338

ABSRACT
~ The subject of our study is to investigate ancient cities around Bodrum
- and Milas". We found out that there are 27, ruins. Of Course, the main reason
.- . _. ferthis-is .that the area is on the- way of a busy sea iran sport and that it bafi g,
very suitable natural surrounding for settlement of people and making a living
.. for them. However the change in political, social and economical conditions 'in
the course of history caused some of these settlements to lose .their importance
. and consequently to disappear fully.
Etymological studies proved that such suffixes as asa, nd and ss in the
names of many settlements in .the area are characteristics of Anatolia, Some
'place names with these suffixes take place in Western Anatolia as well as in
some Aegean Islands and is Greece. The fact that these names cannot be
explained in Greek proves that such place names are given by the people living
in Anatolia and mo~g to Greece later.
Tl~e ' relics of ancient cities are of touristic importance. But, this
, . potentialty of ruins haven'tbeen utilized enough yet. We believe that they will
be 'important touristic centers of attraction if their surroundings are well-
organizated and if the)' are advertised.

.1

/
 Bodrum i'e iHilas (el'J'asilldeki Anti" Kelltlerin TariM CografyasmG Gellel Bil' Bal(l~ 339

1. ctnts
, :, \
1. Arasurma BOIgcsinin Konumu vc Baslica Dogal Cevre {)zclIildcd
. I' • _

Buyuk Menderes'in kuzeyindeki Ceviz ve Karanhk vdaglan, doguda

- , Babadag, Honaz Dagi, Bozdag ve Dalamarr Cayrtle cevrilt Anaao!lfmuf guneybati
kosesine eski zamanlarda Karya denilirdi. 'Bu saha, Fethiye dista kalmak uzere;
bugunku Mugla iii .ile Aydin ili'nin giineyi ve Deilizli Ili'nin gtineybatisnu icine
\

ahyordu. Kuzeyi Iyonya ve Lidya; dogusu Friky a, Kibiratis. ve Likya ile

smrrlanmisn. Batisuu Ege Denizi, gtineyini Akdeniz ceviriyordu1.
Arasnrma bolgemiz, bu yorenin bansmda yeralan bugunku Bodrum ve
Milas ilcelerinin ycnetimsnurlanicinde kalan-sahayi kapsamaktadir (Sekil 1).

E i %

...

A K 0 E · N i z

Sekil I: Arastirma Bolgesinin Lokasyon Haritasi .'

i . ' .

. r

lAKARCA, A.-~CA, · T., 1954, Milas Cografyasi, Tarihi've Arkeolojisi. istanbul ~

Matbaasi, Istanbul, s. 53. .

.. i. •
 340 ti« Doc. Dr. Ibrahim GONER

r" ,Beige arazileri, oldukca engebelidir. '. Bir butun olarak, sahamn
kuzeydogusunda ve dogusunda uzanan daglar, Batt Mentese Daglari diye
adlandmhr. Bu daglann eteklerinde p1atolar yerahr, Kuzeybatidaki Ilbira Dagi,
_Be~p.amJ.~k. Daglan'na kosut olarak uzamr ve ondan Camici-Selimiye c;ekllntti
alamy1a aynhr. Hamzabey Ovasi'mn guneydogusundaki Yaran Dag1 bu dagm" . 7

uzannsi durumundadir. Gokova Korfezi'ne egemen durumda . yukselen .

sozkonusu kutle,: banya dogru valcalarak Bodmm Yanmadasr'na uzamr.
Bodrum'un kuzeybatismda 690 m. yukseltili Oyuk1u Dagi'm olusturur.
. Daghk ve tepelik alan1ar ile p1atolar dismda kalan duz ya da az egimli
yeryuzu sekillerine, akarsulann denize acrldigi .kesim1erle vadi boylannda
rastlanir, Bolgenin en genis ovasi, cok sayida buyuklu kucuklii d~zliigun
birlesmesinden olusan Milas Ovasi'dir. .
inceleme alamrmzdaki daglann genellik1e kiyiya kosut olusu, cok
girintili cikmtihbir kryi olusmasma yol aY~I~tlr.
Akdeniz ikliminin etkisi altmdaki bolgede, yazlar SICak ve kurak, kislar
. _ ihk ve Y(lgl~hdlr. Bu iklim ozelliklerine-bagh olarak, sahanm dogal bitki orttisu
. de tipik Akdeniz karakterindedir. Siddetli yaz kurakhklanmn yasandigi ve
gecirimli kalker kayaclann genis yer'kapladigi bolgede, su kaynaklan azdir. Bu
yuzden de, ozellikle yaz aylannda buyuk su srkmnsi cekilmektedir, .
. Arazilerininin daghk ve engebeli olusu, yakm zamana degin inceleme
alannmzm Anadolu'nun icleriyle ulasim baglantilan kurmasim guclestirmis ve
yore; bir olyude cevresinden. kopuk kalnnsn. Buna karsihk, sahanm kiyilan, .
islek denizyollan uzerinde bulunmaktadrr, Bu da cok eski donemlerden beri Ege
Denizi cevresindeki gemici ve tiiccar .. kavimlerin bu kiytlara . gelip
yerlesmelerine ve buralarda deniz ticaretine dayanan canh bir ekonomik
yasamm dogmasma yo1 acnustir,
• II 411 A 11II..

11- YERLE~MENIN TARIHI

.
GELI~IMI
I .

Karya yoresinin tarih oncesi doneminiaydmlatici arastirmalar henuz az

sayidadir.' Bu yuzden, yorenin yerli halklanna iliskin bilgiler tartisrnahdir. Eski
Yunanh yazarlar, Karlar'i, Le1eg ve Pelagslar'la ·birlikte Ege'nin en eski halki
olarak gosterirler-. Karlar ve Le1egler, M.O. -I II. binde Ege adalanm
hakimiyetleri altma almtslardi. Denizcilik ve korsanltkta sohret kazanmis olan
Karlar'm adalar uzerindeki hakimiyetletine M.OJI.binde Girit'in efsaneyi krah
Minos tarafmdan son verilmistir.Bir muddet Minos hakimiyetinde yasadiktan
~on~a Anadolu'ya gocmusler ve Karya'ya kendilerinden once yerlesmis olan
/
..
? .- - -
-AKARCA, A.-AKARCA, T., 19)4, a.g.e., s. 55.
 Eodm;l1,l'e Ali/as (:ew"esiJJdeki Alltik Kentle1"i~' TariM CografyaSlJlCl Genet Bir Bakl§ 341
.; .
, Lelegler'i tedricen dagnarak ezmislerdi. Mausolos zamanmda Bodrum
Yanmadasinda sekiz Leleg kenti vardi, ' "
, ,
Homeros'un destanlannda, Karlar ve Lelegler Asya kaynakli olarak
gosterilmektedlr. sa'fa~~l birtopluluk clan Karlar, - lyon -,ve Dor gocleriyle
~ -
gelenlere karst sonuna dek direnmis, kimiIeri de icerilere cekilmistir, M.O. 1.
Yuzyil'da yasamrs olan cografyacr Strabon'a gore Karya kelimesinin koku
sorguclu migferden geIir3.
M.O.II. binin ikinci yansmda Akalar, BatIAnadolu kryilarina
yerlesmislerdir, Bodrum'un 9 kin. batismdaki Muskebi (Ortakent) nekropoliinde
I "

yapilan kazi calismalanyla, Ban Anadolu'daki bu Aka/Miken yerlesmelerinin

t J . ••

varhg; kesin oIarak saptannustir. Muskebi gomut 'buluntulan, M.O.XV,' yuzyil

sonlanndan, M.O;1200'Ie~e degin bu yorede yerlesildigini gostennektedir".
M.O.XII. yuzyil baslanndaki Ege GOy Kavimleri hareketisonucunda
Hitit Devleti yikild; i3undan' yararlanan Akalar, bir kez daha Ban Anadoluya.
gocttiler ve yerlestiler, Bodrum yoresindeki Comlekci, Asarlrk ve \Drimil'de
(yeni adr Gokcebel) ortaya cikanlan Gec-Miken (Submiken) canak-comlegin ve .
~lezarlarm bu goclerle ilgili oldugu saptannustrr-'. '
Iyon ve Aiol g6yler'i sirasmda, Iyonlar'm bir b6liinlli Karya kryilanna
yerlestiler, Daha sonra Dorlar,' Resadiye ve Bodrum yanmadalan kryilanna
ycrleserek, buraIarda yeni yerlesim merkezleri kurdular, En 'linIU iki ' Dor
yerlesmesinden Halikarnassos'u (digeri Knidos), _ Yunanistan'm Argos
bolgesindeki Troizen yoresinden gelenler kurmustur (Sekil 2).
Dorlar yalnizca ktyilarda yerlesirken,: KarIar, ic kesimlerde Mylasa
(Milas) ve Keramos (Oren) gibi yerlesrnelerde oturuyorlardr, !,

3AKARCA, A.-AKARCA, T., 1954, a.g.e., s. 54,

1BOYSAL, Y., 1967, "Mnskebi Kazrsi 1963 Kisa Rapor' Belleten, Sayt 121,Ankara, s. 67-,
68. '
5TUNAKAN"S., 1964,"Bodrum-Dirmil Kazisi Iskeletleri", Belleten, SaYI ill, Ankara s. 361-
371.
 342 Yrd. Do~" Dr. Ibrahim GONER

Sekil Z; Arastirma Bolgesinde Antik Kentlerin Dagilmu.

. . ' .
Ege goclerinden sonra Anadolu'nun batt ve guney kiyilannda M.O. IX.
yuzyil sonu ile M.b. VIII. yuzyil baslan arasmdaki devrede Polis denilen kent
devletleri kuruldu. Cografi yapismm son dereceengebeli olusu nedeniyle,
Karya'da koyler gelismisti, Bu koylcr, Koinon denen birlikler olusturuyorlardi.
Bugun bunlardari 10 tanesinin ismi bilinrnektedir. Baslangicta ortak bir tannya
tapinma.ionun adma senlikler duzenleme amaoiyla kurulan bu kay birlikleri,
ozellikle bolgenin ic; taraflannda M. O. II. yuzyilda yan siyasal bir nitelik
kazannusti. Toplannlarda kent devletleri gibi kararlar alrinr, 'kisilere yurttashk
ve benzeri haklar saglamrdi. Bu koy birliklerinden baska, Karya'da ulusal
denebilecek iki buyuk koinon vardi. Bunlar, Mylasa'da Zeus Korios
Tapmagi'nda toplanan Karya Koinonu ve Stratonikeia'da Khrysaoreus
Tapmagi'nda bir araya gelen Khrysaoreis Koinonu idi6. ' ,
1 •

. ' Bu arada Halikarnassos; Kos, Knidos ve Rodos Adasi'ndaki Lindos,

Kamiros ve lalysos adh Dor kentleriyle birlikte, Heksapolis birligini olusturdu.

6AKARCA, A.-AKARcA. T., 1954, a.g.e., 5.56-57.

