JEDNOSTKI JĘZYKA

 ABSTRAKCYJNOŚĆ JĘZYKA A JEGO JEDNOSTKI

Langue – zjawisko abstrakcyjne; byt społeczny; wytwór mówienia; system znaków;

jednorodny.

Parole – zjawisko konkretne, indywidualne; akt użycia langue; użycie systemu; zróżnicowane.

Sfera języka L Sfera wypowiedzi P

Fonem Głoska
Morfem Morf
Leksem (wyraz słownikowy) Forma gramatyczna
(forma wyrazowa, słowotwórcza)
Zdanie – typ (schemat zdaniowy) Zdanie - egzemplarz

Morfologia – nauka o formach; dziedzina lingwistyki zajmująca się formami odmiennymi

części mowy (fleksja) oraz słowotwórstwem.

Morfem – abstrakcyjny znak elementarny, najmniejsza jednostka języka.

Morf – tekstowa reprezentacja morfemu.

okno – okienko /okn-/ok.’en-/

krzak – krzaki – krzaczki /krzak-/krzak’-/krzacz-/
pies – psa – psie /p’es-/ps-/pś-/

ANALIZA MORFEMOWA

metoda substytucji test przemienności

podstawienie w miejsce jednego segmentu znalezienie innych konstrukcji z tym samym
innego elementu – może to być ø – i elementem w tej samej funkcji, by się
obserwowanie jak takie podstawienie upewnić, że wchodzi on w inne związki
wpływa na znaczenie analizowanej formy
da – ć robi – ć pyta – ć
da – j rób pyta – j
 da – m robi – ę pyta – m
da – sz robi - sz
da
Kryterium wydzielności morfemu: powtarzalność danego członu przynajmniej w dwu
różnych kontekstach.

 Morfemy związane – nie występują samodzielnie, lecz w rozmaitych kombinacjach z:

- przedrostkami:
po –przedzać; u – przedzać
przy – wierać; u – wierać X nie istnieją takie morfemy
s – przedać; wy – przedać

- przyrostkami:
jęz – yk; jęz – or X jęz

 Węzeł morfologiczny

 nakładanie się części morfemów

 uproszczenia form mające podłoże fonetyczne
 utrudnia segmentację

Fonetyczna asymilacja: papież ale papieski

Szew morfemowy: * papie [ ż-s] k-i

Ubezdźwięcznienie: * papie [sz –s] k-i

Redukcja grupy do –s: papieski

-s jest częścią morfemu –ski tworzącego przymiotniki w konstrukcjach bez węzła:

aktor – sk –i | bohater – sk – i | kowboj – sk –i | warszaw – sk – i

Węzeł – nakładanie się części morfemów  zacieranie granic morfologicznych

Wyraz podstawowy -sk, -ck w wygłosie

Gdańsk – gdański *gdań [sk –sk] –i

Płock – płocki *pło [ck – sk] – i

Haplologia – proces fonologicznej dysymilacji, polegający na wypadnięciu sylaby lub cząstki

wyrazowej, jeśli znajdzie się ona w podobnym kontekście fonetycznym, co pozwala uniknąć
powtórzenia sylaby.
W podstawie nazwy zawodu zawarta jest sylaba (nie morfem) -yk, -ik:

etyk fizyk logik | chem –ik chemi -a

etyk –a fizyk –a logik – a | histor – yk histori -a

*etyk -yk *fizyk –yk *logik –ik

Zamiast węzła morfologicznego mamy całkowite nałożenie się jednego morfemu na

fragment drugiego, dłuższego z nich.

Częściowe nachodzenie na siebie morfemów

dar < da –ć dźwig –ar dźwig dźwig –a –ć

da –r cięż –ar cięż –k –i ciąż –y –ć
By uniknąć przyjęcia wyizolowanego morfemu –r
da –ć d –ar

Analiza morfemowa – prawidłowości

- Taki sam kształt morfemu
–M – Formy rzeczownikowe – Formy pochodne
cień- /ćeń/ D. cieni-a/ ćeń-a/ cieni –owa –ć/ ćeń –owa –ć/
Ms. cieni –ach/ ćeń –ach/ za –cien – i – ć/ za –ćeń – i – ć/

