TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.

HỒ CHÍ MINH
KHOA HÓA

THỰC TẬP ĐỘNG VẬT KHÔNG XƯƠNG SỐNG

NGÔ THỊ LAN

TÀI LIỆU LƯU HÀNH NỘI BỘ - 2002

 BAØI MÔÛ ÑAÀU

SÖÛ DUÏNG VAØ BAÛO QUAÛN KÍNH HIEÅN VI - VAØI ÑIEÀU CAÀN BIEÁT
KHI THÖÏC HAØNH ÑOÄNG VAÄT KHOÂNG XÖÔNG SOÁNG

I. SÖÛ DUÏNG VAØ BAÛO QUAÛN KÍNH HIEÅN VI.

Kính hieån vi laø duïng cuï quang hoïc coù ñoä chính xaùc cao vaø deã hoûng, vì
vaäy caàn ñöôïc söû duïng vaø baûo quaûn caån thaän.
1. Caùch söû duïng.
Khi söû duïng phaûi naém vöõng caáu taïo vaø phöông phaùp söû duïng kính .
Tröôùc khi quan saùt caàn naém vöõng caùc boä phaän coù theå ñieàu chænh aùnh
saùng cuûa kính :
Göông loõm: ñeå taäp trung aùnh saùng vaøo tuï quang. Khi aùnh saùng yeáu neân
duøng göông loõm, coøn khi aùnh saùng ñeàu duøng göông phaúng. Göông coù theå xoay
theo moïi höôùng ñeå chuû ñoäng laáy aùnh saùng vaøo tuï quang.
Tuï quang: coù theå thay ñoåi vò trí cao thaáp nhôø moät oác ôû duôùi baøn kính ñeå
thay ñoåi ñoä taäp trung aùnh saùng vaøo vaät.
Chaén saùng: coù theå môû to hoaëc nhoû cuõng ñeå ñieàu chænh löôïng aùnh saùng
qua vaät.
− Khi quan saùt ngöôøi ta thöôøng chæ vaën leân theo chieàu vaät kính xa daàn
vaät quan saùt, cho ñeán khi thaáy vaät. Nhö vaäy tröôùc khi quan saùt trong kính, phaûi
ñeå vaät kính ôû vò trí thaáp nhaát baèng caùch ñaët maét ngang vôùi maët phaúng baøn kính
ñeå kieåm tra.
− Khi di chuyeån kính phaûi duøng hai tay: moät tay caàm giöõa thaân kính,
moät tay ñôõ phaàn thaân kính.
− Khi quan saùt tieâu baûn vôùi maãu vaät soáng, khoâng nghieâng baøn kính vì seõ
laøm tieâu baûn nghieâng theo, nöôùc chaûy troâi maãu sinh vaät vaø deã laøm hö kính.
2. Caùch baûo quaûn.
Sau khi duøng kính caàn baûo quaûn moät caùch chu ñaùo. Trong ñieàu kieän khí
haäu noùng aåm nhö ôû nöôùc ta caùc boä phaän quang hoïc raát deã bò moác neân caàn baûo
quaûn kính nôi khoâ raùo. Söû duïng kính xong phaûi lau chuøi saïch seõ (duøng vaûi saïch
vaø meàm), duøng aùo ñaäy leân kính, ñeå nôi khoâ raùo hoaëc ñeå trong hoäp kín hay trong
tuû kính coù chaát huùt aåm ( silicagen, voâi boät…)
Khi kính bò moác neân ñöa ñeán thôï chuyeân moân ñeå lau chuøi.
II. PHÖÔNG PHAÙP LAØM TIEÂU BAÛN ÑEÅ QUAN SAÙT MAÃU VAÄT SOÁNG.
Vôùi tieâu baûn soáng ta coù theå quan saùt chi tieát veà caáu taïo vaø hoaït ñoäng caùc
cô quan töû cuûa nhöõng sinh vaät coù kích thöôùc hieån vi ôû traïng thaùi töï nhieân.
1. Duïng cuï caàn thieát khi laøm tieâu baûn soáng.
- Lame - Lamen
- OÁng huùt - Giaáy thaám
- Boâng goøn - Vaûi lau meàm
2. Phöông phaùp.
− Duøng vaûi meàm lau saïch lame, lamen vaø ñeå nôi baèng phaúng.
− Duøng oáng huùt huùt nöôùc trong moâi tröôøng coù sinh vaät caàn quan saùt, nhoû
leân giöõa lame moät gioït, ñaäy lamen leân gioït nöôùc .
− Caùch ñaäy: ngoùn tay traùi vaø ngoùn tay troû caàm 2 caïnh lamen, keâ nghieâng
1 caïnh xuoáng caïnh gioït nöôùc, duøng kim muõi maùc keâ vaøo caïnh ñoái dieän; tay haï
töø töø lamen; tay kia ruùt töø töø økim muõi maùc cho ñeán khi lamen gaàn saùt lame ta
môùi buoâng tay ra (chuù yù thao taùc ñaäy caån thaän, töø toán neáu khoâng seõ coù nhieàu
boït khí trong tieâu baûn )
− Neáu chaát loûng ít khoâng ñuû choaùn gaàn heát dieän tích lamen, nhoû tieáp
moät gioït chaát loûng nöõa vaøo caïnh lamen; ngöôïc laïi, chaát loûng nhieàu traøn ra ngoaøi
ta duøng giaáy thaám ñöa vaøo caïnh lamen thaám bôùt ñi.
2.1 Neáu maãu quan saùt phong phuù maø khoâng thaáy vaät sinh vaät caàn quan saùt
coù theå coù caùc nguyeân nhaân sau:
- Phaàn taäp trung ñoái töôïng quan saùt chöa ñöôïc ñaët ñuùng giöõa thò tröôøng
cuûa kính. Tröôøng hôïp naøy caàn laáy tay di chuyeån nheï lame ñeå tìm nôi taäp
chung nhieàu ñoái töôïng nhaát
- Do aùnh saùng vaøo quaù nhieàu neân khoâng thaáy sinh vaät. Tröôøng hôïp naøy
caàn giaûm bôùt aùnh saùng baèng caùch kheùp bôùt aùnh saùng laïi
2.2. Sau khi ñaõ quan saùt ñöôïc maãu ôû boäi giaùc beù, caàn chuyeån sang boäi giaùc
lôùn ñeå quan saùt chi tieát hôn. Neáu ôû boäi giaùc beù ñaõ thaáy roõ maø chuyeån
sang boäi giaùc lôùn laïi khoâng thaáy, coù theå do caùc nguyeân nhaân sau:
- Tröôùc khi chuyeån sang boäi giaùc lôùn chöa ñeå sinh vaät vaøo chính giöõa thò
tröôøng kính ôû boäi giaùc beù, neân vôùi ñoä phoùng ñaïi lôùn hôn maãu vaät ñaõ naèm
ra ngoaøi thò tröôøng quan saùt. Tröôøng hôïp naøy caàn trôû laïi boäi giaùc beù vaø
ñöa sinh vaät vaøo ñuùng giöõa thò tröôøng cuûa kính.
- Coù theå do vaät kính ôû boäi giaùc lôùn bò baån hoaëc bò moác, tröôøng hôïp naøy
caàn duøng moät dung moâi höõu cô, hoaëc benzen, thaám vaøo khaên meàm lau
vaät kính tröôùc khi söû duïng tieáp.
3. Nhieàu loaøi ñoäng vaät nguyeân sinh coù khaû naêng di chuyeån nhanh neân khoù quan
saùt, ngöôøi ta coù theå haïn cheá bôùt söï hoaït ñoäng cuûa chuùng baèng nhieàu caùch
nhö:
3.1 Duøng giaáy thaám ñöa vaøo caïnh lamen ñeå huùt bôùt nöôùc haïn cheá moâi
tröôøng hoaït ñoäng cuûa sinh vaät (khoâng ñöôïc huùt quaù khoâ laøm sinh vaät
cheát quaù nhanh )
3.2 Duøng boâng goøn töa ra töøng sôïi nhoû thaät moûng ñaët vaøo gioït chaát loûng
treân lame roài môùi ñaäy lamen laïi. Caùc sôïi boâng goøn seõ taïo thaønh caùc oâ
nhoû giöõ sinh vaät laï.
III. PHÖÔNG PHAÙP GIAÛI PHAÃU ÑOÄNG VAÄT KHOÂNG XÖÔNG SOÁNG.
1. Duïng cuï.
+ Boä ñoà moå goàm:
− Dao moå
− Keùo moå (keùo nhoû keùo lôùn )
− Keïp, duøng ñeå giöõ hoaëc naâng caùc chi tieát khi moå
− Kim nhoïn coù caùn daøi, duøng ñeå thaùo gôõ, taùch caùc cô quan
+ Khay moå:
− Cao khoaûng 8cm – 10cm
− Roäng khoaûng 25cm – 30cm
− Daøi khoaûng 35cm- 40cm
− Ñaùy khay coù loùt 1 taám cao su
+ Kim ghim
+ Moät soá hoùa chaát caàn thieát (tuøy theo töøng baøi thöïc haønh )
2. Phöông phaùp giaûi phaãu Ñoäng vaät khoâng xöông soáng.
Thoâng thöôøng khi giaûi phaãu Ñoäng vaät khoâng xöông soáng, ngöôøi ta giaûi
phaãu ôû maët löng. Khi tieán haønh giaûi phaãu moät ñoái töôïng sinh vaät caàn theo trình
töï nhaát ñònh (xem phaàn höôùng daãn cuï theå trong töøng baøi) vaø phaûi tuaân theo
moät soá quy ñònh :

