Gramatyka opisowa języka polskiego

w 30 wykładach

Marek Łaziński, M.Lazinski@uw.edu.pl

Wydział Polonistyki UW
 Wykład 4. Głoski i fonemy w ciągu mowy.
Upodobnienia, warianty i neutralizacje

 Upodobnienia głosek i różnice między wymową a

pismem.
 Upodobnienia fonetyczne a neutralizacja opozycji
fonologicznej lub wariancja.
 Klasyfikacja upodobnień i neutralizacji pod względem:
 dźwięczności,
 miejsca artykulacji,
 stopnia zbliżenia.
 Fonologia generatywna.
 reguły fonologiczne a morfonologia.
 Sylaba a sonorność.
 Upodobnienia fonetyczne i neutralizacje
opozycji fonologicznych
 Za upodobnienia fonetyczne uznajemy wzajemny wpływ
głosek w sytuacji, gdy mogą one być wymawiane na dwa
sposoby (bez upodobnienia lub z upodobnieniem) albo gdy
na granicy morfemów możliwa jest inna wymowa w
połączeniu z innym morfemem (także wygłos absolutny).
 [śv’jat] lub [śf’jat], [besćelesny] lub beśćelesny], [besčelny] lub
[beščelny]
 [xlep], ale [xleba], [bes cukru], ale [bez mas a]
 Historyczne rozbieżności między wymową a pismem nie są
upodobnieniami, np. [kšyvy] (krzywy), nie *[kžyvy]
 Upodobnienia głosek mogą być interpretowane jako warianty
fonemu lub jako neutralizacja opozycji fonologicznej.
 Klasyfikacja upodobnień i neutralizacji

 Upodobnienia i neutralizacje mogą być obligatoryjne

(wykluczające) lub fakultatywne (alternatywne)
 Mogą zachodzić pod względem dźwięczności, miejsca
artykulacji i stopnia otwarcia
 Mogą być dwukierunkowe lub jednokierunkowe
 Opozycja dźwięczności jest w systemie dwukierunkowa
 Głoski mogą ulec ubezdźwięcznieniu: [xlep], [kf’jat] lub – rzadziej
– udźwięcznieniu: [laz bukovy].
 Upodobnienie miejsca artykulacji zębowa do dziąsłowej lub
prepalatalnej jest w systemie jednokierunkowe.
 s>š/ś: [los][č ov‘jeka] lub [loš][č ov‘jeka] [los][ći][pomuk] lub
[loś][ći][pomuk],
 ale nie š/ś>s: [naš][cel], nie *[nas][cel], ([iʒ́][ze][mnõ ]), nie:
*[iʒ][ze][mnõ ]
 Dźwięczność i bezdźwięczność
 Upodobn. wewnątrz- i międzywyrazowe  Interpretacja fonolog.
 Obstruenty dźwięczne przed  Neutralizacja opozycji
bezdźwięcznymi: [bapka], [grat_kul] dźwięczności na rzecz bezdźw.
 Sonorne i [ ] między bezdźw.: [p’jotr7ka],  Wariant pozycyjny lub
[cykl7][f’ilmuf] w wygłosie po bezdźw.: pozycyjno-fakultatywny
[v’jatr7] i w nagłosie przed bezdźw.: [r7teńć]
 Obstruenty dźw. przed dźw. z wyjątkiem [γ]:  Neutralizacja
[proźba], [čaz][decyz’ji]
 [γ] przed obstruentem dźw.: [kleγda],  Wariant pozycyjny
[t8šeγ_budrysuf]
 Wygłos absolutny
 Obstruenty bezdźw.: [brut]  Neutralizacja
 Upodobn. międzywyrazowe
 obstruenty bezdźw. przed sonornymi dźw.:  Neutralizacja
[v’jec’_jedno]
 w wymowie krakowskiej obstruenty dźw.  Neutralizacja
przed sonornymi: [v’jeʒ’_jedno]
 Głoski wygłosowe przyimka zachowują się  Neutralizacja
jak wewnątrz wyrazów [pšed_rok’em], ale
[ogrut_roskošy], [pšut_roveru]  Neutralizacja
 Miejsce artykulacji
 Zębowość i dziąsłowość wewnątrz wyrazów  Interpretacja fonolog.
i między nimi
 Spółgł. szczel. lub zw.-szczel. dziąsł. zamiast  neutralizacja opozycji m.
zęb. przed dziąsł. : [rozžeʒ́ ić] lub [rožžeʒ́ ́ ́ ́ ić, artykul. zębowa : dziąsłowa
[los][č ov‘jeka] lub [loš][č ov‘jeka] tylko na rzecz dziąsłowej
 Spółgł. zw.-wyb. dziąsł. zamiast zęb. przed  Wariant pozycyjny
dziąsł.: [pod8žeć]
 Zębowość i zazębowość
 Obstruenty warg. spalat. i zazęb. zamiast  Wariant pozycyjny
zębowych przed [i], [j]: [kot’][i][p’jes]
 Obstruenty warg. twarde lub spalat., zęb. lub  Wariant pozycyjno-
zazęb. przed prepalat.: [ot’śać] lub [otśać], fakultatywny
[skup’][śe] lub [skup][śe]