Ogór –ek , ogór –as

Analiza morfemowa – prawidłowości zmian

Zamiana brzmieniowej reprezentacji morfemu
dzień dni-a dzion-ek dzien-n-y
/dźeń/ /dń-a/ /dźon-ek/ /dźen-n-y/
4 różne warianty tej samej jednostki językowej – tej samej ze względu na identyczność
znaczenia.
Różnice formy
— objaśniają się regułami uwarunkowanych fonetycznie wymian głoskowych
— ubezdźwięcznienie wygłosowej spółgłoski w przyimku bez [bes]
— ALE beze mnie, gdzie wstawne –e pozwala na uniknięcie zbitki bezmnie
— nie wynikają wprost z procesów fonetycznych, czyli nie są wymuszone przez współczesną
wymowę (e : o --- dzień- : dzion-ek lub dź : d oraz e : ø ---- dzień : dni-a), wówczas mówi się
o alternacjach morfologicznych.
Morfonologia
— wymiana fonemów zachodząca w obrębie morfemu
— zajmuje się badaniem morfonemów
— Morfonemy to ciągi fonemów zastępujące siebie nazw zjem w różnych wariantach
morfemów.
(2) Pary: dź : d
(3) Trójki: e: ø : o
(4) Czwórki: k : k’ : c : cz mąk-a, mąk’-i, mąc-e, mącz-ka
g : g’ : dz : ż drog-a, drog’-i, drodz-e, dróż-k-a
Warianty morfemów różniące się takimi wymianami to allomorfy.
Allomorfia
— wariantywność morfemów, których reprezentacje (morfy) mają to samo znaczenie, a
różnice ich postaci dadzą się objaśnić regułami języka (czyli sprowadzić do regularnych
oboczności, alternacji).
— Warianty tej samej jednostki języka – tej samej ze względu na identyczność znaczenia
np. nog-a/nog’-i/nodz-e/noż-ny/nóż-ka/nóź-ia
‘kończyna dolna ludzi lub kończyna zwierząt’ (SJP)

g : g’ bagno – bagien
g : dz waga – wadze
g:ż droga – dróżka
g:ź papuga – papuzi

Czy alternacje znaczą?

Alternacje morfologiczne nią są obciążone funkcjonalnie, ale … stanowią dodatkowy,
nadmiarowy znak określonej funkcji gramatycznej.
dzień- ø — zapowiada dwa przypadki
— M. dzień- ø
— B. dzień- ø
dń- — obsługuje pozostałe przypadki
— dń-a, dń-u
a: e — zapowiada miejscownik
las : lesie kwiat : kwiecie świat : świecie
Alternacje różnią się swoją dystrybucją, nie są wymienne w tym samym kontekście.
Alternacje
Spółgłoskowe
— zmiękczające (palatalizacja) szach > szach’-ist-a
— stwardniające (depalatalizacja) głup’i > głup-ol ziemi-a > ziom-ek
Samogłoskowe
— jakościowe a : e, o : e, ą : ę (wiąz-a-ć : więź)
— ilościowe dodanie samogłoski zwykle -e- (listw-a — listew; ćm-a — ciem)
usunięcie samogłoski (sen- — sn-u; ład-unek — ład-unk-u)
Seryjne
— występują regularnie w danym kontekście
las : lesie, kwiat : kwiecie, świat : świecie
Izolowane
— jednostkowe, głównie w słownictwie pochodzenia obcego
suge[r]ować – suge[s]tia opo[n]ować – opo[z]cyja

Strukturalna klasyfikacja morfemów

1. MORFEM CIĄGŁY
Przykłady: wy-korzyst-a-ć, fajk-a
2. MORFEM NIECIĄGŁY
Przykłady: za-baw-i-ć się, na-jeś-ć się
3. MORFEM ZEROWY
Przykłady: dom-ø, zrob-i-ł- ø
Dystrybucyjna klasyfikacja morfemów
(rozmieszczenie w obrębie konstrukcji)
1. MORFEM WIĄZANY
— RDZENNY
— AFIKSALNY
wiatr-ak, prze-mił-y, kork-o-ciąg-ø
2. MORFEM SWOBODNY
od, ale, tylko
Funkcjonalna klasyfikacja morfemów
(typ znaczenia, semantyczny punkt widzenia)
1. MORFEM LEKSYKALNY – RDZENNY
— odnosi się do sytuacji i przedmiotów świata pozajęzykowego
kot-k-owi, za-smuć-i-ł się
2. MORFEM GRAMATYCZNY – AFIKS
— odnosi się do struktury języka i wyraża stosunki w zdaniu
— FLEKSYJNE funkcja
— SŁOWOTWÓRCZE
kot-k-owi, za-smuć-i-ł się

