Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών

Σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό

Δεύτερη Εργασία Θ. Ε. ΕΠΟ 10

Ακαδημαϊκό Έτος 2018-2019

Σπουδαστής: Δημήτρης Ζώης

Καθηγητής: Ζήσης Φωτάκης

Αθήνα, Ιανουάριος 2019

 Πίνακας Περιεχομένων

1 Εισαγωγή ................................................................................................................ 2
2 Η οικονομική πορεία των ευγενών – Οικονομικά αίτια αποδυνάμωσης ............. 2
3 Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και κοινωνικά αίτια αποδυνάμωσης...................... 4
4 Οι πολιτικές εξελίξεις και οι σχέσεις των ευγενών με τον μονάρχη – Πολιτικά
αίτια αποδυνάμωσης..................................................................................................... 5
5 Συμπεράσματα ....................................................................................................... 7
6 Βιβλιογραφία .......................................................................................................... 8

1
1 Εισαγωγή

Η εποχή από τον 14ο έως τον 18ο αιώνα χαρακτηρίζεται ως περίοδος
κοσμοϊστορικών μετασχηματισμών. Κεντρικοί άξονες των αλλαγών υπήρξαν η
σταδιακή μετάβαση στον καπιταλισμό και η ανάδυση των πρώτων εθνών-κρατών υπό
την ισχυρή εξουσία του μονάρχη.

Ισχυρότερη κοινωνική τάξη της εποχής παρέμενε η αριστοκρατική σε ένα περιβάλλον

όμως διαρκώς μεταβαλλόμενο που καθιστούσε επισφαλή την οικονομική, κοινωνική
και πολιτική κυριαρχία της.

Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η περιγραφή της εξελικτικής πορείας των
ευγενών μεταξύ του 14ου και του 18ου αιώνα και η διασαφήνιση των αιτιών της
αποδυνάμωσής τους. Η πραγμάτευση του θέματος μέσω της διάκρισης σε
οικονομική, κοινωνική και πολιτική σφαίρα καθίσταται αναγκαία για την πλέον
ευσύνοπτη παρουσίαση του θέματος. Η παρούσα εργασία θα ολοκληρωθεί με την
εξαγωγή συμπερασμάτων.

2 Η οικονομική πορεία των ευγενών – Οικονομικά αίτια

αποδυνάμωσης

Το φεουδαρχικό σύστημα παραγωγής στο πλαίσιο του οποίου οικοδομήθηκε η

οικονομική δύναμη, η πολιτική εξουσία και η κοινωνική θέση των ευγενών δέχθηκε
κλυδωνισμούς από τις ενδογενείς αδυναμίες και αντιφάσεις του, τις οποίες
αποκάλυψε και επέτεινε μία σειρά καταστροφικών γεγονότων.
Ο λιμός που ξέσπασε στις αρχές του 14ου αιώνα, η επιδημία βουβωνικής πανώλης
και οι πολεμικές συρράξεις – με σημαντικότερη αυτή μεταξύ αγγλικής και γαλλικής
μοναρχίας – οδήγησαν την ύπαιθρο σε ερήμωση και την αγροτική παραγωγή, η οποία
αποτελούσε την κύρια πηγή εισοδήματος της αριστοκρατίας, σε κατάρρευση
(Berstein-Milza 1997, 228). Ιδιαίτερα επλήγησαν οι μικροευγενείς και οι ιππότες. Οι
πιο πολλοί από αυτούς αναγκάστηκαν να παραιτηθούν από την άμεση εκμετάλλευση
των γαιών τους και να τις εκμισθώσουν σε αστούς αγρότες, οι οποίες συγκρότησαν

