34567

OCTUBRE-DICIEMBRE 2011

¿Allinchu wawasman
Diosmanta yachachiy?
34567 ´
6
Kay revistaqa
42.162.000 URQHUKUN
188 QALLUSPI
OCTUBRE-DICIEMBRE 2011

KAY TORREMANTA QHAWAQ REVISTAQA, Jehova Diosta tukuy imamanta Kamachiqtajina jatunchanapaq urqhukun.
Unay tiempopiqa, torremantapacha imachus karupi kasqanta qhawaq kanku. Kikillantataq, kay revistaqa, imaynata-
´
chus kunan tiempopi Bibliap profeciasnin juntakuchkasqanta rikuchiwanchik. Torremanta Qhawaq revistaqa, Jehova
Diospa Reinon, saqra kaqta chinkachinanta, juk paraisoman Jallpata tikrachinanta ima, willaspa runasta sunquchan.
˜ ˜ ˜ ˜
Chantapis, kamachiq Rey Jesucristopi iniyninchikta winachin, payqa nuqanchik winay kawsayta taripananchikpaq
˜
wanurqa. Kay revistataqa, 1879 watamantapacha Jehovamanta sutinchaqkuna urqhuchkanku, Diospa Palabranta ja-
tunpaq qhawasqankuraykutaq, tukuy nisqanta Bibliamanta urqhunku. Kay revistaqa, mana politicaman satikunchu.
Kay Torremanta Qhawaq revistaqa, tukuy pachapi Bibliamanta yachachinapaq urqhukun, kaytaq runa qullqita munasqanmanjina
´ qusqanwan ruwakun. Mana
vendenapaqchu. Tukuy Bibliamanta rimaykunaqa, “Diosmanta Qhelqasqa” Bibliamanta urqhukun; NM rikhuriptintaq Traduccion del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras
(con referencias), niyta munan.

˜
NAWPAQ KAQ YACHAQANAS
3 ¿Yachachinachu wawasman Diosmanta?
´
4 ¿Imasta yachachina?
6 ¿Pitaq Diosmanta yachachinan tiyan?
´
8 ¿Imaynata yachachina? Sumaq
yanapaykuna

WAK YACHAQANAS
´
10 Diosman qayllaykuy: ¿Jehova Dios rumi sunquchu?
14 Wawasta yachachinapaq: ¿Imaraykutaq Dorcas may munasqa karqa?
´
16 Bibliap yachachiykunasnin: ¿Imataq Diospa Reinonrı?
˜
18 Iniyniyuqkunamanta yachakunapaq: Dioswan sunquchachikurqa
23 ¿Yacharqankichu?
28 Familiaspaq yuyaychaykuna: Casarasqas jatunpaq qhawakuychik
˜
31 Nawiriqkuna yachayta munanku

CHANTAPIS
11 Sumaq jallpamanta qanchis laya puquykuna
24 Jehovap sunqunta kusichiq runa
¿Yachachinachu wawasman Diosmanta?
K AY tiempopi religionmanta wawas-
man yachachinapaq achkha yuyay-
chaykuna tiyan, chaywanpis tatas wawas-
allinta apanakunankupaq mayta yana-
pasqanta reparayku”, nispa. 1 Nillanku-
´
taq: “Religion, Diosta yupaychay ima tu-
ninkuman Diosmanta mana parlana kas- kuy wawaspa kawsayninkupi mayta yana-
qanta wakin runas yuyanku. Religionni- pan, familiankuwan allinta apanakunan-
yuq familiaspi wawas uywakunku chayqa kupaqpis.” Jinata nisqanku Jesucristop
mana allinchu kasqanta ninku. nisqanman kikinchakun: “Diospa Pala-
´ branta uyarispa kasojkunamari kusikuy-
¿Imata yuyanki? ¿Mayqintaq kay yu-
yasqankumanta chiqan kasqanta niwaq? niyojqa kanku”, nispa (Luc. 11:28).
Diosmanta, religionmanta ima wawas-
˘ Tatas wawasninkuman Diosmanta par- ˜
man yachachinapaq, winanankutaraq
layta mana saqikunanchu tiyan. ´
suyanamanta, ¿imata nisunman? Ajina-
˘ Tatas wawasninkuman religionmanta ta yuyaqkunaqa wawaspa yuyayninku
˜
parlanankupaq, winanankutaraq suya- mana qillqasqa papelman rikchakusqan-
nanku tiyan. ta mana reparankuchu. Chayrayku tatas
˘ Tatasqa wawamantapacha religionninku- iskayniqmanta ruwayta atisqankuta ni-
˜ sunman: Llimphu kawsayniyuq kayman-
ta yachachinanku tiyan. Winaptinkutaq
˜ ta, creenciasninkumanta ima “qillqay-
sapallankumantana ukhunchanankupaq
kallpachananku tiyan. ta” atinku chayri wak yachachiykuna, wa-
˘ Wawas tatasninkup religionninkuta wasninkup yuyayninman, sunqunman
mana imata nispalla yachakunanku tiyan. ima juntananta saqillanku.
´ ´
¿Allinchu Religion wawaspaq? ¿Imata ruwana kanman?
Allin tataqa wawasninpa allinninta Religionqa unaymantapacha runata
chiqninachiyta, churanachiyta ima atis-
maskan. Chayrayku wawas religionman-
qanta rikuchin. Wawasninku kayjinapi
ta mana yachanankuchu tiyan nisqanku, ´
mana rikukunankupaq, ¿imata tatas ru-
¿chiqachu? Yachayniyuq runasqa tataspa ´
wankuman? ¿Imaynata runa masinkuta
religionnin imaynatachus wawasta yana-
˜ munakunankupaq yachachisunman?
pasqanta achkha watastana ukhunchan-
Kay kimsa tapuykuna imatachus tatas
ku. ¿Ima yuyaymantaq chayanku? ´
´ ruwayta atisqankuta rikuchin: 1) ¿imasta
Wawasta religion mana allinman tuku- yachachina tiyan?; 2) ¿pitaq yachachinan
˜ ´ ´
chinanmantaqa, winasqankumanjina su- tiyan?, chanta 3) ¿imaynata allinta yacha-
maqmanta yanapayta atisqanta reparan- chisunman?
ku. Kay 2008 watapi Social Science Re-
search, nisqa revistapi nirqanku: “Reli- 1 Kay revistapi sutinchakusqan Estados Unidos suyu-
´ pi 21.000 wawasmanta, tatasninkumanta, yachachiqkuna-
gionqa wawapura chanta tatasninkuwan manta ima urqhukun.

TORREMANTA QHAWAQ ˙ OCTUBRE-DICIEMBRE 2011 3

 ´
¿Imata Dios paymanta
´ yachananchikta munan?
¿Imasta ˛ Bibliap yachachisqan: “Yachachunku qan
´
[Jehova, NM] Tata Dioslla Patapi Kaj Dios kas-
yachachina? qaykita tukuy kay pachapi” (Salmo 83:18).
´
¿Imata yachachiwanchik? Diosqa mana riku-
“Diosmanta tukuy Qhelqasqaqa paypa kuq kallpachu, pay kanpuni, sutiyuqtaq.
yuyaychasqan kaspa, may sumaj ˛ Bibliap yachachisqan: “Tata Diosqa tukuy-
kashan yachachinapaj, juchata pa sonqonkuta rejsin, jinallataj ima yuyas-
reparachinapaj, cheqa kajman qankutapis. Ajinatachus payta maskanki
´
kutirichinapaj, cheqanta kawsayta chayqa, pay tarichikusonqa” (1 Cronicas
28:9).
yachachinapaj ima.” (2 TIMOTEO 3:16) ´ ˜
¿Imata yachachiwanchik? Jehovaqa tukuy nu-
qanchikmanta interesakun, wawastapis mana
W AWASQA Diosmanta chiqa kaqta
yachananku tiyan. ¿Maypitaq ya-
chankuman? Bibliapi, may jatunpaq qha-
qunqanchu (Salmo 10:14; 146:9). Riqsinan-
chiktataq munan.

wasqa libropi. ˛ Bibliap yachachisqan: “Ama ni mayqen [...]

Bibliaqa Diospa cartan apachimuwa- wajcha wawatapis llakichinkichejchu. Sichus

sunmanjina, chaypitaq imaynachus pay qankunaqa paykunata llakichinkichej, noqa-
´ mantaj qhaparikamuwanku
´ chayqa, payku-
kasqanta willawanchik chanta waynas-
˜ nata uyarisaj” (Exodo 22:22-24).
ta, sipaskunata, winay tukusqa runasta ´
ima imaynatachus kawsakunankuta yu- ¿Imata yachachiwanchik? Jehovaqa tukuypa,
˜
yaychan. Kaypi Bibliamanta wakin ya- wawaspa manakuyninkuta ima uyarin. Yuyas-
chachiykunata sutinchakunqa, wawas- qanchikta, sunqunchik ukhupi imatachus
sientesqanchikta ima willayta atinchik.
pis chaykunamanta yachakuyta atinku.
˛ Bibliap yachachisqan: “Watejmanta Diosta
pruebaman churallarqankutaj. Israelpa santo
Diosnimpa sonqonta nanacherqanku” (Salmo
78:41).
´
¿Imata yachachiwanchik? Nisqanchik, ruwas-
qanchik ima Jehovata llakichinman chayri ku-
sichinman. Manaraq imatapis parlachkaspa,
ruwachkaspa ima tukurinaraq tiyan.

34567
˜
Argentina: Casilla 83 (Suc. 27B), C1427WAB Cdad. Aut. de Buenos Aires. Ruwaqkuna: Associaçao Torre de
6 ´ ´
Bolivia: Casilla 6397, Santa Cruz. Brasil: CP 92, Tatuı, SP, 18270-970. Cana- Vigia de Bıblias e Tratados. Sede
´ ´
da: PO Box 4100, Georgetown, ON L7G 4Y4. Chile: Casilla 267, Puente Alto. e grafica: Rodovia SP-141, km 43,
´ ´
¿Astawan yachakuyta munankichu? ¿Bibliaman- Colombia: Apartado 85058, Bogota. Dominicana, Rep.: Apartado 1742, San- Cesario Lange, SP, 18285-901, Bra-
˜ ˜ ´
ta mana ni imata manaspalla yachachisunankuta to Domingo. Ecuador: Casilla 09-01-1334, Guayaquil. Espana: Apartado 132, sil. Diretor respons avel: Augusto
´
munankichu? Jehovamanta sutinchaqkunaman, 28850 Torrejon de Ardoz (Madrid). Estados Unidos: 25 Columbia Heights, dos Santos Machado Filho. ˘ 2011
kaypi rikhuriqman qillqawaq. Maskallawaqtaq Brooklyn, NY 11201-2483. Italia: Via della Bufalotta 1281, I-00138 Roma RM. Watch Tower Bible and Tract Society
´ ´
www.watchtower.org/address nisqapi. Mexico: Apartado Postal 895, 06002 Mexico, D.F. Paraguay: Casilla 482, of Pennsylvania. Todos los derechos
´ ´
1209 Asuncion. Peru: Apartado 18-1055, Lima 18. Puerto Rico: PO Box 3980, reservados. Brasilpi ruwasqa.
4 Guaynabo, PR 00970. Venezuela: Apartado 20.364, Caracas, DC 1020A.

Vol. 132, No. 19 Monthly and supplemental quarterly editions QUECHUA (BOLIVIA)
 ´ ˜
¿Imaynata mana nuqanchikjina
kaqkunata qhawana tiyan?
˛ Bibliap yachachisqan: “Diosqa mana wa-
´
killantachu allimpaj qhawan, manachayqa ¿Imaynata familia ukhupi
´ kawsakuna?
mayqen nacionllamantapis picha Diosta
manchachikoj, cheqa kajtataj ruwaj runata- ˛ Bibliap yachachisqan: “Wawas, tataykichej-
˜
min Diosqa allin nawiwan qhawan” (Hechos ta, mamaykichejta kasuychej tukuy imapi,
10:34, 35). ˜
imaraykuchus chaymin Senorta kusichin”
´
¿Imata yachachiwanchik? Diosqa tukuyta mu- (Colosenses 3:20).
nakuwanchik chayrayku wak laya runasta ´
¿Imata yachachiwanchik? Wawas tatasta ka-
mana pisipaqchu qhawananchik tiyan. sukuptinku munakusqankuta rikuchinku,
Diospa munayninta ruwayta munasqankuta-
˛ Bibliap yachachisqan: “Wakichisqapuni
pis.
kaychej, Diospi atienekuspa imatachus suya-
kusqaykichejmanta sutita kutichinaykichej- ˛ Bibliap yachachisqan: “Ujkuna ujkunawan
paj. Yachayta munajkunaman kutichiychej ta- paciencianakuspa, purajmanta perdonana-
pusqankuman jina llampu sonqowan, payku- kuychej, sichus pipis wajpa contrampi imata-
´
nata sumajpaj qhawaspa” (1 Pedro 3:15). pis ruwan chayqa. Imaynatachus [Jehova] ju-
´ chasniykichejta perdonarqa, ajinallatataj
¿Imata yachachiwanchik? Religionmanta par-
lachkaspa mana iskaychakuspa llampu sun- qankunapis ujkunata perdonaychej” (Colo-
˜ senses 3:13).
quwan sutinchana. Mana nuqanchikjina ´
creeqkunatapis jatunpaq qhawana. ¿Imata yachachiwanchik? Familianchik chayri
wakkuna sunqunchikta nanachiwaptinchik,
Dios perdonanawanchikta munanchik chay-
qa perdonaytaraq yachana (Mateo 6:14, 15).

