GOJP w 30 wykładach

Wydział Polonistyki UW
 Wykład 15. Niekoniugacyjne formy
czasownika i czasowniki niewłaściwe.
Wzory odmiany
 Bezokolicznik.
 Imiesłowy przymiotnikowe i przysłówkowe.
 Bezosobnik i tzw. gerundium.
 Czasowniki właściwe i niewłaściwe.
 Wzory odmiany według Jana Tokarskiego.
 Słownik gramatyczny języka polskiego.
 Formy bezosobowe czasownika
 Formy nieosobowe obok osobowych w paradygmacie
czasownika:
 Bezokolicznik: pić/wypić.
 Bezosobnik (formy na –no/-to): pito/wypito.
 Imiesłowy przysłówkowe: współczesny (czas. ndk) i uprzedni
(czas. dk): pijąc, wypiwszy.
 Imiesłowy przymiotnikowe czynny - czas. ndk - i bierny - czas.
przechodnie dk i ndk: pijący, pity/wypity (im. przym. są uznawane
współcześnie za przymiotniki).
 Gerundium (rzeczownik na –nie/-cie): picie/wypicie (rzadko
uznawane za formę czasownika).
 Formy nieosobowe czasownika osobowego należy
odróżnić od czasowników niewłaściwych, które w ogóle
nie odmieniają się przez osoby, np. świtać, można, boleć.
 Bezokolicznik: budowa i funkcje
Nieodmienna forma czasownika w imiennej funkcji
składniowej dopełnienia.
 Języki słowiańskie odziedziczyły dawną praindoeuropejską
celownika rzeczownika odsłownego końcówkę –ti, w
polszczyźnie–ć. (Bezokoliczniki na –c są elementem zlania
się -k/-g oraz –ć: móc *mógć, rzec *rzekć.)
 Temat bezokolicznika jest tożsamy z tematem czasu
przeszłego, imiesłowu przymiot. biernego, bezosob-nika i
gerundium: napis(a) + -ć/-ł-/-any/-wszy/-ano/-anie.
 Czas teraźniejszy, rozkaźnik, miesłowy przymiot. czynne i
przysłówk. współczesne tworzy się od tematu cz. ter., np.
pisz- + -e/0/-ący/-ąc.
 Bezokolicznik wczoraj i dziś
 Funkcje czysto werbalne bezokolicznika to
głównie imperatyw.Dawniej bezokolicznik miał
szersze zastosowanie:
 Póki Ponarom stać, Niemnowi płynąć / Póty w Litwie
Sopliców imieniowi słynąć.
 Wam kury szczać prowadzić, a nie politykę robić.
(Piłsudski)
 A nie mieć mi za złe, jeśli czasem pisać nie przyjdzie,
bo naprzód to widzieć, w jakich mię poczta zastanie
zabawach. (Sobieski do Marysieńki)
 Bezokolicznik nie jest w języku niezbędny.
 Nie ma go w bułgarskim, tureckim, greckim.
 Imiesłowy
 Tak jak bezokolicznik łączą znaczenie czasownika z
formą i funkcją składniową imienną (stąd nazwa):
 Przymiotnikowe zwykle zamiast zdania przydawkowego:
 czynne, tworzone od czasowników niedokonanych, wyrażają
akcję współczesną z orzeczeniem, np. Gęby za lud krzyczące,
sam lud w końcu znużą.
 bierne od czasowników ndk i dk przechodnich wyrażają akcję
uprzednią lub współczesną, np. sen wariata śniony
nieprzytomnie, cząstka pracy wykonana…
 Przysłówkowe zwykle zamiast zdania okolicznikowe
czasu z podmiotem wspólnym dla zdania głównego:
 współczesne (z orzeczeniem) - od czasowników ndk, np.
Zawołaj broniąc swej krwawicy…
 uprzednie (wobec orzeczenia) od czasowników dk, np.
Uczyniwszy na wieki wybór, odtąd zawsze wybierać muszę.
 Imiesłowy i przymiotniki
 Imiesłowy przymiotnikowe należy odróżnić od
pochodnych od nich przymiotników.
 Właściwe imiesłowy dopuszczają okoliczniki, np. głośno/długo
krzyczący, w końcu / znakomicie wykonany.
 Pozorne imiesłowy – przymiotniki: mają zaburzoną motywację
czasownikową, nie dopuszczają wszystkich okoliczników, np.
uśmiechnięty to derywat wsteczny od uśmiechnąć się i nie
dopuszcza okolicznika czasu *nagle uśmiechnięty.
