1.

WSTĘP DO TEORII PRZEKŁADU

• 1952 Herbert J. – „Manuel de l’interprète”

• 1953 Fedorov A. – „Vvedenie v teoriju perevoda”
• 1956 Cary E. – « La traduction dans le monde moderne »
• 1957 Olgierd Adrian Wojtasiewicz – „Wstęp do teorii tłumaczenia”
• 1957 Savory Th. – „The Art of Translation”
• 1958 J.-C. Vinay, J. Darbelnet – „Stylistique comparée de l’anglais et du fr”
• 1959 Roman Jakobson – „Linguistic aspects of translation”
• 1962 Henri Van Hoof – Théorie et pratique de l’interprétation
• 1963 André Malblanc – „Stylistique comparée du français et de l’allemand
• 1963 Georges Mounin – „Problèmes théoriques de la traduction”
• 1964 Eugene Nida – „ Towards a science of translation”

Jakobson → tłumaczenie intralingwalne / interlingwalne / intersemiotyczne

Układ translatoryczny wg Gruczy:

nadawca inicjalny → tekst w j.1 → translator → tekst w j.2 → odbiorca finalny

(odbiorca/nadawca pośredni)

J. Holmes, mapa translatoryki

Zadania translatoryki wg A. Bermana:

1. analiza braków i destrukcji 7. granice przekładu
2. etyka i poetyka przekładu 8. krytyka przekładu
3. wymiar historyczny 9. metatranslatoryka
4. typologia 10. instytucjonalizacja
5. tłumacz 11. tradycja przekładu
6. działanie „ukryte, marginalizowane”
 2. DOSŁOWNOŚĆ / DOWOLNOŚĆ W PRZEKŁADZIE

Pary Savory’ego:
1. Tłumaczenie musi oddawać wyrazy Tłumaczenie musi oddawać myśli
oryginału. oryginału.
2. Tłumaczenie powinno czytać się jak Tłumaczenie powinno czytać się jak
dzieło oryginalne. tłumaczenie.
3. Tłumaczenie powinno odzwierciedlać Tłumaczenie powinno być pisane w stylu
styl oryginału. tłumacza.
4. Tłumaczenie powinno czytać się jak Tłumaczenie powinno czytać się jak
utwór współczesny autorowi. utwór współczesny tłumaczowi.
5. W tłumaczeniu nie wolno niczego W tłumaczeniu wolno robić uzupełnienia
dodawać i zmieniać. i opuszczenia.
6. Wiersz musi być tłumaczony wierszem. Wiesz może być tłumaczony prozą.

Pary Delisle’a:
1. Tłumaczenie zorientowane na odbiorcę Tłumaczenie nacechowane obcością
2. Wierność językowi i kulturze docelowej Wierność językowi i kulturze źródłowej
3. Przekład dowolny Przekład dosłowny
4. Ekwiwalencja dynamiczna Ekwiwalencja formalna
5. Udomowienie Egzotyzacja
6. Szkła przezroczyste (les belles infidèles) Szkła kolorowe

Kielar : dosłowność → literalność (sposób przekładania, w którym sama warstwa leksykalna

jest zapożyczona z języka źródłowego) → dowolność

 Horacy: „wierny tłumacz”

 Św. Hieronim: non verbum e verbo, sed sensum exprimere de sensu
tekst wiarygodny, jasność przekładu, przesłanie dydaktyczne, tekst ma określoną
funkcję, poszanowanie dla tradycji, ograniczenia języka docelowego, ograniczenia
tłumaczenia, troska o czytelnika, prymat treści nad formą (→ wierność)
 szkoła bagdadzka: Hunayn ibn Ishaq (tłum. z greki / naukowe)
 szkoła w Toledo – Colegio des Traductores
 Etienne Dolet
tłumacz musi zrozumieć sens i ducha tekstu - nie powinien kierować się zasadą
słowo w słowo /// powinien znać j1 i j2 w stopniu doskonałym /// powinien dążyć
do wersji w języku prostym, do przejrzystości
 Martin Luter – „rein und klar Deutsch”
 John Dryden – metafraza (słowo w słowo) / imitacja (daleko posunięta dowolność) /
parafraza (oddanie sensu, „Wergiliusz mówiący po angielsku”)
 Wolter – tłumaczyć dla swojej epoki, nie dla czasów starożytnych (etnocentryzm,
wzbogacenie j. francuskiego, szkła przezroczyste)
 Alexander Tytler
przekład = transkrypcja myśli oryginału /// styl i sposób pisania jak w
oryginale /// przekład łatwy w czytaniu → tłumaczenie = kopia obrazu
 Schleiermacher (przesiedlić cudzoziemca do nas / udać się do cudzoziemca)
 3. PRZEKŁADALNOŚĆ / NIEPRZEKŁADALNOŚĆ

Argumenty ZA przekładem Argumenty PRZECIW przekładowi

1 praktyka tłumaczeniowa Humboldt: duch narodu
.
2 uniwersalia kosmogoniczne, biologiczne, hipoteza Sapira i Whorfa – relatywizm
. kulturowe, psychologiczne, językowe (NC) kulturowo-lingwistyczny
3 metakomunikacyjne możliwości języka Weisgerber: segmentacja pól pojęciowych
.
4 strategie kognitywne Wojtasiewicz: nieprzekładalność językowa
. (brak środków strukturalnych oryginału)
5 związek między językiem a myśleniem Wojtasiewicz: nieprzekładalność kulturowa
. (brak tych samych skojarzeń u odbiorców)
6 wg Mounina: podobny sposób dośw. świata brak zapotrzebowania na przekład (KH)
.

