RICHARD RORTY

PRZYGODNOŚĆ,
IRONIA
I SOLIDARNOŚĆ

przełożył
Wacław Jan Popowski

Wydawnictwo SPACJA - Warszawa 1996

 4

Prywatna ironia i liberalna nadzieja

Każdy człowiek nosi w sobie zestaw słów, których używa do

uzasadniania swoich działań, swoich przekonań i swojego
życia. Są to słowa, za pomocą których wyrażamy pochwałę
przyjaciół i pogardę dla wrogów, nasze długofalowe plany,
nasze najskrytsze wątpliwości i największe nadzieje. Są to
słowa, przy pomocy których opowiadamy, czasem perspek-
tywicznie, czasem retrospektywnie, historię naszego życia.
Będę je nazywał "słownikiem finalnym" człowieka.
Jest on "finalny" w tym sensie, że jeśli zakwestionuje się
wartość słów w nim zawartch, ich użytkownik nie ma żadnej nie
popadającej w błędne koło argumentacji, do której mógłby się
uciec. Są one dla niego ostatnią instancją językową; poza nimi jest
już tylko bezradna bierność bądź odwołanie się do siły. Niewielka
część finalnego słownika zbudowana jest z kruchych, giętkich
i wszędobylskich słów w rodzaju "prawdziwy", "dobry", "pra-
wy" i "piękny". Część większa zawiera trwalsze, sztywniejsze
i bardziej konkretne słowa, takie jak "Chrystus", "Anglia",
"wzorce profesjonalne", "przyzwoitość", "życzliwość", "rewolu-
cja", "Kościół", "postępowy", "rygorystyczny", "twórczy". To te
bardziej konkretne słowa wykonują większość roboty.
Będę określał mianem "ironistki'" kogoś, kto spełnia na-
stępujące trzy warunki: (1) Odczuwa silne i nieustanne wątp-

. Rorty, zgodnie z normami równouprawnienia wywalczonymi

przez feministki, posługuje się w przypadku podmiotów bezosobo-
wych zarówno rodzajem męskim, jak i żeńskim. Warto tu może
zauważyć, że język polski jest pod tym względem bardziej "sprawied-
Iiwy" od języka angielskiego: na oznaczenie podmiotu bezosobowego
w sposób zupełnie naturalny użyć można - i tak też w kilku
miejscach, gdzie Rorty stosuje rodzaj żeński, uczynił tłumacz - wyra-
zu "osoba", do którego w kolejnych zdaniach odwołujemy się za
pomocą zaimków "ona", "jej" itd.
Jednak decydującym argumentem na rzecz zachowania w prze-
kładzie tego cokolwiek dziwnie wyglądającego w tekście polskim
zwyczaju Rorty'ego jest fakt, że dobór postaci, w przypadku których
 108
Ironizm i teoria
liwoś~i co d? sł~wnika. finalnego, którym aktualnie się po-
sługuJ~,. pom~waz zrobiły na niej wrażenie inne słowniki,
~ło~mkl przYJmowane. za fi.nalne przez ludzi bądź książki,
Jakle ~apotk~ł~; (2) zdaje sobie sprawę z tego, że rozumowanie
~razone w Jej obecnym słowniku nie może ani potwierdzić
arn roz'proszy~. ty~h wątl?liwości; (3) o ile filozofuje na terna;
wł~s~eJ sy~uacJ1, me uw~z~, by jej słownik był bliższy rzecżywi-
St.O~Clod mnyc~ ~łow~lkow, by był w styczności z różną od
l:ueJ mocą. Irom~Cl mający s~łonn.oś~ do filozofowania uznają,
ze wyboru pomlę~zy ~łowmkaml me dokonuje się ani w ra-
~ach ne~~ra!nego I u~lw~rsalnego metasłownika, ani też usilu-
jąc przebić Się p~zez zjawiska ku temu, co rzeczywiste, lecz po
rostu wygrywając nowe przeciwko staremu.
LU?,zi .tego rodzaju nazywam "ironistami", ponieważ świa-
dom?sc, ze poprzez nowy opis sprawić można, iż każda rzecz
będzie wyglą?ać dobr.z,e bądź źle, oraz wyrzeczenie się prób
s~orm~łowan.la ~rytenow wyboru pomiędzy finalnymi słow-
Olkami. St~WI~ Ich .w pozycji" którą Sa~tre nazwał "me-
ta-stabilną : nigdy me są do konca w starue traktować siebie
poważnie, bowiem cały czas mają świadomość, że słowa za
p~mocą których op~s~ją siebie, podlegają zmianie, stale pa~ię-
tają o przygodności I kruchości swych finalnych słowników
a przeto i swoich jaźni. Ludzie tacy w sposób naturalny
akceptują, tok rozu~owania, który przedstawiłem w pierw-
s.zych dw~)Ch roz~zl~łach niniejszej książki. Jeżeli są również
IIbe~ałaml - ludźmi, dla których (by skorzystać z określenia
judith Shklar!, "okruc}eńs~wo jest n~jgorszą rzeczą, jakiej się
dopuszczamy - to rowrue naturalnie przystaną na koncepcje
zaproponowane w rozdziale trzecim .
. Przeciwieństwem ironii jest zdrowy rozsądek. Jest on bo-
wiem hasłem tych, którzy wszystko, co ważne, bez wahania
~u~or, st<?suje rodzaj .żeński nie jest bynajmniej przypadkowy. W rodza-
JU żeńskim występują p,0staci,. z który~i R(:"lftysympatyzuje (takie jak
.Bloomowska poetka c~y "I~beralna ironistka"), w rodzaju męskim
natoml~st postac~, z. którymi Rorty polemizuje (np. "metafizyk").
Zwyczaj ten ma ;ownlez zapew~e. związek z rolą, jaką Rorty przypisu-
!e - o czym rnowi w wielu miejscach książki - zmianie i nowości
Językowej.
Tłum~cz ~tosuje w przekładzie rodzaj żeński tylko tam, gdzie nie
ma wątpliwości, ze taki J~st zamysł autora (tzn. tam, gdzie "żeńskość"
danego podmiotu potwierdza użycie w kolejnych zdaniach zaimka
"she" lub "her" albo gdzie jednoznacznie wynika ona z kontekstu).
Prywatna ironia i liberalna nadzieja 109~
opisują za pomocą słów zaczerpniętych z finalnego sł~wni~a~
do którego oni sami i otaczający ich ludzie przywykli. t.;tlec
zdrowy rozsądek oznacza traktować jako nie pod.legaJący
dyskusji fakt, że wypowiedzi sformułowane w tym, fma~ny~
słowniku wystarczają do opisu i oceny przekonań, d~lała~
i życia tych, którzy posługują się ?dmiennyml słownikarni
finalnymi. Ludzie, którzy szczycą s~ę zdrowym, r~)Zsądklem
uznają tok rozumowania przedstawiony w CZęSCI I za od-
rażający. . .
Kiedy rzuca się wyzwanie zdrowemu rozsądkowi, pler~s~ą
reakcją jego zwolenników jest uogólnienie i.ot~arte ~łozen.l~
reguł gry językowej, w którą przyzwyczajem są grac (rol?lh
tak niektórzy greccy sofiści, a także Arystoteles w s~01ch
pismach etycznych). Lecz. j~ś~i, by sprostać dyskusYjnemu
wyzwaniu, nie wystarcza lUZ zaden ba~a~ sformułowany ~~
pomocą starego słownika, potrzeba repliki stwar~a gotowosc
do wykroczenia poza banały. W tym m.omenCle r~zmow~
może przybrać formę sokratyczną. Pytame. "Co t? Jest x~
stawia się już teraz w taki sposób, że me d~ Się na ?I~
odpowiedzieć przedstawiając w~~r~~)\ye przypadki x-owatosci.
Można zatem domagac Się definicji, Ist?ty.. . .,
Wysuwając takie sokratyczne ządama me staJ~my Się .lesz-
cze ironistką w sensie, w jakim używam tego terminu. Sta,e~y
się jedynie "metafizykiem" w rozumieniu tego ow~, J~kle
przejmuję od Heideggera. W ~ozumlem~ tym !U~taflzykl.em
jest ten, kto za dobrą monetę bierze pyt~n~e "Jaka. Jest sW01~ta
wewnętrzna natura (np. sprawiedhwosCl, nauki, poznama,
bycia, wiary, moralności, filozofii)?" Przyj~uje .on, że obe~-
ność jakiegoś słowa w jego własnym słowmku finalnym ~aJe
gwarancję, iż odnosi się ono do cz~goś, co posiada rzeczywistą
istotę. Metafizyk jest wciąż przywiązany do zdrowego rozsąd-
ku przez to, że nie kwestionuje banałów, k,tóre, ~akłada)ą
użycie danego słownika finalnego, a. w s~czegolnoscl. banału,
który powiada, iż istnieje je~na" ~Iezmlen~~ .rzeczy~lst?SC,
którą należy odnaleźć poza wielością przemijających ~)awlsk.
Nie opisuje on na nowo, lecz raczej analizuje stare opisy przy
pomocy innych starych. opisów... .'
Ironistka natomiast Jest nominalistką I hisrorycysrką. U.wa~
ża że nic nie ma swoistej wewnętrznej natury, rzeczywistej
ist~ty. Sądzi więc, ż~ 0l?ecność w. sło~ni~u finalnym "dnia
dzisiejszego słów takich ,ak "sprawle~h~ ,,,naukowy czy
"racjonalny" nie u~asa.dm~ przeko?ama~ lZ ~okraty"z~e zg~ę-
bienie istoty sprawledhwosCl, nauki bądz racjonalności zawre-
 110 Ironizm i teoria
dzie nas daleko poza gry językowe naszych czasów. Ironisr-
kę ~a~y czas niel?ok.oi ewentualność, że urodziła się w nie-
włas~lwym plemlem~, z~ n~uczono ją grać w niewłaściwą
gry Ję~~k?wą. Obaw.la SIę, ze proces uspołecznienia, który
d~jąc J~J.Języ~ uczynil z niej ludzką istotę, być może dał jej
mewłas~lwy Języ~, a tym. s~mym uczynił z niej niewłaściwą
lud~k~ IS~O.tę. NIe po~r~fI Jednak podać kryterium tej nie-
~łasclw?scl. Im ..bardziej zatem odczuwa potrzebę wysłowię-
n~a .sweJ ~ytuaCJ~ w t~~minologii filozoficznej, tym mocniej
uswl~daml.a sobie sWOJ brak zakorzenienia, którego wyra-
zem Jest C1ągł~ uży.wanie ta~ich słów jak "Weltanschauung",
"perspektywa , "dialektyka, "schemat pojęciowy", "epoka
hlst?ryczna", "gra językowa", "nowy opis", "słownik" i "i-
ronia",
Meta.fizyk reaguje na taką mowę nazywając ją "relatywis-
~yczną" I podkr~ślając, że ważne jest, nie jakiego używa się
Język~, lecz co Jest prawdą. Metafizycy uważają, że istoty
ludzkie z natury pragną wiedzy. Sądzą tak, ponieważ odziedzi-
czony przez nic~ sł<;>wniki ich ..zdrowy rozsądek dostarczają im
obrazu poznania Jako relacji pomiędzy istotami ludzkimi
a "rzeczy~istoś.cią" oraz idei, że potrzebujemy i powinniśmy
w ,ty"n~I~~Ję weJść: Ro~są~ek mówi nam także, że "rzeczywis-
tosc , jeśli odpowiednio SIę o to do niej zwrócić, pomoże nam
za~ecydow~ć, jak winien wyglądać nasz słownik finalny. Me-
taflzycy. wierzą zateI?' że na zewnątrz w świecie istnieją
r~ecz~wls~e IStoty, ktorych odkrywanie jest naszym obowiąz-
k1~m I. ktore .gotowe są pomóc w odkrywaniu siebie samych.
NIe WIerzą, ze poprzez nowy opis sprawić można iż każda
rz~cz wyglądać ~ędzie dobrze bądź źle - albo też,' jeśli w to
WIerzą, ~bo!:waJą n~d tym faktem i trzymają się poglądu, że
rzeczywistosc pomoze nam oprzeć się tego rodzaju pokusom.
. Natomiast ironiści nie uważają, by poszukiwanie słownika
fI!l.alnego było (choćby. w czę~ci) sposobem uchwycenia czegoś
roz~eg? O? tego słow~lka. NIe sądzą, że celem dyskursywnego
m~slema .Jest poz~a~'lIe w jakimkolwiek sensie tego słowa,
kto,rr"mozna wył<;>zycprzy ~,omoc~ takich pojęć jak "rzeczywi-
~tosc , ,,~zeczywlsta Istota , "oblektywny punkt widzenia"
I "odpo~la.danie rzeczywistości". Nie sądzą, że jego celem jest
odnalezienie słownika, który trafnie coś przedstawia, jakiegoś
p~zezroczy~tego ;nedium .. Dla ironistów "słownik finalny" to
me "sł<?wmk! ktory r<;>zwlewa wszystkie wątpliwości", ani też
"słowmk, ktory spełnia nasze kryteria ostateczności adekwat-
ności czy optymalności". Nie uważają, by refleksją rządziły
p',.ywatna ironia i liberalna nadzieja 111
kryteria. Ich zdaniem kryteria ni~ ~ą.nigdy ~iczym więcej niż
banałami, które kontekstowo definiują terminy będącego aku-
rat w użyciu słownika finalnego. Ironiści zgadzają się z David-
sonem, że nie jesteśmy w stanie wykroczyć poza wł~sny język,
aby porównać go z czymś innym, a ~akze ~ Heideggerem
w kwestii przygodności i historyc~noścl. t.ego .lęz~ka.. .
Z tej różnicy stanowisk metafizyka I lro!llstkl wy!"lI~a IC~
odmienne podejście do książek. Dla metafizyków biblioteki
dzielą się według dyscyplin odpowiadających różnym prze~-
miotom wiedzy. Dla ironistów dzielą się one według tradycji,
których każdy przedstawiciel po części przejmuje, ~?~zęści z~ś
przekształca słownik pisarzy, których czytał. IrO~ISCI trakt~Ją
pisma wszystkich ludzi posiadających dar poetyckI,. wszystkich
oryginalnych umysłów posiadających talent do opisywarna na
nowo - Pitagorasa, Platona, Miltona, Newtona, Goethego,
Kanta, Kierkegaarda, Baudelaire'a, Darwina, Fre~da - jak
ziarno które należy przepuścić przez ten sam dialektyczny
młyn. ' Metafizycy ~atomi~st chcą. zac;ynać. od wy~aźne~o
ustalenia, którzy z nich byli poetami, ktorzy .flloz?faml, ~ ~to-
rzy naukowcami. Uważają, że rzeczą zasad~lczą Je~t właściwe
rozróżnienie gatunków - uporządkowame tekstow według
z góry ustalonego schematu, schematu, który, jeśli nawet na
nic więcej się nie zda, to przynajmniej jasno odróżni roszczenia
poznawcze od innych, przyciągających naszą uwagę, roszczeń.
Ironistka chciałaby natomiast uniknąć preparowania książek,
które czyta za pomocą jakiegokolwiek tego rodzaju schematu
(chociaż, ; pełną ironii rezygnacją, uświadamia sobie, jak
trudno jej się od tego powstrzymać). . . .
Dla metafizyka "filozofia", zdefiniowana przez odniesienie
do kanonicznej sekwencji Platon-Kant, stanowi próbę zys-
kania wiedzy o pewnych rzeczach - dość ogólnych i ważnych
rzeczach. Dla ironistki tak zdefiniowana "filozofia" jest usiło-
waniem stosowania i rozwijania określonego, uprzednio wy-
branego słownika finalnego - słownika, który obraca się
wokół różnicy między zjawiskiem i rzeczywistością, Spór
pomiędzy nimi dotyczy znowu przygodności !laszego jęz~k~
- kwestii czy to, co zdrowy rozsądek naszej kultury dzieli
z Platonern i Kantem, jest oznaką sposobu istnienia świata, czy
też stanowi po prostu znamię dysku~su ludzi. zamieszkujących
określony wycinek czasoprzestrzeni. Metafizyk zakłada, ~e
nasza tradycja nie może zrodzić problemów, których sama me
byłaby w stanie rozwiązać - że słownik, co do którego
ironistka obawia się, iż może być jedynie "grecki", "zachodni",
 112 Prywatna ironia i liberalna nadzieja 113
Ironizm i teoria

