2.

V Oświecenie
1. Wiek XVIII - stulecie rozumu
a) Rozwój idei racjonalizmu Kartezjusza w XVIII wieku - nauka utwierdzała pogląd o
nieograniczonych możliwościach poznawczych rozumu
b) Kryzys wartości i idei propagowanych przez Kościoły chrześcijańskie - podważano dogmaty
głoszone przez Kościół - istnieje tylko to, co można objąć rozumem
c) Narastanie wśród mieszczaństwa sprzeciwu wobec dotychczasowego porządku społeczno-
politycznego - umacniał się pogląd, że system feudalny i władzę absolutną należy zastąpić
bardziej racjonalnymi formami ustroju
d) Porządek na ziemi powinny kształtować prawa naturalne - przyrodzone każdemu człowiekowi,
m.in. do wolności i własności
e) Oświecenie - „wiek świateł” - nowy nurt umysłowy XVIII -wieczny. Epoka wiedzy, rozumu i prawa
natury. Z idei postępy wyrastała krytyka feudalizmu i nierówności społecznych
f) Nasilanie krytyki Kościoła jako instytucji, jak i uprzywilejowanej pozycji duchownych. Na
znaczeniu zyskiwał deizm - Bóg istnieje, ale nie ingeruje w sprawy ziemskie
g) Kształtowanie się idei tolerancji religijnej - jedno z oświeceniowych haseł.
h) Ateizm - zaprzeczanie całkowitemu istnieniu Boga, nawet jako stwórcy świata. Stanowił on
margines myśli oświeceniowej

2. Filozofia i myśl społeczno-polityczna oświecenia

a) Myśl społeczna i polityka - główny obszar zainteresowań najwybitniejszych filozofów
oświeceniowych.
b) Karol Ludwik Monteskiusz - czołowy myśliciel epoki. W „Listach perskich” (1721) i „O duchu
praw” (1748) skrytykował ustroje absolutystyczne. Jego zdaniem, celem państwa powinna być
ochrona interesów członków społeczeństwa oraz zagwarantowanie jednostce praw i wolności:
osobistej, myśli, sumienia i słowa
c) Trójpodział władzy - władza ustawodawcza ustanawia prawo, władza wykonawcza samodzielnie
rządzi według praw, a władza sądownicza egzekwuje przestrzeganie prawa
d) Ogromny wpływ teorii Monteskiusza na przeobrażenia ustrojowe na świecie - Deklaracja
Niepodległości Stanów Zjednoczonych, Konstytucja 3 maja itp.
e) Francois Marie Arouet - Wolter - uznał za niezgodne z prawami naturalnymi nadużycia władzy,
jak karanie więzieniem bez wyroku sądu czy nieustanny wzrost podatków. Domagał się
zniesienia przywilejów stanowych
f) Redagowanie „Wielkiej encyklopedii francuskiej” (1751-1780) - zawierała aktualne informacje o
najważniejszych osiągnięciach z dziedziny nauki, techniki i filozofii - 35 tomów - Denis Diderot,
Wolter, Monteskiusz, Rousseau
g) Rozwój koncepcji wolności przez Denisa Diderota - nikt nie powinien przyznawać sobie prawa
do rządzenia innymi i tylko umowa społeczna uprawnia do sprawowania władzy
h) „Umowa Społeczna” (1762) Jean Jacques Rousseau - u początków cywilizacji ludzie w ramach
umowy powierzyli sprawowanie rządów w swoim imieniu określonej grupie w systemie
monarchii, oligarchii lub demokracji
i) Teoria poznania Immanuela Kanta - człowiek poznaje świat za pomocą rozumu i zmysłów, które
się uzupełniają. Każde twierdzenie, zanim zostanie zaakceptowane, musi zostać gruntownie
sprawdzone - krytycyzm
j) Oświecenie katolickie - łączenie filozofii oświeceniowej z nauką Kościoła katolickiego
3. Rozwój nauki
a) Rozwój nauk ścisłych i przyrodniczych - Isaac Newton sformułował zasady dynamiki, prawo
grawitacji oraz wprowadził do matematyki rachunek różniczkowy i całkowy
b) Objaśnienie procesu spalania i oddychania w organizmach żywych oraz określenie roli tlenu w
związkach chemicznych - Antoine Lavoisier
c) Klasyfikacja zwierząt i roślin według gatunków Karola Linneusza
d) Przeprowadzanie sekcji zwłok - poznanie wielu mechanizmów działania organizmu człowieka i
opracowanie nowych metod leczenia
e) Wynalezienie piorunochronu (1752) przez Benjamina Franklina
f) Skonstruowanie kondensatora oraz pierwszej baterii elektrycznej - Alessandro Volta
g) Pierwszy lot balonem braci Josepha i Jacquesa Montgolfier (1783)
h) Trzy ekspedycje naukowo-odkrywcze na Pacyfiku na zlecenie Towarzystwa Królewskiego - James
Cook (11 lat trwały) - sporządzenie dokładnych map tamtych obszarów, odkrycie wielu
gatunków roślin i zwierząt oraz nowych plemion i ludów (Odkrycie Australii)