´ ´ ´
KAY REVISTAQA 188 QALLUSPI URQHUKUN: acho- holandes,67 hungaro,67 ibo, ilocano, indonesio, ingles67 ruso,67 samoano, sango, sepedi, serbio, serbio (alfabeto
´ ´ ´ ´ ´ ´ ´ ´ latino), sesoto, shona, silozi, sranangtongo, suajili, suati,
li, afrikaans, albanes, aleman,67 amarico, arabe, armenio, (tambien en braille), islandes, isoko, italiano,67 japones,67
´ ´ ´ ´
armenio occidental, aymara, azerı, azerı (alfabeto cirılico), kannada, kaonde, kazajo, kikongo, kikuyu, kiluba, kim- sueco,7 tagalo,7 tahitiano, tai, tamil, tartaro, telugu, te-
´ ´ ´ ´ ´ ˜
baule, becol, bengalı, birmano, bislama, bulgaro, cambo- bundu, kiniaruanda, kirguıs, kiribatiano, kirundi, kwangalı, tum, tigrina, tivo, tok pisin, tongano, totonaco, tshiluba,
´ tshwa, tsonga, tsotsil, tsuana, tumbuka, turco, tuvaluano,
yano, cebuano, checo,7 chichewa, chino simplificado, chi- kwanyama, leton, lingala, lituano, luganda, lunda, luo, lu- ´
´ ´ ´ ´ ´ twi, ucraniano, umbundu, urdu, uruund, uzbeko, vendal,
no tradicional7 (grabacion solo en mandarın), chitonga, vale, macedonio, malayalam, malgache, maltes, maratı,
´ ´ ´ ´ ´ vietnamita, wallisiano, waray-waray, wolaytta, xhosa, ya-
chuukes, cibemba, cingales, congo, coreano,67 criollo de marshales, maya, mixe, mizo, more, nepales, niueano, no- ´ ´ ´
´ pes, yoruba, zande, zapoteco del Istmo, zulu
las Seychelles, criollo haitiano, criollo mauriciano, croata, ruego,67 nyaneka, oromo, osetico, otetela, palauano, pan-
´ ´ ´
danes,7 efik, endebele, endonga, enzema, eslovaco, es- gasinan, panjabı, papiamento de Curazao, persa, pidgin 6 CD nisqapi urqhukun.
˜ ´ ´ ´ ´ ´
loveno, espanol,67 estonio, ewe, finlandes,7 fiyiano, fran- de las islas Salomon, polaco,67 ponapes, portugues,687 8 MP3 CD-ROM nisqapi urqhukun.
´ ´ ´
ces,687 ga, georgiano, griego, groenlandes, guaranı,687 quechua ancashino, quechua ayacuchano, quechua boli- 7 Internetpi uyarinapaq www.jw.org, nisqapi
˜ ´
gujarati, gun, hausa, hebreo, hiligaynon, hindi, hiri motu, viano, quechua cuzqueno, quichua, rarotongues, rumano, urqhukun.
¿Imaraykutaq chiqata parlana,
kachastaq kana?
˛ Bibliap yachachisqan: “Chayrayku llulla-
kuyta saqespa, sapa ujpis cheqa kajta parlay-
chej runa masisniykichejwan” (Efesios 4:25).
´
¿Imata yachachiwanchik? Chiqata parlaspaqa
Diosjina ruwachkanchik, sunquntataq kusi-
chinchik. Llullakuyta yachaspaqa Supayta,
“llullakuypa tatanta[...]” yachapayachkasun-
man (Juan 8:44; Tito 1:2).
˛ Bibliap yachachisqan: “Imatachus munan-
kichej runas qankunapaj ruwanankuta, ajina-
llatataj qankunapis paykunapaj ruwapuy-
chej” (Mateo 7:12).
´
¿Imata yachachiwanchik? Familianchik, wak-
kuna ima, imatachus sientesqankuta, yuyas-
qankuta, necesitasqankuta ima reparana.
Paykunata entiendespa kachamanta parla-
˜ yanku, ichapis mana yachaywasiman
sun chayqa, kikillantaq nuqanchikwan kan-
qanku (1 Pedro 3:8; Lucas 6:38).
Bibliamanta kay yuyaychaykunata qhawa-
˜
risqanchik, wawas winaptinku kachas ka-
nankupaq, wak runasta jatunpaq qhawanan-
kupaq, entiendenankupaq ima yanapanqa.
Chaywanpis, ¿pitaq yachachinan tiyan?
6 TORREMANTA QHAWAQ ˙ OCTUBRE-DICIEMBRE 2011
¿Pitaq Diosmanta
yachachinan
tiyan?
“Yachakojqa mana yachachejninta
atipanchu; chaywampis sumajta
yachaqakuspaqa, yachachejnin
jina kanqa.” (LUCAS 6:40)
W AKIN tatasqa wawasninkuman
Diosmanta yachachinankupaq
mana wakichisqaschu kasqankuta yu-
risqankurayku chayri pisita religion-
manta yachasqankurayku. Chayrayku
parientesninkuman chayri religionman-
ta yachaq runasman saqipunku.
¿Pitaq wawasman religionmanta chi-
qa kaqta, sumaqta kawsakunankupaq
yuyaychaykunata ima yachachinanpaq
wakichisqa kachkan? Biblia imatachus
chaymanta nisqanta qhawarina, yachay-
niyuq runaspa nisqankuwantaq kikin-
chana.
¿Imatataq tata ruwanan tiyan?
Bibliap yachachisqan: “Tatas, mamas,
˜
ama wawasniykichejta phinachiychej-
chu, manachayqa paykunata uywaychej
˜
wanachinapaj jasutispa, Senormanta ya-
chachispa ima” (Efesios 6:4).
Yachayniyuq runaspa nisqanku: Tata
´
religionniyuq kasqan, ¿imaynata yana-
pan? Kay 2009 watapi Universidad Ball
State nisqa, (Fathers’ Religious Involve-
ment and Early Childhood Behavior [Ta-
taspa religionninku, wawaspa kawsay-
ninkuwan]), nisqa publicacionpi qillqar-
qa: “Religionniyuq kayqa juk runata sumaq
tata kananpaq yanapanman. Chantapis kaw-
sayninta allinta apaykachananpaq sumaq yu-
yaychaykunata, yachachiykunata ima qun.”
Bibliaqa tata wawasninta uywananpaq, ya-
chachinanpaq ima churasqa kasqanta nin
(Proverbios 4:1; Colosenses 3:21; Hebreos
12:9). Kay yuyaychay, ¿kay tiempopaqwan-
chu? Kay 2009 watapi Universidad de Flori-
da nisqa juk publicacionpi imaynatachus tata
wawasninta yanapayta atisqanta, urqhurqa.
Yachayniyuq runas, juk tata wawasninman-
ta interesakuptin, paykunapaq tiempocha-
kuptin ima, paykuna kikin munakusqanku-
ta, wakkunamanta interesakusqankuta ima
rikuchisqankuta repararqanku. Waynas su-
maqta kawsakunku, sipaskunataq allin yu-
yayniyuq kanku. Chayrayku Bibliap yuyay-
chasqasninqa mayta yanapachkallanpuni.
¿Imatataq mama ruwanan tiyan?
Bibliap yachachisqan: “Amataq pisipaj qha-
waychu mamaykej yachachisusqanta[...]”
(Proverbios 1:8).
TORREMANTA QHAWAQ ˙ OCTUBRE-DICIEMBRE 2011
Yachayniyuq runaspa nisqanku: Kay 2006
watapi (Handbook of Child Psychology), nisqa
´
publicacion wawasta imaynamantachus uy-
wanamanta nirqa: “Mamasqa wawasninku-
wan aswan tiempota kanku tatasninkumanta
nisqaqa, chaytaq achkha suyuspi rikukun”,
nispa. Mama wawasninwan achkha tiempo-
ta kasqan, parlasqan, ruwasqan ima sumaqta
˜
wawa winananpaq yanapan.
Tatas chiqa kaqta Diosmanta yachachip-
tinku, iskay sumaq regalostapis quchkan-
˜
kuman jina: Nawpaq kaqqa Dioswan allin-
ta masichakuyta yachakunku chaytaq tu-
kuy kawsayninkupi yanapanqa. Iskay kaqtaq
imaynatachus qhariwarmijina yanapakuspa
kawsakuna kasqanta rikunku (Colosenses 3:
18-20). Wak runas ichapis tatasta yanapanku-
man, chaywanpis wawasta uywayqa tataspa
ruwayninku. Paykuna Diospa yuyaychasqas-
ninta yachachinanku tiyan familiankupi ku-
sisqa kawsakunankupaq.
´
Chayrayku, ¿imaynata yachachinanku ti-
yan? ¿Imastaq yanapanman?
7
 ´
¿Imaynata yachachina?
SUMAQ YANAPAYKUNA
“Kay tukuy ima nisqayta sumajta sonqoykichejpi japiychej. Sapa kuti wawasniykichej-
man yachachinkichej. Kay kamachisqasmanta willaychejpuni wasiykichejpi, jinallataj
˜ ´ ˜
nampi purishaspapis, chanta pununapaj siriykushaspapis, jatarishaspapis.”
(DEUTERONOMIO 6:6, 7)
T ATASQA wawasninkuta ichapis mana ya-
chachiyta atillankuchu. Yuyaychayku-
nata maskaptinkutaq achkhata tarisqanku-
rayku astawan iskaychakunku. Familiares,
amigos ima mayta yuyaychayta munanku
´
chanta librospi, revistaspi, Internetpi ima
mana kikin yuyaychaykunatachu tarinku.
Bibliataq wawasta mana imatachus ya-
chachinallatachu yuyaychawanchik, mana-
qa imaynatachus yachachinata. Bibliaman-
ta patapi kaq pitis nisqanmanjina, tatasqa
sapa punchay wawasninkuman Diosman-
ta parlanankupaq kallpachakunanku ti-
yan. Kay yachaqanapi tawa yuyaychayku-
nata qhawasunchik, mayqinkunachus may
chhika tatasta yanaparqa.
´ chirqa.
1. Diospa ruwasqasninta rikuchina. Apos-
tol Pablo qillqarqa: “Diospa mana riku-
koj imasnenqa sutita rikuchikunku paypa
ruwasqasninnejta, kay pacha ruwakusqan-
˜
mantapacha. Chaykunaqa kanku: Winay
atiynin, Dios kasqan ima” (Romanos 1:20).
Tatasqa wawasninkuta Dios kasqantapuni
8 TORREMANTA QHAWAQ ˙ OCTUBRE-DICIEMBRE 2011
rikuchinkuman ruwasqasninta qhawachis-
´
pa chanta kacha kaykunasninpi tukurichis-
pa ima.
Jesusqa chayjinamanta discipulosninta
yachachirqa. Sutincharinapaq, kayta nir-
qa: “Qhawariychej phawaykachaj pisqos-
ta. Paykunaqa mana tarpunkuchu, nitaj
ruthunkuchu, nillataj pirwaspipis jallchan-
kuchu. Chaywampis janaj pachapi kashaj
Tataykichej paykunataqa mikhuchin. Ma-
nachu qankunaqa aswan munasqa kanki-
chej pisqosmanta nisqaqa?” (Mateo 6:26).
Ajinamanta Jehovap munayninta, khuya-
kuyninta ima rikuchichkarqa, chantapis
Dios kacha kaykunasninta imaynata-
chus wawasninman rikuchisqanpi tukuri-
Diospa jatun yachayninmanta parlaspa
kamachiq Salomonqa, imaynatachus Dios
chhakasman yachayta qusqanmanta nirqa:
“Qhella runa, chhakasta qhawariy; qhaway
´
imatachus ruwasqankuta, chanta yachaqa-
kuy. Chaykunaqa ni pi kamachishajtin, ni
pi imatachus ruwanankuta nishajtin, mi-
˜ chachishaspa, ¿manachu qan kikiykita ya-
khunata qoni tiempopi tantanku, cosecha-
pi mikhunata waqaychanku” (Proverbios 6:
6-8). Jinamanta rey Salomonqa kawsaynin-
chikpi imatapis ruwayta munaspaqa tari-
nanchikkama kallpachakunanchikta niyta
munachkarqa.
´ astawan qhawanku, parlasqankumanta nis-
¿Imaynat a tatas Jesusjina, Salomonji-
na, wawasniykichikta yachachiwaqchik?,
1) ima plantaschus, uywaschus gustasqan-
ta tapuriwaqchik, 2) chaykunamanta asta-
´ ´
wan ukhunchariwaqchik chanta 3) kayku-
na imatachus Diosmanta yachachisqanta
wawasniykichikwan parlariychik.
2. Jesusjina wakkunata qhawana. Tukuy
runasmanta nisqaqa ni pipis Jesusjina ya-
chachirqachu. Chaywanpis payqa tiempo-
chakuq tapuykunasta ruwananpaq ajina-
manta imatachus yuyasqankuta, sientes-
qankuta ima yachaq (Mateo 17:24, 25; Mar-
cos 8:27-29). Tatas wawasninkuman achkha
imasta yachachiyta atinku, Jesusjina ruwan-
kuman allinmanta yachachinankupaq, su-
timanta wawas parlarinankupaqtaq kallpa-
charinkuman.
Wawas mana kikintachu yuyaptinku
chayri mana yachakuyta atiptinku, ¿imata-
´
taq ruwana? Jesus imaynatachus apostoles-
ninman yachachisqanta qhawariychik. Wa-
kin kutispi paykuna kikin churanakuq kan-
´
ku chanta imaraykuchus llampu sunqu-
yuq kanankuta mana entienderqankuchu.
Chaywanpis Jesusqa imatapis ruwananku-
paq llampu sunquwan, pacienciawan ima
yachachillaqpuni (Marcos 9:33, 34; Lucas
9:46-48; 22:24, 25). Jesusjina tatasqa pa-
cienciawan wawasninkuta kikin yachachiy-
manta sapa kuti yachakunankukama parla-
llankupuni.
3. Ruwayniykichikwan yachachiychik. Ta-
´ ta yachachiykunasta sutinchachkan. Waynaswan, sipas-
tasqa apostol Pablo imatachus Romapi tiya-
kuq cristianosman qillqasqanta qhawarispa
TORREMANTA QHAWAQ ˙ OCTUBRE-DICIEMBRE 2011
allinta ruwanku: “Qanqa wajkunaman ya-
chachikunki? Wajkunaman mana suwana
´
kasqanta willashaspa, qanrı, imaraykutaj su-
wanki?” (Romanos 2:21).
Kay piti nisqanqa chiqa, imaraykuchus
wawas imatachus tatasninku ruwasqankuta
qaqa. Chayrayku tatas nisqankumanjina ru-
waptinku, wawasqa astawan kasukunku.
4. Wawamantapacha yachachina. Timo-
˜
teo, pichus apostol Pablop companeron kar-
qa, paymanta allinta parlaq kanku (Hechos
16:1, 2). Imaraykuchus payqa “wawaman-
tapacha yachaqakuyta qallarerqa[...] Dios-
manta Qhelqasqata”. Maman, jatun ma-
˜
man ima Diospa Palabranta nawiripuq kan-
ku chantapis chiqa kaqta yachakunanpaq
yanapaq kanku (2 Timoteo 1:5; 3:14, 15).
¿Maypitaq yanapa tiyan?
Jehovamanta sutinchaqkuna wawasta
Diosmanta chiqa kaqta yachachinapaq ach-
kha publicacionesta urqhunku. Wakinku-
naqa wawaspaq, wakinkunataq waynas, si-
paskuna ima, tatasninkuwan parlarinanku-
paq ruwakun. 1
Wawasman Diosmanta parlanapaqqa
mana kutichiy atina tapuykunasta riqsi-
na tiyan, ajinamanta imatapis tapukuptin-
ku kutichiyta atinqanku. Sutincharinapaq,
ichapis kay tapuykunata ruwasunkuman,
˜
¿imaraykutaq Dios nakariy kananta saqin?
´
¿Imatataq Jallpapaq munan? Chanta, ¿may-
˜
pitaq wanusqas kachkanku? Jehovamanta
sutinchaqkuna imaynatachus kay tapuyku-
naman kutichinaykipaq yanapasunqanku,
ajinamanta familiaykiwan khuska Diosman
qayllaykunkichik (Santiago 4:8).
1 Tatasqa wawasman kay Biblia yachachisqanmanta li-
˜
brituy nisqata nawiripunkuman, mayqinchus Bibliaman-
kunawantaq kay Waynaspata sipaskunapta tapukuyninku,
nisqa 1, 2 kaq libroswan yachachinkuman.
9
 DIOSMAN QAYLLAYKUY