Koller: jeżeli w każdym języku można wyrazić wszystko, co się ma na myśli, to w takim
razie to, co zostało wyrażone, można również przetłumaczyć na inny język

Rozwiązania Kielar:
1. transliteracja / transkrypcja
2. przekład uogólniający, przybliżający
3. ekwiwalent funkcjonalny
4. opis (definicja)
5. parafraza

Rozwiązania Catforda:
1. rozwinięcie definicyjne
2. definicja
3. przypis
4. konwersja wewnątrz- lub międzyjęzykowa
5. zastąpienie referencji kulturowej
6. referencja wypowiedzeniowa
7. adaptacja
8. kompensacja
9. kalka
10. zapożyczenie
11. opuszczenie

Rozwiązania Hejwowskiego:
1. reprodukcja bez objaśnień
2. reprodukcja z objaśnieniem
3. tłumaczenie syntagmatyczne
4. uznany ekwiwalent
5. ekwiwalent funkcjonalny
 6. ekwiwalent opisowy
7. hiperonim
8. opuszczenie
E. Coseriu → językowy vs. komunikacyjny wymiar tłumaczenia (to, co się mówi vs. to, co
nadawca ma na myśli)

 znaczenie (Bedeutung) → relacja między znakiem językowym a treścią pojęcia

 oznaczanie (Bezeichnung) → relacja między znakiem jęz. a pozajęzykowym
stanem, rzeczą //// przekład = oddanie oznaczenia! (przetłumaczalność)
 sens (Sinn) → szczególna treść w konkretnym tekście

podejście relatywistyczne → imago mundi, mówienie-myślenie

podejście racjonalistyczne → wszystko można przetłumaczyć, znaczenie uniwersalne
podejście kompatybilistyczne → Coseriu; oznaczanie: przetłumaczalne

4. EKWIWALENCJA

relacja między tekstami w j1 i j2 lub między ich elementami, niezależna od relacji j1/j2

G. Toury: ekwiwalencja = konieczny, choć niewystarczający warunek identyfikacji i

określenia pewnego procesu i/lub produktu rozumianego jako tłumaczenie
A. Pym: ekwiwalencja = jedyna relacja intertekstualna, której ukazania, spośród możliwych
typów tekstu, oczekuje się od tłumaczenia

Jakobson: equivalence in difference → różnice na poziomie struktury i leksyki; tłumaczenie:

ekwiwalentny komunikat wyrażony w dwóch różnych kodach

Nida: model przekładu (redukcja do zdań jądrowych – transfer – budowanie ładnych zdań)
j. wyjściowy / tekst → analiza → transfer → rekonstrukcja → przekład / j. docelowy
(wybór wariantów)

EKWIWALENCJA FORMALNA EKWIWALENCJA DYNAMICZNA

 oddać formę i treść komunikatu w j1
 analogiczny rodzaj tekstu, podobna
struktura zdań i grup składniowych,
oznaczniki formalne (np. paragrafy)
 tekst sztuczny // „szok kulturowy”
 dynamiczny związek między odbiorcą
przekładu a tekstem przekładu
 naturalność sposobów wyrażania
 analogiczne reakcje odbiorców t1/t2
 ekwiwalencja pragmatyczna

Nida: 4 priorytety
 norma językowa (zawartość ma prymat nad dosłownością, nie słowo w słowo)
 norma recepcji odbiorcy (ekw. dynamiczna > formalna)
 norma komunikacyjna (forma audytywna > forma pisana)
 norma typu odbiorcy (formy akceptowane przez odb. > formy tradycyjnie akcept.)
Peter Newmark
 tłumaczenie semantyczne (oddać dokładne znaczenie kontekstowe t1 ; ekw. form.)
 tłumaczenie komunikacyjne (wytworzyć podobną reakcję u odbiorcy t2 ; ekw. dyn.)

ekwiwalencje Wernera Kollera

 korespondencja – na poziomie langue
 ekwiwalencja – na poziomie parole
 formalna = ekspresywna (forma + estetyka tekstu, np. Apollinaire)
 denotatywna = referencjalna (treści pozajęzykowe)
 konotatywna = stylistyczna (wybór środków językowych wywołujących
podobne asocjacje u odbiorcy)
 tekstowo-normatywna (typy tekstów, które mogą być użyte w analogicznym
kontekście)
 pragmatyczna = dynamiczna

ekwiwalencja funkcjonalna Juliane House = przekład powinien mieć analogiczny profil

językowo-pragmatyczny, analogiczną funkcję, w stosunku do oryginału
 tłumaczenie ewidentne (overt)
 t1 mocno związany ze społecznością i kulturą j1
 nie zwraca się w sposób bezpośredni do odbiorców przekładu
 funkcja drugiego poziomu / t1 i t2 nie pełnią analogicznej funkcji
 tłumaczenie ukryte (covered)
 t2 nie nosi cech kulturowych i pragmatycznych t1
 „oryginalny” tekst w języku 2?
 tłumacz niewidoczny

ekwiwalencja przekładowa Vilena Komissarowa

 ekw. intencji komunikacyjnej (cel nadawcy) /// „a niech tam”, „ręka w nocniku”
 ekw. identyfikacji sytuacyjnej (tożsamość sytuacji) /// „kto mówi?”
 ekw. metody opisu sytuacji /// „il m’a posé un lapin”
 ekw. na poziomie wypowiedzi /// „zawsze będę pamiętać” i „nigdy nie zapomnę”
 ekw. na poziomie wyrazów /// „Program 3 Polskiego Radia nadaje…”
→ aby zaszła na niższym poziomie, musi zachodzić na poziomach wyższych

ekwiwalencja wg Aleksandra Szwejcera

 na poziomie składniowym
 na poziomie semantycznym
 komponentowym
 referencjalnym
 na poziomie pragmatycznym
 zamiar komunikacyjny („education, education, education”)
 reakcja odbiorcy (przewodnik po W-wie dla Japończyków)
 cel tłumacza („vieni” → „wiemy”)