 Wszystkie imiesłowy przymiotnikowe w klasyfikacjach
fleksyjnych uznane są za przymiotniki.
 Imiesłowy przysłówkowe w klasyfikacji fleksyjnej
Saloniego pozostają formami czasownika.
 Bezosobniki i gerundia
(odsłowniki)
 Bezosobniki (formy na –no/-to) to formy finitywne,
pełnią funkcje bezosobowego orzeczenia.
 Tworzy się je tak jak imiesłowy przymiotnikowe bierne od
czasowników ndk i dk przechodnich.
 Inne konstrukcje semantycznie bezosobowe (pomijające
agensa) to zaimek nieokreślony się2: Tu się pali oraz lm w r.
mos.: Wylali mnie z pracy.
 Odsłownik to regularny rzeczownik odczasownikowy na
–anie/-enie/cie.
 Zachowuje znaczenie, opozycję aspektową oraz niektóre
wymagania składniowe czasownika.
 Wyjście jest po lewej stronie – rzeczownik.
 Wyjście/wychodzenie stamtąd po cichu było trudne.
 Odsłowniki zwane są też gerundiami.
 Czasowniki niewłaściwe
 Nie odmieniają się przez osobę i nie dopuszczają podmiotu
w zdaniu. Tworzą formy finitywne (określone).
 Odmieniają się przez czas i tryb: świtało, trzeba będzie,
 Mogą mieć wartość aspektową i formę bezokolicznika:
 świtać, zabraknąć, zacznie świtać, zdąży zabraknąć
 Ale: ?być trzeba, *zacznie być trzeba, *zacznie należeć
 Pełnią funkcję orzeczenia w zdaniu bezpodmiotowym,
mogą rządzić dopełnieniem, wyglądają jak 3 os. r. n.:
 Chodzi mi o to... (To) nie wypada, żebyś już poszedł.
 Pochodzą od różnych części mowy:
 przymiotników - można, warto, rzeczowników - trzeba, żal,
czasowników osobowych: wypadać, chodzić.
 Czasowniki niewłaściwe a predykatywy
 Czasem trudno odróżnić czas. właściwy od niewłaściwego:
 ?boleć - łączy się z podmiotem, możliwe też: Ból mnie, zębie.
 Świta (za oknami), ale: Zaświtała mi pewna myśl.
 Drzwi się otworzyły (zwykle 3 os.), ale: Sezamie, otwórz się.
 Leksemy, które Saloni nazywa czasownikami
niewłaściwymi, Laskowski (GWJP 1984) nazywa
predykatywami.
 Bańko (WzPF) uznaje za czasowniki niewłaściwe (sensu stricto)
tylko te o kształcie tradycyjnego czasownika. Odmianę czysto
analityczną mają predykatywy:
 brak, czuć2, dość, grzech2, można, nie łaska, nie sposób,
niepodobna, potrzeba, słychać, stać2, strach2, szkoda2, trzeba,
warto, wiadomo, widać, wolno2, znać2
Paradygmaty czasowników niewłaściwych
cz. trzeba brakuje -
teraźn.
cz. trzeba było brakowało zabrakło
przesz.
cz. trzeba będzie będzie zabraknie
przysz. brakować
tr. przyp. trzeba by (było) brakowałoby zabrakłoby
(było) (było)
tr. rozk. niech będzie niech brakuje niech
trzeba zabraknie
bezokol. ?być trzeba brakować zabraknąć
 Temat i końcówka w koniugacji.
Odmiana i formotwórstwo
 W systemie Tokarskiego zakończenia formy 3 os. czasu
nieprzeszłego należą do tematu – są przyrostkami
tematowymi:
 czyt(a)-0, zamieci(e)-0, czyt(a)-sz, zamieci(e)-sz, czyt(a)-my,
zamieci(e)-my
 W tradycji Szobera i w GWJP -a/e/i/y to końcówka:
 czyt-a, zamieć-e, czyt-asz, zamieć-esz, czyt-amy, zamieć-emy
 Tworzenie formy niekoniugacyjnych w paradygmacie
czasownika: bezokolicznika czy imiesłowów odbywa się w
ramach fleksji, ale przypomina dwuczłonowe opozycje
słowotwórcze. Można to określić jako formotwórstwo,
podobnie jak opozycje aspektowe. (Termin niewymagany).
 Końcówki czasownika według GWJP (tradycja
Szobera) i SJPD (Tokarski)
opis osoba i syntetyczne aglutyna- aglutynacyjne
liczba (koniugacje cz. ter.) cyjne - cz. (fonologicznie)
I II III i IV przeszły - tr. rozkaz.