´
¿Jehova Dios rumi sunquchu?
JINA kaptin, ¿ruwasqanchik kusichinman-
˜
chu chayri llakichinmanchu? Nawpa watas-
qhisachasqankuta” niyta munachkarqa. Chay-
wanpis Diosqa pesachikuptinku khuyakuynin-
manta yachaysapa runas, Diosta ni pipis ku- ta rikuchillaqpuni. Jinapis sapa kuti contran-
sichinmanchu chayri llakichinmanchu nirqan- pi uqharikullaqpuni kanku. Kaytaq mana tuku-
ku, imaraykuchus paytaqa mana imapis inte- kuqchu (Salmo 78:10-19, 38).
´
resanchu nispa. Bibliaqa mana chaytachu ¿Imaynata llaqtan sapa kuti wasanchasqan-
´
yachachin, astawanpis Dios imatachus ruwas- manta, Jehova sientekurqa? Kay 40 piti “phi-
˜
qanchikmanta kusikusqanta chayrillakikus- nacherqanku” nin. Wak Bibliapitaq Diosta
qanta niwanchik. Kay Salmo “llakichirqanku”, nin: Kay pi-
78:40, 41 pitista ukhuncharina. timanta parlaspa wak libro ni-
˜ Jehovap
Kay salmo 78, nawpa tiem- llantaq “imaynatachus juk
kamachisnin
pomanta israelitaspa ruwas- wawa tatanpa contranpi uqha-
´
qankuta Jehova imaynatachus
kusichiyta munaspa rikuspa mayta sunqunkuta na-
qhawasqanta sutinchawan- kasukusqankuqa, nachin, kikillantataq hebreos-
´ ima regalomantapis
chik. Jehova israelitasta Egip- qa Diosta llakichirqanku”, nis-
tomanta kacharichisqantawan, aswan sumaq pa. Imaynatachus mana ka-
juk Tratota ruwananta nirqa, sukuq wawa tatasninta mayta
payllata kasunankupaq. Kamachiykunasnin- sunqunkuta nanachin, kikillantataq israelitas-
ta kasukuspa “uj sumaj ayllu[man]” tukun- qa “santo Diosnimpa sonqonta nanacherqan-
kuman karqa, Paytaq munayninta juntanan- ku” (41 piti).
paq yanapanman karqa. Israelitas kasunan- ´ ´
´ ¿Imata kay salmo yachachiwanchik? Jehova
kuta nisqankuwan, ¿juntarqankuchu? (Exodo kamachisninta mayta munakusqanta chanta´
19:3-8.) ni jaykaq chinkachisqa jinatachu qhawasqan-
Salmista nin: “Mashkha kutista Diospa con- ta. Kayta yachayqa mayta kallpachawanchik.
´
trampi sayaykorqanku, chin pampapi[...]”, Imaraykuchus Jehova sunqunta nanachikus-
´ ´
nispa (40 piti). Chanta “Watejmanta Diosta qanta chanta ruwasqanchikpis llakichiyta atis-
´
pruebaman churallarqankutaj” (41 piti). Sal- qanta rikuchiwanchik. Jehova imaynachus kas-
mista ninjina, israelitasqa sapa kuti contranpi qanta yachaspa, ¿manachu allin kaqta ruwa-
uqharikullaqpuni kanku. Egiptomanta kacha- napaq tanqawanchik?
richisqa kasqankutawan, chin pampapi ka- Diospa sunqunta nanachinamantaqa, may-
chkaptinku uqharikuyta qallarirqanku. Chay- chus kaqta ruwanapaq kallpachakuna, sun-
pitaq Diospa contranpi rimarqanku, mana quntataq kusichina. Chayta ruwananchikta
´
atiyniyuq, nitaq jarkayta atisqanta nispa (Nu- munan. Kay Proverbios 27:11 nin: “Yachayni-
´ ´
meros 14:1-4). Wak qallusman Bibliata tikra- yoj kay, waway, kusichiwankitaj”, nispa. Arı,
chiqkunapaq libropi nin: “Contrampi oqhari- Jehovap kamachisnin kusichiyta munaspa ka-
ku[rqanku]”, nispaqa “Diospa contranpi sun- sukusqankuqa, ima regalomantapis aswan su-
qunkuta rumiyachisqankuta” chayri “Diosta maq.

10 TORREMANTA QHAWAQ ˙ OCTUBRE-DICIEMBRE 2011

SUMAQ JALLPAMANTA
QANCHIS LAYA PUQUYKUNA
B IBLIAPI Israel jallpata urquswan, valleswan, wayquswan, kinraykunawan,

C E B A D A
loma pampaswan, mayuswan, yaku juturiswan ima kasqanta rikuchin.
˜
Tukuy laya jallpasniyuq, chaykunapitaq chiri tiempo, quni tiempo chaki
tiempo, para tiempo ima tiyan. Pata jallpasninpis ritiyuq urqusmanta, ura-
niqman chin pampaskama chayan, chaykunapitaq tukuy laya puquykunata
tarpunku. Moisesllataq israelitasta “sumaq jallpaman” rinallankupaqpuni
kallpachananpaq kayjinata nirqa: “Chay jallpapeqa poqon cebada, trigo,
uvas, higos, granadas, olivos ima; chantapis kallantaj aceite, abeja miski
ima”, nispa (Deuteronomio 8:7, 8).
Chantapis chay jallpas sumaqta puqusqanta rikuchinankupaq phisu qull-
qipi, cartata apachinapaq sellospi ima chay puquykuna dibujasqa rikhurin.
´ ˜ ´
¿Imaynata nawpa tiempopi chay puquykunata tarpuq kanku? ¿Imaynata
chay puquykuna runasta yanapaq? Qhawarina.

“Cebada, trigo”, ima. Iskayninkuta chaki tiempopi tar-

pukun, chaywanpis cebadataqa, trigomanta nisqa juk killa
˜
nawpaqta uqharikun. Jehovap templonpi mana Levadura-
yuq Tanta nisqa fiesta kachkaptin, marzo chayri abril ki-
˜
llapi, nawpaq kaq cebada cosechamanta juk marqata jay-
wakuq. Semanas nisqa fiestapitaq mayo killapi, trigomanta
´
ruwasqa tantasta jaywakuq, mayqintachus Pentecostes
´
fiesta sutiwan riqsikullantaq (Levıtico 23:10, 11, 15-17).
˜
Unaymantapachana, kunankamapis Israelmanta tarpuq
runas, pachankupi chayri timpinkumanta mujuta uqha-
rispa qhalliq kanku. Cebataqa qhallinalla karqa. Trigotataq
yuntaswan chayri watiqmanta jallpata llamkaspa pampa-
na karqa.
Bibliapi tarpuy, ruthuy, puquyta uqhariy, erapi trillay,
wayrachiy, molinopi jakuchiy ima rimaykunata uqhari-
llanpuni. Kaykunata ruwayqa achkha kallpapaq. Chanta-
pis sapa familia trigota kutananku karqa, sapa punchay
´ ´
tantata hornopi chayachinankupaq. Chayraykucha Jesus
Diosmanta, “sapa punchay tantaykuta kunan qowayku”,
˜
nispa manakunata yachachirqa. (Mateo 6:11). Chay tiem-
popi trigomanta chayri cebadamanta ruwasqa tantataqa
´
mikhunankupaq kaqpuni (Isaıas 55:10).

T R I G O
U V A S

H
I
G
O
S
´
“Uvas, higos, granadas”, ima. Moises tawa chunka wa-
˜
tastana israelitasta chin pampaniqta pusachkaptin, Sumaq
Jallpapi allin puquykuna suyachkasqanta rikuchirqa. Tawa
˜
chunka watas nawpaqta, chay jallpasta watiqaq riqkuna,
imatachus Israelpa jarankuman apamusqankuta, ¿yuyari-
kunkichu? “Uj uva sachaj ramanta, uvas chhullchuyojta”,
mayjina llasa kasqanraykutaq “kaspiman warkhuykuspa,
´
iskay ukhu wantuspa aparqanku”. Chanta granadasta, hi-
gosta ima apallarqankutaq. Israelitas imaynachus chayta
rikuspa kusikusqankupi, ¿reparankichu? May sumaq jallpa
´ ˜
suyachkasqanta yachaspa, chiqamantacha chaypina kayta
´
munarqanku (Numeros 13:20, 23).
´
Uva sachasta kinraykunapi plantaq kanku, chanta qha-
wanallapuni karqa: ramasninta kutuspa, qarpaspa, puquy-
kunasninta pallaspa ima. Allin qhawasqa uva huertasqa
rumi pirqaswan muyurisqa karqa, huertata qhawanapaq-
taq juk chukllata ruwaq kanku. Tiempowanqa israelitas
chay sinchi llamkayta sumaqta riqsirqanku, mana qha-
´
wariptinkutaq imapichus tukusqanta yacharqanku (Isaıas

G
5:1-7).
˜

R
Uvasta pallaytawan, vinotanataq ruwayta qallariq kan-
ku. Uvasta, ruwasqa tuquspi uvas chhullchuta saruq kan-

A
ku chayri ruwasqa prensawan chirwaq kanku. Chirwas-

N
qankutataq puquchiq kanku vinota ruwanankupaq chayri

A
timpuchiq kanku miskinta urqhunankupaq. Chay jallpa-
qa uvasta plantanapaq, vinota ruwanapaq ima may sumaq
karqa. 1 D
A
Maypichus tiyakunki higos mana puqusqanrayku icha-
S

pis higo kisallata riqsinki. ¡Sachanmanta chay ratopacha

urqhusqa higoqa aswan sumaq kisamanta nisqaqa! Mana
higo pierdekunanpaq usqhayllata pallana. Aswan unay-
ta jallchanapaqtaq intip kanchayninwan chakichikun
´
chanta prensakun. Bibliapi “higo kisamanta [...] tortillas-
ta” ruwakusqanta achkha kutista parlan (1 Samuel 25:18).
1 Uvasmantapis kisata ruwakuq (2 Samuel 6:19).