INWARIANT
teksty w j1 i j2 muszą dotyczyć tego samego pozajęzykowego stanu rzeczy
Otto Kade: zachowanie inwariancji w przekładzie zależy obiektywnie od tego, czy w
każdym języku danej pary można zakomunikować wszelkie odbicia rzeczywistości
występujące w świadomości porozumiewających się ludzi
inwariancja obligatoryjna inwariancja fakultatywna
 na poziomie denotatu  na poziomie desygnatu
 na poziomie statystycznym
 na poziomie strukturalno-składniowym
 na poziomie stylistycznym

Ekwiwalencja przekładowa:
 równoznaczność (na poziomie semantycznym)
 równokształtność (na poziomie formalnym)
 równowartość (na poziomie pragmatycznym)

5. RODZAJE TŁUMACZENIA
z punktu widzenia t. wyjściowego

→ klasyfikacja tekstów: ekwiwalencja / strategie / adekwatność

→ 7 kryteriów tekstowości według naszych chłopaków: kohezja, koherencja, intencjonalność,
akceptowalność, informatywność, sytuacyjność, intertekstualność

Typologie tekstów:
sytuacja wypowiadania
 Benveniste: plan wypowiadania / plan historii
komunikacja
 Jakobson: f. referencyjna, ekspresywna, impresywna, fatyczna, poetycka, metajęz.
 Bachtin: dialog / monolog
 Delisle: dziedzina (prawnicze) / rodzaj (protokół) / przeznaczenie (deskryptywne)
 Komissarow: artystyczne / nieartystyczne
 Tomaszkiewicz: użytkowe / literackie

Karl Bühler Katharina Reiss rodzaje tekstów wg Reiss tłum. adekwatne

funkcje języka funkcje tekstu pod wzgl. intencji
przedstawiać informować informacyjne → opisujące, o zachować treść (przy
przewadze elementu treści konwencjach j2)
wyrażać wywoływać ekspresyjne → dominuje udostępnić treść +
efekt estetyczny forma, o przewadze wyrazu zachować artyzm
apelować pobudzać do operacyjne → zorientowane na oddziaływanie
działania efekt, zachowanie odbiorców pozajęzykowe
audiomedialne → multimedialne, multimodalne, multisemiotyczne, audiomedialne

Tłumaczenie adekwatne = funkcjonalne

 pod względem intencji – zachowanie analogicznej funkcji t1 i t2
 pod względem funkcji samego przekładu („wtórna” wobec funkcji t1, np. skrót)
  przy zmianie kręgu odbiorców („trzeciorzędna” funkcja tłumaczenia, np. dla dzieci)

Adekwatność (zgodność tekstu przekładu z tekstem oryginału) → tłumaczenie może być

adekwatne nawet, jeśli jest ekwiwalentne z t1 tylko w 1 wymiarze funkcjonalnym, jednak
odchylenia od ekwiwalencji muszą wynikać z realnej potrzeby, a nie z decyzji tłumacza.

Tekst prototypowy → ogólny przegląd tego, co zostało powiedziane, przez kogo, do kogo
itp. / model tekstu, np. protokół. Dostarcza szczegółowych danych, w oparciu o które tworzy
się tekst w języku 2 (elastyczny odpowiednik tekstu w języku 1).

6. TŁUMACZ, JEGO ROLA I KOMPETENCJE

kompetencja tłumaczeniowa = umiejętność tworzenia w języku docelowym tekstów

ekwiwalentnych względem tekstów w języku wyjściowym
• językowa
• encyklopedyczna
• psychologiczna } ZA MAŁO!
• kulturowa
• literacka
• retoryczno-pragmatyczna [przypisanie tekstu do typu, określenie jego wartości illokucyjnej, określenie
normy lingwistycznej i społecznej oraz poziomu językowego i dyskursywnego rozmówców]

Jean Delisle:
 językowa
 tłumaczeniowa
 metodologiczna
 tematyczna
 techniczna

Jean Vienne – zdolności do:

 analizowania różnych sytuacji tłumaczeniowych
 przetwarzania informacji
 argumentowania
  współpracy

Hurtado Albir:
 komunikacyjna w 2 językach
 psychofizjologiczna (pamięć, refleks, koncentracja)
 transferowa (cel, typ, kto, do kogo…)
 zawodowa (rynek, dokumentacja, technologie)

 strategiczna (procedury)

Model holistyczny kompetencji tłumaczeniowej (PACTE)

(pamięć, cierpliwość…)

Anthony Pym (podejście minimalistyczne)

2 umiejętności: wyprodukowanie >1 tłumaczenia w j2 i wybór najlepszej wersji (samoocena)

