıkla sıvamak,
b alçıklam ak, [balçık-la-mak {eAT} gçl. f. [-
r] Balçıkla sıvamak,
balçıklı, [balçık-lı] sf. 1. Balçıkla karışık; içinde,
üzerinde balçık bulunan. 2. Balçıkla sıvanmış,
b alçuk, [bal-çık > bal-çuk {eAT} is. Balçık;
bataklık.
b ald ak , [Çağ. bağıldak] is. Kılıç kolanının halkası,
b ald ak en , [Fr. baldaquin] is. mim. Taştan yapılan
sayvan.
b ald an , [? baldan] {ağız} sf. Ahmak. [DS]
b a ld ır1, [bal-d (yans.) > bal-d-ır] is. Parıltı, parlama
bildiren gövde. S b a ld ır b a ld ır, {ağız} P arıl parıl.
[DS]
b a ld ır2, [eT. baldır] sf. 1. {eT} Çağı başında yapılan;
dönem başında olan. 2. {eT} İlk olarak meydana
gelen. [DLT] 3. is. Çağı başında meydana gelen ve­
ya ilk olarak yapılan iş. S b a ld ır kuzu, İlk doğan
kuzu. [DLT]|] b a ld ır tarıg , {eT} İlkbahar başında
ekilen ekin. [DLT]
ım r c u ı.4 »
b a ld ır4, [eT. baltır (bitki gövdesi) is. 1. Baca­
ğın diz kapağı ile ayak bileği arasında kalan kısım;
incik. 2. Bu bölüm ün şişkin, yum uşak kaslı arka
tarafı. 3. {eT} Dağın burun gibi çıkan yeri. [DLT] 4.
{eAT} Bitki gövdesi. 5. {ağız} Yaş meşe odunu. [DS]
S b a ld ır b ac ak , {ağız} A çık saçık görünen kadın
baldırı ve bacağı; çırılçıplak; çıplak. [DS]|| b a ld ır
b a y ra k , 1. Çok yırtık; param parça. 2. Terbiyesiz­
ce davranış.|| b a ld ır b a y ra k açm ak , {ağız} Dile
düşm ek [DS]|| b a ld ır b a y ra k etm ek, {ağız} Param­
pa rça etmek. [DS]j| b a ld ırı beyaz, {ağız} Pırasa.
[DS]|| b a ld ırı çıplak, 1. B ir iş tutmayan serseri;
ayak takımı. 2. {ağız} Yoksul. [DS] 3. {ağız} Pırasa.
[DS]|| b a ld ırı kız, {ağız} Sem iz otu. [DS]|| b a ld ır
kem iği, anat. Baldırda y e r alan iki kemikten ince
olanı, (fibula).\\ b a ld ır p aça, {ağız} A çık saçık; çı­
rılçıplak. [DS]|1 b a ld ır p a ç a sıvam ak, {ağız} Kav­
gaya davranmak; hücuma kalkışmak. [DS]
b a ld ıra k , -ğı [baldır-ak] is. 1. Pantolon ve uzun don
gibi giyeceklerin diz altında kalan kısımları. 2.
Ayağın baldır kısmını örtmek için giyilen tozluk;
baldırlık. 3. A ta eyersiz olarak binenlerin baldırla­
rına içten sardıkları deri parçaları. 4. Kılıç kayışı­
nın aşağı sarkan parçası,
b a ld ıra n , [eT. baldır-ğan] is. bot. 1. M aydanozgiller­
den nemli yerlerde yetişen pek çok zehirli bitkinin
ortak adı; su baldıranı; bataklık maydanozu; ak bal­
dıran, (Cicuta virosa), (Anthriscus). 2. Gövdesi
m or benekli, çok parçalı büyük yapraklı, şemsiye
biçiminde küçük beyaz çiçekler açan, tohum larında
zehirli bir alkaloit bulunduran, yüksek gövdeli otsu
bir bitki; ağı otu; büyük baldıran; sukıran; lekeli
baldıran; şemsiye otu; yılan otu, (Conium macula-
tum) S’ b a ld ıra n şerb eti, Büyük zorluklarla, çok
büyük acılar çekerek elde edilen başarı ve kazanç.
b a ld ıra n lık , -ğı [baldıran-lık] is. Baldıranı çok olan
yer.
b a ld ırg a n , [baldır-gan] {ağız} is. bot. 1. Baldıran. 2.
Orta A sya ve Akdeniz bölgesinde, kaya aralarında
yetişen uzun saklı, üzeri dikensiz, pis kokulu bir
bitki; şeytan tersi; şeytan boku, (Ferula assafoeti-
da). [DS]
b a ld ırık a ra , [baldır-ı+kara] is. bot. 1. Nemli yer­
lerde yetişen adiantum ve asplenium cinsinden pek
çok eğrelti otunun ortak adı. 2. Islak kayalık ve ku­
yu ağzı gibi yerlerde yetişen, yaprak ve loplarının
sapları siyah renkte, acı bir tadı ve özel bir kokusu
bulunan halk hekimliğinde göğüs yumuşatıcı şurup
yapım ında kullanılan çok yıllık otsu bir bitki; kara
baldır; Venüs saçı, (Adiantum capillus-veneris).
b a ld ırlam ak , [baldır-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı) -yor]
(Binici için) baldırları ile uyararak atı harekete ge­
çirmek.
ra i ü M M . 4 5 1
baldırlanmak, [bal-dır-la-n-mak {eAT}
gçsz.f. [-ur] (Ağaç gövdesi için) gelişmek,
baldırpatlatan, [baldır+patlat-an] is. spor. Yağlı gü­
reşte rakibin bir ayağını diz çukuruna sıkıştırıp di­ balgam2, [balık (çamur) > balkan] {ağızj is. 1. Saz­
ğerini bunun üzerine doğru bükm ek suretiyle yapı­
lan tehlikeli bir oyun,
baldırsokan, [baldır+sok-an] is. zool. Çiftkanatlı- balgami, [Ar. balğamî] (balgami:) sf. 1. Balgamla
ların sinekler familyasından, karasineğe benzer an­
cak daha güçlü ağız hortumu ile canlıların kanını
emen, kurtçukları çürük saman ve gübre içinde ge­
lişen, özellikle şarbon hastalığı başta olm ak üzere balgam hk, -ğı [balkan-lık > balgam-lık] {ağız} is. 1.
pek çok bulaşıcı hastalık m ikroplarını taşıyan si­
nek, (Stomaxys calcitrans).
baldız1, [eT. baltır [Gabain] > baltız > baldız] {eT} is. balgan, [balık (çamur) > balkan] {ağız} is. 1. Sazlık;
1. (Erkek için) eşinin kız kardeşi. 2. {eT} Kadının bataklık. 2. Atık suların biriktiği yer. [DS]
kendinden küçük kız kardeşi. [DLT]
baldız2, [bald (yans.) > bald-ız] {ağız} is. Şimşek. [DS]
fi1 baldız çakmak, {ağız} Şim şek çakmak. [DS]||
baldız oynamak, {ağızj Şim şek çakmak. [DS]
baldızık, -ğı [bald (yans.) > bald-ra-m ak > baldırık >
baldızık jj- iJ y {eATj is. tik ve sonbaharda tan vakti
doğan bir yıldız,
baldon, [Fr. paletot > Az. baldun] {ağızj is. Palto.
[DS]
baldu, [baldu j j JL] {eTj {eATj is. Balta. [DLT]
baldur, [eT. baltır > baldur jjjJU ] {eAT} is. 1. Bitki
gövdesi. 2. {ağızj Baldır. [DS]
balduz, [eT. balduz / baldız] {ağız} is. Baldız. [DS]
ba’le, [Ar. ba'le is. 1. Erkeğin eşi; zevce. 2. Say­ bahg1, [bal-ığ ^JU] {eTj {eAT} {ağız} is. Balık. [EUTS]
gıdeğer bayan; baş kadın. 3. Metres,
bale, [İt. balletto > Fr. ballet] is. 1. Dans, jest ve
müziğin yer aldığı sahne gösterisi. 2. Bu tür gösteri
yapan sanatçı topluluğu,
balena, [İt. balena] (balina) is. Dik durması için
gömlek yakası, sutyen ve korse gibi giyeceklerde
kullanılan, eskiden balina çubuğundan, şimdi ise
plastik veya metalden yapılmış dar, uzun, yassı ve
esnek çubuk; balina,
balerin, [Fr. ballerine] is. 1. Bale gösterisi yapan
bayan sanatçı. 2. Dansçıların giydiği bir cins hafif
ayakkabı.
balerinlik, -ği [balerin-lik] is. Balerinin yaptığı iş ve
sanat.
balet, [İng. ballet] is. Bale yapan erkek sanatçı.
balgam1, [Yun. flegma > Ar. balgam is. tıp. So­
lunum yollarının iltihaplanması sonucu ağızdan
aksırarak atılan sümüksü akıntılar, fi1 balgam at­
mak, ]. Yapılmakta olan bir iş için birisi tarafın­
dan, çalışanların işkillenmesine y o l açacak veya
hevesim kıracak bir söz söylenmek. 2. İftira etmek.\\
balgam bırakmak, {ağız} Söz ve hareketleri ile bir
>Şefesat karıştırmak; balgam atmak. [DS]|| balgam
BAL
hastalığı, {ağızj Filoksera adlı bir bağ hastalığı.
[DS]|| balgam taşı, min. Damarlı ve saydam değer­
li bir taş; Hacıbektaş taşı, Kadıköy taşı.
lık; bataklık. 2. Karların erimesinden ya da yağ­
murdan sonra oluşan sulu çamur; balçık. [DS]
ilgili. 2. (Bünye için) balgam üstün olan. 3. mecaz.
Soğuk mizaçlı,
balgamlı, [balgam-lı] sf. Balgamı olan,
Bataklık. 2. Sık ormanlık; çalılık; fundalık; balkan-
lık. [bS]
balgarisa, [İt. barcarizzo] (balgari’sa) is. dnz. Y an­
dan çarklı eski gemilerde davlumbazların iki tara­
fında bulunan çıkmalar,
balgımak, [bal-gı-mak] {ağızj g çsz.f. [-r] 1. Suyun i-
çinde oynamak; balkımak. 2. Yumuşaklığından do­
layı oynak halde bulunmak; bılkımak. 3. (Hayvan­
lar için) otlakta sere serpe otlamak. 4. (Çıban için)
olgunlaşmak. 5. Parlamak; parıldamak; balkımak.
[DS]
balgır, [bal (yans.) > bal-gır] {ağız} is. -*■ balgız. [DS]
balgız, [bal-kız / bal-gır] {ağız} is. 1. Şimşek. 2. sf.
Güzel; sevimli. [DS]
balgüm eci, [bal+ g(ö)me(ç)-i] {ağızj is. Dikişle bal
peteği şeklinde büzgüler yapılmış bir nakış türü.
[DS]
[DS] S1 bahg kulağı, {ağız} Midye. [DS]
balıg2, [bâ-mak > bâ-lığ] {eT} sf. Yaralı. [DLT]
[Gabain]
balıg3, [bal-ığ] {eTj is. Şehir. [EUTS]
balıgça, [balığ-ça] {eTj sf. Balık gibi. [EUTS]
balıgçı, [balığ-çı] {eTj is. Balıkçı. [EUTS]
balıglıg, [balığ-lığ] {eT} sf. Şehirli; kentli. [EUTS]
balık1, [ba-mak (bağlamak) > ba-l-mak (bağlanmak;
kuşatılmak) > ba-l-(ı)k] {eTj is. 1. Bağlanmış. 2.
Surlarla çevrilmiş yer; kale. [DLT] [İKPÖy.] 3. Şe­
hir; kent. [İKPÖy.] [DLT] [Tekin] [ETY] [EUTS] S
balık begi, Şehir beyi; vali. [EUTS]
balık2, [bal-ık] {eTj is. Çamur; balçık. [ETY] [DLT]
[Tekin]
balık3, -ğı [balık JİU] {eT} is. zool. 1. Omurgalılardan
tatlı ve tuzlu sularda yaşayan, genellikle solungaç­
larıyla suyun içinde erimiş halde bulunan havayı
emmek suretiyle solunum yapan, yum urta ile çoğa­
lan kemikli hayvanların genel adı. {eT} (aynı)
[EUTS] [DLT] [Gabain] [İKPÖy.] 2. {ağızj Hamut,
semer vb. altına konulan keçe parçası. [DS] 3. argo.
Hırsız ve yankesiciler için çalınacak şey. 4. argo.
Kolay kandırılabilecek kimse; hödük. S balığa
BAL 1 H I İ İ R S Ö M İ .4 5 2

çıkmak, Balık tutmaya gitmek. || balık adam, dnz. m ak.|| balık unu, Çiftlik hayvanlarını beslemede
D eniz altında bir müddet kalması için gerekli do­ kullanılan çoğunlukla hamsi türü balıklar pişirilip
nanım larla hareket eden yüzücü ve dalıcı; dalgıç, kurutulduktan sonra öğütülmek suretiyle elde edi­
kurbağa adam .|| balık agusı, {18.-19. yy.} S a n süt- len un. || balık yağı, D eğişik balıkların çeşitli or­
leğen. || balık avlamak, argo. Şansı yardım cı ol- ganlarından elde edilen, sanayide ve ilaç yapım ın­
mak. || balık baştan kokar, Toplumda bozulma y ö ­ da kullanılan, vitamin ve m ineralce zengin ya ğ .||
neticilerden başlar.|| Balık burcu, Kova ile Koç balık yumurtası, 1. Balıkların ürem ek amacıyla
burçları arasında yer alan burcun adı.\\ balık sığ ve akıntısız sulara bıraktıkları yumurta. 2. Dişi
duzagı, {eAT} B alık ağı; olta.|| balık eti, {ağız} 1. balıktan alınan, tütsülendikten veya bal mumuna
Kolun üstünde duran şişkince kısım; pazı. 2. Kas. batırıldıktan sonra gıda olarak sunulan yum urta
[DS]|| balık eti(nde), N e z a y ıf ne de şişman, orta kütlesi; havyar.
halde tombulca.\\ balık gibi, Kolayca ele geçm e­ balıkçın, [balık-cın {eATj {ağız} is. Balıkçıl.
yen, yakalanmayan; kaypak.|| balık gözü, {ağız} -*■
[DS]
balıkgözü. [DS]|| balık iğnesi, Oltanın ucuna bağ­
lanarak balık yakalam akta kullanılan m adenî çen- balıkcır, [balık-cır {eATj is. Balıkçıl.
gel. || balık istifi, Genellikle toplu taşıma araçla­ balıkçı, [balık-çı] is. 1. Balık tutan kimse. {eT} (aym)
rındaki çok sıkışık ve kalabalık durum.\\ balık jela­ [İKPÖy.] [EUTS] 2. Balık satıcısı. 3. sf. Balıkla ilgi­
tini, M ersinbalığınm yüzm e kesesinden elde edilen lenen. fi1 balıkçı ateşi, B alık teknesinde balıkları
ve şarap durultmada kullanılan jelatin; kolajen. || çekm ek için yakılan ateş.|| balıkçı aynası, Su için­
balık kapaması, !ağızj B alık pilakisi. [DS]|| balık deki balıkları ve akın yönlerini görm eye yarayan
kartalı, zool. Balıkla beslenen, pençeleri balıkları dibi şe ffa f uzun boru. || balıkçı gemisi, Açık deniz­
yakalam aya elverişli, kanatları güçlü, oldukça bü­ lerde balık avlamaya elverişli ve özel donanımlı
yük, dünyanın hemen her yerinde rastlanır bir kar­ gemi. || balıkçı ilmiği, Balıkçıların ağ örmede kul­
tal türü, (Pandion haliaetus).\\ balık kartalıgiller, landıkları özel düğüm. || balıkçı kazağı, Çoğun­
zool. Kartallar takımından örneği balık kartalı lukla balıkçıların giydiği yakası çene altına kadar
olan ve balıkla beslenen yırtıcı kuşlar. || balık ka­ uzanan ve katlanıp kıvrılır yakalı kazak. || balıkçı
vağa çıkınca, H içbir zaman yerine getirilm eyecek yaka, Balıkçı kazağının yakası gibi boyunda katla­
bir söz verme veya hiç olmayacak bir iş için söy­ nabilen ve çene altına kadar uzanan dik yaka.
lenir. || balık kıran, {ağız} Tohumları suya atıldı­ balıkçıl, [eT. balık-çm > balıkçıl sf. 1. Balıkla
ğında balıkları sersemleterek onların suyun yüzüne
beslenen. 2. is. zool. Çoğunlukla balık ve su kıyısı
çıkmasına neden olan sarı çiçekli, sapları sütlü bir
böcekleri ile beslenen uzun boylu, uzun gagalı,
bitki; sütleğen; balık otu. [DS]|| balık kulağı, {eAT}
uzun bacaklı iri, ürkek bir kuş, (Ardea cinerea). S
A t boncuğu, katır boncuğu da denilen deniz böcek­
balıkçıl otagası, {eAT} B ir tür tuğ y a da taç.
leri kabuğu.\\ balık kulağı, {ağız} 1. M idye kabuğu.
balıkçılgiller, [balıkçıl-gil-ler] is. zool. Leyleksiler
2. Kışın balıkların biriktiği, çok olduğu yer. 3. İn­
takımından küçük başlı, ensesi tüylü, uzun gagalı,
sanların biriktiği, kalabalık olduğu yer. [DS]|| balık
balıkla beslenen kuşlar ailesi; (Ardeidae).
mumu, {ağız} Yağı süzülmüş, temiz mum. [DS]||
balık nefesi, Balinagillerin başından çıkarılan ve balıkçılık, -ğı [balık-çı-lık] is. dnz. 1. Tekne ve ağ
kozm etik sanayiinde ve süslü mumlar yapım ında kullanarak veya sadece ağla büyük çapta balık av­
kullanılan yağlı bir madde. || balık otu, Kabuğunda lam a işi ve tekniği. 2. Balık satıcısının işi. 3. Balık
ve besi dokusunda kusturucu ve zehirli madde bu­ avcılığını ele alan ve sorunlarını inceleyen bilim ve
lunan, suya atıldığında balıkları uyuşturup suyun tekniklerin bütünü. 4. Balık üretme işi ve teknikle­
yüzüne çıkaran, bira imalatında şerbetçi otu yerine ri.
kullanılan bir cins sarmaşık, (Anamirta cocculus). || balıkçıllar, [balıkçıl-lar] is. zool. Balıkçıl ve çekiç
balık öldüren, {eATj S a n sütleğen bitkisi. || balık başları içeren uzun bacaklı ve uzun gagalı kuşlar
sapkını, {ağız} Yumurtlama mevsiminde balıkların familyası; leyleksiler takımı, (Ardea).
dere ağızlarına doğru yaptığı akın. [DS]|| balık sır­ balıkçın, [eT. balık-çm] is. zool. 1. Perde ayak­
tı eğe, {ağız} Sırtı yuvarlak; altı düz bir tür eğe. lılardan uzunca gagalı ve uzun çatal kuyruklu, de­
[DS]|| balık sütlegeni, {eAT} Sarı sütleğen bitkisi.|| niz kıyılarında yaşayan, balıkla beslenen bir kuş
balık sütleğeni, {ağız} Sarı sütleğen; balık kıran. türü; deniz kırlangıcı; sumru, (Sterna hirundo). 2.
[DS]|| balık tabağı, 1. Balık konulan kap. 2. Yayvan {eT} Balıkçıl. [DLT]
ve uzunlamasına oval servis tabağı. || balık torbası, balıkgözü, [balık+göz-ü] is. 1. Ayakkabı ve kemer
Tutulan balıkların içine konulduğu ağdan torba. || gibi eşyanın deliklerine takılan metal veya kemik
balık tutkalı, B alık artıklarından özellikle köpek cinsi halka. 2. optik. Çok geniş açılı objektif,
balığı ve morinadan elde edilen yapışkan bir mad- balıkhane, [balık+ Far. hâne] (balıkha:ne) is. Balık
de. || balık tutmak, Balık avlamak, balık yakala­ alınıp satılan yer.
f f lW l l g » 1 .4 5 3
balıklağı, [balık-lağu / balık+kulağı] is. -*■ balıklava,
balıklağa, [balık-lağu / balık+kulağı] is. -*■ balıklava,
balıklağu, [balık-lağu / balık+kulağı] is. -*■ balıklava,
balıklama, [balık-la-ma] zf. 1. K ollar önde, vücut
gergin ve düz, baş aşağı gelecek biçimde (suya at­
lamak). 2. Sonunu ne olacağını düşünmeden. 3. zf.
Balık gibi atlayarak. 4. Bir işe sonucunun ne olaca­
ğını düşünmeden girişilerek,
balıklamak, [balık-la-mak] g ç l . f [-r] [-l(ı) -yor] 1.
Bir yere balıklama girmek; dalmak. 2. {ağız} Y üz­
mek. [DS]
balıklandırma, [balık-la-n-dır-ma] is. Balıklandır­
mak işi.
balıklandırmak, [balık-la-n-dır-mak] gçl. f. [-ır] 1.
Bir yerde balık üretmek ve çoğaltmak. 2. Balıklan­
masını sağlamak,
balıklanma, [balık-la-n-ma] is. Balıklanm ak duru­
mu.
balıklanmak1, [balık-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] 1.
Balık sahibi olmak; balığı olmak; balıklı hâle gel­
mek. {eT} (aym) 2. edil. f. Balık kokusu, yağı vb.
bulaşmak.
balıklanmak2, [balık-la-n-mak] {eT} ed il.f. [-ur] Ça-
murlanmak.
balıklanmak3, [balık-la-n-mak] {eT} edil. f. [-ur] K a­
le yapılmak. [DLT]
balıklava, [balık-laca > balık-lak / balıklağu / ba-
lık+kulağı] is. D eniz ve göl ile akarsularda balığı
bol olan yer.
balıklı, [balık-lı] sf. 1. Balığı olan. 2. is. {ağız} Bir
kilim çeşidi. [DS]
balıklıg1, [balık-lığ] sf. Balığı olan; balıklı. [DLT]
balıglıg2, [balık-lığ] {eT} sf. (Yer için) çamurlu.
[DLT]
balıglıg3, [balık-lığ] {eT} sf. Şehirli,
balıkmak, [ba-l-ık-mak] {eT} gçsz. f. [-ur] Yaralan­
mak. [DLT]
balıksamak, [bal-ılc-sa-mak] {eT} gçsz. f. [-r] Balık
yemek istemek. [DLT]
balıksı, [balık-sı] sf. Balığa benzer; balık gibi,
balıksırtı, [balık+sırt-ı] is. 1. Çiçek tarhlarındaki
hafif yükselti. 2. B alık kılçıklarını andırır şekilde
birbirine paralel ve diğer sıra ile çapraz düşen do­
kuma deseni. 3. Bir yüzü düz diğer tarafı bombeli
eğe. 4. sf. Balıksırtı gibi olan,
balım, [bal-ım] {ağız} ünl. "Sevgili kardeşim, arka­
daşım, şekerim ” anlamında, daha çok kadınlar ara­
sında seslenme sözü. [DS]
balınç, [Far. bâliş > Az. T. balmç ?] {ağız} is. Tüy
yastık. [DS]
balınglamak, [balm-la-mak] (balınlamak) {eT} gçsz.
f l-r] Birden korkup sıçramak; uykuda korkup sıç­
ramak; belinlemek. [EUTS]
BAL
b a li1, [Far. bari] {ağız} e. Bari; keşke; hiç olmazsa;
öyle ise. [DS]
bali2, [Ar. bâl! JU ] (badi:) {OsT} sf. 1. Eski. 2. K öh­
ne.
balici, [tie. isim Bally (yapısında tiner türü uçucu
madde bulunan bir yapıştırıcı) > bali-ci] is. argo.
Bally koklayan uyuşturucu alışkanlığı olan kişi.
b aliğ1, [Ar. buluğ (yetişme, erme) > baliğ jll>] (ba:-
liğ) {OsT} sf. -*• baliğ1.
baliğ2, [Far. baliğ / bâlüğ y U / £JL] (ba.liğ) {OsT}
is. -*■ baliğ2.
baligan, [Ar. bâliğan W l] (ba.liğan) {OsT} zf. -*■ ba-
liğan.
baliğ1, [Ar. buluğ (yetişme, erme) > baliğ £Jl>] (ba:-
liğ) {OsT} sf. 1. Çocuğu olabilecek yaşa gelmiş o-
lan; ergin hale gelen; ergen. 2. Bir yere ulaşan; vâ­
sıl olan. 3. Ü st noktaya, en son mertebeye gelmiş
bulunan. 4. is. Toplam; sonuç, fi1 baliğ olmak, 1.
Ulaşmak, varmak. 2. (İnsan için) fizyo lo jik ve ruhi
bakımdan çocuğu olabilecek çağa ve duruma g el­
mek. 3. (Belirli bir miktara veya özelliğe) erişmek.
baliğ2, [Far. baliğ / bâlüğ y i . / jJ l] (ba.Tiğ) {OsT}
is. 1. Boynuzdan yapılmış kadeh. 2. Bir kadeh şa­
rap.
baliğan, [Ar. bâliğan û)l>] (ba.liğan) {OsT} zf. U laş­
mış olarak; varmış olarak. S1 bâliğan mâ-belağ,
{OsT} Yeter de artar bile; fazlasıyla; bol bol; fera h
ferah.
balîn, [Far. bâlîn jJl>] (ba:li:n) {OsT} is. 1. Yastık. 2.
Koltuk. S bâlîn-perest, {OsT} 1. Tembel; uyuşuk.
2. Can besleyen. 3. Hizmetçi.
balina, [İt. balaena] (b a li’na) is. 1. Balinagillerden
başı büyük ve geniş, kam ı düz ve parlak, çatal k u y ­
ruklu, boyu 25 m.yi, ağırlığı da 200 000 kg.ı bulan
en büyük memeli deniz hayvanı; ada balığı; kaşa­
lot, (Balaena mysticetus). 2. Gömlek yakası gibi
dik durması gereken giyeceklere konulan sert ve
esnek parça. S balina biti, zool. Balinaların sır­
tında yaşayan 2-15 mm. boyunda yassı gövdeli bir
dış asalak, (Cymidae).\\ balina çubuğu, Balinanın
üst çenesinde y e r alan ağzına aldığı deniz canlıla­
rını tutmaya yarayan boynuzsu çubuklar.
balinagiller, [balina-gil-ler] is. zool. Çoğunlukla ku­
tup denizlerinde yaşayan, örneği balina olan, ağız­
larında diş yerine balina çubuğu bulunan dişsiz ba­
lıklar.
balinalar, [balina-lar] is. zool. Soğuk denizlerde ya­
şayan, derisi düz ve tüysüz, başı büyük, ön ayakları
yüzgeç biçiminde, arka ayakları olmayan, burun
deliklerinden su fışkırtan memeli hayvanlar takımı,
(Cetacea).
BAL
balinalı, [balina-lı] sf. (Korse veya yaka için) balina
takılmış.
balistik, -ği [Yun. ballein (fırlatmak) > Fr. balis-
tique] is. 1. Silahtan atılan merminin namlu içinde
ve havadaki hareketlerini inceleyen bilim dalı. 2.
sf. Mermi atma tekniği ile ilgili. 3. gnşl. Bir mermi
gibi hareket eden, fi1 balistik barut, İtici barut.
baliş, [Far. bâliş ^L .] (ba:liş) {OsT} is. 1. Yüz yastı­
ğı. 2. Altın. 3. M oğollar tarafından kullanılan altm
para. S bâliş-i çâr-mîn, D eri yastık. | bâliş-i per,
{OsT} Kuş tüyü yastık.|| bâliş-i zer, {OsT} Sırmalı
yastık.
balişçe, [Far. bâliş-çe (badişçe) {OsT} is. Kü­
çük yastık.
b alk 1, [ba-l-(ı)k] {eT} is. Çamur. [DLT]
balk2, [bal (yans.) > bal-k] {ağız} is. 1. Hava açık
olduğu zamanlar gece karanlığında ufukta görülen
parıltı. 2. Şimşek. [DS] S1 balk balk, {ağız} 1. (Şim­
şek için) sık sık çakma durumu. 2. (Ay parlaklığı,
aydınlığı için) p a rıl parıl. [DS]|| balk oynamak,
{ağız} Parlamak. [DS]|| balk urmak, {eAT} Parla­
mak; parıldam ak; ışık saçmak.
balkam ak, [bal (yans.) > balk-a-mak / balk-ı-mak]
{ağız} gçsz. f. [-r] [~k(ı)-yor] 1. (Güneş için) doğ­
mak. 2. (Şimşek için) çakmak. [DS]
balkan, [eT balık > bal(ı)k-an] is. 1. Bataklık; sazlık;
{ağız} (aynı). [DS] 2. Su birikintisi. 3. {ağız} Pis sula­
rın biriktiği yer. [DS] 4. Sık ormanlarla kaplı dağlık
bölge. 5. Sarp ve ormanlık dağ. 6. mecaz. D ağ gibi
adam; pehlivan; atlet.
Balkanlı, [balkan-lı] sf. Balkan ülkeleri halkından
olan (kimse).
balkanlık, [balkan-lık] sf. 1. Sık orman ve sıra­
dağlarla kaplı. 2. Dağlık ve taşlık.
Balkar, [Bolğar (eski bir Türk boyu) / M alkar (boy
beyi adı) / balık > malka (Balkar ülkesinde bir ne­
hir adı)] is. Kuzey K afkasya’da yaşayan bir Türk
kavmi.
Balkarca, [balkar-ca] is. dbl. Balkarlarm kullandığı
Kıpçak grubunun kuzey-batı kolundan ve ses ka­
rakteri bakım ından ise taw’lu (dağlı) grubundan bir
Türk şivesi.
Balkarlı, [balkar-lı] sf. Balkar halkından olan,
balkarm ata, [İt. barca armata] {OsT} is. dnz. Eskiden
kullanılan küçük bir savaş gemisi,
balkı, [balk-ı ^ y {eAT} is. 1. Parıltı; parlama. 2.
{ağız} Ağrı; sancı. [DS] 3. {ağız} sf. (İnsan için) gü­
zel; süslü; parlak. [DS]
balkık, -ğı [balk (yans.) > balk-ı-mak > balk-ı-k]
{ağız} sf. (Kavun, karpuz, kabak gibi meyve ve seb­
ze için) çürük. [DS]
balkıma, [balk-ı-ma] is. Balkımak işi.
balkım ak1, [bal-kı > balkı-m ak j*Ji)y g ç sz.f. f - r j l .
Ö IÜ M IÜ M E S Ö M .4 5 4
Işık saçmak; parlamak; parıldam ak; ışıldamak;
{eAT} {ağız} (aynı). [DS] 2. {ağız} (Şimşek için) çak­
mak. [DS] 3. {ağız} (Su için) halkalanmak; dalga­
lanmak; harelenmek. [DS] 4. Suyun içinde oyna­
mak. 5. {ağız} K esik kesik ağrımak; sancımak. [DS]
6. (Y ara için) zonklamak.
balkım ak2, [bılk (yans.) > bılk-ı-mak] {ağız} gçsz. f.
[-ır] 1. (M eyve için) yenem eyecek derecede olgun­
laşmak. 2. (Meyve için) fazla olgunluktan dolayı
çürümek. 3. Uyumak; içi geçmek. [DS]
balkın, [balk-ı-mak (içi geçmek) > balk-ı-n] {ağız} sf.
Aşırı; çok. [DS] S 1 balkın çolkun, {ağız} D öke sa­
ça; bol bol. [DS]
balkır, [balk (yans.) > balk-ır] {ağız} is. 1. Parıltı; ışık.
2. Şimşek. [DS]
balkırm ak1, [balk-ı-r-mak] {ağız} g ç sz.f. [-ır] (Şim­
şek için) çakmak. [DS]
balkırmak2, [bal-kır-mak y {eAT} g ç sz .f. [-ur]
Balgam çıkarmak,
balkız, [balk-ır / balk-ız] {ağız} -*• balkır. [DS] S
halkız oynamak, {ağız} Parlamak. [DS]
balkon, [İt. balcone > Fr. balcon] is. mim. 1. Ya­
pıların genellikle üst katlarında etrafı duvar veya
parm aklıkla çevrili dışarıya doğru çıkmalar. 2. Si­
nema veya tiyatrolarda asma kat. 3. argo. Kadın­
larda göğüs. 4. argo. Şişman erkeklerde göbek,
balköpüğü, [bal+köpü(k)-ü] is. 1. A çık sarı renk. 2.
Krem ve gümüş rengi arası bir at donu,
ballak, [Yun. pallak ? / bala (çocuk) > bala-k] {ağız}
is. M anda yavrusu. [DS] "5 ballak bullak, {ağız}
Sersem; hiçbir şeye aklı ermeyen. [DS]
ballama, [bal-la-ma] {ağız} is. 1. Ballamak eylemi. 2.
Karın ağrısını geçirm ek için bal ve kuru nane karı­
şımından yapılan yakı. [DS]
ballamak, [bal-la-mak] gçl. f. [-r] [~l(ı)-yor] Bal
koymak; bal karıştırmak; bal bulaştırmak,
ballandırm a, [bal-la-n-dır-ma] is. Ballandırmak ey­
lemi.
ballandırm ak, [bal-la-n-dır-mak] gçl. f. [-ır] 1. Bal
gibi tatlı hale getirmek. 2. Bal kıvamım vermek. 3.
mecaz. Bir şeyi çok fazla m übalağa yaparak im re­
nilecek şekilde anlatmak. 4. argo. Göndermek; ver­
mek; sökülmek,
ballanma, [bal-la-n-ma] is. Ballanmak eylemi ve du­
rumu.
ballanm ak1, [bal-la-n-mak] dönşl. f. [ - ır ] \. Bal gibi
tatlı hale gelmek. 2. Bal koyuluğunu almak. 3.
(Çok olgun meyve için) tatlı sıvısı sızıp donmak. 4.
edil. Bal sürülmek; bal bulaşmak.
ballanm ak2, [bal-la-n-mak] gçsz. f. [-ır] Bal sahibi
olmak; bal edinmek,
ballı, [bal-lı] sf. 1. İçinde bal bulunan. 2. Üzerine bal
sürülmüş. 3. mecaz. (Kişi için) çok aranıp sorulan,
ziyaret edilen. 4. {ağız} Tatlı dilli; sevimli; terbiyeli.
İ İ M M M I İ • 455
[DS] 5. {ağızj (Kişi için) cilveli; nazlı. [DS] 6. argo.
Şanslı. 7. argo. Fahişe. 8. {ağız} Koyu pembe renk.
[DS] 9. {ağız} is. Şerbetle yapılan bir tür börek. [DS]
S ballı basra, zool. 1. Kabuklu bitgillerden incirin
meyve, dal ve yaprakları ile çeşitli tarım bitkilerine
zarar veren bir tür kabuklu bit; kanlı balsıra; incir
koşnili, (Ceroplastes rusci). 2. {ağız} Püseron.
[DS]|| ballı boynuz, {ağız} Bakla şeklinde ve kahve­
rengi renkli, yenilebilen tatlı bir meyve; keçiboynu­
zu; harnup. [DS]|| ballı börek, {eAT} {ağız} 1. Çok
hoş; uygun. 2. mecaz. Ç ok lezzetli. 3. Çok istenilir;
uygun. [DS]|| ballı börekli olmak, Çok iyi anlaş­
mak, iyi geçinm ek.|| ballı darı, lncir.\\ ballı pasta,
Üzerine veya içine bal katılmış pasta.
ballıbaba, [bal-lı+baba] is. bot. 1. Ballıbabagillerden
yaprakları çoğu zaman beyaz benekli ve tüycük
kaplı, dört köşe saplı, çiçekleri beyaz veya fırfırı,
halk hekim liğinde yaprakları kan dindirici, çiçekle­
ri yara iyileştirici olarak kullanılan otsu bitki,
(Lamium). 2. {ağız} Boynuz gibi meyvesi olan ve
tanelerinden tespih yapılan bir ağaç; keçi boynuzu;
harnup. [DS]
ballıbabagiller, [bal-lı+baba-gil-ler] is. bot. Y aprak­
ları karşılıklı, çiçekleri iki kanatlı, tek bakışımlı,
yapraklarında kokulu yağ salgılayan ıtırlı bitkiler,
(Lamiaceae).
ballıbabalar, [bal-lı+baba-lar] is. Ballıbabagiller ile
ona yakın olan bitkiler takımı, (Lamiales).
ballıca, [bal-lı-ca] {ağız} is. 1. Ballıbaba. 2. Ekmek
parçalarını pekmez ya da bal şerbetine yatırarak
yapılan bir tür ekmek tatlısı. 3. Meşe ağacı. 4. Tatlı
bir armut türü. [DS]
ballıdarı, [bal-lı+darı] {ağız} is. İncir. [DS]
ballık, -ğı [bal-lık] is. 1. Çiçeklerin bol olduğu za­
manlarda daha çok bal almak için kovanların üstü­
ne eklenen ikinci kovan. 2. {ağız} Bal konulan kap.
[DS] 3. {ağız} Y azın arı koym ak için yapılan dam.
[DS] 4. {ağız} Bağlarda görülen külleme hastalığı.
[DS] 5. {ağız} bot. Ballıbaba. [DS] 6. {ağız} Meşe
ağacı. [DS] 7. {ağız} Küçük ve sivri kulaklı keçi.
[DS]
ballıka, [Yun. politka] {ağız} is. Soya fasulyesi. [DS]
ballıklı, [bal-lık-lı] sf. 1. Ballığı olan. 2. B allık hasta­
lığı olan.
ballım1, [Ar. vebal + T. -li-m / bal-lı-m] {ağız} ünl.
Sevgilim. [DS] ö ballım güllüm olm ak, {ağız} Çok
sevişmek; sıkı fık ı olmak; kaynaşmak; anlaşmak.
[DS]
ballım2, [Far. bârî=> bâli > bâlim > ballım] {ağız}] e.
Bari; keşke; hiç olmazsa. [DS]
balhşıka, [bal-lı + Yun. siko (incir)] {ağız} is. İncir.
[DS]
ballimun, [bal+ liman] {ağız} zf. Sütliman. [DS]
balling, [Fr. Balling] is. fız. Bir eriyikteki şeker yüz-
desini 20°C’ta gram cinsinden ölçmeye yarar alet.
BAL
ö balling derecesi, fız. Balling yoğunlukölçerinin
gösterm iş olduğu derece.
balmak, [ba-mak (bağlamak) > ba-l-mak / ba-n-
mak] {eT} dönşl. f. [-ur] Bağlanmak; kuşatılmak.
[İKPÖy.] [DLT] [Üç İtigsizler]
balmumu, [bal+mum-u] is. Arıların peteklerini yap­
tıkları esnek madde,
balnine, [bal+nine] {ağız} is. Anneanne. [DS]
balo, [İt. ballo] (ba'lo) is. Resmî giyimli ve danslı
gece toplantısı. S1 balo vermek, Büyük bir danslı
toplantı tertip etmek.
balocu, [balo-cu] (ba ’locu) is. Balo düzenleyen veya
baloya giden kimse,
balon, [Fr. ballon] is. 1. Havayla veya daha hafif bir
gazla şişirilen ince kauçuk veya bağırsak zarından
elde edilen küçük küre. 2. Özel olarak yapılmış, içi
ısıtılmak suretiyle dengede tutulan bir hava taşıtı.
3. Laboratuarda kullanılan uzun boylu küresel cam.
4. Çizgi roman veya karikatürlerde konuşm aların
veya zihinden geçenlerin yazıldığı yuvarlaklar. 5.
argo. Prezervatif; kaput. 6. argo. Yalan. S balon
balığı, zool. D ört dişligillerden, sıcak deniz ve tatlı
suların sığ kısımlarında yaşayan, bir tehlike anında
karnına doldurduğu su ve hava ile balon görünüm ü
alan, y ü z kadar türü bulunan kemikli balık türü,
(Tetrodon spadiceus).|| balon çıkarm ak, Burun
salyasını veya tükürüğünü balon gibi şişirmek. ||
balon lastik, Geniş tabanlı bir tür bisiklet lastiği. |j
balon uçurmak, argo. Ortalığı karıştırmak veya
yetkililerin tepkisini ölçmek amacıyla asılsız haber
yaymak.
baloncu, [balon-cu] is. 1. Balon üreten, satan veya
balonlu havacılık sporu yapan kimse. 2. argo. Y a­
lancı.
balonculuk, -ğu [balon-cu-luk] is. 1. Balon yapma,
satma ve spor amacıyla değişik balon tipleri geliş­
tirm eye yönelik çalışma. 2. argo. Yalancılık,
balonlam ak, [balon-la-mak] gçsz. f. [-r] [-l(ı) -yor]
1. Bir yanında balona benzer şişlik oluşmak; balon
yapmak. 2. Balon vermek.
balonlu, [balon-lu] sf. Balonu bulunan, ö balonlu
balık, zool. Yüzgeçayaklıgiller takımından Grön-
land kıyılarında yaşayan, gövdesi beyaz benekli,
başı ve üyeleri kara, boyu üç metreyi bulan, erke­
ğinin altında balonumsu bir kesesi bulunan bir f o k
türü, (Cystphora cristata).
balotaj, [Fr. ballotage] is. Bir seçimde adaylardan
hiçbirinin yeterli oyu alamaması sonucu ortaya çı­
kan durum.
baloz, [Yun. balos] is. 1. Eskiden gemici ve işçilerin
eğlenm ek için gittikleri danslı, içkili eğlence yeri.
2. Az para ile eğlenilen içkili ve danslı yer.
balsa, [? balsa] is. Tropik bölgelerde yetişen, m an­
tardan daha hafif fakat sağlam tahtası olan ochro-
BAL Ö IÜ M IÜ M ÎS Û M . , *
m a cinsinden çabuk büyüyen bir ağaç türü, (Ochro- (bir) baltaya sap olmak, B ir iş ve meslek sahibi
m a lagopus). olmak, çalışmak.\\ balta yem eği, Cenazeden sonra
balsam, [Yun. balsamon > Lat. balsamum > İng. verilen yem ek.|| baltayı asmak, B ir şeyi ınüdafa
balsam] is. kim. İlaç ve parfüm üretiminde kullanı­ ederek durdurmak.|j baltayı taşa vurmak, Bilme­
lan bazı ağaç ve bitkiler tarafından salgılanan reçi- den birini üzecek söz söylemek; p o t kırmak.
nemsi kokulu madde; belsem; pelesenk, baltabaş, [balta+baş] is. dnz. 1. Baş bodoslaması çe­
lik lam adan omurgaya dikey olarak yapılmış bir tür
balsama, [İt. balsamo => balsama «U JU ] {eAT}
gemi; balta burun. 2. Burnu çok büyük olan insan;
{OsT} is. M isvak ağacı, gaga burunlu,
balsamlı, [balsam-lı] sf. ecz. A ntiseptik ve deri bes­ baltacı, [balta-cı] is. 1. Balta yapan veya satan kim ­
leyici olarak içinde balsam bulunan, se. 2. Odun yarıcısı. 3. İm paratorluk döneminde
balsara, [bal-sara / bal-sıra / bal+şıra ? ^ Jl>] is. 1. önceleri ordunun ormanlık ve koruluk alanlardan
{eAT} Kudret helvası. 2. {ağız} Çoğunlukla meşe geçişini sağlamak amacıyla kesim yaparak yol
ağacında görülen, çıkardığı tatlı sıvıdan arıların bal açan, yükleri indirip bindiren; sonraları ise kızlar
aldığı bir tür parazit; püseron. [DS] 3. {ağız} Bostan ağasına bağlı olarak sarayı korum akla görevli sınıf;
ve karpuz yapraklarının güneşe gelen yanlarının teberdar, teberli. S baltacı kuşu, {ağız} Tarla kuşu.
sararması. [DS] [DS]
balsek, [bal-sa-k] {ağız} is. Tatlımsı; balımsı. [DS] baltacık, -ğı [balta-cılc] is. 1. K üçük el baltası. 2.
balsınmak, [bal-sı-ıı-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] D ok­ {ağız} Değirm en taşlarından hareketli olan üst taşı
tora muayene olmak; bakınmak. [DS] döndürm ek için özel yuvasına geçirilen çarktan
gelen m ilin üzerine oturan metal parça. [DS] 3.
balsıra’, [bal-sara / bal-sıra oj*aSL] is. 1. Yaprakların
{ağız} H acamat neşteri. [DS] 0 baltacık erkeği,
üzerinde beyaz lekeler halinde beliren bir tür küf. {ağız} Değirmen taşını çeviren milin alt taşının or­
2. {ağız} Ormanlarda meşe ve gökçe ağaç yaprakla­ tasından çıkan kare kesitli parça. [DS]
rına geceleri ineıı tatlı su damlacıkları; kudret hel­
baltalama, [balta-la-ma] is. 1. Baltalam ak eylemi ve
vası; {eAT} (aynı). [DS] 3. {ağız} Balı alınmış petek­
durumu. 2. mecaz. Yapılm akta olan bir işin gecik­
leri yıkayarak elde edilen bal şerbeti. [DS] 4. {ağız}
mesine veya hiç yapılamam asına sebep olacak ve­
Pekmezi çok kaynatarak elde edilen ağda. [DS]
ya kurulu bir işletmeye, kamu mallarına maddî za­
balsıra2, [ba-mak (bağlamak) > ba-l-sı-ra / bağ+sıra rar verecek kasıtlı eylem; sabote etme; sabotaj. S1
?] {ağız} is. Duvar arasına konulan hatıl. [DS] baltalamadan gitmek, Kaba ve kırıcı konuşmak.
balta, [eT. baltu / baldu] is. 1. Kesme, yarm a ve baltalam ak, [balta-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1.
yontm a işlerinde kullanılan ağaç saplı metal yüzlü Balta ile vurarak kırıp parçalamak. 2. mecaz. B ir işi
kesici bir el aleti. 2. {ağız} Değirmen taşını mile bile bile bozm aya kalkışmak; sabote etmek; dina­
bağlayan metal parça. [DS] 3. {ağız} Gümüş kuşak­ m itlemek; ayağının altına karpuz kabuğu koymak;
larda süs için yapılan gümüşten dişli bir kısım. [D S] tekerine taş koymak,
4. {ağız} Engel. [DS] 5. {ağız} Dört yaşından yukarı
baltalayıcı, [balta-la-y-ıcı] is. 1. Y'ıkıcı. 2. İş bozucu,
koyun. [DS] 6. argo. Bir kimseye musallat olan. 7.
argo. Kaba saba erkek. S balta asmak, i. Yeniçe­ baltalı, [balta-lı] sf. 1. Baltası olan. 2. is. Askerlikte
rilerin yen i yapılan bir binaya veya limana giren baltacılık ve arabacılık yaparak vergiden bağışık
bir gem iye birer nişan tahtası asarak sahibinden köylüler için kullanılan bir terim. 3. {ağız} zool.
Çavuş kuşu; hüthüt. [DS] 4. {ağız} Kenar suyu; ke­
haraç istediklerini bildirmeleri. 2. M usallat olmak,
nar süsü; su. [DS] 5. {ağız} Avşar kilimlerinde bir
sırnaşmak; başına bela olmak. 3. Sarkıntılık et­
mek:.|| balta başlı, dnz. Baş bodoslaması su yüzüne süs öğesi, desen. [DS] 0 baltalı mızrak, Sivri ve
d ik olan gem i.|j balta görmemiş (değmemiş, gir­ keskin dem ir uçlu bir m ızrak türü.
memiş), 1. H iç ağaç kesilmemiş orman. 2. Sık a- baltalık, -ğı [balta-lık] is. Orman içinde veya yakı­
ğaçlık. || balta güplengisi, {ağız} Balta ve kazm ala­ nında yaşayan köylülerin yakacak ihtiyacını karşı­
ra sap yuvası açmakta kullanılan çivi şeklindeki lam ak amacıyla belirli bir büyüklüğe gelmiş ağaç­
çelik alet. [DS]|[ balta İle yontulmuş, /. D üzgün ları sık sık kesilen orman; koru. S baltalık hakkı,
yontulmamış, ince işçiliği olmayan, parlatılmamış. Orman köyü halkının yakacak olarak baltalıktan
2. mecaz. Kaba adam.\\ balta kazma, {ağız} Bir yararlanm a hakkı.
tarafı kazmaya diğer tarafı kesmeye yarayan tarım baltama, [balta-ma?] {ağız} is. 1. Güvercin yakala­
aracı. [DS]|| balta kesmez, {ağız} (Kişi için) görgü­ m ak için kurulan bir tür ağ tuzak. 2. Mumya. [DS]
süz; patavatsız. [DS]|| balta olmak, 1. Israrlı bir baltır1, [baltır] {eT} 1. Baldız. [Gabain] 2. Baldır.
şekilde istekte bulunmak; musallat olmak; takıl­ [EUTS]
mak. 2. Vakitli vakitsiz tedirgin etmek; rahatsız et­ baltır2, [ba-mak (bağlamak) > bal-(ı)t-ır] {ağız} is.
mek; rahat vermemek. 3. Üzerine çok düşmek.\\ Rüşvet. [DS]
fljK tlt 1QH W C E M I' i »4S 7
baltız, [baltır > baltiz. jkL] {eAT} is. Baldız,
balto, [eT. / Moğ. baltu] /eTj is. Balta. [EUTS]
baltrap, [İng. ball (top) + trap (yay) > ball-trap] is.
Avcıları, uçar kuşu vurmaya alışmak için hedef
vazifesi gören küçük halkaları havaya fırlatan alet,
baltu, [eT. baltu] {eT) is. Balta. [Gabain] [EUTS]
balu1, [ba-mak > ba-l-u] {eTj çek.f. Bağlıyor. [EUTS]
S balu balu, Ninni. [DLT]
balu2, [Far. bâlü] (ba.lû:) is. 1. Ana ve baba bir
kardeş. 2. Siğil,
balu’a, [Ar. bâlü'a (ba:lu:a) is. Su dökecek
çukur; delikli taş.
balude, [Far, bâlüde » ijiy (ba:Iû:de) sf. Büyümüş;
boy atmış.
balug, [Far. baliğ / bâlüğ j ^ j y (ba:lû:g) {OsT} is. 1.
Boynuzdan yapılma şarap kadehi. 2. Bir kadeh şa­
rap.
baluk, -ğu [bal-ık / bal-uk] {ağız} is. Balık. [DS]
balum, [bal-ım] {ağız} ünl. Yavrum. [DS]
balüt, [Fr. ballon + parachute > ball-ute] is. N ormal
paraşütün açılmasının mümkün olmadığı düşük
yoğunluklu atm osfer bölgelerinde düşüşü yavaş­
latmak için kullanılan arm ut biçiminde küçük bo­
yutlu balon,
balvan, [Mac. bâlvâny] {ağız} is. Direk. [DS]
balvar, [Far. bâlvâr jljJ y (ba:lva:r) {OsT} sf. Kanat­
lı; uçabilen.
balver, [Far. bâlver _yjy (ba.Tver) {OsT} sf. -*■ bal­
var.
balya1, [İt. balla > Aim. ballen] (b a lya ) is. 1. Ticaret
eşyasının keten bezi vb. malzeme ile sarılıp çem-
berlenmesi ile m eydana getirilmiş denk. 2. Yeni
biçilmiş ekin ve ot saplarının demet yapılıp kalıpta
sıkıştırılması ile meydana getirilen denk. 3. {ağız}
İyi cins erkek sığır; damızlık boğa. [DS] S balya
bıçağı, {ağız} Tütünün güneş görmeyen alt yaprak­
larının en iyisi. [DS]|| balya m akinesi, Biçilm iş ot
veya ekin saplarını silindir veya prizm a şeklinde
sıkıştırıp bağlayan makine.\\ balya yapm ak, Tica­
ret eşyalarının dağılıp zarar görm esini önlemek
veya taşınmasını kolaylaştırm ak amacıyla balya
şeklinde denk yapm ak; balyalamak.
balya", [İt. bala] is. dnz. Eski halat parçalarından
yapılmış top mermisi.
balya3, [İt. palla] is. Kalafatçılıkta, tahta aralarına üs­
tüpüleri yerleştirm ekte kullanılan çatal demir.
balyaç, -cı [Lat. baiulus (b a ’lyaç) {OsT} is.
İmparatorluk döneminde, Fransa’dan gelen ticaret
gemilerinin konsolosluklara ödediği aidat,
balyadur, [İt. im balador > Yun. baladuros => bal-
yadur j j j U I ] {OsT} is. -*■ baladur.
BAM
balyağa, [bal+yağ-a] {ağız} zf. Sıkı fıkı; dost. [DS]
balyağar, [bal+yağ-ar] {ağız} is. Yaprak açma zam a­
nında tatlı ve yapışkan olarak gökten yağdığı sanı­
lan su; kudret helvası. [DS]
balyalama, [balya-la-ma] is. Balyalamak işi.
balyalamak, [balya-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı) -yor]
Aynı türden ticarî malları bir araya getirip keten
vb. bezi ile sardıktan sonra çember geçirip bağla­
mak; balya yapmak,
balyalanm a, [balya-la-n-ma] is. Balyalanmak işi.
balyalanmak, [balya-la-n-mak] edil. f. [-ır] Balya
durumuna getirilmek,
balye, [İt. balla > Aim. ballen] (b a ’lye) is. -*■ balya1.
balyem ez1, [İt. bala ramada > Yun. mpalarmes
[EREN] => balyem ez > J y {OsT} is. Osmanlı ordu­
sunda kullanılan orta büyüklükte kale dövmek için
kullanılan uzun menzilli bir top. S balyem ez topu,
{eAT} Eskiden kullanılan bir tür uzun menzilli top.
balyemez2, [var+ye-mez] (ağız) sf. M alını yemeyen;
cimri. [DS]
balyos, [Lat. baiulus (hamal) > Vend. İt. bailo >
Yun. mpailos > balyemez >?. Jl* / ^ j J y {OsT} is.
1. İmparatorluk döneminde Venedik elçilerine veri­
len ad. 2. Eskiden Doğu A kdeniz’deki Venedik
koloni valilerine verilen ad.
b alyoz1, [Yun. bareios] is. Büyük taşları kırmak ve
kazık çakmak için kullanılan büyük ve ağır çekiç;
varyos. S1 balyoz gibi, (Yumruk, darbe vb. için)
çok ağır; ezici.
balyoz2, [Lat. baiulus (hamal) j j J y {OsT} is. -*■ bal­
yos.
balyozlama, [balyoz-la-ma] is. Balyozlamak işi.
balyozlamak, [balyoz-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor]
Balyozla vurmak, kırmak, ezmek, çakmak,
balzen, [Far. bâl-zen j j i y (ba:lzen) sf. Kanat vuran;
kanat çırpan; uçan.
b am 1, [bam / bamb (yans.) j>y is. Düzensiz adım at­
ma, zıplama vurma ve çalma anlatan kök. [Zülfıkar]
bam bam, bamkal. S bam bam, 1. {eAT} (Yürü­
mek, gitmek, çıkm ak için) çaresizlik ve bekleyiş
içinde düzensiz ayak sesleriyle. 2. D ik dik. [DK]
banı2, [Far. bâm j»L] (ba:m) {OsT} is. 1. Çatı; dam. 2.
Kubbe. 3. Göz kapağı. & bâm-gâh, {OsT} Seher
vakti.|| bâm-geh, {OsT} -*■ bâm-gâh.|| bâm-ı bedî,
{OsT} Dokuzuncu kat gök.\\ bâm-biilend, {OsT} 1.
Yüksek çatı. 2. Gökyüzii.\\ bâm-ı çeşm, {OsT} anat.
Gözün üst kapağı.\\ bâm-ı D ünyâ, / OsTj 1. D ünya­
nın çatısı; Dünyanın damı. 2. Himalaya dağlarının
en yüksek yeri; Pamir; Everest.\\ bam-ı ferah,
{OsT} 1. Geniş ve açık çatı. 2. Gökyüzü.|| bâm-ı
hadrâ, {OsT} 1. Yeşil çatı. 2. Gökyüzü.|| bâm-ı M e­
sih, {OsTj Dördüncü kat gök.|| bânı-ı nühüm,
BAM
{OsT} 1. D okuzuncu çatı. 2. mecaz. Dokuzuncu kat
gök; dokuzuncu felek. || bâm -ı refî, {OsT} D okuzun­
cu kat gök.|| b âm -ı vasî, {OsT} 1. Geniş çatı. 2.
Gökyüzü.|| bâm -ı zam âne, {OsT} 1. Zamane çatısı.
2. En aşağıdaki dünya; birinci kat gök.
b a m 3, [Far. bâme / bemm / bam j>U] (ba:m) {OsT} is.
1. Uzun, gür ve kaba sakal. 2. Borç. 3. Sabah; sa­
bah vakti; sabah ışığı. 4. Telli çalgılarda en pes tel.
S b am teli, 1. Sazın en kalın ses veren teli. 2.
{OsT} A lt dudağın altındaki seyrek sakal telleri. 3.
mecaz. B ir kimsenin çok hassas olduğu, en kolay
incindiği taraf. || b a m teline b asm ak , Birinin çok
duyarlı olduğu konuyu açm ak veya kızacağı bir şey
yapmak.
b a m 4, [bam (yans.)] {ağız} is. Davulun tokm akla vu­
rulan yüzü. [DS]
b am ad o r, [İt. pomi d ’oro (altın elmalar)] {ağız} is.
Domates. [DS]
b am ak , [bâ-mak] (ba:mak) {eT} gçl. f. 1. Bağlamak;
raptetmek. [ETY] [Üç İtigsizler] [Gabain] [Yüknekî]
[İKPÖy.] [EUTS] [DLT] 2. Örgü yapmak; örmek.
[DLT]
b am b , [bam / bamb (yans.)] is. D üzensiz adım atma,
zıplama vurm a ve çalma anlatan kök. [Zülfıkar]
bamb-ıl bambıl, bamb-ul, bamb-al. ö b am b ın a
b asm ak , {ağız} Birinin kızacağı bir şey yapmak;
bam teline basma. [DS]
bam bagiya, [Yun. bambakion] {ağız} is. Pazen. [DS]
bam b al, [bamb (yans.) > bamb-al] {ağız} sf. 1. (Ço­
cuk, hayvan yavrusu vb. için) tombul; şişman; gür­
büz. 2. Şımarık; hoppa; yılışık. 3. Erkek bal arısı.
[DS] S b a m b a l böceği, {ağız} 1. Zehirli örümcek;
böğü. 2. Sığırlara dadanan ve deri altına yavru
bırakan bir böcek; böğelek. [DS]
b am b am , [bam (yans.) > bam+bam] is. Sopalarla oy­
nanan bir oyun,
b am b an , [? bamban] {ağız} is. Az pişmiş yumurta;
rafadan. [DS]
b a m b an lam ak , [bamban-la-mak] {ağız} gçsz. f. f-r]
[-l(ı)-yor] Güvenmek. [DS]
b am b aşk a, [ba(m)+başka] (ba'mbaşka) sf. pekşt.
Benzerlerinden ve türdeşlerinden çok ayrı bir özel­
liği bulunan; apayrı; büsbütün başka; farklı; deği­
şik; ayruktan ayruk.
b am b aşk alık , -ğı, [ba(m)+başka-lık] is. 1. Bambaşka
olm a durumu; gariplik, tuhaflık. 2. Bambaşka olan
şeyin niteliği,
bam bık, -ğı [pam-buk / pamuk] {ağız} is. Pamuk.
[DS]
b a m b ıl1, [bamb (yans.) > bambıl] {ağız} is. zool. 1.
Ekinler taze iken tanelerin özünü yiyen böcek ve
bu böceğin sebep olduğu hastalık; süne; tahıl biti;
{eAT} (aynı). 2. Baklagillere zarar veren bir böcek.
3. Üzüm tanelerini yiyen kahverengi ve tüylü bir
böcek. 4. Ağaçların yaprak ve çiçeklerini yiyen bir
ÛIÜMIİİMISÖM.458
uçar böcek. 5. Yaban arısı. 6. bot. Y azın tarlalarda
biten, develerin yediği beyaz çiçekli, boz yapraklı
boz bir ot. 7. Kabuğu kendiliğinden soyulmuş ceviz
ve badem vb. 8. A lt dudağın altında çıkan sık sa­
kal. [DS] S b am b ıl arısı, {ağız} Yaban arısı. [DS]
b am b ıl2, [bamb (yans.) > bambıl] {ağız} sf. 1. (Çocuk
veya hayvan yavrusu için) tombul; şişman. 2. Şı­
marık; nazlı; hoppa; yılışık. [DS] S b am b ıl bam -
b ü , {ağız} Tombul tombul. [DS]
b am b u , [M alezya d. > Fr. bambou] is. bot. Buğday­
gillerden sıcak ülkelerde yetişen, 25 m. kadar boy-
lanabilen, kabarık düğümlü gövdesi mobilya, mer­
diven, baston gibi eşya yapım ında kullanılan, yirmi
beş kadar türü bulunan kamış bitkiler; Hint kamışı;
hezaren, (Bambusa vulgaris). S b a m b u ayısı,
zool. B oz ayıdan daha büyük, beyaz postlu kulakla­
rı, ayakları koyu kahverengi, bambu kamışı ile bes­
lenen otçul memeli hayvan; büyük panda,
(Ailuropoda melanoleuca).
b am b u l, [bamb (yans.) > bam b-ul / banb-ul] is. zool.
1. Kurtçukları ekinlerin köklerini, erginleri de ba­
şakların içindeki taze taneleri yiyerek zarar veren,
km kanatlı, zararlı bir böcek; süne böceği, (Anisop-
lia austriaca; A. syriaca). 2. {ağız} Zambak. [DS] 3.
{ağız} Dut meyvesi. [DS] 4. {ağız} sf. Tombul; şiş­
man; gürbüz. [DS] 5. {ağız} Şımarık; hoppa. [DS] S
b a m b u l k u rd u , {eAT} K uduz kurdu.|| b am b u l otu,
bot. Hodangillerden beyaz, mavi veya eflatun çi­
çekleri gün batarken ve doğarken vanilya kokusu
yayan, çok su ve sıcak y e r isteyen çalımsı bir bitki,
(Heliotropium).
b a m b u rta , [İt. bombardone] {ağız} is. Bandoda yer
alan en kalın sesli borazan. [DS]
b a m b u ru k , -ğu [Bulg. baraboy / brımbare / Aim.
Bramburk ?] {ağız} is. Patates (?).[DS] S b am b u -
ru k la rın ı sökm ek, argo. Birini kötülemek; rezil et­
mek; kara sürmek.
b am b u s, [? bambus] {ağız} is. Tavukların tepeliği.
[DS]
b a m d a d , [Far. bâm dâd .ıl-uL] (ba:mda:d) {OsT} is. 1.
Seher vakti; sabah. 2. Tan yeri. 3. zf. Seher vaktin­
de; sabahleyin,
b am d ad î, [Far. bâm dâdî \pl_uL ] (bamda:di;) {OsT}
is. Sabahın erken vakti; seher,
bam e, [Far. bâme «L] (ba:me) {OsT}is. 1. Uzun, gür
ve kaba sakal. 2. sf. Sık ve gür sakallı,
bam ıl, [bam (yans.) > bam-ıl is. {eAT} Kuduz
böceği.
bam iye, [Ar. bâmiye] {ağız} is. bot. Bamya. [DS]
bam y a, [Ar. bâmiye] (ba'mya) is. bot. 1. Meyveleri
yem ek yapılarak tüketilen ebegümecigillerden bir
sebze, (Hibiscus esculentus). 2. Bu bitkinin kuru ve
taze olarak yenilen meyvesi. 3. argo. Çocukların
cinsel organı. S b am y a ocağı, Topkapı sarayı teş-
 kilatmda bahçe işlerine bakan sınıf.|| b am y a ta r la ­
sı, argo. Mezarlık.
-ban, [Far. bârı (koruyucu)] jOsT} son ek. Sonuna
getirildiği isimlere, o varlığı “koruyan, saklayan, -
cı ” anlamları katan Farsça son ek.
b a n 1, [ban / ban / ban (yans.)] is. Kabaca bağırmayı,
tavuk ve kuş ötüşünü anlatan kök. [Zülfıkar] ban
ban etmek, ban-la-mak, bang-la-mak, bang-ıl
bangıl, bang-ır bangır, ö b an b an etm ek, {ağız} 1.
Dövünerek söylenmek. 2. Şaşmak. [DS]|| b a n b an
konuşm ak, {ağız} Yüksek sesle ve iddialı konuş­
mak. [DS]
ban2, [Far. ban 0l>] (ba:n) {eAT} sf. 1. Ulu; büyük. 2.
İleri gelen; bey. 3. is. Arabanın üstü. 4. {OsT} Evin
üstü; dam; satıh. 5. Çadırların veya evlerin tepesin­
de baca yerine duman çıkması için açılan delik ve­
ya ışıklık. ö b an ev, {eAT} Büyük ve görkem li ça-
dır.|| b an iv, {eAT} Büyük ve görkem li çadır; büyük
ev.
ban3, [Far. bang JSl.] is. 1. Haykırm a veya yüksek
avaz. 2. Ezan, fi1 b an b a n etm ek, {ağız} 1. Şaşmak.
2. D övünerek söylenmek. [DS]|| b an b a n k o n u ş­
m ak, {ağız} Yüksek sesle ve iddialı bir şekilde ko­
nuşmak. [DS]|| b a n b a n la tm a k , {eAT} Ezan okut­
mak. [DK]|| b an verm ek , {ağız} Yankılamak. [DS]||
ban virm ek, (vermek), {eAT} 1. Yüksek sesle ba­
ğırmak; seslenmek. 2. Ezan okumak.
ban4, [ban] {ağız} is. Otlak; mera. [DS] S b a n a v e r­
m ek, {ağız} Sağm al hayvanları otlatm ak üzere ço­
bana vermek. [DS]|| b an olm ak, {ağız} Yayılarak
oturmak. [DS]
ban5, [Hırv. ban (bey) / Yun. banos jU] {OsT} is. İm ­
paratorluk döneminde M acaristan, Y ugoslavya ve
çevresindeki topraklardaki küçük prenslere ve san­
cak beylerine verilen unvan.
ban6, [Çin. pan] {eT} is. Ü zerine yazı yazılan tahta,
yazı tahtası. [EUTS]
ban7, [Çin. wan] {eT} is. On bin. [EUTS]
ban8, [Ar. ban OL] (ba:n) {OsT} 1. Sorgun ağacı; bey
söğüdü. 2. mecaz. Sevgilinin boyu. S1 b a n ağacı,
bot. Sıcak bölgelerde yetişen sevgi çiçeğigillere
yakın kırmızı veya beyaz çiçekli, gövdesinden ve
tohumlarından elde edilen tatlı ve kokusuz yağı
halk hekimliğinde m üshil ve kusturucu olarak kul­
lanılan bir ağaç, (M oringa oleifera).|| b a n o tu , bot.
Çiçekleri morumsu, meyveleri siyah, korularda
yetişen, zehirli ve uyuşturucu tohumları tıpta kulla­
nılan patlıcangillerden bir bitki, (Hyoscyamus ni-
ger). || b an yağı, Ban ağacının meyvesinden elde
edilen ve halk hekimliğinde m üshil olarak kullanı­
lan yağ; H int yağı.
ban a1, [bene > manna > bana] zm. Birinci teklik kişi
zamiri (ben)'m yaklaşm a hali. <3 b a n a m ısın de­
m em ek, H iç oralı olmamak; aldırış etmemek.
b a n a 2, [Slav, bana] is. Ilıca; kaplıca, {ağız} (aynı) [DS]
b an aca, [ben > bana-ca] (bana’ca) {ağız} zf. Bana
göre; bana özgü. [DS]
ban aç, -cı [ban-mak > ban-aç] {ağız} is. Banak. [DS]
b a n a d u ra , [İt. pomi d ’oro (altın elma)] {ağız} is. 1.
Patates. 2. Domates. [DS] S b a n a d u ra pekm ezi,
{ağız} Domates salçası. [DS]
b a n a k , -ğı [ban-mak > ban-ak] {ağız} is. 1. Kaşık ve
çatal yerine küçük bir külah biçimi verilerek yem e­
ğe banılan ekmek parçası. 2. Lokma. 3. Sulu ye­
mek; sulu katık. 4. sf. Bir parça; biraz. 5. {ağız} D e­
fa; kere; kez. [DS] S b a n a k aşı, {ağız} Sulu yemek.
[DS] '
b anak çı, [ban-ak-çı] {ağız} sf. 1. Başkalarının sırtın­
dan geçinen; hakkı olmayan sofrada kam ını doyu­
ran; asalak; dilenci yaradılışlı. 2. Pisboğaz. [DS]
b a n a k la m a k , [banak-la-mak] {ağız} gçl. f . f- r j [-l(ı)-
yor] 1. Sulu yemeklere ekmeğini batırarak yemek.
2. Olur olmaz yerde yemek yemek. [DS]
ban al, -li [Fr. banale (köylü işi)] sf. 1. Herkes tara­
fından anlaşılan. 2. Herkesin kullandığı. 3. gnşl.
Bayağı; harcıâlem; âdi.
b an allik , -ği [banal-lik] is. Banal olm a durumu,
b a n an ı, [ban-mak > ban-ım / ban-am] {ağız} is. Bir
banımlık yemek; çok az yemek. [DS]
b a n a z 1, [ban-az] {ağız} sf. 1. Sersem; beceriksiz;
akılsız. 2. Gözleri iyi görmeyen. 3. Karmakarışık;
dağınık. 4. Sersemletecek kadar kuvvetli esen rü z­
gâr. [DS] S1 b a n a z olm ak, {ağız} 1. Başı dönmek;
sendelemek; sersemlemek. 2. Şaşmak. 3. Deliye
dönmek. [DS]
b a n a z 2, [ban-az] {ağız} is. Akarsuyun yüzecek kadar
derinleştirilmiş kısmı; su birikintisi. [DS]
b a n a z ırm a k , [ban-az-ır-mak] {ağız} gçsz. f. [-ır] 1.
Sersemlemek. [DS] 2. Banaz olmak,
b a n b , [banb (yans.)] is. Düzensiz adım atma, zıplama
vurm a ve çalm a anlatan kök. [Zülfıkar] banb-ıl,
banb-ul.
b a n b a l1, [banb-al] {ağız} is. Arı büyüklüğünde yeşil
başlı bir tür sinek. [DS]
b a n b a l2, [bamb-al / banb-al] {ağız} sf. 1. Şımarık. 2.
M irasyedi. [DS]
b a n b a n , [ban+ban] (banban) {ağız} sf. (Kişi için)
yüksek sesle konuşan; gürültücü. [DS]
ban b ıl, [banb (yans.) > banb-ıl] {ağız} sf. 1. Hantal. 2.
is. Bambul. 3. is. Yaban arısı. [DS]
b a n b u k , [p an b u k jj^ lı] {eAT} is. Pamuk.
b an b u l, [banb (yans.) > banb-ul is. -*■ bambul.
<5 b a n b u l k u rd ı, {eAT} Kuduz böceği.
banc, [banc (yans,)] is. M ıncıklamayı anlatan kök;
banc-ık-la-mak.
BAN
bancı, [ban > ban-cı] {ağız} is. Müezzin. [DS] fi1
bancıla kal! {ağız} “Ol, geber!" anlamından ilenç
sözü. [DS]
bancıklam ak, [banc (yans) > banc-ık-la-mak] {ağız}
gçl- f [~r] [~Hl)-yor] 1. Yemeğin kıyısından bir
parça yemek; tadına bakmak. 2. Parmakla karıştır­
mak. [DS]
banço, [Amerikan İng. banjo] (ba'nço) is. miiz. 1.
A merikan zencilerinin kullandığı, daha sonra da
caz topluluklarında yer almış bulunan göğsü deri
kaplı, yuvarlak gövdeli, uzun saplı, telli saz. 2.
Otobüslerde karşılıklı iki kollu arka köprü karteri.
banda, [Yun. banda] {ağız} is. Dik dörtgen biçiminde
desenleri olan renkli işleme; duvar süsü. [DS]
bandaj, [Fr. bandage] is. 1. Bir yarayı veya yaralı bir
organı saran şerit halindeki bez; sargı; bağ. 2. Sargı
beziyle sarma işi; sarma; bağlama. 3. oto. Otomobil
tekerleğinin jantını çevreleyen çelik veya kauçuk
çember. S bandaj takma, Isıtma yoluyla bir ara­
ba tekerleğine dem ir çember geçirme.
bandajlama, [bandaj-la-ma] is. Bandajlamak eyle­
mi; sarma; bağlama,
bandajlamak, [bandaj-la-mak] g ç l.f. [-r] [-l(ı) -yor]
Bir yarayı veya yaralı organı sargı ile sarmak; bağ­
lamak; sarmak,
bandajlanm a, [bandaj-la-n-ma] is. Bandajlanmak i-
şi; sarılma; bağlanma,
bandajlanmak, [bandaj-la-n-mak] edil. f. [-ır] Sarıl­
mak; bağlanmak,
bandak, -ğı [ban-mak > ban-dak] {ağız} is. 1. Banak.
2. Dağlardan inen suyun, dağın eteklerinde meyda­
na getirdiği bataklık. 3. Uçlarından bağlanm ış ot
demeti. [DS]
bandakçı, [ban-dak-çı] {ağız} sf. Fler işe girişen fakat
başarısız olan; beceriksiz. [DS]
bandaklam ak, [ban-dak-la-mak] {ağız} g ç l . f [-r] [-
l(ı)-yor] 1. Bir yeri elle karıştırmak; elle bozmak.
2. Cıvık şeyleri parmakla almak. 3. Ondan bundan
karıştırmak. 4. Yemeğin kenarından azıcık alıp ye­
mek; tadına bakmak. [DS]
bandana, [İng. bandanna] is. Lekeler bırakılarak bo­
yanmış mendil,
bandal, [İt. bandera] {eT} is. 1. Ağaçtan omuz başı
biçiminde çıkarılan parça. 2. Karnından sırtına ka­
dar kemer gibi beyazı olan hayvan. [DLT] S ot
bandal, {eT} Ağaçtan omuz başı biçiminde çıkarıl­
dıktan sonra yakılarak közii ile oynanan bir tür
çevgen oyunu. [DLT]
bandıkm ak, [ban-dık-mak] {ağız} gçsz. f. [-ır] 1.
Çok ağlamak. 2. Bunalmak; ıstırap çekmek; çok
yorulmak; yorgunluktan ölecek gibi olmak. 3. Çok
susamak; hararet basmak. 4. Fazla istekli olmamak.
5. Çok acıkmak. 6. İmrenmek; ağzının suyu akmak.
7. Suyu, şarabı patlaymcaya kadar içmek. [DS]
öIÜ M IİİM E S öM . 4 6 0
bandıra, [İt. bandiera] is. dnz. 1. Bir geminin hangi
ülkeye ait olduğunu gösteren bayrak. 2. Yabancı
devlet bayrağı. 3. gnşl. Renkli flama. 4. Uyrukluk,
bandıralı, [bandıra-lı] sf. 1. Bandırası olan. 2. Belir­
tilen ülkenin bandırasını taşıyan,
bandırgaç, [ban-dır-gaç] {ağız} is. M ürekkep kalemi;
kamış kalem. [DS]
bandırma, [ban-dır-ma] is. 1. Bandırmak eylemi. 2.
{ağız} B ir ipliğe dizilmiş ceviz ve fındık gibi kuru
yemişlerin şekerli nişasta veya pekmez içine daldı­
rılması ile elde edilen tatlı; cevizli sucuk; tatlı su­
cuk; şekerli sucuk. [DS] 3. İri taneli, beyaz üzüm;
razakı. 4. {ağız} Kuru üzüm. [DS] 5. {ağız} Üzümleri
potaslı suya batırm ak için kullanılan iki kulplu
süzgeç. [DS] 6. {ağız} Üçgen olarak kesilmiş yufka­
yı tereyağında kızarttıktan sonra üzerine şerbet dö­
kerek yapılan cevizli tatlı. [DS] 7. {ağız} Bir direk
ucunda denize atılan bir tür balık ağı. [DS] S ban­
dırma kabı, Kurutulacak üzüm, incir ve kayısı gibi
meyvelerin serilmeden önce içine daldırıldıkları
potaslı sıvının konduğu kap. | bandırma keleteri,
{ağız} Üzümleri bandırmak için kullanılan sepet.
[DS]|| bandırma tahtası, {ağız} Bandırılan üzüm
sepetlerinin üzerine konularak akan sııyun tekrar
su kabına akmasını sağlayan tahta. [DS]|| Bandır­
ma taşı, Parke kaldırım yapım ında kullanılan cam
gibi parla k parçalı, magnezyum borattı sert taş.
bandırm ak, [ban-dır-mak {ağız} g ç l . f [ - u ] \.
Batırmak; bulaştırmak. {eAT} (aynı) [DS] 2. Daha
şeffaf, sarı görünmesi veya çabuk kuruması için
kurutulacak üzüm incir ve kayısıyı potaslı sıvı içine
daldırmak. 3. {ağız} Suya batırmak; daldırmak. [DS]
4. {ağız} Yemekten almasına, yemesine izin ver­
mek. [DS] 5. {ağız} Lokmaları yemeğin suyuna hatı­
ra batıra yemek. [DS] 6. {ağız} Şerbeti tatlıya içirt­
mek; emdirmek. [DS]
bandırm alı, [ban-dır-ma-lı] {ağız} sf. Yasa dışı cinsel
ilişkilerde bulunan kadın; orospu. [DS]
bandik, -ği [? bandik] {ağız} is. 1. Şalvar. 2. Çocuk
ayakkabısı. 3. K üçük lamba. 4. Çabuk ateş alabilir,
yanabilir madde; kav. 5. Çam ağacından yapılmış
bardak veya testi. 6. Parmak. [DS] fi1 bandik at­
mak, {ağız} Parm ak atmak. [DS]
bandiklemek, [bandik (parmak) > bandik-le-mek]
{ağız} g ç sz.f. [-r] [-l(i)-yor] 1. Yemeğin kıyısından
azıcık yemek; parm akla tadına bakmak. 2. (Bece­
riksiz ve ehliyetsiz kişi için) bir işi beceremeyerek
bozmak. [DS]
bando,1 [İt. banda] (bando) is. müz. Vurmalı ve
nefesli çalgılardan meydana gelmiş askerî mızıka
topluluğu.
bando2, [İt. in bando] (b a ’ndo) ünl. Çekilmekte ya
da koyuverilmekte olan bir halatın birden bırakıl­
ması için verilen “Bırak ! ” emri ve sözü.
o r y M iif a a ü ü .4 6 1
bandocu, [bando-cu] is. Bandoda görevli olan kimse,
bandrol, -lü [Fr. banderole] is. 1. Paket veya şişe
ağzına süs olsun diye veya tüketicisinden önce açıl­
masın diye konulmuş renkli yaprak. 2. D evlet tara­
fından belli bir verginin alındığını belirten küçük
etiket. 3. Bayrak direğinin tepesine süs olsun diye
konulan uzun şerit,
bandura, [Yun. pandura > Fr. bandoura] is. müz.
M oğollar tarafından bulunmuş, bugünkü mandolin,
tambur ve balalaykanın babası sayılan bir telli çal­
gı-
bandurma, [ban-dur-ma] {ağız} is. Flaşlarm ış tavuk
veya hindinin suyuna parm ak kalınlığında dürül­
müş yufkalar batırılıp tepsiye dizildikten sonra üze­
rine de haşlama etler konularak yapılan yemek.
[DS]
bandurmak, [ban-dur-mak {eAT} g ç l.f. [-ur]
Batırmak; bulaştırmak,
bane, [Far. bâne ^L] (ba:ne) is. Kasık,
baneva, [Far. bânevâ / bânüvâ IjjL] (ba.neva:) sf. 1.
Mal mülk sahibi; zengin. 2. Tanınmış; ünlü; m eş­
hur.
bang1, [ban / ban / bang / bank / beng (yans.)} is.
Kabaca bağırmayı, tavuk ve kuş ötüşünü anlatan
kök. [Zülfıkar] bang-la-mak, bang-ıl bangıl, bang-ır
bangır. S bang etmek, {ağız} Bağırmak; seslen­
mek; çağırmak. [DS]
bang2, [Far. bâng Jü y (ba:ng) {OsT} is. 1. Haykırma.
2. Ses; seda. S bâng-i Allah, Ezan. | bâng-i na­
maz, E zan.|| bâng-i revârev, 1. B üyük bir şahsın
geldiğini haber vermek için çalınan borazan sesi.
2. İsra fil’in m ahşer gününü ilan etm ek için çalaca­
ğı söylenen ikinci boru se.sz.|| bâng-zen, Haykıran;
seslenen.
bang3, [ban i)lı] (ban) {eT} is. 1. Bağırma. [DLT] 2.
{eAT} is. Ezan, fi1 ban banlatmak, {eAT} Ezan
okutmak.|| ban barmağı, {eAT} Şahadet parm ağı.||
ban sıgtamak, {eT} Bağırmak. [DLT]|| ban virmek,
{eAT} I. Ezan okumak. 2. Yüksek sesle bağırmak;
seslenmek.
bang4, [Far. bang ti l] is. argo. Afyon; haşhaş bitki­
sinden çıkarılan uyuşturucu madde; haşiş.
banga1, [ben-ğa > bana] (bana) {eT} zm. Teklik bi­
rinci kişi zamirinin verm e durumu; bana. [ETY] S
bana seni gerek, {eA T} Bana sen gereksin.
banga2, [bang (yans.) > bang-a] {ağız} is. Yankı; aksi­
seda. [DS]
bangaboz, [Yun. panagatos (iyi kalpli)} sf. argo. Saf;
bön; ahmak.
bangaçça, [İt. bancaccia] (ba ’ngaçça) is. dnz. Gemi­
de dizi halinde duran sandık ya da kasalar,
bangadak, -ğı [bang (yans.) > bang-adak] {ağız} zf.
(Bağırmak, ağlamak için) birdenbire. [DS]
BAN
bangaru, [ben > ben-ğaru] (bananı) {eT} zm. Teklik
birinci kişi zamirinin yönelme durumu; bana doğru,
banger, [İt banchiere] is. argo. Çok zengin kimse,
bangıdak, -ğı [bang (yans.) > bang-ı-dak] {ağız} zf.
(Ağlam ak için) yüksek sesle. [DS]
bangıl, [bang (yans.) > bang-ıl] is. Y üksek sesle ba­
ğırma, ağlama, uluma bildiren yansımalı gövde. S
bangıl bangıl, {ağız} 1. (Konuşma için) kaba, hid­
detli ve yüksek sesle. 2. (Suyun akışı için) çağıl ça­
ğıl; gürül gürül. [DS]|| bangıl bungul, {ağız} (Ko­
nuşma için) kaba ve yüksek sesle. [DS]
bangıldamak, [bang (yans.) > bang-ıl-da-mak] {ağız}
g ç sz .f. [-r] [-d(ı)-yor] Yüksek sesle ve öfkeli ola­
rak bağırmak; rasgele bağırarak konuşmak. [DS]
bangır, [bang (yans.) > bang] is. Y üksek sesle bağır­
ma, haykırma bildiren yansımalı g ö v d e . ö bangır
bangır, 1. Gürültülü bir şekilde; avazı çıktığı ka­
dar. 2. Yüksek sesle. 3. {ağız} Çok üzüntülü olarak.
[DS]|| bangır bangır bağırm ak, Bütün kuvvetiyle,
avazı çıktığı kadar bağırmak.\\ bangır bangır ko­
nuşmak, {ağız} Yüksek sesle konuşmak. [DS]
bangırdama, [bang (yans.) > bang-ır-da-ma] is. B an­
gırdamak işi.
bangırdam ak, [bang (yans.) > bang-ır-da-mak] gçsz.
fi [-r] [-d(ı)-yor] Öfkeden yüksek sesle bağırıp ça­
ğırmak.
bangırdm ak, [bang (yans.) > bang-ır-t-mak] {ağız}
gçl. fi. [-ır] Sinirlendirerek bağırmasına yol açmak.
[DS]
bangırmak, [bang (yans.) > bang-ır-mak] {ağız} gçsz.
fi. [-ır] (M anda için) bağırmak. [DS]
bangış, [? bangış] {ağız} is. Dişi yaban domuzu. [DS]
hangilenmek, [bang-i-le-n-mek] {ağız} gçsz. fi [-ir]
Budalalık etmek; dikkatsizlik etmek. [DS]
banglam ak1, [bang (yans.) I Far. bang > ban-la-mak
,3^-KiL;] (banlamak) {eAT} gçsz. f. [-r] 1. Yüksek
sesle bağırmak; haykırmak; seslenmek; çağırmak;
{ağız} (aynı). [DS] 2. Ezan okumak. [DK] 3. Gök
gürlemek. 4. {ağız} (Horoz için) ötmek. [DS] 5.
{ağız} (Eşek için) anırmak. [DS] 6. {ağız} Sayıkla­
mak. [DS] 7. {ağız} (Sır için) ağzından kaçırmak;
söyleyivermek. [DS]
banglam ak2, [bang (yans.) > ban-la-mak] (banlamak)
{ağız} g çsz.f. [-r] [-l(ı)-yor] Davetsiz gelmek. [DS]
bangnamak, [bang (yans.) > ban-la-mak] (banna-
mak) {ağız} g ç sz .f. [-r] [-n(ı)-yor] -*• banglam ak1.
[DS]
banı, [ban-ı] {ağız} is. 1. Yayla evi; çiftlik. 2. M andı­
ra; ağıl. [DS]
banıç, -cı [ban-ıç] {ağız} is. 1. Banak. 2. Yudum. [DS]
banıkm ak, [ban-ık-mak] {ağız} gçsz. fi [-ır] 1. Çok
susamak; hararetlenmek. 2. Bunalmak; sıkılmak.
[DS]
banım , [ban-ım] {ağız} is. 1. Banak. 2. Yudum. 3. Az
kalmış yemek. 4. Sütün kaymağı. [DS]
BAN
banıt, [Sansk. phânita] {eT} is. Şurup. [EUTS] [Gabain]
bani, [Ar. bina (kurmak) > banı ^Jl] (ba.ni:) {OsT}
is. 1. İnşa eden veya ettiren; yapan, yaptıran. 2. Ku­
ran; kurucu; müessis. 3. Yaratıcı (Allah).
banjo, [İsp. > Amerikan İng. banjo] (ba'njo) is. miiz.
1. Amerikan zencilerinin kullandığı, daha sonra da
caz topluluklarında yer almış bulunan göğsü deri
kaplı, yuvarlak gövdeli, uzun saplı, telli saz; banço.
bank1, [ban / ban / bang / bank / beng (yans.)] is. Ka­
baca bağırmayı, tavuk ve kuş ötüşünü anlatan kök.
[Zülfıkar] bank-ır-mak, bank-ıl bankıl.
bank2, [Far. bang (afyon)] {ağız} sf. Sersem; budala;
şaşkın; duygusuz. [DS] ö bank olmak, {ağız} Ser­
sem olmak. [DS]
bank3, [Aim. banki > Fr. banque] is. 1. Park ve
bahçelerde oturmak için konulmuş uzunca ve arka­
lıklı bir çeşit sıra. 2. Camcıların aletlerini yerleştir­
dikleri küçük sıra. 3. dnz. Kürekçi sırası.
bank3, [Fr. banque] is. Bankanın kısaltılmışı.
bank4, [Dan. banke > İng. bank (sığlık)] is. dnz.
Denizlerde mercan kayalıklarından meydana gel­
m iş sığ ve tehlikeli yer.
bank5, [İt. banco (sıra, masa)] is. M ağazalardaki tez­
gâh.
banka1, [İt. banco (para bozma tezgâhı)] (b a ’nka) is.
1. Faizle para alıp veren, çeşitli parasal işlemler
yapan, kasalarında para veya değerli eşya saklayan
kuruluş. 2. Bankacılık işlemlerinin yapıldığı yer. S
banka cüzdanı, Bankada hesabı olanlara hesapla­
rının dökümünü gösterm ek amacıyla verilen küçük
defter.\\ banka gibi, Çok zengin kim se.|| bankadan
para çekmek, Bankadaki hesabından para almak. ||
bankaya para yatırmak, Bankadaki hesabına p a ­
ra koymak.
banka2, [İt. banco] is. dnz. Kadırgalarda kürekçilerin
oturduğu sıra,
bankacı, [banka-cı] is. 1. Bankada görevli ve banka­
cılık işlemleri ile uğraşan kimse. 2. Bankası olan
kişi. 3. Banka yöneticisi,
bankacılık, -ğı [banka-cı-lık] is. 1. Bankacının işi;
bankacının mesleği. 2. Bankalar tarafından yapılan
veya bankalarca gerçekleştirilen işler. "5 bankacı­
lık hukuku, huk. Bankaların kuruluşunu, işleyişini
ve yaptığı çalışmaların denetlenmesi usullerini dü­
zenleyen hukuk kuralları.
bankamatik, -ği [banka+ (oto)-matik] is. Banka
gişelerine gitmeden şifreli özel kartlarla para çek­
me, yatırma, havale vb. işlemleri günün her saati
yapabilen para makinesi, (20. yy. sonu).
banke, [Rus. banka => banke] {ağız} is. İçine reçel,
salça vb. konulan toprak kap; çömlek. [DS]
banker, [İt. banchiere > İng. banker] is. 1. Banka
sahibi; bankacı. 2. Hisse senedi, tahvil alım satımı
ile uğraşan, faizle para toplayıp isteyenlere yine
Û I Ü M T Ü R S Ü M .^
faizle para veren kişi. 3. Büyük m iktarda altın ve
para ticaretiyle uğraşan kişi. 4. mecaz. Çok zengin
kişi.
bankerlik, -ği [banker-lik] is. 1. Bankerlerin işi ve
mesleği. 2. Bankerlerce gerçekleştirilen iş ve iş­
lemlerin tümü,
bankerzede, [İng. banker + Far. zede (uğrayan)] is.
Bankerden para aldığı parayı ödeyemediği veya
yüksek faiz umarak çok büyük m iktarda para yatı­
rıp geriye tahsil edemediği için çok büyük zarara
uğramış kişi, (20. yy. sonu).
banket, [Fr. banquette] is. 1. Karayollarının kaplama
dışında kalan, taşıtların güvenle durmaları için ve­
ya yayaların kullanım ına ayrılmış çakıllı bölüm. 2.
Arkalıksız, küçük oturaklı sıra; küçük bank,
bankıl, [bank (yans.) > bank-ıl] {ağız} is. Yüksek
sesle bağırmayı anlatan yansımalı gövde. [DS] S
bankıl bankıl, {ağız} (Ağlamak için) yüksek sesle
ve acı acı. [DS]
bankır, [bank (yans.) > bank-ır] is. Kabaca bağırma­
yı, tavuk ve kuş ötüşünü anlatan yansımalı gövde,
ö bankır bankır bağırm ak, {ağız} Avazı çıktığı
kadar bağırmak. [DS]
bankırm ak, [bank (yans.) > bank-ır-mak] {ağız} gçsz.
f. [-ır] 1. Böğürmek. 2. Bağırmak; bağrışmak. [DS]
bankiz, [Aim. Bank (geniş blok) + Eis (buz) ? > Fr.
banquise] is. coğ. Kutup bölgelerinde deniz suyu­
nun donmasıyla meydana gelen geniş buzluk alan;
buzla.
banknot, [İng. bank (banka) + note (kâğıt)] is. bank.
1. Banka kâğıdı. 2. Kâğıt para; kaime. 3. Lira,
banko, [İt. banco] (b a n ko ) is. 1. Bir kurum a iş için
gelenlerle görevliler arasında yer alan yüksek ve
dar masamsı bölme. 2. Ayak üstü yem ek yenen
yerlerde duvara bitişik dar tabla; büfe. 3. At yarışı
ve loto gibi tahm ine dayalı kumar oyunlarında ka­
zanacağına kesin gözü ile bakılan seçenek. 4. Oyu­
nu yöneten kişinin ortaya koyduğu para. 5. Kumar
oyununu yöneten kişi,
banlama, [ban-la-ma] is. Banlam ak işi.
banlam ak1, [bang (yans.) > ban-la-mak] gçsz. f. f r ]
[-l(ı)-yor] 1. Y üksek sesle bağırmak; seslenmek;
haykırmak; {ağız} (aynı). [DS] 2. Ezan okumak. 3.
{ağız} (Horoz için) ötmek. [DS] 4. Gök gürlemek. 5.
{ağız} Anırmak. [DS] 6. {ağız} Sayıklamak. [DS] 7.
{ağız} Gizlenmesi gereken şeyi söyleyivermek. [DS]
8. {ağız} Şaşmak. [DS]
banlam ak2, [dam-la-mak ? > ban-la-mak] {ağız}
g çsz.f. f r ] [-l(ı)-yor] Davetsiz gelmek. [DS]
banliyö, [Fr. ban (yasak) + lieue (fersah) > banlieue]
(ba ’nliyö) is. Bir şehrin yakınında oturma alanı ola­
rak düzenlenmiş küçük kasaba veya köy; dış m a­
halle; çevre; dolay. S banliyö treni, Şehir ile ban­
liyö arasında işleyen tren.

banm a, [ban-ma] is. 1. Banmak eylemi. 2. {ağız} Ça­
maşır yıkamak, pekmez kaynatm ak için kullanılan
altı dar ağzı geniş bakır kap; kazan. [DS] 3. {ağız}
Kap içinden hayvan gibi eğilerek ağzını batırıp su
içme. [DS]
banm aç, [ban-maç] {ağız} is. Un ile yapılan sirkeli ve
sarımsaklı bir yemek. [DS]
banm ak, [bâ-mak > ba-n-mak] {eT} gçl. f. [-ar] 1.
Bağlanmak. [DLT] 2. (Okluk için) beline bağlamak;
bağlanmak; kuşanmak. [ETY] [DLT] 3. Y emek a-
macıyla bir yiyeceği sulu ya da tuz, biber gibi toz
bir maddeye batırıp çıkarmak. 4. {ağız} Kap içinden
hayvan gibi eğilerek ağzını batırıp su içmek. [DS]
5. {ağız} (Kedi, köpek vb. için) yiyeceklere dilini
batırmak. [DS] 6. dönşl. f. {ağız} Batmak; batıp
çıkmak; her tarafı bulaşmak. [DS]
banm ık, [bâ-n-mık] {eT} is. B ir tür hastalık. [EUTS]
bansı, [ban-sı] {ağız} is. Sığırların yem ve ot yedikle­
ri yemlik. [DS]
bansım ak, [ban-sı-mak] {ağız} g ç sz.f. f r ] Götürü iş
almak. [DS]
bant, -dı [Fr. bande] is. 1. Düz, dar, yassı bağ; şerit.
2. Küçük yaraları kapatm ak için üzerine yapıştırı­
lan ilaçlı kâğıt. 3. Ses ve görüntü kaydetm ek için
kullanılan m anyetik şerit. S b a n d a alm ak , B ir sesi
veya görüntüyü özel cihazla kaydetmek. || b a n t dol­
d urm ak, B ir bandı ses veya görüntü ile doldur-
mak. || b a n tta n verm ek , D aha önceden banda kay­
dedilmiş görüntü veya sesi radyo ve televizyondan
yayınlamak.
banting, [bânden / bantin] (bantih) {eT} is. Oturmaya
mahsus sıra. [EUTS]
bantlam a, [bant-la-ma] is. Bantlamak işi.
bantlam ak, [bant-la-mak] g ç l . f [-r] [-l(ı)-yor] 1. İki
ve daha çok nesneyi bir bant ile tutturmak; bantla
bağlamak. 2. Bant yapıştırmak,
banu, [Far. bânü _ylj] (ba:nu:) {OsT} is. 1. Bayan; ka­
dın; hanım. 2. Hanımefendi; prenses; soylu kadın.
3. Gelin. 4. Şarap, gül suyu gibi sıvıların kabı; sü­
rahi. S bânfl-yı m aşrık , D oğu prensesi; Güneş. ||
bânü-yı M ısr, M ısır prensesi; Y u su f ile Züleyha
hikâyesinin kadın kahramanı; Zeliha.
banuc, [Far. bânüc (ba:nu;c) is. Salıncak.
banyo, [Lat. balneum > İt. bagno] (b a ’nyo) is. 1.
Binaların, yıkanma, tem izlik ve tuvalet ihtiyacı için
ayrılmış, içinde lavabo, tuvalet ve duş, küvet gibi
tesisatı bulunan bölümü; akarca; armak; çimek;
duş; gusülhane; hamam. 2. Y ıkam ak veya yıkan­
mak eylemi. 3. Tedavi ve sağlığı korum ak amacıy­
la dezenfektan bir sıvı içine vücudun bir bölümünü
daldırma işi. 4. Teknik bir işlem için özel olarak
hazırlanmış sıvı. 5. İçinde yıkanılan tekne ve küvet.
6. Sıcak su tedavisinin uygulandığı yer; ılıca; kap­
lıca. 7. Tedavi amacıyla vücudun tam amım veya
BAR
bir bölüm ünü güneşin kimyasal ve fiziksel etkisin­
de bırakmak. S banyo havlusu, Yıkandıktan sonra
kullanılmak üzere imal edilmiş büyük boy havlu.\\
b anyo k azanı, Termosifon.\\ banyo küveti, içine
sıcak su doldurularak yıkanılan özel yapılmış tek-
«e.|| b anyo sab u n u , Yıkanılırken kullanılan özel
sabun.\\ banyo süngeri, Yıkanırken sabunlanmakta
kullanılan özel temizlik aracı.|| b an y o teknesi,
{ağız} Çamaşır teknesi. [DS]|| ban y o y a girm ek , Su
dolu küvet içine girerek yıkanmak.\\ banyo y a p ­
m a k (etmek), Yıkanmak; çimmek.
banyol, [İt. bagnuolo (küçük hamam)] {OsT} is.
Kadırgada kürek mahkûmu olanların hapishanesi,
b an zala, [? banzala] {ağız} sf. Biçimsiz; büyük. [DS]
b an zı, [Kençek. banzı] {eT} is. Bağ bozulduktan son­
ra asm alarda kalan taneler. [DLT]
b ao b a p , -b ı [Ar. bü hibab / Afrika yer. d. baobab] is.
bot. A frika ve A sya’nın sıcak bölgelerinde yetişen,
gövdesinin çapı çok geniş, kabağı andıran tatlı
m eyveleri olan, kabuğunun sert lifleri dokumacılık­
ta kullanılan bir ağaç, (Adansonia digitata).
b ap , -bı [Ar. bâb «_>Lj] {OsT} is. 1. Kapı. 2. Kitap bö­
lümleri. 3. Konu. 4. Arap gramerinde mastar çeşit­
lerinden her biri. S b a p tu tm a k , {eAT} Uğurlu
saymak.
b a p ir, [Kürt. bâw (baba) + pır (yaşlı) > bâw-i pır]
{OsT} is. Hükümdar; reis,
b a p u r, [İt. vapore (buhar)] {ağız} is. -*■ vapur. [DS]
-b a r, [Far. bâriden (yağmak) > -bâr jl> -] (ba:r) {OsT}
son ek. 1. Sonuna getirildiği isimlere "yağan, y a ğ ­
dıran, saçan, serpen, dökeri” anlamları katarak bir­
leşik sıfatlar yapan Farsça bir son ek. 2. Bir yerin
içindeki bolluğu ve kalabalığı anlatan son ek.
B a r, [Ar. bârı (yaratan) jL] (ba:r) {eT} {OsT} is. Tan­
rı. S B âr-i h ü d â, {OsT} Allah; Tanrı.
b a ’r, [Ar. ba‘r is. (Küçük küreler halindeki) hay­
van pisliği.
b a r 1, [bar (yans.)] is. Y üksek sesle bağırmayı, ağız
kavgası gürültüsünü anlatan kök. [Zülfıkar] bar bar
bağırmak, ö b a r b a r, (Bağırmak için) öfkeli ve
yü ksek sesle.|| b a r b a r b ağ ırm a k , Yüksek sesle
bağırmak, çağırmak. || b a r v erm ek , {ağız} B ir kim ­
senin üzüntü ile ağlayıp sızlam asına dayanama-
mak. [DS]
b a r 2, [bar / par (yans.)] is. Alevlenm eyi, parlamayı
anlatan kök. [Zülfıkar] bar-la-mak.
b a r 3, [bâ-mak (olmak; mevcut olmak; var olmak) >
bâ-r (r; geniş zaman eki) / ba-r-ır] (ba;r) {eT} is. 1.
Var; mevcut. [İKPÖy.] [Yüknekî] [Gabain] [Üç
İtigsizler] [Nevâyî] [DLT] [Tekin] [ETY] 2. sf. Hep.
[EUTS] 3. Büyük. [DLT] 4. Varlık. S b a r m u? Var
mı? [DLT]|| b a r yigde, İri iğde (Zizypha rubra).
[DLT]
BAR
b ar4, [ba-mak > ba-r] {eT} is. 1. Düğüm. 2. Anlaşma;
akit. 3. Sulh.
bar3, [Erme, p ’ar / m ar > bar jl>] {eAT} is. 1. Kir; pas.
2. Kapların dibinde oluşan tortu. 3. {ağız} Sirke ve
pekmez gibi sıvıların üzerinde meydana gelen küf;
por. [DS] 4. {ağız} Hastalıktan dolayı ağızda mey­
dana gelen beyazlık. [DS] 5. {ağız} Sürahi, çaydan­
lık ve bardak gibi kaplarda oksitlenme vb. neden­
lerle meydana gelen pas; tortu; kireç. [DS] 6. {ağız}
Tükürük; salya. [DS] 7. {ağız} Yapışkan olan her­
hangi bir madde. [DS] S bar bağlamak, {ağız} K ir
tutmak; kirlenmek; kireç bağlamak. [DS]
bar6, [Erme, bar / par (oynamak, dans)] is. fo lk. 1.
Erzurum ve dolaylarında el ele tutuşularak oynanan
hareketli bir halk oyunu. 2. {ağız} Deniz turu. [DS]
bar7, [Far. bâr j l ] (ba:r) {OsT} 1. Yük. 2. Hamilele­
rin karınlarında taşıdıkları cenin. 3. mecaz. Sıkıntı,
üzüntü. 4. Yay kirişi. 5. Meyve, çiçek ve yaprak
gibi ağaç ürünleri; meyve ağaçlan ile sebzelerin
çiçekleri, {ağız} (aym) [DS] 6. mecaz. Sermaye; ana
mal. 7. {ağız} Fasulye, bezelye gibi bitki tohum ları­
nın yeşil kabuğu. [DS] fi1 bâr-âver, {OsT} 1. Bol
meyve veren; meyveli. 2. iy i sonuç veren; faydalı.\\
bâr-ber, {OsT} Yük taşıyan; hamal.\\ bâr-berdâr,
{OsT} I. Yük kaldıran hamal. 2. Sıkıntıya tahammül
eden; sabırlı.\\ bâr-dân, {OsT} 1. Bavul, denk, do­
lap, çekmece gibi içine eşya konulan yer. 2. Şarap
şişesi.|| bâr-dâr, {OsT} 1. Yüklü; hamile. 2. (Ağaç
için) bol meyveli. | bâr-gîr, {OsT} 1. Yiik kaldıran;
y ü k tııtan. 2. -*■ bargir. 11 bâr-ı dil, {OsT} Gönül y ü ­
kü; gam; keder.\\ bâr-ı girân, {OsT} Ağıryük.\\ bâr-
hâne, {OsT} 1. Yüklük. 2. Yolcu eşyası indirilecek
yer. || bâr-ı hayât, {OsT} 1. H ayat yükü. 2. Yaşamın
ağır yönleri.\\ bâr-ı intizâr, Bekleme yükü; bekle­
m enin verdiği ıstırap. | bâr-ı istihfaf, K üçük gö­
rülmeden duyulan üzüntü.\\ bâr-ı kaza, Kaderin
verdiği elem ve üzüntüler; kader yükü,|| bâr-ı ke­
der, {OsT} Üzüntü yükü; keder yükü.\\ bâr-ı mih­
net, {OsT} Eziyet ve elem yükü.\\ bâr-keş, {OsT} I.
Yük kaldıran hamal. 2. Sıkıntıya tahammül eden;
sabırlı. | bar-m end, {OsT} (Ağaç için) m eyveli;
m eyve veren.\\ bar olmak, {OsT} Yiik olmak.\\ bâr
olm a yar ol! {OsT} “Kimseye yü k olma, yardımcı
o l ” anlamında kullanılan iyi dilek sözü.| bâr-
nâm e, {OsT} Yiik ve eşya belgesi.|| bâr-seııc, {OsT}
Yük tartan kantar.|| bâr ü bengâh, {OsT} Taşınabi­
lecek eşya; bagaj.
bar8, [Far. bâr j l ] (ba:r) {OsT} zf. Kere; misli.
bar9, [Far. bâr j l ] (ba:r) {OsT} is. 1. Giriş; girişe ve­
rilen izin. 2. {ağız} Bahçe çevresine harçsız olarak
çalı çırpı vb. şeyden yapılan duvar. [DS] ö bâr-
gâh, {OsT} 1. Mesken; konut. 2. Girmek için izin
alınması gereken özel yer veya makam.\\ bâr-geh,
{OsT} -*■ bar-gâh.
Ö IÜ M IÖ lftS Ö Z b İilU M
b ar10, [Fr. barre] is. 1. Çubuk halindeki jim nastik
aleti. 2. Dansçıların alıştırma çalışmaları yaptıkları
duvarlara tutturulm uş ağaç sopalar.
bar11, [Lat. b a n a (parmaklık, engel) > İng. / Fr. bar]
is. 1. Meyhanelerde m üşterilerin ayakta içki içtikle­
ri yüksekçe tezgâh. 2. Dans edilip eğlenilen içkili
yer. 3. gnşl. Tiyatro, vapur vb. yerlerde içki içilen
yer. S bar kadını, İçkili yerlerde müşterilerle on­
ların hesabından içki içip onları eğlendiren kadın.
b ar12, [İng. bar] is. matb. Kesme ve ayırma işareti o-
larak kullanılan iki paralel çizgi; (//).
b a r13, [Yun. baros (ağırlık) > Fr. bar] is. Hava basınç
birimi, bara1, [bara] {eT} is. 1. B ir ilaç. [EUTS] 2.
Bir tartı ölçüsü birimi. [EUTS] 3. {ağız} Demirden
kaldıraç çubuğu. [DS]
b ara1, [bara] {eT} is. 1. Bir ilaç. [EUTS] 2. Bir tartı
ölçüsü birimi. [EUTS]
bara2, [Bulg. bara] {ağız} is. 1. Bataklık. 2. Göl. 3.
Sis; duman. 4. Ocak başı. [DS]
bara3, [Yun. mpâra] {ağız} is. Demirden kaldıraç
çubuğu. [DS]
Baraba, [baraba] is. Batı Sibirya’da yaşayan bir
Türk kavminin adı.
baraban, [Far. bâlâ-bân => balaban] is. -*• balaban,
barabar, [Far. ber â ber yly] {ağız} zf. -*■ beraber.
[DS]
barabarlaşmak, [Far. ber â ber + T. -le-ş-mek
j-o-iJ] {OsT} {eAT} işteş, f. [-ur] Beraberleşmek.
barabat, [Yun. parapat] {ağız} is. 1. Bir tür balık ağı.
2. gnşl. Hile; düzen; yalan. [DS]
baracuk, [eT. barak > barak-çuk] {eAT} is. Uzun
tüylü küçük köpek,
baragadi, [Yun. paragadi] {ağız} is. Çok iğneli uzun
balık oltası. [DS]
baragan, [bar-mak (varmak) > bar-ağan] {eT} sf.
Daima giden; çok varan; çok giden. [DLT]
baragidi, [Yun. bre (hey) + T. gidi / bar-m ak (var­
mak, gitmek) + git-m ek > bar-a gid-i ?] {ağız} ünl.
A dama bakın; hey! [DS]
baraj, [Fr. barrage] is. 1. Taşma tehlikesini azaltmak
veya biriktirerek suyundan çeşitli şekillerde yarar­
lanm ak amacıyla bir akarsuyun önüne yapılan set.
2. Bir sınavda başarılı sayılmak için aşılması gere­
ken puan. 3. Bir seçimde seçilebilmek için alınması
gereken en az oy. 4. Engel. S' baraj ateşi, as.
D üşmanın bir bölgeyi ele geçirm ek için ilerlemesi­
ni engellemek kasdıyla açılan sürekli ateş.\\ baraj
gölü, B ir akarsuyun baraj arkasında meydana ge­
tirdiği su birikintisi,|| barajı aşmak, B ir imtihan
veya seçim yarışında getirilen en az puan veya oyu
geçmek. || baraj yapm ak (kurmak), spor. Futbolda
yakın mesafeden kaleye yapılan atışlarda rakip
takım oyuncular tarafından, 9.15 m.den kaleyi ka­
p atacak şekilde engel meydana getirmeleri.
Ö lü E itlE tlM u 4 6 5
barak1, -ğı [bar-mak (varmak, gitmek) / bar (yüksek,
iri) > bar-ak / Far. barak] is. 1. Uzun ve sık tüylü
iyi koşan bir av köpeği. jeTj (aynı) [DLT] 2. gnşl.
Uzun tüylü çuha. 3. {ağızj Çok akıllı insan. [DS] 4.
{ağızj Kır bekçisi; korucu. [DS] 5. {ağızj folk. Kız
evinden oğlan evine gönderilen çiçek veya üzeri
işlemeli mendil. [DS]
barak2, -ğı [bar-ak] {ağızj is. 1. Y eşillenm iş sazlık. 2.
Kirli göl. [DS]
barak3, -ğı [Ar. varak => barak] {ağızj is. Yaldızlı
kâğıt. [DS]
barak4, -ğı [bar-ak] {ağızj s f 1. Çiçek bozuğu; çopur.
2. Çorak. 3. Karışık renkli. 4. Eğri. [DS]
barak5, -ğı [Barak] is. Müz. Bir türkü ağzı,
baraka, [İt. barraca] is. 1. H afif malzemeden yapıl­
mış, çabuk kurulup sökülebilen, tek katlı ve tem el­
siz bina. 2. Derme çatm a malzemeden yapılmış
barınak; huğ.
barakan, [barak > barak-an] is. Kaba yünden yapıl­
mış bir tür sof.
Baraklar, [barak-lar] öz. is. Oğuzların Bayat boyuna
bağlı Gaziantep ve Nizip dolayları ile komşu Suri­
ye topraklarında yakın köylerde yaşayan ve tarımla
geçinen, laik yaradılışlı, geleneklerine bağlı bir
Türk boyunun adı.
baraklı, [barak-lığ > baraklı] sf. Köpeği olan; köpek­
ti.
baraklıg, [bar-ak-lığ] {eTj sf. Köpeği olan; köpekli.
[DLT]
baral, [? baral] {ağızj sf. Benekli. [DS]
baralak, -ğı [baral-ak ?] {ağızj is. Yeni çıkan meşe
yaprağı. [DS]
baram, [bar (var) > baram / barım] {eTj is. 1. Mal;
servet; varlık. [EUTS] 2. Zenginlik. [EUTS]
barama, [Far. behrâme <^1^] {ağızj is. İpek kozası.
[DS]
baramina, [Yun. paramina] {ağızj is. Kayaları delip
parçalamakta kullanılan iki metre boyunda sekiz
köşeli demir çubuk; küliink. [DS]
baramit, [Sansk. paramitâ] {eTj din. Çare yolu; hal­
letme yolu. [EUTS]
baramlıg, [baram-lığ / barım-lığ] {eTj sf. Müreffeh;
varlıklı; zengin [EUTS] [Gabain]
baran1, [baran] {ağızj sf. Yüksek; ulu. [DS]
baran2, [Far. bâriden (yağmak) > bârân jljL] (ba:-
ra:n) {OsTj is. Yağmur. 0 bârân-dîde, {OsTj 1.
Yağmur görmüş. 2. Başından çok olay geçmiş; tec-
rübeli.|| bârân-rîz, {OsTj Yağmur saçan; yağm ur
gibi dökülen. || bârân-zede, {OsTj Yağmurda ıslan­
mış.
baran3, [Erme, paran] {ağızj is. 1. Meyve ağaçları
dizisi; üzüm ve meyve ağaçları dizisi. 2. Çift sürer­
ken sabanın açtığı iz. 3. Sebze irdelerinin dikildiği
hendek; karık. 4. Bostan. [DS] S baran etmek,
BAR
{ağızj Zeytinlik ve incirlikleri iki defa sıkça sürmek.
[DS]
baran4, [Slav, baran / Zaza Kürt, beran / İt. barra-
mina] {ağızj is. Üç yaşındaki koç; iri koç. [DS]
barana1, [Yun. perama] is. 1. Çatal kazık; fasulye
sırığı; üzüm çubuklarını dayamaya yarayan çatal
ağaç; {ağızj (aynı). [DS] 2. Bağ ve bahçe etrafındaki
çit. 3. {ağızj İnce döşeme. [DS] <3 barana demiri,
{ağızj Kuyu kazmak, taş çıkarmak için kullanılan
elli altmış santimetre sapı olan bir tür demir. [DS]
barana2, [Ar. Bürân (Halife Me ’mun ’un eşi) > bora­
na / barana] /ağızj is. 1. Lop yumurtanın üzerine
sarımsaklı yoğurt dökerek yapılan yemek. 2. Sala­
ta; ot yemeği. 3. İspanak, semizotu gibi sebzeler­
den yapılan yemek. 4. Kuru üzüm, nohut ve koyun
eti ile yapılan yemek. [DS]
barana3, [Slav, borana / branâ] {ağızj is. Tırmık. [DS]
barana4, [Far. bâr-hâne «jU-jlJ (bara:ne) {ağızj is. 1.
Göç kafilesi. 2. Göç. 3. Amaçları ve çalışmaları bir
olan kişilerin meydana getirdiği topluluk; kafile;
grup; bölük; küme; parti. 4. Toplantı. [DS]
Barani, [Sansk. baharanl] {eTj öz. is. Bir yıldız adı.
[EUTS]
barani, [Far. bârân-ı (ba:ra:ni:) sf. 1. Y ağ­
murla ilgili. 2. is. Yağmurluk; kaput,
baranlam adan, [baran-la-ma-dan] {ağızj z f Ansızın.
[DS]
baranlık, -ğı [baran-lık] {ağızj is. 1. Baran3 yapılacak
yer; Meyve ağacı dikilecek yer. 2. Fidelik. [DS]
barapahna, [Yun. parapahna] {ağızj is. Dört köşeli
tahta hayvan yemliği; yalak. [DS]
baranta, [Mog. / eT. bar-mak > bar-anta?] is. Yağma
için yapılan akın; baramta. barumta, parmtı.
baras, [Ar. baraş ^ y ] {OsTj is. Vücutta yer yer be­
yaz lekeler meydana getiren ve tedavisi olmayan
bir hastalık.
barası, [bar-mak > bar-ası] {eTj sf. (Yer için) varıla­
cak; gidilecek. [DLT]
barata, [İt. berretta] (b a re’ta) is. 1. İmparatorluk dö­
neminde bostancıların, topçuların ve kapıcıların
giydikleri kırmızı çuhadan yapılmış, ucu kıvrık,
uzun külah. 2. {ağız} Leş. [DS] 3. {ağız} Artık; kalın­
tı. [DS]
baratarya, [İt. barataria > Fr. barater (aldatmak)}
(barata’rya) is. 1. Aldatmak, hile yapmak. 2. dnz.
Kaptanın ve gemi adamlarının, yük sahibi veya
sigortacı aleyhine, kasıtlı davranışları,
barav, [Erme, barav] {ağızj is. Kocakarı. [DS]
barayı, [Far. bı-rey (düşünmeden) => barayı] {ağız}
is. Rıza; razı olma; muvafakat etme. [DS]
barba, [İt. barba (sakal) > Yun. barbas] (b a ’rba) is.
1. Sakallı erkek; ihtiyar. 2. argo. Meyhane işleten
adam; meyhaneci. 3. {ağızj Araba tekerleğinin orta­
sındaki yuvarlak demir. [DS] 4. {ağızj Karadaki ka­
BAR
yık ve motorların dengesini sağlamak için destek
olarak kullanılan kısa kütük. [DS] 5. {ağız} Ağaç
temel. [DS] 6. ünl. Rum meyhaneciye seslenme sö­
zü.
barbah, [Ar. barbâ Ly] {OsT} is. 1. M ısırlıların tapı­
nağı. 2. M ısır’ı koruduğuna inanılan taş sütun bi­
çim indeki tılsım,
barbakan, [Ar. bâb’el-bâkare (sığır deliği) > İsp.
barbacana > Fr. barbacane] is. 1. İstihkâm. 2. Kale
kapılarını savunm ak için meydana getirilmiş tah­
kim li mevzi. 3. Güvenli b ir şekilde ateş edebilmek
için kale duvarlarından açılan mazgal,
barbal, [Güre, borbal (tekerlek, çark) > barbal] {ağız}
is. 1. Değirmenin dönmesini sağlayan suyun çarp­
tığı kanatlar. 2. K urutulmak için dizilmiş m ısır de­
metleri. [DS]
barbar', [bar (bağırma sesi) + bar] {ağız} sf. 1. Gü­
rültücü, patırtıcı. 2. Palavracı. 3. Atak. 4. Yabancı.
5. Bir kimsenin aleyhinde bulunan, kötülük yapan.
6. Gelişigüzel ve saygısızca konuşan. [DS]
barbar2, [Lat. barbarus > Yun. barbaros (G rek olma­
yan) > Fr. barbare] is. 1. (Eski Yunan, Rom a için)
Got, Vandal, Burgont, Süev, Hun, Alan, Frank ka-
vim leri ve daha sonra Hıristiyanlara göre kendile­
rinden olm ayan kavimler. 2. Uygarlaşmamış ka­
vim. 3. gnşl. Kaba ve zalim kimse. 4. {ağız} Sert
kim se; haşin adam. [DS]
barbarca, [barbar-ca] zf. 1. Barbarlara yakışır bi­
çimde. 2. Kabaca,
barbariça, [Yun. barbarikion] {OsT} is. Bir kumaş
türü.
barbarişke, [İt. bozza alla barbaresca] is. dnz. Halat
düğümleme yöntemlerinden biri,
barbarizm , [Fr. barbarisme] is. dbl. Bir sözün fone­
tik veya morfolojik yapısında yapılan büyük yan­
lışlık.
barbarlaşm a, [barbar-la-ş-ma] is. 1. Barbarlaşmak
işi. 2. Eski Rom a’da halkın, barbarların etkisi ile
gelenek ve görenek bakımından yozlaşması,
barbarlaşm ak, [barbar-la-ş-mak] dönşl. f ı r ] 1.
(Eski Roma im paratorluğu halkı için) barbar ka-
vim lerin etkisi ile kendi ö rf ve âdetlerini kaybet­
mek. 2. Barbar gibi davranmak,
barbarlık, -ğı [barbar-lık] is. 1. Barbar olma duru­
mu. 2. Bir barbardan beklenebilecek davranış; vah­
şilik; canavarlık. 3. Roma fetihlerinin sonunda,
Yunan-Latin kültürüne karşı yönelen kuvvetlerin
tümü. 4. (Hristiyanlar için) Hristiyan olmayan m il­
letlerin durumu,
barbaşı, [bar+baş-ı] is. Erzurum yöresi oyunlarında
oyuncuların sağ tarafında yer alan ve oyunun dü­
zenini sağlayan kişi; ban yöneten kişi,
barbata, [İt. barbetta (sakal) > barbetta (kiiçük sa­
kal)] (barba’ta) is. Kale duvarlarının üzerinde top
lie IK S O M . 466
atışlarının yapılabileceği şekilde yapılmış girintili
çıkıntılı korkuluklar,
barbe, [Fr. barbet] is. Ö rdek avcılığında kullanılan
iyi yüzücü bir av köpeği cinsi,
barbektt, [Haiti yer. d. > İsp. barbacoa > Amerikan
İng. banbecue] is. 1. Açık havada ızgara ve çevir­
me yapm aya yarar bir çeşit mangal. 2. Yazlık evle­
rin balkonlarında bir köşede yer alan şömineyi an­
dırır bacalı ocak,
barben, [Fr. barbin] is. Çözgü makinelerinde ipliği
göndermeye yarayan parça,
barbet, [Fr. barbette] is. as. dnz. Gemi topları için
hazırlanmış siperlik,
barbitürik, [Fr. barbiturique] sf. Barbitürik asitten
türetilen S barbitürik asit, kim. Üre ve etil
malonattan elde edilen bir organik bileşik; CH2
(CONH)2 CO; malonilüre.
barbun, [İt. barbone] {ağız} is. -* barbunya. [DS]
barbunya, [İt. barbone / Yun. barbouni] (barbu'nya)
is. 1. zool. Sıcak ve ılık denizlerin kıyıya yakın dip­
lerinde yaşayan kırmızı pullu beyaz etli bir balık
türü; çuka: mıcır; tekir, (Mullas barbatus). 2 . bot.
Yuvarlak ve üzeri kırmızı benekli bir tür fasulye. 3.
argo. Tam not; on numara. 4. argo. Rengi dolayısı
ile (eskiden) on milyon, (şimdi) on liralık liralık
kâğıt para.
barbunyagiller, [barbunya-gil-ler] is. zool. Örneği
barbunya ve tekir olan, vücutları iri pullarla kaplı
dikenli yüzgeçliler alt takımından balıklar, (Mııl-
lidae).
barbut', [? barbut] is. 1. Zar atarak oynanan bir tür
kum ar oyunu. 2. A rabada arka tekerlekleri tutan
ağaç.
barbut2, [Far. Bârbud (İranlı müzikçi) / Yun. barbi-
tone J y j lj {OsT} is. Eski bir çalgı,
barbüngâh, [Far. bâr-bün-gâh oLSj^jU] (ba:rbüngâ:h)
is. Yüklük.
barcak, -ğı [barcak] {ağız} is. Katır nalı. [DS]
barcı, [bar-cı] is. Bar işleten kimse,
barcık, -ğı [Far. bâr (yük) => bar-cık] is. A t arabala­
rında alt yastık,
barcılık, -ğı, [bar-cı-lık] is. Bar işletmeciliği,
barcın, [barcın] {ağız} is. Yayla. [DS]
barça1, [bar (var; olan, mevcut) > bar-ça] {eT} sf. ve
zf. 1. Bütün; hep; hepsi; büsbütün; tamamıyla; ne
kadar varsa; olanca. [DLT] [ETY] [EUTS] [İKPÖy.]
[Üç İtigsizler] [Gabain] 2. Büyük.
barça2, [İt. barza / barga / bargia] (ba ’rça) is. dnz. 1.
K ürek ve yelkenle işletilen yük gemisi. 2. Kalyon
türünden küçük savaş gemisi,
barçak, -ğı [eT. bâ-m ak > bal-mak (bağlanmak) >
bal-çak / bar-çak] is. Bıçak ve kılıçların tutamakla­
rında elin kesici kısma kaymam ası için yapılmış
küçük çıkıntı; kabza siperi.
i ıM im î i m i . 467
barçin, [Çuv. purçm [Clauson] / Far. abrişim [Tietze]]
{eT} is. 1. Bir tür kumaş. [Gabain] 2. Kadife. [EUTS]
3. İpekli kumaş. [DLT]
bard, [bard / bart] {eAT} is. Yara; baş.
barda1, [Ar. barda'a * e o {ağız} is. Eyer. [DS]
barda2, [Aim. barte (balta) / Rumen, barda (fıçı
baltası) / İt. alabarda] {ağız} is. 1. Özel olarak ya­
pılmış bir çeşit dülger baltası. 2. Dam ustalarının
kullandığı bir tarafı keskin öbür tarafı çember par­
çası gibi eğri bir tür çekiç. 3. Fıçıcı keseri. 4. M a­
rangoz bıçağı. [DS]
bardabaş, [İt. vardabassol] {ağız} sf. 1. Serseri; ha­
şarı; burnunun doğrusuna giden; saygısız. 2. Ter­
tipsiz; işini bilmez; perişan; savruk; pasaklı. [DS]
bardacık, -ğı [barda(k)-cık] is. bot. 1. Küçük boylu
taze incir, {ağız} (aym) [DS] 2. {ağız} U zunca boylu
sarı veya m or renkli bir tür erik; bardak eriği. [DS]
S bardacık arısı, {ağız} Görünümü ve yuvası bar­
dak biçiminde olan eşek arısından biraz küçük, in­
ce yapılı, sarı kara, uzunca arı. [DS]
bardaçı, [bar-mak > bar-daçı] {eT} s f 1. Gidici;
varıcı. [DLT] 2. Zarar. [DLT]
bardak, [bart (testi) > bart-ak > bard-ak j^jL] is. 1.
Toprak testi. {eAT} {ağız} (aym) [DS] 2. Su ve benze­
ri sıvıları içmek için kullanılan çoğunlukla camdan
yapılmış kap; ayağ; çıngı; kadeh; kayna; kupa. 3.
{ağız} Çamdan yapılmış su testisi. [DS] 4. {ağız} Çe­
şitli maddelerden yapılm a ibrik; sağrak; suğrak.
[DS] 5. {ağız} Kiremit. [DS] S bardağı taşıran son
damla, Sabrın son sınırını zorlayan davranış. ||
bardağı taşırmak, Sabrın son sınırını aşmak.\\
bardak ağacı, bot. A sya ve Okyanusya ’da yetişen
uzun ve ardışık yapraklı bir sarm aşık türü ağaç,
(Nepenthes distillatoria)\\ bardak altı, 1. Bardağın
konulduğu yeri kirletmemesi için kullanılan çoğun­
lukla cam, porselen, plastikten yapılm ış veya hasır
cinsi malzemeden örülmüş altlık. 2. Tavan arası. ||
bardak eriği, bot. Uzunca boylu sarı veya mor
renkli, iri ve tatlı bir tür erik; bardacık. || bardak
güveci, {ağız} Toprak çömlekte pişirilen etli yemek.
[DS]|| bardak kuşu, {ağız} Bardakçıl. [DS]|j bar­
daktan boşanırcasına yağmak, Çok fa zla ve şid­
detli yağm ur yağmak.
bardakçı, [bardak-çı] {ağız} is. 1. Çam ağaçlarından
bardak yapan kimse. 2. Taze incir. [DS] S bardak­
çı kuşu, {ağız} Tarla kuşu. [DS]
bardakçıl, [bardak-çın > bardakçıl] {ağız} is. Ağaç­
larda, taş kovuklarında bardak şeklinde yuva yapan
bir kuş; bardak kuşu. [DS]
bardakçın, [bardak-çın] {ağız} is. -*■ bardakçıl. [DS]
bardaklık, -ğı [bardak-lık] is. 1. Kahvecilerin içine
bardak sıraladıkları tezgâh üstündeki süslü dolap
veya bölme. 2. {ağız} Evlerin duvarlarında bardak
koymak için yapılan raf. [DS]
BAR
bardal1, [İt. bardallo (g en elev)] {ağız}~lfi4, jCarşılık-
sız; bedava. 2. Fahişe; orospu. [DS]
bardal2, [partal > bardal] {ağız} sf. Taranmamış saç.
[DS]
bardalam ak, [barda-la-mak] {ağız} g çl. f . f r ] f l ( ı ) -
y o r ] Kösteklemek. [DS]
bardalanm ak, [barda-la-n-mak] {ağız} g ç sz. f . [ - ır ]
Yürürken veya koşarken ayaklar dolaşmak; bir ye­
re takılarak kösteklenmek. [DS]
bardalhana, [İt. bardello + Far. -hâne] {ağız} is. G e­
nelev. [DS]
bardan1, [Far. bâr-dân] {ağız} is. Saman taşım ak için
kıldan yapılan büyük çuval; teliz. [DS]
bardan2, [? bardan] {ağız} sf. Pek beyaz. [DS]
bardar, [Far. bâr (yü k) + dâr (tu ta n ) jb jl> ] {OsT} sf.
Gebe.
bardaş1, [bar-daş] {ağız} is. 1. Oyun başlamadan ön­
ce iki arkadaşın oyuna girenleri seçmek için söz­
leşmesi; eş tutma. 2. Birleşip anlaşma. [DS]
bardaş2, [bağ-da-ş] {ağız} is. Bağdaş. [DS]
bardaşmak, [bardaş-mak] {ağız} g çsz. f . f ı r ] Oyun
başlamadan önce iki arkadaş oyuna girenleri seç­
m ek için sözleşmek; eş tutmak. [DS]
bardel, [İt. bardello] {ağız} is. Fahişe; orospu. [DS]
bardelhana, [İt, bardello+ Far. hâne] {ağız} is. Gene­
lev. [DS]
bardena, [? bardena] {ağız} is. Yünün taranıp eğril­
meye hazır biçimi. [DS]
bardı, [bardı] {ağız} is. Dam kenarlarına saçak yerine
döşenen ve hasır yapılan bir tür saz; hasır otu. [DS]
bardıç, -cı [Far. bârdıc / Erme, p ’ardiç ?] {ağız} is.
Fırın süpürgesi. [DS]
bardi, [Yun. pardin (pars)] {ağız} is. Bir tür çakal.
[DS]
bardo, [Lat. burdo / Yun. badön > Fr. bardot] is. 1.
Babası at, annesi eşek olan m elez hayvan. 2. {ağız}
Katır. [DS]
bardok, [bar-mak (v a rm a k ) > bar-duk] {eT} sf. (Yer
için) varılan; gidilen. [ETY]
bardona, [İt. bardone] (b a ’rd o n e ) is. dnz. Direği kıça
bağlayan halat,
bardukı, [bar-dulçı] {eT} zf. Vardığı. [DLT]
bare, [Far. bâre ojl] (b a :re) {OsT} is. 1. Kere; kez;
defa. 2. Kale. 3. Zülüf. 4. At.
barebollom, [Lat. para-bellum] ( p a r a b e llu m ) {ağız}
is. Eskiden Alman ordusunda kullanılmış olan bir
ateşli silah markası. [DS]
barec, [Far. bârec £ jl J (b a .re c ) {OsT} is. b o t. İt
üzümü.
baregâh, [Far. bârgâh »lSjl>] (b a :r e g â :h ) is. 1. Hü­
kümdarın sarayı; saray; taht salonu. 2. Yük hay­
vanlarına yük vurulan avlu ya da meydan.
BAR
bareha, [Far. bare (kez) > bâre-hâ L»jL.] (ba:reha:)
{OsT} zf. Ç ok defa; nice lcez.
barekallah, [Ar. bârek (mübarek etsin) + Allah iijl)
aJlİ I] {OsT} ünl. 1. M übarek olsun; Allah mübarek
etsin. 2. Maşallah; aferin! 3. Ne güzel; harikulade,
barekmor, [Aramca. barek-mor] ünl. Suriye Hris-
tiyanları dilinde "Tanrım, takdis et! ” anlamında es­
ki bir selamlaşma sözü,
barem, [Fr. Barreme (Fransız matematikçi)] is. Dev­
let mem urlarının aylıklarını düzenleyen cetvel,
barende, [Far. bârende o-UjL] (ba.rende) sf. 1. Yağ­
dıran. 2. Yağdıncı.
barenim, [Yun. paranimion] {ağız} is. Bir kimseye
bir kusurundan dolayı takılan ad. [DS]
baret, [Fr. barette] is. Çoğunlukla madenci ve inşaat­
çıların giydikleri başı darbelere karşı koruyucu baş­
lık.
barfiks, [Fr. barre (çubuk) + fixe (sabit)} is. spor. İki
ayak üzerine tutturulmuş paralel çubuktan meydana
gelen jim nastik aleti,
barfor, [? barfor] is. Köknarın öz odunundan elde e-
dilen kalın kereste,
barfur, [? barfur] is. Kereste biçilirken kütüğün
kenar taraflarından çıkarılan düzgün olmayan tahta,
barg, [bağ-ır > barğ ^jL>] {eAT} is. Bağır,
bargaç, [bar-gaç] {ağız} is. Kuzu ağılı. [DS]
bargâh, [Far. bâr (yük) + gâh (yer) / bargeh / aSjI.
olfjL] (bargâ:h) {OsT} is. 1. Y ük hayvanlarının
yüklendiği avlu veya alan. 2. İzinle girilebilecek
yer. 3. gnşl. A llah’ın huzuru. 4. H ükümdar sarayı
veya çadırı; otağ; taht salonu; saray,
bargam, [Fr. merlu => barlam > bargam ?] {ağız} is.
zool. Levreğe benzer bir tür balık, (Merluccius
merluccius) [DS]
bargan1, [bar-ğan] {eT} sf. Varan; giden; gidici.
[DLT]
bargan2, [baz-ğan / bar-ğan] {eT} is. Meyve; mersin
ağacı yemişi. [DLT]
bargir, [Far. bâr (yük) + -gir (tutan) j Ş j U] {OsT} Yük
hayvanı; yük atı; beygir,
bargirci, [bargir-ci] is. Beygirci.
bargu, [bar-ğu] {eT} sf. Varılacak; gidilecek. [DLT]
barguçı, [bar-ğu-çu] {eT} sf. Varıcı; gidici. [DLT]
barguluk, [bar-ğu-lulç] {eT} is. ve sf. Gitmeyi hak
eden kişi. [DLT]
barha1, [Far. bârhâ UjL] {OsT} zf. Sık sık; zaman
zaman; defalarca.
barha2, [Far. bâr (yük) + -hâ (çokluk eki) UjL] (ba:r-
ha:) {OsT} is. Yükler,
barhal, [Erm. parxtrts [Tietze]] {ağız} is. 1. Kuzey. 2.
K uzey rüzgârı. [DS]
Ö I Ü M I K S 0 M .« 8
barhana, [Far. bâr (özel yer) + hane (ev) -s-iU-jL>]
(barha’na) is. 1. Kafile; grup, {ağız} (aym) [DS] 2.
{ağız} Küçük kervan. [DS] 3. {ağız} Göç. [DS] 4.
{17.yy.} Göç eşyası. 5. {ağız} Aile fertleri. [DS] 6.
{ağız} Ev eşyası. [DS] 7. {ağız} Ev eşyası konulan
yer. [DS] 8. Büyük han, kervansaray; {ağız} mola;
konak. [DS] 9. {ağız) Toplantı; parti; fırka; demek.
[DS] 10. {ağız} M otor ve kayıkların güneşten ko­
runm ası için yapılan üstü kapalı yer. [DS] 11. {ağız}
Büyük kazan. [DS] 12. {ağız} Kaba tüylü hah. [DS]
13. {ağız} Büyük ev. [DS] fi1 barhana yeri, {ağız} 1.
Toplanma yeri; biriktirme yeri. 2. Kafilenin konak
yeri. [DS]
barhane, [Far. bâr (özel yer) + hâne (ev)
(ba:rha:ne) is. 1. Yüklük. 2. Y olcu eşyası indirile­
cek yer.
Barhasuvadi, [Sansk. Brhaspati] {eT} öz. is. Jüpiter
yıldızı. [EUTS]
barhık, -ğı [Kürt, berh (kuzu) + -ik (küçült, e.)] {ağız}
is. Kuzu. [DS]
barhüda, [Far. bâr-hüdâ (ba:rhüda:) is. 1.
Odacı. 2. öz. is. Allah.
b a rı1, [eT. bar (var) > bar-ı] zm. Belirsizlik zamiri;
hepsi. [ETY]
barı2, [Far. bârü (duvar)] {OsT} is. 1. Kale. 2. Etrafı
surlarla çevrilmiş yer. 3. {ağız} Avlu duvarı üzerine
konulan çalı çırpı; çit. [DS] 4. {ağız} Tarla sınırı.
[DS] 5. {ağız} Tarlanın alt yanma yapılan taş set.
[DS] 6. {ağız} Bağ çubuğu, [DS] 7. {ağız} Yokuş.
[DS] 8. {ağız} Pirinç tarlalarındaki parsel. [DS] 9.
{ağız} K öy evlerinde bulunan ocak başı. [DS] 10.
Bahçe duvarı.
barıg1, [bar-ığ / bırığ] {eT} sf. Kokmuş (şey). [DLT]
barıg2, [bar-ığ] {eT} is. 1. Yolculuk; gidiş. [EUTS]
[DLT] 2. Yürüyüş. [EUTS] [Gabain]
barıglı, [barığ-lı] {eT} sf. 1. Varmayı, gitmeyi dile­
yen. 2. (Kişi için) varmak, gitmek üzere olan.
[DLT]
barıgma, [bar-mak (gitmek, varmak) > bar-ığma] sf.
Giden; varan. [ETY]
bangsam ak, [bar-ığ-sa-mak] {eT} gçsz. f. [-r] Git­
mek istemek; varm ak dilemek; gitmeyi düşünmek.
[DLT] [EUTS] [İKPÖy.] [Gabain]
barık1, -ğı [bar-ık] {ağız} is. Sivri tepeler arasındaki
uçurum; yüksek kayalar arasındaki yarıklıklar. [DS]
barık2, -ğı [bar-ık] {ağız} is. 1. Herhangi bir şeyin
çok bulunduğu yer. 2. Ot, çayır vb. bitkilerin çokça
bulunduğu yer. 3. Çayırlık; yeşillik yer. [DS]
barıkmak, [bar-ık-mak] {ağız} gçsz. f. [-ır] Yük
altında, sığır vb. arasında kalarak ezilmek. [DS]
bardamak, [Far. bârü (duvar) > barı-la-mak] {ağız}
g ç l.f. f r ] fl(ı)-y o r ] (Bağ, bahçe vb. için) etrafını
çalı ile çevirerek çit yapmak. [DS]
b anlanm ak, [Far. bârü (duvar) > barı-la-n-m ak / eT.
1 1 1 1 H İÇ E S O I . 469
ban-m ak > ban-l-an-m ak] dönşl. f. [-ır] Kendini
korumak ve savunmak için uygun bir yere çekil­
mek.
barılı, [Far. bârü (duvar) > barı-lı] {ağız} sf. M uhafa­
zalı; korunaklı. [DS]
barılmak, [bar-ıl-mak] {eT} edil. f. [-ur] Varılmak;
gidilmek. [DLT] [EUTS]
barını, [ba-mak (bağlamak) / Moğ. bari-mek (tut­
mak) > barı-m] {eT} is. Zenginlik; m al mülk; ser­
vet; varlık. [Gabain] [Tekin] [İKPÖy.] [ETY] [EUTS]
barımak, [Moğ. barimek (elde etmek, tutmak, yaka­
lamak, gasp etmek) > ban-m ak] gçl. f. f r ] 1. İnşa
etmek; yapmak. [ETY] 2. Tutmak; elde etmek.
[ETY] 3. Bakmak; korumak; hizm et etmek, {ağız}
(aynı). [DS] 4. {ağız} Kendine gelmek; güçlenmek.
[DS] 5. (Bitki için) dikildiği yerde tutmak; kök sal­
mak; kökleşmek,
barımlıg, [barım-lığ] {eT} s f Müreffeh; varlıklı; zen­
gin. [EUTS] [Gabain]
barımsınmak, [bar-ımsın-mak] {eT} gçsz. f. 1. Git­
mek istemek; varm ak istemek. 2. Gider gibi gö­
rünmek. [DLT]
barın1, -rnı [bağır-m / barın] (ba:rm) {ağız} is. Gö­
ğüs. [DS] S1 barnı yuka, Merhametli.
barın2, [barı-n] {ağız} is. Öküzleri otlatma; karınları­
nı doyurma. [DS]
barınak, -ğı [ban-m ak > barı-n-ak] is. 1. Barınılacak
yer; yatak, (1935). 2. Ev. 3. Yurt. 4. dnz. Kıyılarda
gemilerin sığınması için yapılmış m endirekli li­
man.
barındırma, [bann-dır-ma] is. B arm dınnak işi.
barındırmak, [barın-dır-mak] gçl. f. f ı r ] 1. Barın­
masını sağlamak. 2. M isafir etmek. 3. Korumak,
saklamak.
barınlık, -ğı [bağır-ın-lık / barm-lık] (ba:rınlık)
{ağız} is. Göğsü korum ak için dıştan sarılan geniş
kuşak. [DS]
barınma, [barı-n-mak > ban-n-m a] is. 1. K orunma
amacıyla oturma. 2. Sığınma. 3. Yerleşme. 4. Sak­
lanma.
barınm ak1, [bar-m-mak] {eTj g ç sz .f. f u r ] 1. Varır,
gider görünmek. [DLT] 2. Boşanmak; serbestlen­
mek. [EUTS] 3. Ay başı kanı gelmek. [DLT]
barınmak2, [eT. bâ-mak (bağlamak) > ba-r-m ak >
bar-ı-m ak > bar-ı-n-m ak J ^ j l ; ] dönşl. f. f ı r ] 1.
Kendini yaşatmak; geçinmek; ihtiyacını karşılamak
{eAT} {ağız} (aym). [DS] 2. K orunmak için bir yeri
veya bir şeyi siper edinip otunnak; sığınmak; {ağız}
(aym). [DS] 3. Yerleşmek; oturmak. 4. Anlaşarak,
uyuşarak bir arada oturmak. 5. Saklanmak. 6. {ağız}
Bulunduğu durumu uzun süre korumak. [DS] 7.
{ağız} Bir yerde, bir işte çalışmak. [DS] 8. {ağız}
Kendine gelmek; güçlenmek. [DS] 9. {ağız} Tatmin
olmak. [DS] 10. {eAT} Kıt kanaat geçinmek.
BAR
barısı, [eT. bar (var) > bar-ı-s-ı] {ağız} zm. Tamamı;
bütün; hepsi. [DS]
barış1, [bar-ış] {ağız} sf. (Alışveriş iş vb. için) götürü;
kabala; toptan. [DS] S> barış almak, {ağız} Bir işi
yapm ak üzere sahibi ile götürü pazarlık etmek.
[DS]|| barışa vermek, {ağız} B ir işi götürü p a za r­
lıkla vermek. [DS]
barış2, [bar-mak (varmak) > bar-ış] is. 1. Barışmak
işi. 2. Savaş halinde olmayan ülkenin durumu;
sulh. 3. Bireyler arasındaki uzlaşma, anlaşma. 4.
{eT} Gidiş; varış. [Gabain] S’ barış antlaşması, S a ­
vaşı sona erdirmek amacıyla tarafların yaptığı ant­
laşm a,|| barış görüş olmak, H er türlü dargınlığı,
küskünlüğü unutarak barışmak; barışıp yeniden
dost olmak, {ağız} (aym) [DS]
barışçı, [bar-ış-çı] sf. 1. Barış yanlısı; barışsever. 2.
Barış isteyen,
barışçıl, [bar-ış-çıl] sf. 1. Barış yanlısı; barışsever. 2.
Barış isteyen.
barışçılık, -ğı [bar-ış-çı-lık] is. 1. Barıştan yana
olma; barışseverlik. 2. Barış istem e hâli,
barışdurmak, [bar-ış-dur-mak] {eAT} gçl. f. f u r ]
Uyuşturmak; kaynaştırmak; imtizaç ettirmek.
barışık1, -ğı [bar-ış-ık sf. 1. Herhangi bir kim ­
se ile düşmanlığı ve dargınlığı olmayan. 2. Çevresi
ile uyuşan; anlaşan. 3. is. {eAT} Barışıklık; sulh. S1
barışık itmek, {eAT} Barış içinde olmak.
barışık2, -ğı [bar-ış-ık] {ağız} sf. (Alışveriş, iş vb.
için) götürü; kabala; toptan. [DS]
barışıklık, -ğı [bar-ış-ık-lık j İü j Lj] is. B arışık olm a
durumu; sulh; düzenlik; {eAT} (aym).
barışlıg, [bar-ış-lığ] {eT} is. 1. Varılan, gidilen yer. 2.
Konuk odası. [DLT]
barışma, [bar-ış-ma] is. 1. Barışmak eylemi ve du­
rumu. 2. Dargın olmama. 3. Uzlaşma; uyuşma; uz­
luk.
barışmak, [bar-mak (varmak, gitmek) > bar-ış-mak
işteş, f. f ı r ] [eT., eAT. -ur] 1. Birbirine
gitmek, gitmekte yardım ve yarış etmek. {eT} (aym)
[DLT] 2. {eAT} Uyuşmak; hoşlanmak; kaynaşmak;
imtizaç etmek. 3. Arada var olan düşmanlığı veya
dargınlığı kaldırarak anlaşmak; görüşmek. {eAT}
(aym) 4. {ağız} Bir işi götürü olarak almak veya
vermek; götürü anlaşmak. [DS]
barışsever, [bar-ış+sev-er] sf. 1. Devletler arasında
barıştan yana olan. 2. H er şeye rağmen barışı savu­
nan. 3. Herkesle iyi geçinen. 4. Barışı devam ettir­
meye çalışan,
barışseverlik, -ği [bar-ış+sev-er-lik] is. Barışsever
olma durumu,
barıştırm a, [bar-ış-tır-ma] is. Barıştırmak işi.
barıştırm ak, [bar-ış-tır-mak ^ jj- ijL ] gçl. f. f ı r ] 1.
Dargm olan kişilerin aralarını bularak anlaşmaları-
BAR
nı ve barışmalarını sağlamak. 2. Boşanm ak üzere
olan karı kocanın anlaşmasını sağlayarak evlilik
birliğine dönmelerini sağlamak. 3. Uyuşturmak;
imtizaç ettirmek,
b an t, [Ar. bârüd / Far. bârüt] {ağız} is. Barut. [DS] 3
b a n t gibi, {ağız} Çok ekşi. [DS]
bantlam ak, [barıt-la-mak] {ağız} gçsz. f. f r ] [-l(ı)-
yor] Öfkelenmek. [DS]
b ari1, [Ar. ber’ (yaratmak) > bâr! ı^jl;] (ba:ri:) {OsT}
sf. 1. Yaratan, yaratıcı. 2. (A llah’ın sıfatlarından)
her şeyin tek yaracısı. 0 Bârî-Taâlâ, {OsT} Yüce
Tanrı.
bari2, [Far. bari ^jU] (ba: ’ri) {OsT} e. 1. Öyle ise. 2.
H iç olmazsa; hiç değilse. 3. Keşke. 4. Bir defa, bir
kerecik olsun.
bari3, [Yun. barys (ağırlık)] is. CGS sisteminde bir
din/cm2 ye eşdeğer basınç birimi.
bari4, -i’ı [Ar. bari' jj l.] (ba:ri) sf. Mükemmel; çok
üstün; çok güzel,
bari’a, [Ar. bâri'a] (ba:ria) sf. -*■ bari4,
barid, [Ar. berd (soğukluk) > bârid jjLı] (ba:rid)
{OsT} sf. 1. Soğuk. 2. Serin; hoş. 3. mecaz. Sevim­
siz; soğuk. S bârid-kelâm, {OsT} Acı dilli; neza­
ketsiz:.|| bâridü’l-m i’zâc, {OsT} Soğuk, çekingen
yaradılışlı.
baridane [Ar. bârid + Far. -âne 4Jbjlı] (ba:rida:ne)
{OsT} zf. 1. Soğuk bir tarzda. 2. Soğuk bir eda ile.
barih, [Ar. bârih j-jl>] (ba:rih, h kaim söylenir) is.
Yazın A frika’dan esen sıcak ve kuru rüzgâr; sam­
yeli.
bariha, [Ar. bâriha a=-jLi] (ba.rifıa) zf. 1. Önceki gü­
nün gecesi; dünkü gece. 2. Dünkü gün.
barik1, [Ar. berk (şimşek) > bârik jjl>] (ba:rik, k,
kalın söylenir) {OsT} sf. 1. Şimşekli. 2. Parıltılı;
ışıklı; parıldayan.
barik2, [Far. bârik <İİjjI>] (ba:ri:k) {OsT} sf. 1. Dakik.
2. Nazik; ince. S bârîk-bîn, {OsT} 1. İnce şeyleri bariye, [Ar. bâriye 4jjI>] (ba:riye) {OsT} is. -*■ bariya.
gören. 2. En ince ayrıntılarına kadar gözden geçi- bariz, [Ar. büruz (açıklama) > bâriz (düz bir zeminde
ren.\\ bârîk-rîş, {OsT} İnce ve z a r if olarak eğiren. || öne çıkan) jjlj] (ba:riz) {OsT} sf. İspata gerek ol­
bârîk-ter, {OsT} D aha ince; p e k ince.
barika, [Ar. berlç (şimşek) > bârika aijL] (ba:rika)
{OsT} 1. Şimşek. 2. Şimşek çakması veya yıldırım
düşmesi sırasında meydana gelen aydınlık. S1 barizleşme, [bariz-le-ş-me] is. Barizleşmek işi.
bârika-i hakikât, {OsT} Gerçeğin şimşeği.|| bâri-
barizleşmek, [bariz-le-ş-mek] dönşl. f. f-ir] Açık o-
ka-nümâ, {OsT} Parlak.
barikat, [Fr. barrique (fıçı) > barricade] is. 1. Bir
bark1, [bark (yans.)] is. Ö rdek sesine benzer sesleri
cadde veya yoldan geçişi durdurmak amacıyla elde
bulunan her türlü malzemeden yararlanılarak yapı­
bark2, [eT. bâ-m ak > ba-r-ı-m ak > bar-k] {eT} is. 1.
lan engel. 2. as. Düşmanın ilerleyişini durdurmak,
yavaşlatm ak ve kayıp verdirmek için konulan oya­
layıcı engeller.
ÖIÜMIIKCE S Q M . 4?o
baril, [İt. barile] {OsT} is. dnz. Varil,
barilim, [Far. bâri + T. -lim (etkisiz, doldurma bir
ek)] (ba:rilim) {ağız} zf. Hiç olmazsa. [DS]
barim, [Far. bâri + T. -m] (ba: ’rim) {ağız} zf. Hiç ol­
mazsa. [DS]
barimetre, [Fr. barymetre] is. Gürültü şiddetini ölç­
m eye yarayan alet,
barimetri, [Fr. barymetrie] is. Beden ölçülerinden
yararlanarak bir hayvanın yaklaşık olarak ağırlığım
tahmin etme.
baris, [Yun. baris (kayık)] is. zool. K m kanatlıların
hortum ağızlıgiller familyasından, kurtçuğu turpgil­
ler ve sevda çiçeğigillerin sapında gelişen küçük
zararlı bir böcek,
barisfer, [Fr. barysphere] is. jeol. Y er kürenin için­
deki çok yüksek yoğunluklu kısım; ağır küre.
barisiye, [Ar. bârisiyye (ba:ri:siye) {OsT} is.
huk. Eskiden ölen Hristiyanların mirasçılarından
alman vergi.
baristariyon, [Yun. peristereön] {OsT} is. bot. Mine
çiçeği.
bariş, [Far. bâriden (yağmak) > bâriş jijL ] (ba:riş)
{OsT} is. 1. Yağmur. 2. Yağma. 3. Sağanak,
barit, -di [Fr. baryte] is. kim. 1. Baryum oksit: BaO.
2. Baryum hidroksit: Ba(O H)2.
baritin, [Fr. barytine] is. min. Doğal baryum sülfat:
B a S 0 4.
bariton, [Yun. barus (ağır) + tonos (ses tonu) > Fr.
baryton] is. müz. 1. Tenor ve bas arasındaki erkek
sesi. 2. Alto ile basso arasında ses çıkaran pistonlu
çalgı. 3. dbl. Son hecede vurgu olmayan kelime,
baritonlaşm a, [bariton-la-ş-ma] is. Ses perdesinde
inceden kalm a geçiş olarak beliren değişiklik.
bariy, -yyi [Ar. bâriyy ^jU] (ba:riy) {OsT} is. -*
bariya.
bariya, -a’i [Ar. bâriyâ5 ^ L>._>W] (ba.riya:) {OsT} is.
Hasır.
mayacak şekilde açık; besbelli. 2. Gözle görülür;
belirgin. S bariz olmak, {OsT} Görülmek; ortaya
çıkmak; vaki olmak.
larak ortaya çıkmak; belirginleşmek.
belirten yansımalı kök; vark; vak.
Barınak; ev bark; konut; ev; bina; mesken. [EUTS]
[DLT] [ETY] [Gabain] [Tekin] 2. M al mülk; taşın-
ıra lire ®ml 471 BAR

maz. [Gabain] [Tekin] 3. M ezarların üzerinde türbe barko, [İt. barco] (b a ’rko) is. Üç direkli, yelkenli
şeklinde yapılmış olan bina; anıt-kabir. [Gabain] gemi.
[Tekin] 4. H ükümdar sarayı. [EUTS] 5. {ağız} Otel. barku, [? barku] {eT} is. Trompet. [EUTS]
[DS] 6. {ağız} Bahçe. [DS] S bark itgüçi, Mimar; barlak, -ğı [bar-lak ?] is. K afkasya’da, boynu kesici
bina yapımcısı. darbelerden korum ak için giyilen kalın kumaştan
barka, [Isp. barca] (ba ’rka) is. dnz. Büyük sandal, yapılmış başlık,
barkalonga, [İt. barca lunga] {OsT} is. dnz. Bir tür barlam, [İt. merlano / Yun. merlanos] is. M ezgitgil­
İspanyol gemisi, lerden uzun, iri başlı, büyük keskin dişli, kemikli
barkan, [? barkan] is. Rüzgârın estiği yönde yarımay balık, (Merluccius merluccius).
şeklinde oluşan ve yer değiştiren kum yığını, barlam ak, [par (yans.) > bar-la-mak] {ağız} gçsz. f. [-
barkana, [Far. bârhâne => barhana / barkana] {ağız} r] fl(ı)-y o r ] Parlamak; alevlenmek; tutuşmak. [DS]
is. 1. Grup; takım; kafile. 2. Y em ek için birkaç ki­ harlanmak, [Erm. p ’ar => bar-la-n-mak] {ağız} gçsz.
şinin bir araya gelmesi. 3. Çobanların yemeklerini f f ı r ] 1. Paslanmak; k ü f bağlamak; kireç bağla­
koydukları yer. [DS] mak; porlanmak. 2. Mide bozukluğu yüzünden dil­
barkanak, -ğı [barkana-k] {ağız} is. Ü stü başı dar­ de pas oluşmak. [DS]
madağınık olan; pasaklı; perişan. [DS] barlı1, [Erme. p ’ar= > bar-lı] {ağız} sf. 1. Küflü; paslı.
barkar, [? barkar] {ağız} is. Poyraz. [DS] 2. Kirli. 3. Pis; murdar. 4. Kekremsi. [DS]
barkarmak, [bark-ar-mak] {ağız} g ç l.f. [-ır] Ev bark barlı2, [bar-lı] {ağız} sf. Kibirli. [DS]
sahibi yapmak. [DS] barhg, [bar-lığ] {eT} sf. Mallı; zengin. [DLT]
barkarol, -lü [Fr. barcarolle] is. müz. 1. Gondol- barlık, [bar-lık] {eT} is. Varlık. [Yüknekî]
cularm önceden söz ve müziği yazılmadan içlerin­ barm a1, [bar-ma] {eT} sf. Geçen. [Gabain]
den geldiği gibi söyledikleri şarkı. 2. Çalgı ve insan barma2, [? barma] is. {ağız} 1. Çukurlarda biriken su.
sesi için yazılmış üç zamanlı orta tem poda m üzik 2. Musluk. [DS]
parçası. barmacık, -ğı [parmak > barma(k)-cık] {ağız} is.
barkıl, [bark (yans.) > bark-ıl] {ağız} is. Gürültü ve Kilim ve kıl dokumalarda kullanılan bir süs öğesi.
kalabalığın karışıklığını anlatan yansımalı gövde. [DS]
[DS] S barkıl çarkıl, {ağız} B üyük küçük kim var­
barmacuk, [bar-ma(k)-cuk j ^ y ] {eAT} is. Parmak-
sa; çoluk çocuk; gürültülü kalabalık. [DS]
çık.
barkıldak, -ğı [bark (yans.) > bark-ıl-da-k] {ağız} is.
Ördek. [DS] barmah, [bar-mah ^ojL>] {eAT} is. Parmak.
barkımak, [balk-ı-mak > bark-ı-m ak J^ây] {eAT} {a- barm ak1, [bar-mak {eAT} is. 1. Parmak; {ağız}
ğız} gçsz. f. [-ır] Parlamak; parıldam ak; ışık saç­ (aynı). [DS] 2. {ağız} Bağ budanırken filiz vermesi
mak. [DS] için bırakılan küçük çubuk. [DS] 3. {ağız} Araba
barkın, [b a r-m a k > b a r-k m ] {eT} sf. V a ra n ; v a rı­ tekerleğinin göbeğini kenarlara bağlayan demir
cı; v a rm a k iç in h e r şey i g ö z e alm ış o lan . [DLT] çubuklar. [DS] 4. {ağız} Dokuma kilim ve çullarda
fi1 b a r k ın k işi, {eT} K e n d in i, y o lu n d a n h iç b ir kullanılan bir süs öğesi. [DS] 5. {ağız} Nişan ve di­
şe y in a lık o y a m a d ığ ı y o lc u . [DLT] kiş kesm e törenlerinde yapılan özel ekmek. [DS] S
barkıt, [bark-mak (sarkmak) > bark-ı-t] {ağız} is. 1. barmaga diş urmak, {eAT} Parmağını ısırmak;
Ekinleri kuşlardan korum ak için yapılan korkuluk. şaşmak.\\ barm ak dişlemek, {eAT} Parm ak ısır­
2. Çocukları korkutmak için söylenen hayalî yara­ mak; şaşmak.\\ barm ak hesabı, {eAT} Alacaklının
tık; umacı; öcü vb. 3. Vahşî adam; yaban insanı. 4. alacağı kalmadığı sonucuna varan hileli hesap.
Sırtlan. [DS] S barkıt sarkıtmak, {ağız} K ış gece­ barm ak2, [bar-mak / ber-mek] {eT} gçsz. f. f u r ]
lerinde şaka yapm ak ve aynı zam anda ev sahibinin Peyda olmak; var olmak; mevcut olmak. [Gabain]
içine çerez koyması için uzun bir ip ucuna bağlan­ [Tekin]
mış su kabağı ya da tenekeyi komşunun bacasından barm ak3, [bar-mak] {eT} gçsz. f. f u r ] 1. Varmak;
aşağı sarkıtmak. [DS] gitmek; ulaşmak. [EUTS] [DLT] [ETY] [İKPÖy.]
barklamak, [bark-la-mak] {ağız} gçl. f. f r ] fl ( ı ) - [Nevâyî] {ağız} (aynı). [DS] 2. Yardımcı fiil; tezlik
yor] Ev bark sahibi olmasını sağlamak; evlendir­ fiili. 3. {ağız} Eğlenmek. [DS]
mek. [DS] barmakca, [par-mak-ca {eAT} sf. Parm ak ka­
barklanma, [bark-la-n-ma] is. Barklanm ak eylemi, dar.
barklanmak, [bark-la-n-mak] dönşl. f. f ı r ] 1. Ev­ barmakçalık, -ğı [par-mak-ça-lık] {ağız} is. Düzgün
lenmek, yuva sahibi olmak. 2. Aile olmak. biçilm iş ince ve uzun tahta; çıta. [DS]
barkmak, [bark-mak {eAT} gçl. f. [-ur] Bırak­ barmaklık, -ğı [parmak-lık] {ağız} is. Parmaklık.
mak; salıvermek; sarkıtmak. [DS]
B AR
barmen, [tng. barman] (ba ’rmen) is. Barlarda hazır­
ladığı içkileri tezgâh başında müşterilere ikram e-
den erkek.
barmenlik, -ği [barmen-lik] is. Bar tezgâhtarlığı,
barn, [İng. big as a bam (ambar kadar büyük)] is.
fız. Çekirdek fiziğinde bir atomun etkin kesitinin
hesabında kullanılan 10 ~24 cm2 değerindeki yüzey
birimi.
barnak, -ğı [parmak] {ağız} is. Havuç. [DS]
baro1, [Fr. barre (bölme parmaklığı) > barreau]
(b a ’ro) is. 1. Eskiden mahkemelerde avukatların
oturduğu parm aklıkla ayrılmış bölüm. 2. B ir bölge
veya şehir avukatlarının bağlı olduğu m eslekî kuru­
luş.
baro2, [Çing. baro (büyük, önemli)] is. argo. 1. (Eğ­
lence yeri, fahişe vb. için) bol paralı müşteri; cinsel
ilişkiler uğruna bol para harcayan erkek. 2. sf. Saf;
enayi. 3. Yabancı,
barograf, [Fr. barographe] is. Uçağın ulaştığı yük­
seklikleri grafikler halinde kaydeden cihaz; yüksel­
ti kaydedici.
barok, [Port, barroco (acayip şekilli inci) / Federigo
Barocci (İtalyan ressam) > Fr. baroque] is. 1. Batı­
da on yedi ve on sekizinci yüzyıllarda klasik sanatı
izleyen resim ve mimarlık üslubu. 2. ed. Batı ede­
biyatında denge yerine harekete, düşünce yerine
duyguya, biçimlerin serbestçe oluşturulmasından
duyulan heyecana önem veren, çelişkilerden çe­
kinmeyen, aşırı abartmayı seven, etkili olmayı ön
planda sayan edebiyat akımı. 3. gnşl. sf. Abartılı;
mübalağalı; fantastik. S1 barok müzik, müz. Çalgı­
larla çalgılar veya sesler arasında karşıtlıklar ku­
ran on altı ve on yedinci yüzyıl batı müziği tarzı.
barokçuluk, [barok-çu-luk] is. Canlılık, yaşama zev­
ki ve olağanüstü olaylara hayranlık duymakla beli­
ren sanat akımı; baroquisme.
baromana, [Yun. paramöna] {ağız} is. Lohusaya
götürülen yemek. [DS]
barometre, [Fr. barometre] (barom e’tre) is. 1. At­
mosfer basıncını ölçmeye yarar alet. 2. Her türlü
değişime uyarlı şey.
barometri, [Fr. barometrie] (barom e’tri) is. fız. Hava
basıncı olaylarını inceleyen bilim dalı,
barometrik, -ği [Fr. barometrique] (barome ’trik) sf.
fız. Barometre ile ilgili,
baron, [Frankça, baro (serbest adam) > Fr. baron] is. bart3, [bart o y ] {eAT} is. Yara,
1. Derebeyi. 2. Doğrudan doğruya krala bağlı dere­
beyi. 3. A vrupa’da bir asalet unvanı,
baronet, [Fr. baronet] is. İngiltere’de baron ile şö­ bartık, -ğı [bart-ık] {ağız} is. 1. Yufka ekmeğiyle
valye arası bir soyluluk unvanı,
baronluk, -ğu [baron-luk] is. 1. Derebeylik. 2. Baron bartıl, [Ar. birtıl J^ky] {ağız} is. Rüşvet. [DS]
rütbesi. 3. Krallığa bağlı baronların tümü,
baroskop, -bu, [Yun. baros (ağırlık) + skopein (gö­
zetlemek) > Fr. baroscope] is. fız. Flavanın cisimler
üzerindeki ağırlık etkisini göstermeye yarar kapalı
ve havası boşaltılabilen fanus içinde terazi bulunan
deney aracı.
barparalel, [Fr. barre paralelle] is. Düşey direkler
üzerine tutturulm uş iki paralel çubuktan ibaret jim ­
nastik aracı.
barri, [Ar. bârrî ^jl;] (ba:rri:) is. İnce kumaştan ö-
rülmüş hasır.
bars', [Far. pars => bars] {eT} zool. 1. Leopar; pars;
kaplan. [Gabain] [ETY] [DLT] [EUTS] {ağız} (aym)
[DS] 2. Egemenlik hakkının simgesi. [MİRŞAN] fi1
bars yılı, {eT} Eski Türk takviminde, on ikinci yılın
adı; pars yılı. [DLT] [EUTS]
bars2, [? bars] {eT} is. Bit, pire gibi hayvanların
ısırm asından m eydana gelen kabartı. [DLT] S bars
bolmak, {eT} Kabarmak. [DLT]
bars3, [? bars] {ağız} is. Arı oğulu. [DS]
barsa, [Far. bârsa L-jL] {OsT} is. A celeyle yapılan
şey.
barsak, -ğı [? barsak] {ağız} is. 1. Ekinlerin başak
tutma zamanı. 2. Kedilerin çiftleşme zamanı. [DS]
barsam, [Yun. barsami] is. zool. Yüzgeçleri dikenli
ve zehirli çarpan balığı; varsam, (Trachinus
vipera). {ağız} (aym) [DS]
barsam a, [İt. balsamo] is. bot. 1. Hoş kokulu bir
çiçek; yarpuz, (Achillea millefolium, Mentha
pulegium). 2. Yemeklere konan nane ve kekik bit­
kilerinin ortak adı.
barsamak, [bar-sa-mak] {eT} gçsz. f. f r ] Varmak,
gitmek istemek. [DLT]
barsam ba, [İt. balsamo] {ağızj is. bot. -* barsama.
[DS]
barsan, [Yun. barsami] {ağız} is. zool. -*■ barsam.
[DS]
barsçı, [bars-çı] {eT} is. Vahşî hayvan terbiyecisi.
[Nevâyî]
barşa, [? barşa] {ağız} sf. Kavgacı. [DS]
bart', [bart (yans.)} is. Patlayıp çıkmayı, sıkışan hava
ya da sıvıların dışarı çıkışlarını, haşlama sonucu
patlayıp dağılmayı, birden kurtulmayı anlatan kök.
bart-la-k, bart-la-t-mak. S bart bart, Korna se.î/.||
bart burt tutmak, {eT} Ansızın her yandan yaka­
lamak. [DLT]
bart2, [bar-t] {eT} is. 1. Su içilen kap. 2. Sıvı ölçüsü.
[DLT]
bartak, [bart-ak ji y ] {eAT} is. Testi.
yapılan bir tür tatlı. 2. M eyve şurubu. [DS]
bartılcı, [bartıl-cı] {ağız} s f Rüşvet alan. [DS]
bartış, [Sur. Ar. bırtâş jlll»y] {ağız} is. Eşik. [DS]
OTiiKMICtSCdıiDS•473
bartlak1, [bağır > bağır-lak / bağırt-lak] {ağız} is. 1.
Çocukların ağız suyu ve mam a akıntılarının üstle­
rini kirletmesini önlemek için takılan önlük. 2. Ka­
dınların iş yaparken kullandıkları önlük. 3. Genç
kadın ve kızların kullandığı göğüslük; sutyen. 4.
Beşik bağı. [DS]
bartlak2, -ğı [ba (yans.) > ba-gır-lak > bağır-t-lak]
{ağız} is. 1. zool. Bağırtlak. 2. İlkbaharda tarlalarda
biten sarı çiçekli bir yabani ot. [DS]
bartlakJ, [bart (yans.) > bart-la-k] {ağız} is. Bir yaşın­
daki manda danası. [DS]
bartlatmak, [bart (yans.) > bart-la-t-mak] {ağız} gçl.
f [-ır] (M anda için) doğurtmak. [DS]
bartmak, [bar-t-mak / bır-t-mak] {eT} gçl. f. [-ur]
Kırmak; parçalamak. [Gabain] [EUTS]
bartun, [Yun. parten] {ağız} is. Yiyen hayvanları
öldüren zehirli bir ot. [DS]
barturmak, [bar-tur-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Vardır­
mak; göndermek. [DLT]
baru1, [Far. bârü j j l J (ba:ru:) {OsT} is. 1. Kale
duvarı; sur. 2. Sığmak; siper, fi1 baru kalkanı,
Mazgal aralıklarının iki yanında adam boyundaki
siperlikler; barbata sığıncası.
baru2, [bar-u] {eT} zf. Beri; dolayı. [EUTS]
baruçı, [bar-uçı] {eT} sf. Varıcı; gidici. [DLT]
barud, [Far. bârüd (ba. ru. d) {OsT} is. -*■ barut.
S bârüd-i siyah, {OsT} Kara barut.
barudhane, [Far. bârüd-hâne «iU -jjjl] (ba:ru;dha;-
ne) {OsT} is. 1. Barut üretilen yer. 2. as. Barut de­
polanan yer; barut deposu,
barudi, [Far. bârüdî (ba:ru:di:) {OsT} is. 1.
Sulandırılmış kurumun içine zam k karıştırılarak
elde edilen sarımsı kahverengi boya. 2. Koyu gri
renk.
barutnak, [baru-mak] {eAT} gçl. f. f r ] Korumak;
yardım etmek,
baruş, [Ar. barş > burüş ji jy ] {ağız} is. Küçük kazan,
[DS]
barut, [Ar. / Far. bârüd -ijjU / Yun. pyr (ateş) + litos
(taş)] is. Ateşli silahlarda, merminin fırlatılması
için kullanılan patlayıcı katı madde. 0 barut ağa­
cı, bot. Özünden elde edilen köm ür kara barut y a ­
pımında, kabuğu halk hekimliğinde m üshil olarak
kullanılan A vrupa'nın serin ormanlarında yetişen
bir ağaç, (Rhamnus fangula).\\ barut fıçısı gibi,
Her an karışıklık ve savaş çıkma ihtimali olan yer. ||
barut gibi, 1. Çok sert; keskin. 2. Çok ekşi. |[ barut
hakkı, Mermiyi hedefe kadar ulaştırabilmek için
yeterli miktardaki barut.\\ barut kesilmek, Çok
kızmak. || barut olm ak, Çok kızmak.
barutçu, [barut-çu] is. 1. Taş ve maden ocaklarında
patlayıcı madde yerleştiren işçi. 2. tar. İm parator­
BA S
luk döneminde baruthanede barut imalinde çalışan
işçi.
baruthane, [Far. bârüt-hâne <bUoj_,l;] (barutha:ne)
{OsT} is. İmparatorluk döneminde ordunun ihtiyacı
olan barutun imal edildiği yer.
barutluk, -ğu [barut-luk] is. İçine barut konularak
üstte taşınılan kap; barut kabağı,
barya, [Yun. pouria => poyra > barya] {ağız} is. A-
raba tekerleğinin ortasındaki yuvarlak demir. [DS]
baryöz, [Yun. veraia (ağırlık) > vareos] {ağız} is.
A ğır taşçı çekici; demir küskü. [DS]
baryum, [Yun. barys (ağır) > Fr. baryum] is. kim.
Gümüş parlaklığında 3.7 yoğunluğunda, atom nu­
marası 56, atom ağırlığı 137,36 olan alkali bir ele­
ment; sembolü: Ba S baryum karbonat, kim. Ba-
rit üzerine karbondioksit etkisiyle elde edilen beyaz
katı madde.|| baryum sülfat, kim. Baritin BaS()4.
barz, [bar-ıs] {eT} is. -* bars.
barza, [Am. bardhâ] {ağız} is. Yarısı beyaz, yarısı si­
yah keçi. [DS]
ba’s, [Ar. ba's o ^ ] {OsT} is. 1. Gönderme; yollama.
2. A llah’ın halkı dine davet etmek üzere bir pey­
gam ber göndermesi. 2. Yeniden dirilme ve dirilt­
me. 0 ba’s etmek, {OsT} 1. Diriltmek. 2. B ir g ö ­
revle göndermek,|| b a’s-ı emvât, {OsT} 1. Ölülerin
dirilmesi. 2. Peygamberlik,|| b a’s’ü b a’d ’el-mevt,
{OsT} Öldükten sonra tekrar dirilme.
b as1, [bas] {eT} is. 1. Baş; kafa. [EUTS] 2. Başlangıç;
birinci; ilk. [EUTS] 0 bas başı, {ağız} Tohum eler­
ken eleğin üstünde kalan iri buğday taneleri. [DS]||
bas bıçağı, {ağız} Ustura. [DS]
bas2, [bas] {eT} is. Yara; yara başı. [EUTS]
bas3, [bas-mak > bas] {ağız} is. Sokmak, saplamak,
bastırm ak eyleminin kökü. [DS] S bas itmek,
{ağız} (Bıçak, kama, kazık vb. sivri nesneler için)
sokmak; saplamak. [DS]
bas4, [İt. basse] is. müz. 1. En kaim erkek sesi. 2. En
kaim erkek sesine sahip sanatçı. 3. O rkestranın en
kaim sesli çalgısı, fi1 bas bariton, Bas ile bariton
arası bir tınıya sahip erkek sesi.\\ bas bas, (Bağır­
m ak fiili ile birlikte kullanılır.) yüksek sesle. || bas
tutmak, İnce sesli çalgılara tek perdeden eşlik et­
mek.
basa, [bas-mak > bas-a] {eT} is. 1. Art; arka; peş. 2.
zf. Sonra; müteakiben; ondan sonra; akabinde;
onun arkasından; hemen sonra, {ağız} (aym) [DLT]
[EUTS] [Üç İtigsizler] [Gabain] [DS] 3. Bundan sonra;
artık. 4. Yine. [ETY] 5. {ağız} Fazla; baskın; üstün.
[DS] 0 basa basa, {eT} Biteviye; durmadan; arta­
rak; kesilmeden. [EUTS]|| basa bermek, {eT} Arka
vermek; yardımcı olmak; destekleyivermek.
basabas, [bas ha bas (Farsça ikilemelerine öykünme
yoluyla) / eT. basa+bas(a)] {ağız} zf. Durmadan;
aralıksız olarak. [DS]
BAS
basacak, -ğı [bas-acak is. 1. Basamak;
{eAT} (aym). 2. Merdiven. 3. {ağız} Takunya. [DS] 4.
{ağız} Tulum a peynir basarken kullanılan yuvarlak
kalın sopa. [DS]
basaç, [bas-aç] {ağız} is. Çamaşır bastırm aya ve ka­
rıştırm aya yarayan sopa. [DS]
basador, [İt. pasador] is. dnz. Bordanın iç tarafında
yer alan ve gemicilerin üzerine bastıkları halat ya
da takozlar.
basafa, [Far. bâ-şafa (ba:safa:) sf. Samimi,
basair, [Ar. başıre (ibret verici) > başâ’ir jSUu] (ba-
sa:ir) {OsT} is. Başkalarına ders olan durumlar;
ibret verici durumlar,
başak', -ğı [bas-mak > bas-ak] {ağız} is. 1. Eşik. 2.
M erdiven; el merdiveni. 3. M erdiven basamağı. 4.
İskele. 5. Paspas. [DS] 0 başak başı, Merdiven
başı.
başak2, -ğı [bas-mak > bas-ak] {ağız} is. 1. Mühür. 2.
Kaim, tabaklanmış deri. 3. Basmahane. 4. sf. Sağ­
lam; katı; dayanıklı. [DS]
başak ’, -ğı [baş-mak > baş-ak jU > y {eAT} zf. Baskın
olarak; baskın düzenleyerek. 0 başak düşmek,
{eAT} Baskın vermek.
başakçı, [basak-çı] {ağız} is. Sürek avında, yanlardan
birini tutan avcı. [DS]
basaklamak, [basak-la-mak] {ağız} gçl. f. f r ] fl ( ı ) -
yo r] 1. Baskın yaparak yakalamak. 2. Üstüne çök­
mek. 3. B ir kadın veya kızla zor kullanarak cinsel
ilişkide bulunmak. [DS]
basal1, [Ar. başal {OsT} is. 1. Soğan biçiminde
kök. 2. {eT} Soğan. [Yüknekî]
basal2, [Yun. pasali] {ağız} is. Kütük yarm akta kulla­
nılan ağaç veya demir çivi. [DS]
basala, [Ar. başala <>1^] {OsT} is. Vücutta yaratılıştan
gelen herhangi bir kabartı. 0 basala-i sîsâiye,
{OsT} anat. Omuriliğin beyin ile birleştiği yerde
görülen şişlik; om urilik soğanı.
basalak, -ğı [bas-ala-k] {ağız} is. 1. Ayak basmışlık;
gezmişlik. 2. Sığırın sırt derisi. [DS]
basalamak, [bas-ala-mak] {ağız} gçl. f. f r ] fl ( ı ) -
yo r] 1. Çamaşırı suya basmak. 2. Bir kaba konulan
eşyayı üstünden bastırıp sıkıştırmak. [DS]
basalga, [bas-al-ga] {ağız} is. 1. Sık ağaçlı yer. 2. A-
ğaç gölgesi veya kuytusu. 3. sf. Engin; alçak. [DS]
basalgan, [bas-al-gan] {ağız} sf. (Yer, mekân için)
havası bunaltıcı; sıkıcı. [DS]
basalık, -ğı [bas-a-lık] {ağız} is. 1. Çukurova dolayla­
rında görülen ılık ve nemli sis. 2. sf. Bunaltıcı ve
sıkıcı. [DS]
basaliye, [Ar. başaliyye {OsT} is. bot. Soğanlı
bitkiler.
İ H T Ü R S O M . 4?4
basam ak, [bas-amak is. 1. Bir yük­
seklikten inmek veya bir yüksekliğe çıkmak için
konulmuş art arda gelen ayak konulacak düzlükler;
basacak, {ağız} (aym) [DS] 2. Bir araca binm ek için
konulmuş ayak basacak yer. 3. M evki ve makam
bakım ından alçalan veya yükselen diziler, yerler;
rütbe; derece; kerte; aşama. {eAT} (aym) 4. mecaz.
B ir amaca ulaşm ak için kullanılan kişi veya durum.
5. mat. Bir sayıda rakam ların bulunduğu yer. Onlar
basamağı. 6. Denklemde bilinm eyen elemanın en
yüksek kuvveti. 7. {eAT} {ağız} Merdiven. [DS] 8.
{ağız} Dere, çay vb. yerlerden üzerine basarak geç­
mek için suyun içine birer adım aralıklarla konul­
muş taş. [DS] 9. {ağız} Tulum a peynir basmakta
kullanılan kalın ve yuvarlak sopa. [DS] 0 basa­
m ak basam ak, A rt arda gelen basamaklar halin­
de; kademe kademe; derece derece. || basam ak ol­
mak, Birinin yükselm esi için aracı veya dayanak
olmak.|| basam ak yapm ak, Bir kimseyi veya bir
durumu yükselmek, ilerlemek veya daha iyi bir yere
geçm ek için aracı olarak kullanmak.
basam aklı, [bas-amak-lı] sf. 1. Basamağı olan. 2.
Basamaklar halinde,
basam aksı, [bas-amak-sı] is. Basamağa benzer, ba­
sam ak gibi.
basaman, [Far. bâ-sâmân OUL«l>] (ba;sa;ma;n) {OsT}
sf. 1. Varlıklı; zengin. 2. Düzgün; düzenli,
basan, [bas-ğan > bas-an] {eT} is. Ölü gömüldükten
sonra yenilen yemek. [DLT]
basancak, -ğı [bas-an-cak] {ağız} is. 1. İnce ağaçtan
yapılan kızak. 2. M erdiven; basamak. [DS]
basancı, [bas-an-cı] {ağız} is. Dükkân önlerine yapı­
lan beton düzlük. [DS]
basanga, [bas-mak > bas-ğan > bas-an-ga] {ağız} is.
Küskü. [DS]
basangaç, [bas-an-gaç] {ağız} is. 1. M erdiven; basa­
mak. 2. Am bar vb. içine inip çıkmak için kullanılan
basam ak taşı. [DS]
basar1, [Ar. başal => ? basar] {eT} is. D ağ sarımsağı.
[DLT] 0 basarlıg tag, {eT} Sarımsaklı dağ. [DLT]
basar2, [Ar. başar _ ^ ] {OsT} is. 1. Görme yeteneği.
2. Görüş. 3. Zihinsel algı. 4. Zekâ. 0 basar-ı müz-
devic, {OsT} 1. İki gözle görme. 2. Çift görme. || ba-
sarü’l-Hak, {OsT} Tanrının algılayıcı gücü.
basarak, -ğı [Ar. başâret => basarat / basarak] {ağız}
is. Görme kuvveti. [DS]
basaret, [Ar. başâret o j l ^ j] {OsT} is. 1. Etraflı ve de­
rin görüş, {ağız} (aym) [DS] 2. İyi kavrayış. 3. Göz
açıklığı.
basarık, -ğı [bas-mak > bas-ar-ık] {ağız} is. Dokuma
tezgâhlarının ayaklığı. [DS]
basarı, [Ar. başar! (basari;) {OsT} is. Görme
ile ilgili.
V
B i l l i l l i K M K . 475
basarna, [Yun. basarina] (basa’rna) is. 1. Kaldıraç.
{ağız} (aym) [DS] 2. A ğır bir kütleyi bir tarafından
kaldıraçla yükseltm e işi. 3. {ağız} Dalyan kapağının
bulunduğu yer. [DS]
basaruk, -ğu [bas-mak > bas-ar-m ak > bas-ar-uk]
{ağız} is. Korku. [DS] 0 basaruğu olm amak, {a-
ğız} K orkusu olmamak. [DS]
basat, [bas-at ?] {ağız} is. Tepegöz. [DS]
basavab, [Ar. bâ-şavâb (ba:sava:b) zf. D oğ­
ru olarak; doğrulukla; doğruca,
basbank, -ngı [bang > ba(s)+ba/nk] {ağız} pekşt. sf.
Sersem; budala; şaşkın. [DS]
basbas, [bas-mak > bas+bas] {ağız} is. 1. Çatılarda
üzerine makasların bindiği dikme. 2. A cele yürü­ basıgsız, [bas-ığ-sız] {eT} sf. Minnetsiz. [EUTS]
yüş. 3. Bel adı verilen tarım aracının ayakla basılan
yeri. [DS]
basbasa, [Ar. başbaşa {OsT} is. 1. Köpeğin
kuyruk sallayarak yaltaklanması. 2. Dalkavukluk
etmek; yaltaklanmak,
basbaya, [ba(s)+ba/yağı] (b a ’sbaya:) {ağız} sf. -*■
basbayağı. [DS]
basbayağı [ba(s)+ba/yağı] (b a ’sbayağı) sf. 1. Alışıl­
mışın dışında bir durumu, olağanüstülüğü olmayan.
2. T eklif ve tekellüften uzak. 3. zf. Hiç yorum a ge­ sekliği açıklığının yarısından az olan kemer; sepet
rek duyurm ayacak biçimde yapılan (eylem),
bas-blö, [Fr. bas-bleu] (basb'lö:) is. Bilgiç, ukala
kadın yazar.
basdık, [bas-mak > baş-dık ı3-w=L] {OsT} is. Ü züm şı­ basık2, -ğı [bas-ık] {ağız} is. 1. A rkasına basılarak gi­
rasını kaynatıp içine nişasta bulam akla yapılan pel­
te.
basdıkmak, [bas-dık-mak / bas-tık-mak] {eT} gçsz. f .
f u r ] 1. Ezilmek. [Gabain] 2. Basılmış olmak.
[EUTS]
basdırma, [baş-dır-ma {eAT} is. 1. Kurutul­
muş tuzlu et; pastırma. {eAT} {ağız} (aynı) [DS] 2.
{ağız} Sucuk; mumbar. [DS] 3. {ağız} Etli kabak ya
da patates musakkası. [DS] 4. {ağız} Odun yığını.
[DS]
basdurmak, [baş-dur-mak joj-Uı.] {eAT} gçl. f. [-ur]
Yendirmek; alt etmek,
basen, [Fr. bassin (havuz, leğen)] is. 1. Kalça. 2. basıkmak, [bas-ık-mak] {eT} gçl. f. f u r ] 1. Bastır­
anat. Pelvis ve leğen. 3. Terzilerin belden yirmi cm
kadar aşağıdan aldıkları kalça ölçüsü,
basgan, [bas-mak > bas-ğân > bazğân] (basgam)
{eT} is. Çekiç. [Gabain]
basgı, [bas-kı / bas-gı] {ağız} is. 1. Baskı. 2. Kurutma basıktırm ak, [bas-ık-tır-mak] {ağız} gçl. f. f ı r ] 1.
kâğıdı. 3. Bastırm a işlerinde kullanılan bir ayakka­
bıcı aracı. [DS]
basguk, [bas-mak > bas-ğuk] {eT} sf. 1. Yekpare; basıla, [bas-ıl-mak > bas-ıl-a] is. Son kontrolü ve
som. [EUTS] 2. is. Yoğunluk. [EUTS] 3. Dağ parça­
sı; kaya. [EUTS] 4. D ağ silsilesi; sıra dağlar. [Ga­
bain]
basgun, [bas-mak > baş-ğün jjju o lJ {eAT} {ağız} sf.
Baskın; saldın. [DS]
BAS
bashun, [bas-ğun > bas-hun {eAT} sf. -*• bas­
gun.
bası, [bas-mak > bas-ı] is. Klişe, dökme harf, taş ka­
lıp ve başka teknikler kullanarak yazı veya resim
basm a işi; tabı; baskı; basım.
basıcı1, [bası > bası-cı] is. Kitap, dergi ve gazete gibi
şeylerin basımı işi ile uğraşan kimse.
basıcı2, [bas-mak > bas-ıcı] sf. Basma işini yapan;
basan.
basıcüık, -ğı [basıcı-lık] is. Basıcının yaptığı iş ve
meslek; basımcılık,
basıg, [bas-mak > bas-ığ] {eT} is. Gece baskını yapı­
lacak ve düşmanın ansızın yakalanacağı yer. [DLT]
basık1, -ğı [eT. bas-mak > bas-uk > bas-ık] sf. 1.
Basılmış; basılı olan. 2. Yüksekliği az olan; alçak;
kısa. 3. Üzerine basm akla veya herhangi b ir şekilde
yassılaştırılmış; yassı. 4. mecaz. İnsana sıkıntı v e­
ren; sıkıntılı; kasvetli, {ağız} (aynı) [DS] 5. {ağız}
Havasız, alçak ve dar. [DS] 6. {ağız} Cılız; zayıf;
boysuz. [DS] 7. {ağız} Çok iyi; pek iyi; fevkalade.
[DS] ö basık burunlu, Burnunun genişliği uzun­
luğuna göre fa zla olan. || basık kemer, mim. Yük­
kulpu. || basık ökçe, Kalın kısa topuk. || basık tonoz,
mim. Yüksekliği açıklığının yarısından küçük olan
tonoz.
yilen ayakkabı, terlik; yemeni vb. 2. A ltı tahta a-
yakkabı. 3. Harmanda fazla ıslanmış buğday. [DS]
basıkça, [basık-ça] (bası'kça) zf. Biraz basık olan;
baskınca.
basıkdırmak, [bas-ık-dır-mak] {ağız} g ç l.f. f ı r ] Y a­
tıştırmak. [DS]
basıkerte, [bas-ı+kerte] {ağız} is. Barometre. [DS]
basıldık, -ğı [bas-ık-lık] is. 1. B asık olma durumu. 2.
Basık olan şeyin niteliği. 3. mat. Bir elipsin büyük
ve küçük eksenleri arasındaki farkın büyük eksene
oranı. 4. gök b. Bir gök cisminin özellikle D ün­
y a ’nm ekvator ve kutup yarıçapları farkının ekva­
tor yarıçapına bölümü,
mak; içine sokmak; sokmak; [Tekin] [ETY] 2. dönşl.
f. Düşman tarafından basılmak; yenilmek. [DLT] 3.
{ağız} Y ük altında ezilmek; çökmek. [DS] 4. {ağız}
(Sığır, at vb. için) çiftleşmek. [DS]
Baskı uygulamak; bastırmak; sıkıştırmak. 2. Gözü­
nü korkutmak; yıldırmak. [DS]
düzeltmesi yapılmış olan bir eserin baskıya hazır
olduğunu belirtmek üzere "basılabilir, basılsın”
anlam ında üzerine yazılan kelime. S basıla ver­
mek, B ir eserin baskıya hazır olduğunu bildirmek;
basılmasına izin vermek.
BAS
basılagelm ek, [bas-ıl-mak+gel-mek] {ağız} gçsz. b. f.
[-ir] Ağzına kadar dolmak; tıka basa dolmak. [DS]
basılak alm ak , [bas-ıl-mak+kal-mak] {ağız} g ç sz.f. [-
ır] Ağzına kadar dolmak; tıka basa dolmak. [DS]
b a sılı1, [bas-ıl-ı] sf. Baskı yoluyla elde edilmiş.
basılı2, [bas-ıl-ı] {ağız} sf. (Loğusa kadın ve çocuk
için) hastalanan ve gelişmesi geciken. [DS]
basılış, [bas-ıl-ış] is. Basılmak işi.
basılm a, [bas-ıl-ma] is. 1. Basılmak işi. 2. {ağız} Y e­
ni doğmuş çocuklar hakkında bazı asılsız inançlarla
açıklanan gelişme geriliği. [DS]
basılm ak, [baş-ıl-mak edil. f. f ı r ]
[eAT -ur] 1. Başkası tarafından kendisine basmak
fiili uygulanmak; bastırılmak. {eAT} (aym) 2. Suç
üstü yakalanmak; tutulmak; yakalanmak; enselen­
mek. 3. Eşkıya baskınına uğramak; baskına uğra­
mak. {ağız} (aym) [DS] 4. {eAT} A lt olmak; yenil­
mek; mağlup olmak. 5. {eAT} Yere serilmek; çiğ­
nenmek. 6. {eAT} Horlanmak. 7. (Yer, ülke, kara
vb. için) adım atılmak; çıkılmak. 8. Çoğaltılmak;
tabedilmek. 9. {eAT} Yatıştırılmak. 10. {ağız} (İnek
ve kısrak için) çiftleşmek. [DS] 11. {ağız} Tasalan­
mak; sıkılmak. [DS]
basım , [bas-mak > bas-ım] is. 1. Basmak eylemi ve
sonucunda ortaya çıkış. 2. M ürekkeplenmiş bir ka­
lıbı kâğıt, kumaş cinsinden bir yüzeye bastırm ak
suretiyle bir resmin veya yazının örneklerini çı­
kartma, çoğaltma işlemi; tabaat. 3. Bası işi; tabı;
tipografya. 4. {ağız} Baskı aracı ile üzüm suyunun
çıkarılması işi. [DS] S basım evi, -*• basımevi,
basım baç, -cı [bas-maç > bas-ım-baç] {ağız} is. 1.
M erdiven. 2. Merdiven basamağı. 3. Hareketli
merdiven. [DS]
basım cı, [bas-ım-cı] is. 1. Baskı işi ile uğraşan kim­
se. 2. Basım evi işleten kimse; matbaacı,
basım cılık, -ğı [bas-ım-cı-lık] is. 1. Basım evi işlet­
me işi. 2. Kitap, dergi, gazete gibi basılı malzemeyi
basma, üretme işi; matbaacılık,
basım evi, -ni, -vleri [basım+ev-i] is. Basım işinin
yapıldığı yer; matbaa,
basın , [bas-mak > bas-m] is. 1. Günlük, haftalık,
aylık vb. olarak çıkan gazete ve dergilerin bütünü;
matbuat, (1935). 2. Gazete ve dergi çıkarma işi. 3.
Gazete ve dergi çalışanlarının bütünü. S basın ah ­
la k yasası, huk. gaz. Basının itibarını ve basın hür­
riyetini korum ak amacıyla basının kendi kendini
denetleme sistem i.|| basın ajan sı, gaz. Gazete ve
dergilere, haber, röportaj ve resim gibi basını ilgi­
lendiren bilgi ve belgeler veren kuruluş.|| b asın a
ak setm ek , H aber değeri olan ve ilgilileri tarafın­
dan gizli tutulmaya çalışılan bir konunun gazeteci­
ler tarafından öğrenilerek haber yapılması]] basın
k a rtı, gaz. Yerli ve yabancı basın mensuplarına
devletçe verilen ve kendilerini tanıtmaya yarayan
İ M İ K S 0 M . 47s
ve bazı kolaylıklar sağlayan kim lik belgesi. || basın
to p lan tısı, Yetkili bir kişinin kamuoyunu ilgilendi­
ren konularda açıklama yapm ak üzere basın men­
supları ile yaptığı toplantı.
b asın cak , [baş-m-cak {eAT} is. 1. Basamak.
{ağız} (aynı) [DS] 2. {ağız} Taşınabilir merdiven; el
merdiveni. [DS] 3. {ağız} Paspas. [DS] 4. {ağız} Seki.
[DS] 5. {ağız} İskele. [DS] 6. {ağız} Baskın. [DS] 7.
{ağız} Tutsaklık. [DS] 8. {ağız} Etki. [DS] S
b a sın cak edinm ek, {eAT} 1. A yak altına almak. 2.
Yükselme aracı olarak kullanmak. 3. {ağız} Bir
kimseyi korkutarak etkisi altına almak. [DS] 4. {a-
ğız} Eza cefa etmek. [DS] 5. {ağız} Gereğinden çok
iş vermek; aşırı y ü k yüklemek. [DS]|| b asıncak
idinm ek, {eAT} 1. A yak altına almak. 2. Yükselme
aracı olarak kullanmak.
b asm c, [bas-ınc / ^ —1] {eAT} is. Zulüm, istib­
dat; baskı.
b asınç, -cı [bas-ınç is. 1. Zorlayarak
bastırma, itme eylemi; tazyik; baskı. {eT} (aym)
(1935) 2. Bastırm a ve itme eylemi sonucu. 3. fız.
Bir yüzey üzerine etkide bulunan bastırma gücü­
nün, birim alana düşen miktarı,
b asın çak , [bas-m-çak] {eT} sf. Basılan; baskı altında
tutulan; basınç uygulanan. S b asın çak er, {eT}
Z a y ıf görülen, önem verilmeyen kimse. [DLT]
basınçlam a, [bas-ın-ç-la-ma] is. fız. Bir uçağın iç ba­
sıncını atm osfer basıncından daha aşağıda tutmak
eylemi.
b asın çlam ak , [bas-m-ç-la-mak] gçl. f. f r ] fl(ı)-y o r ]
B ir uçağın iç basıncını atmosfer basıncından daha
aşağıda tutmak; basınçlam a işlemini uygulamak,
basınçölçer, [bas-ın-ç+ölç-er] is. A çık hava basıncını
ölçmeye, yer yükseltilerini ve hava değişimlerini
belirlemeye yarayan alet; barometre,
b asın d ırık , -ğı [bas-m-dır-ık] {ağız} is. Devrilen eşya
ya da yıkıntı altında kalma. [DS]
b a sın d u rm a k , [bas-m-dur-mak] {eT} edil. f. 1. Ezil­
mek. [Gabain] 2. Tazyik edilmek; basılmak. [EUTS]
basıngıç, [bas-ın-gıç] {ağız} is. 1. Yenilgi; mağlu­
biyet. 2. Korkma; çekinme. 3. Baskı altında bu­
lunma. [DS] S basıngıç etm ek, {ağız} 1. Yenmek;
alt etmek. 2. Baskı altında tutmak. 3. Korkutmak.
[DS]
b asm m a k , [bas-ın-mak {eT} gçl. f. [-ur] 1.
Basmak; ezmek; zayıf görmek; kahretmek. [DLT]
[Gabain] [EUTS] 2. {eAT} H or görmek. 3. ed il.f. Ye­
nilmek; mağlup olmak. [ETY] 4. dönşl. f. Batmak.
[ETY] 5. Çökmek; kahrolmak. [ETY]
b a sın tu rm a k , [bas-ın-tur-mak] {eT} edil. f. f u r ]
Bastırılmak. [EUTS]
basıölçer, [bas-ı+ölç-er] is. fız. 1. Kapalı gazların
kabın yüzeyine yaptığı basıncı ölçmeye yarayan
Mffitilie sual. 477 BAS
alet; manometre. 2. Akışkanların basıncını ölçen basıta, [Ar. basıta *W>y (ba:sıta) {OsT} sf. biy. (Kas
alet. için) açan.
basır, [Ar. basar (göz)>bâsır ^ y (ba.’sır) {OsT} sf. basıtmak, [bas-ıt-mak] {eT} edil. f. f u r ] 1. B asıl­
1, Gören. 2. Görünce hemen anlayan. 3. Keskin mak; tazyik edilmek. [EUTS] 2. Ezilmek. [Gabain]
gözlü. 3. Baskına uğratılmak; düşmana basılmak; yenil­
basıra1, [bal+şıra ? > balsıra / bas-ır-m ak > bas-ır-a mek. [ETY] 4. gçl. f. Bastırmak; ansızın hücum et­
> basra] {ağız} is. 1. Külleme hastalığı. 2. Püseron. tirmek. [ETY]
3. Sisli havalarda yapraklar üzerinde oluşan su basi, -i’ı [Ar. başı' (basi;) {OsT} is. Ter.
damlacıkları. 4. Kanser hastalığı. 5. Sızdırılmış bal.
basi’a, [Ar. b â sfa -u o y (ba:sia) {OsT} is. Ç ok kırmızı
6. Çamlarda bal yapan beyaz böcek. [DS] S basıra
olan dudak.
balı, {ağız} Çam balı. [DS]
basic, [İng. Beginner’s All purpose Symbolic
basıra2, [Ar. başar > bâşıra » j^ y (b a sıra ) is. 1. Gö­
Insturiction C od (başlayanlar için çok amaçlı sem ­
rüş; görme. 2. Görme gücü. 3. Göz. bolik komutlar imi)] (beyzik) is. kısalt. Bilgisayar­
basırak, -ğı [basır-mak > bas-ır-ak] {ağız} is. Yoğurt ların birbirine bağlı olarak işletilmesi için tasar­
yapmak için mayalanmış sütün üzeri örtülerek ko­ lanmış programlama dili,
nulduğu yer. [DS]
basik, [Ar. bâsik j f l ] (ba:sik, k kalın söylenir) sf. Eli
basırganma, [bas-ır-ğan-ma] {eAT} is. 1. Basırgan­
açık; cömert.
mak işi. 2. Kâbus,
basika, [Ar. bâsika <tfîy (ba:sika) is. Ağzına kadar
basırganmak, [bas-ır-ğan-mak] {eAT} dönşl. f. f ı r ]
[-ur] 1. Üzerine ağırlık çökmek. 2. Kâbus görmek. su dolu olan kuyu.
3. {ağız} U ykudan korku ile sıçrayıp uyanmak. [DS] basil1, [Lat. bacillus (çubuk, çomak)] is. biy. Silindir
basırık, [bas-ır-ık] is. tıp. 1. Vücudun hareketsiz böl­ veya çubuk biçimindeki bakteri.
gelerindeki kılcal damarlarda kan birikm esi sonucu basil2, [Ar. basil J —y (ba:sil) is. 1. Y iğit kişi; kah­
oluşan ağrılı yanma. 2. {ağız} Tahta veya demirden ram an adam. 2. Haram şey. 3. Kötü söz. 4. Çirkin
yapılma kapı sürgüsü. [DS] 3. {ağız} Damların üze­ kişi.
rini kapatm akta kullanılan düzgün ardıç kerestesi. basile, [Ar. başıle -<1^] (basi:le, s kalın söylenir) is.
[DS] 4. {ağız} Gizli, kapalı yer; hücre. [DS] 5. {ağız}
bot. Soğan.
Kıştan kuyulara doldurulm ak suretiyle biriktirilmiş
basilemi, [Fr. basilemie] is. tıp. 1. Kanda basil b u ­
ve üzeri sap, saman ile bastırılm ış olan kar yığını.
lunması. 2. Basilden ileri gelen kan yangısı,
[DS] S1 basırık tahtası, {ağız} D am larda üzerine
toprak konulan tavan tahtası. [DS] basilimsi, [basil-imsi] sf. Çomak biçiminde olan,
basırılı, [bas-ır-ıl-mak > bas-ır-ıl-ı] {ağız} s f (Kapı basiloz, [Fr. bacillose] is. tıp. 1. Basilden ileri gelen
için) örtülmüş; kapatılmış; bastırılmış. [DS] her çeşit hastalık. 2. Akciğer veremi.
basilUri, [Fr. bacillurie] is. tıp. İdrarda basil bulun­
basırılmak, [bas-ır-ıl-mak jijv > y {OsT} edil. f. [-ur]
ması.
Bastırılmak; kapatılmak,
basim, [Ar. besm > bâsim ^ y (ba:sim) sf. Güler
hasırlamak, [bas-ır-ıl-a-mak] {ağız} g ç l.f. f r ] fl ( ı ) -
yor] Kapıyı kapatarak sürgüsünü mandalını tak­ yüzlü; şen.
mak; sürgülemek; mandallamak. [DS] basir, [Ar. başar (görme) > başır _£**] (basi:r) {OsT}
basırmak, [bas-ur-mak > bas-ır-m ak / / jK r-i sf. 1. Gören. 2. Görüp anlayan. 3. Anlayışlı ve zeki.
4. H er şeyi görüp anlayan anlamında A llah’ın sıfat­
j a ^ y {eAT} {OsT} gçl. f. f ı r ] [eAT -ur] 1. B astır­ larından biri.
mak. 2. Kapatmak. 3. Saklamak. 4. {ağız} (Kapı basire, [Far. bâsire o^-y (ba:sire) is. Ekin.
için) sürgülemek; mandallamak; desteklemek. [DS]
5. {ağız} Kapamak; örtmek; bastırmak. [DS] 6. basiret, [Ar. başar (görme) > basiret o (basi:ret)
{ağız} Dikişte kumaş kenarını kıvırarak dikmek; {OsT} is. 1. D oğru görüş; sağgörü. 2. Uyanıklık. 3.
kıyı bastırmak. [DS] Gönül gözüyle görme. 4. Uzağı görüş; seziş. 5. A n­
basış, [bas-ış] is. 1. B asm ak işi. 2. Basm a biçimi, layış, kavrayış; feraset. 6. Uyarı; tembih. 7. K al­
basışmak, [bas-ış-mak] {eT} işteş, f. f ı r ] Basmakta kan; siper. 0 basireti bağlanmak, 1. Gerçeği a n ­
layamaz hale gelmek. 2. Tehlikeyi sezememek; g a f­
yardım ve yarış etmek. [DLT]
lete düşmek. || basîret-kâr, {OsT} Ön görüşlü; sez-
basit, [Ar. bast (yayma) > bâsıt Ja*»y (ba:sıt) {OsT} gin.|| basîret-kâr-âne, {OsT} Önceden tehlikeyi
sf. 1. Yayıcı; yayan. 2. anat. B ir organı kasıp açan görebilecek şekilde]] basîret-kârî, {OsT} Önceden
kas. görm e durumu.
BAS
basiretli, [basiret-li] (basi:retli) sf. 1. Gerçeği ve
tehlikeyi önceden gören, sezen; sağgörülü; anlayış­
lı; uyanık. 2. Uzak görüşlü,
basiretsiz, [basiret-siz] (basi:retsiz) sf. 1. Olan bitene
rağmen gerçeği görmekten, anlamaktan uzak olan;
gafil. 2. Sığ görüşlü,
basiretsizlik, -ği [basiret-siz-lik] (basiretsizlik) is.
Gerçekleri, ileriyi ve uzağı görememe.
basit1, [Ar. bast (açma, uzatma) > basit Ja-lJ (ba:sit)
lOsT} sf. 1. Açılan; uzanan. 2. Uzatılmış; uzun. 0
bâsitü’l-kef, {OsT} D ilenci.|| bâsitü’l-yed, {OsT}
Güçlü olup tahakküm eden.
basit2, [Ar. besatet (sadelik) > bast (açma, genişlet­
me) > basit {OsT} sf. 1. Karışık olmayan; an­
laşılması kolay olan; yalın; sade. 2. Orta halli; gös­
terişsiz; süssüz. 3. Sıradan; bayağı; kuru. 4. mecaz.
Her zaman rastlanandan farklı bir özelliği olmayan;
olağan. 5. Kolay. 6. M enfaati uğruna bazı değerler­
den vazgeçebilen; onursuz. S basit cisim, fız.
Maddesi tek elementten oluşmuş cisim. || basit çi­
çek, bot. Taç yaprak sayısı normal olan çiçek.\\
basit cümle, dbl. Tek yüklem li cümle. || basit faiz,
bank. Faizlerin de fa izi eklenmemiş, sadece ana
paranın faizi. || basit kelime, dbl. K ök halinde bu­
lunan kelime; yalın kelime. || basîtü ’1-vech, {OsT}
Güler yüzlü; güleç.|| basîtü’l-yed, {OsT} E li açık;
cömert. || basit zaman, dbl. F iil çekimlerinde ya r­
dımcı fiil veya ek fi il kullanmadan yapılan çekim.
basita, [Ar. bast (açma, uzatma) > bâsita -tk-,1;] (ba;-
sita) {OsT} is. Uzak yer.
basite, [Ar. bast (açma) > basite (basi:te) {OsT}
is. 1. Düz yer; yüzey. 2. Y er yüzü; arz. 3. Yatay
güneş saati.
basitleşme, [basit-le-ş-me] is. 1. Basitleşmek işi. 2.
Bayağılaşma; adileşme,
basitleşmek, [basit-le-ş-mek] g ç sz.f. f i r ] 1. K arm a­
şık ve zor anlaşılır olmaktan çıkarak anlaşılır ve
kolay hale gelmek; kolaylaşmak. 2. Bir takım de­
ğerleri hiçe sayarak kendini alçaltıcı, küçük düşü­
rücü ve onur kırıcı davranışlar sergilemek; adileş­
mek; bayağılaşmak,
basitleştirme, [basit-le-ş-tir-me] is. Basitleştirmek
işi.
basitleştirmek, [basit-le-ş-tir-mek] g ç l . f f ir] K ar­
m aşık ve anlaşılması zor bir şeyi kolay ve anlaşılır
bir duruma getirmek; sadeleştirmek; kolaylaştır­
mak; yalınlaştırmak,
basitlik, -ği [basit-lik] is. 1. K olay ve anlaşılır olma
durumu; yalınlık. 2. İnsanlık onuruna yakışm aya­
cak davranışlarda bulunan kişiden beklenebilecek
davranışlar; adilik,
başka, [Slav. / Mac. palaska] {ağız} is. Bel korsası.
[DS]
0 1 İM IÜ 1 1 K C E S Ö Z L Ü K . 4 7 8
baskak, [basık-mak > bas(ı)k-ak] is. 1. Türk-M oğol
devletlerinde yeni fethedilen yerlerden vergi top­
lam akla görevli devlet memuru. 2. Vali. 3. Tahsil­
dar. {ağız} (aynı) [DS]
baskaklık, [b a sk a -k -lık jli-l;] {eAT} is. Valilik.
baskancak, -ğı [bas(ı)k-an-cak] {ağız} is. 1. Üzüm
suyu çıkarmakta kullanılan b ir tür cendere. 2. M er­
diven; merdiven basamağı. [DS]
basket, [İng. basket] is. 1. Sepet. 2. spor. Basketbol-
da kazanılan sayı. S basket yapmak, spor. Bas-
ketbolda sayı kazanmak.
basketbol, [İng. basket (sepet) + ball (top)] is. spor.
1. Sepet topu. 2. Beşer kişilik takımlarla topu raki­
be ait yerden üç metre yükseklikteki ağ geçirilmiş
sepete atm aya dayanan bir çeşit takım sporu.
basketbolcu, [basketbol-cu] is. Basketbol oynayan
kişi; basketçi.
basketbolculuk, -ğu [basketbol-cu-luk] is. Basket­
bolcu olma durumu,
basketçi, [basket-çi] is. Basketbol oynayan kişi;
basketbolcu.
baskı, [bas-mak > baş-kı l>] is. 1. B ir maddeyi
bastırm ak suretiyle sıkma ve sıkıştırma işi; tazyik.
2. Basm a işinde kullanılan alet; cendere; ağırlık.
{eAT} (aym) 3. B ir eserin basılış biçimi; basılma
durumu. 4. B ir eserin, bir gazete veya derginin bir
seferde basılan miktarı. 5. B ir eserin değişik za­
m anlarda tekrarlanan basılm a işi ve sırası. 6. me­
caz. H ak ve özgürlükler açısından etki altında tut­
ma; zorlama; cebir; despotluk; müstebitlik; sıkıyö­
netim; zecir. 7. Belirli bazı isteklerin çeşitli etkiler­
le yerine getirilememesi durumu. 8. Takım halin­
deki spor karşılaşmalarında rakip oyuncuların ha­
reketlerini kısıtlayıcı şekilde yakın takip. 9. İplik
atmaması için kumaşın kıvrılıp dikilen kısmı. 10.
{ağız} Sabanın eğikliğini ayar etmeye yarar geçme
tahta parçası. [DS] 11. Eğitim; disiplin; inzibat; ter­
biye. {ağız}(aym) [DS] Yİ.'{ağız} Demiri sıcakken
düzeltmeye ve biçim verm eye yarayan demirci
avadanlığı. [DS] 13. {ağız} Değirm en taşını ayar
etm ek için kaldırıp indirmeye yarayan kaldıraç ve
bağlı takozlar. [DS] 14. {ağız} Oda kapılarını açmak
için üzerine basılan kol. [DS] 15. {ağız} Halı dokur­
ken çözgü iplikleri arasından sokularak çeşitli ağız­
lıkları açmak için indirilip kaldırılan uzun sopa.
[DS] 16. {ağız} Kerpiç veya taş yığm a duvarlarda,
duvar örülürken taş ve tuğla aralarına konulan ağaç
parçaları; hatıl. [DS] 17. {ağız} Tarım aracı olan be­
lin sapına geçirilen ve bel yaparken ayakla üzerine
basılan çıkıntı. [DS] 18. {ağız} K ağnının yan tahta­
larının düşmemesi için çevre kazıklarına geçirilen
tahta kam a vb. parça. [DS] 19. {ağız} Kağnılarda
boyunduruğu üstten bastıran kama parçası. [DS] 20.
{ağız} Arabalarla ot taşırken en üstte yanlamasına
w
İM I K S O M U 479
uzatılan ve bağlama iplerinin altında kalan tahta ya
da sırık. [DS] 21. fağız} Saman basm aya yarayan üç
çatallı ve uzun saplı ağaç. [DS] 22. {ağız) Tütün
dikmekte kullanılan ucu sivri saplı alet. [DS] 23.
{ağızf Çökelek, un vb.’ni kaba koyarken üstten bas­
tırarak sıkıştırmaya yarayan bir tür kalın oklava.
[DS] 24. (ağız) Saz damlarda sazları üstten bastıran
ağaç. [DS] 25. {ağız} B ir kunduracı aleti. [DS] 26.
{ağız} Altın, gümüş vb. madenî pul gibi şeylerle
süslenmiş kadın fesi. [DS] 27. {ağız} Tütün denkle­
rini bastırıp sıkıştırma; presleme. [DS] 28. {ağız}
Herhangi bir şeyi bastırm akta kullanılan ağırlık.
[DS] 29. {ağız} Saç tokası. [DS] 30. {ağız} Bez, eşarp
vb. üzerine kalıp ile desen işleme. [DS] 31. {ağız}
Kış için saklanmak üzere tuzlu suya konulmuş taze
sebze. [DS] S b ask ı altın d a , H areketleri kısıtlan­
mış olarak.|| b ask ı altın d a tu tm a k , Birine davra­
nış ve düşünce serbestliği tanımamak.\\ b ask ıd a
kalm ak, (Yağmur yağdıktan sonra toprağın üst
kısmının sıkışarak altta kalan tohum için) yüzeye
çtkamamak.\\ b ask ıd an k u rtu lm a k , Serbestliğe,
hürriyete kavuşmak. || b ask ı g örm em ek, {ağız} İyi
eğitim görmek. [DS]|| b ask ı g ru b u , Çıkarları doğ­
rultusunda kamuoyunu ve siyasi otoriteyi yönlen­
dirmeye çalışan çıkarları ortak kişiler. || b a sk ı k a ­
lıbı, Kitap kaplarına süslem eler basm ak için hazır­
lanmış kalıp.|| b ask ı m akinesi, K âğıt üzerine baskı
yapm aya yarayan makine. || bask ıy a koym ak,
matb. 1. B ir eseri basılması için matbaaya vermek.
2. Bir kimseyi disipline sokmak.
baskıcı, [bas-kı-cı] is. 1. Baskı makinesinde kitap,
dergi veya gazete gibi eserlerin basımı işini yapan
kimse. 2. Kumaş üzerine m akine veya kalıp ile de­
sen basan kimse. 3. {ağız} Sürek avında yan taraftan
giden avcı. [DS] 4. {ağız} Makasçı. [DS] 5. sf. m e­
caz. Hürriyeti kısıtlayan; serbest davranm aya engel
olan.
baskıcılık, -ğı [bas-kı-cı-lık] is. Baskıcının işi ve
mesleği.
baskıc, [bas-kıc {eAT} is. Merdiven,
baskıç, [bas-kıç] {ağız} is. M erdiven. [DS]
baskılı, [bas-kı-lı] sf. Ü zerine baskı yapılmış olan,
baskılık, -ğı [bas-kı-lık] is. M asa üzerindeki kâğıtla­
rın uçmaması veya açılmış olan sayfaların kapan­
maması için konulan ağırlık,
baskım ca, [bas-kı-mca {eAT} sf. Basıkça;
engince.
baskın, [bas-mak > bas-km is. 1. Düşmana
ummadığı yer ve zamanda, beklenm edik bir darbe
indirmek amacıyla yapılan kısa süreli ani saldırı;
vurgun. 2. Suç işlemekte olanları suç mahallinde
yakalamak; suçüstü. 3. mecaz. Beklenm edik anda
kalabalık m isafir gelmesi. 4. biy. Bir yerde en çok
görülen bitki türü. 5. {ağız} Yağmurdan sonra top­
BAS
rağın yüzeyinin sertleşmesi yüzünden filizlendiği
hâlde çıkamayan ekin. [DS] 6. {ağız} Havasız, basık
yer. [DS] 7. {ağız} Sıcak sis. [DS] 8. {ağız} Alışveriş­
te aşırı fiyat. [DS] 9. {ağız} Kuluçka tavuk vb. kuş­
lar. [DS] 10. {ağızj s f Pek çok; yığın yığın; pek bol.
[DS] 11. {ağız} (Çocuk için) cin ve perilere tutuldu­
ğu sanılarak gelişemeyen; cılız; sıska. [DS] 12.
{eAT} sf. (Güreşte) herkese yenilen. 13. Üstün; bas­
tırmış; yeğin. 14. {ağız} (Hayvan için) gebe kalmış.
[DS] 15. {ağız} Gelişmiş; dolgun vücutlu. [DS] S 1
b a sk ın a gelm ek, {ağız} Kavga etmek, dövüşmek vb.
gibi amaçlarla birinin evine gelmek. [DS]|| bask ın
alayı, Eskiden, mahalle halkının, zina yapıldığı
bildirilen bir evi basmak üzere oluşturduğu toplu­
luğa verilen ad.|| b a sk ın a u ğ ra m a k , 1. Beklenm e­
d ik bir zaman ve yerde düşman saldırısıyla karşı­
laşmak. 2. Suçüstü yakalanmak. 3. Beklenmedik za ­
manda misafir gelm ek.|| bask ın gelm ek (çıkmak),
Emsallerini geçmek; onlara üstün gelmek.\\ baskın
y a p m a k , 1. Suçluları yakalam ak amacıyla suç iş­
lenen yere veya suçluların bulunduğu yere ani ola­
rak girmek; akın çapmak; akm eylemek; akm sal­
dırmak; akın salmak; basa düşmek; başak düşmek.
2. mecaz. Ansızın m isafir gelm ek.|| b ask ın y ü rü ­
m ek, {ağız} Sırtındaki ağır yü k yüzünden rahat yü -
rüyememek. [DS]
b ask ın cak , -ğı [bas-kın-cak] {ağız} is. Merdiven; ba­
samak. [DS]
baskıncı, [bas-kın-cı] is. 1. Baskın yapan kişi. 2.
{ağız} folk. Kına gecesinde ellerinde meşale, fener
vb. ile davul çalarak erkek evine baskına giden kız
evi grubu. [DS]
b ask ın lık, [bas-km-lık] is. psikol. Y üz yüze ilişkiler­
de başkalarına üstün gelerek lider olma eğilimi,
baskısız, [bas-kı-sız] sf. 1. Hak ve özgülükleri kısıt­
lanmamış olan. 2. Disiplinsiz. 3. {ağız} mecaz. Ter­
biyesiz; ahlaksız. [DS] S1 b askısız büyü m ek , {ağız}
1. Serbest yetişmek. 2. Disiplinsiz yetişmek. [DS]
b ask la rn e t, [Fr. basse clarinette] (b a ’sklârnet) is.
müz. Kalın sesli klarnet,
b a sk u k , [bas-mak > bas-ğuk / bas-kuk] {eT} is. 1.
Kaya parçası. [EUTS] 2. Miİlî marş. [EUTS] 3. İlahi.
[EUTS]
b ask ül, [Fr. basculer (arkaya vurmak) > bascule] is.
1. A ğır ve büyük bir yükü çok daha az bir tartı b i­
rimi kütlesi ile tartmaya yarayan alet; kantar. 2 .fız .
İki kolu sıra ile kalkıp inebilen ve herhangi bir ye­
rinden sabit bir noktaya dayanan kaldıraç,
b ask ü lö r, is. [Fr. basculeur] is. B ir römorku, bir va­
gonu veya kömür arabasını yana doğru devirmek
suretiyle bir defada boşaltmaya yarayan mekanik
düzenek.
baslangaç, [bas-ıl-mak > bas-(ı)l-an-gaç] {ağız} is.
K öy evlerinde çatıyı kaldırm akta kullanılan basit
kaldıraç düzeneği. [DS]
BAS
baslık, [bas-lılt {eAT} is. Dirseğin iç yanında
yer alan üç damardan en aşağıda olanı; akciğer da­
marı; baş damarı; aşağı damar,
basluk, [bas-lukjL-L;] {eAT} is. -*■ baslık.
basm a, [bas-ma] is. 1. Basmak işi. 2. Üzerine bası
tekniği ile resim yapılmış olan pamuklu kumaş. 3.
Basılmış; baskı işleminden geçmiş. 4. Baskın yap­
ma. 5. {ağız} Yakacak olarak kullanılan kurutulmuş
hayvan pisliği tezeği; gübre; tezek. [DS] 6. {ağız}
Anjin. [DS] 7. {ağız} Helva karılan kazan. [DS] 8.
{ağız} Geniş saplı tütün yaprağı [DS] 9. {ağız} Bir
iskâmbil oyunu. [DS] 10. sf. (Elbise için) üzeri bası
tekniği ile resimlendirilmiş pamuklu kumaştan ya­
pılmış olan. 11. (Kitap için) basılmış; matbu. 0
basm a helva, {ağız} Un helvası. [DS]|| basma kalı­
bı, Kitap ve kumaş gibi şeylerin üzerine bir resim
veya yazı basm ak için hazırlanmış kalıp.
basm aca, [bas-maca] {ağız} is. 1. Kapı mandalı. 2.
Ezilip sıkışmış nesne. 3. Kayısı kurusu. 4. İskambil
kâğıtları ile oynanan bir oyun. [DS]
basmacı, [bas-ma-cı] is. 1. Basm a yapan veya satan
kimse. 2. {ağız} Bohça ile köylerde dolaşarak do­
kum a türü eşya satan kimse; bohçacı. [DS] 3. Tül­
bent üzerine resim basan kimse. 4. Matbaacı. 5.
{ağız} Eşkıya; baskın yapan çete. [DS] 6. Orta Asya
Türk devletleri bağımsızlıklarım kaybedip Rus ha­
kim iyetine girdikleri sırada baskınlar düzenleyerek
hâzineye ait malları yağmalayıp halka dağıtan eş­
kıya çetesi. S1 basm acı hareketi, Sovyet ihtilaline
karşı 1917 yılında Türkistan’da kum lan silahlı
mukavemet teşkilatı.
basmacık, -ğı [bas-ma-cık] {ağız} is. 1. İçine dövül­
m üş ceviz doldurulmuş kuru kayısı veya şeftali. 2.
Kilim lerde kullanılan bir süs öğesi. [DS]
basm acılık, -ğı [bas-ma-cı-lık] is. 1. Pamuklu kumaş basm alık, -ğı [bas-ma-lık] {ağız} is. 1. Basamak;
üzerine baskı tekniği ile resim ve desen yapma işi.
2. Basma alım satımı ile uğraşanların işi ve m esle­ çay içine dizilen taşlar. 3. Gübrelik; gübrelerin top­
ği. 3. Kitap, dergi, gazete gibi kâğıt üzerine baskı
tekniği ile yazı yazm a işi ve mesleği,
basmaç, -cı [bas-maç] {ağız} is. Yazı tura oyunu.
[DS]
basm ahane, [bas-ma + Far. hâne] is. 1. Basma tek­ basra2, [bal+şıra > bal-sı-ra / bas-mak > bas-ır-mak
niği ile desenlendirilen pamuklu kumaş üretilen iş
yeri. 2. {ağız} Matbaa; basımevi. [DS]
basm ak, [bas-mak gçsz. f. f a r ] 1.
Ayakların tabanı ile vücudunun ağırlığını verecek
şekilde yere veya bir şey üzerine çıkmak, durmak.
2. (Çocuklar için) yürüm ek üzere ayakta durabil­
mek. 3. B ir şeyin üzerine kuvvet vererek itmek. Basralılar, [Ar. B asra + T. -lı-lar] is. Sekizinci yüz­
Komutan zile bastı; nöbetçi anında damladı. 4.
Yeni bir yaşa daha girmek. 5. {ağız} (Kümes hay­
vanları için) kuluçkaya yatmak. [DS] 6. Gitmek. 7.
gçl. Bir şeyi sıkıştırarak yerleştirmek. 8. Resim ve­ basrık, -ğı [bas-mak > bas-(ı)r-ık] {ağız} is. 1. Kapı
ya kitap baskısını gerçekleştirmek. 9. Kaplamak,
1 M I Ü I C Î S Ö M . 4M
bürümek; örtmek. 10. Mühür, kaşe, isim gibi ters
kalıplı nesnelerle kâğıt üzerine iz çıkartmak. 11.
Baskın yapmak; bastırm ak; ansızın hücum etmek;
baskına uğratmak. {eT} (aym) [ETY] [Tekin] 12. Ba­
sınç yapm ak suretiyle akışkanları bir yerden başka
bir yere taşımak; aktarmak. 13. Aşırılık ve sertlik
ifade etm ek üzere bazı isim lerden som a getirilir.
Kahkahayı basmak. 14. {eT} Üzerine çökmek; yık­
mak; üstüne oturmak; altına almak. {eAT} (aym)
[DLT] 15. {eT} M ahvetmek; yenmek; kazanmak; alt
etmek. {eAT} (aym) [Gabain] [EUTS] 16. Yaymak.
[EUTS] 17. {eAT} Bastırmak; kapatmak. 18. {eAT}
Teskin etmek; yatıştırmak. 19. {eAT} Atmak; sa­
vurmak; yağdırmak. 20. {eAT} Kaplamak; bürümek.
21. Koyup, yatırıp bastırmak. 22. {ağız} Evlenmek
amacıyla bir kızı baskın düzenleyerek alıp kaçır­
mak. [DS] 23. {ağız} (Erkek için) karşı cins ile cin­
sel ilişkide bulunmak. [DS] 24. {ağız} Oyunda yen­
mek. [DS] 0 basa düşm ek, {eAT} Basıvermek; an­
sızın basmak; baskın etmek. |j başak dUşmek, {eAT}
Basa düşmek. || basıp geçmek, I. Öndekine yetişe­
rek geçip gitmek. 2. Önemsemeden geçip gitmek;
uğramamak.\\ basıp gitmek, argo. Acele gitm ek.||
bas tabanı! {ağız} Çekil git; yürü! [DS]|j bastığı
koduğu yeri bilmemek, {ağız} N e yaptığını, ne
ettiğini bilmemek. [DS]|| bastığı yerde ot bitme­
mek, 1. Gittiği yerin dirlik ve düzenini bozmak. 2.
Bereketini kaldtrmak.\\ bastığı yeri bilmemek, 1.
Çok sevinmek. 2. Kederden, sıkıntıdan yaptığı işin
farkında olmamak; durumunu kontrol edememek.\\
bastım yellendi, {ağız} Körük. [DS]
basm akalıp, [bas-ma+kal-ıp] sf. 1. Aynı kalıbı tekrar
eden. 2. H içbir değişikliği ve Özgünlüğü olmayan;
harcıâlem. 3. Taklit. 4. Her yerde tekrarlanabilir ni­
telikte olan; klişe,
merdiven. 2. Üzerine basıp geçmek için dere ve
landığı yer. [DS]
başm anca, [bas-man-ca] {ağız) is. Zembereğin bo­
şalmasını önleyen tırnak; tetik. [DS]
basra1, [bas-ra / asra] {eT} sf. Aşağı; alt. [Yüknekî]
> bas(ı)ra] {ağız} is. 1. Külleme. 2. Püseron. 3. A rı­
ların çam ağaçlarından emdiği su. 4. Havadaki bu­
harın etkisi ile ağaç yaprakları üzerinde oluşan ya­
pışkan sıvı. 5. Kabak ve hıyar cinsi sebzelerin çi­
çekli hâli. 6. Yüzde oluşan çil ve lekeler. 7. İskam­
bil kâğıtları ile oynanan bir tür oyun. [DS]
yılda B asra’da yaşam ış, kurallı dilin aleyhine A rap­
ça ’yı halk diline dayandırmaya çalışan Arap dilci­
leri.
sürmesi. 2. Küçük çadır. 3. Yaz için kuyulanarak
Ö®IrtIÜlBS6EİJİ.48i
saklanmış kar. 4. Çadır iplerinin bağlandığı kazık­
lar. [DS]
b asrık m ak , [bas-(ı)r-ık-mak {eAT} edil. f. f
ur] Basılmak; çiğnenmek; basılarak sıkıştırılmak.
B asriyyun, [Ar. Basra > Basriyyün] (basriyyır.n)
{OsT} is. -*• Basralılar.
b asrug, [bas-mak > bas-ır-mak > bas-(ı)r-uğ] {eT} is.
A k ev parçalarından rüzgâr, yağm ur ve sıcaktan
korunmak için yurt etrafına çekilen keçe. [Nevâyî]
b asru k , [bas-mak > bas-ır-mak > bas-(ı)r-ık] {eT} is.
Baskı. [DLT]
bassıkm ak, [bas-mak > bas(s)-ık-mak] {eT} ed il.f. f
ur] Basılmak; baskına uğramak. [DLT]
basso, [İt. basso] (b a ’sso) is. müz. En kalın sesli
erkek sanatçı.
bast, [Ar. bast -k-J {OsT} is. (+etmek, + eylemek, +
olmak yardım cı fiilleriyle kullanılır.) 1. Yayma,
açma, serme. 2. Uzun uzadıya, ayrıntılı olarak an­
latma. 3. Utangaçlığı bırakma; rahatlama. 4. Sevin­
dirme. 5. tasvf. Hurufîlikte, cezbe ile kendinden
geçme. S’ b a st hali, Allah 'a niyaz ederken sevinç,
neşe, açılma ve onunla sohbete ulaşma durumu. ||
bast-ı b isât eylem ek, {OsT} Halı kilim, örtü ser-
.mek.|| bast-ı cevâb eylem ek, {OsT} K arşılık ver-
mek.|| bast-ı d a ’vâ eylem ek, {OsT} D ava açmak.\\
bast-ı m ak al etm ek, {OsT} Söz açm ak.|| bast-ı
m uk ed d em ât eylem ek, {OsT} Esas konuya girm e­
den önce bir giriş yapm ak.|| b ast-ı y e’d olm ak,
{OsT} E l uzatmak; üzerine almak; yerine getirmek. ||
bast-ı ye’d eylem ek, {OsT} 1. E l atmak; üzerine al­
mak; yerine getirmek. 2. Tahakküm etmeye yelten-
mek.|| b ast ü beyân eylem ek, {OsT} Ortaya koy­
mak; açıklamak.
b asta1, [Bulg. postav (alta konan kap) ?] {ağız} is. 1.
Pazar yerinde satıcıların kurduğu geçici tezgâh. 2.
İşportacı tezgâhı; tabla. 3. Küçük vitrin. 4. Dükkân
tezgâhı. [DS] S b asta k u rm a k , {ağız} Pazarda
sergi açmak. [DS]
basta2, [İt. pasta / Yun. paste (arpa lapası)} {ağız} is.
İnce bulgurdan yapılan pilav. [DS]
basta3, [Lat. pasta (hamur)] {ağız} is. Duvar örülür­
ken konulan harç. [DS]
basta4, [İt. basta] (b a ’sta) ünl. dnz. Bırak artık!
basta5, [? basta] {ağız} is. Elbisedeki kırma; pile;
pens. [DS]
baştaban, [bas+taban] {ağız} sf. Eşit; denk. [DS]
bastacı1, [basta'-cı] {ağızj is. 1. Sebze satan sergici;
manav; sebzeci. 2. Seyyar satıcı; işportacı. [DS]
bastacı2, [basta2-cı] {ağız} is. Duvar yapım ında harç
taşıyan işçi. [DS]
bastacılık, -ğı [bastacı'-lık] {ağız} is. Pazarlarda sergi
açarak yapılan satıcılık; işportacılık; pazarcılık.
[DS]
bastan1, [Far. bâstân jLi-U] (ba;sta;n) {OsT} sf. 1.
BAS
Geçmişe ait; eski. 2. is. Tarih. 3. mecaz. Dünya. S
bâstân -ı b îbekâ, {OsT} 1. Sonsuz tarih. 2. mecaz.
D ünya.|| bâstân-şinâs, {OsT} Geçmişi tanıyan; ar­
keolog; tarihçi.
b a sta n 2, [Far. büstân] {ağız} is. 1. Salatalık. 2. Pilav.
[DS]
b a stan b a k , -ğı [bas-amak > bastanbak] {ağız} is. 1.
Basamak. 2. Atlama taşı. [DS]
b a sta n c a k , -ğı [bas-ıt-mak > bas(ı)t-an-cak] {ağız} is.
1. Küçük çocukların ayakta durabilmeleri için ya­
pılmış olan kafes; yürüteç. 2. Bağ çubuğu dikerken
ayakla basılarak çukur açmaya yarayan ağaçtan
tarım aracı. [DS]
b astan i, [Far. bâstân + Ar. -î] (ba:sta;ni;) {OsT} sf. 1.
Çok eskiler. 2. Tarihle ilgili,
b a sta rd a , [İt. bastarda (melez)} (ba ’starda) is. İm pa­
ratorluk dönemi Türk donanmasında kullanılan bir
tür savaş gemisi; baştarda.
bastı, [bas-mak > bas-tı] is. 1. Tencereye sıra ile ve
kat kat kıyma veya kuş başı et, sebze koymak sure­
tiyle yapılmış sebze yemeklerinin genel adı. 2.
Külbastının kısa adı. 3. {ağız} Patlıcan veya kabak
ile yapılmış kır yemeği. [DS] 4. {ağız} Bulgur ile
yapılmış kadınbudu köfte. [DS] 5. {ağız} Şeker ve
cevizle pişirilmiş kara kabak tatlısı. [DS]
bastıb acak , -ğı [mastı (iri yapılı, kısa bacaklı köpek)
+ bacak [EREN] sf. 1. Bacakları kısa ve çarpık olan;
kısa boylu. 2. mecaz. Yaramaz küçük çocuk; yu­
murcak. 3. {ağız} Kurnaz. [DS] 4. {ağızj is. Sacayak.
[DS]
bastık , -ğı [Yun. pastilos > Erme, basteg => bastık]
{ağız} is. 1. Pekmez pestili. 2. Lahana yemeği. [DS]
fi1 b a stık çalm ak , {ağız} Pestil yapmak. [DS]|| b as­
tık k av u rm ası, {ağız} Kavrulmuş p estil üzerine
dövülmüş ceviz dökerek yapılan bir tür tatlı. [DS]
b astık m ak , [bas-mak > bas-tık-mak / bas-dık-mak]
{eT} edil. f. f u r ] 1. Ezilmek. [Gabain] 2. Basılmış
olmak. [EUTS]
b a stıra k , -ğı [bas-tır-ak] {ağızj is. 1. Kapı sürgüsü. 2.
Kapıyı kapadıktan sonra arkasından vurulan demir
destek; kol demiri. 3. Kapıyı kapatm akta kullanılan
kargaburnu benzeri bir kanca. 4. Kapıya dışardan
asma kilit takmakta kullanılan iki parçalı kanca.
[DS]
b a stıra n , [bas-tır-an] sf. 1. Bastırmak eylemini ya­
pan. 2. {ağız} Kuyularda, üzerinde makaralar bulu­
nan çatı direkleri. [DS] 3. {ağız} Halı tezgâhlarına
geçirilen ip. [DS]
b a s tırık 1, -ğı [bas-tır-ık] is. 1. Bastırılmış olan şey. 2.
Kapıyı arkadan kapamak için kullanılan sopa; da­
yak.
b a stırık 2, -ğı [bas-tır-ık] {ağızj is. 1. Ağırlık; baskı;
yük. 2. Üzüm şırası çıkarmakta kullanılan bir tür
kaldıraç ve cendere düzeni. 3. B ir kimseyi koruyup
gözeten eğiten kişi. 4. Sıkı eğitim; sıkı disiplin;
BAS
baskı. 5. Koruma; gözetme. 6. Yasal olmayan, kötü
ve iğrenç bir olayı, kabahati, suçu gizleme işi; ört­
bas etme. 7. Yağmurdan sonra toprağın yüzünün
sertleşmesi nedeniyle yüzeye çıkamayan filizlen­
m iş ekin; kaymak basması. 8. Tohumun derin ekil­
m e ya da kuraklık yüzünden çıkamaması hâli. 9.
Örtü. 10. A ğır basma; kâbus. 11. Hapishane. 12.
K apı sürgüsü. 13. Kapıyı arkadan güvenceye almak
için konulan ağaç sopa; dayak. 14. Ot yığını; mısır
yığını; demet. 15. M ahallenin ortak fırınları ile ça­
m aşırhanelerde sırayı bellemek için taşlarla bastı­
rılm ış çalı vb.; nöbet. 16. Yağ, yoğurt, peynir gibi
süt ürünlerinin yapıldığı, saklandığı yer. 17. Çevre
köy ve m era sütlerinin mandıracıya satılmak üzere
toplandığı yer. 18. Çay kenarındaki tarlalan su
baskınından korum ak için yapılan ağaç, taş vb. set.
[ D S ] S 1 b a s t ı r ı ğ a k o y m a k , {ağız} (Düzelmesi iste­
nen nesne için) üzerine ağırlık koyarak bastırmak.
[D S ]
b a s tırık la n m a k , [bas-tır-ık-la-n-mak] {ağız} gçsz. f .
[-ır] 1. H asta ve bitkin bir durumda olmak. 2. Has­
talık yüzünden sayıklamak. [D S ]
b a s t ı r ı k t a , [bas-tır-ık-ta] {ağız} sf. (Söz ya da eylem
için) gizlenen; saklanan. [D S ]
b a s t ı r ı l m a , [bas-tır-ıl-ma] is. Bastırılm ak işi.
b a s t ı r ı l m a k , [bas-tır-ıl-mak] e d il.f. f ı r ] Birisi tara­
fından bastırm a eylemine uğramak,
b a s t ı r m a , [bas-tır-ma] is. 1. Bastırmak eylemi. 2.
{ağız} Patlıcan ve kabakla yapılan b ir tür kır yem e­
ği; bastı. [D S ] 3. psikol. Kişiyi sıkıntıya sokan fakat
çevrede ahlakça uygun görülmeyen arzu ve istekle­
rin bile bile engellenmesi; ahlakça uygun görülme­
yen bir istekten vazgeçme. 4. Güreş gibi oyunlarda
rakibini yere düşürüp üzerine yüklenmek suretiyle
hareketsiz bırakma. 5. Bahçe işlerinde kaba toprağı
sıkıştırma. 6. {ağız} Yıkanan çamaşırları küllü suya
yatırma. [D S ] 7. {ağız} Kadınların giydiği bir tür
sıkı kazak. [D S ] 8. {ağız} Sucuk. [D S ] 9. {ağız} Pas­
tırma. [D S ] 10. {ağız} Kavrulmuş et. [D S ] 11. {ağız}
Salamura. [D S ] 12. {ağız} Ü st üste konularak dört­
gen şeklinde kurutulmuş incir. [D S ] 13. {ağız} Kışın
hayvanlara yedirmek için bir yerde toplanmış yap­
raklı ağaç dalı. [D S ] 14. {ağız} Gübre yığını. [D S ]
[bas-tır-mak] gçl. f. f ı r ] 1. Bir şeyi, bir
b a s tırm a k ,
şeye basm ak işini yaptırmak; basırmak; basmak;
basurmak. Parmaklarını kanayan yarasına bastırı­
yordu. 2. B ir tehlikeyi veya zararlı bir olayı önle­
mek; savmak. 3. Ezmek. 4. Bir şeyi eliyle iterek bir
yere sığdırmak; baskı uygulamak. 5. Üstün gelmek.
B u felaket, bütün acılarımı bastırdı. 6. Bir kumaşın
kenarını iplikler atmasın diye kıvırıp dikmek. 7.
(Açlık için) gidermek. B ir lokma ile açlığını bas­
tırdı. 8. Hemen cevap vermek; yetiştirmek. 9. Ha­
bersiz ve ansızın birine varmak. 10. Bir resmin ve­
ya kitabın baskısını yaptırmak; tabettirmek. 11.
Ö I Ü H I Ü 1 W S Ö M .4 8 2
argo. Vermek; koymak. Bedava değil, beş milyonu
bastırdım, aldım. 12. {ağız} (Kümes hayvanı için)
kuluçkaya yatırmak. [D S ] 13. (Doğan ve şahin gibi
avcı kuş için) avını pençeleri ile yakalamak. 14.
{ağız} (Yemek için) pişirilebilecek hâle getirmek;
hazırlayıp ateşe koymak. [D S ] 15. {ağız} (Yemek
için) patlıcan, kabak gibi sebzeleri et ve kıym a ile
tavaya döşeyip pişirmek. [D S ] 16. {ağız} Kapının
bastırağım indirip kapatmak. [D S ] 17. {ağız} K ay­
nak suyunu örme taş ile kanal içine alıp üstünü ör­
terek akıtmak. [D S ] 18. {ağız} (Tarla için) tamamen
yüzeyi örtülünceye kadar sulamak. [D S ] 19. {ağız}
(Sökülen yam a v b .’ni) dikmek. [D S ] 20. {ağız} Bir
şeyin üzerini kapatmak; örtmek. [D S ] 21. {ağız}
(Dişi hayvan için) erkeği ile çiftleştirmek. [D S ] 22.
gçsz. f. (Sıcak, yağm ur vb. için) birdenbire etkisini
şiddetli olarak göstermek; kaplamak. Sıcaklar bas­
tırdı.
b a s t i k a , [İt. (Vend.) pasteca] (paste’ca) is. dnz. 1.
Geminin serenine veya başka bir ahşap kısmına
açılan delik. 2. A çılır kapanır makara,
b a s t i y u n , [İt. bastire (üretmek) > bastione] is. as.
Tabya.
b a s t o n , [İt. baston > Fr. bastone] (b a ’ston) is. 1.
Yürürken dayanmaya yarayan özel olarak süslen­
miş işlenmiş değnek; asa; el ağacı; el değneği; kö­
tek. 2. Geminin baş taraftaki yatık direğinin dışarı­
ya doğru olan çıkıntısı. 3. {ağız} Francala. [D S ] 4.
argo. Erkeklik organı. S b a s t o n f r a n c a l a , İnce
uzun fra n ca la ekmek. || b a s t o n y u t m u ş g i b i , H iç
eğilmez veya eğilemez halde, dim dik duruş.
b a s t o n c u , [baston-cu] is. Baston imal eden veya bas­
ton satan kimse,
b a s t o n c u l u k , [baston-cu-luk] is. Baston imal etme
veya baston ticareti,
b a s t u k , - ğ u [bas-tuk] {ağız} is. 1. Baklava biçiminde
kesilmiş pestil. 2. H urmadan yapılan lokum gibi bir
çeşit pestil. [D S ]
b a s t u r m a k , [bas-tur-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Bastır­
mak; bağlam ayı ve bastırm ayı emretmek. [D L T ]
b a s u 1, [bas-mak > bas-ü] (basu:) {eT} is. Demir
tokmak; çekiç. [D L T ]
b a s u 2, [eT. bas-ığ] {eAT} is. Baskın; ani hücum,
b a s u k , - ğ u [bas-mak > bas-uk] {ağız} is. 1. Zayıf;
cılız. 2. (Çocuk için) çeşitli nedenlerle büyümesi
geciken; gelişemeyen. [D S ] S b a s u k d e r m a n ı ,
{ağız} Büyü yüzünden yürüyem ediği sanılan çocuğu
büyücüye götürmek; büyüyü kestirmek. [D S ]|| b a ­
s u k d i l l i , {ağız} Kekeme. [D S ]
b a su r, [Ar. bâsür j,^X ] (ba:su:r) {OsT} is. tıp. Kalın
bağırsağın dışa açılan kısım larında meydana gelen
toplar damar varisleri, f i 1 b a s u r m e m e s i , tıp. Ge­
nişleyip meme gibi uzayan dam ar yığını. || b a s u r
o t u , bot. Düğün çiçeğigillerden ya tık saplı, yürek
ı m if f s o M .4 8 3
b iç im li y a p r a k la r ı o la n , s e r in y e r le r d e y e tiş e n , k ö ­
k ü n d e k i u zu n y u m r u c u k la r k a y n a tıla r a k e ld e e d ile n
sıv ı b a s u r m e m e le r in in te d a v is in d e k u lla n ıla n b ir
o tsu b itki; b a ta k lık d ü ğ ü n ç iç e ğ i, (F ic a r ia ra n u n c u -
loide).
basuri, [Ar. b â sü rî (b a :s u :r i:) {OsT} sf. tıp.
B a s u r la ilg ili.
basurmak, [bas-mak > bas-ur-m ak {eT}
gçsz. f[ - u r ] 1. Ezilmiş olmak. [Gabain] 2. Birinin
emrine girmiş olmak. [Gabain] 3. g çl. f . Ezmek;
basmak. [EUTS] 4. Atmak. [EUTS] 5. {eAT} Bastır­
mak; kapatmak; saklamak,
basut, [bas-mak > bas-ut] {eT} is. 1. Yardım; arka;
kömek. [EUTS] [Üç İtigsizler] [Gabain] 2. sf. Acıyan;
yardımcı. [DLT]
basutçı, [basut-çı] {eT} is. 1. Yardımcı sebep. [Üç
İtigsizler] 2. Yardımcı; koruyucu; arka; hami; teşvik
eden. [EUTS] [Gabain]
basutçılı, [basut-çı-lı] {eT} sf. Yardım cı sebepli. [Üç
İtigsizler]
basutçısız, [basut-çı-sız] {eT} sf. Yardımcı sebepsiz.
[Üç İtigsizler]
basutlamak, [basut-la-mak] {eT} g çl. f . [ r ] Destek­
lemek; yardım etmek. [Üç İtigsizler]
basübadelmevt, [Ar. b a’sü b a ’d ’el-mevt] {OsT} is.
din. 1. Ölümden sonra dirilme. 2. Kıyamet gününde
ölülerin tekrar dirilmesi. 3. m e c a z . Yeniden uyan­
ma; kalkınma,
basya, [Lat. bassia] is. bot. A sya’da yetişen, tohum ­
larından elde edilen yağ sabun imalinde kullanılan
bir çeşit ağaç, (B a ssia ).
baş1, [eT. bâş jiL>] (b a :ş) is. 1. Beyin ve dört duyu
organının, dokunma duyusunun bir kısmının, sindi­
rim ve solunum organlarının başlangıcının bulun­
duğu, insan vücudunun en üst kısmı; kafa; kelle. 2.
Kafa tasının içinde bulunanlar, özellikle beyin. 3.
Hafıza; akıl. 4. Kafatasının saçlı d a n bölümü. 5.
Hayvanlarda insandaki niteliklerin tam am ına veya
bir bölümüne sahip vücudun ön ucu. 6. B ir toplu­
luğun, örgütün veya kuruluşun lideri; topluluğu yö­
neten; başkan; amir; lider; önder; öncü; komutan;
reis; başbuğ; baş ve buğ; buğ; buyruk eğesi; buyruk
issi. {eT} {eAT} {ağız} (aynı) [ETY] [İKPÖy.] [Gabain]
[DS] 7. Toparlak çıkıntılı uç. 8. B ir şeyin özü; kay­
nak, temel, esas. 9. A karsuyun kaynağı veya yanı.
10. Bir eserin, kitabın ilk bölüm ü; başlangıç. 11.
Bir yerin veya nesnenin en yüksek noktası; zirve;
tepe; doruk. {eT} (aym) [Tekin] [E T Y ] 12. {eT} Dağ
veya pınar başı. [ETY] 13. {eT} Uç; sınır. [İKPÖy.]
14. {eAT} Başak. 15. Sıra veya dizilerin başlangıcı.
16. İki uçlu nesnelerin her bir ucu. 17. Kişi; kendi;
yalnız. 18. {ağız} (H alk arasında insan için) adet;
tane. [DS] 19. Her biri. 20. B ir nesnenin kişiye daha
yakın olan tarafı. 21. Bir eşyanın yakını, yanı; kul­
BAŞ
lanılacak veya yararlanılacak tarafı. 22. Sebep. 23.
Bitkilerde çiçek kümesinin bulunduğu dal uçları.
24. {ağız} Pazartesi; baş gün. [D S ] 25. Yağlı güreşte
beş dereceden en yükseği; en üst derece. 26. {ağız}
Ölçü ve tartıda, tahminden fazla gelen kısım. [D S ]
27. {ağız} Elenen tahılda kalburun üstünde kalan iri
taneler. [D S ] 28. {ağız} İşlenmiş deride, hayvanın
başından yanı. [D S ] 29. (Kasaplık hayvan ve soğan
sarımsak gibi sebzeler için) bir tek; tane, {ağız} (ay­
nı) [D S ] 30. Erkeklik organının uç kısmı. 31. sf. {eT}
Sıralamada başlangıç; birinci; ilk. [ E U T S ] [Yüknekî]
[Üç İtigsizler] 32. {eAT} (Evcil hayvan sayımında)
tane. 33. {OsT} Döviz bozanın aldığı yüzdelik; ko­
misyon. 34. Tercihte, beğenide birinci; en önde
gelen; en iyi; en güzel, {ağız} (aym) [D S ] ö başa
atmak, Verilmiş bir şeyi oldukça kaba ve saygısız
biçimde sahibine geri vermek.|| başa baş, {eAT} 1.
Tek başına. 2. (Yarışmada, özellikle a t yarışında)
birbirinden fa rklı olmadan, denk; eşit; müsavi. 3.
Baştan başa. 4. Hiç eksik olmadan; tamı tam ına.||
başa baş çıkmak, Tam gelmek; tamı tamına denk
gelmek; istenen düzeyi ancak bulmak.\\ başa baş
gelmek, 1. Yarıştırılan veya karşılaştırılan iki kişi
veya nesne arasında fa r k bulunmamak; denk gel­
mek. 2. İstenen dereceden ne eksik ne de fa z la ol­
mak.|| başa beraber tutmak, Oldukça saygılı dav­
ranmak.|| başa binmek, Sıkıntı vermek; musallat
olmak. || başa çağırmak, {ağız} Sonucu tehlikeli
olacak veya bir kaza doğuracak davranışta bulun­
mak. [D S ]|| başa çalmak, Beğenmeyerek geri iade
etmek. || başa çelenk takm ak, Çok sevinmek; etek­
leri zil çalmak. | baş açık, 1. Örtü veya şapka ile
başı örtülmemiş. 2. {ağız} Derbeder, perişan, çıp­
lak; açık saçık. [D S ] 3. Korkusuz. 4. {ağız} Eşsiz,
benzersiz; iyi. [D S ]|| başa çıkam amak, Bir işi ba­
şarmakta güçlük çekmek; bitirememek; hakkından
gelememek. || (bir şeyi, işi) başa çıkarm ak Yapıl­
m akta olan işi sonuna kadar götürmek, bitirmek]]
(birini) başa çıkarmak, {eAT} Şımartmak,|| (birini)
başa çıkartmak, Şımartmak; y ü z vermek. || başa
çıkm ak i. B ir işi başarmak, bitirmek; başa gel­
mek; başa varmak; çıkışmak. 2. Bir kimseyi yola
getirmek. 3. İdare etmek; becermek. 4. Haddini
aşmak; şımarmak; laubali olmak. | baş açmak, 1.
Beddua etmek. 2. D ua etmek. 3. (Ç arşaf giyen ka­
dın için) başından çarşafını çıkarmak]] başa çorap
örmek, Birini derde, belaya uğratmak; oyunla kö­
tülük etmek.\\ baş açuk, {eAT} Korkusuz; pervasız.\\
başa dar etmek, Çok sıkıştırmak; soluk aldırma-
mak. || (âlem, cihan, dünya) başa dar olmak, Çok
fa zla sıkıntıya uğram ak.|| başa dek sürmek, {ağız}
(Karı koca için) ölünceye kadar mutluluk içinde
yaşamak. [D S ]|| başa dert açmak, Sıkıntılı bir du­
rum yaratmak. || başa dert çıkarmak, Sıkıntılı bir
durumun ortaya çıkmasına sebep olmak. || başa
dert düşmek, Sıkıntıya uğramak. || başa devlet ku­
BAŞ
şu konmak, 1. Şanslı olmak. 2. Beklenmedik bir
nim ete konmak.\\ başa düşmek, 'ağız} Sezmek; fa r ­
kına varmak; anlamak. [DS]j| başa ekşimek, (Bir iş
veya kimse) birine yü k olup takılmak.\\ başa eriş­
mek, ‘ağız} (Kız ve erkek için) evlenecek çağa gel­
mek; büluğa ermek, [DS]|| başa geçirmek, (Bir işi
vb. şeyi) birinin üzerine yıkmak; fe n a hale koy-
m ak.\| başa geçmek, Lider veya başkan olmak.']
başa geçmiş, /eAT} Başa gelen.\\ başa gelen, Şans
veya kısmet olarak geldiği sanılan sıkıntı. || başa
gelen çekilir, Kötü durumlar karşısında sabretm e­
y i öğütleyen söz. | başa gelmek 1. Felaket ile karşı­
laşmak; sıkıntısını çekmek. 2. {eAT}. Sona ermek;
son bulmak. 3. {eAT} Başa çıkmak; giicü yetmek. 4.
K ötü bir durumla karşılaşmak. 5. Görüp geçir­
m ek. || başa gün doğmak, Büyiik bir şans veya kıs­
m et açıklığına uğramak.\\ başa güreşmek 1. Yağlı
güreşte, baş pehlivanlık için güreşmek. 2. En iyi
sonucu alm ak için mücadele etmek. | baş ağa, El
örgüsü yün çoraplarında giyenin toplum içinde
önem li bir mevkisi olduğunu simgeleyen motifler.\\
baş ağacı, {ağız} Kağnılarda, boyunduruğun çık­
m aması için arabanın okundaki deliğe sokulan a-
ğaç. [DS] 11 baş ağı, {ağız} 1. Hayvanın başına takı­
lan ip; yular. 2. mecaz. (Çocuk için) baştan çıkmış;
söz; nasihat dinlemeyen; terbiyesiz. [DS]|| baş ağ­
rısı 1. Pek çok sebeplere dayalı olarak başta mey­
dana gelen ağrı hissi, {ağız} (aym) [DS] 2. B ir kişi­
nin huzurunu kaçıran ona sıkıntı veren durum.\\
baş ağrısı olmak, 1. Birine sıkıntı vermek. 2. Uğ­
raştırmak,|| baş ağrısı vermek, Sıkıntı vermek; ra­
hatsız etmek; sıkmak.\\ baş ağrıtmak, 1. Birini te­
dirgin etmek. 2. Bıkkınlık vermek. 3. Can sıkmak;
rahatsızlık vermek.|| başa (bir) hâl gelmek, Çok
zo r ve sıkıntılı günler geçirmek. || başa hasır yak­
mak, {OsT} Durumundan yakınmak; sızlanmak.\\
başa iletmek, {eAT) Sona erdirmek; tamamlamak.\\
başa iltmek, {eAT} -*■ başa iletmek.|| başa indir­
m ek, Çok gürültü yapmak. || başa kaka anlatmak,
K aba bir şekilde ve çekinmeden söylemek. || başa
kakmak, Yapılan iyiliği, kırmak incitmek amacıyla
yüzüne vurmak. || baş alamamak, İşlerin çokluğu
yüzünden fırsa t bulamamak.\\ baş alan, {ağız} is.
Yarışta birinci gelen hayvan. [DS] baş alıp baş
verm ek, Ö ldürmek ve ölmek; savaşmak; boğuş­
m ak,|| baş almak, 1. {eAT} Baş kesmek; can almak.
2. {ağız} Çamaşır yıkamak. [DS] 3. {ağız} K urtul­
mak; felah bulmak; onmak. [DS]|| baş almamak,
{OsT} işi çok olmak; uğraşmak.|| baş altı, spor.
Yağlı güreşte, en üst kategori olan baştan sonra
gelen sıra.\\ baş alup baş virmek, {eAT} Öldürmek
ve ölmek. || baş ana, {ağız} Ortakçılık yapan çiftçi­
nin attığı tohum karşılığım harmanda aldıktan son­
ra payına düşen ürün miktarı. [DS]|| başa pervane
gibi dönmek, Aşırı ilgi göstermek. || başa sarmak,
1. M usallat etmek; sıkıntı verdirmek. 2. argo. A n­
Ö IÜ M IÜ M M .
lattıklarını yeni baştan anlatmak; tekrar tekrar an­
latmak.,|| baş asmak, {eAT} Başını kaldırıp düşün­
mek.|| başa sürmek, Yapılmakta olan işi veya tu­
tumunu, iyiliği sonuna kadar devam ettirmek, {ağızj
(aynı) [DS] | baş aşağı, 1. Başı aşağı gelecek bi­
çimde; tersine dönmüş olarak. 2. {ağız} İniş aşağı.
[DS] 11 baş aşağı düşmek, Kişiliğinden ve itibarın­
dan kaybederek toplum içinde kötü bir mevkie gel­
m ek. j| baş aşağı eylemek, {OsT} D üşünceye var-
mak.| baş aşağı gelmek, 1. Kötü bir duruma düş­
mek. 2. Tepe üstü düşmek. || baş aşağı gitmek, İş­
leri yolunda gitmemek; sürekli zarar görmek. || ba­
şa tapmak, {ağız} 1. Yapılan iyiliği, yüzüne karşı
söyleyerek o kişiyi incitmek; başa kakmak. 2. A n­
lamak; akıl erdirmek. [DS] | başa taş yağdırmak,
Rahatsız edip sıkıntı verm ek.[| başa taş yağmak,
Ceza görmek. | başa tedarik görmek, {OsT} Kurtu­
luş çareleri aramak.\\ başa teller takınmak, Sevinç
taşkınlığı göstermek.\\ başa toprak saçmak, {OsT}
Yas tutmak.\\ başa üşm ek, {OsT} B ir kimsenin çev­
resinde rahatsız edici biçimde toplanmak.\\ başa
varılmak, {eAT} Başa çıkılmak.|| başa varmak,
{eAT} 1. Bitirmek; sonuçlandırmak; tamamlamak;
başa çıkmak. 2. Olup bitmek; sonuçlanmak. |j başa
verm ek, {ağız} M al değişiminde üste para veya
fazladan bir şey vermek. [DS]|| başa vurmak, {ağızj
1. Başa kakmak. 2. Başlanılan bir işin sonunu ge­
tirmek. 3. (içkinin etkisi) rahatsız edecek biçimde
baş ağrısı y a p m a k [DS]|| baş ayak yitmek, {ağız}
H içbir iz bırakmaksızın yo k olmak[DS]|| başa yazı­
lan, {eAT} Kader; alın yazısı.|| başa yetirmek, 1.
Sonuca ulaşmak. 2. {ağız} Evlilikte, sonuna kadar
mutlu yaşamak. [DS]|| başa yetişmek, {ağız} (Kız ve
erkek çocuk için) evlenecek çağa gelmek; büluğa
ermek. [DS]|| başa yıkm ak, I. {OsT} Azletmek. 2.
Güçlüğü bütünüyle birinin üzerinde bırakmak.\\
başa yular geçirmek, (Birini) istediği gibi kullan­
m ak]| başa zindan kesilmek, {OsT} (Bulunulan ye r
için) sıkıntı verecek bir durum alm ak.|| baş baca­
dan aşmak, (Kız için) evlenme çağı geçm ek.|| baş
badarak, {ağız} 1. Yönetici; başkan. 2. Akıllı ve iş
bilir kimse. 3. Üst baş. 4. Başıboş; serseri. [DS]|
baş bağı, {ağız} 1. Sığırların boynuzuna bağlanan
kısa ip. 2. Çalı çitlerin üzerini sağlamlaştırm ak ü-
zere konulan uzun sırıklar. 3. folk. D üğünlerde ge­
linlere elbise giydirilirken çalgıcılara verilen bah­
şiş. 4. folk. D am adın gelin tarafına düğünde verdi­
ğ i bahşiş. 5. folk. Düğünde, damat tarafının verdiği
ziyafet. 6. Havlu; peşkir. 7. Yaşlı kadınların başla­
rına bağladıkları çember. 8. Başa ve alna bağla­
nan bez. 9. (Kadın için) erkek eş; koca. 10. {eAT}
Baş örtüsü. [DS]|| baş bağlam a, {ağız} folk. 1. Ger­
dek sonrası kadınların geline yaptıkları ziyaret ve
bu amaçla düzenlenen tören. 2. Geline taç giydir­
m e merasimi. 3. Nişandan sonra, nişanlıların bir
yere gidip eğlenmeleri. 4. Çocukların kırda yedik­
■ CT « t S O M . 485
leri yemek. [DS]|| baş bağlam ak, 1. Birine bağlan­
mak; intisap etmek. 2. K endini birinin çekip çevir­
mesine bırakmak. 3. B aşak vermek. 4. Başına bir
örtü örterek saçlarını toplamak.\\ baş baş, {eAT} 1.
Teker teker. 2.. Baş başa.\\ baş başa I. Başları bir­
birine değmiş olarak. 2. Teke tek. 3. Birlikte; bera-
berce. || baş başa bırakmak İki kişiyi yalnız bırak-
mak.\\ baş başa gelmek, {ağız} Berabere kalmak;
birbirinden üstün olmamak. [DS]|| baş başa kal­
mak, İlgisi olmayanlardan uzak olarak biriyle y a l­
nız kalmak.|| baş başa verm ek I. Dayanışmak. 2.
Birkaç kişi bir araya gelerek bir konuyu özel ola­
rak görüşüp karara varmak; beraberce düşünmek.\\
baş baş etmek, {eT} (Çocuk dili) elini başına götü­
rerek selam vermek.\\ baş başı, {ağız,1 Kalburda
elenen hububat ve bulgur türü şeylerin üstte kalan
iri taneleri. [DS]|| baş baş yapmak, {ağızj (M anda­
lar için) başlarım suya solanak. [DS] || baş belası,
Bir kimseye sıkıntı ve dert açan fakat bir türlü
uzaklaştırılamayan kim se veya durum. || baş bera­
ber, {ağızj Aym. [DS]|| baş beraberlik, {ağız} Karı
kocanın aralarında anlaşmaları; birbirinin sözle­
rine uymaları. [DS]|| baş beyin kalmamak, Gürül­
tü ve iş çokluğu yüzünden aşırı rahatsız olmak; ka­
fası şişmek.\\ baş bezi, {eAT}l. Baş örtüsü. 2. Men-
dil.|| baş bıçağı, {ağız} Ustura. [DS]|| baş bilme­
mek, {eAT} (Binek ve hizmet hayvanı için) ham du­
rumda olmak. || baş bir etmek, {ağız} (Kadın için)
zina yapmak. [DS]|| baş bitig, {eT} Ana belge; temel
belge. [EUTS]|| baş boğ, {eT} Komutan; elebaşı.||
baş boğum, {ağız} Kesilen kerestelik ağacın top­
rakta kalan ana gövdesi. [DS]|| baş boy En iyi kali­
te. || baş bozgunu, {ağız} K arı ve kocadan birinin
ölüm gibi sebeplerle eşsiz kalmaları. [DS]|| baş
böğrek, {ağız} K asaplık hayvan yüreği. [DS]|| baş
buğu (bunu), {ağız} (Çocuk için) yaramaz. [DS]||
baş bulamamak Müşterinin verdiği fiy a t kazanç
elde edecek kadar olmamak.\\ baş bulmak, B ir alış
verişte kâr kalmak.\\ baş bunlığı, {eAT} Baş darlığı;
sıkıntı.|| baş bunluğu, Sıkıntı; bunaltı.\\ baş bü­
rümcüğü, {ağız} Renkli hotoz. [DS]|| baş cigrin-
mek, {eAT} Dönmek; dolaşmak.\\ baş ciğez, {ağız}
Çıban başı. [DS]|| baş çadırı, {ağız} Şemsiye. [DS]||
baş çanağı, {eATj K afatası.|| baş çatm ak I. Başını
bir bezle sıkıca bağlamak. 2. Baş başa vermek, y a ­
kın olmak; ülfet etmek.|| baş çatması, {ağız} folk.
Düğünde, hamam günü gelin yıkanırken yapılan
tören. [DS]|| baş çegzinm ek, {eAT} Dönmek; do­
laşma!1.1| baş çekişmek, {ağız} Bahis tutuşmak.
[DS]|| baş çekmek, {eAT} 1. Ayrılmak; vazgeçmek.
2. Karşı gelmek; isyan etmek; inat etmek; serkeşlik
etmek. 3. Ön ayak olmak; başta gitmek. 4. İleride
yürümek. || baş çenberi, {eAT} Baş örtüsü.|| baş
çevirmek Selam vermemek; dargınlık sergilemek.\\
baş çevresi, {ağızj 1. K ız çocuklarının başlarına
örttükleri örtü. 2. folk. Nişanda, davetlilerin kızın
BAŞ
başının üzerinde çevirerek verdikleri hediye. [DS]||
baş çevzinmek, {eAT} Dönmek; dolaşmak.|| baş
çıkarmak, {eAT} Görünmek; ortaya çıkmak; zuhur
etmek.|| baş çıkmak, {ağız} Bitirmek; sonuca ulaş­
mak; başa çıkmak. [DS]|| baş çigzinmek, jeAT}
Dönmek; dolaşmak.\\ baş çivisi, {ağızj Sabanın ök­
çesi ile okunu birleştiren parçaya çakılan ağaç
kama. [DS]|| başdan candan çıkmak, {eATj Canım
yitirmek; başı elinden gitmek.|| başdan candan eî
yumak, {eAT} Hayattan el çekmek; yaşam dan vaz­
geçm ek,|| başdan çıkmak, {eAT} 1. Canını, başını
yitirmek, başı elden gitmek. 2. Ahlakı bozulmak;
baştfin çıkmak. || başdan baş, {ağız} Yüksek. [DS]||
başdan kara, {eAT} 1. Kendini kaybetmiş; çok sa r­
hoş. 2. {ağız} Başlangıcından beri bozuk olan.
[DS]|| baş dara gelmek, Çok sıkışık durumda kal­
mak,|| baş darda kalmak, {ağız} Sıkıntıya düşmek;
bunalmak; sıkılmak. [DS]|| baş dastarı, {ağız} B e­
yaz baş örtüsü. [DS] | baş derdine düşmek, 1.
K endi sıkıntısı ile uğraşmak. 2. Başkaları ile ilgile-
nememek.\\ baş dermek, l.fo lk . Gelinin başını sü s­
lemek. 2. Evlendirmek. 3. Geçinip gitm ek.|| baş
dikmek, (eAT} i. Lider seçmek; işi çevirmekle g ö ­
revlendirmek. 2. Başkan olarak atamak.\\ baş dinç
olmak, Rahat ve huzur içinde bulunmak; herhangi
bir derdi, sıkıntısı bulunmamak.\\ baş dinlemek,
Sıkıntılardan uzak kendi kendine rahat içinde bu-
lunmak.\\ baş donanma, {ağız} folk. Damadın g er­
dekten bir gece önce yaptırdığı eğlence, şenlik.
[DS]|| baş döndürücü, 1. Hızlı. 2. Baygınlık verici
nitelikte,|| baş dönmek, Kendini tutamayacak de­
recede göz kararmak; ayakta duramamak.\\ baş
dönmesi, Gözü kararıp düşecek gibi olma hâli.||
baş dünürcü, {ağız} fo lk. Gelin almak için kız evine
atlı giden kadınların başkam. [DS]|| baş düzmek,
{eATj Kendi aklını başkasının aklına uydurmak.\\
baş edebilmek, Biri ile veya bir şeyle uğraşmaya
gücü yetmek, başarmak.\\ baş edemem ek, Biri ile
veya bir şeyle uğraşmaya gücü yetmemek, başara-
mamak.\\ baş eğmek, {OsTj 1. Saygı için baş eğe­
rek selam vermek. 2. Direnmekten vazgeçerek itaat
ettiğini göstermek; boyun eğmek; kabul etmek; razı
olmak; inkıyat etmek. || baş elde iken, Henüz hayat­
ta iken; sağken; yaşarken. || baş ele gelmek, {eAT}
Kendine gelmek; ayılmak; başı yerine gelmek.\\ baş
eri, {eAT} K omutan.|| baş etmek, i. Gücü yetm ek;
hakkından gelmek; başa çıkmak {ağız} (aym) [DS] 2.
{ağız} B ir işi bitirmek. [DS] 3. Başkan yapmak, ko­
mutan yapmak. 4. {ağız} Mücadele etmek. [DS] 5.
{ağız} Geçinmek. [DS]|| baş etmek, {ağız} i. Baş
sallayarak işaret etmek. 2. Baş ile selam vermek.
[DS] || baş etmek, {ağız} 1. Çamaşırı ilk suda y ıka ­
mak. 2. Söğüt ve kara kavak gibi ağaçları tepede
birkaç dal kalacak şekilde budamak. [DS]|| baş ev,
{ağız} M isafir odası; başoda. [DS]|| baş eylem ek, 1.
{eAT} Başkan yapm ak; komutan yapmak. 2. {ağız}
BAŞ
B ir işi bitirmek; baş etmek. [DS] | baş ezmek, Bir
daha aym davranışı gösteremeyecek biçimde ceza­
landırmak.,|| baş gelememek, {ağız} Dayanama-
mak. [DS][| baş gelmek, {ağız} Gücü yetm ek; ba­
şarmak; başa çıkmak. [DS] |j baş göğe ermek, Çok
aşırı sevinmek; büyük bir sevinç içinde bulunmak.\\
baş gölgesi, {ağız} B ir kadının eşi; koca. [DS]|| baş
gösterm ek, Ortaya çıkmak; belirmek; zuhur et­
mek; vuku bulmak.\\ baş götürmek, {eAT} 1. Başını
kaldırmak; başını yukarı kaldırmak. 2. Baş göster­
mek; ortaya çıkmak; meydana gelmek. 3. {ağız}
Gemi azıya almak. [DS]|| baş göz etmek, 1. Evlen­
dirmek. 2. {ağız} Herhangi bir tehlikeden sakınılan
işi alelacele yaparak bitirmek. [DS]|| baş gözi,
{eAT} (Gönül gözü karşıtı olarak) beden gözü;
görm e organı.|| baş göz olmak, 1. Evlenmek. 2.
Şımarmasına sebep olmak. 3. Resm iyeti kaldır­
m ak,|| baş göz sadakası, 1. “Allah sağlık versin"
anlamında dilenci sözü. 2. Herhangi bir kaza ve
beladan uzak tutacağı düşüncesi ile verilen sadaka
v£>. || baş gözü, K alp gözü karşıtı olarak nesnel
görm e organı olan göz.|| baş göz yarmak, 1. Zorlu
bir kavgaya tutuşmak. 2. Yapılan işi eldeki malze­
meye zarar vererek yapıp bitirmek; başarılı ola­
mamak.^ baş güreşi, spor. Yağlı güreşte en usta
pehlivanların katıldığı en üst derece. || baş hapı,
{ağızj Aspirin. [DS]|| baş havada olmak, Kibirli
davranmak.\\ baş heykeli, güz. sant. Başı ve vücu­
dun üst tarafını gösteren heykel. || baş hoş itmek,
{eAT} Sevişmek; anlaşmak.\\ baş hoş olmak, {OsT}
1. Rahatı, geçim i iyi olmak; esenlik içinde bulun­
mak. 2. Birisiyle araları iyi olmak. || başı açık, 1.
Başında bir örtü veya şapka bulunmayan. 2. Süslü
olduğu kadar edebî yazı yazan (kâtip). 3. Utanmaz;
hayasız.|| başı açık yalan, Besbelli yalan.|| başı
açılmak, Saçları dökülmek.\\ başı açmak, argo.
Çekilip gitmek.\\ başı ağır, {ağız} Ağırbaşlı. [DS]|
başı ağırlaşmak, Uykusu gelmek. || başı ağrımak,
Olumsuz bir işten dolayı sorumlu duruma düşmek. ||
(— ın) başı altından, Yüzünden; teşviki ile.\\ başı
araya gitmek, 1. istem eden kavgaya karışmak. 2.
A rada harcanmak.\\ başı aşağa, {eAT} 1. K abahat­
li; suçlu. 2. Şerefsiz.|| başı aşağa olmak, {eAT}
Utanmak; mahcup olm ak.|j başı aşağı, 1. K abahat­
li. 2. Şerefsiz. | başı aşağı eylemek, {OsT} D üşün­
ceye varmak. || başı aşağı olmak, Utanmak; m ah­
cup olm ak.|| başı aşağı salmak, {OsT} Düşünceye
varmak. |[ başı ateşe yanmak, 1. Başkası uğruna
zarar görmek. 2. Belalı bir işe girmiş olmak.\\ başı
bağlanm ak, {ağız} Nişanlanmak. [DS]|| başı bağlı,
I. Serbest değil. 2. Evli, nişanlı veya, sözlü. 3.
{ağız} (Kişi için) yaslı; kederli. [DS] 4. {ağız} Or­
man ağaçlarının üstü kesildikten so m a kuruyan
kök kısmı. [DS] 5. {ağız} Tütün yaprağı demeti.
[DS]|| başı ballı, {ağız} Kesilen çamın toprakta ka­
lan kuru kökü. [DS]|| başı bedireği olmamak,
Ö llİ ie iÜ ir o S Ö M .4 8 6
{ağız} (Aile y a da kişi için) işleri çekip çeviren kim­
sesi bulunmamak. [DS]|| başı belada, Kurtulması
veya çözülmesi güç bir durumda.\\ başı belaya
girm ek, İnsana üzüntü verici bir durumla karşı­
laşm ak,|| başı beri, {ağız} (Kadın için) eş; koca.
[DS]|| başı bez, K adın.| başı bile, {ağız} Araları iyi;
sözleri bir. [DS]|| başı bir olmak, {ağız} Gizlice
sevişmek. [DS] 11 başı boş, {ağız} 1. (Kadın için) dul.
2. (Erkek için) bekâr. 3. (Binek hayvanı için) ser­
best; dizginle idare edilmeyen. [DS] | başı boydak,
{ağız} Tek başına; yalnız olarak; kendi kendine.
[DS]|| başı bozuk, {ağız} 1. (Kadın veya erkek için)
dul. 2. K açak tütün. 3. (Kişi için) kötü; serseri;
külhanbeyi. [DS]|[ başı bozulm ak, {ağız} D ul kal­
mak. [DS]|| başı bütün, 1. E şi sağ olan. 2. {ağız}
D urumu iyi; geçim sıkıntısı çekmeyen. [DS] 3. (Ka­
dın için) evli. 4. Kırmızı pancar.\\ başı büyük,
{ağız} Dertli; tasalı; sıkıntılı; mihnetli. [DS]|| başı
canı ele almak, {eAT} Ölümü göze almak; kelleyi
koltuğa almak.|| başı çalkanm ış, {eAT} Başı dön­
müş; şaşkın; aklı başında olmayan. || başı çatla­
mak, Başı çok ağrımak. || başı çekmek, 1. B ir işte
ön ayak olmak; en önde gitmek; baş çekmek; {ağız}
(aym). [DS] 2. H alay çekenleriyönetmek.\\ başı çev­
rilmek, {eAT} Başı dönm ek.|| başı çıplak, Saçsız. ||
başı dar, {ağız} (Kişi için) sinirli. [DS]|| başı dara
düşmek, 1. Çare bulunması güç olan bir sıkıntıya
girmek. 2. Para bakımından sıkıntı çekmek.\\ başı
daralm ak, Parasız kalıp sıkıntı çekmek. || başı
darda kalmak, 1. P arasızlık çekmek. 2. Başına
sıkıntılı bir iş gelm ek.|| başı darda olmak, 1. Para­
sızlıktan dolayı sıkıntıya düşmek. 2. Kendi başına
içinden çıkamadığı bir meselesi olmak. || başı değ­
miş, {ağız} (Kişi için) olgun. [DS]|| başı derde gir­
mek, 1. Önceden tahmin edilemeyen bir sıkıntıyla
karşılaşmak. 2. B ir şeye yakalanmak.\\ başı (biri /
bir şey ile) dertte olmak, Birisi veya bir iş dolayı­
sıyla problem li bir ilişki içinde bulunmak.\\ başı
devletli, Şanslı; talihli.\\ başı dışarı, {ağız} 1. (Evli
kadın için) başka erkeklerle ilişkide bulunan. 2.
Eviyle ilgilenmeyen. [DS]|| başı dik tutmak, Onur­
lu görünm ek.|| başı dim dik, Onurunu korumasını
bilmiş olarak; onurlu. || başı dinç, Üzüntüsüz ve
tasasız; huzurlu; kaygısız. || başı dinç olmak, H u­
zu r içinde, kaygısız, tasasız yaşam ak.|| başı din­
lenmek, Rahata ve huzura kavuşmak.\\ başı dön­
mek, 1. D engesini yitirmek. 2. Yorucu ve hareketli
bir iş ve yaşayış dolayısıyla düşünmeye ve olup
bitenleri ayırt etmeye fırsa t bulamamak. 3. Olağa­
nüstü güzel bir şey karşısında şaşırmak. 4. Para ve
m evki sebebiyle şımarmak. || başı dumanh, 1. K en­
dinden geçecek kadar sarhoş olmuş. 2. A şık olmuş.
3. (Dağlar için) başını sis kaplamış olm ak.|| başı
elde, {eAT} Başı yum uşak; yum uşak başlı at. || başı
fırlanmak, {ağız} Başı dönmek. [DS]|| başı göğe
değmek, 1. Ummadık bir mutluluğa kavuşmak. 2.
ıe T iiîa a o ii.4 8 7
Layık olmadığı bir şeye ulaşmaktan dolayı böbür­
lenmek. || başı gülmek, {ağız} M utlu olmak; saadete
ermek. [DS]|| başı havada olmak, 1. Sevinmek. 2.
Kibirlenmek; burnu havada olmak. || başı hoş et­
mek, Anlaşmak; sevişm ek.|| başı hoş olmak, {eAT}
Sevişmek; anlaşmak.\\ başı (bir şeyle) hoş olma­
mak, O şeyden hoşlanmamak.|| başı(mn) gö­
zükün) sadakası, Gelecek bir felaketi veya belayı
savm ak için önceden yapılan hayır veya fedakâr-
lık. || başı için, Birinin varlığım ortaya koyarak y a l­
varm a^ başı kaba, {eAT} Başı açık; başı kabak.||
başı kabak, {ağız} K üçük çocuk. [DS]|| başı kakışlı,
{ağız} (Kişi için) hakkında ileri geri konuşulan; de­
dikodusu çıkan. [DS] || başı kalabalık, Etrafında iş
dolayısıyla çok sayıda insan bulunan.\\ başı kara,
{ağız} Talihsiz. [DS]|| başı kayısı olmak, {eAT} Teh­
likeli bir ortamda, yalnız kendini kurtarmanın y o l­
larını aramak; kendi derdine düşmek; tehlikeden
yalnız kendini korumak.\\ başı kayu olmak, {eAT}
Başının derdine düşmek; canı tehlikede olmak. ||
başı kayusı, {eAT} Başının derdine düşen; canı
tehlikede olan.|| başı kayusı olmak, {eAT} Başının
derdine düşmek; canı tehlikede olmak.\\ başı kazan
gibi olmak, Çok çalışmaktan veya gürültüden ser­
seme dönmek; sağlıklı düşünememek.\\ başı kel,
Yağız} 1. Suçlu. 2. Başkalarının minneti altında
olan. [DS]|| başı kızmak, Öfkelenmek; kafası kız-
mak.\\ başı kopsun, Beddua sözü.\ başı kurtul­
mak, {ağız} Çocuk doğurmak. [DS]|| Başım için!
Kendi varlığını, canını ortaya koyarak yalvarma.\\
Başım kel mi? B ir şeyden mahrum bırakılan kişi­
nin itiraz ederken söylediği söz. || Başım la beraber,
“Memnuniyetle; seve seve. ” || Başım üstüne! (Edi­
len bir te klif y a da verilen em ir için) kabul; evet. ||
başına and (ant) içm ek, {eAT} K endi varlığı üzeri­
ne yem in etmek.|| başına ateş yağmak, Felakete
uğramak.\\ başına baydak, {ağız} Kendi bildiğin­
den şaşmayan; başına buyruk. [DS]|| başına bela
almak, Kendisine sıkıntı verecek bir işe girişmek. ||
(birinin) başına bela olmak, 1. Birine sıkıntı vere­
cek şekilde davranmak. 2. Tedirgin etmek; musallat
olmak.\\ (birinin) başına bela sarmak, Birine sıkın­
tı verecek bir durum sergilemek. || başına belayı
satın almak, Sıkıntı ve üzüntü verici bir işe kendi
isteğiyle girmiş olm ak.|| başına binmek, 1. Şım ar­
mak. 2. Birine sıkıntı ve eziyet verm ek.|| başına bir
hâl gelmek, 1. Bir tehlikeye veya felakete uğra­
mak. 2. Kötü bir duruma düşmek. 3. Ölmek. || başı­
na bitmek, İstenm ediği halde birinin çalıştığı veya
bulunduğu yere gelmek, olm ayacak istekte bulun­
mak; tebelleş olmak. || başına boş, {ağız} Başıboş;
özgür; hür. [DS]|| başına buyruk, K im seye bağlı
olmadan, kendi bildiğince davranan. || başına çal­
mak, Bir şeyi öfke ve nefretle, sert bir tavırla geri
vermek. || Başına çalsın! B ir şeyin öfke ve nefretle,
sert bir tavırla geri verildiğini ifade etm ek için kul­
BAŞ
lanılan iöz.|| başına çevirmek, {eAT} 1. Başının
çevresinde dolaştırmak. 2. "Başım, gözüm sadakası
olsun. ” diye başının etrafında dolaştırarak sadaka
vermek. 3. {ağız} folk. Geline getirilen hediyeleri,
davetlilere gösterm ek için gelinin başı üzerinde
çevirm ek [DS]|| başına çezginmek, {eAT} Çevre­
sinde dolaşmak.\\ başına çıkarmak, 1. Şım arm ası­
na izin vermek, çok yü z vermek. 2. Bilerek şım art­
m ak..|| başına çıkmak, 1. Tepesine çıkmak, varmak.
2. Yüz bularak şımarıklık etmek.|| başına çizgin-
mek, Etrafında dolaşmak, dönmek.|| başına çorap
örmek, 1. Birinin haberi olmadan, onu sıkıntıya
düşürecek davranışta bulunmak. 2. Birine kötülük
etmek. || başına çökmek, 1. Altına alarak dövmek.
2. Büyük bir iştahla sofraya oturmak. 3. Bir işi ça­
bucak yapm ak üzere ele almak. 4. {ağız} Bir kadın
veya kızın ırzına geçmek. [DS]|| başına değirmen
çevirmek, Çok fa zla rahatsızlık vermek. || başına
dermek, Etrafında toplamak.\\ başına dert açıl­
mak, Çözümü zor bir işle karşılaşmak,|| başına
dert açmak, 1. Kendisini veya birini çok kötü du­
ruma sokmak; bela bulmak. 2. Kendine üzüntü ve
keder verici işlerle uğraşmak. || başına dert almak,
1. İyi sonuç alacağını düşünerek büyük sıkıntılara
ve üzüntülere sebep olacak işlere girişmek. 2. Sı­
kıntı ve üzüntü verici bir olayın gelmesine sebep
olmak. || başına dert çıkarmak, Kendine üzüntü ve
keder verici işlerle uğraşmak.]] başına dert etmek,
Yolunda giden bir şeyi kendisine üzüntü verecek
hale getirmek. || başına devlet kuşu konmak, 1.
Şansı gülmek. 2. D aha iyi duruma gelmek.]] başına
dikilmek, 1. Çalışan birinin başından ayrılmamak.
2. İşini çabuk bitirmesi için ayakta beklemek.]] ba­
şına dikmek, 1. Birini veya bir şeyi korumak am a­
cıyla birini görevlendirmek. 2. Bir kap içindeki içe­
ceği tamamen bitirecek şekilde yukarıya doğru di­
kerek içmek.]] başına dolamak, 1. Sıkıntı ve huzur­
suzluk verici bir durumu bile bile birine yöneltm ek
ve yüklemek; musallat etmek. 2. Birisine uğraşıp
duracağı bir işi bırakıp gitmek. || Başına döne!
{ağız} "Yaptığın kötü işin sonucu kendine zarar
versin" anlamında ilenme sözü; "Bana ettiğini
kendin de bulasın”. [DS]|| başına dönmek, 1. {eAT}
H izm et için çevresinde dolaşmak. 2. {ağız} Yalvar­
mak; yakarmak. [DS] 11 başına dört dönmek, Çok
ilgi gösterm ek.|| başına ekm ek çağırmak, {ağız}
Geçim için gerekli çabayı göstermemek; çalışm a­
mak; tembellik etmek. [DS]|| başına ekşimek, 1.
Birinin yanında bıktırıncaya kadar kalmak; yük
olmak. 2. Taciz etmek, sıkıntıya sokmak. 3. Üstüne
kalm ak.|| başına geçirmek, 1. Şapka gibi şeyleri
başına giymek. 2. Öfke ile birinin başına bir şey
vurmak, i. Yönetimi bırakmak; yönetici seçm ek.||
başına geçmek, 1. B ir işi yapm ak üzere gerekli
olan alet ve makinenin yanında hazır olmak, çalış­
tırm ak veya çalışmak. 2. Yönetimi eline almak.]]
BAŞ
başına gelen, pişmiş tavuğun başına gelmemek,
Çok büyük felakete uğramak. || başına gelmek, 1.
Felakete uğramak. 2. Beklenm edik bir durumla
karşılaşmak]] başına girmek, {ağız} Kendi dengi
olmayan biri ile kavga etmek; tartışmak, [DS]|| ba­
şına güneş geçmek, Güneş çarpmak.|| başına iş
açmak, 1. İyi sonuç alacağını düşünerek biiyük
sıkıntılara ve üzüntülere sebep olacak işlere giriş­
mek. 2. Sıkıntı ve üzüntü verici bir olayın gelmesine
sebep olmak. 3. Zor durumda kalmak.\\ başına iş
çıkarm ak, Kendisi için sıkıntı doğurucu bir olaya
sebep olmak. || başına iş çıkmak, Beklenmedik bir
güç durumla karşılaşmak.\\ başına kakmak, Yap­
tığı iyiliği incitmek amacıyla iyilik yaptığı kişiye
hatırlatmak.|| başına kalmak, 1. İstemediği halde
bir işi yapm ak zorunda olmak. 2. İstemediği birine
bakm ak zorunda kalmak.]] başına kan çıkmak,
Çok öfkelenmek, çok kızmak.]] başına karalar bağ­
lam ak, 1. Yas tutmak. 2. Çok kederlenmek, üzül­
mek.]] başına komak, {eAT} Yalnız bırakmak; kendi
başına bırakmak.]] başına lanet yağmak, L H er­
kes tarafından hakaret görmek. 2. Felakete düş­
mek.]] (kabak) (benim, senin, onun, bizim, sizin,
onların) başına (başıma, başına, başımıza, başını­
za, başlarına) patlamak, İşi bizzat yapm ak zorunda
kalm ak.|| başına piyade, {ağız}] Kendi bildiğinden
şaşmayan; başına buyruk. [DS || başı nâra yan­
mak, Başkası uğruna büyük bir zarara uğramak.]]
başına sarmak, 1. Sıkıntı ve huzursuzluk verici bir
durumu bile bile birine yöneltm ek ve yüklemek. 2.
Birisine uğraşıp duracağı bir işi bırakıp gitmek. ||
başına soğuk geçmek, 1. Anlayışını yitirmek, an­
layıştan uzak kalmak. 2. Aptalca hareket etmek.\]
başına sovuk geçmek, {eAT} Anlayışım yitirmek;
anlayıştan uzak kalmak.]] başına söylemek, {eAT}
K endi kendine söylenmek. |[ başın aşağa bırakmak,
{eAT} 1. Başını önüne eğmek. 2. Utandırmak; m ah­
cup etmek.]] başın aşağa eylemek, {eAT} 1. Başım
önüne eğmek. 2. Utandırmak; mahcup etmek.]] ba­
şın aşağa itmek, {eAT} 1. Başını önüne eğmek. 2.
Utandırmak; mahcup etmek.|| başın aşağa kılmak,
{eAT} 1. Başını önüne eğmek. 2. Utandırmak; m ah­
cup etmek.]] başın aşağa salmak, {eAT} 1. Başım
önüne eğmek. 2. Utandırmak; mahcup etmek. || ba­
şın aşağa tutmak, {eAT} 1. Başını önüne eğmek. 2.
Utandırmak; mahcup etmek.]] başına taç etmek,
Çok değer vermek, itibar göstermek, el üstünde
tutmak.|| başına taş yağmak, Felakete uğramak.]]
başına teller takınmak, Çok sevinmek.|| başına
tokm ak olmak, Zapt etmek; kontrol altında tut­
mak]] başına toplamak, Çevresine çok kalabalık
insan biriktirmek; bir çok kimseyi yanına getir­
mek.]] Başına toprak! 1. {eAT} Yazıklar olsun; öl­
sün! 2. Birinin ölümünün arzu edildiğim ifade eden
beddua sözii.]] başına toprak koymak, {eAT} Ölü­
münü istemek.|| başına toprak saçmak, Matem
Ü I Ü M I İ İ W t S Ö M .W8
içinde olmak]] başına urmak, {eAT} 1. Başına
giymek. 2. Başına giydirmek]] başına üşüşmek,
Birinin çevresinde birdenbire kalabalık oluşmak;
başına birikmek; başına toplanmak]] başına vur
(ağzından) lokm asını al, 1. Sessiz ve sakin birin­
den söz edilirken kullanılır. 2. Birinin pısırık, m is­
kin ve aciz olduğunu belirtir.]] başına vurmak, 1.
Oruç, sevinç gibi durumlardan ötürü ne yaptığını
bilemeyecek şekilde kendini kaybetmek. 2. İçkinin
etkisi ile çok sarhoş olmak. 3. Sıcak, soğuk veya
hava değişimi gibi sebeplerle başı ağrımak]] başı­
na yıkm ak, 1. Sıkıntı ve huzursuzluk verici bir du­
rumu bile bile birine yöneltm ek ve yüklemek. 2.
Birisine uğraşıp duracağı bir işi bırakıp gitm ek.||
başına yular geçirmek, i. Hükmü altına almak,
dilediğini yaptırmak. 2. Özgür davranmasına fırsa t
vermemek]] başın çaresine bakmak, Son tedbirle­
ri almak; son sözü söylemek]] başında ateş yan­
mak, B üyük bir sıkıntı içinde olmak]] başında
beklemek, i. B ir kimseyi gözlem altında tutmak. 2.
Yaşlı, hasta veya çocuk gibi b a k m a muhtaç kişile­
re yardım cı olm ak için yanında bulunmak; bak­
mak.]] başında değirmen çevirm ek (döndürmek),
1. Birine rahat yüzü göstermemek. 2. Çok yormak.
3. Birini belaya ıığratmak.\\ başında dönmek,
{ağız} Yanından hiç ayrılmamak; başını beklemek.
[DS]|| başında durmak, B ir hastanın veya korunup
gözetilmesi gereken şeyin yanından ayrılmamak]]
başında kavak yelleri esmek, 1. Aklı sürekli başka
bir şey ile m eşgul olmak. 2. Ciddî davranmamak,
h a fif meşreplik etmek. 3. Bir sorumluluk altına
girmeden zevk ve eğlence peşinde koşmak. 4. Ger­
çekleşmesi mümkün olmayan işler peşinde koş­
mak.]] başından almak, 1. Yapılmakta olan bir işi
yeni baştan yapm aya başlamak. 2. B ir konuşmayı
yineleyerek en baştan anlatmaya başlamak]] ba­
şından aşağıya kaynar sular dökülmek, 1. A nsı­
zın kötü bir haberle karşılaşarak fen a lık geçirmek.
2. Çok üzücü ve utanç verici bir olayla karşılaşa­
rak vücudunu ter basmak.|| başından aşkın, İşi
çok.|| başından aşmak, 1. Çok gelmek, fa zla la ş­
mak. 2. Başaramayacağı kadar artmak.]] başından
atmak, i. H oşuna gitmeyen birini yanından uzak­
laştırmak. 2. Sıkıntı verici bir işten kendini kurtar­
mak, başkasına yüklemek. 3. Sürdürülmesi gereksiz
bir beraberliğe son vermek; kurtulmak; savmak.||
başından ayrılmamak, 1. Birinin yanında sürekli
olarak bulunmak. 2. Hasta, çocuk veya yaşlı bir
kimseye yardımcı olm ak amacıyla sürekli yanında
durmak]] başından baytambala kalmak, {ağız}
Mirasçısız ölerek malları hâzineye kalmak. [DS]||
başından bezmek, {ağız} Kendini salıvermek; ken­
dine bakmamak; kendinden geçmek. [DS]|| başın­
dan büyük iş, (Bir kimse için) beceremeyeceği,
başaramayacağı kadar zo r veya büyük if.|| başın­
dan büyük işlere girişmek, Beceremeyeceği, al­
w
0 1 ffilIÜ lE S M tu 4 8 9
tından kalkamayacağı, başaramayacağı işlere g i­
rişmek.|| başından büyük işlere kalkışmak, Bece­
remeyeceği, altından kalkamayacağı, başaramaya­
cağı işlere girişmek. || başından büyük yalan söy­
lemek, Çok aşırı yalan söylemek. || başından geç­
mek, I. Benzeri olayı daha önce yaşam ış olmak. 2.
Olayları yaşam ak veya tanık olmak, |j başından
kalsın, (Parası ve malı ile övünen, birine) ölümünü
dilemek amacıyla söylenen beddııa.\\ başından
kesmek, Yapılması istenmeyen bir işi daha başla­
madan reddetmek.\\ başından korkmak, 1. H aya­
tından endişe duymak. 2. Cezalandırılacağı endişe­
sini taşımak.\\ başından nikâh geçmek, Daha ön­
ce, en az bir kere evlenmiş olmak.\\ başından sav­
mak, B ir bahane uydurarak yanından uzaklaştır­
mak.. || başında olmak, 1. Bir sıkıntıya uğramak. 2.
Bir işin başkanı, yöneticisi olmak. 3. Aynı durumda
bulunmak; ilerleme kaydetmem ek,|| Başında para­
lansın! Bir iyilik başa kakılınca söylenen artık on­
dan iyilik beklenmediğini ifade eden söz. | başında
taşımak, Saygı göstermek; hürmet etmek, itibar
göstermek. || başında torbası eksik, Birinin hayvan
gibi davrandığını ifade etmek için kullanılan haka­
ret sözü; eşek gibi; anlayışsız; kaba ve saygısız. |
başını adamak, Kutsal bulduğu veya çok değer
verdiği, sevdiği şey uğruna canından olmayı, ölme­
y i göze almak.|| başını ağrıtmak, 1. Çok söz ederek
konuyu uzatmak. 2. Gereksiz sözlerle birini bu­
naltmak. 3. B ir iş dolayısıyla birini tedirgin etmek,
uğraştırmak.\\ başını alam am ak, 1. İş çokluğun­
dan dolayı kendi ihtiyaçlarını karşılayamamak. 2.
Elinden kurtulamamak.]\ başını alıp gitmek, Kim ­
seye haber vermeden kendi bildiğine gitm ek.|| ba­
şını alıp kaçmak, Yalnız kalacağı bir yere çekil­
mek.,|| başını almak, 1. Serbest kalmak. 2. {eAT,1
Birinin başım kesmek.\\ başını ateşlere yakmak,
Kendi isteğiyle sonunun kötü olacağını tahmin
edemediği bir işe girişm ek.|| başını bağlam ak, 1.
Birini nişanlamak veya evlendirmek. 2. İşleri düze­
ne sokm ak veya kolaylamak. 3. {ağız} Bir işi bitir­
mek. [DS] 4. {ağız} K andırarak bir malın değerin­
den daha düşük fiya ta satılmasına neden olmak.
[DS] 5. {ağızj- Kaparo vererek bir malın satışını ke­
sinleştirmek. [DS] 6. {ağızj Pazarlık yapm ak; pazar­
lıkta uyuşmak. [DS] 7. {ağız} B ir iş için kesin karar
vermek. [DS] 8. {ağız} B ir kızı, evlenme sözü vere­
rek kandırıp uzun süre bekletmek. [DS] 9. {ağızj
(Gelin için) başım süslemek. [DS]|| başını bağrını
yemek, {ağızj (Fiyatlar için) çok yükselmek; p a h a ­
lanmak. [DS]|| başını beklemek, 1. Birini korumak
ve kollamak üzere göz önünden ayırmamak. 2. A ğır
hasta olan birinin yanından hiç ayrılmamak.\\ ba­
şını belaya sokmak, 1. Kötü bir duruma düşmek.
2. Birini büyük bir sıkıntıya uğratmak.|| başını bir
yere bağlamak, Birini bir işe yerleştirmek]] başını
boş bırakmak, Birini kontrolsüz ve kendi halinde
BAŞ
serbest bırakmak.\\ başını çöndermek, {ağız} Evli
karı kocayı biiyii ile birbirinden ayırmak. [DS]|| ba­
şını derde sokmak, /. Kötii bir duruma düşmek. 2.
Birini büyük bir sıkıntıya uğratmak.\\ başını dik
tutmak, 1. Gururlanacak bir durumda olmak. 2.
Utanacak bir işyapmamak.\\ başını dinlemek, Ses­
siz ve sakin bir köşede yaşam ak veya dinlenmek;
yalnız kalarak dinlenmek.\\ başını dönlemek, {ağız}
B ir kimsenin başında beklemek; başından ayrıl­
mamak. [DS]|| başını ezmek, 1. Zararlı bir şeyi
ortadan kaldırmak, y o k etmek. 2. Kımıldayamaz ve
kötülük edemez duruma getirmek.\\ başını gözünü
yarmak, 1. Çok kötü bir şekilde dövmek; berbat
etmek. 2. Bir işi çok kötü şekilde yapmak; becerik­
sizlik yapmak; berbat etmek. 3. B ir metni anlamdan
uzak ve yanlışlarla dolıı olarak okumak.\\ başını
hangi taş katıysa ona vur, H er türlü sonuca m ey­
dan okumayı öğütleyen söz.|| başını hırkaya çek­
mek, {OsT} Dalmak; uyumak. || başını iki eliyle
tutmak, Yazıklanmak; acınmak. | başını inanmak,
1. Kendini birine teslim etmek. 2. Ona çok giiven-
mek. || başını istemek, 1. Birinin öldürülmesini ta­
lep etmek. 2. B ir görevlinin görevinden uzaklaştı­
rılmasını talep etmek.\\ başını kaldırmamak, Çok
çalışmak]] başını kaşımağa eli değmemek, Çok
fa zla işi olmak.|| başını kaşımağa vakti olm amak,
Çok çalışmak zorunda olmak]] başını kazıtmak,
{eAT} Saçım tıraş ettirmek.]] başını kel etmek,
{ağızj Usandırmak; bıktırmak. [DS]|| başını koltu­
ğunun altına almak, 1. Yapmak istediği bir iş için
hayatını ortaya koymak. 2. Canına değer verm e­
mek.]] başını koltuğunun altında taşımak, Ölümü
göze almış olmak.]] başını kurtarmak, 1. Başkala­
rını düşünmeden kendisini kurtarmak. 2. Canını ve
hayatını korumak. 3. Kendi geçim ini sağlayabilir
duruma gelmek.]] başının altında, Yastığının altın­
da]] başının altından çıkmak, Düzen ve hilelerin
kurucusu ve sahibi olmak, sebep olmak.]] başını
nâra yakmak, Kendisini veya birisini çekilmez bir
sıkıntıya, dayanılmaz bir derde bulaştırmak]] başı­
nın çaresine bakmak, 1. Kendi canını kurtarmak.
2. Sıkıntılı durumdan kurtuluş çarelerini kendisi
arayıp bulmak ve kurtulmak,| başının derdi, Çev­
resine çok zarar veren kişi]] başının derdine
düşmek, Başkaları ile ilgilenmeyi bırakarak kendi
canını veya malını kurtarmaya gayret etmek]] ba­
şının dikine gitmek, B ir işte başkalarının düşünce
ve öğütlerine değer vermeksizin kendi bildiğini
yapmak]] başının etini yemek, Sürekli ısrar ede­
rek bıktırmak; rahat bırakmamak]] başının
gaydına bakmak, {ağız} Başının çaresine bakmak.
[DS]|| başının gözünün sadakası, Başa gelebilecek
bir belayı önlemek amacıyla verilen sadaka, ha­
yır]] başının üstünde yeri olmak, Saygı duymak;
itibar etmek]] başını okutmak, Baş ağrısı gibi
hastalıklardan dolayı iyileşmesi için dua ettirmek.]]
B AŞ
başını ortaya koymak, 1. D eğer verdiği veya kut­
sa l saydığı bir şey için canından olmayı göze al­
mak. 2. {eAT} Canını fe d a etmek.\\ başını öne eğ­
mek, Ç ok utanmak.\\ başını önüne salmak, 1.
Utandırmak, mahcup etmek. 2. Başını önüne eğ­
mek.\\ (birinin) başını örtmek, {eAT} l.(B ir kadını)
kendisine eş olarak kabul etmek. 2. {ağız} Kızını ev­
lendirmek. [DS]|| başını secdeye koymak, İbadet
etm ek.|| başını secdeye koymamış, H iç ibadet et­
m emiş,|j başını sokmak, 1. Sığınılacak ve koru-
nulacak bir yere girmek. 2. Kira veya satın alma
yoluyla bir ev edinerek oturmak. | başını süzmek,
{ağız} 1. Başını dik tutmak. 2. (Ekin için) başak ver­
mek. [DS]|| başını taşa döğmek, {eAT} Pişm anlık
duymak; başını taşa vurmak. || başını taşa dövmek,
Pişm anlık duymak; başını taşa vurmak. || başını
taşa vurmak, D aha önce yaptığı işten veya verdiği
karardan dolayı çok pişm an olmak. |] başını taştan
taşa vurmak, 1. Yaptığı veya yapam adığı bir işten
dolayı çok pişm anlık duymak. 2. B ir çok sıkıntılara
düşmek. || başını toplamak, (Kadınlar için) saçla­
rını tarayıp güzel bir şekil vermek; baş bağlamak.\\
başını uçurmak, Kesici bir alet ile başını gövde­
sinden ayrılacak şekilde kesmek; öldürmek; katlet­
m ek,|| başını üzmek, {ağız} Başını koparmak. [DS]||
başını verm ek, Şehit olmak. |[ başını yakmak, B i­
rini dönüşü olmayan güç bir duruma düşürmek.\\
başını yaptırmak, (Bayanlar için) berberde saçını
düzelttirmek, süsletmek,|| başını yarıp gözünü çı­
karmak, Yapmakta olduğu bir işi becerememek;
düzeltmeden ziyade zarar vermek.\\ başını yemek,
1. Felaketine sebep olmak. 2. Birinin ölümüne se­
bep olmak.|| başını yenmek, {eAT} Atın başını tu­
tabilmek; zaptetmek.\\ başını yere komak, Secde
etm ek.|] başını yire komak, {eAT} Secde etmek.|
Başınızı ağrıtmayayım, Uzun uzadıya anlatılan
bir konu bağlanırken söylenen bir çeşit özür dileme
sözü.|| başın kayu etmek, {ağız} Baş aşağı etmek.
[DS]|| başın önüne (önine) salmak, {eAT} 1. Başını
önüne eğmek. 2. Utandırmak; mahcup etmek. || Ba­
şın sağ olsun! Yakınlarından biri ölmüş kimseye
söylenen taziye sözü. || başın salmak, {eAT} 1. Ba­
şını önüne eğmek. 2. Utandırmak; mahcup etmek.
3. {eAT} Başını sallamak.\\ başı önünde, 1. Çevre­
dekilerin namusu üzerinde gözü olmayan. 2. Utan­
gaç; m ahcup.|| başı örtülü, {eAT} K adın.|| başı
pek, 1. Anlayışsız. 2. {eAT} (At için) gem almaz;
başı sert; binicinin emirlerini dinlemeyen,\\ başı
satma (sadme) taşma değmek, {ağız} Acı bir dene­
yim geçirmek. [DS]|| başı sert, 1. Anlayışsız. 2. (At
için) binicinin emirlerini dinlemeyen, gem alma-
yan. | başı sıkılmak, 1. B ir güçlük karşısında bu­
nalmak. 2. Zorluklarla mücadele etmek.\\ başı sı­
kışmak, Darda kalmak, bunalmak.\\ başı sıkıya
gelmek, Herhangi bir güçlük karşısında bunal­
m ak,|| başı sonu belli olmamak, İşin başlangıcı
veya sonu kestirilememek; ne yaptığını bileme-
mek.|| başı şaşmak, {eAT} 1. Başı dönmek. 2. Aklı
başından gitmek.\\ başı şaşmak, 1. Başı dönmek. 2.
Aklı başından gitmek. || başı tapmak, {ağız} Anla­
mak. [DS]|| başı taşa değmek, Hayatın güçlükleriy­
le de karşılaşmak; bu olaydan ders almak. || başı
taşa gelmek, 1. Hayatın zorluklarıyla karşılaşmak;
bu olaydan ders almak; zorluğu anlamak. 2. Sıkın­
tılı bir duruma uğramak. || başı taşa, taşı başa
vurmak, H er türlü çareyi deneyerek güç bir işi
başarmaya çalışmak.\\ başı taşı birle, {eT} Tama­
mıyla; bütünü ile [EUTS]|| başı tutm ak, 1. Çok gü­
rültüden veya konuşma dinlemekten dolayı başı
ağrımaya başlamak. 2. A klı karışmak. 3. {ağız} Sa­
ra nöbeti gelmek. [DŞ]|| başı tübüne (dibine) et­
mek, {ağız} A ltüst etmek; karm akarışık hâle getir­
mek. [DS]|| başı üstünde yeri olmak, 1. Saygı ve
sevgi gösterip değer vermek. 2. B ir görüşü uygun
bulmak.\\ başı yastığa düşmek, Yorgunluktan veya
hastalıktan yatıp uyuyakalmak.\\ başı yastık yüzü
görmem iş, 1. R ahat nedir bilmeyen. 2. H iç hasta­
lanıp yatağa yatm am ış olmak. | başı yelli, {eAT}
Hafifmeşrep; havaî.|| başı yellü, {eAT} H afifmeş­
rep; havaî.\\ başı yerde, 1. Utanç içinde. 2. Kır-
gın. || başı yerine gelm ek, 1. Dinlenmiş olmak. 2.
Aklını sağlıklı kullanabilir hâle gelmek. 3. Sarhoş­
luktan kurtulma; ayıkm ak.|| başı yillü, {eAT} H a­
fifm eşrep; havaî.|| başı yirde, {ağız} Utangaç. [DS]||
başıyla oynamak, Hayatını tehlikeye düşürücü
işlerle uğraşmak.\\ başı yortusuna, {ağız} Kendi
bildiğine. [DS]|| başı yukarda, Çekinecek bir du­
rumu olamayan; alnı ak; başı dik.|| başı yukarı, 1.
Başı yukarıya gelecek şekilde. 2. {ağız} Yokuş.
[DS]j| başı yukarıda, Kibirli, gururlu, kendini be­
ğenm iş,|| başı yum uşak, Uysal, söz dinler; geçimli.
{ağız} (aym) [DS]|| başı zapt olunmak, (At için)
dizgine alıştırılmak; ehlileşmek.\\ başı zongulda-
mak, {ağız} Başı ağrımak; başı tutmak. [DS]|| baş
indirmek, {eAT} 1. K abul etmek; razı olmak; boyun
eğmek, itaat etmek. 2. Boyun eğdiğini, teslim ol­
duğunu belirtmek.|| baş indürm ek, {eAT} Boyun
eğmek; itaat etm ek.| baş ip, {eAT} D okuma tezgâ­
hına gerilen çözgü ipi; çözgülük; direzlik.\\ baş ipi,
{ağız} Kağnı y a da araba çeken öküzleri yedm ek
için kullanılan ve öküzlerin başlarına takılan ip.
[DS]|| baş itmek, {eAT} Başkan yapmak; komutan
seçmek.\\ baş kakıncı, {ağız} 1. Başa kakma nedeni.
2. Yemek kabı. [DS]|| baş kaldıramamak, 1. H as­
talıktan iyileşememek, yataktan kalkamamak. 2. Bir
işten vakit bulamamak; yakasını kurtaramamak.\\
baş kaldırma, İsyan etme. || baş kaldırmak, 1. Yö­
netime karşı gelmek; isyan etmek. 2. {eAT} Varlığı­
nı belli etmek; kendini gösterecek, belli edecek bir
durum sergilemek. 3. A çık bir şekilde görülmek,
sivrilmek. || baş kaldırmamak, 1. İş çokluğundan
dolayı çok çalışmak. 2. Çevresini görebilecek du­
® I1 Î 1 1 M İ.4 9 1
rumda olmamak. || baş kaygısı, Can için duyulan
endişe.|| baş kayısı, Baş derdi, can baş kaygısı.\\
baş kayusı, {eAT} Baş derdi; can baş kaygısı.\\ baş
kazıtmak, {eAT} Saçını tıraş ettirmek.\\ baş kesil­
mek, Zorbalık edilmek, zorbalık kol gezmek.\\ baş
kesmek, {eAT} 1. Başını indirmek; baş eğmek. 2
Baş eğerek saygı selamı vermek, {ağız} (aynı) [DS]
3. A lçak gönüllü davranmak. 4. Selam için, sağ
elini göğsüne bastırırken başını fazla ca eğmek. 5.
Dervişlerin şeyhlerine gösterdikleri saygı duruşu.
6. (Dervişler için) şeyhlerden gelen emirleri itiraz­
sız kabul etmek.|| baş kıç belli olmamak, Büyük
bir karışıklık egemen olm ak.J| baş kılı, {eAT} &Jf.j|
baş kıltığı, {ağız}Yatağın baş tarafı. [DS] [| Baş kı­
rılır fes içinde, kol kırılır yen içinde. Aile içinde
ve yakın arkadaşlar arasında olan tatsızlıklar ve
uyuşmazlıklar dışarıya duyurulmaz; kendi arala­
rında halledilir. || baş kırmak, K ibir ve inat sahibi
birine karşı durmak.\\ baş koçanı, {ağız} K im lik
belgesi; nüfus cüzdanı. [DS]|| baş komak, {eAT} 1.
Can fe d a etmeğe razı olmak. 2. Saygıyla baş eğ­
mek. 3. Razı olmak; kabul etmek. || baş koparmak,
{ağız} Baş kesmek; başı gövdeden ayırmak. [DS]||
baş korkusu, B ir cezaya çarptırılacağına ilişkin
duyulan korku; cezalandırılma endişesi. || baş koş­
mak, {eAT} 1. Baş başa verip fik ir birliği etmek;
arkadaş olmak; birlikte düşüp kalkmak, {ağız} (aym)
[DS] 2. Canla başla bir işin üstüne düşmek, {ağız}
(aynı) [DS] 3. {OsT} Başkan veya komutan olarak
atamak, {ağız} (aynı) [DS] 4. Yarış etmek. S. {ağız}
İlgi göstermek. [DS] 6. {ağız} Uğraşmak; iddia et­
mek; rekabet etmek; tartışmak. [DS] 7. {ağız} Yap­
mak; düzenlemek; onarmak. [DS]|| baş koymak,
{eAT} 1. B ir şey uğruna canını vermeğe razı olmak.
2. Boyun eğmek; itaat etmek. 3. Saygıyla baş eğe­
rek selam vermek.|| baş költiirmek, {ağız} Baş kal­
dırmak; isyan etmek; itiraz etmek. [DS]|| başköşe,
başköşe.|| baş kurtarm ak, 1. Tehlikeyi savuş­
turmak. 2. Cezadan kurtulmak.\\ baş kün, {ağız} -*■
başkün. [DS]|| başlı başına, 1. Tek başına. 2. Oldu­
ğu gibi. 3. B ir gruptan ayrı olarak. || başlu başı
kayusı olmak, {eAT} Başı dertte olmak; canının
derdine düşmek; kendini kurtarmaya çalışmak.||
baş nâre yanmak, 1. B ir derde belaya uğramak. 2.
Birinin kötülüğüne uğramak. | Baş nereye giderse
ayak da oraya gider, K üçükler her zaman büyük­
leri örnek alırlar. || baş oda, -*■ başoda.|| baş oğul,
{ağız} -*■ başoğul. [DS]|| Baş olan boş olmaz, 1. Bir
yerde lider olan kimse oraya değerli olduğu için
gelmiştir. 2. Yöneticilerin işi çok olur. || Baş ol da
istersen soğan başı ol, Küçük de olsa bir yerde, bir
işte yönetici olm ak iyidir. | baş olmak, Yönetici
olmak; yönetim yetkisi taşımak; reis olmak. || baş
olmamak, {ağız} Bir işi sonuçlandıramamak; biti-
rememek. [DS]|| baş ot, {ağız} Kibrit. [DS]|| baş oy­
namak, {eAT} Hayatını tehlikeye atmak, canını f e ­
BAŞ
dadan çekinmemek.\\ baş öğrenmek, {eAT} (Binek
hayvanı için) talimli olmak.|| baş öğmek, {ağız}
folk. -*■ baş övmek. [DS][| baş öğrenmek, (Binit
hayvanı için) talimli olmak.|| baş öğretmek, {ağız}
H ayvan terbiye etmek; yük, binek çift gibi işlere
alıştırmak. [DS]|j baş örme, {ağız} Kına gecesi g e­
lin ve güveyin eline kına yakm a işi. [DS] 11 baş ört­
mek, Örtü ile başını kapatmak.\\ baş örtiisi, {eAT}
Taç.|| baş örtüsü, Başı örtmek için kullanılan ku­
maş; çarşaf; {ağız} (aynı). [DS]|| baş övmek, {ağız}
folk. Geline, çalgı eşliğinde öğüt vermek. [DS]|| baş
parası, {ağız} 1. Alışverişte üste alınan para. 2.
H ayvan satışlarında alıcının çobana verdiği bah­
şiş. [DS]|| baş parmak, Eldeki en kaim ve diğerle­
rine göre daha kısa ve yum ruk yapıldığında dışta
kalan parmak.\\ baş pekliği, {eAT} Sert başlılık.||
baş sağlığı, Ölenin yakınları için gösterilen ilgi,
söylenen hayır dua ve yakınlık ifadesi. || baş sağlığı
dilemek, Yakını ölmüş birisine acısını paylaştığını
ifade etmek.[| baş sallamak, 1. Uygun görmek, ka ­
bul etmek. 2. D alkavukluk etmek,|| baş salmak,
{eAT} Başını sallamak]] baş sedir, {ağız} -*
başsedir. [DS]|| baş seki, {ağız} -*■ başseki. [DS]|
baş selamı, Başım eğerek verilen selam. | baş sı­
kılmak, 1. Para sıkıntısı çekmek. 2. B ir derde uğ­
ram ak,| baş suyu, {ağız} Doğum öncesi gelen akın­
tı; amniyos suyu. [DS]|| baş şeker, {eAT} Kelle şe­
ker]] başta bitmek, 1. Hemen gelip yanında bu­
lunmak; başına hemen dikilmek. 2. Göz açtırma­
mak]] başta büyük, {ağız} Akıl, zekâ ve tedbir ba­
kımından üstün kimse. [DS]|[ başta bulunm ak, B ir
işin yönetim ini elinde bulundurmak; yönetici ol­
mak,|| baş tacı, Çok sevilen ve saygı duyulan kişi
veya manevi değeri yüksek şey]] baş tacı etmek,
Sevgi ve saygı bakımından üstün tutmak, değer
vermek. || başta ekşimek, Birine rahatsızlık verecek
kadar y ü k olmak]] başta gelmek, 1. E n önde bu­
lunmak. 2. Yarışta üstün durumda bulunmak.]\ baş­
ta gitmek, En ileri durumda bulunmak.]] başta
hamam tokm ağı olmak, Durmadan rahatsızlık
vermek. [| başta kalmak, Birine rahatsızlık verecek
kadar y ü k olmak.]] başta kavak yelleri esmek, 1.
Kendi zevk ve eğlencesinden dolayı başkalarından
ve çevresinden haberi olmamak. 2. {ağız} Toyca
hayaller peşinde koşmak. [DS]|[ baş tamarı, {eAT}
Dirseğin iç yanında en aşağıda yer alan damar;
akciğer damarı; başlık.|| baştan, Bir işin başlangı­
cından beri; önceden; evvelden.]] baştan aşağı, 1.
Hepsi. 2. Tamamı; tümü. 3. Baştan ayağa. 4. H iç­
bir yanını eksik bırakmadan; A 'dan Z 'y e kadar. 5.
Tepeden tırnağa. || baştan aşağı bir kova sıcak su
dökülmek, Birdenbire büyük bir heyecan içinde
kalmak]] baştan aşağı kulak kesilmek, Çok dik­
katle, bütün benliğiyle dinlemek.]\ baştan aşağıya,
Bütünüyle, her yanı. | baştan aşırmak, 1. Sınırı
aşmak. 2. İleri gitmek]] baştan aşmak, P ek çok
BAŞ
olmak; yapılamayacak, bitirilemeyecek kadar çok
olmak.\\ baştan atmak, 1. Kurtulm ak için başka bir
yere göndermek; de:fetmek. 2. Önem verilmemek]]
baştan ayağa, Yukarıdan itibaren ta aşağılara ka­
dar; hiçbir yanı eksik olmaksızın; bütünüyle]] baş­
tan ayak, jağızj (Kişi için) söz dinlemez; itaatsiz;
saygısız. [DS]|| baştan baş, {ağız} En iyi; ekstra.
[DS]|| baştan başa, 1. Bir işin başından sonuna
kadar. 2. B ir yerin her tarafı. 3. Hiçbirim ayırt et­
meksizin; hepsi. | baştan, candan el yumak, H a­
yattan, yaşam aktan vazgeçmek. || baştan çıkarmak,
1. Birini kötü yola teşvik etmek, kötülük yapm aya
alıştırmak; ayartmak. 2. K andırarak namusunu
kaybetmesine, sebep olmak.]] baştan çıkarmak, 1.
B ir kimseye, yapm aması gereken bir şeyi yaptır­
mak; yoldan çıkarmak; saptırmak; azdırmak. 2.
Kötülüğe sürüklemek.|| baştan çıkkın, {ağızj Yolsuz
ilişkelerde bulunmayı yaşam a biçimi olarak seçmiş
kadın; fahişe; orospu. [DS][| baştan çıkmak, 1.
Kötü yola sapmak. 2. Namusunu kaybetmek. 3.
Ayartılm ak suretiyle ahlakı bozulmak. 4. Canını ve
başını yitirmek.]] baştan defetmek, 1. Savmak; sa­
vuşturmak. 2. Kurtulmak.]] (bir şe)') baştan geç­
mek, Önceden görüp geçirmek; yaşam ış olmak]]
baştan hüküm vermek, B ir şey hakkında önceden
kesin kararı vermiş olmak]] baştan inme, 1. Kural­
lara ve alışılmış usullere aykırı olarak en üst ma­
kamdan verilen emirle yapılan; tepeden inme. 2.
Umulmadık bir zamanda yaşanan, başa gelen. 3.
Aralıksız gelen; soluk aldırmayan]] baştan kalmış,
Başkası tarafından kullanılarak artmış durumda.]]
baştan kara etmek, -*■ baştankara etmek.|| baştan
savma, Önem vermeyerek; üzerinde titizlik gös­
termeden; üstün körü. | baştan savmak, 1. Kovar-
casına göndermek; defetmek. 2. {eATj (Tehlike için)
kendinden uzaklaştırmak]] baştan soğuk su dö­
külmek, 1. Beklenmedik bir sonuçla karşılaşmak.
2. Şaşırıp kalmak]] baş tapıncağı, {ağızj Sürekli
başa kakılan; yü z karası olan; sürekli üzüntü ve­
ren. [DS]|| baş tapmak, {ağızj Bir kimse aleyhine
konuşmak; dedikodu yapmak. [DS]|| baş taraf, Baş­
langıç kısmı]] baş tartmak, {eAT} Baş kaldırmak;
isyan etmek]] baştan tırnağa, Hiç eksik yeri kal­
mamacasına]] baş taşa değmek, Yapılmakta olan
işin ve yöntem in kötülüğünü kavramak; sıkıntı y a ­
ratan bir sona ulaşmak.]] başta taşımak, Çok saygı
göstermek, değer vermek]] baş terk etmek, Canını
fe d a etmek.]] baş terk itmek, {eATj Canını fe d a
etmek]] baş tokası, {ağız} Baş belası. [DS]|| baş
toplamak, {ağızj (Soğanlı bitkiler için) başı büyü­
mek. [DS]|| baş tutan, {ağızj Kılavuz. [DS]|| baş tu­
tar, {ağızj Başkan; elebaşı. [DS]|| baş tutmak, 1.
{eATj Baş çıkarmak; başak tutmak; başaklanmak.
2. {ağızj Aracılık etmek. [DS] 3. Çok gürültü vb.
yüzünden başa ağrı girmek. || baş tüyü, Başa takı­
lan tüy; sorguç]] baş u can oynatmak, {eATj H a­
O lÜ M IİİM flM .
yatını fe d a etmeye hazır olmak.]] baş ucu, 1. Yatın­
ca baş konulan veya yatan birinin başından taraf.
2. Herhangi bir şeyin başından tarafı. 3. mecaz.
Çok yakını]] baş urmak, {eATj Baş eğmek; saygı
ile eğilmek.|| baş utmak, {eATj Kelle almak; kelle
kesmek.|| baş üstünde tutm ak, Çok iyi ağırlamak,
saygı gösterm ek.|| baş üstünde yeri olmak, Büyük
bir saygı ve sevgi ile karşılanmak]] baş üstüne,
Verilen emrin uygulanacağını ifade eden cevap;
uygun; pekala]] baş üzerinde yeri olmak, Saygı
görmek; itibar edilmek.]] baş üzre gelmek, /eATj
Saygı ile eğilmek]] baş varmak, {eATj Baş elden
gitmek; ölmek]] baş ve bug, {eAT} Başkan; komu­
tan.]] baş verm ek, 1. Belirmek, ortaya çıkmak. 2.
{OsTj Canını fe d a etmeyi göze almak; kendini fe d a
etmek. 3. Kaynamış çamaşırı soğuk su ile çalkala­
mak 4. (Ekin için) başak bağlamak, {ağız} (aynı)
[DS] 5. {ağızj Alışverişte, takasta üste p ara vermek.
[DS] 6. {ağızj (Tohum için) filizlenip toprak üstüne
çıkmak. [DS] 7. {ağız} Asm anın meyve verecek dal­
larını bırakarak budamak. [DS] 8. {ağızj Kayığın
burnunu dalgalara çevirmek. [DS] || baş virmek,
{ağızj Artmak; çoğalmak; üremek. [DS]|| baş vur­
mak, {ağızj 1. Birinin durumunu, hatırını sormak
üzere ziyarete gitmek; uğramak. 2. Yüksek bir ye r­
den denize balıklama atlamak. 3. A kıl danışmak;
bakmak. 4. iki şey arasında bocalamak; inip çık­
mak. [DS] 11 baş yakmak, 1. Birinin başını derde
sokmak, 2. K ötü bir duruma düşürmek]] baş yap­
mak, 1. (Berber için) saç bakımı ve düzenlemesi
yapmak. 2. {ağızj Gelin başı süslemek. [DS]|| Baş
yarılır börk içinde, kol kırılır kürk içinde, Aile
üyeleri arasındaki anlaşmazlık ve kırgınlıklar aile
içinde kalmalıdır,|| baş yarıp göz çıkarmak, K av­
ga ve dövüşte birinin başını veya gözünü yarala­
mak.]] baş yastığı, Yatarken başın altına konulan
yastık]] baş yazmak, {ağızj Saç taramak. [DS]|| baş
yeli, {eATj Havailik]] baş yemek, Sofraya çorba­
dan sonra ilk sırada gelen yemek, baş yemek, 1.
mecaz. Birinin ölümüne sebep olmak. 2. Birinin
sıkıntıya düşmesine sebep olmak; çok iizüntii, sıkın­
tı vermek.|| baş yenge, {ağız} folk. Düğün yem eğini
yöneten kadın. [DS]|| baş yerine gelmek, D ağınık
olan zihni toplamak; dinlenmek.]] baş yimek, {ağızj
Ölümüne sebep olmak. [DS]|| baş yirde komak,
{eAT} Yere yüz sürmek; aşırı saygı göstermek]] baş
yire komak, {eATj Yere yü z sürmek; aşırı saygı
göstermek]] baş yire salmak, {eATj Başını yere
eğmek.|| baş yoldaşı, {ağızj 1. Eş; karı; zevce. 2.
Karı veya koca. 3. Çok sam im i arkadaş; dost. [DS]||
baş yukarı, {ağızj Yokuş yukarı; suyun kaynağına
doğru; akışın tersine. [DS]|| baş yukarda olmak, 1.
Kibirli olmak. 2. Kimseden korkusu olmamak.
baş2, [baş jiL.] {eTj {eAT} Yara; yara başı. [EUTS]
[DLT] [Gabain] S baş bart, {eAT} is. Yara bere;
ö î ö B i ö i r a i ı f .4 9 3 BAŞ