czy "b,urżuazyjn(, ~tanowi narzędzie, które pozwoli nam
dotrzec d? czegos umwersalnego. Metafizyk przyjmuje platoń-
ską Teorię ~na~nezy w tym .kształcie, w jakim na nowo
sformułowal Ją Kierkegaard stwierdzając, że prawda mieści się
W n;'l~, ze mam~ w~udowane kryteria pozwalające rozpoznać
w!ascI\\)' ~łowm~ ft.I?alny, ,gdy go usłyszymy. Rzeczywisty sens
te! t~oru Jest takI, IZ wspołczesne słowniki finalne są na tyle
bltsk}e owemu słownikowi właściwemu, byśmy mogli osiągnąć
wspolny l?un~t - formułować przesłanki, na podstawie któ-
rych wyciągrnerny właściwe wnioski. Metafizyk uważa że
choć .być może. nie mamy jeszcze odpowiedzi na wszy;tkie
pyta~Ia, .to pO~ladamy kryteria wyróżniania właściwych od-
pow!edzl: SądZI zatem, że "właściwy" nie oznacza tylko "od-
powl~d~I dla tych, którzy mówią tak jak my", lecz ma
mocmeJ~zy s.ens.- znac~y "c.hwytający rzeczywistą istotę".
. Dla I~oms.tkl poszukiwaniom słownika finalnego nie jest
pisane ~blec SIę w Jednym punkcie. Zdania w rodzaju "Wszys-
cy ludzIe. z natury pragną wiedzy" czy "Prawda jest niezależna
od ludzkle.go umysł~" ~ą dla niej zwykłymi banałami wykorzy-
stywanyrru do wpajania lokalnego słownika finalnego, zdro-
w~go rozs~d~u. ~~chodu: O.na sama jest ironistką tylko w tej
ml~rze, w jakiej J~Jsłowmk finalny nie zawiera takich pojęć. Jej
OpIS tego,. co robi, ~dy l?oszukuje finalnego słownika lepszego
ruz obec.me p.rzez mą uzywany, przepełniony jest metaforami
tworzenia, miast odkrywania, różniczkowania i nowatorstwa
miast przybliżania się do tego, co zawsze obecne. Słowniki
finalne uz~ai.e ona bardziej za osiągnięcia poetyckie niż za
o~oce wnikliwego badania prowadzonego zgodnie z uprzed-
mo sformułowanymi kryteriami.
Ponie~aż m~t~fizyct przek.ona~i są, że posiadamy już
sporą c~ęs~ ?,własclwego sło.wmka fmalnego i musimy jedynie
przemysiec Jego konsekwencje, sądzą, że dociekanie filozoficz-
ne ~oleg~ na wskazyw~niu relacji pomiędzy rozmaitymi bana-
larni, ktore d<;>s~arczaJą kontekstowych definicji słów tego
słow~Ik~. U~az~Ją.zatem, ~e oczys~czenie i rozjaśnienie sposo-
~u użycia s~ow J~st ~w,e~tIą ~t~ama z tych banałów (czy też,
Jakb~ w.olelt powiedzieć, intuicji) przejrzystego systemu. Ma to
dwoJakI~l?o rodzaju konsek~eI?cje. Po pierwsze, mają oni
skłonność do koncentrowania SIę na bardziej kruchych, gięt-
kIC~ I 'Yszędobylskl.ch pozycjach tego slownika - na słowach
takl~h Jak "prawdZIwy", "dobry", "osoba" i "przedmiot". Im
bO~le~ ~ruchsz.e słowo, w tym większej liczbie banałów
znajdzie SIę dla mego miejsce. Po drugie, za wzorzec filozoficz-
nego badania uznają wywód logiczny - to zn~czy ~skazy~a-
nie związków inferencyjnych pomiędzy sądami, a me porow-
nywanie i przeciwstawianie słowników. ., .
Typową strategią metafizykajest ~ska~ame Jawnej sprz<:cz-
ności dwu banałów dwu mtuicyjrue wiarygodnych sądow,
a następnie zaprop~nowanie rozróżI?ienia, kt?~e. z~iesie .tę
sprzeczność. Potem metafizycy osadzają to r~zroz~leme. w Sl~~
ci wzajemnie powiązanych rozróżnień - W.filozoficznej te~r.1I
_ która osłabi nieco napięcie wewnątrz pierwornego ~ozroz~
nienia. Budując w ten sposób teorię korzysta SIę. z tej samej
metody, jaką stosują sędziowie przy rozstrzygam u trudnych
spraw i teologowie przy interpretacji trudnych te~~tów. Czyn-
ność ta jest dla metafizyka wzorcem racjonalności. Postrzega
on teorie filozoficzne jako zmierzające ku wspóln~mu punk-
towi - jako serię odkryć dotyczących natury takI~~ przed-
miotów jak prawda i os<?bo~ość, któr~ są cora~ ,bltzsze .~a~-
tycznemu stanowi rzeczy I ktore kulturę Jako całosc przybliżają
do trafnego przedstawienia rzeczywistości. . ..
lronistka natomiast uważa, że następstwo takich te~ru
_ takich wewnętrznie powiązanych układów nowatorskich
rozróżnień - jest stopniowym, milczącym zastępowaniem
starego słownika słownikiem nowym. "Banałami" zwie to, co
metafizyk nazywa "intuicjami". Skłonna jest t'Yierdzić, że g?y
wyrzekamy się jakiegoś starego banału (np. "L!czb,a. g~tu~kow
biologicznych jest niezmienna", "Istoty ludzkie rozmą SIę od
zwierząt, ponieważ mają w sobi~ iskr! l;>osk<;>ści","Cz~rny~
nie przysługują żadne prawa, kto re biali byliby zobowiązani
respektować"), dokonujemy ~mi~ny, .a nie ,od,~rywamy ~akt.
Przyglądając się sekwencji "WIelkICh filozofów' ?raz wzajem-
nemu oddziaływaniu pomiędzy ich myślą a Jej społecznym
zapleczem, ironistka dostrzega serię zmian w językow,ych
i innych praktykach Europejczyków. Podczas ~dy. metafizyk
uważa, że nowożytni Europejczycy są szczególnie spr~wm
w odkrywaniu tego, jak się rzeczy naprawdę mają, ironistka
sądzi, że są oni szczególnie skorzy do zmian własnego WIZerun-
ku do stwarzania siebie na nowo.
, Metafizyk uważa, że ciąży na nas nadrzędny int~lektualny
obowiązek przedstawiani~ argumentów ~a po~afCIe naszyc.~
kontrowersyjnych poglądow - argumentow, ktore wychod.zIc
będą od stosunkowo niekontrowersyjnych przesłanek. Ir~mst-
ka sądzi, że tego rodzaju argumenty. -. argume~ty 10l?ICzn~
_ są same w sobie bardzo dobre I uzyteczne Jako środki
dydaktyczne, ale koniec końców nie są niczym więcej niż

