Ortografia W Cwiczeniach Dla Obcokrajowcow-SIGNED

http://prologpublishing.
com/ortografia
KOD DO POBRANIA PLIKÓW:
MP3-CD
ORTOGRAFIA POLSKA
W CWICZENIACH DLA OBCOKRAJOWCÓW
Elżbieta Zarych
Book owner: Gosia@agencjakulturalna.pl

ORTOGRAFIA POLSKA
W CWICZENIACH
DLA OBCOKRAJOWCÓW
Elżbieta Zarych

Redaktor prowadzący: Justyna Krztoń
Konsultacja merytoryczna: dr hab. Wiesław Stefańczyk
Korekta merytoryczna i językowa: Małgorzata Jasińska-Panek, Anna Socha-Michalik, Magdalena Sokołowska
Rysunki: Paweł Kołodziejski

Projekt okładki: Grażyna Smalej
Projekt graficzny i skład: Studio Quadro
Skład: Pracownia Słowa
Copyright © by Prolog Publishing, Kraków 2021
Wydanie I
ISBN 978-83-947848-9-8
Wydawnictwo PROLOG
ul. Bronowicka 37, 30-084 Kraków
tel./faks +48 (12) 638 45 50, tel. +48 (12) 638 45 25
e-mail: books@prolog.edu.pl
sklep online: www.prologpublishing.com
***+2023/57+***

Spis treści
Wykaz niektórych terminów gramatycznych ........................................................ 4
Tabele samogłosek i spółgłosek ............................................................................... 4
Od Autorki ................................................................................................................. 5
I Jak słyszymy, jak piszemy? ..................................................................................... 6

II Z kreską czy bez? Spółgłoski miękkie.................................................................. 18
1. Pisownia ć/ci .................................................................................................. 18
2. Pisownia ś/si .................................................................................................. 22
3. Pisownia ź/zi .................................................................................................. 25
4. Pisownia dź/dzi ............................................................................................. 29
5. Pisownia ń/ni ................................................................................................. 32
III Kiedy i, kiedy j? .................................................................................................... 36
IV ę czy em, ą czy om…? Samogłoski nosowe........................................................ 43
V ó czy u? .................................................................................................................... 51
VI rz czy ż? ................................................................................................................. 59
VII ch czy h? ............................................................................................................... 68
VIII Wielką czy małą literą? ..................................................................................... 76
IX Razem czy osobno? .............................................................................................. 88
1. Pisownia nie ................................................................................................... 88
2. Pisownia by .................................................................................................... 99
3. Pisownia innych wyrażeń ............................................................................ 104
X Wybrane problemy ortograficzne ........................................................................ 112
1. Czy to e, czy to y… a może i? ...................................................................... 112
2. Ma być i czy y? .............................................................................................. 120
3. Szeleszczące czy miękkie? ............................................................................ 124
Klucz i transkrypcja nagrań ..................................................................................... 131
Zestawienie zasad ortograficznych .......................................................................... 151

Wykaz niektórych terminów stopień najwyższy (przymiotnika) – ang. superlative degree
(of adjective), niem. Superlativ / Meiststufe, fr. superlatif,
gramatycznych wł. grado superlativo, ros. превосходная степень
stopień równy (przymiotnika) – ang. positive degree (of
dwuznak – ang. digraph, niem. Digraph, fr. digramme, adjective), niem. Positiv/Grundstufe, fr. positif, wł. grado
wł. digramma, ros. диграф positivo / neutro, ros. положительная степень
głoska – ang. phone, niem. Laut, fr. son du langage, wł. fono, stopień wyższy (przymiotnika) – ang. comparative degree
ros. фон (of adjective), niem. Komparativ / Mehrstufe, fr. comparatif,
rodzina wyrazów – ang. word family, niem. Wortfamilie / wł. grado comparativo, ros. сравнительная степень
Wortsippe, fr. famille de mots, wł. famiglia lessicale, ubezdźwięcznienie – ang. unvoicing / devoicing, niem.
ros. гнездослов Desonorisierung, fr. dévoisement, wł. desonorizzazione,
rzeczownik pospolity – ang. common noun, niem. ros. оглушение
Appellativ(um) / Gattungsbezeichnung, fr. nom commun, udźwięcznienie – ang. voicing / sonorization,
wł. nome / sostantivo comune, ros. имя нарицательное niem. Sonorisierung, fr. voisement / sonorisation,
samogłoska – ang. vowel, niem. Vokal, fr. voyelle, wł. vocale, wł. sonorizzazione, ros. озвончение
ros. гласный wyraz zapożyczony – ang. loanword, niem. Lehnwort,
samogłoska nosowa – ang. nasal vowel, niem. Nasalvokal, fr. emprunt lexical, wł. prestito linguistico,
fr. voyelles nasale, wł. vocale nasale, ros. носовой гласный ros. заимствованное слово
spółgłoska – ang. consonant, niem. Konsonant, fr. consonne, wyraz złożony – ang. compound word,
wł. consonante, ros. согласный niem. ortzusammensetzung / Kompositum, fr. mot composé,
spółgłoska bezdźwięczna – ang. unvoiced consonant / wł. parola composta, ros. cложное слово
voiceless, niem. stimmloser Konsonant, fr. consonne sourde, wyrazy pokrewne – ang. cognates, niem. Kognaten,
wł. consonante sorda, ros. глухой согласный fr. mots apparentés, wł. parole imparentate, ros. когнаты /
spółgłoska dźwięczna – ang. voiced consonant, родственные слова
niem. stimmhafter Konsonant, fr. consonne voisée / sonore, znak diakrytyczny – ang. diacritical sign, niem. diakritisches
wł. consonante sonora, ros. согласный звонкий Zeichen, fr. signe diacritique, wł. segno diacritico,
spółgłoska miękka – ang. palatal consonant, niem. palataler ros. диакритический знак
Konsonant, fr. consonne palatale, wł. consonante palatale,
ros. согласный мягкий
Tabele samogłosek i spółgłosek
ustne a, e, i, y, u/ó, o
samogłoski
nosowe ą, ę
twarde b, p, z, s, d, t, w, f, g, k, h/ch, m, n, r, ł
spółgłoski miękkie ś, ć, ź, dź, ń (zapisywane też jako si, ci, zi, dzi, ni)
funkcjonalnie
c, cz, dz, dż, sz, rz/ż, j, l
(historycznie) miękkie
Wszystkie!
samogłoski
głoski a, ą, e, ę, o, i, y, u/ó
dźwięczne b, d, w, z, ź, ż, g, dz, dź, dż, m, n, r, ł, j, l
spółgłoski
dawniej także h
głoski
spółgłoski p, t, f, s, ś, sz, k, c, ć, cz, ch
bezdźwięczne
Uwaga!
1. Zapis wymowy podano w nawiasach kwadratowych []
2. Zapis niewłaściwej wymowy podano w nawiasach kwadratowych i opatrzono gwiazdką [*]
3. Zapis niewłaściwej pisowni podano w nawiasach okrągłych i opatrzono gwiazdką (*)
4. Ćwiczenia do skontrolowania przez nauczyciela oznaczono
4
Od Autorki
„Czy moglibyśmy poćwiczyć też ortografię?” – to pytanie za- ży wszystkich wyrazów o trudnej do wytłumaczenia pisowni
dają zawsze już na pierwszych zajęciach organizacyjnych ob- wrzucać do wspólnego worka o nazwie „wyjątki”, domagając
cokrajowcy uczący się języka polskiego jako obcego niezależ- się ich pamięciowego opanowania. W wielu wypadkach od-
nie od poziomu znajomości języka. wołanie się do wiedzy i doświadczenia studentów, zachęci ich
Mają z nią problemy zarówno rozpoczynający przygo- do analizy i dedukcji. I tak pisownię polskiego wyrazu róża
dę z polszczyzną, uczący się liter i głosek, a jeszcze większe można bez trudu wyjaśnić, odwołując się do łacińskiego sło-
znający język na poziomie bardziej zaawansowanym, zgodnie wa rosa. W wielu językach wyraz ten brzmi podobnie i na tej
z zasadą „im dalej w las, tym więcej drzew”. Studenci z rodzin podstawie łatwo wyjaśnić mechanizm wymiany o:ó oraz s:ż.
mieszanych, którzy opanowali język polski ze słuchu, mówią Podobnie jest z wyrazami zawierającymi rz, ż, ch, h itd.,
wprawdzie dobrze, ale często nie potrafią pisać. Osoby pocho- z którymi obcokrajowcy często mają mniej problemów, jeżeli
dzące z krajów słowiańskich w czasie nauki przenoszą często uświadomią sobie podobną pisownię danego wyrazu we wła-
do polskiej pisowni rozwiązania ortograficzne z języka ojczy- snym języku, będącą konsekwencją zapożyczenia językowego,
stego. Zazwyczaj obcokrajowcy mają problem z identyfikacją lub kiedy zapoznają się z odpowiednią regułą, np. w miejscu
polskich dźwięków i przełożeniem głosek na litery. polskiego rz w wielu językach słowiańskich znajduje się r (np.
Ortograficzne problemy obcokrajowców różnią się pod zapamiętywany przez Polaków jako niewymienny wyjątek ko-
wieloma względami od tych, jakie mają z ortografią polskie rzeń to ros. корень i słowacki koreň).
dzieci rozpoczynające naukę pisania (np. wybór spółgłoski Ortografia polska w ćwiczeniach dla obcokrajowców ujmu-
dźwięcznej i bezdźwięcznej lub zapis zmiękczeń ś/si, ć/ci, je tematycznie najważniejsze problemy, jakie obcokrajowcy
ź/zi itp.) czy dorośli Polacy (czyli kwestii wyboru ó/u, rz/ż, mają z polską ortografią. W obrębie każdego rozdziału wpro-
ch/h, i/j/ii/ji, pisowni łącznej i rozdzielnej). wadzane są poszczególne reguły, po których następują ćwicze-
Dochodzą do tego problemy wynikające z odmiennych nia sprawdzające ich rozumienie oraz zastosowanie w prakty-
systemów fonetycznych poszczególnych języków. Z tego po- ce. Na końcu każdego rozdziału znajdują się także ćwiczenia
wodu studenci z Azji często nie słyszą różnicy między spół- podsumowujące i utrwalające nowo poznane zasady.
głoskami miękkimi a historycznie miękkimi (ś czy sz, ć czy Wśród ćwiczeń znajdują się zarówno teksty z lukami, dia-
cz itp.), Francuzi i Niemcy nie zawsze czują różnicę między gramy, gry językowe, jak i ćwiczenia ze słuchu oraz dyktanda.
i oraz e, Czesi i Słowacy między i oraz y itd. Ta różna percepcja Student, w zależności od poziomu językowego i potrzeb, może
dźwięków przekłada się na sposób zapisu i może być przyczy- wykonywać łatwiejsze lub trudniejsze ćwiczenia. Może dowol-
ną błędów. ną ilość razy wracać do tych, z którymi miał problemy, rozwią-
Ortografia polska w ćwiczeniach dla obcokrajowców obej- zując je samodzielnie (i sprawdzając odpowiedzi w kluczu),
muje więc cały wachlarz zagadnień i problemów istotnych dla odsłuchując wielokrotnie dyktanda z dołączonego CD itd.
nauczenia się ortografii przez studentów z innych krajów. Wy- Na końcu zostały zebrane wszystkie reguły ortograficz-
jaśniam je, uwzględniając kraj pochodzenia i wiek uczących ne przedstawione w niniejszym podręczniku. Pozwala to na
się, oraz proponuję kompleksowe ćwiczenia. Z kilku powodów szybkie odnalezienie dowolnej zasady lub powtórzenie całego
nie polecam bowiem wykorzystywania ćwiczeń do ortografii materiału. Zestaw ten może zostać skopiowany lub wycięty,
napisanych z myślą o polskich dzieciach. Po pierwsze, niektóre a następnie może służyć pomocą na co dzień w zgłębianiu
przykłady są dla obcokrajowców zbyt trudne i przez to mało meandrów polskiej ortografii i unikaniu błędów w pracach
użyteczne, ponieważ studenci spotykają się z nimi jedynie pisemnych.
w podręczniku do ortografii. Po drugie, wiedza o świecie, ję-
zykach obcych i gramatyce dorosłych studentów uczących się Z życzeniami zostania mistrzami polskiej ortografii,
polskiego jako obcego jest dużo większa niż polskich dzieci, Autorka
można się więc do niej odnieść. I co najważniejsze, nie nale-
Elżbieta Zarych – doktor nauk humanistycznych, polonistka, komparatystka, tłumaczka literatury niemieckiej
i włoskiej, redaktorka. Prowadzi zajęcia na Uniwersytecie Jagiellońskim, m.in. z języka i kultury polskiej ze stypendy-
stami Erasmusa i programów pokrewnych w Centrum Kultury i Języka Polskiego w Świecie. Autorka licznych ksią-
żek i rozpraw poświęconych literaturze polskiej i porównawczej oraz zagadnieniom językowym i poprawnościowym,
a także pozycji edukacyjnych, leksykonów i słowników.
5
I Jak słyszymy, jak piszemy?
Pisownia spółgłosek
dźwięcznych i bezdźwięcznych
(b/p, d/t, w/f, g/k, z/s, ź/ś, ż (rz)/sz, dz/c, dź/ć, dż/cz)
Częste błędy w ortografii dotyczą pisowni spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych. Błędny zapis wynika niejedno-
krotnie z tego, że piszący sugerują się brzmieniem tych głosek i zapisują je tak, jak je słyszą. Nie zawsze jednak zapis
danej spółgłoski jest zgodny z jej wymową. W fonetyce polskiej istnieją bowiem zjawiska udźwięczniania i ubez-
dźwięczniania głosek.
Wyróżniamy:
• upodobnienia międzywyrazowe, czyli zachodzące na pograniczu dwóch wyrazów. Są one zawsze wsteczne
– następuje w nich upodobnienie głoski poprzedzającej do głoski następującej, np. torebka [torepka], kod
pocztowy [kot pocztowy].
• upodobnienia wewnątrzwyrazowe, czyli zachodzące w obrębie jednego wyrazu. Mogą być wsteczne
lub postępowe. W upodobnieniu postępowym następuje upodobnienie głoski następującej do głoski
poprzedzającej. Jest to proces historycznie zamknięty i obejmuje połączenia głoskowe krz, trz, prz, chrz, np.
krzak [kszak], trzeba [tszeba].
Aby uniknąć błędów, należy poznać te zjawiska oraz podstawowe reguły wymowy poszczególnych głosek i ich zgod-
nego lub odmiennego z wymową zapisu.
Połączenia wewnątrzwyrazowe
1. Przed samogłoską wszystko brzmi jak trzeba!
Jeżeli spółgłoska znajduje się przed samogłoską, wyraźnie słychać, czy jest dźwięczna czy bezdźwięczna.
Wymowa głoski jest wówczas taka sama jak jej pisownia.
1 1
Proszę wysłuchać nagrania i powtórzyć za lektorem wyrazy zestawione ze sobą w pary.
dom – tom bułka − półka

góra – kura działo − ciało
buk – puk bąk − pąk
zer – ser wrak – frak
górnik – kurnik nabór − napór
bada – pada bo − po
gula – kula biec − piec
żyją – szyją data – tata
dam – tam budzik – bucik
koza − kosa kurze – kusze
6
2. Dźwięczna czy bezdźwięczna?
W języku polskim występuje zjawisko upodabniania się sąsiadujących ze sobą głosek. Jeżeli spółgłoska
(z wyjątkiem m, n, ń, r, ł, l, j, które zawsze zachowują dźwięczność) sąsiaduje z inną spółgłoską,
niejednokrotnie zmienia się jej wymowa pod względem dźwięczności.
• Spółgłoski dźwięczne wymawiamy bezdźwięcznie:
– na końcu wyrazu, np. chleb [chlep];
– oraz wewnątrz wyrazu przed spółgłoskami bezdźwięcznymi, np. torebka [torepka].
• Spółgłoski bezdźwięczne wymawiamy dźwięcznie przed spółgłoską dźwięczną (udźwięcznienie
wsteczne), np. prośba [proźba].
We wszystkich tych przypadkach pisownia jest inna niż wymowa!
Uwaga! Jedynie w Wielkopolsce w połączeniach typu kw, tw, sw, ćw, św, czw występuje dźwięczna
wymowa spółgłoski w, w pozostałej części Polski wymawiamy w bezdźwięcznie jako [f].
Dźwięczność głoski słychać wyraźnie, kiedy znajduje się przed samogłoską!

Aby uniknąć błędu w wyrazach, w których nie jest się pewnym dźwięczności spółgło-
ski, należy sprawdzić, jaka głoska znajduje się w tym miejscu w wyrazach pokrew-
nych lub innych formach tego wyrazu przed samogłoską, np.
chleb [chlep], ale wyraźnie słychać b: chleba, chleby, chlebowy;
obraz [obras], ale wyraźnie słychać z: obrazu, obrazy.
2
Proszę uzasadnić, podając wyrazy pokrewne lub inne formy tego wyrazu, dlaczego w pisowni poniższych
wyrazów znajduje się spółgłoska dźwięczna, chociaż słyszymy ją bezdźwięcznie.
1. głowa
główka – ..................................................
2. walizka – .................................................
3. paw – ........................................................
4. łyżka – ......................................................
5. sad – .........................................................
6. brzózka – .................................................
7. książka – ..................................................
8. bluzka – ...................................................
9. ławka – .....................................................
10. szybka – ...................................................
11. kawka – ....................................................
12. babka – ....................................................
13. wieźcie – ..................................................
14. grubszy – .................................................
15. akwarium – .............................................
16. pokrzywa – .............................................
7
2 3
Proszę wysłuchać nagrania i wpisać w podanych wyrazach odpowiednią spółgłoskę dźwięczną lub
bezdźwięczną. Należy spróbować za pomocą zasad (tam, gdzie jest to możliwe) wyjaśnić swój wybór.
1. b/p 2. d/t 3. w/f 4. g/k 5. z/s

łe___
b chłó___ ró___ pró___ mró___
gołą __ ogró___ tra___ka śnie___ ___chabowy
słu___ sło___ki t___ardy bą ___ be___kofeinowy
Ara___ bufe____ ch___ast Bó___ francu___ki
bao___a___ sa___ s___era dźwię___ Francu___
zą___ sąsia___ cz___órka pieró___ be___domny
ry___ka zeszy___ ć___iczenie szere___ bli___ki
ża___ka bró___ka do___cip ta___że nazwi___ko
dró___ bu___ t___ój ja___by ro___sypać
ślu___ łó___ka sta___ kru___ ró___ga
śru___ka mió___ bar___a głó___ ob___e___ja
sposó___ bra___ bit___a ___rób obra___
skar___ mło___szy s___inks o___lądać ___ka___a
tu___ka Szwe___ k___iat brze___
tru___
6. ź/ś 7. ż, rz/sz 8. dz/c 9. dź/ć 10. dż/cz

pro___ba nó___ pienią___ łó___ klu___
gałą ___ k___ew ksią ___ ___wikła mą ___ka
trzą ___ć k___tałt pała___ ___wig móż___ek
ugry___! baga___ wó___ pamię___ droż___e
no___! cię___ki ko___ sie___ pala___
sią___ć t___ask ry___ sie___! mie___
____ródło dob___e lotni___two wie___ma klu___yk
wie___ć t___ysta rę___e cho___! desz___
bli___niak d___ewo szwe___ki cho___ przejaż___ka
mi___ mą___ mię___y spowie___ róż___ka
je___dzić ko___ chcą ___ nie___wie___ ka___ka
___dźbło go___ki lu___ki ka___ li___ba
jeste___my p___ód strzy___
3 4
Proszę zwrócić uwagę na zestawione ze sobą w pary homofony. Należy uzasadnić, dlaczego mimo różnej
pisowni wymawiamy te wyrazy podobnie. W razie wątpliwości proszę odsłuchać nagranie.
kot – kod mókł – mógł paś! – paź pot – pod

mak – mag ściek – ścieg choć – chodź! smok – smog
sieć – siedź! wieś – wieź! grat – grad stuk – stóg
buk – Bóg młóć! – młódź jesz – jeż spać – spadź
Homofony to wyrazy, które wymawia

się podobnie, ale zapisuje inaczej.
8
3. z- czy s-?
Problemy w zapisie i wyborze głoski dźwięcznej i bezdźwięcznej pojawiają się też w pisowni czasowników
(i utworzonych od nich innych części mowy) z prefiksami z- i s-.
• z- piszemy:
– przed samogłoską, np. zorganizować, zirytować, zużyć, zyskać;
– przed spółgłoską dźwięczną, np. zwalić, złamać, zhańbić, zhomogenizować;
– przed sz, s, ś/si, np. zszyć, zsypać, zsiąść.
• s- piszemy:
– przed spółgłoską bezdźwięczną, np. spłynąć, sfotografować, schronić się.
5
Proszę uzupełnić prefiksy z- lub s- w podanych czasownikach.
1. z
__dziwić się 9. ___czerstwieć 17. ___biednieć 25. ___urbanizować
2. ___hierarchizować 10. ___telefonizować 18. ___szokować 26. ___kłócić
3. ___charakteryzować 11. ___terroryzować 19. ___szargać 27. ___diagnozować
4. ___finansować 12. ___grać 20. ___centralizować 28. ___blednąć
5. ___czesać 13. ___chudnąć 21. ___kłonić 29. ___piskować
6. ___kaleczyć 14. ___matowieć 22. ___filcować 30. ___biec
7. ___działać 15. ___niszczyć 23. ___chłopieć 31. ___krzyżować
8. ___ignorować 16. ___siekać 24. ___pierać się 32. ___kserować
4. wz- czy ws-, wez- czy wes-?
Podobna zasada rozstrzyga o wyborze prefiksu wz-/ws- oraz wez-/wes-:

• wz- i wez- piszemy przed spółgłoską dźwięczną, np. wzgórze, wezwać;
• ws- i wes- piszemy przed spółgłoską bezdźwięczną, np. wschodzić, westchnienie.
6
Proszę uzupełnić w podanych wyrazach prefiksy:
A. 7. ___nowić 15. ___budzić B. wez-/wes-

wz-/ws- 8. ___bogacić się 16. ___trzymać 1. wes
____przeć
wz
1. ___gardzić 9. ___chodzić 17. ___burzyć 2. ____brać
2. ___lecieć 10. ___piąć się 18. ___móc 3. ____sać
3. ___ruszyć się 11. ___pomóc 19. ___nieść 4. ____tchnąć
4. ___pomnieć 12. ___rosnąć 20. ___drygnąć się 5. ____wać
5. ___pinać się 13. ___krzesić 21. ___łuchać się
6. ___mocnić 14. ___bić się
9
7
Proszę uzupełnić wyrazy właściwymi prefiksami z-/s-, wz-/ws- lub wez-/wes-.
1. Wez
____brana rzeka znowu wylała, podtapiając okoliczne domy.
2. Czy ty naprawdę nie potrafisz ____trzymać oddechu podczas robienia zdjęcia rentgenowskiego?
3. Jacek znowu się wczoraj spóźnił i mama ____myła mu głowę.
4. W lecie często jem na obiad ____siadłe mleko z ziemniakami.
5. Kiedy mama zobaczyła bałagan, jaki zrobiły bliźniaki, ____tchnęła głęboko.
6. Rycerz ____siadł z konia i podszedł do smoczej jamy.
7. Nauczyciele ____pół z rodzicami zorganizowali dla dzieci niespodziankę z okazji ich święta.
8. ____suńcie proszę ławki!
9. Mój przyjaciel zawsze mnie ____prze w każdej sytuacji.
10. Ten lekarz ____budził moje zaufanie od pierwszej chwili.
11. Dlaczego tak ____siniałeś? Jest ci zimno?
12. Znasz może kogoś, kto mógłby ____filmować nasz występ?
13. Adam nie był dzisiaj w dobrej formie i szybko ____szedł z boiska.
14. Wychowawca ____krzyczał ucznia i ____wał na rozmowę jego rodziców.
15. Widziałaś, że nasz sąsiad ____golił wąsy?
5. -ski, -dzki, -cki?

Trudności pojawiają się też w pisowni przymiotników kończących się na -ski, -dzki, -cki.
Warto zapamiętać, że:
– przymiotniki utworzone od rzeczowników najczęściej kończą się na -ski, np. Norweg > norweski, lekarz >
lekarski;
– sufiks -cki piszemy w przymiotnikach utworzonych od rzeczowników, których temat kończy się na t, c, ć,
k, cz, np. literat > literacki, gotyk > gotycki;
– sufiks -dzki piszemy w przymiotnikach utworzonych od rzeczowników, których temat kończy się na d, dz,
dź, dż, dt, np. Szwed > szwedzki, ludzie > ludzki.
8
Od podanych rzeczowników proszę utworzyć przymiotniki i wyjaśnić wybór sufiksów -ski, -dzki, -cki. Nale-
ży zwrócić uwagę na oboczności samogłoskowe oraz spółgłoskowe i je wypisać.
1. sąsiedzki (a:e, d:dz)

sąsiad – .................................................... 12. poseł – .....................................................
2. szewc – ..................................................... 13. chłop – .....................................................
3. kretyn – ................................................... 14. tkacz – ......................................................
4. dekarz – ................................................... 15. prostak – ..................................................
5. producent – ............................................. 16. chuligan – ................................................
6. obywatel – ............................................... 17. jubiler – ...................................................
7. gotyk – ..................................................... 18. pan – ........................................................
8. gród – ....................................................... 19. generał – ..................................................
9. inteligent – .............................................. 20. Atlantyk – ................................................
10. redaktor – ................................................ 21. inwalida – ................................................
11. asystent – ................................................. 22. Słowianin – .............................................
10
9
Od podanych nazw kontynentów (A), krajów i regionów (B) oraz miast (C) proszę utworzyć nazwy ich
mieszkańców (w rodzaju męskim) oraz przymiotniki. Należy zwrócić uwagę na zakończenie tematu oraz
wybór sufiksu -ski, -dzki, -cki.
Nazwy mieszkańców kontynentów,

Nazwy mieszkańców Francuz/Francuzka, regionów i krajów piszemy wielką literą.
Kirgiz/Kirgizka piszemy przez z, a przymiotniki Nazwy mieszkańców miast piszemy małą
francuski/francuska, kirgiski/kirgiska przez s, literą.
a więc: miła Francuzka, ale: francuska bagietka.
a.
kontynent mieszkaniec przymiotnik
Europa Europejczyk europejski
Azja
Afryka
Australia
Ameryka
b.
kraj, region mieszkaniec przymiotnik
Francja
Anglia
Norwegia
Szwecja
Chiny
Węgry
Włochy
Serbia
Turcja
Łotwa
Bawaria
Toskania
Prowansja
c.
miasto mieszkaniec przymiotnik
Rzym
Berlin
Warszawa
Hamburg
Praga
Kraków
Erfurt
Moskwa
Katowice
Lwów
Łódź
Wenecja
Nowy Sącz
Paryż
11
A to ciekawe!
Typowo polskie nazwiska kończące się na -ski, -cki, -dzki to także przymiotniki (rodzaju męskiego), dlate-
go też w rodzaju żeńskim przyjmują końcówki -a: -ska, -cka, -dzka, np. pan Kowalski – pani Kowalska, pan
Zawadzki – pani Zawadzka.
Początkowo nazwiska tego typu były charakterystyczne dla polskiej szlachty i tworzono je najczęściej
od nazw miejscowości będących własnością danej rodziny, np. Tarnów > Tarnowski, Zamość > Zamojski.
Później tworzono je także od imion, przydomków czy zawodów, np. Piotr > Piotrowski, Grzyb > Grzybowski,
Kowal > Kowalski, i nosili je także mieszczanie i chłopi.
Wybór sufiksu -ski, -cki lub -dzki w tego typu nazwiskach jest uwarunkowany takimi samymi zasadami
jak w innych przymiotnikach.
6. Czy ma być „w” przed -ski?
Problem z pisownią sufiksu -owski/-ewski czy -ski pojawia się dlatego, że często w swobodnej wymowie
(również w wymowie regionalnej) upraszcza się grupę spółgłosek, redukując -w-, stąd np. rzeszowski
wymawia się [*rzeszoski], warszawski [*warszaski] itd.
Niestety nie można jednoznacznie określić Po dodaniu sufiksu -ski

wszystkich zasad użycia obu sufiksów. do tematu rzeczowników
Pewnym ułatwieniem będzie to, że często zakończonych na n, ł, rz występują
-w- występujące w przymiotniku jest wymiany spółgłoskowe: n : ń, ł : l,
obecne w wyrazie podstawowym, od rz : r, np. pan – pański, poseł –
którego tworzymy przymiotnik, np. Rzeszów poselski, lekarz – lekarski.
> rzeszowski, Warszawa > warszawski,
myśliwy > myśliwski.
10
Od podanych wyrazów proszę utworzyć przymiotniki, wybierając właściwy sufiks -owski/-ewski lub -ski.
Należy zwrócić uwagę na wymiany spółgłosek.
1. Kraków – ..krakowski
............................................... 10. aptekarz – ................................................
2. Tatar – ...................................................... 11. kucharz – .................................................
3. mistrz – .................................................... 12. członek – .................................................
4. Tolkien – .................................................. 13. mąż – .......................................................
5. morze – .................................................... 14. dwór – ......................................................
6. Litwa – ..................................................... 15. myśliwy – ................................................
7. król – ........................................................ 16. Rzym – .....................................................
8. szewc – ..................................................... 17. Warszawa – .............................................
9. baba – ...................................................... 18. koń – ........................................................
12
7. -stwo, -ctwo czy -dztwo?
Kłopotliwy może być także wybór (i pisownia) w rzeczownikach właściwego sufiksu -stwo, -ctwo czy -dztwo. Reguła
jest taka sama, jak w przypadku sufiksów przymiotników -ski, -cki, -dzki.
Zapamiętaj:
– sufiks -ctwo piszemy w rzeczownikach utworzonych od wyrazów, których temat kończy się na t, c, ć, k,
cz, np. ptak > ptactwo;
– sufiks -dztwo piszemy w rzeczownikach utworzonych od wyrazów, których temat kończy się na d, dz, dź,
dż, np. dowódca > dowództwo;
– najczęstszym sufiksem rzeczowników jest -stwo (po pozostałych zakończeniach tematu), np.
małżeństwo, kolarstwo.
Wyjątki to wychodźstwo i uchodźstwo. Należy zawsze sprawdzić zakończenie tematu

Mimo że rzeczowniki te pochodzą od rzeczowników, od których pochodzą rzeczowniki
wyrazów zakończonych na dź: wychodźca zakończone na -stwo, -ctwo czy -dztwo.
(od wychodzić), uchodźca (od uchodzić), A więc:
kończą się nie na -dztwo (co byłoby zgodne męstwo bo mąż,
z regułą), ale na -dźstwo. wariactwo bo wariat,
inwalidztwo bo inwalida.
11
Do podanych wyrazów proszę dopisać sufiksy -stwo, -ctwo lub -dztwo. Należy uzasadnić wybór końcówki,
podając wyraz, od którego pochodzi.
1. łowca
łowiectwo – .................................. 11. bieda____ – .................................. 21. dziedzi____ – ..............................
2. myślistwo – .................................. 12. niedbal____ – .............................. 22. zwycię____ – ...............................
3. górnictwo – .................................. 13. łyżwiar____ – .............................. 23. amator____ – ...............................
4. pta____ – ..................................... 14. słowni____ – ............................... 24. kale____ – ....................................
5. leczni____ – ................................. 15. ohy____ – ..................................... 25. jeździe____ – ...............................
6. szkolni____ – ............................... 16. dora____ – ................................... 26. skąp____ – ...................................
7. śle____ – ...................................... 17. waria____ – ................................. 27. biskup____ – ...............................
8. pasku____– .................................. 18. dziwa____ – ................................. 28. gadul____ – .................................
9. boga____ – ................................... 19. towarzy____ – ............................. 29. możnowła____ – .........................
10. tka____ – ...................................... 20. księ____ – .................................... 30. obywatel____ – ...........................
8. Czy ma być „w” przed -stwo?

