Qillqiri: Jorge Luis Coaquira Condori

jorgeluiskoakira@gmail.com


QALLTA (introduccin)
Aka qulla quranakaxat qilltata arunakax m aski amtamp qhanatatawa,
ukasti, taqi aymara jaqinakan utapxaapatakiwa, ukhamat aymara qulla
quranakasan sutinakapax jani armtataapataki. Jan ukasti jukampi khaya
chhaqtta qullasi quranakan sutinakap pallthapipxaasataki.
Jicha qhipha maranakans Los Andes Kerani markanx kawqha kasta
qullasi quranakas utjpacha
Jichhurunakanx Kaysa Los Andes Kerani markachirinakax kuna kasta
qullasi quranakx utasipkpacha
Qhanachtaa, Los Andes Kerani aymara markachirinakax kawkiri qullasi
quranaks utatasipki ukhamarak, kuna ust qullasiatakis apanaqapxi.
Qhanstayaa, taqi utat qullasi quranakakxat qilltaatki, ukarusti
sutinakap utayaataki.
Jakthaptaa, jichhurunakamax qawqha kasta qulla quranakas utataski
khaysa Kerani tuqinxa.
Sutinchtaa, Sapa maya qurax kunatakis kullax, ukatx kawkhans aliraki,
jan ukax kawkans jikxatataspa uka tuqit qhanachtaa.
Aka qulla quranakxat qilltaatakix jilri tatanakan sarnaqawikap uakipt
asaw qhanachtata. Nanakax achichilanakaru, ukhamarak jilri tatanakruw
qulla quranakat qillqtaatakix jisktasipta. Ukatsti sapa qurxat suma
yatxatasin qhanachtapxarakta. Aknri yanaptanakampi qilltatawa:
Achachilanakar quramp qullasia tuqit jiskntasa. Casetes ukanakaru
waraqtasina. Awki taykan sarnaqawinakap uaqasna.
NAYRIRI QILLQATANAKA (Marco terico)
Quramp qullasi tuqit jacha yatqatatanakax akham sapxwa:
Aymranakanx taqi kasta quranakaw kunayman usunakat qullasiatakiw
utjasipkistu. Jichha qhipa maranakansti taqi uka quramp qullasianakaw k
achjatjam chaqtaski.
Maysa tuqit wakisirakiw, Qulliri arux kawkhats usti, khithinakats
ustayi uka tuqit amuykiptaani, Nayra qullirinakax qullawayus,
qullaqhipi sata sutimp utatapxataynawa, ukasti p aru taqat jutatayna:
qulla (medecina), wayu (llevar). Ukhamax, uka tatanakax qullas waytata
sarnaqirinakapxiya. Espaol qaranak purinxipansti jaqha tuqiruw
qullawayu arx kuttayxapxataya, callawayu sasa. Nayra
qullawayunakax khaysa Charasani markanw utjiritayna, ukatw
jichhurunakkamas, Charasani Qullawayunakax wali kawkhans
thaqhatapuni.
Jiwasanakan nyra thunu achachilanakasax wali sumwa qura qullanak ut
apxna, sapa quran sutips sumarak satipxna. Jichha jaqinakax janiw
taqpacha qulla quranakan sutipx utxiti, janirakiw ukanakampis
qullasxapxti.
Ramiro Raynaga qillqirix akham sasaw qullanakxatx qhananchi: Q
aranakax Qullawayunakarux wali arnaqapxna quramp
qullanatanakapata. Ukamaraki jichhurunakkamasa arsusipkakiwa
khithitix qulliri munkix ukax nayraqatax Qaranakan qullanakap ut
anapa, ukjaruw quramp quinas yatisipkaspa. Aka qillqnaka ujatkasinxa
wali llakisijamawa kunatt achachilanakasan yatianakapx armasiya
munapxna.
Jichhax m pankat quramp qullasi tuqit apstat qanachtani.

QURAN SUTIPA (NOMBRE DE LA PLANTA)
APANAQAWI (USOS)
AYMARA CASTELLANO
Qaawa Quinua Mal de montaa, de mar.
Qata Valeriana de puna Neurosis
Qila quwa Metrorragias
Qhanapaku Bronquitis
Qhula Sauco Fluxiones de la cara
Quwa Paleo silvestre Gastralgias
Qhuta Yareta Reumatismos
Sanu sanu Consuelda, menor Leucorrea, letritas
Siki Achicoria Estreimiento de los nios
Tula Bronquitis
Tunqu Maz en grano Enfermedades de la vejiga
Thujsa thujsa Beleo Neuralgias
Cuca/ inal mama Coca Dispepsias
Altamisa Ambrosa silvestre Reumatismo
Awkanalka/amay sapatu Ajo silvestre Impotencia
Kuti kuti Solano de peces Fiebre, heridas
wachanqa Michoacn Purgante enrgico
Wira wira hierva de la vida Fiebres malignas
Uqhururu Berro acutico Enfermedades de hgado
Jupha Quinua Galactforo
Chillkha Bacarida aglutinante Reumatismo
chachakuma Senezn de la cordillera Gastralgias
Anu chaphi Amor seco Pltora

