UDK 82.

×àñîïèñ çà íàóêó î êœèæåâíîñòè :::1: 2007 133

Ñòóäè¼å è ÷ëàíöè
Gabriella Schubert (Gabriela Šubert) Satana kao demijurg – u verovanju i folkloru
balkanskih naroda (429-446)
Ñîœà Âåñåëèíîâèž Íàçíàêå ïåñíè÷êå ñàìîñâåñòè êîä Äèìèòðè¼à Êàíòàêóçèíà (447-453)
Áî¼àí €îðåâèž Ìîòèâ ñìðòè ó ïîåçè¼è äóáðîâà÷êèõ ëàòèíèñòà 18. âåêà (455-462)
Àëåêñàíäàð Ïàâëîâèž Ïðîáëåì ïðèïîâåäíîã ãëàñà (463-487)
Dušan Marinkoviæ O Desnièinu libretu za operu Adelova pjesma (489-501)
Ïðåäðàã Ïåòðîâèž Íàäðåàëèçàì è ðîìàí: Êîðåí âèäà Àëåêñàíäðà Âó÷à (503-513)
Êîí÷åòà Ôåðàðà Miodrag Pavloviæ i Italija (515-520)

Èñòîðè¼à ñðïñêå êœèæåâíå ïåðèîäèêå

Æàðêî Ðîøóš Êîìàðàö (1861-1866; 1868-1869) (523-562)

ʜèæåâíà ãðàà
Ìèðîñëàâ Ì. Íèêîëèž Ïðâà êœèãà ïåñàìà Ìèëóòèíà Áî¼èžà.
Ïåñìå (1914) (565-592)
Ñòàíèøà Âî¼èíîâèž Êœèæåâíè è àäìèíèñòðàòèâíè àðõèâ Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà
(593-624)

Îñâðòè
Ìèëîñëàâ Øóòèž Æèâîò ïîñâåžåí âèøèì öèšåâèìà (627-630)

UREDNI[TVO
Miodrag Maticki
(odgovorni urednik)

Boguslav Zjelinski (Poqska) Mirjana D. Stefanovi}

Bojan Jovi} Stani{a Tutwevi}
Vesna Matovi} Vesna Cidilko (Nema~ka)
Dejvid Noris (Engleska) Gabrijela [ubert (Nema~ka)
Tawa Popovi} Miloslav [uti}

© INSTITUT ZA KWI@EVNOST I UMETNOST / Beograd ISSN 0350-6428

 Îöåíå è ïðèêàçè
Äðàãàíà Ãðáèž Çáîðíèê î Ñòåðè¼è (£îâàí Ñòåðè¼à Ïîïîâèž 1806-1856-2006 / çáîðíèê
ðàäîâà ÑÀÍÓ, óðåäíèê Šóáîìèð Ñèìîâèž) (633-639) Áî¼àí ×îëàê Òðåíóöè Äàíèöå
Ìàðêîâèž (Òðåíóöè Äàíèöå Ìàðêîâèž / çáîðíèê ðàäîâà, óðåäíèê Ñëîáîäàíêà Ïåêîâèž)
(641-646) Ëèäè¼à Äåëèž Èëàðèîí Ðóâàðàö è ñðïñêà óñìåíà òðàäèöè¼à (Èëàðèîí Ðóâàðàö è
íàðîäíà êœèæåâíîñò / Áîøêî Ñóâ༟èž) (647-653) Äðàãàíà Âóêèžåâèž Åòíîãðàôñêà
ñëèêà Ñëàâîíñêå Âî¼íå ãðàíèöå Ñïèðèäîíà £îâèžà èç 1835 (Åòíîãðàôñêà ñëèêà Ñëàâîíñêå
Âî¼íå ãðàíèöå / Ñïèðèäîí £îâèž; ïðåâîä Ñòðàõèœå Êîñòèžà, ïðèðåäèëà Ñëàâèöà Ãàðîœà-
-Ðàäîâàíàö) (655-661) Ñìèšàíà €îðåâèž £åäàí ìîäåë ïîñìàòðàœà „åïñêå áèîãðàôè¼å”
¼óíàêà (Åïñêà áèîãðàôè¼à Ìàðêà Êðàšåâèžà / Èâàí Çëàòêîâèž) (663-668)
Äðàãîšóá Ïåðèž Ðààœå è ñóäáèíà ¼åäíîã ñèæåà (Æèâîò åïñêå ïåñìå / Ëèäè¼à Äåëèž)
(669-673) Íåíàä Šóáèíêîâèž Ïðâè ñðïñêè óñòàíàê ñàãëåäàí èç àíåãäîòñêî-êàçèâà÷êîã
óãëà (Ïðâè ñðïñêè óñòàíàê ó ãîâîðó è òâîðó. Àíåãäîòå è ñðîäíå ïðèïîâåäíå âðñòå óñìåíå
êœèæåâíîñòè î Ïðâîì ñðïñêîì óñòàíêó / Áðàíêî Çëàòêîâèž) (675-677)
Ñëîáîäàíêà Ïåêîâèž Ñðáèñòèêà Îëãå Ellermeyer-Æèâîòèž (Ñòâàðàîöè è ïîñðåäíèöè.
Ñòóäè¼å î ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè è ñðïñêî-íåìà÷êèì âåçàìà / Îëãà Ellermeyer-Æèâîòèž)
(679-682) Ñòàíèøà Òóòœåâèž Ñàìîñâî¼àí ïîãëåä íà ñðïñêè ìîäåðíèçàì (Ðàñêðøžà
ñðïñêîã ìîäåðíèçìà. Èäåîëîøêè è êóëòóðíè êîíòåêñò ñðïñêå êœèæåâíîñòè 20. âåêà /
Ìèëàí Ðàäóëîâèž) (683-687) Ãîðàíà Ðàè÷åâèž Äóãî ïóòîâàœå ó ðîìàí (Ìîäåðíè ðîìàí
äâàäåñåòîã âåêà / Ðàäîâàí Âó÷êîâèž) (689-694) Ñòàíèñëàâà Âó¼íîâèž Åâðîïñêè êîíòåêñò
ïîåòèêå Ðàñòêà Ïåòðîâèžà (Ïîåòèêà Ðàñòêà Ïåòðîâèžà: ñòðóêòóðà; êîíòåêñò /
Áî¼àí £îâèž) (695-699) Äàâîð Ìèëè÷åâèž Êà íîâîì ÷èòàœó ñðïñêå êœèæåâíîñòè
(Çàâ¼åòíî ïàìžåœå ï¼åñìå / Ðàíêî Ïîïîâèž) (701-704) Ìèîäðàã Ìàòèöêè Èâî Àíäðèž
êàî ôîêóñ ïåðèîäèêà (Ñâåñêå Çàäóæáèíå Èâå Àíäðèžà, 24/2007 / ãëàâíè è îäãîâîðíè
óðåäíèê Ïðåäðàã Ïàëàâåñòðà) (705-708)

Èçäàœà Èíñòèòóòà çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò ó 2007. ãîäèíè (709-716)

 UDK 82.

Journal of literary studies :::1: 2007 133

Studies and essays

Gabriella Schubert Satan as a Demiurge – in the Beliefs and Folklore
of Balkan Peoples (429-446) Sonja Veselinoviæ Indications of Poetic Self-Consciousness
in Dimitrije Kantakuzin (447-453) Bojan Ðorðeviæ The Death Motif in the Poetry
of the 18-century Dubrovnik Latinists (455-462)
Aleksandar Pavloviæ The Problem of Narrative Voice (463-487)
Dušan Marinkoviæ On Desnica’s Libretto for the Opera Adel’s Song (489-501)
Predrag Petroviæ Surrealism and the Novel: Aleksandar Vuèo’s The Root of Sight (503-513)
Konèeta Ferara Miodrag Pavloviæ and Italy (515-520)

The history of Serbian literary periodicals

Žarko Rošulj Komarac (1861-1866; 1868-1869) (523-562)

Literary materials
Miroslav M. Nikoliæ The First Collection of Poems by Milutin Bojiæ.
Poems (1914) (565-592) Staniša Vojinoviæ The Literary and Administrative Archive of
Srpski književni glasnik (593-624)

Views
Miloslav Šutiæ A Life Dedicated to Higher Goals (627-630)

Reviews
Dragana Grbiæ Collection of Papers on Sterija (Jovan Sterija Popoviæ 1806-1856-2006 /
a collection of papers published by the Serbian Academy of Sciences and Arts, edited by
Ljubomir Simoviæ) (633-639) Bojan Èolak Danica Markoviæ’s Moments (Danica Markoviæ’s
Moments / collection of papers, edited by Slobodanka Pekoviæ) (641-646)
Lidija Deliæ Ilarion Ruvarac and Serbian Oral Tradition (Ilarion Ruvarac and Folk Literature /
Boško Suvajdžiæ) (647-653) Dragana Vukiæeviæ Spiridon Joviæ’s Ethnographic Representation
of Slavonian Military Frontier from 1835 (Ethnographic Representation of Slavonian Military
Frontier / Spiridon Joviæ; translated by Strahinja Kostiæ, edited for publication by Slavica
Garonja-Radovanac) (655-661) Smiljana Ðorðeviæ One Model of Looking at an „Epic
Biography” of a Hero (An Epic Biography of Marko Kraljeviæ / Ivan Zlatkoviæ) (663-668)

© INSTITUT ZA KWI@EVNOST I UMETNOST / Beograd ISSN 0350-6428

Dragoljub Periæ The Birth and the Fate of a Storyline (The Life of the Epic Poem / Lidija Deliæ)
(669-673) Nenad Ljubinkoviæ The First Serbian Uprising Seen from an Anecdotal-Narrative
Angle (The First Serbian Uprising in Word and Deed. Anecdotes and Related Narrative Types
of Oral Literature about the First Serbian Uprising / Branko Zlatkoviæ) (675-677)
Slobodanka Pekoviæ Olga Ellermeyer-Životiæ’s Serbian Studies (Creators and Intermediaries.
Studies of Serbian Literature and Serbian-German Relations / Olga Ellermeyer-Životiæ)
(679-682) Staniša Tutnjeviæ An Individual View of Serbian Modernism (The Crossroads of
Serbian Modernism. The Ideological and the Cultural Context of Serbian Literature of the 20th
Century / Milan Raduloviæ) (683-687) Gorana Raièeviæ A Long Journey into the Novel (The
Modern 20th-century Novel / Radovan Vuèkoviæ) (689-694)
Stanislava Vujnoviæ The European Context of Rastko Petroviæ’s (The Poetics of Rastko
Petroviæ: Structure, Context / Bojan Joviæ) (695-699) Davor Milièeviæ Towards a
New Reading of Serbian Literature (Testamentary Memory of a Poem / Ranko Popoviæ)
(701-704) Miodrag Maticki Ivo Andriæ in the Focus of Periodicals (The Ivo Andriæ
Foundation’s Volumes, 24/2007 / Editor-in-Chief: Predrag Palavestra) (705-708)

Publications of the Institute for Literature and Art in the year 2007 (709-716)

KWI@EVNA ISTORIJA izlazi tri puta godi{we. Izdaje INSTITUT ZA

KWI@EVNOST I UMETNOST, Beograd. Uredni{tvo i administracija: Kraqa
Milana 2, tel. 2686-036, e-mail: ikum@ikum.org.yu. Izdavawe ovog ~asopisa
finansira Ministarstvo nauke. [tampa i povez ^IGOJA [TAMPA, Beograd,
Studentski trg 13. Za izdava~a: Vesna Matovi}. Likovno-grafi~ka oprema: Bogdan
Kr{i}.
ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ
428]
ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ
 82-97-147
SCHUBERT
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 429–446
Izvorni nau~ni radovi

Gabriella SCHUBERT

ÓÄÊ
(Jena/Berlin, Univerzitet Fridrih Šiler)

GABRIELLA
SATANA KAO DEMIJURG – U VEROVANJU
I FOLKLORU BALKANSKIH NARODA

Kljuène reèi: Bog, Satana, ðavo, Dabog, Satana kao demijurg, stvaranje sveta.
Apstrakt: U uvodu ove studije razmatraju se informacije Biblije o liku Satane.
U starozavetnim apokrifima Satana postaje olicetvorenjem i protivigraèem Boga ko-
ji pokušava da sruši Božja naèela spasa. U Novom zavetu on potpuno postaje otelo-
vljavanje zla i greha. Nigde u Bibliji, meðutim, nema podataka o tome da Satana
deluje kao demijurg odnosno kao stvaralac sveta pored ili protiv Boga; Bog je jedini
stvaralac svega postojeæeg koje je u Novom zavetu povezano sa eshatologijom odno-
sno sa verovanjem u vaskrsnuæe i u veèni život èoveka. U apokrifama i u poukama
bogumila, meðutim, ðavo je zaèetnik i vladar opipljivog i vidljivog zemaljskog sve-
ta. I u narodnim kosmogonijama Južnih Slovena ðavo, bivši anðeo koji je bio izba-
èen iz nebeskog carstva, dobija odreðeno mesto u modelu sveta. On postaje protivna
snaga, princip zla koji se bori protiv dobra. U njegovom liku kod Srba se, oèigledno,
krije i neko prehrišæansko vrhovno božanstvo, Dabog, odnosno Dažbog ili Dajbog.

A. Uvod
„U poèetku stvori Bog nebo i zemlju. A zemlja bješe bez oblièja
i pusta, i bješe tama nad bezdanom; a duh Božji dizaše se nad vodom.
I reèe Bog: neka bude svjetlost. I bi svjetlost” – tako poèinje Prva
knjiga Mojsijeva koja izveštava o stvaranju sveta i koja predstavlja
važan deo pouke hrišæanske vere. Po promišljenom planu, Gospod
Bog pretvara haos u sreðen kosmos, u životni prostor sopstvenih stvo-
renja, pre svega èoveka. Bog deluje kao apsolutan, neogranièen vla-
dar bez ikakvih nahoðenja. Svemoæ Oca Boga, meðutim, preispituje
se pitanjem: zašto postoji i odakle potièe stradanje i muka èoveka na
zemlji? Ovo pitanje se u Starom zavetu, u tekstovima iz vremena po-
sle vavilonskog egzila, sve više nalazi u centru interesovanja. Kao
odgovor na to pitanje èesto sledi: „U èovekovim nevoljama se ispo-
ljava božija reakcija na njegove greške”, ili „Putevi Boga su neistra-
ženi i èoveku nedostupni; èoveku prilièi da skromno iziðe Bogu u
susret”.
U ovom kontekstu Satana, prvobitno jedno od božije dece, igra
važnu ulogu. U starozavetnim apokrifima postaje otelotvorenje i su-
parnik Boga i pokušava da sruši božja naèela spasa. U Novom zavetu, [429
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ meðutim, potpuno postaje otelovljenje zla i greha. U Jevandjelju po
Luki (10,18) i u Apokalipsi (12,7 i sl.) kazuje se da je bio izbaèen iz
Raja sa svojom družinom pošto je zgrešio protiv Oca. U Jevandjelju
po Marku (22, 3) i Jovanu (13, 27) pojavljuje se kao pogonska sila
Jude Iskariotskog. Nigde u Bibliji, meðutim, nemamo podatke o tome
da Satana deluje kao demijurg odnosno kao stvaralac sveta pored ili
protiv Boga; Bog je jedini tvorac svega što postoji, što je u Novom
zavetu povezano sa eshatologijom, odnosno sa verovanjem u vaskr-
snuæe i u veèiti život èoveka.
Istorija Biblije obuhvata i one verske pouke, odnosno apokrife
koji su, verovatno, nastali na Bliskom istoku i predstavljaju odstupa-
nje od zvaniènog uèenja, a raširili su se po èitavom hrišæanskom sve-
tu, pre svega kod jeretika. U centru njihovih pouka je sumnja da je
Bog jedini stvaralac koji je odgovoran za nastajanje sveta. Jeretici
veruju da postoji i drugi stvaralac kome se pripisuje ono što je zlo i
negativno na ovom svetu. Tokom proteklih vekova dualizam stvara-
laèkog principa kao predstava o vezi dobra i zla u razlièitim se oblici-
ma proširio na najveæi deo ondašnjeg hrišæanskog sveta. Ovaj duali-
zam je isto tako bio vodeæa ideja bogumilstva, koje je nastalo na Bal-
kanu sredinom 10. veka, a tokom 11. veka podelio je èitavo Vizantij-
sko carstvo. Bogumilstvo je tek krajem 14. veka, zbog napada Osman-
lija, bilo zaustavljeno. Po bogumilskom uèenju ðavo je zaèetnik i vla-
dar opipljivog i vidljivog zemaljskog sveta, ali nije u stanju da daje
dušu i život njegovim stvorenjima. To samo može da uèini Bog, stva-
ralac i vladar duhovnog sveta. Zbog toga je ðavo u ovom odluèuju-
æem èinu zavisan od Boga. O tome, izmeðu ostalog, nalazimo podat-
ke u pogrdnim spisima jednog od najrevnosnijih protivnika bogumi-
la, bugarskog prezvitera Kosme iz druge polovine 10. stoleæa kao i
monaha Evtimija Zigabene, teološkog savetnika Cara Aleksija I. (1081-
1118) koji u svom radu „Panoplia Dogmatica” o bogumilskoj doktrini
piše sledeæe: Ðavo je stvorio telo Adama iz zemlje i vode, ali se uza-
lud trudio da oživi njegovo telo svojim ðavolskim dahom, odnosno
duhom. Zato je zamolio oca da Adamu udahne dušu i obeæao mu da
æe èovek kao mešavina dobra i zla, pripadati obojici. Bog se saglasio
sa predlogom ðavola i Adam je oživeo (up. izmeðu ostalog BECK 1993,
178 i sl.).
Pitanje, otkuda potièu nevolje na ovom svetu, naravno, zanimalo
je i zanima èoveka svuda i oduvek, nezavisno od pouka prosveæenih
(oficijelnih) religija. Upravo je presudno uverenje da tamne strane
života pripadaju principu zla, a suprotne principu dobra, pošto se do-
bro i zlo javljaju kao meðusobno zavisne pojave. Izjednaèenje ovih
naèela sa Bogom odnosno Hristom, s jedne i s ðavolom, alias Sata-
nom, Luciferom, Belzebubom, Rogatim i Hromim s druge strane, tek
se sekundarno pojavljuje.
Ovaj proces možemo da pratimo u narodnim kosmogonijama ra-
znih naroda, to jest u mitskim poukama o nastajanju sveta. U njima se
otkrivaju putevi ljudskog traganja za suštinskim smislom postojanja
430]
u ovom svetu. Po Zolotarjovu (1980) blizanaèki mit je karakteristièan
za svaku arhaiènu mitologiju – tako, na primer, za ugrofinske narode

GABRIELLA SCHUBERT
na prostoru Urala i u Zapadnom Sibiru, gde se veruje da su stvaraoci
sveta dva brata. Jedan od njih predstavlja nebo, svetlost i veštinu, a
drugi zemlju i tamu, odnosno nesreæu. Dualistièki modeli u interpre-
taciji sveta karakterišu i prednauèno mišljenje balkanskih naroda; ru-
ski balkanolog Tatjana Civ’jan ih èak smatra najvažnijim elementima
balkanskog modela sveta (CIV’JAN 1990).
Kod Južnih Slovena su zabeležene sledeæe predstave o svetu: Ze-
mlja je zamišljena kao èetvrtasta ili okrugla ploèa koja deli Univer-
zum na dva dela (up. izmeðu ostalog GEORGIEVA 1983, 29; ÐAPOVIÆ
1995, 19 i sl., JANKOVIÆ 1951). Veruju da je zemlja uèvršæena gvozde-
nim obruèem ili lancem i klinom. Èesto je veæa od neba.1 Ispod ze-
mlje se nalazi voda, a izmeðu Zemlje i vode su držaèi Zemlje: životi-
nje ili stubovi, ili oboje. U nekim krajevima veruje se da zemlju drži
na leðima nekakva ogromna riba, vo, bik ili bivo. Vuk Karadžiæ be-
leži: „Gdekoji ... kažu da Zemlja stoji na volu, pa kad vo mahne uhom,
onda se zemlja zatrese.” (Vuk Karadžiæ, Rjeènik, pod zmajegorèev
oganj). U Homolju se verovalo da je zemlja èetvrtasta i da je na leði-
ma drže èetiri bika. Svaki od njih drži po jedan deo sveta: crni bik
zapad, plavi jug, beli sever, a crveni istok. Sva èetiri bika stoje u gu-
stoj žutoj vodi koju piju i kojom se hrane (ÐORÐEVIÆ 1958, 8). Isto
tako se veruje da se zemlja oslanja na èetiri tanka stuba od lepog be-
log mermera koji su usaðeni u morsko dno (ÐAPOVIÆ 1995).
Ova, relativno statièna slika sveta, znatno se širi i dinamizuje pod
uticajem hrišæanske vere, odnosno uvoðenjem lika ðavola. Satana,
kao nekadašnji anðeo koji je proteran s neba, dobija svoje mesto u
ovom stranom modelu sveta. On predstavlja suprotstavljuæu snagu,
princip zla koji se bori protiv dobra. I kod Srba su prisutne razlièite
predstave o tome da Zemlja stoji na jednome stubu za koji je ðavo
privezan (ÐAPOVIÆ 1995, 21 i sl.). Da bi se oslobodio, ðavo bez pre-
stanka grize stub, ali kad toliko pregrize da mu još malo ostane, anðe-
li, Hristos ili druge sile dobrog principa opet sve poprave i pojaèaju
stub. U jednom zapisu kod srpskih granièara kaže se:
„Zemlja stoji na golemome stožeru od gvožða za koji je Bog pri-
vezao ðavola; ðavo grize stožer, jer ako ga pregrize opet æe dospeti u
raj. Kada je ðavo blizu da stožer sasvim pregloðe, on se trgne da ga
prelomi i od toga se Zemlja zatrese, ali u tom trenutku anðeli zapeva-
ju ’Hristos voskrese’ a stožer postane debeo kao i pre.” (BEGOVIÆ 1887,
188; ÐAPOVIÆ 1995, 21). Interesantno je da se vaskrsenje i uspenje
Hrista povezuju sa jaèanjem stuba pod zemljom. Smisao ove slike je
dvostruk: ðavo je antipod Hrista, olièenje zla, a verovanje u Hrista
spasitelja pobeðuje ðavola i time pojaèava stub, odnosno red i pore-
dak na zemlji.
Specifièna je predstava Srba o ðavolu. Njegov lik se u velikoj
meri razlikuje od crkvenog lika. Zamišljen kao starac, odeven u me-

1 A nebo se sastoji iz više slojeva: u najvišem sloju živi Bog, u najnižem su

sunce, mesec i zvezde, oblaci i odreðeni demoni. [431
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ dveðu ili u neku drugu životinjsku kožu, sa štapom u ruci koji mu je
potreban pošto je hrom. Najèešæe ga prati crni pas, odnosno vuk, koji
je takoðe hrom, a èesto i jaše na belom konju. Narod ga zove vragom,
sotonom, neèastivim, nepomenikom, i èesto ga se boji više od Boga
(up. LJUBINKOVIÆ 1997).
U njegovom liku oèigledno je saèuvano i neko prehrišæansko vr-
hovno božanstvo. Taj bog je, prema tumaèenju Èajkanoviæa, bio Da-
bog odnosno Dažbog ili Dajbog koji, po verovanju starih Slovena,
daje život Zemlji, jer je istovremeno bog Sunca i kiše, koji su najva-
žniji za opstanak èoveka. Posle prihvatanja hrišæanstva, njegove funk-
cije su prenesene na hrišæanske svece (sv. Jovana, sv. Savu, sv. Ar-
hanðela, sv. Ðorða, sv. Nikolu, sv. Mratu), a njegov lik je preobražen
u Satanu odnosno Hromog Dabu. Analizujuæi njegove osobine u na-
rodnim predanjima, Èajkanoviæ zakljuèuje da je on bez sumnje hton-
sko božanstvo i poistoveæuje ga sa slovenskim bogom mrtvih iz srp-
skih prièa. Na osnovu istih narodnih predanja i verovanja Èajkanoviæ
je smatrao da je Dabog bio Vrhovni Bog Srba zbog èega je morao biti
degradiran u ðavola. On je pored toga bio bog podzemnog sveta, i
zato je poistoveæen sa ðavolom. Zanimljivo je da je i narodni lik Boga
kod Srba formiran po uzoru starih paganskih božanstava. U predstva-
ma seljaka, Bog, najèešæe u liku starca s dugom belom bradom – živi
na nebu i upravlja svetom, ali je on više neki moæan vladar nego jedno
svemoæno biæe. Njegova moæ dostiže samo do izvesnih granica; ljud-
ska sudbina je, po narodnom verovanju, izvan njegove kontrole. Ge-
nezu ðavola narod objašnjava na sledeæi naèin: Ðavo je Božji brat ili
sustanar. Živeo je s njim na nebu, ali je vremenom poèeo da mu prko-
si i da se nadmeæe s njim. Što god je Bog stvorio, ðavo se stalno trudio
da stvori nešto još lepše i bolje. Boga je to najzad toliko naljutilo da je
ðavola proterao u pakao. Tamo, kao oponent Boga, i dalje pokušava
da stvara sve što i Bog, ali je uvek neuspešan.
U jednoj srpskoj prièi pod naslovom „Kako je postao vuk” (ÈAJ-
KANOVIÆ 1929/2001, 250) ðavo zamoli Boga da mu dozvoli da i on
stvori koju životinju. Ðavo stvori vuka, ali samo telo, jer dušu ne
može da mu podari. Bog mu savetuje da vuku kaže „Skoèi na oca”.
Ðavo koji hoæe da prevari Boga, izvlaèi deblji kraj. Kad kaže vuku:
„Skoèi na oca”, vuk odjedanput skoèi i udavi njega. Prièa se završa-
va: „Zato se od toga vremena i sada veruje da vukovi gone, hvataju i
tamane ðavole.”
Po narodnom verovanju Južnih Slovena Bog i ðavo su stvaraoci
suprotnih biæa sa suprotnim osobinama: Bog je stvorio èoveka, a ða-
vo ženu, Bog ovcu, a ðavo kozu, Bog psa, a ðavo maèku, Bog zeca, a
ðavo lisicu, Bog vola, a ðavo konja, bog pèelu, a ðavo osu i tako dalje
(VASILJEVIÆ 27). Ðavo je bio prvi koji je poèeo da peèe rakiju da bi se
pijani ljudi svaðali i tukli (MIJATOVIÆ-BUŠETIÆ 57-58).
Predstave o ðavolu sa drugaèijim svojstvima, naime o ðavolu kao
tvorcu raznih veština, kod Srba su se formirale u prošlosti, a u vezi su
sa tehnièkim sposobnostima dunavskih Švaba, koje su oni visoko ce-
432]
nili. Po jednom predanju, Švaba je uhvatio ðavola i prisilio ga da mu
pokaže kako se prave mašine, železnica, parobrodi i ostala èuda teh-

GABRIELLA SCHUBERT
nike (BANDIÆ 2004, 191 i sl.).

B. Glavne crte narodnih pripovetki o

stvaranju sveta u Jugoistoènoj Evropi
Odakle potièu narodne pripovetke o stvaranju sveta u Jugoistoè-
noj Evropi i kako se u njima ranije opisane predstave manifestuju? U
nauènim radovima nalazimo razlièite teorije: neki (kao ROOTH 1975)
njihovo poreklo traže na istoèno-azijskoj obali odakle su se proširile
na Zapad i Istok. VESELOVSKIJ (1891) i DRAGOMANOV (1961) shodno
tome smatraju da su bogumili Balkana bili multiplikatori iranskih du-
alistièkih predstava koje su preuzete i adaptirane u narodno predanje.
Po mišljenju LIXFELDA (1971) i pre toga je postojala odgovarajuæa
tradicija koju su kasnije prihvatili jeretici. U ovom smislu idu argu-
menti i ZOLOTARJOVA (1980).
Naravno, sve teorije o poreklu ovog predanja ostaju spekulativ-
ne, iako su paralele izmeðu balkanskih dualistièkih pripovetki i bogu-
milstva oèigledne – na primer, u predstavi o oživljavanju tvari; osim
toga, prièe sa sliènim motivima pretežno su zabeležene tamo gde su
jeretièke sekte u srednjem veku bile najviše rasprostranjene. Moguæe
je, dakle, da su bogumili doprineli rasprostranjenju ovih prièa, ali je
isto tako moguæe da one potièu baš iz narodnog verovanja. Na ovo
pitanje ne može i, po mom mišljenju, ne treba da se pruža jednozna-
èan odgovor. Narodne pripovetke, naime, ne služe kao dokaz za kul-
turni kontinuitet pripovedaèkih sižea. Iako se prenose, stalno se me-
njaju i svakom novom varijantom postaju tumaèi novih ideja i poru-
ka. To važi èak i kada se pojedini motivi i elementi pripovedanja ve-
kovima ponavljaju. Èini nam se da su recentni zapisi dualistièkih pri-
povedaka o stvaranju sveta naroda Jugoistoène Evropa u velikoj meri
sinkretièki, da se u njima mešaju razlièite predstave i elementi pripo-
vedanja koji najviše odgovaraju mlaðoj hrišæanskoj logici: „Bog je
dobar; pa od dobrog samo može da potièe dobro. Ðavo je zao, ali
pošto u svetu postoji i zlo, to ne može da pripada Bogu nego mora da
pripada ðavolu.”
U mnogim narodnim pripovetkama ðavo – iz razlièitih povoda, u
razlièitoj meri i na razlièite naèine – doprinosi stvaranju sveta i to
uvek kao partner ili posrednik Boga. Kao Bog, i ðavo poseduje stva-
ralaèke sposobnosti, ali za razliku od njega koristi ih za zle ciljeve.
Time dovodi Boga u situacije iz kojih se samo lukavstvom i dovitlji-
vošæu može osloboditi. Ðavo stalno pokušava da prevaziðe Boga i da
njegovo stvaranje nadmaši svojim stvaranjem. U tom poduhvatu, me-
ðutim, mora da propadne, pošto stalno pogrešno postupa i ponaša se
nespretno. To ga kvalifikuje kao „glupog”. Bog zna za slabost stvara-
laèkog kompanjona, ali se pravi kao da to ne vidi. Takmièi se sa ðavo-
lom da bi ga još više uèinio smešnim. Stvaralaèko takmièenje završa-
va se time da Bog nadmudruje ðavola. [433
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ U pripovetkama o nastanku sveta Bog i ðavo se nadopunjuju, ali
su u isto vreme i ogledalo u kome se ogleda onaj drugi. Njihovi por-
treti su suprotno usmereni. Kada kao pripadnici jednog poretka prela-
ze u drugi, moraju da se prilagode tom obrnutom svetu.
Slièno Starom zavetu, u balkanskim pripovetkama o stvaranju
sveta i ljudi, èin stvaranja se prikazuje kao jedan završen i apsolutan
èin koji se više ne može dovesti u pitanje.

C. Tipièni primeri pripovetki o nastanku sveta

U Jugoistoènoj Evropi nailazimo na èitav niz pripovedaèkih tek-
stova kojima je svojstvena sledeæa sižejna struktura:
A. Na poèetku, iznad pramora, postoje iskljuèivo dva stvaraoca,
B. Jedan od njih, u najveæem broju sluèajeva ðavo, roni do dna
pramora i izranja nekakvu èvrstu materiju,
C. Drugi stvaralac (Bog) uèini da se èvrsta materija širi sve dok
zemljana površina ne prekrije pramore.
U jednoj maðarskoj varijanti pripoveda se o tome da Bog šalje
ðavola da se spusti do dna mora i da mu donese malo zemlje. Ðavo
posluša Boga ali bez uspeha: voda odnese zemlju iz njegovih ruku.
Treæi put kad ðavo izranja, Bog zgrabi zemlju koja zaostane na ðavo-
lovim noktima. Mesi je šest dana, dok se toliko ne proširi da može da
na nju stavi svoje noge. Ðavo pokušava da nogom udari Boga kako bi
pao u more. Meðutim, što ðavo više udara nogom Boga, Zemlja se
sve više poveæava (BOSNYÁK 1969).2
To je osnovni sadržaj prièe o sukobu i takmièenju Boga i ðavola,
koja ima mnogo varijanti: U Žièkom srezu je zabeleženo: Bog je stvorio
Zemlju veæu od neba; „sve strèi Zemlja ispod neba, jer je svud unao-
kolo šira i duža”. Od božje senke postaje neèastivi Senailo. Kad mu se
Bog požalio, „Senailo zgrabi rukama, skupi Zemlju, Zemlja se na-
bra...” (ÐAPOVIÆ 1995, 24).
Èesto se takmièari stvaraoci na poèetku dogovore i klade. Dogo-
di se i da je Bog jedini stvaralac neba i zemlje, ali da mora da reši
problem sa Zemljom koja je postala suviše velika i nebo ne može da
je pokrije. Bog ne poseduje specijalno znanje da odredi srazmere ne-
ba prema zemlji, to zna samo ðavo koji je vladar ovog sveta, ali svoje
znanje neæe da prenese Bogu. Bog mora da primenjuje lukavstvo da
doðe do saznanja kako se meðusobno usklaðuju mere zemlje i neba.
Kod Srba u Vlasenièkoj oblasti kazuje se da je Bog stvorio Ze-
mlju „ravnu kao tepsija” i veæu od neba. Da bi rešio problem, Bog
pozove anðele, ali ni oni ne znaju kako to da urade. Sv. Aranðel pred-
loži da pozovu Lucifera, nakon èega ga Aranðel i sveci pozivaju. Lu-
cifer uzjaše zeca i krene prema nebesima. Kad ga sveci opaze na zecu,
ismeju ga: Lucifer se naljuti i okrene se nazad, pravo u pakao. Bog
šalje pèelu kod njega u pakao „te se ona sakrije u jednu rupicu pokraj
2 Po mišljenju maðarskog autora NAGYA (1979), moguæe je da maðarske vari-
434] jante potièu sa balkanskog prostora.
vrata paklenskijeh. Lucifer poène da prièa ðavolima: „kajaæe se oni,

GABRIELLA SCHUBERT
jer se neæe dosjetiti kako valja Zemlju smanjiti, kako je treba sinði-
rom opasati, tvrdim klinom zategnuti da se savije ... i tako postanu
brda i doline, pa bi je lahko onda svu nebo pokrilo.” Pèela poðe Bogu,
ali je Lucifer primeti i kod nebeskih vrata uhvati, „i kako je držao
dolje, a anðeli vukli gore, ona samo što se nije u trupu prekinula. Ipak
se izvuèe, i isprièa Bogu šta je Lucifer govorio. Bog postupi tako; a
od tada su sve pèele prekinute u trupu.” (ÐAPOVIÆ 1995, 23 i sl.)
U dihotomiènom svetu, koji je podeljen na dobro i zlo, Bog i
ðavo, takoreæi, zauzimaju obrnute pozicije. Stoga su zamenljivi. Me-
sto Boga u nekim pripovetkama zauzima Isus Hristos, sveti Ilija, sveti
Sava ili drugi svetitelji. Mesto ðavola može da zauzima Juda ili neki
drugi negativan lik. Sveti Petar može da zauzima obe pozicije, odno-
sno, može da menja pozicije. U nekim pripovetkama je èestit apostol
Hrista i svedok vaskrsenja Spasitelja. Stvara životinje koje predsta-
vljaju dobro i koje su suprotstavljene ðavoljim stvorenjima. Meðu-
tim, u isto vreme može da bude i na strani ðavola i da stvara zlo.
Oskar Denhart (1907) ovu promenljivost Petra kao stvaraoca i kao
ðavola objašnjava èinjenicom da je sv. Petar buduæi predstavnik stro-
go judejskih normi, za razliku od apostola Pavla, bio omrznut kod
bogumila. Sv. Petar se èesto pojavljuje kao komièna figura i postupa
isto toliko nespretno kao i ðavo. RÖHRICH (1956) smatra da je to posle-
dica narodnog pamæenja njegove uloge u Bibliji, gde se pojavljuje
kao lakomislen uèenik Hrista koji ga se triput odrièe.
Friedrich Salomo Krauss, poznati nemaèki etnograf balkanskih
naroda, u svojoj zbirci narodnih pripovedaka Južnih Slovena iz 1914.
godine, pod naslovom Kako je žena satanizovana, navodi sledeæi pri-
mer:
Žena i ðavo su se jednom toliko posvaðali da je Gospod Bog
poslao svetog Petra kako bi ih pomirio. Sveti Petar se mnogo trudio,
ali mu to nikako nije uspelo. Na kraju se toliko naljutio da je uzeo
svoju sablju i oboma odsekao glave. Bog ga u svom beskrajnom saža-
ljenju zamoli da glave ponovo postavi na trupove. Petar je ljut i zato
nebrižljivo radi svoj posao. Tako se dešava da omaškom postavi gla-
vu žene na trup ðavola a glavu ðavola na trup žene. Prièa se završava
na sledeæi naèin: „Gospod Bog nije obraæao pažnju na posao svetog
Petra i u svojoj nebeskoj dobroti i milostivosti prekrstio se – njegovoj
velièanstvenosti nek pripada èast i slava – i u istom trenutku oba biæa
su oživela.” Tek sada, ali suviše kasno, Bog je primetio da je žena
satanizovana i da je ðavo pomešan sa ženom ali „ON – neka mu bude
èast i slava – nikada ne menja svoje poruke, sada i uvek i u vekove
vekova. Amin!” (KRAUSS 1914, 410)
Varijante ovog motiva su poznate i kod Bugara (Bãlgarsko na-
rodno tvorèestvo II/1963, 239f.)
Prièe o nastajanju sveta balkanskih naroda mahom su anegdot-
sko-humoristiènog karaktera iako u isto vreme sadrže u sebi elemente
znanja i verskih pozicija. Bog i ðavo se predstavljaju kao obièni ljudi,
[435
iako ne postupaju kao individue nego kao predstavnici razlièitih prin-
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ cipa hrišæanskog uèenja. Oni misle i reaguju kao seljaci, varaju i ob-
manjuju jedan drugoga na svakom koraku i u svakoj situaciji. Jedina
razlika je u tome da se Bogu smeje dok ðavola ismejava. Ne smemo
zaboraviti da su svi postupci stvaralaca vezani za realan život. U tom
kontekstu bih želela da detaljnije posmatram jednu bugarsku i jednu
srpsku pripovetku o stvaranju sveta.

D. Prezentacija i interpretacija tekstova

Poèinjem sa bugarskom pripovetkom pod naslovom „Stvaranje i
spasenje sveta” (OGNJANOVA 1987, 30 – 34). Zabeležio ju je student
Nešo Bonèev i prvi put je objavljena i komentirisana u Moskvi 1868.
godine u èasopisu Obšt trud, a posle toga u razlièitim zbornicima, iz-
meðu ostalog u zbirci Bãlgarska narodna poezija (Sofija 1921, 361).
Jedna skraæena verzija je ukljuèena u noviju zbirku bugarskih narodnih
tvorevina (T. II. 229 i sl.). Može se zakljuèiti da je ovaj siže veæ duže
vremena poznat kod Bugara. Po folkloristi OGNJANOVU, pripada pripo-
vetkama, dok se u pomenutoj bugarskoj zbirci (Bãlgarsko narodno tvor-
èestvo II/1963) žanrovski svrstava u legende. Da li je to legendarna
pripovetka, legendarna prièa ili predanje, ovde neæe biti detaljnije raz-
matrano, u svakom sluèaju tekst sadrži elemente pomenutih žanrova.
Bog i ðavo se i u ovoj pripoveci nalaze u centru naracije. Oni se
takmièe u stvaranju èoveka. Ðavo, pri tome, uspeva samo da stvori
jarca. Ovom etiološkom jezgru dodaje se spasiteljska misija Hrista.

Struktura pripovedanja i sadržaja

U strukturi pripovedanja možemo da razlikujemo èetiri segmenta
koji su kauzalno vezani borbom za vlast izmeðu Boga i ðavola:

I. Stvaranje zemlje i èoveka,

II. Podela vlasti nad ljudima,
III. Nevino zaèeæe Marije i roðenje Hrista,
IV. Stradanje i vaskrsenje Hrista, spasavanje umrlih.

U I i II segmentu preuzeti su motivi Starog zaveta, dok se u III i

IV delu, pre svega, koristi Novi zavet. Ova èetiri segmenta pripove-
danja se, opet, mogu podeliti na nekoliko pripovedaèkih jedinica, od-
nosno scena. Za razliku od drugih pripovedaka o stvaranju sveta, u
ovoj pripoveci nema potpune dihotomije, odnosno slike sveta, prema
kojoj je Bog na nebesima princip dobrog, a ðavo u paklu princip zla.
Bog i ðavo svim silama pokušavaju da doðu do vlasti. Obojica su
lukavi i prave greške, iako ðavo naravno mnogo više greši od Boga.
Karakterišu ih lakosmislenost, nerazumnost i površnost a u isto vre-
me i rafiniranost i podmuklost. Stalno su ljuti.
Vladavine Boga i ðavola preklapaju se i nijedan od njih nije u
436] stanju da deluje potpuno nezavisno od drugoga. Na kraju pripovetke
Bog pobeðuje, ali samo uz pomoæ sina Hrista u èijem roðenju i ðavo

GABRIELLA SCHUBERT
ima ulogu.
Za tu poziciju ðavola nalazimo paralelu u Starom zavetu. Teksto-
vi Starog zaveta opisuju Satanu kao tužioca na nebeskom skupu. Nje-
gova prvobitna uloga, koja je motivisala njegovo ime „protivnik” –
jeste da kontroliše pridržavanje zakona i da u ime Boga optužuje. U
tome deluje kao i anðeli, po nalogu Boga. Sa prvobitnom funkcijom
onoga koji optužuje, diskriminacija u etièko-moralnom pogledu još
nije postojala. Satana je protivigraè èoveku i sam Bog ga je postavio
na to mesto. Ostaje pratilac Boga i potèinjen je njegovoj volji, ali nije
nezavisna sila zla. Ponekad je odeven kao anðeo svetlosti (na to uka-
zuje ime Lucifer kao sinonim za Satanel, Diabolus). Ime koje nosi po
delovanju (optužilac), posle, u Davidovom popisu stanovništva (I Hr
21), postaje vlastito ime.
A sad detaljno:

I. Stvaranje zemlje i ljudi:

1. scena
Za razliku od prièe o genezi Starog zaveta, gde Bog na poèetku
stvara Nebo i Zemlju, pripovedaè bugarske pripovetke svoju naraciju
poèinje na sledeæi naèin:
„Na poèetku nije bilo ni zemlje ni ljudi. Svuda je bila voda. Sa-
mo su postojali Bog i ðavo, i živeli su skupa. Jednom je Bog ðavolu
rekao: ’Daj da skupa stvaramo zemlju i ljude!’” Bog nareðuje ðavolu
da roni do dna mora i da mu donese gore malo zemlje. Ðavolu to uspe
posle treæeg pokušaja, tek kada je odustao od plana da iskljuèi Boga
iz stvaralaèkog projekta izgovaranjem lozinke koju je Bog odredio:
„Sa Božjom i mojom silom!” Ali, odmah posle toga, ðavo ponovo
smisli plan kako da eliminiše Boga kao stvaraoca. Predlaže Bogu da
naprave malu pauzu koju opet koristi za pokušaj da Boga, koji se
pravi da spava, gurne u vodu. Meðutim, zemlja se bila toliko raširila
da ðavo nigde ne može da doðe do vode. Nosi Boga na sve èetiri
starne i greškom se prekrsti. U tom trenutku je zemlja blagoslovljena
– kaže pripovedaè – a ðavo je spreèen da dobije moæ nad zemljom.
Nezadovoljan ðavo beži i ostavlja Boga samog.
Bog je sad jedini vladar nad zemljom ali se zemlja toliko raširila
da nebo ne može da je pokrije i sunce ne može da je osvetljava. Bog je
nesposoban da reši problem, jer samo ðavo zna rešenje. Zbog toga
Bog mora da naðe odgovor na tu zagonetku.

2. scena
Bog stvara vladarsku pratnju: hor andjela. Svog anðela-borca ša-
lje u pakao da mu dovede ðavola. Sintagma „anðeo-borac” se vero-
vatno odnosi na biblijskog ahrangela Mihaila („Koji je kao Bog”); on
je Bogu najbliži i onaj je koji se bori za njega.
[437
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ Ðavo krene na put Bogu i opet smisli novi plan. Želi da se pred
Bogom pohvali svojom tvorevinom – kozom. Kada ga anðeli vide
kako jaše na jarcu, ismeju ga, a ðavo se naljuti i vrati se u pakao.

3. scena
Pošto mu prvi plan nije uspeo, Bog izmisli novi plan da nadmu-
dri ðavola i da doðe do tajne rešenja zagonetke. Stvara pèelu i daje joj
nalog da leti do ðavola, da mu sedne na rame i da ga prisluškuje. Taj
plan se isplatio: ðavo odaje tajnu razmišljajuæi glasno: „Bog je baš
glup! Umesto da lomi glavu, ne zna da samo treba da uzme jedan štap
u ruku i da naèini krst u sva èetiri pravca, govoreæi: ’Zemljo, presta-
ni!’” Pèela prenosi ðavoljevo uputstvo Bogu koji po njemu postupi i
blagoslovi zemlju. Tako zemlja prestane da se širi.

4. scena
Sad Bog – analogno biblijskom kazivanju (Geneza Biblije) obli-
kuje èoveka od gline, a èovek potom širi svoje potomstvo.
U ovoj prièi o odnosu èoveka i zemlje nije zastupljena prehri-
šæanska i, u agrarnim obièajima Balkana, poznata predstava o zemlji
kao pramajci (tzv. Majka Zemlja), veæ je zastupljen monoteistièki prin-
cip stvaranja. Sa druge strane, pominje se samo jedan èovek dok Ge-
neza u Starom zavetu kazuje da je Bog stvorio jednog muškarca i
jednu ženu koji stvaraju dalje potomstvo.

II. Podela vlasti nad ljudima

1. scena
Narator obaveštava o novom predlogu koji Bog nevoljno upuæu-
je ðavolu: „I kad oni (ljudi) budu na samrti, Bog zove ðavola i predla-
že mu da žive zajedno.” U ovom opisu je nejasno gde se nalazi car-
stvo mrtvih. Opis dalje glasi:
Ðavo traži vladavinu nad mrtvima. „Bog daje svoj pristanak. Ali
da ljudi ne bi umrli tako brzo, brine se za to da žive dvesta do trista
godina. Proðe dugo vremena i jednog dana Bog primeti da je broj
umrlih veæi od broja živih i da ðavo raspolaže veæim brojem ljudi
nego on. Zbog toga želi da poništi dogovor, ali ne zna kako da to
uèini.”
Ideja vaskrsenja iz Novog zaveta u Starom zavetu još nije prisut-
na. Stari zavet pominje dva mesta prebivališta mrtvih: jedno je Scheol
(grèki hades), mesto gde se umrli samo privremeno nalaze zajedno sa
duhovima tame (Jes 14,7 i sl.), iskljuèenim iz kulta Jahvea; drugo je
svet konaène kazne i prokletstva pod imenom Gehenna (Hen 90, 26 i
sl., 4 Esr 7, 36):
U ovom starozavetnom poimanju pakla Bog isporuèuje ðavolu
carstvo umrlih. Kasnije, saznaje da je pogrešio. Iz perspektive narato-
ra i novozavetnog hrišæanstva, ova greška je ogromna nepravda koju
438] treba ispraviti.
 2. scena

GABRIELLA SCHUBERT
Prvi pokušaj Boga da reši problem ostaje bezuspešan. Šta da radi
Gospod Bog? Savetuje se sa svojim anðelima.

3. scena
U drugom pokušaju posreduje „jedan od tri èoveka” – Mojsije,
Avram i Josif. Èovek pita ðavola: „Može li Bog da poništi svoj spora-
zum s tobom po kome živi pripadaju Njemu, a umrli Tebi?” Lakosmi-
slen, ðavo mu odgovara: „Bog sam to ne može, ali može njegov sin.
Meðutim, taj sin, za razliku od obiènih ljudi, morao bi da se rodi iz
njegovog uma”. Èovek o tome obveštava Boga koji poèinje da razmi-
šlja kako da ostvari taj plan.
Taj deo izveštaja odnosi se na Mojsija, Avrama i Josipa iz Starog
zaveta. O Avramu, praocu Izraila, govori se u Genezi Starog zaveta, u
prvoj knjizi Mojsija (1, 11; 10-25; 10); o Josipu, praocu jedne grupe
izraelskih plemena, koja je živela u Srednjoj Palestini, isto tako oba-
veštava prva knjiga Mojsijeva (1, 37-50).

III. Nevino zaèeæe Marije

1. scena
Devièansko roðenje Hrista koje Starom zavetu nije poznato, po-
minje se tek u Novom zavetu, kod Mateja (1, 18-25) i Luke (1, 26-
28). Ovi izveštaji, koji se zasnivaju na mitskim motivima kao što je,
na primer, prièa o roðenju deèaka Horusa u predanju o Izisu, u velikoj
meri odgovaraju narodnom duhu i narodnom kazivanju prahrišæan-
ske vere o tome da je Isus Hristos Božji sin i da njegovo zemaljsko
biæe potièe iz duha Božjeg. Ðavo, meðutim, uèestvuje i u tom stvara-
laèkom èinu pošto Bogu nije znan postupak natprirodnog roðenja.
Bog zamoli ðavola da mu kaže šta treba da radi da mu se rodi sin i
ðavo mu kaže:
„Prosto i jednostavno!”... „Uzmi jednu kitu bosiljka, stavi je na
svoje grudi i spavaj sa time jednu noæ, neprestano misleæi na svoju
želju da ti se iz tvog duha rodi sin. Kad ustaneš, pošalji kitu pobožnoj
i nevinoj Mariji, da je pomiriše.”
Bog predaje kitu arhanðelu Gavrilu da je nosi Mariji. Marija po-
miriše bosiljak i posle nekoliko dana ostaje trudna.
Natprirodno zaèeæe pomoæu biljke, ribe ili nekog drugog pred-
meta omiljen je uvod prièa koje tematizuju biografije junaka – kao, na
primer, pripovetke o dva brata (AaTh 303). Motiv natprirodnog zaèe-
æa èesto nalazimo u prièama Jugoistoène Evrope (up. na primer, SCHU-
BERT 1997). U ovoj pripoveci posrednik zaèeæa je bosiljak (Ocimum
basilicum) koji na Balkanu tradicionalno igra važnu ulogu u ritualima
obreda (up., izmeðu ostalog, SCHUBERT 1985).
Marija je u ovoj pripoveci sestra Jurdana. Biblijsko predanje ne
zna za brata pod takvim imenom. Brat je, meðutim, najvažnija liènost
u patrijarhalnom svetu i prema tome dužan je da reaguje kad je Marija
vanbraèno ostala trudna i time se iz perspektive patrijarhalne sredine [439
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ ogrešila o patrijarhalne konvencije. On se ponaša kao brat koji je
odgovoran za èast svoje sestre i porodice, koji mora da kažnjava uvredu
èasti.

2. scena
Jurdan sabljom probode sestrine grudi. Marija izvadi sablju iz
grudi i Jurdan pobegne. Iz rane koja se otvori na Marijinim grudima,
Isus Hristos se raða. Bog nareðuje da se njegov sin krsti kad navrši
trideset dve godine. Jurdan se posle odreðenog vremena vraæa kuæi i
doznaje za Božje èudo. Moli sestru da mu oprosti. Marija mu greh
oprašta pod uslovom da sebi odseèe ruku kojom ju je probo. Jurdan
seèe sebi ruku i postaje svetac.
Iz perspektive pripovedaèa njegova kazna je opravdana, jer je
pokušao da spreèi Božju nameru.

3. scena
U sledeæoj sceni Hristos zauzima mesto Boga i traži od ðavola da
mu ustupi vlast nad mrtvima. Kaže:
„Ja æu Ti odneti umrle ljude da pripadaju meni.”
Ðavo mu odgovara da je zakljuèio sporazum sa njegovim ocem,
Bogom. Ali, Božji sin ga nadmudruje: „Nisi sa mnom zakljuèio spo-
razum, nego sa mojim ocem.” Situacija za ðavola postaje bezizlazna.
Pripovedanje se završava reèima: „I tako se raspalo prijateljstvo iz-
meðu Boga i ðavola”. To se, po reèima pripovedaèa, desilo po rode-
nju Hrista, a 800 godina od stvaranja sveta.

IV. Stradanje i vaskrsenje Hrista,

spasavanje umrlih
1. scena
Obmanuti ðavo planira osvetu. Nagovara Jevreje da progone i
ubiju Hrista.

2. scena
Jevreji ne mogu da naðu Hrista i zbog toga potkupljuju jednog od
njegovih uèenika, Judu, da ga izda. Juda izdaje Hrista za trideset sre-
brnjaka, „ali zna da æe Hrist vaskrsnuti.” Zato se obesi na jedno drvo
kako bi ga Hristos spasao kad doðe da oslobodi umrle iz pakla. Prema
tome, Hristos vaskrsava pre vremena pošto je Juda suviše dugo tražio
dobro drvo za svoju smrt. „Na takav naèin izdajnik je ostao sam u
paklu i morao je da strada.”
Dok je naracija o stradanju i smrti Hrista relativno kratka, o Judi se
detaljno prièa. Iako se ništa ne kaže o njegovoj vezi sa ðavolom, njegov
silazak u pakao signalizuje pobedu Boga i poraz ðavola. Izveštaj pripo-
vedaèa o Judi je strogo zasnovan na biblijskom izveštaju. Kod Luke
(Lk 22,3) i Jovana (13,27) piše se o tome da je ðavo ušao u Judu. Biblij-
ski blagajnik Juda izdaje i predaje Hrista prvosveštenicima za 30 srebr-
440]
njaka (Mt. 26,15; Lk 22, 47-54; Joh 18, 1-11). Kad sledeæi dan sazna da
su Hrista osudili na smrt, pokaje se. Baci izdajnièku nagradu u crkvi i

GABRIELLA SCHUBERT
ubija se (Mt. 27,3-10, Apg 1,16-29). Toliko u izveštaju u Bibliji.
U pripoveci se konflikt izmeðu Boga i ðavola završava u duhu
hrišæanstva kao i u duhu bajke. Dobro se nagraðuje, a zlo se kažnjava.
Pripovedaè je ubeðen da je Božji sin odneo pobedu nad zlom i ðavo-
lom i da æe posle Strašnog suda svi pobožni ljudi živeti u raju.
Relativno kompleksnu strukturu pripovetke možemo grafièki da
predstavimo na sledeæi naèin:

 


  




! 

"
 
     
 
 
  
  
  
#$ 
%
  
    

 
 

&'( 
)!   


   
 
!  
" 


*!   
 
!#
 

"!  

  
#
$ % #
%
&
  '  

#$  +
%!  

 
)! )
    
 
 
#  


!&
,.

/ 0


"! * 

  

+'
,
%! 
 
- 

.$   
- 
)! /
0

&

 % [441
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ 1! 
 0
2 
'

"!  1 

  
/
  
-

-
%! # 
/
 
-

   -



%

A sad nekoliko reèi o srpskoj pripoveci pod naslovom „Dabog”

(ÈAJKANOVIÆ 1929/2001, 262). To je skraæena verzija bugarske pripo-
vetke sa istom porukom u duhu hrišæanstva. Ona ima sledeæu struk-
turu:
I. Podela vlasti nad ljudima,
II. Plan otklanjanja neravnoteže,
III. Roðenje Hrista i borba sa Dabogom,
IV. Spasavanje umrlih.

I. Naracija poèinje podelom sveta i ljudi:

„Bio Dabog car na zemlji a Gospod Bog na nebesima. Pa se po-
gode: grešne duše ljudi da idu Dabogu, a pravedne duše Gospodu
Bogu na nebesa.” Bog saznaje da Dabog preko mere proždire duše.
II. Bog poèinje da razmišlja kako da uskrati silu Daboga. Najpo-
sle pošalje Svetoga Tomu Dabogu da ga iskuša èim bi mu se mogla
sila uskratiti. Dabog mu isprièa: Ako bi se u Gospoda Boga rodio sin,
on bi mogao potražiti svoju oèevinu. Sveti Toma kaže Bogu sve po
redu šta je èuo od Daboga.
III. Gospod Bog dobija sina. Hristos traži svoju oèevinu.
IV. Božji sin udari Daboga kopljem u donju vilicu, uspravi koplje
te mu se i gornja vilica na koplje nabode. Prièa se završava reèima: „I
kako je onda sin Božji kopljem vilice razvalio, tako stoji i danas, i
stajaæe veki amin. A sve grešne duše što ih je Dabog od pamtiveka
proždro, pokuljaju iz usta i odu sa sinom Gospoda Boga na nebesa.”
Grafièka slika ove pripovetke je sledeæa:

442]
 GABRIELLA SCHUBERT





 

 
 

  
 
    

 

 

    
   
  
    

     
   
  
    !
"  
#
  $    %      

" # $ 


"   

      

% &  
'

E. Dualistièna podloga narativnog tkiva

U predstavljenim pripovetkama Bog i ðavo uèestvuju u stvara-
nju sveta i ljudi, iako na kraju Bog pobeðuje. Ðavo je u krajnjoj liniji
povremeno uspešan u stvaralaèkom aktu i delimièno se izjednaèava
sa Bogom. Time je u naraciji predstavljen kao manje savršen stvara-
lac. Takav model diferencijacije stvaralaca omoguæava naratoru da na
jednostavan i oèigledan naèin objasni poreklo zla: Iako je Bog savr-
šen, on nije svemoæan. On je prinuðen da trpi ðavola; s druge strane,
stalno pokušava da se bori protiv njega. U borbi Boga sa ðavolom
pokazuje se želja narodnog pripovedaèa da mentalno savlada razdva-
janje sveta na dobro i zlo. Pobeda dobrog principa daje sigurnost èo-
veku za spas uz pomoæ Boga i njegovog sina Isusa Hrista.

Literatura
AaTH = The types of the folktale. A classification and bibliography.
Antti AARNE’s Verzeichnis der Märchentypen (FF Communications
No. 3). Translated and Enlarged by Stith THOMPSON. Helsinki 1973.
BANDIÆ, Dušan: Narodna religija Srba u 100 pojmova. Beograd
2004.
BECK, Hans-Georg: Vom Umgang mit Ketzern: der Glaube der
kleinen Leute und die Macht der Theologen. München 1993.
BEGOVIÆ, Nikola: Život i obièaju Srba granièara, Zagreb 1887.
Bãlgarsko narodno tvorèestvo II. Narodni predanija i legendi.
Hg. ROMANSKA, C. und OGNJANOVA, E. Sofija 1963. ( = Bãlgarsko na-
rodno tvorèestvo v dvanadeset toma). [443
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ BOSNYÁK, Sándor: A tenger fenekérõl felhozott fold motívuma a
Magyar teremtésmondákban. In: Ethnographia LXXX (1969), 462-
464.
CIV’JAN, Tatjana: Lingvistièeskie osnovy balkanskoj modeli mira.
Moskva 1990, hier insbesondere 25ff.
ÈAJKANOVIÆ, Veselin: Mit i religija u Srba. Beograd 1973.
ÈAJKANOVIÆ, Veselin: Èudotvorni prsten. Najlepše srpske narod-
ne pripovetke. Niš 2001.
DÄHNHARDT, Oskar (Hg.): Naturagen. Eine Sammlung naturdeu-
tender Sagen, Fabeln und Legenden. BD. 1: Sagen zum Alten Testa-
ment. Leipzig und Berlin 1907.
Die Bibel nach der Übersetzung Martin Luthers. Deutsche Bi-
belgesellschaft. Stuttgart 1985.
ÐAPOVIÆ, Lasta: Zemlja. Verovanja i rituali. Beograd 1995.
DRAGOMANOV, Michail Petãr: Notes on the Slavic religio-ethical
legends: The dualistic creaton of the world. Translated by Earl W.
Count. The Hague 1961 ( = Indiana University Publications. Russian
and East European Series 23).
DRAGOMANOV, Michail Petãr: Dualistiènoto mirotvorenije. In:
Sbornik za narodni umotvorenija, nauka i knižnija 8 (Sofija 1892),
257 – 314.
ÐORÐEVIÆ, Tihomir: Priroda u verovanju i predanju našega naro-
da. Srpski etnografski zbornik II/32, Beograd 1958, 4-19.
JANKOVIÆ, Nenad: Astronomija u predanjima Srba. U: Srpski et-
nografski zbornik II/28, Belgrad 1951.
KRAUSS, F. S.: Tausend Sagen und Märchen der Südslaven. I. Band,
Leipzig 1914, 410.
LIXFELD, Hannsjost: Gott und Teufel als Weltschöpfer. Eine Un-
tersuchung über die dualistische Tiererschaffung in der europäischen
und außereuropäischen Volksüberlieferung. München 1971. ( = Mo-
tive, Freiburger Folkloristische Forschungen 2).
Magyar népköltészet (Hgg. VARGYAS, L., ISTVÁNOVITS, M., SZE-
MERKÉNYI, Á.). Budapest 1988. ( = Magyar néprajz nyolc kötetben.
Folklór I.)
NAGY, Ilona: A föld teremtésének mondája. In: Ethnographia XC
1979, 323-330.
OGNJANOVA, Elena: Märchen aus Bulgarien. Wiesbaden 1987.
RADENKOVIÆ, Ljubinko: Predstave o ðavolu u verovanjima i fol-
kloru balkanskih Slovena. Zbornik Matice srpske za slavistiku 53,
Novi Sad 1997, 15-38.
REITER, Norbert: „Jene Welten”. Beschrieben nach ostbalkansla-
vischer und albanischer Volksprosa. In: Zeitschrift für Balkanologie
XXIII, Heft 2 (Wiesbaden 1987), 151 -170.
RIENECKER, Fritz, MAIER, Gerhard: Lexikon zur Bibel. Wuppertal
1994.
RÖHRICH, Lutz: Märchen und Wirklichkeit. Eine volkskundliche
Untersuchung. Wiesbaden 1956.
444]
 ROOTH, Anna Brigitta: The Creation of Myths of the North Ame-

GABRIELLA SCHUBERT
rican Indians. In: Anthropos 1957, 497 – 508, hier insbesondere 507-
508.
SCHUBERT, Gabriella: Der Heilige Georg und der Georgstag auf
dem Balkan. In: Zeitschrift für Balkanologie XXI/1, Wiesbaden 1985,
80 – 105.
SCHUBERT, Gabriella: Zum Motiv der conceptio magica in ost- und
südosteuropäischen Märchen. In: GUSKI, A. und KOŒNY, W. (Hgg.):
Sprache – Text – Geschichte. Festschrift für Klaus-Dieter Seemann.
München 1997, 275 – 285 ( = Specimina Philologiae Slavicae 56)
VESELOVSKIJ, A. N.: Ešèë k voprosu o dualistièeskich kosmogoni-
jach. Razyskanija v oblasti ruskago duchovnago sticha. In: Sbornij
otdelenija russkago jazyka i slovesnosti Akademii Nauk, Bd. 53, Nr.
6 (St. Petersburg 1891), 105 – 137.
ZOLOTARJOV, A. M.: Társadalomszervezet és dualisztikus te-
remtésmítoszok Szibériában. In:Hoppál, M. (Hg.:): A tejút fiai.
Tanulmányok a finnugor népek hitvilágáról. Budapest 1980, 29 – 58.

Gabriella Schubert (Jena/Berlin)

Der Satan als Demiurg – im Glauben

und in der Folklore der Balkanvölker

Zusammenfassung

In dieser Studie werden zunächst die biblischen Nachrichten zur Gestalt und
zur Funktion des Satans untersucht. Ursprünglich war Satanael eines der Kinder
Gottes. Bei Lukas (10,18) und in der Apokalypse (12,7ff.) wird darüber berichtet,
dass er mit seiner Schar aus dem Himmel gestürzt worden war, da er gesündigt hatte.
Bei Markus (1,13) und Matthäus (4, 1-10) lernen wir ihn als Gegenspieler Jesu, bei
Lukas (22.3) und Johannes (13,27) als treibende Kraft des Judas kennen. An keiner
Stelle in der Bibel agiert er jedoch als Demiurg, d. h. als Weltenschöpfer neben oder
wider Gott; Gott ist alleiniger Schöpfer alles Bestehenden. Demgegenüber finden
wir in den Apokryphen die Auffassung, dass es neben Gott einen zweiten Schöpfer
gibt, dem das Böse und Negative des Diesseits anzulasten sei. Auch im Bogumili-
smus, der auf dem Balkan in der Mitte des 10. Jahrhunderts entstand, wurde dieser
Dualismus zur tragenden Idee erhoben. Dieser Dualismus beschäftigte und beschäftigt
indessen den Menschen zu allen Zeiten und zu allen Orten, auch unabhängig von
religiösen Lehren.
Bei den Südslawen wurden folgende volkstümliche Wissensmodelle aufgeze-
ichnet: Die flache, kreisförmige oder quadratische Erdscheibe, die mit einem Eisen-
reif oder einer Eisenkette und mit Keilen befestigt ist, bildet eine Trennschicht im
Weltall (hierzu u. a. Georgieva 1983, 29; Djapoviæ 1995, 19ff.; Jankoviæ 1951). Häufig
ragt sie ringsherum über den sie bedeckenden, mehrschichtigen Himmel heraus, in
dessen oberster Schicht Gott, in der untersten hingegen Sonne, Mond, und die Ster-
ne, Wolken und auch einige Dämonen wohnen. Nach unten wird die Erdscheibe von
mehreren Säulen gestützt, die von einem Ochsen, einem Büffel, einem Drachen oder
einer Schlange getragen werde. Satanael ist an einer der Halterungen der Stützsäulen
angekettet. Er nagt an der Säule, um sie zu zerstören. Die guten Kräfte der oberen
Welt hingegen versuchen, die Befreiungsversuche des Teufels zu verhindern, um so
das Böse von der Erde fernzuhalten.
Auf die allgemeine Einleitung folgend, werden die Schöpfungserzählungen in
Südosteuropa allgemein charakterisiert. In ihnen ist der Teufel aus unterschiedlichen [445
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ Anlässen, in unterschiedlichem Umfang und in unterschiedlicher Weise an der Er-
schaffung der Welt beteiligt, immer jedoch als Partner oder Beauftragter Gottes. Er
ist ebenso wie Gott mit schöpferischen Fähigkeiten ausgestattet, doch verfolgt er im
Unterschied zu Gott mit ihnen böse Absichten. Dadurch wird Gott, der Vertreter des
Guten, in eine Zwangslage versetzt, aus der er sich ebenfalls nur mit List und Tücke
befreien kann. Er beendet den schöpferischen Wettstreit durch Überlistung des Teu-
fels, eines ungehorsamen, zumeist tölpelhaften Untergebenen. Gott und der Teufel
komplettieren sich in den Schöpfungserzählungen, zugleich aber sind sie das Spie-
gelbild des jeweils Anderen. Ihre Ordnungen sind gegenläufig, und wer sich aus der
einen Ordnung in die andere begibt, muss sich der jeweils anderen, umgekehrten
Welt anpassen. Gott und Teufel sind sozusagen Platzhalter in einer dichotomischen,
nach Gut und Böse zweigeteilten Welt.
Im Hauptteil des Beitrages werden zwei südslawische Schöpfungsmärchen
präsentiert und interpretiert:
a) zunächst das Märchen mit dem Titel „Die Erschaffung und Rettung der Welt“
(Ognjanova 1987, 30 – 34). Es ist in einem Sammelband bulgarischer Märchen ent-
halten, das von Elena Ognjanova 1987 herausgegeben und kommentiert wurde. Es
wurde in Panagjurište von dem Studenten Nešo Bonèev aufgezeichnet und das erste
Mal 1868 in der Zeitschrift „Obšt trud“ in Moskau veröffentlicht.
Gott und der Teufel stehen auch hier im Mittelpunkt der Narration. Sie wettei-
fern um die Schöpfung des Menschen. Dabei bringt der Teufel nur einen Ziegenbock
zustande. Dieser ätiologische Kern wird durch die Erlösungsmission von Jesus Chri-
stus ergänzt.
Im Hinblick auf die Erzählstruktur lassen sich vier Erzählkomplexe feststellen,
die untereinander durch den Machtkampf zwischen Gott und dem Teufel kausal ver-
bunden sind:
I. Erschaffung der Erde und der Menschen;
II. Aufteilung der Herrschaft über die Menschen,
III. Unbefleckte Empfängnis Mariae und Geburt Jesu
IV. Leiden und Auferstehung Jesu, Erlösung der Verstorbenen
I und II schöpfen ihre Motive aus dem Alten Testament; III und IV hingegen
vornehmlich aus dem Neuen Testament. Die vier Erzählkomplexe können wiederum
in Erzähleinheiten bzw. Szenen unterteilt werden. Ihrem Aufbau liegt die für das
Märchen charakteristische Handlungsmotivation zugrunde, die von einer Mangeler-
scheinung ausgeht und mehrfache Lösungsversuche bis zur endgültigen Beseitigung
des Mangels folgen lässt.
b) Danach wird ein analoges serbisches Märchen unter dem Titel unter dem
Titel „Dabog“ (Èajkanoviæ 1929/2001, 262) vorgestellt und analysiert. Hierbei han-
delt es sich um eine verkürzte Version des bulgarischen Märchens mit derselben
christlichen Botschaft. Dabog, eine einst vorchristliche serbische Gottheit, die mit
der Zeit zu einem dämonischen Wesen „herabgesunken“ ist, nimmt hier die Position
des Satans ein. Das Märchen verfügt über folgende Erzählsegmente:
I. Aufteilung der Herrschaft über den Menschen
II. Plan der Beseitigung eines zu Gunsten des Satans entstandenen
III. Die Geburt von Christus und sein Kampf mit Dabog
IV. Rettung und Erlösung der Verstorbenen
In diesen Erzählungen sind Gott und der Teufel beide an der Erschaffung der
Welt und der Menschen beteiligt, wenngleich am Ende Gott die Oberhand behält.
Immerhin, der Teufel kann während des Schöpfungsaktes einen Teilerfog für sich
verbuchen und sich mit Gott streckenweise auf die gleiche Stufe stellen.

446]
 ÓÄÊ 82.163(091)
ÑΌÀ ÂÅÑÅËÈÍÎÂȎ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 447–453
Izvorni nau~ni radovi

Ñîœà ÂÅÑÅËÈÍÎÂȎ
(Íîâè Ñàä)
ÍÀÇÍÀÊÅ ÏÅÑÍÈ×ÊÅ ÑÀÌÎÑÂÅÑÒÈ ÊÎÄ
ÄÈÌÈÒÐÈ£À ÊÀÍÒÀÊÓÇÈÍÀ

ʚó÷íå ðå÷è: ñðåäœîâåêîâíî ïåñíèøòâî, èíñïèðàöè¼à, ñòâàðàëà÷êè ÷èí,

ñàìîñâåñò, ïåñíè÷êà èíäèâèäóàëíîñò, Äèìèòðè¼å Êàíòàêóçèí.
Àïñòðàêò: Óïðêîñ œåãîâî¼ èíñòèòóöèîíàëíî¼ ïîçèöè¼è è êàíîíñêî¼
ñòðóêòóðè, ñðïñêî ñðåäœîâåêîâíî ïåñíèøòâî, à íàðî÷èòî œåãîâà ïîçíè¼à ôàçà,
óâîäè è íåêå èíäèâèäóàëíå, èíòèìíå îñîáåíîñòè ó ïåñíè÷êè èçðàç. Öèš îâîã
ðàäà ¼å äà ñå íà ïðèìåðó òðè¼ó ïåñàìà Äèìèòðè¼à Êàíòàêóçèíà, ñàãëåäà œåãîâ
îäíîñ ïðåìà ïåñíè÷êîì ñòâàðàëàøòâó, èíñïèðàöè¼è è äðóøòâåíî¼ è ðåëèãè¼ñêî¼
óëîçè ïåñíèêà è œåãîâå ïåñìå.

Ó ðàíîì ñðïñêîì ñðåäœîâåêîâíîì ïåñíèøòâó, äî XV âåêà,

êî¼å ñå óãëàâíîì çàñíèâàëî íà ðåöåïöè¼è âèçàíòè¼ñêå êœèæåâíî-
ñòè, œåíîì ïðåâîåœó è ïðåïèñèâàœó, ïîèìàœå ñòâàðàëà÷êîã ÷èíà
áèëî ¼å ñòðîãî âåçàíî çà èäå¼ó î áîæàíñêî¼ èíñïèðàöè¼è. Òàêî ñå
ñòâàðàëàö ñõâàòàî êàî ìåäè¼óì áîæàíñêå ðå÷è, à ïåñìà ¼å áèëà
åñòåòñêè óñïåëà ó çàâèñíîñòè îä âàšàíîñòè ñòâàðàîöà ïðåä Ãî-
ñïîäîì, œåãîâå ñïðåìíîñòè äà çàâðåäè íàäàõíóžå, è îä ïðèêëàä-
íîñòè, îäíîñíî óçâèøåíîñòè òåìå. È ïðåïèñèâà÷è ñå çà ñâî¼ óäåî
ó òåêñòó èçâèœàâà¼ó ÷èòàîöó, íàçíà÷àâà¼óžè äà ¼å òî ïèñàëà „ðóêà
êàšàâà, à óì ìóòàí”1, à íåêè îä œèõ îñòàâšà¼ó ñâî¼å èìå èëè ïî-
äàòêå î ñåáè, ñêðèâåíå ó òåêñòó. Èïàê, áåç îáçèðà íà òî êàêî ¼å
ñõâàžåí, èíäèâèäóàëíè äîïðèíîñ ïðåïèñèâà÷à, è ïåñíèêà ó ïðà-
âîì ñìèñëó ðå÷è, ó äàšåì òîêó îâå êœèæåâíîñòè ñå íå ñìàœó¼å,
íàïðîòèâ, ñâå ¼å ïðèìåòíè¼è óïëèâ ïî¼åäèíà÷íèõ, ëè÷íèõ îñåžà-
œà, íàñïðàì îïøòèõ. Íàñóïðîò ðàíîì ñðåäœîâåêîâšó, êàäà ¼å ïå-
ñìà äîæèâšàâàíà êàî áåçâðåìåíà è áåçëè÷íà, ïåñíèê êàñíîã ñðåä-
œåã âåêà îñåžàî ¼å ïîòðåáó äà èñêàæå áàð äåî ñâîã èíòèìíîã äî-
æèâšà¼à ñâåòà, êî¼è ¼å òîëèêî äóãî áèî ïîòèñêèâàí. Ïðåìà òîìå,
ïåñíèøòâî ñðåäœåã âåêà íè¼å ïîòïóíî öåëîâèòà, ìîíîëèòíà òâî-
ðåâèíà çàñíîâàíà íà ¼åäèíñòâåíî¼ ïîåòèöè; îòóä ñå ñõâàòàœå £î-
âàíà Äåðåòèžà î ñðåäœîâåêîâíèì ïèñöèìà êàî ïðåäñòàâíèöèìà
èíñòèòóöè¼à íàøåã òàäàøœåã äðóøòâà, îäíîñíî òåçà äà ñå îíè
1 €îðå Òðèôóíîâèž, Àçáó÷íèê ñðïñêèõ ñðåäœîâåêîâíèõ êœèæåâíèõ ïî¼-
ìîâà, Íîëèò, Áåîãðàä, 1990, 243. [447
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ ïðåä âåëè÷èíîì öðêâå è äðæàâå „êàî ïî¼åäèíà÷íå ëè÷íîñòè ñà-
ñâèì ãóáå”2, ìîæå äîâåñòè ó ïèòàœå ïðåä äåëîì ¼åäíîã òàêâîã
ñòâàðàîöà êàî øòî ¼å Äèìèòðè¼å Êàíòàêóçèí.
Ìèëàí Êàøàíèí íàçèâà Äèìèòðè¼à Êàíòàêóçèíà „ïðâèì íà-
øèì ìîäåðíèì ïåñíèêîì”, íàãëàøàâà¼óžè äà ¼å ó œåãîâîì äåëó
ïðèñóòàí íå „ñàìî ïèñàö, íåãî è ÷îâåê”.3 Ó òðèìà Êàíòàêóçèíî-
âèì ïåñìàìà, êàñíè¼å íàñëîâšåíèì Ïëåñòè ïåâàœå îâî ìàëî; Ãðó-
áî, ¼åð îä íåçíàëèöå è Ïåâàì, îïåâàì,4 èç äðóãå ïîëîâèíå XV ñòî-
ëåžà, ìîãó ñå óî÷èòè è óîáëè÷åíè¼å ïðåäñòàâå î ñîïñòâåíîì ïå-
ñíè÷êîì ÷èíó.5 Ïðâà îä œèõ, ïîñâåžåíà ¼å ïðåíîñó ìîøòè¼ó £îâà-
íà Ðèëñêîã, à çàïðàâî ïðåäñòàâšà ïðâó ïåñìó Êàíîíà î ïîâðàòêó
ìîøòè¼ó £îâàíà Ðèëñêîã, ÷è¼è ñå íàñòàíàê âåçó¼å çà ãîäèíå ïîñëå
1469. Ïðâè ñòèõ, êî¼è ¼å èçäâî¼åí ó íàñëîâó, ìîæå äà àñîöèðà íà
æàíð ïëåòåíè¼å ñëîâåñ, îäíîñíî íà ïåñíèêîâó æåšó äà èñïëåòå
ïåñìó, óãëåäà¼óžè ñå íà îâ༠èçóçåòíî ìåëîäè÷àí è çàõòåâàí æà-
íð. È çàèñòà, îâà Êàíòàêóçèíîâà ïåñìà èìà âåîìà áðèæšèâî èçà-
òêàíó êîìïîçèöè¼ó, çàñíîâàíó íà êðóæíî¼ ñëèöè êî¼à ñå ¼àâšà ó
äâåìà âàðè¼àöè¼àìà. Ò༠êðóã ïðåäñòàâšà äóõîâíó âåçó, ïðèçâàíó
è îñòâàðåíó ó äèñêóðñó, îä ëèðñêîã ¼à, ïðåêî ñâåöà £îâàíà Ðèë-
ñêîã, äî Õðèñòà. Ó ïðâà ÷åòèðè ñòèõà, ëèðñêè ñóá¼åêò òðàæè îä
Õðèñòà èíñïèðàöè¼ó äà áè îïåâàî âðàžàœå ìîøòè¼ó „œåãîâîã óãîä-
íèêà”. Íå ¼àâšà ñå, äàêëå, óîáè÷à¼åíà ñëèêà ó êî¼î¼ íåäîñòî¼íè
ïåñíèê ìîëè ñâåöà äà ñå ìîëè Áîãó çà œåãà, à îí žå ãà çàóçâðàò
îïåâàòè è ñëàâèòè. Ïåñíèê îâäå èìà íåøòî äðóãà÷è¼ó óëîãó, áó-
äóžè äà òðàãà çà ïîìîžè Áîãà äà áè ìó, ïåâà¼óžè î ñâåöó, óäîâî-
šèî. Ò༠êðóæíè òîê, êî¼è óêšó÷ó¼å ñâå òðè èíñòàíöå ïîìåíóòå
âåçå, ïîêàçó¼å ñå êšó÷íèì íå ñàìî çà îâó ïåñìó, íåãî è çà ïðèðî-
äó ïåñíèøòâà óîïøòå. Ó îêâèðó ïðâå öåëèíå, ¼àâšà ñå êîíêðåòè-
çîâàíà ïðåäñòàâà íàäàõíóžà – „ó îòâàðàœå óñòà ìî¼èõ ðå÷ ìè äà-
ðó¼”. Ñàâåç Áîãà è ÷îâåêà ó ïåñìè íå ïîäðàçóìåâà ïàñèâíó óëîãó
ïåñíèêà. Êàíòàêóçèí ñóãåðèøå äà òî èïàê îñòà¼å œåãîâà ïåñìà,
èàêî ¼å íàñòàëà ïîìîžó Áîãà è ñâåöà.
Ïðâà ïåñíè÷êà ñëèêà óäâà¼à ñå ó íàðåäíî¼, êî¼à ïðåäñòàâšà
êðóæíî êðåòàœå ó ñóïðîòíîì ñìåðó. Îâîã ïóòà ïåñíèê ìîëè £î-
âàíà Ðèëñêî㠖 „Îçàðè ìå ðàçóìîì ê ïåâàœó îâîì/ ìîëèòâàìà òâî-
¼èì”. Îïåò èñêàç, îäíîñíî äè¼àëîã, óêšó÷ó¼å è òðåžåã, ¼åð ñëàâšå-
œå ñâåòîñòè çíà÷è ñëàâšåœå Áîãó ïðàâåäíèõ. Ó îáåìà ñëèêàìà
ïîñòî¼è ãðàäàöè¼à îä ÷îâåêà, ïðåêî ñâåöà, äî Áîãà, øòî ñå ìîæå
2 £îâàí Äåðåòèž, Ïîåòèêà ñðïñêå êœèæåâíîñòè, „Ôèëèï Âèøœèž”, Áåî-
ãðàä, 1997, 52.
3 Ìèëàí Êàøàíèí, Ñðïñêà êœèæåâíîñò ó ñðåäœåì âåêó, Ïðîñâåòà, Áåî-
ãðàä, 1975, 472.
4 Ñòèõîâè òðè¼ó ïåñàìà íàâîåíè ñó ïðåìà: Ñòàðî ñðïñêî ïåñíèøòâî IX-
XVIII âåêà, ïðèðåäèî €îðå Ñï. Ðàäî¼è÷èž, Áàãäàëà, Êðóøåâàö, 1966, 142, 144.
è 145.
5 Î Êàíòàêóçèíîâî¼ Ìîëèòâè Áîãîðîäèöè, Ìèîäðàã Ïàâëîâèž ïèøå äà
ñòî¼è „óñàìšåíà ó ñâî¼î¼ óìåòíè÷êî¼ ñàìîñâåñòè è åìîòèâíî-óìíî¼ ðàçâè¼åíî-
448] ñòè è íàä ïîåçè¼îì äðóãèõ âåêîâà”; ó: Ì. Ïàâëîâèž, Íèøòèòåšè è ñâàäáàðè,
ÁÈÃÇ, Áåîãðàä, 1979, 43.
ñàãëåäàòè êàî ¼åäíà îä êîíâåíöèîíàëíèõ ñëèêà ñðåäœîâåêîâíå ïî-

ÑΌÀ ÂÅÑÅËÈÍÎÂȎ
åòèêå, êàî è ïðåäñòàâà ñâåîïøòå ïîâåçàíîñòè äóõîâíîã ñâåòà. Çíà-
÷à¼íî ¼å, ìåóòèì, øòî ñå, êîä Êàíòàêóçèíà, ó òî¼ ðåëàöè¼è ¼àñíî
ðàñïîçíà¼å óëîãà ÷îâåêà-ïåñíèêà. Îñåòè ñå äà ïîñòî¼è ÷âðñò ñïî¼
ïåñíèêà è îïåâàíîãà ó ïåñìè, êî¼è ïðâîãà âîäè êà ñïàñåœó, à äðó-
ãîãà ïðîñëàâšà. Íà ò༠íà÷èí, ïîêàçó¼å ñå âðåäíîñò è çíà÷༠ïå-
ñíèøòâà çà îáå ñòðàíå. È íå ñàìî òî, òà âåçà ïîäðàçóìåâà ëè÷íè,
ïî¼åäèíà÷íè îäíîñ ïðåìà ÷èíó ïåâàœà, çà ðàçëèêó îä äîòàäàøœåã,
äîíåêëå è îêàìåœåíîã íà÷èíà àïîñòðîôèðàœà. Ó òðåžî¼ ñèíòàê-
ñè÷êî¼, à ó¼åäíî è ñåìàíòè÷êî¼ öåëèíè, îâà íàøà òåçà íàëàçè ïî-
òâðäó. Íèç ãðàìàòè÷êèõ ïàðàëåëèçàìà, ñàñòàâšåíèõ îä ãëàãîëà ó
ïðâîì ëèöó ïðåçåíòà è äèðåêòíîã îá¼åêòà, íàãëàøàâà¼ó óïðàâî
óëîãó ëèðñêîã ¼à è ñìèñàî œåãîâå ïåñìå. Ðå÷è õâàëèì, âåëè÷àì,
ïðîñëàâšàì, ïîøòó¼åì è îïåâàì, ïîêàçó¼ó ñå, òàêî, ó âàðè¼àöè¼è
äàòå ãðàìàòè÷êå ñòðóêòóðå, êàî èíâàðè¼àíòå, òî ¼åñò, çíà÷åœà îâèõ
ãëàãîëà ñå èç¼åäíà÷ó¼ó, ïîèñòîâåžó¼ó. Ñëåäñòâåíî òîìå, ñìèñàî ïå-
âàœà ¼åñòå õâàëà, âåëè÷àœå, ñëàâšåœå è ïîøòîâàœå, à ñâå ñå òî
ñàáèðà ó òðåíóòêó íàñòàíêà ïåñìå ó ÷îâåêó. Ïîèìà¼óžè ñâó êîì-
ïëåêñíîñò ñòâàðàœà, ïåñíèê ñòè÷å è ïðåäñòàâó î ñâî¼î¼ äâîñìè-
ñëåíî¼ óëîçè ïðèìàîöà è äàâàîöà. Âåîìà ¼å âàæíî äà òå ñòâàðà-
ëà÷êå äóõîâíå ðàäœå ïîêðåžå ÷îâåê, êðåžóžè ñå ó ñóñðåò Áîãó, ïà
ñå ÷èíè äà ¼å èíèöè¼àòîðñêà óëîãà ïåñíèêà îíî øòî Êàíòàêóçèí
æåëè äà èñòàêíå. Äà¼óžè ñâî¼åâðñíè àóòîïîåòè÷êè èñêàç íà êðà¼ó
ïåñìå, îâ༠ñðåäœîâåêîâíè ïåñíèê íà ò༠íà÷èí óòâðó¼å è îïðàâ-
äàâà ïîçèöè¼ó ïåñíèêà ó ðåëàöè¼è ïðåìà ñâåöó è Áîãó.
È ó ïåñìè Ãðóáî, ¼åð îä íåçíàëèöå (ïðå 1475), êî¼ó ¼å €îðå
Ñï. Ðàäî¼è÷èž ïðèïèñàî Êàíòàêóçèíó, íåñóìœèâî, çáîã òîã ó íà-
ñëîâó èçäâî¼åíîã ñòèõà6, ïåñíèê ðàçìèøšà î ïðèðîäè èíñïèðà-
öè¼å è î ïåñíè÷êîì äàðó. Ïåñìà ¼å èñïåâàíà ó ¼åäíîì äàõó, ¼åäíî¼
ðå÷åíèöè, êî¼à ñå ó ïðâîì äåëó çàñíèâà íà íèçó ïîðååœà, à ó
äðóãîì – íà îáðàžàœó Áîãîðîäèöè. Êàíòàêóçèí è îâäå ãðàäè íå-
êó âðñòó ãðàäàöè¼ñêîã ëóêà, ïðåêî Áîæ¼å ìà¼êå, äî Áîãà. Òà ñâåêî-
ëèêà ïîâåçàíîñò íàðî÷èòî ñå íàãëàøàâà ó ñòèõó „òâî¼ ñèí, à ìî¼
áîã è ñâåãà òâîðàö”. Áîæàíñêà ñâåïðèñóòíîñò îìîãóžàâà äà íè-
¼åäíà šóäñêà æðòâà íå îñòàíå íåïðèìåžåíà, áåç äóõîâíå íàãðàäå.
Íèç ïîðååœà ñà áèáëè¼ñêèì äîãàà¼èìà íàñòî¼å äà ïðåäî÷å äà ¼å
Õðèñò ó ñâàêîì šóäñêîì, ïà è íà¼ñêðîìíè¼åì äàðó, âèäåî èçðàç
èñòèíñêå âåðå. Îäàáðàíè ïðèìåðè ñâåäî÷å î ïîêà¼àœó ãðåøíèêà
(áëóäíîã ñèíà, áëóäíèöå, öàðèíèêà) è œèõîâîì èñêóïšåœó, òå ñå
ëèðñêè ñóá¼åêò íàäà äà žå è œåãîâ äàð áèòè ïðèõâàžåí êàî äàð
ïîêà¼íèêà è ñâåäî÷àíñòâî èñêóïšåœà. Ó òîì ñìèñëó, ïåñíèøòâî
ñå ïðåäî÷àâà êàî ðàâíî ìà êîì äðóãîì ïîäâèãó èëè æðòâè šóä-
ñêî¼, êàî äàð äîñòî¼àí Áîãà. Ïåñìà ¼åñòå ïåñíèêîâ ïóò êà Áîãó, òî
6 Óïîð. ðåäîâå èç Ïîñëàíè¼à êèð Èñàè¼è: „Íå áè ñëîâî êàêî ïðèëè÷è òâî-
ìå ñâåøòåíñòâó, âåž êîëèêî ¼å áèî ó ñòàœó äà èçäà ìî¼ óì. Íè¼å âåøòî è ìóäðî
ó ñòèëó íèòè ëåïî ó êîìïîçèöè¼è, ¼åð ñàì íåíàó÷åí è íåçíàëèöà øòà ñå íàäà
óêðàñèòè ìîæå – íè ïîëåçíî íè äóõîâíî” (Öèòèðàíî ïðåìà: Äèìèòðè¼å Êàíòà-
êóçèí, ïðèðåäèî €îðå Òðèôóíîâèž, Íîëèò, Áåîãðàä, 1963, 130). [449
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ ¼å œåãîâà ëè÷íà âðåäíîñò è âðëèíà. Ãîòîâî äà ¼å ó ïîòïóíîñòè
ïîòèñíóòî ïèòàœå íàäàõíóžà ó îâî¼ ïåñìè, ¼àâšà ñå ñâåñò î òîìå
äà ¼å òî äåëî ÷îâå÷¼å, ïîòåêëî èç œåãîâîã äóõà. Ó ñòèõîâèìà „ïðè-
ìè îâó ìàëó ìîëáåíó/ ñ èñïîâåäàœåì òåáè ïîõâàëó,/ ãðóáî, ¼åð îä
íåçíàëèöå ñëîæåíó”, ¼àñíà ¼å ïîðóêà äà ëåïîòà è âðåäíîñò ïåñìå
çàâèñå îä äóõà ïåñíèêà, äà ïðåäñòàâšà¼ó ñëèêó œåãîâå äóøå. Ïå-
ñíèê ¼åñòå ãðåøàí, àëè ¼å œåãîâà íàäà ó èñêóïšåœå, êàî è êîä
ãðåøíèêà ïîìåíóòèõ íà ïî÷åòêó ïåñìå, âåçàíà óç ìîãóžíîñò æð-
òâå, îäíîñíî äàðà Áîãó. Êðåžóžè ñå îä îïøòîã êà ïî¼åäèíà÷íîì
ñëó÷à¼ó, ïîðåäåžè ïåñíèêà ñà áèáëè¼ñêèì ãðåøíèöèìà, Êàíòàêó-
çèí, ñ ¼åäíå ñòðàíå, èñòè÷å ñëè÷íîñòè, à ñ äðóãå, ðàçëèêå èçìåó
÷èíîâà ïîìåíóòèõ ïîêà¼íèêà è èíòèìíå, ëè÷íå äðàìå. Íà ò༠íà-
÷èí, îí çàïðàâî òðàæè îïðàâäàœå çà ïîâåðåœå ó ïåñìó, íàñòî¼è
äà ïîêàæå äà è ó îíîãà „êî¼è æèâè ó ãðåñèìà” ïîñòî¼è ñâåòëîñò
äóõà, òå äà ¼å ñíàãà ïåñìå, óïðêîñ œåíî¼ ãðóáîñòè è íåñàâðøåíî-
ñòè, óïðàâî ó ìîãóžíîñòè îáðàžàœà áîæàíñòâó è ïðåèñïèòèâàœà
äóøå îíîãà êî¼è ïåâà.
Äâîñòðóêà óëîãà ïåñíèøòâà, êî¼å ¼åñòå ìîëèòâà, àëè êî¼å ¼å
ó¼åäíî äîâîšíî âðåäíî è äà ïðîñëàâšà, ¼îø ¼å ó âåžî¼ ìåðè íà-
ãëàøåíà ó ïåñìè íàñëîâšåíî¼ Ïåâàì, îïåâàì (ïðå 1475). Ó îâîì
èìïðîâèçîâàíîì íàñëîâó, ïîçà¼ìšåíîì èç ïðåòïîñëåäœåã ñòèõà,
íà¼áîšå ñå îãëåäà òåìàòèêà ïåñìå, ¼åð ó œî¼ ãîòîâî äà è íåìà ïå-
ñíè÷êèõ ñëèêà, âåž ¼å ó öåëèíè ïîñâåžåíà òóìà÷åœó ïåñíè÷êå ìè-
ñè¼å ëèðñêîã ñóá¼åêòà. Èñïåâàíà ¼å êðîç îáðàžàœå Áîãîðîäèöè è
êàî ó ïåñìè Ãðóáî, ¼åð îä íåçíàëèöå, ïîåçè¼à ¼å è îâäå äóã áîæàí-
ñòâó êî¼è ñå ïîðåäè ñà „ìàëèì, óîáè÷à¼åíèì òðóäîâèìà” ñìðòíèêà.
Èçàáðàâøè äà Áîãó ñëóæè ïåâàœåì, ëèðñêè ñóá¼åêò îäðåó¼å ñâî¼
òðóä êàî íà¼ìàœè, à ñâî¼å ñòèõîâå íå êàî ïåñìó âåž êàî ïîêóøà¼, íå
áè ëè ïðåìà ñòâàðàëà÷êîì ÷èíó çàóçåî ñìåðàí, ñêðîìàí ñòàâ è ïðè-
çíàî ñâî¼ó íåäîñòî¼íîñò. Æèâåžè ó êàëó ãðåõà, ïåñíèê òðàãà çà ïó-
òåì „îæèâšàâàœà äóõà”, à ïåâàœå ¼å ñàìî ¼åäàí îä íà÷èíà äà ñå
èñêàæå ñîïñòâåíà âåðà. ×èíè ñå êàî äà Êàíòàêóçèí è ó îâî¼ è ó
ïðåòõîäíî àíàëèçèðàíî¼ ïåñìè âàðèðà ¼åäíî îïøòå ìåñòî ñàìîó-
íèæåœà îíîãà êî¼è èíñïèðèñàí ïåâà. £åð, èàêî ñå ïåñíèøòâî ïðå-
äî÷àâà òåê êàî ¼åäíî èñïîšàâàœå ðåëèãè¼ñêîã çàíîñà è ïîñâåžåíî-
ñòè, èïàê ñå íàñòî¼è ïîêàçàòè äà îíî íàñòà¼å çàñëóãîì šóäñêîã äó-
õà, ìà êîëèêî ãðåøíîã, à íå ñàìî ÷óäåñíèì ÷èíîì èíñïèðàöè¼å.
Ó òîì ñìèñëó, îâà Êàíòàêóçèíîâà ïåñìà óïðàâî ¼å è èñïåâàíà
äà áè ëèðñêè ñóá¼åêò èñêàçàî ñâî¼ó ñâåñò î ïåñìè è œåíî¼ ñâðñè.
Ñòèõîâè „Õâàëèì, âåëè÷àì è íå ñêðèâàì,/ áîãà ìîãà íàðè÷åì ìà-
òåð òåáå”, îòêðèâà¼ó äà ¼å îñíîâíà òåìà ïåñíèêîâî ïîèìàœå è ïðî-
ìèøšàœå ñîïñòâåíîã ïåâàœà. Ãëàãîëèìà ó ïðâîì ëèöó ïðåçåíòà
ïîêàçó¼å ñå äà ïåñíèê ðàçóìå ñâî¼ó ïåñìó, è òî óïðàâî ó òðåíóòêó
äîê îíà íàñòà¼å, ïðåìà òîìå, îíà ¼å œåãîâî èíòèìíî ñàçíàœå, à íå
óçâèøåíè, íåðàçóìšèâè äàð áîæàíñêå èíñïèðàöè¼å. Òàêî ñå è ôóíê-
öè¼à ïîåçè¼å, ñàæåòî è ñóïòèëíî, à èïàê òîëèêî èíîâàòèâíî ó îäíî-
ñó íà òðàäèöè¼ó, èñêàçó¼å ó íàðåäíîì ñòèõó: „Òðóä ìîëáåí, à ó¼åäíî
450]
è ïîõâàëàí”. Ïåñìà ¼å, äàêëå, ìîëèòâà, ïîòðàãà ðåëèãèîçíå, ïîñâå-
žåíå äóøå, àëè îíà íîñè è ìîž äà ñå ïðîñëàâšà Ãîñïîä è œåãîâè

ÑΌÀ ÂÅÑÅËÈÍÎÂȎ
ñâåòèòåšè. Ïîïóò ÷óäà, êî¼èì Õðèñò ïîìàæå ÷îâåêó, àëè êî¼å ãà
èñòîâðåìåíî è ïðîñëàâšà è îòêðèâà îíèìà êî¼è ãà íèñó ïîçíàâàëè,
òàêî è ïåñìà ïðåäñòàâšà óçäàð¼å „äóæíî㔠÷îâåêà Áîãó. Òàêàâ ïå-
ñíèêîâ äàð ¼åñòå, çàïðàâî, çíàê ìèëîñòè êî¼à ìó ¼å ïðóæåíà.
Ïîñëåäœè ñòèõîâè „Ïåâàì, îïåâàì è áëàãîäàðèì/ è ìî¼ó áëà-
ãîäåòåëíèöó, ïðå÷èñòà”, ñâåäî÷å î ñëîæåíî¼ ïðèðîäè ïåñíèøòâà,
áóäóžè äà ñå ïåâàœå îäðåó¼å êàî îïåâàâàœå, äàêëå ñëàâšåœå, è
êàî èçðàç çàõâàëíîñòè îíî¼ ÷è¼å ñå ïîêðîâèòåšñòâî òðàæè. £àñíî
¼å óî÷šèâî äà ñå ó îâî¼ ïåñìè íàñòî¼è îïðàâäàòè ïåñíè÷êè çàíîñ
è ïîêàçàòè äà ñå îí íå êîñè ñà ïðàâîâåðíîøžó.7 ×èíè ñå êàî äà ¼å
óñëåä âåžå ñàìîñòàëíîñòè è îðèãèíàëíîñòè ïåñíèêà ó îäíîñó íà
óòâðåíå ñòâàðàëà÷êå êîíâåíöè¼å ó œåãîâî âðåìå, Êàíòàêóçèí
ñõâàòèî äà ñå íà ò༠íà÷èí ïðîáëåìàòèçó¼å äîòàäàøœà ñâðõà è
ñìèñàî ïåâàœà. Íàïóøòàœåì óñòàšåíîã íà÷èíà ðàçìèøšàœà, îä-
íîñíî ïîèìàœà ÷îâåêà è œåãîâå èíäèâèäóàëíîñòè, îñòàâšà ñå è
âåžè ïðîñòîð íåñèãóðíîñòè è ñóìœè ïåñíèêà ó ñîïñòâåíó ìèñè¼ó
è ïîäîáíîñò. Óêîëèêî èíäèâèäóàëíè ïðèíöèï âèøå íè¼å ó ïîò-
ïóíîñòè „ïîäðååí èíñòèòóöèîíàëíîì”,8 ïåñíèê ñå ïèòà äà ëè òî
çíà÷è äà ìó ¼å ó íåêîì ïîãëåäó ñóïðîòñòàâšåí. Çáîã òîãà, ó íà-
ñòî¼àœó äà ïðåäóïðåäè ñîïñòâåíó ñêåïñó, Êàíòàêóçèí íàñòî¼è äà
ñàãëåäà ïðèðîäó ïîåòñêîã ãîâîðà ó íîâèì îêîëíîñòèìà. Îòóäà ¼å
íåîïõîäíî äà ñå óòâðäè ïðèðîäà è äîìåò òå íîâå ïåñìå ó êî¼î¼
èìà ìåñòà çà ÷îâåêà êî¼è ñå îáðàžà Áîãó, àëè è çà ïåñíèêà êî¼è
ñâî¼å ñòâàðàëà÷êå òðåíóòêå äîæèâšàâà êàî ïóò ïîâåçèâàœà ñà ñâå-
òîâíèì è êàî èíòèìíè ðàçãîâîð ñà ñîïñòâåíîì äóøîì, ¼åð îí âè-
øå íå ìîæå äà çàíåìàðè è ïðåžóòè îâîçåìàšñêî ñâî¼å ïîñòî¼àœå.
Ñâå òðè àíàëèçèðàíå ïåñìå Äèìèòðè¼à Êàíòàêóçèíà ïîâåçó-
¼å ÷èœåíèöà äà ïîðåä òîãà øòî ïðåóçèìà¼ó ïîåòè÷êè îáðàçàö ñðåä-
œîâåêîâíå êœèæåâíîñòè, îäíîñíî, ïðîñëàâšà¼ó ñâåöà èëè ñå îáðà-
žà¼ó Áîãîðîäèöè, ó ïðâè ïëàí ïîñòàâšà¼ó óëîãó ïåñíèøòâà ïî
ñåáè ó ñóâðåìåíîì ñâåòó. Ñàì ëåêñè÷êè êîðïóñ êî¼è ñå îäíîñè íà
ñòâàðàëà÷êè ÷èí ó îâèì ïåñìàìà, ñâåäî÷è î íîâî¼ òåìè êî¼à ¼å
ïîñòàëà íåèçáåæíà çà èñòèíñêîã ïåñíèêà ïîïóò Êàíòàêóçèíà. Ïî-
øòî ¼å ó ñðåäœîâåêîâíó ïîåçè¼ó XV âåêà ïî÷åëà äà ñå óïðåäà è
ïîíåêà èíòèìíà, èíäèâèäóàëíà íîòà, îòâàðà ñå ïðîñòîð è çà ïðî-
ìèøšàœå ïåñíè÷êîã äàðà è ïåñìå êàî áîðàâèøòà äóøå. Î÷èãëåä-
íî ¼å ìàãè¼à ïåñíè÷êîã ÷èíà çà Êàíòàêóçèíà áèëà èñòîâðåìåíî
óçðîê äóõîâíå ðàäîñòè, àëè è ñóìœè ó ñîïñòâåíó ïðàâîâåðíîñò è
èñêðåíîñò ó ïîêëîíèøòâó. Òàêî ñå ïðîáëåìàòèçîâàœå ñìèñëà è
ñâðõå ïåñíèøòâà ïîêàçó¼å êàî ïîêóø༠íàäâëàäàâàœà ñóìœå è

7 Ñëè÷àí ñòàâ çàóçèìà ïåñíèê è ó Ìîëèòâè Áîãîðîäèöè, êàäà ó 71. ñòðî-

ôè ïèøå: „Ñëîáîäàí ìè ïðèñòóï è ãîâîðåœå,/ ñëîáîäíî áåç ñìåëîñòè ïðèëàçèì
òåáè,/ ñëîáîäíîã ìå ìèëîñòè òâî¼å òâîðå,/ ñëîáîäó¼óžè, ðàäîñíî è ñòðàøšèâî
çîâåì” (Öèò. ïðåìà: Ñïèñè Äèìèòðè¼à Êàíòàêóçèíà è Âëàäèñëàâà Ãðàìàòèêà,
ïðèðåäèëà £àñìèíà Ãðêîâèž-Ì弟îð, Ïðîñâåòà, Ñðïñêà êœèæåâíà çàäðóãà, Áåî-
ãðàä, 1993, 45).
8 £îâàí Äåðåòèž, Íàâ. äåëî, 53. [451
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ îïðàâäàâàœà ñìåëîñòè îáè÷íîã ÷îâåêà äà ñå ïðåïóñòè ïåñíè÷êî¼
ñëîáîäè. Èëè, êàêî òî Êàíòàêóçèí îá¼àøœàâà ó Ïîñëàíè¼ó êèð
Èñàè¼è: „È äðçíóõ ñå óçäà¼óžè ñå ó ÷îâåêîšóïöà Áîãà êî¼è äà¼å
ðå÷ íà îòâàðàœå óñòà íàøèõ çáîã ïîëåçíèõ âàøèõ ÷àñíèõ ìîëè-
òàâà. È íå ïèñàõ êàêî ñå ó÷è è ïðåïîðó÷ó¼å – íå çáîã îâå ìî¼å
ìëàäîñòè è íåçíàœà, âåž šóášåíîìå ìè èç šóáàâè è ïîâåšå-
œà”.9 Ó òîìå è ëåæè ðàçëîã çàøòî ñå Äèìèòðè¼å Êàíòàêóçèí ìî-
æå íàçâàòè ïåñíèêîì – ïåñíèê ¼å ò༠êî¼è ñå óñóó¼å äà ñå îòèñíå ó
íîâî, äà ñå äðçíå, ñà ñòðåïœîì, àëè è ñà ñàìîñâåøžó è íàäîì äà
œåãîâà æðòâà íåžå áèòè îáåñìèøšåíà.

ÏÅÑÌÅ:

ÏËÅÑÒÈ ÏÅÂÀŒÅ ÎÂÎ ÌÀËÎ

Ïëåñòè ïåâàœå îâî ìàëî

âðàžàœó ìîøòè¼ó òâîãà óãîäíèêà, Õðèñòå,
ó îòâàðàœå óñòà ìî¼èõ ðå÷ ìè äàðó¼,
ïî äîñòî¼íîñòè îâîãà çàïåâàòè, ÷îâåêîšóï÷å!
Îçàðè ìå ðàçóìîì ê ïåâàœó îâîì
Ìîëèòâàìà òâî¼èì, î÷å £îâàíå (Ðèëñêè),
Ñâåòîñòè òâî¼î¼ ãîâîðèòè ðå÷è ïîõâàëå,
Êàî äà ñè òè æèâ, ¼åð ñó æèâè áîãó ïðàâåäíè ñâè!
Õâàëèì òâî¼å ó ïóñòèœè ïðåáèâàœå,
âåëè÷àì ó œî¼ ïîäâèãå,
ïðîñëàâšàì ñëè÷íî àíåëèìà óçäðæàâàœå,
ïîøòó¼åì ñïîìåí òâî¼,
îïåâàì è ÷àñíèõ ìîøòè¼ó òâî¼èõ ïîâðàòàê.
Äèìèòðè¼å Êàíòàêóçèí
(ïîñëå 1469. ãîä.)
ÃÐÓÁÎ, £ÅÐ ÎÄ ÍÅÇÍÀËÈÖÅ

Êàî øòî îä óäîâèöå ïðèìè ëåïòå äâå,

è áëóäíîã êî¼è ñå âðàžà íå îäãóðíó,
ïîäîáíî íè áëóäíèöó êî¼à ¼å äîíåëà ìèðî,
à öàðèíèêîâî ïðèìè ñìåðåíè¼å
òàäàøœå ó öðêâè ìàëèì ðå÷èìà,
òâî¼ ñèí, à ìî¼ áîã è ñâåãà òâîðàö;
ñòîãà êàî ìàòè îíîã êî¼è ¼å ìèëîñðäàí,
¼åäèíà áëàãà è ïðåìèëîñòèâà,
ïðèìè îâó ìàëó ìîëáåíó
ñ èñïîâåäàœåì ê òåáè ïîõâàëó,
ãðóáî, ¼åð îä íåçíàëèöå ñëîæåíó,
äðçà¼óžè ñå êàî îí༠êî¼è æèâè ó ãðåñèìà,
îä êî¼å óñðà çíàø ñàìà
äðóãå, äåâî, íàäå íå èìàì,
íè ïàê óçäàœà ðàá òâî¼.

Äèìèòðè¼å Êàíòàêóçèí
(ïðå 1475)
9 Äèìèòðè¼å Êàíòàêóçèí, ïðèðåäèî €. Òðèôóíîâèž, Íîëèò, Áåîãðàä, 1963,
452] ñòð. 127.
 ÏÅÂÀÌ, ÎÏÅÂÀÌ

ÑΌÀ ÂÅÑÅËÈÍÎÂȎ
Òðóä ïðèìè ñàäàøœè îâ༠íà¼ìàœè,
äóã øòà âèøå âðàžàìî îáåžàíè,
äîê ìàëè îâ༠êàë îæèâšàâà äóõ.
£åð óìåñòî ìàëèõ óîáè÷à¼åíèõ òðóäîâà,
îâèì ó ïîêóøàâàœó ¼à ìíîãî ïóòà áèõ.
Õâàëèì, âåëè÷àì è íå ñêðèâàì,
áîãà ìîãà íàðè÷åì ìàòåð òåáå.
Òðóä ìîëáåí, à ó¼åäíî è ïîõâàëàí.
£åð äóæíèê ñàì òâî¼ ¼à äóøîì è òåëîì,
äîê ¼å ïîñëåäœå ó ìåíè äèñàœå.
Âåëèêà èñïóíèòè äàðîâàœà,
îâèì ñå ó÷èíè ìèëîñò ìíîãî ïóòà.
Ïåâàì, îïåâàì è áëàãîäàðèì
è ìî¼ó áëàãîäåòåëíèöó, ïðå÷èñòà.
Äèìèòðè¼å Êàíòàêóçèí
(ïðå 1475)

Sonja Veselinovic

Les esquisses de la conscience poétique

de soi chez Dimitrije Kantakuzin
Résume

La poésie serbe du Moyen Age est caractérisée par sa position institutionnelle

et religieuse et sa structure fixe, quand même, c’est possible de constater, notamment
dans sa phase tardive, quelques traits individuels et intimes. Les poèmes analysés de
Dimitrije Kantakuzin montrent une nouvelle dimension de la réflexion lyrique et
religieuse et présentent cet auteur comme le premier poète moderne de la littérature
serbe. Dans ce texte, nous avons cherché à explorer comment ce poète exprime sa
méditation sur la création poétique, sur le rôle religieux et social du créateur et sur le
problème de l’inspiration. C’est dans cette veine qu’on peut trouver les esquisses de
la conscience poétique de soi dans l’œuvre de notre poète médiéval.

[453
454]
ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ
 82-1(091)
€ÎЀÅÂȎ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 455–462
Izvorni nau~ni radovi

Áî¼àí €ÎЀÅÂȎ

ÁΣÀÍ ÓÄÊ
(Áåîãðàä, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò)
ÌÎÒÈ ÑÌÐÒÈ Ó ÏÎÅÇÈ£È
ÄÓÁÐÎÂÀ×ÊÈÕ ËÀÒÈÍÈÑÒÀ 18. ÂÅÊÀ

ʚó÷íå ðå÷è: ëàòèíèçàì, äóáðîâà÷êà ïîåçè¼à, ìîòèâ, ñìðò, óìèðàœå, ïðî-

ëàçíîñò, íàòóðàëèçàì, ïåðñîíèôèêàöè¼à, àëåãîðè¼à.
Àïñòðàêò: Ó ðàäó ñå ïîêàçó¼ó âèäîâè è äîìåòè áàâšåœà ìîòèâîì ñìðòè è
óìèðàœà ó äóáðîâà÷êî¼ ïîåçè¼è ëàòèíèçìà ñ êðà¼à ñåäàìíàåñòîã è òîêîì îñàì-
íàåñòîã âåêà.

Ìèñàî î ñìðòè, ïîìíî îáëèêîâàíà ó ñðåäœåì âåêó, ðåëàòèâè-

çîâàíà è óãëàâíîì îëè÷åíà êðîç ñâåñò î ïðîëàçíîñòè è ñâàêîäíåâ-
íèì íåäàžàìà ó ðåíåñàíñè, ïà îïåò ñòàâšåíà ó ñðåäèøòå ÷îâåêî-
âèõ ðàçìèøšàœà è ñòðàõîâàœà ó áàðîêó,1 ó îñàìíàåñòîì ñòîëåžó
ïîñòàëà ¼å èïàê ñïîðåäàí ìîòèâ ó óìåòíîñòè, ïà è ó êœèæåâíî-
ñòè. Ïðîìåíå ó ïîåòè÷êîì êšó÷ó ó äóáðîâà÷êî¼ ïîåçè¼è îñàìíà-
åñòîã âåêà ó÷èíèëå ñó äà òà ïîåçè¼à áóäå òåìàòñêè è ìîòèâñêè
ðàçíîâðñíè¼à, ìàäà íå íóæíî è áîšà îä îíå ñòâàðàíå ó ñåäàìíàå-
ñòîì âåêó. £åäíà îä îñíîâíèõ îäëèêà ïîåçè¼å ó Äóáðîâíèêó âåž
îä ïîëîâèíå ñåäàìíàåñòîã âåêà, à ïîñåáíî ó îñàìíàåñòîì, ¼åñòå
îêðåòàœå ëàòèíñêîì ¼åçèêó. Ëàòèíèòåò ¼å èçíåäðèî íèç ïåñíèêà è
åðóäèòà êî¼è ñó ó ñâî¼å âðåìå, ó ìíîãîìå çàõâàšó¼óžè âåçàìà ñà
ðèìñêîì àêàäåìè¼îì Àðêàäè¼à,2 ñòåêëè èçâåñíó, ìàêàð è êðàòêî-
òðà¼íó êœèæåâíó ñëàâó ÷àê è èçâàí ñâîãà ãðàäà. Èñòèíà, íà ëà-
òèíñêîì ñó âåž ñà âåžèì èëè ìàœèì óñïåõîì ïèñàëè è áàðîêíè

1 Âèäåòè î òîìå: Emile Mâle, L’ Art religieux à la fin du moyen âge, /s. e./,
Paris, 1908, 341-376; £îõàí Õî¼çèíãà, £åñåí ñðåäœåãà âåêà, Ìàòèöà ñðïñêà, Íîâè
Ñàä, 1991, 185-200; Dietrich Schäfer, Mittelalterlicher Brauch bei der überführung
von Leichen; ó: Sitzungsberichte der preußischen Akademie der Wissenschaften, Ber-
lin, 1920, 478-498; Robert J. Clements, The Poetry of Michelangelo, University Press,
New York, 1966, 287-297; Rafo Bogišiæ, Tema smrti u hrvatskoj renesansnoj poezi-
ji; ó: VII meðunarodni kongres slavista, Warszawa, 1973, 5-23; Jean-Nicole Bira-
ben, Les Hommes et la peste en France et dans le pays européens et méditerranéens,
La Haye, Paris, 1975; Žan Delimo, Strah na Zapadu, Zamak kulture, Vrnjaèka Ba-
nja, 1982, 71-93.
2 Î òèì âåçàìà âèäåòè: Mirko Deanoviæ, Odrazi talijanske akademije „degli
Arcadi” preko Jadrana, Rad JAZU, 248, 1933, 1-98; Ïðåäðàã Ñòàíî¼åâèž, Äóáðî-
âà÷êè ïèñöè ó ðèìñêî¼ àêàäåìè¼è „Àðêàäè¼à”, Óïîðåäíà èñòðàæèâàœà 3, Èíñòè- [455
òóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä, 1991, 135-155.
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ êœèæåâíèöè, ïîïóò îíà Ïàëìîòèžà,3 Ñòè¼åïà Ãðàäèžà,4 èëè Èã-
œàòà €óðåâèžà5 êî¼è ëàòèíñêó ïîåçè¼ó âåž ïèøå ñ ïî÷åòêà îñàì-
íàåñòîã âåêà. Îä œèõ âîäè íèò êî¼à ñåæå äî êðà¼à ïîñòî¼àœà Äó-
áðîâà÷êå ðåïóáëèêå.
Ñìðò íè¼å áèëà äîìèíàíòàí ìîòèâ ó ïîåçè¼è äóáðîâà÷êèõ ëà-
òèíèñòà. Ó ìíîøòâó ìîðàëèñòè÷êèõ èëè åïèãðàìñêèõ ñòèõîâà íè-
¼å áèëî ìíîãî ïðîñòîðà çà ðåëèãèîçíî-ðåôëåêñèâíà ïðîìèøšà-
œà î òàøòèíè è åôåìåðíîñòè šóäñêîãà ïîñòî¼àœà èëè î íåèçáå-
æíîñòè êðà¼à è î÷åêèâàœó âå÷íîã ñóäà. Ñàìî ó ïîíåêèì åëåãè¼à-
ìà è íàäãðîáíèöàìà ìîæå ñå íàèžè íà ñòèõîâå ñòèøàíå òóãå è
ñâåñòè î ñâåìîžè ñìðòè. Ñòè¼åïî Ãðàäèž, ÷îâåê áàðîêíîã äîáà è
ñå÷åíòèñòè÷êå êóëòóðå, ¼îø ¼å ìîãàî äà ó îäè îíó Ïàëìîòèžó
ïåâà êàêî ¼å šóäñêè æèâîò óâåê è áåç ðàçëèêå îïòåðåžåí òóæíîì
âèçè¼îì ñìðòè:
O plena tristi mortis imagine
Humana durum vita negotium...
Îáíàâšàî ¼å Ãðàäèž ñòàðó ñëèêó ñìðòè êî¼à êîñè îäðåäà, „íå-
ìèëîñðäíîì êîñîì”, áåç ðàçëèêå, áîãàòå è ñèðîìàøíå, ñðåžíå è
íåñðåžíå:6
Nec summus imo discrepat, omnium
Immitis aeque saeva necessitas
Metit rapaci colla falce,
Aggerat et miseros beatis.

3 Î ëàòèíñêî¼ ïîåçè¼è îíà Ïàëìîòèžà âèäåòè: Milivoj Šrepel, Latinske

pjesme Junija Palmotiæa, Graða za povijest književnosti hrvatske, I, 1897, 10-38;
Željko Puratiæ, Utjecaj rimskog pjesnika Ovidija na hrvatskog književnika Džona
Palmotiæa (1607-1657) iz Dubrovnika, Živa antika, XXI, 2, 1971, 583-585; Wilfried
Potthoff, Dubrovniker Dramaticher des 17. Jahrhunderts II, Giessen, 1975, 527-
545; E. Paratore, La poesia latina di Giunio Palmotta e Stefano Gradi; u: Barocco in
Italia e nei paesi slavi di sud, Firenze, 1983, 1-12; Çëàòà Áî¼îâèž, îíî Ïàëìîòèž;
ó: îíî Ïàëìîòèž, Èçáîð èç äåëà /ïðèðåäèëà Çëàòà Áî¼îâèž/, Ïðîñâåòà, Áåî-
ãðàä, 1999, 25-29.
4 Î äåëó Ñòè¼åïà Ãðàäèžà âèäåòè íà¼èñöðïíè¼å: Ðuro Körbler, Život opata
Stijepa Gradiæa i rad njegov za Dubrovnik, Monumenta spectantia historiam Slavo-
rum meridionalium, XXXVII, 1915, 1-100. Î ïîåçè¼è ïîñåáíî: E. Paratore, Nav.
delo, 1-12.
5 Î ëàòèíñêî¼ ïîåçè¼è Èãœàòà €óðåâèžà âèäåòè: Ðuro Körbler, Latinska
pjesma Ignjata Ðorðiæa u kojoj slavi pobjede Eugena Savojskog nad Turcima 1716.
I 1717. godine, Graða za povijest književnosti hrvatske, V, 1907, 1-40; Milan Reše-
tar, Nekoliko latinskih i talijanskih pjesama Ignjacija Ðorði (Ignjata Ðorðiæa), Gra-
ða za povijest književnosti hrvatske, IX, 1920, 67-72; Veljko Gortan, O Rešetarovu
tekstu jedne Ðurðeviæeve latinske pjesme, Živa antika, III, 1953, 288-290; Veljko
Gortan, O rukopisu Ðurðeviæevih „Poetici lusus varii”; ó: Ignjat Ðurðeviæ, Latinske
pjesni razlike /priredio V. Gortan/, JAZU, Zagreb, 1956, VII-XXXIII; Çëàòà Áî¼î-
âèž, Èãœàò €óðåâèž; ó: Èãœàò €óðåâèž, Èçáîð èç äåëà /ïðèðåäèëà Ç. Áî¼î-
âèž/, Ïðîñâåòà, Áåîãðàä, 1997, 20-23.
6 Î ïðåäñòàâè ñìðòè êàî êîñöà èëè àïîêàëèïòè÷íîã ðàòíèêà ñà ëóêîì è
ñòðåëàìà âèäåòè ïîñåáíî: Konrad Burdach, Der Ackermann aus Böhmen; ó: Vom
456] Mittelalter zur Reformation III, 1, Berlin, 1917, 243-249.
 È ó Ãðàäèžåâèì ñòèõîâèìà ïîòâðó¼å ñå äà „âèçè¼à ñìðòè...

ÁΣÀÍ €ÎЀÅÂȎ
íå çíà íè çà åëåãè÷íî íè çà íåæíî.”7 Ïà èïàê, è Ãðàäèž ¼å, ó ìîðà-
ëèñòè÷êîì æàðó õâàëåžè ñâîãà ðîàêà, ïîïóëàðíîã ïåñíèêà ìíî-
ãîáðî¼íèõ ìåëîäðàìà è ïðåâîäèîöà Âèäèíîã ñïåâà î æèâîòó è
ñòðàäàœó Èñóñà Õðèñòà, âåž óñïåâàî äà èçáåãíå áàðîêíè, ïåñè-
ìèñòè÷íî-ïðîðî÷àíñêè òîí, èñòè÷óžè äà ÷îâåê ìîæå íàäâëàäàòè
ñìðò âðëèíîì, êî¼à ¼å ïðàâè øòèò, è çàõâàšó¼óžè êî¼î¼ žå ñàì Ïàë-
ìîòèž „äîâåêà æèâåòè ó óøèìà èëèðñêèõ íàðîäà.”8
Ñëèêà ñìðòè ó ïîåçè¼è íà ëàòèíñêîì Èãœàòà €óðåâèžà áè-
žå ìàòåðè¼àëèçîâàíà ó ôîðìè ñóðîâå âëàäàðêå, èçðàçèòî íàòóðà-
ëèñòè÷êè ïðèêàçàíå. Ïîñåáíî ñå òî äâ ïðèìåòèòè ó €óðåâèžå-
âî¼ ìåòàìîðôîçè Melanionis in pulverem tormentarium (Ìåëàíèîí
ó áàðóò ïðåîáðàæåí). Ïîðåäåžè ¼å ñà äóáðîâà÷êèì êíåçîì íà „öð-
íîì è òóæíîì òðîíó” („premit exanimis feralia”), €óðåâèž àí-
òðîïîìîðôèçó¼å ñìðò è ïðèêàçó¼å ¼å êàî ïàêëåíó êðàšèöó, ó ñöå-
íàìà äîáðî ïîçíàòèì ¼îø îä Îñìàíà èâà Ãóíäóëèžà èëè Äó-
áðîâíèêà ïîíîâšåíîã £àêåòå Ïàëìîòèžà. Ìåëàíèîí ñòðàäà ¼åð ñå
óñïðîòèâèî Ñìðòè êî¼å ñå ñâè íà çåìšè – îä íà¼ìàœåã äî íà¼âå-
žåã, îä îáè÷íèõ šóäè äî âëàäàðà è ðàòíèêà – ïëàøå, è êî¼à óïðà-
âšà íå ñàìî ïîäçåìšåì, âåž è ìîðåì è íåáîì:
........................................... Tune, o teterrime, laesa
Maiestate meus, quam quidquid in orbe timetur
Pertimuisse solet, quam regia sceptra ducunque
Laurigeri fasces, quam Doris et igneus ether,
Et quicquid natum est dominam moriendo salutant?9
Ïðåäñòàâà ñìðòè óïîòïóœåíà ¼å íàòóðàëèñòè÷êèì ïðèçîðîì
ñìðàäà è ïåíå èç œåíèõ óñòà.10 Èïàê, îâè €óðåâèžåâè ñòèõîâè
ïðåäñòàâšà¼ó èçóçåòàê. Íàèìå, ó äóáðîâà÷êî¼ ëàòèíèñòè÷êî¼ ïîå-
çè¼è íàòóðàëèçàì íè¼å òîëèêî ïðèñóòàí ó ïðåäñòàâè ñàìå ñìðòè,
êîëèêî ó ñëèêàœó óìèðàœà! Íî, è òè ïðèçîðè íà¼÷åøžå íèñó ïðó-
æàëè äèðåêòíó è íåïîñðåäíó ïðåäñòàâó ñàìðòíèõ ìóêà, êîëèêî ¼å
òðåáàëî äà äî÷àðà¼ó ñòðàõ è óæàñ ó ñóî÷àâàœó ñà íåìèíîâíîì
ïðîïàøžó. Èàêî ïðèçíà¼å äà íå ìîæå äà íàáðî¼è „ñâå ïóòåâå äî
ñìðòè”, Ñòè¼åïî Ãðàäèž èïàê äà¼å ñëèêó ðàçëè÷èòèõ âèäîâà ïàò-
œå è óìèðàœà óñëåä âåëèêîã çåìšîòðåñà 1667. ãîäèíå:11
7 £. Õî¼çèíãà, Íàâ. äåëî, 199.
8 Ñëîáîäàí ïðåâîä Ãðàäèžåâå îäå, èç ïåðà Â. Ãîðòàíà, âèäåòè ó: Hrvatski
latinisti II: pisci 17-19. stoljeæa, Zora/Matica hrvatska, Zagreb, 1969, 110-113. Ñëè÷-
íó ìèñàî î âðëèíè êî¼à ïîáåó¼å ñìðò èçíîñèžå ó ñëåäåžåì ñòîëåžó è Áåðíàðä
Çàìàœà ó íàäãðîáíèöè Ðà¼ìóíäó Êóíèžó: „Quo pia te virtus sustulit, astra premis.”
9 „Íèñè ëè, ãîðè îä ñâèõ, óâðè¼åäèî ìî¼å/âåëè÷àíñòâî, êî¼åã ñå ñâå øòî
æèâè íà çåìšè,/óâè¼åê ïëàøè, è êî¼ó âëàäàðñêà æåçëà è âîâ/ïîá¼åäíà ñíàãà, è
êî¼ó ìîðå è çâ¼åçäàíî íåáî,/è ñâå æèâî êî âëàäàðêó, óìèðóž, ïîçäðàâšà ñâî¼ó?”
Ïðåâîä Íèêîëå Øîïà ó: Ignjat Ðurðeviæ, Latinske pjesni razlike, 17.
10 Çàíèìšèâî ¼å äà ¼å ñìðò êàî êðàšèöà ìà¼ìóíñêîã ëèöà êî¼à îêî ñåáå
ïðîñèïà ñìðäšèâó ïšóâà÷êó ïðèêàçàíà íà âðëî ïîïóëàðíèì äðâîðåçèìà Ãè¼à
Ìàðøàíà èç 1485. ãîäèíå. £. Õî¼çèíãà, Íàâ. äåëî, 193.
11 Îâó ¼å ñëèêó Ãðàäèž äàî âåîìà äåòàšíî, ïîãîòîâî àêî ñå èìà ó âèäó äà
¼å îïèñ çåìšîòðåñà, ïîæàðà è ïšà÷êå êî¼à ¼å ïîòîì íàñòóïèëà ðàäèî ïðåìà èç- [457
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ ................................................. Ille cadentis
Immani perit infelix sub pondere tecti,
Hunc pluvii perdunt lapides, hic concava subter
Intervalla recedentis camerasque ruinae
Saxorum ingentem frustra molitus acervum
Lenta animam, ante obitum tumulatus, morte relinquit.12
Ñëè÷íó ïðåäñòàâó óìèðàœà íóäå è ñòèõîâè Áåíåäèêòà Ñòà¼à,
íàñòàëè ñåäàì äåöåíè¼à äîöíè¼å.13 Ó œèìà ñå ïðèêàçó¼ó šóäè êî-
¼è çà ñîáîì âóêó ñëîìšåíå óäîâå è ïîïóò ãìèçàâàöà ïóçå óç êàìå-
œå, äîçèâà¼óžè óçàëóä ïîìîž, à êàäà ¼å íå äîáè¼ó „ìðòâè ïàäà¼ó
ìåó ìðòâî êàìåœå”. Äðóãè, ÷óäîì íåïîâðååíè, óçàëóä äîçèâà¼ó
ðîäèòåšå, æåíó è äåöó, íå çíà¼óžè äà ¼å œèõ „âåž îíåìåëà ñìðò”:
................................... nonnuli membra trahentes
Post sese lacera et laniatos ictibus artus
Reptabant per saxa suosque in opem vocitabant;
Demum opis expertes deserti, ut bucera saecla,
Tristem exhalantes animam inter saxa cadebant.
Qui fuerant autem juvenili robore freti
Viribus intactis et amor pietasque suorum
Queis moestum desiderio cor fixerat acri,
Ibant huc illuc evolvebantque saxa domorum
Eruere, amissam prolem seniumque parentum
Cum gemitu et lacrymis et luctisono ululatu
Quarentes sub eis, iterumque iterumque vocantes.
Âðõóíàö ¼å ñëèêà ïîæàðà êî¼è ïîä¼åäíàêî ãðàáè ìðòâà òåëåñà
è ¼îø æèâå íåñðåžíèêå: „... cremantur corpora passim exanimum et
pariter viventum...”
Èïàê, íà¼äåòàšíè¼è è ïîòïóíî íàòóðàëèñòè÷êè ïðèêàç ñàìðò-
íèõ ìóêà ìîæå ñå íàžè ó åëåãè¼è êî¼ó ¼å Âèöêî Ïåòðîâèž14 íàïèñàî
ïðåìèíóëî¼ ñóïðóçè. Ó ïðâîì äåëó òèïè÷íî šóáàâíà ïåñìà, åëå-
ãè¼à In obitu uxoris ïðåðàñòà ó òóæáàëèöó êî¼à ñå ïî¼à÷àâà ïåñíèêî-
âèì ñåžàœåì íà ïðåäñìðòíå ìóêå âîšåíå æåíå. Èñòèíà, è Ïåòðî-
âèž ñëèêà ñìðò êàêî øàšå ñâî¼å óêëåòå ñòðåëå íà œåãîâó ñóïðóãó
(„cuncta tui in miseram consumpsti tela furoris”), àëè îäìàõ ïîòîì
ïðåëàçè íà äîñòî¼àíñòâåíî òðïšåœå è ñòîèöèçàì ñâî¼å æåíå, ñëè-
êà¼óžè ñàìðòíå ìóêå ïðå ñâåãà êàî ôèçè÷êè áîë è ñòðàäàœå òåëà:

âåøòà¼èìà î÷åâèäàöà, ¼åð ¼å ñàì ó òî âðåìå æèâåî ó Ðèìó. Èíà÷å, ñâî¼ó ïîåìó îä
315 õåêñàìåòàðà, ïîä íàçèâîì De laudibus Serenissimae Reipublicae Venetae et
claudibus Patriae suae Carmen, Ãðàäèž ¼å øòàìïàî ó Âåíåöè¼è 1675. ãîäèíå.
12 Ó ïðîçíîì ïðåâîäó Â. Ãîðòàíà: „Îâ༠íåñðåòíèê ïîãèáà ïîä ñèëíèì òåðå-
òîì êðîâà øòî ñå ðóøè, îíîãà óáè¼à êèøà êàìåœà, à îí༠îïåò ó ïðàçíîì ïðîñòîðó
ïîä ñâîäîâèìà óðóøåíå êóžå, óçàëóä çàøòèžåí ãîëåìèì ñëî¼åì êàìåœà, ñïîðîì
ñìðžó íàïóøòà æèâîò, ïîêîïàí ïðè¼å ñìðòè.” Hrvatski latinisti II, 102.
13 Îïèñ çåìšîòðåñà èç 1667. ãîäèíå íàëàçè ñå ó ÷åòâðòî¼ êœèçè Ñòà¼åâîã
ôèëîçîôñêîã åïà (ó êîìå èçëàæå Äåêàðòîâ ôèëîçîôñêè ñèñòåì) Philosophiae
versibus traditiae libri VI, øòàìïàíîã ïðâè ïóò ó Âåíåöè¼è 1744. ãîäèíå. Î îâîì
åïó âèøå: J. L. Tacconi, I poemi filosofici latini di Benedetto Stay, il Lucrezio Ragu-
sino, Rivista dalmatica, XV, 1934, 107-121.
14 Î îâîì ïåñíèêó íà¼èñöðïíè¼å: Ðuro Körbler, Viæentije Petroviæ Dubrov-
458]
èanin (1677-1754), Rad JAZU, 186, 1911, 264-304.
 .......................................... ullumne dolentis

ÁΣÀÍ €ÎЀÅÂȎ
Inter eas poenas edidit illa sonum?
Num viso extimuit ferro ingemuitve recepto?
......................................................................
Ah! chalybe immiti languentis caesa rigabat
Membra cruor: lacrymis non maduere genae.
......................................................................
Et tormenta per haec candentis atrocia ferri,
Quae toties visa est sustinuisse libens...15
Êàäà íè¼å äàòà íàòóðàëèñòè÷êè, ñìðò ¼å ïåðñîíèôèêîâàíà, íà¼-
÷åøžå êàî çàâèäíèöà êî¼à æåëè äà îáîðè è ïîíèøòè âå÷íó ñëàâó
êðåïîñíîã ÷îâåêà. Ó åïèãðàìó Âèöêà Ïåòðîâèžà Èãœàò €óðå-
âèž – àëåãîðè÷íî ïðèêàçàí êàî Òèòèð – èçíåíàäíî óìèðóžè êàçó-
¼å ïåñíèêó êàêî „ñìðò çàâèäè ìî¼èì îäìàêëèì ãîäèíàìà è íå äâ
ìè äà äîâðøèì øòî ñàì çàïî÷åî”:
Ille mihi: „Si sera meis mors invidet annis,
Ducere si ad metam me mea coepta vetat...”
Íà ñëè÷àí íà÷èí ¼å ñìðò ïåðñîíèôèêîâàíà è ó ñòèõîâèìà €óðà
Ôåðèžà.16 Ïîøòî ¼å íàêðàòêî çàãîñïîäàðèëà Äóáðîâíèêîì ó âðå-
ìå çåìšîòðåñà, íè¼å ìîãëà äà ñïðå÷è ïåñíèêà £àêåòó Ïàëìîòèžà
äà îïåâà îáíîâó ãðàäà, ïà ãà ¼å, èç çàâèñòè è šóáîìîðå, óçåëà ñà
ñîáîì:
Quum mors, quae tantae fuerat pars maxima cladis
Quaeque hominum damnis barbara perfruitur
Permetuens, ne quid de se grave diceret, ipsum
Flebilis auctorem sustulit historiae.17
Çàâèñò ñìðòè èäå äîòëå äà ñå îíà, êàî ó €óðåâèžåâîì åïè-
ãðàìó î æåòåîöó êî¼è óáè¼à¼óžè çìè¼ó ñëó÷à¼íî è ñåáå ïîñå÷å, îêðå-
žå è ïðîòèâ îíîãà êî ¼å äîíîñè:
Quid non, saeva, tui poterunt, Libithina, furores,
Hei mihi, si pestem tollere pestis erit!18
15 „È ïóñòè ëè îíà èêàêàâ ãëàñ ó ìóêàìà òèì? Çàð ñå îíà íå ïðåïëàøè,
¼àóêíó ëè îä æåšåçà?... £àî! Êðâàðèëè ñó îä îö¼åëà êðóòîã èçìðöâàðåíè óäîâè
áîëåñíèöå: àëè ñå îáðàçè ñóçàìà íå îêâàñèøå... ×àê è ó ìóêàìà ãðîçíèì óñè¼à-
íèì ãâîæåì ñ¼å÷åíà, êî¼å ¼å îíà òîëèêî ïóòà ïðåòðï¼åëà ðàäî...” Ïðåâîä Òîìè-
ñëàâà Ëàäàíà ó: Hrvatski latinisti II, 254.
16 Î îáèìíîì äåëó €óðà Ôåðèžà âèäåòè íïð.: Tomaso Chersa, Della vita e
delle opere di monsignore Giorgio Ferrich, Ragusa, 1824; Ivan Kasumoviæ, Dva
originalna naša fabulista, Rad JAZU, 206, 1915, 1-24; Ivan Kasumoviæ, Pjesme
Urbana Appendinija i s njima izdana antologija dubrovaèkih latinskih pjesnika, Rad
JAZU, 174, 1908, 103-106.
17 „Òàäà ñå ñìðò, êî¼à ¼å ó òî¼ íåñðåžè èìàëà íà¼âèøå óä¼åëà, è êî¼à, îêðóò-
íèöà, óæèâà ó šóäñêèì íåâîšàìà, ïîáî¼à äà íå áè è î œî¼ èçðåêàî íåøòî íåó-
ãîäíî, ïà óêëîíè è ñàìîã òâîðöà òîãà òóæíîã ïðèêàçà.” Ïðåâîä Âåšêà Ãîðòàíà
ó: Hrvatski latinisti II, 626.
18 „Øòî ëè, ñìðòè î êëåòà, ¼îø áè¼åñ òâî¼ ó÷èíèòè íåžå,/¼àî, êàä óíèøòèò
çëî çíà÷è ó÷èíèòè çëî!” Ïðåâîä Íèêîëå Øîïà ó: Ignjat Ðurðeviæ, Latinske pjesni [459
razlike, 66.
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ Èïàê, è äóáðîâà÷êè ëàòèíèñòè íèñó ìîãëè äà ñå ñàñâèì óäà-
šå îä ìåòàôîðè÷íèõ ïðèêàçà ñìðòè çàñíîâàíèõ íà áàðîêíîì ñõâà-
òàœó šóäñêîãà æèâîòà. Ñ ¼åäíå ñòðàíå, ñìðò ñå âèäè êàî îäëàçàê
– êîíà÷àí è íåîïîçè⠖ ó äàšèíó è ïðåäåëå êî¼å ñìðòíå î÷è íå
ìîãó íàçðåòè, ïà ñå Âèöêî Ïåòðîâèž ìîæå æåíè îáðàžàòè ñâå-
ñòàí äà ñó ñàäà ðàçäåšåíè íåïðåìîñòèâèì ðàñòî¼àœåì: „Siccine
dividimur..., siccine me miserum..., longius est spatium, nos quod abes-
se facit.”19
£îø ¼å óïå÷àòšèâè¼à ñâåñò äà ñó æèâîò è ñìðò èñïðåïëåòåíè,
äà ¼å šóäñêè æèâîò íåïðåñòàíî îïòåðåžåí „æàëîñíîì ñëèêîì ñìð-
òè”, êàêî ïåâà Ñòè¼åïî Ãðàäèž, òå äà ñå ñòàëíî ñìåœó¼ó òðè¼óì-
ôàëíà ïîâîðêà è æàëîáíà ïîãðåáíà ïîâîðêà:
O plena tristi mortis imagine
Humana durum vita negotium,
Assueta distinctos acerbis
Ducere funeribus triumphos!
Òîãà ¼å ñâåñòàí è Èãœàò €óðåâèž, êî¼è ó ïåñìè Fons e sepul-
cro (Èçâîð èç ãðîáà), ó áàðîêíî ñëîæåíî¼ ñëèöè è óç åôåêòíó èãðó
ðå÷è,20 ïåâà î òîìå äà ¼å æèâîò íåïðåñòàí è íåçàóñòàâšèâè õîä êà
ñìðòè, àëè è äà ¼å ñìðò èçâîð íîâîã, âå÷íîã æèâîòà:
Dat mihi vita necem, mors vitam; te quoque certum est
Vivere, ne vivas, ne moriare, mori.21
Îâó, ó ñóøòèíè õðèøžàíñêó ìèñàî î èçâîðó (àëåãîðè¼è Õðè-
ñòà), äîïóœó¼ó ñòèõîâè êî¼è àïîñòðîôèðà¼ó èçâîð è óâèð æèâîòà,
àëôó è îìåãó, ñìðò è âàñêðñåœå:
Viva e morte venis, finem coniungis et ortum,
Nec mortem metuis, quae tibi facta parens.22
Ó èçðàçèòî ðåëèãèîçíîì äóõó ñå äàêëå èñöðïšó¼å òåìà ñìð-
òè ó äóáðîâà÷êèõ ëàòèíèñòà. Ñ ¼åäíå ñòðàíå, ñìðò ñå, êàî ó ñòèõî-
âèìà Ðà¼ìóíäà Êóíèžà,23 âèäè êàî ñïàñ îä áóäóžèõ íåâîšà, ïîò-

19 „Òàêî ëè äà ñå îäè¼åëèìî..., òàêî ëè ìå ¼àäíîã íàïóøòàø..., ¼îø ¼å âåžà

óäàšåíîñò øòî íàñ ñàä ðàçäâà¼à.” Ïðåâîä Òîìèñëàâà Ëàäàíà ó: Hrvatski latinisti
II, 252.
20 Î òîìå: V. Gortan, O rukopisu Ðurðeviæevih „Poetici lusus varii”; ó: Ignjat
Ðurðeviæ, Latinske pjesni razlike, XVIII.
21 „Æèâîò ìè äîíîñè ñìðò, ñìðò æèâîò; à òåáè ¼å ñòàëíî/æèâ¼åò äà äî÷å-
êàø êðà¼, ìðè¼åòè äà èçá¼åãíåø ñìðò.” Ïðåâîä Íèêîëå Øîïà ó: Ignjat Ðurðeviæ,
Latinske pjesni razlike, 75.
22 „Æèâ èç ñìðòè ñå ðààø è ñïà¼àø ñâðøåòàê ñ ïî÷åòêîì,/òåáå íå ïëàøè
ñìðò, èç œå òè ðààø ñå ñàì.” Ïðåâîä Íèêîëå Øîïà ó: Ignjat Ðurðeviæ, Latinske
pjesni razlike, 75.
23 Î ïåñíèøòâó Ðà¼ìóíäà Êóíèžà âèäåòè: Franjo Maixner, Život i rad Raj-
munda Kuniæa, Rad JAZU, 96, 1889, 110-166; 98, 1889, 85-153; Ðuro Körbler, O
Kuniæevu i Zamanjinu latinskom prijevodu Teokritovih pjesama, Rad JAZU, 164,
1906, 157-266; Ivan Kasumoviæ, Pjesme Urbana Appendinija i s njima izdana anto-
460] logija dubrovaèkih latinskih pjesnika, 83-91.
ïóíî ó Ïðîïîâåäíèêîâîì äóõó.24 Òàêî ¼å Êóíèž ñâî¼ó äðàãó òå-

ÁΣÀÍ €ÎЀÅÂȎ
øèî çáîã ñìðòè œåíå êžåðè:
Quae virgo hinc abiit, tibi gnata, in flore juventae,
Lyda, quot et quantis est caritura malis!
Ñ äðóãå ñòðàíå ñå, êàî ó ñòèõîâèìà €óðà ÕèŸå25 íà ñìðò Áåð-
íàðäà Çàìàœå, èçðàæàâà óâåðåœå äà ñìðò òåëà, ìà êîëèêî ìó÷íà è
íåìèíîâíà, íå çíà÷è è ñìðò äóøå:
Si pereunt leto tantum mortalia membra
Inque alia immittunt corpora mox se animae...26
Òó ìèñàî, ó î÷à¼íè÷êè ïðêîñíîì îáðàžàœó ñìðòè êî¼à ¼å îä-
íåëà œåãîâó æåíó, ñóáëèìèðà Âèöêî Ïåòðîâèž: „Tu fragilis victrix
corporis, ille tui,”27 ÷èìå ¼å, êîíà÷íî, ïðåâëàäàí ñâàêè íèõèëèçàì.
Êàêî ñå ìîæå óî÷èòè, äóáðîâà÷êà ëàòèíèñòè÷êà ïîåçè¼à ñ êðà¼à
ñåäàìíàåñòîã è òîêîì îñàìíàåñòîã âåêà íè¼å ïîíóäèëà íîâó òå-
ìàòñêî-ìîòèâñêó ìàïó, è îñòàëà ¼å ó ñóøòèíè íà òðàãó ïðåòõîä-
íîã ñòèëñêîã ðàçäîášà. Êëàñèöèñòè÷êè óêóñ è ïðèñòóï ëèòåðà-
òóðè, ïà è ïîåçè¼è, îìåèî ¼å è îäðåäèî ñòèë è ìàíèð, àëè ó ïî-
ãëåäó ìîòèâà è œèõîâå îáðàäå íè¼å äîíåî íèøòà íîâî è íåî÷åêè-
âàíî, âåž ñå ñâåî íà ïðåïëèòàœå àðêàäè¼ñêèõ òåíäåíöè¼à ñà ïðåî-
ñòàëèì, è ¼îø óâåê æèâèì, îäñåâèìà áàðîêíå ïîåòèêå. Òî ñå ïî-
êàçàëî è êàäà ¼å ó ïèòàœó ïðèñòóï ìîòèâèìà ñìðòè è óìèðàœà.

24 „Çàòî ñðåòíèìà ñìàòðàì ìðòâå, êî¼è ñó âåž íåñòàëè; ñðåòíè¼è ñó îä æè-

âèõ øòî ¼îø æèâå. À îä îáî¼å ¼å ñðåòíè¼è îí༠êî¼è íè¼å ¼îø ïîñòàî...” Ïðåìà:
Biblija, Kršæanska sadašnjost, Zagreb, 1983, 639.
25 Î ïîåçè¼è €óðà ÕèŸå ïîñåáíî âèäåòè: I. Kasumoviæ, Pjesme Urbana Ap-
pendinija i s njima izdana antologija dubrovaèkih latinskih pjesnika, 108-109; Želj-
ko Puratiæ, Poezija Ðura Hidže Dubrovèanina u latinskom i narodnom jeziku, Rado-
vi Filozofskog fakulteta u Sarajevu, II, 1964.
26 „Àêî ó ñìðòè ïðîïàäà¼ó ñàìî ñìðòíè óäîâè è äóøå ñêîðî îïåò óëàçå ó
äðóãà òè¼åëà...” Ïðåâîä Ðàäîñëàâà Êàòè÷èžà ó: Hrvatski latinisti II, 768.
27 „Òè ñè ïîáè¼åäèëà òè¼åëî êðõêî, à äóøà òåáå.” Ïðåâîä Òîìèñëàâà Ëàäà-
íà ó: Hrvatski latinisti II, 254.
[461
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ Bojan Ðorðeviæ

The Death Motif in the Poetry of the 18th-century

Dubrovnik Latinists

Summary

In the 18th century pondering death became a second-rate motif in art, and thus
in literature as well, especially in the Latinist poetry of Dubrovnik. Among the mul-
titude of moralistic or epigrammatic verses, there was not much room for religious-
reflective pondering of death. Still, some of the best Dubrovnik poets of the time
(Stijepo Gradiæ, Ignjat Ðurðeviæ, Vicko Petroviæ, Rajmund Kuniæ and others) intro-
duced the death motif into their poetry and approached in various ways. Sometimes
death and dying were presented in a markedly naturalist manner, other times they
personifed death as a ruler, reaper or as envious, whereas on some occasions they
approached this motif in an essentially baroque manner, wit the awareness of tran-
sience and a premonition of eternal life.

462]
 ÓÄÊ 82.091
ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÏÀÂËÎÂȎ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 436–487
Izvorni nau~ni radovi

Àëåêñàíäàð ÏÀÂËÎÂȎ
(Áåîãðàä)
ÏÐÎÁËÅÌ ÏÐÈÏÎÂÅÄÍÎÃ ÃËÀÑÀ

ʚó÷íå ðå÷è: ïðèïîâåäàœå ó ïðâîì ëèöó, ïðèïîâåäàœå ó òðåžåì ëèöó,

õîìîäè¼åãåçà, õåòåðîäè¼åãåçà, ïåðñîíàëíè ðîìàí, ôèãóðàëíè ðîìàí.
Àïñòðàêò: Ó îâîì ðàäó àíàëèçèðà ñå îäíîñ èçìåó òðàäèöèîíàëíå ïîäå-
ëå íà ïðèïîâåäàœå ó ïðâîì è òðåžåì ëèöó ñà Æåíåòîâèì è Øòàíöëîâèì òèïî-
ëîãè¼àìà ïðèïîâåäàœà è äîðàäàìà îâèõ ïîäåëà ó ñàâðåìåíî¼ íàðàòîëîãè¼è. Èàêî
àäåêâàòíè¼è è ïðåöèçíè¼è îä ñòàðè¼èõ òåîðè¼à òà÷êå ãëåäèøòà, íàðàòîëîøêè
òåîðè¼ñêè àïàðàò íåäîâîšàí ¼å äà áè ñå íà çàäîâîšàâà¼óžè íà÷èí ãåíåðèñàëå è
îïèñàëå ñâå ïðèïîâåäíå ìîãóžíîñòè è ó ïóíî¼ ìåðè îáóõâàòèëà òåêñòóàëíà ðà-
çíîâðñíîñò, øòî í༼àñíè¼å ïîêàçó¼ó íåêè êëàñè÷íè ïðèïîâåäíè òåêñòîâè è, íà-
ðî÷èòî, ñàâðåìåíè ðîìàíåñêíè åêñïåðèìåíòè.

Æåíåòîâà êðèòèêà ðàíè¼å òåîðè¼å ïðîçå, êî¼à íè¼å ïðàâèëà ðàç-

ëèêó èçìåó ïèòàœà êî ¼å îñîáà ÷è¼à òà÷êà ãëåäèøòà óñìåðàâà
ïðèïîâåäíó ïåðñïåêòèâó? è ïèòàœà êî ¼å ïðèïîâåäà÷? èëè, äðó-
ãèì ðå÷èìà, èçìåó ïèòàœà êî âèäè? è ïèòàœà êî ãîâîðè?, ïîñòà-
ëà ¼å îïøòå ìåñòî íîâè¼å òåîðè¼å ïðèïîâåäàœà. Ðàçäâà¼à¼óžè èí-
ñòàíöó êî¼à ¼å íîñèëàö òà÷êå ãëåäèøòà îä èíñòàíöå êî¼à ïðèïîâå-
äà, Æåíåò óâîäè äâà àñïåêòà íàðàòèâíîã òåêñòà, íà÷èí è ãëàñ. Ó
îêâèðó êàòåãîðè¼å íà÷èíà, îí ïðîó÷àâà ïèòàœà êî¼à ñå òè÷ó ìîäà-
ëèòåòà (ôîðìè è ñòåïåíà) íàðàòèâíî㠄ïðåäñòàâšàœà”, à ó îêâè-
ðó êàòåãîðè¼å ãëàñà (ëèöà) ïðîó÷àâà êàêî ¼å íàðàòèâíà ñèòóàöè¼à
èëè èíñòàíöà, ñà ñâî¼à äâà ïðîòàãîíèñòà, ïðèïîâåäà÷åì è œåãî-
âèì ñëóøàîöåì, ñòâàðíèì èëè âèðòóàëíèì – ñàäðæàíà ó ïðèïî-
âåäàœó.1 Îïèñàòè ïðèïîâåäíó ñèòóàöè¼ó íåêîã êœèæåâíîã äåëà
çíà÷è, ïî Æåíåòó, ïðîó÷èòè îâà äâà àñïåêòà íàðàòèâíîã òåêñòà.
Êî¼å áè áèëå îñíîâíå ïðèïîâåäíå ìîãóžíîñòè ó ðàâíè ãëàñà? Òðà-
äèöèîíàëíà òåîðè¼à ïðîçå êîðèñòèëà ¼å ïî¼ìîâå „ïðèïîâåäàœå ó
ïðâîì ëèöó” è „ïðèïîâåäàœå ó òðåžåì ëèöó”, ïðàâåžè îøòðó ðàç-
ëèêó èçìåó îâà äâà ïðèñòóïà íà îñíîâó ãðàìàòè÷êå êàòåãîðè¼å
ëèöà.
„Îâè äàâíî óñòàíîâšåíè òåðìèíè”, êàæå Øòàíöë ïîâîäîì
ïîäåëå íà ïðèïîâåäàœå ó ïðâîì è òðåžåì ëèöó, „ïðîóçðîêîâàëè
1 Genette, 1980: 31.
[463
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ ñó âåëèêó çàáóíó, ¼åð ñå êðèòåðè¼óì çà œèõîâî ðàçëèêîâàœå, ëè÷-
íà çàìåíèöà, ó ñëó÷à¼ó ïðèïîâåäàœà ó ïðâîì ëèöó îäíîñè íà ïðè-
ïîâåäà÷à, à ó ñëó÷à¼ó ïðèïîâåäàœà ó òðåžåì ëèöó íà ¼åäíîã îä
ëèêîâà êî¼è íåìà óëîãó ïðèïîâåäà÷à. Ïîíåêàä è ó ïðèïîâåäàœó ó
òðåžåì ëèöó, íïð. ó Òîìó îíñó èëè ×àðîáíîì áðåãó, ïîñòî¼è ¼à-
ïðèïîâåäà÷. Íè¼å äàêëå îäëó÷ó¼óžå ïî¼àâšèâàœå ëè÷íå çàìåíè-
öå ïðâîã ëèöà ó ïðèïîâåäàœó (íàðàâíî, èçâàí äè¼àëîãà), íåãî ñìå-
øòåíîñò ïðèïîâåäà÷à óíóòàð èëè èçâàí ñâåòà ëèêîâà ðîìàíà èëè
ïðè÷å... Îñíîâíè êðèòåðè¼óì – òî ñå ìîðà ïîñåáíî èñòàžè – íè¼å,
äàêëå, ðåëàòèâíà ó÷åñòàëîñò ïî¼àâšèâàœà ¼åäíå îä äâå¼ó ëè÷íèõ
çàìåíèöà (¼à èëè îí/îíà), íåãî ïèòàœå èäåíòèòåòà îäíîñíî íåè-
äåíòèòåòà åãçèñòåíöè¼àëíèõ ïîäðó÷¼à ïðèïîâåäà÷à è ëèêîâà”2.
Øòàíöë ðàçëèêó¼å òðè òèïè÷íå ïðèïîâåäíå ñèòóàöè¼å:
àóêòîðè¼àëíó ïðèïîâåäíó ñèòóàöè¼ó, çà êî¼ó ¼å êàðàêòåðèñòè÷-
íî ïðèñóñòâî „ëè÷íîã ïðèïîâåäà÷à êî¼è ñå îãëàøàâà ìåøà¼óžè ñå
ó ïðèïîâåäàœå è êîìåíòàðèøóžè ãà”. Òî ¼å ïðèïîâåäíà ñèòóàöè-
¼à òðåžåã ëèöà, ãäå ¼å ïðèïîâåäà÷ âèäšèâ, óî÷šèâ, àëè íå ïðèïà-
äà åãçèñòåíöè¼àëíîì ïîäðó÷¼ó ëèêîâà, íåãî ¼å èçâàí òîã ñâåòà. Êà-
ðàêòåðèñòè÷íè ïðèìåðè ñó ðåàëèñòè÷êè ðîìàíè ïîïóò Òåêåðè¼å-
âîã Âàøàðà òàøòèíå èëè Ôèëäèíãîâîã Òîìà îíñà;
ïåðñîíàëíó ïðèïîâåäíó ñèòóàöè¼ó – òàêîå ïèñàíó ó òðåžåì
ëèöó, àëè êîä êî¼å ¼å ïðèïîâåäà÷ íåïðèìåòàí, íåóî÷šèâ, íå ìåøà
ñå ó ïðèïîâåäàœå, íå èçíîñè ñâî¼å ñòàâîâå, êîìåíòàðå è ñëè÷íî
(êàðàêòåðèñòè÷íà çà ðîìàíå òîêà ñâåñòè è ïèñöå êàî øòî ñó Âèð-
Ÿèíè¼à Âóëô è î¼ñ);
ïðèïîâåäíó ñèòóàöè¼ó ïðâîã ëèöà – íàðàòîð ïðèïàäà ñâåòó
ëèêîâà êî¼å îïèñó¼å. Êàíîíñêè îáëèê îâå ïðèïîâåäíå ñèòóàöè¼å
¼å ðåòðîñïåêòèâíî ïðèïîâåäàœå êî¼å îäëèêó¼å ñõåìà ñà äâà ¼à, îä
êî¼èõ ¼å ¼åäíî ñòàðè¼å, ïðèïîâåäà÷êî ¼à, à äðóãî ìëàå, äîæèâšà¼-
íî ¼à (Ïðóñòîâî Òðàãàœå), à ó ãðàíè÷íå îáëàñòè ñïàäà¼ó ïîäòèïî-
âè êàî øòî ñó ðîìàí ó ïèñìèìà è ðîìàí-äíåâíèê.
Øòàíöë çàñíèâà ñâî¼ó ïîäåëó íà äâà ìåóñîáíî ïîâåçàíà êðè-
òåðè¼óìà – ïðèñóñòâî (èëè îäñóñòâî) ïðèïîâåäà÷à ó ôèêöèîíàë-
íîì ñâåòó, è ñòåïåí ïîñðåäîâàíîñòè íàðàòèâíå èíôîðìàöè¼å. Àóê-
òîðè¼àëíè è ïåðñîíàëíè ðîìàí ñó ïðèïîâåäíå ñèòóàöè¼å òðåžåã
ëèöà, êî¼å îäëèêó¼å îäñóñòâî ïðèïîâåäà÷à èç ñâåòà ôèêöè¼å, à âå-
žè ñòåïåí ïîñðåäîâàíîñòè ïðèïîâåäíîã òîêà ¼å îäëèêà àóêòîðè-
¼àëíîã ðîìàíà ó îäíîñó íà ïåðñîíàëíè òèï ïðèïîâåñòè.
Øòàíöëîâó ñõåìó óïîðåäèžåìî ñà Æåíåòîâîì. „Ñàì Æåíåò”,
êàæå Àäðè¼àíà Ìàð÷åòèž, „ó Ðàñïðàâè î ïðèïîâåäàœó íè¼å ïîíó-
äèî íèêàêâó òèïîëîãè¼ó ïðèïîâåäíèõ ñèòóàöè¼à, àëè ¼å çàòî óêà-
çàî íà êðèòåðè¼å ïîìîžó êî¼èõ áè ñå îíà ìîãëà èçâåñòè áåç âåžèõ
òåøêîžà”3. Ïîïóò Øòàíöëà, è Æåíåò ¼å ìèøšåœà äà ñå „òèïè÷íå
íàðàòèâíå ñèòóàöè¼å íå ìîãó àäåêâàòíî îïèñàòè ïîìîžó òðàäè-
öèîíàëíèõ êàòåãîðè¼à òåîðè¼å ïðîçå ïðåóçåòèõ èç ãðàìàòèêå, òî
2 Øòàíöë, 1995: 87.
464] 3 Ìàð÷åòèž, 2003: 50.
¼åñò ïîìîžó òåðìèíà ’ïðèïîâåäàœå ó ïðâîì ëèöó’ è ’ïðèïîâåäàœå

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÏÀÂËÎÂȎ
ó òðåžåì ëèöó’. Îâè òåðìèíè íèñó àäåêâàòíè è çàòî øòî ¼å ñâàêî
ïðèïîâåäàœå „åêñïëèöèòíî èëè íå... ó ’ïðâîì ëèöó’”4. Îâèì Æå-
íåò, ìåóòèì, íå ïîðè÷å ïîñòî¼àœå ñòðóêòóðàëíèõ ðàçëèêà èçìå-
ó äâà òèïà ïðèïîâåäàœà. Îâ༠îäíîñ îí ïðîó÷àâà ó îêâèðó êàòå-
ãîðè¼å ãëàñà. „Ãëàñ ñå òè÷å îäíîñà ïðèïîâåäà÷à ïðåìà ïðåäî÷å-
íîì ôèêöèîíàëíîì ñâåòó, êî¼è ìîæå áèòè äâî¼àê. Ïðèïîâåäà÷ ¼å
ïîíåêàä äåî ôèêöèîíàëíîã ñâåòà, äàêëå ìîæå áèòè è ¼åäàí îä ¼ó-
íàêà ñâî¼å ïðè÷å. Òî ¼å õîìîäè¼åãåòè÷êè ïðèïîâåäà÷, à íàðàòèâíà
ñèòóàöè¼à êî¼à ïîäðàçóìåâà òàêâîã ïðèïîâåäà÷à íàçèâà ñå õîìî-
äè¼åãåçîì... Äðóãà ¼å ìîãóžíîñò ïðèïîâåäàœå ó êî¼åì ïðèïîâåäà÷
íè¼å åêñïëèöèòíî ïðèñóòàí ó ôèêöèîíàëíîì ñâåòó ïðè÷å, âåž î
ñâî¼èì ¼óíàöèìà ïðèïîâåäà ó òðåžåì ëèöó. Òàêâîã ïðèïîâåäà÷à
Æåíåò íàçèâà õåòåðîäè¼åãåòè÷êèì, à íàðàòèâíó ñèòóàöè¼ó ó êî-
¼î¼ ñå îí ¼àâšà õåòåðîäè¼åãåçîì”5. Äàêëå:
Ó õîìîäè¼åãåòè÷êîj ïðèïîâåñòè, ïðè÷ó ïðè÷à (õîìîäè¼åãå-
òè÷êè) ïðèïîâåäà÷ êî¼è ¼å ïðèñóòàí êàî ëèê ó ïðè÷è. Ïðåôèêñ
„õîìî” îçíà÷àâà äà ¼å èíäèâèäóà êî¼à èñòóïà êàî ïðèïîâåäà÷ òà-
êîå è ëèê íà íèâîó ðàäœå.
Ó õåòåðîäè¼åãåòè÷êî¼ ïðèïîâåñòè, ïðè÷ó ïðè÷à (õåòåðîäè-
¼åãåòè÷êè) ïðèïîâåäà÷ êî¼è íè¼å ïðèñóòàí êàî ëèê ó ïðè÷è. Ïðå-
ôèêñ „õåòåðî” àëóäèðà íà „äðóãà÷è¼ó ïðèðîäó” ïðèïîâåäà÷åâîã
ñâåòà ó ïîðååœó ñà ñâåòîì àêöè¼å.
Îñíîâíè îáëèê õîìîäè¼åãåòè÷êîã ïðèïîâåäàœà ¼å àóòîäè¼å-
ãåòè÷êî ïðèïîâåäàœå ãäå ¼å ïðèïîâåäà÷ òàêîå è ãëàâíè ¼óíàê.
„Àêî áèñìî ñàäà”, êàæå Ìàð÷åòèž, „êîìáèíó¼óžè ’÷èœåíèöå
ãëàñà’ ñà ’÷èœåíèöàìà íà÷èíà’, ïîêóøàëè äà íàïðàâèìî ¼åäíó
’æåíåòîâñêó’ òèïîëîãè¼ó ïðèïîâåäàœà, äîáèëè áèñìî ÷åòèðè íà-
ðàòèâíå ñèòóàöè¼å: íåôîêàëèçîâàíî è ôîêàëèçîâàíî õåòåðîäè¼å-
ãåòè÷êî ïðèïîâåäàœå, îäíîñíî íåôîêàëèçîâàíî è ôîêàëèçîâàíî
õîìîäè¼åãåòè÷êî ïðèïîâåäàœå. Ïðâè òèï ¼å ó ñòâàðè îíî øòî ñå ó
òðàäèöèîíàëíî¼ òåîðè¼è ïðîçå çîâå ’ñâåçíà¼óžå ïðèïîâåäàœå ó
òðåžåì ëèöó’, îäíîñíî îíî øòî ¼å Øòàíöë íàçâàî ’àóêòîðè¼àëíîì
ïðèïîâåäíîì ñèòóàöè¼îì’ (ïðèìåð ¼å Ôèëäèíãîâ Òîì îíñ), äðó-
ãè òèï ¼å òàêîå ïðèïîâåäàœå ó òðåžåì ëèöó, àëè óç äîñëåäíî
ïðàžåœå òà÷êå ãëåäèøòà ¼åäíîã èëè âèøå ëèêîâà – êàî ó å¼ìñî-
âèì Àìáàñàäîðèìà èëè ó Ôëîáåðîâî¼ Ãîñïîè Áîâàðè (Øòàíöëîâ
ïåðñîíàëíè, îäíîñíî ôèãóðàëíè òèï). Íåôîêàëèçîâàíî õîìîäè¼å-
4 Gennete, 1980: 243/4. Îâî ¼å, êàæå Àäðè¼àíà Ìàð÷åòèž , íàâåëî íåêå
êðèòè÷àðå äà çàêšó÷å êàêî Æåíåò ïîðè÷å ñóøòèíñêó ðàçëèêó èçìåó äâà ïî-
ñòóïêà. Ó ñòâàðè, äîäà¼å îíà, Æåíåò óêàçó¼å íà èñòî îíî øòî ñó èñòèöàëè Êà¼çåð
è Áóò êðèòèêó¼óžè íîðìàòèâèñòè÷êè ñòàâ î ïðåäíîñòèìà èìïåðñîíàëíîã ïðè-
ïîâåäàœà (Ìàð÷åòèž, 66 è äàšå), è øòî ïðåäñòàâšà îïøòå ìåñòî òåîðè¼å ïðîçå,
äà ’ïèñàö, èàêî ó èçâåñíî¼ ìåðè ìîæå äà îäàáåðå ñâî¼å ïðåðóõå, íèêàä íå ìîæå
îäàáðàòè äà èø÷åçíå’ – Áóò, 1976: 35. È Ìèêå Áàë òâðäè: „Êàäà ¼åçè÷êî èñòðà-
æèâàœå ôîðìèðà ïðèïîâåäíè òåêñò, ïîñòî¼è è ïðèïîâåäíà èíñòàíöà, ïðèïîâåä-
íè ñóá¼åêò, à òî ¼å, ãðàìàòè÷êè âèåíî, óâåê ’ïðâî ëèö咔, àëè äîäà¼å: „Äà ëè ¼å
îíäà ðàçëèêîâàœå èçðàçà ’ïðè÷à ó ïðâîì ëèöó’ è ’ïðè÷à ó òðåžåì ëèöó’ áåñìè-
ñëåíî? Íàðàâíî äà íè¼å”. (Áàë, 2000: 23).
5 Gennete, 1980: 245. [465
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ ãåòè÷êî ïðèïîâåäàœå ¼å ïðèïîâåäàœå ó ïðâîì ëèöó ó êî¼åì ¼å
äîìèíàíòíà ïðèïîâåäà÷åâà òà÷êà ãëåäèøòà (ðåòðîñïåêòèâíî ïðè-
ïîâåäàœå ó ïðâîì ëèöó êàêâî ñðåžåìî, íà ïðèìåð, ó Ìåëâèëîâîì
Ìîáè Äèêó), äîê ¼å ôîêàëèçîâàíî õîìîäè¼åãåòè÷êî ïðèïîâåäàœå
òàêîå Ich-ôîðìà, ñ òèì øòî ¼å ó œî¼ ’çíàœå’ ïðèïîâåäà÷à îãðà-
íè÷åíî íà ïåðñïåêòèâó äîæèâšà¼íîã ¼à – êàî ó Õàìñóíîâî¼ Ãëà-
äè èëè Ôîêíåðîâî¼ Áóöè è áåñó”6. Òðåáà ïîäñåòèòè è íà ïîìèœà-
íó ÷èœåíèöó äà Æåíåò êàî ïîñåáàí âèä õîìîäè¼åãåçå ïîìèœå àóòî-
äè¼åãåçó, ãäå ¼å ïðèïîâåäà÷ èñòîâðåìåíî è ãëàâíè ëèê (òó ñïàäà è
ôèêöèîíàëíà è ñòâàðíà àóòîáèîãðàôè¼à).
Âåðîâàòíî íà¼äîñëåäíè¼è, èëè íà¼ïðåãëåäíè¼è, ïîêóø༠ðàç-
âè¼àœà ¼åäíå „æåíåòîâñêå” ñêàëå ïðèïîâåäíèõ ñèòóàöè¼à, ïðåìà
ðàçëè÷èòîì ñòåïåíó ó÷åøžà õîìîäè¼åãåòè÷êîã ïðèïîâåäà÷à ó ïðè-
÷è äà¼å Ñóçàí Ëåíñåð7: „Òàêî, ãëàâíè ¼óíàê (sole protagonist) (Õîë-
äåí Êîôèëä ó Ëîâöó ó ðàæè) è ñà-ó÷åñíèê (co-protagonist) (Íèê
Êàðàâå¼ ó Âåëèêîì Ãåòñáè¼ó) ôóíêöèîíèøó êàî àóòîäè¼åãåòè÷êè
ïðèïîâåäà÷è, ïîøòî ñó œèõîâà ñîïñòâåíà èñêóñòâà è äîæèâšà¼è
ó îñíîâè ïðè÷å. Ïî àíàëîãè¼è, çà ñëó÷à¼åâå ñïîðåäíèõ ëèêîâà (Ñå-
ñèëè¼à Áðåäè ó ÔèöŸåðàëäîâîì ðîìàíó Ïîñëåäœè òà¼êóí/The Last
Tycoon), ñâåäîêà-ó÷åñíèêà (Èøìàèë ó Ìåëâèëîâîì Ìîáè Äèêó),
è ÷åñòî íåèìåíîâàíîã ñëó÷à¼íîã ñâåäîêà (Òðóìàí Êàïîò
Õëaäíîêðâíî), Ëåíñåð ïðåäëàæå íàçèâ àëòåðîäè¼åãåòè÷êèõ ïðè-
ïîâåäà÷à. Œåíà ñêàëà èëóñòðó¼å ãðàäàöè¼ó îïàäàœà àóòîäè¼åãå-
òè÷íîñòè, äîê ¼å ïðè òîì õîìîäè¼åãåòè÷êè ïðèïîâåäà÷ ñâå ìàœå
è ìàœå âåçàí çà ðàäœó êî¼à êîíñòèòóèøå ïðè÷ó.
Äâå íà¼óòèöà¼íè¼å òèïîëîãè¼å ó ñàâðåìåíî¼ íàðàòîëîãè¼è, Æå-
íåòîâà è Øòàíöëîâà, êàêî ñìî âèäåëè, îäáàöó¼ó ïðîñòó ÷èœåíè-
öó ãðàìàòè÷êîã ëèöà êàî êðèòåðè¼óì çà êëàñèôèêàöè¼ó è œåìó
ïðåòïîñòàâšà¼ó ïðèñóñòâî/îäñóñòâî ïðèïîâåäà÷à ó ñâåòó ïðè÷å.
Ìåóòèì, íà êî¼è ñå íà÷èí èñïîšàâà îâî ïðèñóñòâî àêî íå ëè÷-
íîì çàìåíèöîì?
„Ðàçëèêå èçìåó ïðâîã è òðåžåã ëèöà èïàê ¼åñó ñóøòèíñêå
ðàçëèêå”, êàæå Àäðè¼àíà Ìàð÷åòèž. „Ó Íîâî¼ ðàñïðàâè î ïðèïî-
âåäàœó, òî, óîñòàëîì, ïðèçíà¼å è ñàì Æåíåò. Îí êàæå: ’Èïàê, íåžó
òâðäèòè äà èçáîð (ãðàìàòè÷êîã) ëèöà íåìà íèêàêâå âåçå ñà ïðè-
ïîâåäà÷åâîì äè¼åãåòè÷êîì ñèòóàöè¼îì. Íàïðîòèâ, ÷èíè ìè ñå äà
óïîòðåáà çàìåíèöå ¼à äà áè ñå îçíà÷èî ¼åäàí îä ëèêîâà ìåõàíè÷-
êè è íåîïîçèâî íàìåžå õîìîäè¼åãåòè÷êè îäíîñ, òî ¼åñò èçâåñíîñò
äà ò༠ëèê ¼åñòå ïðèïîâåäà÷; è îáðíóòî, àëè èñòî òàêî íóæíî, óïî-
òðåáà çàìåíèöå îí èìïëèöèðà äà ïðèïîâåäà÷ íè¼å ò༠¼óíà꒔8.
Íà äðóãè íà÷èí ïîñòàâšåíî, ïèòàœå ãëàñè – äà ëè ñå Æåíå-
òîâà ïîäåëà íà õîìîäè¼åãåòè÷êî è õåòåðîäè¼åãåòè÷êî ïðèïîâåäà-
œå ïîêëàïà ñà òðàäèöèîíàëíîì ïîäåëîì íà ïðèïîâåäàœå ó ïð-
âîì è òðåžåì ëèöó?
6 Ìàð÷åòèž, 2003: 51/2.
7 Lanser, 1981.
466] 8 Ìàð÷åòèž, 2003: 67.
 Îäãîâîð íà ïèòàœå î àäåêâàòíîñòè òðàäèöèîíàëíèõ èëè àë-

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÏÀÂËÎÂȎ
òåðíàòèâíèõ ïî¼ìîâà ¼îø óâåê ñå ìîðà ñìàòðàòè îòâîðåíèì. Ìî-
ãëî áè ñå ðåžè äà, øòî ñó ðàäîâè ñòðó÷íè¼è (è óæå íàðàòîëîøêè),
ïðåòåæå óïîòðåáà Æåíåòîâèõ òåðìèíà. Èàêî, ðåöèìî, Ãåðàí Íè-
ðàãäåí9 ãîâîðè î Æåíåòîâî¼ „ïðåöèçíî¼ è øèðîêî ïðèõâàžåíî¼ ïî-
äåëè” íà õîìîäè¼åãåòè÷êî è õåòåðîäè¼åãåòè÷êî ïðèïîâåäàœå, ó
øèðî¼ óïîòðåáè ïîñòî¼è äîñòà ðàçëèêà è íåñëàãàœà. Êîðèñòèžó
óãëàâíîì ïðèðó÷íèêå äîñòóïíå íà èíòåðíåòó êàî ðåïðåçåíòàòè-
âàí óçîðàê çà ïîðååœå.
Ïðâó ãðóïó ÷èíèëè áè àóòîðè êî¼è ñìàòðà¼ó äà ñó íàçèâè õî-
ìîäè¼åãåòè÷êè è õåòåðîäè¼åãåòè÷êè ñèíîíèìè çà ïðèïîâåäàœå ó
ïðâîì è ïðèïîâåäàœå ó òðåžåì ëèöó. Ìàð÷åòèž êàæå: „Íî, èàêî
¼å òåðìèíîëîãè¼à íîâà, íè¼å òåøêî ïðèìåòèòè äà ñå ðàçëèêà èçìå-
ó õåòåðîäè¼åãåòè÷êîã è õîìîäè¼åãåòè÷êîã ïðèïîâåäàœà ó êðà¼-
œî¼ ëèíè¼è èïàê ñâîäè íà ñòàðó ðàçëèêó èçìåó ïðèïîâåäàœà ó
òðåžåì è ïðèïîâåäàœà ó ïðâîì ëèöó: óñâà¼àœå õåòåðîäè¼åãåòè÷-
êîã íàðàòèâíîã ñòàâà íàìåžå óïîòðåáó çàìåíèöå òðåžåã ëèöà, à
õîìîäè¼åãåòè÷êîã íàðàòèâíîã ñòàâà óïîòðåáó çàìåíèöå ïðâîã
ëèöà”10.
Ñëè÷íî ìèñëè è Äîíàëä Ëàðñîí: „Ïðèïîâåäà÷è, ïðåìà ïîäå-
ëè êî¼ó ¼å äàî Æåðàð Æåíåò, ìîãó ñå í༼åäíîñòàâíè¼å îäðåäèòè
êàî õåòåðîäè¼åãåòè÷êè (èñòîâåòíè ñà îíèì øòî ñå îáè÷íî íàçè-
âà ïðèïîâåäàœå ’ó òðåžåì ëèöó’ [êóðçèâ À. Ï.], ñà ïðèïîâåäà÷åì
êî¼è ¼å îäñóòàí èç ïðè÷å êî¼ó ïðè÷à) è õîìîäè¼åãåòè÷êè (èñòî-
âåòíè ñà ’ïðâèì ëèöåì’ [êóðçèâ À. Ï.], ’ñà ïðèïîâåäà÷åì êî¼è ¼å
ïðèñóòàí êàî ëèê ó ïðè÷è êî¼ó ïðè÷à’)11.
Èàêî çàäðæàâà òðàäèöèîíàëíå ïî¼ìîâå ïðèïîâåäàœå ó ïðâîì
ëèöó è ïðèïîâåäàœå ó òðåžåì ëèöó, Èñìàèë Òàëèá12 ñìàòðà äà îíè
íèñó èñòîâåòíè ñà îäãîâàðà¼óžèì ãðàìàòè÷êèì êàòåãîðè¼àìà: „Ïî¼-
ìîâå ïðèïîâåäà÷è ó ïðâîì è ïðèïîâåäà÷è ó òðåžåì ëèöó ó íàðà-
òîëîøêî¼ àíàëèçè íå òðåáà, ñòðîãî ãîâîðåžè, ïîñìàòðàòè ó âåçè
ñà çàìåíèöàìà ïðâîã è òðåžåã ëèöà ó ¼åçèêó... Îäñóñòâî ïîäóäàð-
íîñòè èçìåó ãðàìàòè÷êîã è ïðèïîâåäíîã ëèöà ìîæå ñå èñïîšè-
òè êðîç ïðèïîâåäà÷à ó òðåžåì ëèöó êî¼è êîðèñòè çàìåíèöó ïðâîã
ëèöà äà óêàæå íà ñåáå, è (ðåå) ïðèïîâåäà÷à ó ïðâîì ëèöó êî¼è
êîðèñòè çàìåíèöó òðåžåã ëèöà äà áè îçíà÷èî ñåáe...”13.
Ó ñâî¼î¼ Íàðàòîëîãè¼è, Ìàíôðåä £àí èñòè÷å: „Óãëàâíîì (àëè
íå óâåê [êóðçèâ À. Ï.], øòî ñå èñïîñòàâèëî êàî êðóïàí òåîðè¼ñêè
ïðîáëåì), Æåíåòîâà äâà ðàçëè÷èòà òèïà îäãîâàðà¼ó òåêñòóàëíî¼
óïîòðåáè çàìåíèöà ïðâîã è òðåžåã ëèöà”14. Ãëàâíè êðèòåðè¼óì
êîä £àíà ¼å ïðèñóñòâî èëè îäñóñòâî äîæèâšà¼íîã ¼à ó ðå÷åíèöàìà
9 Nieragden, 2002: 686.
10 Ìàð÷åòèž, 2003: 67.
11 Larsson, 2000: äåî 2.
12 Talib, 2005: 7.12.
13 Talib, 2005: 7.13.
14 Jahn, 2003: N1.11.
[467
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ êî¼å ïðåäñòàâšà¼ó äîãàà¼ ó êî¼è ñó óêšó÷åíè ëèêîâè èç ïðè÷å
(plain story action sentences). Íe èçðàæàâà¼ó ñâå ðå÷åíèöå ó ðîìà-
íó ðàäœó, íåêå ìîãó áèòè îïèñè, êîìåíòàðè è äðóãî, àëè ñå ðåëà-
öè¼à, îäíîñ èçìåó ïðèïîâåäà÷à è ëèêîâà âèäè íà îñíîâó çàìåíè-
öå óïîòðåášåíå ó ðå÷åíèöàìà îâîã òèïà. Ïðå èëè êàñíè¼å, èïàê,
êàæå îí, ïðèïîâåäà÷åâà âåçà ñà œåãîâîì èëè œåíîì ïðè÷îì ïî-
ñòà¼å ñðàçìåðíî ¼àñíà.
Îâ༠ñóìàðàí ïðåãëåä ìàõîì îïøòèõ ïðèðó÷íèêà íå ñàìî äà
íå äà¼å çàäîâîšàâà¼óžè îäãîâîð íà ïèòàœå î îäíîñó ãðàìàòè÷êîã
è ïðèïîâåäíîã ëèöà, íåãî, ÷èíè ñå, è óñëîæœàâà ïðîáëåì. £åäíà
ìîãóžíîñò ¼å äà ãðàìàòè÷êè êîíöåïò ïðèïîâåäíîã ëèöà îäãîâàðà
ïðèïîâåäíîì, à äà òðàäèöèîíàëíî ðàçëèêîâàœå ïðèïîâåäàœà ó
ïðâîì è òðåžåì ëèöó îäãîâàðà Æåíåòîâèì êàòåãîðè¼àìà õîìîäè-
¼åãåòè÷êîã è õåòåðîäè¼åãåòè÷êîã ïðèïîâåäàœà. Äðóãà ¼å äà ñå ãðà-
ìàòè÷êî è ïðèïîâåäíî ëèöå ïîäóäàðà¼ó, àëè äà òðàäèöèîíàëíà
ïîäåëà íå êîðåñïîíäèðà ñà êîíöåïòîì êî¼è ñå òè÷å ïðèñóñòâà/
îäñóñòâà ïðèïîâåäà÷à êîä Æåíåòà è Øòàíöëà. Íà¼çàä, òðåžà ìî-
ãóžíîñò ¼å îäðèöàòè ïîäóäàðíîñò áèëî èçìåó ãðàìàòè÷êîã è ïðè-
ïîâåäíîã ëèöà, áèëî èçìåó ïîäåëå íà ïðèïîâåäàœå ó ïðâîì è
òðåžåì ëèöó è àëòåðíàòèâíèõ òèïîëîøêèõ êðèòåðè¼óìà êîä Æå-
íåòà è Øòàíöëà.
Èàêî èàòè÷å äà ñó ðîìàíè „óãëàâíîì” íàïèñàíè èëè ó ïðâîì
èëè ó òðåžåì ëèöó, Ìèøåëà Áèòîðà15 çàíèìà¼ó óïðàâî îíå íåî-
áè÷íå óïîòðåáå ëè÷íèõ çàìåíèöà ó ðîìàíó êî¼å îäóäàðà¼ó îä äî-
ìèíàíòíèõ è óñòàšåíèõ ïðèïîâåäíèõ îáëèêà. Ïî œåìó, ëè÷íà
çàìåíèöà, îäíîñíî ëèöå, íåìà èñòî çíà÷åœå ó ôèêöèîíàëíèì è
íåôèêöèîíàëíèõ òåêñòîâèìà: „Ó õðîíèêàìà, àóòîáèîãðàôè¼àìà,
ó ñâàêîäíåâíîì ãîâîðó, îí༠êî¼è ãîâîðè èäåíòè÷àí ¼å ñà îíèì
êî¼è ãîâîðè... ó ðîìàíó ðàçëèêà èçìåó ëèöà ó ãðàìàòèöè ãóáè ó
ìíîãîìå îä ñâî¼å íåñàâèòšèâîñòè êî¼ó ìîæå èìàòè ó îáè÷íîì
æèâîòó”16. Èñòî òàêî, ìîãóžà ñó ïðåíîøåœà ëèöà: „Ó îáè÷íîì
ãîâîðó ÷åñòî óïîòðåášàâàìî ¼åäíî ëèöå íà ìåñòî äðóãîã... òî ñå
ïîñåáíî äîãàà ó îáëèöèìà ó÷òèâîã ãîâîðà (äðóãî ëèöå ìíîæèíå
óìåñòî äðóãîã ëèöà ¼åäíèíå)”. Îâàêî óïîòðåášåíå ëè÷íå çàìåíè-
öå Áèòîð íàçèâà ñëîæåíèì çàìåíèöàìà. Òàêî, íà ïðèìåð, Ó Äå-
êàðòîâèì Ìåäèòàöè¼àìà, ïèñàíèì ó ïðâîì ëèöó, Áèòîð ðàçëèêó-
¼å, ïîðåä ïðèïîâåäà÷êîã ¼à, è ¼à êî¼å ¼å ïðèêðèâåíî òè, äðóãî ëè-
öå, ¼åð îïèñó¼å ñòàœå êî¼å ÷èòàëàö òðåáà äà äîæèâè. „Îâäå íàñ
óïîòðåáà ¼à ïàðàäîêñàëíî ïðèìîðàâà äà çàáîðàâèìî ïðèñóñòâî
ïðèïîâåäà÷à. Êàäà ñå îâ༠îòêðè¼å, àíàëèçîì íàðàòèâíîã ïðîñå-
äåà, èñòîâðåìåíî ñå îòêðèâà áèòíî ôåíîìåíîëîøêè êàðàêòåð äðó-
ãîã ëèöà”17.
Íà¼çàä, Áèòîð ðàçìàòðà è ïðèìåð Öåçàðà êî¼è „ó ñâî¼èì Êî-
ìåíòàðèìà îçíà÷àâà ñàìîã ñåáå òðåžèì ëèöåì. Ó êœèæåâíîñòè
15 Áèòîð, 1962: 694-704.
16 Áèòîð, 1962: 695.
468] 17 Áèòîð, 1962: 703.
ñó âåîìà ÷åñòà îâà ïðåíîøåœà è óâåê èìà¼ó ïîñåáíî çíà÷åœå...

