Kognitywno – komunikacyjna teoria przekładu – Krzysztof Hejwowski /PWN,

Warszawa,2006/
Techniki tłumaczeniowe wg. Hejwowskiego
1. Reprodukcja bez objaśnień (Reproduktion ohne Erklärung)
Użycie w tekście docelowym słowa „niezasymilowanego”, nie obecnego w języku
docelowym. Technika ta często wiąże się z delikatnymi zmianami np. w pisowni czy
wymowie (prawie zawsze i w takim wypadku można mówić o podobieństwie do
terminu naturalizacji P. Newmarka). Można przyjąć, że w tym wypadku zapożyczenie
bywa skutkiem reprodukcji. To niezbyt dobra technika, bo bez odpowiedniego
kontekstu, często uniemożliwia czytelnikowi odczytanie znaczenia słowa.

2. Reprodukcja z objaśnieniem (Reproduktion mit Erklärung)

To bezpieczniejsza technika, ponieważ opis pozwala czytelnikowi zrekonstruować
pewne sceny i domyślić się znaczenia. Wadą jest fakt, że przeczytanie objaśnienia nie
jest samodzielnym zrozumieniem danego fragmentu, przez co tekst może stracić na
aluzyjności czy ironii. Wyjaśnienia nie powinny być zbyt długie i męczące (paratekst
nie może dominować nad tekstem właściwym). Może być realizowane za pomocą
przypisu lub opisu w tekście (np. Znana piosenka Beatlesów Penny Lane).

3. Tłumaczenie syntagmatyczne bez objaśnień (Syntagmatische Übersetzung ohne

Erklärung)
Bardzo ryzykowne, ponieważ może spotęgować ryzyko związane z dwiema
poprzednimi technikami. Polega na dosłownym przetłumaczenie większej części
zdania (np. kliku słów). Z tego powodu wyraz w języku polskim co prawda nie będzie
tłumaczeniem zupełnie dosłownym, ale może wyglądać dość niesfornie i nienaturalnie
po polsku. Np. „Piotr was killed in the street in December 1970” z „Piotr nie żyje,
zabity na ulicy w grudniu siedemdziesiątego roku” - w ang. Tłumaczeniu za śmiercią
Piotra mógł stać np. wypadek samochodowy: tłumaczenie traci na wartości. Ta
technika może też ukrywać głębszy sens jakiegoś sformułowania mającego znacznie
poważniejszy wydźwięk np. tłumaczenie „cierpiał za miliony” jako „Suffered for
millions”.

4. Tłumaczenie syntagmatyczne z objaśnieniem (Syntagmatische Übersetzung mit

Erklärung)
Objaśnienie w postaci przypisu lub krótkiego komentarza ma te same wady co
tłumaczenie syntagmatyczne bez objaśnienia, ale może być w porządku, gdy
objaśnienie jest krótkie, jasne i zgodne z prawdą. Np. tłumaczenie „Wrona orła nie
pokona” i dosłowne tłumaczenie z przypisem wyjaśniającym francuskiemu
czytelnikowi grę słowną i odnośniki kulturowe.

5. Uznany ekwiwalent (Anerkanntes Äquivalent)

Podstawowa technika w tłumaczeniu nazw instytucji, organizacji, nazwisk, nazw
geograficznych. Niestety elementy kulturowe, w przypadku kultur mniej
rozpowszechnionych, rzadko mają ustalone i uznane z góry tłumaczenie, dlatego
 często zdarzają się raczej kłopotliwe wpadki np. „wizerunki Czarnej Madonny”
zostały przełożone jako „pictures of Black Madonna” (i tak taki przekład mało powie
nieoczytanemu czytelnikowi). Również w przypadku dzieł literackich autor
tłumaczenia ma obowiązek sprawdzić czy nie ma już rozpowszechnionego i uznanego
ekwiwalentu tytułu lub imiona, a więc nie Fredzia Phi Phi a Kubuś Puchatek. Również
cytaty powinny zostać wcześniej zweryfikowane, by uniknąć tłumaczenia po raz
drugi. Czasami jednak można tłumaczyć samemu (jeżeli gotowe już tłumaczenie nie
spełnia wymagań).