+SŁOWA FUNKCYJNE
— pojedyncze
— konstrukcje złożone: partykuła, fraza zaimkowa)

Charakterystyka dystrybucyjna
morfemów gramatycznych – afiksów
(rozmieszczenie w stosunku do rdzenia)

PREFIKSY (przedrostki) —poprzedzają morfem rdzenny

— najczęściej spotykane w czasownikach: do-biec, na-kl-i-ć, przy-klep-a-ć
— wywodzą się najczęściej od przyimków lub partykuł
(nie- w nieład, niezdrowy)
— nieliczne nie mają oparcia w analogicznych przyimkach:
ob-rob-i-ć, prze-biec, roz-biec, wy-biec

SUFIKSY (przyrostki) —następują po rdzeniu

— słowotwórcze: ogrod-nik, ogrod-ow-y
— fleksyjne: chwal-ąc, chwal-on-y
— charakter gramatyczny: sygnalizują, jaka to część mowy (specyficzne sufiksy
rzeczownikowe, czasownikowe, przymiotnikowe, przysłówkowe)
INTERFIKSY —plasują się między dwoma rdzeniami
— ich funkcją jest łączenie morfemów leksykalnych w złożenia
— spójka — lod-o-łam-acz, smak-o-łyk, żar-o-odpor-n-y — dw-u-ślad
— łam-i-głów-k-a, cudz-y-słów,
INFIKSY
— morfemy wstawne
— mają budowę pudełkową; pudełkiem jest inny morfem, do którego są „wkładane”:
mał-y, mal-[utk]-i, infikslane: mal-[ut-eń-k]i
[wąsk]-i, [wąszi-ut-k]-i — zmieniają znaczenie
CYRUMFIKSY
— morfemy nieciągłe
— charakterystyczne dla czasowników i przysłówków
— Sposób urabiania czasowników odimiennych u-łatw-i-ć od łatw-y
na-słonecz-ni-ć
— Złożone przysłówki odprzymiotnikowe
z nagł-a z cich-a po męsk-u po polsk-u
POSTFIKSY
— morfemy następujące po końcówce fleksyjnej
kto-ś, kogo-ś, co-ś, czego-ś, jaki-ś jakiego-ś
— charakterystyczne dla zaimków
czyj-kolwiek, czyjego-kolwiek, kto-kolwiek

Morfotaktyka
— linearna łączliwość morfemów
— obligatoryjny rdzeń oraz lewo- i prawostronne ciągi afiksów
rzeczowniki —zw. czteroelementowe
czyt-el-ni-a wędr-owi-ec-ø
przymiotniki —zw. trójelementowe
kośc-ist-y prosz-on-y
czasowniki —najbardziej złożone, nawet ośmioelementowe
pod-po-rząd-k-ow-a-ć
(4) wykon-yw-a-ć (3) łysi-e-ć (1) biec, lec

Architektura konstrukcji morfologicznych

 — dziennikarstwo
{(dzien-n-ik-ar)-stw}-o
{(dzien-n-ik)-arz}-ø
{(dzien-n)-ik}-ø
{(dzien)-n}-y
{dzień}-ø
— wychowawstwo
{(wy-chow-aw)-stw}-o
{(wy-(chow-a-ć)}
{chow-a-ć}

Morfem +Morfem = Nowa forma wyrazowa

Procedura dzielenia na morfy

(…) dożyłem epoki, kiedy słowo nie odnosi się do rzeczy, na przykład drzewa, tylko do tekstu o
drzewie, który to tekst począł się z tekstu o drzewie, i tak dalej.
C. Miłosz, Piesek przydrożny, Kraków 1999, s. 56.

(…) do-ży-ł-e-m epok-i, kiedy słow-o nie od-nos-i się do rzecz-y, na – przykład drzew-a,
tylko do tekst-u o drzewi-e, któr-y to tekst-ø po-czą-ł się z tekst-u o drzewi-e, i -
tak - dal-ej.

