Odmiana rzeczownika i przymiotnika

Zasób zawiera ujęte w formę tabeli wzory odmian wybranych rzeczowników: uczeń, ptak
samochód, mama,jabłoń, okno, imię.
Zasób zawiera omówienie osobliwości w odmianie rzeczowników: mające wyłącznie formę
liczby pojedynczej (np. złoto, srebro) lub wyłącznie formę liczby mnogiej (np. drzwi, narty),
rzeczowniki nieodmienne (typu „kakao”, „jury”, „kakadu”, „awokado) i inne wyjątki. Ponadto
znajdują się wzorce odmiany: rzeczowników typu MUZEUM, AKWARIUM, FORUM, LICEUM,
rzeczowników typu WOJEWODA, POETA, rzeczowników OKO i UCHO ‘narządy zmysłów’,
rzęczowniki: RĘKA, SĘDZIA, PRZYJACIEL. Zasób zawiera także ćwiczenie polegające na
określeniu formy gramatycznej wyróżnionych rzeczowników.
Zasób zawiera trzy ćwiczenia interaktywne polegające na wybraniu i przeciągnięciu
odpowiedniej formy rzeczownika, wybraniu i przeciągnięciu odpowiedniego rzeczownika,
by powstał poprawny związek frazeologiczny. Kolejne ćwiczenie polega na wypisaniu ze ze
słownika frazeologicznego, po dwa związki frazeologiczne z rzeczownikami: UCHO, OKO,
RĘKA i wyjaśnieniu ich znaczenia.
Zasób zawiera informacje o odmianie przymiotników, ujęte w formę tabeli wzory odmian
przymiotników typu: DOBRY, TANI oraz ćwiczenie interaktywne polegające na zaznaczeniu
różnymi kolorami przymiotników w funkcji przydawki i w funkcji orzecznika.
Zasób zawiera informacje o przymiotnikach w funkcji orzecznika, odmianie liczebników
porządkowych, zaimków przymiotnych i imiesłowów przymiotnikowych oraz ćwiczenie
interaktywne polegające na wskazaniu końcówki fleksyjnej wyróżnionego rzeczownika lub
przymiotnika; należy również określić przypadek, liczbę i rodzaj.
Odmiana rzeczownika i przymiotnika

pixabay, licencja: CC 0

Przypomnijmy, że rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby. Nie odmienia się
natomiast przez rodzaj. W liczbie pojedynczej i mnogiej wartość rodzaju jest zawsze taka
sama. W zdaniu rzeczownik pełni różne funkcje. Może występować w roli podmiotu,
dopełnienia, a także jako przydawka lub orzecznik (w orzeczeniu imiennym). Przymiotnik
odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje. W zdaniu natomiast pełni głównie funkcję
przydawki (jest podrzędny wobec rzeczownika), a także funkcję orzecznika.

Już wiesz

Przypomnij sobie podstawowe informacje na temat odmiany rzeczownika i przymiotnika.

Do jakich części mowy należą wyróżnione wyrazy?

Niebawem rozpoczną się wakacje.

Chorzy mogli wybrać lekarza specjalistę.
Jesteśmy mistrzami w zadawaniu kłopotliwych pytań.
Od rana czekam na moich przyjaciół.

Odmiana rzeczowników
Rzeczownik odmienia się przez przypadki i przez liczby. Nigdy nie zmienia swego rodzaju,
a więc w zdaniach: „Na stole leży książka” / „Na stole leżą książki” rzeczownik „książka”
występuje w tym samym przypadku (mianowniku), w dwóch liczbach (pojedynczej i mnogiej)
w jednym rodzaju (żeńskim).

Wzory odmiany wybranych rzeczowników przedstawiono w poniższych tabelach.