2.1. Ñoå nöôùc vaøo khay moå. Nöôùc ñoå vaøo khay phaûi ngaäp treân maãu vaät
khoaûng 1cm.
2.2. Quaù trình moå maãu vaät vaø thaùo gôõ caùc noäi quan phaûi tieán haønh trong
khay moå coù nöôùc. Khoâng duøng tay ñeå thaùo gôõ caùc noäi quan (trong moät
soá tröôøng hôïp coù theå phaûi caàm maãu vaät leân tay ñeå caét nhöõng ñöôøng cô
baûn, xong laïi ghim leân khay moå ñeå tieáp tuïc nhöõng vieäc coøn laïi )
 2.3. Nöôùc trong khay moå phaûi luoân saïch vaø trong ñeå thaáy roõ caùc cô quan beân
trong (neáu nöôùc baån phaûi thay nöôùc saïch)
2.4. Trong luùc moå, thaùo gôõ caùc cô quan ñeán ñaâu duøng kim ghim vaøo baøn moå
ñeán ñoù.
Chuù yù:
− Kim khoâng ñöôïc ghim truùng vaøo caùc cô quan
− Kim ghim taïo goùc 450 so vôùi maët khay moå
− Caùc kim ghim caùch nhau 1cm – 1,5 cm. Traùnh ghim daøy che khuaát noäi
quan
2.5. Sau cuøng saép xeáp caùc chi tieát cuûa maãu vaät leân khay moå ñaûm baûo tính
khoa hoïc vaø thaåm myõ.
2.6. Sau khi giaûi phaãu xong, taát caû caùc duïng cuï caàn ñöôïc lau chuøi caån thaän
vaø ñeå ñuùng nôi quy ñònh
IV. BAØI TÖÔØNG TRÌNH.
Sau khi giaûi phaãu vaø quan saùt xong, sinh vieân phaûi laøm baøi töôøng trình,
veõ vaø ghi chuù laïi caùc chi tieát cuûa maãu vaät treân baøn moå.
1. Veõ hình treân giaáy khoâng doøng keû, duøng vieát chì ñen, meàm, nhoïn.
2. Hình veõ coù kích thöôùc vöøa phaûi, tyû leä caùc chi tieát phaûi phaûn aùnh ñuùng thöïc
teá nhö ôû maãu vaät.
3. Neùt veõ phaûi roõ raøng, neùt ñôn döùt khoaùt, chính xaùc. Khoâng veõ maøu, boâi ñen
ñaùnh boùng. Tröôøng hôïp caàn thieát duøng caùc chaám nhoû ñeå moâ taû caùc chi tieát
caàn phaân bieät.
4. Taát caû caùc chi tieát treân hình veõ phaûi ghi chuù ñaày ñuû theo yeâu caàu cuûa baøi
thöïc haønh. Duøng caùc muõi teân ñeå chæ daãn nhöõng chi tieát ñaõ ghi chuù. Caùc muõi
teân keû ngang, khoâng choàng cheùo leân nhau.
5. Chöõ vieát döôùi hình veõ chæ caùc tieâu ñeà lôùn ( ví duï: CAÁU TAÏO HEÄ TIEÂU HOÙA…)
phaûi vieát chöõ in hoa. Caùc ghi chuù trong hình vieát chöõ in thöôøng.
 BAØI 1: NGAØNH ÑOÄNG VAÄT NGUYEÂN SINH ( PROTOZOA)
AMÍP TRAÀN: AMœBA PROTEUS
TRUØNG ROI: EUGLENA VIRIDIS