2
αποδοτικές εκμεταλλεύσεις. Με τον τρόπο αυτό γεννήθηκε ο αγροτικός καπιταλισμός
κυρίως στην Αγγλία που θα διαφοροποιήσει την αγροτική παραγωγή στην
κατεύθυνση της εμπορικής εκμετάλλευσης (Μπενβενίστε 2007, 324). Η υψηλή
αριστοκρατία κατόρθωσε να διατηρήσει την οικονομική της επιφάνεια. Παρόλα αυτά
η ανασυγκρότηση της χωροδεσποτείας κατέστη προβληματική. Η αύξηση του
εργατικού μισθού συμπίεζε το εισόδημα των ευγενών (Berstein-Milza 1997, 229). Η
προσπάθειά τους να επιβάλουν χαμηλότερες αμοιβές και άλλες αυθαίρετες
απαιτήσεις κατέληγε συχνά στο ξέσπασμα αγροτικών εξεγέρσεων. Το καθεστώς της
δουλοπαροικίας υπονομεύτηκε, και στην Αγγλία καταργήθηκε ήδη από τον 14ο
αιώνα. Μολονότι στα επόμενα χρόνια παρατηρήθηκε αναστροφή του αρνητικού
οικονομικού κλίματος, η άνοδος των τιμών των αγροτικών προϊόντων που τη
συνόδευσε επέτεινε το οικονομικό και κοινωνικό πρόβλημα της φτώχειας. Tο
φεουδαρχικό σύστημα αδυνατούσε να το επιλύσει με βιώσιμο τρόπο γεγονός που
καθιστούσε την κυριαρχία της τάξης των ευγενών γαιοκτημόνων επισφαλή (Nicholas
1999, 652-653·Wiesner-Hanks 2008, 240-246).
Η μετάβαση προς μία καπιταλιστική οικονομία της αγοράς υπήρξε μία αργή και
μακρά διαδικασία. Ωστόσο η οικονομική ζωή τον 18ο αιώνα παρουσίαζε αρκετές
διαφοροποιήσεις σε σχέση με την κατάσταση που επικρατούσε πριν από δύο αιώνες.
Σε πολλές περιοχές της Δυτικής Ευρώπης συσσωρευόταν πλούτος από το εμπόριο και
τη βιοτεχνική παραγωγή και σε μικρότερο βαθμό από τη γη. Οι ευγενείς-
μεγαλογαιοκτήμονες απώλεσαν το μονοπώλιο του πλούτου (Wiesner-Hanks 2008,
245).
Στην Αγγλία η τάξη των ευγενών προσαρμόστηκε με αξιοσημείωτο τρόπο στις νέες
οικονομικές προκλήσεις. Οι αλλαγές στο ιδιοκτησιακό καθεστώς της γης με τη
συγκέντρωση της σε λίγους ευγενείς προσανατολισμένους στο εμπόριο και όχι στην
οικονομία της συντήρησης και η ταυτόχρονη υιοθέτηση καινοτομιών στην οργάνωση
και την τεχνογνωσία οδήγησε σε εντυπωσιακή αύξηση της παραγωγής. Η αγγλική
ύπαιθρος είχε πάψει να είναι φεουδαλική. Οι ευγενείς φεουδάρχες είχαν μετατραπεί
σε καπιταλιστές (Wiesner-Hanks 2008, 470-475·Hobsbawm 2008, 52). Υπό αυτές τις
συνθήκες κατέστη εφικτή η συντήρηση του ολοένα αυξανόμενου πληθυσμού των
πόλεων και η συσσώρευση κεφαλαίου που θα μπορούσε να διοχετευτεί στους πιο
σύγχρονους τομείς οικονομίας.
Η αριστοκρατική τάξη στην υπόλοιπη Ευρώπη με την εξαίρεση των Κάτω Χωρών
ακολούθησε μία εντελώς διαφορετική πορεία. Η Γαλλία, το μεγαλύτερο κράτος μαζί
3
με τη Ρωσία στον ευρωπαϊκό χώρο, διέθετε μία κατακερματισμένη αγροτική
ιδιοκτησία. Το γεγονός αυτό αθροιστικά με την επιβολή φόρων και εισφορών από την
πλευρά των τοπικών κυβερνήσεων και των ευγενών δεν επέτρεψε την παραγωγή
υψηλού πλεονάσματος. Η παραγωγή και η παραγωγικότητα παρέμεναν καθηλωμένες
και δέσμιες της φεουδαρχικής οπισθοδρόμησης. Η οικονομική νωθρότητα των
Γάλλων ευγενών τους ωθούσε στον σφετερισμό των κρατικών θέσεων, στη
διεκδίκηση μιας θέσης στην αυλή του ηγεμόνα και την επίμονη εκμετάλλευση των
προνομίων τους για να εξισορροπήσουν την οικονομική αιμορραγία τους από τη
μειωμένη πρόσοδο και την πολυδάπανη αυλική ζωή. Σε καμία περίπτωση δεν
κατόρθωσαν να ανανεώσουν τον οικονομικό προσανατολισμό τους και να
προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες. Αποδυναμώθηκαν οικονομικά και ταυτόχρονα
συνέβαλαν στη δημιουργία των οικονομικών όρων της ανατροπής τους, καθώς η
αντίσταση τους στις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις δεν επέτρεψε στην αγροτική
παραγωγή να καλύψει τις διατροφικές ανάγκες του αυξανόμενου πληθυσμού και να
διατηρήσει τις τιμές σε ανεκτά επίπεδα (Wiesner-Hanks 2008, 475-78·Hobsbawm
2008, 88-9·Ράπτης 1999, 25).