Rzeczowniki rodzaju męskiego

Liczba Rodzaj Rodzaj Rodzaj
pojedyncza męskoosobowy męskozwierzęcy męskorzeczowny

M uczeń - Ø ptak - Ø samochód - Ø

D uczni – a ptak – a samochod – u

C uczni – owi ptak – owi samochod – owi

B uczni – a ptak – a samochód – Ø

N uczni – em ptaki – em samochod – em

M uczni – u ptak – u samochodzi – e

W uczni – u ptak – u samochodzi – e

Rodzaj Rodzaj Rodzaj

Liczba mnoga
męskoosobowy męskozwierzęcy męskorzeczowny

M uczni- owie ptak – i samochod – y

D uczni – ów ptak – ów samochod - ów

C uczni – om ptak – om samochod - om

B uczni – ów ptak – i samochod – y

N uczni – ami ptak – ami samochod – ami

M uczni – ach ptak – ach samochod – ach

W uczni – owie ptak – i samochod – y 

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego

Liczba pojedyncza

M mam - a jabłoń – Ø

D mam- y jabłon– i

C mami – e jabłon– i

B mam – ę jabłoń – Ø

N mam – ą jabłoń – ą
 M mami – e jabłon– i

W mam – o jabłon– i

Liczba mnoga

M mam – y jabłoni – e

D mam - Ø jabłon – i

C mam – om jabłoni – om

B mam – y jabłoni – e

N mam – ami jabłoni – ami

M mam – ach jabłoni – ach

W mam – y jabłoni – e 

Rzeczowniki rodzaju nijakiego

Liczba pojedyncza

M okn - o imi – ę

D okn – a imieni – a

C okn – u imieni – u

B okn – o imi – ę

N okn – em imieni – em

M okni – e imieni – u

W okn – o imi - ę

Liczba mnoga

M okn – a imion- a

D okien - Ø imion – Ø

C okn – om imion – om

B okn – a iminon- a

N okn – ami imion – ami

M okn – ach imion – ach

W okn – a imion- a
O czym warto pamiętać?
Wśród rzeczowników mogą się pojawiać wyrazy mające wyłącznie formę liczby pojedynczej
(np. złoto, srebro) lub wyłącznie formę liczby mnogiej (np. drzwi, narty).

Ponadto są wyrazy, które się nie odmieniają, bo nie zmieniają swych końcówek. Jedynie na
podstawie kontekstu w zdaniu możemy wskazać ich formę.

Wyrazy typu „kakao”, „jury”, „kakadu”, „awokado” – uznajemy za nieodmienne:

„Jury (kto?) oceniło prace uczestników konkursu.” – mianownik,

„Przekazano prace jury.” (komu?) – celownik.
Z kolei rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na „–um” („muzeum”, „liceum”,
„akwarium”, „forum”) nie zmieniają swych form w liczbie pojedynczej, odmieniają się
natomiast przez przypadki w liczbie mnogiej.
„W mieście jest ciekawe muzeum.” (co?) – mianownik liczby pojedynczej,
ALE:
„W mieście są ciekawe muzea.” (co?) – mianownik liczby mnogiej.
„Zaplanujmy wyjście do ciekawego muzeum.” (czego?) – dopełniacz liczby pojedynczej,
ALE:
„W naszym mieście nie ma ciekawych muzeów.” (czego?) – dopełniacz liczby mnogiej.
„Odwiedziliśmy ciekawe muzeum.” (co?) – biernik liczby pojedynczej,
ALE:
„Odwiedziliśmy ciekawe muzea.” (co?) – biernik liczby mnogiej.

Ponadto rzeczowniki w niektórych przypadkach mają kilka końcówek, o których doborze

decydują bardzo skomplikowane kryteria. Sprawiają one w odmianie wiele kłopotów – warto
zawsze ich poprawność sprawdzać w słowniku poprawnej polszczyzny oraz w tabelach
odmiany (są one zamieszczone na przykład w słownikach).
 Ćwiczenie 1

Określ formę gramatyczną wyróżnionych rzeczowników. Możesz skorzystać z wzorców

odmiany zamieszczonych powyżej.

Rzeczownik w zdaniu Przypadek Liczba Rodzaj

Przyglądamy się ciekawym wystawom.