4. Rozwój edukacji i ośrodków naukowych

a) Ewolucja podejścia do wychowania i nauczania - John Locke w „Myślach o wychowaniu”
nawoływał , by dostrzec dziecko z jego własnymi problemami i nie traktować go jak małego
dorosłego.
b) Zreformowanie systemu edukacji w wielu państwach europejskich - w Prusach wprowadzono
obowiązek szkolny dla chłopców i stworzono sieć świeckich szkół elementarnych
c) Stosowanie języka ojczystego jako wykładowego, a do programów nauczania włączano nowe
zdobycze nauk ścisłych i przyrodniczych
d) Powstanie pierwszej szkoły rycerskiej w Rzeczypospolitej (Korpus Kadetów) (1765) z inicjatywy
Stanisława Augusta Poniatowskiego
e) Tworzenie akademii naukowych finansowanych przez państwo, nastawionych na rozwój badań z
zakresu nauk ścisłych i przyrodniczych.

5. Literatura oświeceniowa
a) Propagowanie racjonalizmu oraz piętnowanie systemu feudalnego, ludzkiej ciemności i
zabobonów - celem pisarzy oświeceniowych
b) Ogromna popularność „Przypadki Robinsona Crusoe” Daniela Defoe i „Podróże Guliwera”
Jonathana Swifta.
c) Powiastka filozoficzna - „Kubuś Fatalista i jego pan” Denisa Diderota
d) Upowszechnienie się sentymentalizmu - nurt propagujący uczciwość człowieka i powrót do
natury
e) Ukazywanie ludzkich emocji, często koncentrując się na smutku i melancholii oraz
wprowadzenie wątków folklorystycznych i propagowanie życia w bliskim kontakcie z przyrodą
(„Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy” - Laurence Sterne)
f) Kształtowanie pożądanych i zgodnych z duchem czasu postaw i poglądów - zadanie utworów
literackich
g) Człowiek rodzi się jako czysta tablica, na której wszystko można zapisać poprzez wychowanie
(tabula rasa)
h) „Emil, czyli o wychowaniu” Jean Jacques Rousseau - zainteresowanie problemem wychowania
dzieci
6. Rokoko i klasycyzm
a) Rokoko - faza końcowa sztuki barokowej.
b) Wykształcenie się klasycyzmu - zainteresowanie antykiem i rozwój badań archeologicznych -
odwoływanie się do starożytnych form greckich i rzymskich.
c) Wykorzystywanie kolumnad i prostych, trójkątnych zwieńczeń budowli
d) Odejście od tworzenia utworów polifonicznych na rzecz prostszych form. Wiedeń - centrum
muzyki
e) Joseph Haydn i Wolfgang Amadeusz Mozart - najwybitniejszy kompozytorzy XVIII wieku
f) Powstawanie teatrów narodowych nastawionych na repertuar trafiający do szerokiego grona
odbiorców