114 Iron izm i teoria
meto~ą skłafo1ia.nialud.zi do :mi.any ich praktyk w taki sposób,
by me mU~.le}1 p.rzy~nawac, ze to robią. Ulubiona forma
~rgumentacJI lron~~tkl je~t dialektyczna w tym sensie, że za
Jednostk~ perswaz)l uznaje o?a sł?.wfo1ik,a nie twierdzenie. Jej
met<?d1 J~st r.aczeJ nowy opis aniżeli wnioskowanie. Ironiści
sp.eCJ~IIzuJą Się w opisywaniu na nowo całych grup przed-
~motow lub zd.a~z~n za pomocą częściowo neologicznego
zargo?u w nadziei, .ze zac~ęcą ludzi do przyjęcia i rozwinięcia
tego zaq~onu. Ironistka liczy na to, że kiedy dopełni dzieła
nadawania sta~ym sł?wom nowych znaczeń, nie mówiąc
o wpro~adza~1U całkiem nowych słów, ludzie nie będą już
zada~ac pytan ~formułowanych za pomocą starych słów.
Uwaz~ więc l<?gl~ę z~ pomocfo1icę dial~ktyki, podczas gdy'
metafI~yk SądZ.I, ze dlalektyk~ Jest odmianą retoryki, która
z kolei stanowi tandetną namiastkę logiki.
Zdefin~owałem.,,~ialektykę" jako próbę wygrywania przeciw-
ko. sobie ,słowmkow~ miast zwyczajnego wywodzenia z siebie
tw~erdze~, a przeto Jako częściowe zastąpienie wnioskowania
oplsywafo1l~m na nowo. Sk?rzysta~em z określenia Hegla,
pO~Iewaz Je~? Feno;nenologtę uwazam zarówno za początek
kon,c~ ~radYCJIplatonsko.-kantowskiej, jak i za wzorzec umieję-
tn<?scI Iro~l1Sty wyzyskam a możliwości, jakie nastręcza masowe
opisywanie na n?w.o. W tym ujęciu tak zwana metoda dialek-
t~czna Hel?la me J.est procedur~ dowodową, ani sposobem
zJe?fo1ocz.emapodmiotu z przedmiotem, lecz zwyczajnie spraw-
no~clą IItera~ką - wpr~wą w wytwarzaniu zaskakujących
zmla~ postaC1.J?esta~t sw/~chesl'przez dokonywanie gładkich,
szybkl.ch przejsc od Jednej terminologii do drugiej.
Miast zachowy.wać stare banały i dokonywać rozróżnień,
tak ab,r zgadzały Się one ze sobą, Hegel nieustannie zmieniał
słownik, 'ł'! któ~ym banały te były formułowane; zamiast
budow~c fIlozof~czne teori.e ~ spierać się o nie, unikał sporu
przez ciągłe zamla~y s.łowmkow? a tym samym zmianę tematu.
W praktyce, cho~ n.le w .teom, porzucił ideę dotarcia do
prawdy na rzec~ l,deI ~zymenia. r~eczy ?owymi. Krytykował
swych poprzedników me za to, ze Ich twierdzenia są fałszywe
lecz z~ to, że ic~ języki są przestarzałe. Poprzez wynalazek teg~
rodzaju k~ytykI, młody Hegel wyrwał się z sekwencji Pla-
ton-Kant I zapocz~tkowa" tradycję filozofii ironicznej, która
znal.azła kon~ynuaCJę u NIetzschego, Heideggera i Derridy. Są
to filozofowie, którzy określają swój dorobek poprzez stosu-
nek do poprzedników, a nie do prawdy.
Prywatna ironia i liberalna nadzieja 115
Bardziej nowoczesnym określeniem na to, co nazwałem
"dialektyką", byłaby "krytyka. ~it~racka" .. W czasach ~egla
wciąż jeszcze można było SądZIC, ze sztuki t~a~ral~e, wlers~e
i powieści żywiej uzmysławiają .nam ~zeczy JUZ wladom~" ze
literatura jest pomocnicą poznama, a piękno - prawdy. Późny
Hegel uważał "filozofię" za dyscyplinę, która z raCJI t~go.' ze
jest poznawcza w sensie, w jak}m sztuka pozfo1awcza .me Je~t,
ma przed tą ostatnią I?ierwsze.n~two: W I~~ocle sądził ?n.' ze
dyscyplina ta, skoro osiągnęła JUZdOJ.r,z~łosc po.d postacią Jeg~
absolutnego idealizmu, może uczymc I uczyni sztukę cZYI!ls
przestarzałym, tak samo jak czymś przestarzałym uczyniła
religię. Lecz, co dość ironiczne i.dialektyc~ne, ,,:.rzeczywlstoscl
zapoczątkowując tradycję ironiczną w fIlozo~l1, Hegel p~zy-
czynił się do od-kogmtywlzowama I od-me.tahzyc~mema filo-
zofii. Pomógł przemienić ją w gatunek literacki I. P~akty~a
młodego Hegla zakwestionowała możliwość tego rodzaju z~le-
żności ku prawdzie, o jakiej teoretyzował PóŹ?y He~el. W~el-
kimi komentatorami późnego Hegla są tacy pisarze Jak Heine
i Kierkegaard, ludzie, którzy podchodzili do Hegla tak, jak my
teraz podchodzimy do Blake'a, Freuda, D.H. Lawrence'a czy
Orwella.
My, ironiści, traktujemy tych ludzi .nie jak anonimowe
kanały przekaźnikowe dla prawdy, lecz la~ ~mblem.aty pe,,:-
nych słowników finalnych oraz przekonan l. pragmen ",:,łas-
ciwych ich użytkownikom. Późny Hegel ~ta.ł Się nazwą. takiego
słownika, a Kierkegaard i Nietzsche s~al~ SI! nazwamI mnych
słowników. Kiedy ktoś powiada nam, ze zycie tych ludzi miało
niewiele wspólnego z ich książkami, .n.ie zwra~amy na to
uwagi. Traktujemy nazwiska takich ludzi Jak ~azwls~~ b.oh~te-
rów ich własnych książek. Nie kłopoczemy SIę ?drozmamem
Swifta od saeua indignatio, Hegla od Ducha, NIetzscheg? ?d
Zaratustry, Marcela Prousta od Marcela-narratora czy.Tnllm-
ga od Liberalnej Wyobraźni. Nie dbamy ? to, czy pls~rz?~
tym udało się sprostać ich własnym wIzerunkom Siebie .
I W takim ujęciu zarówno filozofia analityczna, jak i fenomenol.o~
gia stanowiły cofnięcie się, do przedheglo,,:skle&o, bardzleJ.lub mme]
kantowskiego sposobu myślenia - były proba~1 zachowania tego, ~o
nazywam "metafizyką", poprzez uczymeme z mej badania "warunkow
możliwości" medium (świadomości, języka).
2 Zob. Alexander Nehamas, Nietzsche: Life as Literature, s. 234,
gdzie Nehamas powiada, że ni.e!n~er~sujego "te~ pozalewania godn~
człowieczek, który napisał [książki Nietzschego] . Interesuje go raczej
 116 lronizm i teoria
Chcemy jedynie wiedzieć, czy przyjąć te wizerunki - czy
prze-two~zyć siebi~, w całości bądź w części, na ich podobieńs-
two. Zabieramy SIę do rozstrzygania tej kwestii eksperymen-
tując ze słownikami, które ci ludzie stworzyli. Opisujemy na
now,~ .w te! ter~inologii .si~bie, naszą sytuację, naszą prze-
sz!osc I porównujemy wyniki z alternatywnymi nowymi opisa-
rru, które \o\)'~or~ystują słowniki innych postaci. My, ironiści,
mamy nadzieję, ze poprzez to nieustanne opisywanie na nowo
stworzymy sobie jaźnie najlepsze z możliwych.
Terminem "krytyka literacka" określa się obecnie głównie
właśnie taką działalność, takie porównywanie i wzajemne
wygry;vanie postaci. przeciw sobie. Wpływowi krytycy, kryty-
cy, ktorzy ~~OPO?uJą nowe kanony -ludzie tacy jak Arnold,
Pater, Leavis, Elior, Edmund Wilson, Lionel Trilling, Frank
Kermo~e, Harold Bloom - nie zajmują się wyjaśnianiem
prawdziwego znaczenia książek, nie oceniają też czegoś, co
n~zYw.a ~ię ich "wartością literacką". Trawią czas na sytnowa-
mu książek w kontekście innych książek, postaci w kontekście
innyc~ postaci. Robią. to. w taki sam sposób, w jaki my
sytuujemy nowego przyjaciela bądź wroga w kontekście daw-
nych przyjaciół i wrogów. Czyniąc to rewidujemy nasze opinie
zarówno o jednych, jak i o drugich. Dokonujemy równocześ-
nie rewizji n.asz~j własnej tożsamości moralnej, rewidując
własny słownik finalny. Krytyka literacka spełnia dla ironis-
tów tę samą rolę, jaką dla metafizyków ma pełnić poszukiwa-
nie uniwersalnych zasad moralnych.
Dla nas, ironistów, nic nie może stanowić krytyki słownika
finalnego? pró~z in~ego takiego słownika; odpowiedzią na
nowy OpIS moze byc tylko nowy opis nowego opisu. Skoro
poza słowni~ami ni.e ~stnieje nic, co służyłoby za kryterium
wyboru pomiędzy mrru, krytyka polega na przyglądaniu się to
temu, to ~amtem~ wizerun.kowi, a nie na porównywaniu
obyd~u "':Ize~unk?w z oryginałem. Krytyką osoby nie może
byc me p~ocz innej os~by, kultury nic prócz odmiennej kultury
~ alb?wlem kultury I osoby są dla nas ucieleśnionymi slow-
nikami. Zatem własne wątpliwości dotyczące naszego charak-
(~' 8) Nietzs~heg.o "wysi!ek,. by stworzyć z siebie dzieło sztuki, postać
literacką, ktor~ Jest takze filozofem, stanowiący jednocześnie próbę
zaproponowania pozytywnego stanowiska bez popadania na powrót
w ?og~aty~zną tradycję". W ujęciu, jakie proponuję, Nietzsche był
byc moze pierwszym filozofem, który świadomie robił to co Hegel
robił nieświadomie. ' zaś imionami własnymI. KIedy filozofia kontynentalna
Prywatna ironia! liberalna nadzieja 117
teru czy naszej ~ultury roz~iać ~ą?Ź uc.iszyć. ~oże~y jedynie
przez poszerzanie kręgu znajornoser. Najlatwiej rob~c to czy~a-
jąc książki, tak więc ironiści więcej ~zasu spędzają sytu~J~~
w kontekście książki, niż realnych lud.zl z krwi I ,koscI ..Ironiści
obawiają się, że ugrzęzną w słown~ku, w ktorym .Ich wy-
chowano, jeżeli znać będą tylko ludZI. z wl~s~ego s~s.ledztwa,
usiłują zatem zaznajomić się z obcymi ludźmi (Alkibiadesern,
Julienem Sorele~), obcymi rodzina1}1~ (K~ramazowy~nI, rod~l-
ną Casaubons) I obcymi społecznosClaml (rycerzami reutons-
kimi Nuerami, mandarynami Sung).
I;oniści czytają krytyków literackich .i uważają i.ch ~a
moralnych doradców po prostu dlatego, ze krytycy CI maJ~
wyjątkowo szeroki krąg znajomości. Są doradcami moralnymi
nie dlatego, że posiadają szczególny dostęp. do . pra.wd~ ':10-
ralnej, lecz dlatego, że są obyci. Przeczytali więcej kSI~ze~,
są przeto lepiej zabezpieczeni prz~d. ~yzykle.1}1.~padmęcla
w pułapkę słownika pojedynczej książki. I~on~sCl liczą zwł~-
szcza na to, że krytycy pomogą im w uprawiaruu tego rodzaju
dialektycznej akrobatyki, w jakiej dobry by! l-I:eg~l. T? znaczy,
mają nadzieję, że krytycy przez ~o~o?am.e .la.kleg~s rodzaju
syntezy pozwolą im na?al podzIwIac. k~ląz~l, kto,re są n.a
pierwszy rzut oka przeciwstawne. Chclel~bysmy mo~ PO?ZI-
wiać jednocześnie Blake'a i Arnolda, NIetzschego I ~llIa,
Marksa i Baudelaire'a, Trockiego i Eliota, Nabokova I Or-
wella. Mamy zatem nadzieję, że jakiś krytyk wskaze nam,
jak można książki tych ludzi zestawić razem tak, b~ utworzyły
piękną mozaikę. Liczymy na to, że krytycy potrafią na nowo
opisać ich w sposób, który !ozs~erzy .k~no~. I . dostarczy
nam możliwie najbogatszego I najbardziej zrozmcowanego
zestawu klasycznych tekstów. Dla ironistki, to przedsięwzięcie
poszerzenia kanonu zajmuje miejsce podejmowanych przez
filozofów moralności prób uzyskania równowagi między po-
wszechnie akceptowanymi intuicjami moral.nymi dotyczącymi
poszczególnych przypadków a powszechnie akceptowanymI
ogólnymi zasadami moralnymi'.
J Posługuję się tu zapożyczonym od Rawlsa pojęciem "równowa~i
refleksyjnej". Można by powiedz~eć, ż~ k.rytyka. literacka. st~ra SIę
wytworzyć taką równowagę P?mlędzy ImlOn~ml własnymi plsar~y,
a nie p0n:'ię~zy. t;WlerdzenI~ml. J~dnyn:' z naJI?rostsztch sposobow
przedstawienia rozmcy P?ml~dzy filozofią ;,a~ahty~zną I ~,ko?tynen-
talną" jest stwierdzenIe; ze pler~sza z~JmuJe SIę twierdzeniami, druga
wkroczyła na

