Αήθεις ουτοπίες

Είναι ξεκάθαρο πλέον ότι η λέξη έθνος είναι ομόριζη με το ήθος και το έθος, με τη
συνήθεια

ΚΩΣΤΑΣ ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

Το έχω κι άλλες φορές σημειώσει πως η αρχαία ελληνική λέξη ΗΘΟΣ στην πρώτη της
σημασία, που την συναντά κανείς και στον Ηρόδοτο και στον Ηράκλειτο, σημαίνει
«τόπος», «ενδιαίτημα», «διαμονή». Ήθεα ορνίθων, ήθεα Περσών σημαίνουν φωλιές,
επικράτεια. Είναι πολύ ενδιαφέρον αλλά νομίζω, μετά το πρώτο ξάφνιασμα, και
αυτονόητο πως η λέξη από την τοπική, ποσοτική της έννοια πήρε ποιοτική σημασία και
πολύ γρήγορα και στην αρχαία γλώσσα σήμανε συμπεριφορά, τρόπο· ούτε λίγο ούτε
πολύ ο γεωμετρικός τόπος των σημείων που καθορίζουν μια διαμονή είναι ένα σαφώς
προσανατολισμένο πεδίο, προσδιορισμένο από τις γειτνιάσεις του, το κλίμα, την αξία
του, τους κινδύνους του, τις προοπτικές του και τις χρήσεις του. Κάθε τόπος είναι
τρόπος υπάρξεως. Αν λοιπόν ο πολιτισμός είναι το ήθος ενός συγκεκριμένου λαού σε
συγκεκριμένο χρόνο, πρέπει πάντα να λαμβάνεται υπόψη και ο τοπικός παράγοντας,
το σύνολο των ποσοτικών, χωρικών συντεταγμένων που καθορίζουν τον ορισμένο και
μοναδικό τρόπο με τον οποίο δημιουργεί ο λαός τα πνευματικά του αγαθά σφραγισμένα
από τον προσανατολισμένο αυτό τόπο.

Χωρίς να υποκύπτει κανείς σε γενικεύσεις και προκρούστειες θεωρίες όπως π.χ. του
Ιππολύτου Ταιν και να παράγει το σύνολο και την ουσία ενός πολιτισμού από τη
γεωγραφική θέση του λαού και το κλίμα, δεν μπορεί όμως να αγνοήσει πως οι τοπικές
συνθήκες σχηματίζουν τους πυρήνες των συναισθηματικών, βουλητικών και
πνευματικών συμπεριφορών ενός λαού ή ενός δημιουργού.

Όταν αναφερόμαστε στον τόπο, εννοούμε βέβαια μια ορισμένη υλική δομή που
δημιούργησε η φύση ή ο άνθρωπος υπακούοντας σε ζωτικές πιέσεις της Ανάγκης, της
Συγκυρίας ή της Σκοπιμότητας.

Η αισθητική του Παρθενώνα είναι συνάρτηση των δυνατοτήτων που είχε το αττικό
υπέδαφος να προσφέρει οικοδομικά υλικά. Τα μάρμαρα που χρησιμοποίησαν ο Ικτίνος
και ο Καλλικράτης ήταν ό,τι πιο πρόσφορο, πιο φτηνό και πιο ευάγωγο είχε στη
διάθεσή της η αττική γη. Δεν ήταν η αισθητική ανάγκη που προηγήθηκε, αλλά το υλικό
που διέθετε ο τόπος και έτσι επετεύχθη φιλοκαλία με τη λιτότητα μέσων, την ευτέλειαν.

Η περίφημη ποιοτική αλλαγή, το ποιοτικό άλμα γνωστό τόσο στη γραμματική όσο και
στη μαρξιστική ανάλυση, βρίσκεται μέσα σ' αυτό το άλμα που προσπαθώ να
περιγράψω. Πως δηλαδή ο τόπος και τα συσσωρευτικά του ποσοτικά γνωρίσματα
οδηγούν σε ποιοτικές αλλαγές που προκύπτουν από την πιεστική περίσσεια αυτής της
σώρευσης. Ο ψυχισμός ενός λαού, η ιδιοτροπία του, η ιδιαιτερότητά του, η
ιδιοπροσωπία του έχουν τις ρίζες τους στην τοπογραφία του, στις υλικές, φυσικές ή
τεχνητές, συνθήκες του τόπου διαμονής του.

