Teoria przekładu

Problemy przekładalności tekstu:

EKWIWALENCJA I ADEKWATNOŚĆ- mają charakter oceniająco-normatywny

 ekwiwalencja- zorientowana na rezultat przekładu

 adekwatność- wiąże się z warunkami w jakich ma miejsce komunikacja językowa, z
wyborem strategii przekładu

Ekwiwalencja- wymóg odpowiedzialności lecz nie tożsamości określonych elementów lub

aspektów oryginału i przekładu.

Ekwiwalent to odpowiednik:

- równoważny (podobieństwo funkcji, dialektyzm zastąpiony kolokwializmem)

- równoznaczny (podobieństwo znaczenia i skojarzeń, określenia bliskoznaczne)

- równokształtny (podobieństwo formy, profesjonalizm zastąpiony innym profesjonalizmem o

innym znaczeniu)

Ekwiwalent może służyć jako zamiennik danego elementu tekstu.

Roman Jakobson (1959) powiedział, że „tłumaczenie to zamiana informacji zawartej w

tekście napisanej w J1 informacją napisaną w J2. Należy odwzorować w przekładzie tę
funkcję, która dominuje w tekście”

Funkcje języka wg Jakobsona:

 informacyjna
 ekspresywna
 estetyczna
 poznawcza
 fatyczna
 metajęzykowa

Eugene Nida wyróżnia ekwiwalencję formalną i dynamiczną.

- formalna= zorientowana na oryginał (przekład dosłowny- kalki), zachowanie części mowy,

syntaktyki, znaków interpunkcyjnych, akapitów etc.

- dynamiczna= zorientowana na przekład; adaptacja tekstu i gramatyki (tłumaczenie powinno

brzmieć tak, jakby autor napisał je w języku przekładu)

Przykład- „holy kiss”

Ekwiwalencja formalna zawsze stosowana jest w celach naukowych (przekład filologiczny)-

„pocałunek”

Dynamiczna ekwiwalencja- tłumacz proponuje czytelnikowi normy zachowania zgodne z

kontekstem kultury przekładu (adaptacja)- „serdeczny uścisk dłoni”
Ekwiwalencja funkcjonalna= odtworzenie funkcji pełnionej przez dany teksy
(odpowiedzialność pragmatyczna tekstu napisanego w języku oryginału i tłumaczenia). Zwraca
się uwagę na różnice systemów kultur (np. symboliki, metaforyki, stereotypów).

Ekwiwalencja kontekstualna- związana z kontekstem; możliwość wykorzystania jednostek

odpowiadających sobie wzajemnie w dwóch kulturach;

Odpowiedniość optymalna- ekwiwalencja przekładu jest związana ze stopnień entropii

(nieokreśloność) i redundancji (nadmiar) językowego komunikatu tekstu przed i po przekładzie;
optymalna odpowiedniość tekstu 1 i 2 (charakteryzująca się jak największą zgodnością i jak
najmniejszą liczbą strat)

Szkoła polisystemowa- propozycja trzech rodzajów ekwiwalencji

- pożądana (przyjęta a propri przez krytyka przekładu)

- potencjalna (teoretyczna możliwość wyboru)

- rzeczywista (empirycznie obserwowana w danym przekładzie)

Okazjonalność:

- ekwiwalencja stała- odpowiednik słownikowy

- ekwiwalencja wariantywna- możliwość wyboru spośród kilku odpowiedników

- ekwiwalencja okazjonalna- odpowiedniość występuje tylko w danej sytuacji

Jednostka przekładu- to minimalna jednostka teksty oryginału którą należy przełożyć

odpowiednią jednostką języka tłumaczenia

 poziom języka
 poziom znaczących elementów (np. akapit)
 poziom zdania
 poziom związków wyrazowych
 poziom słów
 poziom morfemów
 poziom fonemów/grafemów

W niektórych koncepcjach mowa jest o parach translatów (odpowiedniki słownikowe) lub

transemów (odpowiedniki przekładowe)

Jednostka oryginału (para)- minimalny element tekstu oryginału, który należy przetłumaczyć i
jej odpowiednik w tekście tłumaczenia.