Konstrukcje morfemowe: z łącznikiem

Morfemy leksykalne: wytłuszczone
Wyrazy proste: morfemy swobodne – słowa funkcyjne
— kiedy – wskazuje czasową relację między dwoma stanami rzeczy
—nie – wyraża sąd przeczący
— do – wykładnik relacji przestrzennej
— konstrukcje złożone: na przykład (partykuła), i tak dalej (fraza zaimkowa)

Morfologia
FLEKSJA SŁOWOTWÓRSTWO
pies, psa, psu pies, piesek, psina, psisko
Formy 1 wyrazu Formy 4 wyrazów
 Paradygmat leksemu Relacje między leksemami pochodnymi
(derywatami)

FLEKSJA
pies, psa, psu | formy 1 wyrazu
Tworzone kategorialnie
Dla każdego wyrazu o określonej kategorii
(tu: dla rzeczownika)
SŁOWOTWÓRSTWO
pies, piesek, psina, psisko | Formy 4
wyrazów
Niekategorialne
Nie dla każdego rzeczownika utworzymy
zdrobnienie czy zgrubienie

Kategorialność – możliwość utworzenia określonego typu formy od każdego elementu

danego zbioru.

Kategorie fleksyjne – kryteria podziału form danego wyrazu na np.: przypadki, liczby, osoby.

KATEGORIALNOŚĆ – jest stopniowalna – płynna granica między fleksją i słowotwórstwem

Regularność – Fakultatywność -
(powtarzalność luźność
wykładników
danego znaczenia) -
systemowość
 Płynna granica fleksja/słowotwórstwo
1. Imiesłowy przymiotnikowe
— czynne: czytający, leżący,
— bierne: czytany
Formy czasownikowe| przymiotnikowe: czytający, leżący, czytany
2. Gerundia – formy odczasownikowe na -anie, -enie, -ecie — czynności, stany, procesy
— czytanie, leżenie, gnicie
Formy czasownikowe: odczytać, leżeć, gnić
Formy rzeczownikowe: odczytanie, leżenie, gnicie
3. Formy proste stopnia wyższego i najwyższego przymiotnika i przysłówka
— szybszy, najszybszy, szybciej, najszybciej
Jakich wyrazów użyto w zdaniu:
Jedź szybciej?  jechać szybko jechać szybciej

Procesy morfologiczne
Derywacja – proces słowotwórczy polegający na utworzeniu nowego wyrazu na podstawie
innego poprzez zmianę jego budowy morfologicznej.
pis-arz do-jechać u-dostępn-ić gaz-o-mierz

Aglutynacja (dosł. Sklejanie) – proces morfologiczny polegający na stosowaniu różnego

rodzaju afiksów, określających funkcję składniową wyrazu w wypowiedzeniu.

Od końcówek fleksyjnych afiksy te odróżnia luźniejszy związek z rdzeniem wyrazu oraz ich
częsta jednofunkcyjność – zazwyczaj określają one tylko jedną kategorię gramatyczną, co
niesie za sobą konieczność jednoczesnego dodawania do wyrazu wielu afiksów.

Aglutynacja może wystąpić również w językach nieaglutynacyjnych, jak polski, który jest
językiem fleksyjnym.

Z okazami aglutynacji mamy do czynienia także w polszczyźnie w obrębie koniugacji.

pisa - ł - a - by
 FLEKSJA I SŁOWOTWÓRSTWO

fleksja – zajmuje się formami językowymi wyrażającymi relacje syntaktyczne

słowotwórstwo – zajmuje się formami wyrażającymi relacje leksykalne

wyraz – najmniejsza względnie samodzielna jednostka znacząca, zdolna do spełniania

określonych funkcji syntaktycznych

słowo – jednostka językowa, rozumiana jako ciąg liter os spacji do spacji; ujęcie
ortograficzne; jednostka czysto tekstowa, reprezentująca jedynie kształt, czyli postać
graficzną

 słowo + sens = forma wyrazowa

wyraz - jednostka funkcjonalna, podlegająca regułom składniowym, wchodząca w relacje

fleksyjne z innymi wyrazami gramatycznymi jako formy fleksyjne leksemu odmiennego =
wyraz gramatyczny

leksem – maksymalny zbiór form wyrazowych tworzonych sposób dostatecznie kategorialny

oraz mający identyczne lub dostatecznie regularnie zróżnicowane cechy formalne (kształt) i
funkcjonalne (gramatyczne, semantyczne, pragmatyczne)

 nazwą leksemu jest jego forma kanoniczna

 PIES zawiera formy: pies, psa, psu, psem, psie…

 PIES 1 (zwierzę)
 PIES 2 (osoba szczególnie gorliwa w stosunku do kogoś/czegoś)

 leksemów jest tyle, ile znaczeń.

