Morfemy

Morfologia- dział gramatyki, który zajmuje się opisem wewnętrznej budowy wyrazów oraz reguł ją
wyznaczających.
Morfem- jest to najmniejsza, niepodzielna cząstka wyrazu posiadająca znaczenie.
Morfem składa się z fonemów (najmniejsza, niepodzielna cząstka wyrazu nieposiadająca
znaczenia)
Morfemy dzielą się na:
Morfem główny czyli rdzeń, który zawiera podstawie znaczenie wyrazu oraz wszystkich
wyrazów należących do tej samej rodziny wyrazów np. dom, domek, domeczek, domisko,
domowy, domownik. Dom to morfem główny, morfem leksykalny.
Morfemy poboczne (afiksy) służą do tworzenia nowych wyrazów lub form tego samego
wyrazu. Dzielą się na:
a) Morfemy słowotwórcze- służą do tworzenia nowych wyrazów i mogą występować:
- po rdzeniu, czyli przyrostki lub sufiksy np. lasek
- przed rdzeniem, czyli przedrostki lub prefiksy np. przemiły
- interfiksy łączą kilka rdzeni lub tematów np. gazomierz, beczkowóz, pasibrzuch
- postfiksy występują po końcówce np. uczyć się, ktoś, jakiś
b) Morfemy formotwórcze czyli fleksyjne służą do tworzenia różnych form tego samego wyrazu.
Są
to:
- końcówki przypadkowe, końcówki rzeczowników, końcówki przymiotników, końcówki
liczebników, końcówki zaimków np. mamy, mamą
- końcówki osobowe czasowników np. piszesz, piszą, piszę, czytałam, czytałaś
- przyrostki służące do tworzenia różnych form czasowników np. formy czasu przeszłego:
opowiadał, bezokolicznika: opowiadać i imiesłowów: opowiadając i opowiadany
Postać morfemu
Istnieją morfemy, które mogą występować w różnych postaciach: las, leśny, ręka, rączka. Różne
postaci tego samego morfemu nazywamy wariantami morfemu albo alomorfami.
Morfem zerowy- nie przedstawia sobą żadnego dźwięku i odnajdujemy go odmieniając wyraz np.
góry, górø, domø
Schemat:
Przedrostek+ rdzeń+ przyrostek+ końcówka+ postfiks
Ćwiczenia:
głowa, główka
Morfemy leksykalne: głow, głów
Morfemy słowotwórcze: -k-
Morfemy fleksyjne: -a
Alternacja (wymiany głosek): o:ó

dom, domek, domeczek

Morfemy leksykalne: dom
Morfemy słowotwórcze: -ek, -ecz
Morfemy fleksyjne: ø
Alternacja: k:ć
mózg, móżdżek
Morfemy leksykalne: mózg, móżdż
Morfemy słowotwórcze: -ek
Morfemy fleksyjne: -u, ø
Alternacja: z:ż, g:dż

•Strukturalna klasyfikacja morfemów

 (bierze pod uwagę budowę morfemów)
a.morfem ciągły nieprzerwany ciąg następujących po sobie fonemów, np. las-, dom-,
piš-, -ek, -ik, pše-, vy-, ...
b.morfem nieciągły - połączenie fonemów przerwanych innym morfemem, np. ba-...śę,
po- ....-u (po polsku, po niemiecku), z ..... -a (z pańska, z cudzoziemska), do- ......śę
(dopisać się, domyślać się)
c.morfem zerowy - nie jest reprezentowany przez żaden fonem ani ciąg fonemów,
jednak wnosi znaczenie (najczęściej informację o formie gramatycznej wyrazu), np.
pań - i pań - o, mam - a (nie ma dwóch) mam-o
•Funkcjonalna klasyfikacja morfemów
(bierze pod uwagę funkcję morfemu w wyrazie, wskazuje morfemy główne i poboczne)
I. morfem główny:
a.morfem leksykalny/główny/rdzeń - daje znaczenie leksykalne, zawiera znaczenie
podstawowe wszystkich opartych na nim wyrazów pochodnych,
II. morfemy poboczne:
a.morfem słowotwórczy - buduje nowy wyraz (jednostkę słownikową)
b.morfem formacjotwórczy - buduje określoną formę wyrazu, np. formy czasownika:
bezokolicznik, tryb przypuszczający, a także stopnie przymiotnika i przysłówka,
c.morfem fleksyjny - daje informację o formie fleksyjnej wyrazu (morfemy przypadkowe
- deklinacyjne i koniugacyjne - przy czasowniku)
•Dystrybucyjna klasyfikacja morfemów: (morfemy = afiksy)
•prefiksy (przedrostki) - występuje przed rdzeniem
•sufiksy (przyrostki) - występuje po rdzeniu
•interfiksy (wrostki) - występuje między dwoma rdzeniami
•postfiksy - występują po morfemie fleksyjnym, np. -ś (ktoś, kogoś, komuś), -kolwiek
(ktokolwiek, komukolwiek, z kimkolwiek)
Ze względu na samodzielność morfemy dzielą się na:
a.morfemy luźne (swobodne) - mogą funkcjonować jako samodzielne wyrazy,
np. ax, tak, leč, čy, bo, i, teš, itp.
b.morfemy związane - mogą występować wyłącznie w połączeniu z innymi
morfemami, np. kot- o, dom-o, -ek, pas-y, itp.
•Morfemy formacjotwórcze
1. w zakresie przymiotników i przysłówków są to morfemy tworzące formy stopni:
•-š(y) tworzy stopień wyższy przymiotnika
•nai-, -š(y) tworzy stopień najwyższy przymiotnika
•-ei tworzy stopień wyższy przysłówka
•nai-, -ei tworzy stopień najwyższy przysłówka
2. W zakresie czasowników są to morfemy:
•- ć tworzy formy bezokolicznika
•- u-, -u(a)-, -l(i)-, -u(y)- tworzą formy czasu przeszłego i wskazują na
rodzaj
•-by- tworzą formy trybu przypuszczającego
•-onc(y/a/e) tworzą formy imiesłowu przymiotnikowego czynnego
•onc tworzą formy imiesłowu przysłówkowego współczesnego