I. MUÏC ÑÍCH YEÂU CAÀU.

1. Quan saùt hình daïng, caáu taïo vaø hoaït ñoäng cuûa AMœBA PROTEUS (A.
Proteus) vaø cuûa EUGLENA VIRIDIS ( E. viridis ) döôùi kính hieån vi.
2. Quan saùt moät soá loaøi truøng chaân giaû vaø truøng roi khaùc thöôøng cuøng gaëp treân
tieâu baûn.
II. DUÏNG CUÏ.
− Kính hieån vi
− OÁng huùt
− Lame, lamen giaáy thaám hoaëc boâng goøn
− Hoùa chaát: Iod, NaCL 3%
− Bình nuoâi caáy maãu vaät
III. NOÄI DUNG TIEÁN HAØNH.
A.AMÍP TRAÀN: A. PROTEUS.
VÒ TRÍ PHAÂN LOAÏI:
Ngaønh: PROTOZOA.
Lôùp: SARCODINA
Boä: AMœBINA
Hoï: AMœBIDAE
Loaøi: AMœBA PROTEUS
1. Chuaån bò maãu.
1.1.Thu maãu trong moâi tröôøng töï nhieân:
A. Proteus soáng trong caùc thuûy vöïc nöôùc ngoït giaàu chaát höõu cô nhö vuõng
tuø, ao, hoà, coáng raõnh… Chuùng coù 2 taäp tính kieám moài: Hoaëc boø baèng
chaân giaû treân vaùng buøn non aùp ñaùy aên vi khuaån, taûo ñôn baøo, hoaëc hình
thaønh nhieàu chaân giaû noåi leân maët nöôùc aên caùc vi khuaån vaø taûo treân maët
nöôùc. Ta coù theå thu maãu Amíp ôû moâi tröôøng thieân nhieân baèng nhieàu
caùch:
- Thu vaùng buøn non aùp ñaùy vuõng nöôùc tuø, ruoäng nöôùc coù chaân raï muïc.
Ruoäng rau muoáng nöôùc, ao beøo caùi, beøo nhaät baûn ngaäp töø 5 – 10cm
nöôùc (vôùi möïc nöôùc naøy seõ nhìn thaáy roõ vaùng buøn non aùp ñaùy). Duøng
 oáng thuûy tinh uùp ngöôïc mieäng oáng xuoáng, laáy ngoùn tay bòt mieäng oáng
laïi, ñöa oáng thuûy tinh xuoáng saùt ñaùy, sau ñoù xoay oáng vaø giöõ nguyeân vò
trí cho nöôùc traøn vaøo ñaày oáng môùi nhaác leân, ñoå vaøo loï thuûy tinh khaùc.
Tieáp tuïc laáy 2, 3 oáng nhö theá ñoå vaøo 1 caùi loïï. Ñeå yeân loï moät thôøi gian
Amíp seõ laéng xuoáng ñaùy.
- Coù theå duøng löôùi thuûy sinh nhoû vôùt saùt maët ñaùy cuûa thuûy vöïc keå treân.
Neân khuaáy nheï taàng nöôùc maët ñaùy ñeå Amíp noåi leân treân seõ vôùt ñöôïc nhieàu hôn.
1.2. Caùch gaây nuoâi.
Laáy nöôùc moâi tröôøng treân cho vaøo loï gaây nuoâi truøng (loï coù mieäng roäng),
caét töøng ñoaïn rôm khoâ ñaõ röûa saïch cho vaøo loï. Coù theå theâm vaøo moät ít coû töôi
caét khuùc, ñaäy taám vaûi muøng leân mieäng loï. Ñeå loï gaây nuoâi ôû nôi coù nhieät ñoä aám
(250 – 300), sau 3-5 ngaøy trong moâi tröôøng nuoâi seõ giaøu maãu nhaát.
Ta coù theå nhaân nuoâi tieáp tuïc: Laáy moät loï thuûy tinh khaùc caét rôm, coû töøng
ñoaïn ngaén boû vaøo loï vaø caáy moät ít nöôùc töø loï nuoâi Amíp cuõ vaøo. Ñaäy mieáng vaûi
muøng vaø ñeå trong moâi tröôøng coù ñoä aám nhö treân.
2. Laøm tieâu baûn soáng.
Gioáng nhö caùch laøm tieâu baûn soáng trong baøi môû ñaàu. Khi laøm tieâu baûn
Amíp coù nhöõng ñieåm caàn chuù yù sau:
- Duøng oáng huùt laáy gioït nöôùc ôû gaàn saùt ñaùy loï.
- Khi ñaäy lamen xong caàn ñeå tieâu baûn yeân tónh moät thôøi gian ngaén cho
Amíp trôû laïi hoaït ñoäng bình thöôøng.
- Cô theå Amíp gaàn nhö trong suoát khoù nhìn, khi quan saùt nhôù kheùp bôùt
chaén saùng vaø ñieàu chænh kính ñeå deã thaáy.
3. Quan saùt caáu taïo vaø hoaït ñoäng cuûa A. proteus döôùi kính hieån vi (xem Hình 1)
Cô theå A. proteus laø moät khoái nguyeân sinh chaát traàn, khoâng maøu (maøu
saéc coøn tuøy thuoäc vaøo caùc chaát chöùa beân trong).
Hình daïng cô theå A. proteus khoâng coá ñònh, luoân thay ñoåi, hoaëc co troøn
hoaëc boø treân neàn ñaùy baèng vaøi ba chaân giaû tuø, hoaëc noåi treân maët nöôùc vôùi 7-8
chaân giaû xoøe ra.
Kích thöôùc cô theå: 200-500μ.
Toác ñoä boø: 0,5- 2μ/giaây
− Caáu taïo:
A.proteus coù chaân giaû hình thuøy. Chaân giaû coù theå hình thaønh baát kyø nôi
naøo treân beà maët cô theå. Moät chaân giaû traøn tôùi luùc nhanh, luùc chaäm, luùc ngöøng