12 TORREMANTA QHAWAQ ˙ OCTUBRE-DICIEMBRE 2011

 Sumaq Jallpamanta wak miski puquytaq granadas kar-
qa. Phatu qaranta kicharispaqa kiski juchuy puquykuna ri-
kukun, mikhuykunapaqjina chayri jugota ruwanapaqjina.
Chayrayku may sumaq puquy kasqanta nisunman. Salo-
monpa templop sayantasninpi granadasta plantarqanku,
kuraq kaq sacerdotep pachasnintapis qaytumanta ruwasqa

O
granadaswan tikacharqanku, jinamanta ´ chay puquy may

L
valorniyuq kasqanta rikuchirqanku (Exodo 39:24; 1 Reyes

I
7:20).

V
“Olivos [...], abeja miski ima”. Bibliapi olivo sacha-

O
manta —aceitunata, aceiteta ima urqhukun— suqta chun-

S
ka kutistajina parlan. Israelpa tukuy jallpasninpi kunan-
kamapis achkha olivo sachas kallanpuni (Deuteronomio
28:40). Octubre killapi familiasqa achkha comunidades-
pi kunankamapis aceitunasta pallallankupuni. Llamkaq-
kunataq sachaspa ramasninta waqtaspa puquykunasninta
takachimunku. Watantinpi familiankuta mikhuchinan-
kupaq aceitunata jallchanku chayri comunidadpi ruwas-
qa prensaman apanku, aceiteta urqhunankupaq. Jallpata
pamparaspa unay tiempomanta ruwasqa tukuy laya pren-
sasta tarinku. Chay aceiteta watantinpi familias mikhu-
nankupaq chayri vendenankupaq kunankama botellaspi
juntachillankupuni. Mana mikhunallapaqchu apaykacha-
kuq, manaqa qapachkaq jawinasta ruwanapaq chayri lam-
parasta kanchachinapaq.
´
Moises abeja miskimanta parlasqanmanta, ¿ima nisun-
mantaq? Chay tiempopi iskay laya miski karqa: 1) abeja
´
miski, 2) palmeramanta chanta uvamanta ruwasqa mis-
ki. Kay iskay kaq miskitaqa kunankama miskichanapaq
apaykachakullanpuni. Chaywanpis Bibliapi Sansonmanta,
Jonatanmanta ima parlaptin abeja miskimantapuni par-
lakun ( Jueces 14:8, 9; 1 Samuel 14:27). Tel Rehov nisqa
jallpapi, kunallanraq kimsa chunka abeja colmenasta ta-
˜
rirqanku. Kaytaq Salomonpa tiemponmantana abeja mis-
kita ruwanankupaq, colmenasta churasqankuta rikuchi-
wanchik.
Israelpa mercadosninpi panaderiasta, puquykunamanta
qhatusta ima, chay qanchis laya puquykunawan kunanka-
ma tarikunraq. Kaytaq chay suyupi tukuy imata puquchis-
qankumanta juk chhikallan. Wak lugaresmanta puquyku-
natapis astawan yachasqankurayku tarpullankutaq. Chay
jallpa sumaqta puqusqanqa juchuy kaptinpis, kunankama
´
“may sumaj[lla]puni” kasqanta reparachiwanchik (Nume-
ros 14:7).

A B E J A M I S K  I
 WAWASTA YACHACHINAPAQ

¿Imaraykutaq Dorcas may

munasqa karqa?

T UKUYPIS munakunawanchikta necesitan-

´
chik. ¿Imata chaymanta yuyanki? 1... Bi-
bliaqa Dorcas warmimanta willawanchik, pi-
tachus tukuy runas mayta munakurqanku.
˜
Payqa Jesuspa nawpaq kaq discipulasnin-
manta juknin karqa, Jerusalenmanta 56 kilo-
metrosninmanjina mama quchaq kantunpi,
Jope llaqtapi tiyakuq.
¿Imaraykutaq Dorcasta chayjinatapuni
munakurqanku?... Bibliaqa may chhika re-
´
galosta qusqanta chanta wakkunata yana-
pasqanta willawanchik. Viudaspaq kachi-
´
tu pachasta ruwaq karqa. Chantapis, Jehova
Diosmanta Jesusjina tukuyman willaq.
¿Imachus Dorcasta pasasqanta yachan-
˜
kichu?... Mayta unquykuspa wanupurqa.
Tukuy amigosnintaq mayta llakikurqanku,
˜
1 Juk wawitawan kay yachaqanata nawirichkanki chayqa, kim-
˜
sa puntitos rikhuriptin, chay puntitospa nawpaqinpi rikhuriq ta-
˜
puyman kutichinanta manay.

14
chayraykutaq Pedrota waqyachirqanku, pi-
chus 16 kilometrosmanjina kachkarqa, us-
´
qhayllata jamunanpaq. Apostol Pedro cha-
yamusqantawan altopata wasiman wicharir-
˜
qa, maypichus Dorcas wanusqa kachkarqa,
warmistaq waqaspa Dorcap ruwasqasnin
pachasta rikuchirqanku.
´
Chanta tukuyninku jawaman lluqsinanku-
´
ta Pedro nirqa. Pay, wak apostoles ima mi-
˜
lagrosta ruwarqankuna, chaywanpis ni may-
˜
qin wa nusqata kawsarichirqachu. ¿Ima-
tataq Pedro chaymanta ruwanman kar-
´
qarı?...
˜
Wanusqap ladonpi qunqurikuspa Jehova-
˜ ´
manta manakurqa. Chanta Dorcasman saya-
rinanta kamachirqa, paytaq sayarikurqa. Pe-
drotaq makinmanta aysarirqa. Dorcas kaw-
sarimusqanta rikunankupaq viudasta waq-
´
yarqa. ¿Imayn a kusisqachus tukuyninku
kachkasqankuta yuyankichu?...
Dorcas kawsarimusqanmanta imatachus
yachakunanchikta qhawarina. Wakkunata
yanapanki chayqa mayta munakusunqanku.
Astawanpis Dios munakusunqa, nitaq allin
´
ruwasqaykimanta qunqapunqachu chanta
˜
Paraisopi winaypaq kawsakunaykita saqi-
sunqa.

˜
BIBLIATA NAWIRINAPAQ
Hechos 9:36-43
Apocalipsis 21:3-5
 BIBLIAP YACHACHIYKUNASNIN

Kay yachaqanaqa tapuykunasniykiman

Bibliaykipi kutichiykunasta tarinaykipaq

¿Imataq Diospa yanapasunqa. Munaptiykiqa

Jehovamanta sutinchaqkunawan kay
´ yachaqanata ukhunchayta atiwaq.
Reinonrı?
´
1. ¿Imataq Diospa Reinonrı?
Janaqpachamanta juk gobierno, mayqinchus Imaynatachus juk gobierno juk kamachiqta
´ necesitan, kikillantataq Diosqa Reinonpi kama-
tukuy kamachiqkunata chinkachinqa chanta ja-
˜
naqpachapijina Diospa munayninta Jallpa- chinanpaq Churinta akllan. (Lucas 1:30-33 na-
pi ruwanqa. Tukuypis Diospa Reinon kamachi- wiriy.)
nanta necesitanchik. (Daniel 2:44; Mateo 6:9,
˜
10 nawiriy.)

´
2. ¿Imaraykutaq Jesus juk sumaq
kamachiq?
Imaraykuchus Diospa Churinqa khuyakuyniyuq,
chiqan kaqta ruwaq chantapis runasta yanapanan-
´
paq atiyniyuq (Mateo 11:28-30). Jesus kawsarimuyta-
wan janaqpachaman wicharirqa, kamachinan tiem-
po chayamunankama (Hebreos 10:12-14). Diospa
˜
pananman tiyaykukurqa, kamachinanpaq atiyta japi-
˜
nankama. (Daniel 7:13, 14 nawiriy.)

3. ¿Jesuswan wak runas

kamachinqankuchu?
Bibliaqa Diospa kamachisninmanta juk qutulla Je-
suswan kamachinanta niwanchik. Daniel 7:27 akllas-
qas chayri santos nispa sutichan. Diosqa Jesuspa apos-
˜
tolesninta nawpaqta akllarqa santos kanankupaq.
´
Jehova creeyniyuq qharista, warmista ima akllachka-
˜
llanpuni santos kanankupaq. Jesusjina wanuytawan
janaqpachaman ripunku, espiritusjina kawsananku-
˜
paq. (Juan 14:1-3; 1 Corintios 15:42-45 nawiriy.)
Janaqpachaman, ¿machkhataq rinqanku? Jesusqa
“juchuy tropa”, nispa suticharqa (Lucas 12:32). Pay-
wan khuska kay pachata 144.000 kamachinqanku.
˜
(Apocalipsis 5:9, 10; 14:1 nawiriy.)
4. ¿Maykaqtaq Diospa Reinon
kamachiyta qallarirqa?
Jesusqa 1914 watapi kamachiyta qallarirqa.1 Pisi
tiemponman janaqpachamanta Satanasta, supayku-
nata ima, kay Pachaman wikchumurqa (Apocalip-
sis12:7-10, 12). Chaymantapacha champaykuna kay
pachapi yapakullanpuni. Jatuchaq maqanakuykuna,
jallpa ikhakuykuna, unquykuna, yarqhaykuna, saqra
ruwaykuna ima, kay pacha tumpamantawan tukuku-
nanta rikuchiwanchik (2 Timoteo 3:1-5). Reinop ben-
dicionesninta japiyta munaqkuna, Jesuspa qhipanta
˜
rinanku tiyan. (Lucas 21:7, 10, 11, 31, 34, 35 nawiriy.)
´
1 Kay 1914 watapi profecıa juntakusqanmanta astawan yachayta munanki
´ ˜
chayqa, ¿Imatapunitaq Biblia yachachin? libropi paginas 215-218 nawiriy. Kay-
tataq Jehovamanta sutinchaqkuna urqhunku.

´
5. ¿Imata Diospa Reinon ruwanqa?
Jallpantinpi willakusqan, tukuy suyusmanta may
˜
chhika runasta Diosta riqsinankupaq yanapan na
(Mateo 24:14). Astawanraq ruwanqa, kay saqra pa-
chata chinkachinqa chantapis Jesusman chiqa sunqu
kasqankurayku “may chhika runasta” salvanqa. (Apo-
˜
calipsis 7:9, 10, 13-17 nawiriy.)
Waranqa wataspi Jallpata tika pachaman tuku-
´
chinqa. Chaymantataq Jesus, Tatanman kamachiy-
ninta kutichipunqa (1 Corintios 15:24-26). Kay Reino-
manta wakkunaman willayta, ¿munawaqchu? (Sal-
˜
mo 37:10, 11, 29 nawiriy.)

´ ¿Imatapunitaq 17
Astawan yachakuyta munaspaqa, kay librop 8 chanta
˜ BIBLIA
9 yachaqanasninta nawiriy. Kaytaqa Jehovamanta YACHACHIN?
sutinchaqkuna urqhunku.
 ˜
INIYNIYUQKUNAMANTA
YACHAKUNAPAQ

Dioswan sunquchachikurqa
ELIASQA parachkaptin, laqhayachkaptin ima usqhayllata richkarqa.
˜
Jezreelman chayananpaq karuraq, chaywanpis kallpanqa manana
˜
waynajinachu. Ajinapis nawpaqllamanpuni richkarqa, imaraykuchus “Diosqa Eliasman
kallpata qorqa”. Chaywantaq ni jaykaqjina mana saykuspa correchkarqa. Achabpa carre-
tanta aysaq caballostapis karupi saqirqa (1 Reyes 18:46).
˜ ˜
Reyta nawpaspa richkarqa, chaywanpis yan, Jehovap kamachisninta manana qhatiy-
˜ kachananpaq.
karu nantaraq rinan karqa. Chaypi ka-
chkawaqpisjina tukuriy, paramusqanman- ˜ ˜
Tukuy imapis allillan kaptinqa manana na-
´ ˜
jina Elıas nawisninta pichakuchkan, ima- kariykuna kananta yuyanchik. Ichapis tu-
chus chay punchaypi pasasqanta yuyarikus- kuy ima allinyakunanta, champaykunasnin-
pa, chaytataq ni jaykaq qunqanqachu. Car- ´
chik tukukunanta ima yuyasunman. Elıas aji-
˜ ´
melo urqutaq karupina kasqanrayku, para natacha sientekunman karqa “noqanchej jina
˜ runalla ka[sqanrayku]” (Santiago 5:17). Chay-
jichakamusqanrayku ima manana rikukuy-
ta atinchu, Jehovaqa chaypi Baal yupaychay- wanpis llakiykunasninqa mana tukukurqa-
ta pinqaypi rikhurichinanpaq tukunapaq mi- chu. Horasninman mayta manchikusqanray-
˜
lagrosta Eliasniqta ruwarqa. May chhika Baal- ku, phutikusqanrayku ima wanuyta munarqa.
´
pa llulla profetasnin chawkiyasqankurayku ¿Imataq pasarqa? ¿Imatataq Jehova ruwarqa
˜ Eliaspa creeyninta kallpachananpaq?
chiqan kaqmanjina wanuchisqas karqanku.
Eliaspa Diosnin Jehovapaq, chiqa yupaychay-
paq ima sumaq atipay karqa. Eliastaq kimsa Kawsaynin mana
suyachkaptillan tikrakun
wata khuskanniyuqta mana paramusqanray-
˜ Achab, Jezreelman kamachina wasinman
ku Jehovamanta parachimunanta manakun.
Jinallapi para jichakamurqa 1 (1 Reyes 18: chayaptin, ¿ Jehovata yupaychananpaq, yu-
yayninta tikrarqachu? Biblia jinata nin: “Rey
18-45).
´ Achabqa Jezabelman willarqa Eliaspa tukuy
Elıas sinchi parapi Jezreelman 30 kilome-
´ ima ruwasqanmanta, imaynatachus Baalpa
trosta risqanpi, icha tukuy imapis allinchaku- ˜
tukuy profetasninta espadawan wa ˜ nurachis-
nanta yuyarqa. ¡Achabqa yuyayninta tikranan qanmantawan” (1 Reyes 19:1). Nawirinchik-
kanqa!, nispa. Carmelo urqupi ruwakusqan- ´
jina rey Achabqa ni imata Jehova ruwasqan-
ta rikusqanrayku, Baalman yupaychayta saqi- manta parlarqachu. Chay milagrosta “Elias-
nan tiyan, Jezabel reynantapis sayachinan ti- pa tukuy ima ruwasqan[ta]” runap rikusqan-
1 Kay yachaqanasta “Ejemplos de fe”: “Fiel defensor de manjinalla qhawarqa. Jehovata manapuni
´
la adoracion pura”, kay La Atalaya 1 de enero de 2008
´ ˜ jatunpaqchu qhawasqanta rikuchichkarqa.
chanta “Iniyniyuq kaqkunamanta yachakuna”: “Waki- ´ ´
chisqa, Diospi atienekuspataq suyarqa”, kay Torremanta
Chanta, ¿imaynata Jezabel vengakuyta mu-
Qhawaq Julio-Septiembre 2008 revistaspi qhawariy. narqa?