Problematyczny może być wybór pisowni sufiksu -owstwo/-ewstwo czy -stwo. Pojawia się on dlatego, że
często w swobodnej wymowie upraszcza się grupę spółgłosek, redukując -w-, stąd np. marnotrawstwo
wymawiamy [*marnotrastwo]. Z drugiej zaś strony, chcąc uniknąć upraszczania, popełniamy inny błąd przez
to, że dodajemy -w- tam, gdzie go nie powinno być, wymawiając błędnie, np. królestwo jako [*królewstwo].
Aby uniknąć błędu, należy poszukać innych wyrazów z danej rodziny i sprawdzić, czy występuje w nich -w-.
• Literę -w- przed sufiksem -stwo piszemy wtedy, gdy formą podstawową, w której występuje -w-, jest
rzeczownik lub czasownik, np. rybołówstwo – bo: łowić, szewstwo – bo: szewc.
• Jeżeli formą podstawową, w której występuje -w-, jest przymiotnik, rzeczownik na pewno przybiera sufiks
-stwo, np. królestwo – bo: królewski.
13
12
Od podanych wyrazów proszę utworzyć nazwy pojęć abstrakcyjnych. Czy przed -stwo będzie -w- ? Należy
uzasadnić swój wybór.
1. sprawozdawstwo
sprawozdawca – ................................................... 10. biskup – ................................................................
2. gaduła – ................................................................ 11. papież – ................................................................
3. szalony – ............................................................... 12. tchórz – .................................................................
4. rycerz – ................................................................. 13. zawodowiec – ......................................................
5. szewc – .................................................................. 14. szef – .....................................................................
6. wychowawca – ..................................................... 15. myśliwy – .............................................................
7. znawca – ............................................................... 16. językoznawca – ....................................................
8. aktor – ................................................................... 17. męczennik – .........................................................
9. krwiodawca – ...................................................... 18. brzuchomówca – .................................................
-w- przed sufiksem -stwo występuje zawsze

w wyrazach złożonych, których drugi człon to -dawstwo,
-mówstwo lub -znawstwo.
13
Proszę wypisać po 2 wyrazy złożone, których drugi człon to:
krwiodawstwo,
-dawstwo: .........................................................................................................................................................................................
-mówstwo: ........................................................................................................................................................................................
-znawstwo: .......................................................................................................................................................................................
9. Upodobnienia międzywyrazowe
Należy pamiętać, że zjawisko udźwięcznienia i ubezdźwięcznienia zachodzi też między wyrazami (upodobnienia
międzywyrazowe). Przebiega ono jedynie wstecz, a jego zasady są podobne jak zachodzące wewnątrz wyrazu
(wewnątrzwyrazowe), zatem:
– przed głoską dźwięczną (czyli samogłoską lub spółgłoską dźwięczną) kolejnego wyrazu końcowa głoska
poprzedniego wyrazu się udźwięcznia (udźwięcznienie wsteczne), np. sklep Doroty [skleb Doroty]
(bezdźwięczne p pod wpływem dźwięcznego d wymawia się dźwięcznie jako b), plac budowy
[pladz budowy] (bezdźwięczne c pod wpływem dźwięcznego b wymawia się dźwięcznie jako dz);
– przed głoską bezdźwięczną (czyli spółgłoską bezdźwięczną) kolejnego wyrazu końcowa głoska
poprzedniego wyrazu się ubezdźwięcznia (ubezdźwięcznienie wsteczne), np. chleb tostowy [chlep tostowy]
(dźwięczne b pod wpływem bezdźwięcznego t wymawia się bezdźwięcznie jako p).
Uwaga!
W języku polskim istnieje geograficzne zróżnicowanie wymowy spółgłosek przed samogłoskami oraz
spółgłoskami: m, n, ń, r, ł, l, j. Np. brat Ewy czy sok malinowy na Mazowszu i Pomorzu (gdzie występuje wymowa
ubezdźwięczająca) przeczytamy [brat Ewy] i [sok malinowy], zaś w Wielkopolsce, Małopolsce i Śląsku (gdzie
występuje wymowa udźwięczająca) [*brad Ewy] i [*sog malinowy].
14
4 14
Proszę wysłuchać nagrania i zapisać dyktowane zdania. Należy zwrócić uwagę na zjawiska
udźwięcznienia i ubezdźwięcznienia. Proszę zaznaczyć je i wytłumaczyć, dlaczego się pojawiają
w danych miejscach i jak ich wymowa różni się od zapisu.
1. Placek ziemniaczany smakuje mi bardziej niż placek cygański.

....................................................................................................................................................................................................
2. ....................................................................................................................................................................................................
3. ....................................................................................................................................................................................................
4. ....................................................................................................................................................................................................
5. ....................................................................................................................................................................................................
6. ....................................................................................................................................................................................................
7. ....................................................................................................................................................................................................
8. ....................................................................................................................................................................................................
9. ....................................................................................................................................................................................................
10. ....................................................................................................................................................................................................
11. ....................................................................................................................................................................................................
12. ....................................................................................................................................................................................................
13. ....................................................................................................................................................................................................
10. Niestaranność wymowy prowadzi do błędu

Błędy niejednokrotnie wynikają też:
1. z niestarannej wymowy, m.in.: Należy zwracać
• samogłosek nosowych -ą i -ę uproszczonej do [o], [om] czy [e], [em], np. uwagę na
w wyrazach będą [*bedom], muszę [*muszem] i odwrotnie, wymawiania poprawną
końcówki -om jako [ą], np. ludziom [*ludzią]; wymowę grup
• upraszczania w wymowie grup spółgłoskowych, np.: spółgłoskowych
– trz często w wymowie regionalnej wymawia się jako [cz], np. w wyrazach trzy i właściwie
[*czy], trzcina [*czcina], trzeba [*czeba]; akcentować
– -ewski/-a/-ie czy -owski/-a/-ie upraszcza się jako [(e)ski/-a/-ie, (o)ski/-a/-ie], wyrazy,
np. w wyrazach królewski [*króleski], krakowski [*krakoski]; a uniknie się
– we -wszy, redukuje się -w- i wymawia się je jako [szy], np. pierwszy [*pierszy]; błędów w ich
– redukowania ł, np. bł wymawia się jako [p], np. w wyrazie jabłko [*japko], zapisie!
sł w [s], np. pomysł [*pomys];
– upraszcza się grupy spółgłosek miękkich, wymawiając je jako [j] lub [ń],
np. sześćset [*szejset], pięćdziesiąt [*pińdziesiąt];
2. ze złego akcentowania, przez co redukuje się niektóre głoski albo inaczej je wymawia,
np. nauka (nie: nauka, bo wtedy często wymawia się [*nałka]).
5 15
Proszę poprawnie wymówić i zaakcentować podane wyrazy. Następnie proszę wysłuchać nagrania
i poprawić swoje ewentualne błędy.
priorytet komputer umiem poszedłem drzwi łabędź

oryginalny piętnaście porządny włączać trzysta będą
w ogóle trzymać trzeba wyłączać pierwsi
sweter strzał wziąć rozumiem Francuzki
rybołówstwo mistrz jakichś warszawski plemię
15
Powtórzenie
16
Proszę rozwiązać krzyżówkę, zwracając uwagę na zagadnienia ortograficzne omawiane w tym rozdziale.
Jak brzmi hasło będące rozwiązaniem?
1
W I E D Ź M A 1. inaczej czarownica
2 2. antonim klęski
W 3. umiejętność pięknego wysławiania się,
3
M elokwencja
4 4. smutne zakończenie historii miłosnej, bez
Z „żyli długo i szczęśliwie”
5
D 5. komentator wydarzeń, np. sportowych
6 6. stół … (rodzaj bufetu, serwowanie gościom
E na jednym stole różnych potraw do wyboru)
7
W 7. dyscyplina sportowa, którą uprawia się na
8
F rowerach
9 8. zniszczyć wełniany sweter, np. przez wypranie
K go w zbyt gorącej wodzie
10
O 9. do podawania zastrzyków
11 10. rozpocząć od nowa, powtórzyć, zrobić coś raz
S jeszcze lub od nowa
11. mieszkaniec regionu ze stolicą we Florencji
17
W poniższych zdaniach proszę uzupełnić wyrazy brakującymi:
A. spółgłoskami dźwięcznymi lub bezdźwięcznymi

1. ś
Na ___więta upie___liśmy tłu___ciu___ką gę___ z ja___łkami.
2. ___ tej piekarni jest najle___szy chle___ pod słońcem.
3. Musimy ___kuć ló___ ze schodó___, bo można się pośli___nąć i zrobić sobie k___ywdę.
4. Znowu ___paliła się żaró___ka, musi___ ją wymienić.
5. I___ tą ście___ką p___ez las, to znajdziesz ś___ieże grzy___ki.
6. Ona wcią___ ___ciera ku___ ze ___szystkich mebli.
7. Ta szwe___ka mist___yni znowu wygrała wy___cig.
8. Pościel wre___cie to łó___ko i cho___ na obia___ .
9. W naszym bloku p___y ulicy Gwia___dkowej od dawna istnieje pomo___ sąsie___ka.
10. Papie___ , chocia___ usiadł na nim gołą___ , nie p___erwał p___emówienia wygłaszanego do zebra-
nych na placu wiernych.
B. cząstkami (m.in. prefiksami i sufiksami)

1. dzkich .
To wjazd dla wózków inwali_______
2. Obok nas otwarto Centrum Krwioda_______ .
3. A cóż to za pasku_______ ? To zupełne waria_________ kupować coś takiego!
16
4. Skoro się _______bogaciłeś, czy mógłbyś mnie trochę _______przeć? Muszę _______finansować
remont dachu przed jesienią, a z mojej pensji niewiele mogę _______działać.
5. W tym króle_______ rycer_______ zawsze przestrzegało kodeksu honorowego.
6. W naszym klubie sportowym największą popularnością cieszą się łyżwiar_______ figurowe
i jeździe_______ .
7. Kibice znowu dopuścili się chuligań_______ , kretyń_______ i prosta_______ wybryków.
8. Dobrze, że doglądasz swojej restauracji, „pań_______ oko konia tuczy”.
9. Słyszałam, że skandyna_______ kryminały są pasjonujące. A ten jest norwe_______ czy
szwe_______ ?
10. Pta_______ _______biło się wysoko i _______leciało pod same chmury.
6 18
A. Proszę wysłuchać dyktanda Bajeczka o babci i kozie i uzupełnić brakujące w tekście wyrazy.
B. Należy porównać uzupełniony tekst z jego transkrypcją w kluczu, poprawić ewentualne błędy
i postarać się uzasadnić ich poprawną pisownię odpowiednimi zasadami ortograficznymi.
Bajeczka o babci i kozie
królestwie
Dawno temu w pewnym ................................1
mieszkała ............................................2 ze swoją babcią i starą kozą.
............................................3 domu był mały ogród, ale ............................................4 babcia nie miała siły, żeby go
uprawiać, zarósł ............................................5 i trawą. Koza dzielnie walczyła z ............................................6, ale one rosły
jak na drożdżach, pochłaniając ............................................7 ............................................8 i warzywa w ogrodzie. Dobrze,
że wciąż były kury i kaczki. Póki ............................................9 lato, ............................................10 się im wiodło,
............................................11 raz lepiej raz gorzej, ............................................12 gdy miał ............................................13
jesienny chłód, a potem mróz, babcia postanowiła spakować ............................................14 i poszukać
............................................15 pomocy.
Kiedy pewnego popołudnia babcia siedziała jak zwykle na ............................................16, karmiąc drób, rosnący
............................................17 domu ............................................18 poruszył się, a zza niego wychyliła się
............................................19 w malutkim ............................................20. Była to ............................................21 panna, która
podarowała staruszce ............................................22 i powiedziała, że jeśli znajdzie drzwi, które może nim otworzyć,
będzie ............................................23 szczęśliwe życie ............................................24 wiele lat. A jeśli zapragnie, by ją wspo-
móc, zawsze może ją wezwać, łamiąc ............................................25 jaśminu. Babcia się skłoniła i podziękowała,
a ............................................26 panna zniknęła. Babcia powiesiła ............................................27 na szyi
i ............................................28 uważnie rozglądała się w poszukiwaniu tajemniczych drzwiczek. Szukała i szukała, ale
w ogóle nie mogła ich ............................................29. ............................................30 dziurki od klucza były zbyt duże na
delikatny i oryginalny kluczyk. Tymczasem koza ............................................31 dozoru objadła cały jaśmin i szansa na
wezwanie i ............................................32 wróżki zniknęła ............................................33. Babcia wytargała kozę za
............................................34, ale w niczym to nie pomogło.
Cała nadzieja była już tylko w ............................................35. Jednak i ona nie miała pomysłu, jak rozwiązać
problem. Pewnego dnia, gdy biegła do kozy, która znowu obgryzała jakiś ............................................36, upadła i się
skaleczyła. Kiedy, siedząc na ............................................37, przyglądała się stłuczonemu kolanu, zobaczyła, co było
............................................38 jej upadku. Z trawy coś wystawało… ............................................39 pobiegła do domu
i przyniosła kluczyk, który idealnie pasował do niewielkiego ............................................40
w ............................................41 prowadzących w głąb ziemi.
Nie umiem powiedzieć, co dokładnie znalazła w podziemnym pokoiku, ale jeżeli ............................................42
ciekawi, zawsze możecie zapytać o to kozę.
17
II Z kreską czy bez?
Spółgłoski miękkie
Spółgłoski miękkie zapisujemy za pomocą:

• znaku diakrytycznego (kreski) nad spółgłoską, np. śmiech, ćma, koń, szadź, źródło;
• litery i, np. kosiarka, ciocia, nieco, dziadek, ziewać.
• ć, ś, ź, dź, ń piszemy przed spółgłoskami, np. środa, oraz na końcu wyrazu, np. chodzić;
• ci, si, zi, dzi, ni piszemy przed samogłoskami, np. ciocia, oraz na końcu wyrazu, jeżeli i tworzy sylabę,
np. chodzi.
Uwaga na wyrazy, w których i tworzy sylabę!

Na przykład: siwy, cichy, naprzeciwko, nic, zima, dzik. Wydaje się, że si, ci, ni, zi, dzi pojawiają się w nich wbrew
regule, bo przed spółgłoską powinny przecież występować ś, ć, ń, ź, dź. Jednakże tak nie jest, ponieważ w tych
, ,
wyrazach samogłoska i oznacza miękkość oraz tworzy samodzielnie sylabę, np. si-wy (s -i-w-y), ci-chy (c -i-ch-y).
1 Pisownia ć /ci
1. Sąsiedztwo
• ć piszemy przed spółgłoskami i na końcu wyrazu, np. ćma, leć;

• ci piszemy przed samogłoskami oraz na końcu wyrazu, jeżeli i tworzy sylabę, np. ciocia, leci.
18
1
Proszę wpisać w podanych wyrazach ć lub ci. Należy uzasadnić swój wybór, wpisując wyrazy do tabeli.
W których wyrazach nie występuje spółgłoska miękka, ale i oznaczające miękkość oraz tworzące sylabę?
1. ci
___astko 9. zaklę___e 17. ___ało 25. ___emno
2. bo___an 10. ___eń 18. liczy___ 26. kogu___k
3. ___otka 11. ___cho 19. łokie___ 27. pamię___
4. śmie___ 12. wy___eraczka 20. ___os 28. biega___
5. papro___ 13. my___e 21. ___elę 29. nauczy___el
6. ___ągnik 14. ___ężar 22. ___ma 30. czyta___
7. oś___ 15. sie___ 23. wilgo___ 31. za___mienie
8. ___upaga 16. ___wiczenie 24. malowa___ 32. od___nać
i oznaczające miękkość oraz

ć przed spółgłoskami ć na końcu wyrazu ci przed samogłoskami
tworzące sylabę
ćwiczenie
Istnieją wyrazy obcego pochodzenia, w których ci czytane jest

osobno jako [c+i], np. cito, circa, cis-moll.
2
Proszę powiedzieć, w których z poniższych wyrazów występuje spółgłoska miękka ci, a w których
i oznacza miękkość oraz tworzy sylabę. Należy uzasadnić swoje zdanie.
pociąg, cisza, przycisk, ciepły, ciasto, liściasty, ścieżka, ściana, bocian, ciurkiem, buciki, ciężar, trzcina, kwiecie, ucisk,
polecić, Maciej, dzieci, przyjaciel, nacisk, ciekawy, cienki, wycieczka, kociak, łacina
pociąg,
ci: .......................................................................................................................................................................................................
cisza,
i oznaczające miękkość oraz tworzące sylabę: ............................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
2. Deklinacja i koniugacja
Zasady te konsekwentnie występują w deklinacji (ćwiczenia 3 i 4) oraz w koniugacji (ćwiczenie 5).
19
3
Podane rzeczowniki proszę odmienić przez przypadki. Należy zwrócić uwagę na pisownię ć/ci.
M. ćma nić kość liść łokieć sieć śmieć gość

D. sieci
C.
l.poj. B. kość
N. ćmą
Msc. śmieciu
W.
M. liście
D. gości
C. niciom
l.mn. B.
N. łokciami
Msc.
W.
W deklinacji pojawiają się też wymiany

spółgłoskowe (alternacje) t : ć/ci, np. kot : koci.
4
Proszę wstawić podane w nawiasie rzeczowniki we właściwej formie. Należy zwrócić uwagę na alternacje
i pisownię spółgłoski miękkiej ć/ci.
1. astronaucie
Oglądaliśmy wczoraj program o tym ...................................... (astronauta)?
2. Byliśmy ostatnio na wspaniałym ...................................... (koncert).
3. Zawsze marzyłam o ...................................... (kot) perskim.
4. Dowódcy spotkali się na ...................................... (most) łączącym obie strony rzeki.
5. Najbardziej znaną polską baśnią jest baśń o ...................................... (kwiat) paproci.
6. Uczęszczam na kurs języka polskiego w Centrum Języka i Kultury Polskiej w ...................................... (Świat).
7. Zapisz tę informację w ...................................... (zeszyt).
8. Co wiesz o ...................................... (chrzest) Polski.
9. Nigdy nie czytałam ani o ...................................... (Piast), ani o Mieszku I.
10. Przed Robin Hoodem drżeli tylko ...................................... (bogaty).
11. ...................................... (student) z tej grupy są bardzo ...................................... (pracowity).
12. Spróbuj ich pociągnąć za język, ale nie wiem, czy coś ci powiedzą, są bardzo ...................................... (skryty).
20
5
Proszę uzupełnić tabelkę właściwymi formami czasownika utworzonymi odpowiednio od czasownika
niedokonanego lub dokonanego.
bezokolicznik 3.os. l.poj. 3.os. l.poj. 2.os. l.poj. 2.os. l.mn.

czasu czasu przyszłego trybu trybu
czasownik teraźniejszego (dokonanego) rozkazującego rozkazującego
niedokonany/
czasownik dokonany (on/ona/ono) (on/ona/ono) (ty) (wy)
wracać/wrócić wraca wróci wracaj!/wróć! wracajcie!/wróćcie!

skracać/skrócić /skróć!
czyścić/wyczyścić wyczyści
gnieść/zgnieść gniecie
płacić/zapłacić płaćcie!/
6
Proszę uzupełnić zdania odpowiednimi spółgłoskami miękkimi ć lub ci. Należy uzasadnić swój wybór.
W których wyrazach i oznacza miękkość i tworzy sylabę?
1. Czy mogłabyś pokroi___ć to ___asto na dwanaś___e kawałków?
2. Było już ___emno, a bab___a w___ąż czekała na po___ąg na peronie.
3. Pię___olatki podczas wy___eczki po parku zbierały liś___e i obserwowały dzię___oły.
4. Kwia___arnia ___o___ Lu___ znajduje się naprze___wko koś___oła.
5. Wróble ___wierkają, że dostałaś od Ma___ka pierś___onek zaręczynowy.
6. Cho___aż raz zapła___ ___e za swoje wydatki, nie kłó___ ___e się i nie czekaj___e na naszą
dobro___ !
7. Mogłabyś mi skró___ ___ tę ___ążową sukienkę o pię___ centymetrów?
8. Teś___ z teś___ową zaprosili na rodzinną uroczystoś___ czternaś___oro goś___ .
9. Dzie___ muszą pozbiera___ wszystkie śmie___ i wyczyś___ ___ bu___ki, żeby nie zabło___ ___
podłogi.
10. ___sza! Proszę zrobi___ to ___wiczenie, namalowa___ i policzy___ co trzeba.
11. Prze___ęła sobie palec i łzy le___ały jej ___urkiem.
12. Mam pię___u bra___ , najstarszy z nich ma już własne dzie___ .
21
2 Pisownia ś /si
1. Sąsiedztwo
• ś piszemy przed spółgłoskami i na końcu wyrazu, np. świt, nieś;

• si piszemy przed samogłoskami oraz na końcu wyrazu, jeżeli i tworzy sylabę, np. niesie, gęsi.
7
Proszę wpisać w podanych wyrazach ś lub si. Należy uzasadnić swój wybór, wpisując wyrazy do tabeli.
1. si
___ano 8. ___odło 15. tatu___ 22. mi___ 29. wrze___eń
2. ___ostra 9. ___atka 16. o___em 23. ___nieg 30. o___emset
3. gę___ 10. je___eń 17. ___lady 24. ___ekiera 31. ___miech
4. ry___ 11. Krzy___ 18. ło___ 25. mamu___a 32. jako___ć
5. ko___ci 12. wie___ 19. kto___ 26. o___ć 33. czy___cić
6. ___liwka 13. Ja___ 20. ___wiatło 27. o___oł 34. ku___ć
7. gą___enica 14. co___ 21. ___ledź 28. wy___cig
i oznaczające miękkość oraz

ś przed spółgłoskami ś na końcu wyrazu si przed samogłoskami
tworzące sylabę
Istnieją wyrazy obcego pochodzenia, w których si czytanie jest osobno jako [s+i], np. sinus, silos, sinolog, sigma.
8
Proszę wyjaśnić zapis podanych wyrazów oraz powiedzieć, w których występuje spółgłoska miękka si,
a w których i oznacza miękkość oraz tworzy sylabę. Należy uzasadnić swoje zdanie.
siedem, siwy, sikorka, dusić, łasica, posiłek, zgłosić, pasikonik, sierpień, sito, zsiadać, miesiąc, Kasia, sień, dzisiaj,
wysiłek, kosić, prosić, siła, Zosia, siadać, siny, sierota, basista, księgarnia, nasionko, osiedle, tasiemka
siedem,
si: .......................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
siwy,
............................................................................................................................................................................................................
22
9
Proszę odmienić przez przypadki podane rzeczowniki. Należy zwrócić uwagę na pisownię ś/si.
M. gęś wieś struś wrzesień miś osioł powieść tatuś

D.
C.
l.poj. B. strusia osła
N. misiem
Msc. wsi
W.
M. gęsi tatusiowie
D.
C. wrześniom
l.mn. B. powieści
N.
Msc.
W.
W deklinacji pojawiają się wymiany spółgłoskowe (alternacje)

s : ś/si, ch : ś/si, sz : ś/si, np. Czech : Czesi, starszy : starsi.
10
i pisownię spółgłoski miękkiej.
1. Rowerzyści
...................................... (rowerzysta) mogą poruszać się tylko po ścieżkach rowerowych.
2. Temu ...................................... (artysta) zawdzięczam największe wzruszenia swego życia.
3. Adrien Brody sławę zawdzięcza m.in. roli w „ ...................................... ” (pianista) Polańskiego.
4. Przecież masz okulary na ...................................... (nos)!
5. Nie byłam w tym ...................................... (miasto) chyba od ośmiu lat.
6. Co jest na tym ...................................... (ciasto): wiśnie czy czereśnie?
7. Bez trudu rozpoznałam go po ...................................... (pismo).
23
8. Najlepiej będzie, jeśli usmażysz jajecznicę na ........................ (masło).
9. W importowanym .......................... (mięso) znaleziono bakterie.
10. W naszej przychodni przyjmują aż trzej ................................ (okulista).
11. Moi nowi współlokatorzy są ....................... (lepszy) od poprzednich, ponieważ są ........................... (starszy)
i ..................................... (cichy).
12. Mówię do was! Jesteście .............................. (głuchy)?!
11

niedokonany/
nieść/zanieść niesie nieś!/zanieś! nieście!/zanieście!

wieszać/powiesić /powieś!
wygłaszać/wygłosić /wygłoście!
dusić/udusić udusi
trząść/zatrząść trzęś!/
spać —
12
Proszę uzupełnić zdania odpowiednimi spółgłoskami ś lub si. Należy uzasadnić swój wybór. W których
wyrazach i oznacza miękkość oraz tworzy sylabę?
ś
1. Jak ___licznie wygląda ta o___nieżona le___niczówka! I jeszcze te ___korki, ___erpówki, wrony
___we.
2. W tym mie___ącu muszę wygło___ć w miejskim o___rodku o___wiaty referat na temat
dostępno___ci k___ążki na w___ .
3. Na dzi___ejszy mecz ___atkówki wła___nie przyjechało o___miuset kibiców i miło___ników
___ląskiego ___więta sportu.
4. Krzy___ jest takim ___piochem, że mu obojętne, czy ___pi w po___cieli czy w swoim ___piworze,
czy ___wita czy zmierzcha, czy ___wieci słońce czy k___ężyc.
5. Ba___u, mam pro___bę do twojej ___ostry Ka___ki.
6. Czy ten kapu___niak jest ___wieży? Oczywi___cie, dopiero co udu___łam kapustę!
7. Trzeba by od___nieżyć ___cieżkę przed domem, bo jest tak ___lisko, że kto___ może ___ę
po___liznąć i upa___ć.
8. Czy ___lubu udzieli wam k___ądz Sta___ Gą___enica?
9. Trzę___esz się jak li___ć i jeste___ blada jak ___ciana! Mu___sz usią___ć i zje___ć gorący po___łek.
10. Je___enią nasza gę___ i nasz gą___or chciałyby odlecieć w cieplejsze strony ___wiata.
24
3. Pułapki
Problemem, który często mają obcokrajowcy (rzadko zdarza się on Polakom), jest miękka wymowa s jako
ś przed spółgłoskami wargowymi, zwłaszcza przed pi. Konsekwencją tego błędu w wymowie są błędy
ortograficzne.
Na początku wyrazu przed pi [p’] piszemy s, np. spichlerz, spiker; w wymowie wyraźnie słychać [s].
Tylko w wyrazach śpi, śpiew (i wyrazach pochodnych) piszemy ś.
W niektórych wyrazach dopuszczalne są dwie formy oboczne: śpieszyć się / spieszyć się, pośpieszny / pospieszny
itd.
13
W podanych zdaniach proszę uzupełnić wyrazy, wpisując odpowiednio ś lub s.
1. ś
Muszę kupić synkowi nowe ___pioszki, że starych już wyrósł.
2. Czy to twoja ___pinka do włosów?
3. Po___piesz się, bo nie zdążysz na zajęcia!
4. Mógłbyś pożyczyć mi ___pinacz?
5. Jola od dziecka marzyła, żeby zostać ___piewaczką operową.
6. Ależ z ciebie ___pioch, już dziesiąta!
7. Pociąg po___pieszny do Wrocławia odjedzie z toru 2 przy peronie 5.
8. ___piker zapowiedział, że dzisiejszy film zostanie wyemitowany jutro wieczorem.
3 Pisownia ź /zi
1. Sąsiedztwo
• ź piszemy przed spółgłoskami i na końcu wyrazu, np. późno, gałąź;

• zi piszemy przed samogłoskami oraz na końcu wyrazu, jeżeli i tworzy sylabę, np. zielony, gałęzi.
14
Proszę wpisać w podanych wyrazach ź lub zi. Należy uzasadnić swój wybór odpowiednią regułą.
1. ź
___dźbło 10. ___ele 19. ___eleń
2. ___emia 11. ___ewać 20. wo___na Istnieją wyrazy
3. ___ęba 12. ___ołowy 21. po___om obcego pochodzenia,
w których zi czytane
4. pó___no 13. ___rebak 22. ___renica
jest osobno jako [z+i],
5. ___elony 14. ba___e 23. pa___dziernik np. zin, Zimbabwe
6. ___ródło 15. ___onąć 24. ko___ołek oraz w polskich
7. ___ąb 16. bli___niak 25. wyobra___nia czasownikach
8. ___arno 17. przyja___ń z prefiksem z-,
9. ___le 18. je___oro np. ziścić, zirytować.
25
15
Proszę powiedzieć, w których wyrazach występuje spółgłoska miękka zi, a w których i oznacza miękkość
oraz tworzy sylabę. Należy uzasadnić swoje zdanie.
guzik, zioła, kozioł, zima, łobuziak, więzienie, zielnik, buzia, zimowisko, ziemniak, poziomka, łazienka, Kazik,
zimno, tuzin, kozica, obrazić, ziarno, mazidło, zielony, zimowit
zioła,
zi: .......................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
guzik,
............................................................................................................................................................................................................
16
Proszę odmienić przez przypadki podane rzeczowniki. Należy zwrócić uwagę na pisownię ź/zi.
M. gałąź paź maź więzień

D.
C. paziowi
l.poj. B.
N.
Msc. gałęzi
W.
M.
D. więźniów
C.
l.mn. B. mazie
N.
Msc.
W.
26
W deklinacji pojawiają się wymiany spółgłoskowe (alternacje)
z : ź/zi, ż : ź/zi, np. żelazo : żelazie, duży : duzi.
17
1. gwieździe
Naukowcy dyskutowali o nowo odkrytej ...................................... (gwiazda).
2. Czy znasz bajkę o wilku i ...................................... (koza)?
3. Bardzo ci do twarzy w tej ...................................... (bluza).
4. Na ...................................... (obraz) przedstawione jest typowe dla ówczesnych czasów wnętrze domu chłopskiego.
5. W ...................................... (gniazdo) bocianów zainstalowano kamerę, aby na bieżąco śledzić ich życie.
6. Nikt nie wie o ...................................... (żelazo) więcej od kowala.
7. Czego chcieli ci ...................................... (mężczyzna)?
8. Trudno, „raz na ...................................... (wóz), raz pod wozem”.
9. ...................................... (duży) nie zawsze są ...................................... (zły).
10. Na tym ...................................... (przekaz) jest błąd w adresie.
18

niedokonany/
budzić/obudzić budzi obudzi budź!/obudź! budźcie!/obudźcie!

brać/wziąć /weź!
gryźć/ugryźć ugryzie
wieźć/zawieźć wieź!/
obrażać/obrazić /obraźcie!
wyobrażać/wyobrazić wyobraża
(sobie) (sobie)
27
3. ś czy ź?
Z powodu upodobnień fonetycznych (omówionych w rozdziale I) trudności może sprawiać właściwy zapis
spółgłosek miękkich ś i ź.
Aby ułatwić sobie wybór właściwej spółgłoski (jeśli nie są one wyraźnie słysza-
ne), proszę poszukać w odmianie danego wyrazu lub rodzinie wyrazów innych
form, w których ta głoska będzie wyraźniejsza, np. maź, bo mazisty.
19
Proszę wstawić w podanych wyrazach odpowiednie spółgłoski miękkie ś lub ź.
1. ź
ma___ 5. tatu___ 9. rze___ 13. ___le
2. gry___ ! 6. gdzie___ 10. wie___ 14. pa___dziernik
3. pro___ba 7. my___l 11. co___ 15. wie___ !
4. we___ ! 8. ry___ 12. pó___no 16. mro___ny
4. Pułapki
Pułapki fonetyczne mogą być przyczyną błędów ortograficznych. W niektórych przypadkach, chociaż słyszymy
wyraźnie spółgłoskę miękką, nie pojawia się ona w pisowni.
1. W miejscowniku rzeczowników kończących się na -izm, -yzm, -azm piszemy -izmie, -yzmie, -azmie,
chociaż słyszymy [-iźmie], [-yźmie], [-aźmie], np. pozytywizmie, romantyzmie, entuzjazmie.
2. Na początku wyrazu przed dzi piszemy z, chociaż niekiedy słyszymy [ź], np. zdzierstwo, zdziwić się.
Ale miękką spółgłoskę piszemy zgodnie z wymową w wyrazie źdźbło (i wyrazach pokrewnych).
3. Obie formy – ze spółgłoską miękką i bez – dopuszczalne są w miejscowniku rzeczownika pasmo: paśmie /
pasmie.
Uwaga!
• W miejscowniku rzeczowników pismo, czasopismo zgodnie z wymową piszemy ś: piśmie, czasopiśmie;
choć wydawać by się mogło, że obowiązuje w nich reguła jak w przypadku -izm, -azm.
• W formach czasu przyszłego brać: weźmiesz, weźmie itp. również zgodnie z wymową piszemy ź.
20
W podanych zdaniach proszę uzupełnić wyrazy odpowiednio z, ź lub ś.
1. z
Oglądałam wczoraj program o komuni___mie w Rosji.
2. Takie są zasady w tej firmie i raczej niewiele możesz ___działać.
3. ___dziczałe psy są łapane do schronisk.
4. Jednym z najtrudniejszych polskich słów jest „___dźbło”.
5. To nie sprzedawca, tylko zwykły ___dzierca! Wiesz, ile on chciał za te spodnie?!
6. Polskie czasopi___miennictwo rozwinęło się w XVIII wieku.
7. Stosowanie pestycydów w uprawie roślin spowodowało ___dziesiątkowanie pszczół.
8. Aśka całkiem ___dziwaczała. Znowu zmieniła kierunek studiów i teraz pisze pracę magisterską
o buddy___mie.
28
4 Pisownia dź /dzi
1. Sąsiedztwo
• dź piszemy przed spółgłoskami i na końcu wyrazu, np. dźwięk, łódź;

• dzi piszemy przed samogłoskami oraz na końcu wyrazu, jeżeli i tworzy sylabę, np. dzień, łodzi.
21
Proszę wpisać w podanych wyrazach dź lub dzi. Należy uzasadnić swój wybór.
1. dzi
nie____ela 8. je____ ! 15. i____ ! 22. ____wig
2. gwóź____ 9. bę____e 16. ____ennik 23. ____ałka
3. łó____ 10. żołą____ 17. nie____wie____ 24. g____e
4. ____ęcioł 11. cho____ ! 18. ____esięć 25. odpowie____
5. ____ewczynka 12. na____eja 19. ____ób 26. po____ał
6. ____adek 13. ____upla 20. ____ura 27. ____więk
7. śle____ 14. powó____ 21. na____eja 28. wie____ma
22
Proszę powiedzieć, w których wyrazach występuje spółgłoska miękka dzi, a w których i oznacza miękkość
budzik, dzik, dzieci, dziesiątka, wykładzina, łabędzie, złodziej, rodzina, sędzia, tydzień, dziwny, dzień, Madzia,
grudzień, dziewięć, dzielny, łodzie, rodzice, urodziny, nigdzie, udział, rządzić, bardziej, październik
dzieci,
dzi: .....................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
budzik,
............................................................................................................................................................................................................
23
Proszę uzupełnić zdania odpowiednimi spółgłoskami dź lub dzi. W których wyrazach i oznacza miękkość
oraz tworzy sylabę? Należy uzasadnić swój wybór.
1. dzi do mnie cała ro____na.