Πες μου πού κάθεσαι, πώς ζεις, με τι τρέφεσαι, για να σου πω ποιος είσαι. Ο Χαίκελ,
θεμελιωτής της εξελικτικής θεωρίας στη βιολογία, δογμάτιζε πως η οντογένεση είναι
ανακεφαλαίωση της φυλογένεσης, δηλαδή κάθε ον που γεννιέται είναι μια
συμπερίληψη της όλης εξελικτικής περιπέτειας του γένους του. Κάθε ανθρώπινο
πλάσμα περιέχει τις φάσεις, τα στάδια της εξελίξεώς του από ιχθύς, αμφίβιο, ερπετό
κ.τ.λ.
Το ίδιο συμβαίνει και με τις καλλιτεχνικές μορφές. Περιέχουν εν πυκνώ την ιστορία της
εξέλιξής τους. Στο βάθος όμως μπορεί να διακρίνει κανείς τις υλικές συνθήκες, τα
ποσοτικά δεδομένα που προσδιόρισαν τη γέννησή τους. Όταν ο Σεφέρης έβλεπε τα
έργα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου να αναλογούν με τον κρητικό δεκαπεντασύλλαβο,
αυτό εννοούμε, αν λάβουμε υπόψη μας την έξοχη διαπίστωση του Ι.Μ.
Παναγιωτόπουλου πως ο δεκαπεντασύλλαβος εξαντλεί την ελληνική ανάσα!!

Είναι ξεκάθαρο πλέον ότι η λέξη έθνος είναι ομόριζη με το ήθος και το έθος, με τη συν-
ήθεια. Κάθε έθνος παραπέμπει σε κάποιο απώτερο τοπίο, ανάγει τις καταγωγικές του
ρίζες σε κάποια ορισμένη διαμονή. Ακόμη και εν εξορία, σε μετανάστευση, ένα έθνος
αλλά και ένας μεμονωμένος άνθρωπος ανα-φέρεται στον γενέθλιο τόπο του, στην κοινή
του πολιτισμική πατρίδα, νοσταλγεί. Ωραία και μόνη η Ζάκυνθος, τον κυριεύει.

Ο μεγάλος αυτός, πιθανόν σχολαστικός, πρόλογος χρειαζόταν για να υποστηρίξω κάτι

αυτονόητο, θαρρώ, κατ' αρχάς, αλλά στις έσχατες συνέπειες της ανάλυσης κάτι
αξιοσημείωτο που δεν φαίνεται προς το παρόν να μας απασχολεί. Είναι αυτονόητο πως
όσο πιο βαθιά ριζωμένος στις εθνικές του καταβολές είναι ένας δημιουργός τόσο
παγκόσμιος γίνεται. Είναι αυτονόητο γιατί μας έχει επιβληθεί από τα πράγματα, ενώ
στην πρώτη προσέγγιση, την επιπόλαιη, φαίνεται παράλογο. Ο Αισχύλος, ο
Θουκυδίδης, ο Αριστοφάνης, ο Μένανδρος είναι αυθεντικά Αθηναίοι πολίτες του καιρού
τους και του τόπου τους, για να μην αναφερθώ στον αμετανόητα γκάγκαρο, αταξίδευτο
Σωκράτη, κι όμως αναγνωρίζονται ως σκέψη αλλά κυρίως ως ήθος ως ακραιφνώς
υπερχρονικοί και παγκόσμιοι.

Ο Σαίξπηρ, ο Θερβάντες, ο Μολιέρος, ο Γκόγκολ, ο Γκαίτε επειδή είναι βαθιά Άγγλος,

Ισπανός, Γάλλος, Ρώσος, Γερμανός ο καθένας τους, γι' αυτό είναι παγκόσμιοι και το
ήθος τους μάς αφορά.