çıban; sivilce.\\ b a ş b ö r t , /eATj Yara bere; çıban; b a ş a k ç ı, [başak-çı is. Tarlalarda kalan başak­
sivilce.|| b a ş u y u z u , /eATj Suluca denilen sivilce.\\
ları veya bahçelerde hasat sonu dökülmüş olan
b a ş v e b a r t , (eAT} Yara bere; çıban; sivilce.| b a ş
meyveleri toplayan kimse, {ağızj (aynı) [D S ]
v e r m e k , {ağız} (Yara için) iyice iltihaplanıp akıntı
b a ş a k ç ı k , - ğ ı [başak-çık] is. Ekinlerde başağı m ey­
verecek hale gelmek; olgunlaşmak. [DS]|| b a ş
dana getiren, dip tarafında kavuzlar bulunan çiçek­
y a p m a k , 1. {ağızj Çıban hâline getirmek. 2. mecaz.
ler topluluğu.
Mübalağa etmek; işi büyütmek. [DS]
b a ş a k l a m a , [başak-la-ma -uJJLij] is. 1. Başaklam ak
b a ş 3, [baş > Anı. baş] {ağızj zf. Tam o anda. [DS]
işi. 2. {eATj Ürün toplandıktan sonra dal ve sap ü-
b a ş 4, [Far. bâş J ı l ] (ba:ş) ünl. Olsun; ola!
zerinde kalan artıklar,
b a ş a , [baş+ağa > başa] (başa:) is. Ağabey,
b a ş a k l a m a k , [başak-la-mak] gçl. f. [-ar] [-!(ı)-yor]
b a ş a c a , [baş-a-ca] {ağızj zf. 1. (M utluluğun derecesi­ 1. Tarlalarda veya bahçelerde hasat sonu kalmış
ni anlatmak için) sonuna kadar. 2. is. Mutluluk; olan meyveleri veya başaklan toplamak; başak top­
gönül rahatlığı. [DS] lamak. 2. {eTj Temren takmak. [D L T ] 3. jağızj Ba­
b a ş a d m a k , [baş (baş, doruk) > baş-ad-mak] {eTj gçl. şak çekmek. [D S ] 4. {ağızj Sağım bittikten sonra,
f. [-ur] 1. Başa geçirmek; riyasete geçirmek. [ETY] koyun ve keçileri kalan süt için yeniden sağmak.
2. Başında olmak; liderlik etmek; kumanda etmek; [D S ] 5. / ağız) Boşaltılan evi tekrar gözden geçir­
baş olmak; önder olmak. [Tekin] [ETY] 3. Yedmek; mek. [D S ]
çekip götürmek. [ETY] b a ş a k l a n m a , [başak-la-n-ma] is. Başaklanmak du­
b a ş a g u t , [baş-a-ğut] {eTj sf. Sevilen; hoş görülen; rumu ve başaklanmak eylemi.
başta gelen. [EUTS] b a ş a k l a n m a k 1, [başak-la-n-mak] ed il.f. [ - ır ] \. (Ba­
b a ş a ğ a ç , - c ı [baş+ağaç] is. Yaş halkaları görülecek şakçılar tarafından, hasattan sonra) başak toplan­
şekilde gövdesinden dikine kesilmiş olan ağaç, mak; başaklamak eylemi yapılmak; başak edilmek.
b a ş a ğ ı r l ı k , - ğ ı [baş+ağır-lık] is. spor. Bazı spor 2. {eTj (Ok için) temren takılmak. [D L T ]
dallarında sınırsız tutulan en ağır kilolu sporcuların b a ş a k l a n m a k 2, [baş-ak-la-n-mak] dönşl. f. [-ır]
katıldığı grup; ağır sıklet. (Ekin için) başakları oluşmak; başak tutmak,
B a ş a k , [baş-ak] is. g ök b. Ekvatorun biraz güneye b a ş a k l ı , [başak-lı sf. Başak bağlamış; başağı
doğru üstünde, en parlak yıldızı “B a şa kçı" (kadiri
olan. S b a ş a k l ı o k , {eATj Ucu başak şeklinde ve
1, 2; tayfı B2) olarak adlandırılan takımyıldızın adı.
yelekti oktan daha büyük ok.
b a ş a k 1, [eT baş > baş-ak j l i > ] İS: 1. {eTj {eATj Ok b a ş a k l ı g , [baş-ak-lığ] {eTj sf. Temreni olan; temrenli.
ucuna geçirilen sivri metal başlık; temren. [DLT] 2. [D L T ]
Buğday ve arpa gibi ekinlerin bir eksene bitişik b a ş a k t ö r , [baş+aktör] (ba ’şaktör) is. tiy. Bir tiyatro
tanelerini taşıyan kılçıklı baş kısmı. 3. biy. Uzun­ oyununda başrolü oynayan kadın veya erkek oyun­
lamasına ortak bir eksene bitişik er-dişi çiçeklerden cu.
meydana gelen çiçek topluluğu. 4. Tarlalarda, bağ b a ş a k t ö r l ü k , - ğ ü [baş+aktör-lük] (b a ’şaktörlük) is.
ve bahçelerde hasat sonu kalm ış veya dökülmüş tiy. Başrol oyunculuğu,
olan tek tük başak veya meyve taneleri. {eTj {eATj b a ş a k t r i s , [baş+aktris] (ba ’şaktris) is. tiy. Bir tiyatro
{ağızj (aym) [DS] 5. {eTj (Çiğilce) Pabuç. [DLT] 6. oyununda başrolü oynayan kadın oyuncu,
Iağızj Sigara izmariti. [DS] fi1 b a ş a k b a ğ l a m a k ,
b a ş a k t r i s l i k , - ğ i [baş+aktris-lik] (b a ’şaktirislik) is.
Ekinlerde başak oluşmak; başaklanmak.\\ b a ş a k
tiy. Bir tiyatro oyununda başrol kadm oyunculuğu,
ç e k m e k , {ağız} Tohumluk için, harmandan iyi ba­
b a ş a k tu rm a k , [baş-ak-tur-mak / baş-ık-tur-malc]
şakları seçmek. [DS]|| b a ş a k d ü z m e , {ağızj (Buğ­
{eTj gçl. f. [-tır] Yaralamak. [Yüknekî]
day için) başak hâline gelmek. [DS] | b a ş a k ö r g ü ,
mim. Başağı andırır biçimde bir eksen etrafına b a ş a l , [baş+ay / başal?] {ağızj is. Haziran. [D S ]
başları yukarı meyilli olarak konulan tuğla ve taş b a ş a l a c a k , - ğ ı [baş-a+al-acak / baş+alaca] / ağızj is.
örme şekli.|| b a ş a k t o p l a m a k , Tarlalarda veya Kadınların başlarına örttükleri tülbent. [D S ]
bahçelerde hasat sonu kalmış olan meyveleri veya b a ş a l t ı , [baş+alt-ı] (b a ’şaltı) is. dnz. Gemicilerin
başakları toplamak; başaklamak,'] b a ş a k t u t m a k , yattığı, gemilerin baş tarafının altındaki odacık, fi1
1. (Kişi için) çiftçilik yapm ak; ekin işleri ile uğraş­ b a ş a l t ı n d a n y e t i ş m e Denizcilikte, miçoluktan baş­
mak. 2. (Ekin için) başaklar oluşmak; bağlamak; layarak derece derece yükselme.
çıkarmak; başaklanmak. b a ş a n ı , [Far. bâşâm ^LiL] (ba:şa:m) {O sTj is. Perde;
b a ş a k 2, -ğı [Ar. başak j i l ı ] (ba:şak) is. zool. Bir tür örtü.
küçük atmaca, [bâş (yara) > baş-a-mak] {eTj g ç l.f. [-r]
b a ş a m a k 1,
1. Yara açmak. [D L T ] 2. Ağaçlara kertik yapmak;
b a ş a k ç ı, [başak-cı {eAT} is. -*■ başakçı.
kertiklemek. [D L T ]
BAŞ
başam ak2, [baş-a-mak] {eT} gçl. f. f r ] Ağaçları bir
ucundan birbirine dayalı olarak koymak; çatmak.
[DLT]
başam ak3, [baş-a-mak] {eT} gçl. f. f r ] Yenmek;
üstün gelmek. [EUTS]
başame, [Far. bâşâme <u>Lil>] (ba:şa:me) {OsT} is.
Kadınların başlarına örttükleri yaşmak; baş örtüsü;
bürümcük; namaz bezi,
başangı, [baş-an-gı] {ağız} sf. 1. Akıllı. 2. Baştan
çıkmış; huysuz; haşan; yaramaz; hırçın; ele avuca
sığmaz; ahlaksız. [DS]
başanı, [baş-an-ı] {ağız} sf. 1. Baştan çıkmış; huysuz;
haşarı; yaramaz; hırçın; ele avuca sığmaz; ahlaksız;
başangı. 2. Aklı ermediği hâlde işe karışan. [DS]
başarat1, -di [Ar. basâret => başarat] {ağız} is. Ya­
nılmaksızın gerçeği görebilme yetisi; basiret. [DS]
başarat2, -dı [baş+ er + Ar. -ât ?] {ağız} is. Bir işi
yöneten kimse; başkan. [DS] 0 başarat etmek,
{ağız} Bir işe başlamak; girişimde bulunmak; te­
şebbüs etmek. [DS][| başarat parmağı, {ağız} Baş
parmak. [DS]
başaratlı, [başarat1-11] {ağız} sf. Becerikli. [DS]
başaret, [Ar. basâret => başaret] {ağız} is. M uhake­
me. [DS]
başargan, [başar-gan] {ağız} is. 1. Kumandan. 2. Po­
lis amiri. [DS]
başarı1, [başar-ı] is. Üstesinden gelme; başarma;
muvaffakiyet, (1935). S başarı göstermek, Başa­
rılı olmak; başarmak; m uvaffak olmak.\\ başarı
sağlamak, Başarılı olmak; başarmak; m uvaffak ol­
mak.
başarı2, [baş+er-i] {ağız} is. 1. Bir kurulu, bir işi yö­
neten kimse; başkan; yönetici. 2. Çocuk oyunların­
da, ebe. [DS]
başarık, -ğı [başar-ık] {ağız} is. Başarı. [DS]
başarıklı, [başar-ık-lı] {ağız} sf. Becerikli. [DS]
başarılı, [başar-ı-lı] sf. 1. Başarı gösteren; muvaffa­
kiyetli; böke; muvaffak. 2. Üstesinden gelinmiş;
başarılmış. 3. zf. Başarılı olarak; başarılmış biçim­
de.
başarılma, [başar-ıl-ma] is. Başarılmak işi.
başarılmak, [başar-ıl-mak] e d il.f. /w r/B aşarı ile so­
na erdirilmek,
başarım, [başar-ım] is. 1. B aşan ile elde edilen so­
nuç. 2. spor. Bir sporcunun elde edebileceği en iyi
sonuç; performans. 3. Dayanma gücünün en son sı­
nırı; takat.
başarısız, [başar-ı-sız] sf. 1. Başarı gösteremeyen;
muvaffakiyetsiz; akîm. 2. Üstesinden gelinememiş;
başarılamamış. 3. zf. Başarı gösteremeyerek; başa­
rısızlıkla, başarmaksızın.
başarısızlık, -ğı [başar-ı-sız-lık] is. Başarısız olma
durumu; muvaffakiyetsizlik; akamet; fiyasko.
örtiM lİİH 1fC tS 0M .494
başarm a, [başar-ma] is. Başarm ak işi.
başarm ak, [eT baş-ğar-m ak (yenmek, üstün gelmek)
> baş-ar-m ak j-ojlio] gçl. f f ı r ] 1. Girişilen bir işi
becermek; üstesinden gelmek; gerçekleştirmek. 2.
İstenilen şekilde bitirmek; muvaffak olmak; itmam
etmek. 3. İyi sonuç almak; kıvırmak; elde etmek;
isteğine ulaşmak. {eAT} (aynı) 4. {eAT} Yönetmek;
idare etmek,
başarum am ak, [başar-mak + u-ma-mak
{eAT} gçl. f. f z ] 1. Dayanamamak. 2. Başa çıka­
mamak.
başasistan, [baş+asistan] (başasistan) is. En üst
derecedeki asistan,
başasistanlık, -ğı [baş+asistan-lık] (b a ’şasistanlık)
is. 1. Başasistan olm a durumu. 2. Baş asistanın gö­
revi.
başat, [baş-at] sf. biy. Benzerleri arasında gücü ve ö-
nemi üstün olan; başta gelen; hâkim; dominant,
(1935). S başat karakter, biy. B ir melezde her
zam an ortaya çıkan karakter.
başatlık, -ğı [başat-lık] is. biy. 1. Başat olma duru­
mu; hakimiyet. 2. Başat olanın özelliği, fi1 başatlık
yasası, biy. Melezlemede güçlü olan öz yapının
diğerlerinden ve sonraki soylardan daha öne çık­
ması kuralı.
başavut, [baş+avut] (b a ’şavut) {ağız} sf. Geveze.
[DS] —
başbakan, [baş+bak-an] (b a ’şbakan) is. Parlamenter
yönetimlerde hüküm et adı verilen yürütme organı­
nın başı; başvekil,
başbakanlık, -ğı [baş+bak-an-lık] (b a ’şbakanlık) is.
1. Başbakan olm a durumu. 2. Başbakanın görevi.
3. Başbakanın makamı. 4. Başbakan ve bağlı gö­
revlilerin çalıştığı daire.
başbaş, [baş+baş] (ba şbaş) {ağız} sf. Pezevenk. [DS]
başbayi, -i [baş+bayi] (ba ’şba.yi) is. Bir ticarî malın
bir bölgede toptan dağıtımını ve satışını yapan ba­
yi-
başbir, [baş+bir] {ağız} is. 1. Başkan; başbuğ; lider.
2. Çocuk oyunlarında ilk oynayan, oyuna ilk başla­
yan çocuk. [DS]
başbuğ1, [baş+buğ (lider) £j> j i l ] is. 1. Baş. 2. Baş­
kan. {eAT} (aym) 3. Komutan. {eAT} (aym) 4. Baş­
komutan. {eAT} (aynı) 5. Milis kuvvetleri komutanı.
6. İsyancıların lideri. 7. B aşka birliklerden seçile­
rek bir araya getirilmiş kuvvetlerin komutanı.
başbuğ2, [baş+bun] is. {ağız} sf. (Çocuk için) yara­
maz. [DS]
başçı, [baş-cı l_?^ ] {eAT} is. Yönetici; amir; baş.
başcıl, [baş-cıl] {ağız} is. 1. İşçi başı; başkan. 2. Ço­
cuk oyunlarında, başkan olan ve oyuna ilk başlayan
çocuk. [DS]
m
fllM T iW M .4 9 5
başçavuş, [baş+çavuş] (başçavuş) is. 1. as. Türk si­
lahlı kuvvetlerinde, üstçavuş ile kıdem li başçavuş
arasında yer alan subay yardımcılarından bir astsu­
bay ve rütbesi. 2. tar. Yeniçeri ocağının çavuşu,
başçavuşluk, -ğu [baş+çavuş-luk] (ba ’şçavuşluk) is.
as. Başçavuşun rütbesi ve görevi.
başçı1, [baş-çı] is. Pişmiş veya çiğ olarak kasaplık
hayvan başı satan kişi.
başçı2, [baş-çı] is. 1. İşçi başı. 2. {ağız} Başkan; baş­
buğ; lider. [DS]
başçık, -ğı [baş-çık] is. bot. Çiçeklerin erkek orga­
nında çiçek tozlarını taşıyan çoğunlukla sarı renkte
uzunca torba veya kapçık; haşefe,
başçıl, [baş-çıl] {ağız} is. 1. Başkan; başbuğ; lider. 2.
Çocuk oyunlarında başkan olan ve ilk oynayan ço­
cuk. [DS]
başdak1, [baş+teg > baş-dak j-tio] {eAT} zf. 1. Tek
başına. 2. sf. Baş açık.
başdak2, -ğı [baş-dak] {ağız} is. A ğaçların başından
kesilmiş parçalar; gereksiz parçalar. [DS]
başdanak, -ğı [baş+dola-k] {ağız} is. Kışm erkeklerin
başlarına sardıkları yün başlık. [DS]
başdanışman, [baş+dan-ış-man] (başdanışm an) is.
Danışmanların lideri; başmüşavir.
başdanlık, -ğı [baş-dan-lık] {ağız} is. Sahur yemeği.
[DS]
başdaş, [baş-daş {eAT} is. Kafadar; emsal;
akran.
başdaşlık, -ğı [baş-daş-lık jU I-Lib] {eAT} is. B era­
berlik; eşitlik,
başdı, [baş-dı] {ağız} sf. Tepeleme dolu; ağız ağıza.
[DS]
başdınkı, [baş-dın-kı] {eT} sf. İlk; birinci; baştaki.
[EUTS]
başdizgici, [baş+diz-gi-ci] (ba'şdizgici) is. Bir dizgi
evindeki veya matbaadaki dizgicilerin başı; başmü-
rettip, sermürettip.
başdutan, [baş+dut-an] {ağız} is. Yol gösteren; kıla­
vuz. [DS]
başe, [Far. bâşe ^ l ;] (ba:şe) {OsT} is. Atmaca; doğan
kuşu.
başed, [Far. büden (olmak) > bâşed -liL] (ba.şed)
{OsT} e. 1. Olsun; olur ki; ola ki. 2. Olabilir; belki,
başefendi, [baş+efendi] (ba ’şefendi) is. 1. Devlet da­
irelerindeki en kıdemli memur; başkâtip. 2. tar.
İmparatorluk döneminde sarayın hazine-i hümayun
bölümünde çalışan mem urların en kıdemlisi,
başeksper, [baş+eksper] (b a ’şeksper) is. Başuzman;
bilirkişi ve uzmanların başkanı,
başeng, [Far. bâşeng J liU ] (ba:şeng) {OsT} is. 1. As­
ma üzerindeki üzüm salkımı. 2. Tohumluk olarak
ayrılmış iri ve sarı hıyar.
BAŞ
başeser, [baş+eser] (b a ’şeser) is. Kendi türü içinde
en mükemmel eser; şaheser; başyapıt,
başeski, [baş+eski] (ba ’şeski) is. 1. Bir dairede veya
kurum da en kıdemli kimse. 2. tar. Yeniçeri oca­
ğında orta ve bölüklerin en kıdemlisi,
başfiyat, [baş+fıyat] (b a ’şfıyat) is. Tarım ürünlerini
desteklemek amacıyla devletin en üstün kalitedeki
ürüne verdiği fiyat,
başga, [baş-ğa-u^io] {eT} {eAT} sf. Başka.
başgak, [baş-ğak] {eT} is. Uyluk kemiklerinin üstü.
[DLT]
başgan, [baş-ğan] {eT} is. 1. Başkan; reis. [Clauson] 2.
Büyük balık. [DLT]
başgardiyan, [baş+gardiyan] (ba'şgardiyan) is. Ce­
za evlerinde tutukluların düzen içinde ve yasalara
uygun biçimde davranmalarını sağlamakla görevli
kişilerin başkanı,
başgarson, [baş+garson] (b a ’şgarson) is. Lokanta,
otel, pastahane, kahvehane gibi yerlerde müşterile­
re hizm et etmekle görevli kişilerin başkanı; m etr­
dotel.
başgarsonluk, -ğu [baş+garson-luk] (ba ’şgarsonluk)
is. 1. Başgarson olm a durumu. 2. Başgarsonun işi;
metrdotellik.
başgedikli, [baş+gedik-li] (b a ’şgedikli) is. as. En
yüksek rütbeli astsubay,
başgil, [baş-ğıl] {eT} sf. Başı ak. [DLT]
başgil, [baş-gil] is. Baş olanlar; başlar,
başgu, [baş-ğu] {eT} sf. 1. (At için) başında beyaz
leke olan [ETY] 2. is. Alnı akıtmalı at. [Tekin]
başgûn, [Far. bâşgün / bâşgüne
(ba:şgû:n) sf. 1. Baş aşağı; ters. 2. Uğursuz; şom.
başhakem, [baş+hakem] (b a ’şhakem) is. spor. Y a­
rışmayı veya oyunu yöneten hakem lerin başı; baş­
yargıcı.
başhanımefendi, [baş+hanım+efendi] is. Cumhur­
başkanının eşi.
başhekim, [baş+hekim] (ba ’şhekim) is. B ir hastaneyi
yönetm ekle görevli hekim; baştabip; sertabip.
başhekimlik, -ği [baş+hekim-lik] (b a ’şhekim) is. 1.
Başhekimin işi ve görevi. 2. Başhekim in makamı,
başhemşire, [baş+hemşire] (başhem şire) is. Bir
sağlık ocağında veya hastanede görevli hemşireleri
yönetm ekle görevli hemşire,
başhem şirelik, -ği [baş+hemşire-lik] (ba ’şhem-
şirelik) is. 1. Başhemşire olm a durumu. 2. Başhem­
şirenin işi ve taşıdığı sorumluluk,
başı, [baş-ı] zm. (İsim tamlamasında tam lanan ola­
rak) tanesi; her biri, ev başına, adım başı; kişi ba­
şına.
başıboş, [baş-ı+boş] (b a şı’boş) sf. 1. Hiçbir yere ve
kimsenin denetimine bağlı olmayan. 2. Bağlanma­
mış, serbest bırakılmış olan. 3. mecaz. Yönetimsiz;
B AŞ
denetimsiz; kurallara bağlı olmayan. 4. zf. Serbest
bir şekilde. S başıboş bırakmak, 1. Birinin üze­
rinde hiçbir denetim ve baskı bulundurmamak. 2.
K endi haline bırakmak; serbest bırakmak; salmak.\\
başıboş kalmak, 1. Kendi bildiğine hareket edebi­
lir olmak. 2. Herhangi bir karışanı görüşeni olma­
mak; serbest; özgür. 3. Kontrolden uzak kalmak.
başıboşluk, -ğu [baş-ı+boş-luk] (başı ’boşluk) is. Ba­
şıboş olma durumu; serbestlik,
başıbozuk, -ğu [baş-ı+boz-uk] (b a şı’bozuk) is. 1.
tar. İmparatorluk döneminde savaş sırasında ordu­
ya katılmış bulunan gönüllülere verilen ad. 2. gnşl.
Düzensiz topluluk. 3. {ağız} Dul kadın veya erkek.
[DS] 4. sf. Düzene uymayıp dilediğince davranan;
düzensiz; disiplinsiz. S başıbozuk alayı, Düzensiz
ve karışık insan toplulıığu.\\ başıbozuk paşası, Ba­
şıbozuk kom utanına alay etm ek için verilen isim.
başıbozukluk, -ğu [baş-ı+boz-uk-luk] (başı ’bo­
zukluk) is. 1. Başıbozuk olma durumu. 2. Düzensiz
davranış; düzensizlik; disiplinsizlik,
başıbütün, [baş-ı+bütün] (b a şı’bütiin) {ağız} sf. 1.
Durumu yerinde; hâli vakti yerinde. 2. (Kadın için)
evli. [DS]
başık, [bas-ık / baş-ık] {eTj is. Türkü; şarkı. [EUTS]
başıkabak, -ğı [baş-ı+kabak] (başı ’kabak) sf. 1. Saçı
dökülmüş. 2. Saçları dibinden kesilmiş. 3. zf. Başı­
nı örtmeden.
başıkmak, [baş-ık-mak {eAT} gçsz. f.
[ - ır ] \. Yaralanmak. 2. (Çıban için) baş bağlamak,
başıl, [baş-ğıl > baş-ıl] {eT} sf. (Kara koyun için) te­
pesinde beyaz tüyleri bulunan. [DLT]
başın, [baş-m (ba'şm) {eAT} zf. Başta; önce;
ilkin.
başına, [baş-ı-n-a (başına) {eAT} zf. Tek başı­
na; yalnızca, fi1 başına buyruk, 1. Yalnız kendi ba­
şına buyruk hareket eden. 2. Kimseden izin almak­
sızın; kendi bildiği gibi.
başında, [baş-ı-n-da] zf. (Yer almak, bulunmak, gel­
m ek vb. için) sıralanmış kişi ve nesnelerin en ö-
nünde.
başından, [baş-ı-n-dan] zf. 1. Yüzünden; sebebinden.
2. Yeniden; yeni baştan. 3. Başlangıcından. S ba­
şından beri, Başlangıçtan itibaren, başlayalıdan
beri.
başıra, [baş-ı-ra o^L.] (başı’ra) {eAT} zf. Başına. S
başıra urmak, {eAT} Başına vurmak.
başıyla, [baş-ı-y-la] (başı’y la) zf. 1. Başını kullana­
rak. 2. (Tahıl için) başağından ayrılmadan; başaklı
olarak.
başıyle, [baş-ı + ile {eAT} zf. (Tahıl için) başak­
taki haliyle; kabuklu olarak.
0IÜ M M C E » I . , » ®
başimam, [baş+imam] (b a ’şimam) is. Birden çok i-
m amın görev yaptığı camilerde, yönetici durumun­
daki imam.
başir, [Ar. bâşir yılı] (ba;şir) {OsT} sf. 1. Müjdeci. 2.
M utlu; mesut; güler,
başire, [Far. bey' ü şarâ] {ağız} is. Alışveriş. [DS]
başka, [ e rb a ş -ğ a [Râsânen] > baş-ka « i ] sf. 1. Di­
ğer şeylere benzemeyen; apayrı. 2. {eAT} Ortaksız;
müstakil; yalnız; bağımsız. 3. Bilinenden ayrı. 4.
Diğer. 5. Yabancı. 6. N itelik yönünden alışılmışın
dışında bir üstünlüğü olan. 7. Konu edilenlerin dı­
şında kalan. 8. {ağızj Usta. [DS] 9. {ağızj is. Çinge­
ne. [DS] 10. e. Ayrı; ayrıca; üstelik; bir yana, fi1
başka başına, {eATj 1. K endi başına. 2. Başlı başı­
na. 3. Ayrı.\\ başka başka, H er biri ayrı nitelikte.\\
başka biri, D iğer bir kimse veya nesne.\\ başka
çıkarmak, {eAT} {OsTj Benzerleri içinden seçip a-
yırmak; ayırmak. || başka çıkartmak, Usta çıkart­
m ak.|| başka çıkmak, {eATj {OsTj Usta olup, usta­
sından ayrı iş yapm aya başlamak.\\ Başka işi(n)
yok mu? “Gereksiz yere uğraşma(sın) ’’ anlamında
uyarı sözü.|| başka kılmak, {eAT} {OsTj Usta olma­
sı için benzerleri arasından seçip almak; ayırmak.
başkaca, [başka-ca] (başka’ca) zf. 1. Ayrıca. 2. Biraz
değişmiş.
başkafiye, [baş+kafıye] (b a ’şkafıye) is. Şiirde mısra
başlarında yer alan kafiye çeşidi,
başkağa, [baş+kayu ?] {ağızj zf. Bilhassa; mahsus.
[DS]
başkahram an, [baş+kahraman] (b a ’şkahraman) is.
ed. Bir eserdeki kişilerden en önde geleni; başkişi.
başkalaşım, [başka-la-ş-ım] is. l.je o l. Kayaçlarda iç
etkiler sonucu meydana gelen fiziksel ve kimyasal
değişim; metamorfizm. 2. biy. Bir dokunun temel
maddelerinde beliren durum değişikliği; metamor­
fizm.
başkalaşma, [başka-la-ş-ma] is. 1. Bir varlığın başka
bir varlığa dönüşmesi. 2. Bir kimsenin hâlinde gö­
rülen tam değişiklik. 3. Bir eşyanın biçiminde ve
görünüşünde meydana gelen değişme; istihale; m e­
tamorfoz. 4. biy. Bir canlının yumurtadan çıktıktan
sonra şekil değiştirmesi ve normal gelişiminin bir
evresine ulaşması,
başkalaşmak, [başka-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] 1.
Başka bir varlığa dönüşmek. 2. Nitelik ve biçim
değiştirmek. 3. Öncekinden farklılık göstermek. 4.
mecaz. Bozulmak; kötü olmak,
başkaldırı, [baş+kal-dır-ı] 1. Yönetimin otoritesine
karşı harekete geçme; isyan; ayaklanma. 2. Bir du­
rum a veya tutum a uymayı reddetme,
başkalık, -ğı [başka-lık] is. 1. Alışılmış olana ben­
zememe; değişiklik. 2. Değişik olma durumu. 3.
Farklılık. 4. fel. Başka ve farklı olma durum ve
özelliği; özdeşliğin karşıtı. 5. tar. İmparatorluk dö­
I İ f lllC E B İ .4 9 7
neminde, koyun ve keçiden alman vergileri topla­
yan tahsildarlara, bu vergiden ayrılan pay.
başkan, [baş-kan] is. 1. B ir topluluğun, toplantının
veya demeğin başında bulunan en yetkili kişi; reis,
(1935). 2. Bir ülkeyi veya topluluğu yönetmekle
görevli kişi; emir; bey; hakan; melik; sultan. 0
başkan vekili, Başkanın bulunmadığı zam anlarda
başkan yerine görevi yürütm e sorumluluk ve yetki­
sini bıraktığı kişi.|| başkan yardım cısı, Başkana
yardım eden, başkan olmadığı zam anlarda onun
yerine vekillik eden atanmış kişi.
başkanlık, -ğı [baş-kan-lık] is. 1. Başkan olma du­
rumu. 2. Başkanın görev yaptığı yer ve makam. S
başkanlık etmek, B ir toplantıyı veya topluluğu
başkan olarak yönetmek.\\ başkanlık sistemi, H ü­
kümet etme gücünün cumhurbaşkanına ait, bakan­
ların cumhurbaşkanına karşı sorumla olduğu siyasi
sistem.
başkarakter, [baş+karakter] is. tiy. Bir tiyatro oyu­
nunda canlandırılan karakterlerden en önemli ve
önde olanı.
başkası, [başka-s-ı (3. t. k.)\ zm. Diğer bir kimse. 2.
Yabancı; el.
başkâtip, -bi [baş+kâtip] (b a ’şkâ:tip) is. Bir kurum­
da çalışan yazıcıların başı; başyazman,
başkâtiplik, -ği [baş+kâtip-lik] (ba'şkâ:tiplik) is. 1.
Başkâtibin işi ve görevi. 2. Başkâtip olma durumu,
başkent, [baş+kent] (ba'şkent) is. Bir devletin yö­
netim merkezinin bulunduğu kent; başşehir; makar;
payitaht; merkez; devlet merkezi,
başkesit, [baş+kes-it] (b a ’şkesit) is. B ir ağacın göv­
desine dik olarak kesilm esiyle yaş halkalarının gö­
rülebildiği yüzey,
başkeşiş, [baş+keşiş] (b a ’şkeşiş) is. M anastır yöne­
timinde bulunan keşiş; başrahip,
başkılt, [baş+kılt] {ağız.} is. Yatağın baş ucu.
başkilise, [baş+kilise] (b a ’şkilise) is. Piskoposluk
makamının yer aldığı büyük kilise; katedral,
başkim, [baş+ki-m / baş+ki] {ağız} e. Sanki. [DS]
başkişi, [baş+kişi] (b a ’şkişi) is. ed. Bir edebî eserde
veya oyunda canlandırılan en önemli kişi; baş kah­
raman.
başkomutan, [baş+komuta-n] (b a ’şkomutan) is. Sa­
vaş durumunda bir ülkenin bütün silahlı kuvvetle­
rini yöneten en büyük komutan; başkumandan; ser­
dar.
başkomutanlık, -ğı [baş+komuta-n-lık] (b a şko m u ­
tanlık) is. Silahlı kuvvetleri savaşta yönetm e yetkisi
ve görevi; başkumandanlık,
başkonakçı, [baş+ko-n-ak-çı] (b a ’şkonakçı) is. zool.
Bir asalağın en iyi geliştiği konakçı,
başkonsolos, [baş+konsolos] (ba'şkonsolos) is. H er­
hangi bir dış ülkede, kendi yurttaşlarının haklarını
korumakla görevli en üst derecedeki konsolos.
BAŞ
başkonsolosluk, -ğu [baş+konsolos-luk] (b a şk o n ­
solosluk) is. 1. Başkonsolosun görevi ve işi. 2.
Başkonsolosun görev yaptığı yer, makamı. 3. B aş­
konsolosa bağlı memurların çalıştığı ve başkonso­
losun makamının bulunduğu bina,
başköşe, [baş+lcöşe] (ba ’şköşe) is. Bir toplulukta en
önemli ve saygın kişilerin oturması için ayrılmış
yer. S başköşeye kurulmak, Saygı duyulan kişile­
re ayrılmış bulunan yere geçip oturmak.
başkumandan, [baş+kumandan] (b a ’şkumandan) is.
Savaş durumunda bir ülkenin bütün silahlı kuvvet­
lerini yöneten en büyük komutan; başkomutan; ser­
dar. '
başkum andanlık, -ğı [baş+kumandan-lık] (b a ş k u ­
mandanlık) is. Silahlı kuvvetleri savaşta yönetme
yetkisi ve görevi; başkomutanlık,
başkur, [baş+kur (kemer, kuşak)] (b a ’şkur) is. Türk
çadırlarından yanları örten kanatların üst kısım ları­
na çepeçevre sarılan ve iki yandan kapıya bağlanan
15-20 cm. eninde, renkli ipliklerle dokunmuş k u ­
şak.
Başkurt, [Beş Ogur / Baş Kurt] öz. is. 1. Ural dağla­
rının orta ve güney bölümleri ile iki yanındaki boz­
kırlarda yaşayan bir Türk kavmi; Başkırt, Başkort.
2. Bu kavme ait, bu kavimle ilgili.
Başkurtça, [Başkurt-ça] (başku ’rtça) öz. is. Başkurt-
lar tarafından yazılıp konuşulan, taulu (dağlı) gru­
bundan K ıpçakça’nın devamı olan bir Türk şivesi,
başkün, [baş+kün] (b a ’şkün) {ağız} is. 1. İlk gün. 2.
Pazartesi. [DS]
başladaçı, [baş-la-daçı] {eT} is. Şef; amir; baş; baş­
kan. [EUTS]
b aşlag1, [baş-la-ğ] {eT} is. Başlangıç. [EUTS] [Gabain]
başlag2, [baş-lağ] {eT} sf. Başıboş bırakılmış. [DLT]
başlahana, [baş+lahana] (b a ’şla.hana) is. bot. Y ap­
rakları sıkı ve yuvarlak başlı, yemek ve sarma ola­
rak mutfaklarda kullanılan bir tür lahana, (Brassica
olearacea, B. capitata)
başlak, -ğı [baş-la-k] {ağız} sf. 1. (Ev için) bağımsız;
müstakil. 2. (Tarla, bahçe için) hissesiz; müstakil.
3. (Kişi için) bağımsız; hür. [DS]
başlama, [baş-la-ma] is. 1. Başlam ak işi. 2. Bir işi
yapmak üzere harekete geçme; ilk adımı atma. 3.
Ayakkabıya vurulan pençe. 4 . ed. Türk halk şiirin­
de matla karşılığı. 5. dbl. B ir sesin söylenişinin
başlangıcı.
başlam ak1, [baş-la-mak g ç sz .f. f r ]
fl(ı)-y o r ] 1. Bir iş için harekete geçmek ve ilk bir
kısmını yapmak; başlangıcını yapmak. {eT} (aynı)
[Gabain] [EUTS] 2. (Bir şey) çalışır, işler, yürür hale
gelmek. 3. Olmak, oluşmak, ortaya çıkmak. 4. K u­
rulmak; teessüs etmek. 5. (Ay; mevsim, ağrı vb.
için) kendini hissettirmek; girmek. 6. Görünmek. 7.
(Dövmek, azarlamak, sövmek gibi hoş olmayan bir
BA Ş
davranış için) koyulmak. 8. Başa geçmek; öne
düşmek. 9. gçl. B ir orduyu sevk ve idare etmek;
başında olmak; başa geçmek; başta olmak; lider
olmak; liderlik etmek; riyaset etmek; idare etmek;
kom utanlık etmek. {eT} {eAT} (aym) [DLT] [ETY]
[Tekin] 10. {eT} Kılavuzluk etmek. [DLT]
başlamak2, -ğı [baş-la-mak] {ağız} is. Ayakkabı pen­
çesi. [DS]
başlangıç, -cı [baş-la-n-gıç] is. 1. Başlama yeri,
başlama noktası. 2. Bir işin, hareketin veya bir dö­
nem in ilk bölümü; bidayet. 3. ed. Bir eserin, bir
yazının giriş kısmı; ön söz; mukaddime; giriş. S
başlangıç noktası, 1. Bir işin veya şeyin başladığı
yer. 2. mat. Sıfır sayısının sayı doğrusundaki yeri.
başlanılma, [baş-la-n-ıl-ma] is. Başlanılmak işi.
başlanılmak, [baş-la-n-ıl-mak] edil. f. f ı r ] B ir işi
yapm a girişiminde bulunulmak,
başlanma, [baş-la-n-ma] is. 1. Başlanm ak işi. 2.
Başlanılma. 3. Baş sahibi olma. 4. (Soğan, sarım­
sak veya lahana gibi bitkiler için) baş bağlama; baş
oluşması.
başlanm ak', [baş-la-n-mak, 3 ^-ÜLi. / ed il.f. f
ır] 1. Y apm ak için harekete geçilmek; girişilmek;
{eT} (aym). [EUTS] 2. dönşl. f. (Soğan, sarımsak ve­
ya lahana gibi bitkiler için) baş bağlamak; baş
oluşmak. 3. (Buğday için) başaklanmak; başak
bağlamak. {eAT} (aynı)
başlanm ak2, [baş-la-n-mak] {eT} edil. f. f u r ] 1.
Yönelmek. 2. (Hayvan için) dağa doğru sürülmek.
[DLT]
başlataçı, [baş-la-taçı] {eT} is. Baş olan; amir; baş;
başkan. [EUTS]
başlatılma, [baş-la-t-ıl-ma] is. Başlatılmak işi.
başlatılmak, [baş-la-t-ıl-mak] edil. f. f ı r ] 1. Başla­
m a sağlanmak. 2. Başlatmak eylemi yapılmak,
başlatma, [baş-la-t-ma] is. Başlatmak işi.
başlatm ak, [baş-la-t-mak] gçl. f. f ı r ] 1. Başlamak
işinin yapılmasını sağlamak; açmak; çalıştırmak.
{eT} (aynı) [DLT] 2. Bir çalışma, yürüme, işe başla­
ma, bir dizi eyleme vb. sebep olmak. 3. (Birinin)
kötü konuşm asına veya sövmesine yol açmak,
başlayıcı, [baş-la-y-ıcı] sf. Bir şeyi öğrenm ek için
yeni başlayan; müptedi.
başlayış, [baş-la-y-ış] is. 1. Başlama işi. 2. Başlama
biçimi.
Sjaşlayîi, [baş-layu] {eT} zf. 1. Başta; baş olarak; ilk
olarak; önce [Tekin] [ETY] [Üç İtigsizler] 2. Başlaya­
rak. [Gabain]
başlî1, [baş-lı sf. 1. Başı olan. 2. {ağız} Tepe­
lem e dolu olan; ağız ağza dolu. [DS] 3. {ağız} Top­
tan; hepsi; tamamı. [DS] 4. {ağız} Geçici olmayan;
devamlı; sürekli olarak. [DS] 5. {ağız}] Yarım kal­
mış; bitmemiş. [DS] 6. {ağız} is. Yağı alınmamış
01HIÜKBÜH.49B
sütten yapılan peynir. [DS] S başlı başına, {eAT} 1.
D iğerlerinden ayrı olarak. 2. Kendi başına; tek
kendisi olarak.|| başlı durmak, {ağız}] Harman
kalkıncaya kadar oradan ayrılmamak. [DS] || başlı
su, {eAT} K aynak hâlindeki su.\\ başlı üy, {ağız} İki
katlı ev. [DS]
başlı2, [eT. bâş (yara) > bâş-lı] {eAT} sf. 1. Yaralı;
yarası olan. 2. {ağız} (Çıban için) başı gözüken.
[DS]
başlıca, [baş-lı-ca] (başlı ’ca) sf. 1. Önemli. 2. Başta
gelen. 3. Belli başlı.
başlıg, [baş-lığ] {eT} sf. 1. Başlı. [DLT] 2. Mağrur;
dik başlı; gururlu. [Tekin] [ETY] 3. Lideri olan; baş­
lı. [ETY] 4. Yaralı. [EUTS] [DLT]
başlık, -ğı [baş-lık is. 1. K orumak amacıyla
başa giyilen nesne; takke; külah; serpuş; miğfer;
agel; arakiye; bere; börk; kabalak; kalpak; kep; ka­
vuk; taç. 2. Hayvan koşum larının başa geçirilen
kısmı. 3. {ağız} Gem. [DS] 4. {ağız} Yular. [DS] 5.
{ağız} Yulara takılan boncuk örmesi. [DS] 6. Gelin­
lerin başına konulan süslü taç. 7. {ağız} Kadınların
başlarına taktıkları çevresine altm dizilmiş bir tür
taç. [DS] 8. Bir yazının baş kısmında yer alan ve
genellikle içeriğini öz olarak belirten adı. 9. folk.
A nadolu’da bir gelenek olarak evlenecek delikanlı­
nın kızın ailesine verdiği para; mihr-i muaccel; ka­
lın. {eAT} {ağız} (aym) [DS] 10. Dişçi ve berber kol­
tukları gibi eşyada baş koymağa mahsus yer. 11.
Bir sütunun, bir direğin tepeliği. 12. M arangozluk
ve demircilikte bazı parçaların düzgün durması için
baş taraflarına takılan gönyeli parça. 13. {ağız} Te­
kerlek parm aklarının takılı olduğu yuvarlak; top.
[DS] 14. Avcı olarak yetiştirilmekte olan doğan,
şahin gibi kuşların gözlerini de örtecek şekilde giy­
dirilen küçük külah. 15. {ağız} Kurşun kalemin
ucuna takılan madenî kapak. [DS] 16. {ağız} İyi
yanması için tandıra küme yapılan tezek. [DS] 17.
{ağız} M al değişiminde bir tarafın, üste almış oldu­
ğu para vb. şey. [DS] 18. {ağız} Tandıra hava girme­
si için açılan delik. [DS] 19. {ağız} Kalın samanla
karışık arpa veya buğday. [DS] 20. {ağız} Tandırı
yakmak için kullanılan iri saman. [DS] 21. {ağız}
Boğa güreşinde üstün gelen boğa. [DS] 22. Şalvar
uçkurluğu. 23. {ağız} sf. (Tarla, bahçe vb. için) ba­
ğımsız; hisseli değil. [DS] fi1 başlık aşğalık, {ağız}
İyi kötü. [DS]|| başlık atm ak (koymak), B ir yazıya
başlık yazmak.\\ başlık bozmak, {ağız} Çeyiz düz­
mek. [DS]|| başlık halkası, {ağız} Gemin yanların­
daki tokalardan her biri. [DS]|| başlık vermek,
folk. 1. Evlenirken dam at tarafından, gelin için
kaynataya p ara ödemek. 2. K ız tarafından, başlık
alırken tören yapmak.
başlıkçı, [baş-lık-çı] is. Gelinlerin başına takılan baş­
lıkları yapan, satan veya kiraya veren kişi.
başlıklı, [baş-lık-lı] s f Başlığı olan. S başlıklı may-
f f u M M M i.4 9 9 BAŞ

mun, zool. Güney A frika ’da yaşayan uzun kuyruk­ başm uavin, [baş+muavin] (ba'şmuavin) {OsT} is. B ir
lu bir tür maymun, (Cebus capucines). yönetici grubu içinde m üdür yardımcılarının m ü­
başlıksız, [baş-lık-sız] sf. 1. Başlığı olmayan. 2. Başı dürden sonra bağlı bulundukları yönetici; başyar­
açık. dımcı.
başlu, [bâş (yara) > bâş-lu {eAT} sf. Yaralı; başmuavinlik, -ği [baş+muavin-lik] (ba'şmuavinlik)
is. Başmuavinin işi ve görevi,
mecruh.
başmubassır, [baş+mubassır] (baŞm ubassır) {OsT}
başluk, [baş-luk {eAT} is. Başlık. is. Gözetmenlerin başı olan kimse,
başmabeyinci, [baş+mabeyitı-ci] (b a ’şmabeyinci) is. başmuharrir, [baş+muharrir] (ba'şmuharrir) {OsT}
İmparatorluk döneminde sarayın mabeyin dairesi­ is. Makalesi, gazete veya derginin baş sayfasında
nin sorumlusu; başkâtip, yer alan yazar; başyazar,
başmak, -ğı [eT. bâ-m ak > bâş-mak [Clauson] / başa­ başmuharrirlik, -ği [baş+muharrir-lik] (başm uhar­
mak > baş-mak [Doerfer] is. 1. Altı rirlik) is. Başyazarlık,
düz kösele, üstü giyenin sosyal konumuna göre sa­ başmurakıp, -bı [baş+murakıp] (ba'şmura:kıp)
rı, kırmızı veya siyah sahtiyandan yapılmış, burnu {OsT} is. Denetçilerin başı; başdenetçi.
küt, üstü açık ayakkabı. 2. Z arif ve süslü kadın başmurakıplık, -ğı [baş+murakıp-lık] (baŞm ura:-
ayakkabısı. 3. {eT} {eAT} {ağız} Pabuç; ayakkabı. kıpltk) is. Başmurakıbm işi ve görevi,
[DLT] [DS] 4. {ağız} Takunya. [DS] 5. {ağız} Terlik. başm üdür, [baş+müdür] (ba'şmüdür) is. En üst
[DS] S başm ak-ı şerîf, {OsT} (Hz. M uham m ed’e düzeydeki müdür,
ait) kutsal ayakkabı. başmüdürlük, -ğü [baş+müdür-lük] (ba'şmüdürlük)
başmakale, [baş+makale] (ba'şmakale) is. Günlük is. 1. Başmüdürün görevi ve işi. 2. Başmüdürle yö­
olaylarla ilgili olarak bir gazete veya derginin gö­ netilen kurum. 3. Başmüdürün görev yaptığı yer ve
rüşü doğrultusunda yazılmış baş sayfa makalesi; bina.
başyazı. başmüezzin, [baş+müezzin] (ba'şmüezzin) {OsT} is.
başmakçı, [başmak-cı {eAT} is. Birden çok müezzin bulunan camilerde en kıdemli
ve yönetici durumda olan müezzin,
Ayakkabıcı.
başm üezzinlik, -ği [baş+müezzin-lik] (ba'şmüezzin-
başmakçı, [başmak-çı] is. 1. Başm ak yapan ve satan
lik) is. Başmüezzinin işi ve görevi,
kişi. 2. {ağız} Ayakkabıcı. [DS] 3. {ağız} Takunyacı.
[DS] başmüfettiş, [baş+müfettiş] (ba'şmüfettiş) is. Aynı
başmakçılık, -ğı [başmak-çı-lık] is. Başmakçının işi kuruma bağlı denetim elemanları arasında daha üst
ve mesleği; ayakkabıcılık, yetkilere ve denetçilerin görevleri arasında düzen­
lemeler yapm a hakkına sahip müfettiş,
başmakdar, [başmak + Far. -dâr jl-üU-iL] (başmak-
başm üfettişlik, -ği [baş+müfettiş-lik] (başm üfettiş­
da:r) {OsT} is. tar. M em luk sultanlarının ayakkabı­ lik) is. 1. Başmüfettiş olma durumu. 2. Başmüfet­
larını taşıyan görevli, tişin işi ve görevi,
başmaklanmak, [başmak-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] başmühendis, [baş+mühendis] (baŞmühendis) is.
[eT. -ur] Başmak sahibi olmak. {eT} (aynı) [DLT] Çalıştığı işletmede diğer mühendislere am ir olacak
başmaklık, -ğı [baş-mak-lık {eAT} is. 1. tar. durumdaki mühendis,
İmparatorluk döneminde padişahın annesi, kız kar­ başm ühendislik, -ği [baş+mühendis-lik] (b a şm ü ­
deşi, kızı vb. sultanlara, elbise ve diğer ihtiyaçları­ hendislik) is. Başmühendisin yaptığı iş ve görevi,
nın karşılanması için, yirmi bin akçaya kadar veri­ başm ürettip, -bi [baş+mürettip] (baŞmürettip) {OsT}
len ödenek; başm aklık hası; has; arpalık. 2. Cami­ is. Bir matbaada dizgi işlerinden sorumlu ve diğer
lerde ayakkabı koymaya yarar raflar; ayakkabılık, dizgicilerin işlerini düzenleyen ve kontrol eden
başmal, [baş+mal] (ba'şmal) is. Anamal; kapital; dizgici.
sermaye. başmttrettiplik, -ği [baş+mürettip-lik] (baŞm ürettip-
başman, [baş-man] is. Başpiskopos, lik) is. Başmürettibin işi ve görevi,
başmanlık, -ğı [baş-man-lık] is. Başpiskoposluk, başmüşavir, [baş+müşavir] (baŞmüşa:vir) {OsT} is.
başmimar, [baş+mimar] (ba'şmimar) is. 1. M imarla­ Bir kurumdaki danışmanların lideri; başdanışman,
rın başı. 2. Mimarbaşı, başm üşavirlik, -ği [baş+müşavir-lik] (baŞmüşa:vir-
başmisafir, [baş+misafır] (ba'şmisafır) is. En değerli lik) is. Başmüşavirin görevi ve görevini sürdürdüğü
konuk; başkonuk. yer.
başmuallim, [baş+muallim] (b a ’şmuallim) {OsT} is. başnalmak, [baş-la-n-mak > baş-(ı)n-al-mak
Öğretmenlerin en kıdemlisi; başöğretmen. {eAT} ed il.f. [-ur] Başlamak işi yapılmak.
BAŞ
başoda, [baş+oda] (baŞoda) is. Geleneksel Türk ev­
lerinde diğer odalara göre daha iyi ve güzel döşen­
miş olan çoğunlukla misafirlerin ağırlandığı oda.
başoğul, [baş+oğul] (ba'şoğul) is. Arının verdiği ilk
oğul.
başot, [baş+od (ateş)] (baŞot) is. Kibrit,
başoyuncu, [baş+oyuncu] (ba'şoyuncu) is. tiy. Sine­
m a ve tiyatro oyununda başrolü canlandıran oyun­
cu.
başoyunculuk, -ğu [baş+oyuncu-luk] (başoyuncu­
luk) is. 1. Başoyuncu olma durumu. 2. Başoyuncu­
nun işi.
başöğretmen, [baş+öğretmen] (ba'şöğretmen) is.
Eskiden ilkokullarda yönetim görevi verilen en kı­
demli öğretmen; başmuallim.
başöğretmenlik, -ği [baş+öğretmen-lik] (başöğret­
menlik) is. Başöğretmen olm a durumu ve görevi,
başörtü, -yü [baş+ört-ü] is. Kadınların saçlarını ört­
m ek için kullandıkları düz veya renkli bez; eşarp;
bürgü; çarşaf; çatkı; dastar; örtme; yaşmak; yazma;
yemeni.
başörtülü, [baş+ört-ü-lü] sf. Başını başörtüsü ile
örmüş olan.
başörtüsü, -nü, -tüleri [baş+ört-ü-s-ü] is. Kadınların
saçlarını örtmek için kullandıkları kumaş; eşarp;
bürgü; çarşaf; çatkı; dastar; örtme; yaşmak; yazma;
yemeni.
başpapaz, [baş+papaz] (baŞpapaz) is. 1. Katolik ki­
liselerinde piskopos yardımcısı olan papaz. 2. Do­
ğu kiliselerinde bazı papazları daha üstün mevkie
getiren onursal unvan,
başpapazlık, -ğı [baş+papaz-lık] (baŞpapazlık) is. 1.
Başpapaz olma durumu ve unvanı. 2. Başpapazla­
rın yönettiği bölge. 3. Başpapazın yaşadığı yer ve
makamı.
başpare, [Far. bâş-pâre »jL Jil.] (baŞpa:re) {OsT} is.
1. Baş parçası. 2. Nargilenin ağza konulan çıkarılıp
takılabilir parçası. 3. Ney, girift gibi kamıştan yapı­
lan nefesli sazların ağza alınan baş kısmına geçiri­
len parça. 4. Ok nişanı arkasındaki siper,
başparm ak, -ğı [baş+parmak] (baŞparmak) is. anat.
İnsanın el ve ayaklarında en başta bulunan kaim ve
kısa parmak.
başpehlivan, [baş+pehlivan] (baŞpehlivan) is. 1.
Yağlı güreşte başa güreşerek bütün pehlivanları
yenen pehlivan. 2. Başa güreşen pehlivanlardan
birinci gelen pehlivan,
başpehlivanlık, -ğı [baş+pehlivan-lık] (başpehli­
vanlık) is. 1. Başpehlivan olma durumu. 2. Başpeh­
livanın unvanı,
başpiskopos, [baş+piskopos] (baŞpiskopos) is. Kato-
liklerde, belli bir bölgedeki piskoposlar üzerinde baştaksız, [baştak-sız] {ağız) sf. (Kişi için) her şeye
yönetim yetkisi ve aynı zamanda onursal unvan.
0 IU M IİİM M .
başpiskoposluk, -ğu [baş+piskopos-luk] (başpisko­
posluk) is. 1. Başpiskoposun görevi. 2. Başpisko­
posun makamı. 3. Başpiskoposun yargılama alanı
içine giren dinî bölge.
başra1, [baş-(ı)-ra] (baŞra) zf. Bir başına; yalnızca.
başra2, [baş-(ı)-ra°y ^ ] (eAT} zm. Onun başına.
başrahibe, [baş+rahibe] (baŞra:hibe) is. M anastır­
larda rahibelerin yöneticisi durumundaki rahibenin
unvanı.
başrahip, [baş+rahip] (baŞra.hip) is. Manastırlarda
keşişlerin yöneticisi durum unda olan keşişin unva­
nı; başkeşiş.
başrol, -lü [baş+rol] (baŞrol) is. tiy. 1. Bir sinema
veya tiyatro eserinde başkahramanı canlandırma. 2.
Başoyuncunun rolü,
başsavcı, [baş+savcı] (ba'şsavcı) is. Üst düzey savcı,
başsavcılık, -ğı [baş+savcı-lık] (baŞsavclık) is. Baş­
savcının görevi ve makamı,
başsedir, [baş+sedir] (baŞsedir) is. 1. Geleneksel
Türk evinde, misafirlerin ağırlandığı başodanın en
güzel ve en şerefli kısmı sayılan, cephe penceresi
önünde boydan boya, saygı duyulan kişiler için
özel minder ve yastıklarla döşenmiş kerevet. 2.
(ağız) Bir odanın en iyi yeri; başköşe. [DS]
başseki, [baş+seki] (ba Şseki) {ağızj is. Bir odanın,
evin en iyi yeri; başköşe. [DS]
başsız, [baş-sız] sf. 1. Başı olmayan. /eTj (aym)
[EUTS] 2. mecaz. Yöneticisi, yönlendiricisi olma­
yan. 3. zf. Yöneticisiz ve başsız olarak,
başsızlık, -ğı [baş-sız-hk] is. 1. Başı veya başkanı
bulunm ama durumu. 2. sos. Yasası ve yöneticisi
olmayan topluluğun özelliği; erksizlik; karışıklık;
anarşi.
başşağı, [baş+aşağı] zf. -*■ baş aşağı,
başşak, -ğı [baş-ak] is. -*■ başak,
başşehir, -hri [baş+şehir] (baŞşehir) is. Bir devletin
yönetim merkezinin bulunduğu şehir; devlet mer­
kezi, başkent,
baştaban, [baş+taban] (baŞtaban) is. mim. 1. İlkçağ
mimarisinde sütunların üstünde kiriş görevini gö­
ren tek parça taş. 2. Kapı kanadını sergenden ayı­
ran büyük silme,
baştabip, -bi [baş+tabip] (baŞtabip) is. Bir hastaneyi
yönetmekle görevli hekim; başhekim, sertabip.
baştabiplik, -ği [baş+tabip-lik] (baştabiplik) is. Baş­
tabibin görevi ve makamı,
baştak, -ğı [baş-la-k > baş-ta-k?] {ağızj zf. 1. Yalnız
başına; kimsesiz; yalnız. 2. Çoluğu çocuğu olma­
yan. 3. (Çocuk için) yaramaz; haylaz; başıboş. 4.
İşsiz güçsüz; başıboş. 5. is. Başbuğ. [DS]
baştaklık, -ğı [baştak-lık] {ağızj is. Odun kırarken
alta yanlam asına konulan büyük kütük. [DS]
burnunu sokan; her şeye karışan. [DS]
 BAŞ

baştan1, [baş+dan / baş-tan] {ağız) is. 1. Başkan. 2. diği varsayılan iki noktadan ufkun üstünde olanı;
Rehber. [DS] başucu noktası; zenit. S başucu uzaklığı, gök b.
baştan2, [baş-tan] {eTj zf. Bir daha başından başlaya­ Gökyüzünde belirlenen bir noktanın veya bir yıld ı­
rak; tekrar; yeniden. zın başucu noktasından itibaren açısal uzaklığı.
baştankara1, [baş-tan+kara] (ba'ştankara) is. zool. 1. başuzman, [baş+uz-man] (ba'şuzman) is. Bir kuru­
Altmış kadar çeşidi bulunan, tüyleri canlı renklerde luştaki uzmanların en yetkili ve üst düzeyde olanı,
olan, başı ve gerdanı siyah, tarım için çok yararlı başuzmanlık, -ğı [baş+uz-man-lık] (ba’ş uzmanlık)
böcekçil ötücü kuş, (Parus major). is. 1. Başuzman olma durumu. 2. Başuzmanın işi
baştankara2, [baş-tan+kara jju il] is. 1. dnz. Ge­ ve görevi.
minin baş tarafından karaya oturması. 2. mecaz. başülke, [baş+ülke] (ba'şülke) is. Sömürge im para­
Batma; mahvolma. 3. mecaz. Sarhoş olma. 4. Kara torluklarında egemen durumda olan ülke; metropol,
turp. S. sf. Kendini kaybetmiş. 6. {ağız} (Hasta için) başüstü, [baş+üst-ü] zf. Çabuk; derhal; vakit kay­
koma halinde [DS] 7. Çok sarhoş. 8. {ağız} zf. (İş betmeden.
yapmak, gitmek vb. için) gelişigüzel; baştan sav­ başvekâlet, [baş+vekâlet] (ba'şvekâ.Tet) {OsT} is. 1.
ma; ulu orta; körü körüne. [DS] S baştankara et­ Başbakan olma durumu. 2. Başbakanın görevi. 3.
mek, dnz. I. (Batma tehlikesi geçiren gem i için) Başbakanın makamı. 4. Başbakan ve bağlı görevli­
başım karaya vurup oturmak. 2. Zorlayıcı bir ne­ lerin çalıştığı daire; başbakanlık,
den yüzünden geminin baş tarafı karaya gelecek başvekil, [baş+vekil] (ba'şvekil) {OsT} is. Parlamen­
biçimde sahile oturtmak. 3. Sonunu düşünmeden ter yönetimlerde hükümet adı verilen yürütme or­
tehlikeye karşı hareket ederek perişan olmak.\\ baş­ ganının başı; başbakan,
tankara gitmek, H esapsızlık yüzünden batarcası- başvekillik, -ği [baş+vekil-lik] (ba'şvekillik) is. 1.
na yaşamak; tehlikeye karşı bile bile hareket et- Başbakan olma durumu. 2. Başbakanın görevi. 3.
mek.|| baştankara yanaşm ak, dnz. Geminin baş Başbakanın makamı. 4. Başbakan ve bağlı görevli­
tarafını sahile getirm ek üzere iskeleye yanaştırmak. lerin çalıştığı daire; başbakanlık,
baştankaragiller, [baş-tan+kara-gil-ler] (baştanka­ başvurma, [baş+vur-ma] is. 1. Başvurm ak eylemi ve
ragiller) is. zool. Ötücü kuşlardan küçük yapılı,
durumu. 2. Ü st m akam a bir iş veya durum için ya­
gagası güçlü, parlak ve gür tüylü, kısa yuvarlak
zılı dilekçe vermek. 3. Yasaların tanıdığı haklardan
kanatlı yüz kadar kuş türü familyası, (Paridae).
yararlanmak üzere ilgili ve yetkili yere isteğini ilet­
baştar, [baş-ta-r] {eT} is. Orak. [DLT] mek.
baştarda1, [İt. galea bastarde (melez kalyon)] (baş- başvurm ak, [baş+vur-mak] gçsz. f. [-ur] 1. H erhan­
ta'rda) {OsT} is. dnz. İmparatorluk dönemi Türk
gi bir dilek veya şikâyeti o konu ile ilgili yetkili
ordusunda kullanılan, oturak sayısı 20-36 arasında
makam a iletmek; müracaat etmek. 2. B ir işin ya­
değişen, kadırga türü savaş gemisi.
pılması için birinin aracılığını istemek. 3. Bir ko­
baştarda2, [Yun. bastardos] {ağız} is. M eşru olmayan nuda birisinin bilgi ve görgüsünden yararlanmak;
çocuk; piç. [DS] danışmak. 4. Bir işi yapabilmek için bir şeyden ya­
baştaş, [baş-daş > baş-taş jıU il. / j u ^ l ] {eAT} is. rarlanm ak amacıyla girişimde bulunmak. 5. (Balık
Kafadar; emsal; akran, için) oltanın ucundaki yemi kapm ak için didikle­
baştaşlık, -ğı [baş-daş-lık] is. Beraberlik; eşitlik, mek.
başteknisyen, [baş+teknısyen] (ba'şteknisyen) is. başvuru, [baş+vur-u] is. Başvurm ak işi; müracaat,
Çok sayıda teknisyen çalıştıran fabrika ve atölye­ başvurucu, [baş+vur-u-cu] is. B ir iş için başvuran
lerde yönetici durumunda olan en üst düzeydeki kimse; müracaatçı,
teknisyen. başvurulma, [baş+vur-ul-ma] is. Başvurulmak eyle­
baştene, [Slav, bastina] {OsT} is. İm paratorluk dö­ mi ve durumu; müracaat edilme,
neminde, Bosna'daki H ristiyanlar arasında babadan başvurulmak, [baş+vur-ul-mak] edil. f. [-ur] B aş­
oğula geçebilen araziye verilen ad. vurm ak eylemi yapılmış olmak,
baştın, [baş-tm] {eT} zf. İlki; önceki. [EUTS] başyapıt, [baş+yap-ıt] (ba'şyapıt) is. B ir türün, bir
baştına, [Slav, bastina] {OsT} is. -*• baştene. yazarın veya sanatçının en iyi ve en güzel eseri;
baştınkı, [baş-tm-kı] {eT} sf. İlk; birinci; baştaki. başeser, şaheser,
[Gabain] [EUTS] S baştmkıta baştankı, H er şey­ başyardımcı, [baş+yardım-cı] (ba'şyardımcı) is. Bir
den önce. [EUTS] dairede müdür yardımcılarından en kıdemli veya
baştutar, [baş+tut-ar] (ba'ştutar) {ağız} is. Yönetici, yetkice en üstün olanı; başmuavin.
başkan; elebaşı. [DS] başyargıcı, [baş+yar-gı-cı) (ba'şyargıcı) is. spor. Y a­
başucu, [baş+u(ç)-u] (ba'şucu) is. gök b. Belli bir rışmayı veya oyunu yöneten hakem lerin başı; baş­
yerden geçen düşey doğrultunun gökküresini del­ hakem.
BAŞ
başyaver, [baş+ Far. yaver] (ba'şya:ver) (OsT} is.
Cumhurbaşkanının güvenliğini sağlamak, emirleri­
ni yerine getirmekle görevli yüksek rütbeli subay,
başyaverlik, -ği [baş+yâver-lik] (ba'şya:verlik) is. 1.
Başyaver olma durumu. 2. Başyaverin makamı ve
görev alanı.
başyazar, [baş+yaz-ar] (ba ’şyazar) is. Bir gazetenin
baş yazılarını yazan yazar; başmuharrir; sermuhar­
rir.
başyazarlık, -ğı [baş+yaz-ar-lık] (ba'şyazarlık) is. 1.
B aşyazar olm a durumu. 2. Başyazarın görevi ve işi.
başyazı, [baş+yaz-ı] (ba'şyazı) is. Günlük olayları
gazete veya derginin görüşü doğrultusunda ele a-
lan, gazete veya derginin baş sayfasında çıkan ma­
kale; başmakale,
başyazıcı, [baş+yazı-cı] (ba'şyazıcı) is. tar. İmpara­
torluk dönemi Hazine-i Hümayun dairesinde en
usta dört yazıcıdan en kıdemli ve bilgili olanı,
başyazman, [baş+yaz-man] (ba’ş yazman) is. Bir
kurum da çalışan yazıcıların başı; başkâtip,
başyazmanlık, -ğı [baş+yaz-man-lık] (başyazm an­
lık) is. 1. Başyazman olma durumu; başkâtiplik. 2.
Başyazmanın görevi ve makamı,
başyıldız, [baş+yıldız] (ba'şyıldız) is. gök b. Çift yıl­
dızlarda büyük olan yıldız,
başyukarı, [baş+yukarı] is. Maden ocaklarında üst
galeriye geçmek için açılan eğik ve dar kesitli ge­
çit.
bat1, [bat (yans.)] is. Düzensiz hafif patırtılı hareket­
leri, patırtılı ve dengesiz, düzensiz veya iki yana
sallanarak adım atmayı anlatan kök. [Zülfıkar] bat
bat.
bat2, [bat (yans.)] is. Patlayıp çıkmayı, sıkışan hava
ya da sıvıların dışarı çıkışlarını, haşlama sonucu
patlayıp dağılmayı, birden kurtulmayı anlatan kök.
bat-la-k, bat-la-rı-gaç
batJ, [bat] {eT} sf. 1. Kötü; değersiz; fena. [ETY] 2.
Tortu; çöküntü. [ETY]
bat4, [bat] {eT} zf. Hemen; derhal; çabuk; hızlıca.
[ETY] [Gabain] [EUTS]
bat5, [bat] {ağız} is. 1. Soğan, ceviz, tuz, bulgur, kır­
m ızı biber, domates, maydanoz ile yapılan ve asma
yaprağı ile çiğ olarak yenilen bir tür dolma. 2. Bak­
la içi, nane, reyhan ile yapılan bir tür katık. 3. A s­
m a yaprağı. 4. Merdiven basamağı. [DS]
bat6, -ttı [Ar. batt J^] {OsT} 1. Kaz. 2. Kuyu veya ko­
va gibi yerlerden su alıp içmeye yarar kulplu bar­
dak; kaz şeklindeki sürahi; maşrapa. 3. Uzun bo­
yunlu testi, şarap kabı. 4. M eşin çanak. 5. {ağız} Ör­
dek. [DS] S batt-ı mey, {OsT} Şarap kabı; şarap
testisi.|| batt-ı şehd, {OsT} Bal çanağı.|| batt-ı şîr,
{OsT} Süt kabı.|| batt-ı zer, {OsT} 1. A ltm kap. 2.
Güneş.
1 M IÜ R M .5 0 2
bat7, [İng. butt] {ağız} is. Kurşun boruların ağzını aç­
maya yarar şimşirden yapılmış sivri uçlu takoz.
[DS]
bat8, [Fr. batte] is. Beyzbol, kriket gibi oyunlarda
topu geri göndermeye yarayan tahta araç,
bata, [bu+hafta > bata] (ba:ta) zf. 1. Bu yıl. 2. Bu
kez; bu kere.
bataet, [Ar. batâ’et oiUaJ (bata:et) {OsT} is. Yavaş
davranma; yavaşlık, fi1 bataet göstermek, {OsT}
A ğır davranmak.
batağan, [bat-ağan] is. 1. Bataklık. 2. sf. Eline geçen
parayı boş yere harcayan,
batak, -ğı [bat-mak > bat-ak is. 1. Üzerine ba­
sıldığı zaman çöken çamurlaşmış toprak. 2. {eAT}
Bataklık. 3. Eski İstanbul hamam larında hahamlar
tarafından kutsandıktan sonra Yahudilerin girip
yıkandıkları kapalı ve özel havuz. 4. {ağız} Bir iki
kiloluk küçük çömlek. [DS] 5. {ağız} Maşrapa. [DS]
6. {ağız} Sirke, zeytinyağı gibi maddelerin konul­
duğu kabın dibinde bıraktığı tortu. [DS] 7. {ağız}
tıp. Zatülcenp. [DS] 8. {ağız} Reçinesi çok olan ke­
reste. [DS] 9. sf. mecaz. K ötü durum a sürüklenen;
hayır gelmez; iflas eden, batmış. S batağa sap­
lanmak, 1. Z or duruma düşmek, 2. Çıkmaza gir-
mek. || batak çulluğu, zool. Bataklık ve sulak alan­
larda yaşayan kahverengi tüylü, boylamasına açık
çizgili, 30 cm. kadar boyunda uzun gagalı göçmen
kuş, (Gallinago gallinago).\\ batak otu, bot. Milli
kıyılarda yetişen uzun saplı, tüysüz bütün yapraklı,
küçük pem be veya beyaz çiçekli otsu bitki, (Limo-
sella).
batakçı, [batak-çı] sf. 1. Borcunu ödememeyi alış­
kanlık haline getirmiş olan. 2. Eline geçen parayı
iyi kullanamayan; batıran,
batakçıl, [batak-çıl] sf. (Bitki ve hayvan için) batak­
lıkta yaşamayı seven ve bataklık ortamında yaşa­
yabilen.
batakçılık, -ğı [batak-çı-lık] is. Batakçı olm a duru­
mu.
batakhane, [batak+ Far. hâne] (batakha:ne) is. 1.
Gelen müşterileri çeşitli usullerle aldatan, zor du­
rum da bırakan, geçimini kumar, dolandırıcılık gibi
uygun olmayan yollardan kazananların bulunduğu
yer. 2. mecaz. Vatandaşın işinin sürüncemede bıra­
kıldığı veya bin bir güçlük çıkarılmak suretiyle
uzun süre sonra tamamlandığı kurum ve daire,
bataklı, [batak-lı] s f (Yer, iş için) batağı olan,
bataklıg, [batak-lığ / batık-lığ] {eT} is. Abdesthane;
ayakyolu; hela; tuvalet. [Gabain]
bataklık, -ğı [bat-ak-lık] is. Kısmen bitkilerle kaplı,
az derin, yer yer sularla örtülü alan; batak yer. S1
bataklık ardıcı, zool. Bataklıklarda ve su kıyıla­
rında yaşayan sırtı kirli sarı, karnı açık pas sarısı
ve kuyruğu zeytin yeşili küçük bir ötleğen kuşu,
(A crocephaluspalustris).|| bataklık baykuşu, zool.
l e ı g s o » « 503
Ilıman bölgelerde ağaçsız ve sulak yerlerde y a şa ­
yan sırtı pas sarısı, karnı açık p a s sarısı veya kirli
beyaz renkte gezici bir baykuş; ishak kuşu, (Asio
flammeus).\\ bataklık çamuru, Durgun sularda di­
be çöken siyah ve ağır çamur. || bataklık düğünçi­
çeği, bot. Düğün çiçeğigillerden ya tık saplı, yürek
biçimli yaprakları olan, serin yerlerde yetişen, kö­
kündeki uzun yum rucuklar kaynatılarak elde edilen
sıvı basur memelerinin tedavisinde kullanılan bir
otsu bitki; basur otu, (Ficaria ranunculoide)\\ ba­
taklık engeli, D üşmanın piyade ve motorlu araçla­
rının geçişini engellemek veya oyalam ak için yo lla ­
rı üzerine meydana getirilm iş batak alan. || batak­
lık gazı, Metan gazı.|| bataklık humması, Sıtma
hastalığı.|| bataklık kaplumbağası, zool. Avrupa'­
nın ılıman kesimlerinde tatlı sularda yaşayan, y a ­
zın yum urtlam ak ve kışları geçirm ek için karaya
çıkıp kendim toprağa gömen, çoğunlukla kabuklu
hayvanlar, böcekler ve küçük balıklarla beslenen
etçil bir kaplumbağa türü, (Emys orbicularis).\\
bataklık keteni, bot. Papirüsgillerden bataklıklar­
da yetişen bir bitki; p am uk otu, fıka ra saçı,
(Eriophorum).\\ bataklık kırlangıcı, zool. Bozkır­
larda, tuzlu göl ve bataklık kıyılarında yaşayan,
gerdanı koyu, göğsü açık kahverengi, kuyruksoku-
mu beyaz, kısa gagalı orta boylu, çatal kuyruklu,
uçarken deniz kırlangıcını andırır, yerde koloniler
halinde yuva yapar ve uçarken böcekleri avlayan
bir göçmen kuş, (Gloreola prandicola).\\ bataklık
kunduzu, zool. Am erika kökenli, bataklıklarda su
bitkileriyle beslenen, kızıla çalan kısa tüylü kürkü
için avlanan ve çiftliklerde yetiştirilen büyük bir
kemirgen, (M yocaster coypus). || bataklık nergisi,
bot. Avrupa ve Kuzey Am erika bataklıklarında y e ti­
şen, gövdesinin içi boş, sarı, pem be ve beyaz çiçek­
li çok yıllık süs bitkisi, (Caltha polustris). || batak­
lık servisi, bot. K uzey A m erika kökenli, parklarda
süs olarak yetiştirilen, kerestesi ve süs amacıyla
yetiştirilen, Louisiana servisi olarak da bilinen iğ­
ne yapraklı fa k a t kışın yapraklarını döken bataklık
ağacı türlerinin ortak adı, (Taxodium distichum;
Glyptotrobus pensilis; Glyptotrobus heterophyl-
lus).|| bataklık sutavuğu, zool. A vrupa ve Asya'nın
bataklık bölgelerinde yaşayan, böcek, kurt ve y u ­
muşakça ile beslenen, ürkek olduğu için alaca ka­
ranlıkta avlanmaya çıkan, sazlıklarda yaptığı on
kadar yum urta üzerine kuluçkaya yatan ve tropikal
Afrika'da kışlayan küçük su kuşları, (Porzana por-
zana, P. pusilla, P. parva).
bataklu, [bat-ak-lu jÜbL] {eAT} is. Bataklık.
batakseven, [batak-sev-en] is. bot. Antillerle Güney
Amerika kıyılarında yetişen ve akvaryum süslemek
için kullanılan bir tür su bitkisi, (Limnocharis).
batal1, -li [Ar. battal > batal] {OsT} sf. Kahraman;
yiğit.
BAT
batal2, [Ar. battal => batal] {ağız} sf. 1. Bozuk; h a­
rap; işe yaramaz. 2. Büyük; iri. 3. Çirkin. [DS]
batalet1, [Ar. betâlet cJUaJ (bata.let) {OsT} is. 1. İş­
sizlik, avarelik. 2. Tembellik, gevşeklik. 3. Kulla­
nılmaz durumda olma, işe yaramazlık. 4. Konuşma
ve davranışlarda hafiflik; yüzeysellik. 5. Yiğitlik;
cesaret; kahramanlık.
batalet2, [Ar. batalet c J IkJ (bata:let) {OsT} is. Bâtıla
inanma.
batalka, [bat-al-ka] is. 1. Sazlık; bataklık. 2. Bırakıl­
mış, kullanılmayan yer.
batalya, [İt. battella] (ba'talya) is. dnz. Küçük san­
dal.
batan1, [bat-an] {ağız} is. Zatürrie ve zatülcenp h as­
talıklarında göğüste ve sırtta hissedilen ağrı; batar.
[DS]
batan2, [bat-an] {ağız} is. Çoban köpeklerini, kurt ve
köpeklerden korum ak için boyunlarına takılan di­
kenli tasma. [DS]
batan3, [bat-an] {ağız} is. Dağ geçidi. [DS]
batancı, [bat-an-cı] {ağız} is. Av gözetleyen, av kal­
dıran silahsız avcı. [DS]
batanet, [Ar. batânet oilLu] (bata:net) {OsT} is. 1.
Büyük karınlı olm a durumu. 2. Ç ok yiyicilik; obur­
luk.
batar1, [bat-ar] {ağız} is. 1. Göğüs ve karında ağrı;
sancı. 2. Zatürrie. [DS]
batar2, [Ar. batar _^] {OsTj is. 1. Çok sevinme. 2.
Kibirlenme. 3. Haksızlık etme,
batardo, [Fr. batardeau] is. Köprü vb. inşaatı gibi
sebeplerle bir akarsuyun önüne yapılan geçici bent;
su tutmalık.
batarika, [Ar. batrik > batarika ^ .J ^ ] (batari:ka)
{OsT} is. Patrikler,
batarya, [Lat. batture (dövmek) > İt. batteria] is. 1.
as. B ir subayın komutasındaki ağır silahlarla bunla­
rın hizmetinde bulunan araçların bütünü. 2. dnz.
Yan yana dizilmiş borda toplan. 3. İlgili, birden
çok aracın yan yana dizilmesi ile meydana gelmiş
takım. 4. elkt. Gruplanmış üreteçler topluluğu; akü.
batasıca, [bat-ası-ca] (batası'ca) ünl. "Yok ol, öl" an­
lamında ilenme sözü,
batasıya, [bat-ası-y-a] zf. Sermayeyi yok edecekmiş
gibi.
batayih, [Ar. batha5 > batâyih (bata.yih, h ka­
lın söylenir) {OsT} is. Sazlı dereler.
batbat1, [Ar. batt => bat+bat] {ağız} is. Ördek. [DS]
batbat2, [Ar. batbat JaJaJ (batba:t) is. bot. Yaprakları
zehirli bir ot, (Hyoscymus niger).
batbata, [Ar. batbata ak^k.] {OsT} is. 1. Kazm ötmesi.
2. K azm suya dalışı.
BAT
batbit, [Ar. batbît -UJaJ (batbi:t) is. bot. -*• batbat2.
batça, [bat-ça] {ağız} is. 1. Ağzı geniş büyük bakır
kap. 2. Pestil koymaya yarayan geniş ağızlı toprak
testi. 3. Küçük testi. [DS]
batere, [Far. bâtere o/L] (ba:tere) {OsT} is. Tef.
bateri, [Fr. batterie] is. müz. Bir orkestrada yer alan
vurmalı çalgılar topluluğu,
baterici, [bateri-ci] is. müz. Orkestrada davul çalan
kişi; davulcu.
baterist, [Fr. batteriste] is. müz. Bateri çalan kişi; ba­
terici; davulcu,
batğa, [bat-ğa ?] {eT} is. Külah yapmak için üzerinde
yün keçe kesilen tahta. [DLT]
batgan, [Far. bâdgân] {ağız} is. 1. Bir giysi üzerinde­
ki yakalığın ön ve arka kısımları. 2. Peştamal. [DS]
batğın, [bat-mak > bat-gm] {ağız} sf. -*■ batkın. [DS]
batha, -a’i [Ar. bathâ’ (batha:) {OsT} is. 1.
Sazlı, çakıllı sel yatağı. 2. İki dağ veya tepe arasın­
daki dere. 3. M ekke'de bir derenin adı. 4. Mekke. 5.
Mekke vadisinin en alçak kısmı.
batı, [eT. bat-mak > bat-ığ > bat-ı is. 1. Güneş'­
in battığı taraf; garp; gün batısı; mağrip; batsıg.
{eAT} (aynı) 2. Batı yönü. {eAT} (aynı) 3. gnşl. Batı
yönündeki ülkeler; Avrupa ülkeleri. 4. sf. Batı ta­
rafta olan. S batı bloku, NATO'ya dahil ülkelerin
hepsi.\\ batı müziği, müz. Batı ülkelerindeki müzik
çalışmalarını belirtmek için kullanılan terim. || Batı
Türkçesi, dbl. Türkiye, Kıbrıs, Batı Trakya, İran,
Irak, Afganistan, Türkmenistan, Azerbaycan, K ı­
rım, Kuzey Kafkasya, Suriye ve Romanya'da konu­
şulan Türk dili; Güneybatı Oğuzcası. || batı yeli,
Karayel.
batıcı1, [bat-ıcı] sf. 1. Batma, ağrı ve sızı duygusu
veren; batan. 2. Sivri uçlu. 3. Batm ak etmek üzere
olan. 4. İflas etm ek üzere olan.
batıcı2, [bat-ı-cı] sf. Batı kültür ve medeniyetini
benim sem iş olan; batı yanlısı; garpçı.
batıcılık1, -ğı [bat-ıcı-lık] is. Batma özelliği; batıcı
niteliği taşıyan.
batıcılık2, -ğı [bat-ı-cı-lık] is. Batı'nın yaşam a ,ve dü­
şünme biçimine bağlı olma durumu; Batı yanlısı ol­
ma; özellikle A vrupa medeniyetine bağlılık; garp­
çılık.
batıç, -cı [bat-ıç] {ağız} is. Kimsenin görmediği, bil­
mediği gizli yer. [DS]
batıg, [ba-t-ığ] {eT} sf. 1. Derin; suyun derin olan
yeri. [DLT] [Gabain] 2. Bataklık. [Gabain]
batıglık, [bat-ığ-lık] {eT} is. Ayakyolu; hela; tuvalet;
apteshane. [EUTS]
batık, -ğı [bat-mak > bat-ık] s f 1. Su ve başka sıvılar
içine gömülmüş. 2. {ağız} Kirli; pis; lekeli. 3. {ağız}
S af olmayan; karışık; bozuk. [DS] 4. Dağlarda etra­
fı bodur ağaçlarla çevrilmiş çukur. 5. (Para için)
İ M İ K S M I. m
geri alınma ihtimali olmayan. [DS] 6. Mal varlığını
kaybetmiş; iflas etmiş. 7. {ağız} Harap olmuş; yı­
kılmış; perişan. [DS] 8. {ağız} Çirkin. [DS] 9. is.
gnşl. Batmış gemi enkazı. B batık olmak, {ağız}
Kirlenmek; pislenmek. [DS]
batıl, [Ar. butlan (boş, anlamsızlık) > bâtıl J il.] (ba:-
tıl) {OsT} sf. 1. Gerçekle ilgisi olmayan; doğru ol­
mayan. 2. Çürük; boş; asılsız; geçersiz. 3. is. Yanlış
inanç; hak olmayan inanç; inançlara uymayan. 4.
Asılsız, doğru olmayan düşünce; kitaba uymayan
iddia; haksızlık. 5. {eAT} İşlemez; battal. S batıl
(inanç) itikat, Yersiz ve boş olan, doğruluğu ispat
edilemeyen, gerçeklere ters düşen inanç.
batılgan, [bat-ıl-gan] /ağızj is. 1. Sazlık; bataklık. 2.
Heyelana müsait yer. [DS]
batılı, [batı-lı] is. ve s f 1. Diğer benzerlerine göre
batıda oturan; garplı. 2. gnşl. Batı medeniyetini
benimsemiş olan. 3. Değeri az olan taş veya inci,
batılılaşma, [batı-lı-la-ş-ma] is. Batılılaşmak işi;
garplılaşma.
batılılaşmak, [batı-lı-la-ş-mak] dönşl. f. f ı r ] Batı
uygarlığını benimsemek; AvrupalIlar gibi yaşamak;
garplılaşmak.
batılılaştırma, [batı-lı-la-ş-tır-ma] is. Batılılaştırmak
işi; garplılaştırma,
batılılaştırmak, [batı-lı-la-ş-tır-mak] g ç l.f. f ı r ] Bir
kim senin veya topluluğun Batılılar gibi yaşamasını,
onlar gibi davranmasını, Batılıların taşıdığı değer­
leri benim sem esini sağlamak; garplılaştırmak,
batılılık, -ğı [batı-lı-lık] is. 1. Batılı olm a durumu;
garplılık. 2. Batılı olanın niteliği,
batılmak, [bat-ıl-mak {eT} ed il.f. [-ur] 1. Bat­
mış olmak; gömülmek. [EUTS] [Gabain] 2. {eAT}
Batırılmak. 3. {eAT} dönşl. f. Batmak; gömülmek;
gark olmak.
batım, [bat-mak > bat-ım] is. 1. Batm ak eylemi ve
süreci; batma. {eT} (aynı) [ETY] [Gabain] [Tekin] 2.
{eT} Derinlik. [ETY]
batın1, -tnı [Ar. batn (içte, gizli olma) > batın j k j
{OsT} is. 1. Karın. 2. Bir şeyin içi, ortası. 3. mecaz.
Soy; nesil; kuşak; göbek. 4. Bir olayın iç yüzü,
gerçeği. 5. Gizli olan, mistik anlam.
batın2, [Ar. batn (içte, gizli olma) > bâtın jtL ]
(ba:tın) {OsT} is. 1. İçte, gizli olan. 2. İç. 3. İç yüz.
4. İç anlamı. 5. mecaz. Allah. 6. sf. Gizli, gözle gö­
rülmeyen; deruni.
batınca, [bat-mca] {ağız} is. Düden; suyun kayboldu­
ğu yer. [DS]
batmen, [Ar. bâtın > bâtmen lltL] (ba: ’tmen) {OsT}
zf. İçle ilgili olarak; içten; dahilen,
batini, [Ar. batn (içte, gizli olma) > bâtını (ba:-
tıni:) {OsT} sf. 1. İçe ait. 2. Sır ve gizlilikle ilgili. 3.
OİOKEÎİ TüRKCî ÜRMIİ • 505
fel. Belirli bir topluluğun dışında kim seye bildiril­
meyen, yalnızca topluluğun üyeleri ile sınırlı dar
bir çevreye aktarılan, kapalı, gizli bilgi veya dü­
şünce sistemi; içrek. 4. öz. is. Batmilik inancında
olan kişi.
Batınilik, -ği [batmi-lik] is. -*• Batıniye.
Batıniye, [Ar. batn (içte, gizli olma) > bâtmiyye
(ba:tıniye) {OsT} sf. 1. Kur'an-ı Kerim'in gö­
rünen, dışa ait anlamı olduğu gibi, görülmeyen, içe
ait anlamı da olduğunu; bu iç anlamın bilinmeden,
dış anlamı ile emredilenlere uymanın önem taşı­
madığını savunan, daha Abbasiler döneminde orta­
ya çıkmış olan ehl-i sünnet dışı bir mezhep; Batıni-
lik. 2. Özel toplum oluşturm ak amacıyla üyeleri
dışındaki kişilere bilgi aktarmayı yasaklayan kapalı
toplum yapısı; içrekçilik.
-batır, [-p+tur-ur] {ağız} ek. Sürerlik ya da şimdiki
zaman bildiren ek. -Baban ne yapıyor? -Karnını
doyurubatır. [DS]
batır1, [Moğ. bagatur > batur / batır f» ] {eAT} {ağızj
sf. Yiğit; cesur; kahraman; bahadır. [DS]
batır2, [Sansk. patra] {eTj is. Sıvı ölçüsü. [EUTS]
batırdamak, [bad (yans) > bat-ır-da-m ak / bad-ır-da-
mak] {ağız} gçsz. f. f r ] [-d(ı)-yor] Dedikleri anla­
şılmaz biçimde söylenmek; homurdanmak. [DS]
batırgan, [bat-mak > bat-ır-gan] {ağız} is. Sazlık; ba­
taklık. [DS]
batırık, -ğı [bat-ır-ık] {ağız} is. 1. K ıym a et, bulgur,
soğan, domates, maydanoz, biber,, hıyar ile yapıl­
mış ve haşlanmış lahana veya asm a yaprağı ile so­
ğuk olarak yenilen bir yiyecek. 2. sf. Bozulmuş;
ekşimiş. [DS]
batırılma, [bat-ır-ıl-ma] is. Batırılmak işi.
batırılmak, [bat-ır-ıl-mak] edil. f. f ı r ] 1. Batırmak
eylemi yapılmak. 2. Kendisine batırm ak eylemi
uygulanmak,
batırma, [bat-ır-ma] is. Batırmak işi.
batırmak, [eT. bat-ur-m ak > bat-ır-mak] gçl. f. f ı r ]
1. Bir şeyin, bir sıvının veya yumuşak bir m adde­
nin içine girmesini ve gömülmesini sağlamak. 2.
Batmasına yol açmak. 3. Birini kötülemek. 4. Kir­
letmek; bulaştırmak. 5. Boşa harcamak; yok etmek;
mahvetmek.
batısık, [bat-ı-sık] {eT} is. Batı; garp. [ETY] 0 batı-
sık kün, {eT} Güneşin battığı yer; batı uçtaki top­
raklar. [ETY]
batış, [bat-ış] is. 1. Batm ak işi ve biçimi. 2. Bir gök
cisminin ufuktan kaybolması,
batiye, [Far. bat (içki sürahisi) > Ar. bâtıyye
(ba:tıye) {OsT} is. 1. A ğzı geniş iki kulplu kadeh. 2.
Göğün güney yarım küresinde yer alan bir yıldız
kümesi.
bati1, -i’i [Ar. batâ’et (yavaşlık) > batî5 s - ^ ] (bati:)
BAT
{OsT} sf. 1. Yavaş, ağır hareketli; uyuşuk. 2. Tem ­
bel. S' batîü’l-hareke, {OsT} Davranışları ve ha­
reketleri yavaş olan.|| batîü’l-hazm, {OsT} Sindiri­
mi yavaş; sindirimi güç.\\ batîü’l-mizâc, {OsT} Ya­
radılışı ağır, yavaş olan.
bati2, [İt. batti] ünl. dnz. "Ters çevir!" komutu,
batih, [Ar. batıh ^Jaj] (bati:h, t ve h kalın söylenir)
{OsT} sf. (Kişi için) zengin,
batiha, [Ar. bathâ5 (sazlık, çakıllık) > batıha 4= -^ ]
(bati.ha) {OsT} is. 1. Sazlı dere. 2. Çakıllı dere ya­
tağı.
batik1,-k ı [Ar. batik j t y (ba. tik, k kalın söylenir)
{OsT} sf. Keskin.
batik2, -ği [Cava d. batik (benekli)] is. 1. Uzak doğu­
ya ait, bir kumaş veya derinin üzerine çizilmiş de­
sen ve resimlerden bir kısmının renk emmemesi
için balmumu ile kapladıktan sonra diğer kısımla­
rının boyanması ve mum kazındıktan sonra bu kez
boyalı yerlerin mumlanması ve diğer kalan yerleri­
nin boyanması şeklinde devam ederek boyama yo­
lu ile elde edilen kumaş boyama yöntemi. 2. Bu
yöntemle boyanmış kumaş. 3. sf. Bu tür boyanmış
kumaştan yapılmış,
batikleme, [batik-le-me] is. Batik usulü ile boyama,
batikula, [İt. batticulo] (ba ’tikula) dnz. Direği yukarı
çekmekte kullanılan halat,
batimetri, [Fr. bathymetrie] is. Deniz derinliğini ölç­
me işi; derinlik ölçümü.
batin, [Ar. batın > batın jJa J (ba:ti:n, t kalın söyle­
nir) {OsT} sf. 1. Büyük karınlı. 2. İyi doldurulmuş.
3. Gizli, uzak yer.
batir1, [Ar. batır jJa;] (bati:r, t kalın söylenir) {OsTj
is. Nalbant.
batir2, [Ar. bâtir yl>] (bati:ıj {OsT} sf. (Kılıç için)
keskin.
batir3, [Far. bâtir y i ] (ba:tir) {OsT} is. Turna.
batire, [Ar. bâtire oyl] (ba:tire) {OsT} is. Keskin k ı­
lıç.
batisfer, [Yun. bathus (derin) + sphaira (küre) > Fr.
bathysphere] is. dnz. Deniz derinliklerini incelemek
için kullanılan su üstündeki bir gemiye çelik kablo
ile bağlı dalma küresi,
batiskaf, [Yun. bathus (derin) + skaphe (kayık) > Fr.
bathyscaphe] is. dnz. Deniz derinliklerini incele­
mek amacıyla geliştirilmiş bir çeşit insanlı balon,
batist, [Fr. batiste] {OsT} is. İnce dokunmuş kumaş;
patiska.
batiş, [Ar. batş > batlş (bati:ş, t kalın söylenir)
{OsT} sf. Sertlikle hareket eden; şiddetle davranan,
batkak, -ğı [bat-(ı)k-ak?] {ağız} is. Çamur ve su b i­
rikintisi. [DS]
BAT
batkı, [bat-kı] « ^ B o rçların ı ödeyememe durumu;
batkınlık; iflas,
batkın, [bat-mak > bat-km] sf. 1. Borçlarını ödeye­
m ez durumda olan; iflas etmiş, müflis. 2. {ağız}
(Ekin için) İyi gelişmemiş. [DS]
batkınlık, -ğı [bat-kı-n-lık] is. 1. Borçlarını ödeye­
mem e hâli. 2. Bu durumu mahkeme kararı ile tespit
ve ilan edilmiş tüccarın durumu; iflas.
batlak1, -ğı [bat (yans.) > bat-lak] {ağız} is. Patlamış
mısır; patlak. [DS]
batlak2, -ğı [Ar. batt => bat-lak] {ağız} is. 1. Büyük
şarap fıçısı. 2. Testi. [DS]
batlamak, [bat-la-mak] {eT} gçl. f. f r ] Kolalamak.
[DLT]
batlangaç, -cı [bat (yans.) > bat-lan-gaç] {ağız} is. Ço­
cukların ağaçtan yaptığı tabanca; patlangaç. [DS]
batlangıç, -cı [bat (yans.) > bat-lan-gıç] {ağız} is. Pat­
langaç. [DS]
batlı, [bat-lı] {ağız} sf. Kısa boylu; bücür; bodur. [DS]
batm a1, [bat-ma] is. 1. Batmak eylemi ve durumu. 2.
Yıkılma ve çökme; yok olma; inkıraz. 3. Bir gök
cisminin ufkun altına geçmesi.
batm a2, [Yun. patne] {ağız} is. 1. Yemlik; ahır yem­
liği. 2. Testi. [DS]
batmak, [bat-mak / jil>] gçsz. f. f a r ] 1. Bir
sıvının veya yumuşak bir maddenin içine girmek;
gömülmek. {eAT} (aym) 2. Dibe inmek; dibe çök­
mek. 3. (G ök cisimleri için) ufuk çizgisinin altına
geçmek. {eT} (aynı) [Gabain] [ETY] [EUTS] 4. Zararlı
çıkmak; iflas etmek. 5. Kirlenmek; bulaşmak. 6.
Saplanmak. 7. İncitmek; dokunmak; acıtmak; batar
gibi ağrımak, {ağız} (aym) [DS] 8. Huzursuz ve te­
dirgin etmek. 9. Hoşuna gitmeyecek durumla karşı­
laşmak; gücüne gitmek; ağır gelmek. 10. mecaz.
Hayal ve düşünce âleminde olmak; dalmak. 11.
mecaz. Çok daha kötü durumla karşılaşmak. 12.
{eT} Gözden kaybolmak. [DLT] 13. (Giyecek, kap
vb. için) kirlenmek; kir bulaşmak. 14. {ağız} (Ürün
için) çok olmak. [DS] fi1 bata çıka, Güçlükle; zor­
lukla; sürüklenerek.|| batıp bulanmak, Tepeden
tırnağa kirlenmek, bulaşmak.\\ batıp çıkmak, Suya
çabucak girip çıkmak.
batm an, [eT. bat-mak > bat-man [Clauson]] is. 1.
M iktarı yer yer 2,5 kg. ile 10 kg. arasında değişen
eski bir ağırlık ölçüsü birimi. 2. {ağız} Bir batman-
lık tahıl ekilebilen veya o kadar mahsul alınabile­
cek genişlikteki arazi alanı birimi; 200 m2’lik arazi
ölçüsü. 3. [DS] {eT} Ölçek. [EUTS] [DLT] 4. {ağız}
Büyük çömlek. [DS] 5. {ağız} Büyük su testisi. [DS]
6. sf. Büyük; ağır, ö batman buçuk, {ağız} D uvar
örülürken düzgün taşlar arasına konulan irili ufak­
lı taşlar. [DS]|] batman helkesi, {ağız} Yağ, pekm ez
vb. konulan üstten kulplu büyük bakır kap; bakraç.
[DS]|| batm an taşı, {ağız} Yağhanelerde kantardaki
QTliMIiilCESOM.soe
topun yerine kullanılan taş; kantar topu. [DS]|| bat­
man terazi, {ağız} Bir batmandan daha ağır mad­
deleri tartmakta kullanılan büyük terazi. [DS]
batm anlık, -ğı [batman-lık] {ağız} sf. Ağırlığı bir bat­
man gelen. [DS]
batm ul, [Sansk. pippala] {eT} is. Karabibere benzer
bir bitki; dar-ı fulfill. [DLT]
batn, -tnı [Ar. batn (içte, gizli olma) {OsT} is. -*
batın. S batn-ı kebir, {OsT} Büyük karın.
batnen, [Ar. batn > batnen] zf. 1. Karınla, içle ilgili
olarak. 2. Soydan, fi1batnen ba’de batnın, {OsT}
Soydan soya; kuşaktan kuşağa; nesilden nesile.
batni, [Ar. batn > batni (batni;) {OsT} sf. Ka­
rınla ilgili; kam a ait.
batoloji, [Yun. Battos (kekeme K yrene kıralı) >
battologia > Fr. battologie] is. 1. Aynı sözün, aynı
cümlenin, aynı düşüncenin yararsız biçimde tekra­
rı. 2. Konuşmada bir söz veya söz parçasının tekra­
rına yol açan konuşm a bozukluğu; kekemelik; ke­
keleme.
batom a, [Yun. patoma] {ağız} is. Tahta taban döşe­
mesi. [DS]
batonsale, [Fr. bâton sale] is. Tuzlu hamurdan ya­
pılmış ve üzeri susamla kaplanm ış ince uzun çu­
buk.
batos1, [Fr. batteuse] {ağız} is. -*■ batöz. [DS]
batos2, [Yun. batos] {OsT} is. Frenk üzümü,
batöz, [Fr. batteuse] is. Harman dövme makinesi,
batpazarı, [Ar. bâ’it (bayat) + pazar-ı] {ağız} is. Eski
eşyaların alınıp satıldığı yer; bitpazarı. [DS]
batrak, [bat-(ı)r-ak] {eT} is. Ucuna ipek parçası ta­
kılan mızrak. [DLT]
batrık, [Yun. patrikios => batrık j {eAT} {OsT} is.
On bin erin komutanı,
batruş, [ba-t-(ı)r-uş] {eT} sf. 1. Bulanık. 2. (Çorba
vb. için) koyulaşmış. [DLT]
batruşmak, [ba-t-(ı)-r-uş-mak] {eT} işteş, f. [-ur]
Birbirini batırmak; batırışmak. [DLT]
batsat, [Ar. vakt sâ'at] {ağızj zf. Ara sıra; bazen; sey­
rek olarak; tek tük. [DS]
batsıg, [bat-sığ] {eTj is. Batı; garp. [DLT]
batsık, [bat-ı-sık / bat-sık] {eT} is. 1. Batış. [Gabain]
[EUTS] 2. Batı. [ETY] 3. Gün batısı. [Tekin]
batş, [Ar. batş jü a J {OsT} is. 1. Şiddetle tutma ve ko­
parma; sert tutuş. 2. Saldırgan güç; şiddet, haşinlik,
batt, [Ar. batt iaj {OsT} is. 1. Kaz. 2. Kaz şeklindeki
sürahi; su kabı,
batta, [Ar. batt > batta 4k>] {OsT} is. Kap.
b attal1, [Ar. batalet (avarelik, cesaret) > battal JUaJ
(batta.T) {OsT} sf. 1. Cesur, kahraman. 2. İptal edil­
I U M lf f S İ M .5 0 7
miş, kullanımdan kaldırılmış. 3. Hantal; biçimsiz.
{ağız} (aynı) [DS] 4. İşsiz, {ağız} (aynı) [DS] 5. is. D a­
irelerde müsvedde için kullanılan bir tarafı parlak
kaba kâğıt. S battal battal, {ağız} 1. Biçimsizce. 2.
Ağır ağır. [DS]|| battal boy, (Kâğıt için) 57x82 cm.
iki kırımlı boyutu.\\ battal çekmek, İptal etmek.|[
battal çizgisi, Kullanılmaz veya geçersiz olduğunu
belli eden çizgi. || battal etmek, Kullanımdan kal­
dırmak; iptal etmek. || battal hattı, {ağız} Çift sü­
rerken ortaya vurulan derin saban izi. [DS]|| battal
kâğıt, Çift boy kâğıt. || battal olmak, Kullanılmaz
olmak.\\ battal torbası, tar. Eskiden devlet dairele­
rinde işlemi bitmiş ve geçerliliği kalmamış olan
evrakın konulduğu, üzerine ay ve yılı yazılı torba;
battaliye.
battal2, [Ar. battal JIW] {OsT} is. Kahraman; cesur;
yiğit.
battaliye, [Ar. battal > battâliyye (batta:liye)
{OsT} is. İşi bitmiş evrakların saklanmak üzere içi­
ne konulduğu torba,
battallık, -ğı [battal-lık] {ağız} is. Alışverişte durgun­
luk. [DS]
battancılar, [Ar. battâna (çift kat etme, astarlama) +
T. -cı-lar] (batta:ncılar) is. Yeniçeri ocağı için ge­
rekli olan çuhaları dövüp kaplam akla görevli esnaf
veya köylü.
battaniye, [Ar. battana (çift kat etme) > battâniyye
‘LjUaJ (batta.niye) {OsT} is. Yatağın üzerine yorgan
yerine, bazen de yorganın üstüne konulan çoğun­
lukla yünden dokunmuş kalın örtü,
battava, [Far. bâd (yel) + hevâ (olmayan şey) =>
bedava / battava] {ağız} s f Parasız; bedava. [DS]
battı, [bat-tı] {ağız} sf. K ısa boylu; cüce; bücür. [DS]
fi1 battı buttu, Saçma sapan; gelişigüzel.
batuk, [bat-uktSj^ / Jy L ] {eAT} sf. Batmış; müflis.
batuluk, [batu-luk ji'L] {eAT} Bataklık.
batun, [but (bacak) > but-un (but ile) > batün / OjLu
ı j j t l ] {eAT} zf. Çabuk; çeviklikle.
batur, [Moğ. bağatur > batur] {eT} sf. Savaşlarda gü­
cü ve gözü pekliğiyle üstün gelen; kahraman; yiğit;
cesur; bahadır. [ETY]
baturgan, [bat-ur-ğan] {eT} sf. Saklayan (kimse)
[DLT]
baturmak, [bat-ur-mak] gçl. f. f u r ] 1. {eT} {ağız}
Gizlemek; saklamak; kaybetmek. [EUTS] [Gabain]
[DS] 2. {eT} Bağlatmak. [DLT] 3. {eAT} {ağız} Ba­
tırmak; sokmak. [DS] 4. {ağız} Kirletmek; pislet­
mek. [DS] S baturu baturu, {eAT} Batıra batıra.
batut, [bat-ut] {eT} sf. Gizli; saklı. [EUTS]
batuta, [İt. battuta] is. müz. Ölçü,
batya, [Yun. batheia => batya U=L. / .uk] is. 1. Ağzı
geniş ve yayvan kap. 2. {eAT} İçine şarap konulan
BAV
büyük kap. 3. {ağız} Pişmiş çamurdan yapılan yay­
van kap. [DS]
batyal, -li [Yun. bathus (derin) > Fr. bathyal] sf.
(Deniz için) derinliği 200 m. ile 2000 m. arasında
değişen.
baud, [Fr. Emile Baudot (mühendis) > baod] is. T el­
graf haberleşmesinde, mors alfabesiyle bir saniye­
de bir aralık gönderilmesine dayanan hız birimi,
baun, [? baun] is. Bir tür iskambil oyunu,
b a’uz, [Ar. ba‘üz (bau:z) is. zool. Sivrisinek,
ba’uza, [Ar. ba'ü za (bau:za) is. zool. Sivrisi­
nek. ,
bav1, [eT. boğ-mak > ba-ğ / bav] {ağız} is. 1. Bohça.
2. Düğüm; bağ. 3. (Çocuk dilinde) yok. [DS]
bav2, [Moğ. buu / bau] {ağız} is. 1. Ahır. 2. Ahır hay­
vanı. 3. (Çocuk dilinde) korkunç hayvan. 4. Av
köpeği, doğan, şahin gibi hayvanları ava alıştırma
işi. [DS]
bava, [? bava] {ağız} sf. Kaba. [DS]
bavagir, [bayagir / bavagir] {eT} is. 1. Hayat. [EUTS]
2. Kâinat; evren [EUTS]
bavcı, [bav-cı] is. Avcı hayvanları alıştıran, yetiştiren
kimse.
baver, [Far. bâver jjL.] (ba:ver) {OsT} is. 1. Tasdik; i-
nanma. 2. sf. Sağlam; pek doğru,
bavılamak, [bav-ı-la-mak] {ağız} gçsz. f. f r ] f l ( ı ) -
yor] Sarkıntılık etmek. [DS]
bavırmak, [ba (yans.) > ba-gır-m ak > bavır-mak]
{ağız} gçsz. f. f ı r ] Bağırmak. [DS]
bavlamak, [bav-la-mak {eAT} gçl. f. f r ]
Zorlamak; zorla açmak,
bavlı, [Moğ. bauli => bavlı J y ] is. 1. Köpekleri ava
alıştırmakta kullanılan içi doldurulmuş yapma kuş.
2. {eAT} sf. Av tutmaya alışmış, alıştırılmış,
bavlımak, [bavlı-mak gçl. f. f r ] 1. Köpek ve
doğan gibi avcıya yardımcı hayvanları eğitmek,
ava alıştırmak. 2. {OsT} gçsz. f. (Tazı için) av tu t­
maya alışmak,
bavlıtmak, [bavlı-t-mak {OsT} gçl. f. f ı ı r ]
Köpek ve doğan gibi avcıya yardımcı hayvanları
eğitmek; ava alıştırmak,
bavlumuş, [bav-lu-muş] {ağız} sf. (Kişi için) kurnaz;
usta; aldanmaz. [DS]
bavnumak, [bavlı-mak > bavm-mak?] {ağız} dönşl. f.
f r ] 1. Başkasından görerek yapmak; taklit etmek.
2. (Tazı için) ava alışmak. [DS]
bavrık, -ğı [bav-(ı)r-ı-k] {ağız} sf. 1. (Bitki için)
verimsiz toprakta yetişmiş ve bakımsızlıktan bodur
kalmış. 2. Zayıf; çelimsiz; cılız. [DS]
bavrım ak, [bav > bav-(ı)r-ı-mak] {ağız} dönşl. f. f ı r ]
Bir işte, daha çok hile ve fesat taraflarında pişmek;
ustalaşmak; kurnazlaşmak. [DS]
BAV
bavşın, [bav-(ı)ş-ın ?] {eT} is. Varis; mirasçı. [EUTS]
bavul, [İt. / Fr. baule] is. Genellikle yolculukta eşya
koymaya yarayan büyük çanta; büyük valiz. S ba­
vul ticareti, Gezi için gidilen ülkeye bavul içinde
ticaret eşyası götürüp satmak ve o ülkeden alman
ticaret eşyasının tekrar bavullar ile güm rüksüz ve­
y a çok az vergi ile ithali şeklindeki dış ticaret.|| ba­
vul turizmi, Sadece alış veriş yapm ak için yapılan
gezi.
bavullamak, [bavul-la-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-
l(u)-yor] A bartarak övmek; abartılı salık vermek.
[DS]
bavur1, [bağ-ır > bav-ur] {ağız} is. Karaciğer. [DS]
bavur2, [Yun. paguros] {ağız} is. Bir tür yengeç; pa­
vurya. [DS]
bavurçi, [Moğ. b a ’urçi] {eAT} is. Aşçıbaşı,
bavurya, [Yun. pagurya] is. Bir tür yengeç; pavurya.
b ay1, [bay (yans.)] is. Acıyla yanmayı ya da yalnız
yanmayı anlatan kök. [Zülfıkar] bay-ır bay-ır.
bay2, [eT. bay lsIj] (ba:y) sf. 1. {eT} {eAT} {ağız} Zen­
gin; varlıklı; ağa. [EUTS] [İKPÖy.] [ETY] [DLT]
[Gabain] [Tekin] [DS] 2. {eAT} Ulu; kibar; soylu. 3.
{eAT} Temiz. 4. {eAT} Bir şeye ihtiyaç duymayan;
müstağni. 5. (Şamanizmde bazı kutsal varlıkların
sıfatı olarak) kutlu. 6. {ağız} Geniş. [DS] 7. Bey ve
efendi anlam ında erkeklere verilen bir unvan,
[TBMM Zabıt C. XXIV, 1934, s. 52] (1935). 8.
ünl. Adı bilinmeyen erkeklerden bahsederken veya
onlara hitap ederken kullanılan bir seslenme sözü.
fi1 bay kılmak, {eT} {eAT} Zengin etmek; zenginleş­
tirmek.|| bay kişi, {eAT} Zengin adam.|| bay ü gedâ,
{OsT} Zengin ve yoksul; herkes.
baya, [baya] (baya:) zf. 1. {eT} {eAT} Evvelce; önce­
den; demin; az önce. [DLT] [Gabain] [EUTS] 2.
{ağız} (Zaman ve yol, boy vb. uzunluk için) epeyce;
hayli; oldukça. [DS] 3. {ağız} Gerçekten; hakikaten;
ciddî olarak. [DS] 4. Muhakkak; mutlaka. 5. Hemen
hemen. 6. İnadına. 7. Bayağı,
bayadan, [baya-dan / bayağ-dan] (baya: ’dan) {ağız}
zf. 1. Çoktandır. 2. Çok önceleri; eskiden. 3. Şim­
diye kadar. [DS]
bayağı, [baya (geçen) + ok (pekiştirme edatı, tam an,
hâl) > bayak > bayakı > bayağı ^ L j ] {eAT} sf. 1.
Önceki; eskisi; eski; evvelki; deminki. 2. zf. Eskisi
gibi.
bayağıca, [bayâ-ğı-ca {eAT} zf. Alelade,
bayagılayın, [bayâğı-layın jJ iL j] {eAT} zf. Eskisi gi­
bi.
bayagir, [? bayagir / bavagir] {eT} is. -*■ bavagir.
bayagut, [bay-a-gut] {eT} is. 1. Zengin tüccar; zengin
kimse. [Üç İtigsizler] [Gabain] 2. sf. Varlıklı; zengin.
[EUTS]
bayağdan, [bayağı-dan / bayağ-dan] {ağız} zf. 1.
Çoktandır. 2. Çok önceleri; eskiden. 3. Demin; az
önce. [DS]
bayağı1, [baya (geçen) + ok (pekiştirme edatı, za­
man, hâl) > bayak / bayakı / bayağ / bayağı (önceki
gibi)] sf. 1. H içbir özelliği olmayan; basit; sıradan;
adi; alelâde. 2. D üşük nitelikli; kibar değil. 3. Aşa­
ğılık; pespaye; soysuz. 4. zf. Kötü bir şekilde. 5.
{ağız} is. Y organcılıkta bir dikiş usulü. [DS] S ba­
yağı kaçmak, (Söz, davranış, giyim için) yakışm a­
mak, uygun düşmemek, kaba düşmek, ayıp sayıl-
mak. || bayağı kesir, mat. Payı ve paydası tam sayı
olan kesir.
bayağı , [baya (geçen) + ok (pekiştirme edatı, za­
man, hâl) > bayak / bayakı / bayağ / bayağı (önceki
gibi)] (b a ya ğ ı) zf. 1. Hemen hemen; oldukça; çok;
âdeta; iyice. 2. Pekâlâ; çok iyi.
bayağıca, [bayağı-ca] (bayağı'ca) {eAT} zf. Oldukça
bayağı; alelâde.
bayağılaşma, [bayağı-la-ş-ma] is. 1. Bayağı duruma
gelme; bayağı bir hâl alma. 2. Bayağılaşmak işi;
adileşme; alçalma; pespayeleşme; basitleşme,
bayağılaşmak, [bayağı-la-ş-mak] dönşl. f. f ı r ] 1.
Bayağı bir durum kazanmak. 2. Bayağı bir duruma
girmek; alçalmak, pespayeleşmek. 3. B ir takım de­
ğerleri hiçe sayarak kendini alçaltıcı, küçük düşü­
rücü ve onur kırıcı davranışlar sergilemek; adileş­
mek; basitleşmek,
bayağılaştırm a, [bayağı-la-ş-tır-nıa] is. Bayağılaştır­
mak işi; âdileştirme, alçaltma, pespayeleştirme, ba­
sitleştirme.
bayağılaştırmak, [bayağı-la-ş-tır-mak] gçl. f. f ı r ]
Bayağılaşmasına yol açmak; âdileştirme; alçalt­
mak; pespayeleştirmek; basitleştirmek,
bayağılayın, [bayağı-layın] {eAT} zf. Eskisi gibi,
bayağılık, -ğı [bayağı-lık] is. 1. Bayağı olma hâli;
adilik, basitlik. 2. Bayağı birinden beklenebilecek
davranış; alçaklık, aşağılık, soysuzluk,
bayağınlayın, [bayağı-n-layın] {eAT} zf. -*■ bayağıla-
ym.
bayak, [eT. baya (demin) + ok (pekiştirme edatı,
zaman, hâl) > bayâk ^ I (baya:k) zf. 1. {eAT}
{ağız} Demin; az önce; geçmiş olan. [DS] 2. Yuka­
rıda geçen. 3. {eT} Deminki. [EUTS] 4. Geçen za­
man. 5. {ağız} Eski. [DS] 6. {ağız} Bayat; taze olm a­
yan. [DS]
bayakı, [bayâk > bayâk-ı] (baya.kı) {eT} zf. Demin,
az önce.
bayakın, [bayâk / bayakı > bayâkı-n] (baya:kın) {eT}
z f Demin, az önce,
bayakleyin, [bayâk-leyin] {ağız} zf. Demin; az önce.
[DS]
bayaktan, [bayâk > bayâk-tan] {ağız} zf. Biraz önce;
demin. [DS]
bayakur, [baya-kur] {eT} sf. Varlıklı; zengin. [EUTS]
ıo E n iB m iii. 5 0 9
bayam, [Far. badâm =>badam /bayam j>lo] is. 1. {eATj
{ağız} Badem. [DS] 2. {ağız} Çağla. [DS]
bayamak, [bay-a-mak / bay-u-mak] {eTj- gçsz. f. f r ]
M üreffeh olmak; zenginleşmek. [Gabain]
bayan, [Sansk. punya > muyan / bayın / Moğ. bayan
(zengin)] is. 1. Hanım ve hanımefendi anlamında
unvan, (1934). 2. Kadınlara seslenme sözü,
bayandur, [bayan-dur] {ağızj sf. İyilik yapmayı se­
ven. [DS]
bayar, [? bayar] {ağızj is. Ekilmemiş toprak. [DS]
Bayat, [Oğuz, baya > bayâ-t cjL J (baya.t) {eTj sf. 1.
Sonsuz geçmişten beri var olan; kadim. 2. (Tanrı­
nın "ezelî" sıfatı için) Kadim. [Yüknekî] 3. is. Ulu
Tanrı. [DLT] 4. Oğuzların hâkim boylarından Ka-
yı'dan sonra gelen ve Bozok koluna mensup bir
Türk boyu. 5. Tahtacı.
bayat1, [Oğuz, bay > bay-at] (baya:t) sf. 1. {ağızj
Devletli. [DS] 2. Varlıklı, zengin, bol nimetli.
bayat2, [Ar. b â’it (kuru ekmek) / Far. beyât / e r baya
> baya-t] sf. 1. Eski. 2. Tazeliği kaybolmuş. 3. m e­
caz. Zamanı geçmiş, güncelliğini kaybetmiş olan.
4. Bıktıracak kadar çok söz edilmiş olan. 5. {ağız}
İki ayrı cins güvercinin birleşmesinden meydana
gelen melez yavru. [DS] S bayat pazarı, B it p a za ­
rı.
bayatı, [Bayat! (Bayatlarla ilgili) > bayatı] is. 1. A-
zerî edebiyatında yedili hece ölçüsü ile söylenmiş,
birinci, ikinci ve dördüncü mısraları kafiyeli ve tek
dörtlükten ibaret anonim nazım türü; mani. 2. {ağız}
Bayatî makam ında okunan şarkı. [DS] 3. {ağız} A -
ğıt. [DS]
bayatımsı, [bayat-ımsı] {ağız} sf. Bayatlamaya yüz
tutmuş. [DS]
bayati, [Bayat (bir Türk boyu) > Ar. -î (baya:-
ti:) is. 1. Bayatlara ait, bayatlarla ilgili. 2. müz.
Türk müziğinde uşşak dörtlüsüne buselik beşlisi
katılmak suretiyle meydana getirilmiş bir makam,
bayatiaraban, [Ar. bayatî + ‘araban ^ 'lo ] (ba-
ya:ti:araba:n) {OsTj is. 1. Bayatlara ait Arap usulü.
2. müz. Türk m üziğinde Araban ve Bayati m akam ­
larının birleştirilmesi ile meydana gelmiş bir birle­
şik makam.
bayatibuselik, -ği [bayatı + bûse-lik ^ baydıl buydul, Eğri büğrü.
(baya:ti:bu:selik) {OsTj is. 1. Bayatlara ait buselik
usulü. 2. müz. Türk müziğinde Zekâi Dede'nin bul­
duğu Bayati makam ının buselik beşlisi veya dört­
lüsü ile sona eren bir birleşik makam,
bayatikürdi, [bayatı + kürdî (b a ya itiştir­
di:) {OsT} is. 1. Bayatlara ait Kürt usulü. 2. müz.
Türk müziğinde Bayati makam ının Kürdi dörtlüsü
ile sona eren bir birleşik makam,
bayatlama, [bayat-la-ma] is. Bayatlamak işi.
BAY
bayatlamak, [bayat-la-mak] gçsz. f. [-r] [-l(ı)-yor]
1. (Yiyecekler) zaman geçmekle tazeliğini kaybet­
mek, kurumak, bozulmak. 2. (Olaylar, düşünceler
vb.) güncelliğini ve önemini kaybetmek; geçerlili­
ğini yitirmek. 3. mecaz. Eskimek.
bayatlatma, [bayat-la-t-ma] is. Bayatlatm ak işi.
bayatlatmak, [bayat-la-t-mak] gçl. f. [-ır] 1. Taze
iken tüketmeyip bekleterek bayat duruma getirmek.
2. Bayatlamasına yol açmak. 3. Bozulma başlangı­
cına kadar bekletmek.
bayatlık, -ğı [bayat-lık] is. 1. Bayat olma durumu. 2.
Bayat olan şeyin niteliği,
bayatsı, [bayat-sı] /ağızjsf. Bayatlamaya yüz tutmuş;
bayatımsı. [DS]
bayatsımak, [bayat-sı-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] B ayat­
lamaya yüz tutmak; bayatlar gibi olmak. [DS]
bayatsıtm ak, [bayat-sı-t-mak] {ağız} gçl. f. [ -u ]
Bayatlamasına neden olmak; bayatlatmak. [DS]
baybayuk, [bay+bay-uk] {eTj is. Kelebek kuşu.
[DLT]
baybice, [bay (zengin) + Far. beçe (çocuk) > Çağ.
bay beçe] {ağızj is. Büyük adamların eşlerine veri­
len unvan. [DS]
baybunuç, [Ar. bâbünec] {ağızj is. Papatya. [DS]
bayça, [bây-ça {eAT} sf. Zengin.
baydabalası, [badiye+bala-s-ı] {ağız} is. Yoğurt
yapm akta kullanılan iki lcg'lık bakır tas. [DS]
baydak, -ğı [Far. payedâk => baydak / boydak /
poydak] {ağız} zf. 1. Yayan. 2. is. Yaya; piyade. 3.
Satrançta piyade adlı taş. [DS]
baydalak, -ğı [bayda(k)-lak ?] (ağız) sf. (Kadın için)
açık saçık gezen,
baydalan, [eT. bayâ-da-leyin / bay-dan] {ağız} zf. 1.
Başka zaman. 2. Her zaman. 3. Önceden. [DS]
baydang, [bay-dan] (baydan) {ağız} sf. Şımarık; yüz­
süz. [DS]
baydanlanm ak, [baydan-la-n-mak] {ağız} dönşl. f. f
ır] Şımarmak. [DS]
baydara, [bay(ı)-d-ar-a / baydara] is. 1. Eski Türk-
lerde (İskit) ölünün kendisi ile birlikte kesilerek
gömülen atları için yapılan heykeller; balbal; tabık.
2. Kurban edilen hayvanın derisi, başı ve kuyruğu
ile bir sırığa gerilmiş hâli,
baydıl, [bay-(ı)dıl] {ağız} sf. Eğri; yamuk. [DS] S
baydır, [bay-(ı)d-ır / bay-(ı)d-ur] {ağız} sf. Güçlü;
kuvvetli. [DS]
baydırmak, [bay-mak > bay-dır-mak] gçl. f f ı r ] 1.
Bayıltmak. 2. Bir kimsenin, birisi tarafından bayıl-
tılmasmı sağlamak,
bayeste, [Far. bâyeste 4x-jI>] (ba.yeste) {OsT} sf. Ge­
rekli; lüzumlu,
bayezit, [Ar. abâ (baba) + yezîd {eAT} is. Y e­
zidin babası.
BAY
baygân, [Far. bay-gan jlS A ] (ba:ygâ:n) {OsTj is.
Bekçi; koruyucu,
baygaz, [eT. bayık > bay(ı)ğ-az] {ağız} is. 1. Yanlış.
2. zf. Aksine. [DS]
baygı, [bay-gı] {ağız} sf. Budala; şaşkın; sersem. [DS]
baygın, [bay-gm] sf. 1. Kendisini kaybetmiş durum­
da. 2. Bayılmış. 3. Birine gönül vermiş, bağlanmış;
âşık. 4. {ağız} Yorgun. [DS] 5. zf. Bayılmış hâlde;
baygın olarak veya bayılacak durumda. 6. {ağız} is.
H ah ve kilim desenlerindeki renk uyumsuzluğu.
[DS] £? baygın baygın, Süzülerek, süzgün süzgün. ||
baygın baygın bakmak, Beğendiğini belli edecek
şekilde süzgün gözlerle bakmak.\\ baygın düşmek,
Ç ok yorulmak; yorgunluktan bayılır gibi olmak. ||
baygın koku, İnsanı kendinden geçirecek kadar
güzel fa k a t ağır koku.
baygınlaşm a, [baygm-la-ş-ma] is. Baygınlaşmak hâ­
li; baygın duruma gelme,
baygınlaşmak, [baygm-la-ş-mak] dönşl. f. f ı r ] Bay­
gın hale gelmek; baygın bir durum kazanmak; sü­
zülmek.
baygınlık, -ğı [baygm-lık] is. 1. Baygın olma duru­
mu; kendinden geçme hâli. 2. Solunum ve dolaşım
devam etmekle birlikte bilincin yitmesiyle vücudun
kımıldamaması biçiminde kendinden geçme duru­
munun birinci derecesi. 3. Dermansızlık; mecalsiz­
lik. S baygınlık geçirmek, Bilinci işlememek; ba-
yılmak. || baygınlıklar geçirmek, Çok fenalaşm ak. ||
baygınlıklar gelm ek, Çok sıkılmak.
baygıntı, [bay-gın-tı] is. Baygınlık. S1 baygıntı
gelm ek, Fenalık gelmek.
bayıcı, [bay-mak > bay-ıcı] {ağız} sf. 1. Uyutucu. 2.
Kandırıcı. [DS]
bayık1, [eT. bây-ık ^.lı] sf. 1. {eT} (Söz için) doğru;
gerçek. [DLT] 2. {eAT} Açık; belli; aşikâr. 3. {eAT}
{ağız} Gerçek; kuşkusuz; kesinlikle; şüphesiz. [DS] bayındırlaşma, [bayındır-la-ş-ma] is. Bayındırlaş­
4. is. D oğru söz. ö bayık bolmak, {eAT} Çabala­ mak işi.
mak; gayret sarfetmek; çabalamak.
bayık2, -ğı [bay-mak > bay-ık] {ağız} sf. Tuzu az ye­
mek. [DS]
bayık3,-ğı [bay-ık] {ağız} sf. Şımarık; arsız. [DS]
bayık4, -ğı [bay-mak > bay-ık] {ağız} sf. Bayılmış o-
lan; bayılmış halde bulunan; baygın. [DS] ö bayık
bayık baymak, {ağız} Bütünüyle baymak; tamamen
bayıltmak. [DS]
bayıldan, [bay-ıl-dan] {ağız} is. 1. Karnıyarık. 2.
İmambayıldı. [DS]
bayıldı, [bay-ıl-dı] {ağız} is. Karnıyarık. [DS]
bayılma, [bay-ıl-ma] is. 1. Baygın duruma gelme. 2.
K endinden geçme. 3. mecaz. Çok sevme; beğenme.
4. Kayıtlı bir sesin okunması sırasında okuma aygı­
tında oluşan anza dolayısı ile hız düşmesinin ku­
lakta oluşturduğu hoşnutsuzluk. 5. {ağız} Sara has­ bayınık, -ğı [bay-ın-ık] {ağız} sf. (Göz için) baygın
talığı. [DS]
DIÜMMESÖM.İO
bayılmak, [bay-mak > bay-ıl-m ak joL L ] g ç sz.f. f ı r ]
1. {eAT} Telaşa düşmek; endişe etmek; üzülmek. 2.
Solunum ve dolaşım sürdüğü halde kendinden geç­
mek; bilincini kaybetmek. 3. Duygu ve hareket im­
kânını geçici olarak bir süre yitirmek. 4. mecaz. A -
şırı derecede hoşlanmak, beğenmek; hayran olmak.
5. (Çiçek ve sebze için) susuzluk veya sıcaktan te­
peleri buruşup eğilmek. 6. argo. Para vermek; öde­
mek. 7. dnz. (Gemi için) herhangi bir sebeple yan
yatmak. S bayıla bayıla, Seve seve, isteyerek.
bayıltıcı, [bayıl-tı-cı] sf. 1. Bayıltan. 2. Bayıltacak
gibi etkide bulunan,
bayıltm a, [bayıl-t-ma] is. Bayıltm ak eylemi,
bayıltmak, [bayıl-mak > bayıl-t-mak] gçl. f. f ı r ] 1.
Birisinin bayılm asına sebep olmak. 2. Bayılmasını
sağlamak; baygın hale getirmek,
bayım, [bay-ım] {ağız} is Bayılmak eylemi; bayılma;
baygınlık süreci. [DS] fi1 bayım bayım bayılmak,
1. Sık sık bayılmak. 2. Çok arzu etmek.
bayım ak1, [eT. bay (zengin)> bây-î-mak
{eT} {eAT} {ağız} g ç sz.f. f ı r ] 1. Zengin olmak; var-
lıklanmak. 2. Serpilip gelişmek; büyümek. [DS]
bayım ak2, [eT. bağ-m ak / bây-m ak (sarmak, bağla­
mak) > bay-m ak / bay-ımak] {ağız} g ç l . f f r ] Büyü
ile gözünü bağlamak; büyülemek. [DS]
bayın1, [bay-ın] {eT} sf. Koyu kırmızı; gelincik çiçeği
renginde olan. [DLT]
bayın2, [bay-m] sf. Şımarık; terbiyesiz; arsız,
bayındır, [Far. pâyan-dâr [Tietze] ? / bayın-dır] sf. 1.
İm ar edilmiş, bakılmış; bakımlı; işlenmiş 2. Güzel
ve yaşanabilir durum da olan; mamur; abadan,
(1934). 3. {ağız} İyiliği seven. [DS] 4. öz. is. Yirmi
dört Oğuz boyundan Üçoklarm sol koluna mensup
bir Türk boyu,
bayındırlaşm ak, [bayındır-la-ş-mak] dönşl. f. f ı r ]
Gelişip güzelleşmek, im ar edilmek,
bayındırlaştırm a, [baymdır-la-ş-tır-ma] is. Bayın­
dırlaştırmak işi.
bayındırlaştırm ak, [baymdır-la-ş-tır-mak] gçl. f f
ır] Bir yeri bayındır durum a getirmek; im ar etmek,
bayındırlık, -ğı [baymdır-lık] is. 1. B ayındır olma
durumu; ümran. 2. Bayındır hale getirme işi; imar;
nafıa. S Bayındırlık Bakanlığı, Demiryolu, kara­
yolu, liman, havaalanı, baraj ve sulanm /işlerini
yürütm ekle görevli devlet kuruluşu; N a f ı a Nezareti,
Nafıa Vekâleti.
bayındırmak, [bayındır-mak] gçl. f. f ı r ] Bayındır
hâle getirmek; im ar etmek; mamur hâle getirmek,
bakışlı; süzgün. [DS]
ö T u iK tM M .5 1 1
b ay ınlanm ak, [bay-m-la-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır]
1. Şımarıklık etmek; yüzsüzlük etmek; nazlanmak.
2. Çok söylemek. [DS]
bayınlık, -ğı [bay-m-lık] {ağız} is. Şımarıklık. [DS]
b ay ın m ak 1, [bay-ıl-mak / bay-m-mak] {ağız} dönşl. f .
1. Bayılmak. 2. Uyumak. 3. Kendini bir şeye ver­
mek; dalmak. 4. (Hasta için) kendinden geçmek. 5.
Tahammül etmek. 6. g ç l . f argo. Vermek; ödemek;
bayılmak. [DS]
bayınm ak 2, [bay-(ı)n-ı-mak / bay-ın-mak] {ağız}
dönşl. f. [-ır] 1. Gelişmek, güzelleşmek. 2. Serpilip
büyümek; gürbüzleşmek. [DS]
b a y ır1, [bay-ır (yans.)] is. Yanma, acım a anlatan yan­
sımalı gövde. S b a y ır b ay ır, {ağız} B iber gibi acı
acı yanarak. [DS]
bayır2, [Ar. bâir ? > bayır] is. 1. Küçük yokuş; küçük
yamaç. 2. Yüksekliği fazla olmayan tepe ve yamaç.
3. {ağız} Kıraç tarla; kır. [DS] 4. {ağız} A sma yetiş­
tirmeye uygun toprak. [DS] 5. {ağız} Otlak. [DS] S
bayıra sa rm a k , {ağız} 1. Bayıra çıkmaya başla­
mak; bayıra çıkmak. 2. (İş için) zorluğa uğramak;
sarpa sarmak. [DS]|] b a y ır aşağı, Yamaçta tepeden
aşağı doğru; iniş. || b a y ır k u şu , zool. Sinek kapan-
gillerden ağaçlara yuva yapan, meyve ve sineklerle
beslenen, ötücü ve iri bir kuş; çalı bülbülü, (Sylvia
hortensis).|| b a y ır taşı, {ağız} K at kat olan ve kolay
kırılan bir tür taş. [DS]|| b a y ır tu rp u , 1. bot. Turp­
gillerden kökleri sofralarda çeşni, çiçekleri ve y a p ­
rakları halk hekimliğinde idrar artırıcı olarak kul­
lanılan bütün ılıman bölgelerde köklerini bıçakla
parçalara ayırarak toprağa göm m ek suretiyle y e ­
tiştirilen otsu bitki; eşek turpu; yaban turpu; kara
turp, (Armoracia lapathifolia). 2. mecaz. Kaba ve
saygısız erkek. || b a y ır y u k a rı, Yamaçta yukarı te­
peye doğru; yokuş.
bayırcık, [bayır-cık] is. Küçük tepe,
bayırcın, [bayır-cm] {ağız} is. zool. Bir tür tarla kuşu;
bayır kuşu.
bayırdam ak, [bay-ır-da-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-
d(ı)-yor] Y anar gibi acımak. [DS]
Bayırku, [bay-ır-ku] {eT} öz, is. B ir Oğuz boyu. [Ga­
bain]
bayırlaşm a, [bayır-la-ş-ma] is. Bayırlaşm ak işi.
bayırlaşm ak, [bayır-la-ş-mak] gçsz. f. [-ır] 1. (Yol
ve yüzey şekli için) git gide dikleşmek, yokuş ol­
mak. 2. (Arazi için) aşınm a sonucu bayır hâle gel­
mek.
bayırtı, [bay-ır-tı] {ağız} is. Yanm a acısı. [DS]
bayıtm ak, [bay-ı-t-mak J^.L>] {eAT} gçl. f. [-ur] B i­
rinin zengin olmasını sağlamak; zengin etmek,
bayıverm ek, [bay-mak + ver-mek] g ç sz.f. [-ir] Razı
olmak; kabul etmek.
bayız, [Ar. bayız (ba:yı;z) {OsT} sf. Yumurt­
layan; yumurtlayıcı.
BAY
b a y i’, -yi’ı [Ar. bey' (satma) > bayi' £.1] (ba:yi)
{OsT} is. -*■ bayi,
bayi, -yii [Ar. bey' (satma) > bayi' £.l>] (ba;yi) sf. 1.
Satıcı; satan. .2. is. Bazı ihtiyaç maddelerini üretici
firmanın adına izin belgesi alarak sürekli satan
kimse ve bu kişinin iş yeri. 3. Gazete, sigara, alkol­
lü içki gibi şeylerin satıldığı küçük dükkân,
bayiiye, [Ar. bayi'iyye (ba:yii;ye) {OsT} is. Es­
kiden, gümrük vergisi dışında pazar yerine gönde­
rilen mallardan alman bir vergi,
bayik, [Ar. bayi'] {ağız} is. -*■ bayi. [DS]
bayilik, -ği [bayi-lik] (ba.yilik) is. 1. Herhangi bir
malın sürekli satıcılığı. 2. Bir yerde bir firmanın
mallarını satma ve dağıtma işi. 3. Bayilik işinin
yapıldığı bina,
b ayin, [Ar. beyn (ara) > bâyin jj.li] (ba.yin) / OsT} sf.
Ayıran; ayırıcı; aralayan,
b a y ir, [Ar. ber (kazmak) > bâyir / bâyire y.L, / oyl]
(ba.yir) {OsT} is. Sürülmemiş, sert toprak,
bayist, [Far. bâyist o —j.I>] (ba.yist) {OsT} is. Vacip.
S b ay ist olm ak, {ağız} Sebep olmak; illet olmak.
[DS]
bayiste, [Far. bâyiste c~~>.l>] (ba.yiste) {OsT} is. G e­
rekli; zaruri; lüzumlu. S bâyiste-i hestî, {OsT} Ce-
nab-ı Hak.
b a y k a r, [Ar. baykar JL>] is. Dokumacı; bez ve kumaş
dokuyan kimse; çulha,
b a y k a ra , [Ar. baykara oyio] {OsT} is. 1. Helak olma;
mahvolma. 2. Böbürlene böbürlene, salına salına
yürüme. 3. Malı çok olma. 4. {ağız} sf. Soytarı;
maskara. [DS]
baykı, [bay-kı] {ağız} is. Kırlarda dolaşan ve insana
yarı alışık olan hayvan. [DS]
bay k ım ak , [bay-kı-mak] {ağız} g ç sz.f. f r ] Kaçmaya
hazırlanmak. [DS]
b ay k ır, [bal-kı-r / bay-kı-r] {ağız} is. Ay ışığı. [DS]
b ay k u ş, [bay-kuş] is. 1. zool. Geceleri kemirgenleri
avlayarak tarım a büyük ölçüde yararlı, kulak yerine
tepesinde iki sorgucu bulunan bir gece yırtıcı kuşu;
kukumav, (Asio otus) 2. mecaz. Uğursuz; sersem;
aptal. 3. argo. Polis. S baykuş bacağı, {ağız} H a fif
bulutlu hava; yağm ur yağm ası muhtemel hava.
[DS]|| bay k u ş gibi, Uğursuzluk getirdiği sanılan
kişilere söylenen söz.
baykuşgiller, [bay+kuş-gil-ler] is. zool. Çeşitli bü­
yüklükte kukumav, puhu gibi gece yırtıcı kuşlarını
içine alan familya,
bay lan , [? baylan] {ağız} sf. 1. Şımarık; çok yüz
bulmuş. 2. Nazlı; işveli. 3. Densiz; yaramaz1, şirret.
4. Sebatsız. 5. Tembel; işsiz güçsüz. [DS]
baylan lık , -ğı [baylan-lık] is. N az; işve; şımarıklık.
BAY
baylanmak, [bay-la-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] 1.
N azlanmak. 2. Şımarmak. 3. Keyiflenmek; zevk­
lenmek. [DS]
baylık, -ğı [bay-lık j l l ] feT} {eAT} is. 1. Zenginlik,
2. {ağız} Mutluluk; huzur; ferah. [DS] 3. /ağız} Er­
keklik. [DS]
baym ak1, [bay-mak] g çl.f. f a r ] 1. Bayıltmak; /ağız}
(aynı). [DS] 2. M idede ezinti yapmak. 3. {ağız} (Yi­
yecek için) mideye bulantı vererek halsiz bırak­
mak. [DS] 4. (Özü için) acımak; çok acımak. 5.
(O lum suz biçimde) kıyamamak; acısına dayana-
mamak. 6. Iağızj Bir acıya tahammül göstermek;
katlanmak; dayanmak; özü götürmek; bakabilmek.
[DS] 7. {ağız} Can sıkmak; bıktırmak; üzmek; ca­
nından bezdirmek. [DS] 8. {ağızj (Eşya için) eskiye­
rek biçimi bozulmak. [DS]
baymak2, [eT. bâğ-m ak (sarmak, bağlamak) > bay­
mak] gçl. f. f a r ] 1. {eT} Kelepçelemek; bağlamak;
bent etmek; ipe vurmak. [EUTS] [ETY] 2. Aldat­
mak; kaşla göz arasında yapıvermek.
baymakJ, [bay > bay-m ak jılı] {eATj g çsz.f. f a r ] 1.
Kanmak; inanmak; kanaat getirmek; tatmin olmak;
{ağız} (aym). [DS] 2. {ağız} Gelişmek, gürbüzleş­
mek; neşv ü nema bulmak. [DS] 3. {ağız} (Hayvan
tırnağı için) uzamak. [DS] 4. {ağız} Kurtulmak. [DS]
baymal, [Far. pây-mâl (ayak altında) ?] {ağız} sf.
(Kişi için) yürürken ayak uçlarını içeri doğru ba­
san. [DS]
baymaşık, -ğı [bay(ı)m-aş-ık] {ağızj sf. Gevşek; uyu­
şuk; ağır. [DS]
baynak, [ban-ak / bayn-ak / may-âk] {eT} is. Pislik;
gübre. [DLT]
baynamak, [ban-la-mak (ötmek) > baynamak ?]
g çsz.f. f r ] (Horoz) ötmek,
baynım ak, [bay-m-a-mak > baynı-mak] dönşl. f. f r ]
1. Hayatta iken iyilik görmek. 2. Zengin olmak. 3.
M uradına erişmek; mutluluğa ulaşmak; arzularına
kavuşmak. 4. {ağız} Çelimsizlikten kurtulup geliş­
mek, büyümek; kendini toplamak. [DS]
paypas, [Ing. bypass] is. Yan geçiş; yan bağlantı,
bayra, [Yun. barea] {ağız} is. 1. Büyük çekiç; demir­
ci çekici; varyoz. 2. Araba tekerleğinin ortasına
geçirilen içi delik demir; kovan. [DS] bayrakaltı, [bayrak+alt-ı] is. Askerlik görevi; ordu
bayrak, -ğı [eT. bat-ır-mak > bat-rak (mızrak) > bad- hizmeti.
rak / Soğd. bad-rak ? > bayrak j«] is. 1. Bir mille­
tin kendine sembol olarak seçtiği işaret ve renkler­
den meydana gelmiş, bir gönderin ucuna takılı, top­
lumun birleşme sembolü olarak kullanılan, manevi
değeri yüksek kumaş parçası; sancak. {eAT} (aym)
[DLT] 2. Bir askeri birliğin, bir kuruluşun renkleri­
ni, alametlerini taşıyan ve bayrak gibi kullanılan
sembolü. 3. mecaz. Önder. 4. Benzerlerini temsil
edebilecek nitelikte olan; sembol. 5. Eskiden bu­
günkü tabur karşılığı olan askerî birlik. 6. Baklagil­
ÖTÜMIÜKSÖM.
lerin çiçeğinde en üstte bayrak gibi dik duran taç
yaprak. 7. Bağ budarken omcalarm en üstünde bı­
rakılan dört ila on gözlü çubuk. 8. {ağız} Uçurtma.
[DS] 9. {ağız} Tahıl biçilirken arada biçilmeyerek
kalan buğdaylar. [DS] 10. {ağız} folk. Köy düğünle­
rinde, düğün evini gösteren değişik renk ve biçim­
lerdeki kumaş parçası. [DS] fi1 bayrağı indirmek,
Bayrağı çekili olduğu direk veya gönderden al-
m ak.|| bayrağı yarıya indirmek, M illîya s ilan edi­
len günlerde bayrağı direğin yarısına kadar inmiş
olarak çekili bırakmak. || bayrak açmak, 1. Gönül­
lü asker toplamaya çalışmak. 2. Önderlik etmek. 3.
Ayaklanmak, isyan etmek. 4. {ağızj Yüz bıdup şı­
marmak. [DS]5. Iş sahibi olmak.|| bayrak askeri,
Eskiden halktan toplanmış gönüllü askerlere veri­
len ad. || bayrak asm ak (çekmek), 1. Bayrağı dire­
ğine veya göndere takarak yükseltmek. 2. Egem en­
liğini ilan etmek.\\ bayrak çeken, {ağız} B ir toplu­
luğun içine fe s a t karıştıran; kavgayı kızıştıran.
[DS]|| bayrak dikmek, 1. Ucunda bayrak asılı olan
gönderi veya mızrağı yere saplamak. 2. {ağız} B ü­
tün ekinleri biçip bitirme sırasında tarla sahibin­
den bahşiş almak için bir tutam ekin bırakmak.
[DS]|| bayrak direği, B ayrak çekilmesi gereken bi­
na ve kum rularda bayrağın çekildiği uzun gönder. ||
bayrak donanması, Bayramlarda gemilerin büyük
bayraklarla süslenmesi. || bayrak ekmeği, {ağızj
folk. D üğünün ilk günü yenen yemek. [DS]|| bayrak
gibi, 1. Uzaktan kendini belli edecek şekilde. 2.
Güneşte yanm aktan dolayı yüzünün ve derisinin
rengi kızarmış olan. 3. Parlak kırmızı.\\ bayrak
göstermek, 1. Gemilerin karşılaşmalarında milli­
yetleri belirtmek için bayrak çekmek. 2. İşaret bay­
rakları göstererek Mors alfabesi ile haberleşmek.\\
bayrakları açmak, 1. Bağırıp çağırmak; yaygara
etmek. 2. Şirretlik etmek; edepsizlikyapm ak.\\ bay­
rak merasimi, -*■ bayrak töreni.|| bayrak töreni,
M illî Marş eşliğinde bayrağı göndere çekme ve
gönderden indirme sırasındaki saygı duruşu.|| bay­
rak yarışı, spor. 1. Atletizmde dörder kişilik takım­
lar arasında 100, 200, 400, 800 ve 1500 metrelerde
yapılan bir takım yarışı. 2. Yüzmede dörder kişilik
takımlar arasında (serbest, karışık) 100 ve 200
metrelerde yapılan takım yarışı.
bayrakçı, [bayrak-çı] is. 1. Bayrak imal eden ve sa­
tan kişi. 2. Bayrak taşıyan kişi; bayraktar. 3. Bay­
rakla işaret veren kişi.
bayrakdar, [bayrak+ Far. -dar (taşıyan) jl-üj«] {OsT}
is. -*■ bayraktar.
bayraklam a, [bayrak-la-ma] is. Arızalanan uçağın
pervanelerinin en az direnç oluşturacak biçimde
yönlendirilmesi.
bayraklaşma, [bayrak-la-ş-ma] is. Bayraklaşmak işi.
OlKHrmKSEl)Ui;.5i3
b ay raklaşm ak, [bayrak-la-ş-mak] dönşl. fi [-ır] Bir
akımın veya kuruluşun önderi durum una gelmek,
b ay rak laştırm a, [bayrak-la-ş-tır-ma] is. Bayraklaş-
tırmak eylemi,
bay rak laştırm ak , [bayrak-la-ş-tır-mak] gçl. fi 1. Bi­
rinin bayraklaşmasını sağlamak. 2. Sembol hâline
getirmek.
bayraklı, [bayrak-lı] sf. 1. Bayrağı olan. 2. Bayrak
taşıyan veya gönderine bayrak çekilmiş olan,
b ay ra k ta r, [bayrak+ Far. -dâr (taşıyan) jl-üjru] (OsT)
is. 1. Görevi bayrak taşım ak olan kişi. 2. Bir hare­
ketin önderi veya lideri. 3. {ağız} Köy düğünlerini
yöneten kişi. [DS]
b ay ra k ta rlık , -ğı [bayraktar-lık] is. Bayraktarın işi
ve görevi. S b a y ra k ta rlık etm ek, B ir topluluğa
önderlik etmek, y o l göstermek; liderlik etmek. || (bir
şeyin) b a y ra k ta rlığ ın ı y ap m ak , B ir görüşün, akı­
mın veya örgütün lideri olmak.
bayram , [Far. bâdrâm ? > eT. badram (sevinç günü)
> bayram .*>] is. 1. Özel eğlence ve tören düzenle­
nerek kutlanan dinî ve millî önemi olan gün. 2. me­
caz. Sevinç ve neşe. 3. Bir olayı anmak amacıyla
yapılan gösteri ve eğlencelerden oluşan resmî tö-
ren.fi1 b ay ram ağası, Yakınlarını çok seyrek ziya­
ret eden kişi.\\ b a y ra m alayı, tar. im paratorluk
döneminde padişahların Ramazan ve Kurban bay­
ramı namazlarına gidiş ve gelişleri sırasında dü­
zenlenen tören.\\ b a y ra m arifesi, Bayramdan ön­
ceki gün. |i b ay ram aşı, {ağız} D inî bayramların bi­
rinci günü zengin kişilerin verdiği ziyafet. [DS]||
b ay ram ayı, Ramazandan sonra gelen şevval ayı, ||
b ay ram bahşişi, folk. D in î bayramlarda el öpmeye
gelen küçüklere verilen hediye veya harçlık p a ra ­
sı. || b ay ram beyi, {ağız} (Kişi için) çok yem ek yedi­
ği için sindirim sistem i bozulan. [DS] 11 b a y ra m be­
yi olm ak, {ağız} Çok yem ekten dolayı m idesi bo­
zulmak; ishal olmak. [DS]|| b a y ra m sey ran , {ağız}
I. Önemli gün. 2. A rada sırada. [DS]|| b a y ram d a
seyranda, Seyrek olarak; arada bir. || b a y ra m d a n
b ay ram a, Çok seyrek olarak; nadiren.|| b a y ra m
etm ek, Çok sevinmek. || b a y ra m havası, Neşeli ve
sevinçli ortam. || b a y ra m koçu, folk. Oğlan tarafı­
nın nişanlısının ailesine hediye olarak gönderdiği
kurbanlık koç.\\ b a y ra m koçu gibi, Gösterişli fa k a t
zevksiz bir şekilde süslenmiş. || b a y ra m n am azı,
folk. D inî bayramlardan Ramazan ve Kurban bay­
ramlarında güneş ufkun üstünde yükseldikten sonra
cemaatle kılınan iki rekatlık özel namaz. || b a y ra m
şekeri, folk. D inî bayramlarda özellikle Ramazan
bayramında misafirlere ikram edilen, misafirliğe
giderken de hediye olarak götürülen şeker. || b ay ­
ram ü stü, Bayram a yakın, bir kaç gün kala. || b a y ­
ram yeri, Bayram larda çocukların eğlenmesi için
kurulan eğlence yerleri. || b a y ra m ziy areti, folk.
BAY
D inî bayramlarda, bayram kutlaması için yapılan
kısa ziyaret.
b ay ram calık , -ğı [bayram-ca-lık] {ağız} is. 1. Bay­
ram elbisesi. 2. folk. Bayram öncesinde nişanlıların
birbirine gönderdiği elbiseler. 3. Mide ekşimesi. 4.
Bayramlarda çocuklara verilen hediye. [DS]
b ay ram cı, [bayram-cı] {ağız} sf. Bayram ziyafetine
gelen. [DS]
b ay ra m i, [bayram + Ar. -T (Hacı Bayram Velî y a n ­
daşı)] {eAT'} is. Bayramilerin giydiği cinsten kumaş,
b ay ram laşm a, [bayram-la-ş-ma] is. Birbirinin bay­
ramını tebrik etme,
b a y ra m la şm a k , [bayram-la-ş-mak] işteş, f. f ı r ]
Birbirinin bayramını kutlamak; tebrikleşmek.
b ay ram lık , -ğı [bayram-lık] sf. 1. Bayramda kullanı­
lan. 2. Bayramlara özgü. 3. is. Bayramda verilen
hediye veya harçlık; bahşiş. 4. {ağız} Süs. [DS] fi1
b ay ra m lık ad, Birisi tarafından hakaret yollu söz
söylendiğinde bu sözün kendine ait olduğunu bil­
dirmek için kullanılan ifade.\\ b a y ra m lık ağız, ar­
go. Küfiir. || b ay ra m lık ağzını açm ak, argo. K ü f­
retmek; kaba konuşmak.
b a y ra m ü stü , [bayram+üst-ü] is. Bayrama yakın gün­
ler.
b ay ram ü z e ri, [bayram+üzeri] is. Bayramı da içine
alan günler.
b a y raşm ak , [bayram-la-ş-mak > bayra-ş-mak (Mev-
lâna 'nın geriye benzeşim yoluyla türettiği bir keli­
me)] {eAT} işteş, f. [eAT. -ur] Bayram yapmak; eğ­
lenmek.
b ay rı, [bay-rı] sf. 1. Çok eskiden var olmuş. 2. Çok
eskiden beri var olan; kadim,
b ay rılık , -ğı [bay-n-lık] is. Eskiden beri var olma;
kıdem.
baysal, [bay-sal] s f Huzur ve refah içinde olan,
baysallık,-ğı [bay-sal-lık] is. Huzur ve refah içinde
bulunma durumu,
b ay su n g u r, [bay+sungur] is. Şahin cinsinden yırtıcı
bir kuş.
b ay t, [İng. byte] is. bsy. Bilgisayarlarda bir birim
olarak işlenebilen bir rakam, h arf veya özel bir işa­
ret biçiminde gösterilebilen b it’ler kümesi,
b ay tal, [baytal] {eAT} is. Üç yaşını geçmemiş kısrak.
b a y ta r1, [Yun. hippos (at) + iatros (hekim) > hip-
piatros > Ar. beytâr jUa-J {OsT} is. Hayvan hasta­
lıkları hekimi; veteriner.
b a y ta r2, [bay-(ı)t-ar ?] {ağız} is. Yokuş; bayır. [DS]
b a y ta ra , [Ar. baytara o_^] {OsT} is. Hayvan hekim li­
ği; baytarlık; veterinerlik,
b a y ta ra n , [Ar. ‘abaysarân] {ağız} is. bot. K ekik gibi
güzel kokulu bir ot; biberiye, (Rosmarinus offici­
nalis). [DS]
b a y ta rın a , [baytar-ı-na] {ağız} zf. Yokuş yukarı. [DS]
BAY
baytari, [Ar. baytar! / baytarîye {OsT}
sf. Baytarlıkla ilgili,
baytarlık, -ğı [baytar-lık] is. Baytarın işi ve mesleği,
bayuk, -ğu [bay-uk] {ağız} sf. Yıkılacak derecede yan
yatmış; eğri; eğik. [DS]
bayumak, [bay-u-mak] {eT} gçsz. f. f r ] Zenginleş­
mek. [DLT]
bayutmak, [bay-u-t-mak] {eT} gçl. f. f u r ] Zengin­
leştirmek. [DLT]
bayzar, [Ar. bayzar jU ^ ] {OsT} is. 1. Dilcik; klitoris.
2. Sövüp sayma.
-baz, [Far. bâhten (oynamak) > bâz -] (ba:z) {OsT}
son ek. Sonuna getirildiği Farsça kelimelere ".. ile
oynayan " anlam ında birleşik sıfatlar türeten son ek.
ba’z, [Ar. b a 'z is. 1. Bölük; kısım. 2. Bir şeyin
küçük bir parçası. 3. sf. Bir miktar; biraz; bir kısım.
baz1, [baz (yans.)] is. Cızırtı ile yanma ya da pişmeyi
anlatan kök. [Zülfıkar] baz-da-maç, baz- dır-ma,
baz-la-ma, baz-la-maç, baz-la-n-baç.
baz2, [baz (yans.)] is. Kızgın nesne üzerine dökülen
yağ ve suyun, ya da yaş odunun yanarken çıkardığı
sesi anlatan kök. [Zülfıkar] baz-la-mak, baz-ır-da-
mak.
baz3, [baz (yans.)] is. 1. Vızıltı sesini anlatan kök.
[Zülfıkar] baz baz. 2. is. Sarı renkli, iri bir yaban
arısı.
baz4, [ba-mak (bağlamak) > ba-z] {eT} sf. 1. Bağımlı;
tabi. [ETY] 2. Muti. [ETY] 3. Garip; yabancı; yat.
[DLT] [ETY] S 1 baz kılmak, {eT} Bağımlı kılmak;
egemenliği altına almak. [Gabain]
baz5, [Fr. base] is. 1. Temel; esas. 2. kim. Asitlerle
birleştiğinde tuz oluşturarak yansızlaştıran bileşik­
ler. 3. mecaz. Taban; dayanak.
baz6, [Far. bâz j l ] (ba:z) {OsT} is. 1. Doğan kuşu;
şahbaz. 2. s f {ağız} İri; büyük; gösterişli. [DS] S
bâz-bân, {OsT} 1. Doğan saklayan. 2. Kuşçu.|| baz
başı, {ağız} Yarı pişm iş kavurma. [DS]|| bâz-hâne,
{OsT} 1. K afes kuşlarının üretildiği yer. 2. Doğan
kafesi.|| bâz-ı bâlâ-pervâz, {OsT} 1. Yükseklerde u-
çan doğan. 2. mecaz. Gücünün üstünde işlere'karı­
şan; yüksekten atan; palavracı.|| bâz-nâme, {OsT}
K uşçuluk üzerine yazılm ış kitap.
baz7, [Far. bâz j l ] (ba:z) is. 1. Fark etme; ayırma. 2.
Y an taraf. 3. Sel uğrağı. 4. Şarap. 5. Flaraç.
baz7, [Far. bâz jb] (ba:z) {OsT} sf. 1. Açık; açıkça. 2.
Dönük. 3. (Belirtilen) kulaç kadar. 4. (Belirtilen)
karış kadar. 5. İniş; yukarıdan aşağı doğru. S bâz-
geşt, {OsT} 1. Geri dönüş; vaz geçme. 2. Tövbe;
pişmanlık. 3. İki kişi arasında geçmişte olan kavga,
tartışma vb. 4. tasvf. M ünacat ve mukabele ile oku­
nan dua, kıraat.|| bâz-geşte, {OsT} Dönmüş; vaz­
geçmiş; pişm an.|| bâz-gûn, {OsT} 1. Ters dönmüş;
I M H B C E S M .S 14
baş aşağı. 2. Baştan çıkmış; ahlakı bozulmuş. 3. U-
ğursuz.|| bâz-güşâ, {OsT} İnsandaki iyiyi kötüden
ayırt etme yetisi.|| bâz-hâh, {OsT} Aynısı ile geri
isteyen.\\ bâz-hast, {OsT} 1. Dirilme; ayaklanma. 2.
mecaz. Kıyamet.\\ bâz-hîz, {OsT} Yeniden kalkma;
kıyamet. | bâz-küşâ, {OsT} İnsandaki iyiyi kötüden
ayırt etme yetisi.|| bâz-m ande, {OsT} 1. Geri kal­
mış. 2. Artık. 3. Kurtulmuş. 4. Kabiliyetsiz.\\ bâz-
mandegî, {OsT} Geri kalma durumu; gerilik.\\ bâz-
pest, {OsT} 1. Geri. 2. Yeniden.
baz8, [Yun. mazi] {ağız} is. Ekm ek ya da yufka ha­
muru. [DS]
b az10, [Ar. bâz jU] (ba:z) zf. 1. Gerisin geriye; geri. 2.
Yeni baştan; yeniden; geriye; geri; tekrar,
baza, [Am. bardhe] {ağız} is. Yarısı beyaz, yarısı ka­
ra keçi. [DS]
bazal, -li [Fr. basal] sf. 1. Temele ait; tem ele has;
esasi. 2. (Tuz için) bazı çok olan. 3. (Madde için)
baz özelliği taşıyan,
bazalak, -ğı [Far. baz (doğan) => baz-ala-k] {ağız} is.
1. Küçük doğan. 2. Dişi atmaca. [DS]
bazalt, [Fr. basalte] is. Koyu renkli, feldspatlı sert bir
volkan kayası,
bazaltik, [Fr. basaltique] sf. 1. Bazalttan meydana
gelmiş. 2. Bazaltla ilgili,
bazan, [Ar. ba‘z (bir kısım) > ba'zen (ba ’zan)
{OsT} zf. -*■ bazen,
bazar, [Far. bâzâr jljL>] (ba:za:r) {eAT} {OsT} is. 1.
Pazar; çarşı, {ağız} (aym) [DS] 2. Alış veriş yeri. 3.
Pazar yeri. 4. {ağız} Flaftanm ilk günü; pazar. [DS]
5. {ağız} Alışveriş; ticaret; alım satım işlemi. [DS]
6. {ağız} Pazarlık. [DS] 7. {OsT} Şehirdeki iş ve tica­
ret merkezi, fi1 bazara komak, {OsT} Satılığa çı­
karmak; satışa sunmak. | bazar avradı, {ağız} H a­
fifm eşrep kadın; aşüfte. [DS]|| bazar başı, {eAT}
Çarşı ağası; belediye zabıta amiri. || bazar(a) du-
tulm ak, {eAT} (Satılmak üzere) p a za r yerine çıka­
rılm ak.,| bazar ekmeği, {ağız} i. Çarşıda satılan
ekmek. 2. ince ve pişkin pide. [DS]]| bazar etmek,
{OsT} Alışveriş yapmak.\\ bazar eylemek, {eAT}
Pazarlıkyapm ak.\\ bazar helvası, {ağız} Tahin hel­
vası. [DS]|j bâzâr-ı âlem, {OsT} Bütün çarşı pazar. ||
bâzâr-ı aşk, {OsT} A şk pazarı.j| b a za n döndür­
mek, {eAT} Pazarlığı bozmak.|| bâzâr-ı esb, {OsT}
A t pazarı.|| bazar itmek, {eAT} Pazarlık yapmak.\\
bazar kılmak, {eAT} Pazarlık yapm ak.|| bazar
uşağı, {ağız} (Çocuk veya genç için) alışverişe ya t­
kın, gözü açık. [DS]|| bazar yiri, {ağız} Pazar kuru­
lan yer. [DS]
bazargâh, [Far. bâzâr-ğâh olS jjlı] (ba;za:rgâ;h)
{OsT} is. Pazar yeri; çarşı,
bazari, [Far. bâzâr + Ar. -î (ba:za;ri:) {OsT} sf.
e ® iiir a M ! U 5 i5
1. Pazarla ilgili. 2. Çarşıda alınıp satılabilen. 3. is. ba’zı, [Ar. ba‘z (bir kısım) + -ı (izafet kesresi) > b a'zı
İş, sanat ve ticaret adamı; tüccar,
bazaristan, [Far. bâzâr-istân (ba:za:rista:n)
{OsT} is. Şehrin alışveriş merkezi; çarşı; pazar,
bazarlanmak, [bazar-la-n-mak] {eAT} dönşl. [-ur]
Alış veriş etmek,
bazarlık, -ğı [bazar-lık] is. Pazarlık. S bazarlığı pi­
şirmek, {ağız} (Yasa dışı ilişkilerde) anlaşmaya
varmak; kadın ve erkek aralarında anlaşmak. [DS]
bazarlıklı, [bazar-lık-lı] {ağız} sf. 1. (Ticaret eşyası bazı2, [Yun. pasa / pası] {ağız} is. -*■ pazı. [DS]
için) pazarlık yapılarak alınıp satılan. 2. (Kişi için) bazı3, [baz (yans.) > baz-ı] {ağız} is. Bazlama. [DS]
alışverişlerinde hep pazarlık yapan. [DS] 3. ("İç ­ bazı’a, [Ar. bâzı'a] (ba;zıa) {OsT} is. tıp. Derisi k e­
ten ” kelimesi ile birlikte) sinsi; art niyet güden,
bazbend, [Far. bâzu-bend] {OsT} is. pazıbent,
bazban, [Far. bâz-bân jUjU] (ba:zba:n) {OsT} is.
Kuşçu; doğancı,
bazdamaç, -cı [baz (yans) > baz-da-maç / baz-la-
maç] {ağız} is. Bazlama. [DS]
bazdar, [Far. bâz-dâr jb j lJ (ba:zda:r) {OsT} is. tar. bazıma, [baz (yans.) > baz-ı-ma] {ağız} is. Bazlama.
İmparatorluk döneminde avcı kuşları yetiştirip ter­
biye eden saray görevlisi,
bazdırma, [baz (yans.) > baz-dır-ma] {ağız} is. Baz­
lama. [DS]
bazek, -ği [Far. bâzek Jjlı] {OsT} is. Küçük doğan
kuşu.
bazen1, [Ar. ba‘z (bir kısım) > ba'z-en lys] (ba:zen)
{OsT} zf. 1. Ara sıra; zaman zaman; dembedem;
gâh; bazı bazı; vakit vakit. 2. A rada bir; bazı za­
man; kimi vakit; nadiren.
bazen2, [Fr. basin] is. -*■ pazen,
bazende, [Far. bâzende o-Ujl;] (ba:zende) {OsT} sf.
Oynayan; oyuncu, fi1 bâzende-zebân, {OsT} Geve­
ze; boşboğaz.
bazergân, [Far bâzerğân ol?jjL.] (ba:zergâ:n) {OsT}
is. Tüccar.
bazergâni, [Far. bâzergâm ^ If jjL ] (ba:zergâ:ni:)
{OsT} is. Tüccarlık,
bazgan, [bas-mak > bas-ğân / baz-ğân] {eT} sf. 1.
Basan; ezen. [EUTS] 2. zf. Tazyik ederek. [Gabain]
3. is. Çekiç. 4. M ersin ağacı yemişi. [DLT] 5. M ey­
ve. [DLT]
bazgeşt, [Far. bâz-geşt (ba:zgeşt) {OsT} is. 1.
Geri dönme; pişmanlık. 2. Gerileme; çöküş.
bazgûn, [Far. bâzgün / bâzgüne
(ba:zgû:ne) {OsT} sf. 1. Ters; baş aşağı. 2. Uğursuz;
şom.
bazgüşa, [Far. bâz-güşâ LifjL] (ba:zgüşa:) {OsT} is.
Ayırdetme yeteneği,
bazhane, [Far. bâz-hâne ^U-jU] (ba:zha:ne) {OsT} is.
Avcı kuşların yetiştirildiği yer.
BAZ
ji«)] (ba:zı) {OsT} sf. -*• bazı1.
bazı1, [Ar. ba‘z (bir kısım) + -ı (izafet kesresi) > b a'zı
^ijy] (ba:zı) {OsT} sf. 1. Bir kısım; birtakım. 2.
Kimi. 3. zf. Arada sırada; bazen; bazı, fi1 bazı bazı,
Arada sırada, zaman zaman. || bazıları, B ir kısmı;
bazı parçaları; birtakım; kimisi.\\ bazısı, -*• bazıla­
rı.
silmek üzere olan yara,
bazıh, [Ar. bâzıh j-İL.] (ba:zıh) {OsT} sf. Yüce; yük­
sek.
bazik, -kı [Ar. bâzılç jiL ] (ba;zık) {OsT} sf. Akıllı;
zeki.
[DS]
bazınıng, [Ar. b a ‘zı + T. -n-ın d L * ^] (ba.zınıh)
{eAT} zm. Bazısının,
bazırdam ak, [baz (yans.) > baz-ır-da-mak] {ağız}
gçsz. fi f r ] fd (ı)-y o r] (Yanmakta olan yaş odun
veya üzerine su dökülen ateş, sıcak kül için) ses
çıkarmak; cazırdamak. [DS]
bazırdatmak, [baz (yans.) > baz-ır-da-t-mak] {ağız}
gçl. fi f ı r ] Yaş odunu yakarak, ateş veya sıcak kül
üzerine su dökerek ses çıkartmak; cazırdatmak.
[DS]
bazırdı, [baz (yans.) > baz-ır-tı] {ağızj is. Yaş odunun
yanarken veya üzerine su dökülen közün, sıcak kü­
lün, kızgın demirin çıkardığı ses; cazırtı. [DS]
bazırma, [baz (yans.) > baz-ır-ma] {ağız} is. Bazlama.
[DS]
b azi1, [Ar. bâzı ^iL.] (ba:zi;) {OsT} sf. 1. Beğenme­
yen; istihfaf eden. 2. Ağzı bozuk; küfürbaz.
bazi2, [Far. bâzı ^jL.] (ba.zi;) {OsT} is. 1. Oyun; eğ­
lence. 2. Kandırmaca, hile, fi3 bâzî-gâh, {OsT}
Oyun yeri; eğlence yeri. || bâzî-gede, {OsT} Oyun,
eğlence yeri. || bâzî-ger, {OsT} Oyun oynayan; rak­
kas; köçek.\\ bâzî-gerî, {OsT} Oyunculuk; köçeklik;
çengilik.\\ bâzî-güş, {OsT} Şakacı, şen kimse.\\ bâzî-
hâne, {OsT} Oyun, eğlence yeri.
baziçe, [Far. bâzi-çe 4şujl.] (ba;ziçe) {OsT} is. 1. O-
yun. 2. Oyuncak. 3. Tiyatro oyunu,
bazidiyospor, [Fr. basidiospore] is. bot. Bazitli m an­
tarların sporları,
baziger, [Far. bâzi-ger] (ba;ziger) {OsT} is. 1. O yun­
cu; aktör. 2. Çengi; dansöz,
bazik, -ği [Fr. basique] sf. kim. 1. Baz özelliği göste­
ren. 2. Birleşimindeki baz özelliği tuza göre daha
çok olan, ö bazik oksitler, kim. Oksijen bakımın­
BAZ
dan zayıf, su ile birlenince baz, asitle birleşince tuz
oluşturan oksitler.
bazil, [Ar. bezT (bol verme) > bâzil Jil>] (ba:zil)
{OsT} s f 1. Bol bol para dağıtan; para harcayan. 2.
Çok cömert, ö bâzilü’n-ni’âm, {OsT} Nimetler
dağıtan; ihsanlarda bulunan.
bazilika, [Yun. basilike (kral revakı) > Lat. basilica
> Fr. basilique] is. 1. Kral sarayı. 2. Uç kısmında
yarım daire şeklinde absid çıkıntısı bulunan dik
dörtgen biçimindeki Roma mahkemesi. 3. Ortadaki
bölümü yüksek, iki yanları alçak üç bölmeli kilise.
4. Ölçüleri çok büyük olan Katolik kilisesi,
bazir, [Ar. bâzir j i l ] (ba:zir) {OsT} sf. 1. Eken; ekici.
2. Dedikodu yapan; dedikoducu. 3. Geveze,
bazit, [Yun. basis (temel) > Fr. baside] is. bot. 1.
Bazitli mantarların dört spor taşıyan gözle görüle­
meyecek kadar küçük uzantıdan ibaret üreme orga­
nı. S bazitli mantarlar, bot. Sporları bazitler
içinde bulunan beş yüz kadar cinsi, bin beş yü z ka­
dar da türü bulunan mantar grubu.
bazkeşt, [Far. bâzgeşten (dönmek) > bâzkeşt o-iS'jl.]
(ba:zkeşt) {OsT} is. 1. Dönüş. 2. tasvf. Nakşibendî
tarikatında zikir sırasında müritler tarafından gönül
dili ile Lailaheillallah dedikten sonra tekrarlanan
on bir sözden biri olan "Ya Rabbi benim amacım
serisin ve senin rızandır" kelimesi,
bazlam a, [Yun. mazı (hamur) [Tietze] => pazı / baz
(yans.) > baz-la-m a aİjLj] is. 1. Saçta pişirilmiş m a­
yalı kaim ekmek; sac pidesi. {eAT} {ağız} (aynı) [DS]
2. Tatlısı bol kaim gözleme tatlısı.
bazlam aç, [baz (yans.) > baz-la-mac /
g f j y {eAT} is. Bazlama.
bazlam acı, [bazlama-cı] {ağız} is. Bazlama yapıp sa­
tan. [DS]
bazlam ak1, [Yun. mazi (hamur) [Tietze] => pazı >
pazı-la-m ak / baz (yans.) > baz-la-mak] {ağız} gçl. f.
f-r] [-l(ı)-yor] 1. Topak halindeki hamuru kabaca
açmak. 2. Acele olarak ekmek pişirmek. 3. Hamuru
saca yapıştırmak. 4. Bir şeyi yere yapıştırmak; ya­
tırmak. [DS]
bazlam ak2, [baz (yans.) > baz-la-mak] {ağız} gçsz. f .
[-r] [-l(ı)-yor] (Üzerine su dökülen sıcak nesne
veya yanan yaş odun için) ses çıkarmak; cızırda­
mak. [DS]
bazlam bac, [baz (yans.) > baz-la-maç > bazlambac
^.jU] {eAT} is. Bazlama.
bazlanbaç, -cı [baz (yans.) > baz-la-maç > bazlanbaç]
{ağız} is. Bazlama. [DS]
bazlanm ak, [baz-la-n-mak] {eT} gçsz. f. [-ur] Ba­
ğımlı olmak; tabi olmak,
bazlaşma, [baz-la-ş-ma] is. kim. Bir maddenin baz
durum una gelmesi.
ö iü m iü m m .
bazlatmak, [baz (yans.) > baz-la-t-mak] {ağız} gçl. f.
[-ır] Yaş odunu yakarak, sıcak nesneler üzerine su
dökerek ses çıkartmak; cazlatmak. [DS]
bazmande, [Far. bâz-m ânde (ba;zma:nde)
{OsT} sf. 1. Geri kalmış; durmuş. 2. Kafasız; yete­
neksiz; kabiliyetsiz,
bazname, [Far. bâz-nâm e ioUjL] (ba:zna:me) {OsT}
is. Kuşçuluk ve kuş avcılığı üzerine yazılmış eser,
bazpes, [Far. bâz-pes (ba:zpes) {OsT} zf. 1.
Geri. 2. Yeniden; tekrar,
bazr, [Ar. bazr / bayzar J ^ \ {OsT} is. anat. Bızır; kli­
toris.
bazrakı, [Ar. bazzâka] {ağız} is. Salyangoz. [DS]
bazu, [Far. bâzü jjL ] (ba:zu:) {OsT} is. 1. Kolun dir­
sekle omuz arasındaki kaslı kısmı; pazı. 2. {eAT}
Kuvvet; kudret. S bâzü-dirâz, {OsT} I. Uzun kol­
lu. 2. Sözü geçer; nüfuzlu. 3. Zalim. 4. Müdahaleci.
bazubend, [Far. bâzü-bend (ba:zu:bend)
{OsT} is. -*■ pazubent.
bazudiraz, [Far. bâzü-dirâz jLpjjl;] (ba:zu:dira:z) sf.
1. Uzun kollu. 2. Sözü geçer; nüfuz sahibi. 3. Karı­
şan; müdahaleci. 4. Zalim,
bazuk, -ğu [Far. bazu > bazuk] {ağız} is. Hayvanların
kol ve bacaklarındaki kaslar. [DS]
bazuka, [İng. bazooka (Amerikalı komedyen Bob
Burns'un tasarladığı soba borusu şeklindeki müzik
aleti)] (bazo'ka) is. as. 1. İki ucu soba borusu gibi
açık, saç boru içinde kendi itmeli roket atan silah;
roketatar. 2. spor. Futbolda, çok şiddetli atış ve o-
nun patlama sesi,
bazuvan, [Far. bâzu-vân öljjjL ] {OsT} is. 1. Kolun
üst kısmı ve o bölgedeki kaslar 2. Kol gücü,
bazzıldı, [baz (yans.) > baz(z)-ıl-tı] {ağız} is. Yanan
yaş odunun veya üzerine su dökülen kızgın nesne­
nin çıkardığı ses; cazırtı. [DS]
be- [Far. be- 4J {OsT} ön ek. 1. Farsça yönelme duru­
mu eki. 2. ..-e kadar. S be-ân-şart ki, {OsT} Şu
şartla ki.|| be-câ, {OsT} Yerinde.\\ be-ceyb, {OsT}
Yakaya doğru.|| be-der, {OsT} Dışarıya.\\ be-dûş,
{OsT} Omza; omuzda.|| be-gâyet, {OsT} Çok aşırı;
son derece.\\ be-hakkı, {OsT} ..-in hakkı için.|| be-
hakkı H udâ, {OsTj Allah hakkı için.|| be-hod,
{OsT} Kendi başına; yalnız.|| be-httkm-i kader,
{OsT} K aderiw hükmüyle.\\ be-hükm -i kadı, {OsT}
Kadı kararı ile.|| be-hükm -i li’llâh, {OsT} A lla h ’ın
hükmünce.\\ be-kavl, {OsT} D ediğine göre; sözüne
göre.|| be-kavl-i şârî, {OsT} huk. 1. Yasa koyucuya
göre. 2. Kamuoyuna göre.\\ be-kef, {OsT} E l içinde;
avuçta.|| be-küsiste, {OsT} 1. Kopmuş; kopuk. 2.
Çözülmüş; çözük. 3. Gevşek. 4. Düşük.\\ be-leb,
{OsT} D udakta.|| be-nâm, {OsT} 1. Ünlü; meşhur;
namlı. 2. {ağız} Güzel; iyi; nadide. [DS]|| be-ser,
M f f iH f lig S K W H .5 1 7
{OsT} Baş üstüne. || be-ser ü çeşm , {OsT} Baş(ım)
göz(üm) üstüne; baş üstüne.|| be-tahsîs, {OsT} O-
zellikle; hususiyle; hele.
Be [Fr. beryllium] (beri'lyum) kim. Özgül ağırlığı
1,85, atom ağırlığı 9,013, ergime sıcaklığı 1215 °C
olan berilyum adlı hafif bir metalin sembolü.
be1, [ba / be / bı / bo / bö / bü (yans.)] is. 1. (İnsan
için) bağırma, seslenme, gevezelik etme, yüksek
sesle konuşma ve seslenmeyi anlatan kök. [Zülfıkar]
be-ğir-mek 2. (Hayvan için) bağırma, seslenme,
böğürme anlatan kök. [Zülfıkar] be-le-mek, be-ğer-
mek. 3. ünl. {eTj Koyun meleme sesi. [DLT]
be2, [b / be] is. Türk alfabesinin ikinci harfi ö'nin adı.
be3, [be] is. 1. "Ey, hey, yahu" anlamlarında diğer ke­
lime ve cümlelerin anlamını ve duyguyu belirtmek
için teklifsiz konuşm alarda kullanılır. 2. Kaba bir
hitap için kullanılır.
be4, [be (yans.)] (be) {ağız} is. (Çocuk dilinde) büyük
aptes. [DS]
be5, [be] (be:) {eT} is. Kısrak.
be6, [Far. be {OsT} bağ. 1. Aynı iki kelime arasına
girerek ikileme yapar, yan-be-yan (yan yana), diz-
be-diz (diz dize) 2. Aralarının uzak olm a durumunu
belirtir, ay-be-ay (aydan aya), köy-be-köy (köyden
köye) 3. Aynı olan iki sıfat arasına girerek anlamı
pekiştirir, evvel-be-evvel, öz-be-öz
beanşart, [Far. be-ân-şart -ty i j t ] {OsT} e. Şu şartla
ki.
beat, [Amer, beat (vurma, çırpma)] (bi:t) is. 1. Caz
müziğinde ölçünün kuvvetli zamanı. 2. Bir caz ese­
rindeki ritim şiddeti,
beatnik, [Amer. İng. beat generation > beatnik]
(bi:tnik) is. 1. Beat kuşağı hareketinden yana olan.
2. Genel davranışları ve hırpani kılığı ile sosyal
yapıdan kopm a eğilimi gösteren, toplum un dışında
bir hayat süren genç,
beb, [beb (yans.)] is. Kekelemeyi anlatan yansımalı
kök. beb-il-de-k.
bebal, [Ar. vebal] {ağız} is. Günah. [DS]
beban, [Ar. bebân oL J (beba:n) {OsT} is. -*■ bebban.
bebban, [Ar. bebân / bebbân OL,] (bebba.n) {OsT} is.
Yol; yordam; üslup; tarz. S bebbân-ı şübbân,
{OsT} Gençlerin tarzı, yürüyüşü, yolu.
bebe1, [bebe(k) / Fr. bebe] is. 1. Bebek; süt çocuğu.
2. Yeni yetişen çocuk; genç. S bebe becik, Çoluk
çocuk. || bebe belik, {ağız} Büyüklü küçüklü çocuk
topluluğu; çoluk çocuk. [DS]|| bebe çiçeği, {ağız}
Papatya. [DS]|| Bebe Ruhî, -*■ beberuhi.|| bebe top­
rağı, {ağız} Höllük. [DS]
bebe2, [Çocuk, d. be-be] {ağız} is. 1. Taneli yiyecek
maddeleri. 2. Tohum. 3. Keçi pisliği. [DS]
bebecik, -ği [bebe(k)-cik] is. 1. Yeni doğmuş; küçük
bebek. 2. Büyüdüğü hâlde bebek gibi hareketleri
BEB
görülen çocuklara alay etm ek için söylenir. 3.
{ağız} Lale tomurcuğu. [DS] 4. {ağız} Gelincik çiçe­
ği. [DS]
bebek, -ği [beb / bebe (yans.) > bebe-k] is. 1. Meme
emen küçük çocuk. 2. İnsan şeklinde yapılmış kü­
çük oyuncak. 3. ünl. Sevgi ifadesi olarak kullanılan
bir söz. 4. Gözde irisin ortasındaki siyah kısım. 5.
{ağız} Bostan korkuluğu. [DS] 6. {ağızj Yetişkin
erkek. [DS] 7. {ağız} Kırşehir'de tek kadın tarafın­
dan oynanan oyun. [DS] 8. Güzel giyinmiş, süs­
lenmiş kız. 9. mecaz. Çok sevilen ve üzerine titre­
mlen şey. 10. {ağız} Gelişmiş, büyük kene. [DS] fi1
bebek beklemek, (Kadın için) doğurmak üzere
bulunmak; hamile olmak.|| bebek gibi, 1. D avra­
nışları bebeği andıran. 2. (Kadınlar için) çok gü­
zel. || bebek oynamak, Oyuncak bebekle oynamak.
bebekçe, [bebek-çe] (bebe'kçe) zf. 1. Bebeğe yakışır
biçimde. 2. Bebek gibi.
bebekleşme, [bebek-le-ş-me] is. Bebekleşmek duru­
mu.
bebekleşmek, [bebek-le-ş-mek] dönşl. f. [-ir] 1.
Bebek durumuna gelmek; bir bebekten beklenecek
türden davranışta bulunmak. 2. Şımarık davran­
mak.
bebeklik, -ği [bebek-lik] is. 1. Bebek olm a durumu.
2. Yeni doğan çocuğun sürekli olarak yetişkinlerin
bakım ına muhtaç olduğu dönem. 3. Bebekçe dav­
ranış. ö bebeklik etmek, 1. Yaşına göre daha kü­
çüklere yakışır davranışlarda bulunmak. 2. Şım a­
rıklık etmek.
bebelenmek, [bebe-le-n-mek] {ağız} gçsz. fi [-ir] 1.
Çocukça davranışlarda bulunmak; çocukluk etmek.
2. Tanelenmek; taneleri meydana çıkmak. [DS]
beberuhi, [bebe(k)+ Ar. rühî y - s ı (bebeni: ’hi:)
{OsT} is. mecaz. 1. Sevimsiz, budala ve kısa boylu
erkek. 2. öz. is. Karagöz oyununda çok konuşkan,
yılışık, başkalarına eziyet etmekten zevk alan, kü­
lah, salta ve çizme giyen cüce tipi; Altıkulaç, Piş-
bop.
bebga, -a’i [Ar. bebğâ *1^] (bebğa:) {OsT} is. Pa­
pağan; dudu.
bebgaiye, [Ar. bebğa’ıye {OsT} is. psikol. Pa­
pağan gibi anlamsız biçimde konuşma.
bebil, [beb (yans.) > beb-il] {ağız} sf. 1. Nazlı. 2.
Tombul. [DS] S bebil bebil, {ağız} Etine dolgun;
tom bul tombul. [DS]
bebildek, -ği [beb (yans.) > beb-il-de-k] {ağız} sf.
Söylediği tam anlaşılamayan; geveleyerek konu­
şan. [DS]
bebillemek, [beb-il-le-mek] {ağız} gçl. fi f r ] fl( i) -
yor] Bir şeyin üzerine fazlaca düşmek; aşırı değer
vermek. [DS]
BEB
bebillenmek, [beb-il-le-n-mek] {ağız} g ç sz.f. f i r ] 1.
Büyümek; gelişmek. 2. Birinin sırtından geçinmek;
ondan yararlanmak. [DS]
bebir, [Far. bebr / bebir _«] {OsT} is. zool. 1. Kaplan,
(Felis tigris). 2. Pars; leopar, (Felis pardus).
bebirlenm ek1, [beb (yans.) > beb-ir-len-mek] {ağız}
gçsz. f. [-ir] 1. Mırıldanmak. 2. Doyar gibi olmak.
3. Y ere gelişigüzel oturmak; çömelmek. [DS]
bebirlenmek2, [Far. bebr > bebir-len-mek] {ağız}
g ç sz.f. f ı r ] 1. Böbürlenmek; gururlanmak. 2. B iri­
nin sırtından geçinmek. 3. Geçimini sağlamak; ge­
çinip gitmek. [DS]
bebr, [Far. bebr (leopar) jsı] {OsT} is. zool. -*■ bebir,
babur.
bebük, -ğü [beb-ük] {ağız} is. 1. Bebek. 2. Tomur­
cuk. 3. Leblebi, mısır gibi kavrulup yenilebilen ta­
neli yiyecekler. [DS]
bec1, [bec (yans.)] is. Keçi ve diğer hayvanları çağır­
ma, kovalam a anlatan kök. [Zülfıkar]
bec2, [bec (yans.)] is. M ızıkçılık etmeyi anlatan kök.
[Zülfikar] bec-ik-le-mek.
bec3, [Far. bec g j {OsTj is. 1. Su ya da şarap sızıntısı.
2. A ğzın içi; avurt.
beca1, [Far. be- (verme) + câ (yer) > becâ Lf] (beca:)
{OsT} sf. 1. Yerinde; uygun. 2. zf. Uygun bir şekil­
de. 3. is. Karaca; geyik. S becâ-nâ-becâ, {OsT}
Yerli ve yersiz; iyi ve kötü; uygun ve uygunsuz.
beca2, -a’i [Ar. becâ1 *Lf] {OsT} sf. Geniş; bol.
becalet, [Ar. becâlet cJU :] (beca.Tet) is. 1. Haşmetli
olma. 2. Heybetli oluş,
becana, [Sırp, bezanija (kaçış yeri) ? > becene] {ağız}
sf. (Yapı için) yıkılmış veya yıkılmaya yüz tutmuş;
harabe. [DS]
becanalık, -ğı [becana-lık] {ağız} is. Korkunç yer.
[DS]
becanibi, [Far. bicânibi ^ l ^ ] (beca: ’nibi) sf. Uysal,
becari, [Ar. becârı ıSjLf] (beca:ri:) sf. Belalı; talih­
siz.
becayiş, [Far. be-câ-yiş yolA] (beca.-yiş) {OsT} is. 1.
Karşılıklı yer değiştirme. 2. huk. Kadroları aym
olan iki devlet mem urunun karşılıklı olarak yer
değiştirmesi. S becayiş etmek, Karşılıklı y e r de­
ğiştirmek.
becbece, [Ar. becbece ı ^ > ] {OsT} is. 1. Çocuğu eğ­
lendirmek ya da uyutm ak için söylenen ninni ya da
hokkabazlık. 2. Çocuğu eğlendirmek; teskin etmek.
bece1, [Far. baça (çocuk) > beçe] {ağız} is. A n oğulu.
[DS]
bece2, [Ar. bece <£] is. 1. Sivilce. 2. Arpacık,
becek, -ği [Far. pıçak => becek JLf] {eAT} is. 1. Tül.
2. {ağız} Tülbent. [DS]
n n iC E H .
becel, [Ar. becel J^r] {OsT} is. 1. Yalan; iftira. 2. Şaş­
ma.
becellemek, [becer-le-mek] {ağız} gçl. f. f r ] fl ( i ) -
yor] Bir işi başarmak; üstesinden gelmek; becer­
mek. [DS]
becelleşme, [becel-le-ş-me] is. Becelleşmek işi.
becelleşmek, [Ar. cedel (çatışma) > becel-le-ş-mek]
g çsz.f. f i r ] 1. Uğraşmak; çekişmek. 2. Tartışmak,
becen, [? becen] {ağız} is. Tavşan yavrusu. [DS]
becene, [Sırp, bezanija (kaçış yeri) => becene ■cşr] is.
1. Ördek avı için yapılmış kulübe; güme, {ağız} (ay­
nı) [DS] 2. {eAT} Avcı kulübesi. 3. {eAT} Kulübe. 4.
Tuzak; pusu. 5. {OsT} Sığınılan gizli yer. 6. {ağız}
Issız, tenha ve korkunç yer. [DS] 7. {ağız} Sarp, ka­
yalık ve taşlık yer. [DS]
becenelik, -ği [becene-lik] {ağız} is. Bataklık; sazlık.
[DS]
beceri, [becer-i] is. 1. Elinden iş gelme; maharet; us­
talık, (1935). 2. Kişinin yatkınlık ve öğrenme gü­
cüne bağlı olarak bir işi sonuçlandırm a yeteneği;
maharet. 3. spor. Vücudun, yapılması zor alıştırma­
lara yatkınlığı,
becerik, -ği [becer-ik] is. -*■ beceri,
becerikli, [becer-ik-li] sf. 1. Tuttuğu işi, ustalıkla,
anlayışla ve yetkiyle başaran; maharetli; usta. 2. E-
linden iş gelen; acar,
beceriklilik, -ği [becer-ik-li-lik] is. Becerikli olma
hali.
beceriksiz, [becer-ik-siz] sf. 1. Yapm ak için başına
geçtiği bir işi başaramayan; âciz. 2. Elinden doğru
dürüst bir iş gelmeyen; kabiliyetsiz; istidatsız,
beceriksizlik, -ği, [becer-ik-siz-lik] is. 1. Beceriksiz
olma durumu. 2. Elinden hiçbir iş gelmeme,
becerlemek, [becer-le-mek] {ağız} gçl. f. f r ] fl ( i ) -
yo r] 1. Başarmak; becermek. 2. Bulup buluştur­
mak; elde etmek. 3. Kötü bir işin hakkından gel­
mek. 4. Irzına geçmek. [DS]
becerme, [becer-me] is. Becerm ek işi.
becermek, [başar-mak > bacar-mak > becer-mek]
g ç l . f f i r ] 1. Güç bir işi, yolunu bularak başarı ile
bitirmek. 2. Başarm aya gücü yetmek. 3. Bir işin
üstesinden gelmek. 4. Doğru olarak söyleyebilmek.
5. mecaz. Bozmak, kirletmek. 6. argo. Birini öl­
dürmek. 7. Birinin ırzına geçmek. 8. Hile ile elde
etmek. 9. Büyük aptesini yapmak,
becet, [? becet] {ağız} is. zool. Serçegillerden, küçük
bir kuş, (Passer). [DS]
beci, [be3-ci] sf. 1. Konuşmasında “be”yi çok kulla­
nan. 2. Ahmak; aptal.
becid, -ddi [Far. be- + Ar. cidd J^ ] {OsT} is. 1. Cid­
dî; gerçek; önemli. 2. {eAT} zf. Çabuk; acele; der­
hal. 3. {eAT} Bir işin üstüne çok düşen; düşkün. 4.
{eAT} Sık sık; sürekli olarak. 5. {eAT} Çok; fazla. 6.
{eAT} Gerek; lazım. 7. {ağız} sf. Gerekli; önemli;
O T Ü K I I I R M « 519
acil. [DS] 8. {ağızj Peşin. [DS] 0 becid durmak,
{eATj 1. Üzerine düşmek; ısrar etmek. 2. Acele et-
mek.|| becid dutmak, {eAT} -*■ becid tutmak.|| be­
cid dutmamak, {eATj Aldırış etmemek.\\ becid ol­
mak, {eATj Sürekli çalışmak; üzerine düşmek; ıs­
rar etmek. || becid tutmak, {eATj 1. Üzerine düş­
mek; ısrar etmek. 2. Acele etmek.
becidlemek, [becid-le-mek dli-bf:] {eAT} {ağız} g ç l.f.
[-r] 1. Sıkı tutmak; ciddî tutmak; sıkıştırmak. 2.
Acele ettirmek; çabuklaştırmak. [DS]
becidletmek, [becid-le-t-mek d U Jjjf] {eAT} gçl. f.
[-iir] Hazırlatmak,
becik, -ği [bec (yans.) > bec-ik] {ağız} is. Buzağı. [DS]
beciklemek, [bec (yans.) > bec-ik-le-mek] {ağız} gçsz.
f [-r] H (i)-y ° r] M ızıkçılık etmek,
becil, [Ar. becıl J~ t] (beci:l) {OsTj is. 1. Saygın bü­
yük kişi. 2. Gösterişli kimse. 3. Şişman,
becir, [Ar. becır j £ ] (beci:r) {OsT} sf. Birçok; sayı­
sız; pek çok.
becit, -di [Far. be- + Ar. cidd (ciddiyet) > becid -l£]
{ağız} sf. 1. Çabuk; acele; derhal; 2. Bir işin üstüne
çok düşen. 3. Sık sık; sürekli olarak. 4. Çok; fazla.
5. Gerekli, lüzumlu 6. Güç; zor; çetin. [DS] 0 becit alet. 2. Küçük silah,
durmak (tutmak), 1. Üzerine düşmek, ısrar etmek. beçel, [beçel] {eT} sf. 1. (Kadın için) sünnet edilm e­
2. Acele etmek. || becit olmak, Üzerine düşerek sü ­
rekli çalışmak.
becitlemek, [becit-le-mek dU L^] {eAT} gçl. fi [-r] -*■
becidlemek.
becitletmek, [becit-le-t-mek] g ç l.f. [-r] Flazırlatmak.
becra, -a’i [Ar. becrâ’ tlyf] (becra;) {OsT} sf. 1.
(Kadın için) göbeği çıkık. 2. (Yer için) yüksek; te­ beçin, [Far. büzina > beçin] (be:çin) {eT} is. M ay­
pe.
Beç, [Mac. becs (bodrum)'] öz. is. 1. Eskiden Viya-
na'ya verilen ad. 2. A vusturya anlam ında da kulla­
nılmıştır. S Beç tavuğu, zool. Sülüngillerden kü­
çük ve çıplak başlı, kısa kuyruklu, tüyleri beyaz-
siyah kırçıllı bir kuş; Kartaca tavuğu, Türk tavuğu,
Hint tavuğu, (Numida meleagris).
beç1, [beç (yans.)] is. Keçi ve diğer hayvanları çağır­
ma, kovalama anlatan kök. [Zülfıkar] beçi beçi. S
beçi beçi, {ağız} K eçi veya köpek çağırma ünlemi.
[DS]
beç2, [beç] {ağız} sf. 1. Aptal; budala. 2. Aklı başında
olmayan; deli. [DS]
beççe, [Far. beççe / beçe ^ ] {OsT} is. 1. İnsan veya
hayvan yavrusu. 2. Esir çocuk. 0 beççe-bâz, {OsT}
/. Çocukla oynayan. 2. Kulampara.\\ beççe-dâr,
{OsT} Çocuk sahibi olan; hamile.\\ beççe-i hor,
{OsT} Değerli taş.|| beççe-i hûnîn, {OsT} 1. Kanlı
yavru. 2. Acı gözyaşları.|| beççe-i hflrşîd, {OsT} 1.
Güneşin yavrusu. 2. D eğerli taş; değerli maden.\\
beççe-i küy, {OsT} Gayrimeşru doğan çocuk. || beç-
B EÇ
çe-i nev, {OsT} 1. Yeni doğan çocuk. 2. Yeni doğ­
muş yavru. 3. Yeni filizlenm iş bitki; tomurcuk. 4.
Yeni ortaya çıkmış o/ay.|| beççe-i tâvüs-i ulvî,
{OsT} 1. Gökteki tavusun yavrusu. 2. Güneş. 3. Ay.
4. Gündüz. 5. Ateş. 6. Yakut.
beççedan, [Far. beççe-dân j b 4^j] (beççeda:n) {OsT}
is. Dölyatağı; rahim,
beççegân, [Far. beççe-gân oISjjj] (beççegâ:n) {OsT}
is. Çocuklar; yavrular,
beçe, [Far. beçe / beççe ^ ] {OsT} is. Çocuk. S beçe-
bâz, {OsT} 1. Çocukla oynayan. 2. Çocuklarla cin­
sel ilişkiye giren edilgin eşcinsel erkek.
beçedan, [Far. beçe-dân o b *^] (beçeda.n) {OsT} is.
-*• beççedan.
beçedar, [Far. beçe-dâr j b 4^] (beçeda:r) {OsT} is.
1. Çocuğu olan; yavrusu olan. 2. Gebe; hamile,
beçegân, [Far. beçe-gân olİ 4^>] (beçegâ. n) {OsT} is.
1. Yavrular. 2. Çocuklar. 0 beçegân-ı dîde, {OsTj
Gözyaşları.
beçek, -ği [Far. beçek dW ] {OsTj is. 1. B ir tür kesici
miş. [DLT] 2. {eAT} (Kadın için) büyük bızırlı. 3.
(Erkek için) hadım edilmiş. [DLT] 4. (Hayvan için)
iğdiş. [DLT] 5. {ağız} (İnsan için) sakat; çolak; to­
pal. [DS] 6. {ağız} (Hayvan için) sakat. [DS]
beçene, [beçene] {ağız} sf. Gayretli; çalışkan. [DS]
beçik, -ği [beç (yans.) > beç-ik] {ağızj is. Keçi yavru­
su; oğlak. [DS]
mun. S beçin yılı, {eT} On iki hayvanlı Türk tak­
viminde dokuzuncu yılın adı.
beçiş, [Far. becest (sıçrayışla)] is. Kımıltı. S beçiş
beçiş, K ım ıl kımıl.
Beçkâri, [Mac. Bec (Viyana) + Far. -kârı] (beckâ;ri;)
{OsT} sf. (Eşya için) Viyana'dan gelen; Avusturya
işi.
beçkem, [Far. bickam (at kuyruğu) [Doerfer]] {eT} 1.
Alamet; belge. 2. İpek veya yaban sığırı kuyru­
ğundan yapılarak savaşta askerlerin taktığı alamet.
[DLT]
beçkemlenmek, [beçkem-le-n-melc] {eT} dönşl. f i [-
ür] Savaşta belge takınmak; beçkem takınmak.
[DLT]
beçküm, [Soğd. ptskup / Far. baçkam [Doerfer]] {eT}
is. Evin sofası. [DLT]
Beçli, [Mac. Bec (Viyana) + T. -li] sf. Viyanalı;
AvusturyalI.
Beçlû, [Mac. Bec (Viyana) + T. -lu] {OsT} sf. -*■ Beç­
li.
BED
bed', -d ’i [Ar. bed’ *-b] {OsT} is. Başlama; başlayış, ö
bed’etmek, (OsT) Haşlamak, bed ’-i besmele,
{OsT} Sarayda şehzadelere verilen ilk okuma dersi.
bed2, [Far. bed Ju] {OsT} sf. 1. Kötü. 2. (Ses için) çir­
kin. 3. İşe yaramaz; fena. 4. (Yüz için) somurtkan;
asık. 5. z f Düşmanca. 6. is. Ateş tutuşturmakta kul­
lanılan yarı yanmış paçavra. S bed-âgâz, {OsT}
K ötü başlangıçlı; kötii bir şekilde başlandmış.\\
bed-ahd, {OsT} Verdiği sözde durmayan; yalancı.\\
bed-ahlak, {OsT} Ahlakı kötü olan.|| bed-ahter,
{OsT} Talihi kötii. || bed-âhû, {OsT} Z a y ıf karakter­
li; kötü huylu.\\ bed-alef, {OsT} Pisboğaz.|| bed-
amel, {OsT} İşi ve davranışları kötü olan. | bed-
âmfiz, {OsT} Kötü şeyleri öğrenen ve öğreten.||
bed-asl, {OsT} Aslı, soyu kötü olan.|| bed-âvâz,
{OsT} Çirkin sesli. || bed-âyin, {OsTj 1. Gelenek ve
görenekleri kötü olan. 2. D in î düşünceleri aykırı
olan. | bed-azmâ, {OsT} Kötülüğü denenmiş kim-
se.|| bed-baht, {OsT} -*• bedbaht. | bed bed, Kötü
kötü. || bed bed bakmak, B ir kötülük yapacakmış
gibi bakmak; kötü kötü bakmak.\\ bed-bîn, {OsT} -*■
bedbin.|| bed-bü, {OsT} K ötü kokulu.|| bed-büd,
{OsT} Kötü yapılı.\\ bed-bük, {OsTj Kötü korkak.|
bed-cins, {OsT} Soyu bozuk; cinsi bozuk.j| bed-
çehre, {OsTj Çirkin yüzlü,\\ bed-çeşnı, {OsTj Kötü
gözlü; nazarı değen. || bed-çihre, {OsT} -*■ bed-çeh-
re.|| bed-dil, {OsT} K ötü yürekli; korkak; yüreksiz. \\
bed-dimag, {OsT} İnatçı; muhteris; kaprisli.|| bed-
edâ, {OsT} Kaba davranışları olan; terbiyesiz.||
bed-encâm , {OsT} Sonu kötü olan. || bed-endâm,
{OsT} Çirkin vücutlu; biçimsiz; çarpık.\\ bed-endîş,
{OsTj Kötü niyetli; kötülük yapm ayı diişünen.\\ bed
etm ek, {ağız} I. Yanlış yapmak. 2. Fena etmek.
[DS]|| bed-fal, {OsT} Uğursuz.\\ bed-fercâm, {OsT}
Sonu kötü olan.|| bed-fermâ, {OsT} Kötülük y a p ­
mayı, giinah işlemeyi emreden. || bed-fiâl, {OsT}
K ötü işler yapan.\\ bed gelmek, {OsT} Çirkin g ö ­
rünmek.|| bed-gevher, {OsTj Özü bozuk; mayası
bozuk.|| bed-girdâr, {OsTj Kötü yaradılışlı; kötü
işler yapan.|| bed-güher, {OsT} Mayası bozuk.||
bed-güm ân, {OsT} 1. Şüphelenen. 2. Kötülük düşii-
nen.\\ bed-hâh, {OsT} Birinin veya bir işin kötülü­
ğünü isteyen; kötücül.\\ bed-hâhâne, {OsTj Kötülük
isyene yakışır biçimde.|| bed-hâl, {OsT} Durumu
kötü olan; düşkün.|| bed-hisâl, {OsT} K ötü yaradı­
lışlı^| bed-hû, {OsT} Somurtkan; asık suratlı. \\ bed-
hüy, {OsT} 1. Kötü yaradılışlı; fe n a huylu. 2. Kötü
huy.\\ bed-kadem, {OsT} Ayağı uğursuz; kadem ­
siz,|| bed-kâr, {OsT} Kötü şeyler yapan; işi ve ha­
reketi kötü olan.|| bed-legâm, {OsT} 1. Gem almaz,
serkeş at. 2. Söz dinlemez kimse; serkeş. 3. Çöl
adamı; bedevî.|| bed-likâ, {OsT} Çirkin suratlı; kö­
tü yüzlü.\\ bed-maâş, {OsT} Geçimi, yaşayışı iyi
olmayan; kötü yaşayan.|| bed-mâye, {OsTj (Kişi
için) huyu bozuk; kötü yaradılışlı; kötü soydan ge­
len; sütü bozuk; soysuz.|| bed-m eniş, {OsTj Kötü
Ö lü l î t îl T O m tCİ S 0 M . 52-
huylu; kötü yaradılış lı.\\ bed-m est, {OsT} i. Çok f e ­
na sarhoş olan. 2. Kendini bilmez derecede sar-
hoş.\\ bed-mestî, {OsT} Kötü sarhoşluk.\\ bed-mez-
hep, {OsT} (Küfür olarak kullanılır) kötü mezhepli;
dinsiz.|| bed-m ihr, {OsT} İyilik etmeyen; insani­
yetsiz.|| bed-nâm , {OsT} Adı kötüye çıkmış; fen a
tanınmış.\\ bed-nesl, {OsT} A slı kötü olan; soysuz.\\
bed-nigâh, {OsT} K ötü bakışlı.|| bed-nihâd, {OsT}
K arakteri zayıf; rezil; aslı bozuk; bayağı.\\ bed-
nijâd, {OsT} Soyu bozuk; aslı bozuk; bayağı.|| bed-
nîk, {OsT} İyi kötü.\\ bed-niyet, {OsT} Niyeti kötü
olan.|| bed-nümâ, {OsTj Çirkin görünüşlü.\\ bed-
pesend, {OsT} 1. Kötülükten hoşlanan. 2. Kötü kişi­
lerce beğenilen. 3. Kötülüğü öven; kötülükten hoş-
latıan.|| bed-peym ân, {OsT} Sözünde, andında dur­
mayan; sözünün eri olmayan.|| bed-râh, {OsT} Yolu
kötü olan; kötü yola sapan.|| bed-râm , {OsT} 1.
Sert başlı at. 2. Hoş; latif; yakışıklı. 3. zf. Daima;
siirekli.\\ bed-rân, {OsT} 1. İşleri kötii yöneten. 2.
Çapkın kadın; fahişe; orospu. |j bed-rây, {OsTj K ö­
tii düşünceli.\\ bed-reftâr, {OsT} Hareketi, gidişi
kötii olan.|| bed-reg, {OsT} (İnsan, hayvan için) aslı
kötü ve huysuz olan; kötü yaradılışlı,|| bed-reng,
{OsT} Orta koyulukta kirli renk.|| bed-rey, {OsT}
Düşüncesi yanlış, kötü olan. || bed-rüzgâr, {OsT}
Talihsiz.\\ bed-sigâl, {OsT} Fena düşünceli; herkes
hakkında kötü söyleyen.\\ bed-sîret, {OsT} Ahlaksız;
kötü huylu.|| bed-sirişt, {OsT} Yaradılışı kötü.||
bed-sflret, {OsT} Görünümü, biçimi çirkin olan.||
bed-şekl, {OsT} Biçim i bozuk.|| bed-şükûn, {OsT}
Uğursuz.|| bed-tali’, {OsTj Talihi kötü olan; talih­
siz,|| bed-tedbîr, {OsT} N iyeti bozuk; isteği kötü
olan.|| bed-ter, {OsT} D aha kötü; çok kötü; beter.||
bed-tıynet, {OsT} Ahlaksız; cinsi, mayası bozuk.||
bed-üslûb, {OsT} Kötü yolu tutan.|| bed-zebân,
{OsT} i. Ağzı bozuk; küfürbaz. 2. K ötü dil.\\ bed-
zehre, {OsT} Korkak; yüreksiz; ödlek. || bed-zinde,
{OsT} Cansız; kuvvetsiz.
bedâat, -ti [Ar. bed â'at opIju] (beda;at) {OsT} is. 1.
Güzellik. 2. Yenilik; özgünlük; orijinallik. 3. Güzel
söz söyleme.
bedad, [Ar. bedâd (beda.d) {OsT} is. 1. Bölük;
fırka; parti. 2. Pay; hisse; nasip. 3. Savaşacak ak­
ran.
bedahet, [Ar. bedahet / bedâhe c-al-b / 4j>İjo] (be-
da:het) {OsTj is. 1. Ayan beyan, ortada olma; bel­
lilik; anlaşılırlık. 2. Ansızın ortaya çıkma; beklen­
medik olay. 3. man. Açıklık; şüpheden uzak oluş.
4. Hazırlıksız konuşabilme yeteneği. 5. Başlangıç.
bedaheten, [Ar. bedâheten L»Ijlj] (beda;he'ten)
{OsTj zf. 1. Düşünmeden. 2. Ansızın. 3. Hiç şüphe
bırakmayacak şekilde açık seçik.
bedahş, [Bedahşan (Afganistan'da bir eyalet)
{OsT} is. Bedahşan. S bedahş-ı muzâb, {OsT} 1.
Erim iş yakut. 2. Şarap.
Ö IK M İİI î M . 5 2 1
bedahşan, [Bedahşan (Afganistan'da bir eyalet)
jU i-Ju] (bedahşa;n) {OsT} is. Bedahşan'da çıkarılan
iyi cins, açık pembe yakut,
bedahşî, [Bedahşan (Afganistan'da bir eyalet) > be-
dahşî] (bedahşi;) {OsT} sf. 1. Bedahşan'a ait. 2. is.
Açık pembe yakut,
bedaih, [Ar. bedıh > bedâ’ih (beda:ih) is. Güzel
sözler.
bedal', -li [Ar. bedâl J I j J (beda.T) is. Karşılıklı de­
ğişme; trampa; değiş-tokuş; mübadele.
bedal2, [Yun. petalion] {ağızj is. 1. Kadınların yüzle­
rine sürdükleri boya; allık. 2. Gelinlerin yüzlerine
yapıştırılan yaldızlı pullar. [DS] S bedal dökmek,
{ağızj Gelinlerin yüzlerine yaldızlı p u l yapıştırmak.
[DS]
bedalize, [Yun. petaluda] {ağız} is. Kelebek; pervane.
[DS]
bedaluşka, [İt. basilisco] {OsT} as. is. Eskiden kulla­
nılan bir çeşit top.
bed’an, [Ar. bed'ân U-l>] (b e ’da:n) {OsT} zf. İlk
başta; başlangıç olarak,
bedan, [Far. bedân oİJu] (beda:n) {OsTj is. Kötüler;
çirkin şeyler.
bedanet, [Ar. bedânet cJİJo] (beda.net) {OsTj is.
Yağlı ve besili olma; semizlik,
bedava, [Far. bâd-ı hevâ ly» => bedava] (beda:va)
{OsTj is. 1. Emek vermeden, zahmet çekmeden ka­
zanılan; beleş; anafor. 2. Kolay bulunan; ucuz. 3.
zf. Parasını ödemeksizin; bedelini ödemeden,
bedavacı, [bedava-cı] (beda:vacı) sf. Başkalarının
yanında beslenen; çalışmadan, emek harcamadan,
bedavadan ve çalıp çırpma ile kazanç sağlayan;
anaforcu; beleşçi,
bedavacılık, -ğı [bedava-cı-lık] (bedavacılık) is. Be­
davacı olma durumu,
bedavadan, [bedava-dan] (beda:vadan) zf. 1. Parası­
nı, bedelini ödemeksizin. 2. Kolayca. S bedava­
dan ucuz, Çok ucuz.
bedavet, [Ar. bâdiye (çöl) > bedâvet o j I-l] (beda:-
vet) {OsTj is. 1. Boş arazi; çöl. 2. Çölde yaşama;
çadır hayatı; bedevîlik,
bedavi, [Ar. bedevi > bedâvî (beda.vi.) {OsTj
is. Bedeviler; çöl Arapları,
bedayi, -yi’i [Ar. b id â'a > bedâyi' ^.Ui;] (beda.yi)
{OsTj is. Anamallar; sermayeler,
bedayi, -yi’i [Ar. bedi'a (güzel şey) > bedayi1
(bedayi) {OsTj is. 1. Geçmişte görülmemiş, yeni
icat edilmiş güzel şeyler. 2. Güzel konuşmalar. 0
bedâyi’-âşinâ, {OsT} Güzelliği tanıyan; güzellikten
anlayan.\\ bedâyi’-i âsâr, {OsTj Eserlerin güzellik­
leri,|| bedâyi'-i lâfziye, {OsT} Şekil güzellikleri; söz
B ED
güzellikleri ,|| bedâyi’-i mâneviye, {O sTj K avram ­
sal güzellik.^ bedâyi’-perver, {OsTj Sanatkâr.\\ be-
dâyi’-pesend, {OsTj Güzelleri ve güzellikleri se-
ven. |1 bedâyi’-şinâs, {OsTj Güzelliği tanıyan; g ü ­
zelden anlayan.
bedbaht, [Far. bed (kötü) + baht (talih) > bedbaht
c J i - b ] {OsTj sf. 1. Talihi kötü olan; bahtsız; talihsiz.
2. Felakete uğramış olan. 3. Çok üzüntülü; mutsuz.
4. zf. Keder ve üzüntü içinde olarak; mutsuzlukla.
S bedbaht etmek, 1. Ümitsizliğe düşürmek. 2.
Çok üzm ek.|| bedbaht olmak, 1. Çok üzücü olaylar
yaşamak. 3. Hayatı kararmak. 2. Ümitsizliğe düş­
mek.
bedbahtlık, -ğı [bedbaht-lık] is. 1. Çok derin bir ii-
züntü içinde olma; mutsuzluk. 2. Talihi kötü olma;
bahtsızlık; talihsizlik,
bedbin, [Far. bed (kötü) + bin (gören) (bedbi.n)
l OsTj sf. Her şeyi olumsuz ve kötü yönlerinden de­
ğerlendiren; karamsar; pesimist. S bedbin etmek,
Birini ümitsizliğe düşürmek, karamsarlığa yönelt-
mek.\\ bedbin olmak, Bir şeyi olumsuz yönlerinden
ele alarak karamsarlığa düşmek.
bedbinane, [Far. bedbln-âne ^ L ^ ] (bedbi:na;ne)
{OsT} zf. Karamsar biçimde,
bedbinî, [Far. bedbini (bedbi:ni:) is. Daima
karamsar oluş,
bedbinleşme, [bedbin-le-ş-me] is. Bedbin olma; ka­
ram sarlığa düşme,
bedbinleşmek, [bedbin-le-ş-mek] dönşl. fi [-ir] Bir
şeyi olumsuz yönlerinden ele alarak karamsarlığa
düşmek; kötümserleşmek; karamsarlaşmak,
bedbinlik, -ği [bedbin-lik] is. B ir şeyi olumsuz yön­
lerinden ele alış; kötü yönlerini düşünme; kötüm ­
serlik, karamsarlık,
beddua, [Far. bed (kötü) + Ar. du‘â (yakarma) Uoju]
(beddua;) {OsTj is. 1. Allah'tan birinin kötülüğe
uğraması için dilekte bulunma; ilenme. 2. Kötülü­
ğünü dilemek; inkisar. S beddua (bedduasını) al­
mak, K endisi hakkında birisinin kötülük dilemesi­
ne sebep olmak.|| beddua etm ek, B ir kimsenin kö­
tülüğü için aleyhinde dua etmek; ilenmek; intizar
etmek.| beddua sinmesi, Birinin bedduasından
dolayı işlerin kötü gitmesi.
bedel1, [Ar. bedel J j J / OsTj is. 1. Bir şeyin yerini tu­
tabilen; karşılık. 2. Kıymet; değer. 3. Fiyat. 4. Baş­
kasının yerine, onun parası ile hacca giden kimse.
5. Askerlik görevini yerine getirmek istemeyen­
lerin devlete ödedikleri para. 6. Eşit; denk. 7. dbl.
Bir kelimenin yerine geçebilecek başka bir kelime.
8. {ağızj Bir ücret karşılığı çalışan kimse; uşak;
hizmetçi; çoban. [DS] 9. {ağızj Evlenen erkeğin kız
tarafına verdiği para. [DS] 10. {ağızj Kendisine mi­
ras kalan kimse; vâris. [DS] S bedel almak, Bir
BED
şeye karşılık olmak üzere p ara almak. || bedel et­
mek, 1. B ir şeyi, başka bir şeyin yerine geçirmek.
2. B ir kimseyi, başka bir kimsenin yerine tutmak. 3.
{OsT} Arm ağan olarak dağıtmak.\\ bedel-i mâ-
yetehallel, biy. Organların harcadığı enerjiye kar­
şılık olarak yenilip içilen şeyler.\\ bedel-i nakdî,
as. Kanun gereğince askere alınacak er miktarının
ordu ihtiyacından fa zla olması durumunda, Millî
Savunma Bakanlığına tanınan yetkiye göre askerlik
görevlerinin bir kısmı yerine, görevini yapm ış say­
m ak için alınan para. || bedel kılıç, {ağız} Saban
veya dövenin okunu boyunduruğa bağlayan ağaç
kısım. [DS]]] bedel olmak, B ir başkasının yerine
geçm ek.|| bedel ödemek, Karşılık ödemek.\\ bedel
tutmak, as. Kendi yerine askerlik hizmetini ya p ­
tırm ak veya bir başka yüküm lülüğü yerine getirt­
m ek üzere bir başkasını para ile tutmak.
bedel2, [Malay, vettila] {OsT} is. K eyif verici bir
madde.
bedelci, [bedel-ci] is. 1. Askerlik görevinin bir kıs­
mını bedel ödeyerek yerine getirmiş sayılan kimse.
2. Eskiden, askerlerin tayın pusulalarını alıp satan
kimse. 3. {ağız} Para ile kendisine hizmetçi, çırak
veya işçi tutan kimse. [DS] 4. {ağız} Bir bedel karşı­
lığında çalışan kimse; uşak; hizmetçi; çoban. [DS]
bedelcilik, -ği [bedel-ci-lik] is. Askerlerin tayın pu­
sulalarını alıp satma işi.
bedelen, [Ar. bedelen (bede'len) {OsT} zf. K arşı­
lık olarak; mukabilinde,
bedeliç, -ci [Yun. petalitsa] {ağız} is. Taşlı, killi ve
kireçli bir toprak tabakası. [DS]
bedelize, [Yun. peteluza] {OsT} is. Kelebek,
bedelleşmek, [bedel-le-ş-mek dU-iJJju] {OsT} işteş, f.
[-ür] Eşit olmak; denk olmak,
bedelli, [bedel-li] sf. 1. Bedeli olan; bedel ödenmiş
bulunan. 2. Paralı. 3. is. Bedelci. S bedelli asker­
lik, as. Askerlik yüküm lülüğünün bir süresim dev­
lete para ödeyerek yapılan kısa süreli askerlik hiz­
meti.
bedelsiz, [bedel-siz] sf. 1. Bedeli olmayan. 2. Bedeli
ödenmemiş bulunan. 3. Parasız. S bedelsiz itha­
lat, tie. D evlet tarafından resmen döviz tahsis edil­
memiş bir malın ithali.
beden, [Ar. beden jju] {OsT} is. 1. Canlıların maddî
varlıkları; vücut. 2. İnsanda kol, bacak ve baş dı­
şında kalan kısım; gövde. 3. Ağacın dal, budak gibi
kısım larından geri kalan asıl kütük kısmı. 4. Kale
duvarı. 5. Oltada fırdöndünün üstünde kalan asıl
kısım. 6. Elbisenin gövdeye gelen, kol ve etek hari­
cindeki kısmı. 7. {ağız} Kışın elbise altına giyilen
giyecek; içlik. [DS] S beden cezası, İnsan vücudu
üzerinde uygulanan ceza.|| bedenden arık, {ağız}
Zayıf; cılız. [DS]|| beden duvarı, Binanın esasını
oluşturan ana duvarlar.\\ beden eğitimi, eğit. Vü­
ÜİÜHIİİİCE SOM. S22
cut kaslarını güçlendirm e ve sağlığı koruma ama­
cıyla araçlı ve araçsız olarak hareket yapma. | be­
den sakası (sakağısı), {ağız} Atlarda görülen tuzlu
balgam hastalığı; sakağı. [DS]
bed’en, [Ar. bed’an U jJ (b e ’d-en) {OsT} zf. İlk başta;
başlangıç olarak,
bedence, [beden-ce] (bede'nce) z f Bedeniyle; vücu­
duyla; fiilen.
bedenci, [beden-ci] is. öğr. argosu. Beden eğitim öğ­
retmeni.
bedene, [Ar. bedene ^-bj {OsT} is. K urbanlık deve.
bedenen, [Ar. bedenen UjJ (bede'nen) {OsT} zf. Be­
deniyle; vücuduyla; fiilen,
bedenî, [Ar. bedenî ^Ju] (bedeni:) {OsT} sf. 1. Be­
denle ilgili. 2. Bedene ait. S bedenî zevk, Bedenle
alınan m addî zevk.
bedenkâr, [Ar. beden + Far. -kâr jLSLiJo] (bedenkâ.r)
{OsT} is. İçi as kürkü ile kaplı ceket,
bedenli, [beden-li] sf. 1. Bedeni olan. 2. İri yapılı,
bedennur, [Ar. beden-nur j y u-)o] (bedennu:r) {OsT}
is. İçi samur kürk kaplı ceket,
bedenos, [Yun. petenos] {ağız} is. Horoz. [DS]
bedensel, [beden-sel] sf. Bedene ilişkin, bedenle
ilgili.
beder, [bed-er / bed-iz] {eT} is. Heykel,
bedergâh, [Far. be-dergâh »lS jju] (bedergâ:h) {OsT}
is. 1. Kapıya çıkma. 2. İm paratorluk döneminde
acemi ocaklarında hizm et edenlerin belli bir süreyi
doldurduktan sonra yaya kapıkulu ocağına geçme­
lerine verilen ad.
bedes, [Far. be-dest (elde)] {ağız} is. Deri terbiyesin­
de, derilerin her gün için bir kere elden geçirilmesi
işlemi. [DS]
bedest, [Far. b e d e stc —Ju] {OsT} ünl. Elde; elinde.
bedesten, [Far. bezzâzistân (bez çarşısı) > bedesten]
{OsT} is. Dokuma ürünleri, silah, mücevher vb. de­
ğerli eşyaların alınıp satıldığı kapalı çarşı, ö be­
desten tellalı, Bedestende açık artırma ile yapılan
satışlarda tellallık eden kimse.
bed’et, [Ar. bed’eto lJu ] (bed-et) is. Başlangıç,
bedeten, [Ar. bed5eten sÎ-l>] (bed-eten) {OsT} zf. İlk
başta; başlangıç olarak,
bedevi, [Ar. bâdiye (çöl) > bedâvet (çölde oturmak)
> bedevi ^j-b] (bedevi:) {OsT} is. 1. Çölde, çadırda
yaşayan Arap. 2. sf. Çölle ilgili. 3. İlkel şartlarda
yaşayan. 4. {ağız} Huysuz; ahlaksız. [DS] 5. (At
için) hızlı koşan. 6. öz. is. Bedevîlik tarikatına
m ensup olan. S bedevi gömleği, {ağız} Yensiz
gömlek. [DS]
bedevilenme, [bedevî-le-n-me] {ağız} is. İnsanlıktan
çılana. [DS]
o it t i r a ı t t m ı . 523
bedevilik, -ği [bedevî-lik] (bedevi.lik) is. 1. Bedevî
olma durumu. 2. öz. is. Abbas Seyyit Ahmet'ül-Be-
devî'nin 13. yy.da kurmuş olduğu bir Sünnî tarikat,
bedeviyane, [Ar. bedevî + Far. -âne ajIjjJj] (bede-
vi:ya:ne) {OsT} zf. Bedeviler gibi; çölde yaşayanla­
ra yakışacak biçimde,
bedeviyet, [Ar. bedeviyyet is. Bedevî olma
durumu; bedevilik; ilkellik,
bedevre, [Yun. petauron] {ağız} is. 1. Damda üzerine
kiremit döşenen tahta. 2. Damda kiremit gibi döşe­
nen tahta örtü. 3. Keklik tutm ak için tahtadan yapı­
lan tuzak. [DS]
bedfial, [Far. bed + Ar. fı‘âl JUsju] {OsT} sf. Yara­
maz.
bedfiil, [Far. bed + Ar. fı‘l J*sJu] {OsT} sf. Kötülük
yapan.
bedhah, [Far. bed (kötülük) + hah (isteyen) oU-jJ
(bedha:h) {OsT} is. Başkalarının kötü olmasını, kö­
tü duruma düşmesini isteyen kişi,
bedi, -d i’ı [Ar. bed‘ (meydana getirmek, yaratmak) >
bedîc (bedi:) {OsT} sf. 1. Eşi ve benzeri gö­
rülmemiş bir şeyi meydana getiren. 2. Yeni icat
edilmiş. 3. is. Benzeri görülmemiş şey. 4. Gökleri
ve yeri güzelliklerle donatarak yaratan; Allah. 5.
Sözün kulağa hoş gelecek ve ruha heyecan verecek
biçimde düzenlenmesini ele alan bilim dalı; söz
estetiği. S bediü’l-beyân, {OsT} Anlatımı çok g ü ­
zel olan.
bedi’a, [Ar. bedc (meydana getirmek, yaratmak) >
bedî'a aju-aJ (badi:a) {OsT} is. 1. Estetik değeri
yüksek sanat eseri. 2. Eşine az rastlanır güzellik, fi1
bedî’a-i hayaliye, {OsT} Ülkü; ideal.\\ bedî’a-zâr,
,'OsT} Güzellik yeri.
bedid, [Far. be-dıd (görüş) JuJu] (bedi:d) {OsT} sf.
Görünür halde; apaçık; meydanda,
bedidar, [Far. be-dîdâr (görüş) jİJuJu] (bedi:da:r)
{OsT} sf. Meşhur; ortada; görünür hâlde,
bedih, [Ar. bedîh (bedi.lı, h kalın söylenir)
{OsT} sf. Şan ve şerefi büyük olan,
bedihe, [Ar. bedahet (açıklık; düşünmeden söz söy­
leme) > bedîhe Hi-b] (bedi. he) {OsT} is. 1. Önceden
hazırlık yapılmamış, düşünülmeden söylenmiş gü­
zel söz. 2. Hazırcevaplılık. 3. Herkes tarafından
ispatsız kabul edilmiş temel ilke; aksiyom. 4. Baş­
langıç.
bedihî, [Ar. bedâhet (açıklık; düşünmeden söz söy­
leme) > bedîhı ^.-L>] (bedi:hi:) {OsT} sf. İspat ge­
rektirmeyecek şekilde açık seçik. 0 bedîhî-i ülâ,
{OsT} Kanıta gerek duymayan; gün gibi apaçık.
BED
bedihiyat, [Ar. bedıhiyyât oL^jJu] (bedi:hiya:t)
{OsT} is. Delil ve ispat gerektirmeyen, apaçık şey­
ler.
bedihiye, [Ar. bedîhîyye ^ - b ] (bedi:hiye) {OsT} is.
Hazırcevaplılık, fi1 bedihiye-gûyân Yeri geldiğin­
de güzel söz söyleyebilenler.
bedihiyet, [Ar. bedîhiyyet o-^.ju] (bedi.:hiyet) {OsT}
is. Açıklık; bedihî olm a durumu,
bediî, [Ar. bed‘ (meydana getirmek, yaratmak) >
bed î'ı ^ ,-b ] (bedi:ı:y) {OsT} sf. 1. Güzel; beğenilen.
2. is. Güzellik; estetik,
bediiyat, [Ar. b ed fiy y ât ü U j u ] (bedi:iya:t) is. 1.
Güzellikler. 2. Güzel sanatlar. 3. Estetik,
bedii, [Ar. bedel (karşılık) > bedii Jj.oJ (bedid) {OsT}
is. 1. Bir şeyin karşılığı. 2. Bir şeyin veya kimsenin
yerini alan. 3. Bahsi kaybeden kim senin ödeyeceği
şey.
bedinus, [Yun. peteinos {eAT} is. -*■ bednus.
bedir, -dri [Ar. bedr jju] {OsTj- is. Aym on dördünde
aldığı en büyük ve yuvarlak hâl; dolunay, fi1 bedr-i
bülend, {OsT} Ayın on dördü.\\ bedr-i kâmil, {OsT}
A ym on dördüncü gecesi.|| bedr-i münîr, {OsT}
Parlak dolunay.| bedr ü kemâl, {OsT} Bir yazı bi­
çimi.
bedire, [Yun. butina (yağ kabı) ?] {ağız} is. Su kova­
sı; bakraç. [DS]
bediren, [? bediren] is. Çitlembik çiçeği,
bedirik, -ği [Erme, patruyk => bedrik > bedirik]
{ağız} is. 1. Eğrilmek için yıkanmış, taranmış, atıl­
mış ve uzunca dürülmüş pamuk. 2. Pamuktan fitil.
[DS]
bediz, [bediz] {eT} is. 1. Resim; tasvir. [ETY] [EUTS]
[Gabain] [Tekin] 2. Heykel. [ETY] [Gabain] [Tekin]
{ağız} (aym) [DS] 3. Süs; bezek; nakış. [ETY] [EUTS]
[Gabain] [Tekin] 4. sf. Narin. [ETY] 5. {ağız} Heykel­
tıraş. [DS] fi1 bediz burhan, Buda heykeli. [DLT]
bedizci, [bediz-çî] (bedizçi:) {eT} is. 1. Ressam.
[ETY] [Tekin] 2. Heykeltıraş. [ETY] 3. Nakkaş; sa­
natkâr. [ETY] 4. Taş yontucu; hakkâk. [EUTS]
bedizedm ek, [bediz-ed-mek] {eT} gçl. fi [-ür] Süs­
letmek; bezetmek. [EUTS]
bedizemek, [bediz-e-mek] {eT} gçl. fi [- 1] Süslemek;
bezemek. [EUTS]
bedizenm ek, [bediz-en-mek] {eT} edil. fi. [-ür] Süs­
lenmek; bezenmek. [EUTS]
bedizetmek, [bediz-et-mek] {eT} gçl. fi [-ür] Süsle­
mek; resmettirmek; bezetmek. [Tekin] [EUTS]
bedizlemek, [bediz-le-mek] {eT} g ç l.f. [-y-ür] Süs­
lemek. [ETY]
bedizlig, [bediz-lig] {eT} sf. Süslü; bezenmiş. [DLT]
BED
bedizmek, [bediz-mek] {eT} gçl. f. f ü r ?] 1. Süsle­
mek; bezemek. [EUTS] [Tekin] 2. Resmetmek; tas­
vir etmek; nakşetmek. [ETY]
bedkâr, [Far. bed-kâr j^ -b ] (bedkâ:r) {OsTj sf. Kö­
tülük eden,
bedi, [Ar. bezi JAJ {OsT} is. -*■ bezi.
bedle, [Ar. bedle Jju] {Os T} s f (Elbise için) takım.
bedlek, -ği [bed (yans.) > bed-le-k] {ağız} sf. Korkak;
ödlek. [DS]
bedlemek, [bed-le-mek / bet-le-mek] {ağız} gçsz. f. f
r] [-l(i)-yor] 1. Kızmak; öfkelenmek; huylanmak.
2. gçl. f. Ayıplamak. [DS]
bedleşnıek, [Far. bed + T. -le-ş-mek] gçsz. f. f i r j
Çirkinleşmek,
bedmek, [bed-mek] (be.dmek) {eTj gçsz. fi f ü r ]
(Göz için) zayıf görmek. [DLT]
bedmest, [Far. bed-mesto~~o.ı>] {OsT} sf. Çok sarhoş,
bednam, [Far. bed (kötii) + nâm (ün, isim) fli-b]
(bedna:m) {OsT} sf. 1. Adı kötüye çıkmış olan. 2.
Kötü ün kazanmış,
bednus, [Yun. peteinos {eAT} is. Horoz,
bedr, [Ar. bedr j j J is. -*■ bedir,
bedra, [Far. bed-râ l_>-b] (bedra:) {OsT} sf. Kötü dü­
şünceli; niyeti kötü,
bedraka, [Far. bedraka « j j J {OsTj is. Kılavuz.
bedre1, [Ar. bedre °jJo] {OsT} is. 1. Kuzu, oğlak deri­
si. 2. Eskiden, sütten kesilmiş keçi derisinden ya­
pılan, bin gümüş veya yedi bin altm sikke alabilen
para kesesi.
bedre”, [bedre] {ağızj is. Gözbebeğinde görülen per­
deye benzer leke; perde. [DS]
bedreg, [Far. bed (kötü) + reg (soy) *İj-b] {OsTj sf.
Kötü soylu; soydan kötü,
bedrek, -ği [Far. bed + reng / bedrenk / bedrek]
{ağızj sf. 1. (Kumaş için) kötü renkli. 2. Rengi açık.
[DS]
bedreka, [Far. bedrehe (yol büyüğü) > Ar. bedreka
43jjo] {OsTj is. 1. Yol gösteren; kılavuz. 2. Manevi
rehber; mürşit,
bedreli, [bedre-li] {ağızj sf. (Göz için) lekeli; perdeli.
[DS]
bedrem, [bed-re-m / badram] {eTj is. Sevinç ve
eğlence günü; bayram. [DLT] t? bedrem yer, Gö­
nül açan yer. [DLT]
bedren, [? bedren] {ağız} is. Sakız ağacının (melen-
giç) meyvesi. [DS]
bedri, [Far. bedri / Ar. bedre > bedriyye ^j-b] (bed­
ri:) is. İçi altm dolu kese.
Ö Iü M IÜ M M .
bedrik, -ği [Erme, bedruyk => bedrik Jj-b] /eATj {a-
ğız} is. Eğrilmek için uzunca dürülmüş pam uk lü­
lesi. [DS]
bedriz, [Far. bed-riz ?] {ağız} sf. 1. N am az kılmayan;
abdestsiz. 2. Ahlaksız. [DS]
bedro, [Slav, vedro] {ağız} is. Su kovası. [DS]
bedrud, [Far. bedrüd {OsT} is. Esenlik; esen­
lenme; veda,
bedrük, [Erm. bedruyk i!j-b] jeAT} is. -*■ bedrik.
bedrüs, [Erm. bedruys] {ağız} is. Ağaca vurulan aşı
çubuğu. [DS]
bedter, [Far. bed-ter yJo] {OsT} sf. Daha kötü; beter,
beduat, [Ar. bedü'at c~&3-b] {OsT} is. Güzellik; yeni­
lik.
beduh, [Ar. ( o be, :> dal, j vav (u), ^ ha) > beduh
^ j-^] {OsT} is. 1. Eskiden uğur getirdiğine inanılan,
mektupların üzerine elle yazılan veya kaşe olarak
basılan Arapça be, dal, vav, ha harflerinden mey­
dana gelmiş kelime. 2. Uğur getireceğine inanıla­
rak üç sıralı, dokuz kareden meydana gelmiş dış
karenin köşe karelerine be, dal, vav, ha harfleri ya­
hut da ebcet hesabı ile karşılıkları olan 2, 4, 6, 8
rakamları yazılarak diğer kareler uygun rakamlarla
doldurularak alt alta, yan yana ve köşegenler top­
lamı olarak hep aynı sayı elde edilirdi,
beduhadan, [beduh-a-dan] {ağız} zf. Ansızın; bir­
denbire. [DS]
beduk, [Erm. bedug] {ağız} is. Çam sakızı; reçine.
[DS]
bedük1, [bedü-mek > bed-iik] {eT} sf. 1. Büyük. [Ga­
bain] [ETY] [DLT] 2. Yüksek; ulu; azametli. [EUTS]
bedük2, [Erme, bedug => bedük] is. Çam sakızı; re­
çine.
bedüklem ek, [bedük-le-mek] (bedükle:mek) {eT} gçl.
fi f r ] 1. Büyük saymak. [DLT] 2. gçsz. fi Büyü­
mek; yükselmek. [EUTS]
bedüklentürmek, [bedük-le-n-tür-mek] {eT} g ç l.f. [-
ür] Büyüttürmek. [EUTS]
bedüklük, [bedük-lük] {eT} is. Büyüklük. [KB]
bedümek, [bedü-mek] (bedü:mek) {eT} gçsz. fi f r ]
1. Büyümek. [DLT] [ETY] [EUTS] [Gabain] 2. Ço­
ğalmak. [DLT] [ETY] [EUTS] [Gabain]
bedürmek, [eT. bedü-m ek (büyümek) > bedü-r-mek]
g ç l.f. [-ür] Büyütmek,
bedürük, -ğü [Erme, bedruyg => bedirik > bedürük]
{ağız} sf. Temiz; pak; beyaz. [DS]
bedütmek, [bedü-t-mek] {eT} gçl. fi f ü r ] Büyütmek;
yükseltmek. [EUTS] [DLT]
bedüttürdeçi, [bedü-t-tüı-deçi / bedü-t-tür-teçi] {eT}
s f Büyütücü; büyütecek olan.
8 I l t l I 0 g '^ 'İ . 5 2 5
bedüttürnıek, [bedü-t-tür-melc] {eT} gçl. fi [-Hr] Bü­
yüttürmek.
bedzemek, [bediz (resim, heykel) > bedz-e-mek]
(bedze:mek) (eTj- gçl. f. Heykel ve resimlerle süs­
lemek; bezemek. [ETY]
bedüzlig, [bedüz-lig] }eTj sf. Süslü; bezenmiş. S be-
düzlig ev, Süslü ev. [DLT]
bedzetmek, [bediz > bedz-e-t-mek] {eT} gçl. f. f ü r ]
Süsletmek. [ETY]
bedzindegâni, [Far. bed (kötü) + zindegânî (geçim)
^ilif-Ujju] (hedzindegâ:ni:) {OsT} sf. Geçimsiz.
befm, [Far. befm ^ / OsTj is. Keder; tasa; sıkıntı,
befş, [Far. befş jU .] {OsTj is. Azamet; gösteriş; deb­
debe.
beft, [Far. baften (dokumak) > beft c~i] / OsTj sf. 1.
Dokuyan. 2. is. Dokumacı,
beftere, [Far. baften (dokumak) > beftere «jîjL] {OsTj
is. Avcıların ava alıştırdıkları avcı kuşlar,
befterî, [Far. befterî ^jU.] {OsT} is. Sık dişli çulha
tarağı.
beg1, [Çin. pö (yüzbaşı) / pök [Clauson] > beg di]
(be:g) {eTj is. 1. Bey; soylu kişi; efendi; ileri gelen;
sözü geçen; nüfuzlu, zengin kişi. {eAT} (aynı)
[Gabain] [Tekin] [EUTS] [İKPÖy.] 2. Erkek; eş; koca;
evli erkek; zevc. {eAT} (aym) [DLT] [EUTS] [DLT] 3.
{eAT} Küçük devlet başkanı. 4. {eAT} İleri gelen;
sözü geçen; zengin adam; nüfuzlu kimse; amir. B
beg börki, {eAT} Bostan güzeli; kadife; horoz ibi­
ği.\\ beg er, {eT} Şehzade; prens. [EUTS]|| begler
bodun, {eT} Beyler ve halk.
beg2, [beg d l] {eAT} is. Kuş avlam ak için kullanılan
başka kuş.
begaııuş, [Far. beğânüş J * > ^ ] (beğa;nu;ş) {OsTj is.
Eşkin at veya katır,
begas, [Ar. beğâs o U J (beğa:s) {OsT} is. 1. Lııri
denilen kuş. 2. Kartal, karga gibi kuşlar,
begavet, [Ar. beğâvet ojUu] (bega;vet) {OsTj is. Zor­
balık.
begavz, [bek+ağız] /ağızj sf. Ağzı pek; sır tutan; ağzı
sıkı. [DS]
begaya, [Ar. beğâyâ LLiu] (beğa.ya;) {OsTj is. as.
Keşif kolu takımı,
begayet, [Ar. be-ğâyet oj.U J (beğa.yet) {OsTj zf. 1.
Son derece. 2. Pek çok. 3. Pek aşırı,
begçugez, [beg-çü(k)-ez {eAT} is. Beyceğiz.
begdeme, [begdeme] {eTj is. Cennet. [ETY]
begeç, [beg-eç] {eT} is. 1. Beyceğiz. [DLT] 2. Küçük
bey.
B EG
begedmek, [beg-ed-mek] {eT} gçsz. f. f ü r ] Beylik
etmek; hükmetmek; bey olmak. [EUTS]
begelinmek, [beg-el-in-mek dU^ASl / dl»J&] {eATj
edil. f. f ü r ] Beğenilmek,
begend, [Far. begend {OsTj is. 1. Kümes; fol­
luk. 2. Yuva.
begenecekleyin, [beg-en-ecek-leyin j ı K ş ^ ] {eAT}
zf. Beğenilecek gibi; beğenmeye değer,
beğenesi, [beg-en-esi ^-uSL,] {eAT} zf. Beğeneceği,
begenmezlenraek, [beg-en-mez-le-n-mek dU_ü_^So]
{eAT} dönşl. fi f ü r ] Beğenmezlik tavrı takınmak,
begiç, [beg-iç] {eT} is. Beycik. [ETY]
begilemek, [beg-i-le-mek] {ağız} gçsz. fi f r ] fl ( i ) -
yor] Bilmezden gelmek; bilmiyormuş görünmek.
[DS]
begimsinmek, [beg-im-si-n-mek] {eT} dönşl. fi [-ür]
1. Bey olmaya alışmak. [Gabain] 2. Beylik tasla­
mak; bey kılığına girmek; kendisini bey sanmak.
[EUTS]
begin, [Fr. beguine] is. M anastırlarda yaşayan ve bo-
zulabilecek yemin ederek topluluğa giren, dua et­
mek, hastaları ziyaret etmek, dantel yapm ak ve
çamaşır dikmekle ömürlerini geçiren bir tür rahibe,
beginler, [begin-ler] is. On üçüncü yüzyılda bazı
dindar kim selerin kurduğu bir tür kilise topluluğu­
nun üyelerine verilen ad.
begir, [Far. bargir > beygir > begir] (be:gir) {ağız} is.
At; kısrak.
begirmek, [be (yans.) > be-gir-mek dUjdL] {eAT}
g çsz.f. f ü r ] Melemek,
beglemek, [beg-le-mek dL {eT} {eAT} g çl.f. f r ]
Bey saymak; bey olarak adlandırmak; beyliğe,
emirliğe kabul etmek. [DLT]
beglenm ek, [begle-mek > beg-le-n-mek dU-JSL.] {eT}
{eAT} dönşl. fi f ü r ] 1. (Kadın için) bey sahibi ol­
mak; koca edinmek; evlenmek. [DLT] 2. {eAT} Bey
olmak. 3. {eAT} Beylik elde etmek. 4. {eAT} Beylik
taslamak.
begler, [beg-ler] {eT} is. Beyler. [Telcin]
beglerbegi, [beg-ler+ beg-i] {OsT} is. 1. Beylerin be­
yi; sancak beylerinin beyi. 2. Beylerbeyi,
beglig, [beg-lig {eT} sf. 1. Beyli. 2. Şahane; bey
soyundan. [Gabain] [EUTS]
beglik, [beg-lik S & ] {eT} sf. 1. Bey olmaya layık;
bey olacak olan. [ETY] [Tekin] 2. Beyi olan; beyli.
[ETY] 3. is. {eAT} Beylik; küçük devlet başkanlığı.
[DLT] 5 1 beglik bez, {eAT} Değersiz, bedava bez.
beglücak, [beg-lü-cek jLş-_j)SÖ] {eAT} is. Beyliğe ben­
zeme durumu; beyliğe benzetilm ek istenen durum.
B EG
begni, [? begni] {eTj is. Buğday, darı, arpa gibi şey­
lerden yapılan içki; bira. [EUTS] [ETY]
begonvil, [Fr. Bougainville (Fransız kaptan) / bu-
gonvillee] is. bot. -*• bugenvilla.
begonya, [Fr. Michel Begon (17. yy. D om inik genel
valisi)] is. bot. Bakışımsız yapraklan ve ebrulî, mat
veya parlak renkli çiçekleri olan, kök saplı, dona ve
soğuğa karşı dayanıksız, tropikal kökenli bin üç
yüzden çok türü bulunan bir süs bitkisi, (Begonia).
begonyagiller, [begonya-gil-ler] is. bot. İki çenekli-
lerin parietales takımına giren, örnek tipi begonya
olan bitkiler familyası,
begrek, [beg (bey) + -rek (üstünlük eki)] {eTj sf. 1.
Çok büyük bey; çok soylu bey. [İKPÖy.] 2. is. Bey;
şehzade. [EUTS] [Gabain]
begsig, [beg-sî-mek > beg-si-g [Clauson]] {eT} sf. Bey
soyundan. [Gabain]
begsik, [*beg-sı-mek > beg-si-k] {eT} sf. Bey gibi;
beye benzer. [DLT]
begşene, [beg + Far. şâne (eda) > begşene 4-LiSo]
{OsT} zf. Beycesine; şaha, sultana yakışacak tarzda,
begter, [Far. begter jcS^] {OsT} is. Eskiden kullanılan
zırhlı elbise; cebe,
begüm, [eT. beg-üm) > begüm] is. Hindistan'da ku­
rulan Türk devletlerinde prenseslere verilen unvan,
beğ, [Çin. pö (yüzbaşı) ? [Clauson] > beg di.] {eATj
{OsT} {ağız} is. Bey. [DS]
beğdeş, [ben-deş > beğdeş Jİ. 1&] {eAT} sf. Eş; ben­
zer.
beğdeşsiz, [ben-deş-siz > beğdeş-siz j-Ji-iSl] {eAT}
sf. Benzersiz; eşsiz,
beğe, [Erme, beg] {ağız} is. 1. Yemlik. 2. Ahır. 3.
Ağıl. [DS]
beğence, [beğen-ce] is. Yetkili bir kişi tarafından ya­
zılarak kitabın baş tarafına konulmuş övgü yazısı;
takriz.
beğendi, [hünkâr + beğen-di] is. Közde pişirilmiş
patlıcan ezmesine yağda kavrulmuş un eklenerek
sütle yapılan püre,
beğendirme, [beğen-dir-me] is. B eğendinnek işi.
beğendirmek, [beğen-dir-mek] g ç l.f. [-ir] 1. Birinin
kabul etmesini sağlamak. 2. Bir şeyi birinin takdir
etmesine sebep olmak. 3. Birinin hoşuna gitmesini
sağlamak.
beğeni, [beğen-mek > beğen-i] is. 1. Kişinin hoşlan­
ma ve beğenme duygusu; zevk, (1935). 2. Sanat
eserinde iyi ve kusur sayılan yönleri ayırt edebilme
yetisi. 3. İnsanda güzel olan şeyin uyandırdığı duy­
gu. 4. Bir dönemin, bir çağın görme, duyma ve al­
gılama tarzı,
beğenik, -ği [beğen-ik] sf. Beğenmiş,
beğenilme, [beğen-il-me] is. Beğenilmek işi.
ÖIÜMIİİfflfÇESÖM.sas
beğenilmek, [beğen-il-mek] edil. f. [-ir] Başkaları­
nın hoşuna gitmek, takdir edilmek,
beğenişiz, [beğen-i-siz] sf. Zevksiz,
beğeniş, [beğen-iş] is. Beğenme eylemi ve biçimi;
beğenme.
beğenme, [beğen-me] is. 1. Beğenmek işi. 2. Be­
ğenmiş olm ak durumu,
beğenmek, [beğen-mek] g ç l.f. [-ir] 1. Bir şeyi iyi ve
güzel bulmak; takdir etmek. 2. Hoşlanmak. 3. Ben­
zerleri içinden seçmek; tercih etmek; ayırmak. 4.
Uygun bulmak; tasvip etmek. 5. Sürprizli bir haber
verirken şart cümlesinden sonra geniş zaman ikinci
kişi olarak kullanılır. Ne dese beğenirsin.
beğenmem ek, [beğen-me-mek] gçl. olmsz. f. f z ] f
m(i)-yor] 1. İyi bulmamak. 2. Hoşlanmamak. 3.
(Birinin durumu için) şüphelenmek; şüpheli yanları
olduğunu düşünmek. 4. Uygun bulmamak; tasvip
etmemek. 5. Küçümsemek. S Beğenmeyen küçük
oğluna almasın, (Bir olay veya durum için) be­
ğenm eyene aldırış edilmediğini belirtmek için kul­
lanılır.\\ Beğenmeyen küçük kızını vermesin, (Bir
olay veya durum için) beğenmeyene aldırış edilme­
diğini anlatm ak için kullanılır.
beğensimek, [beğen-si-mek] {eAT} gçl. f. f r ] Bir
parça beğenmek; beğenir gibi olmak,
beğermek, [be (yans.) > be-gir-mek] {ağız} gçsz. f. f
ir] -*■ beğirmek.
beğirmek, [be (yans.) > be-gir-mek] {ağız} gçsz. f. f
ir] (Hayvan için) bağırmak; melemek. [DS]
beğit, [Yun. pağida] {ağız} is. A v yakalamakta kulla­
nılan düzenek; tuzak. [DS]
beğlemek, [eT. beg-le-m ek > beğ-le-mek] {eAT} gçl.
f f rl Bey edinmek; kendisine bey olarak seçmek,
beğlenm ek, [beğ-le-n-mek] {eAT} dönşl. f. f ü r ] Bey­
lik taslamak; bey geçinmek; bey gibi davranmak,
beğlik, -ği [beğ-lik / bey-lik] {ağız} sf. 1. Bedava. 2.
Devlete ait olan; beylik. 3. Köyün ileri gelenlerine,
zenginlerine ait olan. 4. Herkesin kullandığı; bas­
makalıp; özgünlükten yoksun; beylik. 5. is. Askere
verilen küçük kilim. 6. Beyin yönetimi. 7. Beyin
yönetiminde bulunan yerler. 8. Küçük devlet. [DS]
beğnek, -ği [Far. beğnek dliL] {OsT} sf. (Hayvan
için) kuyruğu kesik; güdük,
beğşene, [beğ + Far. şâne 4_LiSl>] {eAT} zf. Beğ gibi;
sultan gibi; beycesine.
beğurmek, [be (yans.) > be-gir-mek] {ağızj g çsz.f. f
ur] -* beğirmek. [DS]
beğzade, [beğ + Far. zade ojI^Sj] (beğza:de) {OsTj is.
Bey oğlu bey; atadan bey; aristokrat; beyzade,
beh, [Far. beh > peh 4J {OsTj ünl. Bravo.
beha1, -a’i [Ar. behâ’ ^t^;] (beha:) {OsTj is. 1. Güzel­
lik; parıltı; zariflik. 2. Alışmak; dadanmak; alışmış-
lık.
o j e l i m i n BEH

beha2, [Far. behâ (beha:) {OsT} is. Fiyat; değer; {OsT} zf. 1. Ne olursa olsun. 2. H er halde. 3. M utla­
ka.
kıymet.
beher1, [Aim. Becher (etileni bulan Alm an kimyacı)]
behacet, [Ar. behâcet (beha:cet) {OsTj is. Gü­
is. kim. Kimyasal deneylerde hacim ölçmeye yara­
zel yüzlü olma, güzellik, yan küçük cam, porselen veya plastik kap.
behaim, [Ar. behme (hayvan) > behâ’im pil^] (be­ beher2, [Far. be (ile) + her > beher _^>] {OsTj sf. Her
ha: im) {OsT} is. Dört ayaklı hayvanlar, bir; her; başına. S beher-hâl, {OsTj -*• beherhal. ||
behak, [Ar. behak j ^ ] {OsT} is. İnsanın derisinde pul beher-mâh, {OsTj H er ay.
pul beyazlık ve alaca renk meydana getiren bir tür beherhâl, -li [Far. beher+Ar. hâl J L - ^ ] (be’herha. l)
hastalık. {OsT} zf. Herhalde; mutlaka,
behak, -kkı [Ar. behak jA ] {OsT} zf. ... hakkı için, beheri, [Far. beher + T.-i (iyelik) is. Düzine,
behamin, [Far. behâmîn (beha:mi:n) is. Bahar deste veya daha başka toplulukta yer alanlardan her
mevsimi. biri; tanesi.

behane, [Far. bahâne / behâne ^1^] (baha:ne) {OsTj
is. -* bahane,
behas, [Ar. behaş {OsT} is. Susama,
behat, -ttı [Ar. behatt {OsT} is. Süt lapası; süt­
laç.
behavyorizm, [İng. behavior (davranış) > beha­
viorism] is. psikol. Bilincin psikoloji ile ilgisinin
olmadığını, psikolojinin inceleme alanının sadece
davranışlar olduğunu iddia eden görüş; davranışçı­
lık.
behbeh, [Far. bih şuden (iyileşmek) > behbeh v ^ ]
{OsT} is. Sağlığına kavuşma; iyileşme,
behbehlenmek, [behbeh-le-n-mek] {OsT} dönşl. f. f
ir] İyileşmek; kendine gelmek,
behbud, [Ar. behbüd 33^ ] (behbu:d) {OsT} is. İyilik;
sağlık; sıhhat.
behc, [Ar. behc {OsT} sf. (Kişi için) keyfi her
zaman yerinde olan,
beheet, [Ar. b e h c e t c ^ J {OsTj is. -*• behçet.
behçet, [Ar. b e h c e t o ^ . ] {OsT} is. 1. Güzellik. 2. Se­
vinç. 3. Güler yüzlülük. S Behçet hastalığı, tıp.
Türk hekimi profesör Behçet H ulusi tarafından
1937 yılında tanımı yapılan süreğen bir deri ve göz
hastalığı.
behdel, [Ar. behdel J - 14;] {OsT} is. 1. Sırtlan yavrusu.
2. (Erkek için) büyük memelilik.
behek, [Ar. behek {OsT} is. -* behak.
behem, [Far. be- (ile) + hem (bütün) > behem («-$;]
ı'OsTj zf. 1. Birlikte; beraber; hep bir yerde. 2. sf.
Büzüşen; kasılan. S behem -ber-âm den, {OsT} 1.
Toplanmak: birikmek. 2. mecaz. Kızmak; üziilmek.\\
behem olmak, {OsT} Büzüşmek; kasılmak.\\ be-
hem-zede, {OsT} Topluluğu dağıtmış, bozmuş.
behemehal, -li [Far. be (ile) + hemâ (bütün) + Ar.
hâl (durum) > behemehal 4*-^] (be'hemeha:l)
behet, [Far. behet o ^ ] {OsT} is. 1. Sütlaç. 2. Pirinç u-
nu ile yapılmış helva; memnuniye.
behey, [be+hey] ünl. Kızgınlık anında çıkışma bildi­
ren bir ünlem.
behhar, [Ar. bahr (deniz) > bahhâr / behhâr jU ]
(behha:r) {OsTj is. Denizci, gemici,
behhas, [Ar. bahs (tartışma) > bahhâs / behhâs i U ]
(behha:s) {OsTj sf. 1. Tartışmayı çok seven. 2. Çok
bahseden; bahsetmeyi seven,
behi, [Ar. bâyi‘] {ağız} is. Tekel malı satıcısı; bayi.
[DS]
behic, [Ar. behcet > behlc g ^ ] (behi:c) {OsT} sf. 1.
Güler yüzlü; şen. 2. Güzel; parlak,
behice, [Ar. behlc > behıce (behi:ce) {OsT} sf.
(Kadın için) güler yüzlü; şen; güzel,
behile, [Ar. behıle ■tLjJ (behi. le) {OsT} sf. -*■ behire.
behiın, [Ar. behım (behi:m) {OsTj is. 1. D üz si­
yah nesne. 2. Alacasız hayvan. 3. Dik ve pürüzsüz
ses.
bellime, [Ar. behme (kuzu, oğlak, buzağı) > behlme
(behi:me) {OsT} is. Dört ayaklı hayvan.
behim î, [Ar. behıme > behımî ^5- ^ ] (behvmi:) {OsT}
sf. 1. Hayvana yakışır tarzda; hayvanca. 2. Cinsel
ihtiras içinde olan; şehevî,
behim iyet, [Ar. behîmiyyet c~*^>] (behi:miyet)
{OsT} is. 1. Hayvanlık. 2. Kabalık. 3. Aklın kay­
bolm a hâli.
behir, [Ar. behr (güzel olma); (solunum zorluğu) >
behîr jrvjJ (behi:r) {OsT} sf. 1. (Erkek için) tıknefes;
soluğan. 2. Göğüs darlığı yüzünden solumaktan yol
yürüyemeyen,
behire, [Ar. behr (güzel olma);(solunum zorluğu) >
behîre oj^] (behi:re) {OsT} sf. 1. (Kadın için) güzel.
2. Asil. 3. Şişmanlıktan dolayı nefes alm a güçlüğü
çeken.
BEH
behişt, [Far. behişt c~i^>] (OsTj is. Cennet. S behişt-
âşiyân, {OsTj Yeri cennet olan; merhum.\\ behişt-
lııranı, {OsTj 1. Cennete gitmiş. 2. M elek gibi y ü ­
rüyen,| behişt-i aşk, {OsTj A şk cenneti.|| behişt-i
d ü n y â, {OsTj D ünya cenneti.|| behişt-i güm geşt,
{OsT} Kaybolmuş cennet.|| b ehişt-nişân, {OsT}
İçinde cennetten iz, belirti bulunan.\\ behişt-nişîn,
{OsTj Cennette oturan.\\ beh işt-n ü m â, {OsTj Cen­
net görünüşlü.\\ b eh işt-rü , {OsT} Cennet gibi güzel
yü zlü .j| behişt-sim â, {OsTj Cennet gibi güzel yüz.\\
b eh işt-zâr, {OsT} Cennet gibi güzel olan yer.
behiştî, [Far. behişt + Ar. -î (behişti:) {OsT} sf.
1. Cennete ilişkin. 2. M elek gibi güzel. 3 behiştî-
rû , {OsTj H uri gibi giizelyüzlü.
behite, [Ar. behıte (behi:te) {OsTj is. Yalan söz;
iftira.
behiye, [Ar. behâ (güzellik) > behiye -ujj] {OsT} sf.
Güzel. 5 1 behiye-i behiye, {OsTj Güzel hediye.
behkele, [Ar. behkele {OsT} is. Narin ve güzel
vücutlu kız; sevgili,
behken, [Ar. behken jS^>] {OsT} sf. (Genç erkek için)
yakışıklı ve gösterişli,
behkene, [Ar. behkene {OsT} is. -*■ behkele.
behkeşe, [Ar. behkeşe {OsT} is. Bir işe çabuk
başlama ve bitirme; emir ve işte çabukluk,
behl, [Ar. behl J j J {OsTj is. 1. Lanet; nefret. 2. sf.
Az.
behle, [Far. behle 4I 4J {OsTj is. Yırtıcı kuşların bakı­
m ını yapan kişilerin ellerine giydikleri kalın eldi­
ven.
behlek, -ği [? behlek] {ağızj sf. (Göz veya bakış için)
süzgün; baygın. [DS]
behlel, [Ar. behlel J l j J {OsT} sf. 1. Abes; batıl. 2.
Boş yere; boşuna.
behlül, [Ar. behle (aptallık) > behlül J (behli1:1)
{OsTj is. 1. Çok gülen ve güldüren; şakacı, komik.
2. Hayır yapmayı seven; hayır sahibi.
behm an, [Far. behmân oU*.] (behma:n) sf. Filan; fi­
lanca.
b eh m ar, [Far. behmâr j I h J (behma:r) zf. Çok fazla;
aşırı.
behm e, [Ar. behme <u^j] {Os T} is. 1. Kuzu. 2. Oğlak.
3. Buzağı. 4. Keçi otu.
b ehm en, [Far. behmen j h J {OsTj is. 1. Zerdüşt di­
ninde büyük baş hayvanları koruyan meleğin adı.
2. Güneş yılında 20 Ocak - 20 Şubat arasına denk
gelen bir ayın adı. 3. bot. Behmen ayında (20
0cak-20 Şubat) çiçek açan turpa benzer, kırmızı
O M ItM C tM .,:,
veya beyaz çiçekleri dolayısıyla kırmızı (Statece li­
monitim) ve ak behmen (Centaurea behen) olarak
adlandırılan otsu bitkiler. 4. sf. Anlayışı yerinde;
zeki; kavrayışlı. 5. Tedbirli,
b eh n am e, [Far. beh-nâme -u t^ ] (behna.me) {OsT} is.
Cinsel ilişkiye yönelik yazı ve resim ler bulunduran
kitap.
b e h n a n , [Ar. behnân (behna:n) {OsTj is. Güler
yüzlü ve iyi huylu adam,
b e h n a n e ', [Ar. behnâne ^L ^] (behna:ne) {OsTj is.
Güler yüzlü ve iyi huylu kadın.
b e h n an e2, [Far. behnâne ^L ^] (behna:ne) {OsT} is.
Maymun.
b eh n an e3, [Far. peh-nâne] (behna:ne) {OsT} is. Be­
yaz pide.
behne, [Ar. behne -u^] {OsT} sf. (Yer için) yumuşak,
behneke, [Ar. behneke *£4^ ] {OsT} sf. (Kadın için)
güzel vücutlu, şişmanca kadın,
behnes, [Ar. behnes {OsTj sf. (Erkek için) kaba;
çirkin; sakil,
behni, [Yun. pahni] {OsT} is. Hayvan yemliği.
b e h r1, [Ar. behr {OsT} is. 1. Uzaklık. 2. Felaket.
3. Ümidin boşa çıkması.
b e h r2, [Ar. buhr > Far. behr _^] {OsT} is. 1. Pay; his­
se. 2. e. İçin. 3. {ağız} O zaman için; zamanında.
[DS]
b eh ra , [Far. behrâ 1^] (behra:) {OsT} zf. 1. Onun
için. 2. Ondan dolayı,
b eh ra m , [Far. behram j>l^] (behra:m) {OsT} is. 1.
Zerdüşt dininde yolcuları koruduğuna inanılan me­
lek. 2. Güneş yılında ayın yirminci günü. 3. öz. is.
gök b. Merih yıldızı,
b e h ram e, [Far. behrâme «I_^] (behra:me) {OsT} is.
Yeşil elbise.
b eh ram ec, [Far. behrâme > Ar. behrâmec (be­
hra: mec) {OsT} is. 1. Çiçeği kokulu olan bir tür sö­
ğüt ağacı; sorgun söğüt; sultani söğüt. 2. Her renkte
olabilen leylak çiçeği,
b e h ram en , [Far. behrâmen / behrem an ^>»1^ ] (beh-
ra:men) {OsT} is. 1. Bir cins kırmızı yakut. 2. Ka­
dınların kullandığı allık; kırmızı düzgün. 3. bot.
A sfur çiçeği. 4. Bir tür kırmızı gül. 5. Yedi türlü
ipekten dokunmuş bir cins ince kumaş,
b eh re, [Ar. behre o_^] {OsT} is. 1. Hisse; pay. 2. Na­
sip; kısmet. 3. {ağız} Dokuma tezgâhında çalışan
işçilerin ücreti. [DS] S b e h re -b e r, {OsT} Ortak;
şerik.|| b eh re-b erî, {OsT} Ortaklık.\\ b eh re -d âr,
{OsT} 1. H isse almış; faydalanm ış. 2. Payı olan.||
b e h re -d â rî, {OsT} H issesi olmak; hisse almak.||
ö iiiıır-
behre-mend, {OsT} H isse almış; nasip almış. \\ beh-
re-mendî, {OsT} H isse sahibi olma; yararlanm a,||
behre-ver, {OsTj 1. Hisse ve nasip sahibi. 2. Bahti­
yar; şanslı.\\ behre-yâb, {OsT} H isse ve nasibi o-
lan; başarı sahibi.
behrec, [Ar. behrec jry&J {OsT} sf. 1. Yararsız; işe
yaramaz. 2. Arzuya bırakılmış olan. 3. Eksik veya
ayarı bozuk para,
behrek, -ği [Far. behrek 4 ^ ] {OsT} is. 1. Çok ça­
lışmadan dolayı el ve ayak derilerindeki sertleşme.
2. Yaralardan akan irin,
behrem, [Ar. behrem j*_^>] {OsT} is. bot. 1. Asfur
çiçeği. 2. Kırmızı gül.
behreme1, [Ar. behreme -u_^] {OsT} is. 1. Çiçeğin
göz alıcı güzelliği ve parlaklığı. 2. Hintlilerin ta­
pınması. 3. Saç ve sakalı kına ile boyama.
behreme2, [Far. behreme {OsT} is. Burgu,
behremen, [Far. behrâmen / behrem en / OsT}
is. -* behramen.
behremend, [Far. behrem end {OsT} s f Hisse­
li; paylı; ortak. S behremend kılmak, {OsT} 1.
Hisseli kılmak. 2. Haberdar etmek.
behresiz, [behre-siz] {ağız} sf. 1. Hissesi ve payı ol­
mayan. 2. Kısmeti kesik. [DS]
behs, [Ar. behs {OsT} is. 1. Neşe ve güler yüzle
karşılaşma. 2. Yılmazlık. 3. sf. Kahraman; yiğit,
behsus, [Ar. behşüş ^ y ^ ] (behsıı;s) {OsT} sf. B i­
raz; çok az; azıcık,
beht, [Ar. beht o-fcj {OsT} is. Şaşkınlık durumu; hay­
ret. fi1 behte uğramak, {OsT} Şaşkınlıktan dona­
kalmak. j| beht ü hayret, {OsT} Hayret ve şaşkınlık.
behtere, [Ar. behtere {OsT} is. Yalan söyleme.
behuda, [Far. be-hudâ İJı£] (b e ’huda:) {OsT} iinl.
Allah aşkına.
belıut, [Ar. behüt o^> ] (behu:t) {OsT} is. Duyanları
şaşırtacak nitelikteki yalan veya iftira.
behv1, [Ar. behv / behve {OsT} is. 1. M isa­
fir odası. 2. Y er altındaki hayvan ağılı. 3. Geniş
meydan; alan. 4. Boğazdan mideye kadar olan u-
zaklık. 5. Döl yolu.
behv2, [Far. behv {OsT} is. 1. Köşk. 2. Sofa. 3.
Salon. 4. Cumba. 5. Çardak,
behz, [Ar. behz >jj] {OsT} is. Şiddetli olarak göğse
vurma.
beis, -e’si [Ar. be’s ^ l ] {OsT} is. 1. Zarar; ziyan. 2.
Korku. 3. Sıkıntı. 4. Fenalık. 5. Güç kuvvet; kudret.
® beis görmemek, Çekinilecek bir durum görm e­
mek; mahzur görmemek.
BEK
bej, [Fr. beige (boyasız koyun yünii)] is. 1. Boyan­
mamış koyun yünü. 2. Sarıya çalan beyaz renk; saz
rengi; krem.
bejendi, [Far. bejendı (bejendi;) is. Geçim sı­
kıntısı; geçim darlığı,
bejman, [Far. bejmân ol»>] (bejma:n) s f 1. Hüzünlü;
kederli. 2. Yaslı. 3. Yırtık dökük; pejmürde.
bek1, [be-mek (sert, sıkı, sağlam olmak) > be-k] {eTj
sf. 1. Sabit. [İKPÖy.] 2. Sert; katı; sıkı; yoğun; pek;
berk. {eAT} {ağız} (aym) [DS] [EUTS] [DLT] [İKPÖy.]
3. Sağlam; güçlü, muhkem. [İKPÖy.] {ağız} (aym)
[DS]'4. is. Muhafaza; kilit; emniyet. [Yüknekî] 5.
{ağız} Avcının beklemek suretiyle avlandığı yer;
pusu. [DS] 6. {ağız} Pusuda beklemek suretiyle ya­
pılan av. [DS] 7. /ağız} Beklenen iş. [DS] 8. {ağızj
Sürek avında gözcülük yapan avcı; gözcü. [DS] 9.
{ağızj Bekçilik ücreti. [DS] 10. {ağızj Bekleme yeri;
gözcü mahalli. [DS] ö 1 bek bekeç, {eT} Tekinlerin
unvanı. [DLT]|| bek parası, {ağız} Pey. [DS]|j bek
turmak, {eTj Yerinde sağlam durmak. [DLT]|| bek
yüzlü, {eATj Katı suratlı;yüzü tutan.
bek2, [bek / pek] {ağız} zf. 1. Hızlı olarak; çabuk. 2.
Fazla; çok; pek. [DS] S bek dayı, {ağız} Çok g ü ­
zel,| [DS]| bek elitmek, {ağızj Çabuk getirmek.
[DS]|| bek kadın, /ağızj Çok iyi; iyi. [DS]|| bek ol­
mak, {ağız} (Hasta için) ağırlaşmak. [DS]
bek3, [beg / bek d i] {eAT} is. -* beg.
bek4, [Fr. bec] is. Havagazı veya kaynak makinesinin
yüksek sıcaklık veren ucu.
bek5, [İng. back] is. 1. Arka; geri. 2. spor. Futbol tü­
rü takım oyunlarında savunma oyuncularına verilen
ad.
beka, [Ar. beka Uu] (beka:) {OsT} is. 1. Önceki duru­
munu koruma. 2. Sürdürme; devam; sebat. 3. Ka­
lıcılık; yok olmama. 4. Ölmezlik; ebedî olma. S
beka bulmak, Devam etmek.|| bakâ-yı hayat,
{OsT} Yaşamın sürmesi.|| bekâ-yı nev, {OsT} biy.
Bir türün devamı.\\ bekâ-yı şöhret, {OsT} Tanın-
mışlığın sürdürümü; iyi adın kalması; iyi namını
devam ettirme.|| bekâ-yı vücüd, {OsT} Varlığın
devamı; ölmezlik.
bekaça, [İt. beccaccia] (beka'ça) is. zool. Çulluk,
bekam, [Far. be-kâm flsy (bekânn) {OsT} zf. 1. İs­
tendiği zaman; arzuya göre. 2. sf. A macına ulaşmış
olan; hedefine varan,
bekamet, [Ar. bekâmet c^olSl] (beka:met) is. D ilsiz­
lik.
bekâr1, [Ar. bikr > bekâret (kızlık) > bakir > bekâr
jlSl] (bekâ:r) {OsT} is. 1. Evli olmayan kimse. 2.
Ailesinden uzakta tek başına yaşayan erkek. 3. Ta­
tillerde eve çıkmayan yatılı öğrenci. S bekâr ha­
mamı, {ağız} Eskiden bekârların yıkanm ası için
zenginler tarafından hayır olarak yaptırılm ış soğuk
B EK
su hamamı. [DS]|| bekâr kalmak, Evlenmemiş ol­
mak; evlenememek. || bekâr odası, Eskiden İstan­
bul'a taşradan çalışm ak için gelmiş olanlarla be­
kârların oturmaları için yapılm ış odalar. || bekâr
yaşam ak, Evlenmemiş olarak yaşamak.
bekâr2, [Far. be-kâr (kazanç için) > bekâr jis y (be­
kâr) {OsT} sf. 1. İş için; çalışm ak üzere. 2. (Erkek
için) bir yerde çalışmak üzere ailesinden ve eşinden
uzak kalmış. 3. İşsiz; boş. {ağız} (aym) [DS] 4. is.
Götürü çalışan işçi; rençper. 5. {ağızj Çiftlik işle­
rinde çalışan işçi; rençper. [DS] 6. {ağızj Uşak;
hizmetçi. [DS] 7. {ağızj Para ile tutulmuş özel sı­
ğırtmaç. [DS]
bekar3, [İt. bekuadro > Fr. becarre] is. müz. Bir no­
tanın değişimden önceki tabiî durumuna yükseltile­
ceğini belirten işaret.
bekâret, [Ar. bikr > bekâret (kızlık) (bekâ:ret)
{OsTj is. 1. Hiç cinsel ilişkide bulunmamış kim se­
nin durumu; erdenlik, kızlık, bakirelik. 2. Taze ve
doğal olma hali. 3. mecaz. Masumiyet. 4. Sanat ve
düşünce alanında yenilik; orijinallik. 5. Ulaşılm a­
m ış ve el değmem iş olan şeyin durumu, fi1 bekâret
küpesi, tasvf. M evlevi dervişlerinin m ücerret ol­
duklarını ifade etm ek için kulaklarına taktıkları
küpe. || bekâret kemeri, tar. Haçlı seferlerine katı­
lan Avrupalı erkeklerin eşlerine namuslarını koru­
m ak için taktıkları özel bir kemer.
bekârlık, -ğı [bekâr-lık] (bekâ:rlık) is. 1. Bekâr olma
durumu. 2. Bekâr olanın taşıdığı nitelik, fi1 bekâr­
lık sultanlık, Bekârlığın evlilikten daha iyi oldu­
ğunu belirten söz.
bekas, [İt. beccaccia > Fr. becasse] is. zool. Çulluk,
bekasa, [İt. becazza] is. zool. Çulluk,
bekçi, [bek-çi] is. 1. Bir şeyi veya yeri bekleyen;
bekleme işini yapan. 2. Bir yeri veya bir şeyi ko­
rum ak amacıyla başında beklem ekle görevli kişi. 3.
G üvenlik kuruluşu içinde geceleri dolaşarak güven­
liği sağlamakla görevli kişi. 4. Köy korucuları,
bekçilik, -ği [bek-çi-lik] is. Bekçinin işi; bekçinin
görevi. S bekçilik etmek, Biri adına koruyuculuk
etmek; beklemek.
bekdaş, [ben-deş > bek-daş is. Eş; benzer,
bekdeş, [ben-deş > bek-deş is. Eş; benzer,
bekdeşsiz, [bek-deş-siz j™ ijısy sf. Eşsiz; benzersiz,
bekelmek, [pek > bek-el-mek] {ağızj gçsz. f. f i r ] 1.
Çoğalmak. 2. Kuvvetlenmek; sağlamlaşmak. [DS]
bekenti, [bek-en-mek > bek-en-ti] {ağız} is. Set. [DS]
bekere, [Ar. bakra (makara) > bekere] {ağızj is. 1.
Makara. 2. Kuyu makarası. 3. İplik eğirmekte kul­
lanılan çıkrığın iğinin hızlı dönmesini sağlayan
boynuzdan yapılma makara. [DS]
bekermek, [bek-er-mek] /eTj gçsz. f. f ü r ] Pekiş­
mek; sertleşmek. [Clauson]
1MIÜMÎS0M.B3O
beket, [bek-et] {ağızj is. Hudut. [DS]
beketmek, [bek-et-mek] {ağız} gçl. f. f i r ] 1. K apat­
mak; tıkamak; örtmek. 2. Pekiştirmek. 3. Hapset­
mek. [DS]
bekevül, [bökevül / bekevül] {eT} is. Pişen yemeğin
tadına bakan kişi; çeşnici. [Nevâyî]
bek i1, [bek-i] {ağız} is. 1. Gediklere kapatılan şey; bir
tür kapak. 2. Paçavra. 3. Tarla ve bahçe etrafına ya­
pılan çit. 4. Bahçe ve tarla etrafındaki ağaçlı ince
yol. 5. Bekleme yeri; bekçi kulübesi. [DS]
bekil, [Ar. bekîl J ^ ] (beki.T) {OsT} sf. Yakışıklı ve
süslü genç.
bekilemek, [eT. bek (hızlı) > bek-i-le-mek] {ağızj
gçl. f. f r ] fl(i)-y o r ] 1. (Kapı, pencere vb. için)
sürgülemek. 2. (Kişi için) sıkılamak; doldurmak;
dolduruşa getirmek. 3. mecaz. Korumak; kayırmak.
[DS]
bekili, [beg-ni / bek-(i)n-i / bek-(i)l-i] {eTj is. Bira.
[EUTS]
bekim , [Ar. bekim (~SÖ] (beki:m) sf. (Kişi için) dilsiz;
ebkem; ahraz.
bekim ek, [eT. bek-ü-mek > bek-i-mek] {ağız} gçsz. f.
f r ] fy o r ] 1. Sertleşmek; katılaşmak; pekişmek. 2.
İyileşmek; sağlamlaşmak. 3. gçl. f. Sağlamlaştır­
mak. [DS]
bekini, [beg-ni / bek-(i)n-i / bek-(i)l-i] {eTj is. Bira.
[EUTS]
bekinm e, [bek-(i)n-me] is. Bekinm ek eylemi,
bekinm ek, [bek-in-mek gçsz. f. [-ir] 1. İnat
etmek; direnmek. 2. {ağızj Çekinmek. [DS] 3. {ağızj
İyice yerleşmek. [DS] 4. {eATj edil. f. Kapanmak;
kapatılmak; tıkanmak.
b ekir1, [Ar. beker (erken kalkmak) > bekir ^ . ] {OsTj
is. Erken kalkma.
bekir2, [Ar. beker (erken kalkmak) > bekîr j^j] (be-
ki:r) {OsT} sf. Erken kalkmayı alışkanlık edinen,
bekişdürmek, [bek-iş-dür-mek] {eAT} gçl. f. f ü r ]
Sağlamlaştırmak; sıkılaştırmak; pekiştirmek,
bekişgin, [bek-iş-gin] {ağız} sf. Sağlamlaştırılmış;
dayanıklı; katı; sert. [DS]
bekişmek, [bek / pek > bek-üş-mek > bek-iş-mek
ıiU-iSL] {eTj dönşl. f. f ü r ] 1. Pekişmek; sağlamlaş­
mak. {ağız} (aynı) [DLT] [DS] 2. {eATj {ağızj Katı­
laşmak; sertleşmek; sıkışmak. [DS]
bekiştirm ek, [bek-iş-tir-mek dL>_,JLiSy {eATj {ağızj
g ç l.f. f i r j 1. Pekiştirmek; sağlamlaştırmak. 2. Sı­
kıştırmak; sertleştirmek. [DS]
bekitme, [bek-it-me] is. Bekitmek işi.
bekitmek, [bek-üt-mek > bek-it-m ek {eT}
{eAT} {ağız} g ç l.f. f i r ] 1. Sağlamlaştırmak; pekit­
mek; katılaştırmak; tahkim etmek. [DLT] 2. Kapat­
T
ö îo ra ıo ff if f iM .5 3 1
mak; tıkamak. 3. {ağız} Kuşatmak; çevirmek. [DS]
4. {ağız} Bir yere gözcü dikmek. [DS] 5. {ağız} V ur­
mak [DS]
bekiz1, [bek > bek-iz] {eT} sf. Sağlam; güçlü; kudret­
li; kuvvetli. [EUTS]
bekiz2, [Far. pâkıze (açık, belli) > bekiz] {eT} sf. A-
çık; sarih; net. [EUTS] [Üç İtigsizler] S bekiz
belgülük, {eT} Açık; sarih; belli. [EUTS]
bekkem, [Far. bekkem ^Sö] {OsT} is. -*■ bakkam.
beklelmek, [bekle-mek > bekle-l-mek] {eT} ed il.f. [-
ür] Beklenmek. [Clauson]
bekleme, [bek-le-me] is. Beklem ek işi. S bekleme
odası (salonu, yeri), B ir işyerin d e ve yolculuklarda
birini veya aracı beklemek amacıyla oturulan oda,
yer, salon.
beklemek, [eT. bek (sabit; sıkı; güçlü) > bek-le-m ek
dl» *K>] g çsz.f. f r ] fl(i)-y o r ] 1. {eT} Sabit kılmak;
hareketsiz bırakmak; tespit etmek. [İKPÖy.] 2. {eT}
{eATI Bir Şeyi korumak; güvenli bir yerde tutmak;
gözetmek; saklamak; esirgemek; hapsetmek; kapalı
tutmak; gizlemek; m uhafaza etmek; kilitlemek;
kapatmak; bağlamak. [EUTS] [DLT] [İKPÖy.] 3. {eT}
Tahkim etmek; muhafaza etmek; pekitmek; sıkılaş-
tırmak. [İKPÖy.] [Yüknekî] [Gabain] 4. Bir şeyin ya­
pılıp bitirilmesi için süre tanımak. 5. Birinden bir
şey ummak. 6. Karşılaşılması ihtimali bulunmak. 7.
Aramak; istemek. 8. gçsz. fi Herhangi bir sebeple
bir yerde durmak; kalmak; aylamak. 0 Belde yâ­
rin köşesini! K ısa zam anda gerçekleşm esi mümkün
olmayan um utlar için söylenir.
beklemeli, [bekle-me-li] sf. (Öğrenci için) sınıfta kal­
dığı halde derslere devam etmeden yalnızca kaldığı
derslerden sınava giren,
beklenilme, [bekle-n-il-me] is. Beklenilm ek işi.
beklenilmek, [bekle-n-il-mek] edil, fi f i r ] 1. Biri
tarafından bekleniyor olmak. 2. Beklenm ek eylemi
yapılmak.
beklenme, [bekle-n-me] is. Beklenm ek eylemi,
beklenmedik, -ği [bekle-n-me-dik] sf. 1. Olması ve­
ya yapılması hiç umulmadık. 2. İnsanın tedbir al­
makla önüne geçemeyeceği, insanın irade ve gay­
retlerinin dışında olan,
beklenmek, [eT. bekle-m ek > bekle-n-m ek dU-dsy
edil. f. f i r ] 1. Biri tarafından beklenir durumda
bulunmak. 2. {eT} Bağlanmak; kapatılmak; kilit­
lenmek; saklanmak. [EUTS] 3. dönşl. fi {eAT} Pe­
kişmek; sağlamlaşmak; pekleşmek. [DLT]
beklenmezlik, -ği [bekle-n-mez-lik] is. 1. Beklenme­
me durumu. 2. U m ulm adık bir durum ve biçim, ö
beklenmezlik fiili, dbl. B ir işin istenmeden, arzu
edilmeden m eydana geldiğini ifade eden, -eceği
yapılı sıfat fiile tutm ak yardım cı fiilin i getirerek y a ­
pılan birleşik fiil.
B EK
beklenti, [bekle-nti] is. 1. Bir çalışma ve girişim so­
nucunda her zamanki hâliyle olması gereken ve
umulan şey; düş; umu; umut. 2. Kişinin taşıdığı ön
görüş.
bekler, [bekle-mek > bekle-r ^1£>] {eAT} sf. Bekleyen,
bekleşme, [bekle-ş-me] is. Bekleşmek işi.
bekleşmek, [eT. bekle-ş-mek] işteş, fi f i r ] 1. {eT}
Antlaşma yapmak; ahitleşmek. [DLT] 2. {eT} K a­
patm akta yardımlaşmak. [DLT] 3. {eT} Beklemekte,
gözetlemekte yardımlaşmak. [DLT] 4. Birlikte bek­
lemek.
bekletilme, [bek-le-t-il-me] is. Bekletilmek işi.
bekletilmek, [bek-le-t-il-mek] edil, fi [-ir] 1. B ekle­
mek işi başkası tarafından yaptırılıyor olmak. 2.
Kendi arzusu dışında başka birisinin sebep olduğu
durum dolayısıyla beklem ek zorunda olmak,
bekletme, [bek-le-t-me] is. Bekletmek işi.
bekletmek, [eT. bekle-t-mek] g ç l.f. [-ir] [eT. -ür] 1.
{eT} Bağlatmak; hapsettirmek. [DLT] 2. {eT} K o­
rutmak; gözettirmek; muhafaza ettirmek. [EUTS]
[DLT] 3. Beklemek işini başkasına yaptırmak. 4.
Birinin beklemesine sebep olmak,
bekleyiş, [bek-le-y-iş] is. 1. Bekleme işi ve biçimi. 2.
Biri gelinceye veya bir şey oluncaya kadar bir yer­
de kalmak; intizar,
beklig, [bek-lig] {eT} sf. Bağlı; kilitli; kapalı. [EUTS]
beklik, [bek-lik tlUsy {eT} {eAT} is. 1. Kuvvet; sağ­
lamlık; metanet. 2. {ağız} Kabızlık; peklik. [DS] 3.
{ağız} folk. Söz kesimi sonrası yapılan tören. [DS]
0 beklik takma, {ağız} folk. Söz kesme. [DS]
bekmes, [Far. bigmâz ?] {eT} is. Pekmez. [DLT]
bekmez, [Far. bigmâz ? > bekmez ><X>] {eAT} {ağız}
is. Pekmez. [DS] S bekmez ebesi, {ağız} Pekmezin
ağartılmasında kullanılan yoğurt ve yum urta karı­
şımı. [DS]|| bekmez kefi, {ağız} 1. Pekmez üzerin­
deki köpük. 2. Bu köpüğün renginde olan. 3. (At
donu için) kulanın biraz koyusu; açık pekm ez ren­
gi. [DS]|| bekmez toprağı, {ağız} Pekmez yaparken
şıranın asidini gidermeye yarayan kireçli beyaz bir
tür toprak. [DS]
bekni, [? begni / bekni] {eT} is. 1. Bira. [EUTS] 2.
Boza. [DLT]
bekr, [Ar. bekr ^ ] {OsT} is. İki ile beş yaş arasın­
daki genç deve,
bekre, [Ar. belere »jSo] {OsT} is. 1. Kuyu vb. yerlerde
kullanılan makara, çıkrık ve çarklara verilen ad. 2.
anat. Eklemlerde m akara gibi oyuk kemiklere veri­
len ad.
bekrek, [be-mek (sert, sıkı, sağlam olmak) > be-k
(sabit; sıkı; güçlü) > bek-re-k] {eT} sf. Pek; yüksek;
üstün. [EUTS]
B EK
bekreşm ek, [beker-mek > bekrü > bekr(e)-ş-mek]
{eTj dönşy. fi. [-ür] Pekişmek; katılaşmak; sertleş­
mek. [DLT]
bekrevî, [Ar. bekrevî Ls j ^ ] (bekrevi:) {OsT} sf. Ma­
kara biçiminde olan.
b e k ri1, [Ar. beker (erken kalkmak) > bekrî j^Sö] (bek­
ri:) {OsTj zf. Erken; sabah sabah.
b e k ri2, [Bekri M ustafa (17. yy.da İsta n b u l’da ya şa ­
mış bulunan meşhur ayyaş) > bekrî lSj^] sf. 1. İçki
içmeye daha sabahtan başlayan. 2. İçki düşkünü;
sürekli sarhoş; ayyaş,
bekrilenm ek, [bekri-le-n-mek] dönşl. fi f i r ] İçkiye
düşkünlük göstermek,
b ekrilik, -ği [bekrî-lik] (bekri:lik) is. İçkiye çok düş­
kün olma hali; sarhoşluk,
b e k rü , [beker-mek > bek(i)-rü / bek(i)r-ü [Clauson]]
{eT} zf. Sıkıca; kuvvetlice. [İKPÖy.]
beksem ad, [Yun. paksimadi > Far. beksimât oU~£>]
(beksima.d) is. -* peksimet,
beksem at, [Yun. paksimadi > Far. beksimât o l . —<^]
(beksema:t) is. -*■ peksimet,
beksim ât, [Yun. paksimadi > Far. beksimât o U - i ]
(beksima:t) is. -*■ peksimet,
beksim et, [Yun. paksimadi => beksimet £>]
{eAT} is. -*■ peksimet,
beksiz, [bek-siz] {eTj sf. 1. Arık; zayıf; güçsüz;
dayanıksız. [Gabain] [EUTS] 2. İstihkâmsız; tem el­
siz; geçici. [EUTS]
b eksum at, [Yun. paksimadi => beksumat o * - s y
{eATj is. -* peksimet.
b e k ta ş1, [ben-deş > bektaş / Far. bektâş ? jilsSy
{eATj {ağızj is. 1. Akran, eş. 2. sf. Eşit; denk, müsa­
vi, emsal; benzer. [DS]
b e k ta ş2, [eT. bek (sert) + taş] is. Sert taş.
B ektaşi, [bektaş > Ar. -î ^ b ^ ] sf. 1. ta sv f Hacı
Bektaş Veli hazretlerinin kurmuş olduğu tarikata
m ensup olan. 2. Yeniçeri. S B ek taşî b abası, Bek­
taşi tarikatına mensup derviş. | B ektaşî fıkrası,
İslam iyet’in uygulama ve şeriatın hükümleriyle
alay eden, kahramanı bir Bektaşi dervişi olan halk
fıkraları.\\ B ektaşî kavuğu, bot. Kaktüsgillerden
kırk kadar türü bulunan şişkin gövdeli, tepesi çok
az diken tüylü, sarı çiçekli bir süs bitkisi, (Echina-
cactus grusonii). || B ektaşî sırrı, Çok iyi saklanan
sır. || B ektaşî-m eşreb, D inî konularda serbest ha­
reket eden.|| B ektaşî üzüm ü, bot. Taşkırangiller-
den kahverengi tüycüklii gövdeli, yaprakları yürek
biçiminde 60-150 cm. boyunda, nohut iriliğinde
mayhoş sarı, yeşil veya sarı sulu meyveli bir çalı
türü; Frenk üzümü, (Ribes grossularia).
B ektaşîlik, [Bektaşi-lik] is. 1. Hacı Bektaş Veli haz­
retlerinin kurmuş olduğu ve on altıncı yüzyılda Ba­
Ö IÜ M IİIM M .
lım Sultan (Hızır Balı) tarafından canlandırılan Ba­
tınî ve M elamî bir tarikat. 2. Bektaşî tarikatına
mensup olma.
B ektaşiyan, [Far. bektâşiyân j L i l K J (bekta:şiya:n)
{OsT} is. 1. Bektaşiler. 2. Yeniçeriler,
b ektaşlık, -ğı [bektaş-lık] {ağız} is. Eş olma durumu;
eşitlik; denklik. [DS]
bek û nek , [Far. bekünek d ljS y (bekû:nek) {OsTj is.
Tahta kılıç.
b e k û r, [Ar. bekür] (bekû:r) {OsTj sf. Erken; ilk.
b e k û rî1, [Ar. bekürî (bekûri.) {OsTj sf. (Çocuk
için) ilk doğan.
b e k û rî2, [Far. bekürî (bekûri:) {OsTj sf. 1. Kör.
2. ..e rağmen; bununla beraber,
b ek û riy y et, [Ar. beküriyyet c o jjS y (bekû:riyyet)
{OsTj is. İlk çocuk olma durumu,
bek ü d m ek , [bekü-t-mek] {eT} gçl. fi f ü r ] Sağlam­
laştırmak; berkitmek. [EUTS]
b ek ü m ek , [bekü-mek] {eTj g ç sz.f. Pekişmek. [DLT]
b ek ü rm ek , [bekü-r-mek] {eT} gçl. fi f ü r ] Berkit­
mek; tahkim etmek; takviye etmek. [EUTS] [Gabain]
b e k ü rü , [belcü-r-ü] {eTj sf. Sağlam; berk; pek; kuv­
vetli. [EUTS] [Gabain]
beküşm ek, [beku-ş-mek] {eT} gçsz. fi. Pekişmek; sağ­
lamlaşmak. [DLT]
b ek ü t, [bekü-t] {eT} sf. Gizli; saklı. [DLT]
b ek ü tm ek , [bekü-t-mek] {eTj g ç l.f. f ü ı ] Berkitmek;
sağlamlaştırmak; pekitmek. [DLT] [EUTS]
b e l1, [bel (vans.)] is. Sıçrama, ürkm e ve irkilme anla­
tan kök. [Zülfıkar] bel-in, bel-in-le-mek.
bel2, [bel (yans.)] is. Şaşkın ve durgun bakışı anlatan
kök. [Zülfikar] bel bel bakmak. S bel bel, Şaşkın ve
durgun bir vaziyette; anlamsız anlamsız.\\ bel bel
b a k m a k , Uzun uzun anlamsız olarak bakmak.
bel3, [eT. be 1 / bil / bel] (eT, be:l) is. 1. {eT{ Kol ve
bacakların birleştiği yer; bel. [DLT] [İKPÖy.] [ETY]
2. {eTj Gövde. [İKPÖy.] 3. {eT} Böbrekler. [İKPÖy.]
4. {eTj Kuşak. [İKPÖy.] 5. anat. İnsan bedeninde
göğüs ile karın arasında kalan dar kısım. 6. Göğüs
ile karın arasında kalan bölümün sırt tarafındaki
içbükey kısmı. 7. Hayvan vücudunda omuz ile sağ­
rı arasında kalan kavisli kısım. 8. Dağ sırtlarında
geçit verecek durumda olan alçak kısım; dağ geçi­
di; belen. 9. Geminin orta bölümü. 10. Cinsel bir­
leşme sırasında erkekten akan salgı; atmık; meni;
sperm. 11. Duvar, tavan, köprü gibi yerlerdeki
eğiklik; çökme; sarkma; şişkinlik; kabarıklık, ff
bel ağacı, {ağızj 1. Üzerine ağır y ü k konulan araba
ya da rafın ortasının çökmemesi için altına konulan
ağaç destek. 2. K eten liflerini dolayarak ip, sicim
vb. yapm aya yarayan ağaç. [DS]|| bel ağrısı, İnsa­
nın bel bölgesinde çeşitli sebeplere bağlı olarak
r
M H iif f is a a i- 5 3 3
ortaya çıkan ağrı. | bel altı, {ağızj Uçurumların,
yarların ve bazı dağların altında bulunan oyuk;
barınak. [DS]|| bel bağlam ak, {eATj Önem vermek;
azmetmek; hazırlanmak.\\ bel bağı, 1. Kuşak; ke­
mer; uçkur. 2. {ağızj Donun uçkur yeri. [DS] 3.
Iağızj Bebeği belinden beşiğe, salıncağa bağlama­
ya yarayan enli bez. [DS] 4. {ağız} Arabanın ortası­
na sarılan uzun zincir. [DS]|| bel bağlam ak, 1. Gü­
venmek, dayanmak. 2. Önem vermek. 3. Azmetmek,
hazırlanmak.\\ bel bıkın, {eATj B el kemiği; arka.||
bel bıkın göstermek, {eATj Yürürken kalçalarım
oynatarak erkeklerin ilgisini çekecek, davetkâr bir
tavır takmmak.\\ bel but, {ağız} B el ve kalça. [DS][|
bel bükmek, E ğilerek selam vermek. || bel çivisi,
/ağızj Arabanın ortasına sokulan dem ir çivi. [DS]||
bel çubuğu, {ağız} Yapıda binanın ortasına yatay
olarak konulan ağaç. [DS]|| bel demiri, {ağız} Se­
merlere sap saman kakm ak için kullanılan bir se­
merci aygıtı. || belden aşağı, A çık saçık, cinsel iliş­
kiye yönelik olan; erotik; müstehcen. 11 bel dolam a­
sı, Kuşak.|| bel evladı, Balım Sultan tarafından
Bektaşîliğin yeniden düzenlenmesi sırasında Hacı
Bektaş soyundan geldiklerini iddia ederek ayrılan
tarikat mensupları.\\ bel eşeği, {ağız} Çatının orta­
sına konulan ağaç. [DS]|| bel getirmek, {ağız} Me-
niyi akıtmak; atm ık çıkarmak. [DS]|| bel fıtığı, B el
omurları arasına om urilik veya kas sıkışması şek­
linde beliren rahatsızlık,| bel gevşekliği, 1. Cinsel
güçsüzlük; iktidarsızlık. 2. H oşuna giden herkesle
cinsel ilişkiye girm ek eğiliminde olma; hovardalık,
zamparalık. 3. {ağızj Spermayı tutamama hastalığı.
[DS]|| bel gibi akmak, Çok ince fa k a t basınçlı ola­
rak damlamak, akmak.|| beli açılmak, 1. Çişini tu­
tamaz olmak. 2. {ağız} Sık sık aybaşı olmak; çocuk
tutamamak. [DS] 3. {ağız} Kendini zorlam aktan do­
layı bel fıtığ ı olmak. [DS]|| beli ayrılmak, {ağızj
Çok çalışmaktan dolayı bitkin düşmek. [DS] | beli
bağlı, {ağız} 1. Kerkenez. 2. Atmaca. 3. K artal ya v­
rusu. 4. Altı ve üstü dar, ortası şişkin kap. [DS]||
beli bek olmak, {ağızj Güveni tam olmak. [DS] 11
beli bükük, Yaşlılık sebebiyle belini, doğrultama-
yan.\\ beli bükülm ek, 1. Yaşlılık veya fizikse l ra­
hatsızlık sebebiyle belini dik tutamamak; eğik dur­
mak. 2. Yaşlanmak.\\ beli çökertmek, {ağız} K am ­
burlaştırmak. [DS]|| beli düşük, {ağızj Beli aşağı
doğru sarkık olan [DS]|| beli gelmek, 1. Cinsel bir­
leşme sırasında salgı boşalmak. 2. argo. Bıktırıcı
bir şekilde bir sözü tekrar etmek. 3. mecaz. D uru­
mundan memnun olduğu en güzel anı yaşamak. |
beli germe, {ağız} Atın böğründeki damarın şişm e­
siyle belirginleşen bir hastalık. [DS]|] beli gevşek,
!ağızj Menisi çabuk gelen. [DS]|| belin bağlamak,
leATj 1. Hazırlanmak. 2. tasvf. B ir tarikata kabul
edildiğinin belgesi olarak şeyh tarafından o kişinin
beline kemer kuşatmak.\\ (birinin) belinden gel­
mek, O kişinin sulbünden gelmek, evladı olmak,
B EL
dölü olmak, çocuğu olma. {eAT} (aym)|| (birinin) be­
linden inmek, {ağız} O erkeğin dölü olmak. [DS]||
beline kadar, Yukarıdan itibaren bel kısmına ka-
dar.|| beline sağlam olmak, Başkalarının ırz ve
namusuna saygılı olmak; zina et.memek.\\ belini a-
lamamak, Yerinden doğrulamamak.\\ belini al­
mak, {ağız} Belini doğrultarak yerinden kalkıp
sendelemeden yürüyebilmek. [DS]|| belini bağla­
mak, {eATj 1. Hazırlanmak. 2. tasvf. Tarikata ka­
bul edildiğinin belgesi olarak şeyh tarafından der­
vişin beline kemer kuşatmak.\\ belini bükmek, 1.
Yenmek. 2. Çaresizlik içinde bırakmak.\\ belini çö­
kertmek, Kamburlaşmak; eğilınek.\\ belini doğ­
rultmak, M addî durumunu düzeltmek, geçim sıkın­
tısından kurtulmak.\\ belini kırmak, Çaresiz bı­
rakmak, bir şey yapam az duruma düşürmek. | beli­
ni taş eylemek, {eAT} 1. Kamburlaştırmak. 2. İhti-
yarlatmak.\\ belini toplayamamak, 1. Belindeki
rahatsızlıktan dolayı doğrulamamak. 2. Yaşadığı
kötü bir durumdan dolayı kendine gelememek; du­
rumunu düzeltememek.\\ beli pek, {ağız} 1. Kendine
güveni tam olan. 2. Cinsel isteklerine kendisini
kaptırmayan. [DS]|| beli salık, {ağız} 1. (Hayvan
için) bel kemiği kırılmış, sakat. 2. Serseri; başıboş.
[DS]j| beli salınmak, {ağız} Beli çıkmak. [DS]|| beli
savak olmak, {ağız} (Hayvan için) beli tutmamak;
sakat olmak. [DS]|| bel kemeri, E tek ve pantolon
gibi giyecekleri tutturmak için bele takılan deri ve­
y a kumaş şerit. | bel kemiği, 1. Omurganın bel kıs­
mında ye r alan beş omur; bel omuru. 2. Omurga.
3. mecaz. B ir şeyin varlığını teşkil eden en önemli
bölümü; temel; esas. |j bel kesmek, {ağızj D ağ baş­
larında yolcuların önünü keserek soygunculuk
yapmak. [DS]|| bel kılçığı, {ağız} Bel zinciri. [DS]||
bel kılmak, {eT} B ir kimseye istediğinden daha çok
yem ek vermek. [DLT]|| bel kıra kıra, Kırıtarak,
sallanarak yürümek.\\ bel kırmak, Vücudu belden
sağa ve sola bükerek yürümek.\\ bel kündesi, Gü­
reşte rakibini belinden kavrayarak tuşa getirm ek
için uygulanan bir oyun.|| bel salmak, {ağız} 1.
(Hayvan için) üstündeki yükün ağırlığını çekeme­
yerek çökmek. 2. Gevşemek; tavsamak. [DS]|| bel
soğukluğu, tıp. Gonokok adı verilen bir tür bakte­
rilerin döl yolu ile sidik yollarında meydana getir­
diği ve cinsel ilişkiyle bulaşan bir hastalık.\\ bel so­
ğukluğuna uğratmak, argo. Bir söze ve işe gerek­
siz yere karışarak norm al akışa engel olmak.|| bel
tolaması, {eAT} Kuşak. || bel vermek, 1. D ik veya
yatay durması gereken bina elemanlarında içe ve­
y a aşağıya doğru eğrilme olmak; kamburlaşmak. 2.
(Yük vb. için) altına belini destek etmek; beli ile
dayanmak. 3. {ağızj Yardım için söz verm ek [DS] 4.
{ağızj (İş için) yolunda gitmemek. [DS] 5. (Kadın
için) zo r kullanarak kendisi ile cinsel ilişkiye g ir­
mek isteyen erkeğe teslim olmak. || bel yol, {ağız}
D ağın geçit verdiği yerden geçen yol. [DS]|| bel
BEL
zinciri, {ağız} I. Bel kemiği. 2. Odun yüklü araba­
nın ortasına bağlanan zincir. [DS]
bel4, [eT. bel (iz; işaret)\ {ağız} is. Zahire, un gibi
şeylerin üzerinden alınıp alınmadığının anlaşılması
için önceden konulan özel işaret; bellilik, nişan.
[DS] S1 bel etm ek, {ağız} İşaretlemek; işaret koy­
mak. [DS]
bel5, -l’ı [Ar. bel' {OsT} is. 1. Yutma. 2. mecaz.
Rüşvet. S bel’ etmek, {OsTj Yutmak.|| bel’-i lok­
ma, {OsT} 1. Lokmanın yutulması. 2. Emme.
bel6, -İli [Ar. beli Jj] {OsT} is. Islatma.
bel7, [Far. bel J J is. 1. Ökçe. 2. tarım. Toprağı insan
gücü ile aktarmaya yarayan, sap üzerindeki tepme-
liklerinden ayakla basılarak toprağa saplanan uzun
saplı, ucu sivri kürek, fi1 bel bellemek, B el ile top­
rağı alt üst etmek, kabartmak.\\ bel demiri, Topra­
ğı sürmekte kullanılan tarım aleti. [DS]
b el8, [Ar. bel J J {OsT} e. Belki.
bel9, [İng. Graham Bell (İngiliz fizikçi, müzisyen) >
beli] is. Ses şiddetini ölçmekte kullanılan 10 12 W 'a
eşit birim.
b ela1, [Ar. belâ / Far. beli ^1>] (bela:) {OsTj e. Peki;
hayhay; evet; öyle (yalnız “kâlü-belâ” sözünde g e­
çer).
bela2, [Ar. belâ 51.] (belâ:) is. 1. İçinden çıkılması,
kurtulunması çok zor durum; musibet; felaket. 2.
Kendisinden korunulması, sakınılması gereken şey;
kötülük. 3. Büyük sıkıntı ve zarar sebebi olan olay
veya kişi. 4. Büyük dert; keder. 5. Hak edilmiş ola­
rak verilen ceza. 6. Kişiyi istemediği davranışa zor­
layan etki; kaygıdan doğan durum. S bela ara­
mak, 1. Üzüntü ve sıkıntı vereceği belli olan işlere
girişmek. 2. Kavga çıkarmak için sebep aramak.\\
belâ-cü, {OsT} Kendisine dert arayan.\\ belâ-cû-
yân, {OsT} D ert arayanlar.\\ bela çekmek, Eziyet
ve üzüntü verici bir durumu yaşamak.\\ belâ-dîde,
{OsT} i. Bela görmüş. 2. Belaya uğramış.|| belâ-
efşân, {OsT} Bela saçan.|| belâ ender belâ, {OsT}
K atm erli bela.|| belâ-gerdân, {OsT} Belayı savuştu­
ran,|| bela kesilmek, Sıkıntı ve eziyet verici şekilde
birisine musallat olm ak.|| belâ-keş, {OsT} Sıkıntı ve
eziyet çeken.|| belâ-keşîde, {OsT} Bela çekmiş.\\ be­
la okumak, Birisinden gördüğü kötülük karşısında,
Allah'tan cezalandırılması için dilekte bulunmak;
beddua etmek. | belalar mübareği, Aşk gibi insana
sıkıntı veren fa k a t vazgeçilemeyen durumlar. || be-
lâ-senc, {OsT} Bela tartan.|| (çektiği ..i) belası,
Çektiği sıkıntıların sebebi.|| belasını bulmak, H ak
etmiş olduğu cezaya uğramak.\\ belasını çekmek,
Davranışları yüzünden sıkıntıya düşmek. || belaya
çatmak, Üzücü ve sıkıntı verici işlerle karşılaş­
ma.fc|| belaya girm ek, Üzüntü verici, sıkıntılı bir
duruma düşmek. || belaya sokmak, B ir kimseyi sı­
D l Ü M I İ l f f S Ö M . 534
kıntıya diişiirmek.\\ belâ-yı berzah, {OsT} Kurtul­
ması güç bela.|| belâ-yı hilkat, {OsT} Yaratılış be-
lası.|| belâ-yı muazzâm, {OsT} Büyük üzüntü ve
sıkıntı. | belâ-yı nâgâh, {OsT} Ansızın gelen bela. |
belayı satın almak, Bilerek sıkıntı ve üzüntü verici
bir işe girm ek.|| belayı savm ak, Sıkıntılı durumdan
kurtulmak.\\ belâ-yı slyâh, {OsT} Acı olay ve du­
rum; kara bela.|| belâ-zede, {OsT} Belaya uğramış.
bela3, [Slav, bela (beyaz)] {ağız} is. Her tarafı beyaz
koyun. [DS]
belabil1, [Ar. bülbül > belâbil J> ^ ] (bela:bil) {OsT}
is. Bülbüller.
belabil2, [Ar. belbâl > belâbil J>}1] (belabil) {OsT} is.
Tasalar; kuruntular; vesveseler,
belad, [Far. belâd / belâde ° ^ ] (bela:de) {OsT} sf. 1.
Kötü kişi; günahkâr. 2. Söz taşıyıcı; müzevir. 3.
Kötü şey.
beladan, [Yun. blatanos] {ağız} is. Çınar ağacı. [DS]
beladet, [Ar. belâdet o j ^I.] (bela:det) {OsT} is. İzan-
sızlık; akılsızlık; sersemlik; budalalık; aptallık,
beladır, [Ar. belâ (musibet) + Far. dur (uzak) j^5l>]
(bela.dır) {OsT} is. -*■ beladur.
beladur, [Ar. belâ (musibet) + Far. -dur (uzak) j j a ^ ]
(bela. dur) {OsT} is. 1. Belaya uğram amak veya ya­
şanılan bir sıkıntıdan kurtulmak için verilen sada­
ka. 2. Nazarlık. 3. Kadınların takındığı altın, elmas
gibi takılar. 4. Gelin tacı. 5. bot. Meyvesi ilaç ola­
rak kullanılan ve Hindistan'da yetişen bir ağaç;
Amerikan elması, (Semicarpus anacardium).
belag, [Ar. belâğ ^M>] (bela.ğ) {OsT} is. 1. Yetiştir­
me; eriştirme. 2. Yetiştirilen şey; eriştirilen söz. S1
belağü’l-mübîn, {OsT} İlahî tebliğ; K ıır’an-ı K e­
rim.
belagat, -ti [Ar. belagat c ^ i ^ ] (bela:gat) {OsT} is. 1.
Etki gücü; tesirlilik. 2. İncelik; hassasiyet. 3. Güzel
konuşm a ve ikna etme yeteneği; uz dillilik. 4. Söz
sanatları bilgisi; retorik. 5. mecaz. Anlatım gücü. 6.
Bir söz veya işarette gizli olan derin anlam .0 be-
lâgat-fürüş, {OsT} Uz dillilik taslayan.| belâgat-
fürüşâne, {OsT} Uz dilli olana yakışır biçimde.\\
belâgat-fürüşî, {OsT} Uz dillilik.\\ belagât-perdâz,
{OsT} İyi ve düzgün söz söyleyebilen.
belagatli, [belagat-li] (bela:gatli) sf. Belagat sahibi
olan.
belağ, [Ar. belâğ jO lJ (bela.ğ) {OsT} is. Olgunluk.
belahat, -ti [Ar. belâhet oj.M.] (bela:het) {OsT} is.
Aptallık; bönlük; alıklık,
belak, [Ar. belak jL ] {OsT} is. Ayakları alacalı olan
at.
ilia i f f sözmüş
belakik, -ki [Ar. belakik j * ^ ] (b e la .k ik , k 'l e r k a lm
sö y le n ir) {OsT} is. 1. Düz ovalar. 2. Çöller,
belal, [Ar. belâl / bilâl J5L] (belâ.T) {OsT} sf. 1. Su
gibi ıslatan. 2. Islatış. 3. Islaklık,
belalek, -ği [Far. belârek / belâlek (b e-
lâ :lek) {OsT} is. -*■ belarek.
belalı, [bela-lı] (b e lâ :lı) sf. 1. Çok üzüntü verici,
yorucu. 2. Çok kavga eden; şirret. 3. Yolsuz kadın­
ların, zorbalığından çekinerek dost olm ak zorunda
kaldıkları erkek; oynaş,
bel’am, [Ar. bel'âm j*5l>] (b e l-â :m ) {OsT} is. Terbi­
yesiz; açgözlü; obur,
belan, [bel-en] {ağız}] is. -*■ belen. [DS
belarek, -ği [Far. belârek / belâlek / dü 51] (b e ­
l â r e k ) {OsT} is. 1. İyi su verilm iş çelik. 2. İyi su
verilmiş kılıç. 3. Kılıca iyi su verildiğini belirten
üzerindeki menevişler. 4. Ok mahfazası; sadak. 5.
Ok temreni.
belaya, [Ar. belâya 1 51] (b e lâ .y a :) {OsT} is. Fela­
ketler; gamlar; kederler; tasalar,
belbağı, [bel+bağ-ı] {ağız} is. Dayanak; güvence; ma­
nevi destek. [DS]
belbal, -li [Ar. belbâl / belbâle JLL] (belba.T ) {OsT}
is. Vesvese; telaş; tasa; kuruntu,
belben, [Sur. Ar. leben (sü t) > melben] {ağız} is.
Pestil. [DS]
belbele, [Ar. belbele aLL] {O s T} is. 1. Sürahi. 2. İçki
konurken çıkan ses; gulgule.
bclber, [İt. barbiere] {ağız} is. -*■ berber. [DS]
belboy, [İng. beli (zil) + boy (o ğ la n )] is. Otellerdeki
oda hizmetçisi; oda görevlisi; kat görevlisi,
belbus, [Far. belbüs (b e lb u :s) {OsT/ is. 1. Y a­
bani soğan. 2. Dağ sarımsağı. 3. Bir tür haşhaş,
belce, [bel-ce] is. İki kaşın arası,
belcek, -ği [bel-cek] {ağız} is. 1. Kuşak; kemer. 2.
Eteklik. 3. Mintan; içlik; frenk gömleği. [DS]
belçe, [Far. bel (k ü re k ) > bel-çe] {ağız} is. Kürek.
[DS]
bcld, [beld (vans.)] is. Canlı ve dikkatli bakışı anlatan
kök. [Zülfıkar] b e ld - ir b e ld ir b a k m a k , b e ld - ir (göz).
beldanat, [Far. bel (ta rım a ra c ı) + Yun. anadoti ?]
{ağız} is. Harman savurmakta ve ekin demetlerini
kağnıya yüklemekte kullanılan üç çatal parmaklı
tarım aracı; çatal. [DS]
beldar, [bel + Far. -dâr j I a L ] (b e ld a :r) {OsT} is. tar.
İmparatorluk döneminde dağ geçitlerini koruyan,
yolcuların güvenliğini sağlayan korucu; derbentçi.
belde, [Ar. belde »jJb] {OsT} is. 1. Ülke. 2. Şehir. 3.
Kasaba. 4. Oturulan, yaşanılan yer; memleket. S1
belde devleti, Ş e h ir d e v le ti; site . |[ belde kadısı,
BEL
tar. im paratorluk döneminde bir şehir veya kasaba
halkından devlet ve kişiler arasında meydana gelen
ihtilafları çözümleyen yargı görevlisi.
Beldeitayyibe, [Ar. belde-i tayyıbe (güzel) »-'L]
(beldeitayyi:be) {OsT} is. 1. Güzel ve sevgili şehir.
2. gnşl. Medine, Kudüs ve İstanbul şehirlerinin her
biri.
beldir, [beld (yans.) > beld-ir] {ağız} sf. 1. (Göz için)
patlak; fırlak. 2. (Kişi için) patlak gözlü. [DS] S
beldir beldir, {ağız} (Çocuk gözü için) canlı; p a r­
lak. [DS]|| beldir beldir bakmak, {ağız} 1. Anlam ­
sız şekilde, aptal aptal bakmak. 2. (Çocuk için) ne
olup bittiğini anlamadan ancak dikkatle ve canlı
bir şekilde bakmak. [DS]|| beldir beldir koşmak,
{ağız} H a fif h a fif koşmak. [DS]|| beldiri bestek,
{ağız} (Konuşmak için) yerli yersiz. [DS]
beldirgöz, [beld-ir+göz] {ağız} is. Tavşan. [DS]
bele', [bele] {ağız} is. 1. İki kardeş çocukları; kuzen.
2. Teyze; hala. [DS]
bele2, [böyle > bele] (be.Te) {ağızj zf. Böyle. [DS]
bele3, [Bulg. bela] {ağız} is. Her tarafı beyaz koyun.
[DS]
beled, [Ar. beled -ÜJ {OsT} is. 1. Ülke. 2. Şehir; bel­
de. S Beled Sûresi, isi. İnsanın iyi ve kötüyü ayırt
edebilecek biçimde ve imtiyazlı yaratıldığını; ben­
ciliği bırakarak yoksulu ve yetim i korumak gerekti­
ğini, inanç sahibi olmanın değerini anlatan ve
M üslümanların ileride M ekke'yi fethedecekleri
müjdesini veren, Kur'an-ı K erim ’in 20 ayetlik 90.
suresi.
beledi', [? beledi] is. zool. Tatlı su kefali, (Squalius
cephalus).
beledî2, [Ar. beledî lJjJJ (beledi:) {OsT} sf. 1. Şehirli.
2. Yerleşik; yerli. 3. Belediye ile ilgili. 4. is. Cilt
bezi denilen bir tür dokuma,
belediye, [Ar. beledî > belediyye m-üJ is. Kasaba ve
şehirlerde yerel hizmetleri götürmekle görevli ve
seçimle iş başına gelen kuruluş. S belediye baş­
kanı, Belediye kuruluşunu yöneten ve seçimle iş
başına gelen kimse. || belediye encümeni, Belediye
meclisince seçilmiş üyeler ve daire amirlerinden
meydana gelm iş belediyenin işlerini düzenlemekle
görevli kurul.
belediyeci, [belediye-ci] is. Belediyede görevli kişi,
belediyecilik, -ği [belediye-ci-lik] is. 1. Belediye
işleri. 2. Belediyelerin gerçekleştirdiği işler. 3. B e­
lediyeye ait yönetme ve yürütme usul ve esasları,
beleg, [eT. bele-mek > bele-g (bir şeye sarılarak
sunulan)] {eT} is. Hediye,
beleglemek, [beleg-le-mek] {eT} gçl. fi f r ] Hediye
vermek. [DLT]
beleh, [Ar. beleh 4J4] {OsT} is. Bönlük; ahmaklık; ap­
tallık.
BEL
belek1, -ği [bele-mek (sarmak) > bele-g (bir şeye
sarılarak sunulan) / belek dil] {eT} {eAT} {ağız} is.
1. Konuğun yakınlarına getirdiği armağan; bir yer­
den başka bir yere gönderilen armağan. [DLT]
[Gabain] [Yüknekî] [DS] 2. {ağız) Düğün hediyesi.
[DS] 3. {ağız} folk. Düğünde gelinin başına davetli­
ler tarafından konulan yazma. [DS] 4. {ağız} folk.
Düğünde davet edilen yakın akrabalara yollanan
kumaş. [DS] 5. {ağız} Yarış ve karşılaşmalarda bi­
rinci gelene verilen ödül. [DS]
belek2, -ği [bel-ek dil] {eAT} is. Belgit; nişane; ala­
met; örnek.
belekJ, -ği [bele-mek (sarmak) > bele-k] {ağız} is. 1.
Çocuk bezi. 2. Kundak. 3. Beşiğe serilen yatak. 4.
Ok ve yay kuburu; sadak. [DS]
belek4, -ği [Erme, belek] {ağızj sf. Alacalı; karışık
renkli. [DS]
belek5, -ği [be-le-k] {ağız} is. 1. Korku. 2. sf. Korkak.
[DS]
belek6, -ği [bel-ek] {ağızj is. Hedef. [DS]
belek7, -ği [belen / belek] {ağız] is. Dağ geçidi; bel.
[DS]
beleke, [beleke] {ağızj is. Yarı yarıya buğday çavdar
karışımı tahıl. [DS]
belekim, [böyle+ki > belekim] e. Keşke,
beleklem ek, [belek-le-mek] {eTj gçl. f. f r ] Armağan
kılmak; hediye etmek; vermek. [DLT]
belekli, [belekJ-li] {ağızj sf. Alacalı; karışık renkli. S'
belekli at, {ağız} Vücudunun bir çok yerinde beyaz
benekler bulunan at. [DS]
belel, [Ar. bell > belel J-l] {OsT} is. 1. Yaşlık; ıslak­
lık. 2. M ihnet; keder. 3. Düşkünlük. 4. Mücadele;
kavga. 5. sf. Hastalıktan kalkan; iyileşen,
belelmek, [bele-mek > bele-l-mek] {eT} dönşl. f. f
ür] Batmak; bir şeye bulanmak. [DLT]
belem e, [ba-mak (bağlamak) > be-le-me] is. Bele­
mek işi.
belem ek1, [be (yans.) > be-le-mek] (be'dem ek) {eTj
g çsz.f. f r ] (Koyun için) melemek. [DLT]
belem ek2, [bele-mek dU l] {ağızj gçl. f. f r ] fl ( i ) -
yor] 1. {eAT} Çocuğu kundaklamak. [DK] 2. Beşiğe
yatırıp bağlamak. 3. Beşik sallamak. [DS]
belem ek5, [bele-mek] {ağız} gçl. f. f r ] fl(i)-y o r ] 1.
Bulamak; bulaştırmak. [DS] 2. Katıştırmak; karış­
tırmak. [DS]
belem ir, [? belemir / pelemir / melemir] is. bot. Orta
Anadolu'da tarlalarda yetişen tarakotugillerden açık
mavi çiçek açan bir yıllık otsu bitki; mavi kantaron,
peygamber çiçeği, (Cetaurea cyanus).
b elen 1, [bel-en] {eATj is. Süslü ve işlemeli kılıç ke­
meri.
OIİM IİM M .
belen2, [bel-en > bel-en] is. 1. Dağların iki tepesi
arasındaki geçit; dağ üzerindeki yüksek geçit. 2.
{ağızj Yamaç; sırt; bayır. [DS] 3. {ağız}] Üzeri yassı
yüksek yer; düzlüklü tepe. [DS 4. {ağızj Dağ eteği.
[DS] 5. {ağız} Y üksek dağlarda görülen ağaçsız düz­
lük yer. [DS] 6. {ağızj Engebeli yer. [DS] 7. {ağızj
Issız, kimsesiz yer. [DS]
belen3, [bel-en] {ağızj is. 1. Havale; sara. 2. Dudak­
larda oluşan uçuk. [DS] ö belen olm ak, {ağızj H a­
valeye tutulmak. [DS]
belen4, [bel-en / bel-in] {ağızj is. Deli. [DS] ö belen
aynası, {ağız} İçbükey ayna. [DS]
belend, [Far. belend -uL] {OsTj sf. 1. Yüksek; yüce;
bülent. 2. Kapı pervazı veya çerçevesi,
belendin, [Far. belendin (belendi:n) {OsTj is.
1. Kapı pervazı. 2. Pencere çerçevesinin alt tahtası,
beleng, [bel-en d il] (beleh) {eATj is. 1. Dağlık sarp
yer. 2. Dağ beli. 3. {ağız} Dağ yamaçlarında aşınma
sonucu oluşmuş çıkıntılar. [DS]
belengaz, [Kürt, belengaz] {ağız} sf. Üstü başı eski
püskü; dilenci. [DS]
belengez, [Kürt, belengez] {ağız} sf. Düşüncesiz,
tasasız; hiçbir şey düşünmeyen. [DS]
belenglemek, [bel (yans.) > bel-en-le-mek] {ağız}
g çsz.f. f r ] fl(i)-y o r ] -* belinglemek. [DS]
belenlemek, [bel-en-le-mek] {ağızj gçl. f. f r ] fl( i) -
yor] Azarlamak. [DS]
belenm e, [bele-n-me] is. Belenm ek işi.
belenmek, [be-le-n-mek dU-il] edil. f. f i r ] 1. (Ço­
cuklar için) kundaklanm ak veya beşiğe yatırılıp
bağlanmak. {17.yy.} (aynı) 2. dönşl. fi Bulaşmak,
bulanmak. {eATj {ağızj (aynı) [DS] 3. {ağızj Toz top­
rak içinde yatıp yuvarlanmak. [DS] S beleni bele­
ni, {ağızj Rahatça; sere serpe. [DS]
belensem, [Ar. belensem p—Jl»] {OsTj is. Katran,
beler, [bel-er] {ağız} is. Dam ucu; saçak. [DS]
belerçin, [bel-eı-çin j ^ l ] {eAT} {ağız} sf. (Göz için)
dışarı çıkık; pörtlek. [DS] B1 belerçin gözlü, {eAT}
{ağız} Gözü dışarı çıkık; belermiş gözlü; pörtlek
gözlü. [DS]
belergen, [bel-er-gen] {ağızj sf. (Göz için) patlak;
dışarı fırlak. [DS]
belergöz, [bel-er+göz] {ağız} sf. Şaşkına dönmüş.
[DS] S’ belergöz etmek, {ağız} Şaşkına döndürmek.
[DS]]| belergöz olmak, {ağızj N e yapacağını bile­
mez olmak; şaşkına dönmek. [DS]
belerm ek1, [bel-er-mek dlo ^] {ağız} gçsz. fi. [-ir] 1.
Ortaya çıkmak; belirmek. [DS] 2. {eAT} (Göz için)
fazla açılıp kalmak; akı iyice belirecek biçimde
açılmak, fi1 beleri kalmak, {eATj {ağızj 1. (Göz
için) fa zla açılıp kalmak. 2. {ağız} Korkudan gözle-
ffliflllHMIi S İ M » 537
fini kocaman kocaman açıp bakakalmak. [DS]||
beleril k alm ak, {eAT} Belermek.
belerm ek2, [bel-er-mek] {ağız} gçsz. fi [-ir] (Cilt
için) çimdik veya sıkışmadan dolayı hafif m orar­
mak. [DS]
belerti, [bel-er-ti] {ağız} is. Derideki hafif morluk.
[DS]
belertm e, [bel-er-t-me] is. Belertmek işi.
belertm ek1, [bel-er-t-mek] {ağız} gçl. fi [-iı] (Göz
için) şaşkınlık veya kızgınlık ifadesi olarak koca­
manca açmak. [DS]
belertm ek2, [bele-r-t-mek] {ağız} g ç l.f. f i r ] (Deri ve
cilt için) hafif morluk kalacak biçimde sıkmak veya
çimdiklemek. [DS]
belesan, [Far. belesân jl_X] (belesa:n) {OsT} is. bot.
1. Pelesenk ağacı. 2. Bu ağacın yağı; balsama,
belesüz, [belü-süz > bele-süz >-L] {eAT} sf. Gizli; bi­
linmeyen.
beleş, [Ar. bilâ (hiç) + şey (nesne) > bilâşey > beleş]
(be'leş) {OsT} sf. argo. Hiçbir emek veya karşılık
verilmeden elde edilen; bedava. S beleşe k onm ak,
Hiç emek vermeden, para harcamadan elde etmek.
beleşçi, [beleş-çi] is. Para ödemeden sahip olmayı se­
ven ve alışkanlık haline getirmiş olan; bedavacı;
lüpçü.
beleşçilik, -ği [beleş-çi-lik] is. 1. Beleşçi olma duru­
mu. 2. Beleşçi olanın niteliği.
beleşmek1, [beleş-mek] {ağız} dönşl. f. f i r ] Hantal­
laşmak. [DS]
beleşmek2, [bele-ş-mek] {ağız} dönşl. f. f i r ] Yere
yuvarlanmak. [DS]
beleşten, [beleş-ten] (bele'şten) zf. Karşılıksız; emek
ya da para vermeksizin.
belet1, [? belet] {ağız} sf. Yüksek; yüce. [DS]
belet2, [Fa. balad (kılavuz)] {ağız} sf. 1. Bilen; tanı­
yan; vâkıf. 2. Bilinen; bellenen; öğrenilmiş. 3. is.
Yol gösteren kimse; kılavuz. [DS]
belevi, [bel+ağa] {ağız} is. K öy ağası; eşraf. [DS]
belevürt, [? belevürt] sf. 1. (Göz için) şekilsiz; kor­
kunç. 2. is. Ölçüp karşılaştırma. 0 b elev ü rt et­
mek, Ölçüp karşılaştırmak.
beleykim, [böyle+kim] {ağız} e. Şayet. [DS]
belez, [bel-ez] {ağız} is. 1. Ağrı; sızı. 2. Romatizma.
[DS] 0 belez belez, {ağız} 1. (Yürümek için) ken­
dinden geçm iş hâlde. 2. (Bakmak için) şaşkın şaş­
kın. [DS]
belezek, -ği [bel-ez-ek] {ağız} is. Uyku kaçması du­
rumu. [DS]
belge , [eT. bel-gü > bel-ge] is. 1. Bir gerçeği aydın­
latmak veya bir hak iddia etmek için kullanılabile­
cek yazılı bilgi, fotoğraf, resim vb. şeyler; vesika;
doküman, (1935). 2. mecaz. Delil olabilecek her­
BEL
hangi bir eşya. 3. Eskiden orta öğretimde iki yıl üst
üste kalan öğrencilerin başarısız olarak okulla ili­
şiklerinin kesildiğini bildirir yazı. 0 belge analizi,
Bilgi saklama ve belgeleri sınıflandırma işlemleri­
nin bütünü.
belge2, [böl-ge / belge] {ağız} is. Kısım; parça. [DS]
belgeci, [belge-ci] is. Belgesel film ler çeken sinema
veya televizyon programı yapımcısı,
belgegeçer, [belge + geç-er] is. 1. Yazı ve resim gibi
belgelerin kopyasını uzaktaki bir yere aktaran m a­
kine; faks. 2. Bu yolla alınmış belge,
belgelem e, [belge-le-me] is. Belgelemek işi; tevsik,
belgelem ek, [belge-le-mek] g ç l.f. f r ] fl(i)-y o r] Bir
olayın doğruluğunu belge göstererek ispat etmek;
tevsik etmek.
belgelendirm e, [belge-le-n-dir-me] is. Belgelendir­
mek işi.
belgelendirm ek, [belge-le-n-dir-mek] gçl. fi f i r ]
İddia ettiği durum ve olayla ilgili olarak belge gös­
termek, iddialarını belgeye dayandırmak,
belgelenm e, [belge-le-n-me] is. 1. Belge sahibi olma.
2. Belge ile ispat edilme.
belgelenm ek1, [belge-le-n-mek] dönşl. fi. f i r ] İki yıl
aynı sınıfı okuduktan sonra belge ile okuldan uzak­
laştırılmak.
belgelenm ek2, [belge-le-n-mek] edil, fi f i r ] (Bir o-
lay veya iddia edilen konu için) belge gösterilerek
ispat edilmek,
belgeli, [belge-li] sf. 1. Belgesi olan. 2. İkna edici y e­
terlikte belgesi bulunan. 3. İki yıl üst üste sınıfta
kalm ış olup da belge ile okuldan ilişiği kesilmiş
bulunan.
belgelik, -ği [belge-lik] is. 1. Belgelerin saklandığı
ve korunduğu yer; arşiv. 2. sf. Belge olarak kullanı­
labilecek nitelikte olan,
belgesel, [belge-sel] sf. 1. Belge niteliği taşıyan. 2. is.
Belge özelliği bulunan radyo ve televizyon prog­
ramı. 0 belgesel film, Tabiattan veya hayatın
içinden alınmış ve gerçekte süregelen akışı içinde
hazırlanarak bilgi vermeyi amaçlayan film .
belgi1, [eT. bel-gü > bel-gi] is. 1. Bir şeyi benzerle­
rinden ayıran özellik; alamet; nişan; damga; ala-
met-i farika; {ağız} (aym). [DS] 2. Duyuş, düşünüş
ve inanıştaki ayırıcı özellik; şiar. 3. {ağız} Hedef.
[DS]
belgi2, [böl-gü / belgi] {ağız} is. 1. Bir odayı ikiye
ayıran bölme. 2. Yüklük; musandıra. [DS]
belgilem e, [belgi-le-me] is. Belgilem ek işi.
belgilem ek, [belgi-le-mek] gçl. f i f r ] f l ( i ) -yor] 1.
Bir işaret koyarak belli olmasını sağlamak; belir­
lemek. 2. İşaretinden tanımak,
belgili, [belgi-li] sf. Belli edilmiş olan; belirli, m uay­
yen.
BEL
belgilik, -ği [belgi-lik] sf. B ir yapıyı nitelemek, gö­
revini belirlemek için kullanılan işaret veya kısalt­
ma; alamet-i farika,
belgin, [bel-gin] sf. Tam ve kesin olarak belirlenmiş
bulunan; apaçık; sarih,
belginlik, -ği [bel-gin-lik] is. Tam ve kesin olarak
belirlenmiş olma durumu; sarahat,
belgisiz, [belgi-siz] sf. 1. Belli edilmemiş; belirsiz;
{ağız} (aym). [DS] 2. Sınırlandırılmamış; gayrimu-
ayyen. 3. Tanımlaması yapılmayan. 4. bot. (Çiçek
ve organları için) sayısı belli olmayan, değişebilen.
5. dbl. Belirli bir şeye ait olmayan, genel bir fikir
ifade eden. S belgisiz sıfat, dbl. İ s im le r in a n la m ı­
n ı b e lir s iz v e g e n e l b ir ş e k ild e b e lir te n s ıfa t .|| belgi­
siz zamir, dbl. Y e rin i tu ttu k la rı v a r lık la r ı k e s in b ir
s ın ır lılık iç in d e d e ğ il d e b e lir s iz lik iç in d e k a r ş ıla ­
y a n za m irle r.
belgisizlik, -ği [belgi-siz-lik] is. 1. Belli edilmeyiş;
belirsizlik. 2. Sınırlandırılmayış; gayrimuayyenlik.
3. Tanımlaması yapılm am a durumu; belgisiz olma,
belgit, [bel-gi-t] sf. 1. Bir borç veya yükümlülüğü be­
lirtmek için düzenlenip im zalanan kâğıt; senet. 2.
m a n . Bir önermeyi ispat için kullanılan ve önceden
ispatı yapılmış veya doğruluğu kabul edilmiş başka
b ir önerme; delil; bürhan; hüccet,
belgizar, [Far. bergüzâr] {ağızj is. Armağan; hatıra;
anmalık; bergüzar. [DS]
belgü, [bel-gü] ( b e lg ü :) {eT} is. 1. Alamet; işaret; ni­
şan; marka; belgi; belge; im. [DLT] [ETY] [EUTS]
[Üç İtigsizler] [İKPÖy.] 2. Fal. [Gabain] [EUTS]
belgülem ek, [belgü > belgü-le-mek] {eT} g ç l. f . f r ]
Belgelemek; işaret etmek; işaretlemek. [Üç İtigsiz­
ler]
belgiilü, [belgü-lüg > belgü-lü jK L / J>] {eT}
{eAT} sf. Açık olarak; belli; aşikâr olarak,
belgülüg, [belgü-lüg] (b e lg ü .lü g ) {eT} sf. 1. Belirli;
görünen; açık; sarih; vâzıh. [Üç İtigsizler] [EUTS]
[DLT] 2. İşaretli; delaletli; belirli; tanınan; belli.
[Gabain] [Yüknekî] [EUTS] 3. Nişanlı. [ETY]
belgürme, [belgü > belgü-r-me] {eT} is. Belirme;
zuhur; ortaya çıkma; görünme. [EUTS]
belgürm ek, [belgü (işa re t) > bel-gü-r-mek] ,'eTj
g ç s z. f . f ü r ] 1. A çığa çıkmak; meydana çıkmak;
belirmek; görünmek; belli olmak. [DLT] [İKPÖy.]
[Gabain] 2. Kendini göstermek. [DLT]
belgürtme, [belgür-t-me] ( b e lg ü r tm e :) {eT} is. Gös­
teri. [Clauson]
belgürtmek, [belgü-r-mek > belgü-r-t-mek] {eT} g çl.
f . f ü r ] A çığa çıkarmak; belirtmek; göstermek; bel­
li ettirmek. [EUTS] [Gabain] [İKPÖy.]
belgüsüz, [belgü-süz] (b e lg ü :s ü z) {eT j sf. Belirsiz;
alametsiz. [EUTS]
1M IÜ İCESÖ M .538
belgütmek, [belgü-t-mek] (b e lg ü :tm e k ) {eTj g çl. f . f
ü r ] Göstermek; sergilemek. [Clauson]
belgüzar, [Far. bergüzâr] {ağızj is. bergüzar. [DS]
belham , [Far. belham {OsT} is. Saban (tarım
aracı).
belî, [Ar. belâ > Far. beli (b eli:) {OsT} e. Peki,
hayhay, evet; bela,
belid, [Ar. belâdet ( b u d a la lık ) > belıd -uL] (b eli:d )
{OsT} sf. Bön; akılsız; budala; ahmak.
b eliğ1, [Ar. belîğ (b e li.ğ ) {OsT} sf. 1. Ciddî; ö-
zenli. 2. Enerjik.
beliğ2, [Ar. belagat > belîğ £Jj] (b e li.ğ ) {OsT} sf. 1.
Açık, anlaşılır, güzel ve etkili konuşan ve yazan;
belagat sahibi. 2. (Söz, yazılı eser için) yeterli, tam
ve açık; fasih,
beliğane, [Ar. belîğ + Fr. -âne ^L^L] (b e liğ a :n e )
{OsT} sf. Açık ve düzenli olarak; beliğ bir şekilde,
beliha, [Ar. belıha -tiJb] (b e li:h a ) {O sTj sf. (Kadın
için) arkası geniş ve büyük.
belik 1, -ği [böl-ük > belik] {ağızj is. 1. Bölük; parça;
kısım. 2. Askerî birlik; bölük. 3. Saç bölüğü; saç
örgüsü. {eTj {eA Tj {ağızj (aym) [DS] 4. {ağızj Saç.
[DS] 5. sf. Bölünmüş; parçalı. 6. Kalabalık. 7. z f.
Çok; pek. [DS]
belik2, -ği [eT. bel-ik > bel-ek] is. 1. Fitil; kandil
fitili. {eT} [DLT] 2. {eTj Y ara yoklam akta kullanılan
bir mil. [DLT] S belik belik, Ö r g ü le r h a lin d e .
belik3, -ği [bel-lik (b e ld e ta ş m a n ş e y ) > bel-ik viJiL]
{eATj is. Ok ve yay kuburu.
belik4, -ği [bel (iz, işa r e t) > bel-ik JlJl.] {eAT} is. N i­
şane; alamet; örnek,
beliklem e, [belik-le-me] is. 1. Beliklem ek eylemi. 2.
Aptallaşma.
beliklemek, [belik-le-mek] g çl. f . f r ] f ( i ) - y o r ] 1 .
Saçları örmek. 2. Armağan kılmak; hediye emek;
vermek. {eT} [DLT]
beliklenm ek, [bil-ik-le-n-mek > bel-ik-le-n-mek
■iUjlSLL] {eATj d ö n şl. f . [ -ü r ] Sadağını takınmak;
silahlanmak.
beliklik, -ği [bel-ik-lik] {eT} sf. Fitillik. S beliklik
kebez, F itillik ; f i t i l y a p m a k iç in h a z ır la n m ış o la n
p a m u k . [DLT]
belil, [Ar. bell > belîl JJL] (b e lid ) {OsT} sf. 1. (Rüz­
gâr için) serin ve yağmurlu. 2. Islanmış.
b elin 1, [bel-in] {ağız} is. 1. Deri üzerinde görülen
şişlik. 2. Uçuk. 3. Cilt üzerinde m eydana gelen
morluk. [DS]
belin2, [bel (yans.) > eT . bel-in] {eAT} is. Korku; ürk­
me.
ÜKEH İ l f f i S M ♦ 539
beling, [bel-in (belifi) {eT} {eAT} is. 1. Korku; ür­
küntü; panik; dehşet. [Gabain] [EUTS] 2. Düşman
gelmesi yüzünden halkta beliren ürküntü ve korku;
panik; dehşet. [DLT]
belingçi, [belin-çı] (belinçi:) {eTj sf. Çok korkak; çok
ürkek. [DLT]
belingdek, [belin-dek] (belindek) {eT} sf. Korkunç;
korkutucu. [Clauson]
belingemek, [bel (yans.) > bel-in-e-mek] {ağız} gçsz.
f [.,■] fn (i)-y o r] -*• belinlemek. [DS]
belinglegü, [belin-le-gü] {eT} is. Korku. [Gabain]
[EUTS]
belinglem ek, [bel (yans) > bel-in-le-m ek / bel-ün-le-
mek LİUKy (belinle :mek) {eT} {eAT} g ç sz.f. f r ] 1.
Şaşkınlıkla karışık korku duymak; belinlemek;
korkudan titremek; korku ile birden sıçramak; ir­ b elirlem ek, [belir-le-mek] gçl. fi f r ] fl(i)-y o r] 1.
kilmek; ürkmek. [EUTS] [Gabain] 2. Uykudan korku
ile sıçramak. [DLT] 3. (Hayvan için) bir şeyden ür­
küp sıçramak. [DLT] 4. Afallamak.fi1 belinleyü
durm ak, {eAT} Uykudan korku ile sıçrayıp kalk­
mak.
belinglenmek, [bel (yans.) > bel-in-le-n-mek] {ağız}
dönşl. fi [-ir] 1. Şaşkınlıkla karışık korku duymak.
2. Ürkmek; irkilmek; afallamak; şaşmak. 3. Uyku­ olduğunda) belirtme. 6. man. Yeni bir kavramı,
da sıçramak.[DS]
belingletmek, [belin-le-t-mek tiUslSüb] (belinletmek)
{eTj {eAT} gçl. fi. f ü r ] Korkutmak; ürkütmek. [E-
UTS]
belingteg, [belin+teg] (belinteg) sf. 1. Korkunç.
[Gabain] 2. is. Korkma; donup kalma. [EUTS]
belinleme, [belin-le-me] is. Belinlem ek işi.
belinlem ek1, [eT. belin-le-m ek > belin-le-melc] gçsz.
fi M fl ( i ) - y ° r] !■ {aSlz} K orku ile uykusundan belirlenim ci, [belirlenim-ci] sf. fel. Her olayın başka
sıçramak; birden korku ile uyanmak. [DS] 2. (Hay­
van için) habersizce bir şeyden korkup ürkmek. 3.
Şaşkın şaşkın bakmak; afallamak. 4. Ürkmek. 5. belirlenim cilik, -ği [belirlenim-ci-lik] is. fel. H er
{ağız} Şaşkınlıkla karışık korku duymak; irkilmek.
[DS] 6. {ağız} Dudakta uçuk çıkmak; uçuklamak.
[DS]
belinlemek2, [bel-in-le-mek] {ağız}] g ç l . f f r ] fl ( i ) - belirlenm e, [belir-le-n-me] is. 1. Belirlenm ek işi. 2.
yor] (Hayvan için) yükün ağırlığı ile beli çökmek.
[DS
belinm ek', [bel-in-mek] {ağız} gçsz. f i f i r ] Hayal
etmek. [DS]
belinmek2, [böl-ün-mek / bel-in-mek] {ağız} gçsz. fi
f i r ] Bölünmek; parçalanmak. [DS]
belinti, [böl-ün-tü / bel-in-ti] {ağız} is. B ir odayı ikiye
ayıran şey. [DS]
belirgin, [belir-gin] sf. 1. Belirmiş durumda olan;
bariz; besbelli. 2. A çıkça görülen; açık; sarih. 3.
Benzerleri arasında hem en göze çarpan,
belirginleşme, [belir-gin-le-ş-me] is. Belirginleşmek
işi.
belirginleşm ek, [belir-gin-le-ş-mek] dönşl. fi f i r ]
Açıkça görülüp sezilebilir durum a gelmek.
BEL
belirginleştirm e, [belir-gin-le-ş-tir-me] is. Belirgin­
leştirmek işi.
b elirg in leştirm ek , [belir-gin-le-ş-tir-mek] gçl. fi f
ir] Açıkça görülür, anlaşılabilir duruma gelmesini
sağlamak; belirginlik kazandırmak,
b elirginlik, -ği [belir-gin-lik] is. 1. Belirgin olma du­
rumu. 2. Belirgin olan şeyin niteliği. 3. dbl. Bir di­
lin yapısal gereği olarak herhangi bir dil unsuru­
nun, diğerleriyle benzer özellik taşım asına rağmen,
bir yönüyle farklılık gösterdiği için ayrı biçimbirim
sayılma özelliği, «/p/ sesi /b/'den titreşimsizliği ile
belirginlik kazanır.»
belirlem e, [belir-le-me] is. 1. Belirlemek işi. 2. B e­
lirli kılma; ayırma. 3. Açıklama. 4. y er b. Konumu
bilinm eyen bir noktanın bilinen noktalar aracılı­
ğıyla koordinatını hesaplama işlemi,
Belli olacak bir durum kazandırmak. 2. Benzerle­
rinden ayırt edilebilecek şekilde ortaya koymak;
tayin etmek, (1942). 3. Bellilik koymak; işaretle­
mek; damgalamak. 4. Bir şeyin gelişimini, sonra­
dan alması gereken durumu, kazanması gereken
özellikleri etkileme ile önceden yönlendirmek. 5.
dbl. (Tanımlayıcı sıfatların görevleri söz konusu
özünü teşkil eden unsurları açıklamak suretiyle ta­
nımlamak; tayin etmek. 7. man. B ir kavram ı ayırıcı
unsur ekleyerek sınırlamak; kapsam ım daraltmak,
belirlenim , [belir-le-n-im] is. 1. Belirli duruma
gelme; belirginleşme. 2. fel. Yeni bir kavramın an­
lamının, muhtevasının, yapısının, sınırlarının tam
olarak tespit edilmesi durumu; gerektirim, determi­
nasyon.
olayların zorunlu sonucu olduğu görüşünde olan;
gerekirci, determinist,
olayın başka olayların gerekli ve kaçınılmaz sonu­
cu olduğunu savunan felsefî görüş; gerekircilik; de­
terminizm.
Belirli hale getirilme,
belirlen m ek , [belir-le-n-mek] edil, fi f i r ] Açıkça
anlaşılır ve görülür duruma getirilmek,
belirlenm ezci, [belirlenmez-ci] is. fel. 1. B ir sebebe
bağlanm ayan olayların da bulunduğunu savunan
kimse; indeterminist. 2. İnsanın özgür iradesinin
hiçbir şarta bağlı olmadığını savunan kimse,
belirlenm ezcilik, -ği [belirlenmez-ci-lik] is. fel. 1.
H er zaman sebep-sonuç ilişkilerinin geçerli olm a­
dığını, bir sebebe bağlı olmayan olayların da var
olduğunu öne süren felsefî görüş; indeterminizm.
2. İnsanın özgür iradesinin hiçbir kayıt ve şarta
bağlı olmadığını, içinde bulunduğu şartlarla belir­
lenmediğini savunan görüş.
BEL
belirleyen, [belir-le-y-en] sf. 1. Belirlem ek eylemini
yapan; belirleyici. 2. (Olay için) başka bir olayı
belirleyen.
belirli, [belir-li] sf. Başka bir şeyle k arıştırılm ay a­
cak şekilde işaretlenmiş, sınırlanmış ve açıklanmış
olan; belli; muayyen; sınırlı, (1944). S1 belirli geç­
miş, dbl. Fiilin belirttiği eylemin içinde bulunulan
zam andan önce yapıldığını veya olup bittiğini kesin
bir dille bildiren kip; -di'li geçmiş, görülen geç­
miş. || belirli nesne, dbl. Geçişli fiilin yapıldığını
bildirdiği eylemden doğrudan etkilenen ve ismin
yüklem e hali ile belirlenmiş olan cümle öğesi; -i
hâl eki almış nesne.
belirlilik, -ği [belir-li-lik] is. 1. Belirli olm a durumu.
2. Belirli olan şeyin taşıdığı nitelik,
belirme, [bel-ir-me] is. Belirmek eylemi ve durumu;
tebellür etme,
belirmek, [bel-ir-mek] gçsz. f. f i r ] 1. (Önceden gö­
rülmeyen veya belli olmayan bir şey için) ortaya
çıkmak, görünür olmak; tezahür etmek. 2. (Bir dü­
şünce veya durum için) kesinlik kazanmak; tebellür
etmek. 3. İyice görülebilir, kesin olarak anlaşılabi­
lir duruma gelmek; tebarüz etmek,
belirsiz, [eT. belür-süz > belir-siz] sf. 1. Belirlemesi
yapılmam ış olan; gayr-i muayyen. 2. Niteliği hak­
kında kesin bilgi edinilemeyen; müphem. 3. Bilin­
meyen; meçhul. S belirsiz geçmiş, dbl. Fiilin be­
lirttiği eylemin, içinde bulunulan zam andan önce
olup bittiğinin başkasından öğrenildiği veya belir­
tilerinden tahmin edildiğini ifade eden kip; -miş'li
geçmiş; öğrenilen geçmiş, duyulan geçmiş.
belirsizlik, -ği [belir-siz-lik] is. 1. Belirsiz olm a du­
rumu. 2. Belirsiz olan şeyin taşıdığı nitelik,
belirteç, -ci [belir-t-mek > belirt-eç] is. dbl. 1. Fiille­
rin, sıfatların ve zarfların anlamını nitelik veya ni­
celik bakım ından sınırlayan kelimeler; zarf. 2. kim.
İçinde bulunduğu ortamın asit veya baz oluşunu
renk değişimi ile belli eden kimyasal madde,
belirten, [belir-t-en] sf. 1. Belirtme işini yapan. 2. is.
dbl. Cümlede başka bir terimdeki asıl düşünceyi ta­
mamlayan terim; tamlayan,
belirti, [belir-t-i] is. 1. Bir olayın veya bir durumun
bilinmesine, tanınmasına, anlaşılmasına yardım e-
den şey; alamet; nişan; nişane, (1944). 2. tıp. H as­
talıkların tanınmasına yarayan ağrı, sızı veya bo­
zukluklar; semptom. 3. {ağız} Görüntü; hayal. [DS]
fi1 belirti bilimi, tıp. H astalık belirtilerini incele­
yen, teşhis ve tedavi için bunların anlamını araştı­
ran tıp bilimi dalı; semptomatoloji.
belirtici, [belir-t-ici] sf. Belirtme işini yapan; belir­
ten.
belirtik, -ği [belir-t-ik] sf. fel. Açık; sarih; belli,
belirtilen, [belir-t-il-en] is. 1. Belirtilmiş olan; tasrih
edilmiş; muayyen. 2. dbl. İsim ve sıfat tam lam ala­
rında dizilişe göre ikinci sırada yer alan asıl öge;
tamlanan.
l i e ili® s o m . ;40
belirtili, [belir-t-i-li] sf. 1. Belirtisi olan. 2. Belirtil­
miş olan. 3. Belirli kılınan. S belirtili nesne, dbl.
Cümlede geçişli fiille kurulu bir yüklem in belirttiği
eylemden etkilenen ve ismin belirtme durumunda
bulunan öge. || belirtili tanılama, dbl. Belirlenmiş
bir kavramı içermek üzere tamlayanı ilgi (-in) ha­
linde; tamlananı da iyelik üçüncü kişi (-i; -leri)
ekini almış olan isim tamlaması.
belirtilme, [belir-t-il-me] is. Belirtilm ek eylemi ve
işi.
belirtilmek, [belir-t-il-mek] edil. f. f i r ] 1. B ir baş­
kası tarafından açık ve anlaşılır hale getirilmek. 2.
Açıklanmak. 3. Belli edilmek,
belirtisiz, [belir-t-i-siz] sf. 1. Belirtisi olmayan. 2.
Belirlenmemiş olan; gayrimuayyen. S1 belirtisiz
nesne, dbl. Geçişli bir fiille kurulmuş cümlede yük­
lemin belirttiği eylemden etkilenen ve yalın halde
bulunan öge. || belirtisiz tam lama, dbl. Belirlen­
memiş bir kavramı içermek üzere tamlayanı yalın,
tamlananı iyelik üçüncü kişi (-i; -leri) ekini almış
bulunan isim tamlaması.
belirtke, [belir-t-ke] is. Gösterge,
belirtken, [belir-t-ken] is. 1. Bir özlü sözle birlikte
kullanılan işaret. 2. Soyut bir kavram ın sembolü
olan eşya, varlık veya şekil; amblem. 3. Gösterge,
belirtme, [belir-t-me] is. 1. Belirli hale getirme; be­
lirli kılma; tasrih. 2. Göz önüne koyma; temayüz
ettirme. 3. Açıklama. 4. Görüş bildirme. 0 belirt­
me durumu, dbl. Cümlede yüklem in bildirdiği ey­
lemden doğrudan etkilenen nesne arasındaki ba­
ğıntıyı belirten durum; yüklem e durumu; -i hâli;
akkuzatif; mefulünbih.\\ belirtme grubu, dbl. Tam­
lamalardan daha geniş kelime grubu.\\ belirtme
sıfatı, dbl. İsim leri gösterme, soru, sayı veya belgi­
sizlik yönlerinden belirten sıfat.
belirtmek, [belir-t-mek] g ç l.f. f i r ] 1. Bir şeyi belirli
hâle getirmek; tebarüz ettirmek. 2. Daha açık ve
anlaşılır hale getirmek. 3. İşaret etmek. 4. Göster­
mek. 5. Vurgulamak,
belişm ek, [böl-üş-mek / bel-iş-mek] {ağız} işteş, f. f
ir] Bölüşmek; paylaşmak. [DS]
b elit1, -di [Ar. bellit > pelit] {ağız} is. 1. M eşe ağacı­
nın meyvesi; palamut. 2. Ağaç yaprağı. [DS] S be­
lit ağacı, {ağız} 1. Meşe ağacı. 2. Pırnar ağacı.
[DS]
belit2, [bel-it] is. man. Açık, anlaşılır ve gerçekliği
kendiliğinden olup hiçbir tanıtlama istemeyen ve
bu sebepten diğer önermelerin dayanağı olan temel
önerme; mütearife, aksiyom,
belitke, [belit-ke] is. man. A ksiyom a ilişkin; belitle
ilgili.
belitken, [belit-ken] is. man. Belitler sisteminden o-
lan.
belitleme, [belit-le-me] is. man. Tümdengelimci bir
bilim e temel olacak belit düzeni; aksiyomatik.
beliyat, [Ar. beliyye > beliyyât oLL] (beliya:t) {OsT}
is. Sıkıntılar; kederler; belalar; felaketler,
beliye, [Ar. beliyye {OsT} is. 1. Bela. 2. Felaket.
3. Dert; sıkıntı; keder; meşakkat. 4. Cahiliye Arap-
larının savaşçı veya eşraftan birinin mezarına bağ­
layarak ölünceye kadar aç bıraktıkları deve veya
kısrak.
belka1, -a’i [Ar. belkâ’ >UL] (belka:) {OsT} sf. (At
için) alaca; alacalı.
belka2, -a’ı [Ar. belka' £•!>] {OsT} sf. 1. (Çöl için)
tenha. 2. (Yer için) harap ve boş.
belkaptan, [îng. beli (zil) + captain (kaptan)] is. Bü­
yük otellerde oda hizmetlerini yöneten kimse,
belki, [Ar. bel (olabilir) + Far. ki > belki 4SÜ4] (be'lki)
{OsTl e. 1. Olabilir ki. 2. Herhalde. 3. B ir ihtimale
göre; muhtemel olarak. 4. Sanılırsa; zannedilirse. 5.
bağ. Olsa olsa. S belki de, "Şu da olabilir.."
belkileyim, [belki-leyin] {ağız} e. Belki. [DS]
belkili, [belki-li] s f 1. Çözümü şüpheli olan. 2.
Eylemi, sonucu şüpheli. 3. fel. Yeter delil gösteril­
mediği için ispat edilmesi gerekli görülen; doğru­
luğu kadar yanlışlığı da mümkün olabilen; ihtimali,
olasılı. 4. man. Sadece olabilirlik taşıyan, zorunlu
olmayan, fi1 belkili yargı, fel. K ant felsefesinde,
özne ile yüklem ilişkisi sadece mümkün görülen
yargı.
belkim, [Ar. bel (olabilir) + Far. kim > belkim JJ
(be'lkim) {eAT} zf. Belki,
beli, [Ar. beli J>] is. Islatma.
belladon, [İt. belladonna] is. Belladonnadan çıkarı­
lan zehir.
belladonna, [İt. bella (güzel) + donna (kadın) > Fr.
belladone] (bellado'na) is. bot. 1. Patlıcangillerden
orman açıklıklarında yetişen, yaprakları düz kenar­
lı, kısa tüylü, çiçekleri morumsu, meyveleri siyah
kiraz biçiminde, tatlı fakat zehirli, yaprak, kök ve
kök saplarında bulundurduğu zehir (atropin) tıpta
ağrı kesici, spazm çözücü ve salgı azaltıcı olarak
kullanılan pis kokulu bir bitki; güzelavrat otu,
(Atropa belladonna). 2. G üzelavrat otu bitkisinden
çıkarılan zehir,
bellegen, [bel-le-gen] {ağız} sf. Çabuk öğrenen; akıllı.
[DS]
bellek1, -ği [bel-le-mek > bel-le-k] is. 1 . psikol.
Yaşanılanları, öğrenilenleri ve bunların geçmişle
ilişkisini bilinçli olarak zihinde saklama gücü; ha­
fıza; akıl; hatır; zihin, (1942). 2. bsy. Bilgisayarda
programı değişmeyen verileri, yapılacak işlem için
gerekli olan sonuçları toplayan bölüm, ö bellek
karışıklığı, tıp. Kelimelerin doğru anlamını hatır­
layamamak y a da ilk kez gördüğü bir şeyi daha
önce gördüğünü sanm a biçiminde beliren ruh has­
talığı. || bellek yitimi, tıp. 1. B üyük darbe veya sar­
sıntı sonucu belleğin kaybolması şeklinde görülen
ruh hastalığı. 2. Belleğin kısa bir süre durup işle­
memesi; amnezi. || belleğini yitirmek, Bellek kay­
bına uğramak; yaşanılan olayları hatırlayamamak.
bellek2, -ği [bel-le-k] {ağız} is. 1 . İşaret; nişan. 2. Ön­
ceden işaretlenen, bellenilen yer. 3. Bilinen; belli
olan. [DS] t5 bellek koymak, {ağız} İşaret koymak.
[DS]
bellek'5, -ği [bel-lek] {ağız} is. Aşağı, alçak yer; bat­
kın. [DS]
bellekti, [bel-le-k-li] is. 1. Bellek sahibi olan. 2. G üç­
lü bir hafızaya sahip olan; belleği kuvvetli; {ağız}
(ayın). [DS]
belleklik, -ği [bel-lik-lik > bellek-lik] {ağız} is. Enta­
rinin eskiyen belden yukarı kısmını değiştirmeye
yarayan kumaş parçası. [DS]
bellem, [bel-le-m] is. Bellemek kabiliyeti; hıfz.
bellem e1, [bel-le-me] is. Bellemek işi.
belleme"’, [bel-le-me -ulo] is. 1. A t ve eşek gibi binek
hayvanlarının sırtına örtülen keçe veya kalın do­
kuma; haşa; yapık, {ağız} (aym) [DS] 2. Yapı ustala­
rının ayaklarını basmaları için konulan kalasları
uçlarından bindirmek için dikmelere yatay olarak
çakılmış kalas parçaları. 3. {ağız} Kapı arkalarına
iki yerden çakılan kaim ağaç kuşak. [DS] 4. {ağız}
Duvara yıkılmaması için yapılan destek. [DS] 5.
{ağız} Yünden yapılmış kısa ceket. [DS] 6 . {eAT} is.
Yelek gibi bele kadar olan giysi. 7. {ağız} Eyer üs­
tüne konulan yastık. [DS] 8. {ağız} Arkası basık bir
tür erkek ayakkabısı. [DS] 9. {ağız} Ayakkabıya
sonradan vurulan pençe. [DS] 10. {ağız} Eteklik.
[DS] 11. {ağız} Kadınların giydiği bir tür gömlek.
[DS] 12. {ağız} Renkli gömlek. [DS]
belleme2, [bel7 > bel-le-me] is. 1. Bel ile toprağı
kazma, aktarma işlemi. 2. {ağız} Belin çıkardığı iri
toprak parçası. [DS]
belleme4, [bel > bel-le-me] {ağız} sf. Yarım; yarıya
kadar. [DS]
bellem ek1, [eT. bel-gü / bel > bel-le-mek] g ç l.f. f r ]
fl(i)-y o r ] 1 . Öğrenip akılda tutmak; ezberlemek;
öğrenmek. 2. Sanmak; öyle bilmek; zannetmek.
{ağız} (aym) [DS] 3. {ağız} Kararlaştırmak. [DS] S
belle ki, {ağız} Söz gelişi; diyelim ki; varsayalım.
[DS]
bellem ek2, [bel (tarım aracı) > bel-le-mek] g ç l.f. f
r] fl(i)-y o r ] Bel ile toprağı işlemek.
bellem ek3, [bel-le-mek] {ağız} g ç sz .f. f r ] fl(i)-y o r]
1. Bel vermek; eğilmek. 2. Hasta ziyaretine gitmek.
[DS]
bellemek4, [bel-le-mek] {ağız} gçl. f. f r ] fl(i)-y o r]
kaba. (Erkek için) kadınla cinsel ilişkide bulun­
mak. [DS]
bellengeç, -ci [bel-le-n-geç] {ağız} is. Öğrenmek için
yapılan alıştırma; temrin. [DS]
BEL
bellenme, [bel-le-n-me] is. Bellenmek eylemi ve du­
rumu.
bellenm ek1, [bel-le-n-mek] edil. f. [-ir] 1. (Toprak
için) bel ile aktarılmak, işlenmek. 2. dönşl. f. Bel
adındaki tarım aracına sahip olmak.
bellenmek2, [bel-le-n-mek] edil. f. [-ir] 1. Akılda
tutulacak şekilde öğrenilmek; ezberlenmek, kav­
ranmak. 2. Benimsenmek.
bellenmek3, [bel-le-n-mek] dönşl. f. [-ir] (Duvar,
tavan veya yatay uzatılmış kalaslar için) ortasından
kamburlaşmak; bel vermek,
bellenti, [bel-le-n-ti] {ağız} is. 1. Bilgi. 2. Talimat;
yönerge. [DS]
belleşmek, [bel-le-ş-mek] {ağız} işteş, f. [-ir] Tanış­
mak. [DS]
belleten, [bel-le-t-en] is. 1. Bilim kuram larının ça­
lışmalarını veya haberlerini yansıtan süreli yayın;
İlmî dergi, bülten,
belletici, [bel-le-t-ici] is. psikol. 1. Bazı yararlı alış­
tırm alarla bellemeyi kolaylaştıran ve belleği gelişti­
ren. 2. Yatılı öğrencilerin çalışmalarına ve ödevle­
rine yardım eden öğrenmen. 3. Bir konunun öğre­
nilmesi için alıştırma yaptıran kişi; çalıştırıcı; öğre­
tici.
belletme, [bel-le-t-me] is. Belletmek işi.
belletmek1, [bel-le-t-mek] {ağız} gçl. f. [-ir] (Ayak­
kabı için) pençe yaptırmak; pençeletmek. [DS]
belletmek2, [bel-le-t-mek] {ağız} gçl. f. [-ir] Toprağı
bel ile işletmek. [DS]
belletmek3, [bel-le-t-mek] g ç l.f. [-ir] 1. Bellemesini
sağlamak. 2. Ezberletmek. 3. Öğretmek, {ağız} (ay­
nı) [DS]
belletmek4, [bel-li+et-mek] {ağız} gçl. f. [-ir] Belli
etmek; açığa vurmak. [DS]
belletmen, [bel-le-t-men] is. Yatılı öğrencilerin çalış­
malarına, ödevlerine yardım etmek, yoklama yap­
m ak ve çalışm a disiplinini sağlamakla görevli öğ­
retmen; belletici,
belleyik, -ği [bel-le-y-ik] {ağız} sf. Bellemiş; öğren­
miş. [DS]
belli1, [bel-li] sf. 1. Bel adlı tarım aracına sahip olan.
2. (Toprak için) bel ile işlenmiş; bellenmiş.
belli2, [bel-li] sf. (Hayvan için) beli uzunca ve dolgun
olan.
belli3, [bel-li] sf. 1. Herkes tarafından bilinen; özel­
likleriyle iyi tanınan; malum. 2. Gizli olmayan;
ortada, herkesin gözü önünde olan; açık, aşikâr;
zahir. 3. Anlaşılan. 4. {ağız} folk. Nişanlanırken ta­
rafların birbirine verdiği hediye. [DS] S’ belli başlı,
I. En önemli; başlıca. 2. Sınırlı; muayyen.|| belli
belirsiz, Zorlukla seçilebilen; belirli olmayan;
açıkça görülem eyen.\\ belli bir şey, "Tereddüde ge­
rek yok, açıkça ortada" anlamında kullanılır. \\ belli
boncuk, {ağız} Göze çarpan kimse. [DS]|| belli et­
lMIİlftîSflZİJÜK.542
mek, 1. Sezdirmek; açığa vurmak. 2. Açıklamak;
görünür, bilinir duruma getirmek. || belli etmemeye
çalışmak, B ir durumu başkalarının anlamaması,
sezmem esi için gayret göstermek.\\ belli olmak, 1.
Sezilmek; anlaşılmak. 2. Açıklanmak; bilinir duru­
ma getirilmek.
b ellik 1, -ği [belli-lik / bel-lik] is. 1. Bir şeyin belli
olması için üzerine konulan işaret; iz; nişan; marka.
2. {ağız} Nişan töreni. [DS] 3. {ağız} folk. Nişanla­
nan kıza verilen hediye veya takılan altın. [DS]
bellik2, -ği [bel-lik] {ağız} is. Bel bağı; bele takılan
şey. [DS]
bellilemek, [belli-le-mek] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(i)-yor]
Bellemek; öğrenmek. [DS]
bellilik, -ği [belli-lik] is. 1. Belli olm a durumu. 2.
Belli olan şeyin niteliği; bedahet, muayyeniyet. 3.
{ağız} M ezar taşı. [DS]
bellisiz, [belli-siz j—L] sf. 1. {eAT} Belirsiz; meçhul.
2. Belli olmayan. 3. Bilinemeyen. 4. gzl. sntl. Göze
çarpmayan, güç fark edilen şekiller,
bellisiiz, [belli-süz >-!.] {eAT} sf. Belirsiz; meçhul,
bellu’a, [Ar. b ellü'a jJİJ (bellû.a) {OsT} is. 1. Kü­
çük aptes bozulacak yer. 2. Suları lağıma akıtan
delikli taş.
bellût, [Ar. bellüt bjL] (bellû;t) {OsT} is. 1. Pelit ağa­
cı. 2. Meşe palamudu,
bellfi, [bel-lü / ^L] {eAT} sf. Belli; açık; aşikâr, ö
bellü ad, {eAT} Tanınan, şöhret bulan ad.|| bellü
bayık {eAT} 1. Muhakkak; kesinlikle. 2. Apaçık;
besbelli.\\ bellü bilmek, {eAT} İyi bilmek; iyice an­
lamak; kanaat getirmek.\\ bellü kişi, {eAT} İleri g e­
len, saygın kim se.|| bellü söz, {eAT} Delil; kanıt.
bellülemek, [bel-lü-le-mek {eAT} gçl. f. f r ]
Belli etmek; tayin etmek,
bellttsi, [bel-lü-s-i ^ ^ L ] {eAT} sf. A çık olan; aşikâr
olan.
belma, [Far. belm â l»A>] (belma;) {OsT} sf. 1. Y arar­
sız. 2. İri; kaba. S belm â-rîş, {OsT} 1. K abasakal
2. Ahmak.
belme, [Far. belm e -u l] {OsT} sf. -*• belma. S belm e-
rîş, {OsTj -*• belmâ-rîş.
belmek, [böl-mek / bel-mek] {ağız} gçl. f. f e r ] B öl­
mek. [DS]
belmuş, [bulamaç > Bulg. balmuş] {ağız} is. Taze
peynir ile yapılan bir tür tatlı; höşmerim. [DS]
belsem , [Lat. balsamum] is. Bazı bitkilerin gövde­
sinden damlayan benzoik asit veya sinnam ik asit
ihtiva eden kokulu madde; reçine. S1 belsem ağacı,
bot. Sıcak bölgelerde yetişen sedefotugillerden ve
burseraceae fam ilyasından, reçinesinden eskiden
eczacılıkta yararlanılan p e k çok ağaç türü, (Balse-
m ea commiphora; B. amyris; B. myrrha)
in lin e S I M . 543 BEN

