1.

Fonetyka, fonologia - rozumienie terminów; zastosowanie fonetyki; działy fonetyki;

Podstawowe pojęcia obu działów językoznawstwa, np. segment, głoska, cechy
prozodyczne, fonem;

Fonetyka- opis fizycznej strony dźwięku czyli artykulacyjną – fonetyka artykulacyjna,

zajmuje się także właściwościami fal głosowych, dzięki czemu są przenoszone – fonetyka
akustyczna. Zajmuje się sposobem, w jaki fale głosowe są analizowane przez słuchającego –
fonetyka audytywna.

1. Uczenie poprawnej wymowy – zastosowanie fonetyki

 Uczenie poprawnej wymowy poprzez

- Usuwanie zaburzeń wieku dziecięcego (seplenienie, lambdacyzm, kappacyzm,

rotacyzm)

Każde z tych zaburzeń może występować w 3 odmianach:

- PARA(lambdacyzm/kappacyzm) – zastępowanie/ substytucja danej głoski inną

(togut, lowel)

- MOGI(rotacyzm) – elizja danej głoski/opuszczanie (nie mówimy r)

- WŁAŚCIWY – niepoprawne artykułowanie (np. rotacyzm właściwy – deformacja

głoski r)

 Usuwanie niewłaściwej formy artykulacyjnej w gwarach/dialektach

2. W skład badań z fonetyki wchodzą:

- Segment – wymowa głosek na granicy dwóch wyrazów, która z uwagi na szybką wymowę
tworzy jeden wyraz

- Głoska – najmniejszy element fonetyczny, wymawiana przy określonym stałym układzie

narządów artykulacyjnych

- Sylaba – część wyrazu lub wyraz zawierający samogłoski lub dyftong (zbitka 2 głosek) np.
Austria, autor – u ł (dyftong dźwiękotwórczy)

- Austria – 5 głosek – AŁSTRIJA ---------- kino  i w izolacji

 Otwarta – kończy się samogłoską

 Zamknięta
- Zestrój akcentowy – wyraz lub grupa wyrazów objętych jednym akcentem (np. nie wiem –
„nie” nie jest akcentowane, partykuła przecząca; robi się)

- Fraza fonetyczna – odcinek lub fragment tekstu mówionego ograniczony pauzami

akustycznymi (najczęściej tożsama ze zdaniem pojedynczym, w złożonym są 2 części – Mała
Ala idzie szybko do szkoły; mowa rwana, jąkanie)
 3. Podział dyscyplin w obrębie fonetyki

- Artykulacyjna – bada generowanie dźwięków mowy przez aparat głosowy człowieka. Opiera
się na bezpośrednim obserwowaniu ruchów artykulacyjnych wykonanych przez nadawcę

- Akustyczna – bada falę głosową jako falę dźwiękową, zajmuje się fizycznymi parametrami
fal głosowych np. długość fali, amplituda drgań, częstotliwość

- Audytywna – bada percepcję słuchową dźwięków mowy wykorzystując wiedzę fizjologii

słuchu

Definicja fonologia –
• Fonologia zajmuje się dźwiękami w aspekcie pełnionej przez nie funkcji w procesie
komunikacji (językowego porozumiewania się).
• Fonologię interesują jedynie te cechy dźwięku, które w systemie danego języka służą do
przekazywania jakiś informacji.

