POEMA

Lintzoleb’aal

Jo’ le sa’ li najtil k’iche’

aran sa’ li rax ru pim
sa’ linloq’laj k’aleb’aal
wan jun eetalil nakutanob’resink.

A’an li eetalil re li chaab’il na’leb’

a’an li eetalil re li rahok
a’an li na’ajej b’ar nake’xk’uub’ rib’
eb’ li poyanam re moqon.

A’an, a’an lintzoleb’aal

a’an linch’ina tzoleb’aal
jwal cha’q’al ru xb’onol
a’an, a’in linch’ina tzoleb’aal
li saqenk ch’oq re jun ak’il kutan…

Poemas
LI LOQ’LAJ CHE’
Ex loq’laj che’ li yo’yookex chi ru li loqlaj tzuul taq’a
Laa’ex li xk’aj ut maril li qayu’am laa’o li poyanam.

Laa’o li poyanam yo’yooko rik’in leemusiq’

Leeraamn a’an ajwi’ li qaamn laa’o.

Li qaamn laa’o jwal nake’pitzok chi xajok rilb’al

Naq nayo’la junaq li loq’laj che’ jwal kach’in.

Li loq’laj che’ jwal kach’in naq nayo’la

Ab’an naxram jun li nimla na’jej sa’ li yu’am

Li qayu’am chan chan jun li chahin nalentz’un

Ab’an yal sa’ xk’ab’a’ jun li loq’laj che’

TZUUL TAQ’A
At loq’laj tzuul taq’a
xch’aq’alil tawi’ xaq aawu

Xch’aq’alil aawu naq nasaqew

Najaq’aq’nak tawi’ aawu xb’aaneb’ li uutz’u’j
 Xb’aaneb’ li uutz’uj numtajenaq laach’ina’usal
Naq nahik’e’ chaq li kutan

Naq nahik’e’ chaq li kutan neke’ok chi b’ichank li kok’ xul

Li poyanam neke’saho’ sa’ xch’ooleb’

Li poyanam neke’saho’ sa’ xch’ooleb’ rilb’al laach’ina’usal

Xb’aan naq maajun naru nakatinjuntaq’eeta wi’.

LI NIMA’

At loq’laj nima’, mak’ajo’ laaloq’al

Mak’ajo’ laawankilal, ut laarahom.

Mak’ajo’ laarahom qik’in laa’o li poyanam

Naq nakak’e li qa yu’am chi anchal aach’ool.

Chi anchal aach’ool, naq nasaweqk li kutan

Naqaye naq laa’at maa’ani chik jo’kan.

Maa’ani chik jo’ laa’at naq na’ilok chaq li saq’e

Nalemtz’uno’ sa’ xyanq li pek laayu’am.

Laayu’am jwal xnimal xloq’al ut xwankilal

Ut wi’ laa’at tatkamq, tookamq chiqajunilo.

LAJ K’UTUNEL

At chaab’il k’utunel
Chi ru li tzoleb’aal nakatwoyb’eni rajlal kutan

Nakatwoyb’eni rajlal kutan chi sa inch’ool

Xb’aan naq numtajenaq li na’leb’ nakak’am
chaq

Numtajenaq li na’leb’ nakak’am chaq

Re naq tqawotz sa’ komonil.

Tqawotz sa’ komonil li jo’nimal jo’ch’inal

xatzol
Ka’j wi’ chi jo’kan too’elq chi ub’ej.

Too’elq chi uub’ej wi’ tqak’e qach’ool

Roxloq’inkil li k’anjel nakab’aanu qik’in.
 LI SAQ’E

At loqlaj saq’e laa’at jun li jwal chaab’il winq

Jwal nahulak chawu li k’anjelak rajlal kutan.

Rajlal kutan nakawil li ruuchich’och’

Ut nakak’e reetal li junjunq chi poyanam.

Li junjuq chi poyanam neke’wakli naq nakatch’uukin chaq

Sa’ xb’eeneb’ li k’iila nimqi ch’ina’usil tzuul.

Li ch’ina’usil tzuul neke’bichan chi jwal saheb’ xch’ool

Ut neke’xye naq laa’at jun li xnimal ru aawa’b’ej.