belsemi, [Ar. belsemi (_s^—JL] (belsemi:) {OsT} sf. B el­ belvaz, [Far. belvâz jljl>] (belva:z) {OsT} is. Duvar­
sem ile ilgili; pelesenk yağı ile ilgili, dan dışarı çıkan direk ucu; çıkıntı,
belsemiye, [Ar. belsemiyye {OsT} is. bot. Kına belyad, [Far. belyâd :>Lİ.] (belya:d) {OsT} is. İşleme-
çiçeğigiller, (Balsaminecae). siz, sade elbise,
beltem, [Ar. beltem {OsT} is. (Kişi için) peltek bem, -mmi [Ar. bemm p->] {OsT} is. müz. 1. Kanun,
konuşan. tam bur gibi çalgılara takılan tel. 2. Pes ses.
beltir, [bel-tir] {eT} is. 1. Yolların birleştiği yer; kav­ bemberk, -ği [be(m)+be/rk] {ağız} pekşt. sf. Çok sıkı;
şak; dört yol ağzı. [EUTS] [Gabain] [İKPÖy.] 2. çok sağlam. [DS]
Akarsuların birleştiği yer. [ETY] bembeyaz, [be(m)+beyaz] (be’mbeyaz) pekşt. sf. 1.
beltürmek, [bel-tür-mek] {eT} gçl. f. f ü r ] Göster­ Çok beyaz. 2. Her yanı beyaz olan; apak. S (yüzü)
mek. [Gabain] bembeyaz kesilmek, Korku ve heyecan gibi sebep­
belu, -u’ı [Ar. bel‘ > belü' (belû:) {OsT} sf. Çok lerle solmak.
yiyici; obur. bemek, [be-mek] {eT} g çsz.f. f r ] 1. Sert, sıkı, yoğun
beluce, [İt. bello (güzel) => belu-ce] (be'luce) sf. olmak. [İKPÖy.] 2. Sabit olmak. [İKPÖy.] 3. Güçlü,
argo. Güzel; güzelce, sağlam olmak. [İKPÖy.]
belul, [Ar. belül JjL ] (belû.T) {OsT} is. Hastalıktan bemol, -İÜ [İt. b molle (yumuşak b)\ is. müz. Önüne
konulduğu notaları yarım la ton indiren işaret.
kurtulma.
b en 1, [ben (yans.)] is. Sıçrama, ürkme ve irkilme
belum, [Ar. bel'üm / b ü f üm (bel-u:m) {OsT} is. anlatan kök. [Zülfıkar] ben-il-e-mek, ben-il-de-mek.
anat. Hançere; gırtlak, ben2, [ben / beng / ben (yans.)] is. Kabaca bağırmayı,
belus, [Far. belııs / bülüs j - ^ ] (belû:s) {OsT} is. 1. tavuk ve kuş ötüşünü anlatan kök. [Zülfıkar] beng-ir
Yalan dolan; hile. 2. Tevazu. 3. sf. Hileci, bengir, ben-ir-mek, beng-il-de-mek, ben-ir-mak.
ben3, [eT. ben / men] {eT} zm. 1. Teklik birinci kişi
belut, [Ar. belüt iji>] (belû:t) {OsT} is. bot. 1. Meşe
zamiri. {eT} (aym). [DLT] [ETY] 2. psikol. Bireyi ve
ağacı. 2. M eşe ağacı meyvesi; palamut, kişiliği oluşturan öge. 3. Bireyi diğerlerinden ayı­
bclutiyye, [Ar. belütiyye (belû:tiye, t kalın ran kişilik. 4. Düşünen ve eylemde bulunduğunu
söylenir) {OsT} is. Meşegiller. bildiren özne. S ben bana, {eAT} Kendi kendime.\\
ben ben demek, Hep kendini düşünmek; bencillik
belük, -ğü [bel-ük / bil-ük {eAT} is. Ok yay
etmek.|| ben beni, {eAT} Kendi kendimi.\\ Ben bu
kuburu; sadak, işte yokum, Ben bu işe karışm ak istemiyorum; bu
bdünglemek, [bel-üfi-le-mek lİMS"^] (belühlemek) işte beni y o k sayın.\\ Bende o göz var mı? “Bu y a ­
{eAT} {ağız} g çsz.f. f r ] Belinlemek. [DS] lanlara ve kandırmacalara inanacak kadar aptal
belürmek, [eT. belgür-mek>bel-ür-m ek ^j>L .] {eAT} değilim. ” anlamında söylenir.\\ Benden günah git­
ti, Ben üzerime düşen hatırlatma ve söyleme g ö re­
gçsz. f. f ü r ] Belli olmak; ortaya çıkmak; meydana
vini yerine getirdim; artık kendimi suçlu saymam. ||
çıkmak.
benden sonra tufan, Bencillik ederek yalnız ken­
belürmek, [er. bel-gür-mek] {eAT} gçsz. f. f ü r ] O r­ dini düşünenler için söylenir.|| benden söylemesi,
taya çıkmak; belirmek; görünmek, Bu konuda bana düşen görev hatırlatm ak veya söy­
belürsüz, [belür-süz] {eAT} sf. Belirsiz, lemektir; artık gerisini sen bilirsin,|| Benden uzak
beliirtmek, [belür-d-mek ıiloj_ji>] {eAT} gçl. f. [-ür] dursun da isterse M ısır'a sultan olsun, Benimle
Ortaya çıkarmak; izhar etmek, ilgisini kessin de ne kadar yetkili olursa olsun, a n ­
belürtmek, [eT. belgür-t-mek] {eAT} gçl. f. f ü r ] lamında kullanılır. || ben dışı, fel. Özneden başka
belirtmek. bütün nesneler.\\ benem dimek, {eAT} K ibirlen­
mek; kendini beğenmek.\\ ben gibi, {eAT} Benim
belüsüz, [eT. belgü-süz > belü-süz {eAT} sf.
gibi. || ben hancı sen yolcu oldukça, İlişkilerim iz
Belirsiz; meçhul, sürdükçe.|| Beni bana komaz, {eAT} 1. Beni kendi
helva, [Ar. belvâ ^^L] (belva:) {OsT} is. Keder; gam; hâlime bırakmaz; irademi elimden alır. 2. H ayatı­
tasa; felaket; ıstırap, ma kast eder. || ben içinci, fel. Beniçincilik yanlısı
olan; ben m erkezci.|| ben içincilik, /e/. Kişinin ben­
bclvaje, [Far. belvâje ojl^L] (belva.je) {OsT} is. Şişe.
liğini evrenin merkezi sayan dünya görüşü; ben
Iıelvaye, [Far. belvâye 4^ ] (belvaye) {OsT} is. K ır­ merkezcilik, egosantrizm. || benim diyen, Güçlü ve
langıç. kendine güvenen kişi. || Benim oğlum bina okur,
döner döner yine okur, Verimsiz kişi ne kadar
aym şeyleri tekrar tekrar yapsa da başarı sağla-
BEN
yaniaz.|| Beni sokmayan yılan bin yıl yaşasın, 1.
Kim seye zararı dokunmayan zararı bilinen kişilere
dokunm amak gerekir. 2. (Bencillik eden kişiler
için) başkaları için zararlı olsa bile beni ilgilen­
dirmez, anlamında kullanılır. || Ben şeyhimi (şâhı-
mı) bu kadar severim, Bundan daha çok özveri
beklemeyin.\\ ben üstü, psikol. "Ben"in üstünde yer
alan soyut bir kavram; üst ben, üst ego.
ben4, [eT. be-m ek (sert, sıkı, sağlam olmak) > be-ng-
(e)k > beneg / ben] {eTj is. 1. Leke; benek. 2. Ge­
netik olarak deride meydana gelen koyu renkli leke
veya kabarıklıklar. 3. M eyvelerde olgunlaşma be­
lirtisi olarak ortaya çıkan renk değişiklikleri, {ağızj
(aym) [DS] 4. Saç ve sakalda beliren beyazlıklar.
{ağızj (aynı) [DS] fi1 ben düşmek, {ağızj 1. (Meyve
için) olgunlaşma belirtisi olarak üzerinde benek
oluşmak. 2. (Saç ve sakal için) ye r ye r beyaz leke­
ler oluşmak. [DS]
ben5, [eT. men / beng / Far. beng ?] {ağızj is. 1. Ku­
şun yavrularına taşıdığı yem. 2. Oltaya veya tuzağa
konulan yem. [DS]
ben6, [Far. ben j.] {OsT} is. 1. Harman; ekin. 2. Bağ.
3. Çitlembik. S ben-vân, {OsTj Tarla, harman ve­ bencileyin, [ben-ci-leyin (eşitlik eki)
y a ekin bekçisi.
ben7, [belen > ben] {ağızj is. Dağm veya tepenin gö­
rünm eyen yüzü. [DS]
bena, [Ar. benâ U>] {OsT} is. Oğullar; evlat.
benabe, [Far. benâbe 4.L4] (bena. be) {OsTj is. 1. Kez;
defa. 2. Nöbet,
benadık, [Ar. bunduk > benâdık ljjL>] (bena:dık)
{OsT} is. 1. Y uvarlak kurşunlar. 2. Fındıklar,
benadir, [Far. bender > Ar. benâdir j^ lj] (bena:dir)
{OsT} is. 1. Deniz ticaret yerleri. 2. Limanlar,
benahak, [Far. be-nâ-hak ^1-4] {OsT} zf. 1. Hakkı
olmadan. 2. Haksız yere,
benam, [Far. be-nâm fto] (bena:m) {OsT} is. 1. Par­
m ak ucu. 2. Tanınmış; meşhur; namlı,
benan, [Ar. benân jln] (bena:n) {OsT} is. 1. Parm ak­
lar. 2. Parm ak uçları,
benat, [Ar. bint (kız) > benât o b ] (benaıt) {OsT} is.
1. Kızlar. 2. Kız evlatlar. 3. Yapm a bebekler; kuk­
lalar. S benât-ı dehr, {OsT} Hayatın uğursuz kız­
ları (uğursuzlukları),|| benât-ı Havva, {OsT} Havva
kızları; kadınlar.\\ benât-ı na'ş-ı kübrâ, {OsT} B ü­
yükayı yıldızı kümesi.\\ benât-ı na'ş-ı suğrâ, {OsT}
Küçükayı yıldızı kümesi. | benat'ül-lahm, {OsT}
E tli butlu, şişman kızlar.
benava, [Far. bî-nevâ (biçare)] {ağız} sf. Serseri; ah­
mak; aptal. [DS]
benaver, [Far. benâver jjU.] (bena:ver) {OsT} is. Kan
çıbanı; iri çıban.
ÖIÜMIİİMM.
benbek, -ği [Ar. benbek^Ly] {OsTj is. Kadırga balığı
denilen bir tür deniz canavarı,
benbel, [Far. benbel {OsT} sf. 1. Ekşi. 2. is. Ekşi
elma.
benbenci, [ben + ben-ci] {ağız} sf. Sürekli kendinden
söz eden; kendini beğenmiş; hep kendini öven; bö­
bürlenen; kibirli. [DS]
benbencilik, -ği [ben + ben-ci-lik] is. 1. Benbenci
olm a durumu. 2. Benbenci olanın niteliği,
benc, [Far. beng > Ar. benc gy] {OsTj is. -*■ beng.
bencek, -ği [Rus. pidzak] {ağızj is. Ceket. [DS]
benci, [ben-ci] sf. 1. Kendini her konuda üstün gö­
ren. 2. Kendini beğenen; hodpesent, megaloman. 3.
is. Benciliği savunan; bencilik yanlısı,
bencil, [ben-cil] sf. 1. Yalnız kendini düşünerek, ken­
di çıkarlarını başkasından üstün tutan; hodbin;
hodkâm, (1935). 2. fel. Bencilik öğretisine bağlı
olan. S bencil olmak, B encil davranışlarda bu­
lunmak.
bencilce, [ben-cil-ce] (benci'lce) zf. 1. Bencile yakı­
şır biçimde. 2. sf. Bencil kişiye ait olan,
{eATj zf.
1. Benim gibi. 2. Bana benzer,
bencilik, -ği [ben-ci-lik] is. 1. Benci olma durumu;
kendini düşünme. 2. fel. Bütün ahlak kurallarının
ve insan davranışlarının temelinde kendini sevme
içgüdüsünün yattığını savunan görüş. 3. fel. Kendi
benini, kendi çıkarlarım hayatın mutlak ve tek ilke­
si sayan anlayış,
bencilleşme, [ben-cil-le-ş-me] is. Bencilleşmek işi.
bencilleşmek, [ben-cil-le-ş-mek] dönşl. f. f i r ] 1.
Bencil duruma gelmek. 2. Bencil olmak,
bencillik, -ği [ben-cil-lik] is. Başkalarının çıkarını
hiçe sayarak yalnızca kendi çıkarlarına uygun dav­
ranışlar sergileme durumu, fi1 bencillik etmek,
Bencil davranmak.
-bend, [Far. besten (bağlamak) > -bend -] {OsT}
son ek. Sonuna getirildiği Farsça isimlerden "bağ­
layan, bağlanan, bağlanmış ” anlamında birleşik sı­
fatlar türeten son ek.
bend, [Far. bend -iy] {OsTj is. bent. S1 bend bağ­
lamak, {ağız} Su bendi yapmak. [DS]]| bend-bâz,
{OsT} İp cambazı.\\ bend etmek, {OsT} Bağlamak.\\
bend-gâh, {OsTj Mafsal. || bend-i âhenin, {OsTj
D em ir bağ; kelepçe.\\ bend-i dil, (OsTj Gönül bağı;
sevgi; alaka; ilgi; sevgi. || bend-i engüşt, {OsT}
Parm ak boğumu. |] bend-i nay, {OsTj Kamışın bo­
ğum yeri.\\ bend-rug, {OsTj Tarla kenarında akan
suyun birikmesi için yapılan set. || bend ü bela,
{OsT} A şk ve bu yüzden doğan eziyet. || bend ü best
etmek, {OsTj İşe hile karıştırmak; sahtekârlık et­
mek.
İ I D P B K 1 M I İ .5 4 5
bendaka, [Ar. bendeka 4îxl.] {OsT} is. 1. Sert bakış;
hiddetli bakma. 2. Bir şeyi fındık gibi ufaklama.
bende, [Far. besten (bağlamak) > bend > bende
{OsT} is. 1. Bağlanmış insan. 2. Esir. 3. Kul; köle.
4. Sultanın emri altında olan herkes. 5. Taraftar;
intisap eden. 6. {ağız} Göğüslük. [DS] fi1 bende-
gân, {OsT} bendegân.|| ben d e-h ân e, {OsT} -*■
bendehane.|| bende-i d ire m -h a rîd e , {OsT} Para ile
satın alınmış köle. || bende-i d irin e, {OsT} Eski ya ş­
lı köle.\\ bende-i efgende, {OsT} D üşkün köle.\\
bende-i ferm an , {OsT} Ferm an kölesi.\\ bende-i
halka be-gûş, {OsT} 1. Kulağı küpeli köle. 2. me­
caz. İtaatli; uysal. | bende-i h arîd e , {OsT} 1. Satın
alınmış köle. 2. Taraftar.\\ b ende-i hirîd e, {OsT} 1.
Satm alınmış köle.\\ b en d e-i ü fkende, {OsT} Vur­
gun kul.\\ bende-nüvâz, {OsT} K ölesine iyi davra-
nan.|| bende-nüvâzâne, {OsT} Kölesine iyi davra­
nan kimseye yakışır biçimde.\\ b end e-p erv er, {OsT}
Kölelerim ve emrinde çalışanları kayıran.\\ bende-
zâde, 1. Köle çocuğu. 2. (Alçakgönüllülük için)
kendi çocuğum.
bendegân, [Far. bendegân j l ? «j^.] (bendegâ:n)
{OsT} is. 1. Kullar; köleler. 2. Padişahın hizmetinde
olanlar.
bendegî, [Far. bendegı J j-ü] (bendegi:) {OsT} is. 1.
Kulluk; kölelik. 2. sf. Bendeye ilişkin; köleye ait.
bendehane, [Far. bende-hâne 4i U- «jjJ (bendeha:ne)
zf. (Alçakgönüllülük göstermek için) evimiz; evim,
bendek, -ği [Far. bendek / bendeş Jj-l,] {OsT} is. 1.
Atılmış pam uk yumağı. 2. Eğrilm ek üzere hazır­
lanmış pam uk parçası,
bendene, [Far. bendene / bendim e / bendine 4İjuj]
{OsTj is. Elbise üzerindeki düğme, kopça vb. şey­
ler.
bendeniz, [Far. bende + T. -niz (iyelik çokluk ikinci
kişi eki) ji i j ] {OsT} zm. 1. Köleniz; hizmetçiniz. 2.
Eskiden, kendinden söz ederken alçakgönüllülük
ifadesi olarak "kulunuz, köleniz” anlam ında kulla­
nılan saygı sözü; ben.
bender, [Far. bender j-u J {OsT} is. 1. Ticaret ge­
milerinin yanaştığı iskele ve liman. 2. Ticaret yeri.
fi1 bender-gâh, {OsT} Lim an şehri; ticaret merkezi.
benderek, [Far. benderek J İ { O s T } is. 1. Küçük
iskele; mendirek. 2. Boğaz ağzına yapılamış küçük
kale; kalecik,
benderz, [Far. benderz jj-u.] {OsT} is. Çuvaldız.
bendeş, [beng-deş / bek-daş] {eAT} {ağız} sf. Eş; be­
zer; aynı. [DS]
bendeşsüz, [beng-deş-süz] (bendeşsüz) {eAT} sf. -*■
bengdeşsiz.
BEN
bendî, [Far. bend + Ar. -I i_s-Uj] (bendi:) {OsT} sf.
Düşman eline geçen; esir; tutsak; köle,
ben d id e, [Far. bendıde o-b.^o] (bendi.de) {OsT} sf. 1.
Bağlı; bağlanmış. 2. is. Esir; tutsak,
bendim e, [Far. bendime 4j;ah] (bendi:me) {OsT} is. 1.
Düğme; ilik. 2. Giyecek yakasına açılan ilik,
bendin e, [Far. bendine / bendene 4^.->-o] (bendime)
{OsT} is. -* bendene,
b e n d ir, [? bendir] {OsT} is. Tekke müziklerinde ku­
dümle birlikte kullanılan vurmalı çalgılardan biri
olup gümlemeyi önlemek ve çift tınılı ses elde et­
m ek için iç yüzeyine kiriş geçirilmiş, zilsiz büyük
def.
bendiş, [Far. bendiş j i ^ ] {OsT} is. A ltm ve gümüş
üzerine yapılan süs; savat,
b end uk i, [Ar. benduki ^J-4] (benduki:) {OsT} is. En
iyi keten bezi,
bene, [Far. bene 4aJ {Os T} is. İnce urgan; ip; palamar,
b ened ik tin , [Fr. Benedictus (bir tarikat kurucusu) >
benedictine] is. Bir tür likör,
benefsec, [Ar. benefşe > Ar. banafsec ^ - ^ 4] {OsT} is.
bot. Menekşe. S benefsecü’l-kilâb, {OsT} Kokusuz
menekşe; köpek menekşesi, (Viola eanina).
benefsenciye, [Ar. benefsenciyye {OsTj is.
bot. Menekşegiller,
benefş, [Far. benefş {OsT} s f Menekşe rengi;
mor.
benefşe, [Far. benefşe 4-üu] {Os T} is. bot. 1. M enek­
şe. 2. M enekşe rengi, fi1 benefşe-gün, {OsT} Me­
nekşe renkli gökyüzü. | benefşe-zâr, {OsT} Menekşe
tarlası.
benefşi, [Far. benefş + A. -I (benefşi:) {OsT} sf.
Menekşe rengi; mor.
b e n e k 1, -ği [Far. benek dL. > e T benek] is. 1. Ben
gibi küçük leke. 2. Küçük ben. 3. K âğıt veya ku­
maş üzerindeki küçük yuvarlak lekeler. 4. Galva­
nizle kaplanmış saçlar üzerinde görülen küçük le­
keler. 5. M eyvelerde olgunlaşma belirtisi olarak
görülen renk değişimleri. 6. Mücevhercilikte, pır­
lanta, züm rüt gibi değerli taşların üzerinde görülen
küçük lekeler; sinek. 7. {eT} Tane; sertleşmiş tane­
cik; habbe. [DLT] [İKPÖy.] 8. {eT} Bakır para. [DLT]
9. {OsT} Nokta, fi1 b en ek benek, 1. Küçük lekeler
halinde. 2. Küçük gruplar halinde. || benek düş­
m ek, 1. Beneklenmek; benek çıkmak. 2. Meyvelerin
olgunlaşmaya başladığının belirtisi olarak üzerle­
rinde küçük lekeler oluşmak.\\ b en ek hastalığı,
Meyve ağaçlarının meyve, dal ve yapraklarında
görülen bir hastalık.
BEN
benek2, -ği [Far. benek *iU>] {OsTj is. 1. Atlas zemin
üzerine sırm a işlemeli bir cins kumaş. 2. {ağız}
Herhangi bir kumaştan alınıp süs olarak işlenen
ufak parça. [DS] <3 benek altunlu, (eAT} Altın iş­
lemeli; altın benekli.|| benek-i büzürg, {OsT} Eski
kumaşlarda bulunan yuvarlak motifin adı.
beneklenme, [ben-ek-le-n-me] is. Beneklenmek ey­
lem i ve durumu,
beneklenmek, [ben-ek-le-n-melc] dönşl. fi. [-ir] 1.
Benekli veya lekeli hale gelmek. 2. Üzerinde benek
oluşmak.
benekleşme, [ben-ek-le-ş-me] is. Benekleşmek işi.
benekleşmek, [ben-ek-le-ş-mek] dönşl. fi. [-ir] Be­
nek hâlini almak,
benekli, [ben-ek-li] sf. 1. Küçük lekeleri bulunan;
beneği olan. 2. {ağız} (Halı, kilim, basm a vb. için)
üzerinde benek benek çiçek işlenmiş veya dokun­
m uş olan. [DS] S benekli eğrelti otu, bot. Kayalık­
larda yetişen dilimli basit yapraklı, yapraklarının
arkasında toprak sarısı spor keseleri bulunan eğ­
relti otları, (Polypodium).\ benekli geyik, zool.
A sya ormanlarında sürüler halinde yaşayan ve de­
risinin üzerinde beyaz lekeler bulunan bir tür g e­
yik, (Cervus axis / Axis axis).|| benekli güvercin,
zool. Kuyruğunu açtığı zam an üzerinde beyaz y u ­
varlak benekler beliren bir güvercin çeşidi. || be­
nekli kırlangıç, {ağızj B ir tür kırlangıç balığı.
[DS]|| benekli köpek balığı, zool. K üçük boylu ve
üzerinde siyah benekleri bulunan bir cins köpek
balığı, (Scylliorhinus canicula).
benes, [Ar. benes {OsT} is. Kötülükten kaçınma;
fenalıktan çekinme,
benevi, [Ar. beni > benevl J (benevi:) {OsT} sf.
Oğula mensup; oğulla ilgili,
beneviş, [Far. benefş => beneviş {eATj is. Çit­
lembik.
benevre, [Far. benevre ojjj] {OsT} is. Asıl; esas; te­
mel.
benevrek, -ği [Yun. epanobraki => benevrek / me-
nevrek] {ağız} is. Kıl dokuma şalvar. [DS]
benevşe, [Far. benefşe => benevşe {ağız} is.
Menekşe. [DS]
beng1, [beng / ben (yans.) is. Sıçrama, ürkm e ve
irkilme anlatan kök. [Zülfikar] beng-il-e-mek, beng-
il-de-mek.
beng2, [beng] (ben) {eT} is. Yüzdeki ben; leke. [ETY]
S ben düşmek, {eAT} (Meyveler için) olgunlaşma
belirtisi ortaya çıkmak; olgunluk rengi ortaya çık­
mak.
beng3, [men> ben dl>] (beh) {eT} is. 1. Kuş yemi. 2.
(Arpa, buğday vb. için) küçük tane. [Clauson] 3.
{eAT} Hayvanları avlam ak için tuzağa konulan
yem.
n e iü M îM i.
beng4, [Far. beng / benc ^ ] {OsT} is. bot. 1. Yaprak
uçlarında bulunan sakızından uyuşturucu elde edi­
len bitki; ban otu, (Hyoscyamus niger). 2. Bu otun
sakızından elde edilen uyuşturucu madde. 3. Bu
bitkinin yağlı tohumları. 4. Kiiçük çitlembik. 5.
Atlas üzerine işlenmiş sırma çiçekli bir tür kumaş,
bengâh, [Far. benğâh o&j] {O s T} is. 1. Keçeden ya­
pılm a Türkmen evi; akev. 2. Büyük rütbeli kim se­
nin çadırı.
bengdemek, [ben-de-mek > men-de-mek] (behde:-
mek) gçl. fi f r ] (Çiçek; saç vb. için) koparmak;
çekmek; yolmak. [Clauson]
bengdeş, [ben-deş (bendeş) {eAT} sf. Eş; ben­
zer; emsal.
bengdeşsiz, [ben-deş-siz (behdeşsiz) {eAT}
sf. 1. Eşsiz; benzersiz; emsalsiz. 2. Benzemeyen;
aykırı; zıt.
bengdeşsüz, [ben-deş-süz (bendeşsüz) {eATj
sf. bengdeşsiz.
bengdetmek, [ben-de-t-mek / men-de-t-mek] {eT}
g ç l.f. f ü r ] Yoldurmak; çektirmek; kopartmak,
bengere, [Far. bengere oj>^S\ {OsT} is. Çocukları u-
yutm ak için söylenen ninni,
benggü, [Moğ. mönkü > ben-gü / ben-gü / benü /
mengi] (bengü:) {eTj sf. Öncesi ve sonu olmayan;
sonsuz; ebedî. [ETY] fi1 bengü taş, {eT} E bedî taş;
m ezar yazıtı; abide; anıt.
bengi1, [beng / ben (yans.) > bengi / ben-i] {ağız} is.
Ürkme; korkma; şaşırma. S 1 bengi etmek, {ağız}
Ürkütmek; korkutmak; şaşırtmak. [DS]
bengi2, [Moğ. mönkü > ben-gü / ben-gü / benü /
mengi] sf. 1. Sonu olmayan. 2. Hep kalacak olan;
ebedî. 3. is. folk. Balıkesir yöresinde oynanan bir
tür zeybek. S1 bengi su, İçenlere sonsuz hayat ver­
diğine inanılan ve efsanelerde geçen ölümsüzlük
suyu; ab-ı hayat.
bengi3, [beni / mine / mini] {eT} is. Beyin. [Clauson]
bengi4, [bengü > bengi / mengi] is. {eT} Sevinç;
mutluluk. [ETY]
bengî5, [Far. beng + Ar. -I l5Sjo] (bengi:) {OsT} sf. 1.
Afyon içen; esrarkeş. 2. {ağız} Baygın; sersem. [DS]
bengigü, [ben-i-gü > beng-gü / ben-gü / benü]
(benigü) {eT} s f -*■ benggü. [ETY]
bengildek, -ği [beng (yans.) > beng-il-dek] {ağız} sf.
1. Şaşkınlıkla karışık korku duyan. 2. Uykudan sıç­
rayarak kalkan. 3. İrkilen; ürken. S bengildek ol­
mak, {ağız} 1. Şaşkınlıkla karışık korku duymak. 2.
Uykudan sıçrayarak kalkmak. 3. İrkilmek; ürkmek.
[DS]
bengildem ek1, [beng (yans.) > beng-il-de-mek / ben-
il-de-mek] {ağız} gçsz. fi. f r ] fd (i)-y o r] Bir korku
ile ansızın sıçramak; ürkmek. [DS]
İ f f l l E j ö M • 547
b e n g i l d e m e k 2, [bang (yans.) > beng-il-de-mek] {ağızj
gçl. f f r ] [-d(i)-yor] 1. Boşa konuşmak. 2. Ezan
okumak. 3. Seslenmek. [DS]
b e n g i l d e t m e k 1, [beng-il-de-t-mek] {ağızj gçl. fi [-ir]
Ürkütmek; korkutmak; şaşırtmak. [DS]
b e n g i l d e t m e k 2, [bang (yans.) > beng-il-de-t-mek]
{ağızj gçl.f. [-ir] Bebeği ağlatmak. [DS]
b e n g i l e m e , [bengi-le-me] is. Ölümsüzleştirme.
b e n g i l e m e k 1, [beng (yans.) > beng-i-le-mek / ben-î-
le-mek / menî-le-mek] (beni:le: mek) jeTj {ağızj
gçsz.f. f r ] Ürkerek geri çekilmek. [DS]
b e n g i l e m e k 2, [beng (yans.) > ben-î-le-m ek / menı-le-
mek] (beni:le:mek) {eT} g ç sz .f. f r ] Sevinmek; se­
vinç duymak.
b e n g i l e m e k 3, [bengi-le-mek] gçl. f. [-ı] [-l(i)-yor] 1.
Sonsuz yaşama niteliği kazandırmak. 2. Bengi kıl­
mak; ebedîleştirmek. 3. Ölümsüzleştirmek,
b e n g i l e ş m e , [bengi-le-ş-me] is. Ölümsüzleşme,
b e n g i l e ş m e k , [bengi-le-ş-mek] gçsz. f. [-ir] Sonsuz
yaşama niteliği kazanmak; ebedîleşmek, ölümsüz­
leşmek.
b e n g i l e t m e k , [beng (yans.) > befi-i-le-t-mek] {ağız}
gçl. f. [-ir] Ürkütmek; korkutmak; şaşırtmak. [DS]
b e n g i l i g , [benı-lig / menî-lig] (beni.Tig) {eT} sf. 1.
Sevinçli. 2. M utlu; mesut. [Clauson]
b e n g i l i k 1, - ğ i [benî-lik / menı-lik > bengi-lik] is. 1.
Zaman bakımından başlangıcı ve sonu; zamanla
ilgisi olmayan varlık. 2. Ölmezlik; sonsuzluk; ebe­
diyet; {eT} (aynı). [Clauson] 3. Sonsuz ve ölçülmez
zaman. 4. {eT} Sevinç; mutluluk. [Clauson]
b e n g i l i k 2, - ğ i [Far. bengî (sarhoş) + T. -lik] {ağız} is.
1. Gelincik çiçeği. 2. B ir tür bayıltıcı ilaç. [DS]
b e n g i l l e m e k , [beng (yans.) > ben-il-le-mek] (benille-
mek) {ağız} gçsz. f. f r ] fl(i)-y o r ] -*■ bengildek ol­
mak. [DS]
bengilletmek, [beng (yans.) > ben-il-le-t-mek] (benil-
letmek) {ağız} gçl. f. f i r ] Ürkütmek; korkutmak;
şaşırtmak. [DS]
bengiltmek, [Far. bengî (sarhoş) + T. -1-t-mek] {ağız}
gçl.f. f i r ] Bayıltmak. [DS]
bengirlemek, [beng (yans.) > ben-ir-le-mek] {ağız}
g çsz.f. f r ] fl(i)-y o r ] 1. Şaşkınlıkla karışık korku
duymak. 2. U ykudan sıçrayarak kalkmak. 3. İrkil­
mek; ürkmek. [DS]
bengirmek, [be (yans.) > be-gir-m ek > benir-mek]
(benirmek) {ağız} gçsz. f. f i r ] (Hayvan için) ba­
ğırmak; acı acı ses çıkarmak; melemek. [DS]
bengiz, [men-iz > *beniz jSÖ] (beniz) {eT} is. 1. Be­
niz. {eAT} (aym) [ETY] 2. {eAT} Yüz. 3. {eAT} Renk.
® beniz aldurm ak, {eAT} Benzi atmak; korkudan
sararmak.\\ beniz geçmek, {eAT} Yüzünün rengi
değişmek.\\ benzi ahnmak, {eAT} Benzi bozularak
sararmak.\\ benzi boz oyunu, {eAT} Üzeri örtülü
ebenin kendisine kim in dokunduğunu veya dürttü­
BEN
ğünü bilmesine dayanan bir oyun. || benzi çalın­
mak, {eAT} Yiizii değişmek.|| benzi gülmek, {eAT}
Yiizü gülmek; sevinmek.\\ benzi ürpermek, {eAT}
Rengi atmak.
bengizlenmek, [mefiiz-le-n-mek > *beniz-le-n-mek]
{eT} gçsz. fi f ü r ] Yüzüne kan gelmek; benzi dü­
zelmek. [Clauson]
bengizlig, [meniz-lig / *beniz-lig] {eT} sf. Güzel.
[Clauson]
bengkü, [ben-kü] (benkü) {eT} is. Yazıt; kitabe.
[ETY]
benglem ek, [ben-le-mek (benlemek) {eATj
g ç l.fi f r ] N işan koymak.
benglenm ek1, [ben-le-n-mek dU-ıK.] (behlenmek)
{eAT} g ç sz.f. f ü r ] (Koruk için) olgunlaşmaya baş­
lamak.
benglenm ek2, [men-le-n-mek > *ben-le-n-mek] {eTj
gçsz. f i f ü r ] (Kuş için) kendisine yem toplamak,
bengletmek, [men-le-t-mek / *ben-le-t-mek] {eT}
gçl. fi f ü r ] (Kuş vb. için) yemlemek; yem vermek,
benglig, [beng-lig > ben-lig] (benlig) {eT} sf. Benek­
li; beyaz benekli. [ETY]
bengü, [Moğ. mönkii > ben-gü / ben-gü / benü /
mengi] (eT. benü) {eT} sf. 1. Sabit kalacak nitelikte;
sonsuz; ebedî. [İKPÖy.] [Gabain] 2. zfi. Ebedî olarak.
[Tekin] 3. is. Anıt; yazıt; kitabe. [ETY] [İKPÖy.] fi1
bengü su, Ab-ı hayat.|| bengü taş, {ağız} Anıt; kita­
be. [DS]
bengzedmek, [benze-d-mek (behzedmek) gçl.
f i f i i r ] Benzetmek,
bengzeg, [menze-mek > menze-g / *benzeg] (ben-
zeg) {eT} sf. 1. Benzerlik. 2. Benzer,
bengzemek, [ben(i)z-e-mek (benze;mek)
{eAT} gçsz. fi f r ] Benzemek. S benzedem olanı,
{eAT} Benzetmiş olmalıyım.
bengzenmek, [benz-e-n-mek (benzenmek)
{eAT} dönşl. fi f ü r ] Kendini bir başkasına benzet­
mek.
bengzer, [benze-r (benzer) {eAT} zf. Öyle gö­
rünüyor ki; öyle anlaşılıyor ki.
bengzeş, [benze-ş joSL] (benzeş) {eAT} sf. Eş; benzer.
benzetm ek, [benze-t-mek] {eT} gçl. f i fd - ü r ) Ben­
zetmek.
beni, [Ar. ibn (oğul) > benî ^ (beni;) is. Oğullar;
oğulları. S1 benî-Âdem, {OsT} Ademoğulları; in­
sanlar. || benî-beşer, İnsanoğulları. || benî-İsrâil,
lsrailoğulları.\\ benî-nev,İnsanoğulları.
benik, [Far. benîk dJui>] (beni;k) {OsT} is. Çorap üre­
timinde kullanılan düşük kaliteli ipek.
BEN
benika, [Ar. benıka 4JL4 ] (beni:ka) {OsT} is. 1. Atm
göğsünden yukarı doğru, boğazı üstünde çıkan çı­
kan tüyden oluşmuş iki dairenin biri. 2. Elbisenin
koltuk altına eklenen parça,
benildeme, [ben-il-de-me] is. Belinleme.
benildemek, [ben (yans.) > ben-il-de-mek] gçsz. fi [-
r] [-d(i)-yor] Belinlemek.
benimseme, [ben-imse-me] is. 1. Benimsemek ey­
lem i ve tutumu. 2. Sahip çıkma; tesahup. 3. içten
gelen bağlılık,
benim semek, [ben (kişi zm.) > ben-imse-mek] gçl. fi.
[-r] [-s(i)-yor] 1. Bir şeyi kendine mal etmek, sa­
hiplenmek. 2. Kabullenmek. 3. Kendisi ile aynılaş-
tırmak; hazmetmek, sindirmek. 4. mecaz. Birine,
b ir şeye bağlanmak; içi ısınmak,
benim senme, [ben-imse-n-me] is. Benim senmek ey­
lem i ve durumu,
benim senmek, [ben-imse-n-mek] edil. fi. [-ir] Baş­
kası tarafından kendisine sahip çıkılmak, kabulle­
nilmek.
benim setm e, [ben-imse-t-me] is. Benimsetmek işi.
benim setm ek, [ben-imse-t-mek] gçl. fi [-ir] Birinin
bir şeyi veya birini benimsemesini sağlamak,
benim seyiş, [ben-imse-y-iş] is. 1. Benimseme. 2. Be­
nimseme biçimi.
benîn, [Ar. benî > benîn (beni:n) {OsT} is. 1.
Oğullar. 2. sf. (Kişi için) akıllı; temkinli,
bening, [ben-in / ben-in] (benih) {eT} zm. Teklik bi­
rinci kişi iyelik durumu; benim. [ETY]
benirlemek, [ben (yans.) > ben-ir-le-mek] {ağız} gçsz.
f [~r] H 0 )-y o r ] K orku ile uyanmak; belinlemek.
[DS]
Beniye, [Ar. beniyye 4^ ] {OsT} is. Kâbe.
beniz, -nzi [men-iz / beniz > beniz] is. 1. Yüzün ren­
gi. 2. Yüz. S benizden çıkmak, {eAT} Sararıp
solmak. || benzi ağarmak, Yüzünün rengi sarar­
mak, solm ak.|| benzi atmak, Yüzünün rengi ansızın
solmak; beti benzi atmak.\\ benzi bezik, {ağız} Yüzü
solgun. [DS] 11 benzi boz, {ağız} Yüzü solgun. [DS]||
benzinde kan kalmamak, Korku, heyecan veya
hastalıktan dolayı yüzünden kan çekilmek, solmak.\\
benzine kan gelmek, Yüzünün rengi normale dön­
m ek; canlı kanlı olmak.|| benzi geçmek, Yüzü sol­
m ak.]| benzi kül gibi olmak, Yüzünden kan çekile­
rek solmak; beti benzi kül gibi olmak. || benzi sa­
rarmak, 1. Kan çekilmesinden dolayı yüzü sarar­
mak. 2. H astalıktan dolayı yüzünün rengi sarar-
m ak.|| benzi uçmak, Ansızın yüzünün rengi sol­
mak; kanı çekilmek.
benka, [Far. banka {OsT} is. bot. Burçak türün­
den mercimeğe benzer bir bitki ve ürünü,
benlek, -ği [ben-le-k] {ağız} sf. Ukala. [DS]
ÛIÜMIİİMtSÖM.
benlem ek1, [ben (leke) > ben-le-mek] gçl. [-r] [-l(i)-
yor] N işan koymak; işaretlemek.
benlem ek2, [ben-le-mek] {ağız} gçl. f. [r] [-l(i) -yor]
(Kuş için) yavrusunu beslemek. [DS]
benlenm e1, [ben (leke) > ben-le-n-me] is. Benlen-
mek eylemi ve durumu; m eyvelerin olgunlaşmaya
başlaması.
benlenm e2, [ben (teklik 1. kişi) > ben-le-n-me] is.
Benlenm ek eylemi ve durumu; benlik taslama; bö­
bürlenme.
benlenm ek’, [ben (leke) > ben-le-n-mek] dönşl. f. [-
ir] 1. Üzerinde ben oluşmak; lekeler oluşmak; le­
kelenmek. 2. (M eyveler için) yumuşayıp olgunlaş­
maya başlamak. 3. (Yüz ve cilt için) ben oluşmak.
benlenm ek2, [ben (teklik 1. kişi) > ben-le-n-mek
iİU-lL.] dönşl. f. [-ir] 1. {eAT} Benlik taslamak; bö­
bürlenmek. 2. {ağız} Sahip çıkmak. [DS]
benli, [ben (leke) > ben-li] sf. 1. Üzerinde benler bu­
lunan; 2. (Kişi için) yüzünde veya teninde beni bu­
lunan.
benlik1, -ği [ben-lik dlio] is. 1. Bir kimseyi kendisi
yapan şey; enaniyet; kendilik. 2. Kişiliği meydana
getiren öz varlık; şahsiyet. 3. Öznede var olan bi­
linçli kişilik. 4. Bencil bireysellik; nefs. 5. Kendi
kişiliğine önem verme; kendini öne çıkarma; ken­
dini beğenme; kendini övme; kibir; gurur, {ağız}
(aym) [DS] 6. sf. Benim yapabileceğim; tam bana
göre, fi1 benliği gitmek, {eAT} Bilincini yitirmek;
ne yaptığını bilememek.\\ Benliğime lanet! {ağız}
“Kendimden öğünerek söz etm ek zorunda kaldığım
için tiksiniyorum. ” anlamında kullanılır. [DS] 11
benliğinden çıkmak, 1. Kendine benzemez olmak.
2. Şahsiyet değiştirmek. [| benliğini aşmak, 1. K en­
di gücünün ve imkânlarının sınırını aşacak işe g i­
rişmek. 2. D eğişik bir kimliğe bürünmek.\\ benlik
çatışması, psikol. K endi kişiliği ile olm ak istediği
bir başka türlü kişilik arasında kararsızlık içinde
bulunmaktan doğan ruhsal sıkıntı.\\ benlik davası,
Kendini herkesten üstün görme. | benlik eylemek,
{OsT} K endisini üstün görm ek.|| benlik göstermek,
Varlık iddiasında bulunmak.\\ benlik ikileşmesi,
psikol. K işilik bütünlüğünün, birliğinin bozulması
sonucu zihnindeki olguları kendi dışında sanma
veya kendinde birbirinden fa rklı iki kişi varmış his­
sine kapılma şeklinde beliren ruhsal hastalık.\\ ben­
lik yitimi, psikol. insanın kendini benliğinden sıy­
rılmış, başka biri olmuş gibi hissetmesi şeklinde
beliren şizofreni başlangıcı.
benlik2, -ği [ben-lik] {ağız} is. Hayvanlara belli ol­
ması için vurulan damga; bellilik; en. [DS]
benlikçi, [ben-lik-çi] is. 1. Hep “ben ben” diyen, her
konuda kendini öne süren kimse. 2. Benlikçilik
yanlısı olan kimse.
İp im m iş
benlikçilik, -ği [ben-lik-çi-lik] is. 1. Her konuda, hep
kendini öne sürme ve kendinden bahsetme durumu.
2. Kendi benliğinin gelişimini bütün davranışları­
nın ilkesi yapan kişinin niteliği; egotizm. 3. ed. Bir
yazarın kendi kişiliğini sergilemek amacıyla yaptı­
ğı çözümsel inceleme. 4. Benliğini yükseltmeyi a-
maçlayan ahlak öğretisi. 5. Bireyci mükemmelliği
arama çabası.
b e n m a r i , [Ar. M eryem (ünlü simyacı M usa'nın kız
kardeşi, bu aygıtı bulan) > Fr. bain-marie] is. 1.
Alttaki kapta su, onun içinde de ısıtılacak madde­
nin konulduğu iç içe iki kaptan meydana gelmiş
laboratuar veya mutfak gereci. 2. M utfak fırınları­
nın su deposu.
b e n m e r k e z c i , [ben + Ar. merkez + -ci] sf. psikol.
Egoist.
benna, -a’i [Ar. bina (yapı) > bennâ1 >l^>] (benna:)
{OsT} is. Yapı işleri ile uğraşan mimar, dülger, kal­
fa gibi kimselerin genel adı; inşaat ustası.
b en n ak , -k i [Ar. bennâk i)U/j (benna:k, k ince söyle­
nir) {OsT} is. huk. Eskiden, reayanın tımar sahiple­
rine ödedikleri bir tür kazanç vergisi.
benne1, [Ar. benne <i] {OsT} is. Güzel koku.
benne2, [Ar. bennâ >Ll>] {ağız} is. Duvarcı; sıvacı.
[DS]
bensemek, [ben (kişi zm.) > ben-se-mek] {eAT} g ç l.f.
f r ] (İkinci kişi için) birinci kişiyi özlemek; beni
özlemek.
bensiz, [ben-siz] {eT} zf. Ben olmaksızın; ben olma­
dan.
benş, [Ar. benş {OsT} is. Tembellik; ihmal.
bent, -di [Far. besten (bağlamak) > bend J-4] is. 1.
Bağlama. 2. Bağ; bağcık. 3. Yular; rabıta. 4. Zincir.
5. İp; urgan. 6. İp düğümü. 7. Rehin veya esir
alınmış kimse. 8. Balya veya kâğıt tomarı. 9. M af­
sal; boğum. 10. ed. Bir yazının kendi içinde bir bü­
tünlük teşkil eden bölüm leri; paragraf; fıkra. 11.
ed. Bir şiirdeki kıtalardan her biri; bağlam. 12. Ka­
nun maddelerindeki aynı yargıya tabi fakat başka
olay ve durumları belirten harflerle sıralanmış pa­
ragraflar. 13. Su tutm ak veya akış yönünü değiş­
tirmek için konulmuş taş, duvar, tahta, çalı çırpı
gibi malzemelerle yapılmış engel; büğet. 14. Su
biriktirmek için iki dağ arasına yapılan set; baraj.
15. Su akışı için yapılan kemer. 16. Gazete yazısı.
17. Birini emri altına alma. 18. sf. Bağlayan; bağ­
lamış.S bende çekmek, 1. Bağlamak. 2. Zincire
vurmak.\\ bent etmek, 1. Bağlamak. 2. Hükmü altı­
na almak. |[ bent olm ak, Yakalanmak, tutulmak,
bağlanmak.
bentograf, [Fr. bentographe] is. Çok derin deniz dibi
fotoğraflarını çekmekte kullanılan aygıt.
BEN
bentonit, [Fr. bentonite] is. Renk giderme gücü fazla
olan lekeci kili,
bentos, [Yun. behthos (derinlik)] is. biy. Deniz diple­
rinde yaşayan ancak az hareket edebilen bitki ve
hayvan topluluğu,
benu, [Far. benü _ji>] (benu:) is. Yığın; küme,
benuh, [Far. benüho>o] (benu:h) is. Yığın; küme,
benun, [Ar. ibn > benün jj^ı] (benu:n) {OsT} is.
Oğullar.
benüle, [ben+ ile > benflle <J^] {eAT} e. Benimle.
benvan, [Far. ben-vân j l j j ] (benva:n) is. Tarla, h ar­
man veya ekin bekçisi; kır bekçisi,
benve, [Far. benve « y j (OsT} is. Yığın; küme.
benven, [ben-men > ben-ven j ^ J {eAT} zm. Ben
...im
benvenlik, [ben-ven-lik ^Ujjh] {eAT} is. Bencillik;
benlik,
benz, [beniz] is. -*■ beniz.
benzaldehit, [Fr. benzaldhite] is. kim. Acı badem y a­
ğında bulunan, renksiz, kokusuz, ışığı kıran, acı
badem kokusunda bir aldehit; benzoik aldehit,
C6H 5-CHO.
benzek, [benze-k] is. 1. Bir cisme benzer şekilde
başka bir maddeden yapılmış şey; şibih. 2. ed. D i­
van edebiyatında usta bir şairin yazdığı şiirin kafi­
ye ve ölçülerini kullanarak meydana getirilmiş tak­
lit şiir; nazire,
benzeme, [eT. menze-mek > benz-e-me] is. Benze­
mek işi.
benzemek, [eT. men-(i)z-e-mek > benze-mek] gçsz.
fi f r ] fz (i)-y o r] 1. İki kişi veya nesne arasmda
birbirini andıracak kadar çok ortak nokta bulun­
mak. 2. Öyle olduğu sanısını uyandırmak; .. gibi
görünmek. 3. Örnek alman birisi gibi davranmaya,
süslenmeye veya giyinmeye çalışmak. 4. argo.
Sarhoş olmak,
benzen, [Fr. benzene] is. kim. M aden kömürü katra­
nından üretilen ve daha çok benzin adıyla bilinen
C6H 6 formülündeki çevrimsel bir hidrokarbon,
benzer, [benze-mek > benze-r] sf. 1. Yapı, görünüş
ve nitelik bakım ından bir başkasına benzeyen veya
ona eş olabilen; müşabih; mümasil. 2. mat. K arşı­
lıklı açıları eşit ve karşılıklı bütün kenarlan orantılı
olacak şekilde aralarında bağlantı kurulabilen. 3. is.
sin. Tehlikeli sahnelerde oyuncunun yerine oyna­
yan benzeri kişi; dublör. 4. e. Öyle görünüyor ki,
öyle anlaşılıyor ki. S benzer şekiller, mat. K arşı­
lıklı kenarları arasındaki oran sabit ve karşılıklı
açıları eşit olan şekiller.
benzerlik, -ği [benze-r-lik] is. 1. Benzer olma duru­
mu; müşabehet. 2. Benzer olan şeylerin niteliği. 3.
BEN ÛIÜMIİİMî S Ö M . ,50

mat. İki üçgende köşelerinin eşlenmesine göre kar­ fi1 benzetm ek gibi olm asın, Birinin kötü durumu­
şılıklı açıların eş ve karşılıklı kenarların orantısın­ nu anlatırken örnek verilen kişinin durumuna düş­
dan doğan durum, mesinin temenni edilmediğini belirtmek için söyle­
benzersiz, [benze-r-siz] sf. 1. Benzeri olmayan. 2. nir.
Eşsiz. benzetm eli, [benze-t-me-li] sf. Benzetm e yoluyla
benzersizlik, -ği [benze-r-siz-lik] is. 1. Benzersiz yapılmış olan; benzetilm iş öğeler taşıyan; benzet­
olm a durumu. 2. Benzersiz olan şeyin niteliği; eş­ meye dayanan. S benzetm eli üslûp, ed. Benzetm e­
sizlik. lerin, mecazların ve karşılaştırmaların çokça kul­
benzeş, [benze-ş] sf. 1. Eş, benzer. 2. Benzetilebilen; lanıldığı anlatım biçimi.
bir tutulabilen; müşabih; nazir. benzeyiş, [benze-y-iş] is. Bir şeyin başka bir şeye
benzeşen, [benze-ş-en] sf. 1. Benzeşme özellikleri benzemesi hâli; andırış; müşabehet,
bulunan. 2. dbl. (Ses için) ünlü ve ünsüz benzeşm e­ benzil, [Fr. benzyl] is. 1. Formülü C6H5-CH2- olan
lerinde etki altında kalan, tek değerli kök. 2. ön ek. B ir molekülde benzil kö­
benzeşim , [benze-ş-im] is. 1. Ortak yönleri bulunan künün bulunduğunu belirten ön ek. 0 benzil-alkol,
iki nesne arasındaki uygunluk. 2. mat. İki şeklin kim. Formülü C6H s-CH2-O H olan birincil alkol. ||
karşılıklı açıları eşit ve karşılıklı bütün kenarlan benzil-am in, kim. Am onyaktaki hidrojen atomları­
orantılı olacak şekilde aralarında bağlantı kurulabi­ nın yerine benzil kökünün geçm esi ile oluşan amin,
lecek durum. <3 benzeşim o ran ı, Benzer iki şeklin c 6h 5- c h 2-n h 2
kenarları arasındaki oran. benzilen, [Fr. benzylne] is. kim. Formülü C6H4-CH2-
benzeşlik, -ği [benze-ş-lik] is. 1. Benzeş olma duru­ olan iki değerli kök.
m u. 2. Benzeş olan şeylerin taşıdığı nitelik; mü- benzin, [Fr. benzine] is. Otomobil ve uçak yakıtı
şahebet. olarak kullanılan, petrolün damıtılması ile elde edi­
benzeşm e, [benze-ş-me] is. 1. Benzeşmek işi. 2. dbl. len sıvı ürün. S1 benzin istasyonu, Akaryakıt, ba­
B ir kelimede bir sesin başka bir sesi kendisine ben­ sınçlı hava, m otor yağı gibi otomobiller için gerek­
zetm e etkisi. li tüketim maddelerinin satıldığı yer. || benzin
benzeşm ek, [benze-ş-mek] g çsz.f. f i r ] Birbirine be­ po m p ası, Otomobillere benzin doldurmakta kulla­
zemek; müşabih olmak, nılan, verilen miktarı, birim fiya tı ve tutarını göste­
ren elektronik veya m ekanik benzin basma makine­
benzeşm ezlik, -ği [benze-ş-mez-lik] is. dbl. Bir keli­
si.
m ede bulunan aym veya benzeri seslerden birinin
değişikliğe uğraması; ayrışım; disimilasyon. benzinci, [benzin-ci] is. 1. Benzin satan kimse. 2.
benzeti, [benze-t-i] is. B ir şeyin niteliklerini anlat­ Benzin satılan yer; benzinlik, benzin istasyonu,
m ak için o nitelikleri eksiksiz olarak özünde bu­ benzincilik, -ği [benzin-ci-lik] is. Benzincinin işi.
lunduran başka bir şeyi örnek alma; benzetme; teş­ benzinli, [benzin-li] sf. (Motor, otomobil, uçak, çak­
bih. S benzeti ressam ı, gzl. snt. Büyük ressamla­ mak vb. için) yakıt olarak benzin kullanan,
rın eserlerini bakarak kopya eden ve benzeti oldu­ b enzinlik, -ği [benzin-lik] is. Akaryakıt, basınçlı
ğunu söyleyen ressam. hava, m otor yağı gibi otom obiller için gerekli tüke­
benzetici, [benze-t-i-ci] sf. Benzeterek imal eden; tim maddelerinin satıldığı yer; benzin istasyonu,
kopyacı; sahteci. S benzetici ressam , Büyük res­ benzol, -lü [Fr. benzol] is. 1. M aden kömürü katra­
samların eserlerim bakarak kopya eden ve gerçeği nından damıtılmak suretiyle elde edilen, içinde
diye satan sahteci ressam. toluen ve oksilen bulunan sıvı. 2. Toluen katılmış
benzetilm e, [benze-t-il-me] is. Benzetilmek eylemi, benzin. S benzol zehirlenm esi, tıp. Benzolün bile­
benzetilm ek, [benze-t-il-mek] edil, fi f i r ] Biri tara­ şimine giren maddelerden toluen, oksilen veya ben­
fından benzetme işi yapılmak, zin esanslarının sebep olduğu (kan yapısını benzo­
benzetiş, [benze-t-iş] is. Bir şeyi başka bir şeye lün bozması yüzünden meydana gelen karaciğer
benzetm ek işi veya biçimi, yetersizliği, vitamin eksikliği gibi belirtilerle ortaya
benzetm e, [benze-t-me] is. 1. Benzetmek işi. 2. ed. çıkan) zehirlenme.
B ir nesneyi, biçim ve görünüş bakım ından onunla benzollendirilm iş, [benzol-le-n-dir-il-miş] sf. kim.
benzerliği bulunan daha mükemmel nesnelerden Birleşimine benzol katılm ış bulunan,
katkılarla daha etkili ve daha şiirli biçimde anlat­ bepela, [Güre, pepela] {ağız} is. Kelebek. [DS]
ma; teşbih.
bep g a, [Far. bepğâ 1%] (bepğa:) {OsT} is. Dudu; pa­
benzetm ek, [benze-mek > benze-t-mek] gçl. fi f i r ]
1. Benzer duruma getirmek. 2. B ir nesnede başka pağan.
nesneyi çağrıştırır yönler bulmak. 3. mecaz. Boz­ b e r-, [Far. ber y] ek. Başına getirildiği Farsça keli­
mak, berbat etmek; işe yarar hal bırakmamak. 4. melere “üst, üzeri, üzerinde, üzere ” anlamlarını ve-
argo. Birini sözle azarlamak; dövmek; hırpalamak.
HGKEnrüRKCt SQEbur,. 551
rerek sıfatlar yapan bir önek, S’ ber-akis, {OsT}
Tersine; aksine.\\ ber-bâd, {OsT} 1. Perişan; ha­
rap; viran; berbat. 2. Pis; fen a ; kirli. || ber-bah,
{OsT} Erbezi üstü.|| ber-belend, {OsT} Gayet yü k ­
sek yer veya rütbe. || ber-bend, {OsT} Çocuğu anne­
sinin sırtına bağlamaya yarayan kemer. || ber-câ,
{OsT} Yerinde; tam; doğru; münasip.\\ ber-ceste,
{OsT} 1. Sağlam ve latif. 2. Seçme. 3. ed. Kolayca
hatıra gelen fa k a t güzel ve anlamlı dize. | ber-dâr,
{OsT} 1. D arağacına çekilmiş; asılmış. 2. Meyveli. |
ber-devâm, {OsT} Sürekli.\\ ber-düş, {OsT} Omuz
üzerinde; omuzda.|| ber-hak, {ET} Haküzere.\\ ber-
hayât, {OsT} Yaşayan; canlı; diri.\\ ber-karar,
{OsT} 1. Kararlı. 2. Yerleşmiş; yerli.|| ber-kemâl,
{OsT} Yolunda; iyi; mükemmel.\\ ber-m inval-i sa­
bık, {OsT} Eskisi gibi.\| ber-m ucib, {OsT} Gereğin­
ce; gereğine göre.|| ber-m urâd, {OsT} Arsuzuna u-
laşan; dileğine eren.|| ber-m urâd etmek, {OsT} A r­
zusuna kavuş turmak\\ ber-murâd olmak, { O sT } A r­
zusuna kavuşmak; muradına ermek. || ber m u’tâd,
{OsT} H er zam an olduğu gibi; alışılmış şekilde.
-ber, [Far. burden (götürmek) > -ber y -] son ek. So­
nuna eklendiği Farsça kelimelerden "götüren, geti­
ren, alan ” anlam larında kelimeler yapan son ek.
ber1, [berü / *ber] {eT} zf. Beri.
ber2, -rri [Ar. berr y] is. 1. Toprak. 2. Yer. 3. Kara.
S berr-i atîk, {OsT} Eski kara; Asya, Avrupa, A f­
rika kıt'aları.\\ berr-i cedîd, {OsT} Yeni kara; A m e­
rika ve Avustralya kıtaları.\\ berr-i Şam, Şam top­
raklan.| berr ü bahr, {OsT} K ara ve deniz.
ber3, -rri [Ar. berr y] is. 1. İyilik, güzellik, hayır. 2.
Doğru sözlü, sözünde duran kimse. 3. Hayır ve iyi­
lik sahibi kimse. 4. V efalı insan. 5. Allah.
ber4, [Far. ber y] {OsT} is. 1. Göğüs; kucak; sine. 2.
Evin kapısı. 3. En; genişlik. S ber-bat, {OsT} 1.
Kaz göğüslü. 2. müz. Lavta.
ber5, [Far. bâr > ber y] {OsT} is. 1. A ğaçlardaki m ey­
ve. 2. Yaprak. 3. Meme. 4. Genç kadın.
ber6, -r’i [Ar. ber’ *y] {OsT} is. 1. (Hasta için) iyiliğe
dönme. 2. Yaratma.
ber7, [Erme, per] {ağız} is. 1. Davarın sağıldığı yer. 2.
Ağıl. [DS]
bera, [Far. berây <s\y\ {OsT} e. İçin; amacı ile; m ak­
sadıyla; dolayısıyla.
beraat1, [Ar. berâ'at cuply] (bera:at) {OsT} is. İyi
lıuy, fazilet gibi davranışlarla benzerlerinden üstün
olma.
beraat2, -ti [Ar. ber (temiz) berâet o ily] (bera;et)
{OsT} is. 1. Temizlik; arılık. 2. Suçlu sanılarak hak­
kında dava açılan kim senin iddia olunan suçun sa­
hibi olmadığının veya söz konusu iddianın suç teş­
BER
kil etm ediğinin mahkeme kararı ile tespit edilmesi;
aklanmak. S beraat etmek, huk. Suçsuzluğunun
mahkemece kanıtlanması.|| berâat-ı zim met, B o r­
cu ve zimm eti olmama durumu.\\ Berâat-ı zim met
asildir, huk. Bir kimsenin suçlu olduğu kanıtlan­
madıkça suçsuz sayılması hakkı ve böyle olmasını
gerektiren hukuk ilkesi.
beraber, [Far. ber-â-ber yly] (bera.ber) {OsT} zf. 1.
Bir arada, birlikte. 2. Aynı anda. 3. Aynı düzeyde;
seviyeleri eşit. 4. Aynı hizada. 5. N icelik bakım ın­
dan eşit. 6. Aynı anlamda. 7. Refakatinde; birlikte;
yanında. S beraber bulunm ak, Yanında olm ak.||
beraber düşiip kalkmak, Birlikte yaşamak.\\ be­
rabere bitmek, (Karşılaşmalarda taraflar) birbi­
rine üstünlük sağlayamamak.\\ berabere kalmak,
(Yarışan taraflar için) başa baş kalmak; yenişe-
memek.|| beraberinde, Yanına alarak.\\ beraberine
gelmek, {eAT} Tekabül etmek; eşdeğer olmak.|| be­
raber itmek, {eAT} B ir araya getirmek.\\ beraber­
lik çekişmek, {eAT} Biriyle eşitlik, denklik iddia­
sında bulunmak.
beraberce, [beraber-ce] (bera:be ’rce) zf. Hep birlik­
te; ortaklaşa.
beraberî, [Far. beraberi lS^U] (bera.beri:) {OsT} is.
Beraberlik; farksızlık; müsavilik,
beraberlik, -ği [beraber-lik] (bera:berlik) is. 1. B ir­
leşme durumu. 2. Beraber olma hâli; bir arada oluş;
birliktelik. 3. spor. Süreli karşılaşmalarda yenişe-
meme durumu; eşitlik. 0 beraberlik müziği, müz.
Çok sesli müzik.
Berabir, [Ar. berber > berâbir / berâbire y \y / oyly]
(bera. bir) {OsT} is. 1. Berberîler. 2. Berberistan.
beracim, [Ar. bürcüme > berâcim] (bera:cim) {OsT}
is. anat. Eklem yerleri; boğumlar; mafsallar,
beraet, -ti [Ar. ber (temiz) berâet y] (bera:et)
{OsT} is. -* beraat,
beragis, [Ar. bürgus > berâğis 0 ^i-\y\ (bera:ğis)
{OsT} is. Pireler.
berah1, [Ar. berâh j-ly] (bera:h) {OsT} is. Açık, ağaç­
sız ve ekilip dikilmeyen yer.
berah2, [Ar. berâh ^ty] (beraıh) {OsTj is. Ayrılma;
gitme; gidiş; uçuş.
berah3, [Ar. berâh °ly] (bera:h, h ince söylenir) {OsT}
sf. 1. Doğru; gerçek. 2. Yolunda; düzeninde,
berahencide, [Far. berâhencîde y \ (bera:hen-
ci;de) {OsT} sf. (Silah için) çekilmiş; çıkarılmış,
berahide, [Far. berâhıde «■V’Lh] (bera:hi:de) {OsT} is.
Y ola çıkarılmış; gönderilmiş; yollanılmış,
berahihte, [Far. berâhihte 4^-aly] (bera;hihte, ikinci
h kalın) {OsT} sf. (Silah için) çekilmiş; çıkarılmış.
BER
berahime, [Hint, brahm an > Ar. berahime
(bera.hime) {OsT} is. 1. Brahmanlar. 2. Mecusîlerin
ruhani lideri.
berahin, [Ar. bürhan (kanıt) > berâhîn j J (be-
ra:hi:n) {OsT} is. Kanıtlar; deliller. S berâhîn-i
adîde, {OsT} Bir çok kanıt. | berâhîn-i aleniyye,
{OsT} Açıkça belli olan kanıtlar.\\ berâhîn-i ik-
nâiyye, {OsT} İnandırıcı kanıtlar.\\ berâhîn-i kâ-
tı’a, {OsT} Kesin kanıtlar,|| berâhîn-i kaviyye,
Güçlü kanıtlar.
beranis, [Ar. btirnüs > berânis (beramis) {OsT}
is. 1. Arapların üstten giydikleri bir giyecek. 2.
Kollu ve başlıklı ham am havlusu; bomuz. 3. Bir tür
kadın yeldirmesi,
berarende, [Far. berârende (bera:rende) {OsT}
sf. Üste getiren; üzerine getiren,
berarî, [Ar. berârî lS jU ] (bera.ri:) {OsT} is. Çöller;
sahralar.
beras, [Ar. beraş / baraş ^ y ] {OsT} is. 1. Leke has­
talığı; abraşlık. 2. Hayvan derisinde eski yara ye­
rinde çıkan beyaz tüyler,
berasin, [Ar. bürsün > berâsin j î lj J {OsTj is. Yırtıcı
hayvan pençeleri,
beraslı, [beras-lı] sf. Leke hastalığı olan; alacalı; ab­
raş.
berat, [Ar. berâet (bağışıklık) => berât o l^ ] (bera:t)
is. 1. A zat belgesi. 2. Kefalet belgesi. 3. tar. İmpa­
ratorluk döneminde göreve atama, maaş tahsisi,
rütbe ve nişan gibi haklar ile bağışıklıkların tanın­
dığına dair devletçe verilen belge. 4. Teknik ve sa­
nayi alanında bir buluş sahibi olana verilen işletme
hakkı belgesi; patent. 5. Devlet dairelerinde resmî
m ühür kullanma yetkisini belirten belge. 6. Diplo­
ma. S Berat gecesi (Berat kandili), isi. Hz. Mu-
hammed(sa) 'e peygam berlik müjdesinin geldiği
şaban ayının on dördünü on beşine bağlayan ge­
ce. | berât-ı azâdî, Azatlık belgesi. || berât-ı cibâ-
yet, huk. Vakıflara ve hâzineye ait vergileri top­
lamakla görevli memurlara yetki veren belge. || be-
rât-ı humâyun, tar. Padişah tuğrası bulunan yetki
belgesi. || berât-ı terhânî, huk. Olağanüstü yararlık
gösterenlere verilen vergi muafiyeti tanındığına
dair belge.|| berât resmi, Berat verilenlerden alı­
nan vergi.
beratî, [Far. berâtî (bera:ti:) {OsT} is. Yoksul­
lara verilen eski elbise,
beratil, [Ar. berâtîl J J*s\y] (bera:ti:l, t kalın söylenir)
{OsT} is. Rüşvetler; hediyeler,
berattı, [berat-lı] sf. 1. Beratı olan. 2. is. Kendisine
beratla birlikte imtiyaz verilmiş kimse. S beratlı
tercüm an, tar. İmparatorluğun Divan-ı Hümayun
0IÜMIÜMZİJİ.5K
tercümanlığı ile yabancı elçilerin devletin izin ve
beratıyla Fener Patrikhanesine bağlı Rum ve Er-
menilerden kullanmış oldukları tercümanlar,|| be-
ratlı tüccar, tar. İm paratorluğun izin verdiği yerli
ve yabancı tüccar.
beraver, [Far. ber (meyve) + âver (getiren) jj lj J (be-
ra:ver) {OsT} sf. 1. M eyve veren. 2. is. M eyve ağa­
cı.
beraverde. [Far. berâverde tojjly] (bera:verde) {OsTj
sf. 1. Yukarı kaldırılmış; yükseğe götürülmüş. 2.
(Kişi için) kayırm a ve korum a ile ileri sürülmüş. 3.
Ayrılmış; seçilmiş. 4. Yapılmış; ortaya konmuş;
bina edilmiş. S berâverde kılmak, {OsT} Yapmak;
ortaya koymak; gerçekleştirmek.
beray, [Far. berây / berâ ^ s ] (bera.y) {OsT} e. İçin;
amacı ile; maksadıyla; dolayısıyla. S berây-ı cin­
siyet, {OsT} Aynı cinsten olm ak dolayısıyla.\\ be-
rây-ı hâtır, {OsT} H atır için. || berây-ı iltihak,
{OsT} Katılm ak için.|| berây-ı isticvâb, {OsT} Sorgu
maksadıyla. || berây-ı istikbâl, {OsT} Karşılamak
için.|| berây-ı m a’lûm at, {OsT} Bilgi için.|| berây-ı
maslahat, {OsT} İş için.\\ berây-ı nezâket, {OsT}
incelik gereği; nezaket icabı.\\ berây-ı tasdîk,
{OsT} D oğrulam ak için; tasdik için. || berâ-yı teb-
dîl-i hevâ, {OsT} Hava değişimi için.|| berây-ı te­
davi, {OsT} Tedavi için.|| berây-ı tenezzüh, {OsT}
Gezinti için. || berây-ı vazife, {OsT} Görev gereğin­
ce; vazife sebebiyle.
beraya, [Ar. beriyye (halk, yaratık) > berâyâ U
(bera.ya:) {OsT} is. 1. Yaratıklar. 2. Halk. 3. tar.
İm paratorluk döneminde vergi verm eyen Miislii-
manlar ile kılıç ehli,
berbad, [Far. ber-bâd (berba;d) {OsT} sf. -*■
berbat.
berbah, [Ar. berbâh ^ fiy \ (berba;h) {OsT} is. anat.
Erbezi üstü.
berbar, [Far. berbâr (berba.r) {OsT} is. 1. Çar­
dak. 2. Sundurma. 3. Tahtaboş. 4. Kameriye. 5.
Evin damında bulunan oda.
berbare, [Far. berbâre ojL>^] (berba.re) {OsT} is. -*■
berbar.
berbat1, -ttı [Far. ber (göğüs) + Ar. batt (kaz) > ber-i
batt (kaz göğüslü) -1^] {OsT} is. müz. Sapı kısa
gövdesi büyük ve yuvarlak, lavtaya benzer, m ız­
rapla çalman bir telli saz. S berbat-nevâz, {OsT}
Berbat çalan kimse.
berbat2, [Far. ber (üzere) + bâd (rüzgâr) > berbâd
(rüzgâra terk edilmiş) il>^] (berba:t) sf. 1. Kötü;
fena hâlde; vahim. 2. Çirkin; beğenilmeyen; pis,
sevimsiz. 3. Bozuk. 4. Dağınık, karmakarışık; peri­
şan. 5. Bakımsız; viran. 6. is. Mahvolma; ziyan. S
0 r « I Ü » M • 553
berbat etmek, 1. Kötü hâle getirmek; mahvetmek.
2. Bozmak.|| berbat olmak, 1. Kötü duruma düş­
mek. 2. Perişan hâle gelmek. 3. Bozulmak.
berber, [İt. barba (sakal) > barbiere / Far. berber yy]
js, 1. Saç, sakal kesmeyi, tıraş etmeyi meslek
edinmiş olan kişi. 2. Berber dükkânı. 3. özl. is. Ku­
zey Afrikalı bir kavim, fi1 berber balığı, zool. H a­
nigillerden, Akdeniz 'de yaşayan, kuyruğu çatal ve
iki yanında çok keskin birer diken bulunan, yassı
gövdeli, eti yenebilen kemikli bir balık, (Serranus
anthias).
berberhane, [İt. berber+ Far. -hâne y y ] (ber-
berha:ne) {OsTj is. Berber dükkânı.
Berberî, [Ar. berberi <syy\ {OsTj sf. Berber kavmine
mensup olan.
Berberistan, [Far. berberistân 0 1 ^ ^ ] {OsTj is. Ber-
berîler ülkesi.
berberlik, -ği [berber-lik] is. 1. Berberin yaptığı iş.
2. Berberin mesleği,
bere, [burç > bere ^ y ] {eATj is. Ökse yapmak için
yapışkan madde çıkarılan bir meyve; M acar üzü­
mü.
berca, [Far. ber- (üzere) + cay (yer) > bercâ Ur
(berca:) sf. 1. Uygun; münasip. 2. Yerinde,
berced, [Ar. berced -^-y] {OsT} is. 1. Kalın dokun­
muş kilim. 2. Türk halısı,
berceste, [Far. ber- (üzere) + ceste (seçilmiş) y]
{OsTj sf. 1. Seçilmiş; beğenilmiş. 2. Güzel; hoş;
latif. 3. ed. Kolayca ve hemen hatırlanabilen yük­
sek anlam taşıyan şiir. S berceste mısra, ed. Tek
başına yetebilen, seçkin ve en güzel söylenmiş mıs­
ra.
berci, [ber6 -ci] {ağızj is. Hayvan sağıcısı. [DS]
bercis, [Ar. bercis / bircis y] {OsTj is. 1. Çok süt
veren deve. 2. özl. is. Güneşin uydularından en bü­
yüğü ve yalcınlık bakım ından beşincisi; Jüpiter;
Müşteri; Erendiz.
berçide, [Far. ber (üzerinde)+çîde (toplanmış) x]
(berçi:de) sf. Toplanmış; devşirilmiş; yığılmış, fi1
berçîde dâmen, 1. Eteğini toplamış. 2. Dünyadan
elini eteğini çekmiş.
Berçik, [ber-çik] {eTj öz. is. Bir İran kavmi. [Tekin]
berçin, [Far. ber-çîn O kvJ (berçi:n) sf. Toplayıcı;
toplayan.
berd, [Ar. berd a*] {OsTj sf. 1. Soğuk. 2. is. Soğuk­
luk. 51 berd’el-âcuz, 1. Kocakarı soğuğu. 2. On
bir ve on yedi m art günleri arasm da devam eden
soğukların halk arasındaki adı.
BER
berdaht, [Far. perdâht c ^ - ^ ] (berda:ht) {OsTj is. -*■
perdah.
-berdar, [Far. berdâsten > berdâr j b ^ -] (berda:r)
{OsTj son ek. Sonuna getirildiği Farsça kelimelere
"kaldıran, dayanan, tahammül eden ” anlamı kata­
rak birleşik sıfatlar yapan son ek.
berdar, [Far. ber-dâr jb ^ ] (berda:r) {OsTj sf. 1. (Kişi
için) darağacma çekilmiş; asılmış. 2. (Ağaç için)
meyveli; yemişli,
berdaşte, [Far. ber-dâşte ^ b ^ ] (berda:şte) {OsTj sf.
Yükseğe kaldırılmış.
berde1, [Ar. bedre ^ J ] {OsTj is. tıp. Mide şişkinliği.
berde2, [Far. bedre {OsTj is. Esir; köle; karavaş;
tutsak.
berdegî, [Far. berdegı ^ /^ y ] (berdegi:) {OsTj is. K ö­
lelik; esaret.
berdeng, [Far. berdeng ^ y ] {OsTj is. Çöl ortasın­
daki küçük dağ ya da tepe,
berdevam, [Far. ber- (üzere) + Ar. devam
(berdeva:m) {OsTj sf. Sürüp giden; devam üzere,
berdi, [Ar. berdıy (saz) _*] {ağızj is. Dam örtmekte
kullanılan saz, sırık, çıta vb. şeyler. [DS]
berdin, [berü / *ber > ber-din] {eTj zf. 1. Beride. 2.
Güneyde.
berdinki, [*ber-din-ki / ber-din-ki] {eTj sf. Güneyde­
ki. [EUTS]
berdiy, [Ar. berdıy ^ y ] (berdi.y) {OsTj is. Eski M ı­
sır’da dışından hasır, özünden kâğıt yapılan bir tür
hasır otu.
berduş, [Far. ber- (üzere) + düş (omuz, sırt)
{OsTj is. ve sf. 1. (Her şeyi) sırtında, omzunda. 2.
Evsiz barksız, toplum dışı yaşayan kişi; başıboş,
serseri. 3. Üstü başı perişan.
b ere1, [eT. ber-mek (vurmak) > ber-e] is. 1. Yırtılma
sonucu damarlardan çıkan kanın dokular içinde
birikmesi ile meydana gelen ağrılı hal. 2. Dövme,
vurma, düşme, çarpma gibi sebeplerle deride mey­
dana gelen morluk.
bere2, [Moğ. bere] {eTj is. Bir uzunluk ölçüsü birimi;
mil; 8000 ayak. [EUTS]
bere3, [Far. bere oy] {OsTj is. Kuzu. S bere-i âb,
{OsTj Dalga. || bere-i dü-m âderî, 1. İki analı kuzu.
2. mecaz. Nazlı büyütülmüş; talihli.\\ bere-i felek,
{OsTj H amel Burcu; Güneşin 21 M artta girdiği
burç.
bere4, [Fr. beret] is. Siperliği olmayan bir tür başlık.
bere5, [Yun. poreia (yol) ?] {ağızj is. Tarla araların­
dan ya da içlerinden akan çok küçük su. [DS]
BER
bered, [Ar. bered {OsT} is. Fırtınalı havalarda ya­
ğan dolu.
berefşan, [Far. berefşân ûL iijJ (berefşa:n) {OsT} is.
müz. Türk müziğinde otuz iki zamanlı ve on dört
darplı büyük bir makam,
berehlemek, [Far. be-râh (yolunda) > bereh-le-mek]
{ağız} gçl. f. f r ] [-l(i)-yor] Layık görmek; uygun
bulmak; yaraştırmak. [DS]
berehmen, [Ar. berehmen / Far. berehmen / berhe-
m en j* - ^ ] {OsT} is. ve sf. 1. Brahma dinine men­
sup; Brahman. 2. M ecusîlerin dinî lideri. 3. Puta
tapan. 4. Puta tapanların papazları. 5. Ateşe tapan­
ların bilginleri.
berehne, [Far. berehne / bürehne {OsT} sf. Çıp­
lak.
berehnegi, [Far. berehne-gı L5S^*J;] (berehnegi:)
{OsT} is. Çıplaklık,
berehrehe, [Ar. berehrehe {OsT} sf. (Kadın
için) çok güzel; alımlı,
berekât, [Ar. bereket>berekât olS"^] (bereka:t) {OsT}
is. 1. Bolluklar. 2. Uğurlar; hayırlar; mutluluklar. 3.
Keramet. S berekât-ı kelâm-ullâh, {OsT} Allah
kelamının verdiği feyizler, bolluklar, uğurlar.
bereket, [Ar. bereket (kutsama) c S ^] is. 1. Bolluk.
2. Gürlük. 3. Ongunluk; feyiz. 4. A llah’ın verdiği
nimetler. 5. Yağmur, {ağız} (aynı) [DS] 6. zf. İyi ki, berenarı, [beri + anaru] (b e ’renarı) {ağız} sf. Şöyle
iyi bir tesadüf olarak. 7. iinl. .. sayesinde. 8. A l­
lah’ın verdiği nim etler için şükran ifadesi. S bere­ berencen, [Far. berencen
ket boynuzu, tar. Romalılara ait barış ve bolluğu
tem sil eden içinden meyve ve çiçeklerin taştığı
boynuz sem bolü.|| bereket ki (bereket versin, bere­ berencin, [Far. berencîn
ket versin ki), 1. A llah'a şükür ki.. 2. İyi ki.. 3. İyi
bir rastlantı olarak.\\ (Allah) bereket versin, 1. berend, [Far. berend y] {OsT} sf. 1. (Kılıç, hançer
Yemek sonu Allah ’m nimetlerini artırması için edi­
len dua sözü. 2. Satıcıların alışverişten kazandıkla­
rı p ara için A llah'a dua sözü. 3. B ir kimsenin du­
rumundan hoşnutluğunu ifade eden şükür sözw.|| berendahte, [Far. berendâhte 4^ - - ^ ] (berenda.hte)
bereket yağmak, 1. Bolluk olmak. 2. Yağmur yağ-
mak. || (Halil İbrahim) bereketi, (Hz. İbrahim (as)
örneği) bolluk ve refah.
bereketlenme, [bereket-le-n-me] is. Bereketlenmek
işi.
bereketlenmek, [bereket-le-n-mek] dönşl. [-ir] Ço­
ğalmak; artmak,
bereketli, [bereket-li] sf. 1. Bol. 2. Bolluklu. 3.
Verimli. 4. Kalabalık. S bereketli olsun, Yemek
yiyenlere veya ürün toplama ve harman işleri ile
uğraşanlara söylenen iyi dilek sözü.
bereketlilik, -ği [bereket-li-lik] is. Bereketli olma
hali.
m n & H .
bereketsiz, [bereket-siz] sf. 1. Çabuk tükenen. 2.
Verimsiz. 3. K endinden beklenen yararı sağlaya­
mayan.
bereketsizlik, -ği [bereket-siz-lik] is. Bereketsiz ol­
m a durumu,
bereleme, [bere-le-me] is. Berelemek işi.
berelemek, [bere-le-mek] gçl. f. f r ] fl(i)-y o r ] 1.
Bereli durum a getirmek. 2. Hafifçe yaralamak,
ezikler m eydana getirmek.
berelenm e1, [bere-le-n-me] is. Berelenmek eylemi
ve durumu; yaralanma; bereli hale gelme.
berelenm e2, [bere-le-n-me] is. Bere sahibi olma; be­
re satın alma.
berelenm ek1, [bere-le-n mek] e d il.f. f i r ] Birisi ta­
rafından cildinde, vücudunda kan oturmasına sebep
olacak davranışta bulunulmak; bere meydana ge­
tirilmek.
berelenm ek2, [bere-le-n-mek] gçsz. f. f i r ] Bir bere­
ye sahip olmak; bere edinmek.
b ereli1, [bere-li] sf. H afif ezik ve morarma şeklinde
yarası olan.
bereli2, [bere-li] sf. 1. Başına bere giymiş olan. 2.
Bere sahibi olan.
bereli3, [bere-li] sf. Kuzulu.
berem, [Far. berem p j {OsT} is. 1. Üzüm çubukları­
nın altına dikilen çatal ağaç; herek. 2. Asma ve ka­
bak çardağı,
bereme, [Yun. perama] {ağız} is. Kayık. [DS]
böyle; biraz iyi; oldukça; üstünkörü. [DS]
{OsT} is. Kadın bile­
ziği.
(berenci:n) {OsT} is.
Kadın bileziği,
vb. için) keskin. 2. is. N akışsız ipek kumaş. 3. Kılı­
cın suyu.
{OsT} sf. 1. Y ukarıya fırlatılmış. 2. Üste, yukarıya
çıkarılmış.
berendaz, [Far. berendâz / berendâze jİJuy / »jl-^]
(berenda:z) {OsT} s f 1. Yükseğe atan; yukarı fırla­
tan. 2. Yukarıya kaldıran. 3. Y ok eden,
berere, [Ar. berr > berere {OsT} sf. (Kişi için)
hayır sahibi olanlar; iyilik severler; doğrular,
berevat, [Ar. berât > berevât (bera:va:t) {OsT}
is. Rütbe, imtiyaz ve nişan belgeleri. S berevât-ı
şerife, {OsT} Padişah beratları.
berf, [Far. b erf ^ ] {OsT} is. Kar. ® berf-âb, 'OsTj
Karlı, buzlu soğuk m/.|| berf-alüd, {OsT} Kara bu­
laşmış]] berf-dân, {OsT} Buzluk; kar deposu.||
T f a j g s a a ı * 555 ________________________
berf-dâr, {OsT} Karlı.|| b erf-n â k , {OsT} Yaz kış
karh o la n yer.\\ b erf-p â re , {OsT} K ar parçası.
berfend, [Far. berfend j^ ] {OsT} is. 1. Asker. 2.
(Söz için) güzel. 3. (Yer için) derin,
berfın, [Far. berfîn (berfi:n) {OsTj sf. 1. Karla
ilgili. 2. Kardan yapılmış. 3. Karla yapılmış,
berfüs, [Far. berfflz / berfüs ^ y ] (beıfiü:s) {OsT} is.
-* berfüz.
berfüz, [Far. berfüz / berfüs }jiy] (berfiitz) {OsT} is.
Ağzın dış kenarı; dudakların çevresi.
berg1, [Far. berg S y \ {OsT} is. Yaprak. S 1 b erg-bîd,
{OsT} 1. Söğüt yaprağı. 2. Söğüt yaprağı biçiminde
olan süngü ucu.|| b e rg -d â r, {OsT} 1. Yapraklı. 2.
Geçimi iyi olan.\\ b erg -g âh , {OsT} Saman sapı.||
berg-i çeşm , {OsT} Göz kapağı.|| b erg-i d ira h t,
{OsT} Ağaç yaprağı.|| b erg-i gül, {OsT} Gül yapra-
ğı.\\ berg-i hazân , {OsT} Sonbaharda sararıp dökü­
le n yaprak.\\ berg-i te r, {OsT} 1. Yeşil yaprak. 2.
Hediye.|| b erg-rîz, {OsT} 1. Yaprak döken. 2. Son-
bahar.|| berg-rîzân, {OsT} -*• berg-riz.|| b erg ü b â r,
{OsT} Sermaye; geçinilecek şey; mal. || b erg ü ne­
va, {OsT} Geçinecek şey.|| b erg ü şâh, {OsT} bot.
Dal budak.
berg2, -ğı [Far. berg '^y\ (berğ) {OsT} is. Bent; set.
bergJ, [Far. berg S y ] {OsT} is. Azık; yiyecek,
bergab, [Far. berğ-âb (berğa:b) {OsT} is. Su
bendi; su biriktirilen yer; baraj,
bergam an, [Far. berğamân ola-t y \ (berğama.n)
{OsT} is. Büyük yılan; ejder,
bergam ot, [T. M ustafa beg (Mustafa bey) + a rm u d -
u / İt. pero (armut) + Bergamo (İtalya ’da bir şehir)
> bergamotta (Bergamo ’hi)] is. bot. 1. Açık sarı
renkli armut biçimindeki limon türü ekşimsi mey­
velerinin kabuğundan, kolonya imalinde kullanılan
bergapten esansı çıkarılan bir Akdeniz bölgesi
meyve ağacı, (Citrus bergamia). 2. Bu ağacın, ka­
buğundan esans çıkarılan ve reçel yapılan meyvele­
ri.
bergaşte, [Far. bergâşte y] (berga:şte) {OsT} sf.
Yüz çevirmiş.
berge1, [ber-ge / bir-ge / ber-ke] {eT} is. Kamış;
çubuk; kamçı; kırbaç. [EUTS] [DLT] [Gabain]
berge2, [Far. berge-i zerdâlü] {ağız} is. Kayısı, zerda­
li, şeftali türü meyveler. [DS]
bergekm ek, [berge > berge-k-mek] {eT} gçl. fi [-ür]
Kamçılamak; kırbaçlamak. [EUTS]
bergelenmek, [berge > berge-len-mek] (berge.Ten-
mek) {eT} dönşl. fi. [-ür] 1. (Damar için) kan ile do­
larak sertleşmek; dikilmek. 2. (Arabaya koşulan
________________________________________________B E R
öküz vb. için) kamçı ile sürülmek. 3. gçsz. fi. Sıç­
ramak.
berg erd e, [Far. bergerde o^ y ] {OsT} sf. Ezberlen­
miş; hatırda tutulmuş,
b erg erü , [*ber > beı-gerü / bırğaru] {eT} zf. 1. Beriye
doğru. [ETY] 2. Cenuba doğru. [ETY]
bergesem ek, [berge > berge-se-mek] /eT} gçsz. f i f
r] Kırbaçlamak istemek,
bergeşide, [Far. bergeşıde y] (bergeşi:de) {OsTj
sf. 1. Çekilmiş; sıyrılmış. 2. Tartılmış,
bergeşte, [Far. bergeşten (dönmek) > bergeşte _^]
sf. Ters dönmüş. S b erg eşte-ah ter, {OsT} Yıldızı
dönmüş; talihsiz; bahtsız.|| b erg eşte-b ah t, {OsT}
Talihi ters dönmüş; şanssız. || b ergeşte-hâl, {OsTj
1. İşleri ters giden; durumu iyi değil. 2. Geçim sı­
kıntısı çefen.|| berg eşte-rü z, {OsT} Günü dönmüş;
şanssız; talihsiz.
berg itm ek , [berg-it-mek / berg-üt-mek] {ağız} gçl. fi
[-ir] Birbirine geçirerek tutturmak; kenetlemek.
[DS]
b e rg ü 1, [ber-ge / bir-ge / ber-ke / ber-gü] {eT} is.
Kamçı. [EUTS]
b e rg ü 2, [ber-mek (vermek) > ber-gü] (be;rgü;) is. 1.
Verilecek, ödenecek şey; vergi. [İKPÖy.] 2. Bağış.
[İKPÖy.] 3. Borç; verecek. [DLT]
b erg ü rm ek , [ber-gü-r-melc] {eT} gçl. fi. f ü r ] Belirt­
mek; belli ettirmek. [EUTS]
b erg ü stv an , [Far. bergüstvân J (bergüstva. n)
{OsT} is. Eyerin altına serilen sırmalı, işlemeli örtü;
haşa.
b erg ü z ar, [Far. bergüzâr j ^ y ] (bergüza;r) {OsT} is.
1. Küçük hediye. 2. Anı olarak alınıp verilen veya
saklanan eşya; hatıra; yadigâr; anmalık; andaç,
b erg ü zide, [Far. ber-güzıde oJoj?_^] (bergüzi;de)
{OsTj sf. Seçilmiş; seçkin,
b erh , [Far. berh ^ y \ {OsT} is. 1. Pay; hisse; nasip. 2.
Az şey; parça. 3. Su birikintisi. 4. Şimşek. 5. Yaş
odunun yanarken çıkardığı sıvı. 6. Balık,
b e rh a b e , [Far. berhâbe ^.U-^] (berha.be) {OsT} is. 1.
Minder; döşek; yatak. 2. Bir yatakta birlikte yatılan
kimse.
b e rh a n a , [Far. bar (yük) + hâne] {ağız} is. 1. Ev eş­
yası. 2. Göçebelerin çadır eşyası. 3. Kervanın ko­
nak yerinde toplanan eşyası. [DS]
b e rh a n e 1, [Far. bar + hâne - b U - (berha. ne) {OsT} is.
1. Kervansaray. 2. Büyük ve kullanışsız ev. 3. Yol­
cuların yük indirdikleri yer. S b e rh an e gibi, Ge­
reğinden büyük, kullanışsız evler için kullanılan
benzetme.
BER
berhane2, [Far. berhane ^^~y] (berha:ne) {OsT'} is.
Eski ve harap durumdaki büyük ev; kullanılabilme­
si için tamire gerek duyulan ev.
berhaste, [Far. ber-hâste 4^ - y ] (berha.ste) {OsTj sf.
Kalkmış; ayaklanmış,
berhava, [Far. ber- (üzere) + Ar. hevâ (berha­
va:) {OsT} s f 1. H avaya atılmış; uçurulmuş. 2. me­
caz. Yararsız ve boş. S berhava etmek, 1. Patla­
yıcı ile havaya uçurmak. 2. Yok etm ek.|| berhava
olm ak, 1. Patlama yoluyla havaya uçmak. 2. me­
caz. Boşa gitmek.
berhay, [Ar. berhâ] {ağız} is. Ağıt; feryat. [DS]
berhayat, [Far. ber- (iizere) + Ar. hayât cjL> y ] (ber-
haya:t) {OsT} sf. Hayatta olan; canlı; yaşayan,
berhe, [Ar. berhe « y] {OsT} is. Zaman; süre.
berhem, [Far. berhem j*^] {OsT} sf. 1. Bir araya gel­
m iş; toplanmış. 2. Karışık; dağınık. 3. Ters. S ber­
hem gelmek, {OsT} Bir araya gelm ek; toplanmak.\\
berhem-hurde, {OsT} Çarpışarak birbirine gir­
miş]] berhem-zede, {OsT} Karmakarışık; altı üs­
tüne getirilm iş.[| berhem-zen, {OsTj Karmakarışık
eden; altını üstüne getiren.
berheva, [Far. ber + Ar. hevâ ty>^] (berheva:) {OsT}
sf. -*■ berhava,
berhihte, [Far. berhıhte 4^ * ^ ] (berhi:hte) {OsT} sf.
Silah çekilmiş; hamle edilmiş; saldırılmış,
berhiz, [Far. ber hasten (kalkmak)>beîiüz y i-y ] (ber-
hi:z, h kalın söylenir) {OsT} sf. 1. Atılan; sıçrayan.
2. Zorbalık eden,
berhud, [Far. berhüd ^ y v ] (berhu:d) {OsT} is. Saç­
ma sapan söz.
berhudar, [Far. berhörden (isabet etmek) > berhör-
dâr => berhudâr (berhuda:r) {OsT} sf. 1.
Payını almış. 2. Mutlu; mesut; onmuş, fi1 Berhu­
dar ol! {OsT} "Ç okyaşa, mutlu o l!” anlamında iyi
dilek sözü.
berhudarı, [Far. berhödâr => berhudarı jJ
(berhuda:ri:) {OsT} is. Sevinme,
berhudarlık, -ğı [berhudar-lık] is. Mutlu olma; se­
vinme; iyi gün geçirme.
berhuh, [Far. berhüh oyv] (.berhır.h) {OsT} is. Sabun,
berhun, [Far. berhün o y ^ ] (berhu:n) {OsT} is. 1. Or­
tası boş şey. 2. Çember; kemer; daire. 3. Duvar dip­
lerine yapılan çalı çırpı çit.
berhur, [Far. berhür ^] (berhu:r) {OsT} is. Pay;
hisse; nasip.
ÖIÜMIİİICtSĞM.ssç
berhurdar, [Far. ber-hurdar j b j y] (berhıı:rda:r)
{OsT} sf. Mutlu olan; m esut olan; berhudar olan;
onan.
berhurdarî, [Far. ber-hürdârî (berhu:r-
da:ri) {OsT} is. Sevinme; mutlu olma; onma,
berhüyun, [Far. berhüyün 0 * ^ ;] (berhüyu.n) {OsT}
is. Küçük ev; küçük oda.
berhuz, [Far. berhüz j_ ^ y \ (berhu:z) {OsT} is. Da­
ğarcık; torba.
b eri1, [eT. be-ru > be-ri ^syj is. I. Konuşana göre
önündeki uzaklıklardan kendisine en yakın olanı;
jeTj (aynı). 2. sf. En yakında bulunan. 3. zf. (Çıkma
durumu eki -den ile) bir olayın veya durumun baş­
langıcını ve süresini ifade etmekte kullanılır, S1
beri almak, {ağız} (Hayvanlar için) geri çevirmek.
[DS]|[ beri benzer, {ağız} Alelade; sıradan; bayağı.
[DS]|| beri eylem ek, {ağız} Geri çevirmek; bu tara­
fa döndürmek; yakına getirmek. [DS]|| beri öte,
{eAT} İleri geri.
beri2, [Ar. barâet > beri <sy\ (beri:) {OsT} sf. 1. Te­
miz; arınmış. 2.. Kurtulmuş. 3. Uzak. S 1 berîü’z-
zim me, {OsT} Zimmetinden arınmış olan; aklanmış
olan.
beria [Ar. barâ'at (olgunluk) > b e rf a 4* ^ ] (beri.a:)
{OsT} sf. 1. O lgunluk ve güzelliğiyle emsallerinden
üstün olan kadın. 2. Sevgili,
beribenzer, [beri + benzer] {ağız} sf. 1. Eş; benzer;
emsal. 2. Yakışıklı. [DS]
beriberi, [Seylan dil. beri (zafiyet) > Fr. beriberi]
(beri.be ’ri) is. B| vitamini eksikliğinden ileri gelen,
ileri derecesi ölümle sonuçlanan bir hastalık,
bericen, [Far. berîcen ^ y ] (beri:cen) {OsT} is. İçi­
nde ekmek pişirilen ocak; fırın,
berid, [Far. burden (götürmek) > berid -u^] (beri:d)
sf. 1. H aber getiren; postacı; ulak. 2. is. tar. Orta
Çağ Müslüman devletlerinde posta ve haberleşme
işlerine bakan kuruluş. 3. Ortalama yürüyüşle dört
saatlik uzaklık; on iki mil. fi1 berid-i canan, {OsT}
Sevgilinin habercisi.|| berid-tayr, {OsT} H aber ku­
şu.
beridan, [Far. berid > beridân 01-l..^] (beri:da:n) is.
Ulaklar; postacılar,
beriden, [eT. be-ri-den] zf. 1. Beri taraftan. {eT} (ay­
nı) [ETY] 2. {eT} Güneyden. [ETY]
berig, -ği [Far. beriğ ^y] (beriğ) {OsT} is. Bent; set.
berigli, [ber-ig-li] {eT} sf. Vermek isteyen. [DLT]
berigme, [ber-mek (vermek) > ber-igme] {eT} sf.
Vermiş olan. [ETY]
i l l W E S B i . 557
b e rig s e m e k , [be r-mek > *berig > ber-ig-se-mek]
{eT} gçl■ f [-r] Vermek istemek; vereyazmak.
[D L T ]
b e rik , -k i [Far. berik ^._h] (beri:k, k kaim söylenir)
{OsT} is. Işık; parıltı,
b e rik e , [Ar. berlke aS^j] (beri.ke) {OsT} is. Un hel­
vası.
b e rik i, [ber-i-ki] zm. 1. Daha yakında, beride bulu­
nan. 2. Öbürü; diğeri,
b e r i l e m e k , [beri-le-mek] {ağız} gçl. f. f-r] [-l(i)-yor]
1. Geri çevirmek. 2. Bu tarafa döndürmek. 3. Y akı­
na getirmek. [D S ]
b e r i l m e k , [ber-mek > ber-il-mek] {eT} edil. f. [-ür]
Verilmek. [D L T ]
b e r i l y u m , [Fr. beryllium] (b e ri’lyum) is. kim. Özgül
ağırlığı, 1,85, atom ağırlığı 9,013 ve ergime noktası
1215 °C olan hafif bir metal; sembolü: Be.
b e r i m , [ber-mek > ber-im] (be:rim) {eT'} is. 1. Ver­
me; ödeme. 2. Borç; verecek. [D L T ] 3. {eAT/ Vergi,
b e r i m ç i , [ber-im-çî] {eT} sf. Borçlu. [D L T ]
b e r i m l i g , [ber-im-lig] {eT} sf. 1. Verimli. 2. Borçlu.
[D L T ]
berin, [Far. berin ^ ] (beri:n) {OsT} sf. 1. En yük­
sek; en üst. 2. Pek yüce. 3. Soylu; asil; necip. S
berîn-dâire, {OsTj Gökyüzü.
beriş, [ber-mek > ber-iş] {eT} is. Veriş,
berişim, [Far. berişim] {OsT} is. -*■ ibrişim,
berişmek, [ber-mek > ber-iş-melc] {eT} işteş, f. [-ür]
Verişmek. [DLT]
berişti, [Far. fırişte] {eT} is. Melek; ferişte. [EUTS]
beriye, [Ar. beriyye *■_*] {OsT} is. 1. Yaratık. 2. in ­
san. 3. Halk.
berizen, [Far. berîzen o y .y ] (beri:zen) is. -*■ bericen.
berj, [Far. berj j^ ] {OsT} is. 1. Şiddetli kasırga. 2. Su
çevrintisi; girdap,
berjer, [Lat. berbex (enenmiş koç) > Fr. bergere (kız
çoban)] is. Arkası kabarık, koltuklan yastıklarla
beslenmiş, oturacak yeri geniş koltuk.
berk1, [eT. ber-k ^y ] {eT} sf. 1. Sağlam. {eAT} (aym)
(1935) [Gabain] [Yüknekî] [DLT] [EUTS] 2. Tahkim
edilmiş; muhkem; kuvvetli. {eAT} (aym) [DLT]
[EUTS] [Gabain] [Yüknekî] 3. İyi korunmuş; takviye­
li. [DLT] [EUTS] [Gabain] [Yüknekî] 4. Katı; sert.
{eAT} (aym) [DLT] [EUTS] [Gabain] [Yüknekî] 5.
{eAT} Şiddetli. 6. {eAT} Hızlı; süratli. 7. {ağız/ K uv­
vetle; şiddetle; sıkı olarak; sağlam bir şekilde. [DS]
8; {ağız} (Ses için) kuvvetli olarak. [DS] S’ berk
bağlamak, 1. Sıkı bağlamak. 2. Sağlam bağla-
mak. || berk etmek, {ağız} 1. Kapamak; tıkamak;
örtmek. 2. Sağlamlaştırmak; pekiştirmek; takviye
etmek. [DS]|| berk eylem ek, 1. Kuvvetli bulundur­
mak. 2. Sağlamlaştırmak ,|| b erk itm ek , {eAT} K uv­
BER
vetli bulundurmak; sağlamlaştırmak,|| berk yüzlü,
Yüzü yumuşamayan.
berk2, -gi [Far. berg i y ] {OsT} is. Yaprak.
berkJ, -kı [Ar. berk j ^ ] {OsT} is. 1. Şimşek. 2. Parıl­
tı; kıvılcım. S berk-âsâ, {OsT} Şim şek gibi yakıcı. \\
berk-âşiyân, {OsT} Yuvası şim şek olan.|| berk-
efşân, {OsT} Şim şek saçan.|| berk-endâz, {OsT}
Parlayıcı; parıldayıcı.\\ berk-ı hatîf, {OsT} Göz ka­
maştıran şimşek. || berk-ı şerer-hîz, {OsT} Kıvılcım
yağdıran şimşek.\\ berk urmak, {OsT} Şim şek çak­
mak.
berkaiı1, [Ar. berkân j l i j J (berka:n) {OsT} is. 1. Şa­
kıma. 2. Parıldama.
berkan2, [Far. berkân oli^] (berka. n) {OsT} sf. K ıvır­
cık tüylü kuzu postu,
berkarar, [Far. ber-karâr (berkara:r) {OsT} sf.
1. Kararlı. 2. Yerli; yerinde; devamlı,
berke, [ber-ge / bir-ge / ber-ke] {eT} is. Dövmek ve
sürmek için kullanılan değnek, sopa; kamış; çubuk;
kamçı. [EUTS] [Gabain] [DLT]
berkelenmek, [ber-ke-le-n-mek] {eT} g ç sz .f. 1. Kan
toplamak. [DLT] 2. Kamçı sahibi olmak. [DLT]
berkelyum, [İng. Berkeley (A B D ’de bir Üniversite)
> berkelium / Fr. berkelium] (berkelyum ) is. kim.
Tabiatta doğal olarak bulunmayan, ancak am erik­
yum 241’in alfa tanecikleriyle veya küriyum
242’nin dötonlarla bombardımanı sonucunda elde
edilen, atom numarası 97 olan yapay bir radyoaktif
element; sembolü: Bk.
berkend, [Far. berkend -uS"y] {OsT} sf. Genç irisi,
berkende, [Far. berkende ^] {OsT} is. K oparıl­
mış; sökülmüş; köküyle çıkarılmış,
berkeşide, [Far. ber-keşîde o.uiS'y \ (berkeşi;de)
{OsT} sf. 1. (Silah için) çekilmiş; kınından çıkarıl­
mış. 2. mecaz. Çekilip meydana getirilmiş; ilerle­
tilmiş.
berkıye, [Ar. berkıyye v y] {OsT} sf. 1. Şimşek gibi
parlak. 2. is. Elektrik.
berki, [Ar. berk > birkî/ berkiye y / ^ y ] (berki:)
{OsT} sf. 1. Şimşek gibi. 2. Parlak,
berkidilmek, [berk-it-il-mek dlİjıS"y] {eAT} edil. f. [-
ür] Kuvvetlendirilmek; sağlamlaştırılmak,
berkilmek, [berk-il-mek viLJS"jJ {eAT} ed il.f. [-ür] 1.
Pekitilmek; tespit edilmek; sabitleştirilmek. 2. Sağ­
lamlaştırılmak; pekiştirilmek.
berkilü, [berk-il-ü y] {eAT} sf. 1. Sağlamlaştırıl­
mış; pekitilmiş. 2. Kapalı,
berkime, [berk-i-me] is. Berkim ek işi.
BER
b erkim ek, [berk-î-mek y] {eAT} {ağız} g çsz.f. [-
r] 1. Sağlamlaşmak. 2. Pekişmek; sıkılaşmak. 3.
Kuvvetlenmek. 4. Yerleşmek. 5. gçl. f. Tıkamak.
[DS]
b erkinm e, [berk-i-n-me] is. Berkinmek işi.
b erkinm ek, [berk-i-n-mek y \ {eAT} dönşl. fi f
ür] 1. Sağlamlaşmak; pekişmek. 2. Kendini sağla­
ma almak. 3. Kuvvetli olmak. 4. edil. Pekiştiril­
mek. 5. Yapışmak; takılmak; yerleştirilmek; ko­
nulmak.
b erk irm e k , [berk-ir-mek] {eT} gçl. fi. [-iir] Berkit­
mek; sağlamlaştırmak. [EUTS]
berkişm ek, [berk-iş-mek dU-iS^] {eAT} dönşl. fi [-
ür] Sağlamlaşmak; pekişmek; yerleşmek,
b erk iştirm ek , [berk-iş-tir-mek] {ağız} gçl. f i [-ir]
Sağlamlaştırmak. [DS]
berkitm e, [berk-i-t-me] is. 1. Berkitmek işi. 2. Tak­
viye etme.
b erk itm ek [berkî-mek > berki-t-mek y j {eTj
{eAT} g ç l.f. [-ir] 1. Sağlamlaştırmak, (1935). [DLT]
2. Pekitmek. 3. Takviye etmek. 4. {ağız} Sıkıca
bağlamak; bağcığını sıkmak. [DS] S. {ağız} (Sökük
için) dikmek; yamamak. [DS] 6. {ağız} Üst üste
yığmak; yüklemek. [DS] 7. {ağız} Hareket edemez
durum a getirmek; tespit etmek [DS] 8. (Sözleşme
için) yapmak; imzalamak,
b erklem ek, [berk > berk-le-mek] (berkle:mek) {eTj
gçl. fi [-r] Saklamak; hapsetmek. [DLT]
berkletm ek, [berkle-mek > berk-le-t-mek] {eT} gçl.
fi. [-iiı] Korutmak; muhafaza ettirmek; korumakla
emretmek. [DLT]
b erklig, [berk-lig] {eT} zf. 1. Muhafaza ederek. [Ga­
bain] 2. sf. Berk; pek; sağlam. [EUTS]
berklik, -ği [eT. berk (sağlam) > berk-lik dlls'y] is. 1.
{eAT} Sağlamlık. 2. {eAT} {ağızj Sertlik; katılık.
[DS] 3. {eAT} Metanet. 4. Güvenme; itimat,
berksiz, [berk-siz] {eT} sf. Sağlam olmayan; çürük.
[EUTS]
b erk u , -k u ’u [Ar. berkü' y] (berku:) {OsT} is.- Yüz
örtüsü; burka; peçe,
b e rk u k , -ğu [Ar. berkük oy>y] (berku:k) {OsT} is. 1.
Şeftali. 2. Kayısı. 3. Zerdali,
b erlam , [İt. merlano > Yun. merlanos] is. zool. Sırtı
açık kahverengi, kam ı ve yanlan beyaz, ince pullu
ortalama 80-100 cm. boyunda, eti beyaz, yağsız ve
kılçıksız mezgitgillerden bir balık türü, (M erluc­
cius vulgaris).
berlü, [beri-lü > ber-lü jiy] {eAT} zf. Beri,
berm , [Far. berm p^] {OsT} is. Hatırda tutma; ezber­
leme.
Ö IÜ M IÜ M M .®
b e rm a h , [Far. bermâh / bermâhe y \ (ber-
ma:)ı) {OsT} is. Burgu; matkap,
b erm al, -li [Far. bermâl JL«^] (berma.T) {OsT} is.
Dağ tepesi; doruk,
b erm ek , [be r-mek / bir-mek] (be:rmek) {eTj gçl. fi
[-ür] 1. Vermek. [ETY] [İKPÖy.] [Tekin] [EUTS]
[Yüknekî] 2. (Birisi için bir şey) yapmak. [İKPÖy.]
3. Tezlik fiili yapan yardımcı fiil. [ETY] [EUTS] 4.
Varmak. [DLT]
b erm ezid, [Far. ber (üzere) + mezıd (artırma) M yy]
{OsT} Artırma; yükseltme. S berm ezid eylem ek,
{OsT} Artırmak; ziyadeleştirmek.
b e rm u d a , [Bemıuda (A tlantik’te bir ada) > İng. / Fr.
bermuda] (bermu ’da) is. Dizlere kadar inen dar ve
kısa pantolon,
b erm u d e, [Far. bermüde » 3 ^ ] (bermu:de) {OsT} is.
Nesne; şey. S b erm ü d e -i ferm û d e, {OsT} Emredi­
len şey.
b e rm u ta d , [Far. ber- (üzere) + Ar. m u'tâd (alışılmış)
iLouy] (bermu:ta:d) {OsT} zf. -*• bermutat,
b e rm u ta t, -dı [Far. ber- (üzere) + Ar. m u'tâd (alı­
şılmış) İ^ _ h ] (bermu:ta:t) zfi 1. A det olduğu üze­
re. 2. Alışıldığı gibi. 3. Her zaman olduğu gibi,
b e rn a , [Far. bem â b*] (berna:) {OsT} sf. 1. Genç;
delikanlı. 2. Yiğit,
b e rn ai, [Far. bem â’î (berna:i:) {OsTj is. 1.
Gençlik; delikanlılık. 2. Toyluk; deneyimsizlik;
tecrübesizlik.
b ern am e, [Far. ber-nâme ^ y \ (berna:me) {OsT} is.
1. Mektup başlığı; unvan. 2. Dizin; fihrist. 3. Z arf
üzerine yazılan adres,
b ern ik , -kı [Ar. bem ık ^ y] (berni:k, k kaim söyle­
nir) {OsT} is. Su aygırı,
berniş, [Far. bem ış J ^ y ] (beı-ni.ş) {OsT} is. 1. Karın
ağrısı; sancı. 2. Eklem ağrısı; romatizma,
berniye, [Far. berniye ^jy] {OsT} is. 1. Büyük küp. 2.
Küçük horoz,
b e rn u n , [Far. bem ün j y ^ ] (bernıı:n) {OsT} is. Çok
ince ipek kumaş; ipek tül.
b ero j, [Far. be- + Kürt, roj (güneş)] {ağız} is. Kışın
güneş alan kuytu yer. [DS]
b e rp a , [Far. ber-pâ LjJ (berpa:) {OsT} sf. Ayakta;
ayak üzerinde duran; yıkılmamış,
b e rra d e , [Ar. berd (soğuk) > berrâde <oly ] (berra:de)
IOsT} is. Su soğutmaya yarayan kap; karlık,
b e rra k , -ğı [Ar. berk (şimşek) > berrak y ] (berra:k)
sf. 1. Çok parlak. 2. Aydınlık; nurlu. 3. (Su için)
duru; şeffaf; saydam. 4. (Ses için) Kulağa hoş ge-
lffOMlllffiSİIM«559
len; temiz; güzel. 5. mecaz. Kolay anlaşılabilen;
açık seçik. S1 b e r r a k su konisi, foto. Bulanık su
içinde resim veya film çekmekte kullanılan içi ber­
rak su dolu bir parça.
berraka, [Ar. berrâka ü\y] (berra:ka) is. 1. Parlak,
aydınlık bir görünüşe sahip güzel kadın. 2. Güzel­
liğiyle çarpıcı kadın,
berraklanma, [berrak-la-n-ma] is. Berraklanmak ey­
lemi ve durumu,
berraklanmak, [berrak-la-n-mak] gçsz. fi. [-ır] Ber­
rak hâle gelmek; durulmak; aydınlanmak,
berraklaşma, [berrak-la-ş-ma] is. Berraklaşmak işi.
berraklaşmak, [berrak-la-ş-mak] gçsz. fi [-ır] 1.
Durulaşmak. 2. Temiz ve şeffaf hale gelmek,
berraklaştırma, [berrak-la-ş-tır-ma] is. Berraklaş­
tırmak eylemi,
berraklaştırmak, [berrak-la-ş-tır-mak] gçl. f. [-ır]
Duru hâle getirmek,
berraklık, -ğı [berrak-lık] is. 1. Berrak olm a hali. 2.
Berrak olanın niteliği. 3. Temizlik, parlaklık. 4. A-
çık seçik olm a hâli,
berran, [Far. büriden (kesmek) > berrân / bürrân j l y]
(berra:n) {OsT} sf. Keskin,
berrana, [Ar. berrânî] (ağız} sf. Yabani. [DS]
berranî, [Ar. berrânî y] (berra.ni:) {OsT} sf. 1.
Kıra ait; kırsal. 2. Sahraya ilişkin. 3. Dışarıya iliş­
kin; haricî. 4. Şeriat kurallarına uygun davranm a­
yan.
berraş, [Ar. berş (afyon) > berrâş jily ] (berra:ş)
{OsT} sf. Uyuşturucu bağımlısı; afyonkeş,
berrat, [Ar. berrât o ly ] (berran) {OsT} is. 1. Törpü.
2. Bıçkı.
berrek, -ği [berü-rek] {ağız} zf. A z beride. [DS]
berren, [Ar. berr > berren \'y] (b e ’rren) {OsT} zfi.
Karadan; kara yolu ile. S berren ve bahren, {OsT!
Karadan ve denizden.
berreyn, [Ar. berr > berreyn ^y.y] {OsT} is. İki kara;
Avrupa ve Asya kıtaları,
berrî, [Ar. berr > berrî / berriye j y I a^ ] (berri:)
{OsT} sf. 1. Karaya ait; karaya ilişkin; kara ile ilgili;
karasal. 2. is. Sıcak memleketler; ekvator bölgesi.
® berrî iklim, {OsT} Kara iklimi.
berriye, [Ar. berrî > berriye ^ y ] {OsT} is. Çöl; ova;
sahra.
berrüste, [Far. berrüste y ] {OsT} is. 1. Dalları yer­
de sürünen bitkiler. 2. mecaz. (Kişi için) rezil; e-
depsiz; bayağı.
bers, [Ar. bers o ^ ] {OsT} is. Çukur yer; çukur.
BER
bersam, [Far. ber-sâm / bir-sam j>Uy] (bersa.m)
{OsT} is. tıp. Zatülcenp hastalığı; satlıcan,
bersig, [ber-mek / ber-mek > ber-sig] {eT} is. Verme
arzusu. [ETY]
bersim, [Ar. birsim] {ağız} is. Yonca. [DS]
bersiyah, [Far. bersiyâh « L ^ ] (bersiya:h) {OsT} sf.
Esmer.
bersöz, [Fr. berceuse] is. müz. Ninni olarak düzen­
lenmiş müzik parçalarına verilen ad; ninni,
berş, [Ar. berş ji ^ ] {OsT} is. 1. Afyonlu şurup. 2.
Keten yaprağından yapılmış sarhoş edici şurup. 3.
Arzu; heves; istek. S berş-hvör (hâr), {OsT} Uyuş­
turucu bağımlısı.
berşan, [Far. berşân (berşa. n) is. 1. Ümmet. 2.
Bir peygamberin din ve kitabını kabul ve tasdik
eden halk.
berşi’sa, [Ar. berşi'sâ li * ^ ] (berşi-sa:) {OsT} is. 1.
Uyuşturucu. 2. Afrodizyak.
bert1, [bert (yans.)] is. Patlayıp çıkmayı, sıkışan hava
ya da sıvıların dışarı çıkışlarım, haşlama sonucu
patlayıp dağılmayı, birden kurtulmayı anlatan kök,
bert-le-mek, bert-le- k.
bert2, [bert (yans.)] {eT} is. Deride oluşan eziklik ve
çürüklükler; morarma.
bertJ, [be r-m ek > ber-t] {eT} is. Efendisinin h er yıl
köleden aldığı vergi. [DLT]
bert4, [Ar. berd] sf. -* berd.
bertaft, [Far. ber-taft ^ j l ^ ] {OsT} is. Dönüş; büküş;
döndü.
bertaraf, [Far. ber- (üzere) + Ar. taraf (yön) > ber­
taraf ‘-i‘J>y] zf. 1. Bir yana. 2. Şöyle dursun. 3. Say­
mazsak. 4. sf. Bir yana atılan; ortadan kaldırılan. S
bertaraf etmek, 1. Ortadan kaldırmak. 2. Yok et­
mek. || bertaraf olmak, /. Ortadan kaldırılmak. 2.
Yok edilmek.
berteng, [Far. ber-teng &>’y ] {OsT} is. 1. At koşu­
munun sırt kayışı. 2. Cüppe veya ferace kuşağı. 3.
Küçük çocuğu anasının sırtına bağlamakta kullanı­
lan kuşak.
bertek, [bert-ek] {eT} sf. Sakat; parçalanmış. [EUTS]
bertelemek, [bert-ele-mek] {eT} g ç l . f f r ] 1. Y ara­
lamak. 2. Tahrip etmek; yıkmak. [EUTS]
bertelmek, [bert-el-mek] {eT} gçl. fi f ü r ] -*■ berte­
lemek.
berter, [Far. ber-ter y y ] {OsT} sf. 1. Daha üstün. 2.
Daha ağır. 3. Daha önemli,
berterin, [Far. berterîn jş y y ] (berteri:n) {OsT} sf. 1.
Daha yüksek; çok yüksek; en yüksek. 2. Üstün;
meziyeti çok; değerli.
BER
b ertetm ek , [bert-mek > be-r-t-(e)t-mek] {eT} gçl. f .
[-ür] 1. Vurarak sertleştirmek, yoğun ve sıkı bir
duruma getirmek. [İKPÖy.] 2. Berkitmek. [İKPÖy.]
3. Çiğnemek. [İKPÖy.]
b ertik , -ği [bert-mek > bert-ik] is. 1. Bere; yara;
{ağız} (aym). [DS] 2. İncinmiş, burkulmuş eklem;
{ağız} (aym). [DS] 3. Deri altında kan oturmasından
meydana gelen m or leke. 4. Üst derinin sıyrılması
veya yırtılması ile meydana gelen yara; bere. S.
D okularda ve kas bağlarında eklemlerde meydana
gelen incinme,
b ertilm e, [bert-il-me] is. Bertilmek işi.
bertilm ek, [bert-il-mek] edil. fi. [-ir] 1. İncinmek;
burkulmak; {ağız} (aynı). [DS] 2. Ü st deride yara­
lanma, ezilme, sıyrılma meydana gelmek; {ağız}
(aynı). [DS] 3. Deri altındaki dokulara kan oturma­
sından m or lekeler oluşmak; {ağız} (aym). [DS] 4.
{ağız} Surat asmak; somurtmak. [DS] 5. {ağız} (Top­
rak için) yarılmak; çatlamak. [DS]
b ertinm ek, [bert-mek > bert-in-mek dU-ü_^] {eT}
{ağız} dönşl. f. [-ir] [eT. -ür] 1. Berelenmek; yara­
lanmak; kendisini yaralamak. [EUTS] 2. El yorgun­
luğu peyda etmek. [DLT] 3. {eAT} Burkulup incin­
mek. [DS]
b ertişm ek, [bert-mek > bert-iş-mek] {eT} dönşl. f. [-
ür] 1. Sertleşmek. 2. işteş, fi Birbirini kesmek; ya­
ralamak. [DLT]
b e rtle k 1, -ği [bert (yans.) > bert-lek] {ağız} sf. (Göz
için) pörtlek. [DS]
b ertlek 2, -ği [ba (yans.) > ba-ğır-t-lak > bert-lek]
{ağız} is. zool. Bağırtlak. [DS]
b ertlem ek, [bert (yans.) > bert-le-mek] {ağız} gçsz. f.
[-r] fl(i)-y o r ] 1. (Göz için) heyecan, korku vb.
dolayısıyla fazla açılmak; dışarı doğru fırlamak. 2.
(Y ara için) şişmek. 3. (Kişi için) fırlamak; acele
kalkmak. [DS]
b ertlenm ek, [bert-le-mek / bert-ü-le-n-mek] {eT}
dönşl. fi [-iir] Hırkalanmak; hırka giymek. [DLT]
bertm e, [bert-me] is. Bertmek işi.
b ertm ek , [bert-mek] {eT} gçl. fi. [-ir][eT. -iir] 1.
Ezmek; çiğnemek; berelemek; kırmak; parçalamak.
[EUTS] [İKPÖy.] 2. Vurarak sertleştirmek; pekiştir­
mek; sıkılaştırmak; berkitmek; sıkıştırmak. [İKP­
Öy.] [İKPÖy.] 3. Vurarak sağlamlaştırmak. [İKPÖy.]
4. Çarpmak; dövmek. [İKPÖy.] 5. gçsz. fi. Berelen­
mek. [DLT] 6. İncinmek; burkulmak. 7. Üst deride
yaralanma, ezilme, sıyrılma meydana gelmek. 8.
Deri altındaki dokulara kan oturmasından m or le­
keler oluşmak.
b e rtu rm a k , [ber-mek > ber-tur-mak] {eT} gçl. fi f
ur] Verdirmek; vermesine sebep olmak. [Clauson]
b ertü , [bertü / partu] {eT} is. Hırka; pardösü. [DLT]
bertülenm ek, [bertü-le-n-mek] {eT} dönşl. fi. [-iir]
Hırkalanmak; hırka giymek. [DLT]
OlMUKCESBMi.seo
b eru m en d , [Far. berum end ^ ° 3 y l (benrm end) {OsT}
sf. 1. Taze. 2. Verim li; yararlı; faydalı. 3. Payını
almış olan; nasibini elde etmiş; isteğine ulaşmış
olan.
b eru m en d î, [Far. berümendı j-llo j^ ] (beru:mendi:)
{OsT} is. Yararlı olma; fayda sağlama,
b eru z, [Far. berüz }jy] (beru.z) {OsT} is. Kavga;
savaş.
b erü , [*ber > berü / berü jy ] (berü:) {eT} {eAT} zf.
Beri, beriye; .. -den beri; buraya; bu yana doğru;
buradan; beri. [EUTS] [DLT] [İKPÖy.] [Gabain]
b erü k i, [berü > berü-kî] (beriiki:) {eT} zfi. Beriki;
berideki. [ETY]
b erü le k , [berü-rek / berü-lek] {eAT} zfi. Biraz beriye
doğru.
b e rü re k , [berü-rek] {eAT} zf. Biraz beriye; biraz bu
tarafa doğru.
b e rv a k , [Ar. bervâk 3 h y ] (berva:k) is. Sarı zambak
çiçeği.
b e rv a r, [Far. bervâr j\jy] (berva:r) {OsT} is. 1. Ha­
vadar mesken; köşk. 2. Sayfiye, 3. Evin küçük ka­
pısı; arka kapı,
b e rv a re , [Far. bervâre »jljjJ (berva:re) {OsT} is. -*■
bervar.
b erv aze, [Far. bervâze ojbjj] (berva:ze) {OsT} is. Pik­
nik; gezintili kır yemeği,
b ervech, [Far. ber- (üzere) + Ar. vech (yüz) > ber-
vech zf. 1. Olduğu üzere. 2. Olarak, fi1 ber-
vech-i âtî, {OsT} Aşağıda olduğu gibi.|| bervech-i
b alâ, {OsT} Yukarıda olduğu gibi.|| bervech-i işti­
ra k , {OsT} Ortaklaşa; müştereken.\\ bervech-i
m ülkiyet, {OsT} Mülk edinmiş olarak. || bervech-i
peşîn, {OsT} Peşin olarak; önceden. || bervech-i
ta ’cîl, {OsT} A cil olarak.|| bervech-i tafsil, {OsT}
Ayrıntılı olarak; teferruatlı; tafsilatlı olarak. ||
bervech-i tah k îk , {OsT} İncelenmiş olarak; tahkik
olunarak.\\ bervech-i yesîr, {OsT} Kolaylıkla,|| b er-
vech-i zîr, {OsT} Aşağıda olduğu gibi.
berye, [*ber > ber-ye] {eT} zf. 1. Bu yana; bu tarafa.
2. Güneye. [Clauson]
beryeki, [berye > berye-kı] (beryeki;) {eT} zf. Gü­
neydeki. [Clauson]
b erz, [Far. berz jy ] is. Tarım; ekim; ziraat. 0 berz-
g â r, {OsT} Çiftçi; ekinci. || b erz-ger, {OsT} Çiftçi;
ekinci.\\ b erz-g irî, {OsT} Ekincilik; çiftçilik.\\ berzî-
ger, {OsT} Çiftçi; ekinci.
b erza h , [Ar. berzah ^ jy ] is. 1. İki şey arasındaki u-
zaklık; mesafe. 2. Aralık. 3. mecaz. Can sıkıcı yer.
4. Huzursuzluk; sıkıntı; darboğaz; ekonomik kriz.
5. B ir âşığın geçirdiği sıkıntılı ve heyecanlı durum;
® | p İMCE S O M . « i
ayrılık. 6. tasvf. Dünya; geçici dünya. 7. Bir kara
parçasının iki deniz arasında kalan dar kısmı; kıs­
tak. 8. isi. Ölülerin ruhlarının kıyamete kadar bek­
leyecekleri yer. 9. İnce uzun kara parçası; dil. 10.
sf. Zor ve güç. S berzah-ı belâ, İçinden çıkılması
zor ve güç durum.
berze, [Far. berze njy] {OsTj sf. 1. Yakışıklı nazik. 2.
is. İpekli kumaş. 3. Latiflik; zariflik. 4. Dal; budak.
5. Tarım; ekim işi; ziraat. S berze-gâv, {OsTj Çift
öküzü.
berzec, [Ar. berzec {OsTj is. Kadife türü ku­
maşlarda beliren pürüz,
berzede, [Ar. berzede loj^] sf. 1. Derlenip toplanıp
bir araya getirilmiş. 2. Birleştirilmiş. 3. Yukarı kal­
dırılmış.
berzen, [Far. berzen j j j J {OsTj is. 1. Sokak. 2. Cad­
de. 3. Köşe başı. 4. Mahalle. 5. Sahra; kır.
berzug, [Ar. berzüğ (berzu:ğ) is. Etine dolgun
genç.
be’s, [Ar. be’s j-L] {OsT} is. -*■ beis.
bes1, -ssi [Ar. bess h ] {OsTj is. 1. Dağıtma. 2. Y ay­
ma. 3. M eydana çıkarma; açığa vurma. 0 bess-i
da’vâ, {OsT} Şikâyeti açığa vurma.\\ bess-i şekvâ,
{OsT} Şikâyeti ortaya atma.
bes2, [Far. bes ^ ] {OsT} e. 1. Yeter; kâfi. 2. Çok; ga­
yet. 3. {ağız} Yalnız; sadece. [DS]
besa1, [Am. besa] is. 1. (A m avutlarda) yemin; ant iç­
me. 2. Sözleşme; antlaşma. 3. A rnavut parası.
besa2, [Far. besâ Lo] (besa:) {OsT} e. 1. Pek çok;
hayli; nice. 2. {ağız} iinl. Yeter; kâfi. [DS]
besa3, [Habeş, d. besa] is. Habeşistan’da kullanılan
Talari’nin yüzde biri değerinde bakır para,
besait, [Ar. basit (yalın) > besâ’it -LsL-J (besa:it)
{OsT} is. 1. Yalın olanlar; basitler. 2. Sade şeyler,
besak, [Far. besâk i)Lo] (besa:k) {OsT} is. Zafer tacı,
besalet, [Ar. besâlet cJl~ > ] (besa:let) {OsT} is.
Kahramanlık; cesaret; yiğitlik. 2. Yararlılık,
besaletli, [besalet-li] (besa.Tetli) {OsT} sf. 1. Yararı
olan. 2. Cesur; kahraman,
besamet, [Ar. besâm et c~oL~>] (besa:met) {OsT} is. 1.
Güler yüzlü olma. 2. Güler yüzlülük,
besant, [Lat. byzantium] is. Altm veya gümüş Bi­
zans parası.
besare, [Far. besâre °jL~;] (besa:re) {OsT} is. D ivan­
hane; sofa; salon. S besâre-nişîn, {OsT} 1. Sofada
oturan. 2. Hizmetçi; uşak.
beşaret, [Ar. beşaret OjL^j] (besa:ret) {OsT} is. 1.
Göz açıklığı. 2. İleri ve derin görüşlülük.
B ES
b esat, [Ar. bast (yayma, açma) > besât J=l~o] (besa. t)
{OsT} is. 1. Düz yer. 2. Düz ve yayvan kap.
besatet, [Ar. bast (yayma, açma) > besâtet ci=l_o]
(besa.tet, ilk t kalın) {OsTj is. 1. Basitlik; sadelik. 2.
Düzlük. 3. Dilde düzgünlük. 4. Rahat ve serbest
konuşma. 0 b esâtet-i a rz , {OsT} Yerin diizlüğii.
b esatin, [Far. büstân > Ar. besâtın juL o] (besa:ti:n)
{OsT} is. Sebze bahçeleri; bostanlar.
besavend, [Far. besâvend -Ujl—.] (besa.vend) {OsT}
is. 1. ed. Kafiye. 2. Aralarında mutlak bağlantı b u ­
lunan iki nesne veya kişi,
besbas, [Far. besbâs j-L —J (besba:s) sf. (Söz için)
saçma sapan.
besbase, [Ar. besbâse -t-L—j] (besba:se) {ağız} is. Re­
zene, (Foeniculum vulgare). [DS]
b esbedava, [be(s)+be/dava> besbedava] (b e ’sbeda:-
va) pekşt. sf. Pek ucuz,
besbel, [? besbel] {eT} is. Bir tel iplik; bir sağım
iplik. [DLT]
besbelli, [be(s)+be/lli > besbelli] (be ’sbelli) pekşt. sf.
1. Çok belli; çok açık; apaçık. 2. zf. A nlaşıldığına
göre; öyle anlaşılıyor ki..
b e sb e rab e r, [be(s)+be/raber >] (be'sbera:ber)
{eAT} z f Bütünüyle birlikte olarak,
besbese, [Ar. besbese .u™u] {OsT} is. Çok çabuk yü­
rüyüş.
b esb eter, [Far. beter > be(s)+be/ter > besbeter] (be ’s-
beter) pekşt. sf. Çok kötü.
besdek, -ği [Far. besdek J j —J {OsT} is. 1. Harman
yerine toplanmış ekin demeti. 2. Esneme,
besdel, [Yun. pasteli] {ağızj is. 1. Pestil. 2. Reçel. 3.
Özel bir şekilde koyulaştırılmış pekmez. [DS]
b esdenm ek, [bes-le-n-mek / besde-n-mek] {ağızj
dönşl. f. f i r ] Beslenmek. [DS]
besdil, [Yun. pasteli => besdil J j**j] {eAT} is. Pestil.
beseğil, [bir + Ar. sehil (hafif)} {ağızj zf. Biraz; azı­
1.
cık. [DS]
besek, -ği [Far. b ese k d U J {OsT} is. -*■ besdek.
besel, [Ar. başal => besel] {ağız} is. Soğan. [DS]
beselek, -ği [bes-e-l-ek] /ağızj sf. (İnsan ve hayvan
için) başıboş gezen. [DS]
besend, [Far. besend {OsT} e. Tamam; yetişir;
yeter.
besende, [Far. besende »j—J {OsT} e. -*• besend.
beser, [Far. be-ser _ ^] ünl. Baş üstüne.
besere, [Ar. besere / besr I {OsT} is. 1. Küçük
sivilce. 2. Çıban.
BES
beserek, [Far. bıserak / Moğ. besereg (melez) &j~ ■]
{eAT} is. 1. Tüylü ve besili erkek deve; hecin. 2.
{ağız} Dişi boz deve ile erkek buhur devenin çift­
leşm esinden doğan erkek deve; damızlık deve. [DS]
3. {ağız} Erkek at veya eşek. [DS]
besgek, [bes-gek] {eT} is. 1. Soğuk. 2. Sıtma. [EUTS]
besgûy, [Far. besgüy J (besgû.y) sf. Çenesi dü­
şük; geveze; çalçene.
b esi1, [bes-i] is. 1. Y aşamak için gerekli olan gıdayı
verme; yedirme işi. 2. Sürü hayvanlarım ahıra ka­
patıp taneli ve hazır yemlerle semirtme. 3. Hayvan-
larm besiye çekilip semirtildikleri yer. 4. İnşaatta
iki taş veya tahta arasını dolgu malzemesi ile ka­
patm a işi. 5. {ağız} Kurbanlık hayvan. [DS] 6. {ağız}
Beslenen, besiye çekilmiş hayvan. [DS] 7. {ağız} İyi
beslenmiş, güçlü deve. [DS] 8. {ağız} Kaz; tavuk.
[DS] 9. {ağız} Yem. [DS] S besi d o k u , biy. Tohum­
ların içinde embriyonu çevreleyen bölüm; endo­
sperm. || besi dokusu, biy. Yumurta akı.|| besi h ay ­
vanı, biy. Ahıra kapatılarak besiye çekilmiş hay­
van.]| besi ö rü , biy. Tohum çimlenirken yen i çıkan
bitkiyi beslemeye yarayan embriyon çevresindeki
besleyici maddelerin tümü. || besi suyu, biy. Bitkile­
rin sıvı kanallarında dolaşan besleyici sıvı.
besi2, [Far. besi (besi:) {OsT} is. 1. Çokluk; faz­
lalık. 2. {eT} sf. Bir çok; çok. [Yüknekî]
besic, [Far. besîc (besi:c) {OsT} is. 1. Yol hazır­
lığı; sefer hazırlığı. 2. Yol azığı,
besici, [besi-ci / bes-ici] is. 1. Sığır ve koyun cinsin­
den kasaplık hayvanları çayır ve mera gibi yerlerde
besleyerek semirten kişi. 2. Semiz hayvan yetişti­
ren ve satan kişi,
besicilik, -ği [besi-ci-lik / bes-ici-lik] is. 1. Besicinin
yaptığı iş ve edindiği meslek. 2. {ağız} Ucuz iken
davar alıp besledikten sonra satmak işi. [DS]
besilek, -ği [besi-le-k] {eAT} sf. Yetişmiş; etli canlı,
besilenm ek, [besi-le-n-mek] {ağız} dönşl. f. [-ir] 1.
Tavlanm ak; beslemek. 2. Büyütülmek; yetiştiril­
mek. [DS]
besili, [besi-li] sf. 1. Beslenmiş; semirtilmiş; semiz.
2. is. Kalın boya.
besim , [Ar. besm > besim (besi.m) {OsT} sf.
Güler yüzlü; güleç,
besin, [bes-in ?] is. 1. Beslenmeye ve sindirilmeye
elverişli her türlü yiyecek, içecek; azık; gıda,
(1935). 2. mecaz. Yaşamak için gerekli olan şey. S
besin deposu, biy. Bitkilerde ileride kullanılmak
üzere kök, gövde ve yaprak gibi kısımlarında birik­
tirilen; insan ve hayvanların yararlandıkları besin
maddeleri yığını.
besinli, [besin-li] sf. Besini olan; gıdalı,
besinsiz, [besin-siz] sf. 1. Besini olmayan. 2. Yeterli
besin alamayan; gıdasız. 3. zf. Yeterli besin alma­
ö i ü m i i ® sözlük. »
dan. S besinsiz k alm ak , Belli bir şiire yeterli mik­
tarda besin alalamamak; z a y ıf düşmek.
besinsizlik, -ği [besin-siz-lik] is. 1. Besini olmama
durumu. 2. Yeterli beslenemem eden doğan sağlık
bozukluğu.
b esirek , [Far. bîserâk / Moğ. besereg (melez)} {eAT}
is. -*■ beserek.
b esir, [Ar. besîr j^ ] (besi:r) {OsT} sf. Çok; birçok.
besise, [Ar. besise ■ w -J (bes'v.se) {OsT} is. 1. Bula­
maç. 2. İftira; nifak,
beskele, [Far. beskele *K-j] {Os T} is. Kapı mandalı;
kapı sürgüsü.
beslek, -ği [bes-le-mek > bes-le-k] {ağız} is. 1. Evlat­
lık alınarak beslenen ve ev işlerinde çalıştırılan kız;
beslenti. 2. Ahretlik. [DS]
beslem e, [bes-le-mek > bes-le-me] is. 1. Beslemek
işi. 2. Gıdalandırma. 3. Geçindirme. 4. Evlatlık ola­
rak alınan küçük hizmetçi hız. 5. Baskı, delgi vb.
makinelerde basılacak ve delinecek kâğıt vb. mal­
zemeler azaldıkça yapılan ilave; takviye. 6. Bir
elektronik aletin işlemesi için gerekli enerjiyi veren
düzen. 7. B ir elektrik devresine akım verme. 8. İn­
şaatlarda temel öğelerin veya askı elemanlarının
altını veya yanlarını doldurma. 9. Su depolarında
kullanma sonucu azalan suyu ekleme; tamamlama;
takviye. S beslem e basın, Bir kuruluşun veya si­
ya si otoritenin m alî destekler sağlayarak kendi gö­
rüşlerini savundurttuğu veya kendi görüşlerine uy­
gun yayın yaptırdığı basın ve yayın kuruluşu. || bes­
lem e gibi, Giydiği yakışmayan, kılıksız kadın. \\ bes­
lem e kız, Evlatlık alınarak beslenen ve ev işlerinde
çalıştırılan kız; beslenti; beslek; beslengi.
beslem ek, [bes-le-mek] gçl. f. [-r] [-l(i)-yor] 1.
Birinin kam ını doyurmak; yedirmek. 2. Beslenme­
sini sağlamak. 3. Birinin yiyip içeceğini sağlamak.
4. Yetiştirmek, büyütmek. 5. (Hayvan için) besiye
çekmek; semirtmek. 6. Birinin geçinmesi için ge­
rekli olan ihtiyaçları sağlamak; geçindirmek. 7. Bir
şeyi korumak veya sağlamlaştırm ak amacıyla yan­
larım ve altım yardımcı malzeme ile doldurmak;
sağlamlaştırmak, pekiştirmek, takviye etmek. 8.
gnşl. Hissetmek; duymak. 9. Bir duyguyu gönülde
saklamak, hatırda tutmak. 10. Geliştirmek. 11. Oto­
matik makinelerin kazanına işlenecek malzemeyi
eklemek; takviye etmek. 12. İnşaatta asıl öğeyi sağ­
lamlaştırmak veya aynı hizaya getirmek için alt
veya yanlarını yardımcı malzeme ile doldurmak.
13. Terzilikte sağlamlığı artırmak veya elbisenin
vücuda oturmasını sağlamak için kumaşın altını
yardımcı malzeme ile doldurmak. 14. Su ve diğer
sıvı malzemeler için depoda azalanın yerine yeni­
sini eklemek. 15. Elektrik enerjisi verm ek veya
mevcut enerjiye başka bir hattan ekleme yapmak.
S Besle k arg ay ı, oysun gözünü, İyiliğe kötülükle
karşılık verenlere sitem etme sözü.
Will Wig SEblHt.5«3
beslemelik, -ği [bes-le-me-lik] is. 1. Evlatlık alınarak
beslenen ve ev işlerinde çalıştırılan kız; beslenti,
beslengi; besleme. 2. zf. Besleme olarak,
beslenen, [bes-le-nen] sf. 1. Beslenme durumunda
olan. 2.fız. Sönümsüz.
beslengi, [besle-mek > besle-n-gi ls£jUl_>] is. Evlatlık
alınarak beslenen ve ev işlerinde çalıştırılan kız;
beslenti; beslek; besleme, (eATj (aynı)
beslenilme, [besle-n-il-me] is. Beslenilmek işi.
beslenilmek, [bes-le-n-il-mek] edil. f. f i r ] Başkası
tarafından beslenme işi yapılmak,
beslenme, [besle-n-me] is. 1. Beslenm ek işi. 2. Vü­
cut için gerekli besin maddelerinin alınması, ff
beslenme çantası, Anaokulu ve ilkokul öğrencile­
rinin beslenme eğitimi saatinde yem ek üzere y iye­
cek koyup götürdükleri küçük çanta.\\ beslenme
eğitimcisi, Beslenm e konularında kişilerin yetişti­
rilmesi için eğitim veren uzmanlaşmış kişi. || bes­
lenme eğitimi, insanların beslenmeleri için gerekli
olan besin maddelerinin özellikleri ve bunların alı­
nış biçimleri, ölçüleri konusunda kişileri yetiştirm e
beslenme odası, Anaokulu ve ilkokullarda
beslenme eğitimi saatinde yem ek yem len oda. || bes­
lenme saati, Anaokulu ve ilkokullarda derslere ara
verilerek evden getirilen veya okulun verdiği y iye­
ceklerin yenildiği süre. || beslenme uzmanı, Bes­
lenme sorunu olan kişilerin beslenmelerini sağla­
mak amacıyla yardım cı olan ve bu konuda eğitim
görmüş yetkin kişi.
beslenmek, [besle-n-mek] dönşl. f. f i r ] 1. Kendini
beslemek. 2. edil. Besleme işi başkası tarafından
yapılmak. 3. mecaz. Yaşamak; gelişmek; yetişmek,
beslenti, [besle-n-ti] is. Evlatlık alınarak beslenen ve
ev işlerinde çalıştırılan kız; beslengi; beslek; bes­
leme.
besletme, [besle-t-me] is. Besletmek işi.
besletmek, [besle-t-mek] gçl. f. f i r ] Besleme işini
başkasına yaptırmak,
besleyici, [besle-y-ici] sf. 1. Besleyen. 2. Beslemeye
yarayan. 3. Besin değeri yüksek,
beşli, [bes-(i)-li > bes-li] sf. Beslenmiş; besili; semir­
tilmiş; semiz.
beslü, [bes-(i)-lü y~o] {eATj sf. Besili,
besman, [Far. besmân jl» -j] (besma:n) {OsTj is. Bir
anlaşmadan sonra verilen rehin veya kaparo,
beşme, [Ar. beşme a*_>] {OsT} is. Rastık,
besmele, [Ar. besmele ■>!»—J is. 1. K ur’an-ı K erim ’de
her surenin (Tevbe Suresi hariç) başında yer alan
(Nemi Suresinin de ayrıca içinde geçen) bir ayet
olup bir M üslüm an’ın meşru bir işi iyi niyetle ve
Allah’a dayanıp güvenerek başarm ak azmiyle giriş­
tiğini ifade için “Rahman ve Rahim olan A llah’ın
adıyla başlarım” sözünün kısaltılmış adı. 2. Baş­
BES
langıç. S besmele çekmek, Bismillahirrahma-
nirrahîm demek.|| besmele-hamdele-salvele, M üs­
lüman yazarların kitaplarının önsözlerindeki A l­
lah in adıyla başlama, Allah 'a şükür ve ham d et­
me, Peygambere salavat getirm e ve duadan ibaret
üç böliim.\\ besmele-hvan, {OsT} Besmele çeken.||
besmele-keş, {OsT} Besmele çeken.
besmelesiz, [besmele-siz] is. 1. (Çocuklar için) “piç”
anlamında sövme sözü. 2. zf. Besmele çekmeden,
besr, [Ar. besr / besere _^] {OsT} is. 1. Küçük sivilce.
2. Çıban.
bessam, [Ar. bessâm pl—.] (bessa:m) {OsT} sf. (Kişi
için) güler yüzlü; gülen,
best, [Far. besten (bağlamak) > best g - j] {OsT} is. 1.
Bağlama; düğümleme. 2. Düğüm,
bestar, [Yun. bestares] {ağız} is. Yürüyemeyen ço­
cuk. [DS]
beste, [Far. besten (bağlamak) > beste a^o] is. 1.
{OsT} Bağlı; bağlanmış. 2. Kapalı. {OsT} 3. D on­
muş. {OsT} 4 . müz. B ir müzik eserini oluşturan ez­
giler bütünü. 5. Bir müzik eserinin sadece müzik
kısmı. S beste bağlamak, Bestelemek.\\ beste-
dehân, {OsT} D ili bağlı; suskun.|| beste-dem, {OsT}
Nefesi tutulmuş.|| beste-dil, {OsT} Gönlü bağlı.|
beste etmek, {OsT} Bestelemek.\\ beste-gî, {OsT} I.
Bağlılık. 2. Kapılı olma; kapalıhk.\\ beste-hvân,
{OsT} Beste okuyan; şarkıcı.|| beste-leb, {OsT} D u ­
dağı kapalı.|| beste-nigâr, {OsTj müz. Klasik Türk
müziğinde eski bir birleşik makam.|| beste-pâ,
{OsT} Ayağı bağlı.|| beste-rahîm, {OsT} Kısır ka­
dın.]| beste yapmak, müz. B ir müzik eseri düzen­
lemek, meydana getirmek.
besteci, [beste-ci] is. müz. Beste yapan kimse; beste­
kâr; kompozitör,
bestekâr, [Far. beste+kâr jlS" a^_j] (bestekâ.r) {OsT}
is. müz. Beste yapan kimse; besteci; kompozitör,
bestekâran, [Far. bestekârân ol.)15" ax~J (beste-
kâ;ra;n) {OsT} is. müz. Beste yapanlar; besteciler,
bestel, [Yun. pasteli] {ağız} is. 1. Pestil. 2. M eyveler­
den yapılan bir tür tatlı. 3. Bir tür sirke. 4. Pestil.
[DS]
besteleme, [beste-le-me] is. Bestelemek işi.
bestelemek, [beste-le-mek] gçl. f. f r ] fl(i)-y o r]
Beste yapmak,
bestelenme, [beste-le-n-me] is. Bestelenmek eylemi,
bestelenmek, [beste-le-n-mek] edil. f. f i r ] Bestele­
m ek işi birisi tarafından yapılmış olmak; beste ya­
pılmak.
besteli, [beste-li] sf. Bestelenmiş; bestesi olan,
bestenigâr, [Far. beste-nigâr] (bestenigâ;r) {OsT} is.
müz. Türk müziğinde saba makam ına ırak maka-
B ES
minin pes dörtlüsünün eklenmesi ile meydana geti­
rilm iş en değerli birleşik makam,
bestesiz, [beste-siz] sf. 1. Bestesi olmayan. 2. (M üzik
eseri için) değişmez bir besteye sahip olmayan;
herkesin dilediği şekilde seslendirebildiği.
bestil, [Yun. pasteli] {eAT} is. 1. Pestil. 2. {ağız}
Köfte. [DS] 3. Pekmez nişasta ile kaynatıldıktan
sonra yufka gibi açılıp kurutularak içine çeviz kon­
duktan sonra küpe basılm ak suretiyle elde edilen
yiyecek. 4. Pekmezden yapılan bir tür kuru yiye­
cek. S bestil etmek, {ağız} Çok dövmek; pestilini
çıkarmak. [DS]
bestra, [Bulg. bistra (alacalı keçi)] {ağızj is. K am ın­
da iki beyaz lekesi olan keçi. [DS]
best-seller, [İng. best (en iyi) + (to) sell (satmak)]
(bestze.T'r) is. Çok satılan kitap,
besur, [Ar. besr > besür j j i ] (besu:r) {OsTj is. Sivil­
celer; küçük çıbanlar,
besus, [Ar. besüs ^j-~i] (besu:s) {O sTj is. 1. Okşa­
dıkça süt veren deve. 2. Araplarca uğursuz olduğu­
na inanılan bir kadın.
beş1, [eT. beş / beş / be ş / biş] (eT be:ş) is. 1. Dört­
ten sonra, altıdan önce gelen sayının adı. {eT} (avm)
[Gabain] [Tekin] [İKPÖy.] [ETY] [DLT] 2. Bu sayıyı
gösteren rakam; 5; V. 3. argo. (Eski yazıda beş ra­
kamı şimdiki sıfıra benzediğinden) edilgin eşcinsel
erkek; ibne. S beş altı, Çok değil, tahminen beş
altı adet.\\ beş beş dökmek, Sessiz sessiz ağlamak.\\
beş beter, Çok kötü; besbeter]] beş binlik, Beş bin
lira değerindeki kâğıt veya metal para. || beş bu­
caklı, {eAT} Muhammes; beşgen.\\ beş çifte, On
kürekli filika. || beş duyu, anat. Dokunma, koklama,
tat alma, işitme ve görme duyuları]] beşi bir yer­
de, Beş altın değerinde tek süs altını; beşibirlik.]]
beş kardeş, Tokat, şamar]] beş kardeşi yemek,
Birisinden tokat yemek, şam arlanmak,|| beş kırk,
{eTj Otuz beş. || beş on, Sayıca çok az. || beş otuz,
{eT} Yirmi beş.]] beş para, Değeri çok az. || beş pa­
ra almamak, H iç para almamak]] beş para et­
memek, 1. Hiç değeri olmamak. 2. (İnsan için)
itibarsız olmak. 3. işe yaramamak.]] beş paralık,
Toplum içinde itibarı ve değeri olmayan. || beş pa­
ralık etmek, Birini değersiz kılmak, rezil etmek,
gururunu kırmak]] beş paralık olmak, Kusurları
açığa çıkmak, itibarını kaybetmek, alçalmak]] beş
parasız, 1. Hiç p ara verilmeden. 2. (insan için)
parası olmayan, yoksul. || beş para vermemek
(saymamak), Hiç para vermeden sahip olmak.]] beş
pençe, 1. zool. D eniz yıldızı. 2. Büyüden korudu­
ğuna inanılan beş kollu yıldız sembolü]] beş tü­
men, {eTj Elli bin]] beş vakit, 1. B ir gün içinde
fa r z namazları kılma zamanları. 2. Gün boyu]\ beş
yıldız, argo. Edilgin eşcinsel erkek; ibne]] beş yüz­
lük, /. Beş yüz lira veya beş yü z bin lira değerinde
kâğıt para. 2. içinde beş y ü z tane bulunan.
Ö I Ü M I Ü R S Ö Z b Ü ll.
beş2, [beş] {ağızj is. Bazı hayvanların alınlarındaki
beyaz leke. [DS]
beş3, [Ar. bes (dağıtma)] {ağızj is. Hisse; pay. [DS]
beşaat, [Ar. b eşâ'at c~tli>] (beşa:at) {OsTj is. 1. Yi­
yecek ve içeceklerdeki acılık. 2. Kabahat,
beşam, [Ar. beşâm j»Li>] (beşa:m) {OsT} is. bot. Mek­
ke çevresinde, yetişen saplarından misvak yapılan
hoş kokulu bir ağaç; balsam ağacı; belsem ağacı;
M ekke pelesengi; belesen, (Commiphora oppobal-
samom).
beşamel, [Fr. Bechameil, (sosu bulan marki)] is.
M eyanesine süt katılarak yapılan bir çeşit beyaz
sos.
Beşanika, [Sırp, bosnyak (boşnak) > Ar. beşânika
■OiLio] (beşa;nika) {OsT} is. BosnalIlar; Boşnaklar.
beşaret, [Ar. beşaret ojLso] (beşa;ret) {OsTj is. 1. İyi
haber; müjde. 2. mecaz. (Kadın için) çirkin ve aca­
yip giyim. 3. Yeni çıkan acayip şeyler. S beşâret-
âver, {OsT} Müjdeci; haberci]] beşâret-i Meryem,
Hz. M eıyem ’e hamile kalacağının Cebrail (as) ta­
rafından müjdelendiği giin; 25 M art yortusu.
beşaretlenmek, [beşaret-le-n-mek] (beşa;retlenmek)
g çsz.f. f i r ] Sevinçli haber almak; müjdelenmek,
beşaretli, [beşaret-li] (beşa:retli) sf. 1. Sevinçli haber
veren. 2. Uğurlu,
beşaretname, [Ar. beşaret + Far. nâm e ^obijLij] (be-
şa:retna:me) {OsT} is. M üjde yazısı,
beşaşet, [Ar. beşâşet o - ili.] (beşa:şet) {OsTj is. Gü­
ler yüzlülük.
beşaşetli, [beşaşet-li] (beşa;şetli) {OsTj sf. Güler yüz­
lü; beşuş.
beşbeter, [be(s)+be/ter / beş (kat) + beter] (b e ’şbe-
ter) zf. Çok kötü,
beşbıyık, [beş+bıyık] is. Muşmulanın iri olanı.
beşe1, [baş+ağa > beşe > <i>] is. 1. Oğuzlarda ilk do­
ğan çocuğun adı. 2. {eAT} Başkan; emir. 3. {eAT}
İleri gelen. 4. {eAT} Ağabey.
beşe2, [Far. beşe ^io] is. zool. Atmaca.
beşe3, [Far. pişe => beşe] (be;şe) {ağız} is. Meslek;
zanaat. [DS]
beşe4, [beş-e] {ağızj is. 1. Şubat ayı. 2. Martın son üç
günü ile nisanın ilk iki gününü içine alan beş gün­
lük süre. [DS]
beşegü, [be ş > beş-egü] {eTj zf. Beşi birden; beşi ile
birlikte.
beşek, [beşek] {eTj is. Haremlik. [EUTS]
beşel, [Far. beşel Jio ] {OsTj is. 1. İki şeyin birbirine
sarılması. 2. İki kimsenin birbirine tutuşması veya
sarılması. 3. ünl. Sarıl!
beşem, [Far. beşem p-io] {OsTj sf. 1. Kederli; yaslı. 2.
(Yiyecek, içecek için) güç sindirilir.
IfB Iff SO ». 565
beşen, [Far. beşan {OsT} is. 1. Beden; cisim; vü­
cut. 2. Uzun boy. 3. Kenar; uç; yan.
beşenc, [Far. beşenc {OsT} is. Yüz güzelliği ve
gençlik; yüz tazeliği, parlaklığı,
beşenk, [Far. pış-âheng] {ağız} is. Kervanın önünde
giden at. [DS]
b eşer1, [beş-er] sf. Her birine beş tane; beş sayısının
üleştirme sayı sıfatı.
beşer2, [Ar. beşer i ] {OsT} is. 1. İnsan. 2. İnsan so­
yu. & B eşer şaşar, İnsan yanılabilir,|| b eşer üstü,
İnsan gücünün üstünde.
beşere, [Ar. beşere »^io] {OsT} is. 1. Üst deri. 2.
(Kürkçülükte) kılların tutunduğu zarsı kısım. 3.
bot. Kütikül. S beşere-i m u h ât-ı rasafî, {OsT}
anat. Yassı epitelyum.|| beşere-i m u h ât-ı ü stüvâni,
{OsTj anat. Yuvarlak epitelyum.|| beşere-i m u-
hâtiye, {OsT} biy. İç organların dış yüzü.\\ beşere-i
m uhâtiyye-i m i’de, {OsT} anat. Midenin sümiiksü
zarı.
beşerî, [Ar. beşerî / beşeriyye ıSr^. ! (beşeri:)
{OsT} sf. 1. İnsanla ilgili. 2. İnsanlığa özgü. S be­
şerî ilim ler, Konusu insan ve insan hayatı olan
bilimler.
beşeriyat, [Ar. beşeriyyât o l y - J (beşeriya:t) {OsT}
is. Beşerî ilimler; antropoloji,
beşeriye, [Ar. beşeriyye ^._^] {OsT} sf. -*■ beşerî,
beşeriyet, [Ar. beşeriyyet o / j {OsT} is. 1. İnsanlık.
2. Bütün insanlar. 3. İnsanın korku, acıkma cinsin­
den yaratılış özellikleri,
beşerleme, [beş-er-le-mek] {OsT} is. Eskiden uygu­
lanan bir vergi türü,
beşerlemek, [beş-er-le-mek] gçl. f. f r ] fl(i)-y o r]
Her bir grubu beşe tamamlamak; beş beş yapmak,
beşerli, [beş-er-li] {ağız} sf. H er biri beş taneden
oluşmuş; beş beş. [DS]
beşerlik, -ği [beş-er-lik] {ağız} sf. H er birine beş tane
düşecek biçimde; beş beş ayrılmış olarak. [DS]
beşg, [Far. beşg {OsT} is. 1. Naz; işve. 2. Dolu
veya kar. 3. Çiy; şebnem,
beşgen, [beş-ken] is. mat. Beş açısı ve beş kenarı
olan geometrik şekil,
beşhana, [Far. paşşa (sivrisinek) + hâne] (beşha:na)
{ağızj is. Dam üzerine kurulan karyolanın etrafına
çevrilen bez çadır; cibinlik. [DS]
beşi, -şi’ı [Ar. b e şf £^i>] (beşi:) {OsT} sf. 1. Acı; ekşi.
2. Tadı kötü olan,
beşibirlik, -ği [beş-i+bir-lik] is. Beş altm liradan
meydana gelmiş süs altını; beşibiryerde,
beşibiryerde, [beş-i+bir+yer-de] is. Beş altın liradan
meydana gelmiş süs altını; beşibirlik.
BEŞ
b eşik 1, -ği [eT. beşl-mek (sallamak) [EREN] > beşü-k
/ bişü-k > beşi-k] is. 1. Süt çocuklarını yatırm aya
ve sallayarak uyutm aya yarar küçük yatak; {eT}
(aym). [DLT] 2. mecaz. Bir şeyin ortaya çıktığı, ge­
liştiği yer; kaynak. 3. gnşl. Atış sırasında top nam ­
lusunu ileri geri kaydıran yatak. 4. Sivri uçlu
yontm a kalemi. S beşiğini sallam ak, 1. Birini kü­
çüklüğünden beri tanımak. 2. Birini büyütüp yetiş­
tirmek.|| beşik alayı, tar. Sultan veya şehzadelerin
doğumunda yapılan resm î tören. || b eşik k ertiğ i
(beşik kertme), folk. Beşikte iken ana ve babalar
tarafından verilen nişan sözü.|| beşiklig u rag u t,
{eTj Beşikti; emzikli kadın. [DLT]|| beşik ö rtü sü ,
{ağız} -*• beşikörtüsü. [DS]|| beşik salıncağı, B ay­
ram yerlerine kurulan büyük salıncak. || beşikten
m eza ra k a d a r, Doğumdan itibaren ölünceye ka­
dar; hayat boyu.
beşik2, -ği [beş-ik] {ağız} sf. (Hayvan için) alnında
beyaz lekesi bulunan. [DS]
beşikçi, [beşik-çi] is. Beşik yapan veya satan kimse,
beşiklig, [be şük > beşik-lig] {eT} sf. (Kadın için)
beşikte yatacak kadar küçük bebeği olan,
b eşik ö rtü sü , [beşik+örtü-s-ü] is. M ahya aşığından
itibaren yalnız iki yana akıntısı olan çatı biçimi,
beşinci, [eT. beş-inç > beş-inci] sf. Sıralamadaki yeri
beş olan. S beşinci kol, as. D üşmanla işbirliği
yaparak bir ülkeyi içerden çökertmeye çalışanlar.
beşinç, [be ş > beş-inç] {eT} sf. Beşinci. [DLT] [ETY]
beşir, [Ar. beşâret (müjdeleme) >beşîr jvij] (beşi:r)
{OsT} sf. 1. Sevinçli haber getiren; müjdeci. 2. G ü­
ler yüzlü; güleç,
beşirlem ek, [başar-la-mak] {ağız} gçl. f. f r ] fl ( i ) -
yor] Başarmak; becermek. [DS]
beşiz, [beş-iz (-lerj] is. 1. Tek doğumda dünyaya
gelen beş çocuk. 2. sf. (Kardeşler için) beşi birden
doğmuş olan,
beşizli, [beş-iz-li] sf. Beş tanesi bir arada,
beşko, [Rus. peçka] {ağız} is. Soba. [DS]
beşlem e, [beş-le-me] is. 1. Beşe bölme. 2. Beş kere
üst üste tekrarlama. 3. Tahmis,
beşlem ek, [beş-le-mek] gçl. f. f r ] fl(i)-y o r] 1. Bir
işi beş kere yapmak. 2. Beşe bölmek. 3. Bir şeyin
miktarını beşe çıkarmak. 4. müz. Silindir borulu
çalgılarda ana sesle birlikte üst beşli sesi çıkarmak.
b eşli1, [beş-li] sf. 1. Beş parçadan meydana gelmiş o-
lan. 2. Beşi bir yerde bulunan. 3. is. Oyun kâğıtla­
rında ve pullarında üzerinde beş rakam ı veya işareti
bulunan. 4. Klasik Türk Edebiyatında beş mısralı
kıtalardan meydana gelmiş manzume; muhammes.
5. Türk halk şiirinde üç mısralı bir kıtaya aynı öl­
çülü iki mısra daha eklenmesi ile meydana gelen
manzume biçimi. 6. müz. Beş ses ve beş çalgı için
yazılan m üzik eseri. 7. Beş müzikçiden oluşan top­
luluk. 8. {ağız} Beşi bir yerde altm. [DS] 9. {ağızj
Beş fişek alan tabanca. [DS] 10. {ağız} Piyade tüfe-
BEŞ
ği. [DS] 11. {ağız} Beş parmaklı. [DS] 12. {ağız} Çin­
gene. [DS] 13. {ağız} Beş yaşındaki erkek davar.
[DS] 14. argo. Edilgin eşcinsel erkek; ibne.
beşli2, [Far. piş > peş-li] {ağız} is. Kadın gömlekleri­
nin yakasına konulan kumaş parçası; peşli. [DS]
beşlik, -ği [beş-lik] 1. sf. Beş tanesi bir arada bulu­
nan. 2. Beş tane alabilecek hacimde olan. 3. is. Beş
para, beş kuruş veya beş lira değerindeki metal pa­
ra. S beşlik bozmak, {ağız} Dedikodu etmek; biraz
laflamak. [DS] | beşlik sim it gibi harcamak, Hiç
değer vermemek, oralı olmamak, adam yerine koy-
mamak.\\ beşlik sim it gibi kurulmak, Değerli biri­
si imiş gibi baş köşeye geçip yayılarak oturmak.
beşlü, [beş-lü] {OsT} is. Günde beş akçe alan yeniçeri
neferi.
beşm, [Far. beşm j^ j] {OsT} is. 1. Kırağı. 2. sf. D in­
siz. 3. Mezhepsiz.
beşme, [Far. beşme -wio] {OsT} is. 1. Her biri ayrı
renklerde dokunmuş beşerli çubuklar halinde yol
yol desenli kumaş. 2. Küçük çıkrık. 3. İşlenmemiş
ham deri. 4. tıp. Çeşmezen adında bir göz ilacı,
beşöyür, [Far. bı + Ar. şu'ür jy-Z, ^ {ağız}
zf. Bilinçsiz olarak; şuursuzca. [DS]
beşparmak, -ğı [beş+parmak] is. zool. 1. Derisi
dikenlilerden beş ışınlı yıldız biçiminde deniz hay­
vanı; beşpençe, (Uraster). 2. Beş renkte dokunmuş
çubuklu kumaş, fi1 beşparm ak otu, bot. Gülgiller-
den beyaz, sarı, pem be veya kırmızı çiçekler açan,
çoğunlukla y o l kenarlarında ve kayalıklarda biten,
halk hekimliğinde ishale karşı kullanılan bir otsu
bitki', kurt pençesi, (Potentilla reptans).
beşpençe, [beş+ Far. pençe] is. zool. -* beşparmak,
beştahta, [Far. pış-tahta (rahle) 4^ ^ ; ] {ağızj is.
Okul sırası. [DS]
beştaş, [beş+taş] is. Fındık büyüklüğünde beş tane
taşı katlamalı sayılarla atıp tutm ak suretiyle oyna­
nan bir çocuk oyunu.
beştek, -ki [Far. beştek dUi.] {OsT} is. 1. Kap; zarf.
2. Vazo. 3. Çini saksı. 4. Kâse,
beşuş, [Ar. beşâşet (güler yüzlülük) > b eşü ş' j i
(beşu:ş) {OsT} sf. Güler yüzlü, güleç,
beşuşane, [Ar. beşüş + Far. -âne üLiyL] (beşu:şa:ne)
{OsT} zf. Güler yüzlülükle; gülümseyerek,
beşük, [beşük / böşük / büşük] {eT} is. Beşik,
beşyun, [Far. beşyün (beşyu:n) {OsT} sf. Se­
miz; besili; yağlı.
bet1, [eT. bet] is. Yüz; çehre. 0 bet beniz kalma­
mak, Yüzü sararmak; solmak. | beti benzi kireç
kesilmek, -*■ beti benzi uçmak. || beti benzi atmak,
-*■ beti benzi uçmak.|| beti benzi uçmak, Korku,
heyecan ve baygınlık gibi sebeplerle yüzünün kam
çekilmek; rengi soluklaşmak.
bet2, [bet] sf. 1. Çok; pek. {ağız} (aym) [DS] 2. {ağız}
İyi; güzel. [DS] S bet bereket kalm amak (kaç­
mak), 1. Azalmak, 2. Verimsizleşmek. 3. Çabuk bit­
m ek.|| betine gitmek, {ağız} H oşuna gitmek. [DS][|
bet olmak, {ağız} Çok iyi olmak. [DS]
betJ, [Far. bed -i>] {OsT} sf. 1. Kötü. 2. Çirkin. 3. İşe
yaramaz. S bet bet bakmak, {OsTj 1. B ir kötülük
yapacakm ış gibi durmak. 2. Kötü kötü bakmak |
bete gitmek, {ağız} Beğenmemek; fenasına gitmek.
[DS]|| bet etmek, {ağız} Kiiçük düşürmek; utandır­
mak. [DS]|1 betine gitmek, {OsT} 1. İncinmek. 2.
Kendi gururuna yedirememek. 3. {ağız} Tasalan­
mak. [DS]|| bet suratlı, {OsT} Kötülük yapm ak niye­
ti yüzünün görünüşünden belli olan.
bet4, -tti [Ar. bett o j {OsT} is. Tiftikten yapılmış şal;
bir tür boyun atkısı; sof.
bet5, -tti [Ar. bett o j {OsT} is. 1. Önünü kesmek; en­
gel olmak. 2. Karar; sonuç; ilam.
bet6, [Far. bend] {ağız} is. Çeltik tarlasını sulamak
için suyun gideceği yeri kapayarak oluşturulan göl­
cük. [DS]
beta1, -a ’i [Ar. beta1 L] {OsT} is. Bir yerde oturma;
ikamet.
beta2, [Yun. beta] (b e ’ta) is. Yunan alfabesinin ikinci
harfi ((S). S beta ışınlan, fız. Bazı radyoaktif ele­
mentlerin yaydıkları elektron akışı.
betat, [Ar. betât 0 I4] (beta:t) {OsT} is. 1. Bir yolcu­
luk için gerekli eşyalar. 2. Halı, kilim gibi ev eşya­
sı. 3. sf. Kesin; k at’i.
betatron, [Fr. beta (cylo)-tron] is. Pek girici ışınım­
lar veya atom parçacıkları elde etmek için büyük
kinetik enerjisi bulunan elektronlar üretmeye yara­
yan bir elektrom anyetik araç,
betel, [Malabar dili, betel] is. H indistan’ın bir çok
bölgesinde yetişen tırm anıcı karabiber ağacı; Hint
asması, (Piper belel).
betelemek, [Far. bed > beter-le-mek / bete-le-mek]
gçl. f. f r ] fl(i)-y o r ] Sert ve kaba davranmak; ne­
zaketi bırakmak,
betelenmek, [Far. bed (kötü) > beter-le-n-m ek / bete-
le-n-mek] edil, fi f i r ] Sert ve kaba davranışa ma­
ruz kalmak.
betellem ek, [Far. beter > beter-le-mek] {ağız} gçl. fi
f r ] fl(i)-y o r) -*• betelemek. [DS]
betelmek, [Far. bed (kötü) > bet-e-l-melc] {ağız}
dönşl. fi f i r ] 1. Sertleşmek; kabalaşmak; nezaketi
bırakmak 2. Surat asmak; kafa tutmak. [DS]
beter, [Far. bed (kötü) + -ter (daha / sıfat dereceleme
eki) > beter {OsT} sf. 1. Daha kötü; daha fena. 2.
{ağız} Kötü; fena. [DS] S beter etmek, Daha kötü
duruma sokmak. || beter olmak, Olduğundan daha
kötü duruma düşmek.\\ beterin beteri, Kötünün de
 • 567
kötüsü; en kötü. || (Allah) beterinden saklasın, A l­
lah daha kötü duruma düşürmesin.
beti, [biti-mek (yazmak) > biti] is. 1. Resim ve hey­
kel sanatlarında varlıkların şekilleri; şekil; suret;
figür. 2.fe l. Sınırlanmak suretiyle belirlenen uzay
ve madde; şekil. 3. {ağız} M ektup; yazı. [DS] S1
beti taşı, Yazıt; kitâbe.
betik, -ği [biti-mek (yazmak) > biti > biti-k > betik]
is. 1. Yazılmış şey. 2. Mektup. 3. Kitap,
betil, [Ar. betıl (beti:l) {OsT} is. 1. Ana ağaçtan
ayrılıp başka kök salan fidan. 2. Salkımları sarkık
olan ağaç. 3. Nehirlerdeki akıntı. 4. Hz. M eryem ’in
lakabı.
betile, [Ar. betîle aJls,] (betide) {OsT} is. Ayrılmış
hurma fidanı.
betili, [beti-li] sf. (Resim, heykel vb.) insan, hayvan
ve doğa öğeleri bulunan; figüratif. S betili sanat,
Doğanın görünen biçimlerini işleyen sanat; fig ü ra ­
tif sanat.
betim, [beti-m] is. 1. Betimlemek işi; betimleme, tas­
vir, (1942). 2. ed. Bir olayı, bir kimseyi, bir şeyi
veya bir duyguyu betimleyen söz ve yazı; tasvir,
betimleme, [betim-le-me] is. Betimlemek işi; tasvir,
betimlemek, [betim-le-mek] gçl. fi f r ] fl(i)-y o r]
Bir nesnenin kendine özgü niteliklerini tam olarak
resim, yazı veya söz ile belirtmek; tasvir etmek,
betimlenme, [betim-le-n-me] is. Betimlenmek işi.
betimlenmek, [betim-le-n-mek] edil, fi f i r ] Biri
tarafından betimleme işi yapılmak,
betimleyici, [betim-le-y-ici] sf. 1. Betimlemeye
dayanan; musavver. 2. Amacı betimleme olan; tas-
virci. 3. Betimlemeye ağırlık veren; musavver, tas-
virci.
betimsel, [betim-sel] sf. 1. Betimle ilgili; tasvirî. 2.
Betimleme yoluyla üretilmiş. S betimsel dil bilgi­
si, dbl. B ir dilin belirli bir çağını inceleyen dil bil­
gisi; betimlemeli dilbilgisi, tasvirî dil bilgisi.
betisetmek, [bedize-t-mek] {eT} gçl. fi f ü r ] Süslet­
mek; bezetmek. [EUTS]
betisiz, [beti-siz] sf. (Resim, heykel vb.) insan, hay­
van ve doğa parçası bulunmayan; şekilsiz; suretsiz;
nonfıgüratif. S betisiz sanat, gzl. sntl. Şekilsiz, su­
retsiz heykel veya resim vb. sanat verileri.
betkeçi, [Süry. batğa / biti-mek / betkeçı] (betke;çi;)
{eT} is. Süsleyici; bezeyici,
betkiş, [Far. betkış (betki.ş) {OsT} is. Atılacak
okları içine koyup omuza alınacak mahfaza; okluk;
sadak; tirdan.
betlek, -ği [bet-le-k] {ağız} is. Defter. [DS]
betlemek, [Far. bed (kötü) > bet-le-mek] {ağız} gçl. fi
f r ] fl(i)-y o r] Birinin ardından kötü söz söylemek.
[DS]
BET
betni, [Yun. petni] {ağız} is. Ahırda, taş ve tahtadan
yapılmış oluk biçimdeki hayvan yemliği. [DS]
beton, [Lat. bitumen (çamur zift karışımı) > Fr.
beton] is. 1. Kum, çakıl ve su gibi maddeleri bağ­
layıcı bir ürün olarak çimento ile karıştırdıktan son­
ra meydana gelen sert ve dayanıklı yığışım. 2. sf.
Bu tür karışımla elde edilmiş olan. S beton gibi,
Çok sert ve dayanıklı.
betonarm e, [Fr. beton + arme (silahlanmış)] is.
Eğilme ve çekme kuvvetlerine karşı dayanıklılığı
arttırmak amacıyla içine metal çubuklar bağlanarak
dökülmüş beton,
betoncu, [beton-cu] is. Yapılara beton dökme işi ile
uğraşan işçi veya usta,
betoniyer, [Fr. betoniere] is. Beton karma makinesi;
betonkarar.
betonkarar, [beton+ kar-ar] is. Beton karm a m aki­
nesi; betonyer.
betonlaşmak, [beton-la-ş-mak] dönşl. fi f ı r ] 1. (D ö­
külen beton harcı için) donup sertleşmek; beton
hâline gelmek. 2. mecaz. Sağlamlaşmak,
betr, [Ar. betr ju] {OsT} is. 1. Kesme. 2. Kusurlu, ek­
sik bırakma.
betra, [Ar. ebter > (dişil) betrâ5 *!_«] (betra:) {OsT}
is. K ısır kadın,
betre, [Ar. betre »jû] {OsT} is. Dişi eşek,
bettar, [Ar. bettâr jUJ (betta.r) {OsT} sf. Çok ve iyi
kesen; çok keskin,
bettat, [Ar. bett > bettât ol^.] (betta:t) {OsT} is. Şal
yapan veya satan kimse; şalcı.
betuk1, -ğu [Ar. betük i!^>] (betu;k) {OsT} is. Y u­
varlak tabla; pazarcı tezgâhı.
betuk2, -ğu [Ar. betük (betudc) {OsT} sf. Çok
keskin.
betul, [Ar. betül J j^ ] (betud) {OsT} sf. 1. Bakire. 2.
(Kadın için) erkeklerden çekinen; namuslu. 3. is.
Ayrı kök salan fidan,
betula, [Lat. betula] is. bot. Huş ağacı,
betuliye, [Ar. betüliyye j^>] (betudiye) {OsT} is.
bot. 1. Kayıngiller. 2. Gürgengiller.
betuliyet, [Ar. betüliyet o J ^ ] (betudiyet) {OsT} is.
Bakirelik; el sürülmemişlik; iffetlilik.
betük, [betü-k / bedii-k] {eT} sf. Büyük; yüksek; ulu;
azametli. [EUTS]
betül, [Ar. betül J (betud) sf. -*■ betul.
betüm ek, [betü-mek / bedü-mek] {eT} gçl. fi. Büyü­
mek. [EUTS]
betyab, [Far. betyâb ^ L ^ ] (betya:b) {OsT} is. Dert;
keder; üzüntü; mihnet.
BET ÖIÜHIİİfflfCESÖM.568
betyar, [Far. betyar (betya:r) {OsT} is. 1. Gör­ bevarik, -kı [Ar. barika (şimşek) > bevârik J jljJ
m ek istenmeyen şey. 2. Düşman. 3. Şeytan, gulya- (beva.rik, k kalın söylenir) {OsT} is. 1. Şimşekler,
bani, dev gibi kötülük yapacağına inanılan şeyler, yıldırım parıltıları. 2. Göz kamaştırıcı parıltılar, ff
bev, [bew / böv / bög] {eT} is. Böğ; zehirli örümcek; bevârık-ı süyûf, {OsT} Kılıçların parıltıları.
tarantula. bevas, [Far. bevâs (beva:s) {OsT} is. 1. Sıkıntı;
bev, -v’ı [Ar. bev‘ £_*] {OsT} is. 1. Kulaç. 2. Kulaç­ keder. 2. Yolduk,
lama. 3. Atın seyrek basması. 4. Sataşma. 5. sf. bevasır, [Ar. bâsür > bevâsır Iy] (bevasv.r) {OsT}
(Y er için) kuytu, is. Basurlar; mayasıllar,
beva, -a’i [Ar. bevâ1 *1^] (beva:) {OsT} is. 1. Bera­ bevaşe, [Far. bevâşe (beva:şe) {OsT} is. Yaba;
ber; beraber oluş. 2. Benzerlik, harman savurmakta kullanılan tarım aracı,
bevabet, [Ar. bevâbet colj J (beva:bet) {OsT} is. Ka­ bevatıl, [Ar. bevâtıl J k ljJ (beva:tıl) {OsT} is. Batıl
pıcılık; kapı bekçiliği, şeyler; yaram az şeyler,
bevabi, [Ar. bevâbı ^1^] (beva.bi:) {OsT} is. Kapıcı­ bevatın, [Ar. bâtın (gizli) > bevâtın jklj*] (beva: tın)
lık. {OsT} is. 1. Gizli kapalı şeyler. 2. İç odalar,
bevadi, [Ar. bâdiye > bevâdı l S ^ ] (beva.di:) is. Çöl­ bevatir, [Ar. bâtire > bevâtir y lj J (beva:tir) {OsT} is.
ler; kırlar; sahralar, Keskin kılıçlar,
bevadir, [Ar. bâdire > bevâdir ji lj J {OsT} is. Oluve- bevatron, [Fr. BeV (bir m ilyar elektron volt) +
elektron > bevatron] is. fız. Ağır tanecikleri bir
ren olaylar; badireler,
m ilyar elektron volttan daha büyük bir enerjiye
bevah, [Ar. bevâh (beva:h) {OsT} is. Belli; yükselten hızlandırıcı; kosmotron.
apaçık; meydanda; aşikâr,
bevbat, [Ar. bevbât o ly j] (bevba:t) {OsT} is. Sahra;
bevahe, [Ar. bevâhe (beva.he) {OsT} zool. is. 1. kır; çöl.
Dişi baykuşlar. 2. Ahmaklar. 3. Çakır doğanlar,
bevc, [Ar. bevc {OsT} is. 1. Yorulma. 2. Şimşek.
bevahen, [Ar. bevâhen L-lj;] (beva:hen, h kalın 3. Flaykırma.
söylenir) {OsT} zf. Belli olarak; aşikârca,
bevd, [Ar. bevd ^ ] {OsT} is. Kuyu.
bevahid, [Ar. bevâhid (beva:hid) is. Belalar;
bevg, [Ar. bevğ (bevğ) {OsT} is. Galip gelme; üs­
felaketler; m usibetler (tekil olarak kullanılır).
tünlük.
bevaik, [Ar. bâ’ika > bevâ’ik (beva:ik) {OsT} is.
Belalar; afetler; musibetler, bevga, -a ’i [Ar. bevğâ5 * li^ ] (bevğa:) {OsT} is. Yu­

beva’is, [Ar. bâ'is > bevâ'is (beva:is) {OsT} is. muşak toprak.

Sebep olanlar; sebepler,
bevaki, [Ar. bevâkı ^1 ^ ] (b e v a : k i k kaim söylenir)
{OsT} is. Sürekli kalanlar; baki olanlar,
bevan, [Ar. bevân jlj;] (beva:n) {OsT} is. Çadır di­
bevh1, [Ar. bevh °^] {OsT} is. 1. Düşünme. 2. Flaberli
olma. 3. Lanet etme; sövme. 4. Cinsel ilişkide bu­
lunma.
bevh2, [Ar. bevh ^ ] {OsT} is. 1. Ortada; meydanda;

reği. aşikâr. 2. Belaya uğrama; üzülme; kederlenme.

bevani, [Ar. bevânî (beva:ni:) {OsT} is. 1. Ka­
burga kemikleri. 2. Deve ayakları,
bevar, [Ar. bevâr jIjj] (beva:r) {OsT} is. Y ok olma;
mahvolma; ölme,
bevari, [Ar. bevârî lSjIjj] (beva:ri.) {OsT} is. İnce ka­
mıştan örülen hasırlar,
bevarid, [Ar. bârid > bevârid ijljJ (beva:rid) {OsT}
is. 1. Soğutulmuş yiyecekler. 2. Sakat şeyler. 3.
Boyun etleri.
bevarih, [Ar. bârih (sam yeli) > bevârih ^ (be-
va:rih, h kalın söylenir) {OsT} is. Sam yelleri.
bevh3, [Ar. bevh {OsT} is. 1. Ateşin sönmesi. 2.
Öfke ve kızgınlığın geçmesi,
beviş, [Far. beviş Ji^] {OsT} is. Farz etme; tahmin et­
me; oranlama,
bevj, [Far. bevj j^ ] {OsT} is. 1. Şiddetli kasırga. 2. Su
çevrintisi; girdap.
bevk1, -ki [Ar. bevk j ^ ] {OsT} is. 1. Birine keder ve
bela getirme; fenalık etme; düşmanlık yapma. 2.
Felaket; musibet; bela. 3. Bir yere izinsiz olarak
ansızın gelme. 4. Çalıp çırpma; hırsızlık vb. 5. Şid­
detli yağmur. 6. sf. Yalan. 7. Geveze; boşboğaz.
f ll« I K « K . 5 6 9
bevk2, [Ar. bev k i!^] {OsT} is. 1. Bir araya gelme; bi­
rikme. 2. Su kaynağını açarak akıtma. 3. K armaka­
rışık olma. 4. Sıçrayıp binme.
bevka, -a’i [Ar. bevka’ e ^ y ] (bevka:) {OsT} is. Kar-
gaşa.
bevl, [Ar. bevl J ^ ] {OsT} is. 1. Sidik; idrar. 2. İşeme.
B bevl etmek, İşemek.
bevldan, [Ar. bevl + Far. -dan OI-iJjJ (bevlda:n)
{OsT} is. 1. İşeme kabı; lazımlık. 2. İşenecek yer;
ayak yolu.
bevle, [Ar. bevl > bevle aJ^>] {OsT} sf. 1. Çok idrar
yapan; sidikli. 2. is. Kız çocuğu,
bevlî, [Ar. bevlî (bevli:) {OsT} sf. İdrarla ilgili.
bevliye, [Ar. bevliyye aJ j*] {OsT} is. tıp. 1. İdrar yol­
ları ve böbrek hastalıkları. 2. Bu hastalıklarla ilgili
tıp dalı; üroloji,
bevliyeci, [bevliye-ci] is. tıp. İdrar yolları hastalıkları
üzerine uzmanlaşmış hekim; ürolog.
bevn1, [Ar. bevn öj;] {OsT} is. İki nesne arasındaki a-
çıklık; uzaklık; mesafe, ö bevn-i baîd, {OsT} Uzak
mesafe.
bevn2, [Far. bevn j j J {OsT} is. Pay; hisse; nasip,
bevne, [Ar. bevne i OsTj is. Küçük kız çocuğu.
bevr, [Ar. bevr j^ ] {OsT} is. 1. Yoklama; sınama. 2.
Yok olma; mahvolma. 3. Mal ve eşyada ortaya çı­
kan kıtlık ya da azalma. 4. Sermaye düşüşü. 5. Sü­
rülmemiş yer.
bevs, [Ar. bevş ^ y \ {OsT} is. 1. Acele. 2. İleri geç­
me; ileri gitme. 3. Bıktırasıya ısrar etme. 4. Bir
kimseden kaçıp gizlenme. 5. Bir şeyin rengi. S
bevs etmek, {OsT} 1. Teftiş etmek. 2. Dağıtmak.
bevsa, -a’i [Ar. bevşâ’ (bevsa:) sf. (Kadın
için) kaba etleri iri olan,
bevş, [Far. bevş {OsT} is. Çalım; gösteriş; deb­
debe.
bevt, [Ar. bevt h y \ {OsT} is. Zengin iken yoksul düş­
me; düşkünlük,
bevva, [Ar. bevvâ IjJ {OsT} is. Hindistan cevizi.
bevvâb, [Ar. bâb (kapı) > bevvâb (bevva:b) is.
1. Kapıcı. 2. Eskiden okul hizmetlilerine verilen
isim. 3. Küçük çocukları okula getirip götüren
hizmetli. 4. tar. Topkapı sarayı kapılarını bekleyen
kapıcılara verilen unvan. {OsT} ö bevvâb-ı m i’de,
{OsT} Mide kapısı.
bevvaban, [Ar. bevvâb > bevvâbân (bevva:-
ba:n) {OsT} is. Kapıcılar,
bevvabet, [Ar. bevvâbet c ^ ] {OsT} is. Kapıcılık.
BEY
bevvabi, [Ar. bevvâb > bevvâb! ^I^ı] (bevva.bi:)
{OsT} sf. Kapıcı ile ilgili; bevvaba ait.
bevvabîn, [Ar. bevvâbın (bevva:bi:n) {OsT} is.
Kapıcılar. S bevvabîn-i medâris ü mekâtip,
{OsT} Okul ve medrese kapıcıları.
bevval, -li [Ar. bevl (işeme) > bevvâl J l^ ] (bew a:l)
{OsT} sf. Çok işeyen; sık sık işemeye çıkan. S
bevval-i çeh-i Zemzem, {OsT} 1. Zemzem kuyusu­
na işeyen. 2. mecaz. Şöhret kazanmak için kutsal
değerlere saldıran; uygunsuz işler yaparak tanın­
ma yolunu seçen.
bevvan, [Ar. bevvân (bevva:n) {OsT} is. Çadır
direği.
bevvap, -bı [Ar. bâb (kapı) > bevvâb i-jIjJ (bevva:p)
{OsT} is. -*■ bevvab.
bevvaplık, -ğı [bew ap-lık] is. Kapıcılık.
b evz1, [Ar. bevz ^ y ] {OsT} is. 1. Sürekli oturuş. 2.
Yüzde çiller geçtikten sonra oluşan güzellik.
bevz2, [Far. bevz j^ ] {OsT} is. 1. N em yüzünden olu­
şan yeşil küf. 2. Eşek arısı. 3. Ağacın gövdesinde
köke yakın yerleri,
bevzek, [Far. b e v z e k i jjJ {OsT} is. -»-bevz2.
bey’, -y ’ı [Ar. bey‘ £o] {OsT} is. 1. Satma; satış. 2.
M alın malla değişimi; takas. S bey’-gâh, {OsT}
Pazar yeri.|| bey’-i bât, {OsT} huk. Kesin satış.||
bey’-i bâtıl, {OsT} huk. Geçersiz satış.\\ bey’-i câiz,
{OsT} huk. Geçerli satış; doğru bey’-i b i’l-
isticâr, {OsT} huk. Bedeli sonradan ödenm ek sure­
tiyle kısım kısım m al almak.\\ bey’-i b i’l-istiğlâl,
{OsTj huk. Alıcının malın ürününden yararlanm ası
şartıyla yapılan satış.|| bey’-i b i’l-kâli, {OsT} huk.
Bedeli, m al teslimi anında ödenmek üzere yapılan
bey’-i bi’l-mücâzefe, {OsTj huk. Götürü
satış.\\ bey’-i bi’l-vefâ, {OsTj huk. Belirli bir süre
içinde geri alm ak şartıyla yapılan satış; bir tür re-
hin.|| bey’-i câiz, {OsTj huk. Geçerli satış.|| b ey’-i
fâsid, {OsTj huk. Şeklen tamam ve geçerli olmakla
birlikte niteliği bakımından geçersiz şatış.|| b ey’-i
gayr-i lâzım, {OsT} huk. Alıp almama tercihine
bağlı satış; muhayyer satış.\\ bey’-i gayri-m ün’a-
kid, {OsT} huk. Geçersiz olan satış biçimi.|| bey-i
lâzım, {OsT} huk. Alıcı ve satıcı için m uhayyer ol­
mayan satış.|| bey’-i mâlem yukbaz, {OsT} huk.
Teslimsiz satfzy.H bey’-i mekruh, {OsT} huk. K anu­
na uygun fa k a t şeriata aykırı satış. || bey’-i mevkflf,
{OsT} huk. Başkasının iznine bağlı «7/i£.|| b ey’-i
m in-yezîd, {OsT} huk. A çık artırma ile satış.|| b ey ’-
i mukâyaza, {OsT} huk. Malı malla değişmek sure­
tiyle yapılan satış; değiş tokuş.|| bey’-i mün’akit,
Sözleşilmiş, bağlanmış jafy.H bey’-i nâfiz, {OsT}
huk. Üçüncü bir kişinin herhangi bir hakkı söz ko­
nusu olmayan satış.|| bey’-i sahîh, {OsTj huk. Yasal
B EY
ve geçerli olan ,saîi£.|[ bey’-i selem, {OsT} huk. Pe­
şin para ile veresiye m al alma.\\ b ey’i-sırf, {OsT}
huk. P ara bozma.|| bey’-i teâtî, {OsT} huk. Alıp
vermekle olan fiilî satış akdi. || bey’-i telcie, {OsT}
huk. Danışıklı bey’us-sadakat, {OsT} huk.
D ürüst satış.|| bey’us-sarf, {OsT} huk. D eğiş tokuş
yoluyla satış.j| bey’us-sulh, {OsT} huk. Uzlaşma
yoluyla s a ^ . || bey’üd-deyn bi’d-deyn, {OsT} huk.
B orç ile bey’ül-ayne, {OsT} huk. Aynısı ile
satış}' bey’ül-berâet ani’l-ayb, {OsT} huk. Kusur­
lardan arınmış olarak satış.\\ bey’ül-edyân, {OsT}
huk. Bir ticarî malı veya taşınmazı, borcuna karşı­
lık, doğrudan verm ek suretiyle yapılan sa/zj.||
bey’ül-garer, {OsT} huk. || bey’ül-hasat, {OsT}
huk. Ürün bey’ül-hibe, {OsT} huk. Bağış
şeklinde bey’ül-ikâle, {OsT} huk. Tarafların
birlikte arzusu ile bozulabilir sa/ıy.|| bey’ül-ilkâ,
{OsT} huk. Satıştan vazgeçme.|| b ey’ül-kâlî, {OsT}
huk. Bedeli mal tesliminde ödem ek üzere yapılan
satış.\\ bey’ül-mazmün, {OsT} huk. Başkası adına
yapılan saftf.|| bey’ül-melküh, {OsT} huk. H ayvan­
ların doğacak olan yavrularını satma. || bey’ül-
muâvem e, {OsT} huk. B ir yıllığına yapılan satış.||
bey’ül-mugâbene, {OsT} huk. Tarafların birbirini
aldatarak yaptıkları satış. \\ bey’ül-muhâkale,
{OsT} huk. || bey’ül-muhâtara, {OsT} huk. Zararı­
na satış. || bey’ül-mukâyaza, {OsT} huk. Değiş to­
kuş]] bey’ül-murâbaha, {OsT} huk. K âr koyarak
satm a.|| bey’ül-muvâzaa, {OsT} huk. Üçüncü kişi­
leri aldatmak üzere yapılm ış danışıklı satış. ||
b ey’ül-mülâmese, {OsT} huk. E l sıkışarak yapılan
satış.|| bey’ül-münâbeze, {OsT} huk. Ürün üzerin­
den yapılan sa?î^.|| bey’ül-müsâveme, {OsT} huk.
Pazarlıkla safrf.|| bey’ül-muztâr, {OsT} huk. İhti­
ya ç dışı m al sa/ı#j.|| bey’ül-müzâbene, {OsT} huk.
B elli bir miktarda ürünü miktarı belli olmayan bir
ürünle değiş tokuş etme.|| bey’ül-vazia, {OsT} huk.
Zararına satış.|| bey’ül-vefâ, {OsT} huk. B ir malı,
ödenen para geri verilince iade etm ek üzere yapı­
lan satış; bir tür rehin]\ bey’ün-ntts’e, {OsT} huk.
K redili satış]\ bey’üs-selef, {OsT} huk. 1. Peşin p a ­
ra, kredili y a da başka bürlü satma. 2. Bedeli mal
tesliminde ödenmek üzere yapılan satış.|| bey’üs-
selem, {OsT} huk. Parası peşin malı veresiye satış. ||
b ey’üs-sirâr, {OsT} huk. Gizli pazarlıkla yapılan
satış.\\ b ey’üs-sünyâ, {OsT} huk. Götürü satış. ||
b ey’üş-şirke, {OsT} huk. Ortaklık payını satış; his­
se satışı.|| bey’üt-teâtî, {OsT} huk. Takas.\\ bey’üt-
telcie, {OsT} huk. Danışıklı ,saf^.|| bey’üt-terâzî,
{OsT} huk. Karşılıklı uyuşarak yapılan satış. ||
bey’üt-tevliye, {OsT} huk. Peşin p ara ile satış. ||
bey ü ferağ, {OsT} huk. F erağ suretiyle satış.\\ bey
ü şi’râ, {OsT} huk. Alım satım; ticaret.
bey1, [eT. beg / beg / beğ > bey] is. 1. Erkek. 2.
Erkek adlarından sonra kullanılan unvan ve saygı
sözü; efendi. 3. Erkeklere seslenmek ve onları ça­
Ğ IİİM IÜ M tS Ö M . .o
ğırmak için adları yerine kullanılan hitap sözü. 4.
Kadının eşi; koca. 5. Bir yörenin ileri gelen kişisi;
zengin; eşraftan kişi. 6. İskambil kâğıtlarında birli.
7. Beylik adı verilen küçük devlet başkanı. 8. Ko­
mutan. 9. Aşık oyununda aşığın dört yüzünden bi­
risi. 10. {ağız} Arı beyi; ana arı; kraliçe arı. [DS] S
bey armudu, bot. -*■ bergam ot, (Citrus berga-
rnia). || bey danası (devesi) gibi yan gelip geviş
getirmek, Sadece yiyip içmekle meşgul olmak; key­
fin e bakmak]] bey erki, sosy. Sosyolojik değerlen­
dirmelere göre zengin kişide var olan yaptırım. ||
bey gemileri, tar. dnz. Kaptan p aşa eyaletinin bey­
lerince oluşturulup donatılan ve donanmanın yedek
gücünü oluşturan gemiler]\ bey gibi yaşamak,
Bolluk içinde rahat bir hayat sürmek.
bey2, [beg > bey] {eA T} is. Kuş avlamak için tuzağa
bağlanan başka bir kuş; yem olarak kullanılan kuş.
bey’a 1, [Ar. b ey'a / b î'a 4*-.] (bey-a) is. 1. Satma,
satın alma. 2. Bir alım satımda pazarlığı bitirmek
için el sıkışma. 3. El bağlam ak hareketi yaparak
hüküm dara bağlılığını bildirme; biat.
beya2, [Far. beyâ y (beya;) {OsT} sf. 1. Dolu; dol­
muş. 2. is. Girilecek yer; kapı.
bey’aat, [Ar. bey' > bey'aât o i y (beyaa.t) {OsT} is.
Satın alma.
beyaban, [Far. beyaban O i y (beya:ba:n) {OsT} is.
Çöl; kır. 5" beyâbân-nişîn, {OsT} Bedevî..
beyabani, [Far. beyabanı ^ y (baya;ba;ni:) {OsT}
is. 1. Çöl adamı. 2. Göçebe. 3. sf. Vahşî.
beyad, [Ar. beyâd j y {OsT} is. Y ok olma; mahvol­
ma.
beyadıka, [Ar. beyâdika ^ y (beya;dıka) {OsT} is.
1. Satrançta piyadeler. 2. sf. (Kişi için) küçük boylu
olup çabuk yürüyenler; paytaklar.
beyadir, [Ar. beyâdir j j y (beya.dir) {OsT} is. Har­
manlar.
beyağabey, [bey+ağa+bey] is. Orta yaşlı erkeklere
saygı ile seslenme sözü.
beyah, [Ar. beyâh / biyâh ^ y (beya;h) {OsT} is. Kü­
çük balık.
bey’a n 1, [Ar. bey'an] {OsT} zf. Satış yoluyla.
beyan2, [Ar. beyân o y (beya:n) is. 1. Söyleme. 2.
Açıklama. 3. Bildirme. 4. ed. Belagatın teşbih, isti­
are, mecaz ve kinaye gibi bölümlerinden söz eden
kısım. 5. dbl. A rapça dilbilgisinde idgatnm zıddı. 6.
huk. Bir hukukî durumu veya bir olayın varlığını
bildirm e veya doğrulama. S beyana tâbi, Bildi­
rilmesi zorunlu olan.|| beyan etmek, I. Bildirmek.
2. Açıklam ak,|| beyân-ı efkâr, {OsT} Düşünceleri
açıkça söyleme. | beyân-ı hâl etmek, {OsT} Hâlini
anlatmak]] beyân-ı hoşâmedî, {OsT} "Hoş geldi-
ÛlM B IİffŞ D » .5 71 _________________________
niz!" deme.\\ beyân-ı istikra’, [OsT} Önceki bir
kelimeyi sonradan gelen bir cümleyle tamamlama.\\
beyân-ı keyfiyet, {OsT} Durumu açıklama. || be-
yân-ı matlab, {OsT} Dileğin bildirilmesi.\\ beyân-ı
mazeret etmek, {OsT} Bir özrü, mazereti bulundu­
ğunu söylemek. || beyân-ı mülâhaza, {OsTj B ir dü­
şünce ileri sürmek; düşüncesini bildirme.\\ beyân-ı
mütalaa, {OsT} Görüşünü açıklama.\\ beyan-ı
matlap, {OsT} D ilek bildirme; dilekte bulunma.\\
beyân-ı tağyir, {OsT} Duyu değişikliklerinin açık­
lanması.|| beyân-ı tebdil, {OsT} Önceki kelimenin
anlamını değiştirerek açıklama]] beyân-ı tefsir,
{OsT} Yorumlayıcı açıklama.\\ beyân-ı zaruret,
{OsT} Hukukta, söylenmediği halde söylenmiş sayı­
lan işaret, susuş veya durum gereği açığa çıkan
ifade.|l beyan olunm ak, 1. Söylenmek. 2. Açıklan­
mak.
beyanat, [Ar. beyanât o liL J (beya:na:t) is. Resmî
olarak yapılan açıklama; demeç. S beyanatta bu­
lunmak (beyanat vermek), B elli bir konu üzerinde
açıklamada bulunmak; demeç vermek.
bey’ane, [Ar. bey'âne (bey-âne) {OsT} is. Alım
satımda anlaşmayı kesinleştirmek amacıyla verilen
para; kaparo.
beyani, [Ar. beyânî (beyani;) {OsT} sf. 1. Beya­
na ilişkin. 2. Söylemeye, açıklamaya bağlı,
beyanname [Ar. beyân + Fr. nâme (mektup) -ub üLj]
(beyanna. me) {OsT} is. 1. Yazılı açıklama; bildirge.
2. Herhangi bir konuda yayınlanan yazı; bildiri. 3.
Hukukî ve fiilî bir durumun varlığını belirten, bil­
diren yazılı belge; bildirim. 4. Diplomatik belge;
manifesto. 5. Vergi yüküm lüsü olanların belirli dö­
nemlerde vergi dairelerine verdikleri yazılı bildi­
rim.
beyar, [Ar. bâ’ir] {ağız} is. Üç yıl ekilmemiş tarla.
[DS]
beyare, [Far. beyâre »_>y (beya;re) {OsT} is. Geliş­
memiş, kısa boylu fidan veya fide,
beyariş, [Far. beyâriş ji_)L>] (beya;riş) {OsT} is. 1.
Çare; tedbir. 2. İlaç,
bey’at, [Ar. b ey 'at cu*-;] (bey-at) {OsT} is. 1. Kabul
ve tasdik etme işlemi. 2. Birinin egemenliğine gir­
me. S’ bey’at etmek, {OsT} B ir hükümdarın ege­
menliğini tanımak.\\ bey’at kılmak, {OsT} B ir kim ­
senin egemenliğine girmek.
beyat, [Ar. beyât o L ] (beya. t) {OsT} is. Geceyi uyu­
mayarak işle geçirme,
beyati, [Far. beyâtı (beya;ti:) {OsT} is. müz.
Türk müziğinin en eski m akam larından birisi olup
uşşak makamının inici şeklidir.
BEY
beyavar, [Far. beyâvâr jIjLj] (beya;va:r) {OsT} is.
Meşguliyet; iş güç; uğraşı.
beyaz, [Ar. beyâz / beyâd (beya;z) sf. 1. Gün
ışığının tayfındaki bütün renklerin karışımı ile
meydana gelmiş ve örneği süt ile karda görülen
renk; ak. {OsT} (aym) 2. Bu renkte olan. 3. Teninin
rengi açık olan. 4. Rengi, benzerlerine göre daha
açık tonda olan. 5. is. Bir nesnenin beyaz renkli
olan bölümü. 6. argo. Eroin. 7. (Çoğul olarak) ren­
gi beyaz olup yıkama sırasında birbirini boyam a­
yan iç çamaşırı, çarşaf gibi şeyler. 8. Matbaacılıkta
normal koyulukta görünen h arf ve yazı. 9. {OsT}
mecaz. Nur; aydınlık. 10. {ağız} Ayran. [DS] 11.
{OsT} Yumurta akı. S 1 beyaza çekmek, Bir yazının
temiz ve okunaklı kopyasını çıkarmak.\\ beyaza
çıkmak, {eAT} Müsvette yazı veya kitabı temize
çekmek. || beyaz adam, Beyaz ırktan olan kimse;
genellikle Avrupalı.|| beyaz altın, Bire bir oranın­
da altm ve güm üş alaşım ı.|| beyaz cam, Televizyon
ekranı.|| beyaz eşya, Buzdolabı, çam aşır makinesi,
bulaşık makinesi, fırın gibi ev aletlerinin genel
adı.\\ beyaz et, Kümes hayvanları ile balık etlerinin
genel adı.\\ beyaz etmek, {OsT} (Yazı için) temize
çekmek. || beyaz gece, Kuzey kutbunda altı ay güne­
şin batmadığı zamanlar]\ beyaz gelen, {ağız} Biraz
beyaz; beyazca. [DS]|| beyaz gümüş, Gümüşü az
nikeli çok alaşımdan yapılm ış (eşya). || beyaz ırk,
Avrupa, K uzey Amerika, Güney ve Batı Asya ile
Kuzey A frik a ’da yaşayan insan ırkları.|| beyaz iş,
Yatak çarşafı ve örtü, perde dikiş işleri.\\ beyaz ki­
tap, B ir konuyu aydınlatmak için bir kurum veya
hükümet tarafından yayınlanan kitap.\\ beyaz kö­
mür, H idroelektrik santrallerinde elde edilen elek­
trik enerjisi.|| beyaz küf, Etkeni Coniothyrium dip-
lodiella adındaki mantar olan bir bağ hastalığı]\
beyaz oy, Oylama konusu olan şeyi kabul ettiğini
belirten oy; kabul oyu.\\ beyaz perde, 1. Gösterici
aygıttan çıkan ışınların üzerinde yansıyarak görün­
tü elde edilen düşey büyük yüzey. 2. gnşl. Sinema]]
beyaz peynir, Katılaştıktan sonra küpler halinde
kesilerek tuzlu su içinde tenekelere basılan bir tür
p eyn ir çeşidi.\\ beyaz salkım, bot. Yol kenarlarını,
p a rk ve bahçeleri süslem ek için yetiştirilen salkım
şeklinde hoş kokulu, tatlı, beyaz ve m or çiçekler a-
çan, baklagillerden bir tür akasya, (Robinia pseu-
dacacia).|| beyaz tel, Ağarmış, beyazlaşmış saç.||
beyaz Türkçe, En açık ve kolay anlaşılır Türkçe]]
beyaz üzerine, Beyaz renkli kumaş üzerine (yapı­
lan işleme veya baskı).\\ beyaz üzerine buyrultu,
tar. Sadrazam tarafından bir iş için doğrudan ya zı­
lan buyrultu. || beyaz üzerine sadır olan hatt-ı
hümâyün, tar. B ir istek veya seçim üzerine doğru­
dan doğruya çıkarılan hatt-ı hümayun; resen çıka­
rılan hatt-ı hümayun. || beyaz üzüm, Tanelerinin
rengi açık renk olan üzüm cinsleri. || beyaz yalan,
BEY
Söylendiği zaman zarar getirm eyecek olan yalan. ||
beyaz zehir, Eroin, kokain gibi sıvı olmayan uyuş­
turucu.
beyazım sı, [beyaz-ımsı] sf. Beyaza yakın renkte;
beyazımtırak, soluk,
b ey azım tırak , [beyaz-ımtırak] sf. Beyaza yakın
renkte; beyazımsı; soluk,
beyazi, [Ar. beyazı (beya.zi:) {OsT} is. 1. Ak­
lık; beyazlık. 2. Uzunluğuna açılan kitap ya da def­
ter; sığır dili.
beyazlam ak, [beyaz-la-mak] gçsz. f. f-r] [-l(ı)-yor]
1. Rengini kaybederek beyaz duruma gelmek; ağar­
mak; solmak. 2. Kiri gitmek; temizlenmek.
beyazlanm a, [beyaz-la-n-ma] is. Beyaz duruma gel­
m e; ağarma; aklanma,
beyazlanm ak, [beyaz-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] Beyaz
bir durum almak; ağarmak; aklanmak,
beyazlaşm a, [beyaz-la-ş-ma] is. Beyazlaşmak işi;
aklaşma; ağarma,
beyazlaşm ak, [beyaz-la-ş-mak] g ç sz .f. [-ır] g ç s z .f.
[-ır] Beyazlık kazanmak; aklaşmak; ağarmak,
beyazlatılm a, [beyaz-la-t-ıl-ma] is. Beyazlatılmak
eylemi; aklaştırılma; ağartılma,
beyazlatılm ak, [beyaz-la-t-ıl-mak] edil. f. [-ır] is.
Birisi tarafından beyaz duruma getirilmek; aklaştı­
rılmak; ağartılmak,
beyazlatm a, [beyaz-la-t-ma] is. Beyazlatmak eylemi;
beyaz durum a getirme; aklaştırma; ağartma,
beyazlatm ak, [beyaz-la-t-mak] gçl. f. [-ır] Beyaz
duruma getirmek; beyazlık kazandırmak; aklaştır­
mak; ağartmak,
beyazlık, -ğı [beyaz-lık] is. 1. Beyaz olma durumu.
2. Beyaz olanın niteliği. 3. Bir bütün içinde görülen
beyaz veya açık renkli kısım. 4. Beyaz renkli nes­
ne.
beyazsinek, -ği [beyaz+sinek] is. zool. Özellikle pa­
m uk üzerinde çoğalarak bitkinin öz suyunu emmek
suretiyle zarar görmesine sebep olan bir tür sinek,
beybaba, [bey+baba] (b e’y baba) is. 1. Yaşlı erkekle­
re saygı ile seslenme sözü. 2. Çocukların babaları
için kullandıkları saygı sözü,
beybence, [Far. peymânçe {eATj is. Şeyh kar­
şısında niyaz ve teslimiyet duruşu,
bey can, [bey+ Far. cân] {ağız} ünl. "Bey kardeşim,
beyefendi ” anlamlarında seslenme sözü olarak kul­
lanılır. [DS]
beyda, -a ’i [Ar. beydâ’ * l . y (beyda:) {OsT} sf. 1.
(Y er için) tehlikeli. 2. is. Çöl; sahra,
b eydah, [Far. beydâh / bidâh {OsT} is. Sert baş­
lı, haşarı at.
beydaha, [Ar. beydaha {Os T} is. İri ve şişman­
ca kadın.
IMIİMCESİİZIiİİİİ.572
b ey d ak , -ğı [Ar. beydak j x j ] {O s T} is. Satranç oyu­
nunda piyade adı verilen taşlar; paytak,
beydane, [Ar. beydâne ^ y (beyda:ne) {OsT} is.
Yaban eşeğinin dişisi,
b ey d er, [Ar. beyder _ ,jy {O s T} is. 1. Ekin harmanı.
2. Harman yeri. 3. Doğru sözlük,
bey d ere, [Ar. beydere o jjy {O s T} is. Ekini harman
etme.
beyderi, [Ar. beyden lSj-uJ (beyderi:) {OsT} sf. 1.
Harmanla ilgili. 2. is. Harmancı,
b ey d ud et, [Ar. beydüdet o j ı j j y (beydu:det) {OsTj
is. Yok olma.
beydili, [eT. beg+dil-i] is. Büyük sözü; büyük sözü
gibi değerli ve aziz,
beyefendi, [bey+efendi] (beyefendi) is. 1. Saygı
ifadesi olarak erkek isimlerinin yerine kullanılan
söz. 2. ünl. Erkeklere saygılı biçimde seslenme sö­
zü.
beygâh, [Ar. bey' + Far. gâh » l i y (beygâ:h) {OsT}
is. Pazar; pazar yeri,
b ey g ar, [Far. beyğâr / beyğâre / « jL y (beyga:r)
{OsT} is. 1. Sitem etme. 2. Sövme; küfretme. 3. Ba­
şa kakma. 4. Çıkışma; azarlama,
beygir, [Far. bâr-gır (yük taşıyan) is. 1. At. 2.
A raba çekmek ve yük taşım ak için kullanılan at. S
bey g ir gücü, 75,9 kgm/s veya 0.7457 K W h 'a eşit
güç birimi, (İng. H orse Power) kısaltması: HP,
Türkçe, 5G.|1 bey g ir k u sk u n u , Eyere bağlanarak
atın kuyruğu altından geçirilen kayış. || b ey g ir k et­
h ü d ası, {OsT} tar. im paratorluk döneminde iğdiş
edilmiş atlara bakan has ahır görevlisi.
beygirci, [beygir-ci] is. Binm ek isteyenlere at kirala­
yan kimse.
bey h an , [Ar. beyhân j U y (beyha:n) {OsT} is. 1. Sır
saklamayan. 2. Düşündüklerini hemen söyleyive­
ren; boşboğaz,
beyhoş, [Far. bî-höş] {ağız} sf. 1. Baygın. 2. Şaşkın;
sersem. 3. Aptal; budala. [DS]
b eyhude, [Far. bı- (olumsuzluk eki) + hüde (fayda)
=> beyhüde o>_h^] (beyhu:de) {OsT} sf. 1. Boşuna.
2. Yararsız; anlamsız. S bey h u d e y ere, Boşu bo­
şuna; boş yere.
beyhudegî, [Far. beyhüdegı (beyhu.degi:)
{OsT} is. Beyhudelik; boşuna olma,
b eyhudegû, [Far. beyhüde-gü (beyhu:degû:)
sf. Boş yere konuşan,
b e y h u d ek â r, [Far. beyhüde-kâr (beyhu:de-
kâ:r) {OsT} sf. Boş yere çalışan.
 « 573
beyhudelik, -ği [beyhude-lik]. (beyhu:delik) is. Ya­
rarsızlık; boşuna olma,
beyhuşt, [Far. beyhuşt {OsT} sf. 1. Kökün­
den, dibinden kopmuş. 2. is. Koparılmış şey.
bey’i, [Ar. bey1 <**] {OsTj is. -*■ bey2.
beyik1, [bedük / beyik / biyik] sf. Büyük.
beyik2, -ği [bey-ik dLJ {eATj is. 1. Gömleğin koltu­
ğuna dikilen üçgen parça. 2. {ağız} Don ve şalvarın
iki bacak arasında kalan ağ kısmı. [DS]
beyikli, [bey-ik-li] {ağız} is. Ağı bol ve yere kadar
olan kadın şalvarı. [DS]
beyiksiz, [bey-ik-siz] {ağız} sf. (Erkek için) açık saçık
konuşan. [DS]
beyin, -yni [eT. meni / *beni > beyin [Clauson]] is.
anat. 1. Kafatasının içinde iki yarım küre halinde
yer alan sinir dokusundan meydana gelmiş duyum
ve bilinç merkezlerinin bulunduğu organ; dimağ. 2.
İnsanın tanıma, algılama, muhakeme etme ve kav­
rama yetisi; usa vurma. 3. mecaz. B ir kurum, kuru­
luş veya örgüt için planlama ve uygulam ada yöne­
tici durumunda olan kimse. 4. mecaz. Zihinsel ye­
tenekleri, bilgisi, eğitimi ve düşüncesi yüksek dü­
zeyde olan kimse. 5. bsy. Bilgisayarlarda bilgilerin
depolandığı ve gerektikçe çağrılabildiği manyetik
ortam. S beyin cerrahı, tıp. Beyin üzerinde am eli­
yat gerçekleştirebilen uzman hekim; nöroşirür-
jiyen.|| beyinden etm ek, {ağız} Bilincini kaybettir­
mek; sersemletmek. [DS]|| beyinden olmak, {ağız}
Gürültü ve patırtıdan sersem e dönmek. [DS]|] beyin
göçü, İleri düzeyde eğitim görm üş ve yetişm iş bilim
adamları ile uzman kişilerin y u rt dışında iş bularak
yerleşmeleri. || beyin gücü, B ir ülkedeki yetişm iş
uzman ve bilim adamlarının fik ir ve düşünce gücü. ||
beyin kabuğu, anat. Sinir hücrelerinin oluşturdu­
ğu, beyin yarım kürelerini saran boz madde kat-
mam.\\ beyin kanaması, tıp. Beyni besleyen da­
marların çatlamasıyla dışarıya kan sızmasından
dolayı o bölgenin beslenememesi sonucunda görev
yapamaz olması. || beyin karıncıkları, anat. İçi
beyin-omurilik sıvısı ile dolu olan kafatasının dört
boşluğundan her biri.|| beyin om urilik sıvısı, anat.
Örümceksi zar ile ince za r arasındaki boşlukta bu­
lunan, beyin ile omuriliği çepeçevre saran s;vz.||
beyin orağı, ant. Önde ibiksi çıkıntıdan arkada
beyincik çadırına kadar uzanan ve iki beyin yarım
küresi arasmda yer alan sert zar örtüsü. || beyin
salatası, Dana veya koyun beyni haşlandıktan son­
ra limon ve zeytin ya ğ ı katılarak yapılan bir ye-
mek.\\ beyin takımı, B ir kurum veya kuruluşu y ö ­
neten ve yönlendirenlerden etki gücü en fa z la olan­
ların meydana getirdiği topluluk.\\ beyin tavası,
Dana veya koyun beyninin yağda kızartılması sure­
tiyle yapılan bir yem ek. || beyin üçgeni, anat. D eniz
atından çıkarak hipotamulusa giden sinir demeti. ||
BEY
beyin yıkam ak, Bir kimseyi şartlandırma yoluyla
kendi görüş, düşünce ve inançlarından arındırarak
bir fik ri veya ideolojiyi savunur hale getirmek. || be­
yin zarı, anat. Beyni üst üste saran üç zar.\\ beyni
bulanm ak, 1. A çık seçik düşünemez olmak; ser­
semlemek. 2. Olayların akışından veya işin gidişin­
den kötü şeyler sezinleyerek kuşku duym ak.|| beyni
delik, {ağız} Akılsız; aptal. [DS]|| beyni dönmek,
Gözü hiçbir şeyi görm eyecek kadar çok sinirlen­
mek, öfikelenmek.\\ beyni karıncalanmak, Aşırı
zihin yorgunluğu sebebiyle sağlıklı düşünememek.\\
beyninde şimşekler çakmak, 1. Çok üzücü bir
olay yüzünden sarsılmak. 2. Ansızın zihninde iyi bir
görüş veya düşünce belirmek.\\ beyninden vurul­
muşa dönmek, Beklenm edik ve üzücü b 'ır olay kar­
şısında düşünme gücünü yitirir gibi olmak. || bey­
nine girmek, 1. Anlatılanlardan, dinlediklerinden
yeteri kadar yararlanmak, iyi anlamak. 2. Birini
kandırarak bir şey yapm aya yönlendirmek. 3. {ağız}
Canını sıkmak. [DS]|j beynine vurmak, İçki veya
açlık yüzünden sağlıklı düşünemez, ne yaptığını
bilemez olmak.\\ beynini kemirmek, B ir düşünce
veya kuruntu, rahatını kaçırmak; huzursuz etmek.\\
beyninin kapağı atmak, {ağız} H iddetini yenem e-
mek; kendini tutamamak; öfkesini açığa vurmak.
[DS]|| beyni sulanmak, Sağlıklı ve doğru düşünme
gücünü kaybetmek; bunamak.
beyincek, -ği [Rus. pidzak] {ağız} is. Ceket. [DS]
beyincik, -ği [beyin-cik] is. anat. Art kafa çukurunda
ve beyin kökünün üst arka kısmında yer alan hare­
ket işlem lerinin yürütüldüğü organ; dimağçe.
beyinciksiz, [beyin-cik-siz] sf. (Hayvan için) beyin­
ciği tamamen ya da kısmen ameliyatla çıkarılmış
olan.
beyinli, [beyin-li] sf. 1. Beyni olan. 2. mecaz. D ü­
şünceli; akıllı,
beyinsi, [beyin-si] sf. Beyne benzeyen,
beyinsiz, [beyin-siz] sf. 1. Beyni olmayan. 2. mecaz.
Düşüncesiz; akılsız. 3. mecaz. İyi düşünemeyen.
beyirmek, [be (yans.) > be-gir-mek] {ağız} gçsz. f i f
ir] (O ğlak için) bağırmak. [DS]
beyit, -yti [Ar. beyt (ev) / Yun. baitylos / İbra, betel]
{OsT} is. 1. ed. Aynı ölçü ile yazılan kafiye bakı­
mından birbirine bağlı iki mısradan meydana gel­
miş nazım parçası. 2. Ev; mesken; oda. 3. Ev halkı;
aile. S beyt-i ankebüt, {OsT} 1. Örümcek evi. 2.
D erm e çatma ev.\\ beyt-i iddet, {OsT} Evlilik sıra­
sında eşlerin birlikte oturdukları ev.\\ beyt-i mâl-i
müslim în, {OsT} İslam devletinde bütün M üslü­
manların ortak malı sayılan devlet hâzinesi. || beyt-i
m usarra, {OsT} ed. Mısralarının ikisi de birbiri ile
kafiyeli beyit.|| beyt-i şerîf, {OsT} K âbe.|| beyt-i
tam, {OsT} ed. Şekil ve anlam bakımından hiçbir
kusuru bulunmayan beyit.\\ beyt-i zifaf, {OsT} ed.
İki mısraı da aynı vezinde olan beyit.|| beytü’l-
BEY
ahzân, {OsT} ed. 1. H üzünler evi. 2. Hz. Y u su f kay­
bolduktan sonra Hz. Yakub’un içinde bulunduğu
hüzün dolu evi. 3. Hz. Muhammed(sa) 'in ölümün­
den sonra kızı Fatm a (ra) ’nın oturduğu eve verilen
ad. 4. D ünya.|| b e y tü ’l-arû s (beytü’z-zifaf), {OsT}
Gelin odası; gerdek.\\ b e y tü ’l-gazel, {OsTj ed. Ga­
zelin en güzel beyti.|| b ey tü ’l-h a râ m , {OsTj K âbe.||
b e y tü ’l-hikm e, {OsT} Allah sevgisi ile dolu gönül.|
b e y tü ’l-kasîd, {OsT} ed. Kasidenin en güzel beyti.||
b e y tü ’l-m akdîs (beytü’l-mukaddes), {OsT} K u­
d ü s ’teki kutsal m abet.|| b e y tü ’l-m a’m ü r, {OsT} Ye­
dinci kat gökte Firdevs cennetinde bulunurken Hz.
Adem ile yeryüzüne indirilmiş, ancak tufan ile bir­
likte tekrar cennete çıkarılmış bulunan köşk. || bey-
t ü ’l-m uzlim , {OsT} K aranlık oda; fo to ğ r a f makine­
si.]] b ey tü ’z-zifaf, {OsT} Gelin odası; gerdek.
bey’iye, [Ar. bey'iyye (bey-iye) {OsT} is. Alım
satım işinde aracıya verilen pay; komisyon. S
b ey’iye tezkeresi, Satış izni.
beykem , [Far. beykem {OsT} is. 1. Salon. 2. So­
fa. 3. Yazlık köşk,
beyle, [bu+ile > böyle > beyle {eAT} zf. Böyle,
beylek, -ği [Far. beylek diLj] {OsTj is. 1. Berat. 2.
Ferman. 3. Belge; hüccet,
beylem , [Ar. beylem p-LJ {OsT} is. 1. Açılmamış pa­
m uk kozası. 2. Kazma. 3. M arangoz rendesi,
beyler, [bey-ler] is. tar. Kahvecibaşı, berberbaşı, tü-
tüncübaşı, esvapçıbaşı, seccadecibaşı gibi padişa­
hın veya şehzadelerin özel ve kişisel işlerini gören
görevlilere verilen ad; bendegân-ı şahane,
beylerbeyi, [bey-ler+bey-i] is. İm paratorluk döne­
minde eyaletlere atanan askerî ve mülkî yetkilere
sahip memur,
beylerbeylik, -ği [bey-ler+bey-lik] is. 1. Beylerbeyi
tarafından yönetilen topraklar; eyalet. 2. Beylerbe­
yinin görevi,
beylerce, [bey-ler-ce] {ağız} is. Bir tür üzüm. [DS]
beylik, -ği [beg-lik > bey-lik] is. 1. Bey olm a duru­
mu. 2. B ey tarafından yönetilen bölge; eyalet. 3.
gnşl. Rahat yaşama. 4. Bir tür battaniye. 5. Devlet
malı; resmî. 6. {ağız} Damızlık hayvan. [DS] 7.
{ağız} Köylü tarafından ağalarına ekilen tarla. [DS]
8. {ağız} folk. N işanlanacak erkek tarafından nişan
takm ak üzere seçilen kadınlar. [DS] 9. sf. Devlete
ait olan. £? beyliğe çıkm ak, {ağız} (Herhangi bir
m al için) sahipsiz kalarak devlet tarafından satılı­
ğ a çıkarılmak. [DS]|| beylik gezm ek, tar. Saraylı­
ların kır gezintileri]] beylik sefâin, tar. dnz. D evle­
te ait savaş gem ileri ile asker taşımakta kullanılan
gemilere verilen ad.\\ beylik söz, Herkes tarafından
kullanılan, basmakalıp söz.]] beylik tuğla, tar. Bir
parm ak kalınlığındaki ince tuğla. || beylik yemeği,
tar. Saraylarda kalfalara çıkan sofra.
ÖIİİMIIKCE SÖZLÜK. 57
beylikçi, [bey-lik-çi] is. tar. İm paratorluk döneminde
Divan-ı Hümayun kâtibinin adı. fi1 beylikçi kese­
d a rı, tar. Beylikçiliğe ilişkin belgeleri, yazıları ha­
zırlayan ve beylikçiye veren kalem zabitinin unva­
nı.
beym an, [Far. bı + Ar. îmân] {ağız} is. 1. İnançsız;
imansız. 2. Yalan yere yemin eden. 3. İnsafsız. 4.
Ahlaksız. [DS]
beyn, [Ar. beyn jo] {OsT} is. 1. Ara; aralık. 2. zf. A -
rada; arasında. S beyn beyn, {OsT} İkisi arası.\\
b e y n ’A llah, {OsTj 1. Allah ile onun arasmda. 2.
Yalnız Allah ve o bilir.\\ beyne beyne, 1. Ne iyi ne
kötü; ikisi arası. 2. Şöyle böyle. 3. Orta halli.\\
b e y n ’ed -d ıl’î, {OsT} anat. Kaburga kemikleri ara­
sı]] b e y n ’ed-düvel, {OsT} D evletler arası]\ beyne-
h ü b ey n ’A llah, {OsT} 1. Onunla Allah arasmda. 2.
B ir kendi bir de Allah bilir.\\ b eyne-hüm â, {OsT}
İkisi arasında]] b e y n ’el-adale, {OsTj anat. Kaslar
arası.|| b e y n ’el-ahâlî, {OsT} H alk arasında; toplum
içinde]] b e y n ’el-ak rân , {OsT} Yaşıtlar arasmda;
benzerleri arasında]] b ey n ’el-an âsır, {OsT} Unsur­
lar arasında. || b ey n ’el-avâm , {OsT} H alk arasın­
da]] b e y n ’el-enâm , {OsT} H alk arasında]] b e y n ’-
el-esâbî, {OsTj Parm aklar arasıda]] b ey n ’el-evid-
d â, {OsT} Gerçek dostlar arasında]] b ey n ’el-fakdî
ve’I-vücud, {OsT} Yoklukla varlık arasında]]
b ey n ’el-guzât, {OsT} Gaziler arasında]] b e y n ’el-
h alk, {OsT} H alk içinde; toplumda]] b e y n ’el-havf
v e’l-recâ, {OsT} Ümitle üm itsizlik veya korku ile
yalvarış arasında]] b eyn ’el-hücrevî, {OsT} anat.
Canlı hücrelerinin arasm da olan.]] b e y n ’el-ihvân,
{OsT} Yakınlar, arkadaşlar ve kardeşler arasında]]
b e y n ’el-m edâreyn, {OsT} coğ. D önenceler arası;
ekvatorun iki yanı]] b e y n ’el-m efâsıl, {OsT} Eklem­
ler arası]\ b e y n ’el-milel, {OsT} -*■ beynelmilel.||
b ey n ’el-ulem â, {OsT} Bilginler arasında. || b ey n ’-
el-üdebâ, {OsTj Edebiyatçılar arasında]] b e y n ’en-
nâs, {OsTj H alk arasında]] b e y n ’en-nehreyn,
{OsT} coğ. İki nehir arası; M ezopotamya.|| b ey n ’-
en-nevm v e’l-yakaza, {OsT} Uyku ile uyanıklık a-
rasında,|| b e y n ’es-sem â’ v e ’l-arz, {OsT} Gökle yer
arasında]] b e y n ’es-su tü r yaldız, gzl. sntl. Eski
yazm aların satırları arasına yapılan yaldızlı süs­
lemelere verilen ad.]] b e y n ’ez-zevceyn, {OsT} Karı
koca arasmda.
beynam az, [Far. bi- (yok) + nemâz => beynamaz
jU^o] (beynama;z) {OsT} sf. 1. Namazsız. 2. Namaz
kılmayan. 3. Dince namaz kılması doğru olmayan;
pis. 4. gnşl. Tembel, üşengeç,
beynelm ilel, [Ar. beyn’el-milel JÜI ju] sf. Uluslar
arası; m illetler arası,
beynelm ilelcilik, -ği [beynelmilel-cilik] is. Ülkeler
arası ilişkilerin millî çıkarlara göre değil de sınıf
ÛIUIIMSMİ.575
çıkarlarına uygun olarak düzenlenmesi gerektiğini
savunan ideolojik akım; uluslararasıcılık; enternas­
yonalizm.
beyni, [eT. meni > beni > beyni {eAT} is. Beyin,
ff beynini suvarm ak, {eAT} İkna etmek; kandır­
mak.|| bey nisi, {eAT} Beyni.
beyninde, [Ar. beyn + T. -i(n)-de] {eAT} zf. Arasında,
beynisüz, [beyni-süz j j — j] {eAT} sf. Beyinsiz; ah­
mak; anlayışsız,
beynunet, [Ar. beyn > beynünet oj^-o] (beynu:net)
is. 1. İlci şey arasındaki uzaklık; mesafe. 2. Anlaş­
mazlık; ara bozukluğu. 3. gök b. Herhangi bir ge­
zegen ile Güneş arasında, köşesi Y er olan açı. 0
beynünet-i a ’zâmiye, {OsT} gök. b. Uzanım.
beyreın1, [bedrem / badram / beyrem] {eT} is. Bay­
ram; sevinç ve eğlence günü. [DLT]
beyrem2, [Ar. beyrem j-ju] {OsT} is. 1. M arangoz ren­
desi. 2. (Araç olarak) kazma. 3. Sert ve uzun taş. 4.
Yağlı sürme (makyaj malzemesi),
beysbol, [İng. base (kale, köşe) + ball (top)] is. spor.
Dokuzar kişilik iki takım arasmda bir top ve sopay­
la oynanan, topu uzaklaştırm a ve bu süre içinde
belirli bir yolu aşabilmeye dayanan oyun,
bevsbolcu, [beysbol-cu] is. Beysbol oyuncusu,
beysemet, [Yun. paksimadin] {ağız} is. Hayır olsun
diye cuma günleri dağıtılan çörek. [DS]
beyt, [Ar. beyt c - J {OsT} is. 1. Ev; mesken; oda. 2.
Çadır. 3. ed. Aynı ölçüde iki dizeden oluşan man­
zume birimi; beyit. S beyt-i ahzân, {OsT} 1. Gam
ve keder yuvası. 2. Dünya. || beyt-i ankebut, (OsT}
Örümcek yuvası. || beyt-i atî, {OsT} Öbür dünya;
ahret.II beyt-i hallî, {OsT} anat. A rt oda.|| beyt-i
iddet, {OsT} huk. Evlilik devam ederken karı koca­
nın birlikte oturdukları ev.|| beyt-i kuddâm î, {OsT}
anat. Ön oda.|| beyt-i m urassa, {OsT} ed. H er iki
dizesi de kafiyeli olan beyit.\\ beyt-i muzlim, {OsT}
1. Karanlık oda. 2. F o to ğ ra f kutusu.\\ beyt-i şerîf,
{OsT} Kâbe.\\ beytü’l-ahzân, {OsT} 1. Gam ve ke­
der yuvası; Yusuf’u kaybeden Yakub ’un çadırı. 2.
Dünya.|| beytü’l-arüs, {OsT} Gelin odası.|| beytü’l-
gazel, {OsT} ed. Gazelin en güzel; en iyi olan bey-
//.|| beytü’l-haram , {OsT} K âbe.|| beytü’l-hüzn,
{OsT} Üzüntülü ev.|| beytü’l-kasîd, {OsT} ed. K asi­
denin seçilmiş en güzel beyti.|| beytü’l-mâl, {OsT}
-* beytülmal.|| beytü’l-m âm ur, {OsT} Hz. Â d e m ’le
birlikte yer yüzüne, Kâbe yakınlarına indirilmiş,
tufandan sonra tekrar yerine alınmış bulunan g ö ­
ğün yedinci katında bir cennet köşkü.| beytü’s-sa-
\ daka, {OsT} is. Yardım sandığı]] beytü’z-zifaf,
{OsT} Gelin odası; gerdek.
beytambal, [Ar. beytü’l-mâl JU.I c y {ağız} sf. 1. Ha­
yırsız; uğursuz. 2. Dağınık; çapaçul. [DS] 0 bey-
BEY
tam bala kalmak, {ağız} (İlenç için) yo k olmak; öl­
mek. [DS]
beytar, [Ar. beytâr jlko] (beyta.r) {OsT} is. Baytar;
veteriner.
beyti, [Ar. beyt-ı] (beyti;) {ağız} is. Evde pişmiş; ev
yöntemiyle; ticaret amacıyla çarşıda üretilenlerden
olmayan. [DS]
beytara, [Ar. beytârâ IjLko] (beyta;ra:) {OsT} is.
H ayvan hekimliği; baytarlık; veterinerlik.
Beytullah, [Ar. beyt (ey)+AUah > B eyt’ullah tül c y
(beytulla:h) {OsT} is. A llah’ın evi; Kâbe.
beytutet, [Ar. beyt > beytütet c~ ;> y (beytu;tet)
{OsT} is. Geceleme; geceyi geçirme; gece yatısına
kalma.
beytülmal, -li [Ar. beytü’l-mâl JU.I c y (beytülma.T)
is. 1. M al evi. 2. Devlet hâzinesi,
beytülmalci, [beytülmal-ci] {OsT} is. 1. Devlet hâzi­
nesine bakan kimse. 2. Ölen yeniçeriye ait miras
işlerine ve yeniçeri ortasına vakfedilen malların
sandığa yatırılmasını sağlayan görevli,
beyu, [Far. beyıı j^ ] (beyu:) {OsT} is. Gelin,
beyug, [Far. b e y ü g ^ o ] (beyu;g) {OsT} is. Gelin.
beyugâni, [Far. beyügânı (beyu:gâ;ni:) {OsT{
is. Düğün.
beyun1, [Ar. b e y ü n o ^ ] (beyu;n) {OsT} is. Geniş dip-
li kuyu; bostan kuyusu.
beyun2, [Far. b ey ü n o j^ ] (beyu.n) {OsT} is. Afyon,
beyus, [Far. beyüs (beyu:s) {OsT} is. 1. İstek. 2.
Ümit. 3. Tamah. 4. Yaltaklanma. 5. A lçak gönüllü­
lük.
beyuz, [Ar. beyzâ > beyüz (beyu;z) {OsT} sf.
Çok yumurtlayan,
beyya, -a’ı [Ar. b ey ' > beyyâ' £_y (beyya:) {OsT} is.
Perakende satış yapan küçük esnaf,
beyyab, [Ar. beyyâb ^ y (beyya:b) {OsT} is. Saka;
sucu.
beyyâhe, [Ar. beyyâhe 4»-L>] (beyya;he, h kalın sö y ­
lenir) {OsT} is. Balık ağı.
beyyakallah, [Ar. beyyâk’allâh <111 J y (beyya;kal-
löh) {OsT} ün. “Allah seni sevindirsin, isteğine ka­
vuştursun” anlam ında iyi dilek sözü,
beyyar, [Far. bı (-sız, yok) + Ar. ‘âr (utanma)] {ağız}
sf. Utanmaz. [DS]
beyyin, [Ar. beyân (açık söyleme) > beyyin ju] {OsT}
sf. Açık; belli; aşikâr, ö beyyinü’l-hilaf, {OsT}
Yanlışlığın açık o/am.|| beyyinü’s-sadakat, {OsT}
Doğrunun ve doğruluğun açık olanı.
BEY
beyyinat, [Ar. beyân > beyyinât o L ] (beyyina:t)
{OsT} is. Açık olan şeyler; belli olanlar,
beyyine, [Ar. beyân (açık söyleme) > beyyine
{OsTj is. 1. Kanıt; delil. 2. huk. Davacının davasını
ispat eden sağlam, açık delil, t? beyyine-i âdile,
{OsTj D oğru tanık.|| Beyyine Suresi, M ed in e’de
nazil olan, sekiz ayetlik, K ur 'an-ı Kerim ’in 98. su­
resi.
beyyinen, [Ar. beyân > beyyinen lL?] (beyyi’nen)
{OsTj zf. Açıkça; açık olarak; aşikâr olarak,
beyz, [Ar. büyüz > beyz {OsTj is. 1. Yumurta. 2.
Kuşun yumurtlaması. 3. Atların ayaklarında görü­
len yumurta büyüklüğündeki şişlik,
beyza', [Ar. beyz > beyze / beyza 4^ ] {OsTj is. 1.
Yumurta. 2. Demirden savaşçı başlığı. 3. Orta; ara;
kısım. ® beyza-bâz, {OsTj Top veya yum urta gibi
yuvarlak cisimlerle gösteri yapanlara verilen ad.||
beyza-der-külâh, {OsT} 1. Hokkabazlıkta yum urta
ile oynama. 2. insan yüreği.\\ beyza-i tuğra, gzl.
sntl. Tuğranın sol tarafındaki yuvarlak bölü.m.\\
beyzatü’d-dîk, {OsTj 1. Anka kuşu yumurtası. 2.
H oroz yum urtası; az bulunur şey. || beyzatü’l-âfl-
tâb, {OsT} Giineş.|| beyzatü’l-ânkâ, {OsTj 1. Anka
kuşu yumurtası. 2. Horoz yum urtası; az bulunur
şey.|| beyzatü’l-arz, Yer mantarı.\\ beyzatü’l-âte-
şîn, {OsT} Güneş.|| beyzatü’l-beled, {OsTj 1. D eve­
kuşu yumurtası. 2. Belediye başkanı. 3. Mantar. |j
beyzatü’l-çarh, {OsT} Güneş.|| beyzatü’l-enük,
{OsT} 1. K artal yumurtası. 2. D eğerli ve az bulunur
şey.|| beyzatü’l-hâkî, {OsT} Dünya; yerküre.|| bey-
zatü ’l-harr, {OsT} 1. Şiddetli sıcaklık. 2. Yazın en
sıcak zamanı.\\ beyzatü’l-hıdr, {OsT} 1. E l değme­
m iş temiz şey. 2. Bâkire kız veya bâkir erkek. | bey-
zatü ’l-İslam, {OsT} 1. İslam ümmeti. 2. İslam ülke-
sz'.|| beyzatü’l-kayz, {OsTj 1. Şiddetli sıcaklık. 2.
Yazın en sıcak zamanı. | beyzatü’l-ukr, {OsT} 1.
A nka kuşu yumurtası. 2. H oroz yum urtası; az bulu­
nur şey.|| beyzatü’n-nehâr, {OsT} Gün ışığı.\\ bey-
zatü ’s-sayf, {OsT} 1. Şiddetli sıcaklık. 2. Yazın en
sıcak zam anı.|| beyzatü’s-subh, {OsT} Güneş. [|
beyzatü’z-zer, {OsT} Güneş.| beyzatü’z-Zerrîn,
{OsT} G üneş.|| beyza-yı zerrin, {OsT} Yıldızlar.
beyza2, -a’i [Ar. beyaz > ebyâz > beyzâ1 » U y (bey­
za:) {OsTj s f 1. Ç ok beyaz. 2. En beyaz. 3. argo.
Eroin.
beyzade, [T. bey + Far. -zâde =ol>J (beyza:de) {OsT}
is. 1. Bey oğlu. 2. Bir büyüğün oğlu. 3. Soylu; aris­
tokrat. 4. mecaz. İhtimamla yetişmiş nazlı çocuk
veya genç.
beyzadelik, -ği [beyzade-lik] is. Bey oğlu olm a du­
rumu; asilzadelik; aristokratlık.
ÖIÜMIÜMî SÖELÜİİ.576
beyzah, [Ar. beyzah {OsT} sf. (Erkek için) etine
dolgun; şişmanca,
beyzaha, [Ar. beyz > beyzaha / beyzehe {OsT}
is. Yumurtalar,
beyzar', [Ar. beyzâr j i y (beyza:r) {OsT} is. Cinsel
organ.
beyzar2, [Ar. beyzâr (beyza:r) sf. Geveze; çal­
çene.
beyzare1, [Ar. beyzâre (beyza:re) {OsTj is. Ge­
veze; çalçene.
beyzare2, [Ar. beyzâre ojl^] (beyza:re) {OsTj is. Bü­
yük ve uzun sopa,
beyzavi, [Ar. beyz > beyzavı (beyzavi:) {OsT}
sf. Y umurta biçiminde olan; oval; beyzî.
beyzbol, [İng. base ball] is. spor. -*• beysbol,
beyze, [Ar. beyz / beyze / beyza 4-^ 0 ] {OsT} is. 1.
Yumurta. 2. Haya; husye. 3. Demir başlık. S
beyze-i âftâb, {OsT} Güneş.\\ beyze-i âteşîn, {OsTj
Güneş.|| beyze-i çarh, {OsT} Güneş.|| beyze-i
mahî, {OsT} Balıkyum urtası.\\ beyze-i subh, {OsT}
Güneş.|| beyze-i zer, {OsT} Güneş.|| beyze-i zerrin,
{OsT} Giineş.\\ beyzetü’d-dîk, {OsTj 1. H oroz y u ­
murtası. 2. Bulunmaz şey.\\ beyzetü’l-akr, {OsT} 1.
K ısırlık yumurtası. 2. H oroz yumurtası. 3. mecaz.
Çok nadir bulunur şey.|| beyzetü’l-arz, {OsTj Yer
yum urtası; y e r mantarı; domalan.\\ beyzetü’l-be-
led, {OsTj Devekuşu yumurtası. | beyzetü’l-hâr,
{OsTj Şiddetli sıcaklık.\\ beyzetü’l-hıdr, {OsT} Gü­
zel ve örtülü kadın. | beyzetü’l-islâm, {OsT} 1. İs­
lam toplumu. 2. İsla m iyet’in yayıldığı yerler. 3. İs­
lamiyet ’in gerçek merkezi.
beyzehe, [Ar. beyz > beyzaha / beyzehe {OsTj
is. Yumurtalar,
beyzeteyn, [Ar. beyze > beyzeteyn o^-Ah] {OsTj is.
anat. Hayalar,
beyzi, [Ar. beyz (yumurta) > beyzı LX-io] (beyzi:) sf.
1. Y umurta biçiminde; oval. 2. is. Yumurta şeklin­
deki cisim.
b ez1, [eT. be-m ek (sert, sıkı, sağlam olmak) > biz /
bez] is. biy. 1. İçinden geçen kandan veya kendi öz
suyundan bazı maddeleri ayrıştırarak özel salgılar
çıkaran organ; gudde, iç salgı bezi. 2. Etle deri ara­
sında bulunan kabarcık; tümör; çıban; beze. {eT}
(aym) [EUTS] [DLT] [İKPÖy.] [Gabain] 0 bez tüyler,
Bitkilerde ucunda küçük salgı bezleri bulunan tiiy-
cükler.
bez2, [bed / bez] {eT} is. Süs.
bez3, [Yun. bussos (keten) / Ar. bezz / eT. böz / biz /
bez] is. 1. Pamuk ve ketenden yapılmış dokuma. 2.
İnce pamuklu dokuma. 3. Temizlik işlerinde kulla­
 nılan dokuma parçası; çaput. 4. Herhangi bir kumaş
parçası. 5. gnşl. Kefen. 6. sf. Bezden yapılmış, fi1
bez ayağı, Sade dokum a; tafta. || bez bağlamak,
Bebeklerin altlarını ıslatmamaları için aralarına
yumuşak pam uklu bez koymak.\\ bez baş, {ağız} A l­
dırışsız; ilgisiz. [DS]|| bez bebek, Tembel, işe y a ­
ramaz; cansız, cılız kim se.|| bez bedrek, {ağız} D o­
kuma çeşitleri; manifatura; kumaş türleri. [DS]||
bez çözmek, 1. Dokunmuş bezi tezgâhlara almak.
2. mecaz. Sürekli gidip gelmek. || bezden dam, {a-
ğız} Çadır. [DS]|| bez dokumak, İşini çevirmek.
bez4, [bez] {ağız} is. Altından Su çıkan küçük çayırlık.
[DS]
bez', [bez] {ağız} is. Sinek. [DS]
beza, [Ar. bezâ li>] (beza:) {OsT} is. Konuşmada açık
saçıklık.
bezadi, [Ar. bezâdî (beza:di;) {OsT} is. 1. M a­
viye çalan renkte değerli taş. 2. Küçük yakut,
bezaga, [Far. bezâğa «■IjJ (beza:ğa) {OsT} is. zool.
Kertenkele; keler,
bezane, [Far. bezâne 4^ ] (beza:ne) sf. (Rüzgâr için)
esici; esen.
bezazet1, [Ar. bezâzet ^ j\y ] (beza:zet) {OsT} is.
Bezcilik; manifaturacılık.
bezazet2, [Ar. bezâzet cjİIİJ (beza:zet) {OsT} is. Üst
baş perişanlığı; kıyafet bozukluğu; pejmürdelik;
dağınıklık.
bezazistan, [Ar. bezzâz + Far. istân j l ^ j l ^ ] (beza:-
zista.n) {OsT} is. Bez satılan yer; bedesten; esnaf
çarşısı.
bezbaz, [Far. bezbâz (bezba:z) {OsT} is. Hin­
distan cevizi kabuğu,
bezbeze, [Ar. bezbeze {OsT} is. 1. Hızlı yürüme;
kaçma. 2. Şiddetle sarsma; depretme.
bezbeze, [Ar. bezbeze ojuju] is. 1. Üstünlük; galebe.
2. Zafer. 3. Nasip; pay; kısmet. 4. Sıkılma; daral­
ma.
bezci, [bez-ci] is. Bez dokuyan veya satan kimse,
bezcilik, -ği [bez-ci-lik] is. Bez dokuma ve satmak
işi.
bezdirici, [bez-mek > bez-dir-ici] sf. 1. Usanç veren.
2. Bezginlik getiren,
bezdirilme, [bez-mek > bez-dir-il-me] is. Bezdiril­
mek işi.
bezdirilmek, [bez-mek > bez-dir-il-mek] ed il.f. f i r ]
Birisinin bezginlik verici davranışlarına uğramak,
bezdirme', [baz (yans.) > bez-dir-me 4-»^] {eAT} {a-
Slzl is. 1. Saç ekmeği; bazlama. 2. Yağlı, yassı bul­
gur köftesi. 3. İncinen ve bertilen yere yapıştırılan
zeytinyağlı hamur. 4. Sac üzerinde pişirilen meyve­
li ekmek. [DS]
bezdirm e2, [bez-mek > bez-dir-me] is. Bezdirmek
eylemi.
bezdirm ek, [bez-mek > bez-dir-mek] gçl. f. f i r ] 1.
Aynı türden davranışlarla birine usanç vermek;
bıktırmak. 2. Duygusal yönden huzursuz olacak
kadar yormak; bunaltmak. 3. {ağız} Eskitmek; sol­
durmak. [DS]
bezdüm, [bez-düm ^ f ] {eAT} is. Pöç; uca; kuyruk
sokumu.
beze', [Ar. beyze (yumurta, husye)] is. 1. Deri altında
herhangi bir yara veya çıban sonucunda meydana
gelen katı yumruluk. 2. L enf düğümlerinin herhan­
gi bir hastalık sırasındaki ağrılı ve şiş hali.
beze2, [Far. beze »>.] {OsT} s f 1. Yoksul. 2. Miskin.
beze3, [Far. beze {OsT} is. 1. Kabahat; suç; hata.
2. Günah, fi1 beze-kâr, {OsT} Günahkâr; suçlu. ||
beze-kârî, {OsT} Günahkârlık; suçluluk.
beze4, [Fr. baiser] is. Yumurta akı ve pudra şekeri ile
yapılan bir tür kuru pasta.
beze5, [Yun. meze] is. 1. Hamur topağı; pazı. 2.
{ağız} Küçük yufka ekmeği. [DS] B beze çevir­
mek, {ağız} Hamuru beze hâlinde yuvarlamak. [DS]
beze6, [beze] {ağız} is. V ücut yapısı; bünye. [DS] B
beze basm ak, {ağız} Damarına basmak; kızdırmak.
[DS]
bezegen, [beze-gen] {eAT} sf. Çok süsleyen.
bezek1, -ği [eT. beze-kiij;] is. 1. Nakış, süsleme, süs.
{eT} (aym) [Yüknekî] [DLT] 2. Bir eseri süslemek
için renkli veya renksiz; kabartma veya düz m otif­
lerden meydana getirilmiş süsleme şekli; bezeme;
nakış. 3. {eAT} Ziynet. 4. {eAT} {ağız} Ziynet eşyası.
[DS] 5. {ağız} Süslü elbise. [DS] 6. {ağız} Bayram;
şenlik; donanma; resmî eğlence. [DS] 7. {ağız} L e­
ke; benek. [DS] 0 bezek kılmak, {eAT} Süslemek.\\
bezek virmek, {eA T} Süslemek; tezyin etmek.
bezek2, -ği [büz-ek / bezek] {ağız} is. 1. Şalvar ve do­
nun uçkur geçirilen yeri. 2. Donun uçkuru ya da diz
üzerindeki bağı. [DS]
bezekçi, [bezek-çi , j ^ y \ is. 1. Tavan ve duvarları
resim, şekil ve desenlerle süsleyen, boyayan kişi;
nakkaş. 2. Köylerde gelinleri süsleyen kimse. 3.
Alçı veya m ermer görünümündeki malzemelerle
bezem e yapan kişi. 4. {ağız} Gelin süsleyen kadın.
[DS] 5. {eAT} sf. Süsleyen; süs yapan,
bezeklem e, [bezek-le-me] is. 1. Bezeklemek işi. 2.
sf. Çeşitli desen ve renklerle yapılan süsleme; tez­
yinat.
bezeklem ek, [bezek-le-mek] gçl. f. f e r ] fl(i)-y o r ]
Süslemek, bezemek; tezyin etmek.
BEZ
bezeklenm ek, [bezek-le-n-melc dUjdSjj] {eAT} dönşl.
f i [-iir] Süslenmek,
bezekli, [bezek-li] {ağızj sf. 1. Süslenmiş, süsü bulu­
nan; müzeyyen. 2. Süslü; bezenmiş. [DS]
bezeklik, [bezek-lik] {eT} is. Süslenme yeri. [EUTS]
bezeklü, [bezek-lü {eATj sf. Süslü; ziynetli.
bezel, [bez-el] sf. 1. Bezle ilgili; guddevî. 2. Görünü­
şü, biçimi bezi andıran,
bezeleme, [beze (hamur topağı) > beze-le-me] is.
Bezelemek işi.
bezelem ek1, [beze (hamur topağı) > beze-le-mek]
g ç l . f f r ] fl(i)-y o r ] Hamuru yapılacak ekm ek ve­
ya pastanın büyüklüğüne uygun olarak küçük to­
paklar haline getirmek.
bezelemek2, [bez-ele-mek] {ağız} gçsz. f. f r ] f l ( i ) -
yo r] Eskimek. [DS]
bezelemekJ, [beze-le-mek / meze-le-mek] {ağız} gçl.
fi fr] flfi)-y°rJ Alaya almak; eğlencelik edinmek.
[DS]
bezeli1, [beze-li] sf. Bezenmiş; süslenmiş; bezekli.
bezeli2, [beze'-li] sf. Bezesi olan; beze meydana ge­
tirmiş olan.
bezeli3, [beze3-li] sf. Yumurta akı ve pudra şekeri ka­
tılmış.
bezeli4, [beze-li] {ağız} sf. Gürbüz; iri; kuvvetli; be­
sili. [DS]
bezelmek, [beze-mek > beze-l-mek] {eT} dönşl. fi. [-
ür] Bezenmek; nakışlanmak. [DLT]
bezelye, [İt. pisallo / Yun. bizelia] (beze ’iye) is. bot.
1. Baklagillerden yurdumuzda çok miktarda yetişti­
rilen, yuvarlak taneleri taze ve kuru olarak tüketi­
len tırmanıcı bitki, (Pisum sativum, P. kortense). 2.
Bu bitkinin badıçlar içinde gelişen yuvarlak tanele­
ri.
bezem e1, [beze-me] is. 1. Süsleme işi. 2. Süsleyen
şey; süs. 3. Duvar süsleri. 4. Sanat eserlerinin yü­
zeyini süslemek için kullanılan desen ve şekiller.
bezeme2, [beze-me] {ağız} is. 1. Vücutta şiş ve kızar­
tılarla beliren bir tür deri hastalığı. 2. Kızıl hastalı­
ğı. 3. Frengi. 4. Yüzde ve vücutta zaman zaman
çıkıp kaybolan sivilceli durum. 5. İnsan ve hayvan
vücudunda oluşan şişlikler. [DS] S bezeme yap­
mak, {ağız} Bir tür kocakarı ilacı ile hastalığı te­
davi etmek; otamak. [DS]
bezemeci, [beze-me-ci] is. Bezeme yapan nakkaş
veya oymacı; dekoratör.
bezem ek1, [eT. bed(i)z-e-mek > beze-m ek d i y gçl.
f i f r ] fz (i)-y o r] 1. Süslemek; tezyin etmek, dekore
etmek. {eT} {eAT} (aym) [DLT] [EUTS] [Yüknekî] 2.
Donatmak. 3. Bir bina, mobilya, kumaş, kitap veya
herhangi bir şeyi süslerle güzelleştirmek; nakşet­
mek.
bezemek2, [beze-mek] {ağız} g ç l.f. f r ] fz (i)-y o r] 1.
ö rü M IİİlC E ffiıÜ ll.5 7 8
V ücutta meydana gelen şişkinliği ayranla, yoğurtla
ovmak. 2. Şifalı olduğuna inanılan çamur, toprak
ve suyu yüze sürmek. [DS]
bezemekJ, [beze-mek] {ağız} g ç l . f f r ] fz (i)-y o r] 1.
Hamuru bir parça açmak. 2. Ağzının payını ver­
mek. [DS]
bezemek4, [beze-mek] {ağız} is. İnsan ve hayvan vü­
cudunda m eydana gelen şişlik. [DS]
bezem ek5, [beze-mek] {ağız} is. Küçük olarak açıl­
mış yufka ekmeği; çörek. [DS] S bezemek çevir­
mek, {ağız} Yufka hamurunu yavaş yavaş açmak.
[DS]
bezemeli, [beze-me-li] sf. Bezemesi olan; süslü,
bezen, [beze-n] is. Bezek; süs.
bezenç, [beze-mek > beze-nç] {eT} is. İpek ya da yün
yumağı.
bezenek, -ği [beze-n-ek] {ağız} is. 1. Basiret. 2. Cesa­
ret. [DS] fi1 bezeneğine basm ak, {ağız} Damarına
basmak; kızdırmak. [DS]
bezenilmek, [bez-e-n-il-mek {eAT} edil. fi. f
ür] Süslenmek; tezyin edilmek,
bezeniş, [beze-n-iş] is. Bezenmek işi; bezenme du­
rumu.
bezenk, -ngi [bez-mek > bez-en-k] {ağız} sf. Baygın;
bitkin; yıpranmış. [DS]
bezenlik, -ği [beze-n-lik] is. Süs olarak kullanılmak
için kıymetli taşlardan yapılmış küçük süs eşyası,
bezenme, [beze-n-me] is. Bezenmek işi.
bezenm ek1, [eT. beze-m ek > beze-n-mek edil,
f i f i r ] 1. Birisi tarafından bezeli hâle getirilmek;
nakışlanm ak; süslenmek. 2. dönşl. Kendini beze­
mek; süslenmek. {eT} {eAT} (aym). [DLT] S1 bezene
bezene, {ağız} Özenerek; itina ile. [DS]
bezenm ek2, [beze-n-mek] edil, fi f i r ] 1. Vücutta
oluşan kızartılılara karşı tedavi olunmak. 2. Üfü­
rükçü tarafından okunup üflenmek.
bezer1, [Ar. bezer jJo] {OsT} is. Gevezelik.
bezer2, [Far. bızâr] {ağız} sf. Aksi. [DS]
bezerlik, [bez-mek > bez-er-lik / Far. bı-zâr (bezgin)
+ T. -lik dUjjJ {eAT} {ağız} is. Usanma; bezme;
bezginlik; bıkkınlık. [DS]
bezerm ek1, [bez-er-mek (bez gibi olmak) ? / beyaz-
ar-mak ?] {ağız} gçsz. fi f i r ] 1. Solmak; rengi at­
mak. 2. (Kirli çamaşır için) beyazlamak. [DS]
bezerm ek2, [boz-ar-mak / bez-ermek] {ağız} gçsz. fi
f i r ] 1. K ızararak olgunlaşmak. 2. (Ekin için) ol­
gunlaşmaya başlamak. [DS]
bezerm ek3, [eT. bez (gudde)/ Ar. beze (gudde) >
bez-er-m ek / beze-r-mek] {ağız} g ç sz.f. f i r ] (Yara
için) iyileşmeye yüz tutmak. [DS]
bezerm iş, [bez-mek > bez-er-miş] {ağız} sf. Bezmiş;
bıkmış; usanmış. [DS]
otiiffill l l C t S O M «579
bezeşmek, [beze-mek > beze-ş-mek] {eT} işteş fi f
iir] Nakşetmekte yardım ve yarış etmek. [DLT]
bezetgen, [beze-t-gen] {eT} sf. Daima bezeten. [DLT]
bezetigsek, [bezet-mek > *bezet-ig > bezetig-sek]
{eT} sf. Süslemeye, süs yapmaya düşkün,
bezetmek, [eT. bedize-t-mek > beze-t-mek] gçl. fi f
ir][eT, -iir] Birine bezeme işi yaptırmak; nakşet­
tirmek; süsletmek; {eT} (aynı). [DLT]
bezeyici, [beze-y-ici] is. Bezeme işini yapan; nakkaş;
dekoratör.
bezeyiş, [beze-y-iş J^.yi] is. 1. Bezeme işi; siisleyiş.
2. zfi Bezeme biçimi,
bezez, [Ar. bezzaz] {ağız} is. Kumaş tüccarı; manifa­
turacı. [DS]
bezgek, [bez-mek > bez-gek] (bezgeık) {eTj- is. 1.
Soğuk. [EUTS] 2. Titreme; titretici sıtma; {ağızf (ay­
nı). [DLT] [DS]
bezgi1, [bez(e)-gi] is. Süs; bezek.
bezgi2, [bez-mek > bez-gi] {ağız} is. Usanç. [DS]
bezgin, [bez-mek > bez-gin] sf. 1. Yaşama ve çalış­
ma isteklerini yitirmiş durumda olan; hayatından
bezmiş. 2. H er şeyden bıkmış; bıkkın; usanmış,
bezginleşme, [bez-gin > bez-gin-le-ş-me] is. B ezgin­
leşmek işi; bıkma, usanma,
bezginleşmek, [bez-gin-le-ş-mek] gçsz. fi f i r ] Bez­
gin hale gelmek; yaşam a ve çalışma isteğini yitir­
miş durumda olmak; bıkmak; usanmak,
bezginlik, -ği [bez-gin-lik] is. Bezgin olm a durumu;
bıkkınlık; usanç; yorgunluk. ® bezginlik g e tir­
mek, Yorulmak; usanmak; bıkmak.\\ bezginlik v e r­
mek, Yormak; usandırmak; bıktırmak.
bezi, - zi’ı [Ar. bezı‘ (bezi;) {OsT} sf. (Çocuk
için) akıllı uslu; zarif,
bezig, [bez-mek > bez-ig] {eT} is. Titreme; tüyleri
diken diken olma. [DLT]
bezik1, -ği [bez-mek > bez-ik] {ağız} sf. 1. Soluk;
rengini atmış. 2. Buruşuk; zayıf; cılız. 3. Pembe.
[DS]
bezik2, -ği [Erme, bazuk (pancar)] {ağız} is. Pancar
yaprağı. [DS]
bezik3, -ği [Fr. besique] is. Dört deste as, papaz, kız,
vale, onlu ve dokuzludan ibaret 96 iskambil kâğıdı
ile ve iki, üç, dört veya beş kişiyle oynanan bir is­
kambil oyunu,
bezil, [Yun. pezuli (taş seki)] {ağız} is. 1. K ayalar
üzerindeki küçük çıkıntılı düzlükler; seki. 2. Evler­
de testi konulan yükseltiler. [DS]
bezilme, [bez-il-me] is. Bezilmek işi.
bezilmek, [bez-mek > bez-il-mek] edil, fi f i r ] Bez­
mek eylemi yapılmak; bezginlik durumuna getiril­
mek.
bezim, [Ar. bezim ^ .1 ] (bezi;m) {OsT} sf. 1. (Kişi i-
BEZ
çin) güçlü; kuvvetli; zorlu. 2. Kızgınlığını belli et­
meyip soğukkanlı davranan,
bezin, [Far. bezîn (bezi;n) {OsT} sf. Esici; esen,
bezinç, [bez-inç] {eTjis. İpek ve yün yumağı. [DLT]
b e z ir1, [Ar. bezir j.L] {OsT} sf. Geveze.
b ez ir2, -zri [Ar. bezr / bezir j İ J is. 1. Ekilmek üzere
ayrılmış bitki tanesi; tohum. 2. Ekim dikim işi; ta­
rım. 3. Keten tohumu. 4. mecaz. Dağıtılmış, saçıl­
mış şey. S b ezir işi m ü rek k ep , Keten tohumu y a ­
ğının yakılm ası ile oluşan isten yapılan miirekkep.\\
bezir yağı, Keten tohumu yağı.
b ezirg an , [Far. bâzar-gân j l Sjy. I jlİjjU ] (bezirgâ;n)
is. 1. Tüccar; esnaf. 2. Boynuna astığı b ir tabla ve­
ya sepette iğne; iplik, boncuk türünden şeyler sa­
tan; çerçi. 3. Alışverişte çok kâr peşinde koşan
kimse. 4. mecaz. Korkak. 5. (Aşağılayıcı ifadeyle)
Yahudi.
b ezirg ân b aşı, [bezirgân+baş-ı] is. tar. 1. İm parator­
luk döneminde padişahın kullanacağı çuha, bez,
tülbent gibi eşyaları satın almak ve korumakla gö­
revli Dârüssaade ağasına bağlı görevli. 2. folk. Bir
çocuk oyunu.
bezirgânlık, -ğı [bezirgân-lık] is. 1. Bezirgânm yap­
tığı iş ve meslek. 2. mecaz. Tamahkârcasma davra­
nış.
bezirg er, [Ar. bezr + Far. -ger j-L] is. Tohum sa­
çan; çiftçi.
b e zirh an e, [Ar. bezir + Ar. hâne ^U-j-u] {ağız} is.
Bezir yağı üretilen yer. [DS]
bezirlem e, [bezir-le-me] is. Bezirlemek işi.
bezirlem ek, [bezir-le-mek] gçl. f i f r ] fl(i)-y o r ] 1.
Keten tohum u yağı ile yağlamak. 2. Bezir yağı sür­
mek.
bezistaıı, [Ar. bezz + Far. istân jl^ > ı] (bezista:n)
{OsT} is. Bez satılan yer; bedesten; esnaf çarşısı,
beziş, [bez-mek > bez-iş] is. Bezmek eylemi ve bi­
çimi.
bezitm ek, [bez-it-mek] {eT} gçl. f i f ü r ] Titretmek.
[DLT]
bezk, [Far. bezk J j J {OsTj is. zool. Tespih böceği,
bezi, [Ar. bezi Jju] {Os T} is. 1. Cömertçe harcama. 2.
Bol bol, acımadan verme; saçma. S bezl-i cân,
{OsT} Canını, hayatını seve seve fe d a etme. || bezl-i
cehd, {OsT} Elinden gelen çabayı gösterme. || bezl-i
g ayret, {OsTj Elinden gelen çabayı gösterme. ||
bezl-ü g ü h er, {OsT} Cevher dağıtma; inci saçm a.||
bezl-i him m et, {OsTj Elinden gelen çabayı gös­
terme. || bezl-i m a k d e re t, {OsT} Elinden gelen ça ­
bayı gösterm e.|| bezl-i m a k d ü r, {OsT} Elinden g e ­
len çabayı gösterm e.|| bezl-i m echüd, {OsT} E lin­
den gelen çabayı gösterme. || bezl-i nefs, {OsT}
BEZ
Kendini harcama; hayatını verme. j| bezl-i nükud,
i OsT! Bol bol para verme.
bezla, -a’i [Ar. bezla5 sf. Felâket getiren,
bezle, [Far. bezle Jjj] (OsTj is. 1. Hoşa giden, nazik
söz; latife; şaka tarzında söylenen lakırdı. 2.
Ahenkle okunan şiir. S bezle-bâz, ',OsTj Lal ifeci;
şakacı.|| bezle-gû, {OsT’, Latifeci; şakacı.
bezlemek, [bez-le-mek] g ç l . f f r ] fl(i)-y o r ] 1. Bez
yapıştırmak; bez koymak. 2. (Harita vb. için) yır­
tılmalarını önlemek amacıyla arkasına bez yapış­
tırmak; astarlamak. 3. {ağız} Çocuğu bezlerine sar­
mak. [DS] 4. {ağız} geçsz. fi (Cilt için) pul pul ka­
barmak. [DS]
bezm1, [Ar. bezm j*y {OsT} is. 1. Diş ucu ile ısırma;
kırma. 2. Yayın kirişini çekip salıverme.
bezm2, [Far. bezm j-iı] is. 1. Toplantı. 2. Topluluk. 3.
İçkili, eğlenceli sohbet toplantısı. 4. Ziyafet. S
bezm-ârâ, {OsT! Katılımı ile toplantıya renk veren;
toplantıyı süsleyen. || bezm-efzâ, {OsT} Ziyafetin,
eğlencenin zevkini artıran.|| bezm-i aşk, {OsT} Aşk
meclisi. || bezm-i cem, {OsT} Cemin meclisi; içkili
toplantı, eğlenti. || bezm-i cihan, {OsT} Diinya mec-
lisi.|| bezm-i elest, {OsT} A lla h ’ın ruhları yarattık­
tan sonra onları toplayıp "Ben sizin Rabbiniz değil
miyim? ” diye sorduğu ve ruhların da "Evet, Rab-
bim izsin!” cevabını verdikleri toplantı.\\ bezm-i
fenâ, {OsTj Dünya; hayat.\\ bezm-i fütûh, {OsTj
Zafer meclisi. || bezm-i gâm, {OsT} Üzüntü meclisi. ||
bezm-i hâs, {OsTj Özel içki meclisi.|| bezm-i işret,
{OsT} içki meclisi.|| bezm-i mey, {OsTj İçki mecli-
si. bezm-i muhabbet, 'OsTj İçki meclisi. || bezm-i
nûş â nflş, {OsTj İçki m eclisi.|| bezm-i safâ, Eğlen­
ce meclisi.\\ bezm-i vuslât, Buluşma meclisi.
bezman, [bez-men / bez-mân] {eT} sf. Bezgin; bitkin.
bezme1, [bez-me] is. Bezmek işi; bıkıp usanma.
bezme2, [Ar. bezme {OsT} is. Gündüz yenilen bir
öğün yemek.
bezme3, [Far. bezme ^ y ] is. İçki veya sohbet meclisi
köşesi.
bezmek, [eT. bez-m ek (soğuktan titremek)] g ç sz.f. [-
er] 1. {eT} Titremek. [Gabain] [DLT] [EUTS] 2.
Usanç duymak; bıkkınlık getirmek. 3. Yaşama ve
iş yapma gücünü yitirmek; yaşamaktan ve çalış­
maktan zevk alamaz olmak,
bezmgâh, [Ar. bezm + Far. -gâh (bezmgâ:h)
is. Eğlence ve içki meclisi. . . :
''« •.r1 r Ar. bezr - \A {n^Tl is. Tohum; ekilecek tane,
o- oezr-ger, ,'OsTj -* Dezrger.[| bezrö’l-bene,
{OsT} bot. Ban otu tohumu.
bezr2, [Far. bezr j y] {OsTj is. 1. Ekim; tarım; ziraat.
2. Çiçek ve sebze tanesi.
ö IÜ M IİM tS û M .
bezrek, -ği [Far. bezr > bezrek Ay] {OsT} is. Küçük
tohum
bezreka, [Ar. bezreka «j-İJ {OsTj is. Yol gösteren;
kılavuz; delil,
bezrgâr, [Ar. bezr + Far. -gâr _>\Sjy] (bezrgâ:r) is.
Tohum saçan; çiftçi,
bezrger, [Ar. bezr + Far. -ger £ j l ] {OsTj is. Tohum
saçan; çiftçi.
bezrkâr, [Ar. bezr + Far. -kâr jlS"jy] (bezrkâ;r) is.
Tohum saçan; çiftçi,
bezul, [Ar. bezi > bezül Jj-i;] (bezu:l) {OsTj sf. Eli
açık; cömert.
bezyun, [Ar. bezyün j jy ] (bezyıı;n) {OsT} is. 1. İnce
kumaş. 2. Altm işlemeli atlas; siindüs.
bezzaz, [Ar. bezz > bezzâz jl_n] {OsTj (bezza;z) is. 1.
Kumaş satan kimse; bezci. 2. Kumaşçılar çarşısı,
bezzazistan, [Ar. bezzâz + Far. istân / OsTj
(bezza;z) is. Bez satılan yer; bedesten; dokumacılar
çarşısı.
bezzazlık, -ğı [bezzaz-lık] is. Kumaş satıcısının işi;
manifaturacılık,
bezzeke, [Ar. bezzâka ■üly] {ağızj is. Sümüklü böcek.
[DS]
bı1, [ba / be / bı / bo / bö / bü (vans.)] is. (Hayvan
için) bağırma, seslenme, böğürme anlatan kök.
[Zülfıkar] bı-ğır-ma.
bı2, [bı] /eTj is. Bıçak; çakı; kesecek alet. [EUTS] [Ga­
bain] S bı bıçku, {eT} Bıçak. [EUTS]
bıbık, -ğı [Çoc. d. bıbık] {ağızj is. Küçük kız çocuk­
larının cinsiyet organı. [DS]
bıc1, [bıc (yans.)] is. Çocukların konuşma tarzını an­
latan kök. [Zülfikaı] bıc-ı bıcı.
bıc2, [bıc (yans.)] is. Keçi ve diğer hayvanları çağır­
ma, kovalam a sözünü anlatan kök. [Zülfıkar] bıc-ı
bıcı.
bıc3, [bıc (yans.)] is. M ızıkçılık etmeyi anlatan kök.
[Zülfıkar] bıc-ık-la-mak, bıc-ı-mak, bıc-ık-mak, bıc-
ık.
bıc4, [bıc (yans.)] is. Y ıkanma biçimi anlatan kök.
[Zülfıkar] bıc-ı bıcı, bıc-ı bıcı yapmak.
bıc5, [bıc / biç (yans.)] is. Sulanmış, cıvıklaşmış nes­
nelerin kımıldamaları halindeki görünümünü ve
durumunu anlatan kök. [Zülfikar] bıc-ıl, bıc-ıl-gan,
bıc-ır-a-mak, bıc-ır, bıc-ır-gan.
b ıf6v fbıc / h»ç / bflc ftwis.J}'/* < •'
«fin yağlanarak <sazı bölgelerinin sarkmasını, şiş­
manlığın verdiği hantallığı ve tembelliği anlatan
kök. [Zülfıkar] bıcı bıcı, bıcı-lan-mak, bıc-ır-mak,
bıcı-l-da-k.
bıcı1, [bıc (yans) > bıc-ı] is. Çocukların konuşma tar­
BlffilMKt SOMÜ« 581 BIC

zını anlatan yansımalı gövde, fi1 bıcı bıcı, /ağız} bıcıldamak, [bıc (yans.) > bıc-ıl-da-mak] {ağız} gçsz.
(Çocukların konuşması için) tatlı tatlı; neşeli. [DS] fi f r ] [-d(ı)-yor] Bıcıltılı sesler çıkarmak,
bıcı2, [bıc (yans.) > bıc-ı] is. Yıkanma biçimi anlatan bıcılgan, [eT. bıç-ıl-ğân > bıcılgan jU Jif] is. 1. A tla­
yansımalı gövde. [Ziilfikar] S bıcı bıcı, (Çocuk dili) rın ve sığırların tırnak kökünde meydana gelen sulu
yıkanma.\\ bıcı bıcı yapmak, Yıkanmak. yara. {eAT} (aynı) 2. Sulu yara; egzama; mayasıl. 3.
bıcı3, [bıc (yans.) > bıc-ı] is. Keçi ve diğer hayvanları sf. (Yara için) azmış,
çağırma, kovalam a sözünü anlatan yansımalı göv­ bıcılganmak, [bıcılgan-mak] {ağız} gçsz. f i [-ır] Eg­
de. S bıcı bıcı, {ağız} Keçi çağırma ünlemi. [DS] zama olmak. [DS]
bıcı4, [bıc / buc / büc (yans.) > bıc-ı] is. Şişman olm a­ bıcılık, -ğı [bir+çal-ık > bıcılık] (b ı’cılık) {ağız} sf.
yı, bedenin yağlanarak bazı bölgelerinin sarkması­ Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
nı, şişmanlığın verdiği hantallığı ve tembelliği an­ bıcılkan, [bıc (yans.) > bıc-ll-kan] {ağız} is. -* bıçıl-
latan yansımalı gövde. S bıcı bıcı, {ağızj Şişman; gan2'. [DS]
hantal. [DS]|| bıcı bıcı bitmek, (ağız} Yediği ya ra ­ bıcıltı, [bıc (yans.) > bıc-ıl-tı] {ağız} is. Yoğurt, ayran
mak; şişmanlamak. [DS] vb.nin yüzeyinde küçük kabarcıklarla birlikte çıkan
bıcı5, [bıc (yans.) > bıc-ı] is. M ızıkçılık etmeyi anla­ ses.
tan yansımalı gövde. S bıcı bıcı, {ağız} Baştan sa ­ bıcımak, [bıc (yans.) > bıc-ı-mak] {ağızj gçsz. fi [-ır]
van; savsaklayın. [DS] 1. Mızıkçılık etmek; sözünden dönmek. 2. U san­
bıcıbıcı1, [bıc (yans.) > bıc-ı+bıc-ı] {ağız} is. Bir tür mak. [DS]
çocuk oyuncağı. [DS] bıcımık, -ğı [bir+çim-dik > biı+cım-ık] (bı ’cırnık)
bıcıbıcı2, [bıc (yans.) > bıc-ı+bıc-ı] {ağız} sf. Baştan {ağızj sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
savıcı; savsaklayıcı. [DS] bıcımıcık, -ğı [bir+çal-ım-lık / -cık > bıcımıcık]
bıcıbıcı3, [bıc (yans.) > bıc-ı+bıc-ı] {ağız} is. Otomo­ (bı ’cımıcık) {ağızj sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bil yıkama düzeneği. bıcınmak, [bıc (yans.) > bıc-ın-mak] {ağızj gçl. f i [-
bıcık1, -ğı [eT. bıç-uk > bıç-ık] {ağız} is. 1. Dörtte bir ır] Okşayarak sevmek. [DS]
parça; dilim. 2. Ceviz içi. [DS] bıcır1, [bıc (yans.) > bıc-ır] is. Sürekli olarak cıvılda­
bıcık2, -ğı [eT. bıç-uk > bıcık] {ağız} is. Dişi kedinin ma biçiminde konuşmayı anlatan gövde. S bıcır
üreme organı. [DS] bıcır, 1. (Konuşma için) sürekli olarak, hoşa g ide­
bıcık3, -ğı [bıc (yans.) > bıc-ık] {ağız} is. Buzağı. [DS] cek şekilde. 2. (Terlemek için) bol bol. 3. (Çocuk
bıcık4, -ğı [bıc (yans.) > bıc-ık] {ağızj is. Kadınların için) canlı; hareketli; sevimli.
meme uçlarında, çocukların ayaklarında çıkan sulu bıcır2, [bıc (yans.) > bıc-ır] {ağızj sf. Gözleri sulanan.
[DS]
yara. [DS]
bıcırJ, [Bul. cebur] {ağız} is. Büyük fıçı. [DS]
bıcıkçı, [bıc (yans.) > bıc-lk-çı] {ağız} sf. Mızıkçı.
[DS] bıcıramak, [bıc (yans.) > bıc-ır-a-mak] {ağızf gçsz. fi
f r ] fr (ı)-y o r] Kımıldamak. [DS]
bıcıkım, [bir+çık-ım > bıcıkım] (bı ’çıkım) {ağız} sf.
Bir parça; biraz; azıcık. [DS] bıcırdamak, [bıc (yans.) > bıc-ır-da-mak] {ağız} gçsz.
fi f r ] fd (ı)-y o r] Mutluluğun, hoşnutluğun belirtisi
bıcıklamak, [bıc (yans.) > bıc-ık-la-mak] {ağız} gçsz.
olarak sürekli ve hafif sesler çıkarmak. [DS]
fi f r ] fl(ı)-y o r ] M ızıkçılık etmek; sözünden dön­
bıcırgan1, [bıc (yans.) > bıc-ır-gan] {ağız} sf. Ortalığı
mek. [DS]
karıştıran; fitneci. [DS]
bıcıkmak, [bıc (yans.) > bıc-ık-mak] {ağız} g ç sz .f. f
bıcırgan2, [biç-mek / bıç-mak > bıc-ır-ga-n ?] is. 1.
ır] Mızıkçılık etmek; sözünden dönmek. [DS]
Metal boruların iç yüzlerini parlatıp düzleştirmekte
bıcıl1, [bıc (yans.) > bıc-ıl] is. anat. 1. A şık kemiğinin
kullanılan bir araç. 2. {ağız} Çelik matkap. [DS]
altında bulunan küçük bir kemik. 2. Bu kemikle
bıcırgan3, [bıc (yans.) > bıc-ır-gan] {ağız} is. tshal.
oynanan bir tür zar oyunu. [DS]
bıcıl2, [bıc (yans.) > bıc-ıl] {ağız} sf. Yumuşak. [DS] bıcırgan4, [bıc (yans.) > bıc-ır-gan] {ağız} is. Midye.
bıcılanmak1, [bıc (yans.) > bıc-ıl-an-mak] {ağız} [DS]
dönşl. fi f ı r ] Sızlanmak. [DS] bıcırgan5, [bıc (yans.) > bıc-ıl-gan / bıcır-gan] {ağız}
bıcılanmak2, [bıc (yans.) > bıc-ıl-an-mak] {ağız} is. Sulu yara. [DS] S bıcırgan otu, Nanegillerden,
dönşl. fi f ı r ] Biraz .şj^ a n la m a k ; toplanmak; iyi­ f*3ç olarak kullan dan kokulu ve zehirli bir ot.
leşmek. [DS] . ~ 's t c -g [ b , c y w /ij.7 0 * b lç - f r - ğ ? * » ! !? ; '! ‘

bıcıldak1, -ğı [bıc (yans.; > bıc-ll-âa-fc] (ağız} is. Kü­ Çamurlu yer. [DS] ■" 'y '
çük çocuk. [DS] bıcırık1, -ğı [bıc (yans.) > bıc-ır-ık] sf. 1. Sıska; çe­
bıcıldak2, -ğı [bıc (yans.) > bıc-ıl-da-k] {ağız} is. 1. limsiz. 2. Yaramaz. 3. Geveze; bit bit. S bıcırığı
Azmış ve yayılmış yara. 2. Hayvanların tırnak dip­ çıkmak, {ağız} (Çok olgun yem işler için) p a rça ­
lerinde olan yara. [DS] lanmak; içi ışına çıkmak. [DS]
BIC
b ıcırık2, -ğı [bıc (yans.) > bıc-ır-ık] sf. Bol. [DS]
b ıcırık3, -ğı [bıc (yans.) > bıc-ır-ık] is. İshal. [DS]
bıcırm ak, [bıc (vans.) > bıc-ır-mak] {ağızj gçsz. f. f
ır] Biraz şişmanlamak; iyileşmek; toplanmak. [DS]
b ıc ıtm a k 1, [bıc (yans.) > bıc-ıt-mak] {ağızj g ç l . f f ı r ]
B ir bitkiyi sökerken örselemek, yaralamak. [DS]
bıcıtm ak2, [bıc (yans.) > bıc-ıt-mak] {ağız} gçl. f. [-ır]
İşin tadım kaçırmak; çığırından çıkarmak; ciddili­
ğini bozmak; cıvıtmak. [DS]
b iç1, [bıc / biç (yans.)] is. Sulanmış, cıvıklaşmış nes­
nelerin kımıldamaları anındaki görünüm ünü ve
durum unu anlatan kök. [Zülfıkar] bıç-ık, bıç-ıl-gan,
bıç-ır-gcm.
biç2, [biç (yans.)] is. Keçi ve diğer hayvanları çağır­
m a, kovalam a sözünü anlatan kök. [Zülfıkar] bıç-ı
bıçı.
bıça, [bıç-a] {eT} is. Yırtık; yırtma. [EUTS]
bıçah, [bıç-mak > bıç-ak > bıç-ah {eATj is. Bı­
çak.
bıçak, -ğı [eT. bıç-m ak (biçmek) > bıç-ak] is. 1.
Tutacak bir sapı olan, genellikle kesme işinde kul­
lanılan el aracı. [EUTS] {eTj (aynı) 2. Çeşitli kesme
işlerinde kullanılan kesici ağzı bulunan ve amaca
göre şekli ve niteliği değişen araçlar. 3. Tıraş ol­
m akta kullanılan kesici; jilet veya ustura. S bıcaga
düşm ek, {eATj -*■ bıçağa düşmek.|| b ıcaga gelm ek,
{eAT} -*■ bıçağa gelmek.|! bıçağa düşm ek, 1. Son
çareyi bıçakta aramak. 2. Kendini bıçakla öldür­
m ek.|| bıçağa gelm ek, (Kasaplık hayvanlar için)
kesilecek kadar büyümek. || bıçak ağzı, 1. Bıçağın
keskin yüzü. 2. {ağız} Yarım ay. [DS]|| b ıçak altın a
y atm ak , A m eliyat olmak. | bıçak artığı, K esilm e­
miş kasaplık hayvan.]| b ıça k bıçağa gelm ek, B ı­
çakla dövüşecek duruma gelmek.\\ b ıç ak b ıç a k ol­
m ak , {ağız} B ir yeri sancımak. [DS]|| b ıça k çek­
m ek, Bıçakla saldırmak. || b ıçak gibi, 1. İnce ve
keskin. 2. (Soğuk için) şiddetli ayaz. || b ıçak gibi
kesm ek, 1. Çok keskin olmak. 2. (İlaç için) etkisini
hemen göstermek.\\ bıçak gibi sap lan m ak , Şiddetli
ve ani bir sancı başlamak.\\ b ıçak kaçığı, Ayakka­
bıcılıkta bıçağın yanlış kullanılmasıyla ortaya çı­
kan kesik.\\ bıçak kem iğe d ay an m a k , 1. D ayana­
cak hâl kalmamak. 2. Sabrın son sınırına varmak.||
bıçakla k eser gibi kesm ek, Kesin olarak bitirmek,
sona erdirmek.\\ b ıçak sırtı, 1. Çok az zaman. 2.
Ç ok az kalan yol. 3. Tehlikeli, korkulu durum ve
yer.jl b ıçak silm ek, İşi sonuçlandırmak, bitirmek.\\
b ıç a k sünüge erm ek, {eAT} B ıçak kemiğe dayan-
mak. || b ıçak v u rm a, Dericilikte deride kalmış olan
et ve yağ parçalarım sıyırıp atma z£z'.|| b ıç ak y a ra ­
sı, 1. Bıçakla yaralanma sonucu deri üzerinde ka­
lan iz. 2. (Dudak için) ince, kesin çizgili. || bıçak
yem ek, Birisi tarafından bıçakla yaralanmak.
Ö IÜ M IİİM E S Ö M .
bıçakçı, [bıçak-çı] is. 1. Bıçak ve buna benzer kesici
aletler yapan kimse. 2. B ıçak satıcısı. 3. Bu esnafın
dükkânı.
bıçakçılık, -ğı [bıçak-çı-lık] is. 1. Bıçakçının işi; bı­
çakçının mesleği. 2. Bıçak sanayii,
b ıçak lam a, [bıçak-la-ma] is. Bıçaklamak eylemi. S1
b ıçak lam a m akinesi, Koyun derisinde kalmış olan
ya ğ ve et parçalarını temizlemekte kullanılan ma­
kine.
bıçak lam ak , [bıçak-la-mak] gçl. f. f r ] fl(ı)-y o r] 1.
Bıçakla kesmek. 2. Bıçakla birini yaralamak veya
öldürmek.
b ıçak lan m a, [bıçak-la-n-ma] is. Bıçaklanmak işi.
b ıç a k la n m a k 1, [bıçak-la-n-mak] e d il.f. f ı r ] 1. Ken­
disine biri tarafından bıçakla yaralamak eylemi uy­
gulanmak; bıçakla yaralanmak. 2. Bıçaklı hâle ge­
tirilmek; bıçak takılmak.
b ıç a k la n m a k 2, [bıçak-la-n-malc] dönşl. f. [-ır] Bıçak
edinmek; bıçak almak; bıçak sahibi olmak; kendim
bıçaklı hâle getirmek.
b ıç a k la şm a k 1, [bıçak-la-ş-mak işteş f. f ı r ]
[eAT, -ur] Birbirini bıçaklamak; karşılıklı olarak
bıçaklam a eylemini gerçekleştirmek; {eATj (aym).
b ıçak laşm a k 2, [bıçak-la-ş-mak] gçsz. f. f ı r ] Bıçak
durum una gelmek; bıçak gibi olmak,
bıçaklı, [bıçak-lı] sf. Bıçağı olan,
b ıçaklık, -ğı [bıçak-lık] is. M utfak aleti olarak bıçak­
ların konulduğu çekmece veya askı,
bıçası, [bıç-mak > bıç-ası] {eT} is. Biçecek; kesecek.
[DLT]
bıçgak, [bıç-mak > bıç-ğâk / buçğâk] (bıçga:k) {eTj
is. Köşe.
bıçgas, [bıçğas / baçıg / bıçığ] {eT} is. Uluslar arasm­
da yapılan antlaşma ve bağlantı. [DLT]
bıçgıl, [bıç-ğıl / bıç-ıl-ğan] {eTj is. 1. Eldeki ve ayak­
taki çatlaklar; bıçılgan. 2. Yerdeki yarık ve çatlak­
lar. [DLT]
bıçgu, [bıç-ğu] {eT} is. 1. Bıçkı; testere. 2. Bıçak. 3.
Biçme. [EUTS] [DLT] [Gabain]
bıçguç, [bıç-ğuç] {eTj is. Makas; sındı. [DLT]
bıçguluk, [bıç-ğu-luk] {eTj is. Bıçkılı; bıçaklı.
[EUTS]
bıçı, [biç (yans.) > bıç-ı] is. Keçi çağırma ünlemi. S
bıçı bıçı, {ağız} Hayvanları çağırma ve kovalama
ünlemi. [DS]
bıçıg, [bıç-mak > bıç-ığ] {eT} is. Anlaşma; sözleşme.
b ıç ık 1, -ğı [bıç-mak > bıç-ık] {ağız} is. 1. Sel yatağı;
dere; dere yatağı. 2. Dağ yamacı. [DS]
bıçık2, -ğı [biç (vans.) > bıç-ık] {ağız} is. -*■ bıçılgan2.
[DS]
b ıçılg an 1, [bıç-ıl-mak > bıç-ıl-ğan] {eTj {eAT} is. 1.
H erhangi bir çatlak; yarıntı. 2. Hayvanların ayakla­
rında hasıl olan yara; çatlak.
« ffl [ l i g S O M . 583
bıçılgan2, [biç (yans.) > bıç-ıl-gan] {ağız} is. 1. Yara
azması. 2. Kadınların meme uçlarında, çocukların
ayaklarında ter vb. sebeplerden oluşan sulu yara.
[DS] 3. {ağız} Göl kıyılarında, su içinde midye ka­
buğuna benzer kaygan bir madde. [DS]
bıçılgm, [biç (yans.) > bıç-ıl-gın] {ağız} is. -+ bıçıl-
gan2. [DS]
bıçılkan, [biç (yans.) > bıç-ıl-kan] {ağız} is. -*■ bıçıl-
gan2. [DS]
bıçılmak, [bıç-mak > bıç-ıl-mak] {eT} edil. f. [-ır]
Biçilmek; kesilmek. [Gabain] [EUTS]
biçim, [bıç-mak > bıç-ım] {eT} is. Kesim; dilim.
[DLT]
bıçımak, [bıç-mak > bıç-ı-mak] {eT} gçl. f. [-r ?]
Biçmek. [Nevâyî]
biçin, [bıçm / biçin] {eT} is. Maymun. [Gabain]
bıçınggıcık, -ğı [bir+çmgı-cık > bıçıngıcık] (bı'çıh-
gıcık) {ağız} sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bıçıngı, [bir+çın-gı > bıçmgı] (bı ’çıngı) {ağız} sf. Bir
parça; biraz; azıcık. [DS]
bıçmmak, [bıç-mak > bıç-m-mak] {eT} dönşl. f. [-ur]
1. Bir şeyi kendi için doğramak. 2. Kendini doğrar
gibi göstermek. 3. Kendi başına doğramak. [DLT]
bıçıntı, [bıç-mak > bıç-mtı] {ağız} is. 1. Sel yatağı;
dere. 2. Bıçağın parm ağı hafifçe kesmesinden olu­
şan küçük yarık. [DS]
bıçırgan, [biç (yans.) > bıç-ır-gan] {ağız} is. Sulu ya­
ra; bıçılgan. [DS]
bıçırganlık, -ğı [biç (yans.) > bıç-ır-gan-lık] {ağızj is.
Çamurlu yer. [DS]
bıçıkan, [biç (yans.) > bıç-ır-kan] {ağızj is. -*■ bıçıl-
gan2. [DS]
bıçış, [bıç-mak > bıç-ış] {eT} is. Büyüklerin davetine,
düğününe gidenlere verilen ipekli kumaş. [DLT]
bıçışmak, [bıç-mak > bıç-ış-mak] {eTj işteş, f. [-ur]
Biçmekte, kesm ekte yardım ve yarış etmek. [DLT]
bıçka, [Rus. spiçka] {ağızj is. Kibrit. [DS]
bıçkı, [eT. bıç-ğu > bıç-kı] is. 1. Ağaç kesm ek veya
tahta biçmekte kullanılan ağzı dişli büyük testere.
2. Motorlu testere. 3. Saraçların kullandığı bıçak;
falçata. 4. Bağ budamaya yarayan dişli küçük çakı
bıçağı. S bıçkı evi, Tahta biçilen yer.
bıçkıcı, [bıç-kı-cı] is. 1. Ağaç ve tahta biçerek geçi­
mini sağlayan ve bu işi meslek edinmiş kimse. 2.
Bıçkı makineleri yapan ve satan kimse,
bıçkıhane, [bıçkı + Far. hâne] (bıçkıha:ne) is. Tom­
rukların biçilip tahta haline getirildiği yer.
bıçkın, [bıç-mak (biçmek) > bıç-kın] sf. argo. 1.
Külhanbeyi; kabadayı, {ağız} (aym) [DS] 2. {ağızj
Cesur; yürekli. [DS] 3. {ağız} Hovarda; serseri. [DS]
4. {ağız} Yaramaz; haşan. [DS]
bıçkınlaşma, [bıç-km-la-ş-ma] is. Bıçkınlaşmak işi.
bıçkınlaşmak, [bıç-km-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır]
Kabadayılık taslamak.
B ID
bıçkınlık, -ğı [bıç-kın-lık] is. Bıçkın olm a durumu;
kabadayılık.
bıçkınmak, [bıc-(ı)lc-ın-mak] /ağızj g çsz.f. [-ır] B ur­
kulmak; acımak. [DS]
bıçm a, [bıç-ma] {eTj is. Biçme; kesme. & bıçma yo-
rınçga, {eTj Biçilmiş yonca. [DLT]
bıçmak, [bıç-mak / biç-mek] {eT} gçl. f. [-ur] Biç­
mek; kesmek. [DLT] [ETY] [EUTS] [Gabain] [Tekin]
bıçtaçı, [bıç-taçı] {eT} is. Cellat. [EUTS]
bıçturmak, [bıç-malc > bıç-tur-mak] {eTj g ç l.f. [-ur]
Biçtirmek; kestirmek. [DLT]
bıçuk, [bıç-mak > bıç-uk] {eTj sf. 1. Biçilmiş; kesik.
2. Kesilmiş şeyin yarısı; buçuk,
bıçum ak, [bıç-mak > bıç-ü-mak] {eT} gçl. f. [-r]
Kesmek. [EUTS]
bıçuşmak, [bıç-uş-mak] {eTj işteş, f. [-ur] Kesişmek.
[EUTS]
bid1, [bid / bit (yans.)] is. Gürültülü patırtılı, kaba ve
düzensiz konuşmayı; baş ağrıtıcı konuşmayı, geve­
zelik ve dedikodu etmeyi anlatan kök. [Zülfıkar]
bıd-ı bıdı, bıd-ı-la-mak, bıd-ır bıdır, bıd-ı-ra-mak,
bid bit, bıd-ra-mak, bıd-ra-ş-mak.
bid", [bid / bid (yans.)] is. Düzensiz h afif patırtılı
hareketleri, patırtılı ve dengesiz, düzensiz veya iki
yana sallanarak adım atmayı anlatan kök. [Zülfıkar]
bıd-ır bıdır, bıd-ış bıdış. fi1 bid bid, {ağız} (Yürü­
m ek için) çarpık; eğri; yalpalayarak. [DS]
bid3, [bid / bid (yans.)] is. Kümes hayvanlarını çağır­
mak ve kovalam ak için kullanılan seslenmeyi anla­
tan kök. [Zülfıkar]
bid4, -d ’ı [Ar. bid / bız‘ {OsT} is. Geceden bir
kısım.
bid5, [bid / bid (yans.)] is. Küçük boyluluk ya da yu­
varlaklık anlatan kök. [Zülfıkar] bıd-ık.
bıdaa, [Ar. b ıdâ'a / bıdâ'at / bızâ'at « U / i&Liu]
(bıda:a) {OsTj is. 1. Sermaye. 2. Bilgi,
bıdaat, [Ar. b ıdâ'a / bıdâ'at / bızâ'at ip L i] (bıda:at)
{OsTj is. Sermaye,
bıdak, -ğı [eT. butl-m ak > but-ık] {ağız} is. 1. Budak.
2. Ü züm salkımının her bir parçası. [DS]
bıdam a, [buda-ma] {ağız} is. 1. Kesilmiş, budanmış
bağ çubuğu. 2. Kasımpatı. [DS]
bıdam ak, [eT. butl-m ak > buda-mak] {ağız} gçl. f. [-
r] Budamak. [DS]
bidati, [bıda-tı] {eT} sf. Boş; faydasız. [Üç İtigsizler]
bıdbıt, [bid (yans.) > bıd+bıt] {ağız} sf. Geveze. [DS]
bıddık, -ğı [bir+tik-i > bıddık] {ağız} sf. Bir parça;
biraz; azıcık. [DS]
bıdı1, [bid (yans.) bıd-ı] {ağız} is. İki kişi arasmda,
duyulabilir ancak söylenilenlerin anlaşılamadığı
türden konuşma. [DS] S bıdı bıdı, {ağız} B ebek
okşama sırasında kullanılan sevgi sözü. [DS]|| bıdı
bıdı etm ek, {ağız} 1. Ağız kavgası etmek. 2. Kendi
BID
kendine konuşmak. [DS]|| bıdı bıdı konuşm ak,
{ağızj 1. Kavga edercesine konuşmak. 2. Kendi
kendine konuşmak; mırıldanmak; homurdanmak.
[DS]
bıdı2, [bid (yans.) > bıd-ı] {ağız} sf. Geveze. [DS]
bıdı3, [bid / bid (yans.)] is. Düzensiz hafif patırtılı
hareketleri, patırtılı ve dengesiz, düzensiz veya iki
yana sallanarak adım atmayı anlatan yansımalı
gövde. [Zülfıkar] S1 b ıd ı bıdı, {ağızj (Küçük hay­
vanlar için) sıçrayarak. [DS]
bıdıbıdı, [bid (vans.) > bıd-ı+bıd-ı] {ağızj is. G eveze­
lik. [DS]
bıdıcı, [bid (yans.) > bıd-ı-cı] {ağızj sf. Geveze. [DS]
b ıdıdaşm ak, [bid (yans) > bıd-ı(r)-da-ş-mak] {ağızj
işteş f. [-ır] -*■ bıdırdaşmak. [DS]
b ıd ık 1, [bıd-ık] {eTj is. Bıyık. [DLT]
b ıd ık 2, -ğı [bid (yans.) > bıd-ık / Erme, bızdig ?] sf. 1.
(İnsan için) kısa boylu ve tıknaz; şişman ve yuvar­
lak yüzlü. 2. {ağız} (Meyve, tohum için) küçük;
ufak. [DS] 3. {ağızj Tavuk. [DS] 4. {ağızj Yumurta.
[DS] 5. {ağızj ünl. Küçükleri severken kullanılan
sevgi sözü. [DS]
b ıd ık J, -ğı [bid (yans.) > bıd-ık] is. Düzensiz hafif
patırtılı hareketleri, patırtılı ve dengesiz, düzensiz
veya iki yana sallanarak adım atmayı anlatan yan­
sımalı gövde. S b ıd ık bıdık, {ağızj (Çocuğun y ü ­
rüyüşü için) yavaş yavaş. [DS]
b ıdıkı, [bir+tık-ı > bıdıkı] (bı 'diki) {ağızj sf. Bir
parça; biraz; azıcık. [DS]
b ıdıkım , [bir+tıkı-m > bıdıkım] (bı ’dikim) {ağızj sf.
Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
b ıd ıl1, [bid (yans.) > bıd-ıl] {ağızj sf. Dengesiz ve
düzensiz yürüm eyi, sallanarak hareket etmeyi anla­
tan yansımalı gövde. [DS] S bıdıl bıdıl, {ağızj (Ço­
cuğun yürüyüşü için) yavaş yavaş; pıtır pıtır. [DS]
bıdıl2, [bid (vans.) > bıd-ıl] is. Gürültülü patırtılı, ka­
ba ve düzensiz konuşmayı; baş ağrıtıcı konuşmayı,
gevezelik ve dedikodu etmeyi anlatan yansımalı
gövde. S bıdıl bıdıl, {ağızj (Çocuğun konuşması
için) tatlı tatlı. || bıdıl bıdıl ko n u şm ak , {ağızj İki
kişi h a fif sesle konuşmak.
b ıd ıla m a k 1, [bid (yans.) > bıd-ı-la-mak] {ağızj g ç sz.f.
f r ] fl(ı)-y o r] Kendi kendine konuşmak; bıdır-
damak. [DS]
b ıd ılam ak 2, [bid (yans.) > bıd-ı-la-mak] {ağızj gçsz. f.
f r ] fl(ı)-y o r] Koşmak. [DS]
bıdılanm ak, [bid (yans.) > bıd-ı-la-n-mak] {ağızj
dönşl. fi f ı r ] Kendi kendine söylenmek. [DS]
bıdılaşm ak, [bid (yans.) > bıd-ı-la-ş-mak] {ağızj işteş.
fi f ı r ] İki kişi konuşmak. [DS]
bıdılavık, -ğı [bid (yans.) > bıd-ı(r)-la-(m)ık / bıd-ı-
la-ğuk] {ağız} sf. Ağzının içinden konuşan; dediği
anlaşılmayan. [DS]
0IÜMIİM2biiti.^
b ıd ıld am ak , [bid (vans.) > bıd-ıl-da-mak] {ağızj gçsz.
fi. f r ] fd (ı)-y o r] Kendi kendine konuşmak; mırıl­
danmak; homurdanmak. [DS]
b ıd ıld an m ak , [bıd (yans.) > bıd-ıl-da-ıı-mak] {ağız}
dönşl. fi f ı r ] Kendi kendine söylenmek; mırıldan­
mak. [DS]
b ıd ır1, [bid (yans.) > bıd-ır] {ağız} is. 1. Çocuğun tatlı
tatlı konuşm asını anlatan yansımalı gövde. 2. Ken­
di kendine konuşmayı, mırıldanmayı anlatan yan­
sımalı gövde. [DS] S b ıd ır b ıd ır, /ağızj 1. (Çocuk
için) kendi kendine tatlı tatlı söylenmesi. 2. Kendi
kendine konuşmayı, mırıldanmayı anlatır. [DS])
b ıd ır b ıd ır etm ek, {ağız} 1. Kendi kendine konuş­
mak. 2. Gevezelik etmek. 3. (Çocuk için) tatlı tatlı
konuşmak. [DS]
b ıd ır2, [bid (vans.) > bıd-ır] is. Düzensiz hafif patırtılı
hareketleri, patırtılı ve dengesiz, düzensiz veya iki
yana sallanarak adım atmayı anlatan yansımalı
gövde. S 1 b ıd ır b ıd ır etm ek, {ağız} (Şişman kim se­
lerin vücutları için) yürürken titremek.
b ıd ıra m a k , [bıd (yans.) > bıd-ır-a-mak] {ağızj gçsz. fi
f r ] [-r(ı)-yor] 1. Kendi kendine konuşmak; mırıl­
danmak; söylenmek; homurdanmak; fısıldanmak.
2. Yersiz ve çok konuşmak. [DS]
b ıd ıra şm a k , [bıd (yans.) > bıd-ır-a-ş-mak] {ağız} işteş
fi f ı r ] H afif sesle konuşmak. [DS]
b ıd ırd a m a k , [bıd (yans.) > bıd-ır-da-mak] {ağız} gçsz.
fi f r ] [-d(ı)-yor] 1. Kendi kendine konuşmak; m ı­
rıldanmak; homurdanmak. 2. Çok yersiz konuş­
mak; söylenmek. 3. (İki kişi için) aralarında hafif
sesle konuşmak. 4. (Küçük çocuk için) anlaşılmaz
fakat neşeli sesler çıkarmak; konuşm aya çalışmak.
[DS]
b ıd ırd a n m a k , [bıd (yans.) > bıd-ır-da-n-mak] {ağız}
dönşl. fi f ı r ] Kendi kendine konuşmak; mırıldan­
mak; homurdanmak,
b ıd ırd a şm a k , [bıd (yans.) > bıd-ır-da-ş-mak] {ağız}
işteş fi f ı r ] 1. Ağız kavgası yapmak; atışmak; tar­
tışmak. 2. İki kişi konuşmak. [DS]
b ıd ırg ı, [bıd-ır-gı] {ağızj is. Kuruntu; vehim; vesve­
se. [DS]
b ıd ırık , -ğı [bıd (yans.) > bıd-ır-ık] {ağızj sf. Geveze.
[DS]
b ıd ırıv erm ek , [bıd-ır-ı+ver-mek] {ağızj g ç sz .f. f i r ]
Ağız kavgası yapmak; atışmak. [DS]
b ıd ırlan m a k , [bıd (yans.) > bıd-ır-la-n-mak] {ağızj
dönşl. fi f ı r ] Kıt kanaat geçinmek; güç hâlde idare
etmek. [DS]
b ıd ırtı, [bıd (yans.) > bıd-ır-tı] {ağızj is. l.Y avaş ve
işitenler tarafından anlaşılmayacak şekilde konuş­
ma; yavaş ses. 2. A ğız kavgası. 3. Gevezelik. [DS]
bıdısgan, [Far. bıdısğân jlA-*-b] (bıdısğa:n) {OsTj is.
bot. Sarmaşık,
bıdış, [bıd (yans.) > bıd-ı-ş] {ağızj sf. Sevimli ve kü­
çük. [DS] S bıdış bıdış, {ağızj 1. Çocuğun yavaş
i i n l » » • 585
vavaş yürüyüşünü anlatır. 2. K üçük ve sevimli hay­
van yavruları ve onların hareketlerini anlatır. [DS]
bıdışgan, [Far. bıdışğân j U i j J (bıdışga;n) (OsT} is.
bot. Sarmaşık,
bıdik, -ği [bıd (yans.) > bıd-ik] jağızj ünl. 1. Köpek
çağırma ünlemi. 2. is. Küçük nakış veya leke. [DS]
bıdrak, -ğı [bıd (yans.) > bıd-(ı)r-alc] {ağızj sf. Geve­
ze. [DS]
bıdram ak, [bıd (yans.) > bıd-(ı)r-a-mak] {ağızj gçsz.
f [-r] Konuşmak. [DS]
b ıdranm ak, [bıd (yans.) > bıd-(ı)r-a-n-mak] {ağızj
dönşl. fi [-ır] Çok ve yersiz konuşmak. [DS]
bıdraşm ak, [bid (vans.) > bıd-(ı)r-a-ş-mak] {ağız} gçl.
[ [-ır] Çağırmak. [DS]
bıgıcık, -ğı [bir+kıyı-cık > bıgıcık] (bı ’gıcık) {ağızj
sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bıgıdık, -ğı [bir+kıt-ık > bıgıdık] (bı ’gıdık) {ağızj sf.
Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bıgır, [bıg (yans.) > bıg-ır] is. Y emeğin kaynama se­
sini anlatan yansımalı gövde. S b ıgır bıgır, {ağızj
(Yemeğin kaynaması için) fık ır fıkır. [DS]
bıgırdam ak, [bıg (yans.) > bıg-ır-da-mak] gçsz. fi [-
r] [-d(ı)yor] Fokur fokor kaynamak,
bıgırdaşm ak, [bıg (yans.) > bıg-ır-da-ş-mak] dönşl. fi.
[-ır] Fokur fokur kaynaşmak,
bıgırdı, [bıg (yans.) > blg-ır-dl] {ağızj is. Yemeğin
kaynaması sırasında çıkan ses. [DS]
bıgırık, -ğı [bir+kır-ık > bıgırık] (bı ’gırık) {ağızj sf.
Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bıgrıg, [boğ-mak > boğ-ur-m ak > boğ-(u)r-uğ / bığ-
(ı)r-ığ / bığ-(ı)r-ıl / boğ-(u)r-ul / buğ(u)r-ul] {eTj is.
Dolu çuval veya tulumda meydana gelen büküntü,
girinti ve çıkıntılar. [DLT]
bıgrıl, [boğ-mak > boğ-ur-mak > boğ-(u)r-uğ / bığ-
(ı)r-ığ / bığ-(ı)r-ıl / boğ-(u)r-ul / buğ(u)r-ul] {eTj is.
-*• bıgrıg. [DLT]
bıgza, Ar. buğz > buğza <wii>] {OsTj is. Şiddetli nef­
ret; hiç hoşlanmayış.
bığ1, [bığ (yans.)\ is. Suyun çağlamasını, sıvıların bol
bol akışını, dökülüşünü anlatan kök. [Zülfıkar] bığ-ıl
bığıl, bığ-ıl-tı.
bığ", [bığ (yans.)] is. Şişman olmayı, bedenin yağla­
narak bazı bölgelerinin sarkmasını, oynamasını an­
latan kök. [Zülfıkar] bığ-ır bığır, bığ-ış.
b |ğ \ [bığ] {ağız}is. 1. Tarlada açılan su yolu. 2. Alüv­
yon. [DS]
bığıl, [bığ (yans.) > bığ-ıl] is. Suyun düzlükte yavaş
yavaş akışını anlatan yansım alı gövde, fi1 bığıl bı-
ğıl, {ağızj 1. (Sıı için) kendi hâlinde çağlamadan a-
ktşı. 2. Etli butlu; şişman; dolgun; bıngıl bıngıl.
[DS]
bığılcım, [bığ (yans.) > bığ-ıl-cım] {ağızj is. Suyun
üstündeki buz. [DS]
BIJ
bığıltı, [bığ (yans.) > bığ-ıl-tı] {ağız} is. Kulağı rahat­
sız etmeyen su şırıltısı. [DS]
b ığ ır1, [bığ (yans.) > bığ-ır] {ağız} is. H afif hafif sal­
lanmayı, sallanarak yürümeyi, suyun yavaş yavaş
akışını anlatan yansımalı gövde. [DS] S b ığ ır bı-
ğ ır, {ağızj 1. Suyun kaynarken çıkardığı ses. 2. Etli;
yağlı; şişman; tıkız. [DS]j| b ığır b ığ ır bitm ek,
{ağızj 1. Çok şişmanlamak. 2. (Bitki için) yerden
çok fışkırm ak. [DS]
b ığır2, [bağır / bığır] {ağızj is. 1. Ceviz kütüğü. 2.
Ağacın gerçek odun yapılan kısmı. [DS]
b ığ ırık , -ğı [bir+kır-ık > bığırık] (bı ğırık) {ağızj sf.
B ir parça; biraz; azıcık. [DS]
b ığ ırm a, [bığ (vans.) > bığ-ır-ma] {ağız} is. Tavşanın
bağırması; tavşan sesi. [DS]
b ığ ırm ak , [bığ (yans.) > bığ-ır-mak] gçsz. fi. [-ır]
{ağız} (Avcı için) tilki veya kurdu tuuzağa düşür­
mek için tavşan gibi bağırmak.
b lğ ış1, [bığ (yans.) > bığ-ış] {ağızj sf. (Bağ için) zayıf;
cılız. [DS]
bığış2, [bığ (yans.) > bığ-ış] {ağızj sf. Etli; yağlı; şiş­
man. [DS]
bığıycık, -ğı [bir+kıyı-cık > bığıycık] (bı ğıycık) {a-
ğızj sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
b ığlam ak, [bığ-la-mak] {ağızj gçl. fi [-r] [-l(ı)-yor]
Korumak. [DS]
b ıh 1, [bıh (yans.)] is. (Çocuk dilinde) kesme, koparma
anlatan kök. [Zülfıkar] bıh etmek, bıh-ı-la-mak, bıh-
la-mak. S’ bıh etm ek, {ağızj (Çocuk dilinde) kes­
mek. [DS]
bıh 2, [bıh (yans.)] is. Şişman olmayı, bedenin yağla­
narak bazı bölgelerinin sarkmasını, oynamasını
anlatan kök. [Zülfıkar] bıh-ır bıhır.
bıhağı, [buka-ğu > bukağı > bıhağı] {ağızj is. Bukağı;
demir köstek,
b ıh ılam ak , [bıh (yans.) > bıh-ı-la-mak] {ağız} gçl. fi. [-
r] [-l(ı)-yor] Bastırarak kesmek. [DS]
b ıh ır, [bıh (yans.) > bıh-ır] is. Şişman olmayı, bede­
nin yağlanarak bazı bölgelerinin sarkmasını, oy­
namasını anlatan yansımalı gövde. S1 b ıh ır b ıh ır,
{ağızj Etli; şişman; tıknaz. [DS]
b ıh lam ak , [bıh (yans.) > bıh-la-mak] {ağızj gçl. fi [-r]
[-l(ı)-yor] (Çocuk dilinde) kesmek. [DS]
b ıh tı1, [? bıhtı] {ağızj is. Kavrulmuş kıyma. [DS]
b ıh tı2, [Far. püht => pıhtı > bıhtı] {ağızj is. Pıhtı,
b ıj', [bıj (yans.)] is. H afif aydınlanmayı, birazcık
görmeyi anlatan kök. [Zülfıkar] bıj etmek, bıj-ıl-da-
mak. S 1 bıj etm ek, {ağızj Göz altından parm ağı ile
biraz çekerek aldanmayacağını ifade etmek.
b ıj2, [bıj (yans.)] is. Keçi ve diğer hayvanlan çağırma,
kovalama sözünü anlatan kök. [Zülfıkar] bıj-ı bıjı.
b ıjJ, [bıj (yans.)] is. Sulanmış, cıvıklaşmış nesnelerin
kımıldamaları halindeki görünümünü ve durumunu
anlatan kök. [Zülfıkar] bıj-gır, bıj-ır-gan.
BIJ
bıjgırmak, [bıj (yans.) > bıj-gır-mak] {ağız} g ç sz.f. [-
ır] (Yoğurt, turşu vb. için) ekşiyip küflenmek. [DS]
bıjı, [bıj (yans.) > bıj-ı] is. Kuzu, koyun çağırma ünl­
emi. fi1 bıjı bıjı, {ağız} Koyun, kuzu çağırma ün­
lemi. [DS]
bıjıldam ak1, [bıj (yans.) > bıj-ıl-da-mak] {ağızj gçsz.
fi- [~rl [-d(ı)-yor] (Göz için) kanlanmak; sulanmak;
çapaklanmak. [DS]
bıjıldamak2, [bıj (yans.) > bıj-ıl-da-mak] {ağız} gçsz.
f M [~d(ı)-yor] Hafifçe aydınlanmak. [DS]
bıjırgan, [bıj (yans.) > bıj-ır-gan] {ağız} is. Sulu yara.
[DS]
bık1, [bık (yans.)] is. (Çocuk dilinde) kesme, koparma
anlatan kök. [Zülfıkar] bık etmek, fi1 bık etmek,
{ağız} (Çocuk dili) kesmek. [DS]
bık2, [bık (yans.)] is. Bir sıvının kaynar gibi kabarıp
sönmesini, bir yerden veya kaynaktan aralıklı ola­
rak çıkışını anlatan kök. [Zülfıkar] bık bık etmek. S
bık bık etmek, {ağız} Kaynamak. [Zülfıkar]
bık3, [bık (yans.)] is. Şişman olmayı, bedenin yağla­
narak bazı bölgelerinin sarkmasını, oynamasını
anlatan kök. [Zülfıkar] bık-ıl.
bıka, -a’ı [Ar. b u k 'â (toprak parçası) > bıkâ‘ ^U ]
(bık-a:) {OsT} is. 1. Toprak parçaları; araziler. 2.
Ülkeler.
bıkanak, -ğı [eT. baka-n-ak / bı-kı-n > bıkın-ak]
{ağvz} is. 1. Ayak, bilek ve diz eklemi. 2. Bakanak.
[DS]
bıkbık1, -ğı [bık (yans.) > bık+bık] {ağız} is. Pekmez
karıştırılm ış ince bulgur. [DS]
bıkbık2, -ğı [bık (yans.) > bık+bık] {ağız} is. Kaynak;
göze. [Zülfıkar]
bıkıl, [bık (yans.) > bık-ıl] {ağız} sf. Obur. [DS]
bıkıldam ak1, [bık (yans.) > bık-ıl-da-mak] {ağız}
gçsz. fi [-r] [-d(ı)-yor] (Gövde için) geriye bük­
m ek. [DS]
bıkıldam ak2, [bık (yans.) > bık-ıl-da-mak] {ağız}
gçsz. fi. [-r] [-d(ı)-yor] (Su vb. için) yavaş yavaş
kaynamak. [DS]
bıkılm a, [bık-ıl-ma] is. Bıkılmak işi.
bıkılmak, [bık-mak > bık-ıl-mak] edl. fi [-ır] Bıkkın
durum a gelmek; bezilmek; usanılmak,
bıkımık, -ğı [bir+kıy-mık > bıkımık] (bı ’kımık)
{ağız} sf. B ir parça; biraz; azıcık. [DS]
bıkın, [bık (yans.) > bık-m ? / Moğ. mikan (et) [Vla-
dimirtsov] ,> i] {eT} is. 1. Kalça. [EUTS] [Gabain] 2.
{eT} {eAT} Böğür; boş böğür. [DLT] 3. {ağız} Omur­
ga; bel. [DS]
bıkmak, -ğı [baka-n-ak > bıkın-ak] {ağız} 1. Eklem.
2. Bilek. 3. Bakanak. [DS]
bıkınmak, [bık (yans.) > bık-m-mak] {ağız} dönşl. fi
[-ır] Zorlayıp birdenbire ayağa fırlamak. [DS]
bıkıntı, [bık-mak > bık-mtı] is. Bıkm a durumu; bez-
gi-
ö IİM IlC tS O M .sse
b ik ir1, [bık (yans.) > bık-ır] is. Kaynam a bildiren
yansımalı gövde. 0 bikir bikir, {ağız} (Kaynamak
için) fiıkırtılı sesler çıkararak; fi'okor fokur. [Zülfı-
kar]|| bikir bikir kaynamak, {ağız} Fokur fokur
kaynamak. [Zülfıkar]
bikir2, [? bikir] {ağız} is. K ayaların parçalanmasıyla
oluşan yar; kayalık uçurum. [DS]
bıkırık, -ğı [bir+kır-ık > bıkırık] (bı ’kırık) {ağız} sf.
Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bıkka, [bık-ka] {ağız} sf. U fak tefek; kısa boylu. [DS]
bıkkın, [bık-mak > bık-km] sf. Bilemiş olan; bezgin,
bıkkınlık, -ğı [bık-km-lık] is. Bıkkın olm a durumu;
bezginlik.
bıkla, [Ar. mukla (gözün akı ve gözbebeği) / Sur. Ar.
mıkıl / bık (yans.) > bık-la [Zülfıkar]] {ağız} 1. Kıy­
malı yumurta. 2. Yoğurt ve yumurta ile yapılan
yemek. [DS]
bıkma, [bık-ma] is. Bıkm ak işi.
bıkmak, [eT. bök-m ek > bık-mak] gçsz. fi [-ar] 1.
Tekrarlanan şeyler yüzünden insanın doygunluğa
ve yorgunluğa ulaşması sonucu istemezlik durumu
ortaya çıkmak. 2. mecaz. Dayanılm az hâl almak,
bıktırıcı, [bık-tır-ıcı] sf. İnsanda bıkkınlık durumu
ortaya çıkaran,
bıktırm a, [bık-tır-ma] is. Bıktırm ak işi.
bıktırmak, [bık-tır-mak] gçl. fi [-ır] 1. Birinin bık­
masına yol açmak. 2. Bıkkınlık vermek. 3. Usan­
dırmak.
bıkyaz, [Far. bağyâz] {ağız} is. 1. Yeni yapılan ev
dolayısıyla verilen ziyafet. 2. Önemli bir yitik şeyin
bulunması sebebiyle verilen ziyafet. [DS]
bil, [bil (yans.)] is. Oynama, dalgalanma, kımıldanma
anlatan kök. [Zülfıkar] bıl-dır bıldır, bıl-dır-da-mak.
S bil bil, {ağız} (Gaz lambasının alevi için) titreye­
rek; tir tir. [DS]
bılamaç, -cı [bula-mak > bula-maç] {ağız} is. 1. Kay­
namış suya un koyarak yapılan bir yemek. 2. Pelte;
muhallebi. [DS]
bılaşık, -ğı [bula-ş-mak > bıla-ş-ık
{eAT} {ağız} sf. 1. Bulaşık. 2. (Kişi için) birine balta
olan; yapışkan. [DS]
bılaşkan, [bula-ş-mak > bıla-ş-kan ü lü L ] {eAT} sf.
Çok bulaşan; sıvaşkan.
bılaşmak, [bula-ş-mak > bılaş-m ak {eAT} {a-
ğız} gçsz. fi. [-ur] Bulaşmak. [DS]
bild ik 1, -ğı [bıl-dık] {ağız} sf. (Domates, ceviz vb
için) ufak. [DS]
bildik2, -ğı [bıld (yans.) > bıld-ık] sf. (Bir zar, kabuk
vb. içinde bulunan şeyler için) basıldığında veya
sallandığında oynayan; titreyen; bıngıldayan. S
bildik bildik, {ağız} Sulu ve yum uşak; bıngıl bıngıl.
[DS]
bıldır1, [bil / bıld (yans.) > bıld-ır / bıltır] {ağız}] is.
Oynama, dalgalanma ve titreme anlatan yansımalı
l i e M ff S Q M .5 8 7 BIN

gövde. [DS fi1 bıldır bıldır, {ağız} (Kişi ve hayvan­ bılık, [bılh / bıl(ı)k (yans.)] is. Şişmanlık ve yağlı, be­
ların yürüyüşü için) şişmanlıktan titreme hâli; bın­ sili olmayı anlatan kök. [Zülfıkar] fi1 bılık bılık,
gıl bıngıl. [DS] |J bıldır bıldır etmek, 1. (Şişman {ağızj Şişman; tombul; tıkız; bıllık bıllık. [DS]
kimse veya besili sığır için) yağları sallanmak. 2. bılışka, [? bılışka] {ağız} is. 1. Rüşvet. 2. Bir emek
Pelte gibi sallanmak. karşılığı olmayan hediye vb. [DS]
bıldır2, [bir+yıl-dır > bıldır j-lL / jjJL,] {eT} {eAT} {a- b ılk1, [bılg / bılh / bilk / bulk / bülk / bülg (yans.)] is.
ğız} is. 1. Geçen yıl. 2. zf. Geçen yıl. [DLT] 3. Bir M ayalanma, kaynama, ekşime, çürüme ve suyunu
yıl önce. [DS] bırakm a gibi olaylar sonucunda kabarıp sönmeyi,
dalgalanmayı anlatan kök. [Zülfıkar] bılk bılk etmek,
bıldırcın, [bıld (yans.) > eT budur-sun > *buld-ur-sln
bılk-ık, bılk-ı-mak. 0 bılk bılk etmek, {ağız} (İlti­
[Clauson] > bıldır-cm] is. zool. 1. Tavukgillerden
kısa bacaklı, toparlak gövdeli, keklik büyüklüğün­ hap için) içi sıvı ile dolmak; yum uşamak; çürümek.
[DS]
de, esmer benekli tüyleri bulunan, yuvasını yerde
bılk2, [bılh / bıllc (yaııs.)] is. Şişmanlık ve yağlı, besili
ve ekin tarlaları içinde yapan, ılıman bölgelerle
olmayı anlatan kök. [Zülfıkar] bıl(ı)k bılık, bıl(lı)k
sıcak kuşak arasında göç eden bir av kuşu,
(Coturnix) 2. argo. Sokak kızı. S bıldırcın eti, bıllık.
Avlanan veya çiftliklerde üretilen bıldırcının lezzet­ bılkak, -ğı [bılk-ı-k / bılk-a-k] {ağız} sf. 1. Yum uşa­
li eti. |j bıldırcın gibi, (Kadın için) kısa boylu, dol­ mış; sulanmış 2. Olgunlaşmış. 3. Erimiş; zedelen­
gunca fa k a t alımlı. miş. [DS]
bıldırçm, [bıld (yans.) > bıld-ır-çm] {eT} is. zool. B ıl­ bılkık, -ğı [bılk-ı-k / bıllc-a-lc] {ağızj sf. 1. Yumuşa­
dırcın. mış; sulanmış 2. Olgunlaşmış. 3. Erimiş; zedelen­
bıldırdamak, [bıld (yans.) > bıld-ır-da-mak] {ağız} miş. [DS]
gçsz.f. [-r] [-(ı)-yorj 1. (Yaprak için) sallanmak. 2. bılkım ak, [bılk (yans.) > bılk-ı-mak] {ağız} gçsz. fi [-
Parlamic. [DS] r] 1. Çürümeye, erimeye yüz tutmak; bozulmak. 2.
Yumuşamak; sulanmak. 3. Zedelenmek. 4. (Yara
bıldırgı, [bir+yıl-dır+ki > bıldır-ğı ^ j- ii;] {eAT} sf. -+
için) iltihaplanmak. 5. (İltihap için) su dolmak; çü­
bildirici. rümek; yumuşamak. [DS]
bıldırkı, [bir+yıl-dır+ki > bıldır-lçı {eAT} sf. -*• bılkınm ak, [bıllc (yans.) > bılk-ı-n-mak] {ağız} dönşl.
bıldırki. fi. [-ır] -*■ bılkımak. [DS]
bıldırki, [bir+yıl-dır+ki > bıldır-ki _>aL] {eAT} sf. bılla, [bula (hanım) / Yun. pula (abla) / bula (yüzü
Geçen yılki. örtülü Türk kadım) > bılla / abla / abula / abıla]
{ağız} is. 1. Abla. 2. Görümce. 3. A ğa karısı. 4.
bıldırsı, [bir+yıl-dır-(ı)-s-ı] {ağız} sf. Geçen yıllci.
[DS] (Çobanlara göre) sürü ve hayvan sahibi kadm. 5.
bılg, [bılg / bılh / bilk / bulk / bülk / bülg (yans.)] is. Hanım; kadm. [DS]
Mayalanma, kaynama, ekşime, çürüme ve suyunu bıllakm a, [bir+lolcma > bıllakma] (bı llakm a) {ağız}
bırakma gibi olaylar sonucunda kabarıp sönmeyi, sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
dalgalanmayı anlatan kök. [Zülfıkar] bılg bılg. fi1 bıllakm acık, -ğı [bir+lokma-cılc > bıllakmacılc] (bı 7-
bılg bılg, {ağız} İçi sıvı dolu olup yumuşayan. [DS] lakmacık) {ağız} sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bılgımak, [bılg (yans.) > bılg-ı-mak] gçsz. fi [-r] 1. bıllık1, -ğı [bılk (yans.) > bıl(lı)k] is. Şişmanlık ve
(Meyve için) çok olgunlaşmaktan dolayı yum uşa­ yağlı olma bildiren gövde. S bıllık bıllık, (Çocuk
mak. 2. {ağız} (Yoğurt, turşu vb. için) ekşimek; küf­ veya kadm için) çok tombul; etli butlu.
lenmek; kurtlanmak. [DS] bıllık2, -ğı [bıllc (yans.) > bıl(lı)k] is. Sulu ve yumuşak
bilgin, [Ar. bilgin ,>*!.] (bılğvn) {OsT} is. Afet; mu­ olm a bilderen gövde. S bıllık bıllık, {ağız} Sulu;
yum uşak; bıngıl bıngıl. [DS] || bıllık bıllık etmek,
sibet; felaket.
{ağız} 1. içi sıvı dolduğu için yumuşamak. 2. (Yara
bılh1, [bılg / bılh / bilk / bulk / bülk / bülg (yans.)] is.
için) iltihap dolarak yumuşamak. [DS]|| bıllık bıllık
Mayalanma, kaynama, ekşime, çürüme ve suyunu
oynamak, {ağız} -*■ bıllık bıllık etmek. [DS]
bırakma gibi olaylar sonucunda kabarıp sönmeyi,
bıllıkmak, [bılk (yans.) > bıl(lı)lc-mak] {ağız} gçsz. fi
dalgalanmayı anlatan kök. [Zülfıkar] bılh bılh .S 1
[-r] 1. Çürümeye, erimeye yüz tutmak; bozulmak.
bdh bılh etmek, {ağız} (İçi sıvı dolu esnek şeyler
için) hareket ettirilince yum uşakça sallanmak; bıl- 2. Yumuşam ak; sulanmak. 3. Zedelenmek. [DS]
kımak. [DS] bıllım, [bil (yans.) > bıl(l)-ım] is. Sulu ve yumuşak
bılh“, [bılh / bılk (yans.)] is. Şişmanlık ve yağlı, besili olm a bilderen gövde. S1 bıllım bıllım etmek, {ağızj
olmayı anlatan kök. [Zülfıkar] bılh bılh, bıl(ı)h bılıh. (Yara için) iltihap dolarak yum uşamak; çürümek.
bılıh, [bılh (yans.) > bıl(ı)h] {ağız} sf. Yağlı; şişman; [DS]|| bıllım bıllım oynamak, {ağız} bıllım bıl-
tıkız. [DS] S bılıh bılıh, {ağız} Şişman; tombul; lım etmek. [DS]
tıkız; bıllık bıllık. [DS] bin, [bl-n / bi-n] {eTj is. Bin. [Gabain]
BIN
lunar, [bing / bin (yans.) > eT. mufi-ar > bun-ar > bin-
ar] is. {ağız} Çeşme; pınar. [DS]
bındıldam ak, [bmg (yans.) > bm g-il-da-m ak > bmd-
ıl-da-mak] gçsz. f. f r ] fd (i)-y o r] {ağız} -* bıngıl­
damak. [DS]
b in g1, [bmg (yans.)] is. Şişmanlığı, yağlılığı ve etlerin
sarkıklık sonucu oynamasını anlatan kök. [Zülfıkar]
bm g-ıl bıngıl, bıng-ıl-da-mak, bıng-ıl-da-k.
bm g2, [bin / bm g / bm k / böng / bunk / bung / bün /
büng / bünk (yans.)] is. Bir sıvının kaynar gibi ka­
barıp sönmesini, bir yerden veya kaynaktan aralıklı
olarak çıkışını anlatan kök. [Zülfıkar] bm g-ıl-da­
mak, bmg-ıl-dak.
bıngJ, [Moğ. minğan > bin / bin / bin / min] (bin)
{eT} is. Bin; 1000. S bmg başı, Binbaşı. [Gabain]
bınga, [bin (bin) > bın-a] (bina) {eT} is. Bin askerden
oluşan askeri birlik. [ETY] S bınga başı, Bin başı.
[Gabain]
bmgar, [bun (yans.) > bın-ar j i s y (bıhar) {eT} {eAT}
is. Pınar; çeşme. [Clauson]
bıngıl, [bmg (vans.) / eT. ban-ıl (geçkin meyve) >
bmg-ıl] is. Şişmanlık ve yağlılık bildiren yansımalı
gövde. S 1 bıngıl bıngıl, 1. Vücudu çok dolgun ve
şişman, kasları gevşek olduğu için hareket halinde
etleri titreyen. 2. {ağız} Etli; yağlı; şişman. [DS] 3.
{ağız} (Yara için) azmış; iltihaplı. [DS] 4. {ağız}
(Erimiş katilar, sıvılar, kas vb. için) oynama, sal­
lanma ve titreme durumunu belirtir. [DS]
bıngıldak, -ğı [bıngıl-da-y-ık / bmgıl-dak] is. 1.
Çocuklarda kafatası kemikleşmeden önce kem ikle­
rin birleşme yerlerinde görülen kıkırdak yapılı
alanlar. 2. mecaz. Oyuncak. 3. Bataklık. 4. {ağızj
Suyun kaynama hâli. [DS] 5. {ağız} sf. (Kadm için)
etleri hareket halinde iken sarsılacak, oynayacak
hâlde. [DS] 6. {ağız} Sözünde durmayan; oynak.
[DS]
bıngıldam a, [bmg (yans.) > bmg-ıl-da-ma] is. Bıngıl­
damak işi.
bıngıldam ak, [bmg (yans.) > bıng-ıl-da-mak] gçsz. f.
f r ] [-d(ı)-yor] 1. Şişmanlıktan ötürü etleri titre­
mek. 2. Yumuşaklıktan ötürü hafif sarsıntıda oy­
namak. 3. {ağız} (Bataklık için) basıldığı zaman iki
yana oynamak. [DS] 4. {ağız} Zonklamak. [DS]
bıngıldayık1, [bınğıl-da-yık Jj.IaİLü] {eAT} {ağız} is.
Bıngıldak. [DS]
bıngıldayık2, [bınğıl-da-yık] {ağız} is. Kaynak; pmar.
[DS]
bıngılkak, -ğı [bmğıl-dak > bmgılkak] {ağız} is. Bın­
gıldak. [DS]
bıngıllık, [bmg (yans.) > bmgıl-lık] is. 1. Şişmanlık.
2. Şişmanlık dolayısı ile uyuşukluk; tembellik,
bınıkmak, [*tımk-mak [Clauson] / bmık-mak] {eTj
gçsz. f. [-ur] İyileştirmek; şifa vermek; tedavi et­
mek; sağaltmak. [EUTS]
lMIiifflfCES0Zlji.se
bmk, [bin / bmg / bm k / böng / bunk / bung / bün /
büng / bünk (yans.)] is. Bir sıvının kaynar gibi ka­
barıp sönmesini, bir yerden veya kaynaktan aralıklı
olarak çıkışını anlatan kök. [Zülfıkar] bmk-ıl-da-
mak, bınk-ıl-da-y-ık.
bınkıldam ak, [bınk-ıl-da-mak] {ağız} gçsz. fi f r ] [-
d(ı)-yor] Zonklamak. [DS]
bmkıldayık, [bm ğ-ıl-da-y-ık {eATj is. Bın­
gıldak.
bir1, [bir (yans.)] is. Y üksek sesle bağırmayı, ağız
kavgası gürültüsünü anlatan kök. [Zülfilcar] bir bir,
bırbır-lan-mak.
bir2, [bir / bir / bir-i] {eT} zf. 1. Burada; sağ taraf.
[Gabain] 2. Güney. [Gabain]
bıragındı, [bırak-mak > bırağ-mdı {eAT} is.
İşe yaram az duruma gelmiş eşya; döküntü,
bırağmtı, [bırak-mak > bırak-ıntı] {ağız} is. (Hayvan­
lar için) düşük yavru. [DS]
bırahmak, [bırak-mak > bırah-mak {eAT} gçl.
fi f u r j Bırakmak,
bırakılm a, [bırak-ıl-ma] is. B ırakılm ak işi.
bırakılm ak, [bırak-ıl-mak] edil, fi [-ır] 1. Bırakmak
işi yapılmak; bırakm ak eylemine konu olmak. 2.
Terk edilmek,
bırakım, [bırak-ım] is. Bırakm ak eylemi; bırakmak
eyleminde bulunm a girişimi ya da işlemi; terk,
bırakıntı, [bırak-mtı] {ağız} is. 1. Geline getirilen
hediye. 2. Deniz ve akarsuların kıyılarda bıraktığı
artıklar; birikinti. 3. Piç. 4. Bırakılmış kadm. 5.
Ekilmeden bırakılan tarla. [DS]
bırakışma, [bırak-ış-ma] is. Bırakışm ak eylemi; mü­
tareke.
bırakışmak, [bırak-ış-mak] işteş, fi. f ı r ] Savaşı kar­
şılıklı olarak bırakmak; mütareke yapmak,
bırakm a, [bırak-ma] is. 1. Bırakmak eylemi. 2. Terk
etme; vaz geçme. 3. Gitmesine izin verme. 4. Bir
yere koyma; tutmaz olma. 5. {ağız} Balığın geleceği
yan açık olm ak üzere yarım daire biçiminde uçları
kıvrılarak suya bırakılan ağ. [DS] 6. {ağız} Büyük
ağ. [DS]
bırakmak, [Alt. bir (terk, atılma) > bırak-mak
/ ^ I j j j ] gçl. f. [-ır] 1. Elde tutulan veya taşman şe­
yi tutmaz olmak. {eAT} (avm) 2. Eldeki, sırttaki bir
şeyi bir yere koymak; indirmek. {eAT} (aym) 3. Bir
işi veya çalışmayı bitirmeden sona erdirmek; kes­
mek. 4. Bir alışkanlıktan vazgeçmek; alışkanlığı
sürdürmeyi kesmek. 5. Terk etmek; ayırmak; ay­
rılmak. 6. Birinin bir şeyi yapmasına engel olma­
mak; mani olmamak; müsaade etmek. 7. Gitmesine
engel olmamak; gitmesine izin vermek; salmak. 8.
Teslim etmek; vermek. 9. (Bıyık ve sakal için)
uzatmak; koyuvermek; sarkıtmak. 10. Miras kal­
masını sağlamak. 11. Sahiplik hakkını bir yere ve­
nTiiffil t l l l f c 5fl|''jQ rı « 5 8 9
ya birine devretmek; bağışlamak. 12. Başka bir
zamana ertelemek; tehir etmek. 13. Geriye kalm a­
sını sağlamak. 14. Korumak üzere vermek; emanet
etmek. 15. Sorumluluğu başkasına vermek; dev­
retmek. 16. Sınıf geçirmemek. 17. Unutmak; uğ­
raşmamak. 18. (ne .. ne ile yapılan olumsuz cümle­
lerde) tümünü kapsatmak. N e mal bıraktı ne mülk,
hepsini sattı, yedi. 19. (Erkek için) eşini boşamak;
eşinden ayrılmak. 20. V azgeçmek; değer vermez
olmak; saymamak. Bırak şu bilmem neyi Allah aş­
kına. 21. Bir malı, pazarlık sonucu fiyat indirimine
razı olarak satmak; indirim yaparak vermek. 22.
Beraberinde bulunması gereken şeyi yanma alm a­
mak. 23. Yapışık bulunması gereken şeyler ayrıl­
mak; yerinden kopmak; açılmak. 24. /eATj Çıkar­
mak; salmak. 25. (ağızj (Hayvan için) düşük yap­
mak; yavruyu vakitsiz doğurmak. [DS] 26. {eATj
Atmak. 27. g ç sz .f. Tutmaz olmak; işlemez olmak.
Soğuktan elleri de bırakmıştı, fi1 bırağu görmek,
(eATj Bırakıvermek,|| bırak A llah’ını seversen
(Allah aşkına), Birinin değer verilecek nitelikte ol­
madığını ifade etmek için kullanılır,|| Bırakınız
yapsınlar, bırakınız geçsinler, yönt. Devletin, ki­
şilerin ekonomik fa a liyetlerim karışmaktan ziyade
onları koruması gerekliğim, ancak kişilerin güçleri
üstünde olan işleri üstlenebileceğini savunan Adam
Smith 'in sözü.
bırakmamak, [bırak-ma-mak] gçl. fi f z ] f(ı)-y o r]
(Bir eylem için) sürekli ve şiddetli olmak,
bıraktırma, [bırak-tır-ma] is. Bıraktırmak işi.
bıraktırmak, [bırak-tır-mak] gçl. f f - ı r ] 1. Bir şeyi
bırakma işini başkasına yaptırmak. 2. Bir şeyi biri­
nin bırakmasını sağlamak,
bırangar, [Moğ. baran (sağ) + gar (kol)] is. Moğol
askeri kuruluşunda ordunun sağ kanadı,
bırantı, [bırak-mak > bıra(k)-mtı > bırağıntı > bı-
rântı] (bıraıntı) {ağız} is. 1. Bırakılmış olan şey. 2.
sf. Yetim ve kimsesiz. [DS]
bırbır, [bir (yans.) + bir] {ağızj sf. Gevezelik; söylen­
me. [DS]
bırbırlanmak, [bir (>ms.j+bır-la-n-mak] {ağızj dönşl.
fi [-ır] Gevezelik etmek; yerli yersiz söylenmek.
[DS]
bırdırdaşmak, [bir (yans.) > bır-dır-da-ş-mak / bıd-
ır-da-ş-mak] {ağızj işteş, fi f ı ı ] Ağız kavgası et­
mek. [DS]
bırg, [bırg (yans.)] is. Kurcalamayı, karıştırmayı an­
latan kök. [Zülfıkar] bırg-a-la-mak.
bırgalamak, [bırg (yans.) > bırg-ala-mak] {ağızj gçl.
fi f r ] fl(ı)-y o r] Karıştırmak; elle kurcalamak. [DS]
bırgaru, [*ber > *ber-gerü > bıı-ğaru [Clauson]] {eTj
zf. Güneyden,
bırıg, [bırığ / barığ] jeTj sf. Kokmuş. [DLT]
bırıtmak, [bın-t-mak] (ağızj gçsz. fi. [-ır] Darılmak;
alınmak; somurtmak. [DS]
BIŞ
bırk 1, [bırk (yans.)] is. Kaynayıp çıkma biçiminde
gülmeyi anlatan kök. [Zülfıkar] bırk-ıl-da-mak.
bırk", [bırk (yans.)] is. Kurcalamayı, karıştırmayı an­
latan kök. [Zülfıkar] bırk-a-la-mak.
bırkalamak, [bırk (yans.) > bırk-ala-mak] {ağızj gçl.
fi. f r ] fl(ı)-y o r ] Karıştırmak; elle örseleyerek oy­
namak; kurcalamak. [DS]
bırkaru, [*ber > *ber-gerü > bır-ğaru [Clauson / bır-
karu] {eTj is. Güney; cenup. [EUTS]
bırkığ, [*bırk-mak > bırkl-m ak > bırk-ığ] {eT} is.
Atın veya eşeğin genizden çıkardığı ses. [DLT]
bırkıldam ak, [bırk (yans.) > bırk-ıl-da-mah] (ağızj
gçsz. f i f r ] fd (ı)-y o r] 1. Kaynamak. 2. Güleceği
gelmek; birden gülmeye başlamak. [DS]
bırkırmak, [bırk (yans.) > bırk-ır-mak] {eTj g çsz.f. f
ur] (At ve eşek için) bunlundan hapşırık şeklinde
ses çıkartmak. [Clauson]
bırnar, [Yun. prinari => pırnar] {ağızj is. Bir meşe
cinsi; pırnal, (Juniperus sabina, Cuercus ilex). [DS]
bırt, [bırt (yans.)] is. Patlayıp çıkmayı, sıkışan hava
ya da sıvıların dışarı çıkışlarını, haşlama sonucu
patlayıp dağılmayı, birden kurtulmayı anlatan kök,
bırt-la-k, bırt-la -mak.
bırtıl, [Ar. bırtıl (bırti.i, t kalın söylenir) is. 1.
Rüşvet. 2. Rüşvet olarak verilen şey. 3. Varyoz.
bırtlak, -ğı [bırt-la-k] (ağızj sf. 1. Çok olgun. 2. (Göz
için) patlak. 3. (Yanak için) sarkık. [DS]
bırtlamak, [bırt (yans.) > bırt-la-mak] gçsz. f. f r ] f
l(ı)-yor] -* pırtlamak,
bırtmak, [bırt-mak / birt-mek / bart-mak] (eTj gçl. fi
f u r ] 1. Kırmak; parçalamak; yaralamak. [EUTS]
[Gabain] 2. Şekil vermek; yön vermek. [EUTS]
bıruk, [buyur-mak > buy(u)r-uk > bır-uk] (eTj is.
Hakanın yanm a derecesine göre büyükleri alan ve
yer gösteren görevli, teşrifatçı; buyruk. [DLT]
bıs, [bıs (yans.)] is. Sinmeyi, ürküntü duymayı anla­
tan kök. [Zülfıkar] bıs-ır-ık, bıs-ır-ık-lı.
bısat, [Ar. bisât] {ağızj is. Elbise; pusat. [DS]
bısırık, -ğı [bıs-ır-ık] {ağızj sf. İşe yaramaz; pısırık;
hastalıklı. [DS]
bısırıklı, [bıs-ır-ık-lı] {ağızj sf. -*■ pısırık. [DS]
bısta, [Far. beste ? > bısta / biste] {eTj is. Tüccarı
evinde konuk eden, malını satıveren ve tüccar dö­
nerken onda bir baş koyun alan kimse,
bışarmak, [bış-ar-mak] {eT} gçl. f i f u r ] Olgunlaştır­
mak. [EUTS]
bışıg, [bış-mak > bış-ıg] {eTj sf. 1. Olgun. 2. Pişmiş.
[Gabain]
bışlak, -ğı [bış-la-k] (ağızj is. Peynir. [DS]
bışmak, [bış-mak / biş-mek] (eTj {ağız} gçsz. fi f a r ]
[eT. -ur] 1. Olmak; pişmek. [Gabain] [EUTS] 2. O l­
gunlaşmak. [Üç İtigsizler] [EUTS] [DS]
bışrılmak, [bış-ur-m ak> bış-(u)r-ıl-mak] {eTj e d il.f.
[-ur] Pişirilmek.
BIŞ
bışrun, [bış-mak > bış-(u)r-un] {eT} sf. 1. Olgun. 2.
Ustalaşmış; temrinli. [Gabain]
bışrunmak, [bış-mak > bışur-m ak > bış-(u)r-un-
mak] {eT} gçsz. f. [-ıır] 1. Olgunlaşmak. 2. Talim
etmek; işlemek; uygulamak. [Üç İtigsizler] 3. Öğ­
renmek; işte pişmek; pişkin hâle gelmek. [EUTS]
bışrunulm ak, [bışrun-mak > bışrun-ul-mak] {eTj
edil.f. [-ur] Tamamıyla yapabilir olmak; beceri ka­
zanmak.
bışurmak, [bış-ur-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Pişirmek.
[EUTS]
bit1, [bıd / bit (yans.)] is. Gürültülü patırtılı, kaba ve
düzensiz konuşmayı; baş ağrıtıcı konuşmayı, geve­
zelik ve dedikodu etmeyi anlatan kök. [Zülfıkar] bit
bit etmek, bıt-dak
bit2, [bit (yans.)] is. Basılıp sıkıştırılan bir yerden bir
nesnenin fırlamasını anlatan kök. [Zülfıkar] bıt-mak,
bıt-tır-mak.
bit3, [bit (yans.)] is. Patlayıp çıkmayı, sıkışan hava ya
da sıvıların dışarı çıkışlarını, haşlama sonucu pat­
layıp dağılmayı, birden kurtulmayı anlatan kök,
bıt-ık, bıt-mak, bıt-tı-ş.
bıta, -a’i [Ar. bıta’ * UaJ (bıta:) {OsT} is. Gecikme; a-
ğır davranma,
bıtaka, [Ar. bıtâka «Usu] (bıta:ka) {OsT} is. Yazılı kü­
çük kâğıt; pusula; yafta; varaka,
bıtane, [Ar. bıtâne ^Uaj] (bıta:ne) {OsT} sf. 1. Gizli
şey; gizlenilen durum. 2. is. Mahrem; sırdaş. 3. Bir
şeyin ortası. 4. Astar,
bıtbıdık, -ğı [bit (yans.) +bıt-(ı)k] {ağız} is. 1. Tavuk
sesi; gıtgıdak. 2. Bıldırcın. [DS]
bıtbıt1, [bit (yans.) + bit] {ağız} sf. Geveze. [DS]
bıtbıt2, [bit (yans.) +bıt] {ağız} is. İnce bulgur. [DS]
bıtbul, [Sansk. pippala] {eT} is. Biber. [Gabain] [E-
UTS]
bıtdak, -ğı [bit (yans.) + bıt-dak] {ağız} zf. (Konuşmak
için) hızlıca. [DS]
bıtdıh, [eT. büt-mek (bitişmek) / bit (yans.) > bıt(d)-ık
> bıddıh] {ağız} is. -*• bittik. [Gemalmaz]
bitik, -ğı [eT. büt-mek (bitişmek) / bit (yans.) > bıt-ık]
{ağızj is. -*■ bittik. [DS]
bitim, [Ar. butm => bitim] is. Yabani fıstık ağacı,
bitir, [Ar. batır => bitir] {ağız! sf. 1. Gamsız; düşün­
cesiz. 2. (Hayvan için) kapalı yerde kalm aktan do­
layı huysuzlaşan. 3. (Havan için) aşırı beslenmek­
ten dolayı azgınlaşmış. [DS] S bitir olmak, {ağız}
1. Arsızlaşmak. 2. Gamsızlaşmak.
bıtırak, -ğı [bit (yans.) > bıt-ır-ak / bıt-(ı)r-ak / pıt-ra-
k] {ağız! is. Kırlarda yetişen bir yabancı otun dışı
dikenli tohumu. [DS]
bıtırlaşmak, [bıtır-la-ş-mak] {ağız} dönşl. f. f ı r ] 1.
Gamsızlaşmak. 2. Arsızlaşmak. 3. (At için) kapalı
ÛIÜMIÜICtSÖM.^o
yerde kaldığı için yeme içme konusunda huysuz­
laşmak. [DS]
bıtırmak, [Ar. batır => bıtır-mak] {ağız} gçsz. f. f ı r ]
Sevinçten dolayı taşkınlık yapmak. [DS]
bıtmak, [bit (yans.) > bıt-mak] {ağızj gçsz. fi f a r ]
Sıkıştığı yerden birden kurtulmak. [DS]
bıtmul, [Sansk. pippala] {eT} is. Biber. [EUTS]
bıtn, [Ar. bıtn {OsT} sf. 1. (Kişi için) zengin. 2.
Bodur. 3. Obur. 4. Şaşkın. 5. Yalnız kendi çıkarını
düşünen.
bıtna, [Ar. bıtna -uk] {OsT} is. 1. Mide dolgunluğu. 2.
Malın ve paranın çokluğundan doğan sevinç,
bıtrak, -ğı [bıt-rak] {ağız} is. Öd. [DS]
bittik, -ğı [eT. büt-mek (bitişmek) / bit (yans.) >
bıt(t)-ık] {ağız} is. Dişilik organı. [DS]
bittim, [Ar. butm > bittim] {ağızj is. 1. Bir tür fıstık
ağacı. [DS] 2. Defne tohumu,
bıttih, [Ar. bıttîh (bıtti:h, t ve h kalın söylenir)
(OsT} is. 1. Kavun. 2. Kapuz.
bıttırınak1, [fıt-tır-mak ? > bıt-tır-mak] {ağız} g ç sz.f.
f ı r ] Sevinç yüzünden taşkınlık göstermek. [DS]
bıttırmak2, [bıt-tır-mak] {ağız} gçl. fi f ı r ] Bir şeyi
iki parm ak arasında sıkıştırıp bastırarak ileri doğru
fırlatmak. [DS]
bıttış, [eT. büt-m ek (bitişmek, kaynaşmak) / bit
(yans.) > bıt(t)-ış] {ağız} is. -* bittik. [DS]
bıyam, [İt. pian ? => meyan / piyan / bıyam] {ağız}
is. M eyan kökü bitkisi. [DS]
bıyık, -ğı [eT. bıd-ık > bıyık] is. 1. Ü st dudak üzerin­
de çıkan kıllar. 2. A sma ve sarmaşık gibi tırmanıcı
bitkilerin tutunmasına, tırmanmasına yarayan filiz­
leri. 3. Bazı balıklardaki deri uzantıları. 4. dnz.
Yelkenli gemilerde, baş taraftaki üçgen yelkenlerin
bağlı olduğu direğe dikey olarak konulmuş yatay
seren. 5. (ağızj A sma filizi. [DS] fi1 bıyığına gül­
mek, {eAT} Sakalına giilmek.\\ bıyığın burmak,
{eAT} Böbürlenmek; gıırurlanmak.\\ bıyığını balta
kesmez olmak, {eAT} 1. Çok kibirli olmak. 2. K im ­
seden korkusu olmamak.\\ bıyığı yelli, {eAT} K ibir­
li; gururlu.\\ bıyığına gülmek, A lay etmek.| bıyı­
ğını okutmak, Yeni bıraktığı bıyıkları için hocaya
dua ettirmek.\\ bıyığını silmek, B ir işin sonuna
geldiğini düşünerek yapm aktan vazgeçmek. || bıyığı
yelli, Gururlu; kibirli. || bıyık altından gülmek,
Gizli gizli sevinmek, alay etmek. || bıyık bırakmak,
Bıyıklarım tıraş etmeyip ıızatmak.\\ bıyık burmak,
1. Çalım yapm ak amacıyla bıyıklarını eliyle bük­
mek. 2. Böbürlenmek; gururlanmak.\\ bıyık çek­
mek, Boya ile üst dudağına bıyık şekli yapmak.\\
bıyık falı bakmak, Durmadan bıyığı ile oynamak.\\
bıyıkları terlemek, D elikanlılık çağm a girmek;
bıyıkları çıkmaya başlamak.\\ bıyıklarını balta
kesm emek, 1. Kimseden korkusu olmamak. 2. Çok
I B M M Û Ü .5 9 1
kibirli olmak.\\ b ıy ık ları ele alm ak , D elikanlılık
çağma girmek. || bıyık m aşası, Bıyıklara şekil ver­
mek için kullanılan maşa.\\ bıyık yastığı, {ağızj B ı­
yığı çoğaltmak için, uçlarının altına sakaldan ekle­
nen kısım. [DS]
bıyıkdak, [bıyılç-dak {eAT} sf. Bıyığı terlemiş.
bıyıklanm a, [bıyık-la-n-ma] is. Bıyıklanm ak eylemi
ve durumu.
bıyıklanm ak, [bıyık-la-n-mak] gçsz. f [-ır] 1. Bıyığı
çıkmak. 2. Bıyıklı duruma gelmek,
bıyıklı, [bıyık-lı] sf. 1. Bıyığı olan. 2. Bıyığını tıraş
etmemiş olan. 3. (Taze fasulye, bakla gibi bitkiler
için) çok kılçıklı. 4. {ağız} Yayın balığı. [DS] S
bıyıklı balık, zool. Sazangillerden tatlı sularda
yaşayan çenesinin altında dört tane bıyık bulunan
kemikli bir tür balık, (Barbus fluviatilis),\\ bıyıklı
Fadim e, {ağız} Kadın yaradılışlı erkek. [DS] j| bıyık
taşı, {ağız} K öm ür ocaklarında odunun bittiği yere
sıralanan taş. [DS]|| bıyıklıya piyaz v erm ek , argo.
Polisle iyi geçinmek.
bıyıksız, [bıyık-sız] s f 1. Bıyığı olmayan. 2. Bıyığını
tıraş etmiş halde olan.
biz1, [biz (yans.)] is. Cızırtı ile yanm a ya da pişmeyi
anlatan kök. [Zülfıkar] bız-la-mak.
biz2, [biz (yans.)] is. Ekşimeyi, mayalanmayı, küf­
lenmeyi anlatan kök. [Zülfıkar] bız-gır-nıak.
biz3, [biz (yans.)] is. V ızıltı sesini anlatan kök. [Zülfı-
kar] bız-b-ıl-dık.
biz4, [biz / biz (yans.)] is. (İnsan ve hayvan için)
vızıltılı işemeyi anlatan kök. [Zülfıkar] bız-ık etmek,
bız-ı-la-mak, bız-ık.
biz5, [biz / biz / büz (yans.)] is. İşten kaçmayı, kay­
tarmayı, mıymıntılık ve m ızıkçılık etmeyi anlatan
kök. [Zülfıkar] bız-dık-la-mak, bız-ık-çı, bız-ık bızık,
bız-ık-la-mak, bız-ık-tır-mak.
bıza, [buzağı / bızâ] (bıza:) {ağız} is. Buzağı. [DS]
bızaa, [Ar. bıdâ'a / b ıdâ'at / bızâ'at apU^] (bıza:a)
{OsT} is. -*■ bızaat.
bızaat, [Ar. b ıdâ'a / bıdâ'at / bızâ'at İpUsj] (bıza:at)
{OsT} is. 1. A na para; sermaye. 2. Bilgi,
bızagu, [bız-ağu jtljj] {eAT} is. Buzağı.
bızbıldık, -ğı [biz (yans.) > bız(b)-ıl-dık] is. {ağız}
İnce söğüt dalından yapılan düdük. [DS]
bızbılik, -ği [biz (yans.) > bız(b)-ıl-ik] is. {ağız}
bızbıldık. [DS]
bızbız, [biz (yans.) + biz] is. Davul çalarken sol elle
vurulan küçük değnek.
bızdık1, -ğı [Erme, piztik (küçük) => bızdık] is. 1.
Küçük, afacan çocuk. 2. {ağız} sf. Kısa boylu; cüce;
bodur. [DS] ö b ızd ık bızdık, {ağız} (Köpek yavru­
ları için) çok sayıda ve küçük. [DS]
bızdık2, -ğı [biz (yans.) > bız-dık] {ağız} is. Adım.
[DS]
BIZ
b ızd ık 3, -ğı [biz (yans.) > bız-dık] {ağız} is. 1. Kuyruk
sokumu. 2. Cinsel organ. [DS]
b ızd ık lam ak , [biz (yans.) > bızdılc-la-mak] {ağız}
gçsz. f. f r ] fl(ı)-y o r] 1. Kaçmak. 2. M ızıkçılık
etmek. [DS]
b ızgım ak, [biz (yans.) > bız-gı-mak] {ağız} gçsz. f. f
r] Mızıkçılık etmek; oyunbozanlık etmek. [DS]
bızgıncı, [biz (yans.) > bız-mak > bız-gm-cı] {ağız} is.
Mızıkçı; oyunbozan. [DS]
b ızg ırm ak , [biz (yans.) > bız-gır-mak] {ağızj gçsz. f.
f ı r ] (Yoğurt, turşu vb. için) ekşiyip paslanmak
veya kurtlanmak. [DS]
bızıgi, '[Güre, bizikı] {ağız} is. Eşek arısı. [DS]
b ız ık 1, -ğı [biz (yans.) > bız-ık] {ağız} is. Sidik; idrar;
çiş. [DS] S bızık etm ek, {ağız} İşemek. [DS]
bızık2, -ğı [biz (yans.) > bız-ık] {ağız} is. Kıça atılan
parmak. [DS]
bızık3, -ğı [bız-ık / bızzık] {ağız} is. Sıkıntı. [DS] S
bızık bızık olm ak, {ağız} Paniğe kapılmak; kaça­
cak delik aramak; sinmek. [DS]
bızıkçı, [biz (yans.) > bız-ılc-çı] {ağız} sf. Mızıkçı;
oyunbozan. [DS]
b ız ık la m a k 1, [biz (yans.) > bız-ık-la-mak] {ağız} gçl.
f. f r ] Kıça parm ak atmak. [DS]
b ızık lam ak 2, [biz (yans.) > bız-ık-la-mak] gçsz. fi f r ]
fl(ı)-y o r] 1. Zor karşısında şaşırmak. 2. {ağız}
Oyunbozanlık etmek; caymak; mızıkçılık etmek.
[DS]
b ızıkm ak, [biz (yans.) > bız-ık-mak] {ağız} gçsz. f i f
ır] 1. Sıkılmak; sıkışmak; bunalmak. 2. Acıkmak.
3. Oyun bozanlılc etmek; m ızıkçılık etmek. [DS]
b ızık tırm a k , [biz (yans.) > bız-ık-tır-mak] {ağız} gçl.
f i f ı r ] Tadını kaçırmak; usandırmak. [DS]
b ız ıla m ak 1, [biz (yans.) > bız-ı-la-mak] {ağız} g ç sz .f.
f r ] [-l(ı)-yor] Kederlenmek. [DS]
b ızılam ak 2, [buzağı > bızı-la-mak] {ağız} gçsz. fi f r ]
fl(i)-y o r ] (Sığır için) doğurmak; buzağılamak.
[DS]
b ızılam ak 3, [biz (yans.) > bız-ı-la-mak] {ağız} gçsz. fi
f r fl(ı)-y o r ] İşemek; çiş yapmak. [DS]
bızm , [biz (yans.) > bız-m] {ağız} is. 1. Keçi. 2. Da­
var. [DS]
bızır, [Ar. bazr / bazr ^ / J i ] is. anat. Kadınların
avret yerinde bulunan dilcik; bitrik; dılı; klitoris,
b ız ırd a m a k , [biz (yans.) > bız-ır-da-mak] {ağız} gçsz.
fi f r ] fd (ı)-y o r] K endi kendine konuşmak; m ırıl­
danmak; homurdanmak; söylenmek. [DS]
b ızırık , -ğı [biz (yans.) > bız-ır-ık] {ağızj is. Eritilmiş
kuyruk yağından arta kalan kıkırdaklar. [DS]
bızlacı, [buzağı > bazağı-la-y-ıcı] {ağızj sf. (Sığır
için) gebe; buzağılayıcı. [DS]
b ız la m a k 1, [buzağı-la-mak] {ağız} gçsz. f i f r ] [-l(ı)-
yor] (Sığır için) doğurmak; buzağılamak. [DS]
b ızlam ak 2, [biz (yans.) > bız-la-mak] {ağızj gçsz. f i f
r] (Et için) ateşte pişmek. [DS]
BIZ
bızlam ak’, [biz (vans.) > bız-la-mak] /ağız} g ç l.f. f r ]
fl(ı)-y o r ] Bir şeyi bırakmak; terk etmek. [DS]
bızlamak4, [biz (vans.) > bız-la-mak] {ağızj- gçsz. f. f
r] [-l(ı)-yor] Sıkılmak; sıkışmak; bunalmak. [DS]
bızlamak5, [biz (vans.) > bız-la-mak] {ağızj gçsz. fi f
r] fl(ı)-y o r ] İşemek; çiş etmek. [DS]
bızr, [Ar. bızr {OsT} is. Boş; beyhude.
bızzık1, -ğı [bız-ık / bızzık] {ağızj is. Sıkıntı. [DS]
bızzık2, -ğı [biz (yans.) > bız(z)-lk] {ağızj is. Küçük
parça; çıtır. S bızzık bızzık, {ağızj (Kırılmak için)
sırça gibi parça parça. [DS]
bi-1, [Ar. bi- ^jj] {OsT) ön ek. Başına getirildiği Arap­
ça kelimelere “ile, birlikte ” anlamı katan edat kö­
kenli ön ek. S bi-avni, {O sTj Yardımıyla.\\ bi-av-
n i’llahi teâla, {O sTj A lla h ’ın yardım ıyla,|| bi-ay-
nihî, {O sTj Olduğu gibi; tıpkı.|| bi’d-da’vâ, {OsTj
D ava ederek.|| b i’d-da’ve, {OsT} D avet ederek.\\
b i’d-dePat, {O sTj D efalarla; birçok kez.|| bi’d-
devletü ve’l-ikbâl, {OsT} D evlet ve ikbal /Ye. | bi’d-
devr, {O sTj Devreden; dolaşarak,|| b i’d-duâ, {OsT}
D ua ederek. | bi-ecmâihîm, {OsT} Hepsi; cümlesi.||
bi-esrihi, {OsT} H ep bir arada. || bi-eyyi-hâl, {OsTj
Herhalde; mutlaka; elbette.|| bi-fazli’l-lâhi teâla,
{O sTj Allahın fazlıyla.\\ bi-gayr, {OsT} 1. Başkasıy­
la. 2. -s ız .|| bi-gayr-i hakkın, {OsT} H aksız yere;
haksız olarak. || bi-gayr-i kasdin, {OsT} İstem eye­
rek,|| bi-hakkın, {O sTj Hakkıyla; tamamıyla.\\ bi-
hamdi lillâh, {O sTj A lla h ’a şükür olsun. || bi-
haseb, {OsT} Bakımından; -ce.|| bi-hasebi’l-merâ-
tib, {OsT} Rütbe bakımından; rütbece. || bi-hase-
b i’l-örf ve’I-izafe, {OsTj Âdet olduğu gibi; alışıl­
mış düzene göre.|| bi-ibâretihâ, {OsT} Kelimesi
kelimesine aynı; tıpkısı.\\ bi-izn’illâh, {OsTj A l­
la h ’ın izniyle. || bi-izn’illâhi teâla, {OsTj A llah'ın
izniyle.|| bi-izn-i şer’î, {OsTj Şeriatın izniyle.|| bi’l-
âfiye, {OsT} Esenlikle; yaram ış olarak; afıyetle.\\
b i’l-farz, {OsT} Saymaca olarak; diyelim ki;
farzedelim ki.|| b i’l-fi’il, {OsT} Eylemli olarak; ger­
çekten; bizzat. || bi’l-hâssa, {OsT} Özel olarak;
mahsus; hususi olarak. || b i’l-hayr, {OsT} Hayırla;
uğurlu olarak.\\ b i’l-hükmü, {OsT} .. hükmünden
dolayı; .. hiikmüyle.\\ bi’l-îcab, {OsT} Gerek'duyul-
dıığıı için; gereğince. || b i’l-icrâ, {OsT} Yaparak;
icra ederek. || b i’l-iddiâ, {OsT} İddia için; iddia
ile. || bi’l-iftihar, {OsT} Öğünerek; iftiharla.\\ b i’l-
ihtimam, {OsT} Özenerek; özenle; dikkat ederek. ||
b i’l-ihtirâm, {OsT} Saygı duyarak; saygıyla.\\ bi’l-
ihtiyar, {OsT} Dileğiyle; isteğiyle. || b i’l-iktidâr,
{OsTj İktidar ile; gücüyle; erkiyle. || b i’l-iktisâb,
{O sTj Elde ederek; kazanarak.\\ b i’l-iktizâ, {OsT}
G erektiğinden ,| b i’l-iltizâm, {OsT} Bile bile.\\ bi’l-
imla, {OsT} Sözlerini yazdırarak; dikte ettirerek. ||
b i’l-imtihân, {OsT} Sınavla; imtihan ederek. || bi’l-
imtisâl, {O sTj Örnek vererek; misallendirerek.\\
b i’l-imtizâc, {OsTj Anlaşarak; uyuşarak.|| b i’l-im-
O lÜ ffiH Iü M tM .9 2
zâ, {OsT} İmza ederek; imzalanarak.\\ bi’l-incimâd,
{OsT} Donarak.\\ b i’l-infâz, {OsT} Yerine getirerek;
infaz yoluyla; yaparak]] bi’l-infîlak, {OsT} Patla­
m a suretiyle; infilak ederek; patlayarak.]| b i’l-in-
fikâk, {OsTj Çözülerek; ayrılarak; yarılarak. || b i’l-
infirâd, {OsT} Ayrılmak suretiyle tek başına ka­
larak,|| b i’l-infisâl, {OsT} Yerini bırakıp giderek;
uzaklaşarak; ayrılarak.|| bi’l-in’ikâd, {OsT} Bir a-
raya gelerek; toplanarak,|| bi’l-inkisâm, {OsT} Bö­
lümlere, kısımlara ayırarak; bölerek.\\ bi’l-inkişâf,
{OsT} Gelişerek; açılarak. || b i’l-intâc, {OsT} Sonuç­
lanarak; neticelenerek.\\ b i’l-intihâb, {OsT} Seçe­
rek,|| b i’l-intikal, {OsT} Birinden diğerine geçerek;
intikal ederek.|| b i’l-intisâb, {OsTj Birine mensup
olarak. | b i’l-irâe, {OsT} Göstererek; gösterip öğre-
terek.|| b i’l-irkâb, {OsT} Bindirilerek,|| b i’l-iskât,
{OsT} Ağzını kapatarak; susturm akla,|| b i’l-isti’câl,
{OsT} Acele ederek; ivedilikle.|| bi’l-istîcâr, {OsT}
Kiraya vererek; kiralam ak sııretiyle.\\ bi’l-isticvâb,
{OsT} Cevabını alarak; soruşturarak,|| bi’I-istidlâl
(dal ile), {OsT} D elil getirerek; y o l göstererek.||
b i’l-istidlâl (dat ile), {OsT} Yoldan çıkarmak sure­
tiyle; kandırarak.|| b i’l-istifâde, {OsT} Yararlana­
rak; fiaydalanarak.\\ bi’l-istifsâr, {OsTj Sorup anla-
yarak.|| b i’l-istihbâr, {OsT} H aber alarak.|| bi’l-
istihdânı, {OsT} Hizmetinde olarak; kullanarak.\\
bi’I-istihkâk, {OsT} Hakkı ile; hak etmiş olarak;
layıkıyla.|| b i’l-istihsâl, {OsT} Üreterek; meydana
getirerek; husule getirerek.|| bi’l-istikbâl, {OsTj
Karşıcı giderek; karşılayarak,|| b i’l-istiklâl, {OsTj
Bağımsız olarak; başlıbaşına.|| bi’l-istilzâm, {OsTj
Gerekli görerek; gerektirerek,|| b i’l-istimlâk, {OsT}
Kamulaştırarak; istimlak yoluyla.\\ bi’l-istintâk,
{OsT} Sorguya çekerek; sorgulayarak,| bi’l-istirâr,
{OsTj İster istemez.|| b i’l-istisnâ, {OsT} Ayırarak;
ayırma ile.|| b i’l-istişâre, {OsT} Danışarak; istişare
yoluyla.|| b i’l-istîzân, {OsTj İzin alarak; ruhsat
ile.|| b i’l-iş’âr, {OsTj Yazı ile bildirerek.\\ bi’l-işgâl,
{OsT} İşgal ederek.\\ bi’l-iştirâ, {OsT} Satın ala-
rak.|) bi’l-iştirâk, Ortaklaşa; birleşerek.|| b i’l-i’tâ,
{OsT} Vererek; vermek suretiyle)] b i’l-i’tirâf, {OsT}
B ir şeyi gizlemeden söyleyerek; itira f ederek. | bi’l-
itmâm, {OsT} Tamam ederek; bitirerek.\\ b i’l-itti-
fâk, {OsTj Beraberce; uyuşarak; elbirliğiyle; oy­
birliğiyle,|| b i’l-ittihâd, {OsTj Birleşerek; bir araya
gelerek.|| bi’l-ityân, {OsT} Getirerek.|| bi’l-izâfe,
{OsT} B ir şeye bağlayarak; ilişik olarak; ilişkin
olarak; bağıl olarak.|| b i’l-izzi ve’l-ikbâl, {OsT} İz­
ze t ve ikbal ile.\\ b i’l-kalb, {OsT} D eğiştirme yoluy­
la]] b i’l-kayd, {OsT} Kayıt yaparak; kaydederek,||
bi’l-keşf, {OsT} Keşfederek.]] b i’l-kimyâ, {OsTj
Kim yasal yolla; kimyaca]\ b i’l-kuvve, {OsT} Yalnız
düşünce olarak; tasavvur halinde.\\ bi’l-külliye,
{OsT} Bütün olarak; büsbütiin.\\ b i’l-lisân, {OsT}
D il ile; konuşarak. || bi’l-m â’, {OsT} kim. 1. Sulu
olarak. 2. H idrojen halinde]] b i’l-maiye, {OsTj
o rn m g « .s 9 3
Adamlarıyla; maiyetiyle,|| bi’l-muhafaza, (OsT)
Korunarak; koruyarak; saklayarak.\\ bi’l-mukâ-
bele, {OsT} Karşılık olarak.|| b i’l-muvâcehe, {OsT}
Yüz yüze; yüzleştirerek.]] bi’l-münâsebe, {OsT} Bir
münasebetle; sırasını getirerek.|| bi’l-münâvebe,
{OsT} Değişe değişe; nöbetleşe. || b i’I-müşâfehe,
{OsT} Konuşm ak suretiyle; konuşarak.]] bi’l-mü-
şâhede, {OsT} Gözlemleyerek; görerek. || bi’I-mü-
şâvere, {OsT} Danışarak; konuşarak.]] bi’l-mü-
zâkere, {OsT} Görüşüp konuşarak; tartışarak; mü­
zakere ile.|| b i’l-umüm, {OsT} Bütün; hep.]] b i’l-
lütfihî, {OsT} Kerem ve bağışı ile; lütfü ile.]] b i’l-
vâsıta, {OsT} Aracılığıyla; araçlı olarak. || bi’l-ve-
kâle, {OsTj Vekil olarak; vekâlet ederek. || bi’l-ve-
sîle, {OsTj Yeri gelmişken; bu vesile ile.]] b i’l-vü-
cüh, {OsT} H er yönden.|| bi’n-nâr, {OsT} Ateşle;
ateşli olarak.|| b i’n-nisbe, {OsT} 1. Oranla; nisbet-
le. 2. Bir dereceye kadar.]] bi’s-suhflle, {OsT} K o­
laylıkla.]] bi-takdîr-i İlâhî, {OsTj A llah'ın takdiri
ile.]] bi-tamâmihâ, {OsT} Tamamıyla.]] bi-tamâ-
mihî, {OsTj Tamamıyla,|| bi’t-tabi’(bi’t-tab’),
{OsT} D oğal olarak; tabiatiyle.]] bi’t-tafsîl, {OsT}
Ayrıntılı olarak; etrafıyla; uzun uzadıya. || bi’t-tah-
kîk, {OsT} Araştırıp inceleyerek; tahkik yoluyla.]]
bi’t-tahrîk, {OsT} 1, Hareket ettirerek; oynatarak.
2. Kışkırtarak; teşvik ederek.|| b i’t-tarîk, {OsT} Yo­
luyla; usulüyle.|| bi’t-tarîk’it-tecrîd, {OsT} Ayırm a
yoluyla; ayırarak.|| bi’t-tarîk’it-tem sîl, {OsT} Ben­
zetme yoluyla; em sal göstererek.]] b i’t-tasmîm,
{OsT} Tasarlayarak; kurarak.|| b i’t-tav’, {OsT} İs­
tek üzere; isteyerek. || b i’t-tavassut kabul, {OsT}
ekon. Poliçenin muhatabı tarafından kabul edil­
memesi hâlinde ikinci bir kişi tarafından işin yü rü ­
tülmesini kolaylaştıran kabul işlemi.|| b i’t-tavassut
te’diye, {OsT} bank. Ödenmesi ret veya protesto
edilen poliçenin üzerinde ismi bulunan herhangi
bir kişi adına poliçe bedelinin bir kişi tarafından
ödenmesi durumu.]] bi’t-teâdî, {OsT} Yasaları ve
hakları çiğneyerek; zulm ile.]] b i’t-tedrîc, {OsT}
Derece derece; azar azar.]] bi’t-tesâdüf, {OsT}
Raslantı olarak; tesadüfen.]] b i’t-te’sîr, {OsT} Etki­
leyerek; etki ile; tesir ederek.]] b i’t-teşvik, {OsT}
Teşvik ederek; kışkırtarak.]] bi’t-tevkif, {OsT} Tu­
tuklama yoluyla; tutuklanarak.]] bi-zâtihî, {OsT}
Kendiliğinden.]] b i’z-zarure, {OsTj İster istemez.||
bi’z-zât, {OsT} -* bizzat.
bi-2, [Far. bî (bi;) {OsT} ön ek. Başma getirildiği
Farsça kelimelere olum suzluk anlamı katan ön ek; -
siz. S bî-âb, {OsT} 1. Kuru; susuz. 2. Donuk. 3.
Hayâsız; rezil.|| bî-ad, {OsT} Sayısız.]] bî-adet,
{OsT} Hesapsız. || bî-adil, {OsT} Benzersiz; benzeri
olmayan.]] bî-aman, {OsTj Amansız; acımasız.]] bî-
âr, {OsT} Utanmaz; arsız.]] bî-ârâm, {OsT} 1. D u­
rup dinlenmeyen. 2. Tek düze. 3. Rahatsız. || bî-asl,
{OsT} Asılsız; temelsiz.|| bî-asl ü esâs, {OsT} Aslı
esası olmayan; dayanağı olmayan.]] bî-âşiyân,
BIZ
{OsT} Evsiz; yuvasız.|| bî-bahâ, {OsT} D eğer biçi-
lem eyecek derecede pahalı.]] bî-bahâne, {OsT}
H içbir bahanesi olmayan; sebepsiz. || bî-baht,
{OsT} Şanssız; talihsiz; bahtsız.|| bî-bâk, {OsTj
Korkmayan; çekinmeyen; sakınmayan.]] bî-bâkî,
{OsT} Korkusuzluk; aldırış etmezlik.]\ bî-bâr, {OsT}
Meyve vermeyen; meyvesiz; kuru.]] bî-basîret,
{OsT} Basiretsiz; etrafndakileri görmeyen.]] bî-
bedel, {OsT} Benzersiz; eşsiz.]] bî-behre, {OsT} 1.
Nasipsiz; behresiz; mahrum. 2. Değersiz.]] bî-bekâ,
{OsT} Bekasız; sonlu.|| bî-beraat, {OsT} Kurtuluşu
olmayan.|| bî-berg, {OsT} D alsız.|| bî-câ, {OsT} Yer­
siz.]] bî-cân, {OsT} Cansız.|| bî-cevâb, {OsT} Cevap­
sız; yanıtsız.]] bî-ciğer, {OsT} Yüreksiz; korkak.]] bî-
çâr, {OsT} Çaresiz; zavallı. || bî-çâre, {OsT} Çare­
siz; zavallı]] bî-çâregân, {OsT} Çaresizler; zavallı­
lar.]] bî-çâregî, {OsT} Çaresizlik; zavallılık.]] bî-
çâre-vâr, {OsT} Çaresiz gibi; zavallıca.|| bî-çûn,
{OsT} 1. Emsalsiz; eşsiz. 2. Sebep sorulmaz; Allah.]]
bî-dâd, {OsT} -► bidad2. || bî-dâd-ger, {OsT} Zalim;
gaddar; hain.]] bî-dâd-gerî, {OsT} Zalimlik; gad­
darlık; hainlik.]] bî-dâdî, {OsT} Zalimlik.]] bî-der-
mân, {OsTj Dermansız; güçsüz.j| bî-devâ, {OsT}
Onulmaz; devasız; çaresiz. || bî-devlet, {OsT} Mut­
suz.]] bî-dil, {OsT} 1. Korkak. 2. Nüktesiz. 3. Âşık. 4.
Kalpsiz; gönülsüz.|| bî-dimâğ, {OsT} Akılsız; beyin­
siz; kafasız.]] bî-dîn, {OsT} 1. Dinsiz. 2. Acımasız;
merhametsiz,|| bî-direng, {OsT} Durmayan; eğlen­
meyen; çarçabuk. || bî-diriğ, {OsT} 1. Esirgenme­
yen. 2. Elinden geleni yapan; esirgemeyen.]] bî-
duht, {OsT} 1. Kızı olmayan; kızsız. 2. Venüs geze­
geni; Zühre.]] bî-edât, {OsT} Aletsiz; araçsız.]] bî-
edeb, {OsT} Edepsiz; terbiyesiz. || bî-edebâne,
{OsT} Edepsizcesine.\] bî-enbâz, {OsT} Arkadaşsız;
ortaksız.|| bî-encâm, {OsT} Sonsuz; sınırsız.|| bî-
endâze, {OsT} Ölçüsüz; aşırıp bî-fâide, {OsT} Ya­
rarsız; faydasız]] bî-fark, {OsT} Farksız.]] bî-fütûr,
{OsT} Korkusuz; korkusuzca.]] bî-gâh, {OsT} Vakit­
siz.]] bî-gam, {OsT} Gamsız; tasasız.|| bî-gâne,
{OsT} 1. Kayıtsız; ilgisiz. 2. Yabancı. 3. tasvf. D ün­
y a ile ilgisini kesmiş olan.]] bî-gâne-gân, {OsTj Ka­
yıtsızlar; ilgisizler.]] bî-gâne-gî, {OsTj Yabancılık.]]
bî-gâne-hüy, {OsT} Soğuk tabiatlı; utangaç; sıkıl­
gan]] bî-gâne-meşreb, {OsT} Tanıyıp da tanıma-
mazlıktan gelen; kayıtsız yaradılışlı.]] bî-garez,
{OsT} 1. Garezsiz. 2. Tarafsız; ta ra f tutmayan.]] bî-
garezâne, {OsT} Tararfsız bir biçimde.|| bî-gavr,
{OsT} D ipsiz.|| bî-gâyât, {OsT} Sonsuzlar; sonu ol­
mayanlar.]] bî-gâye, {OsT} 1. Gayesiz. 2. Sonsuz;
çok.|| bî-gayret, {OsT} Gayretsiz; hareketsiz; can­
sız; tembel.|| bî-gerân, {OsT} Nihayetsiz; sınırsız;
uçsuz; bucaksız.|| bî-gış, {OsT} Karışıksız; hilesiz;
samimi.]] bî-gümân, {OsT} Şüphesiz.|| bî-günâh,
{OsT} Günahsız; suçsuz; zavallı.|| bî-hab, {OsT}
Uykusuz; uyumaz; uyanık.]] bî-haber, {OsT} Ha­
bersiz; bilgisiz; vurdumduymaz.]] bî-had, {OsT}
Sınırsız; hadsiz; p ek çok.]] bî-hadd ü pâyân, {OsT}
BIZ
Sınırsız ve sonsuz; uçsuz bucaksız; tükenmez. || bî-
hanümân, {OsT} Yersiz yurtsuz; çolııksuz çocuk­
suz,|| bî-hâr, {OsT} D ikensiz.|| bî-hareket, {OsT}
Hareketsiz; kımıldamayan.\\ bî-hâsıl, {OsT} 1. Son­
suz; nihayetsiz. 2. Verimsiz.|| bî-baste, {OsT} Aciz;
şaşkın; yorgun.\\ bî-hayâ, {OsT} Arsız; utanmaz.\\
bî-hayât, {OsT} Cansız.|| bî-hazân, {OsT} Sonba­
harsa; her zaman taze; her zam an bahar. || bî-
hemâl, {OsT} Eşsiz; benzersiz.|| bî-hemtâ, {OsTj
Benzersiz.|| bî-hengâm, {OsT} Zamansız; vakitsiz.||
bî-hesâb, {OsT} Hesapsız.\\ bî-hıred, {OsT} Akılsız;
kafasız.|| bî-hicâb, {OsT} Utanmaz; utanması olma­
yan; arsız.|J bî-his, {OsT} Duygusuz; hissiz.|| bî-
hod, {OsT} 1. Kendinden geçm iş olan; çılgın. 2.
Bayılmış.|| bî-hodâne, {OsT} Baygınlıkla.|| bî-hodî,
{OsT} Baygınlık.\\ bî-hüd, {OsT} Kendinden giçmiş;
baygın.|| bî-hüde, {OsT} Boş yere; beyhude.\\ bî-
hüde-gî, {OsT} Yararsızlık; boşıınalık; beyhudelik.\\
bî-hflde-kâr, {OsT} Boşyere çalışan.|| bî-hudüd,
{OsT} Sınırsız; p ek çok. j| bî-hûş, {OsT} 1. Şaşkın;
sersem. 2. Deli. || bî-hflşâne, {OsT} Şaşkıncasına;
kendinden geçmişcesine.\\ bî-hutüt, {OsT} 1. Çizgi-
siz; hatsız. 2. K arışık çizgili.|| bî-huzür, {OsT} H u­
zursuz; rahatsız.|| bî-hüdegû, {OsT} Geveze; çalçe-
ne.|| bî-hüde-gûyâne, {OsTj Gevezelikle.|| bî-hü-
ner, {OsT} Hünersiz; erdemsiz.]| bî-ihtiyâr, {OsT}
E lde olmayarak; irade dışı; kendiliğinden,|| bî-
iktidâr, {OsT} Güçsüz; iktidarsız.|| bî-ilâç, {OsT}
İlaçsız (aç bı-ilaç deyiminde geçer). | bî-infisâl,
{OsT} Ayrılmasız.|| bî-insâf, {OsTj İnsafsız; acıma-
sız.]| bî-intihâ, {OsT} Sonsuz; nihayetsiz]| bî-ir-
tiyâb, {OsT} Şüphesiz.|| bî-iştibâh, {OsT} Şüphesiz]]
bî-i’tibâr, {OsT} Saygınlığı olmayan; itibarsız.|| bî-
i’tidâl, {OsT} Ölçüsüz; aşırı.|| bî-ittisâl, {OsTj Ka-
vuşmasız.|| bî-izzet, {OsT} D eğeri olmayan; kıym et­
siz. || bî-kâm, {OsT} Yararsız. || bî-kâr, {OsT} I. İş­
siz. 2. Bekâr.|| bî-karâr, {OsTj 1. Kararsız. 2. Ra-
hatsız.\\ bî-karârî, {OsT} Kararsızlık.|| bî-kayd,
{OsT} Kayıtsız; alakasız; aldırmaz.\\ bî-kaydâne,
{OsT} Kayıtsızca; kayıtsızlıkla; ilgisizlikle; aldırış
etmeksizin.|| bî-kelimât, {OsTj Sözsüz; kelimesiz
olarak.\\ bî-kem ü kast, {OsTj Eksiksiz olarak; ta­
mam olarak. | bî-kerân, {OsT} 1. Sınırsız; sonsuz.
2. Kıyışız; uçsuz.|| bî-kes, {OsT} Kim sesiz.|| bî-kes-
âne, {OsT} Kimsesizlere yakışır biçimde. | bı-kesî,
{OsT} Kimsesizlik.\\ bî-kıyâs, {OsT} Ölçüsüz.|| bî-
kıymet, {OsT} Değersiz.|| bî-mahal, {OsT} Yersiz.||
bî-kusür, {OsT} Kusursuz.|| bî-lerzîş, {OsT} Titre­
şimsiz; titremeden.|| bî-mağz, {OsT} Beyinsiz; akıl­
sız.] bî-mağz-âne, {OsT} Akılsızca.\\ bî-maksad ü
bî-günâh, Am açsız ve suçsuz olarak.|| bî-m â’nâ,
{OsT} Anlam sız.|| bî-mânend, {OsT} Benzersiz; eş­
siz,|| bî-mâye, {OsT) 1. Yoksul; güçsüz. 2. Mayası
bozuk; kötü yaradılışlı.\\ bî-meâl, {OsT) Anlamsız;
hükümsüz; saçm a sapan.|| bî-mecâl, {OsT} Halsiz;
takatsiz; bitkin.\\ bî-mecâl-âne, {OsT) Bitkin ola­
rak; güçlükle; dermansızca.\\ bî-mecâlî, {OsTj
Güçsüzlük; halsizlik; bitkinlik.\\ bî-mekân, {OsT} I.
Yersiz yurtsuz. 2. Serseri. || bî-mer, {OsT} Hesapsız;
sayısız. j| bî-merâ, {OsT} Riyasız; iki yüzlülük etme-
den.|| bî-merhâmet, {OsT} M erhametsiz; acımasız;
katı yürekli.\\ bî-mezak, {OsT} Zevksiz; tat almasını
bilmez.|| bî-meze, {OsT} Tatsız tuzsuz.|| bî-mihr,
{OsTj Sevgisiz; şefkatsiz,|| bî-m ihr ü vefa, {OsT}
Sevgisi ve vefası olmayan. || bî-mikdar, {OsT} 1.
Sayısız. 2. Önemsiz. || bî-minnet, {OsT} Yaptığı iyi­
liği başa kakmayan; gücendirici bir şekilde hatır-
latmayan.|| bî-misâl, {OsT} Eşi ve benzeri bulun­
mayan; eşsiz; benzersiz.|| bî-muâdil, {OsT} Eşi
dengi olmayan; eşsiz. || bî-mubâlat, {OsT} D ikkat­
siz; kayıtsız; şartsız. || bî-mflcib, {OsT} Gereksiz;
sebepsiz; y o k yere; bir gereği yokken.\\ bî-muhâbâ,
{OsT} Çekinmeksizin; çekinmeden.|| bî-mubâlat,
{OsT} Dikkatsiz; kayıtsız.|| bî-müdânî, {OsT} E m ­
salsiz; benzersiz.|| bî-mürüvvet, {OsT} Mürüvvet-
siz; insaniyetsiz.|| bî-nâm , {OsT} Adsız; sansız.|| bî-
nâm ü nişân olmak, {OsT} Adı sam kalmamış ol-
mak.\\ bî-namâz, {OsT} Nam az kılmayan; beyna-
m az.|| bî-namâzî, {OsT} 1. Namaz kılmama duru­
mu. 2. Kadınların âdet görm e durumu. || bî-nasîb,
{OsT} Nasipsiz; talihsiz; şansı kapalı.\\ bî-nazîr,
{OsT} Eşsiz; benzersiz.\\ bî-nemek, {OsT} Tatsız;
tuzsuz; lezzetsiz.|| bî-nemekî, {OsT} 1. Tuzsuzluk;
lezzetsizlik; tatsızlık. 2. mecaz. Vefasızlık.\\ bî-
nesâk, {OsT} Sırasız; düzensiz.|| bî-nevâ, {OsT} 1.
Nasipsiz; çaresiz. 2. Zavallı; yoksul. || bî-nevâ-yi
firâk, {OsT} A yrılık yüzünden zavallı duruma düş­
müş olan.|| bî-nevâyî, {OsT} 1. Sessizlik; sükût. 2.
Yoksulluk; nasipsizlik.|| bî-nigâh, {OsT} Bakım sız.||
bî-nihâye, {OsT} Sonsuz; tükenmez; nihayetsiz,|| bî-
nişân, {OsT} Belirtisiz; işaretsiz.|| bî-niyâz, {OsT}
Yalvarma ve yakarm a gereğini duymayan; ihtiyaç-
sız.\\ bî-niyâzî, {OsT} Zenginlik; ihtiyaçsızlık.\\ bî-
nür, {OsT} 1. Nursuz. 2. Uğursuz. 3. Görme engel­
li,|| bî-nümfld, {OsT} Belirmez; görünm ez.|| bî-
pâyân, {OsTj Sonsuz; tükenmez.|| bî-per ü bâl,
{OsT} 1. K olsuz kanatsız. 2. Başarısız.|| bî-perde,
{OsT} Arsız; utanmaz.|| bî-pervâ, {OsT} Çekinmek­
sizin; sakınmadan.|| bî-râh, {OsT} 1. Yolsuz. 2. K ö­
tü yo la sapan. 3. Münasebetsiz. 4. (Okuyucu için)
m üzik bilmeyen.\\ bî-râhe, {OsT} I. Çıkmaz sokak.
2. Yolu olmayan sapa ye r.|| bî-râhî, {OsTj 1. Yol­
suzluk. 2. K ötü yo la sapan. 3. Aforoz; sürgün.\\ bî-
rahm, {OsT} M erhametsiz; kalpsiz.\\ bî-reh, -► bî-
reh. || bî-reng, {OsT} 1. Renksiz. 2. Taslak resim. 3.
tasvf. İlahî cevher. || bî-rengî, {OsT} Renksizlik,|| bî-
revgen, {OsT} Yağsız.|| bî-rey, 1. Oysuz; reysiz. 2.
D üşüncesini açıklamayan,|| bî-reyb, {OsT} Şüphe­
siz,|| bî-riyâ, {OsT} Yalansız; iki yüzlülük etmeden;
riyasız.|| bî-rü, {OsT} Yüzsüz.|| bî-rüh, {OsT} Can-
sız. [| bî-rüyî, {OsT} Yüzsüzlük; utanmazlık; arsız­
lık.,|| bî-rûz, {OsT} K ısm etsiz.|| bî-rflzî, {OsT} K ıs­
metsizlik; talihsizlik,|| bî-sabr, {OsT} Sabırsız]] bî-
sâm ân, {OsT} Parasız; sermayesiz; züğürt.|| bî-
I B KESKWBI. 595
sânî, /OsT} İkinci bir benzeri olmayan; benzersiz.||
bî-sâz, {OsT} Gerekli aracı bulunmayan,|| bî-sebât,
j OsT} Sebatsız; dönek. || bî-sebeb, {OsT} Bir sebep
olmaksızın; y o k yere.\\ bî-seher, {OsT} Sabahsız.||
bî-semen, {OsT} D eğer biçilemez,|| bî-ser, Başsız.||
bî-ser ü bün, {OsT} İpe sapa gelmez. || bî-ser ü pâ,
/O sT j Başsız; intizamsız; düzensiz.|| bî-ser ü sâ-
mân, {OsT} Sefil ve perişan. || bî-serân, {OsT} Baş­
sızlar.,|| bî-sfld, {OsT} Boş; faydasız; sonuçsuz.\\ bî-
sükûn, {OsT} Duraksız; durmadan.\\ bî-sütün,
{OsT/ 1. Direksiz. 2. Gökyüzü. |] bî-şâibe, {OsT} Le­
kesiz; kusursıız.\\ bî-şebîh, {OsT} 1. Benzeri olma­
yan; benzersiz. 2. Allah.\\ bî-şek, {OsTj Şüphesiz.||
bî-şekl, {OsT} Şekilsiz]] bî-şernı, {OsT} Utanmaz.||
bî-şevâib, {OsT} Kusursuz; eksiksiz. || bî-şikîb,
{OsT} Sabırsız; sabrı tükenmiş.|| bî-şübhe, {OsT}
Şüphesiz; kesin.|| bî-şümâr, {OsT} Sayısız; p ek
çok.\\ bî-şuurâne, {O sTj Şuursuzca; düşünm eden,||
bî-tâ, {O sTj Buruşuksuz.|| bî-taayyün, {OsT} Adı
sanı beli.rsiz.\\ bî-tâb, {OsT} Bitkin; yorgun.|| bî-
tâb-âne, {OsT} Bitkin bir hâlde.\\ bî-tahamm ül,
{OsT} Tahammülsüz; dayamlmaz.\\ bî-tâil, {OsT}
Yararsız; işe yaram az; boş.|| bî-tâk, {OsT} Güçsüz;
takatsiz.\\ bî-tâkat, {OsT} Güçsüz; takatsiz. || bî-tak-
sîr, {OsT} Eksiği bulunmayan; kusursuz. j| bî-takvâ,
{OsTj İbadetsiz; günahkâr. \\ bî-taraf, {OsT} Taraf­
sız.,|| bî-tarafâne, {OsT} H erhangi bir kimseyi tut-
makstzın; tarafsız; yansız olarak.\\ bî-tedbîr, {OsT}
Çaresiz; tedbirsiz.\\ bî-vakt, {OsT} Vakitsiz; uygun­
suz. || bîvâye, {OsTj Nasipsiz; m ahrum . || bî-vâyegî,
{OsTj Yoksulluk.\\ bî-vend, {OsT} Vefasızlık.\\ bî-
vuküf, {OsTj Durmayan.\\ bî-vücfld, {OsT} Vücııt-
sıız. |[ bî-zâd, {OsT} Azıksız; zahiresiz.\\ bî-zâr,
{OsTj Rahatsız.\\ bî-zebân, {OsTj Dilsiz.\\ bî-zeneb,
{OsTj Kuyruksuz.|| bî-zer, {OsT} 1. Altınsız. 2. Cim­
ri; pinti.\\ bî-zevâl, {OsT} Sonu olmayan; bitim siz. ||
bî-ziyâ, {OsT} Işıksız.
bi-3, [Lat. bi- / bis-] ön ek. Önüne getirildiği Latince
kelimelere "çift ” anlamı veren ön ek.
Bi [Fr. bismuth] kısalt, kim. Atom ağırlığı 209, atom
numarası 83, yoğunluğu 9,8 olan 271.3°C ’de ergi­
yen kızılımsı beyaz renkli kırılgan ve katı bir ele­
ment olan bizmutun sembolü,
bi', [bi] {eT} is. Kısrak. [ETY] [DLT]
bi2, [bö g] {eT} is. Zehirli örümcek; böy. [DLT]
bi3, [eT. beg > bi] is. Orta A sya Türklerinde amir,
vezir gibi büyük mem urlara verilen unvan.
bi4, [Çin. p ’i (kırmak) > bı] (bi;) {eT} is. Çakı; bıçak.
[Clauson]
bi5, [bi(r)] {ağız} sf. 1. Bir. “Bi kişi geldi. ” 2. zf. Bir.
"Ah bi tatil olsa ” [DS]
bi’a 1, [Ar. bey' > bı‘a] (bi;a) {OsT} is. Satış; satın
alma.
bia2, [Ar. bfa-t*^] (bi:a) {O sTj is. Kilise.
biat, [Ar. bey'at (uyma) > b f a t c^> ] (bi;at) is. 1.
BİB
Birinin egemenliğine girme. 2. Birinin emirlerine
uyacağını kabul etme. 3. Saçak öpme. 4. El sıkma.
S’ biat edilmek (olunmak), Birinin hükmüne gi­
rilmek, hakimiyeti kabul edilmek. || biat etmek (ey­
lemek), Birinin buyruğu altına girmek; siyasi otori­
tesini kabullenmek.
bib, [Ar. bîb i_~j] (bi:b) {OsTj is. 1. Havuza su akıtan
musluk. 2. Havuzdan dışarıya su boşaltan delik. 3.
H avuza gelen su yolu,
biban, [Ar. bâb > bîbân jl~ .] (bi;ba;n) is. Kapı.
bibehre, [Far. bı-behre ^ (bi.behre) sf. 1. Pay
altlam ış olan; nasipsiz. 2. Pay sahibi olmayan,
biber, [Sansk. pippala / pippali > Lat. piper / Yun.
peperi > biber] is. bot. 1. Patlıcangillerden hem ta­
ze tüketilen hem de kurutulup bahar olarak kullanı­
lan, koni şeklinde meyveleri olan bir yıllık otsu
bitki, (Capsicum annuum). 2. Bu bitkinin taze veya
kurutulmuş olarak tüketilen meyvesi. S' biber gibi,
I. Çok acı. 2. Çok sinirli..\\ biber gibi yanmak,
(Göz veya deri için) şiddetli yanm a hissi ile ııya-
rılmak.\\ biber dolması, D olm alık biberlerden ya ­
pılan dolma. || biber salçası, Etli kırmızı biberler­
den yapılmış salça.\\ biber turşusu, Yeşil biberler­
den yapılm ış turşu.
biberdan, [biber + Far. -dan jb jo ] is. Biberlik.
biberiye1, [Yun. piperia ajjo] is. bot. Ballıbabagil­
lerden Akdeniz bölgesinde kumluk alanlarda süs
bitkisi olarak yetiştirilen, yaz boyunca açık mavi
çiçekler açan, yapraklarından ve çiçeklerinden ba­
harat ve ıtriyat sanayimde yararlanılan, yaprakları­
nı dökmeyen bir bitki; kuşdili, (Rosmarinus offi­
cinalis).
biberiye2, [biber + Ar. -iyye is. bot. Biberler,
(Piperaceae).
biberiza, [Yun. piperitza] {ağızj is. bot. Yaprağı bi­
bere benzeyen bir bitki. [DS]
biberleme, [biber-le-me] is. Biberlemek işi.
biberlemek, [biber-le-mek] gçl. fi. f r ] f l ( i ) -yor]
Biber ekmek; biber katmak,
biberli, [biber-li] sf. 1. Biber ekilmiş. 2. Acılı. 3. is.
{ağız} Kenarlarına iğne oyası ile biber motifleri iş­
lenmiş baş örtüsü; biberli yazma. [DS]
biberlik, -ği [biber-lik] is. Toz biber konulan kap.
biberon, [Fr. biberon] is. Çoğunlukla süt çocuklarına
süt veya sıvı yiyecekleri içirmek için kullanılan ağ­
zı emzikli şişe,
bibersiz, [biber-siz] sf. 1. İçine biber konulmamış. 2.
Acısız.
bibi1, [Far. bıbî ^ ^ {eAT} is. 1. Babanın kız
kardeşi; hala. 2. Ev kadını, hanım. 3. {eATj Hanım;
hanımefendi. 4. {ağız} A mca karısı; yenge. [DS] 5.
{ağız} Abla. [DS]
B İB
bibi2, [Bulg. / Slav. dili, biba / bibe (ördek)] {ağız} is.
Hindi. [DS]
bibi3, [Çoc. d. bibi / pipi] {ağız} is. -*• pipi. [DS]
bibil1, [Güre, bibilo] {ağız} is. İbik. [DS]
bibil2, [Yun. pipil] {ağız} is. Çekirdek. [DS]
bibli, [Sansk. pippala / pippali] {eT} is. Bir tür kara­
biber; kuyruklu karabiber; darıfülfül, (Piper
longus). [DLT]
bibliyofil, [Fr. bibliophile] is. Kitap sever,
bibliyograf, [Fr. bibliographe] is. Belli bir konuda
yayınlanmış olan kitapları inceleyen uzman,
bibliyografi, [Fr. bibliographie] is. Belli bir konuda
yazılmış eserler dizisi; kaynakça; kitabiyat.
bibliyografik, -ği [Fr. bibliographique] is. Kaynak
eselerle ilgili; kitabî,
bibliyografya, [Fr. bibliographie] is. 1. Belli bir
konuda yazılmış eserlerin bütünü. 2. Bir inceleme
ve araştırma eserini hazırlarken başvurulan eserler,
bibliyoloji, [Fr. bibliologie] is. Kitap bilimi,
bibliyoman, [Fr. bibliomane] is. Hastalık derecesin­
de kitap seven,
bibliyomani, [Fr. bibliomanie] is. Hastalık derece­
sinde kitap sevme,
bibliyotek, -ği [Fr. biblioteque] is. Kütüphane; kitap­
lık.
bibliyotekçi, [bibliyotek-çi] is. 1. Kütüphane görev­
lisi. 2. Kitapçı,
biblo, [Fr. bibelot] is. Masa, ra f ve etajer gibi eşyalar
üzerine konulan küçük heykelcik veya vazo cinsi
şeyler. S biblo gibi, (Kadın, çocuk için) ufak tefek
ve zarif.
bibr, [Far. bibr j.u] {OsT} is. Fare; sıçan.
bic, [bic (yans.)] is. Keçi ve diğer hayvanları çağırma,
kovalama sözünü anlatan kök. [Zülfıkar] bic-ik
bicik, bic-i bici.
bicad1, [Ar. bicâd ->1^] (bica:d) {OsT} is. 1. Çizgili
olarak yol yol dokunmuş aba, hah kilim vb. 2. Hz.
Peygamberin babasının lakabı.
bicad2, [Ar. bicâd iLf] (bica:d) {OsTj is. 1. Saman
çöpünü kehribar gibi kendisine çeken kırmızı bir
taş. 2. mecaz. Kırmızı dudak.
bicade, [Ar. bicâde ojLf] (bica:de) {OsTf is. -* bicad2.
S bicâde-müzab, Erimiş yakut; kırmızı şarap.
bicek, -ği [eT. bıç-mak / biç-mek > biç-ek / bucak]
{ağız} is. 1. Çuval, yatak, yorgan vb.nin köşesi. 2. biçaregân, [Far. bî-çâre-ğân
Herhangi bir köşe. [DS]
bicekli, [bicek-li] {ağız} sf. 1. Biceği olan; köşeli. 2. biçarelik, -ği [bîçare-lik] (bi;ça;relik) is. Zavallılık;
(Kesilmiş kumaş vb. için) üçgenimsi; üçgen yapan.
3. is. Köşegeninden ya da ona paralelel olarak bir
biçek, -ği [eT. bıç-mak > bıç-ak / biç-ek] {eT} is. 1.
uca yakın yerden katlanmış başörtüsü ile yapılmış
bir baş örtme biçimi. [DS]
biçene, [Sırp, bezanija > beçene / becene] is. 1. Tu­
IM IİİM tS Ö M .
zak. 2. Av için saklanma yeri, fi1 biçene olmak,
{eAT} B ir yere kapanmak; gizlenmek; sığınmak.
bicgü, [bıç-mak > bıçğü] {eT} is. Bıçkı; testere,
bicımık, -ğı [bir+çim-dik > bicımık] (bi ’cırnık) {ağızj
sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bicınna, [bir+çımak > bicınna] (bi'cm na) {ağız} sf.
Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
b ici1, [bic-i] {ağız} is. Hayvanları kovalama ve ça­
ğırma ünlemi. [DS] S' bici bici, {ağız} H ayvan ça­
ğırm a ve kovalama ünlemi. [DS]
bici, [bic (yans.) > bic-i] {ağız} İs. Oğlak. [DS]
bicibici, [bici+bici] {ağız} is. Bit pire cinsi küçük za­
rarlılar. [DS]
bicik 1, -ği [biç-mek > bicek / bicik S 4 ] {eAT) {ağız)
is. Meme; meme başı. [DS]
bicik2, -ği [bir-cik] {ağız} zf. 1. Biraz; azıcık. 2. Bir
tanecik. 3. Bir parça; bir lokma. 4. sf. Küçük; ufak
tefek. [DS] S bicik bicik, {ağız} 1. Birer birer. 2.
Küçük küçük. [DS]
bicik3, [bic (vans.) > bic-ik] ünl. Hayvanları çağırma
ve kovalam a ünlemi. S bicik bicik, Hayvanları
kovalama ve çağırma ünlemi. [DS]
bicikli, [bicik-li] {ağız} sf. (Genç kız için) yeni yeti­
şen; göğsü yeni yeni büyümeye başlayan. [DS]
bicimcik, -ği [bir+çim-dik / bicimik] {ağız) sf. U fa­
cık; bir parçacık; bir tutam. [DS]
bicirtik, -ği [bir+çir-t-ik > bicirtik] (bi ’cirtik) {ağız}
s f Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bicişk, [Far. bicişk is. 1. Bilge; hakîm. 2. zool.
Serçe.
bicrit, [Ar. bicrîtc-jy^] (bicr'v.t) sf. Temiz; halis; arı.
bicük1, [bıç-mak > bıç-uk > bic-ük A j£] {eAT} is. Se­
lin yardığı yer; sel yolu; bıçık.
bicük2, [bic (vans.) > bic-ük] {ağız} is. Buzağı. [DS]
biç, [biç (yans.)] is. Keçi ve diğer hayvanları çağırma,
kovalama anlatan kök. [Ziilfikar] biç-i biçi.
biçala, [bir+çal-a] {ağız} zf. Bir aralık; az bir zaman.
[DS]
biçalım, [bir+çal-ım] {ağız} zf. 1. Bir aralık; az bir
zaman. 2. Uygun bir zamanda. [DS]
biçare, [Far. bî-çâre o j ^ ] (bi:ça;re) {OsT) sf. 1.
Çaresiz. 2. Zavallı; âciz. 3. Çelimsiz. 4. Eski ve
bakımsız.
(bi:ça;re-
gâ;n) is. Zavallılar,
çaresizlik.
Bıçak. [Gabain] [DLT] [EUTS] 2. {ağız} Tarlalara
saatle su verme. [DS] 3. {ağız} Biçerbağlar makine­
si. [DS] 4. İyi biçmeye elverişli buğday veya arpa.