Fonem
• Fonem to najmniejsza jednostka mowy rozróżnialna dla użytkowników danego języka. Fonem
może mieć kilka reprezentacji dźwiękowych (alofonów) występujących w różnych
kontekstach lub też zamiennie.
• Pozbawiony własnego znaczenia służy do odróżniania elementów znaczeniowych
(morfemów).
• Każdy fonem jest zespołem cech dystynktywnych (różnicujących) pozwalających na
odróżnienie go od pozostałych fonemów.
• Jest abstrakcyjną jednostką systemu fonologicznego, reprezentowaną w wypowiedzeniach
przez głoskę.
• Fonemy są realizowane w mowie przez głoski, w piśmie przez litery
• Fonem to taka wypreparowana głoska, pozbawiona tych cech fizycznych, akustycznych, a
przy tym indywidualnych. Fonem natomiast skupiałby tylko te cechy, które są ważne dla
opisu językowego – i stąd owa wiązka w definicji.
• Druga definicja fonemu, bardziej praktyczna, jeśli można tak powiedzieć o definicji abstraktu,
mówi, że jest to najmniejszy element językowy różnicujący znaczenie dwóch wyrazów.
Porównajmy taką parę rzeczowników: kura i góra. Gdybyśmy uznali, że różnią się one
pierwszą literą, zawęzilibyśmy rozważania do pisanej postaci języka. Szukanie różnic w
pierwszych głoskach doprowadziłoby do analogicznego wniosku; z tym że znowu
musielibyśmy pamiętać także o indywidualnych własnościach głosek, zależnych od osoby
mówiącej. Dlatego znaczenie tych wyrazów różnicują fonemy, nie zaś litery czy głoski. A że
fonemu nie można ani usłyszeć, ani zobaczyć – to inna sprawa…
• https://aleklasa.pl/gimnazjum/gramatyka/fonetyka-pytania-i-odpowiedzi/ad-3-jaka-jest-
roznica-miedzy-gloska-litera-a-fonemem
 • W ustaleniu, które cechy głosek są istotne fonologicznie, pomagają obserwacje występujących
w języku fonologicznych opozycji. Zbadanie wszystkich możliwych dla danych głosek
fonetycznych kontekstów pozwala przedstawić pełny zestaw wariantów (alofonów)
pojawiających się w języku. W procesie takiej analizy ustala się również cechy relewantne z
fonologicznego punktu widzenia (pełniące funkcję odróżniania znaczeń) oraz cechy
fonologicznie nierelewantne (istniejące jedynie jako właściwości fonetyczne odpowiedniej
głoski).

Cechy różnicujące fonem

• Fonologiczne cechy dystynktywne w systemie języka polskiego tworzą pięć poziomów:
dźwięczność – bezdźwięczność np. pas – bas,
ustność – nosowość np. drogo – drogą,
twardość – miękkość np. pasek – piasek,
miejsce artykulacji np. kos – koc,
stopień zbliżenia narządów mowy np. szary – czary.

2. Narządy mowy i ich funkcje artykulacyjne; aparat oddechowy, aparat fonacyjny (krtań
– funkcje, budowa); aparat artykulacyjny=nasada – jama gardłowa (ustna, nosowa),
ruchome i nieruchome narządy artykulacyjne

Narządy mowy:

Narząd głosu – krtań – złożony organ chrzęstno-włóknisto-mięśniowy w kształcie trójkątnej,

trójściennej piramidy, której podstawa skierowana jest ku górze, a wierzchołek ku dołowi.
Krtań ma mniej więcej długość 4-6 cm, umiejscowiona w środkowym odcinku szyi. U
noworodka w wysokości 4-5 kręgu szyjnego, u dorosłego 5-6.

Wnętrze krtani składa się z trzech jam (górnej, dolnej i środkowej). Górna łączy się z gardłem,
dolna z tchawicą, a w części środkowej powstaje głos.

Środkową/ część krtani tworzy jama pośrednia w której to znajdują się rozpięte poziomo (tj.
prostopadle do tchawicy) od przodu krtani ku tyłowi. Pomiędzy chrząstką tarczową a
chrząstkami nalewkowatymi znajdują się dwie wargi głosowe, tworzące tzw. głośnię.

Warga głosowa oznacza fałd głosowy wewnątrz którego znajduje się mięsień zwany
głosowym. Zewnętrzna część fałdu stanowi pokryte błoną śluzową elastyczne pasemko tkanki
łącznej tzw. więzadło głosowe. Pomiędzy nimi znajduje się szpara głośni o długości 23 mm u
mężczyzn i 18 mm u kobiet.