LOGEMA- minimalny logiczny element tłumaczonego tekstu niezależnie od jego rodzaju

(lingwistyczny, środki artystyczne, intonacja, gest);

Trzy rodzaje przekładu w zależności od wyboru poziomu jednostki tłumaczenia:

 dosłowny (wykonany na niższym niż należało poziomie języka, np. dosłownie

tłumaczone frazeologizmy)
 swobodny (wykonany na wyższym niż należało poziomie języka, np. przekład
romantyczny)
  ekwiwalenty (wykonany na właściwym poziomie języka)

Metody i techniki tłumaczenia- chwyty tłumaczeniowe

Podział metod wg francuskich badaczy (metody bezpośrednie):

1. tłumaczenie dosłowne- analogi, stałe słownikowe ekwiwalenty

2. zapożyczenia- odsyłające do obcej rzeczywistości;

- globalne zapożyczenia- używane w formie obcej (AIDS, tzw. terminy internacjonalne)

- formalne morfologizmy- połączenie obcych rdzeni morfologicznych do bazy języka przekładu

(glottodydaktyka, hydromasaż)

- semantyczne neologizmy- wykorzystanie środków języka przekładu w celu nazewnictwa

zapożyczonej rzeczywistości (kolegium, telewizja satelitarna)

Zapożyczenia nie zawsze powtarzają znaczenie pierwowzoru= ich znaczenia mogą się zmieniać

3. kalki (dosłowne tłumaczenie)

- pełne (cały wyraz przełożony)

- niepełne (fragment wyrazu przełożony)

Kalki są używane w przypadku:

 przekładu ogólnej, uniwersalnej koncepcji

 przekładu specyficznych koncepcji kojarzonych z określoną rzeczywistością
 przekładu wyrażeń metaforycznych

Złożone metody przekładu:

1. modulacja (abstrakt- konkret)

- zmiana punktu widzenia, interpretacji, np.

modulacja leksykalna- wagon- wagon sypialny

modulacja syntaktyczna- no smoking- zakaz palenia

- modulacja spowodowana jest konwencjonalnym (tradycyjny, stały) lub okazjonalnym brakiem

w języku przekładu elementu języka oryginału

2. transpozycja (zamiana jednej części mowy inną)- zmiana kategorii gramatycznej

3. ekwiwalent (odpowiednik)

- idiomatyczne wyrażenie z języka oryginału zastępowane jest idiomatycznym wyrażeniem z

języka przekładu

- jeden obraz zastępowany jest innym

4. adaptacja- zamiana kulturowa (zastąpienie terminów występujących w kulturze języka

oryginały terminami z języka przekładu o podobnych znaczeniach)

Adaptacja często wykorzystywana jest w przekładzie leksyki bezekwiwalentnej.

 1993- wyodrębnienie nowych technik przekładu:

 odejście od oryginału (kiedy przekład dosłowny nie jest możliwy)

 odtworzenie obrazu oryginału (lub jego zamiana)
 przekład aluzji i wyrażeń charakterystycznych dla danej kultury
 adaptacja gry słów
 tworzenie nowych słów i pojęć na bazie tekstu oryginalnego
 wprowadzenie wyrażenia idiomatycznego tam, gdzie go nie było
 opuszczenie niektórych elementów tekstu wyjściowego
 kompensacja- wprowadzenie w inne miejsce elementu informacji lub środka
stylistycznego

Inne wyróżnianie metody przekładu:

- przekład opisowy

- przypisy (końcowe)

- przypisy w tekście

- konwersja intralingwalna (wprowadzenie do tekstu bardziej zrozumiałego dla odbiorcy

przekładu elementu kultury oryginału)

- konwersja interlingwalna (zastąpienie elementu oryginalnej rzeczywistości elementem

rzeczywistości przekładowej)

- konwersja terminologiczna

- konwersja funkcjonalna

- konwersja kontekstualna

- transkrypcja (odtworzenie płaszczyzny fonicznej)

- transliteracja (odtworzenie płaszczyzny graficznej)

- przeniesienie asocjacyjne (dzień- asocjacja- światło-> jasność)

- tłumaczenie metonimiczne (napisałam to- napisała to moja ręka)

- tłumaczenie synonimiczne

- przekład antonimiczny

- utworzenie neologizmu

25/03

Transformacja obrazów poetyckich

- Wiktor Koptiłow zaproponował podział tych obrazów na 4 rodzaje:

1. rozszerzenie obrazu poetyckiego= AMPLIFIKACJA= może być tylko uzupełnieniem

(konkretyzacja, metonimia, objaśnienie- opis, przypis) lub wprowadzać zupełnie nowe
informacje;
2. skrócenie obrazu poetyckiego= REDUKCJA= może być pełna lub częściowa; zmiany mogą
dotyczyć treści komunikatu (informacji), skojarzeń (inny kontekst, węższe lub szersze
znaczenie)

3. zamiana obrazu poetyckiego= SUBSTYTUCJA= może wpływać lub nie na funkcję pełnioną
przez dany element tekstu, a także cały tekst;

4. zmiana miejsca obrazu= INWERSJA

Autorem polskich terminów jest Edward Balcerzan.