 ! ,
Bodrll1jl velHilas C;el't'esilldeki Amik Kemlet'ill TariM Cogl'l:ifyasl11a GellelBit' BaklJ . ·343

Bu birlige bagh kentler, 4 yilda bir Knidos'ta Tryopion Apollon onuruna

senlikler (Dorreia) duzenlediler/ . " ' . '
M.O: :VIL ve M.O. VI. yuzyillarda Lidya egemenliginde clan Karya,
M. 0 ~ 545'tfLPersIerin .eline. gecti. Pcrsler, egemenlikleri, altma aldiklan bolgeleri .
satrapliklarla (Khsatrapa) yonetiyorlar, . yonetime kendilerine bagnnlr kisileri
seciyorlar. Karya, batt kiyr bolgesiyle birlikte iuma (lyon) Satraphgi'na
baglandi. Halikarnassos, bu donemin en onemli sanat ve kultur merkezlerinden
biri haline .' geldi. 'Mausolos (M.O. 377~351) zamanmda satraphgm merkezi
Mylasa'dan , buraya tasmdi.
.

Mausolos'un olumunden sonra yasanan yonetim kargasasi, Buyuk

. Iskender'in Anadolu'yu eIe gecirisi, .olumunden sonra generalleri arasmdaki
. savaslar bir olcude Karya'yr da
etkiJedi. Kentler sik sik yikuna ugradi, yeniden
kuruldu. Halikarnassos da bunlardan biriydi. "
, Roma Donemi'nde, kiyt yerlesimlerindeki deniz ticaretine dayanan
. , .

ekonomik, yasam, Ege Denizi tuccar halkmm da ortak cabalanyla gelisti. Eski
kolonilerin halki, yerel halkla giderek kaynastt. Helenist kultur agrrhgnu
korudu. Ancak, Roma'nm kolelestirme politikasi, Ege Denizi cevresindeki
, topluluklann ortak kulturel ve ekonomik gelisimini du.rdurdil.· lstilaci bir gUy
olan Romahlar, Guney Ege'de ve Akdeniz'de yaygm bir korsanhk eylemine
, gectiler, KIYl bolgesindeki denizcilik hareketlerine karsm, Karya'mn ic kesimleri .
Romaltlar zamanmda onemli herhangi bir siyasal degisime tamk olmadt.
Roma Imparatorlugu 395'te ikiye aynlmca, Karya yoresi DoguRoma
(Bizans) Imparatorlugu'na baglann, Bu donemde yore, sosyal, kulturel ve
iktisadi hayat bakimmdan nispeten onemsiz bir yore olarak kaldi,
, .

. Karya'da,. ' Zeus ' kiiltli yaygmdir, Tannnm, .degisik adIarla amlan
tapmim yerleri vardr, Stratonikera'daki Zeus Krysaoreus Tapinagi,
Labranda'daki Zeus Tapmagi Mylasa'daki Zeus Korios Tapmagi, Zeus Osogoa
Tapinagi , en onemlileri arasmda sayilabilir. Labranda'daki tapmak, buyuk tas
doseli Kutsal folia Mylasa'ya baghydi. Tapmmu cok yaygmdi. Karya
satraplan onu Devlet Tannst sayn:l1~lardI8., \

Karya'da Apollon kultu de cok yaygmdir. iaos (Kiyrkislacik Koyu),

Olymos (Kafaca Koyii) ve Hydai'de '(Damhbogaz Koyu) Apollon-Artemis ortak
tapmnn kultleri yanmda Dionysos da onemlidirvKentteki tiyatro Dionvsos'a
1

adannus; burada muzikli, sIramatik oyunlar, senlikler duzenlenmistir. ~

7Herodot Tarihi (Ceviri: M.Okmen), Remzi Kitabevi, Istanbul, 1973, Birinci Kitap, 144.
8AKARCA, A-AKARCA, T., 1954, a.g.e., s. 83~86 .
 -.
344 Yrd. DOt;. Dr. Ibrahim GONER

Milas'm 14 km. kuzeydogusunda Kalmagil Koyu 'nde, eski Kar aduu

tasiyan Tann Sinuri'ye taprmhyordu. Rahip ailesinin amtgomutu tapmagm
yanmdaydr, Yakmmdaki koyc de "Hiera-Kome" (Kutsal koy) deniliyordu'',
, '

~6l11a-. , Donemi'nde - -imparator-lctiltu yayglBI~mca;· ·

onlar 'adma
tapmaklar yapllml~lr.Mylasa'da, Augustus donemine ' tarihlenen Korint
duzenindeki, Podyumlu tapmak bunlardandir. Karya bolgesinin yuce tannsi
Zeus'la bir tutuIan Augustus icin yaprlnusti..
Cok daghk, asilmasr gUy bir bolge olmasi yuzunden, Helenizm gibi,
Hiristiyanlik da yoreye gee gelmistir, Eski tannlanna 90k bagh olan Karyahlar
arasmda Hiristiyanhk uzun savasimlar sonucu, .agir agir yayilnusnr, ',St. Jean
Efesos1a:"'M.S. I. yuzyilda geldigi halde, V. yuzyilda bile Mylasa'da kucuk bir
Hiristiyan topluluk vardi. Kuzeyi ve guneyi daglarla cevrili bir bolge olan
Latmos'ta, VII. yuzyilda Sina yanmadasi'ndan ve Yemen'den kacan kimi
i •Hrristiyan irahipler .manastirlar kurmustur. Hrristiyanhgm resmi din olarak
'kabuliinden sonra Karya, metropolitik olmustur, Metropolitligin merkezi, adr
Stauropolis olarak degistirilen Aphrodisias'n (Aydm-Geyre). Karya'da buna
bagh 25 psikoposluk kurulmustur, Bunlar arasmda Iasos, Bargylia; :Keramos,
Mylasa ve Halikamassos da/vardi. Iasos, donemin onemli kentlerindendi,
Khalkedon (Kadikoy-lstanbul) Kon~ili'nde Karya'yi lases psiko~osu temsil
etmisti, Karya Metropclitligi, '45 1'de Istanbul Patrikligi'ne baglandi O.
... . - \,

1261'den sonra Mentese Bey onderligindeki Turkler, Karya yoresine

yerlestiler, 13 ~O'da, Yildmm ' Bayezid yoreyi Osmanh topraklanna katti. 1402
Ankara SaVW;I'm kazanan Timur Anadolu beyliklerine eski topraklanni verince
yore, kisa birsure yeniden Mentese Beyligi'nin egemenligi altma girdi. Ancak,
bu egemenlik uzun surmedi, 1451 1e ' degin zaman zaman Osmanhlar'a gecen
'yore" bu tarihte II. Mehmed tarafindan kesin olarak Osmanh Topraklanna
katildi. /
"
Onceleri sancak yonetim birimi durumuna getirilerek Kutahya merkezli
" Anadolu Eyaletine baglanan Menteseogullan topraklan, 1836'da ' Aydm
Eyaleti'ne kanldi. 1867'de Vilayetler Kanunu crkmca, Mentese Sancagi yine
Aydin Vilayeti'ne baglandi, 1903'te resmi kayitlarda Aydm Vilayeti'ne bagh bir
" sancak: 1916 kayitlannda da bagnnsiz bir sancak olarak gorunuyordu, ".
, I

Mentese Sancagi, 19191dan 1921 1e kadar italyan isgalinde kalnus ve

1921'de tekrar Turkler'in eline gecmistir. 1923'te Turkiye Cumhuriyeti'nin
kurulrnasiyla sancak Mugla merkez olmak uzere, 'ayn bir il yonetim birimi
-,
9 . '
AKARCA. A.-AKARCA, T.• 1954, a.g.e., s. 112.
IOAKARCA. A.-AKARCA, T.• 1954, a.g.e., s. 62.
 I,

. Bodrum ve'1vlilas l:;evresindeki Anfik Kelltleriu TariM Cograj}asma Genel Hir Bakl!j 345

haline getirilmis ve.Mentese ismi de tarihe kansnustir. .Bugun eski Mentese

suurlan icinde, biri Kavakhdere Ilcesi'ndeki Mentese Koyu, digeri de Milas
Ilcesi'ndeki Mentes Koyu olmak uzere, ancak iki koy bu ismi tasimaktadrr,
. . . , \

- . - ' inceleme alamnuzdaki Bodrumve MilaS- kentleri, gunumuzde, Mugla

Ili'ne bagh ilce yonetim merkezIeri olup; Bodrum'unSf , Milas'm ise 123 koyu
vardir. - ,
III- 'BOLGEDEKt BA~LICA ANTtK KENTLER
Mylasa (Milas): Eski Mylasa kentiuzerinde kurulmus olan bugunku
Milas, Sodra Dagr (565 m.)'mn dogu etekleri ile bu dagdan aynlan dort tepe
uzerinde yerahr, Kentin adi, en eski kaynaklarda Mylasa; Ortacag ve daha yeni
Batt kaynaklannda Milaso, Milaxo, Melaso, Melaxso olarak geyer~ 1. Adlardan
birisi dusuncemize gore halkm soyleyis seklinde (Meles, Melas, Milas)
. bicimlenmis ve son durumunu alnusnr, '
" Admin sonunda bulunan Gsa eki Milas'm kurulus tarihinin oldukca
, eskilere dayandigmi gosterir, En eski kaynak alan Stephanos Mylassa'yi bir
efsaneye gore Aiolia Adasl'nda oturan ve aioli soyundan gelen Mylassos'un
kurdugunu kabul etmektedir. Buna gore kentin adi kumcusuna atfedilmektedir.
. ... \-

' Milas kenti yakmlarmda 1938 yilmda Isvecliler tarafin.~an yaprlan

arkeolojik kazilardan eide edilen maddi kultur belgeleri, kentin; M.O. II. binden
; itibaren iskan gordugum; kamtlamaktadir--."
, .
M.O. 44Q yihnda Pers egemenligine .giren -Mylasa, Karya satrapligmm
rnerkezi oldu. Daha sonra M.O. 360 yilmda satrapltk merkezinin maousolos
tarafmdan Halikamassos'a tasmmasiyla onemini bir olcude yitirdi.
. Mylasa, M.a. II. yuzyilda Hydai, Euromos, Olymos ve Labranda gibi
. , kuyuk komsu kentlerini egemenligi altma aldi ve bu donemde kentin sirurlan
. azami genisligini buldu 13. ,. ' " . .
. ;

. Mylasa, Roma Imparatorlugu Devri'nde yaklasik olarak 1958'Ierde.

i~gal ettigi sahayr kapliyordu. Bu donemde,. kent, kuzey Karya'dan gelip
Alabanda ve
Labranda'dan gecerek denize inen yolun uzerinde bulunuyordu.
Milli Bah Zeus Karios'un mabedi Mylasa'da oldugundan ve cevreden pek cok