118 Iron izm i teoria
Ogólnie wiadomo, że z upływem naszego stulecia coraz
bardziej rozciągano zakres terminu "krytyka literacka". Pier-
wotnie znaczył on porównywanie i ocenę dramatów, wierszy
i powieści - przy być może okazjonalnym spojrzeniu w stronę
sztu.k wizualnych. Następnie rozciągnięto jego zakres tak, by
obejmował przeszłą krytykę (na przykład prozę Drydena,
Shelley'a, Arnolda i Eliota na równi z ich poezją). Potem dość
szybko rozciągnięto go na książki, które przeszłym krytykom
dostarczały ich krytycznego słownika i tę samą funkcję speł-
niały również dla krytyków współczesnych. Oznaczało to
objęcie nim teologii, filozofii, teorii społecznej, reformators-
kich programów politycznych i rewolucyjnych manifestów.
Krótko mówiąc, oznaczało to rozciągnięcie go na każdą książ-
kę, która mogłaby dostarczyć kandydatur do naszego słownika
finalnego.
Skoro zasięg krytyki literackiej rozszerzono tak bardzo,
coraz mniej zasadne jest nazywanie jej krytyką literackq.
Jednak z ubocznych przyczyn historycznych, które wiążą się ze
sposobem, w jaki intelektualiści zdobywali pracę na uniwer-
sytetach udając, że uprawiają specjalności akademickie, nazwa
ta się przyjęła. Zamiast więc termin "krytyka literacka" za-
stąpić czymś w rodzaju "krytyki kulturowej", rozciągnęliśmy
zakres sł<?wa "literatura" tak, by obejmowało ono wszystko, co
kryt~cy literaccy kryrykują. Od krytyka literackiego w, jak ją
określił T.]. Clarke, "trockistowsko-eliotowskiej" kulturze
Nowego Jorku lat 3D-tych i 4D-tych oczekiwano, by miał za
sobą lekturę Zdradzonej rewolucji i Objaśniania marzeń sen-
nych, jak również Ziemi jałowej, Man's Hope i An American
Traged)!. '!II ob~cnej kulturze orwellowsko-bloomowskiej
oczekuje SIę od mego, by znał Archipelag Gułag, Dociekania
filozoficzne i Słowa i rzeczy, a także Lolitę i Księgę śmiechu
i zapomnienia. Słowo "literatura" obejmuje dzisiaj bodajże
każdą książkę, o której do pomyślenia jest, że ma jakąś
wymowę moralną - że mogłaby zmienić nasze rozumienie
tego, co jest możliwe i ważne. Stosowanie tego terminu nie ma
nic wspólnego z obecnością w danej książce" wartości literac-
kich". Miast wykrywania i szczegółowego wyjaśniania takich
wartości, od krytyka wymaga -się obecnie, aby ułatwiał nam
anglo-amerykańskie wydziały literatury w przebraniu "teorii literatu-
ry", ni~ było to .odkryciem nowej metody czy podejścia, lecz po prostu
dodam~m kolejnych nazwisk (nazwisk filozofów) do zakresu tych,
w grome których poszukiwano równowagi.
Prywatna ironia i liberalna nadzieja 119
refleksję moralną proponując popraw~i.do kanonu moralnych
wzorców i doradców oraz przedsrawiaiąc metody łagodzema
-lub, gdy to konieczne, zaostrzania - napięć wewnątrz tego
kanonu.
Wznoszeniu się krytyki literackiej do pozycji panującej w O?~
rębie wysokiej kultury społecz~ń~tw demokratycznych - )~)
stopniowemu i tylko na P?ły. uS~Iad~nuonemu prze)mOW~nlU
w kulturze tej roli, do której megdys prete~d~w~ły (kolejno)
religia nauka i filozofia - towarzyszył posrod mtelek~uałts-
tów r~latywny wzrost liczby ironistów, '!' po~ówna.mu do
liczby metafizyków. Poszerzyło to przepa~c pomiędzy. intelek-
tualistami a szerszą publicznością. Metafizyka wple~lOna .Jest
bowiem w publiczną retorykę nowożytny C? sl?oł~czenstw libe-
ralnych. Podobnie rz~cz si~ "ma z rozrozmeme~. t~go~ co
moralne, i tego, co ,,)edyme estetyczne -:- r~zrozmen,!em,
które często wykorzystuje się do spychanIa .Iiteratury na
podrzędną pozycję w kul.turze i do ws~azywama,. ze WIersze
i powieści nie wnoszą me, gdy chodZI, o refleksję moralną,
Mówiąc ogólnie, retoryka rych społeczeństw uznaje za OCZYWI-
stą większość opozycji, o k~órrch rwierdzilern (n~ początku
rozdziału 3.), iż stały Się kam~emem u n?~I kultury hber~lIzmu.
Taki stan rzeczy prowadZi do oskarze n ironicznych mtel~k:
malistów o "nieodpow}edzialność.". N!ektór~ z rych .osk.ar.zen
wychodzą od ignorantow -:- ludzi, którzy m~ c~ytah książek,
przed którymi przestr~ega)ą I?nych, ~ )edym~ inscynktownie
bronią swych tradycYJnych roI. Do Igno.rant~w zahcza)~. Się
fundamentaliści religijni, naukowcy, ktorz~ )~ko obraźliwą
traktują sugestię, że bycie. "nauko~m" m~ Jest najwyższą
cnotą intelektualną, oraz filozofowie. dla ktorych to, ze rac-
jonalność domaga się tworzenia ogólny~h z.asad moralnych
w rodzaju tych sformułowanych prze~ ~llIa I Kanta, s.tan<;>wI
artykuł wiary. Lecz takie sa~e ?s~arz~ma wypowiadają pIS~-
rze, którzy wiedzą, o czym mowią, I których p.o&l~dy zasługują
na szacunek. Jak już wskazywałem, na)wazmeJszrm taklI?
pisarzem jest Habermas, który podją.ł się upo~c.zyweJ, szczego~
łowej, starannie uargumentowanej polemIki z krytykarni
oświecenia (np. Adornem, Foucaultem), których zdaJ~ SIę me
interesować nadzieje społeczeństw liberalnych. Zdam~m Ha-
bermasa Hegel (i Marks) poszli w niewłaściwym kierunku
trzymaj;c się kurczowo filozofii ,,~u?iekt~w~ośCl" ~ autore~
fleksji - miast próbować budowac filozofię mtersublektywneJ
komunikacji.
120 Ironizm i teoria Prywatna ironia i liberalna nadzieja 121