6. Ekwiwalent funkcjonalny (Funktionales Äquivalent)

Polega na zastąpieniu nazwy (lub aluzji) zjawiska lepiej znanego w kulturze
wyjściowej nazwą (lub aluzją) zjawiska lepiej znanego w kulturze docelowej.
Technika skuteczna, gdy nie da się znaleźć lepszego ekwiwalentu, gdy element nie jest
istotny (jeżeli byłby, to mógłby zmienić cały sens danego dzieła) lub gdy nie ma
lepszego rozwiązania. Np. tytuł książki Beatlesów Penny Lane można by było zastąpić
tytułem Yesterday, bo w Polsce wydaje się on lepiej znany, a funkcja pozostaje ta
sama – aluzja do piosenki wielkich Beatlesów; dodawanie przypisu niweczyłoby całe
zamierzenie autora, a hiperonim (np. „znany przebój” dawałoby ogólnik zamiast
konkretu, a przecież Penny Lane nie występuje w tekście jako coś ważnego, to
zaledwie chwytliwy tytuł). Tak samo z akcentem Cockney – można powiedzieć
np.Debbie powtarza w kółko, to – dobre rozwiązanie, bo mówi coś czytelnikowi
polskiemu.

7. Hiperonim (Hyperonim)
(pojęcie nadrzędne OWOC – jabłko) zawsze gubi jakiś element, jednak jest dobre,
gdy element nie odgrywa znaczącej roli, pojawia się tylko raz lub gdy nie ma innej
możliwości przekładu. Odwołanie się do bardziej ogólnego bytu, np. Chevrolet-
>Samochód, A-Levels->Egzaminy. Powyżej wyjaśnione, dlaczego nie warto
zastępować hiperonimem takich elementów jak Penny Lane.

8. Ekwiwalent opisowy (Deskriptives Äquivalent)

użycie opisu zamiast terminu, dlatego może być stosowana tylko wtedy, gdy pojawia
się w tekście tylko raz i nie odgrywa żadnej roli. Np. Cichociemni jako „men who
were parachuted into Poland during the Occupation” – nazwa ta pojawia się w
książce Raport o stanie wojennym tylko raz.

9. Opuszczenie (Auslassung)
Opuszczenie elementu kulturowego w tłumaczeniu jest absolutną ostatecznością i w
tłumaczeniach literackich rozwiązaniem niedopuszczalnym np. w książce M.
Tomickiej i jej przekładzie na francuski pominięto liczne fragmenty opisujące realia i
historię powojennej Warszawy. Często pomija się np. pojedyncze zwroty, ale to
przecież one stanowią o niepowtarzalności i indywidualności danego dzieła.
 Übersetzungsverfahren nach Kautz

Als Übersetzungsverfahren bezeichnen wir mikrostrategische Operationen, zu denen der

Übersetzer greift, um im Rahmen seiner übergreifenden Makrostrategie funktionsadäquat –
unter Berücksichtigung der spezifischen Kommunikationssituation, in der Ausgangs- und
Zieltext stehen – ad hoc zu lösen.

1. Grammatische Übersetzungsverfahren, bei denen nur Morphologie und/oder

Syntax verändert werden
Veränderungen innerhalb der Kategorie
 Numeruswechsel beim Substantiv
dt. Singular Der afrikanische Elefant ist vom Aussterben bedroht.® eg. Plural
African elephants face the danger of exitinction
 Genuswechsel beim Verb
dt. Aktiv Man applaudierte ihm. ® eg. He was applauded.
 Wechsel der Verbform
eg. Gerundium Stop laying to me! ® dt. Hör auf, mich anzulügen!
 Tempuswechsel beim Verb
eg. Present Perfect This development has provided unprecedented
opportunities… ®dt. Präsens Diese Entwicklung eröffnet ungeahnte
Möglichkeiten…
Kategorienwechsel
 Wortwechsel
eg. Substantiv I am no dancer. ® dt. Verb Ich tanze nicht.
 Entkategorisierung
eg. Gerundium his being here ® dt. Substantiv seine Anwesenheit
Syntaktische Umstellungen und Veränderungen der Satzstruktur
 syntaktische Transformation
eg. Partizipialkonstruktion The person named as the heir… ® dt. Relativsatz
Die Person, die als Erbe angegeben wird, …
 Satzteilumstellung
eg. Satzende The boy was here again this evening. ® dt. Satzanfang Heute
Abend war der Junge wieder da.
 Satzgliedwechsel
eg. Subjekt Low gravity allows for… ® dt. Adverbialbestimmung Durch die
geringe Schwerkraft ist es möglich…
 Veränderung der Satzgliedfolge
Im Deutschen ist die Satzgliedfolge so variabel, dass geringere Variabilität, z.
B. das S-P-O Schema des Englischen und weitegehend auch des Chinesischen,
im Zieltext schnell monoton wirkt (aus Platzgründen geben wir kein Beispiel).
 Umverknüpfung von Sätzen
dt. hypotaktisches Satzgefüge Mein Onkel, der mit 65 eigentlich zu alt ist,
sollte man meinen, hat doch letzte Woche tatsächlich zum dritten Mal
geheiratet! ® eg. parataktische Hauptsätze My uncle is 65 this year – too old
 for marriage, one would think. Nevertheless, he did marry a third time last
week!