18 TORREMANTA QHAWAQ ˙ OCTUBRE-DICIEMBRE 2011

 ˜
Mayta phinakusqanrayku juknin kama-
chinta kachaspa nirqa: “Sichus qaya kay ho-
˜ ˜
rasta, profetasta wanucherqanki, chaykunata
jina mana ruwasojteyqa, dioskunay castigawa-
chunku”, nispa (1 Reyes 19:2). Chayta nispa-
˜
qa Eliasta wanuchinantapuni nichkarqa. Ma-
nachus Baalpa profetasninta vengakuspa juk
˜ ˜
punchaypi Eliasta wanuchinman karqa chay-
˜
qa, juraspa pay kikin wanuchisqa kananta nir-
qa. Eliastaq Jezreelpi mayta parachkaptin wak-
˜
cha wasipi punukuchkarqa. Chayllapi reynap
kamachinta uyarinanpaq rikcharichirqan-
ku, imatachus payta ruwayta munasqanta wi-
´
llananpaq. ¿Imaynata chayta uyarispa siente-
kurqa?
Manchikuyninwan,
phutikuyninwan atipachikun
Baal yupaychayta tukukuchkasqantana
´
Elıas yuyanman karqa chayqa, may pantasqa
kasqanta reparakurqa. Jezabel imatachus ru-
wayta munasqanta mana saqirqachu. Jehovap
˜
achkha profetasninta wanurachirqa, kunan-
˜
taq Eliastanataq wanuchiyta munarqa. Chay-
rayku Bibliapi nin: “Eliasqa manchachikor-
˜
qa”, nispa. Imaynatachus Jezabel wanuchi-
nanta, ¿yuyallarqapunichu? Ajina kanman
´
karqa chayqa, maytacha phutikurqa. Chay-
˜
wanpis “wanuchinankuta yuyaspa [...] pay ri-
porqa”, kawsayninta salvananrayku (1 Reyes
18:4; 19:3, 4).
Diospa kamachisninmanta mana Eliaslla-
´
chu manchikuyninwan atipachikurqa. Apos-
´
tol Pedro jinapi rikukullarqataq. Jesus, Pedro-
ta yaku patata purinanta niptin “sinchi way-
rata reparaspa” manchachikurqa, yakuman-
taq chinkaykuyta qallarirqa (Mateo 14:30).
Pedromanta, Eliasmanta ima kayta yacha-
kusunman: kallpachasqallapuni kanapaqqa
mana imachus pasanawanchikpichu yuya-
na tiyan. Manaqa pichus suyakuyta, kallpa-
ta ima Quwaqninchikpi yuyana tiyan.
“Kaykamalla kachun”
´
Elıas mayta manchachikusqanrayku, 150
kilometrosta Beer-seba llaqtaman ayqin, Ju-
dap ura lado fronteran qayllaman. Chaypi ka-
machinta saqispa, sapallan chin pampaniqta
ripurqa, “uj punchay puriyta”. Sutiyayta ja-
tarikuspa, ima ni imata mikhuspa ripusqan-
ta yuyachiwanchik. Manchikuyninwan atipa-
chikuspa, phutisqa intip kajayninwan ima,
chin pampata richkallarqapuni. Inti yayku-
pusqanmanjina Eliasqa mana kallpayuq ka-
chkarqa. Retama sacha uraman saykusqa ti-
yaykukurqa, mayqinchus chin pampapi jar-
kakunapaqjina karqa (1 Reyes 19:4).
´
Jehova Eliasta saqra tiempopi,
allin tiempopi ima mayta bendicerqa
 ´
Mana suyakuyniyuq kasqanta yuyaspa, qa, Elıas kallpallanwan mana riyta atisqanta-
´ ˜ ˜
Jehova wanuchinanta manakun. “Noqaqa pis. Diosta sirvisqanchikpi imatachus munas-
mana aswan sumajchu kani tatasniymanta qanchikta, ruwayta atisqanchikta ima riqsis-
nisqaqa”, nispa. Paykuna panteonpi jallpalla qanqa mayta sunquchawanchik (Salmo 103:
kasqankuta yacharqa, ni pipaq ima allin kaq- ´
13, 14). ¿Imaynata Eliasta chay mikhuna yana-
´
ta ruwayta atisqankutapis (Eclesiastes 9:10). parqa?
Eliaspis ni imapaq valesqanta yuyarqa. Biblia nillanpuni: “Jatarikuytawantaj mi-
Chayrayku, ¿imaraykutaq kawsanallaypuni ti- khorqa, ujyarqataj; jinapi chay mikhusqan-
´
yan?, nispa tapukurqa chanta “kaykamalla ka- wan kallpachakuytawan, tawa chunka pun-
chun”, nispa qhaparikurqa. chayta, tawa chunka tutatawan purerqa, Dios-
Diospa kamachin jinata sientekusqan, ¿tu- pa orqon Horebman chayanankama” (1 Re-
kuchinawanchikchu tiyan? Mana. Bibliaqa ´
yes 19:8). Imaynatachus Moises suqta pachak
Diospa kamachisninmanta Rebeca, Jacob, ˜ ´ ´
watas nawpaqta chanta Jesus waranqa watas
´
Moises, Job wakkuna ima, jinapi rikukusqan- qhipaman ruwarqanku, Eliaspis tawa chunka
´ ´
kuta willawanchik (Genesis 25:22; 37:35; Nu- punchayta, tawa chunka tutatawan ayunarqa
´
meros 11:13-15; Job 14:13). (Exodo 34:28; Lucas 4:1, 2). Chay mikhunaqa
“Saqra punchaykuna[pi]” kawsasqachik- llakiykunasninta mana pisiyachirqachu chay-
rayku may chhika runas, Diospa kamachis- wanpis kawsachillarqapuni. Chay machitu ru-
nin ima llakisqas sientekunku (2 Timoteo napi tukuriy, chin pampaniqta tawa chunka
3:1). Maykaqllapis Eliasjina sientekunki chay- punchayta richkallasqanpipuni.
qa Diosman imaynatachus sientekusqayki- ´
Kay tiempopi Jehova kamachisninta kall-
ta willay. Imaraykuchus Jehovalla “sonqochaj pachachkallanpuni, mana milagroniqta mi-
Dios[...]” (2 Corintios 1:3). Eliasta sunquchas- khunawanchu, manaqa sumaq espiritual mi-
qanta qhawarina. khunawan (Mateo 4:4). Palabranniqta, Bi-
´ bliamanta urqhusqa publicacioneswan ima
Jehova profetanta kallpachan Diosmanta yachakuy, espiritualmente may-
´
Jehova janaqpachamanta munasqa profe-
˜
tanta chin pampapi sacha urapi wanuyta ma-
˜ ´
nakusqanta qhawamuspa, ¿imaynata sien-
´
tekunman karqa? Elıas sachap uranpi pu-
˜ ´
nuchkaptin, Jehova juk angelta kacha-
murqa, chimpaykuspataq nirqa: “Jatarikuspa ´
˜ Elıas Jehovaman
mikhuy”, nispa. Angeltaq kachamanta quni sunqunta kicharirqa
tantata, yakuta ima jaywarqa. Angelman gra- sinchi phutikuyninpi
ciasta quyta, ¿yuyarikurqachu? Bibliaqa ni-
wanchik mikhuytawan, ukyaytawan watiq-
˜
manta punuykapusqanta. ¿Sunqu pakisqa
kasqanraykuchu ni imata parlanman karqa?
Jina kaptinpis angelqa ichapis sutiyayta jukta-
wan rikcharichin “jatarikuspa mikhuy, ima-
raykuchus karuraj rinaykeqa”, nispa (1 Reyes
19:5-7).
´
Jehova angelninman allin yuyayta qusqan-
rayku, maymanchus profeta risqanta yachar-
 Jehovaqa Eliasta sunquchananpaq,
kallpachananpaq ima atiyninta
apaykacharqa

ta kallpachawanchik. Kayjina mi-

khunaqa ichapis champaykunas-
ninchikta mana chinkachinqachu,
chaywanpis atipanapaq yanapawan-
´ ˜
chik. Chanta winay kawsayman pu-
sawanchik ( Juan 17:3).
Eliasqa Horeb urquman chaya-
nankama 320 kilometrosta purin,
´ ˜
maypichus Jehova nawpaqta juk an-
gelniqta Moiseman kajaq sachap
˜
nawpaqinpi rikhurirqa chantapis
qhipaman Israel llaqtawan tratota
´
ruwarqa. Chayllapitaq Elıas, chhan-
ka juskupi pakakuchkarqa.
´
Jehova profetanta sunquchan,
kallpachan ima
´
Eliasta, Horeb urqupi Jehova “nir-
´
qa” juk angelniqta, “¿imata kaypi ruwashan- taq, sapallan kasqanrayku phutisqa siente-
´ ˜
kiri?”, nispa. Ichapis chay angel llampu sun- kurqa, chayrayku: “Noqallanataj qhepakuni”,
quwan tapurqa, profeta imatachus sien- ˜
nirqa, tukuy llaqtantinpi payllana Diosta sir-
tesqanta willananpaq. Paytaq nirqa: “Tukuy vichkasqanta yuyaspa. Kimsa kaqtaq, payjina
´ ˜
Atiyniyoj [Jehova] Tata Diosniy, noqaqa an- wak profetaspis wanuchisqas kasqankurayku
chatapuni qanmanta sienteni, imaraykuchus ˜ ˜
manchachikurqa, payllatana wanuchinanku-
israelitasqa paykunawan tratota ruwasqayki- ˜
ta yuyarqa. Wanuchinankuta mayta mancha-
ta saqerparinku, altaresniykita urmarachin- chikusqanta sutita rikuchirqa. Diosman sun-
˜
ku, profetasniykitapis espadawan wanura- qunta kicharisqanqa, Diospa chiqa sunqu ka-
˜
chinku. Noqallanataj qhepakuni; chaywam- machisninta, kikinta ruwanankupaq yanapan
˜
pis wanuchinawankupaj maskashawanku”, (Salmo 62:8).
´ ´ ´
nispa (1 Reyes 19:9, 10). Elıas nisqanpiqa kim- ¿Imaynata Jehova Eliaspa manchikuyninta,
saniqmanta may phutisqa kasqanta rikuchi- llakiyninta ima pisiyachirqa? Angelqa chhan-
wanchik. ka juskup punkunman sayaykunanta nir-
˜ ´
Nawpaq kaq, Elıas ruwasqanta qhasipaq qa. Paytaq imachus pasananta mana yachas-
˜ ´
kasqanta yuyarqa. Unaytana Jehova Dios- pa kasurqa. Chayllapi jatun wayra uqhari-
manta, yupaychayninmanta ima “anchatapu- kurqa, qaqasta, urqusta ima mayta sonachis-
ni [...] siente[spapis]”, mana allinman chaya- pa urmachimurqa. Eliasta rikuchkawaqpisjina
chkasqanta yuyayta qallarirqa. Runasqa kiki- tukuriy, payqa uyanta sukumpaykukuchkan
´
llanpuni kachkarqanku, mana kasukuyniyuq, chant a uywa qaramanta llasa pachanwan
´ ´
nitaq creeyniyuq chanta llulla religion mi- cuerponta matiykuchkan. Chayllapi sayas-
llay unquyjina juntaykuchkarqa. Iskay kaq- qallapuni kananpaq kallpachakunan karqa,