Jak JUZ wspomniałem w rozdziale 3., pragnę bronić dydatur na przekonania i pragnienia w ju.ż istniejące sieci
ironizmu oraz nawyku traktowania krytyki literackiej jako t~kich przekonań i pragnień", Je~ynym P?~lt~cz~lIe Isto~nym
czołowej dyscypliny intelektualnej przed atakami takimi jak rozróżnieniem w tym obszarze Jest rozrozrnerue pomiędzy
polemika Habermasa. Moja obrona opiera się na stanowczym użyciem siły a użyciem perswazji. .' .
odróżnieniu tego, co prywatne, od tego, co publiczne. Podczas Habermas i inni metafizycy, którzy me ufają czysto)lter~-
gdy Habermas postrzega linię rozwoju myśli ironicznej, ckiej" koncepcji filozofii, uważają, że liberalne ~olno~cl poli-
biegnącą od Hegla poprzez Foucaulta do Derridy, jako tyczne wymagają jakiegoś uzgodnienia teg<?, co Jest .umwe~sal-
niszczycielską dla społecznej nadziei, ja uznaję ją za, w dużej nie ludzkie. My, ironiści będący zarazem liberałami, SądZ1lT~y~
mierze, obojętną względem życia publicznego i kwestii iż wolności te nie wymagają zgody co do żadnej bardziej
politycznych. Teoretycy ironiczni tacy jak Hegel, Nietzsche, podstawowej kwestii n~ż to,. że ~ą.poządane. ~ naszego punk:~
Derrida i Foucault wydają mi się nieocenieni dla naszej próby widzenia dla liberalnej polityki Istotna Jest jedynie obecnosc
stworzenia sobie wizerunku własnego, lecz w dużym stopniu podzielanego przez wielu przekonania, że jak to ująłem w. roz-
bezużyteczni, gdy chodzi o politykę. Habermas przyjmuje, że dziale 3., "prawdziwym" bądź "dobrym" nazywać będzle~~
zadaniem filozofii jest dostarczenie jakiegoś społecznego każdy rezultat wolnej dyskusji - ż~ jeśli. za.dbamy o wolnosc
spoiwa, które zastąpi wiarę religijną, i za najlepszą kan- polityczną, prawda i dobro same SIę o siebie z~troszczą·.
dydaturę do bycia takim spoiwem uznaje oświeceniową "Wolna dyskusja" nie oznacza tu dys~u~JI "wolneJ od
gadaninę o "uniwersalności" i "racjonalności". Uważa zatem, ideologii", lecz zwyczajnie taką, która ma miejsce, gdy pras~~
że tego rodzaju krytyka oświecenia i idei racjonalności niszczy sądownictwo, wybory i uniwersy~ety są wolne, ~obllnosc
więzi pomiędzy członkami społeczeństwa liberalnego. Kon- społeczna jest duża i szybka, wyzsze wykształceme rozpo-
tekstualizm i perspektywizm, za które chwaliłem w poprzed- wszechnione, a pokój i dobrobyt przynoszą ze .sob1~olny ?~
nich rozdziałach Nietzschego, uznaje za nieodpowiedzialny pracy czas niezbędny do tego, by przysłuchiwać SIę duz~J
subiektywizm. liczbie ludzi i zastanawiać się nad tym, co mówią. Zgadzam SIę
Habermas dzieli z marksistami i wieloma tymi, których z peirce'owskim twierd~;niem tła~er~a~a~ ż~ jedynym og?l-
krytykuje, pogląd, że rzeczywiste znaczenie koncepcji filozofi- nym określeniem kryteno~ pra~dzlwos~l, Jakl;go P?trzebuJ~-
cznej mieści się w jej politycznych implikacjach i że ostatecz- my, jest koncepcja odwołująca SIę ~o ,,~lIezakło~one) ~omum-
nym kontekstem, w którym oceniać należy filozoficznego, kacji'", nie sądzę jednak, by dało SIę wiele powiedzieć o tym,
w przeciwieństwie do jedynie "literackiego", pisarza jest kon-
tekst polityczny. Dla tradycji, w jakiej porusza się Habermas,
4 Jeżeli te sieci przekonań i pragnień są w dużym stopniu takie ~a~e
to, że filozofia polityki jest ośrodkiem filozofii, jest równie
u licznej grupy ludzi, można z pożytkiem mówić ~ "odwoływamu SIę
oczywiste, jak dla tradycji analitycznej ośrodkowość filozofii
do rozumu" bądź do "logiki", oznacza to bowiem po prostu od-
języka. Jak jednak stwierdziłem w rozdziale 3., lepiej byłoby woływanie się do szeroko podzielanej wspólnej pO,s;awy poprzez
unikać traktowania filozofii jako "dyscypliny" posiadającej przypominanie ludziom twier?zeń, któr~ tworzą ~zęs~ t~J posta~.
"rdzenną problematykę" albo funkcję społeczną. Lepiej byłoby Ogólniej rzecz biorąc, wszystkim tradycyjnym rozroznlen~om ~etaft-
unikać również poglądu" że refleksja filozoficzna ma naturalny zycznym nadać można u~n~ny ~ens lrom~~n~ ~oprzez zsoCJologlzow~-
punkt wyjścia - że któraś z jej pod dziedzin jest, w jakimś nie ich - potraktowanie Ich Jako rozrozruen pomiędzy przygodme
naturalnym porządku uzasadniania, pierwotna wobec innych. istniejącymi zestawami praktyk bą~ź strategii. wykorzystywanych
Albowiem, z ironistycznego punktu widzenia, jaki przedsta- w ramach takich praktyk, a me pomiędzy rodzajami natura~nyml:
5 Nie jest to równoznaczne ze .stwlerd~eme!ll' ze "pr~wdę mo~~;
wiam, nie istnieje żaden "naturalny" porządek uzasadniania
zdefiniować jako "to, w co będziemy wierzyć przy koncu bad~ma .
przekonań i pragnień. Nie ma też specjalnie powodu, by
Dla zapoznania się z krytyką tej peirce'owskiej doktryny zob. MIchael
korzystać z rozróżnień na logikę i retorykę, filozofię i literatu- Williams Coherence, Justification and Truth, .Review of Metaphy-
rę albo racjonalne i nieracjonalne metody skłaniania innych sics" 34'(1980): 243-272 oraz część 2. mojej pracy Pragmatism,
ludzi do zmiany zdania. Skoro nie istnieje żaden ośrodek jaźni, Davidson, and Truth, w: Ernest Lepore, red., Truth and lnterpreta-
to istnieją jedynie rozmaite sposoby wplatania nowych kan- tion: Perspectives on the Philosophy ofDonald Dauidson, s. 333-355.
 122 [TOnizm i teoria
co ozn~cza .termi~ "niezakłócona", prócz tego, iż jest to "taka
komunikacja, .która ma miejsce, gdy istnieją demokratyczne
instytucje polityczne oraz warunki niezbędne do tego by
mogły one funkcjonować"6. ' szczepienie na część prywatną i część publiczną, za którym się
S~ołec~ne spoiwo, ut~zymują.ce opisane w poprzednim
rozdziale Idealne społeczeństwo liberalne, to niewiele więcej
m~ zgoda co do tego, ze ce.lem. or~anizacji społecznej jest danie
kaz~~mu, s.zansy .stwarzama siebie na miarę najlepszych jego
mozl~w?sc, oraz ze dla realizacji tego celu potrzebne są, prócz
pokoju I dobrobytu, typowe "wolności burżuazyjne". Przeko-
na~lIe to me by~oby o~arte na koncepcji powszechnie po-
dZ1,el.anych ludzkich celow, praw człowieka, natury racjonał-
nOSCI, t~go, co Dobre dla Człowieka, czy czegokolwiek in-
n~go. NIe był~by ono o~art~ na niczym głębszym niż fakty
~lIstoryc~ne., ktore wskazują, ze bez ochrony czegoś w rodzaju
mstyt~~JI liberalnego społeczeństwa burżuazyjnego ludziom
tru~meJ będzie wypracowywać swe prywatne zbawienia stwa-
r~a~ swe pryw:a~ne wi~e~unk~ ~łasne, przenicowywać' swoje
~leC1.~rzek(:m~n I pragme!1 ~ świetle wszelakich nowych ludzi
I kSlązek; Ja~le zdarzy. SIę Im napotkać. W takim idealnym
społ~czenstwl.~ dys~usJa ,o sprawach publicznych dotyczyć
badzie .kwestll ,(~) Jak row.nowa,z~c potrzeby pokoju, dob-
ro~yt~ I.~?lnOSC1, ~dy okoliczności wymagają od nas, byśmy
POSWlęCI~1Je?n~ z Olch dla innej, oraz (2) jak wyrównać szanse
stwarzania s~eble, a następnie pozostawić ludziom swobodę
wykorzystam a lub zmarnowania tych szans:
Wob~c sugestii, ~ż jest t.o jedyne społeczne spoiwo, jakiego
potrzebuja społeczeństwa liberalne, można wysunąć dwa zasa-
dnicze zarzuty. PIerwszy powiada, że w praktyce spoiwo to nie
Je~t po prostu. wystarczająco mocne - że (w przeważającej
~merz.e) metafizyczna retoryka publicznego życia demokracji
jest niezbędna dla przetrwam.a w?lny.ch instytucji. Drugi mó-
~I, ~e Jest rze~zą, psychologiczme niemożliwą być liberalną
Iromstk~ --:-. kI;'TIs, dla kogo "okrucieństwo jest najgorszą
~zeczą, Jakiej .Slę dopuszczamy", a równocześnie nie mieć
zadnyc~ metafizycznych przeświadczeń na temat tego, co łączy
wszystkie istoty ludzkie.
6 Natomiast Haberma~. i .ci, którzy się z nim zgadzają, że czymś
zasadniczym dla fI!oz.ofu Jest Ideologiekritik, uważają, iż jest tu
całkl.em s~oro do P?wledzen1~.. Cała kwestia zasadza się na tym, czy
sądzimy, . ~e potrafimy nadac mteresującv sens słowu "ideologia"
- sprawie, by znaczyła coś więcej niż "kiepski pomysł".
Prywatna ironia i liberalna nadzieja 123
Pierwszy zarzut jest przepowiednią dotyczącą tego, co by
się zdarzyło, gdyby w naszej publicznej retoryce miejsce meta-
fizyki zajął ironizm. Drugi stanowi wskazówkę, że owo roz-
opowiadam, nie sprawdzi się: że nikt nie jest w stanie podzielić
się na prywatnego twórcę samego siebie i publicznego liberała
i że ta sama osoba nie może być, w różnych momentach,
Nietzschem i J .S. Miłłem.
Pragnę dość szybko rozprawić się z pierwszym zarzutem,
aby skoncentrować się na drugim. Ten pierwszy sprowadza się
do prognozy, iż zwycięstwo wśród szerokiej publiczności
koncepcji ironicznych, powszechne przyswojenie antyrnetafi-
zycznych, antyesencjalistycznych poglądów na naturę moral-
ności, racjonalności i istot ludzkich, doprowadziłoby do osła-
bienia i rozpadu społeczeństw liberalnych. Możliwe, że pro-
gnoza ta jest trafna, istnieje jednak przynajmniej jeden dosko-
nały powód, by uznać ją za fałszywą. Jest nim analogia
z zanikiem wiary religijnej. Zanik ten, a zwłaszcza zanik
zdolności do traktowania poważnie idei nagrody pośmiertnej,
nie osłabił społeczeństw liberalnych, a w istocie je wzmocnił.
Bardzo wielu ludzi w osiemnastym i dziewiętnastym wieku
przepowiadało coś wręcz przeciwnego. Sądzili, że obietnica
niebios niezbędna jest dla zapewnienia kręgosłupa moralnego
i społecznego spoiwa - że, na przykład, nie za bardzo ma sens
zaprzysięganie w sądzie ateisty, iż będzie mówił prawdę. Jak
się jednak okazało, gotowość znoszenia cierpień dla przyszłej
nagrody dała się przenieść z nagród indywidualnych na na-
grody społeczne, z naszej nadziei na raj na nadzieje związane
z naszymi wnukami" .
Liberalizm dlatego został wzmocniony przez tę przemianę,
że podczas gdy w wiarę w nieśmiertelną duszę bezustannie
uderzały odkrycia naukowe oraz usiłowania filozofów do-
trzymania kroku naukom przyrodniczym, to nie jest wcale
powiedziane, że jakakolwiek zmiana poglądu naukowego bądź
filozoficznego mogłaby dotknąć tego rodzaju społecznej na-
dziei, jaka właściwa jest nowoczesnym społeczeństwom libera-
lnym - nadziei, że życie stanie się w końcu bardziej wolne,
mniej okrutne, mniej znojne, bogatsze w dobra i doświad-
czenia nie tylko dla naszych potomków, ale dla potomków
każdego. Jeżeli komuś, kogo życiu nadaje sens ta właśnie
7 Hans Blumenberg uznaje to przeniesienie za zasadnicze w roz-
woju myśli współczesnej i dobrze tę tezę uzasadnia.
124 Ironizm i teoria Prywatna ironia i liberalna nadzieja 125

