MORFOLOGIA

_________________________________________________________________________________
Dział nauki o języku, którego przedmiotem jest opis budowy i odmiany wyrazów. Zajmuje się
morfemami, ich klasyfikacją, budową, funkcjonowaniem, wymianami, jakie się w nich dokonują,
budową leksemów, regułami tworzenia reprezentujących je wyrazów tekstowych.

MORFOLOGIA

morfonologia

dział językoznawstwa zajmujący miejce pośrednie między fonologią a morfologią (fleksja i

słowotwórstwo) wykorzystujący wyniki badań fonologii i morfologii

słowotwórstwo fleksja

Morfemy istnieją w granicach wyrazów jako ich cząstki i nie mogą być użyte samodzielnie

MORFEM MORF

najmniejsza jednostka znacząca; ,,najmniejsza najmniejsza jednostka znacząca, występująca

cegiełka znaczenia’’ empirycznie (w tekstach) albo w różnych
postaciach (allomorfia), np. /pjes/: /ps-/ lub /pś-/
najmniejszy element stanowiący połączenie albo w jednakowej postaci, np. dom-
kształtu fonologicznego (jednego fonemu lub
ich ciągu) i znaczenia (funkcji); najmniejszy →
dalej nierozkładalny na elementy znaczące

ALLOMORFIA

wariantywność morfemów, których reprezentacje (morfy) mają to samo znaczenie, a różnice ich
postaci dadzą się objaśnić regułami języka (tj. sprowadzić do regularnych oboczności, alternacji)
 PODZIAŁ MORFEMÓW
STRUKTURALNY

morfem ciągły morfem nieciągły morfem zerowy

nieprzerwany szereg fonemów, np. połączenie, które nie tworzy nie jest prezentowany przez
wy-korzyst-a-ć, fajk-a nieprzerwanego ciągu np. ba-ć się żaden fonem, np. dom-0,
zrob-i-ł-0

DYSTRYBUCYJNY

morfem swobodny morfem związany

występująca samodzielnie, np. dziś, trzeba, tu, tam niewystępujące samodzielnie: 1. rdzenne (pis-),
2. słowotwórcze (-arz), 3. fleksyjne (-em), 4.
formotwórcze (-ć)

FUNKCJONALNY

leksykalny
samodzielne lub związane (słowotwórczo bądź fleksyjnie), o funkcji zasadniczo semantycznej, stanowią
morfem konstytutywny formy gramatycznej, obecne w każdym lesksemie; nosiciel znaczenia leksykalnego,
symbolizuje pojęcie (Strutyński); inaczej: morfem główny lub rdzeń, np. dom-, młod-, kot-

słowotwórczy
służą pomnażaniu zasobu leksykalnego języka, np. dom> dom-ek > dom-ov-y > dom-ov-nik

fleksyjny
niesamodzielne, o dominującej funkcji syntaktycznej; tworzące konstrukcje regularne, wyrażające stosunki
składniowe w ramach tekstu: dzielą się na deklinacyjne i koniugacyjne

flektyw końcówki fleksyjne

morfem tworzący konkretne formy różnych części 1. przypadkowe: kosz-a, star-ego

mowy, np: 2. osobowe czasownika: pisz-ę, pisał-em
1. tematy czasu teraźniejszego i przeszłego
czasowników (rys-uj-ą)
2. formy trybu przypuszczającego (-by)
3. formy rodzajowe (kupił-a)
4. temat i formy imiesłów (rysuj-ąc-y
5. formy stopnia wyższego przymiotników i
przysłówków (star-sz-y)
 SYN TAG MATYKA
teoria fonologicznej budowy morfemów, określająca jakie konstrukcje fonemów są dopuszczane i
charakterystyczne dla poszczególnych klas morfemów danego języka; odpowiada na pytania,
jakie opozycje są charakterystyczne dla języka polskiego, czym się różnią od języków obcych

PARAD Y G MATY KA
jej przedmiotem zainteresowania są wymiany samogłoskowe i spółgłoskowe zachodzące w
wyrazach oraz związki między poszczególnymi typami alternacji morfologicznych

typy wymian
fonem na fonem → wymiana jakościowa /kava/ : /kafka/ → /v/ : /f/

fonem na grupę fonemów → wymiana ilościowa /mama/ : /mamje/ → /m/ : /mj/

fonem do braku fonemów → wymiana ilościowa /sen/ : /snu/ → /e/ : 0

WYMIANA MORFONOLOGICZNA
polega na zastępowaniu jednych fonemów jakiegoś morfemu przez inne, skutkiem czego powstają
różne allomorfy danego morfemu, np. las-0 : leś-e → a : e oraz s : ś

ze względu na CZYNNIKI SPRAWCZE

automatyczne gramatyczne

uwarunkowane fonologicznie, wynikają z uwarunkowane morfologicznie, są wywołane nie

neutralizacji opozycji fonologicznej i z ograniczeń przez określone fonemy, lecz przez morfemy
dystrybucyjnych, są one obligatoryjne gramatyczne (fleksyjne lub słowotwórcze); tylko
wymiany spowodowane dodaniem morfemu
fleksyjnego są obligatoryjne

ze względu na CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA

rozpowszechnione izolowane

zgodne z regułami fonologicznymi → /kava/ : /kafka/ np. /oponovać/ : /opozycja/ → /n/ : /z/

ze względu na POSTAĆ
spółgłoskowe samogłoskowe

palatalizacje:
1. twarde na miękką → /kot/ : /koćak/
2. twarde na fun. miękką → /pisać/ : /piszę/
3. funk. miękkie na twarde → /noszę/ : /nośić/
/u/ : /o/ /a/ : /e/ /ę/ : /ą/ /e/ : 0
depalatalizacje:
1. miękkie na twarde: /sukńa/ : /sukjen/
2. funk. miękkie na twarde: /pyszny/ : /pyxa/

funkcjonalnie miękkie to: sz, rz/ż, cz, dż, dz, c, l