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÏÀÂËÎÂȎ
Öåçàð íå æåëè äà ãîâîðè ñóá¼åêòèâíî, êàî ñâåäîê è ó÷åñíèê, íåãî
îá¼åêòèâíî, êàî èñòîðè÷àð, ¼åäíèì êîíà÷íèì è äåôèíèòèâíèì ñòà-
âîì”18.
Áèòîðîâ çàêšó÷àê ¼å äà ñó çàìåíèöå, óïîòðåášåíå ó ðîìàíè-
ìà, óâåê ñëîæåíå çàìåíèöå, è äà ñå óïîòðåáîì ðàçëè÷èòèõ çàìå-
íèöà çà èñòó îñîáó ïðèïîâåäà÷êî ¼à ñâå âèøå îäâà¼à îä ïî¼ìà ïñè-
õè÷êå ëè÷íîñòè.
Ïèøóžè î ïðèïîâåäàœó ó ïðâîì ëèöó, Æàí Ðóñå òàêîå ïî-
ëàçè îä Áèòîðîâèõ çàêšó÷àêà è, ïîâîäîì èçáîðà ïðâîã èëè òðå-
žåã ëèöà, ãîâîðè î „ïðåñóäíîì èçáîðó êî¼è ìåœà ïðèðîäó òåê-
ñòà”19.
Ðóñåîâà ñòóäè¼à òàêîå ñå áàâè ãðàíè÷íèì ñèòóàöè¼àìà. „£à
ìîæå áèòè ñêðèâåíî è îäñóòíî (Ðîá-Ãðè¼å) à ìîæå áèòè è ïðåðó-
øåíî ó îí”.20 Ïîðåäåžè Ôàáðèñîâ äîæèâšà¼ Âàòåðëîà ñà ¼åäíîì
ñòðàíèöîì èç Ñòåíäàëîâîã äíåâíèêà, Ðóñå çàêšó÷ó¼å: „Åòî ñëó-
÷à¼à ó êîìå òðåžå ëèöå ìàñêèðà ïðâîáèòíî ¼à, êî¼å ìó íàìåžå âëà-
ñòèòî îáåëåæ¼å, îãðàíè÷åíîñò âèäíîã ïîšà ¼óíàêîâîì îïòèêîì.
Íàñóïðîò òîìå, Êàìè¼åâ Ñòðàíàö ïîñòàâšà ¼à èçà êîãà ñå êðè¼å
îí; êàî øòî ¼å çàïàçèî Ì. Áëàíøî, Ìåðñî ãîâîðè î ñåáè êàî äà ¼å
íåêî äðóãè êîãà îí ïîçíà¼å ñàìî ñïîšà”21.
Ïî œåìó, äàêëå, ëè÷íà çàìåíèöà íè¼å îäëó÷ó¼óžè êðèòåðè¼óì,
áàðåì êàäà ãîâîðèìî î ìîäåðíèì ðîìàíåñêíèì îñòâàðåœèìà ó êî-
¼èìà ¼å ïî¼àì ëè÷íîñòè ïðîáëåìàòèçîâàí. Òàêî çà ðîìàí Ïàëàñ Êëî-
äà Ñèìîíà, ïðèïîâåñò ó òðåžåì ëèöó, Ðóñå êàæå: „Ñàäàøœå ¼à ãëå-
äà ó ñàìîì ñåáè ñâîã íåêàäàøœåã äâî¼íèêà è î òîìå ïðè÷à... Èìàìî
ïðàâà äà êàæåìî äà îâäå îí ïðèêðèâà îñíîâíî ¼à ÷è¼à ñâà ñâî¼ñòâà
÷óâà óïðêîñ îâî¼ ïðèâèäíî¼ óñìåðåíîñòè.”22 Ó Ïåíæåîâî¼ Ïàñêà-
šè, íàñòàâšà Ðóñå, ó èñòîì òåêñòó èìàìî àíòàãîíèñòè÷êå èçðàçå
„ãîñïîäàð íà òåðàñè çà ìåòàëíèì ñòîëîì áåëåæèî ¼å ñâî¼å óñïîìå-
íå”, à çàòèì „êîëèêî ìè ñå óñïîìåíà òàäà âðàžàëî”. Ðàäè ñå î óñïî-
ìåíàìà ¼åäíîã èñòîã ïðèïîâåäà÷à êî¼è ¼å, áåç îá¼àøœåœà, ïðîìå-
íèî ãëàñ. „Ïåíæå ¼å ó ¼åäíîì ðàíè¼åì òåêñòó (Baga, 1958) ïðèìå-
œèâàî, ñïîðàäè÷íî, àëè ó îáðíóòîì ñìåðó, èñòå ïðåîêðåòå, ñ òîì
ðàçëèêîì øòî ñå ïðèïîâåäà÷ î òîìå èç¼àøœàâàî... Îâè íàðàòèâíè
ñêîêîâè, ó ¼åäíîì èëè äðóãîì ñìèñëó, íèñó ðåòêè ïîñëåäœèõ ãîäè-
íà. Îíè êàî äà ðàñêèäà¼ó ñà óòâðåíèì ðàçëèêàìà... Îâà íåïîñòî¼à-
íîñò çàìåíèöà, óî÷šèâà ó ìíîãèì ðîìàíèìà íîâè¼åã âðåìåíà, îäà-
¼å íåèçâåñíîñò ñóá¼åêòà ó îäíîñó íà ñàìîã ñåáå: ¼åñàì ëè ¼à çàèñòà
îí༠êî¼è ãîâîðè? £à çàïàäà ó êðèçó óïîðåäî ñà îñïîðàâàœåì ¼åäèí-
ñòâåíîñòè è ñòàëíîñòè ëè÷íîñòè”.23
18 Áèòîð, 1962: 701.
19 Ðóñå, 1995: 6.
20 Ðóñå, 1995: 38.
21 Ðóñå, 1995: 38.
22 Ðóñå, 1995: 41.
23 Ðóñå, 1995: 42/3. [469
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ Ó äîáà êàäà Ðóñå ïèøå ñâî¼ó êœèãó, ïðèìåðè óïîòðåáå ðàç-
ëè÷èòèõ çàìåíèöà íàðî÷èòî ñå ¼àâšà¼ó ó îêâèðó ôðàíöóñêîã íî-
âîã ðîìàíà. Ó ïîñëåäœèõ íåêîëèêî äåöåíè¼à, áðî¼ äåëà ó êî¼èìà
ñå ¼àâšà¼ó îâàêâå „àíîìàëè¼å” çíàòíî ¼å ïîðàñòàî. Ðóò Ãèíñáóðã
Îáðàñöå äåòèœñòâà (Patterns of Childhood) Êðèñòå Âîëô âèäè
êàî ïîêóø༠äà ñå äîå äî ñòåïåíà íà êî¼åì ¼å àóòîáèîãðàôè¼à
ìîãóžà, ãäå ñå ¼à ìîæå ñèãóðíî êîðèñòèòè äà îçíà÷è ñàäðæ༠ïàì-
žåœà. Òî ¼å íàïîð äà ñå ïðèïîâåäà÷ ïðèñåòè ïðîøëèõ „ñåáå”, îá-
¼åäèíè èõ è ñòâîðè ¼åäèíñòâåíî jà. Èïàê, êœèãà ñå îäíîñè íà ïðî-
øëîñò àëè íèêàêâî ¼åäèíñòâåíî jà ñå íå ïî¼àâšó¼å. Ïîäåšåíîñò
¼å íàãëàøåíà îäãîâàðà¼óžèì ëè÷íèì çàìåíèöàìà – ó òðè ðàçëè÷è-
òå ðàâíè ïðèïîâåäàœà êîðèñòå ñå òðåžå, äðóãî è ïðâî ëèöå. „Îâè
’òðèêîâè’ ñà çàìåíèöàìà ñó ïîêàçàòåšè ïîäâî¼åíîñòè. Èïàê, óïð-
êîñ ðàçëè÷èòèì ãðàìàòè÷êèì êàòåãîðè¼àìà ñàñâèì ¼å ¼àñíî äà ñå
êœèãà áàâè îíèì øòî áèñìî îáè÷íî íàçâàëè ’¼åäíîì èñòîì
îñîáîì’ ó òðè ðàçëè÷èòà æèâîòíà äîáà”.24 Áðà¼àí Ðè÷àðäñîí ¼åä-
íèì îä íà¼âåžèõ íåäîñòàòàêà ñàâðåìåíå òåîðè¼å ïðèïîâåäàœà ñìà-
òðà îäñóñòâî öåëîâèòîã ïðîó÷àâàœà „âèøåãëàñíî㔠(multiperso-
ned) ïðèïîâåäàœà25, ¼åð òåîðè¼à ïðèïîâåäàœà óîïøòåíî ïîñòóïà
êàî äà ñó ñâè ðîìàíè íàïèñàíè èëè ó ïðâîì èëè ó òðåžåì ëèöó.
Ðè÷àðäñîí ãîâîðè î ÷åòèðè ãëàâíà îáëèêà âèøåãëàñíèõ ðîìàíà:
äåëà êî¼à ñèñòåìàòñêè îñöèëèðà¼ó èçìåó ðàçëè÷èòèõ ïðèïîâåä-
íèõ ñòàíîâèøòà, äåëà êî¼à ñòàïà¼ó î÷èãëåäíî ðàçëè÷èòå âèäîâå
ïðèïîâåäàœà ó ¼åäàí ãëàñ, ðîìàíå ó êî¼èìà ïðèïîâåäàœå îñòà¼å
ñóøòèíñêè äâîñìèñëåíî (íå¼àñíî), è, íà¼çàä, ðîìàíå êî¼è óñâà¼à-
¼ó ïðèïîâåäíå ñòàâîâå êî¼è áè áèëè íåìîãóžè ó íåôèêöèîíàëíîì
äèñêóðñó. Œåãîâ çàêšó÷àê ¼å ñëè÷àí Ðóñåîâîì: „Ïðèïîâåäíà ïðàê-
ñà Ñàðîò, Çîíòàã è Ëèñïåêòîð íàãëàøàâà ïîìåíóòå òðåíäîâå äà ñå
èçáðèøó êîíâåíöèîíàëíè òåîðè¼ñêè ìîäåëè, ¼åð œèõîâè åêñïå-
ðèìåíòè ïðåâàçèëàçå èëè òðàíñöåíäèðà¼ó ÷âðñò, îäðååí èäåíòè-
òåò ïðåòïîñòàâšåí ó òèì òåîðè¼àìà”26.
Ó íîâè¼å âðåìå, êàæå îí, ïî¼àâèëî ñå ìíîøòâî ðîìàíà êî¼è
íàèçìåíè÷íî êîðèñòå çàìåíèöó ïðâîã è òðåžåã ëèöà äà îçíà÷å
èñòîã ëèêà. Íà¼åêñòðåìíè¼è ïðèìåð êî¼è Ðè÷àðäñîí íàâîäè ¼å ðî-
ìàí Ñïî¼ (Compact) Ìîðèñà Ðîøà, çà êî¼è êàæå äà ïðåäñòàâšà
âåðîâàòíî êð༜ó òà÷êó âèøåãëàñíîã ïðèïîâåäàœà. Âèøåñòðóêè,
ñèìåòðè÷íè, è ÷óäåñíî ïàðàëåëíè òîêîâè ïðè÷å ïðèïîâåäàíè ñó
ó áåçìàëî ñâèì ìîãóžèì çàìåíèöàìà, øòî èñòè÷å ïðîáëåìàòè÷-
íîñò è ñëîæåíîñò êàòåãîðè¼å ïðèïîâåäíîã ëèöà. ×èòàëàö ¼å ñóî-
÷åí ñà òè, íåêî, ¼à, îí, ìè, à ÷àê è ïðèïîâåäàœå ó ïàñèâó äàòî ¼å
áåç îäðååíå çàìåíèöå.27 Ïðîáëåì èäåíòèòåòà êàðàêòåðèñòè÷àí
24 Âèäè: Ginsburg, 1992:437-537.
25 Ïðîáëåì ïðåâîäà ¼å øòî ñå ïî¼àì „âèøåãëàñ¼à” êîä íàñ êîðèñòè çà Áàõ-
òèíîâ òåðìèí õåòåðîãëîñè¼à è êàî òàêàâ èìà ñàñâèì ñïåöèôè÷íî çíà÷åœå. Îâäå
âèøåãëàñ¼å, äàêëå, îçíà÷àâà Ðè÷àðäñîíîâ ïî¼àì multiperson.
26 Richardson, 1994: 320.
27 Åâî íåêèõ îä ïðèìåðà êî¼å îí äà¼å: Ìèøåë Òóðíè¼å Ïåòàê (1967), Ìàð-
470] ãàðåò Äèðàñ Šóáàâíèê (L’Amant, 1984)), Êðèñòà Âîëô Ðàçìèøšàœå î Êðèñòè
¼å è çà ïðèìåðå òèïè÷íå ó ïîñòìîäåðíî¼ êœèæåâíîñòè, êî¼å Ðè-

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÏÀÂËÎÂȎ
÷àðäñîí íàçèâà „íåìîãóžèì ïðèïîâåäàœåì”. Ó íåêèì ïîñòìîäåð-
íèñòè÷êèì äåëèìà íåïðåêèäíî ñå èçâðžå õè¼åðàðõè¼à ïðèïîâåä-
íèõ íèâîà, ïðåòâàðà¼óžè ïðèïîâåäàíè îá¼åêò ó ïðèïîâåäíîã àãåíñà
è îáðíóòî, è ãäå òåêñò ëîãè÷êè íå ìîæå ïðèïàäàòè ïðèïîâåäà÷ó.
„Îâà ïðèïîâåäíà ñòðàòåãè¼à íå ïðîáëåìàòèçó¼å òîëèêî óñòàšåíå
òåîðè¼ñêå ïîäåëå, âåž íàðóøàâà ñàìå óñëîâå íà êî¼èìà òàêâî ðàç-
ëèêîâàœå ïî÷èâà”, êàæå Ðè÷àðäñîí. Ïîðåä îâàêâèõ ïðèìåðà, òå-
îðåòè÷àðè êœèæåâíîñòè ïîñåáíî çíà÷à¼íî ìåñòî ïî÷åëè ñó äà ïðè-
äà¼ó äåëèìà ó êî¼èìà ñå ïðèìåœó¼å ïðèïîâåäàœå ó äðóãîì ëèöó.
Íèìàëî íåóîáè÷à¼åí ó ïîåçè¼è, äîñêîðà ¼å îâ༠ïîñòóïàê ðåëàòèâ-
íî ðåòêî êîðèøžåí ó ðîìàíó (òó ñïàäà¼ó Áèòîðîâî Ïðèëàãîàâà-
œå è Êàëâèíîâ ðîìàí Êàäà ó çèìñêî¼ íîžè ïóòíèê). Èïàê, ó íîâè-
¼å âðåìå ¼àâšà ñå ñâå âåžè áðî¼ îâàêâèõ ïðèïîâåñòè, êî¼å ñå ïî-
ñìàòðà¼ó êàî òèïè÷íî ïîñòìîäåðíè ïðîèçâîäè, à òåîðè¼ñêè çíà-
÷༠îâàêâèõ ïðèìåðà ¼å íåîáè÷íî âåëèêè.
Ó Íîâî¼ ðàñïðàâè Æåíåò ïðèïîâåñòè ó äðóãîì ëèöó ñâðñòàâà
ó îáëàñò õåòåðîäè¼åãåçå.28 Ìåóòèì, ïðåìà Ìîíèêè Ôëóäåðíèê,
îâà òâðäœà ïðåíåáðåãàâà ïðåîâëàó¼óžè áðî¼ òåêñòîâà ó äðóãîì
ëèöó ó êî¼èìà ïðèïîâåäà÷ êàî è èìïëèöèòíè ÷èòàîöè ó÷åñòâó¼ó
ó ðàäœàìà íà íèâîó ïðè÷å, à îâå ìîãóžíîñòè, äîäà¼å îíà, íå îáó-
õâàòà íè Øòàíöëîâà òèïîëîãè¼à. Ïðèïîâåäàœå ó äðóãîì ëèöó òðå-
áà äà áóäå ñìåøòåíî ó ïðåêëàïà¼óžå ïîäðó÷¼å èçìåó õîìîêîìó-
íèêàòèâíîã è õåòåðîêîìóíèêàòèâíîã ïðèïîâåäàœà, ïîøòî è ïðè-
ïîâåäà÷ è èìïëèöèòíè ÷èòàëàö äåëå èñòî „åãçèñòåíöè¼àëíî ïîä-
ðó÷¼å” èëè ñå íàëàçå íà ðàçëè÷èòèì ïðèïîâåäíèì íèâîèìà, ¼åð
ïðèïîâåäà÷ ìîæå áèòè è ó÷åñíèê ó äîãàà¼èìà î êî¼èìà ïðèïîâå-
äà ó äðóãîì ëèöó, àëè è áëèçàê àóêòîðè¼àëíîì ïðèïîâåäàœó ó
òðåžåì ëèöó, ãäå ïðè÷à ïðè÷ó íåêîã òè ñà êî¼èì íå äåëè íè ôèê-
öèîíàëíó ïðîøëîñò íè ôèêöèîíàëíó ñàäàøœîñò.29
Ïðèïîâåäíà ïðàêñà, óç íîâè¼à òåîðåòñêà èñòðàæèâàœà, äà¼å
îáèšå íåîáè÷íèõ ïðèìåðà êî¼è ñå ïîèãðàâà¼ó çàìåíèöàìà è îïè-
ðó êëàñèôèêàöè¼àìà. Äà ëè òî, è ó êî¼î¼ ìåðè, óïóžó¼å íà ïðå-
âðåäíîâàœå òðàäèöèîíàëíîã ñõâàòàœà ïðèïîâåäíèõ ñèòóàöè¼à
îñòàâèžåìî çà çàâðøíè äåî îâîã ðàäà, à îâäå žåìî ñå îãðàíè÷èòè
íà òî äà êîíñòàòó¼åìî ðàçëè÷èòå ïðèïîâåäíå ìîãóžíîñòè ó ðàâíè
ãëàñà.
Àêî ñå ñàäà âðàòèìî íà Öåçàðîâ ïðèìåð, òó Æåíåò íå âèäè
ïðîáëåì êî¼è çàõòåâà ïîñåáíî îá¼àøœåœå. Ïî œåìó, Öåçàðîâ èç-
áîð òðåžåã ëèöà ¼å ÷èñòî ãðàìàòè÷êè è ðåòîðè÷êè èçáîð. „Ðîìàí-

Ò. (Nachdenken uber Christa T., 1970), Ñàãîâîðíèê (The Conversationist, 1974)

Íàäèí Ãîðäèìåð, Êóöè¼åâ Ôî (1986), Ìåœàœå êîæå Êaðëîñà Ôóåíòåñà (Cambio
de piel, 1967) (ãäå ñå ìåøà¼ó çàìåíèöå ïðâîã è äðóãîã ëèöà) è ìíîãà äðóãà, à
èìàìî ÷àê è íàèçìåíè÷íó óïîòðåáó ñâà òðè ëèöà (Ôóíòåñ – Ñìðò Àðòåìè¼à
Êðóçà (1962), Êàëâèíî – Êàäà ó çèìñêî¼ íîžè ïóòíèê (1979), Íóðåäèí Ôàðàõ –
Ìàïå (1986).
28 Gennete, 1983: 133/134.
29 Fludernik, 1994, ñòð. 204-220. [471
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ ñè¼åð íå áèðà èçìåó äâå ãðàìàòè÷êå ôîðìå íåãî äâà ñòàâà, ÷è¼å
ñó ãðàìàòè÷êå ôîðìå ñàìî ìåõàíè÷êà êîíñåêâåíöà”30. Ïîëàçåžè
îä £àêîáñîíîâèõ èñòðàæèâàœà äåèêñè, Ðîëàí Áàðò òàêîå äîëàçè
äî çàêšó÷êà äà ó Ãàëñêîì ðàòó „èçáîð áåçëè÷íå çàìåíèöå ïðåä-
ñòàâšà ñàìî ðåòîðñêè àëèáè è äà ïðàâà ñèòóàöè¼à èñêàçèâàœà ïî-
ñòà¼å ¼àñíà èç èçáîðà ñèíòàãìè êî¼èìà ïðèïîâåäà÷ îêðóæó¼å ñâî¼å
ðàíè¼å ÷èíîâå”.31
Ðóñå, Æåíåò, Áàðò è £àí, âèäèìî, Ãàëñêè ðàò, áåç îáçèðà øòî
¼å íàïèñàí ó òðåžåì ëèöó, ¼åäíîäóøíî îäðåó¼ó êàî õîìîäè¼åãå-
òè÷êî ïðèïîâåäàœå, è çàêšó÷ó¼ó äà „Öåçàð ãîâîðè î ñåáè”, äàêëå
íåçàâèñíî îä çàìåíèöå ñâðñòàâà¼ó òåêñò ó òèï – „¼à ïðè÷àì ñâî¼ó
ïðè÷ó”. Ìèñëèì äà ¼å íà îñíîâó îâîãà ìîãóžå èçâóžè îäðååíå
çàêšó÷êå íà îâîì íèâîó ðàñïðàâå:
Ñëó÷à¼åâè ãäå ñå ïðèïîâåäíî ëèöå íå ïîäóäàðà ñà ãðàìàòè÷-
êèì ñó ìîãóžè, êàî øòî ïîêàçó¼ó ïðèìåðè Êèøîâèõ Ðàíèõ ¼àäà,
Öåçàðîâîã Ãàëñêîã ðàòà è íåêèõ ñàâðåìåíèõ ðîìàíà. Ó òàêâèì,
ãðàíè÷íèì ñèòóàöè¼àìà, ¼àñíî ñå âèäè äà ¼å îäðåó¼óžè êðèòåðè-
¼óì óïðàâî ïðèñóñòâî èëè îäñóñòâî ïðèïîâåäà÷à èç ïðè÷å, îäíî-
ñíî (íå)ïîêëàïàœå åãçèñòåíöè¼àëíèõ ïîäðó÷¼à, à íå ãðàìàòè÷êî
ëèöå. Èç îâîãà ñëåäè, äàšå, äà ñó ïî¼ìîâè ïðåóçåòè èç ãðàìàòèêå
íåîäãîâàðà¼óžè ó òåîðè¼è ïðèïîâåäàœà, ¼åð ãðàìàòè÷êè îáëèê íè¼å
äèñòèíêòèâíà îñîáèíà.
Ìîãóžè ñó, äàêëå, õåòåðîäè¼åãåòè÷êè òåêñòîâè ãäå ñå ïðèïî-
âåäà÷ ¼àâšà ó ïðâîì ëèöó, êàî è õîìîäè¼åãåòè÷êè ó òðåžåì ëè-
öó32. Ïîòîœå ïðèìåðå èìàìî ó íåôèêöèîíàëíèì òåêñòîâèìà, êà-
êâè ñó èñòîðè¼ñêà ñâåäî÷àíñòâà è àóòîáèîãðàôè¼å. Ñïèñàê îâèõ
äåëà îáóõâàòàî áè Ìîíòåœåâå Åñå¼å, Ðà¼èžåâî Òî÷íî¼å èçîáðàæå-
íè¼å êàòèõèçìa, è íèç ñàâðåìåíèõ àóòîáèîãðàôè¼à ïèñàíèõ ó òðå-
žåì ëèöó.33 Ó íà¼ïîçíàòè¼åì, è îâäå ïîìèœàíîì ñëó÷à¼ó Öåçàðî-
âîã Ãàëñêîã ðàòà, ìè íà îñíîâó âàíòåêñòóàëíèõ, áèîãðàôñêèõ ïî-
äàòàêà, çíàìî äà ¼å ñàì Öåçàð ïèñàî äåëî ó êî¼åì ãîâîðè î ñåáè ó
òðåžåì ëèöó. Àêî ¼å, äàêëå, îí ñàì áèî ïðîòàãîíèñòà ó îïèñàíèì
äîãàà¼èìà, òåêñò ¼å õîìîäè¼åãåòè÷êè áåç îáçèðà íà óïîòðåáó ãðà-
ìàòè÷êîã òðåžåã ëèöà êî¼èì Öåçàð îçíà÷àâà ñàìîã ñåáå34. Ïîøòî
30 Genette, 198: 244.
31 Áàðò, 2005: 40.
32 Çàíèìšèâ ñëó÷༠èç íàøå òðàäèöè¼å ðàçìàòðà Êîðäèž: „£îâàí Ðà¼èž ó
ñïèñó Òî÷íî¼å èçîáðàæåíè¼å êàòèõèçìa óïîòðåášàâà ó ïðèïîâåäàœó è ïðâî è
òðåžå ëèöå… Ó ïðâîì ëèöó Ðà¼èž ãîâîðè î ñåáè, óãëàâíîì, êàî î ñâåòîâíî¼
ëè÷íîñòè, ó òðåžåì ëèöó ãîâîðè î ñåáè, èñêšó÷èâî, êàî î àðõèìàíäðèòó”. Ó
îáà ñëè÷à¼à, äàêëå, áåç îáçèðà êàêî žåìî ñõâàòèòè îâà ïîìåðàœà (âèäè: Êîðäèž,
2000, 39-41), „Ðà¼èž ãîâîðè î ñåáè.”
33 Âèäè: Lejeune, 1977, ñòð. 27-50.
34 Ïðèëèêîì èñòðàæèâàœà ïîóçäàíîñòè îäðååíèõ èñòîðè¼ñêèõ ñâåäî÷àí-
ñòàâà îâ༠ñå ïðîáëåì îäàâíî ¼àâèî. Ó áèáëè¼ñêî¼ íàóöè áèëî ¼å ïîêóøà¼à äà ñå
¼åâàíåëèñòè £îâàí è Ìàðêî èäåíòèôèêó¼ó ñà íåêèì îä ëèêîâà èç ñîïñòâåíèõ
¼åâàíåšà, à ó èñòîðè¼è íè¼å ðåäàê ñëó÷༠äà àóòîð òåêñòà, îïèñó¼óžè äîãàà¼ ó
êîì ¼å áèî ïðîòàãîíèñòà, ó÷åñíèê èëè î÷åâèäàö, êîðèñòè òðåžå ëèöå ÷àê è êàäà,
ïîïóò Öåçàðà, ãîâîðè î ñåáè. Ó îâàêâèì ñëó÷à¼åâèìà, êàäà ñìî, äàêëå, íà îñíî-
472] âó âàíòåêñòóàëíèõ, áèîãðàôñêèõ ïîêàçàòåšà ó ñòàœó äà óòâðäèìî äà ¼å àóòîð
ó æàíðîâèìà ïîïóò áèîãðàôè¼å, ìåìîàðà, àóòîáèîãðàôè¼å, êî¼è

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÏÀÂËÎÂȎ
ñå çàñíèâà¼ó íà ãðàè êî¼à ïîñòî¼è íåçàâèñíî îä œåíîã êœèæåâ-
íîã óîáëè÷åœà, ïîñòî¼è ïðåòïîñòàâêà äà ñó àóòîð è ¼óíàê èñòà
ëè÷íîñò, îïøòè ñòàâ ïîâîäîì Öåçàðà ¼å íåäâîñìèñëåí – îí îïè-
ñó¼å ñåáå, äàêëå, œåãîâà ïðèïîâåñò ¼å õîìîäè¼åãåòè÷êà è àóòîäè-
¼åãåòè÷êà. Èç èñòèõ ðàçëîãà ñó è ìîãóžå àóòîáèîãðàôè¼å ó öåëî-
ñòè íàïèñàíå ó òðåžåì ëèöó, íàðàâíî, óêîëèêî ¼å, êàêî êàæå Ëå-
æåí, ÷èòàëàö óíàïðåä ñâåñòàí êîíâåíöè¼å.35
Íàñóïðîò òîìå, ó ôèêöèîíàëíèì òåêñòîâèìà ïðåòïîñòàâêà
¼å äà ñó ðàçëèêå èçìåó ïèñöà è ïðèïîâåäà÷à ñóøòèíñêå ïðèðîäå.
Èç îâîãà ñëåäè äà ó ôèêöè¼è, áåç îáçèðà íà ïîäóäàðíîñòè êî¼å
ìîãó ïîñòî¼àòè èçìåó ôèêöèîíàëíèõ äîãàà¼à è ñòâàðíîã æèâî-
òà àóòîðà (êî¼å ìîãó áèòè âåëèêå), ñòàòóñ õîìîäè¼åãåçå èëè õåòå-
ðîäè¼åãåçå ìíîãî âèøå îäðåó¼ó ñàìå ëè÷íå çàìåíèöå êî¼å ñó ó
òåêñòó óïîòðåášåíå, êî¼å ñó, îïåò, ñàìî „ãðàìàòè÷êà êîíñåêâåí-
öà” èçàáðàíîã íàðàòèâíîã ñòàâà. Çáîã îâîã ðàçëèêîâàœà íèêàäà
êîä ôèêöè¼å íå ãîâîðèìî êàî î (ïðàâî¼) àóòîáèîãðàôè¼è. Òàêî íè-
¼å ìîãóžå ñâðñòàòè ó èñòó êàòåãîðè¼ó Êèøîâ Èçâîä èç êœèãå ðîå-
íèõ (îçíà÷åí êàî „êðàòêà àóòîáèîãðàôè¼à”) è Ðàíå ¼àäå è äðóãå
äåëîâå Ïîðîäè÷íîã öèêëóñà. Èñòî òàêî, Áëåíîâî èñòðàæèâàœå
Ñòåíäàëà êî¼å íàâîäè Áèòîð íåžå äîâåñòè äî òîãà äà òåêñò ñâðñòà-
ìî ìåó õîìîäè¼åãåòè÷êå ïðèïîâåñòè, ¼åð ¼å ëè÷íà çàìåíèöà, à íå
ñòåïåí áèîãðàôñêå óòåìåšåíîñòè, äèñòèíêòèâíè êðèòåðè¼óì, èí-
äèêàòîð îäñóñòâà-ïðèñóñòâà íàðàòîðà ó ïðè÷è. Èïàê, ñàâðåìåíè
ðîìàíåñêíè ïðèìåðè, êî¼è ïðîøèðó¼ó èëè áðèøó òðàäèöèîíàë-
íå ãðàíèöå èíäèâèäóàëíîñòè, íàâîäå íàñ äà ïðîøèðèìî è ìîäè-
ôèêó¼åìî ìîãóžíîñòè óïîòðåáå ëè÷íèõ çàìåíèöà ó ðîìàíó. Ìî-
ãóžå ñó âàðè¼àöè¼å îñíîâíèõ ìîäåëà. Àêî ó äåëó ïîñòî¼è óïîðåä-
íà óïîòðåáà çàìåíèöà ïðâîã è òðåžåã ëèöà êîä îçíà÷àâàœà èñòèõ
ëèêîâà, ìîæå ñå, íà îñíîâó êîíòåêñòà èëè äîìèíàíòå, îäðåäèòè
ïðåîâëàó¼óžà ïðèïàäíîñò ¼åäíîì èëè äðóãîì îáëèêó (êàêî êàæå
Ìàíôðåä £àí, ’ïðå èëè êàñíè¼å, èïàê, ïðèïîâåäà÷åâà âåçà ñà œå-
ãîâîì èëè œåíîì ïðè÷îì ïîñòà¼å ñðàçìåðíî ¼àñíà’). Ó Êèøîâèì
Ðàíèì ¼àäèìà, íà ïðèìåð, ðàçáè¼åíîñò òåêñòà íà íèç ïðè÷à, ñà
¼åäíå ñòðàíå, è ðàçìèöàœå ãðàíèöà òðàäèöèîíàëíîã ñõâàòàœà èí-
äèâèäóàëèòåòà, ó îáëèêó ïðîáëåìàòèçîâàœà èäåíòè÷íîñòè ¼óíàê
– ïðèïîâåäà÷, ñà äðóãå, îìîãóžàâà ðàçëè÷èòó óïîòðåáó ëè÷íèõ
çàìåíèöà. Èïàê, îâå âàðè¼àöè¼å ñå äîæèâšàâà¼ó êàî ïî¼åäèíà÷íå
ïîâðåäå è íàðóøàâàœà äîìèíàíòíîã êîäà êî¼è ðàçðåøàâà òó óïî-
òðåáó ïðåòåæíî ó îêâèðèìà õîìîäè¼åãåçå è àóòîäè¼åãåçå.
Èñòî òàêî, òåêñò ìîæå òåžè êàî õåòåðîäè¼åãåòè÷êè, äà áè ñå
ïðèïîâåäà÷ êàñíè¼å, èëè íà êðà¼ó, „îòêðèî” êàî õîìîäè¼åãåòè÷êè

òåêñòà áèî ó÷åñíèê èëè ïðîòàãîíèñòà ó äîãàà¼èìà êî¼å îïèñó¼å, áåç îáçèðà íà
ãðàìàòè÷êî ëèöå ãîâîðèìî î õîìîäè¼åãåçè è àóòîäè¼åãåçè. Ó òîì ñìèñëó ìîæå-
ìî ðåžè äà ¼å ó èñòîðè¼ñêî¼ íàóöè, ìàäà èç ñàñâèì äðóãà÷è¼èõ ðàçëîãà, îñíîâíè
êðèòåðè¼óì îäàâíî áèëî îíî øòî Æåíåò è Øòàíöë ïðåòïîñòàâšà¼ó ãðàìàòè÷-
êîì îáëèêó – ïðèñóñòâî/îäñóñòâî ïðèïîâåäà÷à èç îïèñàíèõ äîãàà¼à.
35 Lejeune, 1977. [473
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ (Áîðõåñîâà ïðè÷à Îæèšàê, Êàìè¼åâà Êóãà). Íà¼çàä, òåêñòîâè ìî-
ãó áèòè è íåîäðååíè („ïëóòà¼óžè”), ïðåïóøòåíè „âðòëîãó çàìå-
íèöà” (èçðàçè ñó Æåíåòîâè), è êîä œèõ ñå íå ìîæå óòâðäèòè äî-
ìèíàíòàí ìîäåë, îäíîñíî õîìîäè¼åãåòè÷íîñò èëè õåòåðîäè¼åãå-
òè÷íîñò. Óêîëèêî ñó àëòåðàöè¼å ëè÷íèõ çàìåíèöà òîëèêî ÷åñòå
(íàðî÷èòî ó îêâèðó ¼åäíîã õîìîãåíîã òåêñòà è òðàäèöèîíàëíîã
êœèæåâíîã ïîñòóïêà, êàî øòî èñòè÷å Æåíåò çà íåêå ïðèìåðå êîä
Áîðõåñà) äà íå ìîæåìî ãîâîðèòè î ïîñòî¼àœó äîìèíàíòíîã êîäà,
òåêñò žå áèòè (í)è õîìîäè¼åãåòè÷êè (í)è õåòåðîäè¼åãåòè÷êè, îä-
íîñíî ïðèïîâåäà÷ ¼å ó œèìà (í)è ïðèñóòàí (í)è îäñóòàí êàî ëèê ó
ðàäœè. Ðè÷àðäñîíîâà ñèíòàãìà „multipersoned novel” ñóâèøå ¼å
óîïøòåíà è îáóõâàòà íà¼ðàçëè÷èòè¼å ïðèìåðå (îä Óëèêñà è Áóêå è
áåñà äî Êàëâèíà è Ôóåíòåñà). Óêîëèêî „âèøåãëàñ¼å” çâó÷è íåäî-
âîšíî ïðåöèçíî, çà îâàêâå ñëó÷à¼åâå ìîãëè áèñìî, íà òðàãó Æå-
íåòîâîã îäðååœà, ðåçåðâèñàòè íàçèâ áèäè¼åãåòè÷êèõ, èëè åâåí-
òóàëíî òðàíñäè¼åãåòè÷êèõ èëè õåðìàäè¼åãåòè÷êèõ òåêñòîâà, „áà-
ðåì äîê íåêî íå ïðåäëîæè åëåãàíòíè¼ó ãåíåðè÷êó îçíàêó”, êàêî
êàæå Äîðèò Êîí ó íåøòî äðóãà÷è¼åì êîíòåêñòó.

Çà è ïðîòèâ ¼åäèíñòâåíîã ìîäåëà

ôèêöèîíàëíîã óíèâåðçóìà
Äà ëè íàì, ïîñëå íàâåäåíèõ ïðèìåðà óïîòðåáå ðàçëè÷èòèõ
ëè÷íèõ çàìåíèöà äà ñå îçíà÷è èñòè ëèê è ìåøîâèòîã ïðèïîâåäà-
œà ó ðàçíèì ëèöèìà, òðàäèöèîíàëíà ïîäåëà íà ïðèïîâåäàœå ó
ïðâîì è òðåžåì ëèöó èçãëåäà êàî ïðåâàçèåíà è íåàäåêâàòíà äà
îáóõâàòè áèòíå êàðàêòåðèñòèêå ïðèïîâåäíîã èñêàçà?
×åñòî ñå ó îâàêâî¼ ðàñïðàâè öèòèðà¼ó ðå÷è Âå¼íà Áóòà: „Äè-
ñòèíêöè¼à, êî¼à ¼å ìîæäà íà¼èçàíàëè¼à, ¼åñòå ðàçëèêîâàœå ëèöà.
Àêî ñå êàæå äà ¼å íåêà ïðè÷à èñïðè÷àíà ó ïðâîì èëè òðåžåì ëèöó,
íåžå íàì áèòè ðå÷åíî íèøòà áèòíî, óêîëèêî íå ïîñòàíåìî òà÷íè-
¼è è íå îïèøåìî êàêî ñó êîíêðåòíå îäëèêå ïðèïîâåäà÷à ïîâåçàíå
ñà ñïåöèôè÷íèì åôåêòèìà”36. Œåãîâ îñíîâíè ðàçëîã çà îäáàöè-
âàœå îâàêâå ïîäåëå ¼å ìèøšåœå äà ãîòîâî ñâà ôóíêöèîíàëíà ðàç-
ëèêîâàœà ïîä¼åäíàêî âàæå è çà ïðèïîâåäàœå ó ïðâîì ëèöó è çà
ïðèïîâåäàœå ó òðåžåì ëèöó.37
Íà ïðâè ïîãëåä, îâàêàâ Áóòîâ ñòàâ ¼å íåîäðæèâ, è ðàçëèêà
èçìåó ïðèïîâåäàœà ó ïðâîì è òðåžåì ëèöó èçãëåäà ñðàçìåðíî
¼àñíà.
Ãëîâèœñêè, íà ïðèìåð, ðàçëèêó¼å êâàçè-îá¼åêòèâàí ¼åçèê êîä
ïðèïîâåñòè ó òðåžåì ëèöó, ãäå, çà ðàçëèêó îä ïðèïîâåäàœà ó ïð-
âîì ëèöó, ðàçëèêó¼åìî òà÷íî è èñòèíèòî îä ìîãóžåã, ëàæíîã, íå-
ïîóçäàíîã. Ó ïðâî¼ ïðèïîâåäíî¼ ôîðìè ñå ñòâàðè äîæèâšàâà¼ó
îá¼åêòèâíî, ó äðóãî¼ ñóá¼åêòèâíî. „×èòàëàö ðîìàíà ó ïðâîì ëèöó
íå óæèâà ïðåäíîñòè òàêâå ïðèâèëåãîâàíå ñèòóàöè¼å. Îí ¼å îñó-
36 Áóò, 1976: 168.
474] 37 Áóò, 1976: 169.
åí íà íåîáè÷íó íåïîóçäàíîñò ïðåìà èíôîðìàòèâíîì ñàäðæà¼ó

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÏÀÂËÎÂȎ
ðå÷åíèöå”. Çà ðàçëèêó îä àóêòîðè¼àëíîã ïðèïîâåäà÷à, ïðèïîâå-
äà÷ ó ïðâîì ëèöó ¼åäíàê ¼å ñà áèëî êî¼èì ëèêîì êî¼è ïðèïàäà ðàâ-
íè îáè÷íèõ è, ïðåìà òîìå, íåïîóçäàíèõ ñìðòíèêà.38 È Âîëôãàíã
Ëîêåìàí ñìàòðà äà çà ÷èòàîöà ïîñòî¼è ¼àñíà ðàçëèêà ó „ïîóçäàíî-
ñòè” ïðèïîâåäíèõ èñêàçà ó çàâèñíîñòè îä òîãà äà ëè ñó äàòè ó
ôîðìè ïðâîã èëè òðåžåã ëèöà. Ïðèïîâåäà÷ ó ïðâîì ëèöó ¼å ïî
äåôèíèöè¼è „íåïîóçäàíè ïðèïîâåäà÷”, äà ñå ïîñëóæèìî Áóòîâîì
òåðìèíîëîãè¼îì39.
Ìåóòèì, ïîêóøà¼è äà ñå ðàçëèêå èçìåó îâà äâà îáëèêà ïðè-
ïîâåäàœà çàñíó¼ó íà êðèòåðè¼óìó ïðèïîâåäà÷åâîã çíàœà íå äà¼ó
çàäîâîšàâà¼óžè îäãîâîð.40
Êîíñòàòó¼óžè äà, äî ñàäà, íàðàòîëîøêà êðèòèêà íè¼å îìîãó-
žèëà îïøòåïðèõâàžåí îäãîâîð íà ïèòàœå äà ëè ïîñòî¼è ñóøòèí-
ñêà, ñòðóêòóðàëíà ðàçëèêà èçìåó ïðèïîâåäàœà ó ïðâîì ëèöó è
òàêîçâàíîã ïðèïîâåäàœà ó òðåžåì ëèöó, Øòàíöë ïîêàçó¼å êàêî ñå
ñâè îáëèöè íåïîóçäàíîñòè è îãðàíè÷åíîñòè ïðèïîâåäà÷åâîã çíà-
œà ¼àâšà¼ó ¼åäíàêî êîä ïåðñîíàëíîã ïðèïîâåäàœà, ãäå ïðèïîâå-
äà÷ íå ïðèñâà¼à çà ñåáå íèêàêâå „ñâåçíà¼óžå”ïðèâèëåãè¼å.41 Èçðà-
çèòî îá¼åêòèâíî ïðèïîâåäàœå ïîïóò Õåìèíãâå¼åâèõ Óáèöà èëè
ðîìàíà Òðóìàíà Êàïîòà òàêîå ¼àñíî ïîêàçó¼å äà ñå ïðèïîâåäà÷ ó
òðåžåì ëèöó íå ìîæå, à priori, ñìàòðàòè ïîâëàøžåíèì ó îäíîñó
íà îá¼åêòèâíîñò íàðàòèâíèõ èíôîðìàöè¼à. Ñ äðóãå ñòðàíå, ðàñ-
ïðàâšà¼óžè î ðàçëèöè èçìåó ñòâàðíå è ôèêöèîíàëíå àóòîáèî-
ãðàôè¼å, âåž ñìî óêàçàëè íà ðàçíîâðñíå ïðèâèëåãè¼å êî¼å ìîæå
èìàòè ïðèïîâåäà÷ ôèêöèîíàëíå àóòîáèîãðàôè¼å (÷àê è àóòîáèî-
ãðàôñêå ïðîçå), êàî øòî ñó ïàðàëèïñå î êî¼èìà ãîâîðè Æåíåò, íå-
ôîêàëèçîâàíîñò êî¼ó Åäìèñòîí óáðà¼à ó êàíîíñêå ìîãóžíîñòè êîä
ïðèïîâåäàœà ó ïðâîì ëèöó, „ïðåòåðàíî ïàìžåœå” è „ïðåêîìåðíî
êàçèâàœå” î êî¼èìà ãîâîðè Ôåëàí. Èçâåñíî ¼å äà ñó ïðèìåðè „ñâå-
çíàœà” êîä ïðèïîâåäàœà ó ïðâîì ëèöó ðåëàòèâíî ðåòêè, êàî è äà
¼å œèõîâà óïîòðåáà, çà ðàçëèêó îä àóêòîðè¼àëíîã ïðèïîâåäàœà,
îãðàíè÷åíà, è äà, „íàñóïðîò îíîìå øòî áè ñå ìîãëî î÷åêèâàòè,
ïðèïîâåäà÷ ó ïðâîì ëèöó èìà ìàœå ñëîáîäàí ïðèñòóï ó ñîïñòâå-
íó ðàíè¼ó ñâåñò íåãî øòî ñâåçíà¼óžè ïðèïîâåäà÷ ó òðåžåì ëèöó
èìà ó îäíîñó íà ñâî¼å ëèêîâå“42. Èïàê, ñëó÷à¼åâè „ïðåòåðàíîã ïàì-
38 Glowinski, 1977: 104.
39 Lockemann, Wolfgang, Zur Lage der Erzählfoschung, Germanisch-Roma-
nische Monatsschrift, NS 15, 1965 (öèò. ïî, Stanzel, 1984: 89).
40 Ïîêóøà¼è äà ñå ðàçëèêîâàœå çàñíó¼å íà îñíîâó ôîêàëèçàöè¼å çàñëóæó¼ó
ïàæœó. Ïî òîìå, îäðååíå ïðèïîâåäíå ìîãóžíîñòè, îäíîñè èçìåó ïðèïîâåäà-
÷à è ëèêîâà ó ¼åäíî¼ ïðèïîâåäíî¼ ôîðìè íåìà¼ó åêâèâàëåíòà ó äðóãîì ïðèïî-
âåäíîì ðåæèìó çáîã (íå)ïîêëàïàœà íà ïëàíó èäåíòèòåòà. Íèðàãäåí, íà ïðèìåð,
èñòè÷å äà „ëèê ìîæå ïîñòàòè îá¼åêòîì ôèãóðàëíå ôîêàëèçàöè¼å ¼åäíàêî ó õîìî-
äè¼åãåòè÷êèì è õåòåðîäè¼åãåòè÷êèì òåêñòîâèìà. Ñàìî ó äðóãîì ñëó÷à¼ó, ìåó-
òèì, ïðèïîâåäà÷ ìîæå ïîñòàòè îá¼åêàò ôîêàëèçàöè¼å, ïîøòî ¼å ñàìî òó îí ëèê,
’ôîêàëèçàáèëàí’ ôåíîìåí (ôèêòèâíîã) ñâåòà” (Íèðàãäåí, 20002, 693).
41 Stanzel, 1984: 89/90.
42 Cohn, 1976: 144. [475
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ žåœà” èëè öèòèðàœà ÷èòàâèõ ðàçãîâîðà èç äàâíå ïðîøëîñòè ïðå-
âàçèëàçå ïðèðîäíà îãðàíè÷åœà ïî¼åäèíà÷íî㠚óäñêîã óìà. Íè¼å
ïðîáëåì îïèñàòè îíî øòî ¼å òèïè÷íî çà îâå ïðèïîâåäíå ðåæèìå,
íåãî ãäå è êàêî ïîâóžè ãðàíèöó ó îäíîñó íà îíå èçóçåòêå êî¼è êàî
äà èçëàçå èçâàí îêâèðà óòâðåíèõ ïðèïîâåäíèõ îáëèêà. Ïîñòî¼å,
äàêëå, íåêè òåêñòîâè ïèñàíè ó ïðâîì ëèöó êî¼è èìà¼ó çíàòíî âè-
øå „íåîãðàíè÷åíèõ èíôîðìàöè¼à” è ñâåçíà¼óžèõ ïðèâèëåãè¼à îä
íåêèõ ïèñàíèõ ó òðåžåì ëèöó.
Èàêî îäáàöó¼å êðèòåðè¼óì ïðèïîâåäà÷åâî㠄çíàœà”, Øòàíöë
èïàê èíñèñòèðà íà ñóøòèíñêîì ðàçëèêîâàœó èçìåó ïðèïîâåäàœà
ó ïðâîì è òðåžåì ëèöó: „Ãëàâíà ðàçëèêà èçìåó ïåðñîíàëíîã ïðè-
ïîâåäà÷à ó ïðâîì ëèöó è àóêòîðè¼àëíîã ïðèïîâåäà÷à ó òðåžåì ëè-
öó ëåæè ó ÷èœåíèöè äà ïðâè ïðèïàäà ïðåäñòàâšåíî¼ ñòâàðíîñòè,
ôèêöèîíàëíîì ñâåòó ó êî¼åì ëèêîâè æèâå, äîê ïîòîœè íå. Ïðèïî-
âåäà÷ ó ïðâîì ëèöó ðàçëèêó¼å ñå îä àóêòîðè¼àëíîã ïðèïîâåäà÷à ó
òðåžåì ëèöó ïî ñâîì òåëåñíîì è åãçèñòåíöè¼àëíîì ïðèñóñòâó ó
ôèêöèîíàëíîì ñâåòó. Äðóãèì ðå÷èìà, ïðèïîâåäà÷ ó ïðâîì ëèöó ¼å
’îòåëîòâîðåí’ (embodied) ó ñâåòó ëèêîâà. Àóêòîðè¼àëíè ïðèïîâå-
äà÷ ìîæå òàêîå ðåžè ¼à çà ñàìîãà ñåáå, àëè îí íè¼å îòåëîòâîðåí íè
óíóòàð íè èçâàí ôèêöèîíàëíîã ñâåòà”43. È Äîðèò Êîí èñòè÷å äà
„îâå àíàëîãè¼å èçìåó ïðèïîâåäàœà ó ïðâîì è ïðèïîâåäàœà ó òðå-
žåì ëèöó íå òðåáà äà çàìàãëå î÷èãëåäíó è ñóøòèíñêó ðàçëèêó èç-
ìåó œèõ: ÷àê è êàäà ïðèïîâåäà÷ ïîñòàíå ’äðóãà÷è¼à îñîáà’ ó îä-
íîñó íà ¼à êî¼å îïèñó¼å ó ïðè÷è, œåãîâà äâà ¼à è äàšå îñòà¼ó ñïî¼å-
íà çàìåíèöîì ïðâîã ëèöà. Œèõîâà âåçà îïîíàøà âðåìåíñêó ïîâå-
çàíîñò ñòâàðíèõ áèžà, åãçèñòåíöè¼àëíó ïîâåçàíîñò êî¼à ñå ñóïñòàí-
öè¼àëíî ðàçëèêó¼å îä ÷èñòî ôóíêöèîíàëíå ïîâåçàíîñòè êî¼à ñïà¼à
ïðèïîâåäà÷à çà ñâîã ¼óíàêà êîä ðîìàíà ó òðåžåì ëèöó”44.

43 Stanzel. 1984: 90. Øòàíöë íàâîäè è äðóãå ðàçëèêå èçìåó îâà äâå ïðè-
ïîâåäíå ñèòóàöè¼å – çíàòíî òåæå ïðåíîøåœå ïðèïîâåñòè ó ïðâîì ëèöó ó äðóãå
ìåäè¼å (ïðèìåðè ñó ôèëìñêå àäàïòàöè¼å), ïðîñòîðíî-âðåìåíñêå äåèêñå êî¼å èìà¼ó
äðóãà÷è¼å îñîáèíå ó îâà äâà îáëèêà, ’èñïîâåäíè âèøàê âðåäíîñòè’ (confesional
increasment), ò¼. ÷èœåíèöó äà ñâå øòî íàì ¼à-ïðèïîâåäà÷ ñàîïøòàâà èìà íà íå-
êè íà÷èí åãçèñòåíöè¼àëíó âàæíîñò çà œåãà. Çà äåòàšíè¼è ïðåãëåä îâèõ ðàçëèêà
âèäè: Øòàíöë, 1984, ñòð. 80-99. Ëèíòâåëòîâà òèïîëîãè¼à áàøòèíè îâå çàêšó÷-
êå. Êîä õåòåðîäè¼åãåòè÷êîã ïðèïîâåäàœà, îí ðàçëèêó¼å àóêòîðè¼àëíó, àêòîðè-
¼àëíó è íåóòðàëíó ïîçèöè¼ó (êîä êî¼å ïðèïîâåäà÷ çàäðæàâà ñàìî ïðèïîâåäíó
ôóíêöè¼ó, îäðè÷óžè ñå èíòåðïðåòàòçâíèõ ìîžè), äîê êîä õîìîäè¼åãåòè÷êîã ïðè-
ïîâåäà÷à ïîëîæ༠ïðèïîâåäà÷à ìîæå áèòè èëè àóêòîðè¼àëíè èëè àêîòðè¼àëíè,
íå è íåóòðàëàí (âèäè: Peeters, ïîãë. 2.10., è Ëèíòâåëòîâó ñõåìó óïîðåäî ñà Æå-
íåòîâîì ó: Áðåáàíîâèž, 95, 110).
44 Cohn, 1976: 144. Îâèì ïèòàœåì îíà ñå áàâè âåž ó óâîäíîì äåëó ñâî¼å
êœèãå Ïðîçèðíå ñâåñòè: Ñëè÷íîñò èçìåó îâà äâà íà÷èíà ïðèïîâåäàœà, ñìàòðà
îíà, ïðåñòà¼å ÷èì ñ äåôèíèöè¼å îñíîâíèõ òåõíèêà ïðååìî íà ¼åäàí âèøè íèâî
îïèñèâàœà. ×èì ñ ¼åäíîã ïîäðó÷¼à êðî÷èìî íà äðóãî, íàðàòèâíà êëèìà ñå ñó-
øòèíñêè ìåœà. Òà ïðîìåíà ¼å ïîñëåäèöà äðóê÷è¼åã îäíîñà ïðèïîâåäà÷à ïðåìà
¼óíàêó êî¼è ¼å, ó ñòâàðè, ¼åäíî ïðèïîâåäà÷åâî ïðîøëî ¼à. Ïðîìåíà ïðèïîâåäíîã
ëèöà ïðåñóäíè¼å óòè÷å íà íà÷èí íà êî¼è ñå ïðèïîâåäà î óíóòðàøœåì äîæèâšà-
¼ó íåãî íà ïðèïîâåäàœå î ’ñïîšàøœèì’ äîãàà¼èìà. Ïðîøëè ñàäðæ༠ìèñëè
ñàäà ìîðà áèòè ïðåäñòàâšåí êàî äà ãà ñå ïðèïîâåäà÷êî ja ñåžà äîê î œåìó èçâå-
øòàâà (òî ¼åñò, êàî ïðåäìåò îíîãà øòî Äå¼âèä Ãîëäêíîïô íàçèâà ’èñïîâåäíèì
476] âèøêîì âðåäíîñòè’). Ñâå òî áèòíî ìåœà ôóíêöè¼ó òðè îñíîâíå íàðàòèâíå òåõ-
 Âðàòèìî ñå ñàäà íà íåêå Æåíåòîâå çàêšó÷êå:

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÏÀÂËÎÂȎ
„Íà¼çàä, èçáîð ãëàñà óîïøòå íå ìîðà çàâèñèòè îä ïðåäíîñòè,
èëè ìàíå, êî¼ó íåêè ìîäàëíè èëè òåìïîðàëíè ïîðåäàê ïîäðàçó-
ìåâà, âåž îí ¼åäíîñòàâíî ìîæå áèòè óñëîâšåí ñàìîì ÷èœåíèöîì
ïîñòî¼àœà èçáîðà èçìåó äâà íà÷èíà: ïðåòïîñòàâšàì äà ïèñàö
¼åäíîã äàíà ìîæå ïîæåëåòè äà ¼åäàí ïðèïîâåäíè òåêñò íàïèøå ó
ïðâîì ëèöó, à íåêè äðóãè ó òðåžåì, áåç ðàçëîãà, òåê òàêî, ïðîìåíå
ðàäè; íåêèì ïèñöèìà óîïøòå íå ëåæè îâî èëè îíî ëèöå, áåç ðàç-
ëîãà, òåê òàêî, çàòî øòî ¼å îíî òàêâî, çàòî øòî ñó îíè ñàìè òàêâè:
çàøòî íåêè ïèñöè ïèøó öðíèì, à íåêè ïëàâèì ìàñòèëîì?”45
Ïðåìà òîìå, âåçà èçìåó ãëàñà è íà÷èíà áèëà áè ÷èñòî ïðîèç-
âîšíà, è îâå äâå êàòåãîðè¼å íå çàâèñå ¼åäíà îä äðóãå. Óïîòðåáà
ðàçëè÷èòèõ ëèöà ó Ðàíèì ¼àäèìà, ìåóòèì, èïàê ïîäëåæå îäðå-
åíèì çàêîíèòîñòèìà. Ïîâîäîì ïàðàëåëíå óïîòðåáå ðàçëè÷èòèõ
ëèöà çà èñòó îñîáó Æåíåò êàæå: „Ó îáëàñòè êëàñè÷íîã ðîìàíà è
¼îø è êîä Ïðóñòà, òàêâè åôåêòè íåñóìœèâî ñïàäà¼ó ó íåêó âðñòó
íàðàòèâíå ïàòîëîãè¼å. Ìîãó ñå îá¼àñíèòè ñàìî æóðíèì ïðåðàäà-
ìà òåêñòà èëè äåëèìè÷íî íåçàâðøåíèì ñòàœåì òåêñòà”46.
Ïðóñòîâ ïðèìåð îäíîñè ñå íà Æàíà Ñàíòå¼à, ðàíè¼ó âåðçè¼ó
Òðàãàœà çà èçãóášåíèì âðåìåíîì. Ïèøóžè ÷åòèðè ãîäèíå, è íà-
ïèñàâøè îêî õèšàäó ñòðàíèöà, Ïðóñò ãà íèêàäà íåžå ó ïîòïóíî-
ñòè óîáëè÷èòè. Æåíåò ¼å, äàêëå, ñàñâèì ó ïðàâó êàäà êàæå äà ñå
ðàäè î „äåëèìè÷íî íåçàâðøåíîì ñòàœó òåêñòà”. Ïîñòî¼è âåëèêè
áðî¼ óïàäšèâèõ ñëè÷íîñòè èçìåó Ñàíòå¼à è Òðàãàœà, àëè è ðàç-
ëèêà, îä êî¼èõ ¼å ó ïîãëåäó ïîñòóïêà íà¼çíà÷à¼íè¼à øòî ó Ñàíòå¼ó
äîìèíèðà òðåžå ëèöå. Ó îâîì ðîìàíó ïðèïîâåäà÷, ïîíåêàä, óìå-
ñòî çàìåíèöå òðåžåã ëèöà çà ñâîã ¼óíàêà êîðèñòè è çàìåíèöó ïð-
âîã ëèöà. Ïîøòî ¼å êàñíè¼è Ïðóñòîâ ðîìàí íàïèñàí ó ïðâîì ëèöó,
à ó íåçàâðøåíî¼ âåðçè¼è äîìèíèðà òðåžå ëèöå, èçãëåäà äà ¼à ó
Æàíó Ñàíòå¼ó íè¼å ïîñëåäèöà „æóðíèõ ïðåðàäà òåêñòà” íåãî Ïðó-
ñòîâî㠄òðàãàœà” çà ïðàâîì ïðèïîâåäíîì ôîðìîì. Ðàçëîãå çáîã
êî¼èõ ¼å òðåžå ëèöå Ñàíòå¼à çàìåœåíî ïðâèì ëèöåì ó Òðàãàœó
Àäðè¼àíà Ìàð÷åòèž îâàêî îïèñó¼å:
„Äàêëå, ÷èíè ñå äà ¼å Ïðóñòîâ èçáîð ïðèïîâåäàœà ó ïðâîì
ëèöó ìîãëî îïðåäåëèòè âèøå ðàçëîãà ôîðìàëíå ïðèðîäå. Ïðâî,
Ïðóñò ¼å ó ñêëàäó ñà ñâî¼èì ôèëîçîôñêèì ñõâàòàœèìà íàñòî¼àî
äà ’áàëçàêîâñêè’, ’îá¼åêòèâíè’ êîìåíòàð çàìåíè ñóá¼åêòèâíîì
èñòèíîì î ñâåòó, òå äà òó èñòèíó èçðàçè ó ôîðìè êî¼à ¼å ñàìà ïî
ñåáè ñóá¼åêòèâíà. Äðóãè ìîãóžè ðàçëîã òðåáà òðàæèòè ó Ïðóñòî-
âî¼ êîíöåïöè¼è âðåìåíà è óìåòíè÷êîã ñòâàðàœà (êî¼å îæèâšàâà
èçãóášåíî âðåìå), òå ó œåãîâîì íàñòî¼àœó äà ñàì êðåàòèâíè ÷èí,
êî¼è ïîäðàçóìåâà èñòîâðåìåíî ó÷åøžå èíòóèöè¼å è ðàöèîíàëíå

íèêå ó àóòîáèîãðàôñêîì ïðèïîâåäàœó, a òî íàðî÷èòî âàæè çà ’óíóòðàøœè

ìîíîëîã’. Ó êîíòåêñòó ïðèïîâåäàœà ó òðåžåì ëèöó, êàçèâàœå ¼óíàêîâèõ ìèñëè
(ó ïðâîì ëèöó) óâåê žå áèòè ó ôîðìè öèòàòà, óâåê žå áèòè öèòèðàíè ìîíîëîã.
45 Genette, 1983: 77.
46 Genette, 1983: 176. [477
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ àíàëèçå, øòî åãçàêòíè¼å ðåïðîäóêó¼å. Íà¼çàä, Ïðóñòîâ èçáîð ïð-
âîã ëèöà ìîæå ñå îá¼àñíèòè è ñà ñòàíîâèøòà êîìïîçèöèîíîã ¼å-
äèíñòâà ðîìàíà – ðåòðîñïåêòèâíà íàðàòèâíà ñèòóàöè¼à íàêíàäíî
îá¼åäèœó¼å ãðàó êî¼à ¼å îä Æàíà Ñàíòå¼à äî Òðàãàœà íàðàñëà äî
’ãîðîñòàñíèõ ðàçìåðà’”47.
È ñàì Æåíåò èñïèòó¼å ðàçëîãå çáîã êî¼èõ ¼å êîä Ïðóñòà òðåžå
ëèöå çàìåœåíî ïðâèì, ïà òèìå è ïîäðàçóìåâà äà ðàçëèêå èçìåó
œèõ ïîñòî¼å. Àêî ñå ïðè òîì ïèòàìî çàøòî ¼å Òðàãàœå áîšè ðî-
ìàí, äà ëè òî çíà÷è äà ¼å èçáîð ëèöà èìàî íåêàêâó óëîãó ó ïîáîš-
øàœó òèõ íåäîñòàòàêà? Îäãîâîð ¼å, áåç ñóìœå, ïîòâðäàí, è íå
ñàìî òî – èçáîð ïðâîã ëèöà èìàî ¼å ñóøòèíñêå ïðåäíîñòè ó îäíî-
ñó íà òðåžå ëèöå èç ïðâå âåðçè¼å. Äàêëå, ðîìàí êî¼è ¼å Ïðóñò èñòèí-
ñêè æåëåî äà íàïèøå âèøå ¼å îäãîâàðàî õîìîäè¼åãåòè÷êîì íåãî
õåòåðîäè¼åãåòè÷êîì ïðèïîâåäàœó, Ïðóñòîâî¼ èäå¼è áîšå ¼å ïðè-
ñòà¼àëî ¼à íåãî îí.
Íåîäðæèâ ¼å è Æåíåòîâ ñòàâ äà ïàðàëåëíà óïîòðåáà çàìåíè-
öå ïðâîã ëèöà è çàìåíèöå òðåžåã ëèöà ó êëàñè÷íîì ðîìàíó ñïàäà
ó „íåêó âðñòó íàðàòèâíå ïàòîëîãè¼å”. Èñòè÷óžè äà ¼å òåíçè¼à èç-
ìåó äâà ¼à êàðàêòåðèñòèêà ðåòðîñïåêòèâíîã êâàçè-àóòîáèîãðàô-
ñêîã ðîìàíà, è äà ñå ïðèïîâåäà÷êî ¼à ÷åñòî îïèðå ïîòïóíîì ïîè-
ñòîâåžèâàœó ñà äîæèâšà¼íèì ¼à, Øòàíöë êàæå äà ñå òà òåíçè¼à
íà¼óïàäšèâè¼å èçðàæàâà âàðè¼àöè¼îì çàìåíèöå ïðâîã ëèöà ó îçíà-
÷àâàœó ñâîã ðàíè¼åã ¼à. Êàî íà¼èíòåðåñàíòíè¼è ïðèìåð ó îêâèðó
åíãëåñêîã ðîìàíà îí íàâîäè Òåêåðè¼åâîã Õåíðè¼à Åçìîíäà48, ãäå
ñå âàðè¼àöè¼à ó óïîòðåáè çàìåíèöà êîðèñòè íå ñàìî çà äîæèâšà¼-
íî ¼à, íåãî è çà ïðèïîâåäà÷êî ¼à. „Îâî îäñòóïàœå îä ïðèïîâåäíîã
îáëèêà ïðâîã ëèöà íå ìîæå ñå, ìåóòèì, ¼åäíîñòàâíî ïðèìåíèòè
êàä ãîä ñå ïîæåëè. Ïîâðàòàê ñà îí íà ¼à ïðåòïîñòàâšà îäðååíè
ñòåïåí ðåôëåêòîðèçàöè¼å ïðèïîâåäíå ñèòóàöè¼å, è íà¼÷åøžå ñå
ïðèìåœó¼å êàäà ¼å Åçìîíäîâà óíóòðàøœîñò ïðåäñòàâšåíà êðîç
îáëèê ôèãóðàëíîã ïðèïîâåäíîã ñòàíîâèøòà, ìîãóžå êàî îïèñ ðàç-
ìèøšàœà, èëè óòèñàêà, èëè äåòàšíî ïðåäñòàâšàœå œåãîâèõ ìè-
ñëè è îñåžàœà... Äèñòàíöèðàœå ñå çàïðàâî âðøè ó äâà êîðàêà –
ïðâî ñå ¼à îñëîáàà îä äîæèâšà¼íîã, à çàòèì ñå îäíîñ ïðåìà äî-
æèâšà¼íîì ¼à ïîìåðà ó òðåžå ëèöå äà áè ñå ïîñòèãëî ¼îø âåžå
îäâà¼àœå”49. Øòàíöëîâ îïøòè çàêšó÷àê ¼å äà ñå îâå âàðè¼àöè¼å
ëè÷íèõ çàìåíèöà ¼àâšà¼ó óãëàâíîì ó ñâðõå äèñòàíöèðàœà ïðèïî-
âåäà÷êîã ¼à îä äîæèâšà¼íîã ¼à.
Ïðåìà òîìå, Æåíåòîâî îá¼àøœåœå ìåøîâèòå óïîòðåáå ëè÷-
íèõ çàìåíèöà ó êëàñè÷íîì ðîìàíó è ó Ïðóñòîâîì ñëó÷à¼ó íè¼å
çàäîâîšàâà¼óžå. Ãîâîðåžè î ìîäåðíîì ðîìàíó, Æåíåò ¼îø åêñïëè-
öèòíè¼å íåãèðà ïîñòî¼àœå ñóøòèíñêèõ ðàçëèêà èçìåó ïðèïîâå-

47 Ìàð÷åòèž, 2003: 81.

48 Stanzel, 1984: 100-104. Øòàíöë ó îâå ïðèìåðå óáðà¼à è Òåêåðè¼åâ ðîìàí
Bleak house, Êîíðàäîâ Ïîä çàïàäíèì î÷èìà, Áåëîóîâîã Õåðöîãà, Ñâå êðàšåâå
šóäå Ðîáåðòà Ïåí Âîðåíà è íåêå ðîìàíå Ìàêñà Ôðèøà.
478] 49 Stanzel, 1984: 103.
äàœà ó ïðâîì è ïðèïîâåäàœà ó òåžåì ëèöó: „Íèñàì, äàêëå, ïîò-

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÏÀÂËÎÂȎ
ïóíî óáååí äà áè ïðåïèñèâàœå Çëî÷èíà è êàçíå, Àìáàñàäîðà
èëè Çàìêà ó ïðâî ëèöå ïðåäñòàâšàëî òàêî âåëèêó êàòàñòðîôó”50.
Ñëó÷༠Çàìêà ¼å, ó îâîì êîíòåêñòó, íàðî÷èòî çàíèìšèâ. Êàêî
íàñ îáàâåøòàâà Äîðèò Êîí51, ó Êàôêèíîì ðóêîïèñó Çàìêà ïðâî-
áèòíî ïðâî ëèöå êàñíè¼å ¼å çàìåœåíî òðåžèì. Ìåóòèì, oñèì
ïðîìåíå ëè÷íå çàìåíèöå, íè¼å áèëî ïîòðåáíî óíîñèòè ãîòîâî
íèêàêâå èçìåíå, êàî äà ¼å òåêñò îä ïî÷åòêà áèî ó òðåžåì ëèöó è
êàî äà ¼å Êàôêà ñàìî íàêíàäíî ïîâóêàî êîíñåêâåíöå êî¼å èç òîãà
ïðîèçëàçå. Îä ñàìîã ïî÷åòêà ¼óíàê ¼å âèåí ñà äèñòàíöå, ñïîšà:
„Ðåçóëòàò ¼å ... ïðèïîâåñò (êî¼ó Êîí çîâå Ïðàçàìàê – À.Ï.) ó ïð-
âîì ëèöó ñàìî ïî ãðàìàòè÷êî¼ ôîðìè, à íå è ïî ñòðóêòóðè. Îâà
÷èœåíèöà îá¼àøœàâà çàøòî íèñó ïîñòî¼àëå íèêàêâå ïðåïðåêå
äà ñå ó ðóêîïèñó Ich çàìåíè ñà Ê. Ó ñòâàðè, äàëåêî îä òîãà äà ¼å
îäñóñòâî ïðèïîâåäà÷à ó ðîìàíó ó òðåžåì ëèöó íåîáè÷íî: îíî
ïðåäñòàâšà ñòðóêòóðàëíî îáåëåæ¼å ¼åäíå ñòàíäàðäíå ïðèïîâåäíå
ñèòóàöè¼å...”52, à òî ¼å ïåðñîíàëíè ðîìàí ïî Øòàíöëîâî¼ òèïî-
ëîãè¼è. Êàôêà, íàèìå, êîðèñòè ñâåçíà¼óžó ïðåçåíòàöè¼ó îêîë-
íîã ñâåòà êî¼à çàíåìàðó¼å ñóá¼åêòèâíó ïåðñïåêòèâó âëàñòèòîã ¼à,
íà¼óïàäšèâè¼å îíäà êàäà î ¼à ñâî¼å ïðåàøœå ¼à ïîñìàòðà ñà
¼åäíîã ó ïîòïóíîñòè ñïîšàøœåã ñòàíîâèøòà: ó òðåíóöèìà êàäà
ñå ïðîøëå ðå÷è è ïîñòóïöè ìèíóöèîçíî îïèñó¼ó, àëè íåèñêàçà-
íå ìèñëè îñòà¼ó ñêðèâåíå. Ò༠ïðåêèä êîíòèíóèòåòà... îäíîñíî
ïðåçåíòàöè¼à ñåáå êðîç èñïðèïîâåäàíè ìîíîëîã, ïðîáè¼à ãðàíè-
öå ðîìàíà ó ïðâîì ëèöó. Íåäîñëåäíîñòè Êàôêèíîã Ïðàçàìêà íà
ò༠íà÷èí èëóñòðó¼ó íåìîãóžíîñò òðåòèðàœà ïðâîã ëèöà êàî
îá¼åêòà ó ¼åäíîì ôèêöèîíàëíîì ñâåòó. Òðàíñïîíó¼óžè ñâî¼ó ïðè-
ïîâåñò, Êàôêà êàî äà ¼å ïðèçíàî äà ¼å ïðîáèî ãðàíèöå ðîìàíà ó
ïðâîì ëèöó; îâèì ÷èíîì îí ñå è íåñâåñíî ïîêîðèî ¼åäíîì îä
ñðåäèøœèõ çàêîíà êœèæåâíå ëîãèêå.53
Èç îâîãà Êîí çàêšó÷ó¼å: „£åäàí òåêñò íå ìîæå ñèìóëòàíî áè-
òè èçâåäåí ó äâå ãðàìàòè÷êå ôîðìå”, è äîäà¼å äà „èñòè òåêñò íå
ìîæå áèòè ó îáå ôîðìå ¼åäíàêî óáåäšèâ è ¼åäíàêî óñïåøàí”. Ïðà-
çàìàê „íàòåæå” îáëèê ïðâîã ëèöà äî òà÷êå ó êî¼î¼ ¼å Êàôêà îñåòèî
äà ¼å „’Ê. ðåâèçè¼à’ íå ñàìî ìîãóžà, âåž è íåèçáåæíà”.54
×èíè ñå äà êîä Æåíåòà ïîñòî¼è ïðîòèâðå÷íîñò èçìåó, ñ ¼åä-
íå ñòðàíå, íåãèðàœà ñóøòèíñêèõ ðàçëèêà êîä ïðèïîâåäàœà ó ïð-
âîì è ïðèïîâåäàœà ó òðåžåì ëèöó íà òåîðè¼ñêîì ïëàíó, è, ñà äðó-
ãå, áàâšåœà òèì ðàçëèêàìà êîä ïðîó÷àâàœà îäíîñà èçìåó Æàíà
Ñàíòå¼à è Òðàãàœà. Áåç îáçèðà íà êî¼è žåìî íà÷èí îâî ðàçðåøè-
òè, ¼àñíî ¼å äà èçáîð ëèöà íè¼å ïðîèçâîšàí. ×àê è àêî ¼å „¼åäíîã
äàíà” ïðèïîâåäà÷ íàïðàâèî èçáîð, òà žå îäëóêà çàâèñèòè îä èçà-
50 Genette, 1983: 76.
51 Êîí, 1995.
52 Êîí, 1995: 79.
53 Êîí, 1995: 83.
54 Êîí, 1995: 82. [479
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ áðàíîã ñòàâà; îí ìîæå áèòè è ïðîìåœåí, øòî ñìî ¼àñíî âèäåëè èç
Ïðóñòîâîã è Êàôêèíîã ïðèìåðà55.
Ìåóòèì, øòà áè áèëî äà Êàôêà íè¼å „ïîâóêàî êîíñåêâåíöå”
è äà ¼å Çàìàê îñòàî „ïðèïîâåñò ó ïðâîì ëèöó ñàìî ïî ãðàìàòè÷-
êî¼ ôîðìè, à íå è ïî ñòðóêòóðè”? Äà ëè áèñìî îíäà èìàëè òðåžå
ëèöå ó ïðâîì ëèöó, èëè õåòåðîäè¼åãåòè÷êó ïðèïîâåñò ó ïðâîì ëèöó?
Ïðèìåðè çà îáà ãðàíè÷íà ñëó÷à¼à êðøåœà „ñðåäèøœèõ çàêî-
íà êœèæåâíå ëîãèêå” âåž ñó ïîìåíóòè – Êàìè¼åâ Ñòðàíàö ¼å ïðè-
ïîâåñò ó ïðâîì ëèöó ó êî¼åì Ìåðñî ïîñìàòðà ñåáå ñà ¼åäíîã èçðà-
çèòî ñïîšàøœåã ñòàíîâèøòà; ïðèïîâåäà÷ ñå, äàêëå, ó ñôåðè ïñè-
õîëîãè¼å, îãðàíè÷àâà íà „íåóòðàëíó ñâåçíà¼óžó ïîçèöè¼ó”, îäíî-
ñíî ïåðñîíàëíè òèï ïðèïîâåäàœà, øòî ¼å êàðàêòåðèñòèêà õåòåðî-
äè¼åãåòè÷êîã ïðèïîâåäàœà. Ïðèïîâåäà÷ Áðàžå Êàðàìàçîâèõ, ñà
äðóãå ñòðàíå, èàêî ãîâîðè ó ïðâîì ëèöó, ïîñåäó¼å çíàœå êëàñè÷-
íî㠄ñâåçíà¼óžå㔠ïðèïîâåäà÷à, îäíîñíî, ïðåìà Æåíåòó, ðàñïîëà-
æå íåîãðàíè÷åíîì èíôîðìàöè¼îì; òó èìàìî, êàêî êàæå Øòàíöë,
„ïðåðóøåíó àóêòîðè¼àëíó ñèòóàöè¼ó”, òàêîå òèïè÷íó çà õåòåðî-
äè¼åãåòè÷êî ïðèïîâåäàœå.
Ïîñòî¼å, äàêëå, äåëà êî¼à ñå ïðåìà ïðèïîâåäíîì ïîñòóïêó ïðè-
áëèæàâà¼ó äðóãà÷è¼åì íàðàòèâíîì òèïó îä îíîã êî¼åì ïðèïàäà¼ó
ó ðàâíè ãëàñà. Œèõ áè, îíäà, áåç îáçèðà íà ëèöå, òðåáàëî óáðà¼à-
òè ó òèï ïðèïîâåñòè êàðàêòåðèñòè÷àí çà äðóãà÷è¼ó ëè÷íó çàìå-
íèöó. Ìåóòèì, êàêî êàæå Æåíåò, ïðèïîâåäà÷ íå áèðà èçìåó äâà
ëèöà, íåãî èçìåó äâà ñòàâà, ãäå ¼å ãðàìàòè÷êî ëèöå ñàìî ìåõà-
íè÷êà êîíñåêâåíöà. Áåç îáçèðà êàêâî ¼å ðåøåœå èçàáðàíî ó ðàâíè
ãëàñà, èçáîð íà÷èíà íè¼å ñàñâèì íåóòðàëàí ó îäíîñó íà òî, è îí
äîäàòíî (èëè äîïóíñêè) óêàçó¼å íà ¼åäíó ñóøòèíñêó îñîáåíîñò
ïðèïîâåäíîã ñóá¼åêòà – œåãîâî ïðèñóñòâî èëè îäñóñòâî èç ñâåòà
ïðè÷å. Àêî áèñìî Ñòðàíöà ïðåïèñàëè ó òðåžåì ëèöó, áèòíî áè-
ñìî ïðîìåíèëè êàðàêòåð ñàìîã òåêñòà – óïðàâî òî ¼à êî¼å ãîâîðè î
ñåáè ñà êð༜å ñïîšàøœå ïîçèöè¼å óêàçó¼å íà îòóåíîñò, åãçè-
ñòåíöè¼àëíó ïðàçíèíó è ãóášåœå èäåíòèòåòà ïðèïîâåäà÷à; àêî
áèñìî ãà ïðåâåëè íà îí, ò༠áè ñå åôåêàò èçãóáèî – äîáèëè áèñìî
¼åäíó êîíâåíöèîíàëíè¼ó ïðè÷ó, ãäå áè ñå íàãëàñàê, ñà ñóá¼åêòà,
ïîìåðèî êà ðàäœè, çëî÷èíó, ñóåœó, øòî áè èñòàêëî êðèìèíàëè-
ñòè÷êå åëåìåíòå ïðè÷å. È ó ñëó÷à¼ó Áðàžå Êàðàìàçîâèõ ïðåïèñè-
âàœå áè „èñïåãëàëî” áàø îíî øòî ¼å ñïåöèôè÷íîñò ïðèïîâåäíîã
òåêñòà ó ðàâíè ãëàñà – ïàðàäîêñàëíó ïîçèöè¼ó ïðèïîâåäà÷à è îä-
ðååíè ñòåïåí åãçèñòåíöè¼àëíå âåçàíîñòè çà äîãàà¼å êî¼å îïèñó¼å.
Îòâîðåíîñò è íåèñêšó÷èâîñò Øòàíöëîâå ïîäåëå, ìîãóžíîñò
äà ñå íà¼ðàçëè÷èòè¼è ïðèìåðè ëîêàëèçó¼ó áëèæå èëè äàšå ó îä-
íîñó íà òðè ÷âîðèøòà, ÷èíå œåãîâ òèïîëîøêè êðóã, ïî ñâåìó ñó-
äåžè, äî ñàäà íà¼ôóíêöèîíàëíè¼èì îêâèðîì çà ïðîó÷àâàœå ïðè-
ïîâåäíèõ ñèòóàöè¼à. Áåç îáçèðà íà ïîâðåìåíà „èø÷àøåœà” ó ðàâ-
55 Œèìà áè ñå ìîãëî ïðèäîäàòè ¼îø ñëó÷à¼åâà îâàêâîã êîëåáàœà. Øòàíöë,
íà ïðèìåð, íàâîäè Çåëåíîã Õà¼íðèõà Ãîòôðèäà Êåëåðà è Òåêåðè¼åâîã Áàðè¼à Ëèí-
äîíà êàî ïðèìåðå êîíâåðçè¼å ïðâîáèòíîã òðåžåã ó ïðâî ëèöå (Øòàíöë, 1987:
480] 54-5).
íè ãëàñà, îäíîñíî ó èçáîðó ëè÷íèõ çàìåíèöà56, îí êîä îâàêâèõ

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÏÀÂËÎÂȎ
ïðîáëåìàòè÷íèõ ñëó÷à¼åâà óñïåâà äà ïðîáëåì ðåëàòèâíî ëàêî ïðå-
âàçèå, ïîøòî íà îñíîâó îñîáåíîñòè òðè òèïè÷íå ïðèïîâåäíå ñè-
òóàöè¼å èñïèòó¼å èñòîâðåìåíî ðàçëè÷èòå ïðèïîâåäíå ïîñòóïêå è
œèõîâó ìåóçàâèñíîñò. Íà ò༠íà÷èí Áðàžó Êàðàìàçîâå, è ïîðåä
ïî¼àâšèâàœà ëè÷íå çàìåíèöå ïðâîã ëèöà, íà îñíîâó îñòàëèõ ïîêà-
çàòåšà ñìåøòà ó áëèçèíó àóêòîðè¼àëíîã ïðèïîâåäíîã ñòàíîâèøòà
(íà ñëè÷àí íà÷èí áè Ñòðàíàö òàêî îñòàî ó îêâèðèìà ïðâîã ëèöà,
àëè ñå çíàòíî ïðèáëèæàâà¼óžè ïåðñîíàëíîì òèïó ïðèïîâåäàœà).
Ïîñòî¼è, äàêëå, âèøå ïàðàìåòàðà îä ëè÷íå çàìåíèöå êî¼å ìîðàìî
óêšó÷èòè ó ðàçìàòðàœå, è òî íå íåçàâèñíî ¼åäàí îä äðóãîãà, íåãî ó
îêâèðó íà÷èíà íà êî¼è ñó óïîòðåášåíè. Îâî íàñ äîâîäè äî ïî¼ìà
äîìèíàíòå, êî¼è ïðåäëàæå ó ñâîì ðàäó Àäðè¼àíà Ìàð÷åòèž57. Äî-
ìèíàíòó, íàðàâíî, óâîäè £àêîáñîí ó ïðîó÷àâàœó ïîåçè¼å, à àóòîðêà
ãà êîðèñòè ðàäè ïðåöèçèðàœà Æåíåòîâå òåîðè¼å: „Äîìèíàíòà ñå
ìîæå äåôèíèñàòè êàî ñðåäèøíà êîìïîíåíòà óìåòíè÷êîã äåëà: îíà
óñìåðàâà, îäðåó¼å è ïðåîáðàæàâà îñòàëå êîìïîíåíòå. Äîìèíàíòà
¼å òà êî¼à ¼àì÷è çà öåëîâèòîñò ñòðóêòóðå. Äîìèíàíòà äà¼å ñïåöè-
ôè÷íîñò äåëó”. Êàî £àêîáñîí ó ñòèõó, îíà ó ðîìàíó âèäè ñòðóêòóðó
ñà ñîïñòâåíîì õè¼åðàðõè¼îì âèøèõ è íèæèõ âðåäíîñòè, è ¼åäíîì
êšó÷íîì – äîìèíàíòîì. Íè¼å ñàñâèì ¼àñíî ñïåöèôèêîâàíî íà îñíî-
âó êî¼èõ åëåìåíàòà áè ñå îäðåèâàëà îâà äîìèíàíòà, àëè àêî ¼å œå-
íî ïîñòî¼àœå èçâåñíî, òî íàì äà¼å ìîãóžíîñò çà îäðååíå çàêšó÷-
êå. Óêîëèêî ñó ðåøåœà ó ðàâíè ãëàñà, ïà è èçáîð ëè÷íå çàìåíèöå,
âåçàíè çà îäðååíå êîíñòðóêòèâíå ïðèíöèïå ó ðàâíè íà÷èíà, èëè ó
ïîäðååíîì ïîëîæà¼ó ó îäíîñó íà œèõ, îíäà ¼å íåìîãóžå ïîñòóëè-
ðàòè àïñîëóòíó ñëîáîäó èçìåó ðàâíè ãëàñà è íà÷èíà, à ïðèïîâåä-
íà ñèòóàöè¼à áëèæå žå ñå îäðåäèòè ïðîó÷àâàœåì òèõ îäíîñà.
Ïðåïèñèâàœå òåêñòà èç ¼åäíîã ó äðóãè ãëàñ, î êîjåì ãîâîðè
Æåíåò, ñâàêàêî íè¼å íåóòðàëíî. Ó íåêèì ñëó÷à¼åâèìà îíî ¼å ïðî-
ñòî íåìîãóžå, äîê áè ó äðóãèì, ñàñâèì ñèãóðíî, ïðåäñòàâšàëî
„òàêî âåëèêó êàòàñòðîôó”. Íà¼çàä, è àêî ¼å ìîãóžå ïðîíàžè ïðè-
ìåðå ãäå îâî ïðåïèñèâàœå íå áè áèëî „êàòàñòðîôà”, îíî áè áèòíî
ïðîìåíèëî êàðàêòåð íàðàòèâíîã èñêàçà.
Ïîðèöàœå ñòðóêòóðàëíå ðàçëèêå èçìåó ïðèïîâåäàœà ó ïð-
âîì è òðåžåì ëèöó âîäè, äàêëå, ó „žîðñîêàê”. Àêî ñìî, ìåóòèì,
óñïåëè äà îâó ðàçëèêó íà çàäîâîšàâà¼óžè íà÷èí îáðàçëîæèìî,
êàêâîì çàêšó÷êó íàñ òî âîäè?
Çà Êåòå Õàìáóðãåð, ðàçëèêa èçìåó îâà äâà íà÷èíà ïðèïîâå-
äàœà ¼å ñóøòèíñêa. Ñâî¼ó àðãóìåíòàöè¼ó îíà çàïî÷èœå ðàçëèêî-
âàœåì âðåìåíñêèõ êàòåãîðè¼à ó ¼åçèêó. Ñìèñëåíîñò ïðîøëîñòè,
ñàäàøœîñòè è áóäóžíîñòè, îäíîñíî ïåðôåêòà, ïðåçåíòà è ôóòó-
ðà, íàñòà¼å ó îäíîñó íà èñêàçíè ñóá¼åêàò, „ñóá¼åêàò êî¼è ãîâîðè”
(êî¼è îíà íàçèâà £à-Îðèãî, øòî ¼å íóëòà òà÷êà êî¼ó ó ïðîñòîðíî-
56 Êàðàìàçîâè ñó òó ðåëàòèâíî áëàã ïðèìåð, à îí òåìåšíè¼å èñïèòó¼å ðàç-
ëè÷èòå ñëó÷à¼åâå ñèìóëòàíå óïîòðåáå çàìåíèöà ïðâîã è òðåžåã ëèöà çà èñòó
îñîáó, âèäè: Stanzel, 1984: 99-111.
57 Âèäè: Ìàð÷åòèž, 2003: 223-234. [481
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ -âðåìåíñêîì íèçó çàóçèìà £à, à êî¼à ¼å èäåíòè÷íà ñà Ñàäà è Îâäå
òîãà £à).58 Èçâàí ôèêöèîíàëíå êœèæåâíîñòè, ïðåòåðèò ñëóæè äà
ñìåñòè ïðèêàçàíå äîãàà¼å ó ïðîøëîñò £à-Îðèãà ñàîïøòàâàîöà,
îäíîñíî ÷èòàîöà. Òà ìîãóžíîñò ïèòàœà Êàäà çà íåêè äîãàà¼ äî-
êàçó¼å œåãîâó ñòâàðíîñò. Êàòåãîðè¼àëíà ðàçëèêà èçìåó ôèêöèî-
íàëíîã ïðèïîâåäàœà è äðóãèõ òèïîâà èñêàçà ¼å ó òîìå øòî ïðåòå-
ðèò ó ôèêöè¼è íåìà ôóíêöè¼ó èçðàæàâàœà ïðîøëîãà. „Ïðåòïî-
ñòàâèìî äà ðå÷åíèöà ’Ãîñïîäèí X. áè¼àøå íà ïóòó’ ñòî¼è ó ¼åä-
íîì ðîìàíó. Íåïîñðåäíî îñ¼åžàìî äà ¼å îíà ñâî¼ êàðàêòåð ïîòïó-
íî ïðîì¼åíèëà. Ìè íå ìîæåìî âèøå ïèòàòè ’êàäà’, ÷àê íè îíäà
êàäà ¼å íàâåäåí íåêè äàòóì, íïð. ó šåòî 1890. £åð, ñà èëè áåç îçíàêå
äàòóìà, ¼à èç ðîìàíà, íàèìå, íå ñàçíà¼åì äà ¼å ã. X áèî íà ïóòó âåž
äà ¼åñòå íà ïóòó”59. Îâî ïðàòå è îäãîâàðà¼óžè äåèêòè÷êè èçðàçè
êî¼è ó ðåàëíî¼ ãîâîðíî¼ ñèòóàöè¼è ìîðà¼ó èìàòè äîäàòíà âðåìåí-
ñêà îáåëåæ¼à, øòî ó ôèêöè¼è íè¼å ñëó÷༠(œåí ïðèìåð: „Àëè ïðè-
¼å ïîäíå ìîðàäå êèòèòè ¼åëêó. Ñóòðà áè¼àøå Áîæ螔60). „Åïñêà
ôèêöè¼à ¼å êœèæåâíîòåîðåòñêè ¼åäèíî òèìå äåôèíèñàíà øòî, ïð-
âî, íå ñàäðæè ðåàëíè £à-Îðèãî è, äðóãî, øòî ìîðà ñàäðæàòè ôèê-
òèâíå £à-Îðèãèíåñ, ò¼. ñèñòåìå ðåëàöè¼å êî¼è ñïîçíà¼íîòåîðåòñêè,
à òèìå è òåìïîðàëíî, íåìà¼ó íèêàêâå âåçå ñà ðåàëíèì £à êî¼å äî-
æèâšàâà ôèêöè¼ó íà áèëî êî¼è íà÷èí, ñà àóòîðîì èëè ÷èòàîöåì”61.
Ñïåöèôè÷íîñò ôèêöèîíàëíå êœèæåâíîñòè, êàî øòî ñìî âè-
äåëè, ïî Õàìáóðãåð ¼å ìîãóžíîñò äà ñå ñóá¼åêòèâíîñò ïðèïîâåä-
íîã èñêàçà ñòàâè íå ó ¼à êî¼å ïðèïîâåäà, íåãî ó œó è œåãà íà êîãà
ñå ïðèïîâåäàœå îäíîñè. Èç îâîãà Õàìáóðãåð èçâëà÷è çàêšó÷àê
äà ñó ñàìî ïðèïîâåñòè ó òðåžåì ëèöó, êîä êî¼èõ ñå ïðèìåœó¼å
îâ༠ïîñòóïàê, äîìåí ïðàâå ôèêöè¼å, äîê ïðèïîâåäàœå ó ïðâîì
ëèöó íå óñïîñòàâšà ôèêòèâíå £à-Îðèãèíåñ, íåãî óêàçó¼å íà ðå-
ôåðåíòíîñò êî¼à ïîñòî¼è âàí òåêñòà. Ïðèïîâåñòè ó ïðâîì ëèöó,
äàêëå, ïðåäñòàâšà¼ó ñòðàíî òåëî ó ôèêöèîíàëíîì óíèâåðçóìó è
ïðèïàäà¼ó åãçèñòåíöè¼àëíîì æàíðó (íåôèêöèîíàëíî¼ êœèæåâíî-
ñòè). Êàêî êàæå Äîðèò Êîí, çàðàä ÷èñòîòå îäðååœà, öåíà êî¼à ¼å
ïëàžåíà ¼å ïðåâåëèêà.62
Íà îñíîâàìà îâàêâå àðãóìåíòàöè¼å íàñòà¼å íåêîëèêî çíà÷à¼-
íèõ ðàäîâà ñà íèøòà ìàœå ðàäèêàëíèì çàêšó÷öèìà.63 Óñâà¼à¼óžè
58 Õàìáóðãåð, 1976: 87.
59 Õàìáóðãåð, 1976: 90.
60 Ó íåôèêöèîíàëíîì òåêñòó îâî ’ñóòðà’ ìîðàëî áè äà áóäå ñïåöèôèêîâà-
íî ñà ’ñëåäåžåã äàíà’ èëè ’äàí ïîñëå òîãà’. Õàìáóðãåð, 1976: 90.
61 Õàìáóðãåð, 1976: 93. Îâàêâî ñõâàòàœå èìà è ñâî¼å îïîíåíòå. Øòàíöë ¼å
ïðâè è äîñëåäíè êðèòè÷àð îâå òåîðè¼å ¼åð, ìàäà äåëó ïðèçíà¼å „çàâîäšèâó èí-
òåëåêòóàëíîñò è óçáóäšèâó îðèãèíàëíîñò”, ñìàòðà äà åïñêè ïðåòåðèò ó ïðèïî-
âåäàœó-èçâåøòà¼ó çàäðæàâà çíà÷åœå ïðîøëîñòè. Îñèì òîãà, ÷èòàâ íèç àóòîðà
ïîëàçè îä ÷èœåíèöå äà ¼å ñàì ÷èí ïðèïîâåäàœà ïîñòåðèîðàí ó îäíîñó íà äîãà-
à¼å î êî¼èìà ñå ïðèïîâåäà, îñèì àêî ñå íå ðàäè î âåðáàëèçîâàœó ïîñòóïàêà
(óñòà¼åì, îäëàçèì äî êóõèœå, îòâàðàì ôðèæèäåð…), à ïðèìåðè ñèìóëòàíîã ïðè-
ïîâåäàœà ïðåäñòàâšà¼ó ïîñåáàí òåîðè¼ñêè ïðîáëåì.
62 Cohn, 1999: 23.
482] 63 Âèäè: Áðåáàíîâèž, 1999.
ïðåòïîñòàâêå Êåòå Õàìáóðãåð, Äîðèò Êîí è Åí Áåíôèëä ðàçâèëå

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÏÀÂËÎÂȎ
ñó öåëîâèòå òåîðè¼å êî¼å îáóõâàòà¼ó è õîìîäè¼åãåòè÷êå ïðèïîâå-
ñòè. Êîí òàêîå óêàçó¼å íà ÷èœåíèöó äà ¼å îäñóñòâî ðåôåðåíöè-
¼àëíîñòè ïðèâèëåãîâàíè äîìåí ôèêöè¼å, è äà, „êàî øòî Õàìáóð-
ãåð ïîêàçó¼å, ïàðàäîêñàëíà ðàçëèêà, íåîáè÷íà èçðàæà¼íà óìåòíîñò
ôèêöèîíàëíîã äèñêóðñà ¼åñòå óïðàâî äà ñóá¼åêòèâíîñò œåãîâîã
¼åçèêà ìîæå áèòè ïîñòàâšåíà, íå ó ñàìî-îäðåó¼óžå ’£à’ êî¼å óïðà-
âšà ïðèïîâåäàœåì, íåãî ó ’œó’ è ’œåãà’ íà êîãà ñå ïðèïîâåäàœå
îäíîñè”64. Îíà, äîäà¼å Êîí, íàðàâíî, íè¼å ïðâà êî¼à ¼å óêàçàëà äà
ðîìàí ìîæå óñâî¼èòè ïåðñïåêòèâó ñâî¼èõ ëèêîâà, àëè îíî øòî
òåîðè¼ó Êåòå Õàìáóðãåð èçäâà¼à îä ñâèõ îñòàëèõ, ¼åñòå øòî çà œó
ïñèõè÷êî ñâåçíàœå íè¼å ïðèïîâåäíè òèï èëè íà÷èí èëè ñðåäñòâî
èëè òåõíèêà, íåãî îíà âîäåžà ñòðóêòóðà êî¼à âëàäà ïðèïîâåäàœåì
è ëîãè÷êè ¼å íåìîãóžà ó ñâèì îñòàëèì îáëàñòèìà ïðèïîâåäàœà.
Êîí äîäà¼å äà, íàðàâíî, ïîñòî¼å èçóçåöè, è äà îâî ãëåäèøòå íå
òðåáà óçèìàòè êàî íîðìàòèâíî, àëè äà òåîðè¼à Êåòå Õàìáóðãåð
óïðàâî òå èçóçåòêå ÷èíè âèäšèâèì.65 Ïðèêàçèâàœå ñâåñòè, êàêî
¼å óâåðšèâî ïîêàçàëà Äîðèò Êîí, êàðàêòåðèñòè÷íî ¼å ó èñòî¼ ìå-
ðè è çà ïðèïîâåñòè ó ïðâîì ëèöó, êàî è çà îíå ó òðåžåì ëèöó. Ó
êœèçè Ïðîçèðíå ñâåñòè, ó êî¼î¼ îïèñó¼å ïðèïîâåäíå òåõíèêå êî¼å
ñå êîðèñòå êîä ïðèêàçèâàœà óíóòðàøœåã æèâîòà êœèæåâíèõ ¼ó-
íàêà, Êîí ïðàâè îøòðó ïîäåëó íà òåõíèêå êî¼å ñå ïðèìåœó¼ó êîä
ïðèïîâåäàœà ó òðåžåì ëèöó (ïñèõî-íàðàöè¼à, öèòèðàíè ìîíîëîã,
ïðèïîâåäàíè ìîíîëîã), è îíå ïðèñóòíå êîä ïðèïîâåäàœà ó ïðâîì
ëèöó (ðàçíè îáëèöè ðåòðîñïåêöè¼å, ìîíîëîãà, àóòîíîìíè ìîíî-
ëîã), îäðåó¼óžè êàî êšó÷íó îäëèêó ôèêöèîíàëíîã äèñêóðñà óïðà-
âî ïðåäñòàâšàœå ñâåñòè, îäíîñíî óíóòðàøœåã æèâîòà ¼óíàêà.66
Íà ò༠íà÷èí, Êîí çàîêðóæó¼å òåîðè¼ó Êåòå Õàìáóðãåð, îáóõâàòà-
¼óžè îáå ïîëîâèíå ôèêöèîíàëíîã óíèâåðçóìà, àëè è çàäðæàâà¼ó-
žè ñóøòèíñêî ðàçëèêîâàœå èçìåó äâà îáëèêà ïðèïîâåäàœà íà
îñíîâó ïðèïîâåäíèõ ñòðàòåãè¼à êî¼å ñå ó œèìà ïðèìåœó¼ó. Óòè-
ö༠òåîðè¼å Äîðèò Êîí ¼å äàëåêîñåæàí, è ìîæå ñå ïðàòèòè, ïðåêî
ïîñòêëàñè÷íèõ íàðàòîëîøêèõ ðàäîâà67, ñâå äî äàíàøœèõ äàíà.
Àëåí Ïàëìåð, ó íà¼óòèöà¼íè¼î¼ êœèçè êî¼à ¼å ïîñëåäœèõ ãîäèíà
íàïèñàíà î ïðèêàçèâàœó ñâåñòè ó ðîìàíó, òàêîå ïîëàçè îä ñòàâà
äà ¼å ïðèïîâåäíà ïðîçà, ó ñóøòèíè, ïðåäñòàâšàœå ôèêöèîíàë-
íèõ óìîâà.68
Çà ðàçëèêó îä Äîðèò Êîí, ÷è¼è ïðèñòóï áèñìî ìîãëè îäðåäè-
òè êàî äåäóêòèâàí, Åí Áåíôèëä ñâî¼å ïîñòàâêå çàñíèâà èíäóêòèâ-
64 Cohn, 1999: 24.
65 Cohn, 1999: 25.
66 Âèäè: Cohn, 1976.
67 Î äåôèíèöè¼è ïîñòêëàñè÷íå íàðàòîëîãè¼å è íîâèì îáëàñòèìà íàðàòî-
ëîøêèì èñòðàæèâàœèìà ãîâîðå Äå¼âèä Õåðìàí ó óâîäíî¼ ñòóäè¼è êœèãå Íàðà-
òîëîãè¼å – Íîâå ïåðñïåêòèâå ó íàðàòîëîøêoj àíàëèçè (1999), è Øëîìèò Ðè-
ìîí-Êåíàí ó ïðåäãîâîðó çà íîâî èçäàœå œåíå Íàðàòèâíå ïðîçå èç 2002. ãîäèíå
(ïðåâîä Àëåêñàíäàð ×àðàïèž, ó ðóêîïèñó).
68 Palmer, 2004: 5. [483
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ íî, ïîëàçåžè îä ëèíãâèñòè÷êå àíàëèçå. Îíà òàêîå ñìàòðà äà ¼å
ïðèêàçèâàœå ñóá¼åêòèâíîñòè êî¼à íå ïðèïàäà ãîâîðíèêó diffe-
rentia specifica ïðèïîâåäíå ïðîçå. Öåíòðàëíî ìåñòî ó œåíî¼ ñòó-
äè¼è èìà ñëîáîäíè íåóïðaâíè ãîâîð (Erlebte rede, style indirecte
libre), êî¼è îíà íàçèâà „represented speech and thought”, ¼åçè÷êà
ôîðìà çà êî¼ó ñìàòðà äà ñå íå ¼àâšà íè ó ãîâîðíî¼ ïðàêñè íè ó
äðóãèì äèñêóðçèâíèì îáëèöèìà.69 Çà ðàçëèêó îä óïðàâíîã ãî-
âîðà, ãäå ñå äèðåêòíî öèòèðà ñàäðæ༠íå÷è¼èõ ðå÷è, è íåóïðàâ-
íîã ãîâîðà, ãäå ïðèïîâåäà÷ ñâî¼èì ãëàñîì ïðåíîñè ñàäðæ༠íå-
÷è¼åã ñàîïøòåœà, êîä „ïðåäñòàâšåíîã ãîâîðà” äîëàçè äî ìåøà-
œà äâà ãëàñà. „Ìîãëè áèñìî ðåžè: äîê ó äèðåêòíîì ãîâîðó ãîâî-
ðè ëèê, à ó èíäèðåêòíîì ãîâîðè ïðèïîâåäà÷, ïðè ìîäóñó ïðåä-
ñòàâšåíîã ãîâîðà è ìèñëè ãîâîðè ëèê, àëè òàêî äà œåãîâ ãîâîð
áèâà óîêâèðåí ïðèïîâåäà÷åâèì”70. Ïóòåì îâå ôîðìå ñå, ó ñó-
øòèíñêîì ñìèñëó ðå÷è, îãëàøàâà ñóá¼åêàò ñâåñòè ñàñâèì íåçà-
âèñàí îä ãîâîðíîã ñóá¼åêòà, ñìàòðà Áåíôèëä.71 Îòóäà, ïðåäñòà-
âšåíè ãîâîð è ìèñàî åìïèðè¼ñêè ïîòâðó¼ó íå ñàìî ïîñòî¼àœå
ðàçëèêå èçìåó ñóá¼åêòà è ¼àñòâà, íåãî è ñàìó ìîãóžíîñò äà ñå
ãîâîðíèê, ó êœèæåâíîì òåêñòó, ïî¼àâè èçâàí (êîìóíèêàöèîíîã)
ïàðà ¼à-òè.72 Çàëàæóžè ñå çà ðåâèçó¼ó ñîñèðîâñêå ëèíãâèñòèêå
íà îñíîâó ïîñòàâêè Íîàìà ×îìñêîã, Áåíôèëä ïîðè÷å äà ñå ó ãî-
âîðó ìîãó íàžè ñâè îáëèöè ¼åçè÷êå ïðàêñå, è, êàî øòî ñìî ðå-
êëè, ñìàòðà äà ñå îâà ïî¼àâà íå íàëàçè ó ãîâîðíî¼, íåãî ïèñàíî¼
ïðàêñè, çàïðàâî, äà ¼å îäëèêà íàðàòèâíîã, ôèêöèîíàëíîã äèñ-
êóðñà.73 Êàî è Êåòå Õàìáóðãåð, è Áåíôèëä ãîâîðè î îñîáåíîñòè
ïðèïîâåäíîã äèñêóðñà ó êî¼åì ¼å ìîãóžå äà ñå ñóá¼åêòèâíîñò ïî-
ñòàâè íå ñàìî ó ïðèïîâåäíî ¼à âåž è ó ëè÷íîñò î êî¼î¼ ñå ïðèïî-
âåäà, àëè íå óïîòðåáîì åïñêîã ïðåòåðèòà, âåž ïîìîžó „ïðåäñòà-
âšåíîã ãîâîðà è ìèñëè”, êî¼è ñå ¼àâšà ¼åäíàêî ó îáëèöèìà ïð-
âîã è òðåžåã ëèöà. Òèìå ñìî òàêîå äîáèëè ¼åäèíñòâåíè ìîäåë
ôèêöè¼å êî¼è îáóõâàòà è ïðèïîâåäàœå ó ïðâîì è ó òðåžåì ëèöó,
àëè íå ó îêâèðó ñòàíäàðäíîã ñõâàòàœà êî¼å ïðåòïîñòàâšà íó-
æíî ïîñòî¼àœå ïðèïîâåäà÷åâîã ãëàñà ó íàðàöè¼è. Êîä Áåíôèëä,
äàêëå, çàêšó÷àê ¼å äà ôåíîìåí ïðèïîâåäàœà íè¼å (íóæíî) ÷èí
êîìóíèêàöè¼å. Èïàê, Áðåáàíîâèž, êðà¼åì äåâåäåñåòèõ, èñòè÷å
êàêî Áåíôèëä è ¼àïàíñêè ëèíãâèñòà Êóðîäà, íà ÷è¼å çàêšó÷êå ñå
69 Banfield, 1982: 10, è Banfield, 1982: 63.
70 Áðåáàíîâèž, 1999: 212.
71 Banfield, 1982: 108.
72 Áðåáàíîâèž, 1999: 213. Êîä ïðèïîâåäàœå ó ïðâîì ëèöó òàêîå ñå ïðè-
ìåœó¼å îâ༠¼åçè÷êè îáëèê, è òî íà äâà íà÷èíà. Ó ïðâîì ñëó÷à¼ó ðàäè ñå î óïëè-
âèìà ó ñâåñò äðóãèõ ¼óíàêà, øòî íè¼å ðåäàê ñëó÷༠êîä ïðèïîâåäàœà ó ïðâîì
ëèöó; äðóãè, êàíîíñêè è ðàñïðîñòðàœåíè¼è îáëèê îâå óïîòðåáå, ïîäðàçóìåâà
ïðåäñòàâšàœå ìèñëè äîæèâšà¼íîã ¼à êî¼å ñó ïîñðåäîâàíå ãëàñîì ïðèïîâåäà÷-
êîã ¼à, òàêî äà ñå îâà äâà ãëàñà ìåøà¼ó è ïðåïëèžó.
73 Áåç îáçèðà íà íåñëàãàœà îêî òîãà êî¼è ¼å íà¼ïðèêëàäíè¼è íàçèâ çà îâà¼
¼åçè÷êè îáëèê, ðàíè¼è òåîðåòè÷àðè òàêîå ñó èñòèöàëè äà ¼å „ñëîáîäíè íåó-
ïðàâíè ãîâîð” ïðèñóòàí èñêšó÷èâî ó ôèêöèîíàëíî¼ êœèæåâíîñòè (Âèäè: Pa-
484] scal, 1977: 14).
îíà ïîçèâà, „íèñó, áàðåì êàäà ¼å î àëòåðíàòèâè êîìóíèêàöè¼à/íå-

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÏÀÂËÎÂȎ
êîìóíèêàöè¼à ðå÷, ñòåêëè øèðè êðóã ñëåäáåíèêà”74.
Òåîðè¼ñêè ðàäîâè Ìîíèêå Ôëóäåðíèê75 ïðåäñòàâšàëè ñó èç-
ãðàèâàœå ¼åäíå íàðàòîëîãè¼å è íà îñíîâó íåêîìóíèêàöèîíîã ìî-
äåëà êî¼è ¼å îâäå ïðåäëîæåí. Çà œó, íàèìå, ðàçëèêîâàœå îíîãà êî
âèäè è êî ãîâîðè, äàêëå ãëàñà îä íà÷èíà, ïî÷èâà íà êîëåášèâî¼ a
priori ïðåòïîñòàâöè äà ïðèïîâåäà÷ óâåê ïîñòî¼è. „Ó êîíòåêñòó
÷èòàëà÷êèõ ðåàêöè¼à íà ïî¼åäèíà÷íå òåêñòîâå, ñêëîíîñò äà ñå ñòèë-
ñêå îäëèêå ïðèïèøó ïðåòïîñòàâšåíî¼ ïðèïîâåäíî¼ ïåðñîíè è/
èëè ëèêó ¼å ïðîñòà ÷èœåíèöà. Èïàê, îâà ÷èœåíèöà (äà ÷èòàîöè,
âîåíè èëóçèîíèçìîì ïðèïîâåñòè, ïðèìåœó¼ó êîìóíèêàöè¼ñêè
îêâèð íà òåêñò) óîïøòå íå îáàâåçó¼å íà óñëîâšàâàœå ïðèïîâåä-
íîã ëèöà íà òåîðåòñêîì íèâîó”, ñìàòðà Ôëóäåðíèê.76 Óêîëèêî òåê-
ñòîâè íå èñïîšàâà¼ó ¼åçè÷êå ïîêàçàòåšå ïðèïîâåäà÷åâîã ïðèñó-
ñòâà (¼à, äåèêòè÷êè åëåìåíòè, åêñïðåñèâíè ïîêàçàòåšè, íàãëàøå-
íà ñòèëèçàöè¼à), èíñèñòèðàœå íà ïðèñóñòâó íàðàòîðà ïðåäñòàâšà
èíòåðïðåòàòèâíè ÷èí. Íè¼å íåîïõîäíî äà ïðåòïîñòàâèìî ïîñòî-
¼àœå ïðèïîâåäà÷à òàìî ãäå íàì íèøòà íå óêàçó¼å íà œåãîâî ïî-
ñòî¼àœå.77 Îâàêâå òåêñòîâå Ìîíèêà Ôëóäåðíèê îçíà÷àâà êàî íå-
êîìóíèêàòèâíå. Îñèì øòî ïî÷èâà¼ó íà ïîòïóíî äðóãà÷è¼åì ñõâà-
òàœó íàðàòèâíå êîìóíèêàöè¼å îä ñòàíäàðäíîã íàðàòîëîøêîã ìî-
äåëà, íà îâàêâå òåêñòîâå ñå, ïî œåíîì ìèøšåœó, íå ìîãó ïðèìå-
œèâàòè íè óîáè÷à¼åíå òèïîëîøêå êàòåãîðè¼å, êàî øòî ¼å îäíîñ
ðåôëåêòîð-ïðèïîâåäà÷ êî¼è îíà óñâà¼à èç Øòàíöëîâå òèïîëîãè¼å,
ïà ðàçëèêîâàœå íà îñíîâó ëèöà íè¼å óîïøòå ïðèìåíšèâî íà íå-
êîìóíèêàòèâíå òåêñòîâå.78 Ôëóäåðíèê, òàêîå, îñïîðàâà è ðàçëè-
êîâàœå ôèêöè¼å êàêî íà îñíîâó àíàëèçå ¼åçè÷êèõ êàòåãîðè¼à êî¼å
¼å èçâåëà Áåíôèëä, òàêî è ïðåêî ïðèâèëåãè¼å ïðèêàçèâàœà ñâåñòè
êî¼å ðàçâè¼à¼ó Õàìáóðãåð è Êîí. Íàñóïðîò ñõâàòàœó Åí Áåíôèëä
è ðàíè¼èõ òåîðåòè÷àðà, ñëîáîäíè íåóïðàâíè ãîâîð íè¼å èñêšó÷è-
âà îäëèêà ôèêöèîíàëíå êœèæåâíîñòè, è ìîãóžå ãà ¼å íàžè ó ñâà-
êîäíåâíî¼ ãîâîðíî¼ ïðàêñè, êàæå Ôëóäåðåíèê.79 Ïîëåìèøóžè ñà
Äîðèò Êîí, Ôëóäåðíèê òâðäè äà „çà íàðàòîëîãå ñóøòèíñêî ðàçëè-
êîâàœå íè¼å èçìåó ôèêöèîíàëíîã è èñòîðè¼ñêîã èëè èçìåó õè-
ïîòåòè÷êîã è ñòâàðíîã, âåž èçìåó ïðèïîâåñòè è íå-ïðèïîâåñòè,
ñà èñòîðè¼ñêèì äèñêóðñîì ñìåøòåíèì ïðîòèâðå÷íî íà ãðàíèöó
74 Áðåáàíîâèž, 1999: 207.
75 Òðåáà ðåžè äà îíà ïðèïîâåäàœå ïðîó÷àâà ïîëàçåžè îä, êàêî ãà íàçèâà,
„ïðèðîäíî㔠ïðèïîâåäàœà, îäíîñíî îä íà¼øèðåã ñõâàòàœà ïðèïîâåäàœà êàî „ïî-
ñðåäîâàíå šóäñêå èñêóñòâåíîñòè... Íàðàòèâíîñò ñå òàêî óñïîñòàâšà îä ñòðàíå
÷èòàëàöà òîêîì ÷èòàëà÷êîã ïðîöåñà íà îñíîâó ÷åòèðè íèâîà ïðèðîäíèõ êàòåãî-
ðè¼à êî¼å ñå êîìáèíó¼ó äà áè ’ïðî¼åêòîâàëå’ ôèêöèîíàëíè ñâåò” (Fludernik, 1996:
36). Îíà ôåíîìåí ïðèïîâåäàœà ïðîó÷àâà è ñèíõîðíè¼ñêè è äè¼àõðîíè¼ñêè ó øè-
ðîêîì çàõâàòó îä íà¼åëåìåíòàðíè¼èõ óñìåíèõ îáëèêà, ðàçãîâîðà èëè àíåãäîòå,
äî ïîñòìîäåðíèõ ïðîçíèõ åêñïåðèìåíàòà (1996: 42).
76 Fludernik, 2001: 621.
77 Fludernik, 2001: 622.
78 Fludernik, 1996: 246.
79 Fludernik, 1993: 4. [485
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ èçìåó îâà äâà ôóíäàìåíòàëíà îáëèêà äèñêóðñà. Ôèêöèîíàëíîñò
è íàðàòèâíîñò óìíîãîìå ñå ïðåêëàïà¼ó, àëè ñàìî àêî ôèêöèîíàë-
íî íè¼å ïîòóïóíî ñâåäåíî ó òðàäèöèîíàëíîì ñìèñëó íà íå-
èñòîðè¼ñêî è íåðåôåðåíöè¼àëíî”, è ñìàòðà äà ¼å ðåôåíöè¼àëíè
êðèòåðè¼óì äåëîòâîðàí ñàìî çà æàíðîâñêà îäðååœà80.
Ïîìåíóòè òåêñò ó êîjeì ñå áàâè „íåèçãîâîðèâèì ðå÷åíèöà-
ìà” Ïðåäðàã Áðåáàíîâèž çàâðøàâà îâèì ðå÷èìà: „Áåç îáçèðà íà
ñâå – òâðäèî ¼å Æåíåò ïîëåìèøóžè ó Íîâî¼ ðàñïðàâè ñà Áåíôèë-
äîâîì, ïðèïîâåäàœå ¼å, ’áî¼èì ñå, ÷èí êîìóíèêàöè¼å’; íî, íà ñðå-
žó, îâàêàâ ñâî¼ ñòðàõ, óêîëèêî ãà ïîñåäó¼å, íàðàòîëîã ¼îø óâåê
ìîæå ïîêóøàòè äà ïðåâëàäà ó äðóøòâó áåçìàëî öåëîêóïíå
’íàðàòîëîøêå çà¼åäíèö咔81. Íàðàòîëîøêà çà¼åäíèöà, áî¼èì ñå, ïî-
÷åëà ¼å ó ìåóâðåìåíó îçáèšíî äà ñå îñèïà. Ñàì êîíöåïò ãëàñà,
êàêî òâðäè Åíäð¼ó Ãèáñîí, òðåáà ñõâàòèòè ñàñâèì ìåòàôîðè÷íî,
èëè ÷àê è ïîòïóíî îäáàöèòè, ¼åð ãëàñ ìîðà íåîïõîäíî äà áóäå
ôîíåòñêå ïðèðîäå è, äàêëå, äà ïðîèçâîäè çâóê82. Ñà äðóãå ñòðàíå,
óêîëèêî ñó ïðèïîâåäà÷ó ó ïðâîì ëèöó äîñòóïíå ìàœå-âèøå ñâå
èçðàæà¼íå ìîãóžíîñòè è ïðèâèëåãè¼å êàî è ïðèïîâåäà÷ó ó òðå-
žåì ëèöó, îíäà íàì òî ðàçëèêîâàœå íåžå ðåžè ìíîãî î îñîáåíî-
ñòèìà ïðèïîâåäíîã òåêñòà, êàî øòî òâðäè Áóò. Èñòî òàêî, àêî ïî-
ñòî¼å íåêîìóíèêàòèâíè òåêñòîâè, áåç ïðèïîâåäà÷à, îíäà ¼å êàòå-
ãîðè¼à ëèöà íåîäðæèâà êàî êšó÷íè èëè áàðåì áèòàí êðèòåðè¼óì
çà íåêàêâó òèïîëîãè¼ó ïðèïîâåäàœà. Èñïèòó¼óžè ãðàíè÷íå ñëó-
÷à¼åâå ïðèïîâåäàœà ó äðóãîì ëèöó, è ÷åñòî ðàçìàòðà¼óžè èñòî-
âåòíå ïðèìåðå, Ðè÷àðäñîí è Ôëóäåðíèê äîëàçå äî ñàâèì äðóãà-
÷è¼èõ çàêšó÷àêà. Äîê Ôëóäåðíèê, êàêî ñìî âèäåëè, êàòåãîðè¼è
ëèöà îäðè÷å ñóøòèíñêó âàæíîñò, çà Ðè÷àðäñîíà „çà¼åäíè÷êî áî-
ãàòñòâî îâàêâèõ äåëà è œèõîâè èçàçîâíè åôåêòè íà ÷èòàîöå óáå-
äšèâî ïîêàçó¼ó çíà÷༠ëèöà êàî êàòåãîðè¼å ó òåîðè¼è ïðèïîâåäà-
œà è àíàëèçè ÷àê è êàäà ñå ïîêàæå äà êîíöåïò ëèöà ìîðà áèòè
çíàòíî ïðîøèðåí äà áè îáóõâàòèî äðóãî ëèöå, âèøåãëàñ¼å, è
’íåìîãóžå’ ïðèïîâåäàœå”83.
Áèëî äà ïîòöåœó¼åìî èëè äà ïðåöåœó¼åìî çíà÷༠ðàçëèêîâà-
œà èçìåó ëè÷íèõ çàìåíèöà óïîòðåášåíèõ ó òåêñòó, îäíîñíî êà-
òåãîðè¼à ëèöà è ãëàñà, èçìåó ïðèïîâåäàœà ó ïðâîì, (äðóãîì) è
òðåžåì (...) ëèöó, êð༜å êîíñåêâåíöå òèõ òåîðè¼ñêèõ çàêšó÷àêà
êàî äà âîäå ó „žîðñîêàê”, à óìåñòî ñàãëàñíîñòè îêî îñíîâíèõ ïè-
òàœà èìàìî ñâå âåžå „îñèïàœå íàðàòîëîøêå çà¼åäíèöå”. Çà óòåõó,
ìîæåìî êîíñòàòîâàòè äà ôóíäàìåíòàëíå ïðîòèâðå÷íîñòè íèñó
ïðèâèëåãè¼à ñàìî òåîðè¼å ïðèïîâåäàœà, è äà ñó íàó÷íå êîíòðî-
âåðçå îáåëåæèëå, è îáåëåæàâà¼ó, è ìíîãî åãçàêòíè¼å äèñöèïëèíå
îä íàðàòîëîãè¼å. Ïîçíàòà À¼íøòà¼íîâà èç¼àâà äà „Áîã íå áàöà êîö-
êèöå” è èñòî òàêî ïîçíàò îäãîâîð Ìàêñà Ïëàíêà: „Íåìî¼ìî ìè
80 Fludernik, 1996: 42.
81 Áðåáàíîâèž, 1999: 224.
82 Gibson, 2001: 640. Êîíöåïò ’áåçëè÷íîã ïðèïîâåäàœà’ êîä ïðèïîâåäàœà
ó ïðâîì ëèöó çàñòóïà Íèëñåí (Nielsen, 2004).
486] 83 Richardson, 1994: 162.
îäðåèâàòè äðàãîì Áîãó øòà ñìå äà ðàäè” ñàìî ¼å àíåãäîòñêè èç-

ÀËÅÊÑÀÍÄÀÐ ÏÀÂËÎÂȎ
ðàç ãîòîâî âåêîâíîã ñïîðà ó ôèçèöè èçìåó ïðèíöèïà êâàíòíå
ìåõàíèêå è çàêîíà êîñìîëîãè¼å. £åäèíñòâåíè ìîäåë óíèâåðçóìà
çà êî¼èì ôèçè÷àðè òðàãà¼ó ïîñëåäœèõ äåöåíè¼à, êî¼è òðåáà äà îá-
¼åäèíè òåîðè¼ó ðåëàòèâèòåòà è êâàíòíó ôèçèêó ¼îø óâåê íè¼å
îñòâàðåí. Àêî ñå, äàêëå, íè îä äàíàøœå ôèçèêå íå î÷åêó¼å äà èìà
¼åäèíñòâåí ñòàâ î íåêèì ôóíäàìåíòàëíèì ïèòàœèìà, îíäà ñå òî
¼îø ìàœå èìà î÷åêèâàòè îä òåîðè¼å ïðèïîâåäàœà. Èëè, êàêî áè
ðåêàî Æåðàð Æåíåò: „Íåêîãà žå îâà íåîáàâåçíîñò áåç ñóìœå ïðå-
íåðàçèòè, àëè ¼à íå âèäèì çàøòî áè íàðàòîëîãè¼à ìîðàëà ïîñòàòè
íåêàêàâ êàòåõèçàì ãäå áè çà ñâàêî ïèòàœå ïîñòî¼àî ñàìî ¼åäàí –
ïîòâðäàí èëè îäðè÷àí – îäãîâîð”84.

Aleksandar Pavloviæ

The Problem of Narrative Voice

Summary

The paper analyses the relationship between the traditional division into first-
person narration and third-person narration and Genette’s and Stanzl’s typologies of
narration and their elaboration in contemporary narratology. Even though it is more
adequate and precise than the old theories of point of view, the narratological theo-
retical apparatus is insufficient to satisfactorily generate and describe all the narra-
tive possibilities, and to fully encompass textual diversity, which is most clearly
exemplified by some classical narrative texts and especially by novelistic experi-
mentation.

84 Æåíåò, 1995: 85. [487

488]
ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ
 82.163(091)
MARINKOVIÆ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 489–501
Izvorni nau~ni radovi

Dušan MARINKOVIÆ
(Zagreb, Filozofski fakultet)

DUŠAN ÓÄÊ
O DESNIÈINU LIBRETU ZA OPERU
ADELOVA PJESMA

Kljuène rijeèi: opus, stvaralaèki opus, žanr, opera, libreto, spjev, stihovana
romantièka pripovijest, muzika, varijanta, partitura, poetizirana naracija, paralelna
fabula, fabulat, poliperspektivnost, interdiskurzivne relacije, defabularizirana proza,
prièa.
Apstrakt: U tekstu se interpretira u Desnièinoj ostavštini pronaðen libreto za
operu Adelova pjesma iz 1930. godine.

U posljednjih je nekoliko godina napravljen uoèljiv pomak u pro-

uèavanju Desnièina literarnog opusa1 iako je ostalo dosta toga što bi
trebalo preispitati, kako u kontekstu kulturnih prostora na kojima je
primarno recipiran i u kojima je prihvaæen kao jedan od znaèajnijih
književnih opusa, tako i u kontekstu „dugova” što ih još uvijek ima
nauka o književnosti u odnosu na prouèavanja pojedinih aspekata nje-
gova djela i života. Takoðer bi se cjelovitim tumaèenjem Desnièina
stvaralaèkog opusa mogli problematizirati nizovi književno-historij-
skih stereotipa koji se odnose na opis ideološko-društvenog konteksta
perioda u kojemu se Desnica afirmirao kao neponovljiva individual-
nost, a to je period šestog desetljeæa 20. vijeka. Dakle, još uvijek nisu
napravljena temeljna istraživanja cjelokupne njegove stvaralaèke ak-
tivnosti, jer se dosadašnja interpretacijska znatiželja koncentrirala i
iscrpljivala u tumaèenju novela i romana, ali je izostalo sagledavanje
toga opusa i na planu tumaèenja procesa njegova formiranja i na pla-
nu njegove unutrašnje povezanosti i interdiskurzivnih relacija. Ovom
prilikom htjeli bismo, na temelju novootkrivene graðe omoguæiti is-
traživaèima Desnièina opusa uvid u jedan od tih zabrana ili nedovolj-
no poznatih i istraženih prostora iskustva Vladana Desnice, a to je
muzika i Desnièino bavljenje muzikom i muzièkim žanrovima.
1 Radomir V. Ivanoviæ: Po sunèanom satu. Poetika i estetika Vladana Desni-
ce. Novi Sad-Banja Luka/Beograd, 2001; Jovan Raduloviæ: Vladan Desnica. Progu-
tane polemike. Stubovi kulture. Beograd, 2001; Jovan Raduloviæ: Djelo nastaje da-
lje od pisaæeg stola. Beograd, 2002; Zbornik radova o Vladanu Desnici (uredio:
Dušan Rapo). SKD Prosvjeta, Zagreb, 2004; Dušan Marinkoviæ: Hotimièno isku-
stvo/Diskurzivna proza Vladana Desnice. I-II. VBZ/Prosvjeta, Zagreb, 2005/06. (Ra-
dovi koji nisu u sklopu knjige ne navode se.) [489
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ Ovaj prilog bavi se tek jednim aspektom Desnièina opusa, aspek-
tom koji je i te kako znaèajan za razvoj Vladana Desnice kao stvarao-
ca pa i u onom kontekstu u kojem je primarno uvažavan, novelistiè-
kom i romansijerskom, jer se za njegove proze, a osobito za roman
Proljeæa Ivana Galeba, opravdano govori da je to zaèudno poetizira-
na i muzikalizirana naracija. Èak je bilo autora koji su naglašavali
kako je taj roman izuzetno uspio spoj proze i poezije (nasljeðe moder-
nistièkih orijentacija prozaika!), a notorno se veæ spominje kako je
njegova naracija bila otvorena integraciji stihovane strukture u pripo-
vjednu reèenicu.2 Ta sposobnost da realizira visoko harmoniziranu
prozu i na ritmomelodijskom planu reèenice, i na nivou paragrafa,
poglavlja, pa i prièe u cjelini, da posebnu pažnju pridaje i asonantsko-
-aliteracijskim vezama jest sposobnost koju je iskušavao/propitivao
razvijanjem svojih vlastitih muzièkih iskustava, muzièko-stvaralaè-
kih moguænosti, odnosno razvijanjem senzibiliteta za nesmiljeno „po-
štovanje“ svih nivoa i instanci teksta kao neizbježnih za proizvodnju
uspjelog teksta, a što je to posebno karakteristièno za muziku.
A o njima, tim svojim muzièkim sposobnostima, imao je jasno,
iako donekle neskromno mišljenje – upitan o želji da studira muziku,
rekao je: „Bio sam jedno vrijeme u dilemi da li da se više orijentišem
muzici ili literaturi. Vjerovatno bih u muzici postigao manje, ili još
manje, nego u literaturi. Pa ipak, èesto zažalim što nisam pošao tim
putem.“3 Za nas je ovom prilikom važno naglasiti, da uvriježeno mi-
šljenje prouèavalaca njegova književnog opusa kao autoru koji se ja-
vlja kasno, iako kao veæ zreo i formiran pisac, treba revidirati utoliko
što se Desnica u periodu studiranja (1925-1930) i neposredno nakon
njega pripremao za objavljivanje književnih tekstova, ali je bio neza-
dovoljan njihovom kvalitetom pa ih nije ni objavljivao, ali, što je ta-
koðer od posebnog znaèaja – intenzivno se bavio muzikom: i kao
pjevaè i kao kompozitor, a da se o njegovim redovnim odlascima na
koncerte, muzièke priredbe, usavršavanja sviranja na klaviru, prisu-
stvovanja brojnim probama orkestara itd. ni ne govori. Cijeli taj prvi
njegov period, moglo bi se slobodno reæi period šegrtovanja, prven-
stveno je obilježen istovremenim bavljenjem muzikom i književno-
šæu, odnosno književnost i muzika „borili“ su se o primat.
2 I sâm se autor èudio kako kritièari nisu prihvatili njegovu poeziju kao uspje-
lu i vrijednu, a u Proljeæima Ivana Galeba upravo isticali kao èistu poeziju dijelove
romana u koje su integrirane cijele pjesme te bio unekoliko razoèaran nedovoljno
uoèenim muzièkim principima prema kojima je komponirao roman u cjelini: „Muzi-
ka je valjda dosta uticala na moje stvaranje. U ’Ivanu Galebu’ možda se to osjeæa u
strukturi i arhitektonici djela, u alterniranju, ispreplitanju, suprotstavljanju tema, u
smjeni tempa. Neko je, èini mi se taèno, napisao da se poglavlja i dogaðaji u ’Ivanu
Galebu’ smjenjuju i svrstavaju po nekoj zakonitosti, po nekom datom ritmu, kao u
odreðenim muzièkim formama. Pitanju stila i brizi oko muzikalnosti fraze posveæu-
jem kudikamo više pažnje (i važnosti) nego što površnom oku, ili uhu, može da
izgleda.“ (Citirano prema: Ivanka Beševiæ: „Izmeðu muzike i literature. Razgovor s
književnikom Vladanom Desnicom”. NIN, Beograd, god. XI, br. 553, 26.03.1961,
str. 8).
3 Citirano prema: „Izmeðu muzike i literature”. Razgovor s književnikom Vla-

490] danom Desnicom /Razgovor vodila Ivanka Beševiæ/. NIN, Beograd, god. XI, br.
553, 26.03.1961, str. 8.
 Sve do poèetka èetvrtog decenija muzika je izgleda za Desnicu

DUŠAN MARINKOVIÆ
kontinuirano kompleksnija provokacija, sudeæi bar prema saèuvanim
tekstovima iz tog perioda – nema niti jednog traga o književnim tek-
stovima, ali ima nekoliko partitura koje su nastale do 1930. godine.
Kasnije æe od komponiranja odustati, iako æemo tragove uoèavati do
u šesto desetljeæe 20. vijeka kada se postepeno kompleksan odnos
prema muzici gotovo iskljuèivo sveo na recepcijski nivo. U svome
radu stalno ima muzièku pratnju, bilo sa magnetofona bilo sa radija.4
U zaostavštini je saèuvan popis njegove kuæne fonoteke, snimaka mu-
zièkih djela u raznim izvedbama: T. Albinonija, J.S. Bacha, L. Beet-
hovena, J. Brahmsa, A. Correlija, P.I. Èajkovskog, Cl. Debussija, A.
Dvoržaka, W. A. Mozarta, S. S. Prokofjeva, M. Ravela, G. Rossinija,
G. Verdija, A. Vivaldija, R. Wagner itd.5

Iako se zna da je Desnica bio i muzièki nadaren i da se okušao

kao kompozitor6, i iako se zna da je želio nakon gimnazije da nastavi
sa studijem na muzièkoj akademiji i pjevanje (prema svjedoèenju upu-
æenih njegov je tenor bio od potencijala) i iako se zna da je napisao
libreto7 dva su gotovo u cijelosti identièna teksta s istim naslovom,
otkucana na isaæoj mašini, saèuvana u zaostavštini, ali datirani s 1929,
odnosno 1930. godinom. Prireðivaè je, naravno, za objavljivanje pri-
redio varijantu iz 1930. godine za operu Adelova pjesma za koju æe
Ivo Paraæ napisati muziku, o samoj se operi i „sudbini” libreta ne zna
dovoljno. Upoznavanjem sa cjelokupnom autorovom ostavštinom, do-
šlo se do graðe koja je omoguæila daljnja istraživanja, pa je od intere-
sa da se interpretira otkriveni materijal, jer nam omoguæava jasniji
uvid u neke kasnije aspekte javnog i privatnog reagiranja Vladana
Desnice i baca dodatno osvjetljenje na njegove ondašnje umjetnièke
4 O. Erceg æe odgovoriti na pitanje-konstataciju, da svira klavir i da voli mu-
zièku umjetnost, a u sklopu teme hobija: „Nekada sam se, kao amater, aktivnije zani-
mao za muziku. Sad se uglavnom ogranièavam da je slušam. Ako baš hoæete da
upotrebimo tu danas omiljenu rijeè, eto – to mi je ’hobby’. I dok radim volim slušati,
sasvim sordinirano, muziku s radio-aparata. Svakog jutra pregledavam novine da bih
iskombinirao svoj program. Ali to ne ide lako. Tko da pogodi što se krije pod naslo-
vom ’Iz carstva zvukova’ ili ’Mi sviramo, a vi slušate’?” (Vjesnik, Zagreb, god.
XXII, br. 5108, 14.05.1961, str. 6).
5 Kompletan popis magnetofonskih traka Vladana Desnice objavljen je u Ho-
timiènom iskustvu/Diskurzivnoj prozi Vladana Desnice II (Zagreb, 2006, str. 281-
283).
6 Hrvatskom Zavodu za autorsko-pravno posredništvo prijavio je nakon 2.
svjetskog rata 14 kompozicija: Moment musical (za violinu i klavir – 4 minute), Ej,
pusto more (za mezzosopran i klavir – 5 minuta), Sad æeš se smirit zavjek/Or poserai
per sempre (za tenor uz klavir – 5 minuta), Allegro capriccioso (za violinu i klavir –
5 minuta), Veèernji napjev/ Oj golube, moj golube (za dva ženska glasa i klavir – 4
minute), Uspavanka/Zlatna ribica (za violinu i klavir/za klavir solo – 5 minuta),
Melodie (za cello i klavir – 6 minuta), Andantino (stavak za klavir – 5 minuta),
Slavenski ples br. 1 (za klavir – 5 minuta), Slavenski ples br. 2 (za klavir – 4 minute),
Slevanski ples br. 3 (za klavir – 4 minute), Na nebu mjesec (za tenor i klavir – 4
minute), Scherzo (stavak za klavir – 5 minuta), Ballatetta/Poich’ io non spero ... (za
tenor i klavir – 5 minuta).
7 Libreto je pronaðen u Desnièinoj zaostavštini i objavljen u Ljetopisu SKD
„Prosvjeta“ (sv. XII, Zagreb, 2007, str. 260-277). [491
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ orijentacije – pogotovo u periodu 1921-1930. godine, periodu o ko-
jem zbog cijelog niza razloga znamo izuzetno malo8 – prvoj njegovoj
stvaralaèkoj fazi koju karakterizira orijentacija na muziku, komponi-
ranje i pjevanje, a ne na književnost, iako æe se kontinuirano okušava-
ti u pisanju pripovijedaka.

Pasionirano bavljenje muzikom poklapa se sa Desnièinim živo-

tom u Splitu gdje se mladi Desnica druži s brojnim umjetnicima i iz
tog vremena je i njegovo prijateljstvo s kompozitorom i muzièkim
pedagogom Ivom Paraæem koji u svojim kompozitorskim potragama
sistematièno ispituje i eksperimentira sa moguænostima što ga narod-
ni melos nudi savremenom muzièaru. Iz tog druženja proiziæi æe i
intenzivna saradnja koja æe rezultirati i zajednièkim projektom. De-
snica se veæ od 1929. godine, najvjerovatnije tokom cijele te godine,
okušava sa formiranjem libreta za operu prema svojedobno veoma
popularnom spjevu Bijedna Mara Luke Botiæa.9 Prvi zapis libreta da-
tira se 1929. godinom, a potom slijede varijante iz 1930. Paraæ tako-
ðer intenzivno radi svoju kompozitorsku dionicu i kao veæ uoèen mladi
kompozitor izaziva dodatnu pažnju kad se saznalo da radi na operi
tako da završetak rada na tom projektu mnogi oèekuju sa nestrplje-
njem. Rijedak je sluèaj da rad u nastajanju ne samo da budno prate
zainteresirani pojedinci nego djelo u nastajanju postaje i javnom te-
mom. Naime, iz vijesti objavljene u èasopisu Novo doba iz 1930. go-
dine èitalac saznaje da Paraæ „radi na velikoj operi, na tekst dr Desni-
ce mlaðega”.10 Spremnost Desnice da se okuša u toj saradnji motivi-
rana je i vlastitim kompozitorskim sklonostima (iako bez formalnog
muzièkog obrazovanja, stekao je zavidnu muzièku kulturu) i potreba-
ma i u tom je pogledu komplementaran Paraæu: i Desnièine kompozi-
cije oslanjaju se o iskustvo narodnog melosa.11 Uz tu temeljnu moti-
vaciju, Desnica se prihvaæanja pisanja libreta i zbog teme koja je pro-
vocirala i Luku Botiæa u 19. vijeku: ljubav muslimana Adela i kršæan-
ke Mare ukljuèujuæi se na taj naèin meðu one autore što su u sklopu
višenacionalne i multikonfesionalne države radili na zbližavanju i me-
ðusobnom razumijevanju, na otvaranju prema tolerantnijoj buduæno-
sti, a protiv sve naglašenijih manifestacija nacionalnih modela isklju-
èivosti i zatvaranja u odnosu na druge.

8 Dva su osnovna i nemaju nikakve veze sa pitanjima uže književnim: 1942.

godine ukraden je kofer u kojem su se nalazili brojni rukopisi, meðu njima i knjiga
pripovijedaka i knjiga poezije i drugi – pri saveznièkom bombardiranju Splita 1944.
godine nekolikim je bombama pogoðena porodièna kuæa Desnica pa je stradao kom-
pletan materijal o prvom stvaralaèkom periodu.
9 Luka Botiæ objavljuje Bijednu Maru 1861. godine u Zagrebu.
10 S obzirom na informaciju iz Novog doba, možemo sa sigurnošæu zakljuèiti
da je krajem 1929. ili poèetkom 1930. godine Desnica Paraæu predao gotov libreto,
kao što i stoji na kopiji iz zaostavštine.
11 Te su orijentacije njegove kompozicije i iz tog perioda i one nastale nešto
kasnije: Ej, pusto more; Veèernji napjev, Uspavanka, Slavenski ples br. 1, Slavenski
492] ples br. 2; Slavenski ples br. 3; Na nebu mjesec.
 Njegova saradnja na zajednièkom projektu zaokružit æe se dovr-

DUŠAN MARINKOVIÆ
šenjem libreta i potpisivanjem ugovora u kojemu se strogo i jasno
formuliraju autorske i s tim povezane financijske kompetencije kom-
pozitora i libretiste. (Ugovor je potpisan „u Splitu 9. augusta 1932”
pred svjedokom Mitrom Vukiæem gdje se precizira i omjer u zaradi –
Paraæu 75% i Desnici 25% te osobito u taèki III: „Na izdanje libreta
ovlašten je iskljuèivo Vladan Desnica; libreto ostaje njegova iskljuèi-
va književna svojina.”) Od tada otpoèinje uèestala potraga za oper-
nom kuæom i ansamblom koji bi realizirao na daskama gotovo djelo,
ali na poèetku nikako se u tome nije uspijevalo. Paraæ je èesto na
muzièkim koncertima i veèerima znao izvoditi na klaviru pojedine
dijelove opere i zainteresirati brojne ljubitelje opere i upravitelje ka-
zališta, ali do uvrštavanja na repertoar nije došlo sve do 1940. godine
kad se konaèno ukazala izgledna prilika da na sceni Hrvatskog narod-
nog kazališta u Zagrebu bude izvedena i konaèno ponuðena gledaoci-
ma na uvid, pogotovo onima koji su zainteresirani da dadu punu po-
dršku originalnim domaæim opernim ostvarenjima.

Dakle, opera Adelova pjesma najavljivana je kao znaèajan kul-

turno-umjetnièki projekt i znaèajan doprinos domaæoj operi, ali je te-
ško sebi izborila put do postavljanja na scenu. Samo na osnovu neo-
bjavljene muzièke partiture i libreta u beogradskom æe se èasopisu
Vreme12 veæ 1932. godine pisati pohvalno o Adelovoj pjesmi i time
preporuèavati za izvoðenje. Autor æe teksta svoj prikaz opere sagle-
davati iz sljedeæeg konteksta: „Naš nacionalni operski repertoar vrlo
je oskudan, skoro neznatan.” Izdvaja se, naravno, Jakova Gotovca. I
upravo æe Jakov Gotovac biti taj koji æe omoguæiti praizvedbu Adelo-
ve pjesme, neovisno o tome što je imao rezervi prema kvaliteti djela.
U pismu Vladanu Desnici od 31.01.1941. godine, reæi æe: „Djelo trpi
muzièki na previše krhkoj i prozirnoj materiji, na pomanjkanju scen-
skog iskustva, a najviše na upravo nemoguæoj jeziènoj deklamaciji i
akcentuaciji, kao da bi tu operu bio uglazbio kakvi aklimatizirani ’Pe-
mec’! – Ipak smatram djelo stilski vrlo interesantnim radi svoje pro-
zirne atmosfere, u kojemu cijelo lebdi. Konac opere æe trebati kratiti,
jer je dramaturški iskljuèeno, da nakon smrti glavnog lica /Mare/ ostala,
nevažna lica /conprimarii!!!/ jauèu nad odrom!! – To je kao folklor
možda apartno, ali teaterski iskljuèeno!!!!!” Mišljenje autora Ere s
onoga svijeta sigurno da je dobro došlo mladom libretisti, jer je dobio
relevantan sud o svome radu, ali da li je u pripremi izvedbe došlo do
kakve intervencije u libreto ne može da se utvrdi.

Desnica je u trenutku završetka libreta još student – diplomirat

æe pravo u Zagrebu u junu 1930. godine, pa je za njega to prvi „ozbilj-
niji” rad u jednom od muzièkih žanrova, bez obzira što iza sebe ima
nekoliko vlastitih kompozicija, i predstavljao je velik izazov, jer za
takav stvaralaèki pothvat nije bio dovoljno pripremljen, bar što se tièe
12 19. IV 1932. [493
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ formalnih znanja i u muzici i u drami i u pisanju. Èinjenica je to koja
otkriva Desnicu kao samosvjesnu i samouvjerenu liènost koja po mjeri
zaèudnog samopouzdanja prihvaæa da obavi tako zahtjevan zadatak,
osobito zato što je on povezan sa stvaralaèkim angažmanom drugoga.
Tu osobinu otkrivamo i u kasnijem njegovom radu, jer svi saèuvani
tekstovi iz prve stvaralaèke faze otkrivaju samosvijest autora koji ima
jasan pogled što želi reæi o temi koju obraðuje (to potvrðuju i literarni
radovi iz tog perioda: pripovijest „Životna staza Jandrije Kutlaèe“ te
eseji „Mirko Korolija i njegov kraj“ i osobito „Jedan pogled na liè-
nost Dositejevu“). I ne samo da zna što želi nego ima i originalno
sagledavanje tematiziranog sadržaja i sposobnost da ga uvjerljivo ob-
likuje. Ali to su tekstovi koji æe u odnosu na libreto nastati nekoliko
godina kasnije.

Zato je izuzetno zanimljivo pogledati što èini sa predloškom –

stihovanom romantièkom pripovijesti u stihovima Bijednom Marom
Luke Botiæa. Veæ u Napomeni Desnica kao libretist upozorava na ne-
koliko važnih aspekata libreta: „Auktor libreta nastojao je da upotre-
bi, gde je god to bilo moguæe, Botiæeve stihove, pa makar i na sasvim
razliènom mjestu i sa potpuno promijenjenom funkcijom.“ Libretist
upozorava da je njegov zahvat u Botiæev tekst znatan demonstrirajuæi
tako visok stepen samostalnosti u kreiranju libreta, bez obzira na to
što je nastojao da saèuva što je moguæe više originalnog teksta i da ga
integrira u libreto, teksta od oko 2750 deseteraèkih stihova koji autor
žanrovski odreðuje kao „historièku pripovijest“, tj. pripovijest koja se
temelji na realnim historijskim èinjenicama. Ne problematizirajuæi ko-
liko Bijedna Mara jest i može biti „historièka pripovijest“, sâm pak
odreðuje Bijednu Maru kao spjev, libretist se našao pred zadatkom
kako da prièu rasporeðenu u šest pjevanja s relativno razgranatim pa-
ralelnim fabulama organizira u svojevrsnu dramsku strukturu u stiho-
vima. Prvo što je uradio, intervenirao je u strukturu fabule pa je izo-
stavio sve fabulacijske linije koje nemaju u centru glavne aktere ope-
re – muslimana Adela i kršæanku Maru (Mariju). Time je snažno mo-
dificirao Botiæev tekst, jer je iskljuèivanjem kompletne paralelne lju-
bavne prièe (Adel – Melka) bio „prisiljen“ i na iskljuèivanje cijelog
šestog, završnog pjevanja u kojem se u Bijednoj Mari daje odgovor o
Adelovom životu nakon Marine smrti. Stavljajuæi u centar interesa
iskljuèivo prièu o ljubavi Mare i Adela, libretist radikalno intervenira
u znaèenje tog ljubavnog odnosa u Bijednoj Mari, odnosno mijenja
ga pa se time Botiæevo imenovanje teksta dovodi u pitanje, odnosno
oznaèuje u posebnom ideološkom kontekstu. Promijenjena je u cije-
losti funkcija mitizirane figure Biljara, a izostavio je i razvijanje fabu-
lacijskih i sižejnih linija odnosa Adel-Dizdar itd. Posebno je znaèajna
intervencija u Botiæev stih, jer streotipni epski deseterac Bijedne Ma-
re modificira za potrebe razvijanja lirsko-dramskih motiva i individu-
alizacije likova izbjegavši na taj naèin epsku, narativnu stilizaciju.
Graðu je rasporedio u tri slike s epilogom.
494]
 Prva slika smještena je na splitskom sajmu „pod istoènim zidina-

DUŠAN MARINKOVIÆ
ma Dioklecijanove palaèe”, „godine 1572. i 1573. za vrijeme mira sa
Turcima”, i u nju je sabit cjelokupan dramski zaplet i veæ upuæuje na
rasplet u okviru modela ljubavi s preprekom: neodoljivi Adel javno
iskazuje ljubav prema Mari, modelira se njezin pritajeni odgovor na
tu ljubav èime se krše uobièajene norme odnosa izmeðu muslimana i
kršæana u tom vremenu i vrijeðaju osjeæaji „pravovjernih”, izruguju
se hrišæani koji ne brane èast svojih žena itd. Marin otac, uvaženi
junak u oružanim konfrontacijama s Turcima, osjeæa se duboko poni-
žen i izazvan da brani „ugled” kršæanske porodice i postaje ona figura
prièe koja mora sankcionirati neprihvatljivu „vezu” svoje kæeri. Zato
je u drugoj slici postavljen uz Maru u centar porodiènog okupljanja
kad odluèuje da kæer skloni na dvije godine u samostan. I druga slika
nema istinske dramske linije, nego je komponirana kao splet emocio-
nalno-psihièkih reakcija protagonista kojima se oznaèuju odnosi iz-
meðu èlanova porodice prema Mari kao nedužnoj žrtvi i ocu kao ne-
prikosnovenom autoritetu patrijarhalne porodice. Takvo razvijanje lju-
bavne prièe izmeðu Mare i Adela odvodi u pravcu koji libretist ne
želi, nezavisno o tome što je provokativan i otvoren brojnim moguæ-
nostima, jer želi da oblikuje njihov odnos pa zato najavljuje da æe se
to dogoditi u treæem èinu. Zato se druga slika zatvara Marinom že-
ljom da dan pred odlazak u samostan ode sa sestrom u berbu i da se
tom prilikom po prvi put vidi nasamo s Adelom i oprosti s njim. Treæa
slika smještena je oko bunara meðu vinogradima gdje se razvija topos
rastanka dvoje zaljubljenih sa svim tipiènim motivima takve teme.
Epilog se dogaða u samostanu, gdje se nasmrt bolesna Mara pomiruje
s ocem i na kraju umire. Libreto se pak zatvara arijom Adelove pje-
sme èime se ionako s mjerom napregnut ljubavni fabulat potencira, a
recipijenta ostavlja sa neostvarenim rješenjem buduæe egzistencije
Adela bez Mare s jedne strane i njega postavlja u centar prièe.

Ovako realiziran fabulacijsko-motivacijski sklop romantiène prièe

otkriva autorsku intenciju da izbjegne formiranje dramske tenzije pri-
èe sa postepenim razvojem sukoba bilo koje vrste izmeðu zainteresi-
ranih protagonista (u èemu se pridržava temeljnih osobina koncepcije
Bijedne Mare) i ne podržava recipijentov interes podsticanjem njego-
ve znatiželje za naredna dogaðanja (odgaðanje rješavanja konfliktne
situacije što dulje, jer je sve riješeno – Mara mora u samostan), nego
ga suoèava sa ocrtavanjem brojnih nijansi reakcija protagonista prièe
u odnosu na centralni motivski kompleks (ljubav sa nepremostivom
preprekom). Gotovac je odmah uoèio tu karakteristiku djela smatra-
juæi da se radi o „previše krhkoj i prozirnoj materiji”. Intencija je li-
bretiste da omoguæi što kompleksnije i raznolikije sagledavanje od-
nosa izmeðu protagonista, odnosno da omoguæi višeperspektivnost u
doživljavanju i tumaèenju zbilje. Takvim je konceptom opteretio kom-
pozitora, jer je on morao i muzièki da podrži tu „mnogolikost“, da je
uèini slušaocu i gledaocu i muzièki jasnijom, transparentnijom. Sam
[495
pak postupak libretiste je postupak što æe ga primjenjivati i u svojoj
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ punoj stvaralaèkoj zrelosti i to osobito u prozi a kulminirati u stavu o
neiscrpljivoj moguænosti tumaèenja ljudskog iskustva, dakle organi-
zacije defabularizirane proze.

Uoèljiva je još jedna karakteristika libreta Adelove pjesme u od-

nosu na Bijednu Maru Luke Botiæa. Ma koliko da je nastojao u okviru
svoje koncepcije saèuvati što je moguæe više Botiæevih stihova, naj-
veæe odstupanje izvršio je samim naslovom: na udarno mjesto umje-
sto Mare postavljen je Adel, iako je prièa dominantno navezana na lik
Mare i likove iz njezina porodiènog kruga. U Botiæevu spjevu pak
upravo je obratno – daleko više je razvijen lik Adela ili toliko je raz-
vijen kao nosilac zbivanja da se nameæe kao dominantan lik. Desnica
naslovom libreta pak upuæuje na simbolizacijski potencijal prièe èi-
me se znaèenje isprièanog znatno usložnjava. A i to je jedna od karak-
teristika kasnijeg njegovog postupka pri odreðivanju naslova svojim
tekstovima: Zimsko ljetovanje, Proljeæa Ivana Galeba, Proljeæe u Ba-
drovcu itd.

Libreto Adelove pjesme zatim dobija sve oznake uobièajenog

tekstnog predloška za kompozitorovu obradu kad i dolazi do èestih
izmjena, bez obzira na to koliko je libretist u mijenjanju libreta nepo-
sredno saraðivao ili ne. Svjestan kako libreto kao tekst u nastajanju
može biti bitno izmijenjen ili izmijenjen do nivoa novog teksta, De-
snica ugovorom iz 1932. godine štiti svoja autorska prava. A to se i
dogodilo skoro dvadeset godina kasnije kad je bio u poziciji da mora
reagirati e da bi zaštitio svoja autorska prava. Libreto iz 1930. godine
ima tako svoju „sudbinu” koja je zanimljiva i koja otvara niz prièa u
vezi s njim.

Naime, Jakov Gotovac, tada ravnatelj Opere u Hrvatskom narod-

nom kazalištu u Zagrebu, odluèuje da u sezoni 1940/1941. realizira
premijeru jedne domaæe opere. Izbor je definitivno pao na Adelovu
pjesmu Ive Paraæa. Probe s orkestrom otpoèele su krajem 1940. godi-
ne, a premijera „po mome hladnome raèunu sredinom mjeseca trav-
nja”, kao što planira Jakov Gotovac. Desnicu izvještava Paraæ prepun
strepnje pošto je bio duboko svjestan nepredvidivosti historijskih okol-
nosti koje bi mogle zaprijeèiti izvedbu a, eto, ukazala se konaèno pri-
lika da vidi svoje djelo na sceni. U pismu Desnici od 04.01.1941.
piše: „Teške današnje prilike u svijetu koje se vrlo osjetno odrazuju i
na umjetnièkom i na politièkom polju, èine poželjnim, dapaèe nu-
žnim, da što prije vidim ostvaren na pozornici taj moj rad, i zato uzi-
mam slobodu da Vam stavim na srce što skoriju izvedbu moga djela,
jer od toga u mnogome zavisi moj buduæi rad i moja situacija.” Pod
„situacija” Paraæ misli na vlastite materijalne neprilike.

Probe s orkestrom otpoèinju krajem 1940. godine i ubrzano na-

preduju, a problemi karakteristièni za projekte te vrste poèinju se go-
496]
milati pa je Gotovac, najprije se oslanjajuæi na Paraæa morao zatražiti
pomoæ i od Vladana Desnice pa ga u pismu od 31.01.1941. obavješta-

DUŠAN MARINKOVIÆ
va, da bi premijera bila „po mome hladnome raèunu sredinom mjese-
ca travnja”, da on ne može dirigirati zbog obaveza izvan zemlje pa da
æe ga zamijeniti Papandopulo, a da bi Strozzija trebalo „nagovoriti”
da preuzme režiju. To su „manji” problemi, jer je najveæa poteškoæa
predstavljalo pronalaženje izvoðaèice za glavnu žensku ulogu te moli
Desnicu da uloži maksimalan napor da pridobije gospoðu Nadu Ton-
èiæ za preuzimanje uloge Mare, pošto zauzimanje Paraæa nije uspjelo.
Desnica reagira promptno i veæ 05.02.1941. godine šalje gospoði Ton-
èiæ pismo puno nesebiènih komplimenata na raèun njenih pjevaèkih
sposobnosti i izvedbenih moguænosti, ali diskretno oznaèujuæi koliko
bi njezin nastup pomogao i mladom kompozitoru koji se nalazi i u
zdravstvenim i materijalnim neprilikama i samoj operi. Izgleda da
gospoða Tonèiæ nakon tog pisma definitivno pristaje da preuzme ulo-
gu Mare. Gostiè je veæ ranije pristao da preuzme glavnu mušku ulo-
gu, ali æe sudeæi prema kritikama sa premijere i po plakatima za pre-
mijeru on kasnije odustati, jer se umjesto njega spominje u ulozi Ade-
la Gustav Remec. Razlozi Gostièeva odustajanja nisu poznati.

Neovisno o tome što se intenzivira svijest o neizvjesnoj sudbini

Kraljevine Jugoslavije, sve to kao da nema nikakva bitnog utjecaja na
pripremanje najavljene predstave: probe se intenziviraju i izvoðenje
se približava planiranom terminu. Meðutim, od februara 1941. nema
više podataka o angažmanu Vladana Desnice u pripremi premijere
Adelove pjesme, jer se odazivanjem na mobilizacijski poziv iskljuèio
iz cijelog procesa pripreme izvedbe djela. Premijera, naravno, nije
održana u planirano vrijeme zbog ratnih operacija i raspada Kraljevi-
ne Jugoslavije te uspostavljanja NDH, ali da se novom režimu žurilo
da uz uspostavljanje vlasti demonstrira i vitalnost na planu umjetniè-
kog stvaralaštva i da podržava individualno stvaralaštvo, oznaèit æe
uz primjerenu prezentaciju izvedbom opere koja æe doživjeti svoju
premijeru 07.06.1941. godine u Hrvatskom državnom kazalištu u Za-
grebu. Na plakatu æe stajati: „Glazbena drama u tri èina (èetiri slike)
prema Botiæevom epu ’Bijedna Mara’ od Ive Paraæa. Redatelj: Ferdo
Delak; dirigent Boris Papandopulo; scenograf Krsto Hegedušiæ; Ma-
ra – Nada Tonèiæ, Adel – Gustav Remec, stari Vorniæ – Aleksandar
Griff.” Desnièina imena kao libretiste na plakatu nema, kao što neæe
biti spomenut niti na jednom mjestu u prikazima koji su uslijedili na-
kon premijere.13 Da li je opera reprizirana u narednoj sezoni, nije utvr-
ðeno, kao što nije bilo moguæe utvrditi da li je bilo intervencija u
originalni libreto.

Desnica i Paraæ opet su u vezi od 1948. godine kad Paraæ piše

Desnici da i dalje radi na Adelovoj pjesmi. Moli Desnicu da pridobije

13 Ivan Brkanoviæ: „Praizvedba ’Adelove pjesme’ od Ive Paraæa”. „Hrvatski

narod”, br. 116, 10. 06. 1941, Zagreb, str. 7; G.S.: „Pitanje puèke opere”. „Hrvatski [497
narod”, br. 118, 12. 06. 1941, Zagreb, str. 7.
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ zajednièkog prijatelja pjesnika Vladimira Rismonda da mu pomogne
oko stihova koje je bio prisiljen sam da napiše, a nije siguran u njiho-
vu valjanost. Buduæi da nisu u moguænosti da više saraðuju na prija-
šnji naèin jer živi u Splitu a Desnica u Zagrebu, prisiljen je na taj
korak. Istovremeno ga izvještava o promjenama koje je izvršio: „Ka-
ko veæ znate, ja radim intenzivno na obnovi!… moje opere. Dovršio
sam prvi èin (koji je i muzièki u mnogim mjestima radikalno prera-
ðen); dovršio sam tako isto i drugi èin (koji je preraðen iz temelja –
bilo književno bilo muzièki); treæi, kako izgleda, osim nekoliko malih
izmjena, ostaje isti; Epilog æe imati znatnih scenskih izmjena, a s nji-
ma uporedo i muzièkih, ali više u smislu prilagoðavanja scenskim
izmjenama.“ Desnica æe uskoro otpisati: „Pristajem rado da se obrati-
te prijatelju Vladi Rismondu da vam pomogne kod prilagoðavanja
teksta muzièkim promjenama koje ste napravili u našoj operi. Sigu-
ran sam da æe to Vlado izvršiti savjesno i korektno. A kad to bude
gotovo i kad djelo napokon donesete u Zagreb da ga predate teatru,
tad æemo moæi da zajedno pregledamo ta mjesta i da ih do potrebe
dogladimo i dotjeramo.“14 Znaèi, Desnica je znao da Paraæ mijenja
libreto iz 1932. godine pa æe Paraæu predložiti sklapanje novog ugo-
vora. Da li je došlo do njihova susreta, ne znamo, jer korespondencija
tokom 1948. i 1949. godine otkriva da Paraæ radi sâm.15

Desnica nikada nije komentirao to prešuæivanje njega kao libre-

tiste, ali iz reakcije 1951. godine, kad æe opera biti postavljana na
sceni rijeèkog Narodnog kazališta, saznajemo da je znao za premijeru
Adelove pjesme 1941. godine i da je znao o prešuæivanju svoga ime-
na. Što se tièe praizvedbe 1941, Paraæ æe na upit novinara za Rijeèki
list16, par dana pred rijeèku premijeru, da li je Adelova pjesma veæ
prikazivana „u Zagrebu unatrag deset godina”, odgovoriti: „Jest. Ali
ja sam je odmah povukao, jer sâm nisam bio zadovoljan. Preradio
sam potpuno gotovo 60 posto opere, i sad æe se prvi put prikazivati u
svojoj zaokruženoj formi. Sad tek smatram da sam uspio dati zrelo
djelo.” Meðutim, u istom æe èasopisu nakon premijere u prikazu biti
drugaèije reèeno. Autor kritike „Praizvedba u rijeèkom Narodnom
kazalištu Ivan Paraè”: Adelova pjesma – np – ovako æe komentirati
rijeèku izvedbu kao praizvedbu: „Ivan Paraæ, autor ovog djela, ponu-
dio je još prije nekoliko godina partituru zagrebaèkoj operi, ali ju je
prije izvedbe povukao, preradio i ovako preraðenu predao upravi ri-
jeèke opere, da tu izvedbu oglasi i kao prvu OPERNU PRAIZVED-
BU, što joj služi samo na èast.”17 Zašto kritièar mijenja elementarnu
14 Desnièino pismo od 20. septembra 1948. Vladimir Rismondo je Vladanov
dugogodišnji prijatelj. Pjesnik i historièar.
15 U Desnièinoj zaostavštini nalazi se tekst Adelove pjesme i na prvoj stranici
Desnièinom rukom zapisano „Paraæeva verzija libretta“, ali se ne može sa sigurnošæu
utvrditi da li se radi o libretu što ga je Paraæ dao Narodnom kazalištu u Rijeci 1950. ili
se radi o èemu drugom. Promjena ima dosta u odnosu na libreto iz 1930/32. godine.
16 Rijeka, br. 150 (1339), god. V, 28. juna 1951, str. 2.
498] 17 Rijeèki list, Rijeka, br. 156 (1545), god. V, 5. jula 1951.
èinjenicu o praizvedbi teško je zakljuèivati, iako ne treba odbaciti

DUŠAN MARINKOVIÆ
ideju kako je djelo koje je doživjelo tolike izmjene na muzièkom pla-
nu neminovno pretrpjelo preinake i u libretu pa da se zato može pro-
matrati kao novo autorsko djelo. Da li u tome vidjeti i skriven pole-
mièki komentar na intervenciju Vladana Desnice i njegov zahtjev za
zaštitu svog libreta?

Èim se proèulo da rijeèko Narodno kazalište poèinje s probama

za izvedbu Adelove pjesme, Desnica nastoji zaštititi svoj libreto pre-
ma ugovoru iz 1932. godine, opomenut izvedbom iz 1941. Desnièin
advokat dr Dmitar Machiedo šalje dopis Upravi Narodnog kazališta u
Rijeci 23.02.1951. gdje upozorava na pravne posljedice u vezi sa za-
štitom Desnièinih autorskih prava prilažuæi Desnièino pismo od
19.02.1951. gdje se Desnica poziva na splitski ugovor i gdje kaže:
„Prilažem prepis Ugovora. Tu su èinjenice, uostalom, notorne u pri-
lièno širokom krugu muzièara i drugih ljudi od struke. Opera je dava-
na u Hrv. nar. kazalištu u Zagrebu 7. lipnja 1941. Kasnije je Paraæ
muziku unekoliko preradio i pri tom je, bez mog odobrenja, izvršio
djelomiène adaptacije ili prilagoðavanja tim preraðenim muzièkim di-
jelovima. Te izmjene ili adaptacije teksta znaèe u umjetnièkom pogle-
du svakako pogoršanje njegovih književnih kvaliteta.” Što Desnica
misli kad kaže, da su te „izmjene ili adaptacije teksta” znaèile „u umjet-
nièkom pogledu svakako pogoršanje njegovih književnih kvaliteta”,
ne znamo ništa, kao što ne znamo kako je Desnica utvrdio i mogao
utvrditi to što tvrdi ako nije bio upoznat sa izmjenama. Za nas je va-
žno naglasiti da se Desnica javlja na vrijeme da bi zaštitio svoja autor-
ska prava pa se u kasnijoj prepisci spominje potpisivanje novog ugo-
vora, ali do toga po svemu sudeæi nije došlo. Slièna se situacija Desni-
ci dogodila tri godine kasnije, kad je otpoèela kratkotrajna javna po-
lemika izmeðu Branka Belana i Vladana Desnice u vezi s autorstvom
scenarija za film „Koncert” i to upravo pred kraj snimanja filma: De-
snica æe i tom prilikom nastojati da zaštiti svoj scenarij kao autorski
tekst ostavljajuæi si pravo da odustane od njega ukoliko su Belanove
intervencije tolike i takve da narušavaju kvalitet scenarija, naravno,
ne osporavajuæi pravo režiseru da zbog svojih umjetnièkih razloga
izmijeni, stilizira ili unekoliko preradi pojedine dijelove scenarija.

Nemoguæe je doæi do varijanata prepravaka Ive Paraæa pa ostaje

i nadalje otvoreno pitanje što je sve Paraæ prepravljao, a pogotovo
nisu jasni realni motivi zbog kojih Desnica nastoji zaštititi svoj libre-
to. Dodatno i zbog toga što su i libretist i kompozitor ipak bili u kon-
taktu pred rijeèku izvedbu. Naime, Paraæ se u jednom pismu obraæa
Desnici s nadom da njegove intervencije u libreto neæe pomutiti nji-
hov dotadašnji prijateljski odnos, a novinar – np – nedvosmisleno
ukazuje na to da je Desnica bio angažiran u pripremi rijeèke izvedbe:
„Libreto i tekstni i scenski obradio je književnik Vladan Desnica, ali
je, po preradbi kompozitora, izmijenjan.”
[499
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ Za rijeèku premijeru uprilièena je dostojna medijska pratnja i u
najavnom periodu i u vrijeme same premijere. Premijeri su prisustvo-
vali i kompozitor i libretist pa je i u štampi i na Radio Rijeci dano
dosta prostora i jednom i drugom autoru. Valja napomenuti da je inte-
res u Rijeci za operu bio izuzetan tako da je reprizirana dva dana za
premijerom18 i uz to prenošena na Radio Rijeci. Repriza je prema mi-
šljenju kritièara bila uspješnija od premijere. Ulogu Adela pjevao je
Josip Šutej, Maru Tatjana Ružiæ (na reprizi zamijenila ju je Paula Smoj-
ver-Uvodiæ), starog Vorniæa Milan Pihler, Vorniæevu ženu Nevenka
Tomašiæ. Dirigirao je Zdenko Peharda, režirao Anton Koren, koreo-
grafiju osmislila Olga Orlova, scenografiju postavio Antun Žuniæ (njoj
se najviše zamjeralo), a kostime izradila Marija Ribariæ-Godec.

O premijeri su uglavnom izreèene pozitivne kritike, tek tu i tamo

se prigovara scenografiji ili da je Ružièka nedovoljno uvjerljiva kao
Mara. I na plakatima i na afišama i u kritikama svugdje se Desnica
imenuje kao libretist i vjerovatno se složio, autorizirao izmjene, jer
nema niti jedne informacije koja bi to autorstvo dovodila u pitanje.
Najvjerovatnije se ništa više nije mijenjalo pa se libreto rijeèke izved-
be može smatrati definitivnim tekstom sa kojim je saglasan i Desnica.
Da li je na operi Paraæ još radio i nakon rijeèke izvedbe i da li je
libreto još prilagoðavao, ne može se utvrditi. To je zanimljivo pitanje,
zbog toga što je 1954. godine pripremljena još jedna izvedba Bijedne
Mare i to u Splitu, u èast Ive Paraæa. I upravo u trenutku kad je Paraæ
doživio priznanje rodnoga grada, umro je. Zanimljivo je da je u split-
skoj Slobodnoj Dalmaciji od 6. prosinca 1954. godine uz nekrolog Ivi
Paraæu donesena i bilješka da je izvedena Adelova pjesma, ali o samoj
izvedbi nema nièeg drugog, a da tu izvedbu nigdje u svojim bilješka-
ma ne notira ni Vladan Desnica.

500] 18 Premijera je održana 26.06.1951, a repriza 28.06.1951.

Dušan Marinkoviæ

DUŠAN MARINKOVIÆ
Summary

The text about Desnica’s libretto for the opera Adel’s Song interprets the first
sizeable work by Desnica, of which little was known in detail, but which makes it
possible to gain significant insight into the author’s creative interests in his first
creative phase, for it is revealed that to him music was a continuous challenge, as
important and intensive as his interest in literature. It even provides testimony to the
fact that, in the course of this period, his dealing with music on the level of develo-
ping his singing (tenor) and reproductive (playing the piano) potential, and especi-
ally when it comes to his compositional ambitions (several original music scores of
his have been preserved), until the mid-1930’s Desnica considered it very important
to investigate the extent of his talent for music. The author of this text is of the
opinion that it was dealing with music that decisively influenced Desnica’s narrative
technique on several levels. Special emphasis is placed on a description of Desnica’s
creative scope as a libretto writer in relation to the literary model that the libretto was
based on – Luka Botiæ’s Pitiful Mara. In view of the fact that the libretto had an
interesting “history” in relation to the creation of the opera Adel’s Song, composed
by Ivo Paraæ, the text sheds additional light on its transformation as a text on the one
hand, and interprets Desnica keeping silent about it or his reluctance to admit his
authorship on the other.