!1ad~ieja~ powie się, że filozofowie stają się coraz bardziej nędzą, uciskiem i chaosem. Jak to ujął Orwell, "Widoki
iroruczrn w stosunku do rzeczywistej istoty, obiektywności demokracji zdają się kończyć drutem kolczastym".
prawdy oraz istnienia ahistorycznej natury człowieka, nie Do kwestii utraty społecznej nadziei pówrócę w rozdziale
wzbudzi się przypuszczalnie większego zainteresowania, a tym 8., w którym omawiać będę Orwella. Na razi~'próbuj~ je~y.nie
~ardziej nie wyrządzi się szkody. Pogląd, że społeczeństwa wywikłać publiczne pytanie "Czy nieobecnosc m~ta6~yki Je~t
liberalne utrzymują spoistość dzięki przekonaniom filozoficz- politycznie. f?roźna?" z py~ania p~y~a,~nego "Czy lro~lzm ~aJe
nym, wydaje mi się śmiechu warty. Tym, co wewnętrznie się pogodzić z ludzką solidarnością? . Pomo~ne .moze. by.c tu
wiąże społeczeństwa, są wspólne słowniki i wspólne nadzieje. odróżnienie tego, jak wygląda sytuacja nominalizmu I histo-
Słowniki żywią się zazwyczaj nadziejami - w tym sensie, że rycyzmu dzisiaj, w kulturze liberalnej, której p~bli.czna reto~y~
głównym zadaniem słowników jest opowiadanie historii ka - retoryka, w jakiej podlega. uspołeczmemu młodZie:
o przy~złych osiągnięciach, które kompensują obecne wy- _ jest wciąż metafizyczna, od tego, Jak mogłaby ona wyglądac
rzecżerna. w przyszłości, której publiczna retoryka zapozyczona by .była
Nowoczesne, wykształcone, świeckie społeczeństwa uzale- od nominalistów i historycystów. Mamy skłonność przyjmo-
*ni~ne są od istnienia w miarę konkretnych, optymistycznych wać, że nominalizm i historycyzm stanowią wyłączną własność
I wlarrg~dnych scenariuszy politycznych, a nie scenariuszy intelektualistów, kultury wysokiej, że masy nie mogą być tak
odkupie ma pozagrobowego. Aby zachować społeczną nadzie- zblazowane w stosunku do swych finalnych słowników. Pa-
ję, członkowie takiego społeczeństwa muszą być w stanie miętajmy jednak, że kiedyś, dawno temu ateizm był również
~powiadać sami sobie historię o tym, jak rzeczy mogą zmienić wyłączną własnością intelektualistów. .. .
Się na lepsze, oraz nie dostrzegać żadnych nieprzezwyciężal- W idealnym społeczeństwie liberalnym intelektualiści byli-
nych. przeszkód w urzeczywistnieniu tej opowieści. Jeżeli by nadal ironistami, aczkolwiek nie byliby nimi nieintelek-
':la~zleJa społeczna stała się ostatnio trudniejsza, to nie dlatego, tualiści. Ci ostatni byliby jednak zdroworozsądkowymi nomi-
~e mtelektualiści sprzeniewierzali się głoszonym przez siebie nalistami i historycystami. M gliby zatem postrzegać siebie
Ideałom, ale dlatego, że rozwój wypadków po drugiej wojnie jako na wskroś przygodnych, nie odczuwając przy tym. ża~-
ś,:"iat~wej sprawił, ~e trudniej jest opowiadać przekonującą nych szczególnych wątpliwości w związku z przygodnościami,
hlst<;mę . te g? rodzaju. Cyniczne i niezachwiane imperium którymi przytrafiło się im stać. Nie byliby specjalnie oczytam,
sowieckie, ciągła krótkowzroczność i pazerność istniejących nie zwracaliby się również do krytyków literackich ja~o ?O
demo.kracji oraz eksplodujące demograficznie, głodujące po- moralnych doradców. Ale byliby zdroworozsądko~ml me-
pulacje półkuli południowej, wszystko to sprawia, że prob- metafizykami, podobnie jak w bogatych de~o.kra~Jach. cor~z
lemy, przed którymi stali w latach 30-tych nasi rodzice więcej ludzi staje się zdroworozsądkowvmi metelsta~m. Nie
- faszyzm i bezrobocie - wydają się niemal łatwe do bardziej odczuwaliby potrzebę odpowladam~ n.a pytania "Dl~-
rozwiązania. Ludzie, którzy próbują uwspółcześnić i przefor- czego jesteś liberałem? Dlaczego obchodzi Clę upoko.rzeme
mułować typowy socjaldemokratyczny scenariusz dotyczący nieznajomych ci ludzi?" aniżeli przeciętny sze~nastowlecz~y
równości ludzi, scenariusz, który napisali ich dziadkowie chrześcijanin odczuwał potrzebę odpowiadania na pyranie
w okolicach przełomu stuleci, nie mogą się pochwalić wielkimi "Dlaczego jesteś chrześcijaninem?" albo większość ludzi o~ec-
sukcesami. Problemy te, o których metafizycznie nastawieni nie odczuwa potrzebę odpowiedzi na pytanie "Czy .bę~zlesz
myśliciele społeczni sądzą, że ich przyczyną jest nasza nieumie- zbawionyi''" Osoba taka nie potrzebowałaby uzasadnienia dla
jętność znalezienia odpowiedniego spoiwa teoretycznego - fi- swojego poczucia solidarności ludzkiej, n,ie .byłaby bowiem
lozofii, która mogłaby uzyskać szeroką akceptację w indywi- wychowana do gry w grę językową, w ktorej domagamy Się
dua}istycznr~ i pluralisty.cznym społeczeństwie - są, jak uzasadnień tego rodzaju przekonań i w której je otrzymujemy.
myślę.wynikiem zespołu historycznych przygodności. Przygo-
dności te pozwalają postrzegać ostatnie kilkaset lat europejs- 8 Nietzsche mówił z szyderstwem, "Demokracja to chrześcijaństwo
kiej ! ~merykańskiej historii - stulecia rosnącej publicznej znaturalizowane" (Wola mocy, no. 215). Jeśli pominąć szyderstwo,
nadziei i prywatnej ironii - jako wyspę w czasie otoczoną miał rację.
126 Iron izm i teoria
W jej kulturze na wątpliwości dotyczące publicznej retoryki tej
kultury odpowiada się nie przez sokratyczne żądania definicji
i zasad, lecz poprzez dewey'owskie żądania konkretnych alter-
natyw i programów. Kultura taka mogłaby być, na ile potrafię
to przewidzieć, pod każdym względem tak samo - jeśli nie
bardziej - samokrytyczna i oddana równości ludzi, jak nasza
swojska, wciąż metafizyczna kultura liberalna.
Lecz nawet jeśli mam rację sądząc, że kultura liberalna,
której publiczna retoryka byłaby nominalistyczna i historycys-
tyczna, jest zarówno możliwa, jak i pożądana, nie posunąłbym
się do twierdzenia, że mogłaby bądź powinna istnieć kultura,
której publiczna retoryka byłaby ironiczna. Nie potrafię wyob-
razić sobie kultury, która uspołeczniałaby młodzież w taki
sposób, by budzić w niej ciągłe wątpliwości co do samego
procesu uspołecznienia. Ironia wydaje się czymś z istoty swej
prywatnym. Zgodnie z moją definicją, ironistka nie może sobie
poradzić bez przeciwstawienia słownika finalnego, który
odziedziczyła, słownikowi, który usiłuje sama dla siebie stwo-
rzyć. Ironia jest czymś, jeśli nie z istoty swej wrogim, to
przynajmniej reaktywnym. Ironiści nie potrafią obyć się bez
czegoś, w co by powątpiewali, 'od czego byliby wyobcowani.
Dochodzimy w ten sposób do drugiego z zarzutów, które
wyżej wymieniłem, a więc do poglądu, że bycie ironistką
przeszkadza w jakiś sposób być liberałem i że zwykłe roz-
dzielenie kwestii prywatnych i publicznych nie wystarcza, by
przezwyciężyć to napięcie.
Można by uwiarygodnić to twierdzenie powiadając, że
istnieje, przynajmniej na pierwszy rzut oka, napięcie pomiędzy
poglądem, iż celem organizacji społecznej jest równość ludzi,
a poglądem, iż istoty ludzkie są jedynie ucieleśnionymi słow-
nikami. Idea, że wszyscy mamy nadrzędny obowiązek umniej-
szania okrucieństwa, zrównywania wszystkich istot ludzkich
pod względem ich podatności na cierpienie, wydaje się trak-
tować jako niewątpliwy fakt, że w ludziach tkwi coś, co
zasługuje na szacunek i ochronę zupełnie niezależnie od języ-
ka, jakim mówią. Wskazuje, że istotna jest pewna zdolność
pozajęzykowa, zdolność odczuwania bólu, zaś różnice w słow-
niku są znacznie mniej ważne.
Metafizyka - rozumiana jako poszukiwanie teorii, które
uchwycą rzeczywistą istotę - stara sią uczynić sensownym
twierdzenie, że istoty ludzkie są czymś więcej niż pozbawiony-
mi ośrodka sieciami przekonań i pragnień. Wielu ludzi dlatego
Prywatna ironia i liberalna nadzieja 127
uważa to twierdzenie za ~asad.nicz~ dla l.ibe~alizmu, ~e g?y~~
mężczyźni i kobiety "'! Ist~cle me. byl~ I!~czym w~ę~e) m:
postawami zdaniowymi ~ niczym ~Ięce). mz. o~ecn<?sCJ~ bąd~
nieobecnością dyspOZYCJI do posłu?lwama Się zdamaml sfor
mułowanymi w jakimś historycznie u~arunkowanym ~ło~-
niku - wówczas wątpliwą i dziwaczną Id.eą wy.~~łaby Się .me
tylko ludzka natura, ale także ludzka. solzdar'!osc .. Albo~leJ?
solidarność z wszystkimi możliwymi słow.m~a~1 ~d~)e. s~ę
rzeczą niemożliwą. Metafizycy mówi.ą naJ?, ze jeśli me Ist~le)e
jakiegoś rodzaju wspólny pra-słowmk, m~ ~~ "pow~~u. ' ~y
nie być okrutnym dla tych, których słowniki finalne rozruą Się
bardzo od naszych. Etyka uniwersalistyczna ~da)e Się me do
pogodzenia z ironizmem po prostu d~atego,.ze tr~dl!~,wyob-
razić sobie sformułowanie tego rodzaju ~ty~1 bez jakiejś d?kt~
ryny natury człowieka. Tak~e odwołanie Się do rzeczywiste)
istoty jest przeciwieństwem Iromzm~; .' .
Zatem fakt, że większa otwartosc, więcej przes~rze~1 ~la
autokreacji to standardowy wymóg stawiany. przez I.romstow
wobec społeczeństw, ~tórych, są czło~ka~l, zos~a)e zneut-
ralizowany przez to, ze wymog ten, Jak Sl.ę zd~)e, dotyczy
jedynie wolności mówienia i.ronicznym" metajęzykiem teorety-
cznym, który jest niezrozumiałe ~l,a.zwy~łego zjadacza chleba.
Bez trudu można sobie wyobrazić .Iromstk~ gorąco pr~gn,~cą
więcej wolności, więcej przestrzern dla takich ~audelalre ow
i Nabokovów, a nie dbającą w ogóle o rzec~~, k~ory~~ p~a?nął
Orwell: o to na przykład, by doprowadzlc więcej ~~Ieze~o
powietrza do szybów kopalnianych. al~.o b~ zrZUCIC ~artlę
z pleców proli. Właśnie to. poczucie, IZ :wląze~ pom~ędzy
ironizmem a liberalizmem Jest bardzo luzny, z~s ~omlęd~y
metafizyką a liberalizmem całk.i.eI? ścisły, spr<l:wla, .ze ludzie
nie ufają ironizmowi w filozofii I estetyzmowi w literaturze
jako tendencjom "elitystyczny~". , .
To dlatego pisarze w rodzaju Nabokova, ktorzy głoszą, ze
gardzą "tandetną aktualnością", a dąż~ do "r<?zkoszy estetycz-
nej", sprawiają wrażenie ludzi mor~lme podejrzanych, a m?~e
i politycznie niebezpiecznych- Tak~e sa~o wrazel!le sprawla)ą
często ironiczni filozofowie. tacy )~k .Nletz~c~e I Heidegger,
nawet jeśli zapomnimy o u~~tku" jaki zro~lh z ~IC~ naziser.
Natomiast jeśli nawet po mm )estesI?Y n<l:u~ytek, jaki ~ mark-
sizmu zrobiły gangi zbirów nazywa)ąc~ sle.ble "rząda~1ł mark-
sistowskimi", z Chrześcijaństwa inkWIZYCJa,a ~ utyhtaryzm~
Gradgrind, to nie możemy wspominać o marksizmie, Chrześ-
cijaństwie czy utylitaryzmie bez szacunku. Były bowiem czasy,
 128 Iron izm i teoria
gdy każde Z n~ch przy~łużyło się wolności ludzi. Nie jest
oczywls~e, by, kiedykolwiek przysłużył się jej ironizm.
Ironisrka Je~t typo~ą n~wocze~ną, intelektualistką, a jedy-
nyrm spoleczeńsrwami, k~ore d~Ją JeJ swobodę artykulacji
wy?bcowam~, s~ społeczeństwa liberalne. Kuszące jest zatem
wnioskowante, ze IromSCI są z natury antyliberalni. Mnóstwo
ludzi, począ~szy O? juliena Bendy po c,r. Snowa, uznawało
związek pomiędzy iroruzrnem a antyliberalizmem za niemalże
sam pr~ez się, oczywisty. ,Obec~ie wielu ludzi przyjmuje za
rzecz m,e~~tplIwą, ze z~mlł,o~ame d,o "dekonstrukcji" - jed-
no z dZlsleJsz~ch ?aseł }r,omstow ~ Jest dobrym wyróżnikiem
braku odpowiedzialności moralnej. Zakładają oni, że znarnie-
mern !ll0ra!n,le ~odne~o ,zaufan~a intelektualisty jest rodzaj
bezpośredniej, mes~moswla~0rI?eJ, przezroczystej prozy - do-
~ład!lle te~ rodzaj prozy, jakiego żadna stwarzająca siebie
ironistka me chciałaby pisać. c
Choć by,ć m,oże niekt~re, z powyższych wnioskowań są
błędne, a "mektore, z ~ało}<;n, bezpodstawne, to jednak jest
tro~hę raCJI w podejrzliwości, Jaką wzbudza ironizm. lronizm,
ta~ Jak go_zde~mlOw~!em, ~~asta ze świadomości siły nowego
OpISU, Le\.:Z~lę~SZOSC l~dzl !lle chce, by Ich na nowo opisywa-
no, C~cą byc ~Jmowam w ICh własnych kategoriach _ trak-
to~a!11 pow~znle właś~ie ta,kim~, j~kimi są, i dokładnie tak, jak
mowl,ą. lroms~k~ powiada Im, ze Język, którym mówią, może
zosta~ przez, mą I JeJ podobnych zawłaszczony. W twierdzeniu
tym Jest, C?S potencjalnie bardzo okrutnego. Albowiem naj-
skuteczniejszq I?e~odą zadania ludziom długotrwałego bólu
Jest upokorzenie I~~ poprzez sprawienie, by rzeczy, które
uw;zah z~ ~aJwazmeJsze, zdałr: s,ię b!ahe, ,Przestarzałe i bezsil-
ne. Zwróćmy uwagę, co dzieje SIę, kiedy drogie dziecku
przedI?lOty:- owe drobne rzeczy, wokół których snuje ono
fa~ta~Je, kto re, czynią Je troszeczkę innym od pozostałych
dzieci - zo,staJą na n?~o ?pis~ne jako "śmieci" i wyrzucone.
~I~o rozwazmy, <:0dzieje SIę, kiedy przedmioty te wydadzą się
smles~n~ ,w po~ownamu z przedmIOtami, które ma inne,
zamozn~eJsze dziecko, Coś takiego dzieje się przypuszczalnie
z pryrrutywną ,kulturą, gdy zostaje podbita przez kulturę
bardziej rozwtruęrą. To samo czasem przydarza się nieintelek-
9 Z,?b, ro~ważania Judith Shklar ~a teJ?at upokorzenia na s, 37 jej
książki Ordtna~ ':'IC~S,Harvard Universiry Press, Cambridge, Mass,
1984, oraz omowierue sposobu, w jaki posługują się upokorzeniem
oprawcy, w rozdz. 1. książki Ellen Scarry The Body in Pain,
Prywatna ironia i liberalna nadzieja 129
tualistom w obecności intelektualistów. Wszystko to są łagod-
niejsze postaci tego, co stało się z Winstonem Smithem, gdy go
aresztowano: Rozbili jego przycisk do papieru i walnęli Julię
pięścią w brzuch, zapoczątkowując tym samym proces zmusza-
nia go, by opisał siebie na nowo w kategoriach O'Briena, a nie
własnych. Opisująca na' nowo ironistka, będąc zagrożeniem
dla naszego słownika finalnego, a przeto dla naszej zdolności
zrozumienia siebie we własnych, a nie jej kategoriach, pod-
suwa myśl, że nasza jaźń i nasz świat są błahe, przestarzałe,
bezsilne. Opisanie na nowo często upokarza.
Zważmy jednak, że nowy opis i ewentualne upokorzenie nie
są ściślej związane z ironizmem niż z metafizyką. Metafizyk
również na nowo opisuje, nawet jeśli czyni to w imię rozumu,
a nie wyobraźni. Opisywanie na nowo jest cechą gatunkową
intelektualisty, a nie szczególnym wyróżnikiem ironistki. Dla-
czego więc ironiści wzbudzają szczególną niechęć? Klucz do
odpowiedzi na to pytanie odnajdujemy w fakcie, że metafizyk
podpiera zwykle swój nowy opis argumentacją - albo, jak ten
proces opisuje ironistka, maskuje swój nowy opis argumentac-
ją. Lecz to samo przez się nie rozwiązuje problemu, ponieważ
argumentacja, podobnie jak nowy opis, jest obojętna względem
liberalizmu i antyliberalizmu. Różnica polega tu przypuszczal-
nie na tym, że przedstawienie argumentów na poparcie naszego
nowego opisu jest równoznaczne z powiedzeniem publiczności,
iż ją kształcimy, a nie po prostu przeprogramowujemy - iż
Prawda była w nich już wcześniej i należało ją tylko wydobyć na
światło dzienne. Nowy opis, który jawi się jako odsłonięcie
prawdziwej jaźni interlokutora albo rzeczywistej natury wspól-
nego mówcy i interlokutorowi publicznego świata, stwarza
wrażenie, że osoba, którą się na nowo opisuje, zostaje wzmoc-
niona, a nie że jej siła ulega zmniejszeniu. Wrażenie to potęguje
się, jeśli powiązane jest z sugestią, że jej poprzedni, fałszywy
opis samej siebie narzucił świat, ciało, diabeł, nauczyciele czy
represyjne społeczeństwo. Neofita chrześcijański bądź marksis-
towski ma poczucie, że poddanie się nowemu opisaniu jest
równoznaczne z odsłonięciem jego prawdziwej jaźni bądź jego
rzeczywistych interesów. Zaczyna wierzyć, że przyjęcie tego
nowego opisu przypieczętowuje przymierze z mocą potężniej-
szą od tych wszystkich, które dawniej go ciemiężyły.
Krótko mówiąc, metafizyk sądzi, że zachodzi związek
pomiędzy nowym opisem a mocą i że właściwy nowy opis
może uczynić nas wolnymi. Ironistka nie oferuje podobnego
zapewnienia. Musi przyznać, że nasze szanse na wolność