Po zakupy pojechaliśmy do sklepu.

Już niebawem niektórzy wybiorą liceum.

Dziadku, kiedy nas odwiedzisz?

O czym warto pamiętać?

W odmianie rzeczowników pojawia się wiele osobliwości. Oto kilka najtrudniejszych
przykładów:

rzeczowniki, które nie mają formy liczby mnogiej (np. „złoto”, „srebro”, „ryzyko”) lub
rzeczowniki, które nie mają formy liczby pojedynczej (np. „drzwi”, „sanie”, „skrzypce”,
„narty”);

rzeczowniki, które mają dłuższy lub krótszy temat fleksyjny: „imię” // „imienia”,
„imieniu”; „ramię” // „ramienia”, „ramieniu”; „źrebię” // źrebięcia // „źrebięciu”;
 rzeczowniki, które mają całkowicie zmieniony temat fleksyjny: „człowiek” (w liczbie
pojedynczej) – „ludzie” (w liczbie mnogiej), „rok” (w liczbie pojedynczej) – „lata” (w
liczbie mnogiej);

rzeczowniki, które mają niezmienne formy w liczbie pojedynczej, a odmieniają się

w liczbie mnogiej – są to wyrazy typu „muzeum”, „akwarium”, „technikum”;

rzeczowniki typu „poeta”, „wojewoda”, które odmieniają się w liczbie pojedynczej jak
rzeczowniki żeńskie, a w liczbie mnogiej jak męskoosobowe;

rzeczowniki typu „sędzia”, „hrabia”, „margrabia”, które odmieniają się w liczbie

pojedynczej jak rzeczowniki żeńskie lub częściowo jak przymiotniki, a w liczbie mnogiej
jak męskoosobowe;

rzeczowniki „ucho”, „oko”, które inaczej odmieniają się w znaczeniu ‘narząd słuchu lub
wzroku’, a inaczej w znaczeniu ‘ucho torby, oko tłuszczu w rosole’;

nazwy miejscowości typu „Zakopane”, „Końskie”, nazwy regionów typu „Dolnośląskie”,

„Wielkopolskie”, „Mazowieckie”, które odmieniają się jak przymiotniki;

rzeczowniki „przyjaciel”, „nieprzyjaciel”, które mają wiele nietypowych form w liczbie

mnogiej.

Możesz skorzystać z kilku poniższych wzorców odmiany:

Rzeczowniki typu MUZEUM, AKWARIUM, FORUM, LICEUM

Liczba pojedyncza Liczba mnoga

M. muze – um muze – a

D. muze – um muze – ów

C. muze – um muze – om

B. muze – um muze – a

N. muze – um muze – ami

M. muze – um muze – ach

W. muze – um muze – a

Rzeczowniki typu WOJEWODA, POETA

Liczba pojedyncza – odmiana jak Liczba mnoga – odmiana jak wszystkie
rzeczowniki żeńskie typu rzeczowniki męskoosobowe typu
„MAMA/ RYBA” „UCZNIOWIE/ PANOWIE”

M. wojewod – a jakryb – a wojewod – owie

D. wojewod – y jakryb – y wojewod – ów

 C. wojewodzi – e jakrybi – e wojewod – om

B. wojewod – ę jakryb – ę wojewod – ów

N. wojewod – ą jakryb – ą wojewod – ami

M. wojewodzi – e jakrybi – e wojewod – ach

W. wojewod – o jakryb – o wojewod – owie 

Rzeczowniki OKO i UCHO ‘narządy zmysłów’