[501
502]
ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ
 ÓÄÊ 82.163.41(091)
ÏÅÒÐÎÂȎ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 503–513
Izvorni nau~ni radovi

Ïðåäðàã ÏÅÒÐÎÂȎ
(Áåîãðàä, Ôèëîëîøêè ôàêóëòåò)

ÏÐÅÄÐÀÃ
ÍÀÄÐÅÀËÈÇÀÌ È ÐÎÌÀÍ:
ÊÎÐÅÍ ÂÈÄÀ ÀËÅÊÑÀÍÄÐÀ ÂÓ×À

ʚó÷íå ðå÷è: ðîìàí, íàäðåàëèçàì, ïîåòèêà, ïðèïîâåäà÷, ëèðñêî, àñîöè-

¼àòèâíî, ïåñíè÷êà ñëèêà, ñàí, âðåìå, ïðîñòîð.
Àïñòðàêò: Êðàòêè ðîìàí Àëåêñàíäðà Âó÷à Êîðåí âèäà (1928) ñïåöèôè÷-
íî ¼å íàäðåàëèñòè÷êî îñòâàðåœå ¼åð ñå ðàçëèêó¼å íå ñàìî îä ðåàëèñòè÷êîã, îä-
íîñíî ïðåäàâàíãàðäíîã ðîìàíà, âåž è îä íàäðåàëèñòè÷êèõ ïðîçíèõ äåëà êàêâà
ñó Áðåòîíîâà Íàà è Ðèñòèžåâ àíòèðîìàí Áåç ìåðå. Çà ðàçëèêó îä Ðèñòèžåâîã,
ðîìàí Êîðåí âèäà èçðàæàâà äðóãà÷è¼ó íàäðåàëèñòè÷êó òåíäåíöè¼ó – íå êà òåî-
ðè¼ñêèì, îäíîñíî åñå¼èñòè÷êèì ðàçìàòðàœèìà, íåãî êà îáëèêîâàœó ëèðñêå ïðîçå
ó ÷è¼î¼ îñíîâè ¼å ðàçâè¼åíà è íåîáè÷íà ïåñíè÷êà ñëèêà êî¼à ñå àñîöè¼àòèâíî
ãåíåðèøå ó ïðèïîâåäà÷åâî¼ ñâåñòè íà ãðàíèöè èçìåó ñíà è ¼àâå.

Ó ïîçíàòî¼ êœèçè Ìîðèñà Íàäîà Èñòîðè¼à íàäðåàëèçìà ãî-

äèíà 1928. îçíà÷åíà ¼å êàî „ãîäèíà ñòâàðàœà” ó êî¼î¼ ¼å îâ༠àâàí-
ãàðäíè ïîêðåò íà¼çàä ñòåêàî ïðàâî ãðààíñòâà è äîñåãàî èçóçåòíå
óìåòíè÷êå äîìåòå. Òàäà Áðåòîí îá¼àâšó¼å ðîìàí Íàà è ïðîãðàì-
ñêè òåêñò Íàäðåàëèçàì è ñëèêàðñòâî, à Àðàãàîí Ðàñïðàâó î ñòè-
ëó. Ïîêðåíóòî ¼å íåêîëèêî íîâèõ ÷àñîïèñà, îäðæàíî íèç èçëîæáè,
íà¼ïîçíàòè¼å ñó îíå Ìàêñà Åðíñòà è „Ïîñâåžåœå ïðîëåžà”, à ñíèì-
šåí ¼å è ïðâè íàäðåàëèñòè÷êè ôèëì – „Àíäàëóçè¼ñêè ïàñ” Ëóèñà
Áóœóåëà è Ñàëâàäîðà Äàëè¼à.1 È ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè 1928.
ãîäèíà ¼å îä èçóçåòíå âàæíîñòè çáîã ïî¼àâå ÷àê äâà ðîìàíà êî¼à ñó
ïîêàçàëà äè¼àìåòðàëíå ìîãóžíîñòè íàäðåàëèçìà ó ïðîçè – Êîðåí
âèäà Àëåêñàíäðà Âó÷à è Áåç ìåðå Ìàðêà Ðèñòèžà. Îäìàõ ïî œè-
õîâîì îá¼àâšèâàœó Ìèëàí Áîãäàíîâèž êîíñòàòó¼å äà ¼å „êœèãà
Ìàðêà Ðèñòèžà ïðåòåæíî òåîðè¼ñêà, ïðîãðàìàòè÷íà è èäå¼íî ïoëå-
ìè÷êà, à äåëî Àëåêñàíäðà Âó÷à ÷èñòà êœèæåâíà ïðèìåíà òèõ ðå-
âîëóöèîíàðíèõ ñòðåìšåœà”.2 Áèëî áè ïî¼åäíîñòàâšåíî ñâåñòè
îäíîñ îâèõ îñòâàðåœà íà äâî¼ñòâî íàäðåàëèñòè÷êà òåîðè¼à è œå-
íà ïðèìåíà, àëè ñå ïîâîäîì œèõ ñâàêàêî ìîæå ãîâîðèòè î ðàçëè-
÷èòèìà îáëèöèìà èñïîšàâàœà íàäðåàëèñòè÷êå ïîåòè÷êå ñâåñòè
1 Moris Nado, Istorija nadrealizma, prev. N. Bertolino, Beograd, 1980, ñòð.
155.
2 Ìèëàí Áîãäàíîâèž, „Ìàðêî Ðèñòèž è Àëåêñàíäàð Âó÷î”, Ñðïñêè êœè-
æåâíè ãëàñíèê, êœ. XXIV, áð. 8, Áåîãðàä, 1928, ñòð. 520. [503
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ ó ðîìàíó: åêñïëèöèòíå, êî¼à ïîëåìè÷êè çàîøòðåíî ïîêóøàâà äà
ðàçîðè îâ༠æàíð êàî êóëòóðíè ðåïðåçåíò ãðààíñêîã äðóøòâà, è
èìëèöèòíå, êî¼à ðîìàí îáëèêó¼å íå êàî ëèòåðàðíó íåãî êàî ïîåò-
ñêó òâîðåâèíó. Îâè ðîìàíè çàòî ìàíèôåñòó¼ó è äâà êšó÷íà îáëè-
êà íàäðåàëèñòè÷êîã äèñêóðñà – òåîðè¼ñêè è ëèðñêè. Ìåóòèì, ó
êîíòåêñòó ïðîìåíà íàñòàëèõ ó ïðèïîâåäàœó òîêîì äâàäåñåòèõ ãî-
äèíà ïðîøëîã âåêà îíè ñå ìîãó äîâåñòè ó âåçó è ñà äâå êšó÷íå
òåíäåíöè¼å ó ìîäåðíîì ðîìàíó, î êî¼èìà ïîâîäîì Ïðóñòîâîã è
î¼ñîâîã äåëà ãîâîðè Ðîáåðò Êóðöè¼óñ – èíòåëåêòóàëèçàì, åñå¼è-
çàöè¼à ïðîçå è äî „êð༜å ñóïòèëíîñòè ïîâåžàíå ëîãè÷êå àíàëè-
çå”, è, ñ äðóãå ñòðàíå, òåíäåíöè¼å ïñèõîëîøêîã ñèìóëòàíèçìà, àñî-
öè¼àòèâíîã ïîâåçèâàœà ñàäðæà¼à ñâåñòè è „äî íà¼ôèíè¼å íè¼àíñå
ïðîäèðóžà ðåïðîäóêöè¼à ÷óëíîäóøåâíèõ ÷èœåíèöà”.3
Áåç ìåðå ¼å óç Ðàñòêîâó Áóðëåñêó Ãîñïîäèíà Ïåðóíà Áîãà Ãðî-
ìà çíà÷à¼íî îñòâàðåœå åíöèêëîïåäè¼ñêîã îáëèêà àâàíãàðäíîã ðî-
ìàíà (ñàì àóòîð ãà ¼å íàçâàî „ïîåòñêîì åíöèêëîïåäè¼îì”) êî¼è
îá¼åäèœó¼å íå ñàìî ÷èòàâ íèç æàíðîâà ó ïîåçè¼è è ïðîçè, âåž ñà-
äðæè è áðî¼íå öðòåæå, ìàõîì êàáàëèñòè÷êå ôèãóðå è òàëèñìàíå,
ïîñòà¼óžè òàêî èçóçåòàí ïðèìåð àâàíãàðäíîã ìóëòèìåäè¼àëíîã äå-
ëà. Ðèñòèžåâ ðîìàí ¼åäèíñòâåí ¼å è ïî òîìå øòî ¼å àóòîð ó äðóãî
èçäàœå, 1962. ãîäèíå, óêšó÷èî è êðèòè÷êè àïàðàò ó êîìå ¼å ïðå-
öèçíî íàâåî ñâå èçâîðå áðî¼íèõ öèòàòà è àëóçè¼à ó ðîìàíó. Ïî-
ñåáíî ñó çàíèìšèâà óïóžèâàœà íà Ëîòðåàìîíîâà Ìàëäîðîðîâà
ïåâàœà è Ðåìáîîâó ïîåçè¼ó, àëè è Ñòåðè¼èí Ðîìàí áåç ðîìàíà.
Íàñòàî èç ïîåòè÷êè ñàìîñâåñíå íàìåðå äà ïîòïóíî äåñòðóèøå
ðîìàí êàî æàíð, Áåç ìåðå ïðèïàäà äóãî¼ òðàäèöè¼è àíòèðîìàíà ó
åâðîïñêî¼ êœèæåâíîñòè êî¼è ñó, îä Ñåðâàíòåñîâîã Äîí Êèõîòà,
¼åäíà îä íà¼âàæíè¼à ëèíè¼à ó ðàçâî¼ó îâîãà æàíàðà. Ðèñòèžåâî äå-
ëî áëèñêî ¼å Ñàðòðîâèì ðàçìèøšàœèìà î ïðèðîäè àíòèðîìàíà,
êî¼à ñó äåëîì èíñïèðèñàíà óïðàâî íàäðåàëèñòè÷êèì ñëèêàðñòâîì
– „ðàäè ñå î òîìå äà ñå ðîìàí ïîáè¼å ñàìèì ñîáîì, äà ñå ïðåä
íàøèì î÷èìà óíèøòè äîê ñå ÷èíè äà ñå ãðàäè, äà ñå íàïèøå ðî-
ìàí î ðîìàíó êî¼è ñå íå ñòâàðà, êî¼è ñå íå ìîæå ñòâîðèòè, äà ñå
ñòâîðè ôèêöè¼à êî¼à áè ïðåìà âåëèêèì èçðàåíèì äåëèìà Äîñòî-
¼åâñêîã è Ìåðäåòà áèëà îíî øòî ¼å ïðåìà Ðåìáðàíòîâèì è Ðóáåí-
ñîâèì ñëèêàìà áèëî Ìèðîîâî ïëàòíî Óáèñòâî ñëèêàðñòâà”.4 Áàø
çáîã åêñïëèöèòíî èçðàæåíå ïîåòè÷êå íàìåðå äà ðàçîðè ðîìàí,
Ðèñòèžåâó åíöèêëîïåäè¼ñêó êîíñòðóêöè¼ó, íàñòàëó êàî èçðàç îíîãà
øòî ¼å îâ༠àóòîð ñëåäåžè Áðåòîíà íàçàâàî „òîòàëèòàðíèì íåêîí-
ôîðìèçìîì”, ìîæåìî äàíàñ áåç âåžèõ îãðàäà æàíðîâñêè îäðåäè-
òè óïðàâî êàî ðîìàí î ïèñàœó àíòèðîìàíà, ïîãîòîâî ó ñâåòëó áðî¼-
íèõ ñëè÷íèõ ïîêóøà¼à êî¼è ñó òîêîì ïðîòåêëîã âåêà îáåëåæèëè
ðàçâî¼ îâå êœèæåâíå âðñòå. Ñëè÷íî ñå ìîæå êîíñòàòîâàòè è çà
Àðàãîíîâîã Ñåšàêà èç Ïàðèçà è Áðåòîíîâó Íàó êî¼è ñó ïîêóøà-
3 Ernst Robert Curtius, Eseji iz evropske književnosti, prev. E. Grubaèiæ, Sa-
rajevo, 1964, ñòð. 281.
4 Æàí Ïîë Ñàðòð, „Ïðåäãîâîð” ó: Íàòàëè Ñàðîò, Ïîðòðåò íåïîçíàòîã,
504] Íîâè Ñàä, 1960, ñòð. 5.
ëè äà ðîìàí êàî ôèêöèîíàëíó íàðàòèâíó âðñòó äåêîìïîíó¼ó

ÏÐÅÄÐÀà ÏÅÒÐÎÂȎ
èçíóòðà è çàñíó¼ó ãà íà ðàçíîâðñíî¼ äîêóìåíòàðíî¼ ãðàè, àóòî-
áèîãðàôñêèì åëåìåíòèìà, ëèðñêèì åâîêàöè¼àìà è òåîðè¼ñêèì
ïðåèñïèòèâàœèìà ñàìîã óìåòíè÷êîã ñòâàðàœà. Äàêëå, èàêî ó
âðåìå îá¼àâšèâàœà òà äåëà íèñó èìåíîâàíà êàî ðîìàíè, ¼åð ¼å
íàäðåàëèçàì áèî ó çíàêó Áðåòîíîâå ïðîãðàìñêå îñóäå îâîã æà-
íàðà, îíà ñâàêàêî ¼åñó îñîáåíè íàäðåàëèñòè÷êè ðîìàíè íàñòà-
ëè êàî èçðàç ïðåžóòíîã êîìïðîìèñà è ñà ëèòåðàòóðîì è ñà
ðîìàíîì êàî æàíðîì, î ÷åìó Ìàðêî Ðèñòèž ãîâîðè íà¼ïðå ó
ñâîì äíåâíèêó èç 1957, à ïîòîì è ó íàïîìåíàìà çà äðóãî èçäà-
œå Áåç ìåðå, ïèòà¼óžè ñå íè¼å ëè òî èïàê áèî „íàäðåàëèñòè÷êè
ïîðàç è êàïèòóëàöè¼à?”5
Ìåóòèì, êœèãà Àëåêñàíäðà Âó÷à Êîðåí âèäà ñïåöèôè÷íà
¼å ¼åð ñå ðàçëèêó¼å íå ñàìî îä ðåàëèñòè÷êîã, èëè ó øèðåì ñìèñëó
ïðåäàâàíãàðäíîã ðîìàíà, âåž è îä ïîìåíóòèõ íàäðåàëèñòè÷êèõ
îñòâàðåœà. Çà ðàçëèêó îä Ðèñòèžåâîã, ðîìàí Êîðåí âèäà èçðàæà-
âà äðóãà÷è¼ó íàäðåàëèñòè÷êó òåíäåíöè¼ó – íå êà òåîðè¼ñêèì, îä-
íîñíî åñå¼èñòè÷êèì ðàçìàòðàœèìà, íåãî êà îáëèêîâàœó ëèðñêå
ïðîçå ó ÷è¼î¼ îñíîâè ¼å ðàçâè¼åíà è íåîáè÷íà ïåñíè÷êà ñëèêà êî¼à
ñå àñîöè¼àòèâíî ãåíåðèøå ó ïðèïîâåäà÷åâî¼ ñâåñòè íà ãðàíèöè
èçìåó ñíà è ¼àâå. Ïðèðîäà ïåñíè÷êå ñëèêå ¼åäíî ¼å îä êšó÷íèõ
ïèòàœà ó íàäðåàëèñòè÷êî¼ ïîåòèöè è âåž ìó ¼å Áðåòîí ïîñâåòèî
çíàòíó ïàæœó ó ñâîì ïðâîì ìàíèôåñòó, ïîçèâà¼óžè ñå íà îäðåå-
œå ϼåðà Ðåâåðäè¼à äà ¼å ñëèêà ÷èñòà êðåàöè¼à äóõà – „Œó íå ìî-
æå ðîäèòè íåêî ïîðååœå, âåž çáëèæàâàœå äâå¼ó ìàœå-âèøå óäà-
šåíèõ ðåàëíîñòè. Øòî óäàšåíè¼è è âåðíè¼è áóäó îäíîñè äâå¼ó
çáëèæåíèõ ðåàëíîñòè, óòîëèêî žå ñëèêà áèòè ¼à÷à, è óòîëèêî žå
èìàòè åìîòèâíå è ïîåòñêå ñòâàðíîñòè”.6 Íàäðåàëèçàì óïðàâî èìà
ïîðîê äà ñòâàðà íåîáè÷íå è ñïîíòàíå ñëèêå ÷è¼å ¼å äå¼ñòâî íàðêî-
òè÷êî, ïîïóò îïè¼óìà êî¼è äåñïîòñêè çàãîñïîäàðè ñâèì ÷îâåêî-
âèì äóõîâíèì ìîžèìà. „Ïîðîê íàçâàí íàäðåàëèçàì”, òâðäè ïðè-
ïîâåäà÷ Àðàãîâîâîã ðîìàí Ñåšàê ó Ïàðèçó (1924) íàäîâåçó¼óžè
ñå íà Áðåòîíîâ ïðâè ìàíèôåñò, „íè¼å íèøòà äðóãî äî íåóìåðåíà,
ñòðàñòâåíà óïîòðåáà îòðîâà-ñëèêå, èëè áîšå ðåžè íåêîíòðîëèñà-
íî èçàçèâàœå ñëèêå, çáî㠜å ñàìå è çáîã îíèõ íåïðåäâèåíèõ ïî-
ðåìåžà¼à è ïðîìåíà êî¼å îíà ïîâëà÷è çà ñîáîì ó îáëàñòè ïðåäñòà-
âà: ¼åð ñâàêà ñëèêà âàñ ñâàêè ïóò ïðèìîðàâà äà ïðåèñïèòàòå Ñâåò”.7
Âó÷îâ ðîìàí ¼å óïðàâî îñòâàðåœå òàêâå ïîåòè÷êå êîíöåïöè¼å íàä-
ðåàëèçìà. Àëè óïðàâî îäñóñòâî íàãëàøåíîã òåîðè¼ñêîã äèñêóðñà
è àóòîïîåòè÷êèõ îäðååœà, êàêâî ¼å îâî ó ñëàâó ñëèêå ó Àðàãàíî-
âîì ðîìàíó, íà¼î÷èãëåäíè¼å ðàçëèêó¼å Âó÷îâó èçðàçèòî ëèðñêó
ïðîçó îä îñòàëèõ ðîìàíà íàñòàëèõ ó êðóãó îâîã àâàíãàðäíîã ïî-

5 Ìàðêî Ðèñòèž, Áåç ìåðå, Íîâè Ñàä, 1962, ñòð. 228.

6 Andre Breton, „Prvi manifest nadrealizma”, Tri manifesta nadrealizma, prev.
L. Matiæ, Kruševac, 1979, ñòð. 31.
7 Ëó¼ Àðàãîí, Ñåšàê èç Ïàðèçà, ïðåâ. Í. Áåðòîëèíî, Áåîãðàä, 1964, ñòð.
80 (ïîäâëà÷åœà ñó àóòîðîâà). [505
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ êðåòà. Ìåóòèì, ìîòî íà ïî÷åòêó Âó÷îâîã ðîìàíà, ¼åäàí Ðåìáîîâ
ñòèõ (è Ìàðêî Ðèñòèž êàî ìîòî ñâîã ðîìàíà Áåç ìåðå òàêîå óçè-
ìà Ðåìáîîâå ñòèõîâå), èïàê óïóžó¼å äà Êîðåí âèäà ïðèïàäà îíî¼
âðñòè íàäðåàëèñòè÷êèõ òåêñòîâà ÷è¼è ¼å íàñòàíàê èíñïèðèñàí ïå-
ñíè÷êîì àâàíòóðîì Àðòóðà Ðåìáîà.8 Ïîåòè÷êè, êîìïîçèöèîíî è
òåìàòñêî-ìîòèâñêè Âó÷îâîì ëèðñêîì ðîìàíó áëèñêè ñó Ðåìáîîâ
Áîðàâàê ó ïàêëó è Èëóìèíàöè¼å – îä ôðàãìåíòàðíå ñòðóêòóðå, îòâî-
ðåíîã ïðåçèðà ïðåìà êîíâåíöè¼àìà ãðààíñêîã äðóøòâà, íàãëà-
øåíî îäóñòà¼àœå îä ðàöèîíàëíå ñïîçíà¼å ñòâàðíîñòè ïðåä ñíà-
ãîì õàëóöèíàíòíèõ âèçè¼à („Íàâèêîõ ñå íà ¼åäíîñòàâíó õàëóöè-
íàöè¼ó”, âåëè ïðèïîâåäà÷ Áîðàâêà ó ïàêëó, „âèäåî ñàì ñàñâèì ¼à-
ñíî ìîøå¼ó íà ìåñòó íåêå òâîðíèöå, äîáîøàðñêó øêîëó êî¼ó îòâî-
ðèøå àíåëè, êî÷è¼å íà íåáåñêîì öåñòàìà, ñàëîí óäíî ¼åçåðà; ÷ó-
äîâèøòà; òà¼àíñòàâà”9) äî ñëè÷íèõ ìîòèâà è ñèòóàöè¼à („óæàñàí
ñìåõ èäèîòà,” „ìî¼å î÷è ñó çàòâîðåíå çà âàøó ñâåòëîñò”, „ò༠æè-
âîò ìîã äåòèœñòâà” è äðóãè ôðàãìåíòè èç Ðåìáîîâîã Áîðàâêà ó
ïàêëó èìà¼ó ïðèìåòíè îä¼åê ó Âó÷îâîì ðîìàíó).
Îíî øòî íàñ íàâîäè äà Êîðåí âèäà îäðåäèìî êàî êðàòêè ëèð-
ñêè ðîìàí, à íå êàî íèç ëèðñêèõ çàïèñà èëè ïåñàìà ó ïðîçè, ïî-
íà¼ïðå ¼å ïîçèöè¼à èçäâî¼åíîã è óñàìšåíîã ïðèïîâåäà÷êîã ¼à êî¼å
ïîïóò ïðèïîâåäà÷à Äíåâíèêà î ×àðíî¼åâèžó èëè äîöíè¼èõ Ãëóâ-
íèõ ÷èíè, íà íåñòàáèëíî¼ ãðàíèöè ¼àâå è ñíà, ñåžàœà íà ïðîøëîñò
è ñàäàøœåã òðåíóòêà, ïðåèñïèòó¼å ñâî¼ èäåíòèòåò ïîêóøàâà¼óžè
äà îäãîâîðè íà ñëè÷íà ïèòàœà êî¼èìà îòïî÷èœå è Áðåòîíîâà Íà-
à – „Êî ñàì ¼à?”, îäíîñíî „øòà ¼å òðåáàëî äà ïðåñòàíåì äà áó-
äåì, äà áèõ áèî îí༠êî¼è ¼åñàì”, „ó ÷åìó ñå ñàñòî¼è, àêî íå è
îäàêëå ïîòè÷å ìî¼à ðàçëè÷èòîñò ó îäíîñó íà äðóãå šóäå?”10 Ãëàâ-
íè ¼óíàê Êîðåíà âèäà ó ¼åäíîì òðåíóòêó îâàêî èñïîšàâà ñâî¼ó
ïðèïîâåäà÷êó ñàìîñâåñò: „Õîžó äà ïðîíàåì íåêè ñìèñàî ñâîì
ñòðïšåœó, íåêè óçðîê ìî¼èì äàíèìà, êàä ìîãó äà èçäðæèì è íà¼-
íèæè æèâîò è êàä çàáîðàâšàì äà íèøòà ¼îø íèñàì ó÷èíèî øòî
áè ìå îïðàâäàëî îä áåçìeðíå íåìàðíîñòè”.11
Íà ñàìîì ïî÷åòêó ðîìàíà ïðèïîâåäà÷ ñå ñåžà ñâîã áóðíîã
ðàñêèäà ñà íåñíîñíîì ¼àâîì áàíàëíîã ãðààíñêèì æèâîòîì ó êî-
¼î¼ ñå ÷îâåê ïðåòâàðà ó áèžå ëèøåíî ñâàêîã äóõîâíîã æèâîòà êî¼å
ìåõàíè÷êè èñïóœàâà ñâî¼å ðàäíå îáàâåçå – „Õòåëè ñòå äà ìå íàó-
÷èòå êàêî äà æèâèì, êàêî äà çàðàäèì ìíîãî íîâöà, à ¼à ñàì õòåî äà
8 Ðàäîâàí Âó÷êîâèž óïóžó¼å íà ¼îø íåêå ïîåòè÷êå ëèíè¼å âàæíå çà ðàçó-
ìåâàœå Êîðåíà âèäà – „Êœèæåâíîèñòîðè¼ñêè ïîñìàòðàíî, Âó÷îâ ëèðñêè ðîìàí
çíà÷è íàñòàâàê ñèìáîëèñòè÷êå ïåñìå ó ïðîçè êî¼å ¼å, ïîä Òàãîðèíèì óòèöà¼åì,
äîæèâåëà ïðîöâàò óïðàâî êðà¼åì äâàäåñòèõ ãîäèíà”. Ëèðñêî-íàðàòèâíè ôðàã-
ìåíòè Âó÷îâîã ðîìàíà óñïîñòàâšà¼ó èçâåñíè êîíòèíóèòåò è ñà åêñïðåñèîíè-
ñòè÷êîì ëèðñêîì ïðîçîì êàêâó ïèøå ðàíè Àíäðèž ó Ex Pontu è Íåìèðèìà (Ð.
Âó÷êîâèž, Ñðïñêà àâàíãàðäíà ïðîçà, Áåîãðàä, 2000, ñòð. 251).
9 Artur Rembo, Sabrana dela, prev. N. Bertolino, Beograd, 1991, ñòð. 145.
10 Àíäðå Áðåòîí, Íàà, ïðåâ. £. Íîâàêîâèž, Áåîãðàä, 1999, ñòð. 31-32 (ïîä-
âëà÷åœà ñó àóòîðîâà).
11 Àëåêñàíäàð Âó÷î, Êîðåí âèäà, Áåîãðàä, 1983, ñòð. 80. Ñâè íàâîäè áèžå
506] äàòè ïðåìà îâîì, äðóãîì, èçäàœó.
ïšóíåì íà âàñ è íà ñâå òî øòî ¼îø íàçèâàòå æèâîòîì. Ìåíè ¼å

ÏÐÅÄÐÀà ÏÅÒÐÎÂȎ
áèëî ïîòðåáíî íåøòî ñàâèì äðóãî, íåøòî øòî âè ñèãóðíî íèêà-
äà íèñòå íè ñàœàëè, è áèëî ìè ¼å âðëî ìèëî øòî íèêî íåžå òî
äîçíàòè, ¼åð òàêî ñå äóáîêî ñêëàïàëà ìî¼à òà¼íà” (Êîðåí âèäà,
ñòð. 11). Ó ïšóâàœó íà äîòàäàøœè ãðààíñêè æèâîò êàî è áðî¼-
íèì ïðèïîâåäà÷åâèì èç¼àâàìà äà ïðåçèðå ïðîñå÷íå šóäå „èç äó-
áèíå äóøå êàî ñòîêó”, íè¼å òåøêî ïðåïîçíàòè äóõ íàäðåàëèñòè÷-
êå ïîáóíå, îäíîñíî îí༠òîòàëíè èëè àïñîëóòíè íåêîíôîðìè-
çàì î êîìå ãîâîðå Áðåòîí ó ñâîì ïðâîì ìàíèôåñòó è Ìàðêî Ðè-
ñòèž ó ðîìàíó Áåç ìåðå. Àëè òà ïîáóíà ó Âó÷îâîì ðîìàíó íå
îñòà¼å íà èç¼àâàìà ó êî¼èìà ñå ïðîãðàìñêè íåãèðà¼ó êîíâåíöè¼å
ãðààíñêå êóëòóðå. Îíà ¼å ëèðñêå ïðèðîäå è ïðîèñòè÷å ïîíà¼-
ïðå èç ïðèïîâåäà÷åâå ñíàæíå šóáàâíå æåšå êî¼ó îãðàíè÷àâà
ìîðàë ãðààíñêå ñðåäèíå. Çàòî ñå òà ïîáóíà è íå ìàíèôåñòó¼å
÷èíîì àíòèëèòåðàòóðå è íå èçðàæàâà ñå åêñïëèöèòíî ïîåòè÷-
êèì íåãèðàœåì êàíîíèçîâàíå êœèæåâíå ôîðìå èëè åñå¼èñòè÷-
êèì ïðåèñïèòèâàœåì êœèæåâíîã ñòâàðàœà, íåãî ïðèïîâåäà÷å-
âèì ïðåïóøòàœåì ñâåòó ñîïñòâåíå èíòèìå, ñíîâèìà, åâîöèðà-
œèìà óñïîìåíà, ¼åäíîì ðå÷¼ó óäàšàâàœåì îä ñâåãà øòî ïðèïà-
äà íåñíîñíî¼ ãðààíñêî¼ ¼àâè. Çàòî Ìèëàí Áîãäàíîâèž è ïðèìå-
žó¼å äà „ñëèêîâèòè ëèðèçàì” Âó÷îâîã ðîìàíà ïî÷èâà çàïðàâî íà
„¼åäíî¼ ñëàòêî¼ è ïîìàëî ñòàðèíñêî¼ ïðè÷è”.12 Òî ¼å ñâàêàêî ïðè-
÷à î šóáàâè êî¼à íà ¼àâè îñòà¼å íåîñòâàðåíà è çàòî íàãîíè ïðè-
ïîâåäà÷à íà ïðåèñïèòèâàœå ñîïñòâåíå èíòèìå ñó÷óâàíå ó ñíî-
âèìà è óñïîìåíàìà. Ñòîãà ó ðîìàíó äîìèíèðà¼ó äâà êšó÷íà íàä-
ðåàëèñòè÷êà òîïîñà – šóáàâ è ñíîâè.
Šóáàâ ó Âó÷îâîì ðîìàíó ïîñòî¼è êàî íà¼àóòåíòè÷íè¼å îñòâà-
ðåœå æåšå êî¼à ¼å ó ãðààíñêîì äðóøòâó ïîòèñíóòà ìîðàëíèì
çàáðàíàìà. Ãëàâíè ¼óíàê/ïðèïîâåäà÷ ¼å äîæèâšàâà è êàî åðîòñêó
ïîæóäó, àëè è êàî ïëàòîíñêó ÷åæœó êà èäåàëèçîâàíî¼ æåíè êî¼à
îòâàðà ïóòåâå êà ïîäñâåñíîì è èðàöèîíàëíîì. È ó ¼åäíîì è äðó-
ãîì îáëèêó šóáàâ ¼å ìîãóžíîñò çà ñëîáîäàí è èíòåíçèâàí æèâîò.
£óíàêîâî ïîæóäíî ïðåïóøòàœå ÷àðèìà íàãîã æåíñêîã òåëà ó çíà-
êó ¼å ïîåòèçîâàíå åðîòèêå – „Ó ðàñêîï÷àíèì õàšèíàìà çàáåëå ñå
êðîç îñìåõ îñëîáîåíå äî¼êå è äðõòå ó íàøèì øàêàìà, ïîä íà-
øèì ðàñòîïšåíèì óñíàìà, ïîä î÷èìà, êî¼å èñïîä êàïàêà, êàä èõ
çàíîñíî ñïóñòèìî, íå ïðåñòà¼ó ïîæóäíî äà ãëåäà¼ó” (Êîðåí âèäà,
ñòð. 79). Òîêîì ÷èòàâîã æèâîòà ãëàâíè ¼óíàê ÷åêà ïðàâó, èçóçåòíó
šóáàâ íàãîâåøòåíó ó ëèêó çàãîíåòíå æåíå êî¼à ìó ñå ñòàëíî ¼à-
âšà êàî îäðàç íà ïðîçîðñêîì ñòàêëó, íà áèñòðî¼ ïîâðøíè ¼åçåðà
èëè ñå ïî¼àâšó¼å íàêîí áóåœà íà ãðàíèöè ñíà è ¼àâå. Ïîïóò àíè-
ìå, æåíñêîã ¼à ó ïðèïîâåäà÷åâî¼ ïîäñâåñòè, îíà ¼å çàïðàâî äåî
œåãîâå æåšå äà ïðåêîðà÷è ãðàíèöå ðàöèîíàëíå ñòâàðíîñòè. Ó ðî-
ìàíó îñòà¼å íåèçâåñíî äà ëè òà æåíà çàèñòà ïîñòî¼è èëè ¼å ïîñòî-
¼àëà, òåê œåí ëèê ñòàëíî ïðàòè ¼óíàêà êàî ìîãóžíîñò ¼åäíîã äðó-
ãîã æèâîòà êî¼è âðåäè ÷åêàòè. Îä òðåíóòêà êàäà ñå ïðâè ïóò ïî¼à-
12 Ìèëàí Áîãäàíîâèž, „Ìàðêî Ðèñòèž è Àëåêñàíäàð Âó÷î”, ñòð. 521. [507
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ âšó¼å, äîê ¼î¼ îí ìèëó¼å îáíàæåíî òåëî, îíà ñå ïîñòåïåíî äåìàòå-
ðè¼àëèçó¼å ïîñòà¼óžè óçâèøåíî áèžå êî¼å ñå ¼àâšà ñàìî êàî ñàí
èëè ïðèâèåœå, íàãîâåøòàâà¼óžè ïðèñóñòâî äðóãà÷è¼åã îáëèêà ïî-
ñòî¼àœà íàçðåòîã ó çàãîíåòíî¼ äàšèíè – „Òâî¼å ¼å ìèðíî ïðèñó-
ñòâî ïîñòàëî îä¼åäíîì êàî ñàí êî¼è ñå ïðîâàëà÷è êðîç öåî æèâîò,
êàî ïîâðàòàê ñà íåïîçíàòèõ âðõîâà êî¼å ñàì íàçèðàî è ñëóòèî íå-
ãäå ó äàšèíè, à íèñàì ñêîðî íèêàäà ìîãàî äóãî ãà ãëåäàì, è íåžó
ìîžè ìîæäà íèêàäà òàêî äóáîêî è ìèðíî äà óòîïèì î÷è êàî øòî
âîëèì äà òî íåãäå ïîñòî¼è, äà æèâè òàêî íåîäîšèâî è ÷åêà ñàâð-
øåíî ïðèñåáíî è ìèðíî. (...) Àëè ñàì ñíàæíî îñåžàî äà òî ïîñòî-
¼è ó æèâîòó êàî ñâåæå áóåœå, êàî íîâà ìîãóžíîñò, ìîæåáèòè çà
äðóãîã, àëè äà ¼å çáîã òîãà ìíîãî ëàêøå æèâåòè, ìíîãî áîšå æè-
âåòè è ÷åêàòè ¼îø äóãî” (Êîðåí âèäà, ñòð. 22–23). Îíî øòî ïðè-
ïîâåäà÷ çàïî÷íå êàî ìîíîëîøêó ðåôëåêñè¼ó óãëàâíîì ñå ðàçâè¼à
ó ïåñíè÷êó ñëèêó, ìåòàôîðó èëè ïîðååœå. Òàêî ¼å è ñà œåãîâèì
óáååœåì äà ñàìî ó ñíó, îñëîáîåíîì ñâèõ ìîðàëíèõ, ïðîñòîð-
íèõ è âðåìåíñêèõ îãðàíè÷åœà, ïîñòî¼è çà èñòèíñêó šóáàâ êî¼à
ìîæå äà ïîòïóíî ïðîìåíè œåãîâî áèžå – „Ñàìî ¼îø ó ñíó ïîñòî-
¼èì çà ¼åäíó šóáàâ ñàìî, çà ¼åäíî îñòðâî ó ìîðó æåšà, êàäà íàì
óïîðíîñò íå ðàçáëàæè íè ¼åäíà óòåõà è êàäà ïîìèðšèâè¼å íåãî íà
¼àâè æèâèìî çà îñòâàðåœå” (Êîðåí âèäà, ñòð. 97).
Šóáàâ ¼å ó âåçè ñà äðóãèì íàäðåàëèñòè÷êèì òîïîñîì – ñíîì.
Ïðè÷à¼óžè î ñëèêàìà êî¼å ìó ñå ¼àâšà¼ó ó ñíîâèìà ïðèïîâåäà÷
ïîêóøàâà äà ó œèìà ïðåïîçíà äðóãè, ïîòïóíè¼è æèâîò ó êîìå žå
áèòè ó èíòåíçèâíè¼åì êîíòàêòó ñà ñâåòîì íåãî øòî ¼å òî íà ¼àâè.
Íà ïî÷åòêó ðîìàíà îí æåëè äà ¼à÷å è íåïîñðåäíè¼å áóäå âàçàí çà
ñòâàðè êî¼å ãà îêðóæó¼ó, äà äîæèâè äðóãà÷è¼ó, îíåîáè÷åíó ïåð-
öåïöè¼ó ñòâàðíîñòè êî¼ó ïðîíàëàçè óïðàâî ó ñíó. Ñà òîì æåšîì
äà ñå ñòâàðíîñò äðóãà÷è¼å äîæèâè è äà ñå óêèíå óîáè÷à¼åíà âèçó-
åëíà ïåðöåïöè¼à – „Õòåî áèõ äà áóäåì ¼à÷å è íåïîñðåäíè¼å âàçàí
çà îáè÷íå, ñâàêîäíåâåíå ñòâàðè” – àñîöè¼àòèâíî ¼å ïîâåçàíî ïðè-
ïîâåäà÷åâî ñåžàœå êî¼å îá¼àøàœàâà è íåîáè÷àí íàñëîâ ðîìàíà.
Êàä ¼å áèî äå÷àê âèäåî ¼å òà¼àíñòâåíîã ÷îâåêà êî¼è âàäè îêî èç
î÷íå äóïšå. Ò༠áèçàðíè ÷èí îñòàžå ó ïðèïîâåäà÷êåâî¼ ñâåñòè
êàî ñèìáîë îäðèöàœà îä ñâåòà âèåíîã î÷èìà è ïîêóø༠äà ñå
îòêðè¼å îíî øòà ¼å èçà âèäšèâå ñòâàðíîñòè. Êàî øòî ïðèïîâåäà÷,
„èñòèíîñëîâàö”, Íàñòàñè¼åâèžåâèõ ïðèïîâåäàêà ÷åñòî ïîìèœå êà-
êî õîžå äà äîïðå „äî ó êîðåí ïðè÷å”, äî îíîãà øòî ¼å ñóøòèíà
çáèâàœà, ïðèïîâåäà÷ Âó÷îâîã ëèðñêîã ðîìàí æåëè äà äîïðå ó êî-
ðåí âèäà, îäíîñíî äî ïðàâå èñòèíå î âèåíîì.13 Îíà ñå îòêðèâà ó
ñíîâèìà êî¼è ñó (íàä)ñòâàðíîñò îñëîáîåíà ñâàêîã ðàöèîíàëíîã

13 Çàíèìšèâå ñó ó òîì ñìèñëó íåêå ïàðàëåëå ñà Âó÷îâîì ïîåçè¼îì. Ó ïå-

ñìè „Ðààœà” èç çáèðêå Êðîâ íàä ïðîçîðîì (1926) ëèðñêè ñóá¼åêò æåëè äà äî-
ñåãíå „êîðåí ñðåžå” – „£åð êîðåí ¼å ñðåžå ó íå¼àñíèì ðóêàìà / Ó ïðåäãðàó ñðöà
è íåîá¼àøœèâèì äåòàšèìà”. Ó ïåñìè „Îáìàíà” èç èñòå çáèðêå ëèðñêè ñóá¼åêò
õîžå äà ñå îñëîáîäè îä „çàêîðåëî㔠âèåœà ñòâàðíîñòè: „Ìîðàì äà ñêèíåì ñà
î÷è¼ó çàâî¼ çàêîðåëèõ âèçè¼à / Îëîâîì íàòîïšåíå ïîãëåäå ó ÷àñîâå çàðîášåíå”
508] (À. Âó÷î, Ïåñìå, Áåîãðàä, 1957).
ïîèìàœà è êîìïîíîâàíà ïî èìïóëñèìà êî¼è äîïèðó èç êîðåíà šóä-

ÏÐÅÄÐÀà ÏÅÒÐÎÂȎ
ñêîã áèžà – èç íåñâåñíîã.
Ó Êîðåíó âèäà íå ïîñòî¼è ¼åäíîñòaâíî ñóïðîòñòàâšàœå ñíà è
¼àâå ¼åð ïðèïîâåäà÷, çà ðàçëèêó îä äðóãèõ šóäè êî¼è óæóðáàíî
ïðîëàçå óëèöàìà âîåíè ïðâåíñòâåíî ìàòåðè¼àëíèì èíòåðåñèìà,
ñàœà è íà ¼àâè. Ó òðåíóöèìà êàäà ñå ïðîáóäè îí è äàšå âèäè
ïðîäóæåòàê ñâî¼èõ ñíîâà è ôàíòàçìàãîðè¼à – „Ïðîáóäèî ñàì ñå
ñêîêîì, è êàî ïðîäóæåòàê ñíà, âèñèëè ñó íà íåáó áåëè êðèíîâè”
(Êîðåí âèäà, ñòð. 29). Òèìå ñå çàïðàâî óêèäà íå ñàìî ¼àñíà ãðàíè-
öà èçìåó ñíà è ¼àâå, âåž è ñóá¼åêòà è îá¼åêòà, ¼åð ïðèïîâåäà÷åâå
âèçè¼å ïîñòà¼ó çà œåãà ¼åäèíà ñòâàðíîñò, ¼åäèíè ïîñòî¼åžè ñâåò ó
ðîìàíó. Ñàìîì ïðèïîâåäà÷êîì ¼à òåøêî ¼å äà ðàçäâî¼è øòà ñå äå-
ñèëî íà ¼àâè à øòà ó ñíó, îäíîñíî „êàî ó ñíó”. Ïîñëå ¼åäíîã ñó-
ñðåòà ñà íåïîçíàòîì æåíîì ¼óíàê áåæè íèç óëèöó, „àëè, êàî ó ñíó,
ó øèðîêî¼ ðàçàïåòî¼ ìðåæè óïëèòàëå ñó ìè ñå íîãå, è òî ìè ¼å
îëîâíî îòåæàâàëî êîðàêå, òàêî äà ìè ñå ÷èíèëî äà íèêàäà íåžó
ìîžè äîâîšíî äà ïîáåãíåì” (Êîðåí âèäà, ñòð. 61). ×èòàâ ðîìàí
êàî äà ñå îäâè¼à ïî Øåëèíãîâî¼ „ôîðìóëè” êî¼ó ñó ïðèõâàòèëè
íàäðåàëèñòè, äà „ñâåò ïîñòà¼å ñàí, ñàí ïîñòà¼å ñâåò”.14 Äîê Ïåòàð
Ðà¼èžà ó Öðœàíñêîâîì ðîìàíó ìèñëè äà ñå ïðîáóäèî, à çàïðàâî
íàñòàâšà äà ñàœà ñàí ó ñíó, ãëàâíè ¼óíàê ó Êîðåíó âèäà ïðèïîâå-
äà¼óžè î ñâî¼èì ñíîâèìà èç ¼åäíå âèçè¼å ïðåëàçè ó äðóãó, à íàäðå-
àëíå ñëèêå ñå ó àñîöè¼àòèâíîì ëàíöó ïðåòàïà¼ó ¼åäíà ó äðóãó.
Óïðàâî öåíòàðàëíè ôðàãìåíòè Äíåâíèêà î ×àðíî¼åâèžó, ó êî¼èìà
Ðà¼èž ïðè÷à ñâî¼ ñàí, áëèñêè ñó ïî ñâî¼î¼ íàðàòèâíî¼ ëîãèöè Âó-
÷îâîì ðîìàíó. Óêèäà¼ó ñå ñâà âðåìåíñêà è ïðîñòîðíà îãðàíè÷å-
œà, øòî ¼å ó Êîðåíó âèäà ïîñåáíî íàãëàøåíî ¼åð ïðèïîâåäà÷ ¼å
ñòàëíî íà ïóòó, ïðè ÷åìó ñå áðçî ñìåœó¼ó ðàçëè÷èòè ïðîñòîðè
(Ïàðèç, Ìàðñåš, Ìåñèíà, Ãàëèïîšå) è ïðåâîçíà ñðåäñòâà (÷àñ ¼å
íà áðîäó, ÷àñ ó âîçó). Èçíåíàäíî àñîöè¼àòèâíî ñìåœèâàœå ñëèêà
ñóãåðèøå ëîãèêó ñíîâà ó êî¼èìà ñå ïðèïîâåäà÷ ïî¼àâšó¼å ïîïóò
ëåáäåžåã, áåñòåëåñíîã áèžà (êàêàâ ¼å ó Ðà¼èžåâîì ñíó ×àðíî¼åâèž)
êî¼å ñå áðçî êðåžå ó ïðîñòîðó èëè, ïàê, ìèðó¼å äîê îá¼åêòè, ïà è
÷èòàâè ãðàäîâè ïðèëàçå œåìó – „Òàêî ìè ¼å ó ñóñðåò äîëàçèëà
îñâåòšåíà âàðîø” (Êîðåí âèäà, ñòð. 25). Êàî øòî ¼å ñòâàðíîñò ó
ïðèïîâåäà÷åâî¼ ñâåñòè ëèøåíà ñâèõ ÷âðñòèõ, ñòàáèëíèõ êîíòóðà
è ïîñòà¼å åòåðè÷íà, ïðîçèðíà, äåìàòåðè¼àëèçîâàíà, òàêî ¼å è ñàìà
ðå÷åíèöà ëèøåíà ñâàêå ÷âðñòå ñèíòàêñè÷êå ñòðóêòóðå è ðèòìè÷-
êè îðãàíèçîâàíà, ïî àíàëîãè¼è êî¼à ïîñòî¼è èçìåó ñíà è ìóçè÷-
êîã äåëà.15 Ïðèïîâåäà÷åâè ñíîâè ñà÷èœåíè ñó îä íèçà ðàçâè¼åíèõ
è íåîáè÷íèõ ñëèêà ó êî¼èìà ñå óñïîñòàâšà¼ó áèçàðíè àëîãè÷íè
ñïî¼åâè óäàšåíèõ ïî¼àâà – íà ïðèìåð, ñëèêà îêóïàíèõ Àìàçîíêè
êî¼å íà ðàçäðàæåíèì êîœèìà ãàëîïèðà¼ó Áóëîœñêîì øóìîì. Ñâà-

14 Âèäè î òîìå: Jelena Novakoviæ, Tipologija nadrealizma, Beograd, 2002,

ñòð. 47.
15 Juri Lotman, „San – semantièki prozor”, Kultura i eksplozija, prev. D. Ara-
nitoviæ, Beograd, 2004, ñòð. 202. [509
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ êà âèçè¼à êî¼à ñå îáðàçó¼å ó ñíó ïðåäñòàâšà ñåìàíòè÷êè ïðîçîð
êî¼è âîäè ïðèïîâåäà÷à äî íîâîã, òà¼àíñòâåíîã, àëè íåðåòêî è íà-
ãëàøåíî ïñèõîàíàëèòè÷êîã ñèìáîëà. Ïðè êða¼ó ðîìàíà ïðèïîâå-
äà÷ ñå âèøå íå ïðåïóøòà ñàìî èíòèìíèì èñïîâåñòèìà î ñâî¼èì
ñíîâèìà è æåšàìà, íåãî õîžå è äà èõ ðàñòóìà÷è è äåêîäèðà œèõî-
âà ëàòåíòíà çíà÷åœà – „Ãðëèžè ôëàøà: ñåêñîâè ìóøêè. Ïîâðøè-
íå óòðîáà, òàêî ÷èñòå è ñâåòëå: èçäà¼íè÷êå ïîâðøèíå óñòà¼àëèõ
ðèòîâà è áëàòà” (Êîðåí âèäà, ñòð. 105). Ìåóòèì, ó ïîñëåäœî¼
ðå÷åíèöè ðîìàíà îí, êàî ïîñëå êîíà÷íîã áóåœà, ïîêóøàâà äà ñå
îñâåñòè è ïîñòàâàšà ïñèõîàíàëèòè÷êè ìîòèâèñàíà ïèòàœà, àëè
êî¼à îñòà¼ó áåç îäãîâîðà, ñóãåðèøóžè äà ñàí, æåšå êàî è ñàìà
ïîòðåáà çà œèõîâèì òóìà÷åœåì îñòà¼ó ðàöèîíàëíî íåäîêó÷èâè –
„Êàä áèõ ìîãàî ïðîçðåòè îäàêëå äîëàçè ñàí, îäàêëå òî ñèìáîëè÷-
íî òóìà÷åœå æåšà?” (Êîðåí âèäà, ñòð. 106).
Ïðèïîâåäà÷åâî òðàãàœå çà ñîïñòâåíèì, àóòåíòè÷íèì èäåí-
òèòåòîì íå îäâè¼à ñà ñàìó ó ïðåïóøàòœó šóáàâíî¼ æåšè è ñíî-
âèìà, íåãî è ó ëèðñêîì åâîöèðàœó óñïîìåíà, óãëàâíîì íà äå-
òèœñòâî è ðàíó ìëàäîñò. Ó òèì äåëîâèìà ðîìàíà ¼å „êîðè¼åí
êàñíè¼èõ Âó÷îâèõ ðîìàíà ó òåìàòñêîì è òåõíè÷êîì ñìèñëó”. 16
Ñåžàœå íè¼å ðàöèîíàëàí, õîòèìè÷àí ïðîöåñ âåž „ðîœåœå ó ñð-
öå” êî¼å äîëàçè íåî÷åêèâàíî è íåïîçâàíî. Ïðèïîâåäà÷ íå ìîæå
äà ñå ñóïðîòñòàâè íàãëî¼ ïëèìè ñåžàœà êî¼à ãà ïîòïóíî îáóçèìà
– „Î êàêî ÷åñòî òîíåì ó óæàñíå äóáèíå, êî¼å ìå îäâàëà÷å, îíå-
ñâåøžó¼ó” (Êîðåí âèäà, ñòð. 19). Ó œåãîâî¼ ñâåñòè àñîöè¼àòèâíî
èñêðñàâà¼ó óñïîìåíå íà äåòèœñòâî, ìåó êî¼èìà ñó íà¼ðàçâè¼å-
íè¼å îíå êî¼å ñå îäíîñå íà íîž î÷åâå ñìðòè è ðàçãîâîð ñà áðàòîì,
çà êîãà ñå ïîòîì ñàîïøòàâà äà ¼å íåêîëèêî äåöåíè¼à êàñíè¼å óìðî
ó Àôðèöè. Íà êðà¼ó òîã ñêîêîâèòîã íèçà óñïîìåíà ¼å çàíèìšèâ
àóòîáèîãðàôñêè ìîìåíàò, ¼åäàí îä îíèõ êî¼è ñó ó ðàçëè÷èòèì
âàðè¼àíàòàìà ïðèñóòíè ó ñâèì àâàíãàðäíèì êðàòêèì ðîìàíèìà
è ïîåòè÷êè ñìèøšåíî äåñòàáèëèçó¼ó òðàäèöèîíàëíî ñõâàžåíó
ôèêöèîíàëíîñò ðîìàíåñêíîã ñâåòà. Íàèìå, ¼åäàí îä åïèçîäíèõ
ëèêîâà îáðàžà ñå ãëàâíîì ¼óíàêó îñëîâšàâà¼óžè ãà „Âó÷î”, óñëî-
æœàâà¼àžè òàêî ïèòàœå „ïðàâî㔠èäåíòèòåòà èìïëèöèòíîã àóòî-
ðà è œåãîâ îäíîñ ïðåìà, áàõòèíîâñêè ðå÷åíî, àóòîðó–òâîðöó.
Çáîã òàêâîã àñîöè¼àòèâíîã ïîíèðàœà ó ïðîøëîñò, ïîíà¼ïðå ó äå-
òèœñòâî, ïîêóøà¼à äà ñå óñïîñòàâè âåçà èçìåó ïðèïîâåäíîã è
ðàçëè÷èòèõ äîæèâšà¼íèõ ¼à èç ïðîøëîñòè èëè ïîìèœàœå èìå-
íà ñòâàðíîã àóòîðà, ïðèïîâåäà÷ Êîðåíà âèäà èìà ñëè÷íîñòè ñà
íàðàòîðîì Ïðóñòîâîã Òðàãàœà çà èçãóášåíèì âðåìåíîì. Î Ïðó-
ñòîâîì ðîìàíó ïîëîâèíîì äâàäåñåòèõ ãîäèíà îïøèðíî ïèøå
Ìàðêî Ðèñòèž, ñìàòðà¼óžè äà ¼å ó œåìó ïîåçè¼à íàäâëàäàëà ëè-
òåðàòóðó. Òèìå Ðèñòèž, ñàìî êî¼è ìåñåö ïîøòî ¼å Áðåòîí ó ñâîì
ïðâîì ìàíèôåñòó ïðîãðàìñêè ïðåçðåî ðîìàí, îòâàðà ìîãóžíîñò
äà ó íàäðåàëèçìó ðîìàí èïàê ìîæå áèòè ïðèõâàžåí êàî èçóçåò-

16 £îâàí Äåëèž, „Êîð¼åíè îìàìà”, ïîãîâîð ó: À. Âó÷î, Êîðåí âèäà, Áåî-

510] ãàðä, 1982, ñòð. 130.
íî óìåòíè÷êî îñòâàðåœå àêî ó œåìó ïðåîâëàäà íà÷åëî ëèðñêîã,

ÏÐÅÄÐÀà ÏÅÒÐÎÂȎ
ñóá¼åêòèâíîã, àñîöè¼àòèâíîã.17
Âåçå êî¼å ñå ó ïðèïîâåäà÷åâî¼ ñâåñòè óñïîñòàâšà¼ó èçìåó
ïðîøëîñòè è òðåíóòêà œåíîã ëèðñêîã åâîöèðàœà áèžå òåìà àóòî-
ïîåòè÷êèõ ïðîìèøšàœà ó Âó÷îâî¼ ñëåäåžî¼ êœèçè Àêî ñå ¼îø
¼åäíîì ñåòèì èëè íà÷åëà (1929), ñà÷èœåíî¼ îä ñàìîñòàëíèõ ëèð-
ñêèõ ôðàãìåíàòà è ïåñàìà ó ïðîçè. Ïîêóøàâà¼óžè äà óî÷è õðîíî-
ëîøêó âåçó è íåêàêàâ ëîãè÷íè ñìèñàî èçìåó äâà ïðîòåêëà äîãà-
à¼à ïðèïîâåäà÷ êîíñòàòó¼å äà ¼å òî íåìîãóžå: „Õòåî ñàì èçìåó
îâà äâà ñëó÷༠äà ïðîíàåì ñìèñàî, îäâðàòíó ëîãè÷íó êîèíöè-
äåíöè¼ó, àëè ¼å ñâå òî ìîðàëî äà ïðîïàäíå, ïîøòî ¼å áèëî äîâîš-
íî äà ïðîòåêíå íà¼ìàœè âðåìåíñêè ðàçìàê, äà áè ñâàêà âåçà èçìå-
ó îâà äâà ñëó÷à¼à ïîñòàëà íåìîãóžíà. Óîñòàëîì, èçãëåäà ìè ñà-
ñâèì ðàçóìšèâî äà ¼å âåëèêà ñëàáîñò ïîâåçàòè äîãàà¼å è ïðàâè-
òè èñòîðè¼ó ìà êàêâå âðñòå. Îñòà¼ó ñàìî ôàíòîìè ïî¼åäèíèõ ñòâàð-
íîñòè, êî¼è žå íà áóäóžíîñò èìàòè âðëî äàëåêå, ìóòíå óòèöà¼å”.18
Óïðàâî óñïîìåíå è ëèêîâè èç ïðîøëîñòè ó Êîðåíó âèäà èìà¼ó
îáëèê ôëóèäíèõ ôàíòîìà êî¼è ïîâðåìåíî èçðàœà¼ó èç ïðèïîâå-
äà÷åâå ñâåñòè.
Ó ðîìàíó ñå ¼àñíî óî÷àâà¼ó äâà ãðàôè÷êè ðàçëè÷èòà òèïà òåê-
ñòà – „îñíîâàíè” è „óìåòíóòè”, îäíîñíî ñâî¼åâðñíè òåêñò ó òåê-
ñòó øòàìàïàí êóðçèâîì. Ãðàôè÷êè ìàðêèðàíè ôðàãìåíòè ñó „õåð-
ìåòè÷íè¼è, ïîåòñêè ’ãóøžè’, èñêšó÷èâî ëèðñêè, áåç èêàâî㠒ðå-
öèäèâà’ ôàáóëàðíå ãðàå, è ðèòìè÷êè îðãàíèçîâàíè¼è”.19 Òè äå-
ëîâè òåêñòà óãëàâíîì áè ñå ìîãëè îäðåäèòè êàî ïåñìå ó ïðîçè è
îíå ñó ìàõîì ó àñîöè¼àòèâíî¼ è ìîòèâñêî¼ âåçè ñà íàðàòèâíèì
ôàðãìåíòèìà êî¼è èì ïðåòõîäå. Òàêî, íàêîí ïðèïîâåäà÷åâîã ñå-
žàœà íà ÷îâåêà áåç îêà, ñëåäè ëèðñêè ôðàãìåíò ó êîìå ñå âàðèðà
ìîòèâ î÷è¼ó – îä î÷è¼ó ðèáà, î÷è¼ó óáèöà äî î÷è¼ó âîçîâà. Ëàíàö
àñîöè¼àöè¼à ñå òó íå çàóñòàâšà ¼åð âåž ñëåäåžè íàðàòèâíè ôðàã-
ìíåò ãîâîðè î ïðèïîâåäà÷åâîì ñåžàœó íà ïóòîâàœå âîçîì, êàäà
ñòî¼åžè ïîðåä ïðîçîðà ïîñìàòðà ó œåìó îäðàç ñâî¼èõ î÷è¼ó. Ïî-
âîäîì îâèõ ãðàôè÷ê ìàðêèðàíèõ ôðàãìåíàòà ó êî¼èìà ñó àñîöè-
¼àòèâíå âåçå ìåó ïî¼ìîâèìà è ìèñëèìà íà¼ñëîáîäíè¼å, ïîñòàâšà
ñå ïèòàœå ìîæå ëè ñå ó Êîðåíó âèäà ãîâðèòè î ïðèñóñòâó íàäðå-
17 Ìàðêî Ðèñòèž, „Ìàðñåë Ïðóñò”, Ïîêðåò, ãîä. I, áð. 29 -30, Áåîãðàä, àâ-
ãóñò, 1924. Î „âàíðåäåíèì ëèðñêèì âðåäíîñòèìà” ó î¼ñîâîì ðîìàíó Óëèêñ
Ðèñòèž žå èñòå ãîäèíå ïèñàòè ó åñå¼ó „Ïîãëåä íà å¼ìñà î¼ñà” (Ïîêðåò, áð.
35–36, äåöåìáðàð, 1924). Íåêîëèêî ãîäèíà êàñíè¼å, ïîâîäîì ðîìàíà Ñåîáå Ìè-
ëîøà Öðœàíñêîã, Ðèñòèž žå ¼îø ïîäðîáíè¼å ãîâîðèòè î ìîãóžíîñòèìà äà ðîìàí
áóäå çàñíîâàí êàî ëèðñêî îñòâàðåœå, îäíîñíî êàî „ïåñíè÷êà îáðàäà ¼åäíîã îñå-
žàœà æèâîòà” ( Ì. Ðèñòèž, „Ñåîáå Ìèëîøà Öðœàíñêîã”, Ïîëèòèêà, 15. àïðèë
1929).
18 Àëåêñàíäàð Âó÷î, „Àêî ñå ¼îø ¼åäíîì ñåòèì èëè íà÷åëà”, Ïåñìå, Áåî-
ãðàä, 1957, ñòð. 51–52. Íà ñàìîì ïî÷åòêó Áðåòîíîâîã ðîìàíà Íàà ïðèïîâåäà÷
ãîâîðè î ñåáè êàî ôàíòîìó êî¼è ïîêóøàâà äà èçìåó ñåáå è áèžà êî¼à ãà îêðóæó-
¼ó óñïîñòàâè âåçå. Ðå÷ „äðóæåœå” íàâîäè ãà äà „çà æèâîòà èãðàì óëîãó ôàíòî-
ìà, îíà î÷èãëåäíî àëóäèðà íà îíî øòî ¼å òðåáàëî äà ïðåñòàíåì äà áóäåì, äà áèõ
áèî îí༠êî¼è ¼åñàì” (À. Áðåòîí, Íàà, ñòð. 31, ïîäâàë÷åœå ¼å àóòîðîâî).
19 £îâàí Äåëèž, „Êîð¼åíè îìàìà”, ñòð. 131. [511
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ àëèñòè÷êîã ïîñòóïêà àóòîìàòñêîã ïèñàœà? Êîíñòàòó¼óžè äà ñó ó
ñðïñêîì íàäðåàëèçìó àóòîìàòñêè òåêñòîâè ðåòêîñò, Ðàäîâàí Âó÷-
êîâèž ó Âó÷îâîì ðîìàíó èçäàâà¼à òðè òèïà òåêñòîâà – ïðè÷ó, èìè-
òàöè¼ó ñíà è àóòîìàòèçàì ñëèêà êî¼è ñå, ìåóòèì, íå ìîæå ¼åäíî-
ñòàâíî èç¼åäíà÷èòè ñà àóòîìàòñêèì ïèñàœåì.20 È îíäà êàäà ñå ïå-
ñíè÷êå ñëèêå ñìåœó¼ó ó áðçîì ðèòìó ìåó œèìà ñå ìîæå ¼àñíî
óñïîñòàâèòè àñîöè¼àòèâàíà, ìîòèâñêà èëè èäå¼íà âåçà øòî ñâàêà-
êî óïóžó¼å íà èçâåñíå ïðèíöèïå ïðèïîâåäà÷êè ïðîìèøšåíå îð-
ãàíèçàöè¼å òåêñòà. Ñ òèì ó âåçè ¼å è ñàìîñâåñíî èçðàæåíà ïðèïî-
âåäà÷åâà íàìåðà äà „ïîíèøòè óæàñíî ïðèñóñòâî ìèñëè” (Êîðåí
âèäà, ñòð. 17) êî¼à ñå çàïðàâî îäíîñè íà ïîêóø༠äà ñå ïîíèøòè
ðàöèîíàëíè, „çàîêðóæåíè” è ïîñòóïíî èçâåäåíè òîê ðàçìèøšà-
œà òèìå øòî ïðèïîâåäà÷ ïîêóøàâà äà äèíàìèçó¼å ìèñàî, ñêîêî-
âèòî ïðåëàçåžè ñà òåìå íà òåìó – „Àëè òàêî áðçî âåž ïîìèøšàì
íà äðóãå ñòâàðè” (Êîðåí âèäà, ñòð. 21) è òàêî ïîíèøòè ñâàêó õðî-
íîëîøêó è êàóçàëíó âåçó ìåó çáèâàœèìà èëè ïñèõîëîøêèì è
åìîòèâíèì ñòàœèìà.
Óç Äíåâíèê î ×àðíî¼åâèžó, çà êîãà ñó âåž ïðâè êðèòè÷àðè, à
ìåó œèìà è ïîòîœè íàäðåàëèñòà Ìèëàí Äåäèíàö, ¼åäíîäóøíî
êîíñòàòîâàëè äà ¼å „ëèðñêè ó ñâàêî¼ ðå÷è”, Êîðåí âèäà ¼å íà¼èçðà-
çèòè¼è ëèðñêè ðîìàíó ó ñðïñêî¼ àâàíãàðäíî¼ ïðîçè ó êîìå ¼å ñâàêî
çáèâàœå „ïîòïóíî àïñîðáîâàíî è ïðåèíà÷åíî ó ñëèêå” ÷èìå ñå
ðîìàí ïðèáëèæàâà ôóíêöè¼è ïåñìå.21 Óìåñòî êàóçàëíîã è òåìïî-
ðàëíîã òîêà ïðèïîâåäàœà òåæèøòå ¼å íà ðèòìè÷íîñòè è ìåòàôî-
ðè÷íîñòè ñàìîã ¼åçèêà. Èàêî íå äîâîäè ó ïèòàœå ïðèïîâåäà÷åâó
íàäðåàëèñòè÷êó èíñïèðàöè¼ó è ïîâåðåœå ó ñàìó ïåñíè÷êó ñëèêó,
£îâàí Äåëèž èñòè÷å äà ñå ñëèêå ó Âó÷îâîì ðîìàíó ðàçëèêó¼ó îä
îíèõ ó íàäðåàëèñòè÷êî¼ ïîåçè¼è çáîã ñâî¼å îòâîðåíîñòè è ïðè-
¼åì÷èâîñòè ÷èòàîöó. „Âó÷î çíà êàêî äà íåêó ñëèêó èç êðóãà ôàí-
òàñòè÷íîã è ÷óäåñíîã, èç ñôåðå ìàëî â¼åðîâàòíîã è òåøêî óâ¼åð-
šèâîã, ó÷èíè ÷èòàîöó ïðè¼åì÷èâèì”.22 Òà ïðè¼åì÷èâîñò ïðîèçè-
ëàçè äåëîì è èç ðàçëèêå èçìåó ñòèõîâíîã è ïðîçíîã ìåäè¼à. Ëèð-
ñêî êàçèâàœå ó ðîìàíó äîïóñòèëî ¼å äà ñëèêå ïîñòàíó ðàçâè¼åíè-
¼å è ðàçóåíè¼å è äà ó ïðèïîâåäíîì êîíòåêñòó áóäó ìàœå øîêàíò-
íå è áèçàðíå íåãî øòî áè òî áèëå ñàæåòå ó ñòèõîâèìà.
Âåž ó ïðâîì àâàíãàðäíîì êðàòêîì ðîìàíó, Äíåâíèêó î ×àð-
íî¼åâèžó, ïðèïîâåäàœå î äîæèâšà¼ó óäâî¼åíîã ñâåòà è î ñîïñòâó
êî¼å ñå îáðàçó¼å ó ñíîâèìà ñàäðæàâàëî ¼å èçóçåòíå ïîåòè÷êå è íà-
ðàòèâíå ìîãóžíîñòè. Ó Êîðåíó âèäà çíà÷༠ñíà ó ïðèïîâåäà÷åâî¼
ñïîçíà¼è ñîïñòâåíîã èäåíòèòåòà è ðàçáè¼àœó ðàöèîíàëíîã ïðî-
ñòîðíîã è âðåìåíñêîã ïîèìàœà ñòâàðíîñòè ïîñòà¼å ¼îø íàãëàøå-
íè¼è, øòî ñå äàšå ìîæå ïðàòèòè è ó Ãëóâíèì ÷èíèìà (1930) Àëåê-
ñàíäðà Èëèžà, ðîìàíó êî¼è òàêîå ïðèïàäà òèïó àóòîáèîãðàôñêîã

20 Ðàäîâàí Âó÷êîâèž, Ñðïñêà àâàíãàðäíà ïðîçà, ñòð. 252.

21 Ralf Fridman, „Priroda i oblici lirskog romana”, prev. Z. Minderoviæ, Savre-
menik, br. 12, 1968, ñòð. 497.
512] 22 £îâàí Äåëèž, „Êîð¼åíè îìàìà”, ñòð. 129.
ïðèïîâåäàœà ó êîìå áåçèìåíè ïðèïîâåäà÷ ïîêóøàâà äà ñïîçíà

ÏÐÅÄÐÀà ÏÅÒÐÎÂȎ
ñîïñòâåíî ïðîòèâóðå÷íî áèžå. Èëèžåâ ðîìàí èäå è êîðàê äàšå
¼åð ñå ñíîâèìà ïðèäðóæó¼ó è õàëóöèíàöè¼å èçàçâàíå îïè¼àòèìà.
Ó õàîòè÷íèì âèçè¼àìà èçîêðåíóòå ñòâàðíîñòè íå ñàìî äà ñó ïî-
íèøòåíå ñâå êàóçàëíå âåçå, ðàçëèêå èçìåó ïðîøëîñòè è ñàäà-
øœîñòè, ðåàëíîã è ôàíòàñòè÷íîã, âåž ¼å ïîâðåìåíî ðàçîðåíà è
ñàìà ñèíòàêñè÷êà ñòðóêòóðà, „îñèïàœåì” ðå÷åíèöà êî¼å òåêó êðîç
¼óíàêîâó ñâåñò, øòî ¼å îäëèêà ¼åäíîã íîâîã ïðèïîâåäà÷êîã ïîñòóïêà
– òîêà ñâåñòè. Èñïèòèâàœå ¼åçè÷êèõ ìîãóžíîñòè êî¼å žå íà êðà¼ó
äîâåñòè äî óêèäàœà ïî¼ìîâíîã èëè äíåâíîã è ãåíåðèñàœà çàóì-
íîã èëè íîžíîã ¼åçèêà ó ïðèïîâåäà÷åâî¼ ñâåñòè, íà¼èçðàçèòè¼å žå
áèòè ïðèñóòíî ó íàðåäíîì çàíà÷à¼íîì àâàíãàðäíîì êðàòêîì ðî-
ìàíó – Šóäè ãîâîðå (1931) Ðàñòêà Ïåòðîâèžà, àóòîðà êî¼è ñå ó
ñðïñêî¼ àâàíãàðäíî¼ êœèæåâíîñòè íà¼âèøå ïðèáëèæèî î¼ñîâîì
íàðàòèâíîì åêñïåðèìåíòó. Ó êîíòåêñòó ïîìåíóòèõ îñòâàðåœà Âó-
÷îâ ðîìàí äîáè¼à âàæíî ìåñòî íå ñàìî ó êîíòåêñòó íàäðåàëèñòè÷êå
ïîåòèêå âåž è ó æàíðîâñêèì è íàðàòèâíèì ïðîìåíàìà ó ìîäåð-
íîì ñðïñêîì ðîìàíó ïðâå ïîëîâèíå ïðîøëîãà âåêà.

Predrag Petroviæ

Surrealism and the Novel: Aleksandar Vuèo’s

The Root of Sight

Summary

Aleksandar Vuèo’s short novel The Root of Sight (1928) represents a specific
surrealist creation, for it differs not only from realistic, that is, pre-avant-garde nov-
els, but also from surrealist prose works such as Breton’s Nadia and Ristiæ’s antinovel
No Bounds. As opposed to Ristiæ’s novel, The Root of Sight expresses a different
surrealist tendency – not towards theoretical or essay-type analyses but towards shap-
ing lyrical prose based on a developed and unusual poetic image generated associa-
tively in the narrator’s conscience, on the borderline between dream and reality.

[513
514]
ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ
 82(091)
FERARA
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 515–520
Izvorni nau~ni radovi

Konèeta FERARA

ÓÄÊ
KONÈETA
(Bari)
MIODRAG PAVLOVIÆ I ITALIJA

Kljuène reèi: poezija, prevodi, italijanski jezik, avangardna poezija, nad-

realistièka, intimistièka, lirizam, klasièni mit, srednjovekovna tradicija, srpska narodna
epika, književne revije „La Battana”, „La Vallisa”, „Incroci”.
Apstrakt: Književno delo u celini Miodraga Pavloviæa nije dovoljno poznato
italijanskoj književnoj javnosti, buduæi da se do danas prevodila na italijanski jezik
samo njegova poezija i to, najpre, u èasopisu „La Batana” (koji je izlazio u Rijeci) od
1966. godine pa do 1987, uglavnom u prevodu Erosa Sekvija. U samoj Italiji širi
izbor pesama Pavloviæev pojavio se tek 1999. godine, a potom i 2004, u prevodu
Stevke Šmitran. Sem biobliografskih beležaka i komentara uz prevode, nedostaje
detaljnija studija o Pavloviæevom književnom delu koju ovaj srpski pisac zasigurno
zaslužuje.

Uprkos èinjenici da je veoma poznat književnim krugovima i èi-

talaèkoj publici u mnogim zemljama i da su njegova dela prevedena
na razlièite jezike celoga sveta, Miodrag Pavloviæ, pesnik, esejist,
dramski pisac, književni kritièar, kandidat èak dva puta za Nobelovu
nagradu, još uvek je malo prevoðen i malo poznat u Italiji. Sa izuzet-
kom, naravno, uskog kruga slavista i zaljubljenika u poeziju.
Miodrag Pavloviæ je, meðutim, veoma rano usmerio svoju pa-
žnju ka italijanskoj književnosti svih vremena, poèev od Danteove
Božanstvene komedije. I toj istoj Italiji posvetio je nekolika svoja dela
kao, na primer, Uz Ticijanovo preobraženje u crkvi San Salvatore,
Venecija, Parma, Sv. Ðorðe, posveæeno triptihu katedrale u Ferari,
Ljubavnici u crkvi, Ulazak u Kremonu I, Ulazak u Kremonu II, U
crkvi Sv. Marka, Venecija, dela koja slave lepotu italijanske umetno-
sti, slika i skulptura, kupola i stvaraju oseæaj veènog zahvaljujuæi isto-
vremenom prisustvu prošlosti i sadašnjosti. U suštini, Pavloviæ poru-
èuje: „Razumem, sve se zasniva na knjizi o smaku: uspenje i pad.”
Poezija Miodraga Pavlovæa, koja se pojavila na srpskoj književ-
noj sceni posle Drugog svetskog rata oznaèivši radikalnu promenu
ukusa u tome trenutku, buduæi da se odvojila i od avangardne poezije
i od nadrealistièke, pomenuta je prvi put u delu Santea Graèotija, du-
gogodišnjeg profesora slovenske filologije na rimskom Univerzitetu
La Sapienza, istorièara književnosti južnih Slovena, posveæenom isto- [515
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ riji književnosti naroda Jugoslavije, u okviru skupne istorije književ-
nosti naroda jugoistoène Evrope, u Milanu 1979. godine. Iako drži da
je još uvek prerano izricati konaène ocene o srpskoj posleratnoj knji-
ževnosti, Graèoti smatra da se poezija u tom vremenu u Srbiji usme-
rava ka intimistièkim temama i nabraja, meðu najvažnijim predstav-
nicima ovoga žanra Miodraga Pavloviæa, zajedno sa Brankom V. Ra-
dièeviæem, Slobodanom Markoviæem, Stevanom Raièkoviæem, Jurom
Kaštelanom i Vesnom Parun.
U svome èlanku Srpski pisci na Jugu Italije, objavljenom u „Da-
nici” za 2002. godinu, Svetlana Stipèeviæ ukazuje da se u bareškom
književnom èasopisu „La Vallisa” br. 4, za 1982. godinu, pojavio po-
drobniji tekst Nika Morija pod naslovom Jugoslovenska poezija, u
kome se govori o nadrealistièkoj poeziji koja se razvila tridesetih go-
dina XX veka u Beogradu. Sa njom Niko Mori povezuje Vaska Popu,
Miodraga Pavloviæa i Oskara Davièa i to kao pesnike koji su se po-
svetili traganju za novim poetskim izrazom. To je ujedno i prvo bliže
odreðivanje pesnièkog kruga posleratne srpske književnosti kome je
pripadao Miodrag Pavloviæ.
Prvo objavljivanje Pavloviæevih stihova na italijanskom jeziku,
meðutim, ne bi se moglo u potpunosti podvesti kao italijansko izda-
nje, buduæi da nije realizovano u Italiji veæ na Rijeci, u tadašnjoj fede-
rativnoj Jugoslaviji i to u èasopisu „La Battana”, književnoj reviji
koju je izdavalo „Nacionalno udruženje Italijana iz Istre”. U dvobroju
7-8 (Rijeka, maj 1966, str. 80-83) pojavile su se po prvi put na itali-
janskom jeziku tri pesme Miodraga Pavloviæa u prevodu Erosa Se-
kvija koji je u to vreme bio i saurednik ove revije. Pavloviæ æe potom
biti ponovo objavljen u 36-37. dvobroju revije ( novembar-decembar
1975, str. 33-56) uz prateæi tekst Radomana Kordiæa pod naslovom
Nesvesne strukture, koji se bavi detaljnije Pavloviæevom poezijom.
Isti autor, R. Kordiæ, još jednom æe pisati u „La Battani” (br. 66, de-
cembar 1982), u odeljku koji je u celini posveæen Pavloviæu, o njego-
vom pesništvu u tekstu naslovljenom Cerebralnost Miodraga Pavlo-
viæa. Najzad, 1987 („La Battana” 83, juni 1987, str. 15-24), biæe obja-
vljena i Pavloviæeva poezija Svetogorski dani i noæi u prevodu Erosa
Sekvija.
Istini za volju, stihovi Miodraga Pavloviæa pojaviæe se prvi put u
Italiji vrlo kasno, na stranicama književnog èasopisa „Sveske-Fond
Moravija” („Quaderni-Fondo Moravia”) tek 1999. godine, pod naslo-
vom Izabrane pesme, u izboru i prevodu Stevke Šmitran, prevodioca
i pesnikinje stalno nastanjene u Italiji, skrenuvši na sebe pažnju i inte-
resovanje italijanskih èitalaca kako svojim neobiènim stilom i temati-
kom kojom se bave, tako i svojim lirizmom. Naredne godine, knji-
ževna revija „Ukrštaji” („Incroci”) iz Barija objaviæe, sa kratkom bi-
ografskom beleškom o autoru, nekolike pesme: Vihor, Šuma proklet-
stva, Balkanski putopis, Silazak u limb, Korintski monolog, Èim se
poklopac spusti, u prevodu Dragana Mraoviæa. Ove pesme nude èita-
ocu pre svega jedan presek pavloviæevske apokaliptiène vizije, iska-
516]
zane u izlomljenim stihovima i skamenjenim slikama i sledstveno to-
me, a posebno u Korintskom monologu, predstavljaju jedan drukèiji

KONÈETA FERARA
aspekt koji karakteriše veliki deo Pavloviæevog pesnikovanja: sveèa-
ni i proroèanski ton biblijskih psalama i povratak na klasièan mit,
srednjovekovnu tradiciju i srpsku narodnu epiku.
U prvim godinama koje su usledile nakon masovnih bombardo-
vanja koja su izazvala tolika razaranja i pustoš po Srbiji, velika pa-
žnja posveæena je obnovi zemlje. U ovoj klimi obnove rodio se i pro-
jekat „Novosadski anðeli” koji je nastojao da pomogne, kroz prihod
ostvaren prodajom jedne knjige, finansiranju mostova u Novom Sadu
uništenih u bombardovanju 1999, grada koji je slovio kao simbol to-
lerancije, etnièkog, kulturnog i verskog pluralizma. Tako se dogodilo
da 2002. godine Pavloviæevi esencijalni stihovi, snažnog evokativ-
nog naboja dobiju prostor u knjižici Anðeli Novoga Sada izdavaèke
kuæe I Quaderni del Battello Ebbro iz Bolonje koju je uredio Filipo
Adara, a prevela Tamara Vlahoviæ, koja obuhvata, pored nekolikih
eseja i intervjua, pesme trideset šest pesnika, italijanskih, amerièkih i
srpskih, koji su poklonili po jednu pesmu za obnovu mostova u No-
vom Sadu. I baš pod tim naslovom, Novosadski mostovi, stihovi koje
je podario Miodrag Pavloviæ slave „ponositost i ulogu mosta”.
Meðutim, najpotpuniju publikaciju svojim brojem pesama, na ita-
lijanskom jeziku, predstavlja svakako zbirka pod naslovom Poslednji
obed, prema istoimenoj Pavloviæevoj pesmi, objavljena u Firenci u
2004. godini. Na stotinu èetrnaest stranica, sa naporednim original-
nim tekstom, ponuðen je, iz preobimnog pesnièkog korpusa srpskog
pesnika, izbor koji je saèinila i prevela na italijanski Stevka Šmitran.
Ponuðeni stihovi u ovoj knjizi sugeriraju pesnikov najlièniji po-
gled na srpski narod i njegov svet koji vuèe korene iz dalekog sred-
njeg veka, slovenske i pravoslavne mitologije, iz legendi, srpskih na-
rodnih pesama, koji evocira neke važne liènosti srpske istorije i tradi-
cije, poput kneza Lazara, kneginje Milice prilikom poslednjeg zajed-
nièkog obeda na veèeri pred Kosovsku bitku, ili svetoga Savu („Onda
Sava stane pred mene”). Tako ponovo oživljava mesta bremenita zna-
èenjem kao što je Sveta Gora, Kosovo polje, sama Srbija u kojoj pro-
šlost i sadašnjost žive naporedo.
Ovi stihovi, meðutim, ne samo da italijanskog èitaoca vode ka
otkrivanju i vrednovanju jedne kulture tako malo poznate u Italiji,
veæ ga nagone da razmišlja na jednom širem i opštijem planu. Na
planu uzvišenom, duhovnom, metafizièkom, pri èemu autor optužuje
èoveèanstvo suèeljeno sa protivnim silama istorije i neumitnošæu sud-
bine, optužuje što je èoveèanstvo izgubilo svoju duhovnost, što se
udaljilo od sebe samog, od svoje prave suštine, možda zanemarujuæi
„što je patnja poslednji okvir ljudskoga lika”. To je takoðe sudbina
odanih naroda: sa velikim krikom ulaze u veènost”. A prema Pavlovi-
æu „veènost je jedno lepo mesto” kog se treba èvrsto držati u ovim
mraènim vremenima.
Prevod odražava verno suštinski Pavloviæev stil i njegove svede-
ne stihove, lapidarne a ipak prožete jednim mistiènim tonom, psal-
[517
miènim, obogaæenim slovenskom antitezom, tipiènom za srpske na-
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ rodne epske pesme. Pa ipak, prisutna su i neka dopunska objašnjenja
prevodioca s ciljem da izraze na italijanskom jeziku svaku znaèenj-
sku nijansu pesnikovih duboko evokativnih reèi koje bi italijanskom
èitaocu mogle promaæi.
Pet Pavloviæevih pesama, Šuma prokletstva, Korintski monolog,
Balkanski putopis, Silazak u Limb, Sloveni pred Parnasom u prevodu
na italijanski Dragana Mraoviæa, sa kraæom biobibliografskom bele-
škom o piscu, našle su svoje mesto u antologiji Srpska poezija XX
veka ( izdavaè Levante, Bari, 2005) èiji su autori Svetlana Stipèeviæ,
i Danijele Ðankane, direktor književne revije „La Vallisa”, koja veæ
dvadesetak godina objavljuje srpske pesnike na svojim stranicama.
Svetlana Stipèeviæ svoj izbor (na dvesta i pedest strana, dok je drugi,
znatni manji deo zauzeo izbor iz deèije poezije koji je saèinio D. Ðan-
kane) srpskih pesnika XX veka zapoèela je Lazom Kostiæem i njego-
vom kultnom pesmom Santa Maria della Salute a završila Vojisla-
vom Karanoviæem. Ova antologija popunila je veliku prazninu u upo-
znavanju srpske moderne poezije i postala je odmah dragoceni pri-
ruènik i obavezna lektira ne samo za studente srpske književnosti u
Bariju, veæ i na drugim srbistièkim katedrama širom Italije.
U antologiji, u odeljku koji je naslovila Obnova moderne srpske
poezije polovinom XX stoleæa, našli su se zajedno u najprobranijem
društvu najveæih srpskih pesnika, Vasko Popa, Miodrag Pavloviæ,
Ivan.V. Laliæ, Branko Miljkoviæ, Borislav Radoviæ. Stipèeviæeva je
Pavloviæevu poeziju predstavila kao prekretnièku u srpskoj književ-
nosti pošto oznaèava napuštanje takozvanog socijalistièkog realizma
i okretanje modernom književnom izrazu. Ona, u poèetku spaja mo-
dernizam sa klasiènim estetskim idealima, izražavajuæi i sublimiraju-
æi užas generacija posleratnim vremenom, muèenih apokaliptièkim
vizijama, da bi se odmah potom posvetila u potpunosti prouèavanju
mitova, obièaja, istraživanju prošlosti i tradicije srpske kulture, sa na-
merom da tu pronaðe uzroke nemira i strahova svoga vremena.
Poezija Miodraga Pavloviæa, zajedno sa njegovim esejima i ogle-
dima o srpskoj književnosti i njegovom Antologijom srpskog pesni-
štva u programima je srpskih katedara na razlièitim italijanskim uni-
verzitetima, ali je na Univerzitetu u Bariju ona bila i tema dvema di-
plomskim tezama: pod naslovom Miodrag Pavloviæ i T. S. Eliot: afi-
nitet ili razlièitost, Konèeta Ferara odbranila je 1997. godine diplom-
ski rad ( mentor F. S. Perilo, tadašnji šef Katedre za srpski jezik i
književnost Univerziteta za strane jezike i književnosti u Bariju). Rad
je podeljen u èetiri poglavlja: u prvom je predstavljen Miodrag Pavlo-
viæa u trenutku svoje pojave na srpskoj kulturnoj sceni u poznom po-
sleratnom periodu i izvuèena je linija njegove poetske misli; u dru-
gom je data panorama njegovih objavljenih poetskih dela i analizira-
ne su tematika i stil koji pesnik varira od dela do dela; treæe poglavlje
razmatra T. S. Eliota i pesnièki ambijent u kojem se razvijala njegova
pesnièka aktivnost i njegova poezija. Najzad, u zakljuènom pogla-
vlju, ukazano je na neke dodirne taèke i moguæe analogije u nekim
518]
poetskim ostvarenjima srpskog i engleskog pesnika, kao i na njihove
razlièitosti. U tezi se mogu naæi citati iz razgovora i prepiske koje je

KONÈETA FERARA
autorka vodila sa Pavloviæem za vreme svoga rada na tezi.
Drugi diplomski rad Èincije Altijeri ( mentor Svetlana Stipèeviæ,
aktualni šef Katedre za srpski jezik i književnost u Bariju ) odbranjen
je 2003. pod naslovom Ogledalo dveju civilizacija: Miodrag Pavlo-
viæ i Tomas Stern Eliot. Rad je podeljen u tri dela u kojima su najpre
razmatrani modernizam, tradicija i avangarda u zapadnom svetu koji
je predstavljen Eliotom, njegovim traganjem za èovekom i mitom i
njegovo pesnièko delo uopšte. Zatim su uporeðeni modernizam, tra-
dicija i avangarda najpre u srpskoj kulturi predstavljenoj preko Mio-
draga Pavloviæa i njegove poezije, sa osvrtom na pesnikove analize o
èovekovom postojanju i odnosu prema mitu. Treæe poglavlje se bavi
poetskim i intelektualnim afinitetima dvaju autora i njihovog pesni-
štva. Teza je obogaæena i intervjuom koji je Pavloviæ dao autorki ovo-
ga rada.
Na internetu, mestu gde se susreæu kulture celoga sveta, takoðe
vrvi od mnogobrojnih delova iz Pavloviæevog književnog opusa. Pri-
mer za svaku pohvalu jeste sajt Nacionalne koordinacije za Jugosla-
viju na kome je objavljena prièa Poslednji dan Sanje Milenkoviæ. Šta
bi isprièala o ratu jedna srpska devojka i to na mestu pogovora knjizi
Ratne laži Jurgena Elzasera, izdanje 2004, èiji su prevod na italijanski
uradili èlanovi Nacionalne koordinacije za Jugoslaviju sa sedištima u
Torinu i u Milanu. Reè je o znaèajnim stihovima kojima se traži pravo
za svaki narod da se seæa i da razmišlja o sopstvenoj prošlosti i svojim
nesreæama zato „ što su nas drugi zaboravili”.
Teško bi bilo, ili bolje, ne bi bilo u redu zanemariti u italijanskoj
kulturnoj javnosti pesnièko delo ovog izuzetnog autora koji je obele-
žio srpsko pesništvo u drugoj polovini XX veka, kao i prve godine
novog milenijuma. Bilo bi korisno i neophodno za pesnièku uzajam-
nost izmeðu Italije i Srbije da se pojave novi prevodi njegovih dela i
to ne samo onih u stihovima veæ i proznih, kako bi Miodrag Pavloviæ
postao šire poznat u zemlji kojoj je posvetio neke od svojih najboljih
i najlepših pesama.

[519
 ÑÒÓÄÈ£Å È ×ËÀÍÖÈ Konèeta Ferara

Miodrag Pavloviæ and Italy

Summary

The Italian cultural public first got to know about Miodrag Pavloviæ from a
brief note written by the well-known Italian Slavic scholar and literary historian S.
Graciotti in his work dedicated to the literary history of Yugoslav peoples published
in 1979. After that he was mentioned, in a similar context, by Nico Mori on the pages
of the “La Vallisa” literary magazine. The first translations of Pavloviæ’s poetry into
Italian appeared in 1966 on the pages of „La Battana”, a periodical published in
Rijeka by the national association of Italians from Istria. In Italy, however, the first
significant selection of Pavloviæ’s poetry appeared only in 1999 (and subsequently
in 2004), as selected and translated by Stevka Šmitran. The literary magazine „Incroci”
from Bari published several Pavloviæ’s poems translated by Dragan Mraoviæ in 2000;
these poems were subsequently included in an anthology of Serbian poetry of the
20th century edited by S. Stipèeviæ and D. Giancane, published in Italian in 2005. It
would be useful and necessary for Serbian-Italian literary relations if new transla-
tions of Miodrag Pavloviæ’s work were to appear, not only his poetry but his prose as
well.

520]
ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ
ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ
522]
ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ
 ÓÄÊ 82.163(091)
ÐÎØӊ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 523–562
Izvorni nau~ni radovi

Æàðêî ÐÎØӊ

ÆÀÐÊÎ
(Áåîãðàä)
ÊÎÌÀÐÀÖ (1861-1866; 1868-1869)

ʚó÷íå ðå÷è: Àóñòðè¼à, áîðáà, Âî¼âîäèíà, ãåðìàíèçàöè¼à, çàòâîð, êëåðè-

êàë, ëèáåðàë, ìààðèçàöè¼à, íàñëîâ, îáðàç, ïîõðâàžèâàœå, ðåïóáëèêà, ñàòèðà,
Óãàðñêà, ôàçà, õóìîð, öàðåâèíà, øòàìïà.
Àïñòðàêò: Ðàä ñå áàâè ñàòèðè÷íèì ëèñòîì Êîìàðàö êî¼è ¼å, ñà ïðåêèäîì
ó 1867, èçëàçèî ó Íîâîì Ñàäó 1861-1869. Âëàñíèöè ëèñòà áèëè ñó: Äðàãóòèí
Êåñåðèž, Èãœàò Ôóêñ, £îâàí Ãðó¼èž £îòà. Óðåèâàëè ñó ãà ïðèñòàëèöå Ñâåòîçà-
ðà Ìèëåòèžà (€îðå Ðà¼êîâèž, £îâàí £îâàíîâèž ïîòîœè Çì༠– 1861-1863), öð-
êâåíèõ âåëèêîäîñòî¼íèêà (Àöà Ïîïîâèž Çóá, Èãœàò Ôóêñ, Åìèë ×àêðà, Ëàçà
Òåëå÷êè – 1863-1866) è ñïîðàçóìà ñà Ìààðèìà (£îâàí Ãðó¼èž £îòà, £îâàí Áåî-
ãðàäàö, „ÀŸè Âîøòàö” /ïñåóäîíèì?/, „Äðóæèíà Êîìàð÷åâà” /ïñåóäîíèì?/ –
1868-1869). Ó ëèñòó ñó ðåäîâíî îá¼àâšèâàíå è ïîëèòè÷êå êàðèêàòóðå. Íà¼óñïå-
ëè¼å êàðèêàòóðå ñó öðòàëè Çì༠è ñëèêàð Ëàíãåð. €îðå Ðà¼êîâèž ¼å áèî ïðâè
óðåäíèê ¼åäíîã ñðïñêîã ñàòèðè÷íîã ëèñòà êî¼è ¼å çáîã îá¼àâšåíîã ïðèëîãà ó
Êîìàðöó îñóåí íà êàçíó çàòâîðà. Êîìàðàö ¼å ÷åòâðòè ïî ðåäó øàšèâè ëèñò ó
ñðïñêî¼ ïåðèîäèöè, à ïðâè òîã æàíðà êî¼è ¼å çàñòóïàî ïðîãðàìå ïîëèòè÷êèõ
ñòðàíàêà. Îâèì ÷àñîïèñîì çàïî÷åî ¼å ïðîöâàò ñðïñêå ñàòèðè÷íå øòàìïå.

Øåçäåñåòèõ ãîäèíà XIX âåêà ó Àóñòðè¼è çàïî÷åî ¼å ïðîöâàò

ñðïñêå ñàòèðè÷íå øòàìïå.
Âî¼íè ïîðàçè Àóñòðè¼å ó Èòàëè¼è (Ìàåíòå, Ñîëôåðèí) 1859.
ãîäèíå èçàçâàëè ñó „ïîòïóíè ïðåîêðåò ó óíóòðàøœèì ñòâàðèìà
àóñòðîóãàðñêå öàðåâèíå”.1 Îñèì âî¼íå ñàòðâåíîñòè, Àóñòðè¼ó ¼å
óãðîæàâàëî âåëèêî íåçàäîâîšñòâî âèøåíàöèîíàëíèõ ïîäàíèêà
è îíà ¼å áèëà ïðèìîðàíà „äà ïðåñòàíå ñà àïñîëóòèçìîì, êðóòîì
áèðîêðàòè¼îì, ïðåòåðàíîì öåíòðàëèçàöè¼îì è èñêšó÷èâî íåìà÷-
êîì ïðåâëàøžó”.2 Ó òîì öèšó îáåžàí ¼å ïîâðàòàê íà óñòàâíè ðå-
æèì. Äàòå ïîëèòè÷êå ñëîáîäå èñêîðèñòèëè ñó ñâè íàðîäè ó öàðå-
âèíè ïà è ñðïñêè æèâàš. Íà îñíîâó òîãà, Ñðáè ñó ñòåêëè ïðàâî
äà ñàçèâà¼ó íàðîäíå ñàáîðå, ïà ¼å ìàðòà ìåñåöà 1861, îäðæàí ó
Ñðåìñêèì Êàðëîâöèìà Áëàãîâåøòåíñêè ñàáîð. Íà òîì Ñàáîðó,
óìåñòî äà ñå ó¼åäèíå, Ñðáè ñó ñå ðàçäåëèëè íà äâà šóòà ïîëèòè÷-
êà òàáîðà: „êëåðèêàëíè” (îêî ïàòðè¼àðõà £îñèôà Ðà¼à÷èžà êî¼è ñå
1 £îâàí Ñêåðëèž, Îìëàäèíà è œåíà êœèæåâíîñò (1848-1871), Áåîãðàä,
1966, ñòð. 82.
2 Èñòî. [523
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ óïîðíî äðæàî Áå÷êîã äâîðà) è „ëèáåðàëíî-äåìîêðàòñêè” (îêî Ñâå-
òîçàðà Ìèëåòèžà êî¼è ¼å çàãîâàðàî áàø ñóïðîòíî – ïðåêèä ñâàêîã
„äîäèðà” ñà Áå÷îì). Ðàçëîçè òå ïîäåëå áèëè ñó îâè: ïàòðè¼àðõ è
œåãîâà îêîëèíà çàâèñèëè ñó îä Áå÷êîã äâîðà, äîê ¼å ñðïñêî ãðà-
àíñòâî áèëî îãîð÷åíî íà ò༠èñòè äâîð è œåãîâó, ïðåìà Ñðáèìà,
ïðåâðòšèâó ïîëèòèêó. Ïîãîòîâî îä êàêî ¼å, ñïîðàçóìîì Àóñòðè¼å
ñà Ìààðèìà, Ñðïñêà Âî¼âîäèíà (1849-1860) áèëà óêèíóòà è ïðè-
ïî¼åíà Óãàðñêî¼. Ðàçî÷àðàíî ãðààíñòâî íè¼å âèøå ïðèõâàòàëî ïî-
ëèòè÷êó ïðåâëàñò öðêâå. £àç èçìåó äâà ñóêîášåíà òàáîðà ¼å ïðî-
äóášåí, ïîëèòè÷êå áîðáå îæèâšåíå.3 Ó òèì áîðáàìà ïîñòà¼àëà ¼å
è øòàìïà, îçáèšíà êàî è øàšèâà, ñâå óòèöà¼íè¼à. Ñëåäñòâåíî,
ïðèñòàëèöå Ñâåòîçàðà Ìèëåòèžà ïîêðåíóëå ñó 10. ôåáðóàðà 1861.
ó Íîâîì Ñàäó ëèñò çà øàëó ïî èìåíó Êîìàðàö. Áèî ¼å òî ÷åòâðòè
ïî ðåäó øàšèâè ëèñò ó ñðïñêî¼ ïåðèîäèöè, à ïðâè òîã æàíðà êî¼è
¼å çàñòóïàî ïðîãðàìå ïîëèòè÷êèõ ñòðàíàêà.4
Ïåðèîä, îä 10. ôåáðóàðà 1861. äî 20. ñåïòåìáðà 1869, ó êîìå
¼å èçëàçèî Êîìàðàö, ïðåìà „ïðàâöó ëèñòà”, ìîæå ñå ïîäåëèòè íà
òðè ôàçå. Ïðâà ôàçà (1861-1863): óðåäíèøòâî çàñòóïà èäå¼å Ñâå-
òîçàðà Ìèëåòèžà. Äðóãà ôàçà (1863-1866): Êîìàðàö ïîñòà¼å àí-
òèìèëåòèžåâñêè ëèñò. Òðåžà ôàçà (1868-1869): ïðîìààðñêà îðè-
¼åíòàöè¼à ïðèñóòíà ¼å ó Êîìàðöó êî¼è äîáè¼à ñóáâåíöè¼å èç Ïåøòå.
Ïðâà ôàçà (1861-1863). – Ïîìåíóëè ñìî äà ñó ïðèñòàëèöå
Ñâåòîçàðà Ìèëåòèžà ïîêðåíóëå 10. ôåáðóàðà 1861. ãîäèíå Êî-
ìàðöà, „Ëèñò çà øàëó ñà èëóñòðàöè¼àìà”. Òî ñó áèëè €îðå Ðà¼-
êîâèž è £îâàí £îâàíîâèž ïîòîœè Çìà¼. Ðà¼êîâèž ¼å, êàî óðåäíèê,
ïî òîì ëèñòó è äîáèî íàäèìàê – „Êîìàðàö”.5 Îâäå ¼å ïðèëèêà äà
ñå îêî ïîêðåòàœà Êîìàðöà èñïðàâè ¼åäíà Ñêåðëèžåâà îìàøêà. Íà-
âåëè ñìî (ó íàïîìåíè áðî¼ 4) òó îìàøêó ò¼. òâðåœå äà ¼å Çì༠ñàì
„êðåíóî ó Íîâîì Ñàäó” Êîìàðöà. Ïîçíàòî ¼å äà ñó Ðà¼êîâèž è
Çì༠çà¼åäíî „êðåíóëè” îâ༠ëèñò çà øàëó. Ó èñòî¼ ñòóäè¼è Ñêåð-
3 £îâàí Ñêåðëèž, í. ä., ñòð. 234. („Ó ïî÷åòêó äðóãå ïîëîâèíå XIX âåêà
¼àâšà ñå íîâ, íåçàâèñàí è ñâåòîâíè ñòàëåæ, íîâèíàðè, àäâîêàòè, ëåêàðè, ñëî-
áîäíà èíòåëèãåíöè¼à, êî¼à ïîñòóïíî óçèìà âîñòâî íàðîäà èç ðóêó öðêâåíèõ
âåëèêîäîñòî¼íèêà è ñâåøòåíñòâà. Ìåñòî ïàòðè¼àðõà £îñèôà Ðà¼à÷èžà íàðîäíè
âî ïîñòà¼å àäâîêàò äð Ñâåòîçàð Ìèëåòèž. Âëàäèêå, êîíçåðâàòèâíå, ñà ìðæœîì
ñó ãëåäàëè òå ïðåäóçèìšèâå ìëàäå šóäå çà êî¼èìà ¼å ïîøëà œèõîâà ïàñòâà, è
êðœåœå œèõîâèõ ïðèâèëåãè¼à èçãëåäàëî èì ¼å óáè¼àœå óãëåäà ðåëèãè¼å. Îìëà-
äèíà, ó êî¼î¼ ñó áèëè ìàõîì íåçàâèñíè šóäè è êî¼à ¼å õòåëà è âîäèëà íåçàâèñíó
ïîëèòèêó, ïîïðåêî ¼å ãëåäàëà âëàäèêå êî¼è ñó óâåê çàâèñèëè îä âëàäå è íèêàäà
íèñó ñìåëè áèòè çà îäëó÷íó íàöèîíàëíó áîðáó. £àç èçìåó íàðîäà è ¼åðàðõè¼å
ñâå ñå âèøå äóáèî, è Ìèëåòèž ¼å 1865. ïîøàî íà Ñàáîð ñà ðå÷èìà: ’Èäåìî äà
ïîïîâèìà êàïó êðî¼èìî’.”)
4 £îâàí Ñêåðëèž, Èñòîðè¼ñêè ïðåãëåä ñðïñêå øòàìïå 1791-1911, Áåîãðàä,
1966, ñòð. 70-71: „Øåçäåñåòèõ ãîäèíà ó Íîâîì Ñàäó ¼àâšà¼ó ñå ïîëèòè÷êè, ñà-
òèðè÷êè è óîïøòå õóìîðèñòè÷êè ëèñòîâè, êî¼è ñó îáè÷íî ïîìàãàëè ïîëèòè÷êå,
íàðî÷èòî ëèáåðàëíå îðãàíå. Íà¼ñëàâíè¼è îä òèõ ëèñòîâà áèî ¼å ó ñâî¼å âðåìå
âðëî ïîïóëàðíè Êîìàðàö, êî¼è ¼å 1861, êðåíóî ó Íîâîì Ñàäó ïðîñëàâšåíè ïå-
ñíèê £îâàí £îâàíîâèž, äîöíè¼å íàçâàò Çìà¼, ÷îâåê ñà ìíîãî äóõà, ëàê íà ïèñàœó,
íà¼áîšè è íà¼ïëîäíè¼è ñàòèðè÷àð êî¼åãà ¼å ñðïñêà êœèæåâíîñò äî ñàäà èìàëà...”
5 Ìëàäåí Ëåñêîâàö, „£îâàí £îâàíîâèž Çì༠(Õðîíîëîøêè ïîäàöè)”. Ó: Îäà-
524] áðàíà äåëà £îâàíà £îâàíîâèžà Çìà¼à, êœ. I, Íîâè Ñàä, 1969, ñòð. 31.
ëèž ïîãðåøíî òâðäè è îâî: „€îðå Ðà¼êîâèž, £îâàíîâèžåâ ñàðàä-

ÆÀÐÊÎ ÐÎØӊ
íèê ó Êîìàðöó, ïîêóøàâà 1863. áåç óñïåõà, ñà Õóìîðèñòîì.”6 Ïî-
øòî ñó Ñêåðëèžó áèëè äîñòóïíè áðî¼åâè Êîìàðöà èç 1861, ìîãàî
¼å ó çàãëàâšó ëèñòà âèäåòè äà ¼å „îäãîâîðíè óðåäíèê” €îðå Ðà¼êî-
âèž, à £îâàí £îâàíîâèž – „ãëàâíè ïîìîžíèê”. Äà ëè ñå òó ðàäè î
ïðåâèäó èëè î îäíîñó £îâàíà Ñêåðëèžà ïðåìà ïðâîì „îäãîâîðíîì
óðåäíèêó” Êîìàðöà? Âåðîâàòíî äà ñå ïðèáëèæíî òà÷àí îäãîâîð
íàëàçè ó îâèì Ñêåðëèžåâèì ðå÷èìà: „Ìîæäà ¼å áèëî ïîòðåáíî ðå-
žè è î ïèñöèìà £îâàíó €îðåâèžó, äðó £îâàíó Àíäðå¼åâèžó, €îðó
Ðà¼êîâèžó (ïîäâ. Æ. Ð.), Âëàäàíó €îðåâèžó, Èëè¼è Îãœàíîâèžó,
àëè îíè ñó ìè èçãëåäàëè íåðåïðåçåíòàòèâíè, ñà íåäîâîšíî îñîáå-
íîñòè, è ñà áëåäèì êœèæåâíèì ôèçèîíîìè¼àìà.”7 Î÷èãëåäíî, Ðà¼-
êîâèžåâà „êœèæåâíà ôèçèîíîìè¼à” ¼å òîëèêî „èçáëåäåëà” äà ¼å Ñêåð-
ëèž íè¼å „âèäåî” äîê ¼å ïèñàî î ïîêðåòàœó Êîìàðöà.
„Èçäàâàò嚔 è âëàñíèê Êîìàðöà áèî ¼å Äðàãóòèí Êåñåðèž,
ïîðåñêè èíñïåêòîð.8 Êåñåðèž íè¼å óîïøòå ìàðèî çà èäå¼å Ñâåòî-
çàðà Ìèëåòèžà âåž ¼å, ïî ñâåìó ñóäåžè, êàî ïîñëîâàí ÷îâåê íàìå-
ðàâàî äà èç îâîã èçäàâà÷êîã ïðî¼åêòà èçâó÷å øòî âåžó êîðèñò. Ïà
êàä ìó ñå îêòîáðà ìåñåöà 1861. óêàçàëà ïðèëèêà, ïðîäàî ¼å ñâî¼
ëèñò êœèæàðó Èãœàòó Ôóêñó,9 à äà î òîìå ÷àê íè¼å îáàâåñòèî íè
óðåäíèêà Ðà¼êîâèžà.10

6 £îâàí Ñêåðëèž, í. ä., ñòð. 71.

7 £îâàí Ñêåðëèž, Îìëàäèíà è œåíà êœèæåâíîñò (1848-1871), Áåîãðàä,
1966, ñòð. 10.
8 Âèä. Âàñà Ñòà¼èž, Íîâîñàäñêå áèîãðàôè¼å, ñâ. 2, Íîâè Ñàä, 1937, ñòð.
206-209. (Äðàãóòèí Êåñåðèž, ðîåí 1826, ïîðåñêè èíñïåêòîð ó Íîâîì Ñàäó, ïî
îáðàçîâàœó „çàêëåòè àäâîêàò”. Íîâîñàäñêè ìàãèñòðàò èçäàî ¼å 27. äåöåìáðà 1860.
Êåñåðèžó óâåðåœå „äà ¼å ïî îñîáèòîì ïîçíàâàœó ëåïå êœèæåâíîñòè è èíà÷å ïî
ñòåïåíó ñâîã îáðàçîâàœà ïîòïóíî ñïîñîáàí çà èçäàâàœå õóìîðèñòè÷êîã ëèñòà
’Êîìàðàö’”. Ñòà¼èž çàêšó÷ó¼å Êåñåðèžåâó áèîãðàôè¼ó ðå÷èìà: „Ïîñëå îâå ¼åä-
íå ñâî¼å âåçå ñà êœèæåâíîøžó... èçãóáèî ñå ó ñèâî¼ ãîìèëè ÷èíîâíèêà êî¼è èäó
òðáóõîì çà êðóõîì.”)
9 Èãœàò Ôóêñ (Ignatz Fuchs – íåêè ãà ïèøó êàî Èãíàò Ôóêñ è Èãíàö Ôóêñ),
Íåìàö ïîðåêëîì èç Ïåòðîâàðàäèíà (óìðî 1877), êœèãîâåçàö, øòàìïàð, êœè-
æàð è èçäàâà÷. Ïîêðåíóî ëèñò íà íåìà÷êîì ¼åçèêó Neusatzer Kreisblatt (1858),
êàñíè¼å ëèñò ñå çâàî Lokalblatt. Îêòîáðà 1861. êóïèî ¼å ëèñò Êîìàðàö è áèî
œåãîâ âëàñíèê è èçäàâà÷ ñâå äî 1866. ãîäèíå. Èçäàâàî ¼å è ëèñò Ïóòíèê êîãà ñó
óðåèâàëè €îðå Ðà¼êîâèž, £àêîâ Èãœàòîâèž è €îðå Íàòîøåâèž. Êàä ñó îíè
íàïóñòèëè îâ༠ëèñò, „Ôóêñ ¼å òðàæèî äà ñå œåìó äîçâîëè óðåèâàœå Ïóòíèêà,
àëè ìó ¼å ãðàäñêè íà÷åëíèê îá¼àñíèî äà òî íå ìîæå áèòè: íå çíà îí äîâîšíî
ñðïñêè ¼åçèê, à íåìà íè íàó÷íîã îáðàçîâàœà êàêâî ïðåòïîñòàâšà óðåäáà î øòàì-
ïè èç ãîäèíå 1852. Îíäà ¼å Ôóêñ àíãàæîâàî êàî îäãîâîðíîã óðåäíèêà ÷îâåêà
ñâîã ôîðìàòà, Åìèëà ×àêðó” (Â. Ñòà¼èž). Çáî㠄êœèæåâíèõ è ïîëèòè÷êèõ øïå-
êóëàöè¼à” îñòàî ¼å ó ðóæíî¼ óñïîìåíè Ñðáèìà.
10 Âàñà Ñòà¼èž, í. ä., ñòð. 207. („Êåñåðèž íè¼å äóãî îñòàî èçäàâàòåš ’Êî-
ìàðöà’. Êàäà ñå Ôðàœà £îñèô 1861. íè¼å ìîãàî íàãîäèòè ñ Ìààðèìà, êàä ¼å
ðàñïóñòèî ñàáîðå ó Ïåøòè è ó Çàãðåáó, à êàä ¼å îòïî÷åëà Øìåðëèíãîâà ïðîâè-
çîðè¼à, Êåñåðèž ¼å ìîæäà îñåòèî äà áè èçäàâàœå ëèñòà ó êîì ñó Çì༠è Ðà¼êîâèž
çàñòóïàëè Ìèëåòèžåâó ïîëèòèêó ìîãëî øêîäèòè œåãîâî¼ êàðè¼åðè. Áåç çíàœà
Ðà¼êîâèžà îí ¼å íåãäå 30. îêòîáðà 1861. èçäàâàòåšñòâî ïðîäàî êœèæàðó Èãíàöó
Ôóêñó, äà îâ༠ëèñò äàšå ñðàìíî ïðîäà¼å.”)
Ìèëèöà Âî¼èíîâèž, „€îðå Ðà¼êîâ螔, ÃÈÄ, êœ. 10, ñâ. 1, Íîâè Ñàä,
1937, ñòð. 31: „Êåñåðèž ¼å êðà¼åì îêòîáðà (1861) ïðîäàî ’èçäàâàòåšñòâî’ (Êî-
ìàðöà) áåç çíàœà óðåäíèêà êœèæàðó Ôóêñó, è ëèñò ñå õòåî âåž óãàñèòè.” [525
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ Ïîñòàâšà ñå ïèòàœå, íà êàêàâ ¼å ïðè¼åì êîä ÷èòàëàöà íàè-
øàî îâ༠ñàòèðè÷íè ëèñò? £åäíè ñó ãà íàïàäàëè, à äðóãè ïîäðæà-
âàëè êàî øòî ñå òî óâåê äîãàà. Îíè êî¼è ñó ãà íàïàäàëè áèëè ñó
èç ðåäîâà ÷èíîâíèêà, ó÷èòåšà è ñâåøòåíèêà. Îñïîðàâàëè ñó Êî-
ìàðöó ïðàâî è äà èõ „ïåöà”! Òàêîå, çàìåðàëè ñó €îðó Ðà¼êîâè-
žó, äà „ïèñàœå è óðåèâàœå øàšèâè ïðåäìåòà íå ïðèëèêó¼å ¼åä-
íîì ó÷èòåšó”. Òâðäèëè ñó ¼îø „äà ó íàñ óîïøòå ñàòèðñêîì ëèñòó
íè¼å ìåñòà”.11 Íàñóïðîò œèìà, ïðèñòàëèöå ñó áèëå ñïðåìíå äà
äà¼ó ñâåñðäíó ïîäðøêó óðåäíèøòâó Êîìàðöà. Ó ÷ëàíêó „Èç¼àâà
óðåäíèêîâà” Ðà¼êîâèž ¼å íàâåî ïîäðøêó êî¼ó ¼å „óðåäíè÷åñòâó”
óïóòèî „¼åäàí îäëè÷àí êœèæåâíèê”. Òà ïîäðøêà èñêàçàíà ¼å îâèì
ðå÷èìà: „Øàšèòå ìè ’Êîìàðöà’, êîìå æåëèì äà äóãî æèâè, ¼àêî
çó¼è, è äà ïåöêà è áîäå ñâå, øòî ¼å ó íàñ çëî; à èìà ãà íà æàëîñò! è
ñóâèøå. Êóä ñå ãîä áóäå ’Êîìàðàö’ ïóñòèî íà ñâî¼èì êðèëèìà,
ñâóäà žå íàžè øòà äà ïåöíå: îâäå íåìàðíîñò çà öðêâîì è øêîëîì,
îíäå ëàäíîžó ïðåìà íàðîäíîñòè; íà ¼åäíîì ìåñòó åíòóçè¼àçàì è
ðàäîñò øòî íàñ ñàðàíèøå, íà äðóãîì ìåñòó íàäàœà îäîíóä, îäêóä
íàì äîëàçàøå ñâàãäà çëî... Ñâóäà, ñâóäà žå èìàòè ’Êîìàðàö’ ñòî
ïðèëèêà, äà ïåöíå ñàä ¼åäíîã ñàä äðóãîã. Íî, íåêà ïåöà, è çàñëó-
æèëè ñìî, íå äà íàñ ïåöà¼ó, âåž äà íàñ âèëàìà áîäó... Ñðåžàí âàì
çà òî ðàä íà ïîšó êî¼å èçàáðàñòå, è äà Áîã äà íå áèñòå áèëè áåç
óñïåõà. Óç øàëó äà ñå ìëîãà èñòèíà ðåžè è îíîì ó î÷è, êî¼è ¼å
èíà÷å íå òðïè, è êîì ñå èñòèíà ðåäêî êàä êàçó¼å.”12
Ìîãëî áè ñå ðåžè äà ñå ó îâîì ïèñìó ïîäðøêå ñàäðæè è ïðî-
ãðàì ëèñòà. Íè¼å ïîçíàòî êî ¼å áèî ò༠„îäëè÷àí êœèæåâíèê” àëè
ñå çíà äà ¼å, ðåöèìî, ñëè÷íó ïîäðøêó „óðåäíè÷åñòâó” ëèñòà ñâî-
¼åâðåìåíî óïóòèëà è Ìàðè¼à Ìèëóòèíîâèž Ïóíêòàòîðêà.13 Íà êðà-
¼ó îâîã ïðèëîãà óðåäíèøòâî ¼å ïîçâàëî íà ñàðàäœó ïîçíàòå ïè-
ñöå-õóìîðèñòå òîãà âðåìåíà.14 Ìàäà ¼å €îðå Ðà¼êîâèž òâðäèî äà
ñó ñå ïîçèâó íà ñàðàäœó çäóøíî îäàçâàëè „íà¼âðñíè¼è íàøè êœè-
æåâíèöè”, íå çíà ñå êî ¼å ñâå îä œèõ ñàðàèâàî ó Êîìàðöó. Ìîãó-
žå äà ñó, âåðó¼óžè óðåäíèêó øàšèâîã ëèñòà íà ðå÷, Ìèëèöà Âî¼è-
11 Êîìàðàö, 1861, 3, 12.
12 Èñòî.
13 €îðå Ðà¼êîâèž, Èçàáðàíè ñïèñè, Íîâè Ñàä, 1950, 172-174. Ðà¼êîâèž ó
òåêñòó „Ìàðè¼à Ìèëóòèíîâèž ’Ïóíêòàòîðêà’”, èçìåó îñòàëîã, êàæå è îâî: „Ñâå
äî ñâî¼å ñòàðîñòè ðàçàáèðàëà ¼å çà áîšå ïðîèçâîäå ó íàøî¼ êœèæåâíîñòè è âå-
øòèíè – èç ñâî¼å ñèðîòèœå, êàî ó÷èòåšêà äåâî¼à÷êå øêîëå, äðæàëà ñâå áîšå
ëèñòîâå... Êàä ¼å Êîìàðàö 1861. ïðâè ïóò çàçó¼àî ïðîïðàòèëà ¼å ñâî¼ó ïðåòïëàòó
èçìåè îñòàëîãà îâèì ðå÷èìà: ’Æåëèì äà ìè Êîìàðàö äîëåžå – ìîæäà žå ïåöà-
œåì ñâî¼èì óáðçàòè ìå äà êóïèì äîáðå íàî÷àðè, ïà äà ÷èòàì ñâå îíî øòî ñå
ñàäà ëåïîãà è ÷åñòèòîãà ó Íîâîì Ñàäó ïèøå è ïå÷àòà...’ Êàä ¼å Àøèð-ïàøà
1862. ïðîñóî óëàä íà Áåîãðàä, à îíà íàñêîðî èçà òîãà ïèøå: ’Çà âðåìå äîê ¼å
áîìáàðäîâàœå Áåîãðàäà òðà¼àëî è äîê ñàì ñå ¼à êî¼åêóäå ñåëèëà è ïîâëà÷èëà,
èçãóáèëà ñàì îä Êîìàðöà – £àâîðà – Äàíèöå íåêå áðî¼åâå’ – – ïà èõ ðåà êî¼è ñó,
òå ìîëè äà ¼î¼ ñå îäìàõ ïîøšó, à äðóãèõ òåæèõ íåâîšà íå ñïîìèœå! Èçà ñåáå
ìîðàëà ¼å îñòàâèòè çíàìåíèòó áèáëèîòåêó.”
14 Êîìàðàö, 1861, 3, 12. („Çà ïðèëîãå, êî¼èìà äà íàñ ïîòïîìîãíó ó îâî¼
ìó÷íî¼ ãðàíè ñïèñàòåšñòâà, íà¼ó÷òèâè¼å ñå óìîšàâà¼ó îâà ãîñïîäà: Íèê. Áåãî-
âèž, Èëè¼à Áåðèž, Íèê. Áîðî¼åâèž, Òåîä. Äèìèž, £àíêî £óðêîâèž, Ïà¼à Èâàíîâèž,
526] Ðèñòî Ìèõàèëîâèž, €. Íàòîøåâèž, Š. Íåíàäîâèž, £îâ. Ïàíòåëèž, Íîâ. Ðàäî-
íèž è Ñâåòîçàð Ñòî¼àäèíîâèž, êàî ïîçíàòè ðàäèíè íà œèâè õóìîðà è ñàòèðå.”)
íîâèž („Ìåó ñàðàäíèöèìà çíàìî /ïîäâ. Æ. Ð./ äà ¼å áèëà è Ìè-

ÆÀÐÊÎ ÐÎØӊ
ëèöà Ñòî¼àäèíîâèž Ñðïêèœà”, ñòð. 31) è Ìëàäåí Ëåñêîâàö („Íà
Êîìàðöó ñó ñàðàèâàëè /îñèì Çìà¼à – ïðèì. Æ. Ð./ è äðóãè âàšàíè
ïèñöè: Ë. Êîñòèž, Îãœàíîâèž, Í. Áåãîâèž, Í. Áîðî¼åâèž, £. £óðêî-
âèž, €. Íàòîøåâèž, Š. Ï. Íåíàäîâèž, Í. Ðàäîíèž è äð.; ñòð. 27-
28) – íàâåëè ïîäàòêå î íàâîäíî¼ ñàðàäœè âèøå óãëåäíèõ ïèñàöà.
Áèëî êàêî áèëî, îíè íèñó äîêàçàëè ñâî¼à òâðåœà.
Ïî÷åòàê øåçäåñåòèõ ãîäèíà XIX âåêà çíà÷èî ¼å çà Ñðáå ó Óãàð-
ñêî¼ – „ïðåîáðàæ༔.15 Íàñóïðîò òîìå, ïåðèîä 1848-1860. îçíà÷à-
âàí ¼å êàî – „ãëóâî äîáà”.16 Ó óâîäíèêó – ïðîãðàìñêîì òåêñòó Êî-
ìàðöà – òî äîáà ñå ïðåäñòâàšà è îâàêî: „Ïðåêóæèñìî, òóæàí, äâà-
íàåñò ãîäèíà, ó œèìà íå áåøå äðóãèõ øàëà îñèì ìàðøàëà, âåøà-
ëà... àë’ íà òå øàëå ñëàáî ñå êî ñìå¼àî... Äàíàñ ñå šóäè äåëå íà äâå
ïàðòà¼å, ¼åäíè ñå øàëå, äðóãè ñå íå øàëå; íå øàëè ñå, êîìàð÷å, äà è
òè áóäåø îí༠êî¼è ñå ñàìî øàëè, àëè ¼àêî ñå ìîðàø øàëèòè, êîìàð-
÷å, äà âèäå äà ñå íå øàëèø.”17 Óðåäíèøòâî Êîìàðöà ¼å „ïðåïîðó-
÷èâàëî ñðïñêî¼ ïóáëèöè” ñâî¼å ãëàñèëî êàî „ïðâè è ¼åäèíè ñðïñêè
øàšèâè ëèñò”.18 Àëè òî íè¼å áèëî òà÷íî. Ó îâîì æàíðó Êîìàðàö
íè¼å áèî íè ïðâè, à íè ¼åäèíè íàø ëèñò. Ïðå œåãà ñó èçëàçèëè:
Øàšèâàö (1850-1851), ʜèæåâíè äîäàòàê £óæíå ï÷åëå (1852) è
Ìåñå÷àð (1860). Òàêîå, ïî óãëåäó íà Êîìàðöà, àöè íîâîñàäñêå
ãèìíàçè¼å ïîêðåíóëè ñó 1861. ãîäèíå ÷àê ïåò ðóêîïèñíèõ øàšè-
âèõ ëèñòîâà.19 Ïðåìà ñâåäî÷åœó Èëè¼å Îãœàíîâèžà Àáóêàçåìà óñ-
ïåëè¼å ïðèëîãå èç òèõ ëèñòîâà îäàáðàî ¼å Ðà¼êîâèž è îá¼àâèî èõ ó
Êîìàðöó.20 Òî áè ñå ìîãëî óçåòè êàî äîêàç äà ¼å îìëàäèíà îäóøåâ-
15 Àíòîíè¼å ÕàŸèž, „Çìà¼-£îâàí £îâàíîâ螔. Ó: Ïåâàíè¼à Çìà¼-£îâàíà £î-
âàíîâèžà, Íîâè Ñàä, 1882, ñòð. IV.
16 Æèâàí Ìèëèñàâàö, ʜèæåâíè òîêîâè, Íîâè Ñàä, 1975, ñòð. 267.
17 Êîìàðàö, 1861, 1, 1.
18 Ñðáñêè äíåâíèê, Íîâè Ñàä, ó ïåòàê 18. àâãóñòà 1861, áð. 76, ñòð. 4. (Ó
îãëàñó – ïîçèâó íà ïðåòïëàòó çà Êîìàðöà /„íàøåãà Çó¼å ’Êîìàðöà’”/ – ñòî¼è è
îâî: „Ñóâèøíî ¼å, ìèñëèì, ïðåïîðó÷èâàòè ñðïñêî¼ ïóáëèöè îâ༠ïðâè è ¼åäèíè
ñðïñêè øàšèâè ëèñò. Îí ¼å ó ñâî¼è 18 áðî¼åâà äîíåî òîëèêî ïðàâîãà õóìîðà,
òîëèêî ñëîáîäíè ìèñëè è ñðåòíè äîñåòàêà, êîëèêî ñå äî¼àêî íå íàâèêîñìî íàžè
ó íàøî¼ êœèæåâíîñòè. Êîìå ñå îâî ó÷èíè áåçîáðàçíî øòî çà ñâî¼ ëèñò âåëèì,
òîãà ïîçèâàì íåêà äîêàæå ïðîòèâíî. Óç ñîïñòâåí ïðèëîæàê õóìîðà, êî¼è ìè ¼å
ïðèðîäà äàëà, ¼à ñàì ¼îø è ñðåòàí áèî ïðèäîáèòè ó ïîìîž ïåðà íà¼âðñíè¼è íàøè
êœèæåâíèêà... €îðå Ðà¼êîâèž, óðåäíèê ’Êîìàðöà’.”)
19 £îâàí Ñêåðëèž, í. ä., ñòð. 101. („Êœèæåâíà ïðîèçâîäœà íà íîâîñàäñêî¼
ãèìíàçè¼è áèëà ¼å òîëèêà äà ¼å ó òîêó 1861. è 1862. áèëî íåêîëèêî ðóêîïèñíèõ
à÷êèõ ëèñòîâà. Ïîä óðåäíèøòâîì Èëè¼å Îãœàíîâèžà, /Æàðêà Áåçèìåíèžà/, èç-
ëàçè îä ¼åñåíè 1861. Çîšà çà øàšèâå ñàñòàâå, à €à÷êè âåíàö çà îçáèšíå ðàäîâå.
Ñåì òà äâà ëèñòà áèëà ¼å ¼îø ãîìèëà äðóãèõ: £åæ, øàšèâ; Ìóâà è Ñëåïè ìèø,
Øàšèâàö...”)
20 Äð Èëè¼à Îãœàíîâèž, Çàíèìšèâå ïðè÷å è áåëåøêå èç æèâîòà çíàìåíè-
òèõ Ñðáà, Çàãðåá, 1900, ñòð. 130. („Ãîäèíå 1861. ïî÷åî ¼å äà èçëàçè øàšèâî-
-õóìîðèñòè÷íè ëèñò ’Êîìàðàö’, êî¼åìó ¼å óðåäíèê áèî €. Ðà¼êîâèž, à ãëàâíè
ïîìîžíèê £îâàí £îâàíîâèž /ñàäàœè Çìà¼/. Òå ãîäèíå ñàì ¼à êàî àê òðåžåã ãèì-
íàçè¼ñêîã ðàçðåäà óðåèâàî ó øêîëè ïèñàí ëèñò ’Çîšó’ /êî¼ó ñàì ñà÷óâàî äî
äàíàñ, ìà äà íåìà íèêàêâå âðåäíîñòè/, à Ðà¼êîâèž ¼å èç òîãà à÷êîã ëèñòà äîñòà
ñèòíèöà ïðåøòàìïàâàî ó ’Êîìàðöó’ ñà ïîòïèñîì ’Çîšà’ ’È. Î.’, à è áåç èêàêâà
ïîòïèñà. Îíäà ñàì êàî àê íèæå ãèìíàçè¼å ÷åøžå îäëàçèî ïîê. Ðà¼êîâèžó, êî¼è [527
¼å ñòàíîâàî ó ñàäàøœî¼ Äàíè÷èžåâî¼ óëèöè áð. 4.”)
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ šåíî ïðèõâàòèëà Êîìàðöà, à íå òðåáà çàíåìàðèòè íè èç¼àâó óðåä-
íèêà êàêî îâ༠ëèñò èìà „äî¼àêî äîáàð ñòîòèœàê ïðåêî èšàäå”
ïðåòïëàòíèêà êàî è „äà ñå Êîìàðàö ðàäî ÷èòà”.21
„Îäãîâîðíè óðåäíèê” Êîìàðöà €îðå Ðà¼êîâèž22 áèî ¼å ó ñâî¼å
âðåìå ïîçíàò è êàî ñàðàäíèê ìíîãèõ ëèñòîâà è ÷àñîïèñà. £îø 1843.
îá¼àâèî ¼å ïðèëî㠄Íîâî ëåòî” ó Áóäèìñêî-ïåøòàíñêîì ñêîðîòå-
÷è.23 Íà æàëîñò, êàî ïèñàö íè¼å ñå íàìåòíóî èñòîðè÷àðèìà êœè-
æåâíîñòè. „Ðà¼êîâèž ¼å äàî ìíîãî ñèòíèõ ïðèëîãà” – âåëè œåãîâ
áèîãðàô Ìèëèöà Âî¼èíîâèž – „ïåñìå – îðèãèíàëíå è ïðåâåäåíå,
áàñíå, çàãîíåòêå, íàïèñå, ðàçíå ’ñëèêå’, ’ñìåñèöå’, ìóäðå èçðåêå,
áåëåøêå, ïîøàëèöå, ÷ëàíêå çà íàðîä è äð.”24 Íî, Âî¼èíîâèžåâà ó
èñòîì ðàäó ñìàòðà äà „ñàì Ðà¼êîâèž íè¼å èìàî õóìîðà”.25 Ìîæäà
¼å ó ïèòàœó ïðåñòðîãà îöåíà, ïîøòî è ñàìà Ìèëèöà Âî¼èíîâèž
íàâîäè ìíîãå Ðà¼êîâèžåâå øàšèâå ïðèëîãå.26 Êàî õóìîðèñòà Ðà¼-
êîâèž ñå ¼àâèî ïî÷åòêîì ïåäåñåòèõ ãîäèíà XIX âåêà ó Âî¼âîàí-
êè, ʜèæåâíîì äîäàòêó £óæíå ï÷åëå è Ñåäìèöè. Î òèì œåãî-
âèì ïî÷åöèìà Ìèëèöà Âî¼èíîâèž ó ñâî¼î¼ ìîíîãðàôè¼è êàæå è
îâî: „Ïðåâîäè Ãîãîšà, Õàêëåíäåðà, ñâîãà šóáèìöà, çàòèì Êðè-
ëîâà è äð. Îí òàäà ïî÷èœå äà ïèøå øàšèâå íàïèñå (àêî áè ñå
óçåëî êàî òà÷íî äà ¼å €. Êîâèž œåãîâ ïñåóäîíèì) è àôîðèçìå.”27
Ìîãóžå äà ¼å îâäå ðå÷ î òçâ. àïîêîíèìó – ïñåóäîíèìó îáëèêîâà-
íîì îäáàöèâàœåì êðà¼à è ïî÷åòêà èìåíà è ïðåçèìåíà ïèñöà: „€.
Êîâ螔 = €(îðå) (Ðà¼)êîâèž.
Àêî íè¼å ñòåêàî óãëåä êàî ïèñàö, Ðà¼êîâèž ãà íè¼å ñòåêàî íè
êàî óðåäíèê Êîìàðöà. Ïîñòî¼è ìèøšåœå ìåó èñòîðè÷àðèìà
øòàìïå äà ¼å îä Ðà¼êîâèžà, „îäãîâîðíîã óðåäíèêà”, äàëåêî âèøå
áðèíóî î Êîìàðöó – „ãëàâíè ïîìîžíèê” – £îâàí £îâàíîâèž ïîòî-

21 Êîìàðàö, 1861, 3, 12.

22 €îðå Ðà¼êîâèž (23. àïðèëà/6. ìà¼à 1825, Íîâè Ñàä – 28. ¼óëà/10. àâãó-
ñòà 1886, Íîâè Ñàä), ó÷èòåš, ïåäàãîøêè ïèñàö, òåîðåòè÷àð è èñòîðè÷àð êœè-
æåâíîñòè, ¼åäàí îä ïðâèõ ñðïñêèõ åñå¼èñòà, çíàëàö îñàì ñòðàíèõ ¼åçèêà (ïðåâî-
äèî ïîåçè¼ó è áàñíå Êðèëîâà è Ëèõòâåðà), ïåñíèê, õóìîðèñòà, àôîðèñòè÷àð,
åíèãìàòè÷àð. Óðåèâàî ëèñòîâå è ÷àñîïèñå: êœèæåâíå (Äàíèöó, Áðøšàí, Âå-
÷åðœà÷ó), øàšèâå (Êîìàðöà, Õóìîðèñòó, Ðåí), ïåäàãîøêî-ïðîñâåòèòåšñêå
(Øêîëñêè ëèñò, Ïóòíèêà, Íàðîäíè ëèñò, Çåìšàêà), âåðñêå (Áåñåäó, Ãëàñ èñòè-
íå) êàî è ¼åäàí øàšèâè êàëåíäàð (Ïðèêëàïàëî, ñà Çìà¼åì). Îá¼àâšåíå êœèãå:
Äîìèøšàí (1852), £åä è ìåä (1858), Øêîëà è æèâîò (1860), Ïåñìå (1862), Èçà-
áðàíè ñïèñè (1950). Ñàêóïšàî – ïî óãëåäó íà Âóêà Ñòåô. ÊàðàŸèžà – íàðîäíå
óìîòâîðèíå è ãðàó çà èñòîðè¼ó ñðïñêå êœèæåâíîñòè. „Ïîñëåäœå äàíå ¼å ’ñòàðè
ó÷èò嚒 ïðîâåî ó îñêóäèöè, ó Íîâîì Ñàäó, íà êðà¼ó âàðîøè” – áåëåæè Ì. Âî¼è-
íîâèž – „ñòàëíî è ñâå âèøå ïîáîšåâà... óìðî /¼å/ îä ðàêà íà ¼åòðè... Øòà ¼å áèëî
ñà œåãîâîì ïîðîäèöîì, íå çíà ñå...”
23 Ìèëèöà Âî¼èíîâèž, „Áèáëèîãðàôè¼à ðàäîâà €îðà Ðà¼êîâèžà”, ÃÈÄ, êœ.
11, ñâ. 2, Íîâè Ñàä, 1937, ñòð. 204-212.
24 Ìèëèöà Âî¼èíîâèž, „€îðå Ðà¼êîâ螔. Ó: €îðå Ðà¼êîâèž, Èçàáðàíè ñïè-
ñè, Íîâè Ñàä, 1950, ñòð. 272.
25 Èñòî, ñòð. 271.
26 Ìèëèöà Âî¼èíîâèž, „€îðå Ðà¼êîâ螔, ÃÈÄ, êœ. 10, ñâ. 1, Íîâè Ñàä,
1937, ñòð. 31. („Òó ¼å Ðà¼êîâèž ïèñàî ’øêëîïöå’, øàšèâè äîïèñ ñà ñâîãà ’ñêîêà’
ó Ïåøòó, ïîëèòè÷êå øàëå, øàšèâå íàïèñå è ìíîãî ÷åãà äðóãîã áåç ïîòïèñà.”)
528] 27 Èñòî, ñòð. 25.
œè Çìà¼.28 Òó ÷èœåíèöó Ìèëèöà Âî¼èíîâèž îá¼àøœàâà Ðà¼êîâè-

ÆÀÐÊÎ ÐÎØӊ
žåâîì áîëåøžó: „Òó ¼å, âàšäà, Ðà¼êîâèž è íàâóêàî ñâî¼ó æóòèöó
îä êî¼å ñå ëå÷èî âåž 1861. ó Ïåøòè.”29 Î Ðà¼êîâèžó-óðåäíèêó, Âî-
¼èíîâèžåâà òâðäè è îâî: „Çà œåãîâà óðåäíèêîâàœà, êàä Çì༠íè¼å
äàâàî òîí, ó òèì ¼å ëèñòîâèìà áèëî äîñòà çà¼åäšèâèõ íàïèñà, ëè÷-
íèõ ñâàà, äèäàêòèêå”.30 Îíà èìà ïðèìåäáå è íà íà÷èí íà êî¼è ¼å
Ðà¼êîâèž ó Êîìàðöó êîðèñòèî èëóñòðàöè¼å: „Îñèì îâå íàñëîâíå,
çà âðåìå Ðà¼êîâèžåâîã óðåäíèêîâàœà, èìà ó ëèñòó ñàìî ¼îø ¼åäíà
ñëèêà, óç âåñòè ñà ðàçíèõ ñòðàíà.”31 Îâà ïðèìåäáà íå èçãëåäà ñà-
ñâèì íà ìåñòó: ïîðåä ãëàâå ëèñòà è ïîìåíóòå „ñëèêå, óç âåñòè”,
îäíîñíî öðòåæà „Êîìàð÷åâî㠐àâîëà”, îá¼àâšèâàíå ñó è ïîëè-
òè÷êå êàðèêàòóðå. Ïîìåíèìî îíó èç Êîìàðöà îä 20. ìàðòà 1861,
ó áðî¼ó 5. íà ñòðàíè 20. Íà òî¼ êàðèêàòóðè ¼å ïðåäñòàâšåí ÷óâåíè
õåðöåãîâà÷êè ¼óíàê Ëóêà Âóêàëîâèž êàêî (ñà èñóêàíèì ¼àòàãàíîì
ó ¼åäíî¼ è îäñå÷åíîì òóðñêîì ãëàâîì ó äðóãî¼ ðóöè) ïðåäâîäè ñâî¼å
óñòàíèêå äîê ìó „ñà Öåòèœà ãîñïîäàð” äîâèêó¼å: „Òà ìàíè, ÷îâå-
÷å, òà ìàíè!” – à Âóêàëîâèž ìó óçâðàžà: „Òàìàíèì, ãîñïîäàðó,
òàìàíèì!” Ïîìèœåìî îâó êàðèêàòóðó è çáîã òîãà øòî ñå îâà èñòà
èãðà ðå÷è êîðèñòè, íàðàâíî óâåê ïðèëàãîåíà ïîëèòè÷êîì òðå-
íóòêó, ñâå äî äàíàøœèõ äàíà.
Ó ïåðèîäó Ðà¼êîâèžåâîã óðåèâàœà Êîìàðöà îá¼àâšèâàíå ñó
è èëóñòðàöè¼å çà ðåáóñå è äðóãå çàãîíåòêå, à îí ¼å áèî ïîçíàò è
êàî âðñòàí åíèãìàòè÷àð. Èëóñòðàöè¼å ¼å öðòàî £îâàí £îâàíîâèž
Çìà¼, äîê ñó äðâåíà êëèøåà ðåçàíà ó Áå÷ó.32 Ìîãëè áèñìî ñå ñëî-
æèòè ñà ìèøšåœåì äà ¼å ëèñò „óäàðàî íà ðåàêöèîíàðñòâî, íåíà-
ðîäíó âëàäó è òóå ÷èíîâíèêå, äàšå Íåìöå è Ìààðå, êî¼è ñó
ïîä¼åäíàêî êðèâè øòî ¼å êðà¼åì 1860. óêèíóòà Âî¼âîäèíà; à óäà-
ðàî ¼å Êîìàðàö è íà äîìàžå çëî”.33 Çàìåðêå íà Ðà¼êîâèžåâ óðåä-
íè÷êè ðàä ñòàâšàíå ñó è çà îíî øòî ñïàäà ó íàäëåæíîñò èçäàâà÷à
è øòàìïàðà: „Ëèñò íè¼å óðåäíî íè èçëàçèî íè áèî åêñïåäîâàí,
íåøòî èç ðàçíèõ äðóãèõ îêîëíîñòè, à íà¼âèøå çáîã Ðà¼êîâèžåâå
áîëåñòè (æóòèöå).”34 Áðèãó î òåõíè÷êèì ïèòàœèìà (êîðåêòóðà,
28 Âàñèëè¼å €. Êðåñòèž, Èñòîðè¼à ñðïñêå øòàìïå ó Óãàðñêî¼ 1791-1914,
Íîâè Ñàä, 1980, ñòð. 259.
29 Ìèëèöà Âî¼èíîâèž, í. ä., ñòð. 30.
30 €îðå Ðà¼êîâèž, Èçàáðàíè ñïèñè, Íîâè Ñàä, 1950, ñòð. 271-272.
31 Ìèëèöà Âî¼èíîâèž, í. ä., ñòð. 31.
32 Âàñèëè¼å €. Êðåñòèž, í. ä., ñòð. 259: „Óðåäíèöè Êîìàðöà, íàðî÷èòî £î-
âàíîâèž, êî¼è ¼å î ëèñòó âîäèî âåžó áðèãó îä Ðà¼êîâèžà, òðóäèëè ñó ñå äà íà ñâå
äîãàà¼å ðåàãó¼ó ó ïðàâî âðåìå è ó ïðàâîì òðåíóòêó, à íå ñà çàêàøœåœåì. Çà-
õâàšó¼óžè òîìå Êîìàðàö ¼å ñâî¼èì ñàäðæà¼åì ó âåžèíè ñëó÷à¼åâà áèî àêòóåëàí
ïà ¼å íà ñâî¼åâðñòàí íà÷èí óòèöàî íà ¼àâíî ìíåœå äà ñå îïðåäåšó¼å çà ñòàâîâå è
òåæœå òçâ. ñòðàíêå Ñðáñêîã äíåâíèêà. Ó òîì ïîãëåäó íà¼âåžèõ òåøêîžà áèëî ¼å
ñà èëóñòðàöè¼àìà. Îíå îðèãèíàëíå óãëàâíîì ¼å öðòàî £îâàíîâèž, àëè œèõîâî
ðåçàœå ó äðâåòó, èçâîåíî ó Áå÷ó, îíåìîãóžàâàëî ¼å áëàãîâðåìåíî îá¼àâšèâà-
œå. Êàäà ¼å ïîíåñòà¼àëî îðèãèíàëíèõ öðòåæà è êàðèêàòóðà, îíäà ñó îíå êî¼å ñó
îäãîâàðàëå Êîìàðöó ïðåóçèìàíå èç ìààðñêèõ õóìîðèñòè÷êî-ñàòèðè÷íèõ ëè-
ñòîâà Bolond Miska è Ustökös-à.”
33 Ìèëèöà Âî¼èíîâèž, í. ä., ñòð. 31.
34 Èñòî. [529
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ øòàìïà, åêñïåäèöè¼à) ëèñòà îáè÷íî, êàî øòî ñå çíà, âîäå íå ñàìî
óðåäíèê, íåãî è øòàìïàð è âëàñíèê: ìîãóžå ¼å äà Ðà¼êîâèž, çáîã
áîëåñòè, íè¼å óâåê è íà âðåìå èçâðøàâàî ñâî¼å óðåäíè÷êå îáà-
âåçå.
Òðåáà èñòàžè äà ¼å €îðå Ðà¼êîâèž áèî ïðâè óðåäíèê ¼åäíîã
ñðïñêîã ñàòèðè÷íîã ëèñòà êî¼è ¼å îñóåí íà êàçíó çàòâîðà. Íàèìå,
çáîã îá¼àâšåíå „êèðèŸè¼ñêå” øàëå íà ðà÷óí àóñòðè¼ñêèõ ïîðå-
ñêèõ ÷èíîâíèêà, à ó êî¼î¼ ¼å óïîòðåášåíà è „òåøêà ðå÷” – óáðå,
ñóä ¼å, ïî çàêîíó î øòàìïàðñêî¼ êðèâèöè, îñóäèî óðåäíèêà Êî-
ìàðöà íà êàçíó çàòâîðà. Î òîìå ñó ïèñàëè äð Èëè¼à Îãœàíîâèž
Àáóêàçåì35 è Âàñà Ñòà¼èž.36 Ó ðàäó î ʜèæåâíîì äîäàòêó £óæíå
ï÷åëå (1852) ïîìåíóëè ñìî äà ¼å òî áèî ïðâè ñðïñêè ñàòèðè÷íè
ëèñò êî¼è ¼å è çâàíè÷íî çàáðàœåí çáîã ïîëèòè÷êîã àôîðèçìà. Îâ-
äå íàâîäèìî ïðèìåð è ïðâîã óðåäíèêà ¼åäíîã íàøåã ñàòèðè÷íîã
ëèñòà êî¼è ¼å çáîã îá¼àâšåíîã ïðèëîãà, ¼åäíå øàëå, îñóåí íà êà-
çíó çàòâîðà! Ìà êîëèêî òà øàëà èç Êîìàðöà, íàìà äàíàñ èçãëåäà-
ëà áåçàçëåíà, ñòðîãî¼ ö. êð. öåíçóðè ¼å áèëà äîâîšàí ðàçëîã äà ñå
ïîâåäå „ïðåñêà ïàðíèöà” ïðîòèâ óðåäíèêà Ðà¼êîâèžà è, ñëåäñòâå-
íî, äà ñå îí îñóäè íà 8 äàíà çàòâîðà, äîäóøå „êóžåâíî㔠èëè –
êàêî ñå èñòî ãîâîðèëî – „äîìàžåã”.
Íèñìî ñèãóðíè äà ¼å Âàñà Ñòà¼èž áàø ñàñâèì ó ïðàâó êàä
êàæå äà ¼å èçäàâà÷ è âëàñíèê Êîìàðöà, Èãœàò Ôóêñ, çáîã îâå ïðå-
ñóäå „îòêàçàî” Ðà¼êîâèžó äà äàšå óðåó¼å ëèñò è íà œåãîâî ìåñòî
äîâåî £îâàíà £îâàíîâèžà Çìà¼à. Êîëèêî ¼å ïîçíàòî, Ðà¼êîâèž ¼å
35 Äð Èëè¼à Îãœàíîâèž, í. ä., ñòð. 130-131.
Ñåžàì ñå, äà ¼å ¼åäíîì Ðà¼êîâèž áèî çáî㠄Êîìàðöà” îñóåí íà îñàì
äàíà êóžåâíîã çàòâîðà, è îíäà ñàì ìó ñâàêè äàí îäëàçèî. Íî, Ðà¼êîâèž ¼å ïðåêî
äàíà ñåäåî äî äóøå ó ñîáè, àëè ÷èì ñå ñìðêíå, à îí ¼å îäëàçèî ó ãîñòèîíèöó êîä
„Àëåêñå”, à òó ¼å ãîñòèîíèöó ðàñçòàâšàî ñàìî ¼åäàí ñîêà÷èž îä œåãîâà ñòàíà
(ñàäàøœà Äàíè÷èžåâà óëèöà áð. 2). Ó òî¼ ãîñòèîíèöè ñàñòà¼àëè ñó ñå ó îíî
âðåìå ìíîãè çàñëóæíè êœèæåâíèöè íàøè ñâàêî âå÷å. Ñåžàì ñå è çáîã ÷åãà ¼å
áèî îñóåí Ðà¼êîâèž íà îñìîäíåâíè êóžåâíè çàòâîð (Zimmerarrest). Ó „Êîìàð-
öó” ¼å èçèøëà àíåãäîòà, êàêî ¼å íåêè êèðèŸè¼à âîçèî äâà ïîðåñêà „áåàìòåðà”
ïðåêî ÒðàíŸàìåíòà ó Ñðåì, êîœè ñó èøëè âðëî ñïîðî, à ¼åäàí žå „áåàìòåð”
ïðèìåòèòè íà òî êî÷è¼àøó: „Ìîðå øòî òè òâî¼è êîœè èäó òàêî ïîëàãàíî!?” –
„Ìèñëå äà âóêó óáðå!” îäãîâîðè êî÷è¼àø. Òî ¼å âåž áèëà ñòðàøíà êðèâèöà øòàì-
ïàðñêà è íåêè âî¼íè÷êè ñóä ó Ïåòðîâàðàäèíó öèòèðà Ðà¼êîâèžà (òàêî ¼å îíäà
áèëî) è îñóäè ãà íà îñàì äàíà çàòâîðà, ò. ¼. äà çà òîëèêî âðåìåíà íå ñìå èçèžè èç
êóžå.
36 Âàñà Ñòà¼èž, Íîâîñàäñêå áèîãðàôè¼å, ñâ. äðóãà, Íîâè Ñàä, 1937, ñòð. 74.
Íà ïèòàœå êàêî ¼å äîøëî äî òîãà, çíàìî îäãîâîðèòè îâîëèêî. Çáîã ¼åäíå
íåâèíå øàëå íà ðà÷óí ö. êð. áåàìòåðà, Ðà¼êîâèž ¼å äîáèî øòàìïàðñêó ïàðíèöó ó
êî¼î¼ ¼å òàäà íàäëåæàí áèî âî¼íè ñóä (Kriegsgericht) ó Ïåòðîâàðàäèíó. 23. äå-
öåìáðà 1861, ò༠ñóä ¼å ïîçâàî íàêëàäíèêà ëèñòà Êîìàðàö, êœèæàðà Ôóêñà, è
äåëîâîó œåãîâå øòàìïàðè¼å êî¼è âðøè êîðåêòóðó ëèñòà, äà ñóòðàäàí ïðåäñòà-
íó ðàäè ñàñëóøàœà, à âåž 14. ¼àíóàðà 1862. èçâåñòèëà ¼å êîìàíäà òâðàâå íîâî-
ñàäñêè ìàãèñòðàò äà ¼å ó÷èòåš è îäãîâîðíè óðåäíèê Êîìàðöà, €îðå Ðà¼êîâèž,
çáîã ïðåêðøà¼à ïðîòèâ ¼àâíîã ìèðà è ïîðåòêà, ïðåäâèåíîã ó §-ó âî¼íîãà êàçíå-
íîã çàêîíà, ïðåñóäîì âî¼íîã ñóäà ó Ïåòðîâàðàäèíó, îñóåí íà îñàì äàíà äîìà-
žåã çàòâîðà.
Îâî ¼å Ôóêñó âàšäà áèëî äîñòà ïà äà Ðà¼êîâèžó îòêàæå óðåèâàœå Êî-
ìàðöà, è äà ìó ïîòðàæè øòî áîšåã çàìåíèêà. Ñâå ãà ¼å óïóžèâàëî íà ëàœñêîãà
ãëàâíîã ñàðàäíèêà, ÷è¼à ¼å ñàðàäœà òàäà ïðèâëà÷èëà ïðåòïëàòíèêå, íà £îâàíà
530] £îâàíîâèžà.
 ÆÀÐÊÎ ÐÎØӊ

[531
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ ÷åñòî ïîáîšåâàî è ëå÷èî ñå ïî áàœàìà. Êàä ¼å îçäðàâèî, îäíîñíî,
êàä ìó ¼å áèëî ìàëî áîšå óðåèâàî ¼å, 1862. ãîäèíå, Ïóòíèê, „Ëèñò
çà óìíó è äóøåâíó çàáàâó” êî¼è ¼å èçäàâàî òàêîå Èãœàò Ôóêñ. Òà¼
ëèñò ¼å Ðà¼êîâèž óðåèâàî ñà óñïåõîì è ó œåìó îá¼àâšèâàî è áðî¼-
íå ïðèëîãå: àôîðèçìå („î âîñïèòàœó”), åíèãìàòèêó („øêîëñêå çà-
ãîíåòêå” ñà „îäãîíåòàœèìà”), òåêñòîâå ïîïóëàðíå ñàäðæèíå èç ðà-
çíèõ îáëàñòè (î öâåžó, âðòîâèìà, øêîëñòâó). Êàä ñå, êðà¼åì 1862,
ïîíîâî áèî ðàçáîëåî – íà ìåñòó îäãîâîðíîã óðåäíèêà Ïóòíèêà çà-
ìåíèî ãà ¼å Åìèë ×àêðà. Óîñòàëîì, äà Èãœàò Ôóêñ íè¼å „îòêàçàî”
Ðà¼êîâèžó óðåèâàœå Êîìàðöà, ìîæäà íà¼áîšå ïîêàçó¼å òî øòî ¼å
îâ༠èçäàâà÷, êðà¼åì 1865, äîáèî äîçâîëó âëàñòè, íà îñíîâó ïîäíå-
òå ìîëáå, äà Ðà¼êîâèžó ïîíîâî ïîâåðè óðåèâàœå Êîìàðöà. Íàæà-
ëîñò, çáîã áîëåñòè, Ðà¼êîâèž íè¼å ìîãàî äà ñå ïðèìè òå äóæíîñòè.
Ó ìåóâðåìåíó ¼å óñïåî äà ïîêðåíå íîâè øàšèâè ëèñò Õóìîðèñòó
(1863) è ïðèïðåìè ñàòèðè÷íè êàëåíäàð Ïðèêëàïàëî (1865). Íàðàâ-
íî, ó òèì èçäàâà÷êèì ïîñëîâèìà îïåò ìó ¼å íà¼âåžó ïîìîž ïðóæàî
œåãî⠄ãëàâíè ïîìîžíèê” è ïðè¼àòåš £. £. Çìà¼.
Îâäå ¼å ïðèëèêà äà ñå êàæå íåøòî è î ëè÷íèì îäíîñèìà èç-
ìåó €îðà Ðà¼êîâèžà è £. £. Çìà¼à. Ìîãëî áè ñå ïðåòïîñòàâèòè äà
ñó ñå îíè, òîêîì ãîäèíà, óäàšàâàëè ¼åäàí îä äðóãîã, íàðî÷èòî îä
êàêî ¼å Ðà¼êîâèž íàïóñòèî èäå¼å Ñâåòîçàðà Ìèëåòèžà êî¼å ¼å Çìà¼
äåëèî è ïðåáåãàî „êëåðèêàëèìà”, ïðîòèâíèöèìà è Ìèëåòèžåâèì
è Çìà¼åâèì. Çáîã òîãà Çì༠èïàê íè¼å íèêàä ¼àâíî íàïàäàî Ðà¼êî-
âèžà, èàêî ìó ¼å ìîðàî çàìåðàòè øòî ñå ñâðñòàî ìåó œåìó íà¼ìð-
ñêè¼å šóäå – òçâ. „óñòàðàáàðå”. Êîëèêî ¼å Çì༠áèî ñêëîí äà Ðà¼-
êîâèžó îïðàøòà œåãîâå ïîëèòè÷êå „ïðåîáðàæà¼å”, âèäè ñå ó ïå-
ñìè êî¼ó ìó ¼å ïîñâåòèî 1886, êàä ¼å óìðî: „£à ñóäè¼à íèñàì – /
Íà¼ìàœå íàä ãðîáîì; / Òè ñè ìåíå âîë’î / Øòî ëàñêàœà íåìàì /
Çáîãîì, ñòàðè äðóæå...”37 Àêî ¼å Ðà¼êîâèž âîëåî Çìà¼à è Çì༠¼å,
áåç ñóìœå, âîëåî Ðà¼êîâèžà.
Íàêîí Ðà¼êîâèžåâîã ïîâëà÷åœà, íà¼îçáèšíè¼è êàíäèäàò çà
óðåäíèêà Êîìàðöà áèî ¼å £îâàí £îâàíîâèž Çìà¼,38 äîáðî ïîçíàò
êàî „ãëàâíè ïîìîžíèê” è ñàðàäíèê ó îâîì ñàòèðè÷íîì ëèñòó. Âëà-
ñòè ñó, íà ìîëáó èçäàâà÷à Èãœàòà Ôóêñà, îäîáðèëå ïðîìåíó óðåä-
íèêà Êîìàðöà.39 Ñìåíà óðåäíèêà íè¼å çíà÷èëà è ïðîìåíó ïðàâöà
37 £îâàí £îâàíîâèž Çìà¼, „€îðå Ðà¼êîâ螔. Ó: Ïåâàíè¼à £îâàíà £îâàíîâè-
žà Çìà¼à, Áåîãðàä, 1935, ñòð. 799-800.
38 £îâàí £îâàíîâèž Çì༠(1833-1904) áèî ¼å îäãîâîðíè óðåäíèê Êîìàðöà
îä 10. ôåáðóàðà 1862. äî 10. ìàðòà 1863. ãîäèíå.
39 Âàñà Ñòà¼èž, Íîâîñàäñêå áèîãðàôè¼å, Ñâåñêà äðóãà, Íîâè Ñàä, 1937,
ñòð. 74-75. („19. ôåáðóàðà 1862. ñïðîâåî ¼å ìàãèñòðàò Íàìåñíè÷êîì âåžó ìîëáó
Èãíàöà Ôóêñà, âëàñíèêà ñðïñêîã õóìîðèñòè÷êîã ëèñòà Êîìàðàö, êî¼îì èøòå
äîçâîëó äà óðåèâàœå ëèñòà ïðåíåñå íà £îâàíà £îâàíîâèžà. Ìàãèñòðàò ¼å ìîëáó
ïîïðàòèî ìèøšåœåì äà £îâàíîâèž îäãîâàðà ñâèì çàõòåâèìà êî¼à çàêîí î øòàì-
ïè òðàæè îä óðåäíèêà: ñòàíó¼å ó ìåñòó ãäå ëèñò èçëàçè, ïóíîëåòàí ¼å, ñëîáîäíî
ðàñïîëàæå ñâî¼îì ëè÷íîøžó è ñâî¼èì èìàœåì, äîáðà ¼å âëàäàœà è ìîðàëà, à
èìà íàó÷íó êóëòóðó êî¼à ñå òðàæè îä óðåäíèêà. 12. ìàðòà 1862. èçâåñòèî ¼å
Ïè¼óêîâèžà ìàãèñòðàò äà ¼å íàìåñíèê íàðåäáîì îä 6. ìàðòà íàøàî çà äîáðî äàòè
äîçâîëó çà ïðåíîøåœå óðåèâàœà ëèñòà Êîìàðàö ñà ëè÷íîñòè €îðà Ðà¼êîâèžà
532] íà £îâàíà £îâàíîâèžà.”)
ëèñòà. Êîìàðàö ¼å îñòàî ïðîìèëåòèžåâñêî ñàòèðè÷íî ãëàñèëî, áëè-

ÆÀÐÊÎ ÐÎØӊ
ñêî îðãàíó Íàðîäíå ñòðàíêå Ñðáñêîì äíåâíèêó. Îíî øòî ¼å îá¼àâ-
šèâàî îâ༠îçáèšàí ïîëèòè÷êè ëèñò ïîäðæàâàëå ñó, íà ñâî¼ íà-
÷èí, øàšèâå íîâèíå, òî ¼åñò Êîìàðàö ¼åð Çì༠¼å áèî, ìíîãî âèøå
íåãî €îðå Ðà¼êîâèž, ïðèâðæåí ïîëèòè÷êèì èäå¼àìà Ñâåòîçàðà
Ìèëåòèžà,40 èçðå÷åíèõ è ó Ìèëåòèžåâîì çíàìåíèòîì „òóöèíäàí-
ñêîì ÷ëàíêó”, îá¼àâšåíîì ó Ñðáñêîì äíåâíèêó.41 Ó œåìó ¼å èñêà-
çàíî, íà óïå÷àòšèâ íà÷èí, ðàçî÷àðàœå è íåçàäîâîšñòâî Ñðáà çáîã
óêèäàœà Âî¼âîäèíå è œåíîã ïðèïà¼àœà Óãàðñêî¼. Ò༠÷ëàíàê ¼å
ó¼åäíî ïðåäñòàâšàî è ïîëèòè÷êè ïðîãðàì Ìèëåòèžåâå „ïàðòà¼å”,
è áåç ñóìœå ¼å ñíàæíî äåëîâàî è íà ñðïñêè æèâàš ó Óãàðñêî¼, êàî
è íà ìëàäîã ïåñíèêà £îâàíà £îâàíîâèžà ïîòîœåã Çìà¼à. Âåðîâàò-
íî äà ¼å Çì༠íàëàçèî è ó òîì ÷ëàíêó ïîäñòèö༠çà ñâî¼å ñàòèðè÷íå
ïåñìå: ñâî¼ó ñàðàäœó ó Êîìàðöó îí ¼å çàïî÷åî ïåñìàìà íàäàõíó-
òèì áàø Ìèëåòèžåâèì ïîëèòè÷êèì áåñåäàìà è íîâèíñêèì ÷ëàí-
öèìà, øòî ¼å äîïðèíåëî äà ìëàäè £îâàí £îâàíîâèž ïîñòàíå îìè-
šåíè ñðïñêè ïåñíèê.42
Òðåáà ïîìåíóòè áàð íåêå îä Çìà¼åâèõ ïåñàìà èç Êîìàðöà.
£åäíà îä íà¼ïîçíàòè¼èõ ¼å, ñâàêàêî, „Ñàõðàœåíà Âî¼âîäèíà”.43 Êî-
ëèêî ¼å òà ïåñìà áèëà èñïåâàíà ó äóõó Ìèëåòèžåâèõ èäå¼à ïîêà-
çó¼å, íà ïðèìåð, äðàìàòè÷íà ðå÷åíèöà èç „òóöèíäàíñêîã ÷ëàíêà”:
„Âî¼âîäñòâî ¼å ñàðàœåíî.” Íà òó ðå÷åíèöó Çì༠¼å îäãîâîðèî ïå-
ñìîì „Ñàõðàœåíà Âî¼âîäèíà” èç êî¼å íàâîäèìî îâå ñòèõîâå: „À
íà ÷åëó ñâàêîì ïèøå: / ’Ñðáèí ñàìî óìåì áèòè!’ / ’Øòî ¼å áðàíåž
áàáî ïàî, / Çàòî è ñèí ðàäî ãèíå!’ / Îâî ëè ¼å äóõ, àìàíåò / Ñàõðà-
œåíå Âî¼âîäèíå!” Óîñòàëîì, ñâå îíî øòî ñàäðæè Ìèëåòèžåâ ÷ëà-
íàê, ïåñíè÷êè ¼å èñêàçèâàî è Çìà¼. Òî ñå ìîæå îäíîñèòè è íà ïå-
ñìó „Îáëàöè”.44 Îíà ¼å òàêîå ïåñíè÷êè „èçäàíàê” ïîìåíóòîã ïî-
40 Âàñà Ñòà¼èž, Èñòî, ñòð. 75. („Áèëè ñó òî ëåïè äàíè ó æèâîòó Íîâîã
Ñàäà, è ó æèâîòó ìëàäîã ïåñíèêà. Íà ÷åëó ãðàäà ¼å Ìèëåòèž. Ó Íîâîì Ñàäó
èçëàçè îðãàí Íàðîäíå ñòðàíêå êî¼à ñå îêóïšà îêî Ìèëåòèžà, Ñðáñêè äíåâíèê.
£îø ãîäèíå 1898, ó ¼åäíîì ïèñìó Àáóêàçåìó, Çì༠îâàêî óçäèøå ïðè ñåžàœó íà
òå äàíå: ’Õå¼ Äíåâíèê, Äíåâíèê, íåãäàøœå íîâèíå Ñðá. äíåâíèê... Ñâåòîçàðà Ìè-
ëåòèžà! Àë༠ñàì ãà òå íîâèíå ðàäî ÷èòàî... Øòî ñó ðåêëå, òî êàî äà ñó íàì èç
ñðöà èçâàäèëå, ïàê ñå îïåò ó ñðöà âðàžàëî...’”)
41 £îâàí Ñêåðëèž, Îìëàäèíà è œåíà êœèæåâíîñò (1848-1871), Áåîãðàä,
1966, ñòð. 83. (Ìèëåòèž ¼å îá¼àâèî „òóöèíäàíñêè ÷ëàíàê” ó Ñðáñêîì äíåâíèêó,
Íîâè Ñàä, 1860, áð. 102.)
42 Ìèòà Êàëèž, „Óñïîìåíà Çìà¼-£îâàíà £îâàíîâèžà”, Çîðà, Áå÷, 1899, ñâ.
VI, ñòð. 191. („Êèø-£àíîø íàì áåøå ñâèìà èäåàë; šóáèìàö íàø, ïîíîñ à÷êè,
êîìå äà ñìî ìîãëè, çâåçäå áèñìî äîëå ïîñêèäàëè äà ìó ìåñòî äè¼àìàíòñêîã
ïðñòåœà íà îíó ðóêó íàòàêíåìî, êî¼îì îíàêî áà¼íå ïåñìå ïèñàøå.”)
Âàñà Ñòà¼èž, í. ä., ñòð. 73. („È äàíàñ ìîæå äà ñå óòâðäè äà ñó ãëàâíè
ïðèëîçè, îíè ðàäè êî¼è ¼å Êîìàðàö âåž ïî÷åòêîì àïðèëà 1861. èìàî ïðåòïëàò-
íèêà ’äîáàð ñòîòèœàê ïðåêî èšàäå’, îä Çìà¼à. À òî ñå çíàëî è òàäà, êàä ¼å ëèñò
èçëàçèî. €óðà £àêøèž, ÷èì ¼å âèäåî ïðâå áðî¼åâå ëèñòà, 7. àïðèëà 1861, ïèñàî ¼å
Ïîïîâèžó-Äàíè÷àðó: ’Ó Êîìàðöó ñå îäëèêó¼å ñâå øòî ¼å Êèøåâî...’ Ñêîðî òðè-
äåñåò ãîäèíà êàñíè¼å, Îãœàíîâèž-Àáóêàçåì ¼å ïèñàî Çìà¼ó: ’Ìè ñìî àöè óìå-
ëè äà ðàçëèêó¼åìî îíî, øòî ñè òè ïèñàî, îä îíîãà øòî ñó ïèñàëè... ñóõîïàðíè
ñòâîðîâè’.”)
43 Êîìàðàö, 1861, 5, 17.
44 Èñòî, 1861, 3, 9. [533
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ ëèòè÷êîã ÷ëàíêà. Ìèëåòèžåâó ïîðóêó: „Ñðáè, áóäèìî ñåáè âåð-
íè!... Áîã íàø, êî¼è ¼å Öðíó Ãîðó ñà÷óâàî, êî¼è ¼å Ñðáè¼ó ïîñëå
÷åòèð ñòîòèíå ãîäèíà âàñêðñíóî... îí ¼å ¼îø æèâ, îí žå è íàñ ñà÷ó-
âàòè”45 – óãðàäèî ¼å Çì༠ó ñâî¼ó ñàòèðè÷íó ïåñìó. Ïðè òîì ¼å,
ñëóæåžè ñå åçîïîâñêèì ¼åçèêîì, äàî ÷èòàîöèìà íåîïõîäíå ðå÷è-
êšó÷åâå: „Ãëåäèì ó îáëàêå... Òó òè èìà ðàçíèõ ñëèêà, / Èñòî ê’î
íà çåìšè øòî ¼å.” Áåçàçëåíà äå÷¼à èãðà ãëåäàœà ó îáëàêå, ìàøòîì
ïðåïîçíàâàœå „ñëèêà” êî¼å îíè íåïðåñòàíî ãðàäå è ðàçãðàó¼ó,
ïðî¼åêòîâàíà ¼å ó ñòâàðíîñò „íà çåìšè”. Òî ïîêàçó¼ó, íà ïðèìåð,
„ñëèêå” ó îáëàöèìà: „Öðíà Ãîðà ñå äèæå êðâàâà, íà œî¼ ìðòâà
òóðñêà ãëàâà” èëè „Âî¼âîäèíà ðàçâè êðèëà”, à êî¼å ñó ñóâðåìåíèì
÷èòàîöèìà áèëå ëàêî ïðåïîçíàòšèâå è „íà çåìšè”. Ìîãëè ñó áåç
íàïîðà ñàãëåäàòè è ó êîì ïðàâöó èäå ðàçâî¼íîñò îâèõ „ñëèêà”.
Àëè, äàêàêî, çáîã öåíçóðå Çì༠íàãëî ïðåêèäà ïåñìó: „Êàä áèõ
õòåî ïðè÷àò’ äàšå / Ìîð’î áè ñå ëèñò ïðåâðíóò’.” Îâàêâèõ ïåñà-
ìà ó Êîìàðöó èìà âèøå („Òåêëà âîäà òåêåëè¼à”, „Áàäœå âå÷å”, „Äàâ-
íî î÷åêèâàíîì ãîñòó”) è îíå çàõòåâà¼ó ïîñåáíó ñòóäè¼ó. Òóìà÷è
Çìà¼åâå ïîåçè¼å âåž ñó ïîêàçàëè è äîêàçàëè äà ¼å Ñâåòîçàð Ìèëå-
òèž ó îâèì ïåñìàìà äîáèî íà¼áîšó ïîäðøêó çà ñâî¼ ïîëèòè÷êè
ïðîãðàì.46
Ïîøòî ¼å Êîìàðàö çàñòóïàî ïîëèòè÷êå èäå¼å Ñâåòîçàðà Ìè-
ëåòèžà, îâ༠øàšèâè ëèñò áàâèî ñå, êàî è çâàíè÷íè îðãàí Íàðîä-
íå ñòðàíêå, âàæíèì ïèòàœèìà êàêâà ñó: ãåðìàíèçàöè¼à, ìààðè-
çàöè¼à è ïîõðâàžèâàœå Ñðáà. Ñâà òà ïèòàœà îáðàèâàíà ñó ó îâîì
ëèñòó ó êðàžèì íàïèñèìà, àëè è ó äóæèì ÷ëàíöèìà. Îâäå íàâî-
äèìî íåêîëèêî êðàòêèõ øàëà íà îâó òåìó:
Ãäí. Êóáóðèž ïðîêëèœå îâî íåèçâåñíî âðåìå, êàä ÷îâåê íå çíà
øòà ìó ¼å êîðèñíè¼å äà áóäå èë Ìààð èë Íåìàö.47
£åäàí áà÷êè íîòàðîø îâàêî òåøè Ñðáå: Àêî âàì ¼å òåøêî øòî
âàñ ìè ìààðèìî à âè ñå ïîìààðèòå ñàìè.48
Í. Í. íàóìè äà íà ñâàêè íà÷èí çâàíè¼å èçêàì÷è è òî áàø ó
Ñðåìó. Ó ìîëáåíèöè íàïèøå äà ãîâîðè äåñåò ¼åçèêà, èçìåó ïðî÷è
íàáðî¼àî ¼å õîðâàòñêè, äàëìàòèíñêè, ñëàâîíñêè, – à çíàòå ëè ñðá-
ñêè, çàïèòàøå ãà íà äîòè÷íîì ìåñòó.
Ñðáñêè íå çíàì – îäãîâîðè ïðîñèëàö – àë àêî äîáðî çâàíè¼å
äîáè¼åì íàó÷è žó ìàêàð è ñðáñêè.
Êàæó äà íè¼å èçìèøšåíî.49
Çíà ñå äà ¼å £îâàí £îâàíîâèž Çì༠óâåî ó ñðïñêó êœèæåâíîñò
âèøå íîâèõ ïåñíè÷êèõ æàíðîâà, êàî øòî ñó, íà ïðèìåð, ïåñìå –
45 £îâàí Ñêåðëèž, í, ä., ñòð. 83-84.
46 Æèâàí Ìèëèñàâàö, ʜèæåâíè òîêîâè, Íîâè Ñàä, 1975, ñòð. 271-272.
(„Êœèæåâíîñò òîãà âðåìåíà áèëà ¼å òðóáà÷ è ïðîïàãàòîð ïîëèòè÷êèõ èäå¼à ìëà-
äîã íàðàøòà¼à, ìëàäå ñðïñêå áóðæîàçè¼å. Çìà¼åâà ïîåçè¼à, íà ïðèìåð, âåžèì ñâî-
¼èì äåëîì áèëà ¼å äèðåêòíè íàñòàâàê Ìèëåòèžåâå ïîëèòè÷êå áåñåäå ñà êî¼îì
÷èíè ¼åäíó ¼åäèíñòâåíó è íåðàñêèäèâó öåëèíó.”)
47 Êîìàðàö, 1862, 15, 60.
48 Èñòî, 1863, 4, 16.
534] 49 Èñòî.
„êðà¼êà÷å”. Òî ñó óãëàâíîì ïàðîäè¼å èñïåâàíå îä ìåøàâèíå ñðï-

ÆÀÐÊÎ ÐÎØӊ
ñêèõ, íåìà÷êèõ è ìààðñêèõ ðå÷è. Î ¼åäíî¼ òàêâî¼ „êðà¼êà÷è” áè-
žå òàêîå ðå÷è, à ñàä žåìî ïîìåíóòè „æàíð” êî¼è ñå ïðâè ïóò ¼àâ-
šà áàø ó Êîìàðöó. Òî ¼å òàêîçâàíî „÷èòàœå óçäóæ”, êî¼å ñå ó îâîì
ëèñòó îâàêî îá¼àøœàâà: „Äåñè ñå êàäêàä äà ñå îíà âëàêà (ëèíè¼à)
øòî íîâèíå ïîñðåäè äåëè, äîáðî íå âèäè, ïà îíäà ÷îâåê êàä ïî÷-
íå âðñòó ÷èòàòè, è íå ïðèìåòè äà ¼å äî ¼åíäåêà äîøàî è äà ìó ñå
âàšà îïåò âðàòèòè, âåž òåðà íà ïðå÷àö. Ïðè òàêîì ÷èòàœó èçïàä-
íå ÷åñòî âðëî ÷óäíîâàò ñìèñàî.”50 Íàðàâíî, „âëàêà” ¼å ìåóñòó-
áà÷íà ëèíè¼à (çîâå ñå è „ãîëóáèöà”) êî¼à äåëè äâà íîâèíñêà ñòóï-
öà (ïîïóò „¼åíäåêà”). Àêî îíà íå áè ïîñòî¼àëà ò¼. àêî ¼å ÷èòàëàö
„íå ïðèìåòè” – îíäà ÷èòà „óçäóæ”: „Ìààðñêå íîâèíå ìàëî ïî-
ìèðšèâè¼èì äóõîì äóøó... / ... à óðåäíèøòâî îâî ðàäî žå è ñàìî
êóïèòè ïðèëîãå äà ñå òà íåñðåžà óáëàæè.”51 Íà îâ༠íà÷èí ñêð-
ïšåíå ðå÷åíèöå ìîãó áèòè íå ñàìî àïñóðäíå íåãî è öðíîõóìîð-
íå: „Ðåêðóòîâàœå ñå îâè äàíà ñâîì åíåðæèîì çàïî÷åëî... / ... àë ñå
åêîíîìè îïåò ïðèëè÷íî¼ æåòâè íàäà¼ó.” Íîâè „æàíð”, íàñòàî ó
Êîìàðöó, ïðèõâàòèžå è ïîòîœè øàšèâè ëèñòîâè, ñàìî øòî žå ñå
çâàòè „÷èòàœå ïðåêî ñòóáàöà”.52
Îñèì î ãåðìàíèçàöè¼è è î ìààðèçàöè¼è, ó Êîìàðöó ñå ïèñà-
ëî è î ïîõðâàžèâàœó Ñðáà. Îâî¼ âàæíî¼ òåìè áèëà ¼å ïîñâåžåíà
ðóáðèêà „Ñðáè è Õðâàòè” èëè „Õðâàòñòâî è ïîõðâàžèâàœå”.53 Ðó-
áðèêà ¼å ïîêðåíóòà ¼åð ñå, êàêî íàãëàøàâà óðåäíèøòâî, ó òî âðå-
ìå, „áëàãîðîäíà ðàçïðà èçìåó Ñðáà è Õðâàòà” î òèì ïèòàœèìà
æåñòîêî „ðàçïîäðëà”. Èíèöè¼àòîð îâå „ðàçïðå” áèî ¼å õðâàòñêè
ëèñò Ïîçîð, à Êîìàðàö ¼å òî ïðèõâàòèî óç îáðàçëîæåœå: „È ìè ñå
òî¼ íàó÷íî¼ äèñêóñè¼è, òî¼ ïëåìåíèòî¼ è ó íà¼çãîäíè¼å âðåìå çàïî-
÷åòî¼ ðàçïðè òàêî ðàäó¼åìî, äà áè çà íàñ íà¼âåžà æàëîñò áèëà, êàä
áè ñå òî áðçî ñâðøèëî.” £åð, „îâî ¼å äîáà íàðîäíîñòè, ïà ñâàêà
íàðîäíîñò òðåáà äà ñå ó ñâîì îñîáåíîì êàðàêòåðó ìàíèôåñòèðà”.
Ó òîìå íèñó æåëåëè äà çàîñòà¼ó íè Ñðáè, à Áîãà ìè, íè Õðâàòè.
Ñòîãà ñå íàãëàøàâà: „Áîðáà, íàäìåòàœå, íåïîïóøòàœå, òî ¼å ëî-
çèíãà íàøåã êðèòè÷êîã âðåìåíà.” Ïðåìà òî¼ „ëîçèíãè” ¼å õðâàò-
ñêè ëèñò Ïîçîð ïîñòàî – „íåãèðà¼óžè Ñðáèìà èìå, ¼åçèê, íàðîä-
íîñò è ïðàâà – íà¼âåžè ïðè¼àòåš Ñðáèìà”. Äðóãèì ðå÷èìà – íàòå-
ðàî èõ ¼å äà èñòîì ìåðîì óçâðàòå Õðâàòèìà. Àêî ¼å âåðîâàòè Êî-
ìàðöó, îâî¼ „ðàçïðè” òàêîå ñó ìîãëè äàòè ñâî¼, íå ìàëè, äîïðè-
íîñ ìààðñêè è íåìà÷êè ëèñòîâè, ñàìî àêî „áðàíåžè ÷àñ ¼åäíó,
÷àñ äðóãó ñòðàíó íå äîïóñòå äà ñå òàêî ëàêî Ñðáè è Õðâàòè èçìè-
ðå”.54 À êàêâå ñó ïîñëåäèöå òå „ãåíè¼àëíå èäå¼å ïîõðâàžèâàœà”
ìîãëå ïðåòèòè Ñðáèìà ïîêàçó¼å, íà ïðèìåð, îâà „èñïîâåñò”:

50 Èñòî, 1863, 4, 14.