biçeklemek, [biçek-le-mek] {eTj gçl. fi f r ] Bıçakla­
mak; bıçakla vurmak. [DLT]
biçeklenmek, [biçek-le-n-mek] {eT} gçsz. fi [-ür]
Bıçak sahibi olmak. [DLT]
biçelge [biç-el-ge] {ağız} is. 1. Biçilecek yer. 2. Ça­
yır. [DS]
biçem, [biç-mek > biç-em] is. Bir sanat eserinde
sanatçının kendine has ortaya koyduğu ifade biçi­
mi; tarz; üslup; stil, (1978).
biçenek, -ği [biç-mek > biç-enek] {ağız} is. Otlak.
[DS]
biçerbağlar, [biç-mek + bağ-la-mak] is. Ekin ve ot
hasadında biçme ve demet halinde bağlam a işini
birlikte yapan bir tarım makinesi,
biçerdöver, [biç-mek + döv-mek] is. Ekin ve diğer
taneli ürünleri tarlada dolaşarak biçen, döven, tane­
sini samanından ayırdıktan sonra samanı demet
veya balya hâline getiren, taneleri depolayan tarım
makinesi.
biçge, [bıç-mak > bıç-ğu / bicgü / biç-ge] {eT} is.
Bıçkı; testere,
biçımdıcak, -ğı [bir+çim-dik-cek > biçımdıcak]
(b i’çımdıcak) {ağız} sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
biçi1, [biç (yans.) > biç-i] is. Hayvan kovalam a veya
çağırma ünlemi. S biçi biçi, {ağız} Hayvan kova­
lama ve çağırma ünlemi. [DS]
biçi2, [biçi / biçe] {eT} is. 1. Kadm. [ETY] 2. Kraliçe.
[ETY]
biçici, [biç-mek > biç-ici] sf. 1. Biçme işini yapan. 2.
is. At veya traktör arkasına bağlanarak tekerlekler­
den aldığı hareketle ekin biçm eye yarayan alet;
orak makinesi.
biçik1, -ği [biç (yans.) > biç-ik] {ağızj is. Buzağı. [DS]
biçik2, -ği [biç-mek > biç-ik d İ» ] {eAT} {ağız} sf. 1.
Kesik; kesilmiş. 2. is. İki derenin birleştiği yer. 3.
Sel yatağı; dere; yarıntı. 4. Dağda iki kaya arasın­
daki boşluk. 5. Dağdan denize doğru uzanmış kara
parçası; burun. 6. Su yolu. [DS] S biçik biçik,
{ağız} Parça parça. [DS]
biçilme, [biç-il-me] is. Biçilmek işi.
biçilmek, [biç-il-mek] edl. f. f i r ] 1. Biri tarafından
biçme işi gerçekleştirilmek. 2. (Ekin, ot gibi bitki­
ler) hasat edilmek. 3. (Kumaş) elbise için kesilmek.
4. (Ceza veya ödül) uygun görülmek; kararlaştırıl­
mak. fi3 biçilm iş kaftan, Çok uygun; bütünüyle el­
verişli.
biçim, [biç-im p^»] is. 1. Biçmek, kesm ek işi. 2. Biç­
me, kesme, yontma, ekleme, sıralama, düzenleme,
yazma, çizme, boyama gibi işlemlerle bir şeye ka­
zandırılan özel görünüş; şekil; form. 3. Dış görü­
nüş. 4. Sanat ve edebiyat eserlerinde dış görünüş;
yapı. 5. Bir şeyin benzeri. 6. M anzum eserlerin ka­
fiye ve mısra sayısına dayanan düzenlemesi. 7. Üs­
lup; tarz; biçem. 8. Yakışma. 9. {ağızj Ekin kaldır­
BİÇ
ma; hasat. [DS] 10. {ağız}[ (Kumaş, elbise vb. için)
biçiliş. DS] 11. {ağızj Beğenilmeyen durum veya
nesne. [DS] “Bu ne biçim y o l böyle?" 12. Uygun
zaman ve durum; çalım; yerindelik. S biçim al­
mak, 1. Belli bir şekle girmek, biçimlenmek. 2.
{ağızj Uygun düşmek; yakışmak. [DS]|| biçim ayı,
{ağız} Temmuz. [DS]|| biçim bilimi, 1. Yapı bilimi;
moıfoloji. 2. dbl. Dildeki kelime ve şekillerin, kök­
lerin, eklerin yapısını ve görevlerini inceleyen bi­
lim dalı.\\ biçim birim, dbl. Kelimeleri kullanım
açısından biçimlendiren, çoğu ek olan d il öğeleri;
morfem.\\ biçim çıktı, {.ağız} Tarla veya çayır biçme
zamanı. [DS]|| biçime gelmek, {eAT} Biçilecek ka­
dar olm ak.|| biçime sokmak, Düzeltmek, istenilen
özellikleri kazandırmak.\\ biçimine getirmek, 1.
Uygun zamanı yakalamak. 2. Kıstırmak; yakala­
m ak,|| biçim vakti, Ekin biçme zam anı.|| biçim
verm ek, Şekillendirmek.
biçimci, [biçim-ci] sf. 1. (Kişi için) işin ve konunun
özünden çok dış görünüşüne önem veren, alışılmış
kuralların, tutum ve davranışların dışına çıkmayan;
şekilci; formaliteci; formalist. 2. (Kişi için) biçim ­
cilik yanlısı olan,
biçimcilik, -ği [biçim-ci-lik] is. 1. Dış görünüşe, bi­
çime önem verme ve sıkı sıkıya bağlılık. 2 .fel. İşin
özüne ve taşıdığı değere önem vermeden, yalnızca
biçimini ve görünüşünü ön plana alan; tabiatın kav-
ranabilirliğini düşüncenin biçimleri veya kanunları
ile açıklamaya çalışan görüş. 3. ahlak. İradenin ey­
lem ilkesini öz bakımından değil de biçim olarak
ele alan ahlak anlayışı. 4. ed. Edebiyat eserini top­
lumsal, felsefî ve psikolojik yapılara ulaşmak için
değil de sadece edebiyat kurallarına bağlılığı yö­
nünden değerlendiren, 1916 ile 1930 yılları arasın­
da M oskova, Leningrat ve P rag’da egemen olan ve
daha sonra dilbilimde yapısalcılığın ortaya çıkm a­
sına sebep olan edebiyat eleştiriciliği. 5. gzl. sntl.
Gerçeği somut olarak dile getirmek yerine soyut­
lamayı tercih etme eğilimi,
biçimdik, -ği [bir+çim-dik > biçimdik] (b i’çimdik)
{ağızj sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
biçimleme, [biçim-le-me] is. 1. Biçimlemek işi. 2.
Biçimler ile biçimsel imkânlar arasındaki ilişkileri
araştırma ve düzenleme işi; kompozisyon,
biçimlemek, [biçim-le-mek] gçl. fi f r ] f l ( i ) -yor]
Güzel bir görünüş kazandırmak; kompoze etmek,
biçimlendirilme, [biçim-le-n-dir-il-me] is. Biçim­
lendirilmek işi.
biçimlendirilmek, [biçim-le-n-di-r-il-mek] edl. f i f
ir] Biçim verilmek,
biçimlendirme, [biçim-le-n-dir-me] is. Biçimlen­
dirmek işi; şekillendirme,
biçimlendirmek, [biçim-le-n-dir-mek] g ç l.f. f i r ] 1.
Bir nesneye belirli bir biçim vermek; şekillendir­
mek. 2. Budama yoluyla ağaçlara istenilen şekli
vermek. 3.fel. Kendi biçiminde meydana getirmek.
BİÇ
biçimlenme, [biçim-le-n-me] is. Biçimlenmek işi.
biçimlenmek, [biçim-le-n-mek] dönşl. fi [-ir] Bir
nesne, belirli bir şekil kazanmak; şekillenmek,
biçimli, [biçim-li] sf. Biçimi güzel olan; düzgün;
mevzun.
biçimlik, [biçim-lik] is. 1. Biçme zamanı gelmiş ekin
ve diğer ürünler. 2. /ağızj Ortaklaşa biçilen çayır.
[DS]
biçimsel, [biçim-sel] sf. 1. Biçime dayanan. 2. B i­
çimle ilgili; şeklî. 3. huk. Delillerin biçimine bağ­
lanan.
biçimsellik, -ği [biçim-sel-lik] is. Biçime uygun ol­
m a durumu.
biçimsiz, [biçim-siz] sf. 1. Şekli çirkin. 2. Uygunsuz.
3. Hoşa gitmeyen,
biçimsizleşme, [biçim-siz-le-ş-me] is. Biçimsizleş­ biçrek, -ği [Far. biçrek iiy ^ ] {OsTj sf. (Kişi için) al­
m ek işi.
biçimsizleşmek, [biçim-siz-le-ş-mek] dönşl. f. f i r ] biçtirme, [biç-tir-me] is. Biçtirmek eylemi,
1. Biçimsiz duruma gelmek. 2. Biçimi bozulmak. biçtirmek, [biç-tir-mek] g ç l.f. f i r ] Biçm ek işini bi­
3. argo. Terbiyesi bozulmak,
biçimsizlik, -ği [bizim-siz-lik] is. 1. Biçimsiz olma . b id 1, [bid / bid (yans.)] is. Düzensiz h afif patırtılı ha­
durumu. 2. Yakışık almama durumu; yakışıksızlık.
3. Çirkinlik.
biçin1, [bı-çın / bi-çin ? Far. büzına / Çin. fei-shen] {eTj
is. 1. Maymun. [DLT] [Gabain] [Tekin] [EUTS] 2.
Eski Türk takviminde dokuzuncu yılın adı. [ETY]
[EUTS] B1 biçin yılı, On iki hayvanlı Türk takvi­ bid2, [bid / bid (yans.)] is. Kümes hayvanlarım çağır­
m inde dokuzuncu yıl. [DLT]
biçin2, [biç-mek > biç-in j ^ ] {eATj is. 1. Ekin biç­
m e; hasat. 2. Biçim; kesim,
biçinmek, [biç-in-mek {eAT} dönşl.
f. f ü r ] Kendisine elbise yapılmak üzere kumaş
kestirmek; elbise kestirmek,
biçinti, [biç-inti] {ağız} is. 1. Yar. 2. Topraktaki ya­
rık. [DS]
biçişk, -gi [Far. biçişk {OsT} is. Hekim; dok­
tor.
biçiz, [Far. biçız (biçi.z) {OsT} sf. 1. (Nesne
için) pek küçük ve değersiz. 2. Hiçbir şeysiz; yok­
sul.
biçrek, -ği [Far. biçrek i ! ^ ] sf. (Kişi için) aldatıla­
rak sürekli kendisi ile alay edilen,
biçfin, [Far. bı-çün (bi:çün) {OsT} sf. 1. Eşsiz;
emsalsiz; benzersiz. 2. Sebebi ve niyeti aranmaz;
A llah’ın sıfatlarından. 0 bî-çûn ü çirâ, {OsT} N i­
çin ve nedensiz; mutlak; Allah.
biçki, [biç-ki] is. Elbiselik kumaşı belirli bir model
ve ölçüye göre kesm e işi ve sanatı. S biçki dikiş
yurdu, (biçki yurdu), Biçki ve dikiş öğretilen okul
ve kurs yeri. || biçki yapmak, D ikilecek kumaşı kes­
mek.
biçkici, [biç-ki-ci] is. Elbiselik kumaşı belli bir mo­
dele ve kalıba göre kesen kimse.
ÖIÜMIIİKSÖM.
biçme, [biç-me -u^>] is. 1. Biçmek işi. 2. Yontulmuş
yapı taşı. 3. mat. A lt ve üst tabanları birbirine eşit
ve paralel iki çokgenden yan ayrıtları da paralel ve
eşit doğrultulardan meydana gelen çok düzlemli
cisim; çok yüzlü; prizma; menşur. S biçmeli ol­
mak, {eATj Biçilecek kadar olmak.
biçmek, [eT. bıç-mak > biç-mek ^iU^] g ç l . f f e r ] 1.
Herhangi bir nesneyi istenilen özellikte kesmek;
{eT} {eAT} (aym). [Yüknekî] [ETY] [EUTS] 2. Kumaşı
dikilecek elbiseye uygun olarak kesmek. 3. Ekin ve
ot gibi şeyleri kesmek, yolmak. 4. mecaz. Düşmanı
yaylım ateşine tutarak öldürmek; kırmak, yok et­
mek; mahvetmek, kökünü kazımak; {eAT} (aym). 5.
mecaz. (Satılık bir mala fiyat) tespit etmek,
datılarak kendisiyle alay edilen,
risine yaptırmak.
reketleri, patırtılı ve dengesiz, düzensiz veya iki
yana sallanarak adım atmayı anlatan kök. [Zülfıkar]
bid bid. S’ bid bid, {ağız} 1. (Küçük hayvanların
sıçrayışı için) kısa ve hızlı kıpırtılarla. 2. (Çocukla­
rın yürüyüşü için) kısa adımlarla, [DS]
mak ve kovalam ak için kullanılan seslenmeyi bildi­
rir. [Zülfikar] bid-i bidi.
bid3, [bid / bid (yans.)] is. Küçük boyluluk ya da
yuvarlaklık anlatan kök. [Zülfıkar]
bid4, [bid] {eT} is. 1. Bit. [EUTS] 2. Bet; beniz; yüz.
[EUTS]
bid5, [Far. bid Jo] is. Hintlilerin dört bölüm lük kutsal
kitabı; veda.
bid6, [Ar. bid jlj] (bi:d) {OsT} is. Yok olma.
bid7, [Far. bid jlo] (bid) {OsT} is. Söğüt ağacı. S bîd-
berg, {OsT} Söğüt yaprağı.|| bîd-i giryân, {OsTj
Salkım söğüt.\\ bîd-i ham, {OsTj Ö d ağacı (Aquila-
ria agallochum) filizi.|| bîd-i mecnûn, {OsTj Salkım
söğüt.|| bîd-i müşk, {OsT} Sultam söğüt.|| bîd-i nâ-
lân, {OsT} Salkım söğiit.\\ bîd-i piyâle, {OsT} Sal­
kım söğüt.\\ bîd-i revân, {OsT} Salkım söğüt.|| bîd-i
sernigûn, {OsTj Salkım söğüt. || bîd-i sürh, {OsTj
K ızıl söğüt.
bida, -a ’ı [Ar. b id'at > bidac j o j {O s T} is. Sonradan
çıkan şeyler.
bidad1, [Ar. bidâd :>İJu] (bida.d) {OsT} is. 1. Karşılık
verme. 2. Pay verme. 3. Değiş tokuş; takas; müba­
dele. 4. Arkadaşlar arasmda sıra ile satın alma.
bidad2, [Far. bı-dâd jIj^ ] (bi.da.d) is. 1. Zulüm; ezi­
yet; işkence; adaletsizlik. 2. sf. Zalim.
ü e iK tt S 0 M » s 9 9
bidah, [Far. bıdah j-xo] (bi:dah) sf. (At vb. için)
huysuz; sert başlı; haşan,
bidak, -ğı [Far. bidak j-b] {OsT} is. Pantolon vb. gi­
yeceklerin paçası,
bidal, [Ar. bedel (karşılık) > bidâl J I j J (bidad) {OsT}
is. Karşılıklı değişmek suretiyle yapılan alış veriş;
değiş tokuş; takas; tram pa etme,
bidamlacık, -ğı [bir+damla-cık > bidamlacık] (bı ’-
damlacık) {ağız} sf. B ir parça; biraz; azıcık. [DS]
bidar, [Far. bîdâr (bi:da:r) {OsT} sf. Uyanık,
uykusuz. ® bîdâr-baht, {OsT} Mutlu.\\ bîdâr ol­
mak, {OsT} Uyanmak.
bidare, [Far. bıdâre »jl-U;] (bi:da:re) {OsT} sf. D üş­
kün; âşık.
bidari, [Far. bîdârî (bi:da:ri:) {OsT} is. 1.
Uyanıklık. 2. Çabalama; uğraşma. 3. Dikkatli olma,
bid’at, -ti [Ar. bid'at o^-u] (bid-at) {OsT} is. 1. Son­
radan çıkan. 2. İslam dininde Hz. M uham m ed(sa)’-
in ölümünden sonra ortaya çıkan aşırılıklar ve yeni­
likler. fi1 bid’at çıkarmak, Yenilikyapm ak.\\ b id ’-
at-i hasene, {OsT} Ortaya çıkan bu yeniliklerin şe­
riata uygun olanları; güzel yenilik.\\ bid’at-i mak-
büle, {OsT} Beğenilen yenilikler.\\ bid’at-i mer-
dûde, {OsT} Beğenilmeyen, reddedilen yenilik.\\
bid’at-i seyyie, {OsT} Şeriata aykırı olan yenilik,
kötü yenilik.
bidayet, [Ar. bedâ’et / bidayet c~>İJo] (b id a yet) {OsT}
is. 1. Başlangıç. 2. Başlama. S’ bidâyet mahkem e­
si, {OsT} Eskiden, asliye mahkemelerine verilen ad.
bidayeten, [Ar. bidâyeten UjIjj] (bida.ye'ten) {OsT}
zf. 1. Başlangıçta. 2. Önce,
bidbaf, [Far. bld-bâf ı- s i y (bi:dba:f) {OsT} is. Sepet
örücüsü; sepetçi,
bidde, [Ar. bidde {OsT} is. Güç; takat; derman.
bide, [Fr. bidet (küçük at)] is. Tuvaletlerde büyük ve­
ya küçük aptesini yaptıktan sonra tem izlenmeye
yarar fayans veya metalden yapılmış bir çeşit yı­
kanma yalağı,
bidek, -ği [Yun. apidak] {ağız} is. Yabani ağaçların
yenmeyen meyvesi. [DS]
bidencir, [Far. bıdencîr {OsT} is. bot. Hint
yağı bitkisi, (Ricinus communis).
bidene, [bir+tane] {ağız} sf. 1. Bir tane; bir tanecik. 2.
Eşi bulunmayan. [DS] S bidene bidene, {ağız} 1.
Birer birer; teker teker. 2. A zar azar. [DS]|| bide-
nem, {ağız} B ir tanem; sevgilim. [DS]
bider, [Ar. bidâr jİJu] (bida;r) {eAT} {ağız} is. Tohum.
[DS]
biderci, [bider-ci] {ağız} is. 1. Tohumcu; tohum sa­
BİD
tan. 2. Para karşılığında tarlaya tohum serpen işçi.
[DS]
bidester, [Far. bıdester >~Xo] (bi.dester) {OsT} is.
Kunduz.
bidevlet, [Far. bi + Ar. devlet (bi'.devlet)
{OsT} sf. 1. Uğursuz. 2. Bedbaht,
bidgeçi, [bit-ge-çi / bit-gü-çi] {eT} is. Yazıcı; kâtip.
[EUTS]
bidgüçi, [bid-gü-çi] {eT} sf. Savaş dansı yapan. [ETY]
bidh, [Ar. bid h ^ -b ] {OsT} is. Geniş ova.
bidıkı, [bir+tık-ı > bidıkı] (b i’dıkı) {ağız} sf. Bir par­
ça; biraz; azıcık. [DS]
bidıkım , [bir+tık-ı-m > bidıkım] (b i’dikim) {ağız} sf.
Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bidımcırak, -ğı [bir+dım-cır-a-k > bidımcırak] (bi ’-
dımcırak) {ağız} sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bidınnak, -ğı [bir+tımak > bidmnak] (b i’dınnak)
{ağız} sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bidırnak, -ğı [bir+tımak > bidımak] (b i’dırnak)
{ağız} sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bidi1, [bid (yans.) > bid-i] {ağız} is. Deve yavrusu; bir
aylık deve yavrusu. [DS] ö bidi bidi, {ağız} Deveyi
ve yavrusunu çağırmakta kullanılandır. [DS]
bidi2, [bid (yans.) > bid-i] {ağız} is. Yuvarlaklık, kü­
çüklük bildiren yansımalı gövde. [DS] ö bidi bidi,
{ağız} 1. Küçük; küçücük. 2. (Yürümek için) ördek
gibi; badı badı. [DS]
bidi3, [bid (yans.) > bid-i] is. 1. Kaz yavrularını ça­
ğırma ünlemi. 2. Köpek çağırma ünlemi. S bidi
bidi, {ağız} K az yavrusu çağırmakta kullanılandır.
[DS]
bidig, [Çin. piet (fırça) > bit (yazı fırçası) > bit-i-mek
> bid-ig / bit-ig] {eT} is. 1. Yazı; kitap; belge; vasi­
yetname; vesika. [EUTS] 2. Büyük; yüksek; ulu;
azametli. [EUTS]
bidik1, -ği [bid (yans.) > bid-ik] {ağız} sf. 1. Kısa boy­
lu; ufak yapılı; bodur. 2. (Hayvanlar için) yavru;
küçük. 3. is. Oğlak. [DS]
bidik2, -ği [bir+tik-e > bidik] (bi'dik) {ağız} sf. Bir
parça; biraz; azıcık. [DS]
bidiki, [bir+tik-e > bidiki] (bi ’diki) {ağız} sf. B ir par­
ça; biraz; azıcık. [DS]
bidikicik, -ği [bir+tik-e-cik > bidikicik] (b i’dikicik)
{ağız} sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bidili, [bid (yans.) > bid-i-li] {ağız} sf. (Yavru için)
küçük ve sevimli [Tietze] S1 bidili bidili, {ağız}
(Yavru için) küçük küçük ve sevimli. [Tietze]
bidimede, [bir+deme-de > bidimede] (b i’dimede)
{ağız} zf. Bir anda; bir çırpıda; hemen. [DS]
bidimek, [bidi-mek / büdi-mek] {eT} gçsz. f . f r ]
Dans etmek. [ETY]
bidimik, -ği [bir+tit-mik > bidimik] (bi ’dimik) {ağız}
sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
BİD
bidinga, [bir+tinga > bidinga] (bi'dinga) {ağız} sf.
B ir parça; biraz; azıcık. [DS]
bidinnak, -ğı [bir+tımak > bidinnak] (b i’dinnak)
i ağızf sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bidisgân, [Far. bidisgân jl5_»-b] (bidisgâ:n) (OsT) is.
bot. Sarmaşık otu.
bidist, [Far. bidist / bedest c —.a>] ,'OsTf is. Karış,
bidistan, [Far. bid-istân OL^ju] (bidistcvn) {OsT] is.
Söğütlük.
bidnus, [Yun. peteinos => bidnus {eATj is.
Horoz.
bidon, [Fr. bidon] is. 1. Beş litrelik tahta güğüm;
çotra. 2. İçine akaryakıt, yağ, su gibi sıvılar konu­
lan kaim saç veya plastikten yapılmış büyük kap.
bidönüm , [bir+dön-üm > bidönüm] {ağız} sf. Bir
sefer; bir kez. [DS]
bidre, [Far. bidre o_,-b] {OsTj is. Ağaç kurdu,
bidrud, [Ar. bidrüd JjjJu] (bidnr.d) {OsTj is. Esenlik;
sağlık selamet,
biduruma, [bir+durum-a > biduruma] {ağız} sf. Bir
sefer; bir kez. [DS]
bidüze, [bir + düze] (b i’düze) z.f. 1. Eşit olarak. 2. Bir
sıradan. 3. Ardı arkası kesilmeden,
bidüzeye, [bir + düze-ye] (b i’düziye) {ağızj zf. Eşit
olarak. [DS]
bidüziye, [bir + düze-ye] (bi ’diiziye) zf. -»■ bidüze.
bidvend, [Far. bıdvend ü j İ j ] (bi.dvend) {OsTj is.
K an taşı.
bie, [Far. bre-tio] (bi:e) {OsT} is. Yurt; konak.
bienal, -li [Lat. biennus (iki y ıl siireli) > Fr. biennale]
is. İki yılda bir yinelenen kurumsal faaliyet,
biet, [Ar. b f e t (bi:et) {OsT} is. 1. Bir konak
yerine inme; konaklama. 2. Durum; hâl; keyfiyet,
biftek, -ği [İng. beef (sığır) + steak (külbastı) > beef­
steak > Fr. bifteck] is. Tavada veya çoğunlukla ız­
garada pişirilmiş dana eti; dilimlenmiş dana eti.
big, [b ig / beg db] {eATj is. Bey.
biga, [Lat. biga (iki atlı)] (bi'ga) is. İki tekerlekli ve
iki atlı yarış veya zafer gösterisi arabası.
bigal1, -li [Ar. bağl > biğâl JU J (biga:l) {OsT} is.
Katırlar.
bigal2, -li [Far. biğâl JL^o] (bi:ga:l) {OsTj is. Mızrak;
kargı.
bigam i, [Fr. bigamie] is. İki eşli evlilik,
bigâne, [Far. bı-gâne ^l5Lo] (bi:gâ:ne) {OsTj sf. 1.
Yabancı. 2. Bir yabancı gibi kayıtsız duran; ilgisiz.
3. tasvf. Dünya ile ilişiğini kesmiş olan. 4. is. Tek­
keye yeni gelen derviş, fi1 bîgâne-hüy, {OsTj So­
ğu k yaradılışlı; utangaç.\\ bîgâne kalmak, {OsT}
Ğ I İ İ M I İ I f C E S Ö M .,0 0
Kayıtsız olmak; ilgilenmemek.|| bîgâne olmak,
{OsT} İlgisiz davranmak; kayıtsız kalmak.\\ bîgâne
vü aşnâ, {OsT} Yabancı ve tamdık.\\ bîgâne vü hiş,
{OsT} Yabancı ve akraba.
bigânegân, [Far. bî-ğâne-ğân j l ? ajI^j] (bi:gâ:ne-
gâ:n) {OsTj is. Yabancılar,
bigânelik, [Far. bigâne + T. -lik] (bi:gâ:nelik) is. 1.
Yabancılık. 2. Kayıtsız kalma; ilgisizlik
bigas, [Ar. beğâs / biğâs o l i ] (biga:s) is. Kartal, kar­
ga gibi avlanamayan kuşlar,
big-beng, [Amer, big-bang] is. Evrenin, en az on
m ilyar yıl önce, çok ağır yoğunluk ve çok yüksek
bir sıcaklıkta bir top halinde iken, ani ve büyük bir
patlamayla meydana geldiğini savunan görüş,
bigelenmek, [big-e-len-mek] {eTj gçsz. f. f ür] Akıl­
lanmak; akıllılaşmak. [DLT]
bigeran, [Far. bî-gerân j l (bi:gera;n) sf. Sınırsız;
nihayetsiz; sonsuz,
bigıdık, -ğı [bir+kıt-ık > bigıdık] (bi ğıdık) {ağız} sf.
Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bigırık, -ğı [bir+kır-ık > bigırık] (b i’g ırık) {ağız} sf.
Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bigıyak, -ğı [bir+kıy-ık > bigıyak] (bi'gıyak) {ağızj
sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bigıyuh, [bir+kıy-ık > bigıyuh] (bi'gıyuh) {ağız} sf.
Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bigi, [eT. gibi / kıb / kibî > bigi ^X.] {eATj e. Gibi.
bigildemek, [bing (yans.) > bing-il-de-m ek > big-il-
de-mek] {ağızj gçsz. f. [-r] fd (i)-y o r] Korkmak.
[DS]
biguanid, [Fr. biguanid] is. ecz. Şeker hastalığının
tedavisi için kullanılan ilaçların genel adı.
bigudi, [Fr. bigoudi] is. Kadınların saçlarını kıvır­
mak için kullandıkları metal veya plastikten yapıl­
mış küçük yuvarlak araçlar,
bigü, [bir-mek (vermek) > bir-gü > bigü] {eTj is.
Armağan; vergi. [EUTS]
bîgünah, [Far. bı-günâh «b? (bi:güna:h) {OsT} sf.
Suçsuz; günahsız.
b ih 1, [Ar. bi-h <4] {OsTj zm. O; ona; ondan; onlara.
bih2, [Far. bih *;] {OsTj sf. 1. İyi; yeğ. 2. is. Ayva, f?
bih-güzîn, {OsT} 1. İyisini seçen. 2. İyi olarak seçi­
len. 3. Sarraf.
bih ’, [Far. bıh jjo] (bi:h, h kalın söylenir) {OsT} is. 1.
Esas; kök; temel. 2. Kaynak, fi1 bîh-efgen, {OsT}
Kökünden söken.|| bîh-i kûhî, {OsTj bot. Baldıran
kökü; dağ kökü.|| bîh-ken, {OsT} K ök kazan; kök
söken.|| bîh ö bün, {OsTj K ök ve temel.
bih a1, -a ’ı [Ar. bihâ' £_l£] (biha:) {OsTj is. anat. O-
murilik kanalı.
o ie iM M iU o ı BİK

biha', [Ar. bi-ha l*] (biha:) {OsT} zm. (K adınlar için) larca yüz yirmi yılda bir on üç ay olarak kabul edi­
len yıl.
ona; onda; onunla,
bihterî, [Far. bihterî (bihteri:) {OsTj is. En iyi
bihaber, [Far. bi- + Ar. haber #>- ^ (bi:haber)
olma durumu; üstünlük,
{OsTj sf. 1. Habersiz. 2. Bilgisiz,
bihterîn, [Far. bihterîn (bihteri. n) {OsTj sf. En
bihah, [Ar. bihâh / bihâhe (biha:h)
iyi; pek iyi.
{OsT} is. Ses kısıklığı,
bihude, [Far. bı-hüde (yarar) {OsTj sf. Boş
bihak, -kı [Ar. bihâk jU t] (biha:k) {OsT} is. Erkek
yere; beyhude,
kurt.
bihuş, [Far. bî-hüş (bi:hıı:ş) {OsTj sf. 1. Şaş­
bihakkın, [Ar. bi- (ile) + hakkın {OsT} zf. 1.
kın; sersem. 2. Aklı başında olmayan; deli,
Haklı olarak. 2. Hakkıyla. 3. Gerçekten,
bije, [Far. blje (bi.je) {OsT} sf. 1. Katıksız; saf;
bihan, [Far. bih > bihân (biha:n) {OsT} is. iyiler;
salt. 2. zf. Özellikle; hususiyle,
iyi kimseler.
bijon, [Fr. bouchon] is. Tıpa, fi1 bijon anahtarı,
bihar1, [Ar. bahr (deniz) > bihâr _>lA] (biha:r) {OsT}
Otomobillerde, tekerleri bağlayan somunları sık­
is. Denizler. >5 bihâr-ı baîde, {OsTj Uzak denizler. m ak veya gevşetmekte kullanılan araç.
bihar2, [Far. bı-hâr jU- ^ (bi. ha. r) sf. Dikensiz. bijeng, [Far. bijeng {OsT} is. Kapı anahtarı,
bihasıl, [Far. bî- + Ar. haşıl (bi:ha:sıl) biju, [Fr. bijou] is. Mücevher,
{OsT} sf. 1. Verimsiz. 2. Sonsuz, bijuteri, [Fr. bijouterie] is. 1. Kuyumcular tarafından
yapılan kıymetli takılar. 2. Değeri olmayan taş ve
bihaste, [Far. bîhaste (bi:haste) {OsTj sf. 1.
madenlerden yapılan taklit takı ve süs eşyası. 3.
Yorgun. 2. Şaşkın; âciz, Mücevher kutusu. 4. M ücevher satılan yer.
bihbud, [Far bih (iyi) + büd (bihbu:d) {OsTj sf. bik, [Sur. Ar. bık dLJ {ağız} is. Mermer kesmeye ya­
İyi; sağlam. rayan külünk. [DS]
bihdane, [Far. bih-dâne <;] (bihda:ne)
bika1, -a ’ı [Ar. buka‘ (yer) > bikâc £_U] (bika:) is.
{OsT} is. Ayva tohumu,
Ülkeler; topraklar; yerler.
bihi, [Far. bih-î (bihi:) {OsTj is. 1. İyilik. 2. bot.
bika2, [Ar. bika 4%.] (bi:ka) {OsT} is. Mercimek,
Ayva.
bikâr, [Far. bi-kâr jlS" ^ / j l s y {OsT} sf. 1. İşsiz. 2.
bihim, [Ar. bi-him {OsT} zm. (İkiden çok erkek
Kazançsız. 3. is. İşsizlik,
için) onlara; onlardan; onlarla,
bikarar, [Far. bî- (olumsuzluk eki) + Ar. karâr (dur-
bihima, [Ar. bihim â I04J (bihima:) {OsT} zm. (İki
ma) j 'j 5 lsJ (bi:kara:r) {OsT} sf. 1. Kararsız. 2.
erkek için) onları; onlara; onlarda; onlardan, Rahatsız.
bihin, [Far. bihîn / bihlne / 4^ . ] (bihi:ne) {OsTj
bikarari, [Far. bî + Ar. karâr + Far. -î ^ jlJ> (bi:-
sf. 1. En iyi olan. 2. is. Hallaç,
kara:ri:) {OsTj is. Kararsızlık,
bihişt, [Far. behişt / bihişt {OsT} is. behişt. bikarbonat, [Fr. bi- (çift) + carbonate] is. 1. B ir a-
bihken, [Far. bih-ken jS” £->] (bi:hken) {OsTj sf. Kök tom daha hidrojen atomu taşıyan karbonatlı tuz. 2.
Sodyum bikarbonat; N aH C 0 3.
söken; kökünden söken,
bikarbonatk, [bikarbonat-lı] sf. İçinde bikarbonat
bihnane, [Far. bihnâne (bihna. ne) {OsTj is. Has bulunan; bikarbonat katılmış olan,
un ekmeği; beyaz ekmek, bikare, [Fr. bi-carre] is. mat. İki kat kare. S bikare
bihr, [Ar. bihr £ ] {OsT} is. Ağız kokusu, denklem , is. mat. İki kat kareli denklem,
bike, [eT. beg / big > bike / büke] {ağızj is. 1. Kadm;
bihram, [Far. bihrâm fl_^] (bihra:m) {OsTj is. Oruç,
hanım ; bayan. 2. Görümce. [DS]
bihred, [Far. bihred i {Osİ} sf. (Kişi için) akıllı, bikelle, [bir+kerre > bikelle] (bi ’kelle) {ağızj zf. Bir
bihte, [Far. bıhte (bi:hte) {OsTj sf. Elenmiş; kere. [DS]
bikere, [bir+kere] (b i’kere) {ağızj zf. 1. Bir kere. 2.
elekten veya kalburdan geçirilmiş,
B undan sonra; artık; bu defa. 3. Bunun üstüne; so­
bihter, [Far. bih-ter / bih-terek ji# / 4>fc] {OsTj sf. nuç olarak. [DS]
Çok iyi; en iyi bikeremiz, [bir+kere-miz] (bi 'keremiz) {ağız} zf.
bihterek, -ği [Far. bihterek ^ > 4 ;] is. Eskiden İranlı- Bunun üstüne; sonuç olarak. [DS]
BİK
b ik e s1, [Far. bı- (olumsuzluk eki) + kes (kişi) > bıkes
sf. 1. Kimsesiz. 2. Yalnız. 3. Çaresiz.
bikes2, [bir+kez > bikes] (bi ’kes) {ağız) zf. Bunun üs­
tüne; sonuç olarak. [DS]
bikeslik, -ği [bikes-lilc] {OsTj is. 1. Kimsesizlik; yal­
nızlık. 2. Çaresizlik,
bikez, [bir+kez > bikez] (bi ’kez) {ağızj zf. Bunun üs­
tüne; sonuç olarak. [DS]
bikırıcık, -ğı [bir+kır-ık-cık > bikırıcık] (b i’kırıcık)
{ağızj sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
b ik ırık , -ğı [bir+kır-ık > bikırık] (b i’kırık) {ağızj s f
B ir parça; biraz; azıcık. [DS]
b ik ırtık , -ğı [bir+kır-t-ık > bikırtık] (bi ’kırtık) {ağızj
sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
biki, [bir+kıyı > biki] (b i’ki) {ağızj sf. Bir parça; bi­
raz; azıcık. [DS]
bikini, [İng. Bikini (Pasifikte, Fransızların atom
bombası denemesi yaptıkları ada)] is. Çok küçük
iki parçadan meydana gelmiş kadın mayosu.
b ik ir, -k ri [Ar. bikr _£>] is. -*• bikr.
b ik iti, [bir+kıt-ı > bikiti] (bi ’kiti) {ağızj sf. B ir parça;
biraz; azıcık. [DS]
b ikle, [Ar. bikle 4İSÖ] {OsTj is. 1. Yaradılış; tabiat. 2.
Şekil; biçim. 3. K ılık kıyafet,
bikm az, [Far. bikmâz jU sy {OsT) is. 1. Şarap. 2. Şa­
rap içme; şarap meclisi,
b ik r, [Ar. bikr {OsTj is. 1. Herhangi bir şeyin
ilki. 2. İlk yavru. 3. Tazelik. 4. Gençlik. 5. Doku-
nulm amışlık. 6. K ız olma; kızlık; bakirelik. 7. huk.
Evli olsa da hiç cinsel ilişkide bulunmamış kız. 8.
sf. El değmemiş, dokunulmamış. 9. Bakire; kız oğ­
lan kız. S1 b ik r-i fik r, {OsT} O zam ana kadar hiç
ortaya atılmamış düşünce; ilk fikir. || b ik r-i hakîkî,
{OsTj huk. Erkekle beraber olmamış, hiçbir cinsel
ilişkiye girmem iş kız.|| b ik r-i hü k m î, {OsTj huk.
Tekrar etmemekle birlikte zina ettiği bilinen kız.
b ik ra n , [Ar. bikr > bikrân ol^Sö] (bikra:n) {OsTj is.
Bakireler, fi5 b ik râ n -ı bihişt, {OsTj Cennet bakire­
leri; huriler.\\ b ik râ n -ı çerh, {OsTj 1. Yıldızlar ve
gezegenler. 2. Huriler.
b il1, [bil / bül (yans.)] is. Kümes hayvanlarını çağır­
mayı anlatan kök. [Zülfıkar] bil bil, bil-i bili, bil-iç,
bil-ik. fi1 bil bil, {ağızj Kümes hayvanlarını çağır­
m a ünlemi. [DS]
bil2, [bel / bil / bel J - J (be:l) {eTj {eATj is. 1. Bel.
[ETY] [EUTS] [Gabain] 2. {eAT} Dağların yamaçları;
dağlar üzerindeki geçitler; dağ beli. 0 b il bagi,
{eTj B el bağı; kuşak; kemer. [EUTS]|| bil b ağ ­
lam ak, {eAT} Önem vermek; hazırlanmak; güven­
mek; azmetmek; bel bağlamak.\\ bilini bağ lam ak ,
{eATj 1. Hazırlanmak. 2. tasvf. Tarikata giriş töre­
ninde müridin beline kuşak takmak.
ı r a IM S SAMİ. 602
b il3, [Far. bel > bel / bil J - J is. 1. {eATj Ayakla ba­
sarak toprağı işlemeye yarayan özel tarım aracı;
bel. 2. {OsTj bot. Hint ayvası. 3. {OsTj Gübre sepe­
ti.
bila-, [Ar. bilâ- (bilâ;) {OsTj e. Arapça isimler­
den yokluk, olum suzluk bildiren sıfatlar yapan ön
ek; -siz. S bilâ-bedel, {OsTj Parasız; bedelsiz;
bedava.|| bilâ-fâsıla, {OsTj A ra vermeksizin; ardı
ardına; aralıksız.|| b ilâ -fü tu r, {OsTj Çekinmeksi­
zin; düşünmeden. || bilâ-ihm âl, {OsTj İhm al etmek-
sizin.\\ b ilâ -ih tâ r, {OsT} Hatırlatmadan; ikaz etme­
den; uyarmadan.\\ b ilâ-ih tirâz, Çekinmeden.|| bilâ-
ih tiy â r, {OsTj İstemeden; irade dışı.|| bilâ-iltizâm ,
{OsTj Gönüllü olarak; mecbur tutulmaksızın.|| bilâ-
in k ıta, {OsTj D evamlı olarak; sürekli; kesintisiz.||
b ilâ-in tih âb , {OsTj Seçim yapılmaksızın; seçilme­
den; seçmeden.\\ bilâ-in tik al, {OsT} 1. İntikal et­
meden; geçmeden; ulaşmadan. 2. Kavramadan.\\
b ilâ -irtik ab , {OsTj 1. Görevden usulsüz çıkar sağ­
lamadan; irtikap yapmadan. 2. Rüşvet almakiizın.\\
b ilâ-isb at, {OsT} lspatsız.\\ bilâ-isticvâb, {OsTj
Sormadan; söyletm eden.|| b ilâ-istisnâ, {OsT} -*■
bilaistisna.|| b ilâ-iş’a r, {OsTj Bildirmeden; haber
vermeden. || b ilâ-iştirâk , {OsT} Katılım olmaksızın;
ortaksız; yalnız başına.|| bilâ-k ay d ü ş a rt, {OsTj
K ayıtsız ve şartsız; hiçbir sınırlama ve şart tanı­
maksızın. || bilâ-lüzüm , {OsT} 1. Gereksiz; lüzum­
suz. 2. Gerek görülmeden; lüzum olmadan; gerek­
meden.|| b ilâ -m a’ni, {OsTj Zorlayıcı sebep olma-
dan.|| b ilâ-m en faat, {OsT} Çıkar aramaksızın.\\ bi-
lâ-m ü n âk aşa, {OsT} Tartışmasız; münakaşa etme-
den.\\ bilâ-m ezâh im (müzâhim), {OsT} 1. Bir engel
çıkmadan. 2. Sıkıntıya sokmadan; sıkmadan. || bilâ-
niyye, {OsTj N iyet olmadan; niyet olmaksızın,||
b ilâ-n o k san , {OsTj Eksiksiz.\\ b ilâ-özr, {OsT} Özür­
süz olarak.|| b ilâ -ru h sâ t, {OsT} İzinsiz olarak; ruh-
satsız.|| bilâ-sah ip , {OsT} Sahipsiz.|| bilâ-sebep,
{OsT} Sebepsiz olarak]| b ilâ-şüphe, {OsT} Şüphe­
siz,|| b ilâ-taab , {OsTj Zahm etsizce.|| b ilâ-tah k ik ,
{OsT} Sorup soruşturm aksam ; tahkik etmeden.||
b ilâ-ta k sîr, {OsT} Kusursuz; taksirsiz.|| bilâ-tas-
hîh, {OsT} Düzeltilmeksizin; tashih edilmeden.\\
b ilâ-teem m ül, {OsT} Düşünmeden; irticalîolarak.\\
b ilâ -te ’h îr, {OsT} Gecikmeden; sonraya bıralana-
dan.|| b ilâ-te râh î, {OsT} Yumuşamaksızın; sertliği
bırakmadan.\\ b ilâ -te re d d ü t, {OsT} Tereddüt etme-
den.|| bilâ-tev ak k u f, {OsT} Durmadan; durakla-
maksızın.|| b ilâ-u d u l, {OsT} Sapmadan; dönme­
den.|| b ilâ-ü cret, {OsT} Ücretsiz; parasız.|| bilâ­
v asıta, {OsT} D oğrudan doğruya; araç ve aracı
kullanmaksızın; vasıtasız.|| bilâ-veled, {OsT} Ço­
cuksuz,|| b ilâ -z a rü re tin , {OsT} B ir zaruret olma­
dan; m ecbur olmadan.
bilabil, [Ar. bilâbil Jo%] (bilâ;bil) {OsT} is. 1. Üzün­
tü; elem; keder; tasa. 2. Telaş.
, « M M » 603____________________________
bilaca, [İt. plagia (plaj)] (b i’laca) {OsTj is. 1. Gemi
yatağı; liman. 2. Sahile yakın korunaklı demirleme
yeri.
bilad, [Ar. belde > bilâd (bilâ:d) {OsTj is. 1.
Beldeler. 2. Ülkeler. S bilâd -ı âm ire, {OsT} Ba­
vındır hâle getirilmiş yerler.\\ b ilâd-ı aşere, {OsT}
İzmir, Eyüp, Kandiye, Halep, Selanik, Sofya, Trab­
zon Galata, Kudüs, L a rissa 'dan ibaret on şehir. ||
bilâd-ı cesîme, {OsT} Büyük ülkeler.\\ bilâd-ı
erbaa, {OsT} Edirne, Bursa, Şam ve K ahire'den
ibaret dört şehir. || bilâd-ı garbiye, {OsT} Batı ülke­
leri]] bilâd-ı harâciye, {OsTj Haraç vergisi alınan
topraklar]] bilâd-ı isnâ aşer(e), {OsT} Adana, E r­
zurum, Bağdat, Beyrut, Diyarbakır, Rusçuk, Saray-
bosna, Sivas, Maraş, Trablusgarp, Antep ve Çankı­
r ı ’dan ibaret on iki şehir.|| bilâd -ı R um , {OsT} 1.
Osmanlı İmparatorluğu sınırlarına dahil topraklar.
2. Anadolu.|| bilâd-ı selâse, {OsT} Eski İsta n b u l’un bilaş, [Ar. bilâ-şey3
idare sisteminde Eyüp, Galata ve Üsküdar sem tleri bilavasıta, [Ar. bila- (olumsuzluk eki) + vâsıta (araç)
için kullanılan ifade.
biladan, [Yun. platanos] {ağız} is. Çınar. [DS]
bilade, [Far. bilâde (bilâ.de) {OsT} sf. Söz ge­
tirip götüren; müzevir; fesatçı,
bilader, [Far. birader] (bilâ:der) {ağız} is. 1. Erkek
kardeş. 2. ünl. Sitem ve seslenme sözü. [DS] S1 b i­
lader ağacı, bot. Tropikal iklim kuşağında yetişen
meyvesi yenilebilen, kızıl kahve renkli kerestesin­ bilçe [bel / bil-çe] {eT} zf. Bele kadar; belce. [EUTS]
den mobilyacılıkta yararlanılan orman ağacı; aka­ bilde, [Yun. ptilon] {ağızj is. 1. Pamuk yumağı. 2.
ju; Amerika elması; maun.
bilağ, [Ar. belâğ jOlı] (bilâ;ğ) {OsTj is. belağ.
bilah, [Ar. belıha > bilâh ^5L>] (bilâ;h) {OsTj is.
Arkası büyük olan kadınlar,
bilahare, [Ar. b i’l-âhire / b i’l-âhere (b ilâ h a ­
re) {OsT} zf. 1. Sonra. 2. Sonradan. 3. Sonunda,
bilaistisna, [Ar. bi- (ön ek) + el (harf-i tarif) + istisna
(ayrı) > bi-lâ-istisnâ (bilâ:istisna:) {OsT} b ildirge, [bildir-mek > bildir-ge] is. 1. Bir kişinin
zf. 1. Ayrım yapılmaksızın; istisnasız. 2. Ayrıcalık­
sız.
bilakis, [Ar. bi’l-'aks j-S U jy (bilâ:kis) {OsT} zf. 1.
Tam tersine. 2. Aksine olarak,
bilakuza, [Yun. plakutza] {OsTj is. Bayramlarda
yemek için yapılmış çörek vb. şeyler,
bilal, [Ar. bilâl J^U] (bilâ:l) {OsTj sf. 1. Su gibi
ıslatan. 2. Islatış. 3. Islaklık,
bilama, [bir+lokma > bilama] (bi'la:ma) {ağız} sf. b ild irilm e, [bildir-il-me] is. Bildirilm ek işi.
Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bilan, [bel-en / bilan ? OUJ {eAT} is. Süslü ve işle­
meli kılıç kemeri,
bilanço, [İt. bilanciare (dengelemek) > bilancio (den­
ge)] (bilanço) is. 1. B ir işletmenin belirli bir dö­
nem sonundaki taşınır ve taşınm az varlıkları ile
__________________________________________________B İL
bunları sağlamak için kullanılan öz ve yabancı kay­
nakların gösterildiği çizelge. 2. mecaz. Girişilen bir
işin belirli bir süre sonra kazandırdıkları veya za­
rarları konusunda yapılan değerlendirme. 3. Bir
olayın sonucu, fi1 bilançosunu y ap m ak , Bir olayın
olumlu ve olumsuz durumlarını tespit edip değer­
lendirmek.
b ilar, [Yun. bilarion (macun)] is. dnz. Kalafat işle­
rinde kullanılmak üzere katranlı kıldan yapılmış
özel macun.
b ilard o , [İt. biliardo / bigliardo] (bila ’rdo) is. Üzeri
arduaz kaplı ve yeşil çuha örtülmüş kenarları çevri­
li bir masa üzerinde isteka adı verilen özel sopalar­
la ve üç fildişi top ile oynanan bir salon oyunu,
b ilard o cu , [bilardo-cıı] is. 1. Bilardo oynayan kişi. 2.
Bilardo oynatan kişi. 3. Bilardo araçlarının üreten
ve satan kişi,
{eAT} is. Boş yere; beleş,
(bilâ:va:sıta) {OsT} sf. 1. Araçsız. 2. D o­
laysız; doğrudan. 3. zf. Araçsız ve dolaysız olarak,
b ilb o rd , [İng. bill-board] is. İlan tahtası,
bilcüm le, [Ar. bi-(ön ek) + el (harf-i tarif) + cümle
(bütün) > b i’l-cümle «14-1;] (b i’lcümle) zf. 1. Bir
şeyin hepsi; tamamı. 2. Bütün, hep; tüm.
Fitil. [DS]
bildik, -ği [bil-mek > bil-dik] is. 1. Her zaman konu­
şulup görüşülen, yakından tanınan ve bilinen kişi;
tanıdık; dost; ahbap. 2. sf. Yabancı olmayan; bili­
nen. S b ild ik çıkm ak, Biri ile doğrudan veya do­
laylı tanışık çıkmak]] bild ik g ö rd ü k , {ağızj Eş dost.
[DS]
b ild ir, [bir+yıl-dır] {ağızj is. Geçen sene. [DS]
b ild ircin , [bildircin] {ağızj is. Bıldırcın. [DS]
herhangi bir durum hakkında resmî kuram lara
verm iş olduğu belge; beyanname, (1935). 2. Vergi
yükümlülerinin belirli zamanlarda kazanç veya
vergi yükümlülükleri ile ilgili olarak vergi dairele­
rine verdikleri belge; beyanname,
b ild iri, [bildir-mek > bildir-i] is. 1. Bir kurum veya
kuruluş tarafından herhangi bir durumu ilgililere
duyurm ak üzere yazılmış yazı; tebliğ, (1935). 2.
Bilim sel konuda yapılan açıklama; tebliğ,
b ild irilm ek , [bildir-il-mek] edil. f. f i r ] Başkası
tarafından bildirme işi yapılmak; haber verilmek;
duyurulmak.
b ild irim , [bildir-im] is. 1. Yazılı açıklama. 2. Yazılı
bildirme; tebliğ. 3. Yazılı duyurunun yapıldığı kâ­
ğıt; ihbarname. S b ild irim ödencesi, Sözleşme
gereği haber vermeden yapılan bir ticarî uygula­
BİL
madan karşı tarafın uğradığı zararı karşılamak
üzere yapılan ödeme; ihbar tazminatı.
bildiriş, [bildir-iş] is. Bildirme işi ve biçimi,
bildirişim, [bildir-iş-im] is. 1. Karşılıklı olarak bil­
dirme, haberleşme işi. 2. İletişim; komünikasyon,
bildirişme, [bildir-iş-me] is. 1. Bildirişmek eylemi.
2. {ağız} Haberleşme. [DS]
bildirişmek, [bildir-iş-mek] işteş, f. [-ir] 1. Karşılıklı
olarak bildirmek. 2. Bir duygu veya düşünceyi ses
ve yazı ya da işaretlerle bildirerek karşısındaki ile
anlaşmak; haberleşmek,
bildirm e, [bildir-me] 1. Bildirmek işi. 2. Bir durumu
veya yasa gereği zorunlu görülen bilgileri ilgili m a­
kam a yazı veya söz ile iletme, duyurma; beyan, fi1
bildirm e cümlesi, dbl. Yüklemi bildirme kiplerin­
den birisi ile kurulu olan ciimle.\\ bildirme eki, dbl.
isim cümlelerinde bildirme görevi yüklenen -im , -
sin, -dir ekleri.\\ bildirme kipleri, dbl. Yapılan,
yapılm akta veya yapılacak olan eylemleri zam ana
bağlı olarak belirten kipler.
bildirm ek, [bil-mek > bil-dir-mek] gçl. f. f i r ] 1.
Herhangi bir şeyi haber vermek. 2. Herhangi bir
konuda bilgi vermek. 3. Anlatmak; ifade etmek. 4.
Tanıtmak. 5. Öyle göstermek,
bildizm ek, [bil-mek > bil-diz-mek] {eTj gçl. f . f ü r ]
Bildirmek; öğretmek. [DLT]
bildükli, [bil-mek > bil-dük-li {eAT} sf. Tanı­
dığı, bildiği olan,
bildürmek, [bil-mek > bil-dür-mek] {eT} gçl. f. f ü r ]
Bildirmek; anlatmak. [Üç İtigsizler] [Yüknekî]
bildüzm ek, [bil-mek > bil-düz-mek / bil-tür-mek]
{eT} g ç l . f f ü r ] Bildirmek.
b ile1, [bir+ile-n > birlen / bir-le / bilen / bile zf. 1.
Birlikte; beraber. {eT} {eAT} (aym) [EUTS] [ETY]
[Yüknekî] 2. e. Cümleyi güçlendirerek umulmazlık,
beklenmezlik, aynı zam anda anlamlarım katar; hat­
ta; üstelik; de. {eAT} (aym) 3. Şart cümlesini karşıt­
lık ilişkisi içinde başka bir cümleye bağlar; dahi.
{eAT} (aym) 4. {eAT} İle. fi1 bile doğmuş, {eAT} Yaş-
taş; akran]| bile komak, {eAT} B ir arada bulun­
durm ak,|| bile koşmak, {eAT} I. Eklemek; birleş­
tirmek. 2. Arkadaş etmek.|| hilelerince, {eAT} B e­
raberlerinde; yanlarında.\\ hilelerinde, {eAT} Bera­
berlerinde; yanlarında.|| hilelerine, {eAT} Yanları-
na.|| bilemce, {eT} {eAT} Yanımda olarak; bera­
berimde.|| bilence, {eAT} Senin beraberinde; y a ­
nında olarak.|| bilende, {eAT} Senin beraberinde;
yanında.|| bile olm ak, {eAT} Birlikte bulunmak,||
bilenüze, {eAT} Yanınıza.|| bileşince, {eAT} Onun
beraberinde; yanında olarak.|| hilesinde, {eAT}
Onun yanında; beraberinde; onunla birlikte.\\
bilesine, {eAT} Onun yanında; beraberinde; onunla
birlikte.|| (onun) bilesiye, {eAT} Yanma.|| bile tog-
mış, {eATj Akran; yaştaş.|| bileye, Yanına.
irtiMIİKCESÛM .bo*
bile2, [Far. bîle alo] (bi;le) {OsT} is. 1. Ada. 2. Yanak.
3. Yan. 4. Küçük bahçıvan beline benzer ok temre­
ni; kesme. 5. K ayık küreği,
bilece, [bile-ce / 4 ^ ] {eAT} {ağız} zf. Birlikte;
beraber. [DS]
bilecen, [bil-ecen {eAT} {ağız} sf. 1. Çok şey
bilen; hemen her şeyden anlayan. 2. Bilgiçlik tasla­
yan; ukala. 3. Bilgin. 4. Yaşına göre çok şey bilen.
[DS]
bilecenlik, -ği [bil-ecen-lik] is. Bilecen olma duru­
mu.
bilecik, -ği [bilek-cilc] {ağızj is. İnce bilek; iri olma­
yan bilek. [DS]
bileg1, [bel-ek / bil-eg] {eT} is. Armağan. [EUTS]
bileg2, [bel-en / bileng] {ağızj is. Yolcuların hemen
ansızın ortaya çıkıverdiği, görüldüğü dağ yamacı;
iki tepe arasındaki çukurluk; belen. [DS]
bilegen, [bi-l-egen jSLL / {eAT} sf. İyi bilen.
bilegü, [bile-mek > bile-gü] (bile.gü) {eT} is. Bileği.
[DLT] [EUTS]
bilegüsüz, [bile-gü-süz] (bile;güsüz) {eT} sf. Bilen­
memiş; keskinleştirilmemiş. [Clauson]
bileği, [eT. bile-m ek > bile-gü > bileği] is. Kesici,
yarıcı, yontucu aletleri keskin hale getirmek için
kullanılan araç, t? bileği taşı, Çakı, bıçak, makas
gibi kesici aletleri bilemekte kullanılan ince taneli
sarı şist.
bilek1, -ği [eT. bilek] is. 1. El ile kolun, bacak ile
ayağın birleştiği eklem boğumu. {eT} (aym) [Gabain]
[DLT] [EUTS] 2. mecaz. Güç; kuvvet. 3. {ağız} Ara­
ba tekerleğinin parmaklıkları. [DS] 4. Kayık küre­
ğinin kayış geçen ince kısmı. S bileğin almak,
{eATj Eline yapışm ak.|| bileğinde altın bilezik ol­
mak, Geçerli bir iş ve meslek sahibi olmak. || bile­
ğine güvenmek, 1. K endi beden ve kol kuvvetine
güvenerek işe girişmek. 2. Kendi ustalığıyla başa­
rabileceğini tahmin etm ek.|| bileğine kadar, 1.
(Çamur veya kar için) ayak bilekleri örtülecek ka­
dar olmak. 2. (Elbise ve etekler için) ancak ayakla­
rı ve elleri görülecek kadar örtülü olmak. || bileği­
nin hakkı ile, K endi çalışma ve gayreti ile.|| bilek
bilek (Akmak için) gür bir şekilde; gürül gürül.||
bilek boşalması, {ağızj (Hayvan için) ön ve arka
ayakların çökmesi. [DS]|| bilek boşandırma, {ağızj
(At için) yürürken tökezleme. [DS]|| bilek damarı,
Nabız.\\ bilek demiri, {ağızj Tabaklıkta deri kazı­
makta kullanılan bir aygıt. [DS]|| bilek dikmesi,
{ağızj Bileğin bükülmesi. [DS]|| bilek gibi, Kalınlığı
bilek kalınlığına denk olan.|| bilek güdü, 1. K ol ve
beden kuvveti ile iş yapma. 2. Kaba kuvvet. || bilek
güreşi, Karşılıklı olarak birbirinin bileğini bükmek
suretiyle yapılan güç denemesi. || bilek kadar, K a­
lınlığı bilek kalınlığında olan.|| bilek kanalı, anat.
Bilek kemiklerinin ön yüzü ile bilek ekleminin ön
o if ttM r a i.e o s
bağı arasında y e r alan kanal. \\ bilekin alm ak , E li­
ne yapışm ak.|| bilek kuvveti, Beden ve kol kuvve-
ti. || bilek saati, Bileğe takılan küçük saat; kol saati.
bilek2, [bel-ek / bil-ek] jeTj is. Hediye. [Gabain]
bilek3, [Far. bilek dlLJ {OsT} is. Çatal temrenli bir tür
ok.
bilek4, -ği [beleng I bileng] {ağız} is. Belen. [DS]
bilekçe, [bilek-çe {ağız} is. 1. Kelepçe. 2. Bi­
leklik. 3. Bukağı. 4. {eAT} is. Bilek. 5. {eAT} H ay­
vanlarda topuk ile tırnak arası. 6. zf. Bilek kadar.
[DS]
bilekçek, [bilek-çek dU^L.] {eAT} {ağız} is. Suçluların
bir yerden bir yere götürülmesi sırasında kaçmala­
rını önlemek için bileklerine takılan kilitli metal
halka; kelepçe. [DS]
bileke, [Yun. plaka] {ağız} is. Fare ve çakal gibi
zararlı hayvanları yakalamakta kullanılan bir tür
tuzak. [DS]
bileki, [Yu. plaki] is. {ağızj 1. Kalınlığı az yayvan
granit taş. 2. M ısır ekmeği pişirm ekte kullanılan içi
oyuk taş. 3. Taş sacda pişirilen mısır ekmeği. [DS]
bilekim , [bile+kim?] zf. Dilerim; beklerim; umarım,
bileklig, [bilek-lig] {eT} sf. Bilekli; güçlü kuvvetli.
[DLT]
bileklik, -ği [bilek-lik] is. 1. Bazı işlerde ve spor
karşılaşmalarında bileğin burkulmasını veya in­
cinmesini önlemek için bileğe sarılan meşin sargı.
2. Atların bacaklarının sarılmasında kullanılan ham
bez ya da eski kumaş parçaları,
bilekter, [Yun. plektarion (sepet)] {ağız} is. Sırtta ta­
şman küçük sepet. [DS]
bileli, [bil-mek > bil-e-li ^ iL>] sf. Bilen; bilmiş olan,
bilelik, [bile-lik dULo / dİ) «L] {eAT} is. Beraberlik;
maiyet.
bilem, [bile-m] {ağız} zf. Bile. [DS]
biiemce, [bile > bile-m-ce *«Jb] {eAT} zf. Yanımda;
beraberimde.
bilem e1, [bile-m-e] {ağız} zf. Çok az. [DS]
bileme2, [bile-me] is. Bilemek işi. S bilem e açısı,
meka. K esici aletlerin keskinleştirilen yüzünün eği­
mi ile bileme aracının taban yüzeyi arasındaki açı.
bilem ek1, [eT. bile-mek dl« <tio] {eT} g ç l . f f r ] fl ( i ) -
yor] 1. Bileği taşm a veya başka bir bileme aletine
tutarak kesici aletlerin ağzım keskin duruma getir­
mek; keskinleştirmek; zağlamak. {eT} (aym) [DLT]
SEUTS] 2. mecaz. Bir duygunun etkisini artırmak,
^(içlendirmek. 3. {eAT} Bulamak; bulaştırmak.
bilem ek2, [be-le-mek dUlo / dUL] {eAT} gçl. f. f r ]
Kundaklamak,
bilem sinm ek, [bile-mek > bile-msin-mek] {eT} gçl. fi
f ü r ] Bilirmiş gibi görünmek. [DLT]
BİL
bilen, [bir-le-n / bile-n] {eTj zf. 1. İle; beraber; birlik­
te. [EUTS] [Gabain] 2. /ağızj Bile. [DS]
bileng, [bel > bel-en > bil-en dUL] (bilen) {eAT} is.
Dağ yanı; sarp geçit; belen,
bilengce, [bile > bile-n-ce İ ^ İ j ] {eAT} zf. Yanında;
beraberinde.
bilengde, [bile > bile-n-de »jıSUJ {eAT) zfi. Yanında;
beraberinde.
bilengüze, [bile > bile-n-üz-e ojjSÜJ {eATj zf. Y a­
nınıza.
bilenm e, [biie-n-me] is. Bilenmek işi.
b ilen m e k 1, [bile-n-mek] edil, fi f i r ] 1. (Bir kesici
alet için) biri tarafından bilemek suretiyle keskin
hâle getirilmek. 2. dönşl. Bir işi yapmak için azim
ve hırs kazanmak; hırslanmak.
bilenm ek2, [bula-n-mak > bel-en-mek d U J y {eATj
dönşl. fi f ü r ] Her yanı bulaşmak,
b ilerek, [bil-erek] zfi. Yaptığı işin doğuracağı sonuç­
ların farkında olarak; bile bile; amaçlı; bilinçli ola­
rak; kasıtlı; kasten,
bilerzüv, [bilek > biler-zük / bilerzüv] {eT} is. Bile­
zik. [Clauson]
bileşince, [bile > bile-s-i-nce / 4^ » 4İo /
/ {eAT} zf. Beraberinde; yanında; birlikte,
hilesinde, [bile > bile-s-i-n-de ojcl_L / o-ll-, tL.] {eAT}
zf. Beraberinde; yanında; birlikte,
bilesine, [bile > bile-s-i-n-e {eAT} zfi
Beraberinde; yanında,
bilesiye, [bil-mek > bil-esi-y-e] zf. 1. Bilerek. 2.
Bilinceye kadar,
bileşen, [bi(r)-le-ş-mek > bile-ş-mek > bileş-en] is. 1.
fiz. Bir bileşke oluşturan öğelerin her birisi. 2. kim.
Fiziksel ve kimyasal bakımdan bir denge içinde
bulunan bir bileşiği meydana getiren elementlerden
her biri.
bileşik, -ği [bi(r)-le-ş-mek > bile-ş-mek > bileş-ik] sf.
1. Oluşum unda çeşitli madde, cisim veya değişik ö-
geler bulunan nesne; mürekkep, (1942). 2. kim.
Kimyasal tepkimeler sonucu iki veya daha çok
elementten oluşan ve bunlardan bağımsız fiziksel,
kimyasal nitelikler gösteren. 3. bot. Her biri başlı
başına bir. bütün sayılabilecek birçok benzer organ­
lardan meydana gelmiş (organ). 4. is. Ses ve müzik
görüntüsünün birlikte verildiği film. 5. Birkaç ele­
mentten oluşmuş madde, fi1 bileşik b aşak , biy.
Ana eksen üzerindeki dallarında başakçık denilen
küçük başaklar taşıyan başak. || bileşik çiçek, bot.
Papatyada olduğu gibi köm eç şeklindeki toplu çi­
çek,|| bileşik faiz, bank. Süre bitimine~kadar tahak­
kuk eden fa iz ile ana p ara toplamına uygulanan
fa iz. || bileşik göz, biy. Böceklerde ve kabuklularda
BİL
görülen birbirine benzer bir çok hücreden oluşmuş
göz; petek göz; mürekkep göz. |j bileşik kaplar, fız.
Alttan bir boru ile birbirine bağlanmış içinde sıvı
bulunan kaplardan meydana gelmiş fizik deney
araçları. || bileşik kesir, mat. İçinde tam sayı bulu­
nabilen; pa yı paydasına eşit veya büyük kesir. \\ bi­
leşik lipit, biy. Protein, karbonhidrat y a da kükürt,
azot gibi elementlerle birleşmiş y a ğ molekülü.\\ bi­
leşik meyve, biy. D ut ve incir gibi sık çiçek duru­
mundan meydana gelen meyveler. || bileşik öner­
me, mant. Mantıkta içinde iki ve daha çok önerme
bulunduran önerme.
bileşikgiller, [bileş-ik > bileş-ik-gil-ler] is. bot.
Bitişik yapraklı iki çenekli bitkilerden çiçekleri
kömeç halinde toplu olarak bulunan familya,
bileşim, [bileş-mek > bileş-im] is. kim. 1. İlci ve daha
çok öğenin bir araya gelerek yeni bir öge oluştur­
maları işi. 2. Bir maddenin hangi basit elem entler­
den meydana gelmiş olduğunu ortaya koyan verile­
rin tamamı; terkip, (1942). 3. Birleşme sonucu
meydana gelmiş bulunan yeni nesne; terkip,
bileşke, [bileş-mek > bileş-ke] is. 1. Çeşitli nitelik ve
nicelikte öğelerin birbirine etki etmesi sonucunda
ortaya çıkan, kendisini oluşturan öğelerin nitelik ve
niceliğinden farklı sonuç. 2. fız. Bir cisme etki eden
farklı kuvvetlerin toplamına eşit olan ve bu kuvvet­
lerden nicelik ve yön bakımından farklı olan kuv­
vet; kuvve-i muhassala.
bileşken, [bileş-ken] sf. Elektronik devrelerin ger­
çekleştirilmesinde kullanılan etken ve edilgen öğe­
lerden her biri,
bileşme, [bi(r)-le-ş-mek > bile-ş-me] is. 1. Bileşmek
eylemi; terekküp. 2. Bileşim meydana getirme,
bileşmek, [bi(r)-le-ş-mek > bile-ş-mek] işteş, f. f i r ]
fız. kim. İki ve daha çok öge bir araya gelerek yeni
bir öge oluşturmak; terekküp etmek,
bileştirici, [bileş-mek > bileş-tir-ici] sf. 1. Bileştir­
m ek işini yapan. 2. Birleşmeyi sağlayan,
bileştirme, [bileş-mek > bileş-tir-me] is. Bileştirmek
işi.
bileştirmek, [bileş-mek > bileş-tir-mek] gçl. f i f i r ]
1. Bileşmesini sağlamak. 2. Birleşmesine yol' aç­
mak; bitiştirmek. 3. fız. İki ve daha çok vektörün
paralel kenar kuralına göre geometrik toplamını
almak.
bilet, [İt. biglietto > Fr. billet] is. Para karşılığı giri­
len sinema, tiyatro, gösteri vb. yerlere girmek; oto­
büs, tren, uçak, gemi gibi ulaşım araçlarına binm ek
için veya şans oyunlarına katılm ak amacıyla satın
alınan özel basımlı kâğıt parçası. S (birinin) bile­
tini kesmek, argo. (Birisini) öldürmek.\\ bilet kes­
mek, 1. Alıcıya para karşılığı bilet vermek, bilet
satmak. 2. argo. Pezevenklik etmek.
biletçi, [bilet-çi] is. Bilet satan kişi,
biletçilik, -ği [bilet-çi-lik] is. B ilet satma işi.
n u r c u .
biletme, [eT. bile-m ek > bile-t-me] is. Biletm ek işi.
biletmek, [eT. bile-mek > bile-t-mek] gçl. fi gçl. fi. f
ir] Birine bileme işini yaptırmak. {eT} (aynı) [DLT]
bilevü, [bile-mek > bile-gü / bilewü] {eT} is. Bileği,
bileyci, [bile-y-ici / bile-y-ci] is. -*■ bileyici,
bileyici, [bile-y-ici] is. Kesici aletleri bileme işini
kendisine m eslek edinmiş olan kimse; zağcı,
bileyicilik, -ği [bile-y-ici-lik] is. Bileyicinin yaptığı
iş; bileyicinin mesleği; zağcılık.
bileye, [bile > bile-y-e {eAT} zf. Yanma.
bilezik, -ği [bilek + üzülc ? / e T bilezük / bilersük /
bilerzik] is. 1. Süs için bileğe takılan değerli m a­
denlerden yapılmış halka. 2. {ağız} Uç uca gelen iki
boruyu birleştirmek için kullanılan genişçe halka.
[DS] 3. M otor pistonundaki özel yuvalara yerleşti­
rilm iş yağlama, soğutma ve sızıntıyı kesm e gibi
amaçlarla yerleştirilmiş, uçları açık esnek metal
halka. 4. argo. Kelepçe. 5. mim. Sütunların gövde­
lerini yatay olarak bölen silmeler. 6. {ağız} Kuyula­
rın ağzına konulan ortası oyuk tek parça yuvarlak
taş. [DS] 7. spor. Okçuların yay telinin darbesinden
ellerini korum ak için sol bileklerine taktıkları m e­
şin bilezik. 8. Kuşlar hakkında araştırma yapanların
yakalayıp saldıkları kuşların ayaklarına taktıkları
numaralı alüminyum halka. 9. argo. Kelepçe. 10.
argo. Fahişe. 11. {ağız} Taraktan geçirilerek eğril­
meye hazır hâle getirilmiş bileğe dolanabilecek
miktardaki yün. [DS] S bilezik yapm ak, {ağız}
Harmana gelen sapı döşek etrafında bilezik biçi­
minde yığmak. [DS]
bilezikli, [bilezilc-li] sf. 1. Bileziği bulunan. 2. Bile­
zik takınmış olan,
bilezük, [bilek+üzük (yüzük)> bile-z-ülc / dJj.jio]
{eT} is. Bilezik. [DLT] S bilezük urınmak, {eAT}
B ilezik takınmak.
bilezüklenm ek, [bilezük-le-n-mek] {eT} dönşl. fi. f
ür] Bilezik takınmak. [DLT]
bilfarz, [Ar. bi-(ön ek) + el (h a r fi tarif) +farz (say­
ma) >] (b i’lfarz) {OsT} zfi. 1. Sayalım ki.. 2.
Öyle olduğunu kabul edelim. 3. Tut ki. 4. Söz geli­
şi.
bilfiil, [Ar. b\-(ön ek) + el (harf-i tarif) + fı’il (iş, ey­
lem) > b i’lfı'il J* Jl;] (b i’lfıil) {OsT} zf. 1. Eylemli
olarak. 2. Yaparak. 3. Gerçekten. 4. İş edinerek. 5.
İş olarak. 6. Harekete geçmek suretiyle.
bilge, [eT. bil-m ek > bil-ge aSX / aSI] (bilge;) is. 1.
Bilgi sahibi, iyi ahlaklı, örnek alınacak olgunluğa
ulaşmış kişi; hakîm; akıllı; dirayetli; fetanetli; muk­
tedir; mütebahhir. {eT} {eAT} (aynı) (1935). [ETY]
[EUTS] [İKPÖy.] [Üç İtigsizler] [Tekin] 2. {eAT} Geniş
ve derin bilgi sahibi; bilgin; âlim. {eT} (aynı) [DLT]
[İKPÖy.] [EUTS] [Üç İtigsizler] [ETY] 3. {eAT} Bilge;
ö im t u r m • 607
bilgili kişi; hakîm. [Gabain] [EUTS [ETY] 4. Da­
nışman. [ETY] 5. Bilgi. [İKPÖy.]
bilgece, [bilge-ce] (bilge’ce) zfi. Bilgeye yakışır; ha­
kimane; akıllıca; makul,
bilgedmek, [bilge-d-mek / bilge-t-mek] {eT{ gçsz. fi
f ü r ] Akıllanmak. [DLT]
bilgelenmek, [bilge > bilge-le-n-mek] {eT} gçsz. fi f
ür] Bilir görünmek; bilgelik taslamak. [Clauson]
bilgelig, [bilge-lig] (bilgedig) {eT} sf. Hakîm olan;
bilge olan. [ETY]
bilgelik, -ği [bilge-lik] is. 1. Bilge olma durumu. 2.
Bilgenin niteliği. 3. fel. Bilgi; hikmet. 4. İlk Çağ
felsefesinde kendini tanıma, kendini bilmenin bil­
gisi; vukuf.
bilgetmek, [bilge-d-mek / bil-ge-t-mek] {eT} gçsz. fi
f ü r ] Akıllanmak. [DLT]
bilgi, [bil-mek > bil-ig > bil-gi l_s£L] is. 1. İnsanın bi­
lebileceği, akimın erebileceği olgu, gerçek ve ilke­
ler; malumat. 2. Öğrenme, inceleme, araştırma ya
da gözlemle elde edilebilecek gerçekler; vukuf;
malumat. 3. İnsan düşüncesinin ürünü olarak orta­
ya çıkan düşünce. 4. fel. Zihnimizin ilk olarak kav­
radığı veya duyu organları yoluyla algılama, hayal
gücü ve bellek yardımıyla yargıda bulunma, akıl
yürütme gibi zihnî faaliyetler sonucunda ortaya
çıkan edinim. 5. Bilim. 6. Kurallardan yararlanarak
kişinin veriye yüklediği anlam. 7. {eAT} is. Bilici;
kâhin. <3 bilgi çevren, B ir elektronik hesap maki­
nesi ya da bilgisayar türü bilgi işlem makinelerinin
kullanılabilmesi için gerekli olan bilgilerin tümü.\\
bilgi edinm ek, 1. Öğrenmek. 2. B ir durumu öğren­
mek.|| bilgi işlem, bsy. Bilgisayar gibi makinelerle
yapılan bilgi depolam a veya kaynaştırma, aktarma
işlemlerinin bütünü; veri işlem; informatik.\\ bilgi
işlem ağı, Ortaklaşa işlem yapm ak için birbirine
bağlanmış bilgisayarlar küm esi.|| bilgi kuramı, fel.
Bilginin elde edilişini, yöntemlerini, geçerlilik ve
güvenirlilik durum larım ele alan felsefe disiplini;
epistemoloji.
bilgici, [bilgi-ci] is. Bilgiyi başkasını eleştirmek için
kullanan kişi; safsatacı; sofist,
bilgicilik, -ği [bilgi-ci-lik] is. 1. Kendisinin de doğru
olmadığını bildiği bir şey ile başkasmı yanıltarak
kendisine çıkar sağlama gayreti; safsatacılık. 2. İlk
Çağ Yunan felsefesinde bir tür eleştiri akımı; so­
fizm.
bilgiç, -ci [bil-giç sf. 1. Çok bilen; her
şeyi bilen, anlayan; hakîm . {eAT} (aym) 2. Bilgi sa­
hibi olan. 3. mecaz. Y arım yamalak bilgilerini çok
şey ve mükemmel biliyormuş gibi övünen kimse;
ukala. '4. is. mecaz. Bilgisiz olduğu halde kendisini
bilirmiş gibi gösteren kimse, ö bilgiç bilgiç, Çok
bilmiş bir şekilde.
bilgiçlik, -ği [bilgiç-lik] is. 1. Bilgiç olma durumu. 2.
B İL
Bilgiç olanın niteliği, fi1 bilgiçlik satmak, B ir şeyi
bilmediği halde biliyormuş görünerek akıl vermeye
kalkışmak.\\ bilgiçlik taslamak, Bir şey bilmediği
halde çok şey biliyor görünmek.
bilgilendirilme, [bilgi-le-n-dir-il-me] is. Bilgilendi­
rilm ek işi.
bilgilendirilmek, [bilgi-le-n-dir-il-mek] edil, fi f i r ]
Birisi tarafından bilgi sahibi edilmek,
bilgilendirme, [bilgi-le-n-dir-me] is. Bilgi sahibi ol­
masını sağlama,
bilgilendirm ek, [bilgi-le-n-dir-mek] gçl. f i f i r ] B i­
rinin herhangi bir konuda bilgi sahibi olmasını sağ­
lamak; bilgi vermek,
bilgilenme, [bilgi-le-n-me] is. Bilgilenmek işi.
bilgilenmek, [bilgi-le-n-mek] dönşl. fi f i r ] Bir ko­
nuda bilgi sahibi olmak; öğrenmek,
bilgili, [bilgi-li] sf. 1. Bilgi sahibi olan; öğrenen; a-
gâh; aydın. 2. zfi. Bilerek,
bilgilik, -ği [bilgi-lik] is. Genel kültür veya belirli
uzm anlık alanına ait bilgileri alfabe sırası ile sunan
eser; ansiklopedi,
bilgimsinmek, [bilgi-msin-mek] {eT} gçsz. fi. f i r ]
Kendini akıllı göstermek. [DLT]
bilgin, [bil-gin] is. Bir bilim dalında derin ve geniş
bilgisi olan, o bilim dalma bilimsel çalışmaları ile
katkıda bulunan kimse; âlim, bilim adamı,
bilginlik, -ği [bilgin-lik] is. 1. Bilgin olm a durumu.
2. Bilginin taşıdığı nitelik,
bilgisayar, [bilgi+say-ar] is. Ç ok sayıda aritmetiksel
veya mantıksal işlemlerden oluşan bir işi, önceden
verilm iş bir program çerçevesinde kısa sürede ya­
pıp sonuçlandıran elektronik araç; elektronik beyin,
kompüter; ordinatör. S bilgisayar ağı, blş. Birbi­
rine bağlı bilgisayarlar düzeni.
bilgisayarcı, [bilgi+say-ar-cı] is. Bilgisayar uzmanı,
bilgisayarcılık, -ğı [bilgi+say-ar-cı-lık] is. Bilgisayar
uzmanlığı.
bilgisiz, [bilgi-siz] sf. 1. Bir insan için gerekli temel
bilgilerden yoksun olan; cahil; alaylı; bihaber; na­
dan. 2. Herhangi bir konuda yeterli bilgisi ve dene­
yimi bulunmayan; malumatsız,
bitgisizcilik, -ği [bilgi-siz-ci-lik] is. Bilgi edinmeyi
ve öğrenmeyi zararlı sayarak, engellemeye çalışma
sistemi.
bilgisizlik, -ği [bilgi-siz-lik] is. 1. Bilgisiz olm a du­
rumu; cahillik; cehalet. 2. Bilgi yokluğu; cehalet,
malumatsızlık.
bilgiyazar, [bilgi+yaz-ar] is. Elektronik sistemle diz­
gi yapan araç; printer,
bilgü, [bil-mek > bil-gü lsSİL / {eAT} is. Bilici;
kâhin.
bilgttçi, [bilgü-çi] {eT} sf. Bilgin; bilen; üstat. [EUTS]
bilgiirmek, [bil-mek > bil-gü-r-mek] {eT} gçl. f i f ü r ]
Bildirmek. [EUTS]
BİL
bilhassa, [Ar. bi-(ön ek) + el (harf-i tarif) + haşşa
(özellik) ivsli-L.] (bi'lha:ssa) (OsT) zf. 1. Özellikle.
2. H er şeyden önce. 3. En çok. 4. Hele.
bili1, [bil (yans.) > bil-i] is. Tavuk ve kuş çağırmak
için kullanılan yansımalı gövde, ff bili bili, (ağızj
Tavukları çağırmakta kullanılan ünlem. [DS]
bili2, [eT. bil-ig > bil-i > bil-ü ^ is. {eATj is. 1.
Bilgi; ilim; irfan; idrak; malumat. 2. Zihin; fikir. S
bilisi şaşmak, {eATj Bildiğini şaşırmak; bildiği
şeyleri zihninde toplayamamak.\\ bilisi yanılmak,
/eATj Ne söylediğini, ne yaptığını bilemez duruma
gelmek; bunamak.\\ bili virm ek, {eATj A kıl öğret­
mek.
bilici, [bil-mek > bil-ici ,_^Ah] sf. 1. Bilme özelliği ta­
şıyan; bilen. 2. {eATj Bilgin; hakîm; âlim,
biliç, [bil (yans.) > bil-iç [Zülfıkar] / Yun. poulitsi
[Theodoridis]] {ağızj is. Piliç. [DS]
bilig, [bil-mek > bil-ig] {eTj is. 1. Bilgi; hikmet;
vukuf; malumat. [ETY] [DLT] [Gabain] [Tekin] [Üç
İtigsizler] 2. Bilim ilim; [Yüknekî] [Gabain] [Tekin]
[EUTS] 3. Akıl; us; zekâ; zihin; şuur. [Gabain] [Te­
kin] [ETY]
bilige, [bil-mek > bil-ig-e] {eT{ is. 1. Akıllı. [ETY] 2.
Danışman. [ETY]
biligin, [bilig-in] {eT} zf. Bilgi ile. [DLT]
biliglig, [bilig-lig] {eT} sf. Bilgili; bilgin; eğitimli.
[EUTS] [DLT]
biligsemek, [bilig-se-mek] {eTj gçsz. f. f r ] 1. Bil­
m ek istemek; bilgi edinmeyi çok arzulamak. 2.
Akıllanmak; akıllı olm ak istemek. [DLT]
biligsiz, [bilig-siz] {eTj sf. 1. Bilgisiz; cahil. [ETY]
[EUTS] [Gabain] [Tekin] 2. Akılsız. [ETY]
biligsizlik, [bilig-siz-lik] {eTj is. Bilgisizlik; cehalet.
bilik1, -ği [bel > bel-ik > bil-ük A^L ] {eATj is. Ok ve
yay kuburu.
bilik2, -ği [eT. bil-mek > bil-ik dil] {eATj {ağız} is. 1.
Akıl; us; anlayış; kavrayış; bilgi. [DS] 2. {ağızj Ta­
nık. [DS] 3. {ağızj Bilirkişi. [DS]
bilik'5, -ği [bil (yans.) > bil-i-k] {ağızj is. 1. Tavşan. 2.
Piliç. 3. Anaç tavuk. [DS]
bilik4, -ği [bil (yans.) > bil-i-k] {ağızj is. Kırık leblebi.
[DS]
bilik5, -ği [Far. pîlta ? / bilik / belik] {eTj is. Fitil.
[Clauson]
bilik6, -ği [bil (yans.) > bil-ik] {ağızj is. Erkek çocuk­
ların cinsel organı. [DS]
bitiklenmek, [bel / bel > bilik-le-n-mek dUjliL]
{eAT} dönşl. f. f ü r ] Sadağını takınmak; silahını
kuşanmak; silahlanmak,
bilikli, [bil-mek > bil-ik-li] {ağız} sf. Anlayışlı; akıllı;
bilgili. [DS]
biliklik, [bilik-lik] {eT} sf. Fitillik. [Clauson]
ÖIÜMI K I M . s e
bitiksizlik, [bilig-siz-lik] {eTj is. 1. Bilgisizlik; ceha­
let. [DLT] 2. sf. Bilgisi olmayan. [EUTS]
bilili, [bili-li L^Uu] {eATj sf. Bilgili; âlim; hakîm.
bililmek, [bil-mek > bil-il-mek] {eTj gçsz. f. f ü r ] Bi­
linmek; tanınmak. [EUTS] [Üç İtigsizler]
bililtizam, [Ar. bi-(ön ek) + el (harf-i tarif) + iltizâm
(isteme) j-ljJ'ill.] (b i’liltiza:m) {OsTj zf. 1. Bilerek ve
isteyerek. 2. Bile bile,
bililü, [bili-li > bili-lü {eAT} sf. Bilgili; âlim; ha­
kîm.
bilim, [bil-mek > bil-im] is. 1. Evrene ve olaylara ait
bir bölüm birbirine bağlı konuları ele alıp deneye
dayalı yöntemlerden yararlanarak gerçekleşebilir
yasalar, kurallar çıkarmaya yönelik düzenli bilgi;
ilim, (1935). 2. Bazı olay ve olgular basamaklarına
göre düzenlenmiş sistemli bilgiler bütünü. 3. Bir
şeyi öğrenm ek amacıyla yola çıkarak edinilen bil­
giler süreci. S bilim adamı, Bilim sel alanda ken­
dini yetiştirm iş ve bilim çevrelerince otoritesi kabul
görmüş, bilimsel çalışm alar yapan kişi; bilgin;
âlim. |j bilim dışı, Bilim e aykırı ya da bilimsel araş­
tırma kurallarından yoksun.|| bilim kuramı, fel.
Bilimlerin ortaya koyduğu düşünsel sorunları ince­
leyen, her bilimin tek tek yöntemlerini, ilkelerini,
var sayımlarını araştıran felsefe dalı.\\ bilim kur­
gu, ed. sin. Bilim sel buluşların ve teknolojideki ge­
lişmelerin gelecekteki insan yaşam ını ne şekilde
yönlendireceğini ve etkileyeceğini bir takım var
sayımlara dayandırarak oluşturulmuş hayal ürünii
edebiyat ve sinem a eserleri tiirü.
bilim ci, [bilim-ci] is. Bilgin.
bilim cilik, -ği [bilim-ci-lik] is. fel. 1. Bilginin temeli
olarak yalnız bilim sel yönteme önem verme biçi­
minde ortaya çıkan maddeciliğin bir biçimi ve po-
zitivist (olgucu) akım. 2. Hıristiyanlık teolojisi,
bilimsel, [bilim-sel] sf. 1. Bilimle ilgili. 2. Bilime ve
bilim in verilerine dayanan; ilmî. 3. Bilimin belirle­
yici özelliklerini taşıyan. S bilim sel deneycilik,
H er bilimin deney, gözlem gibi bilimsel dayanak­
larla doğrulanabileceğim, sınanabileceğim savu­
nan felsefe akım ı.|| bilimsel düşünce, Bilimin veri­
lerine ve bilimsel yöntem lere dayanan, eleştirici,
araştırıcı özgür düşünce.\\ bilim sel sosyalizm , İhti­
lalci sosyalizm; Marxçılık. || bilim sel toplantı, Bi­
lim alanlarından bir konunun ele alınıp tartışıldığı
toplantı; kolokyum.
bilim selleştirme, [bilim-sel-le-ş-tir-me] is. Bilimsel­
leştirmek işi.
bilim selleştirmek, [bilim-sel-le-ş-tir-mek] gçl. f. f
ir] 1. Bilimsel nitelik kazandırmak. 2. Bilimsel ve­
rilere ve metotlara uygun duruma getirmek,
bilim sellik, -ği [bilim-sel-lik] is. 1. Bilimsel olma
durumu. 2. Bilimsel olanın niteliği.
 B İL

bilim sinmek, [bil-imsi-n-mek] {eT} dönşl. f. [-ür] bilinçlilik, -ği [bilinç-li-lik] is. 1. Bilinçli olma du­
Bilir görünmek. [DLT] rumu; şuurluluk. 2. Bilinçli olanın niteliği. 3. p s i­
bjiiınsiz, [bilim-siz] sf. 1. Bilimden, bilgiden yoksun kol. Çevredeki nesne, olay ve edimlere karşı uyanık
olan; bilgisiz. 2. Bilimsel yollara uygun olmayan; bulunm a durumu,
bilim dışı; gayr-ı İlmî, bilinçsiz, [bilinç-siz] sf. 1. Bilinci olmayan; baygın;
bilimsizlik, -ği [bilim-siz-lik] is. Bilim siz ve bilgisiz komada; şuursuz. 2. Bilinçle yapılmayan. 3. Kendi
olma durumu, etkinliklerinin eleştirmeli olarak farkında olmayan,
bilin, [Yun. pilini] {ağız} is. Topraktan yapılm a bir bilinçsizlik, -ği [bilinç-siz-lik] is. 1. Bilinçsiz olm a
tür fıçı. [DS] durumu; şuursuzluk. 2. Bilinçsiz olanın niteliği. 3.
bilincek, [bil-mek > bil-in-cek dU jl.] {eAT} is. Sahibi psikol. Çevredeki nesne, olay ve işlere karşı uyanık
tarafından bilm en ve tanınan çalınmış ya da satıla­ bulunamama durumu,
rak el değiştirmiş mal. S b ilincek çıkm ak, {eAT} b ilindik, -ği [bil-mek > bil-in-dik] sf. Bilinen,
Tanımak; bilmek. bilinem ez, [bil-mek > bil-in-e-mez] sf. 1. Bilinmesi
bilinç, -ci [bil-mek > bil-inç] is. 1. İnsanın kendini ve mümkün olmayan. 2. is. fel. İnsan aklı ile kavra­
çevresindekileri tanıma yeteneği; şuur; uyanıklık. namayan ve bilinm eyen şey.
2. psikol. Herhangi bir olgu veya gerçeklik üzerine bilinem ezci, [bilinemez-ci] sf. fel. 1. Bilginin bağın­
zihinde açık olarak beliren anlama ve izleme süre­ tılı olduğuna, bundan dolayı bilginin salt olmadığı­
ci; şuur. 3. mecaz. Temel düşünce ve görüş. 4. Bir na inanan (kimse) 2. A llah’ın ve evrenin nereden
topluluğun taşıdığı ruhî etkinlik ve yönlendirme ve nasıl türediğinin bilinemeyeceğini ileri süren
duygularının bütünü. 5. Dimağ. S bilincine v a r­ öğretiyi benim seyen kimse; laedri; agnostik,
mak, Önemini anlamak, kavramak. || b ilincini yi­ bilinem ezcilik, -ği [bilinemez-ci-lik] is. fel. 1. M ut­
tirm ek, tıp. Beyin ile ilgili herhangi bir etkilenme lak bilginin insan akimca kavranamayacağmı, do­
sonucunda bilinç faaliyetlerinden yararlanam a­
ğanın özünün ve varlıkların kökeninin ve geleceği­
mak; şuurunu kaybetmek. || bilinç akışı, 1. Düşün-
nin bilinemeyeceğini savunan öğreti. 2. A llah’ın ve
.celerin arka arkaya birbirini izlemesi. 2. ed. Olay
evrenin nereden ve nasıl türediğinin bilinem eyece­
anlatımında, geçenlerin birinci kişi ağzından anla-
ğini ileri süren öğreti; laedriye; agnostisizm,
tılması.|| bilinç dışı, psikol. 1. Bilinçsizce yapılan iş
ve etkinlikler. 2. İnsan ruhunda baskı altında tutu­ bilinen, [bil-mek > bil-in-en] is. mat. Değeri belli o-
lan istekler ve bunlara ait olup da bilince ulaşama­ lan nicelik; malum; bilindik,
yan düşünceler. bilinm e, [bil-in-me] is. Bilinm ek işi.
bilinçaltı, [bil-inç+alt-ı] is. 1. Hakkında belli belirsiz b ilinm edik, -ği [bil-in-me-dik] sf. mat. Bilinmeyen,
bilinç sahibi olduğumuz şeyin niteliği. 2. A ydınlık bilinm ek, [bil-mek > bil-in-mek edil. f. [-ir] 1.
olmayan bilinç; yarım bilinç. 3. psikol. Bilinç dışı
Öğrenilmiş, tanınmış olmak; anlaşılmak; bilinmek.
olmakla birlikte gerektiği zaman bilinç düzeyine
{eT} (aym) [DLT] [Yüknekî] [ETY] 2. Başkaları tara­
getirilebilen zihinsel faaliyet bölgesi; şuur altı; tah­
fından kendisi hakkında bilgi edinilmiş olmak. 3.
teşşuur.
{eAT} Adı yayılmak; tanınmak. 4. Gizlisi saklısı
bilinçek, [bil-mek > bil-in-çek] {eT} is. B ir zaman
kalmamış olmak. 5. dönşl. f. {eT} Kavramak; anla­
sonra hırsızın elinde veya başkasının elinde bulu­
mak. [İKPÖy.] 6. {eT} Pişman olup açığa vurmak;
nan malın adı. [DLT]
itiraf etmek. [EUTS] [DLT] [Gabain] 7. {eT} Kendi
bilinçlendirm e, [bilinç-le-n-dir-me] is. Bilinçlendir­
işini bilmek. [DLT]
mek işi.
bilinçlendirm ek, [bilinç-le-n-dir-mek] g ç l . f [-ir] 1. bilinm elü, [bil-in-mek > bil-in-me-lü {eAT} sf.
Bilinçlenmesini sağlamak. 2. Bilinçli durum a getir­ Bilinen; tanınan; meşhur, fi1 bilinmelU olm ak,
mek; şuurlandırmak. {eAT} H erkesçe bilinmek.
bilinçlenme, [bilinç-le-n-me] is. Bilinçli hâle gelme; bilinm eyen, [bil-in-mek > bil-in-me-y-en] sf. 1.
şuurlanma. Kimse tarafından görülmemiş, tanınmamış, öğre­
bilinçlenmek, [bilinç-le-n-mek] dönşl. f. [-ir] 1. nilmemiş olan. 2. is. mat. Değeri belli olmayan ni­
Bilinçli duruma gelmek; kendini bilmek. 2. Dış celik.
dünyayı ve olayları bilinçle algılar, kavrar ve yargı­ bilinm ez, [bil-in-mez] sf. 1. N e olduğu belli olm a­
lar durum kazanmak; kişilik kazanmak; şuurlan- yan. 2. Bilinmeyen; meçhul. 3. Anlamı gizli ve an­
mak.
laşılması güç olan; muğlak. 4. Belli olmaz; kuşku­
bilinçli, [bilinç-li] sf. 1. Bilinci olan; ayık; kendinde;
lu.
şuurlu. 2. Dış dünyayı ve olayları bilinçle algıla­
bilinm ezlik, -ği [bil-in-mez-lik] is. Bilinmez olma
yan, kavrayan ve yargılayabilen; aklı başında. 3.
durumu.
Eleştirmeye dayalı olarak kendi etkinliklerinin far­
kında olan. 4. Bilerek ve isteyerek yapılan. b ilir, [bil-mek > bil-ir] sf. “Anlar, sayar, ya p a r" an­
BİL
lamlarında isimlerin sonuna gelerek birleşik sıfatlar
yapar.
bilirkişi, [bil-ir+kişi] is. 1. Bir anlaşmazlığı çözüm­
lemek için kendi bilgisine başvurulan anlaşmazlık
konusu olay veya durum la ilgili derin bilgisi olan
kişi veya uzman; ehl-i hibre; ehl-i vukuf; eksper. 2.
huk. Görülen bir davada bilimsel bilgiyi gerektiren
konularda bilgisine veya oyuna baş vurulan uzman,
bilirkişilik, [bil-ir+kişi-lik] is. 1. Bilirkişinin yaptığı
iş. 2. Bilirkişi olma durumu,
bilirlenmek, [bil-ür-le-n-mek > bil-ir-le-n-mek
dU-JjJb] {eAT} dönşl. f. [-ür] Bilirim iddiasında bu­
lunmak; işgüzarlık etmek; ahkâm kesmek; bilgiçlik
taslamak.
bilirubin, [Far. biluribine] is. tıp. Alyuvar hücreleri­
nin dalakta yok edilmesi sırasında hem oglobin m o­
leküllerinin parçalanması ile açığa çıkan ve karaci­
ğerde süzülerek ödle dışarı atılan sarı madde; öd
sarısı.
biliriibinemi, [Fr. bilirubinemie] is. tıp. Kanda
bilirübin miktarının artması,
bilistifade, [Ar. bi- (ön ek) + el (harf-i tarif) + istifa­
de (yararlanma) o jU ^ U ] (b i’listifa:de) {OsT} zf.
Yararlanarak,
biliştir, [Yun. homolister] {ağız} is. Duvarcı malası.
[DS]
biliş1, [bil-mek > bil-iş jsJb] is. 1. Bilmek eylemi ve
biçimi. {eT} (aynı) [EUTS] [DLT] 2. psikol. Canlının
bir olayın, bir nesnenin varlığına dair bilgi sahibi
olması veya bilinçli duruma gelmesi; vukuf. 3.
{eAT} Marifet; sezgiye dayanan bilgi. S biliş çık­
mak, Birbirlerini eskiden tanımış oldukları anla­
şılmak.
biliş2, [bil-mek > bil-iş-mek > bil-iş-(iş) [Tietze] jîJlo]
{ağız} is. 1. Tanıdık, bildik kimse; dost, tanış; aşina.
{eAT} {ağız} (aym) 2. {eT} Bilen; bilici. [DLT] [DS]
S biliş görüş, {eAT} Bildik; tanıdık.
biliş3, [bil (yans.) > bil-iç / biliş [Zülfıkar] / Yun.
poulitsi [Theodoridis]] {ağız} is. Piliç. [DS]
bilişdürmek, [bil-iş-dür-mek] {eAT} gçl. f. f ü r ]
Tanıştırmak.
bitişiklik, -ği [bil-iş-ik-lik] {ağız} is. Tanışıklık. [DS]
bilişim, [bil-mek > bil-iş-im] is. İnsanların günlük
hayatta, işte, teknik ve ekonomik alandaki haber­
leşmede kullandığı ve bilimin dayanağı olan bilgi­
nin elektronik makineler aracılığıyla düzenli olarak
işlenmesini konu alan bilim dalı; bilgi işlem,
(1983). S bilişim ağı, blş. Bilişim alanında elde
edilen bilgi veya verilerin birbirinden ayrı yerlerde
bulunan birimler veya kişiler tarafından kullanıl­
masını sağlayan bağlantılar bütünü; network.
bilişimci, [bilişim-ci] is. Bilişim alanında kullanılan
makineleri tasarlayan, programlarını hazırlayan,
o ru iertiflK ffM .6 1 0
gerektiğinde bunların onarımmı gerçekleştiren uz­
man kişi.
bilişlik, -ği [bil-iş-lik dlLii,] {eAT} is. Tanışıklık; aşi­
nalık. S bilişlik virm ek, {eAT} Tanıdığını belli et­
mek; aşinalık göstermek.
bilişm e, [bil-iş-me] is. Bilişm ek işi.
bilişm ek, [bil-mek > bil-iş-m ek dU-iL] işteş, fi f
ir][eT, eAT, -ür] 1. Karşılıklı olarak birbirini tanı­
mak; tanışmak. {eT} {eAT} {ağız} (aym) [DLT] [DS]
2. {ağız} dönşl. fi. Bilmek; öğrenmek. [DS]
biliştirm ek, [bil-iş-tir-mek tiUj-LsJb] {eAT} gçl. fi. f
ür] İki ve daha fazla kişinin birbirlerini bilmelerini
sağlamak; tanıştırmak,
biliturmak, [bil-mek+tur-mak {eAT} gçl.
b. fi f u r ] Bilip durmak; bilmekte olmak,
billahi, [Ar. bi- (ön ek) + Allah > b i’llâhi aJUL]
(billa:hi) {OsT} ünl. "Allah 'a ant olsun. ” anlamın­
da bir yemin.
billem ek, [bil-le-mek] {ağız} g ç l.f. f r ] fl(i)-y o r ] Bir
araya getirmek; toplamak. [DS]
bitlenmek, [bil-le-n-mek] {ağız} dönşl. fi f i r ] Y ığıl­
mak; toplanmak; birikmek. [DS]
bitli1, [bil (yans.) > bil-li] {ağız} is. 1. Çelik çomak
oyununda çelik. 2. Küçük kuş. [DS]
bitli2, [bil (yans.) > bil-li] {ağız} is. Küçük ekmek.
[DS]
bitlik', -ği [bil-li-k ?] {ağız} is. 1. Ekin sapının sert
kısmı. 2. Küçük çömlek.
bittik2, -ği [bil (yans.) > bil-li-k] {ağız} is. Çelik ço­
mak oyununda çelik. [DS]
bitlik3, -ği [bir-lik / billik] {ağız} is. Birlik. [DS]
billokm a, [bir+lokma > billokma] (bi ’llokma) {ağız}
sf. B ir parça; biraz; azıcık. [DS]
billur, [Yun. beryllos > Far. bilür / Sur. Ar. billur
(berrak cam) (billû:r) {OsT} is. 1. Duru, temiz
kesm e cam; kristal. 2. Bazı cisim lerin kimi fiziksel
etkiler altında aldıkları veya doğal olarak bulun­
dukları geometrik şekil. 3. Parlak saydam bir taş;
N ecef taşı. 4. sf. mecaz. Parlak. 5. N ecef taşından
yapılmış olan. S billur bilim, min. Billurlaşmış
maddelerin oluşumlarını, fiziksel, kim yasal ve geo­
m etrik özelliklerini kurallarıyla belirleyen bilim
dalı.|| billur cisim, anat. Gözde, irisin arkasında
m ercek görevini yapan m ercim ek şeklindeki say­
dam cisim; göz merceği.|| billur gibi, 1. (Su için)
çok temiz ve duru. 2. (Kadm kol, göğüs, gerdan ve
teni için) beyaz ve düzgün, pürüzsüz. 3. (Ses için)
pürüzsüz, berrak; duru.
billuri, [Ar. billüri (billû;ri:) {OsT} sf. 1. K ris­
talleşmiş. 2. Kristalden yapılmış. 3. is. kim. Kristal,
billurîn, [Ar. billürîn j o j l J (billû;ri;n) {OsT} sf. Bil­
lur gibi; kristalden.

billuriye, [Ar. billuriyye 4^ ] (billû:riye) {OsT} sf.
1. Billurdan yapılmış. 2. Billurla ilgili. 3. Billurdan
yapılmış eşya satılan dükkân,
billurlaşma, [billur-la-ş-ma] (billurlaşm a) is. 1.
Billur durumuna gelme; kristalleşme. 2. Bazı ci­
simlerin moleküllerinin Fiziksel ve kimyasal or­
tamda billur durumuna gelmesi,
billurlaşmak, [billur-la-ş-tır-mak] (billûrlaşm ak)
g ç s z .f f ı r ] 1. Billur halini almak. 2. Billur olarak
yoğunlaşmak; kristalleşmek,
billurlaştırma, [billur-la-ş-tır-ma] (billûrlaştırma) is.
Billurlaştırmak işi.
billurlaştırmak, [billur-la-ş-tır-mak] (b illû rla ştır­
mak) gçl- fi f lr] Billur durum una getirmek,
billurlu, [billur-lu] (billû.rlu) sf. içinde billur bulu­
nan.
billursu, [billûr-su] (billû:rsu) sf. 1. Billura benze­
yen, billuru andıran; kristolit. 2. is. Diyalize uğra­
yarak çözümlenen madde,
bilme, [bil-me] is. 1. Bilmek işi. 2. fel. B ir şeyin
niteliği ve niceliği ya da ne olduğu hakkında bilinç
sahibi olma. 3.fe l. Bilgi edinm enin amacı ve sonu­
cu.
bilmece, [bil-mek > bil-me-ce] is. 1. Bir şeyin özel­
liklerini sayarak onun ne olduğunu buldurmaya da­
yanan bir oyun. 2. mecaz. Bilinm eyen şey; m uam­
ma. S bilmece çözmek, Bilmecenin cevabını bul-
mak.|| bilmece gibi konuşm ak, Kapalı ve anlaşıl­
ması güç bir anlatımla konuşmak.
bilmedük, [bil-me-dük i)-uL] {eT} {eAT} sf. Bilinm e­
miş; tanınmamış; bilinmeyen, tanınmayan; meçhul.
[DLT]
bilmek, [bil-mek d U J gçl. fi f i r ] 1. B ir şeyi öğren­
miş, kavramış olmak; m alum at edinmek. {eT} {eAT}
(aynı) [Gabain] [Yüknekî] [ÎKPÖy.] [DLT] [Tekin] 2.
Bir konuda bilgisi bulunmak; bir şeyden anlamak;
farkına varmak. {eT} (aynı) [Üç İtigsizler] 3. Bir bilim
dalında veya sanat kolunda yeterli bilgi sahibi ol­
mak; vâkıf olmak. 4. Deneyerek, yaşayarak, okuya­
rak öğrenmiş olmak. 5. Olan biteni duymuş, haber
almış bulunmak; haberi olmak. 6. Beceri ve ustalık
isteyen bir işten anlıyor ve o iş elinden geliyor ol­
mak; anlamak. 7. Tam olarak anlamak; tadına ve
zevkine varabilmek. 8. Tanımak. {eT} (aym) [EUTS]
9. Birini, bir şeyi veya bir olayı tanıtılan veya belir­
tilen biçimde kabul etmek; var saymak; farz etmek.
10. Birini veya bir şeyi özelliklerinden tanıyıp çı­
karmak; idrak etmek {eAT} (aynı) 11. (Kusur, kaba­
hat vb. için) birinde görmek; öyle tahm in etmek;
güçlü bir şekilde o kişi ile ilgisi bulunduğunu san­
mak. 12. Hiç unutm adan daim a dikkate alıp davra­
nışlarını ona göre düzenlemek. 13. Birinin emrine
boyun eğmek, dediklerine uymak. 14. Gereğini
yerine getirmek. 15. Sahip olduğu iş ve sosyal ko­
BİL
num un durumunu kavrayıp kendine çeki düzen
vermek. 16. Birinin veya bir şeyin değerini takdir
edebilmek. 17. Çıkarma uygun davranmak; işine
öyle gelmek. 18. (A llah’la ilgili olarak) inanmak;
emirlerine uymak. 19. (Dil için) kullanabilmek. 20.
Kararlı olmak. 21. Sürüp gitmek. 22. (Birleşik fiil,
yeterlilik) gücü yetmek. 23. (Olumsuz 1. teklik ki­
şi) tereddüt etmek; duraksamak, fi1 bildiği gibi,
Canının istediği şekilde. || bildiğin (bildiğiniz) gibi,
Eskiden olduğu gibi; hiç değişmedi. || bildiğinden
şaşmamak, H içbir etki altında kalmadan kendi
düşündüğünü uygulamak. || bildiğini okumak,
Kim senin uyarısına aldırmadan kendi istediği, di­
lediği gibi davranmak.\\ bildiğini yapmak, Uyarı
ve öğütleri dikkate almayıp eski yanlış tutumunu
sürdürmek.\\ bildiğini yedi mahalle bilmemek,
Çok kurnaz ve bilgili olmak.|| bildim bileli (bildik
bileli), Eskiden beri. || b iİd iifı ola, {eAT} Bildin m i? ||
bile bile, 1. Önceden tasarlanmış olarak, 2. B ile­
rek. 3. Kasten; çekinmeden.\\ Bile bile lades, B ile­
rek aldanmak, olumsuzlukları bilerek kabullen­
mek,|| bilemedin (bilemediniz), En fazla, en çok.. ||
Bilen bilir, Söz konusu edilen olay hakkında bilgi
ve görgüsü olanlar daha iyi değerlendirme yapabi­
lir,|| bilerek, Kasten; bile bile; isteyerek.|| bilir
bilmez, Tam anlamıyla bilmeyen; yarım yam alak
bilgi sahibi olan.|| bili turmak, {eAT} Bilip dur­
mak; bilmekte olmak.\\ bilmeden, 1. Bilmeyerek. 2.
Sonucu kestiremeden.\\ bilmem hangi (kaç, kim,
nasıl, ne), Önemsiz görülen şeylerden bahsederken
kullanılan söz.|| Bilmezsin mi, {eAT} Bilmez mi-
sin ?|| Bilmiş ol, (eAT} İyi bil.|| bilüp bilmeyüp,
{eAT} B ilir bilmez; bilerek veya bilmeyerek.\\
biliirdi ola, {eAT} B ilir m iydi?|| bilürin işlemek,
{eAT} Bildiğini yapmak.
bilmemek, [bil-me-mek] {eT} gçl. fi f z j Bilmemek.
[Tekin]
bilm em em ezlik, [bil-me-mez-lik] is. Bilmezlik.
bilmez, [bil-mek > bil-mez j^io] sf. 1. Hiçbir şey bil­
meyen. {eAT} (aym) 2. Hiçbir şeyden haberi olm a­
yan; cahil. {eAT} (aym) S bilmeze urmak, {eAT}
Bilmez görünmek; bilmezden gelm ek.|| bilmez gibi,
Bilmiyormuş gibi davranma. || bilmez görünmek,
Bildiği halde bilmiyormuş gibi davranmak. || bil­
mezden gelmek, Bildiği tanıdığı halde bilmiyor­
muş, tanımıyormuş gibi davranmak; aldırmamak;
oralı olmamak.
bilmeziye, [bil-mez-i-y-e] {ağız} zfi. Bilmeksizin; bil­
meyerek; bilmeden. [DS]
bilmezleme, [bilmez-le-me] is. Bilmezlemek işi; tec-
hil.
bilmezlemek, [bilmez-le-mek] gçl. fi. f r ] fl(i)-y o r]
1. Birinin hiçbir şey bilmediğini ortaya koymak. 2.
Bir kim seyi bir şey bilmiyormuş gibi göstermek;
techil etmek.
BİL
bilm ezlenm e, [bilmez-le-n-me] is. Bilmezlenmek işi;
tecahül; tegafül.
bilm ezlenm ek, [bilmez-le-n-mek dLjJj^Jj] dönşl. fi. fi­
il] Bildiği tanıdığı halde bilmiyormuş, tanımıyor-
m uş gibi davranmak; aldırmamak; oralı olmamak;
tecahül etmek; bilmez görünmek; bilmezden gel­
mek. {eAT} {ağız} (aynı) [DS]
bilm ezlik, -ği [bilmez-lik dUj*JL] is. 1. Bilmez olma
durumu; cahillik; cehalet. {eAT} (aym) 2. {eAT} Bili­
rim iddiasında bulunmama. S 1 bilm ezlikten gelme,
ed. Bir şair veya yazarın nükte yapm ak amacıyla
bir şeyi bildiği halde bilmezmiş gibi anlatması sa­
natı; tecahül-i arifane. || bilm ezlikten gelm ek, B il­
diği halde bilmiyormuş gibi davranmak.
bilm iş, [bil-mek > bil-miş] sf. 1. H er şeyi iyi bilir
geçinen; bilgiçlik taslayan. 2. Her şeye aklı eren;
zeki, akıllı. 3. Çıkarını iyi bilen; kurnaz; sofistike.
4. {eT} Bilinmiş; tanınmış; bilinen; tanınan. [DLT]
bilm ukabele, [Ar. bi- (ön ek) + el (harf-i tarif) +
mukabele (karşılık) -üjlill.] (b i‘lmuka:bele) {OsT}
zf. 1. Karşılık olarak. 2. (Selamlaşmada) ben de.
bilm ünasebe, [Ar. bi-(ön ek) + el (harf-i tarif) +
münâsebe (ilişki) (bi'ltnünasebe) {OsT} zf.
Sırası geldiğinde,
bilokm a, [bir+lokma > bilokma] (bi ’lokma) {ağız} sf.
B ir parça; biraz; azıcık. [DS]
bilsam , [Ar. / Far. bilsâm j>L-Jb] (bilsa.m) {OsT} is.
Akciğer zarı iltihabı; satlıcan,
bilsaniye, [Ar. bilsâniyye (bilsa:niye) {OsT} is.
bot. 1. Sarmaşıkgiller. 2. Hanımeligiller,
bilsat, [bil-gi + sat-mak > bil+sat] sf. Şirketler veya
işletmeler arasında para ile yapılan bilgi alış verişi;
bilgileşim.
bilsikâ, -â ’i [Ar. bilsikâ 5 ^ lSL_Ju] (bilsikâ:) {OsT} is.
bot. Yapışkan otu.
bilsikm ek, [bil-mek > bil-si-k-mek] {eT} gçsz. f i f
ür] Bilinmek; tanınmış olmak; bilinm iş olmak.
[EUTS] [Gabain] [DLT]
biltizm ek, [bil-mek > bil-tiz-mek] {eT} gçl. fi. f ü r ]
Bildirmek; belli etmek. [Gabain] [EUTS]
biltttrm ek , [bil-mek > bil-tür-mek] {eT} gçl. fi f ü r ]
1. Öğretmek. 2. Bildirmek. [DLT] [EUTS] [Gabain]
b ilum um , [Ar. bi- (ön ek) + el (harf-i tarif) + umüm
(genel, hep) (b i’lumu.m) {OsT} zfi. Bütün;
hep; hepsi.
bilu r, [Far. bilür j^L] (bilû:r) {OsT} is. Billur; kristal.
bilurin, [Far. bilürin jjjjlı] (bilû:ri:n) {OsT} sf. 1.
Billurdan; kristal. 2. Billur gibi,
bilü, [eT. bil-ig > bil-ü ^ ] {eAT} is. 1. Bilgi; ilim;
irfan; idrak; malumat. 2. Zihin; fikir, ö bilü bilen­
Ö lün T Ü K S ö M . 612
le r, {eAT} Bilgililer; âlimler.\\ bilttsi şaşm ak , {eAT}
Bildiğini şaşırmak; bildiği şeyleri zihninde topla-
yam am ak.|| bilüsi y an ılm ak , Ne söylediğim bilmez
duruma gelmek; bunamak. || bilü v irm ek , {eAT}
A kıl öğretmek.
b ilüç, [Yun. poulitsi [Theodoridis] / bili (tavuk ça­
ğırm a ünl.) > bili-ç > bilüç gJu] {eAT} is. Piliç.
bilü k , [bel-ik > bel-ük / bil-ük .djL] {eAT} is. Ok ve
yay kuburu; sadak,
bilfilü, [bili > bili-lü > bilü-lü 3) . ^ ] {eAT} sf. Bilgili;
âlim; hakîm.
b ilü r, [bil-ür {eAT} sf. Bilen; âlim,
b ilü rlen m ek , [bil-ür-le-n-mek dU JjjL ] {eAT} g ç sz .f.
f ü r ] Bilirim iddiasında bulunmak,
b ilü rm e k , [bel-ür-mek > bil-ür-mek dUj_jL] {eAT}
gçsz. fi f ü r ] Belli olmak; ortaya çıkmak,
b ilüsüz, [bilig > bilü-süz {eAT} sf. Bilgisiz; ca­
hil.
bilüsttzlik, -ği [bilig > bilü-süz-lik {eTŞ
{eAT} is. Bilgisizlik; cahillik,
bilüsttzün, [bilig > bilü-süz-in {eAT} zf.
Bilmeyerek; bilmeden,
bilv asıta, [Ar. bi- (ön ek) + el (harf-i tarif) + vâsıta
(araç) (b i’lva;sıta) {OsT} zf. 1. Aracılığıyla.
2. Dolaylı olarak,
bilve, [Ar. bilve °^L] {OsT} is. Üzüntü; keder; tasa;
ıstırap.
bilvesile, [Ar. bi- (ön ek) + el (harf-i tarif) + vesile
(sebep) ‘tL-jL] (b i’lvesi:le) {OsT} zf. Sebep olarak;
sebebiyle,
b ilya, [İt. biglia] (bı ’lya) is. -* bilye,
bilye, [İt. biglia] (b i’lye) is. 1. Sert maddeden yapıl­
mış küçük küre; yuvarcık. 2. Makinelerde dönme
ekseni üzerine yerleştirilen sürtünmeyi azaltıcı çe­
lik yuvarlak.
bilyeli, [bil-ye-li] sf. Bilyesi olan. S 1 bilyeli yatak,
B ir eksen etrafında dönm ek zorunda olan makine
parçalarında sürtünm eyi azaltm ak amacıyla içine
bilye yerleştirilm iş bölüm.
bilyon, [Fr. billion] is. Milyar,
bim , [Far. bîm p-J (hi:m) {OsT} is. 1. Korku; endişe.
2. Tehlike, fi1 bîm -engîz, {OsT} Ürküten; ürkütü­
cü,|| bîm -i can, {OsT} Can korkusu.|| bîm -i dflzah,
{OsT} Cehennem korkusu.|| bîm -i ta ’ne, {OsT} A-
zarlanm a korkusu.|| b îm -n âk , {OsT} Korkuya ka­
pılm ış; korkmuş. || b îm ü Umîd, {OsT} Korku ve ü-
mit.
b im a r, [Far. bım âr jU -J (bi:ma:r) {OsT} sf. 1. Hasta
olan; sayrı. 2. (Göz için) baygın bakışlı. S’ b îm â r-
İ I 0 İR S İM İ. 613
ciğer, {OsTj Aşırı derecede üzüntülü ve sıkıntılı.||
bîmâr-çeşm, {OsTj Gözü baygın bakışlı olan.|| bî-
mâr-dâr, {OsT} H asta bakıcı.|| bîm âr-dârân,
{OsTj Hasta bakıcılar ,|| bîmâr-dil, {OsT} Üzüntü­
lü. || bîmâr-hîz, {OsT} Hastalıktan yen i kalkan kim-
se.|| bîmâr-istân, {OsT} -*• bimaristan.
bimaran, [Far. bîmârân jljlt^ ] ( b i:m a :ra :n ) {O sTj is.
Hastalar.
bimare, [Far. bımâre njU*/) (bi:ma:re) {OsT} sf. 1.
Hasta. 2. A kınlar ve savaşlar sırasında ele geçen
kadın esirlerin ayrıldığı sınıflardan her biri,
bimarhane, [Far. bîmâr-hâne -uü-jU-o] (bi:ma:rha:-
ne) {OsT} is. Akıl hastanesi,
bimari, [Far. bîm âri (bi:ma:ri:) {OsTj is. 1.
Hastalık. 2. Hasta olma durumu; keyifsizlik,
bimaristan, [Far. bîm âristân ob^jU -;] (b i:m a :ris -
ta:n) {OsT} is. Hastane,
bimer, [Far bi- (-siz)+ m er (ö lçü ) (b i.m e r ) {OsT}
sf. Sonsuz; sayısız,
bimetal, [Lat. bis (iki) + metal > Fr. bimetal (te sc illi
isim )] is. Değişik bir maden tabakasıyla kaplanmış
olan metal.
bimetalizm, [Lat. bis (iki) + metal > Fr. bimetalisme]
is. Altın ve gümüş gibi iki değerli maden esasına
dayanan para birimi sistemi,
bimezak, [Far. bî-mezâk (b i:m e z a :k ) {ağız} sf.
Tatsız; zevksiz. [DS]
bimikdar, [Far. bî- + Ar. mikdâr (bi:mikda:r)
{OsTj sf. 1. Sayısız. 2. Önemsiz. 3. Güçsüz; kudret­
siz. 4. Yoksul,
bimnak, -ki [Far. bîm nâk (bi:mna:k) sf. Kork­
muş; ürkmüş.
-bin, [Far. dıden (g ö rm e k ) > -bin] {OsT} s o n ek.
Sonuna eklendiği A rapça ve Farsça kelimelere
"gören, g ö r ü c ü " anlam ında birleşik sıfatlar yapan
son ek.
bin1, [min / m in / bin > bin] sf. 1. Dokuz yüz doksan
dokuzdan bir fazla; on kere yüz. 2. is. Bu sayıyı
gösteren rakam; 1000. 3. mecaz. (İsimle beraber)
aşırılık ve çokluk ifade eder. S bin (bir) ayak bir
ayak üstünde, A yakta duran çok kalabalık.\\ bin
bela ile, Güçlükle, zorla. || bin bir, P ek çok, çok
sayıda. || bin can ile, İsteyerek; arzu ederek. || binde
bir, Pek seyrek olarak.|| bin bir delik otu, bot.
Yaprakları basit, karşılıklı dizili, çanak ve taç ya p­
rakları beş parçalı kokulu çalımsı bitki,
(Hypericum),\\ bin bir yaprak otu, biy. Civanper-
çemi.|| bin derde deva, P ek çok işe yarayan, p e k
çok sıkıntıyı gideren. || bin dereden su getirmek, 1.
Oyalamak için bahaneler bulmak. 2. K andırm ak
için çeşitli yollara başvurmak.\\ bini aşmak, Çok
BİN
fa zla olm ak.|| bini bir paraya, 1. Bolluk. 2. Pek
çok yapılan.\\ binin yarısı dört (tane) yüz yirm i
beş, Çok düşünceli birisini teselli etm ek için "al­
dırm a" anlamında söz oyununa dayalı uyarı.\\ bin
kalıba girmek, Birbirine benzemeyen bir çok iş
yapm ak. || bin pişman olmak, Çok pişm anlık duy-
mak.|| bin renge girmek, Çok ve çeşitli hileye baş
vurmak.\\ bin tarakta bezi olmak, Çok çeşitli işler
yapmak, hüner göstermek. || bin yaşa, Birinin dav­
ranışlarından duyulan memnuniyeti ifade eden
söz. || bin yedi yüz on beş, argo. (TC M erkez Bank,
kuruluş yasa numarası) rüşvet.
bin2, [Âr. bin jj] {OsTj is. ..’in oğlu.
bin3, [Ar. bîn jy] {OsT} is. Bölge; mıntıka.
bin4, [Ar. bünyâd / Far. bun] {ağız} is. Temel; esas.
[DS]
bin a1, -a ’i [Ar. bina *Lo] (bina:) {OsT} is. ->• bina2. S
binâ’-berîn, {OsT} Dayanarak. || bina emini, {OsTj
im paratorluk döneminde devlete ait binaların y a ­
pım, malzeme temini ve korunması ile görevli kişi.||
bina etmek, 1. Kurmak, inşa etmek, yapmak. 2.
Geliştirdiği düşünce sistem ini belirli bir görüşe,
ilkelere dayandırmak.\\ bina okumak, F iil çatısı ile
ilgili dilbilgisi konularını okumak, öğrenmek. || bi-
n â’-yı İlâhî, (Allah 'm yapısı) insan.
bina2, [Ar. bina t- L>] (bina:) is. 1. O turm ak veya baş­
ka amaçlarla kurulmuş yapı. 2. dbl. A rap dil bilgi­
sinde fiil çatılarını konu edinen bölüm veya kitap.
3. Çatı. 4. Dayama.
bina3, [Far. diden (görmek) > bînâ L^>] (bi:na:) {OsT}
sf. 1. Gören; görücü. 2. is. Göz.
binab, [Far. bînâb (bi:na:b) {OsT} is. Manevi
görüş; dalış.
binaber, [Ar./Far. binâber _hI-4] (bina:ber) {OsT} e.
Bundan dolayı; bunun üzerine,
binaberîn, [Ar. / Far. binâberîn (bina:beri:n)
{OsT} e. -* binaber.
binadil, [Far. binâ-dil J^Lo] (bi. na.dil) {OsT} sf. Ger­
çeği gönlüyle kavrayan; uzgören; basiretli,
binaen, [Ar. binâ-en *Lo] (bina‘:en) {OsT} zf. 1. D a­
yanarak. 2. ..-den dolayı, ..-den ötürü. S bina-en
alâ-zâlik, {OsT} Bunun üzerine; bundan dolayı.
binaenaleyh, [Ar. binâ-en + ‘aleyh aJs- <-L>] (bina: ’-
enaleyh) {OsT} zf. 1. Buna dayanarak. 2. Bundan
dolayı, bundan ötürü, bu sebepten, bu nedenle, bu­
nun için.
binagerde, [binâ-gerde "OjfUJ (bina:gerde) {OsT} sf.
Kurulmuş.
bi.raaguş, [Far. binâgüş JijfLo] (bina:guş) {OsT} is.
K ulak memesi; kulak tozu.
BİN
binam az, [Far. bı-nemâz jU io] (bi:namaz) {OsT} sf.
-*■ beynamaz.
binavend, [Far. binâvend JJjb J (bina:vend) {OsTj is.
Engel; mani.
binayi, [Far. binayı ^.U;] (bi:na:yi:) {OsT} is. Görü­
cülük. S bînâyî-refte, {OsT} Görme yetisi gitmiş;
kör.
binbaşı, -yı [bin+baş-ı] (b i’nbaşı) is. t. Türk Silahlı
Kuvvetlerinde rütbesi yüz başı ile yarbay arasında
bulunan ve asıl görevi tabur komutanlığı olan üst
subay.
binbaşılık, -ğı [bin+baş-ı-lık] is. 1. Binbaşı rütbesi.
2. Binbaşının yaptığı görev,
bincişk, [Far. bincişk] {OsT} is. Serçe. S bincişk-i
züvân, bot. D işbudak ağacının meyvesi; kuş dili.
bindallı, [bin+dal-lı] is. Çoğunlukla m or kadife üze­
rine sırtna ile yaprak, çiçek, dal kabartmaları işlen­
m iş kumaş veya elbise,
b inde, [bin-de] sf. 1. (Oran için) bin üzerinden he­
saplanan. 2. is. {ağız} Vergi. [DS]
b indirilm e, [bin-dir-il-me] is. Bindirilmek işi.
b in d irilm ek , [bin-dir-il-mek] edil. f. [-ir] Başkaları
tarafından bindirmek işi gerçekleştirilmek. 0 b in ­
dirilm iş kuvvetler, as. Motorlu taşıtlara bindiril­
m iş askerî birlikler.
b in d irim , [bin-dir-im] is. Fiyat artırma işi; zam.
b indirim li, [bin-dir-im-li] sf. Fiyatı artırılmış; zamlı,
b in d irm e, [bin-dir-me] is. 1. Bindirmek işi. 2. Bir
kemerin art arda gelen kuşakları arasmda bunları
birbirine dayandırmak için bırakılan 15 cm.lik ara­
lıklar. 3. Duvar üstüne gelen ve dışarıya bindirme
suretiyle yapılan çıkıntı. 4. argo. Zar oyunlarında
istenilen sayıyı getirmek için zarı fazla yuvarlama­
dan atma. S b in d irm e ram p a sı, Gemi, tren ve di­
ğ er araçlara yüklem e yapm ak için özel yapılmış
yükselti.
b in d irm ek , [bin-dir-mek] gçl. f. [-ir] 1. Bir şeyin
veya birinin binmesini sağlamak. 2. dnz. (Gemi
için) baş taraftan bir başka gemiye çarpmak veya
karaya oturmak. 3. mecaz. Çarpmak. 4. İnşaat ge­
reçlerini bir kısmı diğerinin üstüne gelecek şekilde
yerleştirm ek; bağlamak; çakmak. 5. Eklemek; kat­
mak; zam yapmak. 6. topg. Haritacılıkta hava fo­
toğrafı çekerken arada boşluk kalmaması için bir
öncekinden üçte bir kadar daha geriden alınarak
çekilen resimleri birbirini tamamlayacak şekilde
üst üste getirmek. 7. argo. Rastlamak,
b indirm elik, -ği [bin-dir-me-lik] is. mim. Döşeme
kirişlerinin taşıyıcısı olarak kullanılan duvar içine
gömülmüş büklüm gibi dışa taşan ahşap ya da de­
m ir parçası.
bine, [bin-mek > bin-e / bin-i] {ağız} is. Kapı ve pen­
cere pervazı. [DS]
ÜHIÜfflfCtSOM• 614
b in e k 1, -ği [bin-mek > bin-ek] is. 1. Binmeye ayrıl­
mış at. 2. sf. Üzerine binilen; binmeye yarayan. S
b in ek a ra b a sı, İnsanların binmesi için yapılmış,
hayvanlar tarafından çekilen araba. || b in ek atı, 1.
A t sahiplerinin ve antrenörlerin yarış yerlerinde,
yarış atlarının antrenmanlarını görm ek için üzeri­
ne bindikleri at. 2. B inm ek ve yarışlarda koşturmak
amacıyla yetiştirilip eğitilen iyi cins at.\ \ b in ek taşı,
A vlu kapısı önlerinde, sokak başlarında y a da köy
çıkışlarında atlara binmek için özel olarak konul­
muş yüksek taş.
b in ek 2, -ği [Far. bînek {OsT} is. Gözbebeği.
binem ek, [Far. bı-nemek] {OsT} sf. Tatsız tuzsuz;
yavan.
b in en d e, [Far. bîn (gören) + -ende (yapan) oj~j]
(bi:nende) sf. 1. Gören; görücü. 2. mecaz. İleriyi ve
geleceği düşünen; akıllı; uyanık.
binendegî, [Far. bîn-ende-gı (bi:nendeği:)
is. 1. Görebilme. 2. Uzak görüşlülük,
b ineng, [Far. bineng (bi:neng) {OsT} sf. N a­
mussuz; şerefsiz; rezil.
b in e r1, [bin-er] sf. 1. Bin sayısının üleştirmeli biçimi.
2. H er defasında bin tane. 3. Her birine bin tane.
b in e r2, [bin-mek > bin-er {eAT} sf. Binici.
b in e t1, [bin-mek > bin-et > bin-it] {ağız} is. Binek atı.
[DS]
b in e t2, [Yun. pinakoti] {ağız} is. Ekmek yaparken be­
zelerin konulduğu, göz göz ağaç araç. [DS]
binevend, [Far. binevend / binâvend jûj^] (bi.ne-
vend) {OsT} is. Engel; mani.
b in g 1, [bing (yans.) is. Sıçrama, ürkme ve irkilme
anlatan kök. [Zülfıkar] bing-il-de-mek.
bing2, [ min > bin dLJ (bin) is. {eT} {eAT} is. Bin
sayısı; 1000. [ETY] [Gabain] [Tekin] [EUTS] S bin
an ca, {eAT} Bin katı.|| b in a rtu k , {eAT} Binden fa z-
la.|| bin b a şla r, {eAT} Binbaşılar.|| bin begi, {eAT}
Binbaşı.\\ bin b in , {eAT} Binlerce; türlü türlü.||
b in den b ir, {eAT} Binde bir.|| bin in binin, {eAT}
Binlerce.|| b in in d e b irin i, {eAT} Binde birini.|| bin
kez, {eAT} Milyon.
b in g ân , [Far. bingân jl& J (bingâ. n) {OsT} is. 1. Tas;
kâse. 2. Kadeh. 3. Çiftçilerin akar su paylaşmakta
kullandıkları bir ölçüt,
bin g -b an g , [İng. bing-bang] is. Ses duvarını aşan bir
uçar cismin çıkardığı gürültüyü belirten yansımalı
söz.
bingem ek, [eT. minge-m ek > bin-ge-mek] {ağız} gçl.
f f r ] [-g(i)-y°r'] Birbiri üstüne koymak; yığmak.
[DS]
b in g ere, [Far. bingere « {OsT} is. İğe sarılmış pa­
m uk ipliği.
ilH B C W I U is
bingeşdirmek, [bingeş-dir-mek > bin-eş-dür-mek
jLejjJ&i] {eAT} gçl. fi [-ür] 1. Birbirinin üzerine
bindirmek. 2. Birbirinin ardına bindirmek; altlaş­
tırmak.
b i n g e ş i k , [bingeş-ik o] {eAT} sf. Birbirinin üze­
rine binmiş durumda.
bingeşmek1, [eT. minge-m ek > binge-ş-m ek
{eAT} işteş, fi f i r ] [eAT, -ür] 1. Birbirinin üzerine
binmek; {ağız} (aym). [DS] 2. Birbirinin arkasına
binmek. 3. Birbirine uymak; birbirinin arkasından
gelmek. 4. Sıra ile binmek. 5. {ağız} (Damarlar için)
üst üste gelmek; kram p girmek. [DS] 6. {ağız}
Uyuşmak; felce uğramak. [DS]
bingeşmek2, [bin-mek > binge-ş-mek] {ağız} işteş fi
[-ir] Kavga dövüş etmek. [DS]
bingi, [bin-gi] is. mim. Kemerler üzerine oturtulmuş
kubbeler ile kemerler arasını kapatan üçgenimsi
kubbe parçası,
bingildemek, [bing (yans.) > bing-il-de-mek] {ağız}
gçsz. fi f r ] fd (i)-y o r] Birdenbire sarsılmak; ür­
permek. [DS]
bingin, [bin-mek > bin-g-in] {ağız} sf. Dargın; kavga­
lı. [DS]
binginlik, -ği [bin-gin-lik] {ağız} is. Zorbalık. [DS]
bingişik, -ği [bin-mek > bin-gi-ş-ik / bin-iş-ik] {ağız}
sf. Bitişik. [DS]
bingişmek, [bin-mek > bin-gi-ş-mek] {ağız} gçsz. fi
f i r ] -*■ bingeşmek. [DS]
-bini, [Far. -bînî -] (,bi. n i:) {OsT} son ek. Sonuna
getirildiği Farsça isimlerden ".. görürliik" anlamı
katarak birleşik isimler yapan son ek.
bini1, [bin-ü / bin-i ^ {eAT} is. 1. Binm ek eylemi;
binme işi. 2. K ozadan ipek sağmaya yarar alet. 3.
{ağız} İpliği yum ak yapm akta kullanılan haç şek­
linde bir araç. [DS] 4. Kapı ve dolap gibi şeylerin
kapakları kapatıldığında arada kalan boşluğu örtme
için üst kapağa çakılmış olan çıta. S1 biniden ta­
raf, {eAT} Hayvanın binilecekyam .\\ biniden yanı,
{eAT} -*■ biniden taraf.
bini2, [men / ben > bin-i] {eT} zm. Teklik birinci kişi
zamirinin yükleme hâli; beni. [ETY]
bini3, [Far. bînî] (bi:ni:) {OsT} 1. anat. Burun. 2. coğ.
Burun. 3. Uç. 4. D ağ tepesi. 5. Yayın ele alınan
kısmının ucu.
bini4, [Yun. pinnini] {ağız} is. İpliği yum ak yapm akta
kullanılan haç biçimindeki araç. [DS]
binici, [bin-ici] is. 1. Binm e işini yapan; binen. 2.
Ata iyi binen kişi; süvari. 3. bot. İkiye katlı olan ve
içinde yine kendisi gibi ikiye katlı bir organın yarı­
sını bulunduran bitki kısmı. 4. argo. Erkek,
binicilik, -ği [bin-ici-lik] is. 1. A ta binm e ustalığı. 2.
At üzerinde yapılan spor,
binilme, [bin-il-me] is. Binilm ek işi.
BİN
binilm ek, [bin-il-mek] edil. fi. f i r ] [eAT, -ür] B in­
mek eylemi yapılmak. {eAT} (aym)
binilmelü, [bin-il-melü {eAT} sf. (At vb. için)
binilebilecek durumda olan. S binilmelü itmek,
{eAT} Binilecek duruma getirmek.
binim, [bin-mek > bin-im] {ağız} is. 1. Semer. 2.
Eyer, semer, yular gibi eşyalar. [DS]
bininci, [bin-inci] sf. Sıralamada yeri bin olan.
b in iş1, [bin-mek > bin-iş ,jii.] is. 1. Binm ek işi, bin­
me biçimi. 2. Atlı alaylarda giyilen özel kıyafet. 3.
tar. Padişahın at gezintisi. 4. {eAT} is. Eskiden bil­
ginlerin cüppe üzerine giydiği bedeni ve kolları
geniş üstlük. 5. Üniversite öğretim elemanlarının
giydiği üst elbise; cüppe. 6. argo. (Erkek için) cin­
sel ilişki. S binişi kuvvetli, argo. (Erkek için) cin­
sel gücü yüksek olan.|| biniş olmak, {eAT} A tlılar
yürüyüşe hazırlanmak.\\ biniş yanı, {eAT} Atlara
binerken veya eyer vururken kullanılan atın sol
yanı.
biniş2, [Far. biniş j i ^ ] (bi:niş) {OsT} is. 1. Görüş;
görme yetisi. 2. Mülakat,
binişme, [bin-iş-me] is. 1. Binişmek işi. 2. Biri kıs­
men diğerinin üstüne gelen iki nesnenin durumu. 3.
Kırık bir kemiğin iki parçasının üst üste gelmesi,
binişmek, [bin-iş-mek] işteş, fi f i r ] 1. İki parçadan
birinin bir kısmının diğerinin üstüne gelmek. 2.
Kas kirişleri birbirinin üstüne gelmek. 3. (Kırık bir
kem ik için) iki parçası üst üste gelmek.
binit1, [bin-mek > bin-it c-l,] {eAT} is. Üstüne binilen
hayvan veya taşıt; binecek hayvan. [DK]
binit2, [Yun. pinakoti] is. Firma ekmekleri atmakta
kullanılan tahta kürek,
binitli, [binit-li J - ^ ] {eAT} {ağız} sf. Atlı; süvari; bin­
miş; bindirilmiş. [DS]
binitlü, [binit-lü jJb^] {eAT} sf. -*■ binitli.
bink, [İt. pinco] {OsT} is. Bir tür ticaret gemisi,
binlerce, [bin-ler-ce] (binle’rce) sf. 1. Pek çok bin. 2.
Pek çok; sayısı binlerle ifade edilen,
binlik, -ği [bin-lik] is. 1. Bin lira değerindeki kâğıt
para. 2. Üç litrelik şişe. 3. Sayısı bin olan demet
veya grup,
binme, [bin-me] is. Binm ek eylemi,
binm ek, [eT. mün-m ek > m in-m ek > bin-m ek dU^>]
gçsz. fi f e r ] 1. Y üksek bir şeyin veya hayvanın
üzerine çıkıp ayaklarını sallandırarak oturmak. {eT}
{eAT} (aynı) [Gabain] [Tekin] [ETY] 2. B ir yere git­
m ek için bir taşıtta özel ayrılmış yere oturmak. 3.
(Bisiklet ve m otosiklet veya at için) kullanmak. 4.
(Tartışma veya iş için) istenilmeyen ve arzu edil­
meyen bir hâl almak. 5. Bir şey sıkışma sonucu
yanındakinin üstüne çıkmak. 6. Zamlanmak, fiyatı
artmak. 7. Eklenmek; katılmak. 8. İnşaatta bir kiriş,
BİN
diğer bir kirişin üstüne gelm ek veya dayanmak. 9.
{eAT} Çıkmak; oturmak; cülus etmek. 10. argo.
(Erkek için) cinsel ilişkiye girmek. 11. {ağız} İs­
kambil oyununda, daha büyük değerli kâğıt ile kü­
çükleri almak. [DS] S bindiği d alı kesm ek, K endi­
sine yararlı olabilecek şeyi y o k etmek. || binen
b inenün, {eAT} Binen binene.
binom , [Fr. binöme] is. mat. İki terimli,
b in sa r, [Ar. binşır / binşâr j -om / _>Uı^] (binsa:r)
{OsT} is. -*■ binsır.
b in sır, [Ar. binşır / binşâr / jU ^ ] {OsT} is. Yü­
zük parmağı.
b in t, [Ar. bint c~l>] {Os T} is. Kız. S 1 b in t-i am m ,
{OsT} A m ca kızı.|| bint-i ineb, {OsT} Üzümün kızı;
şarap.|| b in t-i lebün, {OsT} İki yaşında dişi deve. ||
b in t-i m ehâd, {OsT} İki yaşına girm ek üzere olan
deve.|| b in tü ’l-cebel, {OsT} Dağların kızı; yankı.\\
b in tü ’I-fîkr, {OsT} Düşüncenin kızı; || b in tü ’ş-
şefe, {OsT} Dudağın kızı; söz; konuşma.
b in tip al, [Sansk. bihindipâla] {eT} is. Mızrak. [EUTS]
b in tü rm ek , [bin-tür-mek] feT} g ç l.f. f ü r ] (Ata) bin­
dirmek. [ETY]
b in ü , [bin-ü > 4] {eAT} is. Binme; biniş; binme. S 1 bi-
nüye y a ra m a k , {eAT} (Binek hayvanı için) Binile­
cek çağa ve duruma gelmek.
b in ü lü , [bin-ü-lü 5^ ] {eAT} sf. (Belirtilen binek
hayvanına) binmiş olarak; .. e binmiş; bineği .. o-
lan.
b in ü t, [bin-mek > bin-üt o y j {eAT} is. Binek hay­
vanı; binilecek hayvan; binit; binek atı.
bintttlü, [bin-üt-lü / bin-it-li {eAT} sf. Atlı; sü­
vari.
b in y a p ra k , -ğı [bin+yaprak] is. bot. Yaprakları halka
dizilişinde, daha çok akvaryumlarda yetiştirilen su
bitkisi, (Myriophyllum).\\ b in y a p ra k otu, bot. Bile­
şikgillerden parçalı yapraklı, çok tiiylü, beyaz veya
s a n çiçekli çok yıllık otsu bitki; civanperçenıi,
(Achillea).
bioenerji, [Fr. bioenergie] is. -*• biyoenerji.
biosfer, [Fr. biospere] is. -* biyosfer,
binye, [Ar. binye 4^ ] {OsT} is. Bünye.
b ip, [bip (yans.)} is. Ağaç dallarından yapılmış dü­
düklerin çıkardığı sesi anlatan kök. [Zülfıkar] bip-
biç, bip-iç.
b ip a ra , [bi(r) + Far. pâre] {ağız} sf. Biraz; şöyle böy­
le. [DS]
b ipbiç, [bip (yans.) > bip(b)-iç] {ağız} is. Söğüt dalın­
dan yapılmış düdük. [DS]
b ip erv a, [Far. bı-pervâ ^ (bi:perva;) {OsT} sf. 1.
Korkusuz; gözü pek. 2. zf. Çekinmeden; korkm a­
dan.
Ö IÜ M IİİltE S Ö M . I8
bipiç, [bip (yans.) > bip-iç] {ağızj is. Söğüt dalından
yapılmış düdük. [DS]
b iplem ek, [bip (yans.) > bip-le-mek] {ağız} gçsz. f. f
r] fl(i)-y o r] U yarm ak için düdük vb. şeyle kısa bir
ses çıkarmak. [DS]
b i r 1, [eT. bîr (eT. b i ’;r) is. 1. Sayma sayılarının
ilki. {eT} {eAT} (aym) [ETY] [İKPÖy.] [EUTS] [DLT]
[Üç İtigsizler] [Gabain] [Tekin] [Yüknekî] 2. Bu sayıyı
gösteren rakam: 1. 3. sf. Miktarı bu sayı kadar olan.
4. sf. Belirsiz herhangi bir varlık. 5. Tek. 6. Birleş­
miş; bir araya gelmiş; birleşik. 7. Ortaklaşa; müşte­
rek. 8. Birbirine denk; eş; aynı. 9. (Belirtileni olan
isim tamlaması cümlenin yüklemi olursa) önemsiz;
değer verilmeyen. 10. (Sıfat ve za rf olarak başına
geldiği kelimelere) kuvvet, istek veya belirsizlik
anlamı katar. 11. zf. (Aralı tekrarlarda) bir kez. {eT}
{eAT} (aym) [ETY] [İKPÖy.] 12. Sadece. 13. Ancak;
yalnız. 14. (Topluluk isimlerinden önce geldiğinde)
çokluk bildirir. 15. {eT} Aynı. [ETY] 16. {eAT}
Öbür. S B ir ab a m v a r a ta rım , n ered e olsa y a ta ­
rım . Tek başına olan kişinin sorumluluktan uzak,
dilediği gibi yaşayıp rahat edebileceğini anlatan
söz.|| b ir adım ay rılm am a k , Peşini bırakmamak.\\
b ir ad lu , {eATj Adları aynı olan; adaş.\\ b ir ağız,
{eAT} Bir kere; bir defacık.\\ b ir ağızdan, 1. Hep
birlikte, aynı şeyi söyleme. 2. Beraberce, hep bir­
likte. || B ir ağızd an çıkan bin dile yayılır, Söyle­
nen söz çok çabuk ya y ılır.\\ b ir alag a t, {ağız} I. Bir
aralık. 2. Biraz. [DS]|| b ir alay, Birçok, bir siirii,
p e k çok. || b ir âlem , K endine özgü durumu var. || b ir
an , Çok kısa bir süre. || b ir an önce, M ümkün oldu­
ğu kadar çabıık.\\ b ir a ra (aralık), 1. K ısa bir za­
man. 2. Geçmişte bir zaman.\\ b ir a ra b a , 1. (Odun,
kömür, taş cinsinden şeyler için) bir araba doldu­
racak miktarda. 2. mecaz. P ek çok; fa zla sayıda. ||
b ir a ra d a , Toplu olarak; hep beraber.|| b ir aray a
gelm ek, Toplanmak, buluşmak.\\ b ir a ra y a g etir­
m ek, Toplamak, buluşturmak.|| b ir a rp a boyu yol
g itm ek, Çok az y o l almak. || b ir aşağı, b ir y u k arı,
Amaçsız gezinme. || b ir atım lık b a ru tu kalm ak,
Sözü edilen konuda yapabileceği p e k az bir şeyi
olmak; giicii tiikenmek.\\ b ir avuç, 1. Avuç doldu­
racak kadar. 2. Ç ok az sayıda; yetersiz. || b ir avuç
to p ra k olm ak, Ölmek.\\ b ir ayağı b ir y erd e ol­
m ak , 1. H er zam an oraya uğramak. 2. Oraya uğ­
ramaktan vazgeçememek. || b ir ayağı ç u k u rd a ol­
m ak , 1. Sağlığı bozulmuş, yaşayacak az zamanı
kalmış olmak. 2. İhtiyar,|| b ir a y a k önce, Zaman
kaybetmeden, bir an önce. || b ir ay ak ü stü n d e bin
y alan söylem ek (bir ayak üstünde bin yalanın beli­
ni bükmek), K ısa bir süre içinde p e k çok yalan söy­
lemek,|| b ir b ak ım a, Başka bir görüşle; başka bir
düşünceye göre. || b ir bakışım lı, bot. Bir eksene gö­
re değil de bezelye, aslanağzı gibi bitkilerin dikey
bir düzleme göre bakışımlı olan çiçekleri. || b ir ba-
kışım lılık, bot. D ik bir düzleme göre iki yanlı bakı-
İH E IIIÖ İC İS İM ^ t
şıın gösteren çiçeklerin bakışım biçimi.\\ bir bakış­
ta, 1- Hemen. 2. B akar bakmaz.\\ bir bakmak,
{eAT} Eşit tutmak; bir görmek.\\ bir baltaya sap
olmak, Belirli bir iş edinmek.\\ bir banımlık, {ağız}
(Tabakta kalan yem ek için) çok az. [DS]|| bir bar­
dak suda fırtınalar koparmak, Önemsiz bir şeyi
biivütmek]\ bir baş, {eAT} 1. B ir düzeye; durmaya­
rak; amaca doğru. 2. {ağız} Doğrudan doğruya;
hiçbir yere uğramadan. [DS]|| bir başına, I. Ya­
nında kimse bulunmadan; tek başına. 2. Başka bi­
rinin yardımı olmaksızın.|| bir başlı, {ağız} Taah­
hütlü. [DS]|| bir baştan bir başa (bir uçtan bir
uca), Sözü edilen yerin bir kenarından karşı kena­
rına kadar. \\ bir bel su, {ağız} B ir tarlayı sulamaya
yetecek gürlükte akan su. [DS]|| bir ben, bir de Al­
lah bilir, Çekilen sıkıntıyı başkalarının anlaması
mümkün değildir.\\ bir biçimli, 1. Aynı biçimde,
aynı görünüşte olan. 2. Çeşidi olmayan.|| bir bi­
çimli alan, mat. H er noktası da aynı yön, aynı şid­
det ve aynı doğrultuda olan vektörel alan. || bir bi­
çimli hareket, Sabit hızdaki hareket] | bir biçim li­
lik, Her parçası ile benzer olanın, çeşidi ve deği­
şikliği olmayanın taşıdığı özellik.\\ bir bir, Birer
birer; ayrı ayn, tek tek. {eTj {eAT} (aynı) [EUTS]||
bir birin, {eAT} Birer birer.|| bir boy, 1. B ir kez. 2.
Hele. || bir boyda, Boyları eşit, denk. || bir boynuz­
lu, zool. Tek boynuzu bulunan.\\ bir boyun mal,
{ağız} Bir çift ökiiz. [DS]|| Bir bu eksikti, Sıkıntılı
durum üstüne gelen ikinci bir sıkıntı için söylenen
söz.|| bir bulaşım, {ağız} A ncak ele bulaşacak ka­
dar; çok az. [DS]|| bir çakım, {eAT} B ir çakımlık;
bir çakımda kullanılacak m iktarda.|| bir çala, {eAT}
{ağız} Göz açıp kapayıncaya kadar; bir aralık.
[DS]|| bir çatı altında, Aynı binada.\\ bir çekirdek
geri kalmamak, Bütünüyle denk olmak. || bir çe­
nektiler, Oğulcuğu bir çenekten oluşmuş kapalı
tohumlu bitkiler sınıfı.|| bir çenetli, Kapsüllii y e ­
mişlerin tek parçalı olanı. |[ bir çırpıda, Ele alır
almaz, hemen.\\ bir çiçekli, bot. Lale gibi tek çiçeği
olan.|| bir çift, Aynı şeyden iki adet.\\ bir çift söz,
Söylenecek bir iki söz. || bir çift sözü olmak, Söyle­
yecek bir şeyleri olmak.\\ bir çim dik, {ağız} İki
parmak arasında tutacak kadar; bir tutam. [DS]||
bir çirtim, {ağız} B ir damla. [DS]|| bir çuval inciri
berbat etmek, Düzelm eye yü z tutmuş bir işi yersiz
bir hareketle tekrar bozmak; eskisinden daha kötü
duruma getirmek. || bir daha, 1. B ir defa daha. 2.
Artık hiçbir zam an.|| bir dahi, {eAT} 1. B ir daha;
yeniden. 2. Başka tiirlü. || bir damarlı, bot. (Bitki
için) yapraklarında tek dam ar bulunan.\\ bir dam ­
la, /. Çok az. 2. (Çocuk için) çok küçük.\\ bir
damzım, {ağız} Bir yudum ; bir parça; çok az. [DS]||
bir de, 1. Var olanlara eklenen için kullanılır. 2.
Beklenilenin dışında; beklenenden başka.\\ bir de­
diği bir dediğini tutm am ak, Tutarsız konuşmak;
söyledikleri arasında terslik bıılunmak.\\ bir dediği
BİR
iki olmamak, İstediği her şey yerine getirilm ek^
bir dediğini iki etm emek, Birinin her isteğini y e ­
rine getirmek.\\ bir defa, 1. İlk önce; hele. 2. Oldu
bitti artık.|| bir defada, Ara vermeden.|| bir defa­
lık, 1. Bir kez yapm aya yetecek kadar. 2. Sadece
bir kereye ait olm ak üzere. || bir derece (bir derece­
ye kadar), Biraz.|| bir deri, bir kemik kalmak,
Çok zayıflamak.|| bir dikili ağacı olmamak, E vi
veya malı olmamak.\\ bir dirhem, Çok az.\\ B ir
dokun bin ah işit, D ertli insanları konuşturmak
için bir iki çift söz yeter.|| bir dolu, Birçok.|| Bir
don, bir gömlek, Yarı çıplak.|| bir dostluk, {ağız}
(Satılacak m al için) çok az kalan; bir dosta yetecek
kadar. [DS]|| bir dönüm, {ağız} B ir kez; bir sefer.
[DS]|| bir dönüm su, {ağız} İki kova ile bir defada
getirilen su. [DS]|| bir döşek, {eAT} Birlikteyatm a.\\
Bir dudağı yerde, bir dudağı gökte, M asallardaki
korkunç dev kadar çirkin.\\ bir duruma, {ağız} H iç
durmadan; arasız. [DS]|| bir düzen, {eAT} Bir bi-
çim.\\ bir düzeye, 1. {eAT} Aynı düzlükte; hep bir
biçimde; sürekli olarak. 2. {ağız} E şit olarak. [DS]||
bir düziye, Sürekli. || bire bin katmak, Çok abart­
mak; yalan söylemek.\\ bire bir, E şit miktarda; ay­
nı oranda.\\ bire bir eşleme, mat. İki kümenin ele­
manları arasında, bir elemana karşı öbür kümeden
bir eleman alarak yapılan işlem. \\ bire bir gelmek,
Etkisini hemen ve kesin olarak göstermek; işe ya -
ramak.\\ bir el, (Ateşli silah için) bir defalık atım .||
bir elden, 1. Aynı kişi tarafından. 2. Tek m erkez­
den. 3. {eAT} H ep beraber; birlikte; birden.\\ bir
elden çıkm ış, {eATj H ep aynı biçimde; yeknesak.||
bir elini bırakıp öteki elini öpmek, Aşırı saygı
gösterm ek.|| bir elin sesi çıkmamak, i . Toplumun
büyük bir bölümünü ilgilendiren konulara az kişi
ilgi gösterdiği için başarılı olamamak. 2. Yardım­
laşarak yapılan işte başarılı olmak.|| bir elin ver­
diğini öbür el duymamak, Yapılan iyilik ve hayır­
ları gizli tutmak, bu konuda övünmemek. || bir eli
yağda, bir eli balda olmak, Bolluk ve rahat içinde
yaşamak.\\ bir elle verdiğini öbür elle almak, İyi­
lik yaptığı kişilerden çıkar sağlamak.\\ bir elmanın
yarısı o, yarısı bu, Birbirine çok benzeyen iki kişi. ||
birem birem, Birer birer. || bir evcikli, bot. Mısır,
ceviz, fın d ık gibi erkek ve dişi organları ayrı çiçek­
lerde fa k a t aynı kök üzerinde bulunan bitkiler]] bir
eylemek, {eAT} Birleştirmek; bir araya getirm ek.||
bir eyyam, B ir süre için. || bir fırsatta, Uygun bir
zamanda; fırsattan istifade.\\ Bir fincan (acı) kah­
venin kırk yıl hatırı vardır, Görülen iyilikler ne
kadar küçük olursa olsun unutulmaz,|| Bir gecelik,
1. B ir gece içinde. 2. Bir gece süresince; gecelik. 3.
B ir gece yetecek kadar]\ bir geçirim, {ağız} (İplik
için) iğneye bir kullanımlık m iktarda saplanan.
[DS]|| bir gelmek, E şit olmak; denk olmak.|| bir
getirmek, Yan yana tutmak.|| bir gezden, {eAT}
H ep birden; birden.|| bir göç mikdârı, {eAT} Bir
BİR
konaklık. || bir gömlek aşağı olmak, Birinden bir
derece daha düşük olmak. || bir gömlek fazla es­
kitmek, D aha fa z la yaşamış, görmüş geçirmiş ol­
mak; daha deneyimli olmak.\\ bir görmek, E şit ve
denk tulmak. || bir gözeli, 1. Yapısı bir tek hücreden
m eydana gelen canlı; tek hücreli, bir hücreli. 2 .
biy. Bir tek hücreden ibaret olan; tek hücreli; bir
hücreli. || bir gözeliler, 1. Hayvanlar âleminin bir
bölümünü meydana getiren klorofilsiz dış beslek
tek hücreli basit organizmalar; tek hücreliler, bir
hücreliler. 2. Bitkilere yakın bir hücreli klorofılli
canlılar; tek hücreliler, bir hücreliler. || bir göz
gülmek, Hem gülmek; hem ağlamak. || bir gûna, I.
Başka türlü. 2. H içbir.|| bir günden bir güne, H iç­
bir zaman; hiç. || bir gün evvel, Olabildiğince ça­
buk; kısa sürede.|| Bir günlük beylik, beyliktir,
H oşa giden bir durum kısa sürse bile çekicidir;
yaşam aya değer. || bir güzel Çok iyi; iyice. || bir
hâl itmek (etmek), {eATj 1. Çaresine bakmak. 2.
B ir şeye benzetmek; bozmak; örselemek.\\ bir hâl
olmak, 1. Çok tekrarlama sonucu bıkkınlık veya
yorgunluk çökmek. 2. Huyu, davranışları değişmek.
3. Üzücü bir durumla karşılaşmak; kazaya uğra­
mak; ölmek.\\ bir hamlede, B ir atılışta, çarçabuk.\\
bir hata (kata), {eT} B ir kez; bir defa. [EUTS]|| bir
hayli, Oldukça çok; epey; çok sayılacak bir mik­
tarda'. || bir hoş, {ağız} D eğişik ve tu h a f bir şekilde;
garip; yadırgı. [DS]|| bir hoş eylemek, Hüzünlen-
dirmek.\\ bir hoşluğu olmak, 1 . Üzerinde bir neşe­
sizlik; bir hüzün görülmek. 2. Rahatsız olmak. || bir
hoş olmak, 1. {eAT} {ağızj N e yapacağını bileme­
mek; şaşırmak; tuhaflaşmak. [DS] 2. {ağız} Üzüntü­
den eli ayağı kesilmek; hüzün bürümek. [DS]|| bir
hücreli, 1. B ir tek hücreden ibaret olan; bir gözeli.
2. Yapısı bir tek hücreden meydana gelen canlı; bir
gözeli. || bir hücreliler, 1. Hayvanlar âleminin bir
bölümünü meydana getiren klorofilsiz dış beslek
tek hücreli basit organizmalar; bir gözeliler. 2 .
Bitkilere yakın bir hücreli klo ro fili canlılar; bir
gözeliler.\\ biri bir, {eAT} Birer birer; birbiri ar-
dınca.|| biri birine, {eATj Birbiriyle.\\ biri birine
koymak, {eATj Birbirine düşürmek.\\ biri birine
urmak, {eATj Birbirine katmak.|| biri birisinden,
{eAT} Birbirinden,|| biri birisinden, Birbirinden.\\
bir içim su, (Kadınlar için) çok hoş ve çok güzel. ||
bir içim suya gitmek, Çok ucuza satılmak.\\ biri
gün, {eATj Öbür gün.\\ bir iğne, bir iplik, Çok za ­
y ı f || bir iki, 1 . {eAT} Birkaç. 2. A z sayıda, çok az;
birkaç kez. || bir iki demeden, Karşısındakine hiç
vakit bırakmadan; duraksamadan.\\ bir iki derken,
I. K ısa sürede. 2. Umulmadık zamanda. 3. Oyala­
nırken. || bir iki dimemek, {eATl Tereddüt etme­
mek; vakit geçirmemek.\\ bir iki günlüge (olmak),
{eAT} 1. B ir iki günlük olmak; 2. B ir iki günlük öm­
rü kalmak.\\ bir ikinti, {eTj Birbiri; yekdiğeri.
[EUTS]|| bir illü, {eAT} Aynı memleketli; hemşehri.\\
üIİİHIİİKES0M.618
birim birim, {eAT} B irer birer.|| birin birin, {eAT}
B irer birer.|| birin birine, {eAT} Birbirine.|| birin
ikin, {eAT} Birer ikişer.|| birisi gün, {eATj Öbür
gün. || birisi yd, {eAT} Ertesi yıl; öbür yıl. || bir işa­
retine bakmak, B ir işi yapm ak için hazır bekle­
mek; emre hazır olmak. || bir iştir olmak, 1 . İsten­
meyen, kötü durum lar için söylenir. 2 . İş işten
geçmek. || biri yiyip biri bakmak, Aynı şeyden y a ­
rarlanması gerekenler arasında doğan haksızlığı
anlatan söz. || bir kadılık yol, {ağız} B ir kadıya iş
düştüğünde, danışm ak için alınacak üç saatlik yol.
[DS]|| bir kafada olmak, Aynı düşüncede olmak.\\
bir kalem de, B ir seferde; toptan. || bir kapı açıl­
mak, İyi bir fırsa t doğmak. || bir kapıya çıkmak,
Ayrı ayrı olsa da, ayrı şeylerm iş gibi görünse de
sonucu aynı olmak. || bir karar, Durumu hiç de­
ğişmeden; durumunu koruyarak. || Bir kararda bir
Allah, İnsanın şansı her zam an dönebilir; hep böy­
le sürüp gitmez, anlam ında kullanılır.|| bir karış,
1. Çok kısa. 2. Çok az.|| Bir karış beberuhi, Alay
etm ek için çok kısa boylu kişilere söylenir.|| bir
kaşık suda boğmak, Birine çok kızmak. || bir kav
bir çakmak, {ağız} Kavgaya hazır. [DS]|| bir ka­
zanda kaynamak, 1 . İyi anlaşmak; uyuşmak. 2 .
Aynı huy ve düşüncede olmak. || bir kere, i. B ir kez.
2. Aslına bakarsan; aslında.\\ bir kerecik, B ir kez.||
bir kese akçe, tar. içinde beş yüz akçe bulunan
kese.\\ bir kezden, {eAT} Birden; hep birden.|| bir
kıdım, {ağız} B ir parça; azıcık; biraz. [DS]|| bir
kıyam ettir gitmek (kopmak), Çok fa zla gürültü,
kargaşalık ve telaş olmak. || Bir kızı bin kişi ister,
bir kişi alır, İyi ve güzel olan şeyin isteklisi çok
olmasına rağmen ancak ona bir kişi sahip olabi­
lir. [| bir kol çengi, Etrafına neşe saçan kişiler için
söylenir.|| Bir koltuğa iki karpuz sığmaz, Aynı
anda birden çok işle ilgilenmek başarısızlık geti­
rir. || bir koşu, Koşarak; çabucak.\\ bir koyun aşığı
olmak, {eAT} Aynı soydan olmak; soyu bir olmak.\\
Bir koyundan iki post çıkmaz, Birinden gücünün
dışında özveri ve çalışma beklemek doğru değil­
dir. || Bir köroğlu, bir ayvaz, Yakınları veya ço­
cukları yanında olmayan; yalnız başına kalmış kan
koca için kullanılır.|| bir köşeye atmak, Gerektiği
zam an kullanılmak üzere bir yere koymak. || bir kö­
şeye koymak, Saklamak; biriktirmek.|| bir kula­
ğından girip öbür kulağından çıkmak, Söylenen­
lere önem vermemek; nasihatlere uymamak. || bir
kulağının arkası kalmak, argo. 1. Sürekli haksız­
lık ve kandırma ile karşılaşmış olmak. 2. Cinsel
ilişkide çok kullanılmış olmak. || bir kurşun atımı,
Kurşunun alabileceği y o l kadar uzaklık. || bir lok­
ma, bir hırka, A z şeye razı olmak; dervişçe ya şa ­
m ak,|| bir m isli, B ir kat daha.\\ bir mum alıp ken­
di derdine yanmak, Başkalarının eksik ve kusur­
larıyla ilgilenmektense kendi durumunu düşün­
m ek,|| bir nebze, Çok az; bir parça. || bir neçe, {eTj
nHiKBİTtlUHCE SÖZlıÜK .619
{ağız} Birkaç; bir miktar. [DS]|| bir nefeste, (Söz ve
içecek için) ara vermeden, bir seferde. || bir nice,
{eAT} {eAT} Birkaç; birçok; p e k çok; bir hayli.\\ bir
nice el, {eAT} P ek çok kez.|| bir niceler, {eAT} Bir­
çokları; p e k çok kim se.|| bir niçe, {eT} Birkaç.|| bir
numaralı, Başta bulunan; birinci sırada olan.|| bir
o kadar, Var olan kadar daha; bir katı, bir misli
daha.\\ bir olmak, B ir araya gelmek; iş birliği
yapmak; birlik olmak. || bir olmuş ki, Çok kötü du­
ruma düşenlerden söz edilirken söylenir.\\ bir oya­
na, bir bu yana, 1 . İki tarafa yalpalayarak. 2.
Rasgele hareketlerle; düzensizlik içinde. || bir
ödün, {eT} Yalnız bir defa; yalnız bir kez; bir öğün.
[EUTS] || bir örnek, A ym biçimde olan; yeknesak,
tekdüze.|| bir paralık etmek, 1. Çok utanç verici
duruma düşürmek. 2 . İşe yaram az duruma getir­
mek.|| bir paralık olmak, Saygınlığını yitirmek;
itibardan düşmek. || bir parça, Azıcık; çok az; bi-
raz.|| bir pare, {eAT} B ir parça; biraz.|| bir par­
mak, Parm ak ucuyla alınabilecek miktarda.\\ bir
parmak bal olmak, D edikodu konusu haline gel­
mek. || bir posta, argo. B ir kez. || bir pula satmak,
Bir dostu, arkadaşı çıkarı uğruna terk etmek.\\ bir
pul etmemek, Hiç değeri olmamak.\\ bir punduna
getirmek, Uygun bir anınıyakalam ak.\\ bir renkli­
lik, Bazı maddelerin, içinden geçen ışığın yönü ne
olursa olsun, hep aym renkte kalma özelliği.\\ bir
sesli, Bir seslilik özelliği olan. || bir seslilik, Birlikte
çıkan iki ses arasmda aralık bulunmaması,|| bir
sıkımlık canı olmak, Çok cılız ve güçsüz olmak.||
bir sıra, Ardı ardına; üst üste; birbiri peşine. || bir
sokum, {ağız} B ir lokma. [DS]|| bir solukluk, {ağız}
Kısa bir zaman içinde; bir anlık. [DS]|| bir solukta,
Çok kısa bir sürede; çabucak. || bir söyleyip pir
söylemek, Uzatmadan gereği gibi, yeteri kadar
söylemek.|| bir sözünü iki etm emek, Birinin iste­
ğini hemen karşılamak, yerine getirmek. || bir sürü,
Çok sayıda; p e k çok. || bir şey, Niteliği ve niceliği
tam olarak bilinmeyen bir nesne; herhangi bir nes­
ne; gayr-i muayyen nesne. || bir şeycik, K üçük bir
nesne.|| bir şey sanmak, Birini veya bir şeyi, hayal
kırıklığına uğrayacak şekilde olduğundan başka
türlü düşünmek; sanmak. || bir şey söylemek, 1 .
Konuşmak. 2. Bir şeyler anlatmak; ifade etmek. ||
bir şeye benzememek, İşe yarayacak durumda
olmamak]] bir şeye yaramam ak, Yararlı olm a­
mak,|| bir şeyler (şey) olm ak, 1. Huyu değişmek. 2.
Fenalık geçirmek; bayılmak. 3. Ölmek. | bir şey­
ler.. bir şeyler.., "Devamını söylem ek istemiyo­
rum, kısa kesiyorum, siz anlayın artık. ” anlamında
söylenir.|| bir tahtada, B ir defada.\\ bir tahtası
eksik olmak, Akılca eksikliği bulunmak; yarım
akıllı.\\ bir takım, Belirsiz bir çokluk; kimi, bazı.||
bir tamam, H iç eksiksiz. || bir tane, Biricik, bir tek;
eşi bulunmamak.\\ bir tanem , Birini seven bir kişi­
nin sevdiği başka bir kişi veya şey olmadığını ifade
BİR
eden sevgi sözii. | b ir ta ra fa b ıra k m a k , 1 . Hesaba
katmamak; değerlendirmeye sokmamak. 2 . Önem
verm emek|| b ir ta ra fa k oym ak (bırakmak), Önem
vermemek; benimsememek; geriye bırakmak]] b ir
taşla iki kuş v u rm a k , Bir hareketle birden çok
yarar sağlamak.|| b ir te k atm ak , B ir kadeh içki
i.çmek]\ b ir tek , {eT} Bir kez; bir defa; bir yol.
[EUTS] || b ir tem iz, Gereği gibi; özen göstererek;
adamakıllı. || b ir terim li, B ir tek işlemi gerektiren.||
b ir terim li, B ir tek terimi olan cebirsel ifade. || b ir
to rb a kem ik, Çok zayıf.\A b ir tu h af, Anlaşılm ası ve
anlatılması güç bir durum]\ b ir tuhaflığ ı olm ak,
Kendini iyi bulmamak; kötü hissetm ek,|] b ir tu t­
m ak, E şit saym ak.|| b ir tü rlü , i. (Olumlu ve olum ­
suz iki cümleyi bağladığında) kötü sonuç açısından
yapm akla yapm am ak arasında fa r k olmamak. 2 .
H içbir biçimde; hiçbir yolla.|| b ir u ğ u rd a , {eAT}
Birden; hep birden; birdenbire; derhal.\\ b ir u ğ u r­
dan , {eAT} Birden; hep birden; birdenbire; der-
hal.|| b ir u ğ u rd a n e , {eAT} Birden; hep birden; bir­
denbire; derhal.\\ b ir v ak itler, Uzak geçmi.şte]\ b ir
v arm ış, b ir yokm uş, 1. “E skiden” anlamında ma­
sal tekerlemesi sözü. 2. “Geçip giden o zamanların
artık şimdi hayali kaldı. ” anlamında söylenir. 3.
Ölen birisi anılınca, hayatın geçiciliğini anlatmak
için kullanılır,|| b ir y ak a d a n b aş çık arm ak , {eAT}
Toplu olarak birlik, bir düzen ve dirlik içinde ya-
şamak. || b ir yana, (Sözü edilen şey) dışlanacak
olursa; sayılmazsa; -den başka. || b ir y an a atm ak ,
Vazgeçmek, bırakmak.\\ b ir y an a itm e k (etmek),
{eAT} Ortadan kaldırmak; bertaraf etmek; gider-
mek.|| b ir y a n a olm ak, {eAT} B ir tarafa çekilmek;
uzaklaşmak; ayrılmak. || b ir y an d an , D iğer taraf-
tan.|| b ir y an itm ek, {eAT} Ortadan kaldırmak;
b erta ra f etmek; gidermek. || b ir y astığ a baş koy­
m ak, Evli olmak. || b ir y astık ta k ocam ak, Karı
koca için birlikte uzun ömür sürmek. || b ir y aşın a
d a h a b asm ak , Çok hayret etmek, şaşkınlık içinde
kalmak.\\ b ir yaşına d a h a g irm ek, O zam ana ka­
dar hiç görm ediği ve şaşılacak bir şeyle karşılaş­
mış olmak. || b ir yayım , {ağız} (Yoğurt için) bir p a r­
ça; biraz. [DS]|j b ir yaylım , {ağızj B ir hayli; epey­
ce. [DS]|| b ir yekte, 1. Teker teker. 2. (Ödemek
için) aksatmadan; tıkır tıkır. || b ir yığın, P ek çok;
bir sürü; birçok. || b ir yıllık, biy. (Bitki için) hayat
devirlerini bir yılda tamamlayan.\\ b ir yigirm i,
{eT} On bir. [EUTS]|| b ir y ird e d irilm ek (deril­
mek), {eAT} B ir arada yaşam ak; birlikte ömür sür-
mek.|1 b ir yire gelm ek, {eAT} Birleşm ek,|| b ir yi-
yim , {eAT} B ir kerede yenilebilecek miktar.|| b ir
yiyip b in şü k retm ek , Durumu kötü olanlara baka­
ra k kendi hâlinin değerini daha iyi anladığını ifade
etm ek.|| b ir yol, {eAT} {ağız} B ir kere; bir kez. [DS]||
b ir yol tu ttu rm a k , B ir davranış biçimi ve tutum
belirlemek]\ b ir y olunu b u lm ak , İşi sona erdirmek
için çare bulmak.\\ b ir yönlü, 1. Yer değiştirme
BİR
yönü tek olan. 2. fız. (Anten için) elektromanyetik
dalgayı tek yönden alan. || bir yönlü akım, B ir ilet­
kende hep aynı yönde giden akım; doğru akım. |[ bir
yumurtacıktı, bot. (Meyve yaprakları için) m ay­
danozgiller örneğinde olduğu gibi tek yumurtacığı
bulunan.\\ bir zaman (bir zamanlar), Geçmişte;
eskiden; vaktiyle.
bir2, [bu+yer > ber / bir] {eT} zf. 1. Bu taraf. [İKPÖy.]
2. is. Güney; cenup. [Gabain] [EUTS] [İKPÖy.] 3.
Sağ. [İKPÖy.]
bir3, [Çin. p ie t= > b lr] {eT} is. Yazı fırçası. [Gabain]
bir4, [Ar. b i’r jiî\ {OsT} is. Kuyu. S b i’r-i muattal,
{OsT} K ör kuyu.|| b i’r-i zemzem, {OsT} M e k k e’deki
Zemzem kuyusu.
bir5, -rri [Ar. birr j J {OsT} is. 1. İyilik; hayır. 2. Gü­
zellik. 3. A na ve babaya itaat. 4. Bağışta bulunmak.
bir6, [Far. bîr j^] (bi:r) is. 1. Yıldırım. 2. Yatak,
kilim vb. cinsi ev eşyası,
bira, [Lat. bibere (içmek) > İt. birra] (b i’ra) is. Şer­
betçi otu ve çimlendirilmiş arpa şekerim m ayalan­
dırarak yapılan bir alkollü içki; arpa suyu. S1 bira
bardağı, Bira içilen özel büyük bardak.\\ bira ma­
yası, 1. M ayalanma durumundaki biranın üzerinde
biriken mantar tabakası. 2. H am ur kabartma işle­
minde kullanılan bir tür kuru veya yaş maya.
biracı, [bira-cı] is. 1. Bira yapan veya satan kimse. 2.
sf. (Kişi için) çok bira içen,
biracılık, -ğı [bira-cı-lık] is. Bira yapma ve satma işi.
birad, [Far. bırâd .slje] (bi:ra;d) {OsT} sf. 1. Yaşlı;
ihtiyar. 2. Pir. 3. Dermansız; güçsüz,
birader, [Far. birader j-ilje] (bira;der) {OsT} is. 1.
Erkek kardeş. 2. ünl. “H ey arkadaş, dostum !" an­
lamında seslenme sözü. 3. Masonların birbirlerine
verdikleri ad; (kısaltması, teklik B; çokluk BB). fi1
birâder-ender, {OsT} Üvey kardeş.|| birader han­
de, {OsT} Kardeşliğe kabul edilmiş kim se.|| birâ-
der-i can beraber, {OsT} Çok yakın dost.\\ birâ-
der-i m a’nevî, {OsT} A hret kardeşi; din kardeşi.||
birâder-i rızâî, {OsT} Süt kardeşi. || birâder-zâde,
{OsT} Yeğen.
biraderan, [Far. birâderân oLpW] (bira;dera;n)
{OsT} is. Erkek kardeşler; biraderler,
biraderane, [Far. birâder-âne «JİjJİju] (bira:dera;ne)
{OsT} zf. Kardeş gibi; çok iyi dost olarak,
biraderi, [Far. birâder-î lS_pL«] (bira:deri;) {OsT} sf.
1. Kardeşe özgü; kardeşçe. 2. is. Biraderlik; kardeş­
lik.
biraderlik, -ği [birader-lik] (bira;derlik) is. Kardeş­
lik.
birahane, [bira+Far. hâne^U - lj«] (b i’rahanıe) {OsT}
0IU M IU «M .,29
is. Bira içilen, yanında da çabuk hazırlanan sıcak
yiyeceklerle soğuk mezelerin yendiği yer.
birahaneci, [birahane-ci] ( b i’raha;neci) is. Birahane
işleten kimse,
biralık, -ğı [bira-lık] sf. Bira yapm aya uygun.
biran1, [Far. bîrân / bırâne jljw / ulju] {OsT} sf. Y ı­
kık; dökük; harap; viran.
biran2, [Far. büryân => biran] (bira;n) {ağız} is. Ke­
bap. [DS]
biraste, [Far. bırâste *^lju] (bi:ra:ste) {OsT} sf. (A-
ğaç için) gereksiz dallan kesilmiş; budanmış.
biraz1, [bir+az / Ar. biraz ^ y ] (b i’ra;z) sf. 1. Çok
değil, bir parçacık; az şey. 2. Yeter ölçüden daha
az. 3. zf. K ısa bir süre için. 4. is. Bütüne göre az
sayılacak bir parça.
biraz2, [Ar. birâz jljj] (bira.z) {OsT} is. Savaşa atıl­
ma; karşı karşıya dövüşme,
birazban, [Far. birâzbân / birâzvân / jljjl^ ]
(bira;zba;n) {OsT} is. Kılıç, hançer, bıçak gibi araç­
ların kabzaları içine bağlanan demir,
birazcık, -ğı [biraz-cık] sf. Pek az.
birazdan, [biraz-dan] (b i’razdan) zf. Az bir zaman
sonra.
birazer, [Far. birader] (bira:zer) {eAT} is. Erkek kar­
deş; birader.
birazı, [biraz-ı] (bi ’razı) zm. İçlerinden çok az bir
bölümü.
birazvan, [Far. birâzbân / birâzvân
(bira;zva:n) {OsT} is. -*■ birazban.
birbandi, [Yun. birbandis] {ağız} sf. Serseri. [DS]
birbas, [Ar. birbâs ^L.^] (birba:s) {OsT} is. Derin
kuyu.
birbiri, [bir-i+bir-i Liy y \ zm. 1. Karşılıklı olarak biri
ötekini, öteki de berikini. 2. Biri diğerinin yanı sıra.
3. {ağız} Yabancı olmayan; akraba; yakın. [DS] S
birbiri için yaratılmış olmak, Biri diğerine uy­
mak; iyi anlaşmak]] bir birine çalmak, {eAT} Bir­
birine diişürmek.\\ birbirine düşmek, Aralarında
anlaşmazlık çıkmak. || birbirine düşürmek, İyi ge­
çinen kişilerin aralarım açmak; anlaşmazlık çıkar­
m ak.|] birbirine girmek, 1 . İç içe girmek; karış­
mak; dolaşmak. 2. mecaz. Kavga etmek; dövüş­
m ek.,|| birbirine katmak, 1. Etrafı, ortalığı karış­
tırmak. 2. mecaz. Olay çıkarmak]] birbirini al­
mak, {eAT} Evlenmek.] birbirini basmak, {eAT}
Birbirini çiğnemek]] birbirini tutmaz, 1. Birbiri
ile ilgisi olmayan. 2. Tutarsız; çelişik]] birbirini
yemek, 1 . (iki ve daha çok kişi) birbiri ile uğraş­
mak. 2. Sürekli veya şiddetli kavga etmek]] birbi­
rinin ağzına girmek, 1. Çok yakın oturmak; dur­
mak. 2. Birbirine çok düşkün olmak]] birbirinin
ağzına tükürm ek, B ir konuda sözleşmiş gibi ağız
8 İ M T O M 1 İ .6 2 1
birliği yapanlar için kullanılan söz. || birbirinin gö­
zünü çıkarmak, Kıyasıya döviişmek.\\ birbirinin
gözünü oymak, Aralarında sürekli geçim sizlik ol-
mak.|| birbiriyle koşulmak, Birbirine eş olmak.\\
birbirini tutmaz, (ilgili sayılan iki şey için) arala­
rında ilgi bulunmayan; tutarsız.|| birbirini yemek,
Sürekli kavga etmek; karşısındakini huzursuz et-
mek.|| bir biriyle koşulmak, {eAT} Birbirine eş ol­
mak.
birce, [bir-ce] zf. Bir tek; tek bir tane; biricik,
birci, [bir-ci] sf. 1. Bircilik yanlısı olan; tekçi; mo­
nist. 2. Birciliği tutan ve savunan,
bircik, -ği [bir-cik] {ağız} zf. Bir tek. [DS] S bircik
bircik, {ağız} Birer birer; birer tane birer tane ola­
rak. [DS]
bircilik, -ğ [bir-ci-lik] is. fel. Varlığın madde ve ruh
olarak iki cevherden değil de tek bir cevherden
meydana geldiğini, A llah’ın ve evrenin özdeşliğini
ve H egel’in ruh cevherinden (spirtualist), M arx’in
madde cevherinden (maddeci), Spinoza’nm ise kar­
ma cevherden (panteist) ibaret olduğunu savunduk­
ları felsefi görüş; tekçilik; monism.
Bircis, [Ar. bircîs / Far. bercis t_r~rr_*] (birci;s) {OsT}
is. 1. Mars; Müşteri yıldızı; Jüpiter; Erendiz. 2.
Çok süt veren deve,
birçek, -ği [eT. bür-çek / pür-çek] {ağız} is. Saç; kâ­
kül; zülüf. [DS]
birçoğu, [bir+ço(k)-u] (b i’rçoğu) zm. Çok sayıda o-
lan kişi veya nesne,
birçok, -ğu [bir+çok] (bi ’rçok) sf. 1. Oldukça çok. 2.
Sayısı belirsiz. S birçokları, zm. Çok sayıda olan
kişi veya nesne.
birde, [bir-de] {ağız} zf. Birdenbire. [DS]
birdem, [bir-dem / bir-tem] {eT} zf. Beraber; birden;
birlik; büsbütün; tamamıyla. [EUTS] [Gabain]
birdemlemek, [bir-dem-le-mek] {ağız} gçl. f. [-r] fi­
tti)-yor j Demet yapmak; birleştirmek. [DS]
birdemleti, [bir-dem-le-t-i] {eT} zf. Tam olarak; tam;
hiçbir zaman; asla. [Üç İtigsizler]
birdemlig, [bir-dem-lig] {eT} zf. Tam; tam olarak.
[Üç İtigsizler]
birden, [bir-den] (bi'rden) zf. 1. Hepsi bir defada; bir
arada. 2. Ansızın; birdenbire,
birdenbire, [bir-den+bir-e] (bi'rdenbire) zf. Ansızın;
beklenmedik bir anda,
birdin, [bir-din] (eT} is. 1. Güney. [ETY] 2. zf. Gü­
neyden. [ETY] fi1 birdin yan, {eT} Güney tarafın­
dan.
birdirbir, [bir-dir+bir] (bi ’dirbir) is. Oyuncuların art
arda birbirlerinin üstünden atlayarak oynadıkları
bir çocuk oyunu.
bire1, [Moğ. bere] {eT} is. 1. Mil (uzaklık ölçüsü).
[EUTS] 2. Uzaktan görünen şey; nesne. [EUTS]
bire2, [mere / bir-e «^] (b"re) iinl. 1. “Ey! Hey!” an­
BİR
lamında seslenme. {eAT} (aym) 2. Eh artık, yeter an­
lamında “be!” yerine kullanılır. {eAT} (aynı) 3. Şaş­
kınlık ifadesi. 4. Tekrarlanan aynı fiilin arasmda
kullanıldığı zaman süreklilik, bitmezlik veya usanç
bildirir. 5. Aman. S Bire aman! Şaşkınlık ve kor­
ku, bildirir.\\ bire bire yapmak, {ağız} “Bire vur
ha!. ” diye gürültü yaparak kargaşalıkta mal ka­
çırmak. [DS]
birebir, [bir-e+bir] (b i’rebir) sf. 1. Kesin etkili. 2.
mecaz. Tam istenildiği gibi; uygun. S birebir gel­
mek, 1. Tam uygun gelmek; denk gelmek. 2. iy i
gelmek.
biredi, ■[*bir-ed-mek > bir-ed-i] {ağız} sf. Toptan.
[DS]
bireg, [Far. blreg (bi'reg) {OsT} sf. Soysuz;
arsız.
biregi, [bir-egü > bir-egi y] {eAT} zm. B ir
kimse; başkası,
biregü, [bir-egü £\j>. / {eT} zm. 1. Her biri.
[Gabain] 2. {eAT} Biri; bir kimse; birey. 3. {eAT}
Başkası. 4. sf. Birinci. [EUTS]
biregüsi, [bir-egü-si] {eT} zm. Onlardan biri; birisi.
[EUTS]
birekm ek, [bir-ik-m ek> bir-ek-mek] {ağız} gçsz. f. [-
(ğ)-irj Toplanmak; birikmek. [DS]
birelleş, [bir+el-le-ş] {ağız} s f Yardımlaşarak; bera­
berce; elbirliğiyle. [DS]
birem, [bir-em] {ağız} sf. Tek olan; bir tek. [DS] S
birem birem, {ağızj B irer birer; teker teker; tane
tane. [DS]
birer, [eT. bir-er] sf. 1. Bölüştürülen şeylerden bölü-
şenlerin her birine bir tane düşecek biçimde. {eT}
(aynı) [EUTS] [İKPÖy.] [Üç İtigsizler] 2. {eT} Her bir;
bazı. [EUTS] [İKPÖy.] [Üç İtigsizler] B birer birer,
H er biri ayrı olarak; tek tek. || birer ikişer, Değişik
sayılarda küçük gruplar halinde. || birer ödün, {eT}
B ir defada. [EUTS]
bireşim, [bir-eş-im] is. 1. Parça veya öğelerin bir
araya getirilip birleştirilmesi. 2. Bireşmek suretiyle
meydana gelen bütün. 3. kim. Elementleri bir araya
getirm ek suretiyle madde oluşturma; sentez. 4. fel.
Yalından karm aşık olana, zorunludan olasıya, ilke­
den uygulam aya (sonurguya), genel yasadan birey­
sel duruma, sebepten sonuca, nedenden etkiye, ön­
cülden sonuca, külliden cüz’îye inen düşünme ve
ispatlama metodu; terkip; sentez. 5. K ant felsefe­
sinde, karşı tez meydana getiren iki düşüncenin
üçüncü bir düşüncede çözülmesi. 6. Hegel felsefe­
sinde nazarî diyalektiğin üçüncü evresi, fi1 bireşim
danışmanı, işlet. Geniş bir çalışma alanından so ­
rumlu işletme şefinin, işletmenin bütünü ile ilgili
özel teknik sorunların çözümlenmesinde yardımcısı
olan danışman.
BİR
bireşimli, [bir-eş-im-li] sf. Bireşim yoluyla elde edi­
len; sentetik.
bireşmek, [bir-eş-mek] işteş, f. [-ir] 1. İki ya da daha
çok şey birleşerek bir bütün oluşturmak. 2. Bireşim
haline gelmek,
bireştirici, [bir-eş-tir-ici] sf. 1. Bireştirme işini ya­
pan. 2. is. Değişik tınılardaki seslerden sonsuz sa­
yıda kaynaşım sağlamaya yarayan elektronik âlet;
elektronik org.
bireştirm ek, [bir-eş-tir-mek] gçl. f. [-ir] 1. Birden
çok şeyi birleştirip bir bütün meydana getirmek. 2.
Bireşim oluşturmak.
b irey1, [eT. bir-egü > bir-ey] is. 1. B ir bütün içinde
bir birim oluşturan varlıklardan her biri; fert,
(1935). 2. sosy. Topluluğa oranla tek başına ele
alınan kişi; fert. 3. biy. Tür meydana getiren ve
çiftleşebilen organizmaların her biri. 4. man. Bir
türün kapsamı içine giren somut varlık. 0 birey
oluş, biy. Yumurtanın döllenmesinden bireyin y e t­
kin duruma gelmesine kadar geçirdiği gelişim ev­
relerinin bütünü.
birey2, [bir+iyi?] {ağız} zf. 1. Epeyce; iyice. 2. Usule
uygun biçimde. [DS]
bireyci, [bir-ey-ci] sf. 1. Kişi haklarını savunan. 2.
Bireycilikten yana olan; ferdiyetçi,
bireycilik, -ği [bir-ey-ci-lik] is. sosy. 1. Bireyin hak­
larının toplumun haklarından daha önde geldiğini
savunan toplumsal görüş; ferdiyetçilik; individüa-
lizm. 2. fel. Bütüne, genele değil de bireye, tek ola­
n a üstünlük tanıyan görüş. 3. Bütün değerlerin top­
lumdan değil de bireyden çıktığını savunan görüş,
bireydi, [bire > bire-y-di] (bi ’reydi) {ağız} ünl. Bu ne
sabırsızlık. [DS]
bireyleşme, [bir-ey-le-ş-me] is. fel. 1. Türle ilgili bir
örneğin bir bireyde gerçekleşmesi. 2. psikol. Birey
olduğunun farkına varma. 3. Bağımsız kişilik sahi­
bi olana kadar geçen gelişme süreci,
bireyleşm ek, [bir-ey-le-ş-mek] gçsz. f. [-ir] 1. Birey
durumuna gelmek. 2. Birey olduğunun farkına var­
mak.
bireyleştirme, [bir-ey-le-ş-tir-me] is. Bir varlığı bi­
rey olarak belirleme veya niteleme,
bireyleştirmek, [bir-ey-le-ş-tir-mek] gçl. f. [-ir] 1.
B ir varlığı bireye özgü hale getirmek. 2. B ir varlığı
başkalarından ayırmak,
bireylik, -ği [bir-ey-lik] is. 1. Bir bireyi diğerlerin­
den ayıran özelliklerin tümü; ferdiyet. 2. B ir bireyi
dış gözlemcinin gözünde benzersiz ve tek kılan ö-
zellikler veya bunların biçimi,
bireysel, [bir-ey-sel] s f 1. Bireye ait olan; bireye
özgü. 2. Bir tek kişiyle ilgili olan. 3. Bir tek kişi
tarafından yapılan,
bireyselleştirme, [bir-ey-sel-le-ş-tir-me] is. fel. 1.
Bireysel duruma getirme. 2. Ortaklaşa veya kamu
malı olan şeyleri bireylere verme, bireylere uygu­
örüMIİfflfCESÖZİİ. 622
lama. 3. İnsanların doğal, toplumsal ve tarihî ge­
lişmesinden, kendine özgü olan şeylerin, özellikle­
rin, bireysel olanın ayrılıp çıkarılması,
bireyselleştirmek, [bir-ey-sel-le-ş-tir-mek] gçl. f. [-
ir] fel. Bir şeyi birey olarak, ayrı olarak ei^ alıp
değerlendirmek,
bireysellik, -ği [bir-ey-sel-lik] is. fel. 1. Birey olma
olgusu; ferdiyet. 2. Bir kişiyi benzerlerinden ayıran
özelliklerin tümü. 3. Bir bireyin biricik ve kendine
özgü oluşu.
bireyüstü, [bir-ey+üst-ü] is. fel. 1. Tek bir bireyi
aşan. 2. Bireylerin çevresini aşan; bireylerin bilin­
cinden bağımsız olan.
birez, [bir+az > birez jy] {eAT} sf. Biraz. S birez
gün, {eAT} Birkaç gün.
birezcük, [birez-cük ^ y r j y \ {eAT} sf. Birazcık.
birezden, [bir+az-dan] {ağız} zf. Birazdan; az sonra.
[DS]
birezim, [biraz-ım] {ağız} sf. Biraz. [DS]
birge1, [bir-ge / ber-ge / ber-ke] {eT} is. Kamış; çu­
buk; kamçı; kırbaç. [EUTS] [Gabain]
birge2, [bir-ge] {ağız} is. Kuma; ortak. [DS]
birge3, [Ar. birka] {ağız} is. Havuz. [DS]
birgerm ek, [bir-ger-mek] {eT} gçl. f. [-ür] Çalkala­
mak. [EUTS]
birgertmek, [bir-ger-t-mek] {eT} g ç l.f. [-ür] Bir ara­
ya getirmek. [Üç İtigsizler]
birgerü, [bir+ ger-ü] {eT} zf. Beraber; bir noktada;
hepsi bir arada; beraberce; tüm ü ile. [EUTS] [İKP­
Öy.] [Gabain] [Üç İtigsizler]
birgerü, [biri (güney; bu yan) > bir(i)-gerü (yön
bildiren, işin yapılm a noktasını belirten ek)] {eT} zf.
Güneye doğru; güneye; güneyde. [Tekin]
birgin, [bir-mek (vermek) > bir-gin] {eT} is. (Borç
için) ödeme. [Gabain] [EUTS]
birgos, [Yun. pirgos] {eAT} is. Kule,
birgurdane, [bir+uğur-da-ne] {eAT} zf. Birden; hep
birden; birdenbire; derhal,
birgü, [bir-mek > bir-gü] {eT} is. 1. Armağan. [EUTS]
2. Vergi. [EUTS]
birgülük, [bir-gü-lük] {eT} sf. Bütün; hep. [Gabain]
b iri1, [bi-r / bı-r / bi-ri] {eT} is. 1. Güney. [Gabain]
[ETY] [EUTS] 2. Sağ. [EUTS]
biri2, [eT. bir-egü > bir-egi > bir-i] zm. 1. Bir tanesi.
{eT} (aym) [EUTS] 2. Bir kimse. {eT} (aym) [EUTS]
3. Bilinmeyen, tanınmayan bir kimse. {eT} (aym)
[EUTS] 4. (İsim tam lam alarında tamlanan olarak
kullanıldığında) tam layanın küçümsendiğini bildi­
rir. 5. ed. Hikâye etmede kahramanı olaya sokmak
için kullanılan söz. S Biri eşikte, biri beşikte. K ü­
çük büyük çok çocuğu olan kişiler için kullanılan
ifade. || Biri vardı geceden, biri düştü bacadan.
Eski sıkıntıyı atlatmadan bir başka sıkıntı geldi,
ö îû B İ llg SOMU. 623
anlamında kullanılır. || birinden biri, Birkaç kişi
içinden bir tanesi. || birileri, Bazı kimseler.
biri3, [biri ?] {ağız} sf. 1. Görgülü. 2. Tecrübeli; e-
mektar. [DS]
birig, [Far. birîğ ^ . y \ (birv.ğ) {OsT} is. Üzüm salkı­
mı.
biribimek, [ber-mek (vermek) > bir-ib+i-m ek > vir-
ib+i-mek dU -oJ {eAT} g ç l.f. [-r] Göndermek.
biricik, -ği [bir-cik > bir-(i)-cik ^ . y ] (b i’ricik) sf. 1.
Eşi ve benzeri olmayan; bir tanecik, yegâne. 2. Çok
sevilen. 3. {eAT} zf. Bir kerecik.
biridürmek, [bir-id-ür-mek / bir+id-ür-mek] {eT}
gçl. [-ür] Birleştirmek. [Üç İtigsizler]
birigerfi, [biri (güney; bu yan) > bir(i)-gerü] {eTj zf.
Güneye doğru; güneyde.
birik1, -ği [Fr. break / Rus. brika] {ağız} is. İki teker­
lekli araba. [DS]
birik2, -ği [bir-ik] {ağız} sf. Eş; benzer. [DS]
birik3, -ği [Far. pır > bir-ik ?] {ağız} is. Ö rümcek ağı.
[DS]
birikdirmek, [bir-ik-dir-mek / bir-ik-dür-mek] {eAT}
gçl. f. [-ür] Birleştirmek,
birikdürmek, [bir-ik-dir-mek / bir-ik-dür-mek]
{eAT} gçl. f. [-ür] Birleştirmek,
birike, [Ar. birke => birike y \ {eAT} is. 1. Hazine.
2. Mahzen. 3. Sarnıç,
birikgin, [bir-ik-mek > bir-ik-gin] {ağız} sf. Toplan­
mış; yığılmış. [DS]
biriki, [birik-mek > bir-ik-I] (birki:) {eT} sf. Birleşik;
müttehit. [Gabain] [Tekin]
birikilmek, [birik-mek > birik-il-mek] {eT} e d il.f. [-
ür] Toplanmak; bir araya gelmek. [Yüknekî]
birikim, [birik-mek > birik-im] is. 1. Bir yerde top­
lanıp yığılma; yığmak; tahaşşüt. 2. Gözlem, deney
ve diğer yollarla elde edilen bilgilerin bütünü. 3.
sosy. Toplumların kültürel yönlerinin gelişip yük­
selmesi süreci. 4. ekon. Mal veya paranın bir yerde
toplanıp çoğalm a süreci; tasarruf. 5. jeol. Yeryü­
zünde meydana gelen aşınma sonucu taşman alüv­
yonlu maddelerin bir yerde toplanması,
birikinti, [birik-mek > birik-inti] is. 1. Bir yerde
kendiliğinden toplanıp biriken madde yığını; der­
lem. 2. {ağız} Toplantı. [DS] S birikinti konisi,
coğ. D ağlık bölgelerden sel sularının sürükleyerek
getirdiği aşıntı malzemelerinin, düzlük bir yerde
suyun taşıma gücünün düşm esi sonucunda, meyda­
na getirdiği dar ucu daha yüksek, yelpaze biçimin­
deki yığın.
birikiş, [birik-mek > birik-iş] is. 1. Birikme işi. 2.
Birikme biçimi,
birikişme, [birik-mek > birik-iş-me] is. biy. Yığınlar
meydana getirme; aglutinasyon.
birikişmek, [birik-iş-mek] işteş, f. [-ir] B ir araya
gelmek; toplaşmak; yığılmak.
B İR
birikli, [birik-li] {eT} sf. Birikmiş. [EUTS]
birikme, [bir-ik-me] is. 1. Toplanıp yığılma. 2. Bir­
biri ardına gelerek toplanıp çoğalma; katlanma;
kümelenme; kümülasyon. ö birikm e havzası,
coğ. K ar ve yağm ur sularının toplanıp biriktiği
bölge.
birikmek, [eT. bir-ük-m ek > bir-ik-mek dUS"y] gçsz.
f [-i*"] [eAT. -iir] 1. Birleşmek; bir olmak. {eT}
{eAT} (aym) [Üç İtigsizler] [Gabain] [Yüknekî] [ETY]
[EUTS] 2. Ü st üste veya yan yana gelerek toplan­
mak; yığılmak. 3. Birbirine eklenerek çoğalmak. 4.
{eT} {eAT} B ir araya gelmek; toplanmak. [ETY]
[EUTS] [Üç İtigsizler] [Gabain] [Yüknekî]
birikmiş, [bir-ik-miş] sf. Bir araya gelen; birbirine
eklenen; katlanmış; kümeli; kümülatif,
biriktirilmek, [birik-tir-il-mek] edil, [-ir] 1. Biri
tarafından toplanıp yığılmak, çoğaltılmak. 2. Ko­
leksiyon yapılmak. 3. Tasarruf edilmek,
biriktirim, [birik-tir-im] is. Biriktirme işi ve bu sü­
recin sonucu,
biriktirme, [birik-tir-me] is. Biriktirm ek eylemi,
biriktirmek, [birik-dür-mek > bir-ik-dir-mek > bir-
ik-tir-mek dU_>j£ y] gçl. f. [-ir] 1. B irer birer bir
araya getirmek. 2. Toplayıp yığmak. 3. Kazandık­
larını ölçülü harcayarak bir kısmını gelecekte kul­
lanm ak üzere arttırmak; tasarruf etmek. 4. Öğren­
mek, araştırmak veya boş zamanlarım değerlen­
dirm ek amacıyla toplamak; koleksiyon yapmak,
biriktttrmek, [birik-dür-mek dlojj f y ] {eAT} gçl. f. [-
ür] -* biriktirmek,
birilm ek, [bir-il-mek] {eT} gçsz. f. [-ür] Birleşmek.
[İKPÖy.]
birilm ek, [bir-mek (vermek) > bir-il-m ek / ber-il-
mek] {eT} ed il.f. [-ür] Verilmek. [Yüknekî]
birim 1, [bir-im] is. 1. Bir kümenin her elemanı. 2.
Bir çokluğu oluşturan varlıkların her biri; ünite. 3.
Bir çokluğu ölçmek için örnek seçilen değişmez
ölçü parçası; vahit. 4. Geniş bir kuruluştaki alt bö­
lümlerden her biri. 5. Bir dilin, oluşturduğu yapı
içinde, belli bir düzlemde yer alan ve öbür öğelerle
kurduğu bağıntılarla tanımlanan ayrı nitelikli öğesi;
ünite. 6. bsy. Bir bilgisayar sistemi içinde donanımı
oluşturan öğelerden her biri, fi1 birim birim, {ağız}
B irer birer; adım adım. [DS]|| birimler bölüğü,
mat. Rakam lar yazılırken 1 'den 999 'a kadar sayı­
lar bölüğü; sağdan itibaren üç rakamın yer aldığı
bölük.
birim2, [bir-im (iyelik eki) ^.y] {eAT} {ağız} zm. 1. Bir
tanem. 2. Biriciğim. [DS]
birim 3, [ber-mek (vermek) > bir-im > ber-im j>_*] {eT}
1. Borç; verme. [EUTS] [Gabain] [Yüknekî] 2. {eAT}
Haksız ve usulsüz tahakkuk ettirilen vergi; yolsuz
salınan vergi. S birim alım, {eT} Vergi; borç. [E-
UTS]
BİR
birimci, [bir-im-ci] sf. Bir topluluğu oluşturan her bir
elemanı ele alan; tek tek bireylerle ilgilenen; birim ­
lere yönelik, fi5 birimci ekonomi, ekon. Ekonom i­
nin, toplumu meydana getiren fe r t ve aile ile küçük
işletmelerin ekonomik faaliyetlerini inceleyen dalı;
mikroiktisat, mikroekonomi.
birimçi, [ber-mek > bir-im-çi] {eT} sf. Borçlu. [E-
UTS]
birimlig, [ber-mek> bir-im-lig] {eT} sf. Borçlu. [E-
UTS]
birimsel, [bir-im-sel] sf. Bir birim öğeyi ilgilendiren;
birim öğelerle ilgili; birimlere dayanan,
birin, [bir-in {eT} sf. Birer; teker. S birin birin,
{eT} {eAT} 1. Birbiri ardınca. 2. Birer birer; teker
teker. [DLT] [EUTS]
birine, [Far. birine ç^.y] {OsT} is. 1. Pirinç. 2. Pilav.
3. Pirinç (metal),
birincasb, [Far. birincâsb (birinca;sb) {OsT}
is. -*• birincasıf,
birincasıf, [Far. birincâsf (birinca:sf) is.
bot. B ileşikgillerden pembe renkli, çiçekleri he­
kim likte uyarıcı, sindirim yardımcısı ve antiseptik
olarak kullanılan, gövdeleri tüylü ve köşeli çok yıl­
lık otsu bir bitki; m isk otu; koyun otu; hayvan per­
çemi, (Artemisia vulgaris).
birince1, [bir+nice > birince tiju ] {eAT} zf. Birkaç;
birçok; pek çok.
birince2, [bir-i-n-ce ^ j h ] {eAT} zf. 1. Biri kadar. 2.
Biri oranında. 3. Bire bir oranında,
birinci, [eT. bir-inç > bir-inci] sf. 1. Sıraya dizilmiş
olanlardan başta bulunan; sırası bir olan. 2. Zaman,
sıra ve yer bakımından diğerlerinden en önde ge­
len. 3. Ü st kalitede. 4. is. Önem bakımından ve sı­
ralamada en önemli olan. 5. zf. İlk olarak; ilk başta.
S birinci çağ, Yer yüzünün oluşu sırasında yakla­
şık üç yü z yetm iş milyon y ıl süren ilk oluşum çağı. \
birinci çıkmak, (Okul için) en iyi derece ile bitir­
m ek.,|| birinci gelmek, Bir karşılaşmada, yarışm a­
da bütün yarışm acılara ve rakiplere iistim gelmek. ||
birinci olmak, Başta gelmek, önde olmak. || birinci
orun, Uçaklarda yüksek mevki sahibi kişilere tah­
sis edilmiş yer; birinci mevki; first-clas.\\ birinci
tüketici, biy. Bitkilerle beslenen hayvanlar; besin
zincirinde üreticilerle beslenen tüketici. j| birinci
zaman, tar. İki yü z milyon y ıl kadar önce son bu­
lan en uzun jeo lo jik zamana verilen ad. || birinci
zar, bot. Yemişlerin en dış kabuğu.
birincil, [bir-inci-1] sf. 1. Sırada ilk gelen. 2. Önemi
en çok olan; ana; temel; esas, fi1 birincil eşey ka­
rakterleri, biy. Üreme ile doğrudan ilgili olan or­
ganlar; dış eşey organları.
birincilik, -ği [bir-inci-lik] is. 1. Birinci olma duru­
mu. 2. B ir sıralamada, dizide en baş sıra; en üst
İ M ru n s S İM . «4
derece. S1 birincilikler, spor. Şam piyonluk için
yapılan yarışlar ve karşılaşmalar.
birinç, [bîr > bir-inç] {eT} sf. Birinci. [DLT] [EUTS]
birinde, [bir-i-n-de] zf. 1. Bir zaman. 2. Bir kere. 3.
Bir gün.
birisi, [bir-i > bir-i-s-i] zm. 1. Bir tanesi. 2. Bir kim ­
se. 3. Bilinmeyen, tanınmayan bir kimse. 4. (İsim
tam lam alarında tamlanan olarak kullanıldığında)
tamlayanın küçümsendiğini bildirir,
biriş, [bir-mek (vermek) > bir-iş] {eT} is. Veriş; ver­
me. [EUTS]
birişsiz, [bir-mek (vermek) > bir-iş-siz] {eT} sf. Ve-
rişsiz. [Üç İtigsizler]
birişt, [Far. ferişte => birişt] (eT} is. Melek. [ETY]
birişte, [Far. birişte y ] {OsT} sf. Kızartılmış,
birişüm, [Far. berişim (vAoJ (biri:şüm) {OsT} is. İb­
rişim.
birit, [Fr. bride (gem)] is. Kumaş üzerine geçirilen
şerit ya da iplik,
biriye, [biri-y-e] {eT} zf. Güneyde; güneye. [Tekin]
birkaç, [bir+kaç] sf. Çok az sayıda; çok olmayan;
kolayca sayılabilecek kadar,
birkaçı, [bir+kaç-ı] zm. B ir küme içinden belirsiz o-
laralc bahsedilen çok az sayıda kişi veya nesne.
b irke1, [bir-ge / ber-ge / ber-ke] {eT} is. Kamçı.
[EUTS]
birke2, [Ar. birke £ y] {OsT} is. 1. Küçük göl; göl­
cük. 2. Büyük havuz. 3. Göğüs,
birkelemek, [bir-mek (vermek) > bir-ke-le-mek] {eT}
gçsz. f. [-r] Verme kabiliyet ve gücünde olmak.
[EUTS]
birkerü, [bir-kerü] {eT} zf. Hepsi bir arada olarak;
tümü ile. [EUTS]
birkıl, [Ar. birkîl JJ>y] (birkv.l) {OsT} is. 1. Tüfek. 2.
Zemberek adı verilen bir savaş aracı.
b irki1, [bîr-ik-mek > bır-(i)k-i] (bi;rki) sf. Birleşik;
müttehit. [ETY]
birki2, [bir+iki] {eAT} zf. Bir iki; birkaç,
birle, [bir+il-mek (bağlanmak) > bir + (i)l-e (-e; z a r f
fi il eki) aIjj] (birle:) {eT} {eAT} e. ve bağ. 1. İle; bir­
likte; beraber. [ETY] [DLT] [EUTS] [İKPÖy.] [Gaba­
in] [Tekin] [Yüknekî] 2. Bununla birlikte. [Üç İtig­
sizler]
birleme, [bir-le-me] is. 1. Bir etme; birleştirme. 2.
Tek duruma getirme; tevhit,
birlemek, [bir-le-mek dlL^j] g ç l.f. [-r] [-l(i)-yor] 1.
Bir etmek; tek kılmak. 2. Çoğu tek duruma getir­
mek. 3. {eAT} (A llah’ın) birliğini kabul etmek; şirk
koşmamak.
birlen, [bir+il-e-n] {eT} zf. e. bağ. İle; beraber; birlik­
te. [EUTS]
birlenmek, [bir-le-n-mek] ed il.f. [-ir] Bir kılınmak.
OIÜKîil TÜHKCt SÖ2İIÖ1İ « 625
birler, [bir-ler] is. 1. Çok sayıda bir. 2. mat. Onluk
sistemle sayıların yazılışında en sağda yer alan ba­
samaktaki sayılar,
birleşek, [bir-le-ş-mek > bir-le-ş-ek] is. anat. 1. Ya­
rık şeklindeki bir açıklığın kenarlarının birleştiği
nokta. 2. Tüm beyindeki sinir merkezlerinin bakı­
şık iki parçasını doğrudan doğruya birleştiren sinir
demeti. 3. bot. Maydanozgillerin meyvelerinde iki
meyve yaprağının bitiştiği yer.
birleşen, [bir-le-ş-en] is. mat. (Doğru veya yay için)
birbirini kesen veya bir noktada kesişen,
birleşik, -ği [bir-le-ş-ik] sf. 1. Bir araya gelerek
birleşmiş olanlar. 2. Birleşme yoluyla meydana
gelmiş olan; müttehit. 0 birleşik cümle, dbl. Bir­
ana ciimle ile bir veya birden fa z la yan cümleden
kurulmuş cümle. || birleşik fiil, dbl. B ir kelime ile
biçim ve anlam bakımından kaynaşıp kalıplaşan
fiil. || birleşik isim, dbl. Birleşik kelime biçiminde
olan isim.|| birleşik kap,/zz. içlerine konulan sıvı­
ların yoğunluklarıyla orantılı olarak seviyeleri
farklılık gösteren, birbirine tabandan bağlı kap­
lar. || birleşik kelime, dbl. Ses düşmesi veya türe­
mesi gibi ses olayları meydana gelmiş, üzerindeki
ekin görevini yitirm esi veya anlam kayması dolayı­
sıyla aralarına ek girem eyecek kadar kalıplaşmış
iki ve daha çok kelimeden m eydana gelm iş kelime. ||
birleşik oturum, Çeşitli organların bir araya gele­
rek yaptıkları oturum. || birleşik oy pusulası, siy.
Seçime katılan bütün partileri ve adaylarını ayrı
ayn gösteren oy pusulası. || birleşik zam an, dbl.
Bir fiilin köküne önce kip eki daha sonra da ek f i i ­
lin, geniş zaman, görülen geçm iş zaman, öğrenilen
geçmiş zaman, şart çekimlerinden birini getirm ek
suretiyle oluşan zaman.
birleşilme, [bir-le-ş-il-me] is. Birleşilm ek işi.
birleşilmek, [bir-le-ş-il-mek] edil. fi. [-ir] 1. Birleş­
mek işi yapılmak. 2. Bir araya gelinmek; buluşul­
mak.
birleşim, [bir-le-ş-im] is. 1. Birleşm ek işi. 2. Ü yele­
rinin yeterli sayıyı bulması halinde, bir meclisin bir
gün içinde yaptığı toplantı; inikat. 3. biy. D öllen­
mek amacıyla erkek hayvanla dişisinin çiftleşmesi.
4. Farklı iki parçayı birbirine ekleyen parça. 5. İki
ayrı binayı birbirine bağlayan ek yapı,
birleşme, [bir-le-ş-me] is. 1. Birleşmek işi. 2. Bera­
ber olma, bir araya gelme. 3. Cinsel ilişkide bu­
lunma. 4. bot. Birbirine çok yakın iki organın ge­
lişme sırasında kaynaşması. 5. tıp. Kapanmasını
sağlamak amacıyla bir yaranın kenarlarını bir araya
getirme. 6. siy. Bir toprak parçasının, sınır komşusu
ülke ile siyasi ve ekonomik birlik içine girmesi, fi1
birleşme değeri, kim. Bir elementin atomu ile bir­
leşebilecek hidrojen atomlarının en yüksek mikta-
n.|| birleşme tüpü, biy. Çiftleşme yapabilen bakte­
riler arasında oluşan tüp şeklindeki yapı; konju-
gasyon tüpil
B İR
birleşmek, [bir-le-ş-mek] gçsz. fi [-ir] 1. Ayrı nesne­
ler iken bir araya gelerek tek olmak; bütün oluş­
turmak. 2. Buluşmak; bir araya gelmek. 3. Görüşle­
ri aynı olmak. 4. Aynı amaç çerçevesinde toplan­
mak. 5. Söz birliği etmek; anlaşmak. 6. kim. İki ve
daha fazla madde birbiri içinde kaynaşarak tepkime
sonucu, başka bir madde meydana gelmek. 7. (İki
akarsu için) birbirine katılmak,
birleşmiş, [bir-le-ş-miş] sf. Birleşerek bir araya gel­
miş; birlik oluşturmuş,
birleştirici, [bir-le-ş-tir-ici] sf. 1. Birliği sağlayan. 2.
Uzlaşmayı ve anlaşmayı sağlayan. 3. İki ve daha
çok nesnenin birleşmesini, birbirine tutunmasını
sağlayan.
birleştirim, [bir-le-ş-tir-im] is. Birleştirm ek eylemi
ve bu eylemle ilgili sürecin sonucu,
birleştirme, [bir-le-ş-tir-me] is. 1. Birleştirmek işi. 2.
tıp. Yaranın kapanmasını kolaylaştırm ak amacıyla
iki yakasını bir araya getirme. 3. eko. Ham m adde­
nin elde edilmesinden son ürünün bitişine kadar ya­
pılan bütün işlemlerin aynı üretim birimine bağlan­
ması. 4. kim. Birkaç maddenin tek bir madde haline
getirilmesi için kimyasal yolla bağlanması. S bir­
leştirme çizgisi, hat. Yazıda harflerin asıl çizgile­
rinden olmayan fa k a t ayrı haıfileri birbirine bağla­
yan ince çizgi.
birleştirmek, [bir-le-ş-tir-mek] gçl. fi. [-ir] 1. Bir
araya getirmek; uzlaştırmak; anlaştırmak. 2. Birbiri
ile ilgisi olan öğelerin bağlantısını sağlamak; yapış­
tırmak; takmak; bağlamak. 3. Birbirine darılarak
ayrılmış olan kişi ve grupların arasını bularak tek­
rar ilişki içine girmelerini sağlamak,
birleyici, [bir-le-y-ici] sf. Tek kılan; bir yapan,
birli, [bir-li] is. 1. İçinde veya üzerinde bir tane nes­
ne bulunduran şey. 2. Oyun kâğıtlarında veya pul­
larında üzerinde “bir" işareti olanı,
birlik, -ği [bir-lik d J J is. 1. Bir tek olm a durumu;
vahdaniyet. {eATj (aym) 2. Bütünlük; bölünmezlik.
3. Birleşmiş olma. 4. Beraber veya bir arada bu­
lunma; dayanışma; tecanüs. 5. Bağlılık ve üslup
benzerliği; bağlantı, münasebet. 6. Belirli bir toplu­
luğun yararını korum ak için kurulmuş demek. 7.
Askerlikte bölük, tabur, alay gibi bir bütün sayılan
topluluk. 8. ed. Konunun bir ana fikir etrafında top­
lanması. 9. biy. Aynı çevresel ortamı paylaşan aynı
ya da farklı türdeki bitkilerden oluşan topluluk. 10.
fel. Bölünmezliği içeren yalın bütün. 11. müz. En
büyük değerdeki nota; dört dörtlük. 12. sf. B ir ta­
neden oluşmuş. 13. Hacim olarak bir taneyi alabi­
len. 0 birlik eylemek, {eAT} Birleşmek.\\ birlik
itmek, {eAT} Birleşmek,|| birlik olm ak, 1. B ir işi
yapm ak için güçlerini ve imkânlarını birleştirmek.
2. Aynı fikirleri taşım ak.\ birlik ve beraberlik
içinde, Bir arada yaşam ak zorunda olan kimselerin
çok iyi anlaşmaları ve aynı görüşleri paylaşmaları
durumu.
BİR O ie iiifflitE S B M .M e

birlikte, [bir-lik-te] zf. 1. B ir arada; beraberce. 2. biruz, [Far. bîrüz jjjo ] {OsTj is. 1. Zümrüte benzer,
Yanında; beraberinde,
pek de değerli sayılm ayan yeşil bir taş; gök züm­
birliktelik, -ği [bir-lik-te-lik] is. Birlik olma durumu;
rüt; yalancı zümrüt. 2. sf. Kısmetsiz.
beraberlik.
birmek, [bir-mek / ber-mek] {eT} g ç l . f [-ür] 1. Ver­ biruzec, [Far. bîrüzec j-jjj* ] (bi:ru:zec) {OsT} is. Fi­
mek. [ETY] [Üç İtigsizler] [Gabain] [Tekin] [Yüknekî] ruze.
2. Yardım cı fiil. [EUTS] birük, [bir-ük] {eT} zf. 1. Şimdi. [EUTS] [Gabain] 2.
birmemek, [bir-me-mek] {eT} g ç l . f [-z] Vermemek; Fakat; ise; şayet. [EUTS] [Gabain]
[Tekin] birükm ek, [bir-ük-m ek d U i " {eAT} dönşl. f. [-ür]
birnis, [Far. bim îs y \ (birni.s) is. bot. A t kes­ Birleşm ek; bir araya gelmek,
tanesi. biryan, [Far. büryân / biryan {OsT} is. Susuz
biro, [Mac. birov] {OsT} is. Yargıç; hakim, kavurm ak suretiyle veya tandırda pişirilm iş et ye­
biron, [Yun. pironi] {ağız} is. Çatal. [DS] meği; kebap; püryan. ö biryân-ı muhallâ, {OsT}
birov, [Mac. birov] {OsT} is. -*• biro. Tere, nane ve p iyazlı kebap. || biryan olmak, Su­
birök, [bîr (bir kez) > bîr+ök (ök: pekşt. edatı)] {eT} suzluktan yanm ak; kavrulmak; susuz kalmak.
e. 1. Yine de; ama bir de. [İKPÖy.] 2. Şimdi; fakat; biryancı, [biryan-cı] is. Biryan yapan ve satan kim­
ise. [Gabain] 3. Eğer; şâyet. [EUTS] [Üç İtigsizler] se; kebapçı.
birsam, [Ar. birsam j - L . (birsa:m) {OsT} is. 1. tıp. birye, [ biri-ye / bir-ye] {eT} zf. Güneyde. [ETY]
biryedim , [bir+ye-d-im ?] is. Kocayemişi, (Arbutus
Zatülcenp hastalığı. 2. Sayıklama; hezeyan. 3.
unedo).
psikol. Uyanık bir insanm mevcut olmayan bir şeyi
görür gibi olması; sanrı; varsam; halüsinasyon. biryeki, [biri-ye > bir-ye-ki] {eT} sf. Güneydeki.
[ETY]
birsan, [Ar. birsân (birsa:n) is. Develere vuru­
birze, [Far. bırzed / bîrze / bîrzî (bi;rze) {OsT} is.
lan en. Kasnı.
birsehel, [bir + Ar. sehl (hafif)] {ağız} zf. 1. A z bir
zaman; bir an. 2. Birazdan. [DS] birzed, [Far. bîrzed / bîrze / bırzî y] (bi.rzed) {OsT}
birsemek, [bir-se-mek] {eT} gçsz. f. [-r] V erm ek is­ is. bot. Kasnı,
tem ek; versemek. birzevn, [Ar. birdevn] {OsT} is. Beygir,
birsim, [Ar. birsim p-^y] (birsi.m) is. bot. Yonca. birzi, [Far. bîrzed / bîrze / bîrzî ^ jy ] (bi;rzi;) {OsT}
birt, [bir-mek (vermek) > bir-t] {eT} is. B ir tür vergi. is. bot. Kasnı,
[EUTS] [Gabain] bis-, [Fr. bis-] ön ek. kim. Bir m olekülün iki eş kökün
birtem, [bir-dem / bir-tem] {eT} zf. 1. Beraber; bir­ birleşiminden meydana geldiğini belirten ön ek.
den; birlik. [EUTS] [Gabain] 2. Büsbütün; bütünüy­ b is1, [bis / büs / büş (yans.)] is. 1. Kedi cinsi hayvan­
le; tamamıyla; toptan. [EUTS] [Gabain] 3. Uzun za­ lan çağırmayı ya da kovalamayı anlatan kök, bis-i
man; uzun müddet. [DLT] S1 birtemledi, {eT} Ta­ bisi, bis-i, bis-t, bis-ik. 2. {ağız} ünl. Hayvan dur­
mamladı; bütünledi. [EUTS] durm a ünlemi. [DS]
birteviye, [eT. bütegü > biteviye] zf. -* biteviye, bis2, [bis] {eTj is. Beş; 5. [EUTS]
birtin, [bir-tin] {eT} sf. 1. Bir taraflı. [Gabain] 2. zf. bis3, [Lat. bis] is. 1. İki kez. 2. müz. B ir şarkının ya
Güneyden. [EUTS] da müziğin seyircinin isteği üzerine ikinci defa ça­
birtişmek, [bi-r-t-mek (kırmak) > bi-r-t-iş-mek] {eT} lınması, söylenmesi. B bis etm ek, müz. Yinelemek.
işteş, f. [-ür] 1. Birbirini cezalandırmak. 2. Birbiri­ bisar, [Ar. büsre > bisâr j L ] (bisa;r) {OsT} is. 1. Ta­
ni hor görmek. 3. Birbirini tahkir etmek. [EUTS]
zeler. 2. is. Uçlar; başlar. 3. Genç kız ve oğlanlar;
birtmek, [bı-r-t-mak / bi-r-t-mek / ba-r-t-mak] {eT} gençler.
gçl. f. [-ür] Kırmak; parçalanmak; yaralamak.
[EUTS] [Gabain] bisat, [Ar, bast (yaymak) > bisât 1 .L J (bisa. t) {OsT}
birtsiz, [bir-t-siz] {eT} sf. Vergisiz. [EUTS] is. Keçe, halı, kilim gibi yaygılar. S bisât-büsî,
birtürmek, [bir-tür-mek] {eT} gçl. f. [-ür] Verdir­ {OsT} Etek öpme.|| bisât-ı arz, {OsT} Yeşillik; çi­
mek. [EUTS] menli!1.1| bisât-ı berf, {OsT} K ar döşeği; karla kaplı
alan.|| bisât-ı felek, {OsT} Yeryuvarlağı; D ünya.||
birun, [Far. bîrün o jjtJ (bi:ru:n) {OsT} sf. 1. Dış. 2.
bisât-ı hâk, {OsT} Yeryüzü.\\ bisât-ı kevn ü me­
zf. Dışarı. 3. is. İmparatorluk döneminde saray dı­ kân, {OsT} Evren; kâinat.|| bisât-ı satranç, {OsTj
şındaki bakanlık daireleri, Satranç tahtası.
biruni, [Far. bîrimi (bi:ru:ni:) {OsT} is. Selam­ bisbiitün, [bi(s)+bü/tün {eATj pekşt. sf. Büs­
lık dairesi; selamlık odası. bütün.
bi’se, [Ar. bi’se 4—^] {OsT} ünl. N e kötü; ne çirkin.
biseğel, [bir+ Ar. sehl > biseğel] (bi ’seğel) {ağız} sf.
Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
biseksüel, [Lat. bis (iki yanlı) + sexiiel] (b i’seksüel)
sf. 1. İki yanlı cinsel zevk alan. 2. İki cinsiyetti,
bisel, [bir + Ar. sehl (kolay)] (bise:l) zf. -*■ birsehel.
biser', [Far. bıser ^~o] (bi:ser) {OsT} is. zool. Zağa­
nos denilen yırtıcı bir atmaca.
biser2, [Far. bî-ser j - ^ (bi:ser) sf. Başsız. S bî-ser
ü bun, {OsT} (Söz, hareket için) ipe sapa gelmez.\\
bî-ser ü pâ, {OsT} Düzensiz; savruk. || bî-ser ü sa­
man, {OsT} Sefil ve perişan.
biserak, [Far. bîserâk (bi:serak) {eAT} is. -*■
biserek.
bisere, [Far. bîsere °j~^i] (bi:sere) {OsT} is. zool. -*■
biser1.
biserek, [Far. biserek (bi:serek) {eAT} is. 1.
Tüylü erkek deve. 2. {OsT} İki hörgüçlü erkek deve
ile bir hörgüçlü dişi devenin yavrusu,
bi’set, [Ar. b i'şet {OsT} is. 1. Gönderme. 2.
Peygamber gönderme. S b i’set-i nebeviye, {OsT}
isi. Hz. M uham m ed’in gönderilmesi.
bisi, [bis (yans.) > bis-i / pıs-i] {ağız} is. Kedi. [DS] B
bisi bisi, {ağız} K edi çağırma ünlemi. [DS]
bisik1, [bişik > bisik] {eT} is. 1. Nesil; akrabalık; soy;
sop. [EUTS] 2. Parça. [EUTS] S taş bisiknin, {eT}
Taş parçasının. [EUTS]
bisik2, [bis (yans.) > bis-ik] {ağız} is. Kedi. [DS]
bisiklet, [Lat. bi- (çift) + Yun. kiklos (tekerlek) + Fr.
-ette (-cik)] is. Tekerleği ayak ile çevrilerek hareket
sağlayan iki tekerlekli taşıt; çift teker; velosipet.
bisikletçi, [bisiklet-çi] is. 1. Bisiklet satan veya tamir
eden kişi. 2. Bisikletle spor yapan kimse,
bisikletçilik, -ği [bisiklet-çi-lik] is. 1. Bisiklet satma
veya onarma işi. 2. Bisikletle yapılan spor,
bisikletli, [bisiklet-li] sf. Bisikleti olan; bisiklete
binmiş olan; bisikletle giden,
bisinoz, [Yun. byssos (pamuk) + nosos (hastalık) >
Fr. byssinose] is. tıp. Pam uk işçilerinde görülen bir
tür nefes darlığı,
bisküvi, [Lat. bis (iki defa) + coctus (pişmiş) > Fr.
biscuit] is. Un, tuz ve sütle yapılan, uzun süre sak­
lanabilen kuru ve gevrek bir pasta,
bisküvicilik, -ği [bisküvi-ci-lik] is. Bisküvi yapımı
ve ticareti; bisküvi sanayii,
bisleğeç, -ci [piş-ir-mek > piş-ir-geç > bişirgeç /
bileğeç] is. Saçtaki yufkayı çevirmeye yarayan tah­
ta araç.
bislemek, [bis-le-mek dUJ_>] {eAT} gçl. fi [-r] Bes­
lemek.
bism, [Ar. bi- + ism > bism jv-J {OsT} zfi Adıyla; is­
miyle. S 1 bism-i şâh, {OsT} tasvf. Bektaşilerce bis­
millah yerine kullanılan terim.
bismil, [Ar. besmele > Far. bismil J-«—>] {OsT} sf. 1.
(Kasaplık hayvan için) kesilmiş; boğazlanmış. 2.
mecaz. (Kişi için) sabırlı ve yumuşak huylu. 3.
{eAT} Temiz; pak. 4. Ağır; gevşek. 51 bismil-gâh,
{OsT} Hayvan kesilen yer; mezbaha; salhane.\\
bismil-şude, {OsT} (Hayvan için) boğazlanmış; ke­
silmiş.
bismillah, [Ar. b i’sm i’llâh (A llah’ın adıyla) tül
(bismilla:h) {OsT} ünl. “Bismillahirrahmânirra-
hîm ” (esirgeyen bağışlayan Allah ’ın adıyla) sözü­
nün kısaltılmışı. S bismillah demek, İşe başla­
mak.
bismişah, [Ar. be-ism-i şâh (Hz. A li'nin adıyla) >
bismişâh] (bismişa:h) {OsT} ünl. Bektaşilerce
“bismillah (A llah’ın adıyla)” yerine kullanılan
“be-ism-i şah [şah (Hz. A li)’ın adıyla]" sözünün
hafıfletilmişi.
bisr, [Ar. bişr yj] {OsT} sf. (Kişi için) vücudu si­
vilceli.
bisre, [Ar. bişre°jî>] {OsT} is. Sivilce.
b ist1, [bis (yans.) > bis-t] ünl. Kediyi kovalama, azar­
lam a ünlemi.
bist2, [Far. bıst {OsT} is. Yirmi. S bîst-gânî,
{OsT} -*• bistgani.
bistah, [Far. bıstâh (bi:sta:h) {OsT} sf. (Kişi
için) edepsiz; hayâsız; küstah; utanmaz,
bistam, [Far. bistâm fb—j] (bista:m) {OsT} is. M er­
can.
bistar, [Far. bistâr j l i - J (bista:r) {OsT} sf. 1. Gevşek.
2. Çarpık; eğri,
biste, [bis-te / biş-te] {eT} is. Tüccarı evinde konukla­
tıp mallarını satıveren ve koyunlarım toplayan ve
giderken de yirmide bir koyun alıkoyan kişi; ko­
misyoncu. [DLT]
bistek, [bistek] {eT} is. Fitil. [Clauson]
bister, [Far. bister j —J {OsT} is. Yatak; döşek,
bistgâni, [Far. bist-gânî (bistgâ:ni:) {OsT} is.
Çocuklara, hizmetçilere ve askerlere aym yirm isin­
de verilen ücret,
bistik, [bis-tik] {eT} is. 1. Eğrilmek üzere atılmış ve
hazırlanmış pamuk yumağı. [DLT] 2. Fitil. [DLT]
bistiyar, [Rumen, vistierie (devlet hâzinesi)] {OsT}
is. Defterdar.
bistro, [Fr. bistro] (b i’stro) is. İçkili küçük kahveha­
ne veya lokanta,
bistuh, [Far. bistüh {OsT} sf. 1. (Kişi için) za­
yıf; çelimsiz. 2. Beceriksiz; âciz.

bisturi, [İt. Pistoja (bıçakları ile ünlü İtalyan şehri) >
pistorino (bir tür kama) > Fr. bistouri] is. Cerrahlar
tarafından kullanılan eti çizmeye ve kesmeye yara­
yan küçük bıçak; neşter,
bistüm, [Far. bıstüm / bıstümîn {OsT} sf. Yir­
minci.
bistümin, [Far. bıstüm / bıstümîn {OsT} sf.
Yirminci.
bisud, [Far. bı-süd ^ ^ (bi:su:d) sf. Boş; yararsız;
sonuçsuz.
bisut, [Ar. bisut / büsut ia_o] {OsT} sf. Cömertlik; el
açıklığı.
bisü, [bes-i > bis-ü {eAT} is. Semirtmek i-
çin besleme; besi,
bisük, [bi-s-ük] {eT} is. Beşik. [ETY]
bisüs, [Lat. bisus] (b i’süs) is. Pinna adlı iki çenekli
bir yumuşakçanın, bir yere tutunmak veya yuva
yapm ak için salgıladığı ve deniz ipeği adı ile kadın
giyim eşyası yapılan iplikçik,
bistitun, [Far. bîsütün ü y ~ ^ \ (bi:sütu:n) {OsT} sf. 1.
Direksiz. 2. is. Gökyüzü,
bisyar, [Far. bisyâr jL ^h] (bisya:r) {OsT} sf. Çok. S
bisyâr-ber, {OsT} B ol meyveli.|| bisyâr-gû, {OsT}
Çok konuşan.|| bisyâr-husb, {OsT} Çok tembel.\\
bisyâr-kes, {OsT} Çok arkadaşı olan; çevresi g e­
niş.
bisyari, [Far. bisyâr-ı lSjL-^>] (bisya:ri:) {OsT} is.
Çokluk.
biş1, [bi-ş > beş > beş {eT} {eAT} is. Beş; 5.
[Gabain] [Tekin] [Üç İtigsizler] [ETY] [EUTS]
biş2, [Far. bîş jio ] (bi:ş) {OsT} sf. Fazla; artık, ö bîş-
bahâ, {OsT} Pahalı.\\ bîş-ter, {OsT} Daha çok.|| bîş
ü kem, {OsT} Çok ve eksik.
bişar, [Far. bişâr _>L0o] (bişa:r) {OsT} sf. 1. Esir; tut­
sak. 2. Dermansız. 3. Saçan. 4. is. Altm ve gümüşle
yapılmış kakmalı süsler. 5. Tutuş. 6. Saçılan şey;
saçı.
bişare, [Ar. bişâre / bişâret / beşaret ojLio] (bişa.re)
{OsT} is. Müjde,
bişaret, [Ar. bişâre / bişâret / beşâret O jliJ (bi-
şa.ret) {OsT} is. Müjde,
bişbok, [Aim. bischof {OsT} is. tar. Osmanlı
tarihçilerinin savaşçı papazlar için kullandıkları
isim.
bişe, [Far. bîşe {OsT} is. 1. Sazlık. 2. Meşelik. 3.
Orman. S bîşe-zâr, {OsT} 1. Ormanlık; meşelik. 2.
Sazlık.
bişegen, [biş-egen 4-ij] {eAT} {ağız} sf. Çabuk pi­
şen. [DS]
İIÜ M IÜ M î M . sm
bişek, -ği [eT. bış-m ak (dövmek) > biş-ek] {ağız} is.
Y ayık döveci; yayık kolu. [DS]
b işi1, [biş-i / piş-i] {eT} is. A kçe; pul.
bişi2, [biş-mek > biş-i {eAT} is. 1. Yağda
kızartılmış çörek. 2. {ağız} Gözleme. [DS] 3. {ağız}
Tatlı yapılm ak üzere kızartılan ekmek. [DS]
bişi3, [Far. bîşî (bi:şi:) {OsT} is. Fazlalık.
bişik1, [bi-s-ik / bi-ş-ik dlio / dLio] {eT} 1. Beşik.
[EUTS] 2. Parça. [EUTS]
bişik2, -ği [biş-mek > piş-ik] {ağız} is. -*■ pişik. [DS]
bişinç, [beş / biş-inç] {eT} sf. Beşinci. [ETY] [Üç
İtigsizler] S bişinç ay, {eT} Beşinci ay.
bişing, [Far. bişing ıü i.] {OsT} is. 1. Kazma. 2. Bal­
yoz. 3. Küskü. 4. Burgu,
bişirgeç, -ci [pişir-mek > biş-ir-geç] {ağız} is. 1. De­
mir şiş. 2. Saçta yufka ekmeği çevirmeye yarayan
tahta aygıt. [DS]
bişirik, -ği [Erme, p ’sruk] {ağız} is. Evlerde tavan
tahtalarının üstüne konulan çamur ya da kireçli
harç. [DS]
bişirikiemek, [bişirik-le-mek] {ağız} g ç l.f. [-r] [-l(i)-
yor] Evlerde tavan tahtalarının üzerine çamur dö­
şemek. [DS]
bişirmek, [biş-ür-mek > biş-ir-mek dloj *Zj] {eAT} gçl.
f. [-ür] Pişirmek,
bişirtmek, [biş-ir-t-mek l i i o {eAT} gçl. f. [-ür] Pi­
şirtmek.
bişkel, [Far. bişkel {OsT} is. 1. Üzüntü; keder;
gam; kasavet. 2. Kıvırcık saç. 3. Eğri anahtar,
bişkele, [Far. bişkele ı K i ] {OsT} is. -*■ bişkel.
bişkene, [Far. bişkene {OsT} is. -* bişkel.
bişkûfe, [Far. bişküfe (bişkûfe) {OsT} is. 1.
Çiçek. 2. Kusma,
bişkûh, [Far. bişküh (buşkû:h) {OsT} is. 1.
Kuvvet ve iktidar sahibi. 2. Saygıdeğer kişi,
bişkûl, [Far. bişkül JjSLi] (bişkû.T) {OsT} sf. 1.
Becerikli. 2. Çevik. 3. İşine düşkün. 4. Akıllı. 5.
Tedbirli; uyanık; dikkatli. 6. is. Rastık,
bişleç, -ci [piş-mek > bişir-geç > bişleç] is. -*• pişir­
geç-
bişleç, -ci [piş-mek > bişir-geç > bişleç] is. -*• pişir­
geç.
bişleğeç, -ci [piş-mek > bişir-geç > bişleğeç] is. -*■
pişirgeç.
bişme, [biş-me] {ağız} is. 1. Pişme. 2. Yemek; aş.
[DS]
bişmek, [bı-ş-mak > bi-ş-m ek dL -iJ {eT} gçsz. fi [-
ür] 1. Olmak; kemale gelmek; yetişmek. [ETY] 2.
{eAT} Pişmek. [Gabain] 3. {ağız} (Meyve için) ol­
gunlaşmak. [DS] 4. {ağız} Yanmak. [DS]
İM TUfflCtSöM .ezs
bişmez, [biş-mez / piş-mez] {ağız} sf. Söz anlamaz;
dik kafalı; inatçı. [DS]
biştniş, [piş-mek > biş-miş] {ağızj is. Yemek; aş. [DS]
bişmuş, [Far. bîş + muş (bi:şmu:ş) {OsT} is.
1. zool. Eskiden eti panzehir olarak kullanılan, bıl­ katsiz; bitkin; halsiz. S b itap düşm ek, Çok yo ru l­
dırcın otu ile beslenen bir tür fare. 2. bot. Bıldırcın
otu ile birlikte yetişen safran kökü,
bişon, [Fr. bichon] is. Çok tüylü, yuvarlak başlı, sivri
çeneli, çoğu beyaz renkli küçük süs köpeği,
bişpul, [Far. bişpül (bişpu.l) {OsT} sf. Perişan; b ita ra fa n e, [Far. bî + Ar. taraf + Far. âne lti\
dağınık.
biştam , [Far. biştâm (bişta.m) {OsT} sf. 1. K en­
di gelen. 2. Sığıntı. 3. Asalak,
bişük, [biş-ük / böş-ük / büş-ük] {eT} is. 1. Beşik.
[Tekin] [Gabain] 2. Dost; sevgili. [Tekin] [Gabain] 3.
Akraba. [ETY] 4. Akrabalık; sıhriyet. [EUTS]
bişürm ek, [biş-ür-mek dLojyiü / {eAT} gçl.
[-ür] 1. Pişirmek. 2. Olgunlaştırmak. 3. Beslemek;
geliştirmek.
bit1, [eT. bit] is. zool. 1. İnsanların kıllı yerlerinde ve
memelilerin kılları arasmda kan emerek yaşayan
yarım kanatlılar alt takımından asalak böcek; kehle,
(Pediculus). {eT} (aym) [EUTS] [DLT] 2. {ağız} Ta­
hıl, baklagil vb.nde oluşan her türlü küçük böcek.
[DS] S b it atm ak , argo. Kavga çıkarmak için ba­
hane aramak.\\ b it dengi, {ağız} Çok kiiçük; çok az;
bir damlacık. [DS]|| b it gebesi, {ağız} Bitlenmesi
yakın tahıl. [DS]|| biti k an la n m a k , (Sıkıntı içinde
yaşayan biri için) m addî durumu düzelmek.\\ b itin i
şişirm ek, {ağız} Şımartmak; nazlandırmak. [DS]||
biti şişm ek, {ağız} Nazlanmak; şımarmak. [DS]|| b it
k adar, Çok küçiik; çok ufak. || b it otu, 1. A m eri­
ka 'da yetişen zam bakgillerden sarı çiçekli, soğanlı
çok yıllık otsu bir bitki; p a paz otu, (Schoenocaulon
officinale). 2. Ege ve Akdeniz kıyılarında yetişen,
kaynatılarak suyu böcek ilacı olarak kullanılan,
düğiin çiçeğigillerden yarı asalak, pem be çiçekli
zehirli bir otsu bitki; mevzek, (Delphinium stap-
hisagria).\\ b it yeniği, B ir işte gizli kalmış kuşku
verici durum.
bit2, [be-t / bi-t] {eTj is. Yüz; bet; beniz. [EUTS] [Ga­
bain]
bit3, [Çin. piet] {eT} is. Fırça.
bit4, [Ar. bit (bi;t) {OsT} is. 1. Güç kuvvet. 2. Gı­
da.
bit5, [İng. binary + digit] is. bsy. 1. 0 ve 1 gibi iki
ayrı değerden başkasını almayan bilişim öğesi bi­
rimi. 2. Bir bilgisayar belleğinin kapasitesini ölç­
mekte kullanılan birim. S b it yoğunluğu, bsy. Bir
kayıt ortamı üzerinde birim boyuta kaydedilen bit
sayısı.
bita1, -a ’ı [Ar. bita‘ £s<] {OsT} is. 1. Bal ve hurmadan
yapılan bir tür şarap; koyu şıra. 2. sf. (Kişi için) u-
zun boylu.
BİT
b ita 2, [Far. bî-tâ l~;] (bi:ta;) {OsT} sf. Buruşuksuz,
b itab , [Far. bî-tâb (bi:ta:b) {OsT} sf. -*■ bitap
b itap , -bı [Far. bî-tâb o l —;] (bi;ta;p) sf. Güçsüz; ta­
mak; bitkinleşmek.
b ita ra f, [Far. bî + Ar. taraf ^ (biıtaraf)
{OsT} sf. Yan tutmayan; tarafsız; yansız,
(bi:tarafa:ne) {OsT} zf. Tarafsız olarak;
herhangi bir yanı tutmadan,
b ita ra fa n e , [Far. bî + Ar. taraf + Far. âne
(bi:tarafa:ne) {OsT} zf. Tarafsız olarak;
herhangi bir yanı tutmadan,
b ita ra flık , -ğı [bîtaraf-lık] (bi: taraflık) is. Yan tut­
fi
mama; tarafsız olma durumu; tarafsızlık; yansızlık,
b itb it, [bid / bit (yans.) > bit+bit] {ağız} is. Ufak bul­
gur. [DS]
b itb ü l, [Sansk. pippala] {eT} is. -* bitmül.
b ite 1, [Ar. bîte (bi:te) {OsT} is. Geceleme; geceyi
geçirme; konaklama.
bite2, [İt. bitta] (b i’te) is. dnz. Halat bağlam ak için
güverteye konulmuş baba,
bitegen, [bit-egen jSöü / {eAT} sf. -* biteğen.
biteğen, [bit-mek (yetişmek) > bit-egen] s f İyi yeti­
şen; çok biten.
b ite k 1, -ği [bit-mek (yetişmek) > bit-ek i) «*J & I-
(Toprak için) bol ürün yetişen; verimli; mümbit. 2.
{eAT} is. Bitki yetişen yer.
b itek 2, -ği [bit-mek (tükenmek) > bit-ek] {ağız} is.
Pekmez konulan küçük küp. [DS]
biteksiz, [bitek-siz] sf. (Toprak için) verimsiz; gayr-ı
münbit.
bitelge, [bit-mek (yetişmek) > bit-el-ge] is. 1. Bir
toprağın verimlilik gücü; kuvve-i inbâtiye. 2. {ağız}
Ekilmiş toprak. [DS] 3. {ağız} Yarar; çıkar; fayda.
[DS] 4. {ağız} Ürün verme gücü. [DS] 5. {ağız} Bitki.
[DS]
bitelik, -ği [bit-e-lik ?] {ağız} sf. Şaşkın; sersem;
yorgun. [DS]
bitem essük, -ğü [Far. bî- Ar. temessük (senet)] {OsT}
sf. Sınırdan giriş izin belgesi olmaksızın; pasaport­
suz.
b ite m i1, [bit-mek (tükenmek) > bit-em-i] {ağız} zf.
Tamı; tamamı. [DS]
b item i2, [Yun. pitami] {ağız} is. Arşın değerinde u-
zunluk ölçüsü birimi. [DS]
b iten, [bit-mek (yetişmek, olmak) > bit-en ^ ] {eAT}
is. Bitki; nebat.
BİT
biter, [Far. bed-ter => biter jo] {eAT} zf. Daha çok;
beter.
biterge, [bit-mek > bit-er-ge] {ağız} is. Bitecek iş; ih­
tiyaç. [DS]
biterli, [bit-mek (yetişmek, olmak) > bit-er-li J j ö ]
{eAT} sf. (Yer için) bitki yetişen; bitkili.
bitet, [Ar. bıtet (bi:tet) is. Gece kalma; gece­
leme; gece konaklama,
biteturm ak, [bit-mek + tur-mak > bit-e+tur-m ak ^
{OsT} gçsz.f. [-ur] Bitmekte olmak.
bitev, [eT. büt-m ek > bit-egü (bütün) > bitev] {ağız}
zf. 1. Tamamen; hepsi; tümden. 2. sf. Tam; kesik­
siz. [DS]
bitevi, [eT. büt-mek > bit-egü (bütün) > bitevi
{eAT} {OsT} zf. -*■ biteviye,
biteviye, [eT. büt-mek > bit-egü (bütün) > bitevi >
bitevi-y-e] (biteviye) {eAT} zf. 1. Sürekli, durmadan.
2. sf. Hep aynı biçimde, değişmeden; yeknesak;
monoton. 3. Düzgün; hepsi bir sırada,
biteviyelik, [biteviye-lik] is. Hep aynı biçimde sürüp
gitme durumu; yeknesaklık; monotonluk,
bitey, [bit-mek > bit-ey] is. Bitki örtüsü; flora,
bitgeçi, [biti-mek > biti-g > bitge-çi] {eT} is. Yazıcı;
kopyacı; kayıt memuru; kâtip; yazman. [ETY]
[İKPÖy.] [Gabain] [EUTS]
bitgel, [bit-mek (yetişmek) > bitek-el > bitgel] {ağız}
sf. Verimli. [DS]
bitgen, [bit-mek (tükenmek) > bit-gen] {ağız} is. Son;
uç. [DS]
bitgin, [bit-mek (yetişmek) > bit-gin] {ağız} sf. 1.
(Y eni dikilmiş bitik için) tutmuş; bitmiş. 2. (Ürün
için) boy vermiş. [DS]
b iti1, [Çin. piet (fırça) / e r bıç-mak (biç-mek) > bit-î-
m ek > bit-i ^ {eT} is. 1. Gökten inen kitaplardan
her biri. [DLT] 2. {eAT} {ağız} Yazılmış şey; mek­
tup. [DS] 3. {eAT} Amel defteri. 4. {eAT} Senet; bel­
ge. 5. {ağız} Defter. [DS] 6. {ağız} Kitap. [DS] 7.
{ağız} Kitap forması. [DS] 8. {ağız} Muska. [DS] 9.
{ağız} Belge, senet, kimlik cüzdanı, tezkere, .vekâ­
letname gibi resmî kâğıtlar. [DS]
biti2, [bir+tik-e > biti] (bi'ti) {ağız} sf. B ir parça;
biraz; azıcık. [DS]
bitici, [biti-ci] {ağız} is. Yazman. [DS]
biticik, -ği [bir+tek-cik > biticik] (bi ’ticik) {ağız} sf.
B ir parça; biraz; azıcık. [DS]
bitidmek, [Çin. piet (fırçaj / e T bıç-mak (biç-mek) >
bit-ı-m ek > bit-i-d-mek] gçl. f. [-ür] Yazdırmak.
[ETY]
bitig, [bit-î-mek > bit-ig / bit-ik] {eT} is. 1. Yazma;
yazı; harf. [Gabain] [DLT] 2. Hurufat; harfler; alfa­
be. [EUTS] 3. Kitap. [Gabain] [DLT] 4. Mektup.
[DLT] [Gabain] 5. Yazılı şey; yazılı kâğıt. [DLT] 6.
İ M Miff SOM. e»
Yazış; tahrirat. [DLT] 7. Muska; afsun; üfürük.
[DLT] 8. Vasiyetname; [Gabain] [EUTS] 9. Yazıt.
[ETY] S1 bitig taş, {eT} Abide; yazıt; yazılı taş.
[EUTS]|| bitig taş itgüçi, {eT} Yazıt yapımcısı.
bitigaçi, [bit-i-ge-çi] {eT} is. Kâtip; yazıcı. [EUTS]
bitigçi, [bitig-çi] {eT} is. Yazıcı; kâtip; sekreter,
bitigli, [ bitig-li] {eT} sf. Yazılı. [ETY]
bitiglig, [bitig-lig] {eT} sf. Yazı yazılacak şey sahibi;
bitiği olan.
bitiglik, [bitig-lik] {eT} is. Yazı yazılacak malzeme,
bitigm e, [bitig-me] {eT} sf. Yazan. [ETY]
bitigü, [bitı-gü] (biti:gü) {eT} is. Türklere özgü yazı
kalemi ve diğer yazı malzemeleri,
bitigüçi, [biti-gü-çı] (bitigiiçi:) {eT} is. Yazıcı. [Ga­
bain]
b itik1, -ği [bit-i-mek (yazmak) > bit-ig > bit-ik
{eT} {eAT} is. 1. Yazılmış şey. 2. Kitap, {ağız} (aynı)
[DS] 3. Mektup; {ağız} (aym). [DS] 4. Amel defteri.
5. Senet. 6. Muska, efsun, üfürük. 7. {ağız} Zarf.
[DS] 8. {ağız} Kitap, defter forması. [DS] 9. {ağız}
Vekâletname, senet, kim lik kartı, tezkere vb. belge.
[DS]
bitik2, [bit-mek (tükenmek) > bit-ik] sf. 1. Hastalık
veya yorgunluk sebebiyle gücü kalmamış olan. 2.
Durumu kötü, ümitsiz olan. 3. Donmuş; katılaşmış.
4. is. Tükenmiş pekmezin dibinde kalan tortu. S
bitik pekmez, {ağız} Koyulaşmış pekmez. [DS]
bitik3, -ği [bit-mek (yapışmak, kaynaşmak) > bit-ik
d b ] sf. 1. (Yara vb. için) bitişmiş; kaynaşmış. 2.
{eAT} Bitişik.
bitik4, -ği [bit-mek (yapışmak) > bit-ik] {ağız} sf. 1.
{eAT} Bitişik; ekli. 2. Dolaşık. 3. Tüm. [DS]
bitik5, -ği [bit-mek > bit-ik] is. {ağız} Bahşiş. [DS]
bitik6,-ği [bir+tek > bitik] (bi ’tik) {ağız} sf. Bir parça;
biraz; azıcık. [DS]
bitikçi, [bitik-ci {eAT} is. Yazıcı; kâtip.
bitike, [bir+tik-e > bitike] (bi ’tike) {ağız} sf. Bir par­
ça; biraz; azıcık. [DS]
bitiki, [bir+tik-i > bitiki] (bi ’tiki) {ağız} sf. Bir parça;
biraz; azıcık. [DS]
bitikli, [eT. bitik-lig > bitik-li] sf. Yazı yazacak mal­
zemesi olan.
bitiklig, [bitik-lig] {eT} sf. Yazı yazılacak şey sahibi.
[DLT]
bitiklik1, [bitik-lik] {eT} is. Yazı yazılmak için hazır­
lanan şey. [DLT]
bitiklik2, -ği [bit-mek (olmak, yetişm ek) bit-ik-lik] is.
Bitik olm a durumu,
bitilemek, [biti-le-mek dUJu^] {eAT} gçl. f. [-r] Bir
kimsenin yanına mektup vermek,
bitilgen, [biti-l-gen] {eT} sf. Daima yazılan. [DLT]
bitilm ek, [biti-mek > biti-l-mek] {eT} {eT} edil. f. [-
ür] Yazılmak. [Yüknekî] [DLT] [EUTS]
ö m w tS H ü n .6 3 i BİT

bitim', [bit-mek (tükenmek) > bit-im] is. 1. Sona er­ bitirm ek1, [bit-mek (tükenmek) > bit-ir-mek] gçl. fi.
me; tükenme durumu. 2. Son; nihayet; uç. [-ir] 1. Bitmesini sağlamak, tüketmek. 2. Sona er­
bitim2, [bit-mek (yetişmek, olmak) > bit-im] {ağızf is. dirmek; tamamlamak; sonuçlandırmak. 3. Gücünü
1. Bitmek eylemi ve bu sürecin sonucu. 2. (Canlılar tüketmek; güçsüz bırakmak; bitkin duruma getir­
için) yapı; bünye; yaradılış. 3. Ekinin yerden bit­ mek. 4. Onulmaz duruma getirmek; mahvetmek;
mesi; çimlenme. [DS] öldürmek. 5. Çok memnun etmek. 6. {ağız} Kız ver­
bitimcik, -ği [bir+tim-cik > bitimcik] (bi ’timcik) [a- meye razı etmek. [DS]
ğız) sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS] bitirmek2, [bit-mek (yetişmek, olmak) > bit-ir-mek]
g ç l.f. [-ir] 1. Yetiştirmek; üretmek. 2. Olgunlaştır­
bitim ek1, [bit-i-mek ıiU*] {eAT} gçl. f. [-r] 1. Nasib
mak.
etmek; mukadder kılmak. 2. gçsz. f. Kısm et olmak;
bitirmiş, [bit-ir-miş] sf. 1. (Kişi için) bir bilim dalın­
mukadder olmak.
da bilginin doruğuna ulaşmış. 2. argo. Bilgili; açık­
bitimek2, [Çin. piet (fırça) > bit-ı-mek] (biti:mek) göz.'
{eT} g ç l . f 1. Yazmak; hakketm ek (kazımak); kop­
bitiş, [bit-iş] is. 1. Bitmek işi. 2. Bitme biçimi. 3. B it­
ya etmek. [EUTS] [DLT] [Tekin] [Gabain] [Yüknekî]
me, sona erme,
[İKPÖy ] 2. {eAT} N asip etmek; mukadder kılmak.
bitişik, -ği [bit-iş-ik] sf. 1. Birbirine dokunacak kadar
3. {eAT} Kısm et olmak; mukadder olmak. S
yaklaşmış olan. 2. Birbirine bitişmiş olan; ekli. 3.
bitimek bedzetm ek, {eT} Yazmak ve süslemek.
Yandaki. 4. is. Yandaki evde oturanlar; komşu. S
bitimli1, [bit-mek (yetişmek, olmak) > bit-im-li] {a- bitişik çanak yapraklılar, bot. Çanak yaprakları
ğız} sf. Gelişme ve büyümesi iyi olan; gösterişli. birbirine bitişmiş olan bitkiler.\\ bitişik düzen, B i­
[DS]
naların aralık bırakılmadan yapılması.\\ bitişik
bitimli2, [bit-mek (tükenmek) > bit-im-li] sf. 1. Bit­ harfler, hat. İki ayrı harfi, bir araya getirerek, bir­
meye, tükenmeye mahkûm olan. 2. Sonu olan; son­ birine değecek şekilde yazılan harfler (JE, ce gibi). \\
lu; mütenahi. bitişik kentleşme, Çevre yerleşim leri birbirine bi­
bitimsiz, [bit-mek (tükenmek) > bit-im-siz] sf. 1. B it­ tişmiş ve kaynaşmış olan birden çok kentin oluştur­
mek bilmeyen; tükenmez. 2. {ağız} Sonu olmayan; duğu şehirleşme biçimi.|| bitişik taç yapraklılar,
sonsuz; namütenahi. 3. Smırlandırılamayan. [DS] bot. Taç yaprakları birbirine yandan bitişmiş olan
bitinmek, [bitî-m ek> biti-n-mek] {eT} dönşl. f. [-ür] bitkiler. \\ bitişik yazı, hat. E l yazm alarında y e r ka­
Yazılmak; yazınmak; kendisi için başkasının yar­ zanm ak amacıyla elin bir tek hareketiyle birbirine
dımı olmadan yazmak. [DLT] ekli olarak yazılan harfler.
bitirilme, [bit-mek (tükenmek) / bitm ek (yetişmek, bitişiklik, -ği [bit-iş-ik-lik] is. 1. Bitişik olan iki şe­
olmak) > bit-ir-il-me] is. Bitirilm ek işi. yin durumu. 2. Bitişik olma hâli,
bitirilmek1, [bit-mek (tükenmek) > bit-ir-il-mek] e- bitişim, [bit-iş-im] is. 1. Bitişme. 2. dbl. Dil işlevini
dil. f. [-ir] 1. Birisi tarafından tüketilmek, sona er­ yerine getirebilmek amacıyla kelime kök ve gövde­
dirilmek. lerinin sonuna ekler getirme,
bitirilmek2, [bit-mek (yetişmek, olmak) > bit-ir-il- bitişimli, [bit-iş-im-li] sf. Bitişme özelliği olan; bitiş­
mek] edil.f. [-ir] Yetiştirilmek, üretilmek. ken.
bitirim1, [bit-ir-im] is. 1. Bitirmek eylemi ve bu bitişken, [bit-iş-ken] sf. 1. Bitişmiş, yan yana gelmiş.
sürecin sonucu. 2. Bitiş noktası; bitirme, tüketme 2. Bitişik olm aya yatkın. S bitişken dil, dbl. K eli­
yeri. 3. {ağız} folk. Söz kesme. [DS] me çekimleri ve türetmeler yapılırken kelime kökü
bitirim2, [bit-ir-im> bitrim / bitrüm] is. argo. 1. Çok değişmeyen, çeşitli dil işlevleri kökün başına veya
hoşa giden yer. 2. Beğenilen kişi. 3. argo. K abada­ sonuna getirilen ekle yürütülen dil; iltisakî dil.
yı. 4. sf. Becerikli ve zeki. S bitirim yeri, argo. bitişkenlik, -ği [bit-iş-ken-lik] is. 1. Bitişken olma
Kumar oynatılan, barbut atılan yer. durumu ve özelliği. 2. dbl. Yeni bir kelime türet­
bitirimci, [bit-ir-im-ci] is. Kumarhane işleten, barbut mek için köklere ek getirme özelliği,
oynatan kişi. bitişme, [bit-iş-me] is. Bitişm ek işi; ittisal. S bitiş­
bitirimhane, [bit-ir-im + Far. hâne (yer)] (bitirim- me noktası, 1 . İki serbest parçanın birbirine değ­
ha:ne) is. argo. Barbut oynatılan, kumar oynanan diği yer. 2 . İki parçanın ek yeri.
yer. bitişm ek1, [bit-mek > bit-iş-mek] işteş, f i [-ir] B irbi­
bitirme, [bit-ir-me] is. 1. Bitirm ek eylemi; itmam; rine dokunacak kadar yan yana gelmek.
mezuniyet. 2. Okuyarak sonuna kadar gelme; ha­ bitişm ek2, [bit-iş-mek] {eT} dönşl. fi. [-ür] İkrar
tim. S bitirme fiili, dbl. "-miş yapılı ” bir sıfat fiile etmek. [DLT]
"olmak” yardım cı fiili getirilerek yapılan ve y a r­ bitişm ek3, [biti-mek > biti-ş-mek] {eT} işteş, fi. [-ür]
dımcı fiilin belirttiği zam andan önce işin olup bitti­ Yazm ada yardım ve yarış etmek. [DLT]
ğini ifade eden birleşik fiil. bitiştirme, [bit-iş-tir-me] is. Bitiştirm ek işi.
BİT
bitiştirmek, [bit-iş-tir-mek] g ç l.f. [-ir] 1. İki ve daha
çok nesnenin bitişmesini sağlamak. 2. Birbirine de­
ğecek biçimde yaklaştırmak, eklemek,
bititdeçi, [biti-mek > biti-t-deçi / bit-i-t-teçi] {eT} is.
Yazdırıcı. [DLT]
bititgü, [biti-mek > biti-t-gü] {eT} sf. Yazdıracak.
[DLT] S bitit bititgü orung, Yazı yazdıracak yer.
[DLT]
bititküçi, [bitî-mek > biti-t-küçi] {eT} is. Yazdırıcı.
[DLT]
bititmek, [bitî-mek > biti-d-mek / bit-i-t-mek] {eT}
gçl. f. [-ür] Yazdırmak; istinsah ettirmek; yazdırt-
mak. [DLT] [ETY] [Gabain] [Tekin] [EUTS]
bititmek, [bit-i-t-mek dUza / dU^_J gçl. f [-iir] {e-
AT} 1. Takdir etmek; nasip etmek; yazmak. 2. {eAT}
M eydana getirmek; hasıl etmek,
bititmiş, [bitî-mek > biti-t-miş] {eT} sf. Yazılmış.
[DLT] fi1 bititm iş bitik, Yazılmış yazı; eser. [DLT]
bititteçi, [bitî-mek > biti-t-teçi] {eT} is. Yazdırıcı.
[DLT]
bitke, [Ar. bitke {OsT} is. Kesilen bir şeyin kü­
çük küçük parçaları; kesinti; kırıntı; kırpıntı; talaş,
bitkeçi, [Çin. piet (fırça) > bit-î-mek > bitig > bitke-
çi] is. Yazıcı; kopyacı; kayıt memuru; kâtip; yaz­
man. [ETY] [EUTS] [İKPÖy.] [Gabain]
bitken, [bit-ken] {ağız} sf. (Bitki için) çabuk büyü­
yen. [DS]
bitki1, [bit-mek (yetişmek) > bit-ki] is. 1. Besinini
kısmen veya tamamen suda, havada ve toprakta
erimiş halde bulunan madensel tuzlarla karbondi­
oksit gazından elde eden, genellikle yeşil (klorofıl-
li) ve bittiği yere (toprağa) kökleriyle tutunmuş
olarak gelişip üreyen, ömrünü tamamladıktan sonra
kuruyup varlığı sona eren yosun, ot, ağaç gibi can­
lı; nebat. 2. {ağız} Ürün. [DS] S bitki asalağı, B it­
kiler üzerinde asalak yaşayan mantar ve küsküt
cinsi asalaklar.\\ bitki bilimci, Bitki bilimiyle uğra­
şan uzman; botanikçi,|| bitki bilimi, Bitkileri ince­
leyen bilim kolu; botanik.\\ bitki bitleri, zool. Bitki­
ler üzerinde yaşayan, öz sularını em erek zarar ve­
ren, çok hızlı çoğalan böceklerin genel adı. || bitki
biyolojisi, Bitkisel canlı varlıkları ve faaliyetlerini
inceleyen bilim dalı; fıtobiyoloji.\\ bitki coğrafyası,
Bitkilerin y e r yüzünde dağılışım inceleyen bilim
dalı.\\ bitki ekolojisi, Bitkilerle ilişkisi bakımından
canlı cansız bütün varlıklarla ilgili ortamı incele­
yen-bilim dalı.\\ bitki örtüsü, H erhangi bir coğraf­
yada o çevrenin doğal şartlarına uygun olarak ge­
lişen orman, çalı, çayır gibi bitki topluluğu.\\ bitki
sütü, Bazı bitkilerin süt görünümündeki öz suyu.
iitki2, [bit-mek (tükenmek) > bit-ki] {ağız} is. Son;
uç. [DS]
bitkici, [bitki-ci] is. Bitki yetiştiren kimse,
bitkicil, [bitki-cil] sf. zool. Bitkisel maddelerle bes­
lenen.
U fllü K S Ö M İ.M *
bitkicilik, -ği [bitki-ci-lik] is. Bitki yetiştirm e işi.
bitkiciller, [bitki-cil-ler] is. zool. H er şeyi yiyen km
kanatlı böcekler grubu,
bitkileşme, [bitki-le-ş-me] is. Bitkileşmek işi.
bitkileşmek, [bitki-le-ş-mek] gçsz. [-ir] Bitki duru­
m una gelmek,
bitkimsi, [bitki-msi] sf. Bitkiye benzer; bitkiyi andı­
rır. fi1 bitkim si hayvanlar, zool. Mercan, sünger
gibi bitki görünüm ünde olan hayvanlar (derisi di­
kenliler, selentereler).
bitkin, [bit-mek (tükenmek) > bit-kin] sf. Kuvveti tü­
kenmiş; güçsüz kalmış; takatsiz. S bitkin düş­
mek, 1. Çok yorulmak. 2. Güçsüz kalmak.
bitkinlik, -ği [bitkin-lik] is. 1. Bitkin olma durumu.
2. Bitkin olanın niteliği. 3. Yorgunluktan veya has­
talıktan kaynaklanan güçsüzlük,
bitkisel, [bitki-sel] sf. 1. Bitki ile ilgili. 2. Bitki cin­
sinden olan. 3. Bitkiden elde edilen; bitki kaynaklı;
nebati. 0 bitkisel beslenme, Yalnızca bitkisel be­
sinlerle beslenme düzeni; et yem ezlik; vejetaryen-
lik. || bitkisel hayat, tıp. H astalık veya kaza sebe­
biyle zihinsel yeteneklerini kullanamadan, sadece
yaşam ak için gerekli temel ihtiyaçların giderilmesi
biçiminde yaşama. \\ bitkisel kazein, kim. Küspe ve
sıvı ya ğ artıklarından elde edilen azotlu madde. |[
bitki taslağı, biy. Tohumlu bitkilerde çimlenmeden
önce tohumun içinde uyku halinde bulunan embri­
yon.
bitkürmek, [bit-gür-mek / bit-ktir-mek] {eT} gçl. f. [-
iir] (Rica, istek vb. için) yerine getirmek. [Clauson]
bitlab, [Far. bitlâb (bitlâ;b) {OsT} is. Hurma
çiçeğinin kapçığı; hurm a tomurcuğu,
bitleme, [bit-le-me] is. Bitlemek işi.
bitlem ek1, [bit-le-mek dL loj gçl. f. /-/•/ [-l(i)-yor] 1.
Birinin bitlerini ayıklamak; bit kırmak. {eAT} (ayın)
2. {eT} Bit aramak; bit avlamak. [DLT]
bitlem ek2, [bit-le-mek] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(i)-yor]
B ir işin ardına düşmek. [DS]
bitlenme, [bit-le-n-me] is. Bitlenm ek durumu, işi.
bitlenm ek1, [bit-le-n-mek] dönşl. f. [-iı] 1. Vücu­
dunda bit üremek. 2. Bir yerden veya birinden bit
kapmak. 3. (Birinden veya bir şeyden) huylanmak,
şüphelenmek.
bitlenm ek2, [bit-le-n-mek] dönşl. f. [-ir] 1. Kendi
bitlerini kırmak; bitlerini ayıklamak. 2. argo. Oya­
lanmak. 3. argo. Durumu düzelmek; paralı hâle
gelmek.
bitler, [bit-ler] is. zool. Ağız yapıları sokup kan em­
meye elverişli, memelilerde asalak olarak yaşayan
böcekler takımı, (Siphunculata, Anoplura).
bitli, [bit-li] sf. Üzerinde bit olan, bitlenmiş. 0 bitli
kokuş, argo. (Kadın için) temizliğe dikkat etmeyen,
üstü başı kirli.
bitme, [bit-me] is. Bitmek işi.
bitmek1, [eT. büt-mek > bit-m ek gçsz. f. [-er]
1. (Bitki için) topraktan yeşerip çıkmak, yetişmek;
meydana gelmek; hasıl olmak; çıkmak. {eATj (aym)
2. (Sakal, tüy, kıl için) deri üstüne çıkmak, büyü­
mek. 3. (İnsan için) beklenm edik bir anda görün­
mek, ortaya çıkmak, {ağız} (aym) [DS] 4. (Kişi için)
yetişip büyümek. S bite turmak, {eATj Bitmekte
olmak; yetişm ekte olmak.
bitmek2, [eT. büt-mek > bit-mek] gçsz. f. [-er] 1.
(Para, yiyecek vb. için) hiç kalmamak; tükenmek.
2. (İş, süre, yol, vb. için) sona ermek; tam am lan­
mak. 3. (Kişi için) dayanma gücü kalmamak; çok
yorulmak; zayıflamak; güçsüz kalmak. 4. mecaz.
Perişan olmak; mahvolmak; iflas etmek. {eATj (ay­
nı) 5. argo. Çok sevmek; bayılmak; beğenmek;
hoşlanmak. 6. {ağızj Usanmak; bıkmak. [DS] S bit­
meğe yüz tutmuş, A z kalmış; bitmek üzere olan;
sona yaklaşmış.\\ bitmek tükenmek bilmemek,
Bir türlü sonu gelmemek; eksilmemek. \\ bitmez tü­
kenmez (bitip tükenm ez), 1. Hiç bitmeyen. 2. Sonu
gelmeyen. 3. Uçsuz bucaksız.\\ bitmiş gün, {eAT}
Son gün; vade günü.
bitmek3, [eT. büt-mek > bit-m ek {eAT} {ağız}
gçsz. f. [-er] (Yaralanma sonucu açılan cilt vb.
için) bitişmek; kaynaşmak. [DS]
bitmek4, [eT. büt-mek > bit-mek] {ağız} gçsz. f. [-er]
1. (Pekmez, bal gibi şekerli maddeler için) koyu­
laşmak; donmak; şekerlenmek. [DS]
bitmek5, [eT. büt-mek > bit-mek] {ağız} g ç sz.f. [-er]
(Saç, yün vb. için) birbirine girmek; karışmak; ke­
çeleşmek. [DS]
bitmiş, [bit-miş] {ağız} is. Donmuş, şekerlenmiş pek­
mez. [DS]
bitmişi, [bit-miş-i] {ağız} is. (Pazarlıklarda) taraflar­
dan birinin verebileceği en son fiyat; en sonu. [DS]
bitmül, [Sansk. pippala => bitbül / bitmül / pitbül]
{eT} is. Uzun taneli bir tür karabiber; darıfülful.
bitne, [Güre, p ’it’na] {ağızj is. bot. Nane. [DS]
bitnel, [bit-nel J ^ ] {eAT} {ağız} sf. M ümbit; verimli.
[DS]
bitnik, -ği [İng. beat (ritim) + Lehç. nuda (sıkıntı) >
nudnik > İng. beatnik] is. 1. Bit kuşağı hareketin­
den yana olan. 2. Genel davranışları ve döküntü
kıyafeti ile toplumdan kopma noktasına gelen veya
toplumun dışında bir hayat süren genç kız veya
erkek.
bitpazarı, [Ar. bat + Far. bâzar + T. -ı] is. Eski, kul­
lanılmış eşyaların satıldığı çarşı pazar,
bitrik, [Far. pistih (fıstık) = > bitrik] {eT} is. 1. Fıstık.
2. Dılak; dilcik; klitoris. [DLT]
bitrişmek, [bit-(i)r-iş-mek dU-ijü] {eAT} işteş, f. [-ür]
Hesaplaşmak; ödeşmek,
bitrüm, [bit-(i)r-üm fjjö] {eAT} sf. Ü stün nitelikleri
bulunan; çok yüksek.
bittabi, [Ar. bi-(ön ek) + el (harf-i tarif) + tab’ (tabi­
at, doğa) > bittabî] (b i’ttabi;) {OsT} zf. 1. Elbette.
2. Doğal olarak; tabiatiyle; tabii,
bittamam, [Ar. bi-(ön ek) + el (harf-i tarif) + ta­
mâm] (bi'ttama;m) {OsT} zf. 1. Tamam olarak. 2.
Tamamiyle; eksiksiz,
bitter, [Al. bitter (acı)] (b i’tter) is. 1. Sarı sabır, ka­
kule, güvercin otu kökü, centiyane ve kınakına ka­
buğu gibi değişik bitkilerin 45 derecelik alkolde
haşlanması ile elde edilen acımsı likör. 2. Bir tür
acı bira. 3. Bir tür ardıç rakısı. 4. Sütsüz ve şeker
oranı az çikolata,
bitti, [bit-ti] {ağız} is. folk. 1. Saklambaç oyunu. 2.
Kazıkları yere saplamaya dayalı bir oyun ve bu
oyunda kullanılan ucu sivri kazıklar. [DS]
bittiği, [bir+tik-i > bittiği] (b i’ttiği) {ağız} sf. Bir
parça; biraz; azıcık. [DS]
bittiğicik, [bir+tik-i-cik > bitiğicik] (bi'ttiğicik)
{ağız} sf. Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bittik, -ği [bit-ti-k] {ağız} is. M ayasız hamurdan ya­
pılan küçük ekmek; bazlama. [DS]
bittike, [bir+tik-e > bittike] ( b i’ttike) {ağız} sf. Bir
parça; biraz; azıcık. [DS]
bitüm, [Fr. bitume] is. 1. Keskin bir koku, alev ve
koyu duman çıkararak yanan, karbon ve hidrojen
bakımından zengin yakıtların genel adı; yer sakızı,
kara sakız. 2. Yol kaplamasında, çatıların su ge-
çirmezliğini sağlamada, köm ür tozundan briket
yapım ında kullanılan, doğal ısıda katı, yoğunluğu
bire yakın, koyu kestane renginde doğal madde,
bitümek, [bit-ü-mek dUj^] {eAT} g çsz.f. [-r] M ukad­
der olmak; kısmet olmak. Konuk umduğun yem ez
bitüdüğün yer. N ev’izâde Atâî (15.yy.)
bitttmleme, [bitüm-le-me] is. Bitümlemek işi.
bitümlemek, [bitüm-le-mek] gçl. f. [-r] [-l(i)-yor]
Su geçirmezlik sağlamak için belirli kalınlıkta bi­
tüm ile kaplamak,
bitümlü, [bitüm-lü] sf. 1. İçinde bitüm bulunan. 2.
Bitüm ile kaplanmış, bitüm katılmış. 3. Bitümün ö-
zelliklerini gösteren. S bitümlü kömür, Yağlı kö­
mür. || bitümlü beton, Bağlayıcı olarak bitüm ka­
tılmış kum, çakıl gibi temel malzeme ile hazırlanan
karayollarm daki 7-12 cm ’lik üst beton kaplama.
bitttn, [ b i t - ü n ^ ] {eAT} is. Bütün. S bitün ile, {eAT}
Bütün olarak.
bitünile, [bitün+ile <ü^;] {eAT} zf. Bütün olarak.
bitüri, [bit-mek > bit-ür-i lSjj^] {eAT} zf. Bitinceye
dek.
bitürmek, [bit-mek > bit-ür-mek / büt-ür-mek diojj^]
{eT} g ç l . f [-ür] 1. Sona erdirmek; tamamlamak. 2.
Giydirmek. [Yüknekî] 3. {eAT} Peyda etmek; hasıl
etmek; meydana getirmek; üretmek; başarmak. 4.
Bitiştirmek; kaynaştırmak.
BİT
bityar, [Far. bityar / bityare °jW ] (bitya:r)
{OsT} is. Elem; keder; sıkıntı,
biuza, [Ar. bi'üza (biu:za) {OsT} is. zool. Siv­
risinek.
biv, [Far. blv (bi:v) {OsT} is. Güve,
bivabet, [Ar. bivâbet / bevâbet c J j J {OsT} is. -*■ be-
vabet. j biyoakustik, [Fr. bioacustique] is. biy. Hayvanların
bivan, [Ar. bivân / bevân / bevvân j l j J (beva:n)
{OsT} is. -*■ bevan.
bivar, [Far. bıvâr jlj-j] (bi:va:r) {OsT} sf. On bin.
bivare, [Far. bîvâre (bi:va:re) {OsT} sf. 1. Za­
vallı; âciz. 2. Kimsesiz; garip,
bivaz, [Far. bıvâz jl^>] (bi:va:z) {OsT} is. 1. Yarasa.
2. Kabul etme; onama; muvafakat,
bive, [Far. bıve o**] (bi:ve) {OsT} is. Dul. fi1 bive-
zen, {OsT} D ul kadm.
bivefa, [Far. bı-vefa lâj^] (bi:vefa:) {OsT} sf. Sevgi­
sine bağlılık göstermeyen; vefasız,
bivefayi, [Far. bî-vefayı ^ M ^i] (bi:vefa:yi:) {OsT} is.
Vefasızlık.
bivegî, [Far. bîve-gî J> y.r\ (bi:vegi:) {OsT} is. Dulluk,
biver, [Far. bıvâr / bıver (bi:ver) {OsT} sf. On
bin.
bivezen, [Far. bıve-zen jj j^ ] (bi:vezen) {OsT} is. Dul
kadm.
bivezn, [Far. bî- + Ar. vezn (tartı) j j j ^ {OsT} sf.
Ölçüsüz.
biya, -a’ı [Ar. bı‘a > biya' £*] {OsT} is. Kiliseler,
biyaat, -ti [Ar. biyâ'at c ^ lo ] (biya:at, t ince söyle­
nir) {OsT} is. Satılık mal.
biyah, [Ar. biyâh / beyâh j-Lj] (biya:h) {OsT} is. K ü­
çük balık.
biyan, [Yun. pian => biyan / meyan / piyan] {ağız} is.
K ökünden tatlı bir madde çıkarılan çalım sı. bitki,
(Glycyrrhiza glabra). [DS]
biyana, [big / beg > beğ+ana] {ağız} is. A mca karısı;
yenge. [DS]
biye1, [be / biye] {eT} is. Kısrak.
biye2, [Fr. biais (çapraz çizgi)] is. Elbiselerin yaka,
kol ve etek çevresine aynı veya başka bir kumaştan
verev kesilerek geçirilmiş ince şerit,
biyel, [Fr. bielle] is. mekanik. Pistonun gidip gelme
şeklindeki doğrusal hareketini dairesel bir harekete
çevirmek amacıyla bir ucu pistona, diğer ucu vola­
nı çeviren kaldıraca bağlı metal çubuk,
biyeli, [biye-li] sf. Biyesi olan; biye geçirilmiş,
biyerlemek, [bey-er-le-mek] {eAT} gçl. f. [-r] [-l(i)-
İM H K C E S Ö M .6 M
yo r] 1. Konuğu en iyi şekilde ağırlamak. 2. Kabul
etmek.
biyik, [bedü-mek > bedü-k / biyik] {eT} sf. Büyük.
[Clauson]
biyim, [begüm > biyim] {ağız} is. K ırım ’da saraya
mensup bayanlara verilen unvan. [DS]
biyo-, [Yun. bios > Fr. bio] ön ek. "Hayat, ca n lı” an­
lam ında Y unanca bir ön ek.
çıkardıkları sesleri ve nedenlerini araştıran bilim
dalı.
biyoayrışabiliriik, [biyo+ay-r-ış-a+bil-ir-lik] is. Bi-
yoayrışkan bir maddenin niteliği,
biyoayrışkan, [biyo+ay-r-ış-kan] sf. biy. (Madde i-
çin) biyolojik etkenlerle tahrip edilen,
biyoayrışma, [biyo+ay-r-ış-ma] is. biy. Tabiata terk
edilen biyoayrışkan bir maddenin toprakta ve su
içinde bulunan mikroorganizmalar tarafından par­
çalanarak toprağa eklenmesi,
biyocoğrafya, [biyo+coğrafya] is. biy. Bitki ve hay­
vanların yeryüzünde dağılışını inceleyen coğrafya
dalı.
biyodönüşüm, [biyo+dön-üş-üm] is. biy. Organik bir
maddenin toprakta bulunan mikroorganizmalar ta­
rafından parçalanarak tekrar canlıların yararlanabi­
leceği hale getirilmesi.
biyoelektrik,-ği [Fr. bioelectrique] is. biy. Canlıların
ürettiği elektrik,
biyoenerji, [Fr. bioenergie] is. biy. Biyokütlenin
kimyasal dönüşüm üyle elde edilen yenilenebilir e-
nerji.
biyofizik, -ği [Fr. biophsique] is. Canlılardaki enerji
dönüşüm lerinin fiziksel yönlerini inceleyen bilim
dalı; biyolojik fizik,
biyoforlar, [Fr. biophores] is. biy. Kromozomlar gibi
çok karm aşık yapıları oluşturacak şekilde bir araya
gelmiş bulunan son derece küçük elemanlar,
biyogenetik, [Fr. biogenetique] sf. biy. Biyogenezle
ilgili. S1 biyogenetik eleman, Hayvansal veya bit­
kisel canlı maddenin bileşimine giren basit cisim.
biyogenez, [Fr. biogenese] is. biy. İlk canlının yara­
tılmadığını, cansız maddelerden meydana geldiğini
ve bütün canlıların bu ilk canlıdan, her canlının da
kendisini doğuran bir yaratıktan geldiğini kabul
eden görüş.
biyografi, [Yun. bios (hayat) + graphe (yazı) > Fr.
biographie] is. 1. H ayat hikâyesi; tercüme-i hâl; hâl
tercümesi. 2. Yaşayışları ve yaptıkları ilgi çekici
görülen önemli kişilerin hayatına ait derlenen bilgi­
lerin düzenli olarak anlatıldığı yazı türü,
biyografik, -ği [Fr. biographique] sf. Biyografi ile
ilgili.
biyojeografi, [Yun. bios (hayat) + ge (yer) + graphe
(yazı) > Fr. biogeographie] is. Bitki ve hayvanların
yer üzerindeki dağılımını ve bunun sebeplerini in­
celeyen bilim; canlılar coğrafyası.
ö in îiiii» ıı.6 3 5
biyokatalizör, [Fr. bioctalyseur] is. biy. Canlı doku­ biyom as, [Fr. biomasse] is. Yeryüzünün belli bir böl­
ların hepsinde çok az bulunan ve hayat için gerekli
kimyasal tepkimeleri uyandıran veya kolaylaştıran
madde.
biyokimya, [Fr. bio+ Ar. kimya] is. Hücreden en ge­
lişmiş organa kadar canlı dokuların bileşimi ile dı­
şarıdan alman besinler atılıncaya kadar organizma­
da ortaya çıkan tepkimeleri inceleyen bilim dalı;
canlılar kimyası,
biyokimyacı, [biyokimya-cı] is. Biyokimya uzmanı,
biyokimyasal, [biyokimya-sal] sf. Biyokimya ile il-,
gili.
biyoklima, [Yun. bios (hayat) + climat (iklim) > Fr.
bioclimat] is. Canlı varlıkları, özellikle insanı etki­
leyen iklim şartları,
biyoklimatik, [Yun. bios (hayat) + climat (iklim) >
Fr. bioclimatique] sf. Biyoklim atolojiyle ilgili olan,
biyoküm atolojv [Yun. bios (hayat) + climat (iklim)
+ logos (bilim) > Fr. bioclimatlogie] is. biy. Canlı
organizmaların gelişm esinde iklimin etkilerini
araştıran bilim kolu,
biyokütle, [biyo+kütle] is. Yeryüzünün belli bir böl­
gesinde veya okyanusların, tatlı suların belli bir
yerinde denge halinde yaşayan hayvansal ve bitki­
sel canlı varlık kütlesi; biyomas.
biyol, [bir+yol] {ağız} zf. B ir kez; bir kere. [DS]
biyolog, -ğu [Yun. bios (hayat) + logos (söz) > Fr.
biologue] is. Biyoloji ile uğraşan kimse; biyoloji
uzmanı. / ilgili olan. 2. is. Yönelme ve sezme gibi bazı biyo­
biyoloji, [Yun. bios (hayat) + logos (söz) > Fr.
biologie] is. Bitkilerle hayvanların doğma, gelişme,
üreme gibi yaşayış evrelerini inceleyen bilim dalı;
dirim bilimi; hayat ilmi,
biyolojik, -ği [Yun. bios (hayat) + logos (bilim) > Fr.
biologique] sf. Biyoloji ile ilgili; dirimsel; dirim
bilimsel. 0 biyolojik saat, biy. Bir çok hücre ve
organizmada bulunan metabolitik ve davranış ri­
timlerinin temelinde bulunan mekanizma.\\ biyolo­
jik yanlanm a, fız. Canlı dokuya, organa veya or­
ganizmaya verilen radyoaktif madde miktarının
yansının ortamdan atılması için geçen zaman.
biyolojizm, [Fr. biologisme] is. fel. Gerçekliği yal­
nızca biyoloji açısından ele alan, organik hayatın
kavramlarını öteki gerçeklik alanlarına da uygula­
yan görüş; dirim bilimcilik,
biyolüminesans, [Fr. biolüminescence] is. Ateş bö­
ceği ve bazı bakteriler gibi canlıların organik bir
işleve bağlı olarak ısısız (soğuk) ışık yaymaları,
biyom, [Fr. biome] is. Okyanus, tatlı su, orman, çayır
gibi dünyanın büyük ekolojik birimlerinden her bi­
ri.
biyomağnetizma, [Fr. biomagnetisme] is. biy. Canlı
varlıkların mıknatıs alanında gösterdikleri duyarlı­
lık ve tepki.
BİY
gesinde veya okyanusların, tatlı suların belli bir
yerinde denge halinde yaşayan hayvansal ve bitki­
sel canlı varlık kütlesi; biyokütle.
biyomedikal, [Fr. biomedical] sf. Tıp ve biyolojinin
ortak konusu olan,
biyom ekanik, [Fr. biomecanique] is. ve sf. Biyoloji,
fizyoloji ve tıp sorunlarına mekanik yasaların uy­
gulanması.
biyom eteoroloji, [Yun. bios (hayat) + meteor (hava­
da oluşan) + logos (söz) > Fr. biometeorologie] is.
Hava olaylarının canlılar üzerindeki etkisini ince­
leyen bilim.
biyom etri, [Fr. biometrie] is. biy. Canlılara istatistik
metotlarını ve ihtimal hesapları formüllerini uygu­
layan biyoloji bölümü,
biyom ikroskop, [Fr. biomicroscope] is. Canlı gözü
incelemek için kullanılan ince yarıklı lambalı özel
aydınlatma düzenekli, iki gözle bakılabilen m ik­
roskop.
biyom imetik, -ği [Fr. bio-mimetique] is. Doğadaki
canlıların koruyucu yapılarını ve tasarımlarını ince­
leyen, bulgularından teknikte yararlanmayı am aç­
layan bilim dalı,
biyom orfoz, [Fr. biomorphose] is. biy. B ir canlı var­
lığın başka bir canlı varlık üzerindeki etkisinin so­
nucu.
biyonik, -ği [Yun. bios (hayat) + elektro/nique > Fr.
bionique / İng. bionic] sf. 1. Biyoloji ve elektrikle
lojik süreçleri inceleyen; sonuçların askerlik ve
sanayide kullanılmasını amaçlayan bilim. 3. Dirim
kurgu.
biyopsi, [Yun. bios (hayat) + opsis (görme) > Fr. bi-
opsie] is. tıp. M ikroskopta yapısını incelemek üze­
re canlıdan bir doku parçası alma. 0 biyopsi yap­
mak, Canlıdan doku parçası almak.
biyoritim, -mi [Fr. biorythme] is. Fizyolojik faaliye­
tin düzenli ve periyodik değişimi,
biyos, [Fr. bios] is. biy. 1. Bitkisel horm onlar gru­
bundan bira mayası m antarının büyümesini etkile­
yen hormon. 2. Canlı organizmalar,
biyosanayi, [biyo+sanayi] is. Gıda, ilaç ve enerji a-
lanlarmda biyodönüşüm tekniklerinden yararlanan
sanayi.
biyosemez, [Fr. biocemese] is. A yılardaki kış uykusu
gibi çevre soğuması, oksijen ve su azlığı gibi se­
beplerle uyuşuklaşmış ve yavaşlamış hayat,
biyosenoz, [Fr. biocenose] is. Biyolojik bir ortamda
karşılıklı bağım lılık ve denge içinde yaşayan hay­
van ve bitkiler topluluğu,
biyosentez, [Fr. biosynthese] is. biy. Canlı varlığın,
kendi bünyesinde enzimler yardımı ile küçük m o­
lekülleri kim yasal bireşime sokarak büyük m ole­
küllü organik madde yapımını gerçekleştirmesi.
BİY
biyosfer, [Fr. biosphere] is. Canlı organizmaların bir­
biri ile ilişkilerinin sürdüğü, üzerinde hayat olan
kayaç, su ve havadan ibaret yeryüzü örtüsü; ekos-
fer.
biyosit, [Fr. biocide] is. kim. M ikroorganizmaları
yok eden kimyasal ürün,
biyostazi, [Fr. biostasie] is. Toprağın biyolojik ba­
kımdan durgunluk evresi,
biyoşim i, [Fr. biochimie] is. Biyokimya,
b iyoteknik, -ği [Fr. biotchnique] is. Canlı varlıkların
biyokimyasal özelliklerinden yararlanarak biyodö-
nüşüm ler gerçekleştirmeyi amaçlayan tekniklerin
tümü.
b iy o terap i, [Fr. biotheraphie] is. tıp. Bir hastalığı
tedavi için kefir, maya gibi canlı mikroorganizma­
lardan ve fizyolojik ürünlerden yararlanan tedavi
yöntemi.
biyotip, [Fr. biotype] is. Dış görünümünün yanı sıra
genetik varlığıyla da birbirine benzeyen aynı tür­
den bireyler topluluğu,
biyotit, [J. B. B iot’un adından Fr. biotite] is. Siyah
renkli, heksegonal yapraklar halinde bulunan mo-
noklinik mika; kara mika,
biyotop, [Fr. biotope] is. biy. Organizmaların içinde
yaşadığı bir bataklık, çöl, çayır, orman veya mağa­
ra gibi biyolojik ortam,
b iyotropizm , [Fr. biotropisme] is. bot. Asalak bitki­
lerin köklerinin gelişme ve büyüme yönsemesi.
-biz, [Far. bihten (elemek, kalburdan geçirmek) > -
bîz jü] {OsT} sf. 1. Eleyen; kalburdan geçiren. 2.
son ek. Sonuna getirildiği Arapça ve Farsça keli­
m elerden yapan, .. ed e n ” anlamında birleşik sı­
fatlar yapan son ek.
b iz ', [biz / biz (yans.)] is. (İnsan ve hayvan için) vı-
zıltılı işemeyi anlatan kök. [Zülfıkar] biz-ik etmek.
biz2, [biz / biz / büz (yans.)] is. işten kaçmayı, kaytar­
mayı, mıymıntılık ve mızıkçılık etmeyi anlatan
kök. [Zülfıkar] biz biz, biz-ik-le-mek.
b iz3, [biz (yans.)] is. Organların uyuşmasını anlatan
kök. [Zülfıkar] biz-ir-de-mek.
biz4, [biz (yans.)] is. Vızıltı sesini anlatan kök. [Zülfı-
kar] biz-i-ki.
b iz5, [bi-z / mi-z] zm. 1. Çokluk birinci şahıs zamiri;
{eT} (aym). [İKPÖy.] [DLT] [ETY] [EUTS] [Üç İtig­
sizler] [Gabain] [Tekin] [Yüknekî] 2. (Resmî üslupta
ve önemli kişiliği olan bir kimsenin ağzından) ben.
3. (Daha süslü bir anlatım sağlamak; alçak gönüllü­
lük göstermek; kendisini ön plana çıkarmamak gibi
sebeplerle bazı yazarlar için) ben. 4. İçinden geli­
nen bir topluluk ya da millet. S1 biz bize, Hiçbir
yabancı bulunmaksızın yalnız biz. || bizden, {eAT}
Bizim tarafımızdan.\\ bizden iyileri, {eAT} Peri;
cin.|| bizden yeğler, {eAT} Peri; cin.|| Bize de m i
lolo? "Senin çevirdiğin dolapları bilirim, beni de
m i aldatabileceğini sanıyorsun?" anlamında kul­
lffitiriKCtM .536
lanılır. || bizim kız, {ağız} K ız kardeş. [DS]|| bizim
oğlan, {ağız} Kardeş; arkadaş; dost. [DS]
biz6 [böz > biz j*] {eT} {eAT} {OsT} is. Bez; kumaş.
[Yüknekî]
biz7, [Çağ. bigiz > biz] is. 1. Kösele, deri gibi sert bir
şeyi dikerken iğnenin geçeceği delik açmak için
özel olarak yapılmış ucu sivri ağaç saplı araç; tığ.
2. Şiş. S biz çöreği, {ağız} Gözleme. [DS]
b iz8, [? biz] is. zool. Ü lkemiz sularında yaşayan bir
tür mersin balığı; şip, (Acipenser nudiventris).
biz9, [Lat. bis (çift) > Fr. bis] ünl. (Seyirci ya da din­
leyici haykırışı) bir daha!
biza, -a ‘i [Ar. biza’ *-IJb] (biza;) is. Bir kim seye karşı
kaba ve çirkin davranışta bulunma,
b izaa t, [Ar. bizâ'at c^Li>] (biza;at) {OsT} is. Ticaret
eşyası; tüccar malı; satılık mal.
b izah m et, [Far. bî- + Ar. zahmet j {OsT} zf.
Zahmetsizce.
bizahl, [bir+ Ar. sehl > bizahl] (bi ’z ahl) {ağız} sf. Bir
parça; biraz; azıcık. [DS]
Bizanslı, [Byzantion (İstanbul’un yerinde bulunan
antik kentin adı) > Fr. Byzance => Bizans-lı] sf. 1.
Bizans ve Bizans imparatorluğu ile ilgili. 2. Bi­
zans’ta ve Bizans imparatorluğunda oturan,
b iz a r, [Far. bı-zâr ( bi;za;r) {OsT} sf. 1. Rahatsız;
tedirgin. 2. Usanmış; bıkmış; bezmiş, ff b iz a r et­
m ek, 1. Rahatsız etmek. 2. Usandırmak,|| b iz a r ol­
m ak , Usanmak; bıkmak.
b izare, [Far. bızâre » jll] (bi;za;re) {OsT} is. Oyun;
hile; desise. S b îzâre-i d îd â re , {OsT} A şk oyunu;
aşk hilesi.
b iz a ri, [Far. bî-zâri (bi:za;ri;) {OsT} is. 1.
Bezginlik. 2. Usanç. 3. Küskünlük,
b izatih a, [Ar. bi-zâtihâ L^'b;] (biza; ’tiha:) {OsT} zf.
-* bizatihi.
bizatihi, [Ar. bi-zâtihi ^\y] (biza; ’tihı) {OsT} zf. 1.
(Varlığı) kendinden; kendiliğinden; özünden. 2.
Kendisi.
bizaz, [Ar. bizâz ili;] (biza;z) {OsT} is. Dağınıklık;
pejmürdelik.
b izazet, [Ar. bizâzet o j l j J (biza;zet) {OsT} is. Bezci­
lik; dokumacılık,
b izbilik, [biz (yans.) > biz+bil-ik] {ağız} is. Söğüt
dalından yapılmış düdük. [DS]
bizbiz, [biz (yans.) > biz+biz] {ağız} zf. (Çalışmak
için) ağır ve uyuşuk; mızmız. [DS]
bizcileyin, [biz-cileyin avW>;] (biz-cileyin) {eAT} zf.
Bizim gibi.
bizçileyin, [biz-çileyin {eAT} zf. -*• bizcileyin.
i i i i n m r o :S M i .6 3 7
bizeğil, [bir+ Ar. sehl > bizeğil] (b i’z eğil) {ağız} sf.
Bir parça; biraz; azıcık. [DS]
bizek, [beze-mek > biz-e-k] {eT} is. Bezek. [Yüknekî]
bizel, [bir+ Ar. sehl > bizel] (b i’ze:l) {ağız} sf. Bir
parça; biraz; azıcık. [DS]
bizelgen, [beze-mek > biz-e-mek > biz-e-l-gen] {çı­
ğız} sf. Süslü. [DS]
bizemek, [beze-mek > biz-e-m ek {eT} {eAT}
g ç l .f [-r] Bezemek. [Yüknekî]
bizemsek, [bez-mek > biz-emsek dL~ojj] {eAT} sf.
Âciz; düşkün; muhtaç,
bizenmek, [beze-n-mek / biz-e-l-mek / bizre-n-mek]
{eT} dönşl. f. [-ür] Bezenmek; süslenmek. [Nevâyî]
bizermek, [beze-mek > bize-m ek > bize-r-mek] Za­
ğız/ gçl. f [-ir] Süslemek. [DS]
bizgiç, [biz-giç] {ağız} is. Çarık dikm ek için kullanı­
lan demir ya da ağaç çivi. [DS]
bizgin, [bez-mek > bez-gin / biz-gin r / y ] {eAT} sf.
Bezgin; bîzar.
bizh, -hı [Ar. bizh ^ i .] (h, kalın söylenir) {OsT} is.
Eli kesilmiş olan kimsenin yarası,
bizi, [biz (yans.) > biz-i] {eT} is. Ekmeğin üzerindeki
yanık kabuklar. [DLT]
bizik, -ği [biz (yans.) > biz-ik] {ağız} is. Çiş. S1 bizik
etmek, {ağız} Çiş etmek. [DS]
biziki, [biz (yans.) > biz-ik-i / Güre, bizikı] {ağız} is.
Eşek arısı. [DS]
biziklemek, [biz (yans.) > biz-ik-le-mek] {ağız} gçsz.
f M t~l(i)-y°r] (Kümes hayvanları için) korkudan
acı acı bağırmak; cıyaklamak. [DS]
bizimki, [biz-im-ki] zm. 1. Bizim olan. 2. Bizimle
ilgili. 3. {ağız} Kadınlar kocalarından; erkekler de
karılarından söz ederken eşlerinin adı yerine kulla­
nırlar; eşim; kocam / karım. [DS] 4. Y akın çevre­
mizde olan birinden söz ederken kullanılır. 5. (Ki­
şiler için) daha önce kendisinden söz edilen,
bizing, [bi-z-in] (bizin) {eT} zm. 1. Teklik birinci kişi
zamiri iyelik durumu; bizim; [Tekin] [ETY] 2. Biz-
ler. [EUTS]
bizinge, [biz-i-ne] (bizine) {eT} zm. Teklik birinci ki­
şi zamiri yönelme durumu; bize; [Tekin] [ETY]
[EUTS]
bizinte, [biz-inte] {eT} zm. Teklik birinci kişi zamiri
bulunma durumu; bizden,
bizir, [biz (yans.) > biz-ir] {ağız} is. 1. Tohum. 2. Er­
kek eşey hücresi; sperma. 3. Çekirge, karınca vb.
küçük hayvanların yumurtası. [DS]
bizirdemek, [biz (yans) > biz-ir-de-mek] {ağız} gçsz.
f M [-d(i)-yor] (Organlar için) uyuşmak. [DS]
bizişk, [Far. b izişkdL ijJ is. Doktor; hekim,
bizlah, [Ar. bizlâh (bizlâ:h) {OsT} sf. (Kişi i-
çin) çenesi düşük; geveze.
B LE
bizle1, [Ar. bizle 4İ>>] {OsT} is. Gündelik elbise.
bizle2, [Far. bizle {OsT} is. Şaka; latife,
bizleme, [biz-le-me] is. Bizlemek işi.
bizlemek, [biz-le-mek] g ç l.f. [-er] [-l(i)-yor] 1. Ka­
lın deri veya başka maddeyi biz ile delmek. 2. U cu
nodullu değnek ile hayvanları dürtmek, {ağız} (aym)
[DS] 3. {ağız} Karıştırmak. [DS] 4. {ağız} (Arı, akrep
vb. hayvan için) sokmak. [DS] 5. /ağızj Tarizde b u ­
lunmak; iğnelemek. [DS]
bizlenc, [biz-le-nç {eAT} is. -*■ bizlengiç.
bizlengec, [biz-le-n-gec {eAT} is. -*■ bizlengiç.
bizlengiç, [biz-le-n-gic gSÖJ>>] {eAT} is. -* bizlengiç.
bizlengiç, -ci [biz-len-giç] {ağız} is. 1. U cu nodullu
değnek; övendire. 2. Kunduracıların kullandığı biz.
[DS]
bizlik, -ğe [biz-lik dlJ^] {ağız} zf. 1. {eAT} Bize yarar;
tam bize göre. 2. is. Kendi yaradılışım ız; kim liği­
miz. [DS]
bizlfi, [biz-lü {eAT} zf. Bize ait; bizim tara­
fımızda.
bizmut, [Aim. W issen (Alm anya’d a y e r adı) + muten
(maden aramak) > W ismut > Fr. bismuth] is. kim.
Atom ağırlığı 209, atom numarası 83, yoğunluğu
9,8 olan 271.3°C ’de ergiyen kızılımsı beyaz renkli
kırılgan ve katı bir element. Sembolü: Bi.
bizni, [biz-ni] {eT} zm. Teklik birinci kişi zamiri yük­
leme durumu; bizi. [ETY]
bizon, [Lat. bison] (bi ’z on) is. zool. Kambur cidavlı,
kalın postlu, geniş ve kısa kafalı, kıvrık kısa boy­
nuzlu, tüm sek alınlı bir sığır türü, (Bison bonasus;
Bison americanus).
bizüm , [biz-üm] {eAT} zm. Bizim,
bizzarure, [Ar. bi-(ön ek) + el (harf-i tarif) + za-
rûre(t) (gerekli) o j j ^ l ; ] (b i’z zaruıre) {OsT} zf. Zo­
runlu olarak; ister istemez; mecbur kalarak,
bizzat, [Ar. bi-(ön ek) + el (harf-i tarif) + zât (kişi) >
bizzat ol-L] (b i’zza. t) {OsT} zf. 1. Kendi; kendisi;
şahsen. 2. Doğrudan doğruya. S bizzat ihkak-ı
hak etme, K endi hakkını zo r kullanarak elde etme,
koruma.
blakavt, [İng. black-out] (b'lakavt) is. as. Karartma,
blanko, [İsp. blanco] (b’la ’nko) is. Tam yetki; açık
bono.
blast, [Fr. blaste] (b’last) is. biy. Tohum; yeni hücre­
ler verecek olan yapı ya da hücre,
blastula, [Fr. blastula] (b'la’stula) is. biy. Yumurta
hücresi embriyon durumuna gelirken morulanın
gelişerek içi boş yuvarlak bir şekil alması,
blazer, [İng. blazer] (b'lazer) is. B ir tür spor ceket,
blender, [İng. blender] (b'lender) is. Çeşitli m alze­
B Lİ
m elerin kesilip ufalanmasına ve karıştırılm asına
yarayan alet; karıştırıcı,
blider, [Yun. pliteri] (b'lider) {ağız} is. El bezi. [DS]
blok, [Holl. bloc (kesilmiş ağaç gövdesi) > Fr. bloc]
(b"lok, l ince söylenir) is. 1. Ağır ve büyük yığın. 2.
İçine resim kâğıtları konulan karton kap. 3. B irbiri­
ne bitişik olarak yapılmış büyük binalar topluluğu.
4. argo. Sinemalarda asıl filme sonradan eklenen
açık saçık sahneler bulunan bölüm. 5. mecaz. Aynı
görüşü benimseyenlerin, aym inancı paylaşanların
meydana getirdiği topluluk. 6. Politik çıkarları için
birlik oluşturan devletler topluluğu. 7. M endirek ve
köprü ayakları ile yanlarına konulan büyük beton
kitle. 8. A ynı yol üzerinde giden veya m anevra ya­
pan trenlerin çarpışmasını önlemek amacıyla kulla­
nılan ışıklı işaret sistemi. 9. sf. Birden çok bölüöıü
bir araya getirilmiş ve bir bütün oluşturan.Ö blok
in ş a a t, Birbirine bitişik binalardan meydana gelen
inşaat.
blokaj, [Fr. blocage] (b'lo'ka.j, l ince söylenir) is. 1.
Belirli bir noktada tutma; dondurma; tutmak. 2.
Hareketine engel olma; yolu kapatma; bloke etme;
durdurmak. 3. Sert bir frenleme ile aracın savrul­
masına veya kızaklamasına neden olacak şekilde
tekerleklerin durdurulması. 4. bank. Banka hesa­
bındaki paradan hesap sahibinin dilediği gibi yarar­
lanmasını engelleme. 5. tie. Bir ülkeyle serbest ti­
caret yapımına engel olma veya bazı m allar için
kısıtlam a getirme. 6. inş. İnşaatlarda toprak ile be­
ton arasmda bir kat oluşturmak üzere döşenen irili
ufaklı taş dolgu,
bloke, [Fr. bloquer > bloque] (b'loke, l ince söylenir)
is. El değiştirmesini, kullanılmasını veya hareketini
önlem ek amacıyla el koyma; tutma; durdurma, ö
bloke etmek, bank. 1. M alî işlemlerde bir paranın
kullanılmasını durdurmak; tutmak. 2. Kambiyo iş­
lemlerinde hükümet kararnamesi olmadan parayı
kullanılmaz duruma getirmek; durdurmak. 3. Fut­
bolda kalecinin kaleye atılan topu iki elle yakala­
ması; tutmak, yakalamak. || bloke para, bank. Tu­
tulmuş para.
blokhavz, [Aim. block-haus] (b'lo’khavz, l. ince
söylenir) is. Küçük savunma istihkâmı; korunak,
bloklaşma, [blok-la-ş-ma] (b'loklaşma, l ince söyle­
nir) is. Bloklaşmak işi.
bloklaşmak, [blok-laş-mak] (Vloklaşmak, l ince söy­
lenir) gçsz. f. [-ır] Siyasi partiler ve devletler kendi
aralarında kitle oluşturmak,
bloknot, [Fr. bloc+notes] (b'loknot, l ince söylenir)
is. Yaprakları kolayca çıkartılabilecek veya yırtıla-
bilecek şekilde yapılmış not almaya yarar küçük
defter.
bloksuz, [blok-suz] (b'loksuz, l ince söylenir) sf. H iç­
bir siyasi gruplaşmada veya devletler kitlesinde yer
almayan; tarafsız.
Ö I Ü M I İ İ M tS Ö M .^
bloksuzluk, -ğu [blok-suz-luk] (b'loksuzluk, ilk l ince
söylenir) is. Bloksuz olm a durumu; tarafsızlık,
blöf, [İng. bluff] (b’löf) is. 1. İskambil oyunlarında e-
lindeki kâğıtları olduğundan daha iyi göstererek
karşı tarafın sinmesine veya çekilmesine sebep ola­
cak tavır takınma. 2. Bir işte rakibini alt etmek için
söylenen yalan veya takınılan aldatıcı tavır; kuru
sıkı, fi1 b löf yapm ak, K arşısındakini caydırmak i-
çin kendini ve elinde olan imkânları olduğundan
daha üstün gösterici söz söylem ek veya tavır ta­
kınmak.
blöfçü, [blöf-çü] (b'löfçü) is. B lö f yapan,
blucin, [İng. blue (mavi) + G enova (kaba kumaşın
dokunduğu kent) > jean (pamuklu bez)] (b'lû'cin)
is. 1. Elbise yapılan çapraz dokunmuş bir cins mavi
kaba kumaş. 2. sf. Bu tür kumaştan yapılmış (giye­
cek).
blum, [Fr. blum] (b'lûm) is. Elli iki kâğıtla oynanan
iki veya dört kişilik bir iskambil oyunu,
bluz, [Fr. blouse] (b“lûz) is. Gömlek gibi giyilen ince
kumaştan yapılmış veya örülmüş astarsız kadm
giysisi.
b o 1, [ba / be / bı / bo / bö / bü (yans.)] is. (Hayvan
için) bağırma, seslenme, böğürm e anlatan kök.
[Zülfıkar] bo-gür-mek, bo-ğur-t-lak, bo-vur-mak.
bo2, [bo] {eT} sf. Bu. [EUTS] [Üç İtigsizler] [Gabain]
boa, [Lat. boa (su yılanı)] is. zool. 1. Güney Afri­
k a’da yaşayan, sarılarak öldürdüğü sıcak kanlı
hayvanlarla beslenen, dört metre kadar boyunda
zehirsiz bir yılan, (Boa constrictor). 2. Kadınların
sadece boyunlarına aldıkları yılan biçimindeki dar
ve uzun kürk; boyun kürkü,
boagiller, [boa+giller] is. zool. Avını sarılarak öldür­
m ek suretiyle yiyen zehirsiz yılanlar familyası,
(Boaidae).
boalar, [boa-lar] is. zool. Sürüngenler sınıfının, yı­
lanlar takımının bir bölüm ü, (Boaeformia).
boba, [baba / boba / buba] {ağız} is. Baba. [DS]
bobaçça, [Sırp, popadica > papatya / babaçça / bo-
baçça] {ağız} is. Papatya. [DS]
bobi, [İng. boby (Robert erkek adının kısaltılmışı)]
is. Süs köpeği; fino,
bobin, [Fr. bobine] 1. Üzerine tel, iplik gibi şeyler
sarılabilen ağaç veya plastikten yapılmış silindir. 2.
elkt. Ü zerine akım geçirebilen dışı yalıtılmış tel sa­
rılı m anyetik ortam oluşturarak çeşitli amaçlarla
kullanılan alet. 3. oto. Patlamalı motorlarda ateşle­
meyi sağlamak amacıyla kullanılan indükleyici.
bobinaj, [Fr. bobinage] is. 1. Bobin yapmak. 2. Elek­
trik bobininde elektrik devresini oluşturan iletken
kümesi.
bobinatör, [Fr. bobinateur] is. Bir piliği, teli vaya şe­
ridi makaraya sarmakta kullanılan aygıt,
bobo, [Çoc. d. bobo / bobos] {ağız} is. Küçük çocuk-
IİİHMKE M . 63»
lari korkutmak için uydurulmuş yaratık; umacı.
[DS]
boboç, [Erme, bobocag] {ağız} is. Sümük. [DS]
bobos, [Çoc. d. bobo / bobos] {ağız} is. -*■ bobo. [DS]
bobstil, [tng. bobstyle] is. Yirminci yüzyılın ortala­
rında gençler arasında yaygın olan gösterişli bir gi­
yim biçimi; züppe,
boca, [İt. poggia] (bo'ca) is. dnz. 1. Geminin rüzgâr
almayan yanı. 2. ünl. Geminin baş tarafını rüzgâra
doğru çevirme emri. S boca alabanda, 1. Yelkenle
seyreden bir gem inin pupasından kontra değiştire­
rek dönmesi. 2. Bu iş için verilen emir. || boca et­
mek, 1. dnz. Seren, yelken, fıç ı gibi şeylerin altını
üstüne getirmek. 2. Bir kabı ters çevirerek içindeki­
leri birden boşaltmak.
bocalama, [boca-la-ma] is. Bocalam ak eylemi,
bocalamak, [boca-la-mak] gçsz. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1.
dnz. (Gemi için) rüzgâra karşı gidem eyerek sürük­
lenmek. 2. Rüzgârdan kaçarak hız kesmek. 3. me­
caz. Bir işte tutulm ası gereken yolu bilememek;
kararsızlık içinde bunalmak. 4. Yeni bir işe ve or­
tama ayak uyduramamak; alışamamak.
bocalatma, [boca-la-t-ma] is. Bocalatm ak işi.
bocalatmak, [boca-la-t-mak] g ç l . f [-ır] 1. Birisinin
bocalamasına yol açmak. 2. Birini, ne yapacağını
bilemez durum a getirmek,
bocanma, [boca-n-ma ?] {ağız} is. Gayret. [DS]
boccik, -ği [Erme, boç (kuyruk) > boc-cik] {ağız} is.
Keçi kuyruğu. [DS]
boci, [İng. bogie] is. A ğır yükleri taşım akta kullanı­
lan iki küçük, kalın tekerleği olan el arabası,
bocu, [Erme, poçi] {ağız} is. 1. Küçük köpek. 2. Tazı.
3. Domuz yavrusu. [DS]
bocuk, -ğu [Slav, bojuku] is. 1. Domuz. 2. Hz. İsa
(as)’m Ortodokslar tarafından kutlanan doğum yor­
tusu. S bocuk domuzuna dönmek, Şişmanlamak.
bocur, [Sırp, bojur] {ağız} is. bot. Küçük kırmızı
renkli bir çiçek; şakayık, (Paeonia). [DS]
bocurgat, [Yun. mpotzergates / ? boci+ırgat] is. 1.
Ağır yükleri kaldırm akta kullanılan ve bir manivela
ile döndürülen özel bir çıkrık. 2. {ağız} Yağ değir­
menlerinde hayvan veya insanlar tarafından çevri­
len ve döndükçe üzerine halat dolanarak pres göre­
vi yapa kalın direk. [DS] 3. {ağız} İri yarı adam.
[DS] S bocurgat yapmak, argo. Burnunu karış­
tırmak.
bocurum, [Yun. epidromus] is. dnz. Kotra ve filika
gibi deniz taşıtlarının kıç direğinde yer alan dört
köşe yelken.
bocut, -du [bod-uç / boc-ut] {ağız} is. 1. Ağaçtan o-
yularak yapılmış testi. 2. Topraktan yapılm a ağzı
geniş testi. 3. Kısa boylu insan. [DS]
boça, [İt. boccia] (b o ’ça) {OsT} is. dnz. On yedinci
yüzyılda kullanılan bir tür top güllesi.
BOD
boçça, [Yun. mpotsa] {ağız} is. Küçük testi. [DS]
boçga, [Rus. boçka] {ağız} is. 1. Testi. 2. Yayık. 3.
Fıçı. [DS]
boçke, [Rus. boçka] {ağız} is. -*■ boçga. [DS]
boçuk, -ğu [Erm. poçi] {ağız} is. -*■ bocu. [DS]
bod1, [böd] (bo:d) {eT} is. Boy; vücut; kamet; gövde.
[EUTS] [DLT] [Yüknekî] [İKPÖy.]
bod2, [böd] (bo:d) {eT} is. 1. Kurumlaşmış topluluk;
boy; halk; aşiret; kabile; cemaat. [EUTS] [ETY]
[Gabain] [İKPÖy.] 2. İttihat; birleşme; birlik. [ETY]
bod3, [böd / boy] (bo:d) {eT} is. Çok az bir m isk
kullanılarak yapılan makyaj malzemesi. [DLT] ö
bod moncuk, {eTj Cariyelerin takındığı boncuk.
[DLT]
bod4, [bod] {eT} is. Toy kuşu. [DLT]
bodam, [Yun. potamo] {ağız} is. Bir yapıya büyük
kiriş atıldıktan sonra iki tarafta boydan boya kalmış
olan bölmeler. [DS]
bodana, [Yun. mpoutina] {ağız} is. 1. Tahta kap. 2.
Küçük fıçı. 3. Toprak kap. [DS]
bodaşmak, [bod-aş-mak] {ağız} işteş f. [-ir] Kollarını
birbirinin boynuna dolayarak yürümek. [DS]
bodes, [Yun. podesin] {ağız} is. Büyük boy öreke.
[DS]
bodımak, [bod-u-mak / bod-ı-mak] {eTj g ç l.f. [-r] 1.
Yapıştırmak. 2. Boyamak. [Gabain]
bodısabat, [Sansk. bodhisattva] {eT} sf. 1. Özü,
eksiksiz bilgiye dayalı olan. [İKPÖy.] 2. is. Buda
düzeyine erişmesine yalnızca bir basam ak kalan
Budacı aziz. [İKPÖy.]
bodi, [Sansk bodhi] {eT} is. 1. Tanrısal aydınlanma;
tenvir; ilham; nur; erme. [Gabain] [EUTS] 2. İrfan.
[EUTS] 3. Buda bilgeliği,
bodiri, [Yun. potiri] {ağız} is. Küçük konyak kadehi.
[DS]
bodiye, [Yun. podia] {ağız} is. Kızların okul önlüğü.
[DS]
bodlamak, [eT. botu-la-m ak / bot-a-la-mak] {ağız}
gçsz. f. [-r] [-l(u)-yor] (M anda ve deve için) do­
ğurmak. [DS]
bodlacı, [botla-cı] {eAT} sf. Gebe deve.
bodlug1, [bod-luğ / bod-uğ] {eT} is. Boya; kına.
[DLT]
bodlug2, [bod-luğ] {eT} sf. Boylu. [DLT] [EUTS]
bodoslama, [Yun. podostamo] is. 1. Bir teknenin baş
ve kıç tarafından kaldırılan kaplam aların birleştiği
yerdeki ağaç. 2. argo. Burun. 3. argo. Göğüs; gö­
bek. 4. zf. Ön taraftan; cepheden. S1 bodoslama
demiri, Kayığın ön tarafındaki demir.
bodoslamadan, [bodoslama-dan] zf. Önden, cephe­
den; tam karşıdan,
bodrak, [böd-rak] {eT} sf. (At donu için) kızıl kahve­
rengi. [ETY]
BOD
b o d ru m , [Yun. hypo (altında) + dromos (yol)] is.
Binanın yol seviyesinden aşağıda kalan kısmı. S
b o d ru m gibi, B asık ve karanlık (yer).|| b o d ru m
k a tı, B ir binanın zemin altında kalan ve oturulabi-
len kısmı. || b o d ru m m ezarı, Türbe ve kiliselerin
bodrumlarına ölü göm ülm esi için yapılan oda; me­
za r oda.
bodsuz, [bod-suz] {eT} sf. 1. Boysuz; endamsız. 2.
Bedensiz.
b o d u , [bod-u] {ağız} is. 1. Dokuma tezgâhının altma
ve üstüne takılan yuvarlak ağaç. [DS]
boduç, -cu [eT. butik (tulum) > boduc ç^ji] {ağız} is.
1. Ağaç veya topraktan yapılmış kısa boylu, ağzı
içine el girebilecek genişlikte küçük küp; bodur­
cuk. 2. {eAT} Emzikli toprak su kabı. 3. Çömlek. 4.
K üçük güğüm. [DS]
b o d u çk a, [bodur + Slav, -ka (küçültme eki)] {ağız} sf.
Bodur. [DS]
b o d u g 1, [bodü-mak (boyamak) > bodu-ğ] {eT} is. 1.
Boya; renk. [DLT] [KB] 2. Çivit; boya; kma. [EUTS]
b o d u g 2, [bod > bod-uğ] {eT} is. Heykel. [EUTS]
boduglug, [boduğ-luğ] {eT} sf. Boyalı; renkli. [EUTS]
b o d u k 1, -ğu [eT. botu > botu-k / bod-uk] {ağız} is. 1.
Deve yavrusu. 2. Ayı yavrusu. 3. Küçük çocuk. 4.
T ek boynuzu kırık hayvan. [DS]
b o d u k 2, -ğu [bod-uk ?] {ağız} is. Ağaç kovuğu. [DS]
b o d u lm ak , [bod-ul-mak] {eT} edil. f. [-ur] 1. Bağ­
lanmak; yapışıp kalmak. [EUTS] [Üç İtigsizler] 2.
Takılmak; asılmak. [Gabain] 3. Boyanmak. [Gabain]
[KB]
b o d u m ak , [*böd > bod-u-mak] {eT} gçl. f. [-r] 1.
Yapıştırmak; [Gabain] 2. Boyamak; renklendirmek.
[DLT] [Gabain] 3. Asmak; süzmek. [EUTS] 4. Y ak­
mak. [EUTS]
bo d u n , [böd (boy; kurumlaşmış topluluk) > böd-(u)n
(-n: çokluk, topluluk bildiren ek)] is. 1. Millet;
halk; insanlar. [ETY] [İKPÖy.] [Tekin] 2. Boylar;
oymaklar; kabileler. [Tekin] [Gabain] [İKPÖy.] [ETY]
bodunlug, [bodun-luğ] {eT} sf. Bir boya mensup o-
lan; kavimli; milletli; boylu,
b o d u r, [bod (boy) >bod-ur] sf. Enine göre boyu kısa
olan; tıknaz. S b o d u r ağaç, bot. 1 . İklim şartları
sebebiyle yeterince boy atamayan ağaç. 2. Maki;
çalı.\\ b o d u r çap ak , zool. Sazangillerden gö l ve ır­
maklarda yaşayan 20-30 cm. boyunda tatlı su balı­
ğ ı,|| b o d u r k alm ak, I. Boyu uzamamak, kısa kal­
mak. 2. Gelişememek.\\ b o d u r p as, bot. A rpa ya p ­
raklarına yerleşen ilkel bir mantar (Puccinia hor-
deli) ve bu mantarın y o l açtığı hastalık.\\ B o d u r
ta v u k h e r dem piliç, “K ısa boylu olan kimse her
zaman olduğundan daha genç ve güzel görünür"
anlamında kullanılan söz.
b o d u rc u k , [bod-ur-cuk] is. Küçük ve geniş karınlı,
geniş ağızlı toprak kap.
ÖIÜMIİİCESÛM.mc,
b o d u rla şm a , [bodur-la-ş-ma] is. Bodurlaşmak eyle­
mi.
b o d u rla şm a k , [bodur-la-ş-mak] gçsz. f. [-ır] Bodur
durum a gelmek,
b o d u rlu k , -ğu [bodur-luk] is. 1. Bodur olma duru­
mu. 2. Bodur olan şeyin niteliği,
b o d u tm a k , [bodü-mak > bodu-t-mak] {eT} gçl. f. [-
ur] Boyatmak.
b o g 1, [böğ (bo:ğ) {eT} {eAT} is. Bohça; heybe.
[DLT]
bog2, [bo-ğ] {eT} is. Küf. [Gabain]
bog3, [beg / baş-buğ] {ağız} is. Başkan; amir. [DS]
boga, [boğa] {eT} is. Boğa. [EUTS]
bogaga, [*bukâ-mak > bukâ-ğü] {eT} is. Kelepçe;
bent; bukağı. [EUTS]
bogaguçı, [buka-ğu-çî] {eT} sf. 1. Kelepçe vuran.
[EUTS] 2. is. Cellat. [EUTS]
bogagulug, [buka-ğu-luğ] {eT} sf. Boğulmuş; kelep­
çelenmiş. [EUTS]
bogagulukçı, [bukağu-luğ-çı] {eT} is. 1. Cellat.
[EUTS] 2. Katil; boğazlayan. [EUTS]
b o g am ak , [boğ-amak / buğ-anak] {eAT} is. Sağanak,
bogang, [*boğan] {eT} is. -*■ bogay.
b o g a rm a k , [boğ-ar-mak] {eT} g ç l.f. Ağaca kertik aç­
mak. [DLT]
b o g arsu k , [boğ-ar-suk / bağ-ar-sık] {eAT} is. Bağır­
sak.
bogasa, [boğ-ası / boğ-asa] {eAT} is. Kalın çulha be­
zi.
b o ğ asam ak , [boğa-sa-mak / boğa-sı-mak] {eAT}
gçsz. f. [-r] (İnek için) boğa ile çiftleşmek istemek;
kızmak.
b ogasım ak, [boğa-sa-mak / boğa-sı-mak] {eAT} gçsz.
f [~lr] boğasamak,
b o g ata, [İt. bugada / Yun. plogada (küllü su)] is. Y ı­
kamadan önce çamaşırı küllü ya da ilaçlı suya bas­
tırma.
bogay, [boğan > boğay] {eT} is. Alçak; kısa. [Clauson]
boğaz, [boğ-az / boğ-uz] {eT} is. Boğaz. [DLT] [Gaba­
in] [EUTS] S boğaz b o lm ak , {eT} Hamile kalmak.
[EUTS]|| boğaz deliği, {eAT} Yemek borusu.|| bo­
ğazı ele virm ek , {eAT} Yakalanmak; yakayı ele
vermek.|| boğazı k u h , {eAT} Pisboğaz.|| boğazın
alm ak , {eAT} Boğazına yapışmak; boğazından y a ­
kalama!1.1| boğazı tolusına, {eAT} Boğaz tokluğu-
na.|| boğaz y â ri, {eAT} Boğazına düşkün.
bo g azd ak , [boğaz-dak] {eT} is. -*■ bağırdak. [Clauson]
bogazlagı, [boğaz-lağu>boğaz-lağı
{OsT} is. 1. Boğazlam a yeri. 2. Gırtlak; hançere,
bogazlagu, [boğaz-lağu {eAT} is. Gırtlak;
hançere.
bogazlavu, [boğaz-lavu {OsT} is. Gırtlak; han­
çere.
i B t n i ö i ı C E a i ‘ 64!
bogdam, [boğ-dam] {eT} sf. 1. Küflü. [Gabain] 2. is.
Küf. [Gabain] 3. Bayatsımış; kokuşmuş. [EUTS]
bogday, [boğday] {eT} is. Buğday,
bogım, [boğ-ım / boğ-um / boğ-un] {eT} is. 1. Bo­
ğum. [DLT] 2. Eklem; oynak.
bogınmak, [boğ-m-mak {OsT} dönşl. f. [-ur]
Kendi kendini boğmak,
boglam ak, [boğ-lâ-mak / bağ-lâ-mak] (boğla:mak)
jeT{ g ç l - f [->'] 1- Boğmak. [DLT] 2. Bohçalamak.
[DLT]
boglanm ak, [boğ-la-n-mak] {eT} edil. f. [-ur] Bohça-
lanmak. [DLT]
boglatm ak, [boğ-la-t-mak] {eT} g ç l.f. [-ur] 1. Boh-
çalatmak. 2. Boğdurmak,
boglunm ak, [boğ-lu-n-mak] {eT} edil. f. [-ur] B o­
ğulmak. [DLT]
bogmag, [boğ-mağ {eAT} is. Gerdanlık; kol­
ye.
boğm ak1, [boğ-mak {eT} is. 1. Gerdanlık;
gelin gerdanlığı; {eAT} (aynı). [DLT] 2. Gömlek
düğmesi. [DLT]
boğm ak2, [boğ-mak] {eT} gçl. f. [-ar] Boğmak;
.sıkarak bağlamak. [DLT] [EUTS] [ETY] [KB]
boğmak’, -ğı [bog-mak] {ağız} is. Parm ak eklemi.
[DS]
bogmaklalmak, [boğmak-la-l-mak] {eT} dönşl. f. [-
ur] Düğmelenmek; gömleğim iliklemek. [DLT]
bogmaklamak, [boğmak (düğme) > boğmak-lâ-mak]
(boğmakla:mak) {eT} gçl. f. [-r] Düğmelemek; ilik­
lemek. [Clauson]
bogmaklanmak, [boğ-mak-la-n-m ak {eAT}
dönşl. f. [-ur] Boğmak takınmak; gerdanlık takın­
mak.
bognak, [boğ-un-mak > boğ-(u)n-ak] {eT} is. Boğu­
cu; nefes almayı güçleştirici,
bognaklanmak, [boğnak-la-n-mak] gçsz. f. [-ur]
(Bulut için) parça parça olmak; dağılmak [DLT]
bogoz, [boğ-uz / boğoz] {eT} is. -* boguz.
bogra, [boğ-ra] {eT} is. 1. Her hayvanın döl almak
için ayrılmış erkeği. [DLT] 2. Aygır. [DLT] 3. Boğa.
[DLT] 4. Deve aygırı. [DLT]
bogralanmak, [boğ-ra-la-n-mak] {eT} gçsz. f. [-ur]
1. Boğa veya aygır sahibi olmak. [DLT] 2. Boğa
veya aygır haline gelmek; boğalaşmak; aygırlaş-
mak. [DLT]
bogramak, [boğ-ra-mak] {eT} g ç l.f. [-r] Ağaçta ker­
tik açmak. [DLT]
bogrıl, [boğ-mak > boğ-ur-mak > boğ-(u)r-ıl / boğ-
(u)r-ul] {eT} sf. (Koyun için) boynu beyaz. [DLT]
bogrug, [boğ-mak > boğ-ur-mak > boğ-(u)r-uğ / bığ-
(')r-ığ] {eT} is. Torba, çuval ya da deride katlanma
sonucu oluşan büküntüler. [DLT]
BOĞ
bogrul, [boğ-mak > boğ-ur-mak > boğ-(u)r-ul / buğ-
(u)r-ul] {eT} sf. -*■ bogrıl. [DLT]
bogruşmak, [boğ-mak > boğ-ur-mak > boğ-(u)r-uş-
mak / buğ-(u)r-uş-mak] {eT} işteş f. [-ur] Ağaç
yontm akta yardım ve yarış etmek. [DLT]
bogsuk, [boğ-suk / boh-suk] {eT} is. Kölelerin bo­
yunlarına geçirilen lale. [DLT]
bogtaçi, [boğ-taçi] {eT} is. Kurtarıcı. [Gabain]
bogtag, [boğ-tâğ] {eT} sf. Kurtarılmış; hidayete er­
miş. [Gabain]
bogturmak, [boğ-tur-mak] {eT} g ç l . f [-ur] Boğdur­
mak. [DLT]
bogug,'[boğ-uğ / buğ-uğ] {eT} sf. Yuvarlak. [EUTS]
boğuk, [boğ-uk] {eT} sf. Boğuk; kapalı. [EUTS]
boğulmak, [boğ-ul-mak] {eT} edil. f. [-ur] Boğul­
mak. [DL.T]
boğum, [boğ-um] {eT} is. Boğum; eklem. [DLT]
boğun, [boğ-un {eT} is. Boğum; eklem; {eAT}
(aym). [DLT]
bogundı, [boğ-un-dı] {eT} is. Hayvanların sidik tor­
bası; hayvan mesanesi. [DLT]
bogunmak, [boğ-un-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] B o­
ğulmak. [DLT]
bogurda, [boğ-ur-da] {eT} sf. Kıvırcık. S bogurda
saç, {eT} Kıvırcık saç. [DLT]
bogurtlak1, [bo (yans) > bo-ğur-t-la-k {OsT}
is. zool. Bağırtlak.
bogurtlak2, [boğ-ur-t-la-k / jis j- y ] 'OsTj is.
Boğaz; gırtlak,
boğuşmak, [boğ-mak > boğ-uş-mak] {eT} işteş f. [-
ur] Birbirini boğmak; boğuşmak. [DLT] [EUTS]
boguz, [boğ-mak (boğmak) > boğ-uz {eT} {eAT}
is. 1. Boğaz; gırtlak. [EUTS] [İKPÖy.] [DLT] [Ga­
bain] [ETY] [KB] 2. {eT} Hayvan yemi olarak kulla­
nılan tahıl. [EUTS]
boguzlagu, [boğ-uz-la-ğu] {eT} is. Boğaz; nefes bo­
rusunun üst kısmı; gırtlak. [Nevâyî]
boguzlamak, [boğ-uz-la-mak {eT} gçl. f. [-r]
Boğazlamak; kesmek. {eAT} (aynı) [Clauson]
boguzlanm ak, [boğ-uz-la-n-mak] {eT} edil. f. [-ur]
Boğazlanmak,
böğürmek, [bo (yans.) > bo-gür-mek] {ağız} gçsz. f. [-
ür] (Hayvan için) böğürmek. [DS]
boğ1, [eT. boğ > boğ] {ağız} is. 1. Sofra bezi. 2. B oh­
ça. 3. Nişanlı kız tarafından erkeğe gönderilen he­
diye bohçası. 4. Bağlanmış paket. 5. Hediye; arm a­
ğan. [DS] S1 boğa gitmek, {ağız} Yiyecek bir şey
alarak baş sağlığı dilemeye gitmek. [DS]
boğ2, [eT. boğ] {ağız} is. Çöplük; gübre. [DS]
boğa, [eT buka / buga / boğa] is. Damızlık erkek sı­
ğır. fi1 boğa dikeni, bot. Yeryüzünde yaygın olarak
yetişen p e k çok türü bulunan maydanozgillerden
BOĞ
otsu bir bitki; çakır otu; deve dikeni; göz dikeni. ||
boğa gibi, Vücudu iyi gelişmiş, güçlü görülen. ||
boğa güreşi, İspanya başta olm ak üzere Latin
Amerika, Portekiz ve F ra n sa ’nın bir bölümünde
yaygın olarak yapılan vahşi boğalarla dövüş. || bo­
ğayı savmak, {ağız}] (İnek için) gebe kalmak. [DS]
boğaça, [Sırp. / Bulg. pogâca / It. focacia / boğ-mak
> boğ-a-ça [Gülensoy]] {ağız} is. -*■ poğaça. [DS]
boğada, [It. bucato / Yun. mpogada (küllü su)] is.
Y ıkam adan önce çamaşırları killi, küllü veya ilaçlı
suda bastırma,
boğak, -ğı [boğ-ak] is. tıp. Anjin,
boğalık, -ğı [boğa-lık] is. 1. Boğa olma durumu veya
boğanın niteliği. 2. sf. (Erkek dana için) boğa ol­
mak üzere ayrılan,
boğan, [boğ-mak > boğ-an] sf. Boğma işini yapan;
boğucu, fi1 boğan otu, bot. Avrupa ve Asya dağla­
rında yetişen düğün çiçeğigillerden dik gövdeli,
çok zehirli ve çok yıllık otsu bitki; kurt boğan; kap­
lan boğan, (Acunitum napellus).
boğanak, -ğı [eT. boğ(u)n-ak (insanı boğan şey) >
boğ-anak {ağız} is. 1. Fırtına sırasında görü­
len hortum; kasırga. 2. Şiddetli yağmur; sağanak. 3.
Tipi halindeki kar. 4. Yağmur öncesinde görülen
boğucu ve sıcak hava. 5. Yağmur bulutu. 6. sf.
(Renk için) parlak olmayan; karışık ya da bozuk. 7.
(Y er için) sıkıntılı; boğucu; havasız. [DS] S boğa­
nak boğanak, {ağız} 1. B oğuk boğuk. 2. Silik silik;
dumanlı, puslu gibi. [DS]
boğarsuk, -ğu [bağır-suk > boğarşuk {eAT}
is. Bağırsak.
boğartlak, -ğı [boğ-ar-t-la-k] {ağız} is. Yeni çıkan
başak. [DS]
boğasa, [tsp. bocacı => boğasa {OsT}
is. Kalın çulha bezi,
boğasak, -ğı [boğa-sa-k] sf. (İnek için) kızışan; çift­
leşmek için boğa isteyen,
boğasam a, [boğa-sa-ma] is. Boğasamak eylemi,
boğasam ak, [boğa-sa-mak gçsz. f. [-r] [-
s(ı)-yor] {OsT} 1. (İnekler için) kızışmak; boğa is­
temek. 2. Çiftleşmek,
boğası, [İsp. bocacı / İt. boccascino [Tietze] ^ l i ^ ]
{OsT} is. tekst. 1. Bez ayağı armürle dokunan ince
astarlık bez. 2. Döşemelik kumaşları sağlamlaştır­
m akta kullanılan kolalı ve zamklı astar,
boğasımak, [boğa-sı-mak {OsT}
g çsz.f. [-r] (İnek için) boğa istemek,
boğata, [İt. bigotta] is. dnz. Deliğinden halat geçiri­
len, dıştaki yuvalarına da sabit bir halat takılarak
hareketli m akara gibi kullanılan ancak döner olma­
yan bir çeşit makara,
boğaz, [boğ-mak > boğ-uz / boğaz > boğaz] is. anat.
1. Boynun ön kısmında hava borusunun geçtiği
OIüraiİİMCESOM.642
hassas ve korum asız yer; gırtlak; ümük. 2. Boynun
ön ve yan kısımlarını oluşturan organlar. 3. Boynun
iç tarafı ve ağız boşluğundan sonra gelen, yiyecek­
lerin ve soluğun geçtiği kısım. 4. coğ. İnsan vücu­
dunun en dar yeri olan boğaza benzeyen coğrafî
yerler; iki sarp dağ arasındaki dar geçit; derbent. 5.
Şişe, testi, güğüm, vazo gibi kaplarda ağza yalcın,
dar ve uzunca kısım. 6. coğ. İki denizi birbirine
bağlayan ve iki kara arasındaki dar uzun su geçidi.
7. Çay ağzı. 8. mecaz. Y eme içme. 9. mecaz. Yiye­
ceği içeceği bir kişiye bağlı kişi sayısı; gırtlak. 10.
mecaz. Yedirip içirme yükümlülüğü; iaşe. 11. Tele­
fon hatlarında telin bağlandığı fincanın boğumlu
yeri. 12. E sk id e n , o k a tm a y a rışla rın d a y irm i
d ö rd e a y rıla n d e re c e le rin so n d ö rt b ö lü m ü . 13.
{ağız} Değirmen taşının ortasındaki delik. [DS] 14.
{ağız} Bitkilerin kölce yakın kısmı. [DS] S boğaza
çalmak, {ağız} Değirmen taşını çevreleyen kasnağa
un birikmek. [DS]|J boğaz açılmak, İştahı gelmek.\\
boğaz açmak, Ağaçların dibini çapalayıp kabart­
mak; yabancı otları ve sürgünleri temizlemek. || bo­
ğaza durmak, i. Lokmayı yutamamak. 2. Yemek
yiyene sıkıntı vermek. 3. {ağız} Kötü sözlerle karşı­
sındakini kırm ak veya kızdırmak. [DS]|| boğaza gir­
mek, {ağız} Değirm ende sıraya girm ek y a da buğ­
dayını sepete boşaltmak. [DS]|| boğaz ağı, {ağız}
Kadınların başlarına bağladıkları yazma. [DS]||
boğaz ağrığı, {ağız} H azır yiyici; başkalarının ka­
zancını yem e durumunda olan. [DS]|| boğaz alan,
{ağız} (Armut, ayva vb. meyve için) sulu olmadığı
için yerken boğaza takılan, zor yutulan. [DS]|[ bo­
ğaz alma, {ağız} Boğaza tıkanma. [DS]|| boğaz ar­
sızı, {ağız} H azır yiyici; tembel. [DS]|| boğaza sa-
rdmak, i. Sıkıştırmak. 2. Zorlamak.|| boğaza tık­
mak, (Söz için) hemen geri çevirip söyleyenin y ü ­
züne gerçeği vurm ak.j| boğaz bağı, {ağız} Çuvalla­
rın ağzını bağlamakta kullanılan ip; ağız bağı; ağız
ipi. [DS][| boğaz boğaza gelmek, Birbirinin boğa­
zına sarılacak kadar şiddetli kavga etmek. || boğaz
cengi, Oburluk; pisboğazlık.\\ boğaz çalan, {ağız}
Gırtlaktan çıkan kaval sesine benzer ses. [DS]|| bo­
ğaz çekmek, {ağız} H ava akımı yapmak. [DS]|| bo­
ğaz çiçeği, {ağız} 1. Papatya. 2. Ekilen bitkilerin
düzgün biçimde açan çiçeği. [DS]|| boğazda bı­
rakmak, Rahat ve huzur vermemek. || boğazda
durm ak, (Yenilen y a da içilen şey için) büyük bir
ürküntü yüzünden yutulamamak.\\ boğazda kal­
mak, (Lokma için) aşırı şaşkınlıktan yiyememek. ||
boğazdan artırmak, A z harcayıp, az yiyerek para
biriktirmek. || boğazdan geçmem ek, 1. Yiyememek.
2. Hatırlanan birisine yenen yem ekten ayırmak.\\
boğazdan kesmek, Yemeyerek biriktirmek. || boğaz
deliği, {eAT} Yemek borusu.\\ boğaz derdi, 1. Ge­
çim için verilen mücadele. 2. Yemek pişirm e ve ha­
zırlam a sıkıntıları,|| Boğaz dokuz boğum, Söyle­
nenler çok iyi düşünülerek söylenmelidir. || boğaz