Na święta przyje____e
2. Czy w tym prze____ale są jeszcze wolne miejsca?
3. Podej____ bliżej, z tej odległości nie widzę.
4. Umiesz jeź____ć na nartach?
5. Ona pracuje nawet w nie____elę.
6. Nie____wie____e zapadły już w sen zimowy.
7. Małe ____ki mają charakterystyczne paski.
8. Nie wiem, jak po____elić ten placek na ____ewięć kawałków.
9. Ten sę____a przecho____ niedługo na emeryturę.
10. Znowu ktoś obił krawę____ mojego biurka!
29
24
Proszę odmienić przez przypadki podane rzeczowniki. Należy zwrócić uwagę na pisownię dź/dzi.
M. łabędź odpowiedź miedź łódź gwóźdź żołądź niedźwiedź

D.
C.
l.poj. B. miedź
N.
Msc. odpowiedzi
W. żołędziu!
M. łabędzie –
D. – łodzi niedźwiedzi
C. –
l.mn. B. – gwoździe
N. –
Msc. –
W. –
W deklinacji pojawiają się wymiany spółgłoskowe (alternacje) d : dź/dzi, np. sad : sadzie.
25
1. wodzie
„Jak Boże Narodzenie po ...................................... (woda), to Wielkanoc po ...................................... (lód)”.
2. Nocowałeś kiedyś w ...................................... (zajazd) „Pod Skałą”?
3. Nie zapomnij o ...................................... (objazd), aleje są od wczoraj w remoncie.
4. W każdym ...................................... (stado) zawsze znajdzie się czarna owca.
5. Może porozmawiamy o tym po ...................................... (obiad).
6. Moi ...................................... (sąsiad) ciągle pracują w ...................................... (ogród).
7. Wszystkie brukowce wciąż piszą o tej amerykańskiej ...................................... (gwiazda) filmowej.
8. Oni są na to jeszcze za ...................................... (młody), żeby być ...................................... (rozwiedziony).
9. Zabrakło mi pół ...................................... (dzień) do skończenia tego projektu.
10. Zapamiętałam tego ...................................... (przechodzień), bo wyglądał nietypowo.
30
26

niedokonany/
znajdować/znaleźć znajduje znajdzie znajduj!/znajdź! znajdujcie!/znajdźcie!

być
dochodzić/dojść /dojdź!
iść/pójść idzie
wchodzić/wejść wejdzie
siadać/siąść siadajcie!/
chodzić — chodź!
jechać/pojechać jedzie
3. dź czy ć?
Z powodu upodobnień fonetycznych (omówionych w rozdziale I) trudności może sprawiać właściwy zapis
spółgłosek miękkich dź i ć.
Aby ułatwić sobie wybór właściwej spółgłoski

(jeśli nie są one wyraźnie słyszane), proszę
poszukać w odmianie danego wyrazu lub rodzinie
wyrazów innych form, w których ta głoska będzie
wyraźniejsza, np. miedź, bo miedziany.
27
Proszę wstawić w podanych wyrazach odpowiednie spółgłoski miękkie dź lub ć.
1. dź !
znaj___ 5. wej___ ! 9. cho___ ! 13. cho___cie
2. powó___ 6. nie___wie___ 10. śle___ 14. odpowie___
3. łokie___ 7. gwóź___ 11. by___ 15. ___wier___
4. dosy___ 8. ___wig 12. ___więk 16. wie___ma
31
5 Pisownia ń /ni
1. Sąsiedztwo
• ń piszemy przed spółgłoskami i na końcu wyrazu, np. pański, koń;

• ni piszemy przed samogłoskami oraz na końcu wyrazu, jeżeli i tworzy sylabę, np. niania, koni.
28
Proszę wpisać w podanych wyrazach ń lub ni. Należy uzasadnić swój wybór.
1. ń
pieś___ 7. li___a 13. niebezpiecze___stwo 19. ___ebo
2. korze___ 8. li___jka 14. dło___ 20. po___czocha
3. pa___stwo 9. kamie___ 15. ta___ec 21. tu___czyk
4. rodze___stwo 10. ko___ 16. ko___ec 22. ___ebieski
5. kwiecie___ 11. sło___ 17. pomara___cza
6. le___uch 12. małże___stwo 18. sło___na
29
Proszę powiedzieć, w których wyrazach występuje spółgłoska miękka ni, a w których i oznacza miękkość
pani, słoniątko, nigdzie, wspaniały, niewiele, niemy, wyraźnie, koniecznie, wiecznie, badanie, tanie, kania, Mania,
pianino, imieniny, nieśmiały, poniedziałek, linia, kronika, wcześnie, niewinny, kazanie, konik
słoniątko,
ni: ......................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
pani,
............................................................................................................................................................................................................
30
Proszę odmienić przez przypadki podane rzeczowniki. Należy zwrócić uwagę na pisownię ń/ni.
M. koń słoń broń mięsień ogień pień przyjaźń

D.
C. pniowi
l.poj. B.
N. koniem
Msc. ogniu
W. przyjaźni!
32
M. słonie
D.
C. broniom
l.mn. B.
N. mięśniami
Msc.
W.
W deklinacji mogą pojawiać się wymiany spółgłoskowe

(alternacje) n : ń/ni, np. ładny : ładni.
31
1. oknie
Ona często stoi w ...................................... (okno) i patrzy na ulicę.
2. W tym ...................................... (strumień) pływają ryby.
3. Wszyscy ...................................... (uczeń) klas I wezmą udział w pasowaniu na ...................................... (uczeń).
4. Czy w twojej grupie są jacyś ...................................... (Hiszpan)?
5. Pani synowie nie są bardzo ...................................... (zdolny).
6. Pracownicy w tej firmie są zawsze ...................................... (punktualny).
7. Dlaczego jesteście dziś tacy ...................................... (smutny).
8. W tym sklepie nie można kupić ...................................... (wanny).
9. Andrzejki to wieczór tylko dla ...................................... (panny).
10. Kupiłam prezent dla mojego ...................................... (siostrzeniec) z ...................................... (Wiedeń).
32

niedokonany/
dzwonić/zadzwonić dzwoni zadzwoni dzwoń!/zadzwoń! dzwońcie!/zadzwońcie!

bronić/obronić brońcie!/
przestawać/przestać przestanie
obwiniać/obwinić obwini
ginąć/zginąć giń!/
33
3. Pułapki
Istnieje kilka pułapek fonetycznych powodujących błędy ortograficzne.
Spółgłoskę n przed ć(ci), ś(si), dź(dzi), ń(ni) niekiedy wymawiamy miękko [ń], jednak nie oznaczamy tej
miękkości w piśmie, np. w końcówkach:
– -ncie, -ndzie, np. momencie, rundzie;
– -nci, -ncik, np. studenci, studencik;
– -nnie, np. pannie;
– -nsie, np. awansie.
Nie oznaczamy też miękkości c przed ć(ci), np. occie oraz s przed ś(si), np. lassie.
33
W podanych zdaniach proszę uzupełnić wyrazy odpowiednio n, ń, ni.
1. ń bzu.
Z dala dolatywała wo___
2. Ala jest pracowita jak pszczółka, a z ciebie istny trute___ .
3. Te zajęcia od roku prowadzą asyste___ci.
4. Wszystkie gazety piszą o roma___sie prezydenta z sekretarką.
5. Poczekaj mome___cik, jeszcze muszę zadzwo___ć.
6. Ha___a i Ma___a przyjaź___ą się od stycz___a.
7. Przesta___ wreszcie być taki ___eśmiały!
8. Ola ma w po___edziałek imie___ny.
9. Nie ulegaj propaga___dzie, to wszystko kłamstwa.
10. Umówmy się w ___edzielę przy fonta___nie.
34
Powtórzenie
34
W poniższych zdaniach proszę uzupełnić wyrazy brakującymi spółgłoskami miękkimi.
1. ś pyszne ___asto z wi___ ___ami.
Upiekła___
2. W tym poje___ ___e trzeba wymienić ___wiatła mija___a.
3. W naszym powie___e wybudowano nowy ko___ ___ół.
4. Zaprowa___ swoją ___ostrę do altanki, w ogro___e jest teraz tak wiosen___e.
5. Jaka piękna suk___a! Kupiła___ ją w Kro___ ___e?
6. Kto to wi___ał, żeby parkować na wyje___ ___e z posesji?!
7. Je___li zapalisz ___wiatło, to zaraz tu bę___e pełno ___em.
8. Je___ ___ec dba o swego ko___a i o staj___ę.
9. Ukrai___cy, Szwe___ i Hiszpa___e piszą ten egzamin w jednej sali.
10. Przygotuj temu tury___ ___e ___ ___adanie: kawu___ę i jajecz___cę na ma___le.
7 35
7a A. Proszę wysłuchać dyktanda Urodziny dziadka i zapisać tekst ze słuchu.
B. Należy porównać swój tekst z jego transkrypcją w kluczu, poprawić błędnie zapisane wyrazy i postarać
się uzasadnić ich poprawną pisownię odpowiednimi zasadami ortograficznymi.
Urodziny dziadka
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
35
III Kiedy i, kiedy j?
Zazwyczaj wyraźnie słyszymy, czy w danym wyrazie występuje i czy j i wówczas zapisujemy je zgodnie z wymową,
np. między dwiema spółgłoskami (np. lipa, kiwi) lub na końcu wyrazu (np. nadziei, olej).
Sąsiedztwo niektórych głosek sprawia jednak, że wymowa jest inna niż zapis i pomimo że słyszymy [j], piszemy i,
np. w wyrazach dialog, hiacynt, kiosk.
Warto zapamiętać więc kilka zasad, które ułatwią poprawną pisownię.
1. Sąsiedztwo
• Na początku wyrazu:
– przed samogłoską piszemy j, np. jabłko, język;
– przed spółgłoską piszemy i, np. igła, imię.
• W innej pozycji:
– po samogłosce piszemy j, np. wujek, maj;
– po spółgłosce (niezależnie od wymowy) piszemy i, np. biuro, miasto.
Uwaga!
• Wyjątek stanowią spółgłoski s, z, c po których może wystąpić j:
– w zakończeniach -sja, -zja, -cja, np. pensja, Tunezja, kolacja;
– w wyrazach pochodzenia obcego, np. sjesta, kasjerka. Tylko w nielicznych wyrazach obcego pochodzenia
w zapisie pojawia się i, np. Siena, Siuks, oraz kiedy s, z, c wymawiamy osobno, np. sinus, cito, cis-moll.
• Prefiksy nie wpływają na zmianę formy podstawowej, stąd: jechać – wjechać, nadjechać, przejechać itp.; jeść
– zjeść, przejeść, wyjeść itp.; irytować – zirytować.
• Gdy wymawiamy s, c, z, dz, n w połączeniu z -i jak spółgłoski miękkie [ś, ć, ź, dź, ń] piszemy i (o pisowni
spółgłosek miękkich zob. rozdz. II).
1
Proszę uzupełnić podane wyrazy odpowiednio i lub j. Należy uzasadnić swój wybór.
1. j
kas___erka 10. c___ężar 19. p___ach
2. sos___erka 11. kolac___a 20. w___ara
3. l___l___a 12. pens___a 21. bó___ka
4. ___ ndyk 13. kra___ 22. p___lot
5. z___em 14. paraf___a 23. akwar___um
6. z___ewać 15. od___echać 24. bo___sko
7. z___ma 16. z___mno 25. cho___nka
8. z___emn___ak 17. m___asto 26. s___wy
9. kon___ak 18. zd___ęcie
36
2. -ji, -ii czy -i?
Trudności może sprawiać wybór właściwej końcówki: -ji, -ii oraz -i w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku. Aby
uniknąć błędów, należy kierować się następującymi zasadami.
• Rzeczowniki kończące się na -ja:

– po spółgłosce s, z, c otrzymują zakończenie -ji, np. Rosja > Rosji, poezja > poezji;
– po samogłosce otrzymują zakończenie -i, np. nadzieja > nadziei, aleja > alei.
• Rzeczowniki kończące się na -ia:

– polskiego pochodzenia otrzymują zakończenie -i, np. ziemia > ziemi;
– obcego pochodzenia otrzymują zakończenie -ii, np. biologia > biologii.
Gdy -ia występuje po n, w razie wątpliwości co do pochodzenia wyrazów, pewnym ułatwieniem będzie
też wymowa:
– jeżeli czytamy zakończenie mianownika jak [ńia], otrzymują -i, np. jadalnia > jadalni, stocznia > stoczni;
– jeżeli czytamy zakończenie mianownika jak [ńja], otrzymują -ii, np. opinia > opinii, kampania > kampanii.
• Rzeczowniki kończące się na -ea, -ua:

– otrzymują zawsze zakończenie -i, np. orchidea > orchidei, Genua > Genui.
2
Proszę utworzyć dopełniacz od podanych rzeczowników. Należy uzasadnić wybór końcówki.
1. akademii
akademia – .................................... 15. energia – ........................................ 29. żmija – ...........................................
2. aleja – ............................................. 16. stocznia – ...................................... 30. mafia – ...........................................
3. awaria – ......................................... 17. linia – ............................................. 31. sypialnia – .....................................
4. chemia – ........................................ 18. Tunezja – ....................................... 32. harmonia – ....................................
5. uczelnia – ...................................... 19. owacja – ......................................... 33. hrabia – ..........................................
6. palarnia – ...................................... 20. kolacja – ........................................ 34. Korea – ..........................................
7. aronia – .......................................... 21. hortensja – .................................... 35. poezja – .........................................
8. fantazja – ....................................... 22. Dania – .......................................... 36. porcja – ..........................................
9. Hiszpania – ................................... 23. chirurgia – .....................................
10. kamea – ......................................... 24. stacja – ...........................................
11. filharmonia – ................................ 25. epopeja – ....................................... Rzeczownik statua ma
12. fotografia – .................................... 26. breja – ............................................ w dopełniaczu dwie
13. szyja – ............................................ 27. teoria – ........................................... formy: statui oraz statuy.
14. encyklopedia – ............................. 28. lekcja – ...........................................
3
Proszę utworzyć dopełniacz od podanych nazw krajów.
Japonia, Francja, Tunezja, Słowacja, Serbia, Chorwacja, Szkocja, Norwegia, Finlandia, Brazylia, Anglia, Szwecja,
Australia, Rosja, Dania, Portugalia, Belgia, Korea, Hiszpania, Albania, Szwajcaria
Jadę do Japonii,
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
37
4
Proszę ułożyć zdania z wyrazami w podanych formach:
poezji, zawiei, teorii, sympatii, arii, fotografii, zbroi, porcji, żmij, wizji, komisji, szyi, statui/-y, orchidei, opinii, ziemi,
głębi, bakalii, lilii, poczekalni, kolei, winiarni, ceremonii, aluzji
Kupiłam zbiór poezji Czesława Miłosza.

...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
3. Deklinacja rzeczowników
W deklinacji niektórych rzeczowników zakończonych na -yja, -ija, -uja/-ója, -oja, -aja w niektórych
przypadkach j przechodzi w i.
5
Proszę odmienić przez przypadki podane rzeczowniki. Należy zwrócić uwagę na pisownię j oraz i.
M. szyja żmija tuja soja dwója Maja Kaja

D. Kai
C. tui
l.poj. B. soję
N. szyją
Msc.
W. żmijo!
M. dwóje
D.
C. Majom
l.mn. B. żmije
N.
Msc.
W.
4. Deklinacja zaimków
W deklinacji zaimków mój, twój, swój j w niektórych przypadkach przechodzi w i.
38
6
Proszę uzupełnić deklinację podanych zaimków odpowiednio i lub j.
M. mój twój swój
D. j
mo___ego two___ego swo___ego
C. mo___emu two___emu swo___emu
l.poj. B. mo___ego / mó___ two___ego / twó___ swo___ego / swó___
N. mo___m two___m swo___m
Msc. mo___m two___m swo___m
W. mó___ twó___ swó___
5. Koniugacja
W koniugacji niektórych czasowników zachodzą zmiany i / j.
7
Proszę odmienić podane czasowniki w czasie teraźniejszym. Należy zwrócić uwagę na pisownię j oraz i.
BEZOKOLICZNIK stać bać się stroić się taić kroić maić koić
ja taję
ty stoisz
on/ona/ono mai
my
wy kroicie
oni/one
8
W podanych zdaniach proszę uzupełnić czasowniki odpowiednio i lub j.
i
1. Od jak dawna tu sto___sz? Spóźn___sz się na zebranie!
2. Ona zawsze się tak stro___ jakby szła na randkę.
3. Dlaczego pokro___liście ciasto na dziesięć kawałków?
Mamy dwanaścioro gości!
4. Na Zielone Świątki ma___ się kościoły i domy.
5. Odkró___ ten suchy kawałek, tego nie można podać.
6. Nie bó___ się, na pewno wszystko będzie dobrze!
7. Dlaczego on ciągle wysta___e pod jej oknem?
8. Bo___my się, że jeśli opady śniegu będą intensywne,
będz___emy m___eć problemy z dojazdem.
9. Niekiedy tylko czas potraf___ uko___ć ból.
10. Nie możesz zata___ć tego dochodu w rozliczeniu podatko-
wym, zata___enie jest karalne!
39
Powtórzenie
9
We fragmencie wiersza Jana Brzechwy pt. Fruwająca krowa proszę uzupełnić brakujące i oraz j.
i krowy na św___ec___e,
Wszystk___e Zazdrośc___ła wesołym ___askółkom,
jak w___ec___e, Że nad z___em___ą fruwa___ą wc___ąż w kółko.
Obycza___e m___ewa___ą ___ednak___e,
Ale żyła w skowrońsk___m pow___ecie Pomyślała: „Polecę do n___eba,
Taka krowa, co chc___ała być ptak___em. Bo m___ tego dla zdrow___a potrzeba,
Zazdrośc___ła gawronom i srokom, Jestem c___ężka i trochę opasła,

Że tak sob___e lata___ą wysoko, Ale kocham ten bezm___ar szerok___ ,
Będę odtąd na chmurkach s___ę pasła,
Spoglądała z pastw___ska na szczygły Będę ___adła soczyste obłok___ .
I na szpak___ , co lot mają śm___gły,
10
W podanych zdaniach proszę uzupełnić wyrazy odpowiednio i, j, ii lub ji.
i ses___a, wczora___ m___ałam test z anatom___ , a ___utro mam egzamin
1. Zbliża s___ę
z ang___elsk___ego.
2. Po wakac___ach wy___eżdżam ze swo___m___ rodz___cami na dwa tygodn___e do Ros___ , do
Moskwy. Będz___emy tam m___eszkać u Ka___ , przy główne___ ale___ .
3. Masz ___uż p___ęć dwó___ z ortograf___ ! Naucz s___ę wreszc___e p___sać!
4. ___ad żm___ ___est s___lnie tru___ący, potraf___ zab___ć dorosłego człow___eka.
5. Posadz___łam w swo___m ogrodz___e p___ęć tu___ .
6. Pokró___ chleb, wle___ sos do m___sk___ i usmaż na pateln___ , na ole___u m___ęso.
7. Co s___ę tak wystro___łaś? ___dziemy tylko do kawiarn___ , a nie do restaurac___ .
8. Na uczeln___ , na akadem___ mów___ono o sytuac___ m___ędzynarodowe___ , o man___festacjach
w Tunez___ , zbro___eniach w Kore___ i kryzysie w Hiszpan___ i Grec___ .
9. Według op___n___ badaczy na Z___em___ wybuchn___e ep___dem___a. Bo___ę s___ę o przyszłość
ludzkośc___ .
10. Mo___ brac___a po___echali do c___oc___ do Gdyn___ .
11. Co stud___u___esz? F___lozof___ę, za chw___lę mam za___ęc___a z h___stor___ ___de___ .
12. ___dź do tego k___osku, tam na pewno kup___sz swo___e ulub___one czasop___smo.
13. W czasie ses___ egzamin z chirurg___ odbędzie się przy ale___ Focha, a z socjolog___ na
uczeln___ , w czyteln___ oraz w sal___ nr 5.
14. Chyba nie mam już nadzie___ , że w czasie wakac___ po___edziemy do Angl___ i Szwec___ .
40
11
Proszę sprawdzić rozwiązanie ćw. 10 z kluczem. Wypisać błędnie zapisane słowa i ułożyć z nimi
zdania lub przepisać te słowa po kilka razy, żeby utrwalić ich pisownię.
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
12
Proszę uzupełnić brakujące litery i, j, ii lub ji, a następnie na podstawie definicji odgadnąć hasła,
w których dla ułatwienia wpisano i oraz j.
i
1. połączenie s___lnego i
w___atru i
z opadami śn___egu
z a w i e j a
2. ___nna nazwa h___stor___
i j
3. osłona przec___wsłoneczna montowana na okn___e, składa___ąca s___ę z połączonych l___stew
4. inaczej pokrow___ec, futerał
5. pom___eszczenie na statku dla pasażerów lub załog___
6. ___lość czegoś, np. ___edzen___a, przeznaczona dla ___ednej osoby do spożycia w określonym czas___e
7. p___erwszy m___n___ster
41
8. m___ejsce, gdz___e budu___e s___ę statk___
9. pozosta___e po spalen___u czegoś, np. pal___w czy organ___zmów żywych
10. ma___owy kw___at o ___ntensywne___ won___
11. ___ęzyk Żydów powstały na baz___e n___em___eck___ego
j i
12. w___elk___ , gęsty las
i j
8 13
8a A. Proszę wysłuchać dyktanda Elegancja Mai i zapisać tekst ze słuchu.
Elegancja Mai
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
42
IV ę czy em, ą czy om…?
Samogłoski nosowe
Trudna, nie tylko dla obcokrajowców, jest pisownia charakterystycznych dla języka polskiego samogłosek nosowych
ą i ę. Ich wymowa jest często różna od zapisu, stąd też nie zawsze wiadomo, czy powinno się w danym miejscu na-
pisać samogłoski nosowe ą, ę, czy też em, en, om, on (proszę spróbować wymówić słowa: częsty, zęby). Ułatwieniem
może być kilka reguł, które warto zapamiętać.
Taka sama wymowa i ortografia!

Samogłoski nosowe ą i ę pisze się i wymawia tak samo przed spółgłoskami
szczelinowymi s, z, ś, ź, sz, ż, ch, f, w, np. wąsy, gęś, mąż.
1. Podstawowe zasady
• Samogłoski nosowe ę i ą piszemy:

– w wyrazach rodzimych i spolszczonych (których obcego pochodzenia się nie odczuwa), np. gęsto, brązowy;
– w zakończeniach rzeczowników rodzaju nijakiego, np. kurczę, ramię.
• Połączenia e + spółgłoska nosowa (czyli: em, en) oraz o + spółgłoska nosowa (czyli: om, on) piszemy:
– w wyrazach zapożyczonych, np. dentysta, tempo;
– na początku wyrazu, np. onkologia, encyklopedia;
– w zakończeniach rzeczowników -enka, -onka, -enko, -onko, -onnik, -ennik, -onny, -enny, -onnica,
-ennica, np. sukienka, okienko, odmienny.
1
W podanych wyrazach proszę uzupełnić brakujące ę, ą, em, en, om, on. Dokonując wyboru, należy
posłużyć się wymienionymi powyżej regułami.
1. en
rec____zja 9. an____s 17. m____czennik 25. dzi____nik
2. proc____t 10. k____stytucja 18. k____piel 26. dzw____nica
3. w____sy 11. r____b 19. pl____ba 27. b____k
4. kol____da 12. g____ś 20. k____trola 28. c____zura
5. k____pozytor 13. m____ka 21. w____troba 29. prosi____
6. dyryg____t 14. t____tno 22. ksi____żka 30. pani____ka
7. zwierz____ 15. ____dulacja 23. pami____tka
8. w____drówka 16. ____zym 24. ____blemat
9 2
Proszę wysłuchać nagrania i zadecydować, w których wyrazach z ćwiczenia 1 pisownia ę, ą, em, en, om, on
jest inna niż wymowa.
kolęda,
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
43
Wymowa ę, ą, em, en, om, on może być myląca przed niektórymi spółgłoskami, dlatego warto zapamiętać, że:
• ą i ę piszemy w wyrazach rodzimych i spolszczonych:
– przed p, b, np. ząb, tępy, choć ich wymowa zbliżona jest do [om, em];
– przed t, d, c, cz, dz, np. kąt, bączek, pędzić, choć ich wymowa zbliżona jest do [on, en];
– przed k, g, np. pociąg, pęk, choć ich wymowa zbliżona jest do [oŋ1, eŋ1];
– przed ć, dź, np. wziąć, będzie, choć ich wymowa zbliżona jest do [oń, eń];
– w odmianie czasownika przed ł, np. wziąłem, pragnęły, choć ich wymowa zbliżona jest do [o, e]; ę także
przed l, np. wzięli, choć wymawiamy [e].
• em, en, om, on piszemy:
– przed f, w, s, z, sz, ch, np. sensacja, benzyna, choć wymawiamy [ą, ę].
1
[ŋ] oznacza tylnojęzykową spółgłoskę n
3
W podanych wyrazach proszę wpisać odpowiednio ą lub om, on. Należy uzasadnić wybór.
1. ą
w____troba 7. k____kurs 13. k____fort 19. ksi____żka
2. w____wóz 8. pieni____dze 14. g____sior 20. br____zowy
3. d____b 9. k____serwa 15. m____ż 21. k____puter
4. k____cha 10. p____pa 16. goł____b 22. porz____dny
5. r____czka 11. k____tynent 17. bl____dyn
6. w____chać 12. rem____t 18. zgin____ł
4
W podanych wyrazach proszę wpisać odpowiednio ę lub em, en. Należy uzasadnić wybór.
1. ę
zakr____tka 7. st____pel 13. b____zyna 19. zakr____t
2. p____sja 8. pot____żny 14. kal____darz 20. bł____kitny
3. t____po 9. pi____ść 15. zamkn____li 21. t____peratura
4. intelig____tny 10. s____s 16. s____sacja 22. kred____s
5. t____tno 11. b____dą 17. kl____ska
6. m____ski 12. akc____t 18. st____chły
44
2. Wymiana ą : ę
Samogłoskę nosową piszemy wtedy, gdy w innych formach lub wyrazach pokrewnych wymienia się ona na
drugą z samogłosek nosowych, tzn. ą na ę lub ę na ą, np. ząb – zęby, pięć – piąty.
5
Proszę uzasadnić w podanych wyrazach pisownię samogłoski nosowej, szukając jej odpowiednika
w innych formach tego wyrazu lub wyrazach pokrewnych.
1. dęby
dąb – ........................................................ 11. sąd – .........................................................
2. majątek – ................................................. 12. gałąź – ......................................................
3. gęś – ......................................................... 13. święta – ....................................................
4. urząd – ..................................................... 14. męka – .....................................................
5. męski – .................................................... 15. mądry – ...................................................
6. pieniądze – .............................................. 16. wąż – ........................................................
7. pajęczyna – .............................................. 17. zewnętrzny – ...........................................
8. pamiątka – .............................................. 18. krąg – .......................................................
9. błąd – ....................................................... 19. kąsek – .....................................................
10. gołąb – ..................................................... 20. gąszcz – ....................................................
6
Proszę zwrócić uwagę, że podane wyrazy czytamy podobnie, lecz ich pisownia jest inna. Pisownia których
z podanych wyrazów jest zgodna z regułą, a uzasadnienia których trzeba szukać w językach obcych?
1. ląd – lont
2. kąt – kont
3. sąd – sond
4. błąd – blond
5. tępo – tempo
6. rąb – romb
3. Deklinacja
Samogłoski nosowe występują w określonych końcówkach deklinacyjnych.
• ą występuje w:
– narzędniku l.poj. rzeczowników, przymiotników, imiesłowów przymiotnikowych, liczebników
porządkowych i odmieniających się przymiotnikowo zaimków rodzaju żeńskiego oraz rzeczowników
rodzaju męskiego kończących się na -a, np. Bawiła się niedawno kupioną kolorową piłką; Nigdy nie
miałem kontaktu z tym poetą;
– bierniku l.poj. przymiotników oraz zaimków, liczebników i imiesłowów przymiotnikowych rodzaju
żeńskiego, np. Przeczytałem tamtą grubą książkę.
• ę występuje w:
– bierniku l.poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego oraz rzeczowników męskich kończących się na -a,
np. (widziałem) kobietę, atletę;
– mianowniku, bierniku i wołaczu l.poj. niektórych rzeczowników rodzaju nijakiego, np. cielę, kocię.
45
Zaimek ta w bierniku l.poj. przybiera formę tę.
7
W podanych zdaniach proszę uzupełnić wyrazy odpowiednio ą lub ę.
1. ę now___ reklam___ telefonów?

Czy widziałeś t___
2. Odmrażałam lodówk___ i teraz muszę zetrzeć wod___ z podłogi t___ such___ ścierk___ .
3. Nosiłem wczoraj ciężk___ torb___ i chyba nadwyrężyłem sobie rami___ .
4. Przypominam sobie nasz___ pierwsz___ wspóln___ wypraw___ w góry.
5. Czy odwiedziłeś babci___ Zosi___ ? Jeszcze nie, ale już z babci___ rozmawiałem i się z ni___ umó-
wiłem na jutro.
6. Trochę się martwię t___ propozycj___ , będę miał większ___ pensj___ , ale też mniej czasu.
7. Chciałem pani___ uprzedzić, że nie zdążę przyjść przed piąt___ .
8. Skąd znasz tego mężczyzn___ ? Poznałem go przed agencj___ podróży, też oglądał oferty ze zniżk___ .
9. Burmistrz zapytał wojewod___ o zgodę na budow___ .
10. Chciałbym zaprosić cię wraz z twoj___ żon___ na przyjęcie w sobot___ .
A to ciekawe!
Samogłoska ę to nosowe e i tak ją zapisujemy, ale samogłoska nosowa ą (co zaskakujące) jest czytana nie
jak nosowe a, ale jak nosowe o.
Historia ta jest bardzo ciekawa. Otóż w wiekach XIV–XVI, kiedy kształtował się język polski i polski alfabet,
ą czytano jak nosowe a. Jednak w XVI w. samogłoska ta zaczęła zmieniać swoje brzmienie, ale pozostał
stary zapis, stąd różnica zapisu i wymowy.
Dawna wymowa ą jako nosowe a pozostała wciąż w niektórych gwarach.
4. -om oraz -em
Piszemy:
– -om w celowniku l.mn. rzeczowników wszystkich rodzajów, np. (przyglądam się) stołom, kobietom, oknom.
– -em w narzędniku l.poj. rodzaju męskiego i nijakiego, np. (idę z) psem, dzieckiem.
8
W podanych zdaniach proszę uzupełnić wyrazy odpowiednio -om lub -em.
1. om ograniczenie prędkości zwłaszcza 100 m przed przejści____ dla pieszych.