Ślady tłumacza (U. Dąbska-Prokop)

 ekwiwalencyjne (związane) – mogą występować na wszystkich poziomach języka;
kalki, zapożyczenia, zmiany rejestru /// samodzielne (widoczne)
 nieświadome /// świadome
 ślady uwarunkowane diachronicznie (Lear – Lir)

tłumacz → pośrednik językowy i kulturowy, reproduktor, czytelnik, znawca, badacz, krytyk,

egzegeta, interpretator, pisarz (poeta), ambasador, doradca, galernik, agent literacki, redaktor, korektor,
informatyk, lokalizator, metafory: przewód, przezroczysta szyba, instant voice; organizator, pomocnik,
koordynator rozmowy, mediator kulturowy, interkulturowy, adwokat, rozjemca, cenzor, kanibal…

 neutralizuje różnicę między oryginałem a przekładem

 szuka ekw. dynamicznej, oswaja
 stosuje określone techniki – bo umie!
 dobiera metodę tłumaczenia do tekstu
 opracowuje informację opartą na intuicji i kreatywności
 pozostaje w środku działania translatorskiego (Grucza)
 wybiera elementy relewantne do sytuacji (działanie nastawione na cel)
 lojalnie (?) odtwarza cudzy tekst
 7. STRATEGIE I TECHNIKI W TŁUMACZENIU

strategia → postępowanie globalne tłumacza; sposób postępowania tłumacza podczas

tłumaczenia danego tekstu, podporządkowany określonemu modelowi translatorycznemu

technika → postępowanie lokalne tłumacza (decyzja jednostkowa); sposób postępowania w

stosunku do konkretnych elementów t1 w celu zachowania ekwiwalencji w t2

Vinay & Darbelnet (1958, „Stylistique comparée du français et de l’anglais”)

3 poziomy : leksyka, składnia, wypowiedzenie; jednostka tłumaczeniowa = znaczeniowa
 bezpośrednie
 zapożyczenie (dacza / comme il faut / chapeau bas!)
 kalka (dokładnie / Warschauer Universitaet / compliments de la saison)
 tłum. dosłowne (atrament – encre / faim de loup / w czym mogę pomóc?)
 pośrednie
 transpozycja (nadawca – from / jak wstał – dès son lever / no smoking)
 modulacja (płytki – peu profond / prenez votre temps / brak miejsc – complet)
 ekwiwalencja (tea-soupe-papieros / słoń w składzie porcelany / z poważaniem)
 adaptacja (Superbowl – Tour de France / w okamgnieniu / smacznego!)

Molina & Hurtado Albir

technika tłumaczeniowa → operacja mająca na celu osiągnięcie ekwiwalencji
taksonomia technik oparta na: typie tekstu, typie tłumaczenia, sposobie tłumaczenia, celu i

typie odbiorcy tłumaczenia

Wolfram Wills

John Catford, „A Linguistic Theory of Translation”

tłumaczenie → zastępowanie materiału tekstowego w j1 ekwiwalentnym materiałem
tekstowym w j2. Tłumaczenie przybiera postać:
• korespondencji formalnej
• ekwiwalencji tekstowej
Kiedy widoczna jest różnica między korespondencją formalną a ekwiwalencją tekstową,
mamy do czynienia z przesunięciami tłumaczeniowymi, dotyczącymi poziomu lub kategorii
 struktura (boli mnie głowa / ma tête me fait mal)
 klasa (medical student / student medycyny)
 jednostka (różnie można dzielić zdanie)
 wewnątrz systemu (I broke my leg / złamałem nogę)

Kitty van Leuwen-Zwart

modele tłumaczenia: porównawczy (mikrostruktura; przesunięcia na poziomie zdania, frazy)
i opisowy (makrostruktura; przesunięcia na poziomie postaci, czasu, miejsca…)

relacja - jeśli między t1 a t2 są różnice lub podobieństwa, to zachodzi miedzy nimi relacja
transem - podstawowa jednostka tłumaczeniowa, którą widać w t1 i t2
architransem - jednostka inwariantna, punkt odniesienia do transemu, mający z nim wspólny
mianownik; np. architransemem słowa „przysiąść” jest „usiąść”

porównujemy transemy z architransemem i określamy relację między transemami; brak

synonimii = przesunięcia w tłumaczeniu
 modulacja - różnica na poziomie semantycznym i stylistycznym
 modyfikacja - różnica na poziomie pragmatycznym
 mutacja - brak architransemu, wspólnego odniesienia

8. INTERPRETACYJNA TEORIA PRZEKŁADU (SELESKOVITCH)

 tłumaczyć to uchwycić sens przez język (saisir le sens, grasp the meaning)
 Katon: rem tene, verba sequentur
 Translation, and interpreting, is not about the languages. It’s about communication.

antycypacja
kognitywna / semantyczna

etapy tłumaczenia
 rozumienie (odczytanie, analiza; wiedza językowa i pozajęzykowa, sytuacja
pragmatyczna, zapasy kognitywne)
 dewerbalizacja (ogarnięcie sensu w oderwaniu od formy j1, zrozumieć i zapamiętać)
 reekspresja (przekazanie sensu za pomocą środków językowych j2)