homonimia – równokształtność form różnych leksemów mających różne znaczenie i zwykle

różne pochodzenie

 homonimia całkowita – wszystkie formy leksemów się pokrywają

 homonimia częściowa – pokrywają się tylko niektóre formy leksemów

STRUKTURA FORMY WYRAZOWEJ

forma wyrazowa = morfem leksykalny (temat fleksyjny) + morfem fleksyjny (końcówka

fleksyjna)

noga nogi Alternacje tematyczne

nogi nóg nog-a – nog’-i – nodz-e – nóg-0
nodze nogom
nogę nogi Supletywizm
nogą nogami rok – lata, człowiek – ludzie, ciąć – tnę
nodze nogach
nogo nogi
SYNKRETYZM

pies psy synkretyczne są następujące formy:

psa psów dopełniacz – biernik
psu psom miejscownik – wołacz
psa psy
psem psami w liczbie mnogiej:
psie psach mianownik – biernik – wołacz
psie psy

 homonimia wewnątrzparadygmatyczna – synkretyczne formy jednego leksemu

 homonimia międzyparadygmatyczna – synkretyczne formy różnych leksemów

CZĘŚCI MOWY

część mowy – klasa leksemów o wspólnych cechach

semantycznych/fleksyjnych/składniowych
TRADYCYJNE CZĘŚCI MOWY

 odmienne: rzeczownik, przymiotnik, liczebnik, czasownik, zaimek

 nieodmienne: przysłówek, wykrzyknik, spójnik, przyimek, partykuła
CZĘŚCI MOWY WEDŁUG SALONIEGO

 odmienne: rzeczownik, przymiotnik, liczebnik, czasownik właściwy, czasownik

niewłaściwy
 nieodmienne: wykrzyknik, spójnik, przyimek, partykuło-przysłówek
Problem zaimków

 czasowniki właściwe: być, jeść, czytać, wykonywać…

 czasowniki niewłaściwe: trzeba, można, dnieje, świta, widać, czuć, pora, szkoda
 partykuło-przysłówki:
 Części mowy inaczej rozumiane w klasyfikacji Saloniego
1) rzeczowniki

2) przymiotniki

3) liczebniki

RZECZOWNIK

 Kategorie fleksyjne rzeczowników:

1) przypadek (7: M., D., C., B., N., Ms., W.)
2) liczba (2: lp., lm.)

 plurale tantum: drzwi, nożyce, spodnie, imieniny -> tylko liczba mnoga
  singulare tantum: życie, miłość, Arystoteles, Polska -> zasadniczo tylko liczba
pojedyncza
3) deprecjatywność u męskoosobowych (2: deprecjatywna, niedeprecjatywna)
 Kategoria klasyfikująca: rodzaj

PRZYMIOTNIK

 Paradygmat przymiotnika:
1) przypadek (7: M., D., C., B., N., Ms., W.)
2) liczba (2: lp., lm.)

 W zdaniu forma przymiotnikowa dostosowuje swój przypadek i liczbę do rzeczownika

3) deprecjatywność u męskoosobowych (2: forma deprecjatywna/niedeprecjatywna)
4) predykatywność (2: forma predykatywna/niepredykatywna)
5) rodzaj (5: męskoosobowy, męskozwierzęcy, męskorzeczowy, żeński, nijaki)
* Rodzaj jest kategorią fleksyjną przymiotników, ale rzeczownik nie odmienia się przez rodzaj.
6) stopień (3: równy, wyższy, najwyższy)

 syntetyczne formy stopniowania: trudny, trudniejszy, najtrudniejszy

 analityczne formy stopniowania: skomplikowany, bardziej skomplikowany, najbardziej
skomplikowany
Przysłówki stopniowalne
 niektóre przysłówki odprzymiotnikowe podlegają stopniowaniu za pomocą form
syntetycznych

 smutno, smutniej, najsmutniej

 przysługują im kategoria stopnia o wartościach takich jak dla przymiotnika

LICZEBNIK

1) liczebniki główne: jeden, dwadzieścia, sto…  przypadek, rodzaj, *deprecjatywność