Zaleca się kierowc____
2. Walcząc z przeziębieni____ , codziennie piję herbatę z miod____ i soki____ malinowym.
3. Czy dałaś już mięso zwierzęt____ ? Tylko ps____ , z kot____ mam problem, bo nie chce jeść.
4. Opowiedz gości____ o swojej podróży pociągi____ nad Bajkał.
5. Wolisz bułkę z masł____ i ser____ czy z pomidor____ ?
46
6. Akcja wymieniania się lekturami daje nowe życie książk____ .
7. Nie wiedziałam, że opieka nad dziecki____ jest taka czasochłonna.
8. Palenie jest poważnym nałogi____ .
9. On nadal jeździ starym samochod____ , chociaż obiecał syn____ , że w tym roku kupią większy.
10. Wczoraj ukradziono sasiad____ rower sprzed domu.
9
Proszę odmienić przez przypadki podane rzeczowniki. Należy zwrócić uwagę na pisownię ą, ę, om, em.
M. gałąź pięta mąż wąż gołąb pieniądz błąd ząb
D.
C.
l.poj. B. gołębia
N. gałęzią
Msc. pięcie błędzie
W. mężu!
M. węże
D. pieniędzy
C. zębom
l.mn. B.
N.
Msc.
W.
5. Koniugacja
• Samogłoskę nosową ą piszemy:

– w 3. osobie l.mn. czasu teraźniejszego, np. robią, umieją;
– w formach czasu przeszłego czasowników zakończonych na -ąć (1. i 3. osoba rodzaju męskiego l.poj.),
przed ł, np. wziąłem, zaczął.
• Samogłoskę nosową ę piszemy:
– w 1. osobie l.poj. czasu teraźniejszego koniugacji I (-ę, -esz), II (-ę, -isz/-ysz), np. buduję, myślę;
– w 3. osobie l.poj. rodzaju żeńskiego oraz l.mn. rodzaju niemęskoosobowego i męskoosobowego czasu
przeszłego czasowników zakończonych na -ąć (przed ł oraz l), np. płynęła, pragnęły, wzięli.
Uwaga!
-em piszemy w 1. osobie l.poj. czasu teraźniejszego koniugacji IV (-em, -e), np. umiem, rozumiem.
47
10
W podanych związkach wyrazowych proszę uzupełnić czasowniki odpowiednio ą, ę, em.
1. ę lato
(ja) lubi____ 9. one tego nie rozumiej____
2. (ja) j____ kanapkę 10. ja też tego nie rozumi____
3. zdj____ła buty 11. (ja) czyszcz____ dywan
4. zacz____li wyścig 12. przywi____załem się do niego
5. pragn____łem świętego spokoju 13. ściągn____ł firanki
6. wzi____li nogi za pas 14. (one) chodz____ na jogę
7. (ja) szyj____ płaszcz 15. (ja) umi____ pływać
8. zaj____łem stanowisko w tej sprawie 16. ugi____ł się pod presją
11
Proszę uzupełnić tabelę odpowiednimi formami odmiany w czasie przeszłym czasowników: płonąć, wziąć,
zacząć, cofnąć, zasnąć.
R. MĘSKI R. ŻEŃSKI R. NIJAKI
ja
płonąłem, wziąłem, zacząłem, —
cofnąłem, zasnąłem
ty
płonęłaś, wzięłaś, zaczęłaś, —
cofnęłaś, zasnęłaś
on, ona, płonęło, wzięło, zaczęło,
ono cofnęło, zasnęło
R. MĘSKOOSOBOWY R. NIEMĘSKOOSOBOWY
my
wy
płonęliście, wzięliście, zaczęliście, cofnęliście,
zasnęliście
oni, one płonęły, wzięły, zaczęły, cofnęły, zasnęły
12
Proszę uzupełnić zdania podanymi czasownikami w odpowiedniej formie. Należy zwrócić uwagę na
pisownię ą, ę, em.
jeść kichnąć krzyknąć móc pić rozumieć rozwinąć spać ściągać wiedzieć zapiąć
1. krzyknęły
Dziewczynki ...................................... ze strachu na widok pająka.
2. Dlaczego oni tak długo ...................................... , już prawie południe?!
3. Marek ...................................... tak głośno, że aż szyby zadźwięczały.
4. ...................................... , że moi studenci świetnie ...................................... to zagadnienie.
5. ...................................... i ...................................... tylko to, co przygotowałam w domu.
6. Aniu, ...................................... pasy?
7. Referent ...................................... temat bardzo obszernie.
8. Nie ...................................... ci niestety powiedzieć, skąd on ...................................... ten plik.
48
Powtórzenie
13
W przepisie na szarlotkę proszę uzupełnić wyrazy odpowiednio: ą, ę, om, on, em, en.
ą 1 szare renety), pokroić je na kawałki i podsmażyć z cukr____2 i wanili____3,
Obrać 2 kg jabłek (najlepiej smakuj____
a następnie wymieszać ze szczypt____4 cynamonu oraz rodzynkami. Przesiać m____k____5 razem z proszki____6
do pieczenia, wysypać j____7 na stolnic____8, dodać masło oraz niepełn____9 szklank____10 cukru. Można
zast____pić11 masło margaryn____12. Wszystko posiekać noż____13. Dodać 1 całe jajko oraz 3 żółtka.
Zagnieci____e14 ciasto zawinąć w foli____15 i włożyć do lodówki na godzin____16.
Po wyj____ciu17 ciasto podzielić na dwie cz____ści18, każdą z nich rozwałkować i piec w t____peraturze19 180°C
przez godzin____20.
Kiedy będą gotowe, pierwsz____21 włożyć do formy, posmarować k____fiturą22, żeby unikn____ć23
namokni___cia24 ciasta, a następnie wyłożyć na ni____25 g____st____26 mas____27 jabłkow____28. Zostawić na
chwil____29, żeby mogła ostygn____ć30. W tym czasie z trzech białek i łyżeczki cukru ubić pian____31 i wylać j____32
na jabłka. Przykryć drug____33 warstw____34 ciasta.
Włożyć na 10 minut do gor____cego35 piekarnika, a po wyj____ciu36 posypać cukr____37 pudr____38
wymieszanym z cynamon____38. Podawać na gor____co40 z lodami lub bit____41 śmietan____42, albo po ostudzeniu
samo (klasycznie) lub z dowoln____43 k____pozycją44 owocowo-bakaliow____45 czy czekoladow____46.
Ciasto na pewno b____dzie47 sensacj____48. Trzeba tylko pami____tać49, że to prawdziwa b____ba50 kaloryczna.
14
W podanych związkach wyrazowych proszę uzupełnić wyrazy odpowiednio: ą, ę, om, on, em, en.
1. ę
d____bowy instrum____t 13. pi____ty egz____plarz
2. urz____dowy st____pel 14. t____ga ekspedi____tka
3. k____piel w łazi____ce 15. interesuj____cy fragm____t
4. pami____tkowy kal____darz 16. porz____dny fundam____t
5. r____czna kor____ka 17. błyszcz____cy k____pas
6. bezbł____dne zarz____dzanie 18. k____cert na tr____bk____
7. k____gres ____dokrynologii 19. m____talność zwyci____zcy
8. br____zowy b____ben 20. (oni) chodz____ ze sob____
9. maj____tny d____tysta 21. ze wzgl____du na t____peratur____
10. rek____walescencja pacj____ta 22. (ja) id____ z tob____
11. (ja) usi____d____ w k____cie 23. wzi____ł k____serw____
12. zamkn____ć elem____tarz 24. wsi____ść do poci____gu
49
15
W podanych zdaniach proszę uzupełnić wyrazy odpowiednio: ą, ę, om, on, em, en.
on
1. Ten bl____dyn za bardzo wzi____ł sobie do serca swój bł____d.
2. Dziewczynka ści____gn____ła obrus z okr____głego stołu i str____ciła stoj____cy na nim k____plet
filiżanek.
3. Zj____ słodkie k____fitury, które wzi____łam z kred____su.
4. Musz____ wyprasować t____ niebiesk____ bluzk____ , bo jest bardzo pomi____ta.
5. Pacj____ci już o świcie zaj____li kolejk____ do specjalisty, licz____c na k____sultacj____ .
6. Nie śmi____ ci____ prosić o pożyczenie pieni____dzy, ale nie mam już zupełnie nic na k____cie.
7. W zwi____zku ze zbliżaj____cymi si____ świ____tami wszyscy znani muzycy k____ponuj____
jak____ś kol____d____ .
8. Cz____sto nie rozumi____ kom____tatorów sportowych.
9. Fr____t budynku, który zaj____ł się ogni____ od rozlanej b____zyny, wymaga rem____tu.
10. Ucz____nica wr____czyła nauczyciel____ w prez____cie wi____zank____ pachn____cych k____walii
oraz laurk____ .
11. Na grz____dkach i kl____bach zieleni____ si____ nowe sadz____ki.
12. Kiedy wzi____ł mnie za rami____ , aż przeszedł mnie pr____d.
13. Utal____towana wiol____czelistka swoim k____certem sprawiła radość wszystkim słuchacz____ .
14. Ksi____dz pobłogosławił ksi____cia i jego ukochan____ .
15. Przez żoł____dek można trafić do serca m____żczyzny.
16. Twój argum____t jest bezs____sowny.
17. W k____cie tej księgarni znajduj____ si____ zbiory baśni i leg____d z całego k____tyn____tu.
18. D____tysta do pl____bowania z____bów wzi____ł nowe narz____dzia.
19. C____zura wyci____ła fragm____t rec____zji zwi____zanej z literatur____ emigracyjn____ .
20. Strażacy rozwin____li sprz____t i wyp_____powali wod____ z piwnicy.
10 16
10a A. Proszę wysłuchać dyktanda Talent Walentego i zapisać tekst ze słuchu.
Talent Walentego
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
50
V ó czy u?
Głoska [u] zapisywana jest w polskiej ortografii za pomocą dwóch znaków u oraz ó. Zasady ich użycia związane są
z rozwojem historycznym języka polskiego.
Samogłoskę u nazywamy „otwarte”, a ó – „zamknięte” lub też (co odnosi się do jej historii powstania) „o z kreską”.
A to ciekawe!
Ciekawa jest historia ó.
Pierwotnie istniało w polszczyźnie długie o, które z kolei przeszło w tzw. o ścieśnione (ścieśnienie
samogłosek oznaczano kreseczką nad literą) czyli ó. Wymawiano je jak dźwięk pośredni między o i u.
Z czasem wymowa ó coraz bardziej upodabniała się do u i na przełomie XIX i XX w. stała się taka sama, stąd
dziś dwa rodzaje u/ó i problemy ortograficzne.
Śladem tego procesu historycznego i pewnym ułatwieniem w pisowni jest wymiana ó na o, np. wóz > wozy,
stół > stoły, a także formy innych języków słowiańskich – odpowiedniki znaczeniowe naszych słów, np. słow.,
chorw. voz, ros., białorus. стол, chorw. stol.
Istnieje kilka zasad ułatwiających poprawny zapis.
1. Wymiana samogłosek
ó piszemy, kiedy wymienia się w innych formach W przypadku niektórych wyrazów wymianę ó na o
tego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych na: możemy odnaleźć w ich obcojęzycznych odpowiedni-
– o, np. lód – lodem; kach, np. róża – łac., wł. rosa, ang. rose, niem. Rose.
– a, np. wrócić – wracać; W wielu przypadkach użycie ó nie ma jednak uzasad-
– e, np. pióro – pierze. nienia w wymianie.
1
Do podanych wyrazów proszę podać ich formy lub wyrazy pokrewne, w których ó wymienia się na o, a lub e.
1. zbierać
zbiórka – .................................................. 16. pomóc – ..................................................
2. kółko – ..................................................... 17. stół – ........................................................
3. wrócić – ................................................... 18. siódmy – ..................................................
4. Bóg – ........................................................ 19. brzózka – .................................................
5. chłód – ..................................................... 20. pokój – .....................................................
6. sól – ..........................................................
7. powtórka – ..............................................
8. przód – ....................................................
9. miód – .....................................................
10. ziółka – ....................................................
11. dowód – ...................................................
12. dół – .........................................................
13. skrócić – ..................................................
14. dróżka – ...................................................
15. dziób – .....................................................
51
2
W których z podanych wyrazów występowanie ó można uzasadnić wymianą samogłoskową, a w których
nie? Oprócz wyrazów polskich proszę poszukać wymiany samogłoskowej także w ich obcojęzycznych
odpowiednikach.
ból córka chór góra Józef kościół król krótki mózg nóżka
ogórek ołówek półka późno przyjaciółka równy róża, wieczór słój
siódmy stół szczegół tchórz twój zwrócić źródło żółty zbiórka
ból – boli,
występowanie ó można uzasadnić wymianą samogłoskową: ..................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
występowania ó nie można uzasadnić wymianą samogłoskową: ............................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
2. Polskie a zapożyczone
W wyrazach zapożyczonych z języków obcych najczęściej występuje u, np. konstytucja, luksus.
3
W podanych wyrazach proszę wpisać odpowiednio ó lub u. Należy uzasadnić pisownię pochodzeniem
wyrazu lub zachodzącą w nim wymianą samogłoskową.
1. u
emisari___sz 6. e___foria 11. gł___d 16. nat___ra
2. fort___na 7. nastr___j 12. h___mor 17. a___tor
3. wr___g 8. f___rtka 13. s___wka 18. czw___rka
4. J___lia 9. a___tobus 14. w___dka 19. k___lturalny
5. chł___d 10. pa___za 15. k___zka 20. odbi___r
3. Zakończenia wyrazów
Odpowiednio ó oraz u występują w określonych zakończeniach rzeczowników.
• ó jest w cząstkach:
– -ów, np. Kraków, Głogów;
– -ówka, np. kartkówka, widokówka;
– -ówna, np. Nowakówna, Kucówna;
– a także w końcówce -ów dopełniacza l.mn. rzeczowników męskich, np. chłopców, kotów.
• u jest w niezwykle licznych w języku polskim cząstkach zdrobnień rzeczowników i przymiotników, m.in.:
– -unio, -unia, np. dziadunio, lalunia;
– -uś, -usia, np. synuś, córusia;
– -uszek, -uszka, -uszko, np. garnuszek, serduszko;
– -ulek, -ulka, -uleńka, np. damulka, babuleńka;
– -uni, -utki, -uteńki, np. bielutki, słodziusieńki;
– -usi, -uśki, -uchny, np. maluśki, leciuchny; Do wyjątków należą wyrazy:
a także: skuwka, wsuwka i zasuwka oraz ich
– -unek, -unka, np. rysunek, opiekunka; wyrazy pokrewne.
– -ulec, np. hamulec;
– -us, np. lizus, dzikus;
– -uch, -uchna, np. dzieciuch, matuchna;
– -um, np. muzeum.
52
4
W podanych wyrazach proszę uzupełnić odpowiednio ó lub u.
1. u
pod___szka 6. Tom___ś 11. ws___wka 17. mil___tki
2. leni___ch 7. archiw___m 12. rach___nek 18. siedem dom___w
3. końc___wka 8. para but___w 13. brzyd___lka 19. lice___m
4. biel___tki 9. mam___sia 14. pak___nek 20. stado kr___w
5. ciot___nia 10. ciężar____wka 15. klas___wka 21. rat___nek
16. kacz___szka 22. młynarz___wna
5
Do podanych wyrazów proszę dopisać jedno lub dwa zdrobnienia, stosując sufiksy, w których
występuje u.
1. tłusty – ..tłuściutki, tłuściuteńki
.......................................................................... 7. dzbanek – .......................................................................
2. czysty – ........................................................................... 8. syn – ................................................................................
3. biała – ............................................................................. 9. mąż – ..............................................................................
4. czarny – .......................................................................... 10. ciocia – ...........................................................................
5. kruche – .......................................................................... 11. palec – .............................................................................
6. słaba – ............................................................................. 12. kwiat – ............................................................................
6
Proszę podać po dwa przykłady wyrazów kończących się na podane sufiksy.
Kraków, Tarnów
-ów – ...........................................................................................................................................................................................
-ówka – .......................................................................................................................................................................................
-ówna – .......................................................................................................................................................................................
-unio – ........................................................................................................................................................................................
-unia – ........................................................................................................................................................................................
-uś – ............................................................................................................................................................................................
-usia – .........................................................................................................................................................................................
-uszek – .......................................................................................................................................................................................
-uszka – ......................................................................................................................................................................................
-uszko – .......................................................................................................................................................................................
-ulek – .........................................................................................................................................................................................
-ulka – .........................................................................................................................................................................................
-uleńka – .....................................................................................................................................................................................
-uni – ..........................................................................................................................................................................................
-utki – .........................................................................................................................................................................................
-uteńki – ......................................................................................................................................................................................
-usi – ...........................................................................................................................................................................................
-uśki – .........................................................................................................................................................................................
-uchny – ......................................................................................................................................................................................
-unek – ........................................................................................................................................................................................
-unka – ........................................................................................................................................................................................
-ulec – .........................................................................................................................................................................................
-us – ............................................................................................................................................................................................
-uch – ..........................................................................................................................................................................................
-uchna – ......................................................................................................................................................................................
-um – ..........................................................................................................................................................................................
53
4. Początek i koniec wyrazu
• Na początku wyrazu najczęściej występuje u.
Wyjątki: ów, ówczesny, ówdzie, ósmy, ósemka (i wyrazy pokrewne).
• Na końcu wyrazu występuje wyłącznie u.
7
W podanych związkach wyrazowych proszę uzupełnić wyrazy odpowiednio ó lub u. Należy wyjaśnić swój
wybór odpowiednią regułą.
1. u
sł___chać m___zyki ch____ralnej 13. zeps___ty b___dzik
2. gr___ba opiek___nka 14. r___da wiewi___rka
3. ci___paga g___ralska 15. garn___szek mak___
4. gł___chy str___ż 16. czyści___tki opatr___nek
5. p___sty ___l 17. b___telka wiśni___wki
6. sł___j ż___rku 18. ___bogi pr___żniak
7. szt___czne f___tro 19. br___dne ___szy
8. przyt___lać mal___cha 20. dł___ga p___łka
9. b___l zęb___w 21. b___rza m___zg___w
10. st___kot obcas___w 22. a___tobus relacji Tarn___w–Rzesz___w
11. okr____tny kr___l 23. ___smy c___d świata
12. ___kładanka ed___kacyjna 24. wązi___tka dr___żka
8
W podanych imionach proszę wpisać odpowiednio ó lub u. Należy uzasadnić wybór wówczas, gdy jest to
możliwe.
1. u
Al___tka 5. ___rsz___la 9. J___lek 13. Szym___ś 17. Piotr___ś
2. Ew___nia 6. Bog___sia 10. Sław___ś 14. G___staw 18. H___bert
3. R___ża 7. Z___zanna 11. Dar___ś 15. Maci___ś
4. Asi___nia 8. Tom___ś 12. J___rek 16. Irene___sz
5. u w formach czasownikowych
u piszemy: W czasownikach -uje się nie kreskuje!

– w formach czasu teraźniejszego zakończonych na -uję, A więc np. w wyrazie studiuje nie należy
-ujesz, -uje, -ujemy, -ujecie, -ują, np. gotuję, planują; sugerować się tym, że w bezokoliczniku
– w zakończeniach trybu rozkazującego -uj, np. studiuj!; studiować występuje o, ale pamiętać
– w imiesłowach przysłówkowych współczesnych o powyższej zasadzie: studiuję, studiujesz,
zakończonych na -ąc, np. promując. studiuje itp.
54
9
Od podanych czasowników proszę utworzyć odpowiednie formy czasu teraźniejszego lub trybu
rozkazującego.
1. częs tuję
częstować – (ja) ................................................... 7. przywoływać – (ty) .............................................
2. oczekiwać – (ty) ................................................ ! 8. czuć – (ona) .........................................................
3. malować – (oni) .................................................. 9. koncertować – (oni) .......................................... !
4. podróżować – (one) ............................................ 10. pielęgnować – (ona) ............................................
5. gotować – (ty) .................................................... ! 11. prasować – (ja) ....................................................
6. zrezygnować – (wy) .......................................... ! 12. budować – (my) ................................................ !
6. Wyjątki
Istnieje jednak wiele wyrazów, w których pisowni ó czy u nie można uzasadnić żadną określoną regułą,
np. w wyrazach: wróbel, tchórz, pusty.
10
W podanych wyrazach proszę uzupełnić zdania odpowiednio ó lub u. Należy uzasadnić wybór wówczas,
gdy jest to możliwe.
1. u zawsze nosi kr___ci___tkie sp___dniczki i bl___zeczki z mn___stwem g___zik___w.

Ew___nia
2. Podr___żni oczek___jący na pociąg, proszeni są o ___wagę!
3. Do filharmonii możesz dojechać ___semką albo sz___stką.
4. Co rok___ we wrześni___ biwak___jemy w g___rach. W tym roku też pojedziemy, m___simy tylko
k___pić nowi___tki śpiw___r.
5. Nie ma sens___ się kł___cić, posz___kajmy kompromis___ .
6. M___j dziadzi___ś got___je pyszni___tką groch___wkę.
7. Na___czyłaś się końc___wek rzeczownik___w?
8. W ___wczesnych czasach nie było jeszcze ani samochod___w, ani pociąg___w.
9. Za tydzień będzie klas___wka ze stopniowania przymiotnik___w, a j___tro zrobimy sobie z tego
powt____rkę.
10. Na łące było p___sto, tylko tu i ___wdzie widać było pasące się stada k___z.
11. W l___tym zawsze jest najsilniejszy mr___z, l___d sk___wa jeziora i rzeki, a pokrywa śnieg___ jest
wciąż gr___ba.
12. Jac___ś jest nizi___tki, p___lchni___tki i też straszny z niego tch___rz i liz___s.
13. Masz pożyczyć złot___wkę? Brak___je mi drobnych, a chciałam kupić mięt___wki.
14. Matematyka jest kr___lową na___k.
15. Idziesz dziś wiecz___r na k___łko teatralne czy na siatk___wkę?
16. Ta potrawka z kr___lika jest tł___sta, a w z___pie og___rkowej jest za d___żo pieprz___ .
17. Bazgrzesz jak k___ra paz___rem!
18. Dostałam od przyjaci___ł widok___wkę z podr___ży na K___bę.
19. W ogr___dku, na krzak___ ż___łtych r___ż wr___bel zg___bił pi___rko.
20. „Pal___szek i gł___wka to szkolna wym___wka”.
55
Powtórzenie
11
Proszę przeczytać zabawne wierszyki Stanisława Jachowicza, a następnie wykonać polecenia A. i B.
Obchodź się łagodnie ze zwierzętami Zaradź złemu zawczasu
Zwierzątkom dokuczać to bardzo zła wada. „Zaszyj dziurkę, póki mała” –

I piesek ma czucie, choć o tym nie gada. mama Zosię przestrzegała.
Kto z pieskiem się drażni, ciągnie go za uszko, Ale Zosia niezbyt skora,
To bardzo niedobre musi mieć serduszko. odwlekała do wieczora.
Z dziurki dziura się zrobiła.
A choć Zosia i zaszyła,
popsuła się suknia cała.
Andzia Źle, że matki nie słuchała.
„Nie rusz Andziu, tego kwiatka,

Róża kole” – rzekła matka.
Andzia mamy nie słuchała, Basia
Ukłuła się i płakała.
Cóż się stało Basi? Jakąż widzę zmianę!
Jej nosek napuchnięty, oczki zapłakane,
A pod noskiem plasterek. Cóż to wszystko znaczy?
Tadeuszek Któż niezwykłą spokojność Basi wytłumaczy?
Zwyczajnie różne chodzą po ludziach przypadki;
Raz niegrzeczny Tadeuszek Basia nie chciała słuchać przestróg dobrej matki:
Nawsadzał w butelkę muszek; To się cała kręciła jakby na sprężynce,
A nie chcąc ich męczyć głodem, To znowu dziwnych zabaw chciało się dziewczynce;
Ponarzucał chleba z miodem. Wszędzie jej było pełno, hałas w całym domu,
Widząc to ojciec przyniósł mu piernika I na chwilkę spokoju nie dała nikomu.
I nic nie mówiąc, drzwi na klucz zamyka. Póty dzban wodę nosi, aż się urwie ucho,
Zaczął się prosić, płakał Tadeuszek, Rzadko swawola komu uchodzi na sucho;
A ojciec na to: – Nie więź biednych muszek. Poznała to i Basia, ale po niewczasie,
Siedział dzień cały. To go nauczyło: Stół obalony z lampą pokaleczył Basię.
Nie czyń drugiemu, co tobie niemiło. Od teraz grzeczne dziecko z Basi się zrobiło.
Oby to na długo było!
Nieposłuszeństwo
Często bywamy winni złemu sami.

„Nie gryź, chłopcze – rzekł ojciec – orzechów zębami”.
Chłopczyk na to: „Nic nie szkodzi”.
A teraz bez zębów chodzi.
56
A. Proszę wpisać do tabelki wyrazy z ó oraz u zgodnie z regułą.
ó u
dopełniacz l.mn.
sufiksy na
wymiana rzeczowników na początku wyraz na końcu końcówka sufiks inny
-ów, -ówka, początku
samogłoskowa* rodzaju wyrazu obcy wyrazu -uje zdrobnienia sufiks
-ówna wyrazu
męskiego
róża,
* Proszę poszukać wymian samogłoskowych w wyrazach polskich, a w miarę możliwości także we własnym języku i innych językach obcych.
B. Proszę wypisać wyrazy z ó oraz u, których występowania nie można uzasadnić regułą.
ó: .......................................................................................................................................................................................................
u: .......................................................................................................................................................................................................
12
Proszę uzupełnić w definicjach wyrazy odpowiednimi brakującymi literami ó lub u, a następnie odgadnąć
hasła, w których dla ułatwienia wpisano ó oraz u.
ó
1. gł___wka u zawierająca nasiona
mak___
m a k ó w k a
2. niewielki odkr___szony kawałeczek czegoś, np. chleba
u
3. powolne zwierzę ze skor___pą na grzbiecie
ó
4. osoba wynajm___jąca to samo mieszkanie l___b pok___j
ó
5. zabezpieczająca nasadka na wieczne pi___ro
u
6. gr___ba nić, np. wełniana, ___żywana do robienia na dr___tach
ó
7. tł___mnie zorganizowany przemarsz z okazji jakiegoś święta albo wyraz protest___
ó
8. ciastko z ciasta franc___skiego z warstwą krem___
57
9. gwałtowne wyładowanie elektryczne, np. między dwiema chm___rami, widoczne podczas b___rzy
u
10. czarny, zwinny ptak b___d___jący gniazda, m.in. w rog___ okien i pod dachem
11 13
A. Proszę wysłuchać dyktanda Babunia Ula i uzupełnić brakujące w tekście wyrazy.
B. Należy porównać uzupełniony tekst z jego transkrypcją w kluczu, poprawić błędnie zapisane wyrazy
Babunia Ula
ulubioną
Babunia Ula była ................................ 1
babcią ............................................2 i ............................................3. Ubierała się czę-
sto na ............................................4, nosiła długie ............................................5, ............................................6 zapinane na
............................................7 guziczków, ............................................8 swetry, różnokolorowe apaszki, buty z ostrymi
............................................9, a na głowie kapelusze. Miała ............................................10 włosy podpięte
............................................11, a w uszach ............................................12 bursztynowe kolczyki. Zawsze miała też
............................................13 usta. Zimą nosiła sztuczne ............................................14 i kożuchy. Jednym słowem –
............................................15 się z tłumu.
Równie niezwykłe jak jej ............................................16 było jej mieszkanie. Mieszkała na ............................................17
Truskawkowej pod numerem ............................................18, na ............................................19 piętrze. Na podwórzu stała
huśtawka oraz tu i ............................................20 rosły ............................................21, które babunia uprawiała od wielu lat.
Jej pokój był pełny różnych ............................................22, a na ścianie wisiał fascynujący zegar
z ............................................23. . W ............................................24 babuni było mnóstwo starych zdjęć, na
............................................25 można było zobaczyć mamusię z ............................................26 dla lalek,
............................................27 z ............................................28 bródką, wujka z ............................................29 polnych kwiat-
ków i samą babunię w nieco dziwnych, ale modnych ............................................30 ubraniach.
Babunia była niezwykłą ............................................31: nie lubiła długopisów i pisała tylko piórem, jeździła swo-
im starutkim ............................................32 maluchem, śpiewała w ............................................33 . Lubiła Kraków, zimą
jeździła w ............................................34 na narty, a latem udawała się w dalekie ............................................35, z których
przysyłała piękne ............................................36 . Miała ............................................37 Tuptusia mieszkającego w pudełku
i ............................................38 kocurka Mruczka, który nieustannie spał na poduszkach na jej łóżku. W lutym, kiedy
dokuczał ............................................39, dokarmiała w karmniku wróble. Co ............................................40 piła z ulubio-
nego kubeczka z wiewiórką ............................................41, do których dodawała ............................................42, a potem
zakładała ............................................43 i rozstawiała sztalugi. ............................................44 obrazy, zawsze nuciła.
Była też wspaniałą ............................................45. Gotowała cudowną ............................................46, piekła najlepsze-
go kurczaka, chrupiące ............................................47, pieczone ............................................48 z posypką
z ............................................49 i puszyste kremówki, częstowała też gości ............................................50, aż od wszystkich
tych smakołyków bolał ich brzuch.
............................................51 jej wnuków zawsze mogła na nią liczyć, kiedy dostała złą ocenę czy zbliżała się kla-
sówka. Robiła im wtedy solidne ............................................52 i tłumaczyła wszystko. ............................................53, że to
proste jak drut i wkrótce takie było. ............................................54 pomóc, gdy nabiło się guza czy dolegał
............................................55 zębów. Jureczek i Basiunia uważali babunię Ulę za dobrą wróżkę
i w ............................................56 najwspanialszą osobę na świecie. Tylko wujek Julek mówił, że i ona ma swoje wady:
zbyt często się ............................................57 i nigdy nie zamyka się jej dziób.
58
VI rz czy ż?
Głoska [ž] zapisywana jest w polskiej ortografii dwojako: albo jako połączenie dwóch liter r oraz z (dwuznak rz), albo
za pomocą litery ż. Zasady ich użycia związane są z rozwojem historycznym języka polskiego.
Dwuznak rz nazywamy „er zet” (od sposobu czytania obu liter), a ż – „zet z kropką”.
A to ciekawe!
Skąd wzięło się rz i ż?
Spółgłoska zapisywana dziś dwuznakiem rz oznaczała miękkie r, czyli r’ (jakie dziś występuje, np.
w j. rosyjskim, zob. море [m-o-r’-e]). Z czasem to miękkie r’ wymawiano jak rj (jak np. słoweńskie morje).
Kolejna zmiana wymowy wprowadziła do wymowy dźwięk ż, stąd mówiono [m-o-r-ż-e]. To ż było tak silne,
że stopniowo zdominowało wymowę, a r’ było coraz słabiej słyszalne, aż wreszcie zupełnie zanikło. Tak więc
[ż] w wyrazach morze czy rzeka zaczęto wymawiać tak samo jak w żaba czy mąż.
O pierwotnym brzmieniu wyrazów z rz przypomina dziś tylko ich zapis oraz to, że wymieniają się one
na r, np. morze > morski. Śladem tego procesu są też odpowiedniki tych wyrazów w innych językach
słowiańskich, gdzie w miejscu rz zawsze występuje r [r’, rj].
W języku polskim odróżnienie w wymowie rz i ż występuje dziś tylko w niektórych gwarach.
Istnieje kilka zasad ułatwiających poprawny zapis.
1. Sąsiedztwo spółgłosek
• rz piszemy po spółgłoskach b, p, d, t, g, k, ch, j, w, np. brzuch, grzyb, trzy.