GWJP poj. 1 -ę -ę -m -m -
poj. -esz -isz -sz -ś 0
poj. 3 -e -i 0 0 -
mn. 1 -emy -imy -my -śmy -my
mn. 2 -ecie -icie -cie -ście -cie
mn. 3 -ą -ą -ą 0 -
SJPD grupy III-XI I-II I-XI
lp. -ę, -sz, 0 -m, -sz, 0 jak wyżej
lm. -my, -cie, -ą jak wyżej
 Szkolne wzory odmiany (Szobera)

 Koniugacja I: -ę, -esz  Deklinacja męska:

 pisze, ale: pisał, pracuje, ale pracował,  płot, ale: o płocie, płoty, koc: ale o kocu,
może, ale mógł koce

 Koniugacja II: -ę, -isz  Deklinacja żeńska (także

 Koniugacja III: -am, -asz spółgłoskowa)
 Koniugacja IV: -em, -esz  Deklinacja nijaka
(bardzo rzadki wzór)  Deklinacja mieszana:
 poeta, satelita
 Typy deklinacji
Deklinacja

rzeczownikowa zaim- przymiotnikowa liczebnikowa

kowa:
(suple-
tywna):
zbio- główne
męsko- żeńska ja, mnie
rowe:
nijaka (6 on, jego
dwoje,
wzorów)
pięcioro

męska nijaka twarda: miękka: dwa- pięć→:

(5 (6 ładny tani cztery: pięciu
wzorów) wzorów) dwaj
rzeczownikowo-
przymiotnikowa:
hrabia, on, bliźni,
Kowalski
 Motywacja końcówek deklinacyjnych
rzeczowników
 Motywacje podstawowe:
 rodzajowa: decyduje o kształcie M. lp.
 tematowa (fonetyczne zakończenie tematu): decyduje o
kształcie Msc. lp. i M lmn.
 Motywacje wtórne:
 fonetyczna: D. lm. pięści, ale: nocy
 słowotwórcza: W. lm. chłopcze, a nie *chłopcu
 semantyczna: M. lm. dyrektorzy lub dyrektorowie
 Polska deklinacja jest bardziej różnorodna od
rosyjskiej, ale mniej od czeskiej.
Czeski Polski Rosyjski
N. sg. pán, muž, hrad, stroj, žena, pan, mąż, gród, strój, żona, pan, muž, gorod, stroj, žena,
růže, město, moře róża, miasto, morze koža, mesto, more
N. pl. pánove, mužove, hrady, stroje <panowie, mężowie, pany, mużi, goroda!, stroi
grody, stroje
ženy, růže <żony, róże ženy, koži
města, moře miasta, morza> mesta, morja
L. sg. pánu, muži, hradu, stroji <synu!, mężu, grodzie, pane, muže, gorode, stroe
stroju
ženě, růži <żonie, róży žene, kože
městě, moři <mieście, morzu meste, more
L. pl. pánech, mužích, hradech, panach, mężach, grodach, panax, mužax, gordax,
strojích strojach> strojax
ženach, růžích żonach, różach> ženax, kožax
městech, mořích miastach, morzach> mestax, morjax
 Grupy deklinacyjne rzeczowników
męskich i nijakich w ujęciu Tokarskiego

Grupa m1/2 m3 m4 m5 n1 n2 n3 n4/5 n6

przy- koń skok zdun miesz- pole udko dłuto zwierzę plenum
kłady płacz brat czanin morze imię
M. lp. Ø -e -o -o odm Ø
D. lp. a/u -a -a jak n1 synkr.
C. lp. -owi/u -owi -owi/u -owi -u +ęć-
B l.p. =M./D. +eń-
N. lp. -em
Ms. lp. -u -‘e -u -e
W. lp. =Ms. (wyj. chłopcze) =M.
M. lm. e/owie i/y y/i -e -a +ęt-/ąt -a
/owie /owie (–in-) +on-
D. lm. -ów/i/y -ów -ów Ø Ø -ów
Grupy deklinacyjne rzeczowników
żeńskich