3 Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και κοινωνικά αίτια

αποδυνάμωσης

Οι οικονομικοί μετασχηματισμοί που παρατηρήθηκαν στην υπό εξέταση εποχή

ανέδειξαν νέα δυναμικά κοινωνικά στρώματα που απέκτησαν οικονομική δύναμη και
απαιτούσαν την ανάλογη κοινωνική αναβάθμιση και πολιτική εξουσία. Τα προνόμια
της τάξης των ευγενών ήταν ιδιαίτερα ελκυστικά για τους πλούσιους αστούς και τους
εμπόρους που προχωρούσαν σε αγορά τίτλων ευγενείας. Τα στεγανά της
αριστοκρατικής τάξης διερράγησαν και στους κόλπους της ενσωματώθηκαν
ανταγωνιστικές ελίτ. Το γεγονός αυτό ουσιαστικά την ισχυροποίησε και παρέτεινε
την κυριαρχία της έστω και αν δημιούργησε συγκρούσεις στο εσωτερικό της.
Σταδιακά θα υπάρξει διαχωρισμός μεταξύ της παλαιάς κληρονομικής Αριστοκρατίας
του Ξίφους και της νέας Αριστοκρατίας του Τηβέννου (Kamen 2002, 136·Berstein-
Milza 1997, 307, 310).

4
Τους επόμενους αιώνες η περαιτέρω επέκταση της καπιταλιστικής οικονομίας και η
συνεχιζόμενη οικονομική παρακμή των ευγενών θα οξύνουν τις αντιθέσεις ανάμεσα
στα μεσαία στρώματα και την αριστοκρατία. Νέες κοινωνικές δυνάμεις,
εμφορούμενες από τις ιδέες του Διαφωτισμού, θα αντιδράσουν στην κοινωνική
ιεραρχία, τις αναχρονιστικές αντιλήψεις και τα αυθαίρετα προνόμια των ευγενών και
θα επιτύχουν σε σύμπραξη με τον απλό λαό την ανατροπή μιας κατεστημένης τάξης
αιώνων.