Wyjątki:
piszemy sz
– w wyrazach kształt, wszyscy, pszczoła, pszenica, zawsze, bukszpan, riksza, wykształcenie, kszyk (gatunek
ptaka) oraz pochodzących od nich wyrazach pokrewnych;
– w końcówkach przymiotników w stopniu wyższym i najwyższym, np. lepszy, najkrótszy;
– w imiesłowach przysłówkowych uprzednich, np. zrobiwszy, poszedłszy.
piszemy ż
– w nazwach ptaków gżegżółka (dawna nazwa kukułki) i piegża;
– w wyrazach z partykułą -że, np. jakże, niemalże, także, weźże.
• ż piszemy:
– po spółgłoskach l, ł, n, m, r, np. lżej, rżeć, mżawka;
– przed spółgłoskami l, ł, n, r, w, np. żniwa, wrażliwy.
Istnieją wyrazy, w których litery dwuznaku rz wymawiamy

osobno jako [r-z], np. marznąć, Tarzan.
59
1
W podanych wyrazach proszę wpisać odpowiednio rz, ż lub sz. Należy uzasadnić pisownię.
1. rz
k___ak 8. ch___eścijanin 15. p___enny 22. g___ebień
2. p___yroda 9. p___ej___ysty 16. mał___eństwo 23. dr___eć
3. skar___yć 10. ładniej___y 17. ___rący 24. tak___e
4. ły___wy 11. ___niwa 18. sk___ypce 25. wyk___tałcony
5. najmniej___y 12. k___tałtować 19. p___czelarstwo 26. m___awka
6. skąd___e 13. up___ejmy 20. oskar___enie 27. st___elać
7. buk___pan 14. dob___e 21. ___łób 28. d___wi
2
Proszę podać pięć przykładów wyrazów, w których rz występuje po spółgłosce.
drzwi,
...........................................................................................................................................................................................................
2. Wymiana spółgłosek
• rz piszemy, gdy wymienia się w innych formach tego wyra-

zu lub w wyrazach pokrewnych na r, np. morze – morski.
• ż piszemy, gdy wymienia się w innych formach tego wyrazu

lub w wyrazach pokrewnych na:
– g, np. książka – księga;
– z, np. wiążę – wiązać;
– ź/zi, np. wożę – wozić;
– s, np. niżej – nisko;
– dz, np. księża – ksiądz;
– dź, np. krawężnik – krawędź;
– h, np. watażka – wataha.
3
Do podanych wyrazów proszę podać ich formy lub wyrazy pokrewne, w których rz wymienia się na r.
1. cesarski
cesarz – ................................. 8. drzeć – .................................. 15. zamierzać – ..........................
2. morze – ................................ 9. marzec – ............................... 16. harcerz – ...............................
3. lekarz – ................................. 10. futrzany – ............................. 17. rycerz – .................................
4. tancerz – ............................... 11. stolarz – ................................ 18. dworzec – .............................
5. chorzy – ................................ 12. kucharz – .............................. 19. dobrze – ...............................
6. cmentarz – ........................... 13. pierze – ................................. 20. tworzyć – ..............................
7. drukarz – .............................. 14. wierzyć – ..............................
60
4
Od podanych wyrazów proszę utworzyć wyrazy pokrewne, w których występuje wymienne rz.
1. kronikarz
kronikarski – ................................................................. 9. mara – .............................................................................
2. malarski – ...................................................................... 10. jary / jarski– ...................................................................
3. stolarka – ........................................................................ 11. pasterski – ......................................................................
4. lekarski – ........................................................................ 12. gitara – ............................................................................
5. wierch – .......................................................................... 13. wzór – .............................................................................
6. żeglarski – ...................................................................... 14. afera – .............................................................................
7. twórca – .......................................................................... 15. dziennikarka – ...............................................................
8. pióra – ............................................................................ 16. stary – .............................................................................
5
Proszę spróbować odnaleźć w innych językach uzasadnienie (wymiana na r) dla pisowni w podanych
wyrazach rz.
1. czes. ořech, ros. opex
orzech – ..........................................................................
2. rzeka – ............................................................................
3. rzadki – .......................................................................... Często pomocna może okazać
4. rzepa – ............................................................................ się wymiana rz : r widoczna
5. grzech – .......................................................................... w obcojęzycznych odpowiednikach
6. drzewo – ......................................................................... polskich wyrazów. Najczęściej dotyczy
7. chrzest – ......................................................................... to innych języków słowiańskich,
np. burza – ros., ukr. буря [burja],
8. uderzyć – ........................................................................
słow. búrka, ale także może dotyczyć
9. korzeń – ......................................................................... języka pochodzenia danego wyrazu,
10. towarzysz – .................................................................... w którym pierwotnie występuje r,
11. zwierzę – ........................................................................ np. Krzysztof – gr. Christophoros (stąd
12. Grzegorz – ..................................................................... ang. Christopher, wł. Cristoforo itp.).
13. Jerzy – .............................................................................
14. Włodzimierz – ..............................................................
6
Od podanych wyrazów proszę utworzyć wyrazy pokrewne, w których występuje wymienne ż.
1. uważny
uwaga – ........................................................................... 10. kolega – ..........................................................................
2. mosiądz – ....................................................................... 11. pieróg – ...........................................................................
3. ksiądz – ........................................................................... 12. krąg – ..............................................................................
4. druh – ............................................................................. 13. róg – ................................................................................
5. wąski – ............................................................................ 14. wiązać – ..........................................................................
6. zamrozić – ...................................................................... 15. potęga – ..........................................................................
7. nisko – ............................................................................ 16. papieski – .......................................................................
8. drogo – ........................................................................... 17. odwaga – ........................................................................
9. mózg – ............................................................................ 18. wstęga – ..........................................................................
61
7
Do podanych wyrazów proszę podać ich formy lub wyrazy pokrewne, uzasadniając wystąpienie
wymiennego ż.
1. blisko
bliżej – ............................................................................ 11. dłużej – ...........................................................................
2. koleżanka – .................................................................... 12. dostrzeże – .....................................................................
3. książę – ........................................................................... 13. drążek – ..........................................................................
4. mrożonka – .................................................................... 14. dróżka – ..........................................................................
5. zagrożenie – ................................................................... 15. książka – .........................................................................
6. pieniążek – ..................................................................... 16. śnieżyca – .......................................................................
7. bieżnia – ......................................................................... 17. rożek – ............................................................................
8. boży – ............................................................................. 18. duży – .............................................................................
9. mężny – .......................................................................... 19. ważyć – ...........................................................................
10. łodyżka – ........................................................................ 20. znużony – .......................................................................
8
Proszę odmienić podane rzeczowniki przez przypadki. Należy zwrócić uwagę na pisownię rz i ż.
M. wiara opera marzec mundur góra ksiądz książę bóg
D.
C. księdzu
l.poj. B. wiarę
N.
Msc. marcu
W. książę!
M. – opery
D. – mundurów
C. –
l.mn. B. – bogów
N. – górami
Msc. –
W. –
62
3. -arz czy -aż?
• rz występuje w zakończeniach:
– -arz, -erz, w których następuje wymiana na r, np. lekarz – lekarski;
– -mierz i -mistrz.
• ż występuje w -aż, -eż:

– w wyrazach rodzimych, jeżeli nie wymienia się na r;
– w wyrazach zapożyczonych, w których w innych językach pojawia się g, np. garaż – fr., ang. garage,
montaż – fr. montage.
ż występuje także w wyrazach

zapożyczonych, w miejscu gdzie
w oryginale znajdowało się g, j
lub rzadziej ch [czyt. jak ż], np.
żongler – fr. jongleur, branża –
fr. branche.
9
Do podanych wyrazów proszę dopisać odpowiednio -arz, -erz lub -aż, -eż. Należy uzasadnić pisownię.
1. fałsz____ fałszerstwo
erz – ..................................................................... 7. report____ – ..................................................................
2. mal____ – ...................................................................... 8. kradzi___ nie wymienia się na r
eż – ....................................................................
3. mont____ – .................................................................... 9. sprzed____ – .................................................................
4. bag____ – ....................................................................... 10. dek____ – .......................................................................
5. bibliotek____– ............................................................... 11. kołni____ –.....................................................................
6. druk____ – .................................................................... 12. żołni____ – ....................................................................
10
Proszę znaleźć w innych językach uzasadnienie dla pisowni ż w podanych wyrazach.
1. ang., fr. garage
garaż – ............................................................................ 7. żakiet – ...........................................................................
2. bandaż – ......................................................................... 8. oranżada – ......................................................................
3. abażur – .......................................................................... 9. branża – ..........................................................................
4. bagaż – ............................................................................ 10. rewanż – .........................................................................
5. masaż – ........................................................................... 11. reżyser – .........................................................................
6. beż – ................................................................................ 12. żaluzje – ..........................................................................
11
Proszę podać po trzy wyrazy kończące się na:
wodomierz,
-mierz: ..............................................................................................................................................................................................
-mistrz: .............................................................................................................................................................................................
63
12
A. Proszę wyjaśnić odmienną pisownię zestawionych w pary homofonów, czyli wyrazów, których wymowa
jest taka sama.
1. każę – karzę 4. jeżyk – jerzyk 7. masaż – masarz
2. mażę – marzę 5. wieży – wierzy 8. kolaż – kolarz
3. jeży – Jerzy 6. może – morze 9. pomoże – Pomorze
B. Proszę użyć tych wyrazów w zdaniach, aby utrwalić poprawny zapis.

Na urlop jedziemy nad morze. Może będzie ładna pogoda.
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
4. Wyjątki
Istnieje jednak wiele wyrazów, w których wystąpienia rz czy ż nie można uzasadnić żadną określoną regułą,
np. w wyrazach: rzeźba, żelazko. Są to najczęściej wyrazy rodzime, których pisownia z rz lub ż jest podobna
w innych językach słowiańskich.
13
W polskich przysłowiach proszę uzupełnić wyrazy brakującymi literami rz lub ż. Tam, gdzie jest to możliwe,
należy uzasadnić pisownię właściwą regułą.
ż – to niezdrowo.
1. Co za du___o 8. Lepiej dmuchać na zimne ni___ się gorącym
2. Czego nie można zmienić, to t___eba polubić. spa___yć.
3. Gdyby kózka nie skakała, toby nó___ki nie 9. Nie ma ró___y bez kolców.
złamała. 10. Nie mo___na dwom panom słu___yć.
4. Gdzie dwóch się bije, tam t___eci ko___ysta. 11. Nie p___esadza się starych d___ew.
5. Im kto mniej wart, tym wy___ej głowę nosi. 12. Nie ___ucaj pereł przed wiep___e.
6. Jeszcze się taki nie urodził, co by ka___demu 13. Pasuje jak kwiatek do ko___ucha.
dogodził. 14. Punktualność jest g___ ecznością królów.
7. Kuj ___elazo póki gorące.
64
Powtórzenie
14
Proszę uzupełnić, zgodnie z zasadami ortografii, brakujące litery rz, ż, sz. Tam, gdzie jest to możliwe,
należy uzasadnić pisownię właściwą regułą.
1. sz
W___ędzie było pełno ku___u i panował du___y niepo___ądek.
2. Czy mo___esz po___yczyć mi ___elazko i no___yczki?
3. Mój najlep___y p___yjaciel ma wy___ ___e wyk___tałcenie.
4. Ju___ drugą godzinę ___alała tak stra___liwa śnie___yca, ___e nie było widać nawet d___ew
rosnących p___ed domem.
5. Ryce___ p___ygotował orę___ do walki z p___era___ającym smokiem.
6. Znu___ony papie___ poprosił księ___y stojących p___y ołta___u o k___esło.
7. Ale___ jesteś ost___y___ony na je___a!
8. Moja ___ona ma___y o nowej zamra___arce.
9. Pan Kazimie___ od wielu lat zajmuje się p___czelarstwem.
10. Ciocia Gra___yna prowadzi war___taty re___yserskie dla młodzie___y.
11. Wolisz chleb p___enny czy ___ytni?
12. W sklepie odzie___owym jest wyp___eda___ .
13. Na pejza___u mala___ p___edstawił ___ekę, płaczącą wie___bę i jesienne ja___ębiny.
14. Skończ___e ju___ ob___artuchu po___erać w___ystkie ro___ki z wiśniami!
15. Rada miasta p___yspo___yła zmartwień burmist___owi, decydując o ograniczeniu bud___etu na
p___yszły rok.
16. Kronika___ zapisywał w___ystkie wa___ne wyda___enia począw___y od p___yjęcia ch___eścijaństwa.
17. K___y___tof Nowak został oskar___ony o kradzie___ samochodu i spowodowanie wypadku na
sk___y___owaniu ulic G___ybowej i Buk___panowej.
18. Czy twój sąsiad jest masa___em czy masa___ystą?
19. Muszę pojechać do jakiegoś ___etelnego mechanika, bo znowu coś mi zg___yta i gwi___dże w silniku.
20. Mo___e ten ___yrandol nie jest najl___ej___y, ale ma oryginalny k___tałt.
15 1
Proszę uzupełnić Krzyżówkę z zegarmistrzem.
W Z G Ó R Z E
2
Należy zwrócić uwagę na pisownię rz i ż. E
3
G
1. niższe niż góra 4
2. grzeczny w stosunku do innych A
3. ludowa nazwa kukułki 5
R
4. opracowanie, np. utworu muzycznego 6
5. powozi dorożką M
7
6. przeciwieństwo dzielenia I
7. osobne pomieszczenie, w którym przechowuje się żywność 8
S
8. mieszka w ulu
9
9. starsza od golarki T
10. pełnienie swoich obowiązków, np. przez lekarza, 10
R
w wyznaczonym czasie 11
11. część rośliny znajdująca się pod ziemią Z
65
16
W opowiadaniu Bolesława Prusa pt. Żywy telegraf proszę uzupełnić w wyrazach odpowiednio rz, sz, ż.
Żywy telegraf
rz 1 na koryta___u2 niezwykłą scenę: czterech chłopców
Pani hrabina podczas wizyty w zakładzie sierot spost___egła
wydzierało sobie podartą ksią___kę3, dość ___wawo4 okładając się kułakami.
– Zdaje mi się, dzieci, ___e5 się bijecie?… – zawołała p___estra___ona6 dama. – Za to ___aden7 nie dostanie
pierniczka i jeszcze pójdzie klęczeć.
– Bo, proszę pani, on mi zabrał Robinsona! – tłumaczył się jeden chłopiec.
– Nieprawda, bo to on!… – zap___eczył8 drugi.
– Widzisz, jak kłamiesz! – zawołał t___eci9. – To ty odebrałeś mi Robinsona.
Zakonnica objaśniła damę, ___e10 mimo pilnego dozoru podobne wypadki trafiają się dosyć często, dzieci bo-
wiem łakną czytania, a ksią___ek11 zakład nie posiada.
W sercu pani hrabiny zatliła się jakaś iskra. Poniewa___12 jednak nu___yło13 ją myślenie, więc starała się zapo-
mnieć o tym. Dopiero w salonie radcy, gdzie wypadło mówić o ___eczach14 pobo___nych15 i dobroczynnych, opisała
wypadek w zakładzie wraz z objaśnieniem zakonnicy.
Radca, słuchając, doznał te___ 16 niezwykłego uczucia i jako bieglej___y17 w ___tuce18 myślenia, zawnioskował,
___e19 nale___ałoby20 wysłać ksią___ki21 dla sierot. P___ypomniał22 sobie nawet, ___e23 w ___afie24 czy w kuf___e25
posiada cały stos butwiejących druków, które niegdyś kupował dla swych dzieci, lecz za cię___ki26 ju___27 był do
g___ebania28 w rupieciach.
Wieczorem radca znalazł się u pana Z., któremu całe ___ycie29 upływało na oddawaniu drobnych usług ludz-
kości, zawartej między siódmą a t___ecią30 klasą u___ędowej31 hierarchii. Chcąc mu zrobić p___yjemność32, radca
opowiedział panu Z. to, co hrabina widziała w zakładzie i słyszała od zakonnicy, dodając ze swej strony, ___e33 wypa-
da postarać się o ksią___ki34 dla sierot.
– Nic prost___ego35! – wyk___yknął36 pan Z. – Wstąpię jutro do redakcji „Kuriera” i wpłynę na nich, a___eby37
zrobili ogło___enie38.
Na drugi dzień pan Z. wbiegł zady___any39 do „Kuriera”, na w___ystkie40 świętości błagając redakcję, a___eby41
wezwała ogół do składania ksią___ek42 dla sierot.
Trafił ___częśliwie43, poniewa___44 brakowało do numeru kilkuwier___owej45 wiadomości sensacyjnej.
Jako___46 referent wydziału uczuciowego siadł i napisał:
„Gromadka dzieci, zostających pod opieką publiczną, cierpi na brak ksią___ek47.
Maleństwo tęskni.
Pamiętajcie o du___ach48 głodnych!”.
Potem gwi___dżąc49, wy___edł50 na obiad.
W parę dni później, w niedzielę, p___ed51 zamkniętymi d___wiami52 redakcji spotkałem ubogo odzianego
człowieka z rękoma czarnymi jak u kominia___a53, a wraz z nim ___czupłą54 dziewczynkę niosącą pakę starych
ksią___ek55.
– Czego pan sobie ___yczy56?
Ufarbowany człowiek uchylił czapki i odparł nieśmiało:
– P___ynieśliśmy57, proszę pana, kilka ksią___ek58 dla tych „głodnych”, co panowie pisali…
A ___czupła59 dziewczynka dygnęła, rumieniąc się, o ile jej na to pozwalały początki blednicy.
Wziąłem od niej ksią___ki60 i oddałem redakcyjnemu chłopcu.
– Jak___e61 się pan nazywa? – spytałem.
– Pro___ę62 pana, a na co to? – odparł zmie___any63.
66
– Musimy p___ecie___64 wydrukować, kto dał ksią___ki65.
– O! to nie pot___eba66, proszę pana; ja przecie jestem ubogi człowiek z fabryki kapelu___y67… To nie pot___eba68…
I od___edł69 wraz z mizerną córeczką.
Obok mnie stał uczony profesor fizyki i zapewne skutkiem tego p___y___edł70 mi na myśl – telegraf nowej
konstrukcji.
Główną stacją był zakład sierot, boczną – robotnik z fabryki kapeluszy; gdy jeden zasygnalizował „baczność”,
drugi natychmiast odpowiedział. Gdy jeden za___ądał71, drugi p___yniósł72.
My inni spełniliśmy funkcję słupów telegraficznych.
Archaizmy: okładać się – bić się

kułaki – pięści
blednica – anemia
12 17
12a A. Proszę wysłuchać dyktanda Wrażliwy kucharz i zapisać tekst ze słuchu.
Wrażliwy kucharz
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
67
VII ch czy H?
Głoska [ch] jest zapisywana w polskiej ortografii za pomocą dwóch znaków ch oraz h. Ich odróżnienie nie jest zwią-
zane z odmienną wymową (choć mieszkańcy Kresów Wschodnich h wymawiają dźwięcznie, a ch bezdźwięcznie).
Dwuznak ch nazywamy „ce ha” (od sposobu czytania obu liter), a h – „samo ha”.
A to ciekawe!
Jeszcze na początku XX w. było słychać w wymowie różnicę między h (wymawianym dźwięcznie)
a ch (wymawianym bezdźwięcznie). Dzisiaj ta różnica słyszalna jest wciąż u mieszkańców wschodniej
i południowej części Polski. Stąd Polacy z dawnych Kresów Wschodnich oraz mieszkańcy pogranicza
polsko-białoruskiego, polsko-ukraińskiego i polsko-słowackiego nie mają kłopotów z pisownią ch i h.
1. Wyrazy rodzime i zapożyczenia

• ch piszemy:
– w wyrazach rodzimych, np. chleb, chusteczka;
– w wyrazach zapożyczonych, najczęściej z języka greckiego, w których występują m.in. cząstki: arch-, arche-,
archi-, chir-, choreo-, chrono-, echo-, psych- itd., np. archaiczny, archeologia, choreografia, psychologia;
– w wyrazach obcych, w których w innych językach ch wymawia się jak [k], [cz] lub [sz], np. chór, chemia,
chrześcijaństwo.
• h piszemy:
– w wyrazach zapożyczonych, w których występują m.in. cząstki: hekto-, helio-, hemi-, hemo-, hetero-,
higro-, hiper-, hipo-, homeo-, homo-, hydro-, np. hektolitr, hemoglobina, hydromasaż;
– w nazwach własnych zapisywanych w innych językach przez h, np. Holandia, Himalaje;
– w imionach obcego pochodzenia, np. Helena, Abraham, Bohdan;
– na początku wielu zapożyczonych wyrazów, np. hamulec, herbata, humor, hak.
Nie należy mylić cząstki Niektóre wyrazy zapisujemy w języku polskim inaczej
hemi- (gr. ‘pół’), np. hemisfera niż w językach, z których pochodzą, np. wyraz „chuligan”
(półkula), z wyrazem „chemia” piszemy przez „ch”, chociaż wyraz ten pochodzi z ang.
i jego wyrazami pokrewnymi, hooligan. Różnica zapisu wynika z tego, że wyraz ten
np. chemioterapia. wszedł do języka polskiego przez język rosyjski.
1
Proszę uzupełnić podane wyrazy odpowiednio ch lub h. Należy uzasadnić wybór.
1. ch
ar___iwum 7. s___izofrenia 13. ___eliocentryzm 19. ___istoria
2. ___aos 8. ___irurgia 14. ___iperbola 20. ___iny
3. ___arakter 9. alko___ol 15. ___ipoteza 21. Sa___ara
4. fil___armonia 10. ___ydrologia 16. ___oreografia 22. ___iperinflacja
5. ___omogenizowany 11. ar___itektura 17. ___otel 23. ___eteroseksualny
6. ___emisfera 12. ___ronologia 18. ___ipokryzja 24. ___olesterol
68
2
Proszę podać po kilka przykładów wyrazów z cząstkami zawierającymi ch i h, które zostały
wymienione w ramce 1.
archeologia,
ch: ......................................................................................................................................................................................................
h: .......................................................................................................................................................................................................
3
Proszę poszukać w słowniku lub na odpowiednich stronach internetowych wyrazów z innymi
przedrostkami zawierającymi ch lub h.
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
4
Proszę podać 5-10 wyrazów zapożyczonych z innych, znanych Panu/Pani języków zawierających h.
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
2. Wymiany spółgłoskowe
• ch piszemy, jeżeli w innych formach tego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na sz, np. ucho
– uszy.
Wyjątki, to np. wyrazy obce yamaha czy wataha, choć w ich odmianie występuje sz (yamasze, watasze).
• h piszemy, jeżeli w innych formach tego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na ż, g, z,
np. druh – drużyna, wahanie – waga, błahy – błazen.
Wymiany można szukać też w językach obcych, np. bohater – ros. богатырь [bogatýr’].
5
Do poniższych wyrazów proszę dopisać inne ich formy lub wyrazy pokrewne, w których ch wymienia się na sz.
1. pieszy
piechota – ....................... 13. strach – ...........................
2. brzuch – .......................... 14. groch – ............................
3. cecha – ............................ 15. wchodzić – .....................
4. cichy – ............................ 16. ruchliwy – ......................
5. dach – ............................. 17. pończocha – ...................
6. ropucha – ....................... 18. kożuch – .........................
7. fartuch – .........................
8. mucha – ..........................
9. suchy – ............................
10. głuchy – ..........................
11. śmiech – .........................
12. paluch – ..........................
69
3. Sąsiedztwo
• ch piszemy:
– po s-, np. schodzić, schab, pascha;
– zawsze na końcu wyrazu, np. dach, zapach, studentach.
Wyjątki: druh oraz grupa wyrazów zapożyczonych m.in. z języków arabskiego i ukraińskiego, np. Ajudah,
Allah (albo Allach), Boh.
• h piszemy:
– w wielu wyrazach na początku wyrazu przed samogłoską, np. hak, hodować, huk.
W wielu przypadkach reguły nie

rozstrzygają o wyborze ch czy
h. W razie wątpliwości należy
sięgnąć po słownik ortograficzny.
6
W podanych związkach wyrazowych proszę uzupełnić luki odpowiednio ch lub h. Tam, gdzie jest to
możliwe, należy uzasadnić pisownię właściwą regułą. W razie wątpliwości proszę sięgnąć po słownik
ortograficzny.
1. h
___aftowana ch
___usteczka 9. kieli___ alko___olu 16. ___udy ___uligan
2. ce___a ___arakterystyczna 10. ___andel ___oinkami 17. wi___er ___alny
3. s___ludna ___ata 11. ___ymn ___olandii 18. ___abit mni___a
4. ci___y bo___ater 12. ___onorowy ___łopak 19. zapa___ ___iacyntów
5. ___iński al___emik 13. ___onorarium psy___ologa 20. ___erb ___ondurasu
6. ___oroba u___a 14. te___nika re___abilitacji 21. gma___ fil___armonii
7. ___odowla ___omików 15. ___ciwy ___rabia 22. o___ydne s___ronisko
8. ___art du___a
70
7
Proszę podać po kilka wyrazów z ch i h zgodnych z regułami wymienionymi w ramkach 1, 2, 3.
duch,
ch: ......................................................................................................................................................................................................
h: .......................................................................................................................................................................................................
8
A. Proszę zwrócić uwagę na różnicę w pisowni homofonów. Należy wyjaśnić ich znaczenie.
1. hart – chart
2. hełm – Chełm
3. hoży – chorzy
B. Aby utrwalić poprawny zapis, proszę ułożyć zdania z powyższymi wyrazami.

Czy twój pies to chart czy owczarek?
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
9
Proszę uzupełnić tabelę, wpisując po kilka wyrazów, w których występuje ch lub h.
ch
nazwy geograficzne imiona zwierzęta rośliny
Chiny, Wojciech, tchórz, mech,
nazwy geograficzne imiona zwierzęta rośliny
Hiszpania, Halina, hipopotam, hiacynt,
71
Powtórzenie
10
Proszę uzupełnić, zgodnie z zasadami ortografii, brakujące ch lub h.
ch
1. Wy___owawcy wraz z dziećmi ubierali ___oinkę, słu___ając kolęd.
2. Gdy tylko słońce wy___yliło się zza ___oryzontu, s___owało się za ___murę.
3. ___łopak ___ani kupił bilety na koncert ___iszpańskich muzyków grający___ na skrzypca___ ,
___arfie i ___armonii.
4. Nie bądź taki ___ciwy, życie nie kończy się na pieniądza___ .
5. ___enio tak się rozpędził na ___ulajnodze, że za___amował dopiero na ___odniku.
6. Wejdź na stry___ po ty___ s___odach, tylko uważaj, żebyś nie za___aczył o barierkę.
7. Po dwó___ ___łodnych i su___ych dnia___ ___ryzantemy us___ły.
8. S___arakteryzuj bo___atera powieści ___istorycznej, a następnie opowiedz o jego dalszych losa___ .
9. Czy na wakacja___ będziecie mieszkać w ___otelu czy w s___ronisku?
10. To nie jest żadna ___oreografia tylko ___aos!
11. Le___ to straszny łakomczu___ , potrafi zjeść tony ___ałwy, ___erbatników, orze___owy___ ___rupek
i pu___arków bitej śmietany.
12. Pod ol___ą, w gęstym m___u rosły wielkie mu___omory.
13. Jesteś marnym ku___arzem, twój s___ab jest su___y, mar___ew z ___rzanem twarda, nawet
___erbata zbyt ___łodna.
14. Kry___a od trze___ miesięcy próbuje s___udnąć, ale wciąż ma zbyt duży brzu___ i za wiele
centymetrów w uda___ .
15. W ___oroskopie na ten tydzień przeczytałam, że nawet w bła___ych sprawach będzie prześladował
mnie pe___ , ale mam nie tracić du___a.
16. ___ela ___uśtała się w ___amaku, wa___lując się ___ińskim wa___larzem.
17. Ce___ą ___arakterystyczną ___ien jest ___i___ot, a ___ipopotamów budząca postra___ siła.
18. Nie wiem, czy tę ___orobę lepiej wyleczyć ___irurgicznie czy ____omeopatycznie.
19. Pie___urzy podczas marszu dodawali sobie otu___y, śpiewając ___óralnie pieśni wojskowe.
20. Nie___ ___oć przez ___wilę będzie ci___o, żebym mógł pouczyć się do egzaminu z ___emii
organicznej!
21. Po ___ejnale ___arcerze odśpiewali ___ymn ___ufca.
22. Szukam o___otnika, który ze___ciałby ___ronologicznie ułożyć te dokumenty w ar___iwum.
11
Proszę wypisać z poprzednich ćwiczeń te wyrazy z ch i h, w których zrobił Pan / zrobiła Pani błędy
w pisowni. Następnie należy ułożyć zdania z tymi słowami lub przepisać je kilkakrotnie, aby utrwalić
ich pisownię.
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
72
12
Proszę posłuchać piosenki Marka Grechuty pt. Cisza oddechu trawy i znaleźć w niej wyrazy, w których
występuje ch/h. Należy je odpowiednio wpisać do poniższej tabeli. Piosenkę można znaleźć w Internecie,
np. na stronie YouTube.
ch h
13
Proszę ułożyć zdania z poniższymi wyrazami.
macocha niech ochłodzenie schowek chata uschnąć choinka chmurzyć się ruch
hak zahaczyć halka hałas hojny huragan czyhać bohomaz wahadło hejnał huk
Macocha kazała Kopciuszkowi wyprasować sukienki swoich ukochanych córek.

...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
73
14
W poniższych okrzykach proszę dopisać ch lub h.
H ___i,
___i, h ___i!
h
___a, ___a, ___a!
A___! Jakie
to piękne!
___ej! Tu
___alo! jestem!
A___a! Już
rozumiem!
___ura! Udało
mi się!
O___, nie!
O___o! Znowu
się zawiesił!
74
13 15
13a A. Proszę wysłuchać dyktanda Choroba Haliny i zapisać tekst ze słuchu.
B. Proszę porównać swój tekst z jego transkrypcją w kluczu, poprawić błędnie zapisane wyrazy i postarać
Choroba Haliny
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................................................
75
VIII Wielką czy małą literą?
Właściwe używanie w tekstach wielkich i małych liter może sprawiać trudności zwłaszcza w sytuacji, gdy zasady te są
odmienne w językach ojczystych studentów, np. częste używanie wielkiej litery w języku angielskim, zapis wielką literą
wszystkich rzeczowników w języku niemieckim itd.
Oto kilka najważniejszych zasad ułatwiających poprawną pisownię.
1. Imiona, nazwiska, nazwy
• Wielką literą zapisujemy:

– imiona, nazwiska, pseudonimy, przydomki, np. Jan Kowalski, Kazimierz Wielki, Cher;
– imiona własne roślin, zwierząt itd., np. kot Mruczek, dąb Bartek;
– imiona własne Boga, bogów, postaci mitologicznych itp., np. Duch Święty, Afrodyta;
– nazwy postaci literackich, uosobienia pojęć itp., np. Czerwony Kapturek, Prawda, Los;
– nazwy świąt (religijnych i świeckich), np. Wielkanoc, Nowy Rok, Dzień Babci;
– nazwy marek, np. buty marki Adidas;
– nazwy instytucji, organizacji, urzędów itp. i utworzone od nich skróty, np. Uniwersytet Jagielloński (UJ),
Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ);
– nazwy nagród, orderów, odznaczeń, np. Nagroda Nobla, Krzyż Zasługi, Wzorowy Uczeń.
• Małą literą zapisujemy:
– nazwy pospolite, czyli nazywające kategorie istot lub rzeczy, np. człowiek, pies, stół;
– nazwy dni tygodnia, miesięcy, okresów kalendarzowych, np. poniedziałek, maj, rok, karnawał;
– nazwy artykułów przemysłowych, spożywczych itp., np. (noszę) adidasy, (jeżdżę) mercedesem;
– nazwy pospolite utworzone od nazw własnych, np. warszawa (samochód), amerykanka (kanapa), judasz
(zdrajca; wizjer w drzwiach);
– przymiotniki utworzone od nazw własnych, np. porównanie homeryckie;
– nazwy obrzędów, zwyczajów, zabaw i tańców, np. walentynki, andrzejki, zaręczyny, krakowiak, polonez;
– nazwy wydarzeń historycznych, np. bitwa pod Grunwaldem, powstanie warszawskie, wojna trojańska;
– nazwy okresów, epok i prądów kulturalnych, np. barok, romantyzm. Wyjątkiem są nazwy wielowyrazowe,
np. Młoda Polska, Młode Niemcy.
Odmiennie
zapisujemy wyraz
Kościół (jako
instytucję) i kościół
(jako budynek).
76
1
Proszę wybrać zgodnie z zasadami ortografii odpowiednio wielką lub małą literę.
1. Którym piórem wolisz pisać, P/pelikanem czy P/parkerem?
2. Dostałem dofinansowanie z M/ministerstwa E/edukacji N/narodowej.
3. Książę ożenił się z K/kopciuszkiem i żyli długo i szczęśliwie.
4. Nasz sąsiad, pan W/wiśniewski, ma dwa psy R/reksa i M/maksa.
5. Nie wiesz, że B/bolesław K/krzywousty był księciem, a nie królem?
6. Sprzątam i sprzątam, to S/syzyfowa praca.
7. Nalać ci C/coca-C/coli?
8. On zawsze był N/narcyzem, już go nie zmienisz.
9. Pani Z/zawadzka z okazji D/dnia K/kobiet dostała
od męża perfumy marki C/coty, a na I/imieniny
wymarzonego K/kodaka.
10. Co roku jestem wolontariuszem W/wielkiej
O/orkiestry Ś/świątecznej P/pomocy.
2
Proszę wypisać po kilka przykładów podanych nazw. Należy zwrócić uwagę na pisownię wielkiej
i małej litery.
Czerwony Kapturek,
1. nazwy postaci literackich: ......................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
Boże Narodzenie,
2. nazwy świąt: .............................................................................................................................................................................
Czerwony Krzyż,
3. nazwy instytucji, organizacji itp.: ..........................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
chleb,
4. nazwy artykułów przemysłowych, spożywczych itp.: ........................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
5. nazwy pospolite utworzone od nazw własnych: ............................... amerykanka (w znaczeniu kanapa),..........................................
....................................................................................................................................................................................................
chopinowski/szopenowski,
6. przymiotniki utworzone od nazw własnych: ......................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
3
Proszę wybrać po jednym przykładzie z każdego podpunktu poprzedniego ćwiczenia i ułożyć
z nim zdanie.
Czerwony Kapturek szedł ścieżką przez las.
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
77
2. Nazwy geograficzne

– nazwy planet, gwiazd, gwiazdozbiorów, księżyców i innych obiektów astronomicznych, np. Mars, Wielki
Wóz;
– nazwy kontynentów, oceanów, mórz, pustyń, gór, wysp itd.
• jednowyrazowe, np. Europa, Atlantyk, Adriatyk, Sahara, Tatry, Kuba;
• wielowyrazowe, jeżeli wszystkie wyrazy są integralną częścią nazwy własnej, np. Ocean Atlantycki,
Morze Bałtyckie, Pustynia Błędowska, Góry Skaliste, Góra Kościuszki, Kanał Panamski, Wyspa Świętej
Heleny;
– jedno- i wielowyrazowe nazwy państw, krain, miast, wsi, dzielnic itp., np. Hiszpania, Nowa Zelandia,
Lombardia, Londyn, Stara Wieś, Podgórze;
– przymiotniki północny, południowy, wschodni, zachodni, jeśli są integralną częścią nazw geograficznych,
państw itp., np. Europa Zachodnia, Morze Północne, a także Wschód, Zachód w znaczeniu obszarów
geograficzno-kulturowych.