Główną funkcją krtani jest regulacja przepływu powietrza oraz ochrona dolnych dróg
oddechowych przed dostaniem się ciała obcego. Krtań pełni funkcję połykową, kaszlową,
emocjonalną oraz fonacyjną.
W wyniku drgań, czyli bardzo szybkich, rytmicznych ruchów oddalania i przybliżania fałdów
głosowych w fazie wydychania, umożliwiających otwieranie i zamykanie głośni dochodzi do
powstania niezwykle słabych akustycznie fal uderzeniowych.

Sumą tzw. składowej podstawowej, czyli częstotliwości (liczby zamykania, otwierania głośni)
jest powstający, bardzo nikły dźwięk krtaniowy, który nie posiada jeszcze ani barwy ani
nośności i jest zupełnie inny od tego, który słyszymy. Właściwej mocy i barwy nabiera
dopiero w nasadzie, czyli aparacie artykulacyjnym.

Krtań i wiązadła głosowe to miejsca, które znajdują się w poprzek krtani. Mięśnie te są
przymocowane do bocznych ścianek krtani za pomocą błonek. Rozsuwając lub zbliżając je
możemy powiększyć, zmniejszyć lub zamknąć znajdujący się między nimi otwór. Prąd
powietrza wychodzący z płuc napotykając w krtani silnie zwężony otwór ulega zgęszczeniu i
napiera na wiązadła głosowe, wprowadzając je w ruch drgający. Drgania te są prawidłowe, a
wychodzące z płuc powietrze wytwarza ton (dźwięk).

Prąd powietrza przechodzący swobodnie przez krtań (przy rozsuniętych więzadłach

głosowych) nie wywołuje drgania, w skutek czego nie wytwarza dźwięku. Wydech
wprowadzający wiązadła w drgania jest wydechem dźwięcznym. Wydech nie wprowadzający
wiązadeł w drgania jest wydechem bezdźwięcznym.

Nasada dzieli się na narządy ruchome i nieruchome.

 Ruchome: wargi (górna, dolna), podniebienie miękkie z języczkiem, język.

 Nieruchome: zęby, podniebienie twarde, dziąsła. Nasada składa się z jamy gardłowej,
jamy nosowej i ciąg dalszy (wymienione wcześniej). Jamy te (nosowa, gardłowa,
ustna) tworzą rozgałęziający się nad krtanią tzw. kanał głosowy, w którym
wyodrębniamy dwa tory:
-ustno-gardłowy – rozciągający się od głośni do otworu ust i obejmujący część jamy
gardłowej i ustnej,
-nosowo-gardłowy – rozciągający się od głośni do otworów nosowych, obejmujący
jamę gardłową i nosową.

 Oba te tory mają element wspólny: podniebienie miękkie, zakończone języczkiem.

Jama gardłowa to rura ok 7 cm, rozciągająca się od wejścia do krtani do podstaw czaszki,
tworząc jej sklepienie. W przedniej ścianie jamy gardłowej znajdują się wejście do krtani,
wejście do jamy ustnej oraz wejście do kanałów nosowych. W jamie gardłowej można
wyróżnić trzy części (dolna – krtaniowa, środkowa – ustna, górna – nosowa). Podniebienie
miękkie może zmienić (zwiększyć, zmniejszyć) objętość w konsekwencji czego zmienia się
objętość jamy ustnej.

Jama ustna składa się z przedsionka, ograniczonego z jednej strony policzkami i wargami, a z
drugiej zębami i dziąsłami. Jama właściwa jest ograniczona od przodu i boku zębami, od góry
podniebieniem twardym, od dołu językiem i okolicą podjęzykową. W tyle jama ustna
 przechodzi w cieśń gardła, ograniczoną łukami podniebienia miękkiego oraz powierzchnią
języka.

Jama nosowa znajduje się nad jamą ustną od ,której oddziela ją blaszka kostna podniebienia
twardego. W tylnej części jama nosowa zakończona jest nozdrzami, a z przodu otworami.