haún, luùc ñoät ngoät chuyeån höôùng hoaëc thu nhoû laïi, phaùt chaân giaû môùi theo
höôùng khaùc. Chöùc naêng cuûa chaân giaû laø vaän chuyeån vaø baét moài.
Khoái nguyeân sinh chaát chia laøm 2 phaàn:
 − Ngoaïi chaát (Ecdoplasma):
Laø moät lôùp moûng, quaùnh ñaëc, ñoàng nhaát ít haït neân maøu saùng hôn. Phaàn
giaùp ranh 2 mieàn ngoaïi chaát – noäi chaát thaáy roõ chuyeån hoùa thuaän nghòch giöõa
traïng thaùi loûng (plasmasol) cuûa noäi chaát vôùi traïng thaùi quaùnh (plasmagel) cuûa
ngoaïi chaát. Caùc haït noäi chaát traøn ñeán ñaàu chaân giaû thì chìm xuoáng, ngoaïi chaát
chuyeån veà sau ñeå roài laïi quay leân nhaäp vaøo doøng noäi chaát theo töøng ñôït.
− Noäi chaát (Entoplasma):
Loûng hôn chöùa nhieàu haït neân coù maøu saãm hôn so vôùi ngoaïi chaát. Trong
noäi chaát coù chöùa nhieàu cô quan töû.
− Khoâng baøo co boùp:
Daïng troøn, trong suoát, tích tuï nöôùc thöøa, lôùn leân trong töøng thôøi kì nhaát
ñònh, chuyeån vaän ñeán beà maët cô theå co ruùt ñeå thaûi nöôùc thöøa ra ngoaøi moâi
tröôøng. Sau ñoù tieáp tuïc tích luõy nöôùc thöøa, lôùn daàn leân vaø moät chu kì môùi laïi
tieáp tuïc
Muoán quan saùt hoaït ñoäng cuûa khoâng baøo co boùp, nhoû moät gioït NaCl 3%
vaøo meùp lamen, duøng giaáy thaám huùt cho nöôùc muoái traøn qua maãu. Khi ñoù toác
ñoä co ruùt cuûa khoâng baøo co boùp seõ chaäm laïi. Chöùc naêng cuûa khoâng baøo co boùp laø
baøi tieát vaø ñieàu hoøa aùp suaát thaåm thaáu.
− Khoâng baøo tieâu hoùa:
Cuõng coù daïng hình troøn, ñöôïc hình thaønh trong quaù trình tieâu hoùa:Chaân
giaû baét moài ñöa vaøo loøng nguyeân sinh chaát, taïi ñoù hình thaønh ngay moät khoâng
baøo tieâu hoùa kieåu thöïc baøo (phagocytosis), hay aåm baøo (pinocytosis). Khoâng baøo
tieát men, tieâu hoùa thöùc aên (tieâu hoùa noäi baøo). Nhöõng chaát khoâng tieâu hoùa ñöôïc
thaûi ra ôû baát kì nôi naøo treân cô theå.
− Nhaân:
Hình caàu thöôøng naèm ôû giöõa cô theå. Khi A. proteus ñang hoaït ñoäng khoù
nhìn thaáy nhaân vaø thöôøng bò doøng nguyeân sinh chaát che khuaát. Treân caùc tieâu
baûn nhuoäm ñôn hay nhuoäm keùp coù theå thaáy roõ nhieãm saéc theå vaø haïch nhaân.
4. Nhöõng daïng Amíp khaùc thöôøng gaëp (xem hình 2 vaø hình 3)
4.1.Amœba. radiosa.
Thuoäc lôùp Sarcodina, boä Ambina, hoï Amœbidae.
Kích thöôùc khoaûng 100μ, coù 5-8 chaân giaû hình tia; thöôøng gaëp chuùng boø
lan chaàm chaäm treân caùc nhaùnh taûo.
4.2. Amœba gorgonia:
Thuoäc lôùp Sarcodina; boä Amœbina; hoï Amœbidae.
Kích thöôùc khoaûng 40-100μ; khi ñöùng yeân gaàn nhö coù hình caàu, khi vaän
chuyeån chaân daøi haún veà moät phía.
4.3. Amíp coù voû Arcella vulgaris:
Thuoäc lôùp Sarcodina; boä Testacea; hoï Arcellidae.
Soáng trong thuûy vöïc nöôùc ngoït, nôi coù nhieàu caây coû thoái röõa. Nhìn trong
gioït nöôùc thöôøng gaëp Arcella vulgaris ôû tö theá naèm uùp. Voû nhìn töø treân xuoáng coù
hình ñoàng tieàn (coøn goïi laø truøng ñoàng tieàn). Voû laø chaát höõu cô do ngoaïi chaát tieát
ra coù thaám theâm caùc saéc toá maøu vaøng saãm hay naâu. Ñöôøng kính voû 50-150μ.
4.4. Amíp coù voû Difflugia sp:
Thuoäc lôùp Sarcodina; boä Testacea; hoï Difflugiidae.
Soáng ôû nöôùc ngoït, coù nhieàu trong ao hoà. Coù voû caáu taïo baèng chaát kitinoit
do ngoaïi chaát tieát ra coù keát caùc haït caùt, coù vai troø baûo veä; coù kích thöôùc 60-500μ.
Voû coù hình quaû leâ hay daïng huõ ñaùy nhoïn. Chaân giaû hình sôïi phaân nhaùnh nhieàu
thoø ra ngoaøi.
Hình 2. Moät soá daïng Amíp thöôøng gaëp
 Difflugia lebels Pernad Difflugia oblonga Ehr