Fuente: Elaboracin
propia
Jichhasti kuna qulla quranakt Los Andes Kerani markan jakasirinakax
utapki ukja tuqit qillqtata:
CHAKHA CHIJUT QULLAN TUQITA (Para fracturas)
Chillkha.- Aka qurax janiw taqi chiqanakan utjkiti, laphipasti llinkiwa
ukhamarak jachanakarakiwa. Chillkhax nayraqatax apthapiniawa
ukjarusti chaxtaarakiwa ukatw usut chiqar apxatasia.
Chachakuma.- Yaqha qulla qurarakiwa, khaysa juntu uraqinakw ali, jiska
laphinikirakiwa, qillu panqarani, ukhamarus wali qaphiniwa.
MAYMURU PHUSUTATAKI (Para hinchazones de hgado)
Sillu sillu.- Aka quran p saminiwa, Pata tuqix chua, manqhasti qaqa ch
uyarakiwa. Jallupachanakw utji, ukhamarak qallpa chiqanakanakw jach
anak ali. Sillusillusti maymuru phusuntataki ukhamarak kuliratakiw qulla.
Uka qurx juntuma lanti umaraksna, refrekjams lurtasiraksnawa.
Diente de len.- Yaqha qulla qurarakiwa, ukasti maymuru phusutatakiw
askirakki.
Anu chaphi.- Aka qulla qutrax qullu patanakan alisiraki. Janiw kawkha
qulluns utjkakiti, phusutat qullarakiwa.
PHUSUTATAKI. (Para hinchazones)
Malwasa.- Aka qurax jawira lakxanak ali. Janchi phusutatakiw wali
qullaraki, chaxtasina usutawjitar apxatasia.
SOBRE PARTUTAKI (Para sobre partos)
Chijchipa/ chhijchhipa.- Aka qulla qurax qullu patanakan ali, jasa
jikxatakiwa. Aka qurasti sobre partutakiw/ rikayratakiw wali qulla. Ukasti
wallaqiyasin M tasaw umantaa.
Nina sankhu.- Nina sankhux niyas atapillur utasitawa, wali chimi
laphini, wali chaphipax wapurasiriwa. Aka qurax sobre partutakirakiw
wali wakiskiri. Umapxatakiwa.
UJU/ CHUXU, KAJA USUNAKATAKI (Para tos, gripes, resfros)
Wirawira.- Aka qulla qurrax waawjanakan ali, ukhamarak jawiranakxan
utjaraki. Aka quurax uju, kaja usuanakat jarktasiatakiw qulla. Matiw lurt
asia, ukat janir ikintkasin umtawayaa.
KULIRATAKI (Para bilis)
Wirwina.- Aka qulla qurax qallpa chiqanakanakw ali, jallu pacha uraskiw
utjaraki. Aka qurax may apthapisin chaxsua ukat sapur umaaraki
ikiwit sartasina, ukhamarak janira ikintkasa.
UMA QAPHIN QURA (Planta aromtica)
Hierva luisa.- Aka qullasuyu markasan (Sud Amrica) aliri qurawa.
Nayrapachanakanx Espaol qara jainakan wali thaqhatiritaynawa, kunatt
uka alit suma qapkir qhaphinak lurapxiritayna warminakar aljaataki. Aka
chuyna qurasti juntu uraqinakanakw aliritayna, wali jacha aliriw. Aka
quran laphinakapasti mawka chapiniwa, ukhamarus hiyas Limn achut
untataw qaphipaxa, lila panqarani. Nierva luisa qurax septiembre
paxsinak jilpacha utjaraki. Ukampirus uka qurax puraka usutak qullawa
TUKUYA (Conclusin)
Nayriri qillaqtanakanxa qhanachtanwa, aymara Qullasuyu markanx taqi
puqtat qulla quranakaw utjasipkisttu. Jiwasax jikxatanwa kunaymani
uaunakat quranakamp qullasiata: chakha chijutanakatak, piqi
usunakatak, phusuntatanakatak, purak usuninakataki, kuliraninakatak,
sobrepartutak, jukampi usu qullasinatakiw quranakax aka Qullasuyu
qullan markasanx utjasitayna. Yaqhipa quranakan jaya mara sutipax
janiw amtataxiti, yaqhipanakansti Catellano arur kuttayataxarakiwa.
Jichha wiri wayna tawaqunakax janiw taqpach quranakx utxapxiti, m
qawqhanak yatisipkarakiwa. Aka Chukiyawu markan jakasirinakax yamas
janipuniw uka qulla quranakan sutinakaps amtxapxiti,.
Aymara jaqinakanx taqi phuqtataw qhamasiptanxa, kunaymani
quranakarakiw qullasiatak utjasipkistu, yaqhip qulla quranakan
sutinakapasti armtatakixiwa, m qawqha quranakasti taqins ut
ataskarakiwa, yaqhipa qullasi quranakan sutipasti Castellano
arunakirakw ustxaraki. Jichha wiri wayna tawaqunakax janiw aski uka
qulla quranakamp qullasxapxiti, jan ukasti khaysa anqax markat apanit
qullanakakw Farmacianakax alasisin qullasxapxaraki. Wali wakiskirwa
jan jichhat khuysarux qawqha qullasi quranakan sutinakapatix amtatakix
ukanakx amtasipxaaniti, jan ukasti chhaqtata quranakan sutil
amthapipxani.
PANKANAKA (Bibliografa)
REYNAGA, Ramiro, Tawantinsuyu 5 siglos de guerra Qheswaymara
contra Espaa, Edicin boliviana, Imprentas Unidas, S.A., 1978, Pg.
385.
MATERIAL ADICIONAL, Fotocopias de los libros de Medicina tradicional
del al Biblioteca Banco Nacional de Bolivia, 2003.