4 Οι πολιτικές εξελίξεις και οι σχέσεις των ευγενών με τον

μονάρχη – Πολιτικά αίτια αποδυνάμωσης

Ήδη από τα τέλη του 13ου αιώνα είχαν ιδρυθεί στην Αγγλία και τη Γαλλία δύο
ισχυρά κράτη που διεκδικούσαν τα προνόμια του μονάρχη (Berstein-Milza 1997,
257). Μολονότι η κατίσχυση του νεωτερικού κράτους προσέκρουε στην επίμονη
επιβίωση μεσαιωνικών πολιτικών αντιλήψεων και τον φεουδαρχικό κατακερματισμό,
η σταδιακή εμφάνιση του αντανακλούσε την προσαρμογή των φεουδαρχών ευγενών
στα νέα κοινωνικοοικονομικά δεδομένα (Μπενβενίστε 2007, 328).
Το απολυταρχικό κράτος μπορεί να θεωρηθεί ως απότοκο της φεουδαρχικής κρίσης.
Σε εποχές κοινωνικού αναβρασμού και δομικών μετασχηματισμών οι ευγενείς
υποβαθμίστηκαν μεν πολιτικά σε σχέση με τον μονάρχη κατόρθωσαν όμως με την
στήριξη του να διατηρήσουν την περίοπτη κοινωνική θέση τους και τα προνόμια που
αυτή συνεπαγόταν.
Η εύρυθμη λειτουργία του κράτους απαιτούσε μία ισορροπία δυνάμεων ανάμεσα
στον ηγεμόνα και την αριστοκρατία. Προς την κατεύθυνση αυτή εμφανίστηκαν οι
πρώτοι αντιπροσωπευτικοί θεσμοί της τάξης των ευγενών με στόχο τη διατήρηση των
προνομίων τους και τον έλεγχο του βασιλιά.
Η διαδικασία εδραίωσης της εξουσίας του μονάρχη απαιτούσε τον έλεγχο και πολλές
φορές τη χειραγώγηση της αριστοκρατικής τάξης. Αυτό επιτυγχανόταν με τη
συγκέντρωση των ευγενών στη βασιλική αυλή, τη θέσπιση νέων προνομίων, όπως
φοροαπαλλαγές, αλλά και την παροχή τίτλων ευγενείας σε υποστηρικτές του ηγεμόνα
και κρατικούς υπαλλήλους.

5
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως οι αλλαγές στη στρατιωτική τεχνική με την
υποβάθμιση του ρόλου του ιππικού και η προσπάθεια συγκρότησης εθνικών στρατών
υπό τον μονάρχη κατέστησαν ήδη από το 15ο αιώνα παρωχημένη την ταύτιση των
ευγενών με τους πολεμιστές, γεγονός που οδήγησε τους μικροευγενείς ιππότες σε
κοινωνικό ξεπεσμό. Η αριστοκρατική τάξη απώλεσε σταδιακά το μονοπώλιο της βίας
γεγονός κομβικής σημασίας για την αποδυνάμωση της (Kamen 2002, 144-45).
Ο βασιλιάς και η τάξη των ευγενών ανέπτυξαν μία σχέση αλληλεξάρτησης που
ταυτόχρονα όμως υπήρξε και συγκρουσιακή. Βίαιες εντάσεις και εξεγέρσεις που
πολλές φορές αποκτούσαν θρησκευτική επίφαση δεν έπαψαν να υπάρχουν στην υπό
εξέταση εποχή. Οι αναγκαίες μεταρρυθμίσεις που ήταν απαραίτητες για την επιβολή
της απολυταρχικής εξουσίας, όπως η επιτάχυνση του συγκεντρωτισμού, η οικονομική
αναδιάρθρωση, η συγκρότηση εθνικών στρατών και η φορολογία έφερναν σε τροχιά
σύγκρουσης τη μοναρχία και την αριστοκρατία (Wiesner-Hanks 2008, 327-33).
Στην Αγγλία ο βασιλικός αυταρχισμός και η απόλυτη μοναρχία νικήθηκαν νωρίς. Στο
πλαίσιο μιας παράδοσης περιορισμού της βασιλικής αυθαιρεσίας (Μάγκνα Κάρτα)
από την τάξη των ευγενών και έπειτα από έντονες ζυμώσεις και εξεγέρσεις η Ένδοξη
Επανάσταση θεμελίωσε την εξισορρόπηση των εξουσιών του μονάρχη με τα
δικαιώματα του κοινοβουλίου, το οποίο ήταν ελεγχόμενο κατά το μεγαλύτερο μέρος
του από τους ευγενείς (Ράπτης 1999, 191-3).
Το γαλλικό παράδειγμα υπήρξε διαφορετικό. Η γαλλική μοναρχία ιδιαίτερα στην
εποχή του Λουδοβίκου ΙΔ΄ υπήρξε το πρότυπο της ευρωπαϊκής απολυταρχίας. Οι
ευγενείς, αν και πολλές φορές αντέδρασαν και εξεγέρθηκαν απέναντι στη μοναρχική
εξουσία, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την εξέγερση της Σφενδόνης (1653),
εντάχθηκαν στον μηχανισμό της απόλυτης μοναρχίας απολαμβάνοντας σειρά
προνομίων. Σημαντικό ρόλο προς την κατεύθυνση αυτή διαδραμάτισε η ισχυρή
προσωπικότητα πολιτικών, όπως ο Ρισελιέ, και μοναρχών, όπως ο Λουδοβίκος ΙΔ
(Ράπτης 1999, 184-85).
Στα τέλη του 18ου αιώνα η τάξη των Γάλλων ευγενών διατηρούσε την περίοπτη
κοινωνική θέση της και τα προνόμια της, αλλά εξακολουθούσε να είναι πολιτικά
υποβαθμισμένη σε σχέση με τον μονάρχη, ο οποίος είχε περιορίσει τους
παραδοσιακούς αντιπροσωπευτικούς θεσμούς. Η δυσχερής οικονομική κατάστασή
της την ωθούσε να υπονομεύει το κράτος και τη βασιλική εξουσία εκδηλώνοντας την
τάση ανάληψης κεντρικών και περιφερειακών διοικητικών αρμοδιοτήτων. Η Γαλλική
Επανάσταση ξεκίνησε ως μία προσπάθεια των ευγενών για την ανακατάληψη του
6
κράτους, αλλά τελικά οδήγησε τη συντριβή τόσο της τάξης τους όσο και της
μοναρχίας (Hobsbawm 2008, 87-89).