11wlTrEK, P., 1986, Mentese Beyligi (Ceviri: O.~. Gokyay). 'f.tirk Tarih Kurumu Basnnevi,
Ankara, s, 1~3.
12UYKUCU, K.E., 1968, Ilceleriyle BirliktcMuglaTarihi, As Matbaasi.Istanbul, s. 189.
13 AKARCA, A~AKARCA, T., 1954, a.g.e., s. 7 6 - 7 9 . ' , ,
 ,
\ '

-346 Yrd. D09. Dr. Ibrahim GONER

.ziyaretci ceken Zeus Labranda mabedi de pek yakmmda bulundugundan, kent

Karya'mn dini merkezi durumundaydi l'l, . -

Bizanshlar zamamnda (M.S. Iv.Ytizyil) kent onemini yitirdi. V. yuzyilda

. .. yaprlan
. - Kadikoykonsulunde 'C45r-de) te11lSIT editmemesi;
\
'bummerr buyuk
.
detilidir.:
-

. Ancak sonralan Milas Piskoposluk merkezi oldu ve eski ouemini tekrar kazaumaya
basladi. Btl tarihtcn sonra VI. yuzyilm ikinci yansina degin burada sekiz piskopos
ya$aI111~tlr15. - , '
. . .~ ~

XIII: yuzyildan sonra kesin olarak Turk egemenligine giren Milas,

' Beylikler Donemi He Osmanh idaresinde en.parlak donemini yasanusnr. Beylikler
Donemi'nde Mentese Beyligi'nin baskenti olmus ve 0 sirada Anadolu'nun en guzel
veell buyiik keutlerinden biri saytl~l1i$ttr16. ' .
. .
, Milas Kenti, Tiirkiye Cumhuriyeti Devri'nde bir ilce merkezi olarak
gelismesini surdurmustur.
Yaklasik dort bin yilhk bir tarihi gecmise sahip olan Milas'ta, bugun
gecmisin izlerine hemen her yerde rastlamak mumknndur. Antik Mylasa Kenti'nin
hemen bansiuda Sodra Dagi'nda mermer .ocaklaruun bulullmamasl,' insaat icin
gereklimalzemenin kolayca temin edilmesini saglatU1~ ve kentte pek cok rcsmi
bina, tapmak. tiyatro, gymnasion, hamam ve suyolu yapilnusti, Ancak bugunku
Milas 'eski 'kentin tam uzerinde kurulmus oldugundan bu yapilann hepsi tahribe
ugraunsnr. Halen kentteki ilk 9ag eserleri olarak, ~ur kalmulan, Baltah Kapi .
(Fotograf 1),' Gumuskesen Amn (Fotograf 2), Zeus Karios Tapmagi ve Roma
gomntleri vardir. '

Fotograf 1: Milas'taki Baltah Kapi

14AKARCA, A.-AKARCA, T., 1954, a.g.e.• s. 76.

15UYKUCU. K.E-.,I968. a.g.c., s.191~
16WiTrEK, P., 1986, a.g.o., s.65-66.
 Bodrum ve lHi!as (:evresindekiAl1tikKcmlleriil TariM CogrctfjJ{(sma Ganef Bir Bakl~r;; 347 ,

Labranda (Kargtcak): Zeus Tapmag: He tamnan bu kent, Milas'm

kuzeyinde Comakdagi yamaclanndaki Kocayayla'da kurulmustur (Sckil 3).
Milas'a - 13 km. uzaklikta ve deniz seviyesinden yaklasrk 700-800 m.
___yukseklikteki Labranda.jum Mna~ Ovasi He 1um GUUUk Korfezrne.hakim bir -
gorus acisma sahiptir. Cam, kestane; mese ve cmar agaclanyla kaph clan bu
yaylanm, sulan da boldur, Adnu ~ift ytizlu balta -anlamma gelen Labrys'tav
- alml~tlr.M.O.IV. yilzyI1daKarya satraplan doneminde yapilan tapmak ve
cesitli dinsel yapilarla kent, Zeus Labrandos'a adannustir. Kent', Milas'a 12 780
111. uzunlugunda ve 5 m. genisliginde buyuk bloklarla dosenmis kutsal bir yolla
bagh idi. Bu yolun baslangicr, -Milas'taki Baltalt Kapitut. Buradan baslayan
kutsal toren yolu. yaklasik bugunku guzergaht izIiyordu. Labranda'da Milas '
Propyleea'smdan (amtsal girls kapisi) kente girilirdi (Fotograf-S). ' i

\ -

t:
~ -. ," ,
~. , '; ' .

' .... 1:,<

.. . ' ~ " '; ~' . ' ~ .,, ' : .
"

" - ":1
. J'
.
. c,

.•
,t- ",,', . ~ .~ - .", ' ...:.,: : -:«:
~:~~'" -. .~ . '., .
; .
'; ,. ~

•'Ii; ' --, '

-: .' .

- - . " ' .

. ... l',. ' -.i • • ', '

Fotograf 2: Milas'taki Gtunuskesen Aruti, ,

Kentin ust tarafinda insa edilcn Zeus Labrandos Tapmagr, once anti iki
sutunlu olarak yapilnusn.. Hidrieus 'Donemi'nde (M.O.35.1-344) , lyon duzeninde
cephede 6,);al1I~tUlda.ll tck SIn! sutunlu olarakyeniden insa edilmisti. 16111.x25 Ill.
boyutlarmda 'bir alana oturtulmustu, Tapinagm guneyinde tapinak serine dayauarak
. olusturan bir srra depo bulunur.
M~bedin kuzeyinde.yeralan yapi, rnhipler'evidir~ Buna bitisik ohm yap: ise
Labranda'nm en carpici yaprlanndan biri olan Andron biuasrdir. Bu billa,
muhtemelcn hem kutsnl yerin arsivi, hem de rahiplerin cahsng: ofis ve kutsal
 348 Yrd. D09. Dr. Ibrahim GONER

ziyafetlerin verildigiyer olmahdir. Bunun disinda, tapmagm guneyinde iki andron ' '
: daha vardtr. Bunlar da, aym amacla yaprlnns binalardir. Tapmagm bulundugu
tepede 12 kuleli bir kale kahntisi vardir. Mabedin dogu ve batismda iki kapi
kalinttsi buluumaktadir.
. . iklzta~: ' -'"He~pamlak-Co111akdagl _.silsilesi ii~eriIl~eki '~ ikizta~' - KOYU'l'lftll .
batrsmda, key .mezarhgmm bulundugu sahada antik biro key harebesi vardir.
Kayalara oyulmus uzeri kapaklarla o~lii mezarlara koy yerlesim alarumn
batrsmda, guneybatismda ve guneyinde rastlanmaktadir. Koye ismini veren iki dik
vc yuksck kaya antik devirde kale olarak kullamlnnsttr, Bunlardan dogudakinin
uzeri diiz olup, kazihnca pek cok tugla rrlk11lakta~1r.
Narhisar: Yine bu dag silsilesi uzerinde, buguu halk arasmda Narasar
. olarak telaffuz edilen Narhisar Keyu1null yerinde eski Narasa bulunuyordu. Bu,
Mylasa ve Pidasa gibi asa eki He biten Anadolu'nun eski cografya adlanndan 'olup,
zamanmnza hemen hemen hie degismemis olarak intikal etmistir. Burada Zeus
Narasos'a ibadet ediliyordu17. . .

. _........ _...--,------"'-----.....
\ N/

.,
,
~ 100
",d
'I'",

\.~~
,., r.~.E.!.t.E!!
;:L:;'";""Ur.:'(I'" D....:~. ~Lu"· (.'.'C~"'OIl CYI

z~ I l .... ~ I'II~I.~I :::.!:M" ~.: to'iI~

It ft • fl...... 'In I::I'I"~I II:~I blllwni1 16-... . ~u ~ (mt "' •
....8" e '.1IY'r." j(j't'lI"" Dot. :~(ij. """,,~m.

Sekil 3: Labranda'nm Plant

17AKARCA, A-AKARc;A: T., 1954. a.g.e., s. 129.

 · ,

Bodnmt ve Milas (:evresindeki AJ1fikKent/e/ill TariM Cografyasma Genel Bir Bakl~ 349

, ,

Fotograf 3: Labranda'nm Genel Goriinti~ii

Viran (Kayaoren): Onceleri ismi Oren iken sonra Viran'a, gunumuzde
de Kayaoren'e cevrilmis alan koyu dogusunda Asar denen, C;ift surla tahkim
edilmis, sarp ve oldukca buyuk bir ' yerlesme yeri vardrr, Cok kayahk alan bu
mevkiide tahkimat kayalar arasmdaki gediklerin kuru duvarla orulmesi ile -
'saglanmrstrr, Zirvede duvar kahnhgi 1.50-1.85,m. arasmda ciegi~en bir ic; kale
yukselir, Bu kalenin guney tarafmda alan kaprsi 1;05 m. yuksekliktedir. Bircok ,
evlerin kapi sogeleri saglam .haldedir. Asar'm guneyinde Gavur Yatagt denen
yerde sur disr
.. bir yerlesme .yeri vardrr, Bu 'dagm bah yarnaclannda cok sayida '
kaya mezan bulunmaktadir...
Herakleia (Kaptkin): Tarihin en' eski kentlerinden alan Herakleia,
'Bafa _.Golu'nun
.... dogu kiyrsmda, Besparmak (eski Latmos) Daglan'nm guneyban
eteklerinde yeralir, Bu antik kcnte, Milas-Soke karayolunun 25. km.sindeki
Camici (eski adi Bafa) Kasabasr'ndan aynlan yaklasik 10 km.lik bir yolIa
ulasihr. Bugun eski kentinuzerinde Kapikm Koyu kurulmustur.
Burada ilk .kez 1913'te Krischen; daha sonra da A. Perschour
-arasnrmalar yapnus; henuz arkeolojik kazilar baslamarmstrr, Kentin eski
Latmos Korfezi kryismda M. O. VIII. yuzyilda kuruldugu sanilmaktadir. ilk kent
bugunku orenyerinin biraz dogusunda kurulmus ve ismi Herakleia degi],
Latmos'tu. Kentin sahip oldugu araziye de, La/mia deniliyordu 18. '

18AKARCA, A.-AKARCA,
' - T., 19)4, a.g.e., s. 138.
 350 Yrd. Doq. Dr. Ibrahim GONER

M.O.V. 'yuzyilda Attika-Delos deniz birliginin uyesi olan kent, bu

yuzyilm sonunda Karya Satrabi Mausolos'un eline gecmistir. Bu devrede
. ~imdiki QreJly~riJ1ip. _bulundugu yere nakledilerek, eski bir mito16ji kahramam
, olan Herakles (Herculej'e izafetenHerakleia admi alml~if19~ Herakleia, Tarih
devrinin baslangicma kadar deniz olan LatmosKorfezi kenannda bir kiyi kenti
idi. Korfezin agzi zamanla Buyuk Menderes'in '(Meandros) tasidig;
.alUviyonlarla , dolmus ve bu birikintilerin meydana getirdigi -bataklik He
denizden tamamen aynlarak 15 kID. uzunlukta ve 10 lan. genislikte bir gol
halini alrmstir. Bu da, kentin gelisimini olumsuz yonde etkilemistir,
Bizans Donemi'nde ise Bafa 901u, kiyilan ve ktiC;lik adacrklanyla
manasnrlann kurulmasi icin cokelverisli . bir yer olmustu. Sina Yarnnadasi ve
-Yemen'den gelen Hrristiyan rahipleri VII, yuzyihn ilk yansmda bolgedeki ilk
'manasurlanm kurmuslardir. Bolgeuin yapismdan dolayi, kisasurede manasurlar
" ardi ardma yapilmaya baslandi, Bu durum, Latmos bolgesine Turk akmlarnun
baslamasina kadar devam etti. "Turk akinlarmm yamsira, manastirlarm kendi
aralarmdaki .nnfuz kavgalari da hie eksik olmuyordu. Bu nedenle, .mhipler ve
kesisler birbirlerine karst da kendilerini savunmak zorundaydilar, BUl1ul1 icin,
manastirlann cevreleri bir veya iki sira surla cevrilmis olup, bunlar, manastirdan
'c;ok adeta bir kaleyi andmyordu, Herakleia, IX. yuzyilda bir piskoposluk merkezi
idi. Boylecekent, kaybettigi onerniui tekrar kazannusn.
I • ••

Heraklcia "Kenti'nin kahntilan, eski devirlerdeki yaprlar ve Bizans

Devri'ndeki yapilar
, . . olmak uzere, iki bohlmde incelenir.
.