51 Èñòî, 1863, 4, 15.
52 Áóáàœ, Âðøàö, 1897, 18, 146; Çìà¼, Íîâè Ñàä, 1867, 1, 7.
53 Êîìàðàö, 1863, 5, 18.
54 Èñòî.
[535
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ Ðîäèø ñå êàî Ñðáèí, íàó÷èø îä ñâî¼å ìàòåðå ñðáñêè ¼åçèê è
ñðáñêå îáè÷à¼å, ÷èòàø ñðáñêó ïîâåñíèöó è ñðáñêå ¼óíàêå ó ñðá-
ñêèì íàðîäíèì ïåñìàìà, äèæåø ñðáñêî ïîçîðèøòå, àêàäåìè¼ó, óíè-
âåðçèòåò, áîðèø ñå çà ñðáñòâî, æèâèø è óìèðåø çà œåãà, óçïèòà-
âàø ñâî¼ó äåöó ó ñðáñêîì äóõó, ÷óâàø ñå îä ãåðìàíèçîâàœà è ìàà-
ðèçîâàœà, îäóïèðåø ñå âðàãó è àâîëó, òðïèø ñâàêó íàïàñò, ãëàä,
ñèðîòèœó, ãîœåœå ðàçíå ðóêå è îñòàëó áåë༠çà îâî ìàëî ¼àäíîãà îä
Áîãà çàáîðàâšåíîãà ñðáñòâà, íà¼ïîñëå ïîçà¼ìèø Õðâàòèìà ñâî¼ ñîá-
ñòâåíè ¼åçèê, êî¼è œèíà èíòåëèãåíöè¼à òàêè çà ñâî¼ó èìîâèíó ïðî-
ãëàñè... òåê ¼åäíîãà äàíà, ðàäèø ñâî¼ ïîñàî êàî ïîøòåí ÷îâåê, ó
âå÷å ëåãíåø êàî Ñðáèí ñïàâàòè, à êàä ñå ïðîáóäèø èìàø øòà è
âèäèòè, à òè íèñè âèøå Ñðáèí, âåž ñè ïîñòàî Õðâàò, êàêâîã ñàìî
Áîã ñòâîðèòè ìîæå. ×óäèø ñå àâîëñêîì ïîñëó, ìèñëèø è äîâè¼àø
ñå, äà ëè ¼å òî ñàìî ñàí, èëè ¼å áàø ïðàâà èñòèíà. – Ïèïàø ñå, øòè-
ïàø ñå, çà ¼åçèê ñå ó¼åäàø – à¼àê, íèøòà íå ïîìàæå, øòî Õðâàò –
Õðâàò! – Ìîðå áåäå, øòà žåìî ðàäèòè?55
Äà „áåäà” áóäå ¼îø âåžà, íåâîšå Ñðáà çáîã ïîõðâàžèâàœà íè-
ñó ñå îäíîñèëå ñàìî íà âðåìå î êî¼åì ãîâîðèìî. Ïðåìà „ãåíè¼àë-
íî¼ èäå¼è ïîõðâàžèâàœà” ñâè Ñðáè êî¼è ñó íåêàäà çà ñðïñòâî ðà-
äèëè óçàëóä ñó òî ÷èíèëè, ¼åð ñó, ó ñòâàðè, îíè „ñâå ñàìî Õðâàòè
áèëè”. Ïà ÷àê è „Öðíà Ãîðà, êî¼à áà¼àãè ñâî¼ó ñîáñòâåíó ïîâåñò-
íèöó èìà è êî¼à ñå òîêîðñå òîëèêî ïî ñâåòó ïðîñëàâèëà, ¼àêî ¼å
ïîôàëèëà, øòî òà ñâî¼à äåëà ó èìå õðâàòñòâà ïî÷èíèëà íè¼å, ¼åð
áè òåê ïîä òîì ôèðìîì íåøòî âðåäèëà è öåíèëà ñå”. Èñòî òàêî,
„Âî¼âîàíè, ïîñåáíî Ñðåìöè, òî ñó êóêàâöè Áîæè¼è, êàä ñàìî è
ìèñëå î âî¼âîäñòâó, ¼åð œèîâî ¼å ïðàâî ñïàñåíè¼å ó Õðâàòñêî¼, ñð-
öó ¼óãîñëàâåíñòâà”. Ñòîãà, „ïðåñðåžàí ñâàêè îíà¼, êî¼è çà âðåìå-
íà ìèðíèì íà÷èíîì Õðâàòîì ïîñòàíå, òå íå äîå ó ò༠æàëîñíè
ïîëîæà¼, äà ðàâå ïîñëåäèöå ñâîãà òâðäîãëàâñòâà ñâî¼îì ñîáñòâå-
íîì êðèâèöîì èçêóñè, ¼åð žå ìó îíäà äîöêàí áèòè ñâî œåãîâî
êà¼àœå; à ¼îø ñðåžíè¼è Ñðáèí, êîì íè ¼åçèê ó÷èòè íå òðåáà, íåãî
ìó ñå âàšà ñàìî ñðáñêîã èìåíà îäðåžè, ïà äà òàêè Õðâàò ïî-
ñòàíå”.56
Çàíèìšèâî äà, ó òî¼ „ðàçïðè”, íè¼å áèî ïîøòååí íè ìà¼îð
(êàïåòàí) Ìèøà Àíàñòàñè¼åâèž „øòî ¼å ñâî¼ó ñêóïîöåíó ïàëàòó
çà ñðáñêî ñâåó÷èëèøòå ïîêëîíèî, ¼åð íà øòî Ñðáèìà íàóêå, êàä
žå ÷èì ñå ñà ñâèì ïîõðâàòå, ñìåñòà è õðâàòñêó ïðîñâåòó ïðèìè-
òè”. Çì༠¼å ò༠„ñëó÷༔ êîìåíòàðèñàî è ó ñâî¼î¼ óâîäíî¼ „Ïåñìè
îä Ôëîðè¼àíà Øïèöáåðãåðà êàä ¼å ÷óî çà ïîêëîí Ìà¼îðà Ìèøå”.57
Íàèìå, èçâåñíè ïóðãåð Ôëîðè¼àí ñå çà÷óäèî òîì äàðó: „Îäêóäà
ìó òà èäå¼à... £à äà òàêî øòîãîä äàäåì / Òàêè áè ìå ôèñíî øëîã!”
£åð, ðåçîíèðà äàšå, „äèçåð Ìèøà / Äàî èì ¼å òàêàâ äàð, / Ïà ¼îø
íè¼å àâàíŸèðî, / £îøòå íè¼å íè ìàðøàë”. Âåž ñìî ïîìåíóëè äà ¼å
îâà ïåñìà èñïåâàíà ó æàíðó „êðà¼êà÷å”. Ïîøòî ¼å îâ༠æàíð Çìà¼
óâåî ïðå ïî¼àâå Êîìàðöà ìè ñå îâäå œèìå íåžåìî áàâèòè, íåãî
55 Êîìàðàö, 1863, 6, 22.
56 Èñòî, 1863, 7, 26.
536] 57 Èñòî, 1863, 7, 25.
žåìî ñå âðàòèòè ðóáðèöè „Õðâàòñòâî è ïîõðâàžèâàœå”. Óðåäíè-

ÆÀÐÊÎ ÐÎØӊ
øòâî Êîìàðöà ¼å ïîêóøàëî äà ïðåêèíå îâó „áëàãîðîäíó ðàçïðó”
ðå÷èìà: „Çáîãîì Ïîçîðîâà óçâèøåíà èäå¼î, çáîãîì ñàœàðè¼å!” Íî,
Ñðáè íåžå óñïåòè äà ñå òàêî ëàêî êóðòàëèøó „áåäå” ò¼. „ãåíè¼àë-
íå èäå¼å ïîõðâàžèâàœà”. Ðàñïðàâà î òèì ïèòàœèìà ïðåíåžå ñå, íà
æàëîñò, è ó áóäóžà âðåìåíà, ñâå äî íàøèõ äàíà. Íè ìàëî ñëó÷à¼-
íî, ó Êîìàðöó ¼å íàñòàâàê îâå ðàñïðàâå íà¼àâšåí ðå÷èìà: „Ïðî-
äóæåœå äîžè žå ñâå ëåïøå è ëåïøå.”58
£åäàí îä ïîñëåäœèõ ïðèëîãà êî¼è ¼å Çì༠îá¼àâèî ó Êîìàðöó
áèëà ¼å êàðèêàòóðà: „Ðåáóñ êî¼è íåê íèêî íå ðåøàâà.”59 Íà êàðèêà-
òóðè ñó ïðèêàçàíè õðâàòñêè ëèñòîâè Ïîçîð è Íàøå ãîðå ëèñò
êàêî ñå óïèœó èç ñâå ñíàãå íå áè ëè óãàñèëè ñâåžó ñðïñòâà. Ïîñëå
òîãà, Çì༠¼å, èçíåíàäà è áåç îïðîøòà¼à îä ÷èòàëàöà, ìîæäà áàø
çàõâàšó¼óžè „àâîëñêîì ïîñëó”, ïðåñòàî äà óðåó¼å Êîìàðàö.

Äðóãà ôàçà (1863-1866). Ïîñëå Çìà¼åâîã èçíåíàäíîã îäëàñêà,60

íà ìåñòî îäãîâîðíîã óðåäíèêà Êîìàðöà äîøàî ¼å Àöà Ïîïîâèž
Çóá,61 ïðèñòàëèöà öðêâåíèõ âåëèêîäîñòî¼íèêà è ïîçíàòè ïðîòèâ-
íèê Ñâåòîçàðà Ìèëåòèžà. Ñìåíà óðåäíèêà çíà÷èëà ¼å ó¼åäíî è
ïðîìåíó ïîëèòè÷êîã óñìåðåœà îâîã ëèñòà. Îä èçðàçèòî ïðîìèëå-
òèžåâñêîã, Êîìàðàö ¼å ïîñòàî àíòèìèëåòèžåâñêî ãëàñèëî. Ïîñëå-
äèöà îâå ïðîìåíå áèëî ¼å è óêèäàœå Çìà¼åâèõ àóòîðñêèõ ðóáðè-
êà. Íà ïðèìåð, âåž ó áðî¼ó 8/1863. Êîìàðöà óìåñòî ïîïóëàðíèõ
„Òàøàêà” óâåäåíà ¼å ðóáðèêà „Âàšóøöè”. Î òî¼ ïðîìåíè, êî¼à ¼å
ñâàêàêî çíà÷èëà ìíîãî âèøå îä ¼åäíîñòàâíå ïðîìåíå íàçèâà ðó-
áðèêå, íîâè óðåäíèê ¼å îáàâåñòèî ÷èòàîöå îâèì ðå÷èìà: „’Òàøöè’
ñó øòîíî âåëå, ñóáòèëíè¼å ¼åëî, ïà ìîæå è ñëàáè¼è ñòîìàê ïîäíå-
òè; à îä âàšóøàêà õîžå ÷åøžå, äà ñå è çäðàâè çàãóøå; àëè ìè
žåìî çàòî îïåò âàšóøêå ’òàøöèìà’ ïðåäïîñòàâèòè, èç íåïðåäâè-

58 Èñòî, 1863, 6, 23.

59 Èñòî, 1863, 7, 28.
60 Âàñà Ñòà¼èž, Íîâîñàäñêå áèîãðàôè¼å, Íîâè Ñàä, 1937, Ñâåñêà äðóãà,
ñòð. 78. („Èçìåó 10. è 20. ìàðòà 1863. ’íå íàäà¼óžè ñå œèìà’, òî ¼åñò ìèëåòè-
žåâöèìà, ïî ðå÷èìà Çóáà, îäóçåòî ¼å Çìà¼ó óðåèâàœå Êîìàðöà. Êàêî è çàøòî ñå
òî äåñèëî, ¼îø ñå íå çíà.” Íàñóïðîò òîìå, ïðåìà Èëè¼è Îãœàíîâèžó Àáóêàçåìó,
„Çì༠¼å íàïóñòèî Êîìàðöà”.)
61 Àöà Ïîïîâèž Çóá (1829, Ðóìà – 29. ¼óíà 1894, Áóäèìïåøòà), ïðàâíèê,
ïåñíèê, ïðîçíè ïèñàö, íîâèíàð, ïóáëèöèñòà, ïîëèãëîòà (ïðåâîäèî Áà¼ðîíà è
Øåêñïèðà). Ó àóñòðè¼ñêî¼ âî¼ñöè áèî ïîäîôèöèð, àëè ¼å çáîã íåäèñöèïëèíå âè-
øå ïóòà äåãðàäèðàí. Ó÷åñòâîâàî 1859. ó áèöè íà Ñîëôåðèíó è „îñåòèî äà ïîðàç
ñòàðå Àóñòðè¼å, äà âàñêðñ ìëàäå Èòàëè¼å íåžå áèòè áåç êðóïíèõ ïîñëåäèöà ïî
ñóäáèíó ñðïñêîã íàðîäà” (Ñêåðëèž). Ñòîãà ¼å íà äàí òå áèòêå è èñïåâàî „áóäíè-
öó”: „Óñòà¼, Ñðáå! òåáå çîâå / Öàð Äóøàíà ãðîá, / Ñâåòè êîñòè Ëàçàðåâå, / Äà íå
áóäåø ðîá.” Ïðèñèëíî ìîáèëèñàí ó àóñòðè¼ñêó âî¼ñêó è ïîñëàò íà ôðîíò ó Èòà-
ëè¼ó, Àöà Çóá – óìåñòî äà êóðàæè ñâî¼å âî¼íèêå ó áîðáè ïðîòèâ Èòàëè¼àíà –
ïîçèâàî ¼å Ñðáå (êî¼èõ ¼å òàêîå áèëî è ó œåãîâî¼ ðåãèìåíòè) äà „ñâåòå Êîñîâî”.
Øåçäåñåòèõ ãîäèíà XIX âåêà áàâèî ñå, êàî ïðèñòàëèöà „êëåðèêàëíå” à ïðîòèâ-
íèê Ìèëåòèžåâå „ïàðòà¼å”, íîâèíàðñòâîì. Áèî ¼å ïðåâîäèëàö Ïðåñáèðîà ìà-
àðñêå âëàäå ó Áóäèìïåøòè ñâå äî ñâî¼å ñìðòè. Óðåèâàî ¼å øàšèâå ëèñòîâå:
Êîìàðöà è Îáàäà. Îá¼àâšåíå êœèãå: Äîáàð äîìàžèí (1852), Ñòî äàíà (1860),
åíåò (1867), Óñïîìåíå (I – 1890, II – 1893, I-II – 2003). [537
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ åíèõ êóâàðñêèõ óçðîêà.” Óïðêîñ îâî¼ èç¼àâè, ðóáðèêà „Âàšóøöè”
¼å, êàî ðàíè¼å ðóáðèêà „Òàøöè”, äîíîñèëà êðàòêå øàëå è àôîðè-
çìå, ñ òèì øòî ¼å, ðàçóìå ñå, ñàòèðè÷íè „ö蚔 îâèõ øàëà è àôî-
ðèçàìà ñàä áèî óñìåðåí íà ñàñâèì ñóïðîòíó ñòðàíó îä îíå êî¼ó ¼å
ñâî¼åâðåìåíî „óáàäàëà” ðóáðèêà „Òàøöè”. Íà ñâå îâî Çì༠¼å ðåà-
ãîâàî òâðäœîì êàêî ¼å Êîìàðàö îòèøàî ó „íå÷èñòå ðóêå”.
Âëàñòè ñó, 13. àïðèëà 1863, îäîáðèëå ìîëáó Èãœàòà Ôóêñà
äà Àöà Ïîïîâèž Çóá ïðåóçìå óðåèâàœå œåãîâîã øàšèâîã ëèñòà
è îí ¼å îä 12. áðî¼à, 30. àïðèëà 1863, ïîñòàî è çâàíè÷íî îäãîâîð-
íè óðåäíèê Êîìàðöà. Çà áðî¼åâå 8-11/1863. „îäãîâàðàî” ¼å èçäà-
âà÷ Èãœàò Ôóêñ. Ìåóòèì, Àöà Ïîïîâèž Çóá ¼å, êàêî è ñàì ñâåäî-
÷è, âåž îä 8. áðî¼à, 20. ìàðòà 1863, óðåèâàî Êîìàðöà,62 òî ¼åñò îä
êàäà ¼å ëèñò „èçíà¼ìèî” àäìèíèñòðàòîð „ïàòðè¼àðõàòà” Ñàìóèëî
Ìàøèðåâèž.
Çàøòî ¼å Ìàøèðåâèžó áèî ïîòðåáàí ¼åäàí øàšèâè ëèñò? Íà
ïðâè ïîãëåä ìîæå èçãëåäàòè íåîáè÷íî äà ¼åäàí îçáèšàí ïðåòåí-
äåíò íà òðîí ñðïñêå ïðàâîñëàâíå öðêâå èçäà¼å – øàšèâè ëèñò! Ó
ñðïñêî¼ ïåðèîäèöè òî íè¼å áèî èçóçåòàê. Ïîäñåžàìî äà ¼å äðæàâ-
íèê Íèêîëà Ïàøèž áèî âëàñíèê øàšèâî㠎îñå, à êðàš Àëåêñàí-
äàð I Êàðàîðåâèž – ñàòèðè÷íîã Çâîíà. Îíè ñó çíàëè êîëèêó ìîž,
ó áîðáè ïðîòèâ ïîëèòè÷êèõ è äèíàñòè÷êèõ ïðîòèâíèêà, ìîæå èìà-
òè ¼åäíî øàšèâî èëè ñàòèðè÷íî ãëàñèëî. Âèäèìî äà ¼å òî ïðå
œèõ çíàî è áóäóžè ñðïñêè ïàòðè¼àðõ Ñàìóèëî Ìàøèðåâèž. Ó âðå-
ìå êàä Ìàøèðåâèž ôèíàíñèðà Êîìàðöà âîäèëà ñå æåñòîêà áèòêà
çà óïðàæœåíè òðîí ñðïñêî㠄ïàòðè¼àðõàòà”. Ëóêàâè è íàäàñâå ïðå-
ïðåäåíè Ìàøèðåâèž íè¼å áèðàî ñðåäñòâà äà ñå äîìîãíå òîã òðî-
íà. Çà ïîñòèçàœå æåšåíîã öèšà ïëàžàî ¼å „óõîäå è àãåíòå” êî¼è
ñó øïè¼óíèðàëè œåãîâå ãëàâíå êîíêóðåíòå çà ìåñòî ñðïñêîã ïà-
òðè¼àðõà. Ìåó œèìà ñó áèëè, îä œåãà óãëåäíè¼è, åïèñêîïè ïî-
ïóò âëàäèêå áà÷êîã Ïëàòîíà Àòàíàöêîâèžà è âëàäèêå Íèêàíîðà
Ãðó¼èžà. Î òî¼ Ìàøèðåâèžåâî¼ ðàáîòè ïèñàî ¼å è âëàäèêà Íèêà-
íîð Ãðó¼èž.63 Îñèì ïëàžàœà óõîäà è àãåíàòà Ìàøèðåâèž ¼å íà-
62 Àöà Ïîïîâèž Çóá, Óñïîìåíå, I-II, Ïðèðåäèî Ñàâà Äàì¼àíîâ, Íîâè Ñàä,
2003, ñòð. 94. („Çà âðåìå ìîãà óðåäíèøòâà ’Êîìàðöà’ – îä 20. Ìàðòà 1863-žå äî
Îêòîáðà 1864-òå...”)
63 Íèêàíîð Ãðó¼èž, Àâòîáèîãðàôè¼à, Ñðåìñêè Êàðëîâöè, 1907. (Íèêàíîð
Ãðó¼èž ¼å îïèñàî êî¼èì ñå ñâå ñðåäñòâèìà ñëóæèî àäìèíèñòðàòîð „ïàòðè¼àðõà-
òà” Ñàìóèëî Ìàøèðåâèž äà áè áèî èçàáðàí çà ñðïñêîã ïàòðè¼àðõà. Íàâåøžåìî
îâäå ñàìî íåêîëèêî ïðèìåðà. „Ãîäèíå 1862,” ïèøå Ãðó¼èž, „îí ¼å ïëàžàî óâîäå
/óõîäå/ è àãåíòå ñâî¼å è ñëàî èõ ñâóäà ïî Ñðåìó, äà ðàäå çà œåãà è äà èñïèïà¼ó,
êàêî ìèñëè ñâåò î ìåíè. £à íå áèõ íè çíàî çà òî, äà ìè íèñó äîøëà êàñíè¼å äî
ðóêó íåêà ïèñìà, êî¼à ñó ìó ïèñàëè òè àãåíòè œåãîâè, è ¼àâšàëè ìó, øòà ñó ÷óëè
è ðàçàáðàëè çà œåãà è çà ìåíå èøòóžè ó¼åäíî ¼îø òðîøêà” /123/. Èñòî òàêî, êàä
¼å Ãðó¼èž ¼åäíîì ïðèëèêîì ïîñåòèî ó Çåìóíó ãåíåðàëà Ôèëèïîâèžà, áåëåæè
îâî, „à ïîñëå äâà òðè äàíà âåž ¼å áèî ¼åäàí óâîäà /óõîäà/ œåãîâ, äà èñïèïà ãåíå-
ðàëà, øòà ñàì ãîâîðèî ñ œèì, è ¼àâèî ìó îíî, øòî íè¼å íè ïîìèñëèî ãåíåðàë, äà
ìè ãîâîðè” /123/. Çàíèìšèâî ¼å è ñâåäî÷åœå êàêî ¼å Ìàøèðåâèž êîðèñòèî øà-
šèâè ëèñò äà ïîñòèãíå ñâî¼ öèš: „Ìàøèðåâèž ¼å ïî÷åî, êàî àäìèíèñòðàòîð
ïàòðè¼àðõàòà ó ñâîìå ’Êîìàðöó’, äà ìðàçè ïîãðäàìà ñâî¼èì ñâåòó ãäå êî¼å åïè-
ñêîïå, îä êî¼èõ ñå áî¼àî, äà ìó íå îòìó ïàòðè¼àðøêè óáðóñ ñ êàìèëàâêå” /140/.
538] Ìàøèðåâèž ¼å ìîæäà íà¼âèøå çàçèðàî îä âëàäèêå áà÷êîã Ïëàòîíà Àòàíàöêîâè-
žà êàî ðèâàëà ó áîðáè çà „ïàòðè¼àðøêè óáðóñ”. Ñòîãà íå ÷óäè êàä ¼å, ïðè îñâåžå-
ìåðàâàî äà, óç ìàòåðè¼àëíó ïîìîž êíåçà Àëåêñàíäðà Êàðàîðå-

ÆÀÐÊÎ ÐÎØӊ
âèžà, ïîêðåíå è ¼åäàí îçáèšàí ïîëèòè÷êè ëèñò ïîä óðåäíèøòâîì
Àöå Ïîïîâèžà Çóáà. Ò༠ëèñò áè âàšàëî äà ðàäè ó êîðèñò êàêî
Êàðàîðåâèžà (äà ïîíîâî ïîñòàíå „âëàäà¼óžè êíåç” Ñðáè¼å) òà-
êî è Ìàøèðåâèžà (äà áóäå èçàáðàí çà ñðïñêîã ïàòðè¼àðõà). Íî,
Êàðàîðåâèž ¼å îäóñòàî îä èçäàâàœà íîâèíà, à Ìàøèðåâèž ¼å,
óìåñòî äà ïîêðåíå îçáèšàí, „èçíà¼ìèî” øàšèâè ëèñò Êîìàðàö.
Íå òðåáà ñóìœàòè äà ¼å çàäàòàê òîã ëèñòà áèî è òå êàêî îçáèšàí.
Ïî Ìàøèðåâèžåâîì äèêòàòó íàïàäàî ¼å ñâå îíå êî¼è ñó âëàñíèêó
Êîìàðöà „ó ñåíöè” ñòà¼àëè íà ïóòó äà ïîñòàíå ïàòðè¼àðõ.
Ìàøèðåâèžåâî óðåäíèøòâî ¼å òâðäèëî äà žå „Êîìàðàö ïîñâå
íåçàâèñàí áèòè”. Ìåóòèì, òà „íåçàâèñíîñò” ¼å èìàëà ñâî¼ó öåíó,
êî¼à ¼å áèëà ïîçíàòà è ñóâðåìåíèöèìà.64 Ó ïðîãðàìó ñó èìåíîâàíà
è äâà ãëàâíà ïðîòèâíèêà Ìàøèðåâèžåâîã Êîìàðöà: ïðâè, êîòåðè¼à
„ëîáöà¼õáðóäåðà” (Ñâåòîçàð Ìèëåòèž ñà ñâî¼èì ïðèñòàëèöàìà) è,
äðóãè, „ìîðàëíå áîëåñòè” (Ìàøèðåâèžåâè ñóïàðíèöè çà èçáîð ïà-
òðè¼àðõà). Î ïðîãðàìñêèì íà÷åëèìà êàçó¼å ñå è ó ïðèëîãó „Ìîíî-
ëîã Êîìàð÷åâ”. Òó ñå ïîñòàâšà ïèòàœå. „Øòà ñå òî ñà ìíîì çáè, äà
ó ¼åäàíïóò ãîñïîäàðå èçìåíè?” Îäãîâîð íà òî ïèòàœå ãëàñè: „Ãîñà
ñå ñëóøàòè ìîðà!”, çàòèì ñå äà¼ó çàìåðêå „äî¼àêîøœåì” óðåäíè-
øòâó Êîìàðöà, êî¼å ñå ìîãó îäíîñèòè ïðå íà Ìàøèðåâèžåâ ëèñò è
œåãîâîã óðåäíèêà Àöó Ïîïîâèžà Çóáà: „Ñâå ¼å èøëî ïî òóåì óïóò-
ñòâó, ñâóäà ñìî òðåáàëè ïîêðîâèòåšñòâà, è ïðàâî ¼å øòî ñó íàì
ðåêëè: çà šóáàâ ìà¼óøíà âèöà âðåàëè ñìî îöà.”65
Ïîçíàòî ¼å äà Àöà Ïîïîâèž Çóá, ñêëîí ïèžó, ñâààëèöà, ïî-
çåð è ïðåâðòšèâàö, íè¼å ìîãàî äà êîíòðîëèøå ñâî¼å ïîñòóïêå.
×åñòî ¼å, îíàêî „íàäåðàí”,66 íàïàäàî íå ñàìî ñâî¼å ïðîòèâíèêå

œó öðêâå ó Íîâîì Ñàäó, Ãðó¼èž ïîõâàëíî ñëîâî ãîâîðèî î Ïëàòîíó êàî âåëèêîì
äîáðîòâîðó – Ìàøèðåâèž ðåàãîâàî îâàêî: „Àëè òî íè¼å èøëî ó ðà÷óí àäìèíè-
ñòðàòîðó ïàòðè¼àðõàòà, ïà ïîòïëàòè óðåäíèêà îä ëèñòà ’Êîìàðöà’ äà ìå ãðäè
ñâàêîì ïðèëèêîì, è äà ìå îãàäè ñâåòó çà œåãîâå ñòîòèíàðêå” /124/. Çáîã ñâåãà
òîãà, çàêšó÷ó¼å Ãðó¼èž, „ìåíå ¼å äîáðî èçó¼åäàî ’Êîìàðàö’” /125/. Ñ êî¼îì ¼å
íàìåðîì Ìàøèðåâèž „çàêóïèî” øàšèâè ëèñò ïîêàçó¼å è îâ༠ïðèìåð: „Ïîñëå
èíøòàëàöè¼å /Ìàøèðåâèž/ ïðèáëèæèî ñå ê ìåíè áëèæå, íåãî ìà è êî¼åì äðóãîì
åïèñêîïó, è ðåêàî ìè ¼å âèøå ïóòà: ¼à íå ìîãó íè ñ êèì ãîâîðèòè òàêî èñêðåíî,
êàî ñ âàìà” /127/. Î÷èãëåäíî, êàä ¼å ïîñòèãàî ñâî¼ öèš, Ìàøèðåâèžó íè¼å âèøå
áèî ïîòðåáàí íè Êîìàðàö, à íè óõîäå, àãåíòè è íîâèíàðè. Ó òîìå òðåáà òðàæèòè
óçðîê çàøòî ¼å ïðåñòàî äà ôèíàíñèðà îâ༠øàšèâè ëèñò.)
64 Çàñòàâà, Íîâè Ñàä, 1866, áð. 92, ñòð. 4. („Ó Íîâîìå Ñàäó èçèøëà ¼å
áðîøèðà èçìåó îñòàëè è ïðîòèâó óðåäíèêà îâîãà ëèñòà. Íàñëîâ ¼î¼ ¼å ’Íåêîëè-
êî èñêðåíè ðå÷è’. À ïèñàî ¼å, ó êîìïàíè¼è ñ äðóãèìà, Àöà Ïîïîâèž-Çóá, êî¼è ¼å
ñàì èçïîâåäèî, äà ¼å çà ïîäîáíå óìîòâîðå ñâî¼å ó ’Êîìàðöó’ èç Êàðëîâàöà 400
ôîð. äîáèî, à íåêè ëèñò ñðáñêè äà ¼å íà 6000 ôîð. à. âð. èçâóêàî...”)
65 Êîìàðàö, Íîâè Ñàä, 20. ìàðòà 1863, áðî¼ 8, ñòð. 30.
66 Ëàçà Êîñòèž, ʜèãà î Çìà¼ó, Ïðèðåäèëè Äðàãèøà Æèâêîâèž è €îðè¼å
Âóêîâèž, Áåîãðàä, 1984, ñòð. 177. („Åëåì, ¼åäíå âå÷åðè, ïîñëå âå÷åðå, ðàçãîâîð
áåøå ó íà¼æèâšåì, íà¼âåñåëè¼åì ¼åêó, åâî òè Àöå, ìàëî íàäåðàí, êàî îáè÷íî ó
òî äîáà. Òåê øòî óãëåäà äðóøòâî, ïðîäåðå ñå – à ãðëàò ¼å áèî, õâàëà Áîãó, – : ’À,
òó ¼å ñâà àêàäåìè¼à ëîïöà¼áðóäåðà!’ Íà òî žå ìó íåêî: ’Òè ¼àìà÷íî èç ñåäíèöå çà
ëèáàöè¼å?’ /libation – ðèòóàëíî ïðåëèâàœå ãðîáà âèíîì; ôèã. îïèòè ñå/ – ’Å,
âèäèø òè, œèõîâè êàëàìáóðè! Äðóãî íèøòà è íå çíàòå. Êàî áà¼àãè, ¼à ñàì ïè¼àí.
Ïà è êàä ñàì ïè¼àí, èìàì âèøå ïàìåòè íåãî âè ñâè...’”) [539
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ íåãî è îíå îä êî¼èõ ¼å çàâèñèî – ñâî¼å „ãîñå”, øòî ïîêàçó¼å è œåãîâà
ïåñìà „Ôîðìàëèòåò”: „Øòîãîä õîžåø äà áóäåø ó ñâåòó / Ñâå òî
áèâà ïî ôîðìàëèòåòó... Öàð, ïàòðè¼àð, èë ñàìî íîâèíàð... / Õîžåø
äà ïîñòàíåø ÷àñîì / È òî áèâàø ôîðìàëèòåòà ãëàñîì. / ×ëàí êîã
äðóæòâà è àêàäåìè¼å, / Ñ òèì ïîñòà¼åø ëàêî. / £åäíîì ðå÷è: ïî ôîð-
ìàëèòåòó, / Ìîæåø ñâàêó ïîñòèãíóòè ìåòó.”67 Àêî ñå ïîäñåòèìî
íåóñïåëîã ïîêóøà¼à ïîêðåòàœà ïîëèòè÷êîã ëèñòà êî¼èì ñó Êàðà-
îðåâèž, Ìàøèðåâèž è Àöà Ïîïîâèž Çóá æåëåëè äà „ïîñòèãíó
ìåòó” – ìîæåìî ïåñìó ÷èòàòè è ó òîì êšó÷ó. Íà ò༠íà÷èí îòêðè-
žåìî êîëèêî ñå Àöà Ïîïîâèž Çóá, ó ïåñìè, íàðóãàî ñâî¼èì „ïîêðî-
âèòåšèìà” („öàðó, ïàòðè¼àðó”), àëè è ñàìîì ñåáè („íîâèíàðó”).
Ïðîòèâíèêå Êîìàðöà óðåäíèøòâî ïîäðóãšèâî íàçèâà „ïà-
öè¼åíòèìà”. Ñòîãà ¼å è ïðåâàñõîäàí çàäàòàê îâîì ëèñòó áèî äà
„ëå÷è” òå „áîëåñíå šóäå”. Íà êî¼è íà÷èí? Äà èì – èç øàëå èëè
çáèšå – „êðâ ïè¼å”. Ìåó Êîìàð÷åâèì „ïàöè¼åíòèìà” íàëàçèî ñå
è Ñâåòîçàð Ìèëåòèž. Î œåìó ñå, íà ïðèìåð, êàæå è îâî: „Ìàëåð
¼å, êàä êî ïðåå äà ñàâåòó¼å, à ïîëèöè¼à ãà áåç äà ÷ó¼å, ïðîòåðó-
¼å.”68 Îâà àëóçè¼à áèëà ¼å ðàçóìšèâà ñóâðåìåíèöèìà, à îäíîñèëà
ñå íà íåóñïåëó ìèñè¼ó è ïðîòåðèâàœå Ñâåòîçàðà Ìèëåòèžà èç Áå-
îãðàäà è Ñðáè¼å. Î òîìå ïîñòî¼è è çàïèñ Íèêîëå Õðèñòèžà.69 Ìè-
ëåòèž ¼å ó Êîìàðöó è êàðèêèðàí: ïîìåíóžåìî îâäå ñàìî êàðèêà-
òóðó „9 îäáîðàöà íà Êîìàðöà”. Íà œî¼ ¼å Ìèëåòèž íàöðòàí êàî
„ìîêðè áðàò” ñà ëåâêîì íà ãëàâè è ÷óòóðîì çà ïî¼àñîì êàêî, óç
ïîìîž îñòàëå áðàòè¼å, íåêàêâèì êîïšåì áåçóñïåøíî ïîêóøàâà
äà ïðîáîäå Êîìàðöà ó ëèêó Àöå Ïîïîâèžà Çóáà. Óç êàðèêàòóðó
øòàìïàíà ¼å è ðóãàëèöà ó êî¼î¼ ñå çàêšó÷ó¼å: êàä ñå ó ëèñòó „êî¼è
Âàñèëè¼å €. Êðåñòèž, í. ä., ñòð. 269. (Íåóñïåëîì ïîêóøà¼ó Àöå Ïîïîâè-
žà Çóáà, äà 1865. ïîêðåíå ñàòèðè÷íè ëèñò Èñòèíà è øàëà, Êðåñòèž ¼å ïîñâåòèî
ïàæœó. Íàèìå, Àöà Çóá ¼å òå ãîäèíå ïîäíåî ìîëáó âëàñòèìà äà ìó ñå îäîáðè
ïîêðåòàœå íîâîã ëèñòà. Ãðàäîíà÷åëíèê Íîâîã Ñàäà Ïàâëå Ñòî¼àíîâèž íè¼å èìàî
íà¼áîšå ìèøšåœå î Àöè Çóáó ïà ¼å òî ó ñâîì ñëóæáåíîì äîïèñó Àãîøòîíó
Ïè¼óêîâèžó, ìààðñêîì êàíöåëàðó ó Ñîìáîðó, è íàâåî. Íà ò༠¼å íà÷èí Ñòî¼àíî-
âèž, ó ñòâàðè, „äèñêâàëèôèêîâàî” Àöó Çóáà äà äîáè¼å äîçâîëó çà ïîêðåòàœå
íîâîã ëèñòà. Î òî¼ „äèñêâàëèôèêàöè¼è” Êðåñòèž êàæå îâî: „Íàïèñàî ¼å äà ¼å
Ïîïîâèž ó íàïèòîì ñòàœó ¼àâíî âðåàî íåêå ÷ëàíîâå Êàðëîâà÷êîã ñàáîðà, çáîã
÷åãà ¼å áèî çàòâîðåí. Ñêëîí äà íàíîñè óâðåäå, Ïîïîâèž ¼å ïî êàçèâàœó Ñòî¼àíî-
âèžà, òî îáèëíî ÷èíèî äîê ¼å áèî óðåäíèê Êîìàðöà, çáîã ÷åãà ¼å êàæœàâàí. Àêî
ìó ñå äîçâîëè äà èçäà¼å è óðåó¼å íîâè ëèñò, îí žå ìó, ïî ìèøšåœó ãðàäîíà÷åë-
íèêà, äîáðî äîžè êàî ôèðìà ïîä êî¼îì žå ïðîäóæèòè äà íàíîñè óâðåäå.”)
67 Êîìàðàö, Íîâè Ñàä, 30. àïðèëà 1863, áð. 12, ñòð. 45.
68 Èñòî, 20. ìàðòà 1863, áð. 8, ñòð. 30.
69 Íèêîëà Õðèñòèž, Ìåìîàðè 1840-1862, Ïðèð. äð èíæ. Âèòîìèð Õðèñòèž,
Áåîãðàä, 2006, ñòð. 399-401. („Ó òîì âðåìåíó äîå ó Áåîãðàä Ñâåòîçàð Ìèëåòèž,
íîâèíàð èç Íîâîã Ñàäà. Îí ¼å áèî ïèòîìàö ʜàçà Ìèõàèëà êàä ¼å îâ༠æèâèî ó
Áå÷ó, à Ìèëåòèž îíäå ïðàâà ñëóøàî... Ìèëåòèž ¼å èìàî ìàíó øòî ¼å ó äðóøòâó
ëàêî çàáîðàâèî ñå óìåðèòè ñåáå ó ïèžó. È êàä ¼å ó Áåîãðàä äîøàî, îí ¼å îíîã
âå÷åðà ñà ñâî¼èì ïîçíàíèöèìà ó ¼åäíî¼ ãîñòèîíèöè ïèžåì òîëèêî óãðå¼àî ñå, äà ¼å
¼àâíî óøàî ó ïðåòðåñàœå íàøèõ äðæàâíèõ ïîñëîâà îñóó¼óžè è âëàäó è ʜàçà
Ìèõàèëà øòî ñâå äðæå ó ñòåãè, øòî íå óêèíó öåíçóðó è íå äîçâîëå ïóíó ñëîáîäó
øòàìïå äîäàâøè äà žå îí òî ñâå î÷èòàòè ʜàçó... Ñàçíàâ çà îâàêâî ïîíàøàœå
Ìèëåòèžà, ¼àêî ¼å îçëî¼åäèëî ʜàçà Ìèõàèëà. Íàëàçèî ¼å äà Ìèëåòèž çëîóïîòðå-
ášàâà ãîñòîïðèìñòâî, îñîáèòî ¼îø ïðåìà îíîìå êàêî ãà ¼å Îí ïðèìèî... ñìàòðàî
540] ¼å è êàî íåáëàãîäàðíîñò çà äîáðà è ïîäïîðå ðàíè¼å ó÷èœåíå ìó. È îâàêî ðàçäðà-
æåí ïèøå ìè è çàêòåâà äà ñå Ìèëåòèž îäìà óäàëè èç Áåîãðàäà.”)
Ëîáöà¼õáðóäåð íàå” – òàä ñå Êîìàðàö „÷èòà ñëàå”.70 Ñâåòîçàð

ÆÀÐÊÎ ÐÎØӊ
Ìèëåòèž ¼å ïðèêàçèâàí è êàî „Ñðáñêè Ìàöèíè”. Íî, çà ðàçëèêó
îä èòàëè¼àíñêîã, íàø „Ìàöèíè” ¼å óìåñòî íà áî¼èøòó – „ãèíóî” ó
íîâîñàäñêî¼ ïèâàðè! Îä òîã Ìèëåòèžåâîã íàäèìêà èçâåäåí ¼å è
ãëàãîë „ìàöèíèñàòè”. À òî ¼å, ïðåâåäåíî íà Êîìàð÷åâ ¼åçèê, çíà-
÷èëî „äðïàòè” ïàðå îä Ìàòèöå ñðïñêå ïî íà÷åëó: „Ôàëè ìå äà òå
ôàëèì”; „Äîñóäè òè ìåíè äàíàñ, çà ìî¼å äåëî, 100 äóêàòà, à ¼à žó
ñóòðà òåáè çà òâî¼å 200.”71 Ïðîñòîð íàì íå äîçâîšàâà äà ñå âèøå
áàâèìî îâèì ïèòàœèìà.72
Ìåó ïðîòèâíèöèìà Êîìàðöà íàëàçèëè ñó ñå è åïèñêîïè êî-
¼è ñó áèëè ïðîòèâ Ìàøèðåâèžåâîã èçáîðà çà ñðïñêîã ïàòðè¼àðõà.
Âåž ñìî íåøòî ðåêëè î íàïàäèìà íà âëàäèêó Íèêàíîðà Ãðó¼èžà, à
îâäå ïîìèœåìî îíó, ìîæäà íà¼æåøžó êàðèêàòóðó íà êî¼î¼ ¼å êà-
ðèêèðàí îâ༠âëàäèêà: „Ïðœàâîðñêè âëàäèêà áëàãîñèšà áëóäíè-
öå.”73 Çáîã òå íåóêóñíå êàðèêàòóðå êî¼à âëàäèêó ïðåäñòàâšà ó ñìå-
øíîì è ïîíèæàâà¼óžåì ïîëîæà¼ó äîøëî ¼å äî ñóäñêîã ñïîðà, î
÷åìó ¼å ïèñàî Àöà Ïîïîâèž Çóá.74 Âëàäèêà Íèêàíîð Ãðó¼èž íè¼å
æåëåî äà ñå ñóäè ñà Àöîì Ïîïîâèžåì Çóáîì, ¼åð áè òî òåê áèî
âåëèêè ñêàíäàë, òå íè¼å íè ïðèõâàòèî äà ñå òà êàðèêàòóðà ìîæå
îäíîñèòè íà œåãà. Ìåóòèì, ó ñâî¼î¼ Àâòîáèîãðàôè¼è îí ïðèçíà-
¼å äà ãà ¼å „äîáðî èçó¼åäàî Êîìàðàö”.
Âèøå îä âëàäèêå Íèêàíîðà ó îâîì ¼å ëèñòó íàïàäàí âëàäèêà
áà÷êè Ïëàòîí Àòàíàöêîâèž. Çáîã êàðèêàòóðå „Ñïåâàîö ’Ïëàòî-
íèäå’ çà 1864. ïîêàçó¼å àíåëèìà çà ÷è¼ó ¼å ãëàâó êðóíà” – Êîìà-
ðàö ¼å áèî çàáðàœåí.75 Íè¼å ìîãóžå ïîìåíóòè ñâå êàðèêàòóðå ó
70 Êîìàðàö, 1863, 18, 72.
71 Èñòî, 1864, 12, 45.
72 Àöà Ïîïîâèž Çóá, í. ä., 71. (Ïî÷åòàê øåçäåñåòèõ ãîäèíà XIX âåêà Àöà
Çóá îïèñó¼å êàî „äîáà, êàä ¼å êîä íàñ ïðåëàçíî âðåìå íàñòóïèëî: âðåìå, ó êî¼å ñå
òðåçâåíè è óìåðåíè íàòðàã ïîâëà÷å, à äðñêè ñå è àìáèöèîçíè íà ïîâðøèíó êàî
âîè íàðîäà èñòè÷ó”. Îâî ñå ñâàêàêî îäíîñèëî íà¼âèøå íà Ìèëåòèžà êî¼è ñå ó
òî „ïðåëàçíî âðåìå” êàî „âî íàðîäà èñòè÷å”.)
Àöà Ïîïîâèž Çóá, í. ä., ñòð. 96. (Î òðà¼íèì íåïðè¼àòåšñêèì îäíîñèìà èç-
ìåó Ñâåòîçàðà Ìèëåòèžà è Àöå Çóáà, íà ïðèìåð, ñâåäî÷è ¼åäíà „óñïîìåíà” èç
1886. Íàèìå, Àöà Ïîïîâèž Çóá ¼å òå ãîäèíå ïîñåòèî Øâàðöåðîâ çàâîä ó êî¼åì ñå
ëå÷èî óìîáîëíè Ñâåòîçàð Ìèëåòèž. Òîì ïðèëèêîì ¼å äð Àëåêñàíäàð Ìàðòèí èñ-
ïðè÷àî îâó àíåãäîòó: „Ïîçíàòî âàì ¼å, äà ¼å Ìèëåòèž îâäå ó çàâîäó. £à ñàì òàêîå
îâäå ïðàêòèêó¼óžè äîêòîð. Êàä äîå ðåä íà ìåíå, äà áîëíå ïîñåžó¼åì, Ìèëåòèž ìå
òåðà èç ñîáå, ãîâîðåžè: ’Íèñè òè äîêòîð; òè ñè Àöà Çóá; è ñàä ìè íå äàø ìèðà!’”)
73 Êîìàðàö, 1863, 27, 104.
74 Àöà Ïîïîâèž Çóá, í. ä., ñòð. 94. („Çà âðåìå ìîãà óðåäíèøòâà ’Êîìàð-
öà’... – èìàî ñàì âèøå ïàðíèöà ’çáîã óâðåäå ÷àñòè’, è Ìèëåòèž ¼å óâåê áèî
ïðîòèâíè÷êè àäâîêàò; íî ñà ìíîì ¼å èìàî òó íåñðåžó, äà ¼å ñâàãäà èëè ïàðíèöó
èçãóáèî, èëè îä òóæáå îäóñòàòè ìîðàî. Çáîã ñëèêå ó ’Êîìàðöó’: ’Ïðœàâîðñêè
âëàäèêà áëàãîñèšà áëóäíèöå’, íå ïèòà¼óžè ïîêî¼íîã åïèñêîïà Ãðó¼èžà, òóæè
ìå; íî Ãðó¼èž íå ïðèìè íà ñåáå, äà ¼å îí ïðœàâîðñêè âëàäèêà, è òàêî Ìèëåòèž
ìîðàäå òóæáó íàòðàã ïîâóžè.”)
75 Êîìàðàö, 1864, 20, 77-78. (Óìåñòî êàðèêàòóðå, êî¼ó ¼å öåíçóðà èçáàöè-
ëà, îäøòàìïàíî ¼å îáàâåøòåœå: „×èòàîöèìà ’Êîìàðöà’. – Îâäàøœà âëàñò /êî¼à
øòàìïàíà äåëà ïðåñóó¼å/, íàøëà ¼å çà äîáðî 20-òè áðî¼ ’Êîìàðöà’ çáîã èëó-
ñòðàöè¼å, ó êî¼î¼ ñó áèëà: äâà àíåëà ñ êðóíîì, òðè ñâåøòåíà ëèöà è ¼åäàí íåêî ó
êàïóòó, îáóñòàâèòè. Èçïàäíå ëè ìó çà ðóêîì óçàïžåíè ëèñò îñëîáîäèòè, îñèì
îâîã, äîáèžåòå è îí༠ñ èëóñòðàöè¼îì. Óðåäíèê ’Êîìàðöà’.”) [541
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ êî¼èìà ñå íàïàäà âëàäèêà áà÷êè Ïëàòîí, àëè íå òðåáà çàáîðàâèòè
äà ¼å Àöà Ïîïîâèž Çóá áëàòèî îâîã âëàäèêó è ïðå íî øòî ¼å ïî-
ñòàî óðåäíèê Êîìàðöà.76
Îñèì åïèñêîïå, ëèñò ¼å, äàêàêî, ïî äèêòàòó èç Ñðåìñêèõ Êàð-
ëîâàöà, íàïàäàî è òåøêî ñòàœå ó öðêâè. Íàìåðà ¼å âåðîâàòíî áè-
ëà äà ñå ïðèêàæå øòî ëîøè¼å ñòàœå ó ñðïñêî¼ ïðàâîñëàâíî¼ öð-
êâè, êî¼å áè òðåáàëî íîâîèçàáðàíè ïàòðè¼àðõ äà äîâåäå ó ðåä. Íà-
ðàâíî, ò༠ïàòðè¼àðõ áèî áè Ñàìóèëî Ìàøèðåâèž. Êàî âèä íàïà-
äà íà öðêâó ó íåðåäó, çàíèìšèâà ñó è „Òóìà÷åœà” ¼åäíî㠄ïîáîæ-
íîã áîãîìîšöà”, èçâåñíî㠄Àìôèëîõè¼à”, ÷è¼à ¼å „ñêðîìíà äåâè-
çà” áèëà: „Êî íåžå ñ íàìà, ò༠íè¼å çà íàñ.” Íàâîäèìî ñàìî íåêà îä
òèõ „òóìà÷åœà”:
Êî íåžå äà ñå áåñíî âîçè, ñòàðå æåíå è šóäå êîœìà äà ïðåãàçó-
¼å, è òóà êîëà äà èçâðžå è ëîìè – ò༠íè¼å çà íàñ.
Êî íåžå ñ íàìà äà ïè¼àí÷è, áåêðèøå è ïîä âèäîì èíî÷êå ñìè-
ðåíîñòè áåçàêîœà ÷èíè – ò༠íè¼å çà íàñ.77
Ãîòîâî ñà ñèãóðíîøžó ñå ìîæå ïðåòïîñòàâèòè äà ñå, ïîä ìà-
ñêîì „ïîáîæíîã áîãîìîšöà”, ñêðèâàî Àöà Ïîïîâèž Çóá êàî äà ¼å
îí è àóòîð àíåãäîòå êî¼ó íàâîäèìî: „’Áàáî ñìåì ëè èžè ó öðêâó?’
çàïèòà íåêî ïðîñòî äåòå ñâîã îöà, ’Ìàíè ñå äåòå öðêâå, íåžåø
íèøòà äîáðî ó œî¼ ÷óòè...’” Íà ìåòè Êîìàðöà ¼å è ïîõëåïà ñâå-
øòåíèêà êî¼à ¼å, ó òî âðåìå, óèñòèíó áèëà âåëèêî çëî, î êî¼î¼ ñâå-
äî÷è è ïðèëîã î ïîïó êî¼è ¼å „õòåî ãóœàö ãðàíè÷àðó ñ ëåà óçåòè,
ïà îíäà äà ìó áðàòà ñàðàíè”. Ñòîãà ñå ó Êîìàðöó çàêšó÷ó¼å: „Áîã-
ìå àêî ¼å òàêèõ ñâåøòåíèêà è òàêèõ ñå ñëó÷à¼åâà âèøå äåñè, îíäà
íà øòà íàì è ñâåøòåíèöè”.78 Ïîìåíóžåìî è ïðèëîã êî¼è îïèñó¼å
íàâîäíå äîãîäîâøòèíå ó ìàíàñòèðó Êîâèšó, à ãäå ñó ñå, àêî ¼å
âåðîâàòè îâîì øàšèâîì ëèñòó, ó èñòîì äàíó äîãîäèëà è îâà „÷ó-
äà”: ¼åäàí êàëóåð ñå çàäàâèî ¼åäóžè êðîôíå, à äðóãè ¼å „îæåíèâ-
øè ñå, èç ìàíàñòèðà ïîáåãàî”. Óìåñòî äà êîìåíòàðèøå óçðîêå íà-
ñòàíêà òèõ „÷óäà”, àóòîð ïðèëîãà íàâîäè îâó „íàðîäíó ïåñìó”:
À øòà îíî ãîðîì áåæè:
Èë ñó ñðíå èë êîøóòå?
Íèò ñó ñðíå íèò êîøóòå,
Âåž òî áåæè ïîïàäè¼à,
Îä çëà ïîïà çà Òóð÷èíà!79
Îâäå èìàìî ïðèìåð ïàðîäèðàœà íàðîäíå ïåñìå. Àóòîð ñå êî-
ðèñòè ñëîâåíñêîì àíòèòåçîì êàêî áè èñìå¼àî „çëå ïîïîâå” êî¼è
76 Àöà Ïîïîâèž Çóá, í. ä., (Ó Óñïîìåíàìà î âëàäèêè Ïëàòîíó ñå êàæå:
„Íî, îä òîãà âåžå õóšå – gazember ó Ìààðñêî¼ íåìà” /72/. £îø 1862. Àöà Çóá ¼å
ñïåâàî ðóãàëèöó âëàäèêè Ïëàòîíó èç êî¼å íàâîäèìî ñàìî çàâðøíè ñòèõ: „Òàêî
íàøåì Ïëàòè, àâî žå äà ïëàòè!” /74/. Òàêîå ñå ó èñòîì äåëó êàçó¼å: „Ïëàòîí
¼å è êàî íàñòî¼àòåš ìàíàñòèðà /Øèøàòîâöà/ ìíîãî áåçäåëè¼à ïî÷èíèî... øòî
ñàì ¼à ó ñâî¼å äîáà ïóòåì ïå÷àòœå îáåëîäàíèî” /76/.)
77 Êîìàðàö, 1863, 31, 122.
78 Èñòî, 1864, 15, 60.
542] 79 Èñòî, 1864, 15, 59. („Miracula”)
ñó, ïî œåìó, áèëè ãîðè ÷àê è îä „Òóð÷èíà”.80 Îñèì îâå, Àöà Ïîïî-

ÆÀÐÊÎ ÐÎØӊ
âèž Çóá ¼å èñïåâàî è âèøå ïåñàìà êî¼å ñó – êàêî ñå òî ãîâîðèëî –
„ïî àðè¼è ïåâàíå”. Î íàñòàíêó ¼åäíå òàêâå ëèðñêå ïåñìå Ïîïîâèž
áåëåæè, ó ñâî¼èì Óñïîìåíàìà, îâî: „1863. ïî÷åòêîì ¼åñåíè ïî-
åì ó øåòœó ó ’à¼ìàøêè êð༒ è óçìåì ïóò ïðåêî ’çåìšàíå žó-
ïðè¼å’, è áàø êàä ñàì ¼å ïðåøàî, èñòð÷è ïðåäà ìå èç ìàëå êóžèöå,
ëåæåžå íà äåñíî îä ðå÷åíå žóïðè¼å, äåâî¼êà, êî¼à ìè èçïðè÷à ñâî¼
¼àä: äà ¼å íåêè êàëóåð ñàëåžå, äà ìó øè¼å êîøóšå è ðóáè ìàðàìå,
òå äà ìó ó ñòàí äîå... íå õòåäíå îòèžè, à êàëóåð íèêàêî äà ¼å ñå
îêàíå – ïàê ìå çàìîëè äà ãà ó ’Êîìàðöó’ ’îøèíåì’. Îáåžàì ¼î¼, è
ó÷èíèì. Êàä ñå âðàòèì êóžè, ñåäíåì çà ñòîë, è íàïèøåì ïîä íà-
ñëîâîì ’×åòèð Ÿåïíèöå’... ïåñìèöó, êî¼à ¼å òîëèêó ïîïóëàðíîñò
ñòåêëà, äà ñå è äàíàñ ïåâà. Òà ïåñìà èçàå ó ’Êîìàðöó’ 20-ãà Ñåï-
òåìáðà 1863-žå ó áðî¼ó 26-òîì – áàø ó îíîì ó êîì ñàì âëàäèêè
Ïëàòîíó íàïèñàî: ìåìåíòî ìîðè... Ò༠êàëóåð áèî ¼å Ñàâà Ïàâè-
øåâèž, ïîòîœè àðõèìàíäðèò êðóøåäîëñêè, à äåâî¼êà, êàêî ìè ðå-
÷å: ñåñòðà – ñàä ïîêî¼íîãà – Ìèøå Äèìèòðè¼åâèžà, íî íå óïèòàõ:
äà ë’ ðîåíà? – ’Å íåêà âàëà Áîãó!’ êàä è ¼à... íåøòî íàïèñàõ, øòî
ïîäíîñè ïîä ’íàðîäíî’.” Âèäèìî äà ¼å Àöà Ïîïîâèž Çóá óìåî,
êàä ¼å ìèñëèî äà òðåáà, äà ñå ñòàâè ó óëîãó „áðàíèòåšà íàðîäà”
îä íåñàâåñíîã ñâåøòåíñòâà. Êîëèêî ¼å ïîâîä çà îâó îäáðàíó áèî
èñòèíèò, äàíàñ ¼å òåøêî ïðîâåðèòè.81
Óðåäíèê Êîìàðöà ¼å âîäèî áðî¼íå ïàðíèöå. Ìåó îíèìà ñà
êî¼èìà ñå ñóäèî áèëè ñó: Ñâåòîçàð Ìèëåòèž, £îâàí €îðåâèž, €îð-
å Ñòðàòèìèðîâèž, ïà ÷àê è íîâîñàäñêè ìàãèñòðàò. Äîê ¼å ïðèìàî
âåëèêè íîâàö îä Ìàøèðåâèžà èçäàâà÷ó Èãœàòó Ôèêñó òî íè¼å ñìå-
òàëî. Àëè êàä ¼å Ñàìóèëî Ìàøèðåâèž ïðåñòàî äà ïëàžà Êîìàðöà
– èçäàâà÷ Ôóêñ ¼å îäìàõ îäëó÷èî äà „îäêàæå óðåèâàœå Êîìàð-
öà” äîòàäàøœåì îäãîâîðíîì óðåäíèêó. Òèì ïîâîäîì äàòà ¼å ñëå-
äåžà „Èç¼àâà”:
Èçäàâàòåšñòâî îâîãà ëèñòà ïðèíóåíî ¼å áèëî äîñàäàøœåì
óðåäíèêó „Êîìàðöà” ã. Àöè Ïîïîâèžó îäêàçàòè óðåèâàœå, è íàó-
ìèëî ¼å îäãîâîðíî óðåäíè÷òâî íà ñåáå ïðèìèòè, çáîã ÷åãà ñó âåž è
íóæäíè êîðàöè ó÷èœåíè.
Óçðîêå îäêàçà òîãà íå áè áèëî íóæäíî íàâîäèòè – îíè ñó îá-
øòå ïîçíàòè. Íî èïàê äðæèìî äà ñìî äóæíè óêðàòêî èõ íàâåñòè.
Äîñàäàøœè óðåäíèê „Êîìàðöà” îäàâíî ¼å âåž ïðîìàøèî çà-
äàòàê øàšèâîã ëèñòà, è íà÷èíèî ¼å îä œåãà âè¼àëèøòå ðàçíèõ ñà-
áëàçíè è êœèæåâíå êàðèêàòóðå, äà ¼å „Êîìàðàö” – íà æàëîñò ìîðà-
ìî ïðèçíàòè – êàî íåêè îñîáèòè ïðîèçâîä presse, êî¼è ñå âàšäà íè
ó ¼åäíî¼ êœèæåâíîñòè íå íàëàçè, íà ñâåò èçëàçèî. Ó œåìó ¼å ïî çëî¼
âîšè äî¼àêîøœåã óðåäíèêà, àëè ïî íåñõâàžàœó ïîçèâà õóìîðèñòè÷-
êîã ëèñòà, óìåñòî ñàòèðå, êî¼à èçïðàâšàœå ñìåðà, èñêšó÷èâî ëè÷-
íà ãðäœà, à óìåñòî âåñåëå øàëå, íååñòåòè÷íî ëàêðäèñàœå è ïàêîñò
îâëàäàëà áèëà.
80 Êàòàðèíà Áîãäàíîâèž è Ïàóëèíà Ëåáë-Àëáàëà, Òåîðè¼à êœèæåâíîñòè,
Òðåžå ïðåðàåíî èçäàœå, Áåîãðàä, 1930, ñòð. 69-70.
81 Àöà Ïîïîâèž Çóá, í. ä., ñòð. 108-109. [543
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ Èçäàâàòåšñòâî, êî¼å íèêàêâîã óïëèâà íà ðåäàêöè¼ó ëèñòà èìà-
ëî íè¼å, èñòèíà äàâíî ¼å óâèäèëî íåïëîäíîñò òîãà ïîñëà, àëè ìó
îêîëíîñòè íèñó äîïóñòèëå ñâåçó ñà òàêâèì óðåäíèêîì ïðå ïðåêè-
íóòè. –
„Êîìàðàö” žå îä ñàäà ñóä¼åëîâàœåì âàšàíèõ êœèæåâíèêà, êî-
¼è ñó ïîìîž îáåžàëè, íàñòî¼àòè, äà çàäàòêó øàšèâîã ëèñòà îäãîâî-
ðè – à áóäóžíîñò žå ïîêàçàòè, êîëèêî žå ìó çà ðóêîì ïîžè, äà ïðå-
àøœå äîáðî èìå ñâî¼å ïîâðàòè è îäðæè.
Èç¼àâšó¼óžè äàêëå, äà ¼å èçìåó îâîãà ëèñòà è ã. Àöå Ïîïîâè-
žà è œåãîâèõ ¼åäíîìèñëåíèêà ñâàêà ñâåçà ïðåñòàëà, óìîšàâàìî êœè-
æåâíèêå äà íàñ ïðèëîçèìà ñâî¼èì ó ïîñëó íàøåì ïîäïîìàæó.82
Íàâåëè ñìî îâó „Èç¼àâó” ¼åð îíà íà¼áîšå ñâåäî÷è î òîìå ó
êàêâèì ñó îäíîñèìà áèëè èçäàâà÷, „èçíà¼ìšèâà÷” („ïîêðîâèò嚔)
è óðåäíèê Êîìàðöà. Èãœàò Ôóêñ ïðèçíà¼å äà íè¼å èìàî „íèêà-
êâîã óïëèâà íà ðåäàêöè¼ó ëèñòà” êàî è äà ìó „îêîëíîñòè” íèñó
äîïóøòàëå äà „ñâåçó” ñà Àöîì Çóáîì „ïðå ïðåêèíå”. Ðàçëîçè êî-
¼å ¼å èçäàâà÷ Èãœàò Ôóêñ íàâåî ó ñâî¼î¼ „Èç¼àâè” óïóžó¼ó íåäâî-
ñìèñëåíî íà òî äà ¼å ïðàâè âëàñíèê ó ïåðèîäó îä 20. ìàðòà 1863.
äî îêòîáðà 1864. ãîäèíå áèî Ìàøèðåâèž, ¼åð ¼å ôèíàíñèðàî ëèñò
è èìàî „óïëèâà” íà óðåäíèêà Àöó Ïîïîâèžà Çóáà. Íà ò༠íà÷èí
óìåñòî, êàêî ñå õâàëèî „Áðàöà”, òî ¼åñò Àöà Çóá, äà „èçâó÷å èç
áëàòà Êîìàðöà” – äîâåî ¼å îâ༠øàšèâè ëèñò íà ñàìî äíî òàäà-
øœå æóðíàëèñòèêå.83
Áèëè áèñìî íåïðàâåäíè ïðåìà Àöè Ïîïîâèžó Çóáó àêî íå
ïîìåíåìî äà ¼å îí èìàî ó ñâîì Êîìàðöó è çâåçäàíèõ òðåíóòàêà.
£åäàí îä œèõ ¼å, ñâàêàêî, œåãîâà ïåñìà „Êàêî ¼å ó ñâåòó”. Íàâå-
øžåìî ñòèõîâå èç òå ïåñìå: „À êàä òåáå Ãîðî Öðíà, / Ñà ñâè’ ñòðà-
íà äóøìàí áè¼å, / Êàä òå îáëàê òóðñêèõ çðíà, / Îäàñâóäà òìîì
ïîêðè¼å; // Êàä áîñàíñêà ãèíó ÷åäà, / Õåðöåãîâöå Ìó¼å òëà÷å, / Äà
ëè íà âàñ êîãîä ãëåäà, / Äà ëè çà âàñ êîãîä ïëà÷å? // Äà ë’ ñå êîãîä
çàóçèìà, / Äà âàì ñïðåìè äàí ðàäîñòè? / Äà ë’ áåãóíå âàøå ïðèìà,
82 Êîìàðàö, Íîâè Ñàä, 30. îêòîáðà 1864, áð. 30, ñòð. 117.
Âèä. „Øàšèâè ëèñòîâè òóè è íàøè”, Ñðáñêè äíåâíèê, Íîâè Ñàä, óòî-
ðàê 14. ¼óëà 1864, áð. 78, ñòð. 1-2. („Å ñàä žó äà ñå ïðåêðñòèì, ïà ñâàêîãà è
çëîòâîðà çà îïðîøò༠çàìîëèì, øòî žó è Êîìàðöà îâäå ñïîìåíóòè. Òà ïîøòåí
÷îâåê íåìà äîâîšíî ðå÷è, äà îâàêîì ÷óäèëó ïðàâî èìå äàäå. Îä êàêî ¼å øòàìïå
è îëîâíè ñëîâà, äîãààëî ñå óâåê áðóêà è ëèòåðàëíè øêàíäàëà, àë îâàêàâ îòðîâ
è îâàêàâ ãàä íè ¼åäàí íàðîä ïîêàçàòè íå ìîæå. Îâäå ¼å áåçî÷íîñò è áåçîáðàçëóê
ñâî¼ âðøàê ïðåâðøèî. Òó ¼å ãîìèëà áëàòà, êî¼èì ñå ñâå ëåïî, äîáðî è ïîøòåíî
ïî î÷èìà áè¼å. Òî ¼å êóãà êî¼à íàì ïóáëèêó òðó¼å, äåöó íàì êâàðè, ìîðàëíîñò
ãóøè, äîáðó âîšó öðíè, êàðàêòåðíîñò èçñìåâà, öåî íàðîä ñðàìîì æèãîøå. Èìà
ëè ëè÷íîñòè, êî¼à ¼å ìàëî èìåíà ñòåêëà, à äà èç îâå êàšóãå íè¼å ïîïðñêàíà?
Œåãîâà ¼å ñëàâà è çàäàòàê, äà ñâå îíî öðíè, øòî ãîä ÷ó¼å äà ñå äåãîä ïîôàëèëî
èëè ïðîñëàâèëî...” Îâ༠ïðèëîã ¼å îá¼àâšåí ïîä øèôðîì „000”. Òî ¼å äàëî ïîâî-
äà ãíåâíîì Àöè Çóáó äà „Äíåâíèêîâîã ôåšòîíèñòó” ó ñâîì ðåàãîâàœó íà îâà¼
òåêñò íàçîâå „Îâàí Îâíî┠/Êîìàðàö, 1864, 29, 78/. Èñòè ôåšòîí èç Ñðáñêîã
äíåâíèêà ïîñëóæèžå èçäàâà÷ó Êîìàðöà çà ïèñàœå ñâî¼å „Èç¼àâå” ïîâîäîì îòêà-
çà Àöè Ïîïîâèžó Çóáó äà óðåó¼å îâ༠øàšèâè ëèñò.)
83 Âàñî Ìèëèí÷åâèž, „Êîìàðàö”. Ó: £óãîñëîâåíñêè êœèæåâíè ëåêñèêîí,
Íîâè Ñàä, 1984, ñòð. 365-366. („Ïîä óðåäíèøòâîì À. Ïîïîâèžà Çóáà, ëèñò /
Êîìàðàö/ ¼å èìàî íàçàäíó äðóøòâåíî-ïîëèòè÷êó îðè¼åíòàöè¼ó, ñïóøòà¼óžè ñå
544] äî ëàêðäè¼àøåœà è íåóêóñíèõ ëè÷íèõ îáðà÷óíà.”)
/ È äî÷åêîì áðàòñêèì ãîñòè? (...) Êîã îñòàâå ñðîäíè ñâî¼è... Äîê

ÆÀÐÊÎ ÐÎØӊ
âàì áðàžà òàêî ðàäå, / Çà âàñ íèêî äîê íå õà¼å (...) Äîòëå íåìà çà
âàñ íàäå! (...) Äîòëå žåòå ñíîñèò’ ¼àäå, / Äîòëå žå âàñ áåç îáçèðà /
/ Òóð÷èí êëàòè, òàìàíèòè! – / Àë’ Áîã æèâè ¼îøòå ãîðå! / Îí âàñ
ìîæå çàøòèòèòè...”84 Îä¼åê îâå ðîäîšóáèâå ïåñìå áèî ¼å ó ñâî¼å
âðåìå âåëèê. Òàêî ¼å, íà ïðèìåð, „âî¼âîäà Ãîðå Öðíå Ìèðêî Ïå-
òðîâ螔 ïîñëàî Àöè Çóáó „¼åäíó ìàëó ïóøêó çà çíàê ìî¼åãà ïðà-
âîã ïîøòîâàœà ïðåìà îíàêîìå ðîäîšóáó, êî¼è îíàêî ñà ñëàâåíñêå
òà÷êå áèñòðî ãëåäà è ïðàâè¼åì ñðïñêèì äóõîì äèøå è ï¼åâà”. Ñèì-
áîëè÷íî, ïóøêà ¼å áèëà óçåòà ñà „ãîìèëå òóðñêîãà îðóæ¼à íà âî¼-
íîìå ïîšó”. Âî¼âîäà Ìèðêî íà êðà¼ó ñâîã ïèñìà ìîëè Àöó Çóáà
äà „ïðèìè îâ༠ìàëè äàð çà áðàòñêó šóáàâ è çà óñïîìåí îíîãà
’îáëàêà òóðñêè¼åõ çðíàõ’”. Ïèñìî ¼å íàïèñàíî „Íà Öåòèœó 20.
ìàðòà 1864. ãîä.” è ïîòïèñàíî: „Òâî¼ ïîøòîâàòåš, âåëèêè âî¼âîäà
Ìèðêî Ïåòðîâèž.”85
Ìîãóžå ¼å äà ñó ïðèñòàëèöå Ñâåòîçàðà Ìèëåòèžà íà¼âèøå äî-
ïðèíåëè ïîòèñêèâàœó Àöå Ïîïîâèžà Çóáà ó çàáîðàâ, êî¼è îí íå
çàñëóæó¼å íè êàî ïåñíèê, íè êàî óðåäíèê. Ïîñëå £îâàíà Ñêåðëèžà
ìàëî êî ¼å ïèñàî î îâîì ñðïñêîì êœèæåâíîì ïîñëåíèêó. £åäàí îä
œèõ, Ñàâà Äàì¼àíîâ, ïðèðåèâà÷ è ïèñàö ïðåäãîâîðà çà Óñïîìåíå
Àöå Ïîïîâèžà Çóáà, âåëè äà „œåãîâ êœèæåâíè ðàä çàñëóæó¼å ìå-
ñòî êî¼å ñðïñêà êœèæåâíà èñòîðèîãðàôè¼à ìîðà ¼àñíè¼å è ïðàâåä-
íè¼å äåôèíèñàòè”. Ñâî¼å çàëàãàœå çà ïîíîâíî ÷èòàœå è âðåäíî-
âàœå äåëà îâîã êœèæåâíèêà è ïðåâîäèîöà Äàì¼àíîâ îáðàçëàæå
îâèì ðå÷èìà: „Àêî áèñìî, íà ïðèìåð, óçåëè ó îáçèð ñàìî œåãîâå
òåêñòîâå îá¼àâšåíå ó ’Êîìàðöó’, Àöà Ïîïîâèž Çóá ñ ïðàâîì áè
ñå íàøàî ó ñàìîì âðõó íàøå ñàòèðè÷íî-õóìîðèñòè÷êå ïðîäóêöè-
¼å XIX âåêà, ïðè ÷åìó ó òîì êîíòåêñòó œåãîâ ðàä óëàçè è ó ïîä-
ðó÷¼å ìîäåðíèõ âèçóåëíî-âåðáàëíèõ êîìáèíàöó¼à (÷åñòî ¼å ñâî¼å
òåêñòîâå îáîãàžèâàî äóõîâèòèì èëóñòðàöè¼àìà, íåãîâàî ¼å êàðè-
êàòóðó).” Íà ò༠íà÷èí áè ñå, çàêšó÷ó¼å Äàì¼àíîâ, Àöà Ïîïîâèž
Çóá „óêàçàî êàî ¼åäàí îä íà¼àóòåíòè÷íè¼èõ ôåíîìåíà êî¼å ñìî ó
òîì êîíòåêñòó èìàëè ïðå Äîìàíîâèžà à ïîñëå Ñòåðè¼å”.86
Îâäå âàšà ïîäñåòèòè äà ¼å 30. îêòîáðà 1864. èçäàâà÷ Èãœàò
Ôóêñ, ïðèíóåí „äîñàäàøœåì óðåäíèêó ’Êîìàðöà’ îäêàçàòè óðå-
èâàœå”, ïîíîâî ïðåóçåî „îäãîâîðíî óðåäíèøòâî” îâîã ëèñòà. Ñà
áðî¼åì 30/1864, ïðåñòàëà ¼å „ñâàêà ñâåçà” èçìåó Êîìàðöà „è ã.

84 Êîìàðàö, Íîâè Ñàä, 10. ôåáðóàðà 1864, áð. 4, ñòð. 13. (Çàíèìšèâî êîëè-
êî ó ñâî¼î¼ ðîäîšóáèâî¼ ïåñìè Àöà Ïîïîâèž Çóá î îâèì ïèòàœèìà çàñòóïà èñòå
èäå¼å êî¼å ¼å çàñòóïàî è Ñâåòîçàð Ìèëåòèž ó ñâîì çíàìåíèòîì „òóöèíäàíñêîì
÷ëàíêó”. Íà ò༠íà÷èí ñå Àöà Çóá ñâðñòàî, ïîïóò £îâàíà £îâàíîâèžà Çìà¼à, ìåó
ïåñíèêå êî¼è ñó ó ñâî¼î¼ ïîåçè¼è ñëåäèëè Ìèëåòèžåâå èäå¼å. Ïîäñåžàìî äà ¼å
Àöà Çóá òâðäèî êàêî ¼å „âåðíè ïðàïîðàö Ìèëåòèžåâèõ æåšà è ìèñëè, óâåí÷àíè
ñðïñêè ïåñíèê £îâàí £îâàíîâèž /äîöíè¼å ’Çì༒/”. Ïî òî¼ ëîãèöè áè è ñàì Àöà
Çóá áèî „ïðàïîðàö Ìèëåòèžåâèõ æåšà è ìèñëè” (âèä. À. Ï. Çóá, í. ä., ñòð. 86),
à øòî ïîêàçó¼å îâà ðîäîšóáèâà ïåñìà êî¼îì ñå òîëèêî äè÷èî.)
85 Èñòî, 10. àïðèëà 1864, áð. 10, ñòð. 37-38.
86 Âèä. Àöà Ïîïîâèž Çóá, Óñïîìåíå, I-II, Ïðèðåäèî è ïðåäãîâîð íàïèñàî
Ñàâà Äàì¼àíîâ, Íîâè Ñàä, 2003.
[545
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ Àöå Ïîïîâèžà è œåãîâèõ ¼åäíîìèñëåíèêà”. Ó „¼åäíîìèñëåíèêå”
ñïàäàî ¼å è áèâøè „ïîêðîâèò嚔 è ôèíàíñè¼åð Êîìàðöà – à íîâîè-
çàáðàíè ñðïñêè ïàòðè¼àðõ – Ñàìóèëî Ìàøèðåâèž, î÷èãëåäíî âè-
øå íè ìàëî çàèíòåðåñîâàí çà îâ༠øàšèâè ëèñò, êî¼è íè¼å íèêàäà
áèî ó òåæåì ïîëîæà¼ó. Áåç ôèíàñè¼ñêå ïîìîžè, ñà ìàëî ïðåòïëàò-
íèêà è èçãóášåíîã óãëåäà – Êîìàðöó ¼å ïðåòèëî íåìèíîâíî ãàøå-
œå. Óïðêîñ òîìå, Ôóêñ ¼å íàñòî¼àî, ïî ñâàêó öåíó, äà îäðæè ñâî¼
øàšèâè ëèñò. Íà¼âåžó íàäó ¼å ïîëàãàî ó „âàšàíå êœèæåâíèêå” êî-
¼è ñó áèëè ñïðåìíè äà ïîìîãíó, êàêî áè ñå ëèñò îäðæàî. Êî ñó áèëè
òè „âàšàíè êœèæåâíèöè”? Íàèìå, ïîçíàòî ¼å äà ¼å 1862-1863. ãî-
äèíå Èãœàò Ôóêñ èçäàâàî è Ïóòíèêà. Îêî òîã ëèñòà áèëè ñó îêó-
ïšåíè îâè „âàšàíè êœèæåâíèöè”: €îðå Ðà¼êîâèž (óðåäíèê, 1862),
Åìèë ×àêðà (óðåäíèê, 1862-1863), €îðå Íàòîøåâèž è £àêîâ Èã-
œàòîâèž. Îíè ñó áèëè âåîìà çàñëóæíè çà óñïåõ Ïóòíèêà, „Ëèñòà
çà óìíó è äóøåâíó çàáàâó”. Èçäàâà÷ ¼å, íå áåç ðàçëîãà, âåðîâàî äà
žå èñòè „âàšàíè êœèæåâíèöè” óñïåòè äà ïîâðàòå óãëåä Êîìàðöó.
Áåç âåžèõ ïðîáëåìà Ôóêñ ¼å ó äåöåìáðó 1864. äîáèî äîçâîëó
îä âëàñòè äà íîâè óðåäíèê Êîìàðöà áóäå Åìèë ×àêðà.87 Íî, ÷åñòå
ïðîìåíå óðåäíèêà íèñó ñå ìíîãî äîïàäàëå ÷èòàîöèìà. Ó „£àâíî¼
êîðåñïîíäåíöè¼è” ¼åäàí ÷èòàëàö, èçâåñíè „Ã. Ð. Ê. ó Ì.”, ïèøå:
„Âè ñòå ïðàâè øàšèâ÷èíà. Ïðîìåíó óðåäíèøòâà îâîãà ëèñòà, äð-
æèòå çà ìàíåâð èçäàâàòåšà, äà ëèñòó íà èìå ïîìîãíå... à îâàìî ¼å
îñîášå ñòàðî. – Ìàíåâð ¼å íà ñâàêè íà÷èí, ¼åäàí ñå ïîâóêàî, äðó-
ãè ¼å èçâóêàî, à òðåžè ñå óâóêàî.”88 Ìîæäà ¼å íåçàäîâîšíè ÷èòà-
ëàö ìèñëèî íà îâå óðåäíèêå Êîìàðöà: Çìà¼à, êî¼è ñå „ïîâóêàî”,
Àöó Ïîïîâèžà Çóáà, êî¼è ¼å „èçâóêàî” è Åìèëà ×àêðó êî¼è ñå „óâó-
êàî”? Ó èñòî¼ „êîðåñïîíäåíöè¼è” ¼åäàí äðóãè ÷èòàëàö ñòàâèî ¼å
ïðèìåäáå íà ñàäðæèíó Êîìàðöà. Òâðäèî ¼å, êàêî ¼å òî „ïðàçíî-
äîñàäàí ëèñò”.89 Óðåäíèøòâî ñå íè íà îâå ïðèìåäáå íè¼å ìíîãî
îáàçèðàëè è óçâðàòèëî ¼å ïèòàœåì: „Ìîëèìî äà îáàâåñòèòå êàä
ñòå ïèñìî âàøå ïèñàëè – ïðå èëè ïîñëå 30. îêòîáðà?” È ïîðåä
¼àñíå àëóçè¼å, ÷èòàîöè íèñó áèëè çàäîâîšíè îâàêâèì îäãîâîðîì.
Êîëèêî ñó ïðèìåäáå ÷èòàëàöà áèëå îïðàâäàíå ïîêàçó¼å è òî
øòî ¼å óðåäíèøòâî çà ïîáîšøàœå êâàëèòåòà ëèñòà ìàëî øòà ÷è-
íèëî. Îñèì íåêèõ ðóáðèêà êî¼å ñó îáíîâšåíå („Çàïèñíèöè àâî-
ëà”, „Žèðà è Ñïèðà”)90 êàî è êàðèêàòóðà îä êî¼èõ ñó ñå èñòèöàëå
„Èëóñòðàöè¼å ñðáñêèõ ïîñëîâèöà” îá¼àâšèâàíå ó íàñòàâöèìà
87 Åìèë ×àêðà (14. îêòîáðà 1837, Íîâè Ñàä – 31. äåöåìáðà 1884, Íîâè
Ñàä), ïèñàö è ïóáëèöèñòà. Ñòóäèðàî ñëàâèñòèêó ó Ïðàãó è ó Áå÷ó. Êàî, äîäóøå
ñêðîìàí, ïèñàö çàëàãàî ñå çà èäå¼ó ¼óãîñëîâåíñòâà è ñëîâåíñêó óçà¼àìíîñò. Òåê-
ñòîâå îá¼àâšèâàî ó ìíîãèì ñóâðåìåíèì ëèñòîâèìà è ÷àñîïèñèìà. Ãîäèíå 1863.
ðàçèøàî ñå ñà „ïàðòà¼îì” Ñâåòîçàðà Ìèëåòèžà. Áèî óðåäíèê ëèñòîâà Ñëîâåíêà
(1860-1861), Ñðáîáðàí (1861), Ïóòíèê (1864-1865), Êîìàðàö (1864-1865), Ëèñò
çà íàðîä (1877-1878 – çáîã îá¼àâšåíîã ïðèëîãà ó îâîì ëèñòó áèî îñóåí íà
êàçíó 14 äàíà çàòâîðà 1878). Îá¼àâšåíå êœèãå: Ñòî äàíà ó £óãîñëàâè¼è (ïóòî-
ïèñ, 1858), Ñëîâåíñêà àçáóêà êèðèëèöà è ëàòèíèöà ¼åäíà ïðåìà äðóãî¼ (1859),
Íà Íåðåòâè (ïóòîïèñ, 1862), Ñëîãà (àëìàíàõ, 1862).
88 Êîìàðàö, 1864, 32, 128.
89 Èñòî.
546] 90 Èñòî, 1864, 31, 124.
 ÆÀÐÊÎ ÐÎØӊ

[547
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ (ìîãóžå äà èõ ¼å „ìîëîâî Ä. Ñòàê螔 êî¼è ¼å ñàðàèâàî è ó Ïóòíè-
êó) – çàèñòà ìàëî ¼å áèëî êâàëèòåòíèõ ïðèëîãà. Óãëàâíîì ñó ó òîì
ïåðèîäó ïðåîâëàèâàëå „ïîçà¼ìèöå” ïîïóò àôîðèçàìà ïðåóçåòèõ
èç Ñòåðè¼èíîã øàšèâîã êàëåíäàðà91 è ïðåâåäåíå àíåãäîòå. Íåêå
îä îâèõ àíåãäîòà îá¼àâèžå €îðå Ðà¼êîâèž ó Çìà¼ó çà 1865. ãîäè-
íó. Ñòîãà ñå ìîæå ïðåòïîñòàâèòè äà ¼å Ðà¼êîâèž ñàðàèâàî ó Êî-
ìàðöó è ïîä ×àêðèíèì óðåäíèøòâîì.
Íåâîšå ñà Êîìàðöåì áèëå ñó è ó òîìå øòî ëèñò íè¼å èçëàçèî
ðåäîâíî. Íà ïðèìåð, èç îáàâåøòåœà êî¼å ¼å äàëà Àäìèíèñòðàöè¼à
ó áðî¼ó 34/1864. âèäè ñå „äà ¼å Êîìàðàö ïî äâà ðîêà ñâî¼à ïðîïó-
ñòèî”. Íà ïèòàœå çàøòî ¼å êàñíèî ëèñò, îäãîâîðèëî ¼å ñàìî „óðåä-
íè÷òâî”: „Âëàñòè ìó íå äîïóñòèøå äà îíàêî èçëàçè êàî øòî ¼å
íàóìèî áèî – à ñàä, êàêî ñó ïðåïîíå óêëîœåíå... íàáðçî žå ïî-
ñòèãíóòè îíî, øòî ¼å êðàòêèì žóòàœåì èçãóáèî.”92 Òå „ïðåïîíå”
ñó ñå íà¼âèøå îäíîñèëå íà èçáîð óðåäíèêà: èçäàâà÷ ¼å îä âëàñòè
äîáèî äîçâîëó òåê êðà¼åì äåöåìáðà 1864. äà ×àêðà óðåó¼å Êî-
ìàðöà. Îñèì òîãà, ×àêðà íè¼å áèî äîáàð óðåäíèê, øòî íà¼áîšå
ïîòâðè¼ó œåãîâå ðå÷è: „Îâèì èç¼àâšó¼åì ÷èòà¼óžåì ñâåòó äà àêî
Êîìàðàö ïîä ìî¼èì óðåäíèøòâîì ïîå íà áîšå èë íà ãîðå, íè¼å
ìåíè íè ôàëå íè ðóãå, ¼åð ¼à ñàìî îäãîâàðàì íà ïðàìà âëàñòè,
îñòàëî ¼å çàñëóãà âðëè ñàðàäíèêà. – Åìèë ×àêðà.”93 Èïàê, óðåä-
íèøòâî è èçäàâà÷ èçâåëè ñó íîâè „ìàíåâð” è îáåžàëè äà žå ó 1865.
ãîäèíè Êîìàðàö „íå ñàìî òî÷íî èçëàçèòè, íåãî äà žå, êàî øòî ñå
ïîóçäàíî íàäàìî, è ñàäðæà¼åì ñâî¼èì ÷èòà¼óžó ïóáëèêó çàäîâî-
šèòè”.94 Ïîøòî ¼å áèëî î÷èãëåäíî äà ñà ×àêðîì ëèñò íåžå èìàòè
óñïåõà, èçäàâà÷ ¼å òðàæèî è îä âëàñòè äîáèî äîçâîëó, 31. äåöåì-
áðà 1865, äà „íîâè” óðåäíèê Êîìàðöà áóäå €îðå Ðà¼êîâèž. Íå
áåç ðàçëîãà, Ôóêñ ¼å ïîëàãàî íàäó ó Ðà¼êîâèžà äà, êàî óðåäíèê,
ïîâðàòè íåêàäàøœè óãëåä îâîì øàšèâîì ëèñòó. Àëè òî ñó áèëå
„âàðàâå íàäå”, ¼åð Ðà¼êîâèž çáîã áîëåñòè íè¼å ìîãàî ïîíîâî äà
ïðåóçìå óðåäíèøòâî Êîìàðöà.
Ïî÷åòêîì 1866. ãîäèíå, Êîìàðàö ñå íàëàçèî ïðåä îáóñòàâšà-
œåì. Øòà âèøå, ïî ïðèçíàœó èçäàâà÷à – „öåî ñâåò” ìèñëè „äà ¼å
Êîìàðàö ìåó áëàæåíîïî÷èâøèìà, äà ¼å âåž ó ðà¼ó” è îíàêî ñàâ
„áëàæåí” – „øåžå òàìî ïî êàêâîì ðà¼ñêîì ðèòó”.95 Èïàê, èçäàâà÷
91 Èñòî, 1864, 35, 140.
92 Èñòî, 1864, 34, 133.
93 Èñòî, 1864, 35, 137.
94 Èñòî, 1864, 35, 140.
95 Èñòî, 1866, 1, 1. (Ó îãëàñó çà ïðåòïëàòó, èçìåó îñòàëîã, ïèøå: „Íî,
îâî ¼å ÷èòàâà êîìàð÷åâà èñòîðè¼à: Êîìàðàö ¼å áèî âåž ïóíó òîðáó ãðåõîâà íàãî-
ìèëàî, ïî÷åî ¼å âåž è äîáðî è çëî áåç ðàçëèêå... ãðäèòè... Çà òî ¼å áèî îñóåí, äà
ìîðà ÷èòàâå äâå òðåžèíå ãîäèíå ó íà¼ãîðèì ðèòîâèìà òóðñêèì ïðîâåñòè, äîê ñå
íå èñöåëè, òå åâî ñàä çäðàâ è ÷èòàâ ñ íîâà žå ñâèìà ó î÷è äà çàëåžå, êî¼è êàêâî
íåäåëî íà ñâî¼à ëåà íàòîâàðå. / Ïðåòåðàíå Ìààðîíå, Õðâàòîìàíå, Øâàáîìà-
íå äîòëå žå çà íîñ è çà óøè ïåöêàòè, äîê ñå žîðàâà ïîñëà íå ìàíó, è ïðàâèì
Ñðáèìà ïîñòàíó. / Êóð¼ó÷àðå, êî¼è ¼îø ïî ãäåêî¼è ìåñòè æàðå è ïàëå (êàî íà ïð.
ó êàðëîâà÷êî¼ ãèìíàçè¼è), ñìóòšèâöå, ëåœøòèíå, ñèëåŸè¼å, ëàæšèâöå, ðàçíå
548] óïšóâå, è äðóãå óšå îä çàíàòà èçâîäèžå Êîìàðàö âåøòî íàñëèêàíå íà âèäèê, äà
èõ ñâåò óïîçíà è äà èõ ñå êëîíè...)
Ôóêñ ¼å è äàšå òðàæèî íà ñâå ñòðàíå ïîìîž. Íàäà¼óžè ñå óïîðíî ó

ÆÀÐÊÎ ÐÎØӊ
„âàñêðñ” ñâîã ëèñòà, óõâàòèî ñå è çà ïîñëåäœó ñëàìêó ñïàñà: àíãà-
æîâàî ¼å, âåðîâàòíî, ¼åäèíîã ïðåîñòàëî㠄ñïàñèòåšà” êàî óðåäíèêà
ëèñòà. Áèî ¼å òî ãëóìàö, ïîçíàò ó ñâî¼å âðåìå ïî áðî¼íèì òðàãèêî-
ìè÷íèì óëîãàìà, Ëàçà Òåëå÷êè.96 Ïðåìà âåž ïîçíàòîì ñöåíàðè¼ó:
ìàðòà ìåñåöà 1866. âëàñòè ñó íà ìîëáó èçäàâà÷à äàëå äîçâîëó äà
óðåäíèê Êîìàðöà, îâîã ïóòà, áóäå Òåëå÷êè. Íà æàëîñò, ëèñòó âèøå
íè¼å áèëî ñïàñà. Íà¼âåðîâàòíè¼å çáî㠄ôèíàíñè¼ñêå ñóøèöå” – Êî-
ìàðàö ¼å óáðçî ìîðàî ïðåñòàòè äà èçëàçè,97 òàêî äà ñå ãëóìàö Òå-
ëå÷êè íè¼å èìàî êàä äîáðî ïîêàçàòè è êàî óðåäíèê.
Òðåžà ôàçà (1868-1869). – Ó ïåðèîäó êàäà íè¼å èçëàçèî Êî-
ìàðàö äîãîäèëå ñó ñå ïðîìåíå ó Óãàðñêî¼ è ó Êíåæåâèíè Ñðáè¼è.
Íàãîäáîì Àóñòðè¼å ñà Ìààðèìà 1867. çàâåäåí ¼å äóàëèçàì ó Óãàð-
ñêî¼, à 1868. óáè¼åí ¼å âëàäàð Ñðáè¼å êíåç Ìèõàèëî Îáðåíîâèž.
Ó íàñòî¼àœó äà ñòâîðè åòíè÷êè øòî ÷èñòè¼ó äðæàâó ìààð-
ñêà âëàäà ¼å ïî¼à÷àëà è àñèìèëàöè¼ó è ìààðèçàöè¼ó íåìààðñêîã
æèâšà. Çà îñòâàðåœå òîã öèšà òðåáàëî ¼å äà ïîñëóæè è øòàìïà,
îçáèšíà êàî è ñàòèðè÷íà. Ñòîãà ñó äàâàíà ïîçàìàøíà ôèíàíñè¼-
ñêà ñðåäñòâà ìààðñêèì, íåìà÷êèì è ñðïñêèì ëèñòîâèìà, êî¼è ñó
çàóçâðàò ïîñòà¼àëè ãëàñíîãîâîðíèöè çâàíè÷íå ìààðñêå ïîëèòè-
êå. £åäàí îä ïðâèõ ñðïñêèõ íîâèíàðà – ìààðñêèõ ïëàžåíèêà ïî-
ñòàî ¼å „çëîãëàñíè” £îâàí Ãðó¼èž £îòà.98 Ñìàòðàí ¼å çà íà¼àìíîã
æóðíàëèñòó, ó ñëóæáè ìààðñêîã ðåæèìà.99
96 Ëàçà Òåëå÷êè (1841, Êóìàíè êð༠Âåëèêå Êèêèíäå – 28. àïðèëà 1873,
Íîâè Ñàä), ãëóìàö, ïðåâîäèëàö, äðàìñêè ïèñàö. Ãèìíàçè¼ó çàâðøèî ó Ñðåì-
ñêèì Êàðëîâöèìà. Ñòóäèðàî òåõíèêó ó Áóäèìó è ó Ïðàãó. Ãîäèíå 1861. ïîñòàî
ïèñàð ó êàíöåëàðè¼è Ñâåòîçàðà Ìèëåòèžà, à 1862. ÷ëàí Ñðïñêîã íàðîäíîã ïîçî-
ðèøòà ó Íîâîì Ñàäó ãäå ¼å, óç êðàžå ïðåêèäå, áèî äî ñâî¼å ñìðòè. Ñìàòðàí ¼å çà
äîáðîã êàðàêòåðíîã ãëóìöà. Çìà¼, ó çíàê ïîøòîâàœà, íàïèñàî ìó ¼å åïèòàô: „Îâà¼
¼åäàí êàìåí íè¼å íèøòà, / Íà ñâàêîì êàìåíó ñðïñêîã ïîçîðèøòà / Óðåçàžå äðó-
øòâî èìå ñèíà ñâîãà / Äè÷íî èìå ãëóìöà Ëàçå Òåëå÷êîãà.” Îá¼àâèî ¼å äðàìó
Ïîñëåäœà äåñïîòèöà ñìåäåðåâñêà (1866) è ïðåâåî/ïîñðáèî îêî 20 ïîçîðèøíèõ
êîìàäà. „Ïèñàî ¼å ïî ñóâðåìåíèì øàšèâèì ëèñòîâèìà, à ã. 1866. è óðåèâàî ¼å
Êîìàðöà... Òåëå÷êîì ó ïî÷àñò íàçâàíà ¼å äîñàäàøœà Ðóçìàðèíñêà óëèöà ó Íî-
âîì Ñàäó œåãîâîì óëèöîì” (Èëè¼à Îãœàíîâèž Àáóêàçåì).
97 Çìà¼, ó Ïåøòè ïðâå ïîëîâèíå ôåáðóàðà 1866, áð. 3, ñòð. 19. („×ó¼åìî äà
žå ’Êîìàðàö’ îïåò ïðîçó¼àòè. Æåëèìî ìó òîëèêî ïóáëèêå êîëêî çàñëóæè. À àêî
îžå ïîêëîíèžåìî ìó ¼åäíî äâåñòà ïðåäáðî¼íèêà êî¼è íåðàäî ïëàžà¼ó.”)
98 £îâàí Ãðó¼èž £îòà (1844, Ñîìáîð – 1. ¼óëà 1907, Íîâè Ñàä), ïðîôåñîð,
íîâèíàð, ïðàâíèê. Íèæó è ñðåäœó øêîëó ñâðøèî ó Ñîìáîðó, ïðàâà ó Áå÷ó ãäå
¼å è äîêòîðèðàî. Ó áîðáè èçìåó ïðèñòàëèöà Âóêà ÊàðàŸèžà è çàãîâîðíèêà ñòà-
ðîãà ïðàâîïèñà ñòåêàî íàäèìàê £îòà. Áèî ¼å ïðîôåñîð ó íîâîñàäñêî¼ ãèìíàçè¼è,
îãîð÷åíè ïðîòèâíèê Ñâåòîçàðà Ìèëåòèžà è ïðè¼àòåš ñïîðàçóìà ñà Ìààðèìà.
Ó ïîëèòèöè ïîìàãàî ñâîã ïðè¼àòåšà – ïàòðè¼àðõà Ãåðìàíà Àíåëèžà. Óðåèâàî
ëèñòîâå: ïîëèòè÷êè Ñðáñêè íàðîä è øàšèâè Êîìàðàö. Çà ñâî¼å ëèñòîâå äîáè¼àî
ñóáâåíöè¼å îä ìààðñêå è ñðïñêå âëàäå, à ïîìàãàî ãà ¼å è ñðïñêè ïàòðè¼àðõ. Êàî
ïîñëóøíèê ìààðñêîã ðåæèìà áèî ïðåçðåí è îäáà÷åí îä ñóâðåìåíèêà. Óìðî ¼å
êàî ïóêè ñèðîìàõ: çáîã íàïëàòå ñóäñêèõ äóãîâà ñâà ìó ¼å èìîâèíà („÷àê îäåëî è
ïîñòåšà”) áèëà çàïëåœåíà.
99 Âàñèëè¼å €. Êðåñòèž, í. ä., ñòð. 375-376: „Øåô îäñåêà ìààðñêîã ìèíè-
ñòàðñòâà óíóòðàøœèõ ïîñëîâà Ëóäâèã £åêåëôàëóøè, êàî âëàäèí êîìåñàð çà Íî-
âè Ñàä è îêîëèíó, ¼åäíîì ó ðàñïðàâè ðåêàî ¼å äà ¼å Ãðó¼èž ’áåñíè ïàñ’, àëè äà ìó
¼å áàø çàòî è ïîòðåáàí, ¼åð âåðíî ñëóæè äðæàâíèì èíòåðåñèìà, à äîê ¼å òàêâèõ [549
áèžå è Ìààðñêå.”
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ Ó Êíåæåâèíè Ñðáè¼è íàìåñíè÷êà âëàäà ÷èíèëà ¼å íàïîðå êà-
êî áè ñà÷óâàëà ïðåñòî ìàëîëåòíîì êíåçó Ìèëàíó Îáðåíîâèžó.
Îïàñíîñò ¼å âðåáàëà íà¼âèøå îä ïðèñòàëèöà ñóïàðíè÷êå äèíà-
ñòè¼å Êàðàîðåâèžà, êî¼èõ ¼å áèëî ñâóäà, ïà è ó Óãàðñêî¼. Íàñòàâ-
šà¼óžè ïðîìààðñêó ïîëèòèêó êíåçà Ìèõàèëà Îáðåíîâèžà, íà-
ìåñíè÷êè ðåæèì ñà Ìèëèâî¼åì Áëàçíàâöåì íà ÷åëó, ïðåïîðó÷è-
âàî ¼å Ñðáèìà ó Óãàðñêî¼ „âðëî ïðè¼àòåšñêî äðæàœå ïðåìà Ìàà-
ðèìà”.100 Äðæåžè ñå è òå „ïðåïîðóêå”, æóðíàëèñòà Ãðó¼èž çàñòó-
ïàî ¼å ó ñâî¼èì íîâèíàìà èíòåðåñå íàìåñíè÷êå âëàäå, òå ¼å óñïåî
äà „èçâàðà” îäðååíó ôèíàíñè¼ñêó ïîìîž è èç Áåîãðàäà.101
£îâàí Ãðó¼èž £îòà, ñà òàêî ïðèáàâšåíèì ìàòåðè¼àëíèì ñðåä-
ñòâèìà, ïîêðåíóî ¼å ñâî¼å íîâèíå. Ïðâè Ãðó¼èžåâ ïðîìààðñêè
ëèñò íèñó áèëå, êàêî áè ñå òî ìîæäà î÷åêèâàëî, îçáèšíå ïîëè-
òè÷êå íåãî – øàšèâå è ñàòèðè÷íå íîâèíå. Ó ñòâàðè, îí ¼å íîâöåì
äîáè¼åíèì îä ìààðñêå âëàäå ïîêðåíóî 1. ¼óëà 1868. ãîäèíå, îä-
íîñíî îáíîâèî, „ëèñò çà øàëó è ñàòèðó” – Êîìàðàö, ÷è¼è ¼å ïî-
ñòàî è âëàñíèê. £îòèí Êîìàðàö, øòàìïàí „áðçîòèñêîì Èãœàòà
Ôóêñà”, óðåèâàëà ¼å „Äðóæèíà ’Êîìàð÷åâà’”. Ó ïðîãðàìñêîì
îáðàžàœó „’Êîìàðöà’ ïðåäïëàòíèöèìà” íàãëàøàâà ñå: „Àë ¼à íè-
ñàì îí༠ñòàðè ’Êîìàðàö’.” Íî, îâ༠„íîâè” îáåžàâàî ¼å ÷èòàòåš-
ñòâó èñòî øòî è „ñòàðè” Êîìàðàö: „Ìè žåìî ïàê åâ-îâàêî, øòî
áóäå çà ïèñàœå êîìàðà÷êè èñïèñàòè à øòî áóäå çà ñëèêàœå âåð-
œå¼øå íàñëèêàòè, ïà âàì ïîëåòàòè è äîíîñèòè.”102 Àêî ¼å íå÷åã è
áèëî „íîâî㔠ó £îòèíîì Êîìàðöó òî ¼å âåðîâàòíî òâðäœà äà „ñâåò
ñå òóìáå îêðåíóî!” ×èòàîöèìà ñå, ó ïðîãðàìó, îáåžàâà äà žå „íî-
âè” ëèñò ó „êîìàðà÷êîì öàðñòâó” ñâå äîâåñòè ó ðåä, ïîñòàâèòè íà
ïðàâî ìåñòî. ×àê è ò༠„ñâåò” ïðåîêðåíóò – „òóìáå”.103 Çà òå „áî-
æàíñêå” ïîñëîâå èìàî ¼å óðåäíèê íà ðàñïîëàãàœó îâî îðóæ¼å:
„Ìà¼êà ìè ¼å ñàòèðà, õóìîð ìè ¼å žàžà; ñåøà ìè ¼å øàëà à áðàò ìè
¼å ñìå¼ ÷èòàâå ïóáëèêå.”
Îñèì ïîìåíóòîã òåêñòóàëíîã ïðîãðàìà, óðåäíèøòâî Êîìàð-
öà ¼å çàìèñëèëî äà ñâî¼à ïðîãðàìñêà íà÷åëà ïðåäñòàâè è – êàðè-
êàòóðîì, ïà ¼å î òîìå îâàêî îáàâåñòèëî ñâî¼å ÷èòàîöå: „Èäóžè
áðî¼åâè ’Êîìàðöà’ èìàžå ñàñâèì äðóãè íàñëîâ. Ñâàêî ñëîâî ïðåä-
ñòàâšàžå ó¼åäíî è èäå¼ó – à öåî íàñëîâ îäãîâàðàžå ïîòïóíî ïðàâ-
öó íàøå㒠ëèñòà.”104 Òî ¼å, êîëèêî ñå çíà, ïðâè ñëó÷༠äà ñå êàðèêà-
òóðîì èçëàæå ïðîãðàì ¼åäíîã ñðïñêîã ëèñòà. Íåøòî žå ñëè÷íî

100 Âàñèëè¼å €. Êðåñòèž, í. ä., ñòð. 180.

101 Êîìàðàö, 1868, 3, 22. („Êœèæåâíà îá¼àâà: Ïðå ñìðòè êíåçà Ìèõàèëà
ïðîñóòî ¼å îâäå äîñòà êðâàâèõ äóêàòà, îä òèõ ¼å è áðîøóðà ìî¼à øòàìïàíà... Çà
âàøàðñêà ðåíåãàòñêà äåëà ìî¼à èçâàðàî ñàì è îä Ñðáñêîã ìåöåíàòà êíåçà Ìèõà-
èëà íåêîëèêî äóêàòà... ïëàžåí ñàì îòóäà, îäêóäà ñå è ’Çàñòàâà’ ïëàžà...” – êàæå ó
ñâî¼î¼ „îá¼àâè” èçâåñíè „£óäà”. Íà ñëè÷àí íà÷èí ïëàžàí ¼å è £îâàí Ãðó¼èž £îòà,
àóòîð îâå „îá¼àâå”.)
102 Èñòî, 1868, 1, 2.
103 Èñòî. (Î÷èãëåäíî, è ïðå çåíèòèñòà èìàëè ñìî „ïèñàöà, êî¼è íàãëàâöå
æèâå è ïèøó òóìáå”.)
550] 104 Èñòî, 1868, 1, 7.
ïîêóøàòè, êàñíè¼å, ¼îø íåêè íàøè ëèñòîâè, à îä êî¼èõ îâäå òðåáà

ÆÀÐÊÎ ÐÎØӊ
ïîìåíóòè ÃåŸó (1892-1895). Ó âðåìå Êîìàðöà áèëî ¼å âðëî ìàëî
äîáðèõ öðòà÷à, ïîñåáíî êàðèêàòóðèñòà. Ñòîãà ¼å óðåäíèøòâî çà-
ìîëèëî ñâî¼å ÷èòàîöå çà ñòðïšåœå, ¼åð „ñà îñêóäèöå ó õóäîæíè-
öè îâäå, íå ìîãîñìî òàêè çà îâ༠áðî¼ è ñëèêó è íàñëîâ äà íàáàâè-
ìî”.105 Îä áðî¼à 3/1868. Êîìàðàö ¼å ñòåêàî íîâè „íàñëîâ”: ñëèêàð
Ëàíãåð íàöðòàî ¼å èçìåœåíó ãëàâó ëèñòà, à ó¼åäíî ¼å ïðîìåœåí è
ïîäíàñëî⠖ ïà ¼å Êîìàðàö îïåò ïîñòàî – „øàšèâè ëèñò”. Ìåó-
òèì, óðåäíèøòâî íè¼å áèëî çàäîâîšíî íàöðòàíîì ãëàâîì ëèñòà,
òå ¼å èç¼àâèëî çà „íàñëî┠äà ¼å „âðëî ñëàáî âåøòà÷êè óðàåí”. Íå
çíàìî – ïîøòî ¼å ðå÷ î øàšèâîì ëèñòó – êîëèêî ¼å îâà èç¼àâà áèëà
çàèñòà „îçáèšíà”, ¼åð ¼å ñëèêàð Ëàíãåð âðåäíî ñàðàèâàî ó Êî-
ìàðöó 1868-1869. è óáåäšèâî áèî íà¼áîšè êàðèêàòóðèñòà îâîã
ëèñòà, ïà ñå ñòè÷å óòèñàê äà ¼å è îâà „èç¼àâà” áèëà ó ôóíêöè¼è
ñàìîðåêëàìèðàœà. Ïîñåáíî ñå òî îäíîñè íà îáåžàœå êàêî žå ñå
óðåäíèøòâî ïîñòàðàòè „äà êðàñíè¼èì íàñëîâîì ’Êîìàðöà’ íàøåã
óëåïøàìî”. Î îâîì „íàñëîâó” íåøòî âèøå ïîäàòàêà íàëàçèìî è ó
èç¼àâè óðåäíèøòâà, à ó êî¼î¼ ñå âåëè: „Ïðîãðàì ¼å íàø êàêî ïîëè-
òè÷àí òàêî è äðóøòâåíî ¼àñàí. Ïîãëåäà¼òå íàñëî⠒Êîìàðöà’: – Ó
ïðâîì ðåäó ñòî¼èìî êàî Ñëîâåíè ó äðóãîì êàî Ñðášè. Ãðá íàì ¼å
íàðîäíà ñëîáîäà – êîïšå èñòèíà – îøòèòèëè ñìî ñå øòèòîì íà-
ðîäíîã ïîâåðåœà. Êî¼èì ñìî ïóòåì èøëè è èäåìî – íà òèì åâî è
îñòà¼åìî!”106 Ìîãëî áè ñå ðåžè äà ¼å Ãðó¼èž, èñóâèøå ïîíåò ó ñâîì
ðîäîšóášó, çàáîðàâèî íà îáàâåçå ïðåìà ñâî¼èì „ãîñàìà” èç Ïå-
øòå. Íà¼áëàæå ðå÷åíî, ÷óäíî ¼å äà ¼åäàí ëèñò, ïëàžàí îä ìààðñêå
âëàäå, ó ñâîì ïðîãðàìó èñòè÷å êàî íà¼âàæíè¼å öèšåâå – áîðáó çà
ñëîâåíñòâî è ñðïñòâî! Çíà ñå äà ¼å ñâàêè ëèñò, ñóáâåíöèîíèñàí îä
ìààðñêèõ âëàñòè, èìàî ãëàâíè çàäàòàê äà ñóçáè¼à „âåëèêîñðïñêó,
¼óãîñëîâåíñêó è ïàíñëàâèñòè÷êó èäå¼ó”.107
Òàêàâ Ãðó¼èžåâ ïðîãðàì ìààðñêà âëàäà ìîãëà ¼å äà ïðîòóìà-
÷è êàî ïðîâîêàöè¼ó è ðóãàœå ìààðñêî¼ âåëèêîäðæàâíî¼ èäå¼è!
Çáîã òîãà íè¼å íåîáè÷íî øòî ¼å ìîðàëà áèòè ïðîìåœåíà ãëàâà Êî-
ìàðöà. Òóìà÷åœå óðåäíèøòâà, çàøòî ¼å ïðîìåœåí „íàñëîâ”, íè¼å
óáåäšèâî. „Ïîøòî ñå ñâå ìåœà” – òâðäèëî ñå – „íåêà ñëîâà êàî è
ôèãóðå è ôèãóðàíòè ó èìåíó íàøåã ëèñòà è ó ñâîì æèâîòó èçôè-
ãóðèðàëà ñå: òî ¼àâšàìî íîâèì çàìåíèòè”. Íà ò༠íà÷èí ïðîìå-
œåí ¼å „íàñëî┠Êîìàðöà. Ïðåòïîñòàâšàìî äà ñó çáîã íåâîšà,
êî¼å ñó ñíàøëå îâ༠ëèñò, íà¼âèøå ëèêîâàëè œåãîâè šóòè ïðîòèâ-
íèöè: ìèëåòèžåâöè. Òî ïîêàçè¼å òåêñò îáàâåøòåœà ÷èòàîöèìà ó
êîìå ñå êàæå è îâî: „Íà êëåâåòå ’Çàñòàâèíå’ ïðèìåžó¼åìî: äà äà-
íàøœè ’Êîìàðàö’ íè¼å ïðîäóæåœå ïðåàøœå㠒Êîìàðöà’; íèòè ¼å
è÷è¼å âëàñíèøòâî äî ëè £îâàíà Ãðó¼èžà. ’Êîìàðöó’ íè¼å óðåäíèê
Àöà Ïîïîâèž Çóá, íåãî ’Äðóæèíà Êîìàð÷åâà’! à ïðîãðàì ëèñòó,
íàñëîâ ìó ¼å œåãîâ ñàì; êî¼è ’ðåàêöèîíå íîâîñàäñêå íà¼åìíèêå’
105 Èñòî.
106 Èñòî, 1868, 5, 33.
107 Âàñèëè¼å €. Êðåñòèž, í. ä., ñòð. 266. [551
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ íà¼âèøå êîìàð÷åâî¼ æàîêè èçëàæå. – Äðóæèíà ’Êîìàð÷åâà’.”108
Î÷èãëåäíî, ëèñò ñå çáîã ñîïñòâåíå ãðåøêå íàøàî ó íåâîšè: áèî
¼å èçëîæåí íåçàäîâîšñòâó ìààðñêå âëàäå êî¼î¼ ¼å ñëóæèî è ïîä-
ñìåõó ìèëåòèžåâàöà îêî Çàñòàâå, ïðîòèâ êî¼èõ ¼å è áèî ïîêðå-
íóò. Ìîãóžå ¼å äà ñó çáîã ñâåãà îâîãà áèëå óêèíóòå ñóáâåíöè¼å
Ãðó¼èžåâîì øàšèâîì ëèñòó. Ïîøòî ¼å ïðåñóøèî ïåøòàíñêè ôè-
íàíñè¼ñêè èçâîð, óðåäíèøòâî ¼å áèëî ïðèìîðàíî äà „ñóáâåíöè¼å”
òðàæè îä ñâî¼èõ ÷èòàëàöà: „Ó÷òèâî ìîëèìî äóæíèêå íàøå äà íàì
äóã ñâî¼ ïëàòå...” Íî, íè¼å áèëî ñïàñà: ó áðî¼ó îä 30. ñåïòåìáðà
1869, îáóñòàâšà¼óžè äàšå èçëàæåœå ëèñòà, âëàñíèê è óðåäíèøòâî
Êîìàðöà ïðèçíà¼ó êàêî âèøå íèñó ó ñòàœó „êðåäèò ñâî¼î¼ ïóáëè-
öè äà äà¼ó”.
Êàä ¼å èçãóáèî ñóáâåíöè¼å çà Êîìàðöà, Ãðó¼èž ¼å ïîêóøàî äà
ïîíîâî óñïîñòàâè äîáðå îäíîñå ñà ìààðñêîì âëàäîì, ïà ¼å îá¼àâ-
šèâàî è ïðèëîãå ó êî¼èìà ñå âåëè÷à ìààðñêà äðæàâà. Íà ïðèìåð,
ó ïåñìè „Îïðîøò༠ñà ñòàðîì è ïîçäðàâ Íîâî¼ ãîäèíè” ðàäîñíî
êëè÷å: „Ó íàøåì äîìó Óãðî-Àóñòðè¼è, / Òó íàì ¼å èçãëåä ïóíî
ïðè¼àòíè¼è...”109 Òàêîå ñå õâàëå „çàêîí è ðåä” êî¼è âëàäà¼ó ó îâî¼
çåìšè.110 Ó òî âðåìå Êîìàðàö ñå çàëàãàî è çà ìààðèçàöè¼ó íåìà-
àðñêîã æèâšà ó Óãàðñêî¼, øòî ìîæäà íà¼áîšå èëóñòðó¼å ïåñìà
„Ñ Áîãîì îñò༠– ñàáîðñêî” èç êî¼å íàâîäèìî îâå ñòèõîâå:
Íàðîäíîñòè øòî ñå òè÷å,
Çáðèñàžå ¼å âðåìå, –
Íà òëó íàøåì íåê íå íè÷å
Òî çëîêîáíî ñåìå.
––––––––––––––––––
Ñ Áîãîì, ñ Áîãîì, òåê ïàìåòíî,
Ïà žå äîáðî áèòè:
Ìààðñêà žå ñ’ äóãî, ñðåòíî
Ó ñâåòó ñëàâèòè.111
Îä „ñåðåíàäà” êî¼å ¼å Ãðó¼èž ïåâàî ìààðñêî¼ âëàäè, èñòè÷åìî
ïðèëî㠄Ïðîãðàì ñòðàíàêà”. Ó œåìó £îòà ïèøå î ïîäóäàðíîñòè
ïðîãðàìà ìààðñêèõ è ñðïñêèõ ïîëèòè÷êèõ ñòðàíàêà îêî ïèòàœà
îñòâàðåœà áëàãîñòàœà ó Óãàðñêî¼: „À êàä äîå (øòî ñâàê ÷åêà) çãî-
äà, / Äà âàñêðñíå Áîã ìààðñêîã ðîäà – / Òêî áè ñ’ îíäà ñà Øâàáîì
ïîãàî, / Òêî ᒠÑðáèíó óãàî? / Ïî¼åøžåìî ïî ìàëî Õðâàòå, / Ïî-
ìààðèò’ âèñîêå Êàðïàòå, / £óäå žå ñå èçêðñòèòè ëèñòîì; / Ïà íà
ìèðíîì íà òîì ïóòó ÷èñòîì, / Ïîñòèžåìî ñâå øòî Ìààð æåëè.”112
Òî, ïî Ãðó¼èžó, „ñàœà¼ó” ìààðñêå ñòðàíêå, àëè è Ñðáè „ðîäîšóáè”
– çà „èñòî” ñå „áîðå”: „Äà øòà ñìåìî òðàæèò’ è èìàòè / Ó äðæàâè
êî¼à ñ’ èìà çâàòè / Magyarorszag!...” Íî, èïàê ñâå òî íè¼å ïîìîãëî
Ãðó¼èžó: ìààðñêà âëàäà óêèíóëà ¼å ñóáâåíöè¼å Êîìàðöó.
108 Êîìàðàö,1869, 7, 32.
109 Èñòî, 1869, 1, 2.
110 Èñòî, 1868, 5, 38.
111 Èñòî, 1868, 16, 128.
552] 112 Èñòî, 1869, 2, 6.
 ÆÀÐÊÎ ÐÎØӊ

[553
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ Ñâààëà÷êå íàðàâè, âëàñíèê è óðåäíèê Êîìàðöà, çàâàäèî ñå
è ñà íàìåñíè÷êîì âëàäîì ó Áåîãðàäó è Ñðáè¼è. Íà êàðèêàòóðàìà
íàëàçèìî ìëàäîã êíåçà Ìèëàíà Îáðåíîâèžà, íàìåñíèêå Áëàçíàâ-
öà è Ðèñòèžà, êàî è ïîëèòè÷àðà Ìèëàíà Êó¼óíŸèžà Àáåðäàðà. Ïî-
ñåáíî ñó ñå ó Êîìàðöó çàìåðèëè Àáåðäàðó. Íà ïðèìåð, ðóáðèêà
„Çàíèìšèâà ïèòàœà” äîíîñè è îâî: „Íà êîãà ïšó¼ó ÷åñòèòè Áåî-
ãðààíè? – Íà ëèáåðàëå – õîžó ðåžè Àáåðäàðå!”113 Èñòî òàêî Àáåð-
äàð ¼å, ïî îâîì ëèñòó, „ïåñíèê-ïîëèö༔, „ëèáåðàëíè øïèîí” êî-
¼è ñå „íå ñòèäè” äà ñëóæè ìëàäîã íàñëåäíèêà ïîêî¼íîã êíåçà Ìè-
õàèëà. £åð, íàâîäíî, Àáåðäàð ¼å ñâî¼åâðåìåíî ïîçäðàâèî „óáèöå”
êíåæåâå è ñë. Ïîøòî ¼å Àáåðäàð ïîñòàî „ìèíèñòàð óíóòàðœîñòè”
òî ñó çàáðàíå çà óëàçàê Êîìàðöó ó Ñðáè¼ó áèëå ó÷åñòàíå. Óç òî
îâ༠ëèñò ó Áåîãðàäó íè¼å ìîãàî äà íàå ÷àê íè ïîâåðåíèêà êî¼è
áè ïðèêóïšàî ïðåòïëàòó.
Ëèáåðàë, ïðèíóåí äà æèâè ó åìèãðàöè¼è, Âëàäèìèð £îâàíî-
âèž ¼å ó òî âðåìå óðåèâàî Ìèëåòèžåâó Çàñòàâó, øòî ¼å áèî äîâî-
šàí ðàçëîã äà ãà Êîìàðàö êàî „Âëàäèìèðà Ñëîáîäàðà” æåñòîêî
„ïåöà”. Ïî îâîì ëèñòó, „õðîíèêà ñðáñêèõ êðâîïè¼à” çàáåëåæèžå
èìå Âëàäèìèðà £îâàíîâèžà, ïîñëå Ñâåòîçàðà Ìèëåòèžà, íà ïðâîì
ìåñòó! Òàêîå Êîìàðàö íè¼å ïðîïóñòèî äà „ïîäñåòè” êàêî ¼å, ðàíè-
¼å, ó ñâîì ëèñòó Ñëîáîäà, £îâàíîâèž ïèñàî äà ¼å êíåç Ìèõàèëî Îáðå-
íîâèž îä Ñðáè¼å „Ñîäîìó è Ãîìîðó íàïðàâèî, à îä êíåæåâîã äâîðà,
ïðîñòî ðå÷åíî, áëóäèøòå”.114 À ãëàâíå „ìîðàëíå è ôèçè÷íå óáèöå”
êíåçà Ìèõàèëà, çà Êîìàðöà, áèëè ñó Âëàäèìèð £îâàíîâèž è Ìèëî-
âàí £àíêîâèž. Êàî „ïà¼àö ñëîáîäå” £îâàíîâèž ¼å èìàî ïî÷àñíî ìå-
ñòî ó „íàñëîâó” Êîìàðöà: ïðèïàëî ìó ¼å ñëîâî „À”!
Îä Ñðáà – „ñëàâíèõ ìóæåâà”, íà¼âèøå ñó íàïàäàíè äð £îâàí
Ñóáîòèž è äð Ìèõàèëî Ïîëèò Äåñàí÷èž. Èìå Ñóáîòèžåâî ïèñà-
ëî ñå ó Êîìàðöó îâàêî: „Îâàí Óáî-Ò螔. Î òîìå êàêàâ ¼å áèî êàî
„íàðîäíè ÷îâåê”, ó Êîìàðöó, ïîñòî¼è îâî ñàòèðè÷íî òóìà÷åœå
„œèì ñàìèì”: „Äð. £îâàí Ñóáîòèž: ’£à ïðèçíà¼åì, äà ñå íèêàä íè
î ÷åìó òîëèêî ñòàðàî íèñàì, êàî î ñâîì Ÿåïó è î ñâî¼î¼ ñëàâè...’”115
Çà äð Ïîëèòà Äåñàí÷èžà ó îâîì øàšèâîì ëèñòó êîðèøžåíà ñó
èìåíà: „âå÷èòè ìëàäîæåœà”, „Äð. Ìèøë Ïîëèòèêóø”, „óâåãè¼à
áåç íåâåñòå” êî¼è òðàæè „èçãóášåíó äàñêó”116 è ìíîãà äðóãà. Î
ðàçëèöè èçìåó Ïîëèòà è Ìèëåòèžà êàçèâàëî ñå: „Ìèëåòèž ¼å îä
ïðèëèêå âåòàð, à äð Ïîëèò ÷åãðòàšêà, ñ êî¼å ñòðàíå îí༠äóâà, îä
îíå îâ༠÷åãðžå.”117 „Êàðàêòåðèñòèêà” Ïîëèòîâà äàòà ¼å ó íåêà-
êâîì „æåíèäáåíîì îãëàñó”: „Çàòî ìëàäèž øòî ñå ¼îøò íè¼å îæå-
113 Èñòî, 1868, 6, 46. (Âèä. Êîìàðàö, îä 1. ìàðòà 1869, 9, 40: „Óçàïžèâàœå
ëèñòà íàøåã îä ñòðàíå ’ëèáåðàëíå áåîãðàäñêå öåíçóðå’ îäñòðàíèëî íàì ¼å íåêè
áðî¼ ïðåäáðî¼íèêà...” Îñèì òîãà óðåäíèøòâî Êîìàðöà ¼å èìàëî íåâîšà è ñà
ïîøòîì êî¼à ¼å çàäðæàâàëà ïðèìåðêå îâîã øàšèâîã ëèñòà è òèìå îøòåòèëà ïðåò-
ïëàòíèêå.)
114 Èñòî, 1869, 5, 23.
115 Èñòî, 1868, 1, 7.
116 Èñòî, 1869, 26, 4.
554] 117 Èñòî, 1869. 1, 3.
íèî, ìàêàð äà ñå âå÷èòî æåíè.” Ïîøòî ¼å „îäëó÷èî” – „âåž ¼åäíîì

ÆÀÐÊÎ ÐÎØӊ
æåíèòè ñå” äð Ìèøë Ïîëèòèêóø – òðàæè „ïðèëèêó” è óç òî „äà-
¼å” ïîäàòêå î ñåáè: „(äð. = äðîœàê) êàî ìëàäè ïóáëèöèñòà êîìïè-
ëèðàî ¼å íåêîëèêî ÷ëàíàêà ñà òàêîì ñðåžîì, äà ¼å ìîãàî ðåžè îíèì
èç êî¼èõ ¼å ñàì èçâîäèî øòî, äà ñó îä œåãà êðàëè; êàî áåëåòðèñòèê
íàïèñàî ¼å õðàâó äðàìó è ¼îøò õðàâè¼ó íîâåëó...”118
Ìåó Êîìàð÷åâèì „ïàöè¼åíòèìà” íàëàçèëè ñó ñå è ïåñíèöè
Èëè¼à Îãœàíîâèž Àáóêàçåì è Ëàçà Êîñòèž. Àáóêàçåì ñå çàìåðèî
„Äðóæèíè Êîìàð÷åâ îâèì êàëàìáóðîì: „Êîìà(ãà)ðàö”. Îäìàõ
ñó ìó óçâðàòèëè èñòîì ìåðîì è œåãîâî èìå ïèñàëè: „À-áóê(â)à-
Çåì”. Êîìàð÷åâà „áîöà” ïåöêàëà ¼å è Ëàçó Êîñòèžà, ¼åäíîã îä èñ-
òàêíóòè¼èõ ÷ëàíîâà Ó¼åäèœåíå îìëàäèíå ñðïñêå. Êîñòèžà ñó íàïà-
äàëè çáî㠜åãîâîã ïåñíè÷êîã ¼åçèêà, êî¼è ¼å ìíîãèìà áèî „íåðàçó-
ìšèâ”. Î òîì „íîâîì ¼åçèêó” ó îâîì ëèñòó ñå êàæå: „Òêî èìà ïðà-
âî: èëè Äð. Ëàçà Êîñòèž, øòî ïèøå íîâèì ¼åçèêîì áåç ñìèñëà, èëè
îíè êî¼è ò༠÷èòà¼óžè íèò ðàçóìó, íèò øòà ìèñëå? / Äð. Ëàçà èìà
ïðàâî; ¼åð œåãîâà æåšà ìîæå ñå è èçïóíèòè: äà žå ãà ïîñëå òðèñòà
ãîäèíà ðàçóìåòè...”119 Àëóçè¼à ¼å áèëà ¼àñíà: îäíîñèëà ñå íà ïðî-
ñëàâó òðèñòà ãîäèíà îä ðîåœà Âèšåìà Øåêñïèðà, àêòóåëíó ó òî
âðåìå. Íàðàâíî, „ñðïñêè Øåêñïè𔠖 Ëàçà Êîñòèž äàî ¼å òî¼ ïðî-
ñëàâè ñâî¼ äîïðèíîñ. Îâàêâèõ ïðèìåðà èìà ¼îø ó Êîìàðöó è îíè
žå, ìîæäà, ïîñëóæèòè íåêèì áóäóžèì øàšèâèì ëèñòîâèìà àêî áó-
äó õòåëè íåãàòèâíî äà ïèøó î Êîñòèžåâîì ïåñíè÷êîì ¼åçèêó.120
Çáî㠄ïðîáëåìà îêî ¼åçèêà” íèñó íàïàäàëè ó Êîìàðöó ñàìî
ïåñíèêå, âåž è ôèëîëîãå. Åâî ¼åäíîã ïðèìåðà:
Ïîä „Çàñòàâîì”
÷èñòîòå ¼åçèêà èçèøëà ¼å îâèõ äàíà ãðàìàòèêà çà óïîòðåášåœå äî-
òè÷íå îìëàäèíå. Íàïèñàî ¼å ñëàâíè ôèëîëîã Òà÷êàí Óáîøêîâèž.
Êàî ïðèìåð œåíà ñàâðøåíñòâà åâî îâäå ãëàâíîã ñêëàœàœà:
£à ãðäèì,
Òè áåäèø,
Îí ñóìœè÷è,
Ìè ëàæåìî,
Âè ïîäìåžåòå,
Îíè äåíóíöèðà¼ó.121
118 Èñòî, 1869, 2, 11.
119 Èñòî, 1868, 18, 139.
120 Èñòî, 1869, 1, 3. („Øóøà. Øòà òî ÷èòàø, Ìóøî? / Ìóøà. ×èòàì åâî
íåêå ñòèõîâå, àë íèêàêî äîçíàòè øòà ¼å, ïà íè çà áîãà. / Øóøà. À ÷è¼è ñó? /
Ìóøà. Ïî ïîäïèñó ðåêàî áè äà ñó ñëàâíîã ïåñíèêà, ¼åð ñòî¼è Ë. Ê.; àë øòà òà¼
÷îâåê ãîâîðè – ÷èñòî ìå ¼å ñðàìîòà êàçàòè – ¼åð îòè¼óä íèøòà íå ðàçóìåì. /
Øóøà. Ë. Ê.! Ïà çàð íå çíàø êî ¼å? Áàöè äî àâîëà. Ò༠íè ñàì íå çíà øòà ïèøå.
Òî ¼å îí༠çíàø, øòî èãðà ïî âðïöè. À ãäå ñè òè âèäåî žîñó ïàìåòíîã! / Ìóøà.
Õî, áðàòå, çíàø äà ñàì âåž ïîñóìœàî äà ñàì Ñðáèí; ¼åð ðåêîõ: ¼à íå çíàì ìî¼
¼åçèê; òåæêå ñðàìîòå!”)
121 Èñòî, 1868, 4, 28. („Ñëàâíè ôèëîëîã Òà÷êàí Óáîøêîâ螔 íà¼âåðîâàò-
íè¼å ¼å £îâàí Áîøêîâèž /1834-1892/, êî¼è ñå êàî ôèëîëîã ïðàêòè÷àð íà¼âèøå
ñòàðàî î ÷èñòîòè ñðïñêîã ¼åçèêà è ñòèëà. Îá¼àâèî ¼å âèøå ðàäîâà î îâèì ïèòà-
œèìà êàî è „Èçâîä èç ñðïñêå ãðàìàòèêå ïî €óðè Äàíè÷èžó”. Áîøêîâèž ¼å ¼åäíî
âðåìå óðåèâàî Ëåòîïèñ Ìàòèöå ñðïñêå.) [555
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ Îä ôåšòîíà êî¼è ñó èçëàçèëè ó £îòèíîì Êîìàðöó ïîìåíóžå-
ìî ñàìî „Íîâå Àáäåðèžàíå” íåïîçíàòîã àóòîðà. Ó ôåšòîíó ñå
êàçó¼å î „ñòàð è „íîâ Àáäåðè. Îâà ñàòèðà óìíîãîìå ïðåòõî-
äè ñëè÷íèì òåêñòîâèìà Ðàäî¼à Äîìàíîâèžà.122 Ñàòèðà èç Êîìàð-
öà ïî÷èœå îïèñîì „Àáäåðå”: „Íàîõ ñå ó ïðîêëåòî¼ çåìšè... ãäå
ìëàè íå ïîøòó¼ó ñòàðè¼å... ãäå ¼à¼à êàêîžó à êîêîøêå žóòå – ñòà-
ðè... žóòå à îìëàäèí÷àä ñå ðàñêàêîòàëà... ñàœàî ñàì ëåïó ñðåžó
ñðáñêó: Äóøàíîâî öàðñòâî...”123 Àóòîð íàãëàøàâà è ñëè÷íîñò èç-
ìåó „ñòàðå” è „íîâå” Àáäåðå. Ó îáå Àáäåðå ïîñòàâšà ñå „ñòðà-
íà÷êî” ïèòàœå: „£å ñè ëè ñòðàíêà Ñåíà, èëè ñè ñòðàíêà Ìàãàðöà,
êàî ãîä ó íîâèìà Àáäåðàìà: ¼å ñè ëè îä Íàïðåäêà èëè ñè îä Çà-
ñòàâå?”124 Çáîã òîãà íàñòàî ¼å õàîñ, ¼åð „öåëà ñå ðåñïóáëèêà ó òà
äâà èìåíà äåëèëà”. Íà êðà¼ó àóòîð ïîñòàâšà êšó÷íî ïèòàœå: „Òêî
áè ìîãàî êàäãîä ïîìèñëèòè è âåðîâàòè, äà žå ïîñëå 2200 ãîäèíà
èñòà óëîãà è íåêèì ñðáñêèì ìåñòèìà íàìåœåíà áèòè!”125
Ó âðåìå èçëàæåœà £îòèíîã Êîìàðöà íà ÷åëó ñðïñêå îïîçè-
öè¼å íàëàçèî ñå äð Ñâåòîçàð Ìèëåòèž. Ìààðñêå âëàñòè ñó ãà
êàî îïàñíî㠄áóíòîâíèêà” õàïñèëå è îñóèâàëå íà ðîáè¼ó. Ïðî-
ìààðñêîì £îòèíîì Êîìàðöó òî ¼å áèî ó¼åäíî „íàëî㔠äà ãà æå-
ñòîêî íàïàäà. Ìèëåòèžà ñó ïðèêàçèâàëè êàî „óáèöó” êíåçà Ìè-
õàèëà, „öðâåíîã ðåïóáëèêàíöà”, „âåëèêîìó÷åíèêà Òèžà”, „ïè¼à-
íèöó – Âèíêà Ëîçèžà”, à œåãîâî êðøòåíî èìå Àâðàì ïèñàëè ñó
„íàòðàøêå” – „ìàðâÀ”. Ó áðî¼íèì ïðèëîçèìà ÷åñòî ¼å „ó¼åäàí”
è êàî „ïëàíå𔠖 Äóøàíîâîã öàðñòâà. Î òîìå êàçó¼å è ñàòèðà
„Îïåðàöèîíè ïëàí çà îñíèâàœå Äóøàíîâîã öàðñòâà”.126 Íàèìå,
ïðåìà „îïåðàöèîíîì ïëàíó” êî¼è ¼å èçðàäèî „âî¼âîäà Àâðàì”,
òâðäè Êîìàðàö, ãëàâíè ¼å öèš „âåëèêîäóøàíîâîã öàðñòâà, ïî-
òîœå òèêâåíå ðåñïóáëèêå”, äà ñå „íåóñòðàøèâî¼ îìëàäèíè” îáåç-
áåäè „óõšåáè¼å ïî êàíöåëàðè¼àìà”. Èñòèì ïëàíîì Ñðáèìà ¼å
îáåžàíà – „ñðåžíà áóäóžíîñò”. Íî, çà îñòâàðåœå òå „ñðåžíå áó-
äóžíîñòè” ìîðàî ¼å ñðïñêè íàðîä äà ïîäíåñå âåëèêå æðòâå. Çàòî
ñâè Ñðáè „èìà¼ó ñêóïèòè ñå ó âî¼ñêó è èžè íà Êîñîâî, äà ñâåòå
ñðáñêó ïðîïàñò”. Íàñóïðîò òîìå, çàäàöè Ìèëåòèžåâå „îìëàäè-
íå” ó òîì „ðàòó” áèëè áè îâè: „×åëè÷íè êàðàêòåðè ñâåñòíå îìëà-
äèíå íàìåñòèžå ñå íà ñòðàòåãè÷íå ïîçèöè¼å ïî êàíöåëàðè¼àìà,
ñàìî žå ñå èìàòè çà òî äîáàð îáçèð óçåòè, äà áóäó ó äîáðî¼ çàâå-
òðèíè... Ñâåñòíà îìëàäèíà, îñèì øòî žå ïî êàíöåëàðè¼àìà ñå-
äèòè è äîáðó ïëàòó âóžè, òàêîåð è ó òîì ñå ïðàêòèöèðàòè, äà
ñâî¼ ÷åëè÷íè êàðàêòåð èçòîöèšà íà òîöèëó Àâðàìîâà ïðèìåðà,
äà ñâî¼å ¼óíà÷êî ãðëî âåæáà èçêàïšèâàœåì ÷àøèöà è ïîíîžíèì
122 Óïîð. Ðàäî¼å Äîìàíîâèž, „Íàø Áåîãðàä – ìîäåðíà Àáäåðà”. Ó: Ñàáðà-
íà äåëà Ðàäî¼à Äîìàíîâèžà, Òðåžà êœèãà, Ïðèðåäèî äð Äèìèòðè¼å Âó÷åíîâ,
Áåîãðàä, 1964, ñòð. 103: „Àíòè÷êà Àáäåðà áèëà ¼å äàëåêî ïîøòåíè¼à, ïà áîãìå è
ïèòîìè¼à îä ìîäåðíå Àáäåðå!”
123 Êîìàðàö, 1868, 1, 4.
124 Èñòî, 1868, 7, 52.
125 Èñòî, 1868, 1, 5.
556] 126 Èñòî, 1869, 4, 18.
 ÆÀÐÊÎ ÐÎØӊ

[557
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ äåðàœåì, çà êî¼å ñå ïðåïîðó÷ó¼å ïîçíàòà õèìíà Àâðàìîâà: áåëà
âèíà, áåëà âèíà...” Íàðàâíî, „çà öåëî âðåìå ðàòîâàœà”, îáèëàçèžå
Ìèëåòèž îìëàäèíó ïî êàíöåëàðè¼àìà è ïðîñèïàžå „ïðàçíå ôðàçå”.
„Ãëàâíî íà÷åëî” Ìèëåòèžåâå „ïàðòà¼å” äàòî ¼å ó „Ïðîêëàìà-
öè¼è äð Àâðàìà Ìèëåòèžà” è îíî ó öåëîñòè ãëàñè: „Ãäè ìè íà
÷åëî íèñìî òó íåêà íàì ¼å îáàðàœå íà÷åëî!”127 Íèñó „ïðåžóòàíå”
íè Ìèëåòèžåâå „çàñëóãå” çà Ñðáå: „Êîìå ìîãó Íîâîñààíè äðó-
ãîì çàõâàëèòè, äà ¼å šàãà î òîï÷èäåðñêîì äîãàà¼ó íà Íîâè Ñàä
ïàëà, íåãî ìåíè? – Êîìå žå äðóãîì Ñðášè ó Íîâîì Ñàäó çàõâàëè-
òè, øòî žó èõ ó ïîñëåäœåì òðåíóòêó ðàçäâî¼èòè è ïîñâààòè, íå-
ãî ìåíè?”128 Ìèëåòèž ¼å „óøàî” è ó ñðïñêå íàðîäíå ïîñëîâèöå. Î
òîìå êàçó¼å ðóáðèêà „Òóìà÷åœà ñðáñêèõ íàðîäíèõ ïîñëîâèöà” èç
êî¼å íàâîäèìî îâî: „Àêî ñàì ðåêàî íèñàì óçåî: ïðàâäà ñå Ìèëå-
òèž êàä ìó êî ñïîìåíå, äà ¼å ó Ïîëèòèöè ñàì ïðèçíàî, äà îä Êàðà-
îðà ¼å íîâàöà äîáè¼àî.”129 Çà ïåöêàœå Ñâåòîçàðà Ìèëåòèžà ó
îâîì ëèñòó êîðèøžåíî ¼å ÷àê è òóìà÷åœå ñíîâà. Åâî ¼åäíîã ïðè-
ìåðà èç ðóáðèêå „Ñàíîâíèê Êîìàð÷åâ”: „Òåðàòè ìîðå êðîç ðåøå-
òî: àãèòîâàžåø çà èçáîð äð Ìèëåòèžà íà óãàðñêè ñàáîð.”130 Ó
ðóáðèöè „Çàíèìšèâà ïèòàœà” íàëàçèìî äîñåòêó: „Êî õîžå äà íàì
óíèøòè êðâšó ïðàäåäîâà ñòå÷åíå ïîâëàñòèöå? – Îíè øòî ñðï-
ñêîã ïàòðè¼àðõà íàðîäó ñ ÷åëà ñêèäà¼ó!”131 Ðàçóìå ñå „îíè” ñó Ìè-
ëåòèž è œåãîâå ïðèñòàëèöå, à ïàòðè¼àðõ ¼å – áèâøè „ãîñà” Êîìàð-
öà – Ñàìóèëî Ìàøèðåâèž (1804-1870).
Ïîìåíóëè ñìî äà ¼å ó „íàñëîâó” Êîìàðöà èëóñòðîâàí ïðî-
ãðàì îâîã øàšèâîã ëèñòà. Ó òîì „íàñëîâó” Ìèëåòèž çàóçèìà èñ-
òàêíóòó „ïîçèòóðó”. Íàöðòàí ¼å ó îäîðè è ñà êðóíîì „öàðà Äóøà-
íà” íà ãëàâè. Îñèì òîãà, êàðèêàòóðèñòè ñó öðòàëè Ìèëåòèžà è
êàî „öðâåíîã ðåïóáëèêàíöà” ÷è¼à ¼å íàìåðà áèëà „äà ñå ó Ñðáè¼è
ïîáóíà íàïðàâè è íåêà êîìóíèñòè÷êà ðåïóáëèêà ïîäèãíå”.132 Ó
òîì ñìèñëó ïðèêàçàí ¼å êàêî, ¼àøóžè íà ìàãàðöó, ïðåäâîäè ñâî¼å
ïðèñòàëèöå è ïîêóøàâà – áåçóñïåøíî – äà îñâî¼è Êíåæåâèíó Ñð-
áè¼ó. Íî, îñó¼åžó¼å ãà „ñòðàøàí îáëàê” íà êîìå ñåäè ïî÷èâøè êíåç
Ìèõàèëî ñà îãœåíèì ìà÷åì ó ðóöè. Ìèëåòèž ¼å êàðèêèðàí è êàî
íîòîðíà ïè¼àíèöà: ïðåäëîã çà Ìèëåòèžå⠄ñïîìåíèê” íàöðòàí ¼å
òàêî øòî îí „¼àøè” îãðîìíî áóðå, äîê ìó ¼å ëåâàê íà ãëàâè óìå-
ñòî êðóíå è ÷àøèöà è íàòåãà÷à („æåçëî è ñêèïòàð”) ó ðóêàìà.133
Öðòàëè ñó ãà ñâè êàðèêàòóðèñòè Êîìàðöà, à íà¼óñïåëè¼å êàðèêà-
òóðå èçðàäèî ¼å ñëèêàð Ëàíãåð.
Ïî ñâåìó ñóäåžè, íàïàäè íà Ìèëåòèžà ó Êîìàðöó íèñó íà-
øêîäèëè îâîì, ñâàêàêî, íà¼ïîïóëàðíè¼åì ñðïñêîì ïîëèòè÷àðó ó
127 Èñòî, 1869, 1, 7.
128 Èñòî, 1869, 1, 8.
129 Èñòî, 1869, 12, 52.
130 Èñòî, 1869, 1, 8.
131 Èñòî, 1869, 19, 151.
132 Èñòî,
558] 133 Èñòî, 1868, 6, 48.
Óãàðñêî¼. Íàïðîòèâ, Ìèëåòèžåâà ñëàâà ¼å ðàñëà à œåãîâà ñòðàíêà

ÆÀÐÊÎ ÐÎØӊ
ñâå âèøå ¼à÷àëà. Ïðèìåð èç Êîìàðöà ïîòâðó¼å ïîçíàòî ïðàâèëî:
äà ïðàâà ñëàâà ¼åäíîã ïîëèòè÷àðà ïî÷èœå êàä „óå” ó êàðèêàòó-
ðó! Ó ñâàêîì ñëó÷à¼ó, Ìèëåòèž ¼å áèî ãëàâíè ¼óíàê „ñòàðî㔠è
„íîâî㔠Êîìàðöà: ó „ñòàðîì” ïîçèòèâàí, à ó „íîâîì” íåãàòèâàí.
Ó ãîäèíè 1868. êàäà ¼å Ãðó¼èž îáíîâèî Êîìàðöà èçëàçèëè ñó
è îâè ñðïñêè øàšèâè ëèñòîâè: Äîìèøšàí (1862-1868), Çìà¼
(1864-1871), Ðóæà (1865-1872), Äàíãóáà (1868). Íà¼çíà÷à¼íè¼è ¼å
áèî Çì༠êîãà ¼å èçäàâàî è óðåèâàî ïåñíèê £îâàí £îâàíîâèž Çìà¼.
Ãðó¼èž ¼å íà¼âèøå íàïàäàî îâ༠ëèñò ¼åð ¼å Çì༠áèî ¼åäàí îä íà¼äî-
ñëåäíè¼èõ ìèëåòèžåâàöà. Ñòîãà ¼å, çà ïîêðåòàœå Êîìàðöà, äàò îâà¼
„ðàçëîã”: „äà ’áðàò Çì༒ ðåäîâíè¼å èçëåžå”.134 Òî ïîêàçó¼å êîëèêî
¼å Ãðó¼èž îñåžàî Çìà¼åâ ëèñò è êàî ñóïàðíèêà ó ñàòèðè à, ¼îø âè-
øå, êàî ïîëèòè÷êîã ïðîòèâíèêà. ×èíèî ¼å, ñà îñòàëèì ñàðàäíè-
öèìà Êîìàðöà, ñâå äà Çìà¼à øòî âèøå îöðíè. Ó êðèâîì îãëåäàëó
£îòèíîã ëèñòà „áðàò Çì༔ áèî ¼å: „àâåò ñòàðà”, „÷åãðòàšêà”, „íà¼-
âåžè ãðåøíèê”, „äàâíî êðåïàî” ïîåòà êî¼è ñàìî „ïè¼å è ðàçïðî-
ñòèðå ñëàâó Ìèëåòèžåâó”, „ïóí ïîäëîñòè”. ×àê íå ïîñòî¼è „ïî-
øòåíî èìå êî¼å ñâî¼èì áëàòîì îêàšàî íè¼å”, òå äà ñïàäà ìåó
„ðèáå øòî ó âèíó ïëèâà¼ó” è ìíîãî òîãà äðóãîã. Ìîãóžå äà ¼å £î-
òèíîì Êîìàðöó íà¼âèøå ñìåòàëà Çìà¼åâà ïåñíè÷êà ñëàâà, à ïîãî-
òîâó êàä ìó ¼å íîâîñàäñêà îìëàäèíà, ó çíàê ïîøòîâàœà, äàðîâàëà
„çëàòíî ïåðî”. Çà Êîìàðöà òî ¼å áèî ïîâîä äà „îòêðè¼å” êàêî ¼å
Çìà¼, íàâîäíî, ïðîäàî è ïðîïèî òî „çëàòíî ïåðî”. Èç òîã íàïàäà
íàâåøžåìî ñàìî ðóãàëèöó Çìà¼ó:
Î ìî¼ Çìàëå çàëóäó òå ôàëå –
Ê òå ôàëå, è òî ñó áóäàëå;
£åð øòî òåáè ðîäîšóášå äàäå,
Ïðîæäðšèâîñò òî òâî¼à ïðîäàäå,
Ñðàì òå áèëî! Öðí òè îáðàç áèî,
Êàä ñè ñïîìåí, òè ñàì ñâî¼ ïîïèî.135
Êàî ¼åäíîã îä ñâî¼èõ ¼óíàêà, Çìà¼à ñó öðòàëè êàðèêàòóðèñòè
£îòèíîã Êîìàðöà. Ïðèêàçèâàí ¼å ó íà¼ãîðåì ñâåòëó êàî Ìèëåòè-
žåâ ïîìàãà÷ – „ïðèøèïåòšà” è „žóøå”, „Áëàòîìèð”. Çà íàñ ¼å çà-
íèìšèâà êàðèêàòóðà îá¼àâšåíà ïîä íàñëîâîì: „Îâàêî òðåçàí
’Çì༒ ãîñòå äî÷åêó¼å, êî¼å ¼å ïè¼àí çâàî”.136 Çì༠¼å íàöðòàí êàêî
ñå êóêàâè÷êè êðè¼å, ìàìóðàí „ïîä äèâàíîì”, äîê ãà œåãîâà æåíà
Ðóæà ãðäè: „Êàä ñè (ãîñòå) ïîçâî, çàøò’ ìè íèñè êàçî? / Èäè ó-
áðå è šóäñêà íàêàçî!” Çì༠„ïëà÷å” è ìîëè çà îïðîøòà¼: „Îïðî-
ñòè ìèëà ìî¼à äóøî – / Êî ¼å êàäãîä ïè¼àí æåíó ñëóøî?” Ðàñïðàâà
¼å çàâðøåíà òàêî øòî ¼å Çì༠„íàòåðàî” ñâî¼ó æåíó äà ñëàæå ïî-
çâàíå ãîñòå: „Ìàëî÷àñ £îöà îäå!” Êàðèêàòóðà ¼å çàíèìšèâà è ïî
òîìå øòî ñå íà œî¼, ìîæäà ¼åäèíè ïóò, ïî¼àâšó¼å êàðèêèðàíà Çìà-
134 Èñòî,1868, 1, 6.
135 Èñòî, 1868, 9, 68-69. (Ãðààíè Íîâîã Ñàäà ïðåäàëè ñó 4. ¼àíóàðà 1866.
„çëàòíî ïåðî” £. £. Çìà¼ó.)
136 Èñòî, 1869, 2, 12. [559
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ ¼åâà ñóïðóãà Ðóæà. Íà äðóãèì êàðèêàòóðàìà Çì༠¼å öðòàí êàî ôàí-
òàñòè÷êà æèâîòèœà: ïîëà ìàãàðàö-ïîëà Çì༠è ñë. Àóòîð îâèõ êà-
ðèêàòóðà òàêîå ¼å ñëèêàð Ëàíãåð.
Ñóêîá èçìåó Êîìàðöà è Çìà¼à íàñòàâèî ñå è íà ñóäó ó Ïå-
øòè. Íàèìå, Ãðó¼èž ¼å òóæèî Çìà¼à çà „óâðåäó ÷àñòè” çáîã ðå÷è –
„ïðîòåðàí ïðîôåñîð êàðëîâà÷êè”. Íî, „ìààðñêà ïîðîòà ó Ïåøòè”
äîíåëà ¼å ðåøåœå äà Çì༠íè¼å òèìå „âðåàî” Ãðó¼èžà. Íàðàâíî,
íà ñóäó ¼å Çìà¼à áðàíèî àäâîêàò – äð Ñâåòîçàð Ìèëåòèž. Íåçàäî-
âîšàí îäëóêîì ïåøòàíñêîã ñóäà, £îâàí Ãðó¼èž £îòà îäëó÷èî ¼å äà
ïðîøèðè îïòèæíèöó è íàñòàâè äà ñå ñóäè. Çáîã òîãà ¼å ìîðàî äà
ïðåñòàíå äà óðåó¼å Êîìàðöà, î ÷åìó ¼å îâàêî îáàâåñòèî ñâî¼å
÷èòàîöå: „Ñâå îâå îêîëíîñòè... ïðèíóàâà¼ó ìå, äà ñå íà äóšå âðå-
ìåíà èç ìåñòà óêëîíèì. Óìåñòî ñåáå îñòàâšàì, äîê íå äîåì, êîä
óðåäíèøòâà ã. £îâàíà Áåîãðàäöà...”137
Àëè, íè îáóñòàâšàœå Êîìàðöà íè¼å ïðîøëî áåç ïîìèœàœà
Çìà¼à, ¼åð ñå ó ñàîïøòåœó ðåäàêöè¼å, èçìåó îñòàëîã, êàæå: „Îä
äàíàøœåã áðî¼à îäãàà ñå íà íåêî äîáà ðåäîâíî èçäàâàœå ’Êî-
ìàðöà’... ãîñïîäà, êî¼à íàì... äóãó¼ó... íåêà íàì äóã ñâî¼ äî èäó-
žåã áðî¼à ïîøšó; ¼åð èíà÷å ïðåïîðó÷èžåìî èõ óðåäíèøòâó ’Çìà-
¼à’...”138 Íè¼å áèëî „èäóžåã áðî¼à” Êîìàðöà à, ó îâîì ïîñëåä-
œåì, íàëàçè ñå è ïåñìà – ñâî¼åâðñíè îïðîøò༠îä Çìà¼à. Ó œî¼
íåêàêà⠄ïðîòåðàíè” íåñðåžíèê ìîëè Êîìàðöà äà ãà ïðèìè ó
ñâî¼å äðóøòâî. Êîìàðàö ãà „òåðà” Çìà¼ó: „À¼ä’ ó áëàòî ãäè ¼å
’Çì༒. / Òàì žåø íàžè çàãðšà¼!... Çàòî... à¼ä ó ’Çì༒, / Ó òîì
áëàòó òâî¼ ¼å ðà¼!... Ñ òîã ó Çìà¼ñêî äðóøòâî ï / £åð ñëåïöèìà
– îí ¼å âî!”139 Èïàê òèìå ñå îâà ïðè÷à íå çàâðøàâà. Ïîñëåäœó
îá¼àâšåíó „âåñò” î ïðåñòàíêó èçëàæåœà Êîìàðöà, íàëàçèìî
óïðàâî ó Çìà¼ó, ó äè¼àëîãó èçìåó Žèðå è Ñïèðå: „Žèðà. Ñàä
ñàì òåê ÷óî äà ¼å ïðåñòàî èçëàçèòè ’Êîìàðàö’. / Ñïèðà. £åñò. Ñ
œèìå ¼å êàî ñà ïðåêèì ñóäîì. Îáíàðîäó¼å ñå ñàìî êàä ïî÷èœå, à
êàä ïðåñòàíå òî ñå íå ¼àâšà.”140
Çàêšó÷àê. – Ñàòèðè÷íè ëèñò Êîìàðàö, ñà ïðåêèäîì ó 1867,
èçëàçèî ¼å ó Íîâîì Ñàäó îä 10. ôåáðóàðà 1861. äî 20. ñåïòåìáðà
1869. ãîäèíå. Èìàî ¼å îâå ïîäíàñëîâå: „Øàšèâè ëèñò ñà èëóñòðà-
öè¼àìà” (1861), „Øàšèâè ëèñò” (1861-1866; 1868-1869), „Ëèñò çà
øàëó è ñàòèðó” (1868-1869) è „Ëèñò çà ñàòèðó” (1869). Êîðèøžå-
137 Èñòî, 1868, 8, 57-58.
£îâàí Áåîãðàäàö (1812, Òèòåë – 1889, Íîâè Ñàä), îôèöèð, ïèñàö, íîâè-
íàð, ïðîíàëàçà÷. Ñâðøèî âî¼íå øêîëå è áèî àóñòðè¼ñêè îôèöèð („ö. êð. êàïå-
òàí”). Èç âî¼ñêå ¼å èñòóïèî 1858. è íàñòàíèî ñå ó Íîâîì Ñàäó, ãäå ¼å ðàäèî è
÷èòàâ ñâî¼ èìåòàê ïîòðîøèî äà îñòâàðè „èçóì ñâîã æèâîòà” – perpetuum mobile.
Óðåèâàî ëèñòîâå: ïîëèòè÷êè Íåäåšíè ëèñò è øàšèâè Êîìàðàö. Îá¼àâšåíå
êœèãå: Î ¼åçèêó è ïðàâîïèñó ñðáñêîì (1857); Öðêâà è äðæàâà (1861); Orient,
Occident und Panslawismus (1865); Ñðáè è èñòî÷íî ïèòàœå (1865); Ìèñëè î
ñàäàøœåì ïîëîæà¼ó è áóäóžíîñòè íàðîäà ñðáñêîã (1866); Î ¼åçèêó è ïðàâîïèñó
ñðáñêîì (1867). Ó ðóêîïèñó ¼å îñòàëî âèøå œåãîâèõ ðàñïðàâà î ¼åçèêó.
138 Èñòî, 1869, 28, 88.
139 Èñòî, 1869, 28, 87.
560] 140 Çìà¼, ó Íîâîì Ñàäó, 18. ¼óëà 1870, áð. 84, ñòð. 8.
íå ñó òðè ãëàâå („íàñëîâà”, „ãîðœå âèœåòå”) ëèñòà: I (1861-1862;

ÆÀÐÊÎ ÐÎØӊ
1865-1866; 1868-1869), II (1863-1864), III (1868-1869). Ïðâå äâå
íàöðòàî ¼å Çìà¼, à òðåžó ñëèêàð Ëàíãåð. Êîìàðàö ¼å èçëàçèî òðè
(1861-1866; 1869) è ÷åòèðè ïóòà ìåñå÷íî (1868-1869) íà ïîëà (4
ñòðàíå) è öåëîì òàáàêó (8 ñòðàíà) ó òèðàæó êî¼è ¼å äîñòèçàî ïðå-
êî 1.100 ïðåòïëàòíèêà. Ëèñò ¼å øòàìïàí è ó Åïèñêîïñêî¼, è ó øòàì-
ïàðè¼è Èãœàòà Ôóêñà ó Íîâîì Ñàäó. Ãðàôè÷êà îïðåìà ¼å áèëà ó
òðàäèöè¼è ëèñòîâà è ÷àñîïèñà èç ñðåäèíå XIX âåêà: ïðâà ñòðàíà
äîíîñèëà ¼å óâîäíè ÷ëàíàê (íà¼÷åøžå àêòóåëíó ïåñìó), äðóãà è
òðåžà ïîïóœàâàíå ñó ðåäîâíèì ðóáðèêàìà, à ÷åòâðòà ¼å ñàäðæà-
âàëà èëóñòðàöè¼å-êàðèêàòóðå. Ïðåëîì äâîñòóáà÷àí, ñòóïöè îäâà-
¼àíè ìåóñòóáà÷íîì ôèíîì ëèíè¼îì, íàñëîâè è ïîäíàñëîâè èñ-
òèöàíè ñó êðóïíè¼èì ñëîâèìà. Íàçèâè ðóáðèêà ñó ñå ìåœàëè ó
çàâèñíîñòè îä óðåäíèêà, äîê ¼å ¼åäèíî óâåê áèëà ïðèñóòíà – ñâå
âðåìå äîê ¼å ëèñò èçëàçèî (1861-1869) – „£àâíà êîðåñïîíäåíöè-
¼à”. Ñàäðæèíà Êîìàðöà ¼å, ïî æàíðó, õóìîðèñòè÷êà è çàáàâíà. Ó
ñâàêîì áðî¼ó çàñòóïšåíè ñó: ñàòèðè÷íà ïðîçà, àíåãäîòå, øàëå, àôî-
ðèçìè, øàšèâè îãëàñè, åíèãìàòèêà, èëóñòðàöè¼å. Âëàñíèöè Êî-
ìàðöà ñó áèëè: Äðàãóòèí Êåñåðèž, Èãœàò Ôóêñ, £îâàí Ãðó¼èž £î-
òà. Óðåèâàëè ñó ãà ïðèñòàëèöå Ñâåòîçàðà Ìèëåòèžà (€îðå Ðà¼-
êîâèž, £îâàí £îâàíîâèž ïîòîœè Çì༠– 1861-1863), öðêâåíèõ âå-
ëèêîäîñòî¼íèêà (Àöà Ïîïîâèž Çóá, Èãœàò Ôóêñ, Åìèë ×àêðà, Ëà-
çà Òåëå÷êè – 1863-1866) è ñïîðàçóìà ñà Ìààðèìà (£îâàí Ãðó¼èž
£îòà, £îâàí Áåîãðàäàö, „ÀŸè Âîøòàö” /ïñåóäîíèì?/, „Äðóæèíà
’Êîìàð÷åâà’” /ïñåóäîíèì?/ – 1868-1869). Ëèñò ¼å èìàî íà¼âèøå
óñïåõà êîä ÷èòàëàöà äîê ãà ¼å, ó ïðâî¼ ôàçè, óðåèâàî è ó œåìó
ñàðàèâàî ïåñíèê £îâàí £îâàíîâèž ïîòîœè Çìà¼. Ó ëèñòó ñó ðå-
äîâíî îá¼àâšèâàíå è ïîëèòè÷êå êàðèêàòóðå. Êàðèêèðàíè ñó, íà¼-
âèøå ó òðåžî¼ ôàçè, èçìåó îñòàëèõ, Ñâåòîçàð Ìèëåòèž, £îâàí
Ñóáîòèž, Ìèõàèëî Ïîëèò Äåñàí÷èž, Âëàäèìèð £îâàíîâèž, êíå-
æåâè Ìèõàèëî è Ìèëàí Îáðåíîâèž, íàìåñíèöè Ìèëèâî¼å Áëà-
çíàâàö è £îâàí Ðèñòèž, âëàäèêå Íèêàíîð Ãðó¼èž è Ïëàòîí Àòà-
íàöêîâèž, Àöà Ïîïîâèž Çóá, £. £. Çìà¼. Íà¼óñïåëè¼å êàðèêàòóðå
öðòàëè ñó Çì༠è ñëèêàð Ëàíãåð. €îðå Ðà¼êîâèž ¼å áèî ïðâè óðåä-
íèê ¼åäíîã ñðïñêîã ñàòèðè÷íîã ëèñòà êî¼è ¼å çáîã îá¼àâšåíîã ïðè-
ëîãà ó Êîìàðöó îñóåí íà êàçíó çàòâîðà. Êîìàðàö ¼å ÷åòâðòè ïî
ðåäó øàšèâè ëèñò ó ñðïñêî¼ ïåðèîäèöè, à ïðâè òîã æàíðà êî¼è ¼å
çàñòóïàî ïðîãðàìå ïîëèòè÷êèõ ñòðàíàêà. Îâèì ÷àñîïèñîì çàïî-
÷åî ¼å ïðîöâàò ñðïñêå ñàòèðè÷íå øòàìïå.

[561
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ Žarko Rošulj

Komarac (1861–1866; 1868–1869)

Summary

The paper deals with the satirical periodical Komarac [Mosquito], which was
published in Novi Sad between 1861 and 1869 (publication was suspended in the
course of 1867). The owners of the periodical were: Dragutin Keseriæ, Ignjat Fuks,
Jovan Grujiæ Jota. It was edited by followers of Svetozar Miletiæ (Ðorðe Rajkoviæ,
Jovan Jovanoviæ, later known as Zmaj – between 1861 and 1863), Church dignitaries
(Aca Popoviæ, Zub, Ignjat Fuks, Emil Èakra, Laza Teleèki – between 1863 and 1866)
and proponents of concluding an agreement with the Hungarians (Jovan Grujiæ Jota,
Jovan Beogradac, „Adži Voštac” / a pseudonym?/, „The Komarac fraternity” /a pseud-
onym?/ – in 1868 and 1869). The periodical regularly published political cartoons.
The best of those were drawn by Zmaj and the painter Langer. Ðorðe Rajkoviæ was
the first editor-in-chief of a satirical periodical who received a prison sentence on
account of a text published in Komarac. This is the fourth humorous Serbian periodi-
cal of the era, and the first one in this genre that advocated the views of political
parties. Its advent marked the beginning of the flourshing of Serbian satirical maga-
zines.

562]
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À

ÌÈÐÎÑËÀ Ì. ÍÈÊÎËȎ

[563
564]
ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À
 Ì.82-163.41(09)
ÍÈÊÎËȎ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 565–592
Izvorni nau~ni radovi

Ìèðîñëàâ Ì. ÍÈÊÎËȎ
(Áåîãðàä)

ÓÄÊ
ÏÐÂÀ ʌÈÃÀ ÏÅÑÀÌÀ ÌÈËÓÒÈÍÀ ÁΣȎÀ

ÌÈÐÎÑËÀÂ
ÏÅÑÌÅ (1914)

I ÏÐÈÏÐÅÌÀ È ÎÁ£ÀŠÈÂÀŒÅ

ʚó÷íå ðå÷è: Ìèëóòèí Áî¼èž, âåðçè¼å ïåñàìà, öèêëóñè, ðåöåïöè¼à,

êœèæåâíà êðèòèêà, ïåðèîäèêà.
Àïñòðàêò: Ó ïðâîì äåëó ðàäà, íà îñíîâó ïîðîäè÷íå è àðõèâñêå äîêó-
ìåíòàöè¼å, îñâåòšåí ¼å ðàä Ìèëóòèíà Áî¼èžà (1892–1917) íà ïðèïðåìè è
îá¼àâšèâàšó ïðâå êœèãå ïåñàìà – Ïåñìå (1914). Óêàçàíî ¼å ó êî¼î¼ ìåðè ñó ó
êàñíè¼èì èçäàœèìà ïðèðåèâà÷è èçíåâåðàâàëè çàâðøíå âåðçè¼å ïåñàìà êî¼å ¼å
Áî¼èž óíåî ó îâó êœèãó, êàêî ñó ìåœàíè íàñëîâè öèêëóñà, ïà è íàñëîâè ïî¼åäèíèõ
ïåñàìà. Ó äðóãîì äåëó ðàäà îñâåòšåíà ¼å ðåöåïöè¼à îâå êœèãå, ïîñåáíî ó
êœèæåâíî¼ êðèòèöè îä òðåíóòêà œåíîã îá¼àâšèâàœà (Ñòåâàí Ãàëîãàæà, Ìèëàí
Ìàð¼àíîâèž, Âëàäèìèð Žîðîâèž), ïà ñâå äî ñàâðåìåíèõ êðèòè÷àðà (Ïðåäðàãà
Ïàëàâåñòðå, Èâàíà Â. Ëàëèžà, Ðàäîâàíà Âó÷êîâèžà).

Î òîìå êàêî ¼å äîøëî äî îá¼àâšèâàœà Áî¼èžåâå ïðâå êœèãå

Ïåñìå, 1914, ñàçíà¼åìî èç ñëåäåžåã òåêñòà Ìèëóòèâíîã áðàòà Ðà-
äèâî¼à Áî¼èžà ó êœèçè Ìèëóòèí Áî¼èž ïåñíèê Ñðáè¼å, Âèíäçîð,
Êàíàäà, 1968 (ñòð. 65):
„Ìèëóòèí ñå áèî ðåøèî äà ïðèêóïè ïåñìå øòî ¼å äîòàä øòàì-
ïàî è îä œèõ íàïðàâè èçáîð. Îäëó÷èî ¼å äà îá¼àâè ñâî¼ó ïðâó
çáèðêó ïåñàìà. Íà òî ãà ¼å ìíîãî íàãîâàðàî Ñâåòèñëàâ Á. Öâè¼à-
íîâèž, ñîïñòâåíèê èçäàâà÷êå êœèæàðå, êî¼è ¼å æåëåî äà ïðèñâî¼è
ñåáè ÷àñò äà øòàìïà ïðâó Áî¼èžåâó êœèãó. Âåëèêè áðî¼ ïðè¼àòå-
šà è ÷èòàëàöà ïåñíèêà, êî¼è ñó ó œåãîâî¼ ïîåçè¼è íàëàçèëè óæè-
âàœå, òàêîå ñó ïðåïîðó÷èâàëè è òðàæèëè äà ñå øòàìïà çáèðêà,
äà áè Áî¼èžåâå ñòèõîâå èìàëè ñàáðàíå ó êœèçè. Ìèëóòèí ¼å äîñòà
äóãî îäàáèðàî ïåñìå çà çáèðêó. Ìàäà ¼å âîëåî ñâàêó ñâî¼ó îá¼à-
âšåíó ñòðîôó, ñâàêè ñëèê, îí íè¼å õòåî äà ìó ïðâà êœèãà áóäå
ïðåãëåä äîòàäàøœåã ðàäà, íåãî ñàìî èçáîð ñòèõîâà. Çàòî ¼å äîñòà
âåëèêè áðî¼ ïåñàìà, äîáðî ïðèìšåíèõ ó êœèæåâíîì ñâåòó, îñòà-
âèî èçâàí ïðâå çáèðêå. Ñåžàì ñå, ãëåäàî ñàì ãà êàêî ¼å îäàáðàíå
ïåñìå ñòàâšàî ó çàñåáíå êîðèöå. Àëè, äàí-äâà äîöíè¼å âàäèî ¼å
îäàíäå ïîíåêó è âðàžàî ìåó îíå øòî íèñó áèëå îäðååíå çà êœè-
ãó. Êàä ¼å çàâðøèî èçáîð, ïðåäàî ¼å èçäàâà÷ó Öâè¼àíîâèžó ÷åòð-
äåñåò îñàì ïåñàìà. Ïðâà êœèãà èìàëà ¼å îñàìäåñåò ñòðàíà, íîñè-
ëà ¼å íà êîðèöàìà íàòïèñ „Ïåñìå – Ì. Áî¼èžà”. [565
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À Íåøòî ïîäàòàêà î îâîìå íàëàçèìî è ó ÷ëàíêó €îðà Ïîïî-
âèžà „Ãîñïîèöà èç ñîíåòà Ìèëóòèíà Áî¼èžà” (ó: €îðå Ïîïî-
âèž: Šóáàâè ñðïñêèõ ïèñàöà, Íèø, 1975, „Ãðàäèíà”) ó êîìå ñå
êàæå: „Âîšåíó äåâî¼êó ïåñíèê ¼å ïîñåòèî ó ñðöó Øóìàäè¼å (ó
Êðàãó¼åâöó, íàï. Ì.Ì.Í.). Çàìîëèî ¼å äà ó áèáëèîòåöè ïðåãëåäà
÷àñîïèñå è ïðîíàå œåãîâå ïåñìå. Ðàäìèëà ¼å ñ šóáàâšó ïðåïè-
ñàëà ñòèõîâå è ïîñëàëà èõ ó Áåîãðàä. Òàêî ¼å èçàøëà ïðâà êœèãà
Ìèëóòèíà Áî¼èžà Ïåñìå.”
Íåìà äðóãèõ ïîäàòàêà êî¼è áè íàì ïðóæèëè ïîòïóíè¼à ñàçíà-
œà îêî íàñòàíêà îâå çáèðêå. Ïîäàòàê äà ¼å Ìèëóòèí „äîñòà äóãî
îäàáèðàî ïåñìå çà çáèðêó” ¼å îíî øòî ¼å ïîñëå âèøå îä ïåò äåöå-
íè¼à îñòàëî ó ñåžàœó òðèíàåñòîãîäèøœåã äå÷àêà. Ìèëóòèí ¼å áèî
âåîìà çàóçåò ïèñàœåì êœèæåâíèõ è ïîçîðèøíèõ ïðèêàçà, ñâî¼èõ
äðàìñêèõ òåêñòîâà, íîâèõ ïåñàìà, ñòóäèðàœåì è äðóãèì îáàâåçà-
ìà. Îä êàäà ¼å ó îêòîáðó 1912. îá¼àâšåíà „Êðàšåâà ¼åñåí” ó Ñðï-
ñêîì êœèæåâíîì ãëàñíèêó, äî œåíîã èçâîåœà ó Ñðïñêîì êðà-
šåâñêîì íàðîäíîì ïîçîðèøòó ó Áåîãðàäó, 10. îêòîáðà 1913, âå-
ðîâàòíî äà Ìèëóòèí íè¼å ïî÷èœàî ïðèïðåìå çà øòàìïó çáèðêå
ñâî¼èõ ïåñàìà. Äîáðî ¼å øòî ¼å íàøàî ñíàãå è âðåìåíà äà ïðèïðå-
ìè è îá¼àâè çáèðêó ïî÷åòêîì 1914, ¼åð äà ¼å, íåêèì ñëó÷à¼åì, òî
îñòàâèî çà ñëåäåžó ãîäèíó, ñâå áè áèëî ïîä çíàêîì ïèòàœà.
Áî¼èž ¼å ïåñìå êî¼å ¼å îäàáðàî ðàñïîðåäèî ó ÷åòèðè îäåšêà
(öèêëóñà): Ìëàäîñò – Êðîç âåêîâå – Ïðè÷å – Çåìšà îëó¼å. Îí ¼å
ñâî¼î¼ çáèðöè äàî íàñëîâ Ïåñìå. Òàêâè íàñëîâè íèñó áèëè âåëè-
êè, à ÷èòàîöè ñó íà¼÷åøžå êóïîâàëè çáèðêå ïðèâó÷åíè èìåíîì
œèìà âåž ïîçíàòîã ïèñöà ïî ïåñìàìà îá¼àâšåíèì ó ÷àñîïèñèìà,
à íå íåêèì àòðàêòèâíèì íàñëîâîì êœèãå. Çà íàñëîâ êœèãå íå áè
áèî ïîãîäàí íè ¼åäàí îä ÷åòèðè íàñëîâà öèêëóñà, ¼åð áè òèìå îñòà-
ëà òðè ñòà¼àëà èñïîä öèêëóñà ïî êîìå ¼å íàñëîâšåíà çáèðêà.
Ðàä íà îäàáèðàœó ïåñàìà íè¼å áèî íèìàëî ¼åäíîñòàâàí. Áî-
¼èž ¼å çà çáèðêó îäàáðàî 48 ïåñàìà, à íåøòî âèøå îä òðèäåñåò,
êî¼å ñó îá¼àâšåíå ó ðàçíèì ÷àñîïèñèìà íèñó óíåòå èàêî ¼å ìåó
œèìà áèëî êâàëèòåòíèõ îñòâàðåœà è îä ÷èòàëàöà ëåïî ïðèõâàžå-
íèõ. Êî¼è ñó åëåìåíòè óòèöàëè êîä îäàáèðàœà, ìîæåìî ñàìî ïðåò-
ïîñòàâèòè. Âåðîâàòíî ñå äðæàî äîãîâîðåíîã îáèìà. Íàñòî¼àî ¼å
äà íå áóäó âåëèêå ðàçëèêå ó ïîãëåäó áðî¼à ñòðàíà ìåó ïðåäâèå-
íèì öèêëóñèìà. Íåêå ñå ïåñìå òåìàòñêè íèñó ìîãëå óâðñòèòè íè
ó ¼åäàí îä îáðàçîâàíèõ öèêëóñà.
Íà¼âåžè áðî¼ ïåñàìà áèî ¼å ïðåòõîäíî îá¼àâšåí ó Ñðïñêîì
êœèæåâíîì ãëàñíèêó (27), è ó Äåëó (5) à îñòàëå ó ÷àñîïèñèìà è
ëèñòîâèìà. Ðàäèâî¼å Áî¼èž êàæå äà ñëåäåžå ÷åòèðè ïåñìå íèñó
áèëå îá¼àâšåíå ïðå øòàìïàœà êœèãå: „£åçåðà”, „Áåëà ìåñå÷è-
íà”, „Ñàìîžà” è „Ó äàí ìðòâèõ”. Íè¼å ìè ïîçíàò íè ïîäàòàê êàäà
¼å è ãäå ¼å îá¼àâšåíà ïåñìà „£åñåœà øåòœà” èñïîä êî¼å ¼å íàçíà-
÷åíî äà ¼å íàñòàëà 1913.
Ñâàêó ïåñìó, çà êî¼ó ñå îïðåäåëèî äà ¼å óíåñå ó ñâî¼ó ïðâó
êœèãó ïîåçè¼å, Áî¼èž ¼å íå ñàìî ñàâåñíî ÷èòàî, âåž ¼å âðøèî èçâå-
566]
ñíå èçìåíå, ÷èíåžè èõ ëåïøèì, âðåäíè¼èì. Êîä ìíîãèõ ïåñàìà
íè¼å âðøèî èçìåíå („Âðàíå”, „Ñâàêèäàøœå ïåñìà”, „Ñòðàõ”, „£ó-

ÌÈÐÎÑËÀ Ì. ÍÈÊÎËȎ
äèí ïëà÷”, „Ó ÷àñ îòêðîâåœà”, „Ðàçâå¼àíå âàòðå”, „Âåðà”, „Ìîëè-
òâà”). Ó çíàòíîì áðî¼ó ïåñàìà èçâðøèî ¼å ñèòíè¼å èçìåíå, ó íå-
êèì è êðóïíè¼å. Îâäå žåìî óêàçàòè íà èçìåíå êî¼å ¼å ïåñíèê èçâð-
øèî ó ¼åäíîì áðî¼ó ïåñàìà, ïðå ñâåãà äà áè ñå âèäåëî êàêî ¼å áðè-
æšèâî ðàäèî íà ñâàêî¼ ïåñìè, äà îíî øòî ¼å ëåïî ó÷èíè ¼îø ëåï-
øèì, äà îíî øòî ¼å äîáðî ó÷èíè ¼îø áîšèì. Îâ༠ïðåãëåä íå îá-
óõâàòà ïåñìå èç çáèðêå. Èíà÷å, è äà ¼å ó÷èœåí êðàžè óâèä, è îí
áè áèî äîâîšíî ïîóçäàí äà ñå çàïàçè ïåñíèêîâà íàìåðà. Åâî òèõ
èçìåíà:

Öèêëóñ Ìëàäîñò
Ïåñìà „Ëåïîòà” îá¼àâšåíà ¼å 21. îêòîáðà 1910. ó ëèñòó Íîâî
âðåìå. Èñòå ãîäèíå, ó äåöåìáàðñêîì áðî¼ó áåîãðàäñêîã ÷àñîïèñà
Äåëî, Áî¼èž ¼å ïîíîâî îá¼àâèî îâó ïåñìó óíåâøè èçìåíå è èñ-
ïðàâêå øòàìïàðñêèõ ãðåøàêà, òå ¼å áåç èçìåíà øòàìïàíà ó çáèðöè.
Ïåñìà „Àâåò” îá¼àâšåíà ¼å ó Äåëó äåöåìáðà 1910. Óíîñåžè ¼å
ó çáèðêó, Áî¼èž ¼å èçîñòàâèî äðóãó è ïåòó ñòðîôó, òå ñà äâàíàåñò
ñòðîôà ïåñìó ñâåî íà äåñåò. Ó ïåñìè ¼å èçâðøèî è îâå èçìåíå:
óìåñòî ðå÷è „êóïšåíèõ” ñòàâèî ¼å ðå÷ „œèõîâèõ”; óìåñòî „ñàâè-
òè ñå” ñòàâèî ¼å „ïîãíóòè ñå”; óìåñòî „Îñåžàžó êàêî âðåìå” ñòà-
âèî ¼å „Îñåžàžó âðåìå êàêî”.
Ó ïåñìè „Âåòðîì øèáàíè”, êî¼à ¼å îá¼àâšåíà ó Ñðïñêîì êœè-
æåâíîì ãëàñíèêó 16. àïðèëà 1912, èçâðøèî ¼å îâå èçìåíå: óìåñòî
„Âîëèì òâî¼å ðóêå” ñòàâèî ¼å „Âîëèì ëåïå ðóêå”; óìåñòî „¼åöàø”
ñòàâèî ¼å „âðèøòèø”; ðå÷è „ðóêà ïîæóäíî íàñ” çàìåœåíå ñó ñà
„ðóêà ãóðà íàñ è”; ðå÷ „ñèñàø” çàìåœåíà ¼å ðå÷¼ó „ñèøåø”.
Ó ïåñìè „Â¼åðó¼ó” (îá¼àâšåíà ó ÑÊÃ, 16. íîâåìáðà 1910) ðå-
÷è: „Äîåø ïîä ¼àðàì” çàìåœåíå ñó ðå÷èìà „Ïàøžåø ïîä ¼àðàì”.
Ïåñìà „Ãðèôîñ” îá¼àâšåíà ¼å ó ÷àñîïèñó Äåëî ìà¼à 1911. Óíî-
ñåžè îâó ïåñìó ó çáèðêó, Áî¼èž ¼å ó œî¼ èçâðøèî íåóïîðåäèâî
âåžå èçìåíå íåãî ó áèëî êî¼î¼ äðóãî¼ ïåñìè. Ïðèðåèâà÷ Ñàáðà-
íèõ äåëà Ìèëóòèíà Áî¼èžà äð Ãàâðèëî Êîâè¼àíèž íè¼å êîðèñòèî
íè ïðâî (1914) íèòè äðóãî èçäàœå (1923) Ïåñàìà. Èíà÷å, íå áè
óíåî îâó ïåñìó ïðåìà òåêñòó îá¼àâšåíîì ¼îø 1911. ó ÷àñîïèñó
(âåž ïðåìà òåêñòó ó çáèðöè), íèòè áè ó „Áåëåøêàìà è îá¼àøœå-
œèìà” èçíåî ñâî¼å „çàïàæàœå” ïîâîäîì âåðçè¼å îâå ïåñìå êî¼à ñå
íàëàçè ó êœèçè Ìèëóòèíà Áî¼èžà Ïåñìå è äðàìå, êî¼ó ¼å ïðèðå-
äèî Âëàäèìèð Žîðîâèž, à îá¼àâèëà Ñðïñêà êœèæåâíà çàäðóãà ó
Áåîãðàäó 1927. ãîäèíå. Íåîñíîâàíî, îí ¼å îïòóæèî Žîðîâèžà äà
¼å ïðåðàäèî Áî¼èžåâó ïåñìó. Åâî Êîâè¼àíèžåâå „áåëåøêå”:
„ÃÐÈÔÎÑ (ñòð. 387). – Ó èçäàœó Ñðïñêå êœèæåâíå çàäðóãå
(êîëî XXX, áð. 197, Áåîãðàä, 1927) îâà ïåñìà ¼å îá¼àâšåíà ó ñêðà-
žåíî¼ è óíåêîëèêî èçìåœåíî¼ âåðçè¼è. Ó òî èçäàœå íèñó óøëå ïð-
âà, ÷åòâðòà, ñåäìà è äåâåòà ñòðîôà; ó äðóãî¼ ñòðîôè (ó òðåžåì
ñòèõó) óìåñòî ðå÷è íèìôè¼ñêèõ ñòî¼è ïàãàíñêèõ; ó òðåžî¼ ñòðîôè
(ó ÷åòâðòîì ñòèõó) óìåñòî ðå÷è ïè¼åø ñòî¼è ìðâèø; ó ïåòî¼ ñòðî- [567
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À ôè (ó ïðâîì ñòèõó) ðå÷ Öåëîâîì çàìåœåíà ¼å ðå÷¼ó Ïîšóïöåì (ó
äðóãîì ñòèõó), ðå÷ Èñïèëà ðå÷¼ó Ñàæåãëà, à (ó òðåžåì ñòèõó) ðå÷
äî¼êà ðå÷¼ó íåäðà; øåñòà ñòðîôà ó èçäàœó ÑÊÇ ãëàñè îâàêî:
/íåìà ïîòðåáå äà ñå öèòèðà/.
Îñìà è äåñåòà ñòðîôà ñàæåòå ñó ó èçäàœó ÑÊÇ ó ¼åäíó è
ãëàñè:
/íåìà ïîòðåáå äà ¼å öèòèðàìî/.”
Íåîñïîðíî ¼å äà äð Êîâè¼àíèž ó Ñàáðàíà äåëà íè¼å óíåî ïå-
ñìó „Ãðèôîñ” îíàêî êàêî ¼ó ¼å Áî¼èž îá¼àâèî ó êœèçè Ïåñìå, âåž
¼å óçåî ïðâó âåðçè¼ó îâå ïåñìå îá¼àâšåíå ó Äåëó 1911. Òî íè¼å
ó÷èíèî çàòî øòî ¼å ñìàòðàî äà ¼å îâà ïåñìà ó âåðçè¼è èç 1911.
áîšà, âåž çàòî øòî ¼å âåðîâàî äà ¼å Âëàäèìèð Žîðîâèž íà ñâî¼ó
ðóêó èçìåíèî ïåñìó è îá¼àâèî ¼å 1927. ãîäèíå ó êœèçè Ïåñìå è
äðàìå Ìèëóòèíà Áî¼èžà. Íåçíàœå ¼å ïîáåäèëî. Ó êœèçè £îâàí
Äó÷èž, Ìèëàí Ðàêèž, Ìèëóòèí Áî¼èž ÅÊÑÒÀÇÀ. Ïåñìå ïîñâåžåíå
šóáàâè (Áåîãðàä, Âà¼àò, 1988) íàëàçè ñå ïðâà âåðçè¼à ïåñìå „Ãðè-
ôîñ”, à íå îíà êî¼ó ¼å Áî¼èž óíåî ó êœèãó Ïåñìå, 1914. Êðèâèöà
íè¼å äî ïðèðåèâà÷à (Ñëîáîäàí Ðàêèòèž, Áðàíèìèð Æèâî¼èíî-
âèž, Óãšåøà Êðñòèž). Ó êœèçè Ìèëóòèí Áî¼èž ÏÅÑÌÅ, êî¼ó ¼å
ïðèðåäèî Íèêîëà Ñòðà¼íèž (Ñðåìñêè Êàðëîâöè, 1996) ïî¼àâšó¼å
ñå èñòà ãðåøêà, ¼åð ¼å è îâäå ïåñìà ïðåøòàìïàíà èç Ñàáðàíèõ
äåëà.