130 Ironizm i teoria
zależą od historycznych przygodności, na które nasze opisy samych
siebie mają jedynie wpływ okazjonalny. Nie zna żadnej mocy tej
rangi, co ta, z którą metafizyk, jak utrzymuje, jest zaznajomiony.
Kiedy twierdzi, że jej nowy opis jest lepszy, nie może nadać słowu
"lepszy" owej upewniającej siły, którą daje mu metafizyk, kiedy
tłumaczy je jako "lepiej odpowiadający rzeczywistości".
Wynika z tego zatem, że tym, o co obwinia się ironistkę, jest
nie skłonność do upokarzania, lecz niezdolność nadawania
mocy. Nie ma żadnego powodu, dla którego ironistka nie
mogłaby być liberałem, nie może ona jednak być takim
"postępowym" i "dynamicznym" liberałem, jakimi są, jak
czasem twierdzą, liberalni metafizycy. Nie potrafi bowiem
zaproponować tego typu społecznej nadziei, którą oferują
metafizycy. Nie może twierdzić, że przyjęcie jej nowego opisu
nas samych i naszej sytuacji lepiej przygotowuje do walki
z siłami, które zwracają się przeciw nam. Według niej gotowość
do tej walki jest kwestią broni i szczęścia, nie polega zaś na tym,
by mieć prawdę po swojej stronie albo wykryć "bieg historii".
Pomiędzy liberalną ironistką a liberalnym metafizykiem
zachodzą zatem dwie różnice. Pierwsza dotyczy ich rozumienia
tego, co dla liberalizmu może uczynić nowy opis; druga ich
rozumienia związku pomiędzy publiczną nadzieją a prywatną
ironią. Pierwsza polega na tym, że ironistka sądzi, iż jedynymi
nowymi opisami służącymi celom liberalnym są te, które
odpowiadają na pytanie "Co upokarza?", podczas gdy metafi-
zyk pragnie jeszcze odpowiedzi na pytanie "Dlaczego powinie-
nem unikać upokarzania?" Liberalny metafizyk chce, by nasze
pragnienie bycia życzliwym wesprzeć uzasadnieniem, które
pociągnie za sobą nowy opis nas samych eksponujący powsze-
chną istotę człowieczeństwa, istotę, która jest czymś więcej niż
wspólną nam wszystkim zdolnością cierpienia upokorzeń.
Liberalna ironistka pragnie tylko, by nasze szanse bycia życzli-
wym, unikania upokarzania innych zostały przez nowy opis
powiększone. Sądzi, że uznanie powszechnej podatności na
upokorzenie jest jedynq więzią społeczną, której trzeba. Pod-
czas gdy metafizyk za istotny moralnie rys pozostałych istot
ludzkich uznaje ich odniesienie do potężniejszej, powszechnej
mocy - na przykład racjonalności, Boga, prawdy, historii
- ironistka uważa, że moralnie istotna definicja osoby, pod-
miotu moralnego brzmi, "coś, co podlega upokorzeniu". Jej
poczucie ludzkiej solidarności opiera się na poczuciu wspólne-
go zagrożenia, a nie wspólnego posiadania czy podzielanej
mocy.
Prywatna ironia i liberalna nadzieja 131
Cóż zatem z kwestią, którą poruszyłem wyżej: że lud~i~
pragną być opisywani w ich własnych k~tegoriach? Jak Jl:lz
wskazywałem, liberalna ironistka odpowiada tu, ze ~alezy
odróżnić nowy opis dla celów prywatnych I nowy OpIS .dl~
celów publicznych. Dla moich celów prywatnych mogę ,OpIS~C
na nowo ciebie i kogokolwiek innego w kategonach, kto re me
mają nic wspólnego z moją postawą wobec twojego.obecne~~
bądź możliwego cierpienia. Moje pr~wat~e. cel~ I ta cz~s~
mojego słownika finalnego, ktora !Ile wiąze SIę z. mou~ll
publicznymi działaniami, to nie twoja sprawa. Lec~, Jako, ze
jestem liberałem, ta część mojego finalnego słownika, kt~ra
wiąże się z takimi działaniami, wymaga ode mnie, ~y~ ~mał
świadomość wszystkich różnorodnych s'poso~ów, .na Jakle mn,e
istoty ludzkie, których mogłoby mOJ~ d~lałame d?tyczyc,
mogą zostać upokorzone. Liberalna ironistka musi zatem
najlepiej jak tylko może zaznajomić s~ę w wyobraźni z alter-
natywnymi słownikami finalnymi me .tylko ku ~łas~e.mu
wzbogaceniu, ale także po to, by r.ozu.mleć ~becne I możliwe
upokorzenie ludzi, którzy posługują SIę tymi alternatywnymI
słownikami.
Natomiast liberalny metafizyk pragnie słownika finalnego
posiadającego wewnętr~ną i o:~a!lic~ną str'!kturę, takiego,
którego nie przepoławia rozrozmeme pubhczn~-pry~atn~;
liberalny metafizyk nie chce zwyczajnej składanki, Uwaza, ze
przyznanie, iż każdy chce, by go uJmowa~o ~ Jeg? w.ła.snych
kategoriach, zobowiązuje nas do odn~l~zlema najmruerszego
wspólnego mianownika tych kategorn, Jednego OpISU, ktory
wystarczy dla celów zarówno publicznych, j~k i p~ywatn~c~,
dla samookreślenia i dla naszych stosunków z mnyrru. Modh SIę
wraz z Sokratesem, by człowiek wewnętrzny i czł,?wiek z~wn!t-
~edn(Jścią-- by niepot.rzebn~ luz była. lron~a:
Sk onny jest- mniemać za Plato?em? ~e. CZęSC,I.d~sz'y l CZęSCl
państwa wzajemnie sobie odpowiadają I ze odróżnienie v-:duszy
tego, co zasadnicze od tego, c.o przypad~ow~,. pomoz,e n",:m
odróżnić sprawiedliwość od mesprawiedliwości w. panstwie.
Tego rodzaju metafory stanowią wyraz przekonama l~beral?ego
metafizyka, że publiczna merafizyczna retory~~ hberal.lz~u
musi dominować w finalnym słowniku liberalnej jednostki, Jest
to bowiem ta jego cząstka, która wyraża to, co dzieli ona z resztą
ludzkości - cząstka, która czyni możliwą solidarność 10.
\O Habermas na przykład stara się ocalić coś z oświeceniowego
racjonalizmu poprzez "dyskursywną teorię prawdy", która wykaże, że
132 Ironizm i teoria
. Lecz właśnie tego rozróżnienia na ośrodkową, wspólną,
niezbywalną część naszego słownika finalnego i jego część
peryferyjną, idiosynkratyczną, dowolną, ironistka nie chce
przeprowadzać. Uważa, że tym, co jednoczy ją z pozostałymi
przedstawicielami gatunku jest nie wspólny język, lecz jedynie
podatność na ból, a zwłaszcza na ów szczególny rodzaj bólu,
którego nie dzielą z ludźmi zwierzęta - na upokorzenie. W jej
ujęciu solidarność ludzka nie polega na dzieleniu wspólnej
prawdy albo wspólnego celu, lecz na dzieleniu wspólnej
samolubnej nadziei, nadziei, że nasz świat, owe drobne rzeczy
wokół nas, które wpletliśmy w nasz słownik finalny, nie ulegną
zniszczeniu. Dla celów publicznych to, że każdy człowiek ma
inny słownik finalny, nie jest istotne dopóty, dopóki w takim
stopniu zachodzą one na siebie, by każdy posiadał jakieś słowa
na wyrażenie potrzeby wnikania w fantazje innych ludzi na
równi ze swoimi własnymi. Lecz te pokrywające się słowa
- słowa takie jak "życzliwość", "przyzwoitość" czy "godność"
- nie tworzą słownika, do którego dojść mogą wszystkie istoty
ludzkie poprzez namysł nad swoją naturą. Rezultatem takiego
n~mysł~ będzie j.edyn!e większa świadomość możliwości cierpie-
ma. W Jego wyniku me odkryjemy racji dla tego, by przejmować
się cierpieniem. Dla liberalnej ironistki ważne jest nie od nalezie-
~e takiej racji, lecz upewnienie się, że zauważa cierpienie, kiedy
Się o~lO.~ojawia: Ma nadzieję, że jej własny słownik finalny nie
będzie Jej ograniczał, gdy stanie wobec moźłiwości upokorzenia
kogoś o zupelnie odmiennym słowniku finalnym.
Dla liberalnej ironistki umiejętność wyobraźniowego utoż-
samia~ia się spełnia tę samą rolę, jaką według liberalnego
metafizyka winna spełniać swoiście moralna motywacja - ra-
cj.onalno~ć, mił?ś.ć do Boga albo umiłowanie prawdy. lronistka
m~ uw~za, by Jej zd~lnoś~ uzmysławiania sobie i pragnienie
unikania aktualnego I mozliwego upokorzenia innych - bez
względu na r~ż~ice płci,. rasy, plemienia i słownika finalnego
- były bardziej rzeczywiste, zasadnicze czy "istotnie ludzkie"
~,mo.r~~nypunkt widzenia" jest "uniwersalny" i "nie wyraża jedynie
mtUlCJImoralnych przeciętnego, należącego do klasy średniej męż-
czyzny, członka nowoczesnego społeczeństwa zachodniego". (Perer
Dews, red., Autonomy and Solidarity: Interviews with jurgen Haber-
mas, Verso, London 1986). Dla iranistki fakt, że nikt nie miał takich
intuicji przed ukształtowaniem się nowoczesnych społeczeństw za-
chodnich, nie ma żadnego znaczenia dla kwestii tego, czy powinna
ona je podzielać.
Prywatna ironia i liberalna nadzieja 133
od którejkolwiek innej jej cząstki. W istocie uznaje je za zdolność
i pragnienie, które podobnie jak umiejętność układania równań
różniczkowych, pojawiły się raczej późno w historii ludzkości
i które nadal stanowią raczej lokal ne zjawisko ..Związane są przede
wszystkim z Europą i Ameryką ostatnich trzystu lat. Nie wiążą się
z żadną mocą potężniejszą od tej, jaka kryje się w konkretnej
sytuacji historycznej, na przykład od siły, z jaką bogate europejskie
i amerykańskie demokracje potrafią rozprzestrzeniać swe zwycza-
je na inne części świata, siły, którą zwiększyły pewne przeszłe
przygodności, a którą umniejszyły pewne przygodności niedawne.
Podczas gdy liberalny metafizyk sądzi, że dobry liberał wie,
iż niektóre kluczowe twierdzenia są prawdziwe, liberalna
ironistka uważa, że dobry liberał posiada pewnego rodzaju
wiedzę praktyczną. Podczas gdy on sądzi, że ośrodkiem wyso-
kiej kultury liberalizmu jest teoria, ona uważa, że takim
ośrodkiem jest literatura (w dawniejszym i węższym rozumieniu
tego terminu - sztuki teatralne, wiersze, a zwłaszcza powieści).
On uważa, że zadaniem intelektualisty jest zachowanie i obrona
liberalizmu przez wspieranie go pewnymi prawdziwymi twier-
dzeniami dotyczącymi rozległych zagadnień, ona natomiast
sądzi, że zadanie to polega na ozwijaniu naszej umiejętności
rozpoznawania i opisywania różnego rodzaju drobnych rzeczy,
wokół których jednostki bądź społeczności osnuwają swe
fantazje i swoje życie. Ironistka słowa, które są zasadnicze dla
metafizyki, a w szczególności dla publicznej retoryki liberalnych
demokracji, uważa po prostu za jeszcze jeden tekst, jeszcze jeden
zbiór drobnych ludzkich rzeczy. Jej zdolność rozumienia, co to
znaczy osnuć swe życie wokół tych słów, nie różni się niczym od
zdolności uzmysłowienia sobie, co znaczy osnuć swe życie
wokół miłości Chrystusa albo Wielkiego Brata. Jej liberalizm nie
polega na poświęceniu się tym konkretnym słowom, lecz na
umiejętności rozumienia funkcji wielu różnych zbiorów słów.
Odmienności te pomagają wyjaśnić, dlaczego filozofia iro-
niczna nie zrobiła i nie zrobi wiele dla wolności i równości.
Tłumaczą jednak także, dlaczego "literatura" (w dawniejszym
i węższym sensie), a także etnografia i dziennikarstwo mają tu
duże zasługi. Jak już mówiłem, cierpienie jest zjawiskiem
pozajęzykowym: Jest tym, co nas, istoty ludzkie, wiąże z nie
używającymi języka zwierzętami. Zatem ofiarom okrucieńst-
wa, ludziom, którzy cierpią, nie na wiele zda się język. To
dlatego nie istnieje żaden "głos uciskanych" czy "język ofiar".
Język, którym ofiary wcześniej posługiwały się, nie jest już
przydatny, a cierpią one zbyt mocno, by układać nowe słowa.
134 Iron izm i teoria
Tak więc zadanie językowego ujęcia ich sytuacji spada na kogo
innego. Dobrze je może wypełnić liberalny powieściopisarz,
poeta bądź dziennikarz. Lecz zazwyczaj nie liberalny teoretyk.
Podejrzenie, że ironizm w filozofii nie pomaga liberalizmo-
wi, jest całkiem zasadne, dzieje się tak jednak nie dlatego, iżby
filozofia ironiczna była z istoty swej okrutna. Dzieje się tak
dlatego, że liberałowie przyzwyczaili się oczekiwać od filozofii
wykonania pewnego zadania - mianowicie udzielenia odpo-
wiedzi na pytania w rodzaju "Dlaczego nie być okrutnym?"
i "Dlaczego być życzliwym?" - i mają wrażenie, że każda
filozofia, która się od niego uchyla, musi być bezduszna. Lecz
oczekiwanie to wynika z metafizycznego wychowania. Jeśli
udałoby się nam go pozbyć, liberałowie nie domagaliby się od
ironicznej filozofii, by wykonywała zadanie, którego wykonać
nie może i które sama określa jako niewykonalne.
Właściwe metafizykowi skojarzenie teorii z nadzieją społe-
czną, a literatury z prywatną doskonałością w ironicznej
kulturze liberalnej ulega odwróceniu. W liberalnej kulturze
metafizycznej to od dyscyplin, na których spoczywał obowią-
zek wnikania poza liczne prywatne zjawiska ku jednej ogólnej
i powszechnej rzeczywistości - od teologii, nauki, filozofii
- oczekiwano, by łączyły ludzi, a tym samym pomagały
wyeliminować okrucieństwo. W kulturze ironicznej natomiast
zadanie to powierza się dyscyplinom, które specjalizują się
w szczegółowym opisie tego, co prywatne iłidiosynkratyczne.
Rolę powierzaną demonstracjom powszechnej natury ludzkiej
muszą spełniać zwłaszcza powieści i dzieła etnograficzne,
które uwrażliwiają nas na cierpienie ludzi nie mówiących
naszym językiem. Solidarność trzeba budować z drobnych
kawałków, a nie odkrywać w gotowej postaci pra-języka, który
każdy z nas rozpozna, gdy tylko go usłyszy.
W naszej coraz bardziej ironicznej kulturze filozofia staje
się ważniejsza dla poszukiwania prywatnej doskonałości niż
dla jakiegokolwiek zadania społecznego. W następnych dwóch
rozdziałach utrzymywał będę, że ironiczni filozofowie są filo-
zofami prywatnymi - takimi, których interesuje potęgowanie
ironii nominalisty i historycysty. Ich praca nie ma zastosowa-
nia dla celów publicznych, jest nieprzydatna dla liberałów jako
t~kich. W rozdziałach 7. i 8. przedstawię przykłady tego, jak
pisarze mogą dokonać czegoś społecznie użytecznego - po-
móc nam mieć się na baczności wobec źródeł okrucieństwa
w nas samych, a także wobec faktu pojawiania się go w ob-
szarach, w których go dotąd nie dostrzegaliśmy. . bardzo określonego rodzaju książki. Przedmiotem teorii ironi-
5
Autokreacja i afiliacja:
Proust, Nietzsche i Heidegger
Aby zilustrować moje twierdzenie, że dla rras, ironistów, teoria
stała się środkiem służącym bardziej prywatnej doskonałości,
aniżeli ludzkiej solidarności, omówię kilka wzorcowych przy-
kładów teorii ironicznej: młodego Hegla, Nietzschego, Hei-
deggera i Derridę. Używać będę raczej słowa "teoretyk" niż
"filozof", ponieważ etymologia "teorii" dostarcza mi pożąda-
nych konotacji, a unika pewnych innych, których nie chcę.
Osoby, o których będę mówił, nie sądzą, aby istniało coś, co
nazywa się "mądrością" w jakimkolwiek sensie tego terminu,
na który zgodziłby się Platon. Zatem określenie "miłośnik
mądrości" wydaje się nie na miej cu. Natomiast theoria przy-
wodzi na myśl objęcie wzrokiem dużej połaci terenu ze
znacznego dystansu, a to właśnie robią ci, o których będę
mówił. Wszyscy oni celują w zachowywaniu dystansu wobec
- i szerokim oglądzie - tego, co Heidegger nazywał "trady-
cją zachodniej metafizyki", a co ja nazywam "kanonem platoń-
sko-kantowskim".
Poszczególne pozycje tego kanonu, dzieła wielkich metafi-
zyków są klasycznymi próbami ujęcia wszystkiego statycznie
i całościowo. Metafizycy usiłują wznieść się ponad wielość
zjawisk w nadziei, że gdy spojrzą z wyżyn, objawi im się jakaś
nieoczekiwana jedność - jedność, która będzie oznaką, iż
dostrzeżono coś rzeczywistego, coś, co kryje się za zjawiskami
i je wytwarza. Natomiast kanon ironiczny, o którym chcę
mówić, stanowi serię prób spojrzenia wstecz na podejmowane
przez metafizyków wysiłki wzniesienia się na owe wyżyny
i dostrzeżenia jedności kryjącej się poza wielością tych wysił-
ków. Ironiczny teoretyk nie ufa stworzonej przez metafizyka
metaforze wertykalnego spoglądania z góry na dół. Zastępuje
ją metaforą historycysty patrzenia wstecz, na"przeszłość, we-
dług osi horyzontalnej. I nie spogląda on wstecz na ogół
rzeczy, lecz na bardzo określonego rodzaju ludzi piszących