Eski Devlrlerdeki Yaprlar: Oldukca engebeli bir arazi uzerindc :

kurulmus bulunan eski cagm bu buytik kenti, kendini dl$ saldmlardan korumak icin
bir surun icine cekilmistir (Sekil 4). Bu surlar, buyuk ve kucuk olmak uzere, iki
bolume aynlabilir, Arazininin hakim noktalan uzerinden gecen ve denizden 350
m.ye kadar yukselen buyuk sur halkasuun butun gevresi 6.5 klil.dir v,e 65 kulesi
vardir. - Surun en fazla tahkini. edilen tarafi limam koruyan yedi kuleli deniz
kalesidir. Guneye dogru uzanan kayahk burun limana dogal bir dalgakiran vazifesi .
goruyordu, Sur dismda aynca .gozetlcme ve savunma kuleleri vardrr, Bunlardan
denizdeu 500 111. yukseklikteki gozetleme kulesi, butun kente ve korfeze hakimdir.
Kucuk surlann cevresi 4.5 km.dir ve 50 kule ile tahkinredilmistir, En yuksek
noktada, dogu ,deresinin, baslangrcmda buytik bir i~ kalesi vardir. Yen} surun
, - ,

insasmda, Ylk.11nI111l~ olan buyiik surun malzemesi kullamlnustir. Yalniz tepedeki

kale koruumustur. . .

19UYKUCU, E.K., 1968, a.g.c., s. 218.

'.
 Bodnmr ve-lvii/as C;evresil1dekiAntik Kent/erE" TariM Cografyasma Genel Btr Bakr.J 351

Q lOCo
Lei '

_... ::... ":--

.. _--------
/

~ekil4: Herakleia'nm Plain (Akarca, 1954, s. 143'ten)..

,' Gerek buyuk gerek kU((iik sur halkasi aym teknikle yapilarak duzenli
kesilmis iki blok sirasmm .arasmdaki bosluklar molozla dolduru11l1u~tur. ·
Genellikle bloklann yiikseltisi 0.55 TIl., kahnhgt 0.25-0.35 m., uzunlugu ise 1
m.dir." Gerekli oIan malzeme, dik yamaclarda bulunan granit kayalann
kesilmesinden yapilrrusnr. Temeller bazt yerlerde kayalara oturtulmustur,
Kent; birbirini dik olarak kesen caddeleri ve dikdorgen meydanlan ile,
Hipodamos (izgara) planda insa edilmistir, Yalmz Athena Tapmagi, Limanm
gerisinde yukselen sarp bir kayahk ustunde kurulmustur, Tapmak Dar tipinde
yapilrms olup kncuktur., . .
Ktyidaki kahntilarla suyun altmda bugun de gorulebilen mendirek ve
nhtimdan, eski limanm kentin guneybatismda oldugu anlasilmaktadir.
 352 Yrd. Do~. Dr. Ibrahim GONER

Agora, Athena Tapmagt'nm dogusunda ve kentin merkezinde yeralir.

iki katli olarak yapilan Agora'mn bugun birinci kat duvarlan ve dukkanlan ,
saglam haldedir, Bu yapi, cok iyi bir tas i~yiligi He Hellenistik Cag'da insa '
.--edilmistir. Agora'mn .hemen dogusunda . M~ 6. It.Yii?yI1da yapilrrus, plam "U"
harfi bicimindeki Bouleuterion'un (kent meclisi binasi), onun kuzeydogusunda
da bit Roma hamammm yikmtilan gorulur. .-
Pazaryerinin kuzeyinde yeralan tiyatro, 18x28 m.lik bir alanda
kurulmus olup; bugun otunna siralan bozulmasma ragmen, sahnenin alt
kisnnlan duzenli bir sekilde korunmustur, Endymion Tapmagi ise, kentin alt -
kesiminde sahile giden yolun guneyinde kalmaktadir, Dogal bir kaya krsmen
duzeltilerek yanm daire seklinde, onu sutunlu bir tapmak turunde yapilrmsnr.
- ,
. ,

Kentin nekropolu (mezarhgi) Herakleia'nm dogusunda yerahr.

Kayalara oyularak yapilan mezarlann uzeri tas kapaklarla ortuludur. Bazen tek
olarak, bazen yan yana aile mezarhgi olarak yapilan gomutlere her yerde
rastlamak mumkundur, '
Eski Latmos Kenti, halk tekrar geri donmesin .diye, Mausolos
tarafmdan tahrip· . edilmistir, Bu yuzden, kentten : geriye pek fazla eser
, kalmamrsnr, Kente giriste Endymionum mezarlan olarak bilinen bir mezar
yapisi, Agora ve kaya uzerine yapilmis evlerin izleri He sur duvan kalmtilan,
halen mevcut olan eserler arasmdadir. '
. ,
. Bizans Ddnemi Kahnnlaru Bu donemde piskoposluk merkezi olan ,
Herakleia'da, manastir ve kiliseler cogunluktadir. '
Bugunku Golkaya Keyu'nun kuzeydogusunda ve kaye yayan, yaklasik
bir 'saat mesafede kurulmus alan Yediler Manastt n , Besparmak Daglan'run
(eski Latmos) en buyuk manastirlanndan biridir. lcinde iki kilise, bir sapel ve
sarruc vardir. Sur duvarlannm kuzeyinde kayaya oyulmus kesis hucresi
bulunmaktadir, - ,
Deniz seviyesinden yaklasik 800 m. yukseklikte kurulmus clan Stylos
Manastin, Besparmak Daglan'nda ulasilmasi cok zor bir alanda yerahr, i« ice .
iki kaleden .meydana gelir. En mukaddes yeri, aziz gene Paullas'un
cilehanesidir, Manastmn en yuksek yeri bir kayanm oydgu icinde olup,
'tavarunda freskler vardrr,
Bespannak Daglan'ndaki bir diger manastir da, Stylos Manastm ile
sunrh olan Steros veya Agraulon manastmdir. Egridere'de bulunan bu yapi,
cok harap bir durumdadir.

'\
 Boamm ve Milas (:evresindeki A nnkKent/ar;" TariM Cogra[vasma GenelEll" B{{kl~ 353

Dagdaki bu U9 manastirdan baska Bafa Golu icine serpilmis adaciklar

icinde ve goltm guney sahilinde Pmarbasi civannda bir yarunadada da
rnanasnrlar vardrr, Bunlar, Ikiz Adalar (kuzeyde); :Kahve Asar AdaSI .(guney
kiyrda) v-e.. kentin hemen onundeki adalardir,
/

Aynca yukanda sozkonusu ettigimiz yapnlardan baska Herakleia'da

cilehaneler de onemli yer -tutar. Bunlar, manastirlann etrafma yapI1nll~, ­
kesislerin tek basma yasadiklan magaralardir, Bu yapilann tavanlan, Isa'mn
hayatnn, Meryem Ana'YI ve Azizleri tasvir eden, fresklerle susludur,
\

Euromos (Ayakli): Antik: cagiann onemli kentlerinden olan Euromos,

bugun Milas-Selimiye yolunun 13'iineii km'sinde Ayakh mevkiinde yerahr,
Kent, unlu oIan tapmagmm sutunlan bugun bile ayakta durdugundan
. . dolayi,. ~

Ayaklt diye de aruhr, Euromos'un bashca uretimi, saraptir. Kentin eski am

I Hyromos'tur, Yunanca'da gUylii anlamnia gelen Euromos .admm Mausolos'un
Helenlestirme politikasi sonueu ' kullanilmaya baslandigi samlmaktadir'
(Fotograf 4).
A11~I1ml~m drsmda kentin sur duvarlan drsmda yapilmrs -clan Zeus /
Tapmagi,- ulkemizde en iyi korunmus Antik~ag tapmaklarmdan biridir. Bu
tapinak, korint duzeninde yaklastk 14xI9 m. boyutlannda bir saba uzerinde tek
sira sutunlu olarak insa edilmistir. .
. Gunumnze, 8'i kuzey, 5'i bat! ve 3'u de guneyde olmak uzere, 16 sutun
ulasabilmistir, Bu snrunlan, uzerinde yeralan .arsitrav (bastaban) -blokIan
·biiarada tutmaktadir. . .
.~urlar, -tapmagm kuzeyinden baslayip tepeler uzerine ctkmaktadrr.
Bunlar, dart kose veya yanm daire seklinde burclarla kuvvetlendirilmistir.
Adina Ceyrck denilen kucuk bir bogazm sonunda tiyatro vardtr, Bu yapi, bati
yonune bakmakta olup bugun otunna kademelerinden bir kac sira kalnustir.
\

Milas-Selimiye karayolunun kenannda bir tarIa icerisinde bulurian

Agora (pazar yeri), 50x70 m. boyutlarmda ve Dor duzenindedir, Agora'rnn
battsinda Stoa yer almaktadir, Kuzeyinde ise, muhtemelen Roma Donemi'ne ait
bir hamam kalmtist vardrr. Kentin nekropoli (mezarltgi), .anayolu tapinaga .
baglayan yolun sagmdadir, Aynca, tiyatronun arka tarafinda Bizans Donemi'ne
ait bir kilise kalmnst bulunmaktadrr,
 354 Yrd. Doc. Dr. Ibrahim GONER .