doldurma, Sebze ve meyve bitkilerinin diplerine
toprak yığm a.|| boğaz durmaz, Beslenm e ihtiyacı
biitün ihtiyaçlardan önemlidir; insan sürekli bes­
lenmek zorundadır.\\ boğaz düşmek, {ağız} Badem ­
cikler şişmek; boğaz ağrımak. [DS]|] boğaz geç­
mek, {ağız} 1. Söz vermek. 2. Değirm ende taşı dön­
düren milin çevresi delinerek tahıl çark evine ak­
mak. [DS]|| boğazı açılmak, İştahı artmak.|| boğazı
düğümlenmek, Üzüntüden boğazı tıkanmak.\\ bo­
ğazı ele vermek, {eAT} Yakalanmak.|| boğazı in­
mek, Bademcikleri şişmek, iltihaplanmak.\\ boğazı
işlemek, Durmadan bir şeyler yiyip içmek. || boğazı
kara, {ağız} Uğursuz. [DS]|| boğazı kısa, Sır tutma­
yan; düşündüğünü hemen söyleyiveren,|| boğazı
kulu, {eAT} Obur; pisboğaz.|| boğazı kurumak,
Çok susamak. || boğazına dikkat etmek, Sağlıklı
beslenmek için özenli yiyip içmek.\\ boğazına di­
zilmek, Üzüntü, korku gibi sebeplerle yiyecek ve
içeceği yutamamak.\\ boğazına durmak, Yiyeceği
yutamamak.\\ boğazına düğümlenmek, Söylem ek
istediği şeyleri söyleyememek. || boğazına düşkün,
1. Çok yem ekten zevk alan. 2. Ağzının tadını bilen. \\
boğazına indirmek, Gelişigüzel yem ek. || boğazına
kadar, Yeterinden çok; aşın.'} boğazına kavi, İlı­
ğız} Boğazına düşkün. [DS]|| boğazın almak, {eAT}
Boğazından yakalamak; boğazına yapışmak. j| bo­
ğazına sabırsız, N e bulursa zam an ve sıra gözet­
meden yiyen.|| boğazına sarılmak, Sinirlenerek
üzerine yürümek; dövmeye kalkışm ak,|| boğazında
bırakmak, Yemeği yem esine fırsa t bırakmamak.||
Boğazında dursun! Yediği şeyin yaram aması dile­
ğiyle birine yapılan bir beddua.\\ boğazında dü­
ğümlenmek, H eyecan ve üzüntü gibi sebeplerle
söylemek istediği şeyleri söyleyememek. || boğazın­
da kalmak, 1. Ağzındaki üzüntü dolayısıyla lok­
mayı yutamamak. 2. Yemeği yiyip bitirmesine fırsa t
kalmamak]] Boğazında kalsın! Kızılan birisine
karşı yiyip içtiği şeyin sıkıntı vermesi için edilen
beddua.\\ boğazından artırmak, Yiyeceğinden kı­
sarak para artırmak.\\ boğazından geçmemek,
Düşünülen kimsenin yokluğu veya yoksulluğu y ü ­
zünden huzur içinde yem ek yiyememek.\\ boğazın­
dan kesmek, Yiyecek içecek harcamalarını azalt­
mak.|| boğazını çıkarmak, A ncak geçim ini karşıla­
yabilmek,|| boğazını çıkartmak, Karnını doyura­
cak, geçim ini sağlayacak kadar p a ra kazanmak.\\
boğazını doyurmak, Karnını doyurmak.\\ boğazını
kazımak, {ağız} Zorla tükürmek. [DS]|| boğazını
sevmek, Yiyip içmeye düşkün olmak.\\ boğazını
sıkmak, 1. Birini bir şey için zorlamak. 2. B ir şeyin
mutlaka yapılm asını istem ek.|| boğazını yırtmak,
Çok bağırmak.\\ boğazın kökü tutuşmak, Yenilen
veya içilen şeyin çok acı oluşundan dolayı boğa­
zında dayanılmaz acı veya yanm a hissi duymak.\\
boğazın kökü yanm ak, -+• boğazın kökü tutuş-
mak.|| boğazı tolusuna, {OsT} B oğaz tokluğuna.\\
BOĞ
boğaz içinde kavga, Yeme içme; yem ek. || boğaz
ipi, {ağız} Çift öküzlerini boyunduruğa koşarken
boyunlarına bağlanan ip. [DS]|| boğaz kavgası, 1.
Yiyecek tartışması. 2. Geçimini sağlamak için veri­
len miicadele.\\ boğaz kaydında olmak, Yemekten,
içmekten başka bir şey düşünmez olmak. || boğaz
kıstı, {ağız} Anjin. [DS]|| boğaz kökü, {ağız} Bitkile­
rin boğaza yakın kökleri. [DS] || boğaz kulu, P is­
boğaz, obur. || boğaz kurumak, Çok konuşmak. ||
Boğaz ola! argo. A fiyet olsun.\\ boğaz olmak, 1.
Boğaz ağrısına yakalanmak. 2. İmrenmekten boğa­
zı şişm ek.|| boğaz tokluğuna, 1. Sadece çalıştığı
sürece karnını doyurma karşılığında iş yapma. 2 .
Kârsız ;f.|| boğaz vermek, {ağız} Sebzeleri çapala-
mak. [DS]|| boğaz yâri, Boğazına düşkün; yem e ve
içmeyi seven.|| boğaz yılanı, {ağız} Boğaza akacak
kadar küçük ve ince yılan. [DS]
boğazcıl, [boğaz-cıl] {ağız} sf. Hazır yiyici; tembel.
[DS]
boğazkesen, [boğaz+kes-en] is. Bir boğazı ve geri­
sindeki topraklan savunmak için deniz kıyısına ya­
pılan hisar,
boğazlağı, [boğaz-lağı] is. {ağız} Huni. [DS]
boğazlama, [boğaz-la-ma] is. Boğazlamak eylemi,
boğazlamak, [boğuz-la-mak / boğaz-la-mak] gçl. f.
[-r] [-l(ı)-yor] 1. Bir canlıyı boğazını kesm ek sure­
tiyle öldürmek. 2. mecaz. Gaddarca, kan dökerek
öldürmek. 3. Kurban kesmek. 4. {ağız} B ir bitkinin
dibindeki toprağı çapa ile gevşetmek. [DS]
boğazlanma, [boğaz-la-n-ma] is. Boğazlanmak eyle­
mi.
boğazlanmak, [boğaz-la-n-mak] edil. f. [-ır] 1. Bo­
ğazı kesilerek öldürülmek. 2. (Hayvan için) kurban
edilmek. 3. dönşl. f. Yemek yemeye başlamak; iş­
tahı gelmek.
boğazlaşma, [boğaz-la-ş-ma] is. Boğazlaşmak işi.
boğazlaşm ak1, [boğaz-la-ş-mak] işteş, f. [-ır] 1. Bir­
birini boğazlayarak öldürmek. 2. Kıyasıya dövüş­
mek.
boğazlaşmak2, [boğaz-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] Bo­
ğaz haline gelmek,
boğazlatma, [boğaz-la-t-ma] is. Boğazlatmak işi.
boğazlatmak, [boğaz-la-t-mak] gçl. f [-ır] 1. (Bir
kasaplık hayvan vb. için) bir kimseye, boğazım
kestirm ek suretiyle öldürtmek. 2. Gaddarca öldürt­
mek. 3. Kurban kestirmek,
boğazlayan, [boğaz-la-y-an] sf. 1. (Kişi için) kasap­
lık hayvanları kesen. 2. (Katil için) insanları boğaz­
layarak öldüren,
boğazlı, [boğaz-lı] sf. 1. (Nesne için) boğazı olan. 2.
mecaz. Çok yemek yiyen; iştahlı. 3. {ağız} Obur;
pisboğaz; boğazsak. [DS]
boğazsak, -ğı [boğaz-sak] {ağız} sf. Obur; pisboğaz.
[DS]
boğazsı, [boğaz-sı] sf. dbl. A rt damaksıl, küçük dil
ünsüzü, boğazsı gibi art ünsüzlerin genel adı.
BOĞ
boğazsıl, [boğaz-sıl] sf. dbl. Dil kökünü yutak çepe­
rine değdirmek suretiyle söylenen ünsüz,
boğazsıllaşma, [boğaz-sıl-la-ş-ma] is. dbl. Yutağın
kasılm asıyla art ağız boşluğunun şekil değiştirmesi
sonucunda etkilediği seslerin bemolleşmesi olayı,
boğazsırak, -ğı [boğaz-sı-ra-k] {ağız} sf. (Hayvan i-
çin) obur. [DS]
boğazsız, [boğaz-sız] sf. 1. (Nesne için) boğazı ol­
mayan. 2. mecaz. A z yemek yiyen; iştahsız,
boğcalamak, [boğ-ca-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(ı)-
yo r] 1. Tırmalamak. 2. Örselemek; gırtlağını sık­
m ak; eziyet etmek. [DS]
boğcalaşmak, [boğ-ca-la-ş-mak] {ağız} işteş, f. [-ır]
Boğuşmak. [DS]
boğça, [eT. boğ (bohça) > boğ-ça] {ağız} is. Bohça.
[DS]
boğdu, [boğ-du] is. 1. Üçgen kısmı ile baş örtüldük­
ten sonra iki ucu çene altından çapraz dolanarak
ensede bağlamak suretiyle kullanılan baş örtüsü. 2.
Boyuna, kulağa, başa sarılan her türlü örtti.
boğdurma, [boğ-dur-ma] is. Boğdurmak işi.
boğdurmak, [boğ-dur-mak] gçl. f. [-ur] 1. Boğma
işini birine yaptırmak. 2. Bir insanı veya bir hayva­
nı birine boğmak suretiyle öldürtmek,
boğdurtma, [boğ-dur-t-ma] is. Boğdurtmak işi.
boğdurtmak, [boğ-dur-t-mak] gçl. f. [-ur] Boğmak
işini birisi aracılığıyla bir başkasına yaptırtmak,
boğdurulm a, [boğ-dur-ul-ma] is. Boğdurulmak işi.
boğdurulm ak, [boğ-dur-ul-mak] edil. f. [-ur] Birisi
tarafından boğdurm ak işi yapılmak,
boğlama, [boğ-la-ma] {ağız} is. Atkı, baş örtüsü gibi
örtü. [DS]
boğma, [boğ-ma] is. 1. Boğmak eylemi. 2. Havasız
bırakarak öldürme. 3. {ağız} Paçaları büzgülü bir
tür şalvar. [DS] 4. İpekböceği üretiminde, kozaları
kelebekleri delip çıkmaması için uygulanan sıcak
hava ve buhar ile öldürme işlemi. 5. İncir ve dut
gibi meyvelerden ilkel yöntemlerle kaçak olarak
yapılan alkollü içki. 6 . {ağız) Kanı çıkmadan öldü­
rülen hayvan. [DS] 7. {ağız} Bir tür kaçak rakı. [DS]
8. {ağız} Altınların bir beze sıra ile dizilmesinden
meydana gelen gerdanlık. [DS] 9. {ağız} Parmaklara
ara ara yakılmış kına. [DS] 10. {eAT} Boğaz ağrısı;
anjin. 11. sf. Sıkılmış; boğulmuş. S boğma kiraz,
{ağız} Boğazına kadar gübre ile doldurmak suretiy­
le zamanından önce yetiştirilen kiraz. [DS]
boğmaca, [boğ-ma-ca] zf. 1. Boğmak suretiyle. 2. is.
tıp. Çoğunlukla çocuklarda görülen öksürük nöbet­
leri halinde kendini gösteren bir kok basilinin se­
bep olduğu ateşli ve bulaşıcı hastalık. 0 boğmaca
böreği, {ağız} K ol böreği. [DS]
boğmacalı, [boğ-ma-ca-lı] sf. (Kişi için) boğmacaya
yakalanmış.
boğmacamsı, [boğmaca-msı] sf. (Öksürük için)
boğmaca nöbetini andırır.
HHCEH.
boğm ak1, [eT. boğ-m ak > boğ-mak] gçl. f. [-ar] 1.
Boğazını sıkmak suretiyle nefes almasını engelle­
yerek öldürmek. 2. Başka yollardan nefessiz bıra­
karak öldürmek. 3. Suya batırarak nefessiz bırakıp
öldürmek. 4. (Ses, renk vb. için) anlaşılmasını ön­
lemek; silik duruma getirmek; bastırmak; örtmek.
"Sokağın gürültüsü, m üziği boğuyordu. ” 5. mecaz.
Bütünüyle kaplam ak; sarmak. 6. mecaz. Bol bol
vermek; aşırı yapmak. 7. (Araçlar için) fazla yakıt
vererek çalışamaz duruma getirmek. 8. İşine gel­
meyen bir durumu, başka bir eylemle örtmeye,
unutturm aya çalışmak. 9. (Bitkiler için) gelişmesini
engellemek. 10. (Renkler için) birbirinin etkisini
yok etmek, karartmak, silikleştirmek. 11. mecaz.
Bunaltmak. 12. Bir şeyi ip veya benzer şeyle sıkıp
bağlamak. "Kanamayı durdurmak için üst tarafın­
dan bir bezle boğunuz. ” 13. {ağız} Torba, kese, çu­
val vb. gibi şeylerin ağzını büzdürerek bağlamak.
[DS] 14. {ağız} Ağaçları, kuruması için gövdesinin
çevresini çentik açarak yaralamak. [DS] 15. argo.
Kumarda hile ile yenmek. 16. argo. Birisinden çe­
şitli yollarla çıkar sağlayıp sırtından geçinmek.
boğmak2, [eT. bud-m ak > buy-mak > boğ-mak] {a-
ğız} gçsz. f. [ar] Donmak; buymak. [DS]
boğmak3, -ğı [boğ-mak] is. 1. Boğum yeri; düğüm;
boğum. 2. Eklem. 3. Boyun halkası; kolye; gerdan­
lık. 4. Hayvanların boynuna takılan halka. 5. Sağa­
nak şeklindeki yağmur,
boğm aklam ak, [boğ-mak-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r]
[-l(ı)-yor] Bir ağacı kurutmak için kabuğunu boğa­
zına yakın yerden çevre dolayı çentiklemek. [DS]
boğmaklı, [boğ-mak-lı] sf. 1. Boğumları olan. 2.
Eklemli. 3. Düğümlü. S1 boğmaklı kuş, zool. Tar­
la kuşugillerden, tüyleri çok koyu esmer, kalın ga­
galı, uzun kanatlı büyük bir tarla kuşu; bir tür toy­
gar, (Melanocorypha calandra).
boğmuk, -ğu [boğ-muk / boğ-mak] {ağız} is. Boğum
yeri; boğum; kalınca şişkinlik. [DS]
boğnak, -ğı [boğ-(u)n-ak] {ağız} is. Enine kesilmiş
tomruk parçası. [DS]
boğnamak, [boğ-(u)n-a-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-
n(u)-yor] 1. Boğar gibi sıkı sıkı bağlamak. 2. Bir
dalı çentikleyerek kertik açmak; kertiklemek. [DS]
boğnuk, -ğu [boğ-mak > boğ-un-mak > boğ-un-uk]
{ağız} sf. 1. Boğuk. 2. Sıkıntılı. 3. Kısık; kapalı. 4.
Donuk. [DS]
boğsak1, -ğı [boğ-sa-k] {ağız} sf. Çok şımarık; hoyrat.
[DS]
boğsak2, -ğı [boğ-sa-k] {ağız} is. 1. Dere kıyısı; sığ
ve nemli yer. 2. Derelerin birleştiği yer; boğaz. 3.
Dağların birleştiği yerler. [DS]
boğsu, [? boğsu] {ağız} is. Döşeme tahtasının altına
konulan kaim direk. [DS]
boğu, [boğ-mak > boğ-u] {ağız} is. Nişanlı kız tara­
fından erkeğe gönderilen hediye bohçası. [DS]
 ® 'Ş' • 64r,_______ _________________ ________________________________________________ B OĞ
boğucu, [boğ-mak > boğ-ucıı] sf. 1. Boğma özelliği
bulunan. 2. Boğulmaya sebep olan. 3. Solunumu
güçleştiren veya yok eden. 4. mecaz. Çok sıcak. 5.
mecaz. Sıkıntı veren,
boğuk, -ğu [boğ-mak > boğ-uk] s f 1. Boğulmuş o-
laıı. 2. (Ses için) kısık ve zor çıkan; çatallı; hırıltılı;
pürüzlü. 3. {ağızj is. balikç. Akşamdan ağa düşmüş
ve kulak kapaklan ağa takılarak ölen kalkan balığı­
na balıkçıların verdiği ad. [DS] S boğuk fıtık, tıp.
Dar ve çıkmış olan fıtığın geri tekrar girmesine en­
gel olan filik.
boğuklaşma, [boğ-uk-la-ş-ma] is. Boğuklaşmak ey­
lemi.
boğuklaşmak, [boğ-uk-ia-ş-mak] gçsz. f [-ır] 1. Bo­
ğuk bir durum almak. 2. (Ses için) kısılmak; çatal­
laşmak; kısıklaşmak,
boğulma, [boğ-ul-ma] is. 1. Boğulmak eylemi ve du­
rumu. 2. Havasız kalarak ölme. 3. (Ses için) kısıl­
ma. 4. Vücuttaki herhangi bir damarın veya boru­
nun sıkılması,
boğulmak, [boğ-ııl-mak] edil. f. [-ur] l. Birinin yap­
tığı boğma eylemine uğramak. 2. argo. Parasını
kaptırmak; aldatılmak; kandırılmak. 3. dönşl. fi Ha­
vasız kalarak ölmek. 4. Güç nefes almak. 5. İçi sı­
kılmak; bunalmak. S - boğula boğula, Nefesini zor
alıp vererek.|| boğulacak gibi olm ak, Nefessiz kal­
mak; tıkanmak.|| boğulacak kadar, 1. Çok sinir­
lenmiş olarak. 2. Tıkanmış olarak.
boğum, [boğ-um] is. 1. Boru şeklindeki bir nesnede
boğmak suretiyle meydana getirilmiş dar ve oyuk
kısım; boğulmuş, sıkılmış yer. 2. İki tarafından
sıkmak suretiyle meydana getirilmiş dar ve şişkin­
ce kısım. 3. Parmak ve kamış gibi şeylerin şişkince
kısımları. 4. Baş parmağın ucundan ilk büküm ye­
rine kadar olan uzunluğu esas alan ölçü birimi. 5.
Bir çift sucuk. 6. anat. İnce damarların veya sinir­
lerin yumak gibi toplandığı yer. 7. {ağızj Avuç içi­
ne alındığında, serçe parmak ile işaret parmağı ara­
smda kalan uzunluk; dört parmak. [DS] S boğuma
kalkmak, Ekin için, topraktan dikilmek; baş ver­
mek.\\ boğum bağlamak, Başaklanmak. || boğum
boğum, Çok boğumu olan. || boğum boğum bo­
ğulmak, Çok bunalmak.
boğumlama, [boğ-um-la-ma] is. Boğumlamak işi.
boğumlamak, [boğ-um-la-mak] gçl. fi [-r] [~I(i)~
yor] 1. Ses çıkarırken ses yolunun herhangi bir ye­
rini daraltmak veya kapamak. 2. {ağızj Yuvarlak
şeylerin kalınlıklarını karşılaştırm ak için sağ elin
baş ve orta parmakları ile kavrayarak ölçmek. [DS]
3. {ağız} Ağaç kütüklerini enine keserek parçala­
mak. [DS]
boğumlanma, [boğ-um-la-n-ma] is. 1. Boğumlan­
mak eylemi ve durumu. 2. dbl. Akciğerden gelen
havanın ağız veya burun boşluğunda sese dönüş­
mesi için ses yolunun herhangi bir yerinde meyda­
na gelen kapanma ya da daralma; telaffuz, fi1 bo­
ğumlanma bölgesi, dbl. Ağız boşluğunda seslerin
oluştuğu bölgelerin biri.|| boğumlanma noktası,
dbl. Ağız boşluğunda seslerin meydana geldiği
noktaların her biri; çıkak; mahreç.
boğumlanmak, [boğ-um-la-n-mak] dönşl. fi. [-ır] 1.
Boğum meydana getirmek;boğum boğum olmak. 2.
dönşl. fi Bir ses çıkarmak için ses yolunun herhangi
bir yerinde bir daralma veya kapanma olmak: telaf­
fuz edilmek.
boğumlu, [boğ-um-lu] sf. 1. Boğumu olan. 2. (Kuş
için) boynunda halka şeklinde değişik renk tüyleri
olan. 3. (Sütun için) gövdesinde boğum lar bulunan,
boğun, [eT. boğ-un > boğ-un] {eATj is. Boğum; ek­
lem.
boğunak, -ğı [boğ-un-ak] {ağızj sf. Boğuk. [DS]
boğunmak, [eT. boğ-un-mak > boğ-un-mak] {eATj
edil, fi [-ur] Kendi kendini boğmak,
boğuntu, [boğ-un-tu] is. 1. Boğum yapılmış, boğul­
muş elan yer. 2. Zor nefes alıp vernıe; tıkanma. 3.
{ağız} Yoksulluk; sıkıntı; dert. [DS] 4. {ağızj Bir
malı gerçek değerinden daha yüksek fiyata satma;
vurgun; ihtikar. [DS] 5. {ağızj Sıkıntılı ve boğucu
havalı yer. [DS] 6. argo. Hile; dalavere. 7. argo.
Hiçbir para harcamadan kazanılan para ya da mal.
0 boğuntuya gelmek, Dolandırılmak; aldatılmak;
kandırılmak,|| boğuntuya getirmek, Birini şaşır­
tıp. kandırarak kendisinden bir şey karşılığında çok
miktarda para almak; yutturmak. || boğuntu yeri,
argo. 1. Kumarhane. 2. Girenin çok p ara harca­
mak zorunda kalacağı yer.
boğunuk, -ğu [boğ-un-uk] {ağızj sf. 1. (Ses için)
kısık; boğuk. 2. İnsanın içini karartan, sıkıntı ve­
ren; kapalı; donuk. [DS]
boğur1, [boğur / buğur] {eATj is. Develerle yapılan
taşımacılık.
boğur2, [bu + uğur (zaman)] {eATj zf. 1. İşte. 2. Şim ­
di.
boğurdak, -ğı [boğ-ur-dak] (ağızj is. anat. 1. Gırtlak;
boğaz. 2. Başak tutm aya başlamış ekin. [DS]
boğurtlak1, [boğ-ur-t-lak] {ağız} is. -*■ boğurdak.
boğurtlak2, [bo (yans.) > bo-gur-t-lak] {ağızj is. zool.
Bağırtlak. [DS]
boğuşma, [boğ-uş-ma] is. Boğuşmak eylemi,
boğuşmak, [boğ-uş-mak] işteş, fi [-ur] 1. Birbirinin
boğazına sarılarak kavga etmek. 2. Dövüşmek. 3.
İtişip kakışmak. 4. (Köpek vb. için) birbirini boğ­
maya çalışmak; dalaşmak. 5. mecaz. B ir problemi
halletm ek için olanca gücüyle mücadele etmek, fi1
boğuşa dövüşe, Hayatın getirdiği güçlüklerle didi­
nerek.
boğuşulma, [boğ-uş-ul-ma] is. Boğuşulm ak eylemi,
boğuşulmak, [boğ-uş-ul-mak] edil. fi. [-ur] Boğuş­
mak eylem inde bulunmak,
boğuz, [eT. boğ-uz > boğuz] {eATj is. Boğaz.
BO Ğ
boğuzlam ak, [boğ-uz-la-mak] gçl. [-r] [-l(u)-yor]
Boğazlamak.
bohça, [eT. boğ (bohça) > boğ-ça > bohça] is. 1. İçi­
ne çamaşır, elbise vb. konularak bağlanan dört köşe
kumaş parçası. 2. Bohça içine konulmuş giyim eş­
yaları. 3. Küçük ve seçme tütün dengi. 4. {ağız}
Çeyiz. [DS] 5. {ağız} folk. Nişanlı kıza oğlan evi
tarafından, nişanlıların birbirine veya evlenenlerin
karşı tarafın akrabalarına gönderdikleri hediyeler.
[DS] 6. {ağız} Baş örtüsü. [DS] 7. {ağız} Ekmek çıkı­
nı. [DS] 8. argo. But; kaba et; kalça. S5 b ohça b a ­
h a , tar. Bayram ve önemli günlerde sadrazam ve
diğer devlet erkânının padişaha sundukları değerli
hediyeler.\\ bohça böreği, Kare şeklinde kesilmiş
yufkaya iç konulduktan sonra bohça gibi yapılan
börek. || boh ça etm ek, Eşyalarını toplayarak bir
bohça içine koymak.|| bohça gibi, 1. D er top edil­
miş hâlde. 2. Sıkıca tutulabilecek hâle getirilm iş,||
boh ça gön derm ek, folk. Nişanlıyken veya düğün
sırasında bohça içinde hediye göndermek. || b o h ça­
sın ı atm ak , {ağız} folk. (Kız için) nişandan vazge­
çerek oğlan tarafının hediyelerini iade etmek. [DS]||
bohçasını bağlam ak, 1. Yolculuğa hazır olarak
beklemek. 2. Bir yerden ayrılmak için eşyalarını
toplamak.\\ bohçasını k o ltu ğ u n a alıp kaçm ak ,
H izm etçi kız gibi yoksul olarak gitmek, ayrılmak.\\
bohçasını koltu ğ u n a verm ek, H orlayarak kov­
mak; başından defetmek. || bohça verm ek, Hediye
vermek.
bohçacı, [bohça-cı] is. 1. Bohça içinde çamaşır ve di­
ğer dokuma eşyasını gezdirerek satan kadın. 2. ar­
go. İbne. S bohçacı k adm , Evlere satılık ev eşyası
getirerek satan çerçi kadın.
bohçacılık, -ğı [bohça-cı-lık] is. Bohçacının yaptığı
iş ve mesleği,
bohçalam a, [bohça-la-ma] is. 1. Bohçalamak işi. 2.
{ağız} Köfte. [DS] 3. zf. (Suya atlama biçimi için)
kendini çuval gibi aşağıya bırakarak,
b o h çalam ak, [bohça-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1.
B ir şeyi bohça içine koyarak bağlamak. 2. Bir şeyi
bohça gibi sarıp bağlamak. 3. argo. Birini kendin­
den geçinceye kadar döverek bir yere götürüp bı­
rakmak.
bohçalık, -ğı [bohça-lık] is. folk. Kız evinin oğlanın
kendisine ve yakınlarına gönderdiği hediye çamaşır
takımı.
bohem , [Bohemya (Çek Cumhuriyetinde bir eyalet)
> Fr. boheme (Çingene)} is. Yarım düşünmeden
günü birlik, başıboş ve derbeder yaşam a yönelen
sanat ve edebiyat çevresinden kişi. S bohem h a­
y atı, Başıboş yaşayış.
bohsam ak, [boğ-sa-mak > boh-sa-mak] {eT} g ç l . f [-
r] Boğulur gibi olmak; boğulur gibi ses çıkarmak;
boğuna boğuna ağlamak. [Nevâyî]
bohsak, [boh-sa-k] {eT} sf. “Topal ve ço la k” anlam ı­
na gelen “ahsak bohsak” ikilemesinde kullanılır.
[DLT]
b o h sam ak , [boh-sâ-mak] {eT} gçsz. f. [-r] B ir işi
istem eyerek kabul etmek; kerhen yapmak. [DLT]
[Clauson]
b o h satm ak , [boh-sa-t-mak / buk-sa-t-mak] {eT} gçl.
f. [-ur] D ik kafalılık ettirmek. [DLT]
b o h su k , [boh-sâ-mak > bohsuk / bohsok] {eT} is.
Kölelerin boyunlarına takılan halka; kelepçe. [DLT]
b o h su k lan m ak , [bohsuk-la-n-mak] {eT} edil. f. [-ur]
Eli boynuna bağlanmak. [DLT]
b o h tay , [bög + Moğ. -tây > boğ-tây > boh-tây] {eT}
is. Elbise bohçası; elbise heybesi. [DLT]
b o h u r, [buğra > buğur / bohur [Râsânen]] {ağız} is. 1.
Kışın azgınlık gösteren erkek deve. 2. Ç ift hörgüç­
lü deve. [DS]
bojik, [Bul. bozik] {OsT} is. Noel.
b o k 1, [bok (yans.)] {eT} is. Kavun kabak gibi şeylerin
yere düştüğünde çıkardığı patlama, yarılma sesi.
[DLT]
b o k 2, [eT. bök] (eT. bo:k) is. 1. {eT} Yeşil küf. [Cla­
uson] 2. kaba. İnsan ve hayvanların sindirim sonucu
vücutlarından dışarı boşalttıkları sindirime girme­
yen atıklar; dışkı. {eT} (Oğuzca)} (aym) [DLT] [E-
UTS] 3. Hakaret anlamlı alçaltıcı söz. 4. Güç bir
durum. 5. sf. kaba. Tiksinilen ve hor görülen; pis;
değersiz; niteliksiz; kötü, ö b o k a basm ak , 1 .
İçinden çıkılmaz bir duruma düşmek; belaya çat­
mak. 2. Suç işlemek.\\ b o k a b asm az, {ağız} 1. K en­
dini tarta tarta yürüyen. 2. Kendini beğenmiş; ku­
rumlu. [DS]|| b o k a ta ş a tm a m a k , B ir şey söyleyin­
ce kötü bir karşılık alacağını bilerek söz söyleme-
mek. || b o k a tm a k , 1. Birisini kötülemek. 2. iftira
etmek. 3. Hakkında kötü şeyler söylemek.|| b o k b a ­
şı, Ottan yapılan bağ kulübesi.\\ b o k b oklavat,
{ağız} Ivır zıvır; gereksiz şey. [DS]|| b o k boğaz, Pis
boğaz.|| b o k b o k ü stü n e ko y m am ak , H içbir işi
becerememek. || b o k böceği, zool. K ın kanatlılar­
dan genellikle hayvan pisliklerinde yaşayan ve
onunla beslenen bir böcek, (Geotrupes stercora-
rius).|| b o k b u laşm ak , {ağız} Üstüne suç atılmak;
iftira etmek. [DS]|| b o k etm ek, İşi berbat etmek.\\
b o k g ö tü rm ek , H er yanı pislik içinde olmak.\\ bok
h a rk etm ek, {ağız} B ir eşyanın kıymetini bilme­
mek; onu kırıp bozmak. [DS]|| b o k k a rıştırm a k ,
Uygunsuz bir iş yapm ak.|| b o k p ü sü r, Ivır zıvır;
değersiz şeyler. || b o k p ü sü rü k , {ağız} Değersiz şey­
ler; ufak tefek; ıvır zıvır. [DS]|| b o k soylu, H akaret
ve küfür sözü. || b o k tan b o k a sokm ak, {ağız} Çok
kötü bir şekilde hakaret etmek, küçültmek; rezil
etmek. [DS]|| b o k ta n terazi, {ağız} Derme çatma;
bozuk düzen. [DS]|| b o k tu lu m u , Çok şişman kim­
se]] b o k u cinli, Çok sinirli. || boku çıkm ak, Bir
şeyin kötü yönleri ortaya çıkmak, anlaşılmak. || bo­
k u m u n ağa b ab ası, Kuruntulu birisi ile alay etmek
için söylenen söz. || b o k u n u ç ık a rm a k , {ağız} Bir
I H I İ İ M M . 647
şeyin kötü yanları da ortaya dökülünceye kadar
uğraşmak. [DS]|| bokunu çomaklamak, {ağız} Ge­
reğinden çok alçak gönüllülük göstermek. [DS]||
bokunu temizlemek, Birinin yaptığı hatayı dü­
zeltmek]]| (birinin) bokunu yemek, Aşırı derecede
o kişinin tarafını tutmak. || bokun Üstünde otur­
mak, Çevresini ve evini temiz tutmadan, p is ve p a ­
sak içinde oturmak. || bok üstünde badem, Birbiri­
ne uymayan iki şey.|| bok üstünde badem kadm,
Kendisi süslü evi pasaklı kadın. || bok üstünde bok,
Tutulacak tarafı olmayan. || bok yedi başı, argo.
Her şeye burnunu sokan.\\ bok yemek, A Yanlış
bir iş yapmak. 2. Hatalı, kusurlu bir söz s a r f et-
mek.|| (..ne) bok yemek düşm ek, Taraflardan biri­
ni savunur biçimde söz söylemeye hakkı ve yetkisi
olmamak.\\ bok yemenin Arapçası (âlâsı, gül
pembesi), Affedilm ez büyük hata.|| bok yetiştir­
mek, Çok acele etmek. || bok yolu, H elanın çukur
kısmı.|| bok yoluna gitmek, B ir hiç yüzünden, boş
yere hayatını kaybetmek.
boka, [boka] {eT} is. Boğa. [DLT]
bokadmak, [boka-d-mak / boka-t-mak] {eT} gçsz. f.
[-ur] Boğa olmak; boğalaşmak. [DLT]
bokagçı, [buk-mak > bokağ-çı] {eT} sf. Bukağı vu­
ran; köstekçi. [EUTS]
bokagu, [buk-mak > bok-ağu] {eT} is. Bukağı; bent;
köstek; bağ. [EUTS]
bokak, [boka-k] {eT} is. Yuvarlak. [EUTS]
bokaponto, [ît. boca del ponte] (bo ’kaponto) is. dnz.
Ambar ağzı.
bokça, [boğ (bohça) > boğ-ça > bokça {OsT} is.
Bohça; büyük çıkın,
bokdam, [bok-dam] {eT} sf. Boka benzer; bok gibi. bokuk, [buk-mak > buk-uk > bok-uk] {eT} is. 1. H e­
[Clauson]
boklağı, [bok-lağı] {ağız} is. 1. Hela; boksak; bokluk.
2. Hayvan dışkısını atmaya yarar araç. [DS]
boklama, [bok-la-ma] is. Boklam ak eylemi,
boklamak, [eT. bok-lâ-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor]
kaba 1. Bir işi kötü duruma getirmek. 2. B ir yeri bokuklug, [bokuk-luğ] {eT} sf. Guatrı olan. [DTL]
kirletmek; kirletmek; {eT} (aynı). [DLT]
boklanmak, [bok-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] kaba. 1.
Kötü bir duruma gelmek. 2. Pislenmek,
boklaşmak, [bok-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] kaba. Kötü
bir duruma girmek,
boklu, [bok-lu] sf. kaba. Boku olan; pis. S boklu
mum, Mumu alınmış p etek kalıntısı. || boklu şehit, bokunlug, [bokun-luğ] {eT} sf. Oymağı olan; oymak-
Iağız} argo. Dikkatsizliği yüzünden bir kazaya uğ­
rayıp ölen. [DS]
bokluca, [bok-lu-ca] sf. (Hayvan adları için) pis
kokan. 0 bokluca bülbül, B ir tür bülbül.\\ boklu­
ca bülbülü, Çalı kuşu.
bokluk, -ğu [bok-luk] is. kaba 1. Pislik. 2. mecaz.
Kötü durum; kötülük; bozukluk. 3. Hayvan pislik­
lerini taşımakta kullanılan gereç. 4. {ağız} işkembe.
[DS]
BOK
boks, [îng. to box (yumruklamak)\ is. 1. spor. Özel
eldiven takmış iki kişinin yumruk vurm ak suretiyle
yaptıkları karşılaşma. 2. Ahırlarda atlan ve diğer
evcil hayvanları tek tek ayırmaya yarayan bölme.
3. Tek hasta yatm labilecek küçük oda.
boksak, [bok-sak] {ağız} is. 1. Hela çukuru. 2. G üb­
relik. [DS]
boksalık, -ğı [bok-sa-lık ?] {ağız} sf. (Kişi için) yassı
burunlu. [DS]
bokser, [Aim. boxer] is. zool. Alman dogu ile buldog
melezi bir bekçi köpeği,
boksit, [Fr. Baux (Güney F ransa'da bir yer) > ba­
uxite] is. jeol. M ineralojik unsurları içinde alüm in­
yum bulunduran beyazımtırak renkte çakıyla çizi-
lebilen kaya türü; korindon.
boksör1, [Fr. boxseur] is. spor. Boks sporu yapan
kimse.
boksör2, [İng. box (hücre)] is. 1. Ahırlarda hayvanla­
rı tek tek yatırm ak için yapılmış bölme. 2. Hasta
yatm labilecek küçük oda.
boksörlük, -ğü [boksör-lük] is. Boksörün yaptığı iş
ve spor.
boksu, [bok-su] {ağız} zf. Bok gibi; boka benzer; u-
tanılacak. [DS] 0 boksu düşmek, Ayıbının meyda­
na çıkmasından utanmak.
boksuratmak, [boksu-ra-t-mak] {ağız} gçl. f. [-ır]
(Sigara için) dumanını keyifle savurtmak; fosur­
datmak. [DS]
boksut, [? boksut] {eT} is. huk. Kural; kaide; nizam;
usul. [EUTS]
bokşut, [? bokşut] {eT} is. huk. -*■ boksut.
kim. [EUTS] 2. Boğaz uru; boğazdaki şişlik. [EUTS]
3. Kuş vb. kursağı. [Clauson] 4. Tomurcuk; çiçek
tomurcuğu. [Clauson]
bokuklanm ak, [bokuk-la-n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur]
Tomurcuklanmak. [Clauson]
bokulm ak, [buk-mak > buk-ul-mak / bok-ul-mak]
{eT} edil.f. [-ur] Bükülmek. [DLT]
bokun, [bok-un] {eT} is. (Bodun sözcüğü ile birlikte
kullanılır) halk birliği; oymak. [Clauson]
bokunmak, [bok-un-mak] {eT} gçl. f. [-ur] 1. Çek­
mek. [EUTS] 2. Yerleşmek. [EUTS]
lı. [DTL]
bokunmak, [buk-un-mak / bok-un-mak] {eT} dönşl.
f. [-ur] 1. (Diz vb. için) bükmek; kıvırmak. 2. Say­
gı göstermek; selam için eğilmek,
bokursı, [Toh. pyâkeş => bokursı [Windekens]] {eT}
is. Saban demiri. [DTL]
bokuz, [boğ-uz > bok-uz] {eT} is. Boğaz. [EUTS]
bokttn, [bo+kün / bu+kün] {eT} zf. Bugün. [Gabain]
BO L
bol1, [bol] sf. 1. Ölçü ve sayı bakımından alışılandan
daha çok olan; aşırı; aşkın; derecesiz; dolu; dolgun;
gür; gani. {eT} (aym) [DTL] 2. Ölçüyü aşan; geniş.
5 1 bol ağızdan, (Atıp tutmak için) çok fazla. \\ boi
ahenk, Usta şarkıcı kadınlara takma ad. || bol
avurt, {ağız} Ölçüsüz konuşan; rasgele atıp tutan.
[DS]|| bol bol, I. Sıkıntıya düşmeden. 2. Çok m ik­
tarda.|| bol bol yiyip bel bel bakmak, Geleceği
düşünmeden yapılan harcama sonunda darlığa
düşmek.]] bol biçmek, B ir şeyi bütün ihtimalleri
düşünerek daha çok hazırlamak, tasarlamak. || bol
bulam at (bolamat, bulama, boiama), Fazla fazla;
bol bol.|| bol doğramak, 1. Parasım hesapsız har­
camak. 2. B o l bol yalan vaatte bulunmak,| bol gel­
mek, 1. (Giyim eşyası için) ölçüden daha geniş
gelmek. 2. (Kişi için) yeni girdiği ortamın huzurlu
ve özgür havasından yararlanarak taşkınlık gös­
termek.]] bol kepçe, Yemekleri norm al ölçüsünün
üstünde çok veren.]] bol keseden atmak, 1. Yapıl­
m ası mümkün olmayan vaatlerde bulunmak. 2 .
Başkasının malından cömertlik yapm aya kalkış­
mak. 3. Abartmak.]] bol paça, 1. {ağız} Pantolon. 2.
mecaz. D ökük saçık; şapşal. 3. Pasaklı. [DS]|| boi
paçadan atmak, 1. Aşırı şekilde övünmek. 2. Ge­
reksiz cöm ertlik taslamak.]] bol sözlü, Geveze; çal
çene.
bol2, [bol / bül] {eTj sf. (At için) ayakları beyaz olan.
bol3, [Yun. bolos (toprak yığını) > Fr. bol] is. vet. 1.
A tlara ve sığırlara ilaç yutturm ak için verilen lok­
m a biçimindeki hap. 2. Normalden daha btiyiik öl­
çülerdeki hap.
bol4, -lü [İng. bowl > Fr. bol] is. 1. Sofralarda meyve
yendikten sonra, elleri içindeki suya daldırarak
meyve yapışkanını gidermeye yarayan yayvan ça­
nak. 2. Yarı küre şeklindeki bir cam kap içinde ha­
zırlanan likör, şarap, meyve ve maden suyu karışı­
mı içki. 3. Dişçilerin alçı karıştırmakta kullandıkla­
rı plastik kâse.
bolad, [bol-ad {eAT} zf. Çok; bol.
bolada, [Yun. pulada] {ağız} is. Altı aylık piliç. [DS]
bolakinı, [bol-mak > bol-a+kim ^S "^ ] (b o la ’ki)
{OsT} e. 1. Belki; inşallah. 2. Bari; keşke,
bolalma, [bol-al-ma] is. Bolalmak eylemi,
bolalmak, [bol-al-mak] gçsz. f. [-ır] Bollaşmak; ge­
nişlemek; çoğalmak,
bolaltmak, [bol-al-t-mak] {eAT} g ç l.f. [-ır] 1. Bol­
laştırmak. 2. Çoğaltmak,
bolam ak, [bul-a-mak / bol-a-mak] {ağız} gçl. f. [-r]
[~l(u)-yor] Sürmek; lekelemek; bulaştırmak. [DS]
bolar, [bu-lar / bu+olar] {eT} zm. Bunlar. [Üç İtigsiz­
ler]
bolarına, [bol-ar-ma] is. Bolarmak duru ve eylemi,
bolarmak, [bol-ar-mak] {ağızj gçsz. f. [-ır] 1. Bol­
laşmak; genişlemek. 2. Çoğalmak. [DS]
ö iü m iü m m . 40
bolartı, [bol-ar-mak > bol-ar-tı] {ağız} is. 1. Genişlik.
2. Ferahlık. [DS]
bolartmak, [bol-ar-t-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] 1. Bol­
laştırmak; genişletmek. 2. Çoğaltmak. [DS]
bolaşmak, [bulaş-mak / bolaş-mak] {ağız} gçsz. f. /-
ır] Bulaşmak. [DS]
bolat, [Far. pulâd] {ağız} is. Polat; çelik. [DS]
bolatan, [bol+at-an] {ağız} sf. 1. Kendisine ait şeyleri
büyüterek anlatan. 2. Abartıcı. [DS]
holatlamak, [bolat-la-mak] {ağız; gçl. f. [-r] Çakı,
bıçak vb. kesici aletin ağzına çelik geçirip kaynat­
mak; polatlamak. [DS]
bolayki, [bol-mak > bol-a-y+ki / d U {eA T}
{OsT} e. İ. Belki; inşallah. 2. Bari; keşke,
bolaykim, [bol-mak > bol-a-y+kim [»-“^ J^] {eAT}
{OsT} e. -*■ bolayki.
bolca, [bol-ca] sf. 1. Oldukça geniş; genişçe. 2. zf.
Çok miktarda; oldukça çok; çokça. 3. Bereket!',
bolcaman, [bol-ca-man] {ağız} sf. Çokça; genişçe.
[DS]
bolcana, [bol-ca-(y)ı-n-a] {ağız} sf. Çokça; genişçe.
[DS]
bolcaş, [Moğ. bolcal > bulcaş] {eAT} is. Buluşma ye­
ri.
bold, [İng. bold] sf. matb. (Harf, yazı için) koyu; si­
yah.
boldaçı, [böl-daçı > bol-taçı] (bo.Tdaçı) {eT} sf. Ola­
cak. [ETY]
bolero, [İsp. bolero] is. 1. müz. Ağır ritimli bir İs­
panyol dansı ve bu dansın müziği. 2. Bretonlarm
mahallî kıyafetlerinden olan ve buradan moda dün­
yasına yayılmış bulunan boyu beli geçmeyen, kısa
kadm ceketi; cepken. 3. Boğa güreşçilerinin giydiği
ponponlu fötr şapka,
bolgonok, [Rus. poykovnik] {ağız} is. Albay. [DS]
bolgu, [böl-ğu] {eT} is. Olma: oluş; olgu. [DLT]
boigusuz, [bol-ğu-suz] {eTj sf. Olması düşünülemez;
olmaz; oluşsuz; olgusuz. [KB]
boliçe, [İbr. boletz] (boli'çe) is. Yahudi kadını. “B a­
lat kapısından girdim içeri / Boliçeler oturmuş iki
g eçeli." Halk türküsü.
bolka1, [Yun. polka => bolka ^J^j] is. 1. PolonyalI
kadm. 2. {eAT} Çuha ya da kadifeden yapılmış ce­
ket; hırka.
bolka2, [? balka / bolka] {eAT} is. İpek iplik çilesi,
bollanma, [bol-la-n-ma] is. Bollanmak eylemi,
bollanmak, [bol-la-n-mak] gçsz. f. [-ır] 1. Bol du­
ruma gelmek. 2. Çoğalmak,
bollaşma, [bol-la-ş-ma] is. Bollaşmak eylemi,
bollaşmak, [bol-la-ş-mak] dönşl. f [-ır] 1. Genişle­
mek ve bol duruma gelmek. 2. Çoğalmak; fazla
olmak.
bollaştırma, [bol-la-ş-tır-ma] is. Bollaştırmak işi.
J
B itil M K liM i» 649
bollaştırm ak, [bol-la-ş-tır-mak] gçl. f. [-ır] 1. Bol
duruma gerinmek. 2. Çoğaltmak. 3. (Terzi için) dar
gelen elbiseyi sökerek ölçüsüne göre yeniden dik­
mek.
bollatma, [bol-la-t-ma] is. Bollatmak eylemi,
bollatmak, [bol-la-t-mak] gçl. f. [-ır] Bol duruma
getirmek; bollaştırmak,
bolluk, -ğu [bol-luk] is. 1. Bol olma durumu; geniş­
lik. 2. Her şeyin bol olduğu zaman. 3. Fazlalık; ar­
tıklık; bereket. 4. ekon. Mal arzının istekten daha
çok olması durumunda piyasada mal fazlalığının
ortaya çıkması. 5. Terzilerin dikiş sırasında elbise­
nin belirli yerlerinde bıraktıkları kumaş fazlalığı. 6.
sf. (Yer için) her şeyi bo! olan,
bolmagu, [bol-ma-ğu] {eT} is. Olmayacak (şey).
[DLT] S boldm g erin ç b olm agu, Olmcjyacak bir
şey oldun. [DLT]
bolmak, [bol-mak j ’. j J {eT} {eAT} gçsz. yard. f. 1.
Olmak. [DLT] [ETY] [EUTS] [İKPÖy.] [Üç İtigsizler]
[Gabain] [Tekin] [Yüknekî] [KB] 2. Bulunmak.
[İKPÖy.] 3. Meydana gelmek. [İKPöy.J S bola
kim, {eATj Belki; ola ki; inşallah.\\ bolay kı, {eAT}
Belki; ola ki; inşallah.\\ bolay kim, {eAT} Belki; ola
ki; inşallah.\\ bolsa kerek, {eT} Olmalıdır.\\ bolsa
erdi, {eT} Olsaydı.
bolmamak, [bol-ma-mak] {eT} gçsz. olmsz. f. [-z]
Olmamak. [Tekin]
bolmuş, [bol-muş] {eT} sf. Olmuş. [DLT] S bolmuş
aş, {eT} Olmuş, pişm iş aş. [DLT]
bolometre, [Fr. bolometre] is. Işıyan bir enerji akışı­
nı metal şeridin direncindeki değişiklikle ölçemeye
yarayan bir alet,
bolsımak, [bol-sı-mak {OsT} gçl. f. [-r] Çok
görmek; çok saymak; fazla bulmak.
Bolşevik, [Rus. bol’şe (daha çok) > b o l’şevik] is. 1.
Azınlık durumunda olan M enşeviklere karşı 1903
Brüksel ve Londra kongrelerinde Lenin’in paıti
teşkilatlanması ile ilgili görüşlerini kabul eden Rus
Sosyal Demokrat partisi çoğunluk m ensuplan. 2.
sf. Bolşevik görüşleri benimseyen.
Bolşeviklik, -ği [bolşevik-lik] is. R usya’da yirminci
yüz yıl başlarında Lenin tarafından geliştirilen işçi
partisi diktatörlüğüne dayanan azami devrimci ha­
reket.
Bolşevistan, [Rus. bolşevik + Far. -istân] {ağızj is.
Bolşeviklerin ülkesi. [DS]
Bolşevizm, [Fr. bolchevisme] is. Bolşeviklik,
boltaçı, [bol-daçı / bol-taçı] {eT} sf. Olacak; olucu.
[ETY]
bolu, [bol-u] {ağız} is. I. Çelik çomak oyunundaki
çomak. 2. Kira. [DS] S bolu yığması, {ağız} İyice
doldurulmuş yer; yığılm ış şey. [DS]
bolug, [bol-mak (olmak) > bol-uğ] {eT} is. V ar olma;
varlık; mevcudiyet. [ETY]
BOM
boluglug, [bol-uğ-luğ] {eT} sf. Varlık; var oluş. [Cla­
uson]
boluigamak, [bol-ul-mak > bol-ul-ğa-mak] {eT}
gçsz. f. [-r] Karışmak; karm akarışık olmak. [EUTS]
bolulmak, [bol-mak > bol-ul-mak] {eTj e d il.f. [-ur]
1. Elde edilmek. [EUTS] 2. Erişmek. [EUTS]
bolum, [Yun. polimi] {ağız} is. Pekmez yapımı sıra­
sında ezilmiş üzüm şırasının toplandığı kap. [DS]
bölümsüz, [bol-mak > bol-um-suz] {ağızj sf. 1. Tu­
tumsuz. 2. Kudretsiz; beceriksiz; yeteneksiz. [DS]
3. / eTj Layık olmayan,
bolun, [bol-un] {eT} is. Esir; tutsak. [ETY]
bolung, [bulun > bol-un] (bolun) {eT} is. 1. Köşe;
yön; taraf; cihet. [EUTS] 2. Bir tür ilaç. [EUTS] 3.
Ölçü; miktar. [EUTS]
bolunmak, [bul-mak > bul-un-mak] {eTj ed il.f. [-ur]
1. Bulunmak. [Yüknekî] 2. Olmak. [KB]
boluş, [bol-mak > bol-uş] {eT} is. î. Sözle yardım;
yardım. [DLT] 2. Yardımcı. [Clauson] S boluş kıl­
mak, Sözle yardım etmek. [DLT]
boluşçu, [bol-uş-çu] {ağız} is. Yardımcı. [DS]
boluşluk, -ğu [bol-uş-luk] {ağız} is. Yardım. [DS]
boluşnıak, [bol-mak > bol-uş-mak] {eTj dönşl. f. [-
ur] 1. Birinden yana çıkmak. 2. Birinin dileğine
uymak. [DLT] 3. {ağız} Yardım etmek. [DS]
bolut, [Ar. ballüt] {ağız} is. Meşe palamudu. [DS]
bom, [bom (yans.)\ is. 1. Bomba ve silah türünden
patlayan şeylerin çıkardığı ses; patlama sesi. [Zülfı-
kar] 2, (Çocuk dilinde) düşmeyi anlatır. 3. Bir is­
kambil oyunu. 4. argo. Yalan; uyduruk söz. 0
bom atmak, Yalan söylemek, uydurmak.
bomb, [Fr. bombe] {OsT} is. Bomba.
bom ba1, [Yun. bomboş] (b o ’mba) is. 1. İçi yanıcı ve
patlayıcı maddelerle dolu ve bir ateşleme düzene­
ğiyle patlayan, canlı ve cansız bütün hedefleri tah­
rip eden mermi. 2. Elle atılan, tahrip gücü bulunan
her türlü patlayıcı. 3. Büyük fıçı veya varil. 4. ar­
go. Güzel ve çekici kadın. 5. argo. (Kadm veya
kızda) göğüs. 6. argo. Şaşırtıcı haber veya bilgi. S
bomba gibi, 1. İyi ve sağlam. 2. (Kadın için) çok
güzel ve çekici. 3. (Öğrenci) dersine iyi hazırlan-
«7/.j.|| bomba gibi patlamak, 1. Öflcelenerek birden
bağırıp çağırmak. 2. (Olay veya durum) birdenbire
ortaya çıkarak herkesi şaşırtmak.\\ bomba patlat­
m ak, argo. 1. Şaşırtıcı haber vermek. 2. Çalmak,
hırsızlık yapmak; aşırmak.\\ bombası patlamak,
argo. Yalanı düzeni anlaşılmak, ortaya çıkmak.
bom ba2, [İt. boma] (bo 'mba) is. dnz. -* bumba.
bom bacı, [bomba-cı] is. 1. Bomba imal eden kimse.
2. Bomba kullanan kimse. 3. Dinamit gibi patlayıcı
maddelerle balık avlayan kimse.
bombacdık, -ğı [bomba-cı-lık] is. 1. Bomba yapma
veya patlatma işi. 2. Dinamit gibi patlayıcı madde­
lerle balık avlama usulü.
 BOM
bombalama, [bomba-la-ma] is. Bombalamak işi.
bombalamak, [bomba-la-mak] gçl. [-r] [-l(ı)-yor] 1.
as. Belli bir hedefe bom ba atarak tahrip etmek;
uçurmak; top ateşine tutmak. 2. B ir yere bombalı
saldırıda bulunmak. 3. argo. (Erkek için) cinsel
ilişkide bulunmak.
bombalanma, [bomba-la-n-ma] is. Bombalanmak
eylemi.
bombalanmak, [bomba-la-n-mak] edil. f. [-ır] 1.
Bombalı saldırıya uğramak. 2. dönşl. f. B om ba sa­
hibi olmak.
bombalatma, [bomba-la-t-ma] is. Bom balatm ak ey­
lemi.
bombalatmak, [bomba-la-t-mak] gçl. f. [-ır] Birine
bir yeri bom balam a eylemini yaptırmak,
bombar, [Far. mubâr] {ağız} is. Bumbar. [DS]
bombarda, [İt. bombarda] {ağız} is. dnz. Eski bir
savaş gemisi. [DS]
bom bardım an, [Fr. bombardement] ıs. 1. as. Bir
yeri top mermileri atarak tahrip etmek; topa tutma.
2. Bomba atmak. ® bombardıman etmek, 1. as.
Top ateşi veya bombalar atarak saldırmak. 2. me­
caz. Birini ağır sözlerle azarlamak. || bombardı­
m an uçağı, as. Bom balama işinde kullanılan uçak.
bombardon, [Fr. bombardon] is. müz. Bandoda en
kaim sesi veren pistonlu, nefesli çalgı.
bombe, [Fr. bombe] is. 1. Şişkinlik; tümsek; kabarık­
lık. 2. sf. Şişkin; kabarık; tümsekli.
bombeli, [bombe-li] sf. Şişkinliği veya kabarıklığı o-
lan.
bombok, [bo(m)+bo/k] (bo ’mbok) sf. kaba. Ç ok kö­
tü; çok berbat.
bomborisa, [İt. bompresso] (bo'mborisa) {OsT} is.
dnz. Cıvadra.
bombol, [bo(m)+bo/l] pekşt. sf. Çok bol.
bombort, [Fr. bomborde] is. müz. Bandoda en kaim
sesli üflemeli çalgı.
bomboş, [bo(m)+bo/ş] (bom boş) sf. Tamam en boş
olan.
bomboz, [bo(m)+bo/z] (bo m b o z) sf. Tamam en boz
olan.
hombus, [Lat. bombus] is. zool. Yaban arısı,
bom uz, [? bom uz / bom us / bamus] {ağız} sf. 1. U-
tangaç; sefil. 2. Keder; sıkıntı. [DS]
bonaça, [İt. bonaccia] is. dnz. Sütlimanlık; rüzgârsız
hava; dalgasız deniz.
bonata, [İt. bonetta] (bo ’nata) is. dnz. Cunda yelke­
ni.
bonavela, [İt. bonavoglia] (bonave’la) is. dnz. Ka­
dırgalarda ücretle çalışan kürekçi; banavela.
bonbon, [Fr. bon (iyi) > bonbon] is. Emilen veya
çiğnenen bir tür şekerleme; fondan. S bonbon şe­
keri, Bonbon.
ÖIİMIİİMM . om
bonboncu, [bonbon-cu] is. Bonbon yapan veya satan
kişi.
bonbonculuk, -ğu [bonbon-cu-luk] is. Bonbon yap­
m a ve satma işi.
boncuk, -ğu [eT. m on-çuk > bon-cuk] is. 1. Cam,
taş, sedef, tahta, plastik gibi m addelerden yapılm a
ortası delikli ve renkli süs aracı. 2. {eAT} Cam. 3.
M ahya kurm a için minarelerin üst şerefelerine geri­
len halatın uçlarına geçirilen şim şir halka. 4. argo.
Çingene veya zenci kadın. 5. {ağız} H avale geçir­
me. [DS] 0 boncuk boncuk, Yuvarlak yuvarlak;
tane tane.\\ boncuk gibi, K üçük ve m avi (göz).II
boncuk mavisi, Yeşile çalan mavi; türkuaz.\\ bon­
cuk tutkalı, B oncuk şeklindeki glüten tutkal.
boncukçu, [boncuk-çu] is. Boncuk yapan ve satan
kimse.
boncuklanm a, [boncuk-la-n-ma] is. Boncuklanm ak
işi.
boncuklanm ak, [boncuk-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] 1-
(Göz yaşı, çiy taneleri, ter ve ağaçlardan sızan öz
sular için) boncuk biçiminde, tane tane, y u v a rla k
damlacıklar oluşmak. 2. Boncuk takınmak. 3. B on­
cuk sahibi olmak. 4 .{ağız} H avale gelm ek; titrem ek.
[DS] 5. {ağız} Billurlaşmak. [DS]
boncuklaşma, [böncuk-la-ş-ma] is. B o n c u k la şm a k
işi.
boncuklaşm ak, [boncuk-la-ş-mak] g ç sz.f. [-ır] B on­
cuk biçimi almak; boncuk gibi olmak,
boncuklu, [boncuk-lu] sf. 1. Boncuğu olan. 2. B o n ­
cukla süslenmiş. 3. jeo l. (M ineraller için) boncuk
şeklinde bulunan,
boncukluk, -ğu [boncuk-luk] is. 1. Boncuk konulan
torba veya kutu. 2. sf. (M alzeme için) boncuk y ap -
m aya uygun,
bonçuk, [mon-çık / bon-çuk] {eT} is. Boncuk,
bonçuklanm ak, [monçuk-la-n-m ak > bonçuk-la-n-
mak] {eT} dönşl. f. [-ur] 1. Boncuk sahibi olm ak. 2-
Süs eşyası edinmek; takılanmak. [DLT]
bond, [İng. James Bond (film kahram anı) > bond] is-
E vrak taşım ada kullanılan kilitlenebilir ve g ü venli
bir çantayı nitelem ekte kullanılır; bond çantası,
bone, [Fr. bonnet] is. 1. Yum uşak veya kıvrım lı k u ­
maş vb. maddeden yapılmış, başı iyice saran k e n a r­
sız başlık. 2. Banyoda ve denizde saçları v e k u la k ­
ları korum ak için takılan plastik başlık,
bonet, [Fr. bonnette] is. Dürbünlerde gözü k o ru m ak
için gözün dayandığı yere yerleştirilen k a u çu k p a r­
ça.
bonfile, [Fr. bon (iyi) + filet (pişmiş et)] is. K a s a p lık
hayvanların bel kemiğinin iki yanında, karın için e
bakan tarafından kalçanın içinden böbreklere k a d ar
olan kısımdan çıkarılan ve sevilerek yenen y u m u ­
şak et.
bonfilelik, -ği [bonfile-lik] sf. (Et için) bonfile o larak
ayrılabilecek nitelikte olan.
Ü B l i » 651
bong, [bon (yans.)] (bon) {eTj is. 1. Ağır bir şeyin ye­
re düşerken çıkardığı ses. 2. sf. (Kişi için) ağır;
hantal; iri yarı. [DLT]
bongo, [İng. bongo drums] is. Elle vurularak çalman
bir tür çifte dümbelek,
bonjur, [Fr. bon-jour] ünl. 1. Günaydın; iyi günler.
2. is. Eskiden giyilen uzun siyah ceket ve çizgili
pantolondan oluşan erkek elbisesi,
bonjurlaşmak, [bonjur-la-ş-mak] işteş, f. [-ır] Elle
tokalaşmak; selamlaşmak,
bonker, [İng. bunker] is. Vapurda yakılmak için ve­
rilen kömür.
bonkör, [Fr. de bon (iyi)+ coeur (kalp)] sf. 1. İyi yü­
rekli. 2. Cömert; eli açık,
bonkörlük, -ğü [bonkör-lük] is. 1. İyi yüreklilik. 2.
Cömertlik.
bonmarşe, [Fr. Au Bon M arche (özel isimden)
(ucuz)] is. İçinde her ttirlü giyim ve süs eşyası, o-
yuncalc vb. satılan büyük mağaza,
bono, [İt. buono] (bo ’no) is. tie. Belirli bir süre so­
nunda, belirli bir paranın, belirli bir kim seye öde­
neceğini belirten senet; vadeli borç senedi. S1 bono
kırdırmak, ic. Vadesi dolmamış olan bir bonoyu
üzerinde yazılı olan miktardan daha az bir para
tahsili ile bankaya vermek.
bonservis, [Fr. bon service] is. Birine çalıştığı yer­
den ayrılırken iyi hizm et yaptığına dair verilen ve
yaptığı işin ne olduğunu, özelliğini ve süresini be­
lirten belge; tem iz iş kâğıdı,
bonzai, [Jap. bon (kesim) + sai (ağaç)] is. Japon­
ya’da yaygın olarak özel yöntem lerle yetiştirilen
cüce ağaç.
booş, [bö-ş] (bo:ş) {eT} Boş; serbest. [EUTS]
bop, [Slav, bob] is. 1. Pokerde her oyuncunun ortaya
koyduğu para. 2. Aynı oyunda yerdeki paraya razı
olduğunu anlatmak için söylenen söz.
boppa, [Yun. pappos] {ağız} is. B üyükbaba. [DS]
bopstil, [İng. bobstyle] is. 1. Züppece giyim. 2. Böy­
le giyinen kimse.
bor1, [bor (yans.)] is. Y üksek sesle bağırmayı, ağız
kavgası gürültüsünü anlatan kök. [Zülfıkar] bor bor
bor-ıl-de-mek. S bor bor barıldemeh (harılda­
mak), {ağız} is. Yüksek sesle konuşmak; bas bas ba­
ğırmak. [Zülfıkar]
bor2, [bor j j J is. 1. {eAT} Boz renk; boz. 2. {ağız}
Boz renkli sığır. [DS]
bor3, [Far. bör] {eT} is. Şarap; içki. [DLT] [EUTS]
[İKPÖy.] [KB] [Gabain] [Yüknekî]
bor4, [bor-a-mak > bör] (bo:r) {eT} is. Fırtına; bora.
[Clauson]
bor5, [Kazk. bor (tebeşir) / Yun. poros / pori / pouri
(yumuşak taş) / Erme, pur (alçı) jy ] {eAT} is. 1.
Taşlık, sürülmemiş, otsuz ve tarım a elverişli olm a­
yan sert toprak. 2. {ağız} Yağmurdan sonra toprağın
BOR
üstünde m eydana gelen tuzlu beyaz tabaka. [DS] 3.
{ağız} Yollarda havaya kalkan toz. [DS] 4. {ağız}
Kireç; tebeşir; beyaz toprak. [DS] 5. {ağız} Taşların
güneye bakan yüzünde oluşan yosun birliği. [DS] 6.
{ağız} sf. Yumuşak. [DS] S bor bırakmak, {ağız}
Tarlayı ekecekmiş gibi sürüp boş bırakmak. [DS]
bor6, [İng. bort] is. 1. Örtü olarak kullanılan yünden
kaba dokuma. 2. Yuvarlak tanecikli sarımtırak el­
mas. 3. Kuyumculukta ve sanayide kullanılamayan
kara elmastan başka her elmas.
bor7, [Yun. bor] {eT} is. Bora; kar fırtınası; boran;
fırtına. [ETY] [Gabain] [Tekin]
bor8, [Fr. bore] is. kim. Atom numarası 5, atom
ağırlığı 10,82; çok sert, kahverengi-siyah amorf,
yoğunluğu 2,4 olan ve 2000°C’de ergiyen ve bili­
nen hiçbir eriticide çözünmez; Gay-Lusac ile
Thenard ve Dauy tarafından 1808’de aynı zamanda
ayrı ayrı bulunan bir element; sembolü: B. S bor
zehirlenmesi, tıp. B orik asidin sebep olduğu zehir­
lenmeler.
bora1, [? bora °j^] is. 1. {OsT} Maden eğentisi; m a­
den cürufu. 2. {ağız} Küp ya da teneke dibinde ka­
lan bulanık zeytinyağı tortusu. [DS]
bora2, [Yun. boreas (kuzey rüzgârı) > Vend. İt. bora]
(b o ’ra) is. Sağanak yağmurla beraber gelen çok
şiddetli ve geçici rüzgâr. S bora patlamak, B ir­
den şiddetli rüzgâr çıkmak.\\ bora yemek, Boraya
yakalanm ak ve sığınacak yer bulamamak.
boraç, -cı [bor-aç] {ağız} is. Toprak kap; boduç. [DS]
borada, [Ar. burada] {ağız} is. Demir tozu. [DS]
borağan, [Moğ. bora-ğan / buru-ğan] {ağız} is. Bora;
fırtına; kasırga; sis. [DS]
borak, -ğı [Yun. pouribor => bor / bor-ak] is. Tarıma
elverişli olmayan, taşlık veya işlenmemiş toprak,
boraks, [Far. burâh > Ar. bürak > Fr. borax] is. kim.
Yoğunlaşmış bir borik asitten türeyen Na 2B 407 ,
1 0H2ö formülündeki sodyum tuzu,
boral, [Fr. borale] is. fız. nükl. Alüminyum içinde
bulunan bor karbürden oluşan ve ısısal nötronlar
için büyüle bir soğurma gücü gösterdiği için ışı­
nım dan koruyucu ekran imalinde kullanılan bir
madde.
boralı, [bora-lı] sf. Yağmurlu, sert ve soğuk rüzgârlı.
boran1, [Moğ. bora-ğan / buru-ğan > boran j b j J is.
1. Rüzgâr, şimşek ve gök gürültüsü ile beraber or­
taya çıkan sağanak yağmur ve dolu yağışı. 2. {eAT}
is. Fırtınalı yağmur. 3. {ağız} Sis; duman. [DS]
boran2, [bor-an] {ağız} is. 1. İç sıkıntısı. 2. Bela; fe­
laket. [DS]
boran3, [? boran] {ağız} is. B ir tür yaban güvercini.
[DS]
b orana1, [Far. bürânî] {ağız} is. 1. Borani. 2. Suda
haşlanmış yum urta üzerine sarımsaklı yoğurt dökü­
lerek yapılan bir tür yemek. 3. Komposto. 4. Ekşi
BOR
m eyvelerden pekmez ve etle yapılan bir tür yemek. borbaş, [moyum > moyum -â-m ak > borba-mak >
5. Kışlık olarak kurutulmuş taze fasulye. 6. Ispa­
nak. [DS]
borana2, [Slav, boronâ / branâ] {ağız/ is. Toprak dü­
zeltmekte kullanılan bir tür tırmık. [DS]
boranhane, [boran + Far. -hâne] (boranha.ne) {ağız!
is. Güvercinlik. [DS]
boranı, [Ar. Bürân (Halife M e ’m u n ’un eşi) > Far.
bûrânl] {ağız} is. 1. Yoğurtlu mantı; tatar böreği. 2.
Sarımsaklı yoğurt. [DS]
borani, [Ar. Bürân (Halife M e'm un'un eşi) > F3v.
bürânî] (bora:ni) is. Pirinç veya bulgur ile pişirilen
ıspanak, semizotu üzerine sarımsaklı yoğurt dökü­ borca, [İt. bolgia] {OsT} is. Çukur,
lerek yenen bir tür yemek,
boranlamak, [boran-la-mak] /ağızj gçsz. f [-r] /-
l(ı)-yor] 1. Kar yağmak., 2. Hava bulanmak; sislen­ borç1, -cu [Sogd. pure] is. 1. Birine verilmesi, öden­
mek. [DS]
boranlı, [boran-lı] {ağız} sf. (Hava için) kapalı; bulut'
lu; sisli. [DS]
borantı, [boran-tı] {ağız} is. Eski elbise; giyilmiş el­
bise. [DS]
borasit, -di [Fr. boracite] is. jeol. Doğal magnezyum
kloroborat.
borat, [Fr. borate] is. kim. Borik asidin tuzu veya
esteri.
borata, [? borata] is. Unu kepeğinden ayıran elekli
dolap.
boraz1, [bor5 > bor-az] {ağızj is. 1. Yağmur sonrasın­
da toprağın üzerinde oluşan tuzlu tabaka. 2. İşlen­
m ediği için boş kalmış ve sertleşmiş tarlanın topra­
ğı; taşlık ve sert toprak. [DS]
boraz2, [Yun. apörizo (kökten çıkan sürgün)] kığız}
is. 1. Yeni dikilen asma çubuğu. 2. M eyve fidan’.
[DS]
borazan, [boru + Far. -zen (çalan) > boru+zen] is. 1.
as. Koni şeklinde genellikle piyade tarafından çalı­
nan perdesiz üflemeli bakır çalgı. 2. Bu aleti çalan
kişi. S borazan gibi, (Ses için) çok kalın ve gür.
borazancı, [borazan-cı] is. Borazan çalan kişi,
borazancıbaşı, -nı [borazan-cı+baş-ı] is. Baş bora­
zan.
borazancılık, -ğı [borazan-cı-lık] is. Borazancının
işi.
borbag, [moyum > moyum-â-mak > borbâ-mak >
borbâ-ğ] {eTj is. İşi savsaklama, uzatma ya da ya­
rım bırakma.
borbal, [Güre, borbal] {ağız} is. Değirmen taşını dön­
düren suyun çarptığı kanatlar; su çarkı; türbin. [DS]
borbalmak, [moyum > moyum-â-mak > borbâ-mak
> borbâ-l-mak] {eT} edil. f. [-ur] Karışmak; karışık­
lık içine düşmek; sorun yaratmak. [DLT]
borbamak, [moyum > moyum-â-mak > borbâ-mak]
{eT} gçl. f [-r] İşin üzerine düşmemek; titiz dav­
ranmamak; savsaklamak. [DLT]
IM IİİM E S Ö M .
borbâ-ş] jeTj sf. Gevşek; tembel; uyuşuk; nam.
[Clauson]
b o rb aşm ak , [moyum > moyum -â-m ak > moyum-â-
ş-mak > borba-ş-mak] /eT} işteş, f. [-ur] Karışmak;
dolaşmak. [Clauson] [DLT]
borbatnıak, [moyum > moyum-â-mak > borbâ-mak
> borba-t-mak] {eT} gçl. f. [-ur] (Birinin işi için)
karıştırmak; geciktirmek; oyalamak. [DLT]
borbay, [bor-bay ?] {ağı:} is. 1. Baldır. 2. Bilek. [DS]
bore, [Sogd. pure => bore ^ j y ] is. Borç. S b o re issi,
{eAT} Alacak sahibi; alacaklı.
borcak, -ğı [büı-mak > burçak] {ağızj is. Sarı çiçekli.
yakılabilen, süpürgeye benzer bir ot. [ÜS]
mesi gerekli olan para veya maddî değeri o k n şey;
ariyet; ikraz; karz; kredi; ödünç; takıntı; takanak. 2.
mecaz. Manevî ve ahlaki yükümlülük; ödev; m in­
net;. S borca almak, Bedelini daha sonra ödemek
üzere almak; veresiye almak.\\ borca batmak, Aşı­
rı derecede borcu olmak.\\ borca ginnek, 1. Borç
p ara almak. 2. Borçlanmak.\\ borcunu bilmek.
Borcunu zam anında öder olmak. |j borcunu harcııii
bilmek, {ağız} Ödeyemeyeceği borç altına girm e­
mek; hesaplı davranmak; dürüst davranmak. [DS]||
borcunu kapatmak, Borçlarını ödeyip bitirmek]]
borcu asm ak, Ödememek.|| borç açmak, Borç­
lanmakr.|| borç almak, Sonra ödemek üzere birin­
den p ara veya bir başka şey almak !| borç altına
girm ek, /. Borçlanmak. 2. Yükümlülük doğuran
bir davranışta bulunmak. 3. Borç para almak.\\
borç bakiyesi, Hesap kesiminde borçlu kalınan
para miktarı. ]| borç bilmek, Bir şey yapm ayı yeri­
ne getirilm esi gerekli bir yüküm lülük olarak değer­
lendirmek.|| borç bini aşmak, l. Ödemede zorla­
nacak kadar borçlanmak. 2. Çok borçlu olmusma
karşılık aldırm azlık etmek.\\ borç etmek, Borçlan­
mak.i| borç gırtlağa çıkmak, A şın derecede borç­
lanmak,|| borç harç, Borçlanarak veya benzeri yo l­
lara baş vurarak. ]| borç ikrarı, hıık. Borçlu olun­
duğunu kabullenme.|| borçlar hukuku, huk. Borç
ilişkilerini düzenleyen kuralların tümii.|| borç issi,
{eAT} Alacak sahibi; alacaklı.\\ borç p a ç ad a n ak­
mak, Çok borçlu olmak.\\ borç paçasından ak­
mak, Ödeyemeyeceği miktarda borçlanmak. || borç
pusulası, Alacaklıya ödenecek paraları gösteren
cetvel.|i borç senedi, Borçlu tarafından alacaklıya
ödenecek parayı ve ödeme gününü gösteren senet]\
borçtan ibra, Borçlu ile alacaklı arasmda düzen­
lenen borçtan kurtıılunduğuna dair senet. || borçtan
kurtulmak, Borçlarını ödeyip bitirmek)] borç ver­
mek, ileride geri alm ak üzere vermek; hesap aç­
mak; kredi açm ak.|| borç yapm ak. Borçlanmak.^
borç yem ek, Geçimini sağlamak için borca gir­
mek.
i p w e m ı . 653 ___ _____
borç2, [Rus. borse] is. Pancar, lahana ve et ya da
krema konularak yapılan bir tür çorba; porç; borş.
borça, [bör > bor-çâ] (borça:) {eT} is. Fırtına; bora.
[ETY]
borçı, [bör (şarap) > bor-çı] (borçı:) {eT} is. 1. Bah­
çıvan. [EUTS] 2. Üzüm vergisi toplayan memur.
[EUTS] 3. sf. İçki içen; içkiye düşkün. [KB]
borçıgın, [? borçığın / borçikın] {eT} sf. Koyu mavi
gözlü.
borçın, [Moğ. borçın] {eT} is. Dişi ördek; burçin.
[Nevâyî]
borçikın, [bor-çi-kın / bor-çı-ğm] {eT} sf. Koyu mavi
gözlü.
borçlandırılm a, [borç-la-n-dır-ıl-ma] is. Borçlandı­
rılmak eylemi,
b orçlandırılm ak, [borç-la-n-dır-ıl-mak] edil, f [-ır]
Birinin borçlanmasına yol açılmak,
borçlandırm a, [borç-la-n-dır-ma] is. Borçlandırmak
işi.
borçlandırm ak, [borç-la-n-dır-mak] gçl. f. [-ır] Bi­
rinin borçlanmasını sağlamak,
borçlanılm a, [borç-la-n-ıl-ma] is. Borçlanılm ak ey­
lemi.
borçlanılm ak, [borç-la-n-ıl-mak] edil. f. [-ır] Borca
girilmek, borç edinilmek,
borçlanm a, [borç-la-n-ma] is. Borçlanm ak eylemi,
borçlanm ak, [borç-la-n-mak] gçsz. f. [-ır] 1. Borç
almak; kredi almak; veresiye almak. 2. Borca gir­
mek; borç yapmak; takmak. 3. mecaz. M anevî bir
yükümlülük altına girmek,
borçlu, [borç-lu] sf. 1. Borcu olan; borç almış, borca
girmiş bulunan. 2. huk. Borç konusu olan edimi ye­
rine getirmekle görevli kimse; medyun; zimmetli.
3. mecaz. M anevî bir yükümlülüğü bulunan; min­
nettar. S b o rçlu çıkm ak, A lacak verecek hesa­
bının denkleştirilmesi sırasında vereceği kalmak.\\
borçluya kefil, güçlüye vekil, Korkulu işlere gire­
cek kadar gözii p ek olan.
borçluluk, -ğu [borç-lu-luk] is. Borçlu olma durumu,
borçsuz, [boıç-suz] sf. 1. Borcu olmayan. 2. zf. Borç
yapmaksızın. S borçsu z h arçsız, H içbir borç y a p ­
madan.
borçsuzluk, -ğu [borç-suz-luk] is. Borçsuz olma du­
rumu.
bord, [bord / bort (yans.)] is. Patlayıp çıkmayı, sıkı­
şan hava ya da sıvıların dışarı çıkışlarını, haşlama
sonucu patlayıp dağılmayı, birden kurtulmayı anla­
tan kök, bord-la-mak.
b o rd a1, [İt. bordo] (b o ’rda) is. 1. dnz. Geminin su
üstünde kalan kısmının yanlan. 2. Temeli su içinde
kalan iskele, m endirek gibi yapıların yan tarafı. 3.
Dönülen taraf. 4. ünl. as. Düşman gemisine yanaşa­
rak zorla girme emri.fi1 b o rd a ateşi, as. B ir borda­
da bulunan topların aynı zam anda ateş etmeleri.\\
borda atış gücü, as. Borda toplarının hepsinin bir
_______________________________ BOR
tek atışta savurduğu mermilerin ağırlık toplamı.\\
b o rd a batary ası, as. Aynı anda atış yapan topların
tümü.|| b o rd a etm ek, Yandan yanaşmak.]} b o rd a
bo rd ay a, dnz. iki geminin yan yana birbirine y a ­
naşarak yatması.\\ b o rd a botu, dnz. Gemilerin bor­
dasını temizlemek için ayrılmış küçük fi!ika.\\ b o r­
d a d a n alm ak, dnz. Rüzgârı veya akıntıyı geminin
omurgasına dikey yönden karşılamak. |[ b o rd a de­
nizi, dnz. Gemiye dalgaları bordalarından çarpan
deniz. || b o rd a fenerleri, dnz. Gemilerin sol yanın­
da kırmızı, sağ yanında yeşil olarak yakılan lamba­
lar. || b o rd a hattı, as. Donanma gemilerinin aynı
hizada ve paralel olarak girm ek için aldıkları e-
m ir.|| b o rd a iskelesi, dnz. Geminin sol tarafı.|| b o r­
da kaplam ası, dnz. Bir gemi teknesinin su çizgi­
sinden güverte hizasına kadar dış taraftan döşenen
kaplama.\\ b o rd a levhası, ıılaşt. Uçak veya otom o­
billerde pilotun veya sürücünün rahat görebileceği
şekilde yerleştirilmiş gösterge ve cihaz tablası.\\
b o rd a yelkeni, {OsT} dnz. tar. Eski gemilerde kul­
lanılan yelkenlerden birisinin adı.
b o rd a ', [Yun. pörta] {ağız} is. İki kanatlı büyük kapı.
[DS]
b o rd alam ak , [borda-la-mak] gçl. f. [-r] [-(ı)-yor]
dnz. 1. Bir gemiye bordası hizasından yaklaşmak.
2. Bir gemiye borda hizasından çarpmak. 2. Bir
geminin sancak veya iskele hizasında olmak. 3.
Kıyıya paralel olarak gitmek.
b o rd a n a 1, [Yun. protano / bordona] /ağızj is. Düz
direk. [DS]
b o rd a n a 2, [? bordana] {ağız! «■ Gelin götürülürken
süs olarak atın üzerine örtülen işlemeli kumaş. [DS]
bordel, [İt. bordello / Fr. bordel] {ağız} is. Genelev.
[DS]
b o rd ın a r, [Yun. prinari] {ağız} is. Pırnar meşesi, (Ju-
niperus sabina). [DS]
b o rd lam ak , [bord (yans.) > bord-la-mak] {ağız} gçl. f.
[-r] [-l(u)-yor] (M anda ve deve için) yavrulamak;
doğurmak. [DS]
b o rd o , [Fr. Bordeaux (Fransa ’da bir şehir ve burada
üretilen şarapların renginden)] is. 1. Mora çalan
kırmızı, şarap tortusu rengi. 2. sf. Bu renkte olan,
bordozluk, -ğu [? bordoz-luk] {ağız} is. Kabadayılık.
[DS]
b o rd ro , [Fr. bordreau] is. 1. Bir hesabın ayrıntılarını
gösteren cetvel. 2. Hizmet akdi ile çalışanlara öde­
nen ücretlerin aslını, kesintilerini ve ödenecek m ik­
tarları gösteren cetvel,
borduz, [Yun. paradeisos (park) > Far. bardüz / pâllz
/ Ar. falız] {eT} is. Sebze bahçesi; bostan. [DLT]
b o rd ü r, [Fr. bordure] is. 1. Herhangi bir şeyin kenarı
boyunca uzanan süs. 2. Bir şeyi korumak ve süsle­
mek amacıyla kenarına yapılan çerçeve. 3. Bahçe­
lerde çiçekli ve çimenli kısımları yoldan ayıran
bölme. 4. süsl. Halı, minyatür ve yazma kitaplarda
BOR
sayfaların, örtü ve mendillerin, kutu ve çekmece gi­
bi eşyaların etrafını çeviren süslemeli kısım,
b o rg u , [bor-ğü y -jy ] {eAT} is. Boru.
borguy, [bör-ğü-y ?] {eT} is. Üflenerek öttürülen bo­
ru. [DLT]
b o rh an a, [Slav, boronâ] {ağız} is. Toprak düzeltmek­
te kullanılan bir tarım aracı. [DS]
b o n , [bor-ı / bür-ı] {eT} is. 1. -*■ büri2. 2. Hokka ve
taş gibi şeylerin yarılmaması için ağızlarına geçiri­
len halka. [DLT]
b o rik , [yor-ık / yor-uk] {eT} is. -*■ yorık. [DLT]
b o rik , -ği [Fr. borique] is. kim. Bordan türeyen bir
asit ve bir anhidridin adı. S b o rik asit, E tkisi az,
beyaz, s e d e f görünümünde, çözeltisi antiseptik ola­
rak kullanılan H 3 B O 3 form ülündeki bor asidi; asit
borik.
b orikli, [borik-li] sf. kim. İçinde borik asit bulunan,
b o rin a, [İt. borina] (bori ’na) is. dnz. Direkteki yatay
serenlere açılan dört köşe yelkenleri geri doğru ge­
ren iplerin bağlandıkları köşelere yakın olarak bu­
lunan ve yelkeni çevreleyen halatın üzerindeki üç­
gen sapanlara bağlanan ip; burina.
b o rin eta, [İt. borinetta] (b o ’rinetta) {ağız} is. Yelken­
lilerde kullanılan bir tür halat; burinata. [DS]
b o rla, [Slav, bürilo] {ağız} is. Çamdan yapılmış su
kabı. [DS]
borlag, [bor-lağ jy ] {eAT} is. Sürülmemiş tarla.
h o rlam ak , [borğü > boru > bor-la-mak] {ağız} gçl. f.
[-r] [-l(u)-yor] İçini oymak. [DS]
borlo, [Fr. brule] {ağız} is. Bezik oyununda kullanı­
lan "geçti, değişmez artık” anlamında bir deyim.
[DS]
b o rlo ta, [İt. burlota] {ağız} is. dnz. Eskiden deniz sa­
vaşlarında kullanılan bir ateş gemisi. [DS]
b o rlug, [bor-luğ / bor-luk] {eT} is. -*■ borluk. [EUTS]
b o rlu k , [bör (şarap) > bor-luk] {eT} is. Meyve bah­
çesi; üzüm bağı. [EUTS] [İKPÖy.] [Gabain]
bo rlu k çı, [bor-luk-çı] {eT} is. -*■ borlukçu. [EUTS]
b orlu k çu , [bör (şarap) > bor-lulc-çu] {eT} is. Bağcı;
bahçıvan. [İKPÖy.]
b o rluvu, [bor-lağu > borluvu] {ağız} is. Damların ke­
narındaki oluk; saçak oluğu. [DS]
b o rn o , [İt. pemo] is. dnz. M akara ekseni.
bornoz, [Ar. büm üs o-o* > Fr. burnous] is. 1. Önden
açık, kollu, havludan yapılmış, banyodan sonra ku­
rulanm ak için giyilen giyecek. 2. A frika’da Berbe-
rilerin giydikleri başlıklı, kısa kollu, geniş bir üst­
lük.
b o rn u z, [Ar. büm üs > böm üz i r _>_*;] {OsT} is. -*• bor­
noz.
b o ro , [? boro] {ağız} is. Ü stü iki yarım, altı bütün
gözlü büyük dolap. [DS]
ıra m tE s o M .
b o rsa , [Yun. bursa (meşin) > İt. borsa (kese) / An-
vers’te yabancı tüccarların toplandığı m eydan adın­
dan] (bo'rsa) is. 1. Bazı tüccar ve özellikle sarraf­
larla değerli kâğıt ve tahvil alış verişi ile uğraşanla­
rın, alım satım ve değişim amacıyla devletin dene­
tim i altında iş yaptıkları yer. 2. Menkul kıymetler
ya da emtia üzerine alım satım yapılan piyasa. 3.
Borsaya devam eden kişilerin tümü. 0 b o rsa oyu­
n u , Tahvil, hisse senedi, döviz gibi değerlerin yük­
selm e veya düşmesinden yararlanarak yapılan alış
veriş işlemi.\\ b o rsa sim sarı, Borsada aracılık y a ­
p a n kimse.
b o rsacı, [borsa-cı] is. İşi ve mesleği borsa işlemleri
olan kimse.
b orsacılık, -ğı [borsa-cı-lık] is. 1. Borsada yapılan iş
ve işlemler. 2. Borsacının yaptığı iş; borsacının
mesleği.
b o rsm u k , [Toh. borsumuk> borsmuk / porsuk] {eT}
is. Porsuk,
b o rsu , [borsu] {eT} is. Fasulye. [EUTS]
b o rsu k , [Toh. borsum uk > borsmuk / borsuk] {eT} is.
Porsuk.
b o rş, [Rus. borse] is. 1. Lahana çorbası. 2. Sebzeler­
le, kırmızı lahana ve pancarla yapılan, ekşi krema
ve haşlam a sığır etiyle sunulan çorba; borç; porç.
b o rt, [bord / bort (yans.)] is. Patlayıp çıkmayı, sıkışan
hava ya da sıvıların dışarı çıkışlarını, haşlam a so­
nucu patlayıp dağılmayı, birden kurtulmayı anlatan
kök, bort-dür-mek, bort-la-mak.
b o rta , [bortâ] (borta:) {eT} is: Altm kırıntıları. [DLT]
[Clauson]
b o rta la m a k , [bortâ-lâ-mak] (borta: la:mak) {eT} gçl.
f [~r] A ltm yaprakları ile süslemek. [Clauson] [DLT]
b o rta la n m a k , [borta-la-n-mak] {eT} edil. f. [-ur] A l­
tm yaprakları ile süslenmek. [DTL] [Clauson]
b o rtd ü rm e k , [bort (yans.) > bort-tür-mek] {ağız} gçl.
f [~ür] Biraz haşlamak; börttürmek. [DS]
b o rtlacı, [bort (yans.) > bort-la-(y-ı)cı] {ağız} sf. -*■
bortlayıcı. [DS]
b o rtla k , -ğı [bort (yans.) > bort-lak J {eAT} {ağız}
is. Deve yavrusu. [DS]
h o rtla m a k , [bort (yans.) > bort-la-m ak {eAT}
{ağız} gçsz. f. [-r] (Deve, m anda vb. için) yavrula­
mak; doğurmak. [DS]
b o rtlay ıcı [bort (yans.) > bort-la-mak > bort-la-y-ıcı]
{ağız} sf. (Deve ya da manda için) gebe. [DS]
b o ru , [eT. bor-ğu / bor-ğu-y > boru] is. 1. Bir yerden
başka bir yere sıvı veya gaz akıtmaya yarar, içi boş,
uçları açık, dar ve uzun yuvarlak nesne. 2. as. tar.
M ehter ve daha önceki saltanat alameti olan tuğlar­
da yer alan ve nefesle çalman perdesiz madenî çal­
gı; nefir. 3. Megafon. 4. argo. Boş söz; saçma. 5.
{ağız} Söğütten çıkarılan düdük. [DS] 6. argo. Gü­
rültü. 7. argo. Fahişe. 8. argo. Erkeklik organı. 9.
M lM f f S M .6 5 5 BO S

argo. Edilgin eşcinsel erkek. 10. sf. argo. Kolay; ların geçtiği organik yapılar. 2. bot. Bitişik çanak
zahmetsiz. 11. argo. Anlamsız; manasız. S b o ru ve taç yaprakların altında bulunan borum su bölüm,
ağı, Tesisatı oluşturan boruların bütünü. || b o ru b o ru c u k lu , [boru-cuk-lu] sf. bot. (Bitki için ) bir ya
a n a h ta rı, Boruları birbirine bağlam ak için kulla­ da daha çok borucuğu olan.
nılan özel anahtar.|| b o ru askısı, H er türlü boru­ b o ru k 1, -ğu [? borak / poruk] {ağız} is. bot. Süpürge
nun asılmasında kullanılan lama demirden ya p ıl­ yapmakta kullanılan, sarı çiçekli, tohumları zehirli
mış askılık.\\ b o ru bileziği, 1. Soba borularının ek bir yabani çalı; katır tırnağı, (Spartium junceum )
yerlerine geçirilen süslü çember. 2. Birbirine ekle­ [DS]
nen boruların ağızlarının etrafına geçirilen enli b o ru k 2, -ğu [bor-uk] {ağız) sf. (Meyve için) ham.
halka.\\ b o ru çalm ak , müz. Borazan öttürmek.|| [DS]
boru çiçeği, bot. Bahçe ve çardakları süslem ek için b o ru lu , [boru-lu] sf. Borusu olan,
yetiştirilen sarm aşık türü bir bitki; çan çiçeği; tatu­ b o ru m su , [boru-msu] sf. Boru biçiminde olan,
la, (İpomaea purpurea) . || b o ru çiçeğigiller, bot. b o ru zen , [boru + Far. -zen] {OsT} is. tar. Boru çalan
Çan çiçeğigiller.\\ B oru değil! argo. D eğer veril­ kimse.
meyecek durum değil.\\ b o ru dem eti, B ir ısı değiş­
b o ry a 1, [Far. büriyâ] {ağız} is. Hasır. [DS]
tiricisindeki boruların tümü. || b o ru dirseği, D irsek
b o ry a2, [Yun. puryâ] {ağız} is. A raba tekerleğinin or­
gibi kıvrılmış boru.|| b o ru döşem ek, Akışkan bir
tasına geçirilen çelik boru parçası; poyra. [DS]
maddeyi bir yerden başka bir yere aktarm ak veya
taşımak için boruları birbirine eklemek. || b o ru gibi boryaz, [Yun. boreas => boryaz jk j.r] {eAT} is. Poy­
ötm ek, Boş şeyler konuşmak. || b o ru h a ttı, 1. Birbi­ raz.
rine bağlanmış boruların m eydana getirdiği dizi. 2 . b o rza, [Yun. aporizo] {ağız} is. 1. Yeni dikilen asm a
Askerî ve ekonom ik am açlarla bir yerden başka bir çubuğu. 2. M eyve fidanı. [DS]
yere akaryakıt veya ham petro l akıtm ak için kulla­ b o s1, [bos] {ağız} is. "Vücutyapısı, endam ” anlamın­
nılan boru tesisleri.\\ b o ru k ab ağ ı, bot. Boğumsuz daki "boy bos ” ikilemesinde kullanılır. [DS]
ve boru gibi uzun su kabağı. || b o ru kelepçesi, Bo­ bos,2 [Far. büs] {OsT} is. Öpücük,
ruyu duvara tespit etmekte kullanılan, bir tarafı
bosa, [İt. bozza] (b o ’sa) is. dnz. Demir zincirini
sabit, diğer bölümü cıvata ile sıkıştırılabilen g e­
tutmakta kullanılan kısa halat veya zincir,
reç.|| b o ru m engenesi, D iş açma, kesme gibi işlem­
bosaga, [Moğ. bosa-ğa] {eT} is. Yurt adı verilen ça­
leri yapabilm ek için borunun sıkıca bağlandığı
dırın kapı çerçevesinin alt kısmı; eşik. [Nevâyî]
alet.|| B oru m u b u? K üçük sayılacak bir şey veya
durum değil. || b o ru sesi, tıp. Bazı akciğer hastalık­ bosanç, [bos-anç] {eT} is. Elem; keder. [ETY]
larında üflenen bir boru sesini andıran ve dinle­ bo şan m ak , [bos-an-mak / bus-an-mak] {eT} gçsz. f.
mekle işitilebilen ,se.s'.|| b o ru su ötm ek, 1. Yetkisi [-ur] Kederlenmek; m üteessir olmak; kaygılan­
olmak. 2. Sözü geçmek; dilediğini yaptırabilmek.\\ mak; üzülmek. [EUTS]
borusuna ot tık a m a k , Gücünü ve etkisini kesmek. || b o sa n tu rm a k , [bosa-n-tur-mak] {eT} gçl. f. [-ur]
(birinin) b o ru su n u çalm ak , Çıkar sebebiyle bir Kederlendirmek; üzmek. [EUTS]
kimsenin şahsını, fikirlerini övmek; söylediklerini bosgak, [bos-ğalc / boz-ğak] {eT} sf. 1. Bozulmuş.
aktarmak.|| b o ru su tu tm a k , 1. (Zenciler için) ağzı [EUTS] 2. Bozulma. [EUTS]
köpürerek kriz geçirmek; babaları tutmak. 2. Çok b o sk u n m ak , [baksı / bahşi ? > boskun-mak] {eT}
öfkelenerek etrafa saldırm ak.|| b o ru te rtib a tı, g çsz.f. [-ur] Öğrenmek; okumak. [EUTS]
İçinden sulu veya toz halinde akışkanların dolaştığı bo sm ak , [bos-mak / boz-mak] {eT} gçl. f. [-ur] B oz­
boru ve kanalların tamamı. || b o ru yollu bilgisa­ mak; kırmak; parçalamak. [EUTS]
yar, biş. Aynı anda çalışan bir dizi işlemcide bilgi­
b ostan , [Far. bü (koku) + -sitân (yer) {OsT} is.
leri seri halinde işlem ek için çok büyük hızlara g ö ­
1. Sebze bahçesi. 2. Kavun, karpuz tarlası. 3. Ka­
re tasarlanmış bilgisayar; pipeline]] b o ru yolu, 1 .
vun ve karpuzun ortak adı. 4. {ağız} Hıyar. [DS] S
Bir tesisatta boruların geçtiği veya döşendiği yer;
b o stan bekçisi, Bostan bekleyen kimse. || b o stan
kanalizasyon. 2. Petrolü çıktığı yerden başka bir
bozan, {ağız} bot. Bitkiler üzerinde asalak olarak
yere akıtan boru tesisatı; payplayn.|| b o ru y u çal­
yaşayan klorofilsiz bitkilerin genel adı; canavar
mak, 1. Bir nimete konmak. 2. Başarmak.
otu; taun otu, (Orobancaceae). [DS]|| bo stan bo­
borucu, [boru-cu] is. 1. Boru yapıp satan kimse. 2.
z u n tu su , 1. Belirli bir düzen içinde olmayan, dar­
Boru takma ve yerleştirm e işinde çalışan kimse. 3.
m adağınık yer. 2. Bostana benzeyen, bostan gibi
as. Boru çalmakla görevli asker; borazan. 4. tar.
görünen.|| b o stan böceği, {ağız} zool. Danaburnu.
Tulumbacılık kuruluşunda yangın söndürme hortu­
[DS]|| b o stan dolabı, Eskiden kuyulardan su çek­
munun borusunu taşım akla görevli kişiler,
mekte kullanılan ve hayvan gücü ile çalışan bir dü­
borucuk, -ğu [boru-cuk] is. anat. 1. Uzunluğu az,
zenek.|| b o stan güzeli, {ağızj bot. 1. Küçük fa k a t
çapı küçük, içinden bir takım vücut sıvısı ve salgı­
kokulu yuvarlak bir tür kavun. 2. Tarlalarda yeti­
BOS
şen hardala benzer kırmızı çiçekli bir ot. 3. Ayçiçe­
ği. [DS]|| bostan kebabı, Ana m alzemesi bostan
patlıcanı ve kuzu inciği olan bir tür tencere keba-
bı.|| bostan kesen, {ağızj zool. Danaburnu. [DS]||
b ostan k o rk u lu ğ u , 1. Tarlalarda kuşları ürkütmek
için dikilmiş insan şeklindeki kukla. 2. Kendisinden
istenilen verim alınamayan, kendisini kimsenin
saym adığı kişi. || bostan otu, {ağızj bot. Semizlik;
semizotu. [DS]|| b ostan patlıcan ı, Çekirdeksiz, iri
ve yuvarlak bir tür patlıcan.\\ b o stan yıldızı, {ağızj
Akşam yıldızı; çoban yıldızı. [DS]
b ostana, [Ar. bustâne (küçük bahçe)] {ağızj is. Sala­
ta. [DS]
bostancı, [bostan-cı] is. 1. Bostan yetiştiren kimse. 2.
{ağızj Bostan bekçisi. [DS] 3. tar. İm paratorluk dö­
neminde sarayın güvenliği ile sarayın bahçesinin
bakımını ve İstanbul’un asayişini sağlamakla gö­
revli teşkilatta görevli kişi, fi1 b ostancı ocağı, tar.
Bostancıların bağlı olduğu ocak.
b ostancık, -ğı [bostan-cık] {ağızj is. Çıbana benzer
büyük şişlik. [DS]
b o stan cılar, [bostan-cı-lar] is. tar. Saray kuruluşun­
da, padişah saraylarının korunması ile görevli su­
bay ve askerler; bostancıyan.
bostancılık, -ğı [bostan-cı-lık] is. 1. Bostan yetiştir­
m e ve satm a işi. 2. Bostancının görevi,
bostancıyan, [bostan-cı + Ar. -y-ân OL (bos­
tancıya:n) {OsTj is. tar. -* bostancılar,
bostaniyan, [Far. bostâniyân OUU-jj] (bosta:niya:n)
is. tar. -*• bostancılar,
b ostanlık, -ğı [bostan-lık] is. Bostan olan yer.
bosuş, [bos-uş] {eT} is. Kaygı; keder; gam; üzüntü.
[EUTS]
bosuşlug, [bos-uş-luğ] {eTj sf. Kaygılı; kederli; üzün­
tülü. [EUTS] [ETY]
bosüm ek, [bos-u-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] Üzülmek.
[DS]
bosütm ek, [bos-u-t-mak] {ağızj gçl. f. [-ür] Üzmek;
kederlendirmek. [DS]
boş, [ef. boş / boş] sf. 1. {eTj {eAT} {ağız} Serbest;
hür; özgür. [DS] 2. Üstünde ve içinde hiç kimse ve
bir şey bulunmayan; çıplak; tehi. {eT} (aynı) [ETY]
[EUTS] [Gabain] [Yüknekî] [KB] 3. Issız; tenha. 4.
Yapacak bir işi olmayan; iş bulamamış olan; işsiz.
5. mecaz. Bilgisiz. 6. (Makam için) görevlisi olma­
yan; münhal. 7. mecaz. Yararsız. 8. Bir işte kulla­
nılmayan. 9. Gerçeğe dayanmayan; hayal ürünü.
10. mecaz. Anlamsız; abes. 11. mecaz Verimsiz.
12. mecaz. (Toprak için) sürülmemiş; ekilmemiş.
13. {eAT} Ergin. 14. {eATj Boşanmış. 15. {eAT} Söl­
pük; gevşek; pörsük. 16. {eTj {eATj Salıverilmiş.
17. Boşaltılmış. [DLT] 18. {ağız} Koyun ya da keçi
doldurması. [DS] 19. {ağızj Bağlı olmayan. [DS] C
boşa alm ak, 1. Çalışan bir makinenin iş yapan kı­
ÖIİİKEHIÜB1İCE SOEIÛH • ese
sım ile ilgisini kesmek. 2. Etkin bir görevdeki gö­
revliyi herhangi bir sorumluluğu ve yetkisi olma­
yan bir makama getirm ek.|| boşa atm ak , Hedefi
vuram amak.|| boşa çalışm ak, Emeğinin karşılığını
alamamak; avara kasnak işlemek; buz üstüne yazı
yazmak; havanda su dövmek; pösteki saymak; yap­
tığı hayır ürküttüğü kurbağaya değmemek]] boşa
çalm ak , {ağız} Boyca gelişmemiş ekinleri sadece
biçmiş olm ak için tırpan sallamak. [DS]|| boşa çık­
m ak, (Emek, uğraş, um ut vb. için) olumlu bir so­
nuç y a da kazanç elde edememek]] boşa gitm ek,
H erhangi bir işe yaram am ak,|| Boşa koydum
dolm adı, doluya koydum alm adı, Kararsızlık
içinde kalanların söyledikleri söz.|| boş alm ak,
Bağlanan nesnelerdeki gevşekliği giderm ek için
gerdirm ek veya sıkmak.|| boş atıp dolu tu tm a k ,
Beklediği sonucu gerçekleştirememek.\\ boş atıp
dolu v u rm a k , Beklenm edik olumlu bir sonuç elde
etmek; bilmeden başarı sağlamak.] boş b ağ arsu k ,
{eAT} anat. K ör bağırsak.|| boş b ıra k m a k , 1. (Ev,
ülke vb. için) içinde veya üzerinde oturan kimse
kalmamak. 2. (Tarla için) ekim yapmamak; sür­
memek. 3. (Hayvan için) salıvermek. 4. (Çocuk,
öğrenci için) onunla ilgilenmemek]] boş b ıra k m a ­
m ak, 1. Birine para, yiyecek vb. konularda yardım
etmek. 2. Yalnız yaşayan birini sık sık ziyaret et­
mek. 3. İşsiz kalmasına, boş gezmesine meydan
vermemek]] boş b irm ek , {eTj 1. Yardım etmek; ia­
ne vermek. 2. Feda etmek. [EUTS]|| boş bitig, {eT}
huk. Serbestlik belgesi; azatlık kâğıdı. [EUTS]|| boş
b ö ğ ü r, {eATj {ağız} anat. Böğrün eğe ve kalça ke­
m ikleri arasındaki boş kısmı; böğür. [DS]|| boş b u ­
lu n m ak , 1. Tedbirsiz davranmak; habersiz ve ha­
zırlıksız yakalanm ak. 2. Düşünmeden söyleyiver­
mek. 3. A ni bir ses veya gürültüden ürkmek, irkil­
mek.]] boş çıkm ak, Umduğu gibi bulamamak.]] boş
ç ık m am ak , A z da olsa ya ra r sağlamak]] boş do­
lap, {ağız} Banyo yeri. [DS]|| boş d ö n d ü rm em ek ,
A z da olsa bir şeyler vermek.|| (eli / eli kolu) boş
d önm ek, 1. Gittiği yerden veya yaptığı işten ka­
zanç elde edememek. 2. H içbir şey kazanmadan ya
da sonuç alamadan gelm ek.|| boş d u rm a k , Hiçbir
işle uğraşmamak,| boş d u rm a m a k , 1. Sürekli bir
iş ile uğraşmak; çalışmak. 2. Birinin yaptığı kötü­
lüğe karşılık vermeye hazırlanmak]] Boş d u ru la ­
cak zam an değil, Bir şeyler yapm ak gerekir. || boş
dü şm ek , isi. huk. Eşinden hükmen boşanmış ol­
mak]] boş gezenin boş kalfası, H içbir iş yapm a­
dan dolaşan; işsiz ve serserice gezm ekte ısrar e-
den; aylak.]] boş gezm ek, İşsiz dolaşmak.|| Boş git­
sin dolu gelsin, elek D im y at’a v arsın . Hiç zahmet
çekmeden kazanm ak isteyenlerle alay için söyle­
nir]] boş gö n d erm em ek , 1. Bir istekte bulunanın
işini yapmak. 2 . İstediği şeyi vermek. || boş gözlerle
b a k m a k , Anlam sız şekilde bakmak.]] boş inan,
w
nlffiHruflKglM.657
Kaynağı İlahî vahye dayanmayan inanç; batıl iti­
kat; hurafe.|| boş inanç, Kaynağı İlahî vahye da­
yanmayan inanç; batıl itikat. || boş kâğıdı, huk.
Cumhuriyet öncesi m edenî hukukta boşanm ak iste­
yen kocanın eşine verdiği boşanma belgesi. || boş
kalmak, 1 . İşi tamamlayıp bitirmek. 2 . İşsiz kal­
mak.|| boş kdmak, {eT} A zat etmek; bırakmak.
[DLT]|| Boş kile, dipsiz ambar, 1. Yararsız uğraş.
2. Savurganlık.|| boş komak, {eAT} Serbest bırak­
mak; azat etmek.|| boş koymak, I. Yoksun bırak­
mak; mahrum etmek. 2. Boşaltmak. 3. Peşini bı­
rakmak.|| boş kiime, mat. H içbir elemanı olmayan
küme.|| boş küp, Bilgisiz insan.|| boş laf, Gereksiz
söz.|| boş laf etmek, Gereksiz ve yararsız sözler
söylemek. || Boş ol! Eski hukukta erkeğin eşini bo­
şamak için söylediği söz.|| boş olmak, 1. (Kadın
için) eşi tarafından boşanmak. 2. {eAT} Boş dur-
mak.|| boş oturm ak, H erhangi bir işle uğraşma­
mak; işsiz olmak.\\ boş salmak, {eAT} Boş bırak-
mak.\\ boş söz, Herhangi bir düşünce ürünü olarak
değil de konuşmuş olm ak için söylenen söz. || boş
şey, Yararsız.\\ boşta gezmek, İşsiz olmak.|| boşta
kalmak, İşe veya okula giremem ek.|| boşta otur­
mak, İşsiz kalmak.|| boşu boşuna, 1. Yararsız. 2.
Boş yere; nafile. || boşunu silkmek, {ağız} B ir kim ­
senin niyetini anlamak için konuşturarak ağız ara­
mak; söyletmek. [DS]|| Boş ver! argo. Aldırma.\\
boş vermek, Aldırmamak, ilgilenmemek; oralı ol­
mamak,|| boş yere, H içbir ya ra r sağlamadan; g e­
reksiz; beyhude; nafile.\\ boş zaman, B ir kimsenin
çalışarak geçirm ek zorunda olduğu saatlerle din­
lenme süresi dışında kalan zaman.
Boşa, [Erme, p ’osa => boşa / poşa] is. Hindikuş kö­
kenli olup beşinci yüzyılda Kafkaslara yerleşmiş
olan Çingenelere verilen ad.
boşalım, [boşal-mak > boşal-ım] is. 1. Boşalm ak işi.
2. Boş durum a gelme; deşarj. 3. fız. Bir elektrik
yükünün bir iletken aracılığı ile devri tam am lana­
rak sıfıra inmesi.
boşalma, [boş > boş-al-ma] is. 1. Boşalm ak eylemi
ve durumu; inhilal; deşarj. 2. mecaz. Derdini birine
açarak ferahlama; rahatlama. 3. fız. Elektrik yükü­
nün başka bir iletkene geçmesi veya yükün denge­
lenmesi.
boşalmak, [boş > boş-al-mak] gçsz. f. [-ır] 1. Boş
duruma gelmek. 2. İçinde hiçbir şey kalmamak. 3.
Bir kap içinden dışarıya akmak, dökülmek. 4. (İp,
halat, tel vb. için) gevşemek; açılmak; çözülmek. 5.
mecaz. Derdini ve sıkıntısını birine anlatarak ferah­
lamak; deşarj olmak. 6. (Hayvan için) bağından,
ipinden kurtulmak. 7. Cinsel ilişkide beli gelmek.
boşaltaç, -cı [boş-al-t-aç] is. fız. Kapalı bir yerdeki
havayı boşaltmaya yarayan alet; hava boşaltm a m a­
kinesi.
boşaltı, [boş-al-tı] is. 1. Boşaltma işlemi. 2. Sindirim
BOŞ
ve diğer fizyolojik olaylar sonucu vücutta meydana
gelen artıkların ve salgıların dışarıya atılma işlemi;
boşaltım; ifrağ,
boşaltıcı, [boş-a-l-t-ıcı] is. fız. Yükleri aynı olmayan
iki iletkeni aynı yük düzeyine getirmekte kullanılan
yalıtkan saplı iletken,
boşaltılma, [boş-al-t-ıl-ma] is. Boşaltılmak işi.
boşaltılmak, [boş-al-t-ıl-mak] edil. f. [-ır] Boş duru­
ma getirilmek,
boşaltım, [boş-al-t-ım] is. 1. Boşaltma işlemi. 2. Sis­
tem lerin çalışabilmesi için gerekli olan boşaltma
işlemleri; boşaltı. 3. biy. Sindirim ve diğer fizyolo­
jik olaylar sonucu vücutta meydana gelen artıkların
ve salgıların dışarıya atılma işlemi; ifrağ. 0 boşal­
tım aygıtı, Vücuttan dışarı atılması gereken m ad­
deleri toplayıp boşaltan organ.
boşaltma, [boş-al-t-ma] is. 1. B oşaltmak eylemi. 2.
Bir yerden herhangi bir durum nedeni ile toplu ola­
rak çıkma; tahliye. 3. B ir bölgeyi terk etme. 4. D o­
kumacılıkta çözgü levendini sökmeden çözgüyü
gevşetme. 5. Yükün taşım a aracından çıkarılması.
6. Bir ateşli silahın mermi kovanını yataktan çı­
karm a ya da ateş ederek mermilerin tüm ünü b itir­
me. 7. fız. Elektrik yükünü sıfıra indirme. S b o­
şaltma havzası, coğ. Sularını bir ırmak veya göle
akıtan yerlerin bütünü.
boşaltmak, [boş-al-t-mak] g ç l . f [-ır] 1. B ir şeyi boş
durum a getirmek. 2. Bir şeyi başka bir şeyin içine
tamamen dökmek; boca etmek. 3. B ir silahta ne
kadar mermi varsa hepsini arka arkaya ateşleyerek
bitirmek. 4. mecaz. Derdini dökmek. 5. Kusmak. 6.
Bağlı bir şeyi veya cıvatayı gevşetmek; açmak. 7.
Elektrik yükünü sıfıra indirmek. 8. Bir yerde toplu
hâlde bulunan insanları toptan dışarıya çıkarmak.
9. psikol. İçe itilmiş olan düşünce ve eğilimleri tek­
rar bilinç alanına çıkarmak,
boşaltmalık, -ğı [boş-al-t-ma-lık] is. Bir su ya da sıvı
tankındaki maddeyi tamamen boşaltm ak amacıyla
konulmuş olan ağız ya da musluk,
boşam a, [boş-a-ma] is. Boşamak eylemi,
boşam ak, [eT. boş-ü-mak (bırakıvermek, salıvermek)
/ boş-a-mak] gçl. f. [-r] [-(u)-yor] 1. {eT} Bırak­
mak; terk etmek; ayrılmak. [KB] 2. {eT} Kurtarmak.
[Gabain] 3. (Koca için) eski hukuka göre eşi ile ara­
sındaki nikâh bağını kaldırmak. 4. (Yargıç vb. için)
kanunlara göre kan ile koca arasındaki evlilik ba­
ğının sonlandırılmasma karar vermek. 5. argo.
V azgeçmek; değer vermemek. 6. {ağız} Yapıp bi­
tirmek. [DS]
boşandırma, [boşa-n-dır-ma] is. Boşandırmak işi.
boşandırmak, [boşa-n-dır-mak] gçl. f. [-ır] 1. Bir
akıcının önünde bulunan tıpa veya set gibi engelleri
kaldırarak hızla akmasını, boşalmasını sağlamak. 2.
Bağlı duran bir hayvanı bağlarından kurtarmak;
serbest bırakmak; bağdan kurtarmak. 3. Y ay ve
BOŞ
zem berek gibi kurulu bulunan esnek gereçleri ku­
rulu kalmasını sağlayan tırnaktan kurtarmak. 4.
Boşaltmak. 5. (Evli çiftlerin) kanun gereği boşan­
malarını sağlamak. 6. {ağız} Atı dört nal ile rahvan
arasında koşturmak. [DS]
boşandurm ak, [boşa-n-dur-mak {eAT} gçl.
f. [-ur] Boşaltmak,
boşanm a, [boşa-n-ma] is. Geçerli bir evliliğin kanu­
nun öngördüğü sebeplerden dolayı eşlerin sağlığın­
da mahkeme kararı ile bozulması. S boşanm a da­
vası, huk. Karı veya koca tarafından evlilik birliği­
ne son verdirecek, bozucu yenilik doğuran kararı
alm ak üzere açtığı dava.
boşanm ak1, [eT. boş-un-mak > boş-an-mak jiL i^ ]
dönşl. f. [-ır] [eT, eAT, -ur] 1. {eT} Kendini bir yer­
den kurtarmak; kurtulmak; serbest olmak; hür ol­
mak; başına buyruk olmak. [ETY] [EUTS] 2. {eT}
B ağı çözülmek; boşalmak. [DLT] 3. Boş kalmak;
boşalmak. {eAT} (aynı.) 4. Birdenbire dışarı uğra­
mak. 5. (Gergin bir zemberek vb. için) birdenbire
çözülüp açılmak; yuvasından kurtulup fırlamak,
çözülmek; kurulu hâlden serbest hâle geçmek. 6.
Birden gevşemek; hâlden düşmek. 7. (Hayvan için)
bağlarından ve iplerinden kurtulmak. 8. (Akıcı ve
yağm ur için) birden ve bol akmak. 9. H üngür hün­
gür ağlamak. 10. Söyleyeceklerini birdenbire söy­
leyivermek. 11. mecaz. Derdini anlatmak, ö Bo­
şan da semerini ye! Çok obur kimseler için söyle­
nen ayıplama sözü.
boşanmak2, [boş-a-n-mak] dönşl. f. [-ır] huk. (Karı
koca için) mahkeme kararı ile evlilik birliğini bitir­
mek; ayrılmak; ayağının bağını çözmek; ev boz­
mak; yuvasını yıkmak,
boşatma, [boş-a-t-ma] is. Boşatmak işi.
boşatm ak1, [b o ş-a -t-m a k ^ L i^ / y \ g ç l . f . [-ır]
1. Boşama işini yaptırmak; ayırmak. {eT} (aynı)
[DLT] 2. Boşandırmak. 3. {eT} {eAT} Boşaltmak;
çözmek.
boşatmak2, [boşa-mak > boşa-t-mak] gçl. f. [-ur]
{eAT} Çözülmek; bırakılmak,
boşboğaz, [boş+boğaz] sf. 1. Saklanması gereken
sırları saklayamayıp söyleyiveren. 2. Yerli yersiz
konuşan; sır saklamaz; geveze; çenebaz; lafçı; zev­
zek.
boşboğazlık, -ğı [boş+boğaz-lık] is. Boşboğaz olma
durumu. S boşboğazlık etmek, Düşünmeden, ge­
reksiz ve yersiz konuşmak.
boşçu, [boş-çu] {ağız} is. Kömür yükletirken boşalan
küfeleri motora atan hamal. [DS]
boşgunm ak1, [*boşğü-mak > boşğu-n-mak] {eT}
dönşl. f. [-ur] Öğrenmek; okumak. [Gabain] [EUTS]
[Clauson]
boşgunmak2, [boş > boş-ğun-mak] gçsz. f. [-ur] Boş
kalmak; boş olmak; işten yorulmak. [DLT]
D lÜ H U K C E SöM .ess
boşgurm ak, [*boşğü-mak > boşğu-r-mak] {eT} gçl. f
[-ur] 1. Eğitmek; öğretmek; talim etmek. [EUTS]
[ETY] [Gabain] 2. Akıl vermek. [ETY] 3. Yapmak;
düzene sokmak. [ETY] [Tekin]
boşgut, [*boşğü-mak > boşğu-t] {eT} is. 1. Öğüt; na­
sihat; talimat. [Gabain] [KB] 2. Okuma. [EUTS] 3.
Öğrenme; öğrenim; ders. [Clauson] [EUTS] [KB]
boşgutçı, [*boşğü-mak > boşğu-t-çı] {eT} is. Öğret­
men; muallim; mürebbi. [EUTS]
boşgutlanmak, [*boşğü-mak > boşğu-t-la-n-mak]
{eT} dönşl. f. [-ur] Çırak sahibi olmak; çıraklan-
mak; çırak edinmek. [DTL] [Clauson]
boşgutlug, [*boşğü-mak > boşğu-t-luğ] {eT} is.
Öğrenci; öğrenen; eğitim altmda bulunan. [EUTS]
[Clauson]
boşgutmak, [*boşğü-mak > boşğu-t-mak] {eT} gçl. f.
[-ur] Öğretmek; okutmak. [EUTS]
boşgutsuz, [boşğu-t-suz] {eT} sf. A rtık öğrenmeyen.
[Üç İtigsizler]
boşılıg, [boşü-mak > boşı-lığ] {eT} is. Kurbanlık.
[EUTS]
boşka, [Sırp, buçka > boçke] {ağız} is. 1. Testi. 2.
Yayık. 3. Fıçı. [DS]
boşkut, [*boşğü-mak > boşku-t] {eT} is. Okuma; öğ­
renme; ders. [EUTS]
boşla, [eT. boş-la-ğ / boş-la] {eAT} zf. Boş olarak,
boşlag, [boş-lâ-mak > boş-lâ-ğ] (boşla:ğ) {eT} sf. 1.
Bırakılmış; terk edilmiş; boş verilmiş. 2. Avare;
boş. [KB] 3. Boş; gevşek. [Yüknekî]
boşlaglanm ak, [boş-la-ğ-la-n-mak] gçsz. f. [-ur] 1.
Kızmak. 2. Ö ğüt tutmamak. [DLT]
boşlama, [boş-la-ma] is. Boşlam ak eylemi,
boşlamak, [boş-la-mak {OsT} gçl. f. [-r] [-
l(u)-yor] 1. Serbest bırakmak; kendi hâline terk
etmek. 2. Boşaltmak. 3. İlgi göstermemek; önem
vermemek; ihmal etmek. 4. {ağız} Peşini bırakmak;
vazgeçmek. [DS] 5. K ocalık görevini yerine getir­
memek.
boşlanmak, [boş-la-n-mak {OsT} edil. f. [-
ur] Terk edilmek; boş bırakılmak,
boşlık, [boş-lık] {eAT} is. Boşanmış olma; boşanmış
olm a hâli.
boşluk, -ğu [eT. boş-luk jL i^ ] is. 1. {eT} Kurtulma;
serbest kalma. [KB] 2. {eAT} Boş kalmış olma; bo­
şanmış olma. 3. Herhangi bir yerdeki oyukluk ve
çukurluk. 4. Birbiri ardına gelmesi gereken nesne­
ler ve elem anlar arasındaki kesinti; açıklık; ara;
mesafe. 5. Çalışmadan, boş geçen süre. 6. Psikolo­
jik olarak hissedilen bir eksiklik veya yoksunluk
duygusu. 7. mecaz. Yetersizlik. 8.fız . İçinde hiçbir
cisim bulunm ayan uzay; vakum. S boşluğunu al­
mak, argo. 1. B ir kimsenin karnına yum ruk atmak.
2. B ir kimsenin karnm ı kesici y a da delici bir silah­
la yaralamak.\\ boşluk tulumbası, Kapalı bir yer­
01M 1 W SDM .659
deki havayı boşaltmaya yarayan alet; hava boşalt­
ma makinesi; boşaltaç.
boşlukçuluk, -ğu [boş-luk-çu-luk] is. fel. Tabiatta
boşluğun bulunabileceğini kabul eden felsefî görüş,
boşluklaşma, [boş-luk-la-ş-ma] is. fız. H areket ha­
lindeki bir sıvının içinde buhar veya gazla dolu
boşluklar oluşması,
boşluklu, [boş-luk-lu] sf. 1. Boşluğu olan. 2. mecaz.
Yeterli ve tam olmayan,
boşlunmak, [boşü-mak > *boş-ul-mak > boş-(u)l-
un-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] (Kadın için) doğum
yapmak; doğurmak. [Clauson]
Boşnak, [Bosna (Yugoslavya’da bölge ve kent) >
boşnyak] is. Bosnalı veya kökeni B osna’ya ilişkin
olan. S Boşnak eriği, {ağız} Elle kolayca bölüne-
bilen mor renkli iri ve söbe bir tür erik. [DS]|| Boş­
nak güzeli, Dolgun çehreli, sarışın, al yanaklı g ü ­
zel kız.
boşnak, -ğı [boş-(u)n-ak] {ağız} is. Kocasından kaça­
rak başka biri ile evlenen kadın. [DS]
boşnulmak, [boş-(u)n-ul-mak] {eT} g çsz.f. [-ur] Ser­
best kalmak. [ETY]
boşu, [Far. püşî] {ağız} is. Erkekler tarafından kulla­
nılan renkli, ipek baş örtüsü; poşu. [DS]
boşug, [boşü-mak > boşu-ğ] {eT} is. 1. Bağış; hediye;
ihsan. [KB] 2. Bağışlanma; azat; af; kurtuluş; halas.
[EUTS] [Gabain] 3. Han tarafından dönmesi için el­
çiye izin verme; diplomatik izin. [DLT] fi1 boşug
yarlıg, A zat yarlığı; azat belgesi. [EUTS]
boşugu, [boşu-ğ-u] {eT} is. Salıverme zamanı. [DLT]
boşukmak, [buş-mak > buş-uk-mak / boş-uk-mak]
{eAT} g çsz.f. [-ur] Kızmak,
boşumak, [boşü-mak / boş-a-mak] {eT} gçl. f. [-r] 1.
İzin verip bırakmak. 2. Boşamak. [DLT] 3. Günahı
bağışlamak; a f etmek; kurtarmak. [Gabain] [EUTS]
4. gçsz. Boşalmak. 5. Boşanmak. 6. Çözülmek;
gevşemek.
boşuna, [boş-u-n-a] zf. 1. G ereksiz yere; hiçbir gere­
ği yokken. 2. Bir kazanç elde edemeden; yararsız
olarak; beyhude; nafile; havaya; sonuçsuz,
boşunak, -ğı [boşü-mak > boşu-n-ak] {ağız} is. Bo­
şanma belgesi. [DS]
boşunçsuz, [boşü-mak > boşu-nç-suz] {eT} sf. A ffe­
dilmez. [Clauson]
boşungu, [boşu-n-gu / boş+umgu] {ağız} is. Serap.
[DS]
boşunmag, [boşü-mak > boşu-n-mağ] {eT} gçsz. f. -*■
boşunmak.
boşunmak, [boşü-mak > boşu-n-mak] {eT} dönşl. f.
[-ur] 1. Boşanmak; serbest olmak; azat olmak; kur­
tulmak; serbest kalmak. [ETY] [EUTS] 2. Tövbe
etmek; kusurunu açıklamak. [EUTS] 3. Boşalmak.
[DLT] 4. Günahtan kurtulmak; günah çıkartmak.
[Gabain]
BOT
boşurkanm ak, [boşu-r-ka-n-mak] {eT} gçl. f. [-ur] 1.
Kurtarmak. [Gabain] 2. Rahatsızlık hissetmek. [E-
UTS] 3. Kendisini kusurlu saymak. [EUTS] 4. Kay­
gılanmak. [EUTS]
boşurm ak, [*boşğu-mak > boş(ğ)u-r-mak > boşu-r-
mak] {eT} gçsz. f. [-ur] 1. Öğrenmek. [EUTS] 2.
Öğretmek; okutmak; ders vermek; talim ettirmek.
[EUTS] [Gabain]
boşutgan, [boşü-mak > boşu-t-ğan] {eT} sf. 1. Çok
yumuşatan. 2. İshal eden; müshil. [DLT]
boşutmak, [boşü-mak > boşu-t-mak] {eT} gçl. f. [-
ur] 1. Bırakmak. 2. Boş bırakmak. [KB] 3. Serbest
bırakmak. [KB] 4. (Erkek için) karısını boşamak;
eşinden ayrılmak. 5. İshal etmek; yumuşaklık ver­
mek. [DLT]
b ot1, [Fr. botte] is. 1. Uzun konçlu ve kapalı ayakka­
bı. 2. {ağız} Çizme boğazı. [DS]
bot2, [İng. boat] is. dnz. Bir tekneden kıyıya gidip
gelmeye yarar küçük sandal.
bot3, [bot] {ağız} is. Deve yavrusu. [DS]
bot4, [bot] {ağız} is. (Kuş için) kuyruksuz ya da kuy­
ruğu kısa olan. [DS]
bota, [eT. botü > botuk / boduk / boto] {eT} is. Deve
yavrusu.
botak1, -ğı [bota-k] {ağız} is. Orta büyüklükte manda
yavrusu. [DS]
botak2, -ğı [bat-ak > botak] {ağız} Serçeden biraz iri
bir kuş; batak; karatavuk,
botalamak, [bota-la-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-l(ı)-
yor] (Deve için) yavrulamak; doğurmak. [DS]
botanik, [Yun. botane (ot) + botanikos > Fr.
botanique] is. Biyolojinin bitkileri ele alan ve bü­
tün bitkisel yaşam biçimlerinin yapısını, özellikle­
rini ve biyo-kimyasal süreçlerini inceleyen bilim
dalı; bitki bilimi; nebatat; ilm-i nebatat. S botanik
bahçesi, B itki grupları arasındaki akrabalık ilişki­
lerini yansıtm ak amacıyla düzenlenmiş canlı bitki
koleksiyonu.
botanikçi, [botanik-çi] is. Botanik alanında uzm an­
laşmış bilim adamı; bitki bilimci,
botin, [Fr. bottine] is. B ir tür kapalı kadın pabucu,
botlacı, [bot(a)-la-cı ^ «Jiîjj / {eAT} sf. (D e­
ve için) gebe,
botlak, -ğı [bot-la-k] {ağız} is. 1. Deve yavrusu. 2.
M anda yavrusu. [DS]
botlamak, [bort-la-mak > pot-la-m ak j * - ^ ] {eAT}
{ağız} gçsz. f [-r] [-l(u)-yor] (Deve için) yavrula­
mak. [DS] S botlamalı olmak, {eAT} (Deve için)
yavrulayacak duruma gelmek.
botlayıcı, [bot-la-y-ıcı] {ağız} sf. (Deve için) gebe;
doğurm ak üzere olan. [DS]
botlug, [böd > böd-luğ] {eT} sf. Boylu; boyu uzun
olan. [Clauson]
BOT
boto, [bota / botü / botu-k / botö] {eT} is. Deve yav­
rusu; potuk. [ETY]
botolamak, [boto > botö-lâ-mak] (boto:la:mak) {eT}
gçsz. f. [-r] (Deve için) yavrulamak. [ETY]
botor, [Moğ. bagatur > botor] {ağız} sf. (Kişi için)
taşkınlık eden. [DS]
botorluk, -ğu [Moğ. bagatur > botor-luk] {ağız} is.
Taşkınlık. [DS]
bottu, [bot-u / bot(t)-u] {ağız} is. Kısa boylu adam.
[DS]
botu, [bota / botü / botu-k / botö] (botu:) {eT} is. 1.
Deve yavrusu; potuk. [DLT] [Gabain] 2. Çocuk;
yavru; bebek. [KB]
botuc, [eT. butik ? > botuc {eAT} is. Emzikli
toprak su kabı; çömlek,
botuk, -ğu [eT. botü > botu-k] {ağız} is. Deve yavru­
su. [DS]
botulanıak, [botü > botü-lâ-mak] (botu:la:mak) {eT}
gçsz. f. [-r] (Deve için) yavrulamak.
botur, [Erme, p ’ot’or jj^ y ] {OsT} is. -*• potur,
boturasam ak, [botur-a-sa-mak {eAT} gçsz.
f M (Dişi deve için) erkek deve ile çiftleşme iste­
ğinde bulunmak; kızmak,
boturmak, [-ıp+tur-mak / -ıp+otur-mak > -(b)otur-
mak] {ağız} yar. f. [-ur] Sürdürmek; bir düzende
durmak. [DS] "Ne yapalım, çalışıp boturuz. ”
bovarizm [Flaubert’in Madam Bovary rom anından >
Fr. bovarysme] is. psikol. Genç kadınların, sosyal
ve duygusal doyumsuzluklara bağlı olarak, kendi­
lerinde hissettikleri eksiklik duygusunu tatmin
amacıyla kendini beğenme ve hayal dünyasına sı­
ğınm a şeklinde görülen ruhsal dengesizlik,
bovartlak, -ğı [boğ-ar-t-la-k] {ağız} is. Gırtlak. [DS]
bovasamak, [boğ-a-sa-mak / bov-a-sa-mak] {ağız}
g çsz.f. [-r] [-s(ı)-yor] Yorulmak. [DS]
bovurmak, [bağ-ır-mak / boğ-ur-mak > bo-vur-mak]
{ağız} g çsz.f. [-ur] Bağırmak. [DS]
boy1, [bod > boy ^sy) is. sosy. 1. Ortak bir atadan
geldiklerine inanan, ortak bir sosyal düzen içerisin­
de yaşayan insanların meydana getirdikleri en basit
topluluk; klan; ulus; kavim; kabile; aşiret; hısım.
{eT} [DLT] 2. Eski Türklerde özellikle de Oğuzlarda
temel siyasi ve sosyal birlik. 3. {eAT} Bir aşiretin
kollarından her biri. S boy başı, {eAT} Kabile rei-
sz.|| boy begi, {eAT} Boyun başkanı; aşiret reisi.||
boy boylamak, {eAT} Bir kimsenin soyunu sayarak
övmek, || boy beyi, 1. Yurdunda boyu ile birlikte y a ­
şayan ve boyunu bir devlet düzeni içinde yöneten
başkan. 2. {ağız} Ağa; ileri gelen; köy büyüğü. [DS]
3. {ağız} A şiret reisi. [DS]|| boy beyi gibi, İşsiz güç­
süz.
boy2, [böd (vücut, beden) > boy g y] (bo:y) is. 1. Vü­
cudun, insan ayakta dik durduğu zaman, yerle ka­
IM IİİIK S Ö M .
fasının tepesi arasmda kalan uzunlamasına olan
ölçüsü; endam. 2. {eAT} Beden; vücut. 3. Bir nes­
nenin tabanında en yüksek noktasına kadar olan
uzaklık. 4. İki boyutlu bir yüzeyde en sayılan ke­
narları arasındaki uzunluk. 5. Büyüklük derecesi;
beden. 6. Dağ, dere, deniz ve yol kıyısı; uzantısı. 7.
(Kumaş için) ölçü. 8. A t ve tekne yarışlarında ya­
rışçıları birbirinden ayıran at veya tekne uzunluğu
birimi, fi1 boy abdesti, Müslümanlarca, cünüplük
adı verilen m addî ve m anevî kirlilikten arınmak
için el, ağız, burun ile vücudun bütününü hiç kum
y er kalmamacasına yıkam a biçiminde fa r z olan te­
mizlik; gusül.|| boya çekmek, 1. Boy atmak; uza­
mak. 2. {eATj Bağımsızca iş yapm ak; ayrı baş çek-
m ek.|| boy almak, Boyu uzamak; boylanmak.\\ boy
atmak, Büyümek; uzamak; gelişmek, boylanmak.\\
boya yetm ek, {eAT} Boylanmak; yükselmek.\\ boy
aynası, İnsanı bütünüyle gösteren ayna; endam ay-
nası.\\ boy bos (boy pos), 1. Vücudun boy bakımın­
dan güzelliği, biçimi. 2. mecaz. Değeri olma, g e­
çerlilik,| boy bos devrilmek, (Beddua olarak)
ölümünü dilemek; ölmek.\\ boy bosun, {eAT} Boy
bos; endam. || boy bos yerinde, Uzun ve biçimli;
yakışıklı.\\ boy boy, 1. Boyca değişik değişik. 2.
D eğişik boylarda. 3. Uzun bir kuyruk oluşturan ka­
labalıklarla,|| boy bürüğü, {ağızj Ç arşaf yerine
kullanılan çift etek. [DS]|| boy çuvalı, {ağız} En bü­
y ü k çuval. [DS]|| boydan aşmak, 1. Sınırı geçmek;
fa zla olmak. 2. İleri varmak. || boydan boya, Bir
uçtan diğer uca. || Boydan kesat, içten fesat, Kısa
boyluların kıskanç olacaklarına dair yaygın kanaa­
ti ifade eden söz.{\ boy entarisi, Topuklara kadar
inen entari, || boy etmek, Boylarına göre sırala­
mak; iriliğine veya ufaklığına göre ayıklamak,|
boy gömleği, {ağız} K olsuz ve uzun kadın iç çama­
şırı; kombinezon. [DS]|| boy göstermek, 1. Görün­
mek; ortaya çıkmak. 2. Gösteriş yapmak. 3. H içbir
iş yapm adan ortalıkta görünmek.\\ boyı bükülmek,
{eAT} Beli biikülmek.\\ boy kürkü, D iz kapakların­
dan aşağıya kadar uzanan kürk.^ boy ölçüşmek, 1.
Yarışmak; rekabet etmek. 2. Güç ve nüfuz yarışına
girişmek.\\ boy sürmek, Boyu uzamak; boyca bü­
yüm ek; boylanmak.\\ boy tüfeği, {ağız} Tek kurşun
atan, insan boyuna yakın uzunluktaki tüfek. [DS]|
boyu batmak, {ağız} (Sövme ve kötü dilek olarak)
ölmek. [DS]|| boyu boyanmak, {ağız} (Sövme ve
kötü dilek olarak) ölmek. [DS]|| Boyu (bosu) dev­
rilsin! (devrilesi), “Ö lsün!’’ anlamında beddua.\\ ..
boyu, (Tamlayana bağlı olarak) 1. Boyu kadar. 2.
Süresince.|| Boyu bacadan mı aştı? (Kızlar için)
“D aha evlenecek yaşa gelmedi. ” anlamındaki söz. ||
boyu beraber, K endi boyunca; boyu kadar, yetiş­
kin.,|| boyu boyuna, huyu huyuna, Eşler arasında­
ki fiz ik ve davranış uyumluluğu.\\ boyu güzel, {ağızj
Görümce. [DS]|| boyuna almak, {eAT} Yanına al­
mak; kendine arkadaş edinmek. || boyuna biçilmiş
İllftfll ffîfiijÇÇ’İİİCİjir « 661
kaftan, B ir insan için, yapabileceği en iyi bo­
yuna bosuna b ak m ad a n , Yapışma ve gücüne bak­
madan; gücünün üstünde.]] boyuna b o su n a b ak ­
m am ak, Yaş bakımından küçük oluşunu göz önüne
almadan büyüklerin yapabileceği bir işe kalkış­
mak.|| boyuna verm ek, B ir elbiseyi kumaşın boyu­
n a göre kesmek ve dikmek.\\ B oyun b ir k a rış uzadı
a rtık , Gereksiz bir iş yapana söylenen "Çok şey
kazandın, yü kseld in ." anlamında söylenen alay
sözü.i| boyundan b ü y ü k işlere k alk ışm ak , Üste­
sinden gelemeyeceği, başaramayacağı işlere kal­
kışmak,|[ boyunda olm ak, {ağızj (Çocuk için) aııa
karnında olmak. [DS]|| b o yu n u n ölçüsünü alm ak,
1, Birinden beklediği ilgiyi ve yakınlığı görem e­
mek. 2. Yetersizliğini ve beceriksizliğini anlamak.
3. Bir kez denemiş oImak.\\ Boyu sırık , aklı yılık,
Uzun boyluların aklının kıt olduğu şeklindeki ya y­
gın kanaati belirten söz.|| boy v erm ek , 1. (Su için)
insanın boyunu aşacak derinlikte olmak. 2. Suyun
derinliğini kendi boyu ile ölçmek. 3. Büyümek; g e­
lişmek. 4. (Kumaş için) elbise olacak uzunlukta ol­
mak. 5. {ağız} Felakete dayanmak; sabretmek.
[DS]|| boy verm em ek, (Su için) insanın boyunu
geçmeyecek kadar sığ _olmak.\] boy v irm ek , {eATj
l. İtaat etmek; boyun eğmek. 2. Kefil göstermek.
boy’, [bod / boy] {eTj is. Renk; boya. [Gabain] [EUTS]
boy4, [boy {eATj is. 1. Derece; mertebe; ayar. 2.
{ağızj Parça: kere; kez; miktar. [DS]
boy5, [bod > boy] is. Hikâye; bir Tiirk boyunun geç­
mişine ait kahramanlıkların anlatımı. "Dedem K or­
kut geldi, boy boyladı, soy soyladı..” Dede Korkut
Kitabı.
boy6, [Far. bü (koku) > boy [Tietze] {eT} is. To­
humu pastırma çemeninde kullanılan bir bitki; boy
otıı; poy otu, (Trigonella foenograecum ). {eAT} (ay­
nı) [DLT] 0 boy otu, bot. Baklagillerden, beyaz,
mavi ve sarı çiçekli, ezildiğinde kuvvetli bir koku
yayan tohumları kurutularak çemen yapılan bir
bitki; boy otu; çemen, (Trigonella faenum -gra-
ecum).
boy , [İng. boy (oğlan)] is. Sömürgelerde uşak olarak
kullanılan gençlere verilen ad.
boya, [eT. bod-uğ > bod-uğ (renk) > boyağ / boyak]
is. 1. Renklendirmek veya dış etkenlerden korumak
amacıyla eşyanın dışına sürülen veya içine katılan
renkli madde. 2. Renk. 3. Yazı mürekkebi. 4. M ak­
yaj. 5. Makyaj malzemesi. 6. mecaz. Aldatıcı görü­
nüş. S1 boya a b raşı, Kumaşların iyi boyanmaması
sonucu, açıktı koyulu olması. | boya ağacı, Kabuğu
dericiler tarafından boya yapm ak için kullanılan
bir tür kayın ağacı. || boya aim ak , İyi boyanır ol­
mak)] boya atm ak , 1. Boyamak. 2. (Boyalı bir şey
için) rengi solmak. j| boya fırçası, Boya ve badana
yaparken kullanılan özel fırça. || boya gecesi, {ağız}
BOY
folk. K ız evinde gelinin saçları boyanırken yapılan
eğlence [DS]|| boya günü, /ö//c. Kına gecesinden ik'ı
gün önce geline kına hazırlamak için toplanma,||
boya kalem i, 1. Öğrencilerin resim yapm akta kul­
landıkları renkli kalemler. 2. Makyaj kalemi. | boya
kökü, D oğal olarak boya elde etmekte kullanılan
bitki kökleri; kök boya. || boya k u llan m ak , Boyan­
mak, makyaj yapmak. | boya k u tu su , içine boya
konulan çeşitli kutular.'] boya m addesi, H ayvan ve
bitki dokularına renk veren madde.\\ boyası atm ak ,
Rengi solmak.\\ boyası m ey d an d a, {ağız) Ne oldu­
ğu belli. [DS]|| boya tah tası, {ağız} Sandalın ya n
tahtası üstündeki tahta. [DS]|| b oya tu tm a k , 1. B o ­
yayı kabullenmek. 2. Boyalı şeyler arasında uyum
veya benzerlik olmak.\\ boya v u rm ak , Boya sü r­
mek; boyamak.
boyacı, [boya-cı] is. 1. Boya üreticisi. 2. Boya satıcı­
sı. 3. Boyama işini yapan kimse. 4. M esleği ayak­
kabı boyamak olan kimse. 5. {ağız) Göz boyayıcı;
sihirbaz. [DS] ö boyacı kedisi, Tiirlii renklere bo­
yanm ış; maskara gibi. \\ boyacı köpeği, Türlü renge
boyanmış; maskara gibi.|| boyacı k ü p ü , I. Eskiden
kumaş ve ipliklerin boyanmak için daldırıldıktan
küp. 2. Çabucak yapılamayacak, zaman alacak iş­
ler için kullanılan “Boyacı küpü mü bu? Daldırıp
çıkaralım, ” sözünde geçen deyim.\\ boyacı k ü p ü n e
girm iş gibi, Çok fa zla makyaj yapm ış kadınlar için
söylenir.]] boyacı sandığı, Ayakkabı boyacılarının
boya araç gereçlerini kovdukları, müşterilerin
ayakkabısını boyarken ayaklarını bastırdıkları ta ­
şınabilir özel sandık.
boyacılık, -ğı [boya-cı-lık] is. 1. Boya üretim ışı. 2.
Boya satıcılığı. 3. Boya yapan kim senin mesleği,
boyaçm , [boya-çın] {ağız} is. bot. Kökü kırmız;
renkli boyar madde olarak kullanılan, bir iki metre
boyunda, soluk sarı çiçekli, rizomlu, çok yıllık bir
tür ot; boyalık; boya çili; kök boya, (R;;bia
tinctorıım). [DS]
boyahane, [boya + Far. hâne] (boyahu;ne) is. Boya
ve boyama işleri yapılan yer.
boyak, -ğı [eT. boduğ > boy-ak ,j U jJ {eAT} {ağız} is.
Boya. [DS]
boyakcı, [boyak-cı ^ ^ j : ] {eAT} is. Boyacı,
boy alam a, [boya.-la-ma] is. Boyalamak işi.
boy alam ak , [boya-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yoı] 1.
Gelişigüzel boya sürmek. 2. Boya lekesi oluştur­
mak. 3. (Solan çamaşır gibi şeyler için) rengi başka
birine bulaşmak. 4. {ağız} Kandırmak; gözünü bo­
yamak. [DS]
boyalı, [boya-lı] sf. I. Boyanmış. 2, Boya 3/a batırıl­
mış olm a durumu. 3. Renkli. 4. (Kadm için) aşırı
makyajlı. 5. argo. M avi ispirto. S b oyak basın.
Okuyucusunun ilgisini çekmek için yazıdan daha
çok renkli resimlere y e r veren basııı aracı.
BOY
boyalık, -ğı [boya-lık] is. 1. Boya konulan kap veya
yer. 2. Boya yapım ında kullanılan malzeme. 3. {çı­
ğız} bot. Kökü kırmızı renkli boyar madde olarak
kullanılan, bir iki metre boyunda, soluk sarı çiçekli,
rizomlu, çok yıllık bir tür ot; boyalık; boya çili;
kök boya, (Rubia tinctorum). [DS] 4. sf. Boya ya­
pım ı için ayrılmış olan; boya yapım ında kullanılan,
boyama, [boya-ma] is. 1. Boyamak işi. 2. Renkli
yazm a veya mendil. 3. Rengi sonradan verilmiş
olan. 4. {ağız} Boyanmış bez, şalvar, başörtüsü vb.
[DS] S boyama kitabı, eğit. Çocukların el alışkan­
lıklarını geliştirmek, renkleri tanımalarını sağla­
m ak amacıyla hazırlanmış boyanabilir kitaplar.
boyamak, [eT. bodu-m ak > boyâ-mak] gçl. f. [-r] [-
y(u)-yor] 1. Üzerine boya sürerek veya boya içine
batırarak renklendirmek. 2. mecaz. Küçük düşürü­
cü ağır söz söylemek; hakaret etmek; aşağılamak.
3. {ağız} (Koku için) ortalığı kaplamak. [DS]
boyan, [İt. pian => boyan OUjJ {eAT} is. bot. Meyan
bitkisi.
boyana1, [boya+ Far. hâne] (boya:na) {ağız} is. Boya
evi. [DS]
boyana2, [It. (Vend.) baona] (boyana) is. dnz. an-
dalı kıçtan yürüten kısa kürek; boyna,
boyanacı, [boyana-cı] (boya:nacı) {ağız} is. Boyacı.
[DS]
boyandibi, [İt. pian => meyan > boy-an+dib-i
^ .ı] {eAT} is. M eyan kökü.
boyandurm ak, [boya-n-dur-mak {eAT} gçl.
f . [-ur] Boyamak; boyanmasını sağlamak,
boyanık, -ğı [boya-n-ık J ^ r ] {OsT} sf. Boyanmış;
boyalı.
boyanma, [boya-n-ma] is. Boyanmak eylemi.
boyanm ak1, [boy > boy-an-mak J^ .^ ;] {eAT} dönşl.
f . [-ur] Erişmek; ulaşmak; uzanmak.
boyanm ak2, [boya > boya-n-mak] dönşl. f. [-ır] 1.
Kendi kendini boyamak. 2. Yüzüne boya sürmek;
makyaj yapmak. 3. edil. f. Biri tarafından boya ya­
pılmak; üzerine boya uygulanmak. 4. Üzerin'e boya
dökülmek, sürülmek veya başka bir şeyin rengi
geçmek.
boyanm ak3, [Far. büy => boy-a-n-mak] {ağız} gçsz.
f. [-ır] 1. Zıkkımlanmak. 2. Zehirlenmek. [DS]
b oyar1, [boya-r] sf. Boyayıcı niteliği olan. S boyar
madde, Bazı ortamlarda çözünerek, ortama renk
veren madde. 2. biy. Hücre öz suyunda eriyik halde
bulunan renk verici madde.
boyar2, [Rus. boyarin / Slav, bolyarin] is. 1. Prensin
arkadaşlarının oluşturduğu üst sınıf. 2. Rusya, Tuna
bölgesi ve Transilvanya’da soylulara verilen un­
van. 3. Eflak ve Boğdan soylusu,
boyasız, [boya-sız] sf. 1. Boyanmamış. 2. Renksiz. 3.
Ö i a H I K SÖZLÜK. 662
Soluk. 4. (Kadm için) boya kullanmamış; makyaj­
sız.
boyata, [? boyata] is. argo. Kıç; göt.
boyatı, [bayatı / boyatı] {ağız} is. Ağıt. [DS]
boyatılma, [boya-t-ıl-ma] is. Boyatılm ak işi.
boyatılmak, [boya-t-ıl-mak] edil. f. [-ır] Üzerine bo­
ya yaptırılmak,
boyatm a, [boya-t-ma] is. Boyatm ak işi.
boyatm ak, [boya-t-mak] gçl. [-ır] Birine boyama
işini yaptırmak,
boyayıcı, [boya-y-ıcı] is. Boyamaya yarayan; boya­
yan.
boybamak, [borbâ-mak / boybâ-mak] {eT} gçl. f. [-r]
(İş için) savsaklamak. [DTL]
boyca, [boy-ca] (b o yca j zf. 1. Boya göre. 2. Boy
bakımından. 3. ..’in boyu kadar. S boyca evlat,
Büyümüş yetişm iş çocuk.|| boyca günaha girmek,
B üyük bir günah işlemek y a da işlenmesine sebep
olmak. || boyca kalıbını basmak, Bütün varlığı ile
kefil olmak; güvenmek; inanmak. || boyca kefil ol­
mak, Biri hakkında hiç düşünmeksizin kefil olmak.
boydak, -ğı [Far. payâdak > Ar. baydak > boydak]
{ağız} s f 1. Yükü olmayan yaya. 2. Bekâr; yalnız.
3. Çocuksuz kadm. 4. Başıboş; işsiz. 5. Kötü kadm.
[DS]
boydan, [boy-dan] sf. Belirtilen nitelikte olan; .. çe­
şitten.
boydaş [boy-daş sf. 1. Aynı boyda olan. 2.
{eAT} is. Boyları denk olanlar; akran; emsal,
boydaşlık, -ğı [boy-daş-lık] is. Boydaş olma durumu,
boyın, [boyın / moym] {eT} is. 1. Boyun; ense; ger­
dan. [EUTS] 2. Vücut. [EUTS] 3. Tutamak. [DLT]
boykot, [İng. (Charles B o yco tt’un adından) > boy­
cott] is. 1. Bir kuruluşa, bir kim seye veya ülkeye
baskı yapm ak amacıyla onlarla her türlü ilişkiyi
kesme. 2. Bir işi bir davranışı yapmam a kararı al­
ma. 3. huk. Bir insan topluluğunun bir plana göre
veya aniden bir veya birden fazla kişi ile sosyal ve
İktisadî ilişkilerini kesmesi. S boykot etmek, Bir
işi bir davranışı yapm am aya karar vermek.
boykotaj, [Fr. boycottage] is. Boykot etme,
boykotçu, [boykot-çu] is. Boykot yapan veya boyko­
ta katılan kimse,
boykotçuluk, -ğu [boykot-çu-luk] is. Boykotçu olma
durumu.
boykutmak, [boy-(u)k-ut-mak ?] {ağız} gçl. f. [-ur]
Reddetmek; geri vermek. [DS]
boyla1, [Alt. / Proto-Bulg. boyla] {eT} is. Bir rütbe;
unvan. [Tekin]
boyla2, [Yun. poreia> poyra] {ağız} is. 1. Değirmeni
çeviren çarkı döndüren suyun çıktığı delik; poyra.
2. Değirm en oluğu. [DS] S boyla kazığı, {ağızj
Saban kulaklarının geçtiği ağaç. [DS]
M e n » » .« a
boylam , [boy-la-mak > boy-la-m] is. ast. Yeryüzün-
deki herhangi bir noktanın m eridyen dairesi ile baş­
langıç seçilen Greenwich gözlem evinin meridyen
dairesi arasındaki açı değeri; tul.
boylam a, [boy-la-ma] is. 1. Boylam ak eylemi. 2.
{ağız} Bir bağla boyna bağlanan muska. [DS] 3.
{ağız} Kadm entarisi. [DS] fi1 b o y lam a h a la tı, Balık
ağını dik tutmak için, ağın baş tarafından bir m an­
tara bağlanan ip.
boylam ak1, [boy > boy-la-mak JaL jj] gçl. f. [-r] [-
l(ıı)-yor] 1. Boylu boyunca dalmak; bütün vücu­
duyla girmek; batmak; inmek. {eAT} (aynı) 2. Y ük­
selmek; çıkmak.
boylam ak2, [boy > boy-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(u)-
y o rj 1. İstemeye istemeye bir yere gitm ek zorunda
kalmak. 2. Hoşlanılm ayacak bir durum almak.
boylam ak3, [boy > boy-la-m ak j^-lo] {eAT} gçl. f. [-
r] [-l(u)-yor] 1. Boy ölçmek. 2. B oy ölçüşmek.
boylam ak4, [boy > boy-la-m ak gçl. f. [-r] [-
l(u)-yor] {eAT} Sürekli olarak izlemek,
boylam asına, [boy-la-ma-s-ı-n-a] zf. Uzun tarafına
gelecek şekilde; uzunlamasına; boyun yönünde,
boylan, [boy-la-n] {ağız} is. Kibir. [DS]
boylanış, [boy-la-n-ış] is. Boylanm ak işi veya biçi­
mi.
boylanm a, [boy-la-n-ma] is. Boylanm ak eylemi,
boylanm ak, [boy-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] Boyu uza­
mak; boy atmak; gelişmek; büyümek,
boylaşm ak, [boy-la-ş-mak {OsT} işteş, f. [-
ur] Boy ölçüşmek,
boyler, [İng. boiler] is. Hem ısıtma, hem de kullan­
ma suyunu ısıtan kazan,
boylı, [Yun. boukla / vukla] {ağız} is. Kağnı tekerle­
ğinin dingilden çıkmaması için mazı başına takılan
çivi. [DS]
boylu, [boy-lu] sf. 1. Boyu uzun olan; bacaklı; en­
damlı; şehlevent. 2. {ağız} Gebe. [DS] S boylu bos­
lu (poslu), Boyu uzun ve gösterişli olan. || boylu
boyuna, (İnsan için) bedeni bütün olarak.|| boylu
boyunca, 1. Boyunun uzunluğunca. 2. Bütün uzun­
luğuna.
boyluca, [boy-lu-ca] sf. Biraz uzun boylu,
boylug, [eT. böd-luğ] {eT} sf. Boylu,
boylum, [boy-lu-m] {ağız} zf. Boyunca. S boylum
boylum , {ağız} Boylu boyunca. [DS]
boyma, [boy(a)-ma] {ağız} is. Gelinlere örtülen kır­
mızı bir örtü. [DS]
boym ak1, [*moy-mak / bon-mak] {eT} gçsz. f. [-ur]
Karışmak; karışık durum almak. [Clauson]
boym ak2, [boy-mak] {ağız} g ç l . f [-ar] Yorumlamak.
[DS]
boym alm ak, [moy(u)m -al-mak > boy-(u)m-al-mak]
BOY
{eT} edil. f. [-ur] Kafası karışmak; bunalmak. [Cla­
uson]
b o y m am ak , [moyum > *boymâ-mak] {eT} gçsz. f. [-
r ?] Karışmak; dolaşmak. [Clauson]
boym aşm ak, [*bonum / boyum / m oyum > boy(u)-
m-aş-mak] {eT} g çsz.f. [-ur] 1. Dolaşmak. [DLT] 2.
(İp vb. için) açılmamak; karışmak. [DLT]
boym ul, [buy-mul > boy-mul J-Şjj / J 3 İ 3J sf. 1. {eT}
(Doğan için) beyaz boyunlu. [ETY] 2. {eT} {OsT}
(Hayvan, kuş vb. için) boynunda beyazlık olan;
boynunda renkli bir halka bulunan. [DLT] 3. is.
{OsT} Doğan türünden yırtıcı kuş, (Circus cyaneus,
C. ceruginosus). 4. {ağız} Boynu siyah koyun. [DS]
b o y n a 1, [boy / beğ +ana] {ağız} is. Nine. [DS]
b oyna2, [İt. baona] is. dnz. 1. Sandalı kıçtan yürüten
kısa kürek. 2. {ağız} Balıkçı kayığında dümen yeri­
ne kullanılan küçük kürek. [DS]ö b o y n a etm ek,
Sandalı kıçtan tek kürekle yürütmek.
b o y n ak , [boy-ın > boy(ı)n-ak / moynok] {eT} is. 1.
Dar geçit. 2. Dağ boynu; belen. [DLT] 3. Yılana ağı
veren keler. [DLT] 4. sf. {ağız} Boynu eğri; eğri.
[DS]
b o y n am ak , [boy-(ı)n-a-mak / moyno-mak] {eT} gçsz.
f. [-r] 1. Kurulmak; gururlanmak; böbürlenmek;
mağrur olmak. 2. (At için) dik başlı olmak; diren­
mek; inat etmek; itaatsiz olmak. [DLT]
b o y n atm ak , [boyna-mak > boyna-t-mak] {eT} gçl. f.
[-ur] D ik başlılık ettirmek; itaatsizlik ettirmek.
[DLT]
b o y n ıra, [boy-(ı)n-ı-ra»y j^ ] {eAT} zf. Boynu üzerine,
boynok, [boynok / boynak] {eT} sf. -* boynak.
b oynuk, -ğu [boy-(u)n-uk] {ağız} sf. Boynu kısa. [DS]
b oynul, [*moy-mak / boy-m ak > *boy-(u)m > boy­
mul] {eT} sf. (Doğan için) beyaz boyunlu. [ETY]
boynuz, [mün-mek (binmek) + -iz (ikili çokluk eki) >
m ün-üz / min-iz > bün-üz > boynuz] is. 1. Bazı
hayvanların başında bulunan, tırnaksı maddeden
sert ve sivri çıkıntı. 2. (Böceklerde) duyarga. 3.
H acamat işleminde kullanılan alet. 4. Barbarların
içki kadehi olarak kullandıkları öküz boynuzu;
hanap. 5. Öküz boynuzunun ucuna delik açılarak
yapılmış bir tür m üzik aleti; yuh borusu. 6. {ağız}
Keçiboynuzu; harnup. [DS] S boynuz çekm ek,
H acam at etmek; kan almak. || b o ynuz dikm ek,
(Kadın için) başka bir erkekle cinsel ilişki kurarak
kocasını aldatmak.\\ boynuz eğm ek, 1. Karşı tara­
fın gücünü kabul etmek. 2 . İstemeye istemeye kabul
etmek. || boynuz, k ulağı geçm ek, (Sonradan y e ti­
şenler için) bir konuda öncekilerden daha üstün
olmak. || b o y n u zları y ald ızlatm ak , Tekrar tekrar
aldatılmak.\\ boynuz ta k m a k , 1. (Erkek için) karısı
veya başka bir yakını kadın tarafından aldatılmak.
2. (Kadm için) eşini aldatmak. || b o ynuzu k u rtlu ,
Yakını olan bir kadının başkaları ile ilişki kurm ası­
na aldırmayan veya bunu sağlayan erkek.
BOY
boynuzcuk, -ğu [boynuz-cuk] is. anat. Burun boş­
luklarının dış yan çeperinde bulunan üç küçük ke­
m ik çıkıntısının adı.
boynuzlam a, [boynuz-la-ma] is. Boynuzlamak işi.
boynuzlam ak, [boynuz-la-mak] gçl. f [-r] [~l(u)~
yo r] 1. (Hayvan için) boynuzu ile vurmak; süsmek.
2. mecaz. (Kadın için) başka bir erkekle sevişerek
kocasını aldatmak,
boyn u zlan m a, [boynuz-la-n-ma] is. Boynuzlanmak
eylemi.
bo y nuzlanm ak, [boyııuz-la-n-mak] edil. f. [-ır] 1.
Boynuz darbesine maruz kalmak; boynuz yarası
almak. 2. mecaz. (Erkek için) karısı veya yakını
tarafından başka bir erkekle aldatılmak. 3. dönşl. f.
(Hayvan için) boynuzu çıkmak; boynuz sahibi ol­
mak.
boynuzlaşm a, [boynuz-la-ş-ma] is. Boynuzlaşmak
eylemi.
boynuzlaşm ak, [boynuz-la-ş-mak] gçsz. f. [-ır] Boy­
nuz haline gelmek,
boynuzlatm a, [boynuz-la-t-ma] is. Boynuzlatmak
işi.
boyn u zlatm ak , [boynuz-la-t-mak] gçl. f. [-ır] 1.
Bakımı ve gözetimi altında bulunan bir hayvan ta­
rafından, başka bir hayvana veya insana boynuz
darbesi vurarak yaralanmasına sebep olmak. 2.
(Erkek için) karısının, kendisini başkası ile aldat­
masına göz yumm ak veya fırsat vermek,
boynuzlu, [boynuz-lu] sf. 1. Boynuzu bulunan (hay­
van). 2. mecaz. Karısının veya yakınlarından bir
kadının iffetsizliğine göz yuman (erkek). 3. argo.
Troleybüs.
boynuzluböce, [boyııuz-lu+böce {OsT}
is. Salyangoz; kabuklu sümüklü böcek,
boynuzlugiller, [boynuz-lu-gil-ler] is. zool. Keçi,
koyun, sığır ve antilop gibi içi boş ve çatalsız sü­
rekli boynuza sahip bulunan, geviş getiren, çift tır­
naklı, köpek dişi ve üst çene kesici dişleri olmayan
m em eliler familyası, (Bovidae).
boynuzluteke, [boynuz-lu+teke] is. zool. Kınkanatlı­
lardan meşe ağacında yaşayan, tırtılı ağaçta derin
delikler açan, sadece geceleri dışarı çıkan oduncul
bir böcek, (Cerambyxeros)
öoynuzsu, [boynuz-su] sf. Boynuz gibi; boynuzu
andıran.
öoynuzsuz, [boynuz-suz] sf. Boynuzu olmayan.
b o y ra 1, [Far. büriyâ] is. 1. Hasır, {ağız} (aynı) [DS] 2.
{ağız} K ara örtü; toprak dam. [DS]
b o y ra 2, [Yun. pouria => borya / boyra] {ağız} is. 1.
Değirmen çarkına çarpan suyun çıktığı ortası delik
parça; poyra. 2. Değirmen oluğu. 3, Araba tekerle­
ğinin ortasına takılan metal oluk. 4. Topraktan ya­
pılan su borusu; kiremit kiink. [DS] 0 b o y ra to p ­
ra k , {ağız} Kıraç toprak. [DS]
n u r c u .* .,
b o y ralam ak , [boy-ra-la-mak] {ağa} gçl. f. [-r] (Acı
için) tazelenmek; yinelenmek. [DS]
boyraz, [Yun. borias => boyraz j'y .jJ {OsT} is. Poy­
raz.
boysuz, [boy-suz] sf. 1. Boyu benzerlerine göre daha
kısa olan. 2. mecaz. Fitneci.
boyum , [*moy-mak / boy-m ak > boy-um / moy-um]
{eT} sf. Karışık. [Clauson]
b o y u n 1, -ynu [eT. bon / boy > boy-ın > boy-un j j j J
is. anat. 1. Gövdenin baş ile omuz arasında kalan
kısmı; âdem elması; boğaz; emik; imik; ümük; sa­
kak. {eTj (aym) [DLT] [EUTS] [Gabain] 2. gnşl. Şişe,
güğüm, testi gibi araçlarla vida gibi gereçlerin nis­
peten dar olan üst bölümleri. 3. Sorumluluk; mesu­
liyet. 4. Kefil; üst; uhde. {eAT} {ağız} (aynı) [DS] 5.
Bir engebenin, bir dağın keskin sırtının alçalan ve
öbür yam acına geçmeye elverişli yeri, {ağız} (aym/
[DS] 6. {eAT} Deveboynu denilen gerdanlık. 7. {eT}
Vücut. [EUTS] 8. /ağız} Tomurcuk. [DS] B boyın
u rm a k , {eAT} Başını kesmek.\\ b oyna alm ak, Bil­
işi yapm ayı y a da birine babnayı üstlenmek.]] boy­
n a b in m ek , 1. Zorlamak. 2. Aralık verm eyerek de­
diğini yaptırmak.\\ boyna geçirm ek, Esir ve köle
hâline koymak.|| boyna sarılm ak , Sevgi göster-
m ek.|| boynu b u n lu , {eAT} Boyııu bükük; mahzun)]
boynı b u ru lım ş, {eAT} Boynu bükük; mahzwı)\
boyn ın a alm ak , {eAT} Üzerine almak; üstlenmek,||
boyn ın a el b ıra k m a k , {eAT} Boynuna sarılm ak.j|
boyn ın a kol b ıra k m a k , {eAT} Boynuna sarılm ak.j]
boynına salm ak , {eAT} Kendisine bırakmak; ıs-
marlamak.\\ boynına sa rm a k , {eAT} Bir kimseye
hoşlanmadığı bir işi yüklemek]] boynını b u rm ak ,
{eAT} Boynunu bükm ek; sızlanmak.\\ beynim u r ­
m ak, {eAT} Başını kesmek.\\ boynu a ltın d a kal­
m ak , (Beddua için) başına bela gelmek; ölmek. ||
Boynu a ltın d a kalsın (kalasıca)! Birinin ölümünü
dileme, beddua.\\ boynu a rm u t sap m a dönm ek,
Çok zayıflamak.]] boynu b u ru k , {ağız} 1. Yetimlik­
ten dolayı iizgiin olan. 2. insan pisliği. 3. Dalında
olmuş, sapı bükülmüş incir. 4. Menekşe. [DS]j| boy­
nu b ü k ü k (burulu), I. Yoksun. 2. Üzgün, kederli,]]
bo y n u eğri, 1. H er şeyi kabul edecek durumda. 2.
Zavallı, i. {ağız} Herhangi bir sebepten birine söz
söyleyemeyecek, itiraz edemeyecek durumda olan;
o kimseye karşı minnet duyan. [DS]|| boynu kıldan
ince olm ak, Doğru ve haklı bularak verilen görevi
itirazsız kabul etm ek.|| Boynu kopsun! “Ö lsün!”
anlamında beddua.|| b o y n u n a, Üstüne.|| boynuna
alm ak, Verilen bir görevi üstlenmek,|] boynuna
atılm ak , Sevinç ve mutluluktan sevdiği birinin boy­
nuna sarılm ak.|| b o y n u n a a tm ak , Kabahati bir
başkasına yüklemek]] b o y n u na geçirm ek, I. Bir
şeyi kendine m al etmek. 2. Zimmetine geçirmek)]
b o y n u n a kol (el) b ıra k m a k , Boynuna sarılmak.||
b o y n u n a salm ak , Kendisine bırakmak, ısmarla­
H B 1 I 1 K İ B 1 .6 6 5 BOY

mak,1| boynuna sarm ak , B ir kim seye hoşlanmadığı tererek beklemek.\\ boyun verm ek, {ağız} 1. Yar­
bir iş yiiklemek.\\ bo y n u n d a k alm ak , B ir sözü ve dım yapm aya söz vermek. 2. K efil olmak. 3. Kena -
selamı yerine iletmediği veya bir borcu ödemediği sine verilecek her türlü cezayı göze almak. [DS]j|
için üzerinde bir yüküm lülük olarak kalmak.\\ boy­ boyun virm ek , {eAT} 1. İtaat, etmek; boyun eğmek.
nunu b ü k m ek (burmak), 1. Acınacak bir durumda 2. K efil gösterm ek,|| boyun v u rm a k , Boynundan
ve çaresizlik içinde kalmak. 2. B ir durumu veya bil­ kesm ek suretiyle öldürmek.
işi ister istemez kabul etmek. j| b o ynunu k ırm ak , boyun", [bod > bod-un] {eT} is. -*■ bodun; budun.
(Hakaret olarak) dinlemeden ve söyleneni yapm a­
b o y u n a 1, [boy-u-n-a] sf. Ene dik durumda; uzunla­
dan çekip gitm ek.| boyn u n u u za tm a k , 1. H er şeye,
masına; boyunca.
her cezaya razı olmak. 2. H er işe karışmak; burnu­
b o y u n a2, [boy-u-n-a] (boyuna) zf. Hiç dürme dair,
nu sokmak.]] boynunu v u rm a k , 1. Başını boynun­
sürekli olarak; aralıksız; aleddevam; ardışık; duı-
dan keserek öldürmek. 2. {ağız} Budamak; yaşlı
maksjzm; fasılasız; inkıtasız; layenkati; mııttası:;
kütüğü tepesinden kesmek. [DS][| b o ynunu yem liğe
uzatır gibi, Kendini teslim etmiş olarak.|| boynu mütemadiyen,
uzak, {ağız} Gurbet. [DSj|| boynu uzun, {ağız} K ar­ b oyunca, [boy-u-n-ca] (boyu’nca) zf. 1. Boyu veya
nı dar, boynu uzun yoğurt çömleği. [DS]|| boynu uzunluğu kadar. 2. Sürdüğü zaman kadar; süresin­
yoğun, {ağız! Boynıı kalın ve şişman. [DS]|[ boyuna ce. S boyunca çocuğu olm ak, Yetişkin çocuğu
alm ak, {eAT} Yanına almak; kendine arkadaş et­ olmak. |j boyunca g ü n ah a g irm ek, Çok büyük g ü ­
mek'.|| boyun alm ak, {eAT} Kefil olmak; üzerine naha girmek.
almak.|| boyun bağı, Gömlek yakasının altından b o y u n cak , -ğı [boy-un-cak] /ağızj is. Boyunduruk.
geçirilerek süs olarak bağlanan, özel olarak yapıl­ [DS]
mış, uzun ve enlice kumaş parçası; Aravoi.il boyun b o y u n d u ru k , -ğu [boyun-turuk / boyun-duruk] is. î.
bağlam ak, 1. İtaat etmek. 2. Tevekkülle karşıla- Çift süren veya araba çeken öküzlerin, birlikte
mak.\\ boyun bastı, (ağızj Gerdanlık. [DS]|| boyun çekmelerini sağlamak amacıyla iki ucu öküzlerin
bezi, {OsT} Boyun atkısı.|| boyun b o rcu , 1. M innet boynuna, ortası da saban veya kağnıya bağlanan
duygusundan dolayı yapılm ası gereken hareket, iş. uzun ağaç. {eT} (aynı) [DLTJ [EUTS] [Gabain] 2. m e­
2. Yapmayı, yerine getirm eyi kendisi için yüküm lü­ caz. Zulüm ve zorbalık biçimindeki m addî ve m a­
lük sayma durumu,|| boyun b ü k m ek , 1. Çaresiz nevî baskı; esaret, kölelik. 3. İnşaatta iki dikme
kalmak. 2. Çaresizliğini kabul etmek.\\ boyun cebe­ arasına yatay olarak bağlanan atkı; kiriş, lento. 4.
si, {OsT; Boynu kaplayan gerdanlık. || boyun çekici, spor. Güreşte rakibin başını koltuk altına alıp kol
{OsT} Kimseye boyun eğmeyen; i.taatsiz.\\ b oyun dolam a şeklindeki oyım. 5. Çitlerin arasından geç­
dartmak,, {eAT} 1. Kendini geri çekmek; kaçınmak. memeleri için hayvanların boynuna takılan bir tür
2. Kibirlenmek.\\ boyun d u tm ak , {eAT} 1. A zm et­ halka. 6. M engenenin üst kısmındaki kemer biçi­
mek; üzerine almak. 2. Boyun eğmek; rıza göster­ minde olan bölüm. 7, {ağızj Maden ocaklarında
mek. || boyun eğm ek, 1. Karşısındakinin gücü kar­ yapılan bağların üst kısımlarım bağlayan yatay di­
şısında bir şey yapam ayarak rıza göstermek; ister rek. [DS] S b o y u n d u ru ğ a alm ak, spor. Oiireştr-
istemez razı olmak. 2. Yalvarır bir durum alm ak || rakibine boyunduruk vıırmak.\\ b o y u n d u ru ğ a
boyıın kesm ek, 1. Başını eğmek. 2. Bayağı bir hâl­ v u rm a k , Baskı altına almak.\\ b o y u n d u ru k a ltıa a
de itaat etmek.\\ boyun k ırm a k , 1. Çekip gitmek. 2. girm ek , Başkasının emir ve baskısı altına girmek. j|
Her şarta ve cezaya rıza göstermek. 3. Saygı göste­ b o y u n d u ru k bağı, {ağız} Kağnı kolunu y a da sa ­
risi olarak ayakta durup başı öne doğru bükmek. || ban okunu boyunduruğa bağlayan kayış. [DS]|! b o ­
boyun kıstı, {ağız! Gerdanlık. [DS]|| boyun ko­ y u n d u ru k h ak k ı, tar. İmparatorluk, döneminde tı­
mak, {eAT} 1. Teslimiyet göstermek. 2. Selam vere­ marlı sipahilere verilen topraklardan alınan ürün
ne Icarşı esenlik dilemek.\\ boyun k ö k ü , {ağız} Ense. vergisi.\\ b o y u n d u ru k p a ra sı, folk. Bir mahalleden
[DS]|| boyun k ü tü ğ ü , {ağız} Ense. [DS]|| boyun ol­ veya köyden başka yere giden gelin için kaynatanın
mak, /. {eAT} {ağızj K efil olmak; sorumluluğu üze­ o yerin delikanlılarına verdiği bahşiş.
rine almak. [DS] 2. {ağızj Kendini bir işe vermek. b o y u n d ııru k çu , [boyun-duruk-çu] is. Boyunduruk
[DS]|| boyun su n m ak , {eAT! İtaat etm ek.| boyun yapan usta.
tartm ak, {eAT} 1. Kendini geri çekmek; kaçınmak. b o y u n d u ru k lu , [boyun-duruk-lu] sf. 1. Boynuna
2. Kibirlenmek,|| boyun tu cu , {ağız} Ense köki'ı. boyunduruk takılm ış olan. 2. is. Köle,
[DS]|| boyun tu tm ak , {eAT} 1. Azmetmek; üzerine b oyu n lam ak , [boyun-la-mak {eT} {OsT} gçi.
olmak. 2. Boyun eğmek; rıza göstermek.\\ boyun fi f-r] Boyuna vurmak; boynunu kırıp öldürmek
tutulm ası, Sebebi ne olursa olsun aşırı kas gergin­ [DLT]
liğinden dolayı başın hareketlerini engelleyen bo­ boyunlu, [boy-un-lu] s f Kalın enseli.
yun ağrısı.\\ boyun u rg a n ı, {ağız} İneklerin boynu­ b o y u n lu k 1, -ğu [boyun-luk jL j# ] {eAT} is. Kefalet;
na takılan urgan. [DS]|| boyun u zatm ak , Rıza gös­
sorumluluğu üzerine alma.
BOY
boyunluk2, -ğu [boyun-luk] is. tıp. 1. Boynun dik
durm asını sağlayan sağlık gereci. 2. Boynu soğuk­
tan korumak için kullanılan dokuma ya da kumaş
parçası.
boyunsak, -ğı [boyun-sa-k] is. 1. Hayvanların bo­
yunlarına takılan çember. 2. mim. Sütun taban ya
da üstlerinde iki yarım daire silme arasına açılmış
ters yay şeklindeki veya boyun gibi oyuk olarak
açılmış silme biçimi,
boyunsalık, -ğı [boyun-sa-lık] {ağız} is. 1. Hayvanın
boyııu altından geçen, geme ve yulara takılan ip. 2.
Boyun atkısı. 3. Hamut. [DS]
boyuntruk, [boy-un+t(u)r-uk] {eT} is. Boyunduruk.
[EUTS]
boyut, [boy-ut / Ar. bu'ut] is. 1. Bir cismin herhangi
b ir yöndeki uzanımı; buut, (1937). 2. (Soyut bir
kavram için) ele alman değişik yönlerden her biri.
3. mecaz. Nitelik; genişlik; büyüklük; düzey; çap;
hacim; kapsam. 4. mecaz. Durum. 5. mat. (Cisim
veya şekil için) ölçülebilen en, boy, yükseklik ya
da derinlik gibi üç doğrultudan her biri; buut. 6.
sosy. Kavranmağa çalışılan bir toplumsal olayı
m eydana getiren öğelerin tümü. S boyut kazan­
mak, Yeni bir durum, içerik, genişlik y a da kapsam
kazanmak.
boyutlandırma, [boy-ut-la-n-dır-ma] is. Boyutlan-
dırm ak eylemi,
boyutlandırm ak, [boy-ut-la-n-dır-mak] gçl. f. [-ır]
1. (Soyut bir kavram için) kapsadığı alanın sınırla­
rını belirlemek. 2. Yapı öğelerini ve bileşenlerini
belirli bir ölçüye getirmek,
boyutlanm ak, [boy-ut-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] (So­
yut bir kavram) nitelik, durum ve kapsam bakım ın­
dan yeni özellikler kazanmak,
boyutlu, [boy-ut-lu] sf. (Belirtilen sayıda) boyutu o-
lan.
boyutsal, [boy-ut-sal] sf. Boyuta ilişkin,
boyutsuz, [boy-ut-suz] sf. fız. Boyutu olmayan; bu
sebeple sayısal değerlerle ifade edilemeyen büyük­
lük.
b oz1, [eT. böz is. 1. Açık toprak rengi. {eT} (aynı)
[DLT] [Gabain] [Tekin] [ETY] 2. sf. Bu renkte olan.
3. {eAT} (Toprak için) açılmamış ve sürülmemiş. 4.
{OsT} is. Gözbebeğinde görmeğe engel olan beyaz­
lık; aksu. 5. {ağız} Öğrenim görmemiş, herhangi bir
gelişme ve eğitim görmemiş basit kişi; yoz adam.
[DSJfi1 boz bulamaç, {ağız} Un çorbası. [DS]|| boz
bulanık, D uru olmayan, çok bıılanık.\\ boz deve,
{ağız} K üçük bir yerli deve türü. [DS]|| boz duman,
{ağız} Sisli ve fırtınalı hava. [DS]|| boz düşmek,
{ağız} 1. Göz bebeğinde leke oluşmak. 2. H ayvanla­
rın gözüne perde inmek. [DS]|| boz erkeç, {ağız}
B oz renkli keçi. [DS]|| boz güneş, {ağız} Soğuk ve
güneşsiz hava. [DS]|| boz kavara, {ağız} Sıska.
[DS]|| boz kırağı, {ağız} K oç katımı zamanı. [DS]||
İ M İ K İ M . 6 66
boz laf, {ağız} Anlam sız söz. [DS]|| boz madde,
anat. Beynin dış, omuriliğin iç kısmında y er alan
sinir hücreleri tabakası. | boz muhalif, {eAT} Kirli
boz.|| boz sulu, {ağız} Çömlek kebabı. [DS]|| boz
toprak, {ağız} 1. Boz renkli, killi toprak. 2. İyi ürün
veren sert toprak. [DS]|| boz yakalı, Çiftçi; köylü. ||
boz yazı, {ağız} iy i ürün veren tarla. [DS]|| boz yel,
Güney y a da güney batıdan esen ılık rüzgâr; lo­
dos. || boz yer, {ağız} Bozkır. [DS]|| boz yörük,
{ağız} Üstü h a fif benekli, uzun bir yılan. [DS]
boz2, [boz] {eT} is. Tiksinti; nefret; kin. [Gabain] [E-
UTS]
boz3, [boz] {ağız} is. Kurt; bozkurt. [DS]
boza1, [? boza] {ağız} is. Y ün ceket. [DS]
boza2, [Far. / Sogd. büza (mısır) / eT. bohsum / boz­
m ak > boza] (bo ’za) is. M ısır, arpa ve buğday gibi
tahılların ham urunun ekşitilmesi ile elde edilen ko­
yu ve mayhoş bir içki. {eT} [Nevâyî] S boza etmek,
Utandırmak. || boza gibi, (Sıvılar için) koyu ve bu­
lanık'.|| boza olmak, Utanmak; bozum olmak.
bozac, [boz-ac j j J {eAT} sf. Boz renkte; boz renkli.
[DK]
bozacı, [boza-cı] is. Boza yapan veya satan kimse,
bozacılık, -ğı [boza-cı-lık] is. Boza yapma ve satma
işi.
bozagu, [boz-âğü] {eT} is. Buzağı. [ETY] [EUTS]
bozagulam ak, [bozağu-la-malc] {eT} gçl. f. [-r]
Buzağı doğurmak; buzağılamak. [ETY]
bozağanlık, -ğı [boz-ağan-lık] {ağız} is. Bozguncu­
luk; geçimsizlik; mızıkçılık. [DS]
bozahane, [boz-a+ Far. hâne (ev, yer)] (bozaha;ne)
is. Boza üretimi yapılan veya satılan yer.
bozak, -ğı [boz-ak / mozak] {ağız} is. 1. Manda. 2.
Domuz yavrusu. 3. Erkek çocuk. [DS]
bozaki, [boz-mak + Yun. -aki] {ağız} is. “Bozulmak”
anlamındaki “bozaki olmak” sözünde kullanılır.
[DS] S bozaki yapm ak, {ağız} R ezil etmek. [DS]
bozal, [boz-al] {ağız} is. Boz keçi. [DS]
bozalak', -ğı [boz-alak / boz-anak] {ağız} is. 1. Eg­
zam a türü bir deri hastalığı. 2. sf. Kel. [DS]
bozalak2, -ğı [moza / boza-lak] {ağız} is. 1. Yaprak
tomurcuğu. 2. Çalının taze sürgünü. 3. Taze mısır
koçanı. [DS]
bozalanm ak, [bozal-mak > bozal-an-mak] {ağız}
dönşl. f [-ır] Nemlenm ek. [DS]
bozaltı, [boz-al-tı] {ağız} is. Alaca karanlık. [DS]
bozamık, -ğı [boza-mık] {ağız} is. 1. Yakacak olarak
kullanılan ufak boz renkli bir ot. 2. Gelip geçici
yağmur; bulutlu hava. [DS]
bozan, [boz-an] {ağız} is. Sürülmemiş, boz tarla; boz­
lak. [DS]
bozanak, -ğı [boz-anak] {ağız} sf. 1. Tozlu; dumanlı.
2. Sarmal biçim de kıvrılmış. 3. is. Topaç. [DS]
bozancalık, -ğı [boz-an-ca-lık] {ağız} is. Kavga. [DS]
İ E l E t M • 667
bozancılık, -ğı [boz-an-cı-lık] {ağızj is. Kavga. [DS]
bozantı, [boz-antı] {ağız} is. 1. Sulak yer. 2. Otlak. 3.
Dağ. [DS]
bozar, [boz-ar] {ağız} is. Ayıp; kusur. [DS]
bozarak, -ğı [boz-(ı)-ra-k / boz-(a)-ra-k Jjljji] {eAT}
sf. Bozca; bozumsu; boz renge yakın,
bozaran, [boz-ar-an] {ağız} is. Haziran ve ağustos ay­
ları. [DS]
bozarantı, [boz-ar-an-tı] {ağız} is. H afif boz renkli­
lik. [DS]
bozarık, -ğı [boz-ar-ık] sf. Bozarmış; boza çalar
renkte.
bozarıntı, [boz-ar-ıntı] {ağız} is. H afif boz renklilik.
[DS]
bozarma, [boz-ar-ma] is. Bozarmak eylemi,
bozarmak, [boz-ar-mak J^jjj;] gçsz. f. [-ır] 1. Boz
renge girmek; sararmak. 2. {ağız} Rengini atmak;
rengini atarak solmak. [DS] 3. {ağız} Utanmak;
utançtan kızarmak. [DS] 4. {ağız} Yüz ekşitmek;
surat asmak. [DS] 5. {ağız} (Karpuz, kavun için) ol­
gunlaşmak; kızarmak. [DS] 6. {eAT} Kırlaşmak; sa­
rarmak; ağarmak,
bozartı, [boz-ar-t-ı] {ağız} is. 1. Deride görülen yer
yer morluk; boz renk. 2. Tarlada ya da dağlarda
görülen yer yer açık renk yerler. 3. Ekinin yer yer
yeşilden sarıya dönerek sararmaya, olgunlaşmaya
başlaması; ekinin olgunluk belirtisi. 4. Hayal meyal
görülen şey. [DS]
bozaş, [boz+aş] {ağız} is. Bulgur, yarm a vb. şeylerle
yapılan bir tür çorba. [DS]
bozatmak, [boz-at-mak] {ağız} gçsz. f. [-ır] Gözün
renkli kısmında beyaz bir leke m eydana gelmek.
[DS]
bozayı, [boz+ayı] is. zool. Prene ve Balkanlarda ya­
şayan, hem etçil hem otçul, insana kolay alışan,
arka ayakları üzerinde doğrulabilen bir ayı türü;
koca oğlan, (Ursus arctos).
bozbakal, [boz + Yun. pakalos => boz+bakal] is.
zool. Asya ve A vrupa’nın orm anlık kesimlerinde
yaşayan boz renkli, ancak başı, kuyruk sokumu ve
başının arkası beyaz, böcek ve meyvelerle besle­
nen, sinekkapangillerden bir tür ardıç kuşu; top
karın ardıç kuşu, (Turdus pilarisu).
bozbaş, [boz+baş] {ağız} is. 1. K avurma et. 2. Ka­
vurmanın az kızarmış hâli. 3. Yahni. 4. Söğüş. 5.
Tirit. [DS]
bozca, [boz-ca sf. 1. Boza çalan renkli; bo­
zumsu. 2. is. İşlenmemiş, çalılık toprak; ham tarla.
® bozca aş, {eAT} Yoğurtlu çorba.|| bozca aşı,
{eAT} -*• bozca aş.
bozcana, [boz-ca-n-a] {ağız} sf. 1. Rengi boza çalar;
bir parça boz. 2. Biraz bozucu; bir parça utandırıcı.
[DS]
BOZ
bozcıl, [boz-cıl J ^ j ^ ] {eAT} sf. (At için) boz renkli;
bozumtırak.
bozdagan, [buz-mak (bozmak) > *buz-da-mak >
bozdağan 0 U jj^ ] {eAT} is. Demir topuz; gürz.
bozdamak, [boz-da-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-d(u)-
yor] Koşmak. [DS]
bozdoğan, [buz-mak (bozmak) > buz-dur-ğan > boz­
doğan {eAT} is. 1. Demir topuz; gürz. 2.
İyi cins bir armut.
bozdoğan1, [boz+doğan] is. zool. Kartalgillerden
Avrupa ve A sya’da yuva yapan, kışları tropikal
bölgelerde geçiren, gri-mavi sırtından dolayı boz
renkli görünen, kırmızı paçalı, gözlerinin etrafı si­
yah tüylerle çevrili, küçük kuşlar ve kemirgenlerle
beslenen bir doğan türü, (Falco aesalon).
bozdoğan2, [buz-mak (bozmak) > buz-dur-ğan >
buzdoğan] is. Yeniçeriler tarafından kullanılan ve
atlarının eyerlerinde asılı duran altı toplu gürz,
bozdurma, [boz-dur-ma] is. Bozdurmak işi.
bozdurmak, [boz-dur-mak] gçl. f. [-ur] 1. Bozmak
işini birisine yaptırmak. 2. Büyük miktardaki para­
yı daha küçük paralarla değiştirmek. 3. argo. (K ız
için) bekâretinin giderilmesine izin verecek ilişkiye
girmek. S Bozdur bozdur harca, Yetersiz olan
bir şeyin çok az olduğunu anlatmak için söylenen
alay sözü.
bozdurtma, [boz-dur-t-ma] is. Bozdurtm ak işi.
bozdurtm ak, [boz-dur-t-mak] gçl. f. [-ur] 1. B oz­
mak işini ikinci dereceden birisine yaptırmak;
bozm ak işini yaptırmak. 2. Birisinin bozmasına i-
zin verm ek veya göz yummak,
bozdurulm a, [boz-dur-ul-ma] is. Bozdurulmak işi.
bozdurulmak, [boz-dur-ul-mak] edil. f. [-ur] B oz­
mak eylemi yaptırılmak,
bozgak, [boz-mak > boz-ğak / buz-gak [Clauson]]
{eT} sf. 1. Bozulmuş. [EUTS] 2. Kısa. [Clauson] 3. is.
Bozulma. [EUTS]
bozgeven, [boz+geven] is. bot. Yurdumuzda Erciyeş
dağında yetişen bir tür geven, (Astragalus micro-
cephalus).
bozgun, [boz-gun] is. 1. Bir topluluk içinde karşılıklı
güvenin bozulması ile ortaya çıkan karışıklık; peri­
şanlık. 2. Y enik düşen ordunun, askerî disiplin ve
bağlantı yönünden yaşadığı karışıklık ve perişanlık;
hezimet. 3. {ağız} İshal. [DS] 4. {ağız} Bozuk para.
[DS] 5. sf. Bozgunluk içine düşmüş olan; perişan. 6.
{ağız} Sağlık durumu bozuk; zayıf. [DS] ö bozgu­
na dUşmek, {ağız} İshal olmak. [DS]|| bozguna uğ­
ramak, Yenilip perişan olmak; büyük bir yenilgiye
uğramak. [| bozgun söylemek, {eAT} B ir şeyin iyi ve
kötü yanlarım söylemek; tenkit etmek.
bozguncu, [boz-gun-cu] sf. Bir toplulukta güven sar­
sıcı ve kişileri birbirine düşürücü durum yaratan;
BOZ
anarşist; asî; fesatçı; bölücü; kara çalı; iğtişaşçı;
kundakçı; militan; ordubozan; yıkıcı,
bozgunculuk, -ğu [boz-gun-cu-luk] is. Bozguncuya
yakışır davranış ve tutum,
bozgunluk, -ğu [boz-gun-luk] is. 1. Bozgun. 2. Boz­
gun olanın durumu; perişanlık,
bozguntu, [boz-mak (utandırmak) > boz-gun-tu] {a-
ğız} is. Sürprize uğramak ya da utanmaktan ileri ge­
len şaşkınlık; bozuntu. [DS]
oozırak, [boz-ı-rak 3jy] {eATj sf. Bozca; bozumsu.
bozkır, [boz+kır] is. İlkbaharda yeşeren yaz ortaları­
na doğru kuruyup sararan otsu bitkilerle küçük
ağaççıklardan meydana gelmiş bitki örtüsü; step;
badiye; beyaban; burtlak; kepir. S bozkır sanatı,
sanat, tar. Bronz çağında Moğolistan 'dan Roman­
y a ’y a kadar uzanan Avrasya bozkırları alanında
yaşam ış olan göçebe toplulukların meydana getir­
dikleri sanat eserleri.
bozkırlaşm a, [boz+kır-la-ş-ma] is. Bozkırlaşmak ey­
lemi.
bozkırlaşmak, [boz+kır-la-ş-mak] g çsz.f. [-ır] Yük­
sek boylu ağaçların yok olması ile erozyona uğra­
yan toprak üzerindeki bitki örtüsü, giderek bozkır
bitkilerine dönüşmek; bozkır hâline gelmek.
bozkun, [boz-kun Ojsj^] {OsTj sf. Bozuk,
hozkunluk, -ğu [boz-kun-luk {OsT; is. Bo­
zukluk.
bozkurt, -du [boz+kurt] is. M itolojiye göre, Göktürk
hanedanın kökü olan A sena’nm türemiş olduğu
söylenen efsanevî bir dişi kurt.
bozlak1, -ğı [boz-la-k] is. I. Sürülmemiş, nadasa
bırakılmış tarla; gen. 2. Verimsiz tarla veya çayır,
çimen. 3. Killi toprak.
bozlak2, -ğı [boz (vans.) > boz-la-mak (bağırmak, bö­
ğürmek) > boz-la-k] is. müz. 1. Orta ve Güney
A nadolu’da söylenen bir tür uzun hava makamı. 2.
Bu makam a uygun olarak söylenen acıklı konulan
olan türküler. 3. {ağızj Hikâye. [DS]
bozlakJ, -ğı [boz-la-k] {ağızj is. 1. Boz renkli bir tür
kuş. 2. Yağsız çıra; çırasız odun. 3. sf. Boza çalar
renkte olan; bozumsu. [DS]
bozlak4, -ğı [boz-la-mak > boz-la-k] {ağızj is. 1.
Yünden örme kısa kollu giyecek; hırka; aba. 2.
Ekmek yaparken kullanılan büyük yün örtü. [DS]
bozlama, [boz-la-ma] is. Bozlamak eylemi.
bozlam ak1, [bos / buz / bus (yans.) / *boz (keder) >
boz-la-m ak j i j ^ ] {eTj gçsz. f. [-r] [-l(u)-yor] 1. Ses
vermek; bağırmak; böğürmek. {eATj (aym) [DLT]
[DK] 2. (Dişi deve için) yavrusunu çağırmak için
ses çıkarmak. [Nevâyî] 3. (M atemliler için) sesli
olarak yas tutup ağlamak. [Nevâyî] 4. mecaz. Çığlık
atmak.
bozlamak2, [boz-la-mak] {ağızj gçl. f. [-r] [-l(u)-yor]
Ö IİİM Iİİlffl; S İ M .
Tarlayı sürüp ekmeyerek boş bırakmak; gen bı­
rakmak. [DS]
bozlan, [boz-la-n / boz-lan] {ağızj sf. 1. Boz renkte
olan. 2. Kireçli toprak. [DS]
bozlatm ak1, [bozlâ-mak > boz-la-t-mak] {eTj gçl. f.
Böğürtmek. [DLT]
bozlatmak", [boz-la-t-mak] {ağızj g ç l.f. [-ır] Tarlayı
nadasa bırakmak. [DS]
bozluk, -ğu [boz (bez) > boz-luk] {ağızj is. Pamuklu
dokuma; bez. [DS]
bozma, [boz-ma] is. 1. Bozmak işi. 2. {ağızj Pamuğu
toplanmış tarla. [DS] 3. sf. Biçimi ve kullanılışı de­
ğiştirilmiş olan. 4. Melez,
bozmacı, [boz-ma-cı] is. Eski şeyleri satın alıp boz­
duktan sonra parça parça satan kimse,
bozmak, [eT. buz-m ak (yıkmak, kırmak) > boz-mak]
gçl. f. [-ar] 1. Bir şeyi kendisinden bekleneni yeri­
ne getirem eyecek duruma düşürmek; yıkmak; kır­
mak; parçalamak. {eT{ (aynı) [DLT] [EUTS] [ETY] 2.
Bir yerin veya bir şeyin düzenini karıştırmak. 3.
Zarar vermek, dokunmak. 4. mecaz. Kötü duruma
getirmek; kötü etkide bulunmak. 5. Geçersiz duru­
ma getirmek; iptal etmek; hükümsüz kılmak. 6.
mecaz. Birini, beklem ediği davranışı göstererek
kırmak; yalanını ortaya çıkararak küçük düşürmek.
7. Yenmek; bozguna uğratmak. 8. Büyük parayı
ufak birimlere ayırmak. 9. Altını paraya; dövizi
Türk parasına çevirmek. 10. Bağ ve bostanm en
son kalan ürünlerini de toplamak. 11. mecaz. (Bir
şeyle aklını) yitirecek derecede ilgilenmek. 12. Ak­
lını kaybetmek. 13. (Erkek için) bir kızın bekâretini
gidermek. 14. Biçimini ve kullanılışını değiştir­
mek. 15. Birini, yalanını meydana çıkararak utan­
dırmak. 16. (M ide için) yiyecek zarar vermek. 17.
mecaz. İyi davranışları kötüye çevirmek. 18. {ağızj
Tarlayı ürün alımmdan sonra ilk defa sürmek. [DS]
bozmancalık, -ğı [boz-man-ca-lık] {ağız} is. 1. Ara
bozma. 2. Pazarlıktan cayma; sözünden dönme.
[DS] ö bozmancalık yapmak, Arayı bozmak; p a ­
zarlığı bozmak; sözünden dönmek; caymak.
bozördek, -ği [boz+ördek] is. zool. Sık sazlıklı su­
larda yaşayan, çamuru süzmek için yüzeyi karıştı­
ran, başı pek fazla süslü olmayan bir tür ördek,
(Anas strepera).
bozrak, -ğı [boz-ra-k] sf. Rengi boza çalan,
boztagan, [eT. buz-mak (bozmak) > buz-dur-ğan >
boztağan j U i j ^ ] {eAT} is. Demir topuz; gürz,
boztogan, [eT. buz-m ak (bozmak) > buz-dur-ğan >
boztoğan {eATj is. Demir topuz; gürz,
bozucu, [boz-ucu] sf. Tahrip edici.
bozuk2, -ğu [buz-mak > buz-uk > boz-uk J j j ^ ] sf. 1.
Bozulmuş olan; kırık; yıkık. [DLT] {eT} (aym) 2.
İşlemeyen ya da sağlıklı çalışmayan. 3. Düzensiz.
4. Kusurlu. 5. mecaz. Kötü. 6. (Yemek için) kok­
M E ll M e ‘ SflEbiih. 669
muş; yenmeyecek duruma gelmiş; bayat. 7. mecaz.
(Kişi için) kızgın; sinirli. 8. mecaz. (Kişi için) ke­
yifsiz; sıkıntılı. 9. (M adenî para için) değeri küçük.
10. {ağız} (Kız için) bakire olmayan. [DS] 11. is.
{ağız} Kötü kadın. [DS] 12. {OsT} müz. Uzun saplı
tambur ile bağlam a tipinde, makamdan makama
geçişte akort edilmesi gerekli olan bir telli çalgı.
13. {ağız} Ekini biçilip alınmış tarla. [DS] 14. {ağız}
Ekin biçme, ürün kaldırma zamanı; sonbahar. [DS]
15. {ağız} Eski tip bir av tüfeği. [DS] fi1 bozuk
adam, Fitneci, ahlaksız, baştan çıkmış kimse. || bo­
zuk adım, Uygun adım yürüyüşte ahengi bozan,
düzensiz yürüyenlerin adımı.|| bozuk atmak, 1 .
Sinirlendiğini, öfkelendiğini belli etmek. 2. A zar­
lamak; paylamak.\\ bozuk çalmak, Canı sıkılmış,
yüzü asılmış olmak.|| bozuk düzen, 1. D üzeni bo­
zuk olan; düzensiz. 2. Ahlakı bozuk. 3. müz. Türk
halk müziğinde bağlamalarda uygulanan bir uyum
düzeni.|| bozuk para, Ufak birimlere ayrılmış olan
para; ufaklık]] bozuk para gibi harcamak, İtiba­
rını ve değerini düşürecek şekilde birinden yarar­
lanmaya kalkışmak.
bozuk2, -ğu [boz-uk] {ağız} is. Armut. [DS]
bozukluk, -ğu [boz-uk-luk] is. 1. Bozuk olm a duru­
mu. 2. Küçük değerde madenî para,
bozulacak, -ğı [boz-ul-acak] sf. 1. Bozulabilir bir
nitelik taşıyan; bozulan. 2. Kolay bozulan. 3. (Para
için) bozukluk hâle getirilebilecek nitelikte olan,
bozulamak, [bo (yans.) > bo-z-u-la-mak] {ağız} gçsz.
f [-r] [-l(u)-yor] 1. (Deve için) acı acı bağırmak. 2.
Kuvvetli bir şekilde iniltili ve acı ses çıkarmak. 3.
Deve gibi bağırmak. 4. (Su için) çağlamak. [DS]
bozulaşmak, [bozu-la-ş-mak] {ağız} işteş, f. [-ır]
(Develer için) bir arada bağrışmak. [DS]
bozulma, [boz-ul-ma] is. Bozulm ak eylemi,
bozulmak, [boz-ul-malc] edil. f. [-ur] 1. Biri tarafın­
dan bozma eylemi yapılmak. {eT} (aym) [DLT] 2.
{ağız} (Ürün alınan tarla için) ekime hazırlık olarak
tekrar sürülmek. [DS] 3. {ağız} (K ız için) kızlığı
giderilmek. [DS] 4. dönşl. (Yiyecek) sağlık açısın­
dan yenilmeyecek duruma gelmek, kokmak, ekşi­
mek. 5. iyi ve değerli niteliğini yitirmek. 6. mecaz.
Sağlığını yitirerek güçten, kuvvetten düşmek. 7.
(Ordu için) yenilmek; bozguna uğram ak, dağılmak.
8. mecaz. Bir kim seye kızmak; sinirlenmek,
bozulmaz, [boz-ul-maz] sf. 1> Bozulma niteliği ol­
mayan. 2. Harekete veya dinginliğe karşı hiçbir
eğilimi olmayan; eylemsiz,
bozuluş, [boz-ul-uş] is. 1. Bozulm a işi. 2, Bozulma
biçimi. ' v
bozum, [boz-um] is. 1. Bozulm ak eylemi ve sonucu.
2. Utangaçlık; mahcupluk; küçük düşme. 3. {ağızj
Ürünü alınmış ^tarlayı yeni ekime hazırlık olarak
sürme; anız bozma. [DS] bozum etmek, Utan­
dırmak; mahcup etmek.\\ bozum havası, argo. U-
BOB
tangaçlık, mahcupluk.\\ bozum olmak, argo. Uta­
nacak duruma düşmek; utanmak; mahcup olmak.
bozumca, [Far. buzmâce is. Boz renkli bir
tür kertenkele,
bozumtuk, [boz-umtuk {OsT} sf. Boza çalar,
bozun, [bod-un] {eT} is. -*• bodun; budun,
bozunma, [boz-un-ma] is. fız. 1. B ir atom çekirdeği­
nin enerji yayarak veya alarak kütle, yük, ömür vb.
nitelikleri farklı bir çekirdeğe dönüşmesi olayı. 2.
Kumaş boyalarında çeşitli etkenlerin neden olduğu
bozulma.
bozuntu, [boz-guntu / boz-untu] is. 1. Bozulmuş bir
nesneden arta kalan; döküntü. 2. Kendinde bulun­
ması gerekli nitelikleri taşımayan. 3. Şaşkınlığa
düşme. £? bozuntuya uğramak, Şaşkınlığa düş­
mek. || bozuntuya vermem ek, Floşa gitmeyen bir
durumda veya yanlışlıkta fa r k etmemiş gibi dav­
ranmak.
bozuşm a, [boz-uş-ma] is. Bozuşmak eylemi,
bozuşmak, [boz-uş-mak] {eT} işteş, f. [-ur] Araları
açılmak; dostlukları bozulmak. [DLT]
bozuşuk, -ğu [boz-uş-uk] sf. A ralan açık, bozuk o-
lan.
bozuşukluk, -ğu [boz-uş-uk-luk] is. 1. Bozuşuk ol­
ma durumu. 2. Karşılıklı bozulma içinde,
bozyürük, -ğü [boz+yürü-k] is. zool. Küçük başlı,
kalın ve kısa kuyruklu, zararsız ve zehirsiz bir y ı­
lan, (Eryx).
b ö 1, [ba / be / bı / bo / bö / bü (yans.)] is. 1. (İnsan
için) bağırma, seslenme, gevezelik etme, yüksek
sesle konuşmayı, seslenmeyi anlatan kök. [Zülfıkar]
bö-gür, bö-ğ(il)l-e-mek 2. (Hayvan için) bağırma,
seslenme, böğürme anlatan kök. [Zülfıkar] bö-gür-
mek, bö-ğiir-ü böğürü ağlamak; bö-ğür-t-lek.
bö2, [eT. böy / bög / bö (bö;) {eAT} is. 1. Zehirli ö-
rümcek; tarantula. 2. {ağız} is. Korkunç yaratık;
korkunç böcek. [DS] S bö böcüğü, {ağız} Zehirli
örümcek. [DS]
bö3, [bö] (bö ;) {ağız} is. Korkutm a sözü. [DS]
böbek, -ği [bebek / böbek] {ağız} is. Bebek. [DS]
böbrek, -ği [eT. böğür > bög(ü)r-ek / bögrik > böy-
rek > böbrek] is. 1. anat. Kandaki zararlı maddeleri
süzen, idrar salan, karın bölgesinin arkasında o-
murgam n iki yanında birer tane bulunan fasulye
biçiminde organ. 2. sf. Böbrek biçiminde olan. 0
böbrek düşüklüğü, tıp. Böbreğin anorm al sark­
m ası.|| böbrek genişlemesi, tıp. Böbrek havuzcu­
ğunun idrar birikmesi sonucu genişlem esi. || böb­
rek taşı, tıp. Böbrekte idrar içindeki kalsiyum bile­
şiklerinin çöküntüsü ile oluşan taş.|| böbrek üstü
bezi, anat. H er iki böbreğin üzerinde ve böbrek
yuvasının içinde ye r alan, soldaki böbreği takke
gibi örten, sağdaki ise bir virgülü andırır hayatî
BÖB
önem taşıyan hormonları salgılayan içsalgı bezi. |
böbrek yağı, K asaplık hayvanların böbrekleri et­
rafında toplanan iç yağı. || böbrek yatağı, {ağız}
K asaplık hayvanların sırt kısmındaki dikensi çıkın­
tının iki yanında bulunan et; fileto. [DS]
böbrekli, [böbrek-li] sf. 1. Böbreği bulunan. 2. Belir­
tilen sayıda ya da nitelikte böbreğe sahip olan. 3.
{ağız} Yürekli; cesur; güçlü. [DS]
böbreksi, [böbrek-si] sf. Böbrek biçiminde olan,
böbür, [Far. bebr] is. zool. 1. Suriye’de yaşayan, ko­
bay büyüklüğünde, uzun burunlu, kısa kuyruklu,
benekli derili, gözleri fırlak, toynaklı ve memeli,
yırtıcı bir hayvan; Suriye damanı, (Hyrax syri-
ensis). 2. Kibir; kendini büyük görme. S böbür
böbür, Yüksekten atarak; gururla.\\ böbür bübür
böbürlenm ek, Çok böbürlenmek.
böbürlenm e, [böbür-le-n-me] is. Böbürlenm ek eyle­
mi.
böbürlenm ek, [Far. bebr (leopar) > bebir-le-n-m ek /
böbür-le-n-mek] dönşl. f. [-ir] Kendini beğenmek;
övünerek kabarmak; kurumlanmak; kibirlenmek,
böbürlü, [böbür-lü] sf. Övünç dolu,
böbürtü, [böbür-tü] is. Böbürlenme,
böce, [eT. bög-çek > böce(k)] {ağız} is. 1. Dörtten
çok bacağı bulunan küçük hayvan. 2. Akrep, çıyan,
örümcek gibi zehirli böceklerin genel adı. 3. K or­
kunç böcek; korkunç yaratık. 4. Sırtlan. 5. Kurt. 6.
İpek böceği. [DS] S böce börtü, {ağız} Akrep, çı­
yan, örüm cek gibi zehirli böcekler. [DS]
böcek, -ği [eT. bö / böğ (örümcek) > böğ-cek / bö-cü
> bö-cük > bö-celc] is. 1. Trake solunumu yapan,
başı göğsünden ayrı, her bir parçası birbirine ek­
lemle bağlanan ve birer çift bacak bulunan üç bo­
ğum gövdeli, omurgasız küçük hayvanların genel
adı; haşarat; haşere. {eAT} (aynı) 2. Kelebek, kurt ve
tırtıl dışında kalan küçük hayvancıkların halk ara­
sındaki adı. 3. İstakozgillerden ilk ayakları küt kıs­
kaçlı, 3 0 - 40 cm. uzunluğunda, sarı renkli, yenile­
bilen bir deniz hayvanı; langust. 4. mecaz. Sevimli
çocuk. 5. tar. İm paratorluk döneminde eski hırsız
ve yankesicilerden kurulu gizli zabıta teşkilatında,
aralarında kadınların da bulunduğu görevlilere ve­
rilen ad. 6. argo. Etken eş cinsel erkek. 7: argo.
Gizli dinleme aygıtı. 0 böceği sönmek, {ağız} Gü­
cü tükenmek; umutsuzluğa düşmek. [DS] 11 böcek
başı, {OsT} tar. B ir tür zabıta görevlisi.|| böcek çı­
karmak, ipek böceği yetiştirmek.\\ böcek bilimci,
zool. B öcek bilimi konusunda uzmanlaşmış kimse. |[
böcek bilimi, zool. Böcekleri inceleyen bilim dalı;
entom oloji.|| böcek kabuğu, 1. B öcek kabuğu ren­
gi. 2. M etal parlaklığında, yeşille mor arası renkte
olan.
böcekbaşı, [böcek+baş-ı] is. tar. İm paratorluk döne­
minde gizli polis örgütünün yöneticisi,
böcekçi, [böcek-çi] {ağız} is. 1. Küçük tüccar; esnaf.
2. Kötü kadın. 3. Pezevenk. [DS]
Û I Ü M I İ İ f f l f C E S İ M .s T o
böcekçil, [böcek-çil] sf. biy. (Hayvan ve bitki i-
çin) böceklerle beslenen,
böcekçilik, -ği [böcek-çi-lik] is. 1. İpelcböceği yetiş­
tiriciliği veya koza ticareti. 2. {ağız} Pezevenklik.
[DS]
böcekçiller, [böcek-çil-ler] is. zool. İki yüz kadar
türü bulunan, sivri fare, kirpi gibi böceklerle besle­
nen, karada yaşayan memeli hayvanlar takımı,
(Insectivora).
böcekhane, [böcek+ Far. hâne (ev)] (böcekha;ne) is.
İpek böceği yetiştirilen yer; böceklik,
böcekkapan, [böcek+kap-an] is. bot. Bazı organları
böcek yakalam aya ve sindirmeye elverişli bitkilerin
genel adı, (Apocynum, Dionea, drosera).
böceklenme, [böcek-le-n-me] is. Böceklenm ek ey­
lemi.
böceklenm ek, [böcek-le-n-mek] dönşl. f. [-ir] 1. İ-
çinde veya üstünde böcek ürem iş olmak; bitlen­
mek. 2. {ağız} mecaz. Oyalanmak. [DS]
böcekler, [böcek-ler] is. zool. Vücutları baş, göğüs
ve karın olm ak üzere üçe ayrılan, duyargaları birer,
kanatları ikişer, ayakları ile ağız parçaları üçer çift
olan eklem bacaklılar sınıfı, (İnsecta).
böcekli, [böcek-li] sf. İçinde veya üstünde böcek bu­
lanan; böceklerm iş,
böceklik, -ği [böcek-lik] is. İpek böceği yetiştirilen
yer; böcekhane.
böceksiz, [böcek-siz] sf. İçinde veya üstünde böcek
bulunmayan.
böcelenm e, [böce-le-n-me] is. 1. Böcelenmek eyle­
mi. 2. Böcelenm ek durumu,
böcelenm ek, [böcek-le-n-mek] {ağız} dönşl. f. [-ir] 1.
Sersemleşmek. 2. Kuşkulanmak. 3. Oyalanmak. 4.
(Tahıl ve baklagiller için) kötü ambarlanma şartları
dolayısıyla böceklenmek; bitlenmek. [DS]
böcen, [böce-n] {ağız} sf. Kısa; ufak. [DS]
böcü, [bö / böğ (örümcek) / bö (yans.) > bö-ce > bö-
cü j=rji] is. 1. Böcek. 2. {OsT} Çocukları korkutmak
için söylenen hayalî yaratık; umacı; öcü. 3. {ağız}
Kurt. [DS] 4. {ağız} Akrep, çıyan, örümcek gibi ze­
hirli böcekler. [DS] 5. İpek böceği. S böcü börtü,
{ağız} 1. Kurt, çakal, domuz gibi zararlı sayılan
hayvanlar. 2. Akrep, çıyan, örüm cek gibi zehirli
böcekler. [DS]|| böcü tutmak, {ağız} İpekböceği
beslemek. [DS]
böcük1, -ğü [bö / böğ (örümcek) > bö-cük
{OsT} is. Böcek; {ağız} (aynı). [DS]
böcük2, -ğü [bö-cük] {ağız} is. Kötü kadın. [DS]
böcük3, -ğü [bö-cük] {ağız} is. 1. Dirilik; canlılık. 3.
Şans. [DS]
böcttkmek, [bö-cük-mek] {ağız} g ç sz.f. [-ür] Kanma
susamak. [DS]
böcül, [bö (yans.) > bö-cül] is. Böceklerin baktığı gibi
iki yana bakm ayı anlatan yansımalı gövde. S1 bö-
ie ifffifS ö M • 671
ciil böcül, {ağız} (Bakış için) gözlerim iki yana oy­ böget, [böge-mek > böge-t / büge-t o ^ ] {eAT} is.
natarak. [DS]
böcülem ek, [böcü-le-mek] {ağız}gçsz. f. [-r] f-l(ü)-
yor] Kaçmak. [DS]
böcümek, [böcü-mek] {ağız} g çsz.f. [-r] 1. Caymak;
vazgeçmek. 2. Usanmak. [DS]
böcüyükmek, [böcü-y-ük-mek] {ağız} gçsz. f. [-ür]
Zihni karışmak; bunalmak. [DS]
böd, [böd] {eT} is. Taht. [ETY]
bödek, -ği [böd-ek] {ağız} is. 1. Böbrek. 2. İç organ­
lar. 3. Yürek. [DS]
bödelek, -ği [böd-elek] {ağız} is. 1. Böbrek. 2. Öd
kesesi. 3. Karm. [D S|0 bödeleği düşük, {ağız}
Kansız; z a y ıf [DS]
bödene, [Moğ. bödene] {ağız} is. Bıldırcın. [DS]
bödenek, -ği [böd-elek > bödenek] {ağız} is. Böbrek.
[DS]
bödenk, -gi [büg-dek > bügdenk] {ağız} is. Dere ve
çayların derince olan yerleri. [DS]
bödet, -di [büge-mek > büge-t] {ağız} is. Dere; çay. bögölög, [bögö > bögö-lög / bögü-lüg] {eT} sf. -*■
[DS]
bödig, [bödî-mek > bödı-g] (bödi.g) {eT} sf. Oyna­ bögör, [bögör / bög-ür] {eT} is. -*■ böğür.
yan; zıplayan; dans eden. [Clauson]
bödimek, [bödı-mek] (bödi:mek) {eT} gçsz. f. [-r]
Oynamak; dans etmek. [DLT]
bödke, [ bu + öd-kâ] {eT} zf. Bu zamanda; bu devirde
[Tekin] [ETY]
bödük, -ğü [böd-ük] {ağız} is. 1. M adenî yem ek kabı.
2. Çömlek. [DS]
bödür, [püt > böd (yans.) > böd-ür] {ağız} sf. Küçük
kabarcık; pütür. [DS] ö bödür bödür, Pütür pütür; bögrüşmek, [bö (yans.) > bö-g(i)r-üş-m ek -iL-i £
pürüzlü.
bödürük, [Erme, badruyg / Güre, patruki] {ağız} is.
Eğirilmek üzere taranıp hazırlanmış yün ya da pa­
muk yumağı. [DS]
bödüşmek, [bödı-mek / bödü-m ek > böd-üş-mek]
{eT} işteş, f [-ür] Birlikte dans etmek; dansta ya­ bögü, [eT. bögü / bögö ] (bögü:) {eT} sf. 1. D irayet­
rışmak. [DLT]
bödütmek, [bödî-mek / bödü-m ek > böd-üt-mek]
{eT} gçl. f. [-ür] Birini oynatmak; dans ettirmek.
[DLT]
böet, [büge-mek > büge-t / büw-e-t] {ağız} is. 1. Su
birikintisi; gölcük. 2. Kuyu. [DS]
bög1, [bö g / bi / böy] {eT} is. B ir çeşit zehirli örüm­
cek; böğ; tarantula. [DLT]
bög2, [bö g] (bö:ğ) {eT} is. Aşığın sırtının, tümsek
kısmının oyunda yukarı gelmesi durumu; çik bök.
[Clauson]
bögde, [bök-te / bög-de] {eT} is. Hançer. [Gabain]
[EUTS] [KB]
bögeç, -ci [böge-ç] {ağız} is. Derin ve durgun su;
büğet. [DS]
bögemek, [bög-mek / bög-e-mek] gçl. f. [-r] -*■ bü­
ğemek.
BÖG
Akar su yatağında suların biriktiği çukur yer; k ü ­
çük gölet; büğet.
bögi, [bögi / bögü] {eT} is. Hakîm; akıllı; bilgili.
[ETY]
böglünm ek, [bög-ül-mek > bög(ü)l-ün-mek] {eT}
dönşl. f. [-ür] (Yürümekte olan askerî birlik ya da
akarsu için) durgunlaşmak; önü kapanmak; büğen-
mek; birikmek; toplanmak. [Clauson]
bögmek, [bög-mek] {eAT} g ç l.f. [-er] 1. {eT} Topla­
mak; biriktirmek. [Clauson] 2. Birlikte bir araya ge­
tirmek; devşirmek. 3. (Su için) önünü keserek b ü ­
ğemek.
bögö, [bögö / bögü] (bögö:) {eT} is. -*■ bögü.
bögölem ek, [bögö -le-mek] {eT} g ç l . f [-r] -* bögü-
lemek.
bögölenm ek, [bögö > bögö-le-n-mek] {eT} dönşl. f .
[-ür] -*■ bögülenmek.
bögülüg.
böğre, [bög-re] {eT} is. Böbrek. [EUTS]
bögrek, -ği [bögir > bögr-ek i i ^ / i l {eAT} {OsT}
is. Böbrek. S bögrek eriği, {eAT} Can eriği.
bögrik, [bögir > bögr-ik {eAT} is. Böbrek.
bögrül, [*bogur > bög(ü)r-ül] {eT} sf. B öğrü ak olan
hayvan. [DLT]
{eAT} işteş, f. [-ür] 1. (Hayvanlar için) hep birden
böğürmek; böğrüşmek. 2. (İnsanlar için) böğürür
gibi seslenmek; bağrışmak,
böktür, [bög-mek > bög-üt-mek > bög-(ü)t-ür] {eT}
is. Dağlardaki sert ve çukur yerler,
li; anlayışlı; bilge; hakîm. [EUTS] [Gabain] 2. B üyü­
cü. 3. {ağız} Sözü geçen adam. [DS]
bögülem ek, [bögü > bögü-le-mek] {eT} gçl. f. [-r]
Büyülemek; büyü yapmak; göz bağcılığı yapmak,
bögülenm ek, [bögü-le-mek > bögü-le-n-mek] {eT}
edil. f. [-ür] 1. Büyülenmek; gizemli bilgiler etki­
sinde kalmak. 2. dönşl. f. Güvenmek; itim at etmek.
[EUTS]
bögülm ek, [bög-ül-mek] {eT} edil. f. [-ür] Büğen-
mek. [DLT]
bögülüg, [bögü-lüg] {eT} is. Bilgelik; âlimlik. [EUTS]
bögünm ek1, [bög-mek > bög-ün-mek] {eT} ed il.f. [-
ür] Önüne set çekilmek; büğenmek; toplanmak;
birikmek.
bögünm ek2, [bögü > bögü-n-mek] {eT} dönşl. [-ür]
Derin düşünmek. [Üç İtigsizler]
BÖG
böğür, [böğür £ ? ] {eT} is. 1. Böbrek. 2. Böğür.
[DLT] S böğür igi, {eA Tj (Kişi y a da nesne için)
yakında bulunup da sürekli olarak rahatsızlık ve­
ren.
bögürlem ek, [bög-ür-le-mek] (böğürle:mek) {eT}
gçl. f. [-r] 1. Böğüre vurmak. 2. Savaş saflarını
yandan vurup düşmanı yenmek. [DLT]
böğürmek, [bö (yans.) > bö-gür-mek] {ağız} gçsz. f. [-
ür] 1. (Hayvan için) acı acı ses çıkarmak; böğür­
mek. 2. Bağıra bağıra ağlamak. [DS] <3 böğürü
böğürü ağlaşmak, {eAT} Bağıra bağıra ağlamak.
[DK]
böğürtm ek, [bö (yans.) > bö-gür-t-mek] {ağız} gçl. f .
[-ür] Bağırtmak; böğürtmek.[DS]
bögüş, [bög-mek > bög-üş] {eT} is. Hikmet; marifet;
bilgi; bilgelik; irfan. [EUTS]
bögüşm ek, [bög-mek > bög-üş-mek] işteş, f. [-ur]
Toplamak, biriktirmek ve büğemekte yardım et­
mek; birlikte büğemek. [Clauson]
böğ, [bög / böy] is. zool. Çoğu iri yapılı, çevik ve
yırtıcı, geceleri avlanan, vücudu kül rengi dik kıl­
larla örtülü yer örümceği, (Galeodes graecus, G.
araneoides).
böğe, [böğ-e] {ağız} is. 1. Geceleri ışığa gelen zehirli
böcek. 2. Bataklıkta yaşayan zehirli bir böcek. 3.
Böğ. [DS]
böğek, -ği [büg-mek (engel olmak) > böğ-ek] {ağız}
is. Büvet. [DS]
böğelek, -ği [*bügel-mek / bökelek [Tietze] > bö-
ğelek] {ağız} is. 1. Sığırları rahatsız eden bir tür si­
nek; büvelek. 2. Rahatsız edici herhangi bir şey. 3.
Ökse otu. [DS] ö böğeleğe tutulmak, {ağız} (Sığır­
lar için) büvelek tarafından rahatsız edilmek. [DS]|
böğelek tutmak, {ağız} Büvelek tutmak. [DS]
böğeleklenmek, [böğelek-le-n-mek] {ağız} dönşl. f.
[-ir] Büveleğe tutulmak. [DS]
böğelem ek, [büge-le-mek] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(i)-
yo r] Engel olmak; büğemek. [DS]
böğelm ek, [büğ-el-mek] {ağızf gçsz. f. [-ir] Bükül­
mek; eğilmek. [DS]
böğem, [büge-mek > böğe-m] {ağız} is. D erin.su çu­
kuru. [DS]
böğemek, [böge-mek / büge-mek] {ağız} gçl. f. [-er]
[-ğ(ü)-yor] 1. Suyun önüne bent yaparak toplanma­
sını sağlamak; gölcük oluşturmak; büğemek; boğ
vurmak. 2. Engel olmak. 3. Öfkeli birini yatıştır­
mak. [DS]
böğen, [böğ-en] {ağız} is. 1. İçine tereyağı konulan
tem izlenip kurutulmuş işkembe. 2. Koyun ve keçi­
lerde yediği otlarla ilgili olarak görülen ishal. 3.
Çocuk ve hayvan yavrusunun pisliği. [DS]
böğenlem ek, [böğ-en-le-mek] {ağızj gçsz. f. [-r] [-
l(i)-yor] (Koyun, keçi için) baharda yeşil ot yediği
için bulaşacak biçimde cıvık olarak pislemek. [DS]
ıraiüfctsözijiiiu-,
böğenmek, [eT. bög-m ek > büg-en-mek] {ağız} gçsz.
f H r ] ~* büğenmek. [DS]
böğennemek, [böğen-le-mek] {ağız} gçsz. f. [-r] [-
n(i)-yor] (Hayvan yavrusu için) ilk çişini yapmak.
[DS]
böğenti, [eT. bög-m ek > büg-enti] {ağız} is. 1. Küçük
su birikintisi. 2. Suyun önüne çekilen bent. [DS]
böğet, [eT. bög-m ek > büge-m ek > büge-t] {ağız} is.
1. Su birikintisi; gölcük; büvet. 2. Suyun önüne
çekilen bent. 3. İçinde su biriktirilen taş ya da top­
rak havuz. 4. Derin ve durgun su. [DS]
böğetmek, [büg-et-mek] {ağız} gçl. f. [-ir] Suyun
önüne bent yaparak toplanmasını, birikm esini sağ­
lamak; büğemek. [DS]
böğez, [bu+kez / gez] {ağız} zf. Bu defa; bu kez; bu
sefer. [DS]
böğlemek, [bö / böğ (yans.) > böğ-le-mek] {ağız}
gçsz. f [-r] [-l(ii)-yor] (Hayvan için) acı acı ses
çıkarmak; böğürmek. [DS]
böğrek, -ği [bögür-ek / bögür-ik] {ağızj is. 1. Böbrek.
2. Kağnı tekerleğinin iki yan tarafındaki dairesel
tahta. [DS]
böğrül, [böğ(ü)r-ül] {ağızj is. 1. Yanları beyaz olan
sığır. 2. sf. (Kişi için) ters; aksi. [DS]
böğrülce, [böğür-lü-ce] is. bot. -* börülce,
böğrüm ek, [bö (yans.) > bö-gür-mek > böğrü-mek]
{ağız} g çsz.f. [-r] Böğürmek. [DS]
böğrüşmek, [bö (yans.) > bö-ğür-üş-m ek > böğ-r-üş-
mek] işteş, f. [-ür] 1. (Hayvanlar için) hep birlikte
bağırmak. 2. (İnsan için) hep birlikte anlaşılmaz
biçimde bağırmak,
böğsükm ek, [böğ-sük-mek] {ağız} gçsz. f. [-(ğ)-ür]
Üzülmek; kırılmak. [DS]
böğsünm ek, [büyük-sün-mek] {ağız} gçl. f. [-ür]
Karşısındakini küçük görmek; hiçe saymak. [DS]
böğü, [böğ-ü] {ağızj is. 1. Böğ. 2. İri akrep. [DS]
böğülce, [böğür-lü-ce] {ağız} is. 1. Kuru fasulye. 2.
Fasulye. [DS]
böğün, [bu+gün] {ağız} is. Bugün. [DS] S böğün
yarın, {ağız} Çok geçmeden; bugün veya yarın.
[DS]
böğür, -rü [eT. böğür (kalça ile kaburga arası) >
böğür] is. 1. İnsan ve hayvan vücudunun kaburga
ile kalça arasındaki bölümü. 2. gnşl. Y an tara f 3.
mim. Yapının bir bölüm ünü ana yapıya bağlayan
kemer. 4 . {ağız} Dağ yamacı. [DS] 5. {ağız} Göğüs.
[DS] S böğrü böğrüne geçmek, {ağız} Açlıktan
karnı çekilmek; çok zayıflamak. [DS]|( böğür ağrı­
sı, {ağız} tıp. Göğüs ağrısı. [DS]|| böğür çivisi,
{ağız} Zorluk çıkaran; engel olan. [DS]|| böğür
dolması, {ağız} D avar etinin boş böğrü ile iki ka­
burgası ayrıldıktan sonra içine pirinç ve bahar
doldurulmak suretiyle yapılan bir yemek. [DS]|| bö­
ğür döven, Ahırlarda hayvanları birbirinden a-
yırm aya yarayan tahta bölme. || böğür germesi,
İMMffiBl.673
[ağızj vet. Atlarda görülen böbrek hastalığı. [ÜS]||
böğür iğî, {ağızj -Baş belası; zararlı. [DS]|| böğrü
kafa, {ağızj Börülce. [DS]|| böğür kazığı, {ağızj 1.
Temel yilam . 2. Baş belasi. [DS]
böğürlemek, ;[böğür4e-mek] {ağızj gçl. f. [-r] [-l(i)-
yor] A rada kalan tarlayı sulamak. I[DS]
böğürme, [bö (yans.) > bö-ğür-me] is. Böğürm ek işi.
böğürmek, [bö (yans.) > bö-ğür-mek] .gçsz. jf. [-iir] 1.
(Öküz, deve vb. hayvanlar için) bağırmak. 2. m e­
vtiz. '(İnsan için) yüksek sesle ve anlaşılmaz biçim ­
de bağırmak. S böğüre böğüre, Bağırarak..|| bö-
ğüren maym un, zool. Güney ve Orta Amerika 'da
yaşayan, ya ssı burunlu, bağırtısı kilometrelerce
ileriden düyulabilen, tizıin kuyruklu, iri vücutlu,
•kalın postlu bir tür maymun, (Alouata).
böğürtlemek, [böğür-t-le-riıek] gçsz. f. [-r] [-1(H)-
yor] (Ekin için) başağa durmak; bayraklanmak.
böğürtlen1, [böğür-t-en [tietze] is. 1. öülg il-
lerden, küçük ve dut gibi çok tanecikli meyvesin­
den reçel, m arm elat yapılan, yapraklan halk h e­
kimliğinde Apeldik vörici, dikenli dalları çit bitkisi
olarak kullanılan çalı; {18.-19.yy.} (aynı), (Rubus
caesus). 2. Bu 'bitkimin önce kırmızı, daha sonra
kararan yemişleri.
böğürtlen2, ![böJğfr-t-fen] ‘is. argo. Kusmak,
böğürtlenlik, -ği [böğürtlen-lik] is. Böğürtlen çalısı
bol tflan yer.
böğürtm e1, '[bö (yans.) > M -ğüNt-rne] is. Böğürtm ek
. .
böğürfrtıe., '[bör-t-iîıek > böğürt-m e] sf. İyi kuru­
mamış kayısı.
böğürtmek1, i[bö (yans.) > bö-ğür-4-mek] g ç l.f. [Jür]
Ööğürmdk işin'i yaptırm ak; böğürm esine sebep ol-
'mâk.
böğürtmek2, [böM -m ek > böğürt-mek] gçl. f. :[-ür]
'Biraz haşlamak; foörttürmek.
böğürtü, '[bö (yans:) > bö-ğür-m ek > bö-ğür-tü] is.
Böğürme sesi,
böğürüm, [bö (yans.) > bö-ğür-üm] {ağızj is. G eyik­
lerin çiftleşme zamanı. t[DS]
böğürüş, ;[bö ‘(yans.) > fcö-ğür-üş] is. ©öğürme işi v e ­
y a 'biçimi.
böhsümek, {bök-'Si-tiıek] {ağızj gçsz. f -pr] İçli içli
■ağlamak. [DS]
bök, "bokj {et} :is. 1. Köşe; bücak, zâViye. [ETY] 2.
A:$ığıfı sırtının, tüm sek kısmının yukarı gelmesi;
çık-bök. [Di/I']
btıke, [böke / ’bökö] {eT} is. 1. Kahraman güçlü kim-
'öe; .güçslü; cesur; .yiğit savaşçı, {ağız} (aynı) [ETY]
![ÛS] 2. Uluslararası veya ulusal karşılaşmalarda
'birinci gelen; şampiyon. 3. Pehlivan, {ağız} (aym)
|DS] İ[BÛB'] 4. .{ağız} N orm al iriliğini almamış; geli­
şememiş kavun. [DS|
BÖL
bökelem ek, [bök-mek > bök-ele-mek] {ağız} gçsz. f .
[-ı] f-l(i)-yor] 1. Birdenbire koşmak; ansızın sal­
dırmak, 2. (Su için) sıçramak, [DS]
bökelik, -ği [böke-lik] is. 1. Böke olm a durumu;
şampiyonluk. 2. Şampiyona,
böken, [bök-en] / ağızj is. 1. Tandırda pişen yuvarlak
ekmek. 2. Cıvık hamur yağda kızartıldıktan sonra
üzerine tatlı ekilerek yenilen bir tür çörek; lokm a
tatlısı. [DS]
bökm ek1 ![bök-mek / bük-mek] {eT} gçsz. f. [-er] 1.
Eğilerek yere kapanmak. 2. Yemekten bıkmak,
usanmak; çok doymak; gözü doymak. [DLT] [ETY]
3. Bir şeyden bıkmak; usanmak. [Gabain] 4. D oya­
sıya birlikte olmak. [ETY] 5. .{ağız} Dolmak; taş­
mak. [DS] 6. {ağız} Çok kazanmak. [DS] S böke
turm ak, Bükülmek; eğilmek. [DLT]
bökm ek2, [bök-mek] {eAT} gçsz. f. .[-ür] Zıplamak;
sıçramak.
bökseg, [Moğ. bökse > bökse-g / bükseg [DLT]] {eT}
is. Göğüs; meme. [Clauson]
bökseglenmek, [bökseg-le-n-mek] {eT} dönşl. f. [-
ür] (Kız için) göğsü tomurmak. [DLT]
böksig, [böksi-g] {eTj is. Karın; göğüs. [Gabain]
böksik, [böksi-k] .{eTj is. Karın. [EUTS]
böksilmek, [böksi-l-mek] {eT} gçsz. f. [-ür] Parça­
lanm ak; yarılmak. [EUTS] [Gabain]
bökte [bökte / bügde] {eT} is. Hançer. [Gabain] [E-
UTS]
bökteg, [bökte-g] {eT} is. Yardım; inayet. [EUTS]
böktelek, -ği [bök-mek > bök(ti)t-e-lek] {ağız} is.
(Tavşan için) kızışma. [DS] S1 böktelek olmak,
(Tavşanlar için) çiftleşmek için bir araya gelmek.
böktürm ek, [bört-ür-mek] {ağızj gçl. f. [-ür] Eti
ibirkz kavurm ak. [DS]
bökü, [bökü / !böğü] .{eT} ks. H ekim. [EUTS]
bö‘kün, [bö+kün / bu+kün] {et} zf. Bugün. [Gabain]
bök ü şm ek , [bök-mek > bök-üş-mek] {eT} gçsz. f. [-
’iir] 1. D oymak. [ETY] 2. D oyasıya birlikte olmak.
[ETY]
bökütm ek, [bök-üt-mek] {eT} gçl. f. [-ür] 1. İyice
doyurmak. 2. Yiyecekten bıktırmak. [DLT]
böl,![böl] {ağız} is. Gereksinme; ihtiyaç. [DS]
bölcek1, - ğ i [böl-(e)cek] {ağız} is. Cetvel. [DS]
bölcek2, -ği [? bölcek] {ağız} is. Kova. [DS]
böldürm e, :[böl-dür-me] is. Böldürmek işi.
böldürmek, [böl-dür-mek] ;gçl. f [-ür] 1. Bölmek
■eylemini birinin aracılığıyla yapmak. 2. Bölmesine
sebep olmak.
böle1, :[? böle] {ağız} is. 1. Genel olarak amca, dayı,
hala çocuğu. 2. Yeğen. 3. Teyze, hala, yenge. 4.
Amca. [DS]
böle2, [bu+ eyle > böyle > böle] (bö:le) {ağız} sf.
B öyle. [DS]
bölek, -ğijjbeleg / bölek] {eT} ,{ağız}-is. Hediye. [DS]
BÖL
bölen, [böl-en] sf. 1. Bölme işini yapan. 2. mat. Bir
bölm e işleminde bölünen sayının kaç eşit parçaya
bölündüğünü belirten sayı,
bölene, [Bul. polyana] {ağız} is. Issız yer; tenhalık.
[DS]
bölenecek, -ği [böle-n-ecek] {ağız} zf. Bölünceye ka­
dar. [DS]
bölge, [böl-mek > böl-ge ^S3jj] is. 1. Sınırları, idari
ve İktisadî birliğe; arazi, iklim ve bitki özellikleri­
nin benzerliğine veya üzerinde yaşayan insanların
aynı soydan gelmiş olmalarına göre belirlenen top­
rak parçası; mıntıka; alan; civar; çevre; dolay; ha­
vali; yaka; {17. yy.} (aym). 2. Vücutta sınırları belli
herhangi bir kısım; nahiye,
bölgeci, [böl-ge-ci] is. Belirli bir bölgenin çıkarlarını
savunan kimse; mıntıkacı.
bölgecilik, -ği [böl-ge-ci-lik] is. Belli bir bölgenin
çıkarları için çalışma durumu; mmtıkacılık.
bölgelem e, [böl-ge-le-me] is. Bir kentin konut, sana­
yi, eğitim, kültür ve eğlence gibi belirli işlevleri
yerine getirecek şekilde bölgelere ayrılması işi.
bölgesel, [böl-ge-sel] sf. 1. Bölge ile ilgili. 2. Bir
bölgeye ait olan; mmtıkavi, mevzii,
bölgeselleşm ek, [böl-ge-sel-le-ş-mek] gçsz. f. [-ir]
istk. Uzaysal bir büyüklüğün, bir değişkenin, dü­
zensiz bir biçimde dalgalanırken büyük ölçekli bir
yapı göstermesi,
bölgü, [böl-gü] {ağız} is. Araziyi bölüşme, paylaşma.
[DS]
bölik, [böl-mek >böl-ikıiL)jj] {eT} is. Bölük; parça,
böllem , [? böllem] {ağız} is. Deve katarı. [DS]
bölm e, [böl-me *1^] is. 1. Bölmek eylemi. 2. Ayır­
ma; taksim. 3. Parçalara ayırma; parçalama. 4. Bö­ b ölücü, [böl-ücü] sf. 1. Bölm e işini yapan; bölen. 2.
lünerek ayrılmış olan yer; parça; {OsT} (aym). 5. Bir
yeri küçük odalara ayıran ince duvar veya ahşap
perde. 6. Evlerde yıkanm ak için ayrılmış küçük
oda; gusülhane. 7. anat. Çeşitli organları birbirin­
den ayıran ince perde. 8. mat. Bir niceliği belirli
sayıda eşit parçalara ayırma işlemi; taksim. 9. ed.
B ir edebî eseri, bir yazıyı veya konuşmayı arala­ bölücü lü k , -ğü [böl-ücü-lük] is. Bir topluluğun bi­
rında bağlar bulunan bir çok parçalara ayırma. 10.
Gemilerde su baskını ve yangın gibi durumlarda
ara kapıları kapatarak yayılmayı önlemek amacıyla
yapılmış bölümler. 11. man. Cins kavramlarını tür bölüg, [böl-üg] {eT} is. Kısım; bölük; parça. [EUTS]
ve alt türlere ayırmak işi. 12. {ağız} Kalın ağaç
gövdesinden dülgerlik için ayrılmış tomruk. [DS]
13. {ağız} Ambar. [DS] 14. {ağız} Ada. [DS] S1 böl­
m e işareti, mat. Bölme işleminin yapılacağım be­
lirten |— veya işareti: bolü.
bölm eci, [böl-me-ci] is. res. Karma renkleri karıştır­
m aktan ziyade tuval üzerine küçük benekler oturta­
rak resim yapan ressam,
bölm ecilik, -ği [böl-me-ci-lik] is. res. Yeni izlenimci
ressam lar tarafından uygulanan, renk karışımından
ziyade küçük beneklerle optik bir karışım elde et­
meye dayanan resim yapm a tekniği.
ÖTtiMTİMSSÖM.674
b ö lm eç1, -ci [böl-meç] {ağız} is. Tek dağ. [DS]
bölm eç2, -ci [böl-meç] {ağız} is. Dolap; kiler vb. [DS]
bölm ek, [böl-mek] gçl. f. [-er] 1. Bir bütünü iki ve
daha çok parçalara ayırmak; taksim etmek. {eT}
(aynı) [EUTS] [Üç İtigsizler] 2. mecaz. Birbirine
düşman olacak şekilde birliğin ve bütünlüğün bo­
zulm asına yol açmak; parçalamak. 3. mat. Bir nice­
liği belirli sayıda eşit parçalara ayırm ak için işlem
yapmak; taksim etmek,
bölm elem e, [böl-me-le-me] is. Bölm elem ek eylemi,
bölm elem ek, [böl-me-le-mek] gçl. f. [-r] [-l(i)-yor]
1. Bir şeyi bölm elere ayırmak. 2. dnz. Geminin bir
kaza sonucu aldığı yaralardan dengesini bozacak
şekilde su almaması için kapanabilir sızdırmaz ka­
pılarla bölm eler yapmak. 3. Orman yangınlarında
yangının yayılmasını önlem ek ve söndürme çalış­
malarını kolaylıkla yürütebilm ek amacıyla orman
içinde bölüm ler meydana getirmek,
bölm eli, [böl-me-li] sf. Bölm elerle ayrılmış bulunan,
bölök, [böl-mek > böl-ük / böl-ök] {eT} is. -*■ bölük,
bölön, [Tib. blon / Sansk buluna] {eT} is. 1. Bakan;
nazır. [ETY] [Gabain] 2. Vekil; yüksek görevli.
[ETY] [Gabain]
bölü, [böl-ü] is. mat. B ir matematik işleminde bölme
yapılacağını gösteren |— veya + ile, bayağı kesir­
lerde pay ile payda arasına konan — işaretinin oku­
nuşu, (1937).
b ölüc, [böl-mek > böl-üc jt^L] {Os T} is. (Saç için)
bölük.
bölficek, -ği [böl-ü(k)-cek ^ - j l ; ] {OsT} {ağız} is.
Küçük bir bölük; parça; bölük. [DS]
mecaz. Bir topluluğun bireyleri arasına düşmanlık
duyguları sokarak birliği bozma veya siyasal ve
sosyal bütünlüğü bozm aya çalışan; fesatçı, müfsit,
münafık. 3. tek. Takım tezgâhlarında belirli açılara
göre bölm eler yapm aya veya işlenecek malzemenin
kalınlığını azaltmaya yarayan kısım,
reyleri arasına düşmanlık duyguları sokarak birliği
bozm ak veya siyasal ve sosyal bütünlüğü bozmak;
fesat; ifsat; nifak,
bölüglüg, [bölüg-lüg] {eT} sf. Bölüklü; kısımlı. [Üç
İtigsizler]
b ö lü k , -ğü [böl-mek > böl-ük dlL / il^L] is. 1. Bü­
tünden ayrılmış parça; kısım. {eT} {eAT} (aynı)
[DLT] [Üç İtigsizler] 2. Ortadan iki yana ayrılarak
taranmış saç bölüm ü veya saç örgüsü; belik. {eAT}
{ağız} (aym) [DS] 3. as. Takımlardan oluşan, üçü
veya dördü taburları m eydana getiren ve daha bü­
yük birliklerin temeli sayılan, içinde İdarî ve teknik
çalışm alar yapılan esas savaş birliği. 4. mat. Onluk
düzende yazılmış bir tam sayının üçer üçer ayrılan
« M i l î » . «T*
basamaklarından her biri; hane. 5. Pay, hisse. 6.
jağız} Tarlalar arasında kalmış orman parçası. [DS]
7. {ağız} Tarla parçası; arazi parçası. [DS] 8. {ağız}
Dokuma parçası; kumaş parçası; bez parçası. [DS]
9. {ağız} Mahalle. [DS] S bölük bölük, 1. Bölükler
halinde. 2. Parçalanmış, kısım lara ayrılmış ola­
rak-.|| bölük pörçük, Bütünlüğü ve birliği sağlana­
mamış durumda; parça parça. \\ B ölük-i Rumiyân,
tar. 1. Anadolu bölükleri. 2. im paratorluk döne­
minde Anadolu 'dan çıkan yerli sanatkârlar.
bölükat, [böl-ük + Ar. -ât olS^L] (bölükâ:t) {OsT} is.
Bölükler. S bölükât-ı seb’a, {OsT} tar. İm parator­
luk döneminde, M ısır vilayetindeki yed i ocaktan
kurulu askerî birliğe verilen ad.
bölükbaşı, [böl-ük+baş-ı] {ağız} is. 1. D üğünlerde er­
kek evine başkanlık yapan kimse. 2. Sürüyü çeken
çoban. [DS]
bölükdeş, [böl-ük-deş] {ağız} is. U sta çoban. [DS]
bölüklüler, [böl-ük-lü-ler] is. as. tar. Yeniçeri oca­
ğında ağa bölüklerinden olanlara verilen ad.
bölükmek, [böl-ük-mek] {eT} g ç sz.f. [-ür] (Hayvan­
lar için) bölüklere ayrılmak. [DLT]
bölülmek, [böl-ül-mek] {eT} e d il.f. [-ür] Bölünmek.
[Üç İtigsizler]
bölüm, [böl-üm] is. 1. Bölünen bir bütünün parçala­
rından her biri. 2. as. Ordu kuvvetlerinin gerektiği
biçimde parçalara ayrılarak dağıtılışı. 3. ed. Bir
yazının, bir konuşmanın veya kitabın içinde konu­
yu daha iyi anlatabilmek için yapılan ayırmalardan
her biri. 4. Bir işletmede veya kurum da yardımcı
yöneticiye bağlı, görev bakım ından birbirine önce­
likli yakınlığı olan çalışma ve sorumluluk ortamı;
kısım; departman; seksiyon. 5. mat. Bölm e işlemi
sonucunda elde edilen sayı. 6. müz. B ir m üzik ese­
rinde bulunan ayrı parçalar. 7. mecaz. Çağ; devir.
8. Bir okulun herhangi bir uzm anlık veya bilim
dalında eğitim veren birim lerinin her biri. 9. {ağız}
Fıçı. [DS] S bölüm bölük, Parça parça.
bölümleme, [böl-üm-le-me] is. Bölüm lem ek işi; tas­
nif; sınıflama,
bölümlemek, [böl-üm-le-mek] gçl. f. [-r] [-l(i)-yor]
1. Birçok şey arasında birbirine eşit veya benzer
olanları bir araya toplayarak küm elere ayırmak;
sınıflamak, tasnif etmek. 2. bsy. B ir bilgisayarın ya
da bilgi işlem sistem inin belleğini, her biri bir kul­
lanıcıya ait olmak üzere bölüm lere ayırmak.
bölümlendirme, [böl-üm-le-n-dir-me] is. Bölümlen-
dirmek işi; sınıflandırma; tasnife tabi tutma,
bölümlendirmek, [böl-üm-le-n-dir-mek] g ç l . f [-ir]
Bir şeyi ve bir çokluğu bölüm lere ayırmak; sınıf­
landırmak; tasnife tabi tutmak,
bölümleniş, [böl-üm-le-n-iş] is. 1. Bölüm lenm ek işi.
2. Bölümlenmek biçimi.
bölümlenme, [böl-üm-le-n-me] is. 1. Bölüm lenm ek
işi. 2. bsy. B ir belleğin, bir listenin değişik ölçülere
BÖL
uygun olarak dengeli bilgi kümesi taşıyan bölüm le­
re ayrılması.
bölümlenmek, [böl-üm-le-n-mek] edil. f. [-ir] Biri
tarafından yapılan bölümleme eylemine uğramak,
bölümlü, [böl-üm-lü] sf. Bölümü veya bölüm leri o-
lan.
bölüm ölçer, [böl-üm + ölç-er] is. fız. A ynı zamanda
etkiyen iki büyüklüğün oranım ölçmeye yarayan
alet.
bölüm sel, [böl-üm-sel] sf. Bölüm ile ilgili; kısmî.
bölün1, [böl-ün] is. Tefrika.
bölün2, [Tib / Sansk buluna] {eT} is. En yüksek kamu
görevlisi; bakan. [Tekin]
bölünebilir, [böl-ün-e+bil-ir] sf. 1. Bölünmeye uy­
gun olan. 2. mat. Bölme işlemi yapıldığında kalanı
sıfır olan.
bölünebilirlik, -ği [böl-ün-e+bil-ir-lik] is. 1. B ölü­
nebilir olma durumu. 2. mat. Bölme işlemi yapıldı­
ğında kalanı sıfır olan durum,
bölünebilm e, [böl-ün-e+bil-me] sf. mat. Bir bölme
işlemi yapıldığında kalansız olma,
bölünen, [böl-ün-en] s f 1. Bölme işlemine uğratılan
sayı. 2. Eşit sayıda veya miktarda parçalara ayrılan
nesne.
bölüngü, [böl-ün-gü] is. Parti, sendika gibi kuruluş­
larda izlenen ana çizgiye karşı olan örgütlü küme;
bölüntü; fraksiyon,
bölünm e, [böl-ün-me] is. 1. Parçalara ayrılma; par­
çalanma. 2. biy. Bir hücrenin iki yavru hücreye ay­
rılması. 3. kim. Bir molekülde bir bağın kopması. 4.
siy. Karar organlarında ortaya çıkan görüş ve oy
ayrılığı.
bölünm ek, [böl-ün-mek] edil. f. [-iir] 1. Başkası
tarafından parçalara, bölüklere ayrılmak. {eT} (aym)
[Üç İtigsizler] 2. Üzerinde bölm e işi uygulanmak. 3.
ed. Bir cümlenin anlattığı şeyi daha iyi açıklaya­
bilm ek amacıyla, bir kez nesneyi, bir kez de özneyi
yüklem yapm ak suretiyle iki yeni cümle kurmak. 4.
dönşl. Bir bütünden pek çok bölüm oluşmak; ço­
ğalmak. 5. Bölünebilir olmak,
bölünmez, [böl-ün-mez] sf. Bölünmesi, parçalanması
mümkün olmayan,
bölünmezlik, -ği [böl-ün-mez-lik] is. Bölünmez
olm a durumu ve niteliği,
bölüntü, [böl-üntü] is. 1. Bölünmüş küçük parça. 2.
Parti, sendika gibi kuruluşlarda izlenen ana çizgiye
karşı olan örgütlü küme; bölüngü; fraksiyon. 3.
{ağız} Oda gibi bölünmüş yer; bölme. [DS]
bölüntüler, [böl-ün-tü-ler] is. B ir bütünün ayrılmış
olduğu bölümler; taksimat,
bolünüm , [böl-ün-üm] is. Bazı toplumlardaki soy
zinciri kümelerinin sınırlarını belirleyen bölm e ve­
ya bölünme süreci,
bölünüm sel, [böl-ün-üm-sel] sf. (Toplum için) grup­
BÖL
lar, alt gruplar ve küçük birim ler halinde bölünm e­
ye dayanan.
bölünüş, [böl-ün-üş] is. Bölünmek durumu veya bi­
çimi.
bölüş, [böl-üş] is. Bölm ek işi veya biçimi,
bölüşme, [böl-üş-me] is. Bölüşm ek işi.
bölüşmek, [böl-üş-mek] işteş. f. [-ür] Bir şeyi iki ve
daha çok kişi aralarında paylaşmak; üleşmek; tak­
sim etmek.
bölüştüren, [böl-üş-tür-en] sf. Paylaştırma işini ya­
pan; herkese payına düşeni veren,
bölüştürme, [böl-üş-tür-me] is. Bölüştürmek işi.
bölüştürmek, [böl-üş-tür-mek] gçl. f. [-ür] Bölüş­
m ek işini başkasına yaptırmak,
bölüştürücü, [böl-üş-tür-ücü] sf. 1. Bölüştürm e işini
yapan. 2. is. Bir sulama kanalı suyunu tarla sahiple­
ri arasında belirli oranlarda bölüştürmeye yarayan
alet.
bölüşük, -ğü [böl-üş-ük] {ağız} is. 1. Bölünme yeri.
2. Kısmet. 3. Verese. [DS]
bölüşüm, [böl-üş-üm] is. 1. Bölüşme; paylaşma. 2.
bsy. Birden çok kullanıcının bellek ve bilgi işlem
gibi kaynağı ortaklaşa kullanımı,
bölüt, [böl-üt] is. zool. 1. Eklem bacaklıların vücu­
dunu oluşturan yan yana dizili parçaların her biri;
halka. 2. biy. Zigotun bölünm esinden sonra ortaya
çıkan hemen hemen birbirine benzeyen parçaların
her biri; metamer.
bölütlenme, [böl-üt-le-n-me] is. biy. Döllenmiş yu­
murtanın blastulayı oluşturuncaya kadar art arda
bölünmesi.
bölütlü, [böl-üt-lü] sf. Bölütlere, halkalara ayrılmış
olan.
bölütlülük, -ğü [böl-üt-lü-lük] is. Vücutları halkalara
ayrılmış olan canlıların bu özelliği; metamerlilik.
böm, [bö (yans.) > bö-m] is. Bağırm a ve böğürme
anlam ı veren yansımalı gövde. S1 böm böm bö­
ğürmek, Öküz gibi bağırmak.
bömböyük, [büyük > böyük > bö(m)+bö/yük]
(b ö ’mböyük) pekşt. sf. 1. Çok büyük. 2. Çok saygı­
değer.
bön1, [eT. m ün / bün (sakat, eksikli) ? > bön j ^ ] sf.
Zekâ ve kavrayıştan yoksun olduğu için kolay kan-
dırılabilen; akılsız; budala; aptal; saf; ahmak. {eAT}
{OsT} (aynı) S bön bön bakmak, 1. H içbir şey an­
lamadan, safça, şaşkın şaşkın bakmak. 2. Şaşırıp
aptallaşmak,|| bön düşmek, {eAT} Budalalık etmek.
bön2, [Ar. bunn] {ağız} is. Öğütülmüş kahve. [DS]
bönce, [bön-ce] (bö ’nce) zf. Akılsızca; saf ve budala
olarak.
böng1, [bin / bm g / bınk / böng / bunk / bung / bün /
büng / bünk (yans.)] is. Bir sıvının kaynar gibi ka­
barıp sönmesini, bir yerden veya kaynaktan aralıklı
olarak çıkışını anlatan kök. [Zülfıkar] böng-ül bön-
gül, böng-ül-de-mek.
H U K H i . «76
böng2, [böng (yans.)] {eT} is. A ğır bir şeyin düşmesi
ile çıkan ses. [DLT] B böng etmek, {eT} (Yere dü­
şen ağır bir nesne için) ses çıkarmak. [DS]
böng3, [bön] (bön) {eT} sf. 1. İri yarı. 2. Yoğun. 3.
Obur. [DLT]
böngece, [böng (yans.) > böng-e-ce] {ağız} zf. Birden­
bire. [DS]
böngmek, [*bön-mek / mön-mek] (bönmek) {eT} gçl.
f. [-er] (At için) ayaklarını toparlayarak tekme at­
mak; tekmelemek,
böngül, [böng (yans.) > böng-ül] {ağız} is. Sıvının
kaynaktan kabarıp kaynamasını anlatan yansımalı
gövde. [DS] fi1 böngül böngül, {ağız} (Suyun kay­
naması için) sesli olarak. [DS]
böngüldek, -ği [böng (yans.) > böng-ül-de-k] {ağız}
is. 1. Bataklık. 2. Suyun çıktığı yer; kaynak; pınar.
[DS]
böngüldem ek, [böng (yans.) > böng-ül-de-mek] ja-
ğız} g ç sz.f. [-r] [-d(ü)-yor] (Su için) yerden kayna­
yıp kabararak çıkmak; büngüldemek. [DS]
bönlenm ek, [bön-le-n-mek] {ağız} dönşl. f. [-ir] 1.
Bilmez hâle gelmek; bönleşmek. 2. Bilmezden gel­
mek. [DS]
bönleşme, [bön-le-ş-me] is. Bönleşm ek eylemi; ap­
tallaşma.
bönleşmek, [bön-le-ş-mek] dönşl. f. [-ir] Anlaya­
maz, kavrayam az hale gelmek; aptallaşmak,
bönlük, -ğü [bön-lük] is. 1. Bön olma durumu. 2.
Bön olanın niteliği. 3. Bön kişilere yakışır davra­
nış; aptallık; saflık; akılsızlık,
bönsetmek, [bön-se-t-mek] {ağız} gçl. f. [-ir] Kan­
dırmak. [DS]
böö1, [bö (yans.) > böö] (bö:) {ağız} ünl. Korkutm ak
için kullanılan bir söz. [DS]
böö2, [bö / böğ] {ağız} is. Örümcek; böy. [DS]
bör, [bör (yans.)] is. Y üksek sesle bağırmayı, ağız
kavgası gürültüsünü anlatan kök. [Zülfıkar] bör-ül-
de-mek.
börek, -ği [bür-mek > bür-ük [Tietze] / börk [Rasânen]
/ Far. bürek] is. Açılmış yufka arasına ıspanak,
peynir ya da kıym a konulm ak suretiyle tepsi veya
saçta pişirilen ham ur işi yemek. S börek mantarı,
{ağız} Yufka arasına konularak börek yapm aya uy­
gun tatlı bir m antar türü. [DS]|| börek otu, {ağız}
D ere otu, m aydanoz gibi böreklerde kullanılan çe­
şitli otların genel adı. [DS]
börekçi, [börek-çi] is. B örek yapıp satan kimse,
börekçilik, -ği [börek-çi-lik] is. Börek yapma ve sat­
m a işi.
böreklik, -ği [börek-lik] sf. 1. Börek yapmaya elve­
rişli. 2. Börek yapm ak için ayrılmış,
böremit, -di [? böremit] {ağız} is. 1. Fırında kızartıl­
mış elm a ya da armut gibi meyve. 2. Tam kurum a­
mış armut. [DS]
lİffillfİCE SMZlıÖK« e??
böri, [bör! / börii] (böri:) {eT} is. Kurt; börü; [DLT]
[EUTS] [ETY] [Gabain] [Tekin] [KB]
börileyii, [böri-leyü] (börileyü:) {eT} zf. Kurt gibi;
kurtçasma. [DTL]
börisiz, [böri-siz] {eT} sf. Düşmansız; yağışız. [E-
UTS]
böritig, [börit-ig] {eT} is. Temas. [Üç İtigsizler]
böritm ek, [bört (yans.) > bör(i)t-mek /] {eT} g çsz.f. [-
ür] Temas etmek; dokunmak. [Gabain] [Üç İtigsizler]
börk, [eT. bör-(i)k > börk Ajj , / is. 1. Başa gi­
yilen her türlü başlığın genel adı; başlık; külah;
şapka. {eT} {eAT} {OsT} {ağız} (aym) [DLT] [KB]
[Yüknekî] [DS] 2. Hayvan postundan yapılmış baş­
lık. 3. {ağız} Tahtadan yapılmış baca örtüsü. [DS] 4.
{ağız} Sabanda tutağın ilerisindeki kılıç bağının baş
çivisi. [DS] 5. {ağız} Evlerde zay ıf döşemelerin altı­
na çakılan direklerin başına konulan ağaç kiriş.
[DS] 6. {ağız} Kel baş için kara sakız ile yapılan bir
tür yakı. [DS] 7. {ağız} Patlıcanın tepesindeki yeşil
parça. [DS] 8. {ağız} Arı sepetinin üstüne konulan
saz kılıf. [DS] 9. {ağız} İpekli kefiye ve yazmaların
fes üzerine sarılmasıyla yapılan bir tür başlık; puşu.
[DS] S b ö rk e basm a, {ağız} Kaçma. [DS]|| b ö rk -i
H orasânî, Kırmızı kadife y a da çuhadan yapılmış
ve üstüne sarık sarılmış başlık.\\ b ö rk k a p m a k ,
{ağız} Müjdelik alm ak için K ur 'an ’dan bir cüz oku­
yan çocuğun başlığını kapıp babasına götürmek.
[DS]
börkçi, [börk-çi] {eT} is. -*■ börkçü. [DLT]
börkçü, [börk-çü] is. Börk yapan ya da satan kimse.
börke1, [börk > börke ^ j j t ] {eT} {eAT} is. Börk.
börke2, [bür-ik-mek > bür-(ü)k-e > börke] {ağız} is.
Havuz. [DS]
börkenek, -ği [börk (başlık) > börk-enek] is. zool. 1.
Geviş getiren hayvanların, yedikleri yemlerin ilk
gittiği, daha sonra geviş getirirken de ağza yem
lokmalarının tekrar geri geldiği, işkembe ile kırk­
bayıra giden yolların birleştiği yerde bulunan mide
bölümlerinden birisi. 2. {ağız} Y ağmurdan ve gü­
neşten korunmak için giyilen ucu sivri b ir tür basit
külah. [DS] 3. Kenarları sırma ile işlenmiş, püskül­
lü baş bağı. S b ö rk en ek li y ağ m u r, {ağızj İri dam ­
lalar hâlinde ve şiddetlice yağan yağmur. [DS]
börki, [börk > börki ji] {eT} {eAT} is. -*■ börk.
börklemek, [börk-le-mek] {ağız} gçl. f. [-r] [-1(H)-
yor] 1. Kel olanların başına kara sakız ile yakı yap­
mak. 2. Damların kenarlarını, duvarların üstünü
balçıkla balık sırtı sıvamak. 3. Sepet, sandık gibi
şeylerin üzerini yaprak ile örtmek. [DS]
börklü, [börk-lü] {ağız} sf. 1. Otoriter. 2. Şerefli. 3.
Metin. [DS]
börkmek, [bört (yans.) > börk-mek] {ağız} gçsz. f. [-
er] 1. (El ve ayak derisi için) suda fazla kaldığı için
BÖR
kabarmak. 2. (Turşu için) olmak. 3. Terlemek; b u ­
nalmak. 4. Zenginleşmek; onmak. [DS]
b ö rk tü rm e k , [bört (yans.) > börk-tür-mek] {ağız} gçl.
f. [-ür] Tam pişirmeden haşlamak. [DS]
b ö rk ü , [börk-ü] {ağız} is. Börk; börkenek; başlık.
[DS]
b ö rk ü tm e k , [bört-mek > börk-üt-mek] {ağız} gçl. f.
[-ür] Tam pişmeden haşlamak. [DS]
bö rley ü , [böri-leyü] {eT} zf. Kurt gibi. [DLT]
b ö r t1, [bört (yans.)] is. Patlayıp çıkmayı, sıkışan hava
ya da sıvıların dışarı çıkışlarını, haşlama sonucu
patlayıp dağılmayı, birden kurtulmayı anlatan kök,
bört-le-mek, bört-mek, bört-ü-mek, bört-ür-mek.
b ö rt2, [bör(i)-t] {eT} is. Kurt yavrusu. [ETY]
b ö rt3, [bör-t] {ağız} is. Akrep, çıyan, örümcek gibi
ağılı böcekler. [DS]
b ö rt4, [bört (yans.)] {ağız} sf. 1. Çürük. 2. is. Yarı k u ­
rumuş meyve. 3. Yarı hazırlanmış pekmez. [DS] ö
b ö rt itm ek, {ağız} A z haşlamak. [DS]
b ö rtd ü rm e k , [bört (yans.) > bört-tür-mek
{ağız} gçl. f. [-ür] Az haşlamak; börttürmek. [DS]
börteçin e, [Moğ. börte (boz, mavi-gri) + çina (kurt) /
börteçine / börteçene] is. 1. Bozkurt. 2. Destanlara
göre Türkleri Ergenekon’dan çıkaran demirci h ü ­
kümdarın adı.
b ö rtk ü n , [bört-kün] {ağız} sf. Çapkın; haşarı; küstah.
[DS]
b örtleci, [bört (yans.) > bört-le-y-ici] {ağız} sf. (Deve
için) gebe. [DS]
b ö rtleğ en , [bört (yans.) > bört-le-ğen] {ağız} is. B ö­
ğürtlen. [DS]
b ö rtiek , -ği [bört (yans.) > bört-le-k] {ağız} sf. 1.
(M eyve için) yarı kurumuş. 2. Dışarı fırlamış; p at­
lak. 3. Korkak. 4. is. Böğürtlen meyvesi. [DS]
b ö rtle m e k 1, [bört (yans.) > bört-le-mek] {ağız} gçl. f .
[-r] [-l(ü)-yor] 1. Az haşlamak. 2. gçsz. f. Terle­
mek; bunalmak. 3. Kıpkırmızı olmak; morarmak.
4. Güneş ya da ateşten kızarmak; yanmak. 5. Y u­
muşamak; kabarmak. [DS]
b ö rtlem ek 2, [bört (yans.) > bört-le-mek] gçsz. f. [-r]
[-l(ü)-yor] (Sıvı için) bulunduğu yerden birden fış­
kırmak; dışarı fırlamak.
b ö rtle m e k 3, [bört (yans.) > bört-le-mek] {ağız} gçsz. f .
[-r] [-l(ü)-yor] (Deve ve manda için) doğurmak.
[DS]
b ö rtlen , [bört (yans.) > bört-len] {ağız} is. Böğürtlen.
[DS]
bö rtlen g e, [bört (yans.) > bört-len > börtlen-ge] {ağız}
is. Böğürtlen. [DS]
b ö rtlen m ek , [bört (yans.) > bört-le-n-mek] {ağız} edil,
f. [-ir] 1. Haşlanmak; yanmak. 2. dönşl. f. Isınmak;
kızarmak. 3. Yumuşamak; kabarmak. [DS]
b ö rtletm ek , [bört (yans.) > bört-le-t-mek] {ağız} gçl.
BÖR
f. [-ir] 1. Tam pişirm eden haşlamak. 2. Kabartmak;
yumuşatmak. 3. Közlemek. 4. Kavurmak. [DS]
börtliyen, [bört (yans.) > bört-l(e)-y-en] {ağız} is. Bö­
ğürtlen. [DS] ö 1 börtliyen dikeni, {ağız} Böğürtlen
çalısı. [DS]
börtme, [bört (yans.) > bört-me] is. 1. Börtmek eyle­
mi. 2. Suda haşlanmış ve içine nohut, badem, üzüm
katılmış buğday.
börtmek1, [börit-mek / bört-mek] {eT} gçsz. f. [-ür]
1. Dokunmak; temas etmek. [E U T S ] 2. is. Dokun­
ma; temas. [E U T S ]
börtmek2, [bört (yans.) > bört-mek] gçsz. f. [-er / -ür]
1. Şişmek; kabarmak. 2. (Yiyecek için) kaynar su­
da, külde veya ateşte birazcık pişmek; {ağız} (aym).
[D S ] 3. (El ve ayak için) çok terlemekle veya çama­
şır, bulaşık gibi uzun süre yapılan işlerde üst deri­
nin çok su emmesinden dolayı kabarm ak ve bu­
ruşmak. 4. {ağız} Terlemek; bunalmak. [D S ] 5.
{ağız} M orarmak; kıpkırmızı olmak. [D S ] 6. {ağız}
Güneşte ya da ateşte yanmak; kızarmak. [D S ] 7.
{ağız} (Yemek için) sıcak iken su katılınca rengi
değişmek. [D S ] 8 . {ağız} Rengi kaçmak; solmak.
[ D S ] 9. {ağız} Canlılığını, parlaklığını yitirmek. [D S ]
10. {ağız} (Ayaklar için) yorgunluktan şişmek. [D S ]
börtmek3, [bört (yans.) > bört-mek] {ağız} gçsz. f. [-
ür] Coşmak; sevinmek. [D S ]
börttürme, [bört (yans.) > bört-tür-me] is. Börttür-
m ek işi.
börttürmek, [bört (yans.) > bört-tür-mek] {eAT} {ağız}
gçl. f. [ -ür] (Et için) az pişirmek; biraz haşlamak.
[D S ]
börtü1, [bört (yans.) > bört-ü] sf. 1. Börtmüş gibi
kabarık. 2. is. İğrenç ya da tehlikeli böcek. 0 bör­
tü böcek, H er türlü böcekler.
börtü2, [Moğ. börte] is. -*■ börtü.
börtük, -ğü [bört (yans.) > bört-ük] sf. 1. Börtmüş;
kabarmış. 2. Haşlanmış; az pişirilmiş. 3. (Kuru
meyve, sebze için) iyice olgunlaşmadan kurutul­
muş. 4. {ağız} İyice olgunlaşmamış. [DS] 5. {ağız}
Zayıf; çelimsiz. [DS] 6. {ağız} is. Yara; bere. [DS]
börtülme, [bört (yans.) > bört-ül-me] is. Börtülmek
işi.
börtülmek1, [bört-m ek 1 > bört-ül-mek] {eT} ed il.f. [-
ür] Değilmek; dokunulmak; temas edilmek. [E U T S ]
börtülmek2, [ bört (yans.) > bört-ül-mek] edil. f. [-ür]
1. (Yiyecekler için) biraz pişirilmek; az haşlanmak.
2. (Üst deri için) kabarmak; şişmek. 3. (Kuru sebze
ve meyve için) iyice olgunlaşmadan kurutulmak.
börtüme, [bört (yans.) > bört-ü(r)-me] {ağız} is. H aş­
lam a yemek. [D S ]
börtün, [bört-mek > bört-ün] {eT} sf. Meçhul; bilin­
meyen. [E U T S ]
börtürmek1, [bört-m ek 1 > bör(i)t-ür-mek] {eT} g ç l . f
[-ür] Değdirmek; dokundurtmak; temas ettirmek.
[E U T S ]
İM M ftf M . e?»
börtürmek2, [bört (yans.) > bört-ür-mek] {ağız} gçl. f .
[-ür] Az haşlamak. [DS]
börü1, [böri > börü] {ağız} is. 1. Kurt. 2. Her türlü
zehirli böcek. [DS]
börü2, [? börü] is. {ağız} Çivi. [DS]
börük, -ğü [bür-mek > bür-ülc] {ağız} is. 1. Bürgü;
çarşaf. 2. Saç örgüsü. [DS]
börük, -ğü [bör-ük] {ağız} is. Baca. [DS] S börük
başı, {ağız} Ocağın üstüne yapılan raf. [DS]
börükmek, [bört-m ek > bör(ü)k-mek] {ağız} edil. f.
[-ür] Haşlanmak. [DS]
börüktürmek, [bör(ü)k-tür-mek] gçl. f. [-ür] Biraz
haşlamak.
börülce, [böğür-lü-ce > böğrülce] is. bot. 1. Fasulye­
ye benzer sıcak bölgelerde yetişen tohum unun gö­
beği koyu benekli birkaç türü bulunan bitki; kamı
kara; börülce, (Vigna, Dolicos, Lablab). 2. Fasulye.
S börülce kuşu, {ağız} zool. Güvercin büyüklü­
ğünde göçm en bir av kuşu. [DS]|| börülce kurdu,
{ağız} Fasulye üzerinde gelişen kurt. [DS]
börüldemek, [bö (yans.) > bö-r-ül-de-melc] {ağız}
gçsz. f. [-r] [-d(ü)-yor] (Hayvan için) acı acı ses
çıkarmak; bağırmak. [DS]
börümcek, -ği [bür-üm-cek] {ağız} is. Bürünecek
şey. [DS]
börüncek, -ği [bür-ün-(e)cek] {ağız} is. Cibinlik. [DS]
börüng, [bür-mek > bür-ün [Clauson]] (börün) {eT} is.
Suların yerde açtığı yarıklar. [DLT]
börüttürmek, [bört (yans.) > bör(ü)t-tür-mek] {ağız}
gçl. f. [-ür] Biraz pişirmek; az haşlamak. [DS]
böryarku, [bör+yar-ku] {ağız} is. Parlak başlık. [DS]
bös, [bös (yans.)] is. Bağırm a sesini anlatan ses takli­
di kök. S bös bös böğürmek, Öküz gibi yüksek
sesle bağırmak.
bösböyük, [bö(s)+bö/yük] (bö ’sböyük) {ağız} sf. Büs-
büyük; çok büyük. [DS]
bösek, -ği [bös-ek] {ağız} is. Yağmur sularının top­
landığı çukur. [DS]
bösgeç, [bös-mek > bös-geç] (bösge:ç) {eT} is. Çö­
rek. [DTL] [Clauson]
bösme, [bös-me] is. Bösm ek eylemi,
bösmek, [bös-mek / püs-m ek [DLT]] {eT} gçl. f. [-er]
1. Bir şeyi bir tarafından tutarak çekip uzatm ak ve­
ya sürüklemek. [DTL] 2. Şiddetle dövmek, vur­
mak. [Clauson] 3. Katı veya sıvı haldeki bir madde,
ani olarak gaz haline geçip patlamak; infilak et­
mek.
bösüg, [bös-mek > bös-üg] {eT} zf. (Dövmek, vur­
m ak için) şiddetli. [Clauson]
böşemek, [böşe-mek ?] {ağız} g çsz.f. [-r] [-ş(ü)-yor]
(Kar için) eriyip kabarmak; gevşemek. [DS]
böşgel, [bös-mek > bös-geç / böşgel] {eT} is. İnce
ekmek; yufka ya da pide. [Clauson]
böşük1, [beşük / böşük / büşük] {eT} is. Beşik. [Ga­
bain]