Nasada spełnia kilka istotnych funkcji:

-oddechowa
-artykulacyjna
-rezonansowa (wzmacnia i kształtuje dźwięki powstałe w krtani)

Aparat oddechowy

W oddychaniu bierze udział jama nosowa jak i ustna.

- Dwa rodzaje oddychania:

Statyczne - w czasie snu, spoczynku. Mimowolne, instynktowne, jest to odruch wrodzony

Dynamiczne- w czasie mowy i śpiewu, które jest odruchem nabytym.

Sfera wyuczona i świadoma, zależna od nas, mamy wpływ. Są to materiały w szczególności

wydech, który krtań i nasada za pomocą odpowiednich ruchów przerabia na głoski.

- W skład aparatu oddechowego wchodzą:

Płuca- parzyste, mieszczące się wewnątrz klatki piersiowej w dwóch jamach opłucnych,

Wdech - prąd powietrza idący z zewnątrz i wydech - prąd wypychany z płuc na zewnątrz, są
materiałem (a szczególnie wydech), które krtań i nasada, za pomocą odpowiednich ruchów,
przerabia na głoski

Przepona

Oskrzele

Tchawica - na końcu tchawicy (między górną częścią tchawicy, a dolną częścią jamy
gardłowej) znajduje się krtań

Krtań - znajduje się między górną częścią tchawicy, a dolną częścią jamy gardłowej

3.rodzaje i sposób artykulacji samogłosek – film z wykładu Jak mówić wyraźnie, trening
artykulacji i dykcji cz. 1 - Katarzyna Klimek

https://www.youtube.com/watch?v=w1VSwHDwwko
4. Zjawiska upodobnień wewnętrzno- i zewnętrznowyrazowych (upodobnienie pod względem
dźwięczności, miejsca artykulacji, miękkości, zbliżenia narządów mowy) oraz uproszczeń grup
spółgłoskowych; wymowa spółgłosek na końcu wyrazu

Zjawiska upodobnień wewnętrzno- i zewnetrznourazowych oraz uproszczen grup

spółgłoskowych

Definicje:

 koartykulacja – polega na wpływaniu na artykulacje głoski ruchów artykulacyjnych

właściwych głoskom z nią sąsiadującym ( upodabnia spółgłoski)
 antycypacja- wcześniejsze przygotowanie się narządów mowy do wymówienia następnej
głoski – powoduje upodobanie wsteczne ( [ antycypacja ] na I trafka I )
 perseweracja – przedłużenie na głoskę następną układu narządów mowy właściwego głosce
poprzedzającej – powoduje upodobnienie postępowe [ krzak ] I kszak I - perseweracja rz na
sz

Różne klasyfikacje upodobnień

zgodne z klasyfikacjami spółgłosek:

 upodobnienia pod względem dźwięczności

- ich skutkiem są jednorodne dźwięczne lub bezdźwięczne. Do takich można zaliczyć te, które zaszły
w wyniku antycypacji czy perseweracji (trafka, kszak/ czwarty, Krzysztof )

 pod względem miejsca artykulacji

- np. spółgłoska zębowa pod wpływem następującej po niej spółgłoski dziąsłowej ulega wtórnemu
udziąsłowieniu, np. tsy, dzewo;
- pod wpływem spółgłoski środkowojęzykowej poprzedzająca ją zębowa może być artykułowana z
uwypukleniem środka języka ku podniebieniu twardemu, np. śśińeć – zsinieć
-spółgłoska przedniojęzykowa n przed zwartymi tylnojęzykowymi k, g, przechodzi w n –
tylnojęzykowe: ko ^ go, ra ^ ga, ba^k, A^glia