TORREMANTA QHAWAQ ˙ OCTUBRE-DICIEMBRE 2011 21

 ˜ ´
imaraykuchus jallpanataq ikhakuyta qalla- Elıas sapallan sientekusqanmanta, ¿ima-
˜ ´ ´
rirqa. Chaypa qhipanpitaq ninanataq karqa, ta nisunman? ˜ Jehova iskayniqmanta yanapar-
mayqinchus jarkakunanpaq chhanka juskup qa. Nawpaqtaqa, Eliseota jawinanpaq kama-
ukhunman ayqiykuchirqa (1 Reyes 19:11-13). chirqa, cuentanmanta qhipaman profeta ka-
Biblia ninjina, Jehovaqa mana chay wayra- nanpaq. Kay sullka runaqa Eliaspa yanapaq-
˜
pichu, jallpa ikhakuypichu, nitaq ninapi- nin, companeron ima pisi watasllapaq kanqa.
chu kacharqa. Eliasqa mana runa rikhuri- ¡Kayqa may sumaq! Chantapis, Jehovaqa kay
´ sumaq willayta sutinchan: “Noqaqa Israelpi
chisqan dioskunajinachu Jehova kasqanta ya-
charqa, Baalta yupaychaqkunajina, pitachus qanchis waranqa runasta qhepachikusaj, pi-
˜
“Phuyusta Apaykachaq”, parata chayachi- kunachus Baalpa nawpaqempi mana qonqo-
muq nispa suticharqanku. Jehovalla chay tu- rikorqankuchu, nitaj lantintapis mucharqan-
kuy imasta Apaykachaq, ruwasqasninmanta- kuchu, chaykunata”, nispa (1 Reyes 19:18).
pis aswan atiyniyuq kasqanta nisunman. Asta- Eliasqa mana sapallanchu kachkarqa. May
wanpis janaq pachapi kaq imasqa Jehova- chhika chiqa sunqu runas, Baalta mana yu-
´
man mana wakiyta atinkumanchu (1 Reyes paychasqankumanta kusisqacha sientekurqa.
´ ´ ˜
8:27). ¿Imaynata profetaman kaykuna yana- Paykunaqa Elıas Diosta yupaychaypi nawpaq-
parqa? Imamantachus manchachikusqanta pi kanallantapuni necesitarqanku, champay
yuyariy. Paywan Dios kachkasqanta yachaspa- tiempopi Diosta mana wasanchasqanta ri-
˜ ˜ kuchinanpaq. Jehovap “kacha [parlay] way-
na, jatun atiyninwan ima, ¡manana Achab-
ta, Jezabelta ima manchachikunanchu karqa! ra silvay jina”, angelniqta nisqanqa sunqunta
´
(Salmo 118:6.) maytacha wawayachirqa.
´
Nina pasasqantawan, tukuy imapis allin- Eliastajina ichapis Jehova may kallpayuq
´ kasqanta yachaspa sunqunchikta wawaya-
chakurqa. Chayllapi Elıas “uj kacha [parlayta]
wayra silvay jina” uyarirqa, imachus llakichis- chiwasunman. Ruwasqasninqa Dios kasqan-
qanmanta juktawan willananpaq. 1 Ichapis tapuni sutimanta rikuchiwanchik (Romanos
chay uyarisqan llakiyninta pisiyachirqa, asta- 1:20). Jehovaqa atiyninta may kusiywan apay-
´ kachachkallanpuni kamachisninta yanapa-
wanraqcha “kacha [parlay] wayra silvay jina” ´
´ nanpaq (2 Cronicas 16:9). Kay tiempopi Jeho-
nisqan mayta sunquchanman karqa. Jehova ´ ´
Eliasta may valorniyuq kasqanta nirqa. ¿Imay- va Palabranniqta parlawanchik (Isaıas 30:21).
´ ´
namanta? Qhipaman imatachus Israel llaqta- Arı, Bibliaqa kay tiempopi “kacha [parlay]
˜
pi Baal yupaychayta chinkachinanpaq ruwa- wayra silvay jina”, nawpaqman rinanchik-
˜ ˜
nanta willarqa. Chaytaq nawpaqllamanpuni paq, chiqan nanta pusanawanchikpaq, sun-
´
richkarqa, Eliaspa ruwasqantaq mana qhasi- quchanawanchikpaq, Jehova munakuwas-
´ qanchikta rikuchinawanchikpaq ima yanapa-
paqchu karqa. Jehova paywanraq kachkarqa,
chayrayku wak ruwayta, imaynatachus junta- wanchik.
´ ´
nanta ima kamachirqa (1 Reyes 19:12-17). Elıas, Horeb urqupi kachkaptin Jehova sun-
´
quchasqanta, ¿sumaqtachu japikurqa? Arı.
1 Ichapis “kacha [parlay] wayra silvay jina”, chay kikin
´ ´
angel pichus Horeb urqupi Jehova “nirqa” chayllataq kan- Chay chiqa sunqu profeta, pichus mana man-
man karqa, kay 1 Reyes 19:9 nisqanmanjina. Paytaqa 15
´
chachikuspa llulla religionwan maqanakuq-
pitipi “Jehova” kasqanta nin. Ichapis chin pampapi ka- qa, watiqmanta llamkayta qallarirqa. Diospa
´
chkaptinku Israel llaqtata apaykachaq angel kanman kar-
qa, pimantachus nirqa: “noqaj sutiypi ruwanqa”, nispa yuyaychasqan Palabranta kasukusun chayqa,
´
(Exodo 23:21). Kay pitis manapis sutichu, chaywanpis
´ “sonqocha[sqas] kananchejpaj” yanapawa-
kayta nisunman, Jesus manaraq Jallpaman jamuchkaptin
“palabra” nisqa sutiwan riqsikurqa, pichus Diospa sutin-
sun, ajinamanta Eliaspa creeyninmanta ya-
pi kamachisninman parlarqa ( Juan 1:1). chakuspa kikinta ruwasun (Romanos 15:4).

22 TORREMANTA QHAWAQ ˙ OCTUBRE-DICIEMBRE 2011

 ¿YACHARQANKICHU?
´ ´
¿Imata Jesus niyta munachkarqa Sauloman “mana walejchu
ayjompa puntanta jaytanaykeqa”, nispa? (Hechos 26:14.)
˜
ˇ Nawpa tiempopi tarpuq runas jallpa- Salomonqa yachayniyuq, allin yuyay-
ta llamkachkaptinku, uywasta tuqsi- niyuq ima runap nisqantaqa “ayjon-
nankupaq ayjonta apaykachaq kanku. [wan]” kikincharqa, chaytaq kawsay-
Kay ayjonqa iskay metros khuskanniyuq ninkupi allin kaqta ruwanankupaq wak-
´
kaspipi karqa, juknin puntanpi afilasqa kunata yanapan (Eclesiastes 12:11).
fierro chayri ayjon karqa. Uywa mana Jesuspis kawsarimusqantawan, cris-
kasukuptin astawan tuqsichikuq. Kay tianosta qhatiykachaq Saulowan par-
kaspip juknin ladonpitaq palajina kar- lachkaptin “ayjompa puntanta jayta-
qa, jallpata, turuta chayri qhurasta ara- naykeqa” mana waliqchu nispa yuyay-
domanta pichanapaq. charqa. Chayta nispaqa imaynatachus
Kay kaspitaqa jarkakunapaqpis uywa mana kasukuptin tuqsichikun
apaykachaq kanku. Israelmanta maqa- kikillantataq Saulopis ruwachkasqan-
nakunapaq wapu, juez ima Samgarqa, ta nichkarqa. Jesuspa yuyaychasqanta
bueyesta tuqsina “ayjonllawan” 600 fi- uyarispa kawsayninta tikrarqa, jinaman-
˜ ´
listeosta wanuchirqa (Jueces 3:31). ta apostol Pabloman tukurqa.
Diospa Palabranpi ayjon rimayta
uqhariptin mana tuqsina kaspimanta-
punichu parlan. Sutincharinapaq, rey

´
¿Imaynata Jesuspa tiemponpi ima horapichus chisinpi
kachkasqankuta yachaq kanku?
ˇ Jesuspa tiemponpiqa intimanta reloj- tuyuq karqa, mayniqmantachus juknin
wan ima horapichus punchaypi ka- vasoman yaku surumuq. Tiempota ya-
chkasqankuta yachaq kanku, phuyu- chanapaqtaq iskaynin vasospi marcasqa
muptintaq chayri chisiyaykuptin, ya- karqa, ajinamanta yaku pisiyasqanman-
kumanta relojwan, clepsidra nisqa su- jina chayri juntasqanmanjina, ima hora-
˜
tiwan. Kaytaqa nawpa tiempomanta chus kasqanta yachaq kanku.
egipcios, persas, griegos, romanos, chi- Romanosqa militarespa campamen-
nos ima apaykachaq kanku. tosninkupi, chisisninpi tawa turnos-
Kay (The Jewish Encyclopedia) nis- pi, ima horaspichus soldados qhawaq
qanmnajina judiospa librosninkupi Mis- yaykunankupaq chay relojkunawan ya-
´
na, Talmud ima nisqapi, “yakumanta re- chaq kanku. Sapa trompetap waqaynin-
lojta wak sutiswan uqharikun. Chay re- qa wak soldadonataq ˜
qhawaq yayku-
´
lojllamantataq parlananpaq, icha wakji- nanpaq willaq, ajinamanta sapa solda-
nasmanta ruwasqa kasqanrayku. Griego do ima horapichus turnon qallariq, tu-
´
simipi klepsydra rimayqa yaku sutuman- kuq ima yachaq (Marcos 13:35).
ta sutu surumunanpaq uqharikun”.
Clepsidra nisqaqa iskay vasosjina kar-
qa, jukninpiqa uranpi juchuy juski-

TORREMANTA QHAWAQ ˙ OCTUBRE-DICIEMBRE 2011 23

 Jehovap
sunqunta
kusichiq runa
D AVIDPI tukuriptiyki, ¿imataq yuyayniy-
kiman jamun? ¿Maqanakupi jatun runa
Goliatta atipasqanchu? ¿Saulmanta chin
pampaman ayqisqanchu? ¿Betsabewan khu-
˜
chichakusqanchu, chayrayku nakarisqan
imachu? Chayri, ¿kachata Salmos libropi ta-
kiykunata qillqasqanchu?
Jehovaqa Davidman sumaq ruwaykunata
juntananpaq kamachirqa, kawsayninpitaq
maqanakuspi atiparqa, champaykunapipis
´
rikukurqa. Chanta Davidqa profeta Samuel
nisqanmanjina, Jehovapaq may “munas-
qa[...]” karqa (1 Samuel 13:14).
´
Chay profecıa David maqtitallaraq ka-
chkaptin juntakurqa. Tukuypis Jehovapaq
may munasqa kasqanchikta uyariyta muna-
´
sunman, ¿icharı? Payjina kayta munanchik
chayqa, Davidpa kawsayninmanta parlarina,
astawanraq maqtitallaraq kasqanmanta.

Familian, ruwaynin ima

´ ´
Davidpa tatan Isaıqa, Rutpa chanta Booz-
pa allchhin, Diosta yupaychaq runa ima
karqa, chayrayku Moisespa leyninmanji-
na payta, qanchis hermanosninta, iskay her-
manasninta ima wawamantapacha uywarqa.
David juknin salmota qillqachkaspa, war-
mi kamachinpa wawan kasqanta nirqa (Sal-
mo 116:16). Chayrayku wakinkuna Davidpa
maman Diosta yupaychananpaq mayta ya-
napasqanta ninku, Bibliapi sutin mana ri-
khuriptinpis. Bibliamanta yachayniyuq runa
˜
nin: “Ichapis Davidman nawpaq kutirayku,
˜
maman imaynatachus Dios nawpa watas-