Grupa ż1/2 ż3 ż4 ż5/6

przy- linia matka rana dłoń
kłady praca noc
M. lp. -a Ø
D. lp. -i/y -i -y -i/y
C. lp. -i/y -‘ce -‘e -i/y
B. lp. -ę Ø
N. lp. -ą
Ms. lp. =C.
W. lp. -o -i/y
M. lm. -e -i/y -y -e
D. lm. Ø -i/y
 Inne opisy deklinacji
 GWJP wprowadza 13 klas w ramach deklinacji m., ż. i n.
 Odmiana przymiotników jest regularna w ramach wzorów
twardo- i miękkotematowych (tylny, przedni)
 Nieliczne przymiotniki i liczne zaimki przymiotne mają
formę krótką M lp., np. godzien, mój
 Liczebniki (główne) charakteryzują się niewielką
zmiennością paradygmatu i faworyzują końcówkę –u.
 Liczebniki zbiorowe charakteryzują się rozszerzeniem
tematu -g- w przypadkach zależnych.
 Niektóre leksemy zapożyczone są odmieniają się w peli
synkretycznie:
 Rzeczowniki guru, whisky, przymiotniki blond, ekstra.
 Grupy koniugacyjne Tokarskiego
 I czyta, czytał
 II umie, umiał
 III szaleje, szalał
 IV kupuje, kupował
 Va ciągnie, sunął
 Vb ciągnie, ciągnął
 Vc blednie, bladł
 VIa mówi, mówił
 Vib uczy, uczył
 VIIa myśli, myślał
 VIIb słysz, słyszał
 VIII pisuje, pisywał
 VIIIb podskakuje, podskakiwał
 IX pisze, pisał, głaszcze,
głaskał
 Xa bije, bił
 Xb grzeje, grzał
 Xc zdejmie, zdjął
 XI piecze, piekł, niesie,
niósł, może, mógł
 Czasowniki rzadsze są
łączone w grupy o zróż-
nicowanych alternacjach.
 Z. Saloni: Czasownik polski
 106 wzorów odmiany
 Indeks 1200 czasowników z
odnośnikami do wzorców
 Uwzględnia szczegółowo
alternacje spółgłoskowe
tematów cz. przesz. i
nieprzesz., trybu rozk. oraz
form imiennych (z
dokładnością do zmiany
pierwszej litery lub głoski
licąc od lewej).
 Np. grupie VI a i b To-
karskiego odpowiada 17
róznych wzorów, a grupie VII
a i b – 6 wzorów.
 gubić, gubię, gubi, gub
 bronić, bronię, broni, broń
 zwaśnić, zwaśnię, zwaśni, zwaśnij
 walić, walę, wali, wal
 kleić, klei, klej
 robić, robię, robi, rób, robiono
 solić, solę, soli, sól, solono
 ziębić, ziębię, ziębi, ziąb
 budzić, budzi, budź
 tracić, traci, trać
 uczcić, uczczę, uczci, uczcij
 kusić, kuszę, kusi, kuś
 pieścić, pieszczę, pieści, pieść
 jeździć, jeżdżę, jeździ, jeźdź (jeździj)
 porazić, porażę, porazi, poraź
 męczyć, męczę, męczy, męcz
 tworzyć, tworzę, tworzy, twórz
 Supletywizmy i nieregularności
 Odmianę supletywną lub nieregularną mają czasowniki
najczęstsze, m.in. być, iść, mieć, dać, jeść, wiedzieć.
 Niektóre paradygmaty łączą różne wzorce:
 otwarte (jak otwarłem), ale otworzyłem (jak otworzone),
 patrzyłem (jak patrzyć), ale patrzeć (jak patrzałem)
 Z pomieszania wzorców koniugacyjnych powstają błędy:
przekonywujący zamiast przekonujący lub przekonywający.
 Próby wykluczenia wyjątków muszą dać wiele wzorców.
 Najsłynniejszy francuski system Bescherelle’a gromadzi 82
wzorce w 3 grupach koniugacyjnych.
 GWJP proponuje dla polszczyzny 9 klas koniugacyjny i 21
podklas.
 Czasownik polski Saloniego (wzorowany na Berscherelle’u)
proponuje 108 wzorców.
 Algorytm odmiany w ISJP
 Inny słownik języka polskiego wprowadza zamiast tabel
algorytm odmiany na podstawie form bazowych, np.
 Narzędnik lp. z D. lp. rzeczownika:
 -ka/-ku -kiem; -ga/-gu -giem; -a/-u -em.
 Tr. rozk. z 3 os. nieprzesz. czasownika:
 -nie -nij; Xe, Xi, Xy X lub Xj
 1 os. cz. ter. z 3 os. (bazowej)
 -nie -nę; -e/-y -ę; X X-m
 (nie pasuje dla wiem, odpowiednia forma przy haśle
wiedzieć)
 Słownik gramatyczny języka polskiego

 Ponad 1000 wzorów, w tym 800 rzeczownikowych, np.

 B3g – rzecz. m. z tematem tylnojęzyk. –g, np. wróg
 D4re – rzecz. ż. z tematem twardym i e przed r, -np. kołdra
 V01 – czas. z grupy I Tokarskiego., np. sprzątać
 V05nie|ną - czas. z gr. Va, np. ciągnąć
 P0 – przym. ndm., np. bordo
 P3 – przym. z tematem tylnojęzyk., np. egipski

 Więcej: sgjp.pl
 Słowa klucze wykładu

 Bezokolicznik.
 Imiesłowy przymiotnikowe czynne i bierne, imiesłowy
przysłówkowe współczesne i uprzednie.
 Bezosobnik, gerundium.
 Czasownik niewłaściwy, predykatyw.
 Grupy deklinacyjne i koniugacyjne Tokarskiego.
 Słownik gramatyczny języka polskiego.