Liczba mnoga Liczba mnoga

M. ocz – y usz – y

D. ocz – u ocz – ów usz – u usz – ów

C. ocz – om usz – om

B. ocz – y usz– y

N. ocz – ami ocz- yma usz– ami usz – yma

M. ocz – ach usz – ach

W. ocz – y usz – y 

Rzeczowniki RĘKA

Liczba pojedyncza – odmiana regularna jak rzeczowniki typu

Liczba mnoga
WĘDKA

M. ręk – a ręc – e

D. ręk – i rąk – Ø

C. ręc – e ręk – om

B. ręk – ę ręc – e

ręk – ami ręk –

N. ręk – ą
oma

M. ręc – e ręk – ach

Rzeczownik SĘDZIA
Liczba pojedyncza Liczba mnoga

M. sędzi – a sędzi – owie

D. sędz- i sędzi – ego sędzi – ów

C. sędz – i sędzi – emu sędzi – om

B. sędzi – ę sędzi – ego sędzi – ów

 N. sędzi – ą sędzi– ami

M. sędz – i sędzi – ach

W. sędzi – o sędzi – owie 

Rzeczownik PRZYJACIEL
Liczba pojedyncza Liczba mnoga

M. przyjaciel – Ø przyjaciel – e

D. przyjaciel – a przyjaciół – Ø

C. przyjaciel – owi przyjaciół – om

B. przyjaciel - a przyjaciół - Ø

N. przyjaciel – em przyjaciół – mi

M. (o) przyjaciel – u (o) przyjaciół – ach

W. przyjaciel – u przyjaciel – e

Zadaniowo (I)
Ćwiczenie 2

W przytoczonych zdaniach wybierz właściwą formę rzeczownika.

Na łące nie było żadnego barwnego kwiatu/kwiata. Całą sprawę przekazano

sędziemu/siędziowi/sędzi/sędziu. Wszyscy profesorowie/profesorzy/profesory z naszej uczelni
przyszli na uroczystą inaugurację. Kot naszemu psowi/psu zabrał kość, ale pies kotu/kotowi
wcale jej nie pożałował. W tym mieście nie było ani jednego kantoru/kantora, więc nie
wymieniliśmy pieniędzy. Wydawało się, że widzieliśmy stracha/strachu, więc naprawdę
najedliśmy się stracha/strachu.
 Ćwiczenie 3

W przytoczonych zdaniach wybierz właściwą formę rzeczownika.

Jutro jedziemy do {#Międzyzdrojów}/{Międzyzdroji}, w którym nie ma

{#tramwajów}/{tramwaji}/{tramwai}.
Obejrzyj koszykówkę, dziś nie ma {meczy}/{#meczów} piłkarskich.
Na {#Węgrzech}/{Węgrach} nie było słońca.
Od dawna nie mamy czasu dla naszych {przyjacieli}/{#przyjaciół}/{przyjaciołów}.

Ćwiczenie 4

Korzystając ze słownika frazeologicznego, wypisz po dwa związki frazeologiczne

z rzeczownikami: UCHO, OKO, RĘKA. Wyjaśnij znaczenia wypisanych ze słownika związków
frazeologicznych.

Ćwiczenie 5

W podanych zdaniach utwórz poprawne związki frazeologiczne, przeciągając właściwe wyrazy.

prawda, drugi, pańskie, solą, nieprawda, pierwszy, jego, w mgnieniu, uczył się, zmrużenia,
gwiazdą

Każdy przedsiębiorca wie, że ...................... oko konia tuczy.

Od roku ...................... pod okiem dobrego nauczyciela.
Wykonał zadanie ...................... oka.
Na ...................... rzut oka wydał się sympatyczny.
Przystał na propozycję bez ...................... oka.
Człowiek ten był ...................... w oku zgromadzenia.
Niestety, ...................... w oczy kole.

Odmiana przymiotników
Przymiotniki odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje. W liczbie pojedynczej mają trzy
rodzaje (męski, żeński i nijaki), a w liczbie mnogiej dwa (męskoosobowy i niemęskoosobowy).
Zwykle przymiotnik pełni w zdaniu funkcję przydawki („piękna” → „książka”) lub orzecznika
(„książka” + „jest ciekawa”).

Wzory odmiany wybranych przymiotników przedstawiono w poniższych tabelach.