böşük2, [böşük] {eT} is. 1. Dost; sevgili. [Gabain] 2.
Akraba. [Gabain] S böşük körtük, {eT} Sevgili;
aziz; dost. [EUTS]|| böşük tüngttr, {eT} Akrabalık;
yakınlık; sıhriyet. [EUTS]
bötdene, [Yun. mpoutina] {ağız} is. 1. Tahta kap. 2.
Küçük fıçı. 3. Toprak kap. [DS]
bötege, [? bötege] {ağız} is. Kuşların midesi; kursak.
[DS]
böv, [bög /bew / böv] {eT} is. bög2.
böy, [bög / böy / bö j ^ ] {eT} {eAT} is. Bir çeşit ze­
hirli örümcek. [DLT]
böyemek1, [büğe-mek > böye-mek] {ağız} gçl. f. [-r]
[-y(ü)-yor] Büğemek. [DS]
böyemek2, [bele-mek / bürü-m ek > böye-mek] {ağız}
gçl.f. [- t] [-y(ü)-yor] 1. Bulaştırmak. 2. (Koku vb.
için) dağılmak; yayılmak; kaplamak. [DS]
böyle, [bu+öyle / ile] sf. 1. Bunun gibi; buna benzer.
2. zf. Bu şekilde; bu tarzda. 3. Bu derece; bu kadar.
4. ünl. (“Ne, nasıl” gibi soru kelimeleri ile kurulan
cümlelerin sonuna geldiğinde) şaşma ifade eder, fi1
böyle böyle, 1. Bu şekilde; böylece. 2. Yavaş y a ­
vaş; derece derece.|| böyle ile, {eATj Böylelikle; bu
suretle.
böylece, [böyle-ce] zf. Bu şekilde,
böylecek, [böyle-cek] zf. Bu şekilde; böylece.
böylecene, [böyle-ce-n-e] zf. Bu şekilde; böylece.
böylelerin, [böyle-ler-in] zm. Buna benzer kim sele­
rin.
böylelikle, [böyle-lik-le] zf. 1. Bu biçimde devam
ederek. 2. En sonunda,
böyleme, [bu + ile + eT. yim e {OsT} zf.
Böylesi.
böylemesine, [böyle-me-s-i-n-e] zf. Bu biçimde,
böylesi, [böyle-s-i] zm. 1. Bunun gibi olanı. 2. Bu
biçimde olanı. 3. zf. Bu derece; bunun gibi,
böyleşine, [böyle-s-i-n-e 4^ 4>jj] (bö'y leşine) zf. 1.
Aşırı bir biçimde; çok fazla olarak. 2. {eAT} Bunun
gibi; böyle; bu yolda. 3. zm. Bunun gibi olanına,
böyrek, -ği [böğrek] {ağız} is. Böbrek. [DS]
böyük, -ğü [bedü-k > büyük > böyük] {ağız} sf. Bü­
yük. [DS]
büyüklenmek, [büyük-le-n-mek] {ağızj dönşl. f. [-ir]
Büyüklük taslamak; kibirlenmek. [DS]
böyüklük, [büyük-lük] {ağız} is. Kendini büyük gör­
me; küstahlık. [DS]
böyüksü, [büyük-sü] {ağız} sf. Büyüklük taslayan;
büyüklere özenen. [DS]
böyüksünmek, [büyük-sün-mek] {ağız} dönşl. f. [-
ür] Kendini büyük görmek; gururlanmak. [DS]
büyültmek, [büyü-l-t-mek] {ağız} gçl. f. [-ür] Bü­
yütmek. [DS]
böyümek, [bedü-mek > büyü-m ek > böyü-mek] {a-
ğızj gçsz. f. [-r] Büyümek[DS]
BRE
böyütmek, [büyü-t-mek] {ağız} gçl. f. [-ür] Büyük
duruma getirmek. [DS]
böz, [Yun. bussos (keten) > Ar. bezz / >> > böz]
(bö;z) {eT} {eAT} is. Pamuklu kumaş; pamuktan y a­
pılmış kumaş; bez. [EUTS] [İKPÖy.] [Gabain] [Yük­
nekî] [KB]
bözçi, [böz-çi] {eT} is. 1. Pamuktan kumaş dokuyan
kimse; dokumacı; bezci. [EUTS] 2. Pamukçu. [E-
UTS]
bözdürmek, [bört-ür-mek ? > bözdür-mek] {ağız}
gçl. f. [-ür] Eti kızartmak; kebap yapmak. [DS]
braça, [İt. braccio (kol)] (b'ra’ça) is. dnz. Serenin
cundasından donatılan selviçe.
braçiyol, [İt. bracciolo (kol)] (b'ra’çiyol) is. dnz.
Güverte kemerelerini bağlayan köşebent,
braga, [İt. braga (sapan)] (b'ra’ga) is. dnz. Top kuy­
ruğu.
Brahasavati, [Sansk. Brhaspati] (b'rahasavati) {eT}
öz. is. Jüpiter yıldızı. [EUTS]
Brahman, [Sansk. brahmen] (b'rahman) is. Hindis-
tanda en yüksek sınıftan biri.
Brahsuvati, [Sansk. Brhaspati] (b'rahsuvati) {eT} öz.
is. Jüpiter yıldızı. [EUTS]
brak, [Fr. braque] (b'rak) is. Kısa tüylü, sarkık k u ­
laklı bir av köpeği,
brakil, [İt. braghier] (b'ra ’kil) is. dnz. Büyük bastonu
cıvadraya bağlayan halat,
brakisefal, -li [Fr. brachycephale] (b'rakisefal) sf.
Kafatasının genişliğiyle uzunluğu birbirine çok
yakın veya denk olan; kısa kafa,
brakisefallik, -ği [brakisefal-lik] (b'rakisefallik) is.
Brakisefallerin durumu; kısa kafalılık,
branda, [İt. branda] (b'ra’nda) is. 1. Savaş gem ile­
rinde kullanılan asma yatak. 2. Gemilerde tayfala­
rın asm a yatak yaptıkları astarlanmış ve su geçir­
mez kumaş. S branda bezi, Keten ve pamuk ipli­
ğinden kalın ve sık dokunmuş sağlam bez.
brandi, [İng. brandy] (b'rendi) is. Sert alkollü, dam ı­
tılmış bir içki,
branş, [Fr. branche] (b'ranş) is. 1. Bir bilimin, bir
etkinliğin ya da bir düzenlemenin bölümleri; kol;
dal. 2. Bir kimsenin etkinliğini sürdürdüğü alan,
branşman, [Fr. branchement] (b'ra’nşman) is. B ağ­
lantı.
brava, [Bulg. / Sırp, brava ?] (b'rava) {OsT} is. Kilit;
kapı kilidi.
bravo, [İt. bravo] (b'ra’vo) ünl. 1. Yaptığı iş beğeni­
len birine söylenen, "Aferin, çok güzel!” anlam ın­
daki takdir sözü. 2. Aptalca bir davranışı vurgula­
mak için söylenir,
bre, [Yun. vre > bre] (b're) ünl. 1. "Ey! Hey!" anla­
mında kabaca seslenme. 2. Eh artık, yeter anlam ın­
da "be!” yerine kullanılır. 3. Şaşkınlık ifadesi. 4.
Tekrarlanan aynı fiilin arasında kullanıldığı zaman
BRE
süreklilik, bitmezlik; usanç bildirir. Çatış bre çalış!
5. Aman. 5> Bre aman! Şaşkınlık ve korku, bildi­
rir.
breş, [İt. breccia] (b'reş) is. jeol. Çeşitli hayvanların
kavkı, kabuk ve kem ik kırıntılarının çakıl ile karı­
şarak taşlaşmasından meydana gelmiş tortul kütle;
köşeli çakıl taşı,
breyk, [İng. break] (b'reyk) is. -*■brik2.
brezil, [İsp. brasil / Fr. bresil] (Vrezil) is. bot. Bakla­
gillerden, Brezilya’da yetişen, çok sert ve turuncu
kırmızı renkli odunundan kırmızı boya çıkarılan bir
ağaç türü, (Hematexylon brasiletto).
brezilin, [Fr. bresiline] (b’rezilin) is. kim. Brezil o-
dunundan çıkartılan C )6H i 405 formüllü çok halkalı
birleşik.
briç {İng. bridge] (b'riç) is. İkişer kişilik takımlar
halinde dört kişi arasında elli iki kağıt ile oynanan
b ir iskambil oyunu,
briçka, [Rus. brıçka] (b'ri ’çka) is. Sorgun ağacından
yapılmış, kışın tekerlekleri çıkartılarak karda kızak
olarak kullanılabilen üstü kapalı, tek atlı, dört te­
kerlekli yaylı, Rus 'gezi arabası,
brıd, [Fr. bride] (b'rid) is. 1. Çeşitli nedenlerle bo­
zulm uş olan derideki gerginlik. 2. Karın zarının
iplik şeklindeki bazı yapışık kısımları. 3. Akciğer
zarının katları arasındaki yapışıklıklar,
brifing, [İng. briefing] (b'ri fıng) is. Bir konu ile
ilgili yeni ve kısa bilgileri almak, görüşmek ve he­
defleri belirlemek amacıyla yapılan kısa toplantı.
brik1, [Fr. brick] (b'rik) is. İki direkli, seren yelkenli,
hem ticarî hem de askerî amaçlarla kullanılan bir
tü r gemi.
brik2, :[lng. break] (Breyk) iis. Önde yüksek bir otur­
m a yeri olan, diğer oturma yerleri arkada, dört te-
kerli yaylı a t arabası,
briktit, '[Fr. briquette] (b'riket) is. 1. Linyit ve taş kö­
m ürü tozlarının büyük basınçlar altında sıkıştırıl­
m ası ile elde edilen kâtı yakıt. 2. Çimento, kum,
« ü n ıf gibi malzemeler kullanmak ve büyük basınç
altında sıkıştırmak suretiyle elde edilen büyük e-
battaki tuğlalar,
briketçi, ;[briket-çi] :(b'riketçi) is. Briket üretip satan
kimse.
briketleme, ‘[briket-le-me] (b'riketleme) is. Briketle­
m ek işi.
briketlemek, [briket-le-mek] (b'riketlemek) gçl. f. [-
r j [-l(i)-yor] B riket haline getirmek; briket yap­
mak.
briks, [Aim. A dolf Ferdinand Venceslaus Brix (Al­
man kimyacı)] (b'riks) is. Şeker çözeltisinin yoğun­
luğunu doğrudan yüzde/gram olarak veren şaman-
dıralı areometre,
bristol, [İng. ‘bristöl] ■(b'ristol) is. M atbaacılıkta iyi ve
'tem iz baskıya elverişli, yalnız kimyasal hamur ile
elde edilen pürüzsüz, sağlam bir kâğıt ve karton
cinsi.
brişti, [Far. fırişte] (b'rişti) (eTj is. Melek; fırişte.
(EUTS]
brit, [Fr. bride] (b'rit) is. 1. Elbiselerde ilik yerine
kullanılan küçük halkacık. 2. İliklerin kenarına ge­
çilen fisto dikiş. 3. Bazı şapkaların düşmesini ön­
lemek için çene altından geçirilen şerit. 4. tıp. İki
organı ya da dokuyu anormal şekilde bağlayan bağ
dokusu.
briyantin, [Fr. brillantine] (b'riyantin) is. 1. Saçları
yumuşatm aya ve parlatm aya yarar madenî ya da
bitkisel yağ. 2. Sık dokunarak parlatılmış bir tür
astarlık kumaş,
briyantinlemek, [briyantin-le-mek] (b'riyantinle-
mek) gçl. f. [-r] [-l(i)-yor] Saçlara briyantin sür­
mek.
briyantinli, [briyantin-li] (b'riyantinli) sf. (Saç için)
briyantin sürülmüş,
brizbiz, [Fr. brise-bise] (b'rizbiz) is. Hava akımını
kesm ek için pencerelerin alt kısım larına gerilen
yarım perde,
brizent, [Rus. brezent] (b'rizent) is. Branda bezi,
brizör, [Fr. briseur] (b'rizör) is. tekst. Tarak makine­
sinde, elyaf tutamlarım besleme silindirinden ala­
rak tam bura aktaran silindir,
brode, [Fr. braudet] (b“rode) is. tekst. Çevresini
sardığı motife kabartma hissini veren kordonet ip­
lik, ya da at kılı ile yapılmış bukle işi fisto,
broderi, [Fr. broderie] is. Tığ işi.
brokar, [Lat. broccus (sivri dişli) > İt. broccato / Fr.
brocart] (b'rokar) is. Altın ya da gümüş işlemeli
ipek kumaş.
broker, [İng. broker] (b'ro:k'r) is. 1. Simsar. 2. Taşı­
n ır değerler alım ve satımında aracılık yapan kişi,
brokoli, [İt. broccolo (tomurcuk) > İng. broccoli]
(burokoli) is. bot. Karnabahara benzer, yeşil bir
sebze.
brom, [Fr. brome] (b"rom) is. kim. Atom ağırlığı
79:90; atom numarası 35, özgül ağırlığı 3.2 olan
halojenler grubundan normal sıcaklıkta sıvı olarak
bulunan koyu kırm ızı renkli ve kötü kokulu bir
element; sembolü B r’dir.
bromhidrik, -ği [Fr. bromhydrique] (b"romhidrik)
sf. kim. Bromun hidrojenle birleşm esinden oluşan.
bromhidrik asit, kim. Bromun hidrojenle bir­
leşmesinden meydana gelen asit; HBr.
brömür, [Fr. bromure] (b"romür) is. Bromhidrik asi­
din tuzu ya da esteri,
bromürlü, [bromür-lü] (b“romürlü) sf. Yapısında
brom ür bulunan,
bronkiyoliz, [Fr. bronchiolyse] (b"ronkiyoliz) is.
Bronş çeperlerinde m eydana gelen yaralar,
bronkolit, [Fr. bronchholithe] (buronkolit) is. Bronş­
larda oluşan kireç taşı.
iurnrop M • 681
bronş, [Fr. bronclıe] (b"ronş) is. anat. Soluk borusu
ile akciğer hava petekleri arasmda soluk gidip gel­
mesine yarayan yarı katı boru,
bronşçuk, -ğu [bronş-çuk] (b"ronşçuk) is. anat.
Bronşların akciğer içindeki dallan,
bronşit, [Fr. bronchite] (b"ronşit) is. tıp. Bronş ve
bronşçukların iltihabı,
bronşitti, [bronşit-li] (H'ronşitli) sf. Uzun süredir
bronşiti olan.
bronz, [Far. birine (bakır, sarı) > Fr. bronze]
(b"ronz) is. Kalıpla şekil verilebilen, yüzde seksen
gibi bakır oranı yüksek, kızıla çalan kahve renkli,
bakır-kalay alaşımı; tunç; kızıl. S Bronz çağı, tar.
Bakır çağının hemen ardından gelen bakır ile kala­
yın alaşımından aletlerin ve süs eşyalarının yapıl­
dığı ve demir çağından önce gelen Milâttan önce
dördüncü ve ikinci bin yılları arasını kapsayan ta­
rihî çağa verilen ad; Tunç Çağı.
bronzlaşma, [bronz-la-ş-ma] (b"ronzlaşma) is.
Bronzlaşmak eylemi,
bronzlaşmak, [bronz-la-ş-mak] (Vronzlaşmak) gçsz.
f [-ır] 1. Bir şeyin renginin bronz rengine dönüş­
mesi. 2. Denizde veya başka bir yerde güneşlene­
rek derinin rengini koyulaştırmak,
bronzlaştırıcı, [bronz-la-ş-tır-ıcı] (b"ronzlaştırıcı) sf.
(Kimyasal madde için) güneş çarpmasını önleyen,
güneşte yanmayı hızlandıran,
bronzlaştırma, [bronz-la-ş-tır-ma] (b"ronzlaştırma)
is. Bir nesneyi bronzlaştırm a işi.
bronzlaştırmak, [bronz-la-ş-tır-mak] (V ronzlaştır-
mak) gçl. f. [-ır] 1. Bir şeyin bronzlaşmasını sağ­
lamak. 2. Flavada ısıtma yoluyla bir metale mavim ­
si veya kahverengi bir renk vermek,
broş, [Fr. broehe] (b“roş) is. 1. Değerli taşlarla süs­
lenmiş yaka iğnesi. 2. Sanayide kullanılan takım
tezgâhlarında işlenecek parçayı taşıyan silindir bi­
çimindeki döner kısım. 3. Silindir biçiminde bir
deliğin çapım genişletmeye veya bu delik çevresin­
ce yiv açmaya yarayan alet,
broşlama, [broş-la-ma] (b"roşlama) is. 1. tıp. Kırıl­
mış kemik parçalarının kemik iliğinden metal çu­
buk sokularak kemiklerin birleşip kaynaşmasını
sağlayan bir tedavi yöntemi. 2. Basılmış olan kitap­
ların kırma, deste yapma, dikme, kapak takm a ve
tıraşlamadan ibaret olan ciltçilik işlemi,
broşür, [Fr. brochure] (H'roşür) is. Sayfa sayısı az,
küçük kitap; kitapçık; risale,
brovning, [İng. John Browning (Amerikalı silah
mucidi)] (b"rovning) is. 7.65 m m ’lik mermi atan
otomatik tabanca,
bröve, [Fr. brevet] (buröve) is. D evlet denetiminde
hazırlanmış bir sınavdan sonra sahiplerine bazı
haklar sağlayan belge; diploma; şahadetname,
brülör, [Fr. brûleur] (b"rülör) is. tek. Gaz veya toz
BRÜ
yakıtı çıkışta hava ile karıştırarak yanmayı sağla­
yan alet.
brüt [Fr. brut] (b"rüt) sf. 1. Kesintileri yapılmamış;
kesintisiz. 2. (Ağırlık için) kap veya aracın içine
konulan madde ile birlikte olan; darası çıkmamış;
daralı.
bu 1, [eT. mu / bo > bü] (bu:) sf. 1. Y er olarak yakın­
da bulunan bir varlığı işaret eder. {eT} (aynı)
[İKPÖy.] [DLT] [Tekin] [Yüknekî] [KB] 2. Zaman ola­
rak en yakında olanı işaret eder. 3. Söz ve yazıda
az önce geçmiş olan sözleri işaret eder. 4. zm. Y a­
kında bulunan bir varlığı işaret ederek adının yerini
tutar. {eT} (aym) [İKPÖy.] [DLT] [Tekin] [Yüknekî]
[ETY] [EUTS] 5. Az önce söylenen sözler ya da bir
yazıda biraz yukarıda geçen ifadeleri işaret ederek
onların yerlerini tutar, t? bu abdestle daha çok
namaz kılmak, 1. "Şu anda kendisine verilen ceza
ya da yaşadığı olaydan almış olduğu dersin etkisi
epey sürer. " anlamında söz. 2. iy i bir ders almış
olmak. || Bu ağza kayık yanaştıramam , “Artık
bundan sonrasını hiç umursamıyorum. ” anlamında
kullanılan söz.|| bu ara, {eAT) Bura; burası.|| bu
arada, I. Bu süre içinde. 2. Birlikte; beraber. 3.
Bir olay sırasında; o olay olurken.\\ bu aradan,
{OsT} Bu sırada; bu zamanda.|| bu aralık, Bu sıra­
da, bu esnada.\\ bu aralıkta, {OsT} Bu sırada.|| bu
asıl, {eAT} Bu gibi; böyle.\\ bu baştan, {ağız} He­
men; yakınca. [DS]|| bu cümleden, Bunlar arasın­
da; bunlar gibi. \\ bu defa, Bu sefer; şimdi. || bu dö­
ne, {ağız} Bu kez; bu sefer; bu defa. [DS]|| budur
ola, {eAT} Bu olsa gerek.|| bu dttkeli, {eAT} Bütün
bunlar,|| bu dükeliyle, {eAT} Bununla birlikte; bu
cümleden olarak.|| bu düzene, {eAT} Bu suretle; bu
şekilde.j| bu gidişle, Bu uygulama ile, bu biçimde,
bu tarzda.|| bu gözle, Bu anlayışla.|| bu hasiyetle,
Bu bakımdan.\\ bu itibarla, Bundan dolayı.|| bu
kabil, Bu gibi; bu türden. || bu kabilden, Aynı tür­
den; aym sınıftan.|| bu kadak, {ağız} Bu kadar.
[DS]|| bu kadar, 1. Bu denli. 2. Belirsiz sayıda olu­
şu ifade için kullanılır.\\ bu kadar da, Aşırılık ifade
etmek için cümle başına getirilir. || Bu kadar ku­
sur, kadı kızında da bulunur. Sözü edilen, üze­
rinde durulmaya değmeyecek kadar küçük bir ku­
sur sayılır.\\ bu kes, {ağız} Bu kez. [DS]|| bu me-
yanda, Bu arada.|| bu münasebetle, Sırası gelm iş­
ken,|| buna değdi, buna değmedi diyerek, Önce­
den beğenmediklerim sonradan beğenerek seçme
durumunda. || Bunda bir iş var! Olayın bir gizli
yönü, bir iç yüzü var.|| bundan akdem, Bundan
önce; daha önce.|j bundan başka, Ayrıca.\\ bun­
dan böyle, Şimdiden sonra.|| Bundan iyisi can
sağlığı, Artık bundan daha iyisini bulmak mümkün
değildir; en iyi budur.|| Bu ne perhiz, bu ne laha­
na turşusu! Sözü ile davranışı birbirini tutmayan­
lara, tutarsızlıklarını hatırlatmak için söylenir.||
bunun burası, (Dikkati çekmek için) burası,\\ bu-
BUA
nun bigi, Bunun gibi; böyle.\\ bunun birle, {eAT}
Bununla birlikte; mamafıh.\\ bunun gibi, {eAT} B u­
nun gibi; böyle.|| bununla (beraber) birlikte, 1.
B una ek olarak. 2. Bunun böyle olduğuna bakma­
dan; buna rağmen.|| bu resme, {eAT} Böyle; bunun
gibi.\\ bu resm ile, {eAT} Bu suretle; bu şekilde;
böyle.|| Bu sıcağa kar mı dayanır? Harcamakla
p e k çok servetin tükenebileceğim vurgulamak için
söylenir. || bu suretle, Böylelikle. || bu takdirde,
E ğer böyle olursa.|| bu üzre, {eAT} Böyle; b u y o l-
da.\\ bu yakınlarda, Oldukça yakın bir zam anda.|j
(..den) bu yana, (..den) beri.|| bu yanadan, {eAT}
B eri yandan; öte yandan.\\ bu yir, {eAT} B ura.|| bu
yol, {eAT} Bu kere; bu kez.|| bu yüzden, Bundan
dolayı; bunun için; bu sebeple.
bu2, [bû] (bu;) {eT} is. Buhar; buğu; istim. [DLT]
bu3, [bü] (bu;) is. çoc. d. Su.
bu4, [Ar. ebü > bü y ] (bu;) {OsT} is. Baba.
bu5, [Far. bö / büy y / ,jy] (bu;) {OsT} is. 1. Koku. 2.
mecaz. Umut. S 1 bü-fürüş, Koku satan. || bûy-i
ttmîd, Ümit kokusu; umut belirtisi.\\ bûy-i vefa,
Vefa kokusu; karşılıklı vefa bulma ümidi.
bu’ak, -ki [Ar. bu'âk (bua;k) {OsT} is. 1. Şid­
detli akan sel. 2. Ansızın bastıran yağmur. 3. Şid­
detli ses; haykırma,
buat, [Fr. boîte] (buvat) is. elkt. Elektrik akımı devre­
lerinin bağlantısının yapıldığı yuva; kutu.
bub1, [bub / büb (yans.)] is. Baykuş türü kuşların
ötüşünü ve bu sırada çıkardıkları sesleri anlatan
kök. [Zülfıkar] bub-uh.
bub2, [Far. büb l j j J (bu;b) {OsT} is. 1. Değerli ve
gösterişli ev döşemesi. 2. Değerli kumaştan yapıl­
m a ev yaygısı,
buba, [buba l y j {eAT} {ağız} is. Baba,
bubaçka, [Sırp, bubaçka] {ağız} is. Böcek. [DS]
bubi tuzağı, [İng. booby + tuza(k)-ı] is. t. as. Do­
kunm ayla veya kım ıldatılm ayla patlayan gizli ma­
yın veya bomba,
bubik, -ği [Yun. bubuki] {ağız} is. 1. Tomurcuk. 2.
Gonca. [DS]
bubu1, [? bubu] is. {ağız} is. 1. Şeker, kuru üzüm,
leblebi gibi tane hâlindeki çerez. 2. Dut. [DS]
bubu2, [Sur. Ar. bıbbu] {ağız} is. Bir iki yaşındaki
çocuk. [DS]
bubuh, [bub (yans.) > bub-uh] is. {ağız} is. Çavuş ku­
şu. [DS]
bubuklu, [bubik-li] {ağız} sf. Güzel. [DS]
bubulik, -ği [Erme, bublug] {ağız} is. 1. Tomurcuk.
2. Gonca. [DS]
bubumka, [? bubumka] {ağız} is. Böğürtlen; dut ü-
zümü. [DS]
bubürd, [Far. bübtird / bübürdek * y y I y y ] (bu;-
bürd) {OsT} is. Bülbül.
ÖIÜMIÜlfflSSÖMİ.682
b uc1, [buc (yans.)] is. Keçi ve diğer hayvanları çağır­
ma, kovalam a sözünü anlatan kök. [Zülfıkar] buc-u
bucu.
buc2, [buc / bıc / büc (yans.)] is. Şişman olmayı, be­
denin yağlanarak bazı bölgelerinin sarkmasını, şiş­
manlığın verdiği hantallığı ve tembelliği anlatan
kök. [Zülfıkar] buc-ur buc-ur.
buca, [buca] {ağızj is. Kalça; but. [DS]
bucacuk, -ğu [buca(k)-cuk {OsTj is. Köşe-
cik.
bucag, [bıç-mak > buc-ğak / bucâğ {eAT} is.
Köşe.
bucak, -ğı [eT. bıç-ğak > buc-ğak (kesim) > bucak
SW y / İS. 1. Köşe. {eAT} {OsT} {ağız} (aynı)
[DS] 2. K enar yer; yakın yer; taraf; öte. {ağız} (aym).
[DS] 3. yönt. İlçeden küçük, köyden büyük merkezî
yönetim birim i; nahiye. 4. Açı; zaviye, {ağız} (aynı)
[DS] 5. {ağız} Yörüklerin, sıcaktan korum ak için
yağ, yoğurt tuluklarını koydukları yer. [DS] 6.
{ağız} K öy evlerinde ocağın iki yanında oturulacak
yer; ocağın yanı. [DS] 7. {ağızj Memleket. [DS] 8.
{ağızj Semt; mahalle. [DS] 10. {ağız} Dağ eteği. [DS]
11. {ağızj Çay ve ırm ak kıyılarındaki tarla ile su
arasındaki çayırlık, sazlık, çalılık yer. [DS] 12.
{ağız} Irm ak kıyısı; sahil. [DS] 13. {ağız} Dolap.
[DS] S’ bucak bucak, H er yerde, her tarafta. || bu­
cak bucak aramak, H er yerde aramak. || bucak
bucak kaçmak, B iri ile karşılaşmaktan çekinerek
saklanm ak.|| bucak damı, {ağızj Kiler. [DS]|| bu-
cakda oturm ak, {eAT} İnzivaya çekilmek.\\ bucak
dibi, {ağız} Odanın arkası. [DS]|| bucak üstü, {ağızj
K öy evlerinde bacanın üst tarafına çeşitli şeyler
koym ak için yapılan r a fy a da duvar çıkıntısı. [DS]
bucaklık, -ğı [bucak-lık] {ağızj is. 1. Raf. 2. Odaların
kapı yanı. [DS]
bucaksız, [bucak-sız] sf. Köşesiz,
bucalamak, [boca-la-mak] {ağızj gçsz. f. [-r] [-l(ı)-
y o r 1. Telaş ve sıkıntı içinde çabalamak; kurtulm a­
ya çalışmak. 2. Gayret etmek. 3. Yerinde saymak;
bocalamak. [DS]
bucarda, [İt. bocciarda / Bulg. buçarda] is. Çimento
döşemelerin üzerinden geçirilen merdane,
budanm ak, [buc (yans.) > buc-la-n-mak] {ağız}
dönşl. f. [-ır] Karıncalanmak; uyuşmak; duyarlığı
azalmak. [DS]
bucuduk, -ğu [buc (yans.) > buc-ut-mak > buc-u(t)-
uk] {ağız} is. Kapı pervazı. [DS]
bucugar, [bıç-uk > bucuğ-ar] {OsT} sf. Yarımşar,
bucula, [Güre, budşula] {ağızj is. Küçük su değirme­
ni. [DS]
bucur', [buc (yans.) > buc-ur] is. Şişman olmayı, et­
lerin sarkıklığını ve dolayısıyla tembelliği, hantal­
lığı anlatan yansımalı gövde. S bucur bucur, {a-
ğızj Sağlıklı; canlı kanlı. [DS]
« M i t t SElıflK • 683
b u c u r 2, [Kırg. böcür > bucur] {ağız} sf. 1. Gelişm e­
miş; ufak tefek; bücür. 2. Boyu kısa; bacaksız. [DS]
b u c u r g a t , [boca / boci+ırğat [Tietze] > bucurğat
{eAT} is. 1. Vinç. 2. {ağız} A t ile dönen f e .|| bu’d-i beyn’el-hücrevî, {OsT} anat. Gözeler
bostan dolabı. [DS]
b u c u r l a m a k , [buc-ur-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-
l(u)-yor] Buruşturmak. [DS]
b u ç 1, [buç (yans.)] is. Kuş sesini anlatan yansıma
kökü. S b u ç b u ç , Kuşun ötmesi için " güzelgüzel”
anlamında söylenen söz. [DLT]
b u ç 2, [bu+uç] {eTj is. Son; uç; nihayet; {ağızj (aynı).
[D S] S En sondaki nokta.
b u ç n o k ta s ı,
b u ç 3, [Erme, poç / puç (kuyruk)] {ağızj is. Kıç; m a­
kat. [D S ]
buç4, [İng. butch (erkek saç kesimi biçimi)] is. argo.
Erkek yapılı sevici,
buçak, [bıç-ğâk] {eTj is. buçgak.
b u ç e g ü , [bu+üç-egü] {eTj zf. Bu üçü birlikte. [ETY]
b u ç g a k , [bıç-mak > bıç-ğâk] (buçga:k) {eT} is. 1.
Bucak; köşe. [EUTS] [DLT] 2. Açı; çap; kutur.
[DLT] 3. Hayvan derisinden çarık yapılan uçlar.
[DLT]
b u ç g a k l a n n ı a k , [buç-ğak-la-n-mak] {eTj gçsz. f. [-
ur] Köşelenmek. [DLT]
b u ç g a k s ı z , [buç-ğak-sız] {eTj sf. Bucaksız; köşesiz.
[EUTS] [Gabain]
buçı, [Çin. p ’a tzü => püçî / pöçî / büçı] (bu:çı:) {eTj
is. Bir çeşit kopuz; iyi ses veren, inleyen ut. [DLT]
buçka, [Sırp, buçka] {ağızj is. 1. Yayık. 2. Fıçı. 3.
Testi. [DS]
buçuğar, [buçuk-ar j - { e A T } sf. Yarımşar,
buçuk, -ğı [eT. bıç-m ak (biçmek, bölmek) > bıç-uk
buçuk sf. 1. (Sayı sıfatlarından
sonra geldiğinde) yarım; yarı. {eTj {eAT} {OsTj (ay­
nı). 2. {ağızj is. Yer yer 160 gramla 300 gram ara­
sında değişen ağırlık ölçüsü. [DS] 3. Çingene. S
buçuk dem, {eATj Çok kısa zaman; kısa müddet.\\
buçuk vermek, tar. Yeniçerilerin maaşlarına yapı­
lan yarım akçelik zam.
buçukçu, [buçuk-çu] is. 1. tar. İm paratorluk döne­
minde padişahlar alayla camiye giderken yoksulla­
ra sadaka dağıtan askerlere verilen unvan. 2 . {ağız}
Cimri; pinti. [DS]
buçuklık, [buçuk-lık {eAT} sf. Yarım paralık;
yarım para miktarında,
buçuklu, [buçuk-lu] sf. 1. Kesirli. 2. Fazlası bulunan.
3. {ağızj Yarı yarıya verilen mal. [DS] 4. {ağızj İki
kulplu toprak kap. [DS]
buçula, [Güre, budşula] {ağız} is. Küçük su değirme­
ni. [DS]
buçuna, [? buçuna] {ağız} sf. Sersem. [DS]
buçung, [bu+uç-un] (buçuh) {eT} is. Aslı kaybolmuş
makbuz yerine verilen yeni belge. [EUTS]
BUD
bu’d, [Ar. bu‘d -UjJ {OsTj is. 1. Uzaklık. 2. Aralık. 3.
Uzay; evren. 4. mat. Boyut, ö bu’d-i akreb, {OsT}
En yakın uzaklık.\\ bu’d-i bâid, {OsT} Uzak mesa-
arası boşluğu.|| bu’d-i eb’âd, {OsT} Boyutların en
uzun olanı; boy.|| bu’d-i hakikî, {OsT} Asıl uzak-
lık.|| bu’d-i ittisal, {OsT} Bağıl uzaklık.\\ bu’d-i
kutb, {OsTj gök b. Kutup uzaklığı.|| bu’d-i meftür,
{OsT} Mutlak uzaydaki gerçek uzaklık.|| bu’d-i me­
safe, {OsT} Gidilen yolun uzaklığı.|| bu’d-i mih-
râkî, {OsT} fız. Odak uzaklığı.|| bu’d-i mizvâ,
{OsT} gök b. Gözlemciye göre iki gök cismi arasın­
daki açısal uzaklık.\\ bud’-i muaddel, {OsT} Doğu
veya batı ufkunda bir uzay cisminin zaman açısı.\\
bu’d-i muavvem, {OsTj Grafikle gösterilen uzak­
lık)] bu’d-i mücerred, {OsT} Varsayılan uzay.||
bu’d-i mümâs, {OsT} mat. Teğet uzunluğu.\\ bu’d-i
müzevvâ, gök b. Açısal uzaklık.\\ bu’d-i nîreyn
usûlü, {OsT} dnz. Deniz haritalarında kullanılan
bir ölçüm yolu. \\ bu’d-i semtü’r-re’s, {OsT} gök b.
Başucu uzaklığı.
Bud, [Sansk. Buddha] {eT} öz. is. 1. Buda. [EUTS] 2.
Merkür yıldızı. [EUTS] 3. is. Çarşamba günü.
[EUTS]
bud1, [b ü d / büt] (bu:d') {eT} is. -*• but'.
bud2, [büd / büt] (bu:d) {eTj is. -*■ but2.
bud3, [Far. büden (olmak) > büd i j j (bu:d) {OsT} is.
Varlık. S büd ü nâbud, 1. Varlık ve yokluk. 2. İn­
sanın neyi varsa hepsi.
Buda, [Sansk. buddha (uyandırılmış)] {ağızj öz. is.
Budizmin kurucusu. [DS]
buda, [Çin. p ’u t ’ao] {eTj is. 1. Üzüm. (?) [EUTS] 2.
> Meyan bitkisi, (Glycyrrhiza glabra). [Clauson]
budak, -ğı [butı-mak (budamak, vurmak, kesmek) >
butı-k > buda-k jIjl> / .illjjj / Jj-b ] is. 1. Ağaç göv­
desinde dal olacak yuvarlak boğum; tomurcuk. 2 .
Ağacın dal olacak sürgünü. {eATj 3. Dalın gövde
içindeki başlangıç yeri olan ve tahtalarda görülen
yuvarlak ve koyu bölüm. 4. Şube; ayrıntı; teferruat.
{eAT} (aynı) 5. {ağız} Damların üzerini düzeltmekte
kullanılan silindir taş; loğ taşı. [DS] ö budak deli­
ği, Tahtalardaki budak yuvarlağını çıkardıktan
sonra kalan oyuk boşluk.|| budak özü, Taze sür­
gün.
budaklamak, [budak-la-mak] {ağız} g çl.f. f-r] [-l(ı)-
y o r] Damların üzerini loğ taşı ile düzeltmek. [DS]
budaklanma, [budak-la-n-ma] is. Budaklanmak ey­
lemi.
budaklanmak, [budak-la-n-mak {eAT} gçsz.
f [-ur] (Bitkiler için) filiz sürmek; dal vermek; dal­
lanmak.
budaklı, [budak-lı] sf. Budağı olan.
budaksız, [budak-sız] sf. 1. (Ağaç için) budağı ol-
BUD
mayan. 2. (Tahta ya da kereste) budak yerleri bu­
lunmayan; düz.
b u d ala, [Ar. bedii (karşılıklı değişme) > büdelâ]
{OsTj sf. 1. Zekâca geri; aptal. 2. mecaz. Bir şeye
karşı çok düşkün olan. 3. is. Zekâca geri olan kim ­
se. S b u d ala b u d ala, Budala gibi; budalaca.
b u d alaca, [budala-ca] zf. Budala gibi; aptalca,
b u d alalaşm a, [budala-la-ş-ma] is. Budalalaşm ak ey­
lemi.
b u d alalaşm ak , [budala-la-ş-mak] g çsz.f. [-ır] 1. Bu­
dala durum a gelmek. 2. Şaşırmak. 3. Budala gibi
davranmak.
b u d alalaştırm a, [budala-la-ş-tır-ma] is. Budalalaş-
tırm ak eylemi,
b u d a la la ştırm a k , [buda-la-la-ş-tır-mak] gçl. f [-ır]
1. Budala durum una getirmek. 2. Şaşırtmak,
b u d alalık , -ğı [budala-lık] is. 1. Budala olm a duru­
mu. 2. Düşüncesizce, akılsızca, budalaca yapılan iş.
S 1 b u d alalık etm ek, Akdsızca davranmak.
b u d am a, [buda-ma] is. 1. Budamak eylemi. 2. {ağızj
Kasımpatı. [DS] 3. Koru. 4. spor. Rakibin elini,
kendi kolundan söküp kurtulma,
b u d am ak , [eT. butı-mak / butâ-mak > buda-mak]
g ç l.f. [-r] [-d(u)-yor] 1. {eATj Bir şeyin ucunu kes­
mek. 2. Daha iyi meyve almak ya da güzel bir bi­
çim verm ek için ağaçlann dallarını kesmek, kı­
saltmak. 3. Yeni filiz sürmesi için bitkilerin dalla­
rını kesmek. 4. spor. Güreşte bir ayak oyunu ile
rakibin ayaklarını yerden kesmek. 5. mecaz. Bir
şeyi azaltmak; miktarım düşürmek,
b u ’dan , [Ar. ba'îd > bu'dân OİJmJ (bu-da:n) {OsTj is.
Uzaklar; ıraklar,
b u d a n , [Yun. voutani (dalgıç kuşu) [Tietze]] {ağızj is.
B ir tür yaban ördeği. [DS]
b udanış, [buda-n-ış] is. Budanmak işi ya da biçimi,
b u d an m a, [buda-n-ma] is. Budanmak işi.
b u d a n m a k , [buda-n-mak] edil. f. [-ır] 1. (Ağaç vb.
bitki için) dalları kesilmek. 2. Kısaltılmak,
b u d an tı, [buda-n-tı] is. Budanmış dalların yere dü­
şen parçaları,
b u d a tm a , [buda-t-ma] is. Budatmak işi.
b u d a tm a k , [buda-t-mak] gçl. f. [-ır] Budama işini
biri ne yaptırmak,
budayıcı, [buda-y-ıcı] is. Budama işini yapan, bu işi
meslek edinen kimse,
b u d d u m , [Ar. butm => buddum] is. Yabanî fıstık
ağacı.
b ude, [Güre, bude] {ağızj is. Örümcek ağı. [DS]
budene, [Far. bödene -üij;] {OsTj is. 1. Çil; çil kuşu.
2. Bıldırcın.
budgay, [buğday > budğây] {eTj is. Buğday. [DLT]
b u d h a , [Ar. budhâ Ujo] (bııdha:) {OsT} is. 1. Alan;
saha; meydan. 2. Avlu.
n m n iiC E H .m
b u d ık , [butı-mak > budı-k] {eT} is. Dal; budak. [E-
UTS]
b u d in , [? budin] {eTj is. Beden. [EUTS]
B udist, [Fr. bouddhiste] is. Budha inancında olan;
B udizm ’e inanan.
B udizm , [Fr. bouddhisme] is. Tabiat üstü kendine ö-
zel bir tanrı yerine, salt varlığın insanda arzu biçi­
minde belirdiğini, bundan ise ıstırabın doğduğunu,
bu ıstıraptan kurtulm ak için de varlıktan vazgeç­
mek gerektiğini ileri süren Hindistan ve Ç in’de
yaygın bir inanış,
b u d la, [? budla] {eTj is. Deve burunduruğu. [ETY]
b u d m ak , [bud-mak] {eTj gçsz. f. [-ar] Donarak öl­
mek; buymak; donmak. [DLT]
b u d u , -uu [Ar. buzu'] (budu:) {OsT} is. 1. Anlama. 2.
Can sıkıntısı.
b u d u ç, [eT. butik > boduç > buduç {eAT} is. -*■
boduç.
b u d u k 1, -ğu [? buduk] {ağızj is. Hayvanların su içtiği
yer. [DS]
b u d u k 2, -ğu [? buduk] {ağız} sf. Kısa boylu; bacak­
sız. [DS]
b u d u lg a, [Rus. butılka] {ağızj is. Tenekedan kiloluk
şişe. [DS]
b u d u lm a k , [bud-ul-mak] gçsz. f. [-ur] Asılmak. [E-
UTS]
b u d u n 1, [eT. böd (boy; kurumlaşmış topluluk) > bod-
(u)n (-n: çokluk eki) > bud-un] is. 1. Aralarında soy
birliği yanında töre, kültür ve dil bakım ından ortak­
lık bulunan insan topluluğu; millet; ulus; kavim;
{eT} (aym), (1934). [EUTS] [DLT] [Yüknekî] [KB] 2.
Halk; cemaat; ahali. {eT} (aym) [EUTS] [DLT]
[Yüknekî] [KB] 3. Reaya; tebaa, t? b u d u n betim ci,
etnog. Kavim leri karşılaştırarak kültür oluşumları­
nı inceleyen uzman; etnografya uzmanı.|| b u d u n
betim i, etnog. Kavim leri karşılaştırarak kültür olu­
şum larını inceleyen bilim; etnografya, kavmiyet] \
b u d u n bilim ci, etnog. insanların ırklara ayrılışını,
bunların nereden çıktığını, oluşumunu ve yeıyüzii-
ne dağılışını, aralarındaki ilişkileri ve niteliklerini
inceleyen, karşılaştıran bilim adamı; etnolog.|| b u ­
d u n bilim i, etnog. İnsanların ırklara ayrılışını,
bunların nereden çıktığını, oluşumunu ve yeryüzü­
ne dağılışını, aralarındaki ilişkileri ve niteliklerini
inceleyen, karşılaştıran bilim dalı; etnoloji; ırki­
yat. i| b u d u n bilim sel, etnog. İnsan ırkları ile ilgili;
etnolojik.|| b u d u n k a ra , {eTj H alk tabakası. [EUTS]
b u d u n 2, [bodun / yod-un [Clauson]] {eTj sf. -*• yodun.
[DTL]
b u d un lıg , [bodun-lığ / budun-lığ] {eTj sf. Kavimli;
milletli. [ETY] 0 b u d u n lu g b u k u n lu g , {eTj Ulusu,
oymağı olan. [DLT]
b u d u n sa l, [budun-sal] sf. Kavimle ilgili; etnik; kav-
mî.
if ifn ııtm ı.6 8 5
b udursin, [*bul-dur-sln / budur-sln] (budursr.n) {eT}
is. Bıldırcın. [DLT]
buduşm ak, [büd-mak > bud-uş-mak] {eT} gçsz. f. [-
ur] Açılmak; ayrılmak; apışak olmak. [DLT]
budutm ak, [büd-mak > bud-ut-mak] {eT} gçl. f. [-
ur] Soğukta dondurarak ölmesine sebep olmak.
[DLT]
buffalo, [İt. bufalo] (b u ffa lo ) is. Kuzey Amerika
bizonlarına verilen ad.
bug1, [buğ {eAT} is. Başbuğ.
bug2, [buğ / bü {eAT} {OsT} is. Buğu; buhar.
buga1, [Sansk. püga > buğa] {eT} is. 1. Hindistan'dan
gelen bir ilaç. [DLT] 2. Karabibergillerden, H indis­
tan’da pek çok türü yetişen, yaprakları ve cevizleri
boyama işlerinde kullanılan bir bitki; betel, (Piper
betel).
buga2, [bukâ / buğâ] (buğa:) {eT} is. -*■ buka.
bugan, [buğ-an] {eT} is. Bezelye türünden bir sebze.
[EUTS]
buganak, [buğ-anak y ^ y / J ^ y j {eAT} is. Sağanak,
bugarm ak, [buğ-râ-mak > buğar-mak] {eT} gçl. f. [-
ur] -* bugramak.
bugas, [Ar. buğâs ^ ^ y ] (buğa:s) {OsT} is. Leşle
beslenen kuşlar,
bugat, [Ar. bâğt (serkeş) > buğât oU .] {OsT} is. 1.
Başkaldırıcılar; serkeşler, isyancılar. 2. Haksızlık
edenler. 3. tar. İm paratorluk döneminde, devlete
sebepsiz yere isyan ederek eşkıyalık yapan kim se­
lere verilen ad.
bugda, [buğdâ IjJu / oJJu] {eAT} is. Buğday.
buğday, [buğday lS1-1" ] (b u ğ d a y) {eT} is. Buğday. b u g ü n , [bu+gün > bökün / bokün / bükün] is. 1.
[Gabain] [DLT] [EUTS] [KB] S> b u ğ d ay enlü, {eAT}
Buğday benizli; esm er.|| b u ğ d ay gün, {eAT} Güne­
şin Sümbüle burcuna girdiği zaman; ağustos ayı.\\
buğday güni, {eAT} Muharrem ayının on ikinci
giinü; aşure günü.
bugdayık, [buğday-ık jiİJJu] {OsT} is. Siğil.
bugdı, [boğ-mak > buğ-dl / böğ] (buğdı:) {eT} is.
Bohça; heybe,
bugenvila, [Fr. Louis Antoine de Bougainville
(Fransız kâşif) > bougainvillee] is. bot. Orta A m e­
rika kökenli zehirli bir sarmaşık,
buğra, [buğra / boğrâ / buğur] (buğra:) {eT} {eAT} is.
1. Damızlık erkek deve. [ETY] [Gabain] 2. H er hay­ bu gün.
vanın aygırı. [KB]
bugragu, [buğra > buğra-ğü] (buğrağu:) s f Buğra
gibi; damızlık erkek deveye benzer. [Clauson] [KB]
bugragurm ak, [buğrağü-r-mak] {eT} gçsz. f. [-ur]
Damızlık erkek deve hâline gelmek; buğralaşmak;
buğra gibi olmak. [KB]
BUG
b u g rala n m a k , [buğrâ-la-n-mak] {eTj dönşl. f. [-ur]
(Erkek deve için) damızlık özellikleri göstermek.
[DLT]
b u g ralıg , [buğrâ-lığ] {eT} sf. Buğra olacak; buğra o-
labilecek. [ETY]
b u g ralık , [buğrâ-lık] (buğra:lık) {eT} is. Deve ahırı.
[Clauson]
b u g ra m a k , [boğ-mak > boğ-uı-mak > buğrâ-mak]
(buğra:mak) {eT} gçl. f. [-r] B ir şeye kertik açmak.
[DLT]
b u ğ ra n , [Buhara (Türkistan 'da kent) > Fr. buğran]
is. Ortaçağda B uhara’da dokunarak A vrupa’y a ih­
raç edilen Buhara kumaşlarına verilen ad.
b u g rıl, [boğ-mak > boğ-ur-mak > boğ-(u)r-ıl-mak >
buğ-(u)r-ıl] {eT} is. Çuval ve tuluma benzer kapla­
rın doldurulması halinde meydana gelen büküntü
yerleri. [DLT]
b u g ru şm a k , [boğ-mak > boğ-ur-mak > buğrâ-m ak >
buğr-uş-mak] {eT} işteş, f. [-ur] Kertik açmakta
yardım etmek; birlikte kertiklemek. [DLT]
buğu, [buğu] {eT} is. 1. Geyik. [EUTS] 2. Erkek ge­
yik; kızıl geyik. [Nevâyî]
bu g u n ak , [buğ-un-ak 3 ^ y y ] {eAT} is. Sağanak.
b u ğ u r1, [bu+oğur > buğur jy ^ y I jy v / J-y] {eAT}
zf. Bundan sonra; şimdi; bu kez; bu defa.
b u ğ u r2, [buğra > buğur yu / J^y] {eAT} {OsT} is. 1.
İki hörgüçlü deve. 2. Erkek deve,
b u ğ u rd a , [buğur-dâ] (buğurda:) {eT} sf. (Saç için)
kıvırcık. [DLT]
b u g u rsam a k , [buğur-sâ-mak j / y ^ jy i- y ]
{eAT} gçsz. f. [-r] (Dişi deve için) erkek deve ile
çiftleşme isteğinde bulunmak; kızışmak,
İçinde bulunulan gün. 2. zf. İçinde bulunulan gün­
de. 3. genşl. İçinde bulunulan devir; çağ, zaman. S
B ugün b a n a , y a rın san a (bugün bana ise yarın da
sana), Bugün birinin başına gelen kötü bir duru­
mun, başka bir zam an da başkasının başına gelebi­
leceğini hatırlatan söz. || B ugün b u ld u m , b u g ü n
y erim , y a rın A llah k erim . Günü gününe yaşayan­
ların hâlini anlatan söz. || b u g ü n y a rın , Çok yakın-
da.|| b u g ü n d en tezi yok, Hemen şimdi; derhal.||
b u g ü n d en y arm a , 1. A z zam an sonra. 2. Şim di ya ­
şayanlardan gelecek kuşaklara.\\ b u g ü n e b u g ü n ,
1. "Şunu unutma, iyi bil k i” anlamında uyarı sözü.
2. Bu güne kadar.|| b u g ttn k i gün, {eAT} Bugün; işte
b u g ü n k ü , [bu+gün-kü] sf. 1. İçinde bulunulan, ya­
şanmakta olan döneme ait. 2. Bugün olan; bugün
yapılan. S b u g ü n k ü günde, /. İçinde bulunduğu­
muz günde. 2. Yaşanılan zamanın şartları içinde.
bugünlicek, [bu+gün-li-cek {eAT} zf. Bu­
güne özgü olarak.
BUG
bugünlük, -ğü [bu+gün+lük] zf. Bugün için, fi1
bugünlük yarınlık, Çok yakın bir zam anda olması
beklenen doğum veya ölüm için söylenir.
buğ1, [buğ / bü (eTj {eATj {ağızj is. 1. Buhar;
buğu. 2. Sisli, puslu hava. [DS]
buğ2, [Far. büğ (bu:ğ) {OsTj is. Elde veya sırtta
taşınm ak üzere hazırlanmış eşya çıkını; bohça,
buğada, [İt. bucata / bocata] {ağızj is. Çamaşır yıka­
m akta kullanılan küllü su. [DS]
buğanak, -ğı [eT. boğ-nak > buğ-anak] {ağızj is. 1.
Şiddetli yağmur; sağanak. 2. Yağmur bulutu. 3.
Yağmur bulutları ile kapalı hava. 4. Sisli, puslu
hava. 5. Yağm ur sonrasında topraktan çıkan buhar.
[DS]
buğansalık, -ğı [bung > buğ-an-salık] {ağızj sf. Y ok­
luk ve zorunluluk hâlinde işe yarayan; az bulunan.
[DS]
buğar, [bung (yans.) > buğ-ar] {ağızj is. Çeşme; pı­
nar. [DS]
buğay, [? buğay] {ağızj is. Kuyu derinliğindeki buzul
yarığı. [DS]
buğaz, [eT. boğuz > buğaz] {ağızj is. Gebe. [DS]
buğcut, [? buğcut] {ağızj is. Çıkrıktan sıyrılarak çı­
karılan ip yumağı. [DS]
buğda, [buğda] {ağızj is. Buğday. [DS]
buğday, [eT. buğday / boğday] is. bot. Taneleri en
önemli besinlerimizden olan ekmek yapım ında kul­
lanılan, çiçekleri bileşik başak şeklinde, düğümler­
den çıkan yapraklarının ucunda bir dilcik, iki ku­
lakçık bulunan, tohumları iki ucu yuvarlak, uzunca
ve ortasında oyuk çizgi bulunan, genellikle bir yıl­
lık kültür bitkisi, (Triticum). S buğday başı, {eTj
Buğday başağı. || buğday benizli, H a fif esmer. |
buğday biti, zool. Yarım kanatlılardan vücudu y e ­
şil, başı siyah, 2-3 mm. boyunda, depolanmış hu­
bubat ve makarna, bisküvi gibi besinlere zarar ve­
ren bir böcek, (Stophilus granarius).\\ buğday
evininçe, {eTj Buğday ve arpa tanelerindeki büyük­
lük, dolgunluk.|| buğday güvesi, zool. Gövdesi ve
arka kanatları siyah, ön kanatları sarımsı, 6 mm.
kadar boyunda, ambarlanmış tahıllara zarar vçren
küçük bir kelebek; ekin ambar güvesi, (Tinea gra-
nella).|| buğday pası, bot. 1. Buğdaygillerde pas
hastalığı yapan asalak mantar, (Puccinia grami-
nis). 2. Bu mantarın buğdaygillerde yaptığı hasta­
lık.|| buğday rengi, (Ten için) açık esmer.|| buğday
sürmesi, bot. Buğday başaklarında hastalık yapan
asalak bir mantar, (Tilletia tritici) ve bu mantarın
buğdaygillerde yaptığı hastalık; sürme.
buğdaycık, -ğı [buğday-cık] {ağızj is. 1. Buğdaya
benzer bir tür ot; yabani buğday. 2. Serçe. 3. A rife­
den önce gelen gün. [DS] 0 buğdaycık otu, Eşek
kengeri.
buğdaycıl, [buğday-cıl] is. zool. Karatavukgillerden
Orta ve Kuzey A vrupa’da yaşayan, kışı geçirmek
ö ie riM tiM .
için Türkiye’ye de gelen, genellikle bataklıklarda,
ırmak kenarlarında, patates ve pancar tarlalarında
görülen 14 cm. boyunda, böcek, larva ve tohumlar­
la beslenen bir tür bülbül, (Luscinia svecica cya-
necula).
buğdaygiller, [buğday-gil-ler] is. bot. Dip kısmı
gövdeyi bir km gibi saran yalın şerit yapraklı, sap­
larının içi genellikle boş, çanak ve taç yaprakları
bulunmayan er dişi çiçekleri başak ya da salkım
biçiminde, meyveleri kavuzlu ve buğdaysı taneli,
besi dokusu unlu, altı bin kadar çeşidi bulunan bir
çenekli bitkiler familyası, (Graminae).
buğdayi, [buğday + Ar. -ı] (buğda.yi:) sf. (Ten için)
buğday renginde; buğdaysı,
buğdayık, -ğı [buğday-ık] {ağızj is. bot. Buğdaya
benzer bir ot. [DS]
buğdaysı, [buğday-sı] sf. Biçimi ya da rengi buğdayı
andıran, ö buğdaysı (meyve, tane) tohum, Çatla­
ma çizgisi bulunmayan tek tohumlu, kabuğu çok
ince ve zarından ayrılm ayacak kadar kaynaşmış
bir tohum görünüm ü veren kuru meyve.
buğduruk, -ğu [buğ-duruk] {ağızj is. Ağaçların,
çiçek döktükten sonraki küçük meyvesi. [DS]
buğız, [bu+ağız > buğız y -y \ {eATj zf. Bu kez; bu
defa; bu ağız.
buğlam a, [buğ-la-ma] {ağızj is. Bulgur ve gömeçle
yapılan bir yemek. [DS]
buğlam ak, [buğ > buğ-la-mak] {ağızj gçsz. f. [-r] [-
l(u)-yor] Duman çıkmak; tütmek. [DS]
buğle, [Yun. vukla] {ağızj is. Sabanın kulağını, saba­
na bağlayan parça. [DS]
buğluk, -ğu [buğ > buğ-luk] {ağızj is. Hamam. [DS]
buğmuk, -ğı [eT. boğ-m ak > boğ-muk] {ağızj is.
K adınların takındığı altm. [DS]
buğnümek, [bung (yans.) > buğn-ü-mek] {ağızj gçsz.
f [-ür] (Su için) yerden büngüldeyerek kaynayıp
çıkmak. [DS]
buğra1, [eT. buğ-ur / buğ-ra H-y > buğra] is. 1. Erkek
deve. {eATj (aym) 2. İki hörgüçlü deve. 3. {ağız}
Aslan. [DS]
buğra2, [Far. buğra I (buğra:) is. 1. zool. Turna. 2.
Turna sürüsünün başında uçan erkek turna. 3. {ağızj
Hindi. [DS]
buğrasam ak, [buğra-sa-mak] gçsz. f. [-r] [-s(ı)-yor]
(Dişi deve için) kızışmak; çiftleşmek için erkek
deve istemek,
buğrut, -du [? buğrut] {ağızj is. Çıkrıklarda tel bü­
kerken çıkrık direğine sarılan tel yumağı. [DS]
buğsukmak, [buğ / bun > buğ-suk-mak] {ağızj gçsz.
f [~ur] (Ateş için) alev almayıp duman çıkarmak.
[DS]
buğsurm ak, [bul-su-r-mak ?] {ağızj gçl. f. [-ur] 1.
A z bulmak; küçük görmek. 2. Cimrilik yapmak.
[DS]
ö im m îs o i .687
buğu1, [eT. buğ > buğu] is. 1. Isı etkisiyle sıvının gaz
hâline geçmiş olanı; buhar. 2. Soğuk b ir cisim üze­
rinde ortamda bulunan havanın veya gazın yoğun­
laşmasından ötürü m eydana gelmiş ince sıvı kat­
manı. 3. Serbest kalınca buhar ve gaz hâline gelebi­
len maddelerle m eydana getirilmiş ortamı dezen­
fekte eden ilaç. S buğu çekme, tıp. Hazırlanmış
uçucu maddelerle dolu ilaçlı buharı solumak. || bu­
ğu evi, tıp. M ikroplu eşyaların sıcak ve ilaçlı bu­
hardan geçirilerek dezenfekte edildiği kapalı oda.||
buğu önleyici, Camlarda veya diğer ortamlarda su
buharı toplanmasını önleyen veya gideren madde
veya alet.\\ buğu kebabı, K uşbaşı eti kendi buha­
rında pişirm eye dayanan bir tür tencere kebabı.
buğu2, [buğu] {ağız} is. 1. Yaban sığırının dişisi. 2.
Ceylan. 3. Erkek geyik. [DS]
buğulama, [buğu-la-ma] is. 1. Buğulam ak eylemi. 2.
Yemeği buğu ile pişirm e yöntemi. 3. İçine su koy­
madan, malzemelerin kendi suyu ile pişirilm iş ye­
mek. 4. Buğudan geçirme, buğuya tutm a tekniği. 5.
sf. (Yemek için) buğulam a yöntem iyle yapılmış,
buğulamak, [buğu-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(u)-yor] 1 .
Buğudan geçirmek; buğuya tutmak. 2. B ir yiyece­
ği, kısık ateşte kendi suyunu uçurm ayacak şekilde
pişirmek.
buğulandırma, [buğu-la-n-dır-ma] is. Buğulandır­
mak işi.
buğulandırmak, [buğu-la-n-dır-mak] gçl. f. [-ır] 1 .
Buğulanmasına sebep olmak. 2. Buğu edinmesini
sağlamak.
buğulanış, [buğu-la-n-ış] is. Buğulanm ak işi ve
biçimi.
buğulanma, [buğu-la-n-ma] is. Buğulanm ak eylemi,
buğulanmak, [buğu-la-n-mak] edil. f. [-ır] 1. Buğu­
lamak işi yapılmak. 2. dönşl. f. Kendi kendine buğu
haline gelmek. 3. Üzerini buğu kaplamak; buğu ile
örtülmek. 4. (Gözler için) nemlenmek; ıslanmak;
yaşarmak.
buğulaşma, [buğu-la-ş-ma] is. Buğulaşm ak eylemi,
buğulaşmak, [buğu-la-ş-mak] gçsz. f. [-ır] Buğu
durumuna gelmek; buharlaşmak,
buğulaştırıcı, [buğu-la-ş-tır-ıcı] is. Suyu buhar
haline getirm ek için kullanılan alet; buharlaştırıcı.
buğulu, [buğu-lu] sf. 1 . Ü zerinde buğu bulunan; bu­
ğulanmış. 2. mecaz. (Göz için) süzgün ve dalgın
bakan. S buğulu buğulu, (Göz için) nemli; ıslak;
dolu dolu; yaşlı.
buğun, [eT. buğ > buğu-n] is. Kapalı yer içindeki
dumanın dışarı atılması için yapılan baca delikleri;
duman deliği,
buğuntu, [eT. buğ > buğ-untu] is. Sıkıntı.
buğur1, [eT. buğra > buğur / bohur] is. 1. {ağız} Er­
kek deve; damızlık deve. [DS] 2 {eAT} Develerle
yapılan taşımacılık.
BUH
buğur2, [bu+uğur (zaman)] {eAT} zf. 1. Bundan son­
ra. 2. Şimdi; işte,
buğursamak, [buğur-sa-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-
s(u)-yor] (Dişi deve için) doğurmak istemek. [DS]
buğz, [Ar. buğz J^S] {OsT} is. Düşmanlık duyma;
sevmeme; nefret; kin.
buğzetmek, [buğz+et-mek] gçsz. f. [-er] Düşman ol­
mak; nefret etmek,
buh, [Ar. büh o^] (bu:h) {OsT} is. 1. Çakır gözlü
doğan. 2. Erkek baykuş,
buhaç, -cı [Slav, puhaç] {ağız} is. Puhu kuşu. [DS]
buhak, [Ar. buhâk jU -] (buha:k) {OsT} is. Erkek
kurt.
buhala, -a’i [Ar. bahîl > buhala’ >^A] (buhala:)
{OsT} is. 1. Cimriler; pintiler. 2. Tamahkârlar.
buhar, [Ar. buhar _>U£] (buha:r) {OsT} is. 1. Isı etki­
siyle sıvıların ve bazı katiların girdikleri gaz duru­
mu. 2. genşl. Sis. S buhar kazanı, B uhar elde et­
mekte kullanılan kazan.|| buhar kurutucusu, B u­
har içindeki su damlacıklarını ayıran ve kuru bu­
har elde edilmesini sağlayan alet. || buhar m akine­
si, B uhar gücünün basıncıyla işleyen makine.
buharı, [Ar. buharı lSjU-J {ağız} is. 1. Baca. 2. O-
dunluk; odun dolabı. [DS]
buhari1, [Ar. buharı tSjU-] (buha:ri:) {OsT} is. Bu­
harla ilgili; buğuya ilişkin.
buhari2, [Far. Buhara (kent adı) > buharı (soba)
ı£jU-] {ağız} is. 1. Ocak ya da oda içindeki dumanın
dışarı çıkması için yapılan baca ya da duman deli­
ği. 2. Ocak başı. [DS]
buharlama, [buhar-la-ma] is. 1. Buhar verme işi. 2.
Y ün elyafının şekillendirilmesi için uygulanan üze­
rine sıcak buhar verme işi.
buharlaşma, [buhar-la-ş ma] is. Buharlaşmak eyle­
mi. 5 1 buharlaşma noktası, fız. Sıvıların kayna­
tılması ile buhar durumuna geçtikleri sıcaklık de­
recesi.
buharlaşmak, [buhar-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] Buhar
durumuna dönüşmek; buğulaşmak; tebahhur et­
mek.
buharlaştırıcı, [buhar-la-ş-tır-ıcı] is. 1. Bir sıvı ürü­
nü koyulaştırmak için suyunu buharlaştırm akta kul­
lanılan alet; evaporator, tephir kazam. 2. B ir so­
ğutma sisteminin içinde kolay buharlaşabilir bir
kapalı gazın sıvı halden gaz hale geçmesini sağla­
yan düzenek. 3. sf. Buhar haline getiren,
buharlaştırm a, [buhar-la-ş-tır-ma] is. Buharlaştır­
mak işi.
buharlaştırm ak, [buhar-la-ş-tır-mak] gçl. f. [-ır]
Buhar haline getirmek; tebahhur ettirmek,
buharlayıcı, [buhar-la-y-ıcı] sf. 1. (Cisim, madde
BUH
için) buhar hâline getiren. 2 . is. İçinde b u h a rla ş tı
manm yapıldığı kap.
b u h a rlı, [buhar-lı] sf. 1. Buharı olan. 2. B uhar ile
çalışan. S 1 b u h a rlı gemi, Buhar basıncı gücüyle
çalışan gemi.\\ b u h a rlı ısıtm a, Buharın m taşıma
özelliğinden yararlanılarak yapılan ısıtma işlemi\\
b u h a rlı tre n , B uhar basıncının verdiği güç ite ha­
reket eden tren\\ b u h a rlı ü tü , Ütülemeyi aynı za­
manda buhar püskürterek yapçm ütü.
b u h ay re, [Ar. bahr (deniz) > buhayre ojA] {OsTj is.
1. Küçük deniz. 2. Göl. S b u h ay re-i d e m ’iye,
{OsT} Gözyaşı pınarı.
b u h b u h a, [Ar. buhbüha **-#£] (buhbu:ha) {OsT} is.
O rta yer; alan; saha,
b uhe, [Ar, bühe (bu:he) {OsT} is. Dişi baykuş,
b u hela, [Ar, buhl > bühelâ ^Ş-] (buhela:) {OsT} is.
Cimriler.
b u h l, -lü [Ar, buhl J3-] {OsT} is. Cimrilik; el sıkılığı,
buhle, [Far. buhle ■&£■] {OsT} is. Semizotu,
b u h ra n , [Ar. buhran o\j£] (buhra:n) {OsT} is. I.
Sayıklama; hezeyan; bunalım. 2. Hastalığın en teh­
likeli devresi; nöbet. 3. Şiddetli belirtilerle kendini
belli eden ruhsal rahatsızlık. 4. Olayların gelişme­
sinde görülen karışıklık ve tehlikeli durum; kriz. 5.
G ücünü kaybetme, düşme. 6. Üretim ile tüketim
arasındaki dengenin bozulması; kıtlık; eksiklik;
yokluk; bunluk. S b u h ra n geçirm ek, K arışık bir
devrenin içinde olmak; bunalım geçirmek.\\ buh-
râ n -ı ceyyid, {OsT} Hastalığın iyileşmeye y ü z tut­
tuğunu gösteren nöbet.\\ b u h râ n -ı kâm il, {OsT}
H astalığın iyileşmeye yü z tuttuğunu gösteren nö­
bet]] b u h râ n -ı m ahm üd , {OsT} Hastalığın iyileş­
meye yüz tuttuğunu gösteren nöbet.|| b u h râ n -ı re-
d i’, {OsT} Hastalığın kötüye gittiğinin belirten nö­
bet. i| b u h râ n -ı vükelâ, {OsT} Hükümet buhranı.\\
b u h râ n -ı suhûnetî, {OsT} fız. K ritik sıcaklık.
b u h ran lı, [buhran-lı] sf. 1. Buhran belirtileri göste­
ren. 2. mecaz. Karışık ve tehlikeli,
b u h sam ak , [buh-sa-mak] {eT} gçl. f. [-r] 1. Kabul
etmemek. 2. Zorla yapmak. [DLT]
b u h satm ak , [buh-sa-t-mak] {eT} gçl, f. [-ur] Dik
başlılık ettirmek. [DLT]
buhsı, [buh-sî] {eT} is. Pişmiş buğday ve badem içi
üzerine bal ve süt ile yapılmış bulamaç dökülerek
yapılan bir yemek. [DLT]
b u h su m , [buhsî> buhsu-m] {eT} is. 1. Boza. [DLT] 2.
Bira. [Clauson]
b uhş, [Ar. buhş j& ] {OsT} is. 1. Delik. 2. Usturlabın
göz deliği; bakaç.
b u h t1, [Ar. buhtcJ?-] {OsT} is. İki hörgüçlü deve.
b u h t2, [Far. b u h tc J t] {OsT} is. Oğul.
if fin r u iK J M .
buhte, [Far-, buhte « £ ] {OsT} sf. Oyunda ütülmüş; yu-
tuk.
buhti, [Ar. buhtî J& ] (bııhti:) {OsT} is. İki hörgüçlü
deve,
buhtu, [Far. huh.tQ jx£} (bujıty;) {OsT} iş. G ök gü­
rültüsü,
buhtur, [Far. buhtür jj& ] (buhtu:r), {OsT} is, -* buh­
tu.
buhu, -u ’u [Ar. buhü‘ çJSr] (buhu:) {OsT} is. Hakkını
alçak gönüllülükle isteme,
buhuh, [buhûh ^ jA ] (buhıv.h) {OsT} is. Ses kısıklığı,
buhu!,-4ü [Ar. huhül (buhu;!) iş. Cimrilik.
b uhur1, [Ar. bahr (tütme) > bahür / Far. buhür _>_<£•]
(bııhu.r) {OsT} is. Dinî törenlerde yakılan, koklulu
ağaç; tütsü. Ş 1 buhür-i merycm , {OsT} bot, -* bu­
hurumeryem. II buhur suyu, tar. Ramazan aym m
on beşinden sonra padişaha ve diğer üst diizçy d<?V-
let görevlilerine sunulan özel kokulu su.
buhur2, [Ar. bahr (deniz) > buhür jj£ } (huhu:j) is.
Denizler.
buhurcu, [buhur-cu] is. Buhur satan kimse,
buhurdan, [Far. buhûr-dân o b j ^ ] (buhu:rda:n)
{OsT} is, İçinde kokulu ağaç kabuklan yakılan tütsü
kabı.
buhurdanlık, -ğı [buhurdan-lık] (buhurdanlık) is.
Tütsü kabı.
buhurlam ak, [buhur-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(u)-yor]
Tütsü yakmak; tütsülemek,
buhurlu, [buhur-lu] is. 1. Tütsülenmiş. 2. Yol yol
çizgileri olan kumaş,
buhurluk, -ğu [buhur-luk] is. İçinde tütsü için konu­
lan m addeler yakılan kap; tütsülük,
buhurumeryem , [Ar. bahür-i meryem] (buhu:ru-
meryem) is. bot. Çuha çiçeğigillerden çiçek sapları
toprak içindeki yumrularından çıkan, yapraklan u-
zun ve saplı, kökleri yer altında yuvarlak ve yumru
biçiminde olan, ilkbahar ve sonbaharda pembemsi
veya beyaz çiçekler açan çok yıllık bitki; siklamen;
tavşan kulağı; deve tabanı; domuz burnu; yer so­
munu; toparlak, (Cyclamen)
bujene, [Far. büjene -üjjJ (bu.jene) {OsT} is. 1. To­
murcuk. 2. Henüz açılmamış çiçek; gonca,
bujin, [Soğd. bujin] {eT} is. Çöpleme denilen zehirli
bitki, (Helleboris). [DLT]
buji, [Fr. bougie] is. Patlamalı motorlarda yakıtı tu­
tuşturan elektrikli çakmak.
b u k 1, [buk (yans.)] {eT) is. İçi boş şeylerin yere dü­
şünce çıkardıkları ses. [DLT]
buk2, [buk] {eT{ is. Gırtlak; boğaz. [EUTS]
İ İ H B iff S i l i ! ________________________________________
buk3, [buk] {ağız} is, Kavun ltarpnz ekilen yer. [DS]
b u k \ [Ar. bük ıi* ] is-. 1. Düdük; boru. 2. Boşboğaz
ip,san. 3. Boş söz.
buk5, [? buk] {ağız} is, 1. Büklüm. 2. Tomurcuk. [DS,]
buk’a , [Ar. bulş'a; {Os,T} is, 1, t j f c , yer; ioprals,. buk alem u n g iller, [bu,kalemun-gil-ler] is. zool, l£şr-
2. Büyült bina. 3, Benek; leke. S h u k ’a b u k ’a, teakolelerdcn renklerini bulundukları yerin rengine
fOsTi Jeryev;- memleket/ memleket.
buka, [bflkâ / buğâ} (.bııka:). {eT} is. Boğa. [ETY]; b u k alem u u lu k . -ğu [bukalemun-luk] is. Bazı hay­
[İKPÖy.] [Gabain] :KUj
bukaç, [bukaç / bukâç] {eT} is. 1. Topraktan yapılmış bu k am e, [Ar, büküme ^U.} ihukır.mcı {ÇsT} ffi, t
çömlek türü şeyler; su kabı. [DLT] 2, Tencere. [Et.
US;
bukadmak, [bııkâ >• bukâ-d-mak] {eT} gçsz. f. f-u r]
Boğa olmak; boğalaşmak; boğa hâline gelmek,
b u k a ğ ı , ibuka-ğı ,> % ]; {eAT} is, -►bukagu.
bukagu, [^ljukâ-mak > bukâ-ğû j*** t jiU ^ ] (bu-
kcr.ğu:) {eT} {eAT} {OsT} is, 1, Bukağı; köstek; bağ.
[EUTS] [Gabain], 2. Hırsızların ellerine vurulan ke­
lepçe. i.Dl.1 j
bukaguçı, [bukâgü > lnıkağu-çı| {eT} iş, 1. Bukağı
vuran; bukaütcı. Gardiyan. [Clauson]
bukagulug. |bukağu-luş;| {eT} şf, Bukağı vurulmuş;
bağlı; köstekli.
bukagulugçı, [bukağu-luğ-çı] {eT} is. Cellat; gardi-.
yan. [Çlauson]
bukağ, [bukağ] {ağız} is. Gerdan. [D.S]
bukağı, [eT. buka^ğu > bukağı] is, 1, Köstek, bağ. 2,
Eskiden ağır cezalı m ahpusların ayaklarına takılan
ve ucuna pranga bağlanan demir halka. 3. K açma­
ması için hayvanların ayaklarına bağlanan zincir;
köstek, fi1 bukağı vurm ak, Kaçmaması için aya­
ğına bukağı bağlamak.
bukağılama, [bukağı-la-ma] is. Bukağılamak işi.
bukağılamak, [bukağı-la-mak] g ç l f. [-r] [-l(ı)-yo):•]
(Hayvan, için) ayağına bukağı takmak,
bukağılanmak, [bukağı-la-n-mak] edil. f. [-ır] 1 .
Bukağı vurulmak, 2. dö n şl f. Bukağı sahibi olmak;
bukağı edinmek,
bukağılatmak, [taukağı-la-t-mak] g ç l.f. [-ır] Bukağı
vurdurmak; zincirletmek,
bukağılı, [bukağı-lı] sf. 1. (At için) ayağına bukağı
takılmış olan, 2. (At için) bileklerinde beyaz halka­
lar olan.
bukağılık, -ğı [bukağı-lık] is. Atın ayağında tırnakla
topuk arasındaki dar kısım,
bukak, [bukâ-mak > buka-k] {eT} sf. 1. Yuvarlak.
[EUTS] 2. is. Kuş kursağı. [DLT]
bukalemun, [Yun. khamaileon (yer aslanı) > Ar.
ebükalemun / Far. bükalem ün j y - ^ ] is. zool. 1.
Bukalemungillerden, renk değiştirmesiyle ünlü, 25-
30 cm. boyunda bir tür kertenkele; kaya keleri,
______________________________________ b u k
(Çhpmgçleç, ckct^e^eo fi). 2. y?ecaz. Çıkakları djçğ-_
rultusuıula lıcnıen görüş ye davranış değişikliği
gösteren kimş,e. 3. Eskiden renk renk ipliklerle djo-
kunan ipekli kumaş. Q b u k alem u n gibi re n ^ d|%-.
ğiştirn jek , Sii)fekljijfikir- dçğiştirwısk,
uyduran u,zun dilli sürürıgenler familyası,
vanlarda deri renginin ani olarak değişmesi ol;a yv
Yün döküntüsü; yün kırıntısı. 2 . mecaz, A p ^ l a-
dam; manyak,
b n k a rs ı, [b.ukâ-mak >■buka-r-sı] {eT} is. Bağ; köstek;
bukağı. [ETY], | Gabain |
bukât, -ti [Ar. bakî > bûkât (bükâ_:t) {QsT} fe
Ağlayanlar-
b u k a tıu a k , |bııka > buka-t-ınak / lnıkfı-d-nmk[ {çlf}
gçsz. f -*■. bukadmak.
b u k ay , [? bukay] {eT} sf: 1, Alçalt; kısa. [EUfS] 2ı.
Aşağıda olan,
b u k et, [Fr, bouquet] is. Çiçek demeti,
bukkairi, [Ar, bukkân (.bukka:ri:), {OsT'} is, 1 ,
Bela; musibet; afet. 2, sf. (Söz için) yalan,
bukle, [Fr. bosuçte] h KîİÇflk lüle gibi saç,
S bukle bukle, K ıy fim kiw im b ^ k h li saç,
bukleli, |bukie-!i j sf. Buklesi olan; kıvrımlı,
buklesiz, [bukle-siz] s f Buklesi olmayan; kıvrımşız.
buklet, [Fr. boclette (küçük saç kıvrım ı)\ is. 1, D eği­
şik numara ve bükümde küçük iplik liflerinin m ey­
dana getirdiği kıvrımlı süslü iplik. 2. Bu tür iplikle
dokunmuş veya örülmüş giyecek,
bukm ak1, [buk-mak] {eT} gçl. f [-ar] 1. Bükmek;
kıvırmak; {ağız} (aym), [DLT] [DS] 2, {ağız} Lehim­
lemek; tutturmak, [E>S] 3. gçsz. f. {ağız} Bükülmek.;
burkulmak- [DS]
bukmak2, [buk-mak] gçsz. f: [-ar] {ağız} Uğur sa> ıl-
mak. [DS]
bukramak, [buk-râ-mak / huk-rı-mak] {eT} gçsz,, f .
(Hayvan için) sıçramak; çamışlık etmek. [DLT]
bukran, [Ar. bukran] is. Saraçların kullandığı kırpın­
tı yünler,
Bukrat, [Yun, hippoerates => Ar. bükrât (bu:-,
kra:t) öz. is. M eşhur Yunanlı hekim Hipokrat.
bukratî, [Ar. bukrâtl Jslyij] (bub-a:ti:) s f H ipokrat’a
ait; Hipokratla ilgili,
bukratiyun, [Ar, bukrâtiyyün (b.ükrmtiy-
yu:n) is. H ipokrat’ı izleyenler; Hipokratçılar.
bukta, [Ar. bukta i t i ] {OsT} sf. 1. Dağınık; perişan,
2. is. Kalabalık; güruh. 3- Cemaat; topluluk.
BUK
bukuk, [buk-mak > buk-uk] {eT} is. 1. Çiçek toplu­
luğu; çiçek tomurcuğu. [DLT] 2. Boğazda beliren
ur. [DLT] 3. {ağız} Yavru. [DS]
bu’kuke, [Ar. bu'küke £ jSUJ (bu-kû:ke) {OsT} is.
Kalabalık; izdiham. S b u ’kûketü’s-sayf, {OsT}
Yaz mevsiminin en sıcak zam anı.|| bu’kûketü’s-
şitâ, {OsT} Kışın en soğuk zamanı; zemheri.
bukuklanm ak, [bukuk-la-n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur]
Yuvarlaklaşmak. [EUTS]
bukul, -lü [Ar. baki > bükül (buku:l) {OsT} is.
Sebzeler; yeşil otlar; yeşillikler,
bukulm ak, [buk-mak > buk-ul-mak] {eT} edil. f. [-
ur] Bükülmek; toplanmak; burkulmak. [DLT]
bukun, [buk-un] {eTj is. Halk; ahali; millet. [EUTS]
[Gabain]
bukunmak, [buk-un-mak] {eT} g ç l.f. [-ur] Bükmek;
kıvırmak. [DLT]
bukurmak, [buk-ur-mak] {eT} gçl. f. [-ur] İndirmek.
[DLT]
bukursı, [Toh. bokursı] {eT} is. 1. Saban. [ETY] 2.
Saban demiri. [DLT]
bükün, [bu+kün] {eT} zf. Bugün. [EUTS]
bukünki, [bu+kün-ki] {eT} sf. Bugünkü
b u l1, [bul (yans.)] is. Yüksekten akan gür suyun çı­
kardığı sesi ve akışım anlatan kök. [Zülfıkar] bul­
dur buldur.
bul2, [bul] is. Yalnız iki yüzü testere ile düzeltilmiş
tahta.
bula, [büla ^ / <1^] is. 1. Yenge. 2. {ağız} A mca ve­
ya dayı karısı. 3. Hizmetçiye göre evin hanımı.
{eAT} (aym) [DS] 4. {eAT} Abla,
bulaç, [bula-ç] {ağızj is. Ayran yaparken yoğurdu
çırpmaya yarayan araç. [DS]
bulada, [Yun. bulada] (b u la ’da) {ağız} is. Büyük
piliç. [DS]
buladan, [Yun. platanos] is. Çınar,
buladm ak, [bü (buhar) > bü-la-d-m ak / bu-la-t-mak]
{eT} g ç l.f. [-ur] Tencere buğusunda pişirtmek; bu­
ğulamak. [DLT]
bulağaç, [bula-mak > bula-ğaç] {ağız} is. Bulama
işinde kullanılan araç. [DS]
bulağan, [bula-ğan] {ağız} is. Kağnı miline sürülen
yağlı katran. [DS]
bulak', -ğı [eT. bul-ak j-L] is. 1. Kaynak; pınar; çeş­
me; göze. {eT} {eAT} {ağız} (aynı) [EUTS] [DS] 2.
Kanal. [EUTS] 3. {ağız} İçinde çeşme, su bulunan
yeşillik; çeşme başı; su başı; pınar başı. [DS]
bulak2, [bulak] {eT} sf. (At için) haşarı. [KB] fi1
bulak at, {eT} Boyu kısa sırtı geniş at. [DLT]
bulak3, [bulğâ-mak > bulğak / bulak] {eT} sf. Karışık.
bulak4, -ğı [bula-k] {ağız} is. 1. Kaçakçı ve hırsız ya­
tağı. 2. Bela; felaket. 3. sf. Sersem. [DS]
lf tlIÜ R M .6 9 0
bulakm uk, [bulak-muk] {eTj is. Un lapası,
bulama, [bula-ma] is. 1. Bulam ak işi. 2. Ü züm ve di­
ğer meyve şıralarının kaynatılması ile elde edilen
kıvamı koyu pekmez. 3. {ağız} Koyun ya da ineğin
ilk sütü; ağız. [DS] 4. {ağız} Bu sütü kaynatarak ya­
pılan yemek. [DS] 5. {ağız} Ağızın bitip, inekten ilk
sütün alındığı zamanki süt. [DS] 6. {ağız} Kaynamış
ve çökmüş süte yum urta konarak yapılan yemek.
[DS] 7. A yranla dövme buğdaydan yapılan çorba.
8. {ağız} Ayran. [DS]
bulam aç, -cı [bula-mak > bula-maç / bulama+aş] is.
1. Sulu ve akışkan hamur. 2. Muhallebi akışkanlı­
ğında yapılan bir tür un helvası. 3. Bitki hastalıkla­
rına karşı hazırlanm ış zehirli koyuca sıvı ilaç. 4.
{ağız} Hayvanlara verilen sulu yem. [DS] 5. mecaz.
Oradan buradan derlenmiş, toplanmış; karışık.
bulam ak1, [eT. bü (buğu) > bu-l-ğâ-m ak (karıştır­
mak) > bulâ-m ak > bula-m ak gçl- f [-r] [-
l(u)-yor] 1. Bir nesneyi bulaşabilen bir akışkan içi­
ne yatırarak üzerini kaplamak; batırmak. 2. Bir şeyi
sıvı ve bulaşabilen bir başka şeyle kirletmek. 3.
Sıvı haldeki bir şeyi karıştırmak; çalkamak. {eAT}
{OsT} (aym) 4. {eT} Pişirmek. [DLT] 5. {OsT} Bulan­
dırmak. 6. {eAT} Sallamak. 7. {ağız} Dolanmak; sa­
rılmak. [DS]
bulam ak2, [bulğa-mak] {eT} is. Bulamaç. [Nevâyî]
bulam baç, -cı [bula-maç > bulam(b)aç] {ağız} is. 1.
Bulamaç; koyu un çorbası. 2. Badana. [DS]
bulan, [bulan] (bula:n) {eT} is. Yaban av hayvanı; er­
kek geyik. [DLT]
bulancak, -ğı [bulan-cak] {ağız} is. Bulanık akan su.
[DS]
bulandırıcı, [bulan-dır-ıcı] is. ve sf. 1. Bulantı veren.
2. Manevî iğrenme duygusu veren; tiksindirici, nef­
ret ettirici.
bulandırılma, [bulan-dır-ıl-ma] is. Bulandırılmak
eylemi.
bulandırılmak, [bulan-dır-ıl-mak] edil. f. [-ır] Bu­
landırm ak işi yapılmak,
bulandırma, [bulan-dır-ma] is. Bulandırmak işi.
bulandırm ak, [bulan-dır-mak] gçl. f. [-ır] 1. Bir
sıvının içine bir şey koyarak bulanmasını sağla­
mak. 2. mecaz. Karıştırmak. 3. mecaz. İki ve daha
fazla şeyi birbirine ayırt edilemeyecek biçimde ka­
rıştırmak.
bulang, [Çin. pu lang] {eTj is. Sofa; veranda; hayat.
[EUTS]
bulanık, -ğı [bulan-mak > bulan-ık] sf. 1. Bulanmış
olan; duru ve açık olmayan. 2. (Hava için) bulutlu
ve kapanık. 3. (Göz için) donuk; fersiz. 4. İyi seçi­
lemeyen; net olarak görülemeyen. 5. Karışık. 6.
mecaz. Niteliği tam olarak anlaşılamayan. S 1 bula­
nık suda balık avlam ak, B ir fırsattan kötü niyetle
yararlanmak.
0 [ liH I ü I U B ü ti.6 9 i
bulanıkça, [bulamk-ça] sf. 1. Biraz bulanık olan. 2.
Çok duru olmayan,
bulanıklaşma, [bulanık-la-ş-ma] is. Bulanıklaşm ak
eylemi.
bulanıklaşmak, [bulanık-la-ş-mak] g ç sz .f. [-ır] Bu­
lanık bir durum almak,
bulanıklık, -ğı [bulanık-lık] is. 1. Bulanık olm a du­
rumu. 2. Karışıklık. 3. (Fotoğraf için) net olmama,
bulanış, [bulan-mak > bulan-ış] is. Bulanma eylemi
ve biçim.
bulanma, [bulan-ma] is. Bulanm ak eylemi,
bulanmak, [eT. bul-ğan-mak > bulan-mak Jji'sljd
e d i l .f [-ır] [eAT, -ur] 1. {eAT} Karıştırılmak; yoğ­
rulmak. 2. Bulantısı olmak. 3. dönşl. f. Duruluğunu
kaybetmek. 4. {eAT} Salınmak; hıram etmek. 5. Her
yanı bir şeyle kaplanmış, bulaşmış olmak. 6. Kir­
lenmek; lekelenmek. 7. (Hava için) parlaklığını ve
duruluğunu yitirmek. 8. {ağız} Karışmak; temas
etmek; değmek. [DS] 9. {ağız} Hiddetlenmek. [DS]
bulantı, [bulan-tı] is. İnsanın m idesinde görülen kus­
mayı gerektirecek bir rahatsızlık. S' bulantı ver­
mek, insanın içini, midesini bulandırmak; tiksin­
dirmek.
bular, [bu-lar {eT} {eAT} zm. Bun­
lar. [EUTS] S bularunçün, {eAT} Bunlar için.|| bu-
larunla, {eAT} Bunlarla; bunlar ile.
bularca, [bu-lar-ca y i {eAT} zf. Bunlar kadar,
bularcılayın, [bu-lar-cılayın j - V {eAT} zf. Bunlar
gibi.
bulaşıcı, [bula-ş-ıcı] sf. Bir kim seden başka birine
geçen; bulaşan. S bulaşıcı hastalık, Mikropların
başka kişilere bulaşması ile geçen hastalık.
bulaşıcılık, -ğı [bulaş-ıcı-lık] is. Bulaşıcı olm a du­
rumu; bulaşıcı olan şeyin niteliği,
bulaşık, -ğı [bulaş-mak > bulaş-ık] sf. 1. İstenmeyen
herhangi bir nesneye bulaşmış olan. 2. Bulaşan. 3.
mecaz. Kötü; yapışkan; kirli. 4. argo. (İnsan için)
rahatsız eden, kavga çıkarmaktan hoşlanan; sata­
şan. {ağız} (aym) [DS] 5. argo. (Kişi için) yapışkan;
sırnaşık; askıntı olan. 6 . {ağız} Sevimsiz. [DS] 7. is.
Yiyecek ve içecek konulup yendikten veya boşal­
tıldıktan sonra henüz yıkanm am ış kap kacak cin­
sinden mutfak eşyası. S bulaşık bezi, B ulaşık y ı­
karken ovalamada kullanılan bez. || bulaşık deniz,
Mayın tehlikesi olan deniz.|| bulaşık deterjanı,
Bulaşık kapları yıkam akta kullanılan özel temizlik
maddesi. || bulaşık eldiveni, B ulaşık yıkarken elle­
rin zarar görm emesi için giyilen özel eldiven.|| bu­
laşık gemi, Tayfalarında y a da içindeki yolcula­
rında bulaşıcı hastalık bulunan gemi. || bulaşık iş,
Doğru olmayan, yasalara uygun olmayan, yolsuz
if. || bulaşık kabı, İçinde bulaşıkların yıkandığı g e­
nişçe kap. || bulaşık makinesi, Bulaşığı kendi ken­
BUL
dine yıkayan elektrikli ev aleti. || bulaşık suyu, B u­
laşıkları yıkam ak veya yıkanm ış bulaşıkları duru­
lamak için bir kaba konulmuş 5'w.|| bulaşık suyu
gibi, (Yiyecek ve içecek için) özenle hazırlanma­
mış, tadı ve lezzeti yerinde olmayan.
bulaşıkçı, [bulaşık-çı] is. Lokanta gibi toplu yemek
yenilen yerlerde bulaşık kapları yıkam akla görevli
kimse.
bulaşıkçılık, -ğı [bulaşık-çı-lık] is. Bulaşıkçının yap­
tığı iş.
bulaşıkhane, [bulaşık + Far. hâne is. Otel,
yatılı pkul, kışla ve lokanta gibi çok kalabalık kişi­
nin yemek yediği yerlerde bulaşık kapları toplamak
ve yıkamak için ayrılmış bölüm ve yer.
bulaşılma, [bulaş-ıl-ma] is. Bulaşılmak eylemi,
bulaşılmak, [bulaş-mak > bulaş-ıl-mak] edil. f. [-ır]
İstenmeyen bir işe girilmiş veya karışılmış olmak,
bulaşkan, [bulaş-kan] sf. 1. Değdiği yere hemen b u ­
laşan ve bulaştığı yerden de zor temizlenen. 2 . m e­
caz. Başkalarına sataşma ve kavga etme huyu ve
alışkanlığı olan; kavgacı; sataşkan; huysuz,
bulaşkanlık, -ğı [bulaş-kan-lık] is. 1. Bulaşkan olm a
durumu. 2. Bulaşkan bir şeyin niteliği,
bulaşlamak, [bulaş-la-mak] {ağız} g ç sz.f. [-r] [-l(ı)-
yor] Başlamak. [DS]
bulaşma, [bula-ş-ma] is. Bulaşmak eylemi,
bulaşm ak, [eT. bul-ğâ-ş-mak > bula-ş-m ak / y
g ç sz.f. [-ır] [eAT, -ur] 1. Bir şeyin üzerine
bulaşıcı bir nesne sürülmüş, dökülmüş veya sıvaş­
mış olmak. 2. Kirlenmek. 3. (Bir hastalık m ikropla­
rı için) geçmek; yayılmak. 4. (Bir fikir, görüş için)
etkilemek. 5. Kavga ve huzursuzluk çıkarmak için
birine sataşmak; musallat olmak; çatmak; sataş­
mak. {eAT} {ağız} (aym) [DS] 6. B ir rastlantı sonucu
ya da istemeden bir olayın içinde yer almak; ka­
rışmak; duçar olmak. {eAT} (aym) 7. {eAT} K arış­
mak; fenalaşmak. 8. {eAT} M eşgul olm aya başla­
mak. 9. {eAT} Bulanmak; alûde olmak. 10. {ağızj
Başlamak. [DS] 11. {ağız} Bir işe istekle başlamak.
[DS] 12. {ağız} Engel olmak. [DS]
bulaştırılma, [bulaş-tır-ıl-ma] is. Bulaştırılmak işi.
bulaştırılmak, [bulaş-tır-ıl-mak] edil f. [-ır] 1. B u­
laştırma eylemi ve işi yapılmış olmak. 2. Bulaşmak
durum unda bırakılmış olmak,
bulaştırm a, [bulaş-tır-ma] iş. Bulaştırmak işi.
bulaştırmak, [bulaş-tır-mak] g ç l . f [-ır] 1. Bulaşma­
sını sağlamak. 2. Bulaşma özelliği olan bir şeyi bir
başka nesnenin üzerine sürmek; sıvamak; kirlet­
mek. 3. Bir hastalık m ikrobunun başkasına geçme­
sine yol açmak. 4. Düşüncesini, görüşünü başkala­
rını etkileyecek biçimde yaymak. 5. Birini bir işin
veya olayın içine sokmak; karıştırmasını sağlamak,
bulatalık, -ğı [Slav, blato => bulata-lık] {ağız} is.
Bataklık. [DS]
BUL
bulatm ak1, [bü (buğu) > bulâ-mak (buğulamak) >
bula-t-mak] {eT} gçl. f. [-ur] (Herhangi bir şeyi)
tencere buğusunda pişirmek; buğulamak. [DLT]
[Clauson]
bulatm ak2, [bula-mak > bula-t-m ak 3^1 {eAT} {çı­
ğız} g çl.f. [-ır] [eAT, -ur] Bulandırmak. [DS]
bulcaş, [Muğ. bolca-mak (sözleşmek) > bulcaş
{eAT} is. Vaat; söz.
bulcum ak, [bulcu-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] Kendi
kendini teselli etmek; avunmak. [DS]
bulcunm ak, [bulcu-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ur]
Kendi kendini teselli etmek; avunmak. [DS]
bulcutm ak, [bulcu-t-mak] {ağız} gçl. f. [-ur] Avut­
mak; vakit geçirtmek; eğlendirmek. [DS]
buldok, -ğu [İng. bull (boğa) + dog (köpek)] is. zool.
İri kafalı, alt çenesi daha uzun, buruşuk kafa derisi
yanaklarından aşağı sarkan, kısa ve çarpık bacaklı
güçlü bir tür köpek,
buldozer, [İng. bulldozer] is. Ön kısmında kürüme
ve kaldırma düzenekli büyükçe bıçağı bulunan,
toprak kazma, itme ve kaba tesviye işlerinde kulla­
nılan bir ağır iş makinesi.
bulduk1, -ğu [bul-mak > bul-duk] {ağız} is. 1. Bulu­
nan çocuk. 2. Kimsesiz çocuk. 3. Kadının ilk koca­
sından olan ve ikinci kocasının yanma götürdüğü
çocuk. 4. Üvey çocuk. S. Piç. [DS]
bulduk2, -ğu [? bulduk] {ağız} is. Çömlek. [DS]
buldukm ak, [bul-duk-mak / bul-tuk-mak] {eT} edil.
f. [-ar] Bulunmak. [DLT]
bulduktı, [bul-duk-tı] {eT} sf. Bulunmuş; buluntu.
[DLT] 5 1 bulduktı nen, {eT} Bulunmuş eşya; bu­
luntu mal. [DLT]
buldum cuk, -ğu [bul-du-m-cuk] is. 1. ("O lm a k"
yardımcı fiili ile) çok arzu ettiği bir şeyi elde edin­
ce düşülen çok sevinmeli durum. 2. {ağız} Şirin.
[DS] S buldum cuk delisi, {ağız} Ne oldum delisi;
umduğundan fa zla şey bulmaktan şaşkın. [DS]||
buldum cuk olmak, {ağız} 1. Ne olduğunu bileme­
mek; şaşırmak; görm em işlik yapmak. 2. Yiten, unu­
tulan şey birden akla gelmek. [DS]
buldum , [Kençek. buldum] {eT} is. İçerisine; üzüm
konulm uş höşmerim. [DLT]
buldur1, [buld (yans.) > buld-ur] {eT} is. Gür akan su
sesini anlatan yansımalı gövde. S buldur bucak,
Yıkık dökük; harap.\\ buldur buldur, 1. {eAT} Tane
tane; dam la damla; boncuk boncuk. 2. {eT} Güldür
güldür. [DLT]|| buldur buldur etmek, {eT} Güldür
güldür etmek. [DLT]
buldur2, [bir+yıl-dır / bu+ıl-dır {eAT} {ağız} zf.
Geçen yıl. [DS]
bulduratm ak, [bul-dur-a-d-mak > budura-t-mak]
{eAT} g ç l.f. [-ur] (Bina için) baştan sona aramak,
buldurkı, [buldur-kı ^jjJL] {eAT} sf. Geçen yılki.
ÖlülitTlIÜTI1İCES İM . 682
buldurki, [buldur-ki {eAT} sf. Geçen yılki.
buldurm a, [bul-dur-ma] is. Buldurm ak işi.
buldurm ak, [bul-dur-mak] gçl. f. [-ur] 1. Bulmak
eylemini yaptırmak. 2. {eAT} A rayarak bulmak,
bulduzm ak, [bul-mak > bul-dur-m ak > bul-duz-
mak] {eT} gçl. f. [-ur] Buldurmak. [DLT]
bu’le, [Ar. bu'le ^Uj] {OsT} sf. Çok yiyen; obur.
bulfakir, [Ar. ebü’l-fakır (fakirin babası)
{OsT} is. Yoksul; fakir,
bulgag, [bulğa-ğ] {eT} sf. Bulanık; bulanmış; karışık.
[EUTS]
bulgak1, [bul-ğa-mak (karıştırmak) > bul-ğa-k] {eT}
sf. 1. İsyancı; kışkırtıcı; isyankâr. [ETY] 2. Karışık;
alt üst olmuş; düzensiz; intizamsız; karman çor-
man. [ETY] 3. is. Karışıklık; düzensizlik; kargaşa.
[Clauson] 4. Düşm an saldırısı yüzünden halk ara­
smda görülen kargaşa; bulanıklık; panik. [DLT]
bulgak2, -ğı [? bulgak] {ağız} is. Başarı. [DS]
bulgalık, -ğı [bulğa-mak > bul-ğa-lık UJjj] {eAT} is.
Karışıklık.
bulgalışmak, [bul-ğa-l-ış-mak] {eT} işteş, f. [-ur]
Birbirine bulanmak; karışmak. [Üç İtigsizler]
bulgam a, [bul-ğâ-ma] (bulğa;ma) {eT} is. Yağsız ve
şekersiz bulamaç; lapa. [DLT]
bulgam ak1, [bol-mak > bol-ğa-mak] {ağız} g ç sz.f. [-
r] [-g(u)-yor] Çok olgunlaşmak. [DS]
bulgam ak2, [bul-ğa-mak] {eT} gçl. f. [-r] 1. Karış­
tırmak; bulaştırmak; bulamak. 2. Bulandırmak. 3.
Düzeni bozmak; karışıklık çıkartmak; kışkırtmak;
bozmak; karıştırmak. [ETY] [EUTS] 4. Öfkelendir­
mek. [DLT] 5. Can sıkmak. [DLT] 6. gçsz. f. Kusa­
cak gibi olmak; kusayazmak. 7. Bulanmak; karm a­
karışık olmak. [EUTS]
bulganç, [bul-ğâ-mak > bul-ğa-nç] {eT} is. Karışık;
düzensiz. [ETY]
bulganguk, [bulğâ-mak > bulğâ-n-uk / bulğâ-n-uk /
bulğayuk] {eT} sf. Bulanık. [DLT] [KB] [Clauson]
bulganm ak, [bul-ğâ-mak > bul-ğa-n-mak] {eT}
dönşl. f. [-ur] 1. Bulaşık olmak; bulanmak; karış­
mak. [DLT] [EUTS] 2. Kızmak; öfkelenmek. [DLT]
3. Yanılmak. [EUTS]
bulganuk, [bul-ğa-n-uk] {eT} sf. Bulanık. [KB]
bulganyuk, [bul-ğâ-n-uk / bulğayuk] {eT} sf. Karışık;
bulanık. [EUTS]
Bulgar, [eT. bulğa-m ak (karıştırmak) > bulğa-r] is.
1. Bugün Kazan Türkleri olarak adlandırılan İdil
(Volga) havzasında yaşayan bir Türk boyunun
geçmişteki adı. 2. Slavların güney kolundan olup
bugünkü Bulgaristan’da yaşayan halk. 3. sf. Bulga­
ristan’la ilgili, B ulgaristan’a özgü.
bulgari1, [bul-ğa-rı / bulgar + Ar. -1 lJjUL] {eAT} is.
Sahtiyan.
ÖlIHllCî Sili. 693 BUL

b u lg ari2, [bulgari / bulgarna] {ağız} -*■ bulgari. [DS] b u lg u rcu , [bulgur-cu] is. Bulgur yapan ve satan kim ­
bu lg ari3, [bulğar + Ar. -î] (bulga.ri:) is. müz. Volga se.
boylarında Bolkar dağlarına göç eden Türklerin b u lg u rcu k , -ğu [bulgur-cuk] is. 1. {ağız} Küçük bul­
getirmiş olduğu ve hâlen Toroslarla Kayseri dolay­ gur. [DS] 2. Küçük taneler biçiminde yağan kar.
larında çalınan bağlam a ailesinden curaya benzer {ağız} (aym) [DS] 3. Küçük dolu tanesi, {ağız} (aym)
dört telli bir çalgı, [DS] 4. gök b. Güneş yüzeyinde teleskopla seçilebi­
b u lg arin a, [bulgari + İt. -ino] (bulga ’rino) {ağız} is. len küçük dairesel parçacıklar. 5. {ağız} Küçük k u ­
Üç telli uzun saplı bir tür bağlama. [DS] zu dişi. [DS]
b u lg arn a, [bulgari + İt. -ino > bulgarna] {ağız} -*■ b u lg u rcu lu k , -ğu [bulgur-cu-luk] is. Bulgur yapma
bulgarina [DS] ve satma işi.
bulgaş, [bulğâ-ş-mak > bulğâ-ş] {eT} is.. Düşman b u lg u rlam a, [bulgur-la-ma] is. 1. Bulgur taneleri
saldırısı yüzünden halk arasmda görülen kargaşa. gibi .küçük parçalara ayırma. 2. {ağız} Evlerin tava­
[DLT] nına konulan sulu çamur. [DS]
bulgaşm ak, [bulgâ-mak > bulğa-ş-mak] {eT} işteş, f. b u lg u rla n m a , [bulgur-la-n-ma] is. 1. Bulgur taneleri
[-ur] 1. Topluca bulunmak; toplu halde mevcut gibi küçük parçalara ayrılma. 2. gök b. Güneş y ü ­
olmak. [EUTS] 2. Karışmak. [KB] zeyindeki küçük taneciklerin kaynaşm ası olayı,
bulgaşu, [bulğâ-ş-mak > bulğâ-ş-u] {eT} sf. Gürültü­ b u lg u rla n m ak , [bulgur-la-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-
lü; patırtılı. [EUTS] ır] Karıncalanmak; uyuşmak. [DS]
bulğayuk, [bulgâ-mak > bulğâ-n-uk / bul-ğâ-yuk / b u lg u rlu , [bulgur-lu] sf. İçinde bulgur bulunan, S 1
bul-ğâ-k] {eT} sf. Bulanık. [DLT] b u lg u rlu köfte, K öfte malzemesi içine bulgur ko­
bulgu, [bul-gu] is. 1. Var olmasına rağm en henüz nularak yapılan yemek.
bilinmeyen bir şeyi bulup ortaya çıkarma işi ve bu b u lg u rlu k , -ğu [bulgur-luk] sf. 1. (Buğday için)
işin sonunda elde edilen şey; keşif; icat; {ağız} (ay­ bulgur yapmaya elverişli olan. 2. is. Bulgur konu­
nı), (1942). [DS] 2. Bİr araştırma ve inceleme veri­ lan kap veya yer. 3. {ağız} Bulgur yapılan yer. [DS]
lerinin değerlendirilm esinden çıkan sonuç. 3. tıp. bulgusal, [bul-gu-sal] sf. 1. Bulguyla ilgili. 2. B ul­
Hastalığın ne olduğunun anlaşılmasına, teşhisine guya ilişkin. S b ulgusal yöntem , eğit. Öğretilmek
yarayan belirtiler; araz; semptom. 4. {ağız} Anlayış. istenen şeyi öğrencilerin kendilerinin araştırarak
[DS] 5. {ağız} İlham. [DS] 6. Vicdan, (1935). bulmalarını sağlayan öğretim yöntemi.
bulgulam a, [bul-gu-la-ma] is. 1. Bulgulamak işi. 2. b u lh ak , [bul-ğa-mak > bul-ğa-k / bulhak] {eT} sf.
fel. Yeni olayları ve bilgileri bulm a yöntem i ve öğ­ Bulanık; bulanmış; bulanma; karışık. [EUTS]
retisi.
b ulın, [eT. bulın {eAT} is. -*■ bulun.
bulgulam ak, [bul-gu-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(u)-yor]
1. Araştırm a ve inceleme sonucunda bir şeyi ortaya b u lın m ak , [bul-ın-mak] {eAT} gçsz. f. [-ur] 1. O l­
koymak; bulmak; keşfetmek. 2. fel. Yeni olayları mak. 2. Bulunmak. 3. Kavuşmak.
ve bilgileri bulmak, b u lışm a k 1, [bul-ış-mak] {eAT} işteş, f. [-ur] 1. Bir
bulguna, [Ar. malğüne => balğunâ / bulğunâ] (bul­ araya gelmek. 2. Karşılaşmak. 3. Kavuşmak.
guna:) {eT} is. Develerin yediği ılgına benzer, kır­ b u lışm ak 2, [bul-ış-mak] {eAT} g çsz.f. [-ur] 1. B irisi­
mızı ve gevrek bir ağaç. [DLT] ne gelmek. 2. Birinin huzuruna yetişmek,
bulgur, [burk-mak > burk-ul > bulgur / Far. bulğür] bulıt, [bü (buhar) > bü-l-ıt / bulut] {eT} is. Bulut.
is. 1. Kaynatılıp kurutulduktan sonra kabuğu alına­ [DLT] [EUTS] [ETY] [Gabain] [Yüknekî] [KB]
rak kırılmış buğday. 2. Sert ve ufak taneler halinde bulıtçu lay u , [bulıt-ça + u-lâ-yu] {eT} sf. Buluta ben­
yağan kar; ebe bulguru, fi1 b u lg u r b u lg u r, Bulgur zer; bulut gibi. [EUTS]
tanesini andırır şekilde. || b u lg u r ço rb ası, İnce bul­ b u lıtla n m a k , [bulıt-la-n-mak] {eT} dönşl. f. [-ur] B u­
gur ile yapılan yoğurtlu çorba. || b u lg u r düzeni, lutlanmak. [DLT]
{ağız} Önemsiz; değersiz; şöyle böyle. [DS]|| b u lg u r bulıtlıg, [bulıt-lığ] {eT} sf. Bulutlu. [ETY]
köftesi, Bulgurla yoğrulm uş kıymadan yapılan köf­ bulıtsız, [bulıt-sız] {eT} sf. Bulutsuz. [Clauson]
teler yum urtaya batırılıp kızartıldıktan sonra salça- b uli, [Yun. puli] {ağız} is. 1. Kuş. 2. Civciv. 3. K uş­
lı suda haşlanarak yapılan bir yemek. || b u lg u r p i­ çuk. [DS]
lavı, Kavrulmuş soğan ve iri taneli bulgur ile ya p ı­ b ulk, [bılg / bılh / bılk / bulk / bülk / bülg (yans.)] is.
lan pilav.\\ b u lg u r unu , {ağız} Yeni öğütülmüş bul­ Mayalanma, kaynama, ekşime, çürüme ve suyunu
gurun elenmesi sırasında alta gecen ince tozları. bırakm a gibi olaylar sonucunda kabarıp sönmeyi,
[DS]
dalgalanmayı anlatan kök. [Zülfıkar] bulk bulk et­
bulgurca, [bulgur-ca] {ağız} is. Buğday, fasulye, no­ mek, bulk-a-mak, bulk-a-k. ö 5 b u lk b u lk etm ek,
hut, mısırın suda haşlanması ile yapılan çerez. [DS] {ağız} Sallanmak; oynamak; bılk bılk etmek. [DS]
BUL
bulka, [bulk (yans.) > bulk-a] {ağız} is. Ayran yapı­
m ında kullanılan küp; yayık. [DS]
bulkak', [bul-ğâ-mak > bul-ğa-k / bul-ka-k] {eT} sf.
Bulanık; bulanmış; karışık. [EUTS]
bulkak2, -ğı [bulk (yans.) > bulk-a-k] {ağız} sf. (Sebze
ve meyve için) olgunluktan yumuşamış; sulanmış;
erimiş; zedelenmiş. [DS]
bulkam ak1, [bul-ka-mak / bul-ğâ-mak] {eT} gçsz. f.
[-r] 1. Bulanmak; karm akarışık olmak. [EUTS] 2.
g ç l . f Bozmak; karıştırmak. [EUTS] [Gabain]
bulkam ak2, [bulk (yans.) > bulk-a-mak] {ağız} gçsz. f.
[-r [-k(u)-yor] 1. (Meyve, sebze için) olgunluktan
yumuşamak; sulanmak; erimek; zedelenmek. 2 .
(Y ara için) iltihaplanmak. [DS]
bulkanm ak, [bul-ka-n-mak] {eT} edil. f. [-ur] 1.
Bulanmak; karışmak. [EUTS] 2. dönşl. f Yanılmak.
[EUTS]
bulkum ak, [bul-kü-mak] {eT} g ç l . f [-r] Yerine ge­
tirmek; yapmak; icra etmek. [EUTS]
bulkttmek, [bulk (yans.) > bulk-ü-mek] {ağız} gçsz. f
[-r] 1. Ekşimek. 2. (Mide için) gaz yapmak. [DS]
bullak, -ğı [bul-la-k] {ağız} sf. 1. H er tarafı sallanan.
2. is. Kalaycı çırağı. [DS]
bullamak, [bul-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(u)-yor]
Sallamak. [DS]
bullanmak, [bul-la-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] Sal­
lanmak. [DS]
bullıtçulayu, [bu(l)lıt-ça + u-lâ-yu] {eT} sf. Bulut gi­
bi. [Gabain]
bulm a, [bul-ma] is. Bulmak eylemi,
bulmaca, [bul-maca] is. Değişik biçimlerde, verilen
ipuçları ya da tanımlardan uygun kelime, sayı vb.
şeyleri bularak yerine yazmak için hazırlanmış
oyun; bilmece,
bulmaç, -cı [bul-maç] {ağız} is. Yitik. [DS]
bulm aduk, [bul-ma-duk] {eT} s f Bulunmamış. [DLT]
bulmak, [eT. bul-mak] gçl. f [-ur] 1. Arama sonu­
cunda aranan şeyi elde etmek; görmek; karşılaş­
m ak. {eT} (aynı) [DLT] [EUTS] [ETY] [İKPÖy.] [Üç
İtigsizler] [Gabain] [Yüknekî] [Tekin] 2. Rastlantı so­
nucu ele geçirmek; görmek. {eT} (aym) 3. Kaybol­
m uş bir şeyi, bir kimseyi tekrar ele geçirmek. 4. O
zam ana kadar kimsenin bilmediği, henüz yapama­
dığı yeni bir şey yapmak; icat etmek. 5. Var olma­
sına rağmen kimsenin görmediği bir yeri veya bir
şeyi ortaya çıkarmak; keşfetmek. 6 . Ulaşmak; var­
mak; erişmek; değmek; iletişim kurmak, {ağız} (ay­
nı) [DS] 7. Sağlamak; temin etmek; edinmek. {eT}
(aym) [İKPÖy.] 8. Bir görüşe ve kanaate varmak;
(öyle) olduğunu düşünmek. {eT} (aym) [İKPÖy.] 9.
D eğişik bir durumda görmek. 10. B ir kusuru, suçu
yüklemek. 11. M atematik işlemlerinde sonuca ulaş­
m ak; çözmek. 12. Kullanmak; yararlanmak. 13.
U ğramak. 14. Hatırlamak; çıkarmak; anımsamak.
15. Beklenmedik bir şekilde karşı karşıya gelmek.
İ M T İİR S O M . 694
16. Elinde olmayan sebeplerle olması gerekmeyen
bir ortamda ya da durumda olmak. S bula bula
bunu (şunu, onu, beni, seni, bizi, sizi, onları) bul­
mak, 1. Var olan şeylerin içinden en değersizini
(en güçsüzünü, en dertlisini, en az ilgili olanını)
seçmek. 2. K ötü rastlantıya çatmak. || buldukça
bunamak, Başkalarının bir türlü elde edemediği
şeyleri elde ettikçe daha çoğunu elde etme hırsında
olmak. || Buldun bal alacak çiçeği, Tam yararlanı­
lacak kişiyi, y a da nesneyi ele geçiren kimseye söy­
lenen söz. || bulup buluşturmak, H er türlü çareye
baş vurarak sağlamak]] bulup buşurm ak, {ağız}
H er türlü çareye baş vurarak elde etmek; bulup
buluşturmak. [DS]|| bulup da bursalamak, {ağız}
-*• bulup da bulsuramak. [DS] || bulup da bulsura-
mak, {ağız} Elde ettiğini y a da emeksizce sahip ol­
ma durumunda kaldığı bir şeyi beğenmemek. [DS]
bulm ış, [bul-mış] {eT} sf. Bulunmuş. [DLT]
bulnam ak, [bulun (tutsak) > bul(u)n-a-mak] {eT}
gçl. f. [-r] Tutsak etmek; yakalamak; tutsak almak.
[DLT] [ETY] [KB]
bulnatmak, [bul(u)na-t-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Esir
ettirmek. [DLT]
bulnukm ak, [bul(a)n-uk-mak] {eT} dönşl. f. [-ur]
Bulanmak; karışmak. [KB]
bulsuramak, [bul-sıra-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-r(u)-
yor] 1. Çok harcamak. 2. Az bulmak; azımsamak.
3. Beğenmemek. [DS]
bultukmak, [bul-duk-mak / bul-tuk-mak] {eT} ed il.f.
[-ur] Bulunmak. [Üç İtigsizler] [Gabain] [EUTS]
bulturmak, [bul-tur-mak] {eT} gçl. f. [-ur] Buldur­
mak; buldurtmak. [EUTS] [Gabain]
bulucu, [bul-ucu] is. 1. Bir şeyi bulan, bir buluş
yapan kimse; kâşif. 2. Zararlı gazları, radyoaktif
maddeleri, m anyetik dalgaları, mayınları bulmaya
yarayan alet; detektör.
buluç, [Far. pulüc / Ar. bulııc ? £ jV | {eAT} {ağız}
is. Erkekliği tam olmayan veya hiç olmayan erkek.
[DS]
buludi, [bulut + Ar. -ı (buludi:) {ağız} sf. (Ü-
züm için) kızıla çalan mor. [DS]
buludu, [bulut + Ar. -I] {ağız} sf. -» buludi. [DS]
buluğ, [Ar. bulûğ (erişme)] {OsT} is. -*■ büluğ. ö bu-
lüğ-i kemâl, M anevî olgunluk.
bululamak, [bulu-la-mak] {eT} gçl. f. [-r] 1. Karış­
tırmak. [Gabain] 2. Karışmak; karm akarışık olmak.
[EUTS]
bululmak, [bul-ul-mak / bul-un-mak] {eT} edil. f. [-
ur] 1. Bulunmak. [Üç İtigsizler] [KB] 2. Elde edil­
mek. [EUTS] 3. Erişilmek. [EUTS]
bulun, [bul-mak (elde etmek) > bul-un] {eT} is. Esir;
tutsak; tutuklu. [EUTS] [DLT] [Gabain] [KB] S bu­
lun kılmak, {eT} Tutsak etmek; esir etmek.
bulunak, -ğı [bul-un-ak] {ağız} sf. Çok bulunan. [DS]
g rf ftııiiff M .M s
bulunç, [bul-unç] {eT} is. 1. Bulunma; elde edilme.
[EUTS] 2. Kazanç; kâr. [Gabain] 3. {yeni} Vicdan,
bulunçsuz, [bul-mak (bulmak; edinmek) > bul-(u)nç-
suz] {eT} sf. 1. Bulunmayan; bulunmaz. [İKPÖy.]
[Gabain] 2. Erişilmeyen. [EUTS] 3. Kazançsız. [E-
UTS]
bulundurma, [bul-un-dur-ma] is. Bulundurm ak işi.
bulundurmak, [bul-un-dur-mak] gçl. f. [-ur] 1. Bir
şeyin hazır durmasını, elde var olmasını sağlamak.
2. Yanından eksik etmemek,
bulundurulmak, [bul-un-dur-ul-mak] edil. f. [-ur]
Bulunması sağlanmak; elde tutulmak.
bulung1, [bu-l-(u)n] (bulun) {eT} is. 1. Köşe; açı.
[İKPÖy.] [Üç İtigsizler] [Tekin] [ETY] [EUTS] [DLT]
2. Dört yönden her biri; yön; taraf. [Üç İtigsizler]
[İKPÖy.] [ETY] 3. Bucak; dört ara yönler. [Gabain]
[Tekin]] [ETY] [EUTS] 4. Ölçü; miktar. [EUTS]
bulung2, [bülun] (bu:lufi) {eT} is. Bir tür ilaç. [EUTS]
bulunma, [bul-un-ma] is. Bulunm ak işi. 0 bulunma
durumu, dbl. Fiilin belirttiği edimin gerçekleştiği
yeri gösteren ismin hâli; kalma durumu; lokatif; -
de hali.
bulunmak, [bul-un-mak] edil. f. [-ur] 1. Arama
sonucu veya rastlantı olarak elde edilmek. {eT} (ay­
nı) [EUTS] [Gabain] [Yüknekî] [DLT] 2. Ortaya çıka­
rılmak, keşfedilmek. 3. İcat edilmek. 4. Kanaate
varılmak. 5. Sağlanmak, tem in edilmek. 6. dönşl.
(Bir yerde) olmak. 7. gçsz. f. (Yardımcı fiil) her­
hangi bir durumda olmak,
bulunmaz, [bul-un-maz] sf. 1. Eşine ve benzerine
rastlanmayan; eşsiz; benzersiz. 2. Çok az görülen;
ender. 0 bulunm az Hint kumaşı, Çok az rastla­
nıldığı için çok değerli olduğu sanılan şey.
buluntı, [bul-un-tı ^ 3 )^] {eAT} is. Biri tarafından
bulunan ve başka birisine ait olan nesne; buluntu,
buluntu, [bul-un-tu] is. 1. A sıl sahibi başkası olduğu
halde, kaybettiği için bir başkası tarafından bulu­
nup kullanılan eşya. 2. arkeo. K azılar sonucunda
çıkarılan geçmiş devirlere ait eşya. 3. Sokakta bu­
lunarak evlatlık edinilen çocuk,
buluş, [bul-uş] is. 1. Bulm ak işi veya biçimi. 2. İnsan
yeteneklerinin sınırları içinde ilk defa yeni bir şey
yapıp ortaya koyma; icat. 3. Bilinen bilgilerden
yararlanarak, daha önceden bilinm eyen yeni bilgi­
lere ulaşma ve yeni bir metot geliştirme. 4. ed. Bir
sanat eserinde başkalanndan ayrı bir biçim, düşün­
ce ve anlatım sergileyebilme. 5. {eT} is. Kişinin
yaptığı işten elde ettiği kazanç; kâr. [DLT] 0 buluş
hakkı, huk. D aha önceden kimsenin bilmediği bir
alet yapan, yararlı bir maddeyi birleştirme yoluyla
elde eden birine devletçe tanınan bu buluşunu kul­
lanma ve satm a hakkı.
buluşak, -ğı [bul-uş-ak] {ağız} is. Buluşma yeri. [DS]
buluşat, [buluş + Ar. -ât (buluşa: t) is. B uluş­
lar.
BUL
buluşatlı, [buluşat-lı] {ağız} sf. Buluş yeteneğine sa­
hip olan; akıllı. [DS]
buluşma, [bul-uş-ma] is. 1. Buluşm ak eylemi. 2. A y­
nı görüş veya duyguya varma. 0 buluşma nokta­
sı, as. Bir birliğin muharebe esnasında sorumluluk
alanının bittiği, diğer birliğin sorumluluğunun baş­
ladığı ye r.|| buluşma yeri, Buluşm ak üzere karar­
laştırılan yer.
buluşmak, [bul-mak > bul-uş-m ak işteş, f. [-
ur] 1 . Önceden kararlaştırılmış bir yerde bir araya
gelmek; birbirini bulmak. {eT} (aym) [Gabain] [DLT]
2. Uzun bir ayrılıktan sonra birbirini görmek, birbi­
rine kavuşmak. 3. Aynı görüşe varmak; aynı duy­
guyu paylaşmak. 4. (Yol, kanal vb. için) bir yerde,
bir noktada kesişmek. 5. {eAT} Karşılaşmak; rast­
laşmak.
buluşturma, [bul-uş-tur-ma] is. Buluşturm ak eylemi,
buluşturmak, [bul-uş-tur-mak] g ç l.f. [-ur] 1. B irbi­
rini görmek, bulm ak isteyen kişilerin bir araya
gelmesini sağlamak. 2. Bir araya getirmek. 3. (G e­
rekli olan para için) zorlukla sağlamak.
buluşuk, -ğu [bur-uş-uk > bul-uş-uk {OsT} sf.
Buruşuk.
buluşulma, [bul-uş-ul-ma] is. Buluşulm ak eylemi,
buluşulmak, [bul-uş-ul-mak] edil, f [-ur] Buluşmak
eylemi yapılmak,
bulut, [eT. bü (buhar) > bü-l-ıt > bülut] is. 1. Hava­
nın üst katlarında, katı veya sıvı su damlacıklarının
meydana getirdiği küme. {eT} [Gabain] [DLT] [E-
UTS] 3. Görüş alanım daraltan havada asılı her tür­
lü küme. 4. mecaz. Tehlike belirtisi ve karamsarlık
verici durum. 5. argo. sf. Çok sarhoş. 0 bulut ça­
lığı, {ağız} Sıcak ve yarı bulutlu havanın etkisi ile
yeterince gelişememiş buğday tanesi; kavruk ekin.
[DS]|| bulut geçeği, {ağız} K ısa süren yağmur. [DS]||
bulut geçkini, {ağız} K ısa süreli yağmur. [DS]|| bu­
lut gibi, 1. (Sinek, böcek vb. uçuşan hayvanlar i-
çin) yoğun, çok. 2. argo. Çok sarhoş.|| bulut ke­
silmek, Çok sarhoş olmak. || buluttan nem kap­
mak, Çok alınganlık etmek; olur olmaz şeylere bir
anlam vererek şüphelenmek.|| bulutunu vermek,
argo. Çok sarhoş olmak.|| bulut vurgunu, {ağız}
Sıcakların etkisi ile zamanından önce sararmış e-
kin. [DS]
bulutlandırm ak, [bulut-la-n-dır-mak] gçl. f. [-ır]
Bulutlanm asına yol açmak; bulutlu hâle getirmek,
bulutlanma, [bulut-la-n-ma] is. Bulutlanmak eylemi,
bulutlanmak, [bulut-la-n-mak] gçsz. f. [-ır] 1. Bu­
lutla kaplanmak, örtülmek. 2 . mecaz. İyi göreme­
mek.
bulutlu, [bulut-lu] sf. 1. Bulutla kaplanm ış olan. 2.
(Zihin için) bulanık, karışık. 3. Açık seçik görüle­
meyen. 4. (M ücevher için) saydamlığı eşit dağı­
lımda olmayan.
BUL
bulutluluk, -ğu [bulut-lu-luk] is. meteo. G ökyüzü­
nün sıfır ile sekiz oranlı derece arasında değişen
bulutla kaplı olma durumu,
bulutsu, [bulut-su] sf. 1. Buluta benzeyen; bulutu
andıran. 2. is. gök b. fız. Uzaydaki düşük yoğunluk­
ta toz ve gaz karışım ından meydana gelen kütle;
nebülöz. S bulutsu kümesi, B ir yere yığılm ış olan
çok sayıda bulutsudan meydana gelen küme.
bulutsuz, [bulut-suz] sf. (Gökyüzü için) hiç bulut
bulunm ayan, açık,
bulvar, [Fr. boullevard] (-1- ince söylenir) is. Şehir
içi ulaşımı sağlayan etrafı ağaçlı geniş yol.
b um 1, [bum (yans.)] is. Güçlü ve derin bir gürültüyü
yansıtan kök. [Zülfıkar]
bum 2, [Çoç. d. bum] {ağız} is. Su. [DS]
bum 3, [İng. boom] is. 1. Bir malı piyasaya sürmek
için girişilen büyük reklam faaliyeti. 2. Borsada
yapm acık fiyat artışı. 3. Ekonomik refah veya bir
işletmenin ani gelişimi.
bum 4, [Ar. büm p j (bu:m) {OsTj is. Baykuş, fi1
büm-i musibet, {OsT} Felaket getiren baykuş.
bum 5, [Far. büm p j (bu:m) {OsT} is. 1. Yer; yurt; ül­
ke; toprak. 2. Sürülmemiş tarla. 3. Yaradılış; huy;
tabiat.
buma, [Yun. pöma (kaypak, yassı yuvarlak taş)] is.
1. Üzüm küfesinin kapağı. 2. Tahtadan yemek tası,
bumba, [İt. bumba / boma] (bu'mba) is. dnz. 1. Yan
yelkenlerin alt kenarının bağlandığı, yük alıp ver­
m ede kullanılan hareketli kalas; dikme; seren. 2 .
Liman ağzındaki engel.
bumbar, [Far. mubâr / mum bâr / bumbar j L p J is. 1.
Küçük ve büyükbaş hayvanların kalın bağırsağı. 2.
B u bağırsağa, ciğer, soğan, pirinç ve baharat doldu­
rularak yapılan bir çeşit dolma. 3. Kapı ve pencere
aralıklarına, soğuktan korunmak için geçirilen içi
pam uk veya kıtık doldurulmuş bez şerit,
bumbarlık, -ğı [bumbar-lık] is. Bumbar yemeği
yapm ak için hazırlanan iç.
bumbulanık, [bu(m)-bu/lanık] (b u ’mbulamk) pekşt.
sf. Dibi görünm eyecek kadar bulanık; çok bulanık,
bumbur, [Yun. bumburas] {ağız} is. zool. Domuzlan
böceği; bok böceği. [DS]
bumburuş, [bu(m)-bu/ruş] (b u ’mburuş) pekşt. sf.
Ç ok kötü bir şekilde buruşmuş,
bumburuşuk, -ğu [bu(m)-bu/ruşuk] (bu ’mburuşuk)
pekşt. sf. Çok kötü bir şekilde buruşmuş,
bumbuz, [bu(m)-bu/z] (bu'mbuz) {ağız} pekşt. sf.
Ç ok soğuk; buzlu. [DS]
bume, [Far. büme «j*] (bu:me) {OsT} is. zool. Bay­
kuş.
bumehen, [Far. bümehen j^»^] (bıı. mehen) {OsT} is.
1. Y er sarsıntısı; deprem. 2. Koyun bağırsağı.
İ M I R M il . »93
bumehin, [Far. bumehın (bu:mehi:n) {OsT} is.
-*• bumehen.
bumerang, [Avust. yer. d. > İng. boomerang] is. A-
vustralya yerlilerinin kullandığı, fırlatıldığında geri
dönüp gelen, kıvrık bir daldan yapılmış özel b ir av
silahı.
bum hen, [Far. bümhen (bu:mhen) {OsT} is. -►
bumehen.
bumlama, [bum-la-ma] is. Bum lam ak işi.
bumlamak, [bum (yans.) > bum-la-mak] gçsz. f. [-r]
Otomobil lastiklerinin kusurlu takılması, ya da yol
şartlarından dolayı güm leyerek patlaması,
bumruk, -ğu [bur-mak > bur-m uk > bumruk] {ağızj
is. Çimdik. [DS]
bum uz, [eT. mun / bun > bun-uz > bumuz] {ağız} is.
1. Üzüntü; keder. 2. sf. Utangaç. 3. Sefil. [DS]
bum uzlanm ak, [bumuz-la-n-mak] {ağız} g ç sz.f. [-ır]
Kederlenmek; üzülmek. [DS]
bumuzlu, [bumuz-lu] {ağız} is. Kederli; üzüntülü.
[DS]
b u n 1, [Çin. pen / Sansk. bün /Far bun] {eT} is. 1.
Asıl. [Üç İtigsizler] 2. Zemin, yer; esas; temel;
[EUTS] [Gabain]
bun2, [eT. mün / mun / mın > mun > bun] is. 1.
Sıkıntı, gam, kasavet. 2. Şiddetli ihtiyaç; zaruret. 3.
Bela; musibet.
bun3, [Far. bıın o jJ (bu:n) {OsTj sf. 1. Kolay. 2. is.
Dip. 3. Nihayet; son. 4. Temizlenm iş koyun bağır­
sağı. 5. anat. Döl yolu; rahim,
buna, [eT. bu-n-ğâ / buna > bu-n-a] zm. “Bu” işaret
zamirinin yaklaşma (yönelme) hâli. S buna bina­
en, {OsT} (Belirtilen, sözü edilen) şeye dayanarak.||
buna mebni, {OsT} (Belirtilen, sözü edilen) şeye
dayanarak.\\ buna değdi, buna değmedi diyerek,
Önceden beğenmediği şeyleri sonradan çeşitli ne­
denlerle seçm ek zorunda kalarak.\\ buna mukabil,
(Belirtilen şeye) karşılık olarak.
bunak, -ğı [eT. mün > bun > bun (sıkıntı) > bun-a-
mak > bun-a-k] sf. 1. (Kişi için) bunamış olan;
ateh. 2. is. Bunamış kimse; matuh,
bunakça, [bunak-ça] sf. 1. Bunağa benzer, biraz bu­
nak. 2. (buna ’kça) zf. Bunağa yakışır şekilde,
bunaklık, -ğı [bunak-lık] is. Bunak olm a durumu,
bunalgın, [bıın-al-mak > bun-al-gın] {ağız} s f (Hava
için) sıkıntılı ve sıcak. [DS]
bunalık, -ğı [bunal-mak > bunal-ık] {ağız} sf. 1. Bu­
nalm ış durumda olan. 2. (Hava için) sıcak ve sıkın­
tı veren. [DS]
bunalım , [bunal-mak > bunal-ım] is. 1. Yolunda gi­
den bir süreçte ani olarak beliren aykırılık; bunluk;
sıkıntı; kriz; buhran. 2. Tehlike doğurabilecek de­
recedeki gerginlik. 3. tıp. B ir hastalıkta görülen ani
ve olum suz gelişme. 4. tıp. Üst karın bölgesinde
 BUN
sıkıntı ile beliren ve solunum güçlüğü doğuran bir bunbur, [Yun. bumburas => bunbur {eATj is.
genel rahatsızlık. 5. Toplumun büyük ölçüde satın
Domuzlan böceği; bok böceği,
alma gücünün düşmesi, çalışm a gücünün azalması
bunburiya, [Yun. boumbulia (art)] {ağızj is. K ele­
gibi sebeplerle ortaya çıkan ekonomik sıkıntı. 6.
bek. [DS]
psikol. İnsanın içinde bulunduğu problem ler» bir
bunca, [eT. bu-nça (bu zamirinin eşitlik hali) > bun­
çözüm ve çıkar yol bulam am ası sonucunda içine
düştüğü iç sıkıntısı ve ruhsal gerginlik, fi1 bunalım ca 4 ^j] (b u ’nca) sf. 1. (Çokluk anlatırken) bu ka­
geçirmek, Herhangi bir sebeple ortaya çıkan bu­ dar; bu denli; birçok. 2. Oldukça çok ve büyük
nalımı yaşamak.\\ bunalıma düşmek, psikol. R uhî miktarda; epeyce. 3. Böyle; böylesi. {eATj (aym) ö
sıkıntı ve gerginlik içine girmek. buncadan berü, {eAT} Şu kadar zamandır; bu ka­
bunalımlı, [bun-al-ım-lı] sf. 1. Ruhsal gerginlik ve­ dar zam andan beri.|.| bunca dürlü, {eATj B u kadar;
recek sorun ve sıkıntı içinde bulunan. 2. (Dönem çeşit çeşit; türlü türlü.
vb. için) tehlikeli boyutlara ulaşan gerilimli. 3. Bu­ buncacık, -ğı [bunca-cık] (buncacık) sf. 1. Bu kadar
nalım meydana getiren, az. 2. Bu kadar küçük. 3. Çok az. 4. (Sevgi ifadesi
bunalış, [bun-al-ış] is. Bunalm ak durumu veya biçi­ olarak) küçük çocuk,
mi. buncağız, [bu-n-cuğaz > bu-n-cağız y j- y ] {eAT} zf.
bunalma, [bun-al-ma] is. Bunalm ak eylemi, Bu kadar.
bunalmak, [eT. mun / bun (sıkıntı) > bun-al-mak] buncağız, [eT. bu-n-cuğaz > bu-n-cağız] (bu ncağız)
dönşl. f. [-ır] 1. Soluk alıp verm ekte güçlük çek­ is. 1. "Bu zavallıcık” anlamında acıma duygusu
mek. 2. psikol. İç sıkıntısına düşmek; çok tedirgin ifade eder. 2. {ağızj sf. Küçük; az; hafif; kısa. [DS]
olmak. 3. Para sıkıntısı çekmek; darda kalmak; {a- buncak, -ğı [bu-n-cak J l i ^ ] {eATj {ağız} zf. Bu
ğızj (aym). [DS] 4. {ağızj Usanmak; yorulmak. [DS]
kadar. [DS]
bunalsalık, -ğı [bunal-sa-lık] /ağızj is. Sıkıntı; darlık.
![DS] buncalar, [bu-n-ca-lar ) ,{eAT} zm. Birçokları;
bunaltı, [bun-al-tı] is. Ortalıkta belirli bir sebep birçok kimse,
yokken duyulan gelip geçici iç sıkıntısı ve kaygı; buncaz, [bu-n-cağız > buncâz] (bunca;z) {ağız} zf.
bunalma. Bu kadarcık; bu kadar az. [DS]
bunaltıcı, [bun-al-t-ıcı] sf. 1. Soluk alıp vermeyi buncılayın, [eT. mu-n-çülaym > bm-n-cilaym y
güçleştirici; boğucu. 2. Tedirginliğe sebep olacak il {eATj zf. Bunun gibi; böyle.
yoğun bir baskı oluşturan; sıkıcı.
buncukmak, [bun-cuk-mak] {ağızj gçsz. f. [-ur]
bunaltüma, [bun-al-t-ıl-ma] is. Bunaltılmak eylemi,
Sabrı tükenmek; bunalmak; sıkılmak. [DS]
bunaltılmak, [bun-al-t-ıl-mak] edil. f. [-ır] Bunalt­
bunça, [bu + ançâ / munçâ] .{eTj zf. Bu kadar; bunca;
mak eylemi yapılmak; bunalm asına sebep olun­
:bu kadar (çok). [Tekin] [ETY]
mak.
bunçıilayu, [bunçâ + u-lâ-yu] {eT} zf. -*• munçulayu.
bunaltma, [bun-al-t-ma] is. Bunaltmak eylemi,
bunaltmak, [bun-al-t-mak] g ç l . f [-ır] 1. Birinin so­ bunda, [bu-n-da »jjj / ojjy \ zm. 1. “Bu” işaret zam i­
luk almasını güçleştirmek. 2. Aşırı derecede sıkıl­ rinin kalm a (bulunma) durumu. 2. {eATj zf. Buraya.
m asına sebep olmak. 3. Para sıkıntısına düşmesine 3. {eAT} Burada. S bunda bir iş var, ‘‘.Şimdi an­
sebep olmak. lamadığım ve bilemediğim bir neden olduğunu sa ­
bunama, [bun-a-ma] is. 1. Bunalm ak işi. 2. tıp. Has­ nıyorum ” anlamında kullanılır.
talık, darbe gibi dış veya yaşlılık, beyin dam arları­ bundak, [bu-n-ın + dek > bundak jJ^] ‘{eAT} zf. Bu
nın tıkanması gibi iç sebeplerle zihnî bağıntının kadar; böyle.
kopması; ateh,
bundalıgumuz, [bu-n-da-lığ-umuz ° - ^ ] {eATj
bunamak, [eT. bun (sıkıntı) > bun-a-mak] g ç s z . f [-
zf. Burada bulunuşumuz; bulunduğumuz,
r] [-n(u)-yor] 1. Çeşitli sebeplere bağlı olarak mu­
hakeme, hatırlam a gibi bir takım zihinsel faaliyet­ bundalık, -ğı [bunda-lık {eATj is. Burada o-
lerle konuşm a ve hareket gibi bedenî yetenekleri luş; burada olma,
zayıflamak; ateh getirmek. 2. {ağızj (Kız için) ev­ bundan, [bu-n-dan jJJj;] zm. 1. “Bü” işaret zam iri­
lenme çağı geçmek. [DS] 3. {ağızj (Yiyecek vb.
nin çıkm a durumu. 2. {eAT} zf. Buradan. S bundan
için) kokmak; bozulmak. [DS] 4. {ağızj Olduğu
akdem, {OsTj Daha önce; bundan önce.|| bundan
yerde durmak .[DS] başka, D aha ayrı olarak. || bundan böyle, (Sözü
bunar, [eT. bıfiar] {ağızj is. Pmar. [DS] edilen) şeyden ve zamandan sonra; ilerde.|] bun­
bunayış, '[bun-a-y^ış] is. Bunama eylemi veya biçi­ dan dolayı, Onun için; bu sebeple.|| Bundan iyisi
mi. can sağlığı. D aha iyisi bulunmaz, olmaz.\\ bundan
BUN
naşi, {OsT} Onun için; bu sebeple.|| b u n d a n öte,
{eAT} Bundan fazla. || b u n d a n ö tü rii, Onun için; bu
sebeple. || b u n d a n sonra, (Sözü edilen) şey ve za­
mandan sonra.
b u n d ıra m a k , [? bundır-a-mak] {eAT} g ç sz.f. [-r] Şı­
marmak; buldukça bunamak,
b u n d u k ', -ğu [Ar. bunduk / bunduka (küçük yuvar­
lak nesne) jJ - 4] {OsT} is. 1. Tüfek kurşunu. 2. Eski­
den kullanılan bir tür mermiyi atan fitilli tüfek; fi­
linta. S b u n d u k serpm ek , Eskiden s a f tutarak
ateş edildiği zam anlarda birinci sıradakiler ateş
ettikten sonra yere çökerek silahlarını doldururken
onları korum ak için ikinci sıradakilerin, onlar da
aym şekilde silah doldururken bir arkadakilerin
ateş etmesi.
b u n d u k 2, -ğu [Yun. pontikon (Karadeniz cevizi) >
Far. bunduk 0 ^-4] {Os T} is. 1. Fındık. 2. Fındık bü­
yüklüğünde tane. 3. Ateşli silahlardan atılan taş ya
da mermi. 4. {eAT} sf. Fındık büyüklüğünde. S
b u n d u k şikesten, {OsT} 1. Fındık kırmak. 2. Öpü­
cük vermek.|| b u n d u k taşı, {eAT} Fiske ile atılabi­
len küçük taş.
bu n d u k çe, [Far. bunduk-çe ^ J - h ] {OsT} is. Küçük
mermi; kurşun,
b u n d u k ç u , [bunduk-çu] is. tar. İm paratorluk döne­
minde top, tüfek, m ancınık atan askerlere yeniçeri­
lerin verdiği ad.
b u n d u k i, [Ar. bunduk! (bunduki:) {OsT} sf. 1.
V enedik’e ilişkin. 2. is. Venedik altını,
bun d u k iy e, [Ar. bundukiyye {Os T} is. Tatar
oku.
b u n d u k m a k , [bun-duk-mak] {ağız} gçsz. f. [-ur]
Sabrı tükenmek; bunalmak; sıkılmak. [DS]
b u n d u rm a k , [bun-dur-mak] {ağız} gçl. f. [-ur] Kü­
çük görmek; azımsamak; beğenmemek. [DS]
bu n d u z, [mun-duz / bun-duz] {eT} sf. 1. Bunak. 2.
Geri zekâlı. [KB] [Clauson]
b u n g ', [bin / bing / bınk / böng / bunk / bung / bün /
büng / bünk (yans.)] is. Bir sıvının kaynar gibi ka­
barıp sönmesini, bir yerden veya kaynaktan aralıklı
olarak çıkışını anlatan kök. [Zülfıkar] bung-ul-da-
mak, bung-ul-dak.
b u n g 2, [mun > bun (buh) {eT} {eAT} {ağız} is. 1.
Acı; sıkıntı; üzüntü; dert; mutsuzluk; keder; elem;
gam kasavet; melankoli. [İKPÖy.] [Tekin] [DS] 2.
Sefalet. [İKPÖy.] [Gabain] 3. Eksiklik; yokluk; şid­
detli ihtiyaç; zaruret. [Tekin] [ETY] ö b u n a! {eT}
N e dert; ne acı.|| b u n a u ğ ram ak , {eAT} Sıkıntıya
düşmek; bunalmak.\\ bun gün, {eAT} Sıkıntılı gün;
kara gün. || b u n u n a b u rm a k , {ağız} Fırsattan y a ­
rarlanarak daraltmak; sıkıntıya sokmak. [DS]||
b u n u n a busm ak, {ağız} Olmayacak bir şeyi ya p ­
O lM H lfffSO M .698
tırm ak için sıkıştırmak. [DS]|| b u n y iri, {eAT} Sıkın­
tı veren y e r ve zaman.
b u n g a, [bu-n-ğa > buna aSÖ] (buna) {eAT} zf. 1. B u­
raya. 2. Buna,
bung ad ın çıg , [bun-ad-m-çığ / mun-ad-ın-çığ] (buna-
dınçığ) {eT} sf. Bunalm ış; kafası karışmış; zihni
bulanmış. [Clauson] S m u n ad ın çıg uluğ ış küdüg,
{eT} Olağanüstü büyük bir girişim.
b u n g ad m a k , [bun-ad-mak / bun-ad-mak] (buhad-
mak) {eT} gçsz. f. [-ur] Bunalmak; sıkılmak; keder­
lenmek; m üteessir olmak. [ETY]
b u n g a d tu rm a k , [bun-ad-tur-mak] {eT} gçl. f. [-ur]
-*■ mungadturmak.
b u n g a lm a k , [bun-al-mak] (bunalmak) {ağız} gçsz. f .
[-ır] -*■ bunalmak. [DS]
bungalov, [Hint, bangla (B engal’le ilgili) > İng.
bungalow] is. 1. H indistan’da tek katlı ve tahtadan
yapılmış verandalarla çevrili ev tipine verilen ad. 2.
Tek katlı ahşaptan yapılm a basit barınak,
bungalsılık, [bun-al-sı-lık öU IS 'jJ {eAT} is. Bunaltı;
sıkışık durum,
b u n g am ak , [büge-mek > bun-a-mak] (bunamak)
{eAT} g ç l . f [-r] Engellemek,
b u n g an , [*bun-ğâtı / mun-ğân] (bunğa;n) sf. Geveze;
boşboğaz. [DLT]
b u n g a r, [bung (yans.) > bun-ar £ (bunar) {eAT} is.
Pınar; çeşme; kaynak,
b u n g a tm a k , [bun-a-mak > bun-a-t-mak] (bunatmak)
{eT} g çsz.f. [-ur] Bunalmak; sıkılmak. [ETY]
b u n g d aş, [bun-daş (buhdaş) {eAT} is. Dert
ortağı.
b u n g g ak , [*bun-ğa-k / muyğa-k] (buhgak) {eT} is.
Dişi geyik.
b u n g k a rm a k , [bun-ka-r-mak / mun-ka-r-mak] {eT}
-*■ mungkarmak.
b u n g la n m ak , [bun-la-n-mak ji^SL] gçsz. f. [-ır] 1.
{eATj Bunalmak. 2. {ağız} (Doğumu yakın olan ka­
dm için) hastalanmak. [DS]
bu n g lu , [bun-lu j&yj] (bunlu) {eAT} sf. Bunalmış
hâlde; sıkıntılı; mustarip. S b u n lu gelm ek, {eAT}
Sıkıntı, keder, kaygı gelmek; bunalmak.|| b u n lu
olm ak, {eAT} Sıkıntı çeker olmak; bunalmak.
bunglug, [bun-luğ] (buhluğ) {eT} sf. Bunlu; sıkıntılı;
dertli; kederli. [DLT]
bungsız, [bun-sız / bun-sız / mun-sız] (buhsız) {eT}
zf. 1. Eksiksiz. [ETY] 2. Fazlasıyla; pek çok, bol
bol; kesretle; mebzulen. [ETY] 3. Esirgemeden.
[ETY] 4. Serbestçe; korkusuzca: [Tekin] 5. sf. Dert­
siz; kaygısız; sıkıntısız. [ETY]
b u n g u k m a k , [mun-uk-mak > bun-uk-mak] (buhuk-
mak) {eT} dönşl. f. [-ur] Bunalmak; sıkıntıya düş­
mek. [DLT]
ÛTDKEÎl H E UMU • 699
bungul, [bung (yans.) > bung-ul] is. Bir sıvının kay­
nar gibi kabarıp sönmesini, bulunduğu yerden ara­
lıklı çıkışını anlatan yansımalı gövde. S bungul
bungul, {ağız} (Suyun akışı için) bol ve sesli ola­
rak; çağıl çağıl. [DS]
bunguldak, -ğı [bung (yans.) > bung-ul-dak] {ağız} is.
Bıngıldak. [DS]
bungun, [eT. bun > bun-ğun] (bungun) {eAT} {ağız}
sf. 1. (İnsan için) bunalmış durumda; sıkıntılı; çok
sıkılmış; bunalmış; şaşkın; kederli; üzüntülü. 2.
(Hava için) boğucu; bunaltıcı; nemli sıcak. 3. Yok­
luk içinde olan; darlık çeken. [DS]
bungunlamak, [bun-gun-la-mak] {ağız} gçsz. f. [-r]
[-l(u)-yor] Bunalmak. [DS]
bungunluk, -ğu [bun-gun-luk] {ağız} is. 1. (Hava
için) sıkıntılı ve sıcak; boğucu. 2. Geçim sıkıntısı;
darlık. 3. Baygınlık. [DS]
bungusuz, [bun-u-suz] (bunusuz) {eT} sf. Dertsiz; sı­
kıntısız. [ETY]
bunguz, [eT. m üngüz / büğüz ? > bunguz] {ağız} is.
Kereste ya da ağaç üzerinde kesilm iş dalların bı­
raktığı iz; budak izi. [DS]
bum, [bu-n-ı] {eT} zm. İşaret zamiri "bu"nun yükle­
me hâli; bunu. [Tekin] [ETY]
bunk, [bin / bmg / bınk / böng / bunk / bung / bün /
büng / bünk (yans.)] is. Bir sıvının kaynar gibi ka­
barıp sönmesini, bir yerden veya kaynaktan aralıklı
olarak çıkışım anlatan kök. [Zülfıkar] bunk bunk,
bunk bunk bungümek. S bunk bunk bungiimek,
{ağız} (Kaynak için) yerden kabararak çıkmak;
kaynamak. [DS]
bunker, [İng. bunker / bonker] is. as. Sığınak,
bunlarıngla, [bu-n-lar-m+ile -US'J iy ] (bunlarınla)
{eAT} zf. Bunlar ile; bunlarla,
bunlarungla, [bu-n-lar-un+ile *S5jky] (bunlarunla)
{eAT} zf. Bunlar ile; bunlarla,
bunlaşmak, [bun-la-ş-mak] {eAT} dönşl. f . [-ur] Te­
dirgin olmak.
bunlu, [eT. bun > bun-lu] sf. 1. (Kişi için) bun içinde
bulunan; bunalan. 2. (Hava, olay vb. için) bun veri­
ci; bunaltıcı.
bunluk, -ğu [bun-luk] is. 1. Bunalım; sıkıntı; buhran.
2. psikol. Bunama ve ağır zihinsel hastalık sırasın­
da rastlanan ruhsal şaşkınlık durumu,
bunmak, [eT. bun-mak] {ağız} gçl. f. [-ar] 1. Be­
ğenmemek; küçümsemek. 2. A z bulmak; azımsa­
mak. 3. {eT} dönşl. f. Zihinsel karm aşaya düşmek;
bunamak; zırvalamak. [DS]
bunsukmak, [bun-suk-mak] {ağız} gçsz. f. [-ur] Bu­
nalmak. [DS]
bunsuramak, [bun-sıra-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-
r(u)-yor] 1. Beğenmemek; küçümsemek. 2. Az
bulmak; azımsamak. [DS]
bunsuz, [bu > bu-n-suz] {eAT} sf. Bu olmadan.
BUR
bunta, [bu >bu-n-ta] {eTj zm. 1. İşaret zamiri
"bu"nun bulunma hâli; bunda. [ETY] [Tekin] 2. İşa­
ret zamiri "bu"nun yönelme hâli; buraya. [Tekin]
[ETY]
buntag, [bu+antağ / muntağ ?] {eT} zf. Bunun gibi;
buna benzer.
bunteg, [bu-n-ı+teg] {eT} zf. Böyle; bunun gibi; böy­
lesi. [ETY]
bunturmak, [bun > *buntur-mak / mun-tur-mak]
{eT} g ç l . f [-ur] Çıldırtmak; delirtmek. [Clauson]
buntutmak, [bun+tut-mak? / bun-ut-mak] {eT} gçl. f
[-ar] (Uyku için) kaçırtmak. [ETY]
bunu, [bu > bu-n-u] zm. Bu, işaret zamirinin belirtme
durumu.
bunuk, [bun-mak > *bun-uk / mun-uk] {eTj sf. K afa­
sı karışmış; zihni bulanmış,
bunun, [bu > bu-n-un] zm. Bu işaret zamirinin tam ­
layan durumu, fi1 bunun burası, “Anlayabileceğin
kadarıyla, senin anlayacağın" anlamında kullanı­
lır. || bununla birlikte, 1. Bunun yanında; bir de;
böyle olduğu halde. 2. Böyle olduğuna aldırmaya­
rak.
bupbu, [bub (yans.) + bu (yans.)] {ağız} is. Çavuşkuşu;
ibibik. [DS]
bu r1, [Ar. bür jy ] (bu;r) {OsT} is. 1. Dünya ve ah­
rette yararsız kimse. 2. Ekime elverişli olmayan
tarla. S bur ve hınziyân, (Kişi için) hiçbir işe ya ­
ramayan; kötü.
bur2, [Far. bür jy ] (bu.r) {OsT} sf. 1. Fıstık yeşili;
fıstıki yeşil. 2. is. Kızıla çalar at; doru at. 3. zool.
Sülün.
bura, [bu + (a)ra > bu-ra] (b u ’ra) is. 1. Bu yer. 2.
{eAT} zf. B uraya.S buradayım diye bağırmak,
(Aranan bir nesne) göze çarpacak bir yerde bu­
lunmak.
buracıkta, [bura-cık-ta] (b u ’racıkta) zf. Çok yakın
olarak gösterilen yerde,
burada, [bura-da] (bu ’rada) zm. Bu yerde,
buradan, [bura-dan] (bu ’radan) zm. Bu yerden,
burağan, [bur-mak > bur-ağan] si. ve sf. 1. Kısa
süren fakat çok şiddetli esen, yerdeki pek çok şeyi
kaldırıp savuran rüzgâr; hortum.
Burak, [Ar. burâk jl^ ] {OsT} öz. is. Hz. M uham ­
m ed’in M iraç’a çıkarken bindiği, özellikleri bizce
bilinmeyen bir binek atı. fi1 Burâk-ı Cem, Süley­
man peygam berin uçan tahtını taşıyan rüzgâr.
burak, [Ar. burâk j '^ ] {OsT} is. Boraks.
burakmak, [bu-ra-k-mak] {eAT} {ağız} gçl. f. [-ur]
Bırakmak. [DS]
buralar, [bu + (a)ra-lar > bura-lar] is. Bu yerler,
buralı, [bu + (a)ra-lı > bura-lı] (b u ’ralı) sf. (Kişi
için) bu yerin halkından olan; bu mem leketli olan;
bu yerli.
BUR
burahk, -ğı [bura-lık] {ağız} is. Bura; bu yer; burası.
[DS]
buram, [eT. bur-m ak (kokmak, tütmek) > bur-am] sf.
Burun veya gözde dayanılmaz bir etki bırakan. S
buram buram, (Duman, koku gibi havada yayılan
nesnelerle ter için) çok fa zla ve gür bir şekilde.
bur amaç, [bur-a-maç] {ağız} is. Yol dönemeci. [DS]
buran1, [Ar. buhran] {ağız} sf. Geçim sıkıntısı; dar­
lık. [DS]
buran2, [Moğ. boruğan / borağan] {ağız} is. Gök
gürültüsü, şimşek ve rüzgâr ile başlayan kısa süreli
şiddetli yağmur. [DS]
buranca, [buran-ca] {ağız} is. bot. Aslanağzıgillerden
sığırkuyruğuna benzer bir yaban otu, (Verbascum
trap sus). [DS]
burancine, [İt. bronzina] {ağız} is. dnz. M akara orta
deliğinin etrafındaki maden oluk. [Tietze] [DS]
buranç, [bur-anç] {eT} is. Koku; havasızlık; sıkıntı.
[EUTS] [Gabain]
burani, [Far. bürânî ^ j y ] (bu:ra:ni:) {OsT} is. Is­
panak, pirinç ve yoğurt ile yapılan bir sebze yem e­
ği; borana.
burantı, [? burantı] {ağız} sf. Eski; yıpranmış. [DS]
burası, [bura > bura-s-ı] (bu ’rası) zm. Bu yer; bura,
burbag, [burba-mak > burba-ğ / yurbağ] {eT} is. İşi
uzatma; işi yarma bırakma; savsaklama, sürünce­
mede bırakma. [DLT]
burbalmak, [burba-mak > burba-l-mak] {eT} gçsz. f.
[-ur] Karışmak. [DLT]
burbamak, [burba-mak / buybamak / yubalm ak / yu-
bam ak / yubanmak] {eT} gçsz. f. [-r] İşi savsakla­
mak; işin üzerine düşmemek. [DLT]
burbaşmak, [burba-mak > burba-ş-mak] {eTj gçsz. f.
[-ur] Karışmak. [DLT]
burbatmak, [burba-t-mak / yap yup kılmak / yubat-
m ak / yubılamak / yuplamak] {eT} gçl. f. [-ur] K a­
rıştırmak; geciktirmek. [DLT]
burbur, [Ar. burbür (burbu.r) {OsT} is. Bulgur,
burburlanm ak, [burbur-la-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-
ır] Gürültü çıkarmak. [DS]
burç1, [Sansk. marica / m anca > e T burç / murc
(biber) ^ j y / ç j ] {eAT} {ağız} is. 1. Taze dal; filiz;
sürgün; tomurcuk. 2. Ökse otu. [DS]
burç2, [Ar. burç {OsT} is. -* burç2. S burc-i âbî,
{OsT} Sulu burç (Yengeç, Akrep, Balık).|| burc-i â-
teşî, {OsTj A teşli burç (Koç, Aslan, Yay).\\ burc-i
âzerî, {OsT} Ateşli burç.|| burc-i bâdî, {OsT} H ava­
lı burç (İkizler, Terazi).\\ burc-i eşref-ahter mîzân,
{OsT} Uğurlu yıldızlardan oluşan Terazi burcu. ||
burc-i Delfîn, {OsT} gök. b. Yunus.\\ burc-i evliya,
{OsT} Bağdat şehri.|| burc-i hüşe, {OsT} 1. Aslan
burcu. 2. B aşak burcu.|| burc-i süreyyâ, (OsT)
mec. Güzelin ağzı.|| burc’ül-esed, {OsT} gök b. A s­
lan takımyıldızı.
DlüMIiiIffSİİM.700
burca, [eT. bu-r-mak (kokmak) > bur-ca] {eAT} sf.
(Koku için) taze filiz ya da çiçek kadar hoş; burcu.
fi1 burca burca, {eAT} {ağız} (Koku için) güzel;
burcu burcu. [DS]
burcalam ak, [burca-la-mak {eAT} g ç sz.f. [-
r] Buram buram tüterek etrafa koku yaymak,
burcas, [Ar. burcâs y] (burca:s) {OsT} is. N işan­
gâh; hedef.
burcu1, [eT. buğur > bür > bur-cu] {ağız} is. Dört beş
yaşındaki erkek deve. [DS]
burcu2, [eT. bu-r-mak (kokmak) > bur-cu] is. Güzel
koku. 0 burcu burcu, (Koku için) güzel güzel, p e k
güzel; {17. yy.} (aym).
burcum a1, [bur-cu-ma] is. Burcum ak eylemi.
burcum a2, [Ar. burcum a y \ {OsT} is. 1. Parmak
boğumu. 2. Parm ak eklem lerinin sivrilikleri,
burcum ak, [bur-cu-mak] gçsz. f. [-r] Güzel koku
yaymak.
burç1, [Sansk. marica (biber) > eT. burç / murc] is.
1. Taze dal; filiz; tomurcuk. 2. Ahlat ve çam ağaç­
larında yetişen, tohum larının yapışkanından yarar­
lanarak kuşlara ökse kurulan asalak bitki; ökse otu.
burç2, -cu [Ar. burç] is. 1. Kale duvarlarının en
stratejik noktasında yapılan yüksek, yuvarlak veya
dört köşe kule. 2. gö k b. Güneşin, gök küre üzerin­
de yıl boyunca izlediği yörüngede yaklaşık 30°Tik
yay veya önünden geçmiş gibi göründüğü, güneş
sistemine ait on iki takım yıldızdan her biri. 3.
{ağız} Kayalık, sarp yamaç. [DS] S burçlar kuşa­
ğı, gök b. G ök küresinde tutulma çemberinin geçti­
ğ i ve üzerinde on iki burcun y e r aldığı kuşak.
burç3, -cu [bur-mak > bur-ç] {ağız} is. Karın ağrısı.
[DS]
burçak, -ğı [eT. bur-m ak > bur-çak] is. 1. Ter tanele­
ri. {eT} (aynı) [DLT] 2. {eT} Tane. [DLT] 3. bot.
Hayvan yemi olarak kullanılan mercimeğe benzer
bir yıllık otsu bitki, (Vicia ervilia) ve taneleri. {eT}
(aym) [Gabain] 4. Bezelye. {eT} (aym) [EUTS]
burçaklanm ak, [burçak-la-n-mak] {eT} g ç sz.f. [-ur]
1. Terlemek. 2. Tane tane akmak. 3. Tane tane ol­
mak. [DLT]
burçalak, -ğı [burç-ala-k] {ağız} is. 1. Burçak. 2. Ze­
hirli bir ot. [DS]
burçalık, -ğı [burç > burç-al-ık ?] {ağız} is. Yer
elması biçiminde siyah kabuklu bir bitki. [DS]
burçınturmak, [bur-çın-tır-mak] {eT} gçl. f. [-ur]
Eziyet vermek; incitmek. [EUTS] [Gabain]
burçin, [bur-çin / bor-çin] {ağız} is. 1. Dişi geyik.
[DS] 2. {eT} Dişi ördek. [Nevâyî]
burçmak, [burç-mak] {ağız} gçsz. f. [-ur] Burkul­
mak; acımak. [DS]
burçuklam ak, [burç-uk-la-mak] {ağızj g ç sz.f. [-r] [-
l(u)-yor] Konuğu ağırlam akta sıkıntı çekmek; ik­
ram da zorlanmak. [DS]
u m u B B C t s o m u »701
b u rç u k lu , [pürçük-lü > burçuk-lu] {ağız} is. Havuç.
[DS]
b u rç u k tu rm a k , [burç-uk-tur-mak {eAT}
g ç l .f [-ur] Sıkıştırmak; taciz etmek,
b u r ç u l m a k , [burç-ul-mak] {ağız} gçsz. f. [-ur] ■*
burçuklamak. [DS]
b u r d a , [Ar. bürde] is. -*• bürde.
b u r d u r m a , [bur-dur-ma] is. Burdurm ak eylemi,
b u r d u r m a k , [bur-dur-mak] gçl. f. [-ur] 1. Burulm a­
sını sağlamak. 2. gçsz. Dudaklarını büzm ek suretiy­
le dargınlığını ve küskünlüğünü belli etmek; yüzü­
nü ekşitmek.
burduz, [Yun. paradeisos / Far. faliz / pâlîz > bor-
duz] {eT} is. Bahçe; bostan. [DLT]
bu’re, [Ar. bu’re ojj;] {OsT} is. 1. Çukur. 2. Çölde çu­
kur açılarak yapılan ocak,
bure, [Far. büre (bu:re) {OsT} is. 1. Kuyumcula­
rın kullandığı tuza benzer madde. 2. Bitkisel şeker,
burg, [İng. burg] is. İngiliz krallığında, bağım sız bir
siyasi ve İdarî birim oluşturan topluluğun yaşadığı
tahkim edilmiş yer.
burga, [? burga] {ağız} is. 1. İnce ve etkili keklik
sesi. 2. Kekeme, peltek vb. şekilde değişik ses. [DS]
burgaç, [bur-mak > bur-ğac '-c-jjJ {OsT} is. Bük­
lüm; kıvrım.
burgacan, [bur-ga-mak > bur-ga-can] {ağız} is. 1.
Soba borusunun anahtarı. 2. Dikenli bir ot. [DS]
burgaç, [bur-mak > bur-ğaç is. 1. Suyun yan­
dan bir engele çarpması sonucu dibe doğru akarken
meydana getirdiği dönme hareketi; anafor; girdap.
{OsT} (aym) 2. Bükülmüş; büklüm. {eAT} (aym) 3.
Eğri büğrü; kıvrılmış; kıvrık; dolaşık. {OsT} (aynı)
4. fız. Akışkan taneciklerin b ir eksen etrafında
dönme hareketi yaparak akması. 5. mim. B ir halat
gibi kendi ekseni etrafında burularak ilerleyen yapı
elemanı. 6. {ağız} Husyeleri burularak kısırlaştırıl­
mış koç, teke. [DS] 7. {ağız} Yol dönemeci. [DS] 8.
{ağız} Ucu çatallı, m eyve koparm aya yarayan değ­
nek; çevgen. [DS] 9. {ağız} Balta ile yarılamayan,
dokuları çapraşık odun. [DS] 10. {ağız} Taranmış ve
eğrilmek üzere burularak toparlanm ış yün demeti.
[DS]11. {ağız} İp gibi bükülerek büyüyen ağaç; sa­
rılgan bitki. [DS] 12. {ağız} Eklem yerlerindeki ke­
mikler. [DS] 13. Odunları arabada tutm ak üzere
yükün üzerine bağlandıktan sonra bir sopa ile çev­
rilerek sıkıştırmaya yarayan düzenek. 14. {ağız}
Çimdik. [DS] 15. {ağız} Vida; vidalı şey. [DS] 16.
{ağız} Burgu. [DS] 17. {ağız} Çeşme musluğu; açılıp
kapanabilen çeşm e oluğu. [DS] 18. {ağız} Hortum;
rüzgâr çevrintisi. [DS] 19. {ağız} Burm a altm bile­
zik. [DS] 20. {ağız} sf. Dolaşık; çapraşık; eğri büğrü.
[DS]
BUR
burgaçlamak, [bur-gaç-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-
l(u)-yor] 1. Burgaç yapmak. 2. Bükülm emiş pam uk
ve yün liflerini düzeltmek için bükmek. [DS]
burgaçlanm ak, [bur-gaç-la-n-mak] dönşl. f. [-ır]
(İp, tel vb. için) kıvrık hâle gelmek,
burgaçlık, -ğı [bur-gaç-lık] {ağız} is. Burgaç olm a
durumu. [DS] S burgaçlık etm ek, {ağız} Aykırı
davranmak; yan çizmek. [DS]
burgada, [İt. purgada (inç)] (b u ’rgada) is. dnz. -*
burgata.
burgalaç, -cı [burga-l-mak > burgal-aç / burga-
1+ağaç] {ağız} is. İp eğirirken kola takılan yün yu­
mağı. [DS] S burgalaç yapmak, {ağız} Arabadaki
yükü sıkıştırm ak için bağlanan ipe bir sopa yardım ı
ile gerginlik vermek. [DS]
burgalam ak, [bur-ga-la-mak] {ağız} g ç l . f [-r] [-l(ı)-
yor] 1. Araştırmak; karıştırmak. 2. Kıvırmak; bük­
mek. 3. Kuşkulanmak; şüphe etmek. [DS]
burgalaşlamak, [bur-ga-la-ş-la-mak] {ağız} g çsz.f. [-
r] [-l(ı)-yor] 1. İşi kötüye vardırmak. 2. İşe engel
olmak. [DS]
burgalaşmak, [bur-ga-la-ş-mak] {ağız} işteş f. [-ır]
1. Karışmak; dolaşmak; burulmak. 2. (Gövde ve
organlar için) kıvrılmak. [DS]
burgalıç, -cı [bur-ga-l-aç / burga-l+ağaç] {ağız} is.
Çadır iplerini gerginleştirmeye yarayan ağaç çu­
buk. [DS]
burgam, [burga-mak > burga-m] {ağız} is. Kıvrım;
kıvrılma. [DS] S burgam burgam, {ağız} Kıvrım
kıvrım. [DS]
burgamaç, [burga-mak > burga-maç] {ağız} is. 1.
Kasırga. 2. Girdap. [DS]
burgan, [bur-gan] {ağız} is. Mengene sapı. [DS]
burgaş, [bur-mak > bur-ğac > burgaş Jii-j j J {OsT} is.
Büklüm; kıvrım,
burgaşık, -ğı [burga-ş-mak > burğa-ş-ık i-jjJ
{OsT} {ağız} sf. 1. Bükülmüş; kıvrılmış; bükük; k ıv ­
rık. 2. Karışık; dolambaçlı. 3. Dönemeçli yol. [DS]
burgaşış, [burğa-ş-ış j j J {OsT} is. Bükülmek ey­
lemi ve biçimi; bükülüş; kıvrılış,
burgaşlamak, [bur-gaç-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-
l(u)-yor] İplik yığınım yıkandıktan sonra bükerek
sıkıp toplamak. [DS]
burgaşm ak, [bur-ğa-ş-mak {OsT} {ağız}
dönşl. f. [-ır] 1. Bükülmek; kıvrılmak; burulmak. 2.
Karışmak; dolaşmak. [DS]
burgaştırmak, [burga-ş-tır-mak] {ağız} gçl. f. [-ır]
Karıştırmak; karm a karışık etmek. [DS]
burgata, [İt. (Vend.) burgada] (b u ’rgata) is. 1. dnz.
H alat kalınlığını çevresel olarak belirten 2.54
cm ’lik birim; inç; parmak. 2. {ağız} B ir tür halat.
[DS]
burgaz, [Yun. purgos] is. 1. Kale; hisar. 2. Küçük şe­
hir.
BUR
burgazan, [burga+ Far. -zen (yapan) / burga-m ak >
burgar-m ak > burgaz-an] {ağız} sf. Ortalığı karıştı­
ran. [DS]
burgazanlık, -ğı [burgazan-lık] {ağız} is. Fitnecilik;
ortalık karıştırma; laf taşıma; fesatlık; dalavereci­
lik. [DS]
burgeç, [bur-gaç / bur-geç] {ağız} is. Su çevrintisi.
[DS]
burgeşik, -ği [bur-ga-ş-ık] {ağız} sf. Bükümlü. [DS]
burgraf, [Aim. burg (kale) + graf (kont)] is. Kutsal
Roma-Germen im paratorluğunda kralı temsil eden
b ir şehrin kumandanı.
burgu1, [bör-ğü > bur-ğû y -jy ] {eT} {eAT} is. Boru;
trompet. [Gabain] [EUTS]
burgu2, [bur-mak (çevirmek) > bur-gu s^jy] is. 1.
Çevirerek delik açmaya yarar alet; matkap. 2. Şişe
mantarı çıkarmaya yarar alet; tirbuşon. 3. Yeri de­
lerek aşağılara inebilmeyi sağlayan alet; sonda. 4. burhan, [Ar. bürhân olay] (burha:n) {OsT} is. 1. De­
Telli sazlarda, telleri germeye yarar mandal. 5.
spor. Alttaki güreşçinin kolunu kapıp göğüs ve kol­
la sıkıştırmak suretiyle onu tuş etmeye yönelik gü­
reş oyunu. 6. {OsT} Bir işkence aracı. 7. {ağız} A r­
tezyen kuyusu. [DS] 8. {ağız} Diş ağrısı. [DS] 9.
{ağız} İshal; dizanteri. [DS] 10. {ağız} Kurt derisi.
[DS] 11. {ağız} Musluk. [DS] S burgu gibi, 1. E tki­
siyle rahatsız eden düşünce. 2. Etkisi ile oyuk mey­
dana getiren şey. || burgu makarna, Burgu gibi
kendi etrafında kıvrım lar halinde üretilmiş makar­
na.
burgucu, [bur-gu-cu] is. 1. Burgu yapan veya satan
kimse. 2. Burgu ile delik açan kimse. 3. Tersane­
lerde gemi pervanelerini onaran kimse,
burguculuk, -ğu [burgu-cu-luk] is. Burgu işçiliği,
burguç, [bur-guç] {ağız} is. 1. Su çevrintisi; anafor. burıg, [bür-mak > bur-ığ] {eT} sf. Pis kokulu; kok­
2. sf. Kabaran; köpüren. [DS]
burguçlam ak, [bur-gaç-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [- burış, [bu-r-ış] {eT} is. Deride ve elbisede görülen
l(u)-yor] B ir şeyi sıkmak için etrafına sarılan ipe kırışıklık. [DLT]
geçirilen bir sopayı çevirmek. [DS]
burguçm ak, [bur-gaç-mak] {ağız} gçsz. f. [-ur] Yo­
rulmak. [DS]
burguk, -ğu [burk-mak > burk-uk] {ağız} is. 1. Sof­
raya dökülen ekmek kırıntısı. 2. Bulgur. [DS].
burgul, [burk-mak > burk-ul > burgul] {ağız} is. burinata, [İt. bolinetta] (b u ri’nata) is. dnz. Pruva
Bulgur. [DS]
burgulaç, -cı [burk-mak > burk-ul-aç / burkul-u+a- buriya, [Far. büriyâ
ğaç] {ağızj is. 1. Bir şeyi kaldırm akta kullanılan
kalın halat ya da ipten yapılma araç. 2. Odun yüklü
arabanın yükünü sıkıştırmakta kullanılan halat veya
zinciri bükmeye yarayan ağaç. [DS]
burgulam a, [burgu-la-ma] is. Burgulamak işi.
burgulam ak, [burgu-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(u)-yor■]
1. Bir nesnede veya yerde burgu ile delik açmak. 2.
Sondaj yapmak,
burgulanm a, [burgu-la-n-ma] is. Burgulanmak eyle­
mi.
OIİİMIÜMî S ö M . ^
burgulanm ak, [burgu-la-n-mak] ed il.f. [-ır] 1. Bur­
gu ile delinmek. 2. dönşl. f. [-ır] Burgu sahibi ol­
mak.
burgulu, [burgu-lu] sf. 1. Burgusu olan. 2. Burgulan­
mış olan.
burgun, [bur-mak > bur-gun] {ağız} is. 1. İshal; di­
zanteri. 2. Su çevrintisi; anafor. [DS]
burgusuz, [burgu-suz] sf. 1. Burgusu olmayan. 2.
Burgulanm amış olan,
burgutm ak, [burk-mak > burk-ut-mak] {ağız} gçl. f.
[-ur] -* burkutmak. [DS]
burha, [Ar. burha {OsT} is. İyi cins bir devenin
dişisi.
Burhan, [Sansk. budha / Çin. fu + T. han (kağan) >
burhan / burkan] {eT} is. 1. Buda. [EUTS] 2. Put;
Buda heykelleri. [DLT] 3. Yaratan; hâlik; ilah; tan­
rı. [EUTS] 4. Şaman. [EUTS]
lil; kanıt. 2. man. Belgit, ö burhân-ı innî, {OsT}
Tümevarım.\\ burhan-ı kat’î, {OsT} B ir meselenin
doğruluğunu en sağlam biçimde ispatlayan kanıt.\\
burhân-ı limnî, {OsT} Tümdengelim.\\ burhân-ı
M esîh, {OsT} Hz. İsa (as) ’ın mucizesi. || burhân-ı
mîzânî, {OsT} M antığa uygun kanıt.|| burhân-ı
râcî, {OsT} B ir meselenin ispatı.\\ burhân-ı
sttllemî, {OsT} Sonsuzluk kavramı tartışılırken ka­
dem eli kanıt.|| burhân-ı tezâyüf, {OsT} Sonsuzluk
kavramı tartışılırken ileri sürülen karşılıklı ilinti
kanıtı.|| burhân-ı türsî, {OsT} Uzayın sonluluğunu
ispat için kullanılan teorem.
burhani, [Ar. bürhânı (burha.ni:) {OsT} sf.
Açıklayan; ispat eden; kanıt olan,
muş. [DLT] [Clauson]
burina, [İt. boline] (buri ’na) is. dnz. Direkteki yatay
serenlere açılan dört köşe yelkenleri geri doğru ge­
ren iplerin bağlandıkları köşelere yakın olarak bu­
lunan ve yelkeni çevreleyen halatın üzerindeki üç­
gen sapanlara bağlanan ip.
direğinin en alttaki yatay serenine açılan yelken,
(bu:riya:) {OsT} is. Hasır.
S buriyâ-bâf, {OsT} H asır dokuyan.
burjuva, [Aim. burg (şehir) > Fr. bourgeois] is. 1.
Orta Çağ A vrupa’sında özel im tiyazlarla donatıl­
mış şehirli sınıf. 2. Orta sınıftan olan kimse; kent
soylusu. 3. sf. Kentsoylu,
burjuvalık, -ğı [burjuva-lık] is. 1. K ent soylu olma
durumu. 2. K entsoylunun niteliği,
burjuvazi, [Aim. burg (şehir) > Fr. bourgeoisie] is.
1. Orta çağ A vrupa’sında, halk ile soylular arasın­
(KOKUIİİR SÖEbOli • 703
daki sınıfın durum u ve niteliği; kentsoyluluk. 2.
Hayatını el emeği ile kazanm ayan, mülkiyetin ge­
tirdiği ranttan geçinen sınıf; kentsoylular. 3. Kapi­
talizmde üretim araçlarım elinde tutan sosyal sınıf,
burka, -a’ı [Ar. burka' y \ {OsT} is. 1. Eskiden ka­
dınların yüzlerine örttükleri tül; peçe; yaşmak. 2.
Kabe’nin örtüsü. 3. Yedinci kat felek. S burka-
fiken, {OsT} Peçe açan.|| burka-i esrar, {OsT} Giz
perdesi.
burkac, [bur-mak > bur-kac {OsT} is. B ük­
lüm; kıvrım.
burkaçlamak, [bur-kaç-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-
l(ı)-yor] 1. Burgaç haline getirmek. 2. Dokunacak
ipliği, ıslattıktan sonra güçlü bir şekilde sıkarak
öylece bırakmak. [DS]
burkalamak, [burka-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(ı)-
yor] 1. Bir şeyi iki yana bükmek. 2. Söylediğini,
yaptığını inkâr etmek ya da değiştirmeye çalışmak.
[DS]
burkamak, [burk-a-mak {eAT} gçl. f. [-r]
Bükmek; kıvırmak.
Burkan, [Sansk. budha / Çin. fu + T. han (kağan) >
burhan / burkan] {eT} is. 1. Buda. [İKPÖy.] [Üç İtig­
sizler] 2. Put; Buda heykeli,
burkanak, -ğı [bur-k-anak] {ağız} is. Kağnı ya da
araba üzerine sarılan yükü bağlayan ip ya da zinciri
sıkıştırmakta kullanılan sopa. [DS]
burkaş1, [bur-ğaç / bur-ğaş / bur-kaç / bur-kaş] {eAT}
is. -*■ burgaç.
burkaş2, [? burkaş] {ağız} sf. 1. İnatçı; aksi. 2. D ü­
zensiz; kılıksız; beceriksiz. [DS]
burkaşdırmak, [burka-mak > burka-ş-tır-m ak /
burgaç-tır-mak] {eAT} gçl. f. [-ur] Bükülm üş, kıv­
rılmış hâle getirmek; bükmek; kıvırmak,
burkaşık, -ğı [bur-ğa-ş-ık / bur-ka-ş-ık] {eAT} sf. -*■
burgaşık.
Burkat, [Sansk. budha / Çin. fu + T. han (Icağan) >
burhan / burkan > burkat] is. 1. Buda heykelleri;
put. 2. İçinde put bulunan tapmak,
burkatlık, -ğı [burkat-lık] is. İçinde tanrı heykelleri
bulunan tapınak,
burkaz, [bur-k-az / Yun. pyrgos ?] {ağız} is. Su ve
çay kenarlarına ağaçlardan yapılan set. [DS]
burkazanlık, -ğı [burgazan-lık] {ağız} is. Fitnecilik;
ortalık karıştırma; la f taşıma; fesatlık; dalavereci­
lik. [DS]
burkeşmek, [bur-ga-ş-mak] {ağız} dönşl. f. [-ir]
(Hayvan için) bağlı olduğu kazık etrafında, ayak ya
da boynuna ipini dolaştırarak boğulm a durumuna
düşmek. [DS]
burkhan, [Sansk. budha / Çin. fu + T. han (kağan) >
burkan / burhan] is. B uda heykelleri.
BUR
burkı, [*burk-mak > burk-ı / burk-ığ] (burkv.) {eT}
sf. 1. (Yüz için) ekşi. 2. Kırışık; buruşuk. [EUTS]
[DLT] [Clauson]
burkıg, [*burk-mak > burk-ığ] {eT} sf. (Deri ve de­
riye benzer şeylerde oluşan) kırışık; buruşuk,
burkırak, [burkî > burkı-rak] {eT} sf. Buruk; ekşi;
ekşimtırak. [EUTS]
burkıtmak, [*burk-mak > burk! > burk-ı-t-mak] {eT}
gçl. f. [-ur] Yüz buruşturmak; suratını ekşitmek.
[DLT]
burkma, [bur-k-ma] is. Burkmak eylemi,
burkmak, [bur-k-mak gçl. f. [-ar] 1. Burarak
çevirmek; bükmek; kıvırmak. {OsT} (aynı) 2. B u­
rulmuş hale getirmek. 3. gçsz. f. İncinmek. 4. {ağız}
Burkulmak. [DS]
burku, [bur-ğu / bör-ğüy > burku] {eT} is. Trompet;
boru. [EUTS]
burkucu, [burk-mak > burk-ucu] sf. Burkma işini
yapan; burkan,
burkug, [burk-uğ] {eT} is. Deride ve elbisede görü­
len kırışıklık. [DLT]
burkuk, -ğu [burk-mak > burk-uk] {ağız} sf. 1. (A-
yak, kol vb. eklemleri için) burkulmuş. 2. (Hayvan
için) husyesi burularak kısırlaştırılan. [DS]
burkulm a, [bur-k-ul-ma] is. 1. Burkulm ak eylemi. 2.
Kasların, kol ve bacakların şiddetli bir şekilde yana
bükülmesi. 3. tıp. Ani bükülme sonucu eklemlerde
m eydana gelen ağrılı rahatsızlık,
burkulm ak, [burk-ul-mak] edil. f. [-ur] 1. Bir şey
veya kimse üzerinde burkm ak eylemi uygulanmak.
2. B ir organın kendi eklemi üzerinde ani bir şekilde
dönmesi. 3. mecaz. Üzülmek; kırılmak; neşesini yi­
tirmek.
burkuluş, [burk-ul-uş] is. Burkulmak eylemi veya
biçimi.
burkun, [burk-mak > burk-un o f y ] {OsT} sf. Bükük;
bükülmüş. S burkun burkun, {OsTj Bükük bükük;
kıvır kıvır.
burkuntu, [burk-untu] {ağız} is. 1. Şiddetli rüzgâr;
fırtına; hortum. 2. Sancılı mide bulantısı. 3. Yol dö­
nemeci. [DS]
burkurmak, [*burk-mak > burk-T > burku-r-mak]
{eT} g çsz.f. [-ur] 1. Buruşmak; büzülmek. [DLT] 2.
Homurdanmak; genizden ses çıkarmak. [DLT]
burkuşm ak, [burk-uş-mak] {ağız} gçsz. f. [-ur] 1.
Dolaşmak; karışmak; burulmak. 2. (Organlar için)
kıvrılmak; bükülmek. 3. Burkulmak. [DS]
burkutmak, [burk-ut-mak] {ağız} gçl. f. [-ur] B ur­
kulm asına sebep olmak. [DS]
burlagan, [bur-(u)l-ğan > burla-ğan .y Jjy] {OsT} is.
Su çevrintisi; girdap,
hurlanmak, [bur-(u)l-an-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır]
Dolanmak; dolaşmak. [DS]

b n rlesk . [Fr. burlesque] is. Komikliğe dayanan «'debî
'eser.
bü'rlöta, [İt. bürloto] '{bu ’f löta) is. dnz. B:i r tfflr ateş
ğetnisi.
burma, ![bur-ma is. 1. Burmak eylemi. 2. {OsT}
{âğız} Telleri buı'ulâ'rak yapılan bilezik. [D'S] 3.
{ağız} Ç eşm e musluğu. [DS] 4. (Erkek hayvanı) kı-
sltl&ştırmâ, iğdiş ettfle; eneme. {OsT} {aym) 5. İğdiş
'edilmiş hayvan. 6. Keserek besi suyunun akmaması
için, bir etal üzerinde gereğinden çök yaîprâk "veya
Meyve olüşüinünü önlemek 'amacıyla dalın büküle-
>rek kurutulması. 7. mim. U rgan biçiminde silme ya
‘ela 'sututa. 8. Burgulu ‘çivi, Vi'dâ. 9 . ’{ağız} Bğirilmek
’ü 2efe kabaca bükffiita yâplrrliş yün. '[DS] 10. {ağız}
Çeşme 'ölüğü. |I)S] 11. {âğız} Ayakta kurumasını
sağlamak Îçift yâ'ş ağaç kabuğunu soyma. [DS] 12.
■{ağız} Kolçak. (Ds] 13'. {ağız} Yaşken büftilârak fco-
nıtulan ot. [DS] 14. {tığız} Üzüm küfelerinin ağzına
örülerek konulan saz. [DS] 15. {ağız} Yonca ve ot
demeti. [DS] 14. {ağız} A raba ve kağnılarda yükün
dökülmesini önlemek için bağlanan ip y a da zi'nci-
H n bükülerek gerilmesini sağlayan ağaç sopa. [DS]
17. {âğız} M inare merdiveni gibi dolanarak
yüksel inen yer. (DS] 18. {ağız} K ıvrtla kıvrıla çıka!n
dumaıı. [D'S] İ9 . {âğız} Sim it ya da 'oM betazer hal­
ka ekfriek. [DS] 20. Şalvar büzgüsü. 21. sf. Burula­
rak yapılmış; kıvrılmış, i? burma bezek, mim. B u­
rulmuş hciltita benzer süs unsuru.|J burma börek,
{âğız} Burülarak yapılan bir ‘tür ‘börek. (DS]|| bür-
tiıa biikmek. {ağız} Yonca, çayır-gibi Otları yaşken
‘bükerek kurutup-kışa hazırlamak. [DS]|| burma ot,
{âğız} Kışın hayranlara yedirilmek iizere burularak
‘kurutulmuş ’ot. (DS]|| 'burma saç, {OsT} Kıvrık 'saç:||
fetorfna sadef, {eAT} {OsT} Kdbiılilü süm üklü böcdk;
!tmihre.\\ burma sarık, tar. Başlık üzerine, uzunca
1V lr Hütbdhtteh yuVdrlük ölür cık stirilüh ‘bir tür sdrik.
burtnac, [bûr-mac {Ö st} is. Ü cü çdflgdl ‘ğfbi
eğri demir.
burmak , \kT. biir-mek > lb ür-tnak gçl. f. ipür]
İ. *B;î r şeyi keiMi 'ekseni etrafında döndürerek bük-
'fiiek; sarmak. {eT} {eAt} '(âyni) [KB] -2. {eAT} {ttğiz}
'Çövirfflek; yöneltmek. ![DS] 3. (Yiyecek) Ağızda
'ekşi Ve kekre 'fâit bırâfâhak. 4. !(M ide Veya 'bağırsak
'için) ‘şiMetiIi ;kğrimak; safhörnak. -'{ekt} ‘(âyki) -5.
mecaz. Üzüritü, sıkftitı Vermek. 6. '(îg^iş edilecek
hayvan için) erbezİerini işe varamaz hale getirmek
için deriyi kesm eden sıkıştırmak suretiyle kısırlaş­
tırm a işleırii uygulamak. 7. {ağız} Darılnı&k. [DS| 8.
{ağız} Kıskanmak. [DS] & burum burum, (Karın,
m ide vb. içiH) çdk'burulmak; Çök'sdhcimak.
burmak2, '[bü (koku) > bt'ir-tiıakj (bırrm ak) -{eT}
gçsz. f [-ur] 1. Kökü saçmak. [Gabain] [EUTS] [KB]
•2*. ;(Güzel) kokmak. [KjB] 3. Büğüsü yiiksdlttıek;
buğulanm ak. [Dİ.T] 4. gçl. f Kokutmak. [EUTS]
fıiM iü iıiîm ı. ,4
burmalı. j burma-I'ı | sf. 1. Burması olan. 2-. Burulmuş
otan. 3. B urularak oluşturulmuş gibi görünen. 4.
Bıımıalarla sM etım iş. S burmalı çeşm e, {ağız}
Musluklu çeşfne. [DS]|| burm alı marul, {ağız} Gö­
bekli marul. [DS]
burnaç, (bürün-âç] (burna:ç) {eT} is. Güğüm'; ibrik.
(EUTS]
buîrtaarftâk, (burun > bum -a-m ak & J] {eAT} g ç l.f. [-
r] Uç yapmak; ıiç koymak,
b u rn a z , [burun > burun-az [EREN] {OsT} {ağız}
s f B urun kemiği yüksek olan; iri ve uzun burunlu;
büyük burunlu. (DS]
btlrtiu s, (Lat. birrus > Ar. burtıus] {OsT} is. 1. Yün­
den dokunmuş, köşelerinden kol geçecek kadar
açıklık ve üstünde başı örtm ek için bir başlığı bu­
lunan 'bir çeşit gocuk. 2. B ir çeşit kadın yeldirmesi.
bui*s, (Fr. bourse] ‘is. Bâzı ‘k urum ya da devlet tara­
fımdan öğrenim göreıi veya araştırma yapan kişiye
m asrafları karşılığı olarak verilen para,
b u rsalı, (bursa-h?] {ağız} sf. Atik; çevik. [DS]
bursalık, -ğı [pus-a-lık / bürsa-hk ?] {ağız} is. Kapalı;
bulutlu. | DS]
bur'sariıak, |bür-sa-m ak] {âğız} 'gçl. f [-r] [-s(u)-yor]
Beğenmem ek; küçük görmek: az bulmak. [DS]
bürsang, (Çita, fo-seng] {eT} is. 1. Küme; takım; gü-
ruh; topluluk; cemaat. [EUTS] 2. Rahipler toplulu­
ğu. [EUTS]
burslan, | burs lan i 'is. zoöl. Rösfu benekli, genellikle
geceleri avlanan yırtıcı, etçil ve memeli b ir vahşî
hayvan; bebür denilen hayvan; pars; panter; leopar,
(Panthera pardusj. {eT} ‘(-aytıı) '[©LT]
burslu, |bıırs-lu j sf. Burs alan, bursu olan,
bûreong, -[ÇÖı. ‘büt-settğ] {et} is. R ahipler deriıeği.
IfEUTS]
burssuz, |burs-suz| sf. BüTs almayan. !b ürsü ‘olma­
yan.
bursung, [Çin. but-seng] {eT} is. 1. Küme; takım;
'gürüh; topluluk; cemaat. [EUTSi] 2. Rahipler derne­
ği. [ELTS]
bürştık, -ğu [bur-üşJük] {ağız} sf. !K ötü. [DS]
burt, |b u rt| {et} is. K âbus; karabasan. !DLT|
burta, [buna] {et} is. A ltın kirıntılârı. :[DLT]
burtag, [Moğ. börtâg] {eT} ‘is. Bozuk, taşlı, engebeli.
dar vol. '[Nevâyî]
burtalamak, [burta-la-mak] {eT} 'gçl- ./• l- r j Altın
kırıntıları veya varak yapıştırmak. ![DLT]
burtalannıak. [burta-la-n-mak] {et} edil. f. [-ur]
Âltitı kırıkları veya varak ile süslenmek. [DLT]
biırtarık, fbur-(ü)t-ar-ık &.yjj>] {Öst} (Yüz için) asık
ve ekşi.
biırtar^m ak, [bur-(u)t-mak > burt-ar-mak ^ y y ]
{eAt} {Öst} {âğız} gçl. f. [-ır] İ . (Yüz içiiı) 'bürüş-
turıriâk; surat asmak. 2. g ç s z . f Buruşmak. [DS]
ÖlÜKîît TÜBKCE S İ M • 705
burtaş, [bur+taş ?] {ağızj is. Kapı altlarına konulan
geniş ve sağlam taş. [DS]
burtaşık, -ğı [bur-ta-ş-ık] {ağızj sf. Dürülmüş, büzü­
lüp tortop olmuş. [DS]
burtınmak, [burt-mak > burt-un-mak] {eATj gçsz. f.
[-ur] Buruşmak,
burtlak, -ğı [burt-lak] is. 1. Domuz yavrusu. 2. {ağızj
Taşlık, çalılık yer. [DS]
burtmak, [bur-mak > bur-(u)t-mak] {ağızj gçl. f. [-
ur] 1. Dürüp devşirmek; bükmek; toplamak. 2.
{eATj Surat asmak. [DS]
burtuk, -ğu [bur(u)t-mak > burt-uk 3 y j y ] {OsTj sf.
1. (Yüz için) asık; ekşi. 2. (Kaş için) çatık,
burtulmak, [burt-ul-mak] {ağızj edil. f. [-ur] Dürül­
mek; bükülmek; tortop olmak. [DS]
burtun, [İt. bertone] {OsTj is. 1. Kalyon sınıfından
bir tür büyük savaş gemisi. 2. /ağızj Y ük gemisi.
[DS]
burtuşmak, [burt-mak > burt-uş-mak {OsTj
dönşl. f. [-ur] Buruşmak.
buru1, [bur-mak > bur-u] {ağızj is. 1. Halı tezgâhla­
rında arışları sıkıştırmakta kullanılan bir metre ka­
dar sopa. 2. Elli dirhem ağırlığındaki pam uk ipliği
çilesi. [DS]
buru2, [bur-mak > bur-u is. 1. Sancı; ağrı. {eATj
{OsTj (aynı) 2. Doğum sancısı. {eATj {OsTj (aynı) 3.
{ağızj Eziyet. [DS]® buru tutmak, {eATj (Gebe
kadın için) doğum sancısı gelmek.
buruc, [Ar. burç (kale) > bürüc is. -*• büruc. S
Buruc Suresi, K ur 'an-ı Kerim ’in 85. suresinin adı.
burucu, [bur-mak > bur-ucu] {ağızj is. 1. Burmak i-
şini yapan. 2. Tosun ve boğaların husyelerini bura­
rak eneyen kimse. [DS]
buruculuk, -ğu [bur-ucu-luk] is. Burucunun yaptığı
iş; tosun ve boğaları burarak eneme işi.
buruç, -cu [eT. murc > buruç / burç] {ağızj is. 1.
Ökse otu. 2. M eyvesiz bitkilerin ilkbaharda verdik­
leri tohum a benzer meyve. 3. M eyve kurusu. [DS]
fi1 buruç gibi, {ağızj İri ve yakışıklı. [DS]
buruk, -ğu [bur-mak > bur-uk] sf. 1. Burulmuş olan.
2. Tadı ekşi ve kekremsi olan. 3. Gücenmiş; kırgın;
alıngan. 4. {ağız} Eğri basan; aksak; topal. [DS] 5.
{ağızj Eğri; çarpık. [DS] 6. {ağız} Kambur. [DS] 7.
{ağız} Düzgün konuşamayan; dili dönmeyen. [DS]
8. {ağızj Aksi; ters; inatçı. [DS] 9. {ağız} Cimri. [DS]
10. {ağızj İşi yavaş yapan; ağır kanlı; ağır canlı;
beceriksiz. [DS] 11. is. Dokuları burulmuş olarak
büyüyen ağacın kerestesi. 12. Kısırlaştırılmış hay­
van. 13. {ağızj Husyesiz erkek. [DS] 14. {ağızj Da­
lında kurumuş incir. [DS] 15. {ağızj Tatsız su. [DS]
burukça, [buruk-ça] sf. 1. Tadı biraz buruk olan. 2.
Biraz gücenmiş olan,
buruklaşma, [buruk-la-ş-ma] is. Buruklaşmak eyle­
mi.
BUR
buruklaşmak, [buruk-la-ş-mak] gçsz. f. [-ıı] Buruk
durum a gelmek,
burukluk, -ğu [buruk-luk] is. 1. Buruk olma duru­
mu, kekrelik. 2. Kırgınlık; güceniklik; alınganlık.
3. {ağızj İshal; amel. [DS]
burulgan, [bur-ul-mak > burul-ğan {ağızj is.
I. Su çevrintisi; girdap. {OsTj (aynı) 2. Hortum; rüz­
gâr çevrintisi. 3. sf. (El, kol vb. için) burulmuş.
[DS]
burulma, [buı-ul-ma] is. Burulm ak eylemi,
burulmak, [bur-mak > bur-ul-mak / j i j j J edil,
f. [-.ur] 1. Ekseni etrafında döndürülmek; çevril­
mek; bükülmek. {OsTj (aym) 2. {eATj {ağızj dönşl. f.
Dönmek; eğilmek. [DS] 3. {ağızj mecaz. Birine kı­
rılmak; küskünlük göstermek; alınmak; gücenmek;
tedirgin olmak. [DS] 4. (Mide ve bağırsak için) ağ­
rımak; sancımak. 5. Ekşimek,
burulu, [burul-mak > burul-u] sf. Burulmuş, bükül­
müş olan.
burum 1, [bur-mak > bur-um] {ağızj is. 1. Burmak ey­
lemi ve sonucu. 2. Eğrilmek üzere tem izlenip sa­
rılmış yün yumağı. [DS] S burum burgaç, {ağızj
Çapraşık; karmakarışık. [DS]
burum2, [bü (buhar) > bür-mak] {ağız} is. Güzel ko­
ku; güzel kokma. 0 burum burum, {ağız} Buram
buram. [DS]
burumak, [bur-mak > bur-u-mak] {eATj g ç l . f [-ur]
(Yüz için) asmak; kaşlarını çatmak.
burun1, [bir+ön > burun] {eTj sf. Önce; ileri; öncele­
ri; evvel; evvelleri. [EUTS] [Yüknekî] [KB]
burun2, -rnu [eT. bür-mak (kokmak) > bur-un] is. 1.
Solunum aygıtının en üst kısmını teşkil eden, üst
dudakla alın arasında yer alan, yüzün en çıkıntılı
kısmı, aynı zamanda koku alm a organı. {eT} (aynı)
[EUTS] [Gabain] 2. {eT} (Hayvan için) hortum.
[EUTS] [Gabain] 3. {eTj Öne doğru çıkıntı yapan
yer. [DLT] 4. Bazı şeylerin sivri ve ön tarafı. 5. Ka­
raların denize doğru olan uzantıları. 6. Dağların
veya tepelerin ovalara ya da düzlüklere doğru alça­
lan çıkıntılı uzantıları. 7. mecaz. Kibir; büyüklen­
me. 8. {ağızj Çakı ve benzeri. [DS] 9. {ağızj Pekmez
yapm ak için kaynatılan şıranın ilk suyu. [DS] 10.
/ağızj Duttan kaynatılarak elde edilen ilk şıra. [DS]
I I . {ağızj Samandan ayrılmış buğday yığını. [DS]
12. {ağız} Yün taranırken tarak dişinden ilk alınan
yün. [DS] 13. {eT} Zodyak takım yıldızlarından her
biri; burç. [KB] fi1 burna yel girmek, / eATj Gurur­
lanmak; kibirlenmek.\\ burna hırızmayı takmak,
H ayvan gibi kullanmak.|| burnı yire depilmek,
{eATj Burnu sürtülmek.\\ burnu bile kanamadan,
En küçük bir zarara uğramadan.\\ burnu büyük,
Gururlu; kendini beğenmiş.\\ burnu büyümek,
Gururlanmak. || burnu havada, Gururlu; kendim
beğenmiş.|| burnu K a f dağında, Gururlu, kendini
beğenmiş.|| (kimsenin) burnu kanamamak, Kim-
BUR
seye zarar gelmemek.\\ b u rn u kırılsın diye, Guru­
ru kırılsın, dik başlılığı gitsin diye.|| (canı) b u rn u ­
n a gelm ek, 1. Bir işte çok uğraşmaktan yorulmak.
2. D ayanacak gücü kalmamak.\\ b u rn u n a girm ek,
I. Birine çok sokulmak. 2. Tehdit etmek.\\ b u rn u n ­
d a tü tm ek , Bir şeyi veya birini çok özlemek, iste­
m ek.|| b u rn u n d a n fitil fitil getirm ek, Hakkım
gasp eden veya zarar veren birinden karşılığını ka­
tıyla çıkartmak.\\ b u rn u n d a n gelm ek. H oşa giden
güzel geçen günlerden sonra kötii sonuçlarla karşı-
laşmak.|| b u rn u n d a n kıl a ld ırm a m a k , I. Huysuz
ve gururlu olmak. 2. Kendisini eleştirtmemek.]]
b u rn u n d a n solum ak, Çok öfkelenmek.]] b u rn u n ­
d a n y ak alam ak , Egemenliği altına almak.|| b u r­
n u m sım ak, {eATj 1. Burnunu kırmak. 2. G ururum
kırmak.|| b u rn u n u çekm ek, 1. Sümüğünü genzine
doğru çekmek. 2. mecaz. Umduğunu bulamamak.\\
b u rn u n u eğm ek, {ağızj D arılm ak; gücenmek.
[DS] | b u rn u n u k ırm ak , Gururlanan bir kimseye
haddini bildirmek.\\ b u rn u n u n dibi, Çok yakın
y e r.|| b u rn u n u n dikine gitm ek, Kim seyi dinleme­
yerek dilediğini yapmak.\\ b u rn u n u n direği k ırıl­
m ak , Çok p is kokudan rahatsız olmak. || b u rn u n u n
direği sızlam ak, Çok iiziilmek; acı duvmak.\\ b u r­
n u n u n d o ğ ru su n a, {ağızj Dikine; aksine; inatla.
[DS]| b u rn u n u n d o ğ ru su n a gitm ek, K endi bildi­
ğinden, dediğinden şaşmamak.\\ b u rn u n u n kılı ..
ötm ek, Sıkıntı yüzünden çok kızgın olmak.|| b u r­
n u n u n u cu n d an ilerisini görm em ek, 1. K ıt ve
kısır düşünceli olmak; kendi düşüncesini doğru
sanmak. 2. Kendini büyük işlere uygunmuş gibi
görmek; gururlanmak.\\ b u rn u n u n ucunu göre­
m em ek, Çok sarhoş olmak.|| b u rn u n u n yeli h a r­
m a n sav u rm ak , 1. Kendini çok beğenmiş olmak. 2.
Çok öfkelenmek.\\ b u rn u n u sıksan canı çıkacak,
Çok za y ıf ve çelimsiz]] b u rn u n u sokm ak, Gerekli
gereksiz her işe karışmak.|| b u rn u n u to p ra ğ a
sü rtm ek , {ağızj Aşağılamak; küçük düşürmek.
[DS]|| b u rn u sü rtü lm ek , Hayatın güçlükleri ile
mücadele etmenin gereğini öğrenerek gururlan­
maktan vazgeçm ek zorunda kalıncık.]] b u rn u tığı,
{ağızj Burnu havada; mağrur; kazak. [DS]|| b u rn u
yel alm ak, {ağızj (At için) şahlanmak; delileşmek.
[DS]|| b u rn u yellenm ek, {ağızj Cinsel isteklerde
kendini aşırı heveslere kaptırmak. [DS]|| b u rn u
yelli, {ağızj Havalı; azgın. [DS]|| B u rn u y ere düşse
alm az, Çok gururlu bir kimse için söylenir. || b u ­
ru n atm ak, {ağızj Burun temizlemek. [DS]|j b u ru n
başı, {ağızj Sokaklardaki dönemeçler; köşeler.
[DS]|| b u ru n boğaz, {ağızj Yarı dargın. [DS]|| b u ­
ru n boku, {ağız} (Kişi için) aşağılık; iğrenç; önem­
siz. [DS]|| b u ru n boşlukları, Burnun içinde kokla­
ma ve soluk alıp vermeye yarayan boşluklar.]] b u ­
ru n b u rm a k , Beğenmemek,|| b u ru n b u ru n a , Bir­
birine çok yakın ve yü z yüze. || b u ru n b u ru n a gel­
m ek, Ansızın çok yakından karşılaşmak; karşı kar­
şıya gelm ek.|| b u ru n büyüm ek, Kibirli olmak.]]
b u ru n çalm a, {ağızj A t ve eşeğin hızlı soluması.
[DS]|| b u ru n çayı, {ağız} D emlikten bardağa ilk
konulan çay. [DS]j| b u ru n çekm ek, B ir şey elde
edememek.]] b u ru n d a k o k m ak , {eATj Burunda
tütmek; özlemek; çok arzu etmek.|| b u ru n d a tü t­
m ek, Çok istek ve özlem duymak.]] b u ru n d a n ateş
p ü sk ü rm e k , Çok öfkeli olm ak.|| b u ru n d a n d ü ş­
m ek, Tıpkısı, aynısı olmak.]] b u ru n d a n gelm ek, 1.
Yoksulluk çekmek. 2. Zorluk çekmek. || b u ru n d a n
getirm ek , Öç almak; acısını çıkarmak.]] b u ru n d a n
k an d a m lam ak , Çok sıkıntı çekmek.|| b u ru n d a n
kıl a ld ırm am ak , Kendini çok beğenmek; büyüklük
taslamak.]] b u ru n d a n ötesini görm em ek, Kendisi­
ne çok güvenmek.]] b u ru n d a n solum ak, Çok öfkeli
olmak.]] b u ru n d a n söyler gibi, Hımhımcasına.]]
b u ru n deliği, Burun boşluklarının dışarıya açılan
iki deliği.]] b u ru n d ib in d e, Çok yakında.]] b u ru n
dikine, K endi bildiğine.]] b u ru n direğ i sızlam ak,
l. Kötü koku duymak. 2. Herhangi bir acıya uğra­
mak.]] b u ru n d ü d ü g i, {eAT} Burun boşluğunun üst
kısımları; geniz. || b u ru n etm ek, {ağızj Darılmak;
gücenmek. [DS]| b u ru n gelm e, {ağız} Atın burnu­
nun kenarında olan bir hastalık. [DS]|| b u ru n k a­
b a rm a k , Burnu büyümek; kibirlenmek.]] b u ru n
k an ad ı, Burun deliğinin iki yanındaki kabarık kı­
sımlar.]] b u ru n k a p a n , {ağız} Bukalemun. [DS]||
b u ru n k ırılm a k , 1. Birinin gururunu kırmak. 2.
Baş eğdirmek, i. Kötü bir kokudan dolayı rahatsız
olmak.]] b u ru n k ırm a k , Gururunu kırmak.|| b u ru n
k ıv ırm a k , {ağız} Önem vermediğini burnunu eğe­
cek şekilde yanağım oynatarak belirtmek; horla­
mak; bir şeyi beğenmemek; küçümsemek. [DS]||
b u ru n o tu , {eATj Buruna çekilen bir tür tütün; en­
fiye.]] b u ru n perd esi, Burun boşluğunu ikiye ayı­
ran bölme.]] b u ru n sa rk m ak , D argınlık göster­
mek; küsmek.]] b u ru n sıkılm ak, Zorlu bir işe ka­
rışmak.]] b u ru n sokm ak, H iç yoktan bir işe karış­
mış olmak.]] b u ru n sonağı, {eAT} Burun deliği.||
b u ru n sü rtm ek , {eATj Birisinin hoşlanmayacağı
işi inat olsun diye yapmak.]] b u ru n şerb eti, {ağızj
Üzümün ilk alınan suyu. [DS]|[ b u ru n şişirm ek,
Burnu büyümek,]] b u ru n to m u rm a k , {eAT} Burun
kanamak. || b u ru n ucu, {ağız} coğ. B ir yarım ada ya
da dağın denize uzanan en uç tarafı. [DS]|| b u ru n
y a p m ak , Büyüklük taslamak.]] b u ru n yeli sam an
sav u rm a k , I. Çok öfkeli olmak. 2. Büyüklük tasla­
mak.]] b u ru n y ü n ü , {ağız} Taranmış, temizlenmiş
yün. [DS]
b u ru n c a , [burun-ca] {ağızj is. Tepe. [DS]
b u ru n c u k , -ğu [burun-cuk] {ağız} is. Tepe. [DS] S
b u ru n c u k kaşı, {ağız} Bir yanı engin; üstü düz te­
pe. [DS]
b u ru n ç , [bur-mak > bur-unç] {ağızj is. Ağaç veremi.
[DS]
b u ru n d a lı, [burunda-lı o j j j {OsT} is. Emzikli
tas.
P ff H W M .7 0 7
bu ru n d u g ın , [burun-duğın {eAT} zf. Önce­
den; başlangıçta,
b u ru n d u k , [burun-duk {eT} {eAT} is. Yular.
[KB]
b u ru n d u ru k , -ğu [burun-duruk Jjjjû jj)] is. 1. Atları
nallarken huysuzluk yapmam ası için dudaklarını
kıstırmaya yarayan bir tür maşa kıskaç; yavaşa. 2.
{eT} Yular; buruna geçirilen yular. [DLT] 3. {eATj
{OsT} Deveyi zapt etm ek veya yönetm ek için bur­
nuna takılan ağaç ya da geçirilen halka,
b u ru n g , [bür-mak > bur-ufi] (burun) {eT} is. Bir ok
atımı yer. [DLT]
b u rungı, [bir+ön > burung-ı] {eT} zf. Önceki; evvel­
ki. [EUTS]
b u runi, [burun + Ar. -î] (bııruni:) {OsTj sf. Kibirli,
b u ru n lam ak , [burun-lâ-mak] (burunla: mak) {eTj
gçl. f. 1. Burnu ile vurmak. [DLT] 2. {ağız} Öne
geçmek. [DS] 3. {ağızj (Civciv için) yumurtadan
çıkmadan önce kabuğunu gagası ile vurmak. [DS]
4. {ağızj Burnu ile vurmak. [DS] 5. Beğenmemek.
6. {ağızj (Hayvan için) samanı veya yemi burnu ile
itmek. [DS] 7. {ağızj Darılmak; gücenmek. [DS] 8.
{ağızj Saban demirinin ucuna demir parçası eklet­
mek. [DS]
b u ru n latm a, [burun-la-t-ma] {ağızj is. Saban demi­
rinin ucuna demir ekleterek onartma. [DS]
b u ru n latm ak , [burun-la-t-mak] {ağızj gçl. f. [-ır]
Saban demirinin ucunu onartmak. [DS]
b u ru n lu , [burun-lu jk jji] sf. 1. Herhangi bir şekilde
burnu olan (şey). 2. Çıkıntılı olan. 3. mecaz. Ken­
dini beğenmiş, onurlu; gururlu; kibirli. {eATj {ağızj
(aym) [DS] 4. /ağızj A sık suratlı; kırgın. [DS]
b u ru n lu k , -ğu, [burun-luk] is. 1. Kimi hayvanlan
zaptetmek için burunlarına geçirilen halka; burun­
sak. 2. M iğferlerdeki burun siperliği,
bu ru n lu lık , -ğı [burun-lu-lık {eATj is. Kibir;
gurur.
b u ru n sak , -ğı [burun-sak] is. 1. Isırmasına, emm esi­
ne veya otlamasına engel olm ak amacıyla hayvan­
ların burunlarına takılan bir tür torbamsı aygıt. 2.
{ağızj Hayvanların burnuna takılan ip; yularda hay­
vanın burnu üstüne gelen parça. [DS]
burunsalık, -ğı [burun-sa-lık is. 1. Sığır ve
deve cinsinden hayvanların bir şey yemesini engel­
lemek için ağız ve burunlarım kapatan bir çeşit tor­
ba. 2. Buzağıların, emm ek için annelerine yaklaş­
tıklarında, rahatsız ederek emm esine engel olacak
biçimde burunlarına takılan, ucu çivili ya da kirpi
derisinden yapılmış alet. 3. Hayvanları kolayca
zaptedebilmek için burunlarına sıkıca bağlanan ip.
4. {eATj {OsTj H ayvan başlığının burun üzerine
gelen parçası.
BUR
b u ru n su z , [burun-suz] sf. 1. Burnu olmayan; {eTj
(aym). [EUTS] 2. Hımhım,
b ııru n ta k , -ğı [eT. burun-tuk > burun-tak] {ağızj is.
Yular. [DS]
b u ru n ta lık , -ğı [burun-ta(k)-lık / burun-sa(k)-lık]
{ağızj is. Buransak; burunsalık. [DS]
b u ru n tı, [bur-mak > bur-untı] is. Girdap,
b u ru n tu , [bur-mak > bur-untu] is. Kaim bağırsakta
hissedilen burulma ve sancı,
b u ru ııtu k , [burun-tuk] {eTj is. Gem. [EUTS]
b u ru ş, [bur-uş] is. 1. Burmak eylemi ve biçimi. 2.
M eyve kurusu. 3. {ağızj Erik hoşafı. [DS] S1 b u ru ş
b u ru ş, Çok buruşmuş.
b u ru şg an , [buraş-m akJ > buruş-kan] {ağızj sf. Dö­
vüşken. [DS]
b u ru şm a, [bur-uş-ma] is. Buruşmak eylemi.
b u ru ş m a k 1, [bur-mak > bur-uş-mak gçsz. f. [-
ur] I. (Kâğıt, kumaş, deri vb. için) Düzgünlüğü
gitmek, üzerinde kırışık ve katlanm alar meydana
gelmek; kırışmak. 2. (Ağız için) ekşilik ve kekrelik
duymak. 3. {eTj (Yüz için) somurtmak; asılmak;
buruşturulmak. [DLT] ö b u ru ş b u ru ş, Çok buruş­
muş, bumburuşuk,|J b u ru ş y a rış olm ak, {OsTj Çok
buruşmak: buruş buruş olmak; sölpümek.
b u ru ş m a k 2, [bur-uş-mak] {ağızj gçsz. f. [-ur] Baş
sağlığı dilemek. [DS]
b u ru şm a k ,3 [vur-uş-mak > bur-uş-mak] {ağızj işteş.
f. [-ur] Vuruşmak; dövüşmek. [DS]
b u ru şm a z , [bur-uş-maz] s f (Kumaş için) kıvrıklık
ve kıvrımlar oluşturmayan,
b u ru ş tu rm a , [bur-uş-tur-ma] is. Buruşturmak işi.
b u ru ş tu rm a k 1, [bur-uş-tur-mak] gçl. f. [-ur] Buru­
şuk hâle getimıek.
b u ru ş tu rm a k 2, [bur-uş-tur-mak] /ağızj gçl. f. [-ur]
Karşılaştırmak. [DS]
b u ru şu k , -ğu [bur-uş-mak > buruş-uk] sf. Düzgün­
lüğü, gerginliği kalmamış; üzerinde katlar, kıvrım­
lar meydana gelmiş,
b u ru şu k lu k , -ğu [buruşuk-luk] is. 1. Buruşuk olma
durumu. 2. Buruşuk olanın niteliği. 3. Zayıflama ve
yaşlanma gibi sebeplerden deride meydana gelen
kırışıklık.
b u ru şu k su z , [buruşuk-suz] sf. Buruşuk ve kırışığı
olmayan; düz veya düzgün.
b u r u t1, [bur-ut] {ağız} sf. Akılsız. [DS]
b u ru t2, [Ar. bürüt (buru:t) {OsT} is. Bıyık.
b u ru tg a n 1, [bur-ut-gan] {ağız} sf. Somurtkan. [DS]
b u ru tg a n 2, [bur-mak > bur-ut-tan] {ağız} is. Şiddetli
fırtına, kar ve yağmur; boran. [DS]
b u ru tm a k 1, [bü (buhar) > bu-r-ut-mak] {eT} g ç l . f [-
ur] 1. Buğulandırmak. 2. K okutarak yellenmek.
{ağız} (aym) [DS] [DLT]
B UR
b u ru tm a k 2, [bur-mak > bur-ut-mak] {ağızj gçl. f. [-
ur] I. Darılmak; küsmek; somurtmak. 2. Hastalık
öncesi düşkünlük ve keyfsizlik içinde bulunmak. 3.
Topallamak; aksamak. 4. (Koç için) tos vurmadan
önce başını yana çevirmek. [DS]
b u ru tm a k 3, [bört-mek > burut-mak] {ağızj gçl. f. [-
ur] Az haşlamak; börtlemek. [DS]
b u ry u k , [buyur-mak > buy(u)r-uk > buryuk] /eTj is.
1. Kumandan; vekil; [Gabain] 2. Buyruk. [EUTS]
b u rzag , [Ar. burzağ çjji] (burzağ) {OsT( is. 1. Genç­
lik neşesi. 2. sf. (Genç için) etine dolgun.
-bus, [Far. büsiden (öpmek) > -büs (bu.s) {OsT}
son ek. Sonuna getirildiği Farsça kelimelere “öpen”
anlamı katarak birleşik sıfatlar yapan son ek.
b u s1, [büs / püs] (bu:s) {eT} {ağız} is. Sis; duman;
pus. [DS]
bus2, [bus] {ağız} is. A llah’ın ceza olsun diye verdiği
sürekli hastalık. [DS]
bus3, [bus] {ağız} is. Sürülmesi kolay, gübreli toprak.
[DS]
bus4, [Far. büsiden > büs (bu:s) {OsT} is. 1. Öp­
me; öpücük. 2. sf. Öpen, fi1 bus etm ek, Ö pmek.||
büs-gâh, {OsT} Öpülecek yer. || büs ü k e n a r, {OsT}
Öpme ve kucaklama.
b u sa k 1, -ğı [? busak] {ağız} is. Kavak. [DS]
b u sak 2, -ğı [bu+sak] {ağız} zf. Bu sefer. [DS]
b usam ak, [büs (sis) > *bus-â-mak] {eT} gçsz. f. [-r]
Büyük bir acı içinde olmak; kederlenmek. [Clauson]
busanç, [busâ-mak > busa-nç] {eT} is. Büyük üzüntü;
acı; keder; ıstırap. [ETY]
b u sa n d u rm a k , [busa-n-dur-mak] {eT} gçl. f. [-ur]
Bir kimseyi büyük bir üzüntü içine sokmak; keder­
lendirmek; üzüntü vermek; acı vermek. [Clauson]
b u san m ak , [büs (sis) > *bus-â-mak > busa-n-mak]
{eT} g ç sz .f. [-ur] 1. Üzülmek; sıkılmak; kederlen­
mek. [Gabain] [İKPÖy.] [ETY] 2. Umutsuzluğa düş­
mek; meyus olmak. [EUTS] 3. Öfkelenmek; sinir­
lenmek. [tKPÖy.]
b u sarık , [eT. büs (sis) > bus-ar-ık / pus-ar-ık] {eAT}
sf. 1. (Hava için) dumanlı; sisli. 2. is. Duman; sis.
3. Uzakta olduğu için iyi seçilemeyen bulanıklık. 4.
Serap. 5. {ağız} Sisli, tozlu, bulutlu hava. [DS]
b u sarm ak , [büs (sis) > bus-ar-mak] {eT} gçsz. f. [-
ur] Sis bastırmak; dumanlanmak; pusarmak. [DLT]
[Clauson]
b u s a t1, [Sog. bösanti / Skr. uposatha] {eT} is. Bir tür
oruç. [EUTS]
b u sa t2, -dı [Ar. bisât (halı) > busat -L-J {OsT} is. 1.
Kilimler; döşekler; minderler; keçeler. 2. {ağız}
K um aş parçası. [DS] 3. {ağız} Çocukları beşiğe sı­
kıca bağlamaya yarayan bez. [DS] 4. {ağız} Elbise.
[DS] 5. {ağızj Süs eşyası. [DS] 6. {ağız} Harp araç ve
gereci. [DS]
ü I Ü M I İ İ M t SOZLOK.
b u sb u d ala , [bu(s)+bu/dala] (bu ’sbudala) pekşt. sf.
Tamamen budala,
b u sb u lan ık , -ğı [bu(s) + bu/lan-ık] (bıı'sbulanık)
pekşt. sf. Çok bulanık.
buse, [Far. büsiden (öpmek)> büse (bu.se) {OsTj
is. 1. Öpücük; öpüş. 2. tasvf. İlahî sevgiden doğan
heyecan. 3. tasvf. Dünya zevki. S büse-câ, {OsTj
Öpecek y e r.|| büse-çîn, / OsT} Buse alan; öpücük
toplayan.|| bûse-gâh, {OsT} Öpülecek yer. || büse-
geh, {OsTj Ö pülecek yer.\\ b u se -rü b a , {OsTj Buse
toplayan; öpücük kapan.|| büse-şikesten, {OsTj
Şapır şupur öpme. \\ büse-zen, {OsT} Öpen; öpiicii.
buselik, -ği [Far. büse + T. -lik viil s f Öpecek,
öpmeye değer; öpülebilir (şey).
b u selik 1, -ği [Far. büse-lîk dU 4-,^] (bu;seli:k) {OsT}
is. miiz. Klasik Türk müziğinde, batı müziğinin m i­
nör tonalitesine denk, temel ve basit bir makam,
b u selik aşiran , [buse-lik + 'aşıran Oljyi* t-j;]
{OsTj is. müz. Klasik Türk m üziğinde buselik beşli­
si ile hicaz dörtlüsünün birleşm esinden meydana
gelmiş birleşik makam.
busende, [Far. büsiden > büsende (bu:sende)
{OsT} sf. Öpen; öpücü.
b u sg ak , [büs (sis) > bus-ğak] {eT} is. Yürek sıkıntısı.
[Gabain]
busı, [Sog. bösanti / Skr. uposatha > busı / puşı] {eT}
is. Sadaka; kurbanlık. [EUTS]
busi, [Far. büsiden > büsî (bır.si:) {OsT} is. Öp­
me; öpüş.
buside, [Far. büsiden > büsîde (bu:si:de)
{OsTj sf. Öpülmüş,
b üsid en , [Far. büsiden (bu:si:den) {OsT} Far.
f. mastarı. Öpmek,
b u sir, [Far. büşır (bu:si:r, s, kalın söylenir)
{OsTj is. bot. Sığır kuyruğu bitkisi,
busiş, [Far. büsiden > büsîş (bu:si:ş) {OsT} is.
Öpme; şapırtılı öpüş,
b u sitan , [Far. bü (koku) + sitân (bu.sita. n) is.
-*■ bustan.
b usm , [Ar. buşm {OsT} is. Serçe parmağı ile
yanındaki parm ak açıldığında arada kalan açıklık.
b u sm a k 1, [bus-mak / bös-mek] {eT} gçsz. f. [-ar] 1.
Pusmak; pusu kurmak; pusuya yatmak; gizlenmek;
saklanmak. [Yüknekî] [Nevâyî] [KB] 2. {ağız} Gizle­
nerek bir konuşmayı dinlemek. [DS]
b u sm a k 2, [büs (sis) > bus-mak] {eT} dönşl. f. [-ar] 1.
Üzülmek; sıkılmak; kederlenmek. [Gabain] [İKPÖy.]
2. Öfkelenmek. [İKPÖy.]
iM f f i somu . 709
busrulmak, [bus (sis) > *busa-mak > bus(a)-r-ul-
mak] {eTj dönşl. f [-ur] Kederlenmek. [Gabain]
bussukmak, [bus-mak > bus-uk-mak / bus(s)-uk-
mak] {eT} -*• busukmak.
bustan, [Far. bö (koku) + sitân (yer) oU-_jj] (bu:s-
ta:n) {OsTj is. 1. Güzel koku yeri; gül ve çiçek ko­
kularının olduğu yer. 2. Çiçek bahçesi; gül bahçesi.
3. Sebze bahçesi; bostan. 0 bustân-bân, {OsT}
Bahçıvan.]] bustân-efrüz, {OsT} bot. Katm erli ho­
roz ibiği.|| bustân-fürüz, {OsT} bot. K atm erli horoz
ibiği.|| bustân-pirâ, {OsT} Bahçe süsleyen.\ bus- buşak, [buş-mak (sıkıntı vermek, kederlendirmek) >
tân-serâ, {OsT} Bahçe içindeki köşk.
bustani, [Far. büstânl (bu:sta:ni:) {OsT} is.
Bahçıvan.
bustani, [Far. büstân + Ar. -I (bu:sta:ni:)
{OsT} sf. 1. Bahçeye ilişkin. 2. Bostancı ocağına buşgut, [*boşğü-mak > boşğu-t] {eT} is. Çırak. [DLT]
mensup olan.
buster, [İng. booster] is. Çalışma süresi çok kısa fa­
kat büyük bir güce sahip, uzay araçlarının fırlatıl­ b uşı1, [buş-mak > buş-ı] {eT} sf. Öfkeli; sinirli; hır­
masına yarayan flize.
bustuh, [? bustulî / büstüli / büsteli] (bustulı:) {eT} is. buşı2, [Sog. bösanti / Skr. uposatha / Çin. pu-shih]
Karapazı, (Atriplex hortensis). [DLT]
busu1, [bus-mak (gizlenmek) > bus-uğ > bus-u /
I y a y ] {eT} {eATj is. Birine saldırmak için gizle­ buşılıg, [buşı-lığ] {eT} sf. Sadakaya muhtaç. [EUTS]
nerek beklenilen yer; pusu. S busu açmak, {eAT} buşılık, [buş-ı-lık] {eT} is. Hiddetlenme; kızma. [KB]
Pusu kurmak.
busu2, -u’u [Ar. buşuc j ^ ] {OsT} is. Terler.
busug, [bus-mak (gizlenmek) > bus-u / bus-uğ] {eT}
is. Pusu. [Clauson] [KB]
busugçı, [busuğ-çı] {eT} is. Pusu kuran; pusuya ya­
tan; tuzakçı. [KB]
busukmak, [bus-mak > bus-uk-mak] {eT} gçsz. f. [-
ur] Birini veya bir şeyi yakalam ak için saklanmak;
pusuya yatmak; pusuya girmek. [DLT] [Clauson]
busunç, [bus-unç] {ağız} is. Sığınma. [DS]
busunmak, [bus-un-mak] {ağız} gçsz. f. [-ur] Sığın­
mak. [DS]
busuramak, [büs (sis) > *bus-ur-mak > busur-a- buşu, [eT. buş-mak > buş-ü y i y ] {eAT} is. Öfke; kız­
mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-r(u)-yor] 1. Bıkmak; u-
sanmak. 2. Doymak. 3. Önemsizliğini göstermek.
[DS]
busurkanmak, [büs (sis) > *bus-mak > bus-ur-kan-
mak] {eT} gçsz. f. [-ur] 1. M üteessif olmak; keder­
lenmek; üzülmek. [Nevâyî] 2. Korkmak. [Gabain]
busuruk, -ğu [bus-ur-uk] {ağız} sf. Sıkıntılı; kederli;
durgun. [DS]
bususa, [Ar. bu'şüşâ l^y^>u] (bu-su:sa:) {OsT} is.
zool. Tatarcık,
busuş, [*bus-mak (üzülmek) > bus-uş] {eT} is. Üzün­
tü; acı; ıstırap; hüzün; keder; dert; kaygı. [Gabain]
[İKPÖy.] [ETY][EUTS] [Clauson]
BUŞ
busuşlug, [busuş-luğ] {eT} sf. Kederli; acılı; ıstıraplı;
dertli; kaygılı. [EUTS] [ETY]
busuşmak, [bus-mak (pusu kurmak) > bus-uş-mak]
{eT} işteş, f. [-ur] Karşılıklı pusu kurmak; birbirine
tuzak hazırlamak. [DLT]
busuşsuz, [busuş-suz] {eT} sf. Kedersiz; üzüntüsüz.
[EUTS]
buş, [Far. büş J-y] {OsT} is. Hastalanan koyun ve ke­
çileri tedavi etmek için bacaklarına yapıştırılan bir
tür laden.
buş-ğak / buş-ak] {eT} sf. İçi sıkıntılı; üzüntülü; ke­
derli. [DLT]
buşaklık, [buşak-lık] {eT} is. Öfke; kızgınlık. [KB]
buşgurmak, [buş-ğur-mak] {eTj g ç l.f. [-ur] K ışkırt­
mak. [ETY]
buşgutlanmak, [buşğu-t-la-n-mak] {eT} gçsz. f. [-ur]
Çırak sahibi olmak; çömez edinmek. [DLT]
çın. [KB] S buşı bolmak, {eAT} Öfkelenmek.
{eT} is. Sadaka; kurbanlık. [EUTS]
buşıçı, [buşı-çı] {eTj sf. Sadaka toplayan; dilenci.
ıy>
[EUTS]
buşi, [Sog. bösanti / Skr. uposatha / Çin. pu-shih]
{eT} is. Sadaka. [Gabain]
buşmak, [bus-mak > buş-mak {eTj gçsz. f. 1.
Üzülmek; sıkılmak; canı sıkılmak; usanmak. [DLT]
[İKPÖy.] 2. Sinirlenmek; hiddetlenmek; öfkelen­
mek; kızmak; heyecanlanmak. {eAT} (aym) [EUTS]
[İKPÖy.] [Yüknekî] [Gabain] [KB]
buşon, [Fr. bouchon] is. elkt. Silindirik yapılı b ir tür
akım açma kapama anahtarı,
buşrulmak, [buş-mak (sinirlenmek) > buş-ur-mak
(sinirlendirmek) > buş-(u)r-ul-mak] {eT} edil. f. [-
ur] Taciz edilmek; sinirlendirilmek; kızdırılmak;
öfkelendirilmek. [Clauson]
gınlık.
buşug, [buş-mak > buş-uğ / puşuğ] {eT} is. Can sı­
kıntısı. [DLT]
buşukmak, [buş-mak > buş-uk-mak] {eAT} gçsz. f. [-
ur] Kızmak.
buşulgan, [buş-ul-ğân (Clauson’a göre yuşulğân)]
{eT} sf. Eli işe yatkın. [DLT]
buşurgamak, [buş-ur-ğa-mak / y ^jy Z -y ]
{eAT} gçsz. f. [-r] 1. Sıkılmak. 2. Kızmak; öfke­
lenmek.
buşurganm ak, [buş-mak>buş-ur-ğan-mak yi\j>jyiy]
{eAT} dönşl. f. [-ur] Sıkılmak.
BUŞ
buşurkanmak, [buş-ur-kan-mak] jeTj gçsz. f. [-ur]
1. Rahatsızlık hissetmek. [EUTS] 2. Kendisini ku­
surlu saymak. [EUTS] 3. Kaygılanmak. [EUTS]
buşurm ak1, [bişir-ımek / pişir-mek > buşur-mak ?]
!cığızj g çl.f. [-ur] 1. Arayıp bulmak; sorup soruştu­
rup elde etmek; her yola başvurarak temin etmek;
tedarik etmek. 2. Bol bol harcamak; değerini bile­
memek. [DS]
buşurm ak', [buş-mak (üzülmek) > buş-ur-mak] jeTj
gçl. f. [-ur] Birinin canını sıkmak; sinirlendirmek.
[DLT] [Yüknekî] [KB]
buşuş, [bus-mak / buş-mak (üzülmek; sıkılmak) >
bus-uş / buşuş] jeTj is. Üzüntü; acı; hüzün. [İKP­
Öy.]
but1, -du [eT. büt / bud (ayak, bacak)] is. 1. İnsan
vücudunun kalça ile diz anasındaki bölümü. jeTj
(aym) 2. Kasaplık hayvanlarda genellikle arka ba­
cağın dizden itibaren gövde ile bitişik olan dolgun
etli bölümü. jeTj [DLT] [EUTS] [Gabain] is. 3. jeTj
Bacak; ayak. 4. jeTj Dal. S1 but ağacı, {ağızj Ara­
ba okunun yerleştirildiği çatal ok. [DS]|| but altı
pastırma, {ağızj Butun bacak tarafından yapılan
pastırma. [DS]|| but yarması pastırma, jağızj Arka
kalça etlerinden yapılan pastırma. [DS]
but2, [büt / büd] {eTj is. 1. Değerli ve büyük firuze.
[DLT] 2. Büyük bir adamın armağanını getirene ve­
rilen bahşiş. [DLT]
but3, [Sansk. Buddha / Çin. b ’iuet] is. 1. Buda; Bur­
han. 2. Put; heykel. [KB]
buta1, [buta > puta] {eATj is. 1. Nişangâh; hedef; a-
maç.
buta2, [büd / put] {ağızj is. Sevgili. [DS]
butafoga, [İt. butafogo] (buta’foga) {OsTj is. Eski­
den, toplan ateşlemekte kullanılan fitili tutan sopa,
butafor, [? butafor] is. tiy. Tiyatro sahnesinde tarihî
olaylar canlandırılırken kullanılan o devre ait eşya­
lar.
butaforcu, [butafor-cu] is. Tiyatroda kullanılacak o-
lan tarihî eserlerin benzerini yapan sanatkâr,
butak, -ğı [butı-mak / buta-mak > but-ak {eTj
{eATj {ağızj is. Budak; dal. [DLT] [DS]
butaklamak, [butı-mak > butık-la-mak > butak-la-
mak] (eTj gçl. f. [-r] Budamak. [DLT]
butaklanmak, [butak-la-n-mak] {eTj gçsz. f. [-ur]
Budaklanmak; tomurcuklanmak; kollara ayrılmak.
[DLT]
butamak, [butâ-mak] {eTj g ç l.f. [-r] 1. Budamak. 2.
Vurmak; dövmek; kesmek. [EUTS]
butanmak, [buta-n-mak] {eTj edil. f. [-ur] Budan­
mak. [DLT]
butar, [butâ-mak > buta-r] {eT} is. H asır dokumasın­
da kullanılan ip. [DLT]
butarlamak, [butâ-mak > buta-r-la-mak] {eTj gçl. f .
[-r] Parçalamak; yırtmak; parça parça etmek. [E-
UTS] [Gabain]
IH IÜ IC E S Ö M .
butayn, [Ar. batn (karın) > butayn jJa J {OsTj is. 1.
Karıncık. 2. Küçük göze; hücre,
bute [Far. büte <ü'^] (bu:te) {OsTj is. 1. Topraktan çı­
kar çıkmaz yaprak ve dalları yere yayılan gövdesiz
bitkiler; sürüngen dallı bitkiler. 2. Kuyumcuların
içinde altın veya gümüş erittikleri kap; pota. 3.
Çeşme, sebil gibi yapıların m erm er kitabeleri üze­
rine oyulmuş yaprak resmi,
butha, [Ar. butha {OsTj is. İyi huy.
butıg, [butı-mak > butı-ğ / butı-k] {eTj is. Budak;
dal. [EUTS]
butik, [butl-mak > butı-k] {eTj is. 1. Budak, dal;
ağaç. [DLT] [EUTS] [Gabain] [KB] 2. Atın ayak deri­
si çıkarılarak yapılan tulum. [DLT] 3. Küçük testi;
kırba; boduç. [DLT]
butıklamak, [butı-k-lâ-mak] {eTj gçl. f. [-ı] Buda­
mak. [DLT]
butıklanmak, [butik-la-n-mak] {eTj dönşl. f. [-ur]
Budaklanmak; dallanmak, [KB]
buti, [Skr. bhüta] {eTj is. Cin; peri; umacı. [EUTS]
butik, -ği, [Yun. apoteke (mahzen) > Lat. apotheca >
İt. bottege / Fr. butique] is. Bir modelden çok az
sayıda giyecek eşyası satan küçük mağaza,
butikçi, [butik-çi] is. Butik işleten kimse,
butikçilik, -ği [butik-çi-lik] is. Butik işletmecisinin
yaptığı iş.
butimar, [Far. bütımâr (bu:ti:ma:r) {OsTj is.
zool. Balıkçıl,
butlamak, [büt > but-lâ-mak] {eTj gçl. f. [-r] 1.
Buduna vurmak. [DLT] 2. (Köpek için) birinin bu­
dunu ısırmak. [DLT]
butlan, [Ar. butlan (butla:n) {OsT} is. 1. Batıl
olma durumu. 2. huk. Geçersizlik, hükümsüzlük. 3.
Yanlışlık; haksızlık. S butlan hattı, Geçersizliğini
belirtmek için bir yazının üzerine çekilen çizgi. ||
butlân-ı d a’vâ, {OsTj Davanın esassız, haksız veya
boş oluşu. || butlân-ı his, Ameliyat için bir organın
geçici olarak duyarsızlaştırılması.
butlu1, [but-lu] sf. 1. İçinde veya üzerinde but bulu­
nan. 2. (Belirtilen nitelikte) buta sahip olan. 3. Kal­
çası büyük olan.
butlu2, [but-lü] {eTj is. 1. Devenin burnundaki yu­
muşak kısım; 2. Devenin burnuna geçirilen burun­
salık. [DLT]
butlug1, [büt > but-luğ] {eT} sf. Butlu; ayaklı; ba­
caklı. [EUTS] [Gabain]
butlug2, [but-luğ] {eTj sf. Sulu. [EUTS]
butluk, -ğu [but-luk {eATj is. 1. Eskiden el­
bise üzerine giyilen şalvara verilen ad. 2. Zırhın
şalvar kısmı.
butmul, [Sansk. pippala > bibli / batmul] {eTj is. Bir
tür karabiber; kuyruklu karabiber; dar-ı fulfül.
[DLT]
iE T ö g m o ii.7 iı
buton, [Fr. bouter (itmek) > bouton (gonca)] is. 1.
Sivilce. 2. Bir kısım elektrikli ya da mekanik araç­
ları çalıştırmak, durdurmak ya da ayar yapmak için
basılan düğme şeklindeki küçük parça,
butrak, [but-ur-ğak > butur-ak j l / j J {eATj is. 1. Üç
köşeli diken. 2. Bu dikene benzer eski bir savaş a-
racı.
butraşmak, [but-(ı)r-aş-mak {OsTj dönşl. f .
[-ur] Çok güçlenip azgınlaşmak,
buttuk, -ğu [but-luk] {ağız} is. Kısa don. [DS]
buttum, [Ar. butm (çitlembik) => buttum] {ağız} is.
1. Yabani fındık. 2. Yabani Antep fıstığı. [DS]
butu1, [butu / boto] {eT} is. Deve yavrusu. [KB]
butu2, -u’i [Ar. butü1 (butu:) {OsT} is. Geç kal­
ma; gecikme.
butukmak, [but-ulç-mak] {eT} gçsz. f. [-ur] Bulun­
mak; bulunmuş olmak. [EUTS]
butul, [Ar. butül (butu:l) {OsT} is. Boşluk; çü­
rüklük; dayanaksız! ık.
butulanıak, [boto-lâ-mak / butu-lâ-mak] {eT} gçsz. f.
[-r] (Deve için) erkek yavru doğurmak. [ETY]
butulmak, [but-ul-mak] {eT} edil. f. [-ur] Asılmak;
.takılmak. [EUTS]
butun, [Ar. batn > bütün j jL J (butu:n) {OsT} is. 1.
Karınlar. 2. Soylar; nesiller.
butur1, [püt (yans.) > püt-ür / butur] {ağızj is. 1.
Pütür; pürüz. 2. Çiçek hastalığı geçirmiş kimsenin
yüzü. [DS] S butur butur, {ağız} D üz olmayan;
inişli çıkışlı; pütürlü. [DS]
butur2, [Ar. bâtir (keskin)] {ağız} sf. 1. Haşarı; yara­
maz; azgın. 2. Eğlence ve gezme düşkünü. [DS]
buturJ, [Ar. bâtire (keskin kılıç)] {ağız} is. Omuz ağ­
rısı; kulunç. [DS]
buturak, -ğı [eT. butur-gâk / butur-ak] {ağız} is. 1.
Pıtrak. 2. Kilim, çul ve heybede pıtrak biçimindeki
bir süs öğesi. [DS]
buturaınak, [butuı-a-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-r(u)-
yor] Y aramazlık yapmak; taşkınlık etmek; kabına
sığmamak. [DS]
buturgak, [butur > butur-gâk] {eTj is. Pıtrak; fıstık
biçiminde çengelli bir diken. [DLT]
buturlık, [butur-lılç {OsT} is. Haşarılık; zı­
pırlık.
buu, [bü] {eT} sf. ve zm. Bu. [EUTS]
buud, [Ar. bu'ud] {OsT} is. -*• buut. S b u ’ud-ı mii-
c.erred, {OsT} Uzay.
buudak, [? büdak] {eT} is. Engel,
buule, [Ar. bu'üle «d_j~] (buıı.le) {OsT} is. K adm eş.
buulet, [Ar. bu'ület ^_yt>] (buu:let) {OsT} is. 1. Y ok­
luk. 2. İçinde olmama.
BUY
buus, [Ar. b u ’us is. Yokluk içinde bulunma,
buusı, [buusı / büsı] {eT} sf. Dağınık; dalgın. [EUTS]
buut, -du [Ar. bu'ud -u j {OsTj is. 1. Uzunluk, de­
rinlik ve genişlik öğelerinin her biri; boyut. 2.
Uzunluk. S b u ’ut rakamı, {OsT} B ir harita y a da
plan üzerindeki, ölçüleri gösteren rakam; ölçek.
buutlu, [buut-lu] sf. Boyutlu; boyutları olan,
buva, [puhu > buv-a] {ağızj is. Baykuş. [DS]
buvala, [boğ-mak > buva-la] {ağız} is. Boğmaca
[DS]
buvanak, -ğı [boğ-mak > buva-nak] {ağızj is. 1.
Derinden ve kapalı yerden gelen ses. 2. Gün batı­
nım da güneş ışığı. [DS]
buvat, [büg-e-mek > buva-t / büve-t] is. Toplanmış
su; sarnıç.
buy, [Far. bü / buy ^sy] (bu.y) {OsTj is. 1. Koku. 2.
Güzel koku. 3. mecaz. Ümit; umma. 4. Sevgi. 5.
Yaradılış; huy; tabiat. 6. Tamah. 7. Kısmet; nasip;
pay. S bûy-dân, {OsT} 1. Koku kabı. 2. Tuvalet
çekmecesi,|| buy-dar, {OsTj Güzel kokusu olan;
kokulu.\\ büy-efzâr, {OsT} 1. Güzel kokan. 2. Ba-
har.|| bûy-fürüş, {OsTj Koku satıcısı.|| böy-i ezhâr,
{OsT} Çiçeklerin kokusu.\\ büy-i kısmet, {OsTj Pay;
nasip.|| büy-i ruh, {OsTj Ruhun kokusu.|| büy-i ve­
fa, {OsTj 1. Vefa kokıısıı. 2. Karşılıklı vefa bulma
ümidi. || büy-perest, {OsTj 1. Güzel koku seven. 2.
A v köpeği.|| büy-süz, {OsTj Koku yakan; buhur­
dan. ||
buya, [Far. büyâ Ujj] (bıı:ya:) {OsT} sf. Güzel koku­
lu.
Buyahya, [Far. büyahyâ LA jJ (bu.yahya:) {OsT} is.
Azrail.
buyaıı1, [Sansk. punya > buyan / muyân] {eT} is. 1.
Ehliyet. 2. Sevap; iyi amel; iyilik; erdem. [EUTS]
[Gabain] 3. Kut; saadet; mutluluk; saadet. [Gaba­
in] [EUTS]
buyan2, [İt. pian => buyan 0 ^ ] is. Meyan bitkisi,
buyançı, [buyan-çl] (buyançı:) {eTj is. 1. İyiliksever.
[EUTS] 2. huk. Din adamı. [EUTS]
buyanlam ak, [buyan-lâ-mak] {eT} gçsz. f. [-ı] 1.
İyilik etmek. [EUTS] 2. Hizmet etmek. [EUTS] 3.
Kollamak.
buyanlıg, [buyan-lığ] {eTj sf. 1. Mesut; mutlu.
[EUTS] 2. Sevaplı; hayırlı. [EUTS]
buyansız, [buyan-sız] {eT} sf. Sevapsız; hayırsız.
[EUTS]
buybamak, [buyba-mak / burba-mak / yubamak]
{eT} gçl. f. [-r] Savsaklamak; yüz üstü bırakmak.
[DLT]
buyçe, [Far. büy-çe (bıı.yçe) {OsT} is. bot. Sar­
m aşık otu.
buydu, [buy-du] {ağız} is. 1. Geveze; geçimsiz. 2.
Zayıf; beceriksiz. [DS]
BUY
b u y d u rm a k 1, [uy-dur-mak > buy-dur-mak] {ağız}
g ç l.f. [-ur] Uygun duruma getirmek. [DS]
b u y d u rm ak 2, [bud-mak > buy-dur-mak
{Osm T.) gçl. f. [-ur] Dondurmak,
buye, [Far. büye (bu:ye) {OsT} is. Özleme,
buyi, [Far. büyî (bu:yi:) {OsT} is. Kokululuk.
buyiden, [Far. büyîden o jljjj] (bıı.yi.den) Far. fiil
mastarı. Koklamak,
buyiş, [Far. buyiden (kokmak) > böyiş (bu:yiş)
{OsTj is. Kokulu olma; kokma,
buyla, [boyla / buylâ] {eT} is. Y üksek bir unvan.
[ETY]
buylu, [? buylu / muylu] {ağız} is. 1. Kağnı yanlarını
birbirine bağlayan ağaç kuşak. 2. K ızak döşeklerini
birbirine bağlayan kuşak; bağ. 3. Araba, kağnı din­
gili. 4. Sabanın tabanında toprağı dağıtmaya yara­
yan çatal. 5. Kağnı ve araba tekerleğine çakılan
tahta çivi. 6. A raba oku ile boyunduruğu birbirine
çakan çivi. 7. Tırpanda, kılıcı sıkıştırmak için çakı­
lan ağaç çivi. 8. Övendirenin ucundaki çivi. [DS]
b u ym a, [buy-ma] is. Buymak eylemi,
b uym ak, [eT. bud-m ak > buy-mak jeAT} {OsT}
{ağız} gçsz. f. [-ar] (İnsan ve hayvan için) soğuktan
donmak; soğukta donarak ölmek. [DS]
b uym ul, [*moy-mak / boy-mak > *boy-(u)m >
boymul > buymul] {eT} is. 1. Bir tür eğitilemez do­
ğan. [ETY] 2. Bir tür kuş, (Circus cyaneus), (C.
ceruginosus). [Gabain] 3. Boynu beyaz hayvan.
[ETY]
buynaz, [buy-mak > buy-un-mak > buy(u)n-az] /a-
ğızj sf. Çabuk üşüyen. [DS]
buynuz, [eT. münüz / *bünüz > boynuz / buynuz]
{ağız} is. 1. {eT} Boynuz. 2. Keçiboynuzu; harnup.
3. Halı ve kilimde yer alan boynuz biçimli motif.
[DS]
b uynuzlu, [buynuz-lu] sf. Boynuzlu,
b uyon, [Fr. bouillon (kabarcık)] is. İçinde her türlü
tekstil ürünü kaynatılan sıvı ortam,
b uyot, [Fr. bouillotte] is. 1. Suyu elektrikle kaynatan
kap. 2. Kauçuktan yapılma sıcak su torbası,
b u y rak , -ğı [buyur-mak > buy(u)r-uk > buyralc] {a-
ğız} is. Memur. [DS]
b u y ru g , [buyur-uğ > buy(u)r-uğ {eT} is. Emir;
buyruk. 0 b u y ru g ın d a b u lu n m ak , {eATj Emrini
yerine getirm ek.|| b u y ru g ın d a olm ak, eAT} Emri
altına girmek; egemenliğini kabul etmek.|| b u y ru g ı
(buyruğı) y ü rü m ek , {eAT} Hükmü geçmek; emri
tutulmak. \
b u yrugınlayın, [buyruğ-ı-n-laym j J j-ju] {eAT} zf.
Buyruğuna göre; emri üzerine.
ı m n E i n . ^
b u y ru k , -ğu [buy-ur-mak > buyur-uk (-k: sonuç bil­
diren geçm iş zaman sıfat fi il eki) > buyr-uk / 3y..y.
I Jj«] is 1. Yapılması veya yapılmam ası emredilen
şey; emir; ferman; söz. {eAT} {OsT) {ağız} (aynı)
[DS] 2. {eT} {eAT} {ağız} Kumandan; bakan; buyur­
m a yetkisi bulunan amir; emir; önder. [ETY]
[EUTS] [Gabain] [Tekin] [DS] 3. Egemenlik. 4. tasvf.
Bektaşî büyüklerinin vecize ve atasözü değerindeki
sözleri ve bunları derleyen kitap. 5. {eTj Bakan;
mühürdar; vekil. [İKPÖy.] 6. {eT} M üşavir; vezir.
[KB] 0 b u y ru ğ u altın a girm ek , 1. Kişi için) biri­
nin emri altına girmek; amirliğini kabul etmek. 2 .
(Ülke için) başka bir ülkenin hakimiyetini kabul
etmek.\\ b u y ru ğ u n d a b u lu n m a k , Emrini yerine
getirmek.\\ b u y ru ğ u n d a olm ak, Emri altına gir­
mek, egemenliğim kabul etmek.|| b u y ru ğ u y ü rü ­
m ek, H ükmü geçmek; emri tutulmak.\\ b u y ru k b u ­
y u rm a k , {OsT} Emretmek.\\ b u y ru k d u tm a k , {eAT}
Emre itaat etmek.\\ b u y ru k etm ek, E m ir vermek;
emretmek.|| b u y ru k eyesi, {eAT} Emir sahibi; baş;
am ir.|| b u y ru k geçirm ek, {eATj Em ri uygulamak;
emrini yerine getirmek; infaz etmek. || b u y ru k
geçm ek, {OsT} Verilen emir geçerliliğini korumak;
hüküm yürüm ek.|| b u y ru k issi, {eAT} Em ir veren
kişi; emir sahibi; baş; bey; hâkim.\\ b u y ru k itm ek,
{eATj Em ir vermek; emretmek.\\ b u y ru k k u lu , Ve­
rilen emri yapm ak zorunda olan kimse. || b u y ru k
k u ru m u , {ağız} Cirit alanının uzun kenarlarından
birinin tam ortası. [DS]|| b u y ru k sım ak, {eAT} E m ­
re aykırı davranm ak.|| b u y ru k sınm ak, {eAT} Emir
yerine gelmemek; emirleri yerine getirilm emek.||
b u y ru k tu tm a k , E m re itaat etmek. || b u y ru k
tu tu cı, {OsT} İtaatli; bağlı; uysal; söz dinler.
b u y ru k ç u , [buyur-uk-çu] is. Buyuran kişi,
b u y ru ld ı, [buyur-mek > buyr-ul-dı {OsT} is.
1. Memurdan gelen yazılı isteğe yazılan şerh. 2.
Amirin mem ura verdiği yazılı emir; buyrultu; fer­
man.
b u y ru lm a , [buy(u)r-ul-ma] is. Buyrulm ak işi.
b u y ru lm a k , [buy(u)r-ul-mak] edil. f. [-ur] Buyruk
verilmek; emredilmek,
b u y ru ltu , [buyur-mak > buy(u)r-ul-tu is. 1.
İmparatorluk döneminde sadrazam, vezir, beyler­
beyi gibi üst düzey devlet görevlilerince divan ya­
zısı denilen bir tür yazı ile yazılan buyruk. 2. İrade.
3. Valiler tarafından yazılarak iş sahiplerinin elleri­
ne verilen emirname. 4. Askerlikte kolağası rütbe­
sine kadar yükselenlere verilen tevcihname. 5.
{ağız} Belge. [DS] 6. {ağız} Diploma. [DS] 7. {ağız}
Davetiye. [DS] 8. {ağız} İl; vilayet. [DS]
b u y ru ltu c u , [buy(u)r-ul-tu-cu] is. Buyrultu yazan
kimse.
b u y ru m cu , [buy(u)r-um-cu] {ağız} is. Davet eden;
karşılayan. [DS]
o iö ieiû ictS ö M .7 1 3
buysuz, [Far. buy-suz (bu:ysu:z) {OsT} is. Bu­
hurdan.
buyun, [bud-un > buyun] {eT} is. Kavim; ulus. [DLT]
b u y u r, [buyur] {eAT} is. Emir, t? b u y u r alm ak,
{eAT} Emir almak; buyrultu almak.
buyurçın, [budır-sm / buyur-çm] {eT} is. zool. Bıl­
dırcın.
b u y u rd u , [buyur-du / buyur-tu] {OsT} is. Yasa; dü­
zen; nizam; kanun,
b u y u rd u m , [buyur-tu-m {eATj is. Buyrultu;
emirname,
b u y u rg an , [buyur-gan] is. 1. Buyurma alışkanlığında
olan; her zaman buyuran. 2. Sert; mütehakkim. 3.
{ağız} Kaynana. [DS]
b u y u rm a, [buyur-ma] is. Buyurmak eylemi,
b u y u rm ak , [eT. buyur-m ak ( y jy .y / g ç l . f [-
ur] 1. Bir şeyin yapılmasını ya da yapılmamasını
bildirmek; emretmek. {eT} {eAT} (aynı) [Gabain]
[İKPÖy.] [DLT] [KB] 2. (Saygı ifadesi olarak) de­
mek, söylemek; düşüncesini bildirmek. {eAT} (aynı)
3. Gelmek; girmek; geçmek; gitmek. 4. Almak. 5.
ünl. “Söyle, söylediğini bir daha tekrarlar m ısınız!”
anlamlarında kullanılır. 6. “Etmek, olm ak” anla­
mında yardımcı fiil olarak kullanılır, fi1 B uyur!
Anlaşılmayan bir sözün tekrarlanmasını istemek
için kullanılan söz.|| b u y u r etm ek, 1. Bir kişiyi da­
vet etmek. 2. Misafiri karşılamak, içeri almak.\\
B u y u ru n cenaze n am az ın a, Beklenm edik bir du­
rum karşısında duyulan üzüntüyü şaka ile karışık
ifade etm ek için söylenir.|| b u y u ru n itm ek, {ağız}
İyi karşılamak; kapıdan karşılamak. [DS]|| B uyu­
ru n u z! 1. İh-ama çağırma sözü. 2. B ir yere çağır­
m ak amacıyla kullanılır.
b u y u rtm ak , [buyur-t-mak] gçl. f. [-ur] 1. Emrettir­
mek. 2. Bir dilekçeyi ya da resmî belgeyi ilgili ma­
kama havale ettirmek,
b u y u rtu , [buyur-tu {OsT} is. 1. Düzen; yasa. 2.
Emir; ferman,
b u y u ru , [buyur-u] is. Buyruk; emir. B b u y u ru gel­
m ek, {ağız} Buyurmak; emretmek. [DS]
b uy u ru cu , [buyur-ucu] sf. Emreden; buyuran; buy­
ruk veren.
b u y u ru k , [buyur-uk {eAT} {ağız} is. 1. Emir;
ferman. 2. Emir; komutan; bey. [DS] S b u y u ru k
b u y u rm ak , {eAT} Emretmek.]} b u y u ru k itm ek,
{eATj Em ir vermek; emretmek.\\ b u y u ru k sım ak,
{eATj Emre aykırı davranmak.\\ b u y u ru k sü rm ek ,
/eATf Hüküm yürütmek.
b u y u ru ld ı, [buyur-ul-dı {OsTj is. Yazılı
emir; buyrultu; ferman,
b u y u ru lm ak , [buy-ur-ul-mak ju] yard. f. [-ur] 1.
Saygı göstermek amacıyla “edilmek, olunm ak” an­
BUZ
lamlarında kullanılır. 2. edil. f. Emredilmek. {eATj
(aym) 3. {eATj dönşl. f. Emir almak,
b u y u ru ltu , [buyur-ul-tu] {ağız} is. -*• buyuruldı. [DS]
buy u şu k , -ğu [eT. bud-m ak (donmak) > buy-m ak >
buy-uş-uk] {ağızj sf. Uyuşuk; uyuşmuş. [DS]
buyuz, [bu+yüz] {ağızj is. Bu yan; bu taraf. [DS]
b u z 1, [eT. bü-mak / bud-mak (donmak) > büz jj>]
(bu;z) is. 1. Donmak suretiyle katılaşmış su. {eT}
{OsTj (aynı) [DLT] [KB] 2. ünl. (Hava ve nesneler
için) “Çok soğuk!" anlamında kullanılır. 3. Bir
kimsenin sevgi ve şefkatten uzak olduğunu belirt­
mek için kullanılır. S buz adası, Çok büyük buz
dağları.|| b u z alanı, Deniz suyunun donması ile
kutup bölgelerinde meydana gelen geniş buz düz­
lükleri; buzla, aysfıld.\\ b u z b ağ lam ak , (Sıvılar
için) yüzeyi donmak.|| buz çalm ak , {ağız} Patinaj
yapmak. [DS]|| buz çiçeği, Yakılarak tuz elde edilen
bir deniz bitkisi, (Msembıyanthemum).\\ b u z çö­
züm ü, Buzların erimeğe başlaması ve kırılması.||
buz dağı, Kutuplardaki kaim buz tabakalarından
koparak akıntılarla denizlere sürüklenen ve gem i­
ler için tehlike yaratan büyük buz kütleleri; ays-
berg. 1| buz dansı, Artistik patinajın bir dalı.|| buz
d u v arı, Samimi olmayış veya uygunsuz bir durum ­
dan dolayı ortamdaki neşesizlik,|| b u z düşm ek,
{ağız} Buz çözülmek; erimek. [DS]|| b u z gibi, 1. Çok
soğuk. 2. B ir bilginin gerçekliğini ve kesinliğini
ifade etm ek için kullanılır; mırın kırın yok; itiraf
etm ek gerekir ki; şüphesiz. 3. (Et için) tem iz ve
yağlı. 4. (Kişi için) sam im i ilişkiler kuramayan. 5.
(Kişi için) duygusuz; taş kesilmiş. 6 . Saf; katkısız.
7. (Kişi için) sevimsiz.\\ buz gibi soğum ak, Birin­
den bir daha hiçbir yakınlık duym ayacak biçimde
duygusal uzaklaşmak, tiksinmek.\\ b u z hokeyi, Altı­
şar kişilik takımlarla buz pistinde oynanan bir tür
hokey.|| b u z k a rp u z u , {ağız} Beyaz çekirdekli, gü­
neşe konulunca soğuyan bir tür karpuz. [DS]|| buz
k aydı, {ağız} Parlak bir tür kumaş. [DS]|| buz
k ay m ak , spor. Buz üstünde kaykay yapmak.\\ buz
kesilm ek, Şaşkınlıktan, beklenmedik bir durumdan
y a da üzüntü verecek bir durum karşısında ne ya­
pacağını bilememek; donakalmak.\\ b u z kesm ek, I.
Çok üşümek. 2. Vücudu buz gibi olmak; donmak.\\
b u z la r çözülm ek, 1. (Soğuğun meydana getirdiği
buzlar için) erimeye başlamak. 2. K işiler arasında­
ki dargınlık, kırgınlık gibi durumlar ortadan kalk­
maya başlamak.|| b u z sırp m a k (zıypmak), {ağızj
Buz üstünde kaymak. [DS]|| buz tu tm a k , B uz bağ­
lamak ,|| b u z u rm a k , {eATj Buz üzerinde kaymak.\\
buz ü stü n e yazı y azm ak, 1. E tki süresi az olan bir
iş yapmak. 2. Birine, kendisinde olumlu hiçbir etki
bırakmayan sözler söylemek.|| buz yalağı, Buzulla­
rın karalarda açtığı sert kenarlı ve dağlarda içine
kar biriken yuvarlak çöküntü.|| b u z yığını, Bir
akarsu içinde buz parçaları birikintisi.
BUZ
buz2, [bûz-mak > büz] (bıı:z) {eT} sf. “Üzücii, boz­
guncu; tahripkâr" anlamındaki “üz b u z" ikileme­
sinde geçer.
buz3, [buz] {eT} is. Bozulma; yıkılma; harap olma;
tahribat. [EUTS]
buza, [Tuv. bızâ / Moğ. b ra’u > bozağı] (buza:)
{ağızj is. Buzağı. [DS]
buzad, [Soğd. bösanti / Skr. uposatha] {eT} is. Bir tür
oruç. [EUTS]
buzağı, [Tuv. bızâ / Moğ. b ra’u > buza-ğı ^\jj> ]
{eAT} is. -*■ buzagu.
buzagılık, [buzağı-lak > buzağı-lık {OsT} sf.
(İnek için) buzağılamak üzere olan, fi1 buzağılık
inek, {OsT} D oğurm ak üzere olan inek.
buzagu, [buz (yans.) > buz-â-mak (böğürmek) > buz-
â-ğü / buz-a-kı > buzağı ! y -jjii !eT} {eAT} is.
İnek ve benzeri hayvan yavrusu; buzağı. [DLT]
[EUTS] [İKPÖy.] [Gabain] S buzagu dişi, {eATj Da­
na burnu denilen böcek.
buzagulamak, [buzâğü-lâ-mak] {eT} gçsz. f. (İnek
için) doğurmak; buzağılamak; buzağı doğurmak.
[DLT] [ETY]
buzağı, [Moğ. bura’u / eT. boza-ğu / buza-ğu > buza­
ğı] is. Süt emen sığır yavrusu. S buzağı burnu,
Aslanağzı çiçeği, (Anthirrhinum majus).|| buzağı
damı, {ağız} Buzağı konulan ahır. [DS]|| buzağı
derisi, Kitap kabı olarak kullanılmak üzere üzeri
resim ve ya zı ile süslenen yeni doğan buzağının
derisi.\\ buzağı dişi, {ağız} Danaburnu denilen ve
bahçe bitkilerinin köklerini viyen bir zararlı böcek.
[DS]
buzağılacı, [buzağı-la-y-ıcı] {ağız} sf. (Manda, inek
için) gebe. [DS]
buzağılama, [buzağı-la-ma] is. Buzağılamak işi.
buzağılamak, [buzağı-la-mak] gçsz.f. [-r] [-l(ı)-yor]
(Sığılar için) yavrulamak; doğurmak,
buzağılık, -ğı [buzağı-lık] is. 1. Buzağı ağılı. 2. Ot­
lamaya başladıktan sonra buzağılara yedirilen mev­
sim sonu taze ot. 3. Dağda, taşlar arasmda yetişen
çayıra benzer bir ot. 4. Yakın çayırlık; otlak; mera,
buzakı, [buz-ağı > buz-akı ^1^] {eT} {16. yy.} is. -*■
buzagu.
buzalacı, [buza(ğı)-la-y-ıcı] {ağız} sf. (İnek, dişi man­
da için) gebe. [DS]
buzalamak, [buza(ğı)-la-mak {eAT} gçsz. f. [- buzlaşm ak, [buz > buz-la-ş-mak] gçsz. f. [-ır] Buz
r] (İnek için) yavrulamak; doğurmak,
buzalatmak, [buza(ğı)-la-t-mak {OsT} gçl. f. buzlu, [buz-lu] sf. 1. İçinde, üzerinde buz bulunan. 2.
[-ur] İneği doğurtmak,
buzar, [Far. bü-zâr (bu:za:r) {OsT} is. Tarçın,
karanfil, biber, kimyon gibi baharatlar,
buzarmak, [buz-ar-mak] gçsz. f. [-ır] Buz gibi ol­
mak; buza dönmek.
Ö K U IÜ R S Ö M .
buzcu, [buz-cu] is. Buz satan kimse,
buzçözer, [buz+çöz-er] is. Buz çözmekte kullanılan
alet; buz çözücü, defroster,
buzdolabı, [buz+dola(p)-ı] is. Yiyecek ve içecekleri
soğutmakta kullanılan iç sıcaklığı soğutucu bir dü­
zenekle ayarlanabilir, ısı yalıtımlı dolap; soğutucu,
frijider.
buzgak, [buz-mak > buz-ğak] {eT} sf. Ters. [Clauson]
buzgi, [Güre, budzgi (kirpi yavrusu)] {ağız} is. Di­
kenli bir tür çalı. [DS]
buzhane, [buz+ Far. hâne (ev) (buzha:ne)
{OsT} is. 1. Buz üretilen ve satılan yer. 2. Gıda
maddelerinin uzun süre depoda beklem esini temin
için özel olarak yapılmış soğuk ortamlı tesis; soğuk
hava deposu.
buzı, [buz-mak > bıız-î] (buzı:) {eT} is. Çok pişmek­
ten dolayı ekmeğin üzerinde oluşan siyahlık. [DLT]
buzidan, [Far. büzıdân jl-ijjjj] (bu:zi:da:n) {OsT} is.
bot. Semizlik,
buzine, [Far. büzîne ^ j j j ] (bıı:zi:ne) {OsT} is. zool.
Maymun.
buzkırak, -ğı [buz+kır-mak > buz-kır-ak] {ağız} is.
Donmuş su; don; buz. [DS]
buzkıran, [buz+kır-an] is. dnz. Gemilerin geçişini
veya bir liman, kanal gibi yerlere girip çıkışını en­
gelleyen buzları kırmak için özel olarak imal edil­
miş gemi.
buzkun, [buz-mak > buz-kun] {eT} is. 1. Bozgun.
[ETY] 2. Kasırga; fırtma. [ETY]
buzkunça, [buz-mak > buz-kun-ça] {eT} zf. Bozguna
uğramış gibi; fırtına gibi. [ETY]
buzla, [buz-la] (bu'zla) is. Kutup bölgelerindeki ge­
niş buz alanlarına verilen isim; aysfıld.
buzlam ak1, [buz > buz-la-malc] gçl. f. [-ar] [-l(ıı)-
yor] Bozulmasını önlemek amacıyla bir yiyecek
üzerine buz serpmek, buz koymak.
buzlam ak2, [buz(ağı)-la-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-
l(u)-yoı] Buzağılamak. [DS]
buzlanm a, [buz-la-n-ma] is. Buzlanm ak eylemi,
buzlanmak, [buz > buz-la-n-mak] edil. f. [-ır] 1.
Üzerini buz kaplamak, buzla örtülmek. 2. dönşl.
Buz tutmak; buz bağlamak. 3. Buz edinmek; buz
sahibi olmak,
buzlaşma, [buz-la-ş-ma] is. Buzlaşm ak eylemi,
durumuna gelmek,
Buz bağlam aya başlamış olan. 3. Buz içinde soğu­
tulmuş olan. 4. Yarı saydam. 5. {ağız} Bir tür parlak
kumaş. [DS] S buzlu cam, Saydamlığı azaltılmış,
yarı saydam cam.\\ buzlu hoşaf içmek, İşleri y o ­
lunda olmak.
buzlug, [büz-luğ] (bu:zluğ) {eT} sf. Buzlu. [EUTS]
O IütelilH lfü: S İ M İ . 715
buzluğan, [buz-lu-gan] is. Y üksek dağlarda hiç kar
eksilmeyen, sürekli buzlu olan yer.
buzluk, -ğu [eT. büz-luk] is. 1. Yiyecek ve içecekleri
bozulmaması için buz içinde saklamaya yarar kap,
küçük dolap. {eT} (aynı) 2. Soğutucuların buz üreten
bölümleri. 3. İçine buz konarak servis yapmakta
kullanılan kap; buz kabı. 4. Buz oluşturm ak için
buzluğa konulan küçük kap; buz kalıbı. 5. mecaz.
Çok soğuk olan yer. 6. İçinde doğal buz bulunan
mağara; içerisine buz konularak yaz için saklanan
yer: buzluk. {eT} (aym) [DLT]
buzm, [Ar. buzm p-vi.] {OsT} is. 1. Nefis; istek; arzu.
2. Başak.
buzm ak1, [buz-mak] {ağızj sf. Koyu mavi. [DS]
buzmak2, [büz-mak] (bu.zmak) {eTj gçl. f. [-ar] 1.
Mahvetmek; bozmak; kırmak; parçalamak; tahrip
etmek. [EUTS] [ETY] [Tekin] [Gabain] [KB] 2. Boz­
guna uğratmak; hezimete uğratmak; bozmak; yen­
mek. [EUTS] [ETY] [Tekin]
buzra, [Ar. b u z ra «j*>] {OsT} is. anat. Ü st dudağın or­
tasından dışarı doğru taşan et parçası,
buztılı, [buz+tılı] {eTj is. Sıçan gibi bir hayvan.
[DLT]
buzuk, [buz-mak > buz-uk] {eT} is. Bozuk; kırık; yı­
kık. [DLT] [KB]
buzuki, [boz-mak >bozuk > Yun. buzüki] is. ıniiz.
Sapı gitara benzer bir tür Yunan bağlaması,
buzul, [buz-ul] is. 1. Önceki yılların karı erimeden
yeni yağan karın yığılması ve billurlaşması ile olu­
şan çok büyük, kalın ve ağır buz kütlesi; cumudiye,
(1944). 2. sf. Buzlarla ve buzullarla ilgili. S1 buzul
bilimci, Buzul bilimi uzm anı; glasyolojist.|| buzul
bilimi, Buzulları ve buzulların y e r yüzündeki işlev­
lerini konu alan fiz ik î coğrafya bölümü; glasyolo-
j i .|| buzul çanağı, Bir buzul koyağının tabanında
aşırı oyulma sonucunda oluşan ve genişleyen ça­
nak biçimli çukur.\\ Buzul (Çağı) Dönemi, D ör­
düncü zamanın, y e r yüzünün büyük bir bölümünün
buzullarla kaplı olduğu dönem i; pleistosen.|| buzul
kar, Bir buzulun oluşmasına temel olan katılaşmış
kar.|| buzul kaynağı, Buzulun alt kısmında eriye­
rek biriken suyu akıtan kaynak.\\ buzul masası,
Buzulların alttan erimesi ile tek ayaklı bir masa
görünümündeki kiitle.\\ buzul seli, Buzulun erimesi
ile meydana gelen sel.|| buzul taş, Buzulların taşı­
yıp biriktirdiği üzerleri çizik ve parlak taşlar; mo-
ren.\\ Buzul Toyın, Yakut Türklerinin inancına g ö ­
re, A k Toyın denilen göklerdeki en büyük tanrıya
giden yolu bekleyen iki tanrıdan birinin adı.
buzullaşma, [buz-ul-la-ş-ma] is. 1. Buzullaşmak
durumu. 2. Buzul örtüsünün ortaya çıkıp genişledi­
ği dönem; buzul devri,
buzullaşmak, [buz-ul-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] Buzul
halini almak.
BÜC
buzullu, [buz-ul-lu] sf. Buzulu olan,
buzulm ak, [buz-mak > buz-ul-mak] {eTj edil. f. [-
ur] Mahvedilmek; bozulmak; yıkılmak. [Gabain]
[EUTS] [KB]
buzun, [buz-mak > buz-un / yod-un] {eT} is. Yok e-
den; bozan. [Clauson]
bü, [ba / be / bı / bo / bö / bü (yans.)] is. (Hayvan için)
bağırma, seslenme, böğürme anlatan kök. [Zülfıkar]
bü-ğür-me.
büb, [bub / büb (yans.)] is. Baykuş türü kuşların ötü­
şünü ve bu sırada çıkardıkları sesleri anlatan kök.
[Zülfıkar] biib-iir-de-k.
biiber, [biber] {ağızj is. -*• biber. [DS]
bübü, -ü ’ü [Ar. bfl’bü5 (bii:-bii:) {OsT} is. 1.
Gözbebeği. 2. mecaz. Çok değer verilen şey; en de­
ğerli şey.
bübübük, -ğü [büb (yans.) > büb-ü+bük / Lat. upupa
?] {ağızj is. Çavuşkuşu; ibibik. [DS]
bübülük, -ğü [biibü-lük] {ağızj is. Gül goncası. [DS]
bübiirdek, -ği [büb (yans.) > büb-iir-de-k] /ağızj is.
Bülbül. [DS]
bübiirlenm ek, [böbür-le-n-mek] {ağızj dönşl. f. [-ir]
Güvenmek; dayanmak. [DS]
büc1, [büc (yans.)] is. Keçi ve diğer hayvanları çağır­
ma, kovalama sözünü anlatan kök. [Zülfıkar] büc-iik
biiciik, biic-ü biicii.
büc2, [büc / bıc / buc (yans.)] is. Şişman olmayı,
bedenin yağlanarak bazı bölgelerinin sarkmasını,
şişmanlığın verdiği hantallığı ve tembelliği anlatan
kök. [Zülfıkar] biic-ül-de-mek, biic-iil-de-n-mek,
büc-iil-de-k.
bücJ, [Far. büc g j / OsT} is. Keçi.
büc4, -ccü [Ar. bücc ^ ] {OsTj is. Kuş yavrusu; palaz,
bücal, -li [Far. bücâl JLf] (büccı:l) {OsT} is. 1. Kö­
mür. 2. Ateşli kömür; kor.
bücdet, [Ar. biicdet o-^f] {OsTj is. Bilim; bilgi; ilim.
bücelenmek, [büce-le-n-mek] {ağızj dönşl. f. [-ir] O-
yalanmak. [DS]
bücik, [büc (yans.) > büc-ik] iinl. Hayvan çağırma
ünlemi. S bücik bücik, {ağız} Hayvanları çağırma
ve kovalama ünlemi. [DS]
bücr, [Ar. bücr Jr] {OsTj sf. 1. Kötü; fena; şer. 2. Şa­
şılası.
bücriy, [Ar. bücriy jy r ] {OsT} is. Bela; afet; musi­
bet.
bücriye, [Ar. bücriyye *>,_£] is. -*■ bücriy.
bücud, [Ar. bücüd ] (biicu:d) {OsTj is. Bir yerde
oturma; ikamet etme,
bücul, [Far. bücül <J^] (biicu:l) {OsTj is. anat. To­
puk kemiği; aşık kemiği.
BÜC
bücus, [Ar. b ü c u s ^ ^ ] (bücu:s) {OsT} is. Sövme.
bücü, [büc (yans.) > büc-ü] iinl. Hayvan çağırma ve
kovalama ünlemi. 0 bücü bücü, {ağız} -*■ bücü.
[DS]
bücübücü, [büc-ü + büc-ü] {ağız} is. Bir yaşındaki
dana. [DS]
bücük1, -ğü [bıç-mak > bıç-uk > bücük] {ağız} is. 1.
Kenar. 2. Hayvana binmiş olan kimsenin arkasında
kalan ikinci kişinin oturabileceği yer. 3. M eme ba­
şı; meme. [DS]
bücük2, -ğü [büc (yans.) > büc-ük] {ağız} is. Buzağı.
[DS] S bücük bücük, {ağız} Hayvan çağırma ün­
lemi. [DS]
bücüldek, -ği [büc-ül-de-k] {ağız} sf. (Kişi için) tem­
bel ve beceriksiz. [DS]
bücüldemek, [büc (yans.) > büc-ül-de-mek] {ağız}
gçsz. f. [-r] [-d(ü)-yoı] Oyalanmak. [DS]
bücüldenmek, [büc-ül-de-n-mek] {ağız} dönşl. f. [-
ir] Oyalanmak. [DS]
bücür, [Kırgız, böcür (tomurcuk] sf. 1. Ufak tefek,
kısa boylu; bodur. 2. mecaz. Afacan çocuk; bacak­
sız.
bücürleşme, [bücür-le-ş-me] is. Bücürleşmek eyle­
mi.
bücürleşmek, [bücür-le-ş-mek] gçsz. f. [-ir] Bücür
durum a gelmek,
bücürlük, -ğü [bücür-lük] is. Bücür olma durumu,
büç, [Far. büç g ] {OsT} is. Yanakların ağız içinde ka­
lan kısmı; avurt.
büd1, [Far. büd j J {OsT} is. 1. Sahip. 2. Maşa.
büd2, -ddü [Ar. büdd jj] {OsT} is. 1. Ayrılma; uzak­
laşma. 2. Vazgeçme,
büdad, [Ar. büdâd jIju] (büda:d) {OsT} is. 1. Pay;
hisse. 2. Nasip. 3. Son; nihayet,
büdala, -a’i [Ar. büdelâ’ f-'i-ij (büdela:) {OsT} sf. -*■
büdela.
büdbüdek, [Far. büdbüdek iİJjJJ {OsT} is. zool. Ça-
vuşkuşu; ibibik,
büdde, [Ar. büdde a J {OsT} is. 1. Pay; hisse. 2. N a­
sip. 3. Nihayet; son.
büde, [Far. büde o-b] {OsT} is. 1. Ağaç kavı. 2. Maşa,
büdela, -a’i [Ar. bedii (akılsız) > büdelâ (aptallar)
s-^jo] (büdela:) {OsT} sf. 1. Akılsız; aptal; sersem;
budala. 2. tasvf. M utasavvıflar arasında seçkin bir
zümre.
büdik, [büd-î-mek > büd-i-k] {eT} is. Oynayış; zıpla­
yış; oyun; raks; ritm ik ve zarif hareket. [DLT]
[EUTS] [KB]
büdimek, [büd-I-mekl {eT} gçsz. f. [-rl Dans etmek.
[Gabain] [ETY [DLT]
ÖTÜHIüMiSÖM. ,
büdmek, [büd-mek] {eT} gçsz. f. [-er] 1. Bitmek;
sona ermek; tamamlanmak. [EUTS] 2. inanmak. [E-
UTS]
büdremek, [eT, büdı-mek > büd(i)-re-mek •^-»j-b] {a-
ğız} gçsz. f. [-r] [-r(ü)-yor] 1. Sendelemek; sürç­
mek. {eAT} (avni) 2. Kaymak. 3. Hafifçe titremek.
[DS]
büdrimek, [büdre-mek > büdri-mek {eAT}
g çsz.f. [-r] -*• büdremek.
büdun, [Ar. bedene > büdün / büdun ü-l.] {OsT} is.
Kurbanlık develer,
büdur, [Ar. büdür jj-l.] (büdu.r) {OsT} is. 1. Hızla
geçme. 2. İleri gitme.
b üdü1, [büg-di / büğ-dü] {ağız} is. Tekerleği kağnıya
bağlam akta kullanılan çivi. [DS]
büdü2, [büdü] {ağız} is. Deve yavrusunu çağırmakta
kullanılan ünlem. [DS]
büdük, -ğü [büd-iik] {ağız} sf. Çelimsiz ve zayıf
çocuk. [DS]
büdün1, [büd-mek > büd-ün / büt-ün] {eT} sf. Bütün.
[Gabain] [EUTS]
büdün2, [Ar. bedene > büdün o-b] {OsT} is. Kurban­
lık develer.
büdür, [büd-ür] {ağız} sf. Çelimsiz ve zayıf çocuk.
[DS]
büdürmek, [büdı-mek > büd(ü)-re-m ek > büdiir-
mek dUjjo] {eAT} g çsz.f. [-ür] Sendelemek,
büdüşmek, [büdı-mek > btid-ü-ş-mek] {eT} işteş, f.
[-ür] Oyunda ve raksta yarışmak. [DLT]
büdütm ek, [büdı-mek > büd-ü-t-mek] {eT} gçl. f. [-
ür] Oynatmak. [DLT]
büfe, [Fr. buffet] is. 1. Alt bölümü tabaklara, üst bö­
lüm ü de bardaklara ayrılmış büyükçe dolap. 2. Bir
davet sırasında misafirlere sunulacak yiyecek ve
içeceklerle donatılmış masa; bu masadaki yiyecek
ve içeceklerin tümü. 3. Cadde, sokak başı vb. yer­
lerde gazete, dergi, hazır yiyecek ve içecek satılan
küçük dükkân. 4. Tren istasyonlarında, gemilerde
çay, kahve vb. içecek satılan yer.
büfeci, [büfe-ci] is. Büfe işleten kimse,
büfecilik, -ği [büfe-ci-lik] is. Büfe işletme işi.
bügas, [Ar. büğâs (büğa:s) {OsT} is. 1. Pek faz­
la değeri olmayan bir tür avcı kuş; luri. 2. Karga,
saksağan ve benzeri av değeri olmayan kuşlar,
bügde, [biigde / bükte] (biigde:) {eT} is. Hançer; ka­
ma. [DLT]
bügdek, [büg-de-mek > büg-de-k J-iS"y I ^]
{OsT} is. -*■ büğet,
bügdelem ek, [bügde-le-mek / bükte-le-mek] {eT}
g ç l . f [-r] Hançerlemek. [DLT]
bügelek, [bügel-mek > bügel-ek y / S \S ^.] {OsT}
is. Büvelek, (Hypoderma bovis).
H Ü R C E » 1 .7 1 7
bügelmek, [Moğ. büg (tıkaç) > büge-l-mek / dUİS y
/ dLAS"jj] /eATj g çsz.f. -*■ bügenmek.
büğemek, [Moğ. büg (tıkaç) > büg-e-mek / dU *Sy
dUS^ / dU ■&] {eATj {ağızj gçl. f. [-r] [-(ğü)-yorf
(Akar su için) önüne engel yaparak suyu biriktir­
mek. [DS]
bügenmek, [Moğ. büg (tıkaç) > büg-e-n-mek / dUj£j
/ S ^ y I dLjS y / dUtlS'y] {eATj {OsTj ed il.f. [-
ür] (Akarsu ya da akan bir topluluk, sürü vb. için)
önü engelle tıkanarak yığılmak; birikmek,
büğet, [Moğ. büg (tıkaç) > büg-e-t c S ^ / cJf
{eATj {OsTj is. Su birikintisi; akarsuyun önü kesil­
diği için yaptığı birikinti. S büğet su, {eATj Gölet;
su birikintisi.
bügez, [bu+kez] {ağızj zf. Bu kez; bu defa; bu sefer.
[DS]
bttgitmek, [bük-mek > bük-it-mek] {ağızj gçsz. f. [- büğe, [büğe / böy] {ağızj is. 1. Örümcek. 2. Büve,
ir] Bir sıkıntı ile büzülmek. [DS]
büglimek, [bük-ül-mek > büg-(ü)l-i-m ek / dUK> büğek1, -ği [büğ-mek > büğ-ek] {ağızj is. Buzağıların
/ dUiSÖ] {eATj g çsz.f. [-ir] Kıvrılmak; bükülmek,
büglttk, -ğü [bügü-lük] {ağızj is. Büyü. [DS]
büglünmek, [büg-mek > büg-(ü)l-ün-mek] {eT} {eTj
dönşl. f. [-iir] Toplanmak; birikmek. [DLT]
bügmek, [Moğ. büg (tıkaç) > büg-m ek / d U ? ^
/ dloi'^j] {eTj {eATj g ç l.f. [-er] 1. Eğmek; bükmek.
[Gabain] 2. Önünü tutup durdurmak; hareketine en­
gel olmak; kapanmak; set çekilmek. [DLT] 3. Top­
lanmak; bükülmek. [DLT]
bügri, [büg-mek > büg-(i)r-i ^ f y / j / y ] {eTj
{OsTj sf. 1. Eğri büğrü; eğri; eğik. [DLT] [EUTS] 2.
{eATj Kambur; tümsek,
büğrü, [büg-mek > büg-(i)r-i > büg-rü y / j /y \
{eTj {OsTj sf. -*• bügri.
bügrüce, [bügrü-ce / ^ .J ^ ] {eATj sf. Kam­
burca.
bügte, [bügte] {eT} is. -*■ bügde.
bügü, [bügü / bükü / bögü] {eTj sf. 1. Dirayetli; bü­ büğenmek, [biiğe-mek > büğe-n-mek] {ağızj dönşl. f.
yücü. [Gabain] 2. Bilgin; bilge; akıllı; hakîm. [DLT]
[KB] 3. Hikmet. [EUTS] S bügü bilge, Akıllı.
[DLT]
bügülemek, [bügü-le-mek] {eTj g ç sz.f. [-r] Bilgi ile büğenti, [büğen-mek > büğe-n-ti] {ağızj is. Su biri­
donanmak. [KB]
bûgülenmek, [bügü > bügti-le-n-mek] {eTj dönşl. f. büğet, [büğe-mek > büğe-t / böget] is. 1. Bir akarsu­
[-iir] Tabiatüstü güç göstermek; büyülemek. [Üç
İtigsizler]
bügülmek, [büg-mek > büg-ül-mek] {eTj gçsz. f. [-
ür] Büğenmek; önü büğenerek toplanmak; çoğal­ büğleğen, [büğ (yans.) > büğ-le-ğen] {ağızj is. Kay­
mak. [DLT]
BÜĞ
bügünmek, [bügü > bügü-n-mek] {eTj dönşl. f. [-ür]
V âkıf olmak; tanımak. [Gabain]
bügür, [böğür > bügü-r] {eTj is. Kalça; böğür. [Ga­
bain] [EUTS] [KB]
bügüş, [bögü > bügü-ş] {eTj is. 1. Dirayet. [Gabain] 2.
Hikmet; marifet; bilgi. [EUTS]
bügüşmek, [Moğ. büg (tıkaç) > büg-mek > büg-üş-
mek] {eTj işteş, f. [-ür] Su büğemekte yardım ve
yarış etmek. [DLT]
büğdül, [büğdü-1] {ağızj sf. Batıl; geçersiz; yanlış.
[DS]
büğdür, [büğ-mek > büğ-dür] /ağızj sf. Cılız; hasta­
lıklı. [DS]
Büğdüz, [bügü > büğii-d-mek > büg(ü)-d-üz (hür­
metli, saygılı, tevazulu)] öz. is. Oğuzların Üçok ko­
luna mensup bir boy adı.
büğdüz, [büg-mek (eğmek) > büğ-üd-mek > büg-
(ü)d-üz] {ağızj sf. 1. Kambur. 2. Kerestelik ağacın
budak yeri. 3. Çam ağacının çıralı özü. [DS]
(Hypoderma bovis). [DS]
analarını emmesini önlemek için burunlarına takı­
lan sivri uçlu aygıt; burunsalık. [DS]
büğek", -ği [büg-mek > büg-ek] {ağız} is. Su birikin­
tisi; büğet. [DS]
büğelek, -ği [büğ (yans.) > büğ-e-lek / bügel-m ek >
büğel-ek] is. zool. Sığırsineğigiller fam ilyasından 2
cm. boyunda, tıknaz gövdeli, kısa ve güçlü hortu­
mu ile sığırların derilerini delerek kan emen, nokra
adı verilen hastalığa sebep olan bir tür sinek; eğri­
ce; büve; büvelek; nokra sineği; güğüm sineği,
(Hypoderma bovis).
büğelez, [bügel-mek > biiğel-ez] {ağızj sf. Kambur­
laşmış; kambur. [DS]
büğeme, [büge-mek > büğ-e-me] is. Büğemek eyle­
mi.
büğemek, [eT. büg-e-mek > büğ-e-me-k] g ç l.f. [-r]
[-ğ(ü)-yor] 1. Suyun önüne bir bent yaparak suyu
yükseltmek; toplamak, biriktirmek. 2. {ağızj Hay­
van sürüsünün önüne geçerek arkadakiler gelinceye
kadar toplamak. [DS]
[-ir] 1. Duygularını açığa vuramamak; içlenmek;
içine atmak. 2. (Akarsu için) önündeki engel yü­
zünden birikmek; toplanmak. [DS]
kintisi; gölcük. [DS]
yu tutmak için yapılan set, su bendi. 2. Akarsuların
biriktiği çukur alan; su birikintisi; gölcük, bataklık.
3. Önüne set çekilerek tutulmuş su.
nak; pınar. [DS]
BÜĞ
büğlem ek1, [büng (yans.) > büng-le-mek] {ağızj gçsz.
f [-r] [-l(ü)-yor] 1. (Su için) fışkırmak; kaynamak.
2. (Yılan için) deliğinden fırlamak. [DS]
büğlemek", [bügü > büyü-le-mek] {ağızj g ç l . f [-r][-
l(ii)-yor] Büyü yaparak bir kimseyi kötü yola dü­
şürmek. [DS]
büğlez, [bügel-mek > büğel-ez] {ağızj sf. Kambur.
[DS]
büğlü, [Fr. bugle (öküz)] is. müz. Askeri bandonun
önemli bir öğesi olan, borazana benzer pistonlu bir
üflemeli çalgı.
büğm ek1, [büng-ü-mek] {ağızj g ç sz.f. [-er] (Su için)
topraktan kaynayarak çıkmak. [DS]
büğmek2, [Moğ. büg > büğ-mek] {ağızj g ç l.f. [-er]
Büğemek. [DS]
büğnüm ek1, [büng (yans.) > büğnü-mek] /ağızj gçsz.
f. [-r] 1. Yerinde duramamak; yaramazlık etmek. 2.
Geçimsizlik yüzünden ayrılmak. [DS]
büğnümek", [büng (yans.) > büng-ü-mek] {ağızj gçsz.
f. [-ı] 1. (Su için) topraktan kaynayarak çıkmak. 2.
(Köstebek için) yuvasındaki toprağı yeryüzüne yı­
ğın hâlinde çıkarmak. [DS]
büğrez, [büğ-(ii)r-ez] {ağızjis. Eğri büyüyen ağaç.
[DS]
büğrü, [eT. bük-ri / bük-rü] sf. 1. Bükülmüş; kam­
bur. {ağızj (aynı) [DS] 2. Tümsek,
büğrülmek, [büğ > büğ-rü-l-mek] {ağızj gçsz. f. [-ür]
Eğrilmek; kamburlaşmak. [DS]
büğü, [eT. bögü / bügü (hikmet) > bügi / büyü] /ağızj
is. Büyü. [DS]
büğül, [bu+yıl] {ağızj is. Bu sene. [DS]
büğüldemek, [büğ (yans.) > büğ-ül-de-melc] {ağızj
gçsz. f. [-r] [-d(ii)-yor] (Su için) topraktan kayna­
mak; büngümek. [DS]
büğülemek, [büyü-le-mek] {ağızj gçl. f. [-r] [-l(ü)-
yor] Büyülemek. [DS]
büğttlmek, [büg-ül-mek > büğ-ül-mek] /ağızj edil. f .
[-ür] Eğilmek; kamburlaşmak. [DS]
büğülü1, [büyü-lü] {ağızj sf. Büyülü. [DS]
bügü lii", [İng. bugle] {ağızj is. Klarnet. [DS]
büğün, [bu+gün] {ağızj is. Bugün. [DS]
büğürmek, [bö (yans.) > bö-ğür-mek] {ağızj gçsz. f.
[-iir] (Hayvan için) acı acı bağırmak; böğürmek.
[DS]
büğüt, -di [? büğüt] {ağızj is. Hile; aldatma. [DS]
bühlel, [Ar. bühlel J!f>] {OsTj sf. Boş; boş yere; abes,
bühlûl, [Ar. bühlül (biihlîr.l) {OsTj sf. 1. Çok
gülen. 2. Hayır sahibi,
bühme, [Ar. biihme {OsTj is. 1. Kuzu. 2. Oğlak.
3. Buzağı. 4. Keçi otu.
bühr, [Ar. bühr {OsTj is. Sık sık soluma; solu­
ğanlık.
ÛIÖMIİİKESÖM.
bühre, [Ar. bühre o^j] {OsT} is. 1. Geniş yer. 2. Dere
içindeki çayırlık ve sazlık. 3. Kesik kesik soluyuş.
büht1, [Ar. büht o # ] {OsTj is. 1. Yalan; iftira. 2. Şaş­
kınlık.
büht2, [Far. büht 04 J {OsTj is. Bir gezegenin belli
bir süre içindeki hareketi,
bühtan, [Ar. bühtan (bühta:n) {OsTj is. Yalan
yere suçlama; birine işlemediği suçu yükleme; kara
çalma; iftira. 0 bühtan etmek, Yalan yere suçla­
mak; iftira etmek, kara çalmak.
bühtancı, [biihtan-cı] sf. İftira eden,
bühtanlı, [bühtan-h] s f İftiraya uğramış,
bühtür, [Ar. bühtiir / bühtüre {OsT} sf. Bo­
dur; kısa.
bühur, [Ar. bühür j ^ ] (biihu:r) {OsTj sf. Aydınlık;
ışıklı.
bühüt, [Ar. behüt > biihüt o ^ ] {OsTj is. Duyanlarda
şaşkınlık yaratan türden yalan ve iftiralar,
bühüv, -vvü [Ar. behv / behve > bühüvv j^ ] {OsTj
is. 1. Konuk odaları. 2. Yer altındaki hayvan ahırla­
rı.
büjhan, [Far. büjhân jl&>] (büjha:n) {OsTj is. İm ­
renme; gıpta.
büjmeje, [Far. büjmeje » » ] {OsTj is. zool. Kaya
keleri.
büjul, [Far. büjül J j^ ] (büjıı:l) jOsTj is. Topuk kemi­
ği; aşık kemiği.
b ü k 1, [bük-m ek> bük] {eTj is. Tomurcuk. [DLT]
bük2, [eT. b ü k ilj;] is. 1. {eTj {eATf {OsTj {ağızj Dere,
ova ve ırmak kenarındaki sık çalı, saz, söğüt gibi
ağaç topluluğu; ağaçlık; ormanlık; sık ağaçlık; fun­
dalık. [DLT] [ETY] [DS] 2. {ağızj Ağaç, çalı vb. or­
man gibi bitki topluluklarının en sık olduğu yer.
[DS] 3. {ağızj Böğürtlen. [DS] 4. /ağızj Bostan eki­
mine uygun akarsu ve göl kıyılarındaki verimli top­
raklar. [DS] 5. {ağızj Bostan. [DS] 6. {ağızj Düz ve
büyük toprak parçası. [DS] 7. {ağızj Dağ veya tepe
yamacı; yamaç; sırt; belen. [DS] t? bük toprağı,
D ere kenarlarındaki dolma topraklar.
bük3, [Argu. bük] is. 1. {eTj Köşe; köşe bucak; evin
köşesi. [ETY] [DLT] [KB] 2. {ağız} Dönemeç. [DS]
3. {ağız} Akarsuların büküntü yerleri. [DS] 4. {eTj
{ağızj Bükülerek katlanmış bir şeyin her bir bükü­
mü; kat; büküm. [DS]
bük4, [Yun. büki => bük J jj] {eATj is. 1. Yem. 2.
Lokma. 3. Nasip; kısmet,
büka, -a’i [Ar. bükâ tlSÖ] (bükâ:) {OsTj is. Göz yaşı
dökme; ağlama. S bükâ-alüd, {OsTj Ağlatıcı; ağ­
lamaklı.|| bükâ-engiz, {OsTj Ağlatıcı,|| bükâ eyle­
o ım ıc ıs M .™
mek, {OsT} Ağlamak.]] bükâ-yi sürür, {OsT} Sevinç
gözyaşları.\\ bükâ-yı şedîd, {OsT} Şiddetli ağlama;
hüngür hüngür ağlama.
bükat, [Ar. bükât (biikâ:t) {OsT} is. Ağlayanlar;
ağlayıcılar.
bükdelek, -ği [biik-(ü)d-e-lek] {ağız} sf. Eğilip bükü­
lerek yürüyen. [DS]
bükdelem ek1, [bükde-le-mek] {eT} gçl. f. [-r] [-l(i)
-yor] Hançerlemek. [DLT]
bükdelemek2, [bük-(ii)d-e-le-raek] {ağız} gçsz. f. [-r]
[-l(i)-yoı] 1. Kaçamak cevap vermek. 2. (Y ük hay­
vanı için) yükünün ağırlığından dolayı sendeleye­
rek yürümek. [DS]
büke1, [böke / büke] {eT} sf. 1. Kahraman; cesur.
[ETY] 2. Büyük yılan; ejderha. [DLT] [KJB]
biike2, [bük-e] {ağız} sf. Sapa; kenar; kıyı. [DS]
büke3, [Kürt, bük] {ağızj is. Gelin. [DS]
bükecek, -ği [bük-ecek] {ağız} is. 1. Bir şeyi bük­
mekte kullanılan aygıt. 2. Değirmende tanelerin az
veya çok dökülmesini ayarlayan kısım. 3. İp bükme
aygıtı. [DS]
bükeç, [bük-eç] {ağızj is. 1. Dönemeç. 2. Köşe. 3.
Çene. 4. Kambur. 5. Eğri. [DS]
bükegük, [bük (sık ağaçlık) > büke-giik] {eT} is.
Ormanlık.
bükelemek, [bük-mek > bük-e-le-mek] {ağızj gçsz. f.
[-r] [-l(i)-yor] 1. Bağından kurtulm ak için çabala­
mak; kıvranmak; didinmek; uğraşmak. 2. Caymak.
3. Duraksamak. 4. Zor durumda kalmak. [DS]
bükelenmek, [bük-mek > bük-e-le-n-mek] {ağız}
gçsz. f. [-ir] 1. Zor durumda kalmak. 2. Sancıdan
kıvranmak. 3. Yaltakçılık yapmak; köle gibi eğil­
mek. [DS]
bükemeç, [bük-emeç] {ağız} is. 1. Dönemeç; viraj. 2.
Köşe. [DS]
büken1, [bük-mek > bük-en] is. 1. Bükmek eylemini
yapan. 2. Oynak kemiklerin arasındaki açıyı daral­
tan kasların genel adı.
büken2, [bük-mek > büken] {eTj is. 1. İşkembe. 2.
Karpuz; bir tür kavun; Hint kavunu. [DLT] [EUTS]
bükenek, -ği [bük-enek] {ağız} is. Diz kapağı altı.
[DS]
bükenmek, [bük-mek > bük-en-mek] {eT} dönşl. f. [-
iir] Kapanmak. [Yüknekî]
bükerez, [bu+kere-z] {ağız} zf. Bu sefer; bu kez. [DS]
bükgen, [bük-gen] {eT} is. İşkembe,
bükidmek, [bük-mek > bük-id-mek] {ağız} gçsz. f. [-
ir] Bir sıkıntı ile büzülmek. [DS]
bükin, [bük > bük-in] {eT} sf. Erliksiz; puluç; ikti­
darsız. [DLT]
bükleç, [bük-(ü)l-eç] {ağız} is. 1. Dönemeç. 2. Akar­
su büküntiisü; menderes. [DS]
büklembeç, [bük-ül-mek > bükül-en-meç > biik(ü)l-
embeç] {ağızj is. 1. Dönemeç. 2. Eğri. [DS]
büklemek, [büg-li-mek > bük-le-mek dU isy {eATj
gçsz. f. [-ür] -* büglimek.
büklesin, [bük-le-sin] {ağızj is. Göbek kaçıklığından
ileri gelen ve bükülünce geçeceği sanılan karın ağ­
rısı. [DS]
bükleş, [bük-le-ş] {ağızj is. 1. Dönemeç. 2. Akarsu
büküntüsii; menderes. [DS]
büklevü, [bük-legi] {ağızj is. Keser, balta gibi araçla­
rın sap takılan deliği. [DS]
büklimek, [büg-li-mek > bük-le-mek dU K J {eATj
g çsz.f. [-r] -*■ büglimek.
büklük, -ğü [bük-lük is. 1. Akarsu ve göl kı­
yılarındaki bostan ekimine elverişli tarlalar. 2. Sık
çalı ve ağaç topluluğu. 3. {OsTj Ağaçlık yer. 4. /a-
ğız} Dönemeç. [DS]
büklüm, [bük-mek > btik-(ti)l-Um (US'jj] is. 1. Bü­
külmüş, katlanmış şeylerin meydana getirdiği kat
yeri. 2. {ağız} Dönemeç; viraj. [DS] 3. Akarsuların
ovalarda meydana getirdiği kıvrımlar; menderes. 4.
{OsTj is. Kıvrıntı. 5. M antarlarda şapkanın altında
gerçek anlamda lam oluşturacak kadar belirli ol­
mayan çizgisel çıkıntılar. S büklüm büklüm, Çok
kıvrımlı; kıvrım kıvrım, halka halka.
büklümek, [büg-li-mek > bük-lü-mek dUjiS'jj] {eATj
g çsz.f. [-r] -*■ büklimek.
büklümlü, [büklüm-lü] sf. Büklümleri olan. S bük-
lümlü memeli, (Hayvanlarda gelişmişliğin belirtisi
olarak) beyin yarım küresinde büklümler olan me­
meli hayvan.
büklttmsüz, [büklüm-süz] sf. Büklümü olmayan. S’
büklümsüz memeli, Beyin yarım küresinde bük­
lüm bulunmayan memeli hayvan; lisansefal.
büklünmek, [bük-(ü)l-in-mek] {eTj edil, f . [-iir] Kıv­
rılmak. [DLT]
büklütmek, [biik-(ü)l-üt-mek dUJSl.] {eAT} gçl. f.
[-iir] Bükmek; eğmek; kıvırmak,
bükm, [Ar. ebkem > btikm {OsT} sf. Dilsizler.
bükme, [bük-mek > bük-me] is. 1. Bükmek işi. 2.
Bükülmüş ip. 3. İnce kıvırcık kumaş. 4. Yaprak
dolması; sarma. 5. Bükülerek yapılmış bir tür kol
böreği, {ağız} (aym) [DS] 6. Vücudun bir kısmım
yanında bulunan kısma doğru eğip yaklaştırm a ha­
reketi. 7. İnce fitilleri ya da lifleri iplik haline ge­
tirm ek için yapılan işlem. 8. {ağız} İğdiş edilmiş
hayvan. [DS] 9. Daha çok meyve vermesi için bü­
külerek yay haline getirilmiş meyve veya asm a da­
lı. 10. {ağız} Dönemeç. [DS] 11. {ağız} Arasına ipek
ipi katılarak el tezgâhlarında dokunan çamaşırlık
bez. [DS] 12. {ağız} Krepon. [DS] 13. {ağız} Dört,
altı, sekiz telli ip. [DS] S1 bükme çorbası, {ağız}
içine bükülmüş hamur konularak yapılmış un çor­
bası. [DS]
BÜK
bükmece, [bük-mece] {ağızj is. 1. Belden aşağı olan
inme. 2. Kayısı, erik gibi meyvelerin içine badem,
ceviz içi ve fıstık konularak kurutulmuş meyve.
[DS]
bükmeç, -ci [bük-mek > bük-meç] {ağız} is. 1. Büke­
rek meydana getirilmiş şey. 2. Yufka içine yemek
alınarak kıvırmak suretiyle meydana getirilmiş
lokma. 3. Dönemeç; viraj. [DS]
bükm ek1, [eT. bük-mek / büg-mek / bök-mek
g ç l.f. [-er] 1. Bir şeyi eğmek; kıvırmak. {eT} (aym)
[EUTS] 2. Vücudun bir organını, bir bölüm ünü di­
ğer kısmına doğru eğmek, yaklaştırmak. 3. Lifleri
veya telleri bir arada sararak ip veya iplik yapmak.
4. (Kumaş, kâğıt vb. için) katlamak; kıvırmak; kı­
rıştırmak. 5. Bir metal parçasını ya da sacı belirli
bir açı yapacak şekilde üzerine kuvvet uygulayarak
kıvırmak, şekil vermek. 6. Döndürmek; çevirmek.
7. {ağız} Erkek sığırları iğdiş etmek; kısırlaştırmak.
[DS] 8. Durdurmak. 9. {eT} dönşl. f. Toplanmak;
bükülmek. [DLT] 10. Yere kapanmak. [DLT] 11.
{eAT} Oynamak; raksetmek. 12. {eAT} Hakaret et­
mek. S büke büke, Bükerek, döndürerek, eğire­
rek.
bükmek2, [bük-mek] {eT} gçsz. f. [-er] 1. Doymak;
yemekten doyup usanmak; kanmak. [ETY] 2. B ık­
mak; usanmak; tiksinmek. [Gabain]
bükolik, [Lat. bocolica] sf. 1. Çoban hayatına ait. 2.
Çoban şiirine dair.
bükre1, [bük-mek > bük-(ü)r-e] {ağız} is. Çıkrığın
iğine takılan kemik. [DS]
bükre2, [Ar. bükre {OsT} is. Sabah; erken; tan
vakti.
bükri, [bük-mek > *bük-ür-mek > bük(ü)r-I] (bükri:)
{eT} sf. 1. Bükük; eğri; eğri büğrü. 2. is. Bağırsak.
3. Kambur kimse. [Clauson]
bükrü, [eT. bükri] {ağız} sf. Kambur. [DS]
bükse, [Ar. bükse *-£.] {OsT} is. 1. Saksı. 2. Kiremit
parçası. 3. K ayrak taşı,
büksek, [bökse-g] {eT} is. 1. Kadının göğsü ile boy­
nu arasında gerdanlık takılan yer. [DLT] 2. Göğsün
yukarı tarafı; göğüsten yukarı olan kısım. [DLT]
büksilmek, [bük-üş-mek > bükş-ül-m ek > büksil-
mek] {eT} edil.f. [-ür] Yarılmak. [Gabain]
büksttklemek, [bökseg > büksük-le-mek] {eT} gçsz.
f [->'] (Kızlar için) memeleri tomurmak. [DLT]
büksüllük, -ğü [bük-sü-l-lük] is. Nehir kıvrımları,
büksülmek, [bük(ü)s-ül-mek (Clauson’a göre yanlış
okuma)] {eT} edil. f. [-iir] -*• bükşülmek. [DLT]
bükşülmek, [büküş-mek > bük(ü)ş-ül-mek] {eT} edil.
f. [-iir] Çatlamak; yarılmak. [Clauson]
bükte, [bügde / bükte] {eT} is. Hançer. [DLT]
büktel, [büktel] {eT} sf. 1. Olgun; oturaklı. [Clauson]
2. (İnsan için) orta boylu. [KB] 3. (At için) yassı
arkalı; oturaklı. [DLT] [KB]
ÖIÜMIÜMtSİElıİ.720
büktelemek, [bükte-le-mek] {ağız} gçsz. f. [-r] [-l(i)-
yor] 1. K urtulmak için çabalamak; çırpınmak. 2.
Kaçamak cevap vermek. 3. g ç l.f. Atlatmak. [DS]
bükteletmek, [büktele-t-mek] {ağız} gçl. f. [-ir] Ça­
balatmak; kıvrandırmak. [DS]
büktir, [bög-mek > *bög-üt-mek > bög(ü)t-ür [Cla­
uson] > bük-(ü)t-ir] {eT} is. Dağlardaki sarp ve çu­
kur yerler; dağ engebeleri. [DLT]
büktürmek, [bük-mek > bük-ttir-mek] gçl. [-ür] 1.
Bükme işini birine yaptırmak; kıvırttırmak; eğdir­
mek. 2. Bir şeyin bükülmesini sağlamak. 3. Bir şe­
yin bükülm esine sebep olmak,
bükü, [böke > bögü / bügü / bükü] {eT} sf. Bilgin;
akıllı; hakîm. [DLT] S bükü bilge, Bilgin, akıllı;
hakîm. [DLT]
bükücü, [bük-ücü / bük-ü-cü] is. Büken, iplik eğiren
kimse. S1 bükücü kas, Bükme işini gören kas; bü­
ken.
büküdmek, [bük-mek > bük-üd-mek] {ağız} gçsz. f.
[-ür] Bir sıkıntı ile büzülmek. [DS]
bükük, -ğü [bük-mek > bük-ük sf. 1. Bükül­
müş olan. 2. Bükülmüş durumda bulunan. 3. Eğ­
rilmiş. 4. {OsT} Dönemeç,
bttkülek, -ği [bük-ül-mek > bük-ül-ek] {ağız} is. 1.
Tavşanların çiftleşme zamanı. 2. M ayıs ayı. [DS]
bükülgeç, -ci [bük-ül-mek > bük-iil-geç] {ağız} is. 1.
Dönemeç. 2. Akarsu büküntüsü; menderes. [DS]
bükülgen, [bük-ül-mek > bük-ül-gen] sf. Kolayca,
eğilip bükülebilen. S bükülgen dil, dbl. Kelime
çekim ve yapım ları köklerdeki ses değişmeleri ile
yapılabilen dil grubu; bükümlü dil; kök bükünlü dil.
bükülgenlik, -ği [bük-ül-gen-lik] is. Bükülgen olma
durumu.
bükülm e, [bük-ül-me] is. 1. Bükülmek eylemi ve
durumu. 2. Kıvrılma. 3. Çevrilme. 4. Burulma,
bükülm ek, [bük-mek > bük-ül-mek] edil. f. [-ür] 1.
Çevrilmek; burulmak. {eT} (aym) [DLT] [EUTS] 2.
(İplik için) eğrilmek. 3. Katlanmak. 4. dönşl. f .
Eğilmek. 5. {eT} Kesilmek. [DLT] [EUTS] 6. (Yolcu
için) dönmek; çevrilmek; yönelmek,
bttkülü, [bük-ül-mek > bük-ül-ü] sf. Bükülmüş, kıv­
rılmış olan.
bükülüş, [bük-ül-mek > bük-ül-üş] is. Bükülmek işi
ya da biçimi.
büküm, [bük-mek > bük-üm / mükim / mükin] is. 1.
Bükmek eyleminin sonucu ve durumu. 2. Bükül­
müş olan şeyin kat yeri; kıvrım. 3. Bir ipliğin metre
başına dönme sayısı. 4. {ağız} Yufkanın dört köşe
olarak dürülüş biçimi. [DS] 5. {ağız} Kat; katmer.
[DS] 6. {ağız} Dönemeç. [DS] 7. {eT} Kadın pabucu.
[DLT] 8. (İplik vb. malzeme için) bir ya da belirti­
len daha çok sayı kadar bükülebilecek miktar, fi1
büküm ağırşağı, {ağız} İp bükmekte kullanılan
ağırşak. [DS]|| büküm etük, Kadın pabucu. [DLT]
8 r U » f f M .7 2 1
biikiimcii, [bük-üm-cü] is. İplik üretimi için iplik
bükme makinesinde çalışan kişi,
bükümhane, [bük-üm + Far. hâne 4JİJs-jSo] (büküm-
ha:ne) is. İplik büküm işlerinin yapıldığı atölye,
bükümlemek, [bük-üm-le-mek] {ağız} gçl. f. [-r] [-
l(ii)-yor] 1. Katlamak. 2. Yün ya da pam uk ipliğini
kalınlaştırmak. [DS]
bükümlü, [bük-üm-lü] sf. 1. Kıvrılm ış, bükülmüş
olan. 2. Eğrilmiş olan. S 1 bükümlü kaşık, Balıkçı­
ların kullandığı balıkları kendine çeken bir tür ol­
ta.
bükümölçer, [bük-üm+ölç-er] is. Bir ipliğin metre
başına büküm sayısını ölçen alet,
bükümsüz, [bük-üm-süz] sf. 1. Bükümü olmayan;
katsız; düz. 2. Eğrilmemiş.
bükün1, [bu+kün] {eT} zf. Bugün. [EUTS]
bUkün2, [bük-mek > bük-ün ö ^ y I j£ ı] is. 1. {OsT}
Bükülme izi; büküm yeri. 2. {eT} K ör bağırsak.
[DLT] 3. dbl. Cümle kuruluşunda bazı dillerin özel­
liği olarak çekim, yapım gibi işlemlerin, kelime
bünyesinde ses değişiklikleri ile yapılması durumu;
insiraf. £? bükün bükün olmak, {OsT} 1. Kıvrım
kıvrım olmak. 2 . Şişmanlıktan vücudun kim i yerleri
kat kat olmak.
bükünki, [bu+kün-ki] {eT} s f Bugünkü. [EUTS]
bükünlü, [bük-ün-lü] sf. (Dil için) çekim ve yapım,
kökteki değişiklikle yapılan. 0 bUkünlü dil, dbl.
Kelime üretim ve durum, cins, kişi, zaman, kip, çatı
ve sayı gibi çekimler sırasında, kelimenin kökünde
değişiklik olan dil; bükülgen dil; tasrifi dil.
bükünme, [bük-ün-me] is. Bükünmek eylemi,
bükünmek, [bük-mek > bük-ün-mek] dönşl. f. [-ür]
1. Kıvrılmak, bükülmek. 2. Ağrı ve sancı sebebiyle
kıvranmak. 3. (Su için) bir yere toplanmak.
bükünte, [bu+kün-te] {eT} zf. Bugün içinde. [EUTS]
büküntü, [bük-mek > bük-üntü] is. 1. Bükülme
sonucu oluşan kıvrım veya iz. 2. Karın, özellikle
bağırsak ağrısı, sancısı. 3. Yollardaki dönemeçler;
viraj. 4. {ağız} Köşe; açı. [DS]
bükür, [bir+kür ?] {ağız} sf. Toplu. [DS]
bükürmek, [bük-mek > bük-ür-mek] {eT} gçl. f. [-
ür] Su serpmek. [Gabain] [EUTS]
büküş1, [bük-üş] {ağız} s f 1. (Keçi için) kulakları
orta büyüklükte olan. 2. (İnsan ve hayvan için) ku­
lakları içe eğri olan. [DS]
büküş-, [bük-üş] is. 1. Bükmek eylemi veya biçimi.
2. {ağız} Eğrilmeye hazır pamuk fitillerinin sekiz on
tanesinden oluşmuş deste. [DS]
büküşmek1, [bük-mek > bük-üş-mek] {eT} işteş, f. [-
iir] 1. Bükmekte yardım etmek; birlikte bükmek
[D L T ] 2. {ağız} El şakası yapmak. [D S ]
büküşmek2, [bük-mek > bük-üş-mek dU-iS y \ dönşl.
f [-ür] {OsT} 1. Yere kapanmak. 2. {ağız} Ani bir
BÜL
darbe ile yere yuvarlanmak. [D S ] 3. {ağız} Bir köşe­
ye kıvrılıp uyuyakalmak. [D S ]
büküştürmek, [bük-mek > bük-üş-tür-mek] {ağız}
gçl. f. [-ür] Rasgele bükmek. [D S ]
bükütm ek1, [bük-mek > bük-üt-mek {eAT}
g çsz.f. [-ür] 1. Eğilmek. 2. {ağız} Bir sıkıntı ile bü­
zülmek. [D S ]
bükütm ek2, [bük-mek (bıkmak) > bük-üt-mek] {eT}
gçl. f. [-iir] 1. (Yemek için) bıktırmak; doyurmak.
2. (Mal vb. için) gözünü doyurmak. [D L T ]
bül1, [bil / bül (yans.)] is. Kümes hayvanlarını çağır­
mayı, anlatan kök. [Z ü lf ık a r ] bül-ü biilü, bül-üş, bül-
üc, biil-üç, bül-ük.
bül2, [bü-1 ?] {eT} sf. Zamanla eskiyen herhangi bir
şey. [D L T ] S bül at, Ayakları beyazlı at. [ D L T ] ||
bül tarıg, Yıllandığı için tadı bozulan tahıl. [D L T ]
bülaceb, [Far. büT + Ar. ‘aceb {OsT} sf. Çok
garip; şaşırtıcı; şayan-ı hayret. S bü’l’aceb-ter,
{OsT} Son derece şaşılacak şey.
bülacebi, [Far. büT + Ar. 'acebı LSt^*)\y] (bülacebi:)
{OsT} is. Çok acayiplik; çok tuhaf oluş,
bülalet, [Ar. bülâlet c J (büla:let) {OsT} is. Yaşlık;
ıslaklık.
bülbit, [Fr. bulbite] is. tıp. Onikiparmak bağırsağının
ilk bölüm ünün iltihabı,
bülbül, [Far. / Ar. bülbül J J J is. zool. 1. Sesinin gü­
zelliğiyle tanınan, karatavukgillerden, vücudunun
üst tarafı koyu alt kısmı açık, kuyruğu kızıl kahve­
rengi, ötüşü çok berrak ve ahenkli, gece gündüz
uzun süre ötebilen küçük bir ötücü kuş; andelip,
(Luscinia megarhynchos). 2. mecaz. Sesi çok güzel
olan kimse. 3. dnz. Büyük bir palanga hattının bağ­
landığı halka veya halat kasa. 4. tasvf. Flz. M u-
ham m ed(sa)’e verilen sıfatlardan birisi. S bülbül
çanağı, Çok küçük bardak veya kâse.\\ bülbül dişi,
Tülbentlerin kenarlarına geçirilen çok ince bir tiır
oya. || bülbül gibi açılmak, K onuşm akta gittikçe
açılmak. || bülbül gibi konuşm ak, Çok güzel ve ku­
rallarına uygun komışmak.\\ bülbül gibi konuş­
turmak, İtira f etmesini sağlam ak.|| bülbül gibi
okumak, Kolay ve güzel okumak.|| bülbül gibi öt­
mek, Söylenmek; konuşmak; itira f etmek. || bülbül
gibi söyletmek, H er şeyi itira f ettirmek.\\ bülbül
gibi şakımak, N eşeli ve güzel bir sesle konuşmak,
şarkı söylemek.|| bülbül-i nâlân, {OsT} Ağlayan
bülbül. || bülbül-i şeydâ, {OsT} A şk yüzünden aklını
yitirm iş bülbül; şair.|| bülbül kesilm ek, /. İsteni­
lenleri kolayca söylemek. 2. Gereğinden fa zla ko ­
nuşmak; itirafta bulunmak.\\ bülbül otu, bot. Kuzey
yarı kürede ılıman ve soğuk bölgelerde yetişen,
turpgiller fam ilyasından yapraklarının kenarları
dişli, çiçekleri sarı ve gevşek salkım biçiminde,
halk hekimliğinde ses kısıklığı, balgam söktürücü,
BÜL
idrar artırıcı olarak kullanılan bir yıllık otsu bitki;
çalgıcı otu, (Sisymbrium officinale).|| Bülbülün
çektiği dili belası, Düşünülmeden söylenen söz,
insan için sonradan başına bir dert açabilir.
bülbülan, [Far. bülbiilân j ^ i . ] (bülbüıla:n) {OsTj is.
Bülbüller.
bülbüle, [Ar. bülbüle 4U ] {OsTj is. 1. Şarap. 2. Ka­
deh. 3. Renkli deri. 4. Bir zerdali türü,
bülbüli, [Ar. / Far. bülbül! (bülbiili:) {OsTj is.
1. Emzikli su kabı. 2. Şarap kadehi,
bülbülyuvası, [bülbül + yuva-s-ı] is. Yuva şeklinde
oturtulmuş bölümlerden oluşan bir tür baklava çe­
şidi.
büldaıı, [Ar. belde (şehir) > büldân oIjJü] (bülda:n)
{OsT} is. 1. Şehirler. 2. M emleketler; iller,
büldürge, [Moğ. büldürge] {eTj is. Bileğe geçirmek
veya asm ak için kullanılan kamçı sapındaki bağ.
[Nevâyî]
bülega, -a ’i [Ar. belîğ > büleğâ >LiL] (biilega:) {OsT}
is. Güzel ve düzgün konuşanlar; belagat sahipleri.
S bülegâ-pesend, {OsTj Güzel konuşanların hoşu­
na giden.
büleha, [Ar. belâhet > bülehâ l&L] (büleha;) {OsT} is.
Ahmaklar; budalalar,
bülend, [Far. bülend jlüJ {OsTj is. -*■ bülent. S bü-
lend-ahter, Yıldızı yüksek; talihli,|| bülend-âvaz, bülk, [bılg / bılh / bılk / bülk / bülg (yans.)] is. M aya­
Yüksek ,ve.v.|| bülend-bâla, Uzun boylu.|| bülend-
bîn, l. Yüce şeylere ilgisi olan. 2. Çok hırslı.||
bülend-himm et, İyilik için çalışan; yüce himmet-
li.| bülend-iktidâr, Çok kuvvetli. || bülend-kadd,
1. Uzun boylu. 2. Biçimli.\\ bülend-pâye, Yüksek
rütbeli.\\ bülend-per, Yüksekte uçan.\\ bülend-per-
vâz, Yüksekte uçan; izzet-i nefis sahibi.|| bülend-
ter, D aha yüksek.\\ bülend-terîn, En yüksek.
bülendî, [Far. bülendı (bülendi:) {OsTj is. Y ük­ yarak çıkmak.
seklik; ululuk; yücelik,
bulengez, [bül-eng-ez ?] {ağızj sf. Kambur. [DS]
bülent, -d i [Far. bülend -uL] {OsTj sf. 1. Yüksek; yü­
ce; ulu. 2. Uzun boylu. 3. (Ses için) yüksek,
bülezük, [bilek + üzük > biler-zük / bilerzüv / büle-
zük {eATj is. Bilezik.
biilfudul, [Far. bü’l + Ar. füzül (bülfiıdu.l)
{OsT} sf. 1. Yerli yersiz konuşan; boşboğaz. 2. bülu, -û ’u [Ar. bülü‘ £jL] (bülû;) {OsTj is. İlaçlı bü­
Kendinden büyük işlere karışan,
bülfudulane, [Far. bü’l + Ar. fuzül + Far. -âne
(biilfudu:la-ne) {OsTj zf. Dangalakça;
boşboğazca,
bülfudulî, [Far. b ü ’l + Ar. fuzül + Far. -1
(bülfudu. li.) {OsTj is. Dangalaklık; boşboğazlık.
ö Iü ra iİR m ü K .
bülg, [bılg / bılh / bılk / bülk / bülg (yans.)] is. Maya­
lanma, kaynama, ekşime, çürüme ve suyunu bırak­
ma gibi olaylar sonucunda kabarıp sönmeyi, dal­
galanmayı anlatan kök. [Zülfıkar] biilg-ül-de-mek.
bülga, [Ar. bülğa «L] {OsTj is. Geçinecek kadar olan
şey; geçimlik,
bülgak, [Far. bülğâkiJUİ.] (bülga:k) {OsTj is. Kavga;
kargaşa.
bülgame, [Far. b ü ’l-gâme « U l] (bülga;me) {OsTj sf.
Her şeye istekli olan,
bülgat, [Ar. bülğat oUl>] {OsTj is. Geçinmeye yete­
cek kadar olan şey.
bülgune, [Far. bülğüne üjaL] (biilğı/.ne) {OsT} is.
Düzgün; allık,
bülgüldemek, [büng (yans.) > büng / bülg-ül-de-mek]
{ağızj gçsz. f i [-r] [-d(ü)-yor] (Su için) topraktan
kaynamak; büngüldemek. [DS]
bülheves, [Far. bül (çok) + Ar. heves (istek)
{OsT} sf. Çok hevesli; maymun iştahlı,
bülhevesane, [Far. bül + Ar. heves + Far. -âne
(biilhevesa:ne) {OsTj zfi Maymun iştahlı
olarak; kararsızca,
bülhevesî, [Far. bül + Ar. heves + Far. -1 ^ y ) \ y ]
(biilhevesi;) {OsTj is. M aymun iştahlı oluş; sebat­
sızlık.
lanma, kaynama, ekşime, çürüme ve suyunu bı­
rakm a gibi olaylar sonucunda kabarıp sönmeyi,
dalgalanmayı anlatan kök. [Zülfıkar] biilk-e.
bülke, [bülk (yans.) > bülk-e] {ağız} is. 1. Şadırvanlar­
da su çıkan taş. 2. Hamamların ortasında sıcak su
çıkan yer. [DS]
bülkimek, [bülk (yans.) > bülk-i-mek] /eAT} gçsz. fi
[r] Kaynamak. S bülkiyü çıkmak, {eATj Kayna­
bülküm ek, [bülk (yans.) > bülk-i-mek] {ağız}] gçsz. f.
[-r] [-ii-yor] 1. (Yoğurt, hamur vb. için) ekşiyip
kabarmak. 2. (M ide için) ekşimek; bulanmak. [DS
bülten, [Fr. bulletin] is. 1. Halka bilgi veren kısa,
özlü, resm î rapor. 2. Bir kurum ve kuruluşun ça­
lışmaları hakkında bilgi vermek; bilim ve teknik
alanlarda yapılan araştırmaları duyurm ak amacıyla
çıkarılan süreli yayın. 3. Dergi,
yük hap.
büluc, [Far. bülüc (bülû;c) {OsT} is. 1. Nişan. 2.
bot. Horozibiği. 3. özl. is. Bülûcistan halkından o-
lan.
büluğ, [Ar. bülüğ (bülû;ğ) is. Fizik olarak ço­
cuğu olabilecek yapıya ulaşma; cinsel olgunluk;
GTÜffilt 1 İ İ E jubbllli • 723
erinlik; erin olma; baliğ olma, fi3 büluğa ermek,
D öl verebilecek duruma gelmek.\\ büluğ çağı, Ço­
cuğu olabilir yaş.
büluh, [Ar. bülüh (bülû:h) {OsT} sf. 1. Becerik­
siz; âciz. 2. is. Yorgun olma,
bülukka, [Ar. bülCikka 4i^L>] (biilû:kka) {OsT} is. 1.
Düz ova. 2. Çöl.
bülul, -lü [Ar. bülül JjL ] (bülû:l) {OsT} is. 1. Hasta­
lıktan kurtulma. 2. Kurtuluş,
bülulet, [Ar. biilület (bülûAet) {OsT} is. Yaşlık;
ıslaklık.
büPum, [Ar. bül'üm p*L] (biil-u:m) {OsT} is. G ırt­
lak; hançere.
bülü1, [bül (yans.) > bül-ü] {ağız} iinl. Kümes hayvan­
larını çağırma ünlemi. [DS] S bülü bülü, {ağız} 1.
Kiimes havvanlarını çağırma ünlemi. 2. Tavuk.
[DS]
bülü2, [bül (yans.) > bül-ü] {ağız} is. Hindi. [DS]
bülü"’, [Yun. puli] {ağız} is. Kuş; civciv. [DS]
bülü4, [Kürt, bulu (mısır)] {ağız} is. Yufka. [DS]
bülüç, [Yun. pullitza (kuş yavrusu) ? / bül (yans.) >
bül-üç ] {ağız} is. 1, Piliç. jeAT} (aynı) 2. Civciv.
3. Serçe. [DS]
bülük, -ğü [Ar. bülüğ ? / bül (yans.) > bül-ük] {ağız}
is. Küçük erkek çocukların cinsiyet organı. [DS]
bülükçü, [bülük-çü] {ağız} is. Sünnetçi. [DS]
bül’üm, [Ar. bel'üm p*L] {OsTj is. -» bıil’um.
bülür, [Emi. bolor (bütün)] {ağız} is. Zedelenmeksi-
zin kabuğundan çıkarılan bütün ceviz içi. [DS]
bülüş, [bül (yans.) > bül-üç / bülüş] {ağız} is. 1. Piliç.
2. Civciv. [DS]
bülvefa, [Far. bü’l + Ar. vefö (bülvefa.:) {OsT}
sf. Çok vefalı.
biin1, [bün / mün / min] {eT} is. Çorba. [DLT]
bün", [bü n / bön / bön] {eT} is. 1. Kusur; noksan;
ayıp. [DLT] [Clauson] 2. {ağız} s f. Çekingen. [DS]
bün3, -nnü [Ar. bünn j j {OsT} is. 1. Yemen kahvesi.
2. Yemen kahvesinin yaprak ve olgunlaşmamış
meyvelerinden yapılan bir turşu.
bün4, [Far. bün {OsT} is. 1. Dip; temel. 2. Aşağı
taraf; alt kısım. 3. Kök; kütük. 4. Ağaç. 0 bün-
âver, {OsT} Köklü; yerleşmiş. | bün-i bagal, {OsT}
Koltuk altı.|| bün-i bînî, {OsT} Burun ucu.|| bün-i
câh, {OsT} Kuyunun dibi.|| bün-i hisar, {OsT} K a­
lenin dibi.|| bün-i hüşe, {OsT} Üziim çöpü; üzüm
sapı.|| bün-i nâhün, {OsT} 1. Tırnak kökü. 2. Ace-
le.|| bün-i rân, {OsT} Kasık.
bünbek, [Ar. bünbek / benbek {OsT} is. zool.
Kadırga balığı denilen yırtıcı bir balık.
BÜN
bünçig, [mün-çig > *bün-çig] {eT} is. Oğulcuk; döl
yatağı; uterus. [Clauson]
bündad, [Far. bün-dâd M-uJ (biinda.d) {OsT} is. 1.
Esas kuruluş; temel. 2. Set; destek,
bündar, [Far. bün-dâr j IjaJ (bundan) {OsT} sf. 1. Ev
bark sahibi. 2. Zengin. 3. Kibirli ve soylu,
bünek, -ği [bün > bün-ek] {ağız} is. Basık, ıssız ve
çukur yer. [DS]
bünelm ek1, [müne-mek > müne-l-mek / *büne-l-
mek] {eT} edil. f. [-ür] (Elbise vb. için) uzun ve
biçimsiz yerleri kesilerek düzeltilmek.
bünelm ek2, [büğ-el-mek] {ağız} gçsz. f. [-ir] 1. Eğik
bir şekilde durmak. 2. Büyük aptesini yapmak için
çökmek. [DS]
bttnemek, [bü n > bün-e-mek] {eT} g ç l.f. [-r] (Elbi­
se vb. için) kusurlu ve biçimsiz yerlerini düzelt­
mek, kesmek; biçim vermek. [DTL]
büng, [bin / bm g / bmk / böng / bunk / bung / bün /
büng / bünk (vans.) is. Bir sıvının kaynar gibi
kabarıp sönmesini bir yerden veya kaynaktan ara­
lıklı olarak çıkışını anlatan kök. [Zülfıkar] büng-iil-
de-mek, büng-ül-dek, büng-ül biingül, bımg-ür-
mek. 0 bün bün atmak, {OsT} Büngül biingül
kaynamak.
büngâh, [Far. büngâh olSjJ (büngâ.h) {OsT} is. 1.
İçine saklanmak üzere yolcu eşyası, para vb. konu­
lan oda, çadır ya da bina. 2. Menkul mallar; ağırlık,
bünglemek, [büng (yans.) > bün-le-mek] {ağızj gçsz.
f. [-ı] [-l(ü)-yor] (Su için) topraktan kaynamak.
[DS]
büngeşm ek, [bin-mek > büng-eş-mek] {ağızj dönşl.
f [-ir] 1. Ayak sinirleri uyuşmak. 2. Damar damar
üstüne binmek; incinmek; kramp girmek. 3. Geriye
çekilip toplanmak. [DS]
büngüdük, -ğü [büng-üd-ük] {ağız} is. Suyun kayna­
yarak çıktığı yer; pınar; kaynak. [DS]
büngül1, [büğ-mek > büğ-ül > büng-ül] is. 1. Köşe;
bucak. 2. Kışlık kumanya. 3. sf. (Ot için) tutam.
[DS]
büngül2, [büng (yans.) > büng-ül] {ağız} is. 1. Suyun
topraktan kaynayarak çıkmasını anlatan yansımalı
gövde. 2. Kaynak; pınar. 0 büngül büngül, {ağızj
(Suyun çıkışı için) topraktan kaynayarak. [DS]||
büngül büngül çıkmak, {ağız} (Su için) topraktan
kaynayarak, fışkırarak çıkmak. [DS]
büngüldek, -ği [büng (yans.) > büng-iil-de-k] {ağız}
is. 1. Kaynak; pmar. 2. Bataklık. 3. sf. Yerinde du­
ramayan; coşkun. [DS]
büngüldemek, [büng (yans.) > büng-ül-de-mek]
{ağız} gçsz. f [-r] [-d(ii)-yor] 1. (Su için) topraktan
kaynayarak çıkmak. 2. (Ateş üzerindeki su için)
kaynamak. 3. Coşmak; yerinde duramamak. 4.
(M anda için) yavrusunu ve eşini bağırarak aramak.
[DS]
BÜN
büngüldetmek, [büng (yans.) > büng-ül-de-t-mek] {çı­
ğız} g ç l.f. [-ir] 1. Büngtildemesini sağlamak; kay­
natmak; hoplatmak. 2. Karıştırmak. [DS]
büngüldeyik, -ği [büng (yans.) > büng-ül-de-y-ik] {tı­
ğız} is. Kaynak; pınar. [DS]
büngülek, -ği [büng (yans.) > büng-ül-ek] {ağız} is.
Kaynak; pınar. [DS]
bttngülemek, [büng (yans.) > büng-ü-le-mek] {ağız}
is. Kaynak; pınar. [DS]
büngülm ek, [büng (yans.) > büng-ül-mek] {ağız}
gçsz. f. [-ür] 1. (Su için) topraktan kaynamak. 2.
Fışkırmak. [DS]
büngültmek, [büng (yans.) > büng-ül-t-mek] {ağız}
g ç l . f [-ür] (Su için) topraktan kaynamak. [DS]
bttngümek, [büng (yans.) > büng-ü-mek / bün-ü-
mek] {ağız} gçsz. f. [-r] 1. (Su için) topraktan kay­
nayarak çıkmak. 2. (Ateş üzerindeki su için) kay­
namak. 3. Coşmak; yerinde duramamak. 4. (Su
için) fışkırmak. 5. (Köstebek için) yeryüzüne yuva­
sından çıkardığı toprağı yığmak. 6. Korku ile sıç­
ramak. [DS]
büngür, [büng (yans.) > büng-ür] {ağız} is. Suyun
topraktan kaynayarak çıkmasını anlatan yansımalı
gövde. [DS] S büngür büngür, {ağız} (Kaynayan
su için) hoplayıp çıkarak. [DS]
büngürdemek, [büng (yans.) > büng-ür-de-mek]
{ağız} gçsz. f. [-r] (Su için) kaynamak. [DS]
büngürm ek, [büng (yans.) > büng-ür-mek] {ağız}
g çsz.f. [-ür ?] (Su için) topraktan kaynamak. [DS]
büngüz, [*bün-üz / mün-üz] (bünüz) {eT} is. Boynuz.
[DLT]
büngüzgek, [*bünüz-gek / münüz-gek] {eT} is. Ça­
lışma yüzünden elde oluşan katılık; nasır. [DLT]
büngüzlenm ek, [*bünüz-le-n-mek / münüz-le-n-
mek] {eT} dönşl. f. [-ür] (Boynuzlu hayvanların
yavruları için) boynuzlanmak. [DLT]
b ü n k 1, [bin / bing / bm k / böng / bunk / bung / bün /
büng / bünk (yans.)] is. Bir sıvının kaynar gibi ka­
barıp sönmesini, bir yerden veya kaynaktan aralıklı
olarak çıkışını anlatan kök. [Zülfıkar] bimk-mtek.
bünk2, [bünk] is. 1. Bir şeyin aslı. 2. Hoş kokulu bir
tür ağaç kabuğu,
bünkm ek, [bünk (yans.) > bünk-mek] {ağız} gçsz. f. [-
ür] (Su için) topraktan kaynamak. [DS]
bünlad, [Far. bünlâd itsLu] (bünla:d) {OsT} is. 1. Esas
bina. 2. Temel. 3. Duvar; set. 4. Destek; payanda,
bünlem ek, [mün / bün > m ün-le-m ek / bün-le-mek]
{eTj g ç l . f [-r] Çorba içmek. [DTL]
bünlü, [Far. bün + T. -lü] {OsT} sf. Temeli olan,
bünsiz, [mü n-siz / bün-siz] {eT} sf. Kusursuz; ayıp­
sız. [DLT]
bünteg, [bu-n-ı+teg] {eT} zf. 1. Böyle; bunun gibi.
[ETY] 2. sf. Serseri. [ETY]
üIÜ M IK S Ö M .72,
büntegi, [bu-n-ı+teg-ı > büntegı] {eT} zf. Böylesi;
bunun gibisi. [ETY]
bünud, [Ar. bend > bünüd (bünu:d) {OsT} is.
Büyük bayraklar; sancaklar,
bünüd, [bin-mek > bin-it > bünüd] {eAT} is. -*■ binit,
bünükmek, [*bün-ük-mek > mün-ük-mek] {eT} gçl.
f. [-ür] Kusurlu hâle getirmek; hatalı yapmak. [Cla­
uson]
bünüş, [bin-mek > bin-iş] {ağız} is. Biniş. [DS]
bünüvvet, [Ar. bin (oğul) > bünüvvet o ^ ] {OsT} is.
Evlatlık; oğulluk,
bünyad, [Far. bünyâd iL iJ (bünya:d) {OsT} w .l. A-
sıl; esas; temel. 2. Yapı; bina. S bünyad eylemek,
{OsT} 1. Bina etmek; kurmak. 2. Başlamak]] bün-
yâd-ger, {OsT} Bina yapan.\\ bünyâd-kârdan,
{OsT} Kurmak; bina etmek.|| bünyâd-ı kavî, {OsT}
Sağlam yapı. \\ bünyâd-ı zulüm , {OsT} Zulüm yapı­
sı.
bünyadger, [Far. bünyâd-ger (bünya:dger)
{OsT} is. Bina yapıcısı,
bünyan, [Ar. bina > bünyân jlo .] (bünya:n) {OsT} is.
1. Bina; yapı. 2. Yapı tarzı. S bünyan etmek,
{OsT} Kurmak; inşa etmek; yapm ak.|| bünyân-ı
kavî, {OsT} Sağlam yapı.
bünye, [Ar. bina (yapı) > bünye v j {OsT} is. 1. Vü­
cut; beden yapısı. 2. Bir bütünü oluşturan parçalar
arasındaki düzenleniş; yapı; kuruluş. 3. Bir binanın
kuruluşu, çatkısı ve dokusu. 4. psikol. Kişinin özel­
liklerini belirleyen psikolojik ve fiziksel özellikle­
rin tümü. 5. Resim ve heykelde bir figürü oluşturan
çatkı. S1 bünye-hîz, {OsT} Vücuda canlılık veren;
dirilten]] bünye-i dâhiliye, {OsT} bot. İç ya p ı.||
bünye-i sünâiye, {OsT} bot. İkinci ya p ı.|| bünye-i
ülâ, {OsT} bot. Birinci yapı.
bünyevi, [Ar. bünye-vı (biinyevi;) {OsT} sf. Ya­
pı ile ilgili; bünye ile ilgili; yapısal.
b ü r1, [bür / pür] {eT} {ağız} is. Tomurcuk. [EUTS]
[Gabain] [DS]
bür2, -r’i [Ar. bür’ *_*] {OsT} is. Hastanın iyiliğe yüz
tutmuş olması.
bürJ, [Far. büride (kesmek) > bür {OsT} sf. ek. Ke­
sen, kesici.
bür4, [Fr. bure] is. Köm ür ocaklarında, galerileri bir­
birine bağlayan ve dışarıya açılan düşey kuyu.
bür5, -rrü [Ar. bürr y] {OsT} is. Buğday,
büra, -a’i [Ar. btirâ1 t.\y] (bura;) {OsT} is. 1. Ağaç
yongası. 2. Törpüden çıkan kırıntı,
bürad, [Ar. bürâd il_*] (büra:d) {OsT} sf. Soğuk.
büraye, [Ar. bürâye 4*1^] (büra;ye) {OsT} Yontulan
ağaçtan çıkan döküntü; yonga.
İllll*[tS 0 M .7 2 5
bürce, [bir-ce] {ağızj zf. Tane; bir tane. [DS]
bürcek, -ği [bür-mek>bür-çek / bür-cek dU-jy ] {eAT}
is. -*• pürçek.
bürcük, -ğü [bir-i-cik] {ağız} zf. Biricik; bir tane.
[DS] fi1 bürcük bürcük, {ağız} Birer birer; tane
tane. [DS]
bürcüme, [Ar. bürcüme y] {OsT} is. 1. Parmak
boğumu. 2. Parmak eklemlerindeki kemiklerin çı­
kıntıları.
bürçe, [bür-mek > bür-ge > bür-çe / bür-e] (bürçe:)
{eT} {ağız} is. Pire. [DS]
bürçecük, [bürçek > bürçe-cük] {eAT} is. încecik kâ­
kül.
bürçek, [bür-mek > bür-çek / bür-çük] {eT} is. Per­
çem; kâkül; pürçek, {ağız} (aym) [DLT] [DS] bürgu, [Far. bürgü y -J \ (bürğıı.) {OsT} is. müz. B oru
bürçeklenmek, [bürçek-le-n-mek] {eT} dönşl. f [-ür] denilen müzik aleti,
1. (At için) yelesi çıkmak; yelelenmek. 2. (İnsan
bürgus, [Ar. bürğüs
için) kâkülü oluşmak; kâküllenmek.
bürçekli, [bürçek-li] {ağız} is. Havuç. [DS] bürguzen, [Far. bürğü-zen
bürçük, [eT. bür-çek > bür-çük is. 1. Alın
veya yanaktan sarkan saç kıvrımları; zülüf, kâkül.
{eAT} (aynı) 2. Kuyruklu yıldızın kuyruğu. 3. bot.
Bileşik çiçek durumu,
bürçüklü, [bürçük-lü] sf. (Bitki için) çiçekleri pür­
çük durumunda olan.
bürd1, [Ar. bürd ij] {OsT} is. Bir çeşit çubuklu, yol
yol renkli kumaş. 0 bürd-i muhattât, {OsT} Çizgi­
li, çubuklu kumaş.
bürd2, [Far. bürd ij] {OsT} is. Bilmece; bulmaca;
muamma.
bUrda, -a’i [Ar. hürda’ (bürda:) {OsT} is. tıp.
Sıtma.
bürdbar, [Far. bürdbâr jl p jJ (bürdba.r) {OsT} s f 1.
(Kişi için) uysal; ağırbaşlı. 2. Sıkıntıya katlanan;
sabırlı; tahammüllü,
bürbari, [Far. bürdbârî (bürdba:ri:) {OsT} is.
1. Ağırbaşlılık. 2. Sabırlı oluş.
-bürde, [Far. -bürde to^] {OsT} son ek. Getirildiği
Farsça isimlere “götüren, götürmüş, götürülmüş "
anlamı katan son ek.
bürde, [Ar. bürde »j_*] {OsT} is. Arapların gündüzleri
elbise üzerine hırka olarak giydikleri, geceleri de
örtü olarak kullandıkları yünlü üstlük.
bürdek1, -ği [bür-mek > bür-dek] {ağız} is. Tomur­
cuk. [DS]
bürdek2, -ği [Far. bürdek ib ^ ] {OsT} is. Küçük bil­
mece.
büre, [eT. bür-ge > büre IjjJ {eAT} is. Pire.
büreha, -a’i [Ar. büreha (büreha:) {OsT} is.
Şiddetli azap; sıkıntı.
BÜR
bürehne, [Far. berehne > bürehne {OsT} sf. Ç ıp­
lak; açık; yalın. 0 bürehne-gî, {OsT} Çıplaklık.\\
bürehne-pây, {OsT} Yalın ayak.\\ bürehne-ser,
{OsT} Başı açık; başı kabak.\\ bürehne-sîne, {OsT}
Göğsü açık; bağrı açık.
bürelenmek, [bür-mek > bür-e-le-n-mek] {ağız} gçsz.
f. [-ir] 1. Örtünmek. 2. gçl. f. Birinin üzerine çul­
lanmak. [DS]
büret, [Fr. bürette] is. kim. Hacmi dereceli deney
tüpü.
bürge, [bür-ge] {eT} is. Pire. [DLT] 0 bürge kişi, B ir
yerde duramayan; zevzek; taşkın kimse. [DLT]
bürgelenm ek, [bürge-le-n-mek] {eT} dönşl. f. [-ür]
Öfkeden pire gibi sıçramak; pirelenmek. [DLT]
y] (bürğu;s) {OsT} is. Pire.
y] (bürğu;zen) {OsT}
is. Boru çalan kimse,
bürgü, [eT. bür-m ek (dolamak) > bür-gü ^ i s . 1.
Başörtüsü. {eAT} {ağız} (aynı) [DS] 2. Başla birlikte
vücudu bedene kadar saracak büyüklükte örtü; ih ­
ram; mahrama; car; çarşaf; üstlük; fıta; ferace.
{ağız} (aym) [DS] 3. Atkı. 4. İnce perde. 5. bot. B it­
kilerde çiçek sapının dibinden çıkan, yapraklardan
daha küçük yaprak topluluğu; çiçek yaprağı. 6.
{ağız} Boyun atkısı. [DS] 7. {ağız} Yeldirme. [DS]
bürgücük, -ğü [bürgii-cük] is. bot. Çiçek saplarının
dibinde bulunan yaprakçık.
bürgüç, [bür-mek > bür-güç] {eT} is. Sac üzerindeki
ekmeği çevirmekte kullanılan kılıca benzer tahta
araç; evirgeç. [DLT] [Clauson]
bürgülü, [bürgü-lü] sf. 1. Bürgüsii bulunan; bür-
gülenmiş, bürgü örtünmüş. 2. bot. (Bitki bölümleri
için) üzerinde bürgü bulunan. 3. {ağız} İri taneli bir
üzüm. [DS]
bürgümsü, [bürgü-msü] sf. (Bitki bölümleri için)
bürgü biçiminde olan; bürgüyü andıran,
bürgün, [o+bir+gün > öbür+gün] (bü ’rgün) {ağız} zf.
Öbür gün. [DS]
bürhan1, [Sansk. budha / Çin. fu + T. han (kağan) >
burhan / burkan] is. Burkan.
bürhan2, [Ar. btirhân (bürha;n) {OsT} is. Delil;
ispat; tanık. 0 bürhân-ı katı’, {OsT} İspata gerek
duyulmayacak kadar açık ve sağlam delil.\\ bür-
hân-ı mesîh, {OsT} Hz. İ s a ’nın gösterdiği mucize.||
bürhân-ı râci, {OsT} B ir sorunun ispatı. || burhân-ı
limnî, man. Tümdengelim.\\ burhân-ı süllemî,
{OsT} Sonsuzluk kavramının tartışması sırasında
kullanılan kademeli delil.\\ bürhân-ı tezeyyüf,
{OsT} Sonsuzluk kavramının tartışmasında ileri sü ­
rülen karşılıklı ilintili delil.|| burhân-türsî, {OsT}
BÜR
Uzayın sonluluğunu ispat etmek için kullanılan te­
orem.
b ü rh a n i, [Ar. bürhânı ^ L v ] (biirha.ni:) {OsT} sf. İs-
patlayıcı; açıklayıcı,
b ü rh e , [Ar. bürhe « y ] {OsT} is. Uzun zaman; uzun
müddet. S b ü rh eten m in e’z-zem ân, {OsT} Bir
hayli zaman.
b ü rh u n , [Ar. bürhün 0y^y] (bürhırn) {OsT} is. 1.
Çember; daire. 2. Kemer; kemerli duvar. 3. Engel.
4. Çit; avlu. 5. Kale veya ev kapısı.
b ttr i1, [böri / büri / börü] {eT} is. Kurt; börü. [EUTS]
b ü ri2, [bür-mek > bür-ı] (büri:) is. 1. İçine geçirile­
rek bir şey takmaya yarayan halka veya oyuk; so-
ket. 2. Okun ucuna geçirilen temrenin oyuğu. [DLT]
[Clauson]
b ü rid e , [Far. bürıden (kesmek) > bürîde oJb^] (bii-
ri:de) {OsT} sf. 1. Kesilmiş. 2. Kırılmış. 3. Arkadaş­
lık ilişkilerini kesmiş. 4. (Elbise) biçilmiş. 5. (Yer
için) üzerinden geçilmiş. S b ü rîd e -d ü m , {OsT}
Kuyruğu kesik; talihsiz.\\ b ü rîd e-ser, {OsT} Başı
kesilmiş]] b ürîde-zebân , {OsT} 1. Dili kesilmiş 2.
Sessiz; az konuşan.
b ü ridegî, [Far. bürîde-ğî Ju^j] (bürvdegi:) {OsT} is.
Kesilmişlik.
b ü rik lem ek , [bürük-le-mek] {ağız} gçl. f. [-r] -*■ bü-
rüklemek. [DS]
b ü rim ek , [bür-i-mek] jeAT} g çl.f. [-r] Bürümek,
b ü rin , [Far. bürîn jj.y] (büri:n) is. Meyve dilimi.
b ü riş, [bür-mek > bür-iş] {eT} is. Buruş; büküş; kı­
vırış. [DLT] [Clauson]
bü ritis, [Yun. puritis] {ağız} is. Ç akm aktaşı. [DS]
b ü ritm ek , [bür-mek > bür-i-t-mek] {eT} gçl. f. [-iir]
1. Hissetmek; duymak; dokunmak. [EUTS] 2. Ha­
fifçe yakmak. [EUTS] 3. is. Dokunma; his; duyu;
duygu. [EUTS]
b ü r k 1, [bürk (yans.)] is. Sıvıların püskürmesini, fış­
kırmasını anlatan kök. [Zülfikar] bürk-le-mek, bürk-
ür-mek.
b ü rk 2, [bür-(ü)k] {ağız} is. 1. Baş örtüsü. 2. Külah;
börk. [DS]
b ü rk a , - a ’ı [Ar. burka1 {OsT} is. Yaşmak; tül. 0
b ü k a ’-fıken, {OsT} Örtü açan; örtü atan.
b ü rk â n , [Ar. bürkân jlS"y] (bürkâ:n) {OsT} is. Y anar­
dağ; volkan.
b ü rk a n , [Ar. bürkân jls,;] (bürka:n) {OsT} is. 1. Be­
yaz tenli adam. 2. zool. Alaca çekirge,
b ü rk â n i, [Ar. bürkânı y \ (bürkâ:ni:) {OsT} sf.
Volkanik; yanardağa ilişkin,
b ü rk a n iy e t, [Ar. bürkâniyyet (bürka.niyet)
is. Volkan bilimi.
Û IÜ M IİİR S Ö M .
b ü rk e 1, [Ar. bürke / birke & jJ {OsT} is. zool. 1. K ur­
bağa. 2. Martı, f i1 b ü rk e -i lâciverd, /OsT} Gökyü­
zü.
b ü rk e 2, [bir-ik-mek > bir-ke] {ağız} is. Küçük göl;
havuz. [DS]
b ü rk e k , [bür-mek > *bür-ük-mek > bürk-ek] {eT} is.
Örtü. [DLT] [Clauson]
b ü rk irm e k , [bür-kir-mek] {eT} g ç sz .f. [-ür] 1. Püs-
kürmek. 2. Serpmek. [KB]
b ü rk lem ek , [bürk-le-mek] {ağız} gçsz. f. [-r] [-l(ü)-
yor] (Sıvılar için) fışkırmak. [DS]
b ü rk m e, [bir-ik-me > bürk-me] {ağız} is. Eğlentili
kadm toplantısı. [DS]
b ü rk m ek , [bürk-mek] {ağız} gçsz. f. [-er] 1. (Mide
için) bulanmak. 2. Sıkıntı ile kızarmak. [DS]
b ü rk u , -u ’u [Ar. bürku' ^ y \ {OsT} is. Yüz örtüsü;
yaşmak; tül.
b ü rk ü , [bür-gü / biir-kü] {ağız} is. Bürgü. [DS]
b ü rk ü m , [bürk-üm] {ağız} is. 1. Küldeki sıcaklık. 2.
Bunaltıcı sıcaklık. [DS]
b ü rk ü r m e k 1, [pür-kür-mek / bür-m ek > bür-kür-mek
(Clauson’un okuyuşu)] {eT} dönşl. f. [-ür] 1. Ör­
tünmek; kapanmak. 2. (Hava için) bulutlanmak.
[DLT]
b ü rk ü rm e k 2, [bürk (yans.) > bürk-ü-r-mek] jeT j gçl.
f. [-iir] Püskürtmek. [DLT]
bü rlem ek , [bür-mek > bür-(ü)l-e-mek] {ağız} gçl. f.
[-r] [-l(ü)-yor] Örtmek. [DS]
h ü rle n m e k , [bürle-n-mek] {ağız} dönşl. f. [-ir] Ör­
tünmek; bürünmek. [DS]
h ü rlen m ek , [bür (tomurcuk) > bür-le-n-mek] {eT}
dönşl. f [-iir] Tomurcuklanmak. [DLT]
b ü rlesk , [İt. burlesco] sf. 1. Aşırı ve bayağı derecede
gülünç olan. 2. Ciddî bir konuyu bayağı bir üslûpla
işleyen; kaba güldürü.
b ü rm e 1, [bür-mek (dolamak) > bür-me] is. 1. {ağız}
Kadınların sokağa çıkarken bürünüp örtündükleri
kumaş; car. 2. Bürülerek sarılan bir çeşit sarık;
burm a sarık. [DS]
b ü rm e2, [bür-me] {eT} is. 1. Burma; bükme; kıvırma.
2. Don vb. şeylerin ağı. [DLT]
biirm eç, -ci [bür-meç] {ağız} is. Kesenin iple büzülen
yeri. [DS]
b ü rm e k 1, [bür-mek] {eT} g ç l . f 1. Burmak; bükmek;
kıvırmak; bir şeyi iki ucundan tutup ekseni çevre­
sinde bükmek. [Nevâyî][DTL] 2. Büzmek. [DLT] 3.
{ağız} Ağacın kuruması için köküne yakın yerinden
kabuğunu soymak. [DS] 4. Katlamak; devşirmek.
b ü rm e k 2, [bö (yans.) > bö-ğür-mek > bür-mek] (bü:r-
mek) {ağız} gçsz. f. [-ür] 1. Bağırmak; böğürmek. 2.
(Kederli kişi için) sesli olarak ağlamak. [DS]
b ü rn a , [Far. büm â Uy] (bürna:) {OsT} sf. Genç; deli­
kanlı; yiğit.
M U M S M . 727
bürnah, [Far. biimah oL;^] (biirna:h) {OsT} sf. -* bür­
na.
biirnak, [Far. büm âk J b y] (biirna:k) {OsT} sf. -* bür­
na.
bürnüs, [Ar. büm üs ^ y ] {OsT} is. 1. Üste giyilen bir
tür Arap giysisi. 2. Kollu ve başlıklı hamam ağası.
3. Bir tür kadm yeldirmesi.
büro, [Fr. breau] is. 1. Çalışma odası; yazıhane. 2.
Bir kuruluşta memurların çalıştığı yer; daire. 3.
Sınırlı ve belli bir konuda halka hizm et veren yer.
4. Bir kuruluşun belli bir bölümü; şube; bölüm. 5.
Bir kuruluşta yazı işlerinin yürütüldüğü yer. 6. Y a­
zı masası. S büro malzemeleri, B ir büroda kulla­
nılan masa, dolap, yazı araç ve gereçleri, silgi,
dosya gibi eşyalar ve tüketime yönelik mallar; kır­
tasiye.
bürokrasi, [Fr. bureaucratie] is. 1. D evlet teşkilatın­
da yönetimin etkisi, gücü. 2. M em ur ve yöneticiler
topluluğu. 3. İşlerin yürütülm esinde verimlilikten
daha çok, biçimsel tam oluşa önem verme durumu;
kırtasiyecilik,
bürokrat, [Fr. bureaucrate] is. 1. Devlet kuruluşunda
üst düzey yöneticiler. 2. Büro işlerinde çalışan kim ­
se. 3. Devlet işlerinin yürütülm esinde biçimselliğe
aşırı derecede önem vererek uygulanırlığı ve ve­
rimliliği ikinci plana iten yönetici,
bürokratik, -ği [Fr. bureaucratique] sf. Bürokrasi ile
ilgili; bürokrasiye dayanan,
bürokratizm, [Fr. bureaucratisme] is. Devlet yöne­
timinde bürokrasinin aşılamayan, etkili ve egemen
bir gücünün bulunması durumu,
bürokratlaşma, [bürokrat-la-ş-ma] ıs. 1. Devlet
yönetiminin uygulanabilir, verimli ve demokratik
işlemlerden ziyade kâğıt üzerinde çok şey üretiyor
görünerek hizmet üretemez duruma gelmesi. 2. Bü­
rokratik işlemlere ağırlık verme. 3. Aşırı yönetici
kalabalığına ulaşma.
bürran, [Far. biiriden (kesmek) > berrân / bıirrân j l y\
(bürra:n) {OsT} sf. Keskin; kesici,
bürs, [Far. bürs ^ { O s T } is. bot. Ardıç meyvesi.
bürsan, [Far. bürsân j L ^ ] (bürsa.n) {OsT) is. Büyük
yılan; ejderha,
bürsute, [Ar. bürşüte ^ y y \ (bürsu:te) is. Tehlikeli
yer.
bürsün, [Ar. bürsün j î j J {OsT} is. 1. İnsan eli. 2.
Yırtıcı hayvanların pençesi. 3. Develere vurulan
damga.
biirşüm, [Ar. bürşüm {OsT} is. K adınların yüz­
lerini örttükleri örtü,
bürt, [bür-mek ? > bür-(ü)t] {eT} is. Karabasan; kâ­
bus. [DLT]
BÜR
bürtlek, -ği [bört (yans.) > bört-le-k / bürt-le-k] {ağız}
sf. (Göz için) devrik; patlak; pörtlek. [DS]
bürtlemek, [bört (yans.) > bürt-le-mek] {ağız} gçsz. f .
[->'] [-l(ü)~yor] 1. (Su için) fışkırarak kaynamak. 2.
(Ekilmiş tahıl taneleri için) toprak altından yüze
çıkmak. [DS]
bürtletmek, [bört (yans.) > bürt-le-t-mek] {ağız} gçl.
f [-ir] I- Ortaya çıkarmak. 2. Kabartmak; şişirmek.
[DS]
bürtm ek1, [bür-mek > bür-t-mek] {eT} gçl. f. [-ür]
Dokunmak; temas etmek. [Clauson]
bürtm ek2, [bört (yans.) > bürt-mek / bört-mek] {ağız}
gçl. f i [-er] 1. Az haşlamak. 2. Yumurtayı suda
haşlamak. [DS]
bürtmük, -ğü [bürt-mük] {ağız} is. Y umuşak şeyler­
den kopan küçük parçalar. [DS]
bürtüglüg, [bürt-mek > bürt-üg-lüg] {eT} sf. 1. H is­
sedilen; duyulan. [EUTS] 2. is. Hissetme; duyma.
[EUTS]
bürtük, -ğü [bürt-ük] {ağız} is. Tahıl tanesi. [DS]
bürtülmek, [bürt-ül-mek] {eT} edil, fi [-ür] Doku­
nulmak; temas edilmek. [Clauson]
bürtüşmek, [bürt-üş-mek] {eT} işteş, fi [-ür] Birbiri­
ne dokunmak. [EUTS]
bürü, -u ’i [Ar. bürü3 *3 y] (büm :) {OsT} is. 1. Hasta­
nın iyiliğe yüz tutması. 2. Bilgi, erdem ve iyilikte
benzerlerine olan üstünlük,
büruc, [Ar. burç > bürüc / burüc ^ jy ] (büru:c) {OsT}
is. 1. Burçlar; kaleler. 2. On iki takımyıldız; burç­
lar. ö bürüc-i isnâ-aşer, {OsT} Güneş sisteminin
on iki bıırcu.|| bürüc-i sabite, {OsT} Sabit burçlar;
Boğa; Aslan; Akrep; Kova.
bürud, [Ar. btirüd a jjJ (bürü:d) {OsT} sf. 1. Soğuk.
2. is. Bir işten bıkıp usanma; soğuma,
bürudet, [Ar. bürüdet c o j j J (bürü:det) {OsT} is. 1.
Soğukluk. 2. mecaz. Kırgınlık; küskünlük, S1 bü-
rüdet-engîz, {OsT} Çok soğuk.|| bürüdet-i hevâ,
{OsT} Havanın soğukluğu. || bürüdet-i muâmele,
{OsT} Davranış soğukluğu; soğuk davranış.
bürufe, [Far. bürüfe y ] (büru.fie) {OsT} is. 1. Sarık.
2. Bel kuşağı. 3. Mendil.
büruk1, [Ar. bürük d jy ] (büru:k) {OsT} is. Un hel­
vası.
büruk2, [Ar. berk > bürük 3 jy] (bürıv.k) {OsT} is.
Şimşekler.
bür’um, [Ar. bür'üm / bür'üm e ç y -y / - ^ y y ] (bür-
u:m) {OsT} is. bot. Bir ağacın henüz açılmamış çi­
çeği; tomurcuk.
bürüt, [Ar. bürüt o j (büru:t) is. Bıyık,
büruz, [Ar. bürüz }jy] (biiru:z) {OsT} is. 1. Belirme;
ortaya çıkma. 2. Açık; meydanda; aşikâr. 3. G ös­
terme; teşhir.
BÜR
b ü rü 1, [böri / büri / börü] {eT} is. Kurt; börü. [EUTS] bürümek, [eT. bür (tomurcuk) > bür-T-mek > bür-ü-
bürü2, [eT. bür-mek (dolamak) > bür-ü] {ağız} is. 1. m ek / dU jJ gçl. fi [-ür] 1. Kaplamak; ört­
Baş örtüsü. 2. Çarşaf; car. [DS] mek. {eATj {OsT} {ağız} (aynı) [DS] 2. Sarmak; ku­
bürük1, [eT. bür-mek (dolamak) > bür-ük] {eT} is. 1. şatmak. {eATj {OsT} (aynı) 3. Basmak; istila etmek.
Şalvar gibi şeylerin uçkurunda bulunan yuvarlak 4. Etkilemek. 5. {ağız} Toplanmak. [DS]
ip. [DLT] 2. {ağız} Baş örtüsü. [DS] 3. {ağız} Çarşaf; bürümen, [bür-ü-mek > bürü-men] {ağız} is. İpekten
car. [DS] 4. {ağızj Araba üstüne gerilen tente. [DS] yapılmış elbise. [DS]
5. /ağızj Duvak. [DS] 6. {ağız} Boyun atkısı. [DS] 7.
bürün, [Yun. pirina] {ağız} is. Zeytin posası. [DS]
{ağız} Hamam havlusu. [DS]
bttrttncek, [bür-ün-(e)cek tiLfjy / {eAT}
bürük2, -ğü [pür / bür > bür-ük] {ağız} is. 1. Irmak,
göl ve ova kenarlarındaki gür çalılık, sazlık vb. 2. {OsT} {ağız} is. 1. Baş örtüsü; çarşaf; bürümcek. 2.
Orman. 3. Gövdesini sarmaşık sarmış ağaç. 4. Üstü Duvak. 3. Kaput, palto, pelerin gibi giyim eşyası.
açık çevresi çalılarla sarılmış ağıl. 5. Asma yapra­ [DS]
ğı. [DS] bürüncük, -ğü [eT. bür-ün-çük / bür-üm-cük] is. 1.
bürüklem ek, [bür-mek > bür-ük-le-mek] {ağız} gçl. Bürümcük. 2. {ağız} Ham ipekten dokunmuş bez.
[DS]
fi. [-r] [-l(ü)-yor] Çarşaflamak. [DS]
bürünçttk, [bür-mek (dolamak) > bür-ün-çük] {eT}
bürüklenm ek, [bür-ük-le-n-mek] {ağızj dönşl. f. [-ir]
is. Bürümcük; kadm baş örtüsü. [DLT]
1. (Kadın, kız için) baş örtüsü örtünmek. 2. Örtün­
mek; bürünmek. [DS] büründürmek, [bür-ün-mek > bürün-dür-mek] gçl.
fi. [-ür] 1. Bürünmesini sağlamak. 2. Bürünmesine
bürüklük1, -ğü [bür-ük-lük] {ağızj is. Baş örtüsü.
[DS] sebep olmak.
bürüklük2, -ğü [bür-ük-lük] {ağız} is. Havanın bu­ bürüng, [bür-mek > bür-ün] (bürün) {eT} is. Akarsu­
naltıcı ve sıcak zamanı. [DS] ların yeryüzünde m eydana getirdiği yarıklar. [DLT]
bürükmek, [bür-ük-mek / bir-ik-mek] {ağızj gçsz. fi. bürünme, [bür-ün-me] is. Bürünmek eylemi ve du­
[-ür] Birikmek; toplanmak. [DS] rumu.
bürülm ek, [bür-mek > bür-ül-mek / bur-ul-mak] {eTj bürünmek, [eT. bür-m ek (dolamak, bükmek) > bür-
edil.f. [-ür] Buruşturulmak; bükülmek. [DLT] ü-n-mek dönşl. fi. [-iir] 1. Sarınmak, örtün­
bürülü, [bür-ü-lü] sf. 1. Örtülü, sarılı. 2. Kaplı, mek, kaplanmak. {eT} (aynı) [DLT] [KB] 2. Giyin­
bürüm, [eT. bür-mek (dolamak) > bür-üm mek. {eAT} (aynı) 3. mecaz. Kendini belli bir özel­
is.
likte göstermeye çalışmak. 4. edil. Sarılmak, ör­
1. Bürümek eylemi ve sonucu. 2. Bir kenarı üze­
tülmek. 5. {ağız} (Hava için) bulutlanmak. [DS]
rinde yuvarlanarak dürülmüş, sarılmış, katlanmış
bürüntü, [biir-ün-tü] {ağız} is. 1. Bürgü. 2. Peştamal.
şey. {OsT} (aynı) 3. bot. Şemsiye veya kömeç du­
[DS]
rumundaki bileşik çiçeklerde sapın dibinde yan
bürünttk, -ğü [bür-ün-ük] {ağız} sf. (Hava için) ka­
yana duran bürgülerin tümü. 4. {ağız} Arapların
palı; bulutlu. [DS]
başlarına koydukları poşu üzerine geçirilen halka
şeklindeki kaim ip. [DS] 5. {ağız} Giyim eşyası. bürünüş, [bür-ün-üş] is. Bürünme eylemi ve biçimi,
[DS] 6. {ağızj Şemsiye. [DS] 0 biirüm bürüm, bürüşde, [? bürüşde] {ağız} is. Tandır ya da sacda pi­
{eATj l. Birbirinin üstüne sarılmış. 2. {ağızj (Ör­ şirilen ekmeğin çok kızarmışı. [DS]
tünmek için) sıkı sıkıya; sıkıca. [DS] bürüşm ek, [bür-mek > bür-üş-mek] {eT} işteş, fi [-
bürüm cek, -ği [bür-üm > bürüm-cek] is. 1. Koza iir] Bükme, burma, dolama, kıvırma işlerini birlikte
gibi yuvarlanmış ve bürünmüş şey. 2. İpek böceği yapmak; bükerken birbirine ardım etmek; büküş­
kozalağının dış tarafında bulunan iplikler. 3. Başör­ mek. [DLT]
tüsü. 4. /ağızj Ham ipekten dokunmuş bez. [DS] 5. büryan, [Far. büryân jL.^] (bürya:n) {OsT} is. 1. Su­
{ağızj Baş örtüsü. [DS] 6. {ağızj Çarşaf. [DS] 7. {a- suz kavurm ak suretiyle veya tandırda pişirilmiş et
ğızj Yağmurdan korunm ak için örtünülen bez; yağ­ yemeği; kebap, biryan, püryan. 2. {ağız} Et ve pi­
murluk. [DS] 8. {ağız}Yeni doğmuş yavrunun üze­ rinçle tepside pişirilen bir yemek. [DS] S büryan
rindeki zar; son. [DS] olmak, Kavrulmak, susuz kalmak.
bürüm cük, -ğü [bürüm > bürüm-cük] is. 1. K ıvrat­ b ü s1, [bis / büs / büş (yans.)] is. Kedi cinsi hayvanları
m a denilen bükülü ham ipekten bez ayağı armürde çağırmayı ya da kovalamayı anlatan kök, biis-sük.
dokunmuş ince kumaş. 2. sf. Bu tür kumaştan ya­ büs2, [büs (yans.)] is. Sinmeyi, ürküntü duymayı anla­
pılmış giyecek vb. tan kök. [Zülfıkar] büs.
bürüme, [bür-ü-me is. 1. Bürümek eylemi. 2. büs3, [büs] {ağız} is. Küspe. [DS]
Kaplama, sarma. 3. {eATj sf. Bütün vücudu kapla­ büsbütün, [bü(s)+bü/tün] (bü'sbiitün) pekşt. zfi. 1.
yan. Bir bütün olarak; tamamıyla; tamamen. 2. İyiden
r
İ I M I 1 1 1 C T İ İ İ .7 2 9 BÜT

iyiye; iyice. 3. Köklü bir şekilde; temelli. 4. sf. Ek­ b ü s u r1, [Ar. besr > büsür j j i ] (biisu:r) {OsT} is. Ç ı­
siksiz bir bütün,
banlar.
büsbüyük, [bü(s)+bü/yiik] (b ü ’sbüyük) sf. Çok bü­
b ü s u r2, [Far. büsflr j j - J (büsu:r) {OsT} is. Lanet;
yük.
büsek, -ği [büs-ek] {ağız} is. Katran. [DS] beddua.
büskeç, [bös-mek > bös-geç > biis-keç] {eT} is. Çö­ büsut, [Ar. büsut -k~>] {OsT} is. El açıklığı; civan­
rek. [DLT] mertlik.
büslem ek, [büs-le-mek] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(ü)-yor] b ü sü k , [büs (yans.) > büs-ük / pis-ik / püs-ük] {eAT}
Süslemek. [DS] is. Kedi.
büslet, [Ar. büslet c~L~>] {OsT} is. Şöhret; ün. b ü sü k m ek , [büs-ük-mek] {ağız} gçsz. f. [-ür] A cık­
mak. [DS]
büsm ek, [büs (yans.) > büs-mek] {ağız} g ç sz .f. [-er]
büsürgpç, -ci [püs-kür-geç] {ağız} is. A ğaçlara ilaç
Sinmek; saklanmak; pusmak. [DS]
sıkmakta kullanılan araç. [DS]
büsm ürük, -ğü [büs (yans.) > büs-m ek > *büs-mür-
b ü ş 1, [bis / büs / büş (yans.)] is. Kedi cinsi hayvanları
mek > büs-mür-ük] {ağız} sf. (Kişi için) kurnaz;
çağırmayı ya da kovalamayı anlatan kök, büş büş.
sinsi. [DS]
S büş büş, {ağız} Hayvanları çağırma ve kovala­
büsr, [Ar. büsr / büsre > / » j-J {OsT} sf. 1. Taze; ma ünlemi. [DS]
körpe. 2. is. B ir nesnenin ucu ve başı. 3. Genç kız b ü ş2, [Far. büş j s J {OsT} is. 1. Kâkül. 2. A t yelesi. 3.
ve oğlan.
sf. Eksik; noksan,
büssed, [Ar. büssed {Os T} is. Mercan. b ü şerm ek , [biş-mek > büş-er-mek] {eT} gçl. f. [-ür]
büst, [İt. busto (göğüs) > Fr. büste] is. 1. İnsan baş Olgunlaştırmak. [EUTS]
ve gövdesinin üst kısmının heykeli; baş heykeli. 2. büşinçek, [Kençek. büşinçek] {eT} is. Üzüm salkımı.
terz. Kadm vücudunun göğüs kısmı, [DLT]
büstah, [Far. büstâh {OsT} sf. Küstah; utan­ b ü şk ân i, [Ar. büşkânî (büşkâ:ni:) {OsT} is. 1.
maz; edepsiz. K endi dilini bilmeyecek kadar ahmak adam. 2.
Arap çocuğu olduğu hâlde A rapça’yı bilmeyen
büstan, [Far. büstân > Ar. büstân jL~>] (biista:n)
ahmak.
{OsT} is. Bağ bahçe; bostan, büşm ek, [biş-mek > büş-mek] {ağız} gçsz. f. [-er]
büstani, [Ar. büstânı (büsta:ni:) {OsT} is. Bah­ Pişmek. [DS]
çıvan; bostancı, b ü şra , [Ar. b ü ş r a ^ j^ J (büşra:) {OsT} is. Sevinçli h a­
büste, [Far. büste 4^_>] {OsT} is. bot. Fındık, ber; müjde.

büstec, [Far. büstec {OsT} is. -*■ büstek. b ü şte r, [Far. büşter {OsT} is. tıp. Kurdeşen,

büstek, -ği [Far. büstek dJU-o] {OsT} is. 1. bot. A k b ü şterem , [Far. büşterem {OsT} is. tıp. -*• büş­

günlük. 2. Fıstık zamkı, ter.

büsteli, [? bustulî / büstelı] {eT} is. Karapazı denilen b ü şteri, [Far. büşterî .jjiZj] (büşteri:) {OsTj is. tıp. -*■
bitki, (Atriplex hortensis). [DLT] büşter.
büstiyer, [Fr. bustiere] is. 1. Omuzları ve göbek böl­ büşük , [biş-mek (olgunlaşmak; alışmak; deneyim
gesini açıkta bırakan bir tür kadm elbisesi. 2. Sut­ kazanmak) > biş-ük > büş-ük] is. 1. Beşik. 2. B irbi­
yen. rine alışmış olanlar; birbirlerini iyi tanıyanlar 3. İçli
bustüka, [Ar. büstüka -üy^s] (büstır.ka) {OsT} is. Kü­ dışlı olanlar; akraba; yakınlar; hısım. [EUTS]
[İKPÖy.] 4. Eş dost; sevgili. [Gabain] [İKPÖy.]
çük küp; küpçiik.
b ü şü rm ek , [biş-mek > büş-ür-mek] {ağız} gçl. f. [-
büsuk, -ku [Ar. büsük (biisü:k, k kalın söyle­ ür] Pişirmek. [DS]
nir) {OsT} is. 1. Ağacın boy atması, boylanması. 2. b ü t1, [eT. bit > büt c*>] {OsT} is. Bit.
Birinin, akranına üstün olması,
b ü t2, [Far. büt o jj] {OsT} is. 1. Put. 2. Tapınılan şey.
büsul', -lü [Ar. büsül (büsu.j) {OsT} is. 1. Sı­
3. Sevgili. 4. sf. mecaz. Güzel. S büt-gede, {OsT}
vıların ya da içeceklerin mayalanma sonucu tatları­ Puta tapanların tapınağı.\\ b ü t-h ân e, {OsT} Tapı-
nın ağırlaşması ya da ekşimesi. 2. B ir şeyin haram nak.\\ b ü t-i perîveş, {OsT} P eri gibi güzel.| b ü ti
olma özelliği kazanması. sın m ak , {eAT} Yüzü değişip bozulmak; gönlü da­
büsul2, -lü [Far. büsül J >] (büsu:l) {OsT} is. Lanet, ralm ak,|| b ü t-lâl, {OsT} Hayran olan; şaşan; şaş-
beddua. kın. || b ü t-n ig â r, {OsT} P ut yapan; putçu; portreci. \\
BÜT Û IÜ M IÜ M E M .