24 TORREMANTA QHAWAQ ˙ OCTUBRE-DICIEMBRE 2011

 ˜
pi llaqtanta mayta yanapasqanta willanman tita paykunap qhipankuta rispa wanuchiq,
karqa”, nispa. Chay yachachisqanpitaq Rut- siminkumantataq ovejitasta qhichuq (1 Sa-
manta, Boozmantawan parlanman karqa. muel 17:34-36). Ichapis chay wataspi wa-
˜ rakata sumaqta apaykachayta yachakurqa,
Bibliapi Davidmanta nawpaq kutiray-
´
ku parlakuptin, tatanpa ovejasninta michi- chaytaq Benjamın qaylla llaqtasninmanta
chkasqanta willawanchik. Ichapis campopi soldados wakichisqajina karqa, pikunachus
tuta punchay sapallan qhipakuq. Chay pun- rumita warakaspa “uj chujchamampis ja-
chaykunapi imaynachus sapallan kachkas- pichejpuni kanku mana pantaspa” ( Jueces
qanpi tukuriy. 20:14-16; 1 Samuel 17:49).
Davidpa familianqa Judap urqusnin chaw-
´ Tiempota mana usuchirqachu
pipi juchuy Belen llaqtitapi tiyakuq. Qay-
llanpi rumirara jallpaspitaq achkha gra- Ovejasta michiyqa atinapaqjinalla karqa,
´ yaqha tukuy tiempotaq sapitallan michiq,
no puquq chanta urqup kuchusninpi, valle
pampaspipis olivo, uva huertas ima karqa. chaywanpis Davidqa chayta ruwaspa mana
Ichapis chay tiempospi aswan pata jallpasqa sapitanchu sientekurqa. Manaqa tukurinan-
uywasninkuta michinankupaq karqa. Chay paq tiemponta sumaqta apaykacharqa. Icha-
jallpaspa jawanpitaq Judap chin pampasnin pis wayna kachkaspa chay tukurisqanman-
tarikurqa. ta wakin salmosta qillqananpaq, ¿imatataq
Davidqa ovejasta michisqanpi champay-
kunapi rikukuq. Chay urquspi juk leonwan,
jukumariwanpis, ovejasta apakapuchkas-
qankurayku maqanakurqa.1 Kay wapu maq-
1 Palestinapi, jukumari Sirio nisqaqa chay tiempopi
´
140 kilostajina pesaq chanta wak uywata chayri runata,
˜
juk taqllasullamanta wanuchiyta atiq. Chayniqpipis ach-
´
kha leones karqa. Isaıas 31:4 nin: Achkha “michejkuna”
´ ˜
jukllapi tantakuptinkupis “leon una[manta]” mana ove-
jata qhichuyta atiqchu kanku.
runa Diospa tukuy ruwasqasninpi ruwan?, atinku. Davidqa waynamantapacha Diospa
nispa tapukunman karqa chantapis janaqpa- ´
qayllallanpipuni karqa. ¿Imaynapı chayta
´
chata qhawarispa Jehova intita, killata, chas- yachanchik?
kasta ima “ruwasqa[npi]” tukurinman kar-
qa, Belenpa camposninpi kachkaspataq su- Davidta akllakun
´ ˜
maqta jallpa puqusqanta, ovejasta, bueyesta, Rey Saul manana Diospa llaqtanta kama-
“kita animalesta” ima rikullanmantaq karqa chiyta atisqanta rikuspa, profeta Samuel-
´
(Salmo 8:3-9; 19:1-6). man Jehova nirqa: “Maykajkamataj llaki-
˜
David ovejasta michisqanpi, imaynata- kunki Saulmantari? Noqaqa manana mu-
´ nanichu Israel ukhupi pay reyllapuni ka-
chus Jehova chiqa sunqu kamachisninta
khuyakusqanta entiendenanpaq yanaparqa. nantaqa. Kunanqa wajramanta ruwasqa
´ ´
Chayrayku kayjinata takirqa: “[Jehova] Tata botellaykiman aceiteta juntachispa, riy Isaı-
Diosqa michejniy; ni imata pisichiwanchu. pa wasinman, Belen llajtaman, imarayku-
Qomer pampaspi michiwan, qochasqa mis- chus ujnin kaj churinta rey kanampaj ajllani-
˜
ki yakusmantaj pusawan. Chin laqha way- na”, nispa (1 Samuel 16:1).
qosta puriyman chaypis, mana ima sajra- ´
Belenman chayaytawan, Isaıman wawas-
manta manchachikusajchu, qanqa noqawan ninta tantananta nirqa. Rey kananpaq,
kasqaykirayku. Varaykitawan, tojnuykita- ´
¿mayqintataq Samuel jawinman karqarı? Sa-
wan rikuspa, wapuchakuni”, nispa (Sal. 23:1, muel, kuraq churi Eliabpa allin rikchay-
2, 4). ´
ninta rikuspa, “kaycha kanqa”, nispa yu-
´
Ichapis tapukunchik, ¿imata Davidpa kaw- yarqa. Jehovataq nirqa: “Ama allin rijchay-
saynin yachachiwanchik?, nispa.
Davidqa Jehovap qayllallanpipuni
kasqanrayku may “munasqa[...]”
karqa. Jehovap ruwasqasninpi,
payman astawan qayllaykunan-
´
paq ima mayta tukuriq. ¿Imata
˜
nisunman nuqanchikmanta?
Jehovap tukuy ruwasqasninpi
tukurispa, ¿maykaqllapis payta
´
yupaychanapaq chanta jatuncha-
napaq sunqunchikpi sienterqan-
chikchu? Runasman kacha kayku-
nasninta rikuchisqanpi tukuris-
pa, ¿manachu Jehovata astawan
munakurqanki? Payta agradece-
kunapaqqa ruwasqasninpi, Pala-
branpi ima tukurinapaq tiempo-
chakuna tiyan. Ajinata ruwaspaqa
Diosta astawan riqsinapaq, muna-
kunapaq ima yanapawasun. Way-
˜
nas, sipaskuna, winay tukusqa ru-
nas ima Diosman qayllaykuyta

26
ninta qhawaychu, nitaj sayaynintapis; pay-
˜ chanankupaq, Diospa ruwasqasninpi tuku-
taqa noqa qhesachani. Runaqa nawisnimpa
´ rinankupaq ima yanapachkankichikchu?
rikusqallanta qhawan, noqatajrı mana runa
jinallachu qhawani, manachayqa sonqota
qhawani”, nispa. Ajinallatataq Abinadabta,
Samata, tawa hermanosninta ima qhisachar-
qa. Biblia nillanpuni: “Ajinapi Samuel ujta-
wan tapullarqataj: Manachu astawan churis-
´ qamkunata yanapananpaq ruwakun. 1
niyki tiyan? nispa. Isaıqa kuticherqa: Uj as-
wan sullka kaj kanraj; payqa ovejasta michi-
shan”, nispa (1 Sam. 16:7, 11).
´ Davidpa salmosninpi takiykunata qillqas-
“Manacha Davidtachu maskachkanki” ni-
´ qanqa, imaynachus kawsaynin ovejasta
chkanmanpisjina Isaıp kutichiynin karqa.
Aswan sullka kasqanrayku, Davidqa ovejas-
ta michiq. Chaywanpis Jehovaqa sunqunpi
kacha imasta rikusqanrayku payta akllarqa.
Chayrayku Davidta waqyachimuptin Jeho-
´ ´
va Samuelta nirqa: “Kayma chay ajllasqay-
qa; rey kanampaj aceitewan payta jawiykuy,
nispa. Chay ratopacha Samuelqa wajraman-
ta ruwasqa botellata japispa, chay wayna-
˜ tocayta yachakurqa? Ichapis campopi ovejas-
ta jawiykorqa wawqesnimpa nawpaqenkupi.
Chay punchaymantapachataj Tata Diospa
Espiritonqa Davidman jamorqa” (1 Samuel
16:12, 13).
Davidta akllakuchkaptin, machkha wa-
tasniyuqchus kasqanta mana willakunchu.
Chaywanpis pisi tiemponman kuraq herma-
nosnin Eliab, Abinadab, Sama ima Saulpa
tropasninman yaykurqanku. Phichqa her-
manosnintaq ichapis sullkallaraq kasqanku-
rayku mana paykunawan rirqankuchu. Is-
raelpa tropasninman yaykunankupaq ni-
´
cha iskay chunka watasniyuqchu karqanku
´ ´
(Numeros 1:3; 1 Samuel 17:13). Jehova Da-
vidta akllachkaptin waynallaraq kachkaspa-
pis, Diosta yupaychayta may jatunpaq qha-
waq. Jehovap qayllallanpipuni kasqanta su-
tita rikuchirqa, chaypaqtaq imatachus Dios-
manta yachasqanpi tukurisqan yanaparqa.
Kay tiempopipis waynasta, sipaskunata
ima Davidjina Diosman qayllaykunankupaq
kallpachana. Chayrayku tatas, ¿wawasniyki-
chikta Bibliap yachachisqasninta ukhun-
(Deuteronomio 6:4-9). ¿Waynas, sipasku-
na ima Davidjina Diosman qayllaykunapaq
kallpachakuchkankichikchu? Bibliap yu-
yaychasqanmanjina publicaciones, kay To-
rremanta Qhawaq, ¡Despertad! revistas ima,
Sumaqta arpata tocayta yachaq
michispa kasqanmanta sutinchawanchik.
˜
Chay takiykunasta uyarinapaq manana ku-
nankama kaptinpis, takiykunasta sumaqta
ruwayta yachasqanta rikuchiwanchik. Chay-
rayku sumaqta arpata tocayta yachasqanray-
ku, rey Saulta atiendenanpaq campomanta
waqyasqa karqa (1 Samuel 16:18-23). 2
¿Maypitaq, maykaqtaq David chayjinata
ta michichkaspa. Davidqa waynamantapa-
cha Diosman tukuy sunqu takisqanta repa-
ranchik. Diosman chiqa sunqu kasqanrayku-
taq payta akllarqa, kamachirqa ima.
David maqtita kachkaptin imaynachus
kasqanmanta kay yachaqanapi sutincha-
warqanchik, kawsayninpitaq Jehovap qay-
llanpipuni kasqanta rikuchirqa. Chaywan-
pis imaynachus maqtitamantapacha kaw-
saynin Belenpa camposninpi kasqanta icha-
pis˜ yuyarikuq, kay takiypi nisqanmanjina:
“Nawpa punchaykunamanta yuyarikuni, tu-
kuy ruwasqasniykipi yuyarikuni”, nispa (Sal-
mo 143:5). David munakuywan, kachaman-
ta ima salmosta qillqasqanqa, Jehovap sun-
qunta kusichiyta munaqkunata mayta yana-
pan.
1 Kaykunataqa Jehovamanta sutinchaqkuna ur-
qhunku
2 Saulpa juknin kamachin, Davidta waqyananpaq yu-
yaychachkaptin nirqa: “Payqa [...] maychus kajta parlaj
[runa], allin rijchayniyoj, Tata Diostaj paywan kashan”,
nispa (1 Samuel 16:18).

TORREMANTA QHAWAQ ˙ OCTUBRE-DICIEMBRE 2011 27

 FAMILIASPAQ YUYAYCHAYKUNA

Casarasqas jatunpaq
qhawakuychik
˜
Guillermo1 nin: “Raquel phinarikuptinqa, waqallan. Parlanayku kaptintaq as-
˜
tawan phinarikun chayri ni parlallaytapis munawanchu, imatachus ruwanayta
mana yachanichu, chinkanaypaqjina kani”.
Raquel nin: “Guillermo wasiman chayamuchkaptin waqachkarqani. Chay-
˜ ˜
manta parlayta munachkaptiytaq, amana waqaychu, qunqapullayna niwar-
˜
qa, chaytaq astawan phinachiwarqa”.

¿G UILLERMOMAN chayri
Raquelmanchu rikcha-
kunki? Iskayninku parlari-
kuyta munanku, chaywanpis
˜
sapa kuti phinanakullankupu-
ni. ¿Imaraykutaq?
Qharis, warmis ima mana ki-
kinchu kasqankurayku, nece-
sitasqankupis mana kikinchu.
Warmiqa imaynatachus sien-
tekusqanmanta ichapis mayta
parlayta munallanpuni. Qha-
ristaq chay ratopacha ima
champaytapis allinchayta mu-
˜
nanku, manana chaymanta parlakunanpaq. ta munarqani.” Ichapis amigosniykita, mana
Ajinapi mana rikukunaykichikpaq, jatunpaq riqsisqa runastapis allinta uyariyta yachanki,
qhawakuyta yachanaykichik tiyan. jatunpaqtaq qhawanki. ¿Ajinallataqchu war-
Jatunpaq qhawaq runa, wakkunata allin- miykiwan chayri qusaykiwan kanki?
paq qhawan, imaynatachus sientekusqanku- Wasipi jatunpaq qhaway mana kaptinqa
tapis entiendenanpaq kallpachakun. Wawa- champaykuna tiyan. Yachayniyuq rey qill-
mantapacha ichapis kamachiqkunata chayri qarqa: “Aswan allinmin chojru tantallata-
kuraqkunata jatunpaq qhawanaykita yacha- pis mikhuspa, kusiypi kawsayqa, sapa pun-
˜
chisurqanku. Casarakuspa jukllana kasqan- chay kusiy fiestaspi, maqanakuspitaj kawsa-
˜
kurayku manana jatunpaqchu qhawakunku. namantaqa” (Proverbios 17:1). Bibliaqa qusa
˜
Pusaq watasna casarasqa Linda nirqa: “Fe- warminta jatunpaq qhawananta yuyaychan
lipe wakkunata ˜ pacienciawan, khuyakuywan (1 Pedro 3:7). “Warmipis qosanta jatumpaj
ima uyariq. Nuqawanpis kikillantaq kanan-
qhawachun tukuy imapi”, nillantaq (Efesios
1 Sutisninku mana chaychu. 5:33).