Fotograf 4: Euromos'taki Zeus Tapmagi

Antik Euromos kenti, lzmir-Bodrum karayolu uzerinde kolay
ulasilabilir bir yerde olmast nedeniyle, fazla ziyaretci ceken orenyerlerimizden
. biridir. Kentin cevre duzenlemeleri ise, kismen yapilrmsnr,
• I
iasos (Ktytktslactk): Karya ve yoresinin en eski kentlerinden biri olan
,

lasos, "Gulluk Korfezi'nin kuzeydogusundaki en son koyun kenannda

kurulmustur. Bugun bu antik kentin kalmtilan uzerinde Kiytkislacik Koyt; yer
' almakta olup; soz konusu yerlesmenin karayolu ulasmu, Milas-Soke
.karayolunun 10'uncti km.sinden aynlan 19 km.lik bir yoll a saglanmaktadir.
Aynca Krytkrslacik'a, Milas-Bodrum karayolundan IY a~yer Ovasi kenannda
aynlan bir yolla da ulasmak mumkundur. Gulluk Kasabasi'ndan deniz yoluyla
da gidilebilir.
lases, 'karaya' cok yakm, kayahk kUc;uk bir ada -ile bu adarun
karsismdaki sahaya kurulmustur. Adanm cevresi 2.5 km. yuksekligi 70 m.dir;
batiya bakan liman tarafidiktir. Zamanlabu ada dar bir berzahla kara He
birleserek bugunku yanmada halini ahmstir. Bununla birlikte bu olaydan sonra
da, adanm korunmasi icin, berzahta bir kana! acildig: dusunulmektedir.
Adanm kucuk ve kayalik, anakaradaki arazisinin de daghk olusu, kente
gelisme olanagmi vermernistir, Tanma elverisli topragi iki kucuk ovadan
ibarettir. Bu durum, kent halkim daha cok ticarete ve bahkcihga yoneltmistir.

\
\
 Bodrum l'e Ali/as C;el'1'esindeki Antik Keutlerin TariM Cografyasma Genel Bir Bala$ 355

Koyda bahk, bugnn de oldugu gibi, boldu ve burada cikan bir karides tiirii pek
makbul sayiliyordu. Iasos'u zengin yapan balIk sanayii He ihracatr idi20. .
Gelenege gore lases, Yunanistan'dan gelen Argos'lu kolonistler
tarafindan kurulmus ve kent ismini kolonistlerin b(),~k~ lasostan. alnustir. Bu _
yeni gelen gocmenler yerlilerle yapnklan mticadelede basan saglayamaymca,
Miletoslular'm yardimmr istemisler, ancak onlann yardnm sonucu bu kiyalarda
tutunabilmislerdir, Boylece kent nufusu, Dorlar (Yunanistan'dan gelenler) ve
Iyonlar (Bati Anadolu'da Izmir ve Menderes Irmagi arasmdaki bolgede yasayan
halk) ve yerli halkm (Kar ve Lelegler) kansmundan meydana gelml~i21.
Cografi konumu enemli bir denizussu olmasma elverisli oldugu icin,
- iClSOS, kurulusundan sonraki devirIerde buyuk mucadelelere salme olmus ve -
cesitli devletlerin egernenligi altma girmistir, Kent, Helenistik, Roma ve Bizans
donemlerini yasarmstrr. Bizans Donemi'nde, bir piskoposluk merkezi olmus,
hatta M.S. 451'de yaprlan Kadikoy konsulune Phiakillos admda bir rahibi dahi
gondermistir.
lasos'ta, italyan hukumeti adma 1960 yihndan beri duzenli olarak
yapilan ,kazI1ara Dr: Fede Berti baskanlik etmektedir.Kentin Akropolu
Kiyrktslacik Koyu'nun onunde denize dil gibi uzanan yaklasik 900 'm.
uzunlugunda, en genis yeri 500 m., en yiiksek noktast da 70 m, olan bir
yanmada uzerinde yer ahr, Aynca, antik kente ait bazt kahntilar da koy
icindedir. Kent, oldukca zengin bir eser kahntrsina sahiptir (Sekil S),
, Antik kaynaklarm belirttigine gore, Iasos'ta, bir bahk pazan vardi.
Italyan arkeologu a.Guidi' tarafmdan yapilan incelemede, bahk . paian
olabilecek yer olarak, Kiyikislacik Koyu yolunun icinden gectigi, . ortasinda
Roma. mezar amti olan ve bu amtm dort yarnm besik tonozlo portiko ile
cevreleyen prken Bizans Donemi eserinin olabilecegi ileri surulmektedir, Bugun
" bu yap1, restore edilerek maze haline getirilmistir, Balik pazan yamnda ise
kente ~ ban yamaclarmdan su getiren su kemerleri yer, .ahr, Kay yerlesim
alamnda bircok Roma Donemi'ne ait mezar anm yerahr, Kentin batismda
tepeler uzerinde uzanan surlar, bolge koruma surlandir, Bu surlar, bir kenti
degil, muhtemelen bir bolgeyi korumak icin yapilmts, ancak bitirilemeden .
yanm brrakilnusnr,
Akropol'un etrafi kulelerle desteklenrnis surlarla cevrilidir, Adamn tam
tepesinde Iimana hakim, ASl11 Kalesi ismi verilen bir Ortacag Kalesi vardir, Ada
He bati
.
tarafindaki
.
kara arasmda dogal . bir timan bulunmaktadir. Lirnanm
20AKARCA, A.-AKARCA, T., 1954, a.g.e., s. 148.
21AKARCA, A.-AKARCA. T., 1954, a.g.e., s. 150.
\ ' -
 356 Yrd. DO£: Dr. Ibrahim GONER

yiizolryumu yaklasik 180 Dod lU2 . , sahil boyuuca uzunlugu da 9 000 m.dir. Limanm
agz: birbirine 50 in. yaklasan iki dalgakiranla kapaulnnsti. Dogudakinin ucunda
Ortacag'dan kalma birokule ytikselmektedir. . Bu kule, Fatih zamaumda onanm
gormustur. Savas zamam, karst I"lht11111a kule 'arasma zincir gerilerek lim an koruma
. altina alnurdr, KaI11 kryidaki mendirekve.muhtemelen nzerinde yer · ala~ kule de .
yrktlmrstrr. •
Kente giris bugunku Kiyrkislacik Koyu yonunden sur kapisi vasitasiyla
saglamyordu. Giriste buyuk bir Agora He onu cevreleyen Stoa yer ahr, Agora'run
guney duvarma bitisik olarak kent meclisi bi1l8S1 vardir. Agora'dan Akropol'un
yamaclanna tmnamldigmda tiyatroya ulasilir. Bu tiyatronun srralarnuncogu nhtim
yapmn icin sokulmustur. Buna ragmen yine de iyi durumda olau bu yapnun
guneydogusunda ~e ona bitisik bir grup ev yer ahr. Buradan tekrar kuzey yonunde
a$agl inildiginde Bizans Donemi'ne ait bazilika ile Zeus Tapmagi'na gelinir.
Burada, Bizans Donemi eserleri yogunluktadir. Su deposu, kilise ve kentin giris
kapisi gibi yapilar yer ahr, Kentin guney ucuna gidildiginde, burada, hakim noktada
bir tapinak goJillur. Bunun, dogusullda ise, simdi uzeri kumla artiilii
. alan tabanlan '

mozaiklerle kapli villalar yer ahr. Burada da bol miktarda sanuc gaze carpar.
Bunlarin fazlahgi, su ihtiyaci disandan getirilerek karsilanan kentin herhangi bir
kusatma anmda susuz kalmasnu onlemek icindir. Iasos'un girisinde, Roma Donemi
mezar amtmm arkasmda Canacik Tepe'de Tannca Artemis'in kutsal yeri
bulunmaktadir. Burada bulunan Artemis heykeli He onun iki yaumda yer alan
yabanl 11ayv011 heykelleri Milas 'Muzesi'ne ta~111l111~br.

~~tat!
i .
"I:: .lIe,':. "»fI41!. .,. ': O'I~" __•.:
1'\1.i~lI:r1~1·

C.... : ~ ( .,. , J · t ·
, : ....
~

M: t~AtJ:'iIk
n.· 1"14""~~ 4C,1r ~".JiI •. 'I. e 'Ii:" II iloW:; I

\t.: '"UI'" 1I1M.~. r...... )" ''',1n.,'

1:1.' J'rrn.'I·" to"'." (10 : GI"'4l.
.... t ! :~"
,II.c
l •
cMIII:·,r
~ ,....., ....

~
,t/, HJ ~On.
L..c-' 1 d '

Sekil S; lasos'un Plant (Akarca, 1954, s. 149Idan).

 \

BodntT1l h.? lIfilas "c;evresilldekiAmik Kemlerill 'TariM CografjJQsiuQ Genel Sir BQkl.~ 357

.... ' . . - .
Bargylia (Bogaziyi):Milas-Bodrum karayolunun 30'Unell km.sinde
Konakdere'den eski kopru yaounde batiya giden yoldan yaklasik 2 krn.
gidildikten sonra kente gellnir, Bargylia; Gulluk Limam'nm agzinda kara icine
giren inee ve derin·bir koyun meydana getirildigi yanmadamn dogu ucunda,
9ift zirveli kucuk bir tepe uzerindedir, Kent; kuzeyde Hasanbag, ~ banda Koca
Asar daglan ilecevrildigi icin Gulluk Korfezi'nden gorulmez, Yanmadanm tic;
tarafmm sig olmasi nedeniyle, burasi, tuzla,',olarak kullamlmisn. 4:VII. yuzyilm
,

ikinci yansmda burayt ziyaret eden Evliya Celebi, bu tuzlada uretilen tuzun
.lezizliginden SQZ ederek buradan cikan tuzun Ban Anadolu'da tuketildigi gibi
Fransa'ya' da ihrac edildigini yazar22. Tuzla gunumuzde terkedilmis
durumdadir,
, '

Kentin adi eski bir mitolojiye gore verilmistir, Efsaneye .gore

Bargylia'yi Yunan mitolojisindeki kahramanlardan Ballerophun kurmus,
Peg~os adIndak! me~h~r. kanath anmn a~k~da~l BarID/.la~'u rifleSi i~e oldurmesi
uzenne, onun hatrrasi rem kente Bargyha admi veml1~tIr2 . Kentin Kar veya
Leleg dilindeki ismi Andanos idi. Bizans Devri'nde bir telaffuz farki olmus
Bargylia, Barbulien veya Barbulion sekline girmis; bundan da simdiki ismi
Varvil (veya Varvul) vlkml~tlr24.
~ .,
Bugun bizzat orenyerinin bulundugu tepeye G6k Asar, bir zamanlar
Bargylia arazisini teskil etmis olan dogudaki Kemikler Koyu'ne kadar butun
sahaya Varvil denir. . I.