(etapy wg Nidy: analiza → transfer → restrukturyzacja

etapy wg Kielar: percepcja → magazynowanie informacji → tworzenie tekstu w j2
etapy wg Coseriu: faza semazjologiczna/interpretacja → faza onomazjologiczna/reekspresja)

interpretacja → analiza znaczenia na podst. językowej i pozajęzykowej, cel: saisir le sens)

tłumaczenie → przekazywanie znaczenia

transkodowanie → code switching, ekwiwalencja na poziomie słownictwa

vouloir-dire → intencja, odzwierciedlenie świadomości autora, impuls, jaki nim kieruje

nadawca: wiedza, przeżycie → intencja → tekst w j1
tłumacz: ciąg znaków w j1 → znaczenie → interpretacja w j2
odbiorca: ciąg znaków w j2 → znaczenie → reakcja

pamięć wg Seleskovitch:
 natychmiastowa, formalna, akustyczna
 kognitywna, niewerbalna, pamięć sensu (sens → inwariant w tłumaczeniu,
ustalenie poznawcze na podstawie wszystkich el. językowych i pozajęzykowych
biorących udział w tym procesie; zjawisko dynamiczne, związane z kontekstem)

9. FUNKCJONALNA TEORIA TŁUMACZENIA

Katharina Reiss, Hans Johan Vermeer, Christiane Nord, Justa Holtz-Mänttäri, Hans Hönig &
Paul Kussmaul (głównie Heidelberg)

tłumaczenie
 forma interakcji międzykulturowej, wydarzenie międzykulturowe zorientowane na cel,
tj. na określone potrzeby odbiorcy; cele odbiorcy t1 i t2 mogą być różne
 tłumacz wybiera to, co jest ofertą pewnej informacji w kulturze 2 w oparciu o ofertę
informacji, jaką niesie język i kultura 1
 to tłumacz na bazie swojej wiedzy eksperckiej wybiera informacje relewantne w
danym kontekście
 przeciwstawiamy się „absolutystycznemu podejściu” do przekładu – tekst wyjściowy
ma służyć jako środek do stworzenia t2

Ubersetzung → spojrzenie na warstwę językową t1 (DS: „transkodowanie”)

Translation → zmierza do tego, by translat funkcjonował jak najlepiej w kulturze docelowej

skopos → czynnik nadrzędny w stosunku do sposobu wykonania tłumaczenia; prymat celu

tłumaczenie: zachowanie intencjonalne, interakcyjne, interpersonalne, komunikacyjne,
interkulturowe, z tekstem, za pośrednictwem tłumacza

Uczestnicy działania translacyjnego:

 inicjator
 zleceniodawca
 tłumacz
 autor t1
 odbiorca t2
 użytkownik t2

kulturem – fenomen kulturowy (to have coffee / tomar un café / Kaffee trinken)

Nord:
→ przekład dokumentacyjny (dokument kultury 1 dla odbiorcy należącego do kult2)
funkcja metatekstualna
 p. interlinearny (reprodukcja systemu j1 – leksyka i grm – gramatyka porównawcza)
 p. literalny (reprodukcja formy j1 – leksyka - cytaty)
 p. filologiczny (reprodukcja formy i treści j1 – składnia – dzieła literackie grec/łac)
 p. wyobcowujący (reprodukcja formy, treści i sytuacji j1 – jedn. tekstowe – lit. współ)

→ przekład instrumentalny (instrument w kulturze docelowej, na bazie skoposu w kult1)

 p. ekwifunkcjonalny (funkcje t1 – jedn. funkcjonalne – instrukcja obsługi)
 p. heterofunkcjonalny (podobne funkcje t1 – jedn. przekładalne w t1 – Podr. Gul.)
 p. analogiczny (analogiczne funkcje t1 – oryginalność t1 – wiersz w przekł. poety)

etapy analizy tekstu pod kątem tłumaczenia:

1. Znaczenie zlecenia: t1 i t2 porównujemy pod kątem: intencji nadawcy, osoby adresata,
miejsca i czasu odbioru, medium przekazu i powodów nadania oraz odbioru tekstu.
2. Rola analizy: t1 i t2 porównujemy pod kątem: tematu, treści, presupozycji, mikro- i
makrostruktur, elementów niewerbalnych (ilustracje), leksyki, struktury zdań, cech
prozodycznych.
3. Funkcjonalna hierarchia problemów tłumaczeniowych: t1 i t2 porównujemy pod kątem:
decyzji o wyborze wymiaru tłumaczenia, adaptacji pewnych elementów, typu przekładu i
poziomu językowego.
4. Zwracamy uwagę na problemy: pragmatyczne, interkulturowe, interlingwalne, specyficzne

Hierarchia problemów tłumaczeniowych:

 bottom-up (rezultat: interferencje, code-switching)
1. struktury powierzchniowe
2. konwencje stylistyczne
3. pragmatyka
 top-down
1. pragmatyka
2. elementy, które trzeba reprodukować
3. język
4. preferencje tłumacza
Zasady przekładu:
1. tłumaczenie bez wyraźnych instrukcji to jak pływanie w basenie bez wody
2. zanim usiądziesz za sterami samolotu, musisz wiedzieć do czego służą wszystkie przyciski
i kamizelka ratunkowa
3. najważniejszym narzędziem pracy tłumacza jest jego język ojczysty

4. zanim zrozumiesz specyfikę innej kultury, poznaj swoją własną

5. złe użycie formy jest mniej ryzykowne niż jej użycie poprawne, lecz w złym czasie

Funkcjonalny model tłumaczenia:

1. funkcja tekstu
 z pkt widzenia nadawcy: osiągnąć jakiś cel, z pkt widzenia odbiorcy: użyć tekstu w
jakiejś funkcji
 funkcja t1 wynika z tego, co oznacza on w sytuacji wyjściowej; funkcję t2 określa
tłumacz lub inicjator przez odniesienie do t1 lub przez uwzględnienie odbiorców t2
2. lojalność tłumacza
 interesy 3 użytkowników: autora t1 (jego zamiar komunikacyjny, relacja t1 i t2);
inicjatora (określa rodzaj tłumaczenia); odbiorcy i ich potrzeb komunikacyjnych

reguły teorii skopos:

1. reguła skoposu: o procesie tłumaczenia decyduje inicjator; translat określony jest przez
skopos i stanowi pewną ofertę informacji w kulturze docelowej; ma też wewn. spójność
2. reguła spójności: translat musi być zrozumiały przez odbiorców (sytuacja + ich wiedza)
3. reguła wierności: spójność intertekstualna między t1 a t2 (naśladowcza oferta
informacji)
 10. ANALIZA DYSKURSU I PRZEKŁAD

Juliane House, Mona Baker, Basil Hatim

Model języka wg Hallidaya

rama społeczno-kulturowa
genre → konwencjonalny typ tekstu o specyficznej funkcji
rejestr - field (dziedzina)
- tenor (brzmienie)
- mode (sposób)
semantyka dyskursu - pole ideacyjne
- pole interpersonalne
- pole tekstowe
leksykogramatyka

Działanie modelu – Juliane House (analiza rejestru)

• określamy profil t1 / genre t1 / funkcję t1 (komponent ideacyjny i interpersonalny)
• ten sam opis dla t2
• porównujemy profil t1 i t2 – „mismatching”
• określamy jakość przekładu, tj. błędy ewidentne i ukryte
• klasyfikujemy przekład do określonego typu (tłumaczenie ewidentne i ukryte).

określenie funkcji tekstu, modelu tekstowego → t2 powinien mieć analogiczny profil, z

zastrzeżeniem, że funkcja jest inna w zależności od rodzaju tłumaczenia (overt/covered)

Mona Baker (analiza pragmatyki)

 struktura tematyczna (przesunięcia temat/remat w zależności od języków)
 spójność semantyczna i logiczna (przesunięcia: strategia tłumaczeniowa)
 pragmatyka
 spójność logiczna (koherencja) → oczekiwania nadawcy/odbiorcy t1 i t2
 presupozycja (wnioskowanie pragmatyczne → wiedza jęz. i pozajęz.)
 implikatura (to, co mówca ma na myśli, nie to, co faktycznie mówi)

Maksymy konwersacji Grice’a

ilość, jakość, relewancja, sposób, +grzeczność

Basil Hatim, Ian Mason → pole ideacyjne i interpersonalne: możliwość przesunięć (Camus)

Założenia modelu
1. analiza od tekstu do kontekstu (przyczyna, cel) → bottom-up
2. czynniki kontekstowe w rzeczywistym czasie → top-down
3. analizy krzyżują się; intertekstualność
4. cechy uniwersalne i partykularne tekstu
5. rejestry

użycie statyczne języka – kryteria tekstualności zgodne z obowiązującymi normami i

oczekiwaniami odbiorcy /// nieznaczna interwencja tłumacza
użycie dynamiczne języka – przyjęte normy nie są respektowane, a ww. kryteria nie są
zgodne z oczekiwaniami odbiorcy /// tłumacz musi odejść od dosłowności

11. DESCRIPTIVE TRANSLATION STUDIES – MANIPULIŚCI

Itamar Even-Zohar, Gideon Toury, Andrew Chesterman, James Holmes, Maria Tymoczko

 opisowe, empiryczne, interdyscyplinarne, ukierunkowane na cel (produkt)

 opisać zjawiska jednostkowe i ustalić zasady ogólne, przy pomocy których można je
wyjaśniać i przewidzieć
 wartość dodana: precyzyjne badania, nieważny pojedynczy tłumacz
 tłumaczenie: proces, produkt i funkcja
 3 kierunki badań: produkt / korpusy / socjologia

Turns in translation studies:

 kulturowe (kultura docelowa)
 socjologiczne
 ideologiczne (power turn)

Hermans: „all translation implies a degree of manipulation of the ST for a certain purpose”
ekwiwalencja jest niemożliwością

Even-Zohar
przekład w kategorii polisystemu kulturowego; literatura to zbiór systemów, gdzie ścierają
się różne mody, kierunki; struktura dynamiczna, wewnętrzne starcia, zmiany. Literatura
przekładowa to też system (→ wybór tekstów do tłumaczenia; normy, zachowanie, polityka
przekładowa) i, tak jak literatura w ogóle, ma 2 funkcje:
 prymarną (innowacyjna, uczestniczy w tworzeniu polisystemu)
 sekundarną (konserwatywną, konformistyczną)

przekład → integralna część kultury docelowej; tekst nie jest przekładem, lecz funkcjonuje
jako przekład; zmiana paradygmatu

Toury: model opisowy, objaśniający przekładu; t1 jest autonomicznym przedmiotem badań;

przekład domniemany, pseudoprzekład też jest przekładem

Metodologia DTS (wyjście od t2!)

 usytuować tekst w systemie kultury docelowej
 porównać t1 i t2 pod kątem przesunięć
 decyzje translatorskie

Jak opisać przekład?

 relacja autor-tekst-odbiorca
 dane wstępne (generalna strategia)
 dane na poziome makro (struktura grm, modalność, rejestr…)
 dane na poziomie mikro
 na przecięciu makro/mikro: kontekst systemowy
norma tłumaczeniowa → wyraz ogólnie przyjętych wartości / idei nt. tego, co jest dobre, a
co złe, i stosowanie ich jako instrukcji postępowania w konkretnych sytuacjach;
tłumaczeniem rządzą normy:
1. normy wstępne, przygotowawcze (generalne strategie w danym miejscu i czasie)
 polityka przekładowa
 kierunek przekładu
2. normy początkowe, inicjalne
 przekład adekwatny
 przekład akceptowalny
3. normy operacyjne
 normy matrycy (opuszczenia, dodania…)
 normy tekstowo-lingwistyczne (wybór konkretnego materiału jęz.)