Jun xnimal ru aawa’b’ej q’axal loq’ ut xuwajel ru

Xb’aan naq sachb’ach’oolej li xlemtzunil xsa’ laawu.
 CANTO
Sa naxye li son

Sa, sa, sa, naxye li son.

Sa’ naxye chan laj B’ex.
Us aj wi’ chan laj Lu’.
Nasaho qach’ool chankeb’
Li jun sumal ke’xik chi ab’ink son.

Laj B’ex ut las Lu’ ke’xtaw

sa’ b’e lix Rux.
Ma sa laach’ool a Rux
Chankeb’ re.

Lix Rux yal kise’ek, ut q’es, q’es

Li xxik chi ab’inkil son.

CANTO
Li xa’an kaxlan ut eb’ ral

Ch’iw, ch’iw, ch’iw, nakexye li kok’ kaxlan,

naq nake’tz’oka
naq ke nake’reek’a’.

li xa’an kaxlan maji’ naxtaw ru

ma aj tzo’eb’ ta wi’
ma tuxeb’ ta wi’

naq nachal li hab’, Maajun naxtz’eqtaana,

chik, chik, chik, naxb’oqeb’ rub’el li xxik
 KOK’ B’ICH (CANTOS)
Sa naxye li son

Sa, sa, sa, naxye li son.

Sa’ naxye chan laj B’ex.

Us aj wi’ chan laj Lu’.

Nasaho qach’ool chankeb’
Li jun sumal ke’xik chi ab’ink son.

Laj B’ex ut las Lu’ ke’xtaw

sa’ b’e lix Rux.
Ma sa laach’ool a Rux
Chankeb’ re.

Lix Rux yal kise’ek, ut q’es, q’es

Li xxik chi ab’inkil son.

CANCIONES EN Q'EQCHI'

Sa naxye li son

Sa, sa, sa, naxye li son.

Sa’ naxye chan laj B’ex.
Us aj wi’ chan laj Lu’.
Nasaho qach’ool chankeb’
Li jun sumal ke’xik chi ab’ink son.

Laj B’ex ut las Lu’ ke’xtaw

sa’ b’e lix Rux.
Ma sa laach’ool a Rux
Chankeb’ re.

Lix Rux yal kise’ek, ut q’es, q’es

Li xxik chi ab’inkil son.

Li xa’an kaxlan ut eb’ ral

Ch’iw, ch’iw, ch’iw, nakexye li kok’ kaxlan,

naq nake’tz’oka
 naq ke nake’reek’a’.

li xa’an kaxlan maji’ naxtaw ru

ma aj tzo’eb’ ta wi’
ma tuxeb’ ta wi’

naq nachal li hab’, Maajun naxtz’eqtaana,

chik, chik, chik, naxb’oqeb’ rub’el li xxik,

Laj ch’ina iiqanel

Laa’in ch’ina neb’a

Chi re k’ayil xink’i
Aran xintaw inwa

Junes iiqank
ninb’aanu hulaj, hulaj.
Wan kok’ iiq aj wi’
Wan nimqi iiq aj wi’
Wan nink’am chi sa li k’ayil.
Wan chi rix k’ayil ninkanab’

Rub’el li toon

Rub’el li jun toon, toon, toon

Kixtaw li qaawa’ Ton
Wan jun li hom, hom ,hom
Jwal sa naril hoob’ak b’ak, b’ak
jwal nahomok, mok ,mok,
Kama’an li hom, hom, hom,
Li kixtaw qaawa’ Ton, Ton, Ton,
Rub’el ju mama’ toon, toon, toon.

Li uk’

Ch’ina uk’, ch’ina uk’,

toj b’ar muqmuukat chaq.
chanchanat aj wi’ laayuwa’.
Junes uk’ak, junes uk’ak.