. Bargylia'da henuz duzenli kazilar yapilmadrgi icin, cevre duzenlemesi

de yapilmamistir. Kentin tum yapilan " yakI~lk 350 donumluk bir yanmada
uzerinde yer ahr (Sekil 6). Oldukca iri blok taslardan dortgen kesimli olarak
yapilrms kent surlan, yanmadanm batrsmdadir, Zirvenin kuzeyinde Korint
.duzeninde Roma.devri bir tapmak vardir, Bunun onunde ise abidevi bir sunak
bulunmaktadir, Tiyatro tepesinin guney yamacmda bir Odeon (muzik salonu)
vardtr, Binanm oturma siralarmin altmdaki tonoz kisrm saglam durumdadir.
Tepenin guneybati eteklerinde Bizans Donemi'ne ait bir kilise kalmtisi kuzeybati
yamaclannda ise ROIna harnami kalmnsi vardir, Kentin nekropolu, tepenin
kuzey etekleri He Bogazici Koyu'ne dogru clan sahildedir. Toprak uzerinde,
a9tlI111~ bircok Lahit gorulcbilir. Bargylia antik kenti uzerinde, herhangi bir
yerlesim yeri yoktur; nekropolun bittigi yerde Bogazici Koyu'nnn yerlesim alam
. ba~lar.

22Evliya<;elebi, Seyahatname, IX, s.211.

'
-~3 UYKUCU, K.E., 196~, a.g.e., s. 213. .
24AKARCA, A-AKARCA, T., 1954, a.g.e., .s." 162-163.\
. \
358 »« DOf. Dr. Ibrahim GONER
Kindya (Kemikler): Bargylia'nm Ba~ .Tanncasi Artemis Kindyas'm
tap magi kentte degil; Kindya yakmlannda idi, Bu kent, Bargylia onunden
doguya dogru uzanan Varvil Ovasi'nm sonunda 300 m. yukseklikteki
Kaledag'm uzerindedir. !
, -- - - , - ' I :

Sozkonusu dagm kuzey tarafinda Kemikler Koyu, ban tarafinda da

.Dorttepe Koyu'nun Sirtmac ve Ucpmar mahalleri siralannustir. Oldukca buyuk
olan bu kale.beyzi sekilde bit dis kale ilebunun ortasinda bulunan kare planli
bir iy kaleden ibarettir. Doguda boyun noktasi uzerinde bulunan bir yanrdan
dolayi, cevrede, Eren Kalesi olarak da bilinir. Ycrlesme izlerine guneyde kale
dismda rastlamlmaktadir, Yatmn bulundugu dogu tarafta ise mezarlar ortaya '.
ciknusnr.
Bir zamanlar Bargylia'dan daha buyuk olan Kindya, sonralan kent
olarak ortadan kalkmis, Bargylia'mn siyasi bunyesi icine girmistir, Bu'
donemden sonra Kindya Kalesi, Bargylia'run korunmasi icin zorunlu bir nokta
olmustur. Bu kale, banda antik Bargylia kentine, Varvil Ovasi'na ve Gulluk
Korfezi'ne, kuzeyde Agayhhoytik Ovasr'na, guneybatida Karaova'ya hakimdir.
Buradan Comak Dagt, Karaoglun ve Ilbira Daglan, Gulluk Korfezi
aciklanndaki adalar ve Etrim Daglan gorulur. Bargylia'nm gelismesi ve' gerisini
erriniyete almasi, ancak Eren Kalesi'ne sahip ohnakla mumkun olmustur.

_ ..... oo • __ _ ...... -=-_

V A. R\rt L 'KO~ iJ""Es.. ~

-- 'y

~~ .. jII~ 11.I!!R
O:6;'~"";'::"~1
Ii·.-.,u
.~.~ ..... ~IiL;
.... \"".~ 'V1'C' k 4i
"'C." .... (In:

Sekil fi: Bargylia Antik Kenti'nin Krokisi (Akarca, 1954, s. 16 I'den).

 Bodnmr ve lv/ilas C;el'resilld.eki .4.11(;k Kel1tleriil Tmil1f Co"grafyasmCl Gfdlel Eir Bakl§ . 359

.
.
,.' I
'

Varvil Ovasi'mn kuzeyindeuzanan daglann 308 m. yiikseklikte olan en

yuksek zirvesi uzerinde, bugun birkac sirasr kalrms bir kale kalmtisi daha
vardir. Boz Kale olarak bilinen ve Gulluk Korfezi'ne tamamiyle hakim olan bu
kgJe,
.
Bargylia'rnn ~q.W!llJ1~l1JdJi Erer; l<C!lest kadar o.n~mli idi:
,
' .
Boz Kale'nin bulundugu dagda Srralar ve Duvarh adlanyla bilinen iki
kucuk kale kalmnsr daha vardir, Hasanbag Daglan uzerindeki bir zirvede
buIunan Siralar Kalesi, Bargylia Koyu'nu korumak amaciyla yapilmis
olmahdrr. Duvarh Kale ise, Boz Kale'nin dogusundadir.
, Hydai (Damlibogaz); .Eski Karya kentlerinden olan Hydai, Karaoglan
Dagi'run dogu eteginde, 'Damhbogaz Koyu'nun yerinde kurulmustur. Kentin
ismi, Yunanca'da su demek olan hydor kelimesinden gelir. .
, .
Eski kentin toprak uzerinde kalan bashca kalmtilan Kale, Apollon 've
Artemis tapmaklandir. Aynca, Helenistik Cag'a ait mezarlara da rastlamak
'mumkundur. .
, . 1

Buyuk bir krsnu yikilnus halde duran kalenin en dikkati ceken ozelligi
kuzey .duvandirki bugun 2-3 m. yiiksekliktedir. Kalenin bu tarafi dik ve
ucurumdur. Girisi guneydoguda bir cokuntu halinde yeralmakta olup, bunun
kuzeyinde kink bir Iahit durmaktadir.
Olyrnos (Kafaca): Tarihte tannlara" baghhgi ve eski 'fidetIeri ile un
, kazanmis olan Karya'mn bu eski kentinin yeri, bugun Milas Kent Merkezi'nin 8
km. kuzeybansmda Kafaca Koyu'dur. .Kentin toprak uzerinde kalmnsi yoktur. "
Ancak toprak biraz kazilacak olursa .eski harabelere rastlamak mumkundur.
Koyun kuzeyindeki tcpenin Akropol olrnasi muhtemeldir.
Khalketor (Karakuyu): Khalketor, Milas'm 13 km. guneybatismda,
Karakuyu Dagi denen munferit bir dagm online kurulmus, kucuk bir kenttir,
Kahntilan, Karakuyu Koyu ile bu koyun onundeki Belen arasma yayilnusnr.
Kenti,eski .zamanlarda Karakuyu Kalesi, Asar Kalesi ve Kale olmak
iizere, u~ kale koruyordu. Beldede aynca Bas Tann Apollon icin yapilan
tapmak ile bunun yanmda iki buyuk lahit de gaze carpmaktadir.
Kildara (Kuzyaka): M.O. V. yuzytlda varhgi kabul edilen Attik-Delos
deniz birligi uyesi alan bu kent, Barglylia He Hydisos (Karacahisar) arasmda
Kuzyaka Koyu'ntm guneyindedir, Burada toprak ustunde hicbir kalmti mevcut
oImamakla beraber, banda 490 m. yukseklikteki Asar Dagl uzerinde buyuk bit
kalesi vardir, Bu kale, bir dl~ .sur He ortasmda genis. bir duzluk bulunan bir i~
kaleden ibaretfir. '

........., \:. . "\;--:...-

r.
" -

, ;

360 Yrd. D09. Dr. Ibrahim GONER

Bargylia'yi koruyan Eren Kalesi'nin dogusunda bulunan Asar Dagi, bu .

kaleden daha yuksekte olmasr dolayrsiyla aym manzarayi daha genis olarak '
'gorebilme
, olanagma sahiptir.- Kuzeyde Agachhoyuk-Yasyer ovalanna, guneyde
Iasos'a kadar biitiin Gulluk Korfezi'ne baktigr gibi, doguda, cevresinde
Kuzyaka, Balcilar, Hasanlar ve Kisirlar koylerininsiralanrms olduguovaya da r

hfikim durumdadir. , '

, ~ I \

Hydisos (Karacahtsar): -Milas'm 29 km. guneyinde, Karacahisar

Koyu'nundogusunda cift zirveli, camlarla.kaph bir tepenin uzerinde kurulmus
olan Hydisos M.O. II. binde yerlesilmistir, Kenti, buyuk kesmi bloklardan
yapilrrus 2000 m. uzunlugunda bir sur cevirir, Kentin ban tepesi cevre
sakinlerince Koea Asar, lkinci tepesi ise KUyiik Asar diye adlandmhr. Tepeler
arasmda Agora (pazar yeri), bunun bausmdaki Akropol (iC; kale) ve ayni
yerdeki toplann binasi bugun oldukca saglam bir durumdadir. Nekropol
(mezarhk) ise kentin dogu ve guney yonleri boyunca uzanmaktadir. ,
·Keramos (Oren): Keramos. . Gokova (eski adr Kenne) Korfezi'nin
kuzeyindeki platonun aItmda'bulunan verimli bir ovada kurulmustur, Korfezin
bu yakasi platoyu meydanagetiren ve dogaya, yani korfezin icine dogru gittikce
yukselen daglarla cevrilidir. Burada, yaklasik 15 km-, genislikte olan Oren (eski
adi Gereme) Ovasmdan baska ova yoktur. Platodan ovaya yalmz yagmur
mevsimlerinde akan Oren Cayt'nm derin ve genis vadisinden inilir, Bugunku
Oren Kasabasi, antik kentin surlan icinde kurulmustur, Kuzeyde Yenikoy'e
kadar Oren dolaylanna kentin eski isminden gelme Gereme. de denir; Keramos
arazisi kuskusuz buraya kadar uzamyordu, XVII. yuzyilda Oren'in ismi Gereme
. Daha sonra ise Kemerdere, en son olarak 'cia Oren ismini alnustir.
idi. .