büt-perest, {OsT} Puta tapan.|| büt-perestî, {OsTj büthane, [Far. büt-hane 4iU^] {OsT} is. İçinde tapını­
Puta tapan.|| büt-perîveş, {OsTj Peri gibi güzel.|| lan putların bulunduğu tapmak,
büt-şiken, {OsT} P ut kıran.\\ biit-şikestî, {OsT} Put
bütirat, [Fr. butyrate] is. kim. Bütirilc asidin tuzu ve­
kırıcılık.\\ büt-tirâş, {OsT} 1. Put yapan; p u t oyan.
ya esteri.
2. Heykeltıraş.\\ büt-tirâşî, {OsT} P ut yapıcılığı,||
bütirik, -ği [Lat. butyrum (yağ) > Fr. butyrique] sf.
büt yonmak, {eAT} Put yapmak.
kim. (Asit ve aldehit için) tereyağında, yaban havu­
bütadien, [Fr. butadiene] is. kim. Yapısında iki tane
cu esansında, terde ve kas özünde bulunan CH3-
çift bağ bulunan iki hidrokarbon; C4H6;
CH2-CH2-COOH formüllü normal, keçiboynuzun-
c h 2= c h - c h = c h 2
da bulunan (CH3)2 CH-COOH formüllü izobüritik
bütan1, [Far. bütan OU] (büta:n) {OsT} is. 1. Putlar. kim yasallarla ilgili,
2. Güzeller. bütirin, [Fr. butyrine] is. kim. Tereyağında bulunan
bütan2, [Fr. butane] is. kim. Düşük basınç altında bir gliserinin esterine verilen ad.
sıvılaştırılarak metal tüpler içinde yakıt olarak kul­
bütkede, [Far. büt-kede oJ&o] is. Putların bulunduğu
lanılm ak üzere pazarlanan C4H |0 formülündeki
doymuş hidrokarbon, yer.
bütangaz, [bütan+gaz] is. Yakıt olarak tüplere dol­ bütkü, [büt-mek > büt-kü] {eTj is. Kaka; büyük aptes
durularak dağıtımı yapılan gaz. (çocuk dili). [DLT]
bütçe, [Lat. bulgaette (deri kesecik) > Fr. bougette bütkürmek, [büt-mek > büt-kür-mek] {eT} gçl. f. [-
(küçük kese) / İng. budget] (bü ’tçe) is. 1. Sarfiyat ür] Bitirmek. [EUTS]
planı; harcama listesi. 2. huk. Devletin ve diğer bütm ek1, [büt-mek] {eT} gçsz. fi [-er] 1. Bitmek;
kamu tüzel kişilerinin gelecek belli bir dönem için­ tam amlanmak; gerçekleşmek. [EUTS] [Gabain] [KB]
deki gelir ve giderlerini tahm in eden ve bunların [Üç İtigsizler] 2. Sona ermek; yok olmak. [EUTS]
tahsil ve harcanm asına izin veren hukukî işlem. 3. [Gabain] [KB] [Üç İtigsizler] 3. (Ses için) kısılmak;
gnşl. Bir kişinin gelir ve giderleri, fi1 bütçe açığı, kesilmek; alçalmak. [KB]
Bütçede giderlerin gelirlerden fa zla olması dıtnt- bütmek2, [büt-mek] {eT} gçsz. fi. [-er] (Yara için) ka­
m u.|| bütçe aktarması, D evlet harcamalarında panmak; onulmak. [Yüknekî] [KB]
parası artacağı tahmin edilen kalemlerden parası bütm ek3, [büt-mek] {eT} gçsz. f i [-er] 1. (Bitki için)
yetm eyecek kalemlere p ara aktarma işi. || bütçe bitmek; çıkmak; neşvünem a bulmak. 2. Yaratıl­
fazlası, Gelirlerin giderlerden çok olması durumu. \\ mak. 3. Doğmak. [DLT]
bütçe hedeflerini aşmak, D evlet bütçesinde tah­
bütm ek4, [büt-mek] {eTj gçsz. fi. [-er] 1. Bir şeye
min edilen gelir y a da giderleri y ıl içinde fa zla sı ile
inanmak. [EUTS] [Yüknekî] [KB] 2. Arzusu, dileği
gerçekleştirmek.\\ bütçe kanunu, Devletin daire ve
yerine gelmek; borcu veya alacağı gerçekleşmek.
kurum larım n yıllık gelir ve gider toplamını belirten
[ETY] [KB] 3. (Suya vb.) kanmak. [ETY] 4. Doy­
ve bunların yürütülmesine izin veren kanım. \\ bütçe
mak. [ETY] 5. İkrar etmek. [DLT] [KB]
yılı, Bütçenin uygulanmaya başladığı günden ertesi
bütm iş, [büt-mek > büt-miş] {eT} sf. (Yara için) ka­
y ıl aynı güne kadar geçen süre.
panmış; iyileşmiş. [DLT]
bütçelem e, [bütçe-le-me] is. Bütçe yapma işi.
bütçelemek, [bütçe-le-mek] g ç l.f. [-r] [-l(i)-yor] 1. bütperest, [Far. büt-perest {OsT} is. 1. Putlara
Gelir ve gideri bütçeye kaydetmek. 2. Bütçe yap­ tapan kimse; putperest. 2. sf. (Kişi için) puta tapıcı;
mak. puta tapan.
büte, [büt-mek > büt-e] (büte:) {eT} zf. 1. Çok; pek bütrü, [büt-ür-mek > büt-ür-ü > bütr-ü] {eT} zf. Baş­
çok. [DLT] [KB] 2. (Zaman için) kısa. [DLT] ' tanbaşa. [KB]
büteki, [bu+tek-i] {ağız} zf. Bizden tarafta olan; bu bütrürek, [bütrü-rek] {eTj zf. Tamamen; tamamıyla;
yandaki. [DS] iyice. [KB]
büten, [Fr. butene] is. kim. Olefin grubundan formü­ bütrüşmek, [büt-ür-mek > büt-(ü)r-üş-mek] {eT}
lü C4HS olan etilen hidrokarbon; bütilen. işteş, fi [-ür] M uhakeme olmak; tanık getirmek.
büteyra, -a ’i [Ar. büteyra1 *ljrçq] (büteyra:) is. 1. Gü­ [DLT]
neş. 2. Sabah, bütsemek, [büt-mek > büt-se-mek] {eT} gçsz. fi. [-r]
(Yara için) iyileşmeğe, kapanmaya yüz tutmak.
bütgü, [büt-mek > büt-gü ] (bütgü:) {eT} is. Dışkı;
[DLT]
def-i hacet. [EUTS]
büttül, [Ar. büdelâ => büttül ?] {ağız} sf. Ahk; buda­
bütgürm ek, [büt-mek > büt-gür-mek] {eT} gçl. f. [-
la. [DS]
ür] Bitirmek. [Clauson]
bütgüsüz, [bütgü-süz] {eT} sf. Tamamlanmamış; ek­ bütu, -u ’u [Ar. bütü' (bütu:) {OsT} is. 1. Ke­
sik. [Clauson] silme. 2. Uzaklaşma.
i f f i i r ı i r o a ıi.7 3 1
bütün, [Ar. batn > bütün j ^ ] (bütu:n) {OsT} is. 1.
Karınlar. 2. Nesiller; soylar,
bütüd, [büt-mek > büt-üd] {eTj is. Bitme; tam am­
lanma; ikmal. [EUTS]
bütüg, [büt-mek > büt-üg] {eTj sf. 1. Bütün; tüm.
[İKPÖy.] 2. Dokunulmamış. [İKPÖy.] 3. (Yara için)
kapanmış; iyileşmiş. [İKPÖy.]
bütüge, [Far. büta ? / Sansk. ? > biitii ge] (bütür.ge;)
{eT} is. Patlıcan. [DLT]
bütülmek, [büt-mek > büt-ül-mek] {eT} edil. f [-ür]
1. İnanılmak. [KB] 2. Tamamlanmak. [KB] 3. dönşl.
f Olgunlaşmak. [KB]
bütün, [eT. büt-mek (bitmek) > büt-ün s f 1.
Eksiksiz; tam. {eT} jeAT} (aym) [EUTS] [DLT] [Üç
İtigsizler] [Gabain] [Yüknekî] [KB] 2. Parçalara ayrıl­
mamış; tek parça halinde. (eT) {eAT} (aynı) [DLT]
[EUTS] [Üç İtigsizler] [Gabain] [Yüknekî] [KB] 3. Çok
sayıda varlık ve nesnelerin tamamı. 4. (Para için)
bozuk olmayan; büyük miktarda ve tek banknot
halinde. 5. M üm kün olduğu kadar; olanca. 6. B iri­
cik, tek olarak. 7. {eT} {eAT} Doğru; dürüst; sahih;
mükemmel; sağlam. [Yüknekî] [KB] 8. is. Birlik;
tamlık, ö bütün bütUn, Büsbütün; tamamen, iyi­
ce.|| bütün bütüne, Bütün olarak.|[ bütün eyle­
mek, /eAT} Birleştirip bütün hâle getirmek; sağlam
ve tam yapm ak.|| bütün itmek, jeAT} Birleştirip
bütün hâle getirmek; sağlam ve tam yapmak. || bü­
tün olmak, {eAT} Biı-leşip bütün hâle gelm ek; sağ­
lam ve tam olmak
bütünce, [bütün-ce (bütü ’nce) zf. 1. Bütün ola­
rak. 2. sf. Bütüne yakın; bütün görünümünde. 3. is.
dbl. Dilbilimsel çözümleme amacıyla oluşturulmuş
yazılı ya da ses alma araçlarıyla kayıtları yapılmış
belirli sayıdaki söz veya cümle verileri,
bütüncene, [bütün-cene] (bütü ’ncene) {ağız} zf. 1.
Bütün olarak. 2. Sağ salim. [DS]
bütüncü, [bütün-cü] sf. 1. Bütüne ilişkin; bütünle
ilgili. 2. Bütünü savunan; bütünden yana olan. S
bütüncü ekonomi, eko. B ir milletin belli dönem ­
deki genel ekonom ik etkinlik düzeyini ve ekonomik
büyüklükler arasındaki ilişkileri tespit eden eko­
nomi dalı; makroiktisat.
bütüncül, [bütün-cül] sf. B ir ideoloji adına bütün ki­
şisel çabaları, etkinlikleri sıkı bir denetim altına
alarak bireysel özgürlüğe yer verm eyen ve bireyin
hayatını her yönüyle devlet otoritesine tabi kılan;
totaliter.
bütüncüllük, -ğü [bütün-cül-lük] is. Devletin bir i-
deoloji adına bütün kişisel çabaları, etkinlikleri sıkı
bir denetim altına alarak bireysel özgürlüğe yer
vermeden, bireyin hayatının her yönüyle devlet o-
toritesine tabi olması gerektiğini savunan siyasi sis­
tem; totalitarizm.
bütüncülük, -ğü [bütün-cü-lük] is. fel. Çeşitli öğe­
lerden meydana gelmiş bir bütünde, var olmayan
bazı özelliklerin bulunduğunu ileri süren felsefe,
bütünleme, [bütün-le-me] is. 1. Bütünlemek eylemi.
2. Eksiği bulunan bir şeyi bütüne tamamlama; ek­
sikliğini giderme; bütün yapma; ikmal, fi1 bütün­
leme sınavı, eğit. Sene içinde ya da yapılan ilk im­
tihanda derslerinden geçer not alamayanlar için
açılan ikinci bir imtihan.
bütünlemek, [eT. bütün-le-mek] gçl. f. [-r] f-l(ü)-
yor] 1. {eT} Gerçekliğini aramak. [DLT] 2. Eksiği
bulunan bir şeyi bütüne tamamlamak; eksikliğini
gideııjıek; bütün yapmak; ikmal etmek. 3. U fak
paraları bütün para haline getirmek. 4. Flaritacılıkta
uçaktan çekilerek elde edilmiş haritaya nehir, dağ,
şehir adı gibi özellikleri işlemek,
bütünlemeli, [bütün-le-me-li] sf. B ir kısım derslerin­
den başarısız olmuş ve bütünleme sınavına girebi­
lecek durumda olan (öğrenci),
bütünlenme, [bütün-le-n-me] is. Bütünlenmek eyle­
mi.
bütünlenmek, [bütün-le-n-mek] ed il.f. [-ir] 1. Eksik
kısmı bütüne tamamlanmak; eksikliği giderilmek;
bütün yapılmak; ikmal edilmek. 2. (Ufak paralar
için) bütün para haline getirilmek,
bütünler, [bütün-le-mek > biitün-le-r] sf. 1. Eksiği
bulunan bir şeyi, kendisini katm ak suretiyle bütüne
tamamlayan; bütünleyen; bütünleyici. 2. Bir bütün
elde etmek için eklenen; mütemmim, fi1 bütünler
açı, mat. Bir açının değerini 1 8 0 °'ye tamamlamak
için eklenen açılardan her biri.
bütünleşme, [bütün-le-ş-me] is. 1. Bütünleşmek ey­
lemi. 2. Bütün durumuna gelme,
bütünleşmek, [bütün-le-ş-mek] gçsz. f. [-ir] 1. Bir
bütün durumuna gelmek. 2. Bir bütünün parçalan
olarak uyum içinde bulunmak; tek parça gibi hare­
ket etmek. 3. İçinde bulunduğu topluma ayak uy­
durmak; dayanışma içinde olmak; kaynaşmak,
bütünletme, [bütün-le-t-me] is. Bütünletm ek işi.
bütünletmek, [bütün-le-t-mek] g ç l.f. [-ir] 1. Bütün
durumuna getirtmek. 2. Eksikliğini gidertmek. 3.
(Küçük değerli paralar için) toplamı kadar daha
büyük para hâline çevirttirmek,
bütünleyen, [bütün-le-y-en] sf. 1. Bütün duruma ge­
tiren; mütemmim. 2. Bütün duruma getirmek için
eklenen.
bütünleyici, [bütün-le-y-ici] sf. Bütünlemeyi sağla­
yan; mütemmim,
bütünlük, -ğü [bütün-lük] is. 1. {eT} Doğruluk; m ü­
kemmellik. [KB] 2. Bütün olm a durumu. 3. Bütün
olanın niteliği,
bütünsel, [bütün-sel] sf. 1. B ütün niteliği taşıyan;
total. 2. Bütünle ilgili. 3. Bütüne ilişkin,
bütünsellik, -ği [bütün-sel-lik] is. Bütün olma duru­
mu.
BÜT
bütürmek, [bit-ür-mek > büt-ür-mek] {eT} gçl. fi [-
ür] 1. Tedavi etmek; sağaltmak. [KB] 2. Sağlam
hâle koymak. [KB] 3. Alacağını tanıklamak; ispat
etmek. [DLT] [KB] 4. Sona erdirmek; bitirmek; ta­
mamlamak; yerine getirmek; gerçekleştirmek. [E-
UTS] [Üç İtigsizler] [Gabain]
bütürü, [büt-mek > büt-ür-m ek > bütür-ü] {eT} zf.
Tamamıyla; hepsi; topu; baştan başa. [EUTS] [Ga­
bain]
bütüşmek, [büt-mek > büt-üş-mek] {eT} işteş, f. [-
ür] Bitişmek; birleşmek. [Clauson]
bütüt, [büt-mek > büt-üt] {eT} is. Bitme; tam am lan­
m a; ikmal, tekâmül. [Gabain] [EUTS]
büvan, [Ar. büvân jl^ ] (büva:n) {OsT} is. Çadır di­
reği; direk.
büve, [böğ > büğe / büve] is. zool. Sığırsineğigiller
familyasından 2 cm. boyunda, tıknaz gövdeli, kısa
ve güçlü hortumu ile sığırların derilerini delerek
kan emen, nokra adı verilen hastalığa sebep olan
bir tür sinek; eğrice, büğe, büğelek, nokra sineği,
güğüm sineği, (Hypoderma bovis).
büvelek, -ği [bügel-mek > büvel-ek dU {OsT} is.
-*■ büvelek; büve.
büvenm ek, [büge-n-mek / büve-n-mek] {ağız} gçsz.
f. [-ir] Eğilmek; çömelmek. [DS]
bü vet1, [büge-mek > büğe-t > büvet] {ağız} is. 1.
Suyun önüne çekilen set; bent. 2. Irmağın en derin
yeri. 3. Kuyu. 4. M andaların serinlemek için girdiği
bataklık. 5. Çit. 6. Su birikintisi. [DS]
büvet2, [Fr. büvette] is. 1. Yiyecek, içecek satan
küçük dükkân. 2. Küçük istasyon büfesi,
büvkirm ek, [bür-kür-mek / büv-kür-mek] {eT} g ç l.f.
[-iir] -*■ bürkirmelc.
büvkürm ek, [bür-kür-mek / büv-kür-mek] {eT} gçl.
f i [-ür] -*• bürkürmek.
büyeyz, [Ar. b ü y e y z ^ i^ ] {OsT} is. biy. Yumurtacık,
büylük, [büy-lük ? i i {OsT} is. Gonca,
büyu, -u’u [Ar. büyü' (büyu:) {OsT} is. 1. Sat­
malar; satışlar. 2. Satın almalar. 3. Satılmalar,
büyud, [Ar. büyüd (büyu:d) {OsT} is. Y ok olma,
büyün, [Ar. bin > büyün (büyu:n) {OsT} is. Böl­
geler.
büyüt, [Ar. beyt (ev) > büyüt (büyu:t) {OsT} is.
1. Evler. 2. Ev halkları; aileler,
büyutat, [Ar. büyüt-ât (büyu:ta:t) {OsT} is. 1.
Ev kümeleri. 2. Soylu aileler. 3. Soylu kişiler,
büyuz, [Ar. beyz > büyüz (büyu:z) {OsT} is.
Yumurtalar.
büyü, [eT. bögü / bügü (hikmet) > bügi / büyü] is. 1.
İnsan ve tabiatla ilgili olarak, bir takım gizli güçler­
Ö I Ü M I İ lffS İ E lıİ .
le insan geleceği üzerinde etkiler yapma, yönlen­
dirmede bulunma gibi işlerin bütünü; sihir; afsun;
füsun. 2. İnsan üzerinde şaşırtıcı etki bırakan ola­
ğanüstü güzellik duygusu. 3. Karşı durulması güç
çekicilik. S büyü bozmak, Bir büyüyü etkisiz hale
getirmek. || büyü ile bağlam ak, Büyü sayesinde
etkisiz duruma getirmek. || büyüsüne kapılmak,
Güzelliğinin ve çekiciliğinin etkisi altında kalmak.\\
büyüsüne tavşan başı, {ağız} Büyüden korkmadı­
ğını ifade için söylenen söz. [DS]|| büyü yapmak,
Büyü ile etkisi altm a almaya çalışmak.
büyücek, -ği [büyü(k)-cek > büyü-cek] sf. 1. Bir de­
receye kadar büyük; büyükçe. 2. Büyük sayılacak
kadar.
büyücü, [büyü-cü] is. Büyü yapan kimse.
büyücülük, -ğü [büyü-cü-lük] is. 1. Büyü yapma
sanatı. 2. İyi veya kötü ruhların yardım ını sağlaya­
rak kazanıldığı sanılan gücün kullanımı. 3. mecaz.
Doğa üstü gibi gelen her şey.
büyük, -ğü [eT. bedük > beyülc > büyük] sf. 1. (Nes­
neler için) boyutları diğerlerinden daha uzun olan.
2. Ortalamanın üstünde olan. 3. Nitelikleri üstün
olan. 4. Yaşı ilerlemiş; yetişkin. 5. Önemli. 6. Elde
ettiği başarılar ve seçkinliği nedeniyle benzerlerin­
den ayrılmış bulunan. 7. is. spor. Çoğunlukla 21
yaş üstündeki sporcuların katıldığı yarış grubu, fi1
büyük abdest, D ışkı; kaka.\\ büyük abdesti (apte­
si) gelmek, Göden bağırsağındaki dışkıları dışarı
çıkarma ihtiyacını duymak. || büyük aladı, {ağız}
İp ek böceğinin son uykusu. [DS]|| büyük amiral,
as. D eniz savaşı kazanmış amirale verilen unvan. |
büyük ana, B üyük anne.|| büyük anne, Annenin
veya babanın annesi: nine. || büyük ay, {ağız} Ocak
ayı. [DS]|| büyük baba, Annenin veya babanın ba­
b a s ıd e d e . || büyük baş, Sığır ve manda gibi evcil
hayvanların genel adı. || büyük başlı, A kıllı.|| bü­
yük bazar, {eAT} Panayır]| büyük camgöz, zool.
Sıcak ve ılık denizlerde yaşayan, boyu üç metreyi
bulan, yüzgeçlerinden yapılan çorbası ile meşhur,
yırtıcı bir kemikli balık; (Carcharhinus plum -
beus). || büyük çember, mat. B ir kürenin merkez­
den geçen düzlemle kesişimi ile oluşan çember.\\
büyük çıkçığı, {ağız} B ir tür kilim. [DS]|| büyük
dalga, fız. (Radyo dalgaları için) uzun dalga.\\ bü­
yük dalgıç kuşu, zool. Gerdanlı dalgıç kuşu. | bü­
yük defter, Ana defter; defter-i kebir.\\ büyük dü­
nür, {ağız} folk. Beğenilen kızı kadınlar istedikten
sonra isteyen, aile büyüğü bir erkek. [DS]|| büyük
dünürlük, {ağız} folk. K ız evinde bir sepet içinde
sergilenen, oğlan evinden gönderilen lokum vb.
hediyeler. [DS]|| büyük eksen, Bir elipsin eksenle­
rinden uzunluğu en çok olan. || büyük er, {eAT}
Cengâver. || büyük hanım, B ir evde bulunan kadın­
ların en yaşlısı. || büyük harf, Özel isimleri ve cüm­
le başlarını belirtmekte kullanılan, diğer harflere
göre boyca daha büyük ve şekil bakımından farklı
Ü İ İ IlilCt B İ • 733
yazılan harf.\\ büyük kalori, 1 kg. suyun sıcaklığını
1 atmosfer basınç altında 14,5°C'den 15,5°C'ye
çıkarmak için gereken ısı enerjisi miktarı, kilokalo­
ri.|| büyük kına, {ağız} folk. Gelin alma giinii.
[DS]|| büyük kırk, {ağız} folk. D oğum yapm ış bir
kadının kırkıncı günü. [DS]|| büyük lüle, {ağız} K ö­
rükteki büyük hava borusu. [DS]|| büyük mevlit
ayı, H icrî aylardan Rebiiilevvel ayı.\\ büyük mut,
{ağız} 18 tenekelik (360 litre) tahıl ölçüsü. [DS]||
büyük nişan, {ağız} folk. Küçiik nişandan sonra
yapılan nişan. [DS]|| büyük orta, spor. Yağlı güreş
ve karakucakla baş altı ile orta boy arasındaki bir
ağırlık kategorisi,|| büyük öksürük, {ağız} tıp.
Boğmaca. [DS]|| büyük önerme, mant. B ir kıyasın
öncüllerinden büyük terim veya sonucun yüklem ini
içinde bıılundııran.\\ büyük panda, zool. Tabanına
basarak yürüyen, baş ve gövdesi beyaz, dört bacağı
koyu kestane renginde ayıdan biraz daha büyük
memeli hayvan; (Ailuropoda melanoleuca).\\ bü­
yük peder, B üyük baba. || büyük sarı, {ağız} İrmik
yapmakta kullanılan iri ve sarı bir buğday. [DS]||
büyük sesli uyumu, dbl. Tiirkçe kelimelerde ilk
hecenin ünlüsü kalın ise diğer hecelerin ünlüleri de
kaim; eğer ilk hecenin ünlüsü ince ise diğer hece­
lerin ünlüleri de ince olması kııralı.\\ büyük söy­
lemek, Gücünün dışındaki şeyleri vaat etmek. | bü­
yük söz, Kaderinin üstünde dilek.\\ Büyük sözüme
tövbe! Büyük söz söylemekten sakınmak.\\ büyük
şehir, Belediye sınırları içinde birden çok ilçe bu­
lunan şehir; anakent. | büyük tansiyon, tıp. Kalp
atışı sırasındaki dam ar içi basıncı.\\ büyük terim,
Bir kıyasta sonuç önermenin yüklem ini oluşturan
terim. || büyük tövbe ayı, H icrî aylardan Cemazi-
yülevvel ayı. || büyük ünlü uyumu, dbl. -*■ büyük
sesli uyumu. || büyük yemin etmek, Bozulduğunda
kefareti bile ödenemeyecek kadar kötü yem in et­
mek.
Büyükayı, [büyük+ayı] is. gök. b. Gök yüzünün ku­
zey kutbuna yakm bir takım yıldız,
büyükçe, [büyük-çe] sf. 1. Oldukça büyük. 2. Biraz
büyük; büyücek. 3. Çok önemli,
büyükelçi, [büyük+elçi] is. Bir devletin, diplomatik
görevleri yürütm ek için başka bir devlete gönder­
diği sürekli temsilci,
büyükelçilik, -ği [büyük+elçi-lik] is. 1. Bir ülkenin
başka bir ülkede bulundurduğu sürekli temsilcilik.
2. Büyükelçinin görev yaptığı yer ve makam. 3.
Büyükelçinin görev yaptığı konut ve bağlı servisle­
rin bulunduğu bina,
büyükleme, [büyük-le-me] is. Büyüklem ek eylemi,
büyüklemek, [büyük-le-mek d U İ S " {OsT} gçl. f. [-
r] Saygı göstermek; ilcramda bulunmak,
büyüklenme, [büyük-le-n-me] is. Büyüklenm ek ey­
lemi; kibirlenme,
büyüklenmek, [büyük-le-n-mek liJU-dS^] gçsz. f. [-
ir] 1. Kendini olduğundan daha büyük göstermek;
BÜY
büyüklük taslamak. {OsT} (aym) 2. Kibirlenmek;
böbürlenmek,
büyükleyin, [büyük-leyin] {ağız) zf. Büyükçe. [DS]
büyüklü, [büyük-lü] sf. Aralarında büyük bulunan.
S büyüklü küçüklü, H er yaştan ve her düzeyden.
büyüklük, -ğü [büyük-lük] is. 1. Büyük olma duru­
mu. 2. Büyük olan şeyin niteliği. 3. Hoş görülü bir
kişinin niteliği; bağışlayıcılık. 4. Hoş görülü kişiye
has bir davranış; büyüklük; ululuk. 5. Yıldızların
bağıl parlaklığı. 6. mat. Bir ölçü ifade eden bütün
varlıklar. S’ büyüklük göstermek, Bağışlayıcı ve
hoş görülü davranmak; ululuk göstermek]] büyük­
lük hastalığı, psikol. Kendini olduğundan daha
üstün ve büyük görme, gösterm e hastalığı; büyük­
lük hezeyanı; büyüklük kuruntusu; m egalomani.]
büyüklük taslamak, Kendini üstün, başkalarını
düşük görmek; kibirlenmek, böbürlenmek.
büyüksem e, [büyük-se-me] is. Büyüksemek eylemi,
büyüksem ek, [büyük-se-mek] gçl. f. [-r] [-s(ii)-yor]
1. Bir şeyi olduğundan daha büyük olarak değer­
lendirmek. 2. Abartmak. 3. Birine veya bir şeye
değer ve önem vermek,
büyüksü, [büyiık-sü] sf. 1. Büyükçe. 2. Büyümüşçe-
sine. 3. Büyümüşe benzer,
büyüksünmek, [büyük-sün-mek] {ağız} gçsz. f. [-ür]
Kendini büyük görmek; büyük saymak. [DS]
büyülem e, [büyü-le-me] is. Büyülem ek eylemi;
sihirleme.
büyülemek, [büyü-le-mek] gçl. f. [-r] [-l(ü)-yor] 1.
Büyü ile etki altına almak; büyü yapmak; sihir
yapmak. 2. mecaz. Aşırı ölçüde etki altına almak;
cezbetmek; kendine çekmek,
büyüleniş, [büyü-le-n-iş] is. Büyülenm ek eylemi ve
biçimi.
büyülenm e, [büyü-le-n-me] is. Büyülenm ek eylemi,
büyülenm ek, [büyü-le-n-mek] edil. f. [-ir] 1. K endi­
sine büyü yapılarak etki altına ahnmak. 2. gçsz.
mecaz. B ir güzellikten, çekicilikten aşırı derecede
etkilenmek; kendini alamamak,
büyüleyici, [büyü-le-y-ici] sf. 1. İnsanın kendini
alamayacağı kadar olağanüstü çekici ve etkileyici;
sihirli. 2. mecaz. Çok güzel. 3. Uygun; cazip. S
büyüleyici özellik, İnsanı hayran bırakan y a da
kendine çeken, bağlayan nitelik; iradesini kulla­
nam az duruma getiren etki; güzellik; albeni.
büyüleyiş, [büyü-le-y-iş] is. Büyülem ek eylemi ya
da biçimi.
büyülteç, -ci [büyü-l-t-eç] is. Fotoğraf ve resimleri
büyülterek basm aya yarayan alet; agrandisör.
büyültme, [büyü-l-t-me] is. 1. Büyütm ek işi. 2.
Fotoğraflara daha büyük boyut kazandırm a işlemi;
agrandisman.
büyültmek, [büyü-l-t-mek] gçl. f. [-ür] 1. Bir şeyi
olduğundan daha büyük hâle getirmek; genişlik ya
da büyüklük kazandırmak. 2. (Resim, harita vb.
BÜY
için) boyutlarım uzun tutarak büyük bir örneğini
yapmak. 3. mecaz. Abartmak,
büyültücü, [büyü-l-t-ücü] sf. Büyültme işini yapan;
büyülten.
büyülü, [büyü-lii] sf. 1. Büyü yapılmış olan; sihirli.
2. İnsanın kendini alamayacağı kadar olağanüstü
çekici ve etkileyici özelliği bulunan; cazibeli; albe­
nili.
büyüme, [büyü-me] is. 1. Büyümek işi. 2. biy. Bede­
nin bütününde veya bir bölüm ünde boyut artması.
3. ekon. Bir dönem içinde bir veya birkaç ekono­
m ik göstergenin yükselmesi. 4. (Şehir, köy, fabrika
vb. için) fazlalaşmak; genişlemek.
büyümek, [eT. bedümek > beyümek > büyü-mek]
gçsz. fi [-r] 1. Organizmanın bütününde veya bir
bölüm ünde boyut artmak; gelişmek. 2. Eskisinden
daha iri duruma gelmek; irileşmek. 3. Yaşı artmak;
yaşlanmak. 4. Yetişmek; boy atmak; serpilmek. 5.
Sayısı, ölçüsü artmak. 6. Şiddeti, etkisi artmak;
güçlenmek. 7. Önem kazanmak; değerlenmek. 8.
Rütbece yükselmek. 9. İtibarı artmak. S büyümüş
de küçülmüş, D avranış bakımından büyüklere
benzeyen; yaşından çok ileride olumlu davranışlar
sergileyen çocuk için kullanılır.
büyünm ek, [büyü-n-mek dU-ojJ {eATj dönşl. fi. [-ür]
Büyümek.
büyüsel, [büyü-sel] sf. 1. Büyü ile ilgili. 2. Büyüye
ilişkin.
büyüteç, -ci [büyü-t-eç] is. fız. Cisimleri yakınlaştı­
rarak büyük göstermeye yarayan mercek; pertavsız,
(1935).
büyütken, [büyü-t-ken] sf. Büyümeye yol açan. S
büyütken doku, biy. Bitkilerde büyümenin meyda­
na geldiği siirgen doku; kambiyom.
büyütm e, [büyü-t-me] is. 1. Büyütmek eylemi ve
etkisi. 2. Birisi tarafından bakılıp yetiştirilen kimse.
3. gök b. Uzakta duran cisimlere ya da yıldızlara
b ir optik aletle bakıldığı zaman gören açının, çıplak
gözle bakıldığı andaki açıya oram,
büyütm ek, [büyü-t-mek] gçl. fi [-ür] 1. Hacim veya
alanca daha fazla duruma getirmek; genişletmek. 2.
Beslenmesini ve bakımını sağlayarak yetiştirmek.
3. Geliştirmek; ilerletmek. 4. fiz. M ercekler veya
aynalar aracılığıyla insanda büyükmüş hissi uyan­
dırmak. 5. mecaz. Olduğundan daha fazla göster­
mek; anlatmak; abartmak,
büyütülm e, [büyü-t-ül-me] is. Büyütülmek işi.
büyütülm ek, [büyü-t-ül-mek] edil. fi. [-ür] 1. Büyük
hale getirilmek. 2. Beslenip bakılarak yetiştirilmek.
3. Abartılmak. 4. Yüceleştirilmek, ululaştırılmak.
büyütüş, [büyü-t-üş] is. Büyütme işi ve biçimi,
büyüyüş, [büyü-y-üş] is. Büyüme eylemi ve biçimi.
b ü z1, [biz / biz / büz (yans.)] is. İşten kaçmayı, kay­
tarmayı, mıymıntılık ve m ızıkçılık etmeyi anlatan
m U K C E S U f.
kök. [Zülfıkar] biiz büz, büz-de-k, büz-de-k-le-mek,
büz-de-le-mek. S büz büz, ,'ağızj 1. Mıymıntı; be­
ceriksiz; pısırık. 2. içten pazarlıklı. [DS]
büz2, [Far. büz y] {OsTj is. zool. Keçi. 0 biiz-bân,
{OsT} Keçi çobanı. || büz-çe, {OsTj Keçi yavrusu;
oğlak.\\ büz-dil, {OsTj K eçi yürekli; korkak.\\ büz-
gâle, {OsTj Oğlak.|| büz-i kûhî, {OsT} D ağ keçisi.
büz3, [Flaman, buis (boru) > Fr. buse] is. 1. Akıcı
maddelerin akışını ve boşalmasını sağlayan beton
veya seramik boru; künk. 2. A kıcı maddelerin akı­
şını kontrole yarayan profil boru,
büzak, [Ar. büzâk j l j J (büza;k) {OsTj is. Salya; tü­
kürük.
büzdek, -ği [büz (yans.) > büz-dek] {ağızj sf. Mıymın­
tı; beceriksiz; pısırık. [DS]
büzdeklem ek, [büzdek-le-mek] {ağızj g ç sz .f. [-r] [-
l(i)-yor] Miskince hareket etmek; oyalanmak; du­
raksamak. [DS]
büzdeklenm ek, [biizdek-le-n-mek] {ağızj dönşl. fi. [-
ir] M ızmışlaşmak; miskinleşmek; oyalanmak. [DS]
büzdelek, -ği [büzde-le-k] {ağızj sf. 1. Miskin; pısı­
rık. 2. Buruşuk. [DS]
büzdelem ek, [büzde-le-mek] {ağız} g çsz.f. [-r] [-l(i)-
yor] M iskinlik etmek; oyalanmak; duraksamak.
[DS]
büzdeşik, -ği [büzde-ş-ik] {ağızj sf. Uyuşuk. [DS]
büzdük, -ğü [büz-dü-k] {ağız} sf. M iskin; pısırık;
mıymıntı. [DS]
büzdüm, [büz-mek > büz-düm f-sj] {OsT} {ağız} is. 1.
K uyruk sokumu. 2. Anüs. [DS] S büzdüm kemiği,
{eAT} {ağız} Kuyruksokum u kemiği. [DS]
büzdürme, [büz-dür-me] is. Büzdürmek işi.
büzdürmek, [büz-dür-mek] g ç l . f [-ür] 1. Büzülme­
sini sağlamak. 2. Büzülmesine sebep olmak. 3.
Büzmek.
büzeyr, [Ar. büzeyr y y ] {OsT} is. biy. Sporcuk.
büzgale, [Far. biizğâle ■dlijj] (büzğa;le) is. Keçi yav­
rusu; oğlak.
büzgen, [büz-gen] sf. anat. Vücuttaki herhangi bir
geçidi veya açıklığı açıp kapatan çemberimsi kas;
muassıra.
büzgü, [büz-gü] is. terz. Dikişte bir ipliğin çekilmesi
ile m eydana getirilen küçük pililer şeklindeki da-
raltı.
büzgüç, [büz-güç] {ağız} is. Şalvarın paça bağı; uç­
kur. [DS]
büzgülem e, [büz-gü-le-me] is. Büzgülemek işi.
büzgülem ek, [büz-gü-le-mek] gçl. fi. [-r] [-l(ü)-yor]
1. Büzgü biçimini vermek. 2. Büzgü oluşturmak,
büzgülü, [büz-gü-lü] sf. 1. Büzgüsü olan. 2. Büzüle­
rek dikilmiş olan,
bttzgüsttz, [büz-gü-süz] sf. Büzgüsü olmayan.
Ölüfi- fi TİİHıu.1- . ;a. . 735______________
büziçe, [Far. büzı-çe ***.?] (biizi:çe) {OsT} is. Küçük
keçi; oğlak.
büzm, [Ar. büzm ^Ju] {OsT} is. 1. Doğru karar; doğru
oy. 2. Kesin karar. 3. Kuvvet. 4. Tahammül; daya­
nıklılık; sertlik,
büzme, [biiz-me] is. 1. Büzmek işi. 2. Ağzı büzgülü
örme para kesesi. 3. {ağız} Üstü dar altı geniş kadın
elbisesi. [DS] 4. {ağız} Kol ağzı; yen. [DS] 5. {ağız}
Büzgü. [DS] 6. sf. Ağzı büzülerek kapatılan. 7. Bü­
zülmüş. S büzme don, Paçası büzgülü kadın şal­
varı.
büzmece, [btiz-mece] {ağız} is. tıp. Sinirin çekilip bü­
zülmesi. [DS]
büzmeç, -ci [büz-meç] {ağız} is. 1. Kesenin iple
büzülen ağız kısmı. 2. Kol düğmesinin dikildiği
yer. 3. Büzülen kumaşın kıvrmtılı yeri. [DS]
büzmek, [eT. bür-mek (burmak, sarmak) > büz-mek
gçl. fi [-er] 1. Sıkıştırarak ve kıvırarak da­
raltmak, kapatmak. 2. terzi. Bir elbisedeki bolluğu
gidermek için geçirilen ipliği çekmek suretiyle da­
raltmak. 3. {eAT} Burmak,
büzrük, -ğü [Far. büzürg] {OsT} is. -*■ büzürg.
büzug, [Ar. büzüğ £jj>] (büzıı.ğ) {OsT} is. I. Doğma.
2. Çıkma. 3. Doğmaya başlama,
büzur, [Ar. bezr (tohum) > büzür jj-L] (biizu.r) {OsT}
is. Taneler; tohumlar,
büzurat, [Ar. büzür > büzürât o ljjju ] (büzu:ra:t)
{OsT} is. (çoğulun çoğulu) Taneler; tohumlar,
büzuzet, [Ar. büzüzet o ij J j ] (biizu:zet) {OsT} is. 1.
Dağınıklık; pejmürdelik. 2. Kıyafetsizlik. 3. Pinti­
lik. S büzüzet-i hâl, {OsT} Üst baş döküklüğü;
kıyafet perişanlığı.
büzücü, [büz-mek > büz-ücü] sf. 1. Büzme işini ya­
pan; büzen. 2. anat. (Kas için) bazı kanalları ve de­
likleri çepeçevre saran ve daraltan,
büzük, -ğü [büz-mek > büz-ük] sf. 1. Büzülmüş,
daralmış olan. 2. {ağız} is. Kalın bağırsağın bitimi;
anüs; makat. [DS] 3. argo. Gözü peklik; cesaret. 4.
Utangaç, fi1 büzük büzük, (Yüz veya cilt için) yara
izlerinden bozulmuş, y e r y er büzülmüş.\\ büzük
devirmek, {ağız} Yan yatmak. [DS]
büzüktaş, [büzük-taş] is. argo. 1. Arkadaş; kafadar;
kafa dengi. 2. Çıkarları aynı olan kişiler,
büzülebilirlik, -ği [büz-ül-e+bil-ir-lik] is. 1. Büzüle-
bilme niteliği. 2. Bazı doku ve organ parçalarının
lokal etkiler altında boyutlarını bir derece kiiçülte-
bilme özelliği. 3. Nem oranı değiştiği zaman odun
ve kerestede m eydana gelen hacim ce değişme özel­
liği.
büzülme, [büz-mek > büz-ül-me] is. 1. Büzülmek
eylemi. 2. fız. Isı etkisi ile cismin boyutlarında
meydana gelen küçülme.
__________________________________________________ BY
büzülmek, [büz-mek > büz-ül-mek] edil, fi [-ür] 1.
Sıkıştırılmak suretiyle boyutları daraltılmak. 2.
(Kumaş için) kırışmak; ütüsü bozulmak. 3. dönşl. fi.
Korku, şaşkınlık gibi psikolojik etkenlerle bir kena­
ra çekilmek; susmak; sinmek. <5 büzülü düşmek,
{OsT} Buruşup kalmak.
büzülüş, [büz-til-üş] is. Büzülmek işi ve biçimi,
büzürg, [Far. büzürg S jj,] {OsT} sf. 1. Ulu; büyük. 2.
Uzun. 3. İhtiyar. 4. Güçlü. 5. Kutsal. 6. is. Başkan
7. Türk müziğinde birleşik bir makam. <3 büzürg-
dil, {OsTj Gönlü yüce; eli açık; cömert.|| büzürg-
himmet, {OsT} Yüksek davranışlı.|| büziirg-meniş,
{OsT} A sil diişünüşlü; gururlu.|| büzürg-sâl, {OsT}
Yaşlı.\\ büzürg-vâr, {OsT} Kudretli; soylu.|| bü-
zürg-vârî, {OsT} Büyüklük; saygıdeğerlik; ululuk.\\
büzürg-zâde, {OsT} Soylu kişi çocuğu.
büzürgân, [Far. büzürg > büzürgân (büzür-
gâ;n) {OsT} is. Büyükler; ulular,
büzürgâne, [Far. büzürg> büzürg-âne jy] (büzür-
gâ;ne) {OsT} zf. Büyük kişilere yakışacak biçimde;
ululara yakışır.
büzürgî, [Far. büzürgı jy] (büzürgi:) {OsT} is. B ü­
yüklük; ululuk,
büzüş, [büz-üş] is. Büzmek eylemi ve biçimi,
büzüşme, [büz-üş-me] is. Büzüşmek eylemi,
büzüşm ek, [büz-mek > büz-üş-mek] dönşl. fi [-iir] 1.
Büzülerek hacmini, alanını veya boyunu daraltmak.
2. Kırış kırış olmak; buruşmak. 3. Büzülmek,
büzüştürme, [büz-üş-tür-me] is. Büzüştürmek eyle­
mi.
büzüştürmek, [büz-üş-tür-mek] gçl. fi. [-ür] Büzüş­
mesine yol açmak,
büzüştürücülük, -ğü [büz-üş-tür-ücii-lük] is. Tanen-
li maddelerde bulunan dericilikte alt derinin kuru­
masını sağlayarak derinin üst yüzeyinin büzüşme­
sine yol açma özelliği,
büzüşük, -ğü [büz-üş-ük] sf. 1. Büzülerek boyutları
küçülm üş olan. 2. Buruşuk; kırışık,
büzütmek, [büz-üt-mek] {ağız} g ç sz .f. [-ür] Soğuk­
tan uyuşup büzülmek. [DS]
büzzaka, [Ar. büzzâka (büzza;ka) {OsT} is. K a­
buksuz salyangoz; sümüklü böcek,
büzzük, -ğü [büz-mek > büz(z)-ük] is. argo. -*■ b ü ­
zük.
by-pass, [İng. by-pass] (baypas) is. 1. İkinci yol. 2.
Bir akışkanın ana devresinden herhangi bir aleti
ayırmaya veya kontrol etmeye yarar ikinci boru. 3.
Ek borular ve bunları kontrol eden vana.
c, [c / C] (ce) 1. Latin asıllı Tiirk alfabesinin üçüncü
harfi olup titreşimli, süreksiz bir diş-dudak ünsü­
züdür; ce diye adlandırılır. 2. Sıralamada üçüncüyü
gösterir. 3. fız. Işığın boşlukta yayılma hızı sem bo­
lüdür.
C 1, [Fr. carbone] kısalt, kim. Atom numarası 6, atom
ağırlığı 12.01 olan, doğada elmas, grafit gibi billur­
laşmış ya da maden kömürü, linyit, antrasit gibi şe­
kilsiz olarak bulunan karbon elementinin sembolü.
C2, biy. Suda çözünen bir vitaminin (ascorbic asit)
adı.
Ci,fız . (°C) Celsius termom etresinde sıcaklık ölçü­
mü yüzdelik birimi.
C \fız . Elektrik miktarı birimi colomb un sembolü.
C5, mat. 1. Roma rakam larında 100 sayısını gösterir.
2. mat. Karmaşık sayılar kümesinin sembolü.
C6, müz. Alman ve İngiliz nota sisteminde do nota­
sını gösterir.
-ca1, [-ca /-ce / -ça / -çe] çek. e. İsmin eşitlik hâli
ekidir; sıfatlardan sıfatın niteliğine yakınlık bildirir;
ancak türettiği kelimeler kalıcı nitelik taşıdığından
bu ek yapım eki niteliği kazanmıştır, eski-ce, yaşlı­
ca.
-ca2, [-ca / -ce / -ça / -çe] yap. e. 1. İsimden isim
türetme ekidir. Eşitlik, benzerlik, gibi, görelik, nis­
pet kavramların veren sıfat ve zarflar yapar; {eATj
(aym)\ uzunca (boy), uzunca (düşünmek), çokça
(para), çokça (kazanmak). “Yoktur anın yanında
bir kılca (kıl kadar) itibarım. ” Fuzulî. 2. Bu sıfatla­
rın kalıcı isme dönüştüğü görülmektedir: sivilce (<
siğilce), karaca, yumuşakça, sütlüce. 3. İsme “ola­
rak" anlamı katarak zarflar yapar: dostça, gizlice,
yalnızca. 4. Nispetle, -e göre, itibarıyla kavramları
katarak zarflar yapar: bence, insanca, yıllarca, gün­
lerce. 5. Tarafından kavram ı katarak zarflar yapar:
dernekçe, hükümetçe, yönetimce. 6. Ulus adların­
dan dil ve lehçe adları yapar: Türkçe, Arapça, İngi­
lizce, Türkmence, Özbekçe, Kazakça. 7. Yer ve m e­
kân kavramları katarak isimler yapar: ılıca, kaplıca
(< kapalıca), Düzce, Çamlıca, Çekmece. 8. {eAT} -
da. Ben dahi anınla giileş dutup inayet-i H ak ile
bastığım takdirce (takdirde) şayet ki yorulm uş i-
dim. Siyer-i Darîr. 9. {eATj -dan. Ardca (arttan g e ­
len)... K anun’ül-Edeb. 10. {eATj -a uygun olarak.
Eğer gelmeye idin bunlar ile muradca elleşemez
idik dediler. Ebamüslimname. 11. {eATj Küçültme,
andırma anlatır. Bedende can tutacak kadarca az
gıda ve yiygü. B abü’l-Vasıt. 12. {eATj İle. O dilce
(ile) ine idi halka Fiirkan. Muhammediye. 13.
{eATj -cık. H ublar içre şimdi bir danecedir (tane­
ciktir). /4şık Ömer. 14. {eATj ... boyunca. Bu hâl ile
yolca (yol boyunca) yoldaş olup gittiler. Antema-
me. 15. {eATj -acak kadar. B ir bartak sığarca (sı­
ğacak kadar) küp vaz idiip ol sudan intifa ide.
Şer’iye Sicilleri.
C a, [Fr. calcium] is. kim. Atom numarası 20, atom
ağırlığı 40,08 olan, beyaz renkte, bıçakla kesile-
bilen, yoğunluğu 1,54, ergime sıcaklığı 810°C olan
toprak alkalilerinden en yaygın olan, kalsiyum ele­
mentinin sembolü.
c a 1, [Ar. cem âziy’el-âhır U-] (ca:) {OsTj kısalt. Arap
aylarından Cem aziyelahir’in kısaltması.
ca2, [Far. câ / cay ıjU- / U-] (ca:) {OsTj is. 1. Yer. 2.
Nokta; husus, ö câ-be-câ, {OsTj Yeryer.\\ câ-gir,
Yer tutan; yerleşen.|| câ-güzîn, {OsT} Yer seçen.\\
câ-nem âz, {OsTj Nam az yeri; seccade. || câ-yi be-
hiştî, {OsT} Cennet gibi yer.\\ câ-yi dil nişîn, {OsT}
Gönül açıcı yer.\\ câ-yi işret, {OsT} İçki içilecek
ye r.|| câ-yi iştib âh , {OsT} Tereddüt edilecek ııokta.\\
câ-yi m ü lah aza, {OsT} Düşünülecek nokta.\\ câ-yi
p en âh , {OsT} Sığınılacak yer.\\ câ-yi râ h a t, {OsT}
Rahat edilecek yer. \\ câ-yi şttbhe, {OsTj Şüphe edi­
lecek nokta.
caad et, [Ar. ca'âdet o jU » ] {OsTj is. Kıvırcıklık.
c a b 1, [cab (yans.)] is. Şakırtılı ses çıkarmayı, şakır­
datmayı anlatan kök. [Zülfıkar] cab-ır-tı.
cab2, [cab / cap (yans.)] is. Gelişigüzel, şımarık ve
hoppaca davranışları anlatan kök. [Zülfıkar] cabcık,
cabcuk.
CAB
cab3, [cab / şab / çap (yans.)] is. Sıvılar içinde, ya­
ğışlı havalarda ya da ıslak zemin üzerinde ayakla,
elle oluşturulan hareketleri, bu tarz çabalamayı an­
latan kök. [Zülfıkar] cab-a-la-k, cab-ba-la-k, cab-ıl-
da-mak.
cab4, [Ar. câb {OsT} is. 1. Göbek. 2. Kırmızı
toprak boya.
cab5, [İng. cab < Fr. cabriolet] is. Arabacının oturma
yeri yüksekçe yapılmış bir tür Fransız at arabası.
caba1, [cab (yans.) > cab-a] {ağız} is. Toprak tencere;
güveç. [DS]
caba2, [Ar. caba / Far. cibâ / İt. giappaa (karşılıksız
alma) Ur] (ca'ba) is. 1. Alman bir şeyin yanında
karşılıksız olarak verilen nesne; bedava. 2. {ağız}
Bahşiş. [DS] 3. zf. Ek olarak, yanında, fazladan. S1
caba etmek, Hediye etm ek.|| caba ekmeği, Hayır
için yapılıp dağıtılan ekmek; hayır çöreği.|| çabayı
kesm emek, {OsT} Karşılıksız olarak vermekte de­
vam etmek.
caba3, [? caba] {OsTj is. tar. İmparatorluk döne­
minde, bekâr ve topraksız köylüye verilen isim.
[Tietze] S caba akçesi, tar. İmparatorluk dönemin­
de, tımar sistem i uygulanırken arazi sahibi olmayıp
da ücretli çalışanlarla tüccarlardan alınan yıllık
vergi.
cabadan, [caba-dan] (ca ’badan) zf. Herhangi bir üc­
ret ödemeksizin, bedavadan, parasız olarak,
cabalak, -ğı [cab (yans.) > cab-ala-k] {ağız} is. 1. E-
kin biçme makinesinin pervanesi. 2. İri taneli ve
sulu kar. [DS]
çabalamak, [caba2 > caba-la-mak J İ W ] {OsT} g ç l . f
[-r] Armağan olarak vermek; caba vermek,
çaban, [Erme, çevon / çopan] {ağız} is. Kalın urgan;
halat [DS]
cabar, [Rom. çapari / zapari (göçebe Çingene)] {ağız}
is. Çingene. [DS]
cabbalam ak, [cab (yans.) > cab-b-ala-mak] {ağız}
gçsz. fi [-r] [-l(ı)-yor] Sıvıyı elle vurarak çalka­
lamak; hareket ettirmek. [DS]
cabbık, -ğı [cab (yans.) > cab-b-ık] {ağız} is. Su için­
de hareket eden cismin çıkardığı ses. [DS] S cab-
bık cabbık, {ağız} (Su içindeki hareket için) ses
çıkartarak. [DS]
cabcık, -ğı [cab (yans.) cab+cık] {ağız} sf. 1. Şımarık;
hoppa. 2. Terbiyesiz; saygısız. [DS]
cabcuk, -ğu [cab (yans.) cab+cık] {ağız} sf. cabcık.
[DS]
cabcup, [cab (yans.) > cab+cup (yans.)] {ağız} zf.
Acemi kimsenin yüzüş biçimi. [DS]
ca’be, [Ar. ca'be *-*=>-] (ca-be) {OsT} is. Okluk; sa­
dak; ok kuburu,
cabe, [Ar. câbe 4jU-] (ca:be) {OsT} is. Bir tek cevap,
cabera, [Lat.. cabera] is. zool. Tırtılları kızılağaç, huş
0 I Ü M I İ İ M f S 0 M . ’ 38
ve söğütte yaşayan, Güney A vrupa’da yaygın pul
kanatlılardan yuvarlak beyaz zemin üzerinde kur­
şunî çizgileri bulunan pul kanatlı pervaneler takımı,
(Cabera p u s ar ia).
cabet, [Ar. câbet coU-] (ca:bet) {OsT} is. Cevaplan­
dırma; cevap verme,
cabgın, [çap-mak > Çağ. çapkun / çabğm] {eAT} sf.
(At için) hızlı giden; çapgın.
cabı, [Ar. câbı {ağız} is. Su yolcusu. [DS]
cabıl, [cab (yans.) > cab-ıl] {ağız} is. Su içinde hare­
ket eden cismin çıkardığı ses. [DS] S1 cabıl cubul,
{ağız} (Su içindeki hareket için) ses çıkartarak. [DS]
cabıldamak, [cab (jAm s.^cab-ıl-da-mak] {ağız} gçsz.
fi. [-r] [-d(ı)-yor] (Su içinde hareket eden cisim
için) ses çıkarmak. [DS]
cabıldatmak, [cab (yans.) > cab-ıl-da-t-mak] {ağız}
gçsz. fi [-ır] Sıvıyı elle vurarak çalkalamak; ses
çıkartarak sıçratmak. [DS]
cabınmak, [eT. çap-mak > çap-ın-mak] {ağız} dönşl.
fi. [-ır] -►çapmmak. [DS]
cabırtı, [cab (yans.) > cab-ır-tı] {ağız} is. İki sert cis­
min birbirine vurm asından çıkan ses; şakırtı. [DS]
cabi, [Ar. cibâyet. (vergi toplama) > câbı r] (ca;-
bi:) {OsT} is. 1. İm paratorluk döneminde haraç ve
cizye adı verilen vergileri, vakıf kiralarını ve zekât
gibi hayır paralarını toplamakla görevli kimse. 2.
zool. Çekirge,
cabilik, -ği [cabi-lik] (ca:bi:lik) is. Vergi toplama işi;
tahsildarlık.
cabir, [Ar. cebr (zor, zorlama, kırık sarma, düzeltme)
> câbir jjU-] (ca:bir) sf. 1. Zorlayan. 2. Kırıkçı çı­
kıkçı. 3. Düzelten, fi1 Câbir-i küll-i kesr, {OsT} K ı­
rılan, bozulan her şeyi düzelten (Allah).
cabiye, [Ar. câbiye <ujU-] (ca.biye) {OsT} is. Havuz.
cablak, -ğı [cab (yans.) > cab-la-k] {ağız} is. Obruk;
su biriken derin çukur. [DS]
cablamak, [cab (yans.) / eT çap (kamçı sesi) > cab-
la-mak] {ağız} gçsz. fi [-r) [-l(ı)-yor] Uğraşmak;
didinmek. [DS]
cablûs, [Far. câblüs ^ j L U ] (ca:blû:s) {OsT} sf. 1.
Dalkavuk; yaltaklanan; yaltakçı. 2. is. Yaltaklan­
ma; dalkavukluk.
cablûsane, [Far. câblüs-âne ■uL-jLU-] (ca:blü:sa:ne)
{OsT} zfi. D alkavuklara yakışır biçimde; dalkavuk­
ça.
cablûsi, [Far. câblüsî (ca:blû;si:) {OsT} is.
Dalkavukluk; yaltakçılık,
cabu, [cabu] {ağız} is. 1. Örtü. 2. Pencere perdesi.
[DS]
cabul, [cab (yans.) > cab-ul] is. Sıvılar içinde, yağışlı
havalarda ya da ıslak zemin üzerinde ayakla, elle
jflOiHlTO; SOEbflli» 739
oluşturulan hareketleri, bu tarz çabalamayı anlatan
yansımalı gövde. S 1 cabul cubul, {ağız} Sulu ve ba­
tak hâlde. [DS]
cabur, [cab (yans.) > cab-ur] is. Gelişigüzel, şımarık
ve hoppaca davranışları anlatan yansımalı gövde.
fi1 cabur cubur, {ağız} Ufak tefek; işe yaramaz.
[DS]
cabülka, [Far. câbülkâ ULU-] (ca:biilka) {OsT} is. 1.
Sakinlerinin bin harfli bir alfabe kullandıkları,
dünyada var olan her şeyin bir suretinin bulunduğu,
öldükten sonra iyilik yapanların gideceği kabul edi­
len bin kapılı ve her kapısında bin bekçi ile koru­
nan uzak doğuda yer aldığı söylenen efsanevî bir
şehir. 2. tasvf. İnsanın mutlak yaratana yönelme
yolundaki ilk merhalesi,
cabülsa, [Far. câbülsâ ULU-] (ca:biilsa) {OsT} is. 1.
Sakinlerinin bin harfli bir alfabe kullandıkları,
dünyada var olan her şeyin bir suretinin bulunduğu,
öldükten sonra kötülük yapanların gideceği kabul
edilen bin kapılı ve her kapısında bin bekçi ile ko­
runan uzak batıda yer aldığı söylenen efsanevî bir
şehir. 2. tasvf. M utlak ile mevsufun yani Allah ile
insanın birleştiği insan gayretinin son hedefi,
caca, [Güre, çaça > Az. cece > caca] {ağızj is. Pek­ cadde, [Ar. cadde toU-] {OsT} is. Bir kentin içinde yer
mez yapımı sırasında şırası alınmış dut. [DS]
-cacık, [-cacık / -cecik / -çecik / -çacık] yap. e. 1.
İsimlerden zarf yapar: usulcacık, yavaşçacık, gü­
zelcecik. 2. Gösterme zamirlerinden sıfatlar yapar:
buncacık, şuncacık, oncacık.
cacık, -ğı [Sansk. dadika (yoğurt) > Erme, cacıg] is.
1. Sulandırılmış yoğurt içine hıyar veya marul doğ­
ramak suretiyle yapılmış bir tür salata. 2. {ağızj A y­
ran içine yufka kırıntıları konulm ak suretiyle yapı­
lan yiyecek. [DS] 3. {ağız} İçinde kekik, biber vb.
bulunan pasta şeklindeki çökelek. [DS] 4. {ağız}
Semizotu. [DS] 5. {ağız} Mantar. [DS] 6. {ağız} Yeşil
tahıl. [DS] 7. {ağız} İçine pirinç veya bulgur ko­
nularak yapılan sebze yemeği. [DS] S cacığını çı­
karmak, {ağız} Ezmek; berbat etmek. [DS]|| cacık
bile olmamak, argo. H içbir işe yaramamak.\\ ca­
cık olmak, argo. Herhangi bir sebeple kendisinden
geçecek hâle gelmek.
cacıklık, -ğı [cacık-hk] sf. 1. Cacık yapmaya uygun
ya da cacık için ayrılmış olan. 2. argo. Enayi; ap­
tal; bön.
caci, [Taşkent’in eski adı olan Çâç / Câc > câcl]
{OsT} sf. 1. Taşkentle ilgili; Taşkente ait olan. 2.
(Yay için) iyi cins; kaliteli,
cacim, [Far. câcim (ca:ci:m) {OsT} is. 1. Bir
tür kaba yün dokuma. 2. Renkli ipliklerle dokunan
bir tür kaba kilim; cicim. 3. İran’daki Yörüklerin
dokudukları ve kullandıkları alacalı uzun şeritler,
ca’d, [Ar. ca'd Jut=r] {OsT} sf. (Saç için) kıvırcık. S
ca’d-ı engüşt, {OsT} Cimrilik.\\ ca’d-ı girih-gîr,
CAD
Kıvırcık ve dolaşık saç; arapsaçı.|| ca’d-ı kalem,
{OsTj 1. Güzel yazı. 2. Kaleme yapışan mürekkep.
3. Yazarın kaleminden çıkan giizel yazılar. 4. mat.
Yarım daire.\\ ca’d-ı şütür, {OsTj 1. Deve kıvırcığı.
2. mecaz. Vücudu çok tiiylü olan kimse.
cad 1, -ddı, [Ar. câdd / cadde ^Ur / o^U-] (ca;d) {OsT}
sf. Ciddî; çalışkan; azimli.
cad2, [Güre, cadi / Erme, cat] {ağız} is. 1. M ısır unu.
2. Mısır unundan yapılan ekmek. [DS]
cadaloz, [Ar. câdü + loz / aloz (Yun. -os ekine uydu­
rulmuş bir ek)] (c a ’daloz) sf. 1. (Yaşlı kadın için)
huysuz; şirret; çok konuşkan. 2. is. tiy. Türk kukla
ve karagöz oyununda huysuz, geçimsiz ve çenesi
düşük bir yaşlı kadm tipi. 3. {ağız} sf. Cömert; yiğit;
becerikli. [DS] 4. {ağız} Ağız kalabalığı ile istedi­
ğini elde eden; şirret. [DS] 5. {ağız} Bilgili; görgülü.
[DS]
cadalozlaşma, [cadaloz-la-ş-ma] is. Huysuz ve şirret
bir yaşlı kadın durumuna gelme,
cadalozlaşmak, [cadaloz-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır]
H uysuz ve şirret bir yaşlı kadm durumuna gelme,
cadalozluk, -ğu [cadaloz-luk] is. Huysuz ve şirret ol­
m a durumu; huysuzluk; şirretlik; çenesi düşüklük,
alan geniş ve işlek yollardan her biri. S câdde-i
kebîr, {OsT} Ana cadde. || caddeyi tutmak, l. Bir
engel koyarak caddeden geçişi durdurmak. 2. argo.
Bir şeyden çekinerek oradan uzaklaşmak; sıvış­
mak; toz olmak.
cadı, [Far. câdü is. 1. Bir takım doğa üstü güç­
lere sahip olduğu ve bu gücünü de kötülük yap­
makta kullandığı söylenen masal kahramanı bir ko­
cakarı. 2. Geceleri dolaşarak rastladığı kişilere kö­
tülük yaptığına inanılan hortlak. 3. gnşl. Büyücülük
yapan, büyücülükten anlayan kadın. 4. Güzel göz.
5. sf. (Kadın için) kötü, yaşlı ve çirkin. 6. argo.
(Kadın, kız için) tuttuğunu koparan, girişken ve be­
cerikli. S cadı bitik, {ağız} Düşmanlık muskası.
[DS]|| cadı gibi, 1. (Kadın, kız için) saçı başı da­
ğınık, uzun tırnaklı, p is ve pasaklı. 2. (Kadm, kız)
becerikli, girişken.\\ cadı kazanı, H er türlü kö­
tülüğün, ihanetin, güvensizliğin çok yaygın olduğu
yer veya ortam.\\ cadı kazanı gibi kaynamak, K a­
rışıklık içinde olmak. || cadı şimşiri, {ağız} Yap­
rakları daima yeşil, ufak, sivri dikenli bitki. [DS]||
cadı unu, {ağız} Mısır unu. [DS]
cadıcı, [cadı-cı] is. Büyü ve dua gibi yollarla cadıları
kovduğu söylenen kişi,
cadıçekirgesi, [cadı+çekirge-s-i] is. zool. Vücutları
yaşadıkları yerlere uygun renkte olup gövde ve ba­
caklarında bulunan dikenler yardım ıyla böcekçil
hayvanlardan korunabilen, tropik bölgelerde yay­
gın iki bin türü bulunan, bazılarının boyu otuz
cm.yi geçen böcekler familyası.
CAD
cadılaşma, [cadı-la-ş-ma] is. 1. (Kadınlar için) huy­
suz ve çirkin duruma gelme, çekilmez olma. 2.
(Bitkiler için) bakım sızlıktan yabani hâl alma, çalı-
laşma.
cadılaşmak, [cadı-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] 1. (Kadın­
lar için) huysuz bir duruma gelmek, çirkinleşmek,
çekilmez olmak. 2. (Bitkiler için) bakım sızlık yü­
zünden, yabani bir görünüm kazanmak; çalılaşmak.
cadılık, -ğı [cadı-lık] is. Cadıya yakışır tutum ve
davranış; huysuzluk; şirretlik; cadalozluk. S ca­
dılık etm ek, Cadı gibi davranmak; huysuzluk et-
mek.
cadımaki, [cadı+maki] is. zool. Güneydoğu A sya a-
dalarmda yaşayan sıçan büyüklüğünde, büyük ku­
laklı, uzun bacaklı, kıllı bir maymun türü, (Tar-
sius).
cadısüpürgesi, [cadı+süpür-ge-s-i] is. bot. Asklı
mantar, virüs, kene ve bakteri gibi canlıların mey­
dana getirdiği urlar yüzünden bazı ağaçlarda gö­
rülen süpürge biçimindeki sürgünler demeti.
cadi1, [Ar. câdî tpU-] (ca:di:) {OsTj is. Dilenci.
cadi2, [Far. câdî (ca.di:) {OsT} is. Safran,
cadib, [Ar. câdib/ câdibe voU- / 4-pU-] (ca.dib)
{OsT} sf. Kusurları araştıran; kusur gören,
cadil, [Ar. câdil J^U-] (ca:dil) {OsT} sf. Güçlü kuv­
vetli; gürbüz.
cadis, [Ar. câdis / câdise / <uoU-] (ca:dis)
{OsT} sf. 1. (Toprak için) çorak; işlenmemiş. 2.
(Y er için) harap; yıkık.
cadu1, [Far. câdü (ca:du:) {OsT} is. 1. Cadı;
büyücü. 2. Karakoncolos; hortlak; gulyabani. 3. sf.
Çirkin kocakarı; acuze. 4. (Göz için) çok güzel, ö
câdD-fen, {OsT} Büyücü; sihirbaz. j| câdfl-ger,
{OsT} Büyücü; sihirbaz.|| câdü-gerî, {OsT} B ü­
yücülük; sihirbazlık,|| câdfi-keş, {OsT} Büyücü kı­
ran; büyücü öldüren.\\ câdfl-suhân, {OsT} insanı
kandırıcı sözler söyleyen; sözleri ile insanı bü­
yüleyen.|| câdu-vâne, {OsT} -*■ caduvane.|| câdu-
zebân, {OsT} D ili ile insanı büyüleyen; büyüler-
cesine.
cadu2, [Güre, cadi / Erme, cat] {ağız} is. 1. M ısır unu.
2. M ısır unundan yapılan ekmek. [DS]
caduluk, -ğu [cadu-luk] {OsT} is. Cadılık; büyü­
cülük; sihirbazlık. S caduluk eylemek, {OsT} Bü­
yücülük yapmak.
cadus, [Lat. cadus] is. 1. Ağzı geniş, büyük küp. 2.
Y aklaşık 38 litreye eşit hacim ölçüsü,
caduvane, [Far. câdüvâne (ca;du;va;ne)
{OsT} zf. Büyücülere yakışır biçimde; büyücü tar­
zında.
caduvi, [Far. câdüvî (ca:du;vi;) {OsT} is. Bü­
yücülük; sihirbazlık.
Û I Ü M IİİM tS Ö M .
caduyi, [Far. caduyı (ca;du:yi;) {OsT} is. Bü­
yücülük; sihirbazlık.
ca f1, [caf (yans.)] is. Kızgm yağın dökülüşü sırasında
çıkan sesi anlatan kök. [Zülfıkar] caf-la-ma.
caf2, [caf / c if (yans.)] is. Gevezelik, ağız kalabalığı
etmeyi, bu tarz ötüşmeyi anlatan kök. [Zülfikar] c a f
caf, c a f c i f cafcaflı.
cafcaf1, [caf (yans.) > caf+caf] is. 1. Gösteriş ama­
cıyla yapılmış aşırı süsleme; şatafat. 2. {ağız} sf.
A ğız kalabalığı yaparak amacına ulaşan; şirret.
cafcaf2, [Far. câf-câf >Jl=r- ^İU-] (ca;fca;f) {OsT} sf.
(Kadın için) iffetsiz; ahlaksız,
cafcaflı, [cafcaf-lı] sf. Olağan dışı süslemesi olan;
gösterişli; şatafatlı,
cafcof, [caf (yans.) caf+cof] {ağız} sf. (Konuşma için)
iddialı. [DS]
cafcuf, [caf (yans.) > caf+cuf] is. 1. Ağız kalabalığı.
2. A şın süsleme; şatafat,
ca’fer, [Ar. ca'fer y^=r] {OsT} is. coğ. 1. Küçük a-
karsu. 2. Süsleme, hat ve m inyatür yapm ak için
kullanılan değerli bir kâğıt türü.
C a’ferî, [Cafer’üs-Sadık’a nisbetle ca'ferî *s y ^ r ] «■
Caferiye mezhebinden olan.
C a’feriye, [Ar. ca'feriyye ^.y ^r] is. Hz. Muham-
m ed(s.a)’in vefatından sonra imamlığın Hz. A-
li(r.a)’ye geçtiğini kabul eden Şiîlik kolu; İmamiye.
cafi, [Ar. cefa (eziyet) > câfı <jW] (ca.fı;) {OsT} sf.
Eziyet eden; zulüm yapan; cefa eden,
caflak, -ğı [cav-la-mak > cav-la-k] {ağız} sf. -*• cav­
lak. [DS]
caflama, [caf (yans.) > caf-la-ma] {ağız} is. Kızgın
yağ yemek üzerine döküldüğünde çıkan ses. [DS]
cag, [cag / cağ / cak / ceh / cek / cıg / cığ / cık / cig /
ciğ / cik (yans.)] is. Kuşların ötüşünü, bu şekilde
bağırm a ve gevezelik etmeyi anlatan kök. [Zülfıkar]
cag-ak.
cagak, -ğı [cag (yans.) > cag-ak] {ağız} sf. Geveze;
dedikoducu. [DS]
eager, [Far. câğer > W ] (ca;ğer) is. Kuş kursağı,
caggıldamak, [cag (yans.) > cag(g)-ıl-da-mak] {ağız}
g ç s z . f [-r] [~d(ı)-yor] Karışık sesler çıkararak ba­
ğırmak veya ötmek. [DS]
caggıldaşm ak, [cag (yans.) > cag(g)-ıl-da-ş-mak] {a-
ğız} işteş, f. [-ır] Bir araya gelerek bağrışmak veya
ötüşmek. [DS]
caggıldı, [cag (yans.) > cag(g)-ıl-tı] {ağız} is. Oy­
nayan çocukların, ötüşen kuşların birbirine karışan
sesleri; cıvıltı. [DS]
cagıl, [cag (yans.) > cag-ıl] is. Kuşların ötüşünü, bu
şekilde bağırm a ve gevezelik etmeyi anlatan yansı­
malı gövde. S cagıl cugul, {ağız} (Ses için) anla­
şılm ayacak derecede karışık ve inceli kalınlı. [DS]
BIB Til® SBİİİİ. 741
cagışdı, [cağ (yans.) > cağ-ış-dı [ağız} is.
{OsT} Boncuk, düğme gibi nesnelerin madenî bir
kap içinde sallanmasıyla çıkardıkları ses.
cağ', [cag / cağ / cak / ceh / cek / cıg / cığ / cık / cig /
ciğ / cik (yans.)] is. Kuşların ötüşünü, bu şekilde
bağırma ve gevezelik etmeyi anlatan kök. [Zülfikar]
cağ-ıl-da-mak, cağ-ır çağır, cağ-ıl-dı.
cağ2, [cağ / cah /cak / cığ / cık / cırk / ciğ / ciy (yans)]
is. Çakıl, kum, küçük metal eşya, kumm uş ot, ağaç
vb. nesnelerin çarpması, sürtünmesi veya vurması
hâlinde çıkan sesleri anlatan kök. [Zülfıkar] cağ-ıl-
da-mak, ccığ-ıl-dı, cağ-ıl-tı, cağ-ış-tı, cağ-(ı)ş-a-
mak, cağ-(ı)ş-a-k, çağ-ıır cuğur.
cağJ, [cağ / cav /cığ / ciğ / coğ / cok / cuk (yans.)] is.
Su sesini, suyun çağlayıp akmasını, sıvıların kay­
namasını anlatan kök. [Zülfıkar] cağ-al cağal, cağ-ıl
çağıl, cağ-ıl-da-mak, cağ-ıl-tı, cağ-la-mak, cağ-la-
k, cağ-la-n.
cağ4, [Erme, cağ / Güre, cali / çij (demir çivi) / çüj-
mek (germek, uzatmak) > cağ / cav ^W] is. 1. De­
mirden yapılmış şiş; mil. 2. Çorap örmekte kullanı­
lan şiş. 3. Parmaklık; korkuluk. 4. Dokuma tezgâh­
larında bobinleri takmakta kullanılan ağaç ya da
demir çiviler. {OsT} (aym) 5. {ağız} Yükü tutmak
için kağnının yanlarına konulan sırıklar. [DS] 6.
{ağız} Ekin taşırken kullanılan kızakların altına ko­
nulan sopalar. [DS] S 1 cağ etmek, {ağız} Parçalayıp
dağıtmak. [DS]|| cağ kebabı, Şiş kebabı.|| cağ ke­
miği, {ağızj Kolun döner kemiği. [DS]|| cağ olmak,
{ağız} Parçalanmak. [DS]
cağ5, [Far çâh (kuyu)] {ağızj is. 1. Banyo yapılan yer,
küvet veya tekne. 2. El yüz yıkanan lavabo veya
leğen. 3. Kirli suları toplayan tekne ya da çukur. 4.
Çamaşır teknesi. [DS]
cağ6, [Asur. şakku > Yun. sakkos > Lat. saccus >
Mac. zsak [Tietze]] {ağız} is. 1. Bezden ya da de­
riden yapılma büyük torba; tuluk. 2. Avcı çantası.
3. Tütün ya da para kesesi. 4. Torba. 5. Çuval. [DS]
cağak, -ğı [Erme, cağak (orman) / cağ (yans.) > çağ­
mak > cağ-ak] is. Dere kenarındaki düzlükler,
cağal, [cağ (yans.) > cağ-al] is. Su sesini, suyun çağ­
layıp akmasını, sıvıların kaynamasını anlatan yan­
sımalı gövde. 0 cağal cağal, {ağızj (Akarsuyun
çıkardığı ses için) ince, yavaş ve tatlı. [DS]
cağaz, [cağ+ ağz-ı] {ağız} is. Ekini biçilm iş tarlalarda
tırmıkla toplanan başaklar. [DS]
-cağı, [-cağı / -ceği] {eAT} ya p e. -ca, .... görünüşlü,
... gibi.
çağıl, [cağ (yans.) > cağ-ıl] is. 1. Çakıl, kuru dal vb.
şeylerin çarpma ve vurm ası anında çıkan karm aşık
sesleri anlatan yansımalı gövde. 2. {ağızj H afif gü­
rültü. [DS] S çağıl çağıl, {ağız} 1. Yığın yığın. 2.
Sürekli bir gürültü yaparak. [DS]|| çağıl cuğul,
{ağız} Gürültülü; çocuk sesleri ile dolu. [DS]
CAĞ
cağıldak, -ğı [cağ-ıl-da-k] {ağız} is. 1. Çağlayan. 2.
Çocuk oyuncağı; çıngırak. 3. Değirmende tahılın
bittiğini bildiren alet; çakıldak; çakçak. 4. sf. (Kişi
için) pis ve dağınık. [DS]
çağıldamak, [cağ (yara.^cağ-ıl-da-m ak] {ağız} gçsz.
f [~r] f-d(0-yor] 1. Gürültü etmek. 2. Ağır sözlerle
karışık öğüt vermek. 3. (Su için) çağlama, akma
sesi çıkarmak. [DS]
cağıldaşmak, [cağ-ıl-da-ş-mak] {ağız} işteş, fi [-ır]
Kavga etmek. [DS]
cağıldı, [cağ-ıl-tı] {ağız} is. H afif gürültü. [DS]
cağıllık, -ğı [cağ-ıl-lık] {ağız} is. Çakıllı yer. [DS]
çağıltı, [cağ-ıl-tı] {ağız} is. 1. H afif gürültü. 2. Su gü­
rültüsü. [DS]
-cağın, [-cağın / -ceğin] {eAT} ya p e. ... olarak,
çağır, [cağ-ıt] is. Kuşların ötüşünü, bu şekilde ba­
ğırma ve gevezelik etmeyi anlatan yansımalı göv­
de. S çağır çağır, {ağız} (Kuş ve civciv sesi için)
ötme ve bağırtı sesleri birbirine karışmış olarak.
[DS]
cağışdı, [cağ (yans.) > cağ-ış-dı] {ağız} is. H afif gü­
rültü. [DS]
cağıştamak, [cağ-ış-ta-mak] {ağız} g çsz.f. [-r] [-(dı)-
yo r] 1. (Kuru yaprak, kuru bitki vb. için) hışırtılı
ses çıkarmak; hışırdamak. 2. (Para, zincir, çakıl taşı
vb. için) birbirine sürtünerek, çarparak ses çıkar­
mak. [DS]
cağıştatmak, [cağ (yans.) > cağ-ış-ta-t-mak] {ağız}
gçl. fi [-ır] Kuru yaprak, bitki, çakıl taşı veya zincir
gibi şeyleri birbirine sürterek ses çıkarttırmak; hı­
şırdatmak. [DS]
cağıştı, [cağ (yans.) > cağ-ış-tı ^ Jlü U -] {ağız} is. 1.
Ot ya da çalılar arasında gezerken çıkan ses; hışırtı.
2. Zincir şıkırtısı. [DS] 3. {OsT} Boncuk vb.nin kap
içinde çalkandıkları vakit çıkardığı ses.
-cağız, [-cak-ız > -cağ-ız /- ceğiz / -çağız /-çeğiz ]
yap. e. İsimden isim türeten ektir; sevgi, küçültme,
düşkünlük ve zavallılık kavramları katar: adam­
cağız, yavrucağız, kızcağız, buncağız, oncağız.
cağlak, -ğı [cağ (yans.) > cağ-la-k] {ağız} is. 1. Çağ­
layan. 2. Suyun akıntılı ve çevrimli yeri. [DS]
çağlam ak1, [cağ-la-mak] {ağız} gçsz. f i [-r] [-l(ı)-
yo r] (Su için) çağlamak; ses çıkarmak. [DS]
çağlam ak2, [eT. çak (tam) > cağ-la-mak Jaü»-] {eAT}
gçl. fi. [-r] 1. Tahmin etmek; hesaplamak. 2. Za­
manını bekleyip bulmak,
cağlık, -ğı [cağ-lık] is. Dokumacılıkta çözgü iplik
bobinlerinin desen ve renk sırasına göre yerleştiril­
diği sehpa.
cağşak, -ğı [cağ (yans.) > cağ-şa-k] {ağız} sf. Y erin­
den oynamış; gevşek. [DS]
cağşam ak, [eT. *çak (yans.) > çak-ış > *çah-şa-mak
(takırdamak) [Clauson] > cağ-şa-mak] {ağız} g ç sz .f.
l-r] [-ş(ı)-yor] 1. (Birbirine geçme suretiyle bağ-
C AĞ
lantıh olan nesneler için) ayrılmak; gevşemek. 2 .
Eskimek. [DS]
cağur, [cağ (yans.) > cağ-ur] is. 1. Çakıl, kuru dal
vb. şeylerin çarpma ve vurması anında çıkan kar­
maşık sesleri anlatan yansımalı gövde. 2. {ağızj Ha­
fif gürültü. [DS] ö cağur cuğur, {ağız} Gürültülü;
çocuk sesleri ile dolu. [DS]
cah1, [cağ / cah / cak / cığ / cık / cırk / ciğ / ciy
(vans.)] is. Çakıl, kum, küçük metal eşya, kurumuş
ot, ağaç vb. nesnelerin çarpması, sürtünmesi veya
vurması hâlinde çıkan sesleri anlatan kök. [Zülfıkar]
cah cah, cah-ır-tı, cah-(ı)ş-a-mak.
cah2, [Far. câh / câhe / « l> ] (ca:h) {OsTj is. 1.
Mevki; yer; orun. 2. Rütbe; paye,
cahal, [Ar. câhil] {ağız} sf. 1. Cahil. 2. Deneyimsiz;
genç. [DS]
cahavel, [Erme, ts’ah-avel] {ağız} is. Çalı süpürge.
[DS]
cahcahane, [cah (yans) > cah+cah + Far. âne] {ağızj
is. M ısır tarlalarını yaban hayvanlarından korumak
için kullanılan gürültü çıkaran bir alet. [DS]
cahcahun, [Erme, çahçahun] {ağız} is. Karışıklık.
[DS]
cahd, [Ar. cahd -i^ -] {OsT} is. Bilerek inkâr etme;
yadsıma. S cahd-ı mutlak, {OsT} dbl. Arap dil­
bilgisinde, olumsuz geniş zam an kipi.|| cahd-ı müs-
tağrak, {OsT} dbl. Arap dilbilgisinde, bir diğer
olum suz geniş zam an kipi.
cahırtı, [cah (yans.) > cah-ır-tı] {ağız} is. Çakıl taş­
larının, demir parçalarının, bilye, boncuk vb.’nin
birbirine çarpmasından çıkan ses.
cahız, [Ar. cahz (gözü dışarı fırlam ak) > cahız ii^U-]
{OsT} sf. Patlak gözlü; gözü dışarı fırlak,
cahi, [Ar. cehy (açıklık) > câhl / câhiye / V 'M
(ca. hi.) {OsT} sf. Açık; aşikâr; apaçık,
cahid', [Ar. cahd > câhid -b^U-] (ca:hid, h kalın söy­
lenir) {OsT/ is. Bilerek inkâr eden; bile bile yalan
söyleyen; yadsıyan.
cahid2, [Ar. cehd (gayret> câhid -u»U-] (ca:hid) {QsT}
is. Elinden geldiğince çalışan; çabalayan; gayret e-
den.
Cahidiye, [Ar. Kurucusu Edirneli Şeyh Cahidî Ah­
met Efendi’nin adından > câhidiyye 4>jl»L>-] (ca.hi-
di.ye) {OsTj is. Halvetî tarikatının şubelerinden bi­
risi.
cahil, [Ar. cehl (bilgisizlik) > câhil J*U-] (ca.hil)
{OsT} is. ve sf. 1. Herhangi bir konuda öğrenim
görmemiş; hiç okumamış; en temel bilgileri bile
edinmemiş. 2. Belli bir konuda yeterli bilgisi olm a­
yan; bilgisiz. 3. Beceri kazanmamış; tecrübesiz;
genç; toy; deneyimsiz. S cahil etmek, {ağız} Ziyan
etmek. [DS]|| cahil-i anüd, {OsTj İnatçı cahil.|| ca­
1 M I İ İ M M .
hil-i cühela, {OsT} H iç okula gitm em iş; tümden
cahil.\\ cahil-i munsif, {OsT} Bilmediğini kabul
eden cahil; insaflı cahil. || (bir şeyin) cahili olmak,
O konuda bilgisi bulunmamak.^ cahil kalmak, Bil­
gisiz kalmak; okula gitm e ve öğrenme imkânı bu­
lamamak.
cahilane, [Ar. câhil + Far. -âne > câhilâne
(ca:hila:ne) {OsTj z f Cahil birine yakışır biçimde;
cahilce; deneyimsizce; bilgisizce,
cahilce, [cahil-ce] (ca.hilce) zf. Cahil birine yakışır
biçimde; cahillere özgü; cahilane; deneyimsizce;
bilgisizce.
cahilî, [Ar. câhili ^ W ] (ca:hili:) {OsTj sf. Cahilliğe
ait olan.
cahiliye, [Ar. câhili / câhiliyye 4JUU-] (ca:hiliye)
{OsTj is. ve sf. 1. Cahilliğe ait; cahillikle ilgili. 2.
Arapların İslamlık öncesine ait dönemleri. 0 cahi­
liye devri, Arap tarihinde Hz. Muhammed(s.a ) ’-
den önceki dönem.
cahiliyet, [Ar. câhiliyyet c~UL»-] (ca:hiliyet) {OsT}
is. Cahil olma durumu; bilgisizlik,
cahillik, -ği [cahil-lik] (ca:hillik) is. 1. Cahil olma
durumu, bilgisizlik. 2. Gençlik ve deneyimsizlik
sebebiyle beceriksizlik; bilgisizlik; acemilik; tec­
rübesizlik. 0 cahillik etmek, 1. Cahil bir şekilde
davranmak. 2. Bilgisizliğini ortaya koymak. 3. D e­
neyimsizlik, toyluk yüzünden kusur işlemek. 4. Ye­
teri kadar bilgi sahibi olmasına rağmen ilerisini
düşünmeden toyca bir iş yapmak.
cahim, [Ar. cahîm (cahi.m, h kalın söylenir)
{OsT} is. 1. Cehennem; tamu. 2. Yedi kat sayılan
cehennemde şeytanın ve İslam iyet’i bırakanların iş­
kence göreceği dördüncü kat.
cahim î, [Ar. cahîmî (cahi:mi:) {OsT} sf. 1.
Cehennem gibi sıcak. 2. Cehenneme benzer. 3. Ce­
hennemlik; cehennem e ait.
cahit, -di [Ar. cehd (gayret)>câhid jU-] (ca:hit)
{OsT} is. Elinden geldiğince çalışan; çabalayan;
gayret eden.
cahiyen, [Ar. câhiyen (ca:hi’y en) {OsT} zf. A -
çık olarak; alenen.
cahiz1, [Ar. cahz (gözü dışarı fırlam ak) > câhiz
(ca. hiz) {OsT} sf. 1. Patlak gözlü. 2. Atılgan;
m ücadeleci; gözü pek.
cahiz2, [Ar. kafız jjö] {OsT} is. 1. Endülüs Eme-
vîleri’nin egemenliği altında kalmış bulunan İspan-
y a ’nın değişik bölgelerinde katilar için kullanılan
yaklaşık 200 ile 654 litre arasmda değişen hacim
ölçüsü birimi. 2. M adrit’te alçı ölçmede kullanılan
690 k g ’a karşılık gelen hacim ölçüsü,
cahsuk, [Far. câhsük (ca:hsu:k) {OsT} is.
Orak.
p
W H . 7 4 3 CAK

cahşak, -ğı [cah (yans.) > eT. çahşa-k (dağ tepe­ İmparatorluk döneminde, bir makama geçenlerin
sindeki gevşek taşlar) [Clauson]] {ağız} is. Dağların kendilerini bu makama getirenlere ödedikleri para,
tepelerinden yuvarlanarak eteklerinde birikmiş oy­ -cak, [-cak / -cek / -çek / -çak] yap. e. 1. Sıfatlardan
nak taşlar ve bu taşların oluşturduğu yığınlar. [DS] küçültme sıfatı yapar: büyücek (< büyük-çek), küt-
cahşamak, [cah (yans.) > eT. *çah-şa-mak (takırda­ çücek (< küçük-çek), ılıcak (< ılık-çak). 2. İsimlere
mak) [Clauson]] {ağız} g çsz.f. [-r] [ş(ı)-yor] 1. G ev­ gelerek sevgi, acıma ve şefkat kavramı katar:
şemek; yerinden oynamak. 2. Parçalara ayrılmak. kuzucak, yumurcak (yumru-cak), yavrucak. 3. Sıfat
[DS] ve zarflardan hareketin tarzını gösterme, anlatma
cahud, [Ar. cahd (inkâr) cahüd (cahu:d) kavramı katan zarflar yapar; “-ca, -cacık, ... olarak”
{eAT} (aym): demincek, çabucak, sağlıcak, yalıncak;
{OsT} sf. 1. İnatla inkâr eden; ısrarla yadsıyan. 2. is.
"Süheyl ’e şah üşte yakıncak (yakıncacık) gelir. ”
Hz. M uham met(sa)’in peygamberliğini inkâr eden
Süheyl ü Nevbahar. 4. Beraberlik, toplu halde dav­
Arap Yahııdisi. 3. gnşl. Yahudi; çıfıt. S cahüd-ı a-
ranırla kavramları katarak zarflar yapar: evcek, aile­
nüd, (OsT} Çok inatçı Yahudi.
cek. 5. Özel bir amaç veya iş için kullanılan araç
cahudane, [Ar. cahüd + Far. -âne «Jbjs-U-] (cahu:- kavramı katarak isimler yapar: oyuncak, salıncak,
da:ne) {OsT} zf. 1. Çok inatçı bir biçimde. 2. Bile yapıncak bürümcek. 6. Yer adları yapar: Kuyııcak,
bile inkâr ederek. 3. sf. (İnat ve inkâr için) Yahudi Bulancak, Göyniıcek. 7. İsimlere araç, gereç kavra­
gibi. mı katarak doğrudan araç, gereç isimleri yapar:
cahuf, [Ar. cahüf (cahu:f) {OsT} sf. Kendini ayakçak (merdiven), boyuncak (gerdanlık), oyun­
cak. 8. jeAT} Sıfat özelliği taşıyan kelimeler yapar.
beğenmiş; gururlu; kibirli,
aru-cak, gök-çek, ısı-cak. 9. {eATj Yer adı yapan -
caibe, [Ar. câ’ibe <uiU-] (ca. ibe) {OsT} is. Halkın ağ­ lık eki göreviyle kullanılır. 10. /eAT} Zaman adı ya­
zında dolaşan haber, par.
caife, [Ar. câ’ife <üU-] (ca:ife) {OsT} is. huk. Karın cak 1, [cag / cağ / cak / ceh / cek / cıg / cığ / cık / cig /
ciğ / cik (yans.)] is. Kuşların ötüşünü, bu şekilde
■veya göğüs boşluğuna kadar giden yara.
bağırma ve gevezelik etmeyi anlatan kök. [Zülfıkar]
ca’il1, [Ar. câ'il (ca:il) {OsT} sf. 1. Yapan; cak cak, cak-cı+bar-ak, cak-gıl-da-ş-mak, cak-ıl-
eden; işleyen. 2. Yoktan var eden; yaratan; Allah. da-k, cak-ka-l-a, cak-ka-l-a-k kuşu
fi1 câiFül- leyli ve’n-nehâr, {OsT} Geceyi gece, cak', [cağ / cah /cak / cığ / cık / cırk / ciğ / ciy
gündüzü gündüz yapan; Allah. (yans.)] is. Çakıl, kum, küçük metal eşya, kurumuş
ca’il2, [Ar. cavelân > câ ’il JsL»-] (ca:il) {OsT} sf. Dö­ ot, ağaç vb. nesnelerin çarpması, sürtünmesi veya
vurması hâlinde çıkan sesleri anlatan kök. [Zülfıkar]
nüp dolaşan.
cak cak, çak-ır cak-ır.
caile, [Ar. cavelân > câ’il > câ’ile 4sU-] (ca.ile) {OsT} cak3, [cak / cık (yans.)] is. Kahkaha atarak gülmeyi
is. İnsanın aklından bir türlü çıkarıp atamadığı dü­ anlatan kök. [Zülfıkar] cak-kır-a-mak.
şünce veya anı. cak4, [cak / cok / cuh / cuğ / cuk (yans.)] is. Yeme,
cair, [Ar. câ’ir y’U-] (ca:ir) {OsT} sf. Zulmeden; çev­ çiğneme ya da emme sırasında çıkan sesi anlatan
reden. kök. [Zülfıkar] cak-ır çakır, cak cuk.
caitya, [Sansk. caitya] is. 1. Budizm ’de kutsal yer cak5, [-ca (.. kadar) > ca-k / -ce-k] e. 1. {ağız} (Yö­
veya eşya. 2. Ölü yakma yeri. 3. M ezar tümseği. nelme halindeki isimlerden sonra) kadar; değin;
dek. [DS] 2. {eAT} zf. Tam; tamam.
caiz, [Ar. cevaz (izin) > câ’iz jJU-] (ca. iz) {OsT} sf. 1.
cak6, [Mac. zsak] {ağız} is. -*• cağ6. [DS]
Dinî ve yasal yönden yapılmasında herhangi bir caka, [İt. giacca (ceket) ?] (ca'ka) is. argo. Kendini
sakınca bulunmayan. 2. Yapılması uygun ve ye­
başkalarına beğendirmek amacıyla yapılan göste­
rinde görülen (davranış). 3. Doğru; uygun; yerinde.
riş; fiyaka. S caka satmak, Gösteriş yapmak.
4. man. Akla uygun gelen şey. S caiz görmek,
cakacı, [caka-cı] sf. Gösteriş yapmayı alışkanlık e-
Uygunluğunu onaylamak.
dinmiş olan.
caizat, [Ar. câ’iz > câ’izât ol^sU-] (ca:iza:t) {OsT} is. cakacılık, -ğı [caka-cı-lık] is. 1. Cakacı olma duru­
İzin verilen şeyler, mu. 2. Cakalı davranış,
ca’ize, [Ar. cevaz (izin) > câ’iz > câ’ize °_pU-] cakak, -ğı [cak (yans.) > cak-ak] {ağız} is. zool. Sak­
(ca:ize) {OsT} is. 1. Şairlere, övdükleri devlet bü­ sağan. [DS]
yükleri tarafından verilen bahşiş. 2. Üst satırda ya­ cakalı, [caka-lı] sf. 1. Caka satan. 2. (Davranış, fiil
zılı olanın aynen tekrar edildiğini belirten (») işare­ için) caka yapm a amacı taşıyan,
ti; denden. 3. Yol azığı. 4. Devlet dairelerinde ev­ çakar, [Fr. jacquart] {ağız} is. 1. Acem şah gibi na­
raka konulan “görülmüştür” anlamındaki işaret. 5. kışlı şeyleri işlemekte kullanılan şal dokuma tez-
CAK
gâhı. 2. Nazilli dokumalarından çift dürüm bir tür
keten kumaş. [DS]
cakcaban, [cak (yans.) > cak+cab-an] {ağız} sf. -*■
cakçıbarak. [DS]
cakcahı, [cak (yans.) > cak+cak-ı > cakcahı] {ağızj
is.-* cakcakı. [DS]
cakcak, -ğı [cak (yans.) > cak+cak] {ağız} sf. 1.
Dedikoducu. 2. Geveze. 3. is. Ağaçkakan. 4. Hindi.
5. Değirmende, çıkardığı sesle tahılın bittiğini bil­
diren düzenek. [DS]
cakcakı, [cak (yans.) > cak+cak-ı] {ağız} is. Değir­
mende, çıkardığı sesle tahılın bittiğini bildiren dü­
zenek. [DS]
cakçıbarak, [cak (yans.) > cak-çı+barak] {ağız} s f 1.
Geveze. 2. Dedikoducu. [DS]
caket, [Fr. jaquette] is. Ceket,
caketatay, [Fr. jakuette â taille] is. -»-jaketatay,
çakıldak, -ğı [cak (yans.) > cak-ıl-dak] {ağız} sf. 1.
Geveze. 2. Dedikoducu. [DS]
çakır, [cak (yans.) > çakır] is. Yeme, çiğneme ya da
emm e sırasında çıkan sesi anlatan yansımalı gövde.
fi1 çakır çakır {ağız} (Sakız vb. çiğnemek için) ses
çıkartarak; şapırtılı. [DS]
cakile, [Ar. kakülle] {OsT} is. bot. Turpgiller fam il­
yasından kumullarda yetişen uzun köklü ve tuz ta­
dında beyaz veya m or çiçekli bir bitki,
cakkabak, -ğı [cak (yans.) > cak+kabak] {ağız} sf. 1.
Geveze. 2. Dedikoducu. [DS]
cakkadek, [cak (yans.) > cak(k)-a-dak] {ağız} zf. 1 .
Birdenbire. 2. Yerli yersiz. [DS]
cakkala, [cak (yans.) > cak(k)-a-la] {ağız} s f 1 .
Geveze. 2. Dedikoducu. [DS]
cakkalak, -ğı [cak (yans.) > cak(k)-a-lak] {ağız} sf.
Gevezelik eden; gürültücü.S1 cakkalak kuşu,
{ağız} l. Geveze. 2. Dedikoducu. [DS]
cakkıramak, [cak (yans.) > cak(k)-ı-ra-mak] {ağız}
gçsz. f. [-r] [-r(ı)-yor] İçten gelerek, istekle gül­
mek. [DS]
-cal, [-ca -1 / -cel] yap. e. İsimden sıfat yapar: öncel,
güncel,
ca’l, -i [Ar. ca‘1 J*?-] (ca-l) {OsT} is. 1. Yapma; mey­
dana getirme. 2. Sabır; tahammül. 3. İşe başlama;
bir iş yüklenme,
cal, -i [Far. câl / call J W - / J W ] (ca:l) {OsT} is. 1.
Tuzak. 2. M isvak ağacı,
calamus, [Yun. kalamos (kalem)} is. 1. Tropik ve
subtropik bölgelerde yetişen sarmaşıcı görünümde
iki yüz kadar türü bulunan bir palm iye çeşidi. 2.
Beyindeki dördüncü karıncığın tabanım ortadan i-
kiye ayıran kalem kamışı şeklindeki boşluk, (Cala­
mus scriptorius).
calap, [calb (yans.) > cal(a)p] is. Sıvılar içinde, ya­
ğışlı havalarda ya da ıslak zemin üzerinde ayakla,
elle oluşturulan hareketleri, bu tarz çabalamayı an­
ÛIÜHIİİffliCE S İ M . m
latan yansımalı gövde, fi1 calap calap, {ağız} (Su­
yun akması için) temiz bol m iktarda olup taşa taşa;
yalap yalap. [DS]
çalasın, [Moğ. calagu (yiğit) / eT. çal-mak (yere vur­
mak, yıkmak) > çal-ık-sın [Tietze] > calâsîn %r]
(celâ:sı:n) sf. -*■ cilasun,
calasun, [Moğ. calagu (yiğit) / eT. çal-mak (yere vur­
mak, yıkm ak) > çal-ık-sın [Tietze] > calâsun }U-]
(celâ:sun) sf. -*■ cilasun.
calaz1, [cağ-az > calaz] is. 1. Ekini biçilmiş tarlalarda
tırm ıkla toplanan başaklar. 2. {ağız} M ısır koçanı
sapı. [DS] 3. {ağız} Sararmış ekin; cılız ekin. [DS] 4.
{ağız} Biçilirken dökülen ve sonradan toplanan za­
y ıf saplı ekin. [DS] 5. {ağız} Kuru ağaç, dal, yaprak
vb. [DS]
calaz2, [cal-az] {ağız} sf. Karışık. [DS]
calb, [calb / calp (yans.)\ is. Sıvılar içinde, yağışlı
havalarda ya da ıslak zemin üzerinde ayakla, elle
oluşturulan hareketleri, bu tarz çabalamayı anlatan
kök. [Zülfıkar] calab calab, calb-a-la-n-mak, cal-
ba-la-n-dır-mak.
calbalandırmak, [calb (yans.)> calb-a-la-n-dır-mak]
{ağız} g ç l.f. [-ır] Su vb. sıvıyı elle vurarak hareket
ettirmek; çalkalandırmak. [DS]
calbalanmak, [calb (yans.) > calb-a-la-n-mak] {ağız}
dönşl. f. [-ır] (Sıvılar için) çalkalanmak; sallanmak.
[DS]
calcul, [cal (yans.) > cal+cul] {ağız} is. Gürültü. S 1
calcul etmek, {ağız} Gürültü etmek. [DS]
calculus, [Lat. calculus (ufak çakıl taşı)] is. Roma­
lıların hesap yapmakta kullandıkları küçük ve düz
çakıl taşı,
calçı, [çal-çı] {ağız} is. Çırak. [DS]
caldarium, [Lat. caldus (sıcak) > caldaria (sıcak
banyo)] is. Roma hamam larında sıcak banyo dai­
resi.
cale, [Far. câle 4JU-] (ca. le) {OsT} is. Nehirlerde kul­
lanılan sal; kelek,
calgazan, [cal-gaz-an] {ağız} sf. 1. Geveze. 2. Her
şeye karışan. 3. İş bozan; oyun bozan. 4. İşten ka­
çan; tembel. 5. Yaramaz; haşarı. [DS]
calgazanlık, -ğı [cal-gaz-an-lık] {ağız} is. Komiklik.
[DS]
calh, [calh / calk / cılh / cılk (yans.)] is. Sıvı ve cıvık
maddelerin çalkalanması, sarsılması durumunu an­
latan kök. [Zülfıkar] calh-a-ma.
calhama, [calh (yans.)> calh-a-ma / çalk-a-ma] {ağız}
is. Sulanmış yoğurt. [DS]
çalık, -ğı [cal-ık] {ağız} is. 1. Parmaklık; korkuluk. 2.
Kolan dokunurken enine atılan kıl sicim. [DS]
calin, [cal-ın] {ağız} is. 1. İs. 2. Yele. [DS]
çatındırmak, [cal-ın-dır-mak] {ağız} g ç l.f. [-ır] Yal­
vartmak. [DS]
I Ö I ÎlI İffiS O l.7 4 5
calınlandırmak, [cal-m-la-n-dır-mak] {ağızj gçl. f. [-
ır] İslendirmek. [DS]
calınlanmak, [cal-m-la-n-mak] {ağızj dönşl. f. [-ır]
İslenmek. [DS]
calmlatmak, [cal-ın-la-t-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] İs­
lemek. [DS]
ca’li, [Ar. ca‘11 L5W ] (ca-li:) {OsTj sf. 1. Yapma, uy­
durma. 2. Sahte, fi1 ca’li mastar, A rapçada sonu
“-iyyet” ile biten mastar.
cali1, [Ar. cila (parlaklık) > cali (ca:li) {OsT} sf.
1. Parlayan, cilalı. 2. Temizleyen, parlatan. 3. Sür­
gün eden; bağırsakları temizleyen.
cali2, -i’ı [Ar. cali' ^JU-] (cadi) {OsT} s f 1. (Kadm
için) açık saçık. 2. (Erkek için) utanması kıt.
calib, [Ar. celb (yanma çekme) > câlib (cadib)
{OsTj is. -*■ calip. & câlib-i dikkat, {OsT} D ikkat
çekici)| calib-i merhamet, M erhamet ııyandıran.\\
câlib-i şüphe, {OsT} Şüphe uyandırıcı,||
calif, [Ar. câlif (c a d if {OsT} sf. Deri yüzen;
kabuk soyan.
calife, [Ar. câlife «İU-] (cadife) {OsT} is. tıp. Deri ve
eti birlikte koparan yara,
caliks, [Lat. calix] is. 1. Romalıların pişmiş toprak,
cam veya metalden yapılmış kadehlere verdikleri
isim. 2. bot. Çiçekte çanak kısmın latince adı; ça­
nak.
calip, -bi [Ar. celb (kendine çekme) > câlib
(ca.lip) {OsT} is. Kendine doğru çeken; çekici.
S calip olmak, Üzerine çekmek.
calis, [Ar. cülüs (oturma) > câlis (cadis) {OsT}
sf. 1. Oturan; cülûs eden. 2. Tahta çıkan. S câlis-i
evreng-i saltanat, {OsT} Saltanat tahtına geçen. ||
câlis-i serîr-i saltanat, {OsT} Saltanata geçen; tah­
ta çıkan. || câlis olmak, Tahta oturmak; başa g eç­
mek.
caliş, [Far. câliş (cadiş) {OsT} is. 1. Çiftleşme.
2. sf. N az ve işve ile salınma. S câliş-ger, {OsT} 1.
Yalnız şehvet duyguları taşıyan kimse. 2. N az ve
işve ile salınan güzel.
ca’liyat, [Ar. ca‘li> ca'liyyât o U « > ] (ca-liya:t)
{OsTj is. Sahte olan şeyler; yapma nesneler,
ca’liye, [Ar. ca'li > c a liy e •ul*»-] (ca-liye) {OsT} is.
Yapmacıklık.
ca’liyet, [Ar. ca'li > ca'liyet c ~ W ] (ca-liyet) {OsTj
is. Yapmacıklık,
caliz, [Far. câlız jJU-] (adi:z) fOsTj is. Sebze bah­
çesi; kavun karpuz tarlası; bostan,
calk', [calh / calk / cılh / cılk (yans.)] is. Sıvı ve cıvık
maddelerin çalkalanması, sarsılması durumunu an­
CAM
latan kök. [Zülfıkar] calk-a-san olmak, calk-a-san-
hk.
calk2, [calk jU -] {eAT} zf. Tamamıyla; tam.
calkasan, [calk-a-san] {ağız} sf. 1. İçi geçmiş; sulanıp
bozulmuş. 2. Geveze. B calkasan olmak, {ağız}
Fazla gevşeyip sulanmak; cıvımak. [DS]
calkasanlık, -ğı [calk-a-san-lık] {ağız} is. Cıvıklık;
fazla hafiflik. [DS]
Calo, [Çing. calo] is. Çingene diline dayanan olduk­
ça zengin bir İspanyol argosu,
calp, [calb / calp (yans.)] is. Sıvılar içinde, yağışlı
havalarda ya da ıslak zemin üzerinde ayakla, elle
oluşturulan hareketleri, bu tarz çabalamayı anlatan
kök. [Zülfıkar] calp calp, calp-a-la-n-mak. fi1 calp
calp, {ağızj (Bol ve temiz suyun akışı için) taşa ta­
şa. [DS]
calpalanmak, [calp (yans.) > calp-a-la-n-mak] {ağızj
gçsz. f. [-ır] (Sıvılar için) çalkalanmak; sallanmak.
[DS]
Câlût, [İbr. Goliath] is. Hz. D avut(as)’un teke tek
dövüşte sapan taşı ile öldürdüğü Filistinli savaşçı,
cam, [Far. câm ^W] is. 1. Soda veya potas katılmış
silisli kumun ateşte eritilmesiyle elde edilen sert,
saydam ve kırılgan madde. 2. gnşl. Pencere. 3.
{OsT} gnşl. İçki kadehi. 4. {OsT} gnşl. İçki. 5. {ağızj
Tencere ve su kabı. [DS] 6. {ağız} Lamba şişesi ve
haznesi. [DS] 7. tasvf. Tanrı aşkı ile dolu gönül;
tasavvufçunun kalbi. 8. sf. Camdan yapılmış. S
cam buz, Yere değer değmez donan yağm ur dam ­
lalarının y a da güneş ile eridikten sonra kar taba­
kasının yüzeyinde donarak meydana getirdiği p a r­
lak yüzeyli buz. | cam çiçeği, {ağız} Itır. [DS]|| cam
deliği, {ağız} Pencere. [DS]|| cam gibi, 1. Arkası
görünen; şeffaf. 2. Donuk, cansız (göz). |j cam evi,
1. Cam kesme ve takma işlerinin yapıldığı dükkân;
camcı. 2. Çerçevelerde camın oturması için açılan
yiv; cam yuvası.|| cam-ger, {OsT} Cam ustası;
camcı. || cam göbeği, Cam kırıklarında görülen
renge benzer yeşile çalar açık mavi.\\ cam göz, 1 .
Gözü takma olan. 2. mecaz. A ç gözlü, tamahkâr.\\
câm-hane, {OsT} Cam yapılan ye r.|| câm-ı âlem-
nümâ, {OsT} İçinde dünyayı seyrettiren kadeh; içki
kadehi.\\ câm-ı âteş-füm, {OsT} Ateş renkli kadeh;
şarap.\\ câm-ı ayş, {OsT} Zevk ve safa kadehi; y a ­
şam a kadehi.\\ câm-ı cem, {OsT} Eski İr a n ’da şa­
rabı bulduğu söylenen hükümdarın kadehi; şarap
kadehi.\\ câm-ı cihân-nümâ, {OsT} Dünyayı göste­
ren cam. || camı çerçeveyi indirmek, Olay çıkara­
rak çevrede bulunan eşyaları kırıp dökmek.\\ câm-ı
fenâ, {OsT} F anilik kadehi; ölüm.\\ câm-ı gevheri,
{OsT} 1. Billûr kadeh. 2. Sevgilinin dudağı.|| câm-ı
gîtî-nümâ, {OsT} İçinde dünyayı gösteren kadeh.||
câm-ı gurür, {OsTj Gurur veren kadeh.\\ câm-ı
gül-fâm, {OsT} 1. Gül renkli kadeh; şarap kadehi.
CAM
2. Kırmızı şarap.|| câm-ı ikbâl, {OsT} 1. Dünya
mutluluğu. 2. Şarap.|| câm-ı leb, {OsT} 1. Dudaktan
kadeh. 2. Kırmızı şarapla dolu kadehe benzer du­
dak]] câm-ı leb-rîz, {OsT} Ağzına kadar dolu ka­
deh,| câm-ı memlû, {OsT} Dolu kadeh.\\ câm-ı
merg, {OsT} Ölüm kadehi.|| câm-ı mevt, {OsT}
Öliim kadehi.\\ câm-ı mey, {OsT} Şarap kadehi.\\
câm-ı mînâ, {OsT} A çık mavi renkli kadeh.\\ câm-ı
mînâ-reng, {OsT} Gök mavisi kadeh.\\ câm-ı mu­
saffa, {OsT} Parlak kadeh.\\ câm-ı mürg, {OsT}
Ölüm kadehi.\\ câm-ı neşât, {OsT} Neşe veren ka-
deh.\\ câm-ı reng, {OsT} Gök mavisi kadeh.\\ câm-ı
rüşen, {OsT} Parlak kadeh.\\ câm-ı sabühî, {OsTj
Sabah içki içilen kadeh. || câm-ı sahbâ, {OsT} K ır­
m ızı şarap içilen kadeh.\\ câm-ı seher, {OsT} Gii-
neş.\\ câm-ı sîm, {OsT} 1. Gümüş kadeh. 2. Sevgili­
nin çenesi. || câm-ı şarâb, {OsT} Şarap kadehi.||
câm-ı şehriyârî, {OsTj Büyük kadeh. || câm-ı şîr,
{OsT} Sütlü meme. || câm-ı tehî, {OsTj Boş kadeh.\\
cam-ı zerrîn, {OsT} 1. A ltm kadeh. 2. Beyaz şa-
rap.\\ cam kanatlılar, P ul kanatlılar takımından
kurtçukları elma, kavak, meşe ve gürgen ya p ­
raklarına zarar veren, camsı kanatlı, hortumları
körelmiş bir kelebek familyası, (Sesiidae).\\ cam
kırığı, {ağız} Cam göbeği rengi. [DS]|| cam kuşu,
{ağız} 1. Serçe. 2. Kırlangıç. [DS]|| cam mozaik,
Renkli taşlar yerine renkli cam parçaları kulla­
nılarak yapılm ış mozaik.\\ cam mühre, Eskiden
kâğıt parlatm akta kullanılan bir tür mühre. || cam
pamuğu, Pam uk yığını halinde elde edilmiş cam
lifi.]] cam pil, {ağız} Ampul. [DS]|| cam resim,
Renkli camların kesilerek birbirine kurşun veya
başka maddelerle bağlanması sonucu elde edilen
resim; vitray.\\ cam sileceği, 1. Camların temizlen­
mesinde kullanılan araç. 2. Otomobillerde ya ğ ­
m urlu havalarda ön camın suyunu süpüren lastik
süpürge.]] cam suyu, Ağacın ateşe veya böceklere
karşı dayanıklılığını artırmak için kullanılan potas
veya sodanın kuvars ile eritilmesinden elde edilen
sıvı. || cam taşı, {ağız} 1. Kuvars. 2. Zımpara. [DS]|
cam yuvası, Çerçevelerde camın oturması için açı­
lan yiv; cam ev;. || cam yünü, Isı yalıtım ında kulla­
nılan çok ince ely a f haline getirilmiş cam.]] cam
zımpara kâğıdı, Marangozlukta kullanılan bir y ü ­
züne aşındırıcı olarak küçük cam kristalleri ya p ış­
tırılmış bir tiir zımpara kâğıdı.
cam2, [Yun. diadima] {ağız} is. Saç demeti. [DS]
camadan1, [Far. câme-dan jl-uU-] {OsT} is. 1. Yün
elbise. 2. Çapraz düğmeli, kadifeden yapılmış, işle­
meli kısa bir tür yelek. 3. dnz. (Yeleği düğmeleme
işine benzediği için) Boğulmak suretiyle yüzeyi
küçültülmüş dört köşe yelken. S camadan vur­
mak, Fazla rüzgâra karşı yelkeni kasmak.]] cama­
danı fora etmek, Kısalmış yelkenin bağlarını sa­
larak açmak.
Û IÜ M IİlC tS Ö M .
camadan2, [İt. damigiana > damacan > camadan (c /
d ses göçüşmesi)] {ağız} is. -*• damacana. [DS]
camah, [Yun. diadimata (saç demetleri) ?] {ağız} is.
Yosun. [DS] S camah bağlamak, {ağız} Yosun
tutmak. [DS]
camat, [Yun. diadimata] {ağız} is. Saç demeti. [DS]
camb1, [camb / cımb / cınb / cimb / cimp / comb /
conb / cumb (yans)] is. Sıvıların çalkalanması ile
oluşan hareketleri anlatan kök. [Zülfıkar] camb-ıl
cambıl, camb-ııl cambul, camb-ur cumbur.
camb2, [camb / cımb / comb / comp / cum / cumm /
cumb (yans.)] is. Sıvı içine atılan cismin çıkardığı
sesi anlatan kök. [Zülfıkar] camb-ul-da-mak.
cambJ, [camb / comb / cumb (yans.)] is. Düşme, yu­
varlanma, takla atm a gibi eylem ler sırasında çıkan
sesleri anlatan kök. [Zülfıkar] camb-al-ak.
cambalak, [camb (yans.) > camb-al-ak] {ağız} is.
Takla. [DS]
cambaz, [Far. can + bâz (oynayan) > canbâz > cam­
baz] is. ve sf. 1. Canıyla oynayan. 2. Yüksek bir
yere gerili ip veya tel üzerinde tehlikeli oyunlar ve
gösteriler sergileyen kimse. 3. Usta ve becerikli
kişi. 4. A t alıp satan ya da at terbiye eden kimse. 5.
mecaz. Sözüne güven olmayan, hilekâr kimse. 6.
{ağız} Birbirine geçmiş iki zincirin herhangi bir
halkasına sokulan çomak. [DS]
cambazan, [Far. canbâzân > cambazan] (cam-
ba.za.n) {OsT} is. 1. Cambazlar. 2. İmparatorluk
askerî teşkilatında savaşçı sınıf,
cambazane, [Far. canbâzâne > cambazane] (camba-
za:ne) {OsT} zf. Cambaza yakışacak biçimde; cam­
bazlıkla.
cambazhane, [Far. canbaz+hâne > cambazhane]
(cambazha:ne) {OsT} is. Cambazların gösteri yap­
tıkları yer.
cambazi, [Far. cân-bâz-ı ^jU U -] (camba.zi:) is. 1.
Cambazlık. 2. Hilecilik,
cambazlık, -ğı [cambaz-lık] is. 1. Cambazın yaptığı
iş; akrobatlık. 2. A t alıp satma veya eğitme işi. 3.
mecaz. Kurnazlık; hilekârlık,
cambıl, [camb (yans.) > camb-ıl] is. Kapalı bir yer­
deki sıvının çalkalanması ile çıkan sesi anlatan
yansımalı gövde. S cambıl cambıl, {ağız} 1. (Ka­
palı yerdeki sıvı için) ses çıkaracak kadar sallana­
rak; çalkalanarak. 2. (Yemek için) suyu çok fazla.
[DS]
cambul, [camb (yans.) > camb-ul] is. Kapalı yerdeki
suyun çalkalanması ile çıkan sesi anlatan yansımalı
gövde. S cambul cumbul, I. Kapalı bir kap için­
de bulunan sıvının çalkalandıkça çıkardığı ses. 2 .
(Yemek vb. için) suyu bol; çok sulu.]] cambul cum­
bul yemek, {ağız} Beceriksizce yem ek; döke saça
yemek. [DS]
cambuldamak, [camb (yans.) > camb-ul-da-mak]
flfflffin v n .7 4 7
,'ağız} g ç sz .f. [-r] [-d(u)-yor] (İçine katı cisim atı­
lan sıvı için) ses çıkarmak. [DS]
cambultu, [camb (yans.) > camb-ul-tu] {ağız} is. Şa­
pırtı.
cambur, [camb (yans.) > camb-ur] is. Su içinde ha­
reket eden cismin çıkardığı sesi anlatan yansımalı
gövde. S cambur cumbur, {ağız} (Su içinde ha­
reket eden cisim için) ses çıkararak. [DS]
camcı, [cam-cı] is. 1. Cam üreten ve satan. 2. Cam­
dan yapılmış eşya üreten veya satan kimse. 3. Pen­
cere camı takan kimse. 4. argo. Pencerelerden ev­
leri gözetleyen kimse; röntgenci, fi1 camcı arşını,
Camcıların kullandığı 64.8 cm. boyundaki eski bir
ölçii birimi.\\ camcı elması, Ucunda bulunan kiiçiik
bir elmas parçası ile cam kesmeğe yarayan alet. ||
camcı gömleği, Camcıların iş sırasında giydikleri
tek kollu bez gömlek.\\ camcı macunu, Pencere
camlarının boşluklarını doldurmakta kullanılan
reçineli bir tür macun; sakız mastikası.\\ camcılar
ocağı, tar. im paratorluk döneminde sarayın ve sa­
rayla ilgili yapıların camlarım hazırlamak ve tak­
makla görevli, bostancı ocağının bir kolu olan sı­
n ıf
camcılık, -ğı [cam-cı-lık] is. 1. Cam ve cam eşya
üretme işi, bilgisi ve tekniği. 2. Cam satma, cam
takmak eylemi. 3. Cam ve cam eşya sanayii. 4. ar­
go. Pencerelerden ev içlerini gözetleme işi; rönt­
gencilik.
came, [Far. came <uU-] (ca:me) {OsT} is. I . Giyim
eşyası; giyecek; giysi; elbise. 2. Devlet büyük­
lerinin giydiği yenleri bol ev elbisesi. S câme-
âlûd, {OsT} Kirli elbise.| câme-dan, {OsT} 1. El­
bise dolabı; çamaşır dolabı. 2. Yolculuk sırasında
çamaşır taşımakta kullanılan çanta veya sandık.\\
câme-dâr, {OsT} 1. Elbise koruyucu. 2. Vestiyer.\\
câme-derîde, {OsT} Elbisesi yırtık.|| câme-düz,
{OsT} Elbise biçen ve diken kimse; terzi. || câme-
gâh, {OsT} I. Hamamlarda soyunm a odası. 2. San­
dık odası. 3. Vestiyer.|| câme-gî, {OsT} I. H izm etçi­
lere verilen elbise parası. 2. Hizmetkâr. 3. Tiifek
fitili. 4. Elbiselikkumaş.\\ câme-hâb, {OsT} 1. Uyku
giysisi. 2. Yatak; şilte.\\ câme-hâne, {OsT} Çamaşır
konulan yükliik.\\ câme-i âhiret, {OsT} A hret elbi­
sesi; kefen.\\ came-i fenâ, Fanilik elbisesi; kefen.||
câme-i gflk, {OsT} Yosun.\\ câme-i hâb, {OsT} Ge­
celikli câme-i hassa, {OsT} İm paratorluk dönemin­
de sultanlar tarafından verilen elbiselik kumaş. ||
câme-i hayât, {OsT} H ayat elbisesi; ömür.\\ câme-i
hurşid, {OsT} Dünyayı giineş ışınlarından koruyan
sis, bulut, ağaç dalları, yaprakları vb. şeyler.\\
câme-i îdî, {OsT} 1. Kırmızı elbise; bayramlık elbi­
se. 2. Bahar çiçekleri. \\ câme-i ihrâm, {OsT} Hacı­
ların giydiği dikişsiz elbise; ihram.\\ câme-i kat­
ran, {OsT} Muharrem ayının sonuncu günü Ehl-i
b eyt’in giydiği siyah elbise. || câme-i matem, {OsT}
Yas giysisi.\\ câme-i müyî, {OsT} 1. Kıllı elbise. 2.
CAM
mecaz. Kiirk.\\ câme-i Nahcivânî, {OsT} Sade di­
kilmiş elbise.|| câme-i nevrüzî, {OsT} 1. Renk renk
elbise. 2. B ahar çiçeği.|| câme-i seher, {OsT} I.
Sabah güneşi. 2. Sabah rüzgârı. 3. Siirahi.\\ câme-
kân, {OsT} Elbise soyunulacak yer; camlı bölm e.||
câme-seher, {OsT} Sabah rüzgârı; sabah güneşi.||
câme-şüy, {OsT} Çamaşır yıkayan; çamaşırcı. || câ-
me-şüyân, {OsT} Çamaşırcılar.
camedan, [Far. câme-dân o b (ca;meda;n) {OsT}
is. 1. Elbise dolabı. 2. Yolculuk sırasında çamaşır
ve elbise koymaya yarar sandık; valiz.
camedar, [Far. câme-dâr jb ^1=-] (ca;meda;r) {OsT}
is. 1. Elbiseyi koruyan kimse. 2. Vestiyer. 3. Sa­
rayda hükümdarın elbiselerini ve fermanlarını ko­
rumakla görevli kimse.
cameduz, [Far. câme-düz «U-] (ca;medu;z) {OsTj
is. Elbise biçen ve diken kimse; terzi.
camegâh, [Far. câme-gâh S <u>U-] (ca.megâ.h) {OsT}
is. Hamamlarda soyunma yeri; sandık odası; ves­
tiyer.
camegi, [Far. câme-gî .uU-] (ca;megi:) {OsT} is.
1. Hizmetçilere verilen elbise parası ve ücret. 2.
Hizmetçi. 3. Elbiselik kumaş. 4. Tüfek fitili.
camehab, [Far. câme-hâb “-“M (ca;meha;b)
{OsT} is. Yatak.
camehane, [Far. câme-hâne <bU- (ca;meha;ne)
{OsT} is. Çamaşır konulan yer; yüklük.
camekân, [Far. câme-kân jlS' « l> ] (camekâ.n) {OsTj
is. 1. Camlarla çevrili bölme. 2. Dükkânlarda satı­
lacak malların veya birer örneğinin sergilendiği
bölüm; vitrin; sergen. 3. Cam bölme. 4. K ütüp­
hanelerde kitapların ve müzelerde tarihî eşyaların
sergilendiği dolap. 5. Hamamlarda elbise çıkarılan,
soyunup giyinmeye yarar bölmelerden her biri. 6.
Bahçelerde fideleri soğuktan korum ak için yapıl­
mış üstü cam, zemini toprak fidelik; ser. 7. argo.
Gözlük.
camekânlı, [camekân-lı] (camekâ;nlı) sf. 1. Came-
kânı olan. 2. argo. Gözlüklü.
camekiye, [Far. cânıekiye a ^ U -] (ca;mekiye) {OsTj
is. 1. V akıf gelirlerinden görevlilere verilen ücret.
2. V akıf zahirelerini toplamakla görevli kimselere
verilen elbise veya elbise parası olarak verilen bah-
şiş.
cameşuy, [Far. câme (giyecek) + -şüy (yıkayan) uU-
{OsT} is. Çamaşır yıkayıcı; çamaşırcı.
camgul, -lü [Far. câmğül (ca;mğu;l) {OsT} is.
Külhanbeyi.
camgöbeği, [cam+göbe(k)-i] is. 1. Yeşil ile mavi
arası renk. 2. sf. Bu renkte olan.
CAM
camgöz, [cam+göz] is. 1. zool. Kıyılara yakın böl­
gelerde yaşayan, 25 kadar yavru doğuran, açık ye­
şil ile sarı arası parlak gözlü bir tür köpek balığı,
(Galeiııs canis). 2. {ağızj Üzüm teveklerinin kökle­
rini mahveden bir kurt. [DS] 3. {ağızj Papaz. [DS]
camgur, [eT. cağ-mur] /ağız} is. Şalgam. [DS]
camgüzeli, [cam+giizel-i] is. bot. Daha çok evlerin
güneş alan pencere kenarlarında yetiştirilen k ım ız ı
çiçekli bir tür kına çiçeği; (İmpatiens sultani).
camhane, [Far. câm+hâne -üU- j>U-] (ca:mha:ne)
jOsTj is. Cam üretilen yer; cam fabrikası,
camış, [Ar. câmüs > camış] (ağız) is. -*• camız. [DS]
camışlanmak, [Ar. sâmuş => çamış-la-n-mak
{eATj dönşl. f [-ur] -* çamışlanmak.
aırnışlık, [Ar. sâmuş => çamış-lık {eATj
dönşl. f. [-ur] -*■ çamışlık.
cam ız, [Ar. câmüs > camız / camış / kömüş] {OsT} is.
Ç ift toynaklılar takımının boynuzlugiller fam il­
yasından, iri ve güçlü bir iskelet yapışma sahip,
kalın derili, seyrek kıllı, su içinde ve bataklıklarda
yatmayı seven sütü için ve yük taşım a hayvanı ola­
rak beslenen memeli bir sığır türü; manda; su sığırı,
(Bubalus bubalis).
cami1, -i’i, [Ar. cem ' (toplanma) > cam i' £»W-] (ca;-
mi) {OsT} sf. 1. Toplayan, derleyen; bir araya geti­
ren. 2. İçine alan; içinde bulunduran; kapsayan;
içeren. B câmi-i Kur’an, {OsTj K u r'a n 'ı derleyen
toplayan; Hz. Osman (ra).j| câmiü’l-fünün, {OsTj
Bütün bilimleri kapsayan. || câmiü’l-hayır, {OsTj
Bütün iyilikleri, hayırları kendisinde toplayan]]
câmiü’l-hurüf, {OsTj Kitap yazarı.|| câmiü’l-
kelîııı, {OsT} K ısa fa ka t anlam bakımından özlii
söz. || câmiü’l-kemâlât., {OsTj Bütün olgun nitelik­
leri kendisinde toplayan]] câmiü’l-mehâsin, {OsT}
Bütün iyi nitelikleri kendisinde toplayan]\ câmiü’l-
ulüın, {OsT} Bütün ilimlerden anlayan.
cami2, -i, -si [Ar. cem ' (toplanma) > câm i'
(ca:mi) {OsTj is. M üslümanların topluca namaz
kılmak için toplandıkları yer. fi1 câmi’-i kebîr,
{OsT} Büyük cam i.|| cami musikisi, Türk dinî musi­
kisinin bir dalı olarak camilerde okunan ezan, sa­
lat, Cuma salatı, bayram salatı, kurban bayramı
salalı, cenaze salatı, salat-ı iimmiye, tekbir, mahfil
sürmesi, teşbih, miraciye, temcit, tehlil, münacat
gibi formlardan meydana gelmiş musiki eserleri]]
câmi-i şerîf, 'OsT; M übarek cami]] Cami yıkılmış
amma mihrap yerinde, (Kadın için) yaşlandığı
hâlde güzelliğinden bir şey kaybetmemiş.
cami’a, [Ar. cem ' (toplanma) > câm i'a (ca.mi-
a) {OsT} is. 1. Topluluk, zümre. 2. Ortak eğilimleri
nedeniyle bir araya gelerek birlik oluşturan insan
topluluğu. S câmi’a Suresi, {OsT} Şuara suresi.
camid, [Ar. cümud (donma) > camid / camide »jloU-
/juoU-] (ca:mid) {OsT} sf. 1. Donmuş. 2. Hareketsiz;
cansız. 3. dbl. Arap dilbilgisinde çekimi ve türevi
olm ayan isim veya fiil, fi1 câmidü’l-ayn, {OsTj
Katı yürekli; insafsız.|| câmidü’l-kef, {OsT} Cimri;
tamahkâr]] câmidü’l-mâl, {OsT} Taşınmaz mal.
camih, [Ar. câmih ^»W-] (ca.mih, h kalın söylenir)
{OsT} sf. (Hayvan için) başı sert; yönetilmez,
cami’ıyet, [Ar. câm i'iyyet (ca;miıyet) {OsT}
is. 1. Toplayıcılık. 2. Evrensellik,
camkesen, [cam+kes-en] is. Bir ucuna küçük bir el­
mas parçası takılarak cam kesmekte kullanılan alet;
camcı elması,
camkıran, [cam+kır-an] is. Kaza sırasmda bir araç­
tan çıkabilm ek amacıyla camını içten kırmaya ya­
rayan çekiç biçiminde küçük alet,
camlama, [cam-la-ma] is. B ir şeye cam takma, üze­
rine cam geçirme işi.
camlamak, [cam-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1.
Cam geçirmek. 2. Cam takmak,
camlanma, [cam-la-n-ma] is. 1. Cam sahibi olmak
eylemi. 2. Üzerine cam geçirilme, cam takılmak
eylemi.
camlanmak, [cam-la-n-mak] edil. f. [-ır] 1. Cam
geçirilmek. 2. Cam takılmak. 3. dönş. fi Cam sahibi
olmak; cam edinmek,
camlaşma, [cam-la-ş-ma] is. Cam gibi sert, kırılgan
veya şeffaf duruma gelme işi.
camlaşmak, [cam-la-ş-mak] gçsz. f. [-ır] Cama ben­
zer özellikler kazanmak,
camlaştırma, [cam-la-ş-tır-ma] is. 1. Cam durumuna
getirme işi. 2. Cam gibi şeffaf bir madde ile bir yeri
veya döşemeyi kaplamak eylemi,
camlaştırmak, [cam-la-ş-tır-mak] gçl. fi [-ır] 1.
Eriterek cam gibi sert, kırılgan veya şeffaf hâle ge­
tirmek. 2. Üzerine şeffaf bir madde kaplayarak par­
latmak.
camlatma, [cam-la-t-ma] is. Cam taktırmak eylemi,
camlatmak, [cam-la-t-mak] gçl. fi [-ır] Cam tak­
tırmak; cam ile kaplatmak,
camlı, [cam-lı] sf. 1. Camı olan. 2. Cam takılmış o-
lan. 3. Cam ile kaplanm ış bulunan. B camlı ışık,
{ağız} Lamba. [DS]|| camlı köşk, tar. Saray ve bah­
çelerinde, soğuktan korunmak amacıyla camla ör­
tülmüş oda veya bölme. || camlı taş, {ağız} Mermer.
[DS]
camlık, -ğı [cam-lık] is. 1. Camlı çerçevelerle bö­
lünmüş oda veya bölme. 2. Çiçek ve fıdeleri soğuk
ve rüzgârdan korum ak için yapılmış küçük limon­
luk; camekân; sera.,
camsı, [cam-sı] sf. Cam gibi saydam, sert ve kırılgan.
S’ camsı cisim, fizy. Göz küresini dolduran y u ­
murta akı kıvamındaki saydam madde.]] camsı do­
f f« H W fia e ü .7 4 9
ku, min. Camsı dokulardan oluşan ve bazı pü skü ­
rük kay açlar da görülen doku katmanı. || camsı
madde, min. B ir magma kütlesinin hava veya su ile
teması sonucu aniden soğuması ile meydana gelen
kristalleşmemiş m ineral madde.
camus, [Ar. câmüs {OsTj is. Ç ift toynaklılar
takımının boynuzlugiller familyasından, iri ve güç­
lü bir iskelet yapısına sahip, kalın derili, seyrek
kıllı, su içinde ve bataklıklarda yatmayı seven sütü
için ve yük taşım a hayvanı olarak beslenen memeli
bir sığır türü; manda; su sığırı, (Bubalus bııbalis)
câmüs-ı cesîm, /OsTj Büyük manda. || câmüs ökü­
zü, {eATj Erkek manda.
-can, [-a-can / -e-cen / -can] yap. e. -*■ -acan.
can1, [Far. can 0U-] (ca:n) {OsT} is. 1. İnsan ve hay­
vanların yaşamalarını sağlayan, ölümle birlikte be­
denden ayrılan madde dışı varlık. 2. Yaşama; ha­
yat. 3. Güç, kuvvet; dirilik, canlılık. 4. İnsanın
kendi varlığı, özü. 5. Kişi; şahıs; insan; kimse. 6.
Bir şey yapma isteği; arzu; gönül. 7. {eATj {OsT}
tasvf. Tarikat kardeşi; tarikata kabul edilmek üzere
gelen yeni derviş. 8. {OsT} Silah. 9. Çok içli dışlı ve
birbirine çok uygun kişiler. 10. sf. Çok sevilen. 11.
{eATj Sevimli; cana yakın; şirin. 12. {eATj Sevgi ve
yakınlık duygusu ile kendisine bağlanılan; aziz. 13.
is. Sevgi ve yakınlık belirten bir seslenme sözü. £?
cana ateş bırakmak, {OsT} Ateş yakm ak; ateş
koymak.\\ cana başa kalmamak, {eATj Canım, ba­
şını esirgememek.\\ cana can katmak, 1. Dinçlik
vermek; kuvvetlendirmek. 2. Ferahlamak. 3. Ya­
şama gücünü artırmak.\\ cana can istemek, Öldü­
rülen birisi için karşı taraftan da birisinin öldü­
rülmesini istemek. || can acısı, Bedenin herhangi bir
yerinde duyulan şiddetli ağrı veya acı hissi.|| cana
değmek, 1. Etkili bir şekilde hissetmek. 2. Ulaş-
mak.|| cana eser etmek, Çok etkilemek.\\ cana ezan
okumak, Ölüm halinde iken cezalandırmak,|| cân-
âferîn, {OsT} -*■ canaferin.|| cana geçmek, l. Çok
etkilemek; dokunmak. 2. {eAT} Yürekten kabul et-
mek. || can ağza gelmek, 1. Çok korkmak; ürkmek.
2. Dayanamamak.\\ cana işlemek, Güçlü bir şekil­
de hissettirmek.|| cana kalmamak, {OsT} Canını
esirgememek.|| cana kâr etmek, 1. Çok etkilemek.
2. Dayanma gücü bitmek.\\ cana karin olmak,
(Beddua sözii) hayrım görmemek.\\ cana kastet­
mek, Öldürmek amacını gütmek. || cana kıymak, 1.
Acıma duymadan öldürmek. 2. Zalimlik etm ek.||
can (alacak) alıcı, 1. En önem li ve ilgi çekici; en
esaslı, en temel. 2. {eATj {OsTj Azrail.\\ can alacak
(alıcı) yer (nokta), Bir şeyin en önemli ve en hassas
yeri. || can alıp can vermek, 1 . Ölüm halinde bu­
lunmak. 2. Büyük bir sıkıntı içinde olmak. 3. Çok
korkmak.\\ can almak, A dam öldürmek.|| cana
minnet bilmek, Aşırı bir istekle kabul etmek. || can
arıtmak, {eAT} K endim yorm ak; canını sıkıntıya
CAN
koymak.\\ cana susamak, Öldürecek kadar kız-
mak.\\ can aşı, {ağızj Ölünün ardından verilen ha­
y ır yemeği. [DS]|| cana tak demek, Dayanma sını­
rına varmak; son dereceye ulaşmak.]] cana tak et­
mek, Dayanılmaz dereceye ulaşmak.\\ can atmak,
I. Herhangi bir şeyi şiddetle arzu etmek. 2. Telaşla
bir yere sığmmak.\\ cân-âver, {OsTj -*■ canavar.||
cana yakın, Sevimli, şirin; sempatik.\\ cana yakın­
lık, Sevimli, şirin olma durumu; sempatiklik,|| can
ayaklı, {ağız} Aceleci. [DS]| cana Yasin okumak,
1. D urumunu kötüleştirmek. 2. Berbat etmek.\\ cana
yetmek, Dayanılmaz durum almak.|| cana yuva
yapmak, Alışkanlık edinmek; huy edinmek.\\ can
az, {ağız} Sinirli. [DS]|| cân-âzâr, {OsT} Can yakan;
eziyet eden. || can bağışlamak, 1 . Öldürmemek. 2 .
Suçluyu affetmek.\\ can-bahâ, {OsTj Kurtuluş p a ra ­
sı; kurtulmalık.\\ can-bahş, {OsT} -*■ canbahş.|| can
başa çıkmak, 1. Çok telaşlanmak. 2. Aşırı tedir­
ginlik duymak.\\ can başa düşmek, I. Hayatı tehli­
keye girmek. 2. Sıkıntıdan kurtulmak için aşırı çaba
göstermek.\\ can başa gelmek, Kendini toparla­
mak; kendine gelmek. || can başa sıçramak, Çok
korkup telaşa kapılmak.\\ can başa üşmek, 1. Çok
korkmak. 2. Çok heyecanlanmak.\\ can baş oyna­
mak, {eATj Canım fe d a etmeğe hazır olmak. || Can
baş üstüne! Herhangi bir şeyi seve seve yapacağı­
na dair verilen söz. || cân-bâz, {OsT} - * canbaz.||
cân-bâzân, {OsT} -*• canbazan.|| cân-bâzâne, {OsTj
-*■ canbazane.|| can bazan, {eAT} Öliim kalımyeri.\\
cân-bâz-hâne, {OsT} -*• canbazhane.|| cân-be-leb,
{OsT} Canı dudağında; ölmek üzere.\\ cân-be-leb
olmak, {OsT} Ölmek üzere olmak.\\ can beraber,
Çok sevilen, aziz. || can-ber-leb, {OsT} Canı duda­
ğında; ölmek üzere.|| can beslemek, 1. Hamile ol­
mak. 2 . iyi şeyler yiyip içerek kendini beslemek;
rahatına bakmak.\\ can bezi, {ağız} anat. Omurilik
soğanı. [DS]|| (kimsede) can bırakmamak, Çok
güldürmek; güldürerek kırıp geçirmek. || can birli­
ği, Sıkı ve sam im i bir ortamda yürütülen çalışma
birliği.|| can boğaza gelmek, I. Çok eziyet ve zah­
m et çekmek. 2 . Ölecekmiş gibi olmak.\\ can boğaz­
dan gelmek, Sağlığına, yiyeceklerine dikkat ederek
yiyip giiçlenmek.\\ can borcu, Ölüm.|| can borcunu
ödemek, Ölmek.|| can bulmak, Herhangi bir has­
talıktan veya kazadan kurtularak iyileşmek; tekrar
hayata dönmüş gibi olmak.\\ can burna gelmek,
Çok sıkılmak; çok eziyet çekmek.|| can cana, B irlik­
te, beraberce; yakın; yan yana. || can cana, baş ba­
şa, 1. Herhangi bir tehlikeli durumda herkesin
kendini düşünmesi durumu. 2. Birbirini seven iki
kişinin yalnız bir arada kalmaları.\\ can can ol­
mak, {ağız} Ortak olmak. [DS]|| can ciğer, Çok y a ­
kın oluş; samimilik; sıkı fık ı.|| can ciğer arkadaş
(dost), Çok sam im i ve dost; içli dışlı; sıkı fık ı; bir­
birinden hiç ayrılmayan.\\ can ciğer kuzu dolması,
Çok samimi ve dost; içli dışlı; sıkı fıkı. || can ciğer
CAN
olm ak, Çok yakın ve sam im i arkadaş olmak; içli
dışlı olm ak.|| Can cümleden aziz, “İnsanın kendisi
ve kendi hayatı başkalarından önce g e lir " anla­
m ında kullanılır.\\ can çekilmek, Baygın ve bitkin
hâle gelmek; kımıldayamaz olmak.\\ can çekişmek,
1 . Ölmek üzere olmak. 2 . Ölüm halinde olmak.\\
can çekmek, (B'ır şeyi) çok istemek; imrenmek.\\
can çıkmak, 1. Ölmek. 2. Çok çalışarak yorııl-
mak.\\ cân-dâde, {OsT} İçtenlikle bağlanmış; can-
dan.\\ can damarı, (Bir şeyin) en önemli ve hayatî
kısmı; en duyarlı nokta.|| can damarına basmak,
B ir şeyin en önemli yönü üzerinde durmak; en has­
sas ve tem el noktasını belirlemek,|| candan, Sam i­
m i. || candan bezmek, 1. Büyük sıkıntıya uğramak.
2. H er şeyden vazgeçmek.\\ candan bizar olmak,
içine diiştüğii sıkıntılı durumdan dolayı yaşam is­
teğini yitirm ek.|| candan etmek, Ölümüne sebep
olm ak.|| candan geçmek, Ölümii göze almak.\\
candan olmak, Ölmek.|| candan usanm ak, Uğra­
dığı sıkıntılar yüzünden yaşam a isteğini yitirmek;
ölümü dileyecek kadar bıkmak.]] candan yürekten,
İçten gelerek, sam im i olarak.\\ cân-dâr, {OsT} -
candar.|| can darlığı kar, {ağızj Lapa lapa yağan
kar. [DS]|| can dartmak, {eATj Can çekişmek.||
cân-dârü, {OsTj -*■ candaru.|| can dayanmamak,
I. B ir durum karşısında dayanma gücünü yitirmek;
tahammül edememek. 2. Çok iizülmek.\\ can derdi­
ne düşmek, 1. Ölüm karşısında direnmek. 2. Tehli­
keli bir durumda kendini kurtarma çarelerini ara-
m ak.|| can deri, {eATj Ölüm teri; ecel teri.|| can
dili, {ağızj Göğüs. [DS]|| can direği, Kemanın için­
de alt ve üst kapakları arasında dikili duran çu­
buk]] can dostu, Pek sevgili ve içten dost.|| can
dudağa gelmek, I. Çok korkmak. 2. Dayanma gü­
cünün sonuna gelm ek.|| can düşmanı, 1. En önemli
düşman. 2 . Ölümü istenecek kadar ileri düşman.\\
can düşmanı olm ak, Birini öldürecek kadar kin
güderek düşm anlık beslemek]] cân-efgâr, {OsTj
Can yarası; ıstırap.|| cân-efgen, {OsTj Can düşü­
ren; öldüren]] cân-efşân, {OsTj Can saçan; bir kişi
veya dava uğruna kendi canını harcayan. || cân-
efşânî, {OsT} Bir konuda canını fe d a etme.]] cân-
efzâ, {OsT} Can artıran; iç açan; gönül fe m h la -
tan.|| can ekşitmek, / OsTj Can sıkmak; sıkıntı ver­
mek.]] can eriği, -*• caneriği.|| can evi, 1 . İnsanda
hayatiyetin merkezi sayılan yürek ve çevresini içine
alan ve m ide bölgesinin üst kısmı. 2. {OsTj Kalp;
yürek. 3. En hassas nokta]] can evinden vurmak,
Birini en hassas noktasından yakalamak, çaresiz
bırakmak]] cân-fedâ, 1. En büyük fedakârlık ifade­
si. 2. {OsT} Canını feda eden.]] Can feda! İyi ve
güzel şeyler için çok beğenildiğini ifade etmek için
söylenir.|) cân-fersâ, {OsT} Dayanma sınırlarını
aşan.]] cân-feşân, B ir dava uğruna canını veren.]]
cân-fezâ, {OsTj -*■ canfeza.|| cân-fidâ, {OsTj Canını
fe d a eden]] cân-figâr, {OsTj Can yarası; ıstırap.||
IMIİlCfSÖM.
cân-figen, {OsT} Can düşüren; öldüren.]] can fili­
kası, dnz. Gemilerin batma tehlikesi anında yolcu­
ların ve mürettebatın hayatını kurtarm ak için do­
natılmış filik a .|| cân-gâh, {OsTj Can evi; kalp; y ü ­
rek.]] can gelmek, Güç kazanmak; kendine gelmek;
canlanmak]] cân-gezâ, {OsT} 1. Can ısırıcı; tehli­
keli ve öldürücü. 2. Acı veren. || cân-gîr, {OsTj I.
Can alan. 2. Can sıkan. 3. Acı veren.]] can görme,
{ağızj folk. Düğün günü seçkin kişilere verilen y e ­
mek. [DSJİI can gözü, 1. Çok dikkat ve ince düşü­
nüş. 2. {OsTj Kalp gözü. || can gözün uyarmak,
{OsT} Gözünü dört açmak; uyanık davranmak]]
can gözüyle bakmak, Çok dikkatli bir şekilde in­
celemek, bakmak]] cân-güdâz, {OsTj Can eriten;
kahredici]] cân-güsîl, {OsTj Can sıkan]] cân-
güzâr, {OsTj Cana dokunan; yüreğe işleyen.|| can
havli ile, (Yapılan hareket için) ölüm korkusu ile.]]
cân-hırâş, {OsTj Tüyler ürpertici; yürek paralayı-
cı.|| can hırsuzu, {eATj Can düşmanı]] can
hulkuma gelm ek, Can boğaza gelmek. || canı
acımak, Merhamet etmek; acıma hissi duymak.]]
canı ağzına gelmek, Büyük bir tehlike anında öle-
cekmiş gibi büyük bir korkuya kapılmak.]] canı A l­
lah’a ısmarlamak, Tehlikeli bir durumda Allah 'a
sığınm ak.|| canı azacuk, {eATj Sabırsız]] canı
azalmak, {ağızj Sıkıntı basmak. [DS]|| cân-ı azîz,
{OsT} En sevgili can; insanın kendi hayatı]] canı
boğazına gelmek, 1. Ölüm anında olmak. 2. Çok
korkmak,]] canı burnuna gelmek, Bir iş yaparken
çok sıkılmak; bunalmak.]] canı burnunda olmak,
Çok yorgun ve bezgin olmak.]] canı burnundan
gelmek, Çok zahm et çekmek.|| cân-ı cân, {OsT}
tasvf. Canın canı; Allah.]] canı cana ölçmek, Baş­
ka birinin yaşayışını kendi hayatı imiş gibi değer­
lendirmek; ona da aynı yaşam a hakkını layık gör­
mek.]] canı cebinde, Çok z a y ıf ve güçsüz (insan);
eneze.|| Canı cehenneme! Nefret ifadesi olarak
kullanılır]] canı çekilmek, I. Ölmek. 2. Canlılığını
kaybeder gibi olmak. 3. Bayılmak, halsizleşmek. 4.
içi sıkılmak]] canı çekmek, I. B ir şeyi çok istemek,
arzu etmek. 2. iştahı artmak]] Canı çıkasıca! N ef­
ret edilen biri için beddua sözii]] canı çıkık, {ağızj
bot. B ir tür beyaz çiğdem. [DS]|| canı çıkmak, 1.
Ölmek. 2. Çok yorulmak. 3. Yıpranmak, eskimek]]
Canı çıksın! Nefret edilen biri için beddua sözü.]]
canı ...den yanmak, O şey yüzünden çok sıkıntı
veya acı çekmiş olmak]] can-ı dilden, Büyiik bir
istekle. || canı dişe almak, Bütün gücü ile çabala­
mak.]] canı dişe takm ak, Bütiin gücü ile mücadele
etmek]] canı evek, {ağızj Aceleci; sabırsız; tez can­
lı. [DS]|| canı geçm ek, Uyuklamak; uykuya başla­
mak.]] canı gelip gitmek, 1. Bayılıp ayılmak. 2.
Ümit ve karamsarlık arasında bocalamak. 3. Sinir
krizleri geçirmek. || canı gelm ek, 1. Sağlığına ka­
vuşmak. 2. Yorgunluğu geçmek; dinlenmek.]] canı
gibi sevmek, /. Çok sevmek. 2. Üzerine titremek,

korumak.\\ canı gitmek, 1. Çok sevdiği birine veya
bir şeye zarar gelmesinden çekinmek; üzerine tit­
remek. 2. Çok arzulamak.\\ canı ile oynamak, Teh­
likeli işler yapm ak.|| canı iliği gurulm ak, {ağızj
Sabır ve tahammül derecesinin üstünde sıkıntı
vermek; canından bezdirmek. [DS]|| canı istemek,
Arzulamak; heves duym ak.|| Canı isterse! Kabıtl
etmese bile önemsenmediğini anlatmak için kulla­
nılan dayatma sözü. || canı kılca kalmak, {eATj
D ayanma giicii kalmamak; sabredememek.\\ Ca­
nım! 1. Sevgi ifade eden söz. 2. (Sert bir tonda söy­
lendiğinde) hoşnutsuzluk bildirir. 3. (ilk hece uzun
okunduğunda) çok değerli ve güzel.|| Canıma değ­
sin! Sevilmeyen birinin başına gelen kötü bir hal­
den dolayı sevinme ifade eden söz. || Canıma min­
net, Beklenm edik iyi bir durum karşısında sevinç
ifade eden söz. || canıma sava, {ağızj "Canıma
minnet. ” anlamında kullanılır. [DS]|| Canım, ciğe­
rim! İçten duyulan sevgiyi ifade eden ,yöz.|| canım
hakkı için, Karşısındaki kişiyi inandırmak için
söylenen yem in sözü.|| canımın içi, 1. Sevgi, şefkat
ve içtenlik anlatan söz. 2. K üçük görme, beğenme­
me anlatır}] canı mırk mırk etmek, {ağızj H ırs ve
korku ile karışık heyecan duymak. [DS]|| canına
acımamak, Sağlığını hiç düşünmeden kendini y ıp ­
ratacak şekilde çalışmak.|| canına basmak, 1 . iyice
kabullenmek. 2. Kendine ait saym ak.|| canına bo­
yanmak, {eATj İçine işlemek; çok etkilenmek.\\ ca­
nına değmek, 1. Çok hoşlanmak. 2. Ölen birisini
hayırla anarak ruhunu şa d etmek. || canına düş­
kün, Kendine iyi bakıp sağlığını koruyan. || canına
ezan okumak, argo. Cezalandırmak,|| canına
geçmek, {eATj {OsTj 1. D ayanılm az ve katlanılmaz
olmak. 2. M addî ve m anevî olarak çok derin etki
bırakmak.\\ canına işlem ek, 1. Çok hoşlanmak. 2.
Ölen birisini hayırla anarak ruhunu şa d etmek. ||
canına kâr etmek, 1. Çok hoşlanmak. 2. Ölen biri­
sini hayırla anarak ruhunu şad etmek. || Canına
karîm olsun! "Yaptıklarından dolayı acı çeksin!"
anlamında beddua sözü.\\ (birinin) canına kastet­
mek, Birini öldürmeye niyetlenm ek veya kalkış­
mak.|| (birinin) canına kıymak, O kişiyi öldür­
mek.,|| (kendi) canına kıymak, 1 . İntihara kalkış­
mak. 2. İntihar etmek.\\ canına koymak, {ağızj Bir
şeyi haksızlıkla elde etmek. [DS]|| Canına minnet!
Beklenmeyen ve iyi bir durum için sevinme ifade
eden ,söz.|| canına ne sığarsa, {OsTj Vicdanı neyi
kabul ederse.|| canına od düşm ek, {eATj İçi ya n ­
mak}] canına okumak, argo. 1. B ir kimseyi p eri­
şan etmek, zor durum da bırakmak. 2. Bir şeyin
hakkından gelmek; becermek, yapabilmek. 3. iyi ve
güzel bir şeye zarar vermek, kullanılmaz hâle g e­
tirmek}] Canına rahmet! “İyi söyledin, çok ya şa ­
yasın!" anlamında beğenme sözü.|| canına soka­
cağı gelmek, Çok hoşlanmak.\\ canına susamak,
Kendisi için kötülük aranmak; belasını aram ak.||
CAN
canına tak demek, D ayanılmaz bir durum almak.\\
canına tak etmek, Dayanılm az bir durum almak}]
Canına tükürdüğümün ... ! Kızgınlık ve öfke ifa­
desi belirten söz.|| Canına üfttrdüğttmün ... ! K ız­
gınlık ve öfke ifadesi belirten söz.|| Canına yandı­
ğımın ...! Duruma göre sevgi, şaşma, hayranlık ve
öfke ifade eden bir söz.|| Canına yatsın! {ağızj
H aksız bir şey elde eden için söylenilen ilenme sö­
zii. [DS]|| canına yetmek, Dayanılm az bir durum
almak; katlanılamayacak duruma gelmek; bezmek,
bıkmak}] canından bıkmak, İçinde bulunduğu bü­
yü k sıkıntı yüzünden bezginlik ve karamsarlık taşı­
mak}] canından bezmek, İçinde bulunduğu büyük
sıkıntı yüzünden bezginlik ve karam sarlık taşımak.||
canından usanmak, Bezginlik getirm ek.|| C anın­
dan yanasıca!, {ağızj İlenme sözü. [DS]|| canını
acıtmak, Birinin bedenine acı vermek}] canını ağ­
zına almak, {eATj 1. Hayatını tehlikeye sokarak
bir işe girişmek. 2 . canını dişine alm ak.|| canını
almak, 1. (Allah) öldürmek. 2. Canını fe d a edecek
kadar memnun etmek}\ canını bağışlamak, Öl­
dürmeye giicii yeterken veya hakkı varken hayatını
bağışlamak}] canını cebine koymak, {ağızj Ölü­
müne uğraşmak; canını dişine takmak. [DS]|| canı­
nı cehenneme göndermek, argo. Öldürmek}] ca­
nını çıkarmak, 1. Birini çok çalıştırarak oldukça
fa zla yorm ak; bezdirmek. 2. B ir şeyi aşırı ve hor
kullanmak suretiyle aşırı eskitmek; yıpratm ak; işe
yaram az kullanılmaz duruma getirmek}] canını (bir
yere) dar atmak, Tehlikeden güçlükle kurtularak
bir yere sığınmak}] canını dişine almak, Biitiin
gücüyle çalışmak; çok gayret s a r f etmek.]] canını
dişine takmak, Olanca gücünii s a r f etmek; çok
çalışmak.|| canını kurtarmak, Kendi gayreti ile
hayatını tehlikeden kurtarmak}] canını ortaya
koymak, B ir iş için hayatını tehlikeye atacak fe­
dakârlığı gösterebilmek; başını ortaya koymak.]]
canının derdine düşmek, Canından başka bir şey
düşünem eyecek kadar büyük bir sıkıntı içinde bu­
lunmak}] canınıng gayısına yan, /ağızj İlenme sö­
zii. [DS]|| canının içine sokacağı gelmek, Çok
sevm ek.|| canının kadrini bilmek, Kendini düşün­
mek; bencillik etmek}] canını sıkmak, /. Birini
usandırmak. 2. Birinin neşesini kaçırmak; üzül­
mesine sebep olmak}] canını sokakta bulmamak,
1. Tehlikeye atılmaya, güçlüğe katlanmaya niyetli
olmamak. 2. Uğrunda fedakârlık gerektirmeyecek
bir iş için tehlikeye atılmaya gerek bulmamak}]
canını vermek, I. Kendini fe d a etmek. 2. Hiçbir
şeyi esirgememek. 3. Aşırı düşkün olmak; çok sev­
mek.]] canını yakmak, I. Birine acı vermek. 2.
Zulmetmek. 3. Üzüntü vermek. 4. Birine acı verecek
bir şekilde cezalandırmak.]] Canın isterse! Kabul
etmese bile önemsenmediğini anlatmak için kulla­
nılan dayatma sözii}] Canın sağ olsun! M al ve
mülke gelen zararların can sağlığı kadar önemli
CAN
olmadığı şeklinde söylenen teselli sözii. |j canı pa­
hasına, B ir işi bütiin tehlikeleri göze alarak yap-
mak.\\ canı pek, A cıya ve sıkıntıya karşı dayanıklı
(kimse). \\ Canı sağ olsun! M addî kayıplar için söy­
lenen teselli sözü.\\ canı sevmek, Birine yakınlık
duyarak içi ısmıvermek.\\ canı sıkılmak, 1. Hu­
zursuz olmak. 2. Neşesi kaçmak; yarı öfke, yarı
iiziintü içinde olmak. 3. Yapacak iş bulamamaktan
dolayı sıkılmak.\\ can ısmarlamak, {eATj Ruhunu
teslim etmek; can vermek; ölmek.\\ cân-ı şîrin,
{OsTj Tatlı can. || canı tatlı, Sıkıntıya gelemeyen;
zorluklara göğiis geremeyen.\\ canı tez, 1. Bir iş
için çok acele eden; aceleci. 2. Beklemeye taham­
m ül edemeyen.|| canı yanmak, 1. Çok acı çekmek.
2. B ir işten zarar görmek. 3. Sonucu zarar getiren
bir deneme geçirmek. | canı yerine gelmek, 1 .
Yorgunluğu geçmek. 2. Sağlığına kavuşmak. || canı
yerine oturmak, {OsTj İçi rahat etmek.\\ canıyla
uğraşmak, Hayatından başka bir şeyi düşünemez
durum a gelm ek.|| canı yoka komak, {eATj H aya­
tını fed a etmeye hazır olmak.\\ ...in canı yok mu?
Birisinin katlandığı sıkıntıyı başkalarına örnek
gösterm ek için söylenen söz.|| canı yürekten, Bü­
yü k istekle. || can içe sığmamak, Çok sabırsızlık
gösterm ek,|| can iletmek, {eATj Can kurtarmak;
tehlikeyi uzaklaştırmak,| can istemek, Keyfine
bağlı olmak; dilediğiniyapmak.\\ can kâğıdı, {ağızj
Nüfus cüzdanı. [DS]|| cân-kâh, {OsT} Can eksilten;
acı veren.|| cân-kûş, {OsT} Can öldürücü; inatçı.\\
can kalmamak, 1. Ölüm halinde olmak. 2. Yor­
gunluk veya hastalık sebebiyle düşüp bayılacak
kadar bitkin olmak.\\ can kardeşi, tasvf. Canlı ol­
maktan ileri gelen yakınlık; insanın insana karşı
beslediği insancıl yaklaşım; tarikat kardeşi; deı~viş
dervişe arkadaşlık.\\ can karıştırmak, {eATj Ya­
kınlık göstermek.} can kaygısına düşmek, H er şe­
y i bırakıp sadece kendi hayatını kurtarma çaba­
sında olmak; hastalık y a da ölümden çok kork­
m ak,|| can kesesi, {eATj Ciğerpare,|| can korkusu,
1. Ölüm korkusu. 2. Herhangi bir tehlikeyi büyük
görm ek.|| can kulağı ile dinlemek, Çok büyük bir
dikkat ve ilgi ile dinlemek.\\ Can kurban! (İyi ve
güzel şeyler için) çok beğenildiğini ifade etmek için
söylenir.|| can kurtaran, 1. Yardım eden. 2. {OsTj
Büyükyelken.\\ Can kurtaran yok mu? Ölüm teh­
likesi ile karşılaşıldığında istenilen imdat sözü;
SOS'. || can kurtarmak, Tehlikeyi atlatmak; tehli­
kesiz bir yere ulaşmak.|| can kuşu, Yaşamın be­
lirtisi olan ruh.\\ canla başla, /. Bütün gücüyle. 2.
B üyük bir istekle. || cân-nisâr, {OsTj Can saçan;
hayatını fe d a eden.|| can otu, {ağız} A z bulunan;
nadir. [DS]|| can oynamak, 1. Korkmak; ürkmek. 2.
{eAT} Hayatını fed a ya hazır olmak.|| can oyunu,
Ölüm tehlikesi olan herhangi bir iş veya durum .||
can özemek, {OsTj Bir işi yaparken çok özenmek;
çok dikkatli, sabırlı olmak.|] can pahasına, 1. Ca­
Û IÜ M IİİM fM . a
nını vererek. 2. Canını tehlikeye atarak. | can pa­
zarı, /. H erkesin kendi hayatını kurtarma çabasına
düştüğü tehlikeli durıım. 2. Tehlikeli yer veya du­
rum}] cân-perver, {OsTj Can besleyen; ruha fe ra h ­
lık veren.|| can rahat olmak, Tehlikeden kurtul­
mak}} cân-rübâ, {OsT} -*■ canrüba.|| cân-rübâyî,
{OsTj -*■ canrübayi.|| can sağlığı, 1. İnsanın sağlık
ve esenlik içinde olması. 2. M addî zararların insan
sağlığı kadar önem taşımadığını ifade için kullanı­
lan teselli sözü. || can sem esi, {ağız} Can acısının
verdiği sersemlikle yapılan bilinçsiz hareket. [DS]||
can sevecek bir şey, İnsanın hoşuna gidecek bir
durum veya nesne}] can sıkıcı, İnsana sıkıntı ve­
ren; üzücü; sıkıntılı. [| can sıkdmak, R ahatsız ol­
mak; hafifçe kızmak}] can sıkıntısı, H erhangi bir
durumdan veya yapacak bir iş bulamamaktan do­
layı duyulan huzursuzluk.|| can sıkmak, 1. Bıkkın­
lık vermek, usandırmak. 2. K ızdırm ak 3. Rahatsız­
lık vermek}] can sıktı, {ağız} Kadınların içlerine
giydikleri dar yelek. [DS]|| can simidi, dnz. Denize
düşen kimseyi su üstünde tutmaya yarayan içi hava
veya köpük dolu simit.]] cân-sipârî, {OsT} Fedakâr­
lık}] cân-siper, {OsT} -* cansiper.|| cân-siperâne,
{OsT} -*■ cansiperane.|| cân-sitân, {OsT} 1. Öldüren.
2. (Güzel kadın için) gönlii büyüleyip insana bela
olan. || cân-sitânî, {OsT} 1. Büyüleme; cezbetme. 2.
Can alıcılık; öldürme ıj/.|| can sohbeti, Arkadaşça,
sam im i olarak yapılan konuşma}] can suyu, 1. Ye­
ni dikilen fide veya fidanlara tutması için verilen
ilk su. 2. Ölmek üzere olan kişiye verilen su. 3.
{ağız} Kan. [DS] 11 cân-süz, {OsT} Can yakan; çok
üzücü olan; sıkıntı veren}] cân-şikâf, {OsT} Can
yırtan; gönül yaralayan.]] cân-şikâr, {OsT} Can
avlayan; can alan; öldüren; Azrail}] can-şiken,
{OsTj Can kıran; Azrail.|| can tahtası, Göğüs ke­
miği.]] can tapşırmak, {OsTj Can vermek. || can
tartınmak, {eAT} Canını esirgemek.]] can tartmak,
{eATj Can çekişmek.|| can tutmak, {eATj Öldür­
memek; sağ tutmak.]] cân ü dilden, {OsTj Candan;
içtenlikle}] can ü gönülden, İçtenlikle, kendini ve­
rerek.]] can ü yürekten, Kendini vererek; içtenlik­
le.|| can ve baş feda etmek, Birine veya bir şeye,
ölümü göze alacak biçimde bağlanmak,|| can ve
baş ile, Çok büyük bir istek ve çalışma ile. | can ve
baş yoluna, Dayanıklılığın en son sınırına kadar}]
can ve başa kalmak, 1. H er şeyi göze almış olmak.
2. Yalnız kendisini düşünmekten başka tutumu ol­
mamak}] can vermek, 1. Ölmek. 2. Canlandırmak,
hayat vermek. 3. Ruha dayanıklılık ve güç vermek;
cesaretlendirmek. 4. Bir şeyi çok istemek}] can
yakmak, 1. Birine acı vermek. 2. Zulmetmek. 3.
Üzüntü vermek. 4. Birine büyük zarar vermek.]] can
yanm ak, Acıklı bir durumla karşılaşmak}] can ye­
leği, Kauçuktan yapılm ış ve şişirilebilen, kazazede­
y i su üstünde tutan bir tür yelek biçiminde kurtar­
ma aracı}] can yeri, {ağızj Hayvanlardan uzak.
D i e l u g B O H . 753 CAN

havası iyi yer. [DS]|| can yoldaşı, Yalnızlıktan kur­ canbaz1, [Far. can-baz jl> jL=-] (ca;nba;z) {OsT} sf. 1.
tulmak için birlikte yaşanılan kim se.|| can yürek,
Canıyla oynayan; akrobat. 2. Tehlikeli işler yapan.
{ağızI Merhametli. [DS]
3. Muharip. 4. Atlı fedai. 5. mecaz. Hileci.
can2, -nnı [Ar. cin > cânn jU -] (ca:n) {OsT} is. Cin
canbaz2, [Far. cân-bâz jLiU-] (ca;nba;z) {OsT} is. 1.
taifesi.
At yetiştirip satmakla geçinen kimse. 2. A t tüccarı,
cana, [Far. cân+â (ey) LU-] (ca:na:) {OsT} is. Ey sev­
canbazan, [Far. cânbâz-âne ^IjUU-] (ca;nba;za;ne)
gili!
{OsT} zf. Cambaza yakışacak biçimde,
cana, [? cana] {ağız} is. Büyük anne. [DS]
canbazhane, [Far. cânbâz-hâne ^U-jLiU-] (ca;nba;z-
canaferin, [Far. cân + aferin jU-] (ca:na:ferin)
ha;ne) {OsT} is. Cambazların gösteri yaptıkları yer.
{OsT} sf. Can yaratan; yaratıcı; Allah,
canbazi, [Far. cânbâzı (ca;nba;zi;) {OsTj is.
canan, [Far. cân-ân / cânâne jbU - / <übU-] (ca:na:n)
Cambazlık.
{OsT} is. 1. Gönülden sevilen. 2. Kendisine büyük
bir aşkla bağlanılan kadın; sevgili. 3. tasvf. Vücud-ı cancağız, [Far. cân+ T. -cağız] is. 1. Sevgili can. 2.
mutlak. Sevgi ve bağlılık ifadesi olarak "cancağızım ’’ keli­
mesinde geçer. 3. Önemsemezlik bildirmek am a­
canane, [Far. cân-âne 4iUU-] (ca:na:ne) {OsTj is. Sev­
cıyla "cancağızı isterse; cancağızın bilir" deyim ­
gili kadın. lerinde kullanılır,
canavar, [Far. cân-âver j j l oW-] is. 1. Canlı hayvan. cancal, [Yun. tzantzalo (tutacak)] {ağız} is. Tutam;
2. Masallarda geçen vahşi ve yırtıcı hayvan. 3. Kö­ demet. [DS]
tü ruhlu, azgın, zalim ve gaddar kişi. 4. Haşarı ve cancuk, -ğu [can-cuk jiU - ] {eAT} is. Cancağız.
yaramaz çocuk. 5. Kurt, domuz ve yılan gibi insan­
candan, [Far. cân+ T. -dan] sf. 1. İçten, yürekten ve
lara zararlı hayvanlar. 0 canavar balığı, zool. Dev
sıcak davranan; samimi. 2. Gösterişten uzak, için­
köpek balığıgillerden, boyu 1 0 m. ’y i bulan, hançer
den geldiği gibi davranan,
gibi sivri ve keskin dişleri bulunan, hemen her ta­
rafta rastlanan en tehlikeli köpek balığı, candane, [Far. cândâne ajI-uU-] (ca;nda;ne) {OsTj is.
(Carcharadon carcharias).|| canavar düdüğü, K e­ 1. Tepe ile alın arası; bıngıldak. 2. Beyin,
sik kesik hava akımı vererek güçlü bir ses çıkarma
candar, [Far. cân+dâr jIjjU-] (ca:nda;r) {OsT} sf. 1.
özelliği olan bir tür alarm düdüğü; siren. || canavar
gibi, 1. İri yarı; güçlü kuvvetli. 2. Saldırgan ve y ır­ Birinin hayatını kurtaran. 2. Canlı, diri olan. 3.
tıcı. 3. Çok çalışkan ve iyi. || canavar kesilmek, 1. Kuvvetli, hareketli. 4. is. Azık. 5. Korucu; saray­
Hırçınlaşmak; ele avuca sığm az olmak. 2. Saldır­ lardaki güvenlik görevlisi ve bu sınıftan olan,
ganlaşmak.|| canavar otu, bot. Tohumları kültür candaru, [Far. cân-dârü jjl-bU-] (ca:nda;rıı;) {OsT}
bitkilerinin köklerinde çimlenen, sarımsı veya mo­ is. Tiryak.
rumsu gövde ve yapraklara sahip, klorofilsiz, asa­ candarma, [İt. gendarme] (c a ’ndarma) is. 1. Yurt
lak ve zararlı bir bitki, (Orobanche ramose).\\ ca­ içinde genel güvenliği sağlamak, kam u düzenini
navar otugiller, bot. Çeşitli bitkilerin üzerinde
korumak, yasa ve nizamların uygulanması ile ilgili
asalak olarak yaşayan, iki çenekli, değişik renkte
hüküm et emirlerinin yerine gerilmesini sağlamakla
er dişil çiçekli, klorofilsiz bitkiler familyası,
görevli askerî güç. 2. Bu görevi üstlenmiş olan
(Orobanchaceae).
kimse. 3. sf. mecaz. Açık göz.
canavarlaşma, [canavar-la-ş-ma] is. Canavar gibi
candaş, [Far. cân + T. -daş] is. 1. Çok yakın dost. 2.
davranışlarda bulunma, gaddarlaşma, korkutucu
Can yoldaşı.
durum alma işi ve eylemleri,
canavarlaşmak, [canavar-la-ş-mak] dönşl. fi. [-ır] 1. candirazi, [Far. cân-dirâzî (ca;ndira:zi;)
Canavarca davranışlarda bulunmak. 2. Gaddarlaş­ {OsT} is. Öm ür uzunluğu,
mak. 3. Korkutucu durum almak, cane, [Far. câne ^U-] (ca;ne) is. 1. Silah. 2. Ruh.
canavarlık, -ğı [canavar-lık] is. 1. Canavar gibi dav­
canelik, -ği [? cane-lik] {ağız} is. Irmakların denizle
ranma. 2. Kötü ve gaddar kişiye özgü davranış. 3.
birleştiği yer. [DS]
Canavar olm a durumu ve niteliği,
canaz, [Yun. tzanus (palyaço)] {ağız} sf. 1. Sinirli. 2. caneriği, [Yun. tzaneriki [Tietze] / can+erik-i] is. bot.
Deli. [DS] Mayhoş tadı olan açık yeşil renkte, sert ve sulu bir
erik türü.
canbaha, [Far. cân-bahâ L^U-] (ca.nbaha;) {OsT} is.
canever, [Far. cân-âver jjT 0U-] {OsT} is. -*■ canavar,
Can parası; kurtulmalık; fidye,
canbahş, [Far. cân+bahş DU-] (ca;nbahş) {OsT} canfes, [Far. cân-fezâ / Ar. cunfaş => canfes] is. 1.
sf. 1. Can veren, hayat bağışlayan. 2. İç açıcı. Atkı ve çözgüsü ipek, üzerinde hiçbir desen bulun­
CAN
mayan, bez ayağı örgü yöntemiyle dokunan, par­
lak, tok, perdahsız dokunmuş, tafta türü bir kumaş.
2. sf. Bu kumaştan yapılmış olan. S canfes gibi
yaprak, Çok az damarlı, ince ve taze asma ya p ­
rağı.
canfeza, [Far. cân+fezâ IjüL»-] (ca:nfeza:) {OsT} sf. 1.
C an artıran. 2. îç açıcı; gönle ferahlık veren. 3.
müz. Klasik Türk müziğinde saba, acemaşiran ve
uşşak makamı eklenerek meydana getirilmiş iki
ayrı birleşik makamın adı.
cang1, [cang (yans.)] is. Cam ve metal nesnelerin
çarpma, sallanma ve sürtünme ile çıkardığı çınlama
seslerini anlatan kök. [Zülfıkar] cang-ul cungul,
cang-ıl-da-k, cang-ır-a-mak, cang-ır-dı.
cang2, [cang / cank / cmg / cing / cong / conk / cöng /
cunk / can (yans.)] is. Çınlama sesini andırır ge­
vezelik etmeyi, bağrışma, konuşma ve ötüşmeyi
anlatan kök. [Zülfıkar] cang-a-la-ma, cang-a-ma,
cang-ıl-da-ma, cang-ııl cung-ul.
canga, [cang (yans.) > cang-a / çang-a] {ağız} is. Ko­
va; küçük bakraç. [DS]
cangalak, -ğı [cang (yans.) > cang-a-lak] {ağız} is.
D ağ yüzündeki tarla. [DS]
cangalam ak, [cang (yans.) > cang-a-lak] {ağız} gçsz.
fi [-r] [-l(ı)-yor] Kalabalıkta birinin dediğini diğeri
duyam ayacak kadar gürültülü konuşmak. [DS]
cangalaz, [Yun. kohliangos] {ağız} is. Salyangoz.
[DS]
cangama, [cang (yans.) > cang-a-ma] {ağız} is. 1.
Gürültü; yaygara; ağız kavgası. 2. Konuşmuş ol­
m ak için konuşma; boşboğazlık. [DS]
cangıl', [cang (yans.) > cang-ıl] is. 1. Karışıklık
belirten yansımalı gövde. 2. Hayvanlara takılan
çanların ve başka metallerin çıkardığı kaba sesleri
anlatan yansımalı gövde. 3. Buna benzer her türlü
gürültü. S cangıl cangıl etmek, {ağız} B ir top­
lulukta birbirinin söylediğini anlayamayacak şe­
kilde gürültülü konuşmak. [DS]|| cangıl cungul, 1.
Ç ok değişik çan ve benzeri araçların birlikte çı­
karmış oldukları ses. 2. Karmakarışık. 3. Çok de­
ğ işik biçimde ve tonda ses çıkararak.
cangıl2, [İng. jungle] is. 1. İçinde çok sayıda yabani
hayvanların barındığı sık ve gür tropik orman; cen­
gel. 2. Hiç kesilmemiş orman. 3. Z ayıf ve güçsüz­
lerin ortadan çekildiği acımasız ve sert rekabet or­
tamı.
cangıldak, -ğı [cang (yans.) > cang-ıl-dak] {ağız} zfi.
1. Çalkalayarak, çalkalama sesi çıkararak. [DS] 2. İkinci ve yedinci kaburga kemikleri arasmda ka­
{ağız} sf. Gereğinden çok sulu. [DS] 0 cangıldak
aktarm ak, {ağız} Sıvı bir şeyi özensiz bir şekilde caniko, [Far. cân + Slav. d. -ka / -ko (dişil küçültme
birden boşaltmak. [DS]|| cangıldak su etmek,
{ağız} Suyunu fa zla koymak; çok sulandırmak. [DS]
cangıldamak, [cang (yans.) > can-gıl-da-mak] (cafi-
gıldamak) {ağız} gçsz. fi [-r] [-d(ı)-yor] Bir top­
OlUMIÜMfSÛM.
lulukta birbirinin söylediğini anlayamayacak şe­
kilde gürültülü konuşmak. [DS]
cangırm ak, [cang (yans.) > cang-ır-a-mak] {ağız}
g çsz.f. [-r] Yankılanmak; yankı yapmak. [DS]
cangırdı, [canğ-ır-dı ı p j^ W ] {OsT} is. Şangırtı; şın­
gırtı.
çangırtı, [cang (yans.) > cang-ır-tı] {ağız} is. Gürültü
patırtı; şangırtı. [DS] fi1 çangırtıya gitmek, {ağız}
Boşu boşuna ölmek. [DS]
çangırdam ak, [Erme, cangart (pençe) > çangırt-la-
mak] {ağız} gçl. fi [-r] [-l(ı)-yor] -*■ çangırdamak.
[DS]
cangul, [cang (yans.) > cang-ul] is. Çınlama sesini
andırır gevezelik etmeyi, bağrışma, konuşm a ve
ötüşmeyi anlatan yansımalı gövde. S cangul cun­
gul, {ağız} (Çocukların konuşması veya sesleri için)
gürültüden anlaşılmaz derecede. [DS]
canhıraş, [Far. cân+harâş (tırnakla çizen)] (ca:nhı-
ra:ş) {OsT} sf. D ayanılm ayacak derecede acı veren;
tüyler ürperten; iç tırmalayan,
canım, [Far cân + T. -im (1. te k i kişi iyelik eki)] sf.
1. Çok sevilen; çok değerli. 2. Çok güzel,
cani', [Ar. cinâyet (öldürmek) > cânı / câniye
■ljW] (ca:ni:) {OsT} is. İnsan öldürmüş, cana kıymış
olan kişi.
cani2, [Far. cânî ^ W ] (ca:ni) {OsT} sf. (Kişi için)
candan sevilen; sevgili; aziz,
canib, [Ar. cenb (taraf) > cânib (ca. nib) {OsT}
is. 1. Yan. 2. Yan taraf. 3. Yön; cihet. S cânib-i
rahmet, Allah 'ın kullarına, öldükten sonra yapa­
cağı bağışın bulunduğu taraf.
canibdar, [Ar. cânib + Far. dâr jI-ljU-] (ca:nibda:r)
{OsT} is. as. Yancı,
canibeyn, [Ar. cânîb-eyn (ca.nibeyn) is. İki
taraf.
canibî, [Ar. cânib-ı ^ ^ r ] (ca. nibi:) {OsT} sf. 1. Yana
ait; yanda olan. 2. mat. Yanal,
canice, [cani-ce] zfi. Cana kıyan kişilere yakışır bi­
çimde; caniyane.
canih, [Ar. cünha > cânih / câniha ] (ca:-
nih) sf. Bir suç işlemiş olan; suçlu,
caniha, [Ar. cenah > câniha *iU-] (ca:niha) {OsT} sf.
1. Yana yönelen. 2. Bir tarafı tutan. 3. anat. is.
lanlar.
eki)] sf. (Seslenme sözü olarak) sevgili,
canilik, -ği [cani-lik] is. 1. Cana kıyma, adam öl­
dürme durumu. 2. Cana kıyıp adam öldüren kim­
selerden beklenebilecek davranış; gaddarlık.
ÖlüffilIO lölM U Tşs
canip, -bi [Ar. cenb (taraf) > cânib (ca:nib) is.
-* canib.
caniyane, [Ar. cânî + Far. -y-âne {OsT) zf. Ca­
na kıyan kişilere yakışır biçimde; canice; acım asız­
ca.
caniye, [Ar. câniye <^U-] (ca:niye) {OsT} is. Cinayet
işlemiş kadın.
can k 1, [cang / cank / cmg / cing / cong / conk / cöng /
cunk / can (yans.)] is. Çınlama sesini andırır ge­
vezelik etmeyi, bağrışma, konuşma ve ötüşmeyi
anlatan kök. [Zülfıkar] cank-a-ma.
cank2, [cank (yans.)] is. Cam ve metal nesnelerin
çarpma sallanma ve sürtünme ile çıkardığı çınlama
seslerini anlatan kök. [Zülfıkar] cank-ır-dı.
cank3, [İng. junk] is. 1. U yuşturucu madde. 2. Eroin,
canka, [Bulg. djanka] {ağız} is. Küçük, sarı bir erik
türü; caneriği. [DS]
cankam a, [cank (yans.) > cank-a-ma] {ağız} is. Gü­
rültü; yaygara; ağız kavgası. [DS]
cankaştırm ak, [cank (yans.) > cank-a-ş-tır-mak] {a-
ğızj g ç l . f [-ır] Birbirine düşürmek. [DS]
cankı, [Moğ. canki (danışma) ^ U - ] {OsT} is. Da­
nışma kurulu,
cankırdı, [cank (yans.) > cank-ır-dı ^ j^ U - ] {OsTj is.
Şangırtı; şıngırtı. [DS]
canki, [İng. junky / junkie] is. Uyuşturucu bağımlısı;
eroinman.
can k u rta ra n , [can+kurtar-an] is. 1. Ölüm tehlikesi
altında bulunanları kurtarmak için kullanılan araç.
2. Hasta ve yaralıları acil olarak hastaneye taşıyan
otomobil. 3. Plajlarda, yüzme havuzlarında boğul­
ma tehlikesi geçirenleri kurtarmakla görevli iyi
yüzme bilen kişi. 4. Y üksek dağ geçitlerinde kış
günleri yolcuların soğuk ve olumsuz kış şart­
larından korunmak için sığındıkları bina, kulübe
vb. S c a n k u rta ra n çanı, Görüş alanının kapalı
olduğıı günlerde gidilecek veya sığınılacak yeri
gemilere gösterm ek için çalınan çan.\\ c a n k u rta ­
ran dü d ü ğ ü , dnz. Görüş alanının kapalı olduğu
havalarda gem ilere y o l gösterm ek amacıyla çalı­
nan düdük.\\ c a n k u rta ra n gemisi, dnz. Batma teh­
likesi geçiren veya karaya oturan gem ileri kur­
tarmakta kullanılan gem i.|| c a n k u rta ra n kulübesi,
Tipiden veya soğuktan korunmak için dağ geçit­
lerine yapılan kulübe veya barınak.\\ c a n k u rta ra n
sim idi, dnz. Denize düşen birisinin tutunarak su
yüzünde kalmasını sağlayan batmaz sim it.|| can ­
k u rta ra n yeleği, dnz. D enize düşenlerin suya bat­
masını engellemek için şişirilebilen ve plastikten
yapılmış bir tür yelek.
canlandırıcı, [can-la-n-dır-ıcı] sf. 1. Canlandırma işi­
ni sağlayan. 2. Canlılık veren. 3. Dirilten, canlılık
kazandıran.
CAN
c an lan d ırıcılık , [can-la-n-dır-ıcı-lık] is. 1. Canlan­
dırıcı olma durumu. 2. Canlandırıcı şeye veya kim ­
seye özgü nitelikler,
can la n d ırılm a, [can-la-n-dır-ıl-ma] is. 1. Diriltilme.
2. Dinçleştirilme. 3. Hareketlendirilme; faaliyete
geçirilme. 4. Tekrar yaşanıyormuşçasma hayal
edilme.
can lan d ırılm a k , [can-la-n-dır-ıl-mak] edil. f. [-ır] 1.
Canlı hâle getirilmek; diriltilmek. 2. Dinçleştiril­
mek. 3. Faaliyete geçirilmek. 4. Yeniden yaşanı­
yormuş gibi anlatılmak; hayal edilmek,
can lan d ırım , [can-la-n-dır-ım] is. 1. Canlandırmak
eylemi. 2. Bir eseri kalıntılara bakarak ilk hali ile
çizmek. 3. Bir metnin zaman içinde silinen ve ko­
pan parçalarını tam amlayarak ilk şekline getirme,
ca n la n d ırm a , [can-la-n-dır-ma] is. 1. Canlı hâle
getirme; diriltme. 2. Güç kuvvet kazandırma; dinç­
leştirme. 3. Çalıştırma, faaliyete geçirme; hareket­
lendirme. 4. Bir olayı, bir hayali gerçek ortamı
içindeymiş gibi zihinde gösterme; anlatma, ortaya
çıkarma. 5. Soyut bir düşüncenin bir şekil veya fi­
gür ile anlaşılır hâle getirilmesi. 6. Kukla ve resim ­
leri bir hareket duygusu verecek biçimde sahnede
veya perdede oynatm ak eylemi,
can la n d ırm a k , [can-la-n-dır-mak] gçl. f. [-ır] 1.
Canlı hâle getirmek; diriltmek. 2. Güç kuvvet ka­
zandırmak; dinçleştirmek. 3. Çalışmaya başlatmak;
faaliyete geçirmek; harekete geçirmek. 4. Geçmişte
olan bir olayı hatırlatmak. 5. Yaşanmış olsun veya
olmasın bir olayı yaşanmış gibi kişi ve çevre orta­
mında göstermek,
can la n m a, [can-la-n-ma] is. 1. Canlı hâle gelme, ya­
şama belirtisi gösterme. 2. Dinçleşme. 3. H are­
ketlenme. 4. Hatırlanma,
can la n m ak , [can-la-n-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Ölü iken
canlı hâle gelmek; hayat belirtisi göstermek. 2. Güç
kuvvet kazanmak, dinçleşmek. 3. Çalışmaya baş­
lamak, harekete geçmek; faaliyete geçmek; hare­
ketlenmek; eskiye göre daha iyi hâle gelmek. 4.
Geçmişte olup bitmiş bir olayı yeniden yaşanı­
yormuş gibi hatırlamak; belleğinde yeniden ortaya
çıkarmak. 5. Bir şeye hareket ediyormuş, yürü-
yormuş izlenimi vermek,
c an la tm ak , [Far. cân > can-la-t-mak] {ağız} g ç l . f [-
ır] Ayıltmak. [DS]
canlı, [can-lı] sf. 1. Canı olan. 2. Yaşayan; hayatî
fonksiyonlarını devam ettiren; diri. 3. Güçlü, kuv­
vetli; sağlıklı. 4. Hareketli; hayat dolu; neşeli. 5.
(Yer için) sürekli kalabalık olan. 6. Dinç. 7. (A n­
latım için) etkileyici; ilgi çekici ve akıcı. 8. Parlak;
çarpıcı; aydınlık. 9. is. Yaşamakta olan, hareket
edebilen yaratık. 10. {ağız} Çelik çomak oyununda
çeliği çelmeye hakkı olan oyuncu. [DS] 11. {ağız}
Saklambaç oyununda kaleye, ebeden önce gelerek
sobeleyen oyuncu. [DS] S1 canlı bebek, Çok g ü ­
zel]] canlı canlı, H enüz ölmemişken; daha yaşıyor-
CAN
ken; hayattayken.\\ canlı c a n a v a r, (Çocuk için) çok
hareketli; yaramaz. || canlı cenaze, (Kişi için) çok
z a y ıf ve güçsüz. || canlı hedef, as. A skeri birlikleri
ve sivil halkı içine alan hedef.\\ canlı kayıt, H er­
hangi bir stüdyoda değil de sahnede veya halkın
önünde gösteri halinde yapılan kayıt. || canlı m o­
del, Heykel veya resim yapım ında m odel olarak
kullanılan kadın veya erkek. || canlı özdekçilik, fel.
Evrenin temeli olarak düşünülen maddenin canlı
olduğunu savunan görüş; hilozoizm,|| canlı resim ,
sine. Sinema sanatında bir hareketin her safhasının
önce ayrı ayrı görüntüsü alınıp sonra bu görüntü­
lerin belirli zaman aralıklarıyla sinema vericisin­
den geçirilmesine dayanan yöntem.\\ ... canlısı, O
şeye çok düşkün olan. || canlı yayın, tv. Önceden
herhangi bir şekilde tespit edilmemiş ve alıcıyla
doğrudan aktarılmış bulunan yaym.\\ canlı yem,
balkç. E tçil balıkları yakalam ak için oltanın ucuna
takılan solucan veya kurtçuk,
canlıcı, [can-lı-cı] sf. Olayların ruhlar âlemindeki
gizli güçlerce yönetildiğine inanan görüş sahibi;
animist.
canlıcılık, -ğı [can-lı-cı-lık] is. fel. 1. Olanların ruhlar
âleminin gizli güçlerince yönetildiğine inanan ilkel
anlayış; animizm. 2. Çocuğun, bütün varlıkların
canlı olduğuna inanma şeklinde beliren dönemi,
canlık, -ğı [can-lık] {ağız} is. Besin. [DS]
c an lılaştırm ak , [can-lı-la-ş-tır-mak] g ç l . f [-ır] Can­
lı hâle getirmek,
canlılık, -ğı [can-lı-lık] is. 1. Canlı olma durumu. 2.
Canlı bir şeye has nitelik; dirilik. 3. mecaz. Ha­
reketlilik, neşelilik,
cang, [cang / can (yans.)] is. Cam ve metal nes­
nelerin çarpma, sallanma ve sürtünme ile çıkardığı
çınlama seslerini anlatan kök. [Ziilfikar]
canp, [Ar. canb (yan, böğür)] {ağız} is. 1. Kola bitişik
duran vücut parçası. 2. Kağnıda yanlar. [DS]
c a n p a ra , [Far. cân+pâre] {ağızj is. Sabanı teker­
leklere bağlayan parça. [DS]
can p erv er, [Far. cân+perver j j y 6U-] (ca;nperver)
{OsT} sf. 1. Can besleyen. 2. Ruha ferahlık veren; iç
açan. 3. Ruha hoş gelen,
ca n rü b a, [Far. cân+rübâ oW] (ca:nriiba;) {OsT}
sf. 1. Can alan; gönül kapan. 2. Öldürücü olan. 3.
mecaz. (Kadın için) güzelliğiyle gönülleri çelen;
cazip; hoş; latif,
canriibayi, [Far. cân+rübâyî] (ca:nrüba;yi;) {OsT} sf.
1. Öldürücü nitelik. 2. Büyü,
cansız, [can-sız] sf. 1. Canı olmayan. 2. En temel
hayatî fonksiyonlardan yoksun olan; canlılık be­
lirtisi göstermeyen. 3. Ölmüş, canlılığını yitirmiş
bulunan; ölü. 4. Güçlü bir yaşam a belirtisi göste­
remeyen; zayıf; cılız. 5. Çok ağır hareket eden;
dermansız; halsiz; mecalsiz. 6. İnsan üzerinde bir
etki bırakmayan; etkisiz; durgun; sönük. 7. is. Can­
D l i M U t S Ü M . i-*
lı olmayan, yaşam belirtisi göstermeyen varlık. 8.
zf. Ölü olarak; hareketsiz; durgun biçimde. S can­
sız at, {ağız} Bisiklet. [DS]|| cansız düşm ek, H asta­
lık ve yorgunluk gibi sebeplerden dolayı gücünü
kaybetmek; zayıflamak; bitkin düşmek; halsiz kal­
mak.
cansızlaşm a, [can-sız-la-ş-ma] is. Cansız hâle gel­
mek eylemi.
cansızlaşm ak, [can-sız-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] Can­
sız hâle gelmek; cansız duruma düşmek; zayıfla­
mak; güçsüzleşmek,
can sızlaştırm a, [can-sız-la-ş-tır-ma] is. 1. Cansız hâ­
le getirme işi. 2. tıp. Bir dişin canlı dokusunu yok
etme.
can sızlaştırm ak , [can-sız-la-ş-tır-mak] gçl. f. [-ır]
Cansız hâle getirmek; cansız duruma düşürmek;
zayıflatmak; güçsüzleştirmek; cansızlaşmasına yol
açmak.
cansızlık, -ğı [can-sız-lık] is. 1. Cansız olma durumu.
2. Cansız bir şeye has nitelik. 3. Durgun ve ha­
reketsiz olma; zayıf ve güçsüzlük,
can sip ar, [Far. cân+sipâr jL_jU-] (ca;nsipa;r) {OsT}
sf. -*■ cansiper.
can sip a ra n e , [Far. cân+sipârâne <üIjL_jU-] (ca;nsi-
pa;ra;ne) {OsT} zf. -*■ cansiperane,
can sip ari, [Far. cân+sipârî (ca;nsipa;ri:)
{OsT} is. Fedakârlık,
can sip er, [Far. cân+sipâr jL_jL>-] (ca;nsiper) {OsTj
sf. Canını feda eden; hayatını esirgemeyen,
can sip eran e, [Far. cân+siper+âne (c a n s i­
p e ra n e ) {OsT} zf. Canını feda edercesine,
c an t, [Fr. jante] is. -»-jant.
c a n te r, [İn. canterbury] is. Yarış atlarının, gösteri ve
çevikliklerini sergilem ek ve yarış için ısınmaları
amacıyla tartı yerinden başlama noktasına kadar
koşturulması işi.
cantiyane, [Lat. gentiane] is. bot. Büyük bir kökü,
sap üzerinde bir düğüm çevresinde dizili altın sarısı
çiçekleri bulunan, kuvvetli bir kokusu ve acı bir
tadı olan, iştah açıcı, uyarıcı, kuvvetlendirici ve
ateş düşürücü özelliklerinden dolayı halk hekim­
liğinde kullanılan bir yıllık bitki; kızıl kantaron,
(Gentiana lutea).
c a p 1, [cab / cap (yans.)] is. Gelişigüzel, şımarık ve
hoppaca davranışları anlatan kök. [Zülfıkar] cap cık,
cap cuk, capcuk-lan-mak.
cap 2, [cap (yans.)] is. Gereksiz, yerli yersiz konuşma,
boş la f etme ve ötüşme sırasında çıkan sesi anlatan
kök. [Zülfıkar] cap çak, cap+çak ağızlı. S' cap sı­
y ırtm a k , {ağız} 1. Öğünmek. 2. Birinin arkasından
konuşmak; dedikodu yapmak. [DS]
c a p 3, [cap / calp (yans.)] is. Sıvılar içinde, yağışlı
havalarda ya da ıslak zemin üzerinde ayakla, elle
f ill! » I f SOZMK. 757
oluşturulan hareketleri, bu tarz çabalamayı anlatan
kök. [Zülfıkar] cap cap, cap cup, cap-ııl, cap-la-k.
fi1 cap cap, {ağız} (Sıvı içinde hareket eden cisim
için) şapırtı sesleri çıkararak. [DS]|| cap cup, {ağız}
çoc. d. Yıkanma. [DS]
cap4, [cap] {ağız} is. 1. Toprak tencere; güveç. 2. Sırlı
su küpü; küp. 3. Çelik çomak oyununda çeliğin
konulduğu oyuk. 4. Emin ve sağlam yer. 5. Eğimli
yüzey. [DS]
capcanlı, [ca-(p)+ca/nlı] (ca ’p canlı) pekşt. sf. 1. Çok
canlı; hareketli. 2. İlgi çekici; hemen dikkati çeken;
gösterişli.
capcuklanm ak, [cap (yans.) > cap-cuk-la-n-mak] {a-
ğız} dönşl. f. [-ır] H oppoca davranm ak veya ko­
nuşmak. [DS]
çapçak, -ğı [çamçak / cap (yans.) > cap-çak ?] {ağız}
is. Çeşme ya da kuyu başlarında su içmekte kulla­
nılan kepçe biçimindeki ağaç maşrapa; maşrapa.
[DS] 0 çap çak ağızlı, {ağız} I. Çok ağlayan çocuk.
2. Geveze; dedikoducu. [DS]
capçık, -ğı [çap (yans.) > cap-çık] {ağız} sf. Şımarık;
hoppa; terbiyesiz. [DS]
caplak, -ğı [cap (yans.) > cap-la-k] {ağız} is. K ay­
nağa daldırılarak su doldurulan kap. [DS]
çaplan, [cap (yans.) > cap-lan] {ağız} is. 1. Su bi­
rikintisi. 2. Etrafı dağlarla çevrili yer. [DS]
caplanlık, -ğı [cap (yans.) > cap-lan-lık] is. Etrafı
dağlarla çevrili yer.
çapul, [cap (yans.) > cap-ul] {ağız} s f 1. Sulu. 2. Ba­
tak. [DS]
c a r1, [car (yans.)] is. Sürtünme, dönm e ve bu biçim­
de parazit sesler çıkarma, bağırma, ağlama, ötme
vb. sesleri anlatan kök. [Zülfıkar] car-ıl-tı. 0 c a r
car, 1. Yüksek sesle ve gürültülü bir biçimde (ko­
nuşma). 2. Geveze, yaygaracı.
car2, [Moğ. car] is. 1. Y üksek ses; bağırma; nidâ. 2.
Bir şeyi tellal aracılığıyla, yüksek sesle duyurma;
bu şekilde yapılan ilan, {ağız} (aynı) [DS] 3. Tehlike
durumunda yardım isteme, {ağız} (aynı) [DS] 4. Y ar­
dım. 5. {ağız} Dilek; rica. [DS] 0 c a r çekm ek, Bir
şeyi duyurm ak amacıyla tellal tarafından ba­
ğırarak ilan edilmek.\\ c a r çek tirm ek , Tellal va­
sıtası ile ilan ettirmek. || c a r etm ek, 1. Yüksek sesle
bağırarak konuşmak. 2. {eAT} N ara atmak; hay­
kırmak. 3. {eATf İlan etmek. 4. B ir kimseyi bağırt­
mak.|| c arın a yetişm ek, {ağız} İm dadına koşmak.
[DS]|| carın ı atm ak , {ağız} K oruyuculuğuna sığın­
mak. [DS]|| c a r kılm ak, {eATj -*■ car etmek.
car3, [Ar. civar > câr jl=-] (ca:r) {OsT} is. 1. Komşu.
2. Müşteri. 0 câr-ı m ü lasık , {OsT} B itişik komşu,\\
c â r’ullâh, {OsT} M ek ke ’y e gidip orada oturan.|| care, [Ar. câre SjU-] (ca. re) {OsTj is. Mahalle.
c â rü ’l-cenb, {OsT} B itişik kom şu.|| c â rü ’l-cünüb, carg am a, [Far. çâr-gâme] {ağızj is. Ağız kavgası; gü­
{OsT} Akrabadan olmayan komşu.
car4, [Ar. ‘izâr (örtü) => câr jW ] {OsT} is. 1. K adın­ c a rh , [carh (yans.)] is. Birden vurma, çarpma anlatan
ların sokağa çıkarken üzerlerine boydan boya ör­
CAR
tündükleri tek parça ve renk renk desenlerle işlen­
miş örtü. 2. {ağız} Siyah üstlük; çarşaf. [DS] 3.
{ağız} Bel bağı. [DS]
c a r5, - r r ı [Ar. cerr (çekme) > carr / carre _>U- / »jU-]
{OsT} is. Çeken, çekici, sürükleyici. 0 c a r h a rf­
leri, A ra p ça ’da, ismin önüne geldiği zaman sonu­
nun esreli okunmasını gerektiren önekler.
c a r6, [Ar. cerr yr] {ağız} is. 1. Dilenme; toplama. 2.
Dilenci. [DS]
c a r7, [car] {ağız} is. 1. Çakıl yığını. 2. K ayalık ya­
maç; yar. 3. Meyveli dal. 4. Süt süzmeye yarayan
aygıt. [DS]
c a r a 1, [Ar. carras^-] {ağız} is. Toprak testi. [DS]
c a ra 2, [Fr. cigarette > cığara] (ca:ra) {ağızj is. Sigara.
[DS]
c a ra k , -ğı [car (yans.) > car-ak] {ağızj is. Kurbağa.
[DS]
c a ra l1, [? caral] {ağızj is. Zarf; kabuk; sargı; kap; zar.
[DS]
c a ra l2, [Ar. caral J yr] {ağızj is. Az ürün veren zayıf
toprak. [DS]
c arask a l, [Ar. cerr (çekme, sürükleme) + eşkal (ağır
şeyler)] {ağızj is. Ağır şeyleri kaldırm akta kullanı­
lan üç ayak üzerine kurulmuş bir tür vinç. [DS]
c arasu n , [Moğ. calagu (yiğit) / e T çal-mak (yere vur­
mak, yıkm ak) > çal-ık-sın [Tietze] > carâsun j j - l y r ]
(cera;su:n) sf. -* cilasun,
c a rc a r, [Ar. carcar y ry r ] {ağızj is. Döven denilen ta­
rım aracı. [DS]
c a rc a ra , [Ar. carcara syryr] {ağız} is. Çağlayan. [DS]
carcı, [Moğ. çar-çi > car-cı] is. 1. Halka duyurulacak
şeyi yüksek sesle bağıra bağıra dolaşarak ilan eden
kişi; tellal. 2. {ağız} K u r’an okuyarak para kazanan.
[DS]
c a rc u r1, [car+cur (yans.)] zf. 1. Zararını ve yararını
düşünmeden, aklına estiği gibi. 2. {ağız} is. Elbise
ve çanta gibi eşyalarda geniş açıklıkları kapatmaya
yarayan, karşılıklı erkekli dişili dişlerden ve bunla­
rın üzerinde yürüyen bir kapatıcıdan meydana gel­
miş düzenek; fermuar. [DS] 3. {ağızj- s f Geveze; de­
dikoducu. [DS] 0 c a rc u r etm ek, G elişi gü zel ve
yerli yersiz konuşmak.
c a rc u r2, [Fr. chargeur > şarjör] {ağız} is. Tüfek ve ta­
bancada namluya mermi veren yaylı kutu. [DS]
ca rd ın , [Ar. cirzavn jjiU -] {OsT} {ağız} is. İri fare.
[DS]
rültü. [DS]
kök. [Zülfıkar] carh-a-da-h.
CAR
carhadah, [carh (yans.) > carh-a-dak] {ağız} zf. Bir­
denbire. [DS]
carı, [Yun. tsaro] {ağız} sf. 1. Becerikli. 2. Eli çabuk.
3. Canlı. [DS]
çarık2, -ğı [eT. yaruk > car-ık] {ağız} is. 1. Işık; ay­
dınlık. 2. Yarık. [DS]
c a n k 2, ğı [Far. çâr (peçe)+ Kürt, -ik > çarik (bir tür
kuşak)] {ağız} is. Keklik avında avcının arkasına
saklandığı keklik resimli pano. [DS]
carıklanm ak, [eT. yaruk > carık-la-n-mak] {ağız}
dönşl. f. [-ır] Aydınlanmak. [DS]
canklatm ak, [eT. yaruk > carık-la-t-mak] {ağız} gçl.
f. [-ır] Aydınlatmak; ışıtmak. [DS]
çarıklık, -ğı [eT. yaruk > carık-lık] {ağız} is. Işık;
aydınlık. [DS]
canldaşm ak, [câr-ıl-da-ş-mak j^ ijJ jU -] {eATj işteş
fi [-ur] Barışmak,
carıltı, [car (yans.) > car-ıl-tı] {ağız} is. 1. Çağıltı. 2.
Hırıltı. 3. B ir sesi anlaşılmaz kılan yabancı ses. 4.
H afif ses. [DS]
can s, [Ar. câris j-jU -] {ağızj sf. 1. (Kadın için) arsız;
terbiyesiz. 2. Yaramaz. [DS] 3. {OsTj Rezil. S ca­
n s etmek, 1. {ağız} Usandırmak; rahatsız etmek.
[DS] 2. {OsT} Rezil etmek; rüsvay etmek. || cans ol­
m ak, {ağız} 1. Rahatsız olmak. 2. Utanacak duru­
m a düşmek. [DS]
carıslık, -ğı [carıs-lık] {ağız} is. Terslik; uğursuzluk;
biçimsizlik. [DS]
carıt, [Erme, çarut / çaruk] is. I. Ateş küreği. 2.
{ağız} Toprak küreği. [DS]
cari, [Ar. cereyan (akma) > câr! lSjU-] (ca.ri:) {OsT}
is. 1. Akan; geçen; yürüyen. 2. Yürürlükte bulunan;
hâlen geçerli olan. 0 cari faiz haddi, eko. Para
arz ve talebine göre oluşan fa iz oranı, || cari fiyat,
1. Alışveriş işlemlerinde geçerli olan fiyat. 2. Bir
malın belirli bir zaman ve yerde geçerli olan p iya­
sa değeri.|| cari hasıla, eko. 1. Bir yatırımdan bir
y ıl içinde sağlanan gelirin yatırım değerine oranı.
2. Sermayenin yüzde ile gösterilen yıllık geliri.||
cari hesap, bank. Kişiler veya kişilerle banka ara­
sında sürüp giden alacak ve borç ilişkisi içinde y ü ­
rütülen işlem .|| cari hesap sözleşmesi, bank. Birbi­
ri ile borç ve alacak ilişkisi bulunan iki kişiden
karşılıklı olarak alacak ve vereceklerini döktükten
sonra elde edilen toplam sonuca göre borçlanma
veya alacaklanma sözleşmesi.^ cari ihtiyat, eko.
K ısa zamanda paraya çevrilebilecek a k tif hesap­
lar. || cari kur, eko. Yabancı paraların m illî para
birimine dönüştürüldüğü andaki fiyatı. || cari mali­
yet, eko. Belirli bir zaman dilimi içindeki fiyatlara
göre oluşan maliyet.\\ cari masraf, Belirli bir dö­
nem içinde yapılan masraf. || cari nispet, eko. D ö­
nüşümde bulunan değerlerin toplamının kısa vadeli
öiuieiüKSûM.,.
borçlar toplamına bölümii.\\ cari olmak, Yürürlük­
te olmak.
carih, [Ar. cerh (yaralama) > cârih j-jL=-] (ca:rih, h
kalın söylenir) {OsT} sf. 1. Yaralayan; yara açan. 2.
mecaz. Bir görüşün karşıtını ispat ederek onu çürü­
ten. 3. (Hayvan için) yırtıcı.
cariha, [Ar. cerh (yaralama) > câriha 4^jW]
(ca. riha) {OsT} is. 1. Kol ve ayak gibi vücut üyele­
rinden her biri. 2. Yırtıcılar, (Rapaces).
carihîn, [Ar. cerh (yaralama) > cârihîn (ca:-
rihi:n, h kalın söylenir) {OsT} is. 1. Yaralayanlar. 2.
Bir fikre karşı iddiada bulunup bunu ispat edenler.
carim, [Ar. cürm > cârim / cârime fjU- / ^jU -] (ca:-
rim) {OsT} sf. 1. Suçlu. 2. Kesen. 3. Hurma topla­
yan. 4. Ailesinin geçimini sağlayan.
caris, [Ar. câris ^yjW] (ca:ris) {ağız} sf. 1. (Kadın i-
çin) hırçın. 2. Terbiyesiz. 3. Yaramaz. 4. Cadı. [DS]
cariye1, [Ar. câriyye <v.jU-] (ca:riye) sf. Geçerli olan;
yürürlükte bulunan.
cariye2, [Ar. câriye 4jjU-] (ca:riye) {OsT} is. 1. Para
karşılığı alman kadın; odalık; halayık. 2. Eskiden
savaşlarda esir alınarak para karşılığı satılan, hiçbir
özgürlüğü olmayan ve efendisinin her türlü ihtiya­
cını karşılayan köle kadın, kız; halayık; karavaş,
cariyelik, -ği [cariye-lik] (ca:riyelik) is. 1. Cariye ol­
ma durumu. 2. Cariye olanın niteliği,
cariyeniz, [cariye-niz] (ca:riyeniz) zm. 1. Kadınların
eskiden aşırı saygı amacıyla kendilerinden bahse­
derken “ben” yerine kullandıkları kelime. 2. Karşı­
sındakine aşırı saygı amacıyla kendi kızından ve
karısından bahseden erkeğin "kızım veya e şim ”
yerine kullandığı söz.
ca rk 1, [cark (yans.)] is. Birden ikiye ayrılmayı, ya­
rılmayı anlatan kök. [Zülfıkar] cark-ıl-da-mak.
cark2, [cark (yans.)] is. Birden vurma, çarpma anla­
tan kök. [Zülfıkar] cark-a, cark-ı-da-k.
carkıdak, [cark-a-dak] {ağız} zf. (Yapılan iş veya ha­
reket için) carkıltı sesi ile birlikte ve ansızın; bir­
denbire.
carkıldam ak, [cark-ıl-da-mak] {ağız} gçsz. fi [-r] [-
d(ı)-yor] 1. Ansızın açılıp kapanma ile birlikte ses
çıkarmak. 2. (Kuş, tavuk vb. için) rahatsız edici ve
sürekli ses çıkarmak; cark cark ötmek,
carkıltı, [cark (yans.) > cark-ıl-tı] {ağız} is. 1. Ansı­
zın çıkan vurm a ve çarpma sesi. 2. Kalın, kaba ve
rahatsız edici kuş, tavuk sesi. 3. Sakız çiğnerken
çıkan ve buna benzer ses.
carlak, -ğı [car-la-k] {ağızj sf. 1. (Kişi için) sesi hoşa
gitmeyen. 2. is. Kötü ses. [DS]
carlam a, [Moğ. car (çağrı) > car-la-ma] is. 1. Y ük­
sek sesle bağıra bağıra konuşma. 2. Nara atma. 3.
Tellal aracılığıyla duyurma; ilan etme.
6 M 1 1 E M .7 5 9
carlamak, [Moğ. car (çağrı) > car-la-mak] g ç sz.f. [-
r] [-l(ı)-yor] 1. Car çeker gibi bağırarak konuşmak.
2. Tellallık etmek. 3. gçl. f. Çarcı aracılığıyla halka
duyurmak.
carlaşmak, [car-la-ş-mak] /ağızj işteş, f. [-ır] 1. Top­
lanıp konuşmak; tartışmak; görüşmek. 2. Gürültü
yapmak. [DS]
carlı, [car-lı] {ağızj sf. Yoksul; zavallı. [DS]
çarlık, [Moğ. car (çağrı) > car-lık] is. Tellal bağırt­
mak suretiyle yapılan duyuru,
carlu, [car-lu yr] {OsT} sf. Tanınmış; meşhur; ünlü.
carmaçur, [Erme, cermag (beyaz) + çur (su)] is. ar­
go. Rakı. S carmaçur yapmak, argo. Rakı içmek.
carmak, [Erme, çermag] is. argo. Rakı,
carp, [carp (yans.)] is. 1. Birden kuvvetlice çarpma,
bu biçimde vurma, kesm e anlatan kök. [Zülfıkar]
carp-a-dak, carp-a-dan, carp-ıl-da-t-mak. 2. zf.
Iağızj Birdenbire; hemen. [DS]
carpadak, -ğı [carp (yans.) > carp-a-dak] /ağızj zf.
Birdenbire; hemen. [DS]
carpadan, [carp (yans.) > carp-a-dan] {ağız} zf. Bir­
denbire; ansızın; hemen. [DS]
carpıldatmak, [carp-ıl-da-t-mak] {ağızj gçl. f. [-ır]
Sopa ile ansızın kuvvetlice vurmak. [DS]
carse, [İng. jersey] is. -*■jarse.
carşeb, [Far. câr-şeb y-AjW] (ca:rşeb) (OsTj is.
Ç arşaf
cart, [cart (yans.)] is. 1. A nsızın yırtılm a ve bu bi­
çimde kabaca ses çıkarma, bağırma, ötme sırasında
çıkan sesi anlatan kök. [Zülfıkar] cart-a-dak, cart
cart, cart curt, cart-ıl-la-mak, cart-ıl olmak, cart-
la-k. 2. is. Kâğıt veya bez cinsi şeylerin yırtılırken
çıkardığı ses. 3. argo. Birinin aşırı abartmada bu­
lunduğunu ikaz için söylenir. 4. s f (Renkler için)
gözü rahatsız edecek şekilde uyumsuz; frapan. S
cart cart ötmek, Çevresindekileri küçük görerek
kendim beğenmiş bir halde durmadan konuşmak.\\
cart curt, 1. B ozuk veya gevşem iş eşyadan çıkan
gıcırtı sesi. 2. Asılsız tehdit ve göz korkutma. 3. Boş
yere öğünme; böbürlenme,|| cart curt etmek, 1 .
Emri altındakileri korkutm ak için bağırıp çağır­
mak. 2. Böbürlenm ek için yüksekten atmak; çalımlı
konuşmak. 3. İleri geri konuşm ak.|| cart kaba kâ­
ğıt, Birinin palavrasına inanılmadığını ifade etmek
için söylenen söz.
carta, [Ar. darta / zarta] (ca ’rta) is. argo. Seslice yel­
lenme; osurma. S carta çekmek, argo. Yellen­
mek,|| cartayı çekmek, argo. Ölmek.
cartadak, [cart (yans.) > cart-adak] (cartadak) zf. 1.
“Cart!” diye ses çıkararak. 2. Gürültülü bir biçimde
ve aniden. 3. {ağızj Birdenbire; hemen. [DS]
cartazan, [cart-az-an] {ağızj sf. 1. Kendini beğenmiş.
2. Geveze. [DS]
cartı, [cart-ı] {ağızj sf. Yarım; parça. S cartı kal­
mak, {ağız} Yarım kalmak. [DS]
CAS
cartıl, [cart-ı-1] {ağız} sf. 1. Kötürüm. 2. Yaşlılıktan
bunamış olan. 3. Acuze; delimsi; cadı. [DS] S car-
tıl olmak, {ağız} 1. Güçten düşmek; yorulmak. 2.
Hamlaşmak. [DS]
cartıllamak, [cart (yans.) > cart-ıl-la-mak [Zülfıkar]]
/ağız} gçsz. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1. Yorulmak; güçten
düşmek. 2. Hamlaşmak; cartıl olmak. [DS]
cartlak, -ğı [cart (yans.) > cart-la-k] sf. 1. Yırtılmış;
çatlamış durumda olan. 2. {ağız} Kendini beğenmiş;
şımarık. [DS] 3. Yaşlılıktan bunamış; delimsi; acu­
ze; cadı. 4. {ağız} is. Olgunlaşmak üzere olan incir.
[DS],
caru1, [Far. cârü jjU-] (ca:ru:) {OsT} is. Süpürge,
caru, [câr-û jjU-] {OsT} is. Y üksek ses; bağırtı, ö
caru çalmak, {OsTj Bağırmak; haykırmak; nara
atm ak.|| caru urmak, {OsT} -*■ caru çalmak,
carub, [Far. cârüb (ca;ru;b) {OsT} is. Süpür­
ge. fi1 cârüb-keş, {OsTj -* carubkeş.|| cârflb-
nümâ, {OsT} Süpürgeyi andıran.\\ cârûb-zen,
{OsTj -*• carubzen.
carubkeş, [Far. cârub-keş ljjjU -] (ca.rupkeş)
{OsTj is. 1. Süpürücü. 2. Eskiden önemli ve şerefli
bir görev sayılan M ekke’de K âbe’nin, M edine’de
ise camilerin süpürülme işi.
carubzen, [Far. cârub-zen o j v ’JjW-] (ca;rubzen)
{OsT} is. Süpürücü; çöpçü,
carullah, [Ar. câr’ullâh aJJIjU-] (ca:rulla:h) sf.
M ekke’ye çekilip orada oturan,
carut, -du [Erme, caruğ > carut] {ağız} is. Ateş küre­
ği. [DS]
cas1, [cas] is. Parıltılı görüntü ve yansım a anlatan
kök. S cas cas, Yanıyormuş gibi parlayarak; ışık­
lar yansıtarak.
cas2, [Ar. caşş ,_^r] {OsT} is. 1. Kireç. 2. Alçı taşı.
cascavlak, [ca(s)+ca/vlak] (c a ’scavlak) pekşt. sf. 1.
Saçsız. 2. Elbisesiz; çıplak. 3. zf. Saçsız olarak. 4.
Çıplak olarak. S cascavlak kalmak, 1. Üzerinde
hiçbir giyecek kalmamak; çırılçıplak kalmak. 2 .
Bütün m addî varlığını yitirm iş bir durumda kal­
mak; çaresiz düşmek.
caselik, -ği [Ar. câşelîk jJi'U -] (ca:seli:k, k kalın söy­
lenir) is. 1. Katolik. 2. Büyük papaz; başpapaz,
-cası, [-ca-s-ı / -ce-s-i] {eAT} yap e. ...-m hepsi,
casıl, [cas / caz (yans.) > cas-ıl] is. Y anm a sırasında
çıkan sesi anlatan gövde. [Zülfıkar] S casıl casıl
yanmak, {ağız} Cızırdayarak yanmak. [DS]
casim, [Ar. câsim ^J'U-] (ca;sim) {OsT} sf. (Kişi için)
yüzükoyun yatm ış olan,
casir, [Ar. cesaret > câsir _^W] (ca;sir) {OsT} sf. Ce­
saret edici; cesaret gösteren.
CAS
cassas, [Ar. caşşaş ^ U ^ r ] (cassa:s) {OsTj is. 1. K i­
reççi. 2. Sıvacı,
cast, [Far. c a s tc ~ V | {OsTj is. Üzüm sıkma teknesi,
casum , [Ar. câsüm pi'W-] (ca:su:m) {OsTj is. Kor­
kunç rüya; kâbus; karabasan,
casus, [Ar. cess (gizli) > câsüs ^ -y U -] (ca:sıt:s)
{OsTj is. 1. Gözetlemek, bilgi toplamak için düş­
man içine sızan veya yabancı bir devlet içinde gizli
bilgileri öğrenm ek amacıyla çalışan kimse; çaşıt. 2.
Birini ve bir topluluğu izleyerek bilgiler toplamaya
çalışan kim se; ajan. 3. sf. Gizli bilgileri toplamakta
ve ilgili yere aktarmakta kullanılan,
casus belli, [Lat. casus belli] is. 1. Savaş sebebi. 2.
B ir ülke ile savaşa sebep olabilecek her olay. 3.
Savaşı haklı gösteren bahane.
casusî, [Ar. câsüsı ^ ^ U ] (ca:su:si:) sf. 1. Casus­
lukla ilgi. 2. is. Casusluk,
casuslamak, [casus-la-mak] (ca:suslamak) g çsz.f. [-
r] [-l(u)-yor] Casusluk etmek; gizli şeyleri araştır­
mak.
casusluk, -ğu [casus-luk] (ca:susluk) is. 1. Yabancı
bir ülkede, bağlı olduğu ülke yararına bilgi toplama
ve aktarmak eylemi. 2. Casusun yaptığı iş ve gö­
rev; ajanlık.
caşır, [Ar. çavşır] (ca:şır) {ağızj is. -*■ çavşır. [DS]
caşnamak, [caş-na-mak] g ç sz.f. [-r] [-n(ı)-yor] Şim­
şek çakmak.
caşur, [Ar. çavşır => câşur ^lU-] {eATj -*■ çavşır, fi1
caşur dibi, {eATj Yaban pancarı kökü.
cat, [Güre, çadi / Erme, cat] {ağızj is. 1. M ısır unu. 2.
M ısır unundan yapılan ekmek. [DS]
çatmak, [cat-mak] g çsz.f. [-ar] Yatmak.
cav1, [cağ / cav /cığ / ciğ / coğ / cok / cuk (yans.)] is.
Su sesini, suyun çağlayıp akmasını, sıvıların kay­
namasını anlatan kök. [Zülfıkar] cav-la-mak.
cav2, [cav (yans.)] is. Cıvıltı, ötüş, bu biçimde ko­
nuşma, çığlık atma, bağırma anlatan kök. [Zülfıkar]
cav-ır cavır, cav-ır-da-mak, cav-ır-tı, cav-ış-tı.
cav3, [cav (yans.)] is. Gereksiz, anlamsız boş lafların
söylenişini anlatan kök. [Zülfıkar] cav-gır-t-mak,
cav-ık-mak. B cav saymak, {ağızj Önem verme­
mek. [DS]
cav4, [cav (yans.)] is. Hızla uçma, uçuşma, kaçma ve
fırlama hareketlerini anlatan kök. [Zülfıkar] cav-gır-
t-mak, cav-ık-mak.
cav5, [Far. çah] is. 1. Büyük bez veya deri torba; tu­
luk. 2. Banyo yapılan yer, küvet veya tekne. 3. El
yüz yıkanan lavabo veya leğen.
cav7, [çınğ (yarn.) / çij (demir çivi) / çüjmek (ger­
mek, uzatmak) > cağ / cav] is. 1. Parmaklık, korku­
luk. 2. Çorap örmekte kullanılan şiş. 3. Dokuma
tezgâhlarında bobinleri takmakta kullanılan ağaç ya
■ E M İ M E S Ö M . ? 6o
da demir çiviler. 4. {ağızj Balık ağı örmekte kulla­
nılan mekik. [DS]
cav6, [cav] {ağızj is. 1. Savaş. 2. Düşman. [DS]
cav8, [cav] {ağızj is. Yağ. [DS]
cav9, [cav / çav jU- / jU-] {eATj is. Ün; şan; şöhret.
S cav dutmak, {eATj Ün alm ak; şöhret kazanmak.
cavalacoz, [Yun. zavalis (zavallı) ?] sf. argo. 1. De­
ğersiz; önemsiz. 2. Derme çatma. 3. Gereksiz söz.
cavan, [Erme, çevon / çopan] {ağızj is. Kalın urgan;
halat. [DS]
cavcav, [cav+cav] is. ikile. 1. İyi hazırlanmamış, tel­
vesi ve suyu ayrı duran kahve. 2. {ağızj argo. Uy­
durma, boş ve gereksiz konuşma. [DS] 3. {ağızj
Hindi. [DS] 4. {ağızj Havlama. [DS]
cavcavlı, [cav+cav-lı] {ağızj sf. En hareketli an. [DS]
cavcı, [cav-cı] {ağızj sf. Bencil. [DS]
cavdımak, [çav-mak > cav-(ı)d-mak] {ağızj gçl. fi [-
r] (Atılan taş, ok, mermi vb. için) hedefe varm aya­
rak yana doğru kaymak. [DS]
cavers, [Ar. câvers j-jjU -] (ca:vers) {OsTj is. Buğ­
day arasında biten bir tür sarı darı,
caversi, [Ar. câversî ^ j j U - ] (ca:versi:) {OsTj sf.
(Kabarcık için) bir darı tanesi büyüklüğünde olan.
fi1 câversiyyü’ş-şekl, {OsTj Darı biçiminde.
cavgın, [cav (yans.) > cav-mak > cav-gm] {ağızj
Rüzgârlı havada karla karışık yağan yağmur. [DS]
cavgırtmak, [cav (yans.) > cav-gı-r-mak] {ağızj gçl.
fi [-ır] Kaçırmak. [DS]
cavık, -ğı [cav (yans.) > cav-ı-k] {ağızj sf. Sulu; suyu
çok; cıvık. S cavık cıvık, {ağızj (Yemek için) acele
ile yapılan ve uydurma. [DS]
cavıkm ak, [cav (yans.) > cav-ık-mak] {ağızj gçsz. fi
[-ır] O raya buraya koşturmak. [DS]
cavıldak, -ğı [cav (yans.) > cav-ıl-dak] {ağızj sf.
Sevimli ve konuşkan. [DS]
cavır1, [cav (yans.) > cav-ır] is. Sevimli ve konuşkan
olmayı anlatan yansımalı gövde. S cavır cavır,
{ağızj Konuşkan ve sevimli. [DS]
cavır2, [Ar. kâfir / Far. gabr (ateşperest) > gâvur]
{ağızj is. Gâvur. [DS] S cavır combalak, {ağızj
Tepe takla. [DS]|| cavır gibi, {ağızj Bilgiç; kurnaz;
akıllı. [DS]j| cavır hıyarı, {ağızj E şek hıyarı. [DS]||
cavır otu, {ağızj Anason. [DS]
cavırdam ak, [cav (yans.) > cav-ır-da-mak] {ağızj
g çsz.f. [-r] Tatlı sesle konuşmak. [DS]
cavırdaşmak, [cav (yans.) > cav-ır-da-ş-mak] /ağız)
işteş, fi. [-ır] Cıvıldaşmak. [DS]
cavırtı, [cav (yans.) > cav-ır-tı] {ağızj is. Kuş sesi;
cıvıltı. [DS]
cavıştı, [cav (yans.) > cav-ış-tı] {ağız} is. Haykırma
sesi; gürültü. [DS]
cavi, [Cava > cavı ^sjU-] (ca. vi:) {OsTj sf. 1. Cava ile
ÖlüBtI R SEMİ. 761
ilgili. 2. is. Cava adasında yetişen sert bir kamıştan
yapılmış, hattatlıkta çok ince çizgiler çizmek için
kullanılan kalem. 3. Bu kalemle yazılmış bir hat
çeşidi.
cavid, [Far. câvid / câvid J j jU / (ca:vid) {OsTj
sf. -*■ cavit.
cavidan, [Far. câvid-ân / câvıd-ân jb jU - / Ol-bjU-]
(ca.vida.n) {OsT} sf. Sonsuz; ebedî. S1 câvidân-
serây, {OsT} Cennet.
cavidane, [Far. câvid-âne / câvîd-âne -tibjU- /
üİJbjU-] (ca:vida:ne) {OsT} sf. Sonsuz; ebedî,
cavidani, [Far. câvid-ânî / câvîd-ânî / ^İJujU -
^ b jU -] (ca:vida:ni:) {OsT} sf. Sonsuz; ebedî.
cavit, -di [Far. câvid ->jL=r] (ca:vid) {OsT} sf. Sonsuz;
sürekli kalıcı; ebedî,
cavk, [Ar. cavk 3 y ] {ağız} is. Topluluk. [DS] S
cavk cavk, {eAT} 1. Küme küme; takım takım. 2.
Çok çok.
cavka, [Slav, çavka] {ağız} is. Siyah karga. [DS]
cavkırm ak, [cav (yans.) > cav-kır-mak] {ağız} gçsz.
f. [-ır] (Köpek için) olduğu yerde kesik kesik hav­
lamak. [DS]
cavkırtm ak, [cav-k-ır-t-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] 1.
Çalmak; aşırmak. 2. Etrafı dolaşmak; kolaçan et­
mek. 3. İşten kaçıp gezmek, dolaşmak. [DS]
cavkm ak, [cavk-mak] {ağız} gçsz. f. [-ar] Bir şey
elde etmek için çabalamak. [DS]
cavlak, -ğı [cav (yans.) > cav-la-m ak > cav-la-k] sf.
1. Çıplak ve saçsız kafalı; dazlak. 2. Soyunmuş;
çıplak. 3. (Kuş ve kümes hayvanları için) tüysüz;
tüyü dökülmüş. 4. is. Saçını, sakalını, hatta kaşları­
nı tıraş ettirerek çıplak denecek bir kıyafetle diyar cavri,
diyar dolaşan Kalenderi dervişi. 5. zf. Çıplak ola­
rak. S cavlağı çekm ek, argo. Ölmek. || cavlağı so­
yulm ak, Saçı dökülerek tepesi açılmak.
cavlaklaşm a, [cavlak-la-ş-ma] is. 1. Cavlak duruma
gelme eylemi. 2. argo. Sebepsiz kavga çıkarma; cavşir, [Far. gavsir / Ar. cavşîr] {ağız} is. bot. M ay­
maraza çıkarma,
cavlaklaşm ak, [cavlak-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] 1.
Cavlak duruma gelmek. 2. argo. H içbir sebep yok­
ken kavga çıkarmak; hır çıkarmak,
cavlaklık, -ğı [cavlak-lık] is. Cavlak olm a durumu; cavzıtm ak, [cav-(ı)-z-ıt-mak] {ağız} gçsz. f i [-ır] 1.
çıplaklık; saçsızlık ve tüysüzlük.
cavlam a, [cav-la-ma] is. 1. (İnsan için) saç dökülme
durumu. 2. (Kuş ve kümes hayvanları için) tüy dö­
külme durumu. 3. Çıplak kalma. 4. argo. Ölme.
cavlam ak1, [eT. çak (yans.) / cağ > cağ-la-mak] gçsz.
f M [~l(l)~yor] Parıldamak; parlamak.
cavlam ak2, [cav (yans.) > cav-la-mak] {ağız} gçsz. f .
M [-l(ı)-yor] 1. (İnsan için) saçları dökülerek başı cay2, [cay (yans.)] is. A cıyla yanmayı ya da yanmayı
çıplak kalmak. 2. (Kuş ve kümes hayvanları için)
CAY
tüyleri dökülmek. 3. Çıplak kalmak; soyunmak. 4.
argo. Ölmek. 5. Kumarda kaybetmek. [DS]
cav lam ak 3, [cav (yans.) > cav-la-mak] {ağız} gçsz. f .
[-r] [-l(ı)-yor] (Su için) ses çıkarmak; çağlamak.
[DS]
cavlanm ak, [cav-la-n-mak J ^ ^ r ] {eAT} dönşl. f. [-
ur] Ün salmak; meşhur olmak; ünlenmek,
çavlı, [çav-lı J j W ] {OsT} is. 1. Ava alıştırılmamış
doğan; çavlı. 2. s f Ünlü; meşhur,
cavlu, [çav-lu jJjW ] {OsT} sf. Ünlü; meşhur.
c a v m a k 1, [cav (yans.) > cav-mak yy*-] g ç sz.f. [-ar]
1. (Atılan ok için) hedefe veya sert bir engele çarp­
tıktan sonra saparak yön değiştirmek. 2. H edef de­
ğiştirmek; yol değiştirmek. 3. Amaçtan şaşmak. 4.
Önce yaklaşıp sonra birdenbire uzaklaşıp kaçmak.
cav m ak 2, [câv-mak {OsT} gçsz. fi [-ar] Sıcak­
lığı yayılmak,
c av rak , -ğı [cav (yans.) > cav-ra-k] {ağızj is. Köpek.
[DS]
c a v rak lam a, [cav-ra-k-la-ma] {ağız} is. Sözünden
dönme; pişman olma. [DS]
c a v ralam ak , [cavra-la-mak] {ağızj gçsz. fi. [-r] [-l(ı)-
yor] 1. Sevincini konuşm aları ile belli etmek; şa­
kımak. 2. Korku ve heyecan yüzünden çnpınm ak.
[DS]
c a v ra m a k ’, [cav (yans.) > cav-ra-mak] {ağız} gçsz. fi
[-r] [-r(ı)-yor] (Bitkiler için) yanmak; sararmak. [DS]
c a v ra m ak 2, [cav (yans.) > cav-ra-mak] {ağız} gçsz. fi.
[-r] [-r(ı)-yor] 1. Uğraşmak; didinmek; çabalamak.
2. Yardım istemek. [DS]
c a v ra tm ak , [cavra-t-mak] {ağız} gçl. fi. [-ır] 1. Ü z­
mek; yalvartmak. 2. Gayrete getirmek. [DS]
[Ar. cüri] (OsT} is. Bir tür esans,
cavsıtm ak, [cav-sı-t-mak] {ağız} gçsz. f i [-ır] 1.
K onuşurken saçmalamak; söz düzenini yitirmek. 2.
Gideceği yeri şaşırmak; oraya buraya gidip gelmek.
[DS]
danozgillerden ishâl kesici, sinirleri yatıştırıcı ve
hayvanlarda cinsel istek uyandırmak için kullanılan
otsu bir bitki, (Opoponax chironium). [DS]
cav u ld u r, [cav-ul-dur] {ağız} sf. Namuslu. [DS]
İşi sürüncemede bırakmak; yarıda bırakmak; usa­
narak işten kaçmaya çalışmak. 2. Aşırı gitmek; u-
zatmalc. 3. Küsüp gitmek. [DS]
c a y 1, [cay (yans.)] is. 1. Süratle uçma, fırlama, kaçma
hareketlerini anlatan kök. [Zülfikar] cay-ır-adak. 2.
Sürtünme anlatan kök. [Zülfıkar] cay-ır-da-mak;
cay-ır-da-t-mak.
anlatan kök. [Zülfikar] cay-ır cay-ır, cay-ır-da-mak.
CAY
cay3, [cay (yans.)] is. Cıvıltı, ötüş, bu biçimde ko­
nuşma, çığlık atma, bağırma anlatan kök. [Zülfikar]
cay-la-mak, cay-ır-tı, cay-ra-k.
cay4, [cay (yans.)] is. Kuvvetli ve hızlı bir şekilde
yanmayı anlatan kök. [Zülfıkar] cay-ır cayır, cay-ır-
da-mak, cay-ır-tı.
cay5, [cay / cıy / ciy (yans.)] is. Yırtılma, tırnakla
yırtma, koparma olaylarım anlatan kök. [Zülfıkar]
cay-ır-da-t-mak.
cay6, [Far. cay ^U-] (ca:y) {OsTj is. 1. Yer; mekân. 2.
Mevki; rütbe; mertebe. 3. Uygun bir zaman; fırsat.
4. mecaz. Uygun, fi1 cây-bâş, (OsTj Oturulan yer;
oda; yurt; mekân.\\ cây-gâh, {OsT} -*■ caygâh.| cây-
geh, {OsT} 1. Yer. 2. Mevki; rütbe.| cây-gîr, {OsT}
-*■ caygir.|| cây-güzîn, {OsT} Yerleşmek üzere yer
seçen. || cây-i behiştî, {OsT} Cennet gibi yer. \\ cây-i
buse, {OsT} Öpülecek yer.|| cây-i ilticâ, {OsT} Sı­
ğınm a yeri; sığınak.|| cây-i işret, {OsT} İçkili eğ­
lence yeri.|| cây-i iştibâh, {OsT} Şüphe noktası.||
cây-i karâr, {OsT} Dinlenme, durma yeri.|| cây-i
meşakkat, {OsT} 1. Sıkıntı yeri. 2. mecaz. Dünya.|
cây-i mülahaza, {OsT} D üşünülecek yer; düşünü­
lecek konu. || cây-i mütâlaa, İncelemeye, okumaya
değer.|| cây-i penâh, {OsT} Sığınma yeri; sığınak.||
cây-i rahat, {OsT} Rahat ye r.|| cây-i suâl, {OsT}
Sorulacak şey.|| cây-i şek, {OsT) Şüphe noktası.||
cây-i taaccüb, {OsT} Şaşılacak şey.|| cây-i tered-
düd, {OsT} Şüphe noktası.|| cây-i ümîd, {OsT} 1.
Ümit veren şey. 2 . İstenilen nokta.|| cay-mend,
{OsT} Yerinden kalkmayan; üşenen; tembel. || cây-
nişîn, {OsT} Birinin yerine geçen; onun yerini tu­
tan.
caydırıcı, [cay-mak > cay-dır-ıcı] sf. 1. Bir topluluğu
veya kişiyi yapmak istediği işten vazgeçiren. 2.
Düşmanı saldırı fikrinden vazgeçiren. 5> caydırıcı
güç, Bir ülkenin, saldırgan başka bir ülkenin saldı­
rısı sonucunda saldırganın zararlı çıkacağı kanaa­
tini uyandıran askerî imkânları; düşmana korku
veren ve onu sindiren güçler.
caydırıcılık, -ğı [cay-dır-ıcı-lık] is. 1. Caydırıcı olma
durumu. 2. Caydırıcı olan şeyin niteliği,
caydırılma, [cay-dır-ıl-ma] is. Caymasına 'sebep
olunma; niyetinden vazgeçirilme.
caydırılm ak, [cay-dır-ıl-mak] edil. f. [-ır] 1. Cayma­
sı sağlanmak. 2. Niyetinden vazgeçirilmek. 3. Ka­
rarından döndürülmek,
caydırma, [cay-dır-ma] is. 1. Sözünden ve kararın­
dan döndürme; vazgeçirme. 2. as. Düşmandan ge­
lecek bir nükleer saldırı karşısında daha etkili bir
silahla karşılık verileceği tehdidine dayanan askerî
strateji.
caydırm ak, [cay-mak > cay-dır-mak] gçl. f. [-ır] 1.
Caymasını sağlamak; sözünden ve kararından vaz­
geçirmek. 2. Kötü niyet ve emellerinden vazgeçir­
mek.
Ö I İ İ M TÜRKÇE S Ö M .
caygâh, [Far. cay-gah ol^j.U-] (ca.ygâh) {OsT} is. İyi
bir memuriyet makamı,
caygın, [cay-mak > cay-gm] sf. 1. Sık sık karar
değiştiren. 2. Sözüne ve kendisine güvenilmeyen;
dönek; kaypak.. 3. İşin ardını bırakan,
caygınlık, -ğı [cay-gın-lık] {ağız} is. 1. Caygın olma
durumu. 2. Kararsızlık. 3. Beğenmezlik; usanmış-
lık. [DS]
caygir, [Far. cây-gîr jŞ*>W] (ca;ygi;r) {OsT} sf. Yer­
leşmiş, sabit; yer tutan. S câygîr olmak, {OsT} Yer
tutmak; yerleşmek.
cayık, -ğı [Kaz. Kır. Kıpç. cayık] is. 1. Yayık. 2.
Eski Türk kozmogonisine göre Tufan tanrısı.
cayır1, [cay (yans.) > cay-ır] is. Yanma, yırtılm a ve
kırılma sırasında çıkan sesi ve hızlı oluş anlatan
yansımalı gövde. S cayır cayır, 1. Şiddetli bir
yanm a ve yırtılm a durumu. 2. Hızlı bir şekilde; ça­
buklukla,|| cayır cayır yanm ak, Şiddetli ve etkili
biçimde yanmak.
cayır2, [çayır] {eA Tj is. Çayır. S cayır ü cümen,
{eAT} Çayır ve çimen.
cayıradak, -ğı [cay (yans.) > cay-ır-adak] {ağız} zf.
(Kırılma, yırtılma, yanma, kaçma eylemleri için)
birdenbire; çarçabuk; şiddetli bir biçimde. [DS]
cayıradan, [cay (yans.) > cay-ır-a-dan] {ağız} zf. -*■
cayıradak. [DS]
cayırdak, [cay (yans.) > cay-ır-adak] {ağız} zf. -*
cayıradak. [DS]
cayırdam a, [cay (yans.) > cayır-da-ma] is. Cayırtılı
sesler çıkararak yanm a ve yırtılma,
cayırdam ak, [cay (yans.) > cayır-da-mak] g ç sz.f. [-
r] [-d(ı)-yor] 1. (Yanmak ve yırtılmak için) cayırtı-
lı sesler çıkarmak. 2. Hızlı bir şekilde yanm ak veya
yırtılmak. 3. {ağız} Y anar gibi acımak. [DS] 4. {ağız}
Parlamak; azarlamak; çıkışmak. [DS]
cayırdanak, [cay (yans.) > cay-ır-da-n-ak] {ağız} zf.
-*■ cayıradak. [DS]
cayırdatma, [cay (yans.) > cayır-da-t-ma] is. 1. Ca-
yırtılı sesler çıkartarak yırtm a veya yakma. 2. Baş­
kasının beceremediği güç bir işi yapıp bitirme,
cayırdatmak, [cay (yans.) > cayır-da-t-mak] gçl. f. [-
ır] 1. Cayırtılı sesler çıkartarak yırtm ak veya yak­
mak. 2. Başkasının beceremediği güç bir işi yapıp
bitirmek.
cayırdayış, [cay (yans.) > cayır-da-y-ış] is. Yanan
veya yırtılan bir şeyin ses çıkarma eylemi ve biçi­
mi.
cayırrada, [cay (yans.) > cay-ır(r)-a-da] {ağız} zf. -*
cayıradak. [DS]
cayırradah, [cay (yans.) > cay-ır(r)-a-dah] {ağız} zf.
-* cayıradak. [DS]
cayırtdak, [cay (yans.) > cay-ır-t-dak] {ağız} zf. -*■
cayıradak. [DS]
ım K S iM .;
cay ırtdana, [cay (yans.) > cay-ır-t-dan-a] {ağız} zf. -*■
cayıradak. [DS]
cay ırtd an ak , [cay (yans.) > cay-ır-t-dan-ak] {ağız} zf.
-*■ cayıradak. [DS]
cayırtı, [cay (yans.) > cayır-tı] is. 1. Şiddetle yanan
bir şeyin veya yırtılan kâğıt, bez gibi nesnelerin
çıkardığı ses. 2. Gürültü patırtı; şamata. 3. /ağızj
Telaşla bağırıp çağırma; velveleye verme. [DS]®
cayırtı verm ek, Bağırıp çağırarak korkutmak; göz
dağı vermek,|| cayırtıyı b asm ak , 1. Birdenbire ba­
ğırıp çağırmaya başlamak. 2. Gürültü patırtı çı­
karmak. 3. Yaygara koparmak.\\ cayırtıyı k o p a r­
m ak, 1. Birdenbire bağırıp çağırmaya başlamak.
2. Gürültü patırtı çıkarmak. 3. Yaygara koparmak.
cayış, [cay-mak > cay-ış] is. Caymak eylemi ve bi­
çimi.
cayi, -i’ı [Ar. ciyâ' / cay!' £ .U ] (ca:yi:) {OsTj sf.
Acıkmış; aç.
cayigâh, [Far. cây-gâh °^.W-] (ca:yigâ:h) {OsTj is.
Oturulan yer; konut; ikametgâh,
cayir, [Ar. cevr > câyir y.U-] (ca;yir) sf. Eziyet eden;
çevreden.
cayiz, [Ar. cevaz (izin) > câiz ^ W ] {OsTj is. -*■ caiz,
cayize, [Ar. cevaz (izin) > caize {OsT} is. -*■
caize.
caylam ak, [cay-la-mak {eATj gçsz. f. [-r]
Yüksek sesle bağırmak; sesini yükseltmek,
cayma, [cay-ma] is. Verdiği sözden, alman karardan
ve niyetinden dönme, vazgeçm e işi ve eylemi;
rücu. S caym a h ak k ı, huk. K anunlar çerçevesinde
kullanılabilen verilen karardan dönme hakkı.\\ cay­
m a tazm inatı, huk. Yapılan sözleşmeden veya va­
rılan karardan sonra taraflardan biri vazgeçtiği
takdirde karşı tarafın uğradığı zararı karşılam ak
üzere ödediği para.
caym ak, [çav-mak / cıv-mak (sapmak, yön değiştir­
mek) > cay-mak] gçsz. f . [-ar] V ermiş olduğu söz­
den, birlikte alman karardan ve niyetinden dönmek;
vazgeçmek; rücu etmek.
Caynacılık, [Hint, cina (muzaffer)] is. din. Ruhu, ruh
göçünden kurtararak N irvana’ya ulaştırmak amacı­
nı güden bir Hint dini,
caynak, -ğı [eT. tım -ak / cır-mak (bir parça yırtmak)
? > cırnak / caynak] {ağız} is. 1. Tırnak; pençe. 2.
Bir tür güvercin. [DS]
caynal1, [cay-mak > cay-nal] {ağız} sf. Beceriksiz.
[DS]
caynal2, [Far. çenğâl (pençe)] {ağız} sf. Karışık; bir­
birine girmiş. [DS] S1 cay n al cuynal, {ağız} K ar­
makarışık; eğri büğrü. [DS]
caynaz, [cay (yans.) > cay-na-z] {ağız} sf. Sıska; za­
yıf; cılız. [DS]
CAZ
caynişin, [Far. caynişm] (ca;ynişi;n) {OsT} sf. 1. B ir­
birinin yerine geçen. 2. M evki tutan,
c a y ra d a k , [cay (yans.) > cay-(ı)r-a-dak] {ağız} zf. -*■
cayıradak. [DS]
cay rak , -ğı [cay (yans.) > cay-(ı)ı-a-k] {ağız} sf. 1.
Geveze. 2. Dedikoducu. [DS]
cay rıd ak , [cay (yans.) > cay-(ı)r-ı(t)-ak] {ağız} zf. -*■
cayıradak. [DS]
cayroskop, [İng. gyroscope] is. 1. Ağır bir cismin
bağlı olduğu tabana göre bir veya iki serbestlik de­
recesine sahip bir eksen çevresinde hızla dönmesi
sayesinde değişmez bir frekans doğrultusu sağla­
yan alet; jiroskop. 2. Uçağın uçuş vaziyetini göste­
ren alet.
c a z 1, [caz / cız / coz (yans.)] is. 1. Ateşte yakma, k ı­
zartma sırasında çıkan sesi anlatan kök. [Zülfıkar]
caz-ır cıızur, caz-la-mak caz-ır-tı, caz-z-adak. 2 .
Yanan bir şeyi ateşte söndürme sırasında çıkan sesi
anlatan kök. [Zülfıkar] caz etmek, caz-z-adak. 3. ar­
go. Boş konuşma, gevezelik, fi1 caz dem ek, {ağız}
Birden yanmak. [DS]|| caz etm ek, 1. Cazırtılı bir
ses çıkararak birden yanmak. 2. (Yürek, iç vb. için)
birden sızlamak; burkulmak; aşırı üzüntü ile sar­
sılmak.
caz2, [caz (yans.)] {ağız} sf. 1. Yakan; yakıcı. [DS] 2.
is. {ağız} Yufka pişirmeye yarayan sac. [DS]
caz3, [İng. jazz] is. müz. 1. Bütün dünyaca benim se­
nen Kuzey Amerika zenci müziği. 2. Bu tür m üzik
çalan orkestra, fi1 caz y ap m ak , argo. Gevezelik et­
mek; boşa konuşmak.
cazb an t, -dı [İng. jazz-band] is. müz. Caz orkestrası,
cazbantçı, [cazbant-çı] is. Caz orkestrasında müzik
aleti çalan kişi,
cazcı, [caz-cı] is. müz. 1. Caz müziği ile uğraşan kişi.
2. argo. Gevezelikle vakit geçiren, boş konuşan
kimse.
cazgır, [Far. şâd (kuşak) + -gir (tutan)] is. 1. Bağıran.
2. Yağlı güreşte pehlivanları halka tanıtan, dua
eden, güreşin kurallara uygun yapılıp yapılm adığı­
nı denetleyen, çok konuşan görevli. 3. sf. Çok ko­
nuşan; geveze. 4. argo. Her şeye burnunu sokan;
hemen her ortamda bitiveren. 5. {ağız} Sözünden
dönen; sözünde durmayan; dönek. [DS] 6. D ediko­
ducu; fitneci.
cazgırlık, -ğı [caz-gır-lık] is. 1. Cazgır olm a durumu
ve cazgırın niteliği. 2. Cazgırın yaptığı iş ve m es­
lek.
cazh u t, [? c â z h u to ^ -jU ] {OsT} is. Kasnı,
cazı, [Far. câdü => cazı lsjU-] (ca;zı;) {OsT} is. Cadı,
cazılan m ak , [câzı-la-n-m akl3*Jjl=r] {eAT} dönşl. f. [-
ur] Cadı hâline gelmek,
cazır, [caz (yans.) > caz-ır] is. Kızgın bir tava veya
başka bir katı cisim üzerine dökülen yağ, su vb.
şeylerin yanarken çıkardığı sesi anlatan gövde fi1
CAZ
cazır cazır, (Yanma, kaynama için) güçlü bir şe­
kilde cazırtı sesleri çıkararak. || cazır cuzur, (Yan­
m ak için) cazırtılı sesler çıkarak.
cazırdama, [caz (yans.) > cazır-da-ma] is. Cazırtılı
bir ses çıkararak yanmak eylemi,
cazırdamak, [caz (yans.) > cazır-da-mak] gçsz. fi [-
r] [-d(ı)-yor] Cazırtılı sesler çıkararak şiddetli bir
şekilde yanmak,
cazırdatma, [cazır-da-t-ma] is. Cazırtılı sesler çıkar­
tarak yakmak eylemi,
cazırdatmak, [cazır-da-t-mak] gçl. fi. [-ır] Cazırtılı
ses çıkartarak yakmak,
cazırtı, [caz (yans.) > cazır-tı] is. 1. Cazırdama sesi.
2. Kızgın bir tava veya başka bir katı cisim üzerine
dökülen yağ, su vb. şeylerin yanarken çıkardığı ses.
cazib, [Ar. cezb > cazib (ca:zib) {OsT} sf. -*•
cazip.
cazibe, [Ar. cezb (çekme) > cazibe ajİU] (ca:zibe)
{OsT} is. 1. Çekim. 2. Başkaları için istek ve ilgi
uyandıran kişinin veya bir nesnenin belirgin ve be­
ğenilen niteliği; alımlılık; çekicilik; albeni, ö câ-
zibe-i arz, {OsT} fız. Yer çekimi. || cazibe merkezi,
Şehir suyu şebekesinde birleşik kaplar sistemine
uygun olarak suyun pom pa kullanılmadan yukarıda
bulunan bir yere akıtılmasını sağlayan nokta.
cazibedar, [Ar. cazibe + Far. -dâr j b (ca:zibe-
da:r) sf. Çekiciliği olan; çekici; cezbedebilen.
cazibeli, [cazibe-li] (ca:zibeli) sf. 1. Çekiciliği olan;
alımlı; albenili; güzel. 2. (Şehir suyu için) birleşik
kaplar sistemine göre çalışan; pompasız.
cazibesiz, [cazibe-siz] (ca.zibesiz) sf. Çekiciliği ol­
mayan; albenisiz; çirkin.
cazim , [Ar. cezm (karar verme) > câzim (ca:-
zim ) {OsT} sf. 1. Kesin olarak kararını verm iş olan;
kararlı. 2. Kestirip atan.
cazip, -bi [Ar. cezb (çekme) > câzib (ca:zip)
{OsT} sf. 1. İstek ve ilgi uyandıran. 2. Çekici. 3.
Uygun; elverişli,
cazipleşme, [cazip-le-ş-me] (ca:zipleşme) is. 1 . İlgi
ve istek uyandıracak biçime gelme durumu. 2. Çe­
kici olma hali. 3. Uygun duruma gelme,
cazipleşmek, [cazip-le-ş-mek] (ca.zipleşmek) dönşl.
fi [-ir] . 1. İlgi ve istek uyandıracak hâle gelmek. 2.
Çekici hâl almak. 3. Uygun ve elverişli duruma
gelmek.
cazipleştirme, [cazip-le-ş-tir-me] (calipleştirm e) is.
1. İlgi ve istek uyandıracak biçime getirme duru­
mu. 2. Çekici kılma. 3. Uygun ve elverişli duruma
getirme.
cazipleştirmek, [cazip-le-ş-tir-mek] (c a lip le ştir­
mek) g çl.f. [-ir], 1. İlgi ve istek uyandıracak nitelik
kazandırmak. 2. Çekici kılmak. 3. Uygun duruma
getirme.
cazlamak, [caz (yans.) > caz-la-mak] {ağız} gçsz. fi [-
r] 1. (Ekmek, yem ek vb. için) sacın, kabın çok sı­
cak oluşu yüzünden cızırtılı bir sesle yapışıp yan­
mak. 2. (Yemeğe konulan kızgın yağ için) cazırtılı
bir ses çıkararak kabarıp sıçramak,
cazlak, -ğı [caz-la-k] {ağız} sf. Kel kafa; dazlak. [DS]
caziıg, [caz-lıg] {eT} is. Eyer kaltağı altına konulan
örtü veya terlik. [Nevâyî]
cazu, [Far. câzü jiU-] (ca:zu:) {OsT} is. 1. Cadı. 2.
Sihirbaz; büyücü,
cazzadak, [caz (yans.) > caz(z)-adak] zfi. Birdenbire
güçlü bir yakm a ile birlikte cazırtı sesi çıkararak;
caz ederek.
cazzak, -ğı [caz (yans.) > caz(z)-a-k] {ağız} is. Tica­
rette batan kimse. [DS]
Cb, [Colombia > Fr. colombium] (l ince) is. kim.
Atom sayısı 41, atom ağırlığı 92,91, yoğunluğu
8,57 olan, oksijen, kükürt ve klor gibi elementlerle
bileşikler veren bir elem ent olan kolom biyum (ni­
yobyum) elem entinin eski sembolü; yenisi Nb.
Cd, [Fr. cadmium] is. kim. K alay görünüşünde, atom
numarası 48, atom ağırlığı 112.41, özgül ağırlığı
8,6 olan, 320°C’de ergiyen, 778°C’de portakal ren­
gi buhar yayarak kaynayan, yüksek düzeyde nötron
soğurucu özelliği nedeniyle reaktörlerin denetim
çubuklarında kullanılan çok parlak doğal bir ele­
ment olan kadmiyum elementinin sembolü.
-ce1, [-ca / -ce / -çe / -ça] yap. e. -*■ -ca.
-ce2, [-ca /-ce / -ça / -çe] çek. e. -*• -ca.
Ce [Lat. Ceres (mitolojik Roma tanrıçası) > Fr.
cerium] (s e ’ryum) is. kim. Atom numarası 58, atom
ağırlığı 140,12 olan, demir görünüşünde, 6.7 yo­
ğunluğunda, 799°C’de ergiyen, havada kuvvetle
oksitlenen, suyu yavaş yavaş ayrıştıran, bazı birle­
şiklerde 3, bazılarında 4 değerlik alan, akkor lam­
baların yapım ında kullanılan, nadir topraklar gru­
bundan bir element olan seryum elementinin sem­
bolü.
ce, [cee / ce (yans.)] (ce 'e: / ce:) is. Küçük çocukları
eğlendirmek için saklanılan yerden aniden çıkıve-
rirken söylenen söz. fi1 ce demek, Birdenbire orta­
ya çıkıp korkutmak. \| ce demeye gelmek, (Ziyare­
tini kısa kesen kimseye serzeniş için) çok çabuk
ayrılmış olmak.
ceb 1, [ceb (yans.)] is. Gereksiz, yerli yersiz konuşma,
boş laf etme ve ötüşme sırasında çıkan sesi anlatan
kök. [Zülfikar] ceb cek.
ceb2, [Ar. ceyb] is. -*■ cep.
ceb3, [Ar. ce’b *_/U-] {OsT} is. 1. Göbek. 2. Kırmızı
toprak boya.
cebabire, [Ar. cebr (zorlama) > cebâbire > ^U ] (ce-
ba:bire) {OsT} is. Zorlayanlar; baskı kuranlar.
ceban1, [Ar. cebânet (korkaklık) > cebân / cebbân
jU r ] (ceba:n) {OsT} sf. Korkak; yüreksiz; ödlek.
B il U t M . 765
ceban2, [eT. çibün > ceban 0U -] {OsT} is. Sivrisinek,
cebanet, [Ar. cebânet o^Lş-] (ceba:net) {OsT} is.
Korkaklık; yüreksizlik; ödleklik,
cebbac, [Far. cebbâc (cebba:c) {OsT} is. İran
şahlarının nevruz günlerinde giydikleri özel elbise,
cebban, [Ar. cebbân j U ] (cebba:n) {OsT} is. Pey­
nirci.
cebbane, [Ar. cebbân (açık alan) > cebbâne
(cebba:ne) {OsT} is. 1. A çık havada namaz kılman
yer. 2. Mezarlık,
cebbar, [Ar. cebr (zorlama) > cebbâr (cebba:r)
{OsT} sf. 1. Zorlayıcı; zorlayan. 2. Zulmeden; zor
kullanan; baskıcı; zorba. 3. isi. H er türlü güç ve
kudretin, ululuğun sahibi olan (Allah). 4. Orion
takım yıldızı. 5. sf. {ağız} Ekmeğini taştan çıkaran;
becerikli; iş bilir. [DS]
cebbarane, [Ar. cebbar + Far. âne (cebba-
ra. ne) {OsT} zf. Zorbalara yakışır biçimde,
cebbari, [Ar. cebbâri lSjW ] (cebba:ri.) {OsT} is. 1.
Zorbalık. 2. Zorba,
cebcek, -ği [ceb (yans.) > ceb+cek] {ağız} sf. 1. G e­
veze. 2. Dedikoducu. [DS]
cebcebe, [Far. cır ü cebe / Moğ. cer cebe (asker
teçhizatı)] {ağız} is. Makyaj malzemelerini koymak
için üzerinde küçük cepler bulunan işlemeli bez.
[DS]
ce’be, [Ar. ce’be -ot»-] {OsT} is. anat. Göbek m ın­
tıkası.
cebe, [Moğ. cebe] is. 1. {eT} {eAT} {OsT} H alka ve
zincirden örme zırh; cevşen. 2. H er türlü savaş araç
ve gereci; silah ve mühimmat. 3. {OsT} {ağız} Altm
ve gümüşten yapılmış düz veya işlemeli bilezik.
[DS] 4. {ağız} Altm, gümüş ve elmastan yapılmış
gerdanlık. [DS] S cebe bilezik, {OsT} Süslü bile­
zikli cebe delen, {OsT} Ucu uzun tem ren.|| cebe
göstermek, {OsT} Reswı-i geçit yapm ak; alay gös­
termek. || cebe-pûş, {OsT} Zırh giyen.|| cebe sat­
mak, {eAT} Gösteriş yapm ak; caka satmak.
cebeci, [cebe-ci] is. 1. {OsT} Cephaneci er. 2. Silah
yapan veya satan kimse. 3. tar. İm paratorluk dö­
neminde ordunun her türlü silah ve mühimmatını
hazırlayan, tam ir eden kapıkulu askerleri,
cebehane, [cebe + Far. hâne 4^ .] (cebeha.ne)
{OsT} is. Savaş araç ve gereçlerinin saklanıp ko­
runduğu yer.
cebel, [Ar. cebel J^ -] {OsT} is. 1. Dağ. 2. Sahipsiz ve
boş arazi. 3. Ekim e elverişsiz yer. S cebel topu,
as. D ağlık arazide kullanılan top.
cebelemek, [cebe-le-mek] gçl. f. [-r] [-l(i)-yor] 1 .
Zırh giydirmek. 2. Teçhiz etmek; silah kuşatmak.
CEB
cebelendirmek, [cebe-le-n-dir-mek] gçl. fi [-ir]
Silahlandırmak,
cebelenmek, [cebe-le-n-mek] {eAT} dönşl. fi. [-ir] Si­
lahlanmak.
cebelî, [Ar. cebeli / cebeliyye / ^rW] (cebeli:)
{OsT} sf. 1. D ağla ilgili. 2. Dağa ait.
cebeli, [cebe-li] sf. 1. Silahlı ve zırhlı asker. 2. İm pa­
ratorluk döneminde tımar sahiplerinin dirliklerinin
oranına göre yanlarında bulundurmak ve savaşa
hazır tutmak zorunda oldukları silahlı muharip as­
ker. 3. {ağız} Silahlı kılavuz. [DS] 4. {ağız} Tüccar­
ların tehlikeli yollarda yanlarına özel olarak aldık­
ları silahlı adam. [DS]
cebelistan, [Ar. cebel + Far. istân jli* J^ -] (cebe-
lista:n) {OsT} is. Dağlık arazi; dağlık ülke,
cebelleşme, [cedel-le-ş-me] is. 1. Dövüşür gibi b o ­
ğuşmak eylemi. 2. Mücadele. 3. Uğraşma, çekişme,
tartışma.
cebelleşm ek, [Ar. cedel (kavga) > cede-l-le-ş-mek]
işteş, fi [-ir] 1. Dövüşürcesine boğuşmak. 2. M üca­
dele etmek. 3. Uğraşmak; çekişmek; tartışmak. 4.
{ağız} Kavga etmek; sataşmak; çatmak. [DS]
cebellezi, [Ar. ceyb (cep) + ellezi (argo uydurma ek­
lenti)] is. argo. 1. Cebe indirme. 2. B ir şeyi hakkı
olmadan kendisine mal etme. S cebellezi etmek,
Çalmak; cebe indirmek.
cebellik, -ği [cebel-lik] {ağız} is. Düz yolda çıkıntı
yapan toprak yığınları. [DS]
cebelü, [cebe-lü 4^-] {OsT} is. Timar sahiplerinin
yedek götürdükleri silahlı adam,
ceber, [Ar. ceber j^r] {OsT} is. fel. İnsanın iradesinin
elinde olmadığını, her davranışını bir zor altında
yaptığına inanan tarikat; cebriye,
ceberi, [Ar. ceberî Lsj~r\ (ceberi:) {OsT} is. fel. İnsa­
nın iradesinin elinde olmadığım, her davranışını bir
zor altında yaptığına inanan kişi,
ceberiye, [Ar. ceberiyye {OsT} is. fel. İnsan
iradesinin kendi elinde olmadığım, her şeyi bir zor­
lam a ile yaptığını savunan mezhep,
ceberut, [Ar. ceberüt o j ^ ] (ceberu:t) {OsT} is. 1.
Aşırı büyüklük. 2. mecaz. A şın kibir. 3. A llah’ın
büyüklüğü, ululuğu. 4. M erhametsizlik. 5. tasvf.
A llah’a varm a yolunun üçüncü basamağı. 6. sf.
Merhametsiz,
cebhane, [cebe + Far. hâne (cepha:ne)
{OsT} is. -* cebehane.
cebhe, [Ar. cebhe <4^ ] {OsT} is. -*■ cephe,
cebhesa, [Ar. cebhe + Far. sây j L . 44^ ] (cebhesa:)
{OsT} sf. Birinin karşısında alnını yere koyan; alın
sürücü.
C EB
cebik, -ği [ceb-ik ?] {ağız} sf. 1. Cılız; zayıf. 2. is.
Moloz, iri taneli kum ve ufak taş parçaları karışımı.
[DS]
cebin1, [Ar. cebânet > cebin j ^ ] (cebi:n) {OsT} sf. 1.
Korkak; yüreksiz. 2. {ağız} Uslu. [DS]
cebin2, [Ar. cebîn j ^ ] (cebi:n) {OsT} is. 1. Alın. 2.
Görünen yüz. S cebîn-fersâ, {OsT} Yüz süren.||
cebîn-sâ, {OsT} -*■ cebinsa.|| cebîn-sây, {OsT} Yüz
süren.
cebin3, [? cebin] {OsT} is. Bir tür yüğrük deve,
cebinan, [Ar. cebînân 0 U - ] (cebi:na:n) {OsT} is.
A lnın üst tarafının şakaklara bitiştiği yerler,
cebinsa, [Ar. cebln+ Far. sâ ı_ jL _ ^] (cebi:nsa:)
{OsT} sf. Alnını yere koyan, fazla saygı gösteren.
cebir1, -bri [Ar. cebr j^-] is. 1. Zor; zorlama. 2. Bir
kim seye yapmak istemediği bir şeyi zorla yatırma.
3. tıp. K ırık sarma. 4. fel. Önceden belirleyip ayır­ baskı altına almak; zorlamak,
ma; takdir. S cebir kullanmak, B ir işi yaptırm ak cebreze, [Ar. cebr > cebr-eze ? / cebri eza ?] {ağız} is.
için zora başvurmak.\\ cebretm ek, Zorlamak.||
cebreylemek, Zorlamak.|| cebr-i hatır etmek,
{OsT} Gönül almak.|| cebr-i mafat, {OsT} K aybe­
dilmiş bir şeyin yerine başka bir şey bulup onunla
avunma.|| cebr-i nefs, {OsT} K endim zorlama.\\
cebr-i noksan, {OsT} Eksiği tamamlama.
cebir2, -bri [Ar. el-cebr (zorlama, indirgeme) > cebir
>=r] {OsT} is. mat. Sayıların yerini tutan harfler ve
sayılarla artı, eksi değer verm ek suretiyle nicelikler
arasmda genel bir bağlantı kuran m atematik dalı.
S cebr-i âdî, {OsT} mat. Yeni başlayanlar için ko­
lay cebir.|| cebr-i âla, {OsT} Cebir öğreniminde
ilerlemiş olanlar için yüksek cebir. || cebr-i icra,
{OsT} Borçlunun kendi arzusu ile yapm adığı öde­
m eyi devlet kuvvetiyle ödetmek. || cebr-ve’l-
mukabele, {OsT} Cebir denklemi.
cebirci, [cebir-ci] is. 1. Cebir alanında uzmanlaşmış
matematikçi. 2. Cebir öğretmeni.
cebire1, [Ar. cebire «j^-] (cebi:re) {OsT} is. 1. Kırık
kemikleri yerine tespit etmek için üzerine bez sarı­
lan, düz ve uzun tahta veya karton gibi malzeme;
süyek. 2. Rayları birbirine birleştirmeye yarar iki
düz levha.
cebire2, [Far. cebire °_£~=r] (cebi.re) {OsT} is. Halkın
bir işe hazırlanması,
cebirsel, [cebir-sel] sf. 1. Cebirle ilgili. 2. Cebire ait.
fi1 cebirsel deyim, Bilinen ve bilinmeyen büyüklük­
lerle bunlara bağlı büyüklük ölçüsünü çıkarmak
için gerekli işlemleri gösteren ve bunları cebirsel
işaretlerle bağlayan h a rf ve sayılar kümesi. || cebir­
sel ifade, Bilinen ve bilinmeyen büyüklüklerle bun­
lara bağlı büyüklük ölçüsünü çıkarmak için gerekli
işlemleri gösteren ve bunları cebirsel işaretlerle
bağlayan h a rf ve sayılar kümesi. || cebirsel formül,
Ö IÜ M IÜ M M .
Bilinen ve bilinmeyen büyüklüklerle bunlara bağlı
büyüklük ölçüsünü çıkarmak için gerekli işlemleri
gösteren ve bunları cebirsel işaretlerle bağlayan
h a r f ve sayılar kümesi.
cebirtlek, -ği [cebir-t-lek ?] {ağız} sf. Yassı; yapışık.
[DS]
cebi, [Ar. cebi J^ r] {OsT} is. Yoktan yaratma,
cebr, [Ar. cebr >=r] {OsT} is. -►cebir.
Cebrail, [Ar. cebrâil J^'j>=-] (cebra.il) {OsT} is. Dört
büyük melekten A llah’ın emirlerini vahiy yoluyla
peygamberlere getirmekle görevli olanı; Cibril,
cebren, [Ar. cebr-en 1^=-] (c e ’bren) {OsT} zf. Zor kul­
lanarak, zorla,
cebretm e, [cebr+et-me] is. Zor kullanmak işi.
cebretm ek, [Ar. cebr + T. et-m ek jy>-] gçsz. f.
[-e(d)-er] Birisini, bir şeyi yapması için zorlamak,
Zorlanarak iş gören adam. [DS]
cebrî, [Ar. cebri / cebriyye / ■Slw] (cebri:)
{OsT} sf. 1. Zor kullanmak suretiyle yaptırılan. 2.
Baskı altında yapılan. 3. zf. İster istemez; cebren;
zorlama ile. S cebrî geçiş, as. Düşman elinde bu­
lunan köprü, akarsu veya yoldan zor kullanarak
yapılan geçiş.|| cebrî istikraz, {OsT} 1. Alınması
ya sa ile m ecbur kılınmış tahvillerle devletin borç­
lanması. 2. Bir borcu karşılamak için yapılan borç­
lanma.|| cebrî yürüyüş, as. Bir yere düşmandan
önce varmak veya kuvvet yetiştirm ek için yapılan
zorunlu ve sıkı yürüyüş.
cebrinefs, [Ar. cebr-i nefs {OsT} is. Kendini
zorlama; kendini tutma,
cebriye, [Ar. cebriyye ij ^ - ] {OsT} is. fel. İnsanın
bütün davranışlarının önceden Allah tarafından be­
lirlendiğini, bunun için kişinin iradesinin elinde
olmadığını, her davranışını bir zor altında yaptığını
savunan tarikat; ceber; kadercilik; yazgıcılık; fata­
lizm
cebrolunm ak, [Ar. cebr + T. ol-un-mak j~~\
{OsT} ed il.f. [-ur] Zorlanmak,
cec, [Far. çâş => cec ^=rj {OsT} is. Samanından sav­
rulup ayrılmamış tahıl yığını,
cece, [Güre, çaça > Az. cece] {ağız} is. 1. Eritilip sü­
zülen şeyden arta kalan tortu; kalıntı. 2. Arı petek­
lerinin eritilerek mumu alındıktan sonra kalan kıs­
mı. [DS]
cecik, -ği [Az. çeciy (boncuk) / çecik / cicik] {ağız} is.
1. Tel çivi. 2. İp eğirmekte kullanılan aracın teli. 3.
Kulp; sap. [DS] S ceciği gevşem ek, 1. Aşırı ilgi
göstermek: ağzının suyu akmak. 2 . inattan vaz­
geçmek: direnmeyi bırakmak.
fllÜBEfl TDHIiGESB2bBH»767
c e c im , [Far. cacim => cecım {OsT} {ağız} is. 1.
İnce dokunmuş renkli, nakışlı kilim. 2. Yünden do­
kunmuş nakışlı çul, çuval. 3. Dokuma seccade. 4.
Örtü; yaygı. 5. İnce halat. [DS]
-cecik, [-cacık / -cecik / -çecik / -çacık] yap. e. -*
cacık.
ced, -ddi [Ar. cedd -i»-] {Os T} is. -* cet. B ced-be-
ced, {OsT} Büyük babadan büyük babaya geçe g e­
çe; soyca.|| cedd-i âlâ, {OsT} B ir soyun babası olan
kimse.\\ cedd-i b ü z ü rg v â r, {OsT} Soylu; hatırlı;
sayılan.\\ cedd-i fasîd, {OsT} Annenin babası. ||
cedd-i sahîh, {OsT} Babanın babası,
ced, -d ’ı [Ar. ced' {OsT} is. Birinin burun, ku­
lak, dudak, el veya ayağım kesme.
ceda, [Ar. cedâ İJt»-] {OsT} is. 1. Bol yağmur. 2. He­
diye; ihsan. 3. Avantaj; kazanç.
cedavi, [Ar. cedâvî lSjIJjt] (ceda:vi;) {OsT} is. Hiz­
metçi aylığı.
cedavil, [Ar. cedvel (su arkı) > cedâvil (ce­
da M I) {OsT} is. 1. Düzgün çizgi çizmeye yarar tah­
ta parçaları; cetveller. 2. Çizelgeler. 3. Su arkları.
cedb, [Ar. cedb v - M {OsT} is. 1. Kısırlık. 2. Kusur,
ceddani, [Ar. ceddânî ^l-iş-] (cedda;ni;) {OsT} sf. 1.
Ataya ait. 2. A talardan gelen,
ceddaniyet, [Ar. ceddâniyet (cedda.niyet) is.
Soyda bulunan karakterin uzun aradan sonra tekrar
ortaya çıkması; atacılık; atavizm,
ceddat, [Ar. ceddâtoljbr] (cedda. t) {OsT} is. Nineler,
büyük anneler,
cedde, [Ar. cedde oJu>-] {OsT} is. Babanın veya anne­
nin annesi; büyük annelerden her biri. S1 cedde-i
faside, {OsT} Anneanne.|j cedde-i sah îh a, {OsT}
Babaanne.
cedden, [Ar. cedden İj^-] (c e ’dden) {OsT} zf. 1. Ata­
larla ilgili olarak. 2. Atasal olarak,
cedel, [Ar. cedel Jj»-] {Os T} is. 1. Tartışma, çekişme.
2. Karşısındakini susturmak için yapılan tartışma.
3. Hırçınlık gösterme; kavga. 4. Diyalektik; eyti­
şim. S cedel etm ek, Söz yarışı yapmak. || cedel-
gâh, {OsT} -*■ cedelgâh.
cedelgâh, [Ar. cedel + Far. gâh (cedelgâ;h)
{OsT} is. 1. Çekişme yeri. 2. mecaz. Dünya,
cedelî, [Ar. cedel! J - ^ - ] (cedeli;) {OsT} sf. 1. M üna­
kaşaya, tartışmaya ilişkin. 2. M ünakaşacı, tartışm a­
cı. t? cedelî-i m ucîb, {OsT} Tartışmada cevap ve­
ren taraf]| cedelî-i saîl, {OsT} Tartışmayı açan,
soru soran kişi, taraf.
cedelleşm ek, [cedel-le-ş-mek] işteş, f. [-ir] Tartış­
mak, çekişmek, m ünakaşa etmek; cebelleşmek.
CEF
cedene, [çedene > cedene cjl»-] {Os T} is. Çitlenbik.
cedere, [Ar. cedere «jA=t] {Os T} tıp. Guatr hastalığı,
cederi, [Ar. cederî (cederi;) {OsT} tıp. Çiçek
hastalığı. S cederî-i b a k a rî, {OsT} vet. Sığırlarda
olan çiçek hastalığı.|| cederî-i kâzib , {OsT} tıp. Su­
çiçeği,
cedes, [Ar. cedes 6 j > ] {OsT} is. Mezar; kabir,
cedgâre, [Far. cedgâre ojIS’jl»-] (cedgâ.re) {OsT} is. 1.
D eğişik teknik ve yollar; usuller. 2. Başka başka
oylar; tedbirler,
cedi, [Ar. cedî tS-^r] (cedi;) {OsT} is. 1. Keçi yavrusu;
oğlak. 2. gök b. Oğlak burcu,
cedid, [Ar. cedıd (cedi;d) {OsT} sf. -*■ cedit,
cedidan, [Ar. cedıd > cedıdan jl^Jısr] (cedi.dan)
{OsT} is. Gece ile gündüz,
cedide, [Ar. cedıd > cedide »JuJl»-] {Os T} sf. -*■ cedit,
cedideyn, [Ar. cedıd > cedideyn ^-b-isr] (cedi;deyn)
{OsT} is. Gece ile gündüz,
cedir, [Ar. cedâret (layık olma) > cedır y.J-=r] (cedi;r)
{OsT'} sf. Uygun; layık; münasip. S c e d îru n -b i’z-
z ik r, {OsT} Sözü edilmeye, anlatılmaya değer.
cedit, -d i [Ar. cedid JuJVl (cedi;t) {OsT} sf. 1. Yeni.
2. Kullanılmamış.
C editçilik, -ği [cedit-çi-lik] is. On dokuzuncu yüzyıl
sonlarında Türkistan’da batılılaşmak tarzında b eli­
ren yenileşm e hareketi,
cediy, [Ar. cediy lî-Lt] {OsT} is. -*• cedi.
cedre, [Ar. cedre »j-br] {OsT} is. tıp. Guatr,
cedva, [Ar. cedvâ Ijj»-] (cedva;) {OsT} is. 1. Hediye;
armağan. 2. Bol yağmur,
cedvar, [Ar. cedvâr jb-J^r] (cedva;r) {OsT} is. bot.
Zencefil cinsinden, kâfur kokulu, uyarıcı olarak
kullanılan bir tür safran kökü, (Curcuma zedoaria).
cedvari, [Ar. cedvâr! (cedva;ri;) {OsT} sf. 1.
Cedvarla ilgili. 2. Aybaşı durumunu kolaylaştırm a­
da kullanılan ilaçların genel adı.
cedvel, [Ar. cedvel Jj-iş-] {OsT} is. -*■ cetvel,
cedy, [Ar. cedy lJJjt] {OsT} is. 1. Keçinin erkek
yavrusu; erkek oğlak. 2. gök b. Oğlak burcu,
cee, [cee / ce] is. ce.
cefa, [Ar. cefa lir ] (cefa;) {OsT} is. 1. Büyük sıkıntı.
2. Büyük eziyet; incitme. 3. Ayrılıkta bırakma. 4.
tasvf. Müridin, mürşitten ayrı veya uzak kalması.
S cefâ-cfl, {OsT} 1. Cefa arayan. 2. Cefa eden.||
cefa çekm ek, Sıkıntı geçirmek, eziyet görmek. |j
cefâ-dîde, {OsT} Cefa görmüş. || cefa etm ek, 1. E zi­
y e t etmek; sıkıntıya sokmak. 2 . Üzmek.\\ cefâ-keş,
CEF
i OsT} -*■ cefakeş. || cefâ-perver, {OsT} Cefayı be­
nimseyen kimse. | cefâ-pîşe, {OsT} 1. Eziyet etmeyi,
sıkıntıya sokm ayı huy edinmiş; zalim. 2 . mecaz.
Sevgili.\\ cefâ-yı yâr, {OsTj 1. Sevgiliden ayrı düş­
me. 2. tasvf. Tarikat adamının kalbinin öğrendikle­
rinden perişan olması.
cefakâr, [Ar. cefa+ Far. kâr jlS 'lir] (cefa:kâ:r) {OsT}
sf. 1. Eziyet eden. 2. (anlam zıtlığı ile) A cılara sı­
kıntılara katlanmış; çok cefa çekmiş olan. 3. Ken­
disine eziyet edilen; cefalı,
cefakeş, [Ar. cefa + Far. keş (cefa:keş) {OsT}
sf. Eziyet çeken; sıkıntılara katlanan; cefalı,
cefalı, [cefa-lı] (cefa:lı) sf. 1. Sıkıntılı ve eziyetli. 2.
Eziyet ve sıkıntılara katlanan. 3. Eziyet eden,
cefaset, [Ar. cefaset c —U>-] (cefa:set) {OsT} is. Ha­
zım sızlık ıstırabı,
cefcaf, [Far. cefcâf (cefca:f) {OsT} is. ->■ caf­
caf.
ceferlik, -ği [Ar. cefr => cefer-lik] {ağız} is. 1. Üzeri­
ne kullanılmayan eşyaların konduğu yüksekçe yer.
2. Ahırlarda saman, ot konulan kafesli tahta bölme.
[DS]
ceffaf, [Ar. ceffaf çili»] (ceffa:f) {OsTj is. 1. Kuru­
ma. 2. K uru olma; kuruluk,
ceffar, [Ar. cifr > ceffar jU=-] (ceffa:r) {OsT} is. Fal­
cı; cifrle uğraşan,
ceffe, [Ar. ceffe ii=r] {OsT} is. 1. Kalabalık; kütle. 2.
Kalabalığın oluşturduğu gürültü,
ceffelkalem, [Ar. c e f f el-lçalem (kaderin kalemi ku­
rumuştur) (visil ^i=-] {OsT} z f 1. Düşünüp taşmmak-
sızın; hemen. 2. Bir kalemde. 3. Aklına geldiği gi­
bi; çala kalem,
cefif, [Ar. cefîf (cefv.f) {OsT} sf. Kurumuş; ku­
ru.
cefn, [Ar. cefn ji=r] {OsT} is. 1. Göz kapağı. 2. Bıçak
veya kılıç kını. 3. Asma çubuğu.
cefr1, [Ar. cefr / cifr {OsT} is. 1. Oğlak veya
kuzu. 2. B ir takım harf veya şekillerle gaipten ha­
ber verdiği sanılan bilgi; fal.
cefr2, [Ar. cefr y=r] {OsT} is. Geniş kuyu,
cefri, [Ar. cefrî / cifrî ^ >>-] (cefi'i:) {OsT} is. Falcı,
cefriyat, [Ar. cefriyât / cifriyât o lyl*-] (cefriya:t)
{OsT} is. C ifr ile ilgili olan şeyler,
ceft, [Far. ceft / Süry. gevt] {ağız} is. Çam ya da meşe
ağacının meyvesinin kabuğu. [DS]
cefv, [Ar. cefv {OsT} is. Kaba davranış,
cefve, [Ar. cefve °y=r] {OsTj is. Azarlama; cefa etme.
cefvet, [Ar. cefvet ^y> -] {OsT} is. Kabalık; nezaket­
sizlik.
D I Ü M I Ü R S Ö M . res
cegen, [Kürt, cegen] {ağız} is. 1. H asır otu. 2. Buğ­
day, arpa, çavdar veya m ısır bitkisinin sapı. [DS]
cegert, [? cegert] is. Sonbaharda ekilen bitkilerin ta­
ze filizleri.
cegirgen, [cegir-gen ?] {ağız} is. Isırgan otu. [DS]
cegzinnıek, [çiz-gin-melc > cegzin-mek viüjSU-] {eAT}
dönşl. f. [-ir] 1. Dönmek. 2. Dolaşmak.
-ceği, [-cağı / -ceği] {eA Tfyap e. -*■ -cağı.
-ceğin, [-cağın / -ceğin] {eAT} yap e. -*■ -cağın.
-ceğiz, [-cak-ız > -cağ-ız /- ceğiz / -çağız /-çeğiz ]
yap. e. -*■ -cağız.
ceh 1, [cag / cağ / cak / ceh / cek / cıg / cığ / cık / cig /
ciğ / cik (yans.)] is. Kuşların ötüşünü, bu şekilde
bağırma ve gevezelik etmeyi anlatan kök. [Zülfıkar]
S ceh ceh etmek, {ağız} Ötmek. [DS]j| ceh ceh
vurm ak, {ağız} Ötmek. [DS]
ceh2, [ceh] is. Şaşkınlık bildiren ünlem,
cehabize, [Ar. cıhbız > cehâbize oiolj»-] (ceha:bize)
{OsT} is. Gerçeklerden haberi olanlar,
cehalet, [Ar. cehl (bilmemek) > cehalet o J l ^ ] (ce-
ha:let) {OsT} is. Bilgisizlik; bilmezlik; cahillik. S
cehâlet-i m üstetemm e, {OsT} Koyu cahillik.
ceham, [Ar. cehâm fl&s-] (ceha:m) {OsT} is. Yağmur
vermeyen bulut,
cehamet, [Ar. cehâm et (ceha.met) {OsT} sf. 1.
Patlıcan burunlu. 2. Yüz ekşiterek karşılama,
cehan, [Far. cehân 0 1 ^ ] (ceha:n) {OsT} sf. 1. Çabuk
hareket eden; fırlayan; sıçrayan. 2. is. Dünya,
ceharet, [Ar. cehr (yüksek sesle) > cehâret Ojlg^-]
(ceha.ret) {OsT} is. 1. Y üksek seslilik. 2. Göze bü­
yük ve kibar görünme. 3. Güzellik; yakışıklılık,
cehaz, [Ar. cehâz jl&^-] (ceha:z) {OsT} is. -*• cihaz,
cehcehe, [Ar. cehcehe {OsT} is. Parlaklık; ay­
dınlık.
cehd, [Ar. cehd -i^=-] {OsT} is. -*• ceht. fi1 cehd ü
gayret, Çok çalışma.
cehdetme, [Ar. cehd + T. et-me] is. Çalışıp çabala­
mak eylemi.
cehdetm ek, [Ar. cehd + T. et-mek dU^İjı$ş-] gçsz. f.
[-e(d)-er] [-e(d)-i-yor] Çalışıp çabalamak,
cehele, [Ar. cehl (bilmemek) > cehele -ti^ ] {OsT} is.
1. Bilgisizler; cahiller. 2. Kendini bilmezler; müna­
sebetsizler.
cehende, [Far. cehende »J^»-] {OsT} sf. 1. Sıçrayan;
fırlayan. 2. Sıçramış; fırlamış. S cehende-gî, {OsT}
Fırlayış; sıçrayış.
cehennem, [İbra, gehinnom (Kudüs yakınlarında
suçluların ve kurban edilenlerin atıldığı Hinnom
vadisi) > Ar. cehennem (*h=-] {OsTj is. 1. Günah­
İ k î h i w m ; . 76s
kârların öldükten sonra ahrette cezalarını çekmek
üzere gidecekleri yer; tamu. 2. mecaz. Çok sıcak
yer. 3. mecaz. Büyük sıkıntı ve azap veren yer. S 1
cehennem azabı, 1. Günahkârların ahrette çeke­
cekleri ceza ve azap. 2. Büyük sıkıntı.|| cehenneme
çevirmek, Acı vermek; ıstırap çektirmek.\\ cehen­
neme direk olmak, Cehennemden kıırtulamamak.\\
cehenneme kadar, İstediği yere gidebilir.\\ cehen­
neme postu sermek, Biiyük günahlar işlemek. ||
cehennem gibi, 1. Çok sıcak. 2. Çok sıkıcı; bunal­
tıcı. || cehennem hayatı, Büyük sıkıntı ve üzüntüler­
le dolu mutsuz yaşantı.\\ cehennemi boylamak,
Ölünce cehenneme gitm ek.|| cehennemin dibi, Çok
uzak veya ulaşılması zo r yer. || cehennemin dibine
gitmek, Kızılan birisine defolup gitmesi için söyle­
nen söz.|| cehennem kütüğü, Cehenneme gitmeye
layık, giinahkâr.\\ cehennem olmak, D efolm ak.||
cehennem suratlı, Çok çirkin yüzlü. | cehennem
taşı, Dağlam a işlerinde kullanılan kalem şeklinde
ergitilmiş güm üş nitrat.\\ cehennem zebanisi, 1 .
Zalim, gaddar kimse. 2. Çok korkunç kimse.
cehennemî, [Ar. cehennemi ^y^rr] (cehennemi:)
{OsT} sf. 1. Cehennemle ilgili, cehenneme ait. 2.
Cehennem gibi yakıcı, azap verici. S cehennemî
sürat, Çok biiyük hız.
cehennemiyun, [Ar. cehennemiyyun {OsT}
is. Cehennemlikler,
cehennemlik, -ği [cehennem-lik] sf. 1. Cehenneme
gitmeye layık. 2. is. Hamamları ısıtmak için yer
altına yapılan büyük ocak; külhan. 3. is. Külhanla­
rın ısıttığı oda veya salon,
cehil, -hli [Ar. cehl J ^ - ] {OsT} is. Bilgisizlik; bilm ez­
lik; cehalet.
cehir, [Ar. cehre > cehlr j ^ ] (cehi:r) sf. 1. Açıktan,
yüksek sesle okunan. 2. Güzelliği dikkat çekecek
kadar belli olan. S cehîrü’s-savt, Gür ve güçlii
sesli.
cehiz, [Ar. cihaz > cehlz {OsT} {ağız} is. 1.
Gelin olan kızm, babasının evinden götürdüğü eş­
ya. 2. Kızların gelin oldukları gün sandıklarına ko­
nan hediyeler. 3. Kırmızı ipekli kumaş. [DS] ö
cehiz gırdıcı, {ağız} folk. Düğünde gelin tarafından
güvey evine giderek, güvey velisinin yeni evlilere
vereceği oda ve yem ek takımlarını gören ve tespit
eden iki üç kişilik heyet. [DS]|| cehiz halkası, {ağız}
Çeyiz asm ak için kullanılan ip. [DS]
cehl, [Ar. cehl J^=-] {OsT} is. -*■ cehil. S cehl-i basit,
{OsT} A yıp sayılm ayacak şekildeki bilgisizlik]]
cehl-i mürekkep, {OsT} Bilmediğini bilmezlik.
cehr, [Ar. cehre (açıklık) _&>-] {OsT} is. Y üksek sesle
konuşma veya okuma.
cehre1, [Ar. cehre {OsT} is. Açıkta görünen, bel­
li olan şey.
CEK
cehre2, [Far. cehre o ^ ] {ağızj is. 1. Pamuk, yün veya
ipek gibi maddeleri eğirip ip haline getirmeye yarar
alet; iğ. 2. Cehreye bir kerede sarılan iplik. [DS]
cehren, [Ar. cehr > cehren 1 ^ -] (ce’hren) {OsT} zf.
Y üksek sesle; açıktan; uluorta,
cehreten, [Ar. cehreten 5^ ] (c e ’hreten) {OsT} z f
A çıktan açığa; aşikâr olarak,
cehrî, [Ar. cehrî < j ( c e h r i : ) {OsT} sf. Yüksek sesle
veya açıktan yapılan; aşikâr,
cehri, [Sur. Ar. cıhra ?] {ağız} is. bot. 1. Cehrigiller-
den, 3 m. kadar boylanabilen, yuvarlak meyvele­
rinden sarı iplik boyası yapılan, dikenli bir çalı;
altın ağacı; boyacı dikeni, (Rhamnus petiolaris, R.
orbiculatus). 2. Küçük dağ eriği. [DS]
cehrigiller, [cehri-gil-ler] is. bot. Yaprakları basit,
çiçekleri erdişi, meyveleri genellikle zeytinim si iki
çenekli, ayrı taçyapraklı ağaç ya da ağaççıklar fa­
milyası.
cehş, [Ar. cehş ji-fr=-] is. Korkarak birbirine sığınma,
cehşan, [Ar. cehşân oLi*=r] (cehşa:n) {OsT} is. K or­
karak birbirine koşup sığınma,
cehşet, [Ar. cehşet c ~ i ^ ] {OsT} is. 1. A kan göz yaşı.
2 . İnsan topluluğu. 7
ceht, -hdi [Ar. cehd -x^=-] {OsT} is. Bir şeyi yapmak,
başarmak için kendini zorlama; çalışma, çabalama,
cehud, [Ar. cehüd ■>_)«-] (cehu.d) {OsT} is. 1. Yahu­
di. 2. Çıfıt.
cehudane, [Ar. cehüd + Far. -âne ü \$ y ^ ] (cehıı:-
da:ne) {OsT} zf. Yahudi gibi; Yahudicesine.
cehul, [Ar. cehl (bilgisizlik) > cehül J j 4=r] {OsT} sf.
Pek çok cahil; kara cahil,
cehulane, [Ar. cehl (bilgisizlik) > Far. cehül-âne
(cehu:la:ne) {OsT} zf. Pek cahilcesine; kara
cahilcesine.
cehum, [Ar. cehüm (cehu:m) {OsT} sf. Düşkün
ve zayıf olan,
cehz, [Ar. cehz >4=-] {OsTj is. 1. D üşük (çocuk). 2.
Birini zorla işinden alıkoyma; görevini yapmasına
engel olma.
-cek, [-cak / -cek / -çak / -çek] ya p e. -*■ -cak.
cek, [cag / cağ / cak / ceh / cek / cıg / cığ / cık / cig /
ciğ / cik (yans.)] is. Kuşların ötüşünü, bu şekilde
bağırm a ve gevezelik etmeyi anlatan kök. [Zülfıkar]
cek cek, cek+cek, cek+cek kuşıı.
cekcek1, -ği [cek (yans.) cek+cek] {ağızj is. Serçe
büyüklüğünde gri renkli bir kuş. [DS] fi1 cekcek
kuşu, {ağız} l. Geveze. 2. Dedikoducu. [DS]
cekcek2, -ği [cek (yans.) > cek] {ağız} is. Değirm en­
de, tahılın bittiğini bildiren düzenek. [DS]
C EK
cekcek3, -ği [cek (yans.) > cek] {ağız} sf. 1. Geveze.
2. Dedikoducu. [DS]
cekceki, [cek+cek-i] {ağız} is. 1. Topaç. 2. Topacın
hareketi; dönüş. [DS]
c ek et1, [İt. giachetta > Fr. jaquette] is. Bedeni kalça­
ya kadar örten, kollu ve önden düğmeli, gömlek
veya kazak üzerine giyilebilen elbise.
ceket2, [ceket ?] {ağız} is. 1. Cadde. 2. Sokak. [DS]
ceki, [çek-i > cek-i LS£=-] {eAT} is. Baş örtüsü.
ceklem ek, [Far. jeng (pas) > cek-le-mek] {ağız} gçsz.
f M H (i)-y ° r] Paslanmak. [DS]
çeklenm ek, [Far. jeng (pas) > cek-le-n-melc] {ağız}
dönşl. f. [-ir] Paslanmak. [DS]
-cel, [ca-1 / -cel] yap. e. -*■ cal.
cel1, [Far. cel] {ağız} is. Açık deniz; engin. [DS]
cel2, -İli [Ar. celâl (büyüklük) > cell J*-] {OsT} sf.
Ulu; büyük.
cela, -a ’i [Ar. celâ’ e- }U-] (celâ:) {OsT} is. Gurbete
gitme, memleketten ayrılma. & cela’-i v atan ,
{OsT} Vatandan ayrılma.\\ cela’-i v a ta n etm ek,
Vatandan ayrılmak, gurbete gitmek.
celab, [Far. celâb (celâ:b) {OsT} is. 1. Salkım.
2. Küpe.
celabib, [Ar. cilbâb > celâbib ^ % r ] (celâ:bib)
{OsT} is. 1. Gömlekler. 2. Kadınların yüzlerini ört­
tükleri yaşmak, başörtüsü vb. şeyler,
celacil, [Ar. cülcül (çan) > celâcil J=r% r] (calâcil)
{OsT} is. 1. Küçük çanlar; çıngıraklar. 2. D ef zilleri,
celadet, [Ar. celâdet oi^U -] (celâ:det) {OsT} is.
Kahramanlık; yiğitlik; mertlik. S celâd et-p erv er,
{OsT} Yiğitlik sever, kahraman.\\ calâd et-şiâr,
{OsT} Yiğit mizaçlı.
celadetli, [celadet-li] (celâ. detli) {OsT} sf. Kahraman;
cesur, yiğit; mert,
celafet, [Ar. celâfet cJ^U-] (celafet) {OsT} sf. Kaba­
lık; yakışıksızlık; yontulmamışlık.
celail, [Ar. çelil (büyük) > celâl > celâil J j }U-] (ce­
la: il) {OsT} is. Ulu, büyük ve yüce kişiler. B celâil-
i m esâlih-i devlet, {OsT} D evlet işlerinin büyükleri.
celal1, -li [Ar. çelil (büyük) > celâl / celâlet I c J % r
J}U-] (cela:l) is. 1. Büyüklük; yücelik; ululuk. 2.
Büyüklere has kızgınlık. 3. Öfke; hışım. 4. A llah’ın
kahır ve gazap taşıyan sıfatı. & celâl ü câh, {OsT}
Büyüklüğün rütbe ve mevkii.
celal2, -li [Far. celâl J %=-] (cela.j) {OsT} sf. Güzel,
celalet, [At. celâl > celâlet cJ%>-] {OsT} is. -*• celal1.
ö celâlet-m eâb, {OsT} Hükümdara hitap ederken
kullanılan saygı unvanı.
celaletlû, [Ar. celâlet+T.-li _jU%-] (celadetlû:) {OsT}
0 I Ü M I İ İ R S Ö M .7 7 O
sf. Hükümdarlara hitap ederken kullanılan saygı
unvanı.
celali1, [Ar. celâli J ^ » - ] (celâdi:) sf. 1. Büyüklük,
ululuk ve yücelikle ilgili. 2. is. A llah’a ait kahır ve
gazap, ö celali tak v im i, Selçuklu sultanı Melikşah
tarafından bilginler heyetine eski Iran takvimi esas
alınarak düzenletilmiş bulunan güneş takvimi.
celali2, [Ar. celâl (16. yy. 'da Anadolu ayaklanmala­
rının lideri Şeyh Celal'in adından) (celâdi:)
{OsT} is. Eşkıya.
C elalilik, [Celâl (Mehdi olduğunu iddia eden Bo-
zoklu derviş) > celâli => celali-lik] (celâdidik) is.
16. ve 17. yüzyıllarda A nadolu’da çıkan isyanların
genel adı.
celaliyane, [Ar. celâliyâne 4jL)}L>.] (cela:liya:ne)
{OsT} zf. Celali olana yakışır biçimde,
celallenm e, [celal-le-n-me] (celadlenme) is. Öfke­
lenme, hiddetlenm e eylemi,
celallenm ek, [celâl-le-n-mek] (celadlenmek) dönşl.
f. [-ir] Öfkelenmek; hiddetlenmek,
celalli, [celal-li] (celadli) sf. 1. Öfkeli, kızgın, hiddet­
li, sert. 2. Coşkun. 3. Hırçın,
celasın, [Moğ. calagu (yiğit) / eT. çal-mak (yere
vurmak, yıkm ak) > çal-ık-sm [Tietze] > celâsın /
cilâsm / cilasın] (celâsın) sf. Kahraman; cesur,
celasm lık, -ğı [celasın-lık] is. Cesaret; kahramanlık,
celasun, [Moğ. calagu (yiğit) / eT. çal-mak (yere
vurmak, yıkm ak) > çal-ık-sm [Tietze] > celâsın /
cilâsın / cilasın] (celâsun) sf. -* celasın.
c elav ru k , -ğu [ Karaçay. cel (yel) + auruu (ağrısı)]
{ağız} is. Romatizma; yel. [DS]
c e lb 1, [celb] {ağız} sf. Aksi; inatçı. [DS] fi1 celbine
gelm ek, {ağız} (Yemek için) pişerek uygun kıvama
gelmek. [DS]|| celbine gitm ek, {ağız} Aksine gitmek.
[DS]
celb2, [Ar. celb ı_JU] {OsT} is. -*• celp. S celb-i ku-
lû b , {OsT} K alpleri kazanma; gönülleri çekme.\\
celb-i lân et, {OsT} Laneti üzerine çekme.|| celb-i
m en fa a t ve d eP -i m a z a rra t, {OsT} Çıkarları sağ­
lama ve zararları uzaklaştırma. || celb-i teveccüh,
{OsT} Birinin ilgisini, sevgisini üzerine çekme.||
celb-nâm e, {OsT} -*■ celpname,
celba, [çelebi+ağa] (celba:) {ağız} is. Kayın birader.
[DS]
celb e ', [Ar. cerâbe (dağarcık) ?] {ağız} is. Avcı çan­
tası; av torbası; cağ. [DS]
celbe2, [Ar. celbe v M {OsTj is. Kızıl D eniz’de kul­
lanılan bir tür kayık,
celbetm ek, [Ar. celb + T. et-mek ^_U] gçl. fi [-
er] [-(d)i-yor] Kendi üzerine çekmek,
celbeze, [Ar. cerbeze] is. -* cerbeze.
w
U K S O M . 771
celbiz, [Far. celbiz (celbi:z) {OsT} is. 1. Ke­
ment; ilmik. 2. sf. A ra bozucu; kovucu.
celbu, [Far. celbü jJl»-] (celbu:) {OsT} is. 1. Naneye
benzer bir ot. 2. Sebze,
celbub, [Far. celbüb v J*-İL=r] (celbu:b) {OsT} is. bot.
Sarmaşık.
celcele, [Ar. celcele {OsT} is. 1. Çan sesi. 2.
Gök gürültüsü.
celd1, [Ar. celd jJU-] {OsT} sf. 1. Güçlü; kuvvetli. 2.
Sebatlı.
celd2, [Ar. celd jJl»-] {OsT} is. Kamçı ile vurma.
celd3, [Far. celd {OsT} sf. Tez; atik; çevik,
celde, [Ar. celde ojX>-]{OsT} is. 1. Büyük kamçı. 2.
Kamçı ile vurma.
celeb1, [Ar. celeb UU-] {OsT} is. -*■ celep.
celeb2, [Far. celeb -—V ] is. 1. Yolsuz kadm; fahişe;
orospu. 2. Çan.
celebe, [Ar. celebe 4-i^j is. Anlaşılmaz konuşma; m ı­
rıltı; homurtu,
celebkeş, [Ar. celeb + Far. keş J ^ ^ r ] {OsT} is. 1.
Hayvanları toplayıp başka mem leketlere sevk eden
kimse. 2. Canlı hayvan tüccarı,
celed, [Ar. celed J^>-]{OsT} sf. 1. (Arazi için) sert ve
düz. 2. (Kişi için) tez; atik; çevik,
celencebin, [Ar. celencebîn (celencebim)
{OsT} is. Gül tatlısı.
celep1, -bi [Ar. cellab / Far. celeb-keş] is. 1. Kasaplık
hayvan ticareti ile uğraşan kişi. 2. {OsT} tar. Saray­
larda hizm etçilik eden acemi oğlanları. 3. {ağız}
Saraydan yeni çıkmış ve henüz görev deneyimi
olmayan paşa. [DS] 4. {ağız} Hizmetçi; işçi. [DS]
celep2, -bi [Far. celeb v V ] sf. 1. (Hayvan için) sü­
rülerek getirilmiş; tüccar malı olan. 2. {ağız} Başı­
boş; bağlanmayan. [DS] 3. Fahişe. 4. {ağız} sf. (Kişi
için) acemi; toy. [DS] 5 . {ağız} (Kişi için) genç ve
güzel; yakışıklı. [DS] 6. is. {ağız} A tlara döl veren
damızlık eşek. [DS] 7. {ağız} Uzun boylu hayvan.
[DS] 8. {ağız} Dişi deve. [DS] 9. {ağız} Bir yaşını
aşmış dişi tay. [DS] 10. {ağız} Boşanmış, dul kadm.
[DS] 11. ünl. argo. “Hayvan” anlamında hakaret
sözü.
celep3, -bi [Sur. Ar. celeb v-W] {oğız}[ sf. 1. (Kişi
için) kaba yapılı; biçimsiz. 2. Kalitesi düşük; adî. 3.
(Kişi için) zayıf; ince. 4. Esmer. [DS]
celep4, -bi [ ? celeb] {ağız} is. Dam saçağı. [DS]
celep5, -bi [? celeb] {ağız} is. 1. {ağız} Tohum olama­
yacak kadar zayıf ekin. [DS] 2. {ağız} Aşılanmamış
CEL
meyve. [DS] 3. {ağız} Esmer undan yapılmış ekmek.
[DS] 4. {ağız} Y üz dirhem ağırlığındaki ip. [DS]
celepçi, [celep-çi] is. Davar tüccarı; celep,
celeplik, -ği [celep-lik] is. 1. Kesimlik hayvan ticare­
ti. 2. sf. (Güçten düşen çift öküzü, verimi azalan
sağmal inek veya koyun) kesim için kasaba satıla­
cak nitelikte; celebe yarar olan. 3. mecaz. İşe yara­
maz; tembel; kaltaban,
celesat, [Ar. celse > celesât ol_U -] (celesa:t) {OsT}
is. Oturumlar; oturmalar,
celfin, [Anad. yerli halk. d. > Biz. Yun. selkes (genç
horoz)] is. 1. Piliç. 2. {ağız} Tavuk. [DS] 3. {ağız} sf.
Genç; taze. [DS]
celî, [Ar. cilâ (parlak) > cel! ,_jU-] (celi:) {OsT} sf. 1.
Belli; açık; aşikâr. 2. Gizli olmayan; göz önünde
olan. 3. Parlak; cilalı. S celî yazı, hat. Özellikle
levha ve taş yazıtlara yazıları kalın ve büyük yazı
türü. || celî divanî, hat. D ivanî yazının çok girift ve
süslü olarak yazılanı. \\ celî kalemi, hat. Hattatların
kendilerine özgü kamış veya tahtadan yapm ış ol­
dukları büyük boy yazıları yazm akta kullanılan ka-
lem.|| celî-m üsennâ, {OsT} Yazı türü.|| celî-nüvis,
{OsT} hat. C elî türü yazı yazan hattata verilen isim.
celib, [Ar. celıb v^=r] (celi:b) {OsT} is. 1. Esir. 2. Sa­
tılık esir.
celid1, [Ar. celıd j*1>] (celi:d) {OsT} sf. Aşırı kah­
raman olan.
celid2, [Ar. celıd -U r] (celi.d) {OsT} is. Kırağı; çiy.
çelik, -ği [? çelik] {ağız} is. Yavru. [DS] S çelik cü­
cük, {ağız} Çocuk çoluk. [DS]
çelil, [Ar. celâl > celıl / celıle / <LU-] (celvl)
{OsT} sf. 1. Çok büyük ve ulu. 2. Vezir veya m üşir
rütbeli makamlara yazılan yazılarda hitap olarak
kullanılırdı. 3. A llah’ın büyüklük ve ululuk sıfatı.
S celîlü’l-unvân, {OsT} Unvanı ve rütbesi büyük
olan. || celîlü’ş-şân, {OsT} Şan ve şerefi büyük olan.
celis, [Ar. cülüs (oturma) > celıs ^-^W] (celi.s) {OsT}
sf. 1. Birlikte oturan; arkadaş. 2. İçki meclisinde
eşlik eden. 3. Tahta geçen; tahta oturan. S celîs-i
enîs, {OsT} Yakın arkadaş; cana yakın dost.
celiyat, [Ar. celiyyât oLiş-] (celiya:t) {OsT} sf.
Meydanda olan şeyler,
celiye, [Ar. celiyye -uU-] {OsT} is. Belli olan her şey.
fi3 celiyye-i hâl, {OsT} H er şey olduğu gibi; gerçe­
ğin ta kendisi.
celke, [yel-ke / cel-ke ?] {ağız} is. 1. Yele. 2. Ense.
[DS]
cellab, [Ar. cellab / cellabe] (cella:b) {ağız} is. Tüc­
car. [DS]
cellaba, [Ar. cellâbe (cella:ba) {OsT} is. Koltuk
altlarından ve dirseklerden yırtmaçlı, kollu, boydan
ve kukuletalı harmani.
CEL
cellad, [Ar. celd (kırbaç)>cellâd (cella:d) {OsT}
is. -*■ cellat.
celladi, [Ar. cellâd + Far. -î (cella:di:) {OsT}
is. Cellatlık.
celladiye, [Ar. cellâdiyye (celladiye) {OsT} is.
Cellatlık ücreti,
cellase, [Ar. callâse {OsT} is. Şamdan; lamba;
idare.
cellat, -dı [Ar. celd (kırbaç) > cellâd (cella:d) C elvetiye, [Ar. celvetiyye V ^ - ] {OsT} is. Aziz M ah­
{OsT} 1. Ç ok kırbaç vuran. 2. Mahkemece verilen
ölüm cezasını uygulayan görevli. 3. mecaz. Hiç
çekinm eden suç işleyen veya adam öldüren kimse. c e m 1, [cem (yans.)] is. Küçük yapılı köpek ve benze­
4. mecaz. Çok merhametsiz. S cellad etm ek, ri hayvanların havlamasını anlatan kök. [Zülfıkar]
{OsT} İdam etmek.|| cellad-ı felek, {OsT} Göğün
celladı; ölüm meleği; Azrail.\\ cellad olm ak, {OsT} cem 2, -m ’i [Ar. cem ‘ ^= -] {OsT} is. 1. Biriktirme,
İdam edilmek.
cellatlık, -ğı [cellât-lık] is. Celladın işi ve mesleği,
cellayi, [Ar. celâ (parlaklık) > cellâyı ^ >U-] (cellâ:-
yi:) {OsT} is. Yenleri açık ve geniş bir üst giyeceği,
celle, [Ar. celi (büyüklük) > celle -s-W-] {OsT} is. “Yü­
ce, aziz ve ulu olsun!" anlamında dua sözü. S celle
celâliihtt, {OsT} Onun (Allah ’ın) yüceliği, şanı art­
sın.
cello, [Ar. celâl > Kürt, cello] {ağız} is. “Kürt adam­
lar” anlamına gelen “cello bello” ikilem esinde ge­
çer. (Bello, Bilal adının Kürtçe kısaltılmışı). [DS]
celm ed, [Ar. celmed -U-U] {OsT} is. Kaya; taş.
celp, -bi [Ar. celb J » - ] {OsT} is. 1. Kendi üzerine
çekme. 2. Yazı ile çağırma. 3. Getirtme. 4. huk.
Yazılı çağrı. 5. Para sızdırma; sömürme. S celp
etm ek, K endine doğru çekmek. 2. Birini ya zı ile
davet etmek.|| celp m üzekkeresi, huk. B ir mahke­
m ede davalı, davacı, tanık ya da bilirkişi olarak
bulunması gerekenlere hazır bulunmaları için gön­
derilen yazılı çağrı.|| celp o lunm ak, Çağrılmak;
getirtilmek,
celpnam e, [Ar. celb + Far. nâm e ^UJl^-] (celpna. me) cem 3, -m m i [Ar. cemm ^ ] {OsT} is. 1. Büyük sayı.
{OsT} is. 1. Çağrı kâğıdı. 2. Askerlik veya yokla­
ması için mükellefe gönderilen çağrı yazısı. 3. huk.
Bir mahkemede davalı, davacı, tanık ya da bilir kişi
olarak bulunması gerekenlere hazır bulunmaları
için gönderilen yazılı çağrı,
celse, [Ar. celse 4—U-] {OsT} is. 1. Dinlenme; çalışma
arası. 2. B ir kurulun yaptığı toplantı; oturum. 3.
M ahkeme duruşması. S celse-gâh, {OsT} Birkaç
kişinin oturması için ayrılan y e r.|| celse-i aleniye,
{OsT} A çık oturum.\\ celse-i hafife, {OsT} Hemen
kalkacak şekilde ilişerek oturma.\\ celse-i hafiye,
{OsT} Gizli oturum.
celu, [Far. celü _*!*- ] (celû;) {OsT} sf. 1. (Kişi için)
şakacı; latifeci. 2. is. Kebap şişi.
ĞIİİHIÜİTO: SO M . 772
celve, [Ar. celve / celvet / o j U ] {OsT} is. 1.
Yerini yurdunu terk etme. 2. Gelinin peçesiz olarak
damada gösterilmesi. 3. Yeni gelinin peçesinin kal­
dırılması töreni veya damadın geline yüz görümlü-
lüğü vermesi. 4. tasvf. Tarikat yolcusunun A llah’ın
sıfatlarıyla halvetten (yalnızlıktan) çıkıp A llah’ın
varlığında eriyip (fenâfıllaha erişmesi) yok olması.
S celve eylem ek, {OsT} Gelinin yüzünü açmak;
duvağı kaldırmak.
m ut H üdaî’nin kurduğu, Bayramîlikten ayrılan bir
tarikat kolu.
cem-kir-mek.
toplam a 2. Toplanma; toplam; bir araya getirilme.
3. Genel ve özel bir konuyu bir kategori içine sok­
ma. 4. man. Bir terimi genelleştirme. 5. mat. Top­
lam a işlemi. 6. dbl. Çoğul. 7. tasvf. A llah’ın birli­
ğini idrak etmiş kim senin coşkun hali. 8. tasvf.
(Alevilikte) şeyh huzurunda yapılan mevsimlik
tören. S cem evi, tasvf. 1. (Alevilikte) toplanma
yeri. 2. Caminin yerini tutan cem aat binası.\\ cem-i
ia n â t, {OsT} Yardım ve bağış toplama kurallarını
belirleyen tüzük.|| cem -i m üennes, {OsT} dbl. Arap-
çada, “-â t” eki ile yapılan çoğul.\\ cem -i m ü-
kesser, {OsT} dbl. Arapçada kelimelerin kökü de­
ğiştirilerek yapılan sem aî çoğul. || cem -i m ütekel-
lim , dbl. Çokluk birinci kişi. || cem -i m ü zek k er,
{OsT} dbl. Arapçada “-in " ve p e k az da “-u n " ile
yapılan çoğul.\\ cem -i sahîh, {OsTj dbl. Cem-i mü­
ennes ve cem -i müzekkerin ortak adı. || cem olm ak,
B ir araya gelmek; toplanmak.\\ cem ü ’l-cem, {OsT}
1. dbl. Çoğulun çoğulu; katm erli çoğul. 2. Muta­
savvıfın her nesnede A llah'ın tecellisini gördüğü
mertebe. || cem ü telfik, {OsT} 1. Toplama ve birleş­
tirme. 2. ed. Tenasüp.
2. Kalabalık; çokluk. 3. İnsan topluluğu; yığın. 4.
B ir kuyuda toplanan su kitlesi. S cem m -i gafîr,
{OsT} Büyük insan kalabalığı
cem 4, [Far. cem (Efsanevî İran hükümdarının adın­
dan) j^r] {OsT} is. 1. Hükümdar; şah. 2. özl. is. Şa­
rap ve içkiyi bulan efsanevî hükümdar. 3. Hz. Sü­
leym an’ın lakabı. 4. Büyük İskender’in lakabı.
cem 5, [Far. câm] {ağız} is. Tencere; su kabı. [DS]
c e m a a t1, -ti [Ar. cem ' (biriktirme, toplama) > ce-
m â'at o p U > ] (cema;at) {OsT} is. 1. Bir yere gel­
miş, toplanmış insanlar. 2. Bir im ama uyarak na­
maz kılmak, mevlit veya vaaz dinlemek için bir
araya gelmiş kişiler. 3. İslam inançları çerçevesin­
« H K E S H .7 7 3 CEM
de toplanan insanlar; müm inler topluluğu. 4. Aynı an) {OsT} zf. 1. Toplanmış durumda; tümüyle. 2.
dinden, aynı mezhepten insanların m eydana getir­ Toplu olarak, ff cem ’an yekûn, {OsT} Toplam ola­
diği topluluk. 5. Bir devlet içinde büyük topluluğu rak; hepsi birden; tümden.
meydana topluluktan ayrılan küçük gruplar; zümre. cem ’aniye, [Ar. cem ' (toplama)> cem 'âniyye
6. tar. Yeniçeri kuruluşunda birkaç odanın meyda­
(cem-a:niye) {OsT} is. sosy. Ortakçılık; ortaklaşacı­
na getirdiği bölüm. 7. Tiyatroda oyuncu topluluğu.
lık; kolektivizm,
S cemaate uymak, Herkes nasıl davranıyorsa
cemapur, [Hint. d. Cemâpur (H indistan'da eski bir
öyle hareket etmek; topluma uymak.
kent adı)] (cema:pur) {OsT} sf. (Ordu için) derme
cemaat2, -ti [Ar. cem â'at > cem â'ât (cema:- çatma.
a:t) {OsT} is. 1. Topluluklar; cemaatler. 2. İm am­ cem aziyülahır, [Ar. cüm âd’el-âhıre (ce-
ların arkalarında namaz kılanlar. 3. Bir mezhepten
ma;ziyela:hır) {OsT} is. Kamerî ayların altıncısı;
olan halkın tümü. 4. tar. Yeniçeri kuruluşunda bir­
küçük tövbe ayı.
kaç odadan oluşan zümre. S cemâât-i çilingirân-ı
hassa, {OsT} Saraydaki çilingirler topluluğu.\\ ce- cemaziyülevvel, [Ar. cüm âd’el-evvel JjVI
mâât-i hademe-i ehl-i hıref, {OsT} Sarayda çalı­ (cema:ziyelevvel) {OsT} is. 1. Kameri ayların beşin­
şan sanatkârlar,|] cemâât-i mücellidân-ı hassa, cisi. 2. Büyük tövbe ayı. 3. B ir kimsenin biraz kirli
{OsT} Saraydaki kitapları ciltleyen sanatçılar; sa­ geçmişi, fi1 cemaziyülevvelini bilmek, İyi olarak
ray ciltçileri.\\ cemaat ortaları, {OsT} Yeniçeri tanınan birisinin geçmişteki bir yolsuzluğunu veya
ocağının oluşturan 196 ortanın birinciden y ü z bi­ kirli işini bilmek.
rinci ortaya kadar olanların ortak adı. cembiye, [Ar. cenbıye 4~-i=r] {OsT} is. B ir tür kamalı
cemaatleşme, [cemaat-le-ş-me] (cema:atleşme) is.
bıçak; hançer,
Cemaat hâline gelme işi.
cemaatleşmek, [cemaat-le-ş-mek] (cema:atleşmek) cemcem e, [Fars, cimcim / cimcime {OsT} is.
gçsz. fi. [-ir] (İnsan topluluğu) inanç, ibadet veya Bektaşi dervişlerinin yolculuğa çıkarken giydikleri
başka amaçlarla organize birlik olmak, kaim bez tabanlı ve örme sicim konçlu b ir tür
cemad, [Ar. cemâd (cema:d) {OsT} is. 1. Can­ ayakkabı veya çizme,
sız varlık; cisim; nesne. 2. Bitki ve hayvanlar dı­ cemcenabet, [ce(m)+ce/nâbet] (c e ’mcena:bet) pekşt.
şındaki varlıklardan her biri, sf. Çirkin; suratsız; meymenetsiz,