Sa’ jun kutan

Mare taak’ul
Kama’ kixk’ul laayuwa’.
Kixk’ul jun mama’ hab’
ut jun numik li xab’on.
Aran kixik sa jul.
 TRABALENGUAS

T’ilb’a Ru’uj Aq’

XB’EEN SUT
 Ch’ep xch’up laach’op a ch’i’p

 XKAB’ SUT

 Ch’ep xch’up laach’op a ch’ina ch’i’p

 ROX SUT

 Ch’ep chi ch’iich’ xch’up laach’op a ch’ina ch’i’p

 XKA SUT

 Ch’ep chi ch’ina ch’iich’ xch’up laach’op a ch’ina ch’i’p

 RO’ SUT

 Ch’ep chi ch’ina ch’iich’ xch’up laach’ina ch’op a ch’ina ch’i’p.

 Linq’ol xloq’ linna’ xmaq’ li ixq yoo chi toq’ib’k.

 Q’eq rix li q’uq’ xk’e li q’oot, q’ux xk’e cho’q xsok.

 B’oq chaq li xB’ir b’oqok yook chaq sa’ b’alb’o.

 Q’EHINK (ADIVINANZAS)
aa’in jun winq rax wix ut
Rax ajwi’ xsa’ linsa’, ut jun li nimla
pek li nak’ehok re lin kawilal,
jwal sa nakine’ril eb’ li poyanam
xb’aan naq nakine’roksi cho’q xtib’eleb’
xwa.

Anihin laa’in:

Adivinanzas

1) Wan jun qana’chin naq toj saaj chaq chi ru li xyu’am saq saq li rismal ut naq
nacheeko’k naq’eqo’k li rismal. ¿K’aru a’an?

2) We’ko arin kab’laju chi al qiitz’in qib’, laa’in wankin sa’ kab’ li al ab’an laa’in li
jwal kach’inin chi ruheb’ chi xjunil li al ¿Chan ru a’an komon?
3) chi ruheb’ li woq wankeb’ xsa’ li wu, wiib’ li tz’uq sa’ lin jolom re naq tinexk’e
chi k’anjelak tento naq te’tz’aq xsa’ li wu.

4) Yal ta jo’ chankil ru naq taamuq tento naq nak’utun chi kutankil.

5) ¿Ani tixye sa’ jumpaat k’aru wan sa’ xyi li PALAW?

 CUENTO
LAJ K’AY UUTZ’U’J

Sa jun kutan jun li qana’chin naxik rajlal kutan sa’ li tenamit chi k’ayink uutz’u’j,
xb’aan naq a’an naxnumsi wi’ li kutan, ab’an jun kutan naq rechk’ulub’ jun chik li
qana’chin aj k’ay uutz’u’j ajwi’ ut kiyehe’ re maamin tana te’xloq’ li wuutz’u’j chan
ab’an naq xk’e reetal a’an, xye sa’ xch’ool naq maajoq’e chik tk’ayinq a’an xb’aan
naq a’an chik li jun te’xloq’ re, kixk’o’xla xb’alaq’inkil ut xye li uutz’u’j a’an moko
neke’xloq’ ta yal pim nakawil tento naq kub’enaq taak’e wi’ re naq texloq’ ab’an li
jun ink’a’ xpaab’ toj reetal naq xk’ayi, ab’anan chi kub’enaq chi rix chik a’an ink’a’
chik nake’xloq’ ruutz’u’j a’an xb’aan naq xe’k’aay naq xkub’si li jun chi ruheb’.
Chalen chik a’an xsik’ li chaab’il uutz’u’j ut naxk’ayi chi kub’enaq ut xtaw ru naq
tento li aatinak chi yaal rajlal kutan sa’ li qayu’am.