(2,3,4)
2) liczebniki zbiorowe: dwoje, jedenaścioro…  przypadek
3) liczebniki ułamkowe: pół, ćwierć, półtora  przypadek, rodzaj
4) liczebniki porządkowe: pierwszy, trzeci  przypadek, liczba, rodzaj, deprecjatywność
5) wielokrotne: jednokrotny, trzykrotny  przypadek, liczba, rodzaj, deprecjatywność
6) wielorakie: dwojaki, czworaki  przypadek, liczba, rodzaj, deprecjatywność
Rodzaje: męskoosobowy, męskozwierzęcy, męskorzeczowy, żeński, nijaki

 Spotkałem tam tylko jednego studenta.  liczebnik

 Spotkałem tam takiego jednego studenta.  zaimek przymiotny

ZAIMEK

 Cecha konstytutywna zaimków – deiktyczność (zdolność wskazywania różnych elementów

sytuacji językowej lub wypowiedzi)
Podział zaimków według kryterium deiktyczności:
1) pytajne: kto, któż, co, cóż, który, któryż, jaki, jakiż, ile, ileż, jak, jakże, gdzie, gdzież, kiedy,
kiedyż
2) wskazujące: to, tamto, ten, tamten, taki, tyle, tak, tam, tu
3) nieokreślone: coś, cokolwiek, wszystko, nic, któryś
4) osobowe: ja, ty, on, my, wy
5) dzierżawcze: mój, twój, jego, swój, nasz, wasz
6) względne: co, cokolwiek, który, którykolwiek, ile, ilekolwiek, gdzie, gdziekolwiek, każdy,
żaden, ileś, gdzieś, gdziekolwiek, wszędzie, nigdzie
7) zaimek zwrotny: się
Podział zaimków według kryterium substytucyjności:
1) rzeczowne: kto, któż, ktoś, ktokolwiek, nikt
2) przymiotne: który, któryż, któryś, żaden
3) liczebne: ile, ileż, ileś, ilekolwiek
4) przysłowne: jak, jakże, jakoś, jakkolwiek
Odmiana zaimków:
1) zaimki rzeczowne: przypadek, nie odmieniają się przez liczbę i rodzaj (wyjątek: on)
2) zaimki przymiotne: przypadek, liczba, rodzaj, deprecjatywność
3) zaimki liczebne: przypadek i rodzaj (gdy zastępują liczebnik główny lub ułamkowy, np. kilka,
tyle), tylko przypadek (gdy zastępują liczebnik zbiorowy, np. kilkoro)
4) zaimki przysłowne: nieodmienne
* paradygmat zaimka ON: przypadek, liczba, rodzaj, akcentowość (forma akcentowana/forma
nieakcentowana), poprzyimkowość (forma poprzyimkowa/niepoprzyimkowa)

CZASOWNIK

KATEGORIE FLEKSYJNE CZASOWNIKÓW (ale nie wszystkich)

1) osoba (pierwsza, druga, trzecia)
2) czas (teraźniejszy, przyszły, przeszły, zaprzeszły, nieprzeszły)
3) liczba (pojedyncza, mnoga)
4) rodzaj (męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy)
5) tryb (orzekający, przypuszczający, rozkazujący)
6) deprecjatywność (deprecjatywność, niedeprecjatywność)
7) przypadek (M., D., C., B., N., Ms., W.)
8) aspekt (dokonany, niedokonany)
9) strona (czynna, bierna)

 BEZOKOLICZNIK – nieodmienny (nie licząc aspektu i strony)

 pisać, napisać, strzyc, ostrzyc

 BEZOSOBNIK – tryb (tylko oznajmujący/orzekający i rozkazujący/warunkowy)

 orz: pisano, napisano

 war: pisano by, napisano by
 GERUNDIUM (odsłownik) – przypadek, liczba

 pisane, pisania, utonięcie, utonięcia

Niektóre gerundia leksykalizują się, stając się rzeczownikami.