Difflugia acuminata Ehr Euglypha laevis Ehr

Euglypha tuberculata Centropyxis aculeata (Her) Stein

Hình 3. Moät soá Sarcodina coù voû
B. TRUØNG ROI EUGLENA VIRIDIS.
VÒ TRÍ PHAÂN LOAÏI:
Ngaønh: PROTOZOA
Lôùpï: PLAGELLTA
Lôùp phuï: PHYTOMASTIGINA
Boä: EUGLENOIDEA
Hoï: EUGLENOIDAE
Gioáng: EUGLENA
Loaøi: EUGLENA VIRIDIS
1. Chuaån bò maãu.
1.1.Thu maãu trong moâi tröôøng töï nhieân.
- Euglena viridis thöôøng soáng trong moâi tröôøng nöôùc ngoït giaàu chaát höõu
cô: ao, hoà, ruoäng rau muoáng… nôi nöôùc hôi maøu xanh laù caây (vì cô theå Euglena
viridis coù chaát dieäp luïc), coù khi chuùng keát hôïp thaønh vaùng maøu xanh noåi leân
maët nöôùc.
- Khi trôøi khoâng naéng coù theå thu truøng roi baèng löôùi sinh vaät noåi. Doàn
nöôùc ôû oáng ñaùy vôït vaøo loï vaø ñònh hình baèng formalin 3%.
1.2. Caùch gaây nuoâi:
Ñeå chuû ñoäng coù maãu cho thöïc haønh, ngöôøi ta thöôøng gaây nuoâi truøng roi
trong phoøng thí nghieäm baèng caùch sau: Laáy nöôùc ao, hoà, ruoäng …nôi coù truøng
roi E. viridis soáng, cho vaøo bình thuûy tinh mieäng roäng caét töøng ñoaïn coû töôi,
rôm raï khoâ cho theâm vaøo loï, ñaäy mieáng vaûi muøng leân mieäng, ñeå yeân tónh ôû nôi
coù aùnh saùng maët trôøi nhaèm ñeå giuùp Euglena viridis tieán haønh dinh döôõng töï
döôõng bình thöôøng (tuy nhieân, khoâng neân ñeå nôi aùnh saùng quaù gaét truøng seõ
cheát). Sau thôøi gian 3-5 ngaøy ta thaáy trong bình nuoâi caáy seõ coù nhieàu Euglena
viridis.
2. Laøm tieâu baûn soáng.
1.1 Caùch laøm tieâu baûn gioáng nhö phaàn höôùng daãn trong baøi môû ñaàu. Laøm
xong ñöa tieâu baûn leân kính ñeå quan saùt.
Tröôùc tieân ñöa tieâu baûn quan saùt döôùi boäi giaùc nhoû (10x10) ñeå quan saùt
hình daïng, caùch vaän chuyeån cuûa truøng roi E.viridis. Sau ñoù choïn truøng roi lôùn
vaø roõ ñöa vaøo giöõa thò tröôøng kính ñeå quan saùt caáu taïo chi tieát döôùi boäi giaùc lôùn
hôn (10x40)
Muoán thaáy ñöôïc roi neân kheùp bôùt chaén saùng vaø “nhaáp nhaùy” oác vi caáp
cuûa kính hieån vi.
 2.2. Ñeå quan saùt roõ hình daïng cuûa roi, ngöôøi ta nhoû vaøo caïnh lamen 1 gioït iod
loaõng, roài quan saùt. Khò bò nhieãm ñoäc iod E.viridis seõ cheát, roi duoãi thaúng,
phoàng leân vaø coù maøu saãm.
2.3. Ñeå quan saùt chuyeån vaän cuûa roi ta coù theå laøm chaäm vaän ñoäng roi baèng
caùch nhoû vaøo gioït maãu 1 gioït keo gelatin 3% hay keo daùn arabic 5‰, ñaäy
lamen laïi vaø ñöa leân kính ñeå quan saùt. Khi ñoù ta seõ thaáy ñaàu roi xoaùy 10-
40 voøng/giaây, keùo khoái thaân ñi theo. Toác ñoä bôi khoaûng 150-250μ/giaây
3. Quan saùt caáu taïo vaø hoaït ñoäng cuûa E.viridis döôùi kính hieån vi (Hình 4)
Trong cuøng tieâu baûn coù theå gaëp nhieàu loaïi truøng khaùc nhau, tröôùc tieân ta
taäp trung quan saùt E. viridis vôùi nhöõng ñaëc ñieåm sau:
− Vaän chuyeån:
Töông ñoái chaäm so vôùi caùc loaøi truøng coû. Trong nöôùc chuùng di chuyeån
theo hình sin hoaëc xoaén oác.
− Hình daïng ngoaøi:
E.viridis thaân coù hình thoi, nöûa ñaàu hôi thuoân nhoû, nöûa sau phình lôùn
hôn vaø thuoân nhoïn. Hình daïng coù theå co daõn chuùt ít sau ñoù laïi trôû laïi hình daïng
ban ñaàu.