CUENTO

Li Loq’laj Tzuul Ut Qawa’chin

Sa’ jun len kutan, wank len jun qawa’chin yook chaq chi nume’k sa’ jun li k’iche’,
ak x’ok len q’ojyink, sa’ xmaak len xxiw ki’ok chaq len xhajb’al re sa’ li k’iche’ a’an,
chajcho’ chaq re chi xib’enk chan chan len k’aru yook rilb’al yal re naq kinume’
chaq sa’ li na’ajej a’an, ab’an naq kihulak sa’ li xjunkab’al li qawa’ chin, ki’ok len chi
war, ab’an sa’ li xwara ki’ok len chi matk’ek , kixk’ut len rib’ jun li qawa’ chin chi ru
saq saq len li raq’, ut saq saq len li xmach, ut ki’ok len chi ch’olob’aak chi ru k’awut
naq chajcho’k chaq re naq kinume’k chaq sa’ li tzuul a’an, k’ajo’ naq xinaaxib’e
chaq chan len re, wi’ yal yooqat chin xib’enkil sa’ junaq kutan moko tatink’e ta chaq
chik chi nume’k aran chu’xk len re li qawa’ chin. Ka’ajwi’ tinye aawe wi’ tatnume’q
wi’ chaq chik aran ink’a’ chik tatk’ulunq, naru nakatnume’k chaq ab’an ink’a’ chik tat
eek’anq chaq, li qawa’ chin naq kisaqew yook len xk’a’uxl xb’aan xhixjunil li k’aru
kiyehe’k re xb’aan li qawa’ chin ut jo’kan naq chalen anajwank maajun chik
na’eek’ank naq naq na’uxk chaq num’ek sa’ li tzuul a’an.

LI QANA’ CHIN

Sa’ jun li k’aleb’aal kiwan jun li qana’chin jwal aj sak’a ut sa naril li ch’e’ok sa’li
ochoch naxk’e chi wa’ak li xb’eelom ut li xkok’al; ab’an sa’ jun kutan naq jwal tiq li
saq’e kiraj xb’alaq’inkil li xb’eelom naq yo chaq chi k’anjelak sa’ lipim ab’an moko
jwal najt ta rik’in li rochoch ut li ixq kixtikib’ xjapb’al re chi kaw ut kixye -Aay aay
kilech xxamlel li wochoch ink’a’ ninru chixchupb’al lixam kim ab’eelom tenq’ahin -
chan ut li xb’eelom kixpaab’li aatin a’in kichalsa’ jumpaat chi xtenq’ankil ab’an naq
kik’ulun kiril naq li rixaqil yo chi se’ekchi kaw xb’aan naq yal tik’ti’ xye. Li xb’eelom
xko’o wi’ chik chi k’anjelak ab’ankihulak li honal naq kilech tz’aqal li xam sa’ li
ochoch ut li ixq ki’ok wi’ chik chixjapb’al re chi kaw naq xlech li xam ut sa’ li honal
a’an ink’a’ chik kichal lixb’eelom chi xtenq’ankil xb’aan naq mare yal jot’ok wi’ chik
re chan, toj reetalnaq ki’oso’ li xk’atik chi xjunil li k’aru wank re sa’ rochoch.

SEERAQ’ CHI RIXEB’ LI WIIB’ CHI SAAJ AL.

Sa’ jun li kutan, wiib’eb’ li saaj winq yookeb len chi seeraq’ik chi re li b’e, ut chi
maak’a’eb’ len sa’ xch’’ooleb’ naq ki’el chaq jun li xul sa’ li pim, ut ki’ok len xchajb’al
re sa’ xxikeb’ ut k’ajo’ len naq xe’xiwak xb’aan, xb’aan naq ink’a’ le rilomeb’ ru li xul
a’an li xe’ril. Ut li xul a’an kixye len reheb’ li wiib’ chi kok’ winq chi jo’ka’in: moko us
ta tex’aatinaq chi rix junaq li yib’ ruhil na’leb’, ut moko us ta naq jwal txik leech’ool
chi rix junaq li ixqa’al, wi’ ink’a’ naru nakek’ul junaq li ch’a’ajkilal chan reheb’ li al,
jo’kan naq eb’ li al xe’sutq’iik sa’ li rochocheb’ chi ink’a’ chik jultikeb’ re xb’aan li
xxiweb’, jo’kan naq toj chalen anajwan ink’a’ chik taawileb’ li saaj al chi aatinak chi
rix li yib’aj na’leb’sa’ li na’ajej a’an. Jo’kan naq moko us ta li aatinak yib’ruhil na’leb’
sa’ junaq li na’ajej li ink’a’ taanaw chan ru wank aran.