Przymiotnik „dobry”
Przypadek Liczba pojedyncza Liczba mnoga

Rodzaj Rodzaj Rodzaj Rodzaj Rodzaj

męski żeński nijaki męskoosobowy niemęskoosobowy

M. dobr‐y dobr‐a dobr‐e dobrz‐y dobr‐e

D. dobr‐ego dobr‐ej dobr‐ego dobr‐ych dobr‐ych

C. dobr‐emu dobr‐ej dobr‐emu dobr‐ym dobr‐ym

dobr‐ego
B. dobr‐ą dobr‐e dobr‐ych dobr‐e
dobr‐y

(z) (z) (z)

N. (z) dobr‐ymi (z) dobr‐ymi
dobr‐ym dobr‐ą dobr‐ym

(o) (o) (o)

Ms. (o) dobr‐ych (o) dobr‐ych
dobr‐ym dobr‐ej dobr‐ym

Przymiotnik TANI
Przypadek Liczba pojedyncza Liczba mnoga

Rodzaj Rodzaj Rodzaj Rodzaj Rodzaj

męski żeński nijaki męskoosobowy niemęskoosobowy

M. tan‐i tani‐a tani‐e tan‐i tani‐e

D. tani‐ego tani‐ej tani‐ego tan‐ich tan‐ich

C. tani‐emu tani‐ej tani‐emu tan‐im tan‐im

tani‐ego
B. tani‐ą tani‐e tan‐ich tani‐e
tan‐i

(z) (z) (z)

N. (z) tan‐imi (z) tani‐imi
tan‐im tani‐ą tan‐im

(o) (o) (o)

Ms. (o) tan‐ich (o) tan‐ich
tan‐im tani‐ej tan‐im
 Ćwiczenie 6

Zaznacz na czerwono przymiotniki w funkcji przydawki, a na zielono przymiotniki w funkcji

orzecznika.

Na wycieczce {czerwony}szkolnej{/czerwony} uczniowie byli {zielony}posłuszni{/zielony}.

Po {czerwony}ciekawej{/czerwony} prelekcji studenci udali się do
{czerwony}pobliskiej{/czerwony} restauracji.
Organizatorzy egzaminu nie byli {zielony}odpowiedzialni{/zielony} za błędy w testach.
Wyprawa w {czerwony}wysokie{/czerwony} góry okazała się {zielony}niebezpieczna{/zielony}.
Mimo braku pieniędzy na {czerwony}luksusowe{/czerwony} towary byliśmy
{zielony}szczęśliwi{/zielony}.
Powieści {czerwony}przygodowe{/czerwony} są bardzo {zielony}ciekawe{/zielony} dla
{czerwony}młodych{/czerwony} czytelników.

O czym warto pamiętać?

Warto pamiętać, że niektóre przymiotniki w funkcji orzecznika mogą mieć formę
rzeczownikową, np. „wesoły” > „wesół”, „zdrowy” > „zdrów”.

Odmianę przymiotnikową mają także inne części mowy:

liczebniki porządkowe (drugi);

zaimki przymiotne, np.: ten – ta – to (liczba pojedyncza) // ci – te (liczba mnoga),
który – która – które (liczba pojedyncza) // którzy – które (liczba mnoga),
ów – owa – owo (liczba pojedyncza) // owi – owe (liczba mnoga),
taki – taka – takie (liczba pojedyncza) // tacy – takie (liczba mnoga),
nasz – nasza – nasze (liczba pojedyncza) // nasi – nasze (liczba mnoga);
imiesłowy przymiotnikowe, np.:
piszący, piszącego, piszącemu…
zapisany, zapisanego, zapisanemu…
 Ćwiczenie 7

Wskaż końcówkę fleksyjną wyróżnionych form gramatycznych rzeczownika lub przymiotnika.

Określ ich przypadek, liczbę oraz rodzaj.

Wybrana forma wyrazowa Końcówka fleksyjna Przypadek

Liczba Rodzaj

Te zapiski są dosyć
czytelne.

W tej restauracji zjemy

dobre naleśniki.

To jest sklep z drogimi

artykułami.

Na kolację przyjdą dawni

przyjaciele rodziców.