 Zębowość i palatalność
 Spółgł. szczel. lub zw.-szczel. palat. zamiast  Neutralizacja
zęb. przed palat. : [rosćinaać] lub [rośćinać]
 Stopień otwarcia
 Spólgł. zw.-szczel. i zw.-wyb.  Interpretacja fonolog.
wewnątrz wyrazów i między nimi:
 Spółgł. zębowe lub dziąsłowe  neutralizacja
zwartoszczel. lub zwartowyb. przed jednokierunkowa opozycji st.
szczel.: [poʒ][zastaf] lub [pod][zastaf], otwarcia. zw.wyb.: zw.-
[xatce] lub [xacce] szczel. tylko na rzecz zw.-
szczel.
 Półsamogł. nosowa zamiast sonantu  Wariant pozycyjny fonemu
 [tańšy] lub [ta šy], [goń] [śe ] lub [go ][śe ]
/ń/
 Upodobnienia i neutralizacje podwójne
 Upodobnienia podwójne
pod względem
dźwięczności i miejsca
artykulacji
 Spółgłoska bezdźw.
szczelinowe lub zwartoszczel.
dziąsłowa zamiast zębowej
przed dziąsłową bezdźw. :
[rosčesać] lub [roščesać]
 Spółgłoska zw.-wyb. bezdźw
dziąsłowa. zamiast zębowej
przed dziąsłową bezdźw.:
[pot8šyć]
 Interpretacja fonologiczna
 1. obligatoryjna neutralizacja
dźwięczności na rzecz członu
bezdźw., 2. fakultatywna neutral.
opoz. m. artykulacji zębowa :
dziąsł. na rzecz członu dziąsł.
 1. obligator. neutralizacja
dźwęczności na rzecz. bezdźw., 2.
wariant pozycyjny dziąsł. fonemu
/t/
 Upodobnienia i neutralizacje potrójne
Upodobn. potrójne pod względem
dźwięczności, stopnia otwarcia i
miejsca artykulacji
Spółgłoska bezdźw. zwartoszczel
palatalna zamiast dźwięcznej,
zębowej zwartowyb. przed
palatalną bezdźw.:
[pšeć][śeb’je] lub [pšet][śeb’je]
1. obligatoryjna neutralizacja
dźwięczności na rzecz członu
bezdźw.,
2. fakultatywna neutralizacja
opozycji st. otwarcia zw.-wyb. : zw.-
szczel. na rzecz zw.-szczel.
3. fakultatywna neutral. opoz. m.
artykulacji zębowa : palatalna na
rzecz członu palat.
 Uproszczenia grup spółgłoskowych
– neutralizacja ilościowa
W grupach spółgłoskowych mogą zanikać pojedyncze
spółgłoski
@ śõnt]
 Sześ(ć)dziesiąt [šeźʒe
 Krako(w)ski [krakosk@i]
Szczególnie często zanikają głoski sonorne miedzy
spółgłoskami właściwymi
 W marcu jak w gar(n)cu [v marcu ag_v_garcu]