 Znudziło się jej mieszkanie u ciotki. – gerundium

 Spodobało jej się mieszkanie ciotki. – rzeczownik

 IMIESŁOWY
1) imiesłów przymiotnikowy (odmienia się przez przypadek, liczbę, rodzaj, deprecjatywność)
  czynny (-ący, -ąca), od niedokonanych
 bierny (-ny, -ty), od niedokonanych i dokonanych, ale tylko takich, które mają stronę
czynną i bierną
2) imiesłów przysłówkowy (nie odmienia się)

 współczesny (-ąc), od niedokonanych

 uprzedni (-wszy, -łszy), od dokonanych
3) * imiesłów rezultatywny (nazywa rezultat czynności)

 czynny, od dokonanych: najedzony -> taki, który się najadł

 bierny, od niedokonanych: malowany (dzbanek) -> jest już pomalowany

FORMY OSOBOWE ORZEKAJĄCE

 odmieniają się przez: czas, osobę, liczbę, rodzaj, deprecjatywność

 formy czasu teraźniejszego (od niedokonanych) -> piszę

 formy czasu przyszłego prostego (od dokonanych) -> będziemy pisać
 formy czasu przyszłego złożonego (od niedokonanych) -> będziemy pisali
 formy czasu przeszłego -> pisałem
 formy czasu zaprzeszłego -> pisałem był
FORMY OSOBOWE WARUNKOWE
 odmieniają się przez: czas, osobę, liczbę, rodzaj i deprecjatywność

 formy nieprzeszłe syntetyczne -> (On) pisałby (wiersze) -> tryb potencjalny
 formy nieprzeszłe analityczne -> (On) by pisał (wiersze) -> tryb potencjalny
 formy przeszłe analityczne -> byłbym pisał/pisałbym był -> tryb nierzeczywisty

FORMY OSOBOWE ROZKAZUJĄCE

-> odmieniają się przez: osobę, liczbę
-> częściowo syntetyczne (pisz, piszmy), częściowo analityczne (niech piszą, niech pisze)

PROBLEM AKPEKTU
-> kategoria klasyfikująca czasowników
-> imperfectiva tantum – nie mają odpowiedników dokonanych (np. BYĆ, MIEĆ, MÓC)
-> perfectiva tantum – nie mają odpowiedników niedokonanych (np. ODWODNIEĆ, RUNĄĆ,
USZCZKNĄĆ)
DWUASPEKTOWOŚĆ
 niektóre czasowniki są dwuaspektowe, gdyż spełniają wymagania dla każdego z aspektów

 Król abdykował na rzecz syna. – dokonany

 Kilka razy już abdykował, a potem wracał na tron. – niedokonany
 nie uważamy za dwuaspektowe czasowników takich, jak

 POCHODZIĆ – ‘wywodzić się (od czegoś)’ – niedokonany

 POCHODZIĆ – ‘spędzić (jakiś czas) na chodzeniu’ – dokonany
 CZASOWNIKI NIEWŁAŚCIWE
-> odmiana jest ograniczona do dwóch kategorii fleksyjnych: czasu i trybu (MDLIĆ, BOLEĆ,
DNIEĆ, BŁYSKAĆ SIĘ)
-> mają głęboko defektywny paradygmat:

 nie odmieniają się przez osoby, liczby ani rodzaje

 nie mają też większości form nieosobowych: bezosobnika, gerundium ani imiesłowów
-> nie łączą się z podmiotem w mianowniku
 PREDYKATYWY

 odmieniają się tylko przez czas i tryb (BRAK, DOŚĆ, MOŻNA, STAĆ, WOLNO, ZNAĆ,
WARTO)
 mają odmianę analityczną (widać – było widać – będzie widać)
Formy bazowe czasownika

NIEODMIENNE CZĘŚCI MOWY

 przysłówek – dużo, jutro, bardzo, zawsze, nagle, boso, wszędzie…

 przyimek – w, do, z, przez, po, od, na, obok, przy, poprzez, wskutek…
 spójnik – i, a, ora, też, ani, zarazem, albo, bądź, więc, zatem, dlatego…
 partykuła – czy, no, że, niech, by, nie, chyba…
 wykrzyknik – ach!, och!, eh!, oj!, bęc!...