DOMINANTA TRANSLATORSKA to element struktury tekstu poetyckiego, który jest

kluczem dla całokształtu jego sensów;

Zachowanie dominanty proponuje Barańczak w swoim „Manifeście”.

dominanta= to taki element tekstu wyjściowego, który trzeba przełożyć (odtworzyć), aby
zachować całokształt jego subiektywnie istotnych sensów;

Strategie translatorskie to potencjalnie świadome koncepcje przekładu, których wyboru

dokonuje tłumacz; wyróżniamy:

- nastawienie na tekst oryginału

- nastawienie na tekst przekładu

- nastawienie na przekład określonych funkcji, elementów formalnych, stylistycznych,

artystycznych, komunikatu, wywołanie określonej reakcji;

Czynniki utrudniające tłumaczenie:

a) lingwistyczne

- różnice kategorii gramatycznych

- różnice łączliwości

- różnice morfologiczne

b) kulturologiczne

- różnice systemów kulturowych (stereotypy, sumbolika, tradycja, skojarzenia)

- leksyka bezekwiwalentna (egzotyzacja tekstu)

- różnica systemów literackich (luki systemowe)

c) problematyka przekładu z bliskich języków

- mylące podobieństwa międzyjęzykowe (mpm)

- dosłowność

- bliskokulturowość

KONCEPTUALIZACJA= tworzenie znaczenia

podmiot konceptualizacjimaksymalny/bezpośredni zakres struktury lingwistycznej, profil

(przedmiot konceptualizacji)= relacja obrazowania
interpretatormożliwości interpretacyjne wyrażenia, akceptowalność wyznaczona wyrażenia
przez przyjęte normy translacyjne, para tekstemów= relacja interpretacji

Utrudnienia przekładu:
Elementy podstandardowe:

 neologizmy
 archaizmy

Wyrażenia metaforyczne

 metafory
 frazeologizmy

Przekład tekstu literackiego- przy tłumaczeniu wiersza, ważne jest odtworzenie metrum i
systemu rymów

Analiza ¨Pejzaż z pamięci” Urszuli Kozioł

- tytuł= wyraża statyczną ciągłość

- czasowniki niedokonane w formie teraźniejszej (nieliczne czasowniki dokonane)

- duża ilość powtórzeń (dotyczące przemieszczania się w czasie i przestrzeni)= powtórzenia

słów i obrazów, użycie słowa „już” wielokrotnie

- użycie wielu kolorów

08/04

NIEPRZEKŁADALNOŚĆ podział według dwóch pojęć:

- DOSŁOWNOŚĆ= jeśli przyjmiemy, że dobry przekład opierać się powinien na adekwatności

obu tekstów na poziomie struktur powierzchniowych to okaże się, że wielu tekstów nie można
przetłumaczyć

- UNIWERSALIA= jest to pogląd głoszący, iż istnieje ogół pojęć, zjawisk, doświadczeń,

problemów wspólnych dla wszystkich ludzi, niezależnie od kultury i języka

Nieprzekładalność może dotyczyć jedynie pewnych wypadków szczególnych, może nawet

bardzo licznych, ale dających się zinterpretować jako wyjątki od ogólnej zasady przekładalności
z jednego języka na drugi.

Nieprzekładalność to charakter jakiejś wypowiedzi, której nie możemy przypisać

ekwiwalentnej wypowiedzi w innym języku.
Oznacza to, że nie nieprzekładalność całkowita jest zjawiskiem wyjątkowym, z którym można
sobie poradzić stosując odpowiednie strategie (nie chodzi tu o brak odpowiednika
wyrazowego).
Dla Perniera operacja przekładu odbywa się na poziomie tekstów, nie języków= stąd wynika, że
ewentualne trudności w tłumaczeniu wynikają nie z różnic językowych, ale z niemożności
znalezienie wyrażeń ekwiwalentnych sensowi poszczególnych fragmentów tekstu.

A Pisarska stwierdza, że problem nieprzekładalności polega na istnieniu lub nie w kulturze

docelowej fragmentu rzeczywistości, do której to słowo czy pojęcie odsyła w języku źródła=
tutaj mamy na myśli różnice kulturowe (potrawy, zwyczaje), różnice historyczne, systemy
społeczne, prawne itp.