Kích thöôùc daøi khoaûng 50-60μ; roäng khoaûng 14-18μ.
− Caáu taïo:
Roi: Naèèm ôû ñaàu tröôùc cô theå. Roi ñöôïc taïo thaønh do nguyeân sinh chaát
quaùnh laïi. Roi baét ñaàu töø theå goác naèm trong nguyeân sinh chaát
Roi laø cô quan vaän chuyeån vaø baét moài; Roi xoaùy vaøo moâi tröôøng nöôùc laøm
con vaät xoay mình theo truïc doïc vaø di chuyeån veà phía tröôùc.
Beân ngoaøi cô theå ñöôïc bao boïc 1 lôùp maøng phim moûng ñaøn hoài do lôùp
ngoaïi chaát quaùnh laïi taïo thaønh.
Ngoaïi chaát: Lôùp ngoaøi, moûng, caáu taïo ñoàng nhaát, trong suoát vaø quaùnh
ñaëc (plasmagel)
Noâi chaát: Lôùp trong, loûng hôn, vaån ñuïc vaø coù daïng haït. Trong noäi chaát coù
nhieàu cô quan töû:
Haït dieäp luïc: coù daïng hình thoi, hình baàu duïc, hình truï maøu xanh luïc
naèm raûi raùc trong noäi chaát.
Haït aù tinh boät (paramylon): hình baàu duïc, nhoû hôn dieäp luïc, khoâng maøu,
laø saûn phaåm cuûa quaù trình ñoàng hoùa.
Khoâng baøo co boùp: naèm ôû phaàn ñaàu cô theå coù theâm beå chöùa thoâng ra
ngoaøi bôûi loã nhoû. Chöùc naêng cuûa khoâng baøo co boùp laø baøi tieát vaø ñieàu hoøa aùp
suaát thaåm thaáu.
 Ñieåm maét (stigma): naèm beân caïnh khoâng baøo co boùp coù maøu naâu ñoû
hoaëc vaøng cam, caûm öùng vôùi aùnh saùng. Nhôø ñieåm maét maø trong thieân nhieân E.
viridis höôùng ñöôïc tôùi nhöõng nôi coù aùnh saùng thích hôïp ñeå tieán haønh quang
hôïp.
Cô quan töû tieâu hoùa: Coù baøo khaåu ôû phaàn ñaàu cô theå. Tieáp ñeán laø beå chöùa
vaø khoâng baøo tieâu hoùa ñöôïc hình thaønh taïi ñaùy beå chöùa .
Nhaân: hình caàu, vò trí naèm khoaûng 1/3 cô theå ôû phía sau.
4. Nhöõng loaøi truøng roi khaùc thöôøng gaëp (xem hình 5 vaø 6)
Ngoaøi E.viridis trong tieâu baûn, chuùng ta coù theå gaëp nhieàu loaïi truøng roi
khaùc.
4.1 E. gracilis
Kích thöôùc nhoû hôn E. viridis, daøi khoaûng 35-40μ, roäng 6-20μ, coù daïng
hình thoi nhöng phaàn ñaàu phình lôùn, phaàn sau thuoân nhoû, coù 1 roi, di chuyeån
nhanh.
4.2 .E. oxyuris
Daïng hình truï, kích thöôùc lôùn, daøi khoaûng 350-500μ, roäng 30-45μ. Maøng
phim daøy voái nhöõng khía xieân roõ reät, haït dieäp luïc nhoû vaø nhieàu. Coù 1 roi daøi.
4.3. E. acus
Daïng hình que daøi, 2 ñaàu thuoân nhoû, kích thöôùc daøi khoaûng 200-300μ,
roäng 20-30μ. Coù haït dieäp luïc hình baàu duïc, haït aù tinh boät hình gaäy. Coù 1 roi
ngaén, khi vaän chuyeån thaân hình cöùng nhö caùi que ñang troâi treân doøng nöôùc
4.5. Phacus longicauda
Cô theå coù hình chieác laù traàu khoâng phaàn cuoái cô theå keùo daøi thaønh ñuoâi
nhoïn. Coù maøng phim daøy neân khoù thay ñoåi hình daïng. Daøi 120-170μ. Haït dieäp
luïc chöùa nhieàu aù tinh boät lôùn.
4.6. Phacus pleuronectus
Cô theå gioáng nhö Phacus longicauda nhöng hình daïng khoâng coù ñuoâi
nhoïn, kích thöôùc töông ñoái lôùn hôn.
Hình 4: Caáu taïo trong cuûa E. VIRIDIS
Hình 5: Moät soá daïng truøng roi khaùc thöôøng gaëp
 BAØI 2: NGAØNH ÑOÄNG VAÄT NGUYEÂN SINH

TRUØNG ÑEÁ GIAØY: PARAMœCIUM CAUDATUM

VÒ TRÍ PHAÂN LOAÏI

Ngaønh: PROTOZOA
Lôùp: INFUSORIA
Lôùp phuï: CILIATA
Boä: HOLOTRICHA
Hoï: PARAMœCIUM
Loaøi: PARAMœCIUM CAUDATUM