– pojęcia i terminy geograficzne, np. biegun, południk, równik;
– pojęcia i terminy geograficzne będące rzeczownikiem pospolitym, określeniem przed nazwą własną (bez
którego nazwa może istnieć), np. rzeka Wisła, pustynia Gobi, wyspa Uznam;
– przymiotniki północny, południowy, wschodni, zachodni, jeśli odnoszą się do części terytorium, a nie
tworzą nazwy własnej, np. (w) zachodniej Europie, (przez) północną Polskę.
Ziemia, Słońce, Księżyc piszemy wielką

literą jako terminy astronomiczne,
w znaczeniu pospolitym – małą, np.
wybuchy na Słońcu, ale: dziś świeci
słońce.
Rady
1. Jeżeli nie jesteśmy pewni, czy dany wyraz to część nazwy własnej czy rzeczownik pospolity, określenie
przed nazwą własną, wystarczy zastanowić się, czy bez niego nazwa nadal zachowuje swoje znaczenie
i może istnieć samodzielnie.
Jeśli tak – to ten rzeczownik lub przymiotnik piszemy małą literą, np. wodospad Niagara (także: Niagara),
góra Synaj (także: Synaj).
Jeśli nie – to część nazwy własnej i należy go zapisać wielką literą, np. Morskie Oko, Morze Bałtyckie, Góra
Świętej Anny.
2. Jeżeli nazwa własna jest dwuwyrazowa i drugi wyraz jest przymiotnikiem w mianowniku lub
rzeczownikiem w dopełniaczu, obydwa człony piszemy wielką literą, np. Kanał Sueski, Góra Kościuszki.
78
4
A. Proszę zapisać podane nazwy zgodnie z zasadami ortografii dotyczącymi pisowni wielkiej i małej litery.
B. W których nazwach możliwa jest różna pisownia zależnie od znaczenia?
1. półwysep Hel
PÓŁWYSEP HEL ....................................................................................................................................................................
2. PARYŻ ......................................................................................................................................................................................
3. GRENLANDIA .......................................................................................................................................................................
4. POMORZE ..............................................................................................................................................................................
5. GWIAZDA POLARNA ..........................................................................................................................................................
6. KSIĘŻYC ..................................................................................................................................................................................
7. MORZE ŚRÓDZIEMNE ........................................................................................................................................................
8. WENUS ....................................................................................................................................................................................
9. AFRYKA POŁUDNIOWA ....................................................................................................................................................
10. PUSTYNIA GOBI ...................................................................................................................................................................
11. MORZE PÓŁNOCNE ............................................................................................................................................................
12. TEKSAS ....................................................................................................................................................................................
13. ARIZONA ................................................................................................................................................................................
14. JEZIORO ONTARIO .............................................................................................................................................................
15. GÓRNY ŚLĄSK ......................................................................................................................................................................
16. GÓRA KOŚCIUSZKI .............................................................................................................................................................
17. AZJA MNIEJSZA ....................................................................................................................................................................
18. POŁUDNIOWO-WSCHODNIA PRAGA ..........................................................................................................................
19. KANAŁ SUESKI .....................................................................................................................................................................
20. GÓRY ŚWIĘTOKRZYSKIE ..................................................................................................................................................
21. JEZIORO BODEŃSKIE .........................................................................................................................................................
22. WYSPA WIELKANOCNA ....................................................................................................................................................
23. WYSPA RODOS .....................................................................................................................................................................
24. ARCHIPELAG WYSP MARSHALLA .................................................................................................................................
3. Topografia miasta
– jedno- i wielowyrazowe nazwy ulic, placów, parków itp., np. ulica Kwiatowa, plac Zgody, aleja Waszyngtona;
– jedno- i wielowyrazowe nazwy budowli, zabytków, obiektów, np. Sukiennice, Zamek Królewski, kościół
Świętych Piotra i Pawła, Cmentarz Łyczakowski;
– jedno- i wielowyrazowe nazwy własne hoteli, restauracji, sklepów, przedsiębiorstw itp., np. Orbis,
Księgarnia Naukowa, pizzeria Rialto, hotel Novotel Kraków.
Uwaga!
W nazwach wielowyrazowych wielką literą zapisujemy tylko te wyrazy, które są integralną częścią nazwy!

– wyrazy ulica, plac, aleja, osiedle, kościół, pałac, cmentarz, hotel, sklep, kino, pomnik itp. będące tylko nazwą
gatunkową przed nazwą własną, np. ulica Szewska, park Jordana, wieża Eiffla, kościół Na Skałce, pomnik
Adama Mickiewicza;
– spójniki i przyimki w nazwach wielowyrazowych ulic, placów, parków, budowli, obiektów itp., np. ulica
Wojciecha z Brudzewa, pomnik Bitwy pod Grunwaldem, park im. Żwirki i Wigury.
79
Jeżeli wyraz aleja występuje w nazwie w liczbie mnogiej, piszemy go
wielką literą, np. Aleje Jerozolimskie, Aleje Trzech Wieszczów.
5
Proszę zapisać podane nazwy zgodnie z zasadami ortografii dotyczącymi pisowni wielkiej i małej litery.
1. plac Inwalidów
PLAC INWALIDÓW .............................................................................................................................................................
2. PARK JORDANA ....................................................................................................................................................................
3. ALEJE UJAZDOWSKIE ........................................................................................................................................................
4. ULICA CHOPINA ..................................................................................................................................................................
5. ŁAZIENKI ...............................................................................................................................................................................
6. DZWON ZYGMUNT ............................................................................................................................................................
7. PAŁAC KULTURY I NAUKI ................................................................................................................................................
8. PLAC WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH .....................................................................................................................................
9. ULICA LOTNIKÓW POLSKICH ........................................................................................................................................
10. ALEJA SZUCHA .....................................................................................................................................................................
11. MOST GRUNWALDZKI .......................................................................................................................................................
12. KLASZTOR FRANCISZKANÓW .......................................................................................................................................
13. RYNEK STAREGO MIASTA ................................................................................................................................................
14. ALEJE NIEPODLEGŁOŚCI ..................................................................................................................................................
15. PLAC TRZECH KRZYŻY .....................................................................................................................................................
16. KOŚCIÓŁ MARIACKI ...........................................................................................................................................................
17. HOTEL POD RÓŻĄ ..............................................................................................................................................................
18. KAWIARNIA KAFKA ...........................................................................................................................................................
19. PLAC BANKOWY ..................................................................................................................................................................
20. MAŁY RYNEK ........................................................................................................................................................................
6
Proszę wpisać do tabeli po 5 przykładów w każdej kolumnie. Proszę zwrócić uwagę na pisownię
wielkiej i małej litery.
nazwy mórz, nazwy krain nazwy miast, wsi, nazwy nazwy

nazwy budowli
oceanów, jezior i państw dzielnic ulic placów
1. Morze Bałtyckie 1. 1. 1. 1. 1.
2. 2. 2. 2. 2. 2.
3. 3. 3. 3. 3. 3.
4. 4. 4. 4. 4. 4.
5. 5. 5. 5. 5. 5.
80
4. Mieszkańcy, przedstawiciele, wyznawcy

– nazwy mieszkańców planet, kontynentów, regionów i krajów, np. Ziemianin, Azjata, Ślązak, Polak;
– nazwy członków ludów, ras, plemion, dynastii itp., np. Indianin, Habsburg.

– nazwy mieszkańców miast, wsi, dzielnic, osiedli itp., np. warszawianin, krowodrzanka;
– nazwy wyznawców religii, np. chrześcijanin, żyd.
Niektóre nazwy możemy pisać w zależności od

znaczenia na dwa sposoby, np. Żyd (członek narodu),
ale żyd (wyznawca judaizmu), Rzymianin (obywatel
Cesarstwa Rzymskiego) i rzymianin (mieszkaniec
Rzymu) itp.
7
A. W podanych nazwach proszę wpisać wielką lub małą literę. Należy wyjaśnić wybór odpowiednią regułą.
1. M/m m
___uzułmanin 12. A/a ___teńczyk
2. S/s ___łowianin 13. T/t ___udor
3. J/j ___agiellonowie 14. A/a ___ustralijczyk
4. C/c ___zech 15. A/a ___lzatczyk
5. B/b ___erlińczyk 16. M/m ___etys
6. B/b ___retończyk 17. G/g ___rek
7. K/k ___rakowianin 18. L/l ___ondyńczyk
Ś/ś
8. P/p ___omorzanin 19. ___wiadek ___ehowy
J/j
9. W/w ___iedeńczyk 20. A/a ___pacz
10. H/h ___olender 21. A/a ___frykanin
11. M/m ___arsjanin 22. W/w ___enecjanin
B. W których trzech nazwach obydwie formy zapisu są poprawne?

...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
81
8
Kiedy możemy zapisać podane wyrazy wielką, a kiedy małą literą? Proszę wytłumaczyć różnicę pisowni
związaną z odmiennymi znaczeniami tych wyrazów. W razie potrzeby należy skorzystać z odpowiednich
słowników.
1. obywatelka Polski
Polka – ............................................................................ taniec
polka – ...................................................................................
2. Meksykanin – ................................................................ meksykanin – .......................................................................
3. Prusak – ......................................................................... prusak – .................................................................................
4. Bawarka – ....................................................................... bawarka – ..............................................................................
5. Arab – ............................................................................. arab – .....................................................................................
6. Chińczyk – ..................................................................... chińczyk – .............................................................................
7. Holenderka – ................................................................. holenderka – .........................................................................
8. Kanadyjka – ................................................................... kanadyjka – ...........................................................................
9. Węgierka – ..................................................................... węgierka – .............................................................................
10. Tatar – ............................................................................ tatar – ....................................................................................
11. Pers – .............................................................................. pers – .....................................................................................
12. Finka – ............................................................................ finka – ...................................................................................
9
Proszę wybrać z poprzedniego ćwiczenia po 5 wyrazów pisanych wielką i małą literą i ułożyć
z nimi zdania.
Moja dziewczyna jest Polką.
...........................................................................................................................................................................................................
Nauczyłem się tańczyć polkę.
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
5. Tytuły

– pierwszy wyraz w tytułach jedno- i wielowyrazowych różnego rodzaju utworów, programów radiowych
i telewizyjnych, deklaracji, ustaw itp., np. Biblia, Noce i dnie, Deklaracja praw dziecka, Wiadomości;
Wyjątki to m.in.: Stary Testament, Nowy Testament, Pismo Święte, Biblia Tysiąclecia oraz tytuły ksiąg biblijnych.
– wszystkie wyrazy w wielowyrazowych tytułach programów telewizyjnych lub radiowych o charakterze
cyklicznym, np. Teatr Telewizji, Telewizja Edukacyjna;
– tytuły czasopism i cykli wydawniczych (z wyjątkiem przyimków i spójników), np. „Gazeta Wyborcza”,
„Kobieta i Życie”, „Po Prostu”, Biblioteka Wiedzy o Prasie;
– tytuły modlitw, np. Anioł Pański, Litania do Najświętszej Marii Panny.

– nazwy gatunkowe utworów, modlitw itp. (także znajdujące się przed nazwami własnymi), np. litania,
sonata Księżycowa;
– nazwy godności, tytuły naukowe i zawodowe, a także utworzone od nich skróty, np. prezydent Jacek
Majchrowski, rektor Marcin Pałys, prof. Ryszard Nycz, dr Elżbieta Zarych.
Wyjątek: dużą literą piszemy nazwy urzędów jednoosobowych w aktach prawnych, np. Jego
Magnificencja Rektor Uniwersytetu Warszawskiego.
82
W muzyce używamy wielkiej litery na oznaczenie tonacji durowej, a małej na oznaczenie
tonacji molowej, np. C-dur, c-moll.
10
Proszę zapisać podane tytuły, używając odpowiednio wielkich i małych liter.
1. Przegląd wydarzeń tygodnia / Przegląd Wydarzeń Tygodnia

PRZEGLĄD WYDARZEŃ TYGODNIA ............................................................................................................................
2. KATOLICKI MAGAZYN MŁODZIEŻOWY.....................................................................................................................
3. GORZKIE ŻALE .....................................................................................................................................................................
4. KARTA NAUCZYCIELA .......................................................................................................................................................
5. NOWY TESTAMENT ............................................................................................................................................................
6. HISTORIA JĘZYKA POLSKIEGO ......................................................................................................................................
7. KONSTYTUCJA 3 MAJA ......................................................................................................................................................
8. DZIEJE APOSTOLSKIE ........................................................................................................................................................
9. SYMFONIA PASTORALNA .................................................................................................................................................
10. TEATR TELEWIZJI ...............................................................................................................................................................
11. SŁOWNIK ORTOGRAFICZNY DLA SZKÓŁ PODSTAWOWYCH .............................................................................
12. DZIEJE SZTUKI W ZARYSIE ..............................................................................................................................................
13. CZŁOWIEK Z MARMURU .................................................................................................................................................
14. ZAKOCHANI W RZYMIE ...................................................................................................................................................
14 11
Proszę zapisać ze słuchu podyktowane zdania. Należy uzasadnić wybór wielkiej i małej litery.
Do najbardziej znanych obrazów Jana Matejki należą „Bitwa pod Grunwaldem”, „Jan Sobieski pod
1. ....................................................................................................................................................................................................
Wiedniem”, „Unia Lubelska” oraz „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem”.
....................................................................................................................................................................................................
2. ....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
3. ....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
4. ....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
5. ....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
6. ....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
7. ....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
8. ....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
9. ....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
10. ....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
83
6. Specjalne użycie wielkiej litery
Wielkiej litery (w zapisie rzeczowników, przymiotników i zaimków) używa się także ze względów
uczuciowych i grzecznościowych, m.in.:
– w listach, podaniach, oficjalnych pismach różnego rodzaju, np. Przesyłam Ci pozdrowienia; Szanowni
Państwo; Bardzo dziękuję Panu Prezesowi;
– w różnych wypowiedziach, wyrażając swój szacunek, miłość, przyjaźń, np. Największą wartością jest
Ojczyzna; dostojny Jubilat.
12
W podanych zdaniach proszę użyć właściwie wielkich liter.
1. dziękujemy z całego serca ludziom dobrej woli za hojność.
Dziękujemy z całego serca Ludziom Dobrej Woli za hojność.
...................................................................................................................................................................................................
2. uprzejmie proszę pana dziekana o przedłużenie mi urlopu dziekańskiego o rok ze względów zdrowotnych.
...................................................................................................................................................................................................
3. myślę o tobie i kiedy tylko będę miał możliwość, napiszę do ciebie dłuższy list.
...................................................................................................................................................................................................
4. chciałbym prosić panią o przesłanie mi listy osób zainteresowanych kursem.
...................................................................................................................................................................................................
5. według ewangelii świętego jana jezus powiedział: „ja jestem drogą, prawdą i życiem. nikt nie przychodzi do ojca
inaczej jak tylko przeze mnie”.
...................................................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................................
13
Proszę napisać krótki list do bliskiej osoby, uwzględniając użycie wielkich liter ze względów
emocjonalnych i grzecznościowych.
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
84
Powtórzenie
14
Proszę zapisać małą lub wielką literą podane wyrazy i uzasadnić swój wybór odpowiednią regułą. W razie
potrzeby należy sięgnąć do słownika ortograficznego, wzbogacając w ten sposób swoją wiedzę o pisowni
wielkich i małych liter.
1. średniowiecze
ŚREDNIOWIECZE ........................................(nazwa epoki)................................................................................................
2. ZŁOTA PALMA ......................................................................................................................................................................
3. WODA KOLOŃSKA ..............................................................................................................................................................
4. CZWARTEK ............................................................................................................................................................................
5. STARY TESTAMENT ............................................................................................................................................................
6. VIRTUTI MILITARI ..............................................................................................................................................................
7. DZIEWICA ORLEAŃSKA ....................................................................................................................................................
8. DRUGA WOJNA ŚWIATOWA ............................................................................................................................................
9. NOBEL .....................................................................................................................................................................................
10. WIELKI PIĄTEK ....................................................................................................................................................................
11. POWSTANIE STYCZNIOWE ..............................................................................................................................................
12. WALENTYNKI .......................................................................................................................................................................
13. KRAKOWIAK .........................................................................................................................................................................
14. URZĄD RADY MINISTRÓW .............................................................................................................................................
15. PIERNIKI TORUŃSKIE ........................................................................................................................................................
16. PREMIER .................................................................................................................................................................................
17. KOŚCIÓŁ NA SKAŁCE .........................................................................................................................................................
18. MŁODA POLSKA ..................................................................................................................................................................
19. KATOLIK .................................................................................................................................................................................
20. KRAJ KWITNĄCEJ WIŚNI ..................................................................................................................................................
21. FAUN ........................................................................................................................................................................................
22. SYN BOŻY ...............................................................................................................................................................................
23. HOTEL POD RÓŻĄ ..............................................................................................................................................................
24. KOŚCIÓŁ ŚWIĘTYCH PIOTRA I PAWŁA .......................................................................................................................
25. PREZYDENT RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ ...............................................................................................................
26. TATRY ZACHODNIE ..........................................................................................................................................................
85
15
Proszę uzupełnić tabelę, wpisując po kilka przykładów z polskich realiówx.
tytuły nazwy mieszkańców nazwy członków nazwy

tytuły książek, tytuły
programów TV miast, wsi, dzielnic, ludów, ras, wyznawców
filmów itp. czasopism
i radiowych osiedli plemion religii
Pan Tadeusz, „Polityka”,
x
Tytuły utworów mogą być zapisane w cudzysłowie lub kursywą (w druku).
16
Proszę zapisać małą lub wielką literą podane wyrazy i uzasadnić swój wybór odpowiednią regułą. W razie
potrzeby należy sięgnąć do słownika ortograficznego, wzbogacając w ten sposób swoją wiedzę o pisowni
wielkich i małych liter.
1. zobacz jakie piękne kozaki! idealnie pasują do mojej kurtki.
Zobacz jakie piękne kozaki! Idealnie pasują do mojej kurtki.
....................................................................................................................................................................................................
2. pani róża od lat uprawia róże.
....................................................................................................................................................................................................
3. woda na odrze znowu podniosła się o kilka centymetrów.
....................................................................................................................................................................................................
4. kup kilogram węgierek.
....................................................................................................................................................................................................
5. dzieci często chorują na ospę i odrę.
....................................................................................................................................................................................................
6. rycerz na widok krzyżaka chwycił za miecz.
....................................................................................................................................................................................................
7. w XVII wieku kozacy często buntowali się i wszczynali wojny.
....................................................................................................................................................................................................
8. zachowujesz się jak krezus, a zarabiasz niecałe 2000 zł miesięcznie.
....................................................................................................................................................................................................
9. wolisz napoleona czy brandy?
....................................................................................................................................................................................................
10. dziewczynka na widok pająka krzyżaka zaczęła piszczeć.
....................................................................................................................................................................................................
11. zobacz, tam jest wielki wóz!
....................................................................................................................................................................................................
12. jadę pod namiot na mazury.
....................................................................................................................................................................................................
86
13. spędzicie wigilię w domu czy u dziadków?
....................................................................................................................................................................................................
14. możesz mi to przetłumaczyć na hiszpański?
....................................................................................................................................................................................................
15. zatańczymy mazura?
....................................................................................................................................................................................................
16. czy na łotwie obchodzi się dzień matki?
....................................................................................................................................................................................................
17. pojedźmy w niedzielę na kopiec kościuszki.
....................................................................................................................................................................................................
18. co byś zabrał na bezludną wyspę?
....................................................................................................................................................................................................
19. zimą słońce zachodzi już po piętnastej.
....................................................................................................................................................................................................
20. przez wschodnią europę i azję południową przeszły ogromne ulewy, które spowodowały liczne powodzie.
....................................................................................................................................................................................................
21. moja przyjaciółka czyta „przyjaciółkę”, a ja „kobietę i życie”.
....................................................................................................................................................................................................
22. pójdziemy do zoo czy do filharmonii narodowej?
....................................................................................................................................................................................................
17
Proszę wypisać wyrazy, w których w poprzednich ćwiczeniach zrobił(a) Pan/Pani błąd w pisowni
i ułożyć z nimi zdania lub przepisać te słowa po kilka razy, żeby utrwalić ich pisownię.
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
87
IX Razem czy osobno?
To jedno z najczęstszych pytań zadawanych przez piszących po polsku, także wśród tych posługujących się polskim
jako językiem ojczystym. Oto kilka zasad związanych z częstymi problemami w pisowni łącznej i rozdzielnej.
1 Pisownia nie
1. Rzeczownik
• Partykułę nie z rzeczownikami piszemy łącznie, np. niepokój, niepalenie.
Wyjątki:
– jeżeli rzeczownik piszemy wielką literą, to dodając do niego partykułę nie, wyraz ten piszemy
z łącznikiem, np. nie-Europejczyk, nie-Polak;
– jeżeli w zdaniu występuje przeciwstawienie, rzeczownik z nie piszemy rozdzielnie, np. nie krakowianin,
ale warszawianin.
1
W podanych zdaniach do podkreślonych rzeczowników proszę dopisać przeczenie, odpowiednio łącznie
lub rozdzielnie.
1. Był to nie chrześcijanin, ale muzułmanin.
2. W mieszkaniu panował porządek, jakiego dotąd jeszcze nie widziałem.
3. Masz więcej obecności czy obecności?
4. Ten pies nazywa się Burek, nie Kruczek, lecz Pikuś.
5. Najbardziej znanym dramatem Zygmunta Krasińskiego jest Boska komedia.
6. Wielkie kontrowersje wzbudził fakt, że premierem francuskiego rządu został Francuz.
7. urodzaj spowodował wzrost cen.
8. przyjaciel oblegał miasto od tygodnia.
9. To przyjaciel, ale wróg!
10. Jego największymi wadami były cierpliwość i delikatność.
11. Czuć było jego chęć do rozmówcy oraz to, że w jego głosie widoczna była szczerość, ale jakaś ironia.
12. Wydaje mi się, że miasto to założył Piast, lecz któryś z Jagiellonów.
2. Przymiotnik
Partykułę nie piszemy:
• łącznie z przymiotnikami w stopniu równym, np. niemiły, niedobry.
Wyjątki:
– jeżeli przymiotnik piszemy wielką literą, to dodając do niego partykułę nie, wyraz ten piszemy
z łącznikiem, np. nie-Mickiewiczowski;
– jeżeli w zdaniu występuje przeciwstawienie, przymiotnik z nie piszemy rozdzielnie, np. nie drogi, ale tani.
• rozdzielnie – z przymiotnikami w stopniu wyższym i najwyższym, np.

niezły – nie lepszy – nie najlepszy
niemądry – nie mądrzejszy – nie najmądrzejszy.
88
W przymiotnikach oznaczających nie przeczenie, ale cechę przeciwstawną, oraz takich, w których
wyraz bez nie w ogóle nie istnieje, np. niechlujny, niebotyczny, występuje inny zapis:
niechlujny – niechlujniejszy – najniechlujniejszy.
W przypadku niektórych przymiotników możliwy jest podwójny zapis w zależności od znaczenia:

niegrzeczny – niegrzeczniejszy – najniegrzeczniejszy
(czyli: bardziej niegrzeczny – najbardziej niegrzeczny)
ale: niegrzeczny – nie grzeczniejszy – nie najgrzeczniejszy
(czyli: nie jest grzeczniejszy – nie jest najgrzeczniejszy)
Uwaga! W stopniu najwyższym w obu przypadkach inne jest miejsce występowania partykuły nie
oraz cząstki naj-.
2
Proszę uzupełnić brakujące przymiotniki w stopniu równym, wyższym i najwyższym. Należy zwrócić uwagę
na pisownię nie.
stopień równy stopień wyższy stopień najwyższy
niedrogi nie droższy nie najdroższy

niezły
nie ładniejszy
niemały
nie najwyższy
niedobry
nie najgłupszy
nie czystszy
89
3
Proszę ułożyć po 3 zdania z przymiotnikami w stopniu równym, wyższym i najwyższym
z partykułą nie.
Pomysł wyjazdu dużą grupą okazał się nie najlepszy.
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
4
Do podanych przymiotników proszę dopasować ich synonimy znajdujące się w ramce.
niebiedny niebrzydki niedrogi niegłupi niejasny nienormalny niełatwy nieporządny niespokojny

nieuprzejmy nieprzyjacielski niewielki niewłaściwy niezdarny niezdrowy nieżywy
1. nieporządny
bałaganiarski – ............................................................... 9. ładny – ............................................................................
2. trudny – .......................................................................... 10. mądry – ..........................................................................
3. mały – ............................................................................. 11. nerwowy – ......................................................................
4. tani – ............................................................................... 12. niezrozumiały – .............................................................
5. szkodliwy – .................................................................... 13. niezręczny – ...................................................................
6. bogaty – .......................................................................... 14. nieodpowiedni – ...........................................................
7. martwy – ........................................................................ 15. dziwny – .........................................................................
8. wrogi – ............................................................................ 16. niegrzeczny – .................................................................
3. Przysłówek
Partykułę nie piszemy:
• łącznie
– z przysłówkami w stopniu równym pochodzącymi od przymiotników, np. niemiło, niedobrze;
– z przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym, jeżeli wyraz bez nie nie istnieje, np.
niedołężnie – niedołężniej – najniedołężniej.
Wówczas w stopniu najwyższym cząstka naj- poprzedza partykułę nie.
Wyjątek:
Jeżeli w zdaniu występuje przeciwstawienie, przysłówek z nie piszemy rozdzielnie, np. nie dobrze, ale źle.
• rozdzielnie
– z przysłówkami w stopniu równym, które nie pochodzą od przymiotników, np. nie bardzo, nie zawsze,
nie zaraz;
– z przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym, np. nie lepiej, nie najmądrzej.
Wyjątkiem w pisowni w stopniu wyższym i najwyższym są tu, tak jak w przypadku

przymiotników, przysłówki oznaczające nie przeczenie, ale cechę przeciwstawną!
90
5
Proszę uzupełnić brakujące przysłówki w stopniu równym, wyższym i najwyższym. Należy zwrócić uwagę
na pisownię nie. W przypadku których przysłówków można w zależności od znaczenia zapisać formy
stopnia wyższego i najwyższego na dwa sposoby?
nieszczęśliwie nie szczęśliwiej / nieszczęśliwiej nie najszczęśliwiej / najnieszczęśliwiej

nie śmielej / nieśmielej
nieźle
niesolidnie
nie najmłodziej
nieporządnie
nie najciekawiej / najnieciekawiej
nie mniej
6
Z którymi z podanych przysłówków napiszemy nie razem, a z którymi osobno? Proszę wypisać je
w poprawnej formie i uzasadnić wybór.
mało dobrze
przyjemnie
raz
szybciej
tylko
nie
wysoko
najgłupiej
szczęśliwie zwykle
zawsze
niemało,
Razem: .............................................................................................................................................................................................
nie szybciej,
Osobno: ............................................................................................................................................................................................
91
7
Które z przysłówków z ćwiczenia 6 z nie można stopniować? Proszę podać dla nich pozostałe formy
stopniowania.
niemało – nie mniej – nie najmniej
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
4. Zawsze rozdzielnie
Partykułę nie piszemy rozdzielnie z:

– czasownikami (w formie osobowej, bezokoliczniku, formie bezosobowej), np. nie zjadł, nie iść, nie należy;
– formami nieosobowymi czasownika kończącymi się na -no, -to, np. nie zatrzymano, nie wykryto;
– wyrażeniami, które mają znaczenie czasownikowe, np. nie brak, nie wolno;
– liczebnikami, np. nie dwa, nie piąty;
– zaimkami, np. nie my, nie tu;
– wyrażeniami przyimkowymi, np. nie za długo, nie od dziś, nie dla mnie;
– partykułami byle oraz lada: nie byle jaki, nie lada problem.
Wyjątki to: Czasowniki, takie jak np.