5 Συμπεράσματα

Οι δομικοί μετασχηματισμοί του Ύστερου Μεσαίωνα και της πρώιμης νεότερης

Ευρώπης ήταν αναπόφευκτο να επηρεάσουν καταλυτικά την αριστοκρατία. Η
φεουδαρχία ως σύστημα παραγωγικών σχέσεων ήταν αδύνατο να αντισταθεί στην
επέκταση του οικονομικά ορθολογικότερου καπιταλισμού. Διατηρήθηκε όμως για
αιώνες η κοινωνική ιεραρχία και το φαντασιακό που τη συνόδευε. Οι ευγενείς
διατήρησαν την κυριαρχία τους για μεγάλο χρονικό διάστημα αλλά υπό μία ευρύτερη
οπτική κάθε προσπάθεια τους προς αυτή την κατεύθυνση ταυτόχρονα δημιουργούσε
και τους όρους της ανατροπής τους. Στην ιστορική εξέλιξη ενυπάρχει κάτι το
αναπόδραστο, μία απρόσωπη δυναμική που αμφισβητεί τη βούληση και τις
προσδοκίες των υποκειμένων, συλλογικών και ατομικών. Η αγγλική αριστοκρατία
μετασχημάτισε τον εαυτό της προσαρμοσμένη στις νέες συνθήκες σε μία
καπιταλιστική ελίτ, ενώ οι αριστοκράτες της υπόλοιπης Ευρώπης, εμμονικά
προσκολλημένοι στα προνόμια και την επί πολλά χρόνια παγιωμένη κυριαρχία τους,
συνετρίβησαν από τις νέες ανερχόμενες δυνάμεις του αστισμού.

7
6 Βιβλιογραφία

Berstein, S., Milza, P. (1997) Ιστορία της Ευρώπης, τόμος 1, Από τη Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία στα Ευρωπαϊκά Κράτη. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
Hobsbawm, E.J. (2008) Η Εποχή των Επαναστάσεων 1789-1848, µτφρ. Μαριέτα
Οικονοµοπούλου. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
Kamen, Henry. (2002) Πρώιμη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία, µτφρ. Ελένη Καλογιάννη,
Αθήνα: Μεταίχμιο.
Μπενβενίστε, Ρ. (2007) Από τους Βάρβαρους στους Μοντέρνους: Κοινωνική ιστορία
και ιστοριογραφικά προβλήματα της μεσαιωνικής Δύσης. Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις.

Nicholas, D. (1999) Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου, Κοινωνία, Διακυβέρνηση

και σκέψη στην Ευρώπη 312 -1500. Αθήνα: ΜΙΕΤ.

Ράπτης, Κ. (1999) Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τ. Α΄. Πάτρα: ΕΑΠ.

Wiesner-Hanks, Merry E. (2008) Πρώιμη νεότερη Ευρώπη 1450-1789, µτφρ. Ελένη

Καλογιάννη. Αθήνα: Ξιφαράς.