28 TORREMANTA QHAWAQ ˙ OCTUBRE-DICIEMBRE 2011

 ´
¿Imaynamanta jatunpaq qhawaspa parlapa-
nakuyta atinkichikman? Bibliap wakin yuyay-
chaykunasninta qhawarina.
Qusa chayri warmi parlaptin
¿Ima champaytaq tiyan? Wakinqa astawan
parlayta munanku, uyarinankumanta nisqa-
qa. ¿ Jinachu kanki? Bibliapi nin: “Manaraj
allinta uyarishaspa imatapis kuticheyqa wam-
pu kaymin, penqaytaj”, nispa (Proverbios
18:13). Manaraq imatapis parlachkaspa, ¿ima-
raykutaq allinta uyarina? Iskay chunka suq-
˜ chaymantaraq unquyninmanta sanoyachirqa
tayuq watastana casarasqa Karina nin: “Qu-
say chay ratopacha champaykunasniyta mana
allinchanantachu munani. Manaqa yachana-
llanta, uyarinawanta ima, imaynatachus sien-
tekusqayta entiendenawanpaq”, nispa.
Chantapis warmin chayri qusan anchata
parlananpaq tanqaptin imatachus sientesqan-
kuta mana willayta atillankuchu. Kunallan-
raq casarasqa Lorena nin: “Pacienciawan ima-
tachus niyta munasqanta suyanayraq tiyan”,
nispa.
´
¿Imata ruwawaqchik? Ima champaymanta-
pis parlanaykichikpaq sunqu tiyaykusqa ka-
chkaptiykichik parlaychik. ¿Qusa chayri war-
´ taq tapuriy, “¿uyarisusqayta repararqanki-
mi mana parlayta atillaptinrı? Yuyarina, “ru-
naj sonqompi pakasqa yuyaykunaqa ukhu qo-
´
cha jina” chanta “pichus yuyayniyojqa
chaytaqa urqhunqa” (Proverbios 20:5). Pozo-
manta yakuta baldepi usqhayllata urqhumu-
sunman chayqa achkha yakuta jichasunman,
kikillantataq qusaykiman chayri warmiyki-
˜
man usqhayllata parlananpaq manaptiykiqa
´
ichapis churanakuyta qallarinqa chanta ima-
chus sunqunpi kasqanta mana willayta ati-
sunqachu. Chayta ruwanaykimantaqa kacha-
manta, jatunpaq qhawaspa ima tapuykuna-
ta ruwawaq, mana chay ratopacha kutichisup-
tintaq pacienciakuy.
Qusayki chayri warmiyki parlachkaptin
“uyariyta yachaychej, amataj anchata parlay-
˜
chejchu, amallataj usqhayllata phinakuychej-
chu” (Santiago 1:19, 20). Allinta uyariyta ya-
TORREMANTA QHAWAQ ˙ OCTUBRE-DICIEMBRE 2011
chaqqa, mana ninrillanwanchu uyarin ma-
naqa sunqunwan. Chayrayku, qusayki chayri
warmiyki imaynatachus sientekusqanta en-
tiendenaykipaq kallpachakuy. Uyarisqaykipi
jatunpaq qhawachkasqaykita reparanqa.
´
Jesus imaynatachus ruwanata yachachirqa.
Sutincharinapaq, Jesusman unquyniyuq runa
yanapananpaq qayllaykuptin, mana chay˜ ra-
topachachu champayninta allincharqa. Naw-
paqtaqa imatachus niyta munasqanta uyarir-
´
qa chanta sunqunpi llakiyninta sienterqa,
(Marcos 1:40-42). Kikinta ruwanaykipaq kall-
pachakuy. Qusayki chayri warmiyki, mana
champayninta allinchanaykitachu suyanqa,
manaqa imatachus sientesqanta entiendena-
´
llaykita. Chayrayku allinta uyariy chanta sien-
tesqanta sunquykipi sientey, chaymantaraq
imaynatachus allinchanata tukuriy. Ajinapi
jatunpaq qhawasqaykita rikuchinki.
¿KAYTA RUWAWAQCHIK CHAYRI? Qhi-
pan kutipi qusayki chayri warmiyki parlayta
munasuptin, chay ratopacha kutichinaykiman-
taqa tukunantaraq suyay. Imatachus niyta
munasqanta entiendenaykikama. Wak ratopi-
chu?”, nispa.
Parlaptiyki
¿Ima champaytaq tiyan? Linda nin: “Telepi-
qa, qusankuman chayri warminkuman saqra-
ta parlay, asipayay ima allillan kasqanta riku-
chinku”, nispa. Chantapis wakinkunaqa may-
pichus mana jatunpaqchu qhawakuq kanku
chaypi uywakurqanku. Casarakuspa, familia-
yuq ima kaspataq, jinallatataq kawsakunku.
´
Canada suyumanta Vania nin: “Maypichus
´
qhaparqachay, asipayay chanta wakkunaman
˜
sutista churay chawpipi winarqani”, nispa.
´
¿Imata ruwawaqchik? Qusaykimanta chay-
ri warmiykimanta parlachkaspa “simiyki-
chejmanta[...] ama ima sajra parlaykuna
llojsichunchu, manachayqa maychus kajta
29
parlaychej, uyari[q]kuna chaywan yanapas-
qa” kanankupaq (Efesios 4:29). Chaytaq niyta
munan warmiykimanta chayri qusaykimanta
allinta parlanaykita.
Sapallaykichik kachkaptiykichikpis, sunqu-
ta nanachinapaqjina chayri kumuykachachi-
˜ ¿Imata ruwawaqchik? Kasqaykichikmanji-
napaqjina ama parlaychikchu. Nawpa tiem-
pomanta Israelpi, rey Davidpa warmin Mical-
˜
qa paypaq mayta phinakurqa, chayraykutaq
“mana penqayniyoj runa” kasqanta nirqa. Ji-
nata nispaqa mana qusanpa sunqullantachu
nanachirqa manaqa Jehovapis mana allinpaq-
´
chu qhawarqa (2 Samuel 6:20-23). ¿Imata ya-
chakunchik? Qusaykip chayri warmiykip par-
lasqanta allinta uyariy (Colosenses 4:6). Pusaq
˜
watastana casarasqa Felipe warminwan mana
kikintachu yuyasqankuta reparakun. Chan-
´
ta wakin kutispi parlasqan astawan cham-
paykunata rikhurichisqanta reparan. Pay nin:
“Champaykunapi kachkaptiyku, warmiyta
atipanaymantaqa aswan allin paywan sumaq-
ta apanakunaypaq kallpachakunay”, nispa.
˜ ˜
Nawpa tiempomanta juk viuda, nuqchas-
ninta nirqa: “Watejmanta casarakuspa kacha
kawsayta tari[ychik] qosaykichejwan khuska”,
nispa (Rut 1:9). Qhariwarmi jatunpaq qhawa-
kuptinkuqa “kacha kawsayta tari[nku]”.
¿KAYTA RUWAWAQCHIK CHAYRI? Qu-
saykiwan chayri warmiykiwan kaypi nisqan-
manjina ukhunchariychik. Tapuriy: “Wakkuna-
wan qammanta parlachkaptiy, ¿allintachu
chayri pisipaqchu qhawachiyki? Reparasqayki-
manjina, ¿imatawantaq ruwayman?” Kutichi-
susqanta allinta uyariy, chaymanjinataq ru-
way.
Kasqaykichikmanjina kawsakuychik
¿Ima champaytaq tiyan? Wakin kunallan-
˜ ´
raq casarasqa kaqkuna, Bibliapi “ujllana kan-
qanku” nisqanrayku juk yuyaylla chayri ki-
killantataq ruwanankuta yuyanku (Mateo
19:5). Tiemponmantaq mana jinachu kasqan-
ta reparanku. Mana kikinchu kasqankuray-
kutaq champaykunapi rikukunku. Linda nin:
30 TORREMANTA QHAWAQ ˙ OCTUBRE-DICIEMBRE 2011
“Felipewan mana kikinchu kayku, imarayku-
chus payqa champaypi kachkaptiyku mana
anchata llakikunchu, manapis interesanman-
˜ ´
chujina, nuqataqrı may phutisqa kani, chay-
˜
taq astawan phinachiwan”, nispa.
´
na kawsakuychik,˜ jatunpaq qhawakuspa. Su-
tincharinapaq: Nawiwan, ninriwanqa mana
kikinchu kanku, chaywanpis ni ima pasana-
wanchikpaq iskayninta necesitanchik. Adria-
˜
na kimsa chunka watastana casarasqa nin:
“Yuyasqayku Bibliap nisqanwan mana chura-
nakuptin, allillan kasqanta reparayku. Imaray-
kuchus casarasqas kachkayku manataq kikin-
kamachu ruwasqa kayku”.
Warmiyki chayri qusayki mana qamjina
parlaptin, yuyaptin ima, pay imaynatachus
sientesqanta reparay, manataq qamllapichu
yuyay (Filipenses 2:4). Fabian, Adrianap qu-
san nin: “Warmiypa yuyasqanta mana entien-
despapis, yuyasqay mana kikinchu kaptinpis
astawan payta munakusqayta yuyarikuni. Pay
˜
kusisqa chayqa nuqapis kusisqallataq kani”,
nispa.
¿KAYTA RUWAWAQCHIK CHAYRI? Imas-
pichus qusayki chayri warmiyki qammanta as-
wan yuyayniyuq kasqanmanta chayri aswan
sumaqta ruwayta yachasqanmanta juk listata
ruwakuwaq (Filipenses 2:3).
Casarasqa kawsaypiqa jukchasqa, kusisqa
ima kanapaq jatunpaq qhawakunanchik ti-
yan. Linda nin: “Casarasqa kawsaypi, jatunpaq
qhawakuyqa kusiyta, sunqu tiyaykuyta ima
apamun. Jinapi kawsakunapaq kallpachaku-
na”, nispa.
TUKURINAPAQ TAPUYKUNA
ˇ ¿Imaynata qusaypa chayri warmiypa
kacha kaykunasnin familiayta
yanapan?
ˇ Bibliap nisqanwan mana churana-
kuptin, ¿imaraykutaq qusaypa chayri
warmiypa nisqanta ruway may allin?
 ˜
NAWIRIQKUNA YACHAYTA
MUNANKU

¿Juk laya runasllatachu Dios allinpaq qhawan?

ˇ Mana, Biblia nin: “Diosqa mana wakillanta-

chu allimpaj qhawan, manachayqa mayqen na-
´
cionllamantapis picha Diosta manchachikoj,
˜
cheqa kajtataj ruwaj runatamin Diosqa allin na-
wiwan qhawan”, nispa (Hechos 10:34, 35).
Ruwawaqninchikpa yuyayninqa runaspa yu-
yayninmanta aswan patapi kachkan. Achkha ru-
nas paykunap layankumanta runaslla allinpaq
qhawasqa kasqankuta yuyanku. Jinata yuyas-
qankuqa Charles Darwin nisqanman rikchakun,
pichus kayta qillqarqa: “Qhipaman [...] llaqta-
manta runas, chiqamanta monte runasta chin-
kachinqanku”, nispa. Chayrayku achkha runas,
mana layankumanta chayri suyunkumanta ru-
˜
nasta nakarichinku.
¿Allinchu jinata yuyasqanku? ¿Ciencia nisqa
juk laya runaslla aswan sumaq kasqankuta ri-
kuchinchu? Mana, runap kawsayninmanta ya-
chaq, Universidad de Oxford nisqapi yachachiq
ima, Bryan Sykes nirqa: “Ima ayllumantachus Ima laya runasmantachus jamusqanchikta
chayri ima laya runamantachus jamusqanchikta mana yachaspapis, ichapis rikchayninchikwan
manapuni yachasunmanchu. [...] Kay ADN nis- mana kusisqachu kanchik. Chaytataq mana tik-
qa griego chayri italiano kanchu nispa sapa kuti rayta atisunmanchu. Chaywanpis aswan sumaq
tapuwaq kanku, mana kasqantataq nini. [...] yuyayninchikta, sunqunchikta ima tikray, tukuy
Tukuypis juk tatamamayuqlla kanchik”, nispa. imamanta nisqaqa (Colosenses 3:9-11). Allinta
Chayta nisqanqa Bibliap yachachisqanwan qhawarikuspa ichapis wak laya runasmanta as-
kikinchakun, Diosqa juk qharillata, juk warmilla- wan sumaq chayri pisipaq qhawakusqanchik-
ta ruwarqa, pikunamantachus miraynin kanchik ta reparakusunman. Chayjina yuyaytaqa Dios-
´ pa yuyasqanwan churanakusqanrayku, sunqu-
(Genesis 3:20; Hechos 17:26). Chayrayku Dios-
˜ mantapacha urqhunapaq mayta kallpachakuna
pa nawpaqinpiqa juk laya runaslla kanchik.
Jehovaqa mana runap colornintachu, nitaq tiyan (Salmo 139:23, 24).
rikchaynintachu qhawan, manaqa sunqunchik Jehovajina runasta qhawanapaq kallpachaku-
˜
ukhuta. Payllataq nin: “Runaqa nawisnimpa ri- sun chayqa, pay yanapawasun. Biblia nin: “Tata
´
kusqallanta qhawan, noqatajrı mana runa ji- Diosqa sumajta qhawamushan tukuy kay pa-
nallachu qhawani, manachayqa sonqota qha- chata, kallpachanampaj tukuy sonqowan pay-
´
wani”, nispa (1 Samuel 16:7). Kayta yachay- llapi atienekunku, chaykunata”, nispa (2 Croni-
qa mayta sunquchawasunman. ¿Imaraykutaq? cas 16:9). Dios tukuy laya runasta qhawamu-
Qhawarina. chkasqanta yachayqa mayta kusichiwanchik.

TORREMANTA QHAWAQ ˙ OCTUBRE-DICIEMBRE 2011 31

 Israel sumaq jallpa kasqanta rikuchinapaq, ¿mayqinkunataq
´
qanchis laya puquykuna kanku? (PAGINA 11)

´ ˜
¿Imataq Diospa Reinon mayqintachus Jesus manakunata
´
yachachirqa? (PAGINA 16)

Rey Davidjina, ¿atisunmanchu Diospaq may munasqa kayta?

´
(PAGINA 24)

´
Casarasqas jatunpaq qhawakunankupaq, ¿imata ruwankuman?
´
(PAGINA 28)

¿Bibliamanta yachakuyta munawaqchu?

Kay saqra pachapi kawsaspapis, imatachus Biblia, Diosmanta, Reinonmanta, runapaq munayninmanta
ima, yachachisqanta yachakuyqa, kusichisunkiman. Astawan yachakuyta munaspaqa, chayri Bibliamanta
˜
mana ni imata manaspalla yachachisunankuta munaspaqa, Jehovamanta sutinchaqkunaman kay 4 pagi-
napi rikhuriqman qillqayta atinki.

www.watchtower.org/qub wp11 01/10-QUB