Εκείνο που οφείλουμε πλέον να συζητήσουμε, είναι το ενδεχόμενο μιας τέχνης στην
προοπτική της παγκοσμιοποίησης. Τι είδους τέχνη θα παραγάγει αυτή η διεύρυνση του
τόπου στα όρια του πλανήτη, τι ήθος θα αναλογεί σ' αυτόν τον απέραντο τόπο; Ποιο
κοινό ήθος θα αντανακλά ο ενοποιημένος οικονομικά, και πιθανόν αύριο και κοινωνικά
και πολιτικά, κοινός τόπος διαμονής ανθρώπων ανεξαρτήτως φυλής, γλώσσας κ.τ.λ.;

Μια πρόχειρη πρώτη απάντηση είναι ήδη επί θύραις. Ο βιομηχανικός σχεδιασμός, η
αισθητική των χρηστικών εργαλείων ή μέσων από ένα ποτήρι κρασιού έως την
καφετιέρα σας, από τις πλαστικές καρέκλες έως τα αεροπλάνα, το σχέδιο υπακούει στις
ανάγκες που απαιτεί το υλικό κι όχι στις ανάγκες που προκύπτουν από τις τοπικές
συνθήκες. Αντίθετα ο κάθε τόπος βιάζεται να αποδεχθεί την μορφή που υπαγορεύει η
λογική του υλικού και η χρήση.

Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει σε ένα λαϊκό είδος τέχνης που απευθύνεται

προγραμματισμένα στο παγκόσμιο κοινό. Τα αμερικανικά σίριαλ π.χ. στοχεύουν σ' ένα
κοινό που καλύπτει εθνικές ιδιαιτερότητες διαμετρικά αντίθετες, από τον ευρωπαϊκό
Βορρά έως τη Διακεκαυμένη Ζώνη και από την Ιαπωνία στον θερμό Αμαζόνιο. Οι
«Δυναστείες» και οι «Λάμψεις και Γοητείες» καθηλώνουν ορθοδόξους, βουδιστές και
μουσουλμάνους, προλετάριους και μεγαλοαστούς, αγράμματους και μορφωμένους,
μαύρους, λευκούς και κίτρινους.

Ναι, ένα αμερικανικό σίριαλ, μια, όπως λέγεται, σαπουνόπερα, απευθύνεται στο
παγκόσμιο κοινό και, κακά τα ψέματα, το ικανοποιεί. Πώς; Χωρίς, απλούστατα, ήθος.
Τα παγκόσμιας ανταπόκρισης αυτά αφηγηματικά οπτικά έπη έχουν μύθο πολύπλοκο,
λαβυρινθώδεις σχέσεις, αλλά οι ήρωές τους δεν ενοχλούν, δεν προβληματίζουν και δεν
διεγείρουν κανένα με την ιδιαιτερότητα του ήθους τους. Συμπεριφέρονται σαν να μην
έχουν πατρίδα, πεδίο αναφοράς, ομφάλιο λώρο. Οι ειδικευμένοι σεναριογράφοι του
είδους δημιουργούν μια φανταστική, ανύπαρκτη πατρίδα, χωρίς σημεία αναγνώρισης
(έστω και αν τα αρχιτεκτονικά συμφραζόμενα παραπέμπουν σε κάτι γνωστό), γιατί είναι
κυριολεκτικά απονευρωμένα, ουδετεροποιημένα, αναίσθητα. Τα σίριαλ απευθύνονται
στον άνθρωπο-παιδί, στον καταναλωτή μύθων, παραμυθιών, διεγείρουν πρωτόγονα
συναισθήματα τρόμου, πανικού, ζήλειας, ματαίωσης, λαγνείας. Απουσιάζουν απ' αυτά
οι χαρακτήρες και κυριαρχούν σχηματικοί τύποι, χονδρικοί, όχι κοινωνικές
προσωπικότητες με βιωμένα, βασανισμένα και βασανιστικά πάθη.

Τα παγκοσμιοποιημένα προϊόντα τέχνης επιστρέφουν στο ήθος των σπηλαίων, στον

ρυθμό, στο χάραγμα, στην πλοκή και στο σχήμα. Τέχνη χωρίς μέλος, χρώμα,
χαρακτήρες, περιεχόμενο, σκέψη και βιωμένα πάθη. Σκορδαλιά χωρίς σκόρδο, μπίρα
χωρίς αλκοόλ και ύπνος χωρίς όνειρα.

ΤΑ ΝΕΑ
5-2-2000

Ηρόδοτος (8.144): «αύτις δε το ελληνικόν, εόν όμαιμόν τε και ομόγλωσσον, και θεών
ιδρύματά τε κοινά και θυσίαι ήθεα τε ομότροπα»