Öèêëóñ Êðîç âåêîâå

Ó áåîãðàäñêîì ÷àñîïèñó Çâåçäà 25. ¼àíóàðà 1912. îá¼àâšåíà
¼å ïåñìà „Õåðîñòðàòè”. Ñòèõ: „È ñâå ìè ñå ÷èíè äà ñìî íåãäà
÷óëè” çàìåœåí ¼å ñòèõîì: „È ñâå ìè ñå ÷èíè: òî ñìî íåãäà ÷óëè.”
Ïåñìà „Ïîä ëåòœèì ñóíöåì” îá¼àâšåíà ¼å ó ÑÊÇ 1. àâãóñòà
1912. ãîäèíå. Óíîøåœåì ó çáèðêó èçâðøåíå ñó îâå èçìåíå: ðå÷è
„ñòàðè õðàñò” çàìåœåíå ñó ðå÷èìà „ñòîëåò õðàñò”; „áàêðà òó÷”
çàìåœåíî ¼å ðå÷èìà „ñóíöà òó÷”; ðå÷ „óãàøåíà” çàìåœåíà ¼å ðå÷-
¼ó „çàãàøåíè”; ðå÷è „æóòè êëåí” çàìåœåíå ñó ðå÷èìà „çðåëè êëåí”.
Ïåñìà „Ïñàëàì ñàçíàœà” îá¼àâšåíà ¼å 16. ôåáðóàðà 1914. ó
ÑÊÃ. Ó œî¼ ñó èçâøðåíå îâå èçìåíå: „Äàâàøå çà êàï ìåäà” èçìå-
œåíî ó: „Äàâàî çà êàï ìåäà”; „ñòàðîì ìîžè ïëàíó” èçìåœåíî ó:
„ñòàðîì ñíàãîì ïëàíó”.
Ïåñìà „Ïîåçè¼à” øòàìïàíà ¼å ó ÑÊà 16. ñåïòåìáðà 1911. Óíî-
øåœåì ó çáèðêó èçâðøåíå ñó îâå èçìåíå: ðå÷è „çàäî¼åíà êóãîì”
çàìåœåíå ñó ðå÷èìà „çàïî¼åíà êóãîì”; „çëàòîì îòðîâàëè” çàìå-
œåíî ¼å ðå÷èìà „çëàòîì çàòðîâàëè”; ðå÷è „èçîðàëè ïëóãîì”, çà-
ìåœåíå ñó ðå÷èìà „ïðåîðàëè ïëóãîì”. Ðå÷è „Ó áåçäàí” çàìåœåíå
ñó ðå÷èìà „È áåçäíè”; ðå÷è „È ñòèäèìî ñå” çàìåœåíå ñó ðå÷èìà
„È ñðàìèìî ñå”.
Ïåñìà „Õîä” øòàìïàíà ¼å ó ÑÊà 1. àâãóñòà 1912. Óíîøåœåì
ó çáèðêó èçâðøåíå ñó îâå èçìåíå: Ñòèõ „È ó ìåäíîã îâíà òó÷ ñå
Áîãà ñàëè.”, çàìåœåí ¼å ñòèõîì: „È ó ìåäíî òåëå êèï ñå áîãà ñà-
568] ëè”; ñòèõ „È êðîç ìðàê è êèøó ñâå ëóå è ãðóášå” çàìåœåí ¼å
ñòèõîì: „È î÷à¼íèì êðèêîì ñâå äðñêè¼å, ãðóášå”; „Íàø ãëàñ ïóí

ÌÈÐÎÑËÀ Ì. ÍÈÊÎËȎ
¼å âåðå” èçìåœåíî ¼å ó „Íàø ãëàñ ¼å, ïóí âåðå,”; ðå÷è „Íåèçâåñ-
íîñò ÷âðñòî” çàìåœåíå ñó ðå÷èìà „Íåèçâåñíîñò ïîäëî”; ðå÷è
„Èïàê âåðó¼åìî” çàìåœåíå ñó ðå÷èìà „Âåðó¼åìî ñìåëî”; ðå÷è „íà
âëàñòèòî¼ ñòðóíè” çàìåœåíå ñó ðå÷èìà „íà ðîåíî¼ ñòðóíè”.

Öèêëóñ Ïðè÷å
Ó ïåñìè „Ïîñëåäœè èìïåðàòîð” îá¼àâšåíî¼ ó ÑÊà 1. ìàðòà
1913, èçâðøåíà ¼å îâà èçìåíà: ðå÷è „Èç ÷è¼åã îêà” çàìåœåíå ñó
ðå÷èìà: „Êî¼î¼ èç îêà”.

Öèêëóñ Çåìšà îëó¼å

Ó ïåñìè „£åñåí íà Âàðäàðó” îá¼àâšåíî¼ ó ëèñòó Ïè¼åìîíò
24–26. äåöåìáðà 1913 (áîæèžíè áðî¼) ñòèõ „£îø äàõ ãðîáîâà ïð-
âó ¼åñåí êâäè”, çàìåœåí ¼å ñòèõîì „È äîê ãðîáîâå ïðâà ¼åñåí êâäè”.
Ó îâîì öèêëóñó ¼å è ïîñåáàí ñïëåò îä øåñò ïåñàìà ïîä
íàñëîâîì Õèìíà ïîêîëåœà. Ïðåòõîäíî ¼å áèî îá¼àâšåí ó ÑÊÃ
1. îêòîáðà 1913. Ó ïåñìè „1. Âàñðêñ” íèñó âðøåíå èçìåíå. Ó ïå-
ñìè „2. Ïîõîä” ðå÷ „òèñêîøå” çàìåœåíà ¼å ðå÷¼ó „òèñêàøå”. Ó
ïåñìè „3. Ðàçìàõ” ñòèõ „Çàêðâèøå ñå ñòàðå ðàíå” çàìåœåí ¼å ñòè-
õîì „Çàêðâàâèøå ñå ñòàðå ðàíå”. Ñòèõ „Êðâ ïðàäåäîâà ïåíè, õó-
÷å” èçìåœåí ¼å è ãëàñè: „Êðâ ïðàäåäîâà. Ïåíè, õó÷å”. Ó ñëåäåžèì
ïåñìàìà îâîã öèêëóñà „4. Ñïîìåí”, „5. Ôàíôàðå”, „6. Ãðîáîâè”
íåìà áèòíè¼èõ èçìåíà.
Ó ïåñìè „Ïðîòèâíèöè”, îá¼àâšåíî¼ ó ëèñòó Ïè¼åìîíò 20. íî-
âåìáðà 1913, ðå÷è „ñëóòœå ñêîëå” çàìåœåíå ñó ðå÷èìà „ñìóòœå
ñêîëå”.
Ó ïåñìè „Ñèí âåëìîæà”, îá¼àâšåíî¼ ó Êàëåíäàðó Ïðîñâ¼åòà
çà ãîäèíó 1914 (Ñàðà¼åâî), ñòèõ „Ðèçíèöà òóèõ ÷îâåêîâà óìà”
çàìåœåí ¼å ñòèõîì „Ðèçíèöå òóå ÷îâåêîâà óìà”.
Ðàäèâî¼å Áî¼èž êàæå ó ïîìåíóòî¼ êœèçè (ñòð. 67) è îâî:
„Çáèðêà Ìèëóòèíîâèõ ïåñàìà ïðåäñòàâšàëà ¼å äîãàà¼ ó íà-
øî¼ ëèòåðàòóðè. Îíà ¼å ïîáóäèëà Ìèëóòèíîâå ïðè¼àòåšå äà ãà
ñàâåòó¼ó è íàãîâàðà¼ó äà îá¼àâè ¼îø äâå êœèãå ñâî¼èõ ðàäîâà. £åä-
íè ñó ìó ïðåäëàãàëè, ìåó œèìà ¼å áèî è Ì. Óñêîêîâèž, äà ïðè-
ïðåìè èçäàœå êœèæåâíèõ êðèòèêà íà äåëà äîìàžèõ ïèñàöà è íà
êœèãå ïðåâåäåíå ñà ñòðàíèõ ¼åçèêà, ¼åð ïîñëåäœå òðè, ÷åòèðè ãî-
äèíå áèî ¼å îá¼àâšåí çíàòàí áðî¼ ïðåâîäà äåëà ñòðàíèõ êœèæåâ-
íèêà, î êî¼èìà ¼å Ìèëóòèí ïèñàî ó äîáà êàä ñó ñå ïî¼àâèëè êîä
íàñ. Ìèëóòèí ¼å äîíåêëå ïðèñòàî, àëè ñå îäìàõ ðåøèî äà ò༠ïî-
ñàî îäëîæè çà èäóžó ãîäèíó, àêî òàäà áóäå èìàî âèøå âðåìåíà. Ñ
äðóãå ñòðàíå, ãëóìöè ãà íèñó íèêàêî îñòàâšàëè íà ìèðó. Îí ¼å îä
1909. ñòàëíî äàâàî ïîçîðèøíè ïðåãëåä ó ïî¼åäèíèì ÷àñîïèñèìà
è äíåâíèì ëèñòîâèìà. Òó ¼å èçíîñèî ñâî¼ ñóä î ïîçîðèøíîì äåëó
è èãðè íàøèõ äðàìñêèõ óìåòíèêà, à îíè ñó áàø æåëåëè äà ñå ò༠[569
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À ñóä î œèõîâî¼ èãðè, îäíîñíî î œèõîâîì òóìà÷åœó óëîãà, ïî¼àâè è
ó çàñåáíî¼ êœèçè. Íà¼àêòèâíè¼è ó òîì ïîäñòèöàœó áèî ¼å Âèòî-
ìèð Áîãèž, êî¼è ¼å çáîã òîãà ÷åøžå äîëàçèî. Áîãèž ¼å ïðèêóïèî èç
÷àñîïèñà è ëèñòîâà äîñòà èñå÷àêà ïðèêàçà è êðèòèêà, äà íå áè
Ìèëóòèí èñòèöàî èçãîâîð êàêî íå ìîæå äà ïðèêóïšà ìàòåðè¼àë.
Òó ñó âåžèíîì áèëè êîìàäè ó êî¼èìà ¼å Âèòîìèð Áîãèž èìàî ëåïó
óëîãó. ×óî ñàì ¼åäíîì ïðèëèêîì äà ¼å Ìèëóòèí óçâèêíóî: „Õòåî
áèõ, Öèëå, àëè íåìàì âðåìåíà äà òî ïðèïðåìèì, ðàçóìå¼!” – „Öå-
ëîêóïíó òåõíè÷êó ñòðàíó ¼à ïðèìàì íà ñåáå!” – ãðàêíóî ¼å Áîãèž.
Íà¼çàä ñó ñå äîãîâîðèëè äà ñå ò༠ïîñàî ñâðøè èñòå ãîäèíå ó îê-
òîáðó. Òå ¼åñåíè íèñó ñå øòàìïàëå êœèãå, à äðàìå ñó ñå äðóê÷è¼å
îäèãðàâàëå, ó ïóíî¼ ñòâàðíîñòè, ïîòðåñíî, êðâàâî.”
Âåž ñìî êàçàëè äà ¼å ó ïðâî¼ ïîëîâèíè ôåáðóàðà 1914. èçà-
øëî èç øòàìïå êàïèòàëíî äåëî £îâàíà Ñêåðëèžà Èñòîðè¼à íîâå
ñðïñêå êœèæåâíîñòè, ïîòïóíî è èëóñòðîâàíî èçäàœå. ʜèãó ¼å
øòàìïàëà èçäàâà÷êà êœèæàðà Ñ. Á. Öâè¼àíîâèž. Óáðçî, ìîæäà íå-
ïóíèõ ìåñåö äàíà îä îá¼àâšèâàœà îâå Èñòîðè¼å, Ñ. Á. Öâè¼àíî-
âèž ¼å îá¼àâèî Áî¼èžåâó êœèãó Ïåñìå. Íà òî íàì óêàçó¼å ïîäàòàê
äà ¼å Ñòåâàí Ãàëîãàæà îá¼àâèî ó çàãðåáà÷êîì íåäåšíèêó ʜè-
æåâíå íîâîñòè 4. òðàâœà (àïðèëà) 1914. ÷ëàíàê ïîä íàñëîâîì
„Áåîãðàäñêî ïèñìî. Áî¼èžåâå ïåñìå” ó êîìå áåëåæè äà ¼å Ìèëó-
òèí Áî¼èž èçäàî ïðâó ñâî¼ó êœèãó. Ïî òàäà çâàíè÷íîì êàëåíäàðó
4. àïðèë ¼å ó Ñðáè¼è áèî 22. ìàðò. Îä èçëàñêà èç øòàìïå Áî¼èžåâå
êœèãå, äî ïèñàœà ïðèêàçà, óïóžèâàœà ó Çàãðåá è îá¼àâšèâàœà ó
ʜèæåâíèì íîâîñòèìà âåðîâàòíî ¼å ïðîøëî äåñåòàê äàíà. Îä-
øòàìïàíà ¼å, çíà÷è, Áî¼èžåâà çáèðêà, ó ïðâî¼ ïîëîâèíè ìàðòà.
Ïî çàâðøåòêó ðàòà è ñòâàðàœà Êðàšåâèíå Ñðáà, Õðâàòà è
Ñëîâåíàöà, ó Áåîãðàäó ¼å îá¼àâšåíî 1920. ãîäèíå äðóãî èçäàœå
Áî¼èžåâèõ Ïåñàìà áîëà è ïîíîñà, ñ ïðåäãîâîðîì Ìèîäðàãà Èáðîâ-
öà, çàòèì êœèãà Ñîíåòè 1922. ãîäèíå, êî¼ó ¼å çà øòàìïó ïðèðå-
äèî Áî¼èžåâ áðàò Ðàäèâî¼å. Îáå êœèãå ñó èçàøëå ó èçäàœó êœè-
æàðå Ñ. Á. Öâè¼àíîâèž.
Äðóãî èçäàœå Áî¼èžåâå êœèãå Ïåñìå îá¼àâšåíî ¼å ó Áåîãðà-
äó ó èçäàœó áèáëèîòåêå „Äåëî” êðà¼åì 1922. ãîäèíå. (Íà êîðèöà-
ìà ñòî¼è: 1923, àëè íà óíóòðàøœî¼ ñòðàíè êœèãå ïèøå: 1922). È
îâî èçäàœå ¼å ïðèðåäèî Ìèëóòèíîâ áðàò Ðàäèâî¼å Áî¼èž. Áèòíà
ðàçëèêà îä ïðâîã èçäàœà ¼å ó òîìå øòî ñó îâäå èç ÷åòâðòîã öèêëó-
ñà (îäåšêà), êî¼è èìà íàñëîâ Çåìšà îëó¼å, èçîñòàâšåíå äâå ïå-
ñìå: „Ìîëèòâà” è „Ñåâåðíè áîãîâè”. Òî ¼å ó÷èœåíî ñ òîãà øòî ¼å
îâå äâå ïåñìå óíåî Ìèëóòèí Áî¼èž ó ñâî¼ó çáèðêó Ïåñìå áîëà è
ïîíîñà, êî¼ó ¼å îá¼àâèî 1917. ãîäèíå ó Ñîëóíó. Ñâàêàêî äà áè òå
äâå ïåñìå èçîñòàâèî è ñàì ïåñíèê äà ¼å äîæèâåî îá¼àâšèâàœå
íîâîã èçäàœà îâå êœèãå. Ñà îâå äèñòàíöå íè¼å òåøêî äà ïðîöåíè-
ìî äà áè áèëî äîáðî äà ¼å óðåäíèøòâî áèáëèîòåêå „Äåëà” î îâî-
ìå îáàâåñòèëî ÷èòàîöå.
Ïîâîäîì äåñåòîãîäèøœèöå ñìðòè Ìèëóòèíà Áî¼èžà, ó èçäà-
œó Ñðïñêå êœèæåâíå çàäðóãå, ó êîëó XXX, ïîä áðî¼åì 197, îá¼à-
570]
âšåíà ¼å êœèãà Ìèëóòèíà Áî¼èžà Ïåñìå è äðàìå. Ïðèðåäèî ¼ó ¼å
Âëàäèìèð Žîðîâèž, êî¼è ¼å óç êœèãó íàïèñàî è ïðåäãîâîð. Îâî ¼å

ÌÈÐÎÑËÀ Ì. ÍÈÊÎËȎ
áèëî íà¼ïîòïóíè¼å èçäàœå Áî¼èžåâèõ êœèæåâíèõ ðàäîâà ñâå äî
îá¼àâšèâàœà Ñàáðàíèõ äåëà Ìèëóòèíà Áî¼èžà 1978. ãîäèíå.
Ó îâî¼ êœèçè Žîðîâèž ¼å Áî¼èžåâå ïåñìå èç ïðâå êœèãå ðàñ-
ïîðåäèî ó îêâèðó ïîñòî¼åžèõ öèêëóñà. Èç öèêëóñà Ìëàäîñò óíåî
¼å ñâèõ ñåäàìíàåñò ïåñàìà: „Õèìíà”, „Âðàíå”, „¼åðó¼ó”, „Ìëà-
äîñò”, „Ãðèôîñ”, „Ëåïîòà”, „Âåòðîì øèáàíè”, „Ïîšóáàö”, „Àâåò”,
„Ïóò”, „Îäáëåñàê”, „Ñâàêèäàøœà ïåñìà”, „Ó ÷àñ îòêðîâåœà”, „£å-
çåðà”, „£åñåœà øåòœà”, „Áåëà ìåñå÷èíà”, „Ñàìîžà”. Èç ñëåäåžåã
öèêëóñà Êðîç âåêîâå óíåî ¼å ñëåäåžå ïåñìå: „Ïîåçè¼à”, „Áà¼êà î
æåíè”, „Ðàçâå¼àíå âàòðå”, „Ïîä ëåòœèì ñóíöåì”, „Õîä”, „Õîðî-
ñòðàòè”, „Ïñàëàì ñàçíàœà”, „Deus deorum”. Èç îâîã öèêëóñà èçî-
ñòàâšåíå ñó ïåñìå „Í è „Ìåíå, Òåêåë, Ôàðåñ”. Èç íàðåäíîã
öèêëóñà Ïðè÷å óíåòå ñó îâå ïåñìå: „Ïîñëåäœè èìïåðàòîð”, „Çà-
šóášåíè Äàâèä”, „Äàâèäîâà ïåñìà”, „Ñàëîìà”. Èçîñòàâšåíå ñó
ïåñìå: „Ìàãäàëåíà” è „£óäèí ïëà÷”. Èç ïîñëåäœåã, ÷åòâðòîã öè-
êëóñà Çåìšà îëó¼å óíåòå ñó ïåñìå: „Ñòðàõ”, „Çåìšà îëó¼å”, „Âå-
ðà”, „Ñèí âåëìîæà”, „Ïðîòèâíèöè”, „£åñåí íà Âàðäàðó”, „Ó äàí
ìðòâèõ”, „Õèìíà ïîêîëåœà” (êî¼à ñå ñàñòî¼è èç øåñò ïåñàìà: 1.
Âàñêðñ, 2. Ïîõîä, 3. Ðàçìàõ, 4. Ñïîìåí, 5. Ôàíôàðå, 6. Ãðîáîâè).
Èç îâîã öèêëóñà èçîñòàâšåíå ñó (î ÷åìó ¼å âåž áèëî ðå÷è) äâå
ïåñìå: „Ìîëèòâà” è „Ñåâåðíè áîãîâè”, ¼åð ¼å è òå äâå ïåñìå Ìè-
ëóòèí Áî¼èž óíåî 1917. ó çáèðêó Ïåñìå áîëà è ïîíîñà.
Žîðîâèžó íå òðåáà çàìåðèòè øòî ¼å èçîñòàâèî íåêå îä Áî¼è-
žåâèõ ïåñàìà èç ïðâå çáèðêå, àëè ¼å òðåáàëî íà îäãîâàðà¼óžåì
ìåñòó äà òî êàæå. ×àê è îíè ÷èòàîöè êî¼è ñó ÷èòàëè Áî¼èžåâó
çáèðêó è çíà¼ó äà ñó ó œî¼ ïîñòî¼àëè öèêëóñè, òåøêî áè çàïàçè-
ëè äà ñó íåêå ïåñìå èçîñòàâšåíå. Øòî ¼å âðåìå îäìèöàî, à êàêî
íè¼å áèëî íèêàêâå „íàïîìåíå”, ñâå ¼å âèøå ÷èòàëàöà ñìàòðàëî
äà ñó ó îâî¼ êœèçè ñâå ïåñìå êî¼å ñó ñå íàëàçèëå ó Áî¼èžåâî¼
çáèðöè Ïåñìå.
Ïîñëå îâà ÷åòèðè öèêëóñà, Žîðîâèž îáðàçó¼å ¼îø ¼åäàí öè-
êëóñ: Ïîêà¼àœå. Ó îâ༠öèêëóñ óíåî ¼å òðè Áî¼èžåâå ïåñìå îá¼à-
âšåíå 1914, ïîñëå èçëàñêà çáèðêå. Òî ñó ïåñìå „Ñëàñò ó áîëó” è
„Ïîêà¼àœå” (êî¼å ñó îá¼àâšåíå ó ñàðà¼åâñêî¼ Áîñàíñêî¼ âèëè, 30.
ìà¼à 1914) è „Ìèñàî” (êî¼à ¼å îá¼àâšåíà ó Ñðïñêîì êœèæåâíîì
ãëàñíèêó 16. àïðèëà 1914). ×èòàîöè ñó îñòàëè íåîáàâåøòåíè äà
ò༠öèêëóñ íè¼å îáðàçîâàî Áî¼èž, âåž ïðèðåèâà÷ êœèãå, äà èñïîä
ïåñàìà íå ñòî¼è ãîäèíà êàä ¼å êî¼à ïåñìà íàïèñàíà, êàî øòî ñòî¼è
èñïîä ñâàêå ïåñìå ó Áî¼èžåâî¼ çáèðöè, òå è îíèõ êî¼å ¼å ó îâó
êœèãó óíåî Žîðîâèž. Òî ñó ïåñìå èíñïèðèñàíå Ìèëóòèíîâîì âå-
ëèêîì šóáàâšó ïðåìà ¼åäíî¼ ìëàäî¼, œåìó íåâåðîâàòíî äðàãî¼
äåâî¼öè, êî¼ó ¼å óïîçíàî è çàâîëåî ó âåðîâàòíî ïðâî¼ ïîëîâèíè
1913. ãîäèíå. Íà¼ìàœå ÷åòèðè ïåñìå („£åçåðà”, „Áåëà ìåñå÷èíà”,
„Ñàìîžà”, „Îäáëåñàê”) êî¼å ñå íàëàçå ó öèêëóñó Ìëàäîñò ïðåä-
ñòàâšà¼ó íàì äðóãà÷è¼åã Áî¼èžà. Ïèøóžè î Áî¼èžåâî¼ ïåñìè „£å-
çåðà” Èâàí Â. Ëàëèž êàæå äà îíà îçíà÷àâà ¼åäàí èçóçåòíî ìèðàí,
[571
ñàáðàí, äóáîê òðåíóòàê Áî¼èžåâå šóáàâíå ïîåçè¼å. Ó ïåñìè „Áå-
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À ëà ìåñå÷èíà” ÷èòàìî: „À ó òâîìå îêó ïóíîì çèìñêîã èœà/ Ðàçè-
ãðàí ìåñåö ó ðî¼ çâåçäà ïðøòå”. Ïåñìà „Îäáëåñàê” ïî÷èœå ñòè-
õîâèìà: „Âðàòèëà ñè ìè äàíå áåëèõ ðóæà,/ Äîíåëà šóáàâ èñêðåíó
è ÷åäíó.”
Àêî ¼å âåž îáðàçîâàî íîâè öèêëóñ, Žîðîâèž ¼å ìîãàî äà ãà
óïîòïóíè áàð ñà ¼îø íåêîëèêî îä ÷èòàâîã íèçà äîáðèõ ïåñàìà
êî¼å ¼å Áî¼èž ïîñâåòèî ñâî¼î¼ âåëèêî¼ šóáàâè, çàòèì è âåðåíèöè,
Ðàäìèëè Òîäîðîâèž, à êî¼å ñó íàïèñàíå èçìåó 1913. è 1916. ãî-
äèíå. Îâäå íå ìèñëèì íà ñîíåòå, êî¼å ¼å ó öåëèíè ó îâó êœèãó
óíåî Žîðîâèž îíàêî êàêî ñó îá¼àâšåíè ó çáèðöè Ñîíåòè 1922.
ãîäèíå.
Èç öèêëóñà Ïåñìå áîëà è ïîíîñà Žîðîâèž ¼å èçîñòàâèî íå-
øòî ìàœå îä ïîëîâèíå ïåñàìà. È îâäå ¼å íà÷èœåí èñòè ïðîïóñò:
÷èòàîöè íèñó óïîçíàòè äà ó îâó êœèãó íèñó óíåòå ñâå ïåñìå. Äà
¼å î òîìå îáàâåñòèî ÷èòàîöå óç áèëî êàêâî îá¼àøœåœå, ñâå áè
áèëî ó îêâèðèìà ïðèõâàòšèâîã. Ìåóòèì, íè¼å ïðèõâàòšèâî, íè
êîðåêòíî, øòî ¼å Žîðîâèž ó îâ༠öèêëóñ, êî¼è ¼å äåî Áî¼èžåâå çáèð-
êå èç 1917, óíåî Áî¼èžåâó ïåñìó „À êî ñè òè?” – Èâàíó Âàçîâó. Òó
ïåñìó ¼å Áî¼èž íàïèñàî è îá¼àâèî 1913. ãîäèíå. Èàêî ¼å ìîãàî,
òåìàòñêè ãëåäàíî, äà ¼å óíåñå ó çáèðêó Ïåñìå, 1914, ó îäåšàê
„Çåìšà îëó¼å”, Ìèëóòèí Áî¼èž òî íè¼å ó÷èíèî. Òó ïåñìó íè¼å
óíåî, íå ñëó÷à¼íî, íè ó çáèðêó Ïåñìå áîëà è ïîíîñà. Íèêàâêè
ðàçëîçè, ïðå ñâåãà ìîðàëíè, íå ìîãó áèòè îïðàâäàœå çà òàêàâ ãåñò.
Òåê 1957. ãîäèíå, ÷åòðäåñåò ãîäèíà îä Áî¼èžåâå ñìðòè, îá¼àâ-
šåíà ¼å êœèãà Ìèëóòèíà Áî¼èžà: Ñòèõîâè è äðàìå, Ñóáîòèöà,
Ìèíåðâà, êî¼ó ¼å ïðèðåäèî Æèâêî Ìèëèžåâèž. Îí ¼å Áî¼èžåâå ñòè-
õîâå ïîäåëèî ó äâà äåëà. Ó ïðâîì äåëó îá¼àâèî ¼å ïåñìå èç Áî¼è-
žåâå ïðâå çáèðêå, óêóïíî øåñíàåñò ïåñàìà, à ó äðóãîì äåëó îá¼à-
âèî ¼å ïåñìå èç çáèðêå Ïåñìå áîëà è ïîíîñà (äåâåò ïåñàìà), äâå èç
öèêëóñà Ñîíåòè è ïåñìó „Ïîêà¼àœå”.
Ìèîäðàã Ïàâëîâèž ïðèðåäèî ¼å ïîä íàñëîâîì Ìèëóòèí Áî-
¼èž, ó åäèöè¼è „Æèâè ïåñíèöè” (Íîëèò, Áåîãðàä, 1963), èçáîð èç
Áî¼èžåâèõ ïåñàìà ïî îäåšöèìà „Ñòðàñò è áîë”, „Èñòîðè¼à”, „Ðà-
òîâè”.
Èâàí Â. Ëàëèž îá¼àâèî ¼å íåêå ïåñìå ó êœèçè Ìèëóòèí Áî¼èž
(Íàðîäíà êœèãà, Áåîãðàä, 1974), áåç èêàêâèõ íàçèâà îäåšàêà, àëè
ïîðåàíå õðîíîëîøêè ïî ãîäèíàìà íàñòàíêà. Çíàòàí áðî¼ ïåñàìà
(äâàäåñåò îñàì) ¼å èç Áî¼èžåâå çáèðêå Ïåñìå, 1914.
Ãàâðèëî Êîâè¼àíèž ¼å ïðèðåäèî Ñàáðàíà äåëà Ìèëóòèíà Áî-
¼èžà ó ÷åòèðè êœèãå (Íàðîäíà êœèãà, Áåîãðàä, 1978). Ó ïðâî¼ êœè-
çè îá¼àâšåíà ¼å Áî¼èžåâà ïîåçè¼à. Êàî äà Áî¼èžåâå êœèãå, è öè-
êëóñè ó œèìà, íå ïîñòî¼å, ïðèðåèâà÷ ¼å ðàçâðñòàî Áî¼èžåâå ïå-
ñìå ó öèêëóñå: Ñëóòœå âîšå, Âèçè¼å, Šóáàâ, Ñîíåòè, Ïàðîäè¼å,
Åïèãðàìè, Ïðåâîäè.
Ïðåìà òîìå, ïîñëå 1927. ãîäèíå ó îá¼àâšèâàíèì êœèãàìà,
âèøå ñå íå ïîìèœå Áî¼èžåâà êœèãà Ïåñìå èç 1914.
572]
 II ʌÈÆÅÂÍÀ ÊÐÈÒÈÊÀ Î ÁΣȎÅÂΣ ʌÈÇÈ

ÌÈÐÎÑËÀ Ì. ÍÈÊÎËȎ
Âåž ñìî ðåêëè äà ¼å 1927. ãîäèíå îá¼àâšåíà êœèãà Ìèëóòè-
íà Áî¼èžà Ïåñìå è äðàìå, êî¼ó ¼å ïðèðåäèî Âëàäèìèð Žîðîâèž.
Óç êœèãó ïðèðåèâà÷ ¼å óíåî è ñâî¼ åñå¼ „Ìèëóòèí Áî¼èž” êî¼è ¼å
ïî÷åî ðå÷èìà: „Ó íàøî¼ êœèæåâíîñòè ìàëî ¼å ïèñàöà êî¼è ñó áè-
ëè äî÷åêàíè ñ âèøå ïîõâàëà îä Ìèëóòèíà Áî¼èžà”. Êàäà ñå 1914.
ïî¼àâèëà ïðâà çáèðêà œåãîâèõ ïåñàìà, íàïèñàî ¼å £îâàí Ñêåðëèž,
ó ñâî¼î¼ ïîñëåäœî¼ êœèæåâíî¼ êðèòèöè, äà ¼å „Áî¼èž ïåñíèê îä
òàëåíòà, îä îíèõ ïðèðîäíèõ òàëåíàòà, êî¼è ïðîêšó÷à¼ó è ó ñèë-
íèì ìëàçåâèìà èçáè¼à¼ó ó ¼åäíîì áèžó” è äà ¼å ñâî¼îì êœèãîì
„äàî íå ñàìî ¼åäíó ëåïó íàäó ñðïñêî¼ ïîåçè¼è, íî è ¼åäíó äîáðó
ïîåòñêó ïðèíîâó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè.”
Îâäå žåìî ãîâîðèòè î âåžåì áðî¼ó êœèæåâíèõ ïðèêàçà è êðè-
òèêà ïîâîäîì Áî¼èžåâå ïðâå êœèãå ïåñàìà, óç íàïîìåíó äà ¼å ïî-
ñòî¼àî ñâàêàêî âåžè áðî¼ ïðèêàçà äî êî¼èõ ¼å òåøêî äîžè. Íàðîäíà
áèáëèîòåêà ó Áåîãðàäó 1941. ãîäèíå ïîòïóíî ¼å óíèøòåíà íåìà÷-
êèì áîìáàðäîâàœåì à ñàìèì òèì óíèøòåíè ñó è ìíîãè ëèñòîâè
è ÷àñîïèñè êî¼è ñó ñå ó œî¼ ÷óâàëè. Îáíîâà óíèøòåíèõ ôîíäîâà
èïàê ¼å ñàìî äåëèìè÷íà.
Ó áåîãðàäñêîì ëèñòó Íîâîñòè áð. 100 îä 11. àïðèëà 1914.
äîíåò ¼å ïðèêàç Áî¼èžåâå êœèãå Ïåñìå ïîòïèñàí èíèöè¼àëîì Ì.
Ïèñàö ïðèêàçà êàæå äà ¼å íåêîëèêî ïóòà ïðî÷èòàî êœèãó, äà èìà
ñàìî ïðåäñòàâó „¼åäíå ëàêî ïðî÷èòàíå êœèãå”, äà ¼å Áî¼èž ðåòîð,
äà îí âîëè áèçàðíîñò, ëåïó è ÷óäíó ôðàçó, ïåðôåêòàí îáëèê, äà
èìà èçãëåäà äà ¼åäíîã äàíà áóäå äîáàð ïåñíèê. Ïîìåíóî ¼å ñàìî
ïåñìó „Ìîëèòâà” êî¼à ñå èçäâà¼à ¼åäíîñòàâíîøžó è íåïîñðåäíî-
øžó.
Áî¼èžåâà çáèðêà ó Õðâàòñêî¼ íàèøëà ¼å íà çíàòàí îä¼åê. Ó íå-
äåšíèêó ʜèæåâíå íîâîñòè, Çàãðåá – Ðè¼åêà, ó áðî¼ó 11 îä 4.
òðàâœà (àïðèëà) 1914, Ñòåâàí Ãàëîãàæà ïîä íàñëîâîì „Áåîãðàä-
ñêî ïèñìî. Áî¼èžåâå ïåñìå” áåëåæè äà ¼å ìëàäè ñðáè¼àíñêè ïèñàö
Ìèëóòèí Áî¼èž èçäàî ïðâó ñâî¼ó êœèãó, „îäëè÷àí èçáîð èç äîñà-
äàøœèõ ñâî¼èõ ïåñàìà”. Îâ༠çäðàâè ïèñàö „øòî ïðàñêà è áåñíè”
çàäîáèî ¼å äî ñàäà äîñòà ñèìïàòè¼à, àëè ¼å, êàæå, íåñóìœèâî äà žå
ïîâîäîì îâå çáèðêå äà ñå ÷ó¼ó ðàçíè ãëàñîâè.
Ó èñòîì áðî¼ó ʜèæåâíèõ íîâîñòè (áð. 11 îä 4. òðàâœà 1914)
Ì[ilan] M[àð¼àíîâèž] ïîä íàñëîâîì „Öâåòàœå ëèðèêå” ïèøå äà
¼å „÷óäíî è çàíèìšèâî ïðîëåžå óøëî ó íàøó ëèòåðàòóðó, äà ñó
ñðïñêî¼ è õðâàòñêî¼ ëèòåðàòóðè ïîñëåäœà òðè-÷åòèðè ìåñåöà äî-
íåëà äåñåòàê êœèãà ï¼åñàìà (Áî¼èž, Äåñïîò, Äèñ, Ìèëè÷èž, Íà-
çîð è äð.). Ó òîì êðàòêîì òåêñòó êàæå ñå äà „ñåíçóàëèñòè÷êè Áî-
¼èž è äåêàäåíòíè Äèñ îáíîâšåíè ï¼åâà¼ó íàöèîíàëíå ï¼åñìå”.
×åòèðè íåäåšå êàñíè¼å, 2. ñâèáœà 1914 (2. ìà¼à), ó ʜèæåâ-
íèì íîâîñòèìà áð. 15, Ìèëàí Ìàð¼àíîâèž ¼å ïîä íàñëîâîì „Ì.
Áî¼èž. Ïåñìå” äàî êðàžè ïðèêàç Áî¼èžåâå çáèðêå ñòèõîâà. „Áî¼èž
¼å ìëàä, œåãîâà êðâ ìëàäàëà÷êà âðè. Êàä ÷èòàòå œåãîâå ï¼åñìå,
îñ¼åžàòå êàêî ó œåìó âè÷å ìëàäèžêè áè¼åñ. Ïðîñòî: ìó÷è ãà è [573
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À ãóøè è îí ñå áàöàêà ïî æèâîòó êàî ïóíîêðâíî æäðåáåíöå ïî òðà-
âè. Äóáîêî ó æèâîò íå óëàçè èàêî ¼å ïóí òåøêèõ è ñòðàøíèõ ðè¼å-
÷è. Àëè îí íè¼å òàêî ñòðàøàí, îí ¼å ó ñâî¼åì áè¼åñó ñèìïàòè÷àí
èàêî íè¼å ó ïðâèì ï¼åñìàìà, åðîòè÷íèì è ñåíçóàëíèì äî êðà¼à,
äîâîšíî ñóãåñòèâàí. Îí ìèñëè äà ãàçè ïî æèâîòó è íå çíà çà áî-
ëîâå êî¼è ïðîäóášó¼ó ïðåãàæåíå.”
Ìàð¼àíîâèž çàïàæà äà ¼å ó íåêèì íîâè¼èì ïåñìàìà Áî¼èž ñìè-
ðåíè¼è, à òèìå è äóášè, äà ñó ìó ñòèõ è ðèòàì ¼åäíîñòàâíè¼è è
ñóãåñòèâíè¼è, äà ¼å ó ïîñëåäœåì îäåšêó (Çåìšà îëó¼å) ¼àê è íàöè-
îíàëàí, äà èìà ïîëåòà è ñíàãå. Çàêšó÷ó¼óžè èçëàãàœå íàãëàøàâà
äà Áî¼èžåâå Ïåñìå íèñó ñàìî çàíèìšèâà êœèãà, íåãî „è ëè¼åïà
êœèãà äîáðèõ ï¼åñàìà”, äà Áî¼èžåâ òåìïåðàìåíò „ñèìïàòè÷íî è
ñâ¼åæå ïîçëàžó¼å è íåêå ðàâå ï¼åñìå”, äà ¼å ìåó ìëàäèìà Áî¼èž
„ñâàêàêî ¼åäàí îä òàëåíàòà ñ íà¼âèøå ñíàãå è êðåï÷èíå”.
Ó çàãðåáà÷êîì Ñàâðåìåíèêó, ì¼åñå÷íèêó Äðóøòâà õðâàòñêèõ
êœèæåâíèêà, áð. V, ñâèáàœ 1914. (ìà¼), Äðàãóòèí Äîì¼àíèž ¼å ïîä
íàñëîâîì „Ñòðàíè âåðñè” ïðèêàçàî îâó Áî¼èžåâó çáèðêó. Ïîøòî
¼å íàãëàñèî äà èìà šóäè êî¼è óâåê íîñå ó äóøè ïðîëåžå, è äà îíè
èçäà¼ó ïåñìå, êàæå: „Òàêî è ã. Ìèëóòèí Áî¼èž. Ñàìî œåãîâî ñå
ïðîšåžå âåž áó¼íî ðàñöâ¼åòàëî è ïðåëàçè ó æàðêî, ñòðàñíî šåòî.
Œåãîâå ñó ðè¼å÷è áåç êîïðåíå, à ñòèõîâè, êàä ñó íàãè, íåìà¼ó òðè-
êîà, à êðèê ñòðàñòè, àêî ¼å êî¼è ïóò è îøòàð, óâè¼åê ¼å èñêðåí.”
Ñâî¼å èçëàãàœå ïîòêðåïšó¼å ñòèõîâèìà èç ïåñàìà „Ïîšóáàö” è
„Àâåò”.
Äîì¼àíèž êàæå äà êàä Áî¼èž ãîâîðè î ñòðàñòè, äà èìà „òîíîâà
òàêî ïóíèõ, ñëèêà òàêî ïëàìåíèõ, ðè¼å÷è òàêî áó¼íèõ êàî ìàëî
êî¼è îä íàøèõ ï¼åñíèêà”. Àëè, êàæå, äà îí èìà è „äèñêîðäà îøòðèõ
êàî ðàíà îä áè÷à è èçðàçà îïîðèõ è ñèëíî ñâàêèäàøœèõ” êî¼å
íèêàêî íå ïîäíîñè.
Äîì¼àíèž çàïàæà äà Áî¼èž íå ïåâà ñàìî î ñòðàñòè, äà îí âîëè
ïðèðîäó øòî ñå âèäè èç ñòèõîâà:
Âîëèì òó ñâå÷àíîñò ñóòîíñêå îñàìå
Êàä îñåžàì ñåáå, øòî ó ñðöó ñïàâà.
„È ò༠ìè ¼å ï¼åñíèê, ó ñðöó àóòîðîâó, ïîñòàî äðàã, ïà ñàì ñ
œèì ãëåäàî êàêî ëåòå âðàíå, öðíå êàî ìëàäîñò, êàä ó íåâðàò òîíå,
ðàçóìèî ñàì êàêî ¼å óæàñíî ñ äðóãèì ¼åäíàê áèòè – è ñëóøàî ñàì
êàêî – ¼àó÷ó ãîëèõ ¼àáëàíîâà ãðàíå, è òìóðè ñóòîí äðâåòà íàðè÷ó,
è êàäà ñå – áåëè âåî ñ ãîðå ñìà÷å è òèõèõ òó¼à ñóìîð ¼åö༠ïðîñó,
÷óî ñàì êàêî Ñðåžà ïëà÷å. Ñõâàòèî ñàì êàêî ñå ï¼åñíèê õèìíà
ñòðàñòè: „Ñàëîìå”, „Çàšóášåíè Äàâèä”, „Äàâèäîâå ï¼åñìå”, „Ìàã-
äàëåíå”, êàä ¼å ïîñâå íàñàìó èïàê âðàžà ê îíî¼ êî¼à ìó ¼å âðàòèëà
äàíå áåëèõ ðóæà, äîíåëà šóáàâ èñêðåíó è ÷åäíó.”
Äîì¼àíèž ¼å ïîõâàëíî ïèñàî è î ïåñìàìà „Ìîëèòâà”, „Ó äàí
ìðòâèõ”, „Çåìšà îëó¼å”, „Âåðà”, „Ñåâåðíè áîãîâè”. Îí êàæå äà ó
êœèçè èìà äîñòà òîãà øòî íè¼å ïî œåãîâîì óêóñó, àëè ñó áðî¼íè¼å
ñòðàíèöå êî¼å ñó äîêàç áó¼íå ìëàäå ñíàãå ïåñíèêîâå, äà žå îí óñêî-
574]
ðî áèòè „ó ïðâèì ðåäîâèìà íàøåã ïåñíèøòâà”.
 Ó çàãðåáà÷êîì ÷àñîïèñó Vihor, áð. 8 îä 15. ëèïœà (¼óíà) 1914.

ÌÈÐÎÑËÀ Ì. ÍÈÊÎËȎ
îá¼àâèî ¼å Ìèëîø €óðèž ïðèêàç ïîä íàñëîâîì „Ìèëóòèí Áî¼èž”.
Îí èñòè÷å äà ¼å Áî¼èž äàî ñâî¼ó ëèðèêó ó êðèêó: „Æåäàí ñàì òå,
Ñëàñòè, ¼åð ó äóøè ÷ó¼åì/ Êðèê âå÷èòå æóäœå----------/ Šóáàâè è
ñðåžî, êô êîáàö âàñ êšó¼åì!/”
€óðèž ¼å óêàçàî äà ¼å îñíîâíè ìîòèâ Áî¼èžåâå ëèðèêå æåíà, è
òî ïðàâà ïðàâöàòà æåíêà. „Æåíà ¼å ñóðâàíà ó çîîëîãè¼ó. Åðîòèêà ó
îâî¼ ëåïî óñòèõîâàíî¼ šóäñêî¼ çîîëîãè¼è èìà è ïàòîëîøêèõ åëå-
ìåíàòà, ëóäî ñå ñóðâàâà äî ¼åäíå àçè¼àòñêå àíòðîïîôàãè¼å.” Ïî-
øòî ¼å öèòèðàî äåî ïåñìå „Âåòðîì øèáàíè”, êàæå äà ¼å æàëîñòàí
ñëó÷༠äà ñå ó íàøî¼ ñàâðåìåíî¼ ëèðèöè íå òðàæè áîæàíñêî ó æåíè.
„Íè ìàëî ñðäà÷íî ìèëîã, íè äóøåâíî äðàãîã íåìà ó Áî¼èžà, ñàâ ¼å
÷óëàí è ïîðàæó¼å òèòàíñêîì äèíàìèêîì ñâî¼å ðàñïóñíå ÷óëíî-
ñòè, èñïîëèíñêîì ñíàãîì ñâî¼å âóëêàíñêå çåìšàíîñòè.” Ïîñëå îñó-
äà òîëèêå „íåïîñðåäíå ÷óëíîñòè”, Ì. €óðèž ïèøå:
„Îíî øòî ¼å íà¼âðåäíè¼å è íà¼ñèìïàòè÷íè¼å ó Áî¼èžó, òî íè¼å
öåëîêóïíîñò îñåžàœà, íè¼å íè òîòàëèòåò œåãîâå ëèðñêå ïðèðîäå;
êàä ñå îäâî¼è ìóæ¼àê ó Áî¼èžó, òî ¼å äðóãà ïîëîâèíà œåãîâå ïîåò-
ñêå ëè÷íîñòè, òî ñó îíè ñðåòíè òðåíóòöè ó êî¼èìà ñó èñïåâàíå
ñòâàðè âðëî âðåäíå è ÷åñòèòå, äàíå ñà âèøå ïîåòñêå èíòåëèãåí-
öè¼å, ó îäåšöèìà Ïðè÷å è Çåìšà îëó¼å. Âðåäíîñò Áî¼èžåâîã äåëà
¼å ó òîìå øòî ìó ¼å ôàêòóðà ¼åäíà îä íà¼ñîëèäíè¼èõ ó íàøèì ïå-
ñíèøòâèìà. Íèãäå ó íàñ ïðå íå âèäåñìî òîëèêå òåìåšèòå äîòåðà-
íîñòè è ñàâðøåíå èçâà¼àíîñòè êî¼èì ñå äè÷è ñòèõîâñêî íåèìàð-
ñòâî Áî¼èžåâî. Ó áîãàòî¼ óìåòíîñòè äàíàøœèõ ëåãè¼à, îí ñå èç-
äâà¼à ¼åäèíñòâåíèì ñïîšàøœèì âðëèíàìà ñâîã ïåñíèøòâà, îñî-
áèòî åêîíîìèñàœåì ãðàå è ðåòêèì íåãîâàœåì ôîðìå. Îòìåíîñò
è ãîñïîòñòâî âåðñèôèêàöè¼å òåìåšíà ¼å âðëèíà ìó. Îñëîáîäèâ-
øè ñå áàíàëíîñòè è ïðàçíå äåêîðàòèâíîñòè ¼ó÷åðàøœèõ, îí ¼å
óìíîæèî íàø ïîåòñêè ðå÷íèê õó÷íè¼èì è òó÷íè¼èì ôðàçàìà, ñìå-
ëî ïîåòèçîâàî ìíîãå ðå÷è è êóëò ìà¼ñòîðñêîã ñàçäàâàœà ñòèõîâà
äîíåî. Ïîðåä Ìèëàíà Ðàêèžà, ãëàñîâèòîã ó íàñ ðàäè êðåïêèõ ðè-
ìà, Ìèëóòèí Áî¼èž âèòåøêè öàðó¼å çáè¼åíèì, çâîíêèì è ñâåæèì,
ñî÷íèì èíâèäèäóàëíèì ðèìàìà øòî ãà ÷èíè âèñîêèì, âèñîêèì
íåîäîšèâî. Ó òîìå íè¼å íèêî ðàâàí ìó.”
Ó ñàðà¼åâñêîì ÷àñîïèñó Áîñàíñêà âèëà, áð.7, 15. àïðèë 1914,
ó Áèšåøöè êàæå ñå î Áî¼èžåâî¼ çáèðöè Ïåñìå: „Ã. Ìèëóòèí Áî¼èž
ñòóïà ñàäà îâîì ñâî¼îì çáèðêîì ïåñàìà ïðâè ïóò ïðåä ïóáëèêó”,
äîäà¼óžè äà ñå îí äî ñàäà ¼àâšàî ó êœèæåâíèì ÷àñîïèñèìà, à äà
žå îâà çáèðêà, êî¼à ¼å ïîäåšåíà ó ÷åòèðè îäñåêà, áèòè äîöíè¼å
äåòàšíî ïðèêàçàíà. Íèñàì áèî ó ìîãóžíîñòè äà ïðåãëåäàì ñâå
áðî¼åâå Áîñàíñêå âèëå ïîñëå áðî¼à î êîìå ñìî ãîâîðèëè, ¼åð èõ
íåìà ó áèáëèîòåêàìà, òå äà óòâðäèì äà ëè ¼å ó îâîì ÷àñîïèñó
îá¼àâšåí ïðèêàç. Ó áðî¼ó 10, îä 30. ìà¼à 1914, îí íè¼å øòàìïàí.
Ó ñàðà¼åâñêîì ëèñòó Íàðîä, áð. 385 îä 2 (15) àïðèëà 1914,
Ïåðî Ñëè¼åï÷åâèž (ïîä ïñåóäîíèìîì Ïåòðîíèóñ) ïðèêàçàî ¼å Áî-
¼èžåâó çáèðêó Ïåñìå. Ïîøòî ¼å ¼îø íà ïî÷åòêó ïðèêàçà öèòèðàî
[575
ïðâó è ïîñëåäœó ñòðîôó ïåñìå „Ìëàäîñò” („£à çíàì ñàìî õîžó...”)
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À êàæå: „Ó îâèì ðå÷èìà, ìîæå ñå ðåžè, ïðåäñòàâšåí ¼å ðèòàì ìëà-
äîñòè. Ðèòàì ìëàäîñòè, ëåïî íàèâíå, èñêðåíå è ¼àñíå. Œåãà ðàçó-
ìå ñâàê êî ¼å áèî ìëàä...” Ïèñàö õîžå „ñàìî äà æèâè, ïóíî, ïðåïó-
íî è äà ñå òàêâî ñåžàœå æèâîòà èñêàæå ó ïåñìè”. Ãëàâíà òåìà ¼å
šóáàâ, çäðàâà, íåìèðíà, ñåíçóàëíà.
Ó äàšåì èçëàãàœó Ñëè¼åï÷åâèž çàìåðà Áî¼èžó øòî ïðåòåðó¼å
ñâóäà, øòî ñó œåãîâå ïåñìå îäâèøå íàáàöàíå, íåóõâàžåíå ó ðèòàì,
çàòèì çàìåðà øòî ó íèçó ïåñàìà î šóáàâè ìëàäèžêî¼ èìà õèïåð-
òðîôèðàíå åðîòèêå. Ó ïðèêàçó êàæå è îâî: „Ñêðîìíî¼ ïåñìèöè äàî
¼å íàñëî⠒Õèìíà ïîêîëåœà’.” Íå çíàì êàêî ¼å äî òå îìàøêå äî-
øëî, ¼åð îâà ïåñìà ¼å ó ñòâàðè öèêëóñ îä øåñò ïåñàìà. Î äðóãî¼
ïåñìè èç òîã öèêëóñà, ó ïåñìè „Ïîõîä”, ïîøòî ¼å ïîõâàëèî ïåñìó
„£åçåðà”, êàæå äà ¼å ïîõîä ¼åäíå âî¼ñêå ñðåžíî ïðåíåñåí „ó ¼åäàí
÷èñòè ðèòàì, ó ¼åäíî ïðîñèïàœå íèç áðäà, ó ¼åäíî áðçî ïîñêàêèâà-
œå ïëàíèíñêèõ òàíêèõ âîäà, èç êî¼èõ íàñòà¼ó íåîäîšèâå ðåêå”.
Áî¼èžåâó êœèãó ïðèêàçàî ¼å £îâàí Ñêåðëèž ó Ñðïñêîì êœè-
æåâíîì ãëàñíèêó áð, 9 îä 2. ìà¼à 1914. Ñâî¼å èçëàãàœå ïî÷åî ¼å
ðå÷èìà:
„Ó íåâåðîâàòíî è îïàñíî âåëèêî¼ ãîìèëè ìëàäèõ êî¼è äàíàñ
ïåâà¼ó, Ã. Ìèëóòèí Áî¼èž ñå èñòè÷å íà ïðâîì ìåñòó. Àëè îí ñå
èñòè÷å íå çàòî øòî œåãîâå ïåñìå èìà¼ó ðåëàòèâíó âðåäíîñò ïðå-
ìà ïåñíè÷êèì íàòåçàœèìà è ñèìóëàöè¼àìà ñòèõîòâîðàöà œåãîâà
íàðàøòà¼à, íî çàòî øòî âðåäå ñàìå ñîáîì, íåçàâèñíî îä ñâèõ äðó-
ãèõ îáçèðà.” Ïîøòî ¼å íàãëàñèî äà ¼å Áî¼èž ¼îø ó îñàìíàåñòî¼
ãîäèíè ñòàî ñâðàžàòè ïàæœó íà ñåáå, è êàî ïðèìåð öèòèðàî äåî
ïåñìå „Âðàíå”, êàæå äà îâà ïðâà Áî¼èžåâà êœèãà íè¼å ¼îø ¼åäíà
îä îíèõ êî¼å óòâðó¼ó ïðàâàö, âðåäíîñò è ãëàñ ¼åäíîã ïåñíèêà.
„Àëè òî ¼å âèøå îä ¼åäíîã äîáðîã ïî÷åòêà. Òî ¼å äîáðà ïðâà êœèãà
¼åäíîã íåñóìœèâî òàëåíòîâàíîã ìëàäîã ïåñíèêà”. È íàñòàâšà:
„Ã. Áî¼èž ¼å ïåñíèê îä òàëåíàòà, îä îíèõ ïðèðîäíèõ òàëåíàòà êî¼è
ïðîêšó÷à¼ó è ó ñèëíèì ìëàçåâèìà èçáè¼à¼ó ó ¼åäíîì áèžó. Îñåžà
ñå ó œåãîâî¼ ïîåçè¼è íåøòî ñàìîíèêëî, íåøòî øòî ¼å ïðèðîäíî
ìîðàëî äîžè è øòî áåç óñèšàâàœà äîëàçè. Ó œåìó ïåâà œåãîâà
ìëàäîñò, êàî øòî ó ïðîëåžå øóìå îä¼åêó¼ó îä òè÷è¼èõ êîíöåðàòà.”
Ïîøòî ¼å èñòàêàî äà Áî¼èž ïåâà šóáàâíó ñòðàñò, êî¼à êàî
ïëàìåí áóêòè, äà ¼å òî ¼åäíà âåëèêà õèìíà ïëîòñêîì æèâîòó è
àíèìàëíî¼ æèâîòíî¼ ðàäîñòè, äà ñâå òî ìîæå èçãëåäàòè îäâåž
÷óëíî, áåñòèäíî, êàòêàäà è íèñêî, Ñêåðëèž êàæå äà ¼å òî „ïåñìà
ìëàäîñòè, êàçàíà ñàìî èñêðåíè¼å è ïðèðîäíè¼å íî øòî ñå òî îáè÷-
íî ÷èíè.” Ñêåðëèž, çàòèì, óêàçó¼å äà ¼å Áî¼èž è ïåñíèê ïðîøëî-
ñòè, „ñíàæíî ñõâàžåíå è ñàâåñíî è ñëèêîâèòî êàçèâàíå”, äà îí
ñà ïàæœîì ¼åäíîã Õåðåäè¼à ïðîó÷àâà èø÷åçëî äîáà, è ó ¼àêèì
ñòèõîâèìà àíàëèçó¼å èõ, Áî¼èž ¼å ¼åäàí îä ðåòêèõ íàøèõ ìëàäèõ
ïåñíèêà êî¼è èìà ñâî¼ ñòèõ. „Âðëî áîãàò ðå÷íèê, è òî ðå÷íèê
ñíàæíèõ, ìåòàëíèõ, çâîíêèõ ðå÷è, è íîâè ñëèêîâè, äîáðî àê-
öåíòîâàíè, óäàðà¼ó êàî äóãè âèòåøêè ìà÷åâè î òâðäå òó÷íå îêëî-
ïå êî¼è çâå÷å êàî òðóáå, äà¼ó óòèñàê ñíàãå, áîðáå è ïîáåäå. Ìëà-
576]
äè ïåñíèê èìà ðå÷èòîñò êî¼à ñå ðåòêî ¼àâšà êîä íàñ. Òà œåãîâà
âåðáàëíà ñíàãà âèøå íî ¼åäàíïóò ïîäñåžà íà ïîåçè¼ó Âèêòîðà

ÌÈÐÎÑËÀ Ì. ÍÈÊÎËȎ
Õèãà”.
Èçà òèõ ïîõâàëà Ñêåðëèž ¼å óêàçàî äà ¼å ïðâà êœèãà Ìèëóòè-
íà Áî¼èžà ¼îø äàëåêî îä òîãà äà áóäå ñàâðøåíà, äà ñó œåãîâà îñå-
žàœà ¼îø íåðàçâè¼åíà è ¼åäíîñòðàíà, „à îíäå ãäå õîžå äà áóäå ïå-
ñíèê îä èäå¼à (öèêëóñ Êðîç âåêîâå), íå ïîëàçè ìó çà ðóêîì, êàäà ¼å
šóáàâíèê, ñóâèøå óïðîøžàâà; êàäà ¼å õòåî äà áóäå ìèñëèëàö, îí
¼å íå¼àñàí, ìóòàí”. Óêàçàî ¼å äà ìëàäè ïåñíèê ìàëî ïðåòåðó¼å ó
ðå÷èòîñòè, äà ¼å çà œåãîâ òîí êàòêàä äåêëàìàòîðñêè, äà ñó œåãîâå
ïåñìå ïðèëè÷íî ¼åäíîëèêå. Ïðèòîì ¼å äîäàî äà è ñòàðè¼è è èñêó-
ñíè¼è ïèñöè èìà¼ó ñâî¼èõ ìàíà, ïîäâëà÷åžè íà êðà¼ó äà ¼å Áî¼èž
îâîì êœèãîì „äàî íå ñàìî ¼åäíó ëåïó íàäó ñðïñêî¼ ïîåçè¼è, íî è
¼åäíó äîáðó ïîåòñêó ïðèíîâó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè”.
Äîäàžåìî è òî äà ¼å Ñêåðëèž ñëåäåžèì ðå÷èìà ïîõâàëèî ïå-
ñìå èç öèêëóñà Ïðè÷å: Ïîñëåäœè èìïåðàòîð, „äà ¼å êðàžè, áèî
áè èçâðñòàí. Äâå îâàêâå ïåñìå, ’Çàšóášåíè Äàâèä’ è ’Ñàëîìà’, ó
êî¼èìà ñå îñåžà äóãî è ñàâåñíî ïðîó÷àâàœå Áèáëè¼å, äâà ñó èñòî-
ðè¼ñêà ïàíäàíà ðåòêå ñíàãå è èçðàçà”.
Ó Ëåòîïèñó ìàòèöå ñðïñêå, Íîâè Ñàä, êœ. 298, ñâåñêà 2 çà
1914. îá¼àâšåí ¼å ïðèêàç Áðàíêà Ëàçàðåâèžà ïîä íàñëîâîì „Ìè-
ëóòèí Áî¼èž” (Ïåñìå). Íåìà íà îâîì ÷àñîïèñó äàòóìà (ìåñåö) êàä
¼å îá¼àâšåí. Èçëàçèî ¼å êàî ìåñå÷íèê. Áðî¼ 3 ÷àñîïèñà, íè¼å ìî-
ãàî èçàžè ïðå ìà¼à, ¼åð ¼å ó œåìó îáèìàí ðàä Áðàíêà Ëàçàðåâèžà
íàïèñàí ïîâîäîì ñìðòè £îâàíà Ñêåðëèžà, êî¼è ¼å óìðî 2. ìà¼à 1914.
ïî ñòàðîì êàëåíäàðó. Âåðîâàòíî äà ¼å ñâåñêà áðî¼ 2 Ëåòîïèñà, ó
êî¼î¼ ¼å îá¼àâšåí ïîìåíóòè ïðèêàç Áî¼èžåâèõ ïåñàìà, èçàøàî èç
øòàìïå ó àïðèëó 1914. ãîäèíå. Ëàçàðåâèž ¼å ïðèêàç ïî÷åî ñëåäå-
žèì ðå÷èìà:
„Êàä ñå 1910. ãîäèíå, ó îìëàäèíñêîì ëèñòó Âåíöó, ïî¼àâèëà
ïåñìà ’Âðàíà’, ïîä íåïîçíàòèì ïîòïèñîì Ì. Áî¼èžà, äîñòà ñå ëà-
êî ìîãëî äà ïðîðîêó¼å äà žå òî èìå, óñêîðî, áèòè ïîçíàòî. Òå ãî-
äèíå, ¼àâèëà ñå ¼åäíà ìàñà ’íîâèõ šóäè’ è, ìíîãè îä œèõ, èìàëè
ñó îâå èëè îíå ïîåòñêå êâàëèòåòå...; àëè íèêî íè¼å èìàî ó òîëèêî¼
ìåðè îí༠êâàëèòåò êî¼è ñå, ó íàñ, îäðåó¼å íåîäðååíîì ðå÷¼ó
òàëåíàò. Ò༠ìó ¼å êâàëèòåò, íàðàâíî, áèî äîâîšàí äà, ïîñëå íåïó-
íå ÷åòèðè ãîäèíå, èçäà çáèðêó êî¼î¼ âðëî ëåïî ìåñòî ïðèïàäà ó
äàíàøœî¼ ëèðèöè è, íà¼ëåïøå, ó ëèðèöè œåãîâå ãåíåðàöè¼å.”
Ïîøòî ¼å óêàçàî äà ¼å ñâå íàøå ìîäåðíå ëèðè÷àðå âåçèâàëà
æåíà, çà Áî¼èžà ¼å ðåêàî äà îí ó æåíè ãëåäà æåíêó, ó ñìèñëó æóäè
è ñòðàñòè, ëåïå ôîðìå, ñòðàñíå óñíå, óïàšåíó êðâ. „’Áà¼êà î æå-
íè’, òî ¼å œåãîâ îñíîâíè ìèò î ïîñòàíêó ñâåòà.” Çà Áî¼èžà ¼å æåíà
öåíòàð ñâåòà, çàãîíåòíà îñîâèíà îêî êî¼å ñå ñâå îêðåžå. „Ðåëèãè¼à
Ì. Áî¼èžà ¼å ðåëèãè¼à ïóòè. Œåãîâà ’Õèìíà’ òî ¼å ðåëèãèîçíà õèì-
íà è äèòèðàìá ñòðàñòè:
Æåäàí ñàì òå, Ñëàñòè, ¼åð ó äóøè ÷ó¼åì
Êðèê âå÷èòå æóäœå... –
Šóáàâè è Ñðåžî. êô âðàáàö âàñ êšó¼åì! ...” [577
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À Ó äàšåì èçëàãàœó î îâîìå Á. Ëàçàðåâèž öèòèðà ïî âèøå ñòè-
õîâà èç Áî¼èžåâèõ ïåñàìà „Âåòðîì øèáàíè”, „Ïîšóáàö”, „Àâåò”,
„Çàšóášåíè Äàâèä”.
Òî óâåðåœå, ñíàãà è ¼à÷èíà ó Áî¼èžåâîì èçðàçó äà¼å öåëî¼ ïî-
åçè¼è íàãîíà èçãëåä ïðàâå óìåòíîñòè. „È ó ðåëèãè¼è ñòðàñòè Ìè-
ëóòèíà Áî¼èžà èìà ìíîãî óìåòíîñòè.”
Äðóãè áèòàí ìîòèâ Áî¼èžåâå ïîåçè¼å ¼å ìîòèâ îòàŸáèíå. „Òà¼
öèêëóñ ïåñàìà, íàçâàí Çåìšà îëó¼å, èçðàç ¼å ïîñëåäœèõ âåëèêèõ
äîãàà¼à... Òó ñå íå âèäè íåïðè¼àòåš, ’òàòàðèí’, ’âàðâàðèí’, ’ïðî-
êëåòè íàðîä’, êàî øòî ¼å, ìàõîì, ñëó÷༠ñà íàøîì ïàòðèîòñêîì
ïîåçè¼îì êî¼à æèâè è òðà¼å çà âðåìå äîê ñå äîãàà¼è äåøàâà¼ó.
Ïàòðèîòñêà ïîåçè¼à Ìèëóòèíà Áî¼èžà íå íàïàäà è íå ãðäè. Îíà
îïåâà ñíàãó, âèòàëíó ìîž è åêñïàíçè¼ó ¼åäíå íàöè¼å. Îíà íåìà
íèêàêâó òåíäåíöè¼ó, ¼åð, êàä áè èìàëà, íå áè âèøå áèëà ïðàâà
ïîåçè¼à.” Ïîøòî ¼å öèòèðàî äâå ñòðîôå èç ïåñìå „Âàñðêñ” êàæå
äà è îñòàëå ïåñìå òå âðñòå („Ïîõîä”, „Ðàçìàõ”, „£åñåí íà Âàðäà-
ðó” è òàêî äàšå) óêàçó¼ó íà óêîðåœåíî îñåžàœå çåìšå è íàðîäà.
Çàòèì êàæå äà ¼å íà¼ïðè¼àòíè¼å êîä Áî¼èžà èçâåñòàí ôèëîçîô-
ñêè äèëåòàíòèçàì ñà êîãà ïîëàçè. Îí íè¼å îäðååí. Îí ïåâà „ìî-
ìåíàò” è, ïðåìà òîìå, îí ñå âåçó¼å çà èìïðåñè¼ó òî㠄ìîìåíòà”.
Ëàçàðåâèž íàãëàøàâà äà ¼å âåðñèôèêàöè¼à Ìèëóòèíà Áî¼èžà
¼åäíà îä íà¼ëåïøèõ à, ïî áîãàòñòâó è ëåïîòè ñëèêîâà, íà¼ëåïøà.
„Ðåòêî ñå êî ’âåçàíèì ñëîãîì’ òàêî ëàêî èçðàæàâà êàî Ìèëóòèí
Áî¼èž. Åêñïðåñè¼à ¼å óâåê òàêî èíñòèíêòèâíà äà ñå íèêàäà íå îñå-
žà ’çàíàò’ ó ðèòìó íèòè êó¼óíŸè¼à ó ñëèêîâèìà. Ìèñàî ñå èçëèâà
áåç íàïîðà, áåç ïðåïðåêà, îä¼åäíîì, êàî øòî ñå äèøå è èäå. Òî ¼å
ñàìî ¼åäàí äîêàç âèøå äà ¼å èìïðåñè¼à èñêðåíî äîæèâšåíà.” Çàòèì
èñòè÷å äà Áî¼èž èìà è ëåïó åêñïðåñè¼ó, è òî èçëàãàœå èëóñòðó¼å
öèòèðàœåì íåêîëèêî ñòðîôà èç „Ñàëîìå”.
Ëàçàðåâèž óêàçó¼å äà ¼å Áî¼èžåâ ðå÷íèê ¼åäàí îä íà¼áîãàòè-
¼èõ, äà êîä Áî¼èžà èìà ÷èòàâà ìàñà íîâèõ ðå÷è ñàñâèì „ïîåòñêèõ”.
Îâ༠ïðèêàç Áðàíêà Ëàçàðåâèžà îá¼àâšåí ¼å è ó áåîãðàäñêîì
ëèñòó Ïè¼åìîíò, ó áðî¼ó 157. îä 9. ¼óíà 1914. ãîäèíå.
Ó íåêðîëîãó „Ìèëóòèí Áî¼èž”, îá¼àâšåíîì ó çàãðåáà÷êîì ÷à-
ñîïèñó ʜèæåâíè ¼óã, áð. 1. îä 1. ¼àíóàðà 1918, Âëàäèìèð Žîðî-
âèž êàæå:
„Ó ñðïñêî¼ ëèðèöè, ó íà¼áîšåì è íà¼ðàçâè¼åíè¼åì ðîäó íàøå
êœèæåâíîñòè, Ìèëóòèí Áî¼èž ¼å áèî ¼åäíî îä íà¼ìëàèõ èìåíà.
Äàíàñ ¼å œåí íà¼ñâåæè¼è ãðîá. Ëè÷íî ¼åäàí ñ¼à¼àí ïî÷åòàê, ïðè-
ìåžåí ó ñâèì êðóãîâèìà, íàðî÷èòî ïîñëå Êðàšåâå ¼åñåíè, îí ¼å
ïîðåä ã. Êîðîëè¼å áèî íà¼èçðàçèòè¼è ïðåäñòàâíèê îíèõ íîâèõ è
íà¼íîâè¼èõ, øòî ñó ìëàäè è ïëàõîâèòè, îïè¼åíè Ñàëîìîì è îêè-
žåíè ìàêîâèì öâåòîì, óíîñèëè ó íàøó ïîåçè¼ó ¼åäàí ïîòåíöèðàí
òîí ÷óëíîñòè è ðàñèïíè÷êå ìëàäîñòè è êëèêòàëè ðå÷èìà, êî¼å ñó
áèëå öðâåíå îä êðâè è óñòðåïòàëå îä çàäèõàíîñòè”.
Ó äàšåì èçëàãàœó Žîðîâèž ¼å íàãëàñèî äà ¼å êîä Áî¼èžà ¼àêî
áîãàòà ñåíçóàëíà äèíàìèêà, äà ¼å åðîòèêà ñíàæàí åëåìåíàò ó Áî¼è-
578]
žåâî¼ ïîåçè¼è, òå ¼å íàïèñàî è îâî: „Ïî òîì, øòî ¼å äàî, Ìèëóòèí
Áî¼èž áèî áè ó íà¼áîšåì ñëó÷à¼ó ñàìî çàíèìšèâ”. Ó äàšåì èçëà-

ÌÈÐÎÑËÀ Ì. ÍÈÊÎËȎ
ãàœó ïðåžóòíî, êîðèãó¼å ñâî¼ ñóä. Îí êàæå äà ¼å Áî¼èž „çíàî äàòè
ìåñòèìè÷íî ëåïà è ñíàæíà èçðàçà” è öèòèðà ïî÷åòíå ñòèõîâå èç
Áî¼èžåâå ïåñìå „Ìëàäîñò” (£à çíàì ñàìî õîžó...). Çàòèì êàæå äà ¼å
Áî¼èž íàøàî „íåêîëèêî ñòèõîâà, ÷è¼à ñíàãà è íåïîñðåäíîñò íåìà
ðàâíó ó ñâåìó äåëó íàøå íà¼íîâè¼å ëèðèêå”. Òî èëóñòðó¼å öèòèðà-
œåì òðè ñòðîôå èç ïåñìå „Õåðîñòðàòè”. Çà ïåñìó „Õîä” êàæå äà ¼å
¼åäíà îä íà¼èçðàçèòè¼èõ è íà¼èíòåíçèâíè¼å îñåžàíèõ ïåñàìà. „Ó òèì
¼å ñòðîôàìà Ìèëóòèí Áî¼èž ïî÷åî äà äà¼å ñâî¼ó ïðàâó ìåðó, äî-
ñòèãíóòó íàðî÷èòî ó ðåòêî ëåïî¼ è öåëîâèòî óñïåëî¼ ’Deus Deorum’,
è ïî òèì ñòâàðèìà îí ¼å îä çàíèìšèâà ïîñòàî âðåäàí.”
Ó çàãðåáà÷êîì ÷àñîïèñó Ñàâðåìåíèê, á. 2, âåšà÷à (ôåáðóàð)
1918, Ìèëàí Êàøàíèí ¼å îá¼àâèî íåêðîëî㠄Ìèëóòèí Áî¼èž”. Ïî-
øòî ¼å óïîçíàî ÷èòàîöå äà èì ¼å îâèõ äàíà ñòèãëà âåñò, ïðåêî Øâà¼-
öàðñêå, äà ¼å ó Ñîëóíó óìðî ìëàäè ëèðè÷àð Ìèëóòèí Áî¼èž, Êà-
øàíèí ïîäñåžà ÷èòàîöå äà ¼å 1914. ãîäèíå ó Áåîãðàäó îá¼àâšåíà
œåãîâà êœèãà ñòèõîâà Ïåñìå, äà ñå òîì êœèãîì êðèòèêà ìíîãî
áàâèëà, „àëè ¼å äîíåñåí ¼åäíîäóøàí ñóä: äà ¼å Ì. Áî¼èž íà¼áîšè
ìåó ìëàèìà è äà èìà, àêî íàñòàâè êàêî ¼å ïî÷åî, âåëèêó êœè-
æåâíó áóäóžíîñò.” Êàøàíèí ¼å ïîäâëà÷èî äà ¼å Áî¼èžåâà ñìðò âå-
ëèêà íåñðåžà ïî ñðïñêó, äàêëå ïî öåëó ¼óãîñëîâåíñêó êœèæåâ-
íîñò. „Ìèëóòèí Áî¼èž ¼å áèî íà¼äàðîâèòè¼è è íà¼ïëîäíè¼è ï¼å-
ñíèê ó íà¼ìëàèì êœèæåâíîì ïîêîšåœó ñðïñêîì”. Îí, ïåñíèê
šóáàâè, íèêàäà íè¼å áàíàëàí, à „òåìïåðàòóðó ñðïñêå šóáàâíå ëè-
ðèêå ïîäèãàî ¼å çà íåêîëèêî ñòåïåíè âèøå, äî ïðàâîã ïîæàðà ïëî-
òè”. Ïîõâàëíî ïèøå î öèêëóñó ïåñàìà Êðîç âåêîâå, à çà öèêëóñå
Ïðè÷å êàæå äà ¼å âàíðåäíî çàíèìšèâ è äà ¼å òî ¼åäíà íîâà âðñòà ó
ñðïñêî¼ ïîåçè¼è. „×èòà¼òå ’Çàšóášåíîã Äàâèäà’ è ’Ñàëîìó’, òè
ñòèõîâè èäó ó íà¼áîšå øòî ñó èêàä èñïåâàíè íà Ñëîâåíñêîì ¼ó-
ãó”. Ó öèêëóñó Çåìšà îëó¼å Áî¼èž ¼å ïîêàçàî ñâî¼ ìîžíè òåìïåðà-
ìåíò. Ïîõâàëíî ñå èçðàçèî ¼îø î âåžåì áðî¼ó Áî¼èžåâèõ ïåñàìà
(„Âåòðîì øèáàíè”, „Îäáëåñàê” è äð.). „Êàä ñå ÷èòà¼ó œåãîâè ñòè-
õîâè, èçãëåäà äà îâ༠ìëàäèž íè ó æèâîòó íè¼å ãîâîðèî ïðîçîì,
âåž ñòèõîì, – òàêî ìó ¼å ðèòàì óðîåí è çâó÷àí! Ó ÷èòàâî¼ ñðïñêî¼
ëèðèöè îí èìà íà¼ñàâðøåíè¼å ðèìå” – êàæå Êàøàíèí ïðè êðà¼ó
èçëàãàœà î Áî¼èžåâî¼ çáèðöè ïåñàìà.
Àíèöà Ñàâèž îá¼àâèëà ¼å ó ÷àñîïèñó Äàí, Áåîãðàä–Íîâè Ñàä,
áð. 1, ¼óë 1919. ãîäèíå åñå¼ „Ó ñïîìåí Ìèëóòèíà Áî¼èžà” î êîìå
êàæå:
„Ñâè ñìî, ó ¼åñåí 1917, îñåòèëè äà ¼å ñìðò Ìèëóòèíà Áî¼èžà
ñèìáîëè÷íà çà íàøó íàðîäíó íåñðåžó. Îí ¼å çíà÷èî áó¼íî è ñèì-
ïàòè÷íî îëè÷åœå ñðïñêå ìëàäîñòè ó ïåñíèêó íåîáè÷íà òàëåíòà;
ó œåìó, ìè ñìî èõ æàëèëè ñâå êî¼å ñìî èçãóáèëè; à êð༠òîãà íàñ
¼å ñèëíî áóíèî œåãîâ èíäèâèäóàëíè ãóáèòàê. È íàøà ðåâîëòà ¼îø
óâåê òðà¼å.
Êî äà ãà íàêíàäè? Íàìà ¼å ÷àê è äðàãî äà âåðó¼åìî äà ãà íèêî
íåžå íàäîêíàäèòè. Îí žå ñòîãà îñòàòè ó íàøî¼ ëèòåðàòóðè è îíèì
[579
øòî ¼å äàî, è îíèì øòî ¼å òåê òðåáàëî äà äâ. Ñëóøàíå ìåëîäè¼å ñó
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À ñëàòêå, íî ñëàå ñó íåñàñëóøàíå. Ìåóòèì, Áî¼èž žå íàì îñòàòè
äðàã è ïî ñâî¼èì èñïåâàíèì è ñàñëóøàíèì ìåëîäè¼àìà.
Êàî ìàëî êî ó íàñ, Ìèëóòèí Áî¼èž ¼å áèî ïåñíèê æèâîòà; äà-
êàêî, æèâîòà êàî øòî ñå ïðèêàçó¼å ó ðàíî¼ ìëàäîñòè. Ó œåãîâèì
¼å ïåñìàìà æèâîò óïîðåäî è àïîëîíè¼ñêè è äèîíèçè¼ñêè åëåìåíò,
è âèçè¼à è ñòðàñò; ïðåìà òîìå ¼å è œåãîâà äèêöè¼à, ó íà¼áîšèì
ñòâàðèìà, è íåïîñðåäíà è ñëèêàðñêà. Ó òîìå ¼å êàðàêòåðèñòèêà, à
ó òîìå è íåäîñòàòàê òå ìëàäàëà÷êå ïîåçè¼å: íåìà ó œî¼ ïðîöåñà
êî¼è áè ñïî¼èî ó ¼åäíî âèçè¼ó è ñòðàñò, íåìà ñèìáîëà. È íåìà ñèì-
áîëè÷íîã èçðàçà, äà ñïî¼è ó ¼åäíî èçðàç ñëèêàðñêè è èçðàç íåïî-
ñðåäíè. Èëè ãà ¼îø íåìà. £åð, áèëî ¼å çíàêîâà äà ñå Áî¼èž òðóäèî
äà ñâî¼å ñïîšàøœå ñëèêàðñêå êâàëèòåòå ïðåòâîðè ó óíóòðàøœå.
Íî, ðàò ¼å, áàð ó äåëèìà êî¼à ñó íàì ïîçíàòà, íàñèëíî ïðåêèíóî
œåãîâ óìåòíè÷êè ðàçâî¼.
Æèâîò êàî ñòðàñò è äèíàìèêà ïîä¼åäíàêî ¼å ñíàæíî èçðàæåí
ó ñâèìà Áî¼èžåâèì ïåñìàìà; êàî âèçè¼à, íà¼ñ¼à¼íè¼å ó ïåñìàìà ñà
òåìîì èç ïðîøëîñòè. Ïåñíèê æèâîòà ¼å èç âèøå äóáîêèõ ðàçëîãà
îáîæàâàëàö ïðîøëîñòè”.
Ïîâîäîì äðóãîã èçäàœà Áî¼èžåâèõ Ïåñàìà áîëà è ïîíîñà, ó
ñàðà¼åâñêîì ÷àñîïèñó Áóäóžíîñò (ñâ. 1, 25. ¼àíóàð 1920) £îâàí
Ïàëàâåñòðà ïîä íàñëîâîì „Ïîíîñíå ïåñìå” îöåœó¼å âåîìà âèñî-
êî îâó çáèðêó. Çàòèì ñå îñâðíóî è íà äðóãå Áî¼èžåâå ðàäîâå. Çà
çáèðêó Ïåñìå (Áåîãðàä, 1914) êàæå äà ¼å ¼åäíà îä íà¼ñòðàñíè¼èõ,
íà¼ñî÷íè¼èõ è íà¼áó¼íè¼èõ êœèãà ïåñàìà „êî¼îì ñå îáîãàòèëà è
ïîëåïøàëà íàøà êœèæåâíîñò”.
Ó Çàãðåáó ¼å 1921. ãîäèíå, ó èçäàœó Ìàòèöå õðâàòñêå, îá¼àâ-
šåíà êœèãà äð Äðàãóòèíà Ïðîõàñêå Ïðåãëåä ñàâðåìåíå õðâàò-
ñêî-ñðïñêå êœèæåâíîñòè. Ó òåêñòó î Ìèëóòèíó Áî¼èžó, Ïðîõà-
ñêà ¼å íàâåî áèòíå áèîãðàôñêå ïîäàòêå è œåãîâå êœèãå ïåñàìà è
äðàìå. Ãîâîðåžè î çáèðöè Ïåñìå, 1914, ðåêàî ¼å:
„Ñâå ñó êðèòèêå, îö¼åíå è íåêðîëîçè ñóãëàñíè ó òîì, äà ¼å
Ìèëóòèí Áî¼èž áèî âåëèê è ñíàæàí òàëåíàò. Œèìå ¼å ó¼åäíî çàî-
êðåíóëà ñàâðåìåíà ñðïñêà ëèðèêà èç ïåñèìèñòè÷êîã ðàñïîëîæå-
œà äåêàäåíñå ó äèíàìèêó æèâîòà, ó ïîåçè¼ó ñòðàñòè è ñíàãå. £å-
äèíè ¼å Áîðèñàâ Ñòàíêîâèž ðàíè¼å îä Áî¼èžà ïîêàçàî ó Êîøòàíè
òàêîâó ôàòàëíó åðîòèêó ñ îðè¼åíòàëñêîì ðàçáëóäíîøžó. Êàä Áî-
¼èž ãîâîðè î ñòðàñòè, èìà òîíîâà òàêî ïóíèõ, ñëèêà òàêî ïëàìå-
íèõ, ðè¼å÷è òàêî áó¼íèõ êàî ìàëî êî¼è îä íàøèõ ï¼åñíèêà. Œåãîâà
Ìàãäàëåíà íå šóáè Êðèñòà äóõîâíèì íà÷èíîì, âåž è œåãà šóáè
çáîã êðàñîòå òè¼åëà è ìðòâà áè ãà šóáèëà. Ïîæóäíà ñòðàñò, êî¼à
ïè¼å êð⠚óášåíîãà (Ñàëîìà) ñòðàñò îêî ïåðâåðçíîñòè ðàçãî-
šåëà ñå ó Áî¼èžåâî¼ ëèðèöè”.
Ó ïåòî¼ ñâåñöè áåîãðàäñêîã êœèæåâíîã ÷àñîïèñà Ìèñàî îä
16. ìàðòà 1920. îá¼àâšåí ¼å åñå¼ Äóøàíà Ç. Ìèëà÷èžà „Ìèëóòèí
Áî¼èž ëèðñêè ïåñíèê” êî¼èì ñå òåæèëî äà ñå äîêàæå äà ¼å íå-
çíàòíà âðåäíîñò Áî¼èžåâîã ïåñíèøòâà. Âåž ó óâîäíîì äåëó åñå-
¼à Ä. Ç. Ìèëà÷èž êàæå äà áè Áî¼èž áèî âåžè ïåñíèê äà ¼å æèâåî è
580]
ïåñìå ïèñàî ñðåäèíîì äåâåòíàåñòîã âåêà, äà œåãîâ ïåñíè÷êè
òàëåíàò íè¼å áèî òàêî âåëèêè êàî øòî ñå ìèñëè, äà ¼å Áî¼èž „âè-

ÌÈÐÎÑËÀ Ì. ÍÈÊÎËȎ
øå íî èêî ó íàøî¼ ïîåçè¼è çëîóïîòðåášàâàî ïîçíàâàœå íàøåã
¼åçèêà, ñâî¼ áîãàòè ïåñíè÷êè ðå÷íèê, êî¼è ãà ¼å âðëî ÷åñòî ÷èíèî
ñâî¼èì ðîáîì”.
Ïîøòî ¼å öèòèðàî ÷åòèðè ñòèõà èç òðè ïåñìå, íå íàâîäåžè
íàñëîâå òèõ ïåñàìà, ïèøå: „Îâàêâè ñó ñòèõîâè ’ðåäîâíî’ ñòàœå
Áî¼èžåâå ïîåçè¼å”. Áåñìèñëåíî ¼å öèòèðàòè ñàìî äåâåòè ñòèõ ïå-
ñìå „Õèìíà” (êî¼è ãëàñè: „Äîê äàìàðè ïðøòå è èãðà¼ó æèëå”), à
íå ïî÷åòàê îâå ïîçíàòå ïåñìå: „Æåäàí ñàì òå, Ñëàñòè, ¼åð ó äóøè
÷ó¼åì / Êðèê âå÷èòå æóäœå, è, êô èäîë ñâåòè, / Ïîñòàëà ñè ñèìáîë
ó áîëó, ó ñåòè, / Õîžó òå, Æèâîòå, è ñòðàñíî òå øòó¼åì.” Áåñìè-
ñëåíî çâó÷è è êàäà ñå öèòèðà òðèäåñåò äðóãè ñòèõ èç ïåñìå „Çà-
šóášåíè Äàâèä” êî¼à èìà 88 ñòèõîâà.
Ìèëà÷èž ïèøå äà ó Àíòîëîãè¼è íîâè¼å ñðïñêå ëèðèêå ñðåžå-
ìî èìåíà ïèñàöà îä êî¼èõ ¼å Áî¼èž è âåžè òàëåíàò è âåžè ïåñíèê.
Òðåáàëî áè òî äà áóäå ëàñêàâî ïðèçíàœå. Íàèìå, ó îâó Àíòîëîãè-
¼ó Áîãäàí Ïîïîâèž ¼å óíåî ñòèõîâå ñàìî 26 ïåñíèêà îä âðåìåíà
Áðàíêà Ðàäè÷åâèžà äî ôåáðóàðà 1911, êàäà ¼å çàâðøèî ïðåãëåäà-
œå êœèãà è ÷àñîïèñà ðàäè îäàáèðàœà ïåñàìà. Òàäà ¼å Ìèëóòèí
Áî¼èž èìàî ñàìî îñàìíàåñò ãîäèíà. Èç íàïîìåíà ïðèðåèâà÷à Àí-
òîëîãè¼å âèäè ñå äà îí íè¼å ïðåãëåäàî Âåíàö, êœèæåâíî îìëà-
äèíñêè ëèñò, êî¼è ¼å ïîêðåíóò 1910. ãîäèíå, âåðîâàòíî íåî÷åêó¼ó-
žè äà òó èìà ïåñàìà êî¼å áè èñïóœàâàëå êðèòåðè¼å êî¼èõ ñå äð-
æàî. Ìîãóžå äà áè ñå îïðåäåëèî äà ¼å è ò༠÷àñîïèñ ïðåãëåäàî çà
Áî¼èžåâó ïåñìó „Âðàíå”, î êî¼î¼ ¼å êðèòèêà ïîõâàëíî ïèñàëà, à
êî¼à ¼å êàñíè¼å óøëà ó âèøå àíòîëîãè¼à è ïðåâîåíà íà ñòðàíå
¼åçèêå.
Ïèøóžè î Áî¼èžåâèì ïåñìàìà íàïèñàíèì 1912–1913. ãîäè-
íå, ïîä óòèñêîì îñëîáîäèëà÷êîã ðàòà, Ìèëà÷èž êàæå äà ñó îíå
„ñëàáå ó ïîðååœó ñà ðîäîšóáèâèì ïåñìàìà ã. ã. Àëåêñå Øàíòè-
žà, Ìèëàíà Ðàêèžà è Ñèìå Ïàíäóðîâèžà”, äà ó œèìà èìà „ìíîãî
ðåòîðèêå, à âðëî ìàëî îñåžàœà”, à äà ¼å Áî¼èž òåê ó èçãíàíñòâó
„äóáîêî îñåòèî Šóáàâ ïðåìà ÎòàŸáèíè” è œåãîâå ïåñìå èñïåâà-
íå ó èçãíàíñòâó „íà¼áîšè ñó ñòèõîâè íàøå âåëèêå íàðîäíå òðàãå-
äè¼å”.
Ðåžè äà ñó Áî¼èžåâå ðîäîšóáèâå ïåñìå èç 1912–1913. ã. ñëà-
áå ó ïîðååœó ñà ïåñìàìà äðóãèõ ïåñíèêà, ãîâîðè î êðèòè÷àðó.
Ñëàáå ïåñìå íå ìîãó ïîñòàòè äîáðå ñàìî çàòî øòî íå ïîñòî¼å äî-
áðå ïåñìå äðóãèõ ïåñíèêà êî¼å ñó íàñòàëå ó èñòî âðåìå è ïðèïà-
äà¼ó èñòîì æàíðó. Íèòè äîáðå ïåñìå ìîãó ïîñòàòè ñëàáå çáîã òî-
ãà øòî ñó äðóãè ïåñíèöè ïèøóžè î ñëè÷íèì äîãààœèìà èñïåâà-
ëè èçâðñíå ïåñìå.
Èàêî ¼å ïèñàî äà ¼å Áî¼èžà áîãàòè ïåñíè÷êè ðå÷íèê „âðëî ÷å-
ñòî ÷èíèî ñâî¼èì ðîáîì, ìåñòî äà áóäå îáðàòíî”, ïðè êðà¼ó åñå¼à
Ìèëà÷èž èñòè÷å: „È îí, âèøå íî èêî, ó öåëîêóïíî¼ íàøî¼ ïîåçè-
¼è, çàñëóæó¼å åïèòåò ’êðàš ðå÷è’ êàêî ãà ¼å íàçâàî Áðàíêî Ëàçàðå-
âèž.” Íà êðà¼ó, öèòèðàžåìî äð Âëàäåòó Âóêîâèžà: „Äð Äóøàí Ìè-
[581
ëà÷èž ó ïèñìó óïóžåíîì ìåíè 17. ¼óíà 1964. ã. êàæå: ’Ñìàòðàì
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À äàíàñ äà ¼å ìî¼ íåãäàøœè ñóä î Áî¼èžó ïðåñòðîã, íàðî÷èòî êàä
ïîìèñëèì äà ó Áî¼èžåâèì ãîäèíàìà íè íà¼âåžè ïåñíèê XIX âåêà,
Âèêòîð Èãî, íè¼å ïèñàî áîšå ïåñìå íåãî Áî¼èž’.” (ʜèæåâíî äå-
ëî Ìèëóòèíà Áî¼èžà, Ïðèøòèíà, 1969, ñòð. 163).
£îâàí Êðøèž ¼å îäáðàíèî äîêòîðñêó äèñåðòàöè¼ó Moderni lyri-
ka jihoslovenské íà Êàðëîâîì óíèâåðçèòåòó ó Ïðàãó 1923. ãîäèíå.
Çàâðøíî ïîãëàâšå äèñåðòàöè¼å èìà íàñëîâ Íà¼ìëàà ¼óãîñëîâåí-
ñêà ëèðèêà. Òî ïîãëàâšå ïðåâåî ¼å Áîãäàí Ë. Äàáèž è îá¼àâšåíî
¼å ó äðóãî¼ êœèçè Ñàáðàíèõ ä¼åëà £îâàíà Êðøèžà, Ñàðà¼åâî, 1979,
ñòð. 35–59. Ó òîì ïîãëàâšó î Ìèëóòèíó Áî¼èžó êàæå ñå è îâî:
„Âåž êàî îñàìíàåñòîãîäèøœàê îí äà¼å íå ñàìî îñåžà¼íî íåãî
è äóõîâíî ïðîäóášåíå ïåñìå, êî¼å ñó ïî ñâî¼î¼ ñòðóêòóðè ãîòîâî
íà¼áîšå ïåñìå ó ìëàî¼ ñðïñêî¼ ïîåçè¼è. Ïðâà äîìèíàíòà ó œåãî-
âî¼ ïîåçè¼è ¼åñòå åðîòè÷íà ñòðàñò, êî¼ó ñå íè¼å áî¼àî èçðåžè, êî¼îì
¼å õòåî äà èçðàçè îíî øòî èìà íà¼ëåïøå ó ñåáè: ìëàäîñò. Îí òî
èñêàçó¼å ñà âåžîì èñêðåíîøžó íåãî Ñòåôàíîâèž, ñà âèøå òåìïå-
ðàìåíòà íåãî ëè òåìïåðàìåíòíè Êîðîëè¼à è ñà âèøå åðîòè÷êå èí-
ñïèðàöè¼å íåãî Áåãîâèž. Íå çíà çà óçäðæàíîñò è ñïàäà ìåó îíå
çà êî¼å ¼å Ñêåðëèž ðåêàî äà ñó œèõîâå ìàíå ñàìî œèõîâå ïðåòåðà-
íå âðëèíå. Îí ¼å æðòâà ñòðàñòè, êàêî ñâì êàæå.”
Ïîøòî ¼å óêàçàî äà ¼å ó Áî¼èžó ãîâîðèëà ìëàäîñò êî¼à ¼å íå-
âîšíî òðàæèëà åêñòðåìå, Êðøèž ¼å öèòèðàî çàâðøíó ñòðîôó ïå-
ñìå „Ìëàäîñò”:
Òî ñàçðåëà ìëàäîñò íåêîã öèšà òðàæè:
Õòåëà áè èç äóøå, èç ñðöà, èç ãðóäè,
×àê è áîë áè õòåëà: êàä ¼å áîë ðàçäðàæè,
Äà ñå òðîøè, êðøè è áåñíè è ëóäè.
Ïîðåä ïåñàìà ïóíèõ ñòðàñòè, íå÷åã äèâšåã ó šóäñêîì áèžó,
šóáàâè „êàä ñå äèâšå, ëóäî, ñàìî êðâšó âîëè”, Êðøèž çàïàæà äà
ñå è êîä Áî¼èžà ïîðåä ñòðàñòè ¼àâšà¼ó „÷åæœå è íåêàêâà ôèíà
íîñòàëãè¼à”, äà èçãëåäà äà ñå ñóøòèíà Áî¼èžåâå ïîåçè¼å ïî÷èœå
äà ìåœà. „Íà ìåñòî íåðâíå ðàçäðàæåíîñòè äîëàçå èíòèìíè äó-
øåâíè åëåìåíòè, êàî äîêàç äà Áî¼èžåâà ïîåçè¼à íè¼å ñàìî ïîåçè¼à
íåðàâà, âåž è ïîåçè¼à ìèñëåžåã ÷îâåêà, ïîåçè¼à êî¼à èäå ÷àê ó ìè-
ñòèöèçàì. Ñòèõ ’íîžàñ ñàì ÷óî êàêî ñðåžà ïëà÷å’ çâó÷è êàî ôèíà-
ëå íåðâíå åðîòèêå. £àâšà ñå ñêåïñà, ’Deus deorum’...” Çàòèì, êàæå
äà íà¼äóášà ïåñèìèñòè÷êà íîòà çâó÷è ó Áî¼èžåâî¼ ïåñìè „Õåðî-
ñòðàòè” èç êî¼å íàâîäè íåêîëèêî ñòèõîâà.
Ãîâîðåžè è äàšå î Áî¼èžåâî¼ çáèðöè Ïåñìå, 1914, Êðøèž ïîä-
âëà÷è äà ¼å ìàëî ¼óãîñëîâåíñêèõ ïåñíèêà êî¼è ó ñâî¼î¼ ëèðèöè
èìà¼ó òîëèêî äðàìñêèõ åëåìåíàòà. „Áî¼èž ¼å óìåî ó æèâèì áî¼àìà
äà îäðåäè œåãîâ (Äàâèäîâ) êàðàêòåð, äà ãà ó÷èíè òèïè÷íèì, áëè-
ñêèì è ñõâàòšèâèì. Áî¼èž îïåâàâà Äàâèäîâó ñòðàñò êî¼à ¼å ïîáå-
äèëà íàä œåãîâîì âåðîì... Èñòó ìèñàî î ïîáåäè Ñòðàñòè è æèâî-
òà íàä âåðîì èçðè÷å è œåãîâà Ìàãäàëåíà íàä ëåøîì Õðèñòîâèì.”
Ó åñå¼ó Âëàäèìèðà Žîðîâèžà „Ìèëóòèí Áî¼èž”, îá¼àâšåíîì
582] êàî ïðåäãîâîð ó êœèçè Ìèëóòèíà Áî¼èžà Ïåñìå è äðàìå, Áåî-
ãðàä, 1927, ïîðåä ïîäàòàêà î Ìèëóòèíó Áî¼èžó è œåãîâèì ðàíèì

ÌÈÐÎÑËÀ Ì. ÍÈÊÎËȎ
ðàäîâèìà, ãîâîðè ñå è î Áî¼èžåâèì ïåñìàìà èç ïðâå çáèðêå, à äà-
ëåêî ìàœå î äðóãèì Áî¼èžåâèì ïåñìàìà. Žîðîâèž îâäå ïîäâëà÷è
äà ¼å Áî¼èž ó ìëàäó íàøó ïîåçè¼ó óíåî ¼åäíó íîâó íîòó. „Òî ¼å òà
ïóòåíà óçáóåíîñò ìëàäîñòè, êàçèâàíà ñà ñòðàøžó, ó êî¼î¼ èìà
èçâåñíèõ ñêëîíîñòè çà ïàòîëîøêî. Ïî òîìå øòî ¼å äàî è óíåî ó
íàøó êœèæåâíîñò, Áî¼èž áè èïàê âèøå áèî çàíèìšèâ íåãî âðå-
äàí. Ó œåãîâî¼ ñòðàñòè èìà ñíàãå è íåîäîšèâîã óçáóåœà; ó èçðà-
çó èìà áî¼å è íåïîñðåäíîñòè; íà ïî¼åäèíèì ìåñòèìà ïðîñòî ñå
îñåžà êàêî áè¼ó äàìàðè è ãîðè ïóò – àëè, òî îñåžàœå íåìà äóáèíå
è ñóâèøå ¼å ïðåñèžåíî è çàãóøåíî ðå÷èìà.”
Žîðîâèž çàòèì èçíîñè äà êîä Áî¼èžà „èìà èçâåñíå ïñèõîëî-
ãè¼å ìëàäîñòè, êî¼à èìà ñâî¼èõ ñòðàñòè è ìèìî æåíà, ó êî¼î¼ ñå ñâå
íåøòî òðàæè, ãäå ñå è ìàøòà è âåðó¼å è êëè÷å è áîëó¼å ó èñòè
ìàõ... Áî¼èž ¼å îâîì îñåžàœó çíàî ìåñòèìè÷íî äà äàäå ¼àê, ðå÷èò
è ñèãóðàí èçðàç.” Ïîñåáíî ñå óêàçó¼å íà âðåäíîñò ïåñàìà „Ìëà-
äîñò”, „Õåðîñòðàòè” è „Õîä”, öèòèðà¼ó ñå è íåêè ñòèõîâè èç œèõ.
Ïðè êðà¼ó åñå¼à Žîðîâèž êàæå è îâî:
„Ìèëóòèí Áî¼èž ¼å ãîòîâî ¼åäíîäóøíî ñòåêàî ïîõâàëå ðàäè
ñâîã ñòèõà, êî¼è ¼å áèî çâîíàê, ïóí ðèòìà, ñ äîáðèì è êàî ñêîâà-
íèì ñòèõîâèìà, ñ ìíîæèíîì íîâèõ, íåîáè÷íèõ è òðàæåíèõ è èí-
ñòèíêòîì ïîãîåíèõ, à ó ðèìàìà ìàëî óïîòðåášàâàíèõ ðå÷è. Ðà-
äè òîãà ìó ÷àê äàäîøå ïîíîñíè íàçè⠒êðàšà ðå÷è’; èñòàêîøå äà
¼å ðàñêîøàí ó ñâîì áîãàòñòâó. È äîèñòà, œåãîâ ñòèõ èìà ñïîíòà-
íîñò êî¼à èçíåíàó¼å è ðå÷èòîñò êî¼à ¼å èçóçåòíà. Ó íàñ ¼å ìàëî
ïåñíèêà, è ñòàðè¼èõ è ìëàèõ, êî¼èìà ¼å ñòèõ èøàî òå÷íè¼å è ëàê-
øå. Ó òîìå ¼å, íåìà ñóìœå, ¼åäíà ¼àêà ñòðàíà Áî¼èžåâå ïîåçè¼å;
îíà ¼å, ïî íàøåì ìèøšåœó, ÷àê çíàòíî óòèöàëà íà îïøòè ñóä î
œåìó êàî ïåñíèêó. Óòèñàê œåãîâèõ ñòèõîâà, íåóñèšåíèõ, ðå÷è-
òèõ, áó¼íèõ è ñëèêîâèòèõ, êî¼å ¼å íîñèëî ¼åäíî ìîžíî óçáóåœå,
áèî ¼å äîíåêëå îìàìšó¼óžè; œèìà ñå ïîñòèçàâàëî îñíîâíî äîáðî
ðàñïîëîæåœå, à ïîíåêàä è êîíà÷íè ñóä”.
Ïðèêàçó¼óžè ó ñàðà¼åâñêîì ÷àñîïèñó Ãà¼ðåò, áð. 1, ¼àíóàð
1928. êœèãó Ìèëóòèíà Áî¼èžà Ïåñìå è äðàìå, îá¼àâšåíó ïîâî-
äîì äåñåòîãîäèøœèöå ïåñíèêîâå ñìðòè, êœèæåâíèê Õàìçà Õó-
ìî ðåêàî ¼å:
„Êàî ïåñíèê, Ì. Áî¼èž óíåî ¼å ¼åäíó îñåòíó íîâèíó ó íàøó
ìëàäó ïðåäðàòíó êœèæåâíîñò, óíåî ¼å êœó÷àœå êðâè è ñòðàñòè,
ïîòåíöèðàí êðèê ìëàäîñòè è ñâå òî äàâàî ó òàêâî¼ ôîðìè êàî íè
¼åäàí äðóãè ïðå œåãà. Îøòðèíó è îòâîðåíîñò èçðàçà, áîãàòñòâî
ðå÷è, ñâå ¼å òî ôàñöèíèðàëî ïðåäðàòíó ãåíåðàöè¼ó (...) Àëè è œå-
ãà è ñâå òàäàøœå ïåñíèêå, êàî è äàíàøœå ìíîãå, êî÷èëà ¼å ñòðîãî
óêîâàíà è ñòðîãî ïîäåšåíà ðèìà, çáîã ÷åãà œåãîâ ïåñíè÷êè åëàí
ó âèøå ìàõîâà äåëó¼å íàòåãíóòî è ïàòåòè÷êè, à êàòêàä çàçâîíè
÷àê è øóïšîì ïðàçíèíîì. Ïà è óç îâ༠íåäîñòàòàê, Áî¼èž ¼å í༼à-
÷è ïåñíèê ïîìåíóòå ãåíåðàöè¼å.”
Ïîøòî ¼å óêàçàî äà ¼å „íà¼áóðíè¼å äîáà íàøå èñòîðè¼å” îñòà-
[583
âèëî ¼àê óòèñàê íà Áî¼èžåâó ïîåçè¼ó, äà ¼å òî „ñíàæíà ïàòðèîòñêà
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À íîòà”, Õ. Õóìî êàæå: „Àëè ñåì îâå, îí ó ñâîì äåëó îñòà¼å êàî
í༼à÷è ó ìàëîáðî¼íîì öèêëóñó ïåñàìà Ïðè÷å. Òî ¼å óæàðåíè áè-
áëè¼ñêè Îðè¼åíò ó êîìå ¼å îí ìîãàî äà äàäå í༼à÷åã èçðàçà ñâîì
ïîòåíöèðàíîì ïåñíè÷êîì òåìïåðàìåíòó. „Çàšóášåíè Äàâèä”,
„Äàâèäîâà ïåñìà” è „Ñàëîìà” îñòàžå çàäóãî íåçàáîðàâšåíå ïå-
ñìå ó íàøî¼ ëèòåðàòóðè è óêàçèâàžå äà ¼å ïîñòî¼àëà è ¼åäíà ïå-
ñíè÷êà ãåíåðàöè¼à è ¼åäàí âåëèêè ïåñíèê ó äîáà íàøèõ âåëèêèõ
èñòîðè¼ñêèõ äîãàà¼à. Çàòî, èçäàœå œåãîâèõ Ïåñàìà è äðàìà îä
ñòðàíå Ñðïñêå êœèæåâíå çàäðóãå çàñëóæó¼å ïóíó ïîõâàëó.”
×àñîïèñ Íîâè âèäèöè, Ñàðà¼åâî–Áåîãðàä, ïîêðåíóò ¼å ¼àíóà-
ðà 1928. Áðî¼ 3/4 çà ìàðò/àïðèë 1928. ¼å ïîñëåäœè áðî¼ îâîã ÷àñî-
ïèñà. Óðåäíèê ÷àñîïèñà áèî ¼å Âëàäèìèð Âåëìàð-£àíêîâèž. Ó ïð-
âîì áðî¼ó, çà ¼àíóàð 1929, Âåëìàð-£àíêîâèž ¼å îá¼àâèî ïðèêàç „Ìè-
ëóòèí Áî¼èž : Ïåñìå è äðàìå (èçäàœå Ñðïñêå êœèæåâíå çàäðóãå,
êœèãà 197).” Ïðèêàç ¼å ïî÷åî ðå÷èìà: „Èàêî ¼å óìðî ìëàä, âðëî
ìëàä, èàêî ¼å ïðèïàäàî êœèæåâíîñòè ¼åäíîã ìëàäîã íàðîäà êî¼è
íå óìå äîâîšíî öåíèòè ñâî¼å íà¼áîšå, èàêî ñå ¼àâèî ó âðåìå êî¼å
ìóçàìà íè¼å áèëî ïðè¼àòåšñêî, Ìèëóòèí Áî¼èž ¼å, ãîòîâî ïî íå-
êîì èçóçåòêó, îäìàõ ïðâèì ñâî¼èì ¼àâšàœåì ïî÷åî äà æœå ëåïå
óñïåõå; òå óñïåõå îí ¼å èìàî ãîòîâî ïîñòî¼àíî ó ñâî¼î¼ êðàòêî¼,
ìåòåîðñêî¼ êœèæåâíî¼ êàðè¼åðè, èìàî èõ ¼å íå çà ¼åäíó ñåçîíó,
íåãî ó âðåìå òåøêèõ ðàòîâà.” Îâà ïîäóæà ðå÷åíèöà ó ñâî¼î¼ áèòè
¼å áåñìèñëåíà, ¼åð Âåëìàð-£àíêîâèž êàæå: „Èàêî ¼å óìðî âðëî ìëàä
/.../ îäìàõ ïðâèì ñâî¼èì ¼àâšàœåì ïî÷åî ¼å äà æœå ëåïå óñïåõå.”
Äà ¼å óìðî âðëî ñòàð, çàð íå áè è îíäà ïðâèì ¼àâšàœåì æœåî
ëåïøå óñïåõå?
Ïîøòî ¼å íàáðà¼àî „ðàçëîãå” Áî¼èžåâîã óñïåõà, êî¼è ¼å „áèî
ñèìïàòè÷àí ïî ñâî¼î¼ ïî¼àâè”, êàæå äà äàíàñ ò༠óñïåõ èçãëåäà ó
ñòâàðíîñòè äðóãà÷è¼åã êâàëèòåòà è âðåäíîñòè. „Ïîåçè¼à Ìèëóòè-
íà Áî¼èžà ¼å òèïè÷íà ïóáåðòåòñêà ïîåçè¼à, îíà ¼å çà òî èñêšó÷èâî
åðîòè÷íà”. Ñâî¼å æåšå ïóòåíîñòè îí êàçó¼å ñìåëîøžó äå÷àêà êî-
¼è ¼å ñàâ çàõóêòàí ó ïðâî¼ ïðîáóåíî¼ æåšè...” Íàãëàøàâà äà öåëà
Áî¼èžåâà ïîåçè¼à íåìà íè÷åã äóøåâíîã, à ïî èçðàçó ¼å ñêîðî ñàìî
ïî èçóçåòêó ëèðñêà.
Âåëìàð-£àíêîâèž, çàòèì, êàæå äà ñó Áî¼èžà íàãíàëè åïñêè
êàðàêòåð œåãîâîã ðàäà è êîíöåïöè¼à ïðîøëîñòè äà ñå ¼îø ñàñâèì
ìëàä îêóøà ó ñòèõîâàíî¼ äðàìè, è òî ñà ëåïèì ñöåíñêèì ñïîš-
íèì óñïåõîì.
Îä ïåñàìà ó Áî¼èžåâî¼ çáèðöè Ïåñìå, 1914, Âåëìàð-£àíêî-
âèž ïîìèœå ñàìî òðè: „¼åðó¼ó”, „Çàšóášåíè Äàâèä”, êî¼à žå ñå
„ñâî¼îì ÷óëíîøžó ðàçâèòè äî ñàðäàíàïàëñêèõ îðãè¼à”, à ñâî¼îì
åïñêîì äèñïîçèöè¼îì äèžè „äî õèìíè÷êîã, ïñàëìîïåâà÷êîã ñòè-
ëà, êî¼è žå ìó ïîìîžè äà èñïåâà íà¼áîšå ïåñìå (’Ñàëîìà’).”
Î Áî¼èžåâèì ðîäîšóáèâèì ïåñìàìà, „êî¼å ñó èìàëå ïóíî îä¼å-
êà”, êàæå äà ñó îíå âèøå âåðáàëíî ïàòåòè÷íå è äåêëàìàòîðñêå, íå-
ãî åìîòèâíå, îñèì äâå, êî¼èìà ïðèçíà¼å íåêàêâó âðåäíîñò („£óãîâè-
žà ìà¼êà” è „Áåç äîìîâèíå”), à íå íàëàçå ñå ó Áî¼èžåâî¼ çáèðöè
584]
Ïåñìå, 1914. Ñëè÷íî ìèøšåœå èìà è î Áî¼èžåâî¼ çáèðöè Ñîíåòè.
 Áîøêî Íîâàêîâèž ¼å ó áåîãðàäñêîì ÷àñîïèñó Âåíàö, ñâ. 4 è 5,

ÌÈÐÎÑËÀ Ì. ÍÈÊÎËȎ
îä 1. ¼àíóàðà 1928. ïðèêàçàî XXX êîëî Ñðïñêå êœèæåíå çàäðóãå
çà 1927. ãîäèíó. Ó òîì êîëó îá¼àâšåíå ñó è Ïåñìå è äðàìå Ìèëó-
òèíà Áî¼èžà. Î îâî¼ êœèçè Íîâàêîâèž êàæå:
„Ñêóïšåíå ïåñìå è äðàìå Ìèëóòèíà Áî¼èžà ïðóæà¼ó âðëî
ïðè¼àòíó è êîðèñíó êœèãó. Áó¼íè ëèðñêè òàëåíàò Áî¼èžåâ, êî¼è ¼å
èçáèî ñèëíî ó ìëàäîñòè, íàøàî èçðàçà ó ¼åäíîì åëåìåíòàðíî ñíà-
æíîì, øèðîêîì çàìàõó, ìëàäàëà÷êè ñâåæåì è ðàñïåâàíîì, îáëè-
âåíîì ñòèõîâèìà ñî÷íèì, çâîíêèì êàî çâóê îðóæ¼à ñðåäœîâåêîâ-
íå âëàñòåëå êî¼ó ¼å îïèñèâàî ó Êðàšåâî¼ ¼åñåíè è Óðîøåâî¼ æå-
íèäáè – óãàñèî ñå ïðå íåãî ¼å ìîãàî äîñòèžè ñâî¼ ïóíè äîìåò.
Îäèñòà, Áî¼èž ¼å áèî ìà¼ñòîð ðå÷è è íèçàî èõ ñà èçóçåòíîì ëàêî-
žîì, àëè êàòêàä ’òå ðå÷è èìà¼ó ñóâèøå ¼àê òîí, íèñó ïîäåøåíå
ñèòóàöè¼è è ðàñïîëîæåœó, è ñâî¼îì îøòðèíîì êàî äà çàäà¼ó óäàð-
öå’, êàî øòî, ó ïðåäãîâîðó, òà÷íî âåëè ã. Â. Žîðîâèž. Îâà êœèãà
äà¼å çáèð íà¼áîšåã øòî ¼å îí ñòâîðèî; èìïðåñèâíîñò êî¼ó îíà îñòà-
âšà íè¼å íè ìàëà, íè ïîâðøíà. Áî¼èž ¼å èìàî ìîž äà ñóãåñòèâíî
èçðàçè åðîòñêî óçáóåœå, äà ïëåíè èñêðåíèì àêöåíòîì ìëàäà-
ëà÷êèõ ãðîçíèöà ïóòè, äà ïëàñòè÷íî, ñà íåîäîšèâèì ïîëåòîì êà-
çó¼å ëåïîòå ìëàäîñòè è æèâîòà. Îñòàžå óâåê îä óòèñêà ñòèõîâè èç
Êðàšåâå ¼åñåíè, êàä Ñèìîíèäà, êðàšèöà, ó òåøêî¼ æóäœè è íåçà-
ãëóøåíî¼ ñòðàñòè ãîâîðè Äàíèëó, èãóìàíó Õèëàíäàðà, äâîðñêîì
èñòîðèêó, ’êœèãîïèñöó’, ñâî¼ó ñòðàñíó, óçáóåíó è ïîæóäíó èç¼à-
âó. Èëè îíî áîëíî âèçèîíàðñêî, êàä ¼å Áî¼èž, ó íà¼òåæèì äàíèìà
¼åäíîã íàðîäà, ó ñóòîíó íàöèîíàëíå âåðå è ïîíîñà, ïåâàî ó ñâî¼î¼
’Ïëàâî¼ ãðîáíèöè’.”
Ïîøòî ¼å öèòèðàî äâå ñòðîôå èç „Ïëàâå ãðîáíèöå” Áîøêî
Íîâàêîâèž î Ìèëóòèíó Áî¼èžó êàæå è îâî:
„È òðåáà óèñòèíó çàæàëèòè øòî ¼å ñìðò ïîêîñèëà ó ñâîì íå-
óìèòíîì õîäó è îâó âåäðó ìëàäîñò è îâ༠òîïëè çàíîñ. Ìèëóòèí
Áî¼èž, çà êðàòêî âðåìå ñâîã êœèæåâíîã ñòâàðàœà, äàî ¼å ñâåäî-
÷àíñòâî äà ¼å íîñèî ó ñåáè ¼åäíó âèñîêó âàòðó, è äà áè íàøà êœè-
æåâíîñò èìàëà ó œåìó ¼åäàí îðèãèíàë è, ìîæäà, êðóïíè¼è òàëå-
íàò. Èíôîðìàòèâíè ïðåäãîâîð íàïèñàî ¼å ã. Â. Žîðîâèž.”
Î ïîåçè¼è Ìèëóòèíà Áî¼èžà îá¼àâèî ¼å Áîøêî Íîâàêîâèž è
ðàñïðàâó ó áåîãðàäñêîì ÷àñîïèñó Ìèñàî, 305–308, ñåïòåìáàð/îê-
òîáàð 1932. ãîäèíå. Ó ðàñïðàâè êàæå: „Ã. Âåëìàð-£àíêîâèž èìà
àíàëèòè÷êè ïðîäîðíó ñòóäè¼ó î Áî¼èžåâèì ïåñìàìà ó êî¼î¼ Áî¼è-
žó äà¼å ñàñâèì ñêðîìàí ñòåïåí ñïîñîáíîñòè. Êî¼è ñóä òðåáà ïðè-
ìèòè?” Îâî óêàçó¼å äà ¼å îâà Íîâàêîâèžåâà ðàñïðàâà ïèñàíà ïîä
óòèñêîì Âåëìàð-£àíêîâèžåâîã òåêñòà î Áî¼èžåâî¼ ïîåçè¼è.
Ðàñïðàâó î Áî¼èžó Íîâàêîâèž ïî÷èœå ðå÷èìà äà ¼å œåãîâà
ãåíåðàöè¼à „âîëåëà Áî¼èžà ó ãèìíàçè¼ñêèì êëóïàìà”, äà ñó Áî¼è-
žåâå ñòèõîâå „÷èòàëè ïîáîæíî è óçáóåíî”, äà ¼å ó íàøî¼ êœè-
æåâíîñòè, êàî ðåòêî êî, áèî ñâåñðäíî äî÷åêàí è íåóçäðæšèâî
ïðèìšåí, è íàñòàâšà îâàêâèì òâðäœàìà: „Áî¼èžåâå ïåñìå èñïå-
âàíå ñó, óãëàâíîì, íà ñâåãà äâà òîíà: ¼åäàí îä œèõ áðó¼è ðåñêèì,
[585
îøòðèì, çàäèõàíèì ðå÷èìà î æåíè, à äðóãèì ãîâîðè, ïèøå è ìó-
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À êëè¼å, î ðîäîšóášó.” Äàšå, ïèøå äà „Áî¼èž íåìà äóáîêó è ñëî-
æåíó ïîåòñêó îñíîâó”, íå çàãëåäà ó ñðåäèøòå ñòâàðè, „îí ïåâà
íàãîíñêè, âîåí ¼åäíèì ìëàäèžñêèì èìïóëñîì, áó¼íèì òåìïåðà-
ìåíòîì, ñíàæíîì ðåòîðèêîì.”
Á. Íîâàêîâèž ïèøå äà ¼å Áî¼èž ïðèìèî ãîòîâ ïåñíè÷êè êà-
ëóï, è ñíàøàî ñå ó œåìó „ñà îêðåòíîøžó âèðòóîçà”, à èïàê ¼å
ïðîãëàøåí çà íîâàòîðà. £åäèíè íîâè åëåìåíòè ó Áî¼èžåâî¼ ïîåçè-
¼è ñó „œåãîâà íåîáóçäàíà åðîòèêà, œåãîâà ìëàäàëà÷êà áó¼íîñò”.
Ñóïðîòíî äðóãèì œåãîâèì ñàâðåìåíèöèìà (Äó÷èž, Ðàêèž, Ïàí-
äóðîâèž...), Áî¼èž ó ñâîì ïåñíèøòâó ó ïðâè ïëàí ïîñòàâšà íå
æåíó íî æåíêó. Ïîäëîãà òå êîíöåïöè¼å î æåíè ñàäðæàíà ¼å ó ïå-
ñìè „Áà¼êà î æåíè”. Íîâàêîâèž, çàòèì, óêàçó¼å äà „êðîç öåëó Áî-
¼èžåâó ïîåçè¼ó âå¼å ò༠îãœåíè ïîæàð ñòðàñòè, ò༠âðåëè âåòàð ïî-
æóäå è ïóòåíèõ îïè¼àœà”. Òî äîêàçó¼å öèòèðàœåì ïî¼åäèíèõ ñòè-
õîâà èëè ñòðîôà èç „Çàšóášåíîã Äàâèäà”, „Ñàëîìå”, „Ïîšóïöà”
è äðóãèõ ïåñàìà. Çàòèì, êàæå äà ¼å Áî¼èž âèäåî ëåïîòó êðîç æåíó
è ó æåíè, àëè èïàê „ò༠çàíåñåíè ïîêëîíèê æåíà íè¼å äàî íè ¼åäàí
êîíêðåòíè¼è æåíñêè ëèê ó ñâî¼î¼ ïîåçè¼è”, äà ¼å Áî¼èž ïðîñå÷àí,
îñðåäœè ïåñíèê.
Áåîãðàäñêè ëèñò Âðåìå ó áðî¼ó 4624 îä 22. íîâåìáðà 1934.
îá¼àâèî ¼å äåëîâå èç ïðåäàâàœà êî¼å ¼å íà ðàäè¼ó îäðæàëà „êœè-
æåâíèöà ã-à Èñèäîðà Ñåêóëèž î íàøåì ðàíî ïðåìèíóëîì óìåò-
íèêó-ïåñíèêó Ìèëóòèíó Áî¼èžó”. Âåž 1. ¼àíóàðà 1935. Ñðïñêè
êœèæåâíè ãëàñíèê îá¼àâèî je îãëåä Èñèäîðå Ñåêóëèž: „Áåëåøêà
î Ìèëóòèíó Áî¼èžó” êî¼è ¼å êàñíè¼å (ïîä íàñëîâîì „Ìèëóòèí Áî-
¼èž”) âèøå ïóòà ïðåøòàìïàâàí, óç íå òàêî áèòíå èçìåíå.
Ïîñëå óâîäíîã äåëà, ó êîìå ñå óêàçó¼å íà Áî¼èžåâ æèâîò, êàî
ïðèìåð ¼åäíå ëåïå ñíàãå óñðåäñðååœà è çðåœà, Èñèäîðà Ñåêó-
ëèž ãîâîðè î ïåñìàìà èç Áî¼èžåâå ïðâå çáèðêå Ïåñìå 1914, ïî-
ñåáíî î ïåñìàìà èç öèêëóñà Ìëàäîñò. „Æèâè ó òèì ïåñìàìà íå-
øòî ñèðîâî; äàò ¼å êðîç œèõ ïðåòåðàíî îá¼åêòèâàí èçðàç ¼åäíå,
íàâîäíî, ïðåòåðàíî ÷óëíå ïðèðîäå... ×åäíîñò ñå èçàçèâà, ñòèä
èñìåâà.” Öèòèðà¼ó ñå ïî¼åäèíè ñòèõîâè èç ïåñàìà „Ïîšóáàö”,
„Õèìíà”, „Ìëàäîñò”. Çàòèì, îíà ïîêóøàâà äà òî îá¼àñíè: „Ïðâî,
ó îâî âðåìå ¼å ó íàøî¼ êðèòèöè áèëà íàðååíà ïàðîëà: çäðàâšå.
Äðóãî, Áî¼èž ¼å ó òî âðåìå áèî ìëàä è òåìïåðàìåíòàí, è ñàâ îä
ñðöà... Òðåžå, ¼àâèî ñå ó Áî¼èžó ¼åäàí ñàñâèì íàðî÷èòè äàð îïè-
ñíå ðå÷èòîñòè... Àëè ò༠äàð äîëàçè è îä èçóçåòíî ñíàæíîã îñåžà-
œà ¼åçèêà...” Çàòèì êîíñòàòó¼å: „Áî¼èž ¼å ïîñòàî, êàêî íåêè êàæó,
’êðàš ðå÷è’, à ìè âåëèìî: ðîá ðå÷è”. Èñèäîðà Ñåêóëèž ¼åäàí áðî¼
ïåñàìà èç Áî¼èžåâå ïðâå êœèãå, Ïåñìå, 1914, ñìàòðàëà ¼å âðåä-
íèì îñòâàðåœèìà. Çà ïåñìó „Âðàíå” îíà êàæå äà „ñà ñâî¼èì ïðåä-
ìåòîì èç ïðèðîäå, ñà ïðîñòèì èçðàçîì, ñà íåîáè÷íèì, à ïîòïóíî
íåíàìåòíóòèì ïîåíòèðàœåì – ïîäñåžà íà ïîçíàòå ïåñìå òå âðñòå
Âî¼èñëàâà Èëèžà”. Çàòèì, ñ ïóíî ïîõâàëà ãîâîðè î ïåñìè „Ìîëè-
òâà” è äðóãèì ïåñìàìà èç öèêëóñà Çåìšà îëó¼å, êî¼å ñó ðîäîšó-
áèâå, àëè ó œèìà íåìà ðå÷è „ìðæœà”, „îñâåòà” è ñëè÷íî. Ïîñåá-
586]
íî ¼å èñòèöàëà âðåäíîñò ïåñàìà „Õîä” è „Õåðîñòðàòè”. Ó äàšåì
òåêñòó ãîâîðèëà ¼å ïîõâàëíî î ïåñìàìà èç Áî¼èžåâå çáèðêå Ïåñìå

ÌÈÐÎÑËÀ Ì. ÍÈÊÎËȎ
áîëà è ïîíîñà.
Ó êœèçè £óãîñëàâåíñêà êœèæåâíîñò (Çàãðåá, Ìàòèöà õðâàò-
ñêà, 1954), Àíòóí Áàðàö ¼å ïèñàî î Áî¼èžåâî¼ ïîåçè¼è ïðå èçáè¼à-
œà ðàòà:
„Ïîòïóí çàîêðåò îä ïåñèìèñòè÷êå ïîåçè¼å Ðàêèžåâà êîâà è
îä çàïàäœà÷êèõ óçîðà çíà÷èëà ¼å óî÷è ðàòà ïîåçè¼à Ìèëóòèíà
Áî¼èžà (1892–1917). Óçãî¼åí ó ïîãëåäèìà £îâàíà Ñêåðëèžà, Áî¼èž
¼å äîäóøå ïðèõâàòèî ôîðìàëíå òåêîâèíå ïðåòõîäíå ãåíåðàöè¼å
(Äó÷èž è Ðàêèž), àëè ¼å ó ï¼åñìàìà, âðëî çâó÷íèì (Ïåñìå, 1914)
èçðàæàâàî æèâîòíî âàñåšå, ñíàãó, ðàäîñò, ãîòîâî ÷óëíîñò, òå àï-
ñîëóòíó â¼åðó ó ñâî¼ íàðîä.”
Ìèîäðàã Ïàâëîâèž ¼å ó áåîãðàäñêîì êœèæåâíîì ÷àñîïèñó
Äåëî, áð. 11, íîâåìáàð 1962, îá¼àâèî îãëåä „Ìèëóòèí Áî¼èž”. Ó
Áåîãðàäó, 1963, ó èçäàœó Íîëèòà, ó åäèöè¼è Æèâè ïåñíèöè, ó êœè-
çè Ìèëóòèí Áî¼èž ïðèðåäèî ¼å Ìèîäðàã Ïàâëîâèž èçáîð èç Áî¼è-
žåâîã ñòâàðàëàøòâà. Ó êœèçè ¼å, êàî ïðåäãîâîð, îá¼àâšåí ïîìå-
íóòè îãëåä.
Ïàâëîâèž ó ïðåäãîâîðó êàæå äà ó Áî¼èžåâèì ïåñìàìà íàèëà-
çèìî íà ìàíó „êî¼ó áèñìî ìîãëè íàçâàòè íåîäðååíîñò äîæèâšà-
¼à”. Ðàçâè¼à¼óžè îâó òâðäœó íè¼å ñìàòðàî êîðèñíèì äà áàð ñòèõî-
âèìà èç ¼åäíå îä ïåñàìà ïðèêàæå òó „íåîäðååíîñò äîæèâšà¼à”.
Ïàâëîâèž êàæå äà ¼å Áî¼èžåâ ¼åçèê áèî „ìàœå ëåï è ìàœå ïðå-
öèçàí, à âåðñèôèêàöè¼à ñèðîìàøíè¼à íåãî ó Äó÷èžà è Ðàêèžà”.
Áî¼èž, êàä ¼å îá¼àâèî êœèãó Ïåñìå, 1914, èìàî ¼å 21 ãîäèíó. Äó-
÷èžåâå ïåñìå, êî¼å ñó ó Áî¼èžåâèì ãîäèíàìà ïèñàíå, ïî ëåïîòè è
âðåäíîñòè äàëåêî ñó èñïîä Áî¼èžåâèõ è ñàì Äó÷èž ñå îäðåêàî
òèõ ïåñàìà. Ðàêèž ó òèì Áî¼èžåâèì ãîäèíàìà ¼îø íè¼å îá¼àâšè-
âàî ñâî¼å ïåñìå.
Ïàâëîâèž óêàçó¼å äà ¼å Áî¼èž ó ñâî¼èì ìëàäàëà÷êèì ïåñìàìà
áèî ïåñíèê îòâîðåíå è èñêšó÷èâå ÷óëíîñòè è íàáðà¼à âåžè áðî¼
ïåñàìà êðîç êî¼å ñå òà ãîëà ñòðàñò ìàíèôåñòó¼å. Çàòèì, óêàçó¼å äà
Áî¼èžåâå „ìåëàíõîëè÷íå, ïñåóäîäåêàäåíòíå ïåñìå çíà÷å ïðèêëà-
œàœå óçîðèìà ñòàðè¼èõ ïåñíèêà è, ìîæäà, ïî÷åòàê ïóòà êà ñàçðå-
âàœó ëè÷íîñòè, èëè, ¼îø ïðå, àêî ïîãëåäàìî äàòóìå òèõ ïåñàìà,
êî¼å ïî÷èœó íåãäå îä 1913. ïà íàäàšå, îäðàç ïðîìåíà ðàñïîëîæå-
œà ó òîêó áàëêàíñêèõ ðàòîâà è íàãîâåøò༠ïî÷åòêà ñâåòñêîã ðàòà.”
Ïàâëîâèž íå ïîìèœå êîëèêî ¼å Áî¼èžåâèõ ïåñàìà ñìàòðàî äà
ñó „ìåëàíõîëè÷íå, ïñåóäîäåêàäåíòíå”, íèòè ¼å íàâåî íàçèâå òèõ
ïåñàìà. Íå ñàçíà¼åìî èìåíà „ñòàðè¼èõ ïåñíèêà” ÷è¼èì ñå óçîðè-
ìà Áî¼èž ïðèêëàœàî.
Î Áî¼èžåâèì ïåñìàìà îä 1913. ïà íàäàšå Ïàâëîâèž êàæå äà
¼å ìîæäà òî ïî÷åòàê ïóòà êà ñàçðåâàœó ëè÷íîñòè, èëè ¼å òî îäðàç
ïðîìåíà ðàñïîëîæåœà ó òîêó áàëêàíñêèõ ðàòîâà. Î ñàçðåâàœó ñ
ãîäèíàìà íåñïîðíî ¼å. Áî¼èž ó îñàìíàåñòî¼ ãîäèíè çðåëè¼è ¼å îä
Áî¼èžà ó ïåòíàåñòî¼. À Áî¼èž ó äâàäåñåò ïðâî¼ çðåëè¼è ¼å îä Áî¼è-
žà ó îñàìíàåñòî¼ ãîäèíè. Áàëêàíñêè ðàòîâè ñó òàêîå íåñïîðàí
[587
ôàêòîð êî¼è ¼å óòèöàî íà ñàçðåâàœå è íà ïðîìåíå ðàñïîëîæåœà
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À ïåñíèêîâîã. Òðåžè, âåðîâàòíî íà¼áèòíè¼è ôàêòîð, Ïàâëîâèž íå
ñïîìèœå. Áî¼èž ñå 1913. ãîäèíå çàšóáèî è ñâèì ñðöåì çàâîëåî
Ðàäìèëó Òîäîðîâèž, ãèìíàçè¼àëêó, èçìåó œèõ ñå ðàçâèëà âåëè-
êà šóáàâ è îíà ìó ¼å ïîñòàëà âåðåíèöà. À, „šóáàâ, êàî è ñìðò, ñâå
ìåœà”, âåëè ¼åäàí àðàïñêè ìèñëèëàö.
Âëàäåòà Âóêîâèž îá¼àâèî ¼å 1969. ãîäèíå ó Ïðèøòèíè ñòóäè-
¼ó ʜèæåâíî äåëî Ìèëóòèíà Áî¼èžà, êî¼à ¼å œåãîâà äîêòîðñêà
äèñåðòàöè¼à. Ó êœèçè èìà îñàì ïîãëàâšà, ìåó œèìà ñå ñëåäåžà
ïîãëàâšà òè÷ó Áî¼èžåâå ïîåçè¼å: III „Ïðâå îá¼àâšåíå ïåñìå”; IV
„Šóáàâíà ïîåçè¼à; V „Ðîäîšóáèâà ïîåçè¼à”. Ïèøóžè î Áî¼èžåâî¼
ëèðèöè Âóêîâèž ãîâîðè î ìíîãèì Áî¼èžåâèì ïåñìàìà àïñòðàõó-
¼óžè êàä ñó íàñòàëå, ãäå ñó îá¼àâšåíå, áåç óêàçèâàœà íà ïåñíèêîâ
èçáîð ïåñàìà çà çáèðêó î êî¼î¼ ãîâîðèìî.
Íåžåìî ãîâîðèòè î îâî¼ ñòóäè¼è Âëàäåòå Âóêîâèžà, àëè žåìî
ñå ñàìî çàäðæàòè íà òåêñòó ó êîìå ãîâîðè î Áî¼èžåâî¼ ïåñìè „Âðà-
íå”. Îí ïèøå: „Èñêðåíè òîí èñïîâåñòè î âîšè çà ðàäîì ïðîâå¼à-
âà è ó ïåñìè ’Âðàíå’, êî¼à ¼å ïóíà ñìåëèõ è îðèãèíàëíèõ ïîðåå-
œà. Íè÷å, ïèñàö ’Âîšå çà ì è ’Òàêî ¼å ãîâîðèî Çàðàòóñòðà’
î÷èãëåäíî äà ¼å îâäå èíòåíçèâíî óòèöàî íà Áî¼èžà. Ó îâî¼ ïåñìè
äîøëà ¼å äî èçðàæà¼à ìëàäàëà÷êà ïåñíèêîâà òåæœà äà ñå äóõîâíî
íå óíèôîðìèøå ñà ìàëîãðààíñêîì ñðåäèíîì, äà ñå íå ïîèñòîâå-
òè ñà îñðåäœèì ìåíòàëèòåòîì, äà ñå âèíå ó âèøå, ñóáëèìíå ñôå-
ðå äóõà è ñàçíàœà.”
Òâðäœà Âëàäåòå Âóêîâèžà äà ¼å Íè÷å „î÷èãëåäíî èíòåíçèâíî
óòèöàî” íà ñåäàìíàåñòîãîäèøœåã Áî¼èžà ó äàíèìà êàä ¼å ñïåâàî
ïåñìó „Âðàíå”, íè çà êîãà íè¼å î÷èãëåäíî äîê ñå òåêñòîì íà òî íå
óêàæå. Ïîñëå âèøå îä ïåò äåöåíè¼à îä íàñòàíêà îâå ïåñìå, ìíî-
ãèõ ïîõâàëà êî¼å ñó î œî¼ ðå÷åíå, óíîøåœà ó àíòîëîãè¼å è ïðåâî-
åœà íà ñòðàíå ¼åçèêå, èçíîñè ñå ïðåòïîñòàâêà êàî ÷èœåíèöà, êî-
¼ó, çàòèì, ïî¼åäèíè êœèæåâíè ïîñëåíèöè ïðèõâàòà¼ó êàî ãîëó èñòè-
íó. À íèêîì íå ïàäà íà ïàìåò, êàêî òî äà äî òàäà íè ¼åäàí êðèòè-
÷àð òî íè¼å çàïàçèî, ÷àê íè îíè êî¼è íèñó áèëè íàêëîœåíè Áî¼è-
žåâî¼ ïîåçè¼è.
Ó êœèçè Âåëèáîðà Ãëèãîðèžà Ñåíêå è ñíîâè (Áåîãðàä, Ïðî-
ñâåòà, 1970) îá¼àâšåí ¼å è åñå¼ „Ìàðãèíàëè¼à óç ïîåçè¼ó Ìèëóòè-
íà Áî¼èžà”. Ãëèãîðèž ó îâîì òåêñòó êàæå äà ¼å ìëàäà ïîåçè¼à Ìè-
ëóòèíà Áî¼èžà ñëàâèëà æèâîò, äà ó œåãîâèì ìëàäèžêèì ñòèõîâè-
ìà íàëàçèìî êðâ ìëàäîñòè, åêñïàíçè¼ó åðîòèêå.
„Ïåâà áåñíèëî, ëóäèëî, õèñòåðè¼ó ñòðàñòè. Œåãîâ Åðîñ ¼å ïëà-
ìåí; ó œåìó ñå èçãàðà äî áåñâåñòè. Ìëàäîñò ¼å ó œåãîâîì äîæèâ-
šà¼ó ñëàâšà ïðèðîäå, ñåíçóàëíî óçíåñåœå ìóæ¼àêà è æåíêå. Íå-
äîâîšíå ñó ìó äîìàžå ðå÷è äà èçðàçè ïëàìåí åðîòèêå. Îáðàžà ñå
ôðàíöóñêîì ðå÷íèêó: óìåñòî ðàäîñò æèâîòà, óïîòðåáè ñåíçóàë-
íè¼å ôðàíöóñêå ðå÷è çà íàñëîâ ïåñìå: „Joie de vivre”.
Ïîåòñêå âèçè¼å œåãîâîã Åðîñà ñó áèáëè¼ñêå: öàð Äàâèä è Ñà-
ëîìà. Öàð Äàâèä ¼å âðõóíñêî îëè÷åœå ñàãîðåâàœà æèâîòà ó ïîåò-
ñêèì ñòðàñòèìà. Ó Ñàëîìè ¼å êîíöåíòðàò ñâèõ ïóñòèõ áåñîâà åðîò-
588]
êèõ óæèâàœà. Åðîñ ó œåíî¼ êðâè ñà ñëàøžó çàäà¼å è ñà ñëàøžó
ïîäíîñè ìóêå. Ñàñòà¼ó ñå ó œî¼: ñàäèçàì è ìàçîõèçàì. Áî¼èž áèðà

ÌÈÐÎÑËÀ Ì. ÍÈÊÎËȎ
èç Áèáëè¼å òåêñòîâå äà áóäó ìîòî õèìíè ñëàäîñòðàøžó, ïåñìè
’Ñàëîìà’.”
Äà íå áè áèëî çàáóíå, óêàçàžåìî íà Ãëèãîðèžåâó îìàøêó. „Joie
de vivre” íè¼å íàñëîâ Áî¼èžåâå ïåñìå, âåž ìîòî êî¼è ¼å Áî¼èž ñòà-
âèî óç ïåñìó „Àâåò”.
Èâàí Â. Ëàëèž îá¼àâèî ¼å ó áåîãðàäñêîì ÷àñîïèñó ʜèæåâ-
íîñò 1968. ãîäèíå, ó ñâåñöè 10 îãëåä „Ìèëóòèí Áî¼èž”. Ó êœèçè
Ìèëóòèí Áî¼èž ó èçáîðó Èâàíà Â. Ëàëèžà, êî¼à ¼å îá¼àâšåíà 1974.
ãîäèíå ó Áåîãðàäó, ó èçäàœó Íàðîäíå êœèãå, ïîðåä Áî¼èžåâèõ ïå-
ñàìà è äðàìà, è äðóãèõ ïðèëîãà, êàî ïðåäãîâîð êœèçè íàëàçè ñå
ïîìåíóòè îãëåä, à øòàìïàí ¼å è ó êœèçè Èâàíà Â. Ëàëèžà Î ïîå-
çè¼è äâàíàåñò ïåñíèêà.
Ëàëèž ó îâîì ðàäó óêàçó¼å äà Áî¼èž óëàçè ó ïîåçè¼ó êàî ïåâà÷
ìëàäîñòè, ãëàñíè ïåñíèê ãåíåðàöè¼å çà êî¼ó „... ìëàäîñò áîã ¼å, à
ñòðàñò ¼î¼ ¼å ñíàãà”. Ïèøå ïîõâàëíî î ïåñìàìà „Âðàíå”, „Ìëà-
äîñò”, „Õèìíà”, „Çàšóášåíè Äàâèä”, „Ñàëîìà”, î öèêëóñó „Õèì-
íà ïîêîëåœà”, î ïåñìàìà „Ñâàêèäàøœà ïåñìà”, „£åñåœà øåòœà”,
„£åçåðà”, „Ðàçâå¼àíå âàòðå”, „Õåðîñòðàòè”, „Deus deorum”, „Õîä”,
„Âåðà”, „Ñòðàõ”, „Ñèí âåëìîæà”, „Ïðîòèâíèöè”, „£åñåí íà Âàð-
äàðó”, „Ó äàí ìðòâèõ”. Òî ñó ñâå ïåñìå èç Áî¼èžåâå ïðâå çáèðêå.
Ñâå îâå ïåñìå ¼å Ëàëèž ïîìèœàî, î íåêèìà è øèðå áåëåæèî, óêà-
çó¼óžè íà œèõîâå âðåäíîñòè. Ó äàšåì èçëàãàœó Ëàëèž ïèøå è î
Ïåñìàìà áîëà è ïîíîñà, î Ñîíåòèìà î Áî¼èžåâèì äðàìàìà Êðà-
šåâî¼ ¼åñåíè è Óðîøåâî¼ æåíèäáè.
Ó Áåîãðàäó ¼å 1969. ó èçäàœó Íàó÷íå êœèãå îá¼àâšåíà ñòó-
äè¼à äð Ãàâðèëà Êîâè¼àíèžà Æèâîò è êœèæåâíè ðàä Ìèëóòèíà
Áî¼èžà. Ó äåëó êœèãå î êîìå ãîâîðè î ïåñíèêîâîì æèâîòó, î
Áî¼èžåâî¼ çáèðöè Ïåñìå, íà ñòð. 60, ñàìî ¼å ðåêàî îâî: „Ñðåäè-
íîì ãîäèíå (1914, íàï. Ì. M. Í.) ʜèæàðà Öâè¼àíîâèž ¼å ïîíî-
âî ïðèâóêëà ïîøòîâàœå ìëàäîã ïåñíèêà: ó èçäàœó Kœèæàðå ïî-
¼àâèëà ñå ïðâà çáèðêà œåãîâèõ ïåñìà, êî¼à žå ìó ïðîêð÷èòè ïóò
äà çàóçìå ìåñòî ó èñòîðè¼è ñðïñêå êœèæåâíîñòè. £îâàí Ñêåðëèž
è Áðàíêî Ëàçàðåâèž èñòàêëè ñó íåñóìœèâ òàëåíàò Áî¼èžåâ è èçðå-
êëè ïóíî ïîõâàëíèõ ðå÷è î œåãîâî¼ ïîåçè¼è”. Âèäèìî äà ¼å ñà
ìåñåöà ìàðòà ïî¼àâó Áî¼èžåâå êœèãå ïîìåðèî íà ñðåäèíó ãîäè-
íå. Ó îäåšêó „Ïåñíèê æèâîòà è šóáàâè” Êîâè¼àíèž ãîâîðè î
Áî¼èžåâèì ïåñìàìà íå îáàçèðóžè ñå äà ëè ñó îá¼àâšåíå ó Áî¼è-
žåâèì êœèãàìà, èëè ñàìî ó ÷àñîïèñèìà è ëèñòîâèìà, èëè ñó ïð-
âè ïóò îá¼àâšåíå ïîñëå ïåñíèêîâå ñìðòè. Âåž ñìî óêàçàëè äà
âðëî âåðîâàòíî Êîâè¼àíèž íè¼å íè ó òîêó ðàäà íà ïèñàœó ñòóäè-
¼å êîðèñòèî êœèãå êî¼å ¼å Áî¼èž çà æèâîòà îá¼àâèî, âåž ìó ¼å
îñíîâíè îñëîíàö áèëà êœèãà Ïåñìå è äðàìå, êî¼ó ¼å ïðèðåäèî
Âëàäèìèð Žîðîâèž, êî¼è ¼å èç Áî¼èžåâèõ êœèãà èçîñòàâèî èçâå-
ñòàí áðî¼ ïåñàìà.
Ó äðóãîì òîìó øåñòå êœèãå Èñòîðè¼å ñðïñêîã íàðîäà (Áåî-
ãðàä, Ñðïñêà êœèæåâíà çàäðóãà, 1983) íàëàçè ñå îäåšàê „Äîáà
[589
ìîäåðíèçìà ó êœèæåâíîñòè” (ñòð. 327–372) ÷è¼è ¼å àóòîð Ïðå-
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À äðàã Ïàëàâåñòðà. Ïèøóžè î ïåñìàìà Ìèëóòèíà Áî¼èžà äî èçáè-
¼àœà Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà, Ïàëàâåñòðà êàæå:
„Êàî ïðèïàäíèê èñòîã ìëàåã íàðàøòà¼à, êîðèñòèžå ñå íå-
ñóìœèâèì ñìèñëîì çà ïîåòñêó îðíàìåòèêó è èçðàçèòèì âåðñè-
ôèêàòîðñêèì ñïîñîáíîñòèìà, Ìèëóòèí Áî¼èž (1892–1917) ¼å ïðå
çâó÷íèõ ðîäîšóáèâèõ ïåñàìà, êî¼å ñó ãà ïðîñëàâèëå, íàïèñàî
âèøå ðîìàíòè÷íèõ è åðîòñêèõ ïåñàìà (Ïåñìå, 1914, Ñîíåòè,
1922), äîâîäåžè äî ñàâðøåíñòâà ïàðíàñîâñêè êóëò áåñïðåêîðíå
ôîðìå. Ïðèâèäíî èçâàí ìîäåðíèñòè÷êèõ ñòðó¼àœà ó òàäàøœî¼
ïîåçè¼è, êî¼à ñå âåž îòâàðàëà ïðåìà ñàñâèì äðóê÷è¼èì, ñëîáîä-
íè¼èì è ðåâîëóöèîíàðíè¼èì ìîãóžíîñòèìà ïîåòñêîã ãîâîðà è ó
ñðïñêó ïîåçè¼ó óíîñèëà äðñêîñò ñëîáîäíîã ñòèõà è ïåñìå ó ïðî-
çè, Áî¼èž ¼å òðàäèöèîíàëíîì àëåêñàíäðèíöó äàî äðóê÷è¼è, ìî-
äåðíè¼è è èçðàçèòè¼è ñàäðæà¼, ïîñåáíî ó šóáàâíî¼ ëèðèöè, çà-
÷èœåíî¼ áó¼íîì åðîòèêîì è ïëîòñêîì ñòðàøžó. Ãèïêîøžó ïîåò-
ñêå ôðàçå, çâó÷íîì ìåëîäè¼îì ñòèõà è ÷èñòîòîì îáëèêà, íåêå îä
œåãîâèõ ïåñàìà èäó ó ðåä íà¼áîšèõ ïåñíè÷êèõ îñòâàðåœà ñðï-
ñêå ïîåçè¼å îíîã äîáà.”
£îâàí Äåðåòèž ¼å ó Èñòîðè¼è ñðïñêå êœèæåâíîñòè (Áåîãðàä,
Íîëèò, 1983) èçëàãàœå î Ìèëóòèíó Áî¼èžó ïî÷åî ñëåäåžèì ðå-
÷èìà: „Ìåó ïèñöèìà òå òðàãè÷íå ãåíåðàöè¼å êî¼è ñó ñâî¼ æè-
âîòíè ïóò çàâðøèëè ïðåðàíî, ó ðàòíîì âèõîðó, Ìèëóòèí Áî¼èž
(1892–1917) áèî ¼å íà¼ìëàè è ó¼åäíî îí༠ó êîãà ñó ïîëàãàíå
íà¼âåžå íàäå. Ïðèïàäíèê ãåíåðàöè¼å øòî ¼å äàëà íà¼âåžå ïèñöå
ñðïñêå è õðâàòñêå êœèæåâíîñòè XX âåêà, âðøœàê Èâå Àíäðè-
žà, äâå ãîäèíå ìëàè îä Òèíà Ó¼åâèžà, à ãîäèíó ñòàðè¼è îä Ìè-
ëîøà Öðœàíñêîã è Ìèðîñëàâà Êðëåæå, Áî¼èž ¼å çàâðøèî ñâî¼ó
êœèæåâíó êàðè¼åðó ïðå íåãî øòî ñó îâè ïèñöè äîæèâåëè ñâî¼ó
ïðâó êœèæåâíó àôèðìàöè¼ó. Ïà èïàê îñòàâèî ¼å èçà ñåáå îáèì-
íî è çíà÷à¼íî äåëî... Êàî è äðóãè, òåæèî ¼å ôîðìàëíîì ñàâðøåí-
ñòâó, îä ñâèõ îáëèêà ñòèõà íà¼âèøå ¼å íåãîâàî äâàíàåñòåðàö êî¼è
¼å êîä œåãà ñíàæàí, åðóïòèâàí, çâîíàê, êàî è ðàñïîëîæåœà êî¼à
¼å œèìå õòåî äà èçðàçè. Ïðèõâàòà¼óžè èçðàç è ñòèõ íàøèõ ïàð-
íàñîâàöà, ïîñåáíî Äó÷èžà, îí íå ïðèõâàòà œèõîâ ïåñíè÷êè ñâåò,
œèõîâó ñåíòèìåíòàëíîñò, œèõîâî áåçíàå è ïåñìèçàì. Âåž ó ïð-
âèì ñâî¼èì ïåñìàìà îí ñå èñïîšèî êàî ïåñíèê æèâîòíå ðàäî-
ñòè, ÷óëíå ñòðàñòè è âîšå. ’Âåðó¼åì ñåáè’ ïîíàâšà îí ñòðàñíî
è óïîðíî ó ïåñìè ’Â¼åðó¼ó’, òî¼ ðåëèãèîçíî èíòîíèðàíî¼ èñïî-
âåñòè âåðå ó ñàìîã ñåáå. Ó íèçó ïåñàìà îí ñêîðî çàãðöíóòèì
ãëàñîì ïåâà î îïî¼íîñòè æèâîòà è ÷óëíèõ óæèâàœà (’Áà¼êà î æå-
íè’, ’Ïîä ëåòœèì ñóíöåì’, ’Õèìíà’, ’Ïîšóáàö’, ’Çàšóášåíè
Äàâèä’, ’Ñàëîìà’). ×àê è êàä èçðàæàâà íåçàäîâîšñòâî ñâåòîì è
ñîáîì, êàä ñå ïðåïóøòà ñóìœàìà è ïàòœàìà êî¼å ñó îáóçåëå ñà-
âðåìåíå ïåñíèêå (êàî ó ïåñìàìà ’Ðàçâå¼àíå âàòðå’, ’Õåðîñòðà-
òè’, ’Ïñàëàì ñàçíàœà’, ’Deus Deorum’ è äð.), îí òî ÷èíè íà íà-
÷èí êî¼è ïîêàçó¼å äðóê÷è¼ó åìîöèîíàëíó óñìåðåíîñò œåãîâå ïî-
åçè¼å, íå î÷à¼àœå è áåçíàå, íåãî ïîòðåáó çà äåëîì, òåæœó ñàìî-
590]
èñòèöàœó, òðàæåœå èçëàçà.”
 Îâ༠äåî òåêñòà ãîâîðè î Áî¼èžåâî¼ êœèçè Ïåñìå, 1914, à ó

ÌÈÐÎÑËÀ Ì. ÍÈÊÎËȎ
äàšåì èçëàãàœó, Äåðåòèž ãîâîðè î Áî¼èžåâî¼ ëèðèöè íàñòàëî¼ ïî
èçáè¼àœó Âåëèêîã ðàòà.
Ó ñâî¼î¼ êœèçè Àâàíãàðäíà ïîåçè¼à (Ãëàñ, Áàœà Ëóêà, 1984)
Ðàäîâàí Âó÷êîâèž ãîâîðè (íà ñòðàíàìà 25–33) î ïåñìàìà Ìèëó-
òèíà Áî¼èžà êî¼å ñó îá¼àâšåíå ó çáèðöè Ïåñìå, 1914. ãîäèíå. Îí
êàæå äà ìíîãå Áî¼èžåâå ïåñìå èç îâå êœèãå „åðîòñêî-šóáàâíîã
êàðàêòåðà (’Çàšóášåíè Äàâèä’, ’Äàâèäîâà ïåñìà’, ’Ñàëîìà’,
’Àâåò’) ïðåäñòàâšà¼ó äîìåò àâàíãàðäèçìà ïîåçè¼å äî Ïðâîã ñâåò-
ñêîã ðàòà”. Çà ïåñìó „Ïîåçè¼à” (1911) êàæå äà îïëàêó¼å âðåìå êî¼å
¼å ïîãóáèëî ñâåòèœå îëòàðà. „£îø èíòåíçèâíè¼å æèâè ìðàê âðå-
ìåíà è œåãîâà ïóñòîø ó ïåñìè ’Õåðîñòðàòè’ (1912).” Ïîïóò ñâî-
¼èõ ïðåòõîäíèêà, è Âó÷êîâèž ïèøå: „Íè÷åîâñêà ôèëîçîôè¼à ïî-
ñòà¼å ïîïóëàðíà, à äèðåêòíå òðàãîâå îñòàâèëà ¼å ó ïåñíèøòâó Ìè-
ëóòèíà Áî¼èžà (ïåñìà ’Âðàíå’).” Ãóáè ñå èç âèäà äà ¼å Ìèëóòèí
Áî¼èž íàïèñàî îâó ïåñìó êàä ¼å èìàî ñåäàìíàåñò ãîäèíà, äà ¼å
òàäà ó÷èî îñìè ðàçðåä ðåàëêå. Ñàñâèì ¼å ìîãóžå äà äî òàäà Íè÷åà
¼îø íè¼å ÷èòàî. Ó ñåžàœèìà íà Áî¼èžà œåãîâèõ øêîëñêèõ äðóãî-
âà íè óçãðåä ñå íå ïîìèœå Íè÷å.
Âó÷êîâèž óêàçó¼å äà ñå Áî¼èžåâà ïîåçè¼à „èñðöïšèâàëà ó ñòâà-
ðàœó ñëèêà åðîòñêèõ áàõàíàëè¼à, ÷èìå ¼å ïîòâðèâàëà ïðèïàä-
íîñò òàäàøœî¼ àâàíãàðäè”. Îí íàãëàøàâà äà ¼å ó ïåñíèøòâó Ìè-
ëóòèíà Áî¼èžà ñðïñêà šóáàâíà ïîåçè¼à äîñòèãëà âðõóíàö àâàí-
ãàðäíîã. „Áî¼èž ¼å, ó ïðâî¼ åòàïè ñðïñêå åêñïðåñèîíèñòè÷êå ïîå-
çè¼å, ñòâîðèî ñâå ïðåäóñëîâå äà Ð. Ïåòðîâèž ïîñëå ðàòà íàïèøå
õèìíå òåëó è òåëåñíîì ó îáëèêó êî¼è ¼å ïðåâàçèëàçèî Áî¼èžåâ,
àëè ó ñëè÷íîì äóõó ïåàíñêîã ìàòåðè¼ñêîã îäóøåâšåœà”.
Ó èçëàãàœèìà î àâàíãàðäíî¼ ïîåçè¼è, Âó÷êîâèž ¼å ïèñàî ¼îø
î íåêèì Áî¼èžåâèì ïåñìàìà („Õîä”, „Deus deorum”, „Ãðèôîñ”,
„Ñëàñò ó áîëó”, „Ïîêà¼àœå”, „Ïîõîä”, „Ðàçìàõ”), à çàòèì è î íå-
êèì ïåñìàìà íàñòàëèì ó òîêó Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà.
Ó òîêó ñåäàì äåöåíè¼à îä îá¼àâšèâàœà ïðâå Áî¼èžåâå êœèãå
ñòèõîâà Ïåñìå, 1914, áðî¼íè êœèæåâíè êðèòè÷àðè è èñòîðè÷àðè
óêàçàëè ñó íà çíà÷༠îâå çáèðêå, íà îäëèêå ìíîãèõ ïåñàìà, êî¼å è
äàíàñ òðà¼ó, ïîìèœóžè íàñëîâå ìíîãèõ, çàïðàâî îêî ÷åòðäåñåòàê.
Áî¼èž ¼å òàäà áèî ó 22. ãîäèíè æèâîòà. Ñàáðàíà äåëà Ìèëóòèíà
Áî¼èžà îá¼àâšåíà ñó ó ÷åòèðè êœèãå, à îñòàëî ¼å äîñòà è ïåñàìà è
ïðîçíèõ ðàäîâà êî¼è íèñó óíåòè ó Ñàáðàíà äåëà. Îñòà¼å íàì äà
çàìèøšàìî êîëèêî áè è êàêâî äåëî ñòâîðèî äà íè¼å ïîäëåãàî ðàò-
íèì òåãîáàìà, äà ¼å äîæèâåî ïðîñå÷íó ñòàðîñò è íàïèñàî îíà äå-
ëà êî¼à ¼å íàìåðàâàî.

[591
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À Miroslav M. Nikoliæ

The First Collection of Poems by Milutin Bojiæ – Poems (1914)

Summary

In the first part of the paper, on the basis of family and archive documents, the
author sheds light on the work of Milutin Bojiæ (1892-1917) on the preparation and
publication of his first collection of poetry – Poems (1914). The paper points out to
what extent the editors of subsequent editions failed to honour the final versions of
the poems that Bojiæ included in this book, how they changed the titles of the cycles
and even the titles of some poems. The second part of the paper sheds light on the
reception of this book from the time of its publication (Stevan Galogaža, Milan Mar-
janoviæ, Vladimir Æoroviæ) to contemporary critics’ views (Predrag Palavestra, Ivan
V. Laliæ, Radovan Vuèkoviæ).

592]
 ÑÒÀÍÈØÀ ÂΣÈÍÎÂȎ
ÓÄÊ 82(09)
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 593–624
Izvorni nau~ni radovi

Ñòàíèøà ÂΣÈÍÎÂȎ
(Áåîãðàä)
ʌÈÆÅÂÍÈ È ÀÄÌÈÍÈÑÒÐÀÒÈÂÍÈ ÀÐÕÈÂ
ÑÐÏÑÊÎà ʌÈÆÅÂÍÎà ÃËÀÑÍÈÊÀ

ʚó÷íå ðå÷è: Ñðïñêè êœèæåâíè ãëàñíèê, ïèñìà êœèæåâíà, ïðåòïëàòà,

êœèæåâíå ïîëåìèêå.
Àïñòðàêò: Ñà÷óâàíà ïèñìà óïóžåíà àäìèíèñòðàöè¼è, ðåäàêöè¼è è óðåä-
íèöèìà. Çàõòåâè çà îá¼àâšèâàœå ïåñàìà, ïðèïîâåäàêà, ïðåâîäà è ïðèêàçà. Ñïè-
ñêîâè ñàðàäíèêà ñà àóòîãðàìèìà (Àíäðèžà, Öðœàíñêîã, Êàøàíèíà, Íàçîðà, Èñè-
äîðå Ñåêóëèž è äð.)

Ïðèëèêîì èçðàäå áèáëèîãðàôè¼å íîâå ñåðè¼å Ñðïñêîã êœè-

æåâíîã ãëàñíèêà êîðèñòèëè ñìî àðõèâñêó ãðàó êî¼à ñå íàëàçè ó
Èñòîðè¼ñêîì àðõèâó ó Áåîãðàäó. Ó ôîíäó „Ñðïñêè êœèæåâíè ãëà-
ñíèê”, äåëèìè÷íî ñà÷óâàíîì è íåñðååíîì íàëàçå ñå, óãëàâíîì,
ïîäàöè àäìèíèñòðàòèâíîã îäåšåœà è ñïîðàäè÷íî êœèæåâíîã.
Ñà÷óâàíà ãðàà àäìèíèñòðàòèâíîã îäåšåœà ñàäðæè ïèñìà
(óãëàâíîì äîïèñíèöå) ñàðàäíèêà Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà ó
êî¼èìà îíè òðàæå èçãóášåíå áðî¼åâå, íåèñïëàžåíå õîíîðàðå, ïî-
çà¼ìèöå. Ó òèì ïèñìèìà îíè, ïîíåêàä, îòêðèâà¼ó è ñâî¼å ïñåóäî-
íèìå: Âåðóñ – Òîìšåíîâèž, £. Äðàãîâèž – Äðàãîšóá £îâàíîâèž
èòä. Ïîðåä îâèõ ó àðõèâó ¼å ñà÷óâàíî è íåêîëèêî ïèñàìà î íåî-
ñòâàðåíèì ñàðàäœàìà: Íèêîëå Âèäàêîâèžà, Çäåíêå £óøèž-Ñåó-
íèê è äð. Èç íåêèõ ïèñàìà (äîïèñíèöà) ìîãó ñå âèäåòè è âåçå
ñàðàäíèêà, ïðåâîäèîöà Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà ñà ïèñöèìa
èç èíîñòðàíñòâà (Àíòå Öåòèíåî, Àëåêñè¼å £åëà÷èž). Íàæàëîñò, îâà
ãðàà ¼å ñà÷óâàíà ñàìî çà ¼åäàí âðåìåíñêè ïåðèîä, óãëàâíîì, îä
1930. äî 1935, àëè ñó ñòèöà¼åì îêîëíîñòè ñà÷óâàíà è äâà ñïèñêà
èñïëàžåíèõ õîíîðàðà çà 1924. è 1925. ãîäèíó, ñà ñâî¼åðó÷íèì ïîò-
ïèñèìà. Îâîì ïðèëèêîì äîíîñèìî èçáîð ïèñàìà (äîïèñíèöà) ñà-
ðàäèêà, àëè è ¼åäíî ÷èòàîöà, ó êîìå îí èçíîñè ðàçëîãå çáîã êî¼èõ
ïðåñòà¼å äà óçèìà ÷àñîïèñ. Òî ñó ïèñìà (äîïèñíèöå): Àëåêñàíäðà
Âèäàêîâèžà, Íèêîëå Âèäàêîâèžà, Âëàäå Âëàèñàâšåâèžà, Ìàðêà
Âðàœåøåâèžà, Êðåøèìèðà Ãåîðãè¼åâèžà, Ðàäìèëà Äèìèòðè¼åâè-
žà, Çîðàíà Äîìàíîâèžà, Íèêîëå €îíîâèžà, Áðàíêà €óêèžà, Ðàäî-
¼à £àíêîâèžà, Àëåêñè¼à £åëà÷èžà, Äðàãîšóáà £îâàíîâèžà, £óãîñëî-
âåíñêîã êîíçóëàòà ó Òðñòó, Çäåíêå £óøèž-Ñåóíèê, £óø Êîçàêà, Èâå [593
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À Êîçàð÷àíèíà, Äóøàíà €. Êîñòèžà, Àíåëêà Ì. Êðñòèžà, Ìëàäå-
íà Ëåñêîâöà, Ìàòå Ëîâðàêà, Íèêîëå Ëîïè÷èžà, Äóøàíà Ìèëà÷è-
žà, Âëàäèìèðà Íàçîðà, Ïåò. Ïàíòèžà, Àíòå Ïåòðàâèžà, Òîíå Ïî-
òîêàðà, Áîæèäàðà Ïóðèžà, Äîðå Ïôàíîâå, €óçå Ðàäîâèžà, £îâàíà
Ðàäóëîâèžà, Ðèñòå Ðàòêîâèžà, Ïåðå Ñëè¼åï÷åâèžà, áàíà Òîìšå-
íîâèžà, Àóãóñòèíà-Òèíà Ó¼åâèžà, Àíòå Öåòèíåà è Âåðêå Øêóðëå
Èëè¼èž.

ÏÐÈËÎÃ 1

ÑÏÈÑÀÊ
Ïî êîìå ¼å èçäàòà – ïîñëàòà ñàðàäíèöèìà ñóìà îä 20. 322,10
äèíàðà, ïî áèëàíñó çà 1924. ãîäèíó.

Èìå è ïðåçèìå ïðèìà õîíîðàð ïðèïàäà

ó 1924. ïðàê. õîíîðàð

1. Âëàäèìèð Íàçîð 2020 788,25

2. Äðàã./óòèí/ Äîì¼àíèž 300 117,45
3. Áîæèäàð Êîâà÷åâèž 860 335,85
4. Èñèäîðà Ñåêóëèž 3022 1179,05
5. Áðàíêî Ëàçàðåâèž 2755 1074,95
6. Àëåêñàíäàð Âèäàêîâèž 460 179,85
7. Ìèëàí Áîãäàíîâèž 545 213,10
8. Ìèëî¼å Ìèëî¼åâèž 1772 691,55
9. Íèêîëà Ñòàíàðåâèž 290 113,55
10. £îâàí Ì. £îâàíîâèž 4319 1684,95
11. Áîæèäàð Âëà¼èž 1327 518,10
12. Ñâåòèñëàâ Ïåòðîâèž 1079 421.35
13. Ñòî¼àí Æèâàäèíîâèž 1840 718,05
14. Ìèðêî Êîðîëè¼à 470 183,75
15. £îâàí Äó÷èž 1745 681,10
16. Äåñàíêà Ìàêñèìîâèž 500 195.45
17. Íèêî Áàðòóëîâèž 2427 947,10
18. Ìàðêî Öàð 670 261,75
19. Äð Âëàä./èìèð/ Žîðîâèž 490 191,55
20. Ìèëàí Ãðîë 400 156,45
21. Ìèëóòèí Ëàçàðåâèž 1758 686,05
22. Áðàí./èñëàâ/ Ìèšêîâèž 415 162,35
23. Êàòàðèíà Áîãäàíîâèž 145 57,10
24. Ìèëîø €óðèž 387 151,45
25. Ãóñòàâ Êðêëåö 388 151,75
26. Ìèëèâî¼å Ïàâëîâèž 460 179,85
27. Ñò¼åïàí Ïàðìà÷åâèž 760 296,85
28. Âëàä./èìèð/ Âó¼èž 622 243,05
594] 29. Àíèöà Ñàâèž Ðåáàö 450 175,95
30. Äðàãèøà Ëàï÷åâèž 273 106,95

ÑÒÀÍÈØÀ ÂΣÈÍÎÂȎ
31. Äð Òèõ./îìèð/ Ð. €îðåâèž 125 49,25
32. Äðàãèøà Âàñèž 1952 761,75
33. Ìèëîø Öðœàíñêè 145 57,10
34. Ñèáå Ìèëè÷èž 1955 762,95
35. Áðàíêî Ïîïîâèž 290 113,55
36. Óðîø îíèž 325 127,20
37. Æèâêî Ïàâëîâèž 1490 581,55
38. Æèâî¼èí ÁàëóãŸèž 300 117,45
39. Äð Âåñ./åëèí/ ×à¼êàíîâèž 742 289,85
40. Íåíàä Ìèòðîâ 150 58,95
41. Ìèëàí Ïðåäèž 75 29,75
42. £àøà Ïðîäàíîâèž 1770 690,75
43. Êîñòà Ìàíî¼ëîâèž 415 162,35
44. Äð £îâàí Öâè¼èž 400 156,45
45. Ìèëóòèí £îâàíîâèž 175 68,75
46. Ïàâëå Ïîïîâèž 455 177,95
47. Ìèëàí Êàøàíèí 3340 1303,05
48. £åëåíà Äèìèòðè¼åâèž 1161 453,25
49. Äð Ðàíêî Ìëàäåíîâèž 180 70,65
50. Âèêòîð Íîâàê 290 113,55
51. Òîäîð Ïîïîâèž 2500 975,45
52. Ðàñòêî Ïåòðîâèž 860 335,85
52.044 20.322,10

ÑÏÈÑÀÊ

Èñïëàžåíå ñïåöè¼àëíå íàãðàäå ñàðàäíèöèìà

çà 1925. ãîä./èíó/

Èìå è ïðåçèìå äèíàðà è ïàðà

Èâî Àíäðèž 354,60

Êñåíè¼à Àòàíàñè¼åâèž 138,60
Êàòàðèíà Áîãäàíîâèž 378
Ìèëàí Áîãäàíîâèž 306
Äðàãèøà Âàñèž 324
Àëåêñàíäàð Âèäàêîâèž 99
Áîæèäàð Âëà¼èž 934,20
Âëàäèìèð Âó¼èž 410,40
Ìèëàí Ãðîë 963
Äð Òèõ./îìèð/ Ð. €îðåâèž 113,76
Àíèöà €óêèž 72
Ñòî¼àí Æèâàäèíîâèž 1994,40 [595
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À Äð Äðàãîšóá £îâàíîâèž 446,40
£îâàí £îâàíîâèž 4608
Ñëîáîäàí £îâàíîâèž 194,40
Äàíèëî Êàëàôàòîâèž 162
Äð Ìèõ./àèëî/ Ïåòðîâèž 162
Ñâåòèñëàâ Ïåòðîâèž 595,80
Ìèëàí Êàøàíèí 541,80
Áîæ./èäàð/ Êîâà÷åâèž 1531,80
Ãóñòàâ Êðêëåö 487,80
Êîñòà Êóìàíóäè 414
Ìèëóòèí Ëàçàðåâèž 1224
Ïàóëèíà Ëåáë-Àëàáàëà 54
Äåñàíêà Ìàêñèìîâèž 144
Êîñòà Ìàíî¼ëîâèž 144
Ñèáå Ìèëè÷èž 1447,20
Ìèëî¼å Ìèëî¼åâèž 680,40
Áðàí./èñëàâ/ Ìèšêîâèž 820,80
Äð Ðàíêî Ìëàäåíîâèž 87,12
Äàíèöà Ìàðêîâèž 36
Ìîì÷èëî Íàñòàñè¼åâèž 86,40
Âåšêî Ïåòðîâèž 216
Áîãäàí Ïîïîâèž 432
Áðàíêî Ïîïîâèž 298,80
Äð Âàñèš Ïîïîâèž 226,80
Äèìèòðè¼å Ïîïîâèž 756
Ïàâëå Ïîïîâèž 594
Ìèëàí Ïðåäèž 435,60
£àøà Ïðîäàíîâèž 943,20
Äð Äóøàí Ïîïîâèž 118,80
Ñâåòèñëàâ Ïðåäèž 183,60
Èñèäîðà Ñåêóëèž 829,80
Íèêîëà Ñòàíàðåâèž 108
Äð Âëàä./èìèð/ Žîðîâèž 833,40
Õàìçî Õóìî 360
Ìàðêî Öàð 172,80
£îâàí Öâè¼èž 185,40
Ìèëîø Öðœàíñêè 1391,40
Âåñåëèí ×à¼êàíîâèž 259,20
Šóáîìèð Ñòî¼àíîâèž 50,40
28 351,08
1 987,20
26 363,88

596]
 ÑÒÀÍÈØÀ ÂΣÈÍÎÂȎ

[597
598]
ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À
 ÑÒÀÍÈØÀ ÂΣÈÍÎÂȎ

[599
600]
ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À
 ÏÐÈËÎÃ 2

ÑÒÀÍÈØÀ ÂΣÈÍÎÂȎ
I. Àëåêñàíäàð Âèäàêîâèž

1.
/Äîïèñíèöà:/
Àíäðå Íèêîëèžà 27, Áåîãðàä.
18. III 1934.

Ìîëèì Âàñ äà ìè áðî¼ îä 1. IV è ñâå äàšå áðî¼åâå øàšåòå íà àäðåñó:

À. Âèäàêîâèž, 82 Upper Grosvenor Road
Tunbrigde Wells
England.
Êàäà ñå áóäåì âðàòèî, èçâåñòèžó âàñ – À. Âèäàêîâèž.
/Àäðåñà:/ Óðåäíèøòâó Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà
Áåîãðàä
Êîëàð÷åâà çàäóæáèíà.
/Æèã:/ Áåîãðàä 18. 3. /19/34.
/Íàïîìåíà:/ Ñëàžå ìó ñå ó Åíãëåñêó – 19. III 1934.

2.
/Äîïèñíèöà:/
Gledstonova ul. 13
Beograd, 18. III 1935.

Molim da mi od 1. IV i dalje brojeve šaljete na adresu:

82 Upper Grosvenor Road
Tunbrige Wells
England
A. Vidakoviæ.
/Àäðåñà:/ Uredništvu Srpskog knjiž. glasnika
Beograd
Kolarèev univerzitet
/Íàïîìåíà:/ Øàšå ñå îä 1. IV ó Åíãëåñêó.

II. Íèêîëà Âèäàêîâèž

1.
/Äîïèñíèöà:/
Ó Ñàðà¼åâó 5. I 1935.

Ïîøòîâàíè ãîñïîäèíå óðåäíè÷å,

Ïðîøëîã ëåòà ïîñëàî ñàì Âàì ïðåâîä ¼åäíå íîâåëå îä È. Áóœèíà
ïîä íàñëîâîì „Ñðåžà”. Êàä ñàì êðà¼åì àâãóñòà äîëàçèî ó Áåîãðàä, ñâðà-
òèî ñàì êîä Âàñ ó ðåäàêöè¼ó, è äîçíàî äà ìî¼ ïðåâîä íèñòå äîáèëè. Ïî- [601
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À ñëàî ñàì Âàì ãà ïîíîâî ó ñåïòåìáðó ïðåïîðó÷åíî. Êàêî íè ó çàäœî¼
ñâåñöè Ñ./ðïñêîã/ ê./œèæåâíîã/ ã./ëàñíèêà/ çà 1934. íè¼å îá¼àâšåí, äàî
ñàì ãà îâäàøœåì Ïðåãëåäó è îí ¼å âåž îá¼àâšåí.
Ñ ïîøòîâàœåì
Íèêîëà Âèäàêîâèž.