Najczęściej spotykane rodzaje nieprzekładalności:

a) elementy emocjonalne, opierające się na skojarzeniach, głęboko osadzone w

kulturze wyjściowej (np. bocion w utworach Słowackiego, który ma też warstwę
emocjonalną)
b) elementy kulturowe (imiona, nazwy, zwroty, obyczaje i przyzwyczajenia, cytaty, aluzje
do kultury, literatury, historii kraju wyjściowego)
c) różnice w podzielności (np. jedno słówko które ma dwa znaczenia jeśli nie jest
doprecyzowane o co chodzi)
d) gry słów, żarty językowe, rymowanki
e) przysłowia (tu należy poszukać ekwiwalentu w języku docelowym)

Jak radzić sobie z nieprzekładalnością:

Podział wg A Pisarskiej i T Tomaszkiewicz:

 rozwinięcie definicyjne (definicja, przypisy tłumacza)

 konwersja (intra o interlingwalna, czyli wewnątrz lub na zewnątrz tekstu)
 zastąpienie referencji kulturowej referencją wypowiedzeniową
 adaptacja
 brak tłumaczenia (zapożyczenie, kalka, opuszczenie, kompensacja)

Podział wg H Lebiedzińskiego:

 nietłumaczenie
 transformacja (opis, rozwinięcie)
 modyfikacja
 ekwiwalent
 przekład kompleksowy (więcej niż 1 strategia)
 dodatki pozatekstowe (przypisy)

Podział wg K. Hejwowskiego:

 reprodukcja bez objaśnień

 reprodukcja z objaśnieniem
 tłumaczenie syntagmatyczne bez objaśnień
 tłumaczenie syntagmatyczne z objaśnieniem
 uznany ekwiwalent
 ekwiwalent funkcjonalny
 hiperonim
 ekwiwalent opisowy
  opuszczenie

Analiza „Anastazja”

Biełaja nocz` nieukojona

Bielą i bólem

Tiomnaja grust` uspokojona

Pistoletową kulą

W Sant Petersburgu w białą noc

Ktoś dziwny idzie ulicą

Lśnią załatyje epolety i biełoje lico

Skłamała mu Pikowa Dama

Od jej piękności ślepł

Przegrał, co kochał: żądzę, pieniądze

I zaraz sobie strzeli w łeb

Kofta Jonasz

22/04

WIZUALIZACJA TEKSTU
O wizualizacji tekstu mówimy, kiedy dany tekst lub jego element wywołuje w
podświadomości odbiorcy wrażenie obrazu konkretnej postaci literackiej czy opisywanego
obrazu.

Może być to obraz symboliczny, odnoszący się do części lub do całości tekstu.

Może to być plastyczny element określający nastrój, charakter utworu, nadający mu pewną
tonację.

Do wywołania danego obrazu prowadzą określone działania autora, a co za tym idzie, w

przypadku tekstu tłumaczeniowego, również działania tłumacza.

Budowanie przestrzeni teksu za pomocą określonej leksyki (budowanie obrazu), np.

operowanie kolorami.

Utrudnienia związane z różnicami kulturowymi, np.,. obyczajowość, stereotyp, realia

przykładem może być bajka Ezopa o Lisie i kruku, przełożona na różne języki:

- polski i fracuski- ser, grecki- mięso= jako symbol dostatku, dobrego jedzenia

Kolory= różna paleta barw i ich symbolika w różnych kulturach, np. Purple= fiolet/purpura

purpura= skojarzenie z namiętnością, pasją

fiolet- kolor biskupów, dla black Americans= kolor wiary

kolor żałoby: czerń (Europa), biel (Indie, Afryka)

kolor rewolucji: czerwień (Europa), czerń (Indie)

kolor nadziei: zielony, Rosja- niebieski (a w Europie to kolor smutku)

Często łączy się teksty z grafiką i rysunkiem, aby uzyskać określony efekt emocjonalny

- poezja konkretna to taka, w której rysunek składa się ze słów lub liter

- palindrom wtedy, gdy wyrażenie czytane od początku do końca i od końca do początku jest
takie same, np. Madame I’m Adam

Teksty literackie często wspomagamy ilustracją, np. w przypadku bajek (Mały Książe, Pippi
Langstrumpf)

Teksty reklamowe charakteryzują się kolorem, krojem i wielkością czcionki, rysunkiem,

odpowiednim rozmieszczeniem tekstu i obrazu; często spotykamy się też z grą słów

Niezgodność kultur: przykład Nowej Gwinei gdzie do niektórych mieszkańców nie dociera radio
ani telewizja, nie umieją czytać: jest grupa marketingowa, która jeździ po wioskach i odgrywa
sceny reklamowe, aby umożliwić ludziom poznanie zdobyczy kultury