Realizacja norm tłumaczeniowych widoczna jest na poziomie praw tłumaczeniowych:

1. prawo rosnącej standardyzacji (słaba pozycja przekładu w systemie docelowym;
relacje tekstowe t1 są dopasowywane do konwencji j2/k2; spójność, łatwość odbioru)
2. prawo interferencji (silna pozycja przekładu w systemie docelowym, prestiż lit.
oryginalnej; tolerancja wobec kalek, niedostatków przekładu)

Chesterman
 normy produktu (oczekiwań) → umożliwiające ocenę produktu
 normy zawodowe
 odpowiedzialności (accountability)
 komunikacji
 relacji

Holmes – mapy przekładu (a trudno NIE MA ICH TU BO NIE ROZUMIEM)

Typy reguł korespondencji:

 homologon (diplomiert / dyplomowany)
 analogon (TÜV / kontrola techniczna pojazdu)
 semantologon (Staatsexamen / egzamin państwowy)

12. (NIE)WIDZIALNOŚĆ TŁUMACZA

Lawrence Venuti („The Translator’s Invisibility”, „The Scandals of Translation”)

→ odrzucenie modelu opisowego Toury’ego (normy i prawa tłumaczenia); w to miejsce:
normy językowe, literackie, interesy i ideologie poszczególnych grup
→ etyka przekładu

UDOMOWIENIE
 tłumacz niewidzialny; przekład płynny, idiomatyczny, „przezroczysty”
 dominująca strategia w kulturze anglosaskiej
 przekład imperialny, gwałt etnocentryczny, zawłaszczenie, rodzima nadwyżka
 problemy: prawo autorskie, globalizacja kultury, hegemonia

EGZOTYZACJA
  „prevailing conception of authorship” ; „oryginał jest wieczny”
 ochronić obcość obcego tekstu, oryginał =/= przekład, tłumacz widzialny
 strategia obronna, presja etnodewiacyjna, szyba, nadmiar elementów obcych

Egzotyzacja = CALL TO ACTION (tłumacz jako „ucho i głos autora”, działający na jego
rzecz; „a translation should be a critical act, creating doubt”)

Antoine Berman: przyjąć obce jako obce; przekład ma być doświadczeniem obcego; etyka!
domniemana kreatywność → tak naprawdę tendencje deformujące

12 technik deformujących Bermana:

1. racjonalizacja („krzaczaste zdania”
Dostojewskiego, cięcie Prousta)
2. objaśnianie (w tekście, nie przypisie)
3. wydłużanie / nadtłumaczenie
4. uszlachetnianie i wulgaryzacja
5. zubażanie jakościowe (słowa o nie tak
bogatej puli znaczeń)
6. zubażanie ilościowe (straty leksykalne)
7. niszczenie rytmu
8. niszczenie sieci znaczeniowych (lexis)
9. niszczenie systematyczności językowych
(stylu)
10. niszczenie sieci el. rodzimych lub ich
egzotyzacja (dialekty, gwara)
11. niszczenie zwrotów i wyr. idiomatycznych
12. zacieranie superpozycji języka (3-ci język)

NEGATIVE ANALYTIC (deformacja) vs. POSITIVE ANALYTIC → tłumaczenie dosłowne;

tłumacz jako pośrednik międzykulturowy, noir-blanc, sang-mêle, Blendling

13. KOGNITYWIZM A PRZEKŁAD

ekwiwalencja → pojęcie centralne; poszukiwanie tego, co uniwersalne, a zatem przekładalne

 podejście literaturoznawcze
 podejście językoznawcze (np. poziom leksykalny, gramatyka generatywna, wspólna
gramatyka głęboka → ser Jakobsona)
 podejście z pkt widzenia językoznawstwa kognitywnego → ekwiwalencja
stylistyczna, na poziomie całego tekstu

→ język to system organizacji i symbolizacji treści semantycznych

→ znaczenie jest tożsame z konceptualizacją: sposobem widzenia świata, wyborem, który jest
podyktowany parametrami obrazowania → obrazowanie: tworzenie w umyśle niewerbalnych
reprezentacji przedmiotów i zdarzeń, konstruowanie danej sytuacji na różne sposoby

określony wymiar obrazowania a określony środek językowy odpowiadający mu w danym

języku, usankcjonowany konwencją tego języka; języki mają różne sposoby wyrażania
analogicznych treści, inne techniki malowania = gramatyka to wyzwanie dla tłumacza
„znaczenie tekstu tkwi też w jego strukturze gramatycznej i w prozie końcówek i morfemów”

tekst → logiczna, spójna sieć scen, które można badać wg rodzaju obrazowania
wszystkie teksty są przetłumaczalne, bo są interpretowalne
ikoniczność → bezpośrednia odpowiedniość, podobieństwo wyrażeń językowych do
rzeczy/zjawisk, które te wyrażenia opisują