/Àäðåñà:/ Óðåäíèøòâó Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà

Áåîãðàä
Êðàšåâ òðã 5 IV ñïðàò.

III. Âëàäî Âëàèñàâšåâèž

1.
/Äîïèñíèöà:/

£àñòðåáàðñêî, 30. I /19/35.

Ïîøòîâàíè ãîñïîäèíå,
Ӛóäíî Âàñ ìîëèì äà ìè ïîøàšåòå õîíîðàð çà ïåñìå „Ó ñóìðàê
êð༠¼åçåðà” è „Ëè¼è¼à ìåñåöà”, øòàìïàíå ó áðî¼ó îä 16. àïðèëà
Õâàëà
Âàø
Âëàèñàâšåâèž.
/Àäðåñà:/ Óðåäíèøòâó Ñðïñêîã ʜèæåâíîã Ãëàñíèêà çà ãîñï. Ïðå-
äèžà.
Áåîãðàä
Êðàšåâ òðã áð. 5.

2.
/Äîïèñíèöà:/
£àñòðåáàðñêî, 6. V /19/35.

Ïîøòîâàíè ãîñïîäèíå,
Ïîíîâî Âàñ óšóäíî ìîëèì, äà ìè ïîøàšåòå õîíîðàð çà ïåñìå. Âå-
ðó¼òå äà íè¼å íóæäà íå áè çàõòåâàî. £à æèâèì èñêšó÷èâî îä òîãà.
Âàø Âëàèñàâšåâèž.
Exp. Âëàäî Âëàèñàâšåâèž £àñòðåáàðñêî.
/Àäðåñà:/ Óðåäíèøòâó Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà
Áåîãðàä
Êðàšåâ òðã 5.
/Íàïîìåíà:/ Ïî îäîáðåœó ã. Ïðåäèžà ïîñëàò õîíîðàð 10. V.

3.
£àñòðåáàðñêî, 18 V 1935.
Ïîøòîâàíè ãîñïîäèíå,
602] Õîíîðàð çà ïîñëåäœå ïåñìå ñàì ïðèìèî. Õâàëà!
 Ñàäà Âàñ ìîëèì äà ìè ïîøàšåòå áðî¼ Ñðï./ñêîã/ ʜ./œèæåâíîã/

ÑÒÀÍÈØÀ ÂΣÈÍÎÂȎ
Ãë./àñíèêà/ ó êî¼åì ¼å ìî¼à ïåñìà „Ïëåñ Öèãàíêå ó íîžè” ïîøòî ¼å òðå-
áàì çà çáèðêó.
Ðóêîïèñà íåìàì, à ïåñìà ¼å ¼åäíà îä îíèõ, êî¼ó ñìàòðàì çà äîáðó.
Òåøêî ìè ¼å, âðëî òåøêî ñà èçäàâàœåì, à íèòêî ìè íåžå èñêðåíî ïîìî-
žè. Êàêâà ñó òî íàøà êœèæåâíà è êóëòóðíî ïðîñâ¼åòíà äðóøòâà. Ãäå ãîä
ïîêóöàì, íèòêî ìè íå îòâàðà.
Ñà ïîøòîâàœåì Âàø
Âëàèñàâšåâèž
Ìîëèì äà ìè øòî ïðè¼å øòàìïàòå è øòî âèøå.
/Íàïîìåíà:/ Îäãîâîðåíî 27. VI äà íèñìî ìîãëè íàžè ïîä òèì íà-
ñëîâîì, âåž ¼å óìîšåí äà áàð ãîäèíó, ó êî¼î¼ ìèñëè äà ¼å øòàìïàíà, ¼àâè.

4.
/Äîïèñíèöà:/
Jastrebarsko 5. VIII /19/35.
Poštovani Gospodine,
Ponovo molim uljudno da mi pošaljete honorar za pjesme.
S veleštovanjem
V. Vlaisavljeviæ
/Àäðåñà:/ Srpski književni glasnik
Beograd
Kraljev trg. 5.

5.
/Äîïèñíèöà:/
Jastrebarsko 16. VIII /19/35.
Poštovani Gospodine,
Ja sam Vas dva puta molio da mi pošaljete honorar, pa kao do sada
nisam ništa dobio to Vas ponovo molim da mi pošaljete!
Sa veleštovanjem
Vaš Vlaisavljeviæ.
/Àäðåñà:/ Poštovano uredništvo Srpskog Književnog Glasnika
Beograd
Kraljev trg br. 4.

6.
/Äîïèñíèöà:/
Jastrebarsko, 3. IX /19/35.
Poštovani Gospodine,
Treæi put Vam pišem i molim za honorar.
Sa poštovanjem
V. Vlaisavljeviæ.
/Àäðåñà:/ Uredništvu: Srpskog Knj./iževnog/ Glasnika
Beograd
Kraljev trg 4. [603
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À IV. Ìàðêî Âðàœåøåâèž

1.
/Äîïèñíèöà:/
£îø 6îã ìàðòà ïîñëàî ñàì Âàì 135 äèíàðà, àëè äî äàíàñ íå äîáèõ
ëèñò. Íàäàì ñå äà žåòå áàðåì ñàä ñïðåìèòè ñâåñêå çà 1933. ãîä./èíó/, à ¼à
žó Âàì îïåò ïîñëàòè çà ïðåòïëàòó. Íå òðåáà äà çàáîðàâèòå äà äàíàñ íè¼å
áàø òàêî ëàêî ¼åäíîì ÷èíîâíèêó – ïî÷åòíèêó äà îä¼åäàðåä ïîøàšå îíî-
ëèêó ñâîòó êîëèêó ñàì Âàì ¼à ïîñëàî.
23. III 1933. Ãîðàæäå. Ñ ïîøòîâàœåì
Ìàðêî Âðàœåøåâèž
Ìàðêî Âðàœåøåâèž, ïðîô. Ãîðàæäå, êîðïóñ.
/Àäðåñà:/ Àäìèíèñòðàöè¼à Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà
Áåîãðàä
Êðàšåâ òðã 5.
/Íàïîìåíà:/ Ïîñëàíî 25. III.

V. Êðåøèìèð Ãåîðãè¼åâèž

1.
/Äîïèñíèöà:/
Poštovani g. Miliæu,
Danas sam video da mi je u Glasniku štampan prevod pripovetke
„Tišina” s beleškom na kraju sveske. Molim Vas pošaljite mi dva primerka
te sveske, jer me je autor molio da mu pošaljem umesto autorskog honorara.
Uèinite to svakako. Isto tako Vas molim da mi odmah (da mogu podvukao
bih to „odmah” još jaèe!) pošaljite honorar koliko mi pripada i da mi kao
siromahu raèunate 20 d./inara/ od stranice (8 strana i po!) Zamislite, ovog
meseca skinuli su mi 250 din./ara/ od plate! Zato mi odmah pošaljite novac,
jer u kuæi imam svega 30 din./ara/ danas petnaestog!
Pozdravlja Vas i zahvaljuje Vam
Kreš. Georgijeviæ.
N. Sad, Muška gimnazija, 15. X 1935.

Pozdrav g. Prediæu.

/Àäðåñà:/ Administraciji Srp./skog/knjiž./evnog/ glasnika

Beograd
Kraljev trg 5/IV.

604]
VI. Ðàäìèëî Äèìèòðè¼åâèž

ÑÒÀÍÈØÀ ÂΣÈÍÎÂȎ
1.
/Äîïèñíèöà:/
Ìîñòàð, 16. ìà¼à 1935.
Ï./îøòîâàíè/ Ã./îñïîäèíå/
Ìîëèì äà ìå èçâåñòèòå êîëèêî ñàì äóæàí çà ïðåòïëàòó çàêšó÷íî
ñà ¼óíîì 1935. ã./îäèíå/.
Ñ ïîøòîâàœåì
Ðàäìèëî Äèìèòðè¼åâèž, ïðîôåñîð
Ìîñòàð.

/Àäðåñà:/ Àäìèíèñòðàöè¼à Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà.

Áåîãðàä
Êðàšåâ òðã.
/Íàïîìåíà:/ Îäãîâîðåíî 22. V /19/35. ã./îäèíå/.

VII. Çîðàí Äîìàíîâèž

1.
/Äîïèñíèöà:/
Ìîëèì Âàñ äà ìè óáóäóžå øàšåòå ëèñò íà àäðåñó Êðóíñêà óë. 87 –
Áåîãðàä à íå 84, ¼åð ëèñò ïðèìàì óâåê ñà çàêàøœåœåì è íåóðåäíî. Ëèñò
ïðèìàì êàî âàø ñàðàäíèê.
Çîðàí Äîìàíîâèž, èñï./èòíè/ ñóäè¼à.

/Àäðåñà:/ Àäìèíèñòðàöè¼à Ñðï./ñêîã/ êœèæåâíîã ãëàñíèêà

Âàñèíà óëèöà, Áåîãðàä
Êîëàð÷åâ Óíèâåðçèòåò.
/Æèã:/ Áåîãðàä 24. I /19/34.

/Íàïîìåíà:/ Ïðîìåœåí è óâåäåí òà÷àí áðî¼ ñòàíà – 24. I /1/934.

2.
/Äîïèñíèöà:/
13. II /193/4.
Ïî äðóãè ïóò ìîëèì äà ñå èñïðàâè ïîãðåøíî çàáåëåæåíà àäðåñà íà
êî¼ó ìè ñå ëèñò øàšå.
Ëèñò ìè ñå øàšå êàî ñàðàäíèêó íà àäðåñó: Êðóíñêà 84 – à òðåáà
Êðóíñêà 87. Çáîã òå ãðåøêå, íè ïðîøëè áðî¼ îä 1. II íèñàì äîáèî, èàêî
ñàì áëàãîâðåìåíî ¼àâèî.
Çîðàí Äîìàíîâèž.

[605
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À /Àäðåñà:/ Àäìèíèñòðàöè¼à Ñðï./ñêîã/ ʜèæ./åâíîã/ Ãëàñíèêà
Áåîãðàä
Êîëàð÷åâ óíèâåðñèòåò, Âàñèíà óëèöà.

/Íàïîìåíà:/ Ïðîìåœåí ìó êóžíè áðî¼ – 14. II 1934.

3.
/Äîïèñíèöà:/
22. VII /19/34.
Êàêî ñàì ñà ñëóæáîì ïðåìåøòåí èç Áåîãðàäà òî âàñ ìîëèì äà ìè ó
áóäóžå ëèñò øàšåòå íà àäðåñó:
Çîðàí Äîìàíîâèž
Ñîêî Áàœà
Ñðåñêè ñóä.

/Àäðåñà:/ Àäìèíèñòðàöè¼à Ñðï./ñêîã/ êœ./èæåâíîã/ ãëàñíèê

Áåîãðàä
Êîëàð÷åâà çãðàäà
/Íàïîìåíà:/ Ïðîìåœåíà àäðåñà 24. VII 1934.

VIII. Íèêîëà €îíîâèž

1.
/Äîïèñíèöà:/
Á./åîãðàä/ 13. I 1934.
Ï./îøòîâàíè/ ã./îñïîäèíå/
Íà âàøó êàðòó îä 9-îã ¼àíóàðà ò. ã. ÷àñò ìè ¼å îäãîâîðèòè: äà ¼å
ðàíè¼è óðåäíèê Ñ./ðïñêîã/ ê./œèæåâíîã/ ã./ëàñíèêà/ êðà¼åì 1930. ã. äàî
íàëîã äà ìè ñå øàšå ÷àñîïèñ êàî ñàðàäíèêó áåñïëàòíî. Ïà ñòîãà íèñàì
òðàæèî õîíîðàð çà ÷ëàíàê ïóá./ëèêîâàí/ ó ñâ./åñöè/ îä 16. îêò./îáðà/ 1930.
ïîä íàñëîâîì „Ïîäàöè î äóõîâíîì æèâîòó ïðåñòîíèöå”. Ïðåìà òîìå
íèñàì ñå ñìàòðàî çà ïðåòïëàòíèêà.
Àêî àäìèíèñòðàöè¼à õîžå ¼à áèõ æåëåî êàî èñêðåí ïðè¼àòåš Ñ./
ðïñêîã/ ê./œèæåâíîã/ ã./ëàñíèêà/ äà ìè ñå è äàšå øàšå ÷àñîïèñ, ïà àêî
íå áè ïðèìèëè äà ñå çà òî îäóæèì ñàðàäœîì, ¼à áèõ íà¼çàä è ïëàòèî.
Ó ñâàêîì ñëó÷à¼ó ìîëèì âàñ äà ìè îáóñòàâèòå ñëàœå ÷àñîïèñà.
Ñ ïîøòîâàœåì
Íèêîëà €îíîâèž, íîâèíàð
Ã. £îâàíîâà 75.
/Àäðåñà:/ Àäìèíèñòðàöè¼à Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà
Çãðàäà Êîëàð÷åâîã óíèâåðçèòåòà
Áåîãðàä
/Íàïîìåíà:/ Îäãîâîðåíî 17. I /1/934.
Ðà÷óíîâîäñòâî: äóã 540 – õîíîðàð 150 = äóãó¼å 390 /äèíàðà/.
606]
IX. Áðàíêî €óêèž

ÑÒÀÍÈØÀ ÂΣÈÍÎÂȎ
1.
/Äîïèñíèöà:/
Administraciji Srpskog knjiž./evnog/ glasnika, Beograd
Molim administraciju gonjeg èasopisas da mi izvoli poslati odgovarajuæi
honorar za saradnju u S./rpskom/ k./njiževnom/ g./lasniku/, sveska za 1.
avgust o. g.
S poštovanjem
Branko Ðukiæ
4. 8. /19/34, Zagreb, Ilica, 7/I

/Àäðåñà:/ Administracija Srpskog knjiž./evnog/ glasnika

Beograd, Kraljev trg 5, IV, meðusprat.
/Æèã:/ 3. 8. /19/34.

X. Ðàäî¼å £àíêîâèž

1.
Ïðèçíàíèöà
Íà 1000 (¼åäíó õèšàäó) äèíàðà, êî¼ó ñàì ñóìó ïðèìèî èç êàñå Ñðï-
ñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà íà èìå õîíîðàðà çà ñàðàäœó îä 16. ìà¼à äî 1.
¼óíà 1926. ãîä./èíå/.

28. XII 1926 Ïðèìèî

ó Áåîãðàäó Ðàä. £àíêîâèž.

Èçíåíàäèëè ñòå ìå, áðàžî! £à ïèøåì âåž 25 ãîäèíà è íèêàä çà òî

íèñàì áèâàî ïëàžåí. Âðåìå ìè ¼å íåøòî ïëàžàëî çà ñòàëíó ñàðàäœó, àëè
ñà ìóêîì. ×àê è êœèãå êàä ñàì øòàìïàî, òî ¼å èøëî Ÿàáå è íà øòåòó. È
êàä ñàì òðàæèî íèñó äàëè.
Îâ༠õîíîðàð, äîøàî ìè ¼å íà Íîâó ãîäèíó. Ä༠Áîæå, äà òî, áóäå
äîáàð ïðåäçíàê è Âàìà è ìåíè.
Ìîðàžó âàì ñå óñêîðî îäóæèòè.
14. I/19/27. ã. Ñà ïîøòîâàœåì
Ð. £àíêîâèž.

XI. Àëåêñè¼å £åëà÷èž

1.
Àäìèíèñòðàöè¼è Ñðïñêîã ʜèæåâíîã Ãëàñíèêà
Áåîãðàä

Ìîëèì Âàñ äà èçâîëèòå îáðà÷óíàòè õîíîðàð çà ãðàó ìî¼ó îðèãè-

[607
íàëíó, êàî è îíó êî¼ó ñàì ïðåâåî è äîñòàâèî Ãëàñíèêó, à òî ñó ðàäîâè ã.
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À Âñåâîëäà Ñàõàœîâà è ã-å Í. Ìåšíèêîâå-Ïàëàóøêîâå (ïðåìà ìîì óãî-
âîðó ñà îâèì ïèñöèìà ¼à ïðèìàì öåî œèõîâ õîíîðàð è ñ œèìà ñå ¼à
îáðà÷óíàâàì). Ãðàà ¼å øòàìïàíà ó áðî¼ó îä 1. ìà¼à, à î÷åêó¼åì äà žå
¼îø íåøòî áèòè ó áðî¼ó îä 16. ìà¼à. Ïðåìà òîìå, ìîëèì îáðà÷óí çà îâà
äâà áðî¼à. Îä öåëîêóïíîã õîíîðàðà ìîëèì, ïðåìà íàøåì ñ Âàìà äîãî-
âîðó, äà îäáè¼åòå ìî¼ó ïðåòïëàòó íà Ãëàñíèê çà ã. 1934, à îñòàòàê äà
èçäàòå íà ðóêå ìîìå ñèíó Žèðèëó £åëà÷èžó, ñòó./äåíò/ ôèë./îçîôè¼å/,
êî¼è žå ó ìî¼å èìå ïîòïèñàòè ïðèçíàíèöó, à ïðåìà ìîìå îâëàøžåœó ó
îâîìå ïèñìó.
Ïîçäðàâšà è ïîøòó¼å Âàñ
Ó Ñêîïšó 12. ìà¼à Äð Àëåêñè¼å £åëà÷èž, ïðîô.
/Íàïîìåíà:/ Ìîëèì ñâðøèòè.

XII. Äðàãîšóá £îâàíîâèž

1.
Ѽåíèöà, 7. VIII /1/934.
Äðàãè ã. £îâàíîâèžó,
Ïðå íåêîëèêî äàíà, èçâåøòàâà ìå ã. Ñëîáîäàí £îâàíîâèž äà ¼å ìî¼
÷ëàíàê î Êî÷èžó èçèøàî ó áðî¼ó Ãëàñíèêà îä 1. ¼óëà. Ñàäà ñàì ò༠áðî¼ è
¼à äîáèî. Îí ìè òðàæè àäðåñó äà áè ìè ñå ïîñëàî õîíîðàð. £à ñàì ìè-
ñëèî äà ñó Âàì ìî¼è ðåêëè äà ñàì âåž 7. ¼óíà ïðåøàî èç Òóòèíà îâàìî.
Íàðî÷èòå àäðåñå íåìà, ¼åð è Ѽåíèöà ¼å ìàëî ìåñòî. Ìî¼à æåíà ñà äåòå-
òîì îñòà¼å îâäå äî êðà¼à ìåñåöà.
Ñðäà÷íî Âàñ ïîøòó¼å è ïîçäðàâšà Âàø îäàíè
Ä./ðàãîšóá/ £îâ./àíîâèž/1

/Àäðåñà:/ Ãîñïîäèí £îâàí £îâàíîâèž

Áåîãðàä
Ãîñïîäàð £îâàíîâà 43.
/Íàïîìåíà:/ ïîñëàíî 11. VIII 1934.
__________
1
Ðàä „Àãðàðíè äåìîêðàòèçàì Ïåòðà Êî÷èžà”, îá¼àâšåí ¼å ïîä ïñå-
óäîíèìîì £. Äðàãîâèž.

XIII. £óãîñëîâåíñêè êîíçóëàò ó Òðñòó

1.
Generalni konsulat
KRALJEVINE JUGOSLAVIJE
u Trstu
br. 235/34.
Òðñò 17. 1. /19/33.
Óïðàâè ʜèæåâíîã ãëàñíèêà
608] Áåîãðàä
 Ã. äð Óìáåðòî Óðáàíè, ïðîôåñîð óíèâåðñèòåòà ó Òðñòó îáðàòèî ñå

ÑÒÀÍÈØÀ ÂΣÈÍÎÂȎ
îâîì ãåíåðàëíîì êîíñóëàòó ñ ìîëáîì äà ìó ñå ïî÷åâ îä 1. î. ì. èçäå¼ñòâó¼å
áåñïëàòíî îäàøèšàœå ʜèæåâíîã Ãëàñíèêà.
Ïðîôåñîð Óðáàíè, êî¼è ¼å ëè÷íî ïîçíàò îâîì êîíñóëàòó äîáàð ¼å
ïîçíàâàëàö íàøå êœèæåâíîñòè è ïðåâåî ¼å íà èòàëè¼àíñêè ¼åçèê âåž
íåêîëèî íàøèõ äåëà, ìåó œèìà „Íå÷èñòó êðâ” è „Ïðè÷å” Áîðèñàâà
Ñòàíêîâèžà, ïîíåêà äåëà Èâàíà Òàâ÷àðà è „£óãîñëîâåíñêå ïèñöå” ó äâà
èçäàœà. Ã. Óðáàíè èç¼àâèî ¼å äà žå íàïèñàòè è ðåöåíçè¼ó î ʜèæåâíîì
Ãëàñíèêó.
Ñ îáçèðîì íà èçëîæåíî Êðàšåâñêè ãåíåðàëíè êîíñóëàò ¼å ìèøšåœà
äà áè èìåíîâàíîì òðåáàëî èçàžè ó ñóñðåò è ñëàòè ìó Ãëàñíèê áåñïëàòíî
íà àäðåñó: Äð Óìáåðòî Óðáàíè, Trieste Via Scoglietto 18.
Ó ñëó÷à¼ó ïàê äà Óïðàâà íè¼å ó ìîãóžíîñòè óäîâîšèòè òðàæåœó ã.
Óðáàíà, óìîšàâà ñå äà èçâîëè î òîìå èçâåñòèòè îâ༠Êîíñóëàò êàêî áè
îí ïðåóçåî ïëàžàœå Ãëàñíèêà.
Ãåíåðàëíè êîíñóë,
Äð Â. Êî¼èž.1
______
1
Êóöàíî íà ìàøèíè.

XIV. Çäåíêà £óøèž-Ñåóíèê

1.
/Äîïèñíèöà:/
Osijek, 18. VI 1934.
Upravi i uredništvu Srpskog knjiž./evnog/ Glasnika
Beograd
Slobodna sam da Vas zamolim da biste mi poslali S./rpski/ K./njiževni/
Glasnik, ukoliko je u kojem od njegovih brojeva uvrštena moja novela „Nj./
eno/ velièanstvo ljubav” koju sam Vam poslala poèetkom aprila. Pošto u
Osijeku ne mogu nigdje Glasnika dobiti, nije mi niti moguæe pratiti redovno
brojeve. Molim Vas dakle da mi, u sluèaju da je uvršteno, pošaljete taj broj,
dakako na moj teret, a ukoliko æe stvar tek uæi, izvolite mi poslati kad izaðe.
Molim da mi u svakom sluèaju javite što je na stvari.
S odliènim poštovanjem
Zdenka Jušiæ-Seunik
Osijek, Reiznerova 16..
/Àäðåñà:/ Upravi i uredništvu Srpskog književnog glasnika
Beograd
Kraljev trg 5.1
/Æèã:/ Îñè¼åê 18. VI /19/34.
________
1
Êóöàíî íà ìàøèíè, ñàìî ¼å ïîòïèñ ïèñàí ìàñòèëîì.

[609
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À XV. £óø Êîçàê

1.
/Äîïèñíèöà:/
Spoštovani,
Prosim, pošljite mi zadnjo številko Književnega glasnika v katori ste
objavili prevod moje crtice „Muni”.
Ali bi bili pripravljeni, prihodnje belo, pošiljati Vašo cenjeno revijo v
zameno za Ljub./ljanski/zvon?
Prosim sporoèite
Z odliènim spoštovanjem
Juš Kozak, urednik Ljubljanskog zvona
Poljanski nasip 14, Ljubljana.
/Àäðåñà:/ Spoštovano uredništvo Književni glasnik, liter./arno/-kult./
urna/ Revija – Beograd.
/Æèã:/ 13. XII /19/35.
/Íàïîìåíà:/ Ïîñëàò áðî¼ 16. XII 1935. ã.

XVI. Èâî Êîçàð÷àíèí

1.
/Äîïèñíèöà:/
Zagreb, 9. XI 1935.
P. n. Administraciji Srpskog književnog glasnika u Beogradu! Buduæi
da još do danas nisam dobio broj Srpskog književnog glasnika za 1. novembar
1935, to Vas molim da mi ga naknadno pošaljete, jer se ili zagubio negdje na
pošti, ili je kod Vas nastala pometnja.
S odliè./nim/ štovanjem
Ivo Kozarèanin, književnik
Zagreb, Ogrizoviæeva ul. 5/III.

/Àäðåñà:/ P. n. Administraciji Srpskog književnog glasnika

Beograd
Kraljev trg br. 5.
/Íàïîìåíà:/ Ïîñëàòî 11. XI 1935.

XVII. Äóøàí €. Êîñòèž

1.
/Äîïèñíèöà:/
Ãîñïîäèíå,
Áàø ñàì äàíàñ ñèøàî ñ ïëàíèíå, ãäå ñàì ëåòîâàî, è íàøàî ìåó
ìî¼îì ïîøòîì 5 Ãëàñíèêà. Õâàëà Âàì øòî ñòå ìè Ãëàñíèê îäìàõ ïî-
610] ñëàëè.
 Êàêî ¼å îâî âåž „êàñíî” îä ïðâîã (êàä ñå èìà íîâöà) òî Âàñ ó÷òèâî

ÑÒÀÍÈØÀ ÂΣÈÍÎÂȎ
ìîëèì äà ìè èçâèíåòå øòî âàì íèñàì îäìàõ ïîñëàî ïðåòïëàòó (äåî èñòå).
Ïîñëàžó íåøòî î ïðâîì ñåïòåìáðó.
Ó¼åäíî Âàñ ìîëèì äà ìè ïîøàšåòå ìà¼ñêå áðî¼åâå êàêî áèõ èìàî
öåëó çàäœó ñåðè¼ó – êàî öåëèíó. Íàäàì ñå äà žåòå ìè èõ ïîñëàòè øòî
ïðå.
Ìîëèì Âàñ äà ìè îäãîâîðèòå íà ïîëåèíè êî¼åã îä áðî¼åâà øòî
žåòå ìè ïîñëàòè, äà ëè èìà ñìèñëà äà ïîøàšåì äâå ïåñìå çà Ãëàñíèê.
Íàäàì ñå äà žåòå óäîâîšèòè ìî¼è çàõòåâèìà.
À Âàñ ïîøòó¼å
Äóøàí €. Êîñòèž.
Áåðàíå 18. àâãóñò 1935. ãîä.

/Àäðåñà:/ Óðåäíèøòâó Ñðïñêîã ʜèæåâíîã Ãëàñíèêà

Áåîãðàä
5/IV Êðàšåâ òðã 5/IV.
/Íàïîìåíà:/ Ïîñëàòà 2 áðî¼à èç ìà¼à.

XVIII. Àíåëêî Ì. Êðñòèž

1.
Ïîøòàíñêà øòåäèîíèöà ó Áåîãðàäó.
Èçâåøò༠âëàñíèêó ÷åêîâíîã ðà÷óíà
Èçíîñ îä 90 äèíàðà óïëàòèî ¼å Àíåëêî Êðñòèž, ó÷èòåš ó ïåíçè¼è
30. XII 1932.
/Íà ïîëåèíè:/
Àäìèíèñòðàöè¼è,
Øàšåì ïðåòïëàòó çà Ãëàñíèê çà äðóãî ïîëóãîå 1932. ã. Íåìî¼òå äà
ìè øàšåòå ïî äâà áðî¼à – íåêîëèêî ïóòà – íà ìî¼ó àäðåñó ïîä áðî¼åì
693.
Àíåëêî Êðñòèž.

2.
/Äîïèñíèöà:/
Ìîëèì óâåäèòå ìå ó ñïèñàê âàøèõ ïðåòïëàòíèêà è øàšèòå Ãëà-
ñíèê íà ìî¼ó àäðåñó – àêî èìàòå áðî¼åâå îä ïî÷åòêà ãîäèíå.
Àíåëêî Ì. Êðñòèž
ó÷èòåš – êœèæåâíèê.
26. VII /1/934
Îõðèä

/Àäðåñà:/ Àäìèíèñòðàöè¼à Ñðïñêîã êœèæ./åâíîã/ Ãëàñíèêà

Êîëàð÷åâ íàð. óíèâåðçèòåò
Áåîãðàä, Êðàšåâ òðã.
[611
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À /Æèãîâè:/ Îõðèä 27. VII /19/34 Îõðèä; Áåîãðàä 29. VII /19/34 Áåî-
ãðàä.
/Íàïîìåíà:/ Çàâåäåí ó ñïèñàê ðåäîâíèõ ïðåòïëàòíèêà îä 1. I 1934.
Çàâåäåí êàî íîâ ïðåòïëàòíèê è ïîñëàòè áðî¼åâè – 30. VII 1934.

3.
Àäìèíèñòðàòîðó Ñðï./ñêîã/ ʜèæ./åâíîã/ Ãëàñíèêà,
Ïðåòïëàòó çà Ãëàñíèê çà òåêóžó ãîäèíó íèñàì ïîñëàî, ðà÷óíà¼óžè
äà žå îíà äà ñå îäáè¼å îä õîíîðàðà çà ìî¼ó ïðèïîâåòêó „Ïðâè”, øòàìïà-
íó ó áðî¼åâèìà îä 16. ñåïò./òåìáðà/ è 1. îêòîáðà ò. ã. Ìîëèì äà ìå ïî
îâîì îáàâåñòèòå êàêî ñòî¼èìî ñ òèì?... È ¼îø: èìàòå ëè îä ïðîøëå 1933.
ã./îäèíå/ Ñðï./ñêîè/ ʜ./èæåâíè/ Ãëàñíèê íà ïðîäà¼ó?
Ñ ïîøòîâàœåì
Àíåëêî Ì. Êðñòèž.
14. XII /1/934, Îõðèä.
/Íàïîìåíà:/ Ïîñëàò êîìïëåò èç 1933. ãîä.

XIX. Ìëàäåí Ëåñêîâàö

1.
/Äîïèñíèöà:/
Àäìèíèñòðàöè¼è Ñðïñêîã êœèæ./åâíîã/ ãëàñíèêà,
Ìîëèì Âàñ äà ìè ïîøàšåòå íåêîëèêî ÷åêîâà; ïðåòïëàòó çà 1932.
íèñàì Âàì ïîñëàî ñòîãà øòî îä Âàñ óâåê òðåáà òðàæèòè ÷åê, êî¼è Âè
íèêàäà íå ñòàâšàòå ó ëèñò, êàêî òî ÷èíå äðóãè ÷àñîïèñè.
Ìëàäåí Ëåñêîâàö
ïðîôåñîð ãèìíàçè¼å
Ñîìáîð
22. I 1932.
/Àäðåñà:/ Àäìèíèñòðàöè¼è Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà
Áåîãðàä
Æîðæà Êëåìåíñîà 4.

2.
/Äîïèñíèöà:/
Àäìèíèñòðàöè¼è Ñðï./ñêîã/ êœèæ./åâíîã/ ãëàñíèêà – Áåîãðàä
Ìèëîì Âàñ äà ìè Âàø ÷àñîïèñ êî¼è ñàì äî ñàäà ïðèìàî íà àäðåñó
„Ì./ëàäåí/ Ë./åñêîâàö/, ñóïëåíò ãèìíàçè¼å, Ñîìáîð” øàšåòå îä 1. ñåïò./
åìáðà/ î. ã. íà àäðåñó „Ì./ëàäåí/ Ë./åñêîâàö/, ïðîôåñîð Ìóøêå ãèìíàçè-
¼å – Íîâè Ñàä”, ïîøòî ñàì òàìî ïðåìåøòåí.
Ñ ïîøòîâàœåì
Ìëàäåí Ëåñêîâàö
Ïðîôåñîð.
Ó Ñîìáîðó 24. VIII 1933.
612]
 /Àäðåñà:/ Àäìèíèñòðàöè¼è Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà

ÑÒÀÍÈØÀ ÂΣÈÍÎÂȎ
Áåîãðàä
Êðàšåâ òðã 5, ìåóñïðàò.
/Íàïîìåíà:/ Èñïðàâšåíî.

XX. Ìàòî Ëîâðàê

1.
/Äîïèñíèöà:/
Zagreb, Kustašija 277.
15. 11. 1935.
P. n. Redakcija Srp./skog/knjiž./evnog/ glasnika – Beograd
Pred dulje vremena poslao sam preko vas gosp. Stanislavu Vinaveru,
moj komad „Fifi èuva zapad” da ga proèita i preporuèi eventualno za
štampanje u Vašem listu..
Kako izgleda da od štampanja neæe biti ništa, molim Vas najljepše,
zamolite g. Vinavera /za/ moj rukopis, jer mi je to jedini èistopis rukom
pisan, pa mi ga pošaljite nazad kao paketiæ uz 5 d. poštarine, koju poštarinu
Vam se obvezujem odmah platiti u markama.
Nadam se da æete biti uviðavni i uèiniti mi to.
Unapred zahvaljujem, uz poštovanje
Mato Lovrak.
/Àäðåñà:/ P. n. Redakcija Srpskog Književnog Glasnika
Beograd
Kraljev trg 5/V.

/Íàïîìåíà:/ Îäãîâîðåíî äà žå ìó ñå ïîñëàòè êàä ã. Âèíàâåð äîå ñ

ïóòà. 18. XI /1/935.

XXI. Íèêîëà Ëîïè÷èž

1.
/Äîïèñíèöà:/
Öåòèœå 5. VIII /19/35. ãîä.
Ïîøò./îâàíà/ ãîñïîäî,
Ïðå èçâåñíîã âðåìåíà ïîðó÷èî ñàì Ãëàñíèê, è òî ïî÷åâ îä øåñòå
ñâåñêå (15. ¼óëè). Äàíàñ ñàì, ïîñëå äóæåã âðåìåíà, äîáèî ñâåñêó çà ïðâè
àâãóñò (7 ñâ.) äîê øåñòó íèñàì óîïøòå äîáèî.
Ìîëèì Âàñ äà ìè ïî ïðè¼åìó êàðòå óïóòèòå øåñòó ñâåñêó (15. ¼óë).
Çáîã ïóòà ìî¼à ¼å àäðåñà ïðîìåœåíà, ïà âàì ¼å áëàãîâðåìåíî ¼àâšàì, äà
è íàäàšå íà œó øàšåòå ëèñò.
Ïîøòó¼å Âàñ
Íèêîëà Ëîïè÷èž
Õîòåë „Ocean” – Äóáðîâíèê
[613
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À /Àäðåñà:/ Óðåäíèøòâó Ñðïñêîã ʜèæåâíîã Ãëàñíèêà
Êðàšåâ òðã 5 – IV ñïðàò
Áåîãðàä
/Íàïîìåíà:/ Ïðîìåœåíà àäðåñà è ïîñëàò áðî¼ 8. VIII /1/935.

2.
/Äîïèñíèöà:/
Ñïëèò, 11. XI /19/35.
Ïîøòîâàíè ãîñïîäèíå,
Ìîëèì Âàñ äà ìè îä íàðåäíå ñâåñêå øàšåòå ëèñò íà äîœó àäðåñó.
Ðàíè¼à àäðåñà – Áè¼åšèíà (ãèìíàçè¼à).
Óç ïîçäðàâ
Íèêîëà Ëîïè÷èž, ñóïëåíò
Êëàñè÷íà ãèìíàçè¼à – Ñïëèò.

/Àäðåñà:/ Óðåäíèøòâó Ñðïñêîã ʜèæåâíîã Ãëàñíèêà – àäìèíèñòðà-

öè¼à
Êðàšåâ òðã 5/IV ñïðàò.
Êîëàð÷åâ óíèâåðçèòåò – Áåîãðàä
/Íàïîìåíà:/ Èçìåœåíî.

XXII. Äóøàí Ç. Ìèëà÷èž

1.
/Äîïèñíèöà:/
Íèø, 19. àïðèëà 1934.
Ï. Ã.
Ìîëèì Âàñ ïîøàšèòå ìè 1 ïðèìåðàê ÑÊà îä 16. ôåáðóàðà ò. ã. è 2
ïðèìåðêà îä 16. àïðèëà ò. ã. è çàäóæèòå ìå íà ðà÷óí ìîã ñàðàäíè÷êîã
õîíîðàðà.
Ñ ïîøòîâàœåì
Äóøàí Ç. Ìèëà÷èž
29, Ëåø¼àíèíîâà óë., Íèø

/Àäðåñà:/ Àäìèíèñòðàöè¼à Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà

Áåîãðàä, 5 Êðàšåâ òðã, 5.
/Æèãîâè:/ Íèø 19 IV /19/34; Áåîãðàä 20. 4. /19/34.
/Íàïîìåíà:/ Ïîñëàòè áðî¼åâè – çàäóæåí 20. IV 1934.

2.
/Äîïèñíèöà:/
Ïðîêóïšå, 19. àâãóñòà 1935.
Ï. Ã.
Ìîëèì Âàñ íåìî¼òå ìè âèøå ñëàòè Ãëàñíèê ó Ïðîêóïšå (ïî÷åâ îä
614] 1. ñåïòåìáðà) íî íà ìî¼ó ñòàëíó àäðåñó: 47 Ïðèøòèíñêà, Áåîãðàä (ðà-
íè¼å ñòå ìè ñëàëè ïðåêî Íàðîäíîã ïîçîðèøòà, Áåîãðàä); àëè âèøå âî-

ÑÒÀÍÈØÀ ÂΣÈÍÎÂȎ
ëèì äà ìè ÷àñîïèñ äîëàçè íà ìî¼ó ëè÷íó àäðåñó.
Ñ ïîøòîâàœåì Äóøàí Ç. Ìèëà÷èž.
Ï. Ñ. Ìîëèì Âàñ ïîøàšèòå ìè äâà ïðèìåðêà Ñ. Ê. Ã. îä 1. àâãóñòà
ò. ã. íà 47, Ïðèøòèíñêà, Áåîãðàä, è çàäóæèòå ìå íà ðà÷óí ìîã ñàðàäíè÷-
êîã õîíîðàðà.
/Àäðåñà:/ Åêñïåäèöè¼à Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà
Áåîãðàä
5/IV Êðàšåâ òðã, 5/IV.
/Íàïîìåíà:/ Ïðîìåœåíà àäðåñà – ïîñëàòà 2 áðî¼à îä 1. VIII ò. ã.

XXIII. Âëàäèìèð Íàçîð

1.
/Äîïèñíèöà:/
Nisam još primio Glasnik od 1. februara 1934..
Molim
Vladimir Nazor
Zagreb
Mošenskijeva 47.
/Àäðåñà:/ Uredništvu Srpskog književnog glasnika
Beograd
Kraljev trg 5.
/Æèã:/ Zagreb 7. 2. /19/34 Zagreb.
/Íàïîìåíà:/ Ïîñëàò áðî¼ 8. II 1934.

XXIV. Ïåò. Ïàíòèž

1.
/Äîïèñíèöà:/
Àäìèíèñòðàöè¼è Ñðï./ñêîã/ êœ./èæåâíîã/ ãëàñíèêà – Áåîãðàä
Íà èìå ïðåòïëàòå äóãó¼åì Âàì ¼îø 45 äèíàðà. Îâó žó ñóìó ïëàòèòè
1. ¼àíóàðà 1931. ã./îäèíå/. Óðåäíî ñàì ïðèìèî ñâå äîñàäàœå áðî¼åâå, ïà
è ïîñëåäœè îä 16. î. ì. Ìîëèì äà ìè âèøå íå øàšåòå Âàø ÷àñîïèñ, ¼åð
îíî øòî áèõ ó œåìó ¼à íà¼ðàäè¼å ÷èòàî, îñòà¼å íåïðî÷èòàíî. Ñàñòàâè
„íîâèõ” îäí./îñíî/ „ìëàäèõ” òîëèêî ñó íåñâàðšèâè, äà ÷èòà¼óžè èõ, èìàì
óòèñàê è îñåžà¼, äà äðîáèì çóáèìà êàìåœå! Å, ïà çàð ¼îø è äà ïëàòèì
ïàòœó? Íå, à òèì ïðå, øòî áèáëèîòåêà „Ñòðàíèõ ïèñàöà” ïðóæà çà ìàëè
íîâàö – áèñåðå èç ñâåòñêå ëèòåðàòóðå, ïà òó ñó „£óãîñëîâåí./ñêè/ ïè-
ñöè”, øòî ñå ñâå ñëàòêî ÷èòà. Îâîëèêî ó îïðàâäàœå øòî ïîñëå äåâåò
ãîäèíà íàïóøòàì íåêàä òàêî äðàãè ìè Ãëàñíèê.
24. XII /1/930. Âåëåñ.
Ñ ïîøòîâàœåì
Ïåò. Ïàíèž, ñóäè¼à.
[615
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À /Àäðåñà:/ Ïîøò. Àäìèíèñòðàöè¼è Ñðï./ñêîã/ ʜ./èæåâíîã/ ãëàñíèêà
Áåîãðàä
Ïðèçðåíñêà áð. 4/I.

XXV. Àíòå Ïåòðàâèž

1.
/Äîïèñíèöà:/
Molim Vas da mi odsada šaljete Srpski književni glasnik na adresu
(Ðorðiæeva ul. 12). G. Colvi koji je Srpskom književnom glasniku poslao
knjigu „Karduèi kod Južnih Slovena”, i koju je g. Bartuloviæ prikazao u
broju od 1. februara o. g. obraito mi se molbom da mu nabavim brojeve
listova koji budu pisali o njemu. Kako ovdje u trafikama nema na prodaju
vaše revije, to vas molim da mi pošaljete jedan broj od 1. februara ove godine,
da mu ga mogu poslati u Italiju.
S poštovanjem i pozdravom
Ante Petraviæ.
Split (Ðorðiæeva 12)
15. III 1934.

/Àäðåñà:/ Uredništvu i administraciji Srpskog književnog glasnika

Begrad
Kraljev trg 5 (meðusprat)
/Íàïîìåíà:/ Ïðîìåœåíà àäðåñà è ïîñëàò áðî¼ îä 16. II 1934. – 19.
III 1934.
/Æèã:/ 16. III /19/34.

2
/Äîïèñíèöà:/
Pogrešno mi poslaste broj Vašeg Glasnika. Ja sam molio broj od 1.
februara o. g. (broj 3) – a Vi mi poslaste broj od 16. februara. Naime u broju
3 (1. februara) izašao je Bartuloviæev èlanak „Karduèi kod Južnih Slovena”.
Za taj me je broj zamolio Bartolomeo Calvi, pisac vašem uredništvu poslate
knjige „Karduèi kod Južnih Slovena”. Dakle ponovo Vas molim za br. od 1.
februara (br. 3 od o./ove/ g./odine/)
Split, 23. III 1934.
S štovanjem
Ante Petroviæ, Ðorðiæeva 12.

/Àäðåñà:/ Uredništvo i administracija Srpskog književnog glasnika

Beograd
Kraljev trg 5 meðusprat
/Æèã:/ Split 23. III 1934 Split
/Íàïîìåíà:/ Ïîñëàò ìó áðî¼ îä 1. II 1934.
616]
 3.

ÑÒÀÍÈØÀ ÂΣÈÍÎÂȎ
/Äîïèñíèöà:/
Nestalo mi je broja S. K. Glasnika od 16. marta 1935, a ni sam ne znam
kako. Molim Vas da mi svakako, kao svojem redovnom saradniku, ponovo
pošaljete gornji broj. Na zahtijev, rado æu Vam nadoknaditi vrijednost u
markama.
Split, 22. V 1935.
/S/ poštovanjem
Ante Petraviæ.
Ante Petraviæ – Split (Ðorðiæeva, 12)

/Àäðåñà:/ Administracije Srpskog Književnog Glasnika

Beograd
Kraljev trg, 5/IV.

XXVI. Òîíå Ïîòîêàð

1.
/Äîïèñíèöà:/
Poštovani,
Broj od 16. o./vog/ m./eseca/ kao i sve dalje brojeve šaljite mi na novu
adresu: Tone Potokar, šef stanice Vlakèani, Vardarska banovina. Isto tako
mi prvog odnosno prilikom prvog odobravanja honorara pošaljite i honorar.
Sa poštovanjem
T. Potokar
Kos./ovska/ Mitrovica 10. sept./embar/ 1935.
/Àäðåñà:/ Titl. Srpski knjiž./evni/ glasnik
Kraljev trg 5/IV
Beograd.
/Íàïîìåíà:/ Èçìåœåíà àäðåñà.

XXVII. Áîæèäàð Ïóðèž

1.
Àäìèíèñòðàöè¼è Ñðï./ñêîã/ êœèæ./åâíîã/ ãëàñíèêà
29. íîâåìáàð 1921.
Ó îäãîâîðó íà âàø îãëàñ, øòàìïàí ó áðî¼ó îä 1. íîâåìáðà, êî¼èì
òðàæèòå ìî¼ó àäðåñó, à ïîâîäîì äóãîâàœà õîíîðàðà çà ñàðàäœó, ÷àñò ìè
¼å èçâåñòèòè âàñ äà ¼å àäðåñà:
244 Kearnu Street, San Francisco, California, U. S. A.
à ó èñòî âðåìå óìîëèì Âàñ äà äóãîâàíó ñóìó óïóòèòå íà ðà÷óí ìî-
¼èõ ïîòðàæèâàœà „£óãîñëîâåíñêî¼ Òðãîâà÷êî¼ Áàíöè”, Êðàšà Ìèëàíà
óë., Áåîãðàä, ñ ìîëáîì çà èçâåøò༠î ó÷èœåíîì.
Ñ ïîçäðàâîì
Äð Áîæèäàð Ïóðèž. [617
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À XXVIII. Äîðà Ïôàíîâà

1.
/Äîïèñíèöà:/
Zagreb 12. VI /1/933.
Poštovani gospodine,
Poslala sam na adresu Srp./skog/ Knjiž./evnog/ Glasnika dvije knjige moga
posled./njeg/ sveska pjesama; jednu za prikaz, za uredništvo, a drugu lièno za
g. prof. Milana Bogdanoviæa. (On se je veæ njome služio, ali ne za Glasnik).
Molim da bi imali dobrotu poslati mi dva broja Glasnika za mjesec
juni, koji je sad izašao (od 1.juna), jer æe me zanimati.
Moja adresa je: Tuškanac 73, Zagreb.
Sa odliènim poštovanjem
Dora Pfanova
PS. Do sada su najbolje studije o mom prvom svesku pjesama izašle u
Novo Doba – Split od 29. aprila o. g. i listu Radu od 1. maja o. g.

/Àäðåñà:/ Redakcija Srpskog Knjiž./evnog/ Glasnika

Kraljev trg 5
Beograd
/Íàïîìåíà:/ Ïîñëàíî.

XXIX. €óçà Ðàäîâèž

1.
/Äîïèñíèöà:/
Áðî¼åâå Ñ./ðïñêîã/ ê./œèæåâíîã/ ãëàñíèêà îä 1. ¼óëà, 16. ¼óëà è 1.
àâãóñòà ì¼åñòî çà Íèêøèž èçâîëèòå ìè ïîñëàòè íà àäðåñó:
€óçà Ðàäîâèž, Êîëàøèí, Çåòñêà áàíîâèíà.
/Àäðåñà:/ Àäìèíèñòðàöè¼à Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà
Áåîãðàä
Êðàšåâ òðã 5.
/Æèã:/ 1. VII /19/33.

2.
/Äîïèñíèöà:/
Ñïëèò, 16. ¼óí 1934.
Äðàãè Ãîñïîäèíå,
Ìè ñìî ñå ñïîðàçóì¼åëè ïî÷åòêîì ìà¼à, êàä ñàì áèî ó Áåîãðàäó, äà
ìè áðî¼åâå îä 1. àïðèëà, 16. àïðèëà, ïðè¼å òîãà îä 1. ìàðòà è 16. ìàðòà,
êî¼å íè¼åñàì äîáèî, ïîøàšåòå ó Šóášàíó. Àëè ¼à èõ íè¼åñàì äîáèî.
¼åðîâàòíî ñòå çàáîðàâèëè. Ìîëèì Âàñ áóäèòå šóáàçíè ïà ìè íàïðè¼åä
ïîìåíóòå áðî¼åâå, çàòèì áðî¼åâå çà 16. ¼óí, 1. è 16. ¼óë è 1. àâãóñò, ïîøà-
šåòå íà äîœó àäðåñó.
Ïîçäðà⠀óçà Ðàäîâèž, ïðîôåñîð.
618] Êîëàøèí, Çåòñêà áàíîâèíà.
 Ïîçäðàâèòå Íèêîëó Øîïà.

ÑÒÀÍÈØÀ ÂΣÈÍÎÂȎ
/Àäðåñà:/ Àäìèíèñòðàöè¼à Ñðïñêîã êœèæ./åâíîã/ ãëàñíèêà
Áåîãðàä
Çãðàäà Êîëàð÷åâ./îã/ Íàð./îäíîã/ óíèâåðçèòåòà.
/Æèã:/ Ìàêàðñêà 16. VI /19/34 Ìàêàðñêà.

XXX. £îâàí Ðàäóëîâèž

1.
/Äîïèñíèöà:/
Ãîñïîäèíå Óðåäíè÷å,
Ïðå òðè ÷åòèðè ìåñåöà ïîñëàî ñàì Âàì ïðèïîâåòêó „Ó õàíó”.
Êàêî èñòó äîñàäà íèñòå îá¼àâèëè – çíàê äà Âàì íå êîíâåíèðà –
ìîëèì Âàñ äà ìè ¼å êàî ðåäàâíîì ñàðàäíèêó Âàøåã ÷àñîïèñà ïîâðàòè-
òå. Òîì šóáàçíîøžó žåòå ìå ìíîãî çàäóæèòè.
Ñ ïîøòîâàœåì
£îâàí Ðàäóëîâèž.
Ìîñòàð, 9. Â /19/35.
Exp. £îâàí Ðàäóëîâèž, Ãèìíàçè¼à.
/Àäðåñà:/ Óðåäíèøòâó Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà
Áåîãðàä
Êðàšåâ òðã 5/IV.
/Íàïîìåíà:/ 22.  /19/35. Ïîâðàžåíî.

XXXI. Ðèñòî Ðàòêîâèž

1.
Ïðèçíàíèöà
Íà 3000 (òðè õèšàäå) äèíàðà êîëèêî ñàì ïðèìèî èç áëàãà¼íå Ñðï-
ñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà, íà èìå íàãðàäå êî¼à ìè ¼å äîäåšåíà íà êœè-
æåâíîì êîíêóðñó çà íà¼áîšó ïðèïîâåòêó îá¼àâšåíó ó òîìå ÷àñîïèñó ó
òîêó 1931. äî 16. ¼àíóàðà 1932, à ïðåìà îäëóöè æèðè¼à îä 29. ôåáðóàðà
è ʜèæåâíîã îäáîðà îä 5. î./âîã/ ì./ñåöà/.
9. ìàðòà 1932. Ïðèìèî
Áåîãðàä Ðèñòî Ðàòêîâèž.

XXXII. Ïåðà Ñëè¼åï÷åâèž:

1.
/Äîïèñíèöà:/
Ñêîïšå, 21. III /19/35.
Äðàãè Ãîñïîäèíå Óðåäíè÷å,
Ó îäãîâîðó íà Âàøó ïîñëåäœó êàðòó ãäå ïèòàòå çà õîíîðàð, ¼à áèõ
[619
ìîëèî äà ìè ñå îáðà÷óíà äóã çà ïðåòïëàòó è î òîìå ïîøàšå ¼åäíà ïîòâð-
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À äà. Çàòèì áèõ ìîëèî íåêèëèêî áðî¼åâà ñòàðèõ êî¼è ìè íåäîñòà¼ó çà êîì-
ïëåòèðàœå. Òî ñó:
1. Ãîä. XXXIII, áð. 3, 4, 6, 8 (ò¼. 1. è 16. ¼óíè, 16. ¼óëè, 16. àâãóñò
1931).
2. Ãîä. XXXIX, áð. 7 (ò¼. 1. àâã./óñò/ 1933).
3. Ãîä. XXIV, áð. 6 (ò¼. 16. ¼óë 1928).
4. Ãîä. XXIII, áð. 6 (ò¼. 16. ìàðò 1928).
5. Èç ãîä. XXXVIII (ò¼. ¼àíóàð-àïðèë 1933: ñàìî ñàäðæà¼!)
Àêî áèñòå óç òî áèëè šóáàçíè äà ìè ïîøàšåòå è ïî äâà ðåçåðâíà
ïðèìåðêà ïîñëåäœèõ äâà¼ó áðî¼åâà ãäå ¼å èçèøàî „Ðàäóëîâ螔 è ïðèêàç
Ïåðóíîâèžà, ¼îø âèø áèñòå ìå çàäóæèëè.
Îâ༠ïîñëåäœè ÷ëàíàê (Ïåðóíîâèž) íè¼å áèî áåç øòàìïàðñêèõ ãðå-
øàêà. Îíî ïðåöðòàâàœå, ÷àê è ñàìîã èìåíà Àäàìîâà! Ó ïðåàøœåì ÷ëàí-
êó ñó ñòðàíå çíàìî âåž êîãà, çàèñòà ¼å æàëîñòàí äîêàç äîêëå ñìî äîøëè.
Ïðèìèòå ñðäà÷íå ïîçäðàâå
Âàøåã îäàíîã Ïåðå Ñëè¼åï÷åâèžà.
Ï. Ñ. Øàšåì 3 êîä ìåíå ñóâèøíà áðî¼à ÑÊÃ.

/Àäðåñà:/ Ãîñïîäèíó
Ìèëàíó Ïðåäèžó, ãë. Óðåäíèêó ÑÊÃëàñíèêà
Áåîãðàä
Êðàšåâ òðã 5.
/Íàïîìåíà:/ Ïîñëàòî 23. III 1935.

2.
/Äîïèñíèöà:/
Ñêîïšå, 2. àïð. /19/35.
Ïîøòîâàíè Ãîñïîäèíå,
Îïðîñòèòå øòî žó Âàñ ¼îø ¼åäíîì çàìó÷èòè çà ñòàðå áðî¼åâå ÑÊÃ!
1. Ïîãðåøíî ñàì òðàæèî áðî¼ îä 1. àâã. 1933, êî¼è âðàžàì. Ìåñòî
œåãà ìîëèì áðî¼ îä 1. ¼óëà 1933.
2. Ó áðî¼ó îä 16. àâãóñòà 1931. íèñòå ìè ïîñëàëè è ñàäðæ༠òå
êœèãå (XXXIII), ïà ìîëèì çà œ.
3. Íèñòå ìè ïîñëàëè íè áðî¼ çà 16. ¼óë 1928.
Óíàïðåä çàõâàëàí íà îâî¼ šóáàçíîñòè.
Ñ ïîçäðàâîì
Ïåðî Ñëè¼åï÷åâèž.
Ïðîô. Ï. Ñëè¼åï÷åâèž, ôàêóëòåò – Ñêîïšå.
/Àäðåñà:/ Óïðàâè Ñðïñêîã ʜèæ./åâíîã/ Ãëàñíèêà
Êðàšåâ òðã 5/IV
Áåîãðàä.
/Íàïîìåíà:/ Ïîñëàò íàêíàäíî òðàæåíè áðî¼ è ñàäðæà¼, à çà áðî¼ îä
¼óëà 1928. ¼àâšåíî äà íåìàìî.

620]
 3.

ÑÒÀÍÈØÀ ÂΣÈÍÎÂȎ
/Äîïèñíèöà:/
Ñêîïšå, 8. IV /19/35.
Àäìèíèñòðàöè¼è Ñ./ðïñêîã/ Ê./èæåâíîã/ Ãëàñíèêà,
Ó îäãîâîðó íà Âàøó êàðòó îä 6. î. ì. õâàëà íà šóáàçíîñòè äà ñòå ìè
ïîñëàëè òðàæåíó ñâåñêó è ñàäðæà¼. Âðëî ðàäî áèõ ïëàòèî àêî ìîæåòå
íàžè ó àíòèêâàðíèöè áðî¼ îä 16. ¼óëà 1928. Ìîëèì áóäèòå äîáðè è íàðå-
äèòå äà ñå ïîòðàæè è ïîøàšèòå ïîóçåžåì!
Âàø íà¼îäàíè¼è
Ïåðà Ñëè¼åï÷åâèž
/Àäðåñà:/ Àäìèíèñòðàöè¼à Ñ./ðïñêîã/ Ê./œèæåâíîã/ Ãëàñíèêà
Êðàšåâ òðã
Áåîãðàä.
/Íàïîìåíà:/ Êóïšåí è ïîñëàò áð. îä 16. ¼óëà 1928. ãîäèíå, 10. IV /
19/35.

XXXIII.Òîìšåíîâèž

1.
BAN HRVATSKE I SLAVONIJE1 u. m.
Çàãðåá, 20. 9. /1/921.
9 áðî¼åâà ʜ./èæåâíîã/ Ãë./àñíèêà/ îä 16. àâãóñòà ïîñëàëè ñòå ìè
ïî 2 ïóò, ïà ïîòîœó ïîøèšêó âðàžàì, ñà ìîëáîì. Èìàì äà äîáè¼åì:
1) ðåäîâèò áðî¼ îä 15. ñåïòåìáðà äàšå äî êîíöà ãîäèíå,
2) íàïðåä 9 áðî¼åâà îä 15. ñåïòåìáðà, àêî ¼å ó òîì áðî¼ó äîíåñåíà
ðóáðèêà „Î ïðèëèêàìà ó Õðâàòñê /ïîä ïñåóäîíèìîì/ „Âåðóñ”, à àêî
íè¼å, òàäà 9 áðî¼åâà îä îíîã áðî¼à, êàä ñå äîíåñå.
Ñ ïîøòîâàœåì
dr Tomljenoviæ.
__________
1
Îâî ¼å øòàìïàíî.

XXXIV. Àóãóñòèí-Òèí Ó¼åâèž

1.
/Äîïèñíèöà:/
Dragi p./oštovani/ doktore,
Oko je opet dve godine u neplaæanje honorara, molim vas u ime nadroga
/?/ Brèkoga da uèinite da mi administracija Glasnika pošalje nešto (koliko
bilo) za dvije pjesme u broju od 1. jula 1934. na strani 358-359, biæu vam
zahvalan. Jeste li doboli knjigu? Eli1 je trenutno u kasarni, ovdje.
Pozdravlja vas najsrdaènije i moim književnim i pismenim prijateljima.
Vaš
Tin Ujeviæ
_______ Pašiæa Nikole 9.
[621
1
Ôèíöè.
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À Šalje Tin Ujeviæ
5. jula 1934.
Sarajevo
adresa Pašiæa Nikole 9 prijemno.
/Àäðåñà:/ Gospodinu doktoru
dru Nikoli Mirkoviæu,
redaktoru S./rpskog/ K./njiževnog/ G./lasnika/, književniku
Beograd
Kraljev trg 5 meðusprat.
/Íàïîìåíà:/ Ïîñëàíî 13. ÂII 1934. ã.

2.
/Äîïèñíèöà:/
Dragi Mirkoviæu,
Izašla mi je jedva Eros slika krajolik (u dernjavi treba da im prevodim
da je to pauses ili landscheft). Nego kako, bogme mi, ni one ni prošle ni
pretprošle nisam dobio molim uèinite, ako možete, da dobijem neku paru.
Moja adresa nije (Pašiæa 9).
Sreæna 1935, prosit – pozdrav.
Vaš
Tin Ujeviæ.
Sarajevo, 8. januara 1935.
Šalje Tin Ujeviæ, adresa: Pašiæ Nikole 9, I.
/Àäðåñà:/ G. Nikola Mirkoviæ,
urednik S./rpskog/ Knjiž./evnog/ glasnika
Kraljev trg 5, meðusprat
Beograd.

XXXV. Àíòå Öåòèíåî

1.
/Äîïèñíèöà:/
Ñïëèò, 22. V /19/33.
Ï./îøòîâàíà/ ã./îñïîäî/,
Ìîëèì Âàñ äà ìè ïîøàšåòå ñâåñêó îä 15. ìà¼à, êî¼ó íèñàì ïðèìèî.
Ëèñò, èíà÷å, ðåäîâíî ïðèìàì à øòî ïîñëåäœó ñâåñêó íèñàì ïðèìèî,
ñèãóðíî ¼å êðèâèöà ïîøòå èëè àäìèíèñòðàöè¼å.
Çàõâàšó¼å è ïîçäðàâšà
Àíòå Öåòèíåî.
Ï. Ñ. Ïîçäðàâèòå ã. Ì. Áîãäàíîâèžà.
Àíòå Öåòèíåî, ïðîô.
Áðàíêîâ ïðîëàç 5.
/Àäðåñà:/ Àäìèíèñòðàöè¼à Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëàñíèêà
Áåîãðàä
Êðàšåâ òðã 5 – ìåóñïðàò
/Íàïîìåíà:/ 24 V ïîñë./àòî/.
622]
 2.

ÑÒÀÍÈØÀ ÂΣÈÍÎÂȎ
/Äîïèñíèöà:/
Ïîøòîâàíè Ãîñïîäèíå,
Ìîëèì Âàñ äà ìè ïîøàšåòå òðè ñâåñêå Ãëàñíèêà îä 16. àâãóñòà îâå
ãîäèíå. Íàèìå: ¼åäíà ìè òðåáà çà ã-ó Àäó Íåãðè, ¼åäíà çà ã. Ìèœîçà, à
¼åäíà çà €èíà Íîâåëè¼à, ÷è¼å ñó ïåñìå ïóáëèêîâàíå ó ïðåâîäó ó ïîìåíó-
òî¼ ñâåñöè.
Çàõâàšó¼å è ïîçäðàâšà
Àíòå Öåòèíåî.
Àíòå Öåòèíåî, ïðîô. Ñïëèò, Áðàíêîâ ïðîëàç 5.

/Àäðåñà:/ Àäìèíèñòðàöè¼è Ñðïñêîã ʜèæåâíîã Ãëàñíèêà

Áåîãðàä
Êðàšåâ òðã 5.
/Äàòóì íà ïîøòàíñêîì æèãó:/ 29. VIII /19/33.
/Íàïîìåíà:/ 23. VIII ó èìå õîíîðàðà.

3.
/Äîïèñíèöà:/
Ïîøòîâàíè ãîñïîäèíå,
Ìîëèì äà ìè ïîøàšåòå òðè ñâåñêå Ãëàñíèêà îä 1. ôåáðóàðà, ¼åð ìè
òðåáà¼ó çà ã. Àíäðèàíà Ãðàíäå, Ñàëâàòîðà Êâàçèìîäà, ÷è¼å ñàì ïåñìå
ïðåâåî ó ïîìåíóòî¼ ñâåñöè.
Çàõâàšó¼å è ïîçäðàâšà
Àíòå Öåòèíåî, ïðîô.
Ñïëèò, Áðàíêîâ ïðîëàç 5.

/Àäðåñà:/ Àäìèíèñòðàöè¼à Ñðïñêîã ʜèæåâíîã Ãëàñíèêà

Áåîãðàä, Êðàšåâ òðã 5, ìåóñïðàò.
/Æèã:/ Ñïëèò 8. II /19/34 Ñïëèò.
/Íàïîìåíà:/ Ïîñëàòà 3 áðî¼à è çàäóæåí îä õîíîðàðà – 10. II 1934.

4.
/Äîïèñíèöà:/
Ïîøòîâàíè ãîñïîäèíå,
Ìîëèì Âàñ äà ìè ïîøàšåòå äâå (2) ñâåñêå Ãëàñíèêà îä 1. ìàðòà
îâå ãîäèíå, ¼åð ìè òðåáà¼ó çà ã. Ìèœîçà, ÷è¼à ¼å ïðè÷à èçàøëà ó ìîì
ïðåâîäó.
Çàõâàšó¼å è ïîçäðàâšà
Àíòå Öåòèíåî.
Àíòå Öåòèíåî, ïðîô., Áðàíêîâ ïðîëàç 5, Ñïëèò.
/Àäðåñà:/ Óðåäíèøòâó è àäìèíèñòðàöè¼è Ñðïñêîã êœèæåâíîã ãëà-
ñíèêà
Áåîãðàä.
Êðàšåâ òðã 5, Ìåóñïðàò. [623
 ʌÈÆÅÂÍÀ ÃÐÀ€À /Æèã:/ Ñïëèò 4. III /19/34.
/Íàïîìåíà:/ Ïîñëàòè áðî¼åâè è çàäóæåí çà õîíîðàð 6. III 1934.

XXXVI. Âåðêà Øêóðëà Èëè¼èž

1.
/Äîïèñíèöà:/

Ïðèçíàíèöà
×àñò ìè ¼å ïðèçíàòè, äà ñàì ï. í. Àäìèíèñòðàöè¼å Ñðïñêîã êœè-
æåâíîã ãëàñíèêà, ïðèìèëà õîíîðàð îä 200 (äâåñòà) äèíàðà, çà ïðèïî-
âåòêó „£åäàí èç ñåäìîã ðàçðåäà”, èçàøëî¼ 1. àïðèëà 1934.
Ñïëèò 14. V 1934. Ñ ïîøòîâàœåì
Ìîðìîíîâà óë. 6. Âåðêà Øêóðëà Èëè¼èž.
/Àäðåñà:/ Gospodin Jovan M. Jovanoviæ
Ur./ednik/ Srp./skog/ knj./iževnog/ glasnika
Beograd
Gospodar Jovanova ul. 43.

Staniša Vojinoviæ

The Literary and Administrative Archive

of Srpski književni glasnik

Summary

Preserved letters addressed to the administration, editorial staff and the editors.
Requests for publication of poems, stories, translations and reviews. Lists of con-
tributors with autographs (of Andriæ, Crnjanski, Kašanin, Nazor, Isidora Sekuliæ and
others).

624]
 ÎÑÂÐÒÈ

ÌÈËÎÑËÀ ØÓÒȎ

[625
626]
ÎÑÂÐÒÈ
 82(091)
ØÓÒȎ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 627–630
Izvorni nau~ni radovi

Ìèëîñëàâ ØÓÒȎ

ÓÄÊ
ÌÈËÎÑËÀÂ
(Áåîãðàä, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò)
ÆÈÂÎÒ ÏÎÑÂŎÅÍ ÂÈØÈÌ ÖȊÅÂÈÌÀ

Ñâå øòî ¼å àêàäåìèê Çîðàí Êîíñòàíòèíîâèž, ïðåäà¼óžè ñå

ñâîì íàó÷íîì ïîçèâó ó÷èíèî ó äóãîâå÷íîì æèâîòó, à ó÷èíèî ¼å
äîñòà òîãà øòî ïðåäñòàâšà òðà¼íó âðåäíîñò ñðïñêå íàóêå î êœè-
æåâíîñòè, íå ìîæå ñå ïîñìàòðàòè íåçàâèñíî îä œåãîâî㠚óäñêîã
ëèêà. Šóäñêè ëèê ñàìî ¼å äåëèìè÷íî ÷îâåêó çàäàò ðîåœåì, œåãà
òðåáà íåïðåêèäíî ñòâàðàòè è áîðèòè ñå çà œåãîâî î÷óâàœå, à ¼å-
äèíè ïðàâè íà÷èí òå áîðáå ¼å î÷óâàœå íå ñàìî ñâîã âåž è äðóãèõ
šóäñêèõ ëèêîâà, ñâî¼èõ æèâîòíèõ ñàïóòíèêà, ÷îâåêà óîïøòå. Šóä-
ñêè ëèê, òî ¼å îíà „÷îâå÷íîñò”, èëè „÷îâåøòâî” î êîìå ¼å ãîâîðèî
Àðèñòîòåë, ïîâîäîì òðàãåäè¼å, ¼åð ¼å òðàãåäè¼à, ïàðàäîêñàëíî, óâåê
óç ÷îâå÷íîñò. Òî ¼å šóäñêî äîñòî¼àíñòâî, êî¼å ¼å, íà ïðèìåð, çà
Êîíñòàíòèíîâèžåâîã ñðîäíèêà ïî ïðîôåñè¼è, ïîçíàòîã £óðè¼à Ëîò-
ìàíà, ïðàâà „ñâåòèœà”. Äàêëå, áîðáà çà ÷îâå÷íîñò, šóäñêîñò, ó
Êîíñòàíòèíîâèžåâîì æèâîòó áèëà ¼å íåðàçäâî¼íà îä œåãîâå, ïî-
ñëîâè÷íå, ïðåäàíîñòè íàóöè, à è ¼åäíî è äðóãî, êàî ñâî¼ æèâîòíè
äóã, ó óñëîâèìà âåëèêå êðèçå ÷îâå÷àíñòâà, äîâåî ¼å äî êðà¼à, ïî
ìíîãî ÷åìó, ïðèìåðîì ¼åäíîã ïîäâèãà.
Ïðîôåñîð Êîíñòàíòèíîâèž ¼å ó íàóêó î êœèæåâíîñòè óøàî
âðëî àìáèöèîçíî, ñà âèñîêèõ ïîçèöè¼à íà¼çíà÷à¼íè¼å ôèëîçîôè¼å
äâàäåñåòîã âåêà – Õóñåðëîâå ôåíîìåíîëîãè¼å. Ãîäèíå 1969, ó èç-
äàœó Èíñòèòóòà çà òåîðè¼ó êœèæåâíîñòè è óìåòíîñòè è Ïðîñâå-
òå, îá¼àâšåíà ¼å Êîíñòàíòèíîâèžåâà êœèãà Ôåíîìåíîëîøêè ïðè-
ñòóï êœèæåâíîì äåëó, êî¼îì ñó íà íà¼áîšè ìîãóžè íà÷èí ó îâî¼
ñðåäèíè ïðåäñòàâšåíè îä¼åöè ¼åäíå ôèëîçîôè¼å ó íàóöè î êœè-
æåâíîñòè è óìåòíîñòè. Òè îä¼åöè ñó áèëè çà÷óó¼óžå áðî¼íè è
èíñïèðàòèâíè ó åâðîïñêèì è øèðèì îêâèðèìà, ïà è ó ñðïñêî¼
íàóöè î êœèæåâíîñòè çàõâàšó¼óžè ïîíà¼âèøå Êîíñòàíòèíîâè-
žåâîì ïîóçäàíîì ïðèáëèæàâàœó èñõîäèøòà ¼åäíîã êœèæåâíîã ìå-
òîäà ó òî¼ íàóöè. Èñòîâðåìåíî ¼å òî áèî ¼åäàí îä ïðâèõ ïîêóøà¼à
äà íàøà êœèæåâíà òåîðè¼à óõâàòè êîðàê ñà ñâåòñêèì êðåòàœèìà.
Îä ôåíîìåíîëîãè¼å ¼å Êîíñòàíòèíîâèž ïðåóçåî îðè¼åíòàöè¼ó íà
ñóøòèíå êœèæåâíîã äåëà, àëè ñå íè¼å ìîãàî çàäîâîšèòè ôåíîìå-
íîëîøêèì, êàî íè ñòðóêòóðàëèñòè÷êèì, îäâà¼àœåì òîãà äåëà îä [627
 ÎÑÂÐÒÈ æèâîòà è îä ñòâàðíîñòè. È òó ¼å Êîíñòàíòèíîâèž ïðîøèðèî ñâî¼å
èçâàíðåäíî ïîçíàâàœå ¼åäíå åêñêëóçèâíå ôèëîçîôñêå äèñöèïëè-
íå íà ïîäðó÷¼å íå ñàìî íàóêå î êœèæåâíîñòè âåž è èñòîðèîãðà-
ôè¼å, êóëòóðîëîãè¼å ó öåëèíè. Ïîøòî ¼å îñòâàðèî íåêå, ïèîíèð-
ñêå ó îâî¼ ñðåäèíè, óñïåøíå ôåíîìåíîëîøêå àíàëèçå ïî¼åäèíèõ
äåëà ñðïñêå êœèæåâíîñòè, Êîíñòàíòèíîâèž ¼å, ìîæäà íà¼âèøå
èìà¼óžè ó âèäó Õóñåðëîâ ïî¼àì „ñâåò æèâîòà” (Lebenswelt), ÷è¼å
ìîãóžíîñòè ó íàóöè î êœèæåâíîñòè ¼îø íèñó äîâîšíî îñòâàðå-
íå, ïðåóçåî çàäàòàê êî¼è žå ìó äî êðà¼à îñòàòè îñíîâíà íàó÷íà
ïðåîêóïàöè¼à: ïðåíîøåœå ó íàøó ñðåäèíó íà¼àêòóåëíè¼èõ êðåòà-
œà ó îáëàñòè ñâåòñêå òåîðè¼å êœèæåâíîñòè è ñðîäíèì îáëàñòè-
ìà. Ó òîì ïîäóõâàòó äîøëà ¼å äî èçðàçà ¼åäíà îñîáèíà êî¼à ¼å ïðè-
ðîäíî ïîâåçàíà ñà âåëèêèì šóäñêèì è íàó÷íèì âðëèíàìà îâîã
÷îâåêà – Êîíñòàíòèíîâèžåâà ïåäàãîøêà àêòèâíîñò, çàñíîâàíà íà
ïðèíöèïó íåðàçäâî¼íå ïîâåçàíîñòè íàó÷íèêà è íàóêå, ïðóæàœà
íåñåáè÷íå ïîìîžè, ñâèì, ïîñåáíî ìëàäèì íàó÷íèì èñòðàæèâà-
÷èìà.
Ôåíîìåíîëîãè¼à ¼å ñâî¼îì øèðèíîì è óíèâåðçàëíîøžó àêà-
äåìèêó Êîíñòàíòèíîâèžó îòâîðèëà âèäèêå ó îêâèðó œåãîâå ïðè-
ìàðíå, êîìïàðàòèñòè÷êå íàó÷íå îðè¼åíòàöè¼å. Òó, ó ãåðìàíèñòè-
öè, îí ¼å óâåê ñ âåëèêèì ïîøòîâàœåì ïîìèœàî ñâîãà ó÷èòåšà,
íàøåã çíàìåíèòîã ãåðìàíèñòó Ïåðà Ñëè¼åï÷åâèžà, à ïðîøèðó¼ó-
žè èíòåðåñîâàœå è íà äðóãà êîìïàðàòèñòè÷êà ïîäðó÷¼à, Êîíñòàí-
òèíîâèžåâî èìå íàøëî ¼å ìåñòî ìåó èìåíèìà äàíàøœèõ íà¼ïî-
çíàòè¼èõ ñâåòñêèõ êîìïàðàòèñòà. Àëè ¼å, îä ïî÷åòêà, îâ༠íàó÷íè
ïîñëåíèê îñåžàî è çíàî äà ¼å êîìïàðàòèñòèêà âðëî áëèñêî ïîâåçà-
íà ñà òåîðè¼îì êœèæåâíîñòè. È äîê ¼å êîìïàðàòèñòè÷êà Êîíñòàí-
òèíîâèžåâà äåëàòíîñò íà¼âèøå äîøëà äî èçðàçà ó Èíñáðóêó, ãäå
¼å, íà ïîçèâ àóñòðè¼ñêå âëàäå, 1970. îñíîâàî ïðâó àóñòðè¼ñêó êà-
òåäðó çà óïîðåäíó êœèæåâíîñò, êî¼à ñå ïðî÷óëà è øèðîì ñâåòà,
êî¼à ¼å íåïðåêèäíî, íà ïðâîì ìåñòó, áèëà ïîâåçàíà ñà íàøîì ñðå-
äèíîì, äîòëå ¼å œåãîâ òåîðè¼ñêè ðàä, ïîðåä Àêàäåìè¼å, áåîãðàä-
ñêîã Ôèëîëîøêîã ôàêóëòåòà è äðóãèõ ôàêóëòåòà ó çåìšè è èíî-
ñòðàíñòâó, óòåìåšåí è íà¼âèøå âåçàí çà áåîãðàäñêè Èíñòèòóò çà
êœèæåâíîñò è óìåòíîñò. Îâî¼ óñòàíîâè, òàêî ¼å óâåê ãîâîðèî è
ìèñëèî, îñòàî ¼å ïðèâðæåí íà ïîñåáàí, íåðàñêèäèâ íà÷èí. Òåî-
ðè¼îì ñå àêàäåìèê Êîíñòàíòèíîâèž áàâèî ïîíåñåí âåëèêîì íàó÷-
íè÷êîì ñòðàøžó è ðàäîçíàëîøžó. Îä œåãà ñìî ÷óëè îâäå ïðâè
ïóò èçðå÷åíî ìèøšåœå äà áàâšåœå òåîðè¼îì äîíîñè èñòî åñòåò-
ñêî çàäîâîšñòâî êàî è óìåòíè÷êî ñòâàðàœå. Ñàìî òàêâî èç¼åäíà-
÷àâàœå íàó÷íå è óìåòíè÷êå êðåàòèâíîñòè ìîãëî ¼å äà èçàçîâå ðåòêî
âèåí íàó÷íè åíòóçè¼àçàì îâîã òåîðåòè÷àðà.
Ïî÷åòêîì øåçäåñåòèõ ãîäèíà ïðîøëîã âåêà, çàëàãàœåì ïðî-
ôåñîðà, àêàäåìèêà Âî¼èñëàâà €óðèžà, ïðè ïîçíàòî¼ Êàòåäðè çà
îïøòó êœèæåâíîñò Ôèëîëîøêîã ôàêóëòåòà ó Òàêîâñêî¼ óëèöè,
îñíîâàí ¼å Öåíòàð çà òåîðè¼ó, èç êîãà žå óáðçî èçðàñòè Èíñòèòóò
çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò. Ó òîì öåíòðó ñòâîðåíà ¼å äîáðà îñíî-
628]
âà çà áóäóžà òåîðè¼ñêà èñòðàæèâàœà, àëè è çà èñòðàæèâàœà ó îêâè-
ðèìà äðóãèõ îáëàñòè íàóêå î êœèæåâíîñòè. Ó Öåíòðó, ñìåøòå-

ÌÈËÎÑËÀ ØÓÒȎ
íîì ó íåàäåêâàòíèì ïðîñòîðè¼àìà, âðëî áðçî ôîðìèðàíà ¼å èç äà-
íàøœå ïåðñïåêòèâå ãîòîâî íåçàìèñëèâî áîãàòà áèáëèîòåêà, ñà òå-
îðè¼ñêèì ïóáëèêàöè¼àìà, ÷àñîïèñèìà è êœèãàìà, èç ÷èòàâîã ñâå-
òà, âåçàíèì çà ñâå óìåòíîñòè. Çà òàäàøœè Áåîãðàä íåñóìœèâî
¼åäèíñòâåíà, îâà áèáëèîòåêà áèëà ¼å îñíîâà óâîåœà ó íàó÷íè ðàä
ñâèõ ñàðàäíèêà Èíñòèòóòà, ïóòåì ðåçèìåà íà¼âàæíè¼èõ òåêñòîâà,
óî÷àâàœà îñíîâíèõ ïî¼ìîâà, øòî ¼å çà÷åòàê œèõîâèõ áóäóžèõ èí-
äèâèäàóëíèõ íàó÷íèõ èñòðàæèâàœà, è øòî ¼å íàøëî ìåñòà ó òàäà
äðàãîöåíèì âèøåòîìíèì Ñâåñêàìà. Èç Ñâåçàêà ñå ðàçâèî ïðî¼å-
êàò Òåîðè¼à êœèæåâíîñòè, êî¼è ¼å îä ïî÷åòêà îáëèêîâàî àêàäåìèê
Êîíñòàíòèíîâèž, áîðåžè ñå, èñòîâðåìåíî, ó òåøêèì óñëîâèìà, è
êàî äèðåêòîð Èíñòèòóòà, çà¼åäíî ñà äðóãèì ðóêîâîäèîöèìà ïðî-
¼åêàòà, çà îïñòàíàê îâå óñòàíîâå, óãðîæåíå, êàêî ñå, ïî îáè÷à¼ó,
ãîâîðè êàäà ¼å î íàóöè ðå÷: „íåäîñòàòêîì ôèíàíñè¼ñêèõ ñðåäñòà-
âà”. Öèš òîãà ïðî¼åêòà, ó íà¼øèðåì ñìèñëó, áèî ¼å óêšó÷èâàœå
íàøå òåîðè¼ñêå íàóêå ó ñàâðåìåíà ñâåòñêà êðåòàœà, à ìåòîäîëî-
ãè¼à ðàäà ïîäðàçóìåâàëà ¼å èñòðàæèâàœå ïî¼åäèíèõ, àêòóåëíèõ,
îïøòåòåîðè¼ñêèõ ïî¼ìîâà èíäèâèäóàëíèì íàó÷íèì ïðèëîçèìà ðå-
äîâíèõ è ñïîšíèõ ñàðàäíèêà. Òàêî ñó ñå, áåç êàøœåœà ó îäíîñó
íà äðóãå ñðåäèíå, ïî¼àâèëè çáîðíèöè Òåîðè¼à ðåöåïöè¼å, Ìåõàíè-
çìè êœèæåâíå êîìóíèêàöè¼å, Òåêñò ó êîíòåêñòó... Òè çáîðíèöè
íàñòà¼àëè ñó ó óñëîâèìà èäåàëíå ñàðàäœå àêàäåìèêà Êîíñòàíòè-
íîâèžà ñà èñòðàæèâà÷èìà, ïîäðàçóìåâà¼óžè, ÷àê, è œåãîâî ëè÷íî
ôèçè÷êî àíãàæîâàœå ó äîíîøåœó ïàêåòà êœèãà èç èíîñòðàíñòâà.
Ïîñåáíî ¼å áèëà âàæíà Êîíñòàíòèíîâèžåâà ¼àñíà èäå¼à áóäóžåã
ðàçâî¼à îâîã ïðî¼åêòà, ó êî¼è žå ñå óêšó÷èòè è ïîäïðî¼åêàò
ʜèæåâíè ðîäîâè è âðñòå – òåîðè¼à è èñòîðè¼à ( ÷åòèðè çáîð-
íèêà) ñà ïðèëîçèìà íà¼âèåíè¼èõ ñàðàäíèêà èç äðóãèõ íàó÷íèõ
öåíòàðà áèâøå £óãîñëàâè¼å, êàî øòî žå çà îâ༠ïðî¼åêàò áèòè âå-
çàí êàïèòàëíè Ðå÷íèê êœèæåâíèõ òåðìèíà, ó ÷è¼î¼ èçðàäè ¼å, îïåò,
¼åäíó îä êšó÷íèõ óëîãà èìàî àêàäåìèê Êîíñòàíòèíîâèž.
Îâàêâà, îä ïî÷åòêà ñàâðåìåíèì îðè¼åíòàöè¼àìà óñëîâšåíà
êîíöåïöè¼à ðàäà íà ïðî¼åêòó Òåîðè¼à êœèæåâíîñòè, êî¼ó ¼å îñìè-
ñëèî àêàäåìèê Êîíñòàíòèíîâèž, îòâîðèëà ¼å ïóò íîâèì ñåãìåí-
òèìà òåîðè¼ñêèõ èñòðàæèâàœà: èíòåðäèñöèïëèíàðíîñòè è ïðè-
ìåœåíî¼ òåîðè¼è, âåçàíî¼ çà ïî¼åäèíå, íà¼çíà÷à¼íè¼å ñðïñêå ïè-
ñöå. Àêî ñå èíòåðäèñöèïëèíàðíîñò ó íàóöè î êœèæåâíîñòè ïî-
ñìàòðà íà äâà íèâîà: êàî ïîâåçèâàœå ïî¼åäèíèõ íàó÷íîêœèæåâ-
íèõ è äðóãèõ äèñöèïëèíà è êàî ïîâåçèâàœå êœèæåâíîñòè ñà äðó-
ãèì óìåòíîñòèìà, îíäà ¼å ¼àñíî çàøòî ¼å òî äàíàñ ¼åäíî îä íà¼àê-
òóåëíè¼èõ èñòðàæèâà÷êèõ îïðåäåšåœà. Óïðàâî îâà øèðèíà îìî-
ãóžèëà ¼å è ïîâåçèâàœå ïðî¼åêòà Òåîðè¼à êœèæåâíîñòè ñà äðóãèì
ïðî¼åêòèìà ó Èíñòèòóòó, ÷åìó ¼å àêàäåìèê Êîíñòàíòèíîâèž íå-
ïðåêèäíî òåæèî. Ñèãóðíî ¼å äà òàêâà îðè¼åíòàöè¼à è óáóäóžå òðå-
áà äà áóäå ¼åäàí îä íà¼âàæíè¼èõ îáëèêà ðàäà ó Èíñòèòóòó. Ïðî¼å-
êàò Òåîðè¼à êœèæåâíîñòè îá¼àâèî ¼å çáîðíèê Èíòåðäèñöèïëèíàð-
[629
íîñò òåîðè¼å êœèæåâíîñòè è òàêî, ìåó ïðâèìà, óâåî îâó îðè-
 ÎÑÂÐÒÈ ¼åíòàöè¼ó ó íàøó íàóêó î êœèæåâíîñòè. Ìåòîäîëîøêè ïðèíöè-
ïè îâàêâîã, èíòåðäèñöèïëèíàðíîã óñìåðåœà, íàøëè ñó ïðèìåíó
ó çáîðíèöèìà ïîñâåžåíèì íà¼âåžèì ïèñöèìà íîâè¼å ñðïñêå êœè-
æåâíîñòè: Ìèëîøó Öðœàíñêîì è Èâè Àíäðèžó. Îá¼àâšåí ¼å çáîð-
íèê Àíäðèž ó ñâåòëó åñòåòèêå, à îáèìíè çáîðíèê ʜèæåâíå òå-
îðè¼å 20. âåêà ìîæå ñå ñìàòðàòè ñèíòåçîì ïðåòõîäíèõ êœèæåâíî-
òåîðè¼ñêèõ èñòðàæèâàœà íà îâîì ïðî¼åêòó. Ó ñâèì îâèì çáîðíè-
öèìà, êàî è ó çáîðíèöèìà êî¼å ñó îá¼àâèëè äðóãè ïðî¼åêòè ó Èí-
ñòèòóòó, Êîíñòàíòèíîâèžåâèì ðàäîâèìà ïðèïàäàëî ¼å ïî÷àñíî ìå-
ñòî íå ñàìî çáîã âåëèêîã àóòîðîâîã óãëåäà, íåãî è çáîã âèñîêèõ
êâàëèòåòà òèõ ðàäîâà, ìåòîäîëîãè¼å óñêëàåíå ñà ñàâðåìåíèì êðå-
òàœèìà. À ó äóæåì ïðîòåêëîì ïåðèîäó òåøêî ¼å íàžè ¼åäàí Ñêóï
ñëàâèñòà ó Áåîãðàäó íà êîìå íè¼å ñóäåëîâàî è àêàäåìèê Êîíñòàí-
òèíîâèž. È íà ñâåòñêèì, ïîñåáíî êîìïàðàòèñòè÷êèì êîíãðåñè-
ìà, îí ¼å áèî ðàäî âèåí ãîñò. Àëè ñå óâåê âðàžàî ó Èíñòèòóò ñà
íîâèì, ïîäñòèöà¼íèì èäå¼àìà. Ó íà¼óæåì êðóãó èíòåðåñîâàœà îâîã
íåóìîðíîã èñòðàæèâà÷à íàøàî ñå ïî¼àì òåêñòà, ñà ñâèì œåãî-
âèì ðåôåðåíöàìà. Ïîñåáíî âàæàí ïðîáëåì òåðìèíîëîãè¼å ó âåçè
ñà îâèì ïî¼ìîì îí ¼å ðåøàâàî ¼àñíî è äîñëåäíî, ïîñòàâšà¼óžè,
òàêî, ñèãóðíå ïóòîêàçå áóäóžèì èñòðàæèâà÷èìà. Ó îêâèðó èäå¼å
âîäèšå Êîíñòàíòèíîâèžåâå êîìïàðàòèñòèêå: ñàãëåäàâàœà ìåñòà
ñðïñêå êœèæåâíîñòè ìåó îñòàëèì ñðåäœîåâðîïñêèì êœèæåâ-
íîñòèìà, èçäâî¼èëè ñó ñå ïî¼ìîâè: èìàãîëîãè¼à, ïðîáëåì äðóãîãà,
ìåíòàëèòåò... Îâîì ïîñëåäœåì ïî¼ìó ïîñâåžåíà ¼å œåãîâà ïîñò-
õóìíî îá¼àâšåíà êœèãà.
Òðåáà, íà êðà¼ó, ðåžè äà ñå ó æèâîòó óïîðíî áîðèî çà èñòèíó,
è äà ¼å ó òî¼ áîðáè, êàêî âåž áèâà, äîæèâåî ìíîãà ðàçî÷àðåœà, àëè
äà ãà òî íè¼å ïîêîëåáàëî, íèòè ¼å ó œåìó èçàçâàëî ìðæœó è æåšó
çà îñâåòîì. Ðåêàî ¼å: „Àêî ìå íåêî ñòàâè ïðåä èçáîð äà ëè žó áðà-
íèòè èëè íåžó ñâî¼ íàðîä, ¼à žó ãà áðàíèòè”. È áðàíèî ¼å ñâî¼
íàðîä íåïðåêèäíî, çáîã èñòèíå, êî¼ó äàíàøœè ìîžíèöè òàêî äó-
ãî ïîêóøàâà¼ó äà ñàêðè¼ó. Íèøòà íè¼å ìîãëî äà ïîêîëåáà œåãîâó
âåëèêó šóáàâ è ïðèâðæåíîñò ïîðîäèöè, íèòè äà ïðîìåíè œåãîâó
äóáîêî óòåìåšåíó äâîñòðóêó, šóäñêó è ïðîôåñèîíàëíó, íåñåáè÷-
íîñò, êî¼à ¼å ó äàíàøœåì ñâåòó ïðàâà ðåòêîñò. Òàêâà ðåòêîñò äà
¼å, êàêî áè ðåêàî íàø íàðîä, òðåáà „ñâåžîì òðàæèòè”. Î àêàäåìè-
êó Êîíñòàíòèíîâèžó è œåãîâîì èçóçåòíîì äîïðèíîñó Èíñòèòóòó
çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, ñàðàäíèöè îâå óñòàíîâå ìèñëå ñà îñå-
žàœåì èñòèíñêîã ïîøòîâàœà è çàõâàëíîñòè.

630]
 ÄÐÀÃÀÍÀ ÃÐÁȎ
ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ

[631
632]
ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ
 ÄÐÀÃÀÍÀ ÃÐÁȎ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 633–639
Prikaz

Äðàãàíà ÃÐÁȎ
(Áåîãðàä)
ÇÁÎÐÍÈÊ Î ÑÒÅÐÈ£È
£îâàí Ñòåðè¼à Ïîïîâèž 1806-1856-2006, Ñðïñêà àêàäåìè¼à íàóêà è
óìåòíîñòè, Íàó÷íè ñêóïîâè CXVII, Îäåšåœå ¼åçèêà è êœèæåâíîñòè,
êœèãà 17, Óðåäíèê àêàäåìèê Šóáîìèð Ñèìîâèž, Áåîãðàä, 2007, ñòð. 714

Ó ãîäèíè ïðîñëàâšàœà äâîñòðóêîã ¼óáèëå¼à £îâàíà Ñòåðè¼å

Ïîïîâèžà îðãàíèçîâàíà ñó äâà íàó÷íà ñêóïà ó ÷àñò îâîã âåëèêàíà
ñðïñêå êóëòóðå è êëàñèêà ñðïñêå êœèæåâíîñòè íàêîí êî¼èõ ñó îá-
¼àâšåíè çáîðíèöè ðàäîâà. Ó Ïàðèçó ¼å 24. è 25. ìàðòà 2006. ãîäè-
íå îäðæàí Ìåóíàðîäíè íàó÷íè ñêóï £îâàí Ñòåðè¼à Ïîïîâèž –
Êëàñèê êî¼è íàì ñå îáðàžà ó Ôðàíöóñêî¼ íà Óíèâåðçèòåòó Ïàðèç
IV Ñîðáîíà à çáîðíèê ðàäîâà ¼å îá¼àâšåí 2006. ãîäèíå ó îêâèðó
åäèöè¼å Êàòåäðà Ñòåðè¼àíà ʜèæåâíå îïøòèíå Âðøàö. Êðà¼åì
2006. ãîäèíå, îä 5. äî 8. äåöåìáðà, êàî ïîñëåäœà ìàíèôåñòàöè¼à
íàó÷íîã êàðàêòåðà êî¼îì ¼å çàòâîðåíî îáåëåæàâàœå Ñòåðè¼èíîã
¼óáèëå¼à, ó Áåîãðàäó ¼å Îäåšåœå ¼åçèêà è êœèæåâíîñòè Ñðïñêå
àêàäåìè¼å íàóêà è óìåòíîñòè îðãàíèçîâàëî íàó÷íè ñêóï £îâàí
Ñòåðè¼à Ïîïîâèž 1806-1856-2006, íàêîí êî¼åã ¼å 2007. ãîäèíå ïîä
èñòèì íàçèâîì îá¼àâšåí è çáîðíèê ðàäîâà.
Îâèì Çáîðíèêîì, êî¼è èñòîâðåìåíî ïîðåä ðàäîâà ñàîïøòå-
íèõ íà Íàó÷íîì ñêóïó 2006. ãîäèíå äîíîñè è íåêîëèêî ðàäîâà ñà
ïðåòõîäíîã Íàó÷íîã ñêóïà òàêîå ïîñâåžåíîã Ñòåðè¼èíîì ¼óáè-
ëå¼ó (175-ãîäèøœèöè ðîåœà è 125-ãîäèøœèöè ñìðòè) à îäðæà-
íîã ìà¼à 1982. ãîäèíå, îñòâàðó¼å ñå êîíòèíóèòåò ïðîó÷àâàœà äåëà
èíèöè¼àòîðà è ¼åäíîã îä îñíèâà÷à Äðóøòâà ñðïñêå ñëîâåñíîñòè
çàïî÷åòîã 1974. ãîäèíå Çáîðíèêîì èñòîðè¼å êœèæåâíîñòè £îâàí
Ñòåðè¼à Ïîïîâèž Ñðïñêå àêàäåìè¼å íàóêà è óìåòíîñòè, êî¼è ¼å
óðåäèî àêàäåìèê Âî¼èñëà⠀óðèž.
Ïîñëåäœè Àêàäåìè¼èí çáîðíèê ïîñâåžåí Ñòåðè¼è îòâàðà „Ïî-
çäðàâíà ðå÷ ïðåäñåäíèêà Ñðïñêå àêàäåìè¼å íàóêà è óìåòíîñòè Íè-
êîëå Õà¼äèíà” è „Óâîäíà ðå÷ ïðåäñåäíèêà Îðãàíèçàöèîíîã îäáî-
ðà àêàäåìèêà Ìèðîñëàâà Ïàíòèžà” íàêîí ÷åãà ñëåäè ÷åòðäåñåò è
ñåäàì ðàäîâà ñàîïøòåíèõ íà Ñêóïó. Ïîðåä âåž ïîìåíóòîã äîäàò-
êà ó âèäó äâàíàåñò ðàäîâà ñà ïðåòõîäíîã Àêàäåìè¼èíîã ñêóïà ó
Ñòåðè¼èíó ÷àñò èç 1982. ãîäèíå, çàíèìšèâ äîäàòàê ïðåäñòàâšà è
ìóçè÷êè ïðèëîã Äóøàíà Ðàäèžà íà òåìó Ñòåðè¼èíèõ ñòèõîâà „Ñòå-
ðè¼èíî íèøòà èç íèøòà, åïèòàô çà ìåøîâèòè õîð”. [633
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ Íà¼åâåžè áðî¼ ðàäîâà ñå, êàî øòî ¼å òî îáè÷íî ñëó÷༠êàäà ñå
ðàäè î Ñòåðè¼èíîì ðàçíîâðñíîì è áîãàòîì ñòâàðàëà÷êîì îïóñó,
áàâè œåãîâèì äðàìñêèì ñòâàðàëàøòâîì. Àêàäåìèêó Çîðàíó Êîí-
ñòàíòèíîâèžó ¼å Ñòåðè¼èíà äðàìà Áåîãðàä íåêàä è ñàä ïîñëóæè-
ëà êàî øëàãâîðò çà ñîïñòâåíó ðåìèíèñöåíöè¼ó î Áåîãðàäó è Áåî-
ãðààíèìà, øòî ðàäó „Áåîãðàä íåêàä è ñàä – äâà Ñòåðè¼èíà ïðåñå-
êà íàøåã ìåíòàëèòåòà” äà¼å ïîñåáíó äðàæ ¼åð ñå øàðìàíòíî ïðå-
ïëèžó áàáà-Ñòàíè¼èíà äåâåòíàåñòîâåêîâíà âèçóðà ñà íàìà ñàâðå-
ìåíîì âèçóðîì àóòîðà òåêñòà. Îâ༠ðàä, êàî ¼åäíî îä ïðâèõ èçëà-
ãàœà íà îòâàðàœó Ñêóïà, êàî äà ¼å èìàî çà öèš äà íàñ ïîíîâî
ïîäñåòè íà òî êîëèêî ¼å Ñòåðè¼èíî äåëî è äàíàñ àêòóåëíî, øòî
ñâàêàêî ñàìîì ïèñöó ñëóæè íà ÷àñò ïîòâðó¼óžè œåãîâî ìåñòî
ìåó êëàñèöèìà ñðïñêå êœèæåâíîñòè, àëè èñòîâðåìåíî è îïîìè-
œå íà ïîðàæàâà¼óžó ÷èœåíèöó äà Ñòåðè¼èíî íàìåðåíè¼å „Òåàòåð
¼å ëåê çà áîëåñòè ìîðàëíå”1 èïàê íè¼å èìàëî ëåêîâèòîã äå¼ñòâà íà
íàø íàðîä.
Ó ñêëàäó ñà ïîçîðèøíîì óìåòíîøžó êî¼à îä äåëà êî¼å ñå
èçâîäè òðàæè àêòóëåíîñò, îäíîñíî ó îêâèðèìà òåîðè¼å ðåöåï-
öè¼å íàìåžå êàî îñíîâíè çàõòå⠄äè¼àëî㔠ñà ñàâðåìåíèöèìà è
„ïðîâîêàòèâíîñò”, ðàäîâè íåêîëèöèíå àóòîðà íà ò༠íà÷èí ïðî-
áëåìàòèçó¼ó Ñòåðè¼èíå êîìåäè¼å Êèð-£àœó, Ïîêîíäèðåíó òèêâó,
Ëàæó è ïàðàëàæó è Ñèìïàòè¼ó è àíòèïàòè¼ó èëè ÷óäíîâàòó
áîëåñò. Òàêî ñå íåêà òóìà÷åœà Ñòåðè¼èíèõ äðàìñêèõ ëèêîâà êî-
¼à íàëàçèìî êîä £îâàíà Õðèñòèžà îâäå ïîñòàâšà¼ó ó êîíòåêñò
ñàâðåìåíèõ òåîðè¼à – ðîäíèõ ñòóäè¼à è ñòóäè¼à î äðóãîì. Ïîëà-
çåžè îä ðåæèñåðñêèõ ïîñòàâêè Ëàæå è ïàðàëàæå £óãà Ðàäèâî-
¼åâèžà íà ñöåíè „Ðàøà Ïëàîâ螔 Íàðîäíîã ïîçîðèøòà ó Áåî-
ãðàäó è Ãîð÷èíà Ñòî¼àíîâèžà ó ñîìáîðñêîì Íàðîäíîì ïîçîðè-
øòó, Èâàí Ìåäåíèöà ðàçìàòðà àêòóåëíîñò äâå ãëàâíå òåìå îâå
äðàìå, êàêî èõ ¼å îäðåäèî ¼îø Âàñî Ìèëèí÷åâèž, ïîìîäàðñòâî
è ëàêîâåðíîñò êî¼à ïðåâàðàíòèìà ïðóæà ìîãóžíîñò çà ìàíèïó-
ëèñàœå. Èñòîâðåìåíî, ñóïðîòñòàâšà¼óžè £åëè÷èí ñòâàðàí äî-
æèâšà¼ Áå÷à èçìàøòàíîì ìîãóžåì æèâîòó çàñíîâàíîì íà ñòðà-
íèì ðîìàíèìà, àóòîð ó ñêëàäó ñà ñòóäè¼àìà ðîäíîã èäåíòèòåòà
îòâàðà ïåðñïåêòèâó çà òóìà÷åœå £åëè÷èíîã ëèêà êàî ëèêà ìëàäå
îñó¼åžåíå æåíå à íå, êàî øòî ¼å òî äî ñàäà ó ëèòåðàòóðè áèî
ñëó÷à¼, êàî ëèê ëàêîâåðíèöå è ïîìîäàðêå. Èñòîì ëèíè¼îì è Âëà-
äèñëàâà Ãîðäèž-Ïåòêîâèž ó ñâîì ðàäó ïðèñòóïà Ôåìè ïîñìà-
òðà¼óžè ìîäó êàî ìîãóžíîñò çà åìàíöèïàöè¼ó, îäíîñíî œåíî îä-
ñóñòâî êàî ïîâîä çà ìàðãèíàëèçàöè¼ó. Óïðàâî ó êîíòåêñòó àêòó-
åëèçàöè¼å äðàìñêèõ ñàäðæà¼à çàíèìšèâè ñó ðàäîâè òðî¼èöå ðå-
æèñåðà Ñàâèíà, Ìè¼à÷à è Ðîì÷åâèžà, êî¼è ïðåíîñå ñâî¼à èñêó-
ñòâà ñòå÷åíà ïðèëèêîì ïîñòàâšàœà Ñòåðè¼èíèõ äðàìà íà ñöåíó.
Åãîí Ñàâèí ó ñâîì ðåäèòåšñêîì îñâðòó Êèð £àœó íå äîæèâšà-
âà âèøå ñàìî êàî òèïñêè ëèê øêðòèöå, íåãî ïðå êàî ëèê íåóêëî-

1 £îâàí Ñòåðè¼à Ïîïîâèž, Î òåàòðó è òåàòðàëíèì äåëèìà, ó: £îâàí Ñòå-

634]
ðè¼à Ïîïîâèž, Êðèòèêå, ïîëåìèêå, ïèñìà, ÊÎÂ, Âðøàö, 2001, ñòð.101-102.
ïšåíîã ñòðàíöà, òóèíöà è æðòâó êî¼ó ïšà÷êà¼ó ëèêîâè ñà êî¼è-

ÄÐÀÃÀÍÀ ÃÐÁȎ
ìà äåëè ñâàêîäíåâèöó, øòî, ïðåìà œåãîâîì ìèøšåœó, îòâàðà
íîâå ìîãóžíîñòè çà ðåäèòåšñêå è ãëóìà÷êå èíòåðïðåòàöè¼å. Çà
ðàçëèêó îä îâàêâîã ïîãëåäà íà Êèð-£àœó, ïðåäìåò ðàäà Ïåòðà
Ìàð¼àíîâèžà ¼åñó ðàçëèêå ó òóìà÷åœó îâîã òèïñêîã ëèêà óñëîâ-
šåíå íå ñàìî äóõîì âðåìåíà íåãî è ãëóìà÷êèì ñåíçèáèëèòåòîì,
ïðè ÷åìó àóòîð íàñòî¼è äà äâ ìàëè ïàíîðàìñêè èñòîðè¼ñêè ïðè-
êàç íà¼çíà÷à¼íè¼èõ ãëóìà÷êèõ èíòåðïðåòàöè¼à Êèð-£àœèíîã ëè-
êà ó îêâèðó ñðïñêîã ïîçîðèøòà, äîê Æèâêî Ïîïîâèž áàâåžè ñå
ëèêîì Êèð-£àœå çàïðàâî ïîëåìèøå ñà äîñàäàøœîì êðèòèêîì,
íà ïðâîì ìåñòó ñà Ïàâëîì Ïîïîâèžåì. Ó ðàäó „Òðàãè÷êè êîðå-
íè Ñòåðè¼èíå êîìåäèîãðàôè¼å” Íåáî¼øà Ðîì÷åâèž ¼åäèíî ¼åçèê,
òî ¼åñò ãîâîð Ñòåðè¼èíèõ ëèêîâà, è êîìïîçèöè¼ó âèäè êàî èñ-
êšó÷èâî êîìåäèîãðàôñêî ñðåäñòâî äîê çà ñâå îñòàëå ñòðóêòóð-
íå åëåìåíòå ñìàòðà äà ñó îáëèêîâàíè íà òåìåšèìà òðàãåäè¼å.
Äå¼àí Ìè¼à÷, ðåæèñåð êî¼è ¼å 5. 2. 1981. ïðâè ïóò ïîñëå 19. âåêà
íà ñöåíè £ÄÏ-à ïîñòàâèî Ñòåðè¼èíîã Íàõîäà Ñèìåîíà, ïîëàçå-
žè îä îâîã äðàìñêîã òåêñòà êàî ïðîãðàìñêîã òåêñòà çà Ñòåðè¼è-
íî äðàìñêî ñòâàðàëàøòâî, ïîêóøàâà äà îäðååíå çàêšó÷êå äî
êî¼èõ ¼å äîøàî ó âåçè ñà îâîì äðàìîì ïðåíåñå è íà äðóãå Ñòåðè-
¼èíå äðàìå. Íàõîä Ñèìåîí êàî åäèïîâñêè ìîòèâ òåìà ¼å ðàäà è
Ìèðîñëàâà Ðàäîœèžà êî¼è ïîñìàòðà œåãîâî ðàçëè÷èòî îáëèêî-
âàœå óñëîâšåíî äóõîì âðåìåíà ó äåëèìà £îâàíà Ñòåðè¼å Ïîïî-
âèžà, Òîäîðà Ìàíî¼ëîâèžà è Ìèëåíå Ìàðêîâèž. Ïî÷åöèìà è çà-
âðøíèöàìà êàî áèòíèì äðàìñêèì êîìïîçèöèîíèì ìåñòèìà, òî
¼åñò óâîäíèì è çàâðøíèì ðåïëèêàìà Ñòåðè¼èíèõ êîìåäè¼à áàâè
ñå ó ñâîì ðàäó è Ñàâà Àíåëêîâèž. Íà îñíîâó Ãàâåëèíèõ ¼àâíèõ
èñòóïà ó íîâèíàìà è íà îñíîâó ñâåäî÷àíñòàâà òàäàøœå ïîçîðè-
øíå êðèòèêå, Çîðàí Ò. £îâàíîâèž ñå ó ñâîì ðàäó áàâè äâåìà Ãà-
âåëèíèì ïîñòàâêàìà Ðîäîšóáàöà èç 1929. ó Íàðîäíîì ïîçîðè-
øòó è èç 1930. ó Îñè¼åêó. Òàêîå, íà îñíîâó íàïèñà ïîçîðèøíèõ
êðèòèêà îá¼àâšåíèõ ó íîâèíàìà Magyar szó è Híd Êàòàëèí Êàè÷
ïèøå î ïðåâîäèìà Ñòåðè¼èíèõ êîìåäè¼à Êèð-£àœå, Ïîêîíäèðå-
íå òèêâå, Çëå Æåíå è Ëàæå è ïàðàëàæå íà ìààðñêè ¼åçèê è
œèõîâîì èçâîåœó íà ñöåíàìà ìààðñêèõ ïîçîðèøòà ó Âî¼âî-
äèíè ó ïåðèîäó îä 1945-1985. Ïîðåäåžè äâå ðàçëè÷èòå ñðåäèíå
ïðåêî, ñà ¼åäíå ñòðàíå, îñíèâàœà è ðàäà Ëåñèíãîâîã à, ñà äðóãå
ñòðàíå, Ñòåðè¼èíîã íàöèîíàëíîã ïîçîðèøòà, Àëî¼ç Ó¼åñ äîíîñè
ìíîøòâî äåòàšà î íåìà÷êî¼ êóëòóðè äðóãå ïîëîâèíå 18. è ñðï-
ñêî¼ êóëòóðè ïðâå ïîëîâèíå 19. âåêà. Ðåçèìèðà¼óžè ðàäîâå £. Ëå-
øèžà, Ì. Ôðà¼íä, Ì. Ìèî÷èíîâèž è Ä. Èâàíèžà, ñà ¼åäíå ñòðà-
íå, à ñà äðóãå ïîäñåžà¼óžè íà ðàäîâå Áåðãñîíà è Æåíåòà î òåî-
ðè¼è ñìåõà è òåîðè¼è ôèãóðå, Çîðàí €åðèž ñòàâšà¼óžè ó ïðâè
ïëàí äâîñòðóêîñò íàñëîâà, ïîêóøàâà äà ñàãëåäà Ñòåðè¼èíó êî-
ìåäè¼ó Ñèìïàòè¼à è àíòèïàòè¼à èëè ÷óäíîâàòà áîëåñò ó êîí-
òåêñòó êîìè÷íîã îëàêøàœà. Ïðàòåžè ëèíè¼ó èçâîðà è óòèöà¼à ó
Ñòåðè¼èíîì äåëó, ðàäîâè Ðàäîâàíà Ìèžèžà è Çëàòå Áî¼îâèž äà-
[635
¼ó ïàíîðàìñêè ïðåãëåä óòèöà¼à íàðîäíå òðàäèöè¼å, è îíîãà øòî
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ ñå ó Ñòåðè¼èíî âðåìå ñìàòðàëî íàðîäíîì òðàäèöè¼îì, êàî è ïî-
¼åäèíèõ èñòîðè¼ñêèõ èçâîðà íà Ñòåðè¼èíà äåëà ïðå ñâåãà èñòî-
ðèîãðàôñêîã êàðàêòåðà; à èç àñïåêòà ïðèñóñòâà èíòåðíàöèîíàë-
íèõ òåìà Ñòåðè¼èíèì õóìîðîì ñå ó ñâîì ðàäó áàâè Ñâåòîçàð Êî-
šåâèž. Ìèîäðàã Ñòî¼àíîâèž ó ñâîì òåêñòó óêàçó¼å ïðå ñâåãà íà
Ñòåðè¼èí îäíîñ ïðåìà íåêèì õåëåíñêè è ðèìñêèì òåêñòîâèìà,
àëè íå çàáîðàâšà çíà÷༠íè Èñòîðè¼å £îâàíà Ðà¼èžà êàî èçóçåòíî
âàæàí èçâîðíèê òåìà è ìîòèâà Ñòåðè¼èíîã îïóñà. Ïîêóø༠äà îïè-
øå ôåíîìåíå êî¼è ñå îäíîñå íà õðîíîòîïå ó Ñòåðè¼èíîì äåëó ïðåä-
ñòàâšà ðàä Ìëàäåíà Øóêàëà „Èìàãèíàðíî êîä Ñòåðè¼å”.
Äîê àóòîðè ïî¼åäèíèõ ðàäîâà Ñòåðè¼èíå äðàìñêå ëèêîâå òå-
æå äà ñàãëåäà¼ó ó êîíòåêñòó àêòóåëíèõ òåîðè¼à ïðîáëåìàòèçó¼ó-
žè ïèòàœà ðîäíîã èäåíòèòåòà (ïîñåáíî æåíñêèõ ëèêîâà, íà
ïðèìåð, Ôåìå, £åëèöå è äð.), èçáåãëèøòâà, îòóåíîñòè è íåó-
êëîïšåíîñòè ó (íîâó) ñðåäèíó, ìàíèïóëàöè¼å è õîõøòàïëåðñòâà,
äîòëå àóòîðè ðàäîâà, óãëàâíîì ïîñâåžåíèõ Ñòåðè¼èíî¼ ïîåçè¼è,
àíàëèçèðà¼óžè åëåìåíòå ëóäèëà, ìåëàíõîëè¼å è íèõèëèçìà, ñà
¼åäíå ñòðàíå, îäíîñíî ïàòðèîòñêå òåìå è ìîòèâ Êîñîâà, ñà äðó-
ãå, óêàçó¼ó íà ÷èœåíèöó äà è Ñòåðè¼èí ëèðñêè îïóñ ñâî¼îì àêòó-
åëíîøžó è ïðîâîêàòèâíîøžó íå çàîñòà¼å çà äðàìñêèì. Çà ðàçëè-
êó îä Èâàíà Íåãðèøîðöà êî¼è òåìó ëóäèëà ó Ñòåðè¼èíî¼ ïîåçè-
¼è, ïðå ñâåãà ó ïåñìè „Íà ñìðò ¼åäíîã ñ óìà ñèøàâøå㔠ïîñìà-
òðà óãëàâíîì ó êîíòåêñòó ñòóäè¼å Ìèøåëà Ôóêîà Èñòîðè¼à ëó-
äèëà ó äîáà êëàñèöèçìà ïîêóøàâà¼óžè ïðè òîì äà ó îêâèðèìà
ïèòàœà ïåðèîäèçàöè¼å óòâðäè Ñòåðè¼èíå óòèöà¼å íà Àëåêñè¼à
Âåçèëèžà è Ëóêè¼àíà Ìóøèöêîã, Çîðèöà Íåñòîðîâèž ó ðàäó „Î
ðàçóìó è àóòåíòè÷íîñòè” ìîòèâ ñ óìà øèøàâøè ðàçìàòðà óíó-
òàð øèðåã òåìàòñêîã êðóãà Ñòåðè¼èíîã îïóñà ñà öåíòðîì îðãà-
íèçîâàíèì îêî ïèòàœà ’øòà ¼å ÷îâåê?’ êàî ¼åäíîã îä êšó÷íèõ
ïèòàœà Ñòåðè¼èíå ïîåòèêå. Ðàçìàòðà¼óžè êàòåãîðè¼å óìà/ðàçó-
ìà è ñðöà/îñåžà¼íîñòè ó ïåñìàìà „Íà ñìðò ¼åäíîã ñ óìà ñèøàâ-
øåã” è „Ãðîášå”, ñà ¼åäíå ñòðàíå, è ó äðàìè Ñìðò Ñòåôàíà
Äå÷àíñêîã, ñà äðóãå, àóòîðêà èçìåó îñòàëîã ïîäâëà÷è ðàçëèêó
èçìåó îñåžàœà òóãå êàî îñåžàœà ñâî¼ñòâåíîã òðàãè÷êîì è îñå-
žàœà ìåëàíõîëè¼å íà íà÷èí êàêî ¼å îâó ðàçëèêó äåôèíèñàî ¼îø
Ôðî¼ä. Ïîëàçåžè îä Ôðî¼äîâèõ åñå¼à ïîñâåžåíèõ õóìîðó è ìå-
ëàíõîëè¼è („Der Humor” è „Trauer und Melancholie”) è îäðååœà
äåëàòíîñòè Íàä-£à ó âèäó äâîñòðóêå ìàíèôåñòàöè¼å êî¼à ñå êðå-
žå ó ðàñïîíó îä „íèøòà ñè” äî „íè¼å íèøòà, íè¼å íèøòà” Çîðàí
Ìèëóòèíîâèž, ñà îïñåæíèì ïñèõîëîøêèì åêñïëèêàöè¼àìà, ñà-
ãëåäàâà Ñòåðè¼èíî ñòâàðàëàøòâî. Íåñàãëàñíîñò è ïðîòèâðå÷¼å ó
îñíîâè ñó õóìîðà àëè è ìåëàíõîëè¼å, òå îáóõâàòà¼óžè îâå äâå
îñíîâíå îäëèêå Ñòåðè¼èíîã ñòâàðàëàøòâà ó êîíòåêñòó îäíîøå-
œà ïðåìà ðåàëíîñòè, àóòîð äà¼å è ñâî¼åâðñòàí ïñèõîëîøêè ïîð-
òðåò ñàìîã ïèñöà. Òóãîì ó êîíòåêñòó ïàòðèîòñêå òåìàòèêå áàâè
ñå ó ñâîì ðàäó Ìèëîñàâ Òåøèž àíàëèçèðà¼óžè ïåñìó „Äàâîð¼å
íà ïîšó Êîñîâó”, à íèõèëèñòè÷êèì îñåžàœåì è ñòîè÷êèì ïî-
636]
ñòàâêàìà ìîðàëà ïåñíè÷êå çáèðêå Äàâîð¼å áàâå ñå ðàäîâè Ãî¼êà
Áîæîâèžà è Ñàøå Ðàäî¼÷èžà. Ñòàâšà¼óžè ó íàñëîâ ñâîã ðàäà äè-

ÄÐÀÃÀÍÀ ÃÐÁȎ
ëåìó „Ëóêè¼àí Ìóøèöêè è/èëè £îâàí Ñòåðè¼à Ïîïîâ螔 è äàšå
àíàëèçèðà¼óžè âåðñèôèêàöè¼ó, ìîòèâñêó è òåìàòñêó ñòðóêòóðó
Ñòåðè¼èíå ïîåçè¼å, Ìèð¼àíà Ä. Ñòåôàíîâèž ïðîáëåìàòèçó¼å ïè-
òàœå êœèæåâíå ïåðèîäèçàöè¼å. Ïîñìàòðà¼óžè îäëèêå ïîåòèêà êëà-
ñèöèçìà è ïðåäðîìàíòèçìà ó êîíòåêñòó ñðïñêå ïîåçè¼å êðà¼à 18. è
ïðâå ïîëîâèíå 19. âåêà, àóòîðêà îñïîðàâà ó íàøî¼ ëèòåðàòóðè óñòà-
šåíî ìèøšåœå î Ñòåðè¼è êàî èñêšó÷èâî êëàñèöèñòè÷êîì ïå-
ñíèêó. Ïîëàçåžè îä äåôèíèöè¼å ïî¼ìà „ñóïðîòñòàâšàœà” ó Ñòå-
ðè¼èíî¼ Ðåòîðèöè, Ìëàäåíêî ÑàŸàê ïîêóøàâà äà Ñòåðè¼èíó ïîå-
çè¼ó ñàãëåäà ó îêâèðèìà ïîåòèêå óêðøòàœà.
£îø ¼åäàí âèä óêàçèâàœà íà àêòóåëíîñò Ñòåðè¼èíîã ñòâàðà-
ëàøòâà ó êîíòåêñòó ðàçâî¼à ñðïñêå êœèæåâíîñòè ïðåäñòàâšà¼ó
ðàäîâè Áî¼àíå Ñòî¼àíîâèž Ïàíòîâèž êî¼à óïóžó¼å íà èçâåñíó ïî-
âåçàíîñò ïî¼åäèíèõ ìîòèâà Ñòåðè¼èíîã ïåñíèøòâà ñà ìîäåðíèì,
ïà è íàìà ñàâðåìåíèì ïåñíèøòâîì, çàòèì ðàä Ìèõà¼ëà Ïàíòèžà
êî¼è, áàâåžè ñå îäëèêàìà ïðèïîâåäàœà, Ñòåðè¼ó âèäè êàî ïðåòå÷ó
ìîäåðíîã ðîìàíñè¼åðà, äîê Ñàâà Äàì¼àíîâ, áàâåžè ñå êàòåãîðè¼à-
ìà èíòåðòåêñòóàëíîñòè, ìåòàòåêñòóàëíîñòè è íåëèíåàðíîñòè, êàî
îñíîâå êî¼à ¼åäíî êœèæåâíî äåëî ÷èíè „îòâîðåíèì”, Ñòåðè¼èí
Ðîìàí áåç ðîìàíà òóìà÷è êàî àíòèöèïàöè¼ó ïîñòìîäåðíå ïðîçå.
Ó êîíòåêñòó ñàâðåìåíå ñðïñêå êœèæåâíîñòè, èç àñïåêòà ïðèñó-
ñòâà àóòîïîåòè÷êèõ åëåìåíàòà è ïîêóøà¼à îñòâàðèâàœà äè¼àëîãà
ïèñöà ñà ïèñöåì, çàíèìšèâè ñó ðàäîâè Ìèðîñëàâà £îñèžà Âè-
øœèžà è Ìèëîâàíà Äàíî¼ëèžà.
Ó êîíòåêñòó æàíðîâñêå àíàëèçå Ñòåðè¼èíèì êðàòêèì ïðîçíèì
ôîðìàìà áàâå ñå ðàäîâè Âàñå Ìèëèí÷åâèžà è Äóøàíà Èâàíèžà.
Ðàä Âàñå Ìèëèí÷åâèžà íàñòî¼è äà ñàãëåäà Ñòåðè¼ó êàî àôîðèñòè-
÷àðà ñòàâšà¼óžè àêöåíàò íà îíå Ñòåðè¼èíå ìèñëè îáëèêîâàíå êàî
êðàòêå êœèæåâíå ôîðìå – àôîðèçìè, ìàêñèìå, åïèãðàìè è àíåã-
äîòå, „ðàñóòå” óíóòàð âåžèõ êœèæåâíèõ æàíðîâà ïî ÷èòàâîì îïó-
ñó à êî¼å óñïåâà¼ó è äàíàñ äà çàäðæå ïðîâîêàòèâíîñò è àêòóåë-
íîñò. Óïðàâî íà òî¼ îñîáåíîñòè êðàòêèõ ôîðìè äà ñå, èàêî íàñòà-
ëå ó ïðâî¼ ïîëîâèíè 19. âåêà, êðèòè÷êè îäíîñå ïðåìà íàøî¼ ñâà-
êîäíåâèöè àóòîð çàñíèâà ñâî¼ ïîëåìè÷êè ñòàâ ïðåìà àíòîëîãè¼è
ñðïñêèõ àôîðèçàìà Àëåêñàíäðà Áàšêà Èñòîðè¼à àôîêàëèïñå êî-
¼à ïðåãëåä îòïî÷èœå òåê ñà àôîðèçìèìà £îâàíà £îâàíîâèžà Çìà¼à,
èçîñòàâšà¼óžè Ñòåðè¼ó èëè Ìàëè áóêâàð çà âåëèêó äåöó Ìèõàèëà
Ìàêñèìîâèžà. Êàî íà íåêè íà÷èí íàñòàâàê èñòðàæèâàœà Ñòåðè-
¼èíîã äåëà ïðåäñòàâšåíîã ó ðàäó „Îáëèöè è ôóíêöè¼å ïàðîäè¼å ó
Ñòåðè¼èíîì îïóñó” à îá¼àâšåíîã ó çáîðíèêó £îâàí Ñòåðè¼à Ïî-
ïîâèž – êëàñèê êî¼è íàì ñå îáðàžà ó êî¼åì ñå àóòîð áàâè ïîñòóï-
êîì ïàðîäèðàœà ó ïðîçíèì ôîðìàìà (Ðîìàí áåç ðîìàíà è ïðèëî-
çè ó øàšèâîì êàëåíäàðó Âèíêî Ëîçèž), Äóøàí Èâàíèž ó ðàäó
îá¼àâšåíîì ó îâîì çáîðíèêó „Èçìåó ¼åäíîñòàâíèõ è ñëîæåíèõ
îáëèêà (îïóñ £îâàíà Ñ. Ïîïîâèžà)” íàñòî¼è äà óòâðäè äà ëè ó æàí-
ðîâñêî¼ ðàçëè÷èòîñòè Ñòåðè¼èíîã îïóñà ïîñòî¼è íåøòî øòî áè ñå
[637
ìîãëî îäðåäèòè êàî çà¼åäíè÷êî ¼åçãðî îäíîñíî ïðàôîðìà/ïðîòî-
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ ôîðìà, è äîëàçè äî çàêšó÷àêà êî¼èìà ïîâåçó¼å, ñà ¼åäíå ñòðàíå,
åïèãðàì, àôîðèçàì, èçðåêó, ôðàçåîëîãèçàì, âèö è äð. ñà ñëîæåíè-
¼èì æàíðîâèìà, ñà äðóãå ñòðàíå.
Çàíèìšèâ ïðèñòóï Ñòåðè¼èíîì äåëó ïðóæà Íèêîëà Ãðäèíèž
ó ðàäó „Î ôóíêöè¼è èëóñòðàöè¼à ó êœèãàìà £îâàíà Ñòåðè¼à Ïîïî-
âèžà”. Ïðåòïîñòàâšà¼óžè àíãàæîâàœå ñàìîã Ñòåðè¼å ïðè îäàáè-
ðó ëèêîâíèõ ïðèëîãà êàî øòî ñó, íà ïðèìåð, îòèñöè ñà áàêðîðåçà
çà íàñëîâíå, ïðâå è ïîñëåäœå ñòðàíèöå äåëà èëè âèœåòå êî¼å ñó
ñå íàëàçèëå ó ñàìîì òåêñòó, àóòîð îòâàðà ïèòàœå î ñïåöèôè÷íî-
ñòèìà àëè è òèïñêèì îäëèêàìà Ñòåðè¼èíå ïîåòèêå.
Ñòåðè¼èíèì ëèêîâíèì ïîðòðåòèìà íàñëèêàíèì îä ñòðàíå œå-
ãîâîã èìåœàêà è êóìà ñëèêàðà £îâàíà Ïîïîâèžà, øòî ¼å óçðîêîâà-
ëî è îäðååíå çàáóíå è ìèñòèôèêàöè¼å, áàâè ñå Íèêîëà Êóñîâàö,
à ñâî¼åâðñòàí ïðèëîã Ñòåðè¼èíîì äóõîâíîì ïîðòðåòó ïðóæà¼ó ðà-
äîâè Šóáîäðàãà À. Ïîïîâèžà „£îâàí Ñòåðè¼à Ïîïîâèž ó Áåîãðà-
äó (1841-1848)”, Èñèäîðå Ìèëèž „£îâàí Ñòåðè¼à Ïîïîâèž ó ïðå-
ïèñöè Âóêà Ñòåôàíîâèžà ÊàðàŸèžà”, Êñåíè¼å Ìàðèöêè Ãààíñêè
„’Æóäåžè çà öåëîêóïíîì ìóäðîøžó’ (Ïëàòîí)” è Ìàðè¼å Êëåóò
„Íåêðîëîçè £îâàíó Ñòåðè¼è Ïîïîâèžó”. Ðàä Ñòàíèøå Âî¼èíîâè-
žà „Ïðåíóìåðàíòè ó Ñòåðè¼èíèì êœèãàìà” ñà êðàòêèì óâîäîì î
çíà÷à¼ó ïðåíóìåðàöè¼å è îãëàøàâàœó íîâèõ êœèãà çà¼åäíî ñà ëèñ-
òàìà ïðåíóìåðàíàòà íà äåñåò Ñòåðè¼èíèõ äåëà îá¼àâšåíèõ çà â-
ðåìå œåãîâîã æèâîòà, èñòîâðåìåíî ¼å è ïðèëîã êî¼è žå êîðèñòèòè
ïðîó÷àâàœó ñðïñêå ÷èòàëà÷êå ïóáëèêå 19. âåêà è îíîâðåìåíèõ
êóëòóðîëîøêî-ñîöèîëîøêèõ ïðèëèêà. Ñìàòðà¼óžè Ñòåðè¼ó çà¼åäíî
ñà Äîñèòå¼åì ðîäîíà÷åëíèêîì ñðïñêîã êëàñè÷íîã êœèæåâíîã åñå-
¼à, Ïðåäðàã Ïðîòèž ó ñâîì ðàäó ïîêóøàâà äà íàïðàâè òèïîëîãè¼ó
åñå¼èñòè÷êèõ îáëèêà ïðèñóòíèõ ó Ñòåðè¼èíîì ñòâàðàëàøòâó,
óêšó÷ó¼óžè òó è ïðåäãîâîðå ïî¼åäèíèì êîìåäè¼àìà è ’æàëîñíèì
ïîçîð¼èìà’. Ïîëàçåžè îä óïèòàíîñòè èçðå÷åíå ó íàñëîâó „Çàøòî
Ñòåðè¼à ñâî¼ó Ðåòîðèêó íè¼å îá¼àâèî?”, Âî¼èñëàâ £åëèž ïðîáëå-
ìàòèçó¼å òåðìèíîëîøêà ðåøåœà ïîðåäåžè ïðèìåðå èç Ñòåðè¼èíå
Ðåòîðèêå ñà ñëè÷íèìà êî¼å ïðîíàëàçè êîä œåãîâèõ ïðåòõîäíèêà
Àâðàìà Ìðàçîâèžà è Ëîìîíîñîâà, çàêšó÷ó¼óžè äà òå íåäîóìèöå
îñòà¼ó è ó äðóãî¼ âåðçè¼è Ñòåðè¼èíîã ðóêîïèñà. Îâàêâèì ñòàâîì
àóòîð îñïîðàâà ÷èœåíèöó äà ñå ðàäè î êîíà÷íî¼ âåðçè¼è.
Ñòåðè¼èíèì îñíîâíèì ïîçèâîì ïî îáðàçîâàœó áàâè ñå Äàíèëî Í.
Áàñòà ó ðàäó „£îâàí Ñòåðè¼à Ïîïîâèž êàî ó÷èòåš è ïðèâðæåíèê
ïðèðîäíîã ïðàâà”, à Ìèøà €óðêîâèž ïèøå „Î Ñòåðè¼èíî¼
ïîëèòè÷êî¼ ìèñëè”.
Óâåê ïðîáëåìàòè÷íî, ïèòàœå êœèæåâíîã ¼åçèêà ñà êðà¼à 18.
è ïðâå ïîëîâèíå 19. âåêà ó êîíòåêñòó Ñòåðè¼èíå êœèæåâíå
äåëàòíîñòè ó îâîì Çáîðíèêó ïîêóøàâà¼ó äà îñâåòëå ðàäîâè Ïðåä-
ðàãà Ïèïåðà è Ìèëîðàäà Ðàäîâàíîâèžà.
Ïîðåä ñâèõ ïðåòõîäíî ïîìåíóòèõ ðàäîâà ñàîïøòåíèõ íà ïðî-
øëîãîäèøœåì íàó÷íîì ñêóïó, îâ༠Çáîðíèê îá¼àâšó¼å ¼îø è ðà-
äîâå Ìèðîñëàâà Ïàíòèžà, Ñëîáîäàíà Âèòàíîâèžà, Äèìèòðè¼à
638]
Áîãäàíîâèžà, Ìèëå Ñòî¼íèž, Îáðåíà Áëàãî¼åâèžà, Ëàçàðà ×óð÷èžà,
Àíå Ðàäèí, Äàíèöå Ïåòðîâèž, Ìèëèöå Ãðêîâèž, Èðåíå Ãðèöêàò-

ÄÐÀÃÀÍÀ ÃÐÁȎ
-Ðàäóëîâèž, £îâàíà Êàøèžà è Âëàäèñëàâå Ïåòðîâèž, êî¼è ñó , êàêî
ñå ó íàïîìåíè îá¼àøœàâà, áèëè ñàîïøòåíè íà ïðåòõîäíîì
Àêàäåìè¼èíîì íàó÷íîì ñêóïó ïîñâåžåíîì Ñòåðè¼èíîì äåëó 1982.
ãîäèíå.

[639
640]
ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ
 ÁΣÀÍ ×ÎËÀÊ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 641–646
Prikaz

Áî¼àí ×ÎËÀÊ
(Áåîãðàä, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò)
ÒÐÅÍÓÖÈ ÄÀÍÈÖÅ ÌÀÐÊÎÂȎ
Òðåíóöè Äàíèöå Ìàðêîâèž, çáîðíèê ðàäîâà, óðåäèëà Ñëîáîäàíêà Ïåêîâèž,
Áåîãðàä: Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò – ×à÷àê: Ãðàäñêà áèáëèîòåêà
„Âëàäèñëàâ Ïåòêîâèž Äèñ“, 2007, ñòð. 300

Çáîðíèê Òðåíóöè Äàíèöå Ìàðêîâèž, îá¼àâšåí ó Áåîãðàäó

2007. ãîäèíå, íàñòàî ¼å êàî ðåçóëòàò íàó÷íîã ñêóïà „Ïîçíàòî è
íåïîçíàòî î Äàíèöè Ìàðêîâ螓, êî¼è ¼å îäðæàí ó ×à÷êó 11. è 12.
ìà¼à 2006. ãîäèíå ó îðãàíèçàöè¼è Ãðàäñêå áèáëèîòåêå „Âëàäèñëàâ
Ïåòêîâèž Äèñ“ èç ×à÷êà è Èíñòèòóòà çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò
èç Áåîãðàäà. Ó çáîðíèêó ñå íàëàçe 22 íàó÷íà ðàäà, êî¼è ñó ðàçâð-
ñòàíè ó ÷åòèðè öåëèíå (ïðâè, äðóãè, òðåžè è ïåòè îäåšàê çáîð-
íèêà). Ïîðåä òîãà, ïîñåáíó öåëèíó (÷åòâðòè îäåšàê) ÷èíè ôàê-
ñèìèë ïèñìà êî¼å ¼å Äàíèöà Ìàðêîâèž ïðåä ñìðò óïóòèëà Ìèëà-
íó Ãðîëó. Èàêî ¼å Äàíèöà Ìàðêîâèž ïîçíàòà, ïðå ñâåãà, êàî ïå-
ñíèêèœà, óðåäíèöà Ñëîáîäàíêà Ïåêîâèž îäëó÷èëà ñå äà ïðâè äåî
çáîðíèêà ÷èíå òåêñòîâè êî¼è ñå áàâå ïðîçíèì ñòâàðàëàøòâîì îâå
çíàìåíèòå ñðïñêå êœèæåâíèöå.
Ó „Íàïîìåíè ïðèðåèâà÷à“ èñòàêíóòî ¼å äà ¼å íàìåðà îðãà-
íèçàòîðà ñêóïà áèëà äà „èç íîâå ïåðñïåêòèâå è ñà ñàêóïšåíèì
èñêóñòâîì, îñâåòëè ñòâàðàëàøòâî“ ¼åäíå îä íà¼çíà÷à¼íèõ ïåñíè-
êèœà ñ ïî÷åòêà äâàäåñåòîã âåêà, äà ñå „ñà âðåìåíñêå äèñòàíöå è
óç ïîìîž íîâèõ òåîðè¼ñêèõ ïîñòàâêè îäðåäè ñòâàðàëàøòâî Äàíè-
öå Ìàðêîâèž ó øèðåì êîíòåêñòó òðàäèöèîíàëíîã è ìîäåðíîã, ôîë-
êëîðíîã, èñòîðè¼ñêîã, æåíñêîã ïèñìà“, êàî è äà ñå ñà÷èíè „øòî ¼å
ìîãóžå ïîòïóíè¼à áèáëèîãðàôè¼à ðàäîâà Äàíèöå Ìàðêîâèž è î
Äàíèöè Ìàðêîâ螓. Íåìà ñóìœå äà ñó ìíîãè îä îâèõ öèšåâà óñïå-
øíî îñòâàðåíè.
Ïðâè îäåšàê ñà÷èœàâà¼ó ðàäîâè êî¼è ñå áàâå ïðîçíèì ñòâà-
ðàëàøòâîì Äàíèöå Ìàðêîâèž. Èçóçåòàê ïðåäñòàâšà óâîäíè ðàä
Î îñåžàœó ñâåòà Äàíèöå Ìàðêîâèž Ïðåäðàãà Ïðîòèžà êî¼è ñàìî
óçãðåä äîòè÷å ïðîçíî äåëî ïîìåíóòå ñðïñêå êœèæåâíèöå. Òåæè-
øòå Ïðîòèžåâîã ðàäà ¼åñòå íà ïðåèñïèòèâàœó Ñêåðëèžåâîã ñóäà
î ïîåçè¼è Äàíèöå Ìàðêîâèž, ïðè ÷åìó ñå ïîñåáíî çàäðæàâà íà
êàòåãîðè¼è èñêðåíîñòè è ïî¼åäèíèì îäëèêàìà œåíå šóáàâíå ïîå-
çè¼å. Êàî îñîáåíîñò šóáàâíå ïîåçè¼å Äàíèöå Ìàðêîâèž, Ïðîòèž
íàâîäè òî øòî ¼å îä ïðèâèäà ñòâîðèëà ñòâàðíîñò, à ñòâàðíîñò äî-
æèâåëà êàî ëàæ. Ïðåêðåòíè÷êè òðåíóòàê ó äîæèâšà¼ó ñâåòà íà¼- [641
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ çíà÷à¼íè¼å ïåñíèêèœå åïîõå ìîäåðíå îí ñìàòðà ðàò, ¼åð íàêîí œå-
ãà îíà èçëàçè èç çà÷àðàíîã êðóãà ñâî¼å èíòèìå è ñóî÷àâà ñå ñà
áîëîì äðóãèõ.
Äî ñëè÷íîã çàêšó÷êà äîëàçè è Ñëîáîäàíêà Ïåêîâèž ó ðàäó
Òðàäèöèîíàëíî è ìîäåðíî ó ïðîçè Äàíèöå Ìàðêîâèž. Àóòîðêà çà-
ïàæà íåêå îä òèïè÷íèõ ïîñòóïàêà ó ïðîçè Äàíèöå Ìàðêîâèž è ñà-
ãëåäàâà ðàçëèêå èçìåó œåíå ïîåçè¼å è ïðîçå. Ñóøòèíñêà ðàçëèêà,
ïðåìà œåíîì ìèøšåœó, ¼åñòå ó äîæèâšà¼ó ñâåòà, òà÷íè¼å ó òîìå
øòî ó ïðîçè Ìàðêîâèžêà áåëåæè, îñåžà è âèäè è äðóãå šóäå. Ñ
äðóãå ñòðàíå, êàî çà¼åäíè÷êó öðòó îíà èñòè÷å îäñóñòâî ìåòàôèçè÷-
êå êîíòåìïëàöè¼å. Ïåêîâèžêà ñå ïîñåáíî çàäðæàâà íà ãðàäñêèì ïðè-
÷àìà Äàíèöå Ìàðêîâèž è œåíîì âèåœó ãðàäñêå ñðåäèíå. Ìîäåð-
íè ïðîñåäå ïîñòèæå ñå, íàâîäè Ïåêîâèžêà, êàêî óâîåœåì íîâèõ
òåìà è îáëèêà, òàêî è êîðèøžåœåì óëîãå íàðàòîðà.
Ó ðàäîâèìà Ìàðêà Íåäèžà è Ãî¼êà Áîæîâèžà àêöåíàò ¼å ñòàâ-
šåí íà íàðàòèâíå îäëèêå ñòâàðàëàøòâà Äàíèöå Ìàðêîâèž.
Ìàðêî Íåäèž ó òåêñòó Ïðèïîâåòêå Äàíèöå Ìàðêîâèž èçíîñè
çàêšó÷àê äà Äàíèöà Ìàðêîâèž íè¼å ó ïîòïóíîñòè îòêðèëà ñâî¼
äîìèíàíòíè íàðàòèâíè ãëàñ íèòè ó ïîòïóíîñòè èçãðàäèëà âëà-
ñòèòè íàðàòèâíè ñèñòåì, è äà ó œåíîì ïðîçíîì ñòâàðàëàøòâó ïî-
ñòî¼è ïðåâàãà ïðè÷à íàä ïðèïîâåòêàìà. Íåäèž èñòè÷å ðàçëèêå èç-
ìåó ïðâå äâå ïðè÷å è ïîòîœèõ êî¼å ñó îá¼àâšåíå ó Ïîëèòèöè.
£åäàí îä êšó÷íèõ ñðåäñòàâà Ìàðêîâèžêèíîã íàðàòèâíîã ïðîñå-
äåà, íàâîäè îâ༠ïðîó÷àâàëàö êœèæåâíîñòè, ¼åñòå ïîñòóïàê èí-
âåðçè¼å è êîíòðàñòà. Íåäèž ñìàòðà äà ñå Äàíèöà Ìàðêîâèž ó ïðî-
çè, ñ ¼åäíå ñòðàíå, îñëàœà íà êœèæåâíó ïðîøëîñò, íà óñìåíó è
ðåàëèñòè÷êó ïðèïîâåòêó, à ñ äðóãå, íà ñàâðåìåíó ìåóðàòíó ïðîçó.
Ãî¼êî Áîæîâèž ó ðàäó Ïðèïîâåòêå Äàíèöå Ìàðêîâèž: èíòè-
ìà è ìîäåðíèçàöè¼à ãîâîðè î òðè ìîäåëà ïðèïîâåäàœà îâå êœè-
æåâíèöå. Ïðåìà œåãîâîì ìèøšåœó, Äàíèöà Ìàðêîâèž íå îñòàâ-
šà óòèñàê èñòîã ïèñöà êàäà ñå ÷èòà¼ó ñâå œåíå ïðè÷å è êîä œå ñå
íå ìîæå ãîâîðèòè î ôàçàìà ó ïðèïîâåäàœó.
Àíàëèçîì ïî¼åäèíèõ ïðè÷à áàâå ñå ðàäîâè Òè¼àíå Òðîïèí è
Ñëàâèöå Ãàðîœå-Ðàäîâàíàö.
Òè¼àíà Òðîïèí („Äîçèâ íå÷àñòèâîã“: àíàëèçà ñòðóêòóðå ïðè-
ïîâåòêå è ïîçèöè¼à åëåìåíàòà ôàíòàñòè÷íîã) äà¼å èñöðïíó
ñòðóêòóðíó è ñåìàíòè÷êó àíàëèçó ïðè÷å „Äîçèâ íå÷àñòèâîã“.
Àóòîðêà ñàãëåäàâà ôóíêöè¼ó óâîäíèõ àíåãäîòà è ñàñâèì îïðàâäà-
íî ãîâîðè íå ñàìî î ñîöè¼àëíî¼ âåž è î åðîòñêî¼ ìîòèâàöè¼è ïàê-
òèðàœà ãëàâíå ¼óíàêèœå ñà àâîëîì. Óêàçó¼óžè íà ïðèðîäó ôàí-
òàñòèêå îâå ïðè÷å, Òè¼àíà Òðîïèí ïîêàçó¼å è œåí êâàëèòåò.
Ðàä Ñëàâèöå Ãàðîœå-Ðàäîâàíàö Ôîëêëîðíè ìîòèâè è óñìåíè
ïðèïîâåäíè ïîñòóïöè ó ïðîçè Äàíèöå Ìàðêîâèž áàâè ñå äåòàš-
íîì àíàëèçîì îñàì ïðè÷à èç ïðâîã òåìàòñêîã êðóãà çáèðêå Êóïà-
÷èöà è çìè¼à, óç îñâðòàœå è íà ïðè÷å „Äîçèâ íå÷àñòèâîã“ è „Êó-
ïà÷èöà è çìè¼à“.
Íà êðà¼ó ðàçìàòðàœà ïðâå öåëèíå îâîãà çáîðíèêà, ïîìåíèìî
642]
è ðàä Ãî¼êà Òåøèžà Ïðè÷å íà ðàçìåè: èçìåó ðåàëèçìà è ìîäåð-
íèçìà êî¼è óêàçó¼å íà ¼îø íåêîëèêî àíòîëîãè¼ñêèõ ïðè÷à Äàíèöå

ÁΣÀÍ ×ÎËÀÊ
Ìàðêîâèž, ïîðåä ÷åñòî ïîìèœàíå è àíàëèçèðàíå ïðè÷å „Äîçèâ
íå÷àñòèâîã“, êàî è íà çíà÷༠öåëîêóïíå Ìàðêîâèžêèíå çáèðêå
ïðè÷à.
Äðóãè äåî çáîðíèêà ñàäðæè ðàäîâå ÷è¼è ¼å ïðåäìåò èñòðàæè-
âàœà ïîåçè¼à Äàíèöå Ìàðêîâèž. È ïîðåä òîãà øòî ¼å ïîìåíóòà
êœèæåâíèöà áèëà íà¼çíà÷à¼íè¼à ïåñíèêèœà ñ ïî÷åòêà âåêà, îâà¼
äåî çáîðíèêà äîíîñè íà¼ìàœå íîâèíà ó îäíîñó íà äîñàäàøœà ñà-
çíàœà. ×åòèðè îä ñåäàì ðàäîâà áàâå ñå òåìàòñêîì àíàëèçîì Ìàð-
êîâèžêèíîã ïåâàœà.
Áî¼àí £îâèž ó ðàäó Î íåêèì ïîåòè÷êèì îäëèêàìà òåìïîðàë-
íîñòè ó ïåñíèøòâó Äàíèöå Ìàðêîâèž ïàæœó óñìåðàâà íà çàíè-
ìàœå Ìàðêîâèžêå çà ïðîáëåì âðåìåíà. Òåìïîðàëíå îçíàêå àóòîð
óî÷àâà ìàœå-âèøå ó ñâèì ðàâíèìà œåíå ïîåçè¼å, à ïîñåáíî ó íà-
ñëîâèìà çáèðêè, öèêëóñà è ïåñàìà. Ïðåìà œåãîâîì ìèøšåœó,
âðåìå ¼å ñòàëíè ïåñíè÷êè ìîòèâ è òåìà ïîåçè¼å Äàíèöå Ìàðêî-
âèž. Ïðèñóñòâî òåìïîðàëíîñòè, íàâîäè £îâèž, èñêàçàíî ¼å êðîç
ó÷åñòàëó óïîòðåáó ðàçíîâðñíèõ âðåìåíñêèõ îäðåäíèöà è îíî ñå
îäðàæàâà íà îðãàíèçàöè¼ó ïîåòñêèõ ñòðóêòóðà è êîìïîçèöè¼å çáèð-
êè. Ïîñåáíó ïàæœó £îâèž ïîñâåžó¼å ïîðååœó ïåñíè÷êèõ çáèðêè
è ïåñíè÷êîã ðàçâî¼à Äàíèöå Ìàðêîâèž è Ìèëàíà Ðàêèžà.
Çîðèöà ÕàŸèž ñå ¼îø ó óâîäó ðàäà Ïðîáëåì ñàìîžå ó ëèðè-
öè Äàíèöå Ìàðêîâèž îñâðžå íà Äðàãèøó Âèòîøåâèžà è íà œå-
ãîâî, ïî œåíîì ìèøšåœó, íåîïðàâäàíî èçîñòàâšàœå èìåíà Äà-
íèöå Ìàðêîâèž ó íèçó ïåñíèêà êî¼è ñó ñå áàâèëè òåìîì ñàìîžå,
¼åð ¼å óïðàâî ñàìîžà, ñìàòðà ÕàŸèžåâà, çà¼åäíè÷êè èìåíèòåš
ãîòîâî ñâåóêóïíå ëèðèêå Äàíèöå Ìàðêîâèž. Ïîìåíóòè ìîòèâ
àóòîðêà äåëè íà íåêîëèêî òèïîâà. Òàêî, ðåöèìî, èñõîäèøòå ñà-
ìîžå îíà ïðîíàëàçè ó ïðîòèâðå÷¼ó, èëè, íàëè÷¼ó šóáàâè, àëè è ó
îñåžàœó ñàìîäîâîšíîñòè. Èñòî òàêî, ñàìîžó ÕàŸèžåâà âèäè è
êàî ïîñëåäèöó îòïîðà ïðåìà îäðååíî¼ ñðåäèíè è šóäèìà êî¼è
¼å ÷èíå èëè ïàê êàî ïîòðåáó äà ñå èñêàæå ïîñåáíîñò è íåïðèïà-
äàœå îâîì ñâåòó.
Äàíèöà Àíäðå¼åâèž ñå ó ðàäó Èìàãèíàöè¼à òàìå ó ïîåçè¼è
Äàíèöå Ìàðêîâèž áàâè òåìîì ìðàêà è èìàãèíàöè¼å òàìå êîä îâå
ïåñíèêèœå, êî¼å ñó ñèìáîëè÷íî ïðåäñòàâšåíå öðíîì áî¼îì. Ïðå-
ìà ìèøšåœó Ä. Àíäðå¼åâèž, ëèðñêà èìàãèíàöè¼à Äàíèöå Ìàðêî-
âèž îêðåíóòà ¼å òàìè, ñìðòè, öðíèëó è òðàãè÷íîì îñåžàœó æèâî-
òà. Òàêîå, ïîìåíóòà àóòîðêà çàïàæà äà ¼å ôåíîìåí óíóòàðœå òà-
ìå áèíàðíî îïîçèòàí ïîëàðèçîâàíîì ñïåì ñ¼à¼ó ñâåòà è œå-
ãîâèõ ôåíîìåíà è ñåíçàöè¼à. Ïîðåä òîãà, Àíäðå¼åâèž ó ðàäó èñ-
òè÷å è íåêå îä ãëàâíèõ ìîòèâà Ìàðêîâèžêèíå ïîåçè¼å.
Šóáàâíà ïîåçè¼à Äàíèöå Ìàðêîâèž ñðåäèøòå ¼å èñòðàæèâà-
œà Ñâåòëàíå Øåàòîâèž-Äèìèòðè¼åâèž. Ó ðàäó Íîâè ñåíçèáèëè-
òåò ñðïñêå ìîäåðíå ó šóáàâíî¼ ïîåçè¼è Äàíèöå Ìàðêîâèž îíà èç-
íîñè ñòàâ äà ñâå šóáàâíå ïåñìå Äàíèöå Ìàðêîâèž èñêàçó¼ó æàë
çà ïðîøëèì è ðàçî÷àðàíîñò. Àóòîðêà ñå ïîñåáíî çàäðæàâà íà ìî-
[643
òèâó ìðòâîã äðàãîã ó ïåñìè „Ìà¼ñêà åëåãè¼à“. Ñèãóðíî íà¼çàíèì-
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ šèâè¼å ¼åñòå çàïàæàœå äà ¼å åðîòñêå ìîòèâå Ìàðêîâèžêà ó¼åäè-
íèëà ñ õðèøžàíñêèì.
Ïî ¼åäíà ïåñìà Äàíèöå Ìàðêîâèž ïðåäìåò ¼å àíàëèçå äâà ïîò-
ïóíî ìåòîäîëîøêè ðàçëè÷èòà ðàäà – Ìèëèâî¼à Íåíèíà è Áðàíêå
Ðàäîâàíîâèž.
Ó åñå¼èñòè÷êîì òåêñòó Î ¼åäíî¼ ïåñìè Äàíèöå Ìàðêîâèž Íå-
íèí ñå áàâè òåìàòñêîì àíàëèçîì ïåñìå „27-ìè ¼óíè“, óç îñâðò íà
çàêšó÷êå ïðåòõîäíèõ èíòåðïðåòàòîðà.
Ñòðóêòóðàëíà àíàëèçà ïåñìå „Äîñàäà“ ïîíóåíà ¼å ó ðàäó
Áðàíêå Ðàäîâàíîâèž Ïåñíè÷êà âåøòèíà Äàíèöå Ìàðêîâèž ó ïå-
ñìè „Äîñàäà“. Àóòîðêà óî÷àâà ôóíêöè¼ó óïîòðåáå åëèïòè÷íå ðå-
÷åíèöå êîä îâå ïåñíèêèœå è îäðååíèõ ãëàãîëñêèõ âðåìåíà. Òåçó
î ìóçèêàëíîñòè àóòîðêà çàñíèâà íà äîìèíàöè¼è âîêàëà ó Ìàðêî-
âèžêèíîì ïåñíèøòâó.
È íà êðà¼ó, ðàä Íåáî¼øå Ëàçèžà Äàíèöà Ìàðêîâèž è ðàçâî¼
ñðïñêå ïîåçè¼å íà ðàçìåè âåêîâà êðèòè÷êè ¼å îñâðò íà äîñàäà-
øœå ïðèñòóïå ïîåçè¼è Äàíèöå Ìàðêîâèž. Èçíîñè ñå òâðäœà äà ó
êðèòè÷êî¼ ¼àâíîñòè íè¼å ïîñòî¼àëà âîšà äà ñå òà ïîåçè¼à èñòðàæè
äóášå îä îíîãà øòî ¼å Ñêåðëèž ïîíóäèî è äà ñó ñå ïðîó÷àâàœà
íà¼÷åøžå çàóñòàâšàëà íà ïñèõîëîøêîì ïðîôèëó ïåñíèêèœå. Èàêî
âðëî êðèòè÷àí ïðåìà äðóãèì ïðîó÷àâàîöèìà, Ëàçèž çàïðàâî íå
íóäè íîâî òóìà÷åœå íèòè ñìåðíèöå çà èñòðàæèâàœå.
Çà ðàçëèêó îä ïðâå è äðóãå öåëèíå êî¼å ñó îðãàíèçîâàíå íà
òåìàòñêîì ïðèíöèïó (æàíðîâñêå ðàçëèêå), òðåžà öåëèíà „îêóïšà“
ðàäîâå ñëè÷íîã êœèæåâíî-òåîðè¼ñêîã ïðèñòóïà, êî¼è ñå ó îñíîâè
ìîæå îäðåäèòè êàî ôåìèíèñòè÷êè. Îâ༠äåî, çà¼åäíî ñà ïåòèì,
áèáëèîãðàôñêèì äåëîì, ïðåäñòàâšà íà¼çíà÷à¼íè¼è äåî çáîðíèêà,
è ñèãóðíî äîíîñè íà¼âèøå íîâèíà ó ñàãëåäàâàœó è òóìà÷åœó ñòâà-
ðàëàøòâà Äàíèöå Ìàðêîâèž.
×åòâðòè îäåšàê çáîðíèêà îòâàðà ðàä Áèšàíå Äî¼÷èíîâèž-
-Íåøèž êî¼à ïðóæà ïðåãëåä çàñòóïšåíîñòè Äàíèöå Ìàðêîâèž ó
èñòîðè¼àìà êî¼å ñó ïðàòèëå ðàçâî¼ æåíñêå êœèæåâíîñòè. Öèš œå-
íîãà ðàäà Äåìîí ó ïðåäñîášó: Äàíèöà Ìàðêîâèž ó êîíòåêñòó æåí-
ñêå êœèæåâíîñòè ¼åñòå äà ïîâåæå ñòâàðàëàøòâî îâå àóòîðêå õðî-
íîëîøêè, ìîòèâñêè è ïî ïîñòóïöèìà ñà àóòîðêàìà êî¼å ñó ¼î¼ ïðåò-
õîäèëå è êî¼å ñó çà œîì óñëåäèëå. Äî¼÷èíîâèžåâà ó àíàëèçè ïðè-
÷å „Äîçèâ íå÷àñòèâî㓠îòêðèâà ìîòèâ ïîëóïðèâàòíîã âðåìåíà, êî¼è
èçðàñòà ó ìîòèâ îòèìàœà âðåìåíà, à êî¼è ¼å çàïðàâî òèïè÷íî æåí-
ñêè. Íà êðà¼ó ðàäà, Á. Äî¼÷èíîâèž-Íåøèž, ïîïóò íåêèõ äðóãèõ
àóòîðà ó îâîì çáîðíèêó, ó êðàòêèì öðòàìà ïðåäñòàâšà ðàçëèêå
èçìåó Ìàðêîâèžêèíå ïîåçè¼å è ïðîçå.
Ó ðàäó Áî¼àíå Ñòî¼àíîâèž-Ïàíòîâèž Åëåãè¼à è ïîáóíà ó ïåñ-
íèøòâó Äàíèöå Ìàðêîâèž íà¼ïðå ¼å íà÷èœåí êðàòàê ïðåãëåä ðå-
öåïöè¼å ïîåçè¼å Äàíèöå Ìàðêîâèž è œåíå çàñòóïšåíîñòè ó àíòî-
ëîãè¼àìà, äà áè ñå ïîòîì àóòîðêà óñìåðèëà íà äè¼àïàçîí œåíå
ïðîçå è íà äîìèíàíòíå ìîòèâå ó œåíîì ïåñíèøòâó. Òàêî, Á. Ñòî-
¼àíîâèž-Ïàíòîâèž ñìàòðà äà ñå œåíà ïðîçà êðåžå ó ðàñïîíó îä
644]
ôîëêëîðíå ôàíòàñòèêå, ïðåêî åêñïðåñèîíèñòè÷êå êðàòêå ïðè÷å
äî ìîäåðíå, àñîöè¼àòèâíî-ôàíòàñòè÷íå è ïñèõîëîøêî-åñå¼èñòè÷êå

ÁΣÀÍ ×ÎËÀÊ
ïðîçå. Ó ïîåçè¼è Ñòî¼àíîâèžåâà óî÷àâà ïåñíèêèœèíî ïàíòåèñòè÷-
êî ïðåäàâàœå ïðèðîäè è ïàíåðîòñêî îñåžàœå, ìåòàôèçè÷êó è êî-
ñìè÷êó ÷åæœó çà íàäàõíóžåì è ñòàïàœåì ñà áåñêðà¼åì, áóíòîâíè
òîí óñìåðåí ïðåìà áîãó, ìåëàíõîëè¼ó, åëåãè÷íîñò, áîë è òðàãèçàì
çáîã ïðîëàçíîñòè òðåíóòàêà šóáàâè, ñðåžå è èçâåñíîñò ñìðòè.
Òàêîå, Ñòî¼àíîâèžåâà àíàëèçèðà è íàñëîâ çáèðêå Òðåíóöè è ðàñ-
ïîëîæåœà è óêàçó¼å íà Ìàðêîâèžêèí êðèòè÷êî-ïðåçðèâè îäíîñ
ïðåìà ïàòðè¼àðõàëíîì äðóøòâó.
Ñòàíèñëàâà Âó¼íîâèž ó ðàäó Äàíèöà Ìàðêîâèž è êðóã ñïèñà-
òåšèöà ó ÷àñîïèñó „Ìèñàî“ ïîñìàòðà ñòâàðàëàøòâî Äàíèöå Ìàð-
êîâèž ó ïîðååœó ñà îñòàëèì êœèæåâíèöàìà êî¼å ñó îá¼àâšèâà-
ëå ñâî¼å äåëî ó ÷àñîïèñó Ìèñàî. Âåðîâàòíî íà¼çíà÷à¼íè¼å ¼åñòå
œåíî ñàãëåäàâàœå ïåñíèêèœèíîã îäíîñà ïðåìà äðóãî¼ âåëèêî¼ ñðï-
ñêî¼ ïåñíèêèœè Äåñàíêè Ìàêñèìîâèž, àëè è ïðåìà òàäàøœåì
óðåäíèêó ÷àñîïèñà Ñèìè Ïàíäóðîâèžó. Âó¼íîâèžåâà òàêî çàïàæà
äà, çà ðàçëèêó îä îñòàëèõ ïåñíèêèœà, êîä Äàíèöå Ìàðêîâèž ïî-
ñòî¼è îòâîðåíî è íåïîñðåäíî èñïîšàâàœå Åðîñà, è óêàçó¼å äà äó-
ãî íàêîí îâå ïåñíèêèœå òà ñëîáîäà íè¼å áèëà èñïîšàâàíà.
Ìàãäàëåíà Êîõ ó ðàäó Èçìåó ñòâàðíîñòè è ìàøòå èëè ëèð-
ñêà àóòîáèîãðàôè¼à æåíå ó ïåñíèøòâó Äàíèöå Ìàðêîâèž èñòè÷å
äà ¼å ãëàâíà íîâèíà ïîåçè¼å Ä. Ìàðêîâèž áèëî èñòèöàœå æåíñêîã
èäåíòèòåòà ïåñíè÷êîã ñóá¼åêòà, øòî ¼å äîâåëî äî òîãà äà ñå ìó-
øêàðàö ïî÷íå äà ïîñìàòðà êàî Äðóãè. Ó òîì ñìèñëó îíà âèäè
œåíó ïîåçè¼ó êàî ïàíäàí íå÷åìó øòî íàçèâà ìóøêà ìîäåðíèñòè÷-
êà ïîåçè¼à, øòî ïîêàçó¼å ïîðååœåì Äó÷èžåâå „Ïåñìå æåíè“ è
Ìàðêîâèžêèíå „Ïåñìå ÷îâåêó“, à ïîòîì è âèøå èëè ìàœå óñïå-
øíèì ïîðååœåì ñà ïîåçè¼îì Ìèëàíà Ðàêèžà è Ñèìå Ïàíäóðî-
âèžà. Êîõ ñìàòðà äà ñå ó Ìàðêîâèžêèíî¼ ïîåçè¼è æåíñêî £à îñëî-
áàà ó ñàìîì àêòó ïèñàœà. Òàêîå, ïîìåíóòà àóòîðêà çàïàæà è äà
òåìà ìóøêàðöà êîä Äàíèöå Ìàðêîâèž åâîëóèðà, òå äà ñå îä ôèãó-
ðå âîšåíîã äðàãîã è ñëèêå ñðåžíå šóáàâè èäå êà ëèêó ñóïðóãà
êî¼è ¼å èçíåâåðàâà è êî¼è ¼å ðàçëî㠜åíîã áîëà è ðàçî÷àðàœà. Àíà-
ëèçîì ìîòèâà ñòàðåœà è ïðîëàçíîñòè òåëåñíå ëåïîòå, îòóåœà è
áåêñòâà ó ïðîñòîð ìàøòå, êàî è êðàòêèì îñâðòàœåì íà ïåñíè÷êó
ôîðìó Äàíèöå Ìàðêîâèž, Ì. Êîõ çàâðøàâà ðàä.
Óâîäíè äåî ðàäà Ãîðàíå Ðàè÷åâèž Ïîåçè¼à Äàíèöå Ìàðêîâèž
èçìåó æåíñêîã ïèñìà è ïàòðè¼àðõàëíå òðàäèöè¼å áàâè ñå ïðî-
áëåìèìà îäðåèâàœà è äåôèíèñàœà òçâ. æåíñêîã ïèñìà. Ìåó-
òèì, íà¼èíòåðåñàíòíè¼è äåî ðàäà çàñèãóðíî ¼åñòå ñàãëåäàâàœå îä-
íîñà Äàíèöå Ìàðêîâèž ïðåìà ñîïñòâåíî¼ ÷óëíîñòè êî¼è àóòîðêà
ðàäà îäðåó¼å êàî îñåžàœå ãðåøíîñòè. Ñ òèì ó âåçè îíà ãîâîðè è
î àðõåòèïñêèì ñëèêàìà èçãóášåíîã ðà¼à è èçãóášåíå ÷åäíîñòè,
àëè è î ðàçëèöè ñà îíèì øòî íàçèâà ìóøêè ìîäåðíèçàì.
Òåêñò Ìàðè¼å Îáðîâèž Äàíèöà Ìàðêîâèž è æåíñêè ïîêðåò
ãîâîðè î ïåñíèêèœèíîì îäíîñó ïðåìà ôåìèíèçìó. Îáðîâèžêà èñ-
òè÷å äà Äàíèöà Ìàðêîâèž íè¼å ïðèïàäàëà æåíñêîì ïîêðåòó, êàî
[645
è äà íè¼å áèëà çàãîâîðíèöà æåíñêîã èç¼åäíà÷àâàœà ïî ñâàêó öåíó,
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ èàêî ñó ôåìèíèñòêèœå ó Ñðáè¼è ÷åñòî îá¼àâšèâàëå œåíå òåêñòî-
âå è ÷ëàíêå î œî¼ ¼åð ¼å ïðåäñòàâšàëà óñïåøíó æåíó.
Ïðåòïîñëåäœè, ÷åòâðòè, äåî çáîðíèêà äîíîñè ôàêñèìèë ïî-
ñëåäœåã ñà÷óâàíîã ïèñìà Äàíèöå Ìàðêîâèž êî¼å óêàçó¼å íà òåæàê
æèâîò è íåäàžå ñ êî¼èìà ñå áîðèëà ïåñíèêèœà. Íà ïèñìî ¼å ñêðå-
íóëà ïàæœó, äîñòàâèëà ãà óðåäíèøòâó è íàïèñàëà êîìåíòàðå Ñâå-
òëàíà Øåàòîâèž-Äèìèòðè¼åâèž.
Ïîñëåäœè äåî çáîðíèêà ÷èíè áèî-áèáëèîãðàôè¼à ðàäîâà Äà-
íèöå Ìàðêîâèž êî¼ó ¼å èñòðàæèëà, ïîïèñàëà è ñà÷èíèëà Ìèëèöà
Áàêîâèž. Óî÷àâà ñå èçóçåòíà ïîñâåžåíîñò, ïåäàíòíîñò è ñàâåñíîñò
ó ðàäó Áàêîâèžêå êî¼à çàâðåó¼å ñâàêó ïîõâàëó. Ñâî¼èì ïðåãëåäîì
àóòîðêà ¼å îìîãóžèëà óâèä ó ìíîãå ÷ëàíêå êî¼è äî ñàäà íèñó ïî-
ïèñèâàíè, àëè è ðàçáèëà ïðåäðàñóäå î íåïèñàœó î ñòâàðàëàøòâó
Äàíèöå Ìàðêîâèž ó ïî¼åäèíèì ïåðèîäèìà. Èñòðàæèâà÷êè ïîäó-
õâàò Ìèëèöå Áàêîâèž äîâåî ¼å íå ñàìî äî íà¼ñâåîáóõâàòíè¼åã ïî-
ïèñà ðàäîâà î Äàíèöè Ìàðêîâèž, âåž è äî îòêðèžà ÷àê òðè íåïî-
ïèñàíå ïðè÷å („£àñåíè÷àíèí ó Òîïëèöè“, „Äåâî¼êà èç Ïàëèëóëå“,
„Óâåëè ïóïîšàê“) è ¼åäíå ïåñìå („Ïîíîž ¼å“). Áàêîâèžêà, òàêîå,
ðàçðåøàâà è âèøåäåöåíè¼ñêó áèîãðàôñêó çàâðçëàìó îêî äàòóìà
ðîåœà ïåñíèêèœå.
Íà êðà¼ó òðåáà ïîõâàëèòè è ïðåãëåäíîñò èíäåêñà èìåíà, óç
íàïîìåíó äà ïðîïóñòè èïàê ïîñòî¼å (íïð., íà ñòðàíè 22 íå ïîñòî-
¼è èìå €îðè¼à Âóêîâèžà ïðåìäà ñå ó èíäåêñó íà òî óêàçó¼å).
Ãëåäàíî ó öåëèíè çáîðíèê ðàäîâà Òðåíóöè Äàíèöå Ìàðêîâèž
ïðåäñòàâšà äîïðèíîñ êàêî ñàãëåäàâàœó è èçó÷àâàœó äåëà îâå
àóòîðêå, òàêî è öåëîêóïíå êœèæåâíîñòè êî¼ó ñó ïèñàëå æåíå ïî-
÷åòêîì äâàäåñåòîã âåêà. Ïî¼åäèíè ðàäîâè, íàðî÷èòî îíè ó òðåžåì
îäåšêó, îòâîðèëè ñó íîâ ïîãëåä íà ïîåçè¼ó è ïðîçó Äàíèöå Ìàð-
êîâèž. Çíà÷༠çáîðíèêà îãëåäà ñå è ó ïðóæàœó óâèäà ó êóëòóðîëî-
øêè êîíòåêñò ó êî¼åì ¼å ñòâàðàëà Äàíèöà Ìàðêîâèž, àëè è ÷èòàâ
íèç äðóãèõ àóòîðà è àóòîðêè. Ìîæå ñå ñëîáîäíî ðåžè äà ñó öèšå-
âè êî¼å ñó îðãàíèçàòîðè ñêóïà è óðåäíèöà çáîðíèêà ïîñòàâèëè
óìíîãîìå îñòâàðåíè. Èïàê, îñòà¼å ïèòàœå äà ëè ¼å áèëî íåîïõîä-
íî äà ñå ñâè ðàäîâè êî¼è ñå íàëàçå ó çáîðíèêó îá¼àâå. Èñòî òàêî,
íå ìîæå ñå íå ïîìåíóòè äà ¼å çáîðíèê ìîãàî áèòè òåìàòñêè ðàç-
íîâðñíè¼è è äà áè áèëî çàíèìšèâî ÷èòàòè ðàäîâå ÷è¼è áè ïðåä-
ìåò èçó÷àâàœà áèëè âåðñèôèêàöè¼à, èëè ïàê ðåëèãè¼ñêà, ìèòñêà
è ôîëêëîðíà ïîäëîãà Ìàðêîâèžêèíîã ñòâàðàëàøòâà (èçóçåâ ðàäà
Ñëàâèöå Ãàðîœå-Ðàäîâàíàö). Òàêîå, ó çáîðíèêó ñå çàïàæà íåó-
ñàãëàøåíîñò ïî¼ìîâà, ïà ñå òàêî, ðåöèìî, êàî ñèíîíèìè êîðèñòå
òåðìèíè ìîäåðíèçàì, ìîäåðíà è ïðâà ìîäåðíà. Ïîðåä òîãà, çàïà-
æà¼ó ñå è ìàòåðè¼àëíå ãðåøêå, íà ïðèìåð, ó âåçè ñà áðî¼åì ïåñàìà
ó êœèçè èç 1930. ãîäèíå, êàî è ìíîãà óîïøòàâàœà è îëàêà çàêšó-
÷èâàœà, òå ñå íåðåòêî çà ñâå óçðîê ïðîíàëàçè ó ïàòðè¼àðõàòó.
Ïîñåáíà çàìåðêà çáîðíèêó ñòàâšà ñå íà ëåêòîðñêè è êîðåê-
òîðñêè ðàä, à èìåíà çàäóæåíà çà îâ༠âèä êîðèãîâàœà òåêñòà ó
îâî¼, íàó÷íî¼ ïóáëèêàöè¼è, íèñó íè ïîòïèñàíà.
646]
 ËÈÄÈ£À ÄÅËȎ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 647–653
Prikaz

Ëèäè¼à ÄÅËȎ
(Áåîãðàä, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò)
ÈËÀÐÈÎÍ ÐÓÂÀÐÀÖ È ÑÐÏÑÊÀ ÓÑÌÅÍÀ
ÒÐÀÄÈÖÈ£À
Áîøêî Ñóâ༟èž, Èëàðèîí Ðóâàðàö è íàðîäíà êœèæåâíîñò, Èíñòèòóò çà
êœèæåâíîñò è óìåòíîñò – Äðóøòâî çà ñðïñêè ¼åçèê è êœèæåâíîñò Ñðáè¼å,
Áåîãðàä 2007, ñòð. 524

ʜèãà Èëàðèîí Ðóâàðàö è íàðîäíà êœèæåâíîñò Áîøêà Ñó-

â༟èžà, ãåíåðèñàíà èç àóòîðîâîã ìàãèñòàðñêîã ðàäà, äðàãîöåíà
¼å èç íà¼ìàœå äâà ðàçëîãà. Ñ ¼åäíå ñòðàíå, ñòîãà øòî ñå œîìå òå-
ìåšèòî è ìèíóöèîçíî ïðîïèòó¼å ¼åäàí áèòàí ñåãìåíò íàó÷íîã îïó-
ñà êîíòðîâåðçíîã ãðãåòåøêîã àðõèìàíäðèòà, óòåìåšèâà÷à êðè-
òè÷êå èñòîðè¼å êîä Ñðáà è çà÷åòíèêà êîìïàðàòèâíîã ïðîó÷àâàœà
ñðïñêèõ íàðîäíèõ ïåñàìà, Èëàðèîíà Ðóâàðöà (1832–1905), à, ñ
äðóãå ñòðàíå, çàòî øòî ñå ÷èòàâ íèç ðåëåâàíòíèõ êœèæåâíîòåî-
ðè¼ñêèõ è êœèæåâíîêðèòè÷êèõ ïðîáëåìà, êî¼èìà ñå Ðóâàðàö áà-
âèî, îñâåòšàâà è èç èñòîðè¼ñêå, è èç ñàâðåìåíå, ñèíõðîíå ïåð-
ñïåêòèâå.
ʜèãó, ïðèðîäíî, îòâàðà ïîãëàâšå Èëàðèîí Ðóâàðàö ó ñâîìå
âðåìåíó, ó êî¼åì ¼å äàòà Ðóâàð÷åâà áèîãðàôè¼à è ïðåãëåä ðàäîâà ó
êî¼èìà ñå Ðóâàðàö áàâè ïèòàœèìà âåçàíèì çà óñìåíó òðàäèöè¼ó è
êœèæåâíîñò. Áîøêî Ñóâà¼Ÿèž èçíîñè îñíîâíå ïîäàòêå î çíàìå-
íèòî¼ ïîðîäèöè Ðóâàðàö (áðàžà Êîñòà è Äèìèòðè¼å ñó òàêîå îñòà-
âèëè òðàãà ó ñðïñêî¼ èñòîðè¼è è êóëòóðè), î Èëàðèîíîâîì (£îâà-
íîâîì) øêîëîâàœó è ñòóäè¼àìà ó Êàðëîâöèìà è Áå÷ó, î ìëàäàëà÷-
êèì çàíîñèìà è àìáèöè¼àìà (ðîäîšóáèâå èäå¼å èç 1848. î „ñà¼ó-
çåœó ñëàâñòâà”), ñâåøòåíè÷êî¼ êàðè¼åðè (£îâàí Ðóâàðàö çàìîíà-
øèî ñå 1861. ó Êðóøåäîëó, êàäà ¼å è äîáèî èìå Èëàðèîí) è îäáè-
¼àœó âëàäè÷àíñêîã äîñòî¼àíñòâà (1886), î Ðóâàð÷åâîì ñòàòóñó ó
¼àâíèì è íàó÷íèì êðóãîâèìà è œåãîâèì áðî¼íèì ñóêîáèìà è ïî-
ëåìèêàìà ñà ñàâðåìåíèöèìà, êîíà÷íî, è î œåãîâî¼ ñìðòè, 1905.
ãîäèíå, àëè îñëèêàâà è äðàãîöåí êîíòåêñò èíòåëåêòóàëíîã ðàçâî-
¼à îâîã íàó÷íèêà (ïîçíàíñòâî ñ Âóêîì, Áðàíêîì Ðàäè÷åâèžåì, £î-
âàíîì Ñóáîòèžåì), êàî è äóõîâíó êëèìó ó Åâðîïè, êî¼à ¼å óòèöà-
ëà íà ôîðìèðàœå Ðóâàð÷åâîã âèåœà èñòîðè¼å è íàóêå î êœèæåâ-
íîñòè (Ðàíêåîâà èñòîðè¼ñêà øêîëà, „ìèòîëîøêà øêîëà” áðàžå
Ãðèì, çàñíèâàœå êîìïàðàòèâíå ëèíãâèñòèêå è èçó÷àâàœà èíäîå-
âðîïñêèõ êîðåíà, ïîðàñò èíòåðåñîâàœà çà ôîëêëîð è ñòàðå ñïî-
ìåíèêå êóëòóðå).
Ðàäîâå Èëàðèîíà Ðóâàðöà Ñóâà¼Ÿèž äåëè ó òðè ãðóïå: [647
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ 1) ðàñïðàâå ó öåëîñòè ïîñâåžåíå åïñêî¼ íàðîäíî¼ ïîåçè¼è;
2) êðàžå ðàñïðàâå (ïðèëîøöè), „êî¼å ñå ìîðà¼ó êîíòåêñòóàëè-
çîâàòè ó øèðå îêâèðå íàöèîíàëíå èñòîðè¼å è èñòîðè¼å ñðïñêå êœè-
æåâíîñòè, àëè êî¼å, ïî ñâî¼î¼ âîêàöè¼è, èïàê ïðåäñòàâšà¼ó äðàãî-
öåíå ïðèëîãå ïðîó÷àâàœó óñìåíå êœèæåâíîñòè”;
3) ðàäîâè êî¼è ïðîó÷àâà¼ó îäíîñ èñòîðè¼å è òðàäèöè¼å è êî¼è,
ïî ïðàâèëó, îñïîðàâà¼ó íàó÷íè êðåäèáèëèòåò íà¼øèðå ñõâàžåíîã
óñìåíîã ïðåäàœà.
Îâó ïîäåëó ïðàòå, ó îñíîâè, òðè öåíòðàëíà ïîãëàâšà ó êœè-
çè: Äâå ñòóäåíòñêå ðàñïðàâå, Ïðèëîøöè èç íàðîäíå êœèæåâíî-
ñòè è Èçìåó èñòîðè¼å è òðàäèöè¼å.
Äâå ñòóäåíòñêå ðàñïðàâå, øòàìïàíå 1884. ãîäèíå, îá¼åäè-
œó¼ó ïî÷åòíè÷êå ðàäîâå Èëàðèîíà Ðóâàðöà – Ïðåãëåä äîìàžèõ
èçâîðà ñòàðå ñðïñêå ïîâåñíèöå (1856) è Ïðèëîã ê èñïèòèâàœó
ñðïñêèõ ¼óíà÷êèõ ïåñàìà (1857–1858). Ó ïðâîì ðàäó (Ïðåãëåä äî-
ìàžèõ èçâîðà ñòàðå ñðïñêå ïîâåñíèöå) Ðóâàðàö óêàçó¼å íà çíà÷à¼
èçäàâàœà èñòîðè¼ñêèõ èçâîðà, õðèñîâóšà, äèïëîìà, ïîâåšà, óãî-
âîðà è äðóãèõ ëèñòèíà ñðïñêå âëàñòåëå, êàî è íàòïèñà, êî¼è ñàäð-
æå „âåîìà âàæíå èñòîðè÷êå äàòêå è ¼åñó ó òîëèêî òàêîåð ïðàìåí
çà ïîâåñíèöó íàøó”, äà¼å ïðåãëåä è îñîáèíå äîòàäàøœå ñðïñêå
èñòîðèîãðàôè¼å, èçäâà¼à œåíå îñíîâíå òîêîâå è íîñèîöå è íàçíà-
÷ó¼å îñíîâíå ïðåìèñå íà êî¼èìà ìîðà ïî÷èâàòè ìîäåðíà íàöèî-
íàëíà èñòîðèîãðàôè¼à – øòî ãîâîðè î èçóçåòíî¼ åðóäèöè¼è, îøòðîì
êðèòè÷êîì äóõó è ðàíî îôîðìšåíîì ìåòîäîëîøêîì ïîëàçèøòó.
Äðóãè Ðóâàð÷åâ øêîëñêè ðàä (Ïðèëîã ê èñïèòèâàœó ñðïñêèõ ¼ó-
íà÷êèõ ïåñàìà) ¼åñòå, êàêî èñòè÷å Áîøêî Ñóâ༟èž, ïðâà ïðèìåíà
ïîñòóëàòà è ìîäåëà êî¼è ¼å ïîíóäèëà íåìà÷êà ìèòîëîøêà øêîëà
íà ãðàó ñðïñêå óñìåíå åïèêå. Ïî Ðóâàð÷åâîì ìèøšåœó, èñõîäè-
øòå ñðïñêå ¼óíà÷êå „ñêàñêå” ¼åñòå ìèò, à íå èñòîðè¼à. Ðóâàðàö,
äàêàêî, íå íåãèðà èñòîðè¼ñêó êîìïîíåíòó óñìåíå åïèêå – øòàâè-
øå, îí ¼óíà÷êå ïåñìå äåëè íà „ïðàâå ¼óíà÷êå ñêàñêå” è „õèñòîðè÷-
êå ïåñìå” – àëè ìèò, îäíîñíî ìîòèâñêó ãðàó ïðåòïîñòàâšà èñòî-
ðè¼è, èíñèñòèðà¼óžè, ïðè òîì, „íà âåëèêî¼ ñòàðèíè è ïîêðåòšè-
âîñòè ìîòèâà, êàî è íà œèõîâî¼ èíòåðíàöèîíàëíî¼ ðàñïðîñòðà-
œåíîñòè”. Ãåíåçó ¼óíà÷êå „ñêàñêå”, ïðèìåžó¼å Ñóâ༟èž, Ðóâàðàö
òóìà÷è „ïðîöåñîì ðàñòàêàœà è åâîëóèðàœà äðåâíèõ ìèòîâà ÷î-
âå÷àíñòâà, ïðåðàñòàœåì ïðâîáèòíèõ àíèìèñòè÷êèõ ïðåäñòàâà è
êîñìîãîíè¼ñêèõ ñèæåà ó àíòðîïîìîðôèçîâàíó âèçè¼ó ñâåòà”, à êî-
ðåíå èçâîðíîã, çà¼åäíè÷êîã ìèòà òðàæè ó èíäîåâðîïñêî¼ öèâèëè-
çàöè¼è è êóëòóðè. Ó ëèêîâèìà è äîãàà¼èìà êî¼å îïåâà ñðïñêà óñìå-
íà åïèêà Ðóâàðàö ðàçàçíà¼å îáðèñå äðåâíå ïðè÷å î ñóêîáó ñîëàð-
íîã è õòîíñêîã áîæàíñòâà, îäíîñíî ìèò î çìà¼åáîðöó, øòî ¼å äî
äàíàñ îñòàî ìîäåðàí è àêòóåëàí óâèä (Ìåëåòèíñêè, Åëèàäå, Èâà-
íîâ, Òîïîðîâ).
Íà¼÷èñòè¼èì ïðèìåðîì ¼óíà÷êå „ñêàñêå”, êàêî èñòè÷å Áîøêî
Ñóâ༟èž, Ðóâàðàö ¼å ñìàòðàî Ïîäðóãîâèžåâó ïåñìó î æåíèäáè
öàðà Ñòåôàíà (Äóøàíà). ʚó÷íè ñóêîá ó ïîìåíóòî¼ ïåñìè – áîð-
648]
áó èçìåó Ìèëîøà Âîèíîâèžà è âî¼âîäå Áàëà÷êà – Ðóâàðàö ñâîäè
íà èíòåðíàöèîíàëíî ðàñïðîñòðàœåí ìèò î çìà¼åáîðñòâó è ïîè-

