Professional Documents
Culture Documents
Fonetyka
bada i opisuje dźwięki mowy ze względu na ich właściwości fizyczne,
tzn. ustala artykulacyjne i akustyczne ich cechy
przedstawia wszystkie cechy fizyczne (artykulacyjne i akustyczne) danego
dźwięku
Fonologia
bada dźwięki mowy i ujmuje je jako jednostki funkcjonalne; zajmuje się
dźwiękami w aspekcie pełnionej przez nie funkcji w procesie komunikacji
(językowego porozumiewania się)
interesują ja jedynie te cechy dźwięku, które w systemie danego języka służą
do przekazywania jakichś informacji
obserwacje występujących w języku fonologicznych opozycji
pas – bas
kura – góra
bat – bak
kasza – kasa
Każda z tych par wyrazów różni się od siebie tylko jedną głoską. Każda z par głosek
różni się od siebie tylko jedną cechą (np. dźwięczność – bezdźwięczność, miejscem
artykulacji).
W wyrazach lewej kolumny zmiana jednej cechy głoski na inną spowodowała zmianę
znaczenia, powstanie nowego wyrazu.
W wyrazach prawej kolumny ta sama zmiana nie powoduje zmiany znaczenia.
Istnieją czynniki, które decydują o tym, że jedne głoski mają moc odróżniania od
siebie wyrazów i form, a inne jej nie mają.
bok : dok : kok : sok : szok : lok : rok – różnią się nagłosowymi dźwiękami
bok : bak : buk : byk : bek – różnią się śródgłosowymi dźwiękami
bak : bal : bas : bar : bat – różnią się wygłosowym dźwiękiem
p: 1. zwarta
2. wargowa
3. bezdźwięczna
4. mocna
5. niespalatalizowana
t: 1. zwarta
2. zębowa
3. bezdźwięczna
4. mocna
5. niespalatalizowana
Wyrazy pakt i takt nie różnią się od siebie głoski p i t, lecz tylko przeciwstawnymi,
tj. pozostającymi w opozycji, cechami tych głosek funkcji dystynktywnej nie pełnią
głoski wzięte jako całość, lecz tylko takie ich cechy, które przeciwstawiają się cechom
innych głosek.
Ta sama głoska może przeciwstawiać się swymi cechami różnym innym głoskom.
Przykłady
1. polski : eolski
o p – spółgłoska zwarta, wargowa, dźwięczna, niespalatalizowana
o samogłoska przednia, średnia, płaska, ustna
brak podstawy porównania
cecha dystynktywna p: spółgłoska w opozycji do samogłoski
2. pakt : fakt
o podstawa porównania – obie są wargowe, bezdźwięczne,
niespalatalizowane
o cecha dystynktywna p: zwarta w opozycji do szczelinowej f
3. pot : kot
o podstawa porównania – obie spółgłoski zwarte, bezdźwięczne
o cecha dystynktywna p: wargowa w opozycji do welarnej k
4. pas : bas
o podstawa porównania – obie spółgłoski zwarte, wargowe,
niespalatalizowane
o cecha dystynktywna p: bezdźwięczność w opozycji do dźięczności b
Fonem /p/
1. spółgłoska
2. zwartość
3. wargowość
4. bezdźwięczność
Głoska [p]
1. spółgłoska
2. zwartość
3. wargowość
4. bezdźwięczność
5. mocna
6. niespalatalizowana
Fonem nie pokrywa się z głoską. Na głoskę składają się wszystkie jej cechy
artykulacyjne, na fonem zaś – tylko cechy dystynktywne realizującej go głoski
fonem to zespół równocześnie występujących cech dystynktywnych głoski.
Definicja konkretnego fonemu możliwa jest w ramach danego języka i tylko przez
wskazanie funkcji w procesie komunikacji.
FONEM
GŁOSKA
Cechy dystynktywne:
konwencjonalne
przeciwstawne
jedyną ich funkcją jest odróżnianie znaków są one elementem znaków tylko
o tyle, o ile odróżniają je od innych znaków
Aby sprawdzić, czy cecha różniąca dwóch głosek jest równocześnie cechą różniącą
fonemy, tj. czy należy do zbioru cech konstytuujących fonem, trzeba sprawdzić,
jak zmiana owej cechy wpłynie na znaczenie wyrazu. W tym celu stosuje się metodę
substytucji. Polega ona na podstawianiu w tym samym otoczeniu fonetycznym innej
głoski, która odróżnia się od pierwszej tylko jedną cechą.
Jeśli to działanie spowoduje zmianę znaczenia wyrazu, to ową cechę uznać należy
za cechę dystynktywną.
Dana cecha pełni funkcję dystynktywną wtedy, gdy wraz z inną cechą tworzy
opozycję dźwiękową, wiążącą się ze zróżnicowaniem znaczenia wyrazu.
Opozycje proporcjonalne – gdy stosunek między członami danej opozycji jest taka
sama, jak stosunek między członami innych opozycji.
np.: p : b = t : d = k : g = s : z (dźwięczność – dźwięczność)
W opozycji izolowanej różnica między jej członami jest wyjątkowa dla danego
języka.
W polskim systemie dźwiękowym izolowana jest np. opozycja /r/ : /l/ ze względu
na zespół cech: drżącość : boczność.
Opozycje równorzędne – każdy z członów posiada cechę, której nie ma człon drugi.
Tych cech nie można hierarchizować. Człony posiadające są logicznie
równouprawnione.
/p/ : /t/
Palatalność:
w języku ogólnopolskim nie występują spalatalizowane fonemy wargowe,
prepalatalne (zazębowe, zadziąsłowe) oraz postpalatalne; głoski [p’], [b’], [f’],
[v’], [t’], [d’], [χ’] itp. pojawiają się tylko przed i oraz j lub przed innymi
spółgłoskami palatalnymi albo spalatalizowanymi
o są wariantami pozycyjnymi fonemów /p/, /b/, /f/, /v/, /t/
Dla fonemu y nierelewantny jest pionowy, dla fonemu a – poziomy układ masy
języka, gdyż y jest jedynym fonemem środkowym, a zaś – jedynym fonemem niskim
w systemie samogłoskowym systemie języka polskiego.
2
Roman Laskowski, Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, s. 268.
Warianty główne (podstawowe)
Warianty fakultatywne
Fonemy spółgłoskowe
Samogłoski niesylabiczne
Spółgłoski
Sonorne
Szczelinowe
Zwarto-szczelinowe
Zwarte
Fonemy samogłoskowe
Fonemy spółgłoskowe
KATEGORIE FONOLOGICZNE