Uproszczenie grupy spółgłoskowej neutralizacja

fonologiczna ilościowa.
Podstawowe cechy fonetyki i fonologii polskiej
 Ubezdźwięcznienie spółgłosek właściwych w wygłosie
absolutnym (także ubezdźwięcznienie spółgłosek
sonornych w wygłosie po spółgłoskach bezdźwięcznych
właściwych), np. [xlep], [p’ism7]
 Duża liczba głosek palatalnych i spalatalizowanych, w
tym zawsze przed [i], [j].
 Jednolitość grup spółgłosek właściwych w nagłosie,
śródgłosie i wygłosie.
 Udźwięcznienia i ubezdźwięcznienia wsteczne na
granicy wyrazów.
 Wielość różnych grup spółgłoskowych i ich
uproszczenia.
 Różnice regionalne w wymowie
 Fonetyka międzywyrazowa  Fonetyka międzywyrazowa
ubezdźwięczniająca w
wymowie warszawskiej.
Udźwięcznia się obstruenty
(spółgłoski właśc.) przed
dźwięcznymi obstruentami.
[čaz vyboru]
[čas na decyz’i9e]
[p’is’ i peo]
ubezdźwięczniająca w
wymowie krakowsko-
poznańskiej. Udźwięcznia się
obstruenty przed dźwięcznymi
obstruentami, sonorantami i
samogłoskami.
[čaz vyboru]
[čaz na decyz’i9e]
[p’iz’ i peo]
 Akcent i intonacja polska
 Akcent delimitacyjny:
 paroksytoniczny,
 dynamiczny.,
 fonologicznie delimitatywny.
 Wyjątki:
 gramatyczne, np. [zrob’il’ibyśmy],
 leksykalne, np. [matematyka],
 gwarowe, np. akcent inicjalny w gwarze podhalańskiej,
 enklityki, np. [skup śe],
 proklityki, np. [do domu].
 Intonacja
 kadencja w zdaniach oznajmujących i rozkazujących,
 antykadencja w zdaniach pytających.
 Fonologia generatywna

 Reguły fonologiczne operują na cechach, nie fonemach.

Podstawowa reguła:
 A > B / C _ D – A zmienia się w B w pozycji między C i D
 [-sonor.]>[-dźwięcz.]/_# (wygłos absol.)
 [-sonor.]>[-dźwięcz.]/_{-sonor i –dźwięcz.} każda
niesonorna staje się bezdźw. przed niehonor bezdźw.
 Zmiany w obrębie morfemu, np. /bez//brata/ i /bes//curk’i/ są
traktowane jak warianty jednego fonemu (zespołu cech
dystynktywnych), a nie jak neutralizacja.
 W tradycyjnej gramatyce strukturalnej - morfonologia –
nauka o zmianach fonologicznych w morfemach traktuje
neutralizującą się parę /s/:/z/ jak jeden archifonem.
 Sylaba
 Najmniejsza niezależna jednostka fonetyczna, w
polszczyźnie zorganizowana zawsze wokół samogłoski.
 Granica sylaby polskiej przebiega
 między samogłoską a spółgłoską, po której następuje samogłoska,
np. [ta-ta-rak]
 w grupie spółgłoskowej w takim miejscu, że grupa przeniesiona do
sylaby następnej może w polszczyźnie rozpoczynać nowy jakiś
wyraz, np. [var-stfa], nie [va-rstfa].
 Sonorność, czyli dźwięczność i otwartość artykulacji
głosek od centrum do początku i końca idealnej sylaby
maleje:
 samogłoska > półsamogł i sonanty > spółgłoski właśc. szczelinowe
> spółgłoski właśc. zwarte, np. ang. [fƐrst], [tri:], ale nie [rt…].
 W polszczyźnie sylaby mogą wyjątkowo często łamać zasadę malejącej
sonorności, np. [rteńć], [ kać], [muk ].
 Słowa klucze wykładu

 Upodobnienie
 Neutralizacja opozycji fonologicznej
 Ubezdźwięcznienie w wygłosie
 Uproszczenie grup spółgłoskowych
 Akcent
 Intonacja
 Sylaba