 miękkości
- spółgłoskę – s przed spółgłoskami miękkimi wymawiamy miękko, np. ściąć, ściągnąć
- przed spółgłoskami j, ń, m’, w’, g’ spółgłoska – z jest wymawiana jak z’, np. zjechać, znieść ,
zniknąć
- upodobnienie to występuje także w spółgłosce – z na końcu przedrostków – bez, roz, weź, wz, które
przed spółgłoskami twardymi wymawiamy twardo, np. rozdać, wezbrać, wzdąć, natomiast przed
spółgłoskami miękkimi średniojęzykowymi wymawiamy miękko, np. bezdzietny ( beździetny) ,
rozdzielić ( roździelić)

 sposobu artykulacji, sposobu zbliżenia miejsca artykulacji

- tzw. rozsunięcie artykulacyjne – spotkane w formach typu: szejset, - polega ona antycypacji
wysklepienia masy języka w przodzie jamy ustnej; rezultatem jest wyodrębnienie się dźwięku j,
 czemu towarzyszyć może antycypacja płaskiego układu masy języka powodująca, że spółgłoski
wymawiane po wyodrębniającym się dźwięku j są już twarde.
- zjawisko szczelinowej wymowy spółgłosek nosowych zachodzi w wielu wyrazach obcego
pochodzenia, np. spółgłoski nosowe n, m, o rozsuniętej artykulacji łączą się z poprzedzającą
samogłoską dodając jej rezonans nosowy, zamiast grup an, on, un, yn, in, am, wymawiamy
samogłoski nosowe ą o nosowe, u nosowe i nosowe, awąns, ko,nstytucja;

 wymowa spółgłosek na końcu wyrazu

- BEZDŹWIĘCZNA wymowa spółgłosek dźwięcznych na końcu wyrazu ( b, w, d, z, dz, ż, dż, ź,
dź, g jak p, f, t, s, x, sz, cz, ś, k) wynika stąd, że po samogłoskach łatwiej wymawia się spółgłoski
bezdźwięczne niż dźwięczne, a w języku panuje prawo zmniejszania wysiłku, ułatwiania wymowy;
- zastępowanie głosek dźwięcznych bezdźwięcznymi jest możliwe dzięki temu, że wymowa
bezdźwięczna tych spółgłosek nie zmienia znaczenia wyrazu
- wymowa bezdźwięcznych spółgłosek, czyli wyłączenie wiązadeł głosowych, pozwala na
wzmacnianie strumienia powietrza i tym samym wzmocnienia elementów szmerowych w końcowych
spółgłoskach, co czyni słowa bardziej zrozumiałymi i wyraźnymi
- spółgłoski półotwarte m, m’, n, ń, r, l, ł, j nie tracą dźwięczności na końcu wyrazu, np. dom,
klon, bór, koń, wół, bal, kraj, ale gdy te spółgłoski znajdują się po spółgłosce bezdźwięcznej, wówczas
wymawiamy je bezdźwięcznie, np. szereg pism, pleśń
Na końcu wyrazu spółgłoski półotwarte mogą znajdować się po spółgłosce dźwięcznej, np. m-
egoizm, komizm, a głoska ł w czasie przeszłym kradł, bódł… W takich przypadkach cała grupa
spółgłoskowa może być wypowiadana dźwięcznie.
Spółgłoski wargowe miękkie na końcu wyrazów straciły miękkość, gap, gołąb, kiedyś wymawiane
jako p’, b’ ; te spółgłoski zachowują miękkość, gdy występują przed samogłoską, np. gołębia,
pawia, Wrocławia

 upodobnienie spółgłosek między wyrazami

Upodobnienia pod względem dźwięczności – na końcu wyrazu dźwięczne tracą dźwięczność, ale:
- gdy w strumieniu wyrazów po wygłosowej spółgłosce dźwięcznej nastąpi wyraz z początkową
dźwięczną, wówczas obie są dźwięczne, np. sad zielony, dąb duży
- jeżeli końcowa spółgłoska jest bezdźwięczna, a początkowa dźwięczna, to grupa spółgłosek na styku
wyrazów jest wymawiana dźwięcznie, np. chłoB dzielny, krzag dzikiej róży
- jeżeli drugi wyraz zaczyna się od bezdźwięcznej to końcowe spółgłoski tracą dźwięczność wós
próżny, sat kwitnie