– niejeden (w znaczeniu wiele) ale: nie jeden, lecz dwóch; nienawidzić, niepokoić itp. nie są
– nieraz (w znaczeniu często), ale: nie raz, ale dwa; przeczeniami (wyrazy *nawidzić
– niebawem; czy *pokoić nie istnieją)!
– niezbyt;
– nieco;
– niejaki, niektóry;
– niewiele, niewielu.
8
Proszę wpisać w tabeli po 5 przykładów odpowiednich wyrazów z partykułą nie.
z wyrażeniem o znaczeniu
z czasownikiem z liczebnikiem z zaimkiem
czasownikowym
1. nie lubię 1. 1. 1.
2. 2. 2. 2.
3. 3. 3. 3.
4. 4. 4. 4.
5. 5. 5. 5.
92
9
A. Poniższe zdania proszę uzupełnić podanymi w ramce wyrazami i zwrotami z partykułą nie.
B. Należy uzasadnić ich pisownię.
nie do rzeczy nie ten niejeden nie jedzie nie każdy

nie ósma nie pierwszy nie warto nie wiadomo
nie w porę nie wstyd nie wypadało nie zastąpiłabyś nie raz, nie dwa nie zdajesz
1. nie do rzeczy .
Mówisz zupełnie ......................................
2. ...................................... kłócić się o taką drobnostkę.
3. Znowu przyszedł ...................................... .
4. ...................................... wyjść wcześniej, więc zostaliśmy aż do kolacji.
5. Mówiłem ci o tym ...................................... , ...................................... .
6. ...................................... mnie jutro na dyżurze?
7. To ...................................... , ale dziewiąta powieść tego autora.
8. To ...................................... autobus, od wczoraj jest nowy rozkład jazdy i 123 ...................................... do centrum.
9. ...................................... tak potrafi, prawda?
10. ...................................... by tak chciał.
11. ...................................... ci tak się zachowywać?
12. To już się zdarzyło ...................................... raz.
13. Chyba ...................................... sobie sprawy z konsekwencji tej decyzji.
14. ...................................... , o której będę wolny.
5. Imiesłowy
• Imiesłowy przymiotnikowe (czynne i bierne) z nie należy pisać łącznie (wg zmienionych zasad ortografii
z 1997 r.), np. niekupujący, niezrobiony, choć dopuszczalna jest dawna pisownia rozdzielna, gdy imiesłów
użyty jest w znaczeniu czasownikowym, np. nie będący, nie kupujący, nie zrobiony.
Wyjątki:
nie z imiesłowem przymiotnikowym piszemy rozdzielnie:
– jeżeli w zdaniu występuje przeciwstawienie, np. nie siedzący, ale stojący; nie położony, ale postawiony;
– jeżeli w zdaniu występuje konstrukcja ze spójnikami ani lub ni, np. nie widzący ani nie słyszący.
• Imiesłowy przysłówkowe (współczesne i uprzednie) z nie piszemy zawsze rozdzielnie, np. nie idąc,
nie przeczytawszy.
93
10
Od podanych czasowników z partykułą nie proszę utworzyć, o ile jest to możliwe, właściwe imiesłowy.
Proszę zwrócić uwagę na pisownię nie.
imiesłów
czasownik imiesłów czynny imiesłów bierny imiesłów uprzedni
współczesny
nie robić
nierobiący / nierobiony / nie robiąc –
nie robiący nie robiony
nie kupować
nie brać
nie przeczytać
nie rosnąć
nie mieć
nie dostać
nie spóźniać się
11
W podanych zdaniach do podkreślonych imiesłowów proszę dopisać partykułę nie razem lub osobno.
1. Wiele osób podpisuje dokumenty, nie czytając ich dokładnie.

2. Vincent van Gogh był malarzem docenionym za życia.
3. Mam już dość tego ustającego od tygodnia deszczu.
4. Chyba się przesłyszałeś, ten samochód został sprzedany, ale pożyczony.
5. Przypadki opisane szczegółowo w podręczniku nie pojawią się na egzaminie.
6. odpowiedziawszy na pytanie, wyszedł.
7. Opłata za wizytę u lekarza dla pacjentów ubezpieczonych wynosi 70 zł.
8. zastanawiając się zbyt długo, zgodził się.
9. Osoby dowidzące na stoliku pod oknem znajdą testy wydrukowane większą czcionką.
10. rozumiejąc pytania, nie potrafił na nie odpowiedzieć.
94
Powtórzenie
12
W przysłowiach proszę wpisać w zaznaczonych miejscach partykułę nie odpowiednio razem lub osobno.
1. nie
Gdyby kózka .............skakała, nie
toby nóżki .............złamała.
2. Co za dużo to .............zdrowo.
3. .............wszystko złoto, co się świeci.
4. Mówiły jaskółki, że .............dobre są spółki.
5. .............ma dymu bez ognia.
6. Zgoda buduje, .............zgoda rujnuje.
7. Co dwie głowy, to .............jedna.
8. .............rób drugiemu, co tobie .............miłe.
9. Z pustego i Salomon .............naleje.
10. .............szczęścia chodzą parami.
11. Co cię .............zabije, to cię wzmocni.
12. Czego Jaś się .............nauczy, tego Jan .............będzie umiał.
13. Dzieci i ryby głosu .............mają.
14. Gdzie kucharek sześć, tam .............ma co jeść.
15. .............mów hop, póki .............przeskoczysz.
16. Złego diabli .............biorą.
13
Proszę wpisać w tabeli po 7 przykładów wyrazów z partykułą nie.
z rzeczownikiem z przymiotnikiem z przysłówkiem z czasownikiem
1. nieporządek 1. 1. 1.
2. 2. 2. 2.
3. 3. 3. 3.
4. 4. 4. 4.
5. 5. 5. 5.
6. 6. 6. 6.
7. 7. 7. 7.
z wyrażeniem
z imiesłowem z liczebnikiem z zaimkiem
przyimkowym
1. 1. 1. 1.
2. 2. 2. 2.
3. 3. 3. 3.
4. 4. 4. 4.
5. 5. 5. 5.
6. 6. 6. 6.
7. 7. 7. 7.
95
14
A. Proszę uzasadnić pisownię zaznaczonych wyrazów.
B. Które z wyrazów zaczynających się na nienie są przeczeniami?
Bajeczka na „nie”
1
W pewnym nie największym kraju, wizerunki oglądała
(jego nazwa nic nie powie), i czytała, by być pewna,
wspomnę tylko, że nie Niemcy, że wybierze męża swego
niezbyt bliski Ukrainie, mądrego i przystojnego.
położony niedaleko, Potem tak zaś z niechęcią rzekła
ale nie nad Niemnem, rzeką, do króla nasza królewna:
która aż do morza płynie.
Nie od dzisiaj istniejący, 6
– Pierwszy jest niedouczony
nie od razu zbudowany. nie doceni mądrej żony.
Był niebrzydki, niepodległy, Ja kończyłam uniwersytety,
niebogaty też niestety a to ignorant niestety.
(miał też inne epitety). Drugi, choć mistrzem oręża,
I co w tym najbardziej pewne, nie nadaje się na męża.
miał on króla i królewnę. Jest jak niedźwiedź, zarośnięty,
niechlujny i niezadbany,
2
Gdy królewna miała lata, a piwo on pije na dzbany.
rzekł raz do niej król, jej tata: Strój niedbały i niemodny
– Czas byś męża już wybrała królewskiej córki niegodny.
i na tronie zasiadała. Kąpie się – jak donosi szpieg –
Kandydatów jest niewielu, nie częściej niż pada śnieg.
no a przy tym każdy cudny, Milczek, niemal niemowa,
a więc wybór jest nietrudny. nie wydusi z sensem słowa.
Więc gdy on tak niemy,
3
Może wybór nie był trudny niech go biorą inni, nie my.
dla króla, gdy zięcia szukał,
marząc codziennie o wnukach, 7
Król nieźle zniósł krytykę,
ale za to dla królewny. lecz że sporą miał praktykę,
No bo kto może być pewny, kolejnych trzech kandydatów
zwłaszcza, że serce nie sługa, podsunął on znów swej córce:
że mąż mu na pewno się uda. obdarzonego urodą przez Stwórcę,
(nie usłyszy on krytyki
4
– Co dwie głowy to nie jedna – z powodu swej estetyki!),
powiedziała mu królewna. – władcę bardzo bogatego
Oboje więc wybierzemy, i trzeciego wybranego,
kogo na króla mieć chcemy. jego zdaniem najlepszego.
I na męża kochanego
oraz zięcia królewskiego. 8
Piękniś dla niej był niemęski.
Nie brak było mu urody,
5
Wzięli kandydatów portrety, skóra jak u niemowlęcia,
opisy zawierające konkrety włosy w lokach, nawet lakier,
oraz listy napisane miał też kosmetyków tyle,
do królewny ukochanej. że go było czuć na milę.
Tak, chcąc nie chcąc, więc królewna Strój miał modny i kosztowny,
96
pstrokaty jak na odpuście nie byle jak wygląda, rządzi doskonale.
i nie za bardzo w jej guście. By pokochała go wnet w swoim sercu
Ale która z pań by chciała, i niebawem stanęli na ślubnym kobiercu.
ażeby powaby ciała A jemu niejeden pozazdrościł zięcia,
u jej męża podziwiano, pięknych wnuków i ogólnie domowego szczęścia.
a ją w tyle zostawiano? Dał więc portret, listę zalet
(wszystkie cudne niebywale),
9
Bogactwo zaletą na pewno, a na koniec list od księcia,
zwłaszcza przy ślubie z królewną, którego chciał mieć na zięcia.
lecz poddanych żywot marny, – Córko moja, tamci byli
bo ich pan niegospodarny. niezbyt dobrzy oraz mili,
ten niebiedny i niebrzydki.
Wciąż panuje niedostatek,
10
Nie brak mu też i rozumu,
są też w kraju niewolnicy, władca dobry, sprawiedliwy,
korupcja nie tylko w stolicy. jego lud bardzo szczęśliwy.
Niebywałe traktowanie Nieprzyjaciół nie ma wcale,
czy to możnych czy ubogich, pokój tu panuje stale.
żyją ciągle w czasach srogich. A poza tym kocha ciebie,
Może majątek ma śliczny, będziesz żyła z nim jak w niebie.
ale kraj niedemokratyczny.
Czyś ty panem czy też sługą 12
– Ja nie jestem taka pewna –
żyć tutaj jest niebezpiecznie, powiedziała zaś królewna. –
niełatwo i nie na długo. Może on jest nawet mądry,
dobry, grzeczny, miły, śliczny,
11
Tak, nie inaczej, rzekła mu królewna, ale list nieortograficzny.
a racji swych była pewna. No bo nie da się kobiety
– Nie ten to tamten – odrzekł jej tata zdobyć, pisząc list niestety,
i choć niechęć córki męczyła go nieco, w którym o to się nie dba,
wiedział, że takiego jak trzeci, że „kochana” przez „ch”.
szukać by ze świecą. Morał:
Nie bez trudu go znalazł, sprawdził go dokładnie Gdy kobieta jest w rozterce,
i na koniec zostawił, tak aby królewna królestwo, rękę i serce,
na tle innych książąt była całkiem pewna, tylko ten zdobyć potrafi,
że nie brak mu zalet, walczy niebywale, kto zasady zna ORTOGRAFII.
15
Proszę ułożyć 9 zdań, w których występuje przeciwstawienie, używając wybranych przez siebie
rzeczowników, przymiotników i przysłówków z nie.
Mój tata to nie Amerykanin, ale Kanadyjczyk.
...........................................................................................................................................................................................................
Zrobiła to tym razem nie szybko, ale bardzo powoli.
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
97
15 16
A. Proszę posłuchać dyktanda Nie najlepszy dzień i uzupełnić brakujące w tekście wyrazy.
Nie najlepszy dzień
nie zapowiadał się najciekawiej. Deszcz ............................................2 padać od paru dni
Ten dzień ............................................
1
i także ten poranek był nieco deszczowy. Ania stwierdziła, ziewając, że dzisiaj potrzebna jej będzie
............................................3 kawa. W tramwaju dorośli byli ............................................4 obudzeni, za to dzieciom
............................................5 było energii. Zwłaszcza te siedzące obok niej ............................................6 najgrzeczniejsze,
ale jakoś ............................................7 jej zwrócić im uwagi. Stwierdziła, że ............................................8 wysiada
i ............................................9 się denerwować. Postanowiła wstąpić do cukierni i kupić sobie na osłodę dwa pączki.
Jednak sprzedawca był wyjątkowo ............................................10, a ............................................11 klienci odpłacali mu
pięknym za nadobne. Ania, ............................................12 się długo, wzięła swoje pączki, które, kiedy je rozpakowała
w pracy, okazały się ............................................13 ............................................14 i ............................................15. Wypiła za to
............................................16 kawę i zabrała się do czytania.
Notatki szefa były ............................................17, a nadesłany przekład umowy ............................................18. Ania
doszła do wniosku, że chyba zrobił go wbrew ustaleniom jakiś ............................................19
i ............................................20, bo tekst miejscami był ............................................21, miejscami
............................................22, a trafiał się i ............................................23 błąd merytoryczny. Doszła do wniosku, że za
taką pracę ............................................24 żadne wynagrodzenie i od razu o tym zakomunikowała. Jednak teraz
............................................25, że ............................................26 dokumentów na czas, to jeszcze musiała znaleźć nowego
wykonawcę, a to było ............................................27. Trochę ją to ............................................28, bo zbliżał się długi
weekend i ............................................29 było, czy ktoś podejmie się tak szybkiej pracy. Na szczęście udało się jej to
załatwić, choć ............................................30 tanio i ............................................31 tak, jak chciała.
Po pracy miała ochotę na dobrą kolację i spokojny wieczór. Zrobiła wielkie zakupy, a nawet nieco zaszalała, bo
............................................32 produkty były ............................................33, i ruszyła do domu. Przywitała ją ciemność, bo
w bloku akurat ............................................34 prądu. Z powodu ............................................35 windy musiała wnieść
............................................36 siatki na ósme piętro, a potem zjeść kanapki i wypić wodę mineralną przy świecach, bo
............................................37 przecież kuchenka ani oświetlenie. Była to ............................................38 kolacja, ale marna
przekąska. Ten ............................................39 dzień zdawał się ............................................40 końca. W końcu
............................................41 i ............................................42, zdmuchnęła świece i położyła się do łóżka. Pomyślała, że
w taki dzień ............................................43 się wcale wstawać.
98
2 Pisownia by
1. Czasowniki
• Łącznie piszemy cząstki -bym, -byś, -by, -byśmy, -byście:
– po osobowych formach czasowników, np. robiłbym, poszlibyśmy;
– po czasownikach w funkcji bezosobowej, np. robiłoby się, wypadałoby.
• Rozdzielnie piszemy bym, byś, by, byśmy, byście z nieosobowymi formami czasowników:
– po bezokolicznikach, np. dać by, napisać by;
– po czasownikach modalnych niefleksyjnych, np. można, trzeba, warto, wolno itp., np. można by;
– po formach bezosobowych zakończonych na -no, -to, np. otwarto by, związano by;
– po wyrazach powinien, winien, np. powinien by.
1
Proszę uzupełnić zdania podanymi w ramce czasownikami. Należy zwrócić uwagę na pisownię rozdzielną
lub łączną cząstki by.
należało oddał odwiedziła posadzono powinni siedząc trzeba upiekła warto wydawało
1. trzeba
Uważam, że ......................................by zrobić zakupy w czwartek, bo w piątek będą długie kolejki.
2. ......................................by uprościć system podatkowy.
3. ......................................bym ciasto, gdybym wiedziała, że przyjdziecie.
4. Wokół osiedla ......................................by w tym miesiącu kwiaty, gdyby nie zaczęto kolejnej wymiany rur.
5. ......................................by się, że zarobki powinny wzrosnąć, a nieoczekiwanie spadły.
6. ......................................bym cię, gdybym wiedziała, że jesteś chory.
7. Moim zdaniem ......................................by zainwestować w nowy komputer, w końcu to twoje narzędzie pracy.
8. Chyba ......................................byście się przeprowadzić, skoro dojazdy zajmują wam aż tyle czasu.
9. Nie narzekaj, ......................................byś tyle nie zarobił!
10. ......................................byś też moje książki do biblioteki?
2
Proszę ułożyć zdania z podanymi wyrazami.
można by .........................................................................................................................................................................................
pomogłaby .......................................................................................................................................................................................
sprzedano by ...................................................................................................................................................................................
powinien by .....................................................................................................................................................................................
zagraliby ...........................................................................................................................................................................................
trzeba by ..........................................................................................................................................................................................
ugotować by .....................................................................................................................................................................................
należałoby ........................................................................................................................................................................................
warto by ...........................................................................................................................................................................................
uszyto by ..........................................................................................................................................................................................
99
3
Proszę ułożyć po 5 zdań z czasownikami zawierającymi cząstkę by, w których piszemy ją:
A. razem, B. osobno.
A. Pospałbym dłużej, ale trzeba wstawać do pracy.

....................................................................................................................................................................................................
1. ....................................................................................................................................................................................................
2. ....................................................................................................................................................................................................
3. ....................................................................................................................................................................................................
4. ....................................................................................................................................................................................................
5. ....................................................................................................................................................................................................
B. Trzeba by umyć okna.

....................................................................................................................................................................................................
1. ....................................................................................................................................................................................................
2. ....................................................................................................................................................................................................
3. ....................................................................................................................................................................................................
4. ....................................................................................................................................................................................................
5. ....................................................................................................................................................................................................
2. Inne części mowy

• Łącznie piszemy cząstkę -by-:
– po niektórych partykułach, m.in. ani, czy, niech, oby, np. anibyśmy, czyby;
– po większości spójników, m.in. ani, byle, choć, chociaż, gdy, jak (= jeśli, gdy), jeśli, to (= więc; nie mylić
z zaimkiem wskazującym to), zanim, że, np. gdybym, tobyś, żebyśmy.
• Rozdzielnie piszemy cząstkę by:

– po zaimkach (przysłownych, pytajnych, względnych, wskazujących), m.in. dlatego, gdzie, jak, kiedy, skąd,
tam, wtedy, np. gdzie by, kiedy byśmy;
– po pozostałych częściach mowy, np. głupi by (zauważył), dwóch by (zawołać).
100
4
Proszę przeczytać polskie przysłowia i powiedzenia i wyjaśnić pisownię cząstki by w podkreślonych
wyrazach
1. Choćby i najtęższa zima – tylko do wiosny trzyma.
2. Dlatego dwoje uszu, jeden język dano, iżby mniej mówiono, a więcej słuchano.
3. Gdyby kózka nie skakała, toby nóżki nie złamała.
4. Jeszcze się taki nie urodził, co by każdemu dogodził.
5. W tym największy jest ambaras, żeby dwoje chciało na raz.
6. Nigdy nie jest tak źle, żeby nie mogło być gorzej, ani tak dobrze, żeby nie mogło być lepiej.
7. Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło.
5
Proszę posegregować wyrazy w ramce należące do różnych części mowy na pisane łącznie z cząstką by
i pisane rozdzielnie.
ani byle choć chociaż dlatego duży gdy gdzie jak kiedy
ona oni skąd tam tak wcześnie wtedy zanim
łącznie rozdzielnie
jakby, tam by,
101
Powtórzenie
6
Proszę ułożyć po 5 zdań z cząstką by, w których piszemy ją: A. razem, B. osobno.
A. Wypadałoby pójść na te imieniny do sąsiadów.

....................................................................................................................................................................................................
1. ....................................................................................................................................................................................................
2. ....................................................................................................................................................................................................
3. ....................................................................................................................................................................................................
4. ....................................................................................................................................................................................................
5. ....................................................................................................................................................................................................
B. ..To tyle roboty, że i dziesięciu by nie dało rady!

..................................................................................................................................................................................................
1. ....................................................................................................................................................................................................
2. ....................................................................................................................................................................................................
3. ....................................................................................................................................................................................................
4. ....................................................................................................................................................................................................
5. ....................................................................................................................................................................................................
7
W miejsce kropek proszę wpisać odpowiednio razem lub osobno cząstki bym, byś, by, byśmy, byście.
1. bym
(ja) Gdy...................................... bym
mógł, to...................................... do was przyjechał.
2. Zastanawiamy się, gdzie...................................... wysłać dzieci na ferie.
3. (ja) Skąd...................................... miała to wiedzieć?
4. (wy) Ani...................................... się nie domyślili, gdzie to kupiłam.
5. (ty) Jak...................................... się tego nauczył, to...................................... pamiętał!
6. (wy) Choć...................................... mnie nie wiem jak namawiali, i tak się na to nie zgodzę.
7. (ja) Nie wiem, co musiało...................................... się zdarzyć, że...................................... mógł pójść z wami.
8. (my) Szybko...................................... i tak tam nie dojechali.
9. I stu ludzi...................................... nie dało rady!
10. (ona) Dlaczego...................................... nie miała tam pracować?
11. Nie bardzo wiem, jak...................................... należało to załatwić.
12. Może my...................................... się tym zajęli?
102
16 8
Proszę zapisać ze słuchu podyktowane zdania. Proszę wyjaśnić wybór łącznej lub rozdzielnej pisowni
cząstki by.
1. Chciałbym, żebyś pomógł mi w przeprowadzce.

...................................................................................................................................................................................................
2. ...................................................................................................................................................................................................
3. ...................................................................................................................................................................................................
4. ...................................................................................................................................................................................................
5. ...................................................................................................................................................................................................
6. ...................................................................................................................................................................................................
7. ...................................................................................................................................................................................................
8. ...................................................................................................................................................................................................
9. ...................................................................................................................................................................................................
10. ...................................................................................................................................................................................................
9
Proszę napisać krótką wypowiedź na jeden z wybranych tematów:
1. Gdybym wygrał(a) w totolotka…
2. Gdybym nie mógł/mogła pracować w wymarzonym zawodzie…
3. Gdybym urodził(a) się w rodzinie królewskiej…
4. Gdybym się zakochał(a)…
5. Gdyby to było możliwe…
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
103
3 Pisownia innych wyrażeń
1. pół i ćwierć
Liczebniki pół i ćwierć piszemy: Przyimek w piszemy z pół:
• łącznie, gdy są one częścią wyrazów złożonych: – łącznie, gdy znaczy ‘na
– z rzeczownikiem, np. półbuty, półgolf, ćwierćdolarówka; pół’, ‘w połowie między
– z przymiotnikiem, np. półmetrowy, półlekka, ćwierćfinałowy; godzinami’, ‘częściowo’,
– z przysłówkiem, np. półdarmo, półprzytomnie; ‘w pasie’, np. zgiąć papier
– z formami czasownikowymi, np. półleżeć, półotwarty. wpół, wpół do drugiej,
wpółprzymknięte oczy,
• rozdzielnie, gdy są one: objąć wpół;
– liczebnikami ułamkowymi określającymi część czegoś, – rozdzielnie, gdy znaczy
np. pół roku, ćwierć wieku; ‘w połowie’, np. w pół
– podwójnym określeniem jednego pojęcia (rozdzielonym drogi, zrobił w pół godziny.
wewnętrznie przecinkiem), np. pół żartem, pół serio; pół
fantastyczny, pół realistyczny; pół kobieta, pół ryba;
– połączone z przyimkami, np. na pół, za ćwierć.
1
W podanych zdaniach, zwracając uwagę na pisownię łączną i rozdzielną, proszę wpisać:
A. pół
pół
1. Podzielmy to jabłko na...................................... .
2. Przez ......................................miesiąca będę na delegacji.
3. Zawsze mieszkam wino ......................................na...................................... z wodą.
4. Umówiłam się do dentysty na w...................................... do dziesiątej.
5. Przerywanie w...................................... słowa jest niegrzeczne.
6. W ......................................mroku niewiele było widać.
7. Z niewyspania byłem ......................................przytomny.
8. ......................................biedy, że zapomniałeś dokumentów, ale jak mogłeś zapomnieć pieniędzy?
9. Najlepszym sposobem przyswajania wiedzy jest ......................................zabawa, ......................................nauka.
10. Myślisz, że da się to załatwić w...................................... godziny?
11. Wydaje mi się, że jest to ......................................legalne.
12. Mój dziadek złowił kiedyś ......................................metrową rybę.
B. ćwierć
ćwierć
1. Przeżyli razem ......................................wieku.
2. Ten przepis wymyślił chyba jakiś ......................................inteligent!
3. Oglądałeś wczoraj ......................................finał Mistrzostw Świata w Skokach Narciarskich?
4. Wsyp do garnka ......................................szklanki cukru i ubij z białkami.
5. Zaproponowano mi tylko ......................................etatu.
6. Czy ta ......................................dolarówka jest twoja?
7. W tym roku przebiegłem po raz pierwszy ......................................maraton.
8. Zagraj to jeszcze raz, ale pamiętaj, że w tym miejscu jest ......................................nuta, a nie cała nuta!
9. Czy wiesz, ile to jest ......................................tuzina?
10. Nasz biegacz przegrał ze zwycięzcą zaledwie o ......................................minuty.
104
2. Pisownia z różnymi prefiksami
Wszystkie prefiksy, rodzime i obce, m.in. a-, anty-, arcy-, bez-, eks-, kontr-, maksi-, między-, mini-, nad-, od-, pod-,
ponad-, przed-, przeciw-, pseudo-, super-, wice-, piszemy łącznie, np. aspołeczny, bezsenność, wiceprezydent.
Wyjątek:
Jeżeli wyraz piszemy wielką literą, to prefiks połączony jest z nim łącznikiem, np. pseudo-Amerykanin,
anty-Platon.
Prefiksy niby- i quasi- piszemy zawsze z łącznikiem, np. niby-ludowy, niby-Francuz, quasi-nauka, quasi-Polak.
Wyjątek:
Prefiks niby- w terminach przyrodniczych lub astrologicznych piszemy zawsze łącznie, np. nibynóżki,
nibygwiazda.
Nie należy mylić prefiksu niby- z pisanymi zawsze rozłącznie

przyimkiem niby (czyli ‘jak’), np. chudy niby szczapa, czy
partykułą niby (czyli ‘jakby’), np. niby nic się nie stało.
2
A. Proszę przekreślić wyrazy, które zostały zapisane błędnie. Należy uzasadnić swój wybór.
aspołeczny, anty narkotykowy, bezpłatny, nibygołąbki, mini słowniczek, naderwać, podbramkowy, ponad etatowy,
Postjugosłowianin, przeciwzapalny, przed dzień, pseudoartysta, ultrafioletowe, wokół ziemski, niby-gotyk,
quasiorientalny, niby-jagoda, minispódniczka, pozakulisowy, przedzamcze, około ziemski, eksminister, arcybiskup,
anty feminista, nadwiślański
B. Proszę napisać poprawnie wyrazy, które wyżej zostały zapisane błędnie.

antynarkotykowy,
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
3
Proszę podać po kilka przykładów wyrazów z wymienionymi prefiksami. Należy zwrócić uwagę na
ich pisownię.
a-: ....aspołeczny,
..................................................................................................................................................................................................
anty-: ................................................................................................................................................................................................
bez-: ..................................................................................................................................................................................................
między-: ............................................................................................................................................................................................
niby-: .................................................................................................................................................................................................
przeciw-: ...........................................................................................................................................................................................
przed-: ...............................................................................................................................................................................................
pseudo-: ............................................................................................................................................................................................
quasi-: ...............................................................................................................................................................................................
wice-: ................................................................................................................................................................................................
105
4
Do podkreślonych wyrazów proszę dopisać zgodnie z zasadami ortografii odpowiednie prefiksy z ramki.
anty- anty- arcy- maksi- mini- ponad- przed- quasi- super- wice-
1. Częściej kupuję w super markecie niż w osiedlowym sklepiku, bo jest trochę taniej.
2. Podobno mistrz szachowy zmierzył się z maszyną.
3. Naukowcy często zajmują się jakimiś problemami, jakby nie było prawdziwych.
4. Nie mam zbyt wiele miejsca w plecaku, więc zabiorę z sobą na wakacje tylko rozmówki.
5. Niedawno wprowadzono nową ustawę nikotynową, ograniczającą palenie w lokalach.
6. Nie wiedziałam, że spódnice znowu są w modzie. Myślałam, że wciąż królują miniówki!
7. Niedługo ślub, więc chyba już chodzicie na nauki małżeńskie.
8. Prezydent był chory, więc ambasadora przyjął na oficjalnej wizycie prezydent.
9. Masz jakąś tabletkę alergiczną? Znowu łzawią mi oczy.
10. Powieści Sienkiewicza są czasowe, czyta je już kolejne pokolenie.
3. Przymiotniki złożone
Przymiotniki, w których wyrazy określają się wzajemnie, piszemy łącznie, np. ciemnoczerwony (ciemny
odcień czerwonego), dwuipółletni (mający 2 i pół roku), małomówny (mówiący mało).
Przymiotniki złożone, w których obydwa wyrazy są równorzędne znaczeniowo piszemy z łącznikiem,

np. flaga biało-czerwona (biała i czerwona), słownik polsko-angielski (zawiera część polską i część angielską).
Niektóre wyrazy w zależności od ich

znaczenia możemy zapisywać na dwa sposoby,
np. rolniczoprzemysłowy (dotyczący przemysłu
rolniczego) i rolniczo-przemysłowy (rolniczy
i przemysłowy); historycznoliteracki (dotyczący
historii literatury) i historyczno-literacki
(odnoszący się i do historii, i do literatury).
Wyjątek to wyraz
głuchoniemy!
Obydwa człony są równorzędne
(i głuchy, i niemy), a zapisujemy ten
wyraz łącznie.
106
5
Proszę połączyć w pary wyrażenia z obu kolumn, zapisując je łącznie lub z łącznikiem.
-Hutnicza
1. Akademia Górniczo............................................................................................. kwaśna
2. Kościół rzymsko..................................................................................................... Hutnicza
3. potrawa słodko.................................................................................................... naukowa
4. ciemno.................................................................................................................. katolicki
5. Azja Południowo.................................................................................................... zielona trawa
6. kraina historyczno.................................................................................................... literacki
7. kontekst historyczno.................................................................................................... Wschodnia
8. powieść fantastyczno.................................................................................................... geograficzna
9. biało........................................................................................................................ narodzeniowy
10. okres bożo................................................................................................................ fizyczna
11. bieg krótko............................................................................................................. czarna sukienka
12. sezon wiosenno.................................................................................................... szary śnieg
13. brudno.................................................................................................................... dystansowy
14. klasa matematyczno.................................................................................................... letni
4. Przysłówek + przymiotnik lub imiesłów przymiotnikowy