→ ekwiwalencji szukajmy we wspólnocie doświadczeń (kontinuum: doświadczenie

jednostkowe, nieskonwencjonalizowane — uniwersalne, skonwencjonalizowane);
→ ekwiwalencja na poziomie całego obrazu, nie na poz. gramatycznym/leksykalnym

rozumienie: zdolność do konceptualizacji, łączenie pojęć: doświadczenia/wyr. językowe

przekład: odwzorowanie z jednego języka do drugiego

14. PODEJŚCIE INTERDYSCYPLINARNE

XX wiek: XXI wiek:

 języki specjalistyczne  zredefiniowanie tłumaczenia
 terminologia  internacjonalizacja
 juryslingwistyka  globalizacja i nowe technologie
 interdyscyplinarność
 nauki kognitywne (→ rozumienie)
 neurofizjologia

zredefiniowanie tłumaczenia
 natura tłumaczenie, zjawiska translacyjne, co jest traktowane jako przekład

internacjonalizacja
 idées reçues, kształcenie vs. rupantar/anuvad, fan yi, benshi itp.

globalizacja i nowe technologie

 Global English, tłum. intersemiotyczne, CATy

interdyscyplinarność
 nauki przyrodnicze, społeczne, techniczne, informatyczne…
 komunikacja niewerbalna, socjolingwistyka, analiza dyskursu i konwersacji, korpusy

neurofizjologia
 jak działa mózg osoby dwujęzycznej/tłumacza, obszary mózgu

Nowe odmiany przekładu: lokalizacja, internet; tłumaczenie maszynowe (pisemne, ustne);

przekład audiowizualny; tłumaczenie ustne środowiskowe; tłumaczenie na język migowy

Zintegrowane badania przekładowe, Mary Snell-Hornby

• prototypologia tesktów, kryteriów i rodzajów przekładu, w której granice między w/w
obszarami nie są ściśle zaznaczone, a zjawiska nakładają się na siebie
• model stratyfikacyjny: model skali/przekładalności
• postulat: translatoryka → zintegrowana, niezależna dziedzina obejmująca wszystkie
typy przekładu, sięgająca do wielu dyscyplin, o własnych metodach badawczych

Postulaty studiów zintegrowanych

1. przestrzeń między dyscyplinami, językami, kulturami (komunikacja)
 2. tekst w świetle ich tła sytuacyjnego i kulturowego, „top-down”
3. prototypologia o nieostrych granicach i podziałach
4. sieć powiązań i stosunków (nie atomizować)
Przełomy w translatoryce
1. lingwistyczny (kod 1 → kod 2)
2. tekstowy (nie słowa, a teksty)
3. kulturowy (manipuliści, klt docelowa)
4. społeczny
5. ideologiczny (conflict in translation, tłumacz jako postać centralna)
6. technologiczny (the space of global digital communication)

15. TEORIA PRZEKŁADU USTNEGO

Profesjonalizacja przekładu ustnego

 etap 1 → sytuacja na rynku pracy (tłumacze „są”)
 etap 2 → edukacja, akademizacja, stowarzyszenia, konsolidacja zawodu
 etap 3 → zdefiniowanie norm i wymagań, certyfikacja, akredytacja
 etap 4 → przyjęcie odpowiednich ustaw i rozporządzeń, ochrona prawna

O. Kade: tłumaczenie ustne to przekształcenie raz podanego tekstu w j1 (z

reguły ustnie) na tekst w j2, który z braku czasu da się kontrolować
tylko warunkowo i którego w zasadzie nie można poprawić
T. Tomaszkiewicz: działalność tłumacza, który w sposób symultaniczny lub
konsekutywny pozwala na komunikowanie się za pomocą słów lub
gestów, z 1 lub wieloma rozmówcami
U. Dąbska-Prokop: tłumaczenie ustne jest naturalne; etapy:
- odbiór tekstu (słuch lub wzrok, raz lub wielokrotnie)
- zapamiętanie (+ poprawienie) → ryzyko, napięcie
- przekazanie
B. Kremer (AICC): it is an act of immediate communication
D. Seleskovitch: faire comprendre aux Français ce qu’ont compris les Anglais

PISEMNE USTNE
• tekst powstał w przeszłości • tekst powstaje hic et nunc
• forma ostateczna • tekst dynamiczny
• wielokrotny kontakt z tekstem • ulotność
• charakter werbalny (…) • elemety niewerbalne
• tekst „samowystarczalny“ • kontekst powstania
• 1 autor • więcej autorów
• wymiar emocjonalny • napięcia
• redakcja tekstu przekładu • pierwsza i ostatnia wersja
• reakcja odbiorców • reakcja odbiorców
• odległość w czasie i przestrzeni • wspólne doświadczenie
typologia: kto, gdzie, jak, język i kultura, co, autor oryginału i odbiorca, tłumacz, problemy

Typy przekładu ustnego:

 konsekutywne
 krótkie
 klasyczne (z notacją)
 symultaniczne
 kabinowe (może być z tekstem)
 szeptanka (chuchotage)
 na odległość (remote interpreting)
 język migowy
 a vista

Problemy:
 jednoczesne słuchanie i mówienie → przesunięcie (décalage)
 pamięć tłumacza
 przetwarzanie informacji (gęstość informacji)

4 wysiłki:
 zrozumienia
 zapamiętania
 produkcji
 koordynacji

Memy:
• transfer werbalny
• przetwarzanie informacji
• tworzenie znaczenia
• tekst
• mediacja