Różnice regionalne: jeżeli w wyrazie kończącym się na spółgłoskę zwartą, szczelinową lub zwarto-
szczelinową następuje wyraz zaczynający się od samogłoski lub spółgłoski półotwartej wówczas:
- wymowa dźwięczna – Wielkopolska, Kujawy, Małopolska, Śląśk
- Wymowa bezdźwięczna – Mazowsze i Pomorze

Spółgłoski występujące na końcu przyimków wymawiane są jednakowo na terenie całej Polski:

- przed spółgłoskami dźwięcznymi, półotwartymi i przed samogłoskami wymawiane są dźwięcznie,
nad domem, przed rokiem, pod mostem
- przed wyrazami zaczynającymi się od spółgłoski bezdźwięcznej wymawiamy końcową spółgłoskę
przyimka bezdźwięcznie, np. przet południem, pot spodem, nat stawem.

5. Akcent w języku polskim – kadencja, antykadencja; zasady akcentowania;

6. Błędy fonetyczne we współczesnej polszczyźnie – w artykulacji, intonacji, akcentowaniu;

7. Podstawowe pojęcia fonologii - cecha dystynktywna, fonem, wariant fonemu, opozycja

fonologiczna, alofony. Fonem a głoska
Opozycja fonologiczna - relacja wiążąca dwie głoski takie, że istnieje co najmniej jeden kontekst,
w którym ich wzajemna substytucja powoduje zmianę znaczenia segmentu językowego wyrazu.
Jest ona relacją symetryczną. Przykładowo, głoski [m] oraz [s] znajdują się w relacji opozycji
fonologicznej, gdyż zamieniając m w wyrazie mama na s, otrzymujemy sama, które ma własne,
niezależne znaczenie.
• opozycja prywatywna – w jednym członie opozycji występuje dana cecha, w drugim jej nie
ma, np. dźwięczność: bezdźwięczność – np. g:k stoku: stogu; , ustność: nosowość.
• opozycje prywatywne – proporcjonalne, różnica zachodząca między członami jest identyczna
z różnicą zachodzącą między różnicą zachodzącą między członami innej opozycji danego
systemu np. cecha dźwięczności przeciwstawia się bezdźwięczności w wielu parach fonemów
(po: bo, kura: gura, papka: bapka).
• opozycja stopniowa (gradualna) – ta sama cecha występuje w poszczególnych członach w
różnym natężeniu, np. różny stopień wzniesienia języka przy samogłoskach tworzy opozycję
– niska: średnia: wysoka – (kara: kora: kura), lub różny stopień zbliżenia narządów mowy
przy spółgłoskach stanowi opozycję- zwarta: szczelinowa: zwartoszczelinowa;
• opozycja równorzędna (ekwipolentna) – ta sama cecha występuje we wszystkich członach, ale
jest różnie realizowana, w różnych miejscach artykulacji – np. zwarta dwuwargowa: zwarta
zębowa: zwarta dziąsłowa: zwarta tylnojęzykowa – (dama: gama, kort: tort, kara: tara).
Stopień zbliżenia narządów mowy ( tok: sok, tam: sam, smok: cmok).

• Warianty fonemów (alofony) – głoski mające wspólne cechy dystynktywne różniące się
między sobą cechami niedystynktywnymi. Wariantami są elementy formalnie różne, ale
funkcjonalnie identyczne, pełniące tę samą funkcję. Warianty nie maja mocy rozróżniania
wyrazów, mogą wzajemnie się zastępować nie powodując zmiany znaczenia wyrazów.
• Warianty mogą nas informować o pochodzeniu nadawcy tekstu, jego wykształceniu, wieku,
przynależności do grupy społecznej. Np. osoby wymawiające – η- w wyrazach: okienko,
Irenka – pochodzą z południowej Polski