LI XTENAMIT LI YOS UT JUN LI QAWA’CHIN

Sa’ jun len kutan wan len jun li poyanam kiraj raj xik chi rula’aninkil chaq lixtenamit
li Yos (Esquipulas) nake’xye re, ab’an li qasqiitz’in a’an ink’a’ naxpaab’naq ak xikaq
aawe sa’ li loq’laj na’ajej a’an tento naq taak’ajb’a rix re naq maak’a’ taak’ul chaq
naq wanqat chaq aran, nake’xye len re ink’a’ len naxpaab’chan ru naq tink’ul
kama’an yal ink’a’ tana jultikaq we chan len li poyanam a’an,ab’an kihulak len
xq’ehil li xxikik, kixchap len li xb’eeleb’aal ch’iich’ kiko’’ len chiink’a’ kixk’ajb’a rix
xb’aan naq nareek’a len rib’ naq nim xwankil, abàn naqkixyoob’ behek sa’ li
b’eeleb’aal ch’iich’ jun paataq len chi yaal naq kichalk lenxlub’ik chi ru li b’e ut ink’a’
chik naxtaw ru k’aru tixb’aanu ut ink’a’ len chik naru chi aatinak ut jun paataq
xk’ulb’al a’an naq ki’el sa’ li xlemul li b’eeleb’aal lich’iich’ li yook wi’ chi b’ehek, naq
ki’el yal kirupupik chalen naq ko’sachq sa’xyanqeb’ li k’iila tzuul ut aranlen kikana
chi junajwa, ut li wankeb’ len chixk’atqke’sach len ch’ooleb’ rilb’al li k’aru xk’ulmank,
ut timil timil xe’exk’e reetal k’awutnaq kama’an xk’ulmank ut xe’xtaw ru naq
xk’ulmank a’in yal sa’ xk’ab’a’ liqawa’chin li kiraj xik aran sa’ lixtenamit li Qaawa’
ink’a’ xkanab’ rib’ rub’eetal li xyu’am xko’o b’an yal chimaajo’ maajo’, jo’kan ut naq
chalen anajwank wi’ wankeb’ li poyanam nake’rajxik sa’ li loq’laj na’ajej a’an tento
naq nake’roxloq’i re naq maak’a’aq junaq lirahilal te’xtaw chaq chi ruheb’ li
xb’eenik.
 CHISTE
Ri Sanïk Chuqa’ Ri Tïx

Jun b’ey e k’o jun molaj taq sanïk, yetajin nkib’än jun kinimaq’ij, rom
a xtz’aqät rujuna’ jun kachib’il, k’a ri’ xq’ax el ke taq ri’ jun tïx, ma
n xerutzu’ ta ri taq sanïk xpa’e’ kan pa kiwi’. E k’iy taq sanïk xeru
kamisaj kan, ri nik’aj chïk kachib’il xkichäp oq’ej, k’a te’ xpe jun xutz’
ët chi k’o jun ti sanïk jotöl chi ruqul ri tïx, k’a ri’ yesik’in nkib’ij chi
re: ¡tapitz’a’ chi ruqul!, ¡tapitz’a’ chi ruqul
takimisaj.¡takamisa.

Maríy chuqa’ ma Tru’

Mari’y chuqa’ ma Tru’ ye k’o pa kachoch, kin latz’ rub’anön.

Jun q’ij ma Tru’ xuloq’ jun

äq. Mariy xpe royowal roma ma jun ta nikiya’ wa.

Ma Tru’ xub’ij chara, chuxe’ le ch’at; Maríy xub’ij chara: ¿ri itzel uxla’
? Ma Tru’ nk’uluj chara.

Amama’

Xapon jun ache chojay, xub’ij: ¿k’o ri amama’? Ma jun ta.

¿Akuchi’ k’o wa ri amama’ k’a? Tajin nb’anala’ pan awän.