2. Semantische Übersetzungsverfahren, bei denen die propositionale, stilistische

und/oder Sprechaktbedeutung verändert wird
Veränderungen der propositionalen Bedeutung (= des Sinngehalts)
 synonymische Übersetzung (=Wiedergabe durch lexikalische Mittel mit
annähernd identischer propositionaler Bedeutung)
eg. The Ukrainian president stated… ® dt. Das ukrainische Staatsoberhaupt
erklärte…
 antonymische Übersetzung (=Wiedergabe durch lexikalische Mittel mit
entgegengesetzter propositionaler Bedeutung in Verbindung mit Verneinung)
eg. He failed in the test. ® dt. Er bestand die Prüfung nicht.
 Kompression bzw. Implikation (=formal bzw. inhaltlich ökonomischere
sprachliche Realisierung der propositionalen Bedeutung in der Zielsprache)
eg. the river Thames ® dt. die Thamse
 Expansion bzw. Explikation (=formal bzw. inhaltlich aufwendigere
sprachliche Realisierung der propositionalen Bedeutung in der Zielsprache)
eg. The pressure of work is such that… ® dt. Der Arbeitsdruck, der auf uns
lastet. ist so groß, dass…
 Generalisierung (=semantisch weniger reiche, abstraktere sprachliche
Realisierung der propositionalen Bedeutung in der Zielsprache)
eg. The competition is cutthroat… ® dt. Der Konkurrenzkampf wird erbittert
geführt…
 Konkretisierung (=semantisch reichere, differenzierte sprachliche Realisierung
der propositionalen Bedeutung in der Zielsprache
eg. he said ® dt. er erwiderte
 Remetaphorisierung (=Ersetzen einer ausgangssprachlichen Metapher durch
eine zielsprachliche Metapher mit anderer propositionaler Bedeutung
dt. Der Unfall forderte acht Menschenleben. ® eg. The accident took eight
lives.
 Paraphrasierung (=zielsprachliche Umschreibung wegen Fehlens einer
Entsprechung für ein ausgangssprachlichen Lexem)
eg. The bar is open to non-residents. ® dt. Die Bar ist auch für Gäste geöffnet,
die nicht im Hotel wohnen.
 Mutation (=Verwendung semantisch unterschiedlicher sprachlicher Mittel in
der Zielsprache zur Erhaltung der invarianten Form in expressiven Texten)
 Textsortenanalogon (=Verwendung semantisch unterschiedlicher Mittel in der
Zielsprache wegen unterschiedlicher Textsortenkonventionen)
Veränderungen der stilistischen Bedeutung
 Entmetaphorisierung (=Ersetzen einer ausgangssprachlichen Metapher durch
einen neutralen Ausdruck der Zielsprache)
dt. Er ist nämlich bekannt wie ein bunter Hund. ® eg. He’ s quite notorious,
you know.
  Metaphorisierung (=Ersetzen eines neutralen ausgangssprachlichen Ausdrucks
durch eine Metapher in der Zielsprache)
eg. He is clever, isn’t he? ® dt. Er ist ein ganz schönes Schlitzohr, was?
 Verwendung von kommentierenden Paratexten (=Fußnoten, Anmerkungen am
Textende, Vor- und Nachworte)
Z. B. in Fällen, wo mit Sprache etwas über Sprache gesagt wird; wo Begriffe
nicht im Text selbst geklärt werden können oder sollen; wo dem Übersetzer
keine bessere Lösung für ein scheinbar „unübersetzbares“ Textelement einfällt.
 stilistische Anhebung
 stilistische Absenkung
 Ersetzung von Dialekt durch Umgangssprache
Veränderungen der Sprechaktbedeutung
 Wechsel von Aufforderungssatz zu Fragesatz
dt. Machen Sie doch bitte das Fenster zu! ® eg. Would you shut the window,
please?
 Wechsel von Fragesatz zu Aufforderungssatz
dt. Könnten Sie mir bitte sagen, wo ich Herrn X. finde? ® eg. Excuse me, I am
looking for Mr. X.