I. YEÂU CAÀU.
1. Quan saùt hình daïng ngoaøi, caáu taïo chi tieát, hoaït ñoäng soáng cuûa truøng ñeá
giaøy.
2. Nhuoäm vaø quan saùt tieâm mao, thích ty, nhaân teá baøo.
3. Quan saùt moät soá loaøi truøng coû khaùc thöôøng gaëp,chung vôùi truøng ñeá giaøy.
II. DUÏNG CUÏ.
− Kính hieån vi
− OÁng huùt
− Lame, lamen
− Giaáy thaám, boâng goøn
− Bình nuoâi caáy maãu vaät
− Hoùa chaát: Iodur kali, xanh metylen, axít axetic 5%
III. NOÄI DUNG TIEÁN HAØNH.
1. Chuaån bò maãu.
1.1 Thu maãu trong moâi tröôøng töï nhieân:
P. caudatum thöôøng sinh soáng trong moâi tröôøng nöôùc ngoït tuø ñoïng: ao,
hoà, ruoäng, nhaát laø nhöõng nôi nöôùc baån coù nhieàu rôm raï muïc, chuùng sinh saûn vaø
phaùt trieån nhanh.
 1.2. Caùch gaây nuoâi:
Laáy nöôùc ngoït thieân nhieân ôû ao, hoà ruoäng… cho vaøo bình thuûy tinh
mieäng roäng. Rôm, raï, coû khoâ caét khuùc nhoû boû chung vaøo loï nöôùc. Ñaäy taám vaûi
muøng leân treân. Ñeå bình nuoâi caáy vaøo nôi aám, sau 10-15 ngaøy thaáy xuaát hieän
nhieàu truøng coû.
2. Laøm tieâu baûn soáng: Gioáng nhö laøm tieâu baûn truøng roi
3. Quan saùt hình daïng, caáu taïo vaø hoaït ñoäng cuûa truøng ñeá giaøy P.caudatum
(Hình 6).
− Hình daïng:
Vì truøng coû vaän chuyeån raáùt nhanh neân khi muoán quan saùt hình daïng
chuùng döôùi kính hieån vi, ta phaûi haïn cheá chuyeån vaän cuûa chuùng baèng caùch raûi
vaøi sôïi boâng goøn leân gioït nöôùc coù truøng coû, roài môùi ñaäy lamen laïi. Hoaëc cho vaøo
gioït nöôùc coù truøng coû 1 ít keo arabic laøm taêng ñoä nhôùt ñeå con vaät khoù vaän
chuyeån.
Cô theå P. caudatum coù hình ñeá giaøy, nöûa tröôùc cô theå hôi thuoân nhoû
hôn phía sau. Cô theå ñöôïc bao boïc trong maøng phim chaéc vaø ñaøn hoài neân coù
hình daïng töông ñoái oån ñònh. Tuy nhieân hình daïng cô theå cuõng coù thay ñoåi
chuùt ít.
Kích thöôùc: 100-300μ.
− Tieâm mao:
Laø cô quan töû vaän ñoäng, phuû ñeàu khaép beà maët cô theå. Tieâm mao luoân
vaän ñoäng theo höôùng tröôùc sau, ñöa con vaät veà phía tröôùc (chæ coù phía ñuoâi con
vaät coù 1 soá tieâm mao daøi hôn vaø khoâng vaän ñoäng). Tieâm mao vaän ñoäng khoâng
ñoàng loaït maø ñaäp theo nhau lieân tieáp, kieåu laøn soùng, chaïy töø tröôùc ra sau. Trong
quaù trình chuyeån vaän, cô theå truøng coû tieán veà phía tröôùc ñoàng thôøi vöøa xoay
troøn quanh 1 truïc doïc, song song vôùi truïc cô theå. Ñoù laø nguyeân nhaân gaây neân
hieän töôïng maát ñoái xöùng.
* Chaát nguyeân sinh: Chia laøm 2 phaàn roõ reät
− Ngoaïi chaát:
Lôùp moûng trong suoát, ñoàng nhaát. Ngoaïi chaát coù chöùa caùc bao thích ty, laø
nhöõng theå hình que, ñaàu ngoaøi vuoát nhoïn vaø naèm vuoâng goùc vôùi beà maët cô theå
con vaät. Khi bò kích thích, töø bao thích ty phoùng ra ngoaøi nhöõng tia chaát dòch,
gaëp nöôùc chuùng ñoâng ñaëc laïi thaønh sôïi thích ty. Thích ty laø cô quan töû taán coâng
vaø töï veä.