Ri Sanïk Chuqa’ Ri Tïx

Jun b’ey e k’o jun molaj taq sanïk, yetajin nkib’än jun kinimaq’ij, rom
a xtz’aqät rujuna’ jun kachib’il, k’a ri’ xq’ax el ke taq ri’ jun tïx, ma
n xerutzu’ ta ri taq sanïk xpa’e’ kan pa kiwi’. E k’iy taq sanïk xeru
kamisaj kan, ri nik’aj chïk kachib’il xkichäp oq’ej, k’a te’ xpe jun xutz’
ët chi k’o jun ti sanïk jotöl chi ruqul ri tïx, k’a ri’ yesik’in nkib’ij chi
re: ¡tapitz’a’ chi ruqul!, ¡tapitz’a’ chi ruqul
takimisaj.¡takamisa
 Ri A Xwan

Te’ej: - Rït a Xwan, wakami xa xe’ ichaj k’o.

Xwan: - matyox nute’, wakami rïn man ninwajo’ ta ri ichaj.
Te’ej: - ¿Achike roma?
Xwan: - nub’ij jun wachib’il chwe:
we rït natij ichaj xa räx ab’onil nab’än pe.

Ri Ache Ma Jun Ruxajab’

El Señor Que No Tenía Zapatos

Ojer kan, pa jun tinamit k’o jun ti ache ma jun ta rurajil richin nulo
q’ ruxajab’. Xel el chi rachoch, töq b’enäq pa b’ey xusik’ el jun rux
ajab’ man jun rachib’il, ke ri’ jun q’ij chïk xusik’ jun chïk rachib’il, ri

ti ache janila xel ruk’u’x roma chi ri ache man nkowin ta nuloq’ ruxa
jab’. Juk’ulaj ruxajab’ xub’än qa, k’a ri’ xumäj rukusaxik, konojel ri wi
naqi’ janila nkitzu’, xpe jun ache kan xk’utuj kan chi re achike roma
jalajöj ruxajab’ rukusan, xpe ri ache xub’ij chi

Ri Tuj El Temascal

Jun b’ey kan k’o jun tetata’ man nukoch’ ta chïk ri tz’il k’o chi rij, x
ub’ij chi re ri raxjayil chi nukusaj jub’a rutuj roma kan janila ri tz’il ch
ïk k’o chi rij: ütz k’a xcha’ ri ixöq; töq xutz’et chi xk’achoj yan ri tuj
, xpe ri tetata’, xatin el nab’ey, k’a ri’ xok chupan ri tuj.

Ri Ka’i’ Alab’oni’

E k’o ka’i’ maya’ alab’oni’ xeb’e’ pa k’astanen pa Armita, töq xe’apon p

a Armita xkitz’ët apo ka’i’ kaxlan ixtani’, ri jun ala’ xub’ij chi re ri ju
n chïk:
-
Wakami man kach’o ta pe chwe pa qach’ab’äl, xa xe pa kaxlan tzij
katch’o pe; richin ke ri’ ri q’opoji’ man nkinab’ej ta pe chi röj öj maya
’ winaqi’.
- Ütz k’a - xcha’ ri jun
chïk ala’. Xapon ri jun ch’ich’, xejote’ el ri ixtani’ chuqa’ ri ka’i’ alab’
oni’, xpe ri jun ala’ xupalib’ej raqän rachib’il, ri jun chïk xub’ij:
- ¡Vos kwent con mi waqän!
 POESÍA
LI LOQ’LAJ CHE’
Ex loq’laj che’ li yo’yookex chi ru li loqlaj tzuul taq’a
Laa’ex li xk’aj ut maril li qayu’am laa’o li poyanam.

Laa’o li poyanam yo’yooko rik’in leemusiq’

Leeraamn a’an ajwi’ li qaamn laa’o.

Li qaamn laa’o jwal nake’pitzok chi xajok rilb’al

Naq nayo’la junaq li loq’laj che’ jwal kach’in.

Li loq’laj che’ jwal kach’in naq nayo’la

Ab’an naxram jun li nimla na’jej sa’ li yu’am

Li qayu’am chan chan jun li chahin nalentz’un

Ab’an yal sa’ xk’ab’a’ jun li loq’laj che’

Lintzoleb’aal

Jo’ le sa’ li najtil k’iche’

aran sa’ li rax ru pim
sa’ linloq’laj k’aleb’aal
wan jun eetalil nakutanob’resink.