ËÈÄÈ£À ÄÅËȎ
ñòîâåžó¼å ãà ñà ñóêîáîì Èíäðå, ãëàâíîã áîãà „âåäè¼ñêå âåðå”, ñ
Âðèòðîì è Âàëàñîì, äåìîíèìà ïåžèíå è ñóøå. Ðóâàðàö òàêîå
òðàãà çà èñòîðè¼ñêèì ïðîòîòèïîì ëèêà Ìèëîøà Âîèíîâèžà (îí
ãà âèäè ó èñòîðè¼ñêîì Àëòîìàíó), àëè èñòè÷å äà ãëàâíè ìîìåíàò
ó ïåñìè íèñó àóòåíòè÷íà èìåíà è îäíîñè, âåž òèïñêà ðåëàöè¼à
ó¼àê – ñåñòðèž. Ó äàòîì ðàäó Ðóâàðàö òðàãà è çà ðåàëíèì òîïîíè-
ìîì è ïðîñòîðîì äîãààœà ó ïåñìè è èäåíòèôèêó¼å Ëåàíå ñ Ëè-
òâàíöèìà. Ðóâàð÷åâî ìèøšåœå î äàòîì ïèòàœó åâîëóèðàžå, ìå-
óòèì, êðîç âðåìå, ïà žå ñå îâ༠àóòîð ó îãëåäó £îø ¼åäàíïóò î
Ëååíó ãðàäó (1892) îïðåäåëèòè çà äàíàñ ïðèõâàžåíî ìèøšåœå
äà áè ñå çíàìåíèòè åïñêè òîïîíèì ìîðàî ïðåâàñõîäíî ïîñìàòðà-
òè êàî ñòà¼àžå ìåñòî êî¼å íå ñàäðæè íèêàêâå èñòîðè¼ñêå ðåìèíè-
ñöåíöè¼å.
È ó ïåñìàìà î Áàíîâèž Ñòðàõèœè è ñìðòè âî¼âîäå Ìîì÷èëà
Ðóâàðàö íàçèðå äðåâíó èíäîåâðîïñêó ïîòêó. Òàêî, èñòè÷å Ñóâà¼-
Ÿèž, èìå Êàðàìàí èçâîäè èç èìåíà „áîãîâñêå êó÷êå Ñàðàìå”, à
èìå Ñòðàõèœèíîã ïðîòèâíèêà, âëàõ-Àëè¼å, îä èìåíà èíäè¼ñêîã
áîãà äîœåã ñâåòà, Âàëàñà. È íà îñíîâó èìåíà, è íà îñíîâó ïî¼åäè-
íèõ ñèæå¼íèõ äåòàšà è àòðèáóòà, Ðóâàðàö çàêšó÷ó¼å äà ñå è ó
äàòî¼ ïåñìè àêòóàëèçó¼å àðõàè÷íà ïðè÷à î çìà¼åóáèöè. Íà àðõà-
è÷íîì óîáëè÷åœó åïñêîã ëèêà Ðóâàðàö èíñèñòèðà è ó âåçè ñà çíà-
ìåíèòèì âî¼âîäîì Ìîì÷èëîì, ìàäà ñå îñâðžå è íà îäíîñ èñòî-
ðè¼ñêå îñíîâå, âåçàíå çà ðåàëíó ïîãèáè¼ó îâîã ñðåäœîâåêîâíîã
¼óíàêà, è ìîòèâñêå ãðàå, çàáåëåæåíå ó ïåñìàìà øåñò âåêîâà êà-
ñíè¼å.
Ó íàçíà÷åíîì êšó÷ó Ðóâàðàö ïîñìàòðà è ïîåòñêó ôèãóðó
Ìàðêà Êðàšåâèžà: îí èñòè÷å äà ïåñìå ó êî¼èìà ñå Ìàðêî ñóêî-
ášàâà ñ Ìóñîì, €åìîì Áðàíèíîì, Ìèíîì îä Êîñòóðà è Àðàïè-
íîì ÷óâà¼ó òðàã êîñìîãîíè¼ñêå ïðè÷å î áîðáè ñóí÷àíîã áîãà è
äåìîíà îáëàêà, êî¼ó äîâîäè ó âåçó ñ ëåãåíäîì î ñâ. €îðó–çìà¼å-
áîðöó, àëè òðàãà è çà åâåíòóàëíèì èñòîðè¼ñêèì ïðîòîòèïèìà ÷ó-
âåíèõ åïñêèõ àíòàãîíèñòà, ïðè ÷åìó äîçâîšàâà ìîãóžíîñò ñòà-
ïàœà âèøå èñòîðè¼ñêèõ ëè÷íîñòè ó ¼åäèíñòâåí ïîåòñêè ëèê (Ìó-
ñà, ñèí ñóëòàíà Áà¼àçèòà, è Ìóñà, àëáàíñêè âî¼âîäà €óðà Êàð-
òðèîòèž-Ñêåíäåðáåã Ìî¼ñè¼å). Ïðåäàœå î Ìàðêîâî¼ ñìðòè è åï-
ñêî óîáëè÷åœå îâå òåìå, êàêî ïîêàçó¼å Áîøêî Ñóâ༟èž, Ðóâàðàö
òàêîå äîâîäè ó âåçó ñà ñîëàðíîì ïðèðîäîì ¼óíàêà è ìèòîì êî¼è
¼å îïåâàî ïðèâðåìåíó ñìðò ñóí÷àíîã áîãà è œåãîâ ïîâðàòàê, óñà-
ãëàøåí ñ öèêëè÷íèì êðåòàœåì ïðèðîäå.
Ó íàâåäåíîì ðàäó Ðóâàðàö óñïîñòàâšà è äè¼àõðîíè ïðåñåê ó
ðàçâèòêó „¼óíà÷êå ñêàñêå” è ñâîäè ãà íà òðè êàðàêòåðèñòè÷íå ôà-
çå: ïðâó ôàçó ïðåäñòàâšà äðåâíè àëåãîðè¼ñêè ìèò î áîðáàìà êî-
ñìè÷êèõ ñèëà ó ïðèðîäè (íåèñòîðè¼ñêî äîáà), äðóãó, òðàíñïîçè-
öè¼à òå áîðáå ñ íåáà íà çåìšó è àíòðîïîìîðôèçàöè¼à ëèêîâà (¼ó-
íà÷êî äîáà), äîê òðåžó ÷èíè ïîòïóíà äåñòðóêöè¼à ìèòà è œåãîâî
ñòóïàœå íà „õèñòîðèñêî çåìšèøòå” (èñòîðè¼ñêî äîáà). £óíà÷êî
[649
äîáà Ðóâàðàö, ïðè òîì, îäðåó¼å êàî ¼åäèíî ïîâîšíî çà íàñòàíàê
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ ¼óíà÷êå åïèêå è âåçó¼å ãà, ó ðåàëíèì èñòîðè¼ñêèì îêâèðèìà, çà
âðåìå „îä Äóøàíà äî €óðà Ñìåäåðåâöà, èëè Çìà¼-Äåñïîòà Âóêà”.
Íà¼çàä, ãðãåòåøêè àðõèìàíäðèò îñâðžå ñå ó Ïðèëîçèìà è íà
ôîðìàëíå åëåìåíòå óñìåíå åïèêå è äà¼å äðàãîöåíå îïàñêå î ñòè-
ëó, ìåòðó, âðåìåíó èçâîåœà, ôîðìóëè è œåíî¼ ìíåìîòåõíè÷êî¼
óëîçè ó èìïðîâèçàöè¼è, êàî è î ðàçëîçèìà çáîã êî¼èõ ó ñðïñêî¼
óñìåíî¼ òðàäèöè¼è íè¼å äîøëî äî íàñòàíêà ñëîæåíè¼èõ åïñêèõ
ôîðìè (ïðèìàœå õðèøžàíñòâà, ïðîïàäàœå ñðåäœîâåêîâíèõ ôåó-
äàëíèõ äðæàâà íà Áàëêàíó). Ðóâàðàö óñïîñòàâšà è ñïåöèôè÷íó
ïîäåëó „íå¼óíà÷êèõ” ïåñàìà íà ëåãåíäå è áàëàäå, äîâîäåžè îâå
ïðâå ó âåçó ñ Áèáëè¼îì è õðèøžàíñêèì íàñëååì. Äâå ñòóäåíò-
ñêå ðàñïðàâå, èàêî ïèîíèðñêî äåëî Èëàðèîíà Ðóâàðöà, è ó òóìà-
÷åœó ñðïñêå óñìåíå åïèêå ó èíäîåâðîïñêîì, êîìïàðàòèâíîì êîí-
òåêñòó, î÷èòî ñó ïîêðåíóëå íèç áèòíèõ ïèòàœà âåçàíèõ çà óñìåíó
òðàäèöè¼ó è êóëòóðó è íà âåžèíó œèõ ïîíóäèëå ðåëåâàíòíå îäãî-
âîðå. Îíå ñó, ïðè òîì, íîâèì è, ïîêàçàžå ñå, ïðîäóêòèâíèì ìåòî-
äîëîøêèì ïðèñòóïîì èíèöèðàëå äàšà èñòðàæèâàœà ó óñìåíî¼
åïèöè. Êàêî èñòè÷å Áîøêî Ñóâ༟èž, Èëàðèîí Ðóâàðàö ¼å èíñïè-
ðèñàî ñíàæíó ñòðó¼ó èçó÷àâàîöà ìèòîëîøêå îðè¼åíòàöè¼å, êî¼è
„óñìåíó áàøòèíó ñðïñêîã è õðâàòñêîã íàðîäà äîâîäå ó êîíòåêñò
åâðîïñêå íàó÷íå ìèñëè ñâîãà âðåìåíà” (Â. £àãèž, È. Ðàäåòèž, Í.
Íîäèëî, Â. ×à¼êàíîâèž).
Èàêî ñå ó Äîäàòêó ê ïðèëîãó èñïèòèâàœà ñðïñêèõ ¼óíà÷êèõ
ïåñàìà Ðóâàðàö îäðåêàî äàšåã áàâšåœà íàðîäíîì òðàäèöè¼îì, è
ó œåãîâèì êàñíè¼èì ðàäîâèìà ïèòàœà è ïðîáëåìè âåçàíè çà îâà¼
ñåãìåíò ñðïñêå êóëòóðå çàóçèìàžå çíà÷à¼íî ìåñòî, ñ òèì øòî žå
ñå, êàêî ïðèìåžó¼å Áîøêî Ñóâ༟èž, òåæèøòå ñà ìèòîëîøêîã ïðî-
ìèøšàœà óñìåíå áàøòèíå ïîìåðèòè íà „ïðîíàëàæåœå è òóìà÷å-
œå âåçà è ðàçìèìîèëàæåœà èñòîðè¼å è ïðåäàœà”. Ó òîì êîíòåê-
ñòó, Ñóâà¼Ÿèž èçäâà¼à è òðè îñíîâíà ïðîáëåìñêà óñìåðåœà Èëà-
ðèîíà Ðóâàðöà: áàâšåœå ïî¼åäèíèì èñòîðè¼ñêèì ëè÷íîñòèìà è
œèõîâîì òðàíñïîçèöè¼îì ó óñìåíî¼ åïèöè (Ðåšà Êðèëàòèöà, Ñòå-
âàí Ìóñèž, Ñòåôàí Ëàçàðåâèž, Ñèáèœàíèí £àíêî, Êóçóœ-£àœà,
Ðàäå Îáëà÷èž, €óðà Ãîëåìîâèž, Çì༠Îãœåíè Âóê, Ñòàðèíà Íî-
âàê, ×óïà Êàïåòàí, îáîðêàïåòàí Ñòàíèøà), òóìà÷åœå ïî¼åäèíèõ
„òàìíèõ” ìåñòà è åïñêèõ òîïîñà (Ëååí ãðàä, öàðîñòàâíèê/êœèãå
öàðîñòàâíå è ñë.) è ðàçìàòðàœå îäíîñà èçìåó èñòîðè¼ñêèõ ÷è-
œåíèöà è íàðîäíîã ïðåäàœà.
Ó îãëåäó Öàð-Íåìàœå áëàãî Ðóâàðàö äîâîäè ó âåçó ïåñìå î
Íåìàœèíî¼ êòèòîðñêî¼ äåëàòíîñòè ñà Ñàâèíèì Æèòè¼åì ñâ. Ñè-
ìåîíà, ñ òèì øòî óòèö༠öðêâå âèäè è ó øèðåì êîíòåêñòó ïåâàœà
è ïðèïîâåäàœà î Íåìàœèžèìà, àëè äîíîñè è íèç èñòîðè¼ñêè ðå-
ëåâàíòíèõ è äðàãîöåíèõ óâèäà, ïðå ñâåãà, òà÷íî äàòèðàœå ãîäèíå
ñïàšèâàœà ìîøòè¼ó ñâ. Ñàâå íà Âðà÷àðó (27. àïðèë 1594). Îäíî-
ñà ïèñàíå è óñìåíå êœèæåâíîñòè Ðóâàðàö žå ñå äîòàžè è ó ðàñ-
ïðàâè êî¼à ïðàòè ïîñòàíàê ïðåäàœà î Äóøàíó öàðåóáèöè (Î íå-
êîì íàðîäíîì ïðåäàœó).
650]
 Íèç „ïðèëîæàêà” îäíîñè ñå íà ëè÷íîñòè èç âðåìåíà äåñïîòà

ËÈÄÈ£À ÄÅËȎ
€óðà (Èðèíà Êàíòàêóçèí/„ïðîêëåòà” £åðèíà, Ñòåôàí Ëàçàðåâèž,
Âóê Ãðãóðåâèž/ Çì༠Îãœåíè Âóê, €óðà/€óðî Ãîëåìîâèž, Ðàäî-
ñëàâ Ìèõàšåâèž/âåëèêè ÷åëíèê Ðàäè÷/Îáëà÷èž Ðàäå). Ó œèìà
Ðóâàðàö äåòåêòó¼å èñòîðè¼ñêå ïðîòîòèïå åïñêèõ ôèãóðà è äà¼å íèç
ëóöèäíèõ çàïàæàœà î ìåõàíèçìèìà óîáëè÷åœà ïîåòñêèõ ëèêîâà,
ïðå ñâåãà î äåòàšèìà êî¼è ñó ìîãëè ìîòèâèñàòè óñïîñòàâšàœå
èçðàçèòî íåãàòèâíå ñëèêå î äåñïîòèöè £åðèíè ó óñìåíî¼ åïèöè è
ïðåäàœó (ïîêëàïàœå œåíîãà èìåíà ñ èìåíèìà îçëîãëàøåíèõ âè-
çàíòè¼ñêèõ öàðèöà, ÷èœåíèöà äà ¼å îíà áèëà ñòðàíêèœà è äà ¼å
âëàäàëà ó äîáà êîíà÷íå ïðîïàñòè ñðïñêå äðæàâå). Èñòîðè¼ñêó îñíî-
âó Ðóâàðàö ¼å äåòåêòîâàî è ó ëèêîâèìà Ñòàðèíå Íîâàêà (Äåáåëèž
Íîâàê è Ñòàðèíà Íîâàê), Ñòåâàíà Ìóñèžà (Ñòåôàí, ñèí ÷åëíèêà
Ìóñå, Ëàçàðåâ ñåñòðèž) è ×óïå Êàïåòàíà (Òîäîð ×óïèž, ñòàðå-
øèíà õóñàðñêèõ äîáðîâîšàöà ó ïðâî¼ ïîëîâèíè XVII âåêà), êàî
øòî ¼å èñòîðè¼ñêå ðåàëè¼å íàëàçèî è ó ïîäòåêñòó åïñêîã òîïîñà
êœèãå ñòàðîñòàâíå (öàðñòâåíèê/öàðîñòàâíèê, ÷è¼è ¼å ñâðøåòàê
ïðîðî÷êè). Íà¼çàä, ó íèçó „ïðèëîæàêà” Ðóâàðàö îñòà¼å äîñëåäàí
ñâî¼î¼ „ìèòîìàõè¼è” è îáðà÷óíó ñ èñòîðè¼ñêè íåóòåìåšåíèì óñìå-
íèì ïðåäàœåì (ïðåäàœà î ñðïñêîì ïîðåêëó ñâ. Ïåòêå, Ñèáèœà-
íèí £àíêà è €óðà Êàñòðèîòèžà Ñêåíäåðáåãà).
Ó ïîãëàâšó Èçìåó èñòîðè¼å è òðàäèöè¼å Ñóâà¼Ÿèž ¼å èçäâî-
¼èî èñòîðè¼ñêå ñòóäè¼å Èëàðèîíà Ðóâàðöà ó êî¼èìà çíàìåíèòè ãð-
ãåòåøêè àðõèìàíäðèò äîâîäè ó ïèòàœå èñòîðè¼ñêó àóòåíòè÷íîñò
è óòåìåšåíîñò êšó÷íèõ íàöèîíàëíèõ „ìèòîâà”: óáèñòâà öàðà
Óðîøà, èçäà¼å Âóêà Áðàíêîâèžà, „äåñïîòñòâà” €îðà Áðàíêîâè-
žà, êàðàêòåðà Âåëèêå ñåîáå 1690. ãîäèíå è óëîãå ïàòðè¼àðõà Àð-
ñåíè¼à III ×àðíî¼åâèžà ó œî¼, âåêîâíå öðíîãîðñêå ñàìîñòàëíîñòè
è îñíèâàœà ïðâå øòàìïàðè¼å ìåó £óæíèì Ñëîâåíèìà.
Çàñíèâà¼óžè íîâè¼ó ñðïñêó èñòîðèîãðàôè¼ó íà ïîñòóëàòèìà
êî¼å ¼å íóäèëà ñàâðåìåíà åâðîïñêà íàóêà („ôàêòîãðàôñêè, ïîçè-
òèâèñòè÷êè êîíöåïò îäàáèðà ÷èœåíèöà, íàñóïðîò òðàäèöèîíà-
ëèñòè÷êîì ñóá¼åêòèâíîì ñõâàòàœó èñòîðè¼å”, íåïðèñòðàñíîñò,
êðèòè÷íîñò, àíàëèçà èçâîðà), Ðóâàðàö ¼å íàïðàâèî ðàäèêàëàí ðåç
ó îäíîñó íà äîòàäàøœó èñòîðèîãðàôñêó ìèñàî, êî¼à ¼å êîíòèíóè-
ðàíî ñëåäèëà „íèò íàðîäíå òðàäèöè¼å è ëåãåíäàðíîã ìîäåëîâàœà
ïðîøëîñòè”. Îí ñå áåñïîøòåäíî è áåñêîìïðîìèñíî îáðóøèî íà
ðîìàíòè÷àðñêó øêîëó, êî¼à ¼å ðîáîâàëà àóòîðèòåòó íàðîäíîã ïðå-
äàœà (Ïàíòà Ñðåžêîâèž, Ìèëîø Ñ. Ìèëî¼åâèž, Âëàäèìèð Êà÷à-
íîâñêè) è íà êšó÷íå íàöèîíàëíå ìèòåìå, çáîã ÷åãà ¼å ïîíåî àòðè-
áóòå „èçäà¼íèêà ñðïñòâà”, „íåïðè¼àòåšà çàâåòíå ìèñëè” è „ðóøè-
òåšà íàðîäíèõ ñâåòèœà”.
Ó îøòðî¼ ïîëåìèöè ñ Ï. Ñðåžêîâèžåì è Â. Êà÷àíîâñêèì Ðó-
âàðàö ¼å, ïàðàëåëíî ñ Š. Êîâà÷åâèžåì, äîêàçàî äà ¼å Âóêàøèí Ìð-
œàâ÷åâèž óìðî ïðå öàðà Óðîøà, ÷èìå ¼å äåìèñòèôèêîâàî ïðåäà-
œå î Âóêàøèíó öàðåóáèöè. Ó îïñåæíî¼ ðàñïðàâè Î êíåçó Ëàçàðó,
êî¼à ¼å íà¼ïðå èçëàçèëà ó „Ñòðàæèëîâó” çà 1887. è 1888. ãîäèíó,
[651
Ðóâàðàö ¼å, ïîòîì, ïîêàçàî äà Âóê Áðàíêîâèž íè¼å èçäàî êíåçà
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ Ëàçàðà íà Êîñîâó, è äà ¼å, øòàâèøå, îí ¼åäèíè îä Ëàçàðåâèõ çåòî-
âà ó÷åñòâîâàî ó îäñóäíîì ñóêîáó, àëè ¼å, êàî íåóòåìåšåíà, îäáà-
öèî ¼îø íåêà „îïøòà ìåñòà” êîñîâñêå òðàäèöè¼å: Ëàçàðåâî òîáî-
æœå íàìåñíèøòâî è êíåøòâî ó Áîñíè, êíåæåâî ñàáîðíî âåí÷àœå
çà öàðñòâî, êíåæåâó âå÷åðó, ïðè÷ó î îêëåâåòàíîì ¼óíàêó, ïîñòî¼à-
œå òðàäèöèîíàëíèõ ó÷åñíèêà ãðîçíå „áàòàëè¼å” íà Êîñîâó, £óã-
-Áîãäàíà è £óãîâèžà, Áàíîâèž Ñòðàõèœå, Èâàíà Êîñàí÷èžà è Òî-
ïëèöå Ìèëàíà.
Ñóêîá ñ äîòàäàøœîì èñòîðèîãðàôè¼îì, àëè è øèðîì ¼àâíî-
øžó çàîøòðåí ¼å, êàêî ïîêàçó¼å Áîøêî Ñóâ༟èž, Ðóâàð÷åâîì èí-
òåðïðåòàöè¼îì Âåëèêå ñåîáå Ñðáà 1690. ãîäèíå. Ðóâàðàö ¼å, íàè-
ìå, èñïðàâèî äî òàäà ïîãðåøíî äàòèðàœå îâîã çíàìåíèòîã äîãà-
à¼à, àëè ¼å, áåç ïðàâèõ àðãóìåíàòà, óñòâðäèî äà ¼å Ñåîáà áèëà
îáè÷íà áåæàíè¼à è äà ïàòðè¼àðõ Àðñåíè¼å III ×àðíî¼åâèž íàðîä
íè¼å ñåëèî ó Óãàðñêó ïî ïîçèâó öàðà Ëåîïîëäà I. Íà¼äðàñòè÷íè¼à
è ïîëèòè÷êè íà¼êîíñåêâåíòíè¼à Ðóâàð÷åâà òâðäœà áèëà ¼å äà äî-
ñåšåíè Ñðáè íèñó äîáèëè íèêàêâå ðåàëíå ïîâëàñòèöå îä óãàðñêå
êðóíå, øòî ¼å íåãèðàëî œèõîâî ïðàâî íà àóòîíîìíó „Ñðïñêó Âî¼-
âîäèíó”. Ó ñëè÷íîì êîíòåêñòó Ðóâàðàö ¼å ïèñàî è î ãðîôó €îðó
Áðàíêîâèžó, œåãîâî¼ íåäîëè÷íî¼ èñòîðè¼ñêî¼ óëîçè („ïðîáèñâåò,
ëàæà è âàðàëèöà, ¼åäíîì ðå÷è: øâèíäëåð ó âåëèêîì ñòèëó”) è œå-
ãîâîì íåêðèòè÷íîì è òåíäåíöèîçíîì èñòîðèîãðàôñêîì äåëó. Ðó-
âàð÷åâå ñòóäè¼å è òâðäœå î äîãàà¼èìà âåçàíèì çà ïðåñåšåœå Ñð-
áà ó Óãàðñêó è œèõîâèì ïîêóøà¼èìà óñïîñòàâšàœà ïîëèòè÷êå è
äðæàâíå ñàìîñòàëíîñòè, èñòè÷å Áîøêî Ñóâ༟èž, äàíàñ ïîäëåæó
êðèòèöè, êàî øòî ñå, ìàêàð äåëîì, è Ðóâàð÷åâî ìèøšåœå î Õðî-
íèêàìà €îðà Áðàíêîâèžà, ìîðà óçèìàòè ñ ðåçåðâîì.
Ðóâàðàö ¼å, íà¼çàä, ñðóøèî ìèò î âåêîâíî¼ ñàìîñòàëíîñòè Öð-
íå Ãîðå, äîêàçàâøè äà îä XV äî XVII âåêà, îäíîñíî îä ïàäà Öð-
íî¼åâèžà äî óçäèçàœà êóžå Ïåòðîâèžà î äðæàâíî-ïîëèòè÷êî¼ ñà-
ìîñòàëíîñòè Öðíå Ãîðå íå ìîæå áèòè ðå÷è, àëè è ìèò î ñòàðèíè
äèíàñòè¼å Ïåòðîâèžà Œåãîøà (Ðóâàðàö ¼å, íàèìå, òâðäèî äà âëà-
äèêà Äàíèëî íè¼å ó ïðàâîì ñìèñëó çàñíèâà÷ äèíàñòè¼å Ïåòðî-
âèž). Îí ¼å èñïðàâèî è äîòàäàøœó çàáëóäó î îñíèâà÷ó è ìåñòó
îñíèâàœà ïðâå øòàìïàðè¼å ó £óæíèõ Ñëîâåíà (Öåòèœå, à íå Îáîä;
€óðà Öðíî¼åâèž, à íå œåãîâ îòàö Èâàí).
Ïðåèñïèòèâàœå „ìèòîâà” êî¼è ñó ñå íàëàçèëè ó ñàìèì êîðå-
íèìà ñðïñêîã íàöèîíàëíîã áèžà âîäèëî ¼å óñïîñòàâšàœó îá¼åê-
òèâíè¼å, êðèòè÷êå èñòîðèîãðàôè¼å è ðàçáè¼àœó âåêîâíèõ çàáëóäà
î êàðàêòåðó èñòîðè¼ñêèõ äîãàà¼à è ëè÷íîñòè, àëè ¼å, èñòîâðåìå-
íî, äîâåëî äî îøòðå îñóäå Èëàðèîíà Ðóâàðöà îä ñòðàíå ðîìàíòè-
÷àðñêèõ èñòîðè÷àðà, àëè, íàðî÷èòî çáîã ïîðèöàœà ïðàâà Ñðáà íà
ïîâëàñòèöå è àóòîíîìíó „Ñðïñêó Âî¼âîäèíó”, è öåëîêóïíå ñðï-
ñêå ¼àâíîñòè. Ñòîãà Ñóâà¼Ÿèž ñ ïðàâîì èñòè÷å äà áè ñå äàíàñ äåëî
Èëàðèîíà Ðóâàðöà ìîðàëî ïîñìàòðàòè áåç îñòðàøžåíîñòè è èí-
ñòðóìåíòàëèçàöè¼å ó äíåâíî-ïîëèòè÷êå ñâðõå „áèëî ìîíäè¼àëè-
çìà è ãëîáàëèçìà, áèëî ïàê íàöèîíàëíî㠒íîâîðîìàíòèçìà’”. Ñó-
652]
â༟èž, òàêîå, ðàçëîæíî ïðèìåžó¼å äà ñó ñòàâ è äåëî Èëàðèîíà
Ðóâàðöà îìîãóžèëè ïðîöâàò èñòîðè¼ñêå êðèòèêå êîä Ñðáà, àëè äà

ËÈÄÈ£À ÄÅËȎ
ñó, ñ äðóãå ñòðàíå, îñòðàøžåíèì è äîñëåäíèì „îñòðàêèçìîì” ïðå-
ìà íàðîäíî¼ èñòîðè¼ñêî¼ òðàäèöè¼è ïîêèäàëè „ñâå íèòè èçìåó
îâèõ, êîìïëåìåíòàðíèõ îãðàíàêà íàöèîíàëíå ìèñëè”.
Ó ïîñëåäœåì, ïåòîì ñåãìåíòó êœèãå – Ïðèëîçèìà – Ñóâà¼-
Ÿèž äîíîñè äðàãîöåíó ïðåïèñêó Èëàðèîíà Ðóâàðöà è Êîíñòàíòè-
íà £èðå÷åêà, ñà÷óâàíó ó Àðõèâó Áóãàðñêå àêàäåìè¼å íàóêà ó Ñî-
ôè¼è, áèáëèîãðàôè¼ó ðàäîâà î Èëàðèîíó Ðóâàðöó, êàî è ðåãèñòàð
ëè÷íèõ èìåíà, êî¼è îëàêøàâà ñíàëàæåœå î îâî¼ áîãàòî¼ êœèçè è
ãðàè.
ʜèãà Áîøêà Ñóâ༟èžà Èëàðèîí Ðóâàðàö è íàðîäíà êœè-
æåâíîñò çíà÷à¼íà ¼å, êàî øòî ñå ìîãëî âèäåòè, êàî òåìåšèòà ñòó-
äè¼à î êšó÷íîì ñåãìåíòó Ðóâàð÷åâîã îïóñà è äåëîâàœó îâîã êîí-
òðîâåðçíîã ìèñëèîöà ó ñðïñêî¼ êóëòóðè è íàóöè, àëè è êàî èçó-
çåòíî ðàçóåíà è ñëî¼åâèòà ñòóäè¼à î íèçó ïèòàœà òðàäèöèîíàëíå
êóëòóðå, ïðåâàñõîäíî óñìåíå åïèêå è ïðåäàœà. Áàâåžè ñå îãëåäè-
ìà è ÷ëàíöèìà Èëàðèîíà Ðóâàðöà, Ñóâà¼Ÿèž ñå øèðîêî è îäãî-
âîðíî îñâðòàî íà ðåöåïöè¼ó Ðóâàð÷åâîã äåëà è íóäèî ñàâðåìåíå
îäãîâîðå íà ãîòîâî ñâà ïèòàœà è ïðîáëåìå êî¼èìà ñå ãðãåòåøêè
àðõèìàíäðèò áàâèî. Îòóäà ¼å îâà êœèãà è äðàãîöåí ïðåãëåä ñòðà-
íå (Ì. Õàëàíñêè, À. Âåñåëîâñêè, À. Ñåðåíñåí, Ì. Áðàóí, À. Øìà-
óñ, Í. È. Êðàâöîâ, Ï. Äèíåêîâ, Ì. Àðíàóäîâ, £. Èâàíîâ, Ð. Èâàíî-
âà) è äîìàžå ìèñëè î ñðïñêî¼ èñòîðè¼è è òðàäèöè¼è (Ò. Ìàðåòèž,
Â. £àãèž, Í. Íîäèëî, À. Ãàâðèëîâèž, Ô. Ìèêëîøè÷, Â. ×à¼êàíî-
âèž, Ä. Êîñòèž, Ñ. Ñòåôàíîâèž, Í. Áàíàøåâèž, £. Òîìèž, Ñ. Ìà-
òèž, Í. Ðàäî¼÷èž, Ë. Ìèðêîâèž, Ñ. Žèðêîâèž, Ð. Ìèõàš÷èž, Ì.
Äèíèž, Í. Ìèëîøåâèž-€îðåâèž, Ì. Ìàòèöêè, Í. Šóáèíêîâèž,
Ñ. ÑàìàðŸè¼à, À. Ëîìà, Š. Ïåøèêàí-Šóøòàíîâèž, Ì. Äåòåëèž,
Ì. Äðíäàðñêè). Ìàœå, ïàê, ñòðó÷íîì èëè „ïðîôåñèîíàëíîì” ÷è-
òàîöó îâà èçóçåòíî îçáèšíà è óïóòíà ñòóäè¼à ìîæå áèòè çàíè-
ìšèâà êàî ïðè÷à î ñàìî¼ ñðæè íàöèîíàëíå òðàäèöè¼å, î ëèêîâè-
ìà è äîãàà¼èìà âåçàíèì çà Êîñîâñêè áî¼, Íåìàœèžèìà, Áðàíêî-
âèžèìà, Âåëèêî¼ ñåîáè è äèíàñòè¼è Ïåòðîâèžà, è î íà÷èíó íà êî-
¼è ¼å íàðîäíî ïðåäàœå ïðåèñïèòèâàëî âåêîâíó èñòîðè¼ó è œåíå
íîñèîöå.

[653
654]
ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ
 ÄÐÀÃÀÍÀ ÂÓÊȎÅÂȎ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 655–661
Prikaz

Äðàãàíà ÂÓÊȎÅÂȎ
(Áåîãðàä, Ôèëîëîøêè ôàêóëòåò)

ÅÒÍÎÃÐÀÔÑÊÀ ÑËÈÊÀ ÑËÀÂÎÍÑÊÅ ÂΣÍÅ

ÃÐÀÍÈÖÅ ÑÏÈÐÈÄÎÍÀ £ÎÂȎÀ ÈÇ 1835
Ñïèðèäîí £îâèž, Åòíîãðàôñêà ñëèêà Ñëàâîíñêå Âî¼íå ãðàíèöå, ïðåâåî
ñ íåìà÷êîã Ñòðàõèœà Êîñòèž, ïðèðåäèëà Ñëàâèöà Ãàðîœà-Ðàäîâàíàö,
Áåîãðàä, ×èãî¼à, 2004, ñòð. 130

ʜèãå, ÷àê è îíå äîáðå, èìà¼ó ñâî¼ ðîê òðà¼àœà. Óêîëèêî íè-
ñó îá¼àâšåíå èëè ïðåâåäåíå ó îäðååíîì òðåíóòêó, îñòà¼ó çàóâåê
èçãóášåíå çà îäãîâàðà¼óžó ðåöåïöè¼ó. Êàäà ñå ñâå òî èìà ó âèäó,
îíäà óçíåìèðó¼óžå äåëó¼å ÷èœåíèöà äà ¼å Åòíîãðàôñêà ñëèêà Ñëà-
âîíñêå Âî¼íå ãðàíèöå òîëèêî äóãî è òàêî çàîáèëàçíî ïóòîâàëà äî
ñàâðåìåíèõ ÷èòàëàöà. Îá¼àâšåíà ¼å íà íåìà÷êîì ¼åçèêó ó Áå÷ó
1835. ãîäèíå êàî „ïðèëîã ïîçíàâàœó çåìàšà è íàðîäà àóñòðè¼-
ñêîã öàðñòâà”, êàî „èñöðïàí îïèñ ïîëîæà¼à îäëèêå è ïîëèòè÷êîã
óñòðî¼ñòâà çåìšå, çàòèì íà÷èíà æèâîòà, íàðàâè, îáè÷à¼à, äóõîâ-
íå êóëòóðå è êàðàêòåðà œåíèõ ñòàíîâíèêà”. Íà ïëàíåòàðíî¼ ÷èòà-
ëà÷êî¼ ìàïè îâî äåëî áè îñòàëî çàóâåê èçãóášåíî äà íè¼å âèøå îä
ñòî ãîäèíà, íàêîí ïðâîã èçäàœà íà íåìà÷êîì, ïðåâåäåíî íà ñðï-
ñêè òðóäîì Ñòðàõèœå Êîñòèžà è îá¼àâšåíî ó Çáîðíèêó Ìàòèöå
ñðïñêå çà êœèæåâíîñò è ¼åçèê 1961. è 1962. ã. Ïðåâîäèëàö ¼å íà-
åí, àëè ïîòðàãà çà ïðèðåèâà÷åì è èçäàâà÷åì ¼å îêîí÷àíà òåê
2004. Òåê ¼å òàäà, çàõâàšó¼óžè Ñëàâèöè Ãàðîœè-Ðàäîâàíàö, îâî
äåëî ïðèðååíî è îïðåìšåíî âðëî ñòóäèîçíèì ïîãîâîðîì êàî è
ðåãèñòðîì èìåíà.1 Äåëîâàëî ¼å äà ñó ñå ñïîšàøœè óñëîâè çà íî-
âó ðåöåïöè¼ó óëîãå è çíà÷à¼à Ñïèðèäîíà £îâèžà ó êîíòåêñòó íà-
öèîíàëíå êœèæåâíîñòè ñòåêëè.2 ʜèãà ¼å áèëà ñïðåìíà çà íîâó
÷èòàëà÷êó îäèñå¼ó, àëè ðåàêàöè¼å ÷èòàëà÷êå ïóáëèêå íèñó óñëå-
äèëå. Îâ༠ðàä ñòîãà òðåáà ñõâàòèòè êàî „áà÷åíó âîäó” çà ñðåžàí
ïóò. Çàøòî, äàêëå, òðè ãîäèíå ïîñëå îá¼àâšèâàœà è ñêîðî äâà âå-
êà îä íàñòàíêà, áàöàì âîäó (äà îñòàíåìî ó åòíîëîøêîì øèôðàð-
íèêó) çà îâîì êœèãîì.
1 Èç çàâðøíå íàïîìåíå (íå è èç ñàìîã òåêñòà) âèäè ñå äà ñå ïðèðåèâà÷
íè¼å òó çàóñòàâàî âåž è äà ¼å ¼åäíî îä ïîãëàâšà (Íàðîä) èçäåëèî è íàñëîâèî
ïðåìà êàðàêòåðèñòè÷íèì òåìàòñêèì îäëèêàìà øòî óãëàñòèì çàãðàäàìà íè¼å íà-
çíà÷åíî ó ñàìîì òåêñòó.
2 Èç „ãðåøíîã ïîëóìðàêà” èçâó÷åíî, äåëî ¼å ïðèêàçàíî ó Áèáëèîòåöè ãðàäà
Áåîãðàäà 19. àïðèëà 2005. Îíà ¼å ãîòîâî ïîñòàëà ìåñòî „èçãóášåíèõ è ïîíîâî
íàåíèõ”, èç íîâîã óãëà îñâåòšåíèõ êœèãà (Òàêâà ¼å íïð. êœèãà Æèâîò öàðñêîã
ãåíåðàëà è ñëàâíîã èíæåœåðà ãîñïîäèíà áàðîíà Äîêñàòà äå Ìîðåçà ïîãóášå- [655
íîã 20. ìàðàòà 1738. ó Áåîãðàäó).
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ Íàïèñàî ¼ó ¼å „ñèí Ãðàíèöå”, „íà¼ïîíèçíè¼è ñëóãà, ïðàêòè-
êàíò äâîðñêîã âî¼íîã êœèãîâîäñòâà” Ñïèðèäîí £îâèž ñ íàìåðîì
äà „ðàçãîíè ìðàê” ó êîìå ¼å „íåçàñëóæåíî äðåìàëà” œåãîâà îòàŸ-
áèíà. Òðåáàëî ¼å ïðîìåíèòè ¼åäàí ñòåðåîòèï, îòêëîíèòè ñâå îíå
ïðåäñòàâå î Âî¼íî¼ ãðàíèöè íàñòàëå íà îñíîâó „èçîïà÷åíèõ àíåã-
äîòà”, „íåçãðàïíèõ äîñåòêè”, „íåóêóñíèõ ïóòîïèñà” íà îñíîâó
êî¼èõ ñå ïîä Âî¼íîì ãðàíèöîì çàìèøšàëà „çåìšà êî¼ó íàñåšàâà
íàòìóðåí, íåîáóçäàí è ðàçìåòšèâ íàðîä è ó êî¼î¼ ñâå ãàìèæó áåç-
áðî¼íå ðàçáî¼íè÷êå áàíäå è õîðäå”. Ìåñåöà ìàðòà 1835. ãîäèíå
ñòóäè¼à ¼å áèëà çàìèøšåíà êàî ¼åäíà ó íèçó „åòíîãðàôñêèõ ïðè-
êàçà” ïðîâèíöè¼à Âî¼íå ãðàíèöå ó êî¼î¼ æèâå Ëè÷àíè, Õðâàòè, Âëà-
ñè, Ñåêåšè. Ò༠íèç ñå íè¼å íàñòàâèî ¼åð ¼å 16. ¼óíà 1836. ïèñàö
óìðî.
Ñâåñò î ïðàçíèíè íåèñïèñàíîã è çíà÷à¼ó íåîñòâàðåíîã ¼îø
âèøå ïîòöðòàâà îíî øòî ¼å Ñïèðèäîí £îâèž çà 35 ãîäèíà æèâîòà
óñïåî äà îñòàâè èçà ñåáå. Œåãîâî äåëî íà íà¼áîšè íà÷èí ðåïðå-
çåíòó¼å ðàçíîëèêîñò ñòðåìšåœà ¼åäíîã íàðàøòà¼à ¼åð ñå ó œåìó,
êàî êðîç ñî÷èâî, ïðåëàìà¼ó óòèöà¼è åïîõå ó êî¼î¼ ¼å ñòâàðàî. Êàî è
âåžèíà íàøèõ ïèñàöà, ïîäàíèêà òóåã öàðñòàâà, øêîëîâàíèõ íà
ëàòèíñêîì è íåìà÷êîì ¼åçèêó, è îí ¼å ïèñàö êîä êî¼åã ñå ïðåïîçíà-
¼å òà „âèøå¼åçè÷íà” êóëòóðíà îñíîâà. Ñ. £îâèž ïèøå íà íåìà÷êîì
è ñðïñêîì èëè ïðåòà÷å ñ ¼åäíîã ¼åçèêà íà äðóãè (âåž ñó çàïàæåíè
œåãîâè ïèîíèðñêè ïðåâîäè Øåêñïèðà ïðåêî íåìà÷êèõ ïðåâîäà).
Îí ¼å ïèñàî è ïåñìå ó äóõó ïðåäðîìàòíè÷àðà, è ïðè÷å „íà ñêîðî
÷èñòîì íàðîäíîì ¼åçèêó” êî¼å ñå íå „ñòèäå ïðîçå ïèñàíå òîêîì
ïðâå ôàçå åïîõå ðåàëèçìà.” (Ä. Èâàíèž) (Òðåáà èìàòè ó âèäó äà
£îâèž ïèøå 30-èõ ãîäèíà, à äà ñå ñðïñêè ðåàëèçìà ðàçâè¼à òåê äâå
è ïî äåöåíè¼å êàñíè¼å). Ñ ¼åäíå ñòðàíå, ïðåäðîìàòíè÷àðñêà ïîå-
çè¼à, î êî¼î¼ ¼å £. Èãœàòîâèž 1857. ïèñàî äà ¼å âèøå îäðàæàâàëà
„íåìà÷êó ÷óâñòâèòåëíîñò” íåãî ñðïñêî íàöèîíàëíî áèžå, äàêëå
„ó÷åíà” êóëòóðà, à ñ äðóãå ñòðàíå, áàçè÷íà, íàðîäíà êóëòóðà, ïðè÷å
ïèñàíå ó îíîì ïðèïîâåäà÷êîì ìàíèðó êî¼è žå ñå êàñíè¼å ïîòâð-
äèòè êàî âðëî ïðîäóêòèâàí ó Âð÷èžåâîì öèêëóñó Ñóä äîáðè¼åõ
šóäè èëè ó Šóáèøèíèì Ïðè÷àœèìà Âóêà Äî¼÷åâèžà.3 Ëåñêîâ÷å-
âà Àíòîëîãè¼à ñòàðè¼å ñðïñêå ïîåçè¼å è Èâàíèžåâà àíòîëîãè¼à
Ïðèïîâè¼åäàêà ñðïñêèõ ïèñàöà èç Õðâàòñêå ó êî¼èìà ¼å £îâèž çà-
ñòóïšåí ¼åäíîì ïåñìîì ò¼. ïðèïîâåòêîì, íà¼áîšà ñó ñâåäî÷àí-
ñòâà äè¼àõîíè¼ñêèõ ïðîâåðà è îäðæèâîñòè îâîã ïèñöà ó êàñíè¼èì
êœèæåâíèì èçáîðèìà.
Ìåóòèì, Ñïèðèäîí £îâèž íè¼å ïèñàö çíà÷à¼àí çà ñðïñêó êóë-
òóðó ñàìî ïî òîì, êðîç èãëèíî óõî, ïðîâëà÷åœó êðîç ñàâðåìåíó
ðåöåïöè¼ó. ʜèãà Åòíîãðàôñêà ñëèêà Ñëàâîíñêå Âî¼íå ãðàíèöå
èçíîâà ñêðåžå ïàæœó ÷èòàëàöà íà îâîã ñêîðî „çàáîðàâšåíîã ïî-
ñëåíèêà”. Îíà ñå ñàñòî¼è èç ïîñâåòå êî¼à íà¼áîšå îäðàæàâà îáè-
÷à¼å åòèêåöè¼å ¼åäíîã âðåìåíà òàêî äàëåêîã îä íàñ, èç „Ïðåäãîâî-

3 Ä. Èâàíèž, Ïðèïîâè¼åòêà ñðïñêèõ ïèñàöà èç Õðâàòñêå, àíòîëîãè¼à, Çà-

656] ãðåá, 2004, ñòð. 12.
ðà” ó êîìå ñó èçëîæåíå íàìåðå ïèñöà è èñòàêíóòà èçâåñíà ïîëå-

ÄÐÀÃÀÍÀ ÂÓÊȎÅÂȎ
ìè÷êà èíòîíèðàíîñò òåêñòà (êàñíè¼å ñå îíà ãóáè) è äåëîâà êî¼è ñå
îäíîñå íà îïèñ çåìšå (ïîëîæà¼à, âåëè÷èíå è îäëèêà), îïèñ Ïîëè-
òè÷êîã óðååœà (óñòîð¼ñòâî è óïðàâà) è îïèñ Íàðîäà è œåãîâîã
êàðàêòåðà. Èàêî íà¼âèøå ïðîñòîðà ïîñâåžó¼å Ñëîâåíèìà (ïîãëà-
âšà êî¼å ¼å ïðèðåèâà÷ èìåíîâàî òåìàòñêè: Ïîðåêëî, ¼åçèê, âåðà,
òåëåñíå è äóõîâíå îñîáèíå, Ñòàíîâè, Äîìàžè æèâîò, Íîøœà,
Æèâîò è îáè÷à¼è, Šóáà áîãàòîã Ãàâàíà, Æåíèäáà Ñèáèœàíèí
£àíêà, Ìàðêî Êðàšåâèž è Àðàïèí, Ñâàäáà, Ïîãðåá, Äîìàžà çàáà-
âà, Îäëàçàê ãðàíè÷àðà ó ðàò), £îâèž äà¼å âðëî ïðåöèçàí åòíîëî-
øêè îïèñ è Êëèìåíòà, Íåìàöà è Öèãàíà.
Ñëàâèöà Ãàðîœà-Ðàäîâàíàö íè¼å ñàìî ïàæšèâî òåìàòñêè óîá-
ëè÷èëà £îâèžåâ òåêñò è îïðåìèëà ãà âðëî èíôîðìàòèâíîì ñòóäè-
¼îì „Ñïèðèäîí £îâèž, çàáîðàâšåíè ïîñëåíèê ó ñðïñêî¼ åòíîãðà-
ôè¼è è êœèæåâíîñòè”. Àêî ñå èìà ó âèäó îäñóñòâî îâîã ïèñöà ó
çíà÷à¼íèì äè¼àõðîíè¼ñêèì ïðèêàçèìà íàøèõ íà¼åìèíåíòíè¼èõ
ïðîó÷àâàëàöà îâàêâîã òèïà òåêñòîâà4, œåí èçáîð äåëà çà ïðèðå-
èâàœå äîäàòíî äîáè¼à íà çíà÷à¼ó .
Ïðó÷àâà¼óžè êîðåíå åòíîëîãè¼å, Ìèëåíêî Ôèëèïîâèž ¼å ïè-
ñàî äà ¼å „êîä åâðîïñêèõ íàðîäà ïîñòî¼àëî (¼å) ïîñåáíî èíòåðåñî-
âàœå çà ñòàòèñòèêó5, çà ¼åçèê, çà óñìåíó êœèæåâíîñò, çà îáè÷à¼å è
âåðîâàœà, ïà è çà ïîšîïðèâðåäíó òåõíèêó, øòî žå ñå ñâå òåê çíàò-
íî äîöíè¼å ñëèòè è îá¼åäèíèòè ó ¼åäíó íàó÷íó äèñöèïëèíó (êîä
Íåìàöà Volkskunde, êîä ×åõà íàðîäîïèñ)”. Èàêî åòíîëîãè¼à êàî
çàñåáíà äèñöèïëèíà êîä íàñ ¼îø íè¼å ïîñòî¼àëà, ïîñòî¼àëå ñó ìíî-
ãîáðî¼íå ñòóäè¼å êî¼å ñó ôðàãìåòíàðíî èëè ó öåëèíè ïðîôèëèñè-
ëà åòíîëîøêà èíòåðåñîâàœà Ñðáà. „Ïðå Âóêà ¼å âåž áèëî íåêîëè-
êî êœèãà î íàðîäíîì æèâîòó Ñðáà (èëè Ñðáà è Õðâàòà) êî¼å ñó
ïèñàëè ñòðàíöè”, ïèøå Ôèëèïîâèž è ïîäñåžà íàñ íà Ãðèçåëèíà,
Òàóáåà, ×àïëîâèžà, Õàêåà, Ôîðòèñà, èëè íà „óãàðñêå è ãðàíè÷àð-
ñêå Ñðáå” êî¼è ñó çàáåëåæèëè ïîíåøòî î ñðïñêîì æèâîòó: £åðîòå-
¼à Ðà÷àíèíà, ãðîôà €îðà Áðàíêîâèžà, Âàñèëè¼à Áðêèžà, Ïåòðà
Ðóœàíèíà, ìèòðîïîëèòà Ñòåâàíà Ñòðàòèìèðîâèžà è Ñàâó Òåêå-
ëè¼ó. Ôèëèïîâèž ïîìèœå è Ìàòè¼ó Ðåšêîâèžà è Äîñèòå¼à Îáðà-
äîâèžà, àëè íå è Ñïèðèäîíà £îâèžà.6 Òî ¼å ¼åäàí îä ðàçëîãà çàøòî
îâî „âàñêðñíóžå” ïèñöà äîáè¼à íà ñâîì çíà÷à¼ó è çàøòî òðåáà äî-
äàòíî èñòàêíóòè ïðèðåèâà÷åâ èçáîð òåêñòà.
Îñèì åòíîãðàôñêå åêñêëóçèâíîñòè, £îâèžåâà ñòóäè¼à ¼å èí-
òåðåñàíòíà è ñà àñïåêòà èíòåðäèñöèïëèíàðíèõ è ìîðôîëîøêèõ
óêðøòà¼à – îíà ¼å „íà ñðåäèíè èçìåó íàðàòèâíîã èçâîðà è åòíî-
4 Çàíèìšèâî ¼å äà ¼å Ñïèðèäîíó £îâèžó ó êîíòåêñòó ñàâðåìåíèõ ïðîó÷à-
âàœå âèøå ïàæœå ïîñâåžåíî êàî êœèæåâíèêó íåãî êàî åòíîãðàôó. Î òîìå íà¼-
áîšå ñâåäî÷è îäåšàê èç ñòóäè¼å „Íà ïðèëàçèìà ðîìàíòèçìó”, Ä. Èâàíèžà (ʜè-
æåâíîñò Ñðïñêå êðà¼èíå, Áåîãðàä, 1998, ñòð. 71-72).
5 Ñàì £îâèž ñå ó „Ïðåäãîâîðó” ïîçèâà íà êœèãó Ñòàòèñòèêà Âî¼íå ãðà-
íèöå ãîñïîäèíà äâîðñêîã ñàâåòíèêà áàðîíà ôîí Õèöèíãåðà èçäâà¼à¼óžè ¼å ïî
îá¼åêòèâíîñòè îä îñòàëèõ ïðèêàçà Âî¼íå ãðàíèöå.
6 Ì. Ôèëèïîâèž, „Âóê Ñò. ÊàðàŸèž è ñðïñêà åòíîëîãè¼à”, ó: Âóê Ñòåôà-
íîâèž ÊàðŸèž, Åòíîãðàôñêè ñïèñè, Ñàáðàíà äåëà, Áåîãðàä, 1972, ñòð. 513-573.
[657
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ ãðàôñêîã çàïèñà”, ïîä¼åäíàêî èíòåðåñàíòíà êàêî çà åòíîãðàôå òàêî
è çà êœèæåâíå ïðîó÷àâàîöå ÷àê è ÷èòàîöå ëåïå êœèæåâíîñòè.
Íå òðåáà çàíåìàðèòè ÷èœåíèöó äà ñó è ïðå £îâèžåâå ñòóäè¼å
ïîñòî¼àëè ãðàíè÷íè, áèêîíòåêñòóàëíè òåêñòîâè. Ó ïðâî¼ ïîëîâè-
íè 19. âåêà (ñåòèìî ñå Âóêîâîã Ñðïñêîã ð¼å÷íèêà èç 1818. êàî è
„Ãåîãðàôè÷åñêî-ñòàòèñòè÷åñêîã îïèñàíè¼à Ñðáè¼å” îá¼àâšåíîã ó
Äàíèöè çà 1827. êî¼è ñó áèëè âàæàí èçâîð åòíîãðàôñêèõ èíôîð-
ìàöè¼à), ¼åäíè òå èñòè òåêñòîâè ìîãëè ñó áèòè è êœèæåâíè è åò-
íîãðàôñêè èñòîâðåìåíî; æàíðîâñêè íåèçäèôåðåíöèðàíè îïñòî-
¼àâàëè ñó íà ãðàíèöè èçìåó óìåòíè÷êå ôoðìå ïðèïoâåòêå è
åòíoãðàôñêèõ çàïèñà, ïðè÷à o æèâoòó è oáè÷à¼èìà. Âóêîâè ïîêó-
øà¼è äà äåôèíèøå ñâî¼à (èçìåó îñòàëèõ è åòíîëîøêà) èíòåðå-
ñîâàœà („ìèòîëîãè¼à”, „æèâîò è îáè÷à¼è”, „ãåîãðàôè÷åñêî-ñòàòè-
ñòè÷åñêî îïèñàíè¼å”) íà¼áîšå èëóñòðó¼ó òåðìèíîëîøêó íåóñòà-
šåíîñò è ðàíó, ìåòîäîëîøêó íåèçäèôåðåíöèðàíîñò åòíîëîãè¼å
êàî íàóêå.7
Âàšà èìàòè íà óìó äà ñó ñå, êàî è êîä Âóêà, òàêî è êîä Ñ.
£îâèžà, ïîäóäàðèëà ëè÷íà èíòåðåñîâàœà çà íàðîäíè æèâîò ñà íå-
÷èì øòî ¼å áèëî óñìåðåíî, „èíñòèòóöèîíàëèçîâàíî” èíòåðåñîâà-
œå. Ó £îâèžåâîì îïèñó, „çåìšà” íè¼å íåóòðàëíà îäðåäíèöà. Î œî¼
íå ïèøå ñàìî ãðàíè÷àðàñêè ïðàêòèêàíò îá¼åêòèâíó ñòóäè¼ó (øòî
îíà ó âåëèêî¼ ìåðè è ¼åñòå), âåž œó îïèñó¼å œåí ñèí. Ïåðñïåêòèâå
íåêîã êî „æèâè” íà îäðååíîì ïîäðó÷¼ó è íåêîã êî òî ïîäðó÷¼å òðå-
áà äà îïèøå îá¼åêòèâíî, íåïðåñòàíî ñå óêðøòà¼ó. Çà £îâèžà-ñèíà,
Ãðàíèöå ¼å çåìšà „ãóñòèõ øóìà, ïëîäíèõ âèíîãðàäà, öâåòíèõ ëè-
âàäà è ïàøœàêà êî¼è ñå ñìåœó¼ó ó ïðè¼àòíî¼ ðàçíîëèêîñòè”. Çà £î-
âèžà-ïðàêòèêàíòà òî ¼å çåìšà áðî¼êè (ñòàòèñòèêå: 140 êâàäðàòíèõ
ìèšà îä êî¼èõ 100 êîðèñíîã çåìšèøòà ñà îêî 224.037 ñòàíîâíèêà,
òðè òâðàâå, 5 òðãîâèøòà, 312 ñåëà).
Áèêîíòåêñòóàëíè òåêñòîâè, ïà òàêî è îâ༠£îâèžåâ, ó êœèæåâ-
íîèñòîðè¼ñêîì ñìèñëó ñó èçóçåòíî çíà÷à¼íè ¼åð ñó äîáàð ïóòîêàç
êàêî ñå ñòâàðà „íàðàòèâíè èäåíòèòåò”, ò¼. êàêî ñå êðîç „ó÷åí, óðå-
åí ãîâîð” ïðîáè¼à „óðîåí ãîâîð”, êàêî ñå êðîç „íàó÷íó ñòóäè¼ó”
ïðîáè¼à¼ó, ñ ¼åäíå ñòðàíå, êœèæåâíå èíòåíöè¼å (ïðîñâåòèòåšñêå,
ïðåäðîìàíòè÷àðñêå, ôîëêëîðíå, ðåàëèñòè÷êå) à, ñ äðóãå ñòðàíå,
„èñêóñòâî ñâåòà” èëè ïîêóøà¼è œåãîâå íàó÷íå åëàáîðàöè¼å.
Ðàçëè÷èòè ñó ïîñòóïöè ïðîäèðàœà êœèæåâíîã (ïèñàíîã è
ôîëêëîðíîã) äèñêóðñà ó íàó÷íè. Íàðåäíè ïðèìåð èëóñòðó¼å ëè-
òåðàðíó ñòèëèçàöè¼ó åòíîãðàôñêîã îïèñà ¼åäíî㠄âå÷åðœåã îêó-
ïšàœå ïîðîäèöå”:
„Ìèðíî è óšóäíî ó ïðèñòî¼íî¼ òèøèíè ñåäè íà îêóïó ÷èòàâà
ïîðîäèöà ó ñîáè ñëàáî îñâåòšåíî¼ õðàñòîâèì èâåð¼åì èëè ¼åäíîì
òàíêîì ëî¼àíèöîì. Ìóøêàðöè ïîëåæó îêî òîïëå ïåžè ïóøåžè ëó-
ëó èëè çàïîñëåíè ðåçàœåì ðàçíèõ äðâåíèõ ïðåäìåòà. Ìëàè ïà-

7 È. Êîâà÷åâèž ó Èñòîðè¼è ñðïñêå åòíîëîãè¼å ïîñåáíó ìåñòî ïðèäà¼å òåê-

ñòîâèìà êî¼è ñó áèëè „íà ñðåäèíè èçìåó íàðàòèâíîã èçâîðà è åòíîãðàôñêîã
658] çàïèñà”. Áåîãðàä, 2001, ñòð. 81.
 æšèâî ñëóøà¼ó äîê ñòàðè ïðåïðè÷àâà¼ó äåëà ñëàâíèõ šóäè, äîãà-

ÄÐÀÃÀÍÀ ÂÓÊȎÅÂȎ
à¼å èç ñòàðè¼èõ âðåìåíà, áà¼êå è ïðè÷å î äóõîâèìà èëè ñîïñòâåíå
çãîäå êî¼å ñó äîæèâåëè ó ðàòíèì ïîõîäèìà è áî¼åâèìà. Æåíå, ñ ïðå-
ñëèöîì ó ðóöè, ó ïðèñíîì ðàçãîâîðó, ñåäå ¼åäíà êð༠äðóãå, à äåâî¼-
êå ïëåòó, øàëå ñå è êèêîžó, èëè – àêî ðîäèòåšè äîçâîëå – ïåâà¼ó ó
õîðó íàðîäíå ïåñìå. Ìåó îäðàñëèìà ïóçå èëè ñåäå ìàëèøàíè è
èãðà¼ó ñå íåâèíèõ äå÷è¼èõ èãàðà. Åâî îâäå äåâî¼÷èöå ñ óâî¼öèìà
êîñå êàî çëàòî êàêî ñå óìèšàâà¼óžè è ìèëó¼óžè óâè¼à îêî ãîñïîäà-
ðèöå äà èçìîëè îä œå âîžà, êîëà÷à èëè äðóãèõ ñëàòàêèøà, äîê òàìî
óìîðíî ÷îáàí÷å, äðåìà¼óžè ó ¼åäíîì óãëó, îñëàœà ñå î çèä, à îâäå
ñëàäàê äå÷àê êðè¼å ñàœèâó ãëàâó ó ìà¼÷èíîì êðèëó. Òàêî ñå ó ìèðó
è ïðèñòî¼íî¼ òèøèíè äî÷åêà ÷àñ îäëàñêà íà ñïàâàœå”.
Îäàáèð ïðèäåâà ñóãåðèøå èçâåñíó èäåàëèçà¼ó ñâåòà, íàïó-
øòàœå îá¼åêòèâíå ïåðñïåêòèâå (òèøèíà ¼à ïðèñòî¼íà, ðàçãîâîð –
ïðèñàí, èãðå – íåâèíå, êîñà – êàî çëàòî, ãëàâà – ñàœèâà), ¼åäàí
íåêîíôëèêòàí ñâåò òàêî äàëåê îä ðàòíå ñâàêîäíåâèöå ãðàíè÷àðà.
Àêî ¼å ïðâè ïðèìåð èëóñòðàòèâàí çà ïðîäîð èäèëè÷íèõ ñòè-
ëèçàöè¼à (èäèëà ¼å áèëà âðëî ïðîäóêòèâàí æàíð óíóòàð ïðåäðî-
ìàíòè÷àðñêîã êîíòåêñòà), äðóãè ïðèìåð èëóñòðó¼å âèñîêå åñòåò-
ñêå ïîòåíöè¼àëå £îâèžåâîã òåêñòà ó êîìå ñå ïðèâèäíî èçáåãàâà¼ó
ëèòåðàðíå ñòèëèçàöè¼å. Ïî ñóãåñòèâíîñòè è èçâåñíî¼ äèñöèïëè-
íîâàíîñòè ó îïèñèâàœó ñòðàøíå íà¼åçäå èíñåêàòà (ãîëóáà÷êèõ
ìóøèöà), ïî èçáåãàâàœó ïàòåòèêå íà ìåñòó êî¼å ¼å ìîãëî ëàêî çà-
ïàñòè ó òàäà ¼îø óâåê ïîïóëàðíó, çà ñåíòèìåíòàëèçàì êàðàêòåðè-
ñòè÷íó ðåòîðèêó, îïèñ íà¼åçäå çàñëóæó¼å äà áóäå íàâåäåí. Îí, ïî
ìèøšåœó àóòîðêå îâîã òåêñòà, ñïàäà ó ðåä íà¼èíòåðåñàíòíè¼èõ
îïèñà òîã âðåìåíà, àëè çáîã îáèìíîñòè íåžå áèòè öèòèðàí ó öå-
ëèíè.
„Îíå (ïðèì. àóò. ãîëóáà÷êå ìóøèöå) ëåòå ó âåëèêèì ¼àòèìà
êî¼à èçäàëåêà èçãëåäà¼ó êàî ãóñòè îáëàöè äèìà. Òî ñå ïî ïðàâèëó
äîãàà ó ïðîëåžå, èàêî ñó ñå 1776. ãîäèíå ïî¼àâèëå ó ñåïòåìáðó, à
èçìåó îñòàëîã, äâà ïóíà äàíà ïðåëåòàëå ñó ïðåêî Òåìèøâàðà. Âå-
žèíîì äîëàçå ó äâà èëè òðè ðàçëè÷èòà ïåðèîäà, îä êî¼èõ ïðâè îáè÷-
íî ïàäà ó äðóãó ïîëîâèíó àïðèëà. Ïðè òîìå ñå îíå ïîäåëå ó äâå
âåëèêå êîëîíå îä êî¼èõ ïðâà ïðåäóçèìà ïîõîä ïðåìà Îðøàâè è Âè-
äèíó ó òóðñêî¼ îáëàñòè, à äðóãà ó òðè ïðàâöà (Íîâà Ïàëàíêà, Ìåõà-
äè¼à è Âðøàö) ïðåïëàâè Áàíàò. Îâäå îíå ó ãóñòèì ðî¼åâèìà ïàäà¼ó
íà âîëîâå, êðàâå, îâöå, êîçå, ñâèœå, îñîáèòî êîœå è íà îâå ñå ïðè-
ëåïå óæàñíîì óïîðíîøžó. Óçàëóä íàñòî¼å ¼àäíå æèâîòèœå äà óìàê-
íó ñòðàøíîì íåïðè¼àòåšó, èëè äà ñå îäáðàíå îä œåãà; çà÷àñ ñó ñâè
äåëîâè òåëà ïî êî¼èìà íåìà äëàêà ïîêðèâåíè îâèì èíñåêòèìà. Îíè
ñå ÷âðñòî ïðèëåïå çà áðàäó è ãðóäè, íàãðèçà¼ó êàïêå è ïðîäèðó ó
íîñíå è óøíå äóïšå, êàî è äðóãå îòâîðå. Áîëàí óðëèê è çàâè¼àœå
ñâåäî÷å î óæàñíîì áîëó íàïàäíóòèõ æèâîòèœà, êî¼å äèâšîì ¼óð-
œàâîì è òðêîì íàñòî¼å äà ñå ñïàñó, à ó äèâšåì áîëó áàöà¼ó ñå ÷àê è
è ó âîäó, àêî ¼å íàó ó áëèçèíè. Íà¼çàä ïàäà¼ó ìðòâå èëè çà âðåìå
ñàìîã íàïàäà¼à èëè íåêîëèêî ÷àñîâà êàñíè¼å.”
Íå ñàìî ëèòåðàðíå êîíâåíöè¼å èíêîðïîðèðàíå ó „åòíîãðàô-
ñêó ñëèêó”, íå íè ïîìåíóòè åñòåòñêè ïîòåíöè¼àë ïðèâèäíî íàó÷- [659
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ íèõ (îá¼åêòèâíèõ, ðåôåðåíòíèõ) îïèñà, âåž è ¼åäàí èçðàçèòî ëè-
òåðàðíè èäå¼íè ïîäòåêñò, ÷èíå £îâèžåâî äåëî çàíèìšèâèì çà êœè-
æåâíå ïðîó÷àâàîöå. Ò༠èäåíòè÷àí èäå¼íè ïîäòåêñò ìîæå ñå ïðå-
ïîçíàòè ïîðåäáåíîì àíàëèçîì òðè æàíðîâñêè ðàçëè÷èòà òåêñòà.
Îí ñå ïîíàâšà ó ñòðîôè èç ïåñìå „Ñïîìåí” Ñ. £îâèžà, ó îäëîìêó
èç „Åòíîãðàôñêå ñëèêå” è îäëîìêó èç ïðèïîâåòêå Áóäå Áóäèñàâ-
šåâèžà „Íà âî¼ñêó”. Ó íàâåäåíèì ïðèìåðèìà ò༠ïîäòåêñò žå ñå
ïðåïîçíàòè êàî ¼åäèíñòâåí áåç îáçèðà íà íà÷èíå œåãîâå ðåàëèçà-
öè¼å – íàó÷íè äèñêóðñ, êœèæåâíè ëèðñêè è/èëè ïðîçíè.

1.

„Ñåžàø ëè ñå îíîã ¼àäà

Êàä ãëàñ äîå èçíåíàäà,
Êî èç âåäðà íåáà ãðîì,
Äà ¼à ìîðàì îäëàçèòè,
Òåáå äðàãó îñòàâèàòè,
È ìî¼ âîçšóášåíè äîì?”

2.
Ó Åòíîãðàôêñî¼ ñëèöè Ñàâîíñêå âî¼íå ãðàíèöå (1835), ó ïî-
ãëàâšó Îäëàçàê ãðàíè÷àðà ó ðàò, Ñïèðèäîí £îâèž ïèøå:
„Êàäà îíäà ïîñëå ñìîòðå çàïîâåäíèê èçãîâîðè êîáíó êîìàí-
äó „Ìàðø”, è ðàòíèöè çàèñòà ïîó íà ïóò êî¼èì ñå ìíîãè îä
œèõ íåžå âèøå âðàòèòè, ¼àäèêîâàœå îíèõ êî¼è îñòà¼ó äîñòèæå
âðõóíàö. Òàìî ¼å îòàö, àõ, ìîæäà ïîñëåäœè ïóò ïðèâèî íà ñðöó
¼åäèíîãà ñèíà è áëàãîñèšà ãà, ãîëîãëàâ, ñðåáðíàñòèõ âëàñè; òó
íåóòåøíà ìàòè ãð÷åâèòî ïðèòèñêà íà áîëíå ãðóäè ìèëîãà ñèíà
à îâäå ñóïðóãà êî¼à äðõòè ïîñëåäœè ïóò ñòàâšà îäî¼÷å ó íàðó÷¼å
îöà êî¼è îäëàçè.”

3.
Óî÷šèâà ¼å ñëè÷íîñò èçìåžó £îâèžåâî㠄åòíîãðàôñêî㔠îïè-
ñà îäëàñêà âî¼íèêà ó ðàò è êàñíè¼åã Áóäèñàâšåâèžåâî㠄êœèæåâ-
íî㔠îïèñà ó ïðèïîâåöè „Íà âî¼ñêó”:
„Êàä ñå òðãíå ðåãóëàø – âî¼íèê èç ïîñàäå, à èç òóå çåìšå íà
âî¼ñêó, íå îñòàâšà, îòêëå ïîå, øòîíî âåëå, íè êó÷åòà íè ìà÷å-
òà ñâîãà, àëè ãðàíè÷àðó ðåä ¼å îñòàâèòè ñòàðè äðàãè çàâè÷༅
Îíä¼å ìó ¼å ðîäíè äîì, äîìàžå îãœèøòå, îíä¼å ñòàðà î÷èíñêà
çàäðóãà, ó œî¼ æåíà… îíî ãóìíî è ïî¼àòà è íèæå œèõ ïîòêóžíè-
öå íåøòî, îíî ìàëî îðàíèöà è ëèâàäà… îõ, òà îí ¼å ñèðîòèœà
ðà¼à”.
Øòà îá¼åäèœó¼å îâà òðè îäëîìêà? Èñòà ñèòóàöè¼à ñå âàðèðà
è ó ïåñìè, è ó ïðèïîâåöè, è ó åòíîãðàôñêî¼ ñëèöè. Ãðàâèðà èç 18.
660]
âåêà Ðàøàíèí ñå îïðàøòà ñà ìà¼êîì êî¼à ñå ÷óâà ó Âî¼íîì ìóçå¼ó
ó Áåîãðàäó è êî¼à ¼å çíàëà÷êè èçàáðàíà çà êîðèöå £îâèžåâå Åòíî-

ÄÐÀÃÀÍÀ ÂÓÊȎÅÂȎ
ãðàôñêå ñëèêå Ñëàâîíñêå Âî¼íå ãðàíèöå, äîäàòíî ïîòöðòàâà òó ïðè-
÷ó î ðàñòàíöèìà è ïðåêèäèìà, ñïîìåíèìà, êî¼à ñå óâåê èçíîâà íà
Ãðàíèöè ïðè÷à. Ïðè÷à î îãðîìíîì íàïîðó äà ñå îïñòàíå è îäðæè
êîíòèíóèòåò ïîñåäó¼å óíóòðàøœó äðàìòè÷íîñò êî¼ó íå ìîæå ïðè-
êðèòè íè îá¼åêòèâíà åòíîãðàôñêà ñòóäè¼à ¼åð ñå óïðàâî òîì îá¼åê-
òèâíîøžó, òîì ïðèâèäíîì åìîòèâíîì èíäèôåðåíòíîøžó ïðåìà
ïðåäìåòó îïèñèâàœà çàïðàâî ãðàäèðà óíóòðàøœà äðàìàòè÷íîñò
îíîãà øòî ñå îïèñó¼å è øòî ñå (ó ñëó÷à¼ó Ñïèðèäîíà £îâèžà) èñòî-
âðåìíî è ïðåæèâšàâà.
Çàòî Åòíîãðàôñêà ñëèêà íè¼å ñàìî äîáàð ìàòåðè¼àë çà åòíî-
ãðàôå, âåž è ïðè÷à î îäðæàâàœó „íàðàòèâíîã èäåíòèòåòà” îíèõ
÷è¼å ñó êóžå íà ìåàìà òóèõ äðæàâà, ÷è¼à ¼å çåìšà ïîäåšåíà íà
ðåãèìåíòå (íå íà îêðóãå, êîìèòåòå); ÷è¼è îôèöèðè è ÷èíîâíèöè
„íå ñìå¼ó ïîñåäîâàòè íè åêîíîìè¼ó, íèòè ñå áàâèòè íåêèì äðó-
ãèì ïðèâðåèâàœåì” ; ÷è¼è ¼å æèâîò „èñïàðöåëèñàí” íà âðåìå
ðàòîâàœà è âðåìå èø÷åêèâàœà òîã ðàòîâàœà; ÷è¼å ñå êóžå íåïðå-
ñòàíî èçìåžó ó óòâðåœà, à „æèâšåœà” ó ñòðàæàðåœà... Çáîã äðà-
ìàòè÷íîñòè òîã ïðèïîâåäà÷à äîáðî ñêðèâåíîã èçà ¼åäíîã òàêñà-
òèâíîã, îá¼åêòèâíîã ñòàòèñòè÷àðà, îâî äåëî ÷èòàîöè ñ íåøòî èç-
ãðàåíè¼èì êœèæåâíèì ñåíçèáèëèòåòîì ìîãó ÷èòàòè è êàî êœè-
æåâíè òåêñò. Òî ¼å ¼îø ¼åäàí îä ðàçëîãà (îñèì îíèõ êî¼è ñó åòíî-
ëîøêè èëè êœèæåâíîèñòîðè¼ñêè) çáîã êî¼èõ çà îâèì äåëîì òðåáà
áàöèòè âîäó.

[661
662]
ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ
 ÑÌȊÀÍÀ €ÎЀÅÂȎ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 663–668
Prikaz

Ñìèšàíà €ÎЀÅÂȎ
(Áåîãðàä, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò)
£ÅÄÀÍ ÌÎÄÅË ÏÎÑÌÀÒÐÀŒÀ
„ÅÏÑÊÅ ÁÈÎÃÐÀÔȣŔ £ÓÍÀÊÀ
Èâàí Çëàòêîâèž, Åïñêà áèîãðàôè¼à Ìàðêà Êðàšåâèžà, Ðàä – ÊÏÇ
Ñðáè¼å – Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä, 2006, ñòð. 271

Ó îêâèðó Ðàäîâå åäèöè¼å Âóêîâ ñàáîð ïî¼àâèëà ñå, ïîñëå íå-

øòî äóæå èçäàâà÷êå ïàóçå, íîâà êœèãà – Åïñêà áèîãðàôè¼à Ìàðêà
Êðàšåâèžà Èâàíà Çëàòêîâèžà. Ðàäó ñå ó îâîì èçäàâà÷êîì ïîäó-
õâàòó ïðèäðóæó¼ó Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò (Áåîãðàä)
è Êóëòóðíî-ïðîñâåòíà çà¼åäíèöà Ñðáè¼å.
Çëàòêîâèž ¼å ÷èòàëà÷êî¼ ïóáëèöè âåž ïîçíàò êàî ¼åäàí îä ïðè-
ðåèâà÷à (óç Ìèëàíà Ëóêèžà), çàïàæåíå è îä ñòðàíå ñòðó÷œàêà
âèñîêî îöåœåíå Àíòîëîãè¼å íàðîäíèõ ïåñàìà î Ìàðêó Êðàšåâè-
žó, êî¼à ¼å íåäàâíî (2005. ãîäèíå) äîæèâåëà è äðóãî èçäàœå (ïðâî
ñå ïî¼àâèëî 1996). Äà ïîäñåòèìî, ïðèðåèâà÷è Àíòîëîãè¼å íåêî-
ëèêå çàïèñå ïåñàìà î Ìàðêó èç ðóêîïèñíèõ çáèðêè Àðõèâà ÑÀ-
ÍÓ, êàî è ñòóäè¼å î íåêèì àñïåêòèìà Ìàðêîâå „åïñêå êàðàêòåðè-
çàöè¼å” (È. Çëàòêîâèž, Ôóíêöèîíàëíîñò îäåžå è íàêèòà êàî åëå-
ìåíàòà åïñêå êàðàêòåðèçàöè¼å Ìàðêà Êðàšåâèžà; Ì. Ëóêèž, Êî-
œè ó óñìåíîì íàðîäíîì ñòâàðàëàøòâó î Ìàðêó Êðàšåâèžó) îá-
¼àâèëè ñó ó òåìàòñêèì ñâåñêàìà Ðàñêîâíèêà (ãîä. XXII, áð. 85/86
è ãîä. XXIII, áð. 87/90) ïîâîäîì øåñòñòîòå ãîäèøœèöå Ìàðêîâå
ïîãèáè¼å íà Ðîâèíàìà (17. ì༠1395).
Ëåãåíäà î Ìàðêó Êðàšåâèžó âèøåñòðóêî ¼å ñëîæåíà. Ðåãè-
îíàëíî ðàñëî¼åíà, íàñòà¼àëà ¼å è ìîäèôèêîâàëà ñå ó ðàçëè÷èòèì
èñòîðè¼ñêèì ïðèëèêàìà è îêîëíîñòèìà. Ìíîãîáðî¼íè çàïèñè íå-
ðåòêî ñâåäî÷å è î íåñóìœèâî ñíàæíîì (ïîñðåäíîì èëè íåïî-
ñðåäíîì) óòèöà¼ó ïèñàíå êóëòóðå íà îáëèêîâàœå ïðåäñòàâå î
îâîì ¼óíàêó, îäíîñíî íà ôîðìèðàœå ñèæåà è ìîòèâà ó êî¼å ñå
ëèê óêëàïà. Èìà¼óžè íà óìó èçóçåòíî áîãàòó ëèòåðàòóðó êî¼à î
Ìàðêó Êðàšåâèžó ïîñòî¼è, ðàçíîëèêîñò ïðèñòóïà è àñïåêàòà ñà
êî¼èõ ¼å „ôåíîìåí”, èëè, ïîñëóæèìî ëè ñå ðå÷èìà £. Äåðåòèžà,
„çàãîíåòêà” Ìàðêà Êðàšåâèžà ïîñìàòðàíà è òóìà÷åíà, ¼àñíî ¼å
äà ñå ïðåä àóòîðîì îâå ìîíîãðàôè¼å íàøàî èçóçåòíî ñëîæåí çà-
äàòàê: îä ïðèêóïšàœà ãðàå, ïîçíàâàœà ëèòåðàòóðå è ïðîáëåìà
êî¼è ñó ó ñòðó÷íèì è íàó÷íèì ðàñïðàâàìà ïîêðåòàíè è ðàçëè÷è-
òî ðåøàâàíè, äî ïîêóøà¼à äà ñå ïîíóäè íîâà ïåðñïåêòèâà çà òó-
ìà÷åœå. [663
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ Îãðîìàí òðóä Çëàòêîâèž ¼å óëîæèî ó ïðèêóïšàœå è ñèñòåìà-
òèçàöè¼ó èçóçåòíî îáèìíå ãðàå ó êî¼ó ñó îñèì „êëàñè÷íèõ”, ñòðó÷-
œàöèìà äîáðî çíàíèõ çàïèñà ïåñàìà î Ìàðêó (èç Åðëàíãåíñêîã
ðóêîïèñà, çáîðíèêà Âàëòàçàðà Áîãèøèžà, Âóêîâèõ çàïèñà, Ìèëó-
òèíîâèžåâå ϼåâàíè¼å, çáèðêå È. Ñ. £àñòðåáîâà, Ê. Õåðìàíà, êîð-
ïóñà Ìàòèöå õðâàòñêå, áóãàðñêîã åïñêîã êîðïóñà è ñë.), óêšó÷å-
íè è áðî¼íè ïðèìåðè ðàñóòè ïî ïåðèîäèöè (Áîñàíñêà Âèëà, Âèëà,
Äàíèöà, Åòíîëîãè¼à, ÊàðàŸèž, Ëåòîïèñ Ìàòèöå ñðïñêå è äð.),
ïî¼åäèíà÷íèì ìîíîãðàôñêèì ïóáëèêàöè¼àìà, íåêîëèêå ïåñìå èç
íåîá¼àâšåíèõ ðóêîïèñà Àðõèâà ÑÀÍÓ, òå ¼åäàí ðåöåíòàí çàïèñ
èç 1997. ãîäèíå. Óâèä ó øèðîêó ãðàó êî¼à, êàêî àóòîð íàïîìèœå,
îáóõâàòà íåêîëèêî õèšàäà ïåñàìà, îäíîñíî áëèçó ìèëèîí ñòèõî-
âà, ñâàêàêî ¼å ïîóçäàíî ïîëàçèøòå çà îçáèšíó àíàëèçó. Àóòîð ñå,
ìåóòèì, îïðåäåëèî çà êîðïóñ îä 170 ïåñàìà (÷è¼è ¼å ðåãèñòàð
ïðèëîæåí íà êðà¼ó êœèãå). Ïåñìå ñó, êàêî ¼å íàâåäåíî, èçàáðàíå
ïðåìà òåìàòñêî-ìîòèâñêèì êàðàêòåðèñòèêàìà, ðåãèîíàëíèì îñî-
áåíîñòèìà (èçàáðàíèì ïðèìåðèìà ïîêðèâåí ¼å ÷èòàâ ¼óæíîñëî-
âåíñêè ïðîñòîð) è åñòåòñêèì êâàëèòåòèìà, îäíîñíî, êàêî àóòîð
ñàæåòî îá¼àøœàâà, „áèðàíå ñó íà¼ñòàðè¼å, íà¼çíà÷à¼íè¼å, íà¼ïî-
çíàòè¼å, êàî è íà¼êâàëèòåòíè¼å ïåñìå, àëè è îíå êî¼å ñâî¼îì òåìàò-
ñêî-ìîòèâñêîì ñòðóêòóðîì îìîãóžó¼ó äà ñå Ìàðêîâà åïñêà áèî-
ãðàôè¼à ñàãëåäà øòî îáóõâàòíè¼å ó ñâî¼ ñëîæåíîñòè è ñëî¼åâèòî-
ñòè” (ñòð. 13-14).
Çëàòêîâèž êàî öèš èñòðàæèâàœà ïîñòàâšà àíàëèçó òåìàòñêî-
-ìîòèâñêå îñíîâå ïåñàìà î Ìàðêó, îäíîñíî èçäâà¼àœå è äåôèíè-
ñàœå „ïðèìàðíèõ ÷èíèëàöà œåãîâå êàðàêòåðèçàöè¼å”. Ïðåäëàæå
ñå, äàêëå, ñàãëåäàâàœå ïåâàœà î Ìàðêó êàî öåëîâèòîã ñèñòåìà, òå
ñå àóòîð, ñõîäíî òîìå, îäëó÷ó¼å çà, óñëîâíî ðå÷åíî, „õðîíîëîøêè”
ïðèíöèï ðàñïîðåèâàœà è àíàëèçå ãðàå, îäíîñíî çà óñïîñòàâšà-
œå öåëîâèòå åïñêå áèîãðàôè¼å ¼óíàêà. Çëàòêîâèž ïðèáåãàâà îâîì
ðåøåœó, ïðåìäà âåž ó óâîäíîì ïîãëàâšó (ñòð. 9-16), êî¼å ¼å ó öå-
ëèíè ïîñâåžåíî îáðàçëàãàœó ìåòîäîëîãè¼å è ðàç¼àøœàâàœó òåð-
ìèíîëîøêèõ íåäîóìèöà, íàïîìèœå äà ñå îâàêâà ñëèêà ìîðà ïðè-
õâàòèòè óñëîâíî, áóäóžè äà åïñêî ïåâàœå î Ìàðêó íèêàäà íè¼å
ïðåðàñëî ó åï, òî ¼åñò äà ñå ñëèêà êî¼ó êîíñòðóèøå óñïîñòàâšà
êîìáèíîâàœåì ìîòèâà êî¼è ñå óçèìà¼ó èç âèøåñòðóêî ðàçíîðîä-
íèõ çàïèñà, íàñòàëèõ íà êóëòóðíî ðàçëè÷èòèì ïðîñòîðèìà è ó
ðàçëè÷èòèì âðåìåíèìà.
Òåîðè¼ñêî-ìåòîäîëîøêå, äîíåêëå è òåðìèíîëîøêå îêâèðå è
ïîëàçèøòà àóòîð ¼å ïðîíàøàî ó ñòðóêòóðàëèñòè÷êèì ïðåòïîñòàâ-
êàìà, ïîãëàâèòî ó êëàñè÷íî¼ Ïðîïîâî¼ ñòóäè¼è î ìîðôîëîãè¼è áà¼-
êå. Ïðîïîâè òåîðè¼ñêî-ìåòîäîëîøêè ñòàâîâè, ñàñâèì îïðàâäàíî,
äåëèìè÷íî ñó ìîäèôèêîâàíè, áóäóžè äà ñå „ëîãèêà” ñòðóêòóðå
áà¼êå çíàòíî ðàçëèêó¼å îä åïñêå ïàðàäèãìå. Îñëîíàö ¼å ïîòðàæåí
è ó êœèæåâíî-òåîðè¼ñêèì äåôèíèöè¼àìà ìîòèâà è ñèòóàöè¼å êî¼å
¼å ïîíóäèî Â. Êà¼çåð, ïðè ÷åìó ñå ìîòèâ äåôèíèøå êàî „ñõåìà
íåêå êîíêðåòíå ñèòóàöè¼å”, à òåìà ñå óçèìà êàî „àïñòðàêòíè¼è” è
664]
ñåìàíòè÷êè øèðè ïî¼àì (ñòð. 12).
 Àíàëèçà ãðàå îáóõâàòà íåêîëèêî îñíîâíèõ ìîìåíàòà ¼óíà-

ÑÌȊÀÍÀ €ÎЀÅÂȎ
êîâå åïñêå áèîãðàôè¼å, îäíîñíî òåìàòñêî-ìîòèâñêèõ ¼åçãàðà: Ðî-
åœå, Äåòèœñòâî, Îáåëåæ¼à, Ñðîäíèöè, Ïðîñèäáà, Æåíèäáà,
Ìåãäàí, Çàðîášàâàœå, Ñìðò. Ñâàêà òåìàòñêî-ìîòèâñêà öåëèíà
(èëè œåíå „ãðàíå”, óêîëèêî èõ èìà) äîíîñè ôîðìàëíó è ñåìàí-
òè÷êó àíàëèçó îäãîâàðà¼óžèõ ñåãìåíàòà ãðàå. Ïîêàçó¼ó ñå ðàçëè-
÷èòå ¼åäèíèöå è åëåìåíòè êî¼è ìîãó èìàòè èñòå ôóíêöè¼å, èëè ñå
ñàãëåäàâà¼ó ðàçëè÷èòå ôóíêöè¼å îäðååíîã ëèêà (íïð., êàî ôóíê-
öè¼å Ìàðêîâå ìà¼êå èçäâà¼à¼ó ñå ñàâåòîâàœå, îáàâåøòàâàœå, îò-
êðèâàœå, íàãîâàðàœå, ïðóæàœå ïîìîžè Ìàðêó). Óêàçó¼å ñå íà ìå-
ñòî îäðååíå ôóíêöè¼å ó ñèæå¼íî¼ ñòðóêòóðè è ðàçìàòðà çíà÷à¼
ìîòèâà ó ðàçâî¼ó åïñêîã ñèæåà.
Ðàçìàòðà¼óžè ïèòàœå ðîåœà ¼óíàêà (ñòð. 19-26) Çëàòêîâèž
èñòè÷å íåêîëèêî ìîòèâà: âåçà ñà ó¼àêîì (âî¼âîäà Ìîì÷èëî), ìî-
òèâ Âóêàøèíîâå æåíèäáå âèëîì è ðîåœå èç âåçå çìà¼à è æåíå.
Ïîãëàâšå çàâðøàâà ïîäàöèìà î íåäîóìèöàìà îêî ðîåœà „èñòî-
ðè¼ñêî㔠Ìàðêà. £óíàêîâî äåòèœñòâî (ñòð. 26-28) òåìàòèçîâàíî
¼å, íàïîìèœå àóòîð, ó íåêîëèêèì ïåñìàìà êî¼å ìàõîì ïîòè÷ó èç
ðóáíèõ çîíà ¼óæíîñëîâåíñêîã àðåàëà (Èñòðà, Ìàêåäîíè¼à, Áóãàð-
ñêà), äîê ñå ó çàïèñèìà ñà ñðïñêîã ïîäðó÷¼à ìîòèâ îáëèêó¼å óãëàâ-
íîì ó ïðåäàœèìà.
£åäíî îä íà¼îáèìíè¼èõ ïîãëàâšà îâå ñòóäè¼å ïîñâåžåíî ¼å îïè-
ñó ¼óíàêîâèõ „îáåëåæ¼à” (ñòð. 28-62) ó îêâèðó êîãà ñå êàî öåí-
òðàëíè Ìàðêîâè àòðèáóòè èçäâà¼à¼ó ñíàãà, îðóæ¼å, êîœ è âèíî.
Ðàçìàòðàíè ñó íà÷èíè ñòèöàœà ñíàãå è îðóæ¼à (êî¼å ¼óíàê ñòè÷å
ïîñðåäñòâîì âèëà, áèâà çàäîáè¼åíî ó ìåãäàíó èëè äàðîâàíî ó çíàê
çàõâàëíîñòè). Çëàòêîâèž ïàæœó ïîñâåžó¼å îñîáåíîñòèìà ñàášå è
òîïóçà, óç çàïàæàœå äà òîïóç äîìèíèðà ó ôîëêëîðó Ñðáà, à îñî-
áèòî ¼å âàæàí ó Ïîäðóãîâèžåâîì ïðîôèëèñàœó Ìàðêîâîã åïñêîã
ëèêà íà ãðàíèöè ãðîòåñêíîã. Èçäâî¼åíè ñó è îïèñàíè íà÷èíè ñòè-
öàœà êîœà, íåçàîáèëàçíîã åëåìåíòà àðõåòèïñêå ïðåäñòàâå î ¼óíàêó.
Óçà¼àìíè îäíîñè èçìåó åïñêîã ¼óíàêà è îâîã ïîìàãà÷à è âåðíîã
ïðàòèîöà, ìèòñêè àòðèáóòè æèâîòèœå, ìîòèâè ó âåçè ñà êîœåì è
œèõîâî ìåñòî ó ñèæå¼íî¼ ñòðóêòóðè ïåñàìà (íïð., âåçà ñà „ôóíê-
öè¼îì” îïðåìàœà, ïè¼åœà âèíà è ñë.) ïîäðîáíî ñó îïèñàíè. Íà
ñëè÷àí íà÷èí ðàçìàòðà ñå è âèíî êàî Ìàðêîâ ïðåïîçíàòšèâè àòðè-
áóò (ïè¼åœå âèíà ó ñòðóêòóðè ïåñìå è âåçå ñà ìîòèâàöè¼ñêèì ÷è-
íèîöèìà).
Íàðåäíà öåëèíà ïîñâåžåíà ¼å Ìàðêîâîì îäíîñó ïðåìà äðó-
ãèì ëèêîâèìà (ñòð. 62-99). Àíàëèçèðà¼óžè ëèê ìà¼êå è Ìàðêîâ
îäíîñ ïðåìà œî¼, àóòîð êðàòêî óêàçó¼å íà œåíå îñîáåíîñòè ó ôîë-
êëîðó Ñðáà, ãäå ¼å ìà¼êà äîìèíàíòíè ëèê, íà¼÷åøžå è íîñèëàö
âèñîêèõ åòè÷êèõ íà÷åëà. Ó àíàëèçè ëèêà îöà àóòîð âåëèêè ïðî-
ñòîð äà¼å òóìà÷åœèìà ðàçëîãà íåãàòèâíå ñëèêå êðàšà Âóêàøèíà
(è ëîçå Ìðœàâ÷åâèžà óîïøòå) ó óñìåíî¼ òðàäèöè¼è. Îäíîñ ïðåìà
„åïñê áðàžè è ñåñòðàìà îñìîòðåí ¼å óêàçèâàœåì íà íà¼ôðå-
êâåíòíè¼å ìîòèâå: ñóêîá, áðàòîóáèñòâî, ¼óíà÷êî íàäìåòàœå è åï-
[665
ñêà èíèöè¼àöè¼à, íîâåëèñòè÷êî-áàëàäè÷íè ñèæåè è ìîòèâ (îñó¼å-
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ žåíîã) ðîäîñêâðíóžà ó âåçè ñà ñåñòðîì. Êðàòêî ñå íàáðà¼à¼ó è äðóãè
ïîòâðåíè ìîòèâè. Ó íàñòàâêó ¼å ðàçìîòðåí îäíîñ ñà ñåñòðèžåì,
òå äóõîâíèì ñðîäíèöèìà – ïîáðàòèìèìà, ïîñåñòðèìàìà è öàðåì.
Óêàçàíî ¼å íà ñïåöèôè÷íîñò ïåñàìà ñà „âàíñðïñêî㔠ïîäðó÷¼à ó
êî¼èìà ¼å ìîòèâ Ìàðêîâîã ñóêîáà ñà öàðåì çíàòíî ôðåêâåíòíè¼è.
Ó ñêëàäó ñà êîíñòðóèñàíîì ñõåìîì åïñêå áèîãðàôè¼å, íèç ìî-
òèâñêèõ ÷âîðèøòà íàñòàâšà ñå àíàëèçîì áèòíèõ èíèöè¼àöè¼ñêèõ
ìîìåíàòà ¼óíàêîâî㠄æèâîòíîã êðóãà” – ïðîñèäáå (ñòð. 99-103) è
æåíèäáå (ñòð. 103-128). Îïèñàíà ¼å îñíîâíà ñèæå¼íà ñõåìà è ìî-
òèâñêå âàðè¼àöè¼å ó áðî¼íèì ïåñìàìà î æåíèäáè ¼óíàêà, òå ìîòè-
âè êî¼è ñå âåçó¼ó çà Ìàðêîâó šóáó. Àíàëèçè ¼å ïîäâðãíóò è Ìàð-
êîâ îäíîñ ïðåìà äåâî¼êàìà è óêàçàíî íà ìîìåíòå äååïèçàöè¼å ëè-
êà ó ïåñìàìà ó êî¼èìà ¼å îâ༠¼óíàê ïðåäñòàâšåí êàî ðàñêàëàøíè
šóáàâíèê.
Åïñêó ïîïóëàðíîñò ëèêà ïîòâðó¼ó áðî¼íè ìåãäàíè ñà ðàçíî-
ëèêèì ïðîòèâíèöèìà – šóäèìà è ìèòñêèì áèžèìà (âèëàìà, çìà-
¼åâèìà, Àðàïèíîì è ñë.) êî¼èìà ïðèïàäà ñåäìî ïîãëàâšå îâå ìî-
íîãðàôè¼å (ñòð. 128-150). Ðàçìàòðà¼ó ñå óçðîöè ñóêîáà, ìåñòà íà
êî¼èìà ñå ìåãäàíè îäâè¼à¼ó, òèïîâè îáðà÷óíà. Ó íàñòàâêó ñå ïà-
æœà ïîñâåžó¼å ìîòèâó çàðîášàâàœà ¼óíàêà, îäíîñíî èíâåðçíî¼
ñèòóàöè¼è – Ìàðêîâè çàòî÷åíèöè (ñòð. 150-153). Íàðåäíî ïîãëà-
âšå ãîâîðè î Ìàðêó çàøòèòíèêó è îñëîáîäèîöó (ñòð. 153-160).
Ïîñëåäœè îäåšàê àíàëèòè÷êîã äåëà ñòóäè¼å ïîñâåžåí ¼å àíà-
ëèçè ìîòèâà ñìðòè ¼óíàêà (ñòð. 160-169). Óêàçàâøè íà ðåëàòèâíî
íèñêó ôðåêâåíòíîñò ìîòèâà ñòàðîñòè è íåìîžè, îäíîñíî œèõîâó
ïðåâàñõîäíó çàñòóïšåíîñò ó êðàžèì ëèðñêèì çàïèñèìà êî¼è ïðåä-
ñòàâšà¼ó Ìàðêîâ äóõîâèòè äè¼àëîã ñà äåâî¼êàìà, àóòîð çàêšó÷ó-
¼å äà ðàçëîãå îâîìå òðåáà òðàæèòè ó èìàíåíòíî¼ ïðèðîäè åïñêîã
– íàêëîœåíîñòè òåìàòèçàöè¼è ¼óíàêîâèõ ïîäâèãà, îäíîñíî èíñè-
ñòèðàœó íà „åïñêî¼ âèòàëíîñòè”. Ïîñìàòðàœå ìîòèâà ôèçè÷êå
ñìðòè óîáëè÷åíîã ó åïñêèì ïåñìàìà äîïóœàâà ñå îñâðòîì íà ñïå-
öèôè÷íîñòè ìîòèâà ó ïðåäàœó – ïðè÷îì î Ìàðêó êî¼è áîðàâè ó
ïåžèíè îáåçáåó¼å ñå ¼óíàêó ìîãóžíîñòè áóäóžåã ïîâðàòêà, íà ñèì-
áîëè÷àí íà÷èí óêèäà ñå „ðåàëíîñò” ñìðòè.
Ó çàâðøíèì ðàçìàòðàœèìà ñóìèðàíè ñó ïðåòõîäíî èçíåñåíè
çàêšó÷öè.
Ñòóäè¼à ¼å áèëà îñíîâ çà èçðàäó Ðåãèñòðà ôóíêöè¼à (ñòð. 185-
229) êî¼è ïðåäñòàâšà äîïóíñêè äåî êœèãå. Ðåãèñòàð (íåøòî èç-
ìåœåí ó îäíîñó íà îí༠êî¼è ñó ïîíóäèëè àóòîðè Àíòîëîãè¼å íà-
ðîäíèõ åïñêèõ ïåñàìà î Ìàðêó Êðàšåâèžó) çàïðàâî ïðåãëåäíî ñà-
æèìà è ñèñòåìàòèçó¼å ãðàó, îìîãóžàâà¼óžè ñàãëåäàâàœå ôðåêâåíò-
íîñòè è äèñòðèáóöè¼å ïî¼åäèíèõ ôóíêöè¼à. ʜèãà ¼å ñíàáäåâåíà
è Ðåãèñòðîì ïåñàìà è ïîäàöèìà î èçâîðèìà (ñòð. 233-238), ñïè-
ñêîì ðåëåâàíòíå ëèòåðàòóðå (ñòð. 245-255), òå Ðåãèñòðîì ëè÷íèõ
èìåíà (ñòð. 257-264).
Òðåáà èñòàžè äà áàçè÷íè ñòðóêòóðàëèñòè÷êè ïðèñòóï àóòîð
íà ìàõîâå äîïóœàâà åòíîëîøêîì èíòåðïðåòàöè¼îì ïî¼åäèíèõ ìî-
666]
òèâà, äðæåžè ñå ïðåòåæíî óòâðåíèõ ñòàâîâà è àíàëèçà (óãëàâ-
íîì Â. ×à¼êàíîâèžà, Ì. Ôèëèïîâèžà, Ò. Ð. €îðåâèžà), èëè ñå êî-

ÑÌȊÀÍÀ €ÎЀÅÂȎ
ðèñòè îïøòèì åòíîëîøêèì ïðèðó÷íèöèìà (Íàðîäíà ðåëèãè¼à Ñð-
áà ó ñòî ïî¼ìîâà Ä. Áàíäèžà, Ñðïñêè ìèòîëîøêè ðå÷íèê Ø. Êó-
ëèøèžà, Ï. Æ. Ïåòðîâèžà è Í. Ïàíòåëèžà, òå Rjeènik simbola Che-
valiera i Gheerbranta). Àíàëèçå ñó äîïóœåíå óêàçèâàœåì íà òðàí-
ñïîçèöè¼ó èñòîðè¼ñêèõ ÷èœåíèöà ó åïñêè ñâåò, îäíîñíî óêàçèâà-
œåì íà äèíàìè÷íå è íåðåòêî òåøêî ðàçóìšèâå è ïðîòèâóðå÷íå
îäíîñå èçìåó ëèêà ó èñòîðè¼è è åïó. Îñâåòšàâà¼óžè èñòîðè¼ñêó
ïîçàäèíó ìîòèâà Çëàòêîâèž ñå ïîçèâà íà ïðîâåðåíå ñòóäè¼å èñòî-
ðè÷àðà (ïðâåíñòâåíî Ð. Ìèõàš÷èžà, Ã. Îñòðîãîðñêîã, Â. Žîðîâè-
žà), îäíîñíî íà ôîëêëîðèñòè÷êà èñòðàæèâàœà Â. £àãèžà, Ò. Ìà-
ðåòèžà, Ñ. Íîâàêîâèžà, Ì. Õàëàíñêîã, À. Ñåðåíñåíà, Ñ. £. Ñòî¼êî-
âèžà, À. Âà¼àíà, Ä. Êîñòèžà, Â. €óðèžà, Ñ. Ìàòèžà, Ñ. Íåçå÷èžà,
Í. Šóáèíêîâèžà.
Ðàçìàòðà¼óžè êàðàêòåðèñòèêå ëèêà àóòîð ÷åñòî óêàçó¼å íà
ñëè÷íîñòè ñà íåêîëèêèì ìèòñêèì ¼óíàöèìà èç äðóãèõ êóëòóðà
(íïð., Õåðàêëå, Țà Ìóðîìåö, ×àäîíèñ, Äèãåíèñ Àêðèòà, Áåî-
ôóëô è äð.), øòî ñà ñòàíîâèøòà òèïîëîøêèõ ñëè÷íîñòè ñâàêàêî
¼åñòå èíôîðìàòèâíî.
Ó àíàëèçè íåêîëèêèõ ïðîáëåìà íàçíà÷åíå ñó àðåàëíå ðàçëè-
êå (íïð., ó âåž ïîìåíóòîì ðàçìàòðàœó îäíîñà ïðåìà ìà¼öè, èëè ó
íàïîìåíè î äååïèçàöè¼è ëèêà ó ïåñìàìà ñà äàëìàòèíñêîã ïîä-
ðó÷¼à). Èìà¼óžè íà óìó äåôèíèñàíå öèšåâå, ìîæå ñå ðåžè äà àðå-
àëíå ðàçëèêå íèñó íè áèëå ïðèìàðíè ïðåäìåò Çëàòêîâèžåâå àíà-
ëèçå. Ìåóòèì, áóäóžè äà àóòîð ðàñïîëàæå âåîìà îáèìíîì ãðà-
îì, áèëî áè êîðèñíî äà ó íåêî¼ áóäóžî¼ ñòóäè¼è äåòàšíè¼å îñìî-
òðè îâ༠àñïåêò ïðîáëåìà, øòî áè, íàðàâíî, çàõòåâàëî çíàòíî ñó-
æàâàœå áðî¼à ìîòèâà êî¼è áè áèëè óçåòè ó ðàçìàòðàœå, ïðèëàãî-
àâàœå êîðïóñà òàêâî¼ âðñòè çàõòåâà, îäíîñíî àíàëèçó èñòèõ ó
âåçè ñà äðóãèì ¼óíàöèìà íà èñòîì ïîäðó÷¼ó. Çà îçáèšíî àíàëè-
òè÷êî ÷èòàœå îâå ñòóäè¼å êîðèñíî ¼å èìàòè ïðåä ñîáîì è Çëàòêî-
âèžåâó è Ëóêèžåâó Àíòîëîãè¼ó (ó êî¼î¼ ñó óç ñâàêó ïåñìó ïðåöè-
çíî íàçíà÷åíè ïîäàöè î ñàêóïšà÷ó, ïåâà÷ó, òå âðåìåíó è ìåñòó
áåëåæåœà, óêîëèêî ó èçâîðó ïîñòî¼å), áóäóžè äà ñå âåëèêè äåî
Çëàòêîâèžåâîã êîðïóñà (130 ïåñàìà) ìîæå ó œî¼ íàžè (îñèì ïåñà-
ìà êî¼å ñó ó Ðåãèñòðó îçíà÷åíå áðî¼åâèìà îä 131 äî 170).
Ìîíîãðàôè¼à Åïñêà áèîãðàôè¼à Ìàðêà Êðàšåâèžà ñâàêàêî
¼å ïðèìåð ìåòîäîëîøêå äîñëåäíîñòè è îçáèšíîñòè ïðèñòóïà è ñ
îáçèðîì íà îáèì ïîñìàòðàíîã è ïðîó÷åíîã êîðïóñà, è ñ îáçèðîì
íà ïîçíàâàœå ðåëåâàíòíå ëèòåðàòóðå î îâîì åïñêîì ¼óíàêó. Ó òîì
ñìèñëó àóòîðó ñå ìîæäà ìîæå ñòàâèòè ïðèìåäáà íà ïðåâèàœå
íåêèõ ñòóäè¼à êî¼å áè ìó âåðîâàòíî êîðèñòèëå ó ïðîìèøšàœèìà.
Ìèñëèì, ïðå ñâåãà, íà òåêñò Ä. Ñðå¼îâèžà ó êîìå ñó øèðîêî ðàç-
ìàòðàíè íåêè îä ïðîáëåìà êî¼å è àóòîð ñòóäè¼å äîòè÷å – âåçà Ì.
Êðàšåâèžà, Òðà÷êîã êîœàíèêà è ñâ. €îðà (Les anciens éléments
balkaniques dans la figure de Marko Kraljeviæ, Æèâà àíòèêà VIII/1,
Ñêîïšå, 1958, 75-97, ïðåâîä íà ñðïñêè øòàìïàí ó: Ä. Ñðå¼îâèž,
[667
Èëèðè è Òðà÷àíè. Î ñòàðîáàëêàíñêèì ïëåìåíèìà, ïðèðåäèî Âè-
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ äî¼êî £îâèž, Áåîãðàä, 2002), òå íà ñòóäè¼ó Àëåêñàíäðà Ëîìå Ïðà-
êîñîâî (Áàëêàíîëîøêè èíñòèòóò ÑÀÍÓ, Áåîãðàä, 2002) êî¼à ñå áàâè
óïðàâî àíàëèçîì ¼åäíîã ìîòèâà êî¼è Çëàòêîâèž (ñòð. 165) âèäè
êàî ïðîáëåì – íàèçãëåä íåìîòèâèñàíî ñòðàäàœå Ìàðêîâî êîãà
óñòðåëè „ñà ãðàäà åâî¼êà”.
Èíîâàöè¼å êî¼å äîíîñè ìîæäà íå èäó òîëèêî ó ïðèëîã íîâîã
íà÷èíà òóìà÷åœà ïî¼åäèíà÷íèõ òåêñòîâà, âåž ñå ïðå ñâåãà ìîãó
âèäåòè ó çíà÷à¼íîì äîïóœàâàœó äîñàäàøœå ïðåäñòàâå î áðî¼íî-
ñòè è øàðîëèêîñòè ìîòèâà (ñà ÷èòàâîã ¼óæíîñëîâåíñêîã ïðîñòî-
ðà) êî¼è òâîðå îâàêî êîíñòðóèñàíó åïñêó áèîãðàôè¼ó.

668]
 ÄÐÀÃΊÓÁ ÏÅÐȎ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 669–673
Prikaz

Äðàãîšóá ÏÅÐȎ
(Ñìåäåðåâî)
ÐÀ€ÀŒÅ È ÑÓÄÁÈÍÀ £ÅÄÍÎà ÑÈÆÅÀ
Ëèäè¼à Äåëèž, Æèâîò åïñêå ïåñìå, Çàâîä çà óŸáåíèêå, Áåîãðàä 2006,
ñòð. 396

Ïåñìà Æåíèäáà êðàšà Âóêàøèíà, êî¼ó ¼å Âóê çàáåëåæèî ó

îêâèðó äðóãå êœèãå Ñðïñêèõ íàðîäíèõ ï¼åñàìà „îä íåêîãà Ñòî¼à-
íà à¼äóêà” (ÑÍÏ II, áð. 25), îòêàä ¼å çàïèñàíà ïðèâëà÷èëà ¼å ïà-
æœó íà ñåáå. ×èœåíèöà äà ñå Âóê îïðåäåëèî óïðàâî çà îâó âàðè-
¼àíòó, êð༠âåž ïîñòî¼åžèõ çàïèñà îâå ïåñìå, ãîâîðè î òîìå äà ¼å
âåž îí, êàî çàïèñèâà÷, ïðâè ïðèìåòèî ïîíåøòî îä œåíå êîìïëåê-
ñíîñòè, ñëî¼åâèòîñòè, ïîíîðíå ñåìàíòèêå âåçàíå çà âåîìà àðõà-
è÷íå ñëî¼åâå êîëåêòèâíîã ìèøšåœà, àëè è œåíó âèñîêó óìåòíè÷êó
äîðàåíîñò.
Ñòîãà, íè¼å ÷óäíî äà ñó ñå îâà ïåñìà, ïðå ñâåãà, à ïîòîì è
ðàçíå œåíå âàðè¼àíòå, êàî è íà÷èí ñâåêîëèêîã ïîåòñêîã óîáëè÷à-
âàœà óñìåíå åïñêå ïåñìå íàøëè ó öåíòðó èñòðàæèâàœà Ëèäè¼å
Äåëèž, êî¼å, ñ ¼åäíå ñòðàíå, ïðåäñòàâšà æèâ äè¼àëîã ñ äîñàäà-
øœèì ñòàâîâèìà ïðîó÷àâàëàöà, âåçàíèì çà ïî¼åäèíå àñïåêòå ïå-
ñìå, à, ñ äðóãå ñòðàíå, ÷èíè îðèãèíàëíó è äîáðî ôóíäèðàíó ðå-
êîíñòðóêöè¼ó ðàçâî¼íîã ïóòà êî¼è îâ༠ñèæå ïðåëàçè íà ¼óæíîñëî-
âåíñêîì ãåîïîåòè÷êîì ïðîñòîðó.
Ñàìà ñòóäè¼à, ó âåëèêî¼ ìåðè, çàñíîâàíà ¼å íà âåž åòàáëèðà-
íîì òðèïàðòèòíîì ìîäåëó: ïîåòñêî – èñòîðè¼ñêî – ìèòñêî, êî¼è,
äîáðèì äåëîì, ïðàòè è œåíà êîíöåïöè¼à: óâîäíè äåëîâè ïîñâåžå-
íè ñó îñíîâíî¼ êâàëèôèêàöè¼è îïóñà ïîñìàòðàíèõ ïåñàìà è œè-
õîâîì ãðóïèñàœó (ïîãë. I), òå óòâðèâàœó îñíîâíå ïî¼ìîâíî-òåð-
ìèíîëîøêå àïàðàòóðå (äåôèíèñàœå îïåðàòèâíèõ ïî¼ìîâà – åï-
ñêîã ñèæåà, âàðè¼àíòå, ñèæå¼íîã ìîäåëà, êîìïîçèöèîíîã ìîòèâà,
àëè è œèõîâèõ ìåóñîáíèõ îäíîñà – ïîãë. II), äà áè, ó öåíòðàë-
íèì äåëîâèìà ðàäà, ïàæœà áèëà ïîñâåžåíà, ïðå ñâåãà, èñòîðè¼-
ñêî¼ äèìåíçè¼è ïåñìå – èñòîðè¼ñêèì äîãàà¼èìà è œèõîâèì àêòå-
ðèìà êî¼è ñó ïîñëóæèëè êàî ïðîòîòèï çà ëèê ãëàâíîã ¼óíàêà è
œåãîâîã ïðîòèâíèêà, œèõîâîì âèåœó èç óãëà òðàäèöè¼å, êàî è
ñëîæåíîì ïðîöåñó èíòåãðèñàœà (ïñåóäî)èñòîðè¼ñêèõ ðåàëè¼à ó
äàòè ñèæå¼íè ìîäåë (ïîãë. III è IV), çàõâàòà¼óžè ïðè òîì è äå-
ñöåíäåíòíó ôàçó æèâîòà îâîã ñèæåà – œåãîâó äå(êîí)ñòðóêöè¼ó,
îäíîñíî, êîíòàìèíèðàœå ñà äðóãèì ñèæå¼íèì ìîäåëèìà (ïîãë. [669
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ V). Çàâðøíà ïîãëàâšà, êîíà÷íî, ïîêàçó¼ó êàêî ¼å îñíîâíè ñèæå
äîáèî âåëèêó ïîòåíòíîñò ïðèáëèæàâàœåì ìèòñêî¼ ìàòðèöè, îä-
íîñíî, êàêî ñå, ó äðóãîì ñìåðó, âðøèî ïðîöåñ èñòîðèçàöè¼å îäðå-
åíèõ ìèòñêèõ ïðåäñòàâà âåçèâàœåì çà ëèêîâå ñà ðåàëíèì èñòî-
ðè¼ñêèì, àëè, ó òðàäèöè¼è áèòíî ïðåîñìèøšåíèì õàáèòóñîì
(ïîãë. VI-VII).
Ñ îáçèðîì íà òî äà îäàáðàíà ïåñìà è œåíå âàðè¼àíòå ïðåä-
ñòàâšà¼ó ñëîæåíè àìàëãàì (ïñåóäî)èñòîðè¼ñêîã íóêëåóñà, îñíîâ-
íèõ ïîåòñêèõ íà÷åëà óîáëè÷àâàœà, àïëèöèðàíèõ íà êîíêðåòíó ïå-
ñìó, êàî è ìèòîëîøêîã ñóïñòðàòà êî¼è ñå, ó îäðååíèì îêîëíî-
ñòèìà, ìîæå àêòèâèðàòè, îäíîñíî, îäðååíèõ ïðåäà¼íèõ êîíñòàí-
òè, âåçàíèõ ïîãëaâèòî çà êðàšà Âóêàøèíà è Ìðœàâ÷åâèžå, îâà-
êàâ ïðèñòóï áèî ¼å ïðèðîäàí è ëîãè÷àí.
Äà áè îá¼àñíèëà øòà ¼å óçðîêîâàëî âåžà èëè ìàœà îäñòóïàœà
îä îñíîâíîã, „èäåàëòèïñêî㔠ñèæå¼íîã ìîäåëà, àóòîðêà ïðèáåãàâà
èñïèòèâàœó ïîåòè÷êèõ ïðèíöèïà ôóíêöèîíèñàœà êàêî åïñêå ïå-
ñìå ó öåëîñòè, òàêî è œåíèõ äåëîâà. Ó òîì ñìèñëó, äðàãîöåíèì ñå
÷èíè íà÷èí íà êî¼è îíà, îñëàœà¼óžè ñå íà èñêóñòâà ðóñêå ôîðìàë-
íå øêîëå è œèõîâèõ ïîçíè¼èõ ñëåäáåíèêà, ðàçëèêó¼å íåêîëèêî òè-
ïîâà ìîòèâà, íà¼âèøå ñå, ïðè òîì, çàäðæàâøè íà êîìïîçèöèîíèì
ìîòèâèìà – „åëåìåíòàðíèì ¼åäèíèöàìà èçãðàäœå êîìïîçèöèî-
íîã (ìîòèâñêîã) íèçà, îäíîñíî, åïñêîã ñèæåà (ñòð. 30)”1. Îíà,
òàêîå, óâîäè è òåðìèí ìîòèâñêèõ ìåñòà, êî¼à ïîäðàçóìåâà¼ó „ïî-
çèöè¼å íà êî¼èìà ñå ó êîíêðåòíèì ïåñìàìà íàëàçå îäãîâàðà¼óžè
êîìïîçèöèîíè ìîòèâè” (ñòð. 25). Ñàìèì òèì øòî óñòàíîâšàâà äà
ïîñòî¼è ìîãóžíîñò äà ñå íà îäðååíèì ìåñòèìà ó ïåñìè / ñèæåó
íàå îäðååíè ìîòèâ, àóòîðêà, çà¼åäíî ñà Á. Í. Ïóòèëîâèì, äîëà-
çè äî çàêšó÷êà äà ¼å ïî¼àâà íåêîã ìîòèâà íà îäðååíîì ìåñòó ó
ïåñìè ðåëàòèâíî ñëîáîäíà, îäíîñíî ðåëàòèâíî âåçàíà (ñòð. 46).
Ìîãóžíîñòè äàšèõ âåçèâàœà ìîòèâà çà äàòè ìîòèâ óñëîâšàâà œå-
ãîâà âàëåíòíîñò – „îäðååíè áðî¼ è îäðååíè òèï ìîòèâà êî¼è ñå
íà œåãà ìîãó íåïîñðåäíî âåçàòè è, óîïøòå, îäðååíè áðî¼ ìîòèâà
ó ÷è¼åì ñå îêðóæåœó ìîæå íàžè” (èñòî). Òàêâà ïîñòàâêà ïîêàçàëà
ñå âèøåñòðóêî êîðèñíîì, ¼åð ñå, çàõâàšó¼óžè ôåíîìåíó âàëåíò-
íîñòè, ìîãàî îá¼àñíèòè îäðååíè òèï èñêîðà÷åœà èç îñíîâíîã ñè-
æå¼íîã ìîäåëà, íïð. êîíòàìèíèðàœå ìîäåëà êî¼è ðåïðåçåíòó¼å ïå-
ñìà Ñòî¼àíà Ëîìîâèžà ñà ìîäåëîì, óñëîâíî îäðååíèì êàî „áîð-
áà ñà ÷óâàðîì ãðàíè÷íå âîäå / äðóìà” (â. ñòð. 263-266). Ñòîãà àóòîð-
êà çàêšó÷ó¼å: „êîìïîçèöèîíè ìîòèâè ñ âèøå ìîãóžíîñòè íàäî-
âåçèâàœà ïðåäñòàâšàëè ñó, î÷èòî, ÷âîðèøòà êî¼à ñó âîäèëà ó äè-
âåðãåíòíèì ïðàâöèìà è îìîãóžàâàëà ïåâà÷èìà êîìáèíîâàœå ðàç-
ëè÷èòèõ ñèæå¼íèõ ìîäåëà” (ñòð. 335). Ñ äðóãå ñòðàíå, ãëåäàíî íà
îïøòåì ïëàíó, ñàìà òåìà, è, íàðî÷èòî, „èçîñòàíàê ñóêîáà è ôîêó-
ñèðàœå íà æåíèíó êðèâèöó” âîäèëè ñó ðåàëèçàöè¼è èíòåðæàí-

1 Óç òî, îíà ðàçãðàíè÷àâà åëåìåíòàðíå êîìïîçèöèîíå ¼åäèíèöå îä åëåìåí-

òàðíèõ íàðàòèâíèõ ¼åäèíèöà – ò¼. îíîã øòî ñå, ó òåðìèíîëîãè¼è Õåäå £àñîí,
670] ïîäðàçóìåâà ïîä åïñêèì íàðàòèâíèì ñåãìåíòîì (ÅNS-jeäèíèöîì).
ðîâñêå ïðîõîäíîñòè îâîã ìîäåëà, îäíîñíî ïðèáëèæàâàœó ïî¼å-

ÄÐÀÃΊÓÁ ÏÅÐȎ
äèíèõ âàðè¼àíàòà îâå ïåñìå áàëàäè (â. ñòð. 69-82).
Èàêî ¼å îâó ïåñìó ïðàòèëà ñóäáèíà äðóãèõ ïåñàìà ó îêâèðó
¼óíà÷êå åïèêå – óîïøòàâàœà è çàáîðàâšàœà, îíà, èïàê, íè¼å óîï-
øòåíà äî òå ìåðå äà áè èçãóáèëà ñâàêó âåçó ñà ëèêîâèìà êî¼è ñó
ïîñëóæèëè êàî œåíè èñòîðè¼ñêè ïðîòîòèïîâè, çàâðøèâøè, íà êðà-
¼ó, êàî ¼åäíà ó ìíîøòâó ïåñàìà íà òåìó ñìðò ¼óíàêà óñëåä íåâåð-
ñòâà. Íàïðîòè⠖ âåçà ñ ïðîòîòèïîì, êàêî àóòîðêà ïîêàçó¼å, îñòà-
ëà ¼å ñà÷óâàíà, ÷åìó ¼å äîïðèíåî íèç äåòàšà ôàêòîãðàôñêîã êà-
ðàêòåðà, êî¼è ñó ñå, èíòåãðèñàíè ó îâ༠ñèæå¼íè ìîäåë, èñòîâðå-
ìåíî óêëàïèëè è ó ìèòñêó ìàòðèöó î ¼óíàêó-ãèãàíòó, èçìåøòå-
íîì èç ñâîã, ìèòñêîã, ó šóäñêè¼è, åïñêè ñâåò.
Íàðåäíè äåëîâè ñòóäè¼å ïîêàçó¼ó êàêî ¼å è øòà ¼å îä „èñòîðè¼-
ñêèõ èñõîäèøòà” îñòàëî ñà÷óâàíî ó óñìåíî¼ òðàäèöè¼è î âî¼âîäè
Ìîì÷èëó. Ïîðåä äîáðå óïóžåíîñòè è çàíèìšèâîã íà÷èíà èçëàãà-
œà, ó îâèì ñåãìåíòèìà èñòðàæèâàœà òå÷å, ó ôóñíîòàìà, óçáóäšè-
âà ïðè÷à, ñëè÷íà êàêâîì àâàíòóðèñòè÷êîì çàïëåòó î (ïðå)àìáèöè-
îçíîì, îáåñíîì, ïîíîñíîì, àëè è õðàáðîì è íåóñòðàøèâîì ñåâà-
ñòîêðàòîðó Ìîì÷èëó êî¼è ¼å, ñ ðàçëîãîì, îñòàî ó ñåžàœó íàðîäà.
Çàïðàâî, îñíîâíè òåêñò è ôóñíîòå ó îâèì äåëîâèìà âîäå æèâè äè-
¼àëîã, ïîêàçó¼óžè êàêî ñó ¼óíà÷êè æèâîò è õåðî¼ñêà ñìðò îâîã ðàò-
íèêà ïîä Ïåðèòåîðèîíîì 1345. óïàìžåíè è èíòåðïðåòèðàíè ó òðà-
äèöè¼è. Ìåóñîáíî íåïîâåçàíå ÷èœåíèöå, äà ñå îí, äîâåäåí ó áåç-
èçëàçíè ïîëîæ༠ëàâîâñêè áîðèî è ¼óíà÷êè ïîãèíóî, çàòèì, äîöíè-
¼å, âèòåøêî ïîíàøàœå íåïðè¼àòåšà ïðåìà ¼óíàêîâî¼ ñóïðóçè, êàî è
ôàêàò äà Ìîì÷èëî îäèñòà ñòðàäà çáîã èçäà¼å ñòàíîâíèêà ïîêîðå-
íîã ãðàäà, êî¼è ìó ó îäñóòíîì òðåíóòêó íå îòâàðà¼ó âðàòà è îäáè¼à-
¼ó óòî÷èøòå, ó ñâåñòè íàðîäà äîâåäåíå ñó äî êàóçàëíîñòè. Òàêî, ó
íàìà íà¼ïîçíàòè¼î¼ âàðè¼àíòè ïåñìå, îí ãèíå çáîã æåíèíå äâîñòðó-
êå èçäà¼å – çáîã òà¼íèõ äîãîâîðà ñ íåïðè¼àòåšåì, êî¼å èìà çà ïîñëå-
äèöó óíèøòàâàœå œåãîâèõ ¼óíà÷êèõ àòðèáóòà, êàî è çáîã çàòâàðà-
œà ãðàäñêèõ âðàòà è îòêàçèâàœà ïîìîžè ðàçîðóæàíîì ¼óíàêó ó íà¼-
âàæíè¼åì ìîìåíòó (ñòð. 91-125).
Óêšó÷èâàœå êðàšà Âóêàøèíà ó îâ༠ñèæå¼íè ìîäåë çáèëî ñå
ðåëàòèâíî êàñíî, è òî, ïî ïðàâèëó, ñàìî ó ¼åäíîì äåëó (ñðïñêî-
-õðâàòñêîì) àðåàëà íà êîìå ¼å æèâåëà óñìåíà òðàäèöè¼à î âî¼âîäè
Ìîì÷èëó, ïðè ÷åìó ñå îâ༠ñðïñêè âëàäàð, êî¼è ¼å íà ñåáå, äàêàêî
íåîïðàâäàíî, íàâóêàî êâàëèôèêàòèâå óçóðïàòîðà è, ÷àê, óáèöå öà-
ðà, íàøàî ó îêâèðó îâîã ñèæå¼íîã ìîäåëà êàî òèïñêè íåãàòèâàö
íàøå ¼óíà÷êå åïèêå (ñòð. 125-184).
Òàêâà íàðîäíà èíòåðïðåòàöè¼à ïîìåíóòèõ äåøàâàœà, äàêàêî,
íè¼å ñëó÷à¼íà. Øòàâèøå, îíà ¼å ¼àñíî ïðîôèëèñàíà è ïðå êîíêðåò-
íîã äîãàà¼à è ïðèïàäà äîìåíó êîëåêòèâíîã íåñâåñíîã, îäíîñíî
ìèòñêî¼ ìàòðèöè. Îòóäà ¼å âî¼âîäà Ìîì÷èëî ó ïåñìè îòèøàî äà-
šå îä èñòîðè¼ñêîã ïðîòîòèïà, ïðèáëèæèâøè ñå ìèòñêèì äèâ-¼ó-
íàöèìà, êî¼å çåìšà íå äðæè, ïîïóò Ñâ¼àòîãîðà (êàî è Ìõåðà è
Ìàðêà), à êî¼è ñòðàäà¼ó çáîã íåâåðñòâà æåíå. Îòóäà ¼å ïîñìàòðà-
[671
íè ñèæå¼íè ìîäåë áèî ïîãîäàí äà ñå äîâåäå ó âåçó ñà ñëè÷íèì
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ îáðàñöåì, ó êîìå Ìîì÷èëî êðøè ïàòðè¼àðõàëíó íîðìó, ïîõîäåžè
íîžó ñâî¼å šóáàâíèöå, à æåíèíà èçäà¼à è ñìðò ¼óíàêà ñëåäå êàî
êàçíà. Ïîòîœè ñèæå¼íè ìîäåë, î çìà¼ó šóáàâíèêó, êàêî ãà îäðåó-
¼å Ëèäè¼à Äåëèž, ïðèäà¼å ¼óíàêó íåêå âðëî àðõàè÷íå öðòå, êî¼å
ïîòè÷ó èç áàëêàíñêîã ìèòîëîøêîã ñóïñòðàòà è äîâîäå ãà ó âåçó ñ
ïðåäñòàâîì õåðîñà íà êîœó êî¼è ¼àøå íîžó (ó íàóöè ïîïóëàðíî
íàçâàíîì òðà÷êè êîœàíèê), øòî ¼å ïðâè êàî õèïîòåçó ïîñòàâèî
Ä. Ñðå¼îâèž, à àóòîðêà êîíêðåòèçîâàëà è äåìîíñòðèðàëà íà ïå-
ñìàìà. Êðàš Âóêàøèí ïîíåî ¼å, êàî øòî Äåëèžåâà ïðèìåžó¼å, îä-
ëèêå ìèòñêîã âàðàëèöå (trickstera). Œåíå çàêšó÷êå ïîòâðó¼å è
÷èœåíèöà äà ñå îí, ïîñëå (ñîöè¼àëíî íåàäåêâàòíîã) ïîêóøà¼à óñ-
ïîñòàâšàœà áðà÷íå çà¼åäíèöå ñ Ìîì÷èëîâîì æåíîì2, æåíè Ìîì-
÷èëîâîì ñåñòðîì, êî¼à ¼å ïðåòõîäíî ïðèìèëà è áðàòîâšåâ áëàãî-
ñëîâ, çàäîâîšèâøè òèìå îñíîâíå ñîöè¼àëíå íîðìå. Òàêàâ ñëåä
ïîñòóïàêà è ¼åñòå óïðàâî îíî øòî trickster ÷èíè.
Äàšà âåçà ïåâàœà î âî¼âîäè Ìîì÷èëó ñ àðõàè÷íèì íèâîîì
çíà÷åœà, êàî øòî àóòîðêà óî÷àâà, ïðèñóòíà ¼å íå ñàìî ó ïðåäñòà-
âàìà êî¼å åâîöèðà ïåñìà, âåž è ó øèðåì ðèòóàëíîì êîíòåêñòó –
âåçèâàœåì èçâîåœà ïåñìå çà ñâåòî âðåìå ïðàçíèêà: çà Áîæèž,
îäíîñíî Óñêðñ (ñòð. 282), êàî è çà êóëò ìðòâèõ (ñòð. 283-245).
Òàêîå, òî ñå îãëåäà è íà òèïîëîøêî¼ ðàâíè èñïèòèâàœà ëèêîâà,
øòî àóòîðêà, âåîìà ñâåäåíî, ïîêàçó¼å íà ñàìî äâà àòðèáóòà ¼óíàêà
– œåãîâîì ñòàñó è ëîêóñèìà êî¼èìà îâ༠¼óíàê ïðèïàäà è ó îêâèðó
êî¼èõ ñå êðåžå (ñòð. 288-298).
Íà êðà¼ó, ìîæåìî ñå ñàãëàñèòè ñ àóòîðêîì îêî òîãà äà „èàêî
ñó ðàçíîðîäíè àíàëèòè÷êè ïðèñòóïè ó èçâåñíî¼ ìåðè âîäèëè äèñ-
ïåðçèâíîñòè, òåê ¼å ñàãëåäàâàœå ïåñìå Æåíèäáà êðàšà Âóêàøè-
íà èç ðàçëè÷èòèõ àñïåêàòà è ó øèðîêîì ñèíõðîíîì è äè¼àõðîíîì
ëóêó ìîãëî îáóõâàòèòè ôàêòîðå êî¼è äåòåðìèíèøó æèâîò åïñêå
ïåñìå ó êðóãó âàðè¼àíàòà è ðàñâåòëèòè èçóçåòíî ñëîæåí è õåòåðî-
ãåí ñïëåò ìèòñêèõ, èñòîðè¼ñêèõ è óñìåíîïîåòñêèõ ìåõàíèçàìà
êî¼è ó ìåóñîáíîì óêðøòàœó è äîïóœàâàœó óñìåðàâà¼ó óîáëè-
÷åœå ¼åäíå åïñêå ïðè÷å è êîëåêòèâíèõ ïðåäñòàâà î œåíèì ïðîòà-
ãîíèñòèìà” (ñòð. 344-345).
È äîê ó ñôåðè ñïîðíîã îñòà¼å îäðåèâàœå îñíîâíîã ñèæå¼-
íîã ìîäåëà (êî¼è áè, èïàê, òðåáàëî ñõâàòèòè êàî îïøòè, òå ñòîãà
áåçëè÷íî îäðååí è ñâàêàêî îñëîáîåí èìåíà àêòåðà, êî¼à ñó, èïàê,
ïðîìåíšèâà)3, ¼åäíà îä íåñóìœèâèõ ïðåäíîñòè îâå ñòóäè¼å ¼å äî-
2 Îâî áè ìîãëî ïðåäñòàâšàòè äàëåêè ðåëèêò îáè÷à¼íå ïðàêñå ñìåœèâàœà
ñâåòîã êðàšà, ïîñëå áîðáå è ïîáåäå íàä œèì, ïðè ÷åìó, óç âëàäàðñêå èíñèãíè¼å
è òèòóëó, ïîáåäíèêó ïðèïàäà è, øòàâèøå, îáàâåçíî ¼å, ïðàâî íà áðà÷íó çà¼åäíè-
öó ñà ñóïðóãîì ïîðàæåíîã ïðîòèâíèêà (â. . . Ôðå¼çåð, Çëàòíà ãðàíà, Áåî-
ãðàä, 1992, 18-19, 206-207, 350).
3 Äîïðèíîñ Äåëèžåâå ó îâîì ïîãëåäó îäíîñè ñå íà âåçó ëèêà è ñèæå¼íîã
ìîäåëà – îíà ïîêàçó¼å äà ëèê, ïîíåêàä, ìîæå ïîòïîìîžè êîíçèñòåíòíîñòè ¼åä-
íîã ñèæå¼íîã ìîäåëà, îäíîñíî, ïîñëóæèòè êàî ôàêòîð œåãîâå êîíçåðâàöè¼å. £åð,
êàêî îíà óî÷àâà, èçîñòàâšàœåì ãëàâíîã ëèêà èç ïåñìå î æåíèäáè êðàšà Âóêà-
øèíà, äàòè ñèæå¼íè ìîäåë ñå îñèïà, îäíîñíî, ïðèáëèæàâà áàëàäè (â. ñòð. 223,
672] 337), øòî ¼å, ñâàêàêî, ïðå òåíäåíöè¼à íåãîëè ïðàâèëî, êàî øòî ïîêàçó¼ó íåêå îä
ïåñàìà ó êî¼èìà âî¼âîäà Ìîì÷èëî àëòåðíèðà ñà äðóãèì ëèêîâèìà.
áðî (ðå)äåôèíèñàœå íåêèõ òåìåšíèõ ïî¼ìîâà óñìåíå êœèæåâíî-

ÄÐÀÃΊÓÁ ÏÅÐȎ
ñòè, ÷èìå îíè äîáè¼à¼ó íà ôóíêöèîíàëíîñòè è ïîñòà¼ó ïðàãìà-
òè÷íè¼è è îïåðàòèâíè¼è. Íî, ïîðåä ñâåãà ðå÷åíîã, íà¼âåžà âðåä-
íîñò îâîã èñòðàæèâàœà îñòà¼å ñàìà åëàáîðàöè¼à, êî¼îì ñå ïîêàçó-
¼å äà åïèêà ôóíêöèîíèøå êàî ïîëèñòàäè¼àëíè ôåíîìåí, ïðè ÷å-
ìó ñó èñòîðè¼ñêà, ìèòñêà è ïîåòñêà äèìåíçè¼à ìåóñîáíî êîìïà-
òèáèëíå è êîðåñïîíäèðà¼ó, à äà, ïðè òîì, íè¼åäíà îä œèõ íå äî-
ìèíèðà (êàî øòî, íàæàëîñò, è äàšå ìèñëå íåêè íàøè îêàñíåëè
ñëåäáåíèöè ìèòîëîøêå òåîðè¼å).
Ñòîãà, îâà ñòóäè¼à ïðåäñòàâšà îðèãèíàëàí è ñâàêå ïàæœå âðå-
äàí íàó÷íè ðàä êî¼è ¼åäíó, ïî ñâåìó äðàãîöåíó ïåñìó, îñâåòšàâà
êàî èíòåðïëàíàðíè è âèøåäèìåíçèîíàëíè àðòåôàêò, ñà÷èœåí, ïî-
ïóò êàëåèäîñêîïà, îä ìíîøòâà ñëè÷èöà êî¼å, îïàëåñöåíöè¼îì, ïî-
êàçó¼ó êàêî ñå, óñðåäñðåèâàœåì íà îäðååíå òà÷êå, ðåàêòóåëèçó-
¼å áëèñòàâà ñëèêà ¼åäíå ãîòîâî çàáîðàâšåíå õåðî¼ñêå ïîâåñòè.

[673
674]
ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ
 ÍÅÍÀÄ ŠÓÁÈÍÊÎÂȎ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 675–677
Prikaz

Íåíàä ŠÓÁÈÍÊÎÂȎ
(Áåîãðàä, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò)
ÏÐÂÈ ÑÐÏÑÊÈ ÓÑÒÀÍÀÊ ÑÀÃËÅÄÀÍ ÈÇ
ÀÍÅÃÄÎÒÑÊÎ-ÊÀÇÈÂÀ×ÊÎà ÓÃËÀ
Áðàíêî Çëàòêîâèž, Ïðâè ñðïñêè óñòàíàê ó ãîâîðó è òâîðó. Àíåãäîòå è
ñðîäíå ïðèïîâåäíå âðñòå óñìåíå êœèæåâíîñòè î Ïðâîì ñðïñêîì óñòàíêó,
Áåîãðàä – Àðàíåëîâàö, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò – Ôîíä
„Ïðâè ñðïñêè óñòàíàê”, Áèáëèîòåêà Ñðïñêî óñìåíî ñòâàðàëàøòâî, êœèãà 1,
Áåîãðàä, 2007, 318 + 2

Îäëè÷íà ìîíîãðàôè¼à Áðàíêà Çëàòêîâèžà ïðåäñòàâšà ïðàâî

îñâåæåœå ìåó áðî¼íèì êœèãàìà î Ïðâîì óñòàíêó øòàìïàíèì ó
îêâèðó îáåëåæàâàœà äâåñòîòå ãîäèøœèöå Êàðàîðåâîã óñòàí-
êà. Çà ðàçëèêó îä áðî¼íèõ êœèãà, ñòóäè¼à è ðàñïðàâà òîì ïðèëè-
êîì îá¼àâšåíèõ, êœèãà Áðàíêà Çëàòêîâèžà ïðèâëà÷è ïàæœó îñî-
áåíîøžó ïðèñòóïà. Ó ñðåäèøòó œåãîâîã èíòåðåñîâàœà íè¼å ðàç-
ìàòðàœå è ïðåèñïèòèâàœå âåžèõ èëè ìàœèõ èñòîðè¼ñêèõ íåäîó-
ìèöà âåçàíèõ çà çáèâàœà òîêîì Êàðàîðåâîã óñòàíêà. Àíàëèçè-
ðà¼óžè ïàæšèâî àíåãäîòå è êàçèâàœà î ëè÷íîñòèìà è äîãàà¼èìà,
àóòîð ¼å óñïåî äà íàì ïî÷åòêå íàñòà¼àœà íîâå ñðïñêå äðæàâå ïðåä-
ñòàâè íà íåóîáè÷à¼åí, à òèìå è ìíîãî èíòåðåñàíòíè¼è íà÷èí. Èñ-
òðàæèâàœà Áðàíêà Çëàòêîâèžà óñðåäñðååíà ñó íà àíåãäîòå è ñðîä-
íå êðàžå ïðîçíå ôîðìå êî¼å, ñâàêà ïîíàîñîá, à è çäðóæåíî, ïëà-
ñòè÷íî ïðèêàçó¼ó è îáëèêó¼ó äîãàà¼å è ó÷åñíèêå çáèâàœà. Ïðåä
÷èòàîöåì ñå èçëàæó äîãàà¼è, ïîáåäå è ïîðàçè, ïî¼åäèíà÷íà è êî-
ëåêòèâíà ¼óíàøòâà è ¼åäíàêå ïîãèáè¼å. Ñâå òî ¼å âèåíî î÷èìà
ó÷åñíèêà-áîðàöà, àëè è î÷èìà çáóœåíîã, ïà è óïëàøåíîã òçâ.
„îáè÷íîã ÷îâåêà èç íàðîäà”. Ó÷åñíèöè óñòàíêà, ¼óíàöè çíàíè èç
èñòîðè¼ñêèõ ìîíîãðàôè¼à è ñòóäè¼à, èç Âèøœèžåâèõ åïñêèõ ïå-
ñàìà î óñòàíêó, ó Çëàòêîâèžåâî¼ êœèçè ïî¼àâšó¼ó ñå ó âèåœèìà
ñàâðåìåíèêà, ñàáîðàöà, ñâåäîêà è ñëó÷à¼íèõ ïîñìàòðà÷à èçâàí
ášåøòàâîã, íåêàä è çáóœó¼óžåã ñâåòëà èñòîðè¼ñêå ïîçîðíèöå. Ïî-
ñòà¼ó šóäè êî¼è ñå ñâàêîäíåâíî ìîãó ñóñðåñòè, ñà âðëèíàìà è ìà-
íàìà êî¼å ÷îâåê ïðèðîäíî ïîñåäó¼å.
Ìîíîãðàôè¼à ñå ñàñòî¼è èç ñåäàì îáèìíèõ ïîãëàâšà è çíà-
÷à¼íîã äîäàòêà. Ïðâî ïîãëàâšå ÷èíå òåîðè¼ñêà ðàçìàòðàœà àíåã-
äîòå êàî ëèòåðàðíå, àëè è êàî ãîâîðíå, óñìåíå âðñòå, óêàçó¼å ñå
íà èçâîðå èç êî¼èõ ñó àíåãäîòå, îäíîñíî êàçèâàœà ïðåóçåòè è î
òèì èçâîðèìà èçðè÷å ñå äîêóìåíòîâàí âðåäíîñíè ñóä: Îñîáåíî-
ñòè óñìåíå àíåãäîòå; Ñàêóïšàœå è îá¼àâšèâàœå ãðàå; Îñâðò
íà ïðîó÷àâàœå àíåãäîòà. Ó äðóãîì ïîãëàâšó èñöðïíî ñå àíàëè-
çèðà¼ó ãðàà è èçâîðè (èñòîðè¼ñêè ñïèñè, ïåñíèøòâî, áèîãðàôè-
¼å, àóòîáèîãðàôè¼å, äíåâíèöè, ìåìîàðè, ïóòîïèñè, øòàìïà, ïðå- [675
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ ïèñêà). Òðåžå ïîãëàâšå íàñ îáàâåøòàâà êàêî ¼å ãðàà êëàñèôèêî-
âàíà ïðåìà àêòåðèìà è ïðåìà çáèâàœèìà. Ó ÷åòâðòîì, öåíòðàë-
íîì ïîãëàâšó, ó êîìå ¼å ðå÷ î ¼óíàöèìà óñòàíè÷êèõ àíåãäîòà, íà¼-
âèøå ïðîñòîðà, ïðèðîäíî, ïîñâåžåíî ¼å Âîæäó, Êàðàîðó. Ó îêâè-
ðó èñòîã ïîãëàâšà ñëåäè îäåšàê Âî¼âîäå è óñòàíèöè ó êîìå ¼å
íèç èçóçåòíî çàíèìšèâèõ òåìàòñêèõ öåëèíà: óñòàíè÷êî âî¼åâà-
œå, ìåãäàíŸè¼å, ïîçàäèíñêè ïëàí, ñëóãå áîæ¼å, öèâèëè, ïëåìåíè-
òà äåëà, îïåò Âóê Áðàíêîâèž. Ó èñòîìå ïîãëàâšó, ó îäåšêó Ïî-
ëèòè÷êà è äèïëîìàòñêà äåëàòíîñò, íà÷èœåíå ñó òåìàòñêå öåëè-
íå: óçîðèòè ïðèìåðè, îòèìàœå îêî âëàñòè. Ïîãëàâšå ñå çàâðøà-
âà òåìàòñêèì öåëèíàìà óïðàâíè è ñóäñêè ïîñòóïàê, òà¼íà èñòî-
ðè¼à. Ïåòî ïîãëàâšå ïîñâåžåíî ¼å çíàòíè¼èì äîãàà¼èìà èç ïðâå
ãîäèíå ñðïñêîã âî¼åâàœà íà äàõè¼å. Àóòîð ¼å îáëèêîâàî äâå òåìàò-
ñêå öåëèíå: îä êîëóáàðñêîã ìîñòà, ïðåêî Îðàøöà äî Èâàíêîâöà
è îä¼åê óíóòðàøœèõ ïðåîáðàæà¼à. Ó çàâðøíèì ðàçìàòðàœèìà
èçíåòèì ó øåñòîì ïîãëàâšó, Çëàòêîâèž ðàçëîæíî íàãëàøàâà è
îáðàçëàæå äðàãîöåíîñò êœèæåâíîã íàñëåà. Ñåäìî ïîãëàâšå ñà-
äðæè ïîïèñ èñòîðè¼ñêèõ èçâîðà è ëèòåðàòóðå è îáèìîì óáåäšè-
âî ñâåäî÷è êîëèêî ¼å Áðàíêî Çëàòêîâèž îçáèšíî è êîìïëåêñíî
ïðèñòóïèî èçðàäè ìîíîãðàôè¼å.
Íà ïîñëåòêó, ìàäà íè¼å íóæíî, à ìîæäà íè óîáè÷à¼åíî, âàšà
ðåžè äà ¼å ìîíîãðàôè¼à Ïðâè ñðïñêè óñòàíàê ó ãîâîðó è òâîðó,
êî¼à íàñëîâîì îïîìèœå íà äâå ñ¼à¼íå êœèæèöå Ìèëàíà €. Ìèëè-
žåâèžà (î Êàðàîðó, è î êœàçó Ìèëîøó) ìàãèñòàðñêà òåçà áðè-
ëè¼àíòíî îäáðàœåíà íà Ôèëîëîøêîì ôàêóëòåòó ó Áåîãðàäó.
Ìîíîãðàôè¼à èëóñòðàòèâíî è âåîìà äîêóìåíòîâàíî ïîêàçó¼å
íà êî¼è íà÷èí è ó êîëèêî¼ ìåðè ñå àíåãäîòå è ñðîäíå êðàžå ïðîçíå
ôîðìå êîðèñòå: ó îáëèêîâàœó, óñìåðàâàœó è ïðåóñìåðàâàœó ¼àâ-
íîã ìœåœà, îäíîñíî ó êî¼î¼ ìåðè òî îáëèêîâàœå, óñìåðàâàœå è
ïðåóñìåðàâàœå çàâèñè îä èìïåðàòèâà èñòîðè¼ñêîã è ïîëèòè÷êîã
òðåíóòêà. Àíàëèçèðà¼óžè àíåãäîòå, ñðîäíå ïðîçíå ôîðìå è œèõî-
âå áðî¼íå âàðè¼àíòå, Áðàíêî Çëàòêîâèž ¼å ¼àñíî ïîêàçàî êîëèêî
îâè îáëèöè óñìåíîã íàðîäíîã ñòâàðàëàøòâà àêòèâíî ó÷åñòâó¼ó ó
ñòâàðàœó è îáëèêîâàœó „¼àâíîã ìèøšåœà”, ó êî¼î¼ ìåðè îíè ¼åñó
ïðåñóäíè ó íàìåòàœó æåšåíå ðåöåïöè¼å èñòîðè¼ñêèõ è ïîëèòè÷-
êèõ äîãàà¼à, îäíîñíî êîëèêî ñó îíè çíà÷à¼íè, îäíîñíî áèòíî óòè-
öà¼íè íà íàêíàäíå êîðåêöè¼å è ïðåîáëèêîâàœà ïðåòõîäíî ñóãåðè-
ðàíå ðåöåïöè¼å, è „ñòâîðåíîã íàðîäíîã ìèøšåœà”.
Àóòîð ¼å ïîêàçàî îäëè÷íî ïîçíàâàœå ðåëåâàòíå èñòîðè¼ñêå è
êœèæåâíå ãðàå, òåìåšíî ïîçíàâàœå ñòðó÷íå ëèòåðàòóðå. Èø÷è-
òàâà¼óžè ïàæšèâî, àíàëèòè÷êè, îáèìíó èñòîðè¼ñêó ãðàó óìåî ¼å
äà è èçìåó ðåäîâà ïðåïîçíà ñàäðæ༠êî¼è ¼å ïðîèñòåêàî èç ñóâðå-
ìåíå àíåãäîòå, èç øàšèâå èëè ïîó÷íå ïðè÷å. Ïðèñòóïèâøè àíà-
ëèçè ãðàå íà ìîäåðàí íà÷èí, óñïåî ¼å äà íà÷èíè ìîíîãðàôè¼ó
êî¼à áè ñà ìíîãî ðàçëîãà ìîãëà äà íîñè è íàçèâ Ïðèâàòíè æèâîò
Âîæäà, âî¼âîäà, óñòàíèêà è âàñêîëèêîã íàðîäà ó Ñðáè¼è çà âðåìå
Ïðâîã ñðïñêîã óñòàíêà. Ïðâè ñðïñêè óñòàíàê, œåãîâå âîå è óñòà-
676]
íèöè ïðåòî÷åíè ñó èç ñóâèõ õðîíè÷àðñêèõ ñâåäî÷åœà ó çàíèìšèâó
ïðèïîâåñò î îáè÷íèì šóäèìà êî¼è ñó ñå ó ¼åäíîì ðàçäîášó îáðå-

ÍÅÍÀÄ ŠÓÁÈÍÊÎÂȎ
ëè ó ñïëåòó íåîáè÷íèõ äðóøòâåíî-ïîëèòè÷êèõ ïðåâèðàœà è îá-
ðà÷óíà, ó ñðåäèøòó ðàòíîã ìåòåæà è ñâàêî¼àêèõ ñìóòœè. Ìîíî-
ãðàôè¼à Áðàíêà Çëàòêîâèžà ïîêàçó¼å ó êîëèêî¼ ìåðè ñó è Âîæä, è
âî¼âîäå è óñòàíèöè çàïðàâî îáè÷íè šóäè, êî¼è ñå ìîãó ñâàêîäíåâíî
ñðåñòè ó âðåìåíèìà ìèðà, ÷è¼å ¼å óîáè÷à¼åíî ïîíàøàœå ïîðåìå-
žåíî ñìóòíèì è çëèì âðåìåíèìà êî¼å ðàòíå íåñðåžå íîñå ñà ñî-
áîì. Ñ äðóãå ñòðàíå, Çëàòêîâèžåâà ìîíîãðàôè¼à ïðâè ïóò èçâëà÷è
ó ïðâè ïëàí „îáè÷àí íàðîä”, âå÷èòó „êîëàòåðàëíó øòåòó” ðàòíèõ
ìåòåæà ÷è¼å ëè÷íå è êîëåêòèâíå òðàãåäè¼å èñòîðè¼à îñòàâšà ó äó-
áîêî¼ ñåíöè êðâàâèõ áèòàêà è ïîëèòè÷êèõ íàäìóäðèâàœà.
Óáóäóžå, àêî ñå æåëè ñïîçíà¼à êîìïëåòíå èñòèíå î Ïðâîì ñðï-
ñêîì óñòàíêó (ïà è î ñðïñêî¼ ðåâîëóöè¼è óîïøòå) – ìîíîãðàôè¼à
Áðàíêà Çëàòêîâèžà áèžå íåçàîáèëàçíà ñòðó÷íà, àëè (áëàãîäàðåžè
àóòîðîâî¼ ïèñìåíîñòè) è óçáóäšèâà áåëåòðèñòè÷êà ëåêòèðà.
Îâà îäëè÷íà êœèãà ó Äîäàòêó ñàäðæè è òðè èíäåêñà, òðè
ðåãèñòðà, êî¼è, íåñïîðíî, çíàòíî îëàêøàâà¼ó ñòðó÷íî êîðèøžåœå
ìîíîãðàôè¼å: èíäåêñ òåìà è ìîòèâà, èíäåêñ ëè÷íèõ èìåíà, èí-
äåêñ ãåîãðàôñêèõ èìåíà.
Íà êðà¼ó âàšà èñòàžè äà ¼å îâà êœèãà, ó èçäàâà÷êîì ñìèñëó,
ëåï ïðèìåð ñàðàäœå ¼åäíå ñòðó÷íå, ó îâîì ñëó÷à¼ó íàó÷íå èíñòè-
òóöè¼å (Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò) è óäðóæåœà ãðàà-
íà, ïîøòîâàëàöà òðàäèöè¼å (Ôîíä „Ïðâè ñðïñêè óñòàíàê” èç Àðàí-
åëîâöà). Ãðàôè÷êè ëåïî äèçà¼íèðàíà, êœèãà íà íà¼ëåïøè íà÷èí
íà¼àâšó¼å è ïî÷åòàê íîâå åäèöè¼å Èíñòèòóòà çà êœèæåâíîñò è
óìåòíîñò. ʜèãîì Áðàíêà Çëàòêîâèžà çàïî÷èœå íîâà òåìàòñêî-
-ïðîáëåìñêà áèáëèîòåêà – „Ñðïñêî óñìåíî ñòâàðàëàøòâî”.

[677
678]
ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ
 ÑËÎÁÎÄÀÍÊÀ ÏÅÊÎÂȎ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 679–682
Prikaz

Ñëîáîäàíêà ÏÅÊÎÂȎ
(Áåîãðàä, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò)
ÑÐÁÈÑÒÈÊÀ ÎËÃÅ ELLERMEYER-ÆÈÂÎÒȎ
Îëãà Ellermeyer-Æèâîòèž, Ñòâàðàîöè è ïîñðåäíèöè. Ñòóäè¼å î ñðïñêî¼
êœèæåâíîñòè è ñðïñêî-íåìà÷êèì êœèæåâíèì âåçàìà, Áåîãðàä,
Ôèëîëîøêè ôàêóëòåò, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò,
×èãî¼à øòàìïà, 2007, ñòð. 269

ʜèãà Îëãå Ellermeyer-Æèâîòèž Ñòâàðàîöè è ïîñðåäíèöè

ïðâà ¼å êœèãà áèáëèîòåêå SEMINARIUM SERBICUM, è êàî òà-
êâà, îãëåäíà, èìà âåëèêè çàäàòàê äà îïðàâäà íåêîëèêî çàõòåâà: íå
ñàìî äà áóäå ñàìà ïî ñåáè äîáðà, ñàäðæà¼íà, îòêðèâàëà÷êà, âåž è
äà ïîñòàâè ñòàíäàðäå çà áóäóžå êœèãå ó åäèöè¼è. Íîâîïîêðåíóòà
áèáëèîòåêà áè òðåáàëî äà ïðåäñòàâšà è àôèðìèøå ñåðáèñòè÷êå
ðàäîâå ñëàâèñòà èç èíîñòðàíñòâà, „óñïîñòàâšà òåøœå âåçå äîìà-
žå ñåðáèñòèêå ñà ìåòîäîëîøêî-òåîðè¼ñêîì òðàäèöè¼îì ñòóäè¼à ó
äðóãèì ñðåäèíàìà.” ʜèãà ¼å ïîäåšåíà ó ÷åòèðè öåëèíå êî¼å íà-
äîïóœàâà¼ó ¼åäíà äðóãó è óñïîñòàâšà¼ó âåçó ñà ñëàâèñòè÷êèì ñòó-
äè¼àìà ó Íåìà÷êî¼ è Ñðáè¼è. Ãåðìàíèñòà è ñëàâèñòà, Îëãà Eller-
meyer-Æèâîòèž áèëà ¼å ïîãîäíà ëè÷íîñò êî¼à ¼å ìîãëà è óñïåëà äà
äâà ñâî¼à èíòåðåñîâàœà óñïåøíî ñïî¼è è äà ñà ïîä¼åäíàêîì ïî-
ñâåžåíîøžó ïðîãîâîðè è î íåìà÷êèì è î ñðïñêèì ïèñöèìà. Ñâè
œåíè ðàäîâè ïèñàíè ñó ñà ïåäàíòíîì àêðèáè¼îì è îá¼åêòèâíî-
øžó êî¼îì ¼å óñïåëà äà ðóøè è ñðóøè ïðåäðàñóäå èçìåó äâà íà-
ðîäà è äà ïîìîãíå äà ñå èìïëèöèòíî ðàçóìå¼ó ïî¼ìîâè êîìïàðà-
òèâíîã è òðàíñíàöèîíàëíîã èçó÷àâàœà êœèæåâíîñòè.
Ó „Íàïîìåíè” íà êðà¼ó êœèãå ñàìà àóòîðêà, Îëãà Ellermeyer-
-Æèâîòèž êàæå äà ñó „òåêñòîâè ... óãëàâíîì íàñòàëè íà (ìî¼èì)
ïðåäàâàœèìà èç ñðïñêå è õðâàòñêå êœèæåâíîñòè íà Èíñòèòóòó çà
ñëàâèñòèêó ó Õàìáóðãó...” øòî ¼å âåž ïî ïðèðîäè ïîñëà êî¼è ¼å
îáàâšàëà, çàõòåâàëî îäðååíó ìåòîäîëîãè¼ó è òåîðè¼ñêî-èñòîðè¼-
ñêó çàñíîâàíîñò ïîäðååíó öèšåâèìà è çàäàöèìà íàñòàâå. Òóìà-
÷åœå òåêñòîâà ñðïñêèõ è õðâàòñêèõ ïèñàöà ñòóäåíòèìà, ðàø÷ëà-
œàâàœå ðå÷åíèöà è òðàæåœå è ïðîíàëàæåœå ñìèñëà ó äåëèìà î
êî¼èìà ¼å ãîâîðèëà áèëî ¼å – áàð – äâîñòðóêî îäãîâîðíî. Ïðâî,
êàî ó÷èòåšñêè ïîñàî äà ñå ó÷åíèöèìà ïðåíåñå çíàœå, àëè è šó-
áàâ è èñòðàæèâà÷êà ðàäîçíàëîñò ïðåìà ¼åçèêó è êœèæåâíîñòè, à
ïðåêî îâîãà è ïðåìà ñðïñêî¼ êóëòóðè. È äðóãî, ãîâîðèòè ìëàäèì
šóäèìà î ñðïñêèì ïèñöèìà è äåëèìà ó Íåìà÷êî¼ êî¼à èìà äóãó è
íà¼áîšó òðàäèöè¼ó èçó÷àâàœà ñëàâèñòèêå, ñâàêàêî ¼å ïðåäñòàâšà-
ëî è óñïîñòàâšàœå ðåëàöè¼à è ñà ïðîøëîøžó è ñà áóäóžíîøžó, [679
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ àëè è ñòðîãî óñïîñòàâšàœå âåçà è êîðåëàöè¼à èçìåó ñðîäíèõ
êœèæåâíèõ ïî¼àâà. Ñàâ ò༠ïðåäàâà÷êè, ëåêòîðñêè ïîñàî çàõòåâàî
¼å è ¼åäàí íàðî÷èò íàïîð è îäðååíó ïîñâåžåíîñò ¼åð ñâóäà ó ñâå-
òó ó ïîñëåäœèì äåêàäàìà, ñëàâèñòèêà óîïøòå, è ñðáèñòèêà ïî-
ñåáíî, áèëà ¼å ïîñàî îíèõ êî¼è ñó áèëè ïîñëåäœè Ìîõèêàíöè ÷è-
¼è ñó ðåçóëòàòè èìàëè íàáî¼ æèâîòíîã èçàçîâà è õðàáðîñòè, ñòðà-
ñòè äà ñå áóäå ïîñðåäíèê è òóìà÷ ó âðåìåíèìà êî¼à íè ïî ÷åìó
íèñó íàêëîœåíà íè ïîñðåäíèöèìà íè òóìà÷èìà.
Ó íåêî¼ ãðóáî¼ ïîäåëè, ðàäîâè ó îâî¼ êœèçè áè ñå ìîãëè ïîäå-
ëèòè íà îíå êî¼è ñå áàâå ðåöåïöè¼îì è íåìà÷êî-¼óãîñëîâåíñêèì
(ñðïñêèì) êœèæåâíèì âåçàìà (òî ñó òåêñòîâè î Õà¼íðèõó Õà¼íåó,
Øòèãëèöó, Òàëâ¼åâî¼, Âóêó ÊàðàŸèžó, Ìèëîøó Öðœàíñêèì è åêñ-
ïðåñèîíèçìó), è î óçà¼àìíîì êóëòóðíîì ïðåêëàïàœó è ïîñâåžå-
íîñòèìà ñëè÷íèì èëè èñòèì èäå¼àìà êî¼å ïî¼åäèíöè – ïîñðåäíè-
öè ïðåíîñå. Äâà îãëåäà, î ïóòîïèñó Õà¼íðèõà Øòèãëèöà è ¼îø
âèøå î ïóòîïèñó, ëè÷íî¼ áèîãðàôè¼è, Ìèëîøà Öðœàíñêîã êàî äà
ñó øèðîì îòâîðèëà âðàòà èñòðàæèâà÷êî¼ èìàãèíàöè¼è. Ïîñåáíî
ñå èçäâà¼à ðàä î Åáåðõàðäó Òàíãëó ¼åð ñå ó œåìó ïðåïîçíà¼ó îíå
âðëèíå ðàçóìåâàœà è òîëåðàíöè¼å ïðåìà äðóãîì, äîáðîõîòíîñòè
è õóìàíîñòè – êî¼å ñó ïîä¼åäíàêî âàæíå îäëèêå êî¼å ïîñåäó¼ó è
Òàíãë è ñàìà Îëãà Ellermeyer-Æèâîòèž.
Ïðâà öåëèíà îä øåñò îãëåäà ïîñâåžåíà ¼å ïîñðåäíèöèìà è
ñëèöè ¼åäíîã íàðîäà è çåìšå êî¼à ñå ñòâàðà èçâàí òå çåìšå (Ñðáà
è Ñðáè¼å ó Íåìà÷êî¼, Öðíå Ãîðå è Öðíîãîðàöà ó âèåœó ¼åäíîã,
íåìà÷êîã, ïóòîïèñöà). Àóòîðêà ¼å îïðåçíî îñòàâèëà ïî ñòðàíè
åñòåòñêó îöåíó ¼åð ñå, ïðå ñâåãà, óñðåäñðåäèëà íà ðåöåïöè¼ó óìåò-
íè÷êîã îñòâàðåœà, àëè è êóëòóðíèõ è äðóãèõ ìîäåëà êî¼è ñòâàðà-
¼ó ñëèêå èëè ïðåäðàñóäå î êîëåêòèâíèì, èíäèâèäóàëíèì, êóëòóð-
íèì è äðóãèì èäåíòèòåòèìà. Îâè îãëåäè ñó è ïîêóø༠ñòâàðàœà
êóëòóðíå èñòîðè¼å íà îñíîâó òåêñòîâà àóòîðà êî¼è ñó îìîãóžèëè
íîâî ïîšå ïîñìàòðàœà íà ðàçìåè êîìïaðàòèâèñòèêå è ðåöåïöè-
¼å êœèæåâíèõ äåëà è èäå¼à è ñîöèîëîøêèõ è êóëòóðîëîøêèõ èñ-
êóñòàâà. Èàêî ñâàêî ÷èòàœå è ñâàêî ïîñðåäîâàœå èçìåó ðàçëè-
÷èòèõ êóëòóðà è êœèæåâíîñòè ïîäðàçóìåâà è ñïîçíà¼ó äà íàøå
÷èòàœå è ðàçóìåâàœå çàâèñå îä íîðìè (ïîëèòè÷êèõ, êóëòóðíèõ,
èäåîëîøêèõ è äð.) ñàäàøœîñòè, Îëãà Ellermeyer-Æèâîòèž êàî äà
¼å ñòàëíî èìàëà íà óìó ÷èœåíèöó äà ¼å, èïàê, íà¼âàæíè¼å óòâðäè-
òè êîìå ¼å äåëî óïóžåíî è êî ãà ¼å íàïèñàî. Îä òîãà çàâèñè ðåöåï-
öè¼à è ðàçóìåâàœå äåëà.
Ó ïåò îãëåäà ó äðóãîì äåëó, òåîðè¼ñêî-ìåòîäîëîøêèì ïðèíöè-
ïèìà íåìà÷êå íàóêå î êœèæåâíîñòè ðàçìàòðà¼ó ñå ïðèìåðè èç ñðï-
ñêå ïîåçè¼å. Îâè îãëåäè îòàâàðà¼ó ïóò ïîòïóíî äðóãà÷è¼åì ñàãëå-
äàâàœó ëèòåðàòóðå ãäå ñå êîðèñòå èíòåðòåêñòóàëíå ìîãóžíîñòè èç-
ó÷àâàœà óç îñëàœàœå íà ìîãóž êîíòåêñò ó êîìå äåëî íàñòà¼å.
Òðåžè äåî ¼å ïîñâåžåí ïðîçè è óíóòðàøœî¼ ôîðìè ïðîçíîã
ñòâàðàëàøòâà: ïðèïîâåäà÷ó, ïåðñïåêòèâè ïðèïîâåäàœà, åêâèâà-
ëåíöè¼è, ñìèñëó ïðèïîâåäàœà è åñòåòñêîì óòèñêó êî¼è íàñòà¼å
680]
êàî ïîñëåäèöà äåëîâàœà óíóòðàøœå ôîðìå.
 Îãëåäè ñàêóïšåíè ó îâî¼ êœèçè ïîñòà¼ó âðåäàí ïîêàçàòåš êîí-

ÑËÎÁÎÄÀÍÊÀ ÏÅÊÎÂȎ
öåïòóàëíîã èçáîðà ïðèìåðà, âðñòå è çíà÷à¼à ñâðõå è ñòðóêòóðå óíó-
òðàøœå ôîðìå, ôóíêöè¼å ïðèïîâåäàœà è ïðèïîâåäà÷à, íà÷èíà ïðè-
ñòóïà è óïîòðåáå ñòèëñêèõ è ñåìàíòè÷êèõ îáëèêà, êàî è îäíîñà
ïðåìà óæåì è øèðåì êîíòåêñòó. Îãëåäè ñó, òàêîå, è êîìïàðàòèâíà
àíàëèçà âèäšèâèõ è íåâèäšèâèõ ãðàíèöà èçìåó ñðïñêå è íåìà÷-
êå êœèæåâíîñòè, ñòèëñêèõ è çíà÷åœñêèõ êîìïëåêñà è ó œèìà ñå
èñïèòó¼å îäðæèâîñò ïðèñòóïà ïðîó÷àâàœà ðàçëè÷èòèõ ìåòîäà ó îä-
íîñó ïðåìà ñàìîì òåêñòó, êóëòóðè, íàöèîíàëíî¼ êœèæåâíîñòè.
Ñòàëíè è íåïîñðåäíè äîäèð ñà íåìà÷êîì òåîðè¼ñêîì è èñòî-
ðè¼ñêîì ìèøšó, ïðå ñâåãà ñà íàðàòîëîãè¼îì Âîëôà Øìèäà, îñòà-
âèî ¼å âèäàí óòèö༠íà ðàä Îëãå Ellermeyer-Æèâîòèž, ìàäà ¼å œå-
íî îñíîâíî äåëîâàœå îñòàëî ó îêâèðèìà òðàäèöè¼å Áåîãðàäñêîã
óíèâåðçèòåòà. Ñïî¼ ãåðìàíèñòè÷êèõ è ñëàâèñòè÷êèõ èíòåðåñîâà-
œà äàî ¼å ïîñåáàí äîïðèíîñ îñîáåíîì òóìà÷åœó ïèñàöà, äåëà èëè
êœèæåâíèõ ïî¼àâà è ôåíîìåíà. Ó ñâî¼èì òåêñòîâèìà îíà ñå óãëàâ-
íîì áàâèëà íàöèîíàëíîì, ñðïñêîì êœèæåâíîøžó è ó îêâèðó òîã
êîðïóñà, øòî ¼å îïåò ïîñëåäèöà ïðîôåñîðñêîã ðàäà, ðåïðåçåíòà-
òèâíèì óçîðöèìà ïðèïîâåäàœà è ïðèïîâåäà÷à, èëè ïî¼àâàìà êî¼å
ñó îáåëåæèëå ñðïñêó êœèæåâíîñò èëè ¼å ïðèáëèæèëå åâðîïñêî¼.
Óíóòàð ïðèðîäíå óïóžåíîñòè íà „èñòîðè¼ñêå” ïèñöå, Îëãà Eller-
meyer-Æèâîòèž ¼å óñïîñòàâèëà èíòåðàêòèâíè îäíîñ ñà äåëîì-ïè-
ñöåì, ñîïñòâåíèì òåêñòîì è èäå¼îì êî¼ó ñïðîâîäè ó ñâèì ñâî¼èì
îãëåäèìà. Òàêî ñó œåíè òåêñòîâè óâåê íîâî âèåœå, íîâî ïîšå
èíòåðåñîâàœà ó îêâèðèìà íàðàòèâíèõ è èíòåðòåêñòóàëíèõ èñòðà-
æèâàœà. Òåìàòñêà ðàçíîëèêîñò òåêñòîâà êî¼å óçèìà ó ðàçìàòðà-
œå, áèâà ïîòðòà èäå¼îì âîäèšîì ó èñïèòèâàœó òåìà, ìîòèâà è
ìîòèâñêîã ¼åäèíñòâà. Ó ïîòðàçè çà èçâîðèìà è ðàçëîçèìà ïèø÷å-
âèõ îïðåäåšåœà, ó ÷åìó ¼å íåìà÷êà íàóêà î êœèæåâíîñòè èìàëà
âðåäàí äîïðèíîñ ¼åð ¼å äàëà ðàçëè÷èòèì òåêñòîâèìà çà¼åäíè÷êå
îñíîâå è ïîëàçèøòà è îìîãóžèëà àóòîðêè äîñëåäíîñò ó ðàçìàòðà-
œó ðàçëè÷èòèõ ïðîáëåìà. Çàíèìšèâî ¼å äà ¼å àóòîðêà îñòâàðèëà
ñâî¼åâðñíó ¼åäèíñòâåíîñò è óíóòàð òåêñòîâà è „êîíòåêñòóàëíî”.
Òàêî ¼å, íà ïðèìåð, ó îãëåäèìà î Èâè Àíäðèžó, Áîðè Ñòàíêîâèžó
èëè Ïåòðó Ïåòðîâèžó Œåãîøó óñïîñòàâšåíà âåçà ñà „ïðàòåê-
ñòîì”, óçîð-òåêñòîì, ñà áèáëè¼ñêîì ïðè÷îì, ìèòîì, ôîëêëîðíèì
ïðåäàœåì èëè ðèòóàëîì. È òè îãëåäè èìà¼ó ïîñåáíó âðåäíîñò ¼åð
ñó óçîð-òåêñòîâè è äåëà ïèñàöà î êî¼èìà ¼å ïèñàëà ïîâåçàíè è
ñàãëåäàíè íà íà÷èí êî¼è äî ñàäà íè¼å áèî îñòâàðåí, óç èñòèöàœå
èíòåðòåêñòóàëíîñòè , íàðî÷èòî ó îãëåäèìà î Œåãîøó è Áîðè Ñòàí-
êîâèžó êàäà ñå, íà ïðèìåð, èíòåðåñîâàœå çà òåìó èëè ìîòèâ êî¼è
¼å áèî ïî÷åòíè ïîäñòèö༠– ïðîøèðè òàêî äà ñå èíòóèöè¼à Îëãå
Ellermeyer-Æèâîòèž è œåí èíäèâèäóàëíè òàëåíàò ïðåíîñè ó èñòî
âðåìå è ëèíåàðíî (óíóòàð ñàìîã òåêñòà êî¼è àíàëèçèðà) è öèêëè÷-
íî èëè ñïèðàëíî ó îêâèðèìà ñîïñòâåíîã çíàœà, ìåòàôîðè÷êèõ è
ñèìáîëè÷êèõ àñîöè¼àöè¼à.
Äðóãè âàæàí ñåãìåíò œåíèõ èíòåðåñîâàœà ¼å èñòðàæèâà÷êè
[681
ðàä êî¼è ¼å óñìåðèëà êà ðåöåïöè¼è ñðïñêå êœèæåâíîñòè ó Íåìà÷-
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ êî¼, êà ïðåïîçíàâàœó ñòåðåîòèïà ó ìèøšåœó î êóëòóðàìà îâà äâà
íàðîäà, êà ðàø÷ëàœàâàœó îáìàíà: êœèæåâíèõ, íàöèîíàëíèõ è
äðóãèõ. Óïàäšèâ ¼å íàïîð èñòðàæèâà÷à äà îòêðè¼å è èìåíó¼å êà-
ðàêòåðèñòè÷íà ïîšà ôîðìàëíèõ è ñòèëñêèõ îäëèêà è œèõîâ ñó-
îäíîñ èçìåó íàïîðà äà ñå íå ïðåêèäà òðàäèöè¼à êàî îäðàç íàöè-
îíàëíî㠖 è èíîâàöè¼å êî¼à ¼å áèëà îäðàç ìîäåðíîã è åâðîïñêîã
äóõà. Ïîðåä òîãà, ó îãëåäèìà î ñðïñêèì ïèñöèìà îïàæà ñå è ñòàë-
íà òåæœà äà ñå îçíà÷è èíäèâèäóàëèçàöè¼à ïðèïîâåäàœà óíóòàð
ãîâîðà åïîõå.
Ñâè îãëåäè, áåç îáçèðà äà ëè ñå áàâå êœèæåâíèì âåçàìà èëè
ïðîáëåìèìà ïðèïîâåäàœà, ¼åñó ñâî¼åâðñòàí ìîñò èçìåó šóäè è
ðàçëè÷èòèõ êóëòóðà, óìåòíîñòè è ïîëèòèêå è ïîêàçó¼ó êàêî ñó
êœèæåâíà äåëà ¼åäíà îä ìîãóžíîñòè ïðåâàçèëàæåœà ðàçëèêà è
íåñïîðàçóìà. Ïðèñóòíà ¼å è ñòàëíà òåæœà äà ñå îòêðè¼å è èìåíó¼å
êàðàêòåð èíäèâèäóàëèçàöè¼å óíóòàð èçàáðàíîã ïðèïîâåäà÷êîã
êîðïóñà è óíóòàð ëèòåðàðíèõ åïîõà. Òåêñòîâè ó îâî¼ êœèçè ñó è
äîáàð ïðèìåð è îäãîâîð íà ñòàëíî ïîñòàâšàíî ïèòàœå: êàêî ÷è-
òàòè èçàáðàíå ïèñöå è êàêî âîäèòè äè¼àëîã ñà œèìà, àëè è ñà ñà-
ìîì àóòîðêîì òåêñòîâà.

682]
 ÑÒÀÍÈØÀ ÒÓҌÅÂȎ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 683–687
Prikaz

Ñòàíèøà ÒÓҌÅÂȎ
(Áåîãðàä, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò)
ÑÀÌÎÑÂΣÀÍ ÏÎÃËÅÄ ÍÀ
ÑÐÏÑÊÈ ÌÎÄÅÐÍÈÇÀÌ
Ìèëàí Ðàäóëîâèž, Ðàñêðøžà ñðïñêîã ìîäåðíèçìà. Èäåîëîøêè è êóëòóðíè
êîíòåêñò ñðïñêå êœèæåâíîñòè 20. âåêà, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è
óìåòíîñò – Ïðàâîñëàâíè áîãîñëîâñêè ôàêóëòåò – Ôî÷à, Áåîãðàä,
2007, ñòð. 231

Ó ñâîì âèøåäåöèíè¼ñêîì êœèæåâíîì ä¼åëîâàœó, ó òîêó êîãà

¼å îá¼àâèî âèøå îä äåñåò êœèãà, Ìèëàí Ðàäóëîâèž ïðåäñòàâšà
¼åäèíñòâåíó è óñàìšåíó ïî¼àâó ó ñðïñêî¼ íàóöè î êœèæåâíîñòè.
Ïðè òîìå ñå èìà íà óìó äà ¼å îâ༠àóòîð ñâî¼å ö¼åëîêóïíî äîñàäà-
øœå êœèæåâíî ä¼åëîâàœå èñïèñàî ¼åäèíñòâåíèì, ïðåïîçíàòšè-
âèì ðóêîïèñîì; ãîòîâî îä ñàìîã ïî÷åòêà ñâå äî íà¼íîâè¼åã âðåìå-
íà îí, ïðàêòè÷íî, ó ñâèì ñâî¼èì òåêñòîâèìà èñêàçó¼å ¼åäèíñòâåíî
ñõâàòàœå óì¼åòíîñòè è êœèæåâíîñòè êî¼å, èñòîâðåìåíî, ðåàëèçó-
¼å íà ñàìî ñåáè ñâî¼ñòâåí íà÷èí. Òî ñõâàòàœå çàñíîâàíî ¼å íà òðà-
äèöè¼è êàî ïðèìàðíîì òåìåšó è óïîðèøòó ö¼åëîêóïíå šóäñêå
äóõîâíå àêòèâíîñòè ó êî¼î¼ ñó ñàäðæàíå è èç êî¼å èçâèðó ñâå ïð-
âîòíå è ïðèìàðíå èñòèíå î ÷îâ¼åêîâîì ì¼åñòó ó æèâîòó è ñâè¼åòó.
Òó ñå ïðâåíñòâåíî ìèñëè íà äóõîâíè àñïåêò šóäñêå åãçèñòåíöè¼å
íà êîìå ¼å ó ñóøòèíè óòåìåšåíà òðàäèöè¼à, êî¼è ñå âåž è ïî ñâî-
¼î¼ ïðèðîäè íå ìîæå ì¼åðèòè ìîãóžèì, äîñåãíóòèì èñêóñòâîì,
ñïîçíà¼îì è ïðàêñàìà ÷îâ¼åêîâîã ñâàêîäíåâíîã æèâîòà, íåãî ñå
óêàçó¼å êàî ïîñåáàí è ñàìîóçðî÷íè ñàäðæà¼, îáëèêîâàí ó âèäó
ñâåäèìåíçèîíàëíîã óíèâåðçóìà.
Ñâà Ðàäóëîâèžåâà ðàçìàòðàœà îäíîñå ñå çàïðàâî íà ò༠óíè-
âåðçàëíè áåñêðà¼íè ïðîñòîð è äóõîâíó åíåðãè¼ó êî¼à ãà òðà¼íîì
åìàíàöè¼îì èñïóœàâà è îáëèêó¼å ó ñêëàäó ñà çàõò¼åâèìà è îñîáå-
íîñòèìà ïðâîñòâîðèòåšñêîã, áîæàíñêîã íà÷åëà. Ó òîì íà÷åëó ñå,
ïî Ðàäóëîâèžó, ñàäðæè îñíîâíî íà÷åëî è ïóíè ñìèñàî óì¼åòíî-
ñòè. Çà ðàçëèêó îä óîáè÷à¼åíîã ñõâàòàœà óì¼åòíè÷êîã ÷èíà çàñíî-
âàíîã íà ñòâàðàëà÷êîì ïîðèâó, êî¼è ¼å ñâî¼ñòâåí, ïðè¼å ñâåãà, ÷î-
â¼åêó è œåãîâî¼ òðà¼íî¼ òåæœè çà ñàìîîñòâàðèâàœåì è ñàìîïî-
òâðèâàœåì, Ðàäóëîâèž óì¼åòíè÷êî ñòâàðàëàøòâî çàòè÷å ïðâåí-
ñòâåíî ó îêðèšó áîæàíñêîã òâîðà÷êîã íà÷åëà. Òèìå ñå ó ñõâàòà-
œó ìèñòåðè¼å óì¼åòíîñòè ïîêóøàâà îòèžè êîðàê äàšå: ïîì¼åðà-
œåì ñà šóäñêîã íà áîæàíñêè êàðàêòåð òà ìèñòåðè¼à ñå èäåíòèôè-
êó¼å ó íà¼äóášèì ñëî¼åâèìà òðàäèöè¼å óòåìåšåíå íà åíåðãè¼è ïð-
âîòâîðíîã, òåèñòè÷êîã ïîðè¼åêëà. Ó ñêëàäó ñ òèì óì¼åòíîñò íè¼å
šóäñêà ðàäîñò ñòâàðàœà, íåãî ÷îâ¼åêîâà ðàäîñò ñïîçíà¼å î ñâîì [683
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ ïîñòî¼àœó ó â¼å÷íîì áîæàíñêîì ñòâîðèòåšñêîì óíèâåðçóìó. Èç
òîãà ïðîèçèëàçè äà ñó šóäñêå ñòâàðàëà÷êå ïîòðåáå è ìîãóžíîñòè
ìîãóžå è óñëîâšåíå, ïà ÷àê è ïîäðååíå âðõîâíîì áîæàíñêîì
òâîðà÷êîì íà÷åëó.
Òàêâî ïîèìàœå, ïðèðîäíî, îñòàâšà ïî ñòðàíè îðãàíñêó âåçó
èçìåó ñòðóêòóðíå óñòðî¼åíîñòè ä¼åëà è œåãîâå åñòåòñêå èíôîð-
ìàòèâíîñòè, ¼åð áè òèìå ó òåìåšó áèëè óãðîæåíè áîæàíñêè êà-
ðàêòåð è ïîðè¼åêëî òâîðà÷êîã ÷èíà ó êî¼è ñå ÷îâ¼åê íè¼å âëàñòàí
íèòè ìîæå ìè¼åøàòè. Îâàêâî, òåèñòè÷êî ñõâàòàœå óì¼åòíè÷êîã
ñòâàðàëàøòâà ïî ñâî¼î¼ ïðèðîäè çáîã òîãà îñòà¼å èçâàí îáèšåæ¼à
àêñèîëîøêîã ïîðè¼åêëà. Ñòîãà ó îâîì ñëó÷à¼ó êœèæåâíî èñòðà-
æèâàœå íè¼å óñì¼åðåíî íà ñòðóêòóðó óì¼åòíè÷êîã ä¼åëà, íåãî íà
œåãîâ ñàäðæà¼, îäíîñíî íà œåãîâî çíà÷åœå ó îäíîñó íà ñâåóêóï-
íó óòåìåšåíîñò šóäñêîã áèžà ó Áîæè¼î¼ ïðîìèñëè è êîñìè÷êî¼
ñâåóçðî÷íîñòè êî¼îì ñå îíà èñêàçó¼å. Ó âåçè ñ òèì ïðèðîäíî ¼å äà
ñå òàêâî ñõâàòàœå óì¼åòíîñòè ëàêøå è óñï¼åøíè¼å ïðèì¼åœó¼å ó
èñòðàæèâàœó êîíêðåòíîã óì¼åòíè÷êîã ä¼åëà, íåãî ó ñèñòåìàòèçà-
öè¼è è òèïîëîãèçàöè¼è êœèæåâíèõ ïî¼àâà, åïîõà, ñòèëñêèõ ôîð-
ìàöè¼à, êœèæåâíèõ ïîñòóïàêà, èòä. Óîñòàëîì, êœèæåâíî ä¼åëî ¼å
èïàê ïîñåáàí ñâè¼åò çà ñåáå êî¼è ìîæå äà ñå òóìà÷è íà ðàçëè÷èòå
íà÷èíå – ñà àñïåêòà êàêî íàñòà¼å, êàêî ñå èçíóòðà îáëèêó¼å è êàêî
êàî òàêâî ôóíêöèîíèøå ó îäíîñó íà ÷èòàîöà, àëè è ñà ñòàíîâè-
øòà óíèâåðçàëíîã äóõîâíîã àìáè¼åíòà ó êîìå íàñòà¼å è äóõîâíîã
õîðèçîíòà ó êîìå ñå ïî¼àâšó¼å è ä¼åëó¼å, ïðè ÷åìó ñå äåèñòè÷êè
êîíöåïò ñâè¼åòà îá¼åêòèâíî ïðåïîðó÷ó¼å êàî ¼åäàí îä ëåãèòèì-
íèõ, ÷åñòî ïðèìàðíèõ è ïðèîðèòåòíèõ ñàäðæà¼à ó îäíîñó íà êî¼å
ä¼åëî èñêàçó¼å ñâî¼ó ïóíó êîìïàòèáèëíîñò.
Òî ñå âðëî äîáðî âèäè è ó îâî¼ Ðàäóëîâèžåâî¼ êœèçè íà ì¼å-
ñòó ãä¼å ñå ãîâîðè î Øàíòèžåâèì ï¼åñíè÷êèì ïî÷åöèìà êî¼å ¼å
ö¼åëîêóïíà äîñàäàøœà êðèòèêà òðåòèðàëà êàî ïðâå ìà÷èžå êî¼è
ñå ó âîäó áàöà¼ó. Ïðèì¼åíîì ñîïñòâåíîã, íàïðè¼åä íàçíà÷åíîã ñõâà-
òàœà óì¼åòíîñòè Ðàäóëîâèž äîñòà óñï¼åøíî ïîêàçó¼å äà è ò༠äèî
Øàíòèžåâîã ñòâàðàëàøòâà èìà îäðååíå âðè¼åäíîñòè è äà çàóçè-
ìà ðàâíîïðàâíî ì¼åñòî ó ö¼åëîêóïíîì Øàíòèžåâîì ñòâàðàëàøòâó.
Ïî÷åòíå, íàèâíå è íåâèíå ìàíèôåñòàöè¼å îòâîðåíå ä¼å÷è¼å äóøå,
óòåìåšåíå ó èçâîðíîì àìáè¼åíòó ïàòðè¼àðõàëíîã ðåäà, ïîáîæíî-
ñòè è ïðèðîäå, êî¼å óî÷àâàìî ó ïðâèì, ïî÷åòíè÷êèì Øàíòèžå-
âèì ï¼åñìèöàìà, ó Ðàäóëîâèžåâîì òåèñòè÷êîì ñõâàòàœó è òóìà-
÷åœó êœèæåâíîã ä¼åëà íàëàçå ñâî¼ó ïðàâó ì¼åðó, óïîðèøòå è óòî-
÷èøòå, òå èõ íàêîí òàêâîã òóìà÷åœà èïàê ìîðàìî ñ âèøå îïðåçà
óçèìàòè ó îáçèð è êàäà ñå ðàäè î œèõîâîì ì¼åñòó ó ö¼åëîêóïíîì
ï¼åñíè÷êîì îïóñó îâîã ï¼åñíèêà, àëè è êàäà èõ ïîñìàòðàìî ñàìå
çà ñåáå.
Ðàäóëîâèž, äàêëå, çàñòóïà äåèñòè÷êî ñõâàòàœå óì¼åòíîñòè,
ïðâåíñòâåíî óòåìåšåíî íà äóõîâíèì, ðåëèãèîçíèì ñàäðæà¼èìà
êî¼è ñå îïëîó¼ó è èñêàçó¼ó ó îêâèðó ñèíõðîíèçîâàíå ñâåïðîæå-
òîñòè ïðèðîäå, áîãà è ÷îâ¼åêà è íà èìàíåíòàí íà÷èí èçâèðó èç
684]
íàðîäíå òðàäèöè¼å è ïàòðè¼àðõàëíå êóëòóðå ñòàáèëíèõ è ïðîâ¼å-
ðåíèõ âðè¼åäíîñòè, êî¼à ñå ó ñòàëíèì öèâèëèçàöè¼ñêèì ìè¼åíàìà

ÑÒÀÍÈØÀ ÒÓҌÅÂȎ
è èñêóøåœèìà ìîäåðíèçàöè¼å òðàíñôîðìèøå íà íà÷èí êî¼èì ñå
íå èçíåâ¼åðàâà¼ó œåíà ïðâîáèòíà îñíîâíà ñóøòèíñêà îáèšåæ¼à.
Ó íàøèì ïðèëèêàìà òàêâî ñõâàòàœå ñìàòðà ñå ïîìàëî àíàõðî-
íèì è òðàäèöèîíàëèñòè÷êèì ó çíà÷åœó êî¼å íè¼å áàø îõðàáðó¼ó-
žå. Òðåáà, ìåóòèì, èìàòè íà óìó äà ñå ó Ðàäóëîâèžåâîì ñëó÷à¼ó
íå ðàäè î àóòîðó êî¼è ¼å ó ñâîìå íàó÷íîì ðàçâî¼ó çàñòàî âåž íà
ïðâî¼ ñòåïåíèöè, íåãî î àóòîðó êî¼è ¼å ñâ¼åñíî è ñìèøšåíî çà
÷èòàâî âðè¼åìå êîëèêî ñå áàâè êœèæåâíîøžó òó ñòåïåíèöó ñ âå-
ëèêèì åíòóçè¼àçìîì ïðåì¼åøòàî è êîíà÷íî ñì¼åñòèî íà ñàì âðõ
šåñòâèöå ñîïñòâåíîã êœèæåâíî-íàó÷íîã ìåòîäà, ïðè òîìå ñå íå
îáçèðóžè íà ïðèìèñëè è óñòàšåíå ðåçåðâå ïðåìà îâàêâîì ñõâà-
òàœó óì¼åòíîñòè. Îí ¼å, äàêëå, îâ༠ñâî¼ ìåòîä ñâ¼åñíî œåãîâàî è
äîãðàèâàî è œèìå çàóçåî âèäšèâî, ïðèëè÷íî èçîëîâàíî ì¼åñòî
ó íàøî¼ íàóöè î êœèæåâíîñòè. Òî ñâî¼å êœèæåâíî îïðåä¼åšåœå
îí íå ïðèêðèâà è íå ìàñêèðà, ïà ¼å ñòîãà êîíà÷íî íåîïõîäíî äà ñå
îíî ëåãàëèçó¼å è ó øèðî¼ êœèæåâíî¼ ¼àâíîñòè, áåç ñêðèâåíèõ èëè
íåìóøòèõ ïðèìèñëè êî¼èìà ñå ò༠œåãîâ êœèæåâíè ÷èí, çáîã íà-
âîäíå àíàõðîíîñòè è òðàäèöèîíàëèçìà, ïîêóøàâà îñòàâèòè ó èçî-
ëàöè¼è. Ðàäóëîâèžåâî êœèæåâíî îïðåä¼åšåœå è ä¼åëîâàœå îñëà-
œà ñå íà îíî êîä íàñ ãîòîâî ïîòïóíî ïîòèñíóòî, à ó ðàçâè¼åíè¼èì
êóëòóðàìà äîñòà ïðèñóòíî êîíçåðâàòèâíî èíòåëåêòóàëíî è äóõîâ-
íî íàñšåå, êî¼å îäîëè¼åâà ñâèì ðåâîëóòèâíèì è ðåïðåñèâíèì
ïðîöåñèìà è ïîêóøàâà îñìèñëèòè è î÷óâàòè íåêå òðà¼íå è òåøêî
ïîì¼åðšèâå äóõîâíå êîíñòàíòå óêóïíå šóäñêå êóëòóðå è öèâèëè-
çàöè¼å, ó îêâèðó êî¼èõ ñå ñîïñòâåíè íàöèîíàëíè è äóõîâíè èäåí-
òèòåò íå ñòàâšà ó ïîäàíè÷êè è ïîäðååíè ïîëîæ༠ó îäíîñó íà
íåêå „ïðîâ¼åðåíå” êóëòóðíî-öèâèëèçàöè¼ñêå îáðàñöå, íåãî ñå ñâ¼å-
ñíî, ïà ÷àê è ïðèñòðàñíî øòèòè, ÷óâà è èñòè÷å.
Îâàêâîì ñõâàòàœó êœèæåâíîñòè îäãîâàðà è íà÷èí êî¼èì Ðà-
äóëîâèž àðòèêóëèøå ñâî¼å êœèæåâíå åêñïåðòèçå. Îíàêî êàêî ¼å
œåãîâ êîíöåïò óì¼åòíè÷êîã ñòâàðàëàøòâà ¼åäèíñòâåí è äîñòà óñà-
ìšåí ó ñàâðåìåíî¼ ñðïñêî¼ íàóöè î êœèæåâíîñòè, ðè¼åòêèì è ¼å-
äèíñòâåíèì ó íà¼áîšåì ñìèñëó ðè¼å÷è ìîæå ñå ñìàòðàòè è œåãîâ
íà÷èí ïèñàœà. Ó îâîì ñëó÷à¼ó ïîíîâî ñå ìîæå ãîâîðèòè î äàíàñ
óìíîãîìå çàáîðàâšåíî¼ òåìè âèñîêîã êœèæåâíîã ñòèëà êî¼è ñå
òàêîåð ñìàòðà ñòàðèì äîáðèì è ïîìàëî êîíçåðâàòèâíèì ëèòå-
ðàðíèì íàñšååì èçàøëèì èç ìîäå. Ðàäè ñå î ñòèëó êîãà êàðàê-
òåðèøó ïðâåíñòâåíî ëèòåðàðíè àòðèáóòè. Òî ¼å ïîëåòàí, ìåòàôî-
ðè÷àí è ñëèêîâèò ñòèë êî¼èì ñå, èñòèíà, íå óãðîæàâà ¼àñàí, ñèñòå-
ìàòè÷àí è ïðåãëåäàí òîê è ñì¼åð êàçèâàœà, òî ¼å ñòèë êîãà êàðàê-
òåðèøó îäœåãîâàíà è îòì¼åíà èíòåëåêòóàëíà ôðàçà, àëè è ïîìà-
ëî ïðåñëîáîäíà ðåòîðèêà èëè ëèòåðàðíà íåîáàâåçíîñò êî¼îì ñå
íà ðà÷óí ïðåöèçíîñòè è ïî¼ìîâíå ñòðîãîñòè ïîñòèæå âåžà ñóãå-
ñòèâíîñò è óá¼åäšèâîñò êœèæåâíîã ãîâîðà. Ïî òîìå Ðàäóëîâè-
žåâ ñòèë àñîöèðà íà íà¼áîšå ïðåäñòàâíèêå ¼åäíîã ñì¼åðà ñðïñêå
êðèòè÷êå è åñå¼èñòè÷êå ïðîçå ÷è¼è ñó ïðåäñòàâíèöè áèëè Èñèäî-
[685
ðà Ñåêóëèž, £îâàí Äó÷èž, Ñëîáîäàí £îâàíîâèž è Ìèëàí Êàøà-
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ íèí, íà ïðèì¼åð. Ïî òèì ñâî¼èì êàðàêòåðèñòèêàìà îí çàèñòà ïðåä-
ñòàâšà îñâ¼åæåœå ìåó äàíàøœèì àêòåðèìà îâîã æàíðà, êî¼è òå-
øêî íàëàçå ïóò äî ïàæœå è ïîâ¼åðåœà ÷èòàëà÷êå ïóáëèêå óìíî-
ãîìå è çáîã õëàäíîã, ÷åñòî àïñòðàêòíîã, ñóâî ïî¼ìîâíîã, èíòåëåê-
òóàëíî ïðåòåíöèîçíîã, à çáîã òîãà íåðè¼åòêî è êîíôóçíîã íà÷èíà
ïèñàœà.
Ó îäíîñó íà Ðàäóëîâèžåâî ñõâàòàœå êœèæåâíîñòè è òîì ñõâà-
òàœó ïðèì¼åðåí Ðàäóëîâèžåâ íà÷èí ñëîáîäíîã îáëèêîâàœà êœè-
æåâíîã òåêñòà ìîãóžå ñó, íàðàâíî, ñâàêîâðñíå ïðèìèñëè è ïðè-
ì¼åäáå. Ìåóòèì, øòà ãîä ñå î òîìå ìèñëèëî, ¼åäíî ñå íå ìîæå
ñïîðèòè: Ðàäóëîâèž ¼å óïðàâî ïî òîìå óî÷šèâà è ìàðêàíòíà ïî¼à-
âà ñàâðåìåíå ñðïñêå êœèæåâíå ñâè¼åñòè è îí çáîã òîãà çíà÷à¼íî
äîïðèíîñè œåíî¼ ìíîãîñòðóêîñòè, ñëî¼åâèòîñòè, à ó êð༜åì ñëó-
÷à¼ó è œåíî¼ êîíòðîâåðçíîñòè êàî âàæíî¼ êîìïîíåíòè œåíå óêóï-
íå âèòàëíîñòè.
Ñâå îâå Ðàäóëîâèžåâå êàðàêòåðèñòèêå äîëàçå äî èçðàæà¼à è ó
ðóêîïèñó œåãîâå íà¼íîâè¼å êœèãå Ðàñêðøžà ñðïñêîã ìîäåðíèçìà
÷è¼è ñàäðæ༠ñå ïðåöèçèðà ïîäíàñëîâîì Èäåîëîøêè è êóëòóðíè
êîíòåêñò ñðïñêå êœèæåâíîñòè 20. âåêà. Çà Ðàäóëîâèžà îâà êœè-
æåâíà òåìà íè¼å íèêàêâà íåïîçíàíèöà, ¼åð ¼å, îñèì äðóãèõ ðàäîâà
èç òîã ïîäðó÷¼à, îí ïðè¼å äåñåòàê ãîäèíà îá¼àâèî è ¼åäíó îáèìíó
êœèãó ïîä íàñëîâîì Êëàñèöè ñðïñêîã ìîäåðíèçìà (1995). ʜèãà
¼å ñàñòàâšåíà îä äâè¼å ö¼åëèíå: Ïðâà ïîëîâèíà âåêà è Äðóãà ïîëî-
âèíà âåêà êî¼å óïóžó¼ó íà ëîãè÷àí õðîíîëîøêè êðèòåðè¼óì ïðè-
ñòóïà êœèæåâíî¼ ãðàè, àëè âåž è çáîã òîãà øòî ¼å ïîëîâèíîì 20.
âè¼åêà, ïîñëè¼å Äðóãîã ñâ¼åòñêîã ðàòà, ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè äî-
øëî äî òåìåšíîã ïðåëîìà è çàîêðåòà, óñëîâšåíîã äðóãà÷è¼èì
èäåîëîøêèì è êóëòóðíèì êîíòåêñòîì, òå ö¼åëèíå íåìà¼ó ñàìî õðî-
íîëîøêà îáèšåæ¼à, íåãî óêàçó¼ó è íà íåêà äóášà, äðóãà÷è¼à ñó-
øòèíñêà îäðååœà íàøå êœèæåâíîñòè ó ïðâî¼ è ó äðóãî¼ ïîëîâè-
íè 20. âè¼åêà. Ó îêâèðó ñâàêå îä îâå äâè¼å ö¼åëèíå, îïåò, íàëàçè-
ìî ïî¼åäèíà÷íå òåêñòîâå (ó ïðâî¼ ïåò, à ó äðóãî¼ ÷åòèðè) ó êî¼èìà
ñå ïðåöèçíè¼å ðàçðàó¼ó îñîáåíîñòè ñðïñêå êœèæåâíîñòè 20. âè-
¼åêà ïðîèçàøëå èç ìîäåðíèñòè÷êèõ êœèæåâíèõ ïðî¼åêàòà êî¼è ñó
íà ïîñåáàí íà÷èí äîìèíèðàëè ó ñâàêî¼ îä îâèõ êœèæåâíèõ åïî-
õà. Âåžèíó òåêñòîâà íà îâ༠èëè íà îí༠íà÷èí àóòîð ¼å âåž ðàíè¼å
áèî îá¼àâèî, àëè ¼å œèõîâîì äîðàäîì è íà÷èíîì êîìïîíîâàœà ó
êœèçè, óñïèî äà ñòâîðè íîâó, ¼åäèíñòâåíó êœèæåâíó ñòðóêòóðó
êî¼à èçíóòðà ôóíêöèîíèøå ñàñâèì ëîãè÷íî è çàêîíèòî – êàî ¼å-
äèíñòâåíà òåìàòñêî-ïðîáëåìñêè êîíöèïèðàíà ëèòåðàðíà ñòóäè-
¼à.
Íà÷èí êàêî ¼å Ðàäóëîâèž äåôèíèñàî ïî¼àì ìîäåðíèçìà, êàêî
¼å ïðîïðàòèî œåãîâó ïðâó çðåëó ôàçó ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè êðà-
¼åì 19. è ïî÷åòêîì 20. âè¼åêà êî¼ó èìåíó¼å êàî „êëàñè÷íè ìîäåð-
íèçàì”, êàêî ¼å, ïîòîì ïîâóêàî ðàçëèêó èçìåó „êëàñè÷íîã ìî-
äåðíèçìà” è êœèæåâíå àâàíãàðäå ó ìåóðàòíîì ïåðèîäó, êàêî ¼å
òðåòèðàî êœèæåâíî ñòâàðàœå ïîñëè¼å Äðóãîã ñâ¼åòñêîã ðàòà, ïð-
686]
âî ó êðàòêîòðà¼íîì ïåðèîäó ïîåòèêå ñîöè¼àëèñòè÷êîã ðåàëèçìà,
à îíäà ó ïåðèîäó íîâèõ ìîäåðíèñòè÷êèõ òåíäåíöè¼à ïåäåñåòèõ è

ÑÒÀÍÈØÀ ÒÓҌÅÂȎ
øåçäåñåòèõ ãîäèíà, òå íàïîêîí è ó ïåðèîäó äî ñàìîã êðà¼à 20.
âè¼åêà, êàäà ïðåîâëàäàâà¼ó ïîñòìîäåðíèñòè÷êè êœèæåâíè ïðî-
¼åêòè – ñâå òî ìîãëî áè ñå îçáèšíî óçåòè ó îáçèð, à ìàœå âèøå è
ïðèõâàòèòè, àëè áè ñå èñòî òàêî, ñ ìàœå èëè âèøå óá¼åäšèâèì
ðàçëîçèìà, ìîãëî ïîðèöàòè è ñìàòðàòè „íåòà÷íèì”.
È ¼åäíî è äðóãî íà îâîì ì¼åñòó è ó îâî¼ ïðèëèöè, íå áè èìàëî
íåêå ïîñåáíå ñâðõå, ¼åð ñå ïîëàçè îä ïðåòïîñòàâêå äà íàïðè¼åä
èçëîæåíà êœèæåâíà ñõâàòàœà îâîã àóòîðà è œåãîâ, òèì ñõâàòà-
œèìà êîìïàòèáèëàí, ñëîáîäàí, ïðâåíñòâåíî ëèòåðàðíî àòðèáóè-
ðàí íà÷èí ïèñàœà, ïðåäñòàâšà¼ó ëåãèòèìíà êœèæåâíà ñâî¼ñòâà
êî¼à ñó, óç òî, êîä îâîã àóòîðà ÷åñòî èçâåäåíà äî íà¼âèøåã íèâîà,
òå äà ñó ëåãèòèìíè è ðåçóëòàòè äî êî¼èõ ñå äîå íà îñíîâó òèõ
ñâî¼ñòàâà.

[687
688]
ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ
 ÃÎÐÀÍÀ ÐÀÈ×ÅÂȎ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 689–694
Prikaz

Ãîðàíà ÐÀÈ×ÅÂȎ
(Íîâè Ñàä, Ôèëîçîôñêè ôàêóëòåò)
ÄÓÃÎ ÏÓÒÎÂÀŒÅ Ó ÐÎÌÀÍ
Ðàäîâàí Âó÷êîâèž, Ìîäåðíè ðîìàí äâàäåñåòîã âåêà,
Çàâîä çà óŸáåíèêå è íàñòàâíà ñðåäñòâà, Èñòî÷íî Ñàðà¼åâî 2005, ñòð. 697

Äà ¼å ïðîôåñîð Ðàäîâàí Âó÷êîâèž êœèæåâíè èñòîðè÷àð ñà

ðåòêèì ñìèñëîì çà ñèíòåòè÷êå óâèäå, çíàëè ñìî îäðàíè¼å, è òî íå
ñàìî ó ñëó÷à¼åâèìà êàäà ñå œåãîâà êðèòè÷êà ïàæœà óñðåäñðåè-
âàëà íà óêóïàí îïóñ ïèñàöà êàî øòî ¼å Èâî Àíäðèž, âåž è êàäà ¼å
òðåáàëî îòêðèòè è ïðàòèòè ðàçâè¼àœå ÷èòàâèõ ïðàâàöà ó ñðïñêî¼
è õðâàòñêî¼ êœèæåâíîñòè. Ìèñëèìî, íàðàâíî, íà œåãîâó êàïè-
òàëíó ñòóäè¼ó Ïîåòèêà õðâàòñêîã è ñðïñêîã åêñïðåñèîíèçìà
(1979), ó êî¼î¼ ¼å œåí àóòîð ïîìíî è ó äåòàšèìà, à èïàê ¼àñíî è
ïðåãëåäíî, äåôèíèñàî ñâå øòî ¼å ÷èíèëî ñðæ åêñïðåñèîíèñòè÷-
êîã íà÷èíà èçðàæàâàœà ó ñðïñêî¼ è õðâàòñêî¼ êœèæåâíîñòè: îä
ôîðìàëíèõ èíîâàöè¼à äî èäå¼à íà êî¼èìà ñå èçãðàèâàî; à ñâå òî ó
¼åäíîì ðàçâî¼íîì âðåìåíñêîì ëóêó: îä ñâåãà øòî ¼å åêñïðåñèîíè-
çìó ïðåòõîäèëî è ïðåäîäðåäèëî ãà, äî îíèõ êœèæåâíèõ òîêîâà ó
êî¼èìà ¼å ðàçãðàåí è ïðåâàçèåí. Îâàêàâ ñèíòåòè÷êè çàõâàò ó êîì-
ïëåêñíó ïðîáëåìàòèêó åêñïðåñèîíèçìà íà ¼óãîñëîâåíñêèì ïðî-
ñòîðèìà ïðåä Ïðâè ñâåòñêè ðàò è íåïîñðåäíî ïîñëå œåãà, ñâàêàêî
íå áè áèî ìîãóž äà Ðàäîâàí Âó÷êîâèž íè¼å áèî èçóçåòíî óïóžåí ó
ñâå øòî ñå ó òî âðåìå äîãààëî ó åâðîïñêèì êœèæåâíîñòèìà, íà-
ðî÷èòî ó íåìà÷êî¼, øòî ¼å ó÷èíèëî äà îâî êàïèòàëíî äåëî ñðïñêå
èñòîðèîãðàôè¼å áóäå íå ñàìî èñòîðè¼ñêà âåž è êîìïàðàòèñòè÷êà
ñòóäè¼à.
Ñâå îâî ¼å áèëî âàæíî èñòàžè çáîã òîãà øòî ¼å è êœèãà Ìî-
äåðíè ðîìàí äâàäåñåòîã âåêà íàñòàëà íà ñëè÷íèì íà÷åëèìà, ñ òèì
øòî ¼å Ðàäîâàí Âó÷êîâèž ó îâîì ñâîì äåëó îòèøàî è ìíîãî äàšå.
Ðåçóëòàò ¼å èñòîðè¼ñêî-êîìïàðàòèâíà àíàëèçà ðàçâî¼íèõ òîêîâà ðî-
ìàíåñêíîã æàíðà ó 20. âåêó ó êî¼åì ¼å îáóõâàžåíî ïåäåñåò è ïåò
àóòîðà èç åâðîïñêèõ (åíãëåñêå, íåìà÷êå, ôðàíöóñêå è ðóñêå) è ñå-
âåðíîàìåðè÷êå è ¼óæíîàìåðè÷êå êœèæåâíîñòè. Ïîñåáíà ïîãëà-
âšà, ìåóòèì, ïîñâåžåíà ñó è ñïåöèôè÷íîì, ñàìîñòàëíîì òîêó
ñðïñêîã ìîäåðíîã ðîìàíà ó ïðîøëîì âåêó. Îíî øòî ¼å èçãëåäàëî
êàî íåìîãóžè ïîäóõâàò, à øòî ¼å ïðîôåñîð Âó÷êîâèž óñïåî äà èç-
âåäå, ¼åñòå çàóçèìàœå òà÷êå ãëåäèøòà êî¼à íåžå ïîäðàçóìåâàòè íåêó
ïîâëàøžåíó ïîçèöè¼ó è âîäèòè ó ïðåíàãëàøàâàœå íåêîã òîêà èëè [689
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ íàöèîíàëíå òðàäèöè¼å. Òî ¼å íåøòî øòî ¼å ðåäîâíî íåäîñòà¼àëî
êàêî çàïàäœà÷êèì, òàêî è ðóñêèì òåîðåòè÷àðèìà è êœèæåâíèì
èñòîðè÷àðèìà, ó ñâèì ïðèëèêàìà êàäà ñå ïîêóøàëî ñà êîìïëåê-
ñíè¼èì óâèäèìà ó êœèæåâíå ôåíîìåíå (îä Ôðà¼à, Áëóìà, Ôîð-
ñòåðà, Áàõòèíà...). Ñòóäè¼à Ìîäåðíè ðîìàí äâàäåñåòîã âåêà èïàê
¼å, äîäóøå, åâðîïîöåíòðè÷íà, àëè ó ìåðè ó êî¼î¼ ñå êàî åâðîïñêî
èñêóñòâî óçèìà è ðåöåïöè¼à àìåðè÷êèõ êœèæåâíîñòè, è òî óïðà-
âî ó ïåðèîäèìà ó êî¼èìà ¼å îíà è áèëà èçàçâàíà äîìèíàöè¼îì ðî-
ìàíåñíèõ ôîðìè ñ îíå ñòðàíå Àòëàíòèêà, ÷è¼å ñó òðàäèöè¼å, èïàê,
äóáîêî óêîðåœåíå ó åâðîïñêè êœèæåâíè è êóëòóðíè ïðîñòîð.
Áèëî áè, ìåóòèì, è ïîãðåøíî è ïîòöåœèâà÷êè ãîâîðèòè äà
ñå ðàäè ñàìî î ïðåãëåäó òîêîâà ìîäåðíîã ðîìàíà ó 20 ñòîëåžó. Íå
ñàìî äà ¼å àóòîð êœèãå ñâî¼ ìàòåðè¼àë îðãàíèçîâàî ïî íà÷åëèìà
êàòåãîðèçàöè¼å âåž ¼å, ïîëàçåžè îä ïîìíå àíàëèçå ñâàêîã ïîìåíó-
òîã ðîìàíà, íàïèñàî äåëî êî¼åì íå ìîæåìî ïðîíàžè ìíîãî ñëè÷-
íèõ íà îâèì ïðîñòîðèìà, ìîæäà ÷àê íè¼åäàí óïîðåäèâè ïðèìåð.
(Ó õðâàòñêî¼ êœèæåâíîñòè ìîæäà ñå ¼åäèíî Ìèëèâî¼ Ñîëàð òàêî
åêñòåíçèâíî áàâèî ñàâðåìåíèì ðîìàíîì.) Ó ñðïñêî¼ êœèæåâíî¼
êðèòèöè áèëî ¼å ïëîäíèõ è îðèãèíàëíèõ òóìà÷à ñòðàíèõ êœè-
æåâíîñòè (Ñðåòåí Ìàðèž, Íèêîëà Ìèëîøåâèž, Ñâåòîçàð Êîšå-
âèž...), àëè ñå íå ñåžàìî äà ¼å áèëî ñëè÷íèõ ïîêóøà¼à äà ñå ó îâî-
ëèêîì ðàñïîíó àíàëèçèðà¼ó, óïîðåäå è êëàñèôèêó¼ó, ïðåìà çà¼åä-
íè÷êèì ôîðìàëíèì êàðàêòåðèñòèêàìà, îñíîâíèì èäå¼àìà è âðå-
ìåíó ó êî¼åì ñó ñå ïî¼àâèëè, ïî¼åäèíà÷íè ïðèìåðè áèëî êî¼å æàí-
ðîâñêå ôîðìå. Òî ñâå ó÷èíèî ¼å Ðàäîâàí Âó÷êîâèž, àëè óç ¼åäàí
äîäàòíè íàïîð: äà ó åâðîïñêå è àìåðè÷êå òðàäèöè¼å óçãëîáè è
óêëîïè òîêîâå ñàâðåìåíîã ñðïñêîã ðîìàíà.
Àóòîð îâå èñòîðè¼ñêî-êîìïàðàòèâíå è êðèòè÷êå ñòóäè¼å íå
ïîëàçè, ÷èíè ñå, íè îä êàêâå ïîñåáíå êœèæåâíå òåîðè¼å, íèòè
ïîêóøàâà äà ñâî¼ó èñòîðè¼ó îðãàíèçó¼å ïðåìà íåêî¼ íà÷åëíî¼ èäå-
¼è (êàî øòî ñó òî, ðåöèìî, ÷èòèëè àìåðè÷êè èñòîðè÷àðè è òåîðå-
òè÷àðè Íîðòðîï Ôð༠è Õàðîëä Áëóì ó ñâî¼èì ïîêóøà¼èìà ñèñòå-
ìàòèçàöè¼å çàïàäíîåâðîïñêå êœèæåâíîñòè, àëè è ðóñêè ôîðìà-
ëèñòè êàäà ñó òðàãàëè çà ñâî¼îì èìàíåíòíîì èñòîðè¼îì). Óî÷àâà-
¼óžè ãëàâíå òèïîâå ìîäåðíîã ðîìàíà ó 20. âåêó: ðîìàí ìîäåðíå,
àâàíãàðäíè ðîìàí, ðîìàí ìîäåðíå êëàñèêå, åãçèñòåíöè¼àëèñòè÷-
êè ðîìàí, íåîàâàíãàðäíè èëè íîâè ðîìàí è ïîñòìîäåðíèñòè÷êè
ðîìàí, Ðàäîâàí Âó÷êîâèž ïîëàçè îä òåçà äà ðàçâî¼ êœèæåâíèõ
ôåíîìåíà ñëåäè íåêå ñâî¼å óíóòðàøœå, àóòîíîìíå çàêîíå (êî¼è
ñå óãëàâíîì ñâîäå íà áðçî çàñòàðåâàœå ôîðìå è íà ðåàêòèâíó òå-
æœó çà ïðîìåíîì, øòî ñå óïðàâî çáîã ñâî¼å ðåàêòèâíîñòè ÷åñòî
îäâè¼à êàî íàèçìåíè÷íî ñìåœèâàœå ñòàðî-íîâî), àëè è äà ñå óî÷å-
íå ïðîìåíå íå ìîãó îäâî¼èòè îä ìåíà è òðàíñôîðìàöè¼à äðóøòâå-
íîã æèâîòà, íèòè îä äîìåòà óêóïíå õóìàíèñòè÷êå ìèñëè (ôèëî-
çîôè¼å, ñîöèîëîãè¼å, àíòðîïîëîãè¼å...). Óòîëèêî ¼å Âó÷êîâèž, è
êàä ðàçìàòðà ñïåöèôè÷íîñòè íàðàòèâíå ñòðóêòóðå, è ôîðìàëíå
îçíàêå ìàœå èëè âèøå åêñòðåìíèõ è îáóõâàòíèõ åêñïåðèìåíàòà
690]
êî¼å ñó ó íàëåòèìà îáåëåæàâàëå ðîìàíåñêíå ôîðìå ó 20. ñòîëåžó,
è êàä ïðàòè íîñåžå èäå¼å êî¼å ñó óâåê ó âåçè ñà èñòîðè¼ñêèì äîãà-

ÃÎÐÀÍÀ ÐÀÈ×ÅÂȎ
à¼èìà, äóõîì âðåìåíà, ïðåäîñåžà¼íîøžó íåêå äîãàà¼èìà áðåìå-
íèòå è àôåêòèìà íàáè¼åíå åïîõå, èëè îíå êî¼å ñå åêñêëóçèâíî çà-
äðæàâà¼ó ó èç äðóøòâà óçäèãíóòèì ñôåðàìà èíòåëåêòóàëíå åëè-
òå, íàø àóòîð ¼å, ó ñòâàðè, åêëåêòè÷àð ó ïîçèòèâíîì ñìèñëó òå
ðå÷è. £åð, ïîøòîâàœå êœèæåâíîñòè êàî àóòîíîìíîã ïîäðó÷¼à ÷î-
âåêîâîã ñòâàðàëàøòâà, àëè è œåíî èñòîâðåìåíî ñàãëåäàâàœå ó êîí-
òåêñòó ñâåóêóïíèõ ìðåæà äðóøòâåíèõ è èñòîðè¼ñêèõ îäíîñà, ñà-
ìî ìîæå äà äîïðèíåñå òîìå äà ñå èçáåãíó ñèìïëèôèêàöè¼å, ìà ñà
êî¼å ñòðàíå îïàñíîñò îä œèõ ïðåòèëà.
Òàêî, Ðàäîâàí Âó÷êîâèž ñìàòðà äà ñå „ôåíîìåí êàî øòî ¼å
ìîäåðíè ðîìàí 20. âåêà íà¼áîšå ìîæå ñõâàòèòè è ïðèêàçàòè àêî
ñå ñàãëåäàâà èç ïåðñïåêòèâå ïðîìåíà êî¼å ñó âåçàíå çà ñìåíå ïî¼å-
äèíèõ ïðàâàöà è œèõîâèõ ïîåòèêà, è ñ œèìà ó âåçè, âëàäà¼óžèõ
ôèëîçîôñêèõ èäå¼à” àëè è äà ñó òå ïðîìåíå èçàçâàíå „è èñòîðè¼-
ñêèì ðàçëîçèìà” (4). Ïðåìà îâîì àóòîðó, áðçèíà ïðîìåíà ó ðîìà-
íó óâåê ¼å áèëà óî÷šèâè¼à íåãî ó äðóãèì æàíðîâèìà, àëè ¼å ðè-
òàì òå ïðîìåíå, ÷èíè ñå, è ó äâàäåñåòîì ñòîëåžó óâåê îäðåèâàëà
íåêà âðñòà îòïîðà ïðåìà ñòàðîì è ïðåâàçèåíîì. Òàêî ñå è ðîìàí
ìîäåðíå, ïðâè ðîìàí ñà îäëèêàìà „ìîäåðíèòåòà”, íà ïðåëîìó âå-
êîâà è îáëèêîâàî êðîç äåëèìè÷íî ñóïðîòñòàâšàœå âåðîâàœèìà ó
ìîãóžíîñò ðàöèîíàëíîã ïðîäèðàœà ó òà¼íå ñâåòà, àëè ¼å ó èñòî
âðåìå ïîíåî è íåêå èäå¼å è ïðåîêóïàöè¼å ïðàâàöà êî¼è ñó îáåëå-
æèëè êð༠19. ñòîëåžà – ñ ¼åäíå ñòðàíå íàòóðàëèçìà, à ñ äðóãå,
ñèìáîëèçìà è äåêàäåíöè¼å. Àêî ñó Âó÷êîâèžåâå àíàëèçå Ìàíî-
âèõ è Ïðóñòîâèõ ðîìàíà è îñòàëå ó äîìåíó äî ñàäà óîáè÷à¼åíèõ
ïîãëåäà íà ãëàâíå ðîìàíîïèñöå åâðîïñêå ìîäåðíå, îíäà ¼å œåãîâ
ïîêóø༠äà ñå Íå÷èñòà êðâ Áîðå Ñòàíêîâèžà ñàãëåäà óïðàâî èç
ïåðñïåêòèâå åâðîïñêîã êîíòåêñòà èçóçåòíî óïå÷àòšèâ. Ìîæäà ¼å
÷èœåíèöà äà ñå ðàäè î òèïîëîøêèì ñëè÷íîñòèìà ¼îø èíòðèãàíò-
íè¼à, òå äà, êàî íå óñàìšåí ñëó÷༠ó ñðïñêî¼ êœèæåâíîñòè, ìîæå
èãðàòè çíà÷à¼íó óëîãó ó ïðîó÷àâàœó îíèõ óòèöà¼à „êî¼è ëåáäå ó
çðàêó” êàêî ¼å òî ãîâîðèî Àíäðèž. Ïðåîêóïàöè¼à èäå¼îì äóášå
íóæíîñòè ïðîïàäàœà êî¼å çàõâàòà ÷èòàâå ïîðîäèöå, Ñîôêà êàî
ôåìèíèíî îòåëîòâîðåœå íåîñòâàðåíå óìåòíè÷êå äóøå ÷è¼å æåšå
íàäìàøó¼ó ïðàãìàòè÷íå èäåàëå, òðàãè÷íîñò êî¼à ïðîèçëàçè èç ïîò-
öåœèâàœà áèîëîøêå šóáàâè, åðîñà, êî¼è ïîêóøàâà äà ñå êîíòðî-
ëèøå åêîíîìè¼îì ñîöè¼àëíå êîðèñòè – ñâå ñó òî òåìå êî¼å Áîðó
Ñòàíêîâèžà îïðàâäàíî äðæå íà ìåñòó ðîäîíà÷åëíèêà íîâîã, ìî-
äåðíîã ñðïñêîã ðîìàíà, è òà ¼å òåçà ó îâî¼ êœèçè ìíîãî óòåìåšå-
íè¼à îä íåêèõ äðóãèõ ïîêóøà¼à àóòîðà êî¼è ñó èíîâàöè¼å ëîöèðà-
ëè èñêšó÷èâî íà „ëèðèçàöè¼è” Ñòàíêîâèžåâîã èçðàçà, è èíòåðíà-
ëèçàöè¼è è ïñèõîëîãèçàöè¼è ïðèïîâåäà÷åâå ïåðñïåêòèâå.
Èçìåó ðîìàíà ìîäåðíå è àâàíãàðäíîã ðîìàíà, ïî Ðàäîâàíó
Âó÷êîâèžó, ïî¼àâèî ñå ðîìàí ïðåëàçà. Êàî ïðîòîòèï, ïðåäñòàâšåí
¼å ðîìàí Ðà¼íåðà Ìàðè¼å Ðèëêåà Çàïèñè Ìàëòåà Ëàóðèäñà Áðèãåà
èç 1910. ãîäèíå. Îñèì ìîòèâà ïðîïàäàœà, çà îâó âðñòó ðîìàíà, ïî
[691
Âó÷êîâèžó, êàðàêòåðèñòè÷íè ñó ïñèõîëîøêà èëè äåëèðè÷íà ôàí-
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ òàñòèêà, êàî è îêðåòàœå òåìè âåëåãðàäà, à ñâå òî óç åêñïðåñèîíè-
ñòè÷êå íà÷èíå îðãàíèçîâàœà ôîðìå: ðàñïðøåíó, ôðàãìåíòàðíó
êîìïîçèöè¼ó è ñèìóëòàíîñò ñëèêà. Îñèì îâîã Ðèëêåîâîã ðîìàíà,
êàî ðîìàíè ïðåëàçà, àíàëèçèðà¼ó ñå è äåëà äâà ó íàøî¼ ¼àâíîñòè
ìàœå ïîçíàòà ðóñêà ïèñöà Ô¼îäîðà Ñîëîãóáà è Àëåêñå¼à Ðåìè-
çîâà.1
Èàêî ¼å, ïî Ðàäîâàíó Âó÷êîâèžó, ðîìàí íà¼ìàœå ïîäåñàí æàíð
çà åêñïåðèìåíò, àâàíãàðäíè ðîìàí äîíåî ¼å íà¼çíà÷à¼íè¼à ïîìåðà-
œà è òî îñëàœà¼óžè ñå íà, ñà ¼åäíå ñòàíå, „ðàäèêàëíè ðîìàíòèçàì
íàäðåàëèçìà”, à ñà äðóãå, íà „åêñòðåìíè íàòóðàëèçàì äàäàèçìà”.
Ñóäåžè ïðåìà ìåñòèìà íà êî¼èìà ¼å íàñòà¼àî, î¼ñîâ Óëèêñ (Òðñò,
Öèðèõ, Ïàðèç), íà¼÷óâåíè¼è àâàíãàðäíè ðîìàí, öðïåî ¼å íåèçáå-
æíî, ïðåìà íàøåì àóòîðó, ñâî¼ó ¼åçè÷êó, èäå¼íó è ôîðìàëíó èíî-
âàòèâíîñò îä àâàíãàðäíèõ ïîêðåòà òîãà äîáà – ôóòóðèçìà, íàäðå-
àëèçìà è äàäàèçìà. Ïî¼àâà àâàíãàðäíîã ðîìàíà îâîã òèïà, ¼å, òâð-
äè ñå, íà¼çíà÷à¼íè¼è êœèæåâíè äîãàà¼ ñòîëåžà, ¼åð ¼å ñâå øòî ñå
êàñíè¼å äîãààëî çàïðàâî íåìîãóžå çàìèñëèòè áåç îâîã ëèòåðàð-
íîã ïðîáî¼à. Àëè, íè¼å ñâàêè àâàíãàðäíè åêñïåðèìåíò ïîøòîâàî
Ÿî¼ñîâñêå ðåöåïòå óâîåœà íîâîã ¼åçèêà è ñòèëà, ïðèáåãàâàœå
ôèëìñêèì è äðàìñêèì ïîñòóïöèìà, îêðåòàœå òåìàìà ìàñå è èç-
ãóášåíîñòè ïî¼åäèíàöà, îñëàœàœå íà çâóêîâíè ñàäðæ༠ðå÷è,
„ïóëñèðàœå” æèâîòíèõ ðèòìîâà óìåñòî ëèíåàðíîã âîåœà ðàä-
œå... Îïîçèòíè ïàð î¼ñîâîì òèïó ðîìàíà, ïðîíàøàî ¼å Âó÷êî-
âèž ó îïóñó Ôðàíöà Êàôêå, ðîìàíîïèñöà êî¼è ¼å íà ñàñâèì äðóãà-
÷è¼è íà÷èí èçáîðèî òèòóëó „ïðåòõîäíèêà”, ÷óâà¼óžè ¼åçè÷êó íîð-
ìó è ñòàðå íàðàòèâíå ñòðóêòóðå, àëè óç êîðåíèòî îíåîáè÷àâàœå
ðàäœå, ñëèêà è ëèêîâà, ó ìåðè ó êî¼î¼ Ïðîöåñ, Çàìàê è Àìåðèêà
äîáè¼à¼ó „ïàðàáîëè÷íè” ñìèñàî. Îâà äâà àóòîðà, ïðåìà Ðàäîâàíó
Âó÷êîâèžó, áèâà¼ó êàñíè¼å ìîäåëè çà ñâå äðóãå åêñïåðèìåíòå ó
îêâèðó æàíðà, áèëî àâàíãàðäíå, áèëî íåîàâàíãàðäíå ïðîâåíè¼åí-
öè¼å. Ó îêâèðó ïðè÷å î Ÿî¼ñîâñêîì òèïó àâàíãàðäíîã ðîìàíà, êî-
¼è óãëàâíîì èäå êà óáëàæàâàœó œåãîâîã ðàäèêàëèçìà (Â. Âóëô,
Õ. Áðîõ, Â. Ôîêíåð, Äîñ Ïàñîñ, À. Äåáëèí) Âó÷êîâèž, ïîìàëî
íåî÷åêèâàíî, ó ðîìàíå ñðïñêå àâàíãàðäå ñâðñòàâà íàïîðåäî Öð-
œàíñêîâå Ñåîáå (1929) è Äàí øåñòè (1934)2 Ðàñòêà Ïåòðîâèžà,
óïðêîñ òîìå øòî ¼å ó îáà ñëó÷à¼à áèëî ïîêóøà¼à äà ñå íàå ôîð-
ìóëà êî¼îì áè ñå ðåãóëèñàî „ôðàãìåíòàðèçîâàíè õàîñ” àâàíãàðä-
íîã ðîìàíîïèñàœà. Ïà èïàê, è ïîðåä ïîêóøà¼à äà ñå ñëè÷íîñò

1 Áóäóžè äà ñó ãðàíèöå êàòåãîðèçàöè¼å ó îâàêâèì ïîêóøà¼èìà óâåê ïîä-

ëîæíå ïðîáëåìàòèçîâàœó, ïèòàìî ñå äà ëè áè íàïîðåäíî ïðîó÷àâàœå Ðèëêåî-
âîã ðîìàíà è Öðœàíñêîâîã Äíåâíèêà î ×àðíî¼åâèžó (1921), êî¼åã àóòîð ñìàòðà
òèïè÷íèì ðîìàíîì ñëåäåžåã ðàçâî¼íîã àâàíãàðäíîã ñòóïœà, êàî è Äåìè¼àíà
(1919) Õåðìàíà Õåñåà (ðîìàíîïèñöà ÷è¼è ñå ðîìàí Èãðà ñòàêëåíèõ ïåðëè îâäå
ñâðñòàâà ìåó àíòèóòîïè¼ñêå ðîìàíå, êàî ïîäâðñòå íîâå êëàñèêå è àíòèàâàí-
ãàðäíå ðåàêöè¼å) äàëî è íåêå íîâå è äðóãà÷è¼å ðåçóëòàòå íåãî øòî ¼å âåçèâàœå
ïî õðîíîëîãè¼è îâîã ðîìàíà ñà Ðàñòêîâîì Áóðëåñêîì (1921).
2 Òî ¼å ãîäèíà œåãîâîã íàñòàíêà, àëè ¼å ðîìàí îá¼àâšåí òåê ïîñëå ïèø÷å-

692] âå ñìðòè 1961. ãîäèíå è íè¼å ñå î œåìó ÷åñòî ãîâîðèëî ñà ñòàíîâèøòà îðèãè-
íàëíîã êîíòåêñòà.
Ñåîáà ñà ðîìàíèìà ÂèðŸèíè¼å Âóëô è ñà Âåðãèëè¼åâîì ñìðžó Õ.

ÃÎÐÀÍÀ ÐÀÈ×ÅÂȎ
Áðîõà èñòàêíå óêàçèâàœåì íà „çàòâîðåíîñò”, êî¼à êàî äà óïóžó¼å
íà ìèñàî äà ñó îâè ðîìàíè íàñòà¼àëè èç ¼åäíå ïåñìå, è ïîðåä œè-
õîâîã óêëàïàœà ó Ÿî¼ñîâñêó åâîêàöè¼ó è ïðîáëåìàòèçàöè¼ó îäè-
ñå¼åâñêîã ìèòà, ÷èíè ñå äà îñîáåíîñò ñðïñêå àâàíãàðäå Öðœàí-
ñêîâ ðîìàí èïàê ÷èíè îòïîðíè¼èì íà îâàêâà ïîðååœà. (Ðàñòêîâî
îäóøåâšåœå î¼ñîì ¼å, ñà äðóãå ñòðàíå, èïàê âèäšèâè¼å è ëàêøå
çà åêñïëèêàöè¼ó.)
Êàî øòî ¼å ó ñâî¼î¼ ñòóäè¼è î ñðïñêîì è õðâàòñêîì åêñïðåñè-
îíèçìó óî÷àâàî òçâ. íåîðîìàíòè÷àðñêå è êîíñòðóêòèâèñòè÷êå òå-
æœå íàêîí ïðâîã, „ðàçàðà÷êî㔠íàëåòà åêñïðåñèîíèñòè÷êå ïîáó-
íå, òàêî ñå ïî íàøåì àóòîðó, èçìåó àâàíãàðäå è œåíîã îáíàâšà-
œà ó „íåîàâàíãàðäíèì” òåíäåíöè¼àìà, ñìåñòèî ðîìàí ìîäåðíå
êëàñèêå (ñà ñâî¼èì ïîäâðñòàìà åðóäèòíèì è àíòèóòîïè¼ñêèì ðî-
ìàíîì), êàî è åãçèñòåíöè¼àëèñòè÷êè ðîìàí, ÷è¼è ñó àóòîðè, ÷èíè
ñå, ìíîãî âèøå ïîëàãàëè íà èäå¼å êî¼å ¼å òðåáàëî äà ïðåíåñó, òàêî
äà ¼å è œèõîâà ôîðìà íóæíî ìîðàëà äà áóäå êîìóíèêàòèâíè¼à è
êîíçåðâàòèâíè¼à. Ðàäè ñå, ïî Ðàäîâàíó Âó÷êîâèžó, î ðåôëåêñèâ-
íèì è åðóäèòíèì äåëèìà, êî¼à ñó ó ïðâîì ñåãìåíòó èçðàç ðåëàòè-
âèñòè÷êîã, ñêåïòè÷êîã ïîãëåäà íà ñâåò (Êîâà÷è ëàæíîã íîâöà À.
Æèäà, Êîíòðàïóíêò æèâîòà Î. Õàêñëè¼à, ×îâåê áåç ñâî¼ñòàâà
Ð. Ìóçèëà, Äîêòîð Ôàóñòóñ, Òîìàñà Ìàíà, Äîêòîð Æèâàãî Áî-
ðèñà Ïàñòåðíàêà, èëè ïðîæåòà ïëóðàëèçìîì, à ó äðóãîì èçðàç ¼åä-
íå, êîíêðåòíå åãçèñòåíöè¼àëèñòè÷êå ôèëîçîôè¼å (Ñàðòð, Ìàëðî,
Êàìè). Îòêðèâà¼óžè ó œèìà îäëèêå åðóäèòíèõ êëàñè÷íèõ äåëà –
åñå¼èçàöè¼ó, ôðàãìåíòàðíó èëè ïîëèôîíè¼ñêó ñòðóêòóðó, ó êîíà÷-
íîì èñõîäó àðòèñòè÷êè çàîêðóæåíó, ðåëàòèâèçàì, ñêåïòèöèçàì,
ïëóðàëèçàì èäå¼à – Ðàäîâàí Âó÷êîâèž ¼å ðîìàíå Íà Äðèíè žóïðè-
¼à, Äðóãà êœèãà Ñåîáà Ìèëîøà Öðœàíñêîã è Ïðîëåžà Èâàíà Ãà-
ëåáà Âëàäàíà Äåñíèöå âèäåî êàî ñðïñêó âåðçè¼ó îâîã åâðîïñêîã
ðîìàíåñêíîã òèïà. Êàî è ó îíèì ñðïñêèì ðîìàíèìà êî¼è ìîæäà
íèñó äèðåêòíè èçðàç åãçèñòåíöè¼àëèñòè÷êå ôèëîçîôè¼å, âåž ïðå
êàî èíñïèðàöè¼à œåíèì èäå¼àìà î íåïîñòî¼àœó òðàíñöåíäåíöè¼å,
à îòóäà è ñóøòèíñêå àìîðàëíîñòè êàêî ñòâàðíîã òàêî è ðîìàíåñ-
êíîã ñâåòà, òåçàìà î ÷îâåêîâî¼ áà÷åíîñòè ó åãçèñòåíöè¼ó àëè è î
íóæíîñòè íàäå ó áåçíàó, ðîìàíè Äàâè÷à, Ëàëèžà, Žîñèžà è Ñå-
ëèìîâèžà3 ñó, êàêî ïðèìåžó¼å Âó÷êîâèž, èàêî ðîìàíè îáíîâå, îä-
ñòóïàëè îä åâðîïñêå òðàäèöè¼å ó ñâî¼î¼ ïîñòî¼àíî¼ ïîñâåžåíîñòè
íàöèîíàëíèì è èñòîðè¼ñêèì òåìàìà. ×àê è ó ñëåäåžî¼ ôàçè ïî-
íîâíå „äåêîíñòðóêöè¼å”, íåîàâàíãàðäíèõ ïîêóøà¼à äà ñå ïðîíà-
ó íîâå ôîðìå è íà÷èíè èçðàæàâàœà (è òî ìàõîì çàñëóãîì ïðåä-
ñòàâíèêà ôðàíöóñêîã òçâ. íîâîã ðîìàíà – Àëàíà Ðîá Ãðè¼åà, Ìè-
øåëà Áèòîðà, Íàòàëè Ñàðîò è Êëîäà Ñèìîíà, àëè è çàñëóãîì ¼ó-
æíîàìåðè÷êèõ ïèñàöà òçâ. ìàãè¼ñêîã ðåàëèçìà – Ìàðêåñà, Šîñå,

3 Ðàäè ñå, íàðàâíî, î Äàâè÷îâî¼ Ïåñìè, Ëàëèžåâèì ðîìàíèìà Ëåëå¼ñêà

ãîðà, Çëî ïðîšåžå è Õà¼êà, Žîñèžåâèì Êîðåíèìà è Ñåëèìîâèžåâîì ðîìàíó Äåð- [693
âèø è ñìðò.
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ Êîðòàñàðà), ó ñðïñêî¼ âåðçè¼è íåîàâàíãàðäå ðàñïàä ñâåòà ¼å âèåí
êàî ïîñëåäèöà ðàçàðàœà ïëåìåíñêå ñâåñòè. Êðèòèêà ñâåòà ¼å òàêî
ó ðîìàíó Ìèîäðàãà Áóëàòîâèžà Öðâåíè ïåòàî ëåòè ïðåìà íåáó
(íàñòàëîì íà òðàãó ñðïñêå âåðçè¼å íîâîã ðîìàíà, òçâ. ñòâàðíîñíå
ïðîçå) ìîãëà äà äîáè¼å ñàìî îáëèê ïàðîäè¼å è ïåðñèôëàæå, äîê ñå
áåêåòîâñêè òîí ¼îø âèøå ïðåïîçíà¼å ó ðîìàíèìà Ðàäîìèðà Êîí-
ñòàíòèíîâèžà. Ìåó ïîñòàâàíãàðäíå ðîìàíå ó ñðïñêî¼ êœèæåâ-
íîñòè ñâðñòàâà Âó÷êîâèž è ÷óâåíó òðèëîãè¼ó Äàíèëà Êèøà (Ðà-
íè ¼àäè, Áàøòà, ïåïåî, Ïåø÷àíèê) ïèñöà ÷è¼ó žå êœèãó ×àñ àíà-
òîìè¼å (1978) îâ༠àóòîð ïðåïîçíàòè êàî ïðîãðàìñêî äåëî ñðï-
ñêîã ïîñòìîäåðíèçìà.
Ïðèçíàâøè äà ¼å ïðîáëåì ïîñòìîäåðíèçìà çíà÷à¼íî ñëîæå-
íè¼è è îä àâàíãàðäå è îä íåîàâàíãàðäå, è îäðåäèâøè äâà òèïà
ïîäìîäåðíèñòè÷êîã ðîìàíà, ¼åäàí àìåðè÷êè (Ôàóëç, Äîêòîðîâ,
Ïèí÷îí) à äðóãè ìàõîì åâðîïñêè, èíñïèðèñàí Áîðõåñîì, ïðåä-
ñòàâšåí äåëèìà êàî øòî ñó Åêîâî Èìå ðóæå, Íàáîêîâšåâà Áëåäà
âàòðà, Òîìàñîâ Áåëè õîòåë è Àêî ¼åäíå çèìñêå íîžè íåêè ïóòíèê
È. Êàëâèíà, ñâî¼ó àíàëèçó çàñíèâà íà òåçàìà î îòâîðåíîì äåëó,
èíòåðòåêñòóàëíîñòè è öèòàòíîñòè, åêëåêòè÷êèì èäå¼àìà è ðàçëè-
÷èòèì ïðèñòóïèìà ïðåèñïèòèâàœó ïðîøëîñòè, Ðàäîâàí Âó÷êî-
âèž ¼å, ïî ñîïñòâíîì óâèäó, èìàî íà¼âèøå òåøêîžà ó ðàçãðàíè÷à-
âàœó óïðàâî ó îâîì ïîñëåäœåì îäåšêó. Ìîæäà ñó òåøêîžå îâå
ïðèðîäå ïîñëåäèöà è ÷èœåíèöå äà ïîñòî¼è íà¼ìàœà èñòîðè¼ñêà
äèñòàíöà, òå äà ãîâîðèìî î äåëèìà ìàõîì ¼îø æèâèõ è àêòèâíèõ
ïèñàöà. Êàä ¼å ðå÷ î ðîìàíó ïîñòìîäåðíîã äîáà ó ñðïñêî¼ êœè-
æåâíîñòè, íàø àóòîð ñå óñðåäñðåäèî íà Ôàìó î áèöèêëèñòèìà
Ñâåòèñëàâà Áàñàðå, íà íèç ðîìàíà Ìèëîðàäà Ïàâèžà, îä êî¼èõ ¼å
ñâàêàêî íà¼÷óâåíè¼è è íà¼çíà÷à¼íè¼è Õàçàðñêè ðå÷íèê, êàî è íà
ðîìàíåñêíè îïóñ Áîðèñëàâà Ïåêèžà. Íà÷èí íà êî¼è ñó îâè ïèñöè,
êàêî åâðîïñêè, òàêî è ñðïñêè (íà òðàãó ñâåñòè î òîìå äà íåìà
ñàçíàœà ñóøòèíå ñâåòà, êàî è äà ¼å ñâàêî ñàçíàœå óâåê ñàìî ñà-
çíàœå ó ¼åçèêó, à îòóäà ó ñêëàäó ñà œåãîâîì ïðèðîäîì ñàìîðåôå-
ðåíöè¼àëíî, àðáèòðàðíî, èëè ó íà¼ìàœó ðóêó îäðååíî ïåðñïåê-
òèâîì èñòðàæèâà÷à) ïðèñòóïèëè ïðîøëîñòè êàî ðèçíèöè ñèìáî-
ëà è îáðàçàöà êî¼å ¼å ñëîáîäíî è äîçâîšåíî êîìáèíîâàòè ó ãðàíè-
öàìà ñëîáîäíå ¼åçè÷êå èãðå, âèäåî ¼å Ðàäîâàí Âó÷êîâèž ïîíîâíè
ñïî¼ åðóäèöè¼å è äåêàäåíòíîã àðòèçìà êî¼è ¼å áèî òàêî êàðàêòåðè-
ñòè÷àí çà ðîìàí ñ êðà¼à 19. âåêà. Êðóã ñå òàêî èçãëåäà çàòâîðèî.
Çà îâèì êàïèòàëíèì îñòâàðåœåì ïîñåãíóžå ó áóäóžíîñòè ñâà-
êè îí༠èñòðàæèâà÷ êœèæåâíîñòè êî¼åã çàíèìà¼ó íå ñàìî ãëàâíè
òîêîâè è ïðàâöè ðàçâî¼à ìîäåðíîã åâðîïñêîã, àìåðè÷êîã è ñðï-
ñêîã ðîìàíà ó 20. âåêó, âåž žå âðåäíîñò è óâèäè ïî¼åäèíà÷íèõ
èíòåðïðåòàöè¼à ïðèâóžè è îíå äðóãå ïîñâåžåíèêå êœèæåâíîñòè,
áèëî äà ñå ðàäè î ñòóäåíòèìà, øèðîêîì êðóãó ÷èòàëàöà, èëè î
çíàëöèìà è ïðîôåñîðèìà. Ñâàêàêî, è êàî ïîäñòèö༠çà ïðåèñïè-
òèâàœå è ñòâàðàëà÷êè äè¼àëîã.
694]
 ÑÒÀÍÈÑËÀÂÀ ÂÓ£ÍÎÂȎ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 695–699
Prikaz

Ñòàíèñëàâà ÂÓ£ÍÎÂȎ
(Áåîãðàä, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò)
ÅÂÐÎÏÑÊÈ ÊÎÍÒÅÊÑÒ ÏÎÅÒÈÊÅ
ÐÀÑÒÊÀ ÏÅÒÐÎÂȎÀ
Áî¼àí £îâèž, Ïîåòèêà Ðàñòêà Ïåòðîâèžà: ñòðóêòóðà; êîíòåêñò, Íàðîäíà
êœèãà/Àëôà, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä, 2005, ñòð. 448

ʜèæåâíî äåëî Ðàñòêà Ïåòðîâèžà, íà¼âåžèì äåëîì íàñòàëî

ó òðåžî¼ äåêàäè äâàäåñåòîã âåêà, ïî÷åâ îä ðîìàíà Áóðëåñêà ãîñïî-
äèíà Ïåðóíà Áîãà ãðîìà 1921. ãîäèíå äî ïðîçå Šóäè ãîâîðå 1931
(ñ òèì äà ¼å ¼åäíî îä œåãîâèõ íà¼çíà÷à¼íè¼èõ äåëà, ðîìàí Äàí øå-
ñòè, íàñòàëî âàí òîã âðåìåíñêîã îêâèðà è îá¼àâšåíî ïîñòõóìíî
1961), ñâî¼å ïðàâî ìåñòî ó ñðïñêî¼ êóëòóðè äîáè¼à, óïðêîñ íåêèì
ðàíè¼èì ïîíîâšåíèì èçäàœèìà èëè èçáîðèìà èç äåëà, òåê øåç-
äåñòèõ ãîäèíà ïðîøëîãà âåêà êàäà ñå ó îêâèðó åäèöè¼å Ñðïñêè è
õðâàòñêè ïèñöè XX âåêà èçäà¼ó àóòîðîâà Èçàáðàíà äåëà. Íàæà-
ëîñò, ¼îø óâåê ñå ÷åêà íà Ñàáðàíà äåëà, îäíîñíî œèõîâî êðèòè÷-
êî èçäàœå. Ñëè÷íà ñèòóàöè¼à ¼å è êàäà ¼å ó ïèòàœó öåëîâèòè¼å
ïðîó÷àâàœå äåëà/îïóñà/ïîåòèêå Ðàñòêà Ïåòðîâèžà, êî¼å ïî÷èœå
êœèãîì Ìàðêà Íåäèžà èç 1972. ãîäèíå (Ìàãè¼à ïîåòñêå ïðîçå),
íàñòàâšà ñå ñòóäè¼àìà £àñìèíå Ìóñàáåãîâèž (Ðàñòêî Ïåòðîâèž
è œåãîâî ä¼åëî, 1976) è Çîðàíà ×àíîâèžà (Óìåòíîñò Ðàñòêà Ïå-
òðîâèžà, 1985) êàî è çáîðíèöèìà ðàäîâà ʜèæåâíî äåëî Ðàñò-
êà Ïåòðîâèžà (óðåäíèê €îðè¼å Âóêîâèž, 1989), Ïåñíèê Ðàñòêî
Ïåòðîâèž (óðåäíèê Íîâèöà Ïåòêîâèž, 1999) è ôåñòèâàëîì/çáîð-
íèêîì/èíòåðíåò èçäàœåì Îòêðèâàœå äðóãîã íåáà (2003, 2003,
2007) à çàâðøàâà, çàñàä, êœèãîì Áî¼àíà £îâèžà êî¼à ¼å ïðåäìåò
îâîãà ïðèêàçà.
ʜèãà ¼å îá¼àâšåíà êàî äðóãà ïî ðåäó ó áèáëèîòåöè Íîâè
êîíòåêñò, Ñåðè¼à: Òåîðè¼à, ÷è¼è ¼å óðåäíèê Ãî¼êî Òåøèž, ó îêâèðó
èçäàâà÷êå êóžå Íàðîäíà êœèãà, àëè çàïðàâî êàî çà¼åäíè÷êî èçäà-
œå ñà Èíñòèòóòîì çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò ó Áåîãðàäó. £îâèžå-
âà Ïîåòèêà Ðàñòêà Ïåòðîâèžà: ñòðóêòóðà; êîíòåêñò íàñòàëà
¼å èç œåãîâå äîêòîðñêå äèñåðòàöè¼å êî¼à ¼å ¼åäíèì äåëîì ðåçóëòàò
ðàäà íà èíñòèòóòñêîì ïðî¼åêòó Óïîðåäíà èñòðàæèâàœà ñðïñêå
êœèæåâíîñòè (ó åâðîïñêîì êîíòåêñòó), à ¼åäíèì äåëîì ïëîä ëè÷-
íèõ èñòðàæèâà÷êèõ àôèíèòåòà (èñòîðè¼ñêà àâàíãàðäà)1. Áåç îáçè-
1 £îâèž ¼å àóòîð êœèãå Ëèðñêè ðîìàí ñðïñêîã åêñïðåñèîíèçìà, ïðåâîäèëàö
êœèãå Âàñèëè¼à Êàíäèíñêîã Î äóõîâíîì ó óìåòíîñòè, è àóòîð ìíîãèõ ïî¼åäèíà÷-
íèõ ñòóäè¼à êî¼å ñå íà ðàçëè÷èòå íà÷èíå áàâå ïî¼àâàìà òçâ. èñòîðè¼ñêå àâàíãàðäå. [695
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ ðà íà ìîòèâàöè¼ó èñòðàæèâàœà, œåãîâè ðåçóëòàòè ó ñâàêîì ñëó-
÷à¼ó ïîïóœàâà¼ó óïðàâî îíó ïðàçíèíó ó ïðîó÷àâàœó Ïåòðîâèžå-
âîã äåëà íà êî¼ó ¼å óêàçàî £àí ¼åæáèöêè ¼îø 1989. ãîäèíå ó òåê-
ñòó „Ñðïñêà àâàíãàðäà è Ðàñòêîâ ñëó÷༔: „Îñèì êàñíè¼åã, î÷è-
ãëåäíîã ñëó÷à¼à íàäðåàëèçìà, òðåáà, äàêëå, óçèìàòè ó îáçèð äå-
ëîâàœå ïðåíàäðåàëèñòè÷êèõ ôðàíöóñêèõ àâàíãàðäíèõ ñòðó¼à: ïðå
ñâåãà êóáèçìà, ÷è¼è óòèöà¼, íàðî÷èòî ó ñëó÷à¼ó Ð. Ïåòðîâèžà (àëè,
âàšäà, íå ñàìî œåãîâîì), íè¼å äîâîšíî ïðîó÷åí.”2
Èàêî, äàêëå, èñïèòó¼å óòèöà¼å è ïîäñòèöà¼å ãðóïå êî¼ó ¼åæ-
áèöêè èìåíó¼å êóáèñòè÷êîì, è òàêî èñïóœàâà äåî äóãà ïðåìà äå-
ëó Ðàñòêà Ïåòðîâèžà, £îâèžåâà ñòóäè¼à ñâàêàêî èäå è ìíîãî äàšå,
óçèìà¼óžè ó îáçèð äåëîâàœå ñâèõ åâðîïñêèõ ïîêðåòà è èçàìà. Òðå-
žè äåî £îâèžåâå êœèãå, Ïåòðîâèžåâà ïîåòèêà è åâðîïñêà àâàí-
ãàðäà, çáîã òîãà ìîæäà ïðåäñòàâšà è œåí íà¼âàæíè¼è äåî, îäíî-
ñíî íà¼âàæíè¼è äîïðèíîñ ïðîó÷àâàœó äåëà Ðàñòêà Ïåòðîâèžà êîä
íàñ.
Òî íå óìàœó¼å çíà÷༠ïðâà äâà äåëà êœèãå, è çàòî žåìî êðåíó-
òè ðåäîì. Ó ïðâîì äåëó, óâîäíèì ðàçìàòðàœèìà, £îâèž äà¼å êðà-
òàê ïðåãëåä „äîñàäàøœèõ èñòðàæèâàœà åâðîïñêîã êîíòåêñòà”
Ðàñòêîâîã äåëà. Ìåóòèì, íè¼å ¼àñíî, ïðâî, çàøòî àóòîð íå ãîâî-
ðè ïðâåíñòâåíî î èñòðàæèâàœèìà, âåž, ïîñåáíî êàäà ¼å ðå÷ î îíî-
âðåìåíî¼ ðåöåïöè¼è, òó ïîäðàçóìåâà èñêšó÷èâî íîâèíñêó êðèòè-
êó, à çàòèì, ó îêâèðó œå, äà¼å ïðèìåðå ñàìî îíèõ ñàâðåìåíèêà
êî¼è ïîäâëà÷åžè Ðàñòêîâó âåçó ñà åâðîïñêèì àâàíãàðäíèì ïîêðå-
òèìà òó ïîâåçàíîñò îñóó¼ó êàî äåñòðóêòèâíó, îòóó¼óžó è ñë. (Ì.
Ìèëîøåâèž, Æ. Ìèëîøåâèž, Â. Âó¼èž), à ïðèòîì íå ïîìèœå è
îíå êî¼è òó âåçó ïîçèòèâíî îöåœó¼ó (íïð. À. Èëèž). Ìåó êàñíè-
¼èì èñòðàæèâàœèìà åâðîïñêîã êîíòåêñòà £îâèž èçäâà¼à òåêñòîâå
îäíîñíî ñòóäè¼å Ìàðêà Ðèñòèžà, £àñìèíå Ìóñàáåãîâèž, Ðàäîâàíà
Âó÷êîâèžà è Çîðàíà ×àíîâèžà.
Îäðååœå ïî¼ìîâà ïîåòèêà è àâàíãàðäà íàèçãëåä ñó äóã çàõ-
òåâèìà ïèñàœà äîêòîðñêå äèñåðòàöè¼å, àëè ñå èñïîñòàâšà äà ïî-
ãëàâšà êî¼à ñó èì ïîñâåžåíà íèñó ñàìî øêîëñêè îäãîâîð íà ïî-
ñòàâšåíè çàäàòàê, âåž ðåçóëòàò äóãîòðà¼íè¼èõ ïðåîêóïàöè¼à àóòîðà
îâèì ïðîáëåìèìà. Çàòî ñå, ïîñåáíî äåî Îäðååœå ïî¼ìà „àâàí-
ãàðäà”, èñïîñòàâšà êàî âðëî èíñòðóêòèâíî çà ñâàêî áóäóžå äå-
ôèíèñàœå îâîã ïî¼ìà. Ìíîãî ãîâîðè è ñàì èçáîð àóòîðà ÷è¼à îä-
ðååœà £îâèž ïðèõâàòà è èíòåðïðåòèðà: Ïåòåð Áèðãåð, Àëåêñàí-
äàð Ôëàêåð è Æàí Âà¼ñæåðáå. £îâèž ñå îïðåäåšó¼å çà îíå àóòîðå
êî¼è ïî¼àì àâàíãàðäà íå êîðèñòå óïîðåäî è ñèíîíèìíî ñà ïî¼ìîì
ìîäåðíèçìà è êî¼è, çàïðàâî, ëåãèòèìèçó¼ó ñàìîñòàëíó âðåäíîñò
òåðìèíà àâàíãàðäà à òàêî è ñàìå ïî¼àâå. Óç òî, îí ñå îïðåäåšó¼å è
çà àóòîðå êî¼è àêöåíàò ñòàâšà¼ó íà ðàçëè÷èòå àñïåêòå àâàíãàðäå:
œåíî çíà÷åœå ó îäíîñó íà èíñòèòóöèîíàëíîñò êœèæåâíîñòè,
ñòèëñêó òèïè÷íîñò/¼åäèíñòâî ó ïðåöèçíîì èñòîðè¼ñêîì îêâèðó è
íàïîðåäíîñò àâàíãàðäè, ò¼. àâàíãàðäíèõ ïîêðåòà.
696] 2 ʜèæåâíî äåëî Ðàñòêà Ïåòðîâèžà, ñòð. 69.
 Öèš èñòðàæèâàœà êî¼å àóòîð ñàì ñåáè ïîñòàâšà è íà ïî÷åò-

ÑÒÀÍÈÑËÀÂÀ ÂÓ£ÍÎÂȎ
êó èñòè÷å: îöðòàâàœå ïîåòèêå Ðàñòêà Ïåòðîâèžà, à òåê çàòèì è
äåôèíèñàœå ìåñòà è çíà÷åœà äàòèõ ïîåòè÷êèõ íà÷åëà ó êîíòåê-
ñòó åâðîïñêå àâàíãàðäå, ó ïîòïóíîñòè ¼å è äîñëåäíî îñòâàðåí. £î-
âèž èñòî òàêî íà ïî÷åòêó ïðàâè ñòðîãó äèñòèíêöè¼ó èçìåó åêñ-
ïëèöèòíå è èìïëèöèòíå ïîåòèêå, íà¼àâšó¼óžè äà žå ïîëàçíà îñíî-
âà œåãîâèõ ðàçìàòðàœà áèòè åêñïëèöèòíîïîåòè÷êè Ðàñòêîâè ñòà-
âîâè à òåê ïîòîì žå óñëåäèòè èçäâà¼àœå ñòàâîâà èìïëèöèòíî ïðè-
ñóòíèõ. Åêñïëèöèòíó ïîåòèêó £îâèž ¼å èçâîäèî ïðåòåæíî èç Ðàñò-
êîâèõ íåôèêöèîíàëíèõ òåêñòîâà: åñå¼à, ïðèêàçà, ëèêîâíå è êœè-
æåâíå êðèòèêå èòä., à èìïëèöèòíó èç Ðàñòêîâèõ óìåòíè÷êèõ òåê-
ñòîâà. Ìåòîäîëîøêà íîâèíà ó ÷èòàâîì òîì ïîäóõâàòó ¼åñòå òà äà
àóòîð ðàçäâà¼à ñèíõðîíè¼ñêè è äè¼àõðîíè¼ñêè ïðåãëåä îáå¼ó ïîå-
òèêà. Òàêî, ïîñëå ïîãëàâšà Åêñïëèöèòíà ïîåòèêà, ñëåäè ïîãëà-
âšå Äèíàìèêà Ïåòðîâèžåâå ïîåòè÷êå ìèñëè êî¼à ñâå íàïðåä èç-
ëîæåíå ïîåòè÷êå ñòàâîâå ñàãëåäàâà ó œèõîâî¼ õðîíîëîøêî¼ è ðàç-
âî¼íî¼ ïåðñïåêòèâè, îä 1920. äî 1931. ãîäèíå. À çà ïîãëàâšåì
Èìïëèöèòíà ïîåòèêà ñëåäè äè¼àõðîíè¼ñêè ïðåãëåä Ïåòðîâèžå-
âà èìïëèöèòíà ïîåòèêà è œåãîâà êœèæåâíà äåëà, êî¼è îáóõâàòà
ïåðèîä îä 1921. äî 1932. ãîäèíå.
Îâàêàâ ïðèñòóï ïðîèçâåî ¼å ¼àñàí è èçðàçèòî ñèñòåìàòè÷àí
òåêñò öåëèíå, è îñîáåíó ïîñòóïíîñò ó èçëàãàœó è óîáëè÷åœó îïè-
ñà Ðàñòêîâå ïîåòèêå. Íàèìå, ó ïðâîì äåëó, åêñïëèöèòíè ñòàâîâè
ïîåòèêå ñó óãëàâíîì ñàìî èçäâî¼åíè è ìàðêèðàíè, äà áè, ó äðó-
ãîì, òà÷íè¼å òðåžåì äåëó êœèãå, îíè áèëè ïîíîâšåíè ïîòâðèâà-
œåì ó ñâîì èìïëèöèòíîì âèäó, à çàòèì ñìåøòåíè ó ïðåöèçàí êîí-
òåêñò åâðîïñêå ôèëîçîôè¼å/óìåòíîñòè. Äàêëå, íåñòðïšèâè ÷èòà-
ëàö êîìå áè ñå íà ïî÷åòêó ìîãëî ó÷èíèòè äà ¼å î îäðååíî¼ „ïîå-
òåìè„ /ôèëîçîôåìè/ìèòåìè/ ðå÷åíî íåäîâîšíî, äî êðà¼à žå ñå
êœèãå óâåðèòè äà íè¼å ó ïðàâó, è äà ¼å ó ïèòàœó àóòîðñêî îïðåäå-
šåœå çà ïîñòóïíîñò èçëàãàœà è äîêàçèâàœà ÷èœåíèöà/òåçà. Îâà¼
èñòðàæèâà÷êè è äîêàçíè ïîñòóïàê îìîãóžèî ¼å, èñòî òàêî, äà íè-
¼åäàí âàæàí ìîìåíàò Ðàñòêîâå ïîåòèêå íå áóäå ïðîïóøòåí èëè
çàíåìàðåí. ×èòàëàö ñå ó òî íå ìîðà óâåðàâàòè ïàæšèâèì ÷èòà-
œåì êœèãå ðåäîì, âåž ¼å äîâîšíî äà ñå êîíñóëòó¼å ñà Èíäåêñîì
ïî¼ìîâà íà êðà¼ó êœèãå, êî¼è žå ãà óïóòèòè íà ñïåöèôè÷íà ïîšà
œåãîâîã èíòåðåñîâàœà. Èíäåêñ ¼å óðàåí ïî ìîäåëó êî¼è ñå çà-
ñíèâà íà ïðåöèçíîñòè è îïøèðíîñòè îïèñà ïî¼ìà: òàêî ñå, íà ïðè-
ìåð, ïî¼àì ïðèìèòèâèçàì ðàçëàæå íà ïðèìèòèâèçàì è îïøòå
ïðåòïîñòàâêå âèòàëèñòè÷êîã ïðåïîðîäà, – è èòàëè¼àíñêè ôó-
òóðèçàì, – è äàäàèçàì – è íàäðeàëèçàì, – è íåìà÷êè åêñïðåñèî-
íèçàì, – è ôîëêëîðîçàöè¼ó ó ðóñêî¼ àâàíãàðäè, à ïî¼àì âèòàëèçàì
íà ÷àê 16 ¼åäèíèöà.
Ó äåëó êœèãå ïîñâåžåíîì åêñïëèöèòíî¼ ïîåòèöè, £îâèž Ïå-
òðîâèžåâå ñòàâîâå/èäå¼å èçäâà¼à è ãðóïèøå ó òåìàòñêå îäåšêå êî-
¼è ó ñåáè óâåê ñàäðæå âèøå ìîòèâà. Òàêî, íà ïðèìåð, ¼åäàí îäå-
šàê èìà ñëåäåžè „íàñëîâ”: óìåòíè÷êî îáíàâšàœå (îñåžàœà) æè-
[697
âîòà; ïðîáëåìàòèêà ¼åçèêà, ìåõàíèêà šóäñêèõ îäíîñà è èäåàëíî
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ óìåòíè÷êî äåëî; „çàâðàžàœå” âðåìåíà è ïðåîáðàæ༠ðåàëíîñòè;
ïðîáëåìàòèêà ¼óíàêà è ¼óíàøòâà. Ó äâàíàåñò îâàêâèõ äåëîâà èç-
ëîæåíè ñó Ðàñòêîâè åêïëèöèòíè èñêàçè î óìåòíîñòè, ïðåöèçíî è
ïîòïóíî, êàî øòî ¼å íàïðåä ðå÷åíî, àëè ÷åñòî ó âèäó ïðåïðè÷àâà-
œå Ïåòðîâèžåâîã òåêñòà. Óç òî, £îâèž íå ïîêóøàâà äà íàïðàâè
íåêàêâó ìîãóžó õè¼åðàðõè¼ó ìåó Ðàñòêîâèì åêñïëèöèòíîïîåòè÷-
êèì ñòàâîâèìà. Èàêî ¼å ¼àñíî äà ¼å àóòîð óïðàâî è æåëåî äà îñòàíå
øòî âåðíè¼è Ïåòðîâèžåâî¼ ìèñëè, îâàêàâ íà÷èí èçëàãàœà èïàê
îòåæàâà ïðàžåœå òåêñòà. Íàèìå, òàêâèì ñå íà÷èíîì ãóáè ðàçëèêà
èçìåó ïðîó÷àâàíîã äèñêóðñà è äèñêóðñà ïðîó÷àâàîöà. Âåžå ïðè-
ñóñòâî àóòîðñêîã (èñòðàæèâà÷åâîã) ñóá¼åêòà ó ñàìîì èçëàãàœó íå
áè, ïî íàøåì ìèøšåœó, íàðóøèëî îá¼åêòèâàí ïðèñòóï Ðàñòêî-
âî¼ ïîåòèöè, øòî ¼å î÷èãëåäíî öèš êî¼è £îâèž ñåáè ïîñòàâšà, âåž
áè ¼å, íàïðîòèâ, ÷èíåžè ðàçëèêó ìåó äèñêóðñèìà âèäšèâè¼îì,
óïðàâî îá¼åêòèâíè¼å ïðåäñòàâèëî.
Òî ïîòâðó¼å íàðåäíè äåî, ó êîìå ñå èçëàæå èìïëèöèòíà ïî-
åòèêà, è îí༠êî¼è ìó ñëåäè, ó êîìå ñå îöðòàâà íà¼ïðå ôèëîçîôñêè
à çàòèì è êœèæåâíè åâðîïñêè êîíòåêñò Ðàñòêîâå ïîåòèêå. Àóòîð
¼å òó ó ïðèëèöè äà ïðåêî Ïåòðîâèžåâîã äåëà ïîâåæå ðàçíîðîäíå
ôèëîçîôñêå, íàó÷íå è óìåòíè÷êå àâàíãðàäíå òåíäåíöè¼å, îäíî-
ñíî äà èõ ïðîíàå ó êîíêðåòíèì è ïî¼åäèíà÷íèì ïðèìåðèìà. Ó
îáà äåëà êœèãå êàî ñðåäèøœè ôèãóðèðà ïî¼àì âèòàëèçìà (êî¼è
íè¼å íà ïî÷åòêó ñëó÷à¼íî èçàáðàí ðàäè èëóñòðàöè¼å ñòðóêòóðå Èí-
äåêñà ïî¼ìîâà). Âèòàëèçàì ¼å, ó £îâèžåâî¼ èíòåðïðåòàöè¼è, ¼åäíî
îä îñíîâèõ íà÷åëà Ðàñòêîâå ïîåòèêå; è íå ñàìî òî, âåž è èäå¼à
êî¼à ¼å ó îñíîâè äðóãèõ ïîåòè÷êèõ íà÷åëà êàî øòî ñó ïðèìèòèâè-
çàì, ôîëêëîðèçàöè¼à, ìèòîïîåòèçàöè¼à, ïà è êîíñòðóêòèâèçàì è
êîñìèçàì. Èäå¼à î îáíîâè óìåòíîñòè è æèâîòà, äàêëå, îá¼åäèœó-
¼å ðàçíîðîäíå òåìå è ïîñòóïêå Ïåòðîâèžåâîã èñòî òàêî ðàçíîðîä-
íîã äåëà, àëè è ñàì ãîâîð î òîìå äåëó.
Òðåžå ïîãëàâšå, Ïåòðîâèžåâà ïîåòèêà è åâðîïñêà àâàíãàð-
äà, ó êîìå ñó àâàíãàðäíå èäå¼å Ðàñòêà Ïåòðîâèžà ïîñòàâšåíå ó
ïðåöèçàí îäíîñ ñà îäãîâàðà¼óžèì èäå¼àìà Íè÷åà, Áåðãñîíà, Ôðî¼-
äà, Âà¼íèíãåðà, Ìàðèíåòè¼à, Æàêîáà, Ñàíäðàðà, Àïîëèíåðà, Ñòà¼-
íîâå, Õëåáœèêîâà è Ìà¼àêîâñêîã, ïîäåšåíî ¼å íà äâà äåëà. Ïðâè
äåî, Îïøòå ïðåòïîñòàâêå âèòàëèñòè÷êîã ïðåïîðîäà ó óìåòíî-
ñòè àâàíãàðäå, äîíîñè íà¼ïðå ñàæåòó ðåêîíñòðóêöè¼ó èíòåëåêòó-
àëíå „àòìîñôåðå” êî¼à ¼å âëàäàëà ó Åâðîïè ïî÷åòêîì 20. âåêà, à
çàòèì è ïðåãëåä îíèõ ôèëîçîôñêèõ, íàó÷íèõ è óìåòíè÷êèõ „ñè-
ñòåìà” êî¼è ñó ¼å íà¼áîšå ðåïåðåçåíòîâàëè è, èñòîâðåìåíî, îáëè-
êîâàëè. £îâèž, íàèìå, èçëàæå îäãîâàðà¼óžå èäå¼å ïðå ñâåãà Íè÷åà,
Áåðãñîíà è Ôðî¼äà, ÷èòà¼óžè îâå àóòîðå ïîíîâî, íå âåðó¼óžè ñàìî
èíòåðïðåòàöè¼àìà, è ó îðèãèíàëó, íå âåðó¼óžè äî êðà¼à íè ïðåâî-
äèìà. Çáîã òîãà îâ༠îäåšàê ó îêâèðó êœèãå ìîæå äà ñå ñìàòðà çà
âðåäíîñò è öåëèíó ïî ñåáè.
Èïàê, äåî êî¼è ñëåäè, Íåêà ïîðååœà Ïåòðîâèžåâèõ ïîåòè÷-
êèõ íà÷åëà è èäå¼à åâðîïñêå àâàíãàðäå, èçäâî¼èëè áèñìî êàî îíà¼
698]
êî¼è žå áóäóžè ïðîó÷àâàîöè ñðïñêå àâàíãàðäå íà¼âèøå öèòèðàòè.
 Ïàæšèâî óïîðåäíî ÷èòàœå, íà ¼åäíî¼ ñòðàíè, Æàêîáîâèõ,

ÑÒÀÍÈÑËÀÂÀ ÂÓ£ÍÎÂȎ
Àïîëèíåðîâèõ è Ñàíäðàðîâèõ ïåñàìà è òåêñòîâà êàî è îíèõ Ãåð-
òðóäå Ñòà¼í è Âåëèìèðà Õëåáœèêîâà è, íà äðóãî¼, ïåñàìà è òåê-
ñòîâà Ðàñòêà Ïåòðîâèžà íà¼îðèãèíàëíè¼è ñó äîïðèíîñ îâå êœèãå
ïðîó÷àâàœó Ïåòðîâèžåâîã äåëà, àëè è ñðïñêå àâàíãàðäå ó öåëè-
íè. Èç îâàêâå äåòàšíå êîìïàðàòèâíå àíàëèçå ïðîèçèøëè ñó íà¼-
âåžèì äåëîì è íåêè îä íà¼âàæíè¼èõ £îâèžåâèõ çàêšó÷àêà. Öèòè-
ðàžåìî çàòî çàâðøíå ðå÷è ïîñëåäœåã ïîãëàâšà, ¼åäíîñòàâíî íà-
çâàíîì Çàêšó÷àê: „... ó îñíîâè îáèìíîã è ðàçíîëèêîã êœèæåâíîã
äåëà Ðàñòêà Ïåòðîâèžà ëåæè ¼åäèíñòâåí ïîãëåä íà êœèæåâíîñò,
óìåòíîñò, è ñâåò, èçðàæåí ó íàñòî¼àœó äà ñå, ïóòåì èñòîâðåìåíî
âåîìà äðåâíèõ è ðàäèêàëíî ñàâðåìåíèõ ñòâàðàëà÷êèõ ïîñòóïàêà
îñòâàðè òàêâà âðñòà êœèæåâíîóìåòíè÷êîã îáëèêîâàœà êî¼îì áè
ñå ìîãëè ïðåïîðîäèòè íå ñàìî êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, íåãî è
äðóøòâî è ñòâàðíîñò ó öåëèíè. Îñíîâíå ïðåòïîñòàâêå Ïåòðîâè-
žåâîãà ïîåòè÷êîãà ñòàâà, âèòàëèçàì, ïðèìèòèâèçàì è îêðåòàœå
óìåòíè÷êî¼ òðàäèöè¼è ñîïñòâåíîãà íàðîäà, ïóíîïðàâíî óêšó÷ó-
¼ó œåãîâî ñòâàðàëàøòâî ó àêòóåëíå òîêîâå åâðîïñêå óìåòíîñòè
îíîãà âðåìåíà, êàêî çàïàäíîåâðîïñêîã òàêî è ðóñêîñëîâåíñêîã êóë-
òóðíîã êðóãà” (ñòð. 415).

[699
700]
ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ
 ÄÀÂÎÐ ÌÈËÈ×ÅÂȎ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 701–704
Prikaz

Äàâîð ÌÈËÈ×ÅÂȎ
(Êè÷èíåð, Êàíàäà)
ÊÀ ÍÎÂÎÌ ×ÈÒÀŒÓ ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ
Ðàíêî Ïîïîâèž, Çàâ¼åòíî ïàìžåœå ï¼åñìå, Çàâîä çà óŸáåíèêå è íàñòàâíà
ñðåäñòâà, Èñòî÷íî Ñàðà¼åâî 2007, ñòð. 449

ʜèãà Ðàíêà Ïîïîâèžà Çàâ¼åòíî ïàìžåœå ï¼åñìå ¼åäíî ¼å îä

îíèõ ä¼åëà èç îáëàñòè íàóêå î êœèæåâíîñòè êî¼å ñå ó êðèòè÷êî¼
ñâè¼åñòè ¼åäíîã íàðîäà ïî¼àâšó¼å ðè¼åòêî ¼åð ïðåäñòàâšà ïîçèâ
äà ñå äîòàäàøœè óòâðåíè êðèòåðè¼óìè âðåäíîâàœà ñîïñòâåíîã
êœèæåâíîã íàñšåà ðåâèäèðà¼ó, à ñàìèì òèìå è êœèæåâíå ïî¼àâå
êî¼å ïðèïàäà¼ó òî¼ òðàäèöè¼è ñàãëåäà¼ó ó íîâîì ñâ¼åòëó. Îíî øòî
Ïîïîâèžåâî ä¼åëî è ó îâàêâîì êîíòåêñòó ÷èíè ïîñåáíèì à œåãîâ
óâèä äðàãîö¼åíèì, ¼åñòå ÷èœåíèöà äà çàêšó÷àê î íåîïõîäíîñòè
ïîäóçèìàœà îâàêî ðàäèêàëíèõ çàõâàòà íè¼å ïîñšåäèöà íåêîã ïðåò-
õîäíî ôîðìóëèñàíîã ïðîãðàìà íèòè ¼å áóíòîâíè÷êè èëè ïðåâðàò-
íè÷êè ïîêëè÷ êî¼è çàãîâàðà ïðîì¼åíó ðàäè ïðîì¼åíå. Çàâ¼åòíî
ïàìžåœå ï¼åñìå è ñàìî èñõîäè èç êœèæåâíîêðèòè÷êå òðàäèöè¼å
êî¼ó žå òåìåšèòîì àíàëèçîì äà äîâåäå ó ïèòàœå, äîê ñàçíàœå î
œåíî¼ íåàäåêâàòíîñòè ñëè¼åäè èç äèðåêòíîã ñó÷åšàâàœà ñà ãîâî-
ðîì ïîåòñêîã òåêñòà, è ïðåä ÷èòàîöåì ñå, áàø êàî è ïðåä àóòîðîì
ó ïðîöåñó ðàäà íà êœèçè, îòêðèâà ïîñòåïåíî.
Ñòâàðíîñíè êîíòåêñò ñðïñêå ïîåçè¼å ñ êðà¼à 20. âè¼åêà, ïîä-
íàñëîâ ¼å îâå ñòóäè¼å ÷è¼à ñëîæåíà è íà ïðåêî 400 ñòðàíà äîñšåä-
íî âîåíà àðãóìåíòàöè¼à, îñëîœåíà íà áîãàòó êœèæåâíîèñòîðè¼-
ñêó, ïîåòè÷êó, àëè è ôèëîçîôñêó è òåîëîøêó ãðàó, è ïîòêðè¼å-
ïšåíà àíàëèçàìà ñòèõîâà, óá¼åäšèâî ïðåâàçèëàçè îâàêî îìååíî
ïîšå èñòðàæèâàœà. Çàïî÷åòà êàî äîêòîðñêà äèñåðòàöè¼à ñà íà-
ñëîâîì Ðàò, èñòîðè¼à è ïîëèòèêà ó ñðïñêî¼ ïîåçè¼è ïîñšåäœå
äåöåíè¼å 20. âè¼åêà, Ïîïîâèžåâà ðàçìèøšàœà èçðàñòà¼ó ó â¼åðî-
äîñòî¼àí è óòåìåšåí çàõò¼åâ çà ïðåèñïèòèâàœåì äîñàäàøœåã êœè-
æåâíîêðèòè÷êîã ïðèñòóïà íàöèîíàëíî¼ ëèòåðàðíî¼ òðàäèöè¼è.
Äðàìàòè÷àí ðàñïîí èçìåó ïî÷åòíîã, ðàäíîã îêâèðà è çàêšó÷-
êà çàïå÷àžåíîã íàñëîâîì êœèãå, ïðåìîøžåí ¼å êîíçèñòåíòíîì ïðè-
ì¼åíîì êîíòåêñòóàëíîã ïðèñòóïà êœèæåâíîì ä¼åëó. Ïîëèòè÷êà è
ðàòíà ñòâàðíîñò ïîñòàâšåíå ñó òó êàî íà¼øèðà ãðàíèöà êîíòåê-
ñòà êî¼è îñòà¼å ó äîìàøà¼ó ïîåòè÷êèõ ðàçìèøšàœà ¼åäèíî óêî-
ëèêî ñå ñàãëåäà ó îêâèðó óæåã è ïðåöèçíè¼åã êœèæåâíîèñòîðè¼-
ñêîã êîíòåêñòà. Ïîïîâèžåâî íàïóøòàœå ïðâîáèòíîã òåìàòñêîã è [701
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ âðåìåíñêîã îäðååœà, íè¼å, äàêëå, ïðîèçâîšíî. Ïðîøèðåœå âèä-
íîã ïîšà êðèòè÷àðåâå ïàæœå íè¼åäíîã òðåíóòêà íå çàìóžó¼å ïðå-
öèçíî èçîøòðåí ôîêóñ íà ¼åçè÷êó óòåìåšåíîñò ï¼åñíè÷êîã èçðà-
çà, à ïîåòè÷êà àóòåíòè÷íîñò ðàçìèøšàœà êîíñòàíòíî ñå ïðîâ¼å-
ðàâà è ïîòâðó¼å äè¼àõðîíè¼ñêîì ïðîâ¼åðîì ÷èœåíèöà êœèæåâíå
ñèíõðîíè¼å. Çàòî ñå íåïðèêîñíîâåíèì äîèìà Ïîïîâèžåâî óâ¼åðå-
œå „äà íåìà èñòðàæèâà÷êîã ïðîáëåìà ó äîìåíó ñðïñêîã ï¼åñíè-
øòâà êî¼è ñóøòèíñêè íè¼å ñòâàð òðàäèöè¼å, œåãîâîã ñëîæåíîã
èñòîðè¼ñêîã òðà¼àœà è êðóïíèõ ïîåòè÷êèõ ìè¼åíà, àëè è äóõîâ-
íèõ êîðè¼åíà, îíå ñóïñòàíöå êî¼à æèâè ó ¼åçèêó è œèìå ñå èñêàçó-
¼å êàî ñðæ áèžà íàöèîíàëíå ïîåçè¼å” (ñòð. 10).
Ïîïîâèžåâà óá¼åäšèâà àíàëèçà ñêèäà èäåîëîøêó ñ¼åíó ñà ñòè-
õîâà íàøèõ ñàâðåìåíèêà è óïóžó¼å íàñ íà äóášà ñàçâó÷¼à ó êî¼è-
ìà ðèìå îâîãà âðåìåíà îäçâàœà¼ó íà ôîíó ðàíè¼èõ ï¼åñíè÷êèõ
îñòâàðåœà. Ïîêàçó¼óžè äà Ãåòåîâà ïðèì¼åäáà î ïîëèòè÷êî¼ ï¼å-
ñìè êàî ðóæíî¼ ï¼åñìè è íå ìîðà äà áóäå ñàñâèì òà÷íà, îäíîñíî
äà ¼å ïðîèçâîšíà óêîëèêî íè¼å íàñòàëà êàî ðåçóëòàò ñàì¼åðàâàœà
äàòèõ ñòèõîâà ó øèðåì êœèæåâíîèñòîðè¼ñêîì êîíòåêñòó, îâà êœè-
ãà íóäè è íîâî âèåœå ö¼åëîêóïíîã ñðïñêîã ðîäîšóáèâîã ï¼åñíè-
øòâà àëè è ìîãóžíîñò äà ñå òàêàâ ¼åäàí ïîãëåä êœèæåâíîêðèòè÷-
êè è ìåòîäîëîøêè êîíà÷íî äåôèíèøå.
Àëè íà¼âåžà âðè¼åäíîñò Çàâ¼åòíîã ïàìžåœà ï¼åñìå ëåæè ó
ñâåîáóõâàòíîñòè êœèæåâíîêðèòè÷êå âèçè¼å èç êî¼å è ñëè¼åäè çà-
õò¼åâ äà ñå íàø ö¼åëîêóïíè îäíîñ ïðåìà ñîïñòâåíîì ï¼åñíè÷êîì
íàñšåó ïðåèñïèòà è ïðåâðåäíó¼å. Âàíðåäíà èçîøòðåíîñò Ïîïî-
âèžåâî㠄èñòîðè¼ñêîã ÷óëà” è œåãîâî ñóâåðåíî âëàäàœå ãðàîì
ñðïñêîã êœèæåâíîã íàñšåà ñâî¼å ïðèðîäíî èñõîäèøòå íàëàçå ó
âèåœó êœèæåâíîèñòîðè¼ñêîã êîíòåêñòà êàî îñíîâíå ìîãóžíî-
ñòè çà ÷èí êðèòè÷êîã âðåäíîâàœà. Îñëàœà¼óžè ñå íà äîìåòå êðè-
òè÷êèõ àíàëèçà Íèêîëå Êîšåâèžà è œåãîâ ñòàâ äà íàì ¼å òðàäè-
öè¼à íåîïõîäíà äà áèñìî óîïøòå ìîãëè äà âðåäíó¼åìî, è ïðàòåžè
òðàã ïîåòè÷êèõ èñòðàæèâàœà £îâàíà Äåðåòèžà ó îáëàñòè íàöèî-
íàëíîã êœèæåâíîã íàñšåà, íàðî÷èòî œåãîâî êîíöåíòðèñàœå íà
ìîìåíàò èñòîðè÷íîñòè êàî ïðåïîçíàòšèâå ïàðàäèãìå ñðïñêå êœè-
æåâíîñòè, Ïîïîâèž äîëàçè äî ñëî¼åâèòå âèçè¼å ñðïñêå ï¼åñíè÷êå
òðàäèöè¼å ó ÷è¼åì öåíòðó ñå êðèñòàëèøå ïî¼àì ïðåäàœà. À òðà-
ãîì òå ðè¼å÷è, êàêî êàæå ñàì àóòîð ó óâîäíèì íàïîìåíàìà, „íå-
ìèíîâíî ñå ñòèãëî äî êîñîâñêîã õðîíîòîïà, òå êšó÷íå ïîåòè÷êå
è äóõîâíå îäðåäíèöå ó êî¼î¼ ñå ñòàïà¼ó íàøà ïîåòñêà óñìåíîñò è
ïèñìåíîñò, åïñêî-ëèðñêè ïàìòèâåê è ìîíàøêà, çàâ¼åòíà ñâè¼åñò”
(ñòð. 10).
Óñòàíîâšàâà¼óžè êîñîâñêè õðîíîòîï êàî ãðàâèòàöèîíè öåí-
òàð èñòîðè¼ñêå ïàðàäèãìå íàöèîíàëíå êœèæåâíîñòè, êàî „êšó÷
èñòîðè¼ñêîã è ï¼åñíè÷êîã ïðåäàœà” (ñòð. 183), è ïðåâîäåžè ãà ó
¼åçè÷êèì èçðàçîì îäðååíó çàâ¼åòíó ñâè¼åñò – äàìàð êî¼èì êðîç
âè¼åêîâå ïóëñèðà áèžå íàöè¼å – Ïîïîâèž óêàçó¼å íà ñóøòèíñêó
íåàäåêâàòíîñò óñòàšåíèõ êœèæåâíîêðèòè÷êèõ è êœèæåâíîèñòî-
702]
ðè¼ñêèõ ïðèñòóïà ñðïñêî¼ ï¼åñíè÷êî¼ òðàäèöè¼è. Òî ñå íå îäíîñè
ñàìî íà óîáè÷à¼åíî „òåìàòñêî” ïîèìàœå èñòîðè¼å êàî îñíîâå ïî-

ÄÀÂÎÐ ÌÈËÈ×ÅÂȎ
åçè¼å, êî¼å çàíåìàðó¼å ÷èœåíèöó äà ñå ðàäè „î ¼åäíîì èçóçåòíî
ñëîæåíîì îäíîñó äâè¼å ðåëàòèâíî íåçàâèñíå äóõîâíå äèñöèïëè-
íå, êî¼å ïîðåä áðî¼íèõ ðàçëèêà ó ñèñòåìàòñêîì êîíñòèòóèñàœó
èìà¼ó è âàæíå äîäèðíå òà÷êå íà ïóòó ðàçóìè¼åâàœà ïî¼ìîâà êà-
êâè ñó èñòèíà, ö¼åëèíà è ñìèñàî” (ñòð. 404-405). Îíî øòî ¼å áîë-
íè¼å ¼åñòå íàøà íåñïîñîáíîñò äà ïîñòî¼åžèì ìåòîäîëîøêèì èí-
ñòðóìåíòèìà èçîëó¼åìî è äåôèíèøåìî îñîáèíå ñðïñêîã ï¼åñíè÷-
êîã èçðàçà ÷è¼è ¼å êîíòèíóèòåò êðîç èñòîðè¼ó åâèäåíòàí (óïðêîñ
ïðîì¼åíàìà äîìèíàíòíèõ ñòèëñêèõ ïðàâàöà), à ó êî¼èìà ñå ïîòâð-
ó¼å çàâ¼åò ó ñâî¼î¼ „åñõàòîëîøêî¼ îäðååíîñòè, ãä¼å ïðîøëîñò íè¼å
èñêîïèíà âåž æèâè, ä¼åëàòíè äèî ñàäàøœîñòè” (ñòð. 10).
Ïîïîâèž óâ¼åðšèâî ïîêàçó¼å äà ¼å îâàêâî ñõâàòàœå çàâ¼åòà è
çàâ¼åòíå ñâè¼åñòè ïðîèçâîä èçâîðíîã õðèøžàíñêîã âèåœà èñòî-
ðè¼å. Òèìå îí îòâàðà ïèòàœå îñïîñîášåíîñòè íîâîâ¼åêîâíå íàó-
êå î êœèæåâíîñòè äà ñå óîïøòå ïðèáëèæè îíèì äóõîâíèì ñòðóê-
òóðàìà êî¼å ïðåäñòàâšà¼ó òåìåšíå êîíñòèòóåíòå ¼åäèíñòâåíå êóë-
òóðíå ö¼åëèíå. È àêî áè ñå ìîãëî èçaáðàòè ì¼åñòî ó êî¼åì ñå ñàáè-
ðå ñëîæåíà àðãóìåíòàöè¼à öè¼åëå êœèãå, îíäà ¼å òî îí༠äèî Çà-
â¼åòíîã ïàìžåœà ï¼åñìå ãä¼å àóòîð ãîâîðè î ïðîáëåìèìà íåèçá¼å-
æíîã ñàì¼åðàâàœà è ñàãëåäàâàœà ïðåìà öåíòðèïåòàëíèì ñèëàìà
íàöèîíàëíå êóëòóðå, œåíèì àðõåòèïñêèì çíàêîâèìà è çíàìåœè-
ìà. Òî íèñó òåê êðèòè÷êå è êœèæåâíîèñòîðè¼ñêå õèïîòåçå, ðåžè
žå Ïîïîâèž, âåž ñóøòè ñòâàðàëà÷êè ïðîáëåìè êî¼è ñó äóãî ïðà-
òèëè ñðïñêó ïîåçè¼ó è áèëè ð¼åøàâàíè ïîñòóïíî, à íà¼èíòåíçèâ-
íè¼å ïðåä êð༠20. âè¼åêà: „Òàêî ñå äåñèëî äà ¼å ñðïñêà ïîåçè¼à –
áàð îí༠œåí íà¼ñòàáèëíè¼è äèî – ïðåä ìíîøòâîì ïîñòìîäåðíè-
ñòè÷êèõ èçàçîâà ïðåãíóëà äà ð¼åøàâà óïðàâî ïèòàœà ñîïñòâåíîã
êîíòèíóèòåòà, ïî¼åäèíà ñòàðà ãîòîâî äâà âè¼åêà” (149).
Îâà îòâîðåíîñò ïðåìà íåðè¼åøåíèì ïèòàœèìà ïðîøëîñòè àëè
è äóáîêà óðîœåíîñò ó ñàäàøœå âðè¼åìå, ó÷èíèžå äà Ïîïîâèžåâî
ñàãëåäàâàœe îäíîñà ïîåçè¼å è êðèòèêå, òåìå îìèšåíå ó âðåìåíó
íàãëàøåíîã ñàìîèñïèòèâàœà êàêàâ ¼å áèî ïðåòõîäíè âè¼åê, ïðåä
÷èòàîöà áóäå äîíåñåíî ó íåøòî äðóãà÷è¼åì ñâ¼åòëó. Èàêî ¼å ó èç-
ðå÷åíî¼ òâðäœè î÷èòî äà êœèæåâíîêðèòè÷êà ñâè¼åñò êàñêà çà ïî-
åòñêîì, Çàâ¼åòíî ïàìžåœå ï¼åñìå íå ïîíàâšà óîáè÷à¼åíè îáðà-
çàö ïî êî¼åì ñó ï¼åñíèöè ïîáîðíèöè íîâîãà à êðèòè÷àðè ïî ïðà-
âèëó êîíçåðâàòèâöè êî¼è áðàíå òðàäèöè¼ó îä íàñðòà¼à áóíòîâíèõ
¼óíîøà. Óì¼åñòî áó÷íèõ çàãîâîðíèêà ðàäèêàëíèõ ïðîì¼åíà, ñðï-
ñêè ï¼åñíèöè ñ êðà¼à ïðîøëîãà âè¼åêà âèåíè ñó êàî òèõè ïîñâå-
žåíèöè ÷è¼è ãëàñ ñå, êàêî áè Åëèîò ðåêàî, ÷ó¼å è íàêîí œèõîâå
äâàäåñåò è ïåòå. Çîâ îâàêâå ïîåçè¼å áèžå ïî ìíîãî ÷åìó óíèñîí
ñà ñïîðàäè÷íèì ãëàñîâèìà êðèòè÷àðà è èñòîðè÷àðà êœèæåâíî-
ñòè êî¼è ñó óïîçîðàâàëè äà ¼å ñêåðëèžåâñêà òðàäèöè¼à, äàêëå, îíî
øòî äàíàñ îáè÷íî ïðèõâàòàìî êàî êîíçåðâàòèâíè êœèæåâíîèñòî-
ðè¼ñêè ñòàâ, çàïðàâî äóáîêî àèñòîðè÷àí ïðèñòóï ïðîáëåìèìà íà-
öèîíàëíå ëèòåðàòóðå. À òàêàâ çîâ ïîäðàçóìè¼åâà òåìåšíè¼ó ïðî-
[703
ì¼åíó êî¼à ñå î÷åêó¼å îä ñàìå êœèæåâíå êðèòèêå. Èçà êîíñòàòàöè-
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ ¼å î ïîñòî¼àœó ïñèõîëîøêèõ à íå òåîðè¼ñêèõ çàïðåêà äà áè ñå
òîìå ïðèñòóïèëî, èçà ñàçíàœà äà ¼å íåîïõîäàí íà÷èí òóìà÷åœà
ëèòåðàðíîã èçðàçà êî¼è ¼îø íè¼å èñòèíñêè ïðèõâàžåí ó ñðïñêî¼
íàóöè î êœèæåâíîñòè ÷è¼è î÷âðñëè ìåòà¼åçèê ïîêàçó¼å äà ñå îíà
óâåëèêî çàïåòšàëà ó ÷âîð ñàìîñâðõîâèòîñòè, Çàâ¼åòíî ïàìžåœå
ï¼åñìå ïðåäñòàâšà îòâîðåí è ïîøòåí ïîçèâ, áàð ó ì¼åðè ó êî¼î¼ è
áîëàí, êà èñòèíñêîì êœèæåâíîêðèòè÷êîì ïðåóìšåœó.
Îâàêâå Ïîïîâèžåâå ñòàâîâå, óâè¼åê ïîòêðåïšåíå îäãîâîðíèì
ïîçèâàœåì íà óòâðåíå êœèæåâíîèñòîðè¼ñêå ÷èœåíèöå êî¼èìà îí
ñóâåðåíî áàðàòà, ìîãëè ñìî íàžè ó ïðåòõîäíî¼ äåöåíè¼è ó íåêî-
ëèêèì œåãîâèì òåêñòîâèìà ïîñâåžåíèì ìàõîì ñàâðåìåíèì ñðï-
ñêèì ï¼åñíèöèìà. Çàâ¼åòíî ïàìžåœå ï¼åñìå ïðåäñòàâšà óñï¼åøíó
òåîðè¼ñêó è ìåòîäîëîøêó àðòèêóëàöè¼ó êðèòè÷êèõ óâ¼åðåœà àóòî-
ðà ÷è¼à çðåëîñò è óòåìåšåíîñò ñòàâšà ïðåä ñðïñêó êœèæåâíî-
êðèòè÷êó ìèñàî çàäàòêå îä êî¼èõ îäãîâîðàí è ñàâ¼åñòàí êðèòè÷àð
íåžå ìîžè äà îäâðàòè ïîãëåä. Ïî òîìå îâà êœèãà è ïðåäñòàâšà
îí༠íà ïî÷åòêó ñïîìåíóò íàïîð äóõà, à î êî¼åì íà ¼åäíîì ì¼åñòó
ãîâîðè Åëèîò, äà ñå èçâðøè ïåðèîäè÷íà ðåâèçè¼à êœèæåâíå ïðî-
øëîñòè, à ï¼åñìå è ï¼åñíèöè ó èñòîðè¼ñêî¼ âåðòèêàëè ñòàâå ó íî-
âè ïîðåäàê. Çàâ¼åòíî ïàìžåœå ï¼åñìå Ðàíêà Ïîïîâèžà ñâàêàêî
ñïàäà ó îñòâàðåœà ÷è¼å îñâðòàœå íà ïðîøëîñò òðàñèðà íîâå ñòàçå
êî¼èìà žå ñå êðåòàòè ñðïñêà êœèæåâíà ìèñàî.

704]
 ÌÈÎÄÐÀÃ ÌÀÒÈÖÊÈ
Biblid 0350-6428, 39 (2007) 133, s. 705–708
Prikaz

Ìèîäðàã ÌÀÒÈÖÊÈ
(Áåîãðàä, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò)
ÈÂÎ ÀÍÄÐȎ ÊÀÎ ÔÎÊÓÑ ÏÅÐÈÎÄÈÊÀ
Ñâåñêå Çàäóæáèíå Èâå Àíäðèžà, XXVI, sveska 24, 2007

Ñðïñêà êœèæåâíà ïåðèîäèêà, îñîáèòî íàó÷íà, ïîñëå âåëèêå

êðèçå ó ïîñëåäåœî¼ äåöåíè¼è 20. âåêà îæèâåëà ¼å, íàïðåäó¼å è óõâà-
òèëà ¼å êîðàê ñà ñóñåäèìà. Ó êðóãó ÷àñîïèñà êî¼è ñå áàâå íàóêîì î
êœèæåâíîñòè çíà÷à¼íî ìåñòî çàóçèìà¼ó Ñâåñêå Àíäðèžåâå çàäó-
æáèíå. Ôîêóñîì íà Àíäðèžåâî äåëî, áèëî äà ¼å ðå÷ î ìîäåëó ïðî-
æèìàœà, áèëî äà ¼å ðå÷ î ñâî¼åâðñíîì „ìåñòó ñåžàœà”, îâ༠÷àñî-
ïèñ ïðàòèî ¼å è ñàäà ïðàòè ïðîìåíå ó óìðåæàâàœó íàðîäà è œè-
õîâèõ êóëòóðà íà îâèì ïðîñòîðèìà.
Îâ༠òîì Ñâåçàêà îñìèøšåí ¼å êàî êœèãà î ïðèïîâåäàœó, ó
æèæè èíòåðåñîâàœà àóòîðà ¼åñó Àíäðèžåâå ïðèïîâåòêå. Çà îâà¼
êðóã ïðèëîãà òåêñò Æàíåòå €óêèž-Ïåðèøèž î Àíäðèžó êàî ìàãó
ñðïñêå ïðèïîâåòêå ìîãàî áè ñå ñìàòðàòè óâîäíèì. Èìà¼óžè ïðåä
ñîáîì Àíäðèžåâà Ñàáðàíà äåëà èç 1981, îíà ïîêàçó¼å ñâó ñëîæå-
íîñò êëàñèôèêîâàœà Àíäðèžåâîã ïðèïîâåäíîã îïóñà êî¼è ÷èíå
ñòî òðèäåñåò è ÷åòèðè ïðè÷å, êàî è ðóêîïèñíè äåëîâè íåêèõ ïðè-
ïîâåäà÷êèõ ïîêóøà¼à è ñêèöå íåêèõ ïðè÷à. Äðæåžè ñå õðîíîëî-
øêîã ïðèñòóïà îâî¼ ãðàè, îíà îñòà¼å ñâåñíà äà ñó, íà ïðèìåð,
ïðè÷å èç êœèãå Êóžà íà îñàìè ÷âðñòî ïîâåçàíå çà¼åäíè÷êèì „äå-
êîðîì” è ëèêîì ïðèïîâåäà÷à, íàðàòèâíèì ïîñòóïêîì ïðèïîâåäà-
œà î ïðè÷è, äà ¼å Àíäðèžåâî ïðèïîâåäà÷êî äåëî âåîìà ñëî¼åâèòî.
Èñòîâðåìåíî, îâ༠òîì íà íà¼áîšè íà÷èí èñòè÷å ìåóíàðîä-
íó äèìåíçè¼ó îâîã ÷àñîïèñà. Íè¼å ðå÷ ñàìî î áðî¼ó èñòðàæèâà÷à
èç èíîñòðàíñòâà, âåž î òåìàòñêîì ïðèñòóïó. Íà¼çàä, ïî¼åäèíè ïðè-
ëîçè êîðåñïîíäèðà¼ó ìåóñîáíî øòî äà¼å îñîáèòó äðàæ ÷èòàœà.
Áèšàíà €îðåâèž ¼å âåîìà àêðèáè÷íî ïðèðåäèëà Àíäðèžåâ
„Äíåâíèê ñà ïóòà ïî Êèíè” 1956. Êîíöåïò œåãîâå áåñåäå òàìî
îäðæàíå, çàáåëåøêå êî¼å ñàäðæå çàïàæàœà î šóäèìà è ïðîñòîðó,
î ïèñöèìà íàøèì êî¼å ñðåžå ó Ìîñêâè, Žîïèžó, Êàëåáó. Íà ¼åä-
íîì ëèñòó ïîêàçó¼å äà ìó ¼å Êèíà ïîìîãëà äà çà îáëèêîâàœå ëèêà
Îìåð ïàøå Ëàòàñà ïðîíàå ÷àðîáíó ôîðìóëó: „Îí ¼å ñàãëåäàî
Èñòîê. Çíà øòà ¼å òî Èñòîê, àëè íåžå äà çíà, íè ñàìîì ñåáè äà
ïðèçíà øòà ¼å èçãóáèî à øòà ïðèõâàòèî. Íåêà îñòàíå íåèçâåøòå-
íî, íåîäðååíî. Òàêî ¼å ëàêøå.” Ðàçìàòðà¼óžè âåîìà êðèòè÷êè ïè- [705
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ òàœå æàíðà Àíäðèžåâîã äåëà î Îìåð ïàøè Ëàòàñó, ¼å ëè ó ïèòàœó
ðîìàí, èëè õðîíèêà, èëè ¼å ðå÷ î ôðàãìåíòèìà, ¼å ëè òî ïðå ñâåãà
ðîìàí ëèêîâà è ïîðòðåòà êàêî âåëè Ðàäîâàí Âó÷êîâèž èëè ðîìàí
òåìà, ïðå ñâåãà òåìå ðåíåãàòñòâà, äîãìàòèçìà, äà áè çàêšó÷èî äà
ñå ïðàâèì ÷èòàœåì, áîšå ðåžè ïðàâèëíèì ðàñïîðåäîì ïîãëàâšà
îâîã äåëà êî¼è ïîäðàçóìåâà äà ñó ðàäœà è âðåìåíñêà äèìåíçè¼à
áèòíè¼å îä ðàñïîðåäà ïî ïðèíöèïó õðîíèêå, ëàêî ìîæå óòâðäèòè
äà ¼å îâî Àíäðèžåâî äåëî íà¼à÷à èñïîâåäíà êœèæåâíîñò 50-òèõ è
60-òèõ ãîäèíà 20. âåêà, Ïåð £àêîáñåí èíäèðåêòíî îòêðèâà è òó
çíà÷à¼íó äèìåíçè¼ó Àíäðèžåâîã äåëà, òî „íåèçâåøòåíî, íåîäðå-
åíî”. Ñòàíèøà Òóòœåâèž ó ïðèëîãó î âåçàìà Àíäðèžåâå ïðè÷å
„Ëåòîâàœå íà ¼óãó” èç 1959. è ïðè÷å Òîìàñà Ìàíà „Îðìàð” èç
1899. ãîäèíå, îòêðèâà çàïèñå ó êî¼èìà Àíäðèž óêàçó¼å íà òå âåçå.
Àíäðèžåâ çàïèñ ó êî¼åì èñòè÷å äà ¼å ñâåñòàí êàêî ¼å çàõâàšó¼óžè
Ìàíó è œåãîâà ïðè÷à èñïàëà „ìîäåðíà”, Òóòœåâèž íàì îòêðèâà
êšó÷ òå áëèñêîñòè. Îá¼àøœàâà¼óžè ñâî¼ íà÷èí ðåëàòèâèçîâàœà
çáèâàœà ó ïðèïîâåöè, Ìàí íà ñàìîì êðà¼ó âåëè: „Íåêà ñâå ëåáäè
íåîäðååíî”. Êàêî áè óç îâî äîáðî äîøàî Àíäðèžåâ çàïèñ ñà ïó-
òà ïî Êèíè, îá¼àâšåí ïðâè ïóò ó îâèì èñòèì Ñâåñêàìà.
Íàñòàâšà¼óžè ñèíòåòè÷êè ïðèñòóï ñðïñêî¼ êœèæåâíî¼ êðè-
òèöè, ïîíàîñîá ó äðóãî¼ ïîëîâèíè 20. âåêà, Ïðåäðàã Ïàëàâåñòðà
íàñ èçíîâà óâåðàâà äà ñå çà îâ༠ïîñàî, äàíàñ, íå ìîæå íàžè áîšè
èñòðàæèâà÷. Èñêóñòâî êî¼å ¼å ñòåêàî êàî ãëàâíè óðåäíèê åäèöè¼å
Ñðïñêà êœèæåâíà êðèòèêà ó 25 êœèãà, âèøåãîäèøå èñêóñòâî
óðåäíèêà ÷àñîïèñà, àêòèâíî áàâšåœå êœèæåâíîì êðèòèêîì âè-
øå äåöåíè¼à, ïîìàæó ìó äà âåîìà ñàæåòî, êœèæåâíîèñòîðè¼ñêè,
ñàãëåäà äåëà ïî¼åäèíèõ âîäåžèõ êðèòè÷àðà, ïà è êðóãîâà êðèòè-
÷àðà îêî œèõ, œèõîâ äîðèíîñ, òåîðè¼ñêå ïðåîêóïàöè¼å, è äà, èñòî-
âðåìåíî, ïðàòè êîíòèíóèòåò ðàçâî¼à (èñòîðè¼å) ñðïñêå êœèæåâíå
êðèòèêå. Ïðåäíîñò Ïðåäðàãà Ïàëàâåñòðå ¼åñòå õëàäíî ðàñóèâà-
œå, áåç çëîáå è íàêíàäíå ïàìåòè; î ñâàêîì êðèòè÷àðó ñïðåìàí ¼å
äà èçíåñå è œåãîâå ïðåäíîñòè è œåãîâå ìàíå. Ó îâîì òîìó îáðà-
äèî ¼å ÷åòèðè êðèòè÷àðà. Çîðàíà Ãàâðèëîâèžà êàî êðèòè÷àðà „áåç
ñòðàñòè è åíåðãè¼å çà ïðàêòè÷íó äíåâíó êðèòèêó” êî¼è ñå âèøå
áàâèî è ôåíîìåíîì êœèæåâíå êðèòèêå, œåíå ôóíêöè¼å è êœè-
æåâíå ìåòîäå, ÷èìå ¼å îòâîðèî ïðîñòîð çà ïðåâàçèëàæåœå èñòî-
ðèçìà, ìîðàëèçìà è èäåîëîãè¼å (âèñîêó îöåíó äîáèëà ¼å Ãàâðèëî-
âèžåâà êœèãà Î êðèòèöè). Èçäâî¼èî ãà ¼å èç êðóãà êî¼åì ïðèïàäà-
¼ó Ñâåòîçàð Ïåòðîâèž, Äðàãàí. Ì. £åðåìèž. Êàî êœèæåâíîã õðî-
íè÷àðà Ïàëàâåñòðà ãà èçäâà¼à ïî îãëåäèìà î âîäåžèì ïåñíèöèìà
ðàçäîášà ñðïñêîã ìîäåðíèçìà è àíòîëîãè¼àìà ñðïñêå šóáàâíå è
ðîäîšóáèâå ëèðèêå. Ïèøóžè î Çîðàíó Ãëóø÷åâèžó Ïàëàâåñòðà
ïîëàçè îä òà÷íå êîíñòàòàöè¼å äà ¼å îâ༠îñòàî íåîäðååí è íåäå-
ôèíèñàí êðèòè÷àð êî¼è íè¼å èçãðàäèî íè ¼åäèíñòâåí êœèæåâíè
ìåòîä íè öåëîâèò êðèòè÷àðñêè ëèê, äà ¼å çàñòàî íà ïîëà ïóòà èç-
ìåó ïóáëèöèñòèêå è êœèæåâíå åñå¼èñòèêå, äà ¼å îñòàî ó ïàìžå-
œó âèøå êàî ïî¼àâà, êàî íåêî „êî ¼å òåæèî äà áóäå ñòðîãè ñóäè¼à è
706]
íåóìîšèâè êšó÷àð íà âðàòèìà êœèæåâíîñòè”, ñâóäà ïðèñóòàí è
íàäëåæàí çà ñâå, íåãî êàî îñòâàðåœå. Íèêîëó Ìèëîøåâèžà ñàãëå-

ÌÈÎÄÐÀÃ ÌÀÒÈÖÊÈ
äàâà êàî ñòðïšèâîã, ìåòîäè÷íîã è âåøòîã àíàëèòè÷àðà êî¼è ¼å âè-
øå áèî èäåîëîøêè êîðèñíèê ëèòåðàòóðå êàî ãðàå çà èçëàãàœå
ñâî¼èõ ôèëîñîôñêèõ è ïîëèòè÷êèõ ãëåäèøòà. Œåãîâà êœèæåâíî-
-åñòåòñêà ìåðèëà è âðåäíîñíè ñóäîâè áèëè ñó èäåîëîãèçîâàíè,
ëè÷íè è íåïðåäâèäšèâè. Êðèòè÷àðà Ñëàâêà Ëåîâöà Ïàëàâåñòðà
¼å ñàãëåäàî êàî ïðîôåñîðà íàêëîœåíîã êœèæåâíîèñòîðè¼ñêèì ñèí-
òåçàìà è ìîíîãðàôñêèì îáðàäàìà ïèñàöà. Ñâè îâè êðèòè÷àðè áà-
âèëè ñó ñå è Àíäðèžåâèì äåëîì, à Ïàëàâåñòðà óïðàâî ó ðàçëè÷-
íèì óãëîâèìà œèõîâà îêðåòàœà òîì äåëó íàëàçè è ðàçëèêå ìåó
œèìà.
Ó îâîì òîìó Ñâåçàêà íåêîëèêî ïðèëîãà òè÷å ñå áèíàðíå îïî-
çèöè¼å ñâî¼-òó, êóëòóðîëîøêèõ è êœèæåâíèõ óìðåæàâàœà íàðî-
äà êî¼è æèâå íà ïðîñòîðèìà òçâ. ñðïñêîõðâàòñêîã ¼åçè÷êîã ïîä-
ðó÷¼à. Ìëàäè èñòðàæèâà÷ Ñòå¼í (Ñòè¼í) Âåðâàò âåž äóæå êîä íàñ
ïðèïðåìà äîêòîðñêó äèñåðòàöè¼ó î êœèæåâíîñòè è êóëòóðè Áî-
ñíå è Õåðöåãîâèíå çà âðåìå àíåêñè¼å (1878-1918). Îâî ¼å äåî òå
ðàäœå ó êî¼åì ñå Áîñíà è Õåðöåãîâèíà ñàãëåäàâà¼ó êàî ñâî¼åâðñíà
ãðàíèöà öèâèëèçîâàíå Åâðîïå è Îðè¼åíòà (ïî Ìðàçîâèžó æåëå-
çíè÷êà ïðóãà êî¼à ñå íàñòàâšà ïåøà÷êîì ñòàçîì íà¼áîšå ¼å ñèì-
áîëèñàëà ò༠¼àç), àëè è êàî ïðîñòîð äàëåê îä öåíòàðà ìîžè êî¼è
ñó ãà ðàíè¼å èëè êî¼è ãà ó òî âðåìå ãåíåðèøó, íà êî¼åì ¼å èçâðøå-
íà àóñòðîóãàðñêà òåêñòóàëíà êîëîíèçàöè¼à, ïðèíóäà óòåëîâšàâà-
œà Áîñíå ó Äâî¼íó ìîíàðõè¼ó. Ó ïðîöåñó òîã íîâîã óìðåæàâàœà
ðàçíèõ íàðîäà è êîíôåñè¼à, ó êóëòóðè ñâåîïøòå èçðàæà¼íîñòè,
ïî÷åâ îä ðàäà ìèñèîíàðà äî çàîêðåòà ó êœèæåâíîñòè, äîãàà¼ó ñå
è ïîçèòèâíå è íåãàòèâíå ïðîìåíå, ìåœà¼ó ñå êóëòóðîëîøêè ìî-
äåëè, ó êîíòåêñòó îðè¼åíòàëèçàöè¼å, õîìîãåíèçàöè¼å è åãçèñòåí-
öè¼àëèçàöè¼å „äðóãî㔠èç ñóøòå ïîòðåáå, ñâàêàêî ¼å äîøëî äî íî-
âîãà ÷èòàœà êóëòóðíèõ ðàçëèêà è çà¼åäíè÷êèõ îäëèêà.
Ó îâ༠òåìàòñêè êðóã ñïàäà è ïðèëîã Ðîáåðòà Õîäåëà „Èâî
Àíäðèž êàî ’ìåñòî ñåžàœà’ (ó £óãîñëàâè¼è, à äàíàñ?” Õîäåë ïî-
êóøàâà äà óòâðäè ðàçëîãå òîì ñâî¼åâðñíîì ïîçèòèâíîì îêðåòàœó
Àíäðèžó êàî íà¼ïîçíàòè¼åì àóòîðó ¼óæíîñëîâåíñêå („øòîêàâñêå”)
¼åçè÷êå îáëàñòè è, èñòîâðåìåíî, è îñïîðàâàœó œåãîâîã äåëà, êà-
êî ó âðåìå áèòèñàœà çà¼åäíèöå ¼óæíîñëîâåíñêèõ íàðîäà êàäà ¼å
œåãîâà ïîïóëàðíîñò ïðåâàçèëàçèëà ñâå ãðàíèöå êîíôåñè¼à è åò-
íèöèòåòà, òàêî è äàíàñ. Õîäåëà çàíèìà êî¼å ìåñòî Àíäðèž çàóçè-
ìà ó íîâîîñíîâàíèì äðæàâàìà è íà îñíîâó êî¼èõ êðèòåðè¼à ñå
äîëàçè äî íàöèîíàëíèõ êîäèôèêàöè¼à. Êàî âàæíå ÷èœåíèöå ó òîì
êîíòåêñòó Õîäåë èçäâà¼à Àíäðèžåâî îäëó÷íî çàñòóïàœå Âóêîâèõ
ðåôîðìè, œåãîâî çàëàãàœå çà ¼åäèíñòâåí íàçèâ ñðïñêîã è õðâàò-
ñêîã ¼åçèêà êî¼å ñå ìàíèôåñòâîâàëî òèìå äà ¼å ïðâè ïîòïèñàî „Íî-
âîñàäñêè äîãîâîð”. Îâäå ñïàäà è ïðèëîã Ïðâîñëàâà Ðàäèžà ó êî-
¼åì ñå ãîâîðè î Àíäðèžåâîì ïîèìàœó êœèæåâíå ïîåòèêå, íàöè¼å
è ¼åçèêà.
Îñëàœà¼óžè ñå íà ïàðàëåëó Àíäðèžåâå ïðîçå è ïðîçå Çàðè¼à
[707
Ïîïîâèžà, êàî ïàðàäèãìàòñêà äåëà êàäà ¼å ðå÷ î ñóæèâîòó ó Áî-
 ÎÖÅÍÅ È ÏÐÈÊÀÇÈ ñíè è íà Êîñîâó, Ñòàíèñëàâó Âó¼íîâèž çàíèìà¼ó ìîãóžíîñòè/íå-
ìîãóžíîñòè èíòåðêóëòóðàëíîã äè¼àëîãà íà Áàëêàíó êàî ìàêðîðå-
ãèîíó è èñòî÷íèêó ìíîãèõ ìàêðîõðîíîòîïà ó ëèòåðàòóðè, äåëàò-
íèõ ó ïðîøëîñòè àëè è äàíàñ, êàäà ñå êóëòóðíè äè¼àëîã òåê èçíî-
âà ïîêðåžå, àëè ñå ¼îø ó âåëèêî¼ ìåðè îñëàœà íà ñòàðå ñëèêå î
äðóãîì è ñòàðå îáðàñöå. Ó ïðâîì ïëàíó èçäâî¼èëà ¼å ïðèïîâåòêå
„Ìàðà ìèëîñíèöà” Èâå Àíäðèžà è „Íåîïëàêàíè ãðîᔠÇàðè¼å Ïî-
ïîâèžà.
Àíè Øìèò çàíèìà ïðåìîøžàâàœå ¼àçà êàäà ¼å ðå÷ î ðàçóìå-
âàœó ìèòà, èäåíòèòåòà è îðè¼åíòàëèçìà ó Àíäðèžåâîì ðîìàíó
Íà Äðèíè žóïðè¼à. Èíñèñòèðà íà õèáðèäíîñòè êàî îäëèöè áîñàí-
ñêîã êóëòóðíîã èäåíòèòåòà è ïîêàçó¼å êàêî ¼å ò༠èäåíòèòåò îñëè-
êàí Àíäðèžåâèì èñêðèâšàâàœåì îðè¼åíòàëèçàìà êàî èçâðíóòî
èñêóñòâî. Óïðàâî çàòî îíà áèíàðíî èñêóñòâî îðè¼åíòàëèçìà èñ-
òè÷å êàî õèáðèä çàïàäíèõ è èñòî÷íèõ åëåìåíàòà ÷è¼å ðàçëèêîâà-
œå ïîñòåïåíî ïîñòà¼å íåïðåïîçíàòšèâî. Îòóäà ñìàòðà äà áèíàð-
íà ñòðóêòóðà îðè¼åíòàëèçìà äå¼ñòâó¼å íå ñàìî êàî ÷èíèëàö äåîáå,
íåãî è ïîòðåáå äà ñå „ïðåìîñòè” ¼àç èçìåó èñòîêà è çàïàäà. Èç
òîãà èçâëà÷è çàêšó÷àê äà ¼å Àíäðèžåâ ìîñò ïðåêî Äðèíå ìèêðî-
êîñìîñ áîñàíñêîã èñêóñòâà.
Ó Ñâåñêàìà íàëàçèìî ¼îø òðè ïðèëîãà. Çäðàâêî Øîëàê àíà-
ëèçèðà Àíäðèžåâó ïðèïîâåòêó „Êîñà” èç àñïåêòà „ñàâðåìåíå åêî-
íîìñêå äåñêðèïöè¼å ïîòðîøà÷åâå ïåðöåïöè¼å êâàëèòåòà”, à Âóê
Êðœåâèž ó åñå¼èñòè÷êîì êîëàæó î Áðàíêó Ëàçàðåâèžó, Êî÷èžó è
Àíäðèžó ãîâîðè î ïîãëåäèìà Áðàíêà Ëàçàðåâèžà íà Àíäðèžåâî
äåëî è Àíäðèžåâó ëè÷íîñò, î Êî÷èžåâîì è Àíäðèžåâîì ëèðèçìó,
îñåžàœó ïðèðîäå è îäíîñó ïðåìà æåíè êàî ïîãëåäó íà ñâåò. Ãîð-
äàíà Žèð¼àíèž ¼å ñà øïàíñêîã ïðåâåëà òåêñò „Êàïè¼à íàä ñâåòîì”
Ñåñàðà Àíòîíèà Ìèëèíå, êî¼è ¼å îâ༠íàïèñàî êàî àêòóåëíè ìè-
íèñòàð êóëòóðå ó Âëàäè Êðàšåâèíå Øïàíè¼å, ó êî¼åì ñå íà¼âèøå
ãîâîðè î Àíäðèžó.
Ó ðóáðèöè Îñâðòè Ñòàíèøà Òóòœåâèž ¼å ïðèêàçàî Çáîðíèê
ðàäîâà ó ÷àñò Ðàäîâàíà Âó÷êîâèžà, Ñëîáîäàíêà Ïåêîâèž êœèãó
Ðàäîâàíà Âó÷êîâèžà Àíäðèž – ïàðàëåëå è ðåöåïöè¼à, à ðóáðèêà
Ëåòîïèñ ïîñâåžåíà ¼å äîáèòíèöèìà Àíäðèžåâå íàãðàäå. Ïóíà ñâå-
ñêà çà ÷èòàœå!

708]
 ÈÇÄÀŒÀ ÈÍÑÒÈÒÓÒÀ ÇÀ
ʌÈÆÅÂÍÎÑÒ È ÓÌÅÒÍÎÑÒ
Ó 2007. ÃÎÄÈÍÈ

ÇÁÎÐÍÈÖÈ
Ïîñåáíà èçäàœà

1. ÑËÈÊÀ ÄÐÓÃÎÃ Ó ÁÀËÊÀÍÑÊÈÌ È ÑÐÅČÎÅÂÐÎÏ-

ÑÊÈÌ ÊŒÈÆÅÂÍÎÑÒÈÌÀ, Ïîñåáíà èçäàœà, êœ. 30, Èíñòè-
òóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä, 2006; 389 ñòð. Óðåäèî:
Ìèîäðàã Ìàòèöêè.

Ñàäðæà¼:

Çîðàí Êîíñòàíòèíîâèž, Êîìïàðàòèâíà èìàãîëîãè¼à áàëêàí-

ñêîã è ñðåäœîåâðîïñêîã ïðîñòîðà, 11-15; Gabriela Šubert, Imagi-
narna geografija „Balkana” iz suprotnih perspektiva i njihove mani-
festacije u književnim delima, 17-30; Leh Miodinski, Razlika kao tekst
– izmeðu antropološkog kontrasta i ksenološke geografije diskursa,
31-40; Ñòàíèøà Òóòœåâèž, Ïèòàœå èäåíòèòåòà è àëòåðèòåòà
ó ñðåäœîåâðîïñêèì è áàëêàíñêèì êœèæåâíîñòèìà, 41-53; Bogu-
slav Zjelinski, O kategoriji „svoj” i „tuði” u kolonijalnoj i postkolo-
nijalnoj kritici, 55-60; Áî¼àí £îâèž, Îäíîñ ñâî¼-òó è ïî÷åöè áàë-
êàíñêå è ñðåäœîåâðîïñêå íàó÷íå ôàíòàñòèêå, 61-76; Íåíàä Šó-
áèíêîâèž, „Ñâ è „òó” ó èíòåðàêöè¼è íà áàëêàíñêèì ïðîñòî-
ðèìà äî ïî÷åòêà îñàìíàåñòîã âåêà, 77-84; Ïàíà¼îò Êàðàîçîâ,
Ñëàâÿíñêèòå ñâåòöè – „êàìèêàäçå” – ñâîè èëè ÷óæäè, 85-95; Kši-
štof Tribus, Romantièarski koreni posebnosti u poljskoj književnosti,
97-103; Mjeèislav Dombrovski, Svoji ili/i tuði: Jevreji u poljskoj kul-
turi, 105-115; Íèêîë༠Àðåòîâ, Îêñèäåíòàëèçúì è îáðàçúò íà äðó-
ãèÿ â áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà, 117-128; Ðà¼à Çàèìîâà, Ïðåäñòà-
âàòà çà „äðóãèÿ” â áúëãàðñêèòå èçñëåäâàíèÿ, 129-133; Drago Rok-
sandiæ, „Drugi” i nasilje u Hrvatskoj 1755. godine: staleži, konfesije
i etnosi u literarnim percepcijama socijalnog konflikta, 137-158; Ìè-
îäðàã Ìàòèöêè, Ñòðàíî ó óñìåíî¼ íàðîäíî¼ èñòîðè¼è (ïåñìà è
ïðåäàœå), 159-164; Áðàíêî Çëàòêîâèž, Òó ñâî¼ è ñâî¼ òó ó êœè-
æåâíî-èñòîðè¼ñêî¼ ïðîçè î Ïðâîì ñðïñêîì óñòàíêó, 165-172;
Osman Haliloviæ i Vedad Spahiæ, Slika drugog u Ljetopisu Mula Mu-
stafe Bašeskije, 173-182; Slobodanka Pekoviæ, Nacionalno i evrop-
sko kao odraz odnosa svoj/tuð u srpskim putopisima, 183-187; Vladi-
mir Gvozden, Hronotop susreta u putopisima Miloša Crnjanskog, 189-
197; Stejn Vervat, Svoje i tuðe u bosanskohercegovaèkoj književnoj
periodici (1878-1918), 199-214; Ñòàíèñëàâà Âó¼íîâèž, Ïðåâàçèëà- [709
 æåœå îïîçèöè¼å ñâî¼/òó ó ïåðèîäèöè ñðïñêå àâàíãàðäå (÷àñîïèñ
„Çåíèò”), 215-226; Áî¼àí €îðåâèž, Êóëòóðîëîøêè àñïåêòè îïî-
çèöè¼å ñâî¼:òó ó âðåìå ðàòà è îêóïàöè¼å (1941-1944), 227-231;
Âåñíà Ìàòîâèž, Òèïîâè èäåíòèòåòà è ñëèêà äðóãîã ó êœèæåâíî-
ñòè (ðàòíà ïðîçà î ñðïñêî-òóðñêèì ðàòîâèìà 1876-1878), 235-
247; Îëåíà Äç¼óáà-Ïîãðåáœàê, Ñëèêà äðóãîã ó êœèæåâíîñòè î
Ïðâîì ñâåòñêîì ðàòó, 249-258; Ìàðè¼à Ãðó¼èž, Êóëòóðíè è ðîä-
íè èäåíòèòåòè ó ðîìàíó Ïîï Žèðà è ïîï Ñïèðà, 259-266; Enver
Êazaz, „Treæi svijet” i njegova mudrost iskljuèenosti (slika imperijal-
ne ideologije i prosvjetiteljske utopije u Andriæevoj Travnièkoj hroni-
ci), 267-284; Òèõîìèð Áðà¼îâèž, Ãèíîìîðôíî äðóãî è ïàòðè¼àð-
õàëíî-ïàëàíà÷êè ìîäåë ñâåòà ó Àíäðèžåâî¼ Ãîñïîèöè è Ãîñïà
Íîëè Èñèäîðå Ñåêóëèž, 285-293; Valentina Sedefèeva, Slovenstvo u
romanu Kod Hiperborejaca M. Crnjanskog, 295-304; Ìèëåíà Ñòî¼à-
íîâèž, Ñëèêà î äðóãîì êàî ïàëèìïñåñò ñëèêå î ñåáè, 305-312; Ìëà-
äåí Øóêàëî, Îòâîðåíî è çàòâîðåíî ãðàäà è ñåëà (ó ðîìàíó Çèì-
ñêî šåòîâàœå Âëàäàíà Äåñíèöå), 313-327; Nenad Velièkoviæ, Slika
drugog u romanu Vaznesenje Vojislava Lubarde, 329-345; Ñàœà Ìà-
öóðà, Ìîòèâ äîøšàêà ó ðîìàíèìà Ñëîáîäàíà Ñåëåíèžà, 347-353;
Zvonko Kovaè, Svoje i strano u novopovijesnom romanu, 355-368;
Ìàðè¼à Öèíäîðè, Ñëèêà Áàëêàíà ó ðîìàíó Ïåñíèê îä ñâèœñêå
ìàñòè Îòà Òîëíàè¼à, 369-374; Tatjana Rosiæ, Koncept Srednje Evrope
u savremenom srpskom romanu i politika novih kulturnih identiteta,
375-389.

2. ÏÐÈÇÍÀŒÅ ÏÐÎÔÅÑÎÐÓ ÑËÎÁÎÄÀÍÓ Æ. ÌÀÐÊÎÂÈ-

ŽÓ, Ïîñåáíà èçäàœà, êœ. 31, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåò-
íîñò, Âóêîâà çàäóæáèíà, Çàäóæáèíà „Äåñàíêà Ìàêñèìîâ螔, Áåî-
ãðàä, 2007; 241 ñòð. Óðåäíèê: Ìèîäðàã Ìàòèöêè.

Ñàäðæà¼:

Ìèîäðàã Ìàòèöêè, Óâîäíà ðå÷, 7-10; Æèâîò è ðàä Ñëîáîäà-

íà Æ. Ìàðêîâèžà, 11-16; Ïîñåáíà èçäàœà Ñëîáîäàíà Æ. Ìàðêî-
âèžà, 17-18; Äðàãàí Ëóêèž, Îä ôîëêëîðà äî äîêòîðà, 21-22; Ìè-
øî Äîøëèž, Áåçðåçåðâíà ïðåäàíîñò øêîëè, 23-32; Ìèëè¼à Íèêî-
ëèž, Ðàä Ñëîáîäàíà Æ. Ìàðêîâèžà ó Ïðîñâåòíîì ñàâåòó Ñðáè¼å
è íà ñòâàðàœó øêîëñêèõ ïðîãðàìà, 33-36; Æèâî¼èí Ñòàíî¼÷èž, Î
Ìåóíàðîäíîì ñëàâèñòè÷êîì öåíòðó ó Áåîãðàäó, 37-42; Äàìœàí
Ïåòðîâèž, Íàñòàíàê è ðàçâî¼ Îäñåêà çà ¼óãîñëîâåíñêó êœèæåâ-
íîñò ó Ïðèøòèíè è œåãîâå âåçå ñà èñòîèìåíîì Êàòåäðîì ó Áå-
îãðàäó, 43-48; £îðäàí Ðèñòèž, Ñëîáîäàí Æ. Ìàðêîâèž ó íàó÷íîì,
êóëòóðíîì è äóõîâíîì æèâîòó Êîñîâà è Ìåòîõè¼å, 49-52; Çäðàâ-
êî Ðàíêîâèž, Ñëîáîäàí Æ. Ìàðêîâèž è èçäàâà÷êà äåëàòíîñò âà-
šåâñêå øòàìïàðè¼å, 53-56; €îðå Ðàäèøèž, Ó Çìà¼åâîì êîëó –
Ñëîáîäàí Æ. Ìàðêîâèž è Çìà¼åâå äå÷¼å èãðå, 57-60; Àíà Žîñèž-
710]
Âóêèž, Ñëîáîäàí Æ. Ìàðêîâèž – ïðîôåñîð è ïðîñâåòèòåš, 61-
66; Ìèëîø £åâòèž, Ìî¼ ïðîôåñîð Ñëîáîäàí, 67-68; Äðàãàí Êð-
ñòèž, Îäëîìöè ñåžàœà íà ïîçíàíñòâî è ñàðàäœó ñà Ñ. Æ. Ìàðêî-
âèžåì-Áàžîì, 69-75; Íîâî Âóêîâèž, ʜèæåâíîòåîðè¼ñêè ñòàâî-
âè è èäå¼å Ñëîáîäàíà Æ. Ìàðêîâèžà î êœèæåâíîñòè çà ä¼åöó, 79-
88; Âëàäåòà Âóêîâèž, £åäàí ïîãëåä íà ïîãëåäå Ñ. Æ. Ìàðêîâèžà î
Çìà¼ó, 89-98; Òèõîìèð Ïåòðîâèž, Êðèòèêà êœèæåâíîñòè çà äåöó
Ñëîáîäàíà Æ. Ìàðêîâèžà, 99-106; Çîðèöà Òóð¼à÷àíèí, ʜèãà èç
êî¼å ñìî ó÷èëè, 107-112; Õðèñòî Ãåîðãè¼åâñêè, Èçó÷àâàœå ìàêå-
äîíñêå êœèæåâíîñòè Ñëîáîäàíà Ìàðêîâèžà, 113-122; Ðàäîìèð
Â. Èâàíîâèž, Ðàöèíîâà ïîåçè¼à ó êîíòåêñòó ìåóðàòíîã ìîäåð-
íèçìà, 125-138; Çëàòà Áî¼îâèž, Èç êœèæåâíå îñòàâøòèíå Àíäðå
Ãàâðèëîâèžà, 139-146; Äóøàí Èâàíèž, Òåðìèíîëîøêè êðóã ñðï-
ñêå ïðèïîâè¼åòêå, 147-154; Ñòàíèøà Òóòœåâèž, Íà ðàçìåó ôîë-
êëîðíèõ è óðáàíèõ ôîðìè êóëòóðíîã æèâîòà, 155-182; Âåñíà Ìà-
òîâèž, Èçìåó åñòåòèêå è åòèêå: Èñèäîðà Ñåêóëèž è Íàäåæäà
Ïåòðîâèž, 183-192; Ìèšêî £îâàíîâèž, Ãàçäà Ìëàäåí Áîðèñàâà
Ñòàíêîâèžà, 193-198; Ãîðàí Ìàêñèìîâèž, Äîìèíàíòíà ñðåäñòâà
êîìèêå è ñìè¼åõà ó õóìîðèñòè÷êèì ïðèïîâè¼åòêàìà Áðàíèñëàâà
Íóøèžà, 199-212; Äàíèöà Àíäðå¼åâèž, Íà ïóòó õàðìîíè¼å: îä Ïà-
íà äî ìèñëèîöà, 213-220; Angela Richter, „Worüber der Dichter
schreibt, bestimmt nicht die Wirklichkeit, sondern die Sprache”: Eine
Annäherung an Branko Miljkoviæ, 221-238.

ÇÁÎÐÍÈÖÈ
ó èçäàœó ñà äðóãèì èçäàâà÷èìà

1. ÒÐÅÍÓÖÈ ÄÀÍÈÖÅ ÌÀÐÊÎÂȎ, Èíñòèòóò çà êœèæåâ-

íîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä, Ãðàäñêà áèáëèîòåêà „Âëàäèñëàâ Ïåò-
êîâèž Äèñ”, ×à÷àê, 2007; 300 ñòð. Óðåäèëà: Ñëîáîäàíêà Ïåêîâèž.

Íàïîìåíà ïðèðåèâà÷à, 7; Ïðåäðàã Ïðîòèž, Î îñåžàœó ñâå-

òà êîä Äàíèöå Ìàðêîâèž, 11-16; Ìàðêî Íåäèž, Ïðèïîâåòêå Äà-
íèöå Ìàðêîâèž, 17-28; Ñëîáîäàíêà Ïåêîâèž, Òðàäèöèîíàëíî è ìî-
äåðíî ó ïðîçè Äàíèöå Ìàðêîâèž, 29-38; Ãî¼êî Áîæîâèž, Ïðèïî-
âåòêå Äàíèöå Ìàðêîâèž: èíòèìà è ìîäåðíèçàöè¼à, 39-44; Òè¼àíà
Òðîïèí, Äîçèâ íå÷àñòèâîã: àíàëèçà ñòðóêòóðå ïðèïîâåòêå è ïî-
çèöè¼à åëåìåíàòà ôàíòàñòè÷íîã, 45-52; Ãî¼êî Òåøèž, Ïðè÷å íà
ðàçìåè: èçìåó ðåàëèçìà è ìîäåðíèçìà, 53-58; Ñëàâèöà Ãàðîœà-
Ðàäîâàíàö, Ôîëêëîðíè ìîòèâè è óñìåíè ïðèïîâåäíè ïîñòóïöè ó
ïðîçè Äàíèöå Ìàðêîâèž, 59-83; Ìèëèâî¼ Íåíèí, Î ¼åäíî¼ ïåñìè
Äàíèöå Ìàðêîâèž, 77-83; Áî¼àí £îâèž, Î íåêèì ïîåòè÷êèì îäëè-
êàìà òåìïîðàëíîñòè ó ïåñíèøòâó Äàíèöå Ìàðêîâèž, 85-92; Çî-
ðèöà ÕàŸèž, Ïðîáëåì ñàìîžå ó ëèðèöè Äàíèöå Ìàðêîâèž, 93-98;
Ñâåòëàíà Øåàòîâèž-Äèìèòðè¼åâèž, Íîâè ñåíçèáèëèòåò ñðïñêå
ìîäåðíå ó šóáàâíî¼ ïîåçè¼è Äàíèöå Ìàðêîâèž, 99-110; Íåáî¼øà
[711
Ëàçèž, Äàíèöà Ìàðêîâèž è ðàçâî¼ ñðïñêå ïîåçè¼å íà ðàçìåè âåêî-
 âà, 111-116; Äàíèöà Àíäðå¼åâèž, Èìàãèíàöè¼à òàìå ó ïîåçè¼è Äà-
íèöå Ìàðêîâèž, 117-124; Áðàíêà Ðàäîâàíîâèž, Ïåñíè÷êà âåøòè-
íà Äàíèöå Ìàðêîâèž ó ïåñìè Äîñàäà, 125-129; Áèšàíà Äî¼÷èíî-
âèž-Íåøèž, Äåìîí ó ïðåäñîášó: Äàíèöà Ìàðêîâèž ó êîíòåêñòó
æåíñêå êœèæåâíîñòè, 133-142; Ìàãäàëåíà Êîõ, Èçìåó ñòâàð-
íîñòè è ìàøòå èëè ëèðñêà àóòîáèîãðàôè¼à æåíå ó ïåñíèøòâó
Äàíèöå Ìàðêîâèž, 143-158; Áî¼àíà Ñòî¼àíîâèž-Ïàíòîâèž, Åëåãè-
¼à è ïîáóíà ó ïåñíèøòâó Äàíèöå Ìàðêîâèž, 159-166; Ãîðàíà Ðàè-
÷åâèž, Ïîåçè¼à Äàíèöå Ìàðêîâèž èçìåó æåíñêîã ïèñìà è ïàòðè-
¼àðõàëíå òðàäèöè¼å, 167-178; Ñòàíèñëàâà Âó¼íîâèž, Äàíèöà Ìàð-
êîâèž è êðóã ñïèñàòåšèöà ó ÷àñîïèñó „Ìèñàî”, 179-192; Ìàðè¼à
Îðáîâèž, Äàíèöà Ìàðêîâèž è æåíñêè ïîêðåò, 193-198; Ñâåòëàíà
Øåàòîâèž-Äèìèòðè¼åâèž, Ïîñëåäœå ïèñìî Äàíèöå Ìàðêîâèž, 201-
206; Ìèëèöà Áàêîâèž, Êðñò ñðïñêå îðõèäå¼å, 209-214; Ìèëèöà
Áàêîâèž, Áèáëèîãðàôè¼à Äàíèöå Ìàðêîâèž, 215-294; Èíäåêñ èìå-
íà, 295-300.

2. ÑÐÅÌ ÊÐÎÇ ÂÅÊÎÂÅ: ÑËΣÅÂÈ ÊÓËÒÓÐÅ ÔÐÓØÊÅ

ÃÎÐÅ È ÑÐÅÌÀ, Âóêîâà çàäóæáèíà, Îãðàíàê Âóêîâå çàäóæáèíå
ó Áåî÷èíó, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä – Áåî-
÷èí, 2007; 756 ñòð. Óðåäèî: Ìèîäðàã Ìàòèöêè.

Ñàäðæà¼:

Äå¼àí Ìåäàêîâèž, Ïîçäðàâíà ðå÷ íà îòâàðàœó Íàó÷íîã ñêó-

ïà, 9-10; Ìèëî¼å Âàñèž, Ñðåì è Ôðóøêà Ãîðà ó ïðàèñòîðè¼è, àí-
òèöè è òîêîì ñåîáå íàðîäà, 13-30; £îâàíêà Êàëèž, Òåìåšè êóë-
òóðíå èñòîðè¼å Ñðåìà – ñðåäœè âåê, 31-39; Ìîì÷èëî Ñïðåìèž,
Ñðïñêè äåñïîòè ó Ñðåìó, 45-74; Àëåêñàíäàð Êðñòèž, Âðåìå òóð-
ñêå âëàñòè ó Ñðåìó, 75-102; Æàðêî Äèìèž, Àóñòðî-òóðñêè ðàò è
äîëàçàê Àóñòðè¼àíàöà ó Ñðåì, 103-128; Ñëàâêî Ãàâðèëîâèž, Ôå-
óäàëíè ïîñåäè ó Ñðåìó XVIII âåêà, 129-140; Âëàäàí Ãàâðèëîâèž,
Ñðåìñêà òðãîâèøòà ó XVIII âåêó, 141-150; Äóøàí Ïåòðîâèž, Êàð-
ëîâà÷êà ìèòðîïîëè¼à, 153-174; Äàíèöà Ïåòðîâèž, Òðàäèöèîíàë-
íî ïî¼àœå ó Ñðïñêî¼ ïðàâîñëàâíî¼ öðêâè è œåãîâà êàðëîâà÷êà âà-
ðè¼àíòà, 175-186; Àëåêñàíäàð Ìëàäåíîâèž, „Ñëàâåíñêà øêîëà”
Ìàêñèìà Ñóâîðîâà ó Ñðåìñêèì Êàðëîâöèìà (1726-1730), 187-192;
Âëàäåòà Ì. Òåøèž, Î ¼åäíî¼ èñòîðè¼è ñðïñêèõ øêîëà, 193-215;
Äå¼àí Ìåäàêîâèž, Ôðóøêîãîðñêè ìàíàñòèðè è œèõîâ çíà÷༠ó ñðï-
ñêî¼ êóëòóðè, 219-226; Ñëîáîäàí Ìèëåóñíèž, Êóëòîâè Ñðáà ñâå-
òèòåšà ó Ñðåìó, 227-250; Äèíêî Äàâèäîâ, Ñðåìñêè çîãðàôè, 251-
274; Ìèð¼àíà Ëåñåê, Áàðîêíè ñëèêàðè ó Ñðåìó, 275-320; Âî¼èñëàâ
Ìàòèž, Áàðîêíî ãðàäèòåšñòâî Ñðåìà, 321-376; Ìèîäðàã £îâà-
íîâèž, Öðêâåíî ñëèêàðñòâî ó Ñðåìó ó XIX âåêó, 377-380; Íàäà
Ìèëîøåâèž-€îðåâèž, Åïñêà íàðîäíà ïåñìà ó Ñðåìó, 383-398;
Ñëàâèöà Ãàðîœà-Ðàäîâàíàö, Ðóêîïèñíå è øòàìïàíå çáèðêå ñðï-
712]
ñêå íàðîäíå ïîåçè¼å ñà ïîäðó÷¼à Ñðåìà è Ôðóøêå Ãîðå, 399-440;
Ìèîäðàã Ìàòèöêè, Ñðïñêà ãðààíñêà ëèðèêà ó Ñðåìó, 441-450;
£åëêà Ðååï, Ñðåìñêè Áðàíêîâèžè è „Õðîíèêå” ãðîôà €îðà Áðàí-
êîâèžà, 451-462; Íèêîëà Ãðäèíèž, ʜèæåâíîñò ó XVIII è XIX âå-
êó, 463-484; Äðàøêî Ðååï, Èçàáðàíè çàâè÷༠Ìèëîøà Öðœàíñêîã,
485-496; Ëóêà Õà¼äóêîâèž, Ãîñòîâàœà Ñðïñêîã íàðîäíîã ïîçîðè-
øòà ó Ñðåìó (1861-1914), 497-515; €îðå €óðèž, Ïîëèòè÷êè æè-
âîò Ñðáà ó Ñðåìó ó ïðâî¼ ïîëîâèíè XIX âåêà, 519-526; Íèêîëà Ë.
Ãàžåøà, Ïðèâðåäíè ðàçâèòàê Ñðåìà ó XIX è XX âåêó, 527-568;
£îâàí Ìàêñèìîâèž, Çäðàâñòâåíå ïðèëèêå ó Ñðåìó ó XVIII è XIX
âåêó, 569-638; Áîðèñëàâ Ñòåâàíîâèž, Ïëàíèíàðñêî äðóøòâî „Ôðó-
øêà Ãîðà” è ïëàíèíàðñêà äðóøòâà Ñðåìà, 639-658; Äèíêî Äàâè-
äîâ, Ðàòíî (óñòàøêî) è ïîðàòíî (êîìóíèñòè÷êî) óíèøòàâàœå
ôðóøêîãîðñêèõ ìàíàñòèðà, 661-700; Ìàíàñòèðè ó Ñðåìó: äàíà-
øœè èçãëåä, 701-717; Èìåíñêè ðåãèñòàð, 721-739; Ðåãèñòàð ãåî-
ãðàôñêèõ ïî¼ìîâà, 740-756.

ÑÒÓÄÈ£Å È ÐÀÑÏÐÀÂÅ

1. Ìàðè¼à Öèíäîðè-Øèíêîâèž, ÅÍÄÐÅ ÀÄÈ Ó ÑÐÏÑÊΣ

ʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ (1906-2006), Ñòóäè¼å è ðàñïðàâå, êœ. XLIII, Èí-
ñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Ôîðóì, Áåîãðàä, 2007; 479 ñòð.
2. Ìèëàí Ðàäóëîâèž, ÐÀÑÊÐ؎À ÑÐÏÑÊÎà ÌÎÄÅÐÍÈ-
ÇÌÀ, Ñòóäè¼å è ðàñïðàâå, êœ. XLIV, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è
óìåòíîñò, Ïðàâîñëàâíè áîãîñëîâñêè ôàêóëòåò Ôî÷à, Áåîãðàä,
2007; 231 ñòð.
3. Ñòàíèøà Òóòœåâèž, ÏÎÅÒÈ×ÊÀ È ÏÎÅÒÎËÎØÊÀ ÈÑ-
ÒÐÀÆÈÂÀŒÀ, Ñòóäè¼å è ðàñïðàâå, êœ. XLV, Èíñòèòóò çà êœè-
æåâíîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä, 2007; 367 ñòð.
4. Ìèëàí Ðàäóëîâèž, ÐÎÌÀÍ ÄÎÁÐÈÖÅ ŽÎÑȎÀ, Ñòóäè-
¼å è ðàñïðàâå, êœ. XLVI, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò,
ïðàâîñëàâíè áîãîñëîâñêè ôàêóëòåò Ôî÷à, Áåîãðàä, 2007; 301 ñòð.

ÑÒÓÄÈ£Å È ÐÀÑÏÐÀÂÅ
ó èçäàœó ñà äðóãèì èçäàâà÷èìà

1. Ãî¼êî Òåøèž, ÎÒÊÐÎÂŌŠÑÐÏÑÊÅ ÀÂÀÍÃÀÐÄÅ, Èí-

ñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, ×èãî¼à øòàìïà, Áåîãðàä, 2005
/èçàøëî èç øòàìïå 2007/; 309 ñòð.
2. Ãâîçäåí Åðîð, ʌÈÆÅÂÍÅ ÑÒÓÄÈ£Å È ÄÎÌÅÍ ÊÎÌ-
ÏÀÐÀÒÈÑÒÈÊÅ, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Ìàëè Íå-
ìî, Áåîãðàä – Ïàí÷åâî, 2007; 251 ñòð.
3. Olga Ellermeyer-Životiæ, STVARAOCI I POSREDNICI, Fi-
lološki fakultet, Institut za književnost i umetnost, Èigoja štampa, Be-
[713
ograd, 2007; 272 str.
 4. Igor Perišiæ, GOLA PRIÈA, Plato, Institut za književnost i
umetnost, Beograd, 2007; 301 str.
5. Ñâåòëàíà Øåàòîâèž-Äèìèòðè¼åâèž, ÏÎÃËÅÄ ÏÐÅÊÎ ÎÊÅ-
ÀÍÀ: ÏÐÅÏÈÑÊÀ ÈÂÀÍÀ Â. ËÀËȎÀ È ×ÀÐËÑÀ ÑÈÌȎÀ
1969-1996, ×èãî¼à øòàìïà, Ó÷èòåšñêè ôàêóëòåò, Èíñòèòóò çà êœè-
æåâíîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä, 2007; 216 ñòð.

ÍÀÓÊÀ ΠʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ
íîâà ñåðè¼à

1. ŠTA JE TEORIJA, Institut za književnost i umetnost, Èigoja

štampa, Beograd, 2006 /izašlo iz štampe 2007/; 155 str.

ÍÀÓÊÀ ΠʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ
Óïîðåäíà èñòðàæèâàœà

1. Êðèíêà Âèäàêîâèž-Ïåòðîâ, ÑÐÁÈ Ó ÀÌÅÐÈÖÈ È ŒÈ-

ÕÎÂÀ ÏÅÐÈÎÄÈÊÀ, Óïîðåäíà èñòðàæèâàœà 6, Èíñòèòóò çà êœè-
æåâíîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä, 2007; 450 ñòð.

ÍÀÓÊÀ ΠʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ
Ïîåòè÷êà èñòðàæèâàœà

1. ÌÈËÀÍ ÐÀÊȎ È ÌÎÄÅÐÍÎ ÏÅÑÍÈØÒÂÎ, Ïîåòè÷êà

èñòðàæèâàœà, êœ. 7, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Ó÷è-
òåšñêè ôàêóëòåò, Áåîãðàä, 2007; 415 ñòð.

Ñàäðæà¼:

Óâîäíà íàïîìåíà, 7-8; Íîâèöà Ïåòêîâèž, Äîïðèíîñ Ìèëàíà

Ðàêèžà ðàçâî¼ó ìîäåðíîã ñðïñêîã ñòèõà, 11-20; £îâàí Äåëèž, Íî-
âè ðèòàì ñ íîâèì îñ¼åžà¼åì, 21-82; Áî¼àí £îâèž, Îä Ïåñàìà (1903)
äî Ïåñàìà (1936), 83-106; Áî¼àí ×îëàê, Êîìïîçèöè¼à çáèðêå Íîâå
ïåñìå Ìèëàíà Ðàêèžà, 107-134; Òàœà Ïîïîâèž, Ðàêèžåâè êœè-
æåâíè öèòàòè, 135-165; Àëåêñàíäàð £îâàíîâèž, Ðîäîšóáèâà ïî-
åçè¼à Ìèëàíà Ðàêèžà, 169-184; Ïðåäðàã Ïåòðîâèž, Ðàêèžåâî è Ïî-
ïèíî Êîñîâî, 185-206; Äðàãàí Õàìîâèž, Ñâåò ïðîøëîñòè ó Ðàêè-
žåâî¼ ëèðèöè, 207-215; Áî¼àíà Ñòî¼àíîâèž-Ïàíòîâèž, Ïñèõîëîøêè
è åñòåòñêè àñïåêòè åðîòèêå ó ïîåçè¼è Ìèëàíà Ðàêèžà, 219-238;
Ñâåòëàíà Øåàòîâèž-Äèìèòðè¼åâèž, Æåíñêî íà÷åëî ó ïîåçè¼è Ìè-
ëàíà Ðàêèžà, 239-278; Àëåêñàíäàð Áîøêîâèž, „Èñêðåíà ïåñìà”
714]
èëè åïèêóðå¼ñòâî Ìèëàíà Ðàêèžà, 279-308; Ñëààíà £àžèìîâèž,
Ñèìáîëèçàöè¼à ïå¼çàæà ó ïîåçè¼è Ìèëàíà Ðàêèžà, 311-330; Ìèî-
äðàã Ìàòèöêè, Ñëèêà äðóãîã ó Ðàêèžåâîì äåëó (åïèñòîëàðíî-ïó-
òîïèñíè êîíòåêñò), 331-342; Ìèëèâî¼ Íåíèí, Ïðåïèñêà Ìèëàíà
Ðàêèžà è Ðàñòêà Ïåòðîâèžà, 343-354; Àëåêñàíäàð Ìèëàíîâèž,
£åçèê Ìèëàíà Ðàêèžà è áåîãðàäñêè ñòèë, 355-382; Ñàœà Ïàðèïî-
âèž, Ìåòðè÷êè ðåãèñòàð Ìèëàíà Ðàêèžà, 383-404; Èìåíñêè ðå-
ãèñòàð, 405-415.

ÍÀÓÊÀ ΠʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ
Èñòîðè¼à ñðïñêå êœèæåâíå ïåðèîäèêå

1. Âåñíà Ìàòîâèž, ÑÐÏÑÊÀ ÌÎÄÅÐÍÀ: ÊÓËÒÓÐÍÈ ÎÁÐÀ-

ÑÖÈ È ÊŒÈÆÅÂÍÅ ÈÄÅ£Å, Èñòîðè¼à ñðïñêå êœèæåâíå ïåðèî-
äèêå, êœ. 5, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä, 2007;
356 ñòð.

ÍÀÓÊÀ ΠʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ
Èñòîðè¼à êœèæåâíîñòè

1. Àíà Žîñèž-Âóêèž, ÑÒÀÐÅ È ÍΊʌÈÆÅÂÍÅ ÒÅÌÅ,

Èñòîðè¼à êœèæåâíîñòè, êœ. 3, Èíñòèòóò çà êœèæåâíîñò è óìåò-
íîñò, Áåîãðàä, 2007; 217 ñòð.

ÍÀÓÊÀ ΠʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ
Ñðïñêî óñìåíî ñòâàðàëàøòâî

1. Áðàíêî Çëàòêîâèž, ÏÐÂÈ ÑÐÏÑÊÈ ÓÑÒÀÍÀÊ Ó ÃÎÂÎ-

ÐÓ È Ó ÒÂÎÐÓ, Ñðïñêî óñìåíî ñòâàðàëàøòâî, êœ. 1, Èíñòèòóò çà
êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Ôîíä „Ïðâè ñðïñêè óñòàíàê” ó Àðàíå-
ëîâöó, Áåîãðàä, 2007; 319 ñòð.
2. Áîøêî Ñóâ༟èž, ÈËÀÐÈÎÍ ÐÓÂÀÐÀÖ È ÍÀÐÎÄÍÀ
ʌÈÆÅÂÍÎÑÒ, Ñðïñêî óñìåíî ñòâàðàëàøòâî, êœ. 2, Èíñòèòóò
çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Äðóøòâî çà ñðïñêè ¼åçèê è êœèæåâ-
íîñò Ñðáè¼å, Áåîãðàä, 2007; 523 ñòð.

ÁÈÁËÈÎÒÅÊÀ ÓÑÌÅÍŠʌÈÆÅÂÍÎÑÒÈ

1. Ìèëîðàä Ðàäåâèž, Ìèîäðàã Ìàòèöêè, ÍÀÐÎÄÍÅ ÏÅÑÌÅ Ó

ÑÐÏÑÊΣ ÏÅÐÈÎÄÈÖÈ ÄÎ 1864, êœ. 12, Ìàòèöà ñðïñêà, Èíñòè-
[715
òóò çà êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Íîâè Ñàä – Áåîãðàä, 2007; 476 ñòð.
 ÈÑÒÎÐÈ£À ÑÐÏÑÊŠʌÈÆÅÂÍÅ ÏÅÐÈÎÄÈÊÅ

1. Äå¼àí Âóêèžåâèž, ÄÅËÎ 1955-1992: ÁÈÁËÈÎÃÐÀÔÈ£À,

Èñòîðè¼à ñðïñêå êœèæåâíå ïåðèîäèêå, êœ. 16, Èíñòèòóò çà êœè-
æåâíîñò è óìåòíîñò, Íàðîäíà áèáëèîòåêà Ñðáè¼å, Ìàòèöà ñðï-
ñêà, Áåîãðàä, 2007; 857 ñòð.

ʌÈÆÅÂÍÀ ÈÑÒÎÐÈ£À
×àñîïèñ çà íàóêó î êœèæåâíîñòè

1. ʜèæåâíà èñòîðè¼à, XXXVIII (2006), 130; Èíñòèòóò çà êœè-

æåâíîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä, 2006, ñòð. 469-786. Îäãîâîðíè óðåä-
íèê: Ìèîäðàã Ìàòèöêè.
2. ʜèæåâíà èñòîðè¼à, XXXIX (2007), 131-132; Èíñòèòóò çà
êœèæåâíîñò è óìåòíîñò, Áåîãðàä, 2007, ñòð. 1-417. Îäãîâîðíè
óðåäíèê: Ìèîäðàã Ìàòèöêè.

716]
[717