. Bugunku Oren Kasabasi, Milas'a 48 km.Iik asfalt kaph bir yol ile
baghdir.
Keramos adr, Yunanca'da comlek ya da kiremit anlamma gelmektedir.
Bolgede elegecen yaznlardan anlasildigma- gore, buradaki ilk yerlesim, M.O.
VII. yuzyilda gerceklesmistir, M.O. 189- yilmda Rodos'un, M.O.129 ytlmda
Roma'nm eline gecerek Asya Eyaleti icine almrmsnr, Bizanshlar Donemi'nde .
piskoposluk merkezi olmustur. '
r

Kent icindeki kalmtilara dikkat edildiginde Keramos'un gecirdigi tarihi

safhalar kolayhkla izlenebilir. Eski kentin en belirli kalmtilanndan bin, bugun
,bile ayakta kalabilmis surlandir, \ '
, , Bunlar, Oren Cayi vadisinin agzmda bulunan kucuk bir 'tepe ile
Mesekayasi Dagi'mn arasmda bulunan Akropol'un kayahk zirvesindcn baslayip
iki kere kule He takviye edilmis olan batidaki boyuna iner, camlarla ortulu
 ,
Bodnlni ve 1vlilas gevresindeki Antik KeJl11erin TariM Cogra'/yasma Genel Bir Bakl§ 361

tepeyi cevirdikten sonra ovada bir zikzak yaparak kentin giineyipi biT kavis
icine ahr; doguda duz bir hat seklinde daga cikarak kayalara dayamr. Burada
dar bir aci yapip esas dag kutlesi He Akropol arasmdaki dereyi kapamak icin
__geri donerck guneybati 'yoounden
.
Akropol ~lanna dogru. ilerler, Boylece.
\

surlar Akropol tepesi uzerinde birbirine kavusmadan son bulur. -

. Surlar esas itibariyle Mesekayasi Dagi'mn sert gri kalker kayalanndan
, kesilen cok koseli bloklarla yapilnus olmakla beraber, kuleler ,aY11l tastan veya
bresten dikdortgen bloklarla orulmustur,
" Kentin guneydogusunda yer alan esas kapisi, kemerlidir. Ovada saglam
halde clan "kapilar ile Camli Tepe'nin batismdaki kapilar da dikkat cekecek
niteliktedir. : '
\

Kentin iki tapmagi vardir, Bunlardan biri icte, digeri de dista insa
edilmistir, - , .
. Birinci tapmagm, Bakicak mevkiinde yaklasik 15 m. boyunda temelleri
bulunmaktadir, Tapmak birkac ~ kez yenilendigi icin kahntilart birbirine
kansnustrr, Kalmnlann, Khrysaorus Tapmagi'na ait oldugu samlmaktadir.
Ikinci tapmak ise Kursunlu Yapt diye anilan, Mesekayasi Dagi'mn
eteginde sanmsi menner
. bloklarla insa edilmistir, Roma donemi eseri olan yapi,
\

Bizans Donemi'nde ek yaprlarak manastir olarak kullamlrmstir. .

Bakacak mevkiindeki yapmm, hukumet binasi (bazilika) oldugu
sanrlmaktadtr. , - .
\

Kentin icinde nymphaion (amtsal cesme binast), Roma hamanu, .agora

(pazar yeri), gymnasion (egitim yeri), fresklerle suslu Bizans kiliseleri ve su
" yollarma ait kahntilar yer yer gozukrnektedir. Kentin dogusunda dista bulunan
"nekropolde (mezarhkta) lahit, arut mezar He kaya mezarlan yer alrrustir. I

Keramos'un Limam, kentten 2 km. . doguda- bugunku . iskelenin

bulundugu Camalti koyunda idi. Burada simdi de oldugu gibi antik devirde bir
rnahalle vardi,
Halikarnassos (Bodrum): Halikarnassos .Kenti, Guney Ege .
kiyilannda, kuzeyde Gulluk Korfezi He guneyde Gokova Korfezi arasmda
uzanan yanmadanm guneyindeki bir koyun kenarmda kurulmustur, Yaklasik
(.iry bin yilhk bir tarihi gecmise sahip clan kent, kurulusundan bu yana her
zaman onemli bir yer olma ozelligmikorumustur, Bunda, denizden ve karadan
gelecek saldmlara karst son derece korunakli bir konumda kurulmus 01111a51,

_t
 362 Yrd. D09. Dr. Ibrahim GONER

90k elverisli iki limana sahip olmasi, denizyolIannm Bodrum kiyilanndan

gecrnesi ve gemilerin ugrakyeri olmasi gibi nedenler bashca rolu oynarmsnr. ,
Antik dunyamn onemli ticaret ve kultur merkezlerinden olan
Halikarnassos Kenti'nin, M.O: XI. ynzyilda Karyahlar'm Argelis Oymagi'nca -
kuruldugu samlmaktadir, Bu kent; ilk zamanlarda, sahile yakm bulunan
Zephyria'admda bir adacik i$g§l ederdi. Ayru donemde, sozkonusu mahallenin
guneyban klylsmdaSalmakis adh bir mahalle daha vardi.
M.O. 650 yillannda Halikamassos'a Megara'dan Trezen'e gocmenleri
gelmisler ve 'buralara yerlesmislerdir, Baslannda Anthes ' adh bir kumandan
vardir, Anthes, Zephyria ve Salrnakis mahallelerini birlestirerek, Halikarnassos
Kenti'ni . meydana getirir. Kurucusu Anthes olan kent; dab'!, sonralan Dor
karakteri gostermeye baslarrustir. Uykucu'nun kanaatine gore 2:>, Halikarnassos
am Kar lisamndan
. gelmektedir.
. . '
Halikarnassos, 'M.D. VII. yuzyildan itibaren biiyiik bir gelisme
gostermistir, Oniu tarihci Herodotos'un da yeti~igi antik kent: Rorna
Donemi'nde canh bir yerlesim yeri olmus, amtmezar Mausoleum'u ile buyuk
sohret kazannusti. Ancak, Bizanshlar zamanmda degisen tarihi cografya sartlan
cercevesinde . gerilemeye basladf Musluman denizcilerin Akdeniz'deki
faaliyetleri sirasmda iyice sondu ve Turkler'in bolgede gorundukleri devirde
ISSlZ, terkedilmis bir yer hdline geldi. '
Kent, 1415 te Rodos ~ovalyelerinin yonetiminc girdi. 'Sovalyeler, ilk i~ . .
l

olarak Zephyria Yanmadasi uzerinde bulunan vc aym adi tasiyan kaleyi

yikarak burada yeni bir kale insaatma baslanus ve, 1515 yilmda bitirmislerdi.
Yaptiklan yeni kaleye SenPetnlinjsmini verensovalyeler, daha sonra kentin de
buadla amlmasma neden olmu~lardlr26. ',
, ,

Kanuni ,Devri'nin Kaptan Pasasi Mustafa Palak Pasa 1522 yilmm

sonlanna dogru, Rodos'un fethinden sonra Bodrum'u da ele gecirdi. Kaptan
Pasa Eyaleti'nin lstankoy Sancagi'na bagli bir kale olarak XVLyl1ZYll boyunca
-. onemini korudu.
XVIII. yuzyilm baslannda kale dismda yerlesmeler goruldu ve Bodrum,
.kale dismda. bit i~kfu1 yeri olarak ortaya cikti, Giderek bir kasaba huviyetine
burunen yerlesme, Cumhuriyet Devri'nde 1965'lere kadar cok yavas bir gelisme
gosterdi. Ancak, bu tarihten sonra ulkemizin en gozde turizm merkezlerinden
biri haline geldi. " " .
-----'-------:.-~ .
~5 -
- UYKUCU, K.E., 1968, a.g.e., s. 153. ' -
26BODRUMLU. AG., 1945, Bodrum Tarihi. Isik BaSI111 ve Yaymevi, Istanbul, s.30.
 - . . I -
Bod11lm ve ,"fUas(:evresilldekiAntik Kent/erin, TariM CografYaSl11G Genet Sir Bakz§ 363

Antik dunyanm onemli kiilttir merkezlerinden oIan Halikarnassos _

Kenti'nin kalmtilan iizerinde kurulmus clan Bodrum'da, bu donemden
gunumuze ulasabilen kalmtilar cok azdir, Bunlar arasmda tapmaklar, dunyamn
yedi harikasmdan biri sayilan Mausoleum, tiyatre. .Salmakis Kalesi (Kaplan
Kale), Salmakis Cesmesi, sur kalmtilan ve Karya Krall Mousolos'a ait saraym
temelleri sayilabilir, . '
Pass ala (Gill/uk): Milas'm Limam olan Passala, Sancay'in getirdigi
aluviyonlarla dolmustur, Bugun denizden 3 km. uzakta Hocat GOlii kiyismda
Sakiz veya Sakizhk .denilen: yerdedir. Bugun orenlikte buyuk bloklarla insa
edilmis, Yunan
.
Cagi'na ait, .kare bir kuleden baska bir kalmti.yoktur.
Karyanda (Guvercinltk): Karya ve yoresinin eski kentlerinden oldugu
kesin olarak saptannus alan Karyanda'nm bugunku yeri Guvercinlik Koyu'dur,
Unlu cografyaci Skilakus'un degum yeridir. .
,. Myndos '(Giimii§liifc): Myndos, Halikamassos'un batrsmda olup, Karya
kryilannda eski bir Dor kentidir. Eski Yunanistan'm Trezene kentinin bir
.kolonisi idi. : Iyi ve korunakh bir limam He kalesi vardi. Bayuk .lskender,
Halikamassos'tan
1
once buraya-dasaldrrrms,
.
fakat alamannstir.
.
.
. Myndos'un kurulu· bulundugu yerde bugun, Karakaya Koyu'nun
Gumusluk iskclesi vardir. Eski zamandan kalma saray veya kale temelleri ile
kiles kahntist harabe seklindedir. Bilinentarihi M.D. VI. yuzyilda baslar.
Kandiba (Yaltkavak): Myndos'un kuzeydogusunda kurulmus .kucuk bir
yerlesme yeridir. Zamanla gelisecegi yerde yok olup gitmistir, Bu yerlesmenin
kuruldugu
.
yer bugunku Yahkavak
.
Kasabasi'mn Bogaz
~ .
rnevkiidir.
,
'
Pasanda (Yahkavak): Bugunku Yahkavak Kasabasi'mn Gokce Burun
mevkiinde kurulmus kU9Uk bir yerlesme yeridir.
. , .

Neopolis Mydiorum (Gokcebel): Myndos'un kuzeybansmda kurulmus

cok eski bir kenttir. Gercek kurulus yeri henuz tam olarak belirlenmis degildir.
Gokcebel (Dinnil) koyunde yapilan kazilardan anhsildigma gore, buramn, bu
kentin kuruldugu yer olmasi kuvvet kazanmaktadir.
, .
Kadyanda (Tilrkbiikii): Bugunku Turkbuku Koyu'nun kuzey kismmda,
kiyrda kurulmus olan bu kent decok eski yerlesme yerlerinden biridir.
Arconissos (Karaada): Bodrum Limaru'nm guneydogusundaki ve
burayaiki mil uzakhktaki Karaada uzerinde kurulan bu kent zamanla yok olup
gitmistir, Bugun adada turistik amach tesisler faaliyetgostermektedir.
 364 n« Dot;. Dr. Ibrahim GONER

Terrnera (Turgutreis): Bu antik kent, Turgutreis Kasabasi'nm Asarhk

tepesi mevkiinde kurulmustur, Halen kahnnlann a rastlanan kente ulasmak
oldukca zordur.
, '. , .
Telmissos (Garec~/ BUgilnlru : Gurece KOyil'tnun27 bulundugu yerde
kurulmus kucuk bir kenttir. Halen koyun guneyindeki tepe uzerinde kucnk bir
, kale kalmtisina rastlanmaktadir. Bu kale, doguda Bodrum Kenti'ne.., kadarki
, butun sahayi; banda da Turgutreis Ovasi ve Ege Denizi'ndeki adalan kontrol
.. .edebilecek bir konuma sahiptir.
Pedasa (Konactk): Bugunku Konacik Koyu'nun Gokceler mevkiinde
kurulmus eski bir kucuk kenttir. ' I ' .