A’an li eetalil re li chaab’il na’leb’

a’an li eetalil re li rahok
a’an li na’ajej b’ar nake’xk’uub’ rib’
eb’ li poyanam re moqon.

A’an, a’an lintzoleb’aal

a’an linch’ina tzoleb’aal
jwal cha’q’al ru xb’onol
a’an, a’in linch’ina tzoleb’aal
li saqenk ch’oq re jun ak’il kutan…

Nab’ej

Ninaw naq ka’aj wi’ laawaatin

A’an li tz’aqal yaal
Bar wankat laa’at
Esil ut na’leb’
Junelik nakaye..
 Ju ch’ina maatam
Li k’ok uutz’u’uj aatin
Xinch’ina molk’a chaq
Chi ru li loq’laj tzuul taq’a
Cho’q re linkaaxil na’

At ink’aaxil na’
Jwal nakatinra
Xb’aan naq chaab’ilat
Ut xak’anjela link’iisirinkil

Li ch’ina ochoch
Laa’in wan jun inch’ina ochoch
Nach’ chi xk’atq li pumpukil ha’
Aran wan linna’chin
Sutunb’il xb’aaneb’ li kok’ peepem.

Li q’oqyin
Chi ru li q’oqyin
K’a jo’ naq naraho’ inch’ool
Naq nawil naq, li chaq’al ru
Saq’e, ak xmuqun chik ´
Ut toj wulaj chik
Naru twil ru.

Ch’ina’us aj wi’ li q’oqyin xb’aan

Naq nake’b’ichan li chili’
Ut nake’lemtz’un chaq li
Loqlaj chahim.

LI LOQ’LAJ CH’OCH’

At loq’laj ch’och’, rik’in laawankilal yo’yooko laa’o li poyanam.

Xb’aan naq li qayu’am aajel ru cho’q re li loq’ laj ch’och’,
Chawu laa’at nakoowank chi hulaj hulaj laa’o li poyanam.
At loq’laj ch’och’, laa’at li qayu’am, wi’ maak’a’at laa’at,
Maak’a’aq aj wi’ li qayu’am. K’ajo’ rusilal nakab’aanu re xyu’ameb’ li poyanam,
b’anyox at loq’laj tzuul taq’a.
 LI LOQ’LAJ NA’B’EJ.

At in loq’laj na’,
Nawaj xk’eeb’al xsahil laach’ool
Sa’ li loq’laj kutan a’in,
Laa’at jun na’b’ej jwal tz’aqal
Laatuulanil.

At in loq’laj na’, ninb’anyoxi chawu

Naq xakuy chaq li wilb’al sa’ linkach’inal
Toj chalen toj sa’ li honal a’in.

At in loq’laj na’, maak’a’ junaq chaab’il

maatam tink’e cho’q aawe sa’ li kutank
a’in, ka’aj b’an wi’ re xb’anyoxinkil cho’q aawe
li usilal li xab’aanu chaq we rik’in link’iiresinkil,
b’anyox a na’.
 HISTORIA