− Noäi chaát:
 Phaân hoùa cao, chieám haàu heát phaàn coøn laïi cuûa cô theå, chöùa nhieàu cô
quan töû.
− Cô quan töû tieâu hoùa:
Goàm baøo khaåu, laø veát loõm treân maøng phim veà maët buïng, coù nhieàu tieâm
mao rung ñoäng. Tieáp ñeán laø baøo haàu. Nhôø söï rung ñoäng cuûa tieâm mao taïo neân
doøng nöôùc luoân vaän chuyeån, ñöa thöùc aên ñeán ñaùy baøo haàu thì hình thaønh ngay
ôû ñoù 1 khoâng baøo tieâu hoùa. Khoâng baøo tieâu hoùa ñöôïc hình thaønh lieân tuïc ôû ñaùy
baøo haàu vaø baét ñaàu di chuyeån theo ñöôøng voøng nhoû ôû nöûa sau cô theå, roài sang
nöûa tröôùc cô theå thaønh voøng lôùn daàn theâm. Trong quaù trình di chuyeån, khoâng
baøo tieâu hoùa tieát men tieâu hoùa, luùc ñaàu coù phaûn öùng acid, sau ñoù chuyeån sang
phaûn öùng kieàm gioáng nhö phaûn öùng xaûy ra trong cô theå ñoäng vaät ña baøo. Chaát
khoâng tieâu hoùa ñöôïc seõ theo khoâng baøo thaûi ra ôû moät loã nhaát ñònh treân maøng
phim ôû phía sau cô theå goïi laø baøo giang. Hoaït ñoäng tieâu hoùa cuûa truøng ñeá giaøy laø
tieâu hoùa noäi baøo.
− Cô quan töû baøi tieát:
Goàm 2 khoâng baøo co boùp. Hai khoâng baøo co boùp naèm ôû 2 ñaàu, khoaûng 1/3
vò trí veà phía vaø sau cô theå. Moãi khoâng baøo co boùp goàm 1 beå chöùa ôû giöõa vaø 7-8
raõnh phoùng xaï xeáp xung quanh; khoâng baøo co boùp hoaït ñoäng nhòp nhaøng, lieân
tuïc vaø xen keõ nhau.
− Boä nhaân:
Goàm 2 nhaân naèm ôû khoaûng 1/3 phía sau cô theå. Nhaân lôùn
(Macronucleus) coù hình haït ñaäu. Nhaân nhoû(Micronucleus) coù hình caàu, kích
thuôùc nhoû, naèm caïnh nhaân lôùn.
4. Nhuoäm vaø quan saùt moät soá cô quan töû.
4.1. Ñònh hình vaø quan saùt tieâm mao baèng Iodur kali.
Laøm tieâu baûn soáng P. caudatum. Duøng oáng huùt huùt dung dòch Iodur kali,
nhoû 1 gioït vaøo caïnh lamen, duøng giaáy thaám huùt nöôùc ôû caïnh lamen ñoái dieän,
do hieän töôïng mao daãn nöôùc qua tieâu baûn, dung dòch Iodur kali seõ len loûi vaøo
lamen, gieát cheát sinh vaät vaø ñònh hình caùc tieâm mao. Ñöa leân kính hieån vi
quan saùt.
4.2. Nhuoäm vaø quan saùt nhaân baèng xanh metylen 5‰.
Laáy oáng huùt, huùt gioït nöôùc coù P.caudatum nhoû vaøo ñóa peâtri ñeå nöôùc vaø
xanh metylen hoøa troän vaøo nhau (khoâng ñöôïc duøng kim muõi maùc khuaáy vaøo ñóa
seõ laøm vôõ P.caudatum). Ñeå yeân trong khoaûng 1-2 phuùt; duøng oáng huùt huùt 1 gioït
nöôùc hoøa laãn xanh trong ñóa peâtri cho vaøo lame, ñaäy lamen laïi ñöa leân kính hieån
vi quan saùt.
 Treân tieâu baûn nhaän thaáy khoái nhaân baét maøu xanh ñaäm, ñoù laø nhaân lôùn,
coøn nhaân nhoû khoù thaáy.
4.3. Kích thích vaø quan saùt thích ty baèng acid axetic 5% (Hình 7)
Lau lame vaø lamen thaät saïch.
Huùt nöôùc trong bình nuoâi caáy P.caudatum nhoû vaøo giöõa lame (khoaûng ½
gioït nöôùc bình thöôøng); nhoû tieáp vaøo lame 1 gioït acid axetic 5%; ñaäy lame laïi,
ñöa leân kính hieån vi vaø quan saùt. Ta seõ thaáy xung quanh cô theå truøng roi coù
nhieàu sôïi thích ty phoùng ra.
4.5. Moät soá taäp tính cuûa truøng coû:
− Tính höôùng khí :
Laøm tieâu baûn soáng P. caudatum. Ñaäy lamen treân gioït maãu sao cho taïo vaøi
boït khí. Ít phuùt sau truøng coû seõ taäp trung nhieàu ôû saùt meùp caùc boït khí. Truøng ñeá
giaøy coù tính höôùng khí döông.
− Tính höôùng ñöôøng:
Laøm tieâu baûn soáng P. caudatum, boû chuùt muoái vaøo meùp lamen, ñaàu ñoái
dieän boû 1 chuùt ñöôøng. Truøng coû seõ coù phaûn öùng traùnh xa muoái (höôùng muoái
aâm) vaø bôi nhanh veà phía ñöôøng (höôùng ñöôøng döông).
Chuù yù: Moãi loï hoùa chaát coù oáng huùt rieâng, moãi thí nghieäm phaûi duøng
lame vaø lamen khaùc.
5. Nhöõng daïng truøng tieâm mao khaùc thöôøng gaëp (Hình 8)
5.1.Truøng loa keøn Stentor:
Thuoäc boä tieâm mao khoâng ñeàu Heterotricha; Hoï Stentonidae.
Cô theå daïng loa keøn, kích thöôùc töông ñoái lôùn, cô theå nhoû daàn veà phía
sau. Ñaàu sau coù maáu loài baùm vaøo giaù theå. Phía tröôùc quanh baøo khaåu coù maøng
tieâm mao cuoän xoaén oác, thuaän chieàu kim ñoàng hoà; Bao quanh phaàn coøn laïi cuûa
cô theå coù tieâm mao nhoû, ngaén xeáp thaønh 1 haøng.
Khoâng baøo co boùp ôû phaàn tröôùc cô theå, beå chöùa coù 2 raõnh daãn ôû 2 beân.
Raõnh phía sau daøi chaïy thaúng tôùi cuoái cô theå, raõnh phía tröôùc cong theo voøng
mieäng.
Nhaân lôùn: hình chuoãi, naèm theo chieàu doïc cô theå.
Nhaân nhoû: hình caàu, coù nhieàu naèm raûi raùc quanh nhaân lôùn.
Trong cô theå Stentor coøn coù caùc haït maøu xanh ñoù laø caùc taûo ñôn baøo soáng
coäng sinh.
5.2. Truøng nhaûy Stylonichia mytilus:
Thuoäc boä tieâm mao buïng Hypotricha; hoï Oxytrichidae.