Thearigela (Etrim): Bugunku Pmarhbelen Koyu'ne bagli Etrim

I ..

Mahallesi'nin guneyindeki Kale Dagr (530 m.) dorugunda kalmttlan gorulen bu

antik kentin Lelegler'ce kuruldugu bilimnektedir. Dogal bir yol guzergahma
hakim bir konumda bulunan Etrim Kalesi'nden, kuzeye Karaova'yi, Vaf\\l
Ovasi'ni ve bunlarm kuzeyindeki Asar Tepe He' Eren Tepe'yi, banda da
Bodrum'a kadarki butun sahayi gormek mumkundur.
Syangela (Alazeytin): Theangela'mn biraz daha batismda, bugunku
Ciftlik Koyu'ne bagh Alazeytin Mahallesi'nin hemen kuzeyinde yeralan yine bir
Leleg yerlesimi olan bu antik kentin il kuruldugu yerin, Theangela'ya daha
yakm bir konumda oldugu samlmaktadir, Yapilan arastmnalar, bu iki kentin
M.O. VI. yuzyilda kurulmus oldugunu
, gostermektedir, '

•
, !

-,
27Tespitlerimize gore, btl koyun eski adi "Gorece" olup; koy adnn, cevreye hakim bir komunda
olmasmdan almistir, ' . !
i
J
 \

Bodrum ve Ali/as,(:evresindeki Antik K~1l1lerill TariM Cogrcifyasma Genel Bir Bakl~ 365
"

SONUe VE ONERiLER
_ Inceleme alarumrzda, 27 adet Antikcag kent kalmtisi vardir. -Bu bakimdan
yore, ulkemiziu en zengin yerlerinden biridir. Kuskusuz. buuda, yorenin, islek
. denizyollan uzerinde bulunmasi; insanlann yerlesmesine ve gecimini surdurmesine
SOIl derece elverisli doga! cevre kosullanna sahip olmasi gibi nedenler bashca rolu
oynamrsnr, Ancak, tarihin akrsi icinde degisen .siyast, sosyal ve iktisadi kosullar, bu
yerlesmelerden bazilarmm zamalllaollemini kaybetmesine ve nihayet ortadan
kalkmasma yol acnustir.
.Arastmna bolgemizin kiyr kesiminde yapilan arasnnnalar ve kazilar, bu
yorenin M.a. II: binde yerlesim alam oldugunu ortaya koymaktadir, Karlar ve
Lelegler, yorenin en eski halklan olarak kabul edilmektedir. Daha sonralan Karya'
kiyilan, iki kez Aka yerlesmelerine sahne -olmus, onlan Iyonlar'm ve Dorlar'm
gelisi izlemistir, Yeni gelenler Karlar' Ia kansnns ve yerli kultunin etkisinde kalnns
olmakla beraber, kendi geleneklerini de surdurmuslerdir, Kiyilardan Karya
yoresinin iclerine dogru Yunan kulturu yrllar boyunca nufuz etmistir, Sonucta, yore
tedricen Helenlesmis, Yunan Devlet orgiitii kabul edilmis, Kaf isimlerinin yerini
Yunan isimleri alnus, hatta Yunanca'nin yarnnda kar dili gittikce daha az kullaruhr
ohnus ve nihayet tamamen unutulmustur.
lnceleme alannmzm da icinde bulundugu Anadolu'nun guneybati kosesine,
Antikcag'da, Karyn denilirdi, 'Bu yoredeki bircok yerlesmenin adr nd ve ss sufiksi
. ile meydana getirilmistir, Bunlann bircok ornegini verebiliriz: Labranda,
Karyanda, Pasanda; Halikarnassos, Myndos, Keramos, iasos ve Euromos,
I Etimolojik incelemeler, bolgedeki bir cok yerlesme isminde 'yer alan ({SO,
nd ve- ss gibi son eklerin Anodolu'ya ozga oldugunu ortaya koymustur. Bu eklerin
kullamldigi bazi yer adlan, Bah Anodolu'da oldugu gibi, Ege Adalan'nda ve
Yunanistan'da da gorulmektedir. Bunlann Yunandiliyle aciklanamamasr, bu tnr
yer adlaruun, Anadolu'da yasayan ya da Anadolu uzerinden Yunanistan'a gecen
kavimlerce oralara tasmdig: kamtlarnaktadir,
Helenistik Cag'da, yorede, Grek isimleri kullamlmaya baslannnsnr, /

Herakleia, BargyIia ve Hydai, buna omekdir.

\

Yorede, mitolojik yer adlan yaygindir, Mylasa, Iasos ve Bargylia kentleri

adlanm, kuruculanndan alnnstir. Herakleia'ya eski bir mitoloji kahramam clan
Herakles (HerkuI)'e izafeten, bu ad verilmistir. . '
/

Mylasa ve Bargylia kentlerinin adlan, kiiC;iik degisikliklerle gunumuze

, '

kadar uiasnustir. Bugunku Milas Kenti'nin adi, en eski kaynaklarda Mylasa; Orta
<;ag ve daI1~ yeni Bah ka~llaklannda Milaso; Milaxo, Melaso olarak ge'Yer.
Kanaatimizce, bu adlardan birisi halkm soylel1i~" ~eklillde (Meles, Melas, Milas)
bic;iI1lle1ll1li~ ve SOIl durumullu alllll~hr. Bargylia'mll adl, Bizans - d6nemi'nde, '
 366 Yl'd. D09. Dr. Ibrahim GONER

Barbulien veya Barbulion sekline donii~l11u~; 'buudan da guniimuzdeki Varvil (veya

Varvul) ciknnsnr, Bugun bu antik kent cevresindeki buttm sahaya Varvil denir.
.- Yorede, adim, dogal cevre ozelliklerinden alan antik kentlere de rastlamr.
Oniegin Hydai antik Kenti'nin adi, Yunanca'dasu demek olan hydor kelimesinderr -
gelir, Cunku, kent cevresindeki araziler yer yer .batakhklarla kaphdir. Keramos
antik kentinin adi, Yunanca'da kiremit yo da comtek anlammagelmektedir. Bu
antik yerlesme, seramik sanatmm ilk orueklerinin verildigi yer olmakla unludur. '
Kuzeyde Yenikoy'e kadar bugunktl Oren Kasabasi dolaylarma kentin eski isminden ,
gelmeGereme denir, Gokova Korfezi'nin eski ismi alan Kerme Korfezi de buradan
~& "
Ege goclerinden sonra Karya kiyilarmda Polis denilen kent devletleri
kurulmustur, Bu koloni kentlerinin kurulus yeri seciminde, savunma faktoru bas
rolii oynauusnr. Boylece, elverisli dogal limanlara, karadan ve denizden .gelecek
saldmlara karst korunakh yerlere sahip konumlarda bircok kentler kurulmustur,
Aynca, bu -gibi yerlerin cevresinde gecim kaynaklaruun varhgi da, yer secimini'
etkilemistir. Omegin, Halikarnassos ve Myndos kentleriniu 'kurulusunda ,dar alanh
kiyi ovalannm varhgi, Bargyiia'mn'nm kurulusunda" bu kesimde denizin tuz
uretimine elverisli olusu; Iasos'un kurulusunda Gulluk Korfezi'nin balik
potansiyelinin zenginligi de rol oynannstir. Esas olarak deniz .ticaretine dayanak
kurulmus bulunan bu antik ~ag ktyi kentleri, Bizanshlar Donemi'ude degisen tarihi
cografya sartlan cercevesinde gerilemis ve eski onemlerini kaybetmislerdir.
• • 4 . ' ~

Cografi yapisunn cok engebeli olmasi dolaYls1yla, " Karya'nm ic

kesimlerinde .genellikle koyler gelismisti, Bu kesimdeki yerlesmeler de, kurulus yeri
olarak, tepe, srrt ve yamac gibi konumlan sccmislerdir. Bl1111~nll :hemen hepsinin '
etrafi surlarlacevrilmis.iaynca bu surlann icinde birer ickale de , insa 'edilmistir.
Dogal yol guzergahlanna hakim konumlarda b{l1unan tepeler uzerinde kaleler
. , yapl11111~t1. Ancak, tarim alanlanna uzak olan bu gibi yerlesmelerin hemen hepsi
guvenlik endisesinin ortadan kalktigi donemlerde tamamen terkedilerek,
yerlesmeler, daglann vc tepelerin eteklerinde yeniden kurulmustur. Daglann
eteklerinde kurulmus yerlesmeler ise, .eski yerlesim alanlarmi korumu~lardlr. ·
Myla,~a (Milas) ve Keramos '(Oren), bunun tipik onlekl~ridir.

Bolgedeki autik yag kent kahnnlanndan, bazilan, turistik acidan buytlk

deger tasnnaktadir. Herekleia, Euromos, lases; ' Labranda, .Bargylia ve Keramos,
bunlar arasmda basta gelirler, Ancak, cevre dUzelllemelerillin !lentiz yapill1lanll~
OhU8S1, Ula$llll "sorunu ve 'talUhl~11an111l1 yeterillce yapllmaUll$ oimasI gibi
nedenlerle, bu ktiltiirel .kaynaklan n turistik potallsiyelillden heniiz yok az
yararlamlmaktadlr. Saydlgmllz bu sorunlanll yOZiiml.el1l11esi, sozkonusu oren
ycrlerinill oncmli birer turistik yekiill merkezi htiline gehllCsil1i mihnkull kllacaktlf.
 Bodrllnl l'e lvii/as C;evresilldekiA1ltik Kentlen'J1 TariM Cografyasma GenelBir B({la~ 367

BiBLiYOGRAFYA
. . .
AKARCA, A.-AKARCA" T., 1954 Milas Cografyasr, Tarihi ve Arkeolojisi._
. -. . . Istanbul Matbaasi, Istanbul. ' -. . ~ . _ .. ' ,
AKARCA, A., 19~7, Sehir ve Savunmasi, Turk Tarih Kurumu Basnnevi,
Ankara.
I '
BOYSAL, Y., 1967, " Muskebi Kazisr 1963 Kisa Rapor." Belleten, Sayi: 121,
Ankara, s. 67 M83.
.
Herodot Tarihi (Ceviri: M.Okmen), Remzi Kitabevi, istanbul, 1973,.Birl'nci
. Kitap, 144. " . .
..
Evliya Celebi, Seyahatname, IX (1671-1672), ' Devlet Matbaasi, istanbul,
1935. '
' BODRUMLU, A.G., 1945 Bodrum Tarihi. Isrk Basim ve Yaymevi, Istanbul. .
TUNAKAN, S., 1,964, IIBodrum-Dlrmil Kaztst iskeletleri. II , Belleten, SaYl:III,
Ankara, s. '361-371. ' .
UYKUCU, K.E., 1968, Ilceleriyle Birlikte Mugla 'Tarihi. As Matbaasi,
, istanbul. . " .
.,
WiTTEK, P., 1986, Mentese Beyligi (Ceviri: C..S. Gokyay). Turk Tarih
Kurumu Basrmcvi, Ankara.