Li xtenamit li yos ut jun li qawa’chin

Sa’ jun len kutan wan len jun li poyanam kiraj raj xik chi rula’aninkil chaq lixtenamit
li Yos (Esquipulas) nake’xye re, ab’an li qasqiitz’in a’an ink’a’ naxpaab’naq ak xikaq
aawe sa’ li loq’laj na’ajej a’an tento naq taak’ajb’a rix re naq maak’a’ taak’ul chaq
naq wanqat chaq aran, nake’xye len re ink’a’ len naxpaab’chan ru naq tink’ul
kama’an yal ink’a’ tana jultikaq we chan len li poyanam a’an,ab’an kihulak len
xq’ehil li xxikik, kixchap len li xb’eeleb’aal ch’iich’ kiko’’ len chiink’a’ kixk’ajb’a rix
xb’aan naq nareek’a len rib’ naq nim xwankil, abàn naqkixyoob’ behek sa’ li
b’eeleb’aal ch’iich’ jun paataq len chi yaal naq kichalk lenxlub’ik chi ru li b’e ut ink’a’
chik naxtaw ru k’aru tixb’aanu ut ink’a’ len chik naru chi aatinak ut jun paataq
xk’ulb’al a’an naq ki’el sa’ li xlemul li b’eeleb’aal lich’iich’ li yook wi’ chi b’ehek, naq
ki’el yal kirupupik chalen naq ko’sachq sa’xyanqeb’ li k’iila tzuul ut aranlen kikana
chi junajwa, ut li wankeb’ len chixk’atqke’sach len ch’ooleb’ rilb’al li k’aru xk’ulmank,
ut timil timil xe’exk’e reetal k’awutnaq kama’an xk’ulmank ut xe’xtaw ru naq
xk’ulmank a’in yal sa’ xk’ab’a’ liqawa’chin li kiraj xik aran sa’ lixtenamit li Qaawa’
ink’a’ xkanab’ rib’ rub’eetal li xyu’am xko’o b’an yal chimaajo’ maajo’, jo’kan ut naq
chalen anajwank wi’ wankeb’ li poyanam nake’rajxik sa’ li loq’laj na’ajej a’an tento
naq nake’roxloq’i re naq maak’a’aq junaq lirahilal te’xtaw chaq chi ruheb’ li
xb’eenik.

FABULA
RI KUK RI K’IN RI KOK

Ri kuk ni yoq’on, chupan ri ru rachoch, un b’ij pa’ che re’ ri kok, yit lowalo’
chab’enkil ma ju b’a ya b’in ta naya jun a waqan ka ma jun ya tik’ota.
Ru kok xu tzi’ ri kuk k’o pa rachoch nistin, nistin pa ra choch.

Ri kuk un ij che ri kok yit kinawtzelaj ri yin ma junta nub’anunta chawa’.

Ri yit na ya jun awaxaka’ ko jub’a’ nab’enb’ej chare’ yi ye al naj.
Ri yit nachap anin chanim yakos y ma jun ta atzu’nta’ majunta nab’enb’ejta’.

RI KUK RI K’IN RI KOK

Ri kuk ni yoq’on, chupan ri ru rachoch, un b’ij pa’ che re’ ri kok, yit lowalo’
chab’enkil ma ju b’a ya b’in ta naya jun a waqan ka ma jun ya tik’ota.
Ru kok xu tzi’ ri kuk k’o pa rachoch nistin, nistin pa ra choch.
Ri kuk un ij che ri kok yit kinawtzelaj ri yin ma junta nub’anunta chawa’.
Ri yit na ya jun awaxaka’ ko jub’a’ nab’enb’ej chare’ yi ye al naj.
Ri yit nachap anin chanim yakos y ma jun ta atzu’nta’ majunta nab’enb’ejta’.
 RI KOJ RI K’IN RI CH’OY
Ye k’o nik’aj taq ch’oy pa q’ayis tajin yetza’j, chi ri’ k’o jun koj warnaq chuxe ri jun
che’, k’o chik jun chikap xeruk’asoj ri koj, xna’ ri wach ri koj xkataj chanin, xuchap ri
chikap ri xuk’ason ri chi’ ri koj, y xi ya ri’..

Ri ch’oy jani’ xuxi’ij ri xutzijon rik’in ri koj xu ijcha’ ra tukuyu ru mak xu’ancha’ ri
koj, ri koj su joyowaj ru wach ri ch’oy xusq’opij al nukikot nutzopin ri ch’oy xa’al.

RI KUX NI JUN WE’YTA RU TZU’UN JUN KOJ

Ri kux ni jun we’yta ru tzu’un jun koj.

Xa pun jun q’ij ru tz’at ri jun chikap ru b’inan kux xu tzu’ jani’ xuxi’ij ri xpe jun tiw
churij ri kux roma xekila’ pa ki’ che ka’i chikop.
Ri kux xalmaj al chuwach ri koj.
Xu ril chik jun we’y ri koj k’a nuxij na ri’ ri kux, xu tzu’ eqal .
pa oxi’ wiyaj xuril ma xuxijta’ ri chik chuwach eqal xjelun apu ri k’a’ ri koj xitaijon ri
k’e’ ri koj.