Piszemy:
– zasadniczo rozdzielnie (kiedy jest to cecha doraźna), np. długo grająca orkiestra, człowiek słabo słyszący
(w danej sytuacji), kurs dla średnio zaawansowanych, ławka świeżo malowana;
– niekiedy łącznie (kiedy jest to trwała właściwość), np. płyta długogrająca, człowiek słabosłyszący (z takim
schorzeniem).
107
6
Który z podanych związków wyrazowych zgodnie z zasadami powinien być zapisany łącznie? Proszę
wyjaśnić wybór.
głośno mówiący nauczyciel głośno mówiący nauczyciel

uczeń słabo widzący
ławka świeżo malowana
cicho chodząca pralka
zestaw głośno mówiący
farba szybko schnąca
uczeń słabo widzący (tekst na tablicy)
wysoko wykwalifikowany pracownik
nowo mianowany dyrektor
ciężko strawny boczek
samochód zdalnie sterowany
łatwo wierny człowiek
długo trwały proces
wiecznie młody aktor
równo legła ulica
staro miejskie centrum kultury
5. Pisownia z przyimkami
• Łącznie piszemy przyimki, które składają się z samych przyimków, np. ponad, spod, sprzed.
• Rozdzielnie pisze się zasadniczo połączenia przyimków z rzeczownikami, zaimkami, przysłówkami

i liczebnikami, np. bez wątpienia, mimo to, przy czym, z daleka.
Wyjątki:
– Pisownia łączna pojawia się w dawnych połączeniach, które współcześnie są zrostami, np. dlatego,
dopóki, naprzeciwko, pośrodku itp.
– Różna pisownia pojawia się w zależności od znaczenia, np. Dlaczego się tak poświęcasz? ale: Dla czego
i dla kogo się poświęcasz?
Piszemy sponad (= z kierunku ponad czymś), np. sponad gór, ale z ponad
(= z więcej niż), np. z ponad stu osób.
108
7
A. Aby uporządkować i utrwalić pisownię, proszę wpisać do tabeli wyrazy z ramki.
beze mnie dokoła dopóty do siego roku na co dzień nade wszystko

na pewno naprawdę naprzeciwko na wspak nawzajem niezadługo
od razu popojutrze po kolei po prostu poza tym po swojemu
przede wszystkim przeze mnie w ogóle wówczas wtem w tył wzdłuż za granicą
zresztą z wolna za wiele znad zanim zaraz
łącznie rozdzielnie
dokoła,
B. Należy ułożyć zdania z tymi wyrażeniami, których pisownię jest Panu/Pani trudno zapamiętać
lub przepisać te słowa po kilka razy, żeby utrwalić ich pisownię.
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
109
Powtórzenie
8
Proszę wypisać po 7 przykładów wyrazów z prefiksami lub złożonych, które piszemy:
łącznie rozdzielnie z łącznikiem
1. naprzeciwko 1. 1.
2. 2. 2.
3. 3. 3.
4. 4. 4.
5. 5. 5.
6. 6. 6.
7. 7. 7.
9
W których z podanych zdań znajdują się błędy ortograficzne? Proszę skreślić i poprawić formy błędne.
Należy wyjaśnić, dlaczego jest to błąd.
1. To może spotkajmy się wpół drogi, tak będzie najwygodniej. w pół drogi
2. W przeddzień egzaminu była tak zdenerwowana, że nie mogła jeść.
3. Przyjaźnisz się ze swoją eks dziewczyną?
4. Czy mógłbym rozmawiać z wice prezesem firmy „Blokpol”?
5. Ależ niesamowita sytuacja podbramkowa!
6. Ten sprzęt jest superczuły, trzeba bardzo uważać.
7. Nie mogę uwierzyć, że pracuję w tej fabryce już ćwierć wieku!
8. Idziesz jutro na wykład o krajach post kolonialnych?
9. Prąd literacki to pojęcie historyczno-literackie.
10. Coraz popularniejsze stają się mini komputery i tablety.
11. Napewno wszystko ci się uda!
12. Bardzo dziękuję za życzenia! I nawzajem, wszystkiego dobrego dla całej Twojej rodziny!
13. Wybrano zaledwie dwie osoby z ponad pięćdziesięciu kandydatów.
14. Wogóle cię nie rozumiem!
15. Dokoła klombów posadzono tulipany, a w środku pierwiosnki.
16. Jej rodzina pochodzi z pod Warszawy.
17. A pozatym, co u ciebie słychać?
18. Spędziłaś wakacje za granicą czy w Polsce?
19. Szukam podręcznika do języka francuskiego dla średniozaawansowanych.
20. Uważaj, ta ławka jest świeżo malowana!
110
17 10
A. Proszę wysłuchać dyktanda Piłkarski wieczór i uzupełnić brakujące w tekście wyrazy.
Piłkarski wieczór
ćwierćfinał
Zbliżał się ............................................
1
Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej, więc pan Nowak myślał już tylko
o spędzeniu wieczoru z kolegami przed telewizorem. Jak w ............................................2 wrzucił do pralki swój
wełniany czarny ............................................3 razem z białą ............................................4 żony, a do tego kilka ręczników,
i pobiegł przygotowywać przekąski dla gości. ............................................5 do szóstej zadzwonił dzwonek do drzwi
i weszli koledzy.
Kiedy w ............................................6 wrzeszczeli przed telewizorem, z ............................................7 dobiegły jakieś
dźwięki. Okazało się, że wróciła do domu żona pana Nowaka. Kiedy zobaczyła, co się dzieje w pokoju, zrobiła mu
awanturę. Nakrzyczała na niego, że znowu je tłustą i ............................................8 kiełbasę, chociaż lekarz mu tego
zabronił, a na dodatek popija ............................................9 kuflem piwa. Była też zła, że ............................................10
o siebie nie dba i na pewno znowu będzie miał po tym wszystkim problemy ze zdrowiem. Pan Nowak tłumaczył się,
że przecież ............................................11 jada ............................................12 zupy i sałatki, a jeden raz
............................................13 mu ............................................14 . Jego żona już prawie się uspokoiła, kiedy wtem weszła do
kuchni i zobaczyła ............................................15 bałagan, jaki zostawił tam mąż. I znowu się zdenerwowała, że zamiast
odpocząć, będzie musiała wycierać ............................................16 stół i dotąd ............................................17 szafki, bo
............................................18 zachciało się męskiego wieczoru.
............................................19 panią Nowak usłyszeli wszyscy zebrani i zawstydzony pan Nowak pobiegł do kuchni
załagodzić sytuację. Stwierdził, że sam wszystko posprząta, tłumacząc że ............................................20 planował takie
spotkanie, bo już ............................................21 nie widział się z kolegami. Jego żona odparła, że
............................................22 nie jest to prawda, gdyż dopiero co oglądali mecz ............................................23 i znowu się
spotkają ............................................24, a w ogóle to co chwila nic tylko mecze. Ona ............................................25 obejrzeć
w spokoju film ............................................26 o pół człowieku, pół robocie albo ............................................27 klasyk, na
przykład „ ............................................28 rzeki”. Pan Nowak odparł ............................................29,
............................................30, że jak zwykle po części ma rację, ale i ona nie jest ............................................31
i wszystkowiedząca, a on jest dobrym mężem, bo zrobił pranie. I wtedy jego żona odkryła, że jej ulubiona
............................................32 spódnica ma kolorowe plamy, a sweter jest o połowę mniejszy. I zapowiedziała, że chyba
chce wkrótce zostać jej ............................................33 . Pan Nowak odparł, że to ............................................34 wniosek,
a potem objął ją ............................................35 i pocałował.
111
X Wybrane problemy ortograficzne
Wiele problemów, jakie mają obcokrajowcy z polską ortografią, ma indywidualny charakter, najczęściej związany
z językiem ojczystym studenta. Cechy charakterystyczne danego języka, typowe dla niego zasady, wymowa, dźwięki
odmienne od obowiązujących w języku polskim, sprawiają, że mówiący nim (czy też reprezentanci większej grupy
językowej) mają określone, mniej powszechne problemy.
Problemów tych, m.in. z odróżnianiem e oraz y, i oraz y, spółgłosek miękkich oraz historycznie miękkich itd.
w większości nie da się wyjaśnić mniej lub bardziej określonymi regułami ortograficznymi, jak miało to miejsce
w rozdziałach poprzednich. Można je wyeliminować jedynie dzięki praktyce językowej, czyli ćwiczeniom ze słuchu
i pisowni.
Opracowując poniższe ćwiczenia, oparłam się na najczęściej powtarzanych w pracach studentów błędach i proble-
mach zgłaszanych przez nich samych.
1 Czy to e, czy to y… a może i?

Dość powszechnym problemem, m.in. studentów francusko- i niemieckojęzycznych czy ukraińskich, jest trudność
w odróżnianiu e (niekiedy mylonego też przez uproszczoną wymowę z ę) oraz y lub i. Problem ze słyszeniem różnicy
między e oraz y/i (związany z istnieniem w obu językach głosek pośrednich) powoduje błędy ortograficzne, a także
trudności z rozumieniem, zwłaszcza w sytuacji, gdy w wyniku zmiany głoski powstaje inny wyraz. Dlatego też więk-
szość ćwiczeń związanych jest z odróżnianiem mylonych głosek przy jednoczesnym wspomaganiu się w ortografii
niektórymi zasadami gramatycznymi.
18 1
A. Proszę posłuchać nagrania i zapisać pary dyktowanych wyrazów, zwracając uwagę na e oraz y.
wejście
1. ....................................... wyjście
– ...............................................
2. ....................................... – ...............................................
3. ....................................... – ...............................................
4. ....................................... – ...............................................
5. ....................................... – ...............................................
6. ....................................... – ...............................................
7. ....................................... – ...............................................
8. ....................................... – ...............................................
9. ....................................... – ...............................................
10. ....................................... – ...............................................
112
B. Proszę sprawdzić, czy pary wyrazów zostały poprawnie zapisane, a następnie posłuchać jeszcze raz,
skupiając się na źle usłyszanych dźwiękach.
2
Proszę przeczytać definicje, a następnie uzupełnić w podanych wyrazach brakujące litery e lub y.
1. E
wchodzi się przez nie do pomieszczenia – W___JŚCIE
2. wychodzi się przez nie z pomieszczenia – W___JŚCIE
3. organizowane, np. z okazji urodzin – PRZ___JĘCIE
4. uzyskanie kontroli, np. nad firmą – PRZ___JĘCIE
5. słodkie przekąski, np. cukierki, czekolada, batony – SŁODYCZ___
6. linie wyznaczające koniec czegoś, np. państwa – GRANIC___
7. według przysłowia, kto jest taki, ten jest lepszy – PIERWSZ___
8. kolor jesiennych liści i kasztanów – BRĄZOW___
9. wydanie gazety z obecnego dnia – DZISIEJSZ___
10. należy robić w życiu to, co – WAŻN___
11. osoby, które słuchają kogoś lub czegoś – SŁUCHACZ___
12. nie jest nasz – OBC___
13. zupełnie nieinteresujący – NUDN___
113
1. Końcówki liczby mnogiej rzeczowników
Wśród kilku różnych końcówek l. mnogiej w mianowniku wyróżniamy końcówki -e, -y, -i.
1. Końcówkę -e:
• mają rzeczowniki rodzaju męskiego
– zakończone w mianowniku l.poj. na spółgłoski miękkie (ś, ź, ć, dź, ń), np. koń > konie, gość > goście;
– zakończone w mianowniku l.poj. na spółgłoski funkcjonalnie miękkie (c, cz, sz, ż/rz, dz, dż, l, j),
np. kibic > kibice, lekarz > lekarze, nauczyciel > nauczyciele;
– zakończone na -anin, np. poganin > poganie, Amerykanin > Amerykanie.
• mają rzeczowniki rodzaju żeńskiego
– zakończone w mianowniku l.poj. na spółgłoski miękkie (ś, ź, ć, dź, ń), np. łódź > łodzie;
– zakończone w mianowniku l.poj. na spółgłoski funkcjonalnie miękkie (c, cz, sz, ż/rz, dz, dż, l, j),
np. noc > noce, podróż > podróże;
– kończące się w mianowniku l.poj. na -ia, np. melodia > melodie.
2. Końcówkę -y:
• mają rzeczowniki męskoosobowe
– zakończone w mianowniku l.poj. na k, g, r, -ec, -ca, np. Polak > Polacy, chłopiec > chłopcy,
kolega > koledzy, kierowca > kierowcy.
(Uwaga! Rzeczowniki zakończone na -log mogą mieć końcówkę -y lub -owie, np. biolog > biolodzy/
biologowie. Podobnie niektóre wyrazy zakończone na -or, np. profesor > profesorzy/profesorowie);
• mają rzeczowniki męskie nieosobowe
– zakończone w mianowniku l.poj. na spółgłoskę twardą (oprócz k, g), np. kot > koty, las > lasy.
• mają rzeczowniki żeńskie
– których temat w mianowniku l.poj. zakończony jest na spółgłoskę twardą (oprócz k, g), np. szafa > szafy;
– niektóre zakończone w mianowniku l.poj. na sz, cz, np. mysz > myszy, rzecz > rzeczy.
3. Końcówkę -i:
– zakończone w mianowniku l.poj. na spółgłoskę twardą, np. student > studenci, sąsiad > sąsiedzi.
• mają rzeczowniki męskie nieosobowe
– zakończone w mianowniku l.poj. na k, g, np. ołówek > ołówki.
• mają rzeczowniki żeńskie
– których temat w mianowniku l.poj. zakończony jest na k, g, np. książka > książki, noga > nogi;
– zakończone w mianowniku l.poj. na -(o)ść, np. powieść > powieści.
Uwaga!
Wyjaśnienie to nie ma na celu wykładu z gramatyki polskiej, ale związane jest z problemami
ortograficznymi wynikającymi z odróżniania końcówek -e, -y, -i ze słuchu! Oczywiście gramatyka języka
polskiego wyróżnia jeszcze inne końcówki, których występowanie nie jest związane z omawianym
problemem ortograficznym, tj.
4. Końcówkę -owie:
– zakończone w mianowniku l.poj. na f, ch, ł, np. filozof > filozofowie;
– zakończone w mianowniku l.poj. na -ek, np. nurek > nurkowie.
(Uwaga! Rzeczowniki zakończone na -log mogą mieć końcówkę -y lub -owie, np. biolog > biolodzy/
biologowie. Podobnie niektóre wyrazy zakończone na -or, np. profesor > profesorzy/profesorowie).
5. Końcówkę -a:
• mają rzeczowniki nijakie, np. okno > okna.
114
Należy pamiętać też o formach tworzących liczbę mnogą nieregularnie
(od innego tematu), jak np. człowiek > ludzie, rok > lata.
19 3
A. Proszę wysłuchać nagrania i zapisać dyktowane wyrazy w l. mnogiej, zwracając uwagę na właściwą
końcówkę -e lub -y.
banany
1. .......................................................................................... 14. .......................................................................................
2. ............................................................................................ 15. .......................................................................................
3. ............................................................................................ 16. .......................................................................................
4. ............................................................................................ 17. .......................................................................................
5. ............................................................................................ 8. .......................................................................................
6. ............................................................................................ 19. .......................................................................................
7. ............................................................................................ 20. .......................................................................................
8. ............................................................................................ 21. .......................................................................................
9. ............................................................................................ 22. .......................................................................................
10. ............................................................................................ 23. .......................................................................................
11. ............................................................................................ 24. .......................................................................................
12. ............................................................................................ 25. .......................................................................................
13. ............................................................................................ 26. .......................................................................................
B. W wyrazach, w których został zrobiony błąd, proszę spróbować wyjaśnić właściwą końcówkę
odpowiednią regułą podaną w ramce na str. 114.
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
4
Od podanych rzeczowników w l. pojedynczej proszę utworzyć l. mnogą.
1. malarze
malarz – ....................................... 15. talerz – ......................................... 29. suknia – .......................................
2. kelner – ........................................ 16. but – ............................................. 30. żona – ..........................................
3. cudzoziemiec – ........................... 17. turysta – ....................................... 31. siostra – .......................................
4. Amerykanin – ............................ 18. kalendarz – .................................. 32. krowa – ........................................
5. lotnik – ........................................ 19. chrześcijanin – ............................ 33. róża – ...........................................
6. przyjaciel – .................................. 20. miś – ............................................ 34. tablica – .......................................
7. zeszyt – ........................................ 21. wąż – ............................................ 35. kula – ...........................................
8. listonosz – ................................... 22. rola – ............................................ 36. torba – .........................................
9. poszukiwacz – ............................ 23. gałąź – .......................................... 37. twarz – .........................................
10. leń – ............................................. 24. dłoń – ........................................... 38. baśń – ...........................................
11. złodziej – ..................................... 25. praca – ......................................... 39. kanapa – ......................................
12. koń – ............................................ 26. kobieta – ...................................... 40. spódnica – ...................................
13. psychiatra – ................................. 27. góra – ........................................... 41. pomarańcza – .............................
14. kierowca – ................................... 28. gazeta – ........................................ 42. noc – ............................................
115
2. Mianownik i dopełniacz rzeczowników w liczbie mnogiej
W przypadku problemów z odróżnianiem głosek e oraz y mogą występować błędy ortograficzne

w mianowniku i dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników zakończonych na spółgłoskę funkcjonalnie miękką.
Rzeczowniki zakończone w mianowniku w l. pojedynczej na spółgłoskę funkcjonalnie miękką (c, cz, sz,
ż/rz, dz, dż; l, j):
• w mianowniku l. mnogiej przybierają:
– końcówkę -e, np. kosz > kosze, kalendarz > kalendarze;
– wyjątkowo -y (w rodzaju żeńskim), np. mysz > myszy, rzecz > rzeczy.
• w dopełniaczu l. mnogiej rzeczowniki te mają zawsze końcówkę -y, np. koszy, kalendarzy, myszy, rzeczy.
Uwaga!
Po spółgłosce c występują: końcówka zerowa (ø), np. praca > prac, ulica > ulic lub wyjątkowo końcówka -y:
noc > nocy, moc > mocy.
Zob. także informacje poniżej w podrozdziale 2 Ma być i czy y, w punkcie 4.
5
W podanych zdaniach proszę wpisać odpowiednio końcówkę -e lub -y. Czy rzeczowniki te są
w mianowniku czy dopełniaczu l. mnogiej?
1. W sierpniu jest wiele pięknych noc___ dopełniacz liczby mnogiej
y . ..........................................................................................................................
2. Po co ci tyle rzecz___? ........................................................................................................................................................
3. Czy są kalendarz___ kieszonkowe? ...................................................................................................................................
4. Listonosz___ nie chcą nosić ciężkich przesyłek. .............................................................................................................
5. Poproszę kilogram pomarańcz___ . ..................................................................................................................................
6. Czy masz przy sobie jakieś pieniądz___? .........................................................................................................................
7. Moja siostra zapisała się na kurs wyplatania kosz___ . ..................................................................................................
8. Boisz się mysz___? ..............................................................................................................................................................
9. Przez twoją niezdarność mamy już tylko pięć głębokich talerz___! ............................................................................
10. Czy mają Państwo jeszcze te srebrne noż___? .................................................................................................................
3. Końcówki w różnych rodzajach

Końcówka przymiotnika, imiesłowu przymiotnikowego i liczebnika w l. pojedynczej w mianowniku
• dla rodzaju męskiego to:
– -y (nigdy -e!), np. (chłopiec) dobry, śpiący, myty, pierwszy;
– -i (dla przymiotników; po k, g), np. (chłopiec) wysoki, drogi.
• dla rodzaju nijakiego to -e (nigdy -y!), np. (dziecko) dobre, śpiące, myte, pierwsze.
• dla rodzaju żeńskiego to -a, np. (kobieta) dobra, śpiąca, myta, pierwsza.
Końcówka przymiotnika, imiesłowu przymiotnikowego i liczebnika w l. mnogiej w mianowniku

• dla rodzaju niemęskoosobowego to -e (nigdy -y!), np. (osoby, koty) dobre, śpiące, myte, pierwsze, wysokie.
• dla rodzaju męskoosobowego to -y lub -i (nigdy -e!), np. (chłopcy) dobrzy, śpiący, myci, pierwsi, wysocy.
Uwaga!
W wielu wyrazach zachodzą też wymiany spółgłoskowe!
116
Tę samą formę mianownika l. pojedynczej i l. mnogiej
mają:
• przymiotniki i imiesłowy przymiotnikowe czynne
męskie osobowe zakończone na spółgłoski
miękkie i funkcjonalnie miękkie, np. obcy, cudzy,
pracujący chłopiec > obcy, cudzy, pracujący
chłopcy.
• przymiotniki i imiesłowy przymiotnikowe czynne
rodzaju nijakiego, np. obce, cudze, pracujące
dziecko > obce, cudze, pracujące dzieci.
6
Proszę uzupełnić obie tabele, podając po kilka przykładów. Należy zwrócić uwagę na pisownię
-i, -y, -e.
A. l. pojedyncza, mianownik
imiesłowy przymiotnikowe liczebniki

przymiotniki
(czynne i bierne) (porządkowe)
miły,
R. MĘSKI
R. ŻEŃSKI
R. NIJAKI
B. l. mnoga, mianownik
imiesłowy
liczebniki
przymiotniki przymiotnikowe
(porządkowe)
(czynne i bierne)
mili,
R. MĘSKOOSOBOWY
R. NIEMĘSKOOSOBOWY
117
7
W podanych zdaniach proszę uzupełnić luki odpowiednio e lub y.
1. y , jego wszystkie żony też są bogat___ .
Dzięki temu, że szejk jest tak bogat___
2. Twój syn jest niezwykle zdoln___ . Czy wszystkie twoje dzieci są tak zdoln___ ?
3. To dla mnie za trudn___ . Dlaczego ten język jest taki trudn___ ?
4. Te dwie studentki są zawsze niepunktualn___ . A co, gdybym ja też był niepunktualn___ ?
5. To nie jest najlepsz___ pomysł. To rozwiązanie nie jest najlepsz___ dla ciebie.
6. Twoje siostry są podobn___ do mamy, a ty jesteś podobn___ do taty.
7. Czy to ostatni pacjenci? Są jeszcze dwie ostatni___ pacjentki.
8. Te szafy nie są zbyt duż___ . Myślisz, że stół jest wystarczająco duż___ dla całej rodziny?
9. Jak dla mnie ten rosół nie jest wystarczająco ciepł___ . A twoje placki są ciepł___ ?
10. Te gazety są dzisiejsz___ , jedynie numer „Gazety Wyborczej” jest wczorajsz___ .
11. Znasz jakieś dobre powieści historyczn___ ?
12. To było niezwykłe wydarzenie historyczn___ .
13. Ten obraz Malczewskiego jest niezwykle cenn___ .
14. Ma pani jakieś cenn___ przedmioty?
20 8
A. Proszę wysłuchać nagrania i zapisać pary dyktowanych wyrazów, zwracając uwagę na e oraz y.
obcy
1. ....................................... obce
– ............................................... 6. ....................................... – ...............................................
2. ....................................... – ............................................... 7. ....................................... – ...............................................
3. ....................................... – ............................................... 8. ....................................... – ...............................................
4. ....................................... – ............................................... 9. ....................................... – ...............................................
5. ....................................... – ............................................... 10. ....................................... – ...............................................
B. Proszę sprawdzić, czy są poprawnie zapisane, a następnie posłuchać jeszcze raz, skupiając się na źle
usłyszanych dźwiękach.
C. Proszę ułożyć zdania z poszczególnymi wyrazami, umieszczając je w odpowiednim kontekście

gramatycznym i logicznym.
To dla mnie obcy człowiek.
...........................................................................................................................................................................................................
Podróżowanie autostopem nie jest mi obce.
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
9
W podanych związkach wyrazowych proszę uzupełnić odpowiednio końcówki wyrazów -e, -y, -i.
A. w liczbie pojedynczej
y mąż
1. przystojn___ 5. ładn___ widok 9. dzik___ pies
2. mał___ kot 6. pierwsz___ zawodnik 10. drug___ rzut
3. zmęczon___ pracownik 7. sympatyczn___ uczeń 11. dziki___ zwierzę
4. mił___ kociątko 8. śwież___ ciasto 12. włosk___ makaron
118
B. w liczbie pojedynczej i mnogiej
1. ładna kobieta – ładn___ e kobiet___ 10. sympatyczn___ chłopiec – sympatyczn___
2. przystojn___ mężczyzna – przystojn___ chłopc___
mężczyźn___ 11. dzik___ człowiek – dzic___ ludzi___
3. mił___ gość – mil___ gości___ 12. brazylijsk___ piłkarz – brazylijsc___ piłkarz___
4. now___ pieniądz – now___ pieniądz___ 13. rzecz osobista – rzecz___ osobist___
5. mał___ dziecko – mał___ dziec___ 14. dobra gospodyn___ – dobr___ gospodyni___
6. nieśwież___ jajko – nieśwież___ jajka 15. biała mysz – biał___ mysz___
7. odstając___ ucho – odstając___ usz___ 16. sprytn___ włamywacz – sprytn___
8. zimna dłoń – zimn___ dłoni___ włamywacz___
9. ładn___ pejzaż – ładn___ pejzaż___ 17. śliczn___ pierścionek – śliczn___ pierścionk___
21 10
A. Proszę wysłuchać nagrania i zapisać dyktowane wyrazy. Należy zwrócić uwagę na e oraz y.
wydział
1. ................................................ 16. ................................................ 31. ................................................
2. ................................................ 17. ................................................ 32. ................................................
3. ................................................ 18. ................................................ 33. ................................................
4. ................................................ 19. ................................................ 34. ................................................
5. ................................................ 20. ................................................ 35. ................................................
6. ................................................ 21. ................................................ 36. ................................................
7. ................................................ 22. ................................................ 37. ................................................
8. ................................................ 23. ................................................ 38. ................................................
9. ................................................ 24. ................................................ 39. ................................................
10. ................................................ 25. ................................................ 40. ................................................
11. ................................................ 26. ................................................ 41. ................................................
12. ................................................ 27. ................................................ 42. ................................................
13. ................................................ 28. ................................................ 43. ................................................
14. ................................................ 29. ................................................ 44. ................................................
15. ................................................ 30. ................................................ 45. ................................................
C. Proszę ułożyć zdania z wyrazami, w których wystąpił błąd.
Wydział Chemii znajduje się na ul. Marii Skłodowskiej-Curie.

...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
119
2 Ma być i czy y?
Wiele problemów sprawia niektórym studentom pisownia i oraz y. Problem ten dotyczy głównie studentów mówią-
cych językami słowiańskimi. Czesi i Słowacy często żartują, że kiedy porówna się podobne wyrazy w polskim oraz
ich językach ojczystych, ma się wrażenie, jakby i oraz y pozamieniały się miejscami. Również Ukraińcy mylą te dwie
samogłoski, dodatkowo niekiedy wzmacniając obie poprzez dopisanie do nich j. Także Niemcy i mieszkańcy kra-
jów anglojęzycznych, częściej wpisują i zamiast y, gdyż w wielu internacjonalizmach czy wyrazach zapożyczonych
z niemieckiego i angielskiego w języku polskim w miejsce i pojawia się y. Niepewność co do pisowni powoduje także
twardsze wymawianie przez nich samogłoski i.
Oto kilka zasad i ćwiczeń ułatwiających zapamiętanie polskiej pisowni.
22 1
A. Proszę wysłuchać nagrania i zapisać dyktowane wyrazy. Należy zwrócić uwagę na i oraz y.
firma
1. ................................................ 21. ................................................ 41. ................................................
2. ................................................ 22. ................................................ 42. ................................................
3. ................................................ 23. ................................................ 43. ................................................
4. ................................................ 24. ................................................ 44. ................................................
5. ................................................ 25. ................................................ 45. ................................................
6. ................................................ 26. ................................................ 46. ................................................
7. ................................................ 27. ................................................ 47. ................................................
8. ................................................ 28. ................................................ 48. ................................................
9. ................................................ 29. ................................................ 49. ................................................
10. ................................................ 30. ................................................ 50. ................................................
11. ................................................ 31. ................................................ 51. ................................................
12. ................................................ 32. ................................................ 52. ................................................
13. ................................................ 33. ................................................ 53. ................................................
14. ................................................ 34. ................................................ 54. ................................................
15. ................................................ 35. ................................................ 55. ................................................
16. ................................................ 36. ................................................ 56. ................................................
17. ................................................ 37. ................................................ 57. ................................................
18. ................................................ 38. ................................................ 58. ................................................
19. ................................................ 39. ................................................ 59. ................................................
20. ................................................ 40. ................................................ 60. ................................................
C. Proszę ułożyć zdania z wyrazami, w których wystąpił błąd.
Ta firma świetnie prosperuje.

...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
120
1. Wymowa a pisownia
Po spółgłoskach twardych (b, p, z, s, d, t, w, f, m, n, r, ł) wyraźnie słyszymy różnicę między i oraz y, np. był,
bił, pył, pił, dym, fiołek.
W innych przypadkach:
– samogłoska i występuje m.in. po spółgłoskach s, c, z, dz, n (gdy wymawiamy ich połączenie jak
spółgłoski miękkie [ś, ć, ź, dź, ń]) oraz po k, g, l, np. ciotka, nieść, kiedy, liść;
(inne zasady w rozdziale III)
– samogłoska y występuje po spółgłoskach historycznie miękkich c, sz, cz, rz/ż, dz, dż (gdy połączenie
z nimi wymawiamy twardo), np. kocyk, czy, nadzy.
23 2
A. Proszę wysłuchać nagrania i zapisać pary dyktowanych wyrazów, zwracając uwagę na i oraz y.
wydział
1. ....................................... widział
– ............................................... 9. ....................................... – ...............................................
2. ....................................... – ............................................... 10. ....................................... – ...............................................
3. ....................................... – ............................................... 11. ....................................... – ...............................................
4. ....................................... – ............................................... 12. ....................................... – ...............................................
5. ....................................... – ............................................... 13. ....................................... – ...............................................
6. ....................................... – ............................................... 14. ....................................... – ...............................................
7. ....................................... – ............................................... 15. ....................................... – ...............................................
8. ....................................... – ............................................... 16. ....................................... – ...............................................
121
C. Proszę ułożyć zdania z poszczególnymi wyrazami. Umieszczenie ich w odpowiednim
kontekście pomoże je odróżnić i zapamiętać ich pisownię.
Wydział Chemii znajduje się na ul. Marii Skłodowskiej-Curie.

...........................................................................................................................................................................................................
Ale on to widział na własne oczy!
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
2. Końcówki w różnych rodzajach

• -y to końcówka przymiotnika, imiesłowu przymiotnikowego i liczebnika (m.in. porządkowego)
w mianowniku
– w l. pojedynczej dla rodzaju męskiego, np. (chłopiec, kot, dom) dobry, stojący, pierwszy;
– w l. mnogiej dla rodzaju męskoosobowego, np. (chłopcy) dobrzy, stojący.
• -i to końcówka przymiotnika i liczebnika w mianowniku

– w l. pojedynczej dla rodzaju męskiego (po k, g), np. (chłopiec, kot, cukierek) drogi, drugi, słodki;
– w l. mnogiej dla rodzaju męskoosobowego, np. (chłopcy) mili, pierwsi.
Uwaga!
Należy pamiętać o zachodzących w wielu wyrazach wymianach spółgłoskowych, np. dobry – dobrzy,
miły – mili.
3
W podanych zwrotach wyrazowych proszę wpisać właściwą końcówkę -y lub -i odpowiednio
w l. pojedynczej lub mnogiej przymiotnika, imiesłowu przymiotnikowego i liczebnika.
y przestępca – niebezpieczn___
1. niebezpieczn___ i 9. bogat___ wujek – bogac___ wujkowie
przestępcy 10. drug___ biegacz – drudz___ biegacze
2. drog___ słuchacz – drodz___ słuchacze 11. angielsk___ lord – angielsc___ lordowie
3. nag___ człowiek – nadz___ ludzie 12. znan___ piosenkarz – znan___ piosenkarze
4. eleganck___ pan – elegancc___ panowie 13. nerwow___ klient – nerwow___ klienci
5. czarując___ rozmówca – czarując___ rozmówcy 14. interesując___ artysta – interesując ___ artyści
6. upart__ dyskutant – uparc___ dyskutanci 15. setn___ pasażer – setn___ pasażerowie
7. lepsz___ pracownik – leps___ pracownicy 16. polsk___ król – polsc___ królowie
8. głuch___ staruszek – głus___ staruszkowie
122
4
Do każdego z podanych rzeczowników proszę podać po 5 określeń (przymiotników, imiesłowów
przymiotnikowych i liczebników, odpowiednio w liczbie pojedynczej lub mnogiej). Należy
zwrócić uwagę na pisownię e, y oraz i.
obowiązkowy,
żołnierz:............................................................................................................................................................................................
dziadek:.............................................................................................................................................................................................
przyjaciele:........................................................................................................................................................................................
król:...................................................................................................................................................................................................
specjaliści: ........................................................................................................................................................................................
kierowca: ..........................................................................................................................................................................................
piłkarze: ...........................................................................................................................................................................................
3. Dopełniacz liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich

Końcówka -y występuje po spółgłoskach twardych i funkcjonalnie miękkich, np. kobieta > kobiety, rzecz > rzeczy.
Końcówka -i występuje po k, g, a także spółgłoskach miękkich oraz l i j, np. pacjentka > pacjentki, miłość >
miłości, sól > soli.
Uwaga!
Pisownia dopełniacza od wyrazów zakończonych na -ia (a więc wybór -i lub -ii) została omówiona w rozdziale III.
W przypadku problemów ze spółgłoskami miękkimi zajrzyj do rozdziału II.
5
Podane rzeczowniki rodzaju żeńskiego proszę zapisać w dopełniaczu l. pojedynczej.
1. lampki
lampka – ............................... 9. myśl – .................................... 17. droga – ..................................
2. rozmowa – ........................... 10. baśń – .................................... 18. szkoła – .................................
3. koleżanka – .......................... 11. noc – ..................................... 19. cisza – ...................................
4. praca – .................................. 12. kiełbasa – ............................. 20. kawa – ...................................
5. pomarańcza – ...................... 13. ławka – .................................. 21. lekarka – ...............................
6. mama – ................................. 14. dziewczyna – ........................ 22. noga – ...................................
7. jesień – .................................. 15. sól – ....................................... 23. powieść – ..............................
8. babcia – ................................ 16. postać – ................................ 24. żona – ...................................
4. Dopełniacz liczby mnogiej rzeczowników

Wśród wielu końcówek dopełniacza l. mnogiej dla wszystkich rodzajów rzeczownika występuje też:
– -i po spółgłoskach miękkich oraz k, g, l, j, np. nauczyciel > nauczycieli, pieśń > pieśni;
– -y po spółgłoskach funkcjonalnie miękkich (c, cz, sz, ż/rz, dz, dż), np. mysz > myszy, kalendarz > kalendarzy.
Uwaga!
Po spółgłosce c występują:
– końcówka zerowa (ø), np. praca > prac, ulica > ulic;
– wyjątkowo końcówka -y: noc > nocy, moc > mocy.
123
6
W poniższych zdaniach proszę wpisać rzeczowniki podane w nawiasie w dopełniaczu. Należy zwrócić
uwagę na właściwą końcówkę -i lub -y.
pieśni
1. Na jutro trzeba nauczyć się tych dwóch ...................................... (pieśni).
2. Czy wśród oferowanych przez Państwa biuro ...................................... (podróże) znajdują się jakieś niespotykane
u konkurencji?
3. Boisz się ...................................... (węże)?
4. Pamiętam, że kiedyś na tej ulicy znajdował się punkt naprawy ...................................... (parasole).
5. Idę na strych poszukać naszych zimowych ...................................... (płaszcze).
6. Oprócz dwóch ...................................... (fotele) potrzebujemy też stolika kawowego.
7. Księgarnia, o której ci mówiłem, znajduje się obok tych dwóch nowych ...................................... (kawiarnie).
8. Chciałabym się nauczyć wyplatania