cemadat, [Ar. cemâd > cemâdât ü b L > ] (cema:da:t)
{OsT} is. Cansızlar; cansız varlıklar,
cemadi, [Ar. cemâdî ıp U ^ ] (cema:di:) {OsT} sf.
Ruhsuz; cansız,
cemadiyet, [Ar. cemâdiyet / cemâdiyyet c*pU^-] (ce-
ma:diyet) {OsT} is. 1. Cansızlık; ruhsuzluk. 2. Do­
nukluk.
cemah, [Ar. cemâh (cema:h) {OsT} is. (At
için) baş sertliği; yönetim zorluğu,
cemahir, [Ar. cumhur > cemâhîr y>U^] (cema:hi:r)
{OsT} is. Cumhurlar; topluluklar, fi5 cemâhîr-i
mttttehide-i Am erika, Am erika Birleşik D evletle­
ri.
cemal, -li [Ar. cemâl JU > ] (cem ad) {OsT} is. 1. Yüz
güzelliği. 2. Yaratılış ve görünüş bakım ından güzel
olma; güzellik. 3. Yüz; güzel yüz. 4. tasvf. A llah’ın
gafûr, rahîm, kerîm, latîf sıfatlarının hepsine birden
verilen isim; A llah’ın güzelliği. S cemal böğ-
rülcesi, {ağız} Bezelye. [DS]|| cemâPullâh, {OsT}
Allah ’ın lütfü.
cemali, [Ar. cemâli (cemadi:) {OsT} sf. 1.
Güzellikle ilgili; güzelliğe ilişkin. 2. Kusursuzlukla
ilgili; kusursuzluğa ilişkin,
cem’an, [Ar. cem ' (toplama) > cem 'an lL^-] (c e ’m­
cemder, [Far. cem-der {OsT} is. B ir tür bıçak;
kama.
cemed, [Ar. cemed -u^-] {OsT} is. 1. Buz. 2. Kar. 3.
Dondurma.
cemedî, [Ar. cemedı (cemedi:) {OsT} sf. Buz
gibi soğuk; çok soğuk,
cemek, [Erme, camak] {ağız} is. Üvendirenin arka­
sında yer alan, sabandaki çamurları sıyırıp tem iz­
lemeye yarayan küçük yassı metal parça. [DS]
cemel, [Ar. cemel J ^ - ] {OsT} is. Erkek deve, fi1 ce-
m el’il-bahr, {OsT} zool. 1. K ılıç balığı. 2. Balina.||
cem elü’l-mâ, {OsT} 1. Kılıç balığı. 2. Balina.
cemeliye, [Ar. cemeliyye 4 * ^ ] (cemeli:ye) {OsT} is.
zool. Devegiller; develer,
çemen, [Far. çemen j ^ - ] {OsT} is. Çardak,
cemerat, [Ar. cemre > cemerât cj\y^>-] (cemera:t)
{OsT} is. Cemreler,
cemet, -di [Ar. cemed -u^-] {OsT} is. 1. Kar; buz. 2.
Dondurma.
cemetme, [Ar. cem ' + T. et-me -dil ^-=r] is. 1. Bir a-
raya getirme işi. 2. Toplam ak eylemi,
cemetmek, [Ar. cem ' + T. et-mek dül ^=r] gçl. fi [-
CEM
ir] [-e(d)-i-yor] 1. Bir ayara getirmek. 2. Topla­
mak.
cenı’i, [Ar. cem c > cem 'i (cem-i:) {OsT} sf. 1.
Toplanma ile ilgili. 2. Toplumla ilgili; topluma
ilişkin. 3. sosy. Ortaklaşa; kollektivist. 4. Toplamla
ilgili. 5. Çoğul yapan,
cemi, -i‘ı [Ar. cem ' > cemi' ^ = r ] (cemi:) {OsT} e.
Hep; bütün, fi1 cemi cümle, {OsT} Herkes, hepsi.
cemia, [Ar. cem ' (toplama) > cem î'a **?*-?-] (cemi:a)
{OsT} zf. -*• cemi,
cemian, [Ar. cem i'an (cemi.an) {OsT} zf. Hep;
bütün; tekmil; hep birlikte; tüm ü birden,
cemil, [Ar. cem ıl (cemi:l) {OsT} sf. 1. Güzel;
iyi; latif. 2. is. Eskiden okullarda başarılı olan öğ­
rencilere verilen bir takdir ifadesi,
cemilat, [Ar. cemil > cemilât (cemi:la:t)
{OsT} is. 1. Beklenmedik hoş ve güzel şeyler. 2.
Hoş sürprizler; güzel hareketler. 3. Güzel düşünce­
ler.
cem ile1, [Ar. cemil > cemile ->1^-] (cemide) {OsT} sf.
(Kadın için) güzel.
cemile2, [Ar. cemile V r ] (cemide) is. 1. Kendini
beğendirmek, yaranm ak ya da iyilik olsun diye ya­
pılan gönül okşayıcı hareket. 2. Beklenm edik bir
anda yapılan iyi hareket; iyilik; sürpriz. 3. Birinin
gönlünü hoş etmek için yapılan iyilik. S cemile
göstermek, Gönül okşayıcı harekette bulunmak;
liitfetmek.\\ cemîle-kâr, İyilik yapm ayı seven.|| ce-
mîle-kârl, {OsTj İyilikseverlik.|| cemîle-kârlık, İyi­
likseverlik.
cem’ilendirm e, [cem'î-le-n-dir-me] (cem-idendir-
me) {OsT} is. 1. dbl. Çoğul hâle getirme; çokluk
hâle getirme işi. 2. mat. Toplama işlemi yapma.
cem’ilendirm ek, [cem 'î-le-n-dir-m ek
(cem-idendirmek) {OsT} gçl. f. [-ir] dil b. Çoğul
yapmak; çokluk durum una getirmek,
cem’ilenme, [cem'î-le-n-me] (cem-i:lenme) {OsT} is.
dbl. 1. Çoğul hâle gelme. 2. Çokluk yapılmak ey­
lemi.
cem’ilenmek, [cem 'î-le-n-m ek dUJL**^-] (cem-i:len-
mek) {OsT} dönşl. f. [-ir] dbl. 1. Çoğul hâle gelmek.
2. edil. f. (Kelime için) çoğul yapılmak,
cemiyat, -tı [Ar. cem ' (biriktirme, toplama) > ce-
m i'yyât o L j^ - ] (cem-iya:t) {OsT} is. 1. Kurumlar;
demekler. 2. Toplumlar; zümreler,
cemiyet, [Ar. cem ' (biriktirme, toplama) > OsT. ce-
m i'yyet {OsT} is. 1. Toplum; topluluk,
( 19.yy). 2. Belli bir amaçla bir araya gelmiş toplu­
luk; dernek. 3. Derli toplu, düzenli olma hali. 4.
ÖIÜM IllfC E ® 1./74
Düğün, sünnet töreni gibi eğlenceli veya yemekli
mevlit gibi toplantı. 5. ed. D ivan şiirinde birbiri ile
ilgili sözcükleri bir beyitte bir araya getirme esası­
na dayanan tenasüp, müraat-i nazir, tezat gibi söz
sanatları. 6. tasvf. Gönlün ve zilinin, maddî olan
her şeyle ilgisini keserek yalnızca A llah’la ilgili
olması durumu. 7. as. (Savaşta) karşılaşma; muha­
rebe. ı5 cem ’iyet-gâh, {OsT} Toplantıyeri.\\ cem ’i-
yet-güriz, {OsT} Toplumdan kaçan.|| cem iyet ha­
yatı, Toplum hayatı. [| cem ’iyet-i akvam, {OsT}
M illetler cemiyeti (Birleşmiş M illetler kurulmadan
önceki teşkilat)]] cem ’iyet-i beşeriye, {OsT} İnsan
topluluğu.\\ cem ’iyet-i hâl, {OsT} D urumun bütü-
nü.|| cem ’iyet-i hatır, {OsT} Zihnin ve düşüncelerin
tertipli ve rahat olması durumu. || cem ’iyet-i hıtân,
{OsT} Sünnet töreni.|| cem ’iyet-i kelâm, {OsT} Sö­
zün birkaç anlama gelm esi.|| cem ’iyet-i mahsusa,
{OsT} Özel toplantı]] cem ’iyet-i nisvân, {OsT} K a­
dınlarla bir araya gelme; kadınlarla sohbet.||
cem ’iyet-i sür, {OsT} Sünnet düğünü.
cemiyetli, [cemiyet-li] sf. Derli toplu ve bir düzen
içinde olan; düzenli,
cemiz, [Far. camiz >°U-] {ağız} is. bot. Yaban inciri,
(Ficus sycomorus). [DS]
cemkirişm ek, [cem (yans.) > cem-kir-iş-mek] {ağız}
işteş, f. [-ir] Birbirine karşı gelmek; karşılıklı sert
cevap vermek. [DS]
cemkirmek, [cem (yans.) > cem-kir-mek] {ağız}
gçsz. f. [-ir] 1. (Köpek için) olduğu yerde kesik
kesik havlamak. 2. Karşı gelmek; sert cevap ver­
mek. 3. Surat asmak; kızmak. 4. Saldırmak; hücum
etmek. [DS]
cemkürm ek, [cem (yans.) > cem-kir-mek] {ağız}
g çsz.f. [-ür] (Köpek için) olduğu yerde kesik kesik
havlamak. [DS]
cemmal, [Ar. cemel (deve) > cemmâl J W ] (cem-
m ad) {OsT} is. Deve sürücüsü; deveci,
cemmaş, [Far. cemmâş J ^ W ] (cemma:ş) {OsT} sf.
Zampara.
cemre, [Ar. cemre v»^-] {OsT} is. 1. Kor halindeki
ateş; köz. 2. İlkbaharda, 19 şubat ile 6 mart tarihleri
arasmda birer hafta arayla havaya, suya ve toprağa
düştüğüne inanılan ısıtıcı kuvvet veya tabiatta ısı
yükselmesi olayı. 3. Hacıların M ina’da şeytan taş­
lamaları işi. 4. M üslüman hacıların hac sırasında
M ina vadisinde attığı taşlardan meydana gelen yı­
ğınların adı. 5. Küçük çakıl taşları. 6. Kara kabar­
cık denilen iltihaplı bir yara; ateş göynüğü; yanıka­
ra. 0 cemre-i Ola, {OsT} Cemrelerin ilk haftası.||
cemre-i sâniye, {OsT} Cemrelerin ikinci haftası.\\
cem re-i sâlis, {OsT} Cemrelerin üçüncü ve son haf­
tası.
cemreviye, [Ar. cemreviyye (cemrevi.ye)
{OsT} is. ed. Divan şiirinde, nesip bölümlerinde
im l e t S Ö M H . 775
baharın gelmesi ile ilgili olarak cemrelerden bah­
seden kaside türü,
cemse, [Amer. G eneral M otors Com pany (kısaltması
olan) GMC harflerinin İng. okunuşu] kısalt, is. Bir
askerî kamyon markası.
cen1, [cen / ceng / cen (yans.)] is. K öpek ve bazı
hayvanların havlam asını anlatan kök. [Zülfıkar] cen
cen, ceng-ir-de-mek. S cen cen etmek, {ağız} L a f
yetiştirmek. [DS]
cen2, [Far. ceng > cengî > cen] {ağız} is. Şarkı; türkü.
[DS]
cen3, [Far. jeng (pas)] {ağız} is. Bakır pası; küf. [DS]
cenab, [Ar. cenâb (cena:b) {OsT} is. -* cenap.
S Cenâb-ı Hak, {OsT} A llah.|| cenâb-ı hilâfet-
penâhî, {OsT} Hilafetin sığındığı yüce kişi; p a ­
dişah,|| cenâb-ı südde-i devlet-meâb, {OsT} Padi­
şah kapısının avlusu.
cenabet, [Ar. cünüb > cenabet ojU=t] (cena;bet)
{OsT} is. 1. Gusül etmeyi gerektiren durum; cünüp-
lük. 2. sf. G usül yapması gereken; cünüp. 3. (Kişi
veya şey için) hoşlanılmayan kötü; sıkıcı; menfur.
4. sövgü. (Kişi için) pis; iğrenç; uğursuz; aşağılık,
cenah, [Ar. cenah ^b=-] (cena:h) {OsT} is. 1. Kanat.
.2. Kuş kanadı. 3. Kol; pazı. 4. Kapı gibi açılıp ka­
panır şeylerin her bir kanadı. 5. Aynı siyasi görüşü
paylaşan kişilerin toplandığı yanlardan her biri. 6.
as. Savaş düzenindeki ordunun yanlarından her
biri. 7. Binanın yan tarafları ya da yanlarda bulu­
nan eklentileri, bölümleri. 8. Ahret. B cenâh-ı
m a’dilet, {OsT} A dalet kanadı.\\ cenâh-ı semek,
{OsT} B alık kanadı.|| cenâh-ı tâir, {OsT} Kuş kana­
dı.
cenâheyn, [Ar. cenah > cenâheyn {OsT} is.
İki kol; iki yan.
cenaib, [Ar. cenibe > cenâib l J I > ] (cena:ib) {OsT}
is. Y edeğe alınmış olan binek hayvanları,
cenan, [Ar. cenan j b - ] (cena;n) {OsT} is. Yürek;
kalp; gönül.
cenap, -bı [Ar. cenâb ^ U - ] (cena:p) {OsT} is. 1. Ev
veya binayı çevreleyen duvar; avlu. 2. Huzur; kat;
makam. 3. U lulam ak ve yüceltmek amacıyla “say­
gıdeğer, hazret” anlam larında kullanılan saygı sö­
zü.
cenayib, [Ar. cenibe > cenâyib ^.1 ^ -] (cena.ib)
{OsT} is. -*■ cenaib.
cenaze, [Ar. cinâze (tabut) »jb^-] (cena:ze) {OsT} is.
1. Gömülm ek üzere yıkanıp kefenlenerek tabuta
konulmuş insan ölüsü. 2. Cenaze töreni. 3. argo.
Yavaş davranışlı, ağır hareketli kimse; miskin. S
cenaze alayı, Ölünün cenaze namazını kılm ak ve
göm m ek gibi son vazifeleri yapm ak için bir araya
gelmiş topluluk.\\ cenaze duası, Cenaze namazı
CEN
kılınırken okunan dua.\\ cenaze gibi, 1. Çok zayıf;
güçsüz. 2. Soluk benizli. || cenaze levazımatı, Ölüyü
gömmekte kullanılan çeşitli araç ve gereçler. || ce­
naze marşı, Cenaze törenlerinde söylenen belli bir
m üzik parçası.|| cenaze merasimi, Ölüyü gömme
sırasında yapılan dinî veya geleneksel işler. || cena­
ze namazı, Gömülmeden önce yıkanıp kefenlenmiş
ölü musalla taşına konulduktan sonra kılınan na­
maz. || cenaze salası, Cenaze namazı için okunan
bir tür ezan. || cenaze töreni, Cenazenin gömülmesi
için yapılan tören.|| cenazeyi kaldırmak, Ölüyü
göm m ek üzere mezarlığa götürmek; gömmek.
cenb,' [Ar. cenb {OsT} is. 1. Yan; taraf; yön. 2.
V ücutta kaburgaların bulunduğu yer; böğür,
cenbî, [Ar. cenbî (cenbi;) {OsT} sf. Yan tarafa
ait; yanal.
cenbiye, [Ar. cenbiyye ■ s^ ] {OsT} is. Belin yan ta­
rafına asılan eğri bir Arap kaması; hançer,
cendal, [Far. cendâl Jl-i-^-] (cenda;l) {OsT} sf. (Kişi
için) bayağı; aşağılık; adî.
cendek, -ği [? cendek] {OsT} is. 1. İnsan ya da hay­
van ölüsü. 2. Beden,
cendel, [Ar. cendel J-u^-] {OsT} is. Nehirlerde bulu­
nan büyük kayalar,
cendeliye, [Ar. cendeliyye {OsT} is. Bir Rufaî
tarikatı kolu.
cender, [Far. cender j-i^-] {OsT} is. Eşya; giyim eş­
yası.
cendere, [Far. cendere °j-u>-] is. 1. Baskı; sıkma; sı­
kıştırma; tazyik. 2. Bir şeyi sıkmaya yarayan iki
ağaç. 3. Sıkıştırma işlemlerinde kullanılan makine
veya alet; pres. 4. Kalın oklava. 5. Sıkı veya dar
yer. 6. Dar dere veya vadi; boğaz. 7. mecaz. M ane­
vi baskısı yoğun olarak hissedilen. 8. mecaz. İşin
içinden çıkılması güç durum. 9. {ağız} Taze peyni­
rin suyunu süzmekte kullanılan sık dokumadan ya­
pılmış torba. [DS] 10. {ağızj Ekşim ik süzmekte kul­
lanılan dokumadan yapılmış süzgeç. [DS] S1 cen­
dere baklavası, Yufkası cendere adı verilen kalın
oklava ile açılan baklava.\\ cendereye sokmak,
B üyük baskı altına almak.
cenderehane, [Far. cendere-hâne 4iU- oj-l>] (cende-
reha;ne) {OsT} is. Elbise ve kumaş ütülemeye ya­
rayan birbirine bitişik iki silindirden yapılmış bir
tür ütünün bulunduğu oda veya bölme,
cenderme, [Fr. genderme] {ağız} is. -*■ jandarma.
[DS]
çenek, -ği [gene / yine > cene-k] {ağız} zf. Buna rağ­
men; yine de. [DS]
ceneral, [İt. zenerâ] {OsT} is. Bir Hristiyan donanma­
sının amirali. [Tietze]
CEN
ceng1, [ceng / cen (yans.)] is. Köpek ve bazı hayvan­
ların havlamasını anlatan kök. fi1 cen cen etmek,
{ağız} 1. (Köpek için) cemkirmek. 2. Can sıkıcı söz
söylemek. [DS]
ceng2, [Far. âjeng / jeng (pas, kiif) > cen] (cen) (ağızj
is.'" M antar küfii; pas. [DS]
ceng3, [Far. ceng S ^ ] {OsT} -» cenk. 0 ceng-âver,
{OsT} -*■ cengâver.|| ceng-âverân, {OsT} -* cengâ-
veran.|| ceng-âver-âne, {OsT} -*■ cengâverane..||
ceng-âverî, {OsT} -*■ cengâveri.|| ceng-âzm â, {OsT}
Savaş görmüş. || ceng-azmüde, {OsT} Savaş gör­
müş.\\ ceng-azmûdegî, {OsT} Savaşta deneyim ka­
zanma]] ceng-bâz, {OsT} Savaşçı, kahraman.\\
ceng-cü, {OsT} -* cengcu.|| ceng-cüy, {OsT} -*■
cengcu.|| ceng-cü-yâne, {OsT} Savaşçıya yakışır bi­
çimde || ceng eylemek, {OsT} Savaşmak.\\ ceng-i
harbî, {OsT} müz. K lasik Türk müziğinde 10 za ­
manlı ve 1 0 vuruşlu küçük bir usul. || ceng-i sultanî,
{OsT} Şiddetli çarpışma.\\ ceng-i zengerî, {OsT}
Yalancıktan yapılan savoy. ||
cengâr, [Far. jengâr _>l&j] (cengâ.r) {OsT} is. Bakır
pası.
cengâri, [Far. jengâr-i (cengâ:ri:) {OsT} sf.
Bakır pası renginde; açık yeşil,
cengâver, [Far. ceng (savaş) + âver (getiren)
(cengâ:ver) {OsT} sf. 1. Savaşmayı seven; savaş­
kan; dövüşken. 2. is. Savaşçı; silahşor,
cengâveran, [Far. cengâver + Ar. -an j l j j l S^r] (cen-
gâ:vera:n) {OsT} is. Savaşçılar; dövüşçüler,
cengâverane, [Far. cengâver-âne (cengâ:-
vera.ne) {OsT} zf. Savaşçılara yakışır tarzda; bir sa­
vaşçı gibi.
cengâverî, [Far. cengâverî j j j ^ r ] (cengâ:veri:)
{OsT} is. Savaşçılık, dövüşkenlik,
cengâverlik, -ği [cengâver-lik] (cengâ. verlik) is. 1.
Savaşçılık. 2. Savaşçı olma durumu,
cengcu, [Far. ceng-cü y • ^ r ] (cengcu:) {OsT} sf.
Kavgacı; tartışmaya başlamaya hazır,
cengel, [Sansk. cangala > Hint, cangal > Far. ceıjgel
/ İng. jungle] is. 1. Orman; ağaçlık ve sazlık
yer. 2. Hindistan ormanlarına verilen isim; cangıl,
cengelistan, [Far. cengel-istân (cengelis-
ta:n) {OsT} is. Orman; sık ağaçlıklı yer.
cenger, [Far. cenkâr / jenkâr (bakır p ası rengi)
> cenger] {ağız} is. Bakır eşya. [DS] S1 cengeri avuç dolusu. [DS]
çıkmak, {ağız} Oksitlenmek; paslanmak. [DS]
cengî, [Far. cengi L/ ^ r ] (cengi:) {OsT} sf. 1. Savaş e-
den; savaş durumunda olan. 2. {ağız} sf. Kahraman­
lık türküsü. [DS]
cengi, [ceng / çmg (yans.) > çıng-ı > ceng-i] {ağız} is.
Küçük parça; molekül. [DS]
Ö IÜ M IÜ M M .
cengîlik, [Far. cengî-lik dlLSj^-] (cengi:lik) is. Kah­
ramanlık.
cengirdem ek, [cen (yans.) > cen-gir-de-mek] {ağız}
gçsz. fi [-ir] (Köpek için) çemkirmek. [DS]
cengiz, [Moğ. Çingiz (han) > cengiz j ^ r ] {ağız} sf.
Yenilmez. [DS]
cengname, [Far. ceng-nâme u i ^ - ] (cengna:me)
{OsT} is. Cenkname.
cenib, [Ar. canîb (cani:b) {OsT} is. Yedek at.
cenibe, [Ar. cenibe / cenıbet * ^ r / (ceni. be)
{OsT} is. Yedek hayvan; çıvgar. S cenîbe-keş,
{OsT} Yedek hayvanı çekip götüren.
cenik1, -ği [cen (yans.) > cen-ik] {ağız} sf. 1. Atik;
çevik. 2. Becerikli; gözü açık. 3. is. Yapısı ufak
tefek olduğu hâlde güçlü kuvvetli kimse. 4. Besili
ve küçük boylu manda. 5. Kısa boylu, huysuz at.
[DS]
cenik", -ği [Kürt, cim ik (duvak)] {ağız} is. Kadınların
başlarına taktıkları, çevresine altınlar dizili fes.
[DS]
cenik3, -ği [Far. jen k (bakır pası)] {ağız} is. 1. Havası
sıcak ve nemli yer. 2. Deniz kıyısı; sahil. 3. Ova. 4.
Uzak, bilinmeyen yerler. [DS]
cenin, [Ar. cenin j^>-] (ceni:n) {OsT} is. 1. Ana
rahmindeki henüz doğma zamanı gelmemiş yavru;
dölüt. 2. Doğma zamanı gelm eden ölmüş yavru;
düşük. S cenîn-i gayr-i m üstebîni’l-hilka, {OsT}
H enüz organları teşekkül etmemiş dölüt.\\ cenîn-i
kâzib, {OsT} Gerçek olmayan gebelik; dış gebelik.\\
cenîn-i m üstebîni’l-hilka, {OsT} Organları teşek­
kül etmiş döliit.\\ cenîn-i tâm m ü’I-hilka, {OsT} Or­
ganları bütünüyle teşekkül etmiş dölüt.\\ cenin-i
sakıt, {OsT} D üşük çocuk.
cenistre, [İt. ginestra] is. bot. Katırtırnağı,
ceniver, [Far. ceniver jy^=r] (ceni:ver) {OsT} is. Sırat
köprüsü.
cenk1, -gi [Far. ceng i ^ ] is. 1. Savaş; harp; kavga;
çatışma. 2. Çekişme. 3. Büyük çaba, mücadele. 0
cenk etmek, Savaşmak. || cenk eylemek, Savaş­
mak; vuruşmak.|| cenk kolayı, {eAT} Harp usulü.
cenk2, -gi [Far. âjeng / jeng (küf)] {ağız} is. Küf; pas.
[DS] 0 cenk çalmak, {ağız} 1. Oksitlenmek; p a s­
lanmak. 2. (Kalaysız kaptaki yem ek için) bozulmak.
[DS]
cenk3, -gi [Far. ceng (açılmış avuç)] {ağız} sf. Bir tek
cenkâr, [Far. jenkâr (cenkâ:r) {OsT} is. 1. Ba­
kır pası. 2. sf. Bakır pası renginde olan; yeşilimsi,
cenkâri, [Far. jenkârî (cenkâ:ri:) {OsT} sf.
Bakır pası renginde olan,
cenkçi, [cenk-çi] is. Savaşçı; cengâver.
OlÜREft f f l f Ç î S i b i l . 7 7 7 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
cenkleşme, [cenk-le-ş-me] is. Savaşma, çatışma, çe­
kişme işi.
cenkleşmek, [cenk-le-ş-mek] işteş f. [-ir] 1. Savaş­
mak. 2. Çatışmak; çekişmek.
cenkname, [Far. ceng-nâme (cenkncvme)
{OsT} is. Savaş hikâyeleri anlatan kitap.
cennan, [Ar. cennân jb=-] (cenna:n) {OsT} is. Bah­
çıvan.
cennat, [Ar. cennet > cennât ü U ] (cenna:t) {OsT}
is. 1. Cennetler; uçmaklar. 2. Bahçeler, t? cennât-i
adn, {OsT} Cennet bahçeleri.
cennet, [Ar. cennet is. 1. Bahçe; güzel bahçe. 2.
A llah’ın günahsız kullarını veya günahlarından
arınmış olanları öldükten sonra sonsuz bir mutluluk
içinde yaşatacağını vaat ettiği yer. 3. mecaz. Çok
güzel ve havası iç açan yer. S cennet-âsâ, {OsT}
Cennet gibi.|| cennet-âşiyân, {OsT} Yeri cennet o-
lan. | cennet balığı, zool. Çin veya Tayvan kökenli,
hem havadaki, hem de sudaki erimiş oksijeniyle
solunum yapabilen, mavi yeşil zem in üzerine bakır
rengi çizgili bir çeşit akvaryum balığı, (Macro-
podus vinidiauratus).\\ cennet balığıgiller, zool.
Güney doğu Asya denizlerinde yaşayan, örnek türü
cennet balığı olan ve havanın serbest oksijeninden
de yararlanabilen kemikli balıklar fam ilyası, (Ana-
batidae).\\ cennet biberi, bot. Zencefilgillerden, A f­
rika kıyılarında yetişen karabiber tadında iştah a-
çıcı bir baharat, (Amomum paradisi). \\ cennet ca­
nıma minnet, "Seve seve kabul ederim ” anlam ın­
da söylenir.|| cennet gibi, 1. Çok güzel. 2. H ava­
dar, bağlık bahçelik, yeşillik (yer). || cennet-i a’lâ,
{OsT} Cennet makamlarının en yükseği olan seki-
zincisi.|| cennet-i a’mâl, {OsT} Cennetin m addî dü-
şünülüşü.|| cennet-i ef’âl, {OsT} Cennetin m addî
düşünülüşü. || cennet-i nefs, Cennetin m addî düşü-
nülüşü.|| cennet-i kalb, {OsT} Cennetin manevi dii-
şünülüşü.\\ cennetin kapısını açmak, iyilikte bu-
lunmak.\\ cennet-i rflh, {OsT} Cennetin manevi diı-
şünülüşü. | cennet-i sıfat, {OsT} Cennetin manevi
düşiinülüşü.\\ cennet-i za’f, {OsT} Cennetin manevi
diişiinülüşü.]] cennet-i vesîle, {OsT} Cennet m akam­
larının en yükseği olan sekizincisi.\\ cennet kuşu,
1. Küçücükken ölen günahsız çocuk; masum bebek.
2. iyi nitelikleri olan kimse. 3. zool. A lt tarafı sa­
rımsı esmer renkte siyah ötücü kuş, (Paradisea
apoda). 4. g ök b. Güney kutbuna 20° uzakta, güney
gök küresinin küçük yıldız takımı. 5. bot. Güney
Afrika kökenli, yapraklan dikdörtgen biçimli, m a­
vimsi. yeşil yapraklı çok yıllık kök saplı bir süs bit­
kisi, (Strelitzia reginae).|| cennet kuşugiller, zool.
Yeni Gine ve Avustralya çevresinde y ü z yirm i ka­
dar türü yaşayan ötücü kuşlar fam ilyası, (Para-
diseidae).|| cennet-makâm, {OsT} M akamı cennet
olan.|| cennet mekân, “Yeri cennet olası!" anla-
____________________________________________CEN
mında ölmüş birinden bahsederken kullanılan iyi
dilek sözü.|| cennet-nazîr, {OsT} Cenneti andıran.]]
cennet öküzü, Temiz kalpli, iyi yürekli fa k a t saf,
budala kişi,|| cennet taamı, Kabak yemeği.]] cen-
netü’d-dünyâ, {OsT} Yeryüzü cenneti.
cennetabat, [Ar. cennet + Far. âbâd jU o ^ -] (cen-
neta:ba:t) {OsT} is. Cennete benzer yer.
cennetlik, -ği [cennet-lik] sf. 1. Ölünce cennete gi­
deceğine inanılan (kişi). 2. Cennete layık. 3. “Yeri
cennet olası!" anlamında biri için iyi dilek sözü;
cennetmekân.
censiyan, [Lat. gentiana] is. bot. -*■ centiyan.
centilmen, [İng. gentleman / Fr. gentilhomme (asil­
zade)] is. Toplum yaşayışına uygun davranan; ki­
bar; iyi eğitim görmüş erkek; beyefendi. S centil­
men anlaşması, B ir hukukî değer taşımamakla
birlikte devletler arasında bir iyi niyet gösterisi
için karşılıklı olarak yapılan sözlü anlaşma.
centilmence, [centilmen-ce] sf. ve zf. Centilmen bir
kim seye yakışır biçimde; kibarca,
centilmenlik, -ği [centilmen-lik] is. 1. Centilmene
yakışır tutum ve davranış. 2. Centilmen olma duru­
mu; incelik; kibarlık. S centilmenlik antlaşması,
R esm î özellik taşımayan, karşılıklı samimi güven­
lerine dayanan tarafların kendi aralarında vardık­
ları sözlü anlaşma.
centilom, [İt. gentilis (soydan) + homo (insan)]
(c e ’ntilom) {OsT} is. Hristiyan asilzadesi,
centiyan, [Lat gentiane] is. bot. 1. Büyük bir kökü,
sap üzerinde bir düğüm çevresinde dizili altm sarısı
çiçekleri bulunan, kuvvetli bir kokusu ve acı bir ta­
dı olan, iştah açıcı, uyarıcı, kuvvetlendirici ve ateş
düşürücü özelliklerinden dolayı halk hekimliğinde
kullanılan bir yıllık bitki; kızıl kantaron, (Gentiana
lutea). 2. Bu bitkinin kökünden yapılan acı lezzetli
bir likör,
centiyaniye, [Ar. centiyâniyye (centiya:niye)
{OsT} is. bot. Centiyangiller.
cenub, [Ar. cenüb ^y=r] (cenu:b) {OsT} is. cenup,
cenüb-ı garbî, {OsT} Güneybatı,|| cenüb-ı şarkî,
{OsT} Güneydoğu.
cenuben, [Ar. cenııb-en £y=r] (cenu. ben) {OsT} zf. 1.
Güneye doğru; güneye yönelik olarak. 2. Güney
yönünden; güneyden,
cenubi, [Ar. cenüb (güney) > cenübı (cenu:-
bi:) sf. 1. Güneyde bulunan. 2. Güneye ait.
cenup, -bu [Ar. cenüb ^ y r ] {OsT} is. Coğrafî yön­
lerden Antarktika kıtasına doğru yönelik olanı; gü­
ney.
cenuplu, [cenup-lu] sf. Güneyli, güneyde oturan; kö­
keni güney tarafta bulunan bölgelere ait olan,
cenük, -ğü [Kült, cimik] {ağız} is. -*• cenik. [DS]
CEP
cep 1, [cep (yans.)] is. Gereksiz, yerli yersiz konuşma,
boş laf etme ve ötüşme sırasında çıkan sesi anlatan
kök. [Zülfıkar] cep cek, cep+cek-le-n-mek.
cep2, [cep / cop (yans.)] is. 1. Y emek sırasında ağız
şapırdatmayı anlatan kök. [Zülfıkar] cep-ir cepir. 2.
is. Kıvam; olgunlaşma.
cep3, -bi [Ar. ceyb (yaka) > ceb] {OsT} is. 1. İçine bir
takım küçük şeyleri koymak için elbise üzerine
yerleştirilmiş, ağzı açık, üç tarafı kapalı torbacık. 2.
Çanta, cüzdan cinsi eşyaların ana bölmelerinden
daha küçük olanı. 3. Cebe uygun, cepte taşınabile­
cek nitelikte (olan şeyleri belirtm ek için tamlayan
olarak kullanılır.) 4. Düşmanın savunma hattına
derinlemesine girilmek suretiyle kazanılan toprak
parçası. 5. Bir kaya üzerinde değişik jeolojik etken­
lerin açtığı oyuklarda bir takım tortul maddelerin
dolması ile meydana gelmiş katı yapılaşma. 6. M a­
den ocaklarında açılmış küçük yan oda. 7. Taşıtla­
rın trafik akışını engellemeden yol kenarında du­
raklayıp bekleyebilmeleri için yapılmış girinti. 8.
{ağız} Ocağın yem ek pişirilen köşesi. [DS] S cebe
atmak, 1. Hakkı olmadığı halde kendisine m al et­
mek; kendi malı saymak; aşırmak; çalmak. 2. H e­
diye, rüşvet vb. almak. || cebe el atmak, Para ver­
meye davranmak. || cebe indirmek, 1. H akkı olma­
dığı halde kendisine m al etmek; aşırmak; çalmak.
2. Zahmetsizce kazanmak.\\ cebe koymak, Kendine
m al etmek. || cebi delik, 1. Parasız. 2. Çok para
harcayan, eline geçen parayı hemen harcayıp biti­
ren kişi. || cebinde akrep olmak, Parası olduğu
halde ortak harcamalara katılm amak ve masrafları
başkasına yüklemek; cimrilik etmek; asalak geçin­
m ek,|| (birini) cebinden çıkarmak, 1. (Ondan) da­
ha üstün olmak. 2 . Övünme bildirir. || cebinden
verm ek, Kendi parasından ödemede bulunmak.\\
cebine atmak (indirmek), Hakkı olmadığı halde
kendisine m al etmek; aşırmak; çalmak. || cebini
doldurm ak, Fırsattan yararlanarak bol p a ra ka­
zanm ak,|| cebi para görmek, 1. Para kazanır ol­
mak. 2. Çok para kazanmak. || cep defteri, Cepte
taşınabilecek kadar küçük defter.\\ cep harçlığı, 1 .
K üçük kişisel ihtiyaçları karşılam ak için ayrılan
para. 2. im paratorluk döneminde padişahlara Mı­
sır eyaletinden gelen para. || cep hastalığı, Erikler­
de taphrina pruni denilen mantarın sebep olduğu,
yum urtalığın aşırı şekilde büyüyerek çekirdeksiz içi
boş bir cep halini alması hastalığı.\\ cep kitabı,
K üçük boy ve ucuz kitap. || cep saati, Yelek cebinde
taşınan, köstek adı verilen bir zincirle yeleğe bağ­
lanmış bir saat türü.|| cep sözlüğü, Cepte taşınabi­
lecek boyda hazırlanmış sözlük. || cep şıkırdamak,
Parası olm ak.|| cep takvimi, Cepte taşınabilecek
boyda ve defter şeklindeki takvim; cep muhtırası.\\
cep telefonu, Cepte taşınabilen ve uydu aracılığı
ile konuşma yapılabilen kablosuz telefon. || cepten
vermek, 1. Kendi parasından ödemede bulunmak.
2. Zararı ödemek.
ÖIÜM IİİlffIM .778
cep4, [Far. çap (sol taraf)] {ağız} sf. Eğri. [DS]
cepcek, -ği [cep+cek] {ağız} sf. 1. Geveze. 2. Dedi­
koducu. [DS]
cepceklenm ek, [cep (yans.) > cep+cek-le-n-mek] {a-
ğız} dönşl. f. [-ir] Gevezelik etmek. [DS]
cepçi, [cep-çi] is. argo. K alabalık yerlerde sıkışıklık­
tan yararlanarak başkalarının ceplerinden cüzdan,
para vb. şeyleri çalan kişi; yankesici,
cepçilik, -ği [cep-çi-lik] is. argo. Cepçinin yaptığı iş;
yankesicilik.
çeper, [eT. *çeb-mek (çevirmek) > cep-er / çep-er]
{ağız} is. Çit. [DS]
cephane, [Moğ. cebe (zırh) + Far. hâne > cebe-hâne
> cephâne] (cepha;ne) {OsT} is. 1. Ateşli silahların
kullanılabilmesi için gerekli olan mermi, barut
hakkı, füze, kapsül gibi malzemelerin bütünü. 2.
gnşl. Bir iş için gerekli olan şeyler. 3. mecaz. Para.
4. argo. Uyuşturucu; afyon,
cephaneci, [cephane-ci] (cepha;neci) is. 1. Askerî
birliklerde cephanelik görevlisi ya da sorumlusu. 2.
O tom atik ağır piyade silahlan ile toplarda cepha­
neyi namluya doldurmakla görevli numara eri.
cephanelik, -ği [cephane-lik] (cephanelik) is. Cep­
hanenin saklanması için yapılmış sağlam, korunak­
lı ve denetimli yer.
cephe, [Ar. cebhe (alın)] {OsT} is. 1. Ön; yüz; yüz ta­
rafı. 2. mim. Binaların ana girişinin bulunduğu ön
yüzü; fasat. 3. mim. Bir binanın dış yanlarından her
birisi. 4. Taraf; yön. 5. siy. Aynı siyasi görüşü pay­
laşan parti ya da sivil örgütlerin meydana getirdiği
mücadele birliği. 6. as. Bir birliğin oluşturduğu sa­
vaş düzeninin dış hattı. 7. as. Çatışma alanının ö-
nünde bulunan sınır. 8. as. Bir birliğin enine tuttu­
ğu alan. 9. meteo. Sıcaklıkları ya da nem oranlan
farklı hava kütlelerinin birbirine değmesiyle oluşan
yüzey. 10. Okyanuslarda, ısısı farklı iki su kütlesi
arasındaki sınır. 11. argo. Kadm ve kızda önden
görünen göğüsler. S cephe alarak selamlamak,
as. Yönünü selamlaması gereken sancak y a da
cumhurbaşkanına dönüp esas duruşta bekleyerek
selam verm ek.|| cephe almak, 1. as. (Askerî birlik
için) düşmanı karşılam ak üzere uygun bir yerde
mevzi almak. 2. Karşı çıkmak; düşmanca tavır ta­
kınmak,|| cephe ateşi, as. Kendi birliğinin cephesi­
ne dikey olarak düşman üzerine yapılan ateş. || cep­
he büyütmek, as. (Askerî birlik için) cephesini
yanlara doğru açmak.|| cepheden hücuma geç­
mek, 1. Dolambaçlı yollara başvurmadan doğru­
dan, açıkça mücadeleye girişmek. 2. as. Düşmanın
yanlardan kuşatılması mümkün olmayan durum­
larda doğrudan saldırmak; cephe taarruzu yap-
mak. || cephe derinliği, B ir askerî birliğin cepheden
itibaren geriye doğru olan uzantısı.]] cephe gerisi,
Silahlı çatışmanın bulunduğu yerden itibaren elde
bulunan ve savaşın kaderi üzerinde savaşan asker-
İBlMtSEliOK • 779
ler kadar etkili olan toprak parçası.|| cephe kü­
çültmek, Birliğin cephe yanlarım daraltarak geri­
y e doğru derinliğini artırm ası.|| cephe oluştur­
mak, Siyasi olarak ortak bir görüş etrafında birlik
meydana getirmek.
cepheleşme, [cephe-le-ş-me] is. Karşılıklı cephe o-
luşturmak eylemi,
cepheleşmek, [cephe-le-ş-mek] işteş f. [-ir] Karşılık­
lı zıt düşünceler etrafında birleşerek siyasi ya da
ideolojik gruplar oluşturmak,
cepheli, [cephe-li] sf. Cephesi olan; yönlü; taraflı;
yüzlü.
cepin, [Yun. tsapin / Slav, câpün / capîn] {ağızj is. -*
çepin. [DS]
cepir, [cep (yans.) > cep-ir] {ağızj is. Ağız şapırtısı.
S cepir cepir yemek, {ağız} Ağzı şapırdatarak
yemek. [DS]
cepken, [çek-mek > çek-men [EREN]] is. Çuhadan
yapılma, yırtmaçlı, uzun kollu, yakasız ve gömlek
üstüne giyilen kısa üst giyeceği,
ceplemek, [cep-le-mek] gçl. f. [-r] [-l(i)-yor] Cebe
indirmek.
cer1, [cer / çer] {eTj is. Yer. [Clauson]
cer', [cer / çer / çör] {ağız} e. Kendi başına bir anlamı
olmayıp ancak başına getirildiği kelimelere pekiş­
tirme görevi yapan edat. [DS] S cer cehennem,
{ağız} Zorla; isteksizce. [DS]|| cer cehiz, {ağız} Çe­
yiz türünden ne gerekli ise. [DS]
cer3, [Ar. cer y r] {OsT} is. Özel olarak yarılmış yer;
yarık; çatlak.
cer4, -r’i [Ar. cer‘ £yr] {OsT} is. Suyu yudum yudum
içme; yudumlama.
cer5, -rri [Ar. cerr yr] {OsT} is. 1. Çekme; sürükle­
me. 2. Para çekme; eşya çekme. 3. dbl. Arap dilbil­
gisinde ait olduğu ismi esreli (-i) okutan h arf ya da
edat; harf-i cer. 4. M edrese öğrencilerinin, Ram a­
zan ayında köylere giderek dinî konularda halkı
aydınlatma ve namaz kıldırma gibi işleri yürütm e­
lerine karşılık halkın verdiği fitre, zekât, sadaka ve
yardımları toplamaları. 5. fız. Sürüklenme hızı. 6.
{ağızj İğin ip takm ak için yapılmış çengeli. [DS] S
cer atölyesi, D emiryolu taşıtlarının bakımını, ona­
rım ını yapan, araç ve gereçlerini üreten atölye. ||
cere çıkma, (Medrese öğrencileri için) üç aylarda
dağıldıkları köylerde imamlık veya müezzinlik y a ­
parak para ve erzak toplamak.\\ cer harfi, A rap­
ça 'da kelimenin sonunun esreli (-i, -ı) okunmasını
gerektiren ön ek. || cer hocası, Cer için köylere g i­
den hoca.|| cerr-i eşkâl, {OsT} A ğır bir yükü kal­
dırma]] cerr-i kelâm etmek, {OsT} B ir konu hak­
kında kendini konuşmaya zorlamak.\\ cerr-i men-
faât, {OsT} Çıkar sağlama. || cerr-i miyâh, {OsT} Su
pompası.\\ cerr-i nuküt, {OsT} M enfaat sağlama.\\
CER
cer kancası, Yük kaldırma y a da araç çekmede
kullanılan halat ve zincirin takıldığı sağlam kanca.
cer6, [Far. cav (arpa)] {ağız} is. 1. Arpa. 2. İnce dişli
eğe. [DS]
cerab, [Ar. cerâb / cerâbe -~>\yr / yr] (cera:b)
{OsT} is. Dağarcık; torba. S cerâbe-i hafiye, {OsT}
zool. Üreme torbası.
cerad, [Ar. cerâd yr] (cera:d) {OsT} is. 1. Çekirge­
ler. 2. mecaz. Yağmacılar takımı. S cerâd-ı mün-
teşîr, {OsT} Yayılmış yağm acılar.|| cerâdü’l-bahr,
{OsT} zool. Teke adı verilen bir deniz böceği.
ceraha,t', -ti [Ar. cerh (yarma) > cirâhat > cerahat
(cera:hat) {OsT} is. 1. Yara. 2. İltihaplanma
sonucunda meydana gelen sarı su; irin; akıntı.
cerahat2, -ti [Ar. cerahat > cerahat u U yr] (cera:-
ha:t) {OsT} is. Yaralar; irinler; akıntılar,
cerahatlenme, [cerahat-le-n-me] (cera:hallenme) is.
Bir yaranın iltihaplanması durumu; irinlenme ey­
lemi.
cerahatlenmek, [cerahat-le-n-mek] (cera.hatlenmek)
g ç sz.f. [-ir] (Yara için) irin toplamak,
cerahatli, [cerahat-li] (cera:hatli) sf. (Yara için) irin
toplamış; irini olan; irinli; akıntılı,
cerahor, [Far. *carâ (maaş) + hvör (yiyen) [Tietze]
yr] (cera:ho:r) {OsT} is. İmparatorluk döne­
minde, Osmanlı ordusunda görev yapan Hristiyan-
lara verilen ad.
ceraid, [Ar. ceride > cerâ’id -lsI_t>-] (cera:id) {OsT} is.
Gazeteler; cerideler. S1 cerâid-i yevmiye, {OsT}
Günlük gazeteler.
ceraim, [Ar. cerime (suç) > cerâ’im pJlyr] (cera.’im)
{OsT} is. 1. Suçlar. 2. Cinayetler. 3. Suç karşılığı
ödenmesi gereken para cezalan. S cerâim-i cinai­
ye, {OsT} huk. Cinayet suçları.|| cerâim -i m üşte­
reke, {OsT} Ortak işlenmiş suçlar.
ceran1, [Moğ. cegeren > jeren / ceren] is. 1. {OsT}
Ceylan; {ağız} (aynı). [DS] 2. {ağız} Geyik. [DS] 3.
{ağız} (İnsan ve hayvan için) uzun boylu, sevimli
ve güzel gözlü. [DS] 4. {ağız} İyi koşan biçimli at.
[DS] 5. {ağız} Kırmızı renkli bir tür çiçek. [DS] S
ceran göz, {ağız} Ceylan göz. [DS]
ceran2, [İt. geranio (küçük turna kuşu)] (ce’ran) is.
bot. M eyvesi turna gagasına benzeyen bir çiçek
olan ıtır çiçeği,
ceraskal, -li [Ar. cerr (çekme, sürükleme) + eşkal Ça­
ğır şeyler)] {ağız} is. A ğır yükleri kaldırm akta kul­
lanılan üç ayaklı sehpa veya ray üzerine oturtulmuş
sabit ve hareketli makaralardan meydana gelmiş bir
tür palanga. [DS]
cerasim, [Ar. cürsüme > cerâşîm p-ilyr] (cera:si:m)
{OsT} is. 1. Dipler; kökler. 2. Tomurcuklar. 3. Flas-
CER
talıklı tohum lan; mikroplar, fi1 cerasîm-i mütenâ-
sile, {OsT} bot. Yeşil yosun hücreleri.
ceraye, [Far. cerâye y r] (cera.ye) {OsTj is. 1. A s­
ker tayım. 2. Vakıflar tarafından fakir ailelere veri­
len yiyecek.
cerayet, [Ar. câriye > cerâyet c_>tyr] (cera.yeı) {OsT/
is. Cariyelik.
cerayim, [Ar. cerâ’im yr] (cera.yim) {OsT} is. -*■
ceraim.
cerazet, [Ar. cerâzet o jly r] (cera:zet) {OsT} is. Obur­
luk.
cerban, [Ar. cerbân oL>yr] (cerba:n) {OsTj sf. Uyuza
yakalanan; uyuz,
cerbeze, [Ar. cerbeze oyyr] {OsT} is. 1. Hilekârlık;
kurnazlık. 2. Etkileyici konuşma. 3. Girişkenlik ve
beceriklilik. 4. Etkileyici dış görünüş,
cerbezeli, [cerbeze-li] is. 1. Hilekâr. 2. Etkileyici ve cerem, [Ar. cerem j>yr] {OsT} is. 1. Toplanan hurm a­
güzel konuşan; demagog. 3. Girişken ve becerikli.
4. Tavır ve hareketleri veya dış görünüşü ile başka­
larım etkileyen,
cerbiye, [Ar. cerb > cerbiyye **yr] {OsT} is. zool.
Uyuz böcekleri, (Acarides)
cercer, [Ar. cercer y r yr] {OsT} {ağız} is. Döven adı
verilen tarım aracı. [DS]
cerci, [Ar. cerr (çekme) > cer-ci] is. Cer atölyesinde
çalışan.
cerd, [Ar. cerd iyr] {OsTj is. Çıplak bir hâle getirme;
elbisesinden soyma,
cerda, [Ar. cerd > cerdâ byr] (cerda:) {OsT} sf. 1.
Elbisesinden soyulmuş; çıplak. 2. Mahrum. 3. Daz­
lak; saçsız; tüysüz. 4. Verimsiz; çorak. 5. (Şarap
için) karıştırılmamış,
cerdan, [Far. cerdân obyr] (cerda:n) {OsTj is. D i­
lenci çanağı.
çerde1, [Ar. çerde °±yr] {OsT} is. 1. M ekke’de ha­
cılara eşlik eden atlı muhafız. 2. sf. Tüysüz; dazlak.
çerde2, [Far. çerde °iyr] {OsT} is. Kuladan daha açık
sarı donlu at.
çere1, [Ar. cerre °yr] {ağız} is. 1. Toprak testi. 2.
Toprak küp. [DS]
cere2, [Ar. câri > Far. cıra ojv=r] {ağız} is. 1. Ko­
casından boşanan kadına ve çocuklarına bağlanan
para; nafaka. 2. Bir malın yıllık kirası. 3. Bir malın
yıllık vergisi. 4. Bir iş karşılığında alman şey; e-
m ek bedeli. 5. Güç; erk. [DS] ö cereye vermek,
{ağız} Tarlayı ekilen tohum kadar ücretle kiraya
vermek. [DS]
cereb, [Ar. cereb ^ y r ] {OsT} is. tıp. Uyuz hastalığı;
uyuz olma; uyuzluk, fi1 cereb-nâk, {OsT} Uyuz.\\
I M I Ü M E S Ö M . «,
cerebü’l-ayn, {OsT} tıp. Göz kapaklarının içinde
çıkan sivilceler.
cerebî, [Ar. cereb > cerebı ^ y r ] (cerebi:) {OsT} sf.
Uyuz hastalığına yakalanan; uyuz olmuş; uyuz,
cerebiye, [Ar. cereb > cerebiyye i^yr] {OsT} is. zool.
Uyuz böcekleri; (Acarides).
cerebiyet, [Ar. cereb > cerebiyyet o-oyr] {OsT} is. U-
yuz hastalığına yakalanma; uyuzluk.
cered1, [Ar. cered Jyr] {OsT} is. Çıplak hâle getirme.
cered2, [Far. cered i y r] {OsT} sf. Yaralı.
cerek, -ği [? cerek] {ağız} is. 1. İnce uzun ve yuvarlak
sırık. 2. Taze çam fidanı. 3. Döven oku. 4. Sırıklar
döşenip üzerine toprak doldurularak yapılan döşe­
me. 5. Kaburga kemiği. [DS]
cerelik, -ği [Ar. cerre (testi) > cere-lik] {ağızj is. 1.
Musluk. 2. Su haznesi. [DS]
lardan yere düşeni yeme. 2. Hata. 3. Cinayet. 4.
Günah. S lâ-cerem, {OsT} Elbette; şüphesiz; m ut­
laka.
cereme, [Ar. cürm (suç) > cerime / cereme «uy r ]
{OsT} is.l. B aşka birinin yaptığı zararı ödeme. 2.
Para cezası. 3. {ağız} Değer; fiyat. [DS] S cereme­
sini çekmek, Başka birinin y o l açtığı zararı öde­
m ek zorunda kalmak.
cereıı, [Moğ. cegeren > jeren > ceren jy r ] {OsT} is.
Ceylan; {ağız} (aynı). [DS]
cereng, [Far. cereng & y r ] {OsT} is. 1. Çan ya da zil
sesi. 2. Kılıç, topuz gibi savaş araçlarının kullanımı
sırasında çıkan ses.
ceres, [Ar. ceres ^ y r ] {OsT} is. 1. Küçük çan. 2.
H ayvanların boynuna takılan çan; çıngırak. 3. {eATj
Deve çanı. 4. Zindan. S ceres-dâr, {OsT} Çıngırak
taşıyan; çıngıraklı,|| ceres-hay-ı zerrîn, {OsT} Altm
çıngıraklar.
ceresiye, [Ar. ceresiyye ^ y r ] {OsT} is. bot. Çan-
çiçeğigiller.
cereyan, [Ar. cereyan jljy r ] (cereya;n) {OsT} is. 1.
Bir yöne doğru akma; akış; akıntı; akım. 2. Elektrik
akımı. 3. Hava akımı; rüzgâr. 4. mecaz. Aynı görüş
ve düşüncede bulunan kişilerin meydana getirdiği
hareket, akım. S cereyan etmek, Olup bitmek;
geçmek.\\ cereyan çarpmak, Elektrik akımına tu-
tulmak.\\ cereyân-ı daimî, {OsT} fız. Doğru akım.\\
cereyân-ı elektrikî, {OsT} Elektrik akımı. | cere-
yân-ı galvânî, {OsTj Volt.\\ cereyân-ı hevâ, {OsT}
H ava akımı; rüzgâr. || cereyân-ı mesâlih, {OsT} İş­
lerin oluşu, akışı. || cereyân-ı mütemadî, Doğru a-
kım. || cereyân-ı mütenâvil, {OsT} A lterna tif akım. ||
cereyân-ı müvellidî, {OsTj Üreteç; jeneratör.
81M l! 3 a a i. 78i
cereyanlı, [cereyan-lı] sf. 1. Elektrik akımı yüklü. 2.
Hava akımı bulunan. 3. Elektrikle çalışan. 4. (Top­
lantı vb. için ) tartışmalı; çekişmeli,
çerez, [çerez > çerez jy>-] {OsT} is. Çerez; meze,
cergand, [Far. cerğand -u iy r] {OsTj is. 1. Bumbar
dolması. 2. Işık; ışık konacak yer.
cerge1, [Moğ. cerge > Far. cerge £ yr] {OsTj is. 1.
Bir yerde bulunan insan kümesi. 2. Bitki sapların­
dan yapılan demet; deste. 3. K urutulmak üzere üst
üste dizilmiş tezek yığını. 4. {eATj {OsT} {ağızj Bos­
tan ve tarlalara yapılan basit kulübe ya da gölgelik;
derme çatma çadır. [DS] 5. {ağız} Göçebe çadırı;
tente; çerge. [DS] 6. {ağızj Süslenmiş gelin arabası.
[DS] 7. {ağız} Dizi; sıra. [DS] 8. {ağız} sf. Dizi dizi;
grup grup. [DS]
cerge2, [Bulg. çerga] {ağız} is. -*• çerge. [DS]
cergelenmek, [cerge-le-n-mek ] dönşl. f. [-iir] {OsT}
(İnsan ve hayvan için) çepeçevre dizilerek halka
oluşturmak.
cergü, [Bulg. çerga ?] {ağız} is. Fındık kurutm ak için
özel olarak yapılan sergi yeri. [DS]
cerh, [Ar. cerh j-yr] {OsT} is. 1. Yaralama. 2. Baş ve
yüz dışındaki organlardan birini yaralama. 3. Bir
düşünceyi, bir iddiayı çürütme; yanlışlığı ortaya
koyma. 4. mecaz. Kabul etmeme; reddetme. 5. huk.
Davada tanıkların tanıklıklarının kabul edilmemesi;
davalının tanığın güvenilir olmadığım belirtmesi.
fi1 cerh etmek, I. huk. Yaralamak. 2. Çürütmek.\\
cerh fl-hükm i’l-hatâ, {OsT} huk. Başka eylem se­
çeneği olmaksızın oluşan yaralam a.|| cerh-i amd,
{OsT} huk. Herhangi bir araçla bir kimseyi kasten
yaralama.\\ cerh-i hatâ, {OsT} huk. K asıtsız olarak
ya da bir yanlışlık sonucu yaralama.\\ cerh-i
mushin, {OsT} huk. Bir kimsenin bir giin y a da da­
ha az yaşam asının mümkün görülmediği yarala­
ma,|| cerh-i mühlik, {OsT} huk. Yaralının ölümüne
neden olan yaralama.
cerha, [Ar. cerh > cerha yr] {OsT} sf. Yaralı.
cerî1, [Ar. cerî / ceriy cSyr] {OsT} is. Cereyan; akım.
cerî2, -i’i [Ar. cerî5 ££yr] (ceri:) {OsT} sf. 1. Gözü
pek; korkusuz; cüretli. 2. Küstah; yüzsüz. S
cerîü’l-kelâm, {OsT} Korkusuzca yazılar yazan.\\
cerîü’l-lisân, {OsT} Sözünü esirgemeyen.
cerib1, [Ar. cerib ^_rr] {OsT} sf. Uyuz hastalığına ya­
kalanan; uyuz.
cerib2, [Ar. cerib ^ . y ] (ceri:b) {OsT} is. -*■ cerip. £?
cerîbü’t-tâm, {OsT} D ört cahizlik tahıl ölçeği.
cerid, [Ar. cerid / ceride :>yr / <oyr] {OsT} is. (Yer
için) verimsiz; çorak.
ceride1, [Ar. ceride »-^.yr] (ceıi.de) {OsTj sf. Yalnız;
tenha.
CER
ceride2, [Ar. cerid (hurma dalı) > ceride ojy r ] {OsT}
is. 1. Sopa. 2. Şi’a’nın kollarından olan İmami-
y e’de biri ölünün sağ tarafına, iç kefeni ile bedeni
arasına; diğeri de sol tarafına, iç kefeni ile dış ke­
feni arasına konulan yaş ağaçtan kesilerek uçlarına
ölünün inanç sahibi olduğuna dair yazılar yazılmış
iki adet sopa.
ceride3, [Ar. ceride o-Juyr] (ceri:de) {OsT} is. 1. İm­
paratorluk devrinde vergi memurlarının arazilerin
yüz ölçümlerini yazdıkları defter. 2. Tutanak. 3.
Türk basınında süreli yayınlara verilen ad; gazete,
(19.yy.). 4. as. Süvari kolu. S cerîde-i ferîde,
{OsT} Eşi olmayan, tek gazete.|| cerîde-i nüfûs,
{OsT} Nüfus kütüğü.|| cerîde-i resmîye, {OsTj
T B M M ’nin resm î yayın organı; R esm î Gazete. || ce­
ride kalemi, {OsT} Nüfus sayımını yürüten kuruluş.
cerih, [Ar. cerîh ç .y r] (ceri:h, h kaim söylenir) {OsTj
sf. Yaralı; ağır yaralı. S cerîhü’l-fuâd, {OsTj Yü­
reği yaralı.\\ cerîhü’l kalb, {OsT} Yüreği yaralı.
ceriha, [Ar. cerîh > ceriha y r ] (ceri:ha) {OsTj is.
Yara. S cerîha-dâr, {OsTj l. Yaralı; yarası olan.
2. Gücenik.|| cerîha-dâr etm ek, {OsT} l. Yarala­
mak. 2 . İncitmek; kırmak.|| cerîha-dâr olmak,
{OsT} 1. Yaralanmak. 2. İncinmek; kırılmak; darıl-
m ak.|| cerîha-i iltiyâm-nâ-perîz, {OsT} İyi olmaz
yara; onulmaz yara.
cerik, [çeyrek > cerik] {ağızj [DS] is. -*• cırık.
cerikan, [İng. jerry (Alman) + can (bidon)] is. as.
Petrol ürünlerini taşımakta kullanılan yirmi litrelik
taşınabilir kap; benzin çantası.
çerim 1, [Ar. cerîm |v?.yr] (ceri.m) {OsTj sf. 1. Suç iş­
leyen; suçlu. 2. Cinayet işleyen; cani. 3. Kabahatli.
çerim2, [Ar. cerm j-yr] {OsT} is. -*• cerme.
cerime, [Ar. cürm (suç) > cerime <^.yr] {OsT} is. 1.
Başka birinin yaptığı zararı ödeme. 2. Para cezası,
çerin, [Ar. cerîn ü y r ] (ceri;n) {OsT} is. Hurma ku­
rutm a yeri.
cerip, -bi [Ar. cerîb ^ . . y ] {OsT} is. 1. Bin arşın kare
(yaklaşık bir dönüm) alanındaki arazi ölçü birimi;
dönüm. 2. Bu kadar alandan alınabilecek buğday
(yaklaşık 216 litre) miktarındaki hacim ölçüsü bi­
rimi.
cerire, [Ar. cerîre °y,yr] (ceri;re) {OsT} is. Kabahat;
suç.
cerm, [Ar. cerm j»yr] {OsT} is. 1. Kesme. 2. Koyun
kırpma. 3. Günah işleme. 4. Bir tür Arap kayığı,
cerme, [Ar. cerme ‘«yr] {OsT} is. N il nehrinde ve
İskenderiye kıyısında seyreden küçük tekne.
Cermen, [Fr. germain] is. Eskiden Cermenya adı ve­
rilen Almanya, Bohemya ve Polonya’nın batı bö­
CER
lümünü içine alan bölgede oturan halk ve bu halk­
tan olan kişi. S Cermen dilleri, Hint Avrupa dille­
rinden Kuzey A vrupa 'da konuşulan dil ailesi.
cermüze, [Far. cermüze ° y y \ {OsT} is. Misafirlik;
konukluk; sefer,
cerp, [Far. çerb ^ y ] {ağız} is. Et suyunun üstündeki
yağ tabakası. [DS]
cerrah, [Ar. cerh (yaralama) > cerrah y ] (cer-
ra:h) {OsT} sf. 1. Yaralılara yardım eden. 2. is.
Ameliyat uzmanı hekim; operatör. 3. Eskiden
önemsiz yaralan tedavi eden sağlıkçıya verilen ad.
cerrahbaşı, [Ar. cerrah + T. baş-ı ^ y ] {OsT} is.
İm paratorluk döneminde saray cerrahlarının amiri,
cerrahhane, [Ar. cerrah + Far. hâne *iU- y ] (cer-
ra:hha:ne) {OsT} is. İmparatorluk döneminde ordu
için cerrah yetiştiren kurum. S cerrâhhâne-i âmi­
re, {OsT} İm paratorluk döneminde ileri tekniklerle
ameliyat yapan tıp kurumu.
cerrahi, [Ar. cerrahı ^ 1 y ] (cerra:hi:) {OsT} sf. 1.
sf. Cerrahlıkla ilgili; cerrahlığa ait. 2. is. Tedavi bi­
liminin canlı bir beden üzerinde el veya aletle mü-
dahâleyi gerektiren bölümü. 3. Flastanelerin ameli­
yat bölümü. 4. tasvf. Cerrahiye tarikatına mensup
kimse. & cerrahî müdâhale, Ameliyat işi.
cerrahîn, [Ar. cerrahın y ] (cerra:hi:n) {OsT} is.
Cerrahlar.
cerrahiye, [Ar. cerrâhiyye (cerra:hiye) {OsT}
sf. 1. Cerrahlıkla ilgili. 2. is. Hastanelerin ameliyat­
la ilgili bölümü. 3. tasvf. Halveti tarikatının Nured-
din Cerrahî tarafından kurulan bir kolu,
cerrahlık, -ğı [cerrah-lık] is. 1. Cerrah olm a durumu.
2. Cerrahlık mesleği; operatörlük. 3. sf. Cerrahın
tedavi edebileceği nitelikte (hastalık),
cerrahname, [Ar. cerrah + Far. nâme ^ ) y \ (cer-
ra.hna.m e) {OsT} is. Eskiden cerrahlıkla ilgili ola­
rak yazılmış eserlere verilen ad.
cerrar, [Ar. cerr > cerrar J y ] (cerra:r) {OsT} sf. 1.
Çeken; sürükleyen. 2. sf. Zorla para alan. 3. is. D i­
lenci. 4. Para toplamaya çıkan kimse; tahsildar. 5.
Savaş araç ve gereçleri ile donatılmış ordu. 6. Ağır cesaretlendirme, [cesaret-le-n-dir-me] (cesa retlen ­
hareket eden kalabalık ordu.
cerrare, [Ar. cerrâre o_,ly ] (cerra.re) {OsT} is. K ü­
çük, sarı ve zehirli bir tür akrep,
cerrarlık, [cerrar-lık] is. 1. Sürükleyicilik; çekicilik.
2. Dilencilik,
cerre, [Ar. cerre oy ] {OsT} is. Toprak testi,
cerret, [Ar. cerret sy ] {OsT} is. -*■ cerre.
cerŞ> [Ar. cerş J ^ y ] {OsT} is. Bir şeyin kabuğunu
S0Yma; kazıma.
O IÜHIÜIKM .732
cerşeft, [Far. cerşeft o jü y ] {OsT} is. ed. Yergi; hi­
civ.
ceruz, [Ar. cerüz j j y ] {OsT} sf. Obur,
cerv, [Ar. cerv j y ] {OsT} is. 1. Yırtıcı hayvan yav­
rusu; enik. 2. Küçük meyve,
cery, [Ar. cery j y ] {OsT} is. Akım; cereyan,
cerz, [Ar. cerz j y ] {OsT} is. 1. Kesme. 2. Y ok etme.
3. Öldürme.
ces, -ssi [Ar. cess ^ ^r] {OsT} is. 1. El ile yoklama. 2.
Araştırma. 3. Soruşturma,
cesamet, [Ar. cism > cesam et c~»l_^-] (cesa:met)
{OsT} is. 1. İrilik; büyüklük; kalınlık. 2. güz. santl.
Resim, heykel ve maketlerin gerçek boyutlarında
yapılışı.
cesametli, [cesamet-li] (cesa. metli) sf. İri, büyük,
cesaret, [Ar. cesaret ojL->-] (cesa:ret) {OsT} is. 1.
Tehlikeyi ya da güçlüğü göze alarak işe girişmeyi
sağlayan ruhsal güç; korkusuzluk; yüreklilik. 2.
Çekinmezlik; cüret, ö cesaret almak, Birine y a da
bir şeye güvenerek veya ondan destek alarak ken­
disinde tehlikeyi göze alabilecek güç bulmak. || ce­
saret bulm ak, Güç ve destek kazanmak. || cesaret
etmek, Çekinmeden, korkmadan bir işe girişmek;
cüret etmek. || cesaret gelmek, Üzerindeki korku ve
yılgınlığı atmak. || cesaret göstermek, Yürekli dav­
ranmak,|| cesaretini kaybetmek, B ir işi yapm a
konusunda korku veya yılgınlığa düşmek; ümitsiz­
liğe düşmek; korkmak.\\ cesaretini kırmak, Bir
kimsenin yılgınlığa ve ümitsizliğe düşmesine sebep
olmak. || cesaretini toplamak, Korkusunu yenerek
yüreklenmek.\\ cesaret verm ek, Birinin üzerinde
bulunan korku ve yılgınlığı, ümitsizliği atmasını
sağlamak.
cesaretlendirilm e, [cesaret-le-n-dir-il-me] (cesa re t­
lendirilme) is. Korkusuz, ümitli ve yürekli bir du­
rum a getirilme eylemi,
cesaretlendirilm ek, [cesaret-le-n-dir-il-mek] (casa;-
retlendirilmek) edil. f. [-ir] Birinin taşıdığı korku,
yılgınlık ve ümitsizliği üzerinden atması, kendisine
güven kazanması sağlanmak; yüreklendirilmek,
dirme) is. Birini korkusuz, ümitli ve yürekli bir du­
rum a getirme eylemi; yüreklendirme,
cesaretlendirmek, [cesaret-le-n-dir-mek] (ce sa re t­
lendirmek) gçl. fi [-ir] 1. Birinin korkusunu yen­
mesini veya çekingenliğini üzerinden atmasını sağ­
lamak; yüreklendirmek. 2. Yılgınlık duygusunu
yenmesine yardımcı olmak,
cesaretlenme, [cesaret-le-n-me] (cesaretlenm e) is.
Korkusuz, ümitli ve yürekli bir duram a gelme ey­
lemi.
cesaretlenmek, [cesaret-le-n-mek] (cesaretlenm ek)
r
m e r i l i s k m « 783
dönşl f [-ir] 1. Korkusunu, çekingenliğini üzerin­
den atmak; yüreklenmek. 2. Yılgınlık duygusunu
yenerek ümitlenmek,
cesaretli, [cesaret-li] (cesa:retli) sf. Korkusu ve çe­
kintisi olmayan; cesur; yürekli; yiğit,
cesaretlilik, -ği [cesaret-li-lik] (cesaretlilik) is. K or­
kusu ve çekintisi olmama durumu; korkusuzluk;
yüreklilik; yiğitlik,
cesaretsiz, [cesaret-siz] (cesa:resiz) sf. 1. Bir işte
gördüğü tehlikeyi veya güçlüğü göze alamayan;
yüreksiz. 2. Korkak,
cesaretsizlik, -ği [cesaret-siz-lik] (cesaretsizlik) is.
1. Bir işte gördüğü tehlikeyi veya güçlüğü göze
alamama durumu; korkaklık; yüreksizlik. 2. Çekin­
genlik.
cesaset, [Ar. cesâset (cesa:set) {OsTj is. M e­
rak; tecessüs,
cesed, [Ar. cesed -i—=-] {OsTj is. -*• ceset,
ceset, -di [Ar. cesed j —ş-] is. 1. Canlılık faaliyetlerini
kaybetmiş insan vücudu; ölü. 2. Gövde; beden; ten.
-cesi, [-cası / -cesi] {eATj ya p e. -*■ -cası.
cesim, [Ar. cesam et > cesîm / cesîme
{OsTj s f İri; büyük; kocaman; kaim. S cesîm ü’l-
cüsse, {OsTj İri vücutlu.
cesk, [Far. c e s k ^ W ] is. Keder; musibet; mihnet,
cessas, [Ar. cessâs ^*1—=r] (cessa.s) {OsTj sf. Çok m e­
raklı.
cessase, [Ar. cessâse a-L»?-] (cessa:se) {OsTj is. Harp
gemisi; kruvazör,
cest, [Far. cestân > cest c— =-] {OsT} is. 1. Sıçrayış;
atlayış. 2. sf. Çabuk hareket eden. 3. zf. Sıçrayarak;
atlayarak.
cestan, [Far. cestân 0U-^>-] (cesta:n) {OsTj sf. Sıçra­
yan; atlayan. S cestân cestân, {OsT} Sıçraya sıç-
raya.
ceste, [Far. cesten > ceste *^>-] {OsTj sf. Sıçramış,
fırlamış. S ceste ceste, {OsTj A zar azar, parça
parça, bölüm bölüm.|| ceste-gîr, {OsT} 1. Arsız. 2.
Dilenci.
cesten, [Far. cesten j^~=r] {OsT} f. 1. Sıçramak; at­
lamak. 2. Atılmak; kaçmak; kurtulmak,
cesur, [Ar. cesaret > cesür _>>-*?-] (ce su r) {OsT} sf. 1.
Tehlikeden korkmayan; korkusuz; yürekli. 2 . G üç­
lüklerden yılmayan; gözü pek.
cesurane, [Ar. cesür + Far. -âne ^ j ^ - ] (cesu:ra:ne)
{OsTj zf. 1. Tehlikelerden korkmadan; korkusuzca;
yüreklice. 2. Güçlüklerden yılmadan; cesurca,
cesurluk, -ğu [cesur-luk] is. 1. Cesur olm a durumu;
korkusuzluk; yüreklilik. 2. Cesur olanın niteliği;
cesaret; gözü peklik; yiğitlik.
CEV
ceş, [Far. ceş j y ] {OsT} is. Mavi boncuk,
ceşn, [Far. ceşn {OsT} is. 1. Ziyafet; şölen. 2.
Bayram. 3. Eğlence. S ceşn-i b ü z ü rg , {OsTj E ski­
den Iranlıların 27 martta yaptıkları bayram; büyük
bayram.|| ceşn-i M eryem , {OsT} D oğum yaparken
kendisine meyve veren hurmanın anısına yapılan
bayram.
cet, -d d i [Ar. cedd J^rj {OsT} is. 1. Annenin veya ba­
banın babası; dede. 2. Ata. S 1 ceddine lanet, K ız­
gınlık anında birinin atalarına edilen küfür.\\ ced­
d ine ra h m et, 1. Allah babana rahm et eylesin. 2.
"Çok teşekkür ederim " anlamında söylenir.
cetbecet, [Ar. cedd + Far. be + Ar. cedd o»- <4 -i=r]
{OsT} zf. Soyca büyük babadan büyük babaya geçe
geçe.
cetik, -ği [iç edik] {ağız} is. ■* çedik. [DS]
cetvel, [Ar. cedvel JjJt»-] {Os T} is. 1. Su kanalı; ark.
2. Çizelge; tablo; liste. 3. D üz çizgi çizmeye ve
boyut ölçmeye yarar, ölçü birimlerine uygun bi­
çimde derecelendirilmiş tahta, metal ya da plastik­
ten yapılmış araç. 4. Oyma ve kakmalarda birbirine
paralel olarak yerleştirilmiş fildişi çubuklar. 5.
Yazma kitaplarda sayfanın kenarlarına çizilen çiz­
giler. 6. Ciltlenmiş bir kitabın sırtındaki yatay kıla­
vuz. fi1 cedvel-keş, {OsTj hat. Güzel çizgi çekebilen
hat sanatçısı.|| cedvel-i sîm, {OsTj Lale Devrinde
Kâğıthane ye yapılm ış yapay dere.
cev1, [cev (yans.)] is. Gereksiz, anlamsız boş lafların
söylenişini anlatan kök. [Zülfıkar] cev cev, cev cek,
cev+cev-e-le-n-mek, cev-kir- mek.
cev2, [cev (yans.)] is. Hızla uçma, uçuşma, kaçma ve
fırlama hareketlerini anlatan kök. [Zülfıkar] cev cev.
cev4, [Far. cev yr] {OsTj is. 1. Arpa. 2. Küçük bir
ağırlık ölçüsü birimi; buğday; yaklaşık bir gramın
296’da biri kadar. 0 cev cev, {OsT} Tane tane;
parça parça.
cev3, -vvi [Ar. cevv j»-] {OsTj is. Boşluk; gök; hava;
atmosfer. <5 cevv-i heva, {OsT} H ava boşluğu.||
cevv-i k eb u t, {OsT} M avi boşluk; gökyüzü.
cevab, [Ar. cevâb (ceva;b) {OsTj is. -*■ cevap.
S' cevâb a le’l-cevâb, {OsTj Cevaba cevap. || cevâb-
d îh, {OsT} Cevap veren.|| cevab d ö n d ü rm ek , {OsTj
1. itiraz etmek. 2. Cevap vermek. || cevab etm ek,
{eATj Cevap vermek.\\ cevâb-ı bâ-sevâb, Doğru
cevap. || cevâb-ı k a t’î, {OsTj Kesin olarak verilen
cevap.|| cevâb-ı m üskit, {OsT} Sessizce verilen ce­
vap. |[ cevâb-ı nâ-sevâp, {OsTj Doğru olmayan ce-
vap.j| cevâb-ı re d , {OsTj R et cevabı.|| cevâb-ı şâfî,
{OsT} İnandırıcı cevap. || cevâb-nâm e, {OsTj Cevap
olarak yazılan yazı. || cevâb-nüvis, {OsTj Cevap
yazan; kâtip; yazıcı. ||
CEV
cevabat, [Ar. cevâb-ât o llj y r ] (ceva:ba:t) {OsT} is.
Cevaplar, karşılıklar; yanıtlar,
cevaben, [Ar. cevâb-en (ceva:ben) [OsT/ zf.
Cevap olarak; karşılık olarak.
cevabi1, [Ar. câbi (tahsildar) > cevâb! (ceva:-
bi:) / OsT} is. Tahsildarlar.
cevabi2, [Ar. cevâb > cevâbı (ceva:bi:) {OsT}
zf. 1. Karşılık olm ak üzere; cevap yerine geçmek
üzere. 2. sf. Cevapla ilgili olan; cevaba ilişkin. 3.
Cevap olarak söylenen ya da yazılan,
cevabname, [Ar. cevâb + Far. nâme (ceva:b-
na:me) {OsT} is. 1. Cevap yazısı. 2. Yazılı cevap;
karşı nota.
cevad, [Ar. cüd > cevâd s\yr] (ceva:d) {OsT} sf. Cö­
mert; eli açık,
cevad, -ddı [Ar. cadde > cevâdd (ceva:d) {OsT}
is. Caddeler.
cevahir, [Ar. cevher (değerli taş) > cevâhir y&lyr]
(ceva:hir) {OsT} is. 1. Pırlanta, elmas, yakut, züm ­
rüt gibi değerli taşlar; mücevher. 2. Mayalar; özler.
3. sf. Cevhere benzer; parlak. S cevahir bedeste­ yapılması üzerine, bunların zararlı sonuçlarını or­
ni, Kıymetli taşların satıldığı dükkânlar grubu.\\
cevâhir-i ulvîye, {OsT} Gezegenler; felekler.\\ ce­
vahir yumurtlamak, alay. Güzel konuştuğunu sa­
narak saçmalamak.
cevahirci, [cevahir-ci] (ceva:hirci) is. M ücevher alıp
satan kimse.
cevahiri, [Ar. cevâhirî (ceva:hiri:) {OsT} is.
M ücevher alıp satan kimse,
cevaib, [Ar. câ’ibe (söylenti) > cevâ’ib ^ y ] (ce-
va:ib) {OsT} is. Halk arasında dolaşan söylentiler,
cevaiz, [Ar. câ’ize (armağan) > cevâ’iz jS\yr] (ce-
va:iz) {OsT} is. 1. Armağanlar; bahşişler; hediyeler.
2. İmparatorluk döneminde yüksek görevlere ata­ cevaplandırılmak, [cevap-la-n-dır-ıl-mak] edil, fi [-
nanların sadrazama ve ona bağlı görevlilere verdik­
leri armağanlar.
cevali, [Ar. câlî (terk eden) > cevâll J l y r ] (cevadi:)
{OsT} is. 1. Memleketlerini terk edenler; bulunduk­
ları yeri değiştirenler. 2. M üslüman olmayan A rap­
ların ödemekle yükümlü oldukları cizye vergisi. 3.
Yaşlılık ve malûliyet emekliliği,
cevami, -m i’ı [Ar. câm i‘ > cevâm i' (ceva:mi) cevaplanm ak, [cevap-la-n-mak] edil, fi [-ır] (Soru,
{OsT} is. 1. İbadet yerleri; camiler; mescitler. 2.
Toplu şeyler.
cevamid, [Ar. câmid (cansız) > cevâmid J-»b=r] (ce-
va:mid) {OsT} is. Cansız varlıklar; cansızlar; hayat-
sız, donmuş şeyler; nesneler.
cevamis, [Ar. câmüs (manda) > cevâmıs (ce-
va:mis) {OsT} is. Su sığırları, mandalar.
ÖIMIUltfSÖM. ,4
cevan, [Far. cevân jty r] (ceva:n) {OsT} sf. Genç; ta­
ze; delikanlı; civan,
cev’an, [Ar. cu‘ > cevcân (ce:v-a:n) {OsT} sf.
Midesi boş; acıkmış; aç.
cevanan, [Far. cevân > cevânân o^lyr] (ceva:na:n)
{OsT} is. Gençler; tazeler; delikanlılar; civanlar,
cevani, [Far. cevân! (ceva:ni:) {OsT} is. Genç­
lik.
cevanib, [Ar. cânib (yön, taraf) > cevânib y ] (ce-
va:nib) {OsT} is. Yönler; taraflar; her taraf. S ce-
vânib-i erbaa, {OsT} D ört yön.
cevanih, [Ar. câniha > cevânih jJİyr] (ceva.nih, h
kalın söylenir) {OsT} is. Suçlular,
cevap, -bı [Ar. cevâb ^ y ] (ceva:b) {OsT} is. Bir
soruya, bir isteğe, bir söz ya da yazıya verilen kar­
şılık; yanıt. S cevabı dayatm ak, Görüşünü kesin
olarak söylemek.\\ cevabı dikmek, Görüşünü kesin
şekilde söylemek.\\ cevabı yapıştırm ak, Karşılığını
hemen ve beklenmedik bir şekilde vermek. || cevap
hakkı, Kişilerin kişilik ve onurlarına zarar veril­
mesi veya kendileriyle ilgili gerçek dışı yayınlar
tadan kaldırm ak amacını güden anayasal hak. ||
cevap-nâm e, {OsT} Cevap için yazılan mektup.\\
cevap verm ek, 1. K arşılık vermek; yanıtlamak. 2.
Karşı koymak; saygısızlık etmek. || cevap yetiştir­
mek, Sorunun karşılığını hemen vermeye çalışmak.
cevaplama, [cevap-la-ma] is. Bir soruya, isteğe, bir
söz veya yazıya karşılık verm e işi.
cevaplamak, [cevap-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor]
Bir soruya, isteğe, bir söz veya yazıya karşılık
vermek; cevap vermek; yanıtlamak,
cevaplandırılma, [cevap-la-n-dır-ıl-ma] is. Bir soru­
ya, isteğe, bir söz veya yazıya karşılık verilme ey­
lemi; yanıtlandırma,
ır]. Bir soruya, isteğe, bir söz veya yazıya karşılık
verilmek; yanıtlandırılmak,
cevaplandırma, [cevap-la-n-dır-ma] is. Bir sorunun,
isteğin, bir söz veya yazının karşılığını verme ey­
lemi; yanıtlandırma,
cevaplandırmak, [cevap-la-n-dır-mak] is. Bir soru­
nun, isteğin, bir söz veya yazının karşılığını ver­
mek; yanıtlandırmak,
istek veya söz için) karşılığı verilmek; cevap ve­
rilmek; yanıtlanmak,
cevaplaşmak, [cevap-la-ş-mak] işteş, fi. [-ır] K arşı­
lıklı olarak birbirine mektup yazarak haberleşmek.
cevaplı, [cevap-lı] sf. Cevabı da içinde bulunan; ya­
nıtlı. S cevaplı telgraf, A lınacak cevabın ücreti
önceden, talep eden kişi tarafından ödenmiş olan
telgraf.
¥
M ? . 785__________________________
cevapsız, [cevap-sız] sf. 1. Cevabı olmayan. 2. Ceva­
bı verilmemiş; karşılıksız; yanıtsız.
cevari, [Ar. cevân (ceva:ri:) {OsT} is. Hala­
yıklar; odalıklar; cariyeler. S cevârî’l-Künnes,
(OsT} Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter ve Satürn g e­
zegenlerinin ortak adı.
cevarih, [Ar. cevârih ç y \ y \ (ceva:rih, h kalın söy­
lenir) ,'OsT) is. 1. Yaralayanlar. 2. Çürütenler,
cevasis, [Ar. câsüs > cevâsıs ^ ^ l y ] (ceva:si:s)
jOsT} is. Casuslar; çaşıtlar,
cevat, -dı [Ar. cüd (cömert) > cevâd ilj»-] s f -*■ ce­
vad.
cevaz, [Ar. cevaz j\y] (ceva:z) {OsT} is. 1. Yasak
olmama. 2. İzin. 3. İmkân; olanak; ihtimal. S ce-
vâz-ı istihdam karârı, {OsT} Atam a kararı.|| ce-
vâz-ı kanunî, {OsT} Kanım a uygun, kanunun izin
verdiği.|| cevâz-ı şer’î, {OsT} Yapılmasında dince
bir sakınca bulunmayan.\\ cevaz verm ek, Uygun
görmek; izin vermek; hoş karşılamak.
cevcek, -ği [cev (yans.) > cev+cek] {ağız} sf. 1. Ge­
veze. 2. Dedikoducu. [DS]
cevcev, [cev (yans.) > cev+cev] {ağız} is. 1. Bir top­
lantının, işin en kızışkın, en hareketli zamanı. 2.
Havlama. 3. (Sıcak için) en koyu, en etkili olduğu
zaman. [DS]
cevceve, [cev (yans.) > cev+cev-e] {ağız} sf. Geveze;
boşboğaz. [DS]
cevcevelenmek, [cev (yans.) > cev+cev-e-le-n-mek]
{ağız} dönşl. fi [-ir] 1. İsteksiz isteksiz konuşmak.
2. Oyalanmak. [DS]
cevder, [Far. cevder j ^ y ] {OsT} is. Öküz,
cevdet, [Ar. cevdet c j^ y ] {OsT} is. 1. Güzellik. 2.
Tazelik. 3. İyilik. 4. Olgunluk; büyüklük. 5. Kusur­
suzluk. S cevdet-i fehm, {OsT} Anlayış üstünlü­
ğü,|| cevdet-i fikr, {OsT} Düşünce üstünlüğü,|| cev­
det-i karîha, {OsT} Kavrama üstünlüğü.\\ cevdet-i
zihn, {OsT} Düşünce üstünlüğü.
cevelan, [Ar. cevelân / cevlân ü"5İy ] (cevelâ:n) {OsT}
is. Dolaşma, gezinme; gezinti. S cevelan etmek,
Gezinmek, dolaşmak.]] cevelân-geh, {OsT} 1. D ola­
şılan yer; dönüp dolaşma yeri. 2. Koşu yeri. 3. Sa­
vaş yeri.]] cevelân-ger, {OsT} D olaşan; gezici.|| ce-
velân-gerî, {OsT} Dolaşıcılık; gezicilik.|| cevelân-ı
dem, {OsT} Kan dolaşımı.
cevf, [Ar. cevf ^ y ] {OsTj is. 1. Boşluk; oyuk. 2. İç;
kalp. S cevf-i a’la, {OsT} Gövde boşluğu.|| cevf-i
arz, {OsT} Dünyanın içindeki boşluk.]] cevf-i batnî,
{OsT} anat. Karın boşluğu.]] cevf-i fehm, {OsT}
anat. Ağız boşluğu.|| cevf-i galsamî, {OsT} biy. So­
lungaç kovuğu.|| cevf-i hicâbî, {OsT} anat. Göz evi;
orbite.|| cevf-i leyi, {OsT} Gece yarısı; yarı gece. ||
______________________________________________________ CEV
cevf-i mide, {OsT} Mide boşluğu.|| cevf-i nihâî,
{OsT} anat. Omurilik kovuğu.]] cevf-i nuhâî, {OsT}
Beyin boşluğu.]] cevf-i sadrî, {OsT} Göğüs boşluğu.
cevfî, [Ar. cevfî (cevfir.) {OsT} sf. Gövdeye iliş­
kin; gövde ile ilgili; içe ait.
cevgân, [Far. çevgân j l ? y ] (çevgâ;n) {OsT} is. -*■
çevgân.
cevher, [Ar. cevher y y I Far. gevher y jS '] {OsT} is.
1. Bir şeyin özü, esası, mayası. 2. Ruh. 3. Üstün
nitelik, yetenek. 4. Güç, enerji. 5. Değerli taş, m a­
den veya mücevher. 6. Şam ve H orasan’da yapılan
kılıçlar üzerindeki menevişli dalgalar. 7. ed. Ebcet
hesabında noktalı harflere verilen ad. 8. fel. H er
türlü belirlenmiş arazdan bağımsız ve kendinden
gelen şeyin niteliği; töz. 9. Erdem; hüner; marifet.
S cevher bilimi, D eğerli taşların yapılarını araş­
tıran ve bunların süslemede kullanılış alanlarını
belirleyen bilim dalı.|| cevher-dâr, {OsT} 1. Elm as­
lı. 2. İyi, özlü; nitelikli. 3. Noktalı harfli. 4. (Kılıç
için) siyah ve beyaz benekli. S. Eski bir tür tüfek
adı.|| cevher-ebyâz, {OsT} A k madde.|| cevher fiili,
dbl. E k fiil.]] cevher-fürüş, {OsT} M ücevher satan;
kuyumcu.|| cevher-i ebyâz, {OsT} A k madde.\] cev-
her-i ferd, {OsT} l.f iz . Bir maddenin bölünmez en
küçük parçası; atom. 2. ed. mecaz. Sevgilinin du­
dağı.]] cevher-i kül, {OsT} Evrenin aslı.]] cevher-i
lâsık, {OsT} biy. Aglütinin.]] cevher-i mücerred,
{OsT} M utlak cevher; madde hâlinde olmayıp kâi­
natın ruhunu meydana getiren madde.]] cevher-i
sincâbî, {OsT} anat. Boz madde.]] cevher-i ulvî,
{OsT} 1. En yü ksek cevher; gezegenler; felekler. 2.
Ruh. 3. Ateş.]] cevher-pâre, {OsT} M ücevher p a r ­
çası.]] cevher-tıraş, {OsT} M ücevher işleyen. || cev­
her yumurtlamak, Güzel konuştuğunu sanarak
saçm alayanlara söylenen alay sözü.
cevherci, [cevher-ci] is. 1. Cevher bilimi uzmanı. 2.
fel. Olayların değişmez temeli olarak bir cevherin
var olduğun kabul eden görüş yanlısı,
cevhercilik, -ği [cevher-ci-lik] is. fel. Olayların de­
ğişmez temeli olarak bir cevherin gerçekten var
olduğunu kabul eden öğreti,
cevhere, [Ar. cevhere oy . y ] {OsT} sf. Bir tek cevher,
cevherî, [Ar. cevheri ^ s y y ] (cevheri:) {OsT} sf. 1.
Cevhere ilişkin. 2. Cevherle işlenmiş; cevher süslü.
3. is. Cevher işleyen; kuyumcu,
cevherîn, [Ar. cevherin j ş . y y ] (cevheri:n) {OsT} sf.
Mücevherden; cevherden,
cevheriye, [Ar. cevheriyye “j y ^ ] {OsT} is. fel. Cev­
hercilik; tözcülük,
cevheriyun, [Ar. cevheriyyün o y y y ] (cevheriyu:n)
{OsT} is. A llah’ı bir cevher olarak kabul eden
M u’tezile kolu.
CEV
cevherli, [cevher-li] sf. Cevheri olan; özlü, değerli,
cevhersiz, [cevher-siz] sf. Cevheri olmayan,
cevi, [Far. cev (arpa) > cevî ı j y ] (cevi:) {OsT} is.
Ağırlık ölçüsü birim i olarak arpa; bir arpa; yaklaşık
3,38 miligram.
cevin, [Far. cevln / cevîne ^>.y ! t y ] (cevi:n)
{OsT} sf. 1. Arpadan yapılmış. 2. A rpa unu.
çevir, -vri [Ar. cevr j y ] {OsT} is. Eziyet, sıkıntı;
cefa.
ceviz, [koz / Far. ğavz jy - / Ar. cevz j y ] {OsT} is.
bot. 1. Cevizgillerden uzun ömürlü, kalın gövdeli,
kerestesi değerli, yurdum uzda çok sayıda yetişen,
bir evcikli, sert kabuk içinde ikişer loplu iki çenek­
ten meydana gelen ve yağlı bir meyveye sahip
uzun ömürlü ağaç, (Juglans regia). 2. Bu ağacın
mobilyacılıkta kullanılan işleme ve oymacılığa el­
verişli kerestesi ve bu keresteden yapılmış mobilya.
3. Bu ağacın, olgunlaşınca üzerinden sıyrılıp düşen
ve "gövek” denilen yeşil bir dış kabukla kaplı
odunsu iç kabuklu, yağlı ve ikişer loplu iki çenetten
oluşan meyvesi. 4. Üç ila dört santimetre arasında
değişen ticarî parça maden kömürü. S ceviz boya,
Ceviz görünümü vermek için her cins keresteye vu­
rulan koyu kahverengi boya. || ceviz gölgesi, Koyu
gölge. |[ ceviz içi, Cevizin odunsu kabuğundan ay­
rılmış yenilebilen iç kısmı.\\ ceviz kabuğu gibi,
(Tekneler için) küçük ve dalgalara karşı güçsüz.\\
ceviz kabuğuna sokmak, Çok sıkıntılı bir duruma
getirm ek.|| ceviz kabuğunu doldurmaz, Önemsiz.||
ceviz kıran, İki kolu arasındaki yuvalı boşlukta
ceviz kırmaya yarar bir tür maşa. || ceviz kırmak,
1. Başkalarının yanında uygun düşmeyecek biçim­
de sevişmek. 2. K e y if çatmak.\\ ceviz oynamak,
Cevizleri yuvarlam ak suretiyle oynanan bir tür ço­
cuk oyunu oynamak.
cevizgiller, [ceviz-gil-ler] is. bot. Kuzey Amerika
kökenli, öz suyu sütsü, iki çenekli, büyük boylu
ağaçlar familyası, (Juglans).
cevizi, [Ar. cevizi ı S j y \ (cevizi:) {OsT} sf. Koyu kah­
ve ile yeşil arası bir renkte olan; ceviz rengi. ,
cevizli, [ceviz-li] sf. İçine ceviz katılmış olan; cevizi
bulunan.
cevizlik, -ği [ceviz-lik] is. 1. Ceviz ağaçları bulunan
yer. 2. Ceviz yetiştirilen yer; ceviz bahçesi. 3. Ce­
vizlerin korunup saklandığı sandık, oda, ambar vb.
cevkirmek, [cev (yans.) > cev-kir-mek] {ağız} gçsz. f.
[-ir] (Yeni doğan çocuk için) ağlamak. [DS]
cevlan, [Ar. cevelan / cevlân j ' i y ] (cevlâ:n) {OsT}
is. Dolaşma, gezinme; gezinti. S cevlân-geh,
{OsT} 1. Dolaşılan yer; dönüp dolaşma yeri. 2. K o­
şu yeri. 3. Savaş yeri. ||
cevlek, [cev-lek dUy~[ {OsT} is. Ok kuburu.
ÖIÜMIİİICESûM .786
cevmerdırak, [Far. civanmerd => cevmerd-ırak]
{eAT} sf. Daha cömert.
cevmerd, [Far. civanmerd => cevmerd y y ] {eAT}
{OsT} sf. Cömert,
cevmerdlik, -ği [cevmerd-lik {eAT} is. Cö­
mertlik.
cevr, [Ar. cevr j y ] {OsT} is. -*• çevir. S Cevr ü cefâ,
{OsT} Zulüm ve eziyet.
cevreb, [Ar. cevreb ^ j y ] {OsT} is. Çorap.
cevretm ek, [Ar. cevr + T. et-mek S ^ j j \ j y ] {OsT}
gçsz. f. [-er) [-(d)i-yor] Eziyet etmek; zulmetmek;
üzmek.
cevsak, [Ar. cevsak 3 ^ y ] {OsT} is. Köşk; konak.
cevse, [Ar. cevse ^ y ] {OsT} is. 1. Köşk. 2. Çardak.
cevsek, [Ar. cevsek dL*_y>-] {OsT} is. Düğme.
cevşen, [Far. cevşen ^ y ] {OsT} is. Örme zırh;
eskiden giyilen bir savaş elbisesi. S cevşen-dûz,
{OsT} Zırh ören.|| cevşen-güdaz, {OsT} Zırh eri-
ten.|| cevşen-güzâr, {OsT} Zırh delen.|| cevşen-hay,
{OsT} Zırh delen.|| cevşen-püş, {OsT} Zırh giyen;
zırhlı.|| cevşen-şikâf, {OsT} Zırhparalayıcı,
cevşir, [Far. cevşır j A y ] (cevşi:r) {OsT} is. 1. Arpa
torbası. 2. Çulha,
cevüngar, [Moğ. cegüngar / cüüngar] {eAT} is. Or­
dunun sol yanı,
cevval, -li [Ar. cevelan > cevval (cevva.j)
{OsT} sf. 1. Koşan; dolaşan; hareket eden. 2. Atik.
3. Hazırcevap. 4. Hareketli, canlı; işlek; yerinde
duramayan, çok çalışkan. 5. Parlak,
cevvar, [Ar. cevr > câ’ir > cevvâr J y ] (cevva:r)
{OsT} sf. Cevredici; zalim,
cevvî, [Ar. cevv (hava küre) > cevvî ıS y ] (cevvi:) s f
Dünyayı saran hava küresi ile ilgili; havaküre ile
ilgili; atmosferik,
cevz, [Ar. cevz j y / Far. ğavz jy-] {OsT} is. -*■ ceviz.
S || cevz-bergünbed, {OsT} Yararsız ve boş işle
uğraşma.\\ cevz-i bevvâ, {OsT} Hindistan cevizi.||
cevz-i gendiim, {OsT} Buğday tanelerinin birbirine
yapışm ası ile oluşan topak. || cevz-i mâsil, {OsT}
bot. Tatula.\\ cevzü’l-Hind, {OsT} bot. Hindistan
cevizi. || cevzü’l-kay, {OsT} bot. Kargabiiken ve
meyvesi.|| cevzü’t-tıb, {OsT} Küçük Hindistan cevi-
zı.|| cevzü’s-serv, {OsT} Servi kozalağı.
Cevza, [Ar. cevzâ ljy ] (cevza:) {OsT} is. İkizler bur­
cu.
cevzak, [Far. cevzâk ^ j y ] (cevza:k) {OsT} is. E-
lemlenme; kederlenme.
o ı m iü e ö ş ö m U tb?
cevziye, [Ar. cevz > cevziyye ^ jy r ] {OsT} is. bot.
Cevizgiller.
ceyb, [Ar. ceyb {OsT} is. 1. İki meme arası; ya­
ka. 2. Gömleğin iki yakası arasındaki açıklık. 3.
Cep. 4. Kese. 5. mat. Sinüs. S ceyb-i a ’zâm , {OsT}
mat. D oksan derecenin sinüsü.\\ ceyb-i hümâyûn,
{OsT} Padişahın hususî kesesi.|| ceyb-i kavs, {OsT}
anat. Arka sinüs.|| ceyb-i murakabe, {OsTj tasvf.
Dervişlerin düşünm ek üzere başlarını öne eğip iç­
lerine kapanmaları; düşünme vaziyeti.\\ ceyb-i
sabr, {OsT} Sabretme.|| ceyb-i tam am , {OsT} mat.
Kosinüs.|| ceyb-i tefekkür, {OsT} Düşünme duru­
mu; düşünürken alm an biçim.
ceybî, [Ar. ceybı (ceybi:) {OsT} is. mat. Sinüsle
ilgili; sinüzoidal.
ceyda, [Ar. ceydâ lx^-] (ceyda:) {OsT} is. Uzun boy­
lu kadm.
ceyl, [Ar. ceyl J^=r] {OsT} is. 1. Topluluk; kavim. 2.
Nesil; kuşak. 3. zool. Yengeç,
ceylan, [Moğ. cegeren > jeren / ceren > ceylân]
(ceylâ:n) is. zool. 1. A sya ve Afrika bozkırlarında
yaşayan, boynuzlugiller fam ilyasından narin yapılı,
ince bacaklı, çok güzel gözlü, hızlı koşan, halka
biçiminde boynuzlu b ir antilop türü; gazal, (Ga-
zella dorcas). 2. {ağız} Kırşehir yöresinde tek erkek
tarafından oynanan bir halk oyunu. [DS] S ceylan
bakışlı, (Kadm için) güzel gözlü, tatlı süzgün ba­
kışlı, etkileyici. || ceylan çiçeği, {ağız} Yaprağı beş
köşeli olup pem be çiçekler açan bir ot. [DS]|| cey­
lan gibi, (Kadın için) ince ve uyumlu vücutlu.\\ cey­
lan kâğıdı, Üzerine ya zı yazılacak kadar inceltil­
miş ceylan derisi.
ceyran, [Moğ. cegeren > jeren > ceyrân o f« -] is. 1.
Ceylan, {ağız} (aynı) [DS] 2. {ağız} Karaca. [DS]
ceyş, [Ar. ceyş ji-^r] {OsT} is. 1. Ordu; asker. 2. Ses;
seda.
ceyvad, [Ar. ceyvâd ->'js=r] (ceyva:d) {OsT} is. Gü­
nahtan sakınma,
ceyyid, [Ar. ciyâdet (saflık, temizlik) > ceyyid/ cey-
yide juWo-Us- ] {OsT} sf. İyi; hoş; saf ve temiz, ö
ceyyid-i heva, {OsT} İyi hava; temiz hava. || cey-
yidü’l-ayâr, {OsT} (Para için) a ya n tam; halis.
cez1, -z’i [Ar. cez' / cez'a ^y>- / (cez-a) {OsT}
1. Damarlı akik; alaca bir değerli taş. 2. Göz bon­
cuğu.
cez2, -z’i [Ar. cez' £İş-] {OsT} is. Ağaç kökü.
cez3, [Ar. cez y r] {OsT} is. Ada.
ceza1, -a’i [Ar. ceza’ *lyr] (ceza;) {OsT} is. 1. İyi ve­
ya kötü karşılık. 2. Bir kimsenin kusurlu ya da yan­
lış davranışlarından dolayı uygulanan yaptırım. 3.
CEZ
huk. Y asalarda belirlenen suçlan işleyen kişilere
devletçe uygulanan çeşitli yaptırımlar. 4. Yanlış bir
davranışın istenmeyen ve kötü sonucu. 5. Bazı ço­
cuk oyunlarında yenilen oyuncuya uygulanan yap­
tırım. 6. dbl. Şart cümlesinde, şartlı fiilin bulundu­
ğu cümlenin karşılığı olan temel cümle. “K azanır­
sanız, (şart) sevinirim. " (ceza), fi1 ceza almak, Ce­
za la n d ırılm a m ceza alanı, spor. Futbolda kale
direklerinin önünde, futbolcuların işledikleri dokuz
kusurlu davranış dolayısıyla penaltı atışı ile ceza­
landırılan dik dörtgen alan. || ceza atışı, spor. F ut­
bolda, bir oyuncunun ceza sahasında yanlış hare­
ketini cezalandırmak için karşı tarafın hak kazan­
dığı serbest vuruş. || ceza çekmek, Hapiste yat-
mak. || cezaevi, Hapis cezasına çarptırılanların bu
ceza süresini geçirdikleri hürriyeti kısıtlayıcı yer;
hapishane; m ahpushane.|| ceza görmek, Cezalan-
dırılmak.\\ ceza hukuku, huk. Suç sayılan eylemleri
ve bunlara uygulanacak cezaları inceleyen hukuk
dalı. || cezaî ehliyet, Cezalandırılma yaş ve sorum ­
luluğuna sahip olma.\\ cezaî şart, Sözleşmelerde,
sözleşme şartlarını yerine getirm eyenlere uygula­
nacak yaptırım.\\ cezaların birleştirilmesi, huk.
Birden fa zla suçtan hüküm giyen kimsenin cezala­
rının bir araya toplanması,|| cezaların kanuniliği
ilkesi, huk. Suç sayılan eylemlerin ve bunlara uy­
gulanacak cezaların kanunla tespit edilmesi ilkesi.\\
ceza kesmek, 1. Para cezasına çarptırmak. 2. ar­
go. K endisi ile birlikte bulunanlara çay, m eşrubat
vb. ısmarlamak.\\ ceza mahkemeleri, huk. Ceza
yargılam asında görevli ağır ceza, sulh ceza ve as­
liye ceza mahkemeleri gibi mahkemeler. || cezanın
düşmesi, Bir kimsenin işlediği suçtan dolayı uygu­
lanması gereken cezanın ölüm, a f ve zaman aşımı
gibi sebeplerle uygulamadan kalkması; cezanın
sukûtu. || ceza reisi, huk. Ağır ceza mahkemesi baş­
kanı.]| cezasını bulmak, H ak etmiş olduğu kötü
sona uğramak. || cezasını çekmek, 1. Tedbirsizlik
ve kusurlu davranış sonunda zarar görmek. 2 .
Mahkemece hükmedilen hapis cezasını hapishane­
de tamamlamak.\\ ceza vuruşu, spor. -*■ ceza atışı.||
cezaya çarptırılmak, huk. Mahkemece suç sayılan
davranış karşılığı olarak hüküm giymek; cezalan-
dırılmak.\\ cezaya kalmak, (Öğrenci için) eskiden
uygulanan, işlenen bir suç y a da derslerine çalış­
mamaktan dolayı ceza niteliğinde olm ak üzere, son
dersten sonra okulda bir m üddet daha kalmak.\\
ceza yazmak, Cezalandırmak,|| ceza yemek, Ceza­
landırılmak.|| cezâ-yı amel, {OsT} İşlenen bir ey­
lemden dolayı görülen karşılık.\\ cezâ-yı nakdî,
{OsT} Para cezası.|| cezâ-yı seza, {OsT} Uygun dü­
şen ceza.
ceza2, -aı [Ar. ceza' £jyr] (ceza;) {OsT} is. Sabırsız­
lıkla sızlanma. S cezâ feza, {OsT} Korku; endişe;
tedirginlik.
C EZ
cezaen, [Ar. ceza’en !.\yr] (ceza:en) {OsT} zf. Ceza
olarak; karşılık olarak,
cezai, [Ar. cezâ’î (ceza:i:) {OsT} sf. 1. Ceza ile
ilgili. 2. Cezaya ilişkin, ö cezaî müeyyide, {OsT}
Ceza baskısı; cezanın yaptırımı.
cezair, [Ar. cezire (ada) > cezâ’ir / cezâyir
(ceza.ir) {OsT} is. Adalar. S cez3ir-i Bahr-i Sefîd,
{OsT} Akdeniz adaları.\\ cezâir-i garb, {OsT} Ceza­
y ir,|| cezâir-i hâlidât, {OsT} Kanarya adaları.\\
cezâir-i Hind, {OsTj H ind-i Çin adaları.\\ cezâir-i
isna-aşer, {OsT} Ege denizindeki On İki A da.||
cezâir-i mttctemiâ, {OsT} Takım adalar.\\ cezâir-i
saadet, Kanarya adaları.|| cezâir-i seb’a, {OsTj
Yunan adaları.
cezalandırılma, [ceza-la-n-dır-ıl-ma] (cezalandırıl­
ma) is. Ceza verilme eylemi,
cezalandırılmak, [ceza-la-n-dır-ıl-mak] (ceza la n d ı­
rılmak) edil. f. [-ır] İşlediği bir suç karşılığı cezaya
çarptırılmak; kendisine ceza verilmek,
cezalandırma, [ceza-la-n-dır-ma] (cezalandırm a) is.
C eza verme işi.
cezalandırmak, [ceza-la-n-dır-mak] (cezalandır­
mak) dönşl. f. [-ır] Suç işleyen birine ceza vermek;
suçluyu cezaya çarptırmak,
cezalanma, [ceza-la-n-ma] (ceza.ianma) is. Ceza al­
m ak eylemi.
cezalanmak, [ceza-la-n-mak] (ceza:lanmak) gçsz. f.
[-ır] İşlediği bir suç karşılığı olarak ceza almak,
cezalet, [Ar. cezâlet cJIyr] (ceza:let) {OsT} is. 1.
D ilde herhangi bir tutukluk, bozukluk olmaması;
düzgün söyleyiş; akıcılık. 2. Söylenişi zor olan ke­
limeleri söyleyebilme. S cezâlet-i lafz, {OsT} Söz
düzgünlüğü.|| cezâlet-i m a’nâ, Anlam düzgünlüğü.
cezalı, [ceza-lı] (ceza:lı) sf. 1. Ceza verilmiş. 2.
Cezası olan. 3. Gününde ödenmeyen (borç ya da
vergi). 4. zf. Para cezası ödemek suretiyle,
cezasız, [ceza-sız] (ceza:sız) sf. 1. Cezası olmayan. 2.
Cezalandırılmamış (kimse). 3. zf. Cezaya çarptırıl­
madan; ceza ödemeden,
cezayir, [Ar. cezire > cezâir / cezâyir (ce-
za:yir) {OsT} is. Adalar. S Cezayir menekşesi,
bot. Zakkumgillerden her dem yeşil ve bol çiçek
veren, dik saplı, mavi çiçekli bir süs bitkisi, (Vin­
ca).
cezb, [Ar. cezb {OsT} is. 1. Kendine çekme. 2.
Çekilme. cezb-i kalb, {OsT} Gönlü çekme; gö­
nül alma.
cezbe, [Ar. cezbe {OsT} is. 1. Ruhun coşku ve
sevinç ile sanki bedenden ayrıymış gibi olması;
kendinden geçme; vecit. 2. tasvf. İnsanın özünün
A llah tarafından A llah’ın İlahî varlığına çekilmesi
coşkusuna kapılarak kendinden geçme durumu. S
Ö IÜ M IİIR M .
cezbe-dâr, {OsT} Cezbeli; cezbeye tutulmuş.\\ cez-
be-dârâne, {OsT} Cezbeye tutulmuş gibi. | cezbe-
dârî, {OsT} Cezbeye tutulma durum u.|| cezbe-
efgen, {OsT} Cezbeye düşüren; cezbe veren,|| cez-
be-figen, {OsT} Cezbeye düşürücü; cezbe verici.\\
cezbe-yâb, {OsT} Cezbeye tutulmuş; kendinden
geçmiş. || cezbeye tutulmak, K endinden geçmek;
coşku ile kendini kaybetmek.
cezbelenme, [cezbe-le-n-me] is. Cezbeye tutulma,
kendinden geçme eylemi,
cezbelenmek, [cezbe-le-n-mek] gçsz. f. [-ir] Cezbe­
ye tutulmak; coşkuyla kendinden geçmek,
cezbeli, [cezbe-li] sf. 1. Cezbeye gelmiş, cezbeye tu­
tulmuş olan. 2. Cezbesi olan; çekici,
cezbetmek, [Ar. cezb + T. et-mek {OsT}
gçl. f. [-er] f(d )-y o r ] Güzelliğiyle ya da soyut
özellikleri ile kendine çekmek,
cezbiye, [Ar. cezbiyye {OsT} is. Çekme; çe­
kicilik.
cezebat, [Ar. cezbe > cezebât ol.j>-] (cezeba:t) {OsTj
is. Cezbeler.
cezel, [Ar. cezel Jy r] {OsT} is. 1. Bir şeyi ikiye
bölme. 2. Doğru ve düzgün söz.
cezer, [Ar. cezer j-^r] {OsT} is. Havuç. S cezerü’t-
türâb, {OsT} Yaban havucu.
cezerye, [Ar. cezer (havuç) > cezerye ajjjş-] {OsT} is.
Havuç, şeker ve krem tartarla pişirildikten sonra
içine Antepfıstığı, fındık ve ceviz katılm ak suretiy­
le yapılan bir tür lokum,
cezginm ek, [çiz-gin-mek > cezgin-mek / d U jfy r
y=r\ dönşl. f. [-iir] Dönmek; dolaşmak,
cezi, -zi’i [Ar. c e z f (cezi:) {OsT} is. bot. Küçük
tomurcuk, ö cezî’-i adûdî-i re’sî, {OsTj anat. K ol
ve baş ana atardamarı.
cezil, -zli [Ar. cezâlet (bolluk, belagat) > cezîl J+yr]
{OsT} sf. 1. Bol; çok. 2. Sanatlı, beliğ (söz),
cezir, -zri [Ar. cezr jiş-] {OsT} is. 1. Kök. 2. Deniz­
lerin alçalma durumu; git. 3. mat. Kök. 4. dbl. Her­
hangi bir ekle genişletilmemiş kelime; kök.
cezire1, [Ar. cezire (cezi:re) {OsT} is. 1. Ada. 2.
Yarımada.
cezire2, [Ar. zecr > zecrî j y rj] {ağız} is. 1. Zorlama;
sıkıştırma; işkence; eziyet. 2. [DS] Sıkıntı; çile.
[DS]
cezi, [Ar. cezi J y r] {OsT} is. 1. Tomruk; kalın odun;
kütük. 2. (Söz için) doğru, anlaşılır ve düzgün olan,
cezlan, [Ar. cezlân ü'sliş-] (cezla.n) {OsT} sf. Mutlu,
cezm, [Ar. cezm j-yr] {OsT} is. 1. Kesme. 2. Kesin
bilgi. 3. Kesin olarak karar verme. 4. K ur’an-ı Ke­
Ütıfll HİME S M • 789
rim ’i kesin ve açık bir şekilde okuma. 5. Hattatların
kullandığı bir kalem çeşidi. 6. dbl. A rapça’da geniş
zaman fiilinin sonundaki harekeyi düşürme. 7. Bu
harekesizliği göstermek için kullanılan yuvarlak
küçük işaret; ( 0 ). S cezm etmek, 1. Kesin olarak
anlamak. 2. Hükmetmek.
cezmazec, [Ar. cezmâzec (cezma:zec) {OsTj
is. bot. Ilgın meyvesi,
cezmen, [Ar. cezmen C>y>-] {OsT} zf. 1. Kesinlikle. 2.
Kararlı olarak; kestirip atmak suretiyle,
cezmî, [Ar. cezmî (cezmi:) {OsT} sf. 1. Kesin
kararlılıkla ilgili. 2. Kesin karar sahibi; kesin karar­
lı.
cezp, -bi [Ar. cezb is. 1. Çekme, kendine yak­
laştırma. 2. Kendine bağlı hâle getirme, ö cezp
etmek, 1. B ir şeyi kendisine doğru çekmek. 2. B iri­
ni kendisine bağlamak. 3. Başkasının ilgisini uyan­
dırmak. 4. Kendini beğendirmek.
cezr, [Ar. cezr jl=-] {OsTj is. 1. Kök; asıl. 2. Deniz
suyunun seviyesinde alçalma; git. 3. mat. Karekök.
S cezr-i amûdî, {OsT} biy. D ikey kök; kazık kök.||
cezr-i arızî, {OsT} bot. E k kök.\\ cezr-i asâm, {OsTj
mat. Sanal kök.|| cezr-i derenî, {OsT} bot. Yumru
kök. || cezr-i ekmel, {OsT} coğ. Büyük gidim. || cezr-i
hamız, {OsTj kim. A sit kökü.|| cezr-i havaî, {OsT}
bot. Havada yetişen küçük kök. || cezr-i mantık,
{OsT} mat. A sal kök,|| cezr-i mikâb, {OsTj mat.
Küp kök.|| cezr-i murabba, {OsT} mat. K arekök.||
cezr-i muzâaf, {OsT} İki kök.|| cezr-i miikeab,
{OsT} mat. K üp kare.|| cezr-i miisbit, bot. Tutunma
kökü.|| cezr-i nâtık, {OsTj mat. A sal kök.|| cezr-i
rişî, {OsT} bot. Saçak kök.|| cezr-i tam, {OsT} mat.
Asal kök, || cezr-i vetedî, {OsT} bot. K azık kök.
cezre, [Ar. cezre ojj=-] {OsT} is. K asaplık koyun, keçi.
cezrî, [Ar. cezri iSj^>-] (cezri:) {OsT} sf. 1. Köke ait;
kökle ilgili. 2. Köktenci; köklü; esaslı; radikal. 3.
Kökü çok derinlere giden,
cezriye, [Ar. cezriyye 4jj-Lş-] (c e z r i.y e ) {OsT} is. 1.
Köktencilik; radikalizm. 2. mat. Köklü ifade,
cezu, -zu’u [Ar. cezü‘ £jj>-] (c e zu :) {OsT} s f Çok sa­
bırsızlanan.
cezub, [Ar. cezüb (cezu:b) {OsT} sf. Çok cez­
beden; aşırı çeken,
cezve, [Ar. cezve °jj=r] {OsTj is. Genellikle kahve pi­
şirmekte kullanılan uzun saplı küçük silindir biçi­
minde kap.
cezzab, [Ar. cezzâb (cezza:b) {OsT} sf. Çok
cezbeden; aşırı çeken,
cezzaf, [Ar. cezzâf '-slyr] (cezza:f) {OsT} is. A ğ ile
balık tutan balıkçı.
C IB
cezzar, [Ar. cezzar jlyr] (cezza:r) {OsT} is. 1. Kasap.
2. Deve kasabı. 3. sf. Çok öldüren; zalim; gaddar.
4. sf. Düşman öldüren; kahraman.
Cf, [Fr. californium] (kalifo'rniyum) is. kim. Küri-
yum elementinin alfa parçacıklarıyla bombardıman
edilmesi ile elde edilen, atom numarası 98, radyo­
aktifliği yüksek bir element olan kaliforniyumun
sembolü.
cgs, C. G. S. [santimetre-gram-saniye] kısalt, fız.
Santimetre (uzunluk), gram (ağırlık), saniye (za­
man) üçlü ölçü birim sistemi.
-cı, [-cı / -ci / -cu / -cü / -çı / -çi / -çu / -çü] yap. e. 1.
İsimden isim türeten ektir. Sonuna getirildiği keli­
me ile ilgili iş, meslek ve sanat adları yapar; bir iş
ve meslekle uğraşan kimseleri bildiren isimler ya­
par: {eAT} (aynı), kapu-cı, kulluk-çı, ok-çı, demirci,
çiftçi, aşçı, işçi. 2. Çeşitli ihtiyaç maddelerini üret­
meyi, satmayı kendine iş ve meslek edinmiş kimse
kavram ı taşıyan isimler yapar: sütçü, simitçi,
üzümcü, eczacı. 3. Bir alet veya işe bağlı olarak bir
iş yürüten kimse kavramı taşıyan isim ler yapar:
dümenci, makasçı, tornacı. 4. Bir işi görev olarak
almış kimse kavramı taşıyan kelimeler yapar: g ö z­
cü, konuşmacı, politikacı, elçi, havacı. 5. Bir inanı­
şı, görüş ve düşünüşü benimsemiş olm a kavramı
taşıyan kelimeler yapar: gelenekçi, kaderci, cum hu­
riyetçi, milliyetçi. 6. Bir işte uzmanlaşmış kim se
kavramı taşıyan kelimeler yapar: gök bilimci, p la n ­
cı, matematikçi. 7. Bir işi kendine uğraşı alanı ola­
rak seçmiş kimse kavramı taşıyan kelimeler yapar:
durumcu, türkücü, özleştirmeci. 8. B ir şeye sahip
olma kavramı taşıyan kelimeler yapar: mirasçı, y a ­
tırımcı, fırıncı. 9. B ir şeye düşkünlük, tutkunluk,
sevme kavramı taşıyan kelim eler yapar; /eAT} (ay­
nı): şarapçı, uykucu, akşamcı; içgü-ci, kovu-cu,
yalan-cı. 10. Bir işi davranış biçimi haline getirme,
alışkanlık ve huy edinme kavramları taşıyan keli­
meler yapar: alaycı, yalancı, bozguncu, kinci. 11.
Eklendiği ismin bildirdiği iş veya durumla ilgili
bulunm a kavramı taşıyan kelimeler yapar: yolcu,
aracı, yabancı.
cı, [cı (yans.)] is. Cam ve metal nesnelerin çarpma,
sallanma ve sürtünme ile çıkardığı çınlama sesleri­
ni anlatan kök. [Zülfıkar] cı-cık bıcık, cı-cık-lı bı-
cıklı, cı-cı-lı bıcılı.
c ıb 1, [cıb / cip (yans.)] is. Sıvılar içinde, yağışlı ha­
valarda ya da ıslak zemin üzerinde ayakla, elle o-
luşturulan hareketleri, bu tarz çabalamayı anlatan
kök. [Zülfikar] cıb-al-ağı çıkmak, cıb-ı-dık, cıb-ıl
cıb-ıl, cıb-ıl-a-mak, cıb-ıl-da-mak, cıb-ıl-lık, cıb-ır
cıbır, cıb-ır-dan, cıb-ıt.
cıb2, [cıb / çıp / cib (yans.)] is. El çırpma sırasında
çıkan sesi anlatan kök. [Zülfikar] cıb-ban.
cıba, [cıb (yans.) > cıb-a] {ağız} sf. 1. (Koyun veya
keçi için) tüyü kırkılmış. 2. Çıplak. 3. Saçsız; kel.
CIB
4. Bozkır; verimsiz toprak. 5. Üzerinde ağaç bu­
lunmayan tepe. [DS] S cıbada kalmak, {ağız} 1.
(Ağaç için) yaprağını dökerek çıplak kalmak. 2.
Ova üzerinde y o l şaşırmak. [DS]
cıbalak, -ğı [cıb (yans.) > cıb-a-lak] {ağız} sf. Islak.
fi1 cıbalağı çıkmak, {ağız} Sırılsıklam ıslanmak.
[DS]
cıb ar1, [cıb (yans.) > cıb-ar] {ağız} sf. Geçim darlığı
çeken. [DS]
cıbar2, [Rom. cabar / şopar] {ağız} is. Bebeklikten ye­
ni çıkmış çocuk. [DS]
cıbarJ, [Ar. cibâre] {ağız} is. -* cibar. [DS]
cıbara, [cıb (yans.) > cıb-ar-a] {ağız} sf. 1. Çıplak. 2.
Geçim darlığı çeken. 3. Görgüsüz. 4. Tutumsuz. 5.
(Kişi için) düşük karakterli; serseri. 6. is. Tütünün
küçük yaprağı. [DS]
cıbarmak, [cıb (yans.) > cıb-ar-mak] {ağız} gçl. f. [-
ır] 1. A ğacı budamak. 2. Ağacın yaprak ve çiçekle­
rini koparmak. 3. gçsz. f. Dövülmekten dolayı cilt
kabarmak. 4. (Yara için) iltihap ve su toplamak.
[DS]
cıbban, [cıb (yans.) > cıbb-a-n] {ağız} is. 1. Küçük el.
2. Alkış. [DS] S' cıbban çalmak, {ağız} E l çırp­
mak; alkışlamak. [DS]
cıbıbık, -ğı [cıb (yans.) > cıb(ı)b-ık] {ağız} is. Usan­
m a ve cayma bildiren söz. [DS] 0 cıbıbık çağır­
mak, {OsT} Acıklı ses çıkarmak.
cıbıt, -dı [cıb (yans.) > cıb-ıt] {ağız} sf. -* cıbıdık.
[DS]
cıbıdık, -ğı [cıb (yans.) > cıb-ıd-ık] {ağız} sf. Sırsık­
lam; ıslak; sulu. [DS] S cıbıdığı çıkmak, {ağız}
Sırsıklam ıslanmak. [DS]
cıbık, -ğı [cıb (yans.) > cıb-ık] {ağız} sf. 1. Oyunda ve
yaptığı işte hileye kaçan; hileci. 2. Yerli yersiz
övünen. [DS]
cıbıl, [cıb (yans.) > cıb-ıl] sf. 1. Çıplak. 2. Üzerinde
yırtık pırtık elbise bulunan. 3. Yoksul. 4. {ağız} (At
ve eşek için) üzerinde semer ya da eyer bulunm a­
yan. [DS] 5. {ağız} Parası olmadığı hâlde caka satan.
[DS] 6. {ağız} Sırılsıklam ıslak. [DS] 7. {ağız} Sulu.
[DS] 8. {ağız} is. Bezir yağı kandili. [DS] 9. {ağız}
Suyu az ırmak ya da gölcük. [DS] 10. {ağız} .Suyun
sığ yeri. [DS] 0 cıbıl cıbıl, {ağız} 1. (Yıkanmak
için) suyu şakır şakır dökerek. 2. (Su içindeki şeyin
hareketi için) şapırtılı sesler çıkararak. 3. Çok su­
lu. [DS]|| cıbıl cıbıl çimmek, {ağız} Yıkanmak.
[DS]|| cıbıl cıbıl etmek, {ağız} Yıkanmak. [DS]|| cı­
bıl cıbıl olmak, {ağız} Sırılsıklam ıslanmak. [DS]
cıbılamak, [cıb (yans.) > cıb-ı-la-mak] {ağız} gçsz. fi
[-ır] 1. Sulanmak; cıvımak. 2. Oyunda mızıkçılık
etmek. [DS]
cıbıldacık, -ğı [cıbıl-da-cık] {ağız} sf. Çırılçıplak.
[DS]
cıbıldak, -ğı [cıb (yans.) > cıb-ıl-dak] {ağızj sf. 1.
Kararsız durumda; şaşırmış. 2. Geveze. [DS]
Ü M IİİfflfC t S İÎİM . ?9o
cıbıldam ak, [cıb (yans.) > cıb-ıl-da-mak] {ağız} gçsz.
fi [-r] [—d(ı)-yor] (Su içinde hareket eden cisim
için) ses çıkarmak. [DS]
cıbılık, -ğı [cıb (yans.) > cıb-ıl-ık] {ağız} sf. Islak, fi1
cıbılığı çıkmak, {ağız} Sırılsıklam ıslanmak. [DS]
cıbıllık, -ğı [cıb (yans.) > cıb-ıl-lık] {ağız} is. Sulu ça­
mur. [DS]
cıbır1, [cıb (yans) > cıb-ıl / cıb-ır] sf. 1. Tüyleri
dökülmüş olan. 2. Kel. 3. Geçim darlığı çeken; pa­
rası olmayan; züğürt; iflas etmiş. {OsT} (aynı) 4.
Zayıf; cılız; çelimsiz; zavallı. 5. İşsiz güçsüz; tem ­
bel. 6. (İnsan için) kısa boylu; yaşı büyük, boyu
küçük. 7. Suyun sığ yeri.
cıbır2, [cıb (yans.) > cıb-ır] {ağız} sf. Sulu; cıvık;
sırılsıklam. [DS] S cıbır cıbır, {ağız} 1. Sulu sulu.
2. (Yiyicek için) kokuşma derecesinde ekşimiş, bo­
zulmuş. [DS]
cıbır3, [Slav, çıbr] {ağız} is. Küçük tahta fıçı. [DS]
cıbırdan, [cıb (yans.) > cıb-ır-da-n] {ağız} sf. Az
sulanmış toprak. [DS]
cıbırlamak, [cıb (yans.) cıb-ır-la-mak] {ağız} gçsz. fi.
[-r] [-l(ı)-yor] 1. Zayıflamak. 2. Parasız kalmak.
[DS]
cıbırlık, -ğı [cıb (yans.) > cıb-ır-lık] {ağız} is. Y ok­
sulluk. [DS]
cıbış, [cıb (yans.) > cıb-ış] {ağız} sf. Dertli; düşünceli.
[DS]
cıbıt, [cıb (yans.) > cıb-ıt] {ağız} sf. Sırılsıklam ıslak.
S cıbıt olmak, {ağız} Sırılsıklam ıslanmak. [DS]
cıc, [cıc (yans.)] is. Ezilme, hırpalanm a ve cıvık cıvık
olm a durumlarını anlatan kök. [Zülfıkar] cıc-ı(k)-ı
çıkmak.
cıcık1, -ğı [cıc (yans.) > cıc-ık] is. 1. {ağız} Süs. [DS]
2. {ağız} sf. Güzel. [DS] S1 cıcık bıcık, {ağız} Süs ve
süslü gibi şeyler; süs püs. [DS]
cıcık2, -ğı [Çağ. iç-ek > cıcık] {ağız} is. 1. Derisi
yüzülm üş et. 2. İç organlar. 3. Göbek. 4. Limon.
[DS] S cıcığı çıkmak, {ağız} 1. İçi dışına çıkmak.
2. Çok yorulmak. 3. Çok yıpranmak. 4. Suyu çık­
mak. 5. Ezilmek; param parça olmak; sağlam yeri
kalmamak. [DS]|| cıcığını çıkarmak, Çok fa zla hır­
palam ak, örselemek, yıpratmak; çok yormak.
cıcıklam ak, [cıc (yans.) > cıc-ık-la-mak] {ağız} gçl. f .
[-r] [-l(ı)-yor] 1. Kâğıdı karalamak. 2. Süslemek.
[DS]
cıcıklı, [cıc (yans.) > cıc-ık-lı] {ağız} sf. Süslü. [DS]
S cıcıklı bıcıklı, {ağız} Süslü püslü. [DS]
cicili, [cıc (yans.) > cıc-ı-la] {ağız} sf. Süslü, t? cicili
bıcılı, {ağız} 1. Süslüpiislii. 2. Allı morlu. [DS]
cicim, [Far. câcim] {ağız} is. -*• cicim. [DS]
cıcırık, -ğı [cıc (yans.) > cıc-ır-ık] {ağız} is. Karata­
vuğa benzer bir kuş. [DS]
cıd 1, [cıd / cıt (yans.)] is. Bir şeyi ikiye ayırma, böl­
me, kırma, çarpma sırasında çıkan sesi anlatan kök.
[Zülfıkar] cıd-mak.
6 if H f tiig s o » .7 9 i C IĞ

cıd2, [cıd / cıt (yans.)] is. Oyunbozanlık etmeyi, o- cıdırık1, -ğı [cıd (yans.) > cıd-ır-ık] sf. 1. Azıcık; bir
yunda kavga çıkarmayı, mızıkçılık etmeyi anlatan parça. 2. Pürüzlü. 3. sf. İshal.
kök. [Zülfıkar] cıd-ı-k, cıd-ı-mak, cıd-ır-ık çıkarmak, cıdırık2, -ğı [cıd (yans.) > cıd-ır-ık] {ağız} is. Oyun­
cıd-ır-ım, cıd-ır-lık. bozanlık; mızıkçılık. 0 cıdırık çıkarmak, {ağız}
çıda', [Moğ. cida > eT çıda] {eATj {OsT} is. 1. Ucu Oyunbozanlık etmek. [DS]
sivri, yaralayıcı ve batıcı, uzun sırık gövdeli eski cıdırım, [cıd (yans.) > cıd-ır-ım] {ağız} is. Hoşa git­
bir savaş aracı; mızrak; kargı, {ağız} (aym) [DS] 2. meyen sözler. [DS]
{ağız} Olta. [DS] 3. {ağız} İnce uzun tahta. [DS] »dırlanm ak, [cıd (yans.) > cıd-ır-la-n-mak] {ağız}
cıda2, [cıd-a ?] {ağız} is. 1. Aşırı istek. 2. Aşerme. 3. dönşl. f. [-ır] 1. Sinirlenmek. 2. Gücenmek; darıl­
İnat; iddia. [DS] mak. [DS]
cıdağı, [Moğ. cidüü (kaşıntılı cilt hastalığı) [Tietze] > cıdırh, [cıd (yans.) > cıd-ır-lıj {ağız} sf. 1. Titiz; si­
cıdağı / cıdavı / cıdağu] is. 1. Hayvanın sırtında nirli. 2. Deli. 3. Sürekli hasta. 4. Vücudu yaradan
eyer veya semer vurmasından oluşan derin ve bü­ kurtulamayan. 5. Kirli. 6. Açıkgöz. 7. Atılgan. 8.
yük yara. 2. A t ve sığır gibi hayvanlarda boyun, sırt Çabuk gidip geri gelen. 9. Süvari. [DS]
ve kürek kemiği arasında kalan bölüm; kürek ke­ cıdırhk, -ğı [cıd (yans.) > cıd-ır-lık] {ağız} is. Sinirli­
miğinin üstü. S cıdağı yüksekliği, D ört bacaklı lik. [DS]
hayvanlarda yükseklik ölçümüne esas olan cıdağın
cıdmak, [cıd (yans.) > cıd-mak] {ağız} g ç l . f [-ar] 1.
en yüksek noktası ile y e r arasındaki mesafe. Parçalamak; didiklemek. 2. İkiye ayırmak; yırtmak.
cidal, [cıd (yans.) > cıd-al] is. 1. Ayrı; aksi. 2. M ı­ [DS]
zıkçılık. 3. sf. (Kişi için) huysuz ve sinirli, cıdıroğlu, [cıdır + oğlu] is. A nadolu’da köy oyunları­
çıdamak, [cıd-a-mak] {ağız} g ç l.f. [-r] [-d(ı)-yor] 1. nı hazırlayan ve yöneten kişi; öncü; yiğit başı;
Beğenmek; istemek. 2. g çsz.f. Sabretmek. [DS] meydancı; delil başı,
cıdamık, -ğı [cıd-a-mık] {ağız} sf. Sabırlı olan. [DS] cif, [caf / c if (yans.)] is. Gevezelik, ağız kalabalığı
cidar, [cıd (yans.) > cıd-ar] {ağız} sf. 1. Sakat. 2. etmeyi, bu tarz ötüşmeyi anlatan kök. [Zülfıkar] c if
Çatlak. [DS] cif. S1 cif cif, {ağız} Kuş sesi; cik cık. [DS]
cıdav, [cıd (yans.) > cıd-ağu > cıdâv jl-)^-] {OsT} is. cıfra, [Yun. tsifra] {ağız} is. 1. K alem ucu. 2. M ürek­
Binek ve yük hayvanlarının omuz başlarında eyer kep kalem in sapı; divit. [DS]
veya semer vurm asından dolayı oluşan yara; yağır, cıg', [cag / cağ / cak / ceh / cek / cıg / cığ / cık / cig /
cıdavı, [? cıdavı] {ağız} sf. 1. Aksi; inatçı. 2. Afacan; ciğ / cik (yans.)] is. Kuşların ötüşünü, bu şekilde
yaramaz. [DS] bağırma ve gevezelik etmeyi anlatan kök. [Zülfıkar]
cıdı, [cıd (yans.) > cıd-ı] is. Oyunbozanlık etmeyi, cıg-ıl-da-mak, cıg-ıl-tı.
oyunda kavga çıkarmayı, m ızıkçılık etmeyi anlatan cıg2, [cıg / cığ (yans.)] is. Yağ ve benzeri maddelerin
yansımalı gövde. >5 cıdı cıdı, {ağız} (Küçük çocuk kaynaması sırasında çıkan sesi anlatan kök. [Zülfı-
konuşması için) tatlı tatlı; cıvıl cıvıl. [DS] kar] cıg-g-ıl-tı.
cıdık, -ğı [cıd (yans.) > cıd-ık] {ağız} 1. K arda kuş cıga, [Far. ciğa] {ağız} is. -*■ çığa. [DS]
yakalamakta kullanılan bir tür çubuktan yapılma cıgay, [eT. çığan / çığay] {ağız} sf. çığan. [DS]
tuzak. 2. A t kılından yapılmış kuş tuzağı; ökse. 3. cıgıldamak, [cıg (yans.) > cıg-ıl-da-mak] {ağız} gçsz.
sf. Kavgacı. 4. Çok olgun. [DS] S cıdık etmek, fi [-r] [-d(i)-yor] Kavga aramak. [DS]
{ağız} Didiklemek; parçalamak. [DS] cıgdtı, [cığ (yans.) > cığ-ıl-tı] {OsT} is. Karışık ses­
cıdılı, [cıd (yans.) > cıd-ıl] {ağız} sf. 1. Küçük; zayıf; lerden meydana gelen gürültü,
ince. 2. is. Elin en küçük parmağı. [DS]
cığ ^ [cag / cağ / cak / ceh / cek / cıg / cığ / cık / cig /
cıdımak, [cıd (yans.) > cıd-ı-mak] {ağız} g ç sz.f. [-r] ciğ / cik (yans.)] is. Kuşların ötüşünü, bu şekilde
Oyun bozmak; mızmalc. [DS] bağırma ve gevezelik etmeyi anlatan kök. [Zülfıkar]
cıdın1, [cıd (yans.) cıd-m] {ağız} is. Kenar; uç. [DS] cığ cık, cığ cığ, cığ+cığ-a, cığ-al-a-k, cığ-ıl cığ-ıl,
cıdm2, [cıd (yans.) > cıd-ın] {ağız} is. Gurur; onur. cığ-ıl-da-mak, cığ-ıl-dım, cığ-ıl-tı, cığ-ır, cığ-ır-t-
[DS] gan, cığ-ır-tı. S ciğ cığ, {ağız} (Tavuk sesi için)
cıdır', [cıd (yans.) > cıd-ır] {ağız} is. 1. Öfke; sinir. 2. hafiften ötüşerek; cığıltılı sesler çıkararak. [DS]
Öfkeyi tahrik eden şey. 3. sf. Titiz; sinirli. [DS] S1 cığ2, [cağ / cah /cak / cığ / cık / cırk / ciğ / ciy
cıdırına basm ak, {ağız} 1 . Öfkesini tahrik etmek. 2 . (yans.)] is. Çakıl, kum, küçük metal eşya, kurumuş
Onuruna dokunmak. [DS]|| cıdırına gitmek, {ağız} ot, ağaç vb. nesnelerin çarpması, sürtünmesi veya
Birinin istemediği şeyi yaparak öfkelendirmek; ak­ vurması hâlinde çıkan sesleri anlatan kök. [Zülfıkar]
sine gitmek. [DS] cığ-ıl-da-mak, cığ-ış-tı, cığ-ıl, cığ-ış-la-mak, cığ-
cıdır2, [cıd (yans.) > cıd-ır] {ağız} is. 1. İrileşmiş ya­ (ı)ş-ta-mak, cığ-ış-ta-k.
ra. 2. Vücutta sık sık çıkan yara. 3. İnsan vücudun­ cığ3, [cağ / cav /cığ / ciğ / coğ / cok / cuk (yans.)] is.
daki kir. [DS] Su sesini, suyun çağlayıp akmasını, sıvıların kay-
C IĞ
namasım anlatan kök. [Zülfikar] cığ-ıl cığıl, cığ-ıl-
da-mak, cığ-ıl-tı, cığ-ış-la-mak, cığ-ış-ta-mak.
cığ4, [cıg / cığ (yans.)] is. Yağ ve benzeri maddelerin
kaynaması sırasında çıkan sesi anlatan kök. [Zülfi­
kar] cığ-ıl-tı.
cığ5, [cığ (yans.)] is. Acı, sızı ve sinirlilik anlatan
kök. [Zülfıkar] cığ etmek. 0 cığ etmek, {ağız} (Yü­
rek için) acıma duygusu ile burkulmak; cız etmek.
[DS]
cığ6, [cığ / cık (yans.)] is. Oyunda mızıkçılık etmeyi,
anlaşmadan dönmeyi, mıymıntılık etmeyi anlatan
kök. [Zülfıkar] cığ-ır, cığ-ız, cığ-ız-lık, cığ-ız-la-
mak, cığ-ız-mak.
cığ7, [cığ] {ağızj is. 1. Genç, küçük ağaç dalları. 2.
Ağaca yapılan kalem aşısının uç kısmı. 3. Kuzular
için tahtadan yapılmış ağıl. 4. Ahırın üst döşemesi.
[DS]
cığ8, [cığ] {ağız} is. 1. Kar üzerindeki ayak izi. 2.
Sınır. 3. Sürü; katar. [DS] S cığ tutmak, {ağız} 1.
K ar izleri örtmemek. 2. (Kuşlar için) bir yere top­
lanmak; yığılmak. [DS]
çığa, [Far. ciğa => cığâ U=r] {ağız} is. 1. Kadınların
süs için başlarına taktıkları parlak tüy ya da telden
taç; sorguç; çelenk. 2. Kalaylı kâğıttan ya da simli
iplikten yapılmış tel ya da şerit; gelin teli. 3. ed.
Doğu A nadolu’da ve Azerî halk şairlerinin cinasla­
ra verdikleri isim; cinas. 4. {OsT} Kümes hayvanla­
rı ile bazı kuşların baş, kanat ya da kuyruklarındaki
renkli ve uzun tüyler. 5. Çeşitli renklere boyanmış
tavuk tüyleri. 6. Filiz. [DS]
cığal1, [eT. çığan / çığay] {ağız} sf. Aldatıcı; hileci.
[DS]
cığal2, [cığâ > cığâl JIa=-] {OsT} is. -*■ çığa.
cığalak1, -ğı [cığ (yans.) > cığ-a-lak] {ağızj sf. (Kişi
için) zayıf. [DS]
cığalak2, -ğı [cığ (yans.) > cığ-a-lak] {ağızj s f 1.
Geveze. 2. Dedikoducu. [DS]
cığalamak, [cığ-a-la-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-l(ı)-
y o r j 1. (Bitki için) filiz verip gelişmeye başlamak.
2. gçl.f. Süslemek. [DS]
a ğ a la n m a k , [cığa-la-n-mak jj^JU»-] {OsT}. {ağız}
.önşl.f. [-ır] Süslenmek. [DS]
:ığalı, [cığa-lı] sf. 1. Çığası olan; çığa ile süslenmiş
bulunan. 2. Cinaslı,
cığalmak, [cığ-al-mak] {ağız} gçsz. f. [-ır] 1. N em ­
lenmek. 2. Sulanmak. [DS]
çığan, [eT. çığan / çığay] {ağız} s f 1. Parasız; züğürt.
2. {eAT} Cimri; hasis. 3. {OsT} İnsafsız; düşmanca
hareket eden. [DS]
cığanlık, -ğı [cığan-lık /eAT} (OsTj is. Cimri­
lik.
cığanmak, [cığ-an-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] Sevin­
mek. [DS]
O IÜ M Iİ İ I tfM .
cığara, [İt. cigarra] {ağız} is. Sigara. [DS]
cığcığ, [cığ+cığ] {ağız} sf. 1. (Sıcaklık için) güneşin
dik gelen ışınlarının etkisi ile oluşan. 2. Parlak.
[DS]
cığcığa', [cığ (yans.) + Far. ciğa] {ağızj is. 1. Süs
olarak kullanılan kuş tüyleri. 2. Genç ve küçük
ağaç dallan. [DS]
cığcığa2, [cığ (yans.) > cığ+cığ-a] {ağızj is. Kuru
gürültü; gevezelik. [DS]
cığcığlı, [cığ (yans.) > cığ+cığ-lı] {ağız} sf. (Zaman
için) en hararetli. [DS]
cığcık1, -ğı [çığ (kamış) > cığ-cık] is. Haşhaş bitkisi­
nin kozası kopanlm ış kuru sapları; haşhaş çubukla­
rı.
cığcık2, -ğı [cığ (yans) > cığ+cık] {ağız} is. Tarla
kuşu. [DS]
cığıcığı, [cığ (yans.) > cığ-ı+cığ-ı] {ağızj is. Ağustos
böceği. [DS]
cığıl1, [cığ (yans.) > cığ-ıl] is. 1. Suyun akarken çı­
kardığı yavaş ve tatlı sesi anlatan yansımalı gövde.
2. Suyun sığ ve yavaş akan yeri. 3. {ağız} İri kumlu
toprak. [DS] S cığıl cığıl, {ağız} 1. Pekmezin ağır
ağır kaynarken çıkardığı ses. 2. Kuş veya civciv
sesi; cıvıl cıvıl. 3. Yavaş yavaş; ağır ağır. [DS]
cığıl, [Yun. atsingano (çingene)] {ağızj is. -*■ cıngıl.
[DS]
ağılam ak, [cığ (yans.) > cığ-ı-la-mak] {ağız} gçsz. fi
[-r] [-l(ı)-yor] Hafiften çağlamak. [DS]
cığıldamak, [cığ-ıl-da-mak] {ağızj g ç sz .f. [-r] [-d(ı)-
yor] 1. (Çocuklar için) hep bir ağızdan yüksek ses­
le konuşmak. 2. Gürültü yapmak. 3. (Akar su için)
çağlamak. [DS]
cığıldaşm ak, [cığ-ıl-da-ş-mak] {ağız} işteş fi [-ır]
(Çocuklar için) hep bir ağızdan yüksek sesle karşı­
lıklı olarak konuşmak; bağrışmak. [DS]
cığıldım, [cığ (yans.) > cığ-ıl-dım] {ağız} is. Kuru
gürültü; gevezelik. [DS]
çığıltı, [cığ (yans.) > cığ-ıl-tı] {ağız} is. 1. Su sesi;
hafif çağıltı. 2. H afif gürültü. 3. {OsT} Karışık ses­
lerden meydana gelen gürültü. 4. Yağın erirken
çıkardığı ses. 5. Yeni doğan çocuk. [DS]
çığır1, [cığ (yans.) > cığ-ır] {ağızj is. Boğazı sıkılan
kimsenin çıkardığı boğuk ses. [DS]
çığır2, [cığ (yans.) > cığ-ır] {ağız} sf. Oyunbozan;
mızıkçı. [DS]
cığırcık, -ğı [cığ (yans.) > cığ-ır-cık] {ağızj is. zool.
Tarla kuşu; çayır kuşu; toygar. [DS]
cığırgan, [cığ (yans.) > cığ-ır-gan] {ağız} is. zool.
Ağustos böceği. [DS]
cığırtgan, [cığ (yans.) > cığ-ır-t-gan] {ağız} is. zool.
-*• cığırgan. [DS]
çığırtı, [cığ (yans.) > cığ-ır-tı] {ağız} is. Tavuk sesi.
[DS]
cığış, [cığ (yans.) > cığ-ış] {ağızj is. Parlama belirten
r
flliiiei PlffiCi SKbyj’. 793
yansımalı gövde. [DS] S' cığış cığış, {ağız} Parıl
parıl; parlayarak. [DS]
cığışlamak, [cığ-ış-la-mak] {ağız} gçsz. fi [-r] [-l(ı)-
yor] 1. H afif hafif ses çıkarmak. 2. (Ocaktaki su
için) yeni kaynamaya başlamak. 3. (Ocaktaki yağ
için) erimeye başlamak. [DS]
cığıştamak, [cığ-ış-ta-mak] {ağız} gçsz. fi. [-r] [-(dı)-
yor] 1. (Para, zincir, boncuk, çakıl taşı gibi nesne­
ler için) birbirine çarparak, sürtünerek ses çıkar­
mak. 2. (Su için) hafiften çağlamak; ses çıkarmak.
3. (Kuru yaprak için) rüzgâr vb. etkilerle ses çı­
karmak; hışırdamak. [DS]
cığıştatmak, [cığ (yans.) > cığ-ış-ta-t-malc] {ağız}
g ç l . f [-ır] (Para, zincir, çakıl taşı vb. için) birbiri­
ne sürtünerek ya da sallanıp çarparak ses çıkarmak.
[DS]
ağıştı, [cığ-ış-tı] {ağız} is. Çalılık yerlerde ya da otlar
arasında gezerken çıkan sürtünme sesi; hışırtı. [DS]
çığız1, [cığ-ız] {ağız} is. 1. Oyunbozan; mızıkçı. 2. O-
yunda hile yapan. 3. Kavgacı; geçimsiz; huysuz. 4.
Dedikoducu. [DS]
çığız2, [cığ-ız] {ağız} is. 1. Yol. 2. Düzen. [DS]
ağızlamak, [cığ-ız-la-mak] {ağız} g ç sz .f. [-r] [-l(ı)-
yor] 1. Oyunda m ızıkçılık etmek. 2. Hile yapmak.
3. Huylanmak. 4. Ürkmek. [DS]
ağızlanmak, [cığ-ız-la-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır]
Oyunda mızıkçılık etmek. [DS]
cığızlıh, [cığ (yans.) > cığ-ız-lıh] {ağız} is. -*■ ağızlık.
[DS]
ağızlık, -ğı [cığ-ız-lık] {ağız} is. 1. Mızıkçılık. 2. H i­
lecilik. [DS]
cığızmah, [cığ (yans.)> cığ-ız-mak> cığızmah] {ağız}
gçsz. f. [-ır] -*■ cığızmak. [DS]
cığızmak, [cığ (yans.) > cığ-ız-mak] {ağız} gçsz. f. [-
ır] Oyunbozanlık etmek; oyunda mızıkçılık etmek,
çığla, [cığ-la] {ağız} sf. 1. Büyüyemem iş, bodur. 2.
(Kişi için) donsuz. [DS]
cığra, [cığ-ra] {ağızj is. B ir tür dikenli ot. [DS]
cığralık, -ğı [cığ-ra-lık] is. Sık çalılık,
cığrık, -ğı [cığ (yans.) > cığ-(ı)r-ık] {ağız} is. Doku­
macı çıkrığı; çıkrık. [DS]
cığşamak, [cığ (yans.) > cığ-(ı)ş-a-mak] {ağız} gçsz.
f [-r] Y erinden oynamak; gevşemek. [DS]
-cık, [-cık / -cik / -çik / -çık / -cük / -cuk / -çük / -
çuk] yap. e. 1. İsimden isim türeten ek. Eklendiği
kelimeye bilinen büyüklüğünden daha küçük olma
kavramı katar: derecik, odacık, sapçık, başçık. 2 .
Doğada var olan bir nesneye benzerliği veya çok
küçük örneği olm a dolayısıyla tıp, bitki bilimi ve
hayvan bilimi terimlerini karşılayan kelimeler ya­
par: arpacık, bademcik, beyincik, gelincik, karın­
cık, kızılcık, maymuncuk, tomurcuk, sığarcık, to­
suncuk. 3. Küçültme kavram ı katarak yer adları ya­
par: Çınarcık, Germencik, Ovacık, Pınarcık, R us­
çuk. 4. Düşkünlük ve bağlılık duygularım katar:
CIK
paracık, liracık, makamcık. 5. Niteleme sıfatlarının
taşıdığı kavramı daraltan, kısaltan veya daha az
bulunduğunu belirten sıfatlar yapar: azıcık (az-ı-
cık), incecik, daracık (dar-a-cık), ufacık (ufak-çık),
küçücük (küçük-çük). 6. Yer bildiren işaret zamirle­
rinden yakınlık, mesafe kısalığı, benimseme kav­
ramı taşıyan zamirler yapar: buracık, şuracık, ora­
cık. 7. Kimse kelimesine gelerek hiçlik, yokluk
kavramı taşıyan zamir yapar: kimsecik, kimsecikler.
8. Getirildiği isimlere sevgi, acıma, şefkat duygula­
rı katarak isim ler yapar: annecik, Mehmetçik, A yşe­
cik. 9. Sıfatlardan hoşlanma, sevgi duygulan kata­
rak sıfatlar yapar: biricik (< bir-i-cik), sıcacık (<
sıcak-çık). 10. Benzerlik ve kullanma yeri kavram ­
ları katarak araç gereç isimleri yapar: kurbağacık,
maymuncuk, ay akçık. 11. Aşağılama, hor görme
kavram ları katar: adamcık, hocacık. 12. Çeşitli
benzerliklerden dolayı hastalık adlan yapar: kızıl­
cık, kızamıkçık, yılancık, pamukçuk.
-cık, [-cik / -çik / -çık / -cük / -cuk / -çük / -çuk] yap.
e. Fiilden isim türeten ek. Fiilin kökünün belirttiği
eyleme bağlı olarak ortaya çıkan veya yapılan k ü ­
çük iş kavramı katarak isim ler türetir: öpücük, g ü ­
lücük.
cık1, [cag / cağ / cak / ceh / cek / cıg / cığ / cık / cig /
ciğ / cik (yans.)] is. Kuşların ötüşünü, bu şekilde
bağırm a ve gevezelik etmeyi anlatan kök. [Zülfikar]
cık+cık-la-mak, cık-ır+iy-ik.
cık2, [cağ / cah /cak / cığ / cık / cırk / ciğ / ciy
(yans.)] is. Çakıl, kum, küçük metal eşya, kurumuş
ot, ağaç vb. nesnelerin çarpması, sürtünmesi veya
vurm ası hâlinde çıkan sesleri anlatan kök. [Zülfikar]
cık cık, cık cık etmek, cık+cık-a, cık-ı takmak, cık-
gır, cık-kır.
cık3, [cak / cık (yans.)] is. Kahkaha atarak gülmeyi
anlatan kök. [Zülfikar] cık-r-a-k.
cık4, [cığ / cık (yans.)] is. Oyunda m ızıkçılık etmeyi,
anlaşmadan dönmeyi, mıymıntılık etmeyi anlatan
kök. [Zülfikar] cık-çı-la-mak.
cık5, [cık (yans.)] is. “Hayır” anlamında ön damaktan
çıkarılan sesi anlatan kök. [Zülfıkar] cık-ı-la-mak,
cık cık etmek.QB1 cık cık cık!.. Şaşma, hayret bildi­
ren ve aynı şekilde çıkarılan ses.
cık6, [cık (yans.)] is. Ekşiyip kabarma sırasında çıkan
sesi anlatan kök. [Zülfikar] cık-ra-mak, cık-rı-mak.
cık7, [cık (yans.)] is. 1. Fazla yağlı olmayı, vıcık
vıcık olm a durumunu anlatan kök. [Zülfikar] cık-la
yağ, cık-la-ma. 2. {ağız} sf. Sulu; cıvık. [DS]
cıkcık, -ğı [cık+cık] {ağız} is. 1. Kırmızı boya. 2.
Gizli söz. 3. Salyangoz. 4. Tarla kuşu; toygar. 5. sf.
Geveze; dedikoducu. [DS] S cıkcık etmek, {ağız}
Sinirlenmek. [DS]|| cıkcık kulağı, {ağız} Salyangoz.
[DS]|j cıkcık taş, {ağız} Birbirine sürtüldüğünde
kıvılcım çıkaran taş; çakmak taşı. [DS]
cıkcıka, [cık (yans.) > cık+cık-a] {ağız} is. D eğir­
mende tahılın bittiğini bildiren düzenek. [DS]
CIK
cıkcıklam ak, [cık+cık-la-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-
l(ı)-yor] 1. Bağırıp çağırmak. 2. Gevezelik etmek.
3. “Cık cık” sesleri çıkararak şaşkınlığını belirt­
mek. [DS]
cıkçılam ak, [cık (yans.) > cık-çı-la-mak] {ağız} gçsz.
f. [-r] Oyunda mızıkçılık etmek. [DS]
cıkı, [cık-ı] {ağız} is. 1. Küçük bohça; çıkın. 2. Küçük
tencere. [DS] B cıkı takmak, {ağız} folk. Düğünden
önce, dam at tarafından geline hediye göndermek.
[DS]
çıkılam ak, [cık-ı-la-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-l(ı)-
yor] “Hayır, yok!” anlamında “cık” sesi çıkarmak.
[DS]
cıkıriyik, -ği [cık-ır-a-yık] {ağız} is. 1. Tahterevalli.
2. Ağustos böceği. [DS]
cıkgır, [cık (yans.) > cık-gır] {ağız} is. Silindir biçi­
m inde ağaçtan yapılmış yayık. [DS]
cıkırık, -ğı [cık (yans.) > cık-ır-ık] {ağız} is. Çıkrık.
[DS]
cıkıriyik, -ği [cık (yans.) > cık-ır-ık > cıkıriyik]
{ağız} is. 1. Ağustos böceği. 2. Tahterevalli. [DS]
cıkka, [azıcık > acık (pek az) > cıkka [Tietze]] {ağız}]
sf. 1. Gelişmemiş; büyümemiş. 2. is. İnce, dar ve
taşlı yol; patika; cılga. 3. Dağ ya da ağaç tepesi;
doruk. [D S
cıkkadar, [cık+kadar] {ağız} sf. Bir parça; azıcık.
[DS]
cıkkırak, -ğı [cık (yans.) > cık-kır-a-mak > cık-kır-a-
k] {ağız} is. Kapı mandalı. [DS]
cıkla, [cık-la] {ağız} sf. 1. Katışıksız; saf. 2. Çok
yağlı. 3. Çiğ; pişmemiş. [DS] S cıkla yağ, {ağız}
(Yemek için) çok yağlı. [DS]
cıklama, [cık-la-ma] {ağız} is. Bulgur ve mercimekle
yapılan sulu bir yemek. [DS]
cıkrak, -ğı [cık-ra-k] {ağız} sf. Yerli yersiz çok gülen.
[DS]
cıkram ak, [cık-ra-mak] {ağız} g ç sz.f. f r ] [-r(i)-yor]
(Yemek için) ekşimek; bozulmak. [DS]
cıkrımak, [cık (yans.) > cık-ra-mak] {ağız} g ç sz.f. [-
r] (Mide için) ekşimek. [DS]
-cıl, [-cıl / -cil / -çil / -çil / -cul / -cül / -çul / -çül] yap.
e. 1. İsimden isim ve sıfat yapan ek. Getirildiği
isimlere yakınlık duyan, seven, hoşlanan gibi be­
nim sem e ve alışm a kavramları katarak sıfatlar ya­
par; {eAT} (aym): anacıl, babacıl, adamcıl, insancıl.
2. Düşkünlük, bağım lılık kavramlarım katarak sı­
fatlar yapar: bencil, avcıl, evcil, kadıncıl, boğazcıl.
"O l koç kuzu adamcıl (adamsı) oldu. ” Ebamüs-
limname. 3. Bir ortamı seven veya o ortamda yaşa­
yabilen kavram ı katararak isimler yapar: çürükçül,
kumcul, tuzcul, çalıcıl, nemcil. 4. Getirildiği bitki
ve hayvan isimleri ile ilgili olarak o bitki ve hay­
vanlarla beslenen, onları yemeyi seven kavram ı ta­
şıyan hayvan adları yapar: balıkçıl, etçil, kurtçul,
bitkicil. 5. Eğimli olan, yönelen kavramı taşıyan
ÜIÜHIİİffiCESûMi.794
sıfatlar yapar: alımcıl, olumcul, ölümcül, öncül. 6.
Benzerlik kavramı katarak isimler yapar: tarakçıl
(kuş adı).
cıl1, [cıl / cıld (yans.)] is. Bağrışma, söylenme, ağ­
laşma, m ızıkçılık etme, bu biçimde konuşm a ve
ötüşmeyi anlatan kök. [Zülfıkar] cıl-la-mak, cıl-mak,
cıl-lı-mak, cıl-lı-t-mak, cıl-lık-la-mak, cıl-la-k.
cıl2, [cıl] {ağız} is. 1. Yaş. 2. Yıl. [DS]
cila, [Ar. celâ] {ağız} is. -*■ cila. [DS]
cılagıt, -dı [cı-la-gıt ?] {ağız} is. Suyu değirmenden
ayırmak için oluklar üzerinde kurulan bir düzenek;
savak; savacak. [DS]
cılamak, [cı-la-mak] {ağız} gçsz. f. [-r] f-l(ı)-yor]
İnce ince ses çıkarak ağlamak. [DS]
cılamuk, -ğu [cıl-a-muk] {ağız} is. 1. Cıvık yoğurt. 2.
sf. Cılız. [DS]
cilasın, [Moğ. calagu (yiğit) / eT. çal-mak (yere
vurmak, yıkm ak) > çal-ık-sın [Tietze] > celâsın >
cilasın j - ^ r ] (cılâsın) is. 1. {eAT} {OsT} Kahra­
man; yiğit; gürbüz delikanlı. 2. {ağız} Erkek ve kız
güzeli. [DS]
cilasun, [Moğ. calagu (yiğit) / eT. çal-mak (yere
vurmak, yıkm ak) > çal-ık-sın [Tietze] > celâsın >
cilasun j^ « > U ] (cilasun) is. {eAT} -*■ cilasın.
cılaşm ak, [eT. yığ-la-m ak > cıla-ş-mak] {ağız} [DS]
işteş, f. [-ır] Ağlaşmak,
cılatmak, [cîla-t-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] Ağlatmak.
[DS]
cılav1, [cıla-v] {ağız} is. Ağlayış. [DS]
cılav2, [Moğ. cillau > cilav j% r] {eAT} {ağız} is. At
yuları; dizgin; gem. [DS] S cılavu b u rm a k , {OsT}
Dizgin kırmak.
cılav3, [Ar. celâ => cılav] {ağız} is. 1. Parlaklık. 2.
Süs. 3. İstek. [DS]
cılavlanm ak, [cılav-la-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] 1.
Çok isteklenmek. 2. gçsz. f. Çalım satmak. [DS]
-cılayın, [-cıl-a-y-m / -cil-e-y-in] {eAT'} yap e. ... gibi;
... kadar; ...türlü. “Bencileyin (benim kadar)
yokturur bahtı siyah. " M ihri Divanı,
cılaz, [cıl-az] {ağız} sf. 1. (Çocuk için) hastalıklı. 2.
(Ekin için) gelişmemiş. 3. Arık; cılız. [DS]
cılb 1, [cılb / cılp (yans.)] is. Sıvılar içinde, yağışlı
havalarda ya da ıslak zemin üzerinde ayakla, elle
oluşturulan hareketleri, bu tarz çabalamayı anlatan
kök. [Zülfıkar] cılb-ık, cılb-ir-ik.
cılb2, [cılb / cılp / cilb (yans.)] is. Yağlı, sulu ve cıvık
olmayı anlatan kök. [Zülfıkar] cılb-ır, cılb-ır aşı,
cılb-ır-ı, cılb-ır-t
cılbağa, [cılb (yans.) > cılb+ağa] {ağız} is. 1. Yara­
maz ve huysuz çocuk. 2. sf. Sıska; cılız. [DS]
cılbak, -ğı [çıp-la-k / cılbak] {ağız} sf. 1. Çıplak. 2.
Geçim darlığı çeken; yoksul. [DS]
İ M İ M İ N
cilban1, [Ar. culban 6L-W-] {ağız} is. 1. Yabani bezel­
ye. 2. Burçak. [DS]
çılban2, [Erme, çurban] {ağız} is. Sulama işini düzen­
leyen görevli. [DS]
cılbanmak, [cılba-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır] So­
yunmak. [DS]
cılbık, -ğı [cılb (yans.) > cılb-ık] {ağız} is. Sulu ça­
mur. [DS]
çılbır1, [cılb (yans.) > cılb-ır] {ağız} is. 1. Yoğurtlu
yumurta. 2. Et, ıspanak ve yum urta ile yapılan bir
yemek. 3. M akarna veya erişteden yapılan sulu bir
yemek. 4. Yağda kızartılan balık üstüne limon ve
sarımsak dökülerek yapılan bir yiyecek. 5. sf. Y ır­
tık pırtık. [DS] S1 çılbır aşı, {ağız} Sebze yemeği.
[DS]
çılbır2, [Moğ. çilbür > çılbır / çilbir] is. 1. At, eşek ve
sığır gibi hayvanların başına geçirilen yulara bağ­
lanarak hayvanı çekmek ve yedmekte kullanılan ip
veya zincir. {OsT} (aym) 2. {ağız} Satılan hayvanın
ipini teslim ederken çoban yardımcısına verilen
bahşiş parası. [DS]
çılbırı, [cılb (yans.) > cılb-ır-ı] {ağız} is. Bulgur ve
patatesle yapılan bir tür sulu yemek. [DS]
cılbırt, -dı [cılb-ır-t] {ağız} is. Sacda pişirilen, buğ­
day, arpa, çavdar ekmeği. [DS]
cılbirik, -ği [cılb (yans.) > cılb-ır-ık] {ağız} is. Sulu
çamur. [DS]
cılcıl, [cır (yans.) > cır+cır > cılcıl] {ağız} is. A z az
akan su. [DS]
cılcılık, -ğı [cır (yans.) > cır+cır-ık] {ağız} is. -*■ cılcıl.
[DS]
cıld1, [cıl / cıld (yans.)] is. Bağrışma, söylenme,
ağlaşma, mızıkçılık etme, bu biçimde konuşm a ve
ötüşmeyi anlatan kök. [Zülfıkar] cıld-ır-ık, cıld-ır
cıld-ır.
cıld2, [cıld / cilt / cild (yans.)] is. Parlamayı, ışık
saçmayı anlatan kök. [Zülfıkar] cıld-ır çıldır, cıld-ır-
a-mak, cıl-dır-da-t-mak.
cılday, [cıl-day / çildek] {eT} is. Atların göğsünde çı­
kan bir hastalık. [DLT]
cildi, [cıld-ı] {ağız} is. Resim. [DS]
çıldır, [cıld (yans.) > cıld-ır] {ağız} is. 1. Parlamayı,
ışık saçmayı anlatan yansımalı gövde. 2. Bağrışıp
çağrışmayı, m ızıkçılık etmeyi anlatan yansımalı
gövde. 3. is. A z akan su. [DS] S1 çıldır çıldır, {ağız}
1. Hoppa. 2. (Çocuğun konuşması) şen şakrak. 3.
Suyun akarken çıkardığı ses. [DS]|| çıldır kaymak,
Yassı taşları durgun su yüzeyinde kaydırmak.
cıldıramak, [cıld (yans.) > cıld-ır-a-mak / yıld-ır-a-
mak] {ağız} gçsz. f. [-r] [-r(ı)-yor] 1. (Kedi, koyun
vb. hayvanların gözü için) karanlıkta parlamak;
ışılamak. 2. (Göz için) kaymak. [DS]
cüdırdamak, [cıld (yans.) > cıld-ır-da-mak] {ağız}
gçsz.f. [-r] [-d(ı)-yor] İnce sesle ağlamak. [DS]
CIL
cıldırdatmak, [cıld-ır-da-t-mak] {ağız} gçl. f. [-ır]
Parlatmak. [DS]
cıldırık, -ğı [cıld (yans.) > cıld-ır-ık] {ağız} is. Serçe.
[DS]
cılga1, [Moğ. cilga / cılkı] {ağız} is. 1. İnce, dar ve
taşlık yol; patika; keçi yolu. 2. İnce dal. 3. Engel. 4.
Fundalık. 5. Bulanık akan su. [DS]
cılga2, [Güre, cilga] {ağız} is. Küçük pulluk; küçük
saban. [DS]
cılgar, [? cılgar] {ağız} is. Örtü. [DS]S cılgar etmek,
{ağız} Tarlanın üzerini su tamamen örtecek kadar
su vermek. [DS]|| cılgar olmak, {ağız} Tarlanın üze­
rini tamamen su bürümek. [DS]
cılgı1, [Moğ. cilga / cılkı (y ^r] {ağız} is. Patika yol;
keçiyolu. [DS]
cılgı2, [çmg (yans.) > çıngı] {ağız} is. Çakı ve bıçakla­
rın ucunda bulunan zincir takm aya mahsus halka.
[DS]
cılgı3, [eT. çık-mak (düğümlemek) > çılc-ı / çık-m >
cılgı L5il=r] is. 1. {OsT} Beyaz tüylerden oluşan tüy
demeti. 2. {ağız} İnce uzun tülbent. 3. İncecik bağ.
[DS]
cılgı4, [cıl (yans.) > cıl-gı] {ağız} sf. 1. (Kişi için)
kendine sahip olamayıp yerli yersiz konuşan. 2. is.
Deriden yapılm a su tulumu. [DS]
cılgımak, [cıl (yans.) > cıl-gı-mak] {ağız} gçsz. f. [-
ır] 1. (Kişi için) isteğine ulaşamayıp bozulmak. 2.
Oyunda mızıkçılık etmek. [DS]
cılgısız, [cıl-gı-sız] {ağız} sf. 1. Terbiyesiz. 2. Çapkın.
3. Yaramaz. 4. Oyunbozanlık eden. 5. Açgözlü. 6.
Obur. [DS]
cılh, [calh / callc / cılh / cılk (yans.)] is. 1. Sıvı ve
cıvık maddelerin çalkalanması, sarsılması durumu­
nu anlatan kök. [Zülfıkar] cılh-mak. 2. {ağız} sf. C ı­
vık. [DS] 3. {ağız} Bozuk; çürük; kokmuş; çılk. [DS]
cılı, [Kırg. cılı-mak (ılımak)] {ağız} sf. 1. Sıcak. 2.
Ilık. [DS]
-cılık, [-cı-lık / -cilik / -çilik / -çılık / -cülük / -culuk /
-çülük / -çuluk] yap. e. 1. İsimden isim yapan ek;
m eslek adı yapan -ci eki ile soyut kavram lar üreten
-lik ekinin kalıplaşmış biçimidir. Meslek ve uğraş
alanı kavramı taşıyan isimler yapar: besicilik,
oyunculuk, yatırımcılık, sözcülük, çiftçilik. 2. A lış­
kanlık haline getirilmiş iş, tabiat, huy kavramları
taşıyan isimler yapar: fırsatçılık, yalancılık, mızık­
çılık, otlakçılık, kaçakçılık. 3. B ir görüş, düşünce
ve bir akımı benimseme, taraftar olma kavramları
taşıyan isimler yapar: adcılık, atacılık, belirlenim­
cilik, devletçilik, devrimcilik, gerçekçilik, Atatürk­
çülük, törecilik, toplumculuk, ülkücülük, yapısalcı­
lık.
cılık1, -ğı [cıl (yans.) > cıl-ık] {ağız}is. 1. İncir. 2. sf.
Oyunbozan; mızıkçı. 3. Terbiyesiz. [DS]
CIL
cılık2, -ğı [cıl (yans.) > cıl-k / cıl-ık] {ağız} sf. 1. Çok
ıslak. 2. Cıvık. 3. Çürük. [DS]
cılım ak, [cıl (yans.) > cıl-ı-mak] {ağız} g ç s z .f \[-r] 1.
O yunda m ızıkçılık etmek. 2. İşi bozmak. [DS]
cılım an, [cılı-man ?] {ağız} is. İnsan gücü. [DS]
cılıngız, [cıl-mg-ız] {ağız} s f 1. Arık; cılız. 2. Bakım­
sız. [DS]
cılıntı, [cıl-ın-tı] {ağız} is. Çalı çırpı. [DS]
cılırga, [cıl-ır-ga] {ağız} is. Kaldıraç. [DS]
cılız, [Erme, cılız] sf. 1. Çok zayıf, çelimsiz. 2. Gücü
kuvveti yetersiz; kuvvetsiz. 3. Dayanıksız. 4. Çok
ince. 5. Değersiz. 6. {ağız} Cüce. [DS] 7. {ağız} Sey­
rek. [DS] 8. {ağız} Yeni doğmuş küçük çocuk. [DS]
cılızlaşm a, [cılız-la-ş-ma] is. Güçsüz düşme, zayıf­
lam ak eylemi,
cılızlaşm ak, [cılız-la-ş-mak] dönşl. f. [-ır] 1. Zayıf­
lamak; güçsüz düşmek. 2. Gücünü kuvvetini, etki­
sini yitirmek; sönükleşmek,
cılızlık, -ğı [cılız-lık] is. 1. Cılız olm a durumu. 2.
Cılız olan şeyin niteliği. 3. Zayıflık, güzsüzlük.
cılk 1, [calh / calk / cılh / cılk (yans.)] is. Sıvı ve cıvık
m addelerin çalkalanması, sarsılması durumunu an­
latan kök. [Zülfıkar] cılk çıkmak, cılk yara, cılk cılk,
cıl(lı)k cıllık.
cılk2, [cılk (yans.)] sf. 1. {ağız} Çok ıslanmış. [DS] 2.
{ağız} (Yara için) irinlenmiş. [DS] 3. (Yumurta için)
bozulmuş. 4. (Yumurta için) kuluçkada civciv çık­
mayan, dölsüz. 5. Çürümüş; kokmuş. 6. Sözünde
durmayan; sözünün eri olmayan. 7. {ağız} Kötü
kalpli, [DS] S cılk çıkm ak, Kusurlu, kötü, boş
çıkmak. || cılk etm ek, 1. Bozmak; çürütmek. 2. İyice
sulamak.\\ cılkı çıkm ak, Güvenilirliği, sağlamlığı
kalmamak; bozulmak, laçkalaşmak. || cılk kesm ek,
{OsT} Cılk olmak. || cılk olm ak, {ağız} Çok uslan­
mak. [DS]
cılkava, [Slav, vılk (kurt) > Bulg. cılkava] is. 1. Kafa
derisi. 2. Kurt veya tilkinin ense kısmından yapılan
kürk.
cılk ı1, [Kırg. cılkı] {ağız} is. 1. A t sürüsü; yılkı. 2.
Eşek. [DS]
cılkı2, [Moğ. cilga / cılkı LSiW] {ağız} is. -*■ cılga1.
[DS]
cılkıcı, [yılkı > cılkı-cı] {ağız} is. A t çobanı. [DS]
cılk ır, [cılk (yans.) > cılk-ır] {ağız} is. Et, ıspanak ve
yumurta ile yapılan bir yemek. [DS]
cılklaşm a, [cılk-la-ş-ma] is. Cılk olmak eylemi,
cılklaşm ak, [cılk (yans.) > cılk-la-ş-mak] {ağız}
dönşl. fi [-ır] Cılk duruma gelmek. [DS]
cılklık, -ğı [cılk-lık] is. 1. Cılk olma durumu. 2. Cılk
olan şeyin niteliği,
cıllak, -ğı [cır (yans.) > cır-la-k > cıllak] {ağız} sf. 1.
İnce bir sesle sürekli ağlayan; bağıran. 2. Mızıkçı.
3. is. Civciv. 4. İnce ve pürüzlü ses. [DS]
Û M lIilffS Ö M .
cıllaka, [cıl (yans.) > cıl-la-mak > cıl-la-k / cıllaka]
{ağız} is. Şımarık. [DS]
cıllam ak, [cıl / cır (yans.) > cıl-la-mak / cır-la-mak]
{ağız} gçsz. fi [-r] [-l(ı)-yor] 1. Dönmek; vazgeç­
mek. 2. Karşı gelmek. 3. Oyunda mızıkçılık etmek.
4. İnce ve yüksek sesle ağlamak. [DS]
cıllayık, -ğı [cıl (yans.) > cıl-la-y-ık] {ağız} sf. İnce
bir sesle sürekli bağırıp ağlayan. [DS]
cılh 1, [cıl (yans.) > cıl-lı] {ağız} sf. 1. Nazlı. 2. Oyun­
bozan; mızıkçı. 3. Haksız. 4. Çelik oyununda din­
lenm ek için verilen zaman. [DS]
cıllı2, [Kırg. cılı-mak (ılımak)] {ağız} sf. Ilık. [DS]
cıllıgu, [cıllı-ğü j^=r-] {OsT} is. Çalılık.
cıllık 1, -ğı [cıl (yans.) > cıl-lı-k] {ağız} sf. 1. Oyunbo­
zan; mızıkçı. 2. Çok çabuk darılan. 3. is. Bir yıllık
ya da daha küçük horoz. 4. M ıncıklama; bozma. 5.
Talaş. 6. M ayasız ham ur ekmeği. 7. Korku. [DS] ö
cıllık cıllık, {ağız} Sulu sulu. [DS]|| cıllık etm ek,
{ağız} 1. M erak etmek. 2. (Yürek için) üzüntü ya da
korkudan burkulmak. [DS]
cıllık, -ğı [cıl (yans.) > cıl-lık j V ] {eAT} is. Kabarcık,
cıllıklam ak, [cıl (yans.) > cıl-lı-k-la-mak] {ağız}
g çsz.f. [-r] Oyunda m ızıkçılık etmek. [DS]
cıllım ak, [cıl (yans.) > cıl-lı-mak] {ağız} gçsz. f i [-ır]
1. Yorgunluk yüzünden güçten düşmek. 2. Dön­
mek; vazgeçmek. 3. Oyunda mızıkçılık etmek. 4.
İnce ses çıkararak ağlamak. 5. gçl. fi. Sulandırmak.
[DS]
« Ilıtm a k , [cıl (yans.) > cıl-lı-t-mak] {ağız} gçl. fi [-
ır] Oyunda karşı tarafı mızıkçılığa zorlamak. [DS]
cılm ak, [cıl (yans.) > cıl-mak / yıl-mak] {ağız} gçsz.
fi. [-ar] Oyunda mızıkçılık etmek. [DS]
cılm ık, -ğı [cıl (yans.) > cıl-mık] {ağız} sf. Çok sulu;
cıvık. [DS] S1 cılm ık y o ğ u rt, {ağız} Sarımsaklı y o ­
ğurt. [DS]
cılm uk, -ğu [cıl (yans.) > cıl-muk] {ağız} sf. -*■ cıl-
mık. [DS]
cılp 1, [cılb / cılp (yans.)] is. Sıvılar içinde, yağışlı
havalarda ya da ıslak zemin üzerinde ayakla, elle
oluşturulan hareketleri, bu tarz çabalamayı anlatan
kök. [Zülfıkar] cılp cılp, cılp-ı-mak, cılp-ık, cılp-ı-
mak.
cılp2, [cılb / cılp / cilb (yans.)] is. 1. Yağlı, sulu ve
cıvık olmayı anlatan kök. [Zülfıkar] cılp cılp, cılp-
ık. 2. sf. Cok ıslak. S1 cılp cılp, {ağız} Çok sulu.
[DS]
cılpık, -ğı [cılp (yans.) > cılp-ık] {ağız}is. 1. Sulu
peynir. 2. B ir tür tatlı su balığı, [DS]
cılpım ak, [cılp (yans.) > cılp-ı-mak] {ağız} gçsz. fi. [-
r] (Donmuş yerler için) güneş etkisi ile çözülüp
çamur olmak. [DS]
-cılrak , [-cıl-ra-k / -cil-re-k] {eAT} yap e. İsim ve
sıfatlara benzerlik kavram ı katan yapım eki; bu­
günkü “-ım sı” görevinde kullanılmıştır.
Ü P M K S ! iB .7 9 /
cilt, [cıld / cilt / cild (yam.)] is. Parlamayı, ışık saç­
mayı anlatan kök. [Zülfıkar] cılt-ra-mak.
cıltramak, [cilt (yans.) > cılt-ra-mak] {ağız} gçsz. f.
[-r] [-r(ı)-yor] Parlamak. [DS]
cıltratmak, [cılt-ra-t-mak] {ağız} gçl. f. [-ır] Parlat­
mak. [DS]
cini, [cim / cim / ciim (yans.)] is. Parm ak uçları a-
rasında sıkıştırma, ezme ve buna benzer hareketleri
anlatan kök. [Zülfıkar] cımcık, cım-cık-la-mak, cım-
ı-k-la-mak.
cırnak', [cır-mak > cı-mak] {ağız} gçl. f. [-r] Y ırt­
mak. [DS]
cırnak2, [Güre, cımahe] {ağız} sf. Ekşimiş. [DS]
cım b1, [camb / cımb / emb / cimb / cimp / comb /
conb / cumb (yans.)] is. Sıvıların çalkalanması ile
oluşan hareketleri anlatan kök. [Zülfikar] cımb-ıl
cımbıl, cımb-a-la-mak, am b-ıl-la-m ak, cımb-ıl-da-
mak, cımb-ıl-da-k.
cımb2, [camb / cımb / comb / comp / cum / cumm /
cumb (yans.)] is. Sıvı içine atılan cismin çıkardığı
sesi anlatan kök. [Zülfikar] cımb-a-la-n-mak.
cımb3, [cımb / cim (yans.)] is. Suya dalma, yıkanma,
su sıçratma, sıvıları çalkalam a sırasında çıkan sesi
anlatan kök. [Zülfikar] cım b-ıl cımbıl.
cımbalamak, [cımb (yans.) > cımb-a-la-mak] {ağız}
gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] Sıvıyı çalkalamak; sarsmak.
[DS]
cımbalanmak, [cımb (yans.) > cımb-a-la-n-mak]
lağız} dönşl. f. [-ır] (Su için) içine taş atıldığı za­
man ses çıkarmak. [DS]
cım bar1, [cımb (yans.) > cım b-ar ?] {ağız} is. 1. Filiz;
sürgün. 2. M eşe; çalı çırpı. 3. Çatal değnek. 4. İnce
ve kuru sopayla atılan dayak. 5. Öfke; sinir. [DS] S
cımbar yem ek, {ağız} D ayak yemek. [DS]
cımbar2, [Far. çember (kasnak) > cımbar] {OsT} is.
Dokuma tezgâhlarında dokunan kumaşı gergin tut­
mak içini tezgâhın iki yanına geçirilen dişli aygıt,
cımbarlama, [cımbar-la-ma] is. Cım bar geçirme ya
da takm ak eylemi,
cımbarlamak, [cımbar-la-mak] g ç l.f. [-r] [-l(ı)-yor]
Tezgâhtaki kumaşı cımbarla geriye almak.
cımbıl1, [cımb (yans.) > cımb-ıl] is. Su içinde hareket
eden şeylerin ya da dökülen, çalkalanan sıvıların
çıkardığı sesi anlatan yansımalı gövde. S1 cım bıl
cımbıl, {ağız} 1. (Yıkanmak için) su sesi çıkarak;
dökülen sulara ses çıkartarak. 2. (Su içinde hareket
eden cisim için) su sesi çıkartarak. 3. Sulu sulu.
[DS]
cımbıl2, [cımb (yans.) > cımb-ıl ?] {ağız} sf. 1. Zayıf;
cılız. 2. is. Küçük üzüm salkımı; salkım üzerindeki
dalcıklar. [DS]
cımbıldak, -ğı [cımb (yans.) > cımb-ıl-da-k] {ağız} sf.
1. Sütsüz; soysuz. 2. Yaramaz. 3. Her şeye karışan;
ukala. 4. Arsız. 5. Oynak. 6. Sözünde durmayan;
dönek. [DS]
CİM
cım bıldamak, [cımb (yans.)> cımb-ıl-da-mak] {ağız}
g ç sz.f. [-r] [-d(ı)-yor] 1. (Su için) çalkalanmak. 2.
Suda oynamak. 3. Bulanmak. 4. Heyecanlanmak.
[DS]
cımbıldatmak, [cımb-ıl-da-t-mak] {ağız} gçl. f. [-ır]
1. B ir kaptaki sıvıyı yavaşça çalkalayarak kendi
üzerine sıçratmak. 2. Yoğurdu yayıkta dövmek. 3.
Sıçratmak. 4. Duyurmak; sezdirmek. [DS]
cım bıldayık, -ğı [cımb (yans.) > cımb-ıl-da-y-ık]
{ağız} sf. Sözünde durmayan; dönek. [DS]
cım bıllamak, [cımb (yans.) > cımb-ıl-la-mak] {ağız}
g çsz.f. [-r] 1. Korkmak. 2. Kafası karışmak. [DS]
cım bırık, -ğı [cımb-ır-ık] {ağız} sf. (Kişi için) ufak
tefek. [DS]
cımbırt, [Yun. tsimpidi] {ağız} is. 1. Davul çubuğu.
2. is. Cam ve porselen eşyanın kırılırken çıkardığı
ses. [DS]
cımbıt, -dı [Yun. tsimpidi] {ağız} is. 1. Cımbız. 2.
Y em ek çatalı. [DS]
cımbız, [Yun. tsimpidi] is. 1. Kıl, tel gibi ince şeyleri
çekip çıkarmaya yarar küçük maşa. 2. tekst. B oya
işlerinde kumaş üzerinde bulunabilecek çöp vb.
şeyleri temizlemede kullanılan alet. 3. {ağız} H ay­
van sürmekte kullanılan ucu sivri ağaç. [DS] 4. Deri
veya meşin delmeye yarayan sapı tahta, ucu metal
araç; biz. fi1 cımbız gibi, Atik; çevik.
cım bızcı, [cımbız-cı] is. tekst. Kumaşları cımbızla te­
mizleme işini yapan işçi,
cımbızlama, [cımbız-la-ma] is. 1. Cımbızlamak işi.
2. tekst. Boya öncesi kumaş üzerinde bulunan iplik,
çöp parçaları ya da düğüm, nope gibi kumaşın kali­
tesini bozabilecek maddelerin temizlenmesi işi.
cım bızlamak, [cımbız-la-mak] gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor]
1. tekst. Boya öncesi kumaş üzerinde bulunan iplik,
çöp parçalan ya da düğüm, nope gibi kumaşın kali­
tesini bozabilecek maddeleri cımbız adı verilen el
aracı ile temizlemek. 2. {ağız} Cımbız adı verilen
ucu sivri ağaçla hayvanı dürtmek. [DS]
cımcıklamak, [cim (yans.) > cım+cılc-la-mak] {ağız}
gçl. f. [-r] [-l(ı)-yor] 1. Tırmalamak. 2. Çimdikle­
mek. 3. Ezmek. 4. Kırıştırmak. [DS]
cımcıl, [cımb (yans.) > cımb-ıl > cımcıl] {ağız} -*■
cımbıl. S cım cıl cımcıl, {ağız} -*• cımbıl cımbıl.
[DS]
cımcılık, -ğı [cı(m)+cı/lık] {ağız} sf. Sırılsıklam. [DS]
cımcıma, [Far. cumcuma (kuyu)] {ağız} is. Yollarda
ve tarlalarda meydana gelen su birikintisi ve batak­
lık. [DS]
cımcıslak, -ğı [cı(m)+cı/s-la-k] sf. Çırılçıplak,
cımıcık, -ğı [cım-ı-cık] {ağız} sf. Biraz; çok az; cim ­
dik. [DS]
cım ıklamak, [cim (yans.) > cım-ık-la-mak] {ağız}
g ç l . f [-r] 1. Yoğurmak. 2. Karıştırmak. 3. Çimdik­
lemek. [DS]
cım ırtlak, -ğı [cım-ır-t-la-k] {ağız} is. Arasına oturup
CİM
sallanm ak ya da yatmak için karşılıklı iki ağaç ara­
sına gerilmiş iplerden meydana gelen salıncak; ha­
mak. [DS]
cımışka, [? cımışka] {ağız} is. Ayçiçeği tohumu. [DS]
cim iz, [? cimiz] {ağız} is. 1. Yaz kış sulu olan yer;
bataklık. 2. Ekilemeyen killi tarla. [DS]
cım ızlanmak, [cımız-la-n-mak] {ağız} dönşl. f. [-ır]
1. Huysuzlanmak. 2. (Hava için) bulutlanmak. [DS]
-cin, [-cin / -cin / -cün / -cun / -çin / -çin / -çün / -
çun] yap. e. 1. İsimden isim türeten ek. Kuş adları
yapar: güvercin (gök-er-cin), bıldırcın, kaşıkçın. 2 .
Yaşadığı yeri esas alarak kuş adı yapar: çamurcun,
hayırcın. 3. Belli bir hayvanı yiyerek beslenen kuş
adı yapar: balıkçın. 4. Değişk türde adlar ve sıfatlar
yapar, tokurcun, örcün (ipten örülmüş merdiven),
yalçın.
cm, [cm / cınc (yans.)] is. Cam ve metal nesnelerin
çarpma, sallanma ve sürtünme ile çıkardığı çınlama
seslerini anlatan kök. [Zülfikar] cınc-ı-k, cin cık,
cınc-ı-k-lı, cınc-ı-k göz, cınc-ı-k-la-mak.
cınak, -ğı [cın-ak ?] {ağız} is. Cam ve porselen eşya.
[DS]
cınaz, [cın-az ?] {ağız} is. Huysuz ihtiyar. [DS]
cınb, [camb / cımb / cmb / cimb / cimp / comb / conb
/ cumb (yans.)] is. Sıvıların çalkalanması ile oluşan
hareketleri anlatan kök. [Zülfikar] cınb-ıl-da-mak,
cınb-ıl-tı.
cınbıldak, -ğı [cmb (yans.) > cınb-ıl-da-k] {ağız} sf.
1. Zevzek. 2. Oynak. [DS]
cınbıldam ak, [cmb (yans.) > cmb-ıl-da-mak] {ağız}
g çsz.f. [-r] [-d(ı)-yor] Çalkalanmak. [DS]
cınbıltı, [cmb (yans.) > cmb-ıl-tı] {ağız} is. Kap
içindeki sıvının çalkalanmasından doğan ses. [DS]
cınbıs, [Yun. tsumpidion => cınbıs {OsT} is.
Cımbız.
cıncık, -ğı [cm (yans.) + cık (yans.)] is. 1. Bardak,
tabak gibi cam ve porselenden yapılmış eşyalar;
zücaciye; sırça. 2. {ağız} K ırık cam ve porselen par­
çaları. [DS] 3. {ağız} Çocuk oyuncağı. [DS] 4. {ağız}
Bilye. [DS] ö cıncık boncuk, Yalancı taşlardan
yapılm ış süs ve takı eşyası]| cıncık göz, {ağız} Ça­
kır göz. [DS]|| cıncık kırığı, {ağız} H ayal kırıklığına
uğratan gerçek. [DS]
cıncıkçı, [cıncık-çı] {ağız} is. Zücaciyeci. [DS]
cıncıklam ak, [cmcık-la-mak] {ağız} g ç l.f. [-r] [-l(ı)-
yo r] 1. Süslemek. 2. Gıdıklamak. 3. Mıncıklamak.
[DS]
cıncıklı, [cıncık-lı] {ağız} sf. Süslü. [DS]
cindi, [cın-dı] {ağız} sf. Cimri. [DS]
cindik, -ğı [cın-dı-k] {ağız} sf. 1. Küçük ve yuvarlak.
2. Alıngan ve kötü huylu. [DS]
cindim, [cın-dı-m] {ağız} sf. Davranışlarını ve sözünü
kontrol edemeyen. [DS]
cindir, [cıy (yans.) > cıy-ın-dır] {ağız} sf. Kuru; za­
yıf; cılız. [DS]
ÜIÜMIKSÛM./98
cındıra, [cm -dı-r-a ?] {ağız} is. Yaban atı ve sığır ya­
kalam akta kullanılan, ucunda urgan halka bulunan
çatal ağaç. [DS]
cındırık, -ğı [çiğ / cığ (yans.) > cıy-ın-dır-ık] {ağız}
sf. (Et için) yağsız ve sinirli. [DS]
cın g 1, [cang / cank / cıng / cing / cong / conk / cöng /
cunk / can (yans.)] is. Çınlama sesini andırır geve­
zelik etmeyi, bağrışma, konuşma ve ötüşmeyi anla­
tan kök. [Zülfıkar] cıng-ı, cıng-ıl-da-ma, cıng-ır
cıng-ır, cıng-ış-mak. 0 cıng atmak, {ağız} Çifte
atmak; tepmek. [DS]
cm g2, [cıng (yans.)] is. Cam ve metal nesnelerin
çarpma, sallanma ve sürtünme ile çıkardığı çınlama
seslerini anlatan kök. [Zülfıkar] cıng-ıl, cıng-ıl-lı
mıngıllı, cıng-ıl-da-k, cıng-ır-a-k, cıng-ı-mak, cıng-
ır-t-la-k.
çıngar, [Yun. tsingra] {ağız} is. Kavga; kavga gürül­
tüsü. [DS] S 1 çıngar çıkarmak, {ağız} Kavgaya ne­
den olmak; sebepli sebepsiz kavga çıkarmak. [DS]
cıngaylı, [cmg (yans.) > cıng-ay-lı] {ağız} is. Çaylak.
[DS]
cıngaz, [cıng (yans.) > cmg-az] {ağız} sf. Geveze.
[DS]
çıngı, [cmg (yans.) > cıng-ı] {ağız} is. 1. Kıvılcım;
çıngı. 2. Civciv. [DS]
cıngıl1, [cıng (yans.) > cmg-ıl / cingil / çıngıl] {ağız}
is. Su veya süt taşım akta kullanılan bakır kap; ko­
va; bakraç; su kovası; kuyu kovası. [DS]
cıngıl2, [Yun. atsingaııo (çingene) [Tietze] / cmg
(yans.) > cmg-ıl] {ağız} is. 1. A sm a kütüğünden ü-
züm salkımları elle eklem yerinden koparıldıktan
sonra o eklem yerine bitişik küçük bir sap üzerinde
kalan birkaç taneli üzüm salkımı. 2. İnci, boncuk,
altın gibi m addelerden yapılmış başlık veya elbise­
ye takılan süs eşyaları. 3. Su veya süt taşm an bakır
kap; bakraç. 4. sf. (Elbise için) eski; yırtık pırtık. 5.
Sözünü düşünüp taşınmadan konuşan. 6. mecaz.
U fak tefek. [DS]
cıngıl3, [İng. jingle (şıngırtı)] is. Radyo ve televizyon
reklamları için uyarlanmış ya da özel olarak beste­
lenmiş, kolayca akılda kalabilen kısa m üzik parça­
sı.
cmgıldak, -ğı [cmg (yans.) > cmg-ıl-dak] {ağız} is.
B ir tür tahterevalli. [DS]
cıngıldam ak, [cıng (yans.) > cıng-ıl-da-mak] {ağız}
gçsz. f. [-r] [-d(ı)-yor] 1. (M etal kap vb. için)
“cm g” sesi çıkarmak. 2. (Su için) kap içinde çalka­
lanmak. 3. (Çan veya zil için) çalmak. 4. (Kulak
için) çınlamak. 5. Hafifmeşrep davranmak; oynak­
lık etmek. [DS]
cıngıllamak, [cmgıl-la-mak] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(ı)-
yor] Ü züm salkımlarının cıngıllarını koparıp ayır­
mak. [DS]
cıngıllı1, [cmg (yans.) > cıngıl-lı] {ağız} is. Küçük ka­
zan. [DS]
fiÜIHEİÎCtSöM.799
cıngıllı2, [cmgıl-lı] {ağız} sf. 1. Süslü. 2. mecaz. (Ka­
dm için) oynak; hafifmeşrep. 3. Dayanıksız; irade­
siz. 4. Yaman; çetin. [DS] S cıngıllı melek aşı, {çı­
ğız} Mercimekli hamur çorbası.[DS]|| cıngıllı mm-
gıll^ {ağız} Süslü püslü. [DS]|| cıngıllı pttngüllü,
{ağız} Süslü püslü. [DS]
cıngımak, [cmg (yans.) > cıng-ı-mak] {ağız} gçsz. f.
[-r] 1. Koşmak. 2. Hoplamak; zıplamak. 3. K ız­
mak. 4. Oyunda m ızıkçılık etmek. 5. Bir işi gönül­
süz yapmak. [DS]
çıngır, [cmg (yans.) > cıng-ır] {ağız} is. 1. İki üç ay­
lık horoz. 2. sf. (Hava için) açık; bulutsuz. 3. Çok
parlak. [DS] S1 çıngır çıngır, {ağız} Çıngırak sesini
andırır şekilde. [DS]|| çıngır çıngır etmek, {ağız} 1.
Gevezelik etmek. 2. Terbiyesizce söz söylemek. [DS]
cıngırah, [cmg (yans.)> cmg-ır-a-k > cmgırah] {ağız}
is. Çıngırak. [DS]
çıngırak1, -ğı [cmg (yans.) > cmg-ır-a-k] {ağız} is.
Çıngırak. [DS]
çıngırak2, -ğı [cmg (yans.) > cmg-ır-a-k] {ağız} is.
Tahterevalli. [DS]
çıngırdak1, -ğı [cıng (yans.) > cıng-ır-da-k] {ağız} is.
Genişletilmiş söz. [DS]
çıngırdak2, -ğı [cmg (yans.) > cmg-ır-da-k] {ağız} is.
1. Küçük çan. 2. Çocuk oyuncağı. 3. Eşek sürmek
için ucuna halka geçirilmiş değnek. 4. Tahterevalli.
[DS]
çıngırdamak, [cmg (yans.) > cmg-ır-da-mak] gçsz. f.
[-r] [-d(ı)-yor] 1. (Hava için) açık, parlak ve soğuk
olmak. 2. (Cam bilezik vb. için) birbirine değerek
ses çıkarmak. 3. (Eriyen yağ için) ses çıkarmak;
cızırdamak.
cıngırgeç, [cmg (yans.) > cmg-ır-gaç] {ağız} is. Tah­
terevalli. [DS]
cıngınk, -ğı [cmg (yans.) > cmg-ır-ık] {ağız} is. Tah­
terevalli. [DS]
cıngırlak, -ğı [cmg (yans.) > cmg-ır-la-k] {ağız} is.
Tahterevalli. [DS]
cıngışmak, [cıng (yans.) > cmg-ış-mak] {ağız} işteş.
f. [-ır] Tartışmak. [DS]
cınğ, [cmğ (yans.)] is. Cam ve metal nesnelerin çarp­
ma, sallanma ve sürtünme ile çıkardığı çınlama
seslerini anlatan kök. [Zülfıkar] cınğ-ır-da-k, cınğ-
ır-ık.
çıngırdak, -ğı [cmğ (yans.) > cmğ-ır-da-k] {ağız} is.
Tahterevalli. [DS]
cınğırık, -ğı [cınğ (yans.) > cınğ-ır-ık] {ağız} is. Tah­
terevalli. [DS]
cınımak, [cm (yans.) > cm-ı-mak] {ağız} g ç sz.f. [-r]
Oyunda m ızıkçılık etmek. [DS]
cınk, [cınk (yans.)] is. Cam ve metal nesnelerin çarp­
ma, sallanma ve sürtünme ile çıkardığı çınlama
seslerini anlatan kök. [Zülfıkar] cmk-ıl, cınk-ıl-lı.
cınkay, [cin (yans.) > cm-lcay ıjLi^-] {OsT} is. İskete
kuşu.
c ip
cınkı, [cmk (yans.) > cınk-ı u_i^-] {eAT} is. Kıvılcım.
cınkıl, [cınk (yans.) > cmk-ıl] {ağız} is. 1. İnci, bon­
cuk, gümüş ve altından yapılan süs eşyası. 2. K ü­
çük üzüm salkımı. 3. Üzüm salkımındaki küçük
salkım akların her biri. [DS]
cınkıllı, [cmk (yans.) > cınkıl-lı] {ağız} is. Küçük ka­
zan. [DS]
cmkırık, -ğı [cmk (yans.) > cınk-ır-ık] {ağız} is. 1.
Kaldıraç. 2. Tahterevalli. [DS]
cınnak, -ğı [cır (yans.) > cır-(ı)n-ak > cınnak] {ağız}
is. 1. Tırnak; pençe. 2. Küçük bir parça. [DS]
cınnaklamak, [cır (yans.) > cır(ı)n-ak-la-mak] {ağız}
gçsz. f. [-r] [-l(ı)-yor] Tırmalamak; tırnaklamak.
[DS]
cip1, [cıb / cip (yans.)] is. Sıvılar içinde, yağışlı ha­
valarda ya da ıslak zemin üzerinde ayakla, elle
oluşturulan hareketleri, bu tarz çabalamayı anlatan
kök. [Zülfikar] cip cip, cıp-ı-dık-la- mak, cip etmek,
cıp-ıl-da-mak, cıp-ıl-dan, cıp-ıt-ı çıkmak, fi1 cip
cip, {ağız} (Suyun akışı veya damlayışı için) kesinti­
li olarak. [DS]|| cip etmek, {ağız} (Çocuk d.) y ı ­
kanmak. [DS]
cip2, [cıb / çıp / cib (yans.)] is. El çırpma sırasında
çıkan sesi anlatan kök. [Zülfıkar] cıp-pan, cip cık.
cip3, [cip / cip] {ağız} e. 1. Pekiştirme edatı. 2. zf.
Ansızın. 3. Hep; bütün; çok. [DS]
cıpan, [cip (yans.) > cıp-an] {ağız} is. Yıkanma, fi1
cıpan etmek, {ağız} Yıkanmak. [DS]
cıpcık, -ğı [cip (yans.) > cıp-cık] {ağız} is. 1. El çırp­
ma; alkış. 2. İki çocuğun karşılıklı olarak ellerini
birbirine vurma ve yüzlerine dokunma biçiminde
oynadıkları bir oyun. 3. Çırpınarak yıkanma. [DS]
cıpcüız, [cı(p)+cı/lız] pekşt. sf. Çok cılız,
cıpcıp, [cip (yans.) + cip] {ağız} is. Su içinde çırpına­
rak yıkanma. [DS]
cıpılamak, [cip (yans.) > cıp-ı-la-mak] {ağız} g ç s z .f.
[-r] [-l(ı)-yor] Su içinde hareket ederek ses çıkar­
mak. [DS]
çıpıldak, -ğı [cip (yans.) > cıp-ıl-da-k] sf. (Yer için)
ıslak; sulu; yürürken çıplama sesi çıkaran,
cıpıldam ak, [cip (yans.) > cıp-ıl-da-mak] {ağız} gçsz.
fi [-r] [-d(ı)-yor] Sıvı ya da su içinde çırpınarak ses
çıkarmak; ses çıkararak hareket etmek. [DS]
cıpıldan, [cip (yans.) > cıp-ıl-dan] {ağız} is. Suyun
sığ yeri. [DS]
cıpıldık, -ğı [cip (yans.) > cıpıl-dık] {ağız} sf. Tepe­
den tırnağa kadar ıslak. [DS]
cıpıt, [cip (yans.) > cıp-ıt] {ağız} sf. Çok ıslak. S 1
cıpıtı çıkmak, {ağız} Islanmak. [DS]
cıpkı, [cip (yans.) > cıp-kı] {ağız} is. 1. Kamçı. 2.
İnce uzun değnek; çımkı. [DS]
cıppan, [cip (yans.) > cıp(p)-an] {ağız} is. Alkış. [DS]
S cıppan çalmak, {ağız} E l çırpmak; alkışlamak.
[DS]
CİP
cip tir, [cip (yans.) > cıp-(ı)t-ır] {ağız} sf. Hoppa; oy­
nak; hafifmeşrep. [DS]
c ır1, [cır (yans.)] is. Pençe ile vurma, tırmalama, yırt­
m a sırasında çıkan sesi anlatan kök. [Zülfıkar] cır-
mak, cır-ıl-mak, cır-ı-k, cır-ı-m, cır-mak-la-mak,
cır-mık, cır-mık-la-mak, cır-na-k-la-mak, cır-r-ıl-
da-mak.
cır", [cır (yans.)] is. Sürtünme, dönme ve bu biçimde
parazit sesler çıkarma, bağırma, ağlama, ötme vb.
sesleri anlatan kök. [Zülfıkar] cır+bağa, cır+cır bö­
ceği, cır cır, cır cır cırlamak, cır-ık, cır-ıl-da-mak,
cır-ıl-tı. S cır cır, Rahatsız edici bir sesle durmak­
sızın.^ cır cır ötm ek, Yerli yersiz rahatsız edecek
biçimde konuşmak.
cırJ, [cır / cir / cor / cur / cür (yans.)] is. Sıvı madde­
lerin akışı, dökülüşü ve ishal olm a durumunda çı­
kan sesi anlatan kök. [Zülfıkar] cır-ıl-cırıl, cır cır
ak-mak, cır cır.
cır4, [cır / yır / ır / çığır] is. Sözlü m üzik parçası.
cır5, [cır] {ağız} is. “İmdat” işareti. [DS]
cır6, [cır] {ağız} sf. Son. [DS]
cırb ağ a, [cır (yans.)+bs\s. (cocuk) / Far. cerbâ (uyuz)]
sf. 1. (Çocuk için) küçük. 2. {ağız} (Çocuk için) za­
yıf; çelimsiz. [Gemalmaz] 3. {ağız} Aşağılık; yara­
maz; arsız. [DS]
cırboğa, [Fr. gerboise / Ar. cerbü] is. zool. Bir tür çöl
faresi; Arap tavşanı, (Dipus aegiptius).
cırcır, [cır (yans.) + cır / Ar. cercer y r yr] is. 1. Do­
kum a tezgâhlarında gücü çerçevelerinin asıldığı,
yükseklik ayarı yapılabilen bir tür çengel. 2. {ağız}
K aynana zırıltısı da denilen cırıltılı ses çıkaran bir
çeşit oyuncak. [DS] 3. {ağız} Fermuar. [DS] 4. {ağız}
İshal. [DS] 5. {ağız} Ağustos böceği. [DS] 6. Pamuk
çekirdeğini ayırmakta kullanılan bir tür tezgâh; çır­
çır. 7. {ağız} Suyu az akan çeşme. [DS] 8. {ağız} Ka­
pı gıcırtısı. [DS] 9. sf. {ağız} Çok konuşan; geveze.
[DS] S1 c ırc ır ak m ak , {ağız} (Çeşme, dere vb. için)
suyu çok az olarak akmak. [DS]|| cırcır a ra b a ,
{ağız} Kağnı. [DS] | cırcır böceği, zool. D üz kanat­
lılar takımından iri başlı, sıcak ve karanlık yerler­
de yaşayan, erkekleri cırlama sesi çıkaran, 15-20
mm. uzunluğunda, mutfak kırıntıları, un döküntüle­
ri ile beslenen, sıcak ocak başlarındaki kovuklara
yuvalar yapan kazıcı küçük böcek; kara çekirge;
cırcır; çırçır; cırlak, (Acheta domesticus),\\ c ırcır
delgi, D önme hareketini yivli gövde üzerinde bulu­
nan parçanın ileri geri itilmesi ile sağlayan küçük
delgi. || cırc ır olm ak, İshal olmak.
cırcırın, [cır (yans.) > cır+cır-m] {ağız} is. İshal;
sürgün.
cırcırlı, [cır (yans.) > cır+cır-lı] sf. Cırcır adı verilen
çevirdikçe cırt sesi çıkaran düzeneği bulunan, fi3
cırcırlı a n a h ta r, Vida veya somun sıkarken geri
adımda çırlama sesi çıkaran anahtar.
n u E U .
cırcıvık, -ğı [cı(r)+cı/vık] {ağız} sf. Çok sulu; çok
cıvık.
c ır d 1, [cırd (yans.)] is. Ansızın yırtılma ve bu biçim ­
de kabaca ses çıkarma, bağırma, ötme sırasında
çıkan sesi anlatan kök. [Zülfıkar] cırd-mak.
cırd 2, [cırd / cırt / cört (yans.)] is. Bir yerde tutulan,
sıkıştırılan sıvı ve diğer akışkanların veya domates
vb. meyvelerin ezilmesiyle içindeki sıvıların dışa­
rıya çıkmaları, fırlamaları, tepilmeleri sırasında
çıkan sesi anlatan kök. [Zülfıkar] cırd-a-mık, cırd-ık
atmak.
cırd ak , -ğı [cırd (yans.) > cırd-ak] {ağız} is. 1. Küçük
testi. 2. Küçük bardak. [DS]
c ırd am ık , -ğı [cırd (yans.) > cırd-a-nnk] {ağız} sf.
(M eyve için) olgun fakat tatsız. [DS]
cırd av al, [? cırdaval] is. M eşe dallarından yapılmış
ucu demirli uzun mızrak ya da cirit değneği,
cırdavallı, [cırdaval-lı] sf. Cırdaval taşıyan; cırdavalı
bulunan; cırdaval sahibi,
c ırd m a k , [cırd (yans.) > cırd-mak / Kırg. cırt-mak]
g ç l . f [-ar] Yırtıp parçalamak,
cırga, [cırk (yans.) > cır-ga] {ağız} sf. 1. Zayıf; ince.
2. (M eyve için) çok olgun; yumuşak. [DS]
c ırg a m a k 1, [cırk (yans.) > cır-ga-mak] {ağız} g ç sz .f.
f r ] fg (ı)-y o r] Ezilmek. [DS]
c ırg am a k 2, [Moğ. cır-ga-mak] {eT} gçsz. f. f r ] Eğ­
lenmek; zevk sürmek. [Nevâyî]
cırg an a, [cırk (yans.) > cırgan-a] {ağız} is. 1. Uzak
yere gönderilen meyve sepetinin üzerine balık ağı
gibi iple yapılan örgü. 2. Çürümeye yüz tutmuş
meyve. 3. Cendere. [DS] 0 c ırg an a olm ak, {ağız}
Ezilmek. [DS]
cırg an ak , -ğı [cırk (yans.) > cırga-n-ak] {ağız} is. Ka­
rın boşluğundaki organlar. [DS]
cırgelm ek, [cır+gel-mek] {ağız} gçsz. fi f i r ] Bıkmak;
usanmak. [DS]
cırgıt, [cır (yans.) > cır-ğıt cut yr] {OsT} is. Cırcır bö­
ceği.
c ın k 1, -ğı [cır-mak (yırtmak) > cır-ık] {ağız} sf. 1.
Yırtık; yarık. 2. Paramparça. [DS]
c ın k 2, -ğı [cır (yans.) > cır-ık / cırr-ık] {ağız} is. 1.
Serçeye benzer bir kuş. 2. Kuş yavrusu. 3. Piliç. 4.
Masal; hikâye. 5. A rının üçüncü ve sonraki oğulla­
rı. 6. sf. mecaz. Düzenbaz. 7. Sır saklamayan; ge­
veze. 8. Aklı kıt. 9. (Meyve için) fazla olgunlaşmış.
10. (M eyve için) bozuk; çürük; cılk. 11. Büyüme­
miş; gelişmemiş. [DS]
c ırık J, -ğı [cır (yans.) > cır-ık] {ağız} is. Tekme. @
c ın k a tm a k , {ağız} Tepmek. [DS]
c ın k 4, -ğı [Far. çehâr-yek > çeyrek] is. On beş ve on
altıncı yüzyıllarda kullanılmış, mangırın dörtte biri
değerinde bakır para,
c ırık lam ak , [cır (yans.) > cır-ık-la-mak] {ağız} gçsz.
fi f r ] fl(ı)-y o r ] Bağırmak. [DS]
® ra H I { îS 6 M .8 0 i
cırıklı, [cırık2 > cırık-lı] /ağızj sf. 1. Çok kaba. 2.
Kirli; pis. 3. is. Yankesici; hırsız. [DS]
cırıkta, [Yun. tsrıhta] {ağız} is. Lokma tatlısı. [DS]
cırıl, [cır (yans.) > cır-ıl] is. 1. Sıvı maddelerin dökü­
lüşü sırasında çıkan sesi belirten yansımalı gövde.
2. {ağız} is. Tiz sesle öten bir kuş. [DS] S cırıl cırıl,
{ağız} 1. (Ağlama için) bağırarak. 2. (Ses için) cı-
rıltılı; çatallı. 3. (Akan sıvı için) az fakat sürekli.
[DS]
cırıldak, -ğı [cır (yans.) > cır-ıl-da-k] {ağız} sf. 1. Ho­
şa gitmeyen cırıltılı sesler çıkaran; gürültücü. 2.
Dokuma tezgâhında çözgüyü germ ek için kullanı­
lan aygıt. [DS]
cırıldama, [cır (yans.) > cır-ıl-da-ma] is. Cırıltılı ses
çıkarmak eylemi,
cırıldamak, [cır (yans.) > cır-ıl-da-mak] gçsz. f. f r ]
fd (ı)-y o r] 1. Cırıltı sesi çıkarmak; cırlamak. {OsT}
(aynı) 2. {ağız} Yerli yersiz ağlamak. [DS] 3. {ağız}
Gevezelik etmek. [DS] 4. (ağız} Her işe burnunu
sokmak. [DS] 5. {ağız} (Ayakkabı vb. için) gıcırda­
mak. [DS]
cırılmak, [cır (yans.) / cır-mak > cır-ıl-mak] {ağızj
gçsz.f. f ı r ] 1. Kesilmek. 2. Yırtılmak. [DS]
cırıltı, [cır (yans.) > cır-ıl-tı] is. 1. Ağustos böceği
ötmesi gibi, aralıksız ve rahatsız edici bir şekilde
çıkan cırlama sesi. 2. {ağız} Ağlayan çocuk sesi;
bağırtı. [DS] 3. Makine veya araba tekerleği,
cırım, [cır-mak (yırtmak) > cır-ım] is. 1. Tırmalama,
parçalama, yırtmak eylemi. 2. {ağız} is. İnce kesil­
miş bez parçası. [DS] 3. Sınır. 4. Belli yer. S cırım
cırım, 1. Parça parça ; didik didik. 2. (Çalışmak
için) didine didine. || cırım cırım etmek, {ağızj Par­
ça parça etmek. [DS]|| cırım çekm ek, {ağızj D ik­
katle aramak. [DS]|| cırım çıkarm ak, {ağızj Parça
parça etmek. [DS]
cirit, [Ar. carîd] {ağızj is. Cirit. [DS]
cırıtkı, [cır (yans.) / cır-t-mak (yırtmak) > cır-ıt-kı]
{ağız} is. İnce basma; dayanıksız astar. [DS]
cırıtlavuk, -ğu [cırt (yans.) > cır(ı)t-la-muk ?] {ağız}
is. 1. Söğüt dalından yapılan su tulumbası. 2. Pat­
langaç. [DS]
cırk1, [cağ / cah / cak / cığ / cık / cırk / ciğ / ciy
(yans.)] is. Çakıl, kum, küçük metal eşya, kurumuş
ot, ağaç vb. nesnelerin çarpması, sürtünmesi veya
vurması hâlinde çıkan sesleri anlatan kök. [Zülfıkar]
cırk-ıl-da-mak, cırk-ıl-dı.
cırk2, [cırk (yans.)] is. Kırma, sürtme vb. sırasında
çıkan sesi anlatan kök. [Zülfıkar] cırk-la-ma, cırk-ıl-
da-t-mak.
cırkJ, [cırk (yans.)] is. Sıvı maddelerin kapalı yerde
sıkışmaları sırasında bir delik veya çatlaktan fırla­
yıp çıkmalarını anlatan kök. [Zülfıkar] cırk olmak,
cırk-ı-d-ı çıkmak. S cırk altı, {ağızj Huninin altına
bağlanmış kap. [DS]|| cırkı çıkm ak, {ağızj Bozum
olmak. [DS]|| cırk olmak, {ağızj 1. Ezilmek. 2. Bo­
zulmak. [DS]
C IR
cırkıldatmak, [cırk (yans.) > cırk-ıl-da-t-mak] {ağız}
g ç l.f. [-ır] Parm ak çıtlatmak. [DS]
cırkıt, -dı [cırk (yans.) > cırk-ıt] {ağız} is. 1. Posa. 2.
sf. Ezik. S cırkıdı çıkmak, {ağız} Ezilmek. [DS])
cırkıdını çıkarmak, Ezip içini dışına çıkarmak.
cırklama, [cırk (yans.) > cırk-la-ma] {ağız} is. Fasul­
ye, bulgur ve soğanla yapılan bir yemek. [DS]
cırlağan, [cır (yans.) > cır-la-ğan] ağız} is. Ağustos
böceği. [DS]
cırlağuk, -ğu [cır (yans.) > cır-la-ğu-k] {ağız} is. A-
ğustos böceği. [DS]
cırlak, -ğı [cır (yans.) > cır-la-k] sf. 1. (Ses için)
kulak tırmalayıcı. 2. (Renk için) parlak, göze çar­
pan; sırıtan; cırtlak. 3. {ağız} Sürekli olarak ince bir
sesle bağırıp ağlayan. [DS] 4. {ağız} Çabuk ağlayan.
[DS] 5. {ağız} Korkak. [DS] 6. {ağız} Geveze. [DS] 7.
is. Cırcır böceği. 8. {ağız} Olgun meyvenin toplan­
dıktan sonra ezilerek bozulmuş hâli. [DS] 9. {ağızj
Karga. [DS] 10. {ağızj Boz renkli bir küçük kuş.
[DS] 11. {ağız} Ürün vermeyen yıkanmış toprak.
[DS] 12. {ağız} Ocak çekirgesi. [DS] 13. {ağızj Do­
kum a tezgâhlarından selminin dönmesine ve dur­
masına yarayan çark. [DS] fi1 cırlak cırlak, Kulağı
tırmalayıcı ince bir sesle.
cırlama, [cır (yans.) > cır-la-ma] is. Cır sesi çıkar­
mak eylemi.
cırlamak, [cır (yans.) > cır-la-mak] gçsz. f. f a r ] [-
l(ı)-yor] 1. Aralıksız ve rahatsız edici şekilde ince
ses çıkarmak. 2. {ağız} Gevezelik etmek. 3. İnce ses
çıkararak ağlamak. 4. Tiz sesle bağırıp çağırmak. 5.
Şarkı okumak. 6. İşemek. 7. Oyunbozanlık etmek;
m ızıkçılık etmek. 8. Çaresiz kalmak. 9. Zil çalmak.
10. (M enteşe veya tekerlek için) sürtünerek ses çı­
karmak. [DS]
cırlangeç, -ci [cır (yans.) > cır-lan-geç] {ağız} is. A-
ğustos böceği. [DS]
cırlangıç, -cı [cır (yans.) > cır-lan-gıç] {ağızj is. A-
ğustos böceği. [DS]
cırlatm a, [cırla-t-ma] is. Cır sesi çıkartmak eylemi,
cırlatmak, [cır (yans.) > cır-la-t-mak] gçl. f. f ı r ] 1.
Cırlama sesi çıkarmasına yol açmak. 2. {ağızj
Yırtmak. [DS]
cırlavık, -ğı [cır (yans.) > cır-la-mak > cır-la-y-ık]
{ağızj is. 1. Ağustos böceği. 2. Cırlama sesi çıkaran
bir tür akbaba. 3. Kamının altı beyaz karatavuk
boyunda bir kuş, (Lanius). 4. s f Geveze. [DS]
cırlavuk, -ğu [cır (yans.) > cır-la-y-uk] {ağızj is. 1.
Ağustos böceği. 2. Hindi yavrusu. [DS]
cırlayan, [cırla-y-an] is. Cırlama sesi çıkaran böcek­
ler.
cırlayık, -ğı [cırla-y-ık] is. 1. Ağustos böceği. {eATj
{OsT} (aym) 2. zool. Ö rümcek kuşugillerden küçük
bir av kuşu; (Lanius).
cırm ah1, [cır (yans.) > cır-mak > cır-mah] {ağız} gçl.
f. [-ar] Yırtıp parçalamak. [DS]
C IR
cırm ah2, [cır (yans.) > cır-mak > cırmah] (ağız) is.
Pençe. [DS] fi1 cırmah atmak, {ağız} Tırnakla yırt­
mak; pençelemek. [DS]
cırm ak1, [cır-mak] {ağızj gçsz. fi [-ar] 1. Yardım
istemek. 2. Özür dilemek. 3. Kaçmak. 4. Delirmek.
[DS]
cırm ak2, [Çağ. yır-mak / cır (yans.) > cır-mak] {ağız}
gçl. fi. [-ar] 1. Yırtıp parçalamak. 2. Pençelemek.
[D S ] ^ g ç l.f. f r ] fl(ı)-y o r ] Tırmalamak. [DS]
cırm ak’, -ğı [cır-mak] {ağız} is. 1. Yırtıcı hayvan
pençesi; tırnak. 2. Ağaç köklerindeki lifler. [DS]
cırmaklamak, [cır (yans.) > cır-mak-la-mak] {ağızj
gçl. fi. [-r] [-l(ı)-yor] 1. Tırmalamak. 2. Kavrayıp
almak. [DS]
cırmalama, [cırma-la-ma] is. Tırnakla yaralamak ey­
lemi.
cırm alam ak, [cır (yans.) > cır-ma-la-mak] gçl. [-r]
[-l(ı)-yor] Tırnakla yaralamak; tırmalamak,
cırm alanmak, [cır (yans.) > cır-ma-la-n-mak] {ağız)
g çsz.f. [-ır] Yıpranmak. [DS]
cırman, [Moğ. cumran] {ağızj is. zool. İri bir sıçan
türü; tarla sincabı. [DS]
cırmanmak, [cır (yans.) > cır-ma-n-mak] {ağızj gçsz.
fi [-ır] Tırmanmak. [DS]
cırm ık1, -ğı [cır (yans.) > cır-mık] is. Tırm alam a so­
nucu deride kalan tırnak izi.. S cırmık atmak,
{ağız} Tırmalamak. [DS]
cırm ık2, -ğı [cır (yans.) > cır-mık] {ağız} is. Etin
cıvık ve yağlı kısmı. [DS]
cırm ık3, -ğı [Erme, çırmuk] {ağızj is. Evlere ve bah­
çelere su almak için avlu duvarına açılan delik.
[DS]
cırm ıklamak, [cır (yans.) > cır-mık-la-mak] {ağız}
g ç l.f. [-r] [-l(ı)-yor] Tırmalamak. [DS]
cırm ılamak, [cır (yans.) > cır-ma-la-mak > cırmı-la-
mak] {ağız} g çl.f. f r ] fl(ı)-y o r] Tırmalamak. [DS]
cırmıt, -dı [cır-mak (yırtmak) > cır-ım > cır-(ı)m-ıt]
{ağızj is. Parçacık. [DS]
cırmıtmak, [cır-mak (yırtmak) > cır-ım > cır-(ı)m-ıt-
mak] {ağızj g ç l.f. f ı r ] Toprağı yüzeyden gelişigü­
zel sürmek. [DS]
cırmuk, -ğu [cır (yans.) > cır-muk] {ağızj is. Tırnak
izi. [DS]
cırmuklamak, [cır (yans.) > cır-muk-la-mak] {ağızj
g ç l.f. f r ] fl(ı)-y o r ] Tırmalamak. [DS]
cırnak, [cır (yans.) > cır-(ı)n-ak] is. 1. Yırtıcı hayvan
tırnağı; pençe. 2. {ağız} bot. Çoban çantası. [DS] 3.
{ağız} bot. Hindiba. [DS] 4. {ağız} Dolmakalem.
[DS] 5. {ağız} Kalem ucu. [DS] 6. {ağızj Üzüm şırası
konulan büyük teneke. [DS] 7. {ağızj Lades. [DS] 8.
{ağız} sf. Az bir parça, birazcık. [DS] fi1 cırnak
çekmek, {ağızj Lades tutuşmak. [DS]
cırnaklama, [cımak-la-ma] is. Tırnakları ile yarala­
ma eylemi; tırmalama.
Ö ie iü m C E S Ö M .
cırnaklamak, [cımak-la-mak] gçl. fi f r ] fl(ı)-y o r]
Tırnakları ile yaralamak; çizmek; tırmalamak,
cırnaz, [? cım az] {ağızj sf. Cılız. [DS]
cırnık, -ğı [Erme, cırmuk > cırnık] is. 1. Set duvarla­
rında arkada biriken suyun duvara zarar vermeden
akmasını sağlamak için duvar içinde bırakılan kü­
çük delikler. 2. {ağız} Dar yol; patika. [DS]
cırnıklam ak, [cır (yans.) > cır-(ı)n-ık-la-mak] {ağız}
cırpak, -ğı [cırp (yans.) > cırp-ak] {ağızj is. İnce so­
pa. [DS]
cırrık, -ğı [cır (yans.) > cır®-ık] {ağız} is. Serçeden
biraz büyük, eti yenen bir kuş; boz bakal. [DS]
cırt1, [cırd / cırt / cört (yans.)] is. Bir yerde tutulan,
sıkıştırılan sıvı ve diğer akışkanların veya domates
vb. meyvelerin ezilmesiyle içindeki sıvıların dışa­
rıya çıkmaları, fırlamaları, tepilmeleri sırasında
çıkan sesi anlatan kök. [Zülfıkar] cırt, cırt-a-t-mak,
cırt+at-an, cırt-da-mak, cırt-da-k, cırt-la-mak, cırt-
la-k, cırt-la-mbuk, cırt-la-muk, cırt-la-n, cırt-la-v-
uk, cırt-la-ma, cırt-tır-mak. S cırt atmak, {ağızj
Fırlatmak. [DS]|| cırt cırt, {ağız} A z az. [DS]
cırt-, [cırt (yans.)] is. Kâğıt, kumaş gibi şeylerin
yırtılırken çıkardığı ses.
cırt3, [cırt (yans.)] is. Ansızın yırtılm a ve bu biçimde
kabaca ses çıkarma, bağırma, ötme sırasında çıkan
sesi anlatan kök. [Zülfikar] cırt-ık, cırt-mak, cırt-an,
cırt-la-muk, cırt-lak.
cırt4, [cırt (yans.)] {ağızj is. 1. Soğuk vurmuş meyve.
2. Tanesi yeni olgunlaşm aya başlamış ekin. 3. K ü­
mes hayvanları ve kuş gübresi. 4. Çocukların za­
mansız yaptığı çiş. 5. sf. Yaramaz; arsız. 6. Şıma­
rık; hoppa; züppe. 7. zfi (Çıkış için) sert. 8. Pek az.
[DS] & cırt atmak, {ağızj Korkmak. [DS]|| cırt cırt,
{ağızj 1. Az. 2. Cıvık; gevşek. 3. H er işe karışan. 4.
K üçük domates. [DS]|| cırt etmek, {ağızj "C ırt"
sesi çıkarmak. [DS]|| cırt parmak, {ağız} Serçe
parmak. [DS]
cırt5, [Yun. sirtis] {ağız} is. Kapı sürgüsü. [DS]
cırta, [cırt-â / cırt+ağa?] (cırta:) {ağızj sf. 1. Geveze.
2. Düşkün. [DS]
cırtabozan, [cırt-a+boz-an] {ağızj sf. Onurlu; kibirli.
[DS]
cırtacak, -ğı [cırt (yans.) > cırt-acak] {ağız} zfi. Ca-
yıradak. [DS]
cırtalak, -ğı [cırt (yans.) > cırt-alak] {ağız} sf. Şıma­
rık; hoppa; züppe. [DS]
cırtan, [Yun. tzirtizo [Tietze] ? / cırt (yans.) > cırt-an]
{ağız} is. Küçük şelale. [DS]
cırtanalık, -ğı [cırtana-lık] {ağızj is. Tatsızlık. [DS]
cırtatan, [cırt (yans.) + at-mak] {ağız} is. 1. Yenme­
yen, portakal büyüklüğünde, güzel kokulu, kavun
cinsi bir meyve. 2. Tohumlarına basıldığında to­
hum ve su fışkırtan bir bitki; acırga. 3. Küçük do­
mates. 4. Su fışkırtan oyuncak. [DS]
oiiiiiıi M t s o m u . 803 CIS
c ırtc ırt1, [cırt (yans.) + cırt] {ağız} is. Küçük dom a­ cırtlam b u k , -ğu [cırt-la-mak > cırt-la-mık > cırt-
tes. [DS] lambuk] (ağız} is. 1. Su fışkırtan çocuk oyuncağı. 2.
cırtc ırt2, [cırt (yans.) + cırt] {ağız} sf. 1. Cıvık; gev­ Çitlem bik meyvesi. 3. Hayvanların yaralarından çı­
şek. 2. mecaz. Şımarık; hoppa. [DS] kan akıntı. [DS]
cırtdak, -ğı [cırt (yans.) > cırt-(a)-dak] (ağız} zf. 1. cırtla m u k , -ğu [cırt-la-mak > cırt-la-muk] (ağızj sf.
(Yırtmak için) birdenbire; cırt sesi çıkartarak. 2. is. 1. Kendini beğenmiş. 2. is. Su tulumbası. [DS]
Yellenme. [DS] c ırtlan , [cırt (yans.) > cırt-lan] {ağızj is. Yenmeyen,
cırtd am ak , [cırt (yans.) > cırt-la-mak] {ağız} g ç l.f. [- portakal iriliğinde kokulu bir kavun. [DS]
r] fd (ı)-y o r] Kabak çekirdeği, ayçiçeği yemek; c ırtla n b u k , -ğu [cırt (yans.) > cırt-la-muk > cırt-
çitlemek. [DS] lanbuk] {ağızj is. -*■ cırtlambuk. [DS]
cırtd an ak , [cırt(d)-anak] {ağız} zf. (Yırtmak için) bir­ c ırtlatm a , [cırt-la-t-ma].w. Sebze ve meyveyi sıkarak
denbire; cırt sesi çıkartarak. [DS] veya ısırırken, suyunu fışkırtmak eylemi.
cırtı, [cırt-ı] {ağız} is. 1. Meşe ağacı yemişinin en c ırtla tm a k 1, [cırt (yans.) > cırt-la-t-mak] g ç l . f f ı r ]
küçüğü. 2. Serçeden biraz büyük, eti yenen boz Olgun sebze veya meyveyi elle sıkarak ya da ısıra­
renkli bir kuş. [DS] rak yerken kabuğundan suyunu fışkırtmak; a r t ­
cırtıdak, -ğı [cırt (yans.) > cırt-(a)-dak] {ağız} zf. tırmak.
Birdenbire. [DS] c ırtla tm a k 2, [cırt (yans.) > cırt-la-t-mak] {ağız} gçl. f.
f ı r ] Fırlatmak. [DS]
c ırtık 1, -ğı [cırt (yans.) > cırt-ık] {ağız} sf. 1. Şımarık;
hoppa; züppe. 2. is. B ir arı kovanının çıkardığı c ırtla v u k 1, -ğu [cırt (yans.) > cırt-la-muk > cırtla-
üçüncü oğul. [DS] vuk] (ağızj sf. Tez canlı. [DS]
cırtlav u k 2, -ğu [cırt (yans.) > cırt-la-muk > cırtla-
cırtık2, -ğı [cırt-mak (yırtmak) > cırt-ık] {ağız} sf.
vuk] (ağızj is. 1. Küçük domates. 2. Ağustos böce­
Yırtık. [DS] B c ırtık m ırtık , {ağızj 1. (Yazı için)
ği. [DS]
kötü yazılmış. 2. Yırtık pırtık. [DS]
cırtlay ık , -ğı [cırt (yans.) > cırt-la-y-ık] is. 1. {OsTj
cırtıltı, [cırt (yans.) > cırt-ıl-tı] {ağız} is. Kuş sesi; cı­
Ağustos böceği. 2. {ağız} Su fışkırtan oyuncak. [DS]
vıltı. [DS]
cırtlık , -ğı [cırt (yans.) > cırt-lık] {ağızj is. 1. A ğaç­
cırtkan, [cırt (yans.) > cırt-kan] {ağız} is. Ocak çekir­
kakan. 2. Meneviş. 3. Su fışkırtan oyuncak. 4. Sü­
gesi. [DS]
pürge yapılan bir ot. 5. Süzme bal veya üzüm şıra­
cırtladan, [cırt (yans.) > cırt-la-t-an] (ağızj is. Porta­
sı. 6. sf. Küçük; cüce. [DS] S’ cırtlık kuş, {ağızj
kal kabuğu fırlatan, kamıştan yapılmış bir oyuncak.
Çalıkuşu. [DS]|| c ırtlık p a rm a k , {ağızj Küçük p a r­
[DS]
mak. [DS]
cırtlak, -ğı [cırt (yans.) > cırt-la-k] sf. 1. (M eyve i-
c ırtm a k 1, [Moğ. cır-mak (yırtmak) > cır-t-mak]
çin) olgunlaşm ak ya da çok beklem ekten dolayı
{ağızj g ç l . f f a r ] Yırtmak. [DS]
yumuşamış, çatlamış. 2. {ağız} Kendini beğenmiş;
c ırtm a k 2, [cırt (yans.) > cırt-mak] {ağız} g çsz.f. [-ar]
şımarık. [DS] 3. (Ses için) kulağı rahatsız edecek
1. Yerli yersiz darılmak. 2. Kendi kendini övmek.
derecede ince ve tırmalayıcı. 4. {ağız} H er söze ka­
[DS]
rışan. [DS] 5. is. {ağız} Sık sık pisleyen hayvan ya
a r ttır m a k , [cırt-tır-mak] {ağız} gçsz. f. f ı r ] 1. Püs­
da çocuk. [DS] 6. is. {ağız} Biçimsiz, kuru ve ince
kürtmek. 2. Fırlatmak. [DS]
adam. [DS] 7. {ağız} Kötü cins erik. [DS] 8. {ağız}
cıs’, [cıs (yans.)] is. 1. Çocukların tehlikeli şeylerden
Olgunlaşmamış, ezik meyve. [DS] 9. {ağız} Küçük
ya da ateşten uzak durmalarını sağlamak için söy­
domates. [DS] 10. {ağız} Su fışkırtan oyuncak. [DS]
lenen uyarı sözü. 2. {ağız} Sus! [DS] 3. is. Ateş. S
S c ırtla k otu, {ağız} Nohuda benzer fa k a t acı bir
cıs etm ek, {ağız} (Çocuk d.) yakmak. [DS]|| cıs ol­
ot. [DS]
m ak , {ağız} Yanmak. [DS]
cırtlam a, [cırt-la-ma] is. 1. Cırtlak durum a gelme
cıs2, [cıs (yans.)] is. Kaynama sırasında çıkan sesi
eylemi. 2. {ağız} “C ırt” diye ses çıkarma. [DS]
anlatan kök. [Zülfıkar] cıs-la-mak.
cırtlam ak 1, [cırt (yans.) > cırt-la-mak] g ç sz.f. f r ] [-
cıs3, [cıs (yans.)] is. Yakma, kızartma ve pişirme
l(ı)-yor] 1. (Sebze ve meyve için) olgunlaşm ak ya sırasında çıkan sesi anlatan kök. [Zülfıkar] cıs et­
da çok beklem ekten dolayı yum uşak bir hâl almak
mek, cıs olmak, cıs-tır-ma yapmak.
veya çatlamak. 2. (Kâğıt, kumaş için) ses çıkararak
cıscıbıl, [cı(s)+cı/bıl] {ağız} pekşt. sf. 1. Tamamen
yırtılmak. 3. {ağız} (Kuş ve kümes hayvanlan için)
çıplak. 2. Yoksul. [DS] 0 cıscıbıl olm ak, {ağızj
pislemek. [DS] 4. {ağız} Fışkırmak. [DS] 5. {ağız}
Soyunmak. [DS]
Düşünmeden konuşmak. [DS] 6. {ağız} (At için)
cıscıbıldak, -ğı [cı(s)c^ ıl-d ak ] {ağız} pekşt. sf. -*■
dörtnala kaçmak. [DS]
cıscıbıl. [DS]
cırtlam ak 2, [cırt (yans.) > cırt-la-mak] {ağız} gçsz. f .
cıscıbır, [cı(s)+cı/bır] {ağız} pekşt. s f 1. Tamamen
f r ] fl(ı)-y o r ] Sürekli konuşmak; böcek gibi cır cır
çıplak. 2. Çok yoksul; hiçbir şeysiz. [DS]
etmek. [DS]
CIS
cıscıblak, -ğı [cı(s)cı/blak] (ağız} pekşt, sf. -*■ cıscıbıl.
[DS]
cıscıvık, -ğı [cı(s)+cı/vık] (ağız} pekşt. sf. Çok cıvık;
çok sulu. [DS]
cısdır, [cırs (yans.) > cıs-dır] (ağız} is. Yakma, kızart­
m a ve pişirm e sırasında çıkan sesi anlatan yansım a­
lı gövde. [DS] S cısdır yapmak, (ağızj Yufkanın
bir tarafına yağ sürerek sacda ısıtmak. [DS]
cısdırma, [cıs-dır-ma] (ağızj is. Sacda ısıtılmış yağlı
yufka. [DS] S1 cısdırma yapmak, Yufka ekmeğin
bir tarafına ya ğ sürerek sacda ısıtmak, (ağızj [DS]
cısgal, [cıs-ga-1] (ağızj is. Kıvılcım. [DS]
cıskımak, [cızık-mak > cıskı-mak] (ağızj gçsz. f. [-r]
Caymak; vazgeçmek. [DS]
cıslamak, [cıs-la-mak] (ağızj gçsz. fi [-r][-l(ı)-yor] 1.
Kaynamak. 2. Heyecanlanmak. [DS]
cıslı, [cıs-lı ?] (ağız} s f Hastalıklı. [DS]
cışak, -ğı [? cışak] (ağızj is. Gelin tacı. [DS]
cışgıhk, -ğı [cış-mak > cış-gı-lık ?] (ağızj is. M ızıkçı­
lık. [DS]
cışkı, [cış-mak > cış-kı] (ağızj is. Oyunbozan; mızık­
çı. [DS]
cışkınmak, [cışkın-mak] (ağızj gçsz. fi. [-ır] Oyunda
mızıkçılık etmek. [DS]
cışmak, [? cış-mak] (ağızj gçsz. fi [-ar] Vazgeçmek;
dönmek. [DS]
cıştak, -ğı [cış-mak > cış-(ı)t-ak] (ağız} sf. Arsız;
utanmaz. [DS]
cıt1, [cıd / cıt (yans.)] is. Oyunbozanlık etmeyi, o-
yunda kavga çıkarmayı, mızıkçılık etmeyi anlatan
kök. [Zülfıkar] cıt cıt.
cıt2, [cıt / cıt (yans.)] is. Bir şeyi ikiye ayırma, bölme,
kırma, çarpm a çırasında çıkan sesi anlatan kök.
[Zülfıkar] cıt-la-k, cıt-ır.
cıtcıt, [cıt+cıt] (ağızj sf. 1. Elinden hiçbir iş gelm edi­
ği hâlde gösteriş yapan. 2. Titiz ve sinirli. [DS]
çıtlamak, [cıt-la-mak] (ağızj gçsz. fi [-r] [-l(ı)-yor]
(Kuş için) pislemek. [DS]
çıtır, [cıt (yans.) > cıt-ır] (ağızj sf. Ufak. [DS]
cıtlak, -ğı [cıt (yans.) > cıt-la-k] (ağızj is. 1. Kapı
mandalı. 2. Tüfek kapsülü. [DS]
çıtlamak, [cıt (yans.) > cıt-la-mak] (ağızj gçsz. f i [-r]
[-l(ı)-yor] (Kuş için) pislemek. [DS]
cıv1, [cıv (yans.)] is. Cıvıltı, ötüş, bu biçimde konuş­
ma, çığlık atma, bağırma anlatan kök. [Zülfıkar] cıv
cıv, cıv-ıl cıv-ıl, cıv cık, cıv-ıl-da-ş-mak, cıv-ı-la-t-
mak, cıv-ıl-tı, cıv-ıl-dır-a-k.
cıv2, [cıv (yans.)] is. Gereksiz, anlamsız, boş lafların
söylenişini anlatan kök. [Zülfıkar] cıv cık, cıv-ı-k
ağızlı.
cıv3, [cıv (yans)] is. Hızla uçma, uçuşma, kaçma ve
fırlama hareketlerini anlatan kök. [Zülfıkar] cıv cıv,
cıv-mak, cıv-dır-mak, cıv-gın, cıv-gır-t-mak, cıv-la-
mak, cıv-ır-mak, cıv-(v)a-dak. S cıv cıv çıvlamak,
n u r c u . *
(ağızj [DS] (Silahın namlusundan çıkan kurşun için)
havada ses çıkararak gitmek.
cıv4, [cıv (yans.)] is. Mızıkçılık etmeyi anlatan kök.
[Zülfıkar] cıv-ız, cıv-ız-lık, cıv-ız-mak, cıv-ız-la-mak.
cıv5, [cıv / cıy /cuv (yans.)] is. Sıvı maddelerin sulu,
çalkantılı ve cıvık oluşlarını anlatan kök. [Zülfıkar]
cıv-ak, cıv-ık, cıv-ık-lı, cıv-ık-la-mak, cıv-ı-mak,
cıv-ı-t-mak, cıv-ı-ra-k.
cıv6, [cıv] (ağız} is. 1. Ok atmakta kullanılan ince düz
değnek. 2. Kendir sapı. [DS]
cıva1, [cıv (yans.) > cıv-a] (ağız} sf. Atılgan; gözü
pek. [DS] S cıva gibi, Çok hareketli ve ele avuca
sığmaz.
cıva2, [Far. civa] {OsT} is. kim. Atom sayısı 80, kütle­
si 200.59, normal şartlarda sıvı halde bulunan me­
tal parlaklığında bir element; sembolü: Hg.
cıvadan, [cıv (yans.) > cıv-adan] {ağız} zfi Çok ça­
buk. [DS]
cıvadra, [İt. givadiera] is. dnz. Yelkenli gemilerin
baş taraflarında belirli bir eğimle ileriye doğru uza­
tılan seren.
cıvak, -ğı [cıv (yans.) > cıv-ak] {ağızj sf. 1. Sulu;
cıvık. 2. is. Leblebi. 3. Şeytan tırnağı. [DS]
cıvalama, [cıva-la-ma] is. kim. Organik bir moleküle
cıva atomu taşıyan bir grubun eklenmesini sağla­
yan tepkime.
cıvalı, [cıva-lı] sf. 1. İçinde cıva bulunan; cıva ile
çalışan. 2. Etkili maddesi cıva ya da cıvalı bileşik­
ler olan. S cıvalı zar, Oyunda hile yapm ak için
yüzlerden birinin tabanına cıva konulmuş zar.
civar, [cıv-ar] {ağızjis. Tarlalara su dağıtan bekçi.
[DS]
cıvarna, [İt. ciavarina] is. dnz. 1. Durgun havalarda
ara sıra esen rüzgârın etkisi ile su yüzeyinde oluşan
habbecikler. 2. (ağızj Hortum. [DS] 3. {ağız} Kar fır­
tınası. [DS] 4. {ağızj Rüzgârla karışık yağmur. [DS]
cıvata, [İt. giaveta] is. İki veya daha fazla parçayı
birbirine birleştirmekte kullanılan bir vida ve so­
m undan m eydana gelmiş mekanik bağlam a elema­
nı.
cıvatalama, [cıvata-la-ma] is. Cıvata ile bağlamak
eylemi.
cıvatalamak, [cıvata-la-mak] g ç l.f. [-r] [-l(ı)-yor] 1.
Cıvata ile tutturmak, bağlamak. 2. Cıvatanın somu­
nunu sıkarak yerine takmak,
cıvazlık, -ğı [cıv-az-lık] (ağızj is. Hile. [DS]
cıvcık, -ğı [cıv (yans.) > cıv+cık] (ağızj is. 1. Afyo­
nun kurutulmuş sapı. 2. Serçe. 3. sf. Geveze; dedi­
koducu. [DS]
civciv, [cıv (yans.) > cıv+cıv] (ağızj is. İnce sesli
adam. [DS] S civciv olmak, (ağız) Kırılıp parça
parça olmak. [DS]
civcivli, [cıv (yans.) > cıv+cıv-lı] {ağızj sf. 1. (Hava
için) karlı ve fırtınalı. 2. (Ortam için) çok hareketli.
[DS]
0 W W E M .8 0 5 c ıv

çıvdırmak, [cıv (yans.) > cıv-dır-mak] {ağız} gçl. fi [- hareketli ve neşeli olarak. 3. Neşeti; canlı. 4. H a­
ır] 1. Güzel ok atmak. 2. gçsz. fi. (Su için) fışkır­ reketli ve kalabalık.
mak. 3. Delirmek. 4. Sevinçten delirecek gibi ol­ cıvılam ak, [cıv (yans.) > cıv-ı-la-mak] /ağızj gçsz. fi
mak. [DS] [-r] [-l(ı)-yor] Havada ıslık sesi çıkararak geçmek.
cıvga, [eT. çıvğa-çı > cıvga] {ağızj sf. 1. Dik ve sivri. [DS]
2. İnce uzun ağaç. 3. Sığır boynuzu. 4. Uzun boylu cıvılatmak, [cıv (yans.) > cıv-ı-la-t-mak] {ağızj g ç l.f.
ve sıska kimse. [DS] [-ır] 1. Kuş gibi bağırmak. 2. Gaz çıkarmak; yel­
çıvgın1, [cıv (yans.) > cıv-gın] {ağız} is. Ağaçların lenmek. [DS]
verdiği genç ve taze filizler; sürgün. [DS] cıvıldam a, [cıv (yans.) > cıv-ıl-da-ma] is. Cıvıl cıvıl
çıvgın2, [cıv (yans.) > cıv-gın] {ağızj sf. 1. Delice ötme eylemi.
hareketler yapan. 2. Delirmiş; çıldırmış. 3. is. Rüz­ cıvıldamak, [cıv (yans.) > cıv-ıl-da-mak] gçsz. fi [-r]
gârla karışık yağmur. 4. Çalıkuşu. [DS] [-d(ı)-yor] (Kuş, civciv vb. için) öterek cıvıl cıvıl
cıvgırtmak, [cıv (yans.) > cıv-gır-t-mak] {ağız} gçsz. sesler çıkarmak,
fi [-ır] Sağa sola koşturmak. [DS] cıvıldaşma, [cıv (yans.) > cıv-ıl-da-ş-ma] is. K arşı­
cıvgışmak, [cıv (yans.) > cıv-gı-ş-mak] {ağızj dönşl. lıklı ya da bir arada cıvıl cıvıl ötüşme eylemi,
fi [-ır] Kaşınmak. [DS] cıvıldaşmak, [cıv (yans.) > cıv-ıl-da-ş-mak] işteş, fi.
cıvı, [cıv-ı] {ağızj is. Saç kıvrımı. [DS] [-ır] (Kuş, civciv vb. için) karşılıklı ya da bir arada
cıvık, -ğı [cıv (yans.) > cıv-ı-k] sf. 1. Çok miktarda cıvıl cıvıl ötüşerek sesler çıkarmak,
sıvı karışarak akışkanlığı, bulaşkanlığı artmış du­ cıvıldı, [cıv (yans.) > cıv-ıl-dı y r \ {OsTj is. Fısıltı.
rumda olan. 2. (Kişi için) soğuk şakalar yapan; can cıvıldırık, -ğı [cıv (yans.) > cıv-ıl-dır-ık] {ağızj is.
sıkıcı sözler söyleyen; yılışık; geveze. 3. {ağız} Serçe. [DS]
Verdiği sözü tutmayan. [DS] 4. {ağız} Sır saklaya- cıvıllatmak, [cıv (vans.) > cıv-ıl-la-t-mak] {ağızj
mayan. [DS] 5. {ağızj is. Bataklık; çamur. [DS] S gçsz. f i [-ır] Cıvıldamak. [Gemalmaz]
cıvık ağızlı, {ağız} Sır saklamayan. [DS]|| cıvık cı­ cıvıltı, [cıv (yans.) > cıv-ıl-tı] is. 1. Kuşların, civciv­
vık, 1. Hoş olmayacak biçimde, soğuk ve can sıkıcı lerin ötüşürken çıkardığı ses. 2. İnce seslerden olu­
olarak. 2. {ağızj Parça parça. [DS]|| cıvık mantar­ şan gürültü.
lar, bot. Bakterilerle ortak yaşayan ilkel ve hayva­
cıvıma, [cıv (yans.) > cıv-ı-ma] is. Cıvık veya yum u­
nımsı yapıda, jelatin görünüm ünde olan mantarlar.
şak hâle gelmek eylemi,
cıvıklamak, [cıvık-la-mak] {ağızj gçsz. fi [-r] [l(ı)~
cıvımak, [cıv (yans.) > cıv-ı-mak] g çsz.f. [-r] 1. Yu­
yor] İshal olmak. [DS]
muşak hâle gelmek; cıvık olmak; sulanmak. 2. me­
cıvıklanma, [cıv (yans.) > cıvık-la-n-ma] is. Cıvık caz. Yakışık almayacak bir duruma gelmek; çığı­
duruma gelir gibi olm ak eylemi, rından çıkmak. 3. Şımarıklık yapmak; laubalileş­
cıvıklanmak, [cıv (yans.) > cıvık-la-n-mak] dönşl. fi. mek. 4. {ağızj Verdiği sözü tutmamak. [DS]
[-ır] Cıvık duruma gelir gibi olmak, cıvımak, [cıv (yans.) > cıv-mak / cıv-ı-mak] gçsz. fi
cıvıklaşma, [cıv (yans.) > cıvık-la-ş-ma] is. Cıvık bir [-r] 1. /ağızj Atlamak. [DS] 2. Şaha kalkmak.
durum almak eylemi, cıvınm ak1, [cıv-ın-mak] {ağız} gçsz. fi. [-ır] 1. Ye­
cıvıklaşmak, [cıv (yans.) > cıvık-la-ş-mak] dönşl. fi rinmek; üzülmek. 2. Gücenmek. 3. Dövüne dövüne
[-ır] 1. Cıvık duruma gelmek. 2. Hoşa gitmeyen bir ağlamak. 4. Bir kimseye kişiliği ile ilgili beğenisini
durum almak. 3. Çığırından çıkmak, bildirmek. 5. gçl. fi Ağırlamak. [DS]
cıvıklaştırma, [cıv (yans.) > cıvık-la-ş-tır-ma] is. Cı­ cıvınmak2, [cıv-ın-mak] {ağızj dönşl. fi [-ır] Salın­
vık duruma getirme, cakta sallanmak. [DS]
cıvıklaştırmak, [cıv (yans.) > cıvık-la-ş-tır-mak] gçl. cıvır, [? cıvır] {ağızj is. Kadm. [DS]
fi [-ır] Bir şeyin katılığını azaltmak için biraz daha cıvırak, -ğı [cıv (yans.) > cıv-ı-rak] {ağızj sf. A z cı­
su veya başka sıvı ekleyerek akışkanlığını ve bula- vık; cıvıkça. [DS]
şıklığım arttırmak, cıvırmak, [cıv (yans.) > cıv-ır-mak] {ağız} gçsz. fi [-
cıvıklık, -ğı [cıv (yans.) > cıvık-lık] is. 1. Cıvık olma ır] Koşmak. [DS]
hali. 2. Cıvık olan şeyin taşıdığı nitelik. 3. mecaz. cıvıtılma, [cıv-ı-t-ıl-ma] is. Cıvık duruma getirilme
Sataşma ve sululuk, eylemi.
cıvıkmak, [cıv (yans.) > cıv-ı-k-mak] {ağızj gçsz. fi. cıvıtılmak, [cıvıt-mak > cıv-ı-t-ıl-ma] edil. fi. [-ır]
[-ır] Sululuk etmek. [DS] Cıvık duruma getirilmek,
cıvıl, [cıv (yans.) > cıv-ıl] is. 1. Kuş sesi gibi cıvıltı­ cıvıtma, [cıv-ı-t-ma] is. Cıvık duruma getirme eyle­
ları, hareketliliği, kaynaşm ayı anlatan yansımalı mi.
gövde. 2. is. Kuşların ötüşürken çıkardığı ses. S cıvıtm ak, [cıv (yans.) > cıv-ı-t-mak] gçl. fi. [-ır] 1.
cıvıl cıvıl, 1. (Kuş için) cıvıltı ile ötüşerek. 2. Canlı, Cıvık duruma getirmek. 2. (İş, durum vb. için) ya­
CIV
kışık almayacak hâle sokmak. 3. gçsz. f. Ciddiyet­
ten uzak bir durum kazanmak. 4. {ağızl İşi uzatarak
usanç vermek. [DS] 5. (ağızj Caymak; dönmek.
[DS]
cıvız, [cıv (yans.) > cıv-ız] {cığızj sf. 1. Oyunda hile
yapan. 2. Bozguncu; iş bozan. 3. Sözünde durm a­
yan; sözünün eri olmayan. [DS]
«vızlam ak, [cıv (yans.) > cıv-ız-la-mak] {ağızj g sz .f.
f r ] fl(ı)-y o r] 1. Sık sık hataya düşmek. 2. Oyun­
bozanlık yapmak. 3. Oyunda mızıkçılık yapmak.
[DS]
cıvızlık, -ğı [cıv (yans.) > cıv-ız-lık] {ağızj is. 1. Hi­
lecilik. 2. Mızıkçılık. 3. Arabozuculuk. 4. Cimrilik.
[DS]
cıvızmak, [cıv (yans.) > cıv-ız-mak] {ağızj g ç sz .f. f
ır] Oyunda mızıkçılık yapmak. [DS]
cıvkırtmak, [cıv (yans.) > cıv-kır-t-mak] {ağızj gçl. f.
f ı r ] Hayvanı peklikten kurtarmak. [DS]
cıvkmak, [cıv (yans.) > cıv-k-mak] {ağızj gçsz. f. f
ır] Sıçrayıp kaymak. [DS]
cıvlak, -ğı [cıv (yans.) > cıv-la-k] {ağızj is. 1. Uzun
ve düzgün gövdeli ağaç. 2. sf. İnce ve kuru. 3. Tüy­
leri dökülmüş; soyulmuş. [DS]
çıvlam ak1, [cıv (yans.) > cıv-la-mak] {ağızj g çsz.f. f
r] fl(ı)-y o r ] 1. Fırlayıp çıkmak. 2. (Hava içinden
geçen cisim için) ses çıkarmak. 3. (Ağaç için) sür­
gün vermek; filizlenmek. 4. Uzamak. 5. Kayna­
mak. [DS]
çıvlamak2, [cav-la-mak > cıv-la-mak] {ağızj gçsz. f.
f r ] f(ı)-y o r ] 1. Yontmak; parçalamak. 2. Kabu­
ğunu soymak. 3. Tüyünü dökmek; kavlamak. [DS]
cıvlan, [cıv (yans.) > cıv-la-n] {ağızjsf. Sulu. [DS]
cıvlatm ak1, [cav-la-mak > cıv-la-t-mak] {ağızj gçl. f.
f ı r ] 1. Soymak; yüzmek. 2. Acı acı bağırtmak. 3.
Fırlatmak. 4. Havada sallayarak ses çıkartmak. [DS]
cıvlatmak2, [cıv (yans.) > cıv-la-t-mak] {ağızj gçl. f.
f ı r ] 1. Acı acı bağırtmak. 2. Fırlatmak. 3. Havada
sallayarak ses çıkartmak. [DS]
çıvmak, [cıv (yans.) > cıv-mak] {ağızj gçsz. f. f a r ]
1. Sıçramak; fırlamak. 2. (Atılan mermi için) he­
deften şaşmak. 3. (Yıldız için) kaymak. 4. Boy at­
mak: 5. Delirmek. 6. Oyunda mızıkçılık etmek.
[DS]
cıvralamak, [cıv (yans.) > cıv-ra-la-mak] {ağızj gçsz.
f [-r] fl(ı)-y o r] Acele etmek. [DS]
cıvramak, [cıv (yans.) > cıv-ra-mak] {ağız} gçsz. f. f
r] fr (ı)-y o r ] 1. Çamur olmak. 2. (Sığır için) tüyle­
rini dökmek. [DS]
cıvsıtmak, [cıv (yans.) > cıv-sı-t-mak] {ağızj gçl. f. [-
ır] Delirmek. [DS]
cıvvadak, -ğı [cıv (yans.) > cıv(v)-adak] /ağızj zf.
(Geçip gitmek için) çok hızlı olarak. [DS]
cıvzıklamak, [cıv (yans.) > cıv-(ı)z-ık-la-mak] {ağız}
g çsz.f. f r ] fl(ı)-y o r ] Acele etmek. [DS]
«vzıtm ak, [cıv (yans.) > cıv-(ı)z-ıt-mak] {ağız} 1.
ö iü M iü m r o m o ıı.s o f
Konuşurken şaşırmak; sapıtmak. 2. Gideceği yolu
kaybetmek. 3. İşten bıkkınlık göstererek bırakmaya
çalışmak; işi uzatmak; savsaklamak. [DS]
cıy 1, [cay / cıy / ciy (yans.)] is. Yırtılma, tırnakla yırt­
ma, koparma eylemlerini anlatan kök. [Zülfıkar] cıy-
ır-t-ı, cıy-nak-la-mak
cıy2, [cıv / cıy /cuv (yans.)] is. Sıvı maddelerin sulu,
çalkantılı ve cıvık oluşlarını anlatan kök. [Zülfıkar]
cıy-ık, cıy-ık-la-ma.
cıyJ, [cıy (yans.)] is. Cıvıltı, ötüş, bu biçimde konuş­
ma, çığlık atma, bağırma anlatan kök. [Zülfıkar] cıy­
ak cıy-ak, cıy-ır-gan, cıy-ak-la-mak, cıy-ıl-da-mak,
cıy-ır-gan, cıy-(y)a-k.
cıyak, [cıy (yans.) cıy-ak] is. 1. İnce, tiz, cırlak ve
yüksek biçimde bağırma sesi. 2. {ağızj is. Baykuş.
[DS] S cıyak cıyak, (Bağırmak için) durmadan
ince, tiz, cırlak ve yüksek bir şekilde.
cıyaklama, [cıyak-la-ma] is. Cıyak cıyak ses çıkar­
m ak eylemi.
cıyaklamak, [cıyak-la-mak] gçsz. f. f r ] fl(ı)-y o r]
Durmadan ince, tiz, cırlak, acı ve yüksek bir şekil­
de bağırmak.
cıyaklatma, [cıyak-la-t-ma] is. Cıyak cıyak ses çı­
kartm ak eylemi,
cıyaklatmak, [cıyak-la-t-mak] gçl. f. f ı r ] Durmadan
ince, tiz, cırlak, acı ve yüksek bir şekilde bağırt­
mak.
cıydak, -ğı [cıy (yans.) > cıy-dak] {ağızj sf. (Çocuk
için) çok ağlayan. [DS]
cıydan, [cıy-(ı)d-an] {ağızj is: Derin olmayan dere.
[DS]
cıyıklam a, [cıy (yans.) > cıy-ık-la-ma] {ağız} is. Yu­
murta, kıyma, biber, bal ve tereyağı ile yapılan bir
yemek. [DS]
cıyıklamak, [cıy-ık-la-mak] {ağızj gçl. f. f r ] fl ( ı ) -
yor] Toplamak. [DS]
cıyıldam ak, [cıy (yans.) > cıy-ıl-da-mak / cıvılda­
mak] {ağızj gçsz. f. f r ] fd (ı)-y o r] Gürültü yap­
mak. [DS]
cıyındırık, -ğı [çiğ (pişmemiş) çiğ-in-dirik / cıy-ın-
dırık] {ağızj is. Yağsız ve sinirli et. [DS]
cıymtı, [cıy-ıntı] {ağızj is. Toplantı. [DS]
cıyıpmak, [cıy (yans.) > cıy-ıp-mak] {ağız} gçsz. f. [-
ar] Kaymak. [DS]
cıyır, [cıy (yans.) > cıy-ır] is. 1. Dişler arasında e-
zilen taş, kum cinsi maddenin çıkardığı ses. 2. Yır­
tılan kâğıt ya da bezin çıkardığı ses.
cıyırdak, -ğı [cıy (yans.) > cıy-ır-da-k] {ağız} is.
Ayakkabının yürürken ses çıkarması için yerleştiri­
len ikinci kat astar. [DS]
cıyırdama, [cıy (yans.) > cıyır-da-ma] is. “Cıyır!”
diye ses çıkarmak eylemi,
cıyırdam ak, [cıy (yans.) > cıyır-da-mak] g çsz.f. f r ]
fd (ı)-y o r] (Dişler arasındaki taş veya yırtılan kâ­
ar«ni«S02Mii.807
ğıt, bez cinsi m addeler için) “Cıyır!” diye ses çı­
karmak.
cıyırdatma, [cıy (yans.) > cıyır-da-t-ma] is. Cıyırtı
çıkarmasına sebep olmak eylemi,
cıyırdatmak, [cıy (yans.) > cıyır-da-t-mak] gçl. fi [-
ır] Cıyırdamasına sebep olm ak .
cıyırdık, -ğı [cıy-ır-dık ?] {ağızj is. Tomurcuk. [DS]
cıyırtı, [cıy (yans.) > cıy-ır-tı] is. Bez, kâğıt cinsi
şeyler yırtılırken ya da dişler arasında kalan kum
tanelerinin ezilirken çıkardığı ses.
cıymalamak, [cıy (yans.) > cıy-ma-la-mak] {ağızj
g çl.f. f r ] fl(ı)y o r ] Tırmalamak. [DS]
cıynak, -ğı [cıy (yans.) > cıy-(ı)n-ak jb->-] {ağızj is.
1. Yırtıcı kuş tırnağı; pençe. {OsTj (aym) 2. Ceviz
içi. 3. Çuval, bez vb. üzerine yapılan bir tür motif.
4. Bitki köklerinin ince saçakları. 5. Ispanak. [DS]
cıynaklamak, [cıynak-la-mak] {ağızj gçl. f. f r ] f
l(ı)-yor] Tırmalamak. [DS]
cıynaz, [cıy-(ı)-n-az] {ağızj sf. 1. (Çocuk için) dur­
madan ağlayan. 2. (Kişi için) çok ince; kuru. [DS]
cıyrık, -ğı [eT. cığrık / cıy (yans.) > cıy-(ı)r-ık] /ağızj
is. Pamuktan tohumları ayıran makine; çırçır. [DS]
cıyyak, -ğı [cıy (yans.) > cıyy-ak] {ağızj is. Tavuk ve
■kuşların tehlike anında çıkardığı ses. [DS]
cıyyaklamak, [cıy (yans.) > cıyy-ak-la-mak] {ağızj
gçsz. f. f r ] fl(ı)-y o r ] (Tavuk ve kuşlar için) ba­
ğırmak. [DS]
cız1, [caz / cız / coz (yans.)] is. 1. Ateşte yakma, kı­
zartma sırasında çıkan sesi anlatan kök. [Zülfıkar]
cız-la-mak, cız biz, cız-la-mak cız-ır-tı, cız-ır cızır.
2. Yanan bir şeyi ateşte söndürme sırasında çıkan
sesi anlatan kök. [Zülfıkar] cız etmek, cız-la-mak.
cız2, [cız (yans.)] is. 1. Kızgın yağ içine sulu bir şey
atılınca çıkan ses. 2. Ateşe su dökülünce ani buhar­
laşmanın çıkardığı ses. 3. Çocuk dilinde ateş veya
sıcak, yakıcı olan şey; cıs. fi1 cız etmek, Yanmış
gibi şiddetli ve ince bir acı ile irkilmek.
cız3, [cız (yans.)] is. M ızıkçılık etmeyi anlatan kök.
[Zülfıkar] cız-ık-mak, cız-ık-tır-mak.
cız4, [cız (yans.)] is. Püskürmeyi anlatan kök. [Zülfi­
kar] cız-gır-t-mak.
cız5, [cız (yans.)] is. Yırtma ve yırtarak çizme sıra­
sında çıkan sesi anlatan ek. cız-ır-da-k, cız-ır-t-dak,
cız-ır-t-da-n-ak, cız-mak-la-mak. fi1 cız çekmek,
{ağızj Sabanla tarlanın etrafını bir kere dolanmak.
[DS]
cız6, [cız / ciz (yans.)] is. Yazı yazma, çizme vb. sı­
rasında çıkan sesleri anlatan kök. [Zülfıkar] cız-mak,
cız-ık, cız-ık-tır-mak, cız-z-ık.
cız7, [cız / coz (yans.)] is. Ötme, bağırma, sızlanma,
ağlama ve dönme belirten kök. cız bebek, cız-gır-
mak, cız-ıl-da-mak, cız-ır-ık, cız-la-n, cız sineği. S
cız sineği, zool. B ir çeşit büvelek.|| cız tutmak,
{ağızj Büvelek tutmak. [DS]
c ız
cız8, [cız (yans.)] {ağızj is. Yanık. [DS]
cızak, -ğı [cız (yans.) > cız-ak] {ağızj sf. 1. Mızıkçı;
oyunbozan. 2. is. A t kılından yapılmış bir tür kuş
tuzağı; ökse. 3. Rendeye benzer bir marangoz aygı­
tı. 4. Tahterevalli. [DS]
cızalamak, [cız (yans.) > cız-ala-mak] {ağızj g ç l.f. [-
r] fl(ı)-y o r ] 1. Çizmek; karalamak. 2. Ekmeğe çok
az yağ sürmek. [DS]
cızbız, [cız + biz (yans.)] is. 1. Izgarada kendi yağı
ile pişirilen köfte. 2. {ağızj Tavanın dibinde kalan
yağ bulaşığına konan yemek. [DS] 3. {ağızj Arasına
peynir ve maydanoz konularak pişirilen pide. [DS]
cızcız1, [cız (yans.) + cız] {ağızj is. 1. Haşhaş yağı ile
yağlanmış ekmek. 2. İri undan yapılmış sac ekm e­
ği. [DS]
cızcız", [cız (yans.) + cız] {ağızj is. 1. Ağustos böce­
ği. 2. Yerli yersiz ağlayan çocuk. [DS]
cızdak, [cız (yans.) > cız-dak] {ağızj is. 1. Koyun
kuyruğu eritilip yağı alındıktan sonra geri kalan
kıkırdaklar. 2. Zayıf, çelimsiz kimse. [DS]
cızdam, [cız (yans.) > cız-da-m] is. argo. Kaçma;
savuşma. S1 cızdam ı çekmek, Kaçmak; savuşmak.
cızdatmak, [cız (yans.) > cız-la-t-mak] {ağızj gçl. fi
f ı r ] (Yemeğe konulan soğan için) sertliği kaybo-
luncaya kadar yağda kavurmak. [DS]
cızdır, [cız (yans.) > cız-dır] {ağızj is. Sacda, tavada
pişirilen ekmek veya börek. [DS]
cızdırıverm ek, [cız-dır-mak + ver-mek] {ağızj gçl, b.
f i f i r ] 1. Baştan savmak. 2. Oyunda yenmek. [DS]
cızdırma, [cız-dır-ma] {ağızj is. 1. Sacda veya tavada
yapılan ekmek veya börek. 2. Tarlanın iyi sürül­
memiş durumu. [DS]
a zd ırm a k 1, [cız (yans.) > cız-dır-mak] {ağızj gçl. f
f ı r ] (Yağ için) tavada, tencerede kızdırmak. [DS]
cızdırmakJ, [cız (yans.) > cız-dır-mak] {ağızj gçl. fi
f ı r ] Oyunda karşı tarafa mızıkçılık ettirmek. [DS]
azd ırm ak 2, [cız (yans.) > cız-dır-mak] {ağızj gçl. f.
f ı r ] 1. Çizdirmek. 2. Vücudun bir yerinden kan
aldırmak. [DS]
cızga, [cılga / cız-ga] {ağızj is. Keçi yolu. [DS]
cızgai, [cız (yans.) > cız-ga-1 ?] {ağızj is. Kıvılcım.
[DS]
cızgı, [cız (yans.) > cız-gı] {ağızj is. Çizgi. [DS]
cızgm, [cız (yans.) > cız-gm] {ağızj sf. Sözünde dur­
mayan; dönek. [DS]
cızgırmak, [cız (yans.) > cız-gır-mak] {ağızj gçsz. fi
f ı r ] 1. Uğuldamak. 2. Bağırmak. 3. (At için) kiş­
nemek. [DS]
cızgırtmak, [cız (yans.) > cız-gır-t-mak] {ağızj gçl. f.
f ı r ] Su püskürtmek. [DS]
cızı, [cız (yans.) > cız-mak > cız-ı / cız-gı] {ağızj is.
1. Çizgi. 2. Tohum ekerken saban ya da pulluk ile
toprakta açılan iz; çizi. 3. Tarladaki su yolu. [DS]
fi1 cızı çekmek, {ağızj Çizgi çekmek. [DS]|| cızı ka-
c ız
rığı, {ağız} Karıkların en uzunu. [DS]|| cızıya gel­
m ek, Sağız} Doğru yolu bulmak. [DS]
cızık1, -ğı [cız (yans.) > cız-ık] is. Ötme, bağırma,
sızlanma, ağlama ve dönme belirten yansımalı göv­
de. cızık cızık bağırmak, Can acısıyla ince bir
sesle bağırmak.
cızık2, -ğı [cız (yans.) > eT çız-mak / çiz-mek > çiz­
ik > çizik] {ağız} is. 1. Çizgi. 2. İz. 3. Sıyrık. [DS] ö
cızıktan çıkmak, {ağız} Yoldan çıkmak; doğru yo l­
dan sapmak. [DS]
cızıkJ, -ğı [cız-ık] {ağız} is. İç; can. [DS] S cızığı bı-
zıkm ak, {ağız} Canı sıkılmak; canı yanmak. [DS]||
cızık tutmak, {ağız} Tutunmak; bağlanmak. [DS]
cızık4, -ğı [cız (yans.) > cız-ık] {ağız} sf. Mızıkçı; o-
yunbozan. [DS]
cızıklamak, [cız (yans.) > cız-ık-la-mak] {ağız} gçsz.
fi f r ] [-l(ı)-yor] 1. Acele etmek. 2. Zor karşısında
oraya buraya koşturmak. [DS]
cızıklatmak, [cız (yans.) > cızık-la-t-mak] {ağız}
g ç sz .f. f ı r ] 1. Buruşturmak; büzmek. 2. Çizgi hâ­
line koymak. [DS]
cızıkm ak1, [cız (yans.) > cız-ık-mak] {ağız} g ç sz.f. [-
ır] Son hızla koşmak. [DS]
cızıkmak', [cız-ık-mak] {ağız} g ç sz .f. f ı r ] Kızmak.
[DS]
cızıkmak3, [cız (yans.) > cız-ık-mak] {ağız} gçsz. fi f
ır] 1. Dönmek; caymak. 2. Mızımak. 3. Yoldan
çıkmak. [DS]
cızıktırma, [çiz-ik-tir-me > çızıktırma] is. Çizgi çek­
me veya acele yazı yazmak eylemi.
cızıktırm ak1, [eT. çız-mak > çiz-ik-tir-mek > çızık-
tırmak] gçl. fi f ı r ] 1. Çizgi çekmek. 2. Acele bir
şeyler yazmak; baştan savma yazmak. 3. {ağız} Ka­
ralamak. [DS] 4. {ağız} Çifti iyi sürememek. [DS]
cızıktırmak', [cız (yans.) > cız-ık-tır-mak] {ağız} gçl.
fi. f ı r ] 1. Kaçırmak. 2. Oyunda karşı tarafı m ızıkçı­
lık yapacak duruma düşürmek. [DS]
cızılamak, [cız (yans.) > cız-ı-la-mak] {ağız} gçsz. fi
f r ] [l(ı)-yor] (Kızdırılan yağ için) ses çıkarmak.
[DS]
cızıldak, -ğı [cız (yans.) > cız-ıl-da-k] {ağız} sf. Yağ­
da ya da sacda pişirilen cıvık hamurdan yapılma
yağlı ya da yağsız ekmek. [DS]
cızıldama, [cız (yans.) > cız-ıl-da-ma] is. 1. Cızıltılı
sesler çıkarmak eylemi. 2. Ne dediği anlaşılma­
m akla beraber sürekli ve bıktırıcı istekte bulunm ak
eylemi.
cızıldamak, [cız (yans.) > cız-ıl-da-mak] gçsz. fi. f r ]
fd (ı)-y o r] 1. Cızıl cızıl sesler çıkarmak. 2. Ne de­
diği anlaşılmamakla birlikte sürekli, bıktırıcı ve
m ızmız bir ses çıkarmak. 3. {ağız} Yerli yersiz ağ­
lamak. [DS] 4. {ağız} (Kızdırılan yağ için) ses çı­
karmak. [DS] 5. {ağız} (Yemek için) pişme sırasında
suyunu çekerken ses çıkarmak. [DS] 6. {ağız} Yanıp
Ö Iy M IÜ R S Ö M .::o e
acımak. [DS] S cızıldayıp durmak, {ağız} Hiç
susmadan ağlamak. [DS]
cızıldu, [cız (yans.) > cız-ıl-du jJJy r] {OsT} is. Cı­
zıldama sesi; cızırtı,
cızılm ak, [eT. çız-mak > cız-ıl-mak] {ağız} edil, fi f
ır] Çizilmek; yırtılmak. [DS]
cızıltı, [cız (yans.) > cız-ıl-tı] is. 1. Cızıldama sesi. 2.
Cızıl cızıl çıkan sesler. 3. Radyo, televizyon ve te­
lefon gibi aygıtlarda sesin anlaşılmasını engelleyen
cızırdama sesleri. 4. {ağız} Gürültü. [DS] 5. {ağız}
Kimsenin bilmediği olayla ilgili olarak verilen çok
kısa bilgi. [DS]
cızıltılı, [cız (yans.) > cız-ıl-tı-lı] sf. 1. Cızıl cızıl sesi
çıkan. 2. Cızıltısı olan,
cızır, [cız (yans.) > cız-ır] is. Kâğıt veya cam gibi
m addeler üzerine katı bir cisim sürtmekle sürekli
olarak çıkan “cız” sesi, fi1 cızır cızır, Cızırtılı ses­
ler çıkararak.
cızıradan, [cız (yans.) > cız-ır-adan] {ağız} zf. (Ko­
nuşma için) hızlı ve tiz sesle. [DS]
cızırdak1, -ğı [cız (yarn.) > cız-ır-dak] {ağız} is. 1.
Koyun kuyruğu eritildikten sonra kalan kıkırdaklı
kısım. 2. Yerli yersiz ağlayan. [DS]
cızırdak2, -ğı [cız (yans.) > cız-ır-dak] {ağız} zf. 1.
(Yırtılmak için) birdenbire. 2. (Gaz çıkarmak için)
birden. [DS]
cızırdak3, -ğı [cız (yans.) > cız-ır-dak] {ağız} is.
Topaç. [DS]
cızırdama, [cız (yans.) > cız-ır-da-ma] is. 1. Cızır
cızır etme; cızırdam ak eylemi. 2. {ağız} Tavada ya­
pılan börek. [DS]
cızırdamak, [cız (yans.) > cız-ır-da-mak] g çsz.f. f r ]
fd (ı)-y o r] 1. Sürekli bir “cız” sesi çıkarmak; cızırtı
yapmak. 2. mecaz. Acele ve karmakarışık, anlaşıl­
maz sesler çıkarmak. 3. {ağız} Ağlamaya başlamak;
ağlamak. [DS] 4. {ağız} (Kızdırılan yağ için) cızır­
dama sesi çıkarmaya başlamak. [DS]
cızırtdak, -ğı [cız (yans.) > cız-ır-t-da-k] {ağız} zfi. 1.
(Yırtılma için) birdenbire ince bir sesle. 2. (Yanma
için) birdenbire. 3. (Gaz çıkarmak için) birdenbire.
[DS]
cızırdatm a, [cız (yans.) > cız-ır-da-t-ma] is. Cızırtılı
sesler çıkarmasını sağlamak eylemi.
cızırdatm ak1, [cız (yans.) > cız-ır-da-t-mak] g ç l.f. f
ır] 1. Cızırtı halinde ses çıkarmasına sebep olmak.
2. {ağız} İnce sesle hafiften yellenmek. [DS]
cızırdatm ak2, [cız (yans.) > cız-ır-da-t-mak] {ağız}
g ç l . f f ı r ] (Yazı için) çabuk ve güzel yazmak. [DS]
cızırık, -ğı [cız (yans.) > cız-ır-ık] {ağız} sf. Yerli
yersiz ağlayan. [DS]
cızırtdak, -ğı [cız (yans.) > cız-ır-t-dak] {ağız} zf. 1.
(Yırtılmak için) ince bir sesle ve birden. 2. (Yan­
m ak için) birden. [DS]
cızırtdanak, -ğı [cız (yans.) > cız-ır-t-da-n-ak] {ağız}
zfi. -*■ cızırtdak. [DS]
w

İ K İ İMCİ S Ğ M . 809 CİB

cızırtı, [cız (yans.) > cız-ır-tı] is. 1. Cızırdama sesi. 2. cızlatm a, [cız (yans.) > cız-la-t-ma] {ağızj is. Az yağ­
Cızır cızır çıkan ses. 3. Radyo, televizyon ve tele­ da yapılan kızartma. [DS]
fon gibi aygıtlarda sesin anlaşılmasını engelleyen cızlık, -ğı [cız (yans.) > cız-lık] {ağızj is. 1. Yağ sü­
cızırdama sesleri, rülmüş elemek. 2. İçine soğan kıyma ve yağ konu­
cızırtılı, [cız (yans.) > cız-ır-tı-lı] sf. 1. Cızır cızır se­ larak saçta kızartılan yufka. [DS]
si olan. 2. Cızırtı yapan, c ız m a k 1, [eT. çız-mak > cız-mak] {ağızj gçl. fi f a r ]
cızıtm ak, [cız (yans.) > cız-ıt-mak] {ağızj gçsz. fi f 1. Çizmek. 2. Yazmak. [DS]
ır] Aklını kaçırmak; bozmak. [DS] cızm ak2, [cız (yans.) > cız-mak] {ağızj g ç sz .f. [-ar]
a z ıttırm a k , [cız (yans.) > cız-mak > cız-ıt-tır-mak] 1. Caymak; dönmek; vazgeçmek. 2. M ızıkçılık et­
{ağızj gçl. f. f ı r ] 1. Baştan savmak. 2. İşten kaç­ mek. 3. Gitmek. [DS]
mak. [DS] cızzık1, -ğı [cız (yans.) > cız-cık / cızz-ık ?] {ağızj zf.
cızlağ, [cız (yans.) > cız-la-k > cızlağ] {ağızj is. Eri­ Az; biraz. [DS]
tilen koyun kuyruğunun kalan kıkırdaklı posası. cızzık2, -ğı [cız (yans.) > cız(z)-ık] {ağızj is. 1. Y e­
[DS] meğe yağ koyduktan sonra kalan yağı aldırmak için
cızlağan, [cız (yans.) > cız-la-ğan] {ağızj is. Isırgan tavaya konulan bir veya iki kaşık yemek. 2. Y an­
otu. [DS] ma. [DS]
cızlağlı, [cız (yans.) > cızlağ-lı] {ağızj sf. Kıkırdaklı. cızzıkJ, -ğı [cız (yans.) > cız(z)-ık] {ağızj is. Çizgi;
fi1 cızlağlı ekm ek, {ağızj Kıkırdak katılarak yapıl­ çizik; çizik. [DS]
mış gözleme. [DS] cızzık4, -ğı [cız (yans.) > cız(z)-ık] {ağızj is. Kaçış.
cızlak1, -ğı [cız (yans) > cız-la-k] {ağızj is. 1. Yağda [DS]
veya saçta pişirilen sulu hamurdan yapılmış yağlı cızzık5, -ğı [cız (yans.) > cız(z)-ık] {ağızj sf. Sık sık
veya yağsız ekmek. 2. Koyun kuyruğu eritildikten darılan. [DS]
sonra kalan posa. [DS] cızzık tırm ak , [cız (yans.) > cız(z)-ık-tır-mak] {ağızj
cızlak2, -ğı [cız-la-k ?] {ağızj is. 1. Verimsiz toprak. g çl.f. [-ır] Yazmak; çizmek; karalamak. [DS]
2. Temizlenmiş ve toprağı sıkıştırılmış düz alan. -ci, [-cı / -ci / -cu / -cü / -çı / -çi / -çu / -çü] yap. e. -*
[DS] - c ı.
cızlak3, -ğı [cız (yans.) > cız-la-k] {ağızj sf. Yerli yer­ ci, [ci (yans.)] is. Cam ve metal nesnelerin çarpma,
siz ağlayan. [DS] sallanma ve sürtünme ile çıkardığı çınlama sesleri­
cızlak4, -ğı [cız (yans.) > cız-la-k] {ağızj is. Ortası de­ ni anlatan kök. [Zülfıkar] ci-ci-li bicili, ci-cik.
linmiş kestaneye ip geçirmek suretiyle yapılan bir ciale, [Ar. ci'âle 4İU=r] (cia.ie) {OsTj 1. Rüşvet olarak
çocuk oyuncağı. [DS]
verilen şey. 2. Ücret; maaş.
cızlam, [cız (yans.) > cız-la-mak > cız-la-m] is. argo.
c ib 1, [cıb / çıp / cib (yans.)] is. El çırpma sırasında
Kaçma; savuşma. 0 cızlam ı çekm ek, Kaçmak;
çıkan sesi anlatan kök. [Zülfıkar] cib-ban çalmak,
savuşup gitmek.
cib(b)-e-le-k çalmak; cibciık, cib-ciik çalmak.
cızlam a, [cız (yans.) > cız-la-ma] is. 1. “Çiz” sesi
cib2, [cib (yans.)] is. Birden kuvvetlice çarpma, bu
çıkarmak eylemi. 2. {ağızj Y ağda ya da sacda pişi­
biçimde vurma, kesme anlatan kök. [Zülfıkar] cib-
rilen sulu hamurdan yapılma yağlı ya da yağsız
tir-mek, cip-i-dek.
ekmek. [DS] 3. {ağızj Mayalı hamur içine peynir ve
cib3, [cib (yans.)] is. Keçi cinsi hayvanları çağırma
maydanoz konulup pasta biçiminde kesilerek fırın­
ya da kovalama ünlemi ve bu anlam da kök. [Zülfi­
da pişirilen çörek. [DS] 4. {ağızj Yumurta ve unla
kar] cib-i cibi, cib-iş cibiş.
yapılan bir tür omlet. [DS]
cib4, [cib (yans.)] is. Parıldamayı anlatan kök. [Zülfi­
cızlam aç, -cı [cız (yans.) > cız-la-maç] {ağızj is.
kar] cib-ir-de-mek.
Yağda ya da tavada pişirilen bir tür çörek. [DS]
cib5, [cib /cip (yans)] is. Sıvılar içinde, yağışlı hava­
cızlam ak, [cız (yans.) > cız-la-mak] gçsz. f. f r ] f
larda ya da ıslak zemin üzerinde ayakla, elle oluş­
l(ı)-yor] 1. (Yanan nesne, öten böcek vb. için)
turulan hareketleri, bu tarz çabalamayı anlatan kök.
“cız” sesi çıkarmak. 2. {ağızj Kaynamak. [DS] 3.
[Zülfıkar] cib-il-de-k, cib-il-e-mek, cib-il-le-mek,
{ağızj gçl. fi (Yağ için) kızartmak. [DS] 4. /ağızj
cib-il-di-t-mek. S cib cib a k m ak , {ağızj Azar azar
Kalbi sızlamak; acımak; içi burkulmak. [DS]
ve inci ince akmak. [DS]
cızlan, [cız (yans.) > cız-lan] {ağızj is. Ağustos böce­
cib6, [? cip / cib] {ağızj e. 1. Eğer; şayet. 2. zf. Hep;
ği. [DS] bütün; tamamen. [DS] S cib b eter, 1. Çok kötii. 2.
cızlandurm ak, [cız (yans.) > cız-la-n-dur-mak Tamamen; büsbütün.
jjjj-J y r ] {eATj gçl. fi. f u r ] Yavaşça akıtmak, fi1 cib7, [İng. general purpose (genel iş için) > GP (bir
cızlan d u rd ı cızlan d u rd ı, {eATj (Akıtmak, dökmek Amerikan aracı tipi) > jeep] is. -*• cip, jip.
için) yavaş yavaş. ciba, [Far. cîbâ L~r] (ci:ba;) {OsTj is. Odun.
CİB
cibab, [Ar. cibab v ’W ] (ciba:b) {OsT} is. Cüppeler,
cibah, [Ar. cebhe (yüz, alın) > cibâh ol~r] (ciba:h)
'OsT} is. 1. Cepheler. 2. Alınlar,
cibal, -li [Ar. cebel > cibâl JL>-] (ciba.i) {OsTj is.
Dağlar. S cibâl-i mübâhe, {OsT,1 Kimsenin mülki­
yetinde olmayan dağlar.|| cibâl-i şâhika, {OsTj
Yüksek dağlar.
cibali, [Ar. cibâlî J W ] (cibadi:) {OsT} sf. Dağlık,
cibar, [Ar. cibâra (kırık tedavisi) °jL^-] {ağız} is. Bel
ağrısı, kırık çıkık gibi durumlarda sargı amacıyla
kullanılan iç yağı, kara sakız vb. ile yapılan bir ka­
rışım. [DS]
cebavet, [Ar. cibâvet / cibâyet o j U ] (ciba.vet)
{OsT} is. -*■ cibayet.
cibayat, [Ar. cibâyet > cibâyât o L U ] (ciba.ya.t)
{OsT} is. 1. Tahsiller. 2. Devlet gelirini toplamalar.
3. V akıf kiralarını toplamalar,
cibayet, [Ar. cibâvet / cibâyet c^.Ur] (ciba.yet) {OsT}
is. 1. Tahsil etme; toplama. 2. Devlet gelirini top­
lama; vergi tahsil etme. 3. V akıf kirası toplama, fi1
cibayet etmek, Tahsil etmek, toplamak.
cibban, [cib (yans.) > cib(b)-an] {ağız} is. Alkış. S
cibban çalmak, {ağız} Alkışlamak; el çırpmak. [DS]
cibbelek, [cib (yans.) > cib(b)-e-lek] {ağızj is. Alkış.
fi1 cibbelek çalmak, {ağızj El çırpmak; alkışlamak.
[DS]
cibcitmek, [cib-tir-mek ?] {ağızj gçl. f. f e r ] Bir şeyi
kökünden kesmek. [DS]
cibcük, -ğü [cib (yans.) > cib-cük] {ağızj is. Alkış. S
cibcük çalmak, {ağız} E l çırpmak; alkışlamak. [DS]
cibdirmek, [cib (yans.) > cib-dir-mek] {ağız} g çl.f. f
ir] Bir vuruşta kesmek. [DS]
cibe, [Moğ. cebe] {eT} is. Cebe; zırh; silah. [Nevâyî]
cibeçi, [Moğ. cebe > cibe-çi] {eT} is. Cebeci; silah
yapımcısı. [Nevâyî]
cibek, -ği [cib (yans.) > cib-ek] {ağız} is. M ısır püs­
külü. [DS]
cibelek, -ği [cib (yans.) > cib-ele-k / civ-ele-k] '{ağız}
sf. 1. Geveze. 2. Çok neşeli ve kıpır kıpır. 3. So­
kulgan; sıcak kanlı. [DS]
cibelemek, [cib (yans.) > cib-ele-mek] {ağız} g ç l.f. f
r] fl(i)-y o r ] 1. Sevmek. 2. gçsz. f. Hırçınlaşmak.
[DS]
cibelenmek, [cib (yans.) > cib-ele-n-mek] {ağızj
gçsz. f. [-ir] 1. Şımarmak; yersiz davranışlarda bu­
lunmak. 2. Nazlanmak; cilvelenmek. [DS]
cibelgeç, [cib (yans.) > cib-el-geç] {ağız} sf. Terbiye­
siz; şımarık. [DS]
cibelik, -ği [cib6 > cib-e-lik] {ağız} zf. Temelli; büs­
bütün. [DS]
cibelmek, [cib (yans.) > cib-el-mek] {ağız} g ç sz .f. f
DIQKEIIÜİffltCCSÖZLÜK.« «
ir] 1. Yersiz davranışlarda bulunmak; şımarmak. 2.
Kendini beğenmek. 3. Huysuzlanmak. 4. Yiğitlik
taslamak. 5. g ç l.f. Sevmek. [DS]
cibeltmek, [cib (yans.) > cib-el-t-mek] {ağız} gçl. f f
ir] Şımartmak; yüz vermek. [DS]
ciberik, -ği [cib (yans.) > cib-er-ik] {ağız} sf. 1. (Yer
için) sulu; batak. 2. (Yara için) sulanmış; sulu. [DS]
ciberm ek, [cib (yans.) > cib-er-mek] {ağız} gçsz. f. f
ir] (Yara için) sulanmak. [DS]
cibertlemek, [cib6 > cib-er-t-le-mek] {ağız} gçl. fi f
r]fl(i)-y o r] Yeni baştan incelemeye almak; tekrar
karıştırmak. [DS]
cibi, [cib (yans.) > cib-i] {ağız} is. Civciv. [DS] S
cibi cibi, /ağızj K eçi çağırma ünlemi. [DS]
cibicik, -ği [cib (yans.) > cib-i-cik] {ağızj is. Alkış; el
çırpma. 0 cibicik çalmak, {ağızj Alkışlamak; el
çırpmak. [DS]
cibik, -ği [cib (yans.) > cib-ik] {ağız} is. 1. Köşe. 2.
sf. Her işe burnunu sokan. [DS]
cibil1, [cib (yans.) > cib-il] is. Sulanma, ıslanma, su­
yu sıçratarak ses çıkarma anlatan yansımalı gövde.
fi1 cibil cibil, {ağızj (Yara için) sulanmış; akıntılı.
[DS]|| cibil cibil yunmak, {ağız} B ol su ile yıkan­
mak. [DS]
cibil2, [cib (yans.) > cib-il] {ağız} is. Sulu çamur. [DS]
cibil3, [cib (yans.) > cib-il] {ağız} is. Küçük bir yaban
ördeği. [DS]
cibildek, -ği [cib (yans.) > cib-il-de-k] {ağız} is. 1. Su
birikintisi. 2. Sulu çamur. [DS]
cibildemek, [cib (yans.) > cib-il-de-mek] {ağız} gçsz.
fi. fir ] fd (i)-y o r] 1. (Kaplumbağa, kurbağa gibi su
hayvanları için) suda yüzerken ses çıkarmak. [DS]
cibilemek, [cib (yans.) > cib-i-le-mek] {ağız} gçsz. fi
f r ] [-l(i)-yor] 1. Yüzmek. 2. İstek duymak. 3.
Acele etmek. 4. (Kuş ve tavuklar için) yumurtadan
yavru çıkarmak. [DS]
cibilger, [çılbır / cibilger] {eT} is. Gem; oyan. [Nevâ­
yî]
cibilik, -ği [cib (yans.) > cib-i-lik] {ağız} is. Kuş. [DS]
cibillet, [Ar. cibillet c J ^ ] {OsT} is. Yaradılış; huy;
doğuştan getirilen davranışlar,
cibilletsiz, [cibillet-siz] sf. sövgü. Soysuz; sütü bo­
zuk.
cibillî, [Ar. cibillî <J^r] (cibiili:) sf. Yaratılıştan, do­
ğuştan olan; fıtrî,
cibilli, [cib (yans.) > cib-il-li] {ağızj is. Taneleri tam
gelişmemiş üzüm salkımı. [DS]
cibillik1, -ği [cib (yans.) > cib-il-lik] /ağızj is. 1.
Karanlık ve pis yer. 2. Arıların bol bulunduğu yer.
3. Bataklık ve pınar başı gibi yerlerde biten ot ve
yosun türü şeyler. [DS]
cibillik2, -ği [cib (yans.) > cib-il-lik] {ağız} is. Kuş.
[DS]
Ğ lffiltlU M f B i İİIİ.811
cibilliyet, [Ar. cibillet > cibilliyet / OsTj is.
Yaradılış; huy. S1 cibilliyeti bozuk, Yaratılıştan,
doğuştan kötü olan; soysuz.
cibilliyetsiz, [cibilliyet-siz] sf. sövgü. Kötü yaradılış­
lı; soyu bozuk olan; soysuz,
cibilliyetsizlik, -ği [cibilliyet-siz-lik] is. 1. Kötü ya­
radılışlı olma durumu. 2. Cibilliyetsiz bir kimseye
has davranış; soysuzluk,
cibimek, [cib (yans.) > cib-i-mek] {ağız} gçsz. f. f r ]
Suda yumuşamak. [DS]
cibin1, [eT. çıbın (sivrisinek) > cib-in j ^ ] (OsTj {çı­
ğız} is. Sivrisinek, karasinek, tatarcık gibi rahatsız
edici uçucu böcekler. [DS]
cibin2, [cib (yans.) > cib-in] {ağızj is. 1. Çamurlu top­
rak. 2. Killi toprak. [DS]
cibindirik, -ği [eT. çıbın (sivrisinek) > cibin-dirik]
{ağız} is. 1. Cibinlik. 2. Üzüm posası. [DS]
cibinlik, -ği [eT. çıbın (sivrisinek) > cibin-lik] is. 1.
Sinek ve sivrisinek gibi zararlı böceklerden korun­
mak amacıyla yatağın üstüne kurulan tülden ya­
pılma bir tür çadır. 2. Sivrisineği bol bataklık yer.
cibir1, [cib (yans.) > cib-ir] is. Sulanma, ıslanma ve
suyu sıçratarak bir şey yapm a anlamı veren yansı­
malı gövde. S cibir cibir, {ağız} (Yara için) ilti­
haplı; sulu. [DS]
cibir2, [? cibir] {ağızj is. Üç dizi zincirden yapılmış
gerdanlık. [DS]
cibirdemek’, [cib (yans.) > cib-ir-de-mek] {ağızj
gçsz. f. f r ] fd (i)-y o r] (Göz için) pırıl pırıl parla­
mak. [DS]
cibirdemek2, [cib (yans.) > cib-ir-de-mek] g ç sz.f. [-
r] fd (i)-y o r] Acı acı ötmek. [Türkmen DS]
cibirdeşmek, [cib (yans.) > cib-ir-de-ş-mek] işteş, f.
f i r ] Dertleşmek. [Türkmen DS]
cibirdi, [cib (yans.) > cib-ir-(t)i] is. Kuş cıvıltısı.
[Türkmen DS]
cibiş, [cib (yans.) > cib-iş] /ağızj ünl. Keçi çağırma
veya kovalama ünlemi. cibiş cibiş, {ağızj Keçi
çağırma ünlemi.[DS\
cibre, [Yun. tsipura] is. I. Suyu alınmak üzere sıkıl­
mış meyve posası. 2. Çürük, ezik meyve. S cibresi
çıkmak, {ağızj Sıkışmak; ezilmek. [DS]
Cibril, [Ar. cibrîl Jajst] (cibri:l) {OsTj is. Dört bü­
yük melekten A llah’ın emirlerini vahiy yoluyla
peygamberlere getirmekle görevli olanı; Cebrail;
Cebre’il
cibs, [Ar. cibs o~^r] {OsTj sf. 1. (Kişi için) alçak; ha­
yırsız; duygusuz. 2. is. Kireç,
cibt, [Ar. cibt c~^-] {OsTj is. 1. Arapların İslamlık
öncesi putlarından birinin adı. 2. isi, A llah’ın ha­
ram kıldığı kâhin, büyücü gibi inanılmaması gere­
ken kişi.
c ic
cibtirmek, [cib (yans.) > cib-tir-mek] {ağızj gçl. f [-
ir] Bir vuruşta kesmek. [DS]
cibtürmek, [cib (yans.) > cib-tür-mek] {ağızj gçl. f .
f ü r ] Bir vuruşta kesmek. [DS]
cicamık, [cica-mık ?] {ağızj is. Ardıç ağacı ve m ey­
vesi. [DS]
cicaz, [? cicaz] {ağızj is. Şeytan. [DS]
cice, [ci-ce / cici] {ağızj is. 1. Abla. 2. Büyükanne. 3.
Hala. 4. Teyze. 5. Görümce. [DS]
cicecik, -ği [ci-ce-cik ?] {ağızj sf. 1. Yaramaz. 2.
Kaşıntıdan yerinde duramayan. [DS]
cicer, [? cicer] {ağızj is. Küçük tulum. [DS]
cicgar, [Güre, cişkari (çit kapısı)] {ağızj is. Buzağıla­
rı kapatmak için ahırın bir köşesine yapılmış yer;
buzağılık. [DS]
cici, [ci (yans.) + ci ^ ^ r ] is. 1. {OsTj Süs. 2. Çocuk­
lara hoş gösterilmek istenen şeyler için söylenen
söz. 3. Çocuklar için alınmış yeni elbise veya a-
yakkabı vb. şeyler. 4. sf. {ağızj çoc. d. Çocuğun
hoşuna giden; güzel; hoş; sevimli. [DS] 5. {ağız}
Çeşitli bölgelerde yenge, hala, teyze ve amca yeri­
ne kullanılır. [DS] 6. {ağızj Sünnet edilen çocuğu
tutan erkek. [DS] 7. /ağızj Karısının veya yakınla­
rından birinin kötü yola sapmasına göz yuman er­
kek. [DS] S cici ana, /ağızj 1. Yenge. 2. Üvey anne.
[DS]|| cici anne, Çocukların üvey anne, büyük an­
ne, yaşlı yakın akraba kadınları için kullandıkları
isim.|| cici bici, 1. Süs, göz alıcı inci boncuk. 2.
Karmakarışık. 3. {eATj Allı pullu. || cici el, Çocuklar
için sağ el.|| cici mama, Toy delikanlının düşüp
kalktığı kadm .|| cici nene, {ağızj Arabulucu kadm.
[DS]
cicicik, [ci (yans.) > ci+ci-cik] {ağızj sf. Çok az; azı­
cık. [DS]
cicidan, [ci (yans.) > ci-ci-dan] {ağızj is. Bülbül. [DS]
ciciğe, [ci+ci-ge] {ağızj is. Tarla kuşu. [DS]
cicik1, -ği [Yun. tsitsi (meme) / ci (yans.) > ci-cik]
{ağızj is. Meme; meme ucu. [DS]
cicik2, -ği [ci (yans.) > ci-cik] {ağız} is. 1. Taze soğan
yaprağı; cücük. 2. sf. Küçük; cılız. 3. Tüysüz. [DS]
S cicik bıyık, {ağızj Zor beğenir; müşkülpesent,
[DS]|| cicik boğaz, {ağızj Her yem eği beğenmeyen.
[DS]
cicik3, -ği [Az. çeçiy (süs) / ci (yans.) > ci-cik] {ağızj
is. 1. Süs. 2. Bakır kapların saplarını tutturmak için
takılan çivi. 3. Oyuncak. [DS] fi1 ciciği gevşemek,
{cığızj 1. Aşırı ilgi göstermek; ağzı sulanmak; iştahı
kabarmak. 2. Gönlii yumuşamak. [DS]
cicikli, [ci-cik-li] {ağızj sf. Karışık renkli. [DS] S
cicikli su, {ağızj Pis, çamurlu su. [DS]
ciciko, [cici + Slav, ko (küçültme eki)] is. Yakın dost;
sevgili.
cicili, [cici-li] sf. Üzerinde cicisi olan; süslü. S cicili
bicili, Süslü, inci boncuk takmış olarak.
c ic
cicilm ek, [cic-il-mek] {ağızj gçsz. f. [-ir] 1. Sürtünme
ve sıcak dolayısıyla yara olmak. 2. (Açık yara için)
yayılmak; genişlemek. [DS]
cicim 1, [cici-m (iyelik eki)] ünl. 1. “Güzelim, sevgi­
lim " anlamında sevgi hitabı. 2. Alay yollu söylenen
seslenme sözü. 3. is. Naz; yapmacık kibarlık; gös­
teriş. ö cicim ayı, Evliliğin ilk zamanları; balayı.
cicim 2, [Far. câcim] {OsTj is. Ensiz ve parça parça
dokunmuş küçük kilimlerin birbirine eklenmesi ile
meydana getirilmiş örtü. S cicim tü lü , {ağız} Yün­
den yapılan dolap örtüsü. [DS]
cicoz, [Çing. çiçoz (kedi)] is. 1. Cam ya da toprak
bilye. 2. Bu bilyelerle oynanan bir çocuk oyunu. 3.
Yüzük oyunu. 4. Uç taş oyunu. 5. argo. Yok; hiç
yok. S cicozu çekm ek, argo. Yok olmak; savuş­
mak.
cicozlam a, [cicoz-la-ma] is. argo. 1. Bitme, tükenme
eylemi. 2. argo. Kaçma, savuşmak eylemi,
cicozlam ak, [cicoz-la-mak] gçsz. f. [-r] [-l(ı)-yor]
argo. 1. Bitmek, tükenmek, kalmamak. 2. argo.
Kaçmak, uzaklaşmak, sıvışmak; yok olmak; tüy­
mek.
c id 1, [cid] {ağız} is. Tavuk gübresi. [DS]
cid2, [Ar. cıd ->~r] (ci:d) {OsTj is. Boyun.
cid3, -ddi [Ar. cidd Jt»-] {OsT} is. 1. Ağırbaşlılık; cid­
dîlik. 2. Em ek sarf etme; çaba; gayret; uğraşma. S
cidd ile, {OsTj Gayretle.
cida, [eT. çıda] {ağız} is. Kargı; mızrak. [DS]
cidagu, [? cidagu] /ağızj sf. 1. Yaramaz. 2. Hırçın.
[DS]
cidal, -li [Ar. cedel (tartışma) > cidal Jl-^r] (cida:l)
{OsTj is. 1. Kavga; tartışma. 2. Mücadele; savaş, fi1
cidâl-cû, {OsTj Kavgacı; mücadeleci,J| cidâl-cü-
yâne, {OsT} 1. Kavgacılara yakışır tarzda. 2. K av­
ga çıkarmak istercesine.|| cidal etm ek, {OsT} K av­
g a etmek, mücadele etmek.\\ cidâl-gâh, {OsT} K av­
g a yeri.|| cidâl-i hay ât, {OsT} H ayat mücadelesi;
yaşam kavgası.| cidâl-i nıâişet, {OsT} Geçim derdi;
geçim kavgası.
cidalci, [cidal-ci] is. Savaşçı; kavgacı,
cid ar, [Ar. cidar jİJ^-] (cida:r) {OsTj is. 1. İç duvar;
kenar. 2. biy. Zar; çeper. B cid âr-ı h ad îk a, {OsTj
B ahçe duvarı.
cid av 1, [Moğ. cidüü] {ağızj is. 1. At ve eşeklerde gö­
rülen derin yara; çıban. 2. sf. Ezik; çürük. 3. Kav­
gacı. 4. mecaz. Kötü kadın. [DS]
cidav , [Moğ. cidüü] {ağızj is. İnsan ve hayvanlarda,
kürek kemiğinin üstü; omuz başı. [DS]
cidden, [Ar. cidd > cidden fj^-] (ci'dden) {OsT} zf.
Ciddi olarak; gerçek olarak,
ciddi, [Ar. cidd > ciddî s - ^ ] (ciddi:) {OsT} sf. 1. A-
ğırbaşlı. 2. Şaka olmayan; şakaya gelmez. 3. Gül­
Ö I İ M M t S O M . s ı;
meyen. 4. Eğlendirmek amacı gütmeden öğretici
olan. 5. Gerçek. 6. Önemli. 7. Sıkı. 8. Tehlikeli. 9.
zf. Ağırbaşlı olarak. 10. Şaka yapmadan. 11. Önem
vererek, ö ciddi ciddi, Ciddi olarak; şakaya gel­
meksizin.^ ciddiye alm ak , 1 . Önem vermek. 2 .
Gerçekliğine inanmak.
ciddileşm e, [ciddi-le-ş-me] (ciddv.leşme) is. Ciddi
bir durum almak eylemi,
ciddileşm ek, [ciddi-le-ş-mek] (ciddileşm ek) dönüşl.
f. [-ir] 1. Ciddi bir görünüm kazanmak. 2. Kaygı
verici kötü bir hâl almak,
ciddilik, -ği [ciddi-lik] (ciddi:lik) is 1. O laylar karşı­
sında ağırbaşlı, düşünceli davranma. 2. Önemi do­
layısıyla tehlike arz eden. 3. Gülmezlik; asık surat­
lılık. 4. Laubali olmamak; ciddiyet,
ciddiyat, [Ar. ciddiyyât o l i > ] (ciddiya:t) {OsT} is.
G erçek olarak çalışılacak işler,
ciddiyet, [Ar. ciddiyyet c-j.j^-] {OsT}is. 1. Olaylar
karşısında ağırbaşlı, düşünceli davranma. 2. Önemi
dolayısıyla tehlike arz eden. 3. Gülmezlik, asık su­
ratlılık. 4. Laubali olmamak; ciddilik. S ciddiyeti­
ni ta k ın m a k , Şakayı ve laubaliliği bırakarak ciddi
bir davranış sergilemek.
ciddiyetle, [ciddiyet-le] zf. Ciddi olarak; ciddi bir
şekilde.
cidirli, [cidir-li] {ağızj s f Açıkgöz. [DS]
cid irm ek , [cid (yans.) > cid-ir-mek] {ağız} gçl. f. [-ir]
Bir şeyin suyunu çıkarmak. [DS]
cidos, [? cidos j -j j -s-] {OsTj is. Umacı.
cif, [İng. cost (/iyo^-insurance (sigorta) - freight (nav­
lun) (taşıma ve sigorta fiy a ta dahildir) > c.i.f] kı­
salt. is. tie. Alıcı ile satıcı arasmda yapılan, bir ma­
lın asıl fiyatına teslim edilecek ülkeye kadar olan
taşıma, sigorta ve diğer zararları karşılayıcı her tür­
lü masrafı ekleme anlaşması.
cifar, [Ar. cefr > cifar _,U»-] (cifa:r) {OsT} is. Geniş
kuyular.
cife, [Ar. cife <ir] {OsT} is. 1. Leş. 2. mecaz. İğrenç
şey. 3. {ağız} Bozulmuş; bayatlamış. [DS] 4. {ağızj
Kirli; pis. [DS] 5. {ağızj İnsan dışkısı. [DS] 6. {ağız}
mecaz. (Kişi için) düşük; kötü. [DS] S cîfe-gâh,
{OsTj 1. Leşle dolu olan yer. 2. mecaz. D ünya.||
c îfe-h 'ö r, {OsT} Leş yiyen.
cifi, [? cifi] {ağız} sf. 1. Yiğit. 2. Çalışkan; becerikli.
[DS]
cifr, [Ar. cifr / cefr >=-] {OsTj is. 1. Oğlak, kuzu. 2.
Bir takım h arf veya şekillerle gaipten haber verdiği
sanılan bilgi; fal.
cifre, [İt. cifra (imza) / Ar. şifr (sıfır)] is. 1. Şifre. 2.
{ağızj M ürekkep kalemin sapı; divit. [DS] S cifre
kalem i, {ağız} M adenî uçlu yazı kalemi. [DS]
cifrî, [Ar. cifrî / cefrî Lsy^r] (c if i:) {OsT} is. Falcı.
m w . 8 1 3
cifriyat, [Ar. cifriyât / cefriyât oU jiş-] (cifriya:t)
jOsT} is. Cifr ile ilgili olan şeyler,
cift, [Far. cuft / cift c~iş-] (eATj is. 1. Bir çift öküz. 2.
Birbiri ile evli eşlerden her biri. S cift olmak,
jeAT} Evlenmek.\\ cift sürmek, {eATj- Ç iftsiinnek.
çiftlendirmek, [cift-le-n-dir-mek] (eATj g ç l.f. [-iir]
Evlendirmek.
cig1, [cag / cağ / cak / ceh / cek / cıg / cığ / cık / cig /
ciğ / cik (yans.)] is. Kuşların ötüşünü, bu şekilde
bağırma ve gevezelik etmeyi anlatan kök. [Zülfikar]
cig cig, cig+cig-e.
cig2, [cig / ciğ (yans.)] is. Parıldamayı anlatan kök.
[Zülfıkar] cig-il-cigil.
cigara, [İt. cigarra] is. Sigara. S cigara gizdiği,
{ağızj Sigara izmariti. [DS]
cigaret, [ciğer + et > cigâret] lağızj is. Diyarbakır ve
Siirt dolaylarında ilkbaharda kırlara çıkılarak ciğer
ve et yemek suretiyle kutlanan bir tür bahar bayra­
mı. [DS]
cigaz, [cig-az] {ağızj sf. Zavallı; zararsız. [DS]
cigcige, [cig (yans.) > cig+cig-e] {ağızj is. Tarla
kuşu; toygar. [DS]
ciğer, [Far. ciğer J^r] {OsTj is. 1. Ciğer; bağır. 2.
Keder; sıkıntı. 3. Bağırma; avaz. 4. {eATj Cesaret;
yürek, fi1 ciger-âşâm, jOsTj Acı veren. |] ciger-cûş,
,'OsTj Yüreği coşturan.|| ciger-dâr, ,'OsTj Ciğerli;
yürekli; cesur.\\ ciger-der, {OsTj Ciğer paralayan;
ciğer yırtan; ciğer söken. \\ ciger-düz, {OsTj Ciğeri
delip geçen.|| ciger-fürûş, {OsTj Ciğer satan; ci­
ğerci,|| ciger-gâh, {OsTj Ciğerin bulunduğu y e r.||
ciger-gâh olmak, {OsTj N e yapacağını bilememek;
şaşırmak.\\ ciger-gûşe, {OsTj 1. Çok sevilen kimse.
2. Evlat. || ciger-güdâz, {OsTj Ciğer yakan; acı ve-
ren.\\ ciger-hâr, {OsTj (Kişi için) kederli.; sıkıntılı,||
ciger-hâre, {OsTj 1. Çok eziyet çekmiş kimse. 2.
Acımasız; merhametsiz; gaddar. 3. Büyücü. || ciger-
hây, {OsTj Acı veren.|| ciger-hun, {OsTj Ciğeri
kanlı; çok acıklı,|| ciger-pâre, {OsTj Ciğer parçası;
evta.|| ciger-süz, {OsTj Bağır yakan; acıklı.\\ ciger-
rend, {OsTj A cıklı.|| ciger-tâb, {OsT} Acı veren;
acısı olan.|| ciger-teşne, {OsTj 1. Susamış ciğer. 2.
mecaz. Çok özleyen.
cigi, [cigl / yi / yigi] (cigi;) {eT} is. (Dikiş için) sağ­
lam. [DLT]
cigil, [cig (yans.) > cig-il] is. Parıldamayı anlatan
yansımalı gövde. S1 cigil cigil, {ağız} P ırıl pırıl.
[DS]
ciğ , [cağ / cah /cak / cığ / cık / cırk / ciğ / ciy
(yans.)] is. Çakıl, kum, küçük metal eşya, kurumuş
ot, ağaç vb. nesnelerin çarpması, sürtünmesi veya
vurması hâlinde çıkan sesleri anlatan kök. [Zülfikar]
ciğ-ir-de-mek, ciğ-ir ciğir.
ciğ% [cağ / cav /cığ / ciğ / coğ / cok / cuk (yans.)] is.
Su sesini, suyun çağlayıp akmasını, sıvıların kay­
namasını anlatan kök. [Zülfikar] ciğ-il-ti.
C İĞ
c iğ ’, [cig / ciğ (yans.)] is. Parıldamayı anlatan kök.
[Zülfikar] ciğ-il ciğil.
ciğa, [Far. ciğa] {ağızj is. 1. Yanağa dökülen saç. 2.
Tuğ. 3. Türlü renklere boyanmış tavuk tüyü. 4.
Tüysüz kuş yavrusu. [DS]
ciğer, [Far. ciğer _£>-] is. 1. anat. Kamın sağ üst kıs­
mına yerleşmiş bulunan, kan depolanması, mikrop­
lardan süzülmesi, safra salgılanması, şeker ve şeker
türleri ile yağ ve proteinlerin metabolizmaya katıl­
ması, A, D ve B vitaminlerinin depolanması gibi
pek çok hayatî fonksiyonları yürüten, ortalama bir
buçuk kilogram ağırlığında iç organ; karaciğer. 2.
anat. 'Göğüs boşluğunda bulunan ve göğüs boşluğu
aracılığıyla korunan, esnek ve süngerimsi bir yapı­
da, nefes alıp verme sırasında alveollerdeki alyu­
varlar aracılığıyla kanda metabolizma sonucu olu­
şan karbondioksiti alarak, havada serbest olarak
bulunan oksijeni alyuvarlara aktarma görevini ye­
rine getiren bir iç organ; akciğer. 3. Akciğer ile ka­
raciğerin ortak adı. 4. Kasaplıkta akciğer ve karaci­
ğer ile yürek ve böbreklerden meydana gelmiş bu­
lunan yemeklik takım. 5. İç; bağır; göğüs. 6. İnsa­
nın herhangi bir iç organı. 7. mecaz. Kalp; yürek. 8.
mecaz. Sevgili. 9. Cesaret; yiğitlik; kahramanlık.
10. Üzüntü; iç sıkıntısı. 11. {ağızj Yakın akraba.
[DS] 12. {ağızj Çalışkan kadm. [DS] B ciğer acısı,
Evladın ölümü ile duyulan büyük iizüntii.\\ ciğer
ağızdan gelmek, {ağızj Öğürmek; kusmak. [DS] ||
ciğer beni, {ağızj Yüzde ve boyunda olan kırmızı et
beni. [DS]|| ciğer canlı, {ağız} Akrabasına düşkiin
olan. [DS]|] ciğer dağlamak, Büyük bir acı ve sı­
kıntılı duruma sebep olmak.\\ ciğer deldi, {ağızj -*■
ciğerdeldi. [DS]|| ciğer delmek, Çok dokunaklı ol-
mak. || ciğere geçmek, Çok dokunmak; çok acı ver-
mek.\\ ciğere işlemek, Acısını çok fa zla duymak;
canı çok yanmak. || ciğer evi, {ağızj Kalp. [DS]|| ci­
ğer hun olmak, Çok acı ve üziintii duymak; yürek
parçalanmak.\\ ciğeri ağzına gelmek, 1. Çok kork­
mak. 2. Sarsıntı geçirmekti ciğeri beş para etm e­
mek, İnsanlık değerlerinden yoksun olmak.|| ciğeri
dağlı, Çok üzücü bir acıya uğramış.|| ciğerimin
köşesi, Sevilen kişi için sevgi hitabı,\\ ciğerine iş­
lemek, Çok etkilenmek.II ciğerini dağlamak, B iri­
ne büyük acı ve üzüntü çektirmek.\\ ciğerini del­
mek, Birini büyük bir üzüntüye sokm ak.|| ciğerini
doğramak, Acındırmak.\\ ciğerinin başına işle­
mek, Çok acı vermek; dokımmak.\\ ciğerini oku­
mak, Birinin planlarını tahmin etmek; düşüncele­
rini bilmek.\\ ciğerini sökmek, Çok büyük işkence
etmek; eziyet çektirmek.\\ ciğeri parça parça ol­
mak, Çok acınmak.\\ ciğeri sızlamak, Büyük bir
acı duymak. || ciğeri yanmak, Büyük bir üziintii
duymak.\\ ciğer kebap olmak, Çok yanılm ak ya ­
kılmak,|| ciğerleri bayram etmek, 1. Sigara içmek.
2. Temiz havada gezmek. |j ciğer otları, bot. Yap­
CİĞ
raklı kara yosunlarından bir bitki sınıfı. || ciğer otu,
bot. Diiğün çiçeğigillerden, Avrupa ve Batı Asya
kırlarında yetişen, alacalı ve sert tüylü yaprakları
bulunan, çiçekleri olgunlaşınca kırmızıdan mora
dönen, iştah artırıcı ve göğüs yum uşatıcı olarak
halk hekimliğinde kullanılan çok yıllık otsu bir bit­
ki, (Pulmonaria officinalis), \\ ciğer pare, Çok sevi­
len; evlat. || ciğer sızlamak, Çok fa z la acı duymak;
iiziilmek.\\ ciğer sökmek, Acım asız davranmak.\\
ciğer yakm ak, Çok acı vermek.|| ciğer yanm ak,
Çok acı duymak.
ciğerci, [ciğer-ci] is. 1. Kasaplık hayvanların ciğer ve
ona bağlı iç organlarını satan kişi ya da bunların
satıldığı dükkân. 2. Ciğerden yapılma yemekleri
satan kimse ya da bu yemeklerin yenildiği aşçı
dükkânı, fi1 ciğerci sırığı, Çok uzun kimse.
ciğerdeldi, [ciğer+del-di] is. 1. Kalem biçiminde, iş­
lem e yapmak için kumaş üzerinde küçük delikler
açmaya yarayan alet. 2. Beyaz işte zenginleştirme
amacıyla ciğerdeldi ile açılan deliklerin kenarlarına
sarma suretiyle yapılan işleme,
ciğerek, -ği [Ar. ziyaret ?] ,'ağızj is. İlkbaharda yapı­
lan yemekli okul gezisi. [DS]
ciğerlenmek, [ciğer-le-n-mek] (ağızj dönşl. f. [-ir]
Tatlanmak; olgunlaşmak. [DS]
ciğerli, [ciğer-li] (ağızj sf. 1. Merhametli. 2. Atılgan;
yürekli. [DS]
ciğerpare, [Far. ciger-pâre (ciğerpa:re) (OsTj
is. 1. Ciğer parçası. 2. gnşl. Çocuklar ve torunlar i-
çin kullanılan sevgi ifadesi,
ciğersek, -ği [ciğer-sek] (ağızj sf. A cıya dayanıksız.
[DS]
ciğersiz, [ciğer-siz] (ağızj sf. Korkak; yüreksiz. [DS]
ciğı, [ciğı] (eTj is. 1. Cin. 2. Savaşan tarafların da
kendi aralarında savaşan cinleri.
ciğil1, [ciğ (yans.) > ciğ-il] (ağızj is. 1. İri kum. 2.
Kıskandırmak için yapılan övgü; nispet. [DS] ®
ciğil ciğil, (ağızj 1. (Yüz için) parlak ve kırmızı. 2.
P ırıl pırıl. 3. (Parça için) küçük kiiçük; ufak ufak.
[DS]
ciğil2, [ciğ (yans.) > ciğ-il] is. Kuş seslerini anlatan
yansımalı gövde. S’ ciğil ciğil, (ağızj -*• cıvıl cıvıl.
[DS]
ciğil3, [ciğ (yans.) > ciğ-il] is. Parlamayı anlatan yan­
sımalı gövde, fi1 ciğil ciğil, (ağızj P ırıl pırıl. [DS]
ciğir, [ciğ (yans.) > ciğ-ir] is. Sürtünme, cızırdama
anlatan yansımalı gövde. S ciğir ciğir, (ağızj 1 .
(Kumlar için) sürtünme sesi çıkararak; cıyır cıyır
sesinin biraz daha incesi ile. 2. (Eriyen y a ğ için)
h a fif h a fif cızırtı yaparak. [DS]
ciğir2, [ciğ (yans.) > ciğ-ir] (ağızj sf. İşe alıştığı hâlde
yapmaktan çekinen, fi1 ciğir etmek, (ağızj Birisine
kızarak kendisinden beklenmeyen bir işi yapmak.
[DS]
ciğirdemek, [ciğ (yans.) > ciğ-ir-de-mek] (ağızj gçsz.
ÖIÜMIKSÛMİ.81
f f r [~d(i)~yor] (Yiyecekteki çok küçük taş için)
dişe dokununca ezilme veya sürtünme sesi çıkar­
mak; cıyırdamak. [DS]
çiğit, -di [? çiğit / cüğüt] (ağızj is. 1. Çekirge. 2. Çe­
kirdek. 3. Kesilmiş söğüt dalı. [DS]
ciğitlik, -ği [ciğit-lilc] (ağızjis. Fidanlık. [DS]
cihad, [Ar. cehd > cihâd iljsr] (ciha;d) (OsTj is. -*■
cihat1, ö cih âd -ı asgar, K üçük savaş; din uğruna
yapılan silahlı savaş.|| cihâd-ı ekber, En büyük
savaş; Allah 'ın emirlerini yerine getirebilm ek için
kişinin kendi nefsi ve benliği ile yaptığı mücadele.
cihadi, [Ar. cihâd > cihâdı l P 1- ^ ] (ci.ha. di:) (OsTj sf.
1. Savaş işleri ile ilgili; cihada ait. 2. huk. İslam da­
vası uğruna dünyadaki İslam düzenini egemen kıl­
mak ya da bu düzeni savunmak amacıyla yapılan
savaşlara ilişkin,
cihan, [Far. cihan oL^r] (ciha:n) (OsTj is. 1. Evren;
âlem. 2. Dünya. 3. Dünyada yaşayan insanların
hepsi; herkes. 4. (eATj sf. Çok büyük miktarda;
dünya kadar. S cihân-âferîn, (OsTj Alem i ya ra ­
tan; Allah.|| cihana gelmek, D oğmak.|| cihân-
âlem, (OsTj H erkes.|| cihân-ârâ, (OsTj Dünyayı
süsleyen; cihanı bezeyen.|| cihân-bân, (OsTj 1.
Dünyanın bekçisi olan. 2. Allah. 3. Hükümdar,|| ci-
hân-bânî, {OsTj Hükümdarla ilgili.\\ cihân-bîn, 1.
Dünyayı gören; Allah. 2. Göz.|| cihan cihan, {eATj
Pek çok.|| cihân-cü, (OsTj Dünyaya egemen olm a­
y a çalışan hükiimdar.\\ cihandan el çekmek, Öl­
mek.]] cihandan taşra, (eATj Hiç görülm edik ve
işitilmedik.]] cihân-dâr, (OsTj Dünya egemenliğini
elinde tutan hükümdar.]] cihân-dâr-âne, {OsTj Hü­
küm dar gibi.]] cihân-dârî, (OsTj Hükümdarlık; p a ­
dişahlık. || cihan-dîde, (OsTj Çok gezmiş; çok gör­
müş; deneyimli.]] cihân-dîdegî, (OsTj Dünyayı ge­
zip görm üş olma. || cihân-efrüz, {OsT} Dünyayı
parlatan]] cihân-gerd, (OsTj Dünyayı dolaşan.]]
cihân-geşte, {OsT} Dünyayı dolaşmış.]] cihân-gîr,
{OsT} -*■ cihangir.|| cihân-gîrâne, {OsT} Dünyayı
zapt edercesine; cihangir gibi.]] cihân-gîrî, {OsT}
Dünya egemenliği.]] cihan-güşâ, {OsT} Dünyayı
açan; fatih.]] cihân-ı cân, Ruhlar âlemi.|| cihân-ı
gayb, {OsT} Bilinmeyen dünya; öteki dünya.]] ci-
hân-ı İslâm, İslam dünyası. || cihân-key, {OsTj
Dünyayı düzene koyan; hükümdar.]] cihân-m uta’,
{OsT} Bütün dünyanın boyun eğdiği (kişi).|| cihân-
nevred, {OsT} Dünyayı dolaşan.]\ cihân-nümâ,
{OsTj -*• cihannüma.|| cihân-penâh, (OsTj Herkesin
sığmağı; padişah.|| cihân-penâhî, {OsT} Padişah­
lık.]] cihân-pfl, {OsT} Dünyayı dolaşan.]] cihân-
revâ, {OsT} D ünyaya yaraşan; dünyada geçer
olan. || cihân-revâ, {OsT} D ünyada geçerli olan;
cihana yakışan.]] cihân-sâlâr, {OsT} Dünyanın bü­
yüğü olan padişah; dünyanın başkanı.|| cihân-
sitân, {OsT} Dünyayı zapt eden padişah.]] cihân-
sitânî, (OsTj Hükümdarlık; padişahlık.]] cihân-süz,
ı r o i f f M . 8 1 5
{OsT} Dünyayı yakan; giineş.\\ cih ân -şü m ü l, {OsT}
1. H er yanı kaplayan. 2. Dünya çapında; dünya
ölçüsünde.\\ cihân-tâb, Dünyayı parlatan; dünyaya
ışık ve sıcaklık veren.
cihanarayi, [Far. cihân-ârâyı jl*»-] (ciha:na:~
ra;yi:) {OsT} is. Güzellik,
cihanda, [cihan-da] (ciha: ’nda) zf. (Olumsuz cüm le­
lerde) asla; hiçbir surette; dünyada,
cihangir, [Far. cihân-gîr j (ciha;ngi;r) {OsT}
sf. Dünyanın büyük bir bölümünü ele geçiren,
cihangirane, [Far. cihân-gîrâne «ülj&lj»-] (ciha:ngi:~
ra:ne) {OsT} zf. 1. Cihangire yakışır bir biçimde. 2.
Bütün dünyayı zapt edercesine,
cihangirlik, -ği [cihangir-lik] sf. Cihangir olm a du­
rumu; bütün dünyayı ya da dünyanın büyük bir bö­
lümünü ele geçirme işi.
cihani, [Far. cihânî (ciha:ni:) {OsT} is. ve sf. 1.
Dünyalı; insan. 2. Dünya ile ilgili; dünyaya ilişkin,
cihannüma, [Far. cihan + nümâ (gösteren) U o l^ r]
(ciha;nnuma:) {OsT} is. 1. Dünyayı gösteren ayna.
2. Dünya haritası. 3. Eski İstanbul evlerinde çatının
tepesinde yapılan dört taraftan görüşü açık oda ya
da bölmeye verilen ad; bakacak.
cihanşümul, -lü [Far. cihan + şümül (ci-
ha:nşümu;l) {OsTj sf. Dünyayı kaplayan, dünya öl­
çüsünde; evrensel,
cihanyan, [Far. cihân-yân (ciha:ni:ya;n)
{OsT} is. Dünyalılar; insanlar.
cihar1, [Ar. cehr (sesini yükseltm e) > cihâr
(ciha:r) {OsT} is. Y üksek sesle ve açıkça söyleme.
cihar2, [Far. çehâr / jl+ r] (ciha:r) {OsT} is. Dört
sayısı. S cihâr ü dü, Tavla y a da domino oyunun­
da dört iki.|| cihâr ü se, Tavla ya da domino oyu­
nunda dört üç,\\ cihâr ü yek, Tavla y a da domino
oyununda dört bir.
ciharen, [Ar. cehr > cihâren Çl*»-] {OsT} z f Apaçık
bir biçimde; açık olarak; alenen.
cihat1, -dı [Ar. cehd (direnme, çabalama) > cihâd
jLj»-] (ciha:d) {OsT} 1. Mücadele; savaş. 2. Düşman
ile çarpışma, dövüşme. 3. K ur’an bilgisi ve inançla,
çalışma ve uygulam a ile, mal ve canla bütün gücü­
nü ve zamanını, bütün imkânlarını Allah yoluna
harcama. 4. Allah nzası için yapılan muharebe. 5.
Dinî bilgileri öğretmek, yaym ak için çalışmak. 6.
İman, ibadet, ahlak ve beşerî münasebetler konu­
sunda titiz davranarak A llah’ın sevgili kulu olabil­
mek için çalışmak, çabalamak; kendi benliği ve
nefsi ile mücadele etmek. 7. İslam davası uğruna,
yeryüzünde İslam düzenini egemen kılm ak veya bu
düzeni savunmak amacıyla yapılan savaş. S cihat
CİH
idaresi, {OsT} Eskiden dinî hizmet personelinin
idaresinden sorumlu devlet dairesi; e v k a f idaresi.
cihat2, [Ar. cihet (yön, taraf) > cihât (ciha; t)
{OsT} is. 1. Yönler, taraflar. 2. Yerler; semtler. 3.
Görüşler, hususlar. 4. Vakıflara ait hizm et işleri. S
cihât-ı aslîye, {OsT} 1. Ana yönler. 2. huk. M üder­
rislik, imamlık, hatiplik, müezzinlik, kayyumluk gibi
bir vakfın başlıca gayesini yerine getiren hizm et­
ler.|| cihât-ı erbaâ, {OsT} Dört y ö n .|| cihât-ı
fer’iye, {OsT} huk. Vakfın ikinci dereceden sayılan
hizmetleri.\\ cihât-ı gayr-ı zarüriye, {OsT} huk. Bir
vakfın hizmet için zorunlu olan işlerinin dışında
kalanlar,|| cihât-ı selase, {OsT} Üç yön; boyut; en,
boy ve kalmlık.\\ cihât-ı sitte, {OsT} Altı yön: ön,
arka, sağ, sol, üst ve alt.|| cihât-ı zarüriye, {OsT}
huk. B ir vakfın, gayesini sağlam ak için yerine geti­
rilmesi gereken hizmetler; başlıca çalışma alanı ve
hizmetleri.
cihaz, [Ar. cebâz / cihaz jl$>-] (ciha:z) {OsT} is. 1.
Bir işlevi yerine getirmek için birbirine bağlı çalı­
şan parça ve aletlerin meydana getirdiği bütün; ay­
gıt; takım; sistem. 2. Evlenecek kız için hazırlanan
ev eşyası; çeyiz. 3. Cenazenin kaldırılması için ge­
rekli olan malzeme, fi1 cihâz-ı asabî, {OsT} anat.
Sinir sistem i.|| cihâz-ı basarî, {OsT} anat. Görme
sistemi.\\ cihâz-ı deverânî, {OsT} anat. Kan dola-
şım ı.|| cihâz-ı hazmî, {OsT} anat. Sindirim sistemi,\\
cihâz-ı m uharrik, {OsT} anat. Hareket sistem i.\\
cihâz-ı müfriğ, {OsT} anat. Boşaltım sistemi. || ci-
hâz-i tenâsülî, {OsT} anat. Üreme sistemi. || cihâz-ı
tenâsül-i şey biye, {OsT} bot. Apotek. || cihâz-ı
teneffüsî, {OsT} anat. Solunum sistemi.
cihazlamak, [cihaz-la-mak] g ç l.f. f r ] fl(ı)-y o r ] 1.
B ir iş yerine, yapılacak iş için gerekli olan araç,
gereç ve eşyayı sağlamak ve yerleştirmek; donat­
mak. 2. {OsT} (Kız için) çeyiz hazırlamak.
cihazlanm ak1, [cihaz-la-n-mak] ed il.f. f ı r ] (Kişi ya
da yer için) gerekli olan araç gereç sağlanmak ve
yerleştirilmek; donatılmak.
cihazlanm ak2, [cihaz-la-n-mak] dönşl. f. f ı r ] Ken­
disi için gerekli olan araca veya gereçlere sahip
olmak; donanmak,
cihet, [Ar. cihe / cihet (yan, yönetim şubesi) c_$j-]
{OsT} is. 1. Yön; taraf. 2. Görev; v ak ıf hizmeti. 3.
tar. Vakfın gelirlerinin harcanma amacı, yönü. 4.
huk. İşlemlerin amacı. 5. tar. İmparatorluk döne­
m inde ulema sınıfının devletten aldığı aylık. 6 .
man. Akim verdiği hüküm, fi1 cihet-i gayr-ı mun-
taka, {OsT} Vakıfta sonu gelmeyen hizmetler. || ci­
het tayini, 1. Bir pusula y a da yön gösteren araç
veya işaret yardım ıyla kendi bulunduğu yeri belir­
lemesi. 2. B ir şeyin ana yönlere göre durumunu
belirleme. || cihet tevcihi, {OsT} B ir din görevlisi­
nin bulunduğu yerden başka bir yere atanması.
CİH
ciheteyn, [Ar. cihet-eyn j^ = -] /OsTj is. İki cihet.
cihetle, [cihet-le] e. 1. Gibi; için. 2. Sebebiyle; bun­
dan dolayı.
Cihut, [Far. cuhüd ^y^r] {OsT} is. Yahudi.
-cik, [-cık / -cik / -çik / -çık / -cük / -cuk / -çük / -
çuk] yap. e. -*■ cık.
cik1, [cag / cağ / cak / ceh / cek / cıg / cığ / cık / cig /
ciğ / cik (yans.)] is. Kuşların ötüşünü, bu şekilde
bağırm a ve gevezelik etmeyi anlatan kök. [Zülfıkar]
cik cik, cik cik etmek, cik+cik-i, cik-gil-de-mek, cik-
il-ti. S cik cik etmek, {ağız} (Kuş için) ötmek. [DS]
cik2, -ği [cik / çik] {ağız] is. 1. Hasır otu. 2. Sırt üstü
yatış biçimi. [DS]
cik3, [cik (yans. dil-diş sesi)] ünl. Hayır; değil,
cikcik, -ği [cik+cik] is. 1. Civciv, kuş vb. çağırma
sözü. 2. {ağız} is. Çalıkuşu. 3. Parçalanmış balonun
parçalarından şişirilmiş baloncuk. 4. Tüy. 5. Kır­
mızı boya. 6. İnce yapılı ve hoppa kadm. [DS] 7.
Seyrek düşen damlalar. 8. argo. Yaşı küçük kız. 9.
argo. Kolayca aldatılabilen kız veya kadm.
cikciki, [cik (yans.) > cik+cik-i] {ağız} is. 1. Çalıku­
şu. 2. sf. Şakacı; taklitçi; güldürücü. [DS]
cikciklemek, [cik (yans.) > cik+cik-Ie-mek] {ağız}
gçsz. f. [-r] [-(i)-yor] “Cik cik” sesleri çıkarmak.
[DS] '
cikilemek, [cik (yans.) > cik-i-le-mek] {ağız} gçz. f.
[-r] [-l(i)-yor] “Cik cik” sesleri çıkarmak. [DS]
cikilti, [cik (yans.) > Türkm. cik(g)-il-di / cik-il-ti] is.
Böcek, kuş sesi. [Püsküllüoğlu]
çiklet, [Fr. jiclet] {ağız} is. Şekerli sakız. [DS]
-cil1, [-cıl / -cil / -çil / -çil / -cul / -cül / -çul / -çül]
yap. e. — ►-cıl.
-cil2, [-cıl / -cil] {eAT} yap e. -*• -cıl.
cil1, [Ar. cıl J^ -] (ci:l) {OsT} is. 1. İnsan topluluğu;
topluluk; güruh. 2. Aşiret; millet. 3. Kuşak; nesil.
5 1 cîlen b a’de cîlin, {OsT} Devirden devire.
cil2, [Erme, çil / Oset. cıl] {ağız} is. Hasır otu. [DS]
cila, -a ’ı / -yı [Ar. celâ5 *%r] (cilâ:) {OsT} is. 1.
Parlaklık. 2. Parlatma. 3. Uygulandığı yüzeye cam­
sı bir parlaklık vermek için eriticiler yardnjııyla
inceltilmiş mumlardan ibaret koruyucu bileşik. 4.
B ir kişinin ya da bir şeyin dış görünüşündeki par­
laklık, süs. 5. argo. Esrarkeşlerin yediği bir tür hel­
va. S cilâ-bahş, {OsT} Parlaklık veren.|| cilâ-dâde,
{OsT} Cila sürülmüş; cila ile parlatılm ış; cilalan­
m ış,|| cilâ-dâr, {OsT} Cilalı; parlak.|| cila fırçası,
N orm al fırçalardan daha yum uşak firça.\\ cilâ-ger,
{OsT} Cila yapan kimse; cilacı.\\ cila makinesi, Yer
çinilerini, parkeleri ve mermerleri parlatm akla kul­
lanılan, ucuna fırça takılmış elektrikli alet. || cilâ-
sâz, {OsT] Parlatan; parlaklık veren.|| cila topu,
Cilanın sürülmesinde kullanılan top haline getiril­
miş pam uk y a da bez yum a k.\\ cilaya gelmek, argo.
Sarhoşluğun etkisi ile iyice neşelenmek.
on v H i . M»
cilacı, [cila-cı] (cilâ;cı) is. Cila yapan kişi,
cilacılık, -ğı [cila-cı-lık] (cilâ:cılık) is. Cila yapma işi
ve bu işi yapan kişinin mesleği,
cilalama, [cila-la-ma] (cilâdama) is. Cila sürerek
parlatm ak eylemi,
cilalam ak, [cila-la-mak] (cilâdamak) gçl. f. [-r] [-
l(ı)-yor] 1. Cila sürerek parlatmak; cila vurmak;
cila çekmek. 2. Metal eşyalar üzerindeki pürüzleri
gidermek. 3. teks. Bükülmüş olan ipliğe mekanik
yollarla parlaklık kazandırmak,
cilalanm a, [cila-la-n-ma] (cilâdanma) is. 1. Cila sa­
hibi olmak eylemi. 2. Üzerine cila sürülmüş olmak
eylemi; cila vurulma.
cilalanm ak1, [cila-la-n-mak] (cilâdanmak) e d il.f. [-
ır] 1. Ü zerine cila uygulanmak; cila vurulmak; cila
çekilmek. 2. dönşl. Kendi dış görünüşünü parlat­
mak; süslenmek. 3. Cilaya sahip olmak; cila edin­
mek. 4. argo. Sarhoşluğun etkisi ile iyice neşelen­
mek.
cilalatma, [cila-la-t-ma] (cilâdatma) is. Cila yaptır­
mak eylemi.
cilalatmak, [cila-la-t-mak] (cilâdatmak) gçl. f. [-ır]
Bir şeye cila yaptırmak,
cilalı, [cila-lı] (cilâdı) sf. Cilası olan; cilalanmış. S
cilalı kum taşı, Parlak kırık yüzeyli kum taşı. || Ci­
lalı Taş Devri, Taş devrinin en son evresi; neolitik
devir; yeni taş devri.
cilamak, [yığ-la-mak / ci-la-mak] {ağız} g ç sz .f. [-r]
[~l(ı)yor] Ağlamak. [DS]
cilanger, [Far. cilân-ger J>^'X=r] (cilâ;nger) {OsT} is.
Çilingir.
cilas, [Ar. cilâs ^>L=r] (cila:s) {OsT} is. Beraber
oturma.
cilasız, [cila-sız] (cilâ:sız) sf. Cilası olmayan veya
bozulmuş olan,
cilasun, [eT. celasun / cilasun] sf. 1. Kahraman;
yiğit; cesur. 2. Becerikli; eli çabuk,
cilasunluk, [cilasun-luk] is. 1. Cesaret; kahramanlık.
2. Beceriklilik,
cilaz, [? cilaz] {ağız{ is. Mızıkçı; oyunbozan. [DS] S
cilaz etmek, {ağız} Oyunda hile yapmak. [DS]
cilb, [cılb / cılp / cilb (yans.)] is. Yağlı, sulu ve cıvık
olmayı anlatan kök. [Zülfıkar] cilb-ir, cilb-ir-t-i. S
cilb etmek, {ağız} Şımartmak. [Aksoy]
cilbab, [Ar. cilbâb v ’W-M (cilba:b) {OsT} is. 1. Göm­
lek. 2. Çarşaf; uzun peçe; ferace,
cilban, [Ar. culbân jU ^-] {ağız} is. Küçük taneli fa­
sulye. [DS]
cilbend, [Ar. cild+ Far. bend J-^-W] {OsT} is.-*- cil­
bent.
cilbent, -di [Ar. cild + Far. bend J-4-ii=r] {OsT} is. 1.
Cilt bağı. 2. Kâğıt ya da evrak saklamak için kulla­
0 I M 1 1 I İ B ) ! . 817
nılan büyük dosya. 3. Evrak çantası. 4. Büyük para
cüzdanı. 5. {OsTj Dervişlerin kemerleri arasına yer­
leştirdikleri meşin cep.
cilbir, [Moğ. çilbür] {ağız} is. Çılbır. [DS]
cilbir, [cilb (yans.) > cilb-ir] {ağız} is. 1. Makama. 2.
Pide üzerine domates ve kıyma kavurması döküle­
rek yapılan bir yemek. 3. Sacda pişirilen kaim pide.
4. Kalemlerin ucunu korum ak için takılan kapak. 5.
Yoğurtlu yumurta. [DS]
cilbirt, [cilb-ir-t ?] {ağız} is. Meşe odunu. [DS]
cilbirti, [cilb (yans.) > cilb-ir-ti] {ağız} is. Peynir ve
yumurta ile yapılan sarımsaklı bir yemek. [DS] S1
cilbirti etmek, {ağız} Yumurtalı yem ek pişirmek.
[DS]
cilcilik1, -ği [cil (hasır otu) > cil-ci-lik] {ağızj is.
Sepet ve hasır dokuma sanatı. [DS]
cilcilik2, -ği [cil (yans.) > cil+cil-ik] {ağız} is. Az az
akan su. [DS]
cild1, [cıld / cilt / cild (yans.)] is. Parlamayı, ışık
saçmayı anlatan kök. [Zülfikar] cild-ir çildir, cild-ir.
cild2, [Ar. cild jJ»-] {OsT} is. -*■ cilt. 0 cild-ger,
{OsT} Ciltçi; mücellit.
cildî, [Ar. cild > cildi j-ü*-] (cildi:) {OsTj sf. Ciltle
ilgili; cilde ait.
çildir, [cild (yans.) > cild-ir] is. Parlamayı, ışık saç­
mayı anlatan yansımalı gövde. S çildir çildir,
{ağız} (Bakmak için) gözlerini açarak. [DS]
cildiye, [Ar. cildiyye aj jJl»-] {OsTj is. tıp. Deri hasta­
lıkları tedavisi ile ilgili tıp dalı,
cildiyeci, [cildiye-ci] is. tıp. Cilt hastalıklarının
tedavisi ile ilgili uzman hekim,
cilet, [İng. gilette] {ağızj is. Jilet. [DS]
-cileyin, [-cıl-a-y-ın / -cil-e-y-in] {eAT} yap e. -*■ -cı-
layın.
cilf, [Ar. cilf ı-iW] {OsT} sf. 1. (Kişi için) kaba; hoy­
rat; ayak takımından. 2. Cahil,
cilga, [? cilga] {ağız} is. Halkalı toka. [DS]
cilgar, [? cilgar] {ağız} is. 1. Akarsu kolu. 2. Tarlaya
verilmiş suyun yaygın durumu. [DS]
cili, [ci-li / cü-lii] {ağız} is. 1. Piliç. 2. Yeni doğmuş
keçi yavrusu. [DS]
-cilik, [-cı-lık / -cilik / -çilik / -çılık / -cülük / -culuk /
-çüliik / -çuluk] yap. e. -*■ -cılık.
çilim, [? çilim] {ağız} is. 1. Killi toprak. 2. Çok su çe­
ken ancak hemen çatlayan toprak. 3. Akarsuyun
bıraktığı tortu. 4. Sürekli olarak nemli duran top­
rak. 5. Bir metre derinliğinde taşsız, temiz, verimli
kara toprak. [DS]
cilimlemek, [cilim-le-mek] {ağız} gçsz. f. f r ] f l ( i ) -
yor] Bataklığa batıp kaybolmak. [DS]
cilis, [? cilis / çiliz] {ağız} zf. 1. Bütün; hep. 2. Sonuna
kadar. [DS]
C İL
cilkes, [cil+kes] {ağız} zf. Hiçbir zaman; asla. [DS]
cilkisiz, [cilki-siz] {ağız} sf. Terbiyesiz. [DS]
çille1, [cil-le] {ağız} sf. (Kişi için) yalnız. [DS]
çille2, [cil (hasır otu) > cil-le] {ağız} is. 1. Sedir. 2.
Üstü toprak örtülü ev. 3. Büyük testi. [DS]
cilleJ, [çille] {ağızj is. 1. Hile. 2. İşkence. [DS]
çille4, [Ar. çille / cülle *Jt»-] {OsT} is. Sığır tezeği.
cillek, -ği [cil-le-k] {ağızj sf. 1. Obur; pisboğaz. 2. Aç
gözlü. [DS]
çilli1, [cil-li] {ağız} sf. 1. Filizli. 2. Köklü. [DS]
çilli2, [cil-li] {ağız} is. 1. Cam bilye. 2. K ovalamaca
oyunundaki kale. [DS]
çilli3, [cil-li] {ağız} sf. Sıcak. [DS]
çilli4, [cil-li] {ağız} zf. Belli; gerçek. [DS]
cillik, -ği [cil (hasır otu) > cil-lik] sf. 1. Yırtık; eski.
2. Hasır otunun bol bulunduğu yer. 3. Talaş kebabı,
cilliyen, [cil-li + yen (Ar. zarf ekine benzetilmiş)]
{ağız} zf. Gerçekten. [DS]
cillop, [? cillop] {ağız} sf. 1. Düz; pürüzsüz. 2. T er­
temiz. [DS]
cilov, [? cilov] {ağız} is. Dizgin. [DS]
cilpirti, [cilb (yans.) > cilp-ir-ti] {ağız} is. B ir tür çalı.
[DS]
-cilrek, [-cıl-ra-k / -cil-re-k] /eAT} ya p e. -*• -cılrak.
cilt, -di [Ar. cild -iV] {OsT} is. 1. Deri; ten. 2. Kitaba
geçirilen deri, bez, plastik gibi malzemelerden y a­
pılmış kap. 3. Çok sayfalı bir eserin ayrı basılan ve
her birine ayrı num aralar verilen kısımlarından her
biri, ö cilt evi, Kitapların ciltlendiği yer; mücellit-
hane.
ciltçi, [cilt-çi] is. 1. Kitapların forma ve yapraklarını
diktikten ya da yapıştırdıktan sonra üzerine deri,
plastik vb. malzemeden kapak geçiren kişi; m ücel­
lit. 2. Bu işlemlerin yapıldığı dükkân; cilt evi.
ciltçilik, -ği [cilt-çi-lik] is. 1. Kitaplara kap geçirme
işi ve mesleği. 2. Basının kitaplara kap geçirme
işini yapan sanayi dalı,
ciltillemek, [cild (yans.) > cilt-il-le-mek] {ağız} gçsz.
f f r] [~lO)-y°r] !• Kıvılcımlandırmak. 2. Kızdır­
mak. [DS]
ciltillenmek, [cild (yans.) > cilt-il-le-n-mek] {ağız}
gçsz. f. [-ir] Kıvılcımlanmak. [DS]
ciltillendirmek, [cild (yans.) > cilt-il-le-n-dir-mek]
{ağız} g ç l.f. f i r ] Kıvılcımlandırmak. [DS]
ciltin, [cild (yans.) > cilt-in] {ağız} is. Kıvılcım. [DS]
ciltleme, [cilt-le-me] is. Kitapların sayfalarını bir
araya getirip diktikten veya yapıştırdıktan sonra
üzerine kap geçirme işi.
ciltlemek, [cilt-le-mek] g ç l.f. f r ] fl(i)-y o r ] Kitapla­
rın sayfalarını bir araya getirip diktikten veya ya­
pıştırdıktan sonra üzerine kap geçirmek,
ciltlenme, [cilt-le-n-me] is. (Kitap vb. için) sayfaları
bir araya getirilip dikildikten veya yapıştırıldıktan
sonra üzerine kap geçirilme eylemi.
CİL
ciltlenmek, [cilt-le-n-mek] edil. f. [-ir] (Kitap vb.
için) sayfalan bir araya getirilip dikildikten veya
yapıştırıldıktan sonra üzerine kap geçirilmek,
ciltletme, [cilt-le-t-me] is. Kitap ve defter cinsi şey­
lerin yapraklarım ve formalarını diktirerek dışına
kap geçirtme işi.
ciltletmek, [cilt-le-t-mek] g ç l.f. f i r ] Kitap ve defter
cinsi şeylerin yapraklarını ve formalarını diktirerek
dışına kap geçirtmek,
ciltli, [cilt-li] sf. (Kitap vb. için) yaprakları dikilerek
dışına kap geçirilmiş; ciltlenmiş olan,
ciltsiz, [cilt-siz] sf. Ciltlenmemiş olan,
cilve, [Ar. cilve ojl»-] {OsTj is. 1. Ortaya çıkma; gö­
rünme; tecellî. 2. B ir olayın veya durumun bir kişi­
yi şaşırtan ve beklenmedik yanı. 3. Bir kadının bir
erkeği baştan çıkarmak için yaptığı hoşa giden ve
ilgi çeken davranışlarının tümü; işve; naz; kırıtma.
4. Yüz görümlülüğü. 5. tasvf. Kulun İlahî tecelliler
ile halvetten çıkıp bütün varlığı ile A llah’a ulaşma
hali. S cilve-fürflş, {OsT} Cilve satan; cilveli.\\ cil-
ve-gâh, {OsT} 1. Cilve edilen yer. 2. Görünme ve
gözükm e yeri. 3. Gelin odası. || cilve-ger, {OsT} Naz
ve işve yapan; cilveli.\\ cilve-gerî, {OsT} Cilve et­
me; naz ve işve yapm a.|| cilve-i ilahiye, {OsT} l.
A lla h ’ın cilvesi. 2. Kaderin cilvesi.\\ cilve-kâr,
{OsT} Cilveli; iyve/z'.|| cilve kutusu, Çok cilveli,||
cilve-kün, {OsT} Cilve yapan; cilve eden.\\ cilve-
künân, {OsT} Cilve ederek.|| cilve-nümâ, {OsT}
Cilve gösteren; cilve yapan.|| cilve-penâh, {OsT}
Görkemli; tantanalı; şaşaalı.|| cilve-perdâz, {OsT}
H oş ve güzel olan.|| cilve-rîz, {OsT} Kendini gös­
terme.|| cilve-sâz, {OsT} Cilve eden; işve yapan;
işveli.\\ cilve-sâzî, {OsT} Cilve yapm a; işvelilik.||
cilve urmak, {OsT} Cilve yaparak kendini göster­
mek; gösteriş yapm ak.|| cilve yapmak, Birini işve
ve kırıtmaları ile baştan çıkarıp kendine bağlama­
y a çalışmak.
cilvelenme, [cilve-le-n-me] is. Kendi kendine cilve
yapmak eylemi,
cilvelenmek, [cilve-le-n-mek] dönşl. f. f i r ] Kendi
kendine cilve yapmak,
cilveleşme, [cilve-le-ş-me] is. Karşılıklı cilve yap­
m ak eylemi.
cilveleşmek, [cilve-le-ş-mek] işteş, f. f i r ] Karşılıklı
cilve yapmak,
cilveli, [cilve-li] sf. Cilvesi olan; cilve yapan; nazlı;
işveli.
cim1, [cim / cim / cüm (yans.)] is. Parmak uçları ara­
smda sıkıştırma, ezme ve buna benzer hareketleri
anlatan kök. [Zülfıkar] cim cik, cim-cik-le-mek, cim-
i-k-le-mek, cim-cir-mek, cim-di-le-mek, cim-di-mek,
cim-cir-i-k. S1 cim cim etmek, {ağız} Gözlerini sık
sık açıp kapamak. [DS]
cim2, [cımb / cim (yans.)] is. Suya dalma, yıkanma,
su sıçratma, sıvıları çalkalama sırasında çıkan sesi
OnfKEIllDiniCE SDZbOK . 81 «
anlatan kök. [Zülfikar] cimcim, cim cim etmek, cim-
dir-mek, cim+cim-e, cim+cim-e-lik. S cim cim et­
mek, {ağız} 1. A z yoğurttan y a ğ çıkarmak. 2. Yı­
kanmak. [DS]
cim3, [Ar. cim ^ ] {OsT} is. Arap alfabesinde (c) sesi­
ni veren harf; ebcet hesabında üç sayısının karşılı­
ğıdır. S cim dal hocası, İlkokul öğretmeni.\\ cim-i
Arabî, {OsT} Arapçadaki "cim " harfi olup "c"
sesinin karşılığı.|| cim-i Farisî, {OsT} Farsçadaki
üç noktalı "çim ” harfi olup “ç " sesinin karşılığı.||
cim karnında nokta, H içbir şey bilmeyen; kara
cahil.
cima, -a’ı [Ar. cem (toplanma, birleşme) > cim âc
^Uş-] (cima;) {OsT}is. (İnsanlar için) cinsel birleş­
me; çiftleşme. S cima etmek, Cinsel ilişkide bu­
lunmak.
cimah, [Ar. cimâh ^ W ] (cima;h) {OsT} is. (At için)
sert başlı olma,
cimal, -li [Ar. cemel (deve) > cimâl Jl^ş-] (cima.l)
{OsT} is. Erkek develer,
cinıar, [Ar. cimâr jU^-] (cima:r) {OsT} is. 1. Toplu
kabile. 2. Süvari alayı,
cimb, [camb / cımb / cmb / cimb / cimp / comb /
conb / cumb (yans.)] is. Sıvıların çalkalanması ile
oluşan hareketleri anlatan kök. [Zülfıkar] cimb-ıl-
da-mak, cimb-ıl-dak.
cimbakuka, [cim (harf) + ba (harf) + kuka ?] sf. Eğri
büğrü, çarpık ve çelimsiz (kimse),
cimbar, [cimb-ar] {ağızj is. Tezgâhta dokunan kuma­
şı gerdirmeye yarayan ağaç. [DS]
cımbarlamak, [cimbar-la-mak] {ağız} gçl. f. f r ] f
l(ı)-yor] Dayak atmak; sopa ile dövmek. [DS]
cimbirt, [Yun. tsimpidi (cımbız)] {ağız} is. Ağaçların
yüksek dallarından meyve koparmaya yarayan ucu
çatallı sırık. [DS]
cimbistra, [Yun. tzimbistra] is. Cımbız,
cimbiş, [Yun. tsimbizi] {ağız} is. Cımbız. [DS]
cimbişlemek, [cimbiş-le-mek] {ağız} g çl.f. f r ] f l ( i ) -
yor] 1. Çimdiklemek. 2. Dürtmek; nodullamak.
[DS]
cimbiz, [cimb-iz] {ağız} is. Küçük bataklık. [DS]
cimbizik, -ği [cimb-iz-ik] {ağız} sf. Çok ufak tefek.
[DS]
cimbom, [cim (yans.) + bom (yans.)] is. Sporcular
arasmda çetin bir mücadeleyi anlatan söz.
cimcik, -ği [Moğ. çim-çi / cim (yans.) > cim-cik]
{ağız} is. 1. Çimdik. 2. İki parm ak ucu ile alman
miktar; tutam. 3. Ev makarnası; erişte. 4. Yoğurtlu
ham ur çorbası. [DS] S cimcik aşı, {ağız} Yoğurtlu
ham ur çorbası. [DS]
cimciklemek, [cim-cik-le-mek] {ağız} gçl. f. f r ] f
l(i)-yor] Çimdiklemek. [DS]
OIÜM M CE S İM İ. 819
cim cim 1, [cim+cim] {ağız} sf. Cimri. [DS] S cimcim
arısı, {ağız} [DS] Sarı renkte yaban arısı; sarıca
arı.|| cimcim etmek, {ağız}[DS] A z yoğurttan ya ğ
çıkarmak.
cimcim2, [cim (yans.) > cim+cim] {ağız} is. Çocukla­
rın ellerini üst üste koyarak oynadıkları bir oyun.
[DS]
cimcime, [Ar. cümcüme / cim (yans.) > cim+cim-e
4^ * ^ - ] is. 1. Tatlı ve küçük bir karpuz cinsi. 2.
{OsT} Paçavra tabanlı, örme konçlu bir tür derviş
ayakkabısı. 3. {ağızj Üstü çok açık terlik. [DS] 4. cimpir, [Ar. cinn + Slav, vampir [Tietze] ? / Far. peri
{ağız} sf. (Kız çocuğu için) küçük ve sevimli. [DS]
5. {ağız} Ufak tefek. [DS] 6. {ağız} (Kadm için) ufak cimpir etmek, {ağız} Kızdırmak. [DS]|| cimpir ol­
tefek ve güzel. [DS] 7. {ağız} (Kadın için) becerikli
ve konuşkan ufak tefek. [DS]
cimcirik, -ği [cim (yans.) >cim-cir-ik] {ağız} sf. 1.
Ufak tefek; çelimsiz. 2. Açıkgöz. [DS]
cimcirmek, [cim-ci-r-mek] {ağız} gçl. f. [-ir] Çim ­
diklemek. [DS]
cimcuk, -ğu [cim (yans.) > cim-cik] {ağız} is. Ev m a­
karnası. [DS]
cimcük, -ği [cim (yans.) > cim-cik] {ağız} is. Çimdik.
[DS]
cimdallı, [Ar. cim + dal (c ve d harfleri) T. -lı] is. 1.
Bir tür erkek kıyafeti. 2. Bir tür kâğıt oyunu,
cimdilemek, [cim (yans.) > cim-di-le-mek dU l-u^-]
{OsT} g ç l . f f r ] Çimdiklemek,
cimdimek, [cim (yans.) > cim -di-mek dl*-u^-] {eAT}
{OsT} gçl. f. f r ] Çimdiklemek,
cimdirik, -ği [cim (yans.) > cim-dir-ik] {ağız} is.
Çimdik. [DS]
çimdirmek, [cim (yans.) > cim-dir-mek] {ağız} gçl. f.
f i r ] 1. Yıkamak. 2. Üzerine su serp mek. [DS]
çimek, -ği [cim-ek] {ağız} is. Çok küçük şey. [DS]
cimicik, -ği [cim (yans.) > cim-i-cik] {ağız} sf. (Tuz,
şeker vb. için) işaret ve baş parm ak ucu ile alınabi­
lecek miktarda. [DS]
cimin, [eT. çıbın > cibin / cimin] {ağız} is. Tatarcık.
[DS]
cimit, -di [cim (yans.) > cim-it] {ağız} is. 1. Keten
tohumu. 2. Keten tohumundan yapılmış hayvan
yemi. 3. Fındık ve ceviz içi. [DS]
cimiz1, [cim-iz] {ağız} is. 1. Erkek isteyen dişi deve.
2. Erkeğe düşkün kadın. [DS]
cimiz2, [cim-iz] {ağız} is. 1. Sulu toprak. 2. Yaşlık;
yaş. 3. sf. Yapışkan. [DS]
cimiz3, [cim (yans.) > cim-iz] {ağız} sf. Minik; küçük.
[DS]
cimizimek, [cimiz-i-mek] {ağız} gçsz. f. f r ] (Dişi
için) erkek istemek. [DS]
cimke, [cim (yans.) > cim-ke] {ağız} is. 1. Nokta. 2.
Küçük çıkıntı; kabarcık. [DS]
cimla, [Yun. tzimbla] {ağız} is. G öz çapağı. [DS]
C İN
cim lastik, [Fr. gymnastique] (cimlâstik) {ağız} is.
Beden eğitimi. [DS]
cimlos, [Yun. tzimblos => cimloz] {eAT} sf. Gözü ça­
paklı.
cimnastik, -ği [Fr. gymnastique] {ağız} is. Beden eği­
timi. [DS]
cimp, [camb / cımb / cmb / cimb / cimp / comb /
conb / cumb (yans.)\ is. Sıvıların çalkalanması ile
oluşan hareketleri anlatan kök. [Zülfıkar] cimp-ir
cimpir, cim-ir, cimp-ir-ik.
] {ağız} sf. 1. Cin; hortlak 2. Çabuk kızan. [DS] 5 1
mak, {ağız} Çok kızmak; öfkelenmek. [DS]
cim pirik, -ği [cimpir-ik] {ağızj sf. Kuruntulu; vesve­
seli. [DS]
cimre, [Erme, cimre] {ağız} is. Göz çapağı. [DS]
cimri, [Far. cimri (dilenci) ıSy^r] (cimri:) {eATj {OsT}
sf. 1. Soysuz; alçak. 2. Dilenci. 3. ( c i’mri) Temel
ihtiyaçları için bile harcamayı keserek sürekli para
biriktiren; pinti; nekes; hasis. 4. Parayı tutku dere­
cesinde seven. 5. {ağız} Genç ve bilgisiz. [DS] 6.
{ağız} Görgüsüz. [DS] 7. {ağız} Gelişmemiş; büyü­
memiş. [DS] 8. {ağız} Yoksul. [DS] 9. {ağız} Tüysüz;
çıplak. [DS] 10. {ağız} Atılgan; yaramaz. [DS]
cimrileşme, [cimri-le-ş-me] is. Cimri durumuna gel­
me eylemi.
cimrileşmek, [cimri-le-ş-mek] dönşl. f. f i r ] 1. Cimri
gibi davranm aya başlamak. 2. Cim rilik belirtileri
göstermek.
cimrilik, -ği [cimri-lik] is. 1. Cimri olma durumu. 2.
Cimri olan kişiye özgü davranış. 3. Cimrinin taşı­
dığı nitelik. S cimrilik etmek, Cimrice davran­
mak.
-cin, [-cin / -cin / -cün / -cun / -çın / -çin / -çün / -
çun] yap. e. -* -cin.
cin, [cin] {ağız} sf. 1. Kuvvetli. 2. Kuvvetlendirme,
pekitme bildirir. [DS] fi1 cin başına, Yapayalnız;
tek başına; inzivada. || cin kara, {ağız} Simsiyah.
[DS]
cin, [cin] {ağız} sf. 1. (Yer için) en son. 2. (Yer için)
en yüksek. [DS] cin dal, {ağızj 1. Ağacın en yüksek
ve en ince dalı. 2. Omuz başı. [DS]|| cin dalı, A ğaç­
ların en yüksekteki ince dalı. || cin doruk, {ağız} En
yüksek yer. [DS]|| cin tepesi, {ağızj En yüksek tepe;
doruk; zirve. [DS]
cin 1, [cin] {ağızj sf. Küçücük; minimini. [DS] fi1cin
düdük, {ağızj Söğüt dalından yapılan ince sesli
düdük. [DS]|| cin kadar, {ağızj Çok az. [DS]
cin2, -nni / -i [Ar. cinn .y r ] {OsTj is. 1. Bir şeyi his­
seden. 2. isi. M eleklerle şeytanlardan olup duyu
organları ile hissedilemeyen, çeşitli biçimlere gire­
bilme gücüne ve insan ölçülerinin üstünde akla sa­
hip olan latif yaratık. 3. M asallarda geçen doğaüstü
CİN
güçlere sahip yaratık. 4. s f Akıllı ve zeki (kişi). S
cin arabası, {ağız} Bisiklet. [DS]|| cin atı, {ağız} B i­
siklet. [DS] 11 cin atına binmek, {ağız} Sinirlenmek;
kızmak. [DS]|| cin aynası, {ağız} 1. Süs olarak kul­
lanılan parlak top. 2. Dışbükey ayna. [DS]|| cin
baş, {ağız} 1. Çabuk yürüyen at. 2. Zeki; uyanık. 3.
Şirret; aksi. [DS]|| cin başa üşmek, Çok terslen­
mek; çokkızmak.\\ Cin başka, şeytan başka, Olay­
ların değerlendirilmesi sırasında kişiler arasında
farklılık görülebilir]] cin biberi, {ağız} Süs biberi.
[DS]|| cin bilimi, Cinleri, cinlerin niteliklerini, tür­
lerini ve insanlara karşı davranışlarını inceleyen
bilim dalı, || cin cin bakmak, 1. Uykusuz gözlerle
fa k a t göziı açık olarak, uykuya direnerek bakmak.
2. Kurnaz ve zekice bakmak.\\ cin çalığı, Çarpık ve
dış görünüşü çirkin kişi. || cin çalmak, {ağız} Cin
çarpmak; bir tarafına inme inmek. [DS]|| cin
çarpmak, (Eski bir inanışa göre) ağzı veya bede­
ninin bir yeri çarpılmak; inme inmek; fe lç gelmek.\\
cin çarpması, {ağız} Sara hastalığı. [DS]|| cin
çarpmışa dönmek, Anlaşılamayan sebeplerle işle­
rin ters gitmesine şaşırıp kalmak.\\ cin çırası, {ağız}
Birden parlayıp sönen hayalî ışık. [DS]|| cin dalak,
{ağız} Terbiyesiz; geveze. [DS] || cin dansı, bot. Cin
mısırı, (Zea mays everta). || cin dermek, {ağız} Üfü­
rükçülükte cinleri bir araya toplamak. [DS]|| cin
dili, {ağızj Çok akıllı ve yaramaz. [DS]|| cin evi,
{ağız} Yıkanma yeri; banyo. [DS]|| cin fikirli, (Kişi
için) görüş ve anlayışı keskin.|| cin gibi, 1. Çok
akıllı ve becerikli. 2. Hareketli; y a r amaz.\\ cin göz,
Çok akıllı; kurnaz.\\ cini coş etmek, {ağız} İçinden
gelmek; heves etmek. [DS]|| cini düşmek, {ağız} 1.
İş güç edinmek. 2. Hiç durmaksızın uğraşmak.
[DS]|| cin ifrit olmak, Çok sinirlenmek; kızmak.\\
cini kızmak, {ağız} Çok kızmak; sinirlenmek. [DS]||
(bir şey) cinine gitmek, (O şeyden) hoşlanmamak;
sinirlerini bozmak.\\ cinini çıkarmak, {ağızj Çok
kızdırmak. [DS]|j cinini dermek, {ağız} Öfkesini
gidermek; yatışmak. [DS]|| cin kafa, {ağız} Çabuk
kızan adam. [DS]|| cinler başa toplanmak, Çok
kızmak; sinirlenmek,|| cinler cirit atmak, Çok ten­
ha ve boş olmak. j| cinleri ayağa kalkm ak, Çok
sinirlenm ek,| cinleri başına üşüşmek, Çok kız­
mak; öfke basmak. || cinleri civirdeşmek, {ağız}
Öfkelenmek; kızmak. [DS]|[ cinleri kalkmak, Huy­
suzluk etm ek.\\ cinler top oynamak, H iç kim se ol­
mamak; ıssız ve tenha olmak. || cin mısırı, bot.
Buğdaygillerden, küçük ve sert taneli, güzel patla­
yan ve çerez olarak tüketilen bir m ısır türii; cin
dansı, (Zea mays everta)|| cin otu, {ağız} Kereviz.
[DS]|| Cin Suresi, Birkaç cinin okunan K ıır’a n ’ı
kulak vererek dinlediklerini ve ona iman ettiklerini,
A lla h ’a hiçbir ortak koşmayacaklarını belirten ve
bunu diğer cinlere giderek onları da doğru yola
çağırdığını anlatan, 28 ayetlik, 72. sure.|| cin tavu­
ğu, {ağız} 1. Küçük yapılı bir tür tavuk. 2. Hindi,
OlÜMMffSÖM.
[DS]|| cin tutmak, /. H uysuzluk ve yaram azlık et­
mek. 2. {OsT} Çıldırmak; delirmek. || cin yavrusu,
(Çocuk için) ele avuca sığmaz; akıllı.|| cin yolu, 1.
Tarlanın içinde yer y e r görülen verimsiz kısımlar.
2. {ağız} Verimsiz toprak. [DS]
cin3, [İng. gin (ardıç)] is. M ayalanmış tahıl tanesi
içine ardıç kozalağı katıldıktan sonra damıtılmak
suretiyle ede edilen ve Anglosakson ülkelerinde
çok tüketilen bir alkollü içki,
cinaî, [Ar. cinayet > cinâ’î ^ j ^ - ] (cina;i;) {OsT} sf. 1.
Cinayetle ilgili olan. 2. Konusu cinayet olan,
cinaiyet, [Ar. cinâ’iyyet (cina:iyet) {OsT} is.
huk. Adam öldürme işi ve durumu,
cinan, [Ar. cennet > cinân jl^ -] (cina;n) {OsT} is.
Cennetler, fi1 cinânü’d-dünyâ, {OsT} D ünya cen­
netleri.
cinas, [Ar. cins (soy, tür) > cinas j-L ^ ] (cina:s)
{OsT} is. 1. M ünasebet; benzeyiş. 2. ed. Anlamlan
ayrı olduğu halde yazılışları aynı olan iki kelimeyi
art arda kullanma. 3. Bir kelimenin iyi anlamını
belirtir gibi görünerek kötü anlamını kullanma. S
cinâs-ı darbî, {OsT} Pekiştirme sıfatı ile yapılan
cinas.\\ cinâs-ı mefrûk, {OsT} Yazılışları bir ses
fa rklı olan cinas.|| cinâs-ı muharref, {OsT} H arf­
lerde beraberlik, harekelerde farklılık bulunan ci­
nas: nfrd-m"rd.\\ cinâs-ı nâkıs, {OsT} Cinaslı keli­
melerin birinde fazladan h a rf bulunan cinas; eksik
cinas.\\ cinâs-ı tâm, {OsT} H içbir eksikliği ve fa z la ­
lığı bulunmayan cinas; "kar" (yağış biçimi) -
“ka r" (karıştır).
cinaslı, [cinas-lı] sf. Cinasa yer verilen, içinde cinas
bulunan. S cinaslı kafiye, ed. Anlam ları ayrı, y a ­
zılışları aynı olan kelimelerle yapılan kafiye.
cinayat, [Ar. cinayet > cinâyât oUL^-] (cina:ya:t)
{OsT} is. 1. Cinayetler. 2. Ağır suçlar,
cinayet, [Ar. cinayet oj.U^-] (cina.yet) {OsT} is. 1. İn­
san öldürme. 2. Adam öldürme derecesinde ağır
suç. S1 cinayet etmek, /eAT} Suç işlemek.|| cinayet
işlemek, İnsan öldürmek.\\ cinâyet-kâr, {OsT}
Adam öldüren; cinayet işleyen.\\ cinâyet-kârâne,
{OsT} Adam öldürenlere yakışır biçimde.|| cinâyet-
kârî, {OsT} Adam öldürme durumu; canilik.
cinaze, [Ar. cinâze / cenaze (musalla taşı) °jl^r]
{OsTj is. Tabut,
cinbil, [cimb-il] {ağız} sf. 1. Benekli; noktalı. 2.
Renkli. [DS]
cinbistire, [Yun. tsumpidion => cimbistire o Jl^~ ]
{OsT} is. Cımbız,
cinbit, -di [cimb-it] {ağız} is. Yemek çatalı. [DS]
cinc, [cin / cinc (yans.)] is. Cam ve metal nesnelerin
çarpma, sallanma ve sürtünme ile çıkardığı çınlama
seslerini anlatan kök. [Zülfıkar] cinc-i-k, cinc-i-l.
o iin r iit iM . 8 2 1
cincar, [Güre, canciri] {ağız} is. Isırgan otu. [DS]
cinci', [ein-ci] sf. 1. Cin ve perilerle ilişki kurarak in­
sanların psikolojik sorunları ve hastalıkları ile hır­
sızlık, kayıp, evlenme, eşlerin birbirine bağlanması,
boşanması gibi pek çok sosyal olaylarla ilgili prob­
lemlerine çözüm bulacağım iddia eden ve bu tür
işlerle uğraşan kişi. 2. {ağız} Büyücü; üfürükçü.
[DS] 3. {ağız} Falcı. [DS]
cinci2, [cinc-i] {ağız}is. 1. Cam ya da porselen bilye.
2. Cam parçası. [DS]
cincibir, [cinc (yans.) > cinc-i-mek > cinci + pır
(yans.)] {ağız} is. Zıpzıp. [DS]
cincik1, -ği [cinc (yans.) > cinc-i-mek > cinc-i-k]
{ağız} is. 1. Ziynet eşyası. 2. Cam ya da porselen ev
eşyası. 3. Ufak tefek. [DS] S cincik makarna,
{ağız} E v makarnası; erişte. [DS]
cincil1, [cinc-il / cin-cil] {ağız} sf. En yüksek yer. [DS]
cincil2, [cinc (yans.) > cinc-il] {ağız} is. 1. Yeni yürü­
yen çocuğun ayağına takılan halka. 2. Beşik. 3. Bir
tür kuş. [DS]
cincilemek, [cinc-i-le-mek] {ağız} gçl. f. [-r] [-l(i)-
yor] Tahılların arasına karışmış çöpleri el yorda­
mıyla ayıklamak. [DS]
cincilik, -ği [cin-ci-lik] {ağızjis. Sihirbazlık. [DS]
cincirak, -ğı [cinc (yans.) > cinc-ir-ak] {ağız} is.
Atlıkarınca. [DS]
cincombalak, -ğı [cin+comb-al-ak] {ağız} is. Takla.
[DS] S cincom balak gitmek, {ağız} Takla atmak.
[DS]
cincü, [cinçü / yincü / yinçü / yünçü] (cinçü:) {eTj is.
İnci. [DLT]
cindal, [? cindal] {ağız} is. Kedi yavrusu. [DS]
cindar, [Ar. cinn+ Far. -dâr] {ağız} is. Cinci. [DS]
cinde, [Far. jende] {ağız} is. Yamalı, eski şey. [DS]
cinder, [Ar. cinn + Far. -dâr] {ağız} is. Cinci. [DS]
cinderen, [Ar. cinn+der-en] {ağız} is. Cinci. [DS]
cindi, [cindi] {ağız} is. Küçük şey. [DS]
cindirmek, [cin-dir-mek ıiUjJll»-] {OsT} gçl. f [-iir]
Araştırmak; soruşturmak,
cinede, [Yun. kinaidos > cinaede] is. 1. Eski Yunan
ve R om a’da önceleri para karşılığı soytarılık yapa­
rak katılanları eğlendiren kişilere verilen ad. 2. D a­
ha sonraları Rom a’da şehvet uyandırıcı dans ve
gösteriler yapanlara verilen ad.
cinel, [Güre, jiııel] {ağızj is. Y ük hayvanlarım bağla­
makta kullanılan yaş ağaç kabuk veya liflerinden
yapılmış halat biçimdeki bağ. [DS]
cineviz, [İt. Genovese (Cenovalı)] {ağızj sf. (Kişi
için) kısa boylu ve çok akıllı. [DS] S cineviz akıllı,
{ağız} ince görüşlü; her şeyi bilen. [DS]
cineya, [Yun. tzinea] {ağız} is. Kuş gübresi. [DS]
cinfiz, [İng. gin fızz (köpüren içki)] is. Bir tür içki.
cing1, [cang / cank / cmg / cing / cong / conk / cöng /
cunk / can (yans.)] is. Çınlama sesini andırır geve­
CİN
zelik etmeyi, bağrışma, konuşma ve ötüşmeyi anla­
tan kök. [Zülfıkar] cing-il-de-mek, cing-il-dek, cing-
ir-de-mek.
cing2, [cing (yans.)] is. Cam ve metal nesnelerin
çarpma, sallanma ve sürtünme ile çıkardığı çınlama
seslerini anlatan kök. [Zülfıkar] cing-il-de-k, cing-ir-
e-k, cing-il-de-mek, cing-ir-ik, cing-ir-t.
cingan, [Far. çinğâne / Yun. tsingani] {ağız} sf. 1.
Cimri. 2. özl. is. Çingene. [DS]
cingaz, [cin+gaz] {ağızj is. Küçük lamba. [DS]
cingen, [Far. çinğâne] {ağızj is. 1. Çingene. 2. sf.
Cimri. 3. Görgüsüz. [DS] S1 cingen cabar, {ağız}
Kötii niyetli yabancı kişi. [DS]
cingıldak, -ğı [cing (yans.) > cing-ıl-dak] {ağız} is.
Tahterevalli. [DS]
cingırak, -ğı [cing (yans.) > cing-ır-a-k] {ağızj is.
Flayvanların boyunlarına takılan küçük çan. [DS]
cingi1, [cing (yans.) > cing-i] {ağızj is. Kıvılcım; çın­
gı. [DS]
cingi2, [cing (yans.) > çing-i] {ağız} is. 1. Sert taş;
granit. 2. Küçük piliç. [DS]
cingil1, [cing (yans.) > cing-il / J ^ r ] {eAT} is.
Küçük bakraç,
cingil', [cing (yans.) > cing-il] {ağız} is. 1. Küçük
üzüm salkımı. 2. Salkımdaki küçük salk ım ak lar­
dan her biri. 3. İnci, boncuk ve altından yapılmış
süs eşyası. [DS]
cingil3, [cing (yans.) > cing-il] {ağız} is. Burundan
damlayan su. [DS]
cingil4, [cing (yans.) > cing-il] {ağız} is. Takla. [DS]
cingildek, -ği [cing (yans.) > cing-il-de-k] {ağız} sf.
Şımarık. [DS]
cingildem ek1, [cing (yans.) > cing-il-de-mek] {ağızj
g çsz.f. [-r] [-d(i)-yor] Şımarmak. [DS]
cingildem ek2, [cing (yans.) > cing-il-de-mek] {ağız}
g ç s z .f [-r] [-d(i)-yor] Çınlamak. [DS]
cingildetmek, [cing (yans.) > cing-il-de-t-mek] {ağızj
g ç l . f [-ir] Çınlatmak. [DS]
cingilli, [cing (yans.) > cing-il-li] {ağızj is. 1. Sığırla­
rın arkasından dolaşarak artıkları ile beslenen be­
yaz, siyah ve sarı tüyleri bulunan küçük bir kuş;
cingit. 2. Burnu ucunda sürekli su bulunan kimse.
[DS]
cingilmek, [cing (yans.) > cing-il-mek] {ağız} dönşl.
f. [-ir] 1. Takla atmak. 2. edil. f. Yıkılmak; devril­
mek. 3. Ayağın takılması ile yere yuvarlanmak.
[DS]
cingilti, [cing (yans.) > cing-il-ti] {ağız} is. 1. Çınla­
ma. 2. Kulak çınlaması. [DS]
cingirdemek, [cing (yans.) > cing-ir-de-mek] {ağızj
gçsz. f. [-r] [-d(i)-yor] 1. Ağlamak. 2. Parlamak.
[DS]
cingirik, -ği [cing (yans.) > cing-ir-ik] {ağız} is. Ku­
yu çıkrığı. [DS]
CİN
cingit, -di [cing (yans.) > cing-it] {ağız} is. 1. Sığırla­
rın arasında dolaşarak onların yiyecek döküntüleri
ile beslenen beyaz, siyah ve sarı tüyleri bulunan
küçük kuş. 2. sf. Açıkgöz. 3. Arsız; utanmaz. [DS]
cingoizm, [Bask, jainko (tanrı) > jainkoism > cin-
goizm] is. J. Chamberlain ve R. Kibling ile aşırılığa
vardırılmış olan tutucu İngiliz milliyetçiliği,
cingöz, [Ar. cinn + T. göz] sf. 1. (Kişi için) kolay
kandırılamayan, zeki ve açıkgöz. 2. {ağız} Titiz.
[DS] 3. {ağız} Kültürlü; bilgili. [DS] 4. {ağız} İnce
zayıf. [DS] 5. {ağız} Küçük gözlü. [DS]
cini1, [cin-i?] {ağız} is. 1. Madenî çorap şişi; mil. 2.
İp eğirmekte kullanılan araç. [DS]
cini2, [cin-i] (cin i) {ağız} sf. 1. Bir parça. 2. Bir diş.
[DS]
cinicik, -ği [cin (yans.) > cin-i-cik] {ağız} sf. Baş ve
işaret parmakları ucu ile tutulan miktarda. [DS]
cinik1, -ği [cin-ik] {ağız} is. 1. Küçük hıyar. 2. Pek
küçük şey. 3. Tavuğun göğüs kemiği; lades kemiği.
[DS]
cinik2, -ği [Zaza. Kürt, cinike (kadm)] {ağız} sf. Dişi.
[DS]
cinikJ, -ği [cin-i-k] {ağız} sf. Mızıkçı. [DS]
cinimek, [cin-i-mek] {ağız} gçsz. f. [-ir] Mızıkçılık
yapmak. [DS]
cinistan, [Ar. cinn + Far. istân] (cinista:n) {OsT} is.
C inler ülkesi.
cink, [cink (yans.)] is. Cam ve metal nesnelerin çarp­
ma, sallanma ve sürtünme ile çıkardığı çınlama
seslerini anlatan kök. [Zülfıkar] cink-il.
cinkil, [cink (yans.) > cink-il] {ağızj is. 1. Kova; bak­
raç. 2. Küçük salkım. 3. Üzüm salkımındaki küçük
salkım aklardan her biri. [DS]
cinkmek, [cink (yans.) > cink-mek] {ağız} g ç sz .f. [-
er] 1. Tepetakla yuvarlanmak. 2. Kayarak sende­
lemek. 3. g ç l . f Bir şeyi devirmek. 4. (Güreşçi için)
hasmını kaldırıp yere vurmak. 5. Sopayı yere vura­
rak sektirmek. [DS]
cinlendirmek, [cin-le-n-dir-mek] {ağız} gçl. f. [-ir]
Kızdırmak. [DS]
cinlenme, [cin-le-n-me] is. Öfkelenme, çok kızmak
eylemi.
cinlenmek, [cin-le-n-mek] dönşl. f. [-ir] 1. Cinli
olmak; cinlerin saldırısına uğradığı sanılmak. 2.
mecaz. Çok kızmak; öfkelenmek,
cinli, [cin-li] sf. 1. Cin bulunan. 2. Cin çarpmış olan.
3. mecaz. Çok sinirli; öfkeli,
cinlik, -ği [cin-lik] {ağız} is. 1. Cin niteliği; cin gibi
oluş. 2. Eskiden, köye gelen misafirlerin ağırlandı­
ğı köy odalarında misafirlerin heybelerini koymak
için yapılmış dolap. [DS]
cinnet, [Ar. cinn > cinnet o ^ - ] {OsT} is. 1. Cin tut­
ması. 2. Delilik; çılgınlık. S1 cinnet getirmek, D e­
lirmek.^ cinnet-i maniya-i inhitâtiye, {OsT} psikol.
Ruhsal bunalım sonucu ortaya çıkan delilik.| cin­
Ö I Ü M I Ü M E S İ İ M . b;
net-i mütenavibe, {OsT} psikol. Zaman zam an or­
taya çıkan delilik.
cinni, [Ar. cinn > cinnl l_r^-] (cinni:) {OsT} is. 1. Bir
tek cin; ecinni. 2. sf. Cinlerle ilgili; cinlere ilişkin.
S cinni cüre, {ağız} D elidolu konuşan. [DS]
cinnistan, [Ar. cinn + Far. istân jU ~^-] {eAT} is. Cin
ülkesi.
cins, [Yun. genos > Ar. cins j~^=r] {OsT} is. 1. Tür;
çeşit. 2. A ralarında ortak özellikler bulunan nesne
ya da varlıklar topluluğu. 3. Birbiri ile aynı özellik­
te görünmesine rağmen onları birbirinden ayırt
eden özellik. 4. Erkekle dişiyi birbirinden ayırt
eden özellik. 5. Soy; kök; asıl. 6. sf. (Flayvan için)
soyu iyi olan; saf kan; melezleştirilmemiş. 7. sf.
argo. (Kişi için) kendine has tuhaf alışkanlıkları,
değişik özellikleri olan; acayip; garip. 8. biy. Canlı­
ların sınıflandırılmasında, ortak özellikler gösteren
ve birbirine yakın türleri kapsayan, familya veya
alt familyanın bölümü. 9. dbl. Bazı dillerde kelim e­
lerin dişi, er veya yansız olduğunu belirten dilbilgi­
si kategorisi. 10. jeAT} Para dışındaki kıymetli şey­
ler. 0 cins cibilliyet, 1. Soy sop. 2. Nitelik. 3. Kö­
ken. || cins cins, I. Çeşit çeşit; çeşitli. 2. Türlerine
göre. || cins-i latif, {OsT} Güzel kadın.\\ cins isim
(cins ismi), dbl. Aynı türden varlıklara ve nesnelere
birden a d olan isim; tür adı, ortak ad.
cinsaçı, [cin + saç-ı] is. bot. Sarılgan, erguvan rengi
çiçekler açan asalak otsu bitki; bağboğan; lcüsküt,
(Cuscuta).
cinsel, [cins-el] sf. 1. Cinsiyete yani erkek ve dişi
arasındaki farka ilişkin; cinsî. 2. Cinsellikten kay­
naklanan. S cinsel birleşme, (İnsan ve yüksek y a ­
pılı hayvanlar için) üreme başlangıcı olarak erke­
ğin cinsel organının, dişinin cinsel organı içine
girmesi; cinsel ilişki; cinsel temas; cinsi m ünase­
bet; çiftleşm e.|| cinsel davranış, Kişinin cinsel ihti­
yaçlarını gidermeye ve üremeye ilişkin davranışla­
rının tümii.\\ cinsel hastalık, Cinsel birleşme ile
bulaşan hastalık; zührevî hastalık.\\ cinsel kimlik,
Kişinin biyolojik cinsiyetinden ayrı olarak kendisi
için seçtiği ve tatmin olduğu görünürdeki cinsiyet
şekli,\\ cinsel organlar, E rkek ve kadında asıl fo n k ­
siyonu üreme olan bir tür zevk alma organları.||
cinsel sapma, Kişinin biyolojik cinsel yapısından
ayrı veya olağan cinsel ilişkiler dışında tatmin y o l­
larına sapması.
cinsellik, -ği [cins-el-lik] is. 1. Erkek veya dişilik ge­
reği canlıların gösterdikleri özellikler. 2. Cinsel do­
yum olaylarının tümü,
cinseyn, [Ar. cins > cinseyn ^r] {OsT} is. İki cins;
iki cins birden; erkek ve dişi olarak,
cinsî, [Ar. cinsî ^ - ^ - ] (cinsi;) {OsT} sf. 1. Türle ilgili;
cinse ilişkin; cinsel. 2. Cinsiyete yani erkek ve dişi
arasındaki ayrılığa ilişkin; cinsel. 3. Cinsellikten
İIÜMIİtrCtSM.823
kaynaklanan. S cinsî cazibe, {OsT} Cinsiyete iliş­
kin çekicilik.|| cinsî m ünâsebet, {OsT} Cinsel bir­
leşme.
cinsiyet, [Ar. cinsiyyet {OsT} is. 1. Bir cins
ile ilgili oluş. 2. Aynı cinsten olma özelliği; cins ve
ırk denkliği. 3. biy. Canlılarda erkekle dişiyi birbi­
rinden ayırt ettiren kalıcı nitelikteki biyolojik, fiz­
yolojik ve insanlar için psikolojik özelliklerin tü­
mü; dişi veya erkek olma durumu; eşey. 4. Cinsel
ilişki veya ihtiyacı,
cinsiyetsiz, [cinsiyet-siz] sf. biy. Cinsiyet ayrımını
belirleyen biyolojik ve fizyolojik özellikleri olm a­
yan; erkek ya da dişilik özellikleri bulunmayan;
eşeysiz.
cinslik, -ği [cins-lik] is. Canlılarda erkekle dişiyi
birbirinden ayırt ettiren biyolojik, fizyolojik ve in­
sanlar için psikolojik özelliklerin tümü; cinsiyet. S
cinslik bilimi, Cinsellikle ilgili sorunları konu alan
bilim dalı; seksoloji.
cinsliksiz, [cins-lik-siz] sf. biy. 1. Cinsiyet ayrımını
belirleyen biyolojik ve fizyolojik özellikleri olm a­
yan; erkek ya da dişilik özellikleri bulunmayan; e-
şeysiz. 2. dbl. Ne eril, ne de dişil olan kelimeler
için kullanılır.
cip1, [cib /cip (yans.)] is. Sıvılar içinde, yağışlı hava­
larda ya da ıslak zemin üzerinde ayakla, elle oluş­
turulan hareketleri, bu tarz çabalamayı anlatan kök.
[Zülfıkar] cip-il-de-k.
cip2, [cip] {ağız} e. 1. Pekiştirme edatı. 2. Eğer; şayet.
3. z f Hep; bütün; büsbütün çok. [DS]
cip3, [İng. GP (General Purpose) > jeep ] is. H er türlü
arazide kullanılabilen hafif motorlu kara taşıtı,
cipil, [cip-il] {ağızjis. Gelişigüzel yetişen fidan. [DS]
cipkesen, [cip+kes-en] is. Bağ bıçağı,
cips, [İng. chips (talaş, yongalar)] is. Buharda kuru­
tularak kızartılmış ince dilimli patates,
cipten, [cip-ten] {ağız} zf. Gerçekten. [DS]
ciptirmek, [cip (yans.) > cip-tir-mek] {ağız} g ç l . f [-
ir] Bir vuruşta kesmek. [DS]
cipidek, -ği [cip (yans.) > cip-e-dek] (ci'pidek) {ağız}
zf. (Kesmek için) bir vuruşta. [DS]
cipil, [cip (yans.) > cip-il] is. Sıvılar içinde, yağışlı
havalarda ya da ıslak zemin üzerinde ayakla, elle
oluşturulan hareketleri, bu tarz çabalamayı anlatan
yansımalı gövde. S cipil cipil, l. {ağız} (Göz için)
çapaklı, [DS] 2. (Akar su veya göl, su birikintisi
için) sığ; derin olmayan. [Püsküllüoğlu]
cipildetmek, [cip (yans.) > cip-il-de-t-mek] {ağız}
gçl. f. [-ir] Suyu etrafa sıçratmak. [DS]
ciptirmek, [cip (yans.) > cip-tir-mek] {ağız} gçl. f. [-
ir] Bir vuruşta kesmek. [DS]
cir1, [cır / cir / cor / cur / cür (yans.)] is. Sıvı m adde­
lerin akışı, dökülüşü ve ishal olm a durum unda çı­
kan sesi anlatan kök. [Zülfıkar] cir-i-k, cir-i-l-de-
mek.
C İR
cir2, [cir (yans.)] {ağız} sf. Cıvık; sulu. [DS]
cir3, [Far. cır j~r] (ci:r) {OsT} is. 1. Alt; aşağı; zir. 2.
Kılıç kayışı, eldiven vb. yapılan tabaklanmış deri,
cirahat, -ti [Ar. cirâhat o ^ ly r] (cira.hat) {OsT} is. 1.
Yaralanma. 2. Yara. 3. Yaradan akan sıvı; irin,
cirahat, -ti [Ar. cirâhât o l^ ly r] (cira:ha:t) {OsT} is.
1. Yaralanmalar. 2. Yaralar. 3. İrinler.
ciran1, [Ar. câr > cîrân Olje-] (ci:ra:n) {OsT} is. 1.
Komşular. 2. Çevrede olan yerler; yakın yerler. 3.
Müşteriler. S cirân-ı sâlihîn, {OsT} İyi komşular.
ciran2', [Ar. cerre > cirân jty r] (cira. n) {OsT} is. T op­
rak testiler.
ciranta, [İt. girare (çevirmek) > girante] is. tie. Emre
yazılı senedi ciro eden kişi,
ciraye, [Ar. cirâye ^.'yr] (cira.ye) {OsT} is. Günlük
nafaka; tayın,
cirbit, -di [cirb (yans.) > cirb-it] {ağız} is. Çapak.
[DS]
cirbitik, -ği [cirb (yans.) > cirb-it-ik] {ağız} sf. Bir
vuruşta kesilmiş. S cirbitik kesmek, {ağız} Ansızın
bir vuruşta kesmek. [DS]
circir, [cir (yans.) > cir+cir] {ağız} is. 1. Ağustos
böceği. 2. Çok yiyen çocuk; obur çocuk. [DS]
cirdaval, [? cirdaval / cırdaval] is. -*■ cırdaval,
cirdavallı, [cirdaval-lı] is. Savaşlarda cırdaval deni­
len mızrağı kullanan atlı savaşçı.
cire1, [cir (yans.) > cir-e] {ağız} sf. 1. Küçük. 2. Ser­
sem. [DS]
cire2, [Ar. cıre °jer] (ci:re) {OsT} is. 1. Günlük geçim
ihtiyaçları; nafaka; yevmiye. 2. Bir iş yerinde çalı­
şanlara verilen gündelik veya yemek,
cirenk, [Erme, çrenk] {ağız} is. A na kanaldan ayrılan
büyük ark. [DS]
cireltmek, [cir-el-t-mek] {ağız} g ç l . f [-ir] Azaltmak;
kısmak. [DS]
ciret, [Ar. clret Ojç»-] (ci:ret) {OsT} is. Komşuluk.
cirik1, -ği [cir (yans.) > cir-ik] {ağız} is. Ağustos
böceği. [DS]
cirik2, -ği [cir (yans.) > cir-ik] {ağız} is. 1. Sümük. 2.
Pek sulu hamur. 3. Pek sulu çamur. [DS]
cirildem ek, [cir (yans.) > ciril-de-mek] {ağız} gçsz. f.
[-r] [-d(i)-yor] Bahçe sulamak. [DS]
cirim 1, -rm i [Ar. cirm j*yr] {OsT} is. 1. Cisim. 2.
Hacim; büyüklük; oylum.
cirim2, [cir-im] {ağızj is. 1. Sınır. 2. Çevre. [DS] S
cirim çevirmek, {ağızj I. Sınırlamak. 2. Sınırda
dolaşmak. 3. (Çocuklar için) koşarak oyun oyna­
mak. [DS]|| cirim çıkarmak, {ağızj 1. B ir işi çabuk
bitirmek. 2. Parça parça etmek. [DS]
cirit, -di [Ar. cerid / cered (kabuğu soyulmuş hurma
CİR
dalı) > cirit] jOsTi is. 1. A t üzerinde birbirine değ­
nek atmak suretiyle oynanan bir takım oyunu. 2.
B u oyunda kullanılan özel değneğin adı. 3. Atle­
tizmde kullanılan ucu sivri, üzeri sargılı metal sırık.
S cirit atm a, Atletizmde atma dalında y e r alan ve
cirit adındaki sırığın atılmasına dayanan bir yarış
türü.|| c irit atm ak, istediği gibi davranarak çevre­
sine zarar verecek hareketlerde bulunmak.
ciritçi, [cirit-çi] is. spor 1. Cirit oyuncusu. 2. Atle­
tizmde cirit atma dalında yarışan sporcu,
ciriya, [Ar. ciriyyâ U_rr] (ciriya:) {OsT} is. 1. Yaradı­
lış; tabiat; huy. 2. Alışkanlık; âdet,
cirk , -ği [Far. çirk] {ağız} is. 1. Tavan bulgurlam asın­
da kullanılan çamur. 2. Gübre. 3. Tütün zifiri. [DS]
cirlek, -ği [cir (yans.) > cir-le-k] {ağızj sf. İnce ve
sızıltılı bir sesle bağırıp çağıran. [DS]
cirlem ek, [cir (yans.) > cir-le-mek] {ağız} gçsz. f. [-r]
[-l(i)-yor] İnce ve rahatsız edici bir sesle bağırmak.
[DS]
cirleş, [? cirleş] {ağız} is. Güzel kokulu küçük bir
kavun türü. [DS]
cirm , [Ar. cirm j-yr] {OsT} is. 1. Oylum; hacim. 2.
Cisim.
cirm an , [Ar. cirm > cirmân jU y r] (cirma:n) {OsT} is.
Bütün uzuvlarıyla tam insan vücudu,
cirm ik, -ği [Erme, çırmuk] {ağız} is. 1. Su deliği. 2.
Evlere ya da bahçeye alman suyun duvardan geçti­
ği delik. [DS]
ciro, [İt. giro] (ci'ro) is. tie. huk. Emre yazılı her
türlü senedin hak sahibi tarafından bir başkasına
devredilmesi. 0 ciro etm ek, Alacaklı tarafından
em re yazılı bir senedi, başkasına devrettiğine dair
açıklamayı, senedin arkasına yazıp imzalamak.
cirp , [cirp (yans.)] is. 1. Birden kuvvetlice çarpma,
bu biçimde vurma, kesme anlatan kök. [Zülfıkar]
cirp-mek, cirp-e-dek, cirp-e-den, cirp cirp. 2. zf.
Hemen; birdenbire. S cirp cirp , {ağız} (Kesmek
için) keskin bıçak gibi, [DS]
cirpedek, -ği [cirp (yans.) > cirp-edek] {ağız} zf.
(Kesmek, biçmek için) bir çırpıda, keskin bıçak
gibi. [DS]
cirpeden, [cirp (yans.) > cirp-e-den] {ağız} zf. He­
men; birdenbire. [DS]
cirpitm ek, [cirp (yans.) > cirp-it-mek] {ağız} g ç l . f [-
ir] Bir çırpıda kesmek. [DS]
im ik ç e su.
cirs, [Ar. cirs ^-yr] {OsT} is. Kök; asıl; menşe,
cirsam , [Ar. cirsâm f'-»yr] (cirsaım) {OsT} is. 1.
Öldürücü zehir. 2. Zatülcenp. 3. Delilik,
cirşane, [Far. şeş-hâne ajU ^ü] (cirşa:ne) {ağız} is.
Yivli eski bir tüfek. [DS]
cirt, [cirt (yans.)] is. Ansızın yırtılm a ve bu biçimde
kabaca ses çıkarma, bağırma, ötme sırasında çıkan
sesi anlatan kök. [Zülfikar] cirt- lik.
cirtlem , [cirt (yans.) > cirt-le-m] {ağız} is. Damla.
[DS]
c irtlik 1, -ği [cirt (yans.) > cirt-lik] {ağız} is. Hafiflik.
[DS]
c irtlik 2, -ği [cirt (yans.) > cirt-lik] {ağız} is. Serçeden
biraz büyükçe, eti yenen, boz renkli bir kuş. [DS]
c irtm e k 1, [cirt (yans.) > cirt-mek] {ağız} g ç sz.f. [-er]
Yerli yersiz darılmak. [DS]
c irtm e k 2, [cirt (yans.) > cirt-mek] {ağız} gçl. f. [-er]
U fak parçalara ayırmak; doğramak; çentmek. [DS]
c irtm e k J, [cirt (yans.) > cirt-mek] {ağız} gçl. f. [-er]
İneği damla damla sağmak. [DS]
ciryal, -li [Ar. ciryâl JLy»-] (cirya.j) {OsT} is. 1. Bir
çeşit kırmızı boya. 2. s f Altm sarısı. 3. (Renk için)
tem iz ve saf. 4. (Şarap için) saf.
ciryale, [Ar. ciryâle ■Jlj.yr] (ciryaıle) {OsT} is. Saf
şarap.
cirye, [Ar. cirye <nyr] {OsT} is. 1. Cereyan. 2. biy.
Börkenek.
cis1, [cis (yans.)] is. İnce ince yağmur yağışını, sıvıla­
rın incecik sızıntısını ve bu şekilde dökülüşünü an­
latan kök. [Zülfıkar] cis-en cisen, cis-e-le-mek, cis-il
cisil, cis-le-mek.
cis2, [cis] {ağız} is. Badana. [DS]
cisad, [Ar. cisâd :>l~=r] (cisa:d) {OsT} is. 1. Kan. 2.
Safran.
ciscibil, [ci(s)+ci/bil] {ağız} pekşt. sf. Tümüyle çıp­
lak; çırılçıplak. [DS]
çiselem ek, [cis (yans.) > cis-e-le-mek] {ağız} gçsz. f
[-r] [-l(i)-yor] (Yağmur, su damlacıkları için) ince
ince ve yumuşak bir düşüşle yağmak; çiselemek.
[DS] .
cisen, [cis (yans.) > cis-e-m ek > cis-en] {ağız} is.
Yağmurun ince ince yağışını anlatan yansımalı
gövde. [DS] 0 cisen cisen, {ağız} (Yağmur için)