28 KNJIŽEVNOST I POLITIKA
KNJIŽEVNOST U POLITICI I POLITIKA U KNJIŽEVNOSTI - V
TRADICIJA HIMNE KOD SRBA
U XVIII I XIX VIJEKU
  DR. JAHJA FEHRATOVIĆ           
Pisana srpska književnost je do polo-
vice XVIII vijeka bila izrazito crkvenog ka-
raktera i bez značajnijih profanih original-
nih umjetničkih ostvarenja. Sedamdestih
godina tog vijeka javlja se, kako Deretić
tvrdi, pogrđenje klerikalnog društva pod
patronatom austrougarske carice Marije
Tereze. Taj općedruštveni talas potiče i
ponarodnjavanje književnog i svekolikog
umjetničkog stvaralaštva, čime započinje
epoha prosvjetiteljstva, čiji je utemeljivač
i glavni zagovornik Dositej Obradović.
Književnost tog doba zasniva se na borbi
za uvođenje narodnog jezika i pravljenje
otklona od crkvenog i ruskoslavenskog
jezičkog utjecaja, naročito u srpskim sre-
dinama pod upravom Austro-Ugarske,
mahom Južnoj Ugarskoj, gdje se je razvi-
jao civilni život i rađala moderna srpska,
građanska, intelektualna i poslovna eli-
ta. U drugim krajevima sa dominantnim
srpskim življem književni izričaj još uvijek
je polariziran na crkvenoslavensku pisa-
nu literaturu namijenjenu obredoslovlju i
usmenu tradiciju u kojoj se iskazuje duh
naroda, njegove teženje, htijenja i nada-
nja. U takvom ambijentalnom okruženju
društvene polarizacije nastaju i najstariji
srpski himnični tekstovi Svetosavska hi-
mna neprecizno određenog autorstva i
Vostani Serbije Dositeja Obradovića.
Najstariji tekst Svetosavke himne
nastao je na crkvenoslavenskom jezi-
ku u četiri strofe, a kao autor u literaturi
spominju se karlovački mitropolit Jovan
Georgijević i 1735. godina kao vrijeme
njenog nastanka, međutim za to nema
vjerodostojnih podataka. Postoji nekoliko
prepjeva ove himne sa crkvenoslaven-
skog na srpski jezik, od kojih su najra-
sprostranjeniji uraci segedinskog paroha
Pavla Stamatovića, novosadskog profe-
sora Aleksandra Stanića i Ličanina Niko-
le Begovića. Osnovna crkvena melodija
zadržala se do danas, a note za nju je
sastavio Kornelije Stanković u Beču
1858. godine. Ova himna je i danas u
zvaničnoj upotrebi u Srpskoj pravoslav-
noj crkvi, a preko pokušaja popravoslav-
Glas islama | Decembar 2017
ljenja srbijanskog školstva, uvođenjem
školske slave, ona je postala i sastavni
dio obrazovnog sistema. Đaci, profesori
i drugi uposlenici u prosvjetnim instituci-
jama, pripadnici drugih religija (islama,
katoličanstva, judaizma i dr.), s kraja
XX i početkom XXI vijeka bili su izlože-
ni raznim oblicima diskriminacije i krše-
nja vjerskih i nacionalnih prava kada je
pokušana da im se nametne obaveznost
učestvovanja u obilježavanju ovog is-
ključivo pravoslavnog obreda. Međutim,
nakon niza poduzetih akcija, ta praksa
je zaustavljena i oni nisu obavezni da na
bilo koji način obilježavaju ovu crkvenu
slavu i pjevaju Svetosavsku himnu.
Vrijeme Prvog srpskog ustanka ujedno
je bilo i početak zaokruživanja srpskog
nacionalnog identiteta, intelektualno obli-
kovanog na prostorima Južne Ugarske,
od strane srpske elite i direktivama Au-
stro-Ugarske koja je intenzivno radila na
podupiranju borbi drugih naroda protiv
Osmanlija s ciljem kasnijeg zaposjedanja
cijeloga Balkana i preuzimanja uprave
nad ovim prostorom. Austro-Ugarima je
bilo važno da srpski narod napravi otklon
od crkvene tradicije i ruskoslavenskog je-
zika kako bi se profiliranjem građanskog
društva Srbi, u nacionalnom smislu, uda-
ljili od Rusije, čime bi se umanjile šan-
se Ruskog carstva da posredsvom njih
uspostavi svoju upravu na balkanskome
području. Srpska intelektulana elita u
Ugarskoj je i materijalno i duhovno po-
dupirala borbu protiv Osmanlija, a među
najvatrenijim zagovornicima bio je i sam
Dositej Obradović koji je 1804. godine u
Trstu prikupljao novčanu pomoć ustani-
cima. Upravo ove godine nastala je i nje-
gova pjesma Vostani Serbije, poznata i
kao Pesma na instrukciju Serbijanov iliti
Oda srpskom narodu. Ova pjesma bila je
prva srpska ratna himna, zvanično pro-
movirana za Ustaničku himnu.
Vostani Serbije! Vostani carice!
I daj čadom tvojim videt tvoje lice.
Obrati serca ih i očesa na se,
I daj njima čuti slatke tvoje glase.
Refren:
Vostani Serbije!
Davno si zaspala,
U mraku ležala.
Sada se probudi
I Serblje vozbudi!
Ti vozdvigni tvoju carsku glavu gore,
Da te opet pozna i zemlja i more.
Pokaži Evropi tvoje krasno lice,
Svetlo i veselo, kako vid Danice.
Refren
Spomeni se, mati naša, tvoje perve
slave,
Tvojih vraždebenika ti posrami glave!
Divjeg janičara teraj sa Vračara,
Koji svog istog sad ne sluša cara!
Refren:
Tebi sad pomaže i Nebesna Volja
I sad ti se pokazuje i sudbina bolja.
Svi bližnji tvoji tebi dobra žele
I daljni se narodi tvom dobru vesele.
Refren
Vostani Serbije! Mati naša mila!
I postani opet što si prije bila.
Serbska tebi vopiju iskrena čada,
Koja hrabro bojuju za tebe sada!
Refren
Bosna sestra tvoja, na tebe gleda
I ne želi tebi nikakva vreda.
Ko tebe nenavidi, ne boji se Boga,
Od kojega tebi ide pomoć mnoga.
Refren
Hercegova zemlja i Černaja Gora
Daleke države i ostrovi mora,
Svi tebi pomoć nebesnu žele,
Sve dobre duše tebi se vesele.
I soglasno vele:
Vostani Serbije!
Davno si zaspala,
U mraku ležala.
Sada se probudi
I Serblje vozbudi!
Prvi srpski ustanak, mada osujećen
od strane Osmanlija i obilježen strašnim
zločinima, pa čak i genocidom u Sjenici,
ostavio je duboke tragove na srpsko druš-
tvo i izazvao svojevrsnu nacionalnu i so-
cijalnu revoluciju srpskoga naroda. Iako
se ne slažemo sa Deretićevom tezom o
vjekovima srpskog ropstva, ipak mora-
mo prihvatiti da je ovaj historijski trenu-
tak izazvao borbu za nacionalni i politički
razvitak srpskoga naroda koji je dolazio

uglavnom od Srba u Austro-Ugarskoj
potaknut evropskim kulturalnim vrijed-
nostima i potpomognut težnjama velikih
sila da ovladaju Balkanom. Kao produkt
sprege ustanka i projekta nacionalnog
buđenja Srba oformljena je najznačajni-
ja ličnost srpske kulture XIX vijeka - Vuk
Stefanović Karadžić koji programski pro-
filira narodnu književnost kao osnovicu
svekolike srpske kulture, osobice junač-
kih pjesama zasnovanih na mitovima o
vjekovnoj porobljenosti Srba i njihovoj
borbi protiv Osmanlija. Uz Vuka Karadži-
ća centralna književna figura ustaničke
poezije bio je Sima Milutinović Sarajli-
ja (1791-1847) čija poezija nema veći
umjetnički značaj i predstavlja tek kultu-
rološku datost srpske književnosti, poput
četverotomnog spjeva Serbijanka (1826)
koje predstavlja stihovanu hroniku Prvog
srpskog ustanka (Deretić).
Milutinovićev učenik i mnogo značaj-
niji autor Petar Petrović Njegoš udarit
će temelje kako cetinjskoj državi tako i
crnogorskoj književnosti. On će svoje-
vrsnom pjesničkom trilogijom neujed-
načene estetske vrijednosti tematizirati
crnogorsku borbu protiv Turaka. Prva je
Svobodijada nastala po uzoru na usme-
nu epsku poeziju koja opjevava razne
herojske podvige crnogorskih ratnika. U
Glasu Kamenštaka ispjevana je histori-
ja crnogorske borbe krajem XVIII i prve
polovice XIX vijeka. Treća i centralna
knjiga Njegoševog opusa jeste dramski
spjev Gorski vijenac u kom se ustihov-
ljuje događaj iz fašističkog perioda cr-
nogorske države kada je krajem XVII i
početkom XVIII vijeka vladika Danilo sa
crnogorskom vojskom, crkvom, narodom
i plemenima napravio genocid nad musli-
manima stare Crne Gore pod direktivom
„prognati, pobiti, pokrstiti, uništiti vjerske
i nacionalne svetinje, etnički očistiti Crnu
Goru od Turaka i poturica, odnosno Boš-
njaka i Albanaca“.
Njegoš u samome djelu neosporne
estetske kvalitete iskazuje fašističke i
islamofobične stavove. Prema mišljenju
većine književnih kritičara, historičara i
predstavnika drugih naučnih disciplina
u bošnjačkome narodu ovo nekadašnje
„sveto pismo“ srpske i crnogorske knji-
ževnosti jedno je od sjemeništa i gene-
ratora niza genocida nad bošnjačkim
narodom u XX vijeku, počev od Šahovi-
ća 1924. preko Limske doline 1943. do
devedesetih godina u Bosni i kruni svih
tih genocidnih radnji u Srebrenici 1995.
godine. U knjizi Generator genocida Gor-
ski vijenac/Istraga poturica Šemsudin
Hadrović (2011: 25) navodi čak i svjedo-
čenja zapadnoevropskih historiografa o
ovom sramnom događaju iz crnogorske
historije. Između ostalih citira i Frensisa
S. Stivensona: Zatim su uslijedile Sici-
lijanske Večernjice Crne Gore, čin jake
osvete. Na Badnje veče 1702. godine
Crnogorci su se digli, svi kao jedan i po-
sjekli sve muhamedance, bilo Turske,
Srbe ili Albance, koji su u njihovoj zem-
lji živjeli; ali poštedjeli su djecu, zajedno
sa ženama i svima onima koji su pristali
da napuste Kur’an i pokrste se. Razbi-
janje mita Gorskog vijenca i prvu burnu
naučnu polemiku o njegovoj ideološkoj
KNJIŽEVNOST I POLITIKA
postavci pokrenuo je profesor Muhsin
Rizvić knjigom Kroz „Gorski vijenac“ in-
terpretacija i tesktualno-komparativna
studija o strukturi 1985. godine.
Karadžićev, Milutinovićev i Njegošev
pokret narodnog buđenja Srba naišao
je na osporavanja starije i prihvaćanja
kod mlađe generacije autora. Niz mladih
pjesnika tog doba oduševljava se usme-
nom književnošću, epskim pjesmama i
borbom protiv Osmanlija, prihvaća Vuko-
vu reformu i piše na narodnom jeziku. U
toj generaciji romanitčara rodoljubivom
poezijom posebno se ističu Vasa Živko-
vić, Jovan Subotić i centralna pjesnička
ličnost Branko Radičević. Dok Subo-
tić ispisuje stihovane hronike i estetski
manje vrijedne spjevove poput Kralja
Dečanskog, Radičević izrasta u ozbilj-
nog liričara koji je raskrstio sa manirom
oponašanja narodne epske poezije i
tada preovlađavajućim klasicizmom, ali
u onim pjesmama revolucionarnog i ro-
doljubivog karaktera, poput Hajdukovog
groba, Gojka, Uroša i Stanije, ipak je vid-
ljiv snažan utjecaj usmene književnosti i
njegovog romantičarskog uzora Bajrona
(Dertić 2012). Za razliku od njih dvoji-
ce, pančevački bogoslov Vasa Živković,
pokušavajući da pomiri vlastitu dvojnost
pripadnosti srpskom nacionalitetu i loj-
alnosti Austro-Ugarskoj monarhiji, 1844.
godine napisat će Graničarsku pjesmu,
poznatiju po početnim stihovima Rado
ide Srbin u vojnike. Ova budnica prote
Živkovića koja je prvotno služila za ani-
miranje srpskih rodoljuba za učešće u
austrougarskim vojnama i završavala sti-
hovima: Kad zaželi svetli car/U smrt ska-
če graničar kasnije će doživjeti preinaku
te će srpski graničari umjesto svijetlog
cara u smrt skakati za srpskog knjaza i u
takvom obliku postati srpska ratna himna
u različitim periodima.
Jovan Sterija Popović će 1847. godine
napisati scenski igrokaz San Kraljevića
Marka unutar koga će biti i pjesma, vrlo
popularna budnica Ustaj, ustaj Srbine za
koju po uzoru na italijanske opere note
komponuju Nikola Đurković i Josif Šle-
zinger. U žaru srpskog rodoljubivog pje-
sništa tog perioda, nastaje više desetina
himničnih tekstova različitog kvaliteta,
od kojih jedino zavrjeđuje pažnju uradak
Luke Sarića Oj Srbijo mila mati/Uvek ću
te tako zvati koja će do današnjih dana
ostatati među poznatijim srpskim rodolju-
bivim pjesmama.
Državovorna svijest srpskog naroda
polučila je 1860. godine i prvi natječaj za
nacionalnu himnu. Knez Mihailo Obreno-
vić zadužio je Ljubu Nenadovića, načel-
nika u Ministarstvu prosvete i crkvenih
dela, da prigotovi tekst državne himne.
Nenadović je, nakon neuspjelog vlastitog
pokušaja, pomoć zatražio od Đure Jak-
šića, što je ovaj kao i nekolicina drugih
autora odbio. Pozivu se odazvao Jovan
Jovanović Zmaj na molbu Jovana Boš-
kovića, pišući 1865. godine Narodnu
imnu po instukcijama Ministarstva od ko-
jih su bile najvažnije: da sadrži osvrt na
prošlost i trenutačni položaj Srbije i da se
ne spomene Vidovdan – što saznajemo
iz Zmajovog pisma Boškoviću. Međutim,
Zmaj nije pristao ni da to bude himna di-
29
nastiji ili pak apoteoza nekoj ličnosti, već
je težio narodnoj himni i unaprijed je od-
bio bilo kakvu novčanu nagradu koju su
vlasti nagovještavale u konkursu. Zmaje-
va himna nije zadovoljavala kriterije poru-
čioca koji su iščekivali dinastijsku himnu,
pa nije ni prihvaćena, što je ozlojeđenog
pjesnika kolektivne inspiracije i naglaše-
ne angažiranosti u nacionalno-političkim,
društvenim i kulturnim zbivanjima natje-
ralo da docnije napiše i satričnu Jututun-
sku narodnu himnu. Konačno, na prvom
srpskom konkursu za himnu pobijedio
je tekst Stevana Vladislava Kaćanskog
intoniran u duhu dinastijske himne, koji
zbog snažne kritike Zmaja i drugih pro-
građanskih intelektualca nikada zvanič-
no nije zaživio.
Nakon ubistva kneza Mihaila i dola-
ska na vlast Milana Obrenovića, iznova
dolazi do državne agitacije i angažira-
noga rodoljublja u srpskoj književnosti.
Knez Milan je u te svrhe 1872. godine od
istaknutog dramskog pisca i upravnika
Srpskog narodnog pozorišta u Novom
Sadu Jovana Đorđevića poručio rodo-
ljubivo-dramski budničarski komad Mar-
kov san. Đorđević je komad koncipirao
kao prohod kroz srpsku epsku povijest
na koncu koga vila nagovještava svijetlu
budućnost srpskog naroda pod mladim
vladarom Milanom Obrenovićem. U toku
te završne scene, Đorđević inkorporira
himničnu numeru Bože pravde ti što spa-
se za koju note piše Slovenac Davorin
Janko. Ovaj komad, a naročito pjesma,
izazvat će opće oduševljenje srpskog
naroda, tako da će već 1882. godine, na-
kon proglašenja Kraljevine Srbije, postati
prva zvanična državna himna srpskog
naroda, s tim što se stih Srpskog kneza,
srpski rod mijenja u Srpskog kralja, srp-
ski rod. Ona ostaje zvaničnom himnom
do 1903. godine, kada je, usljed politič-
kog preuređenja vlasti i javljanja uticaja
Radničke stranke, došlo do niza kom-
promisa dinastije sa njenim zahtjevima,
među kojima je bio i taj da himna Bože
pravde koja odražava dinastijski karakter
Srbije treba biti ukinuta.
Promjenom Ustava, od 2009. godine
ova numera je iznova zvanična himna
Republike Srbije. Nesrpski narodi u Re-
publici Srbiji to smatraju nedopustivim,
jer ista odražava samo znamenja, težnje
i ideale srpskoga naroda i aludira da u
Srbiji ne žive pripadnici drugih naroda
kojih je blizu jedne petine. Iz tih razlo-
ga vrlo često dolazi do sporenja izme-
đu većinskog i manjinskih naroda. Tekst
ove himne, naročito je problematičan za
muslimanske narode, Bošnjake i Alban-
ce, jer jednim dijelom zadire u vjerske
dogme. Iz tog razloga se njihovi politički,
vjerski i kulturni predstavnici, intelektual-
ci, sportisti i drugi snažno zalažu za pro-
mjenu teksta države himne koji bi morao
odražavati stvarnu sliku države Srbije i
imati dijelove koji neće biti diskriminira-
jući ni po koga i, sa druge strane, koji će
u tekst nacionalne himne utkati makar
neka obilježja i drugih autohtonih naroda
građana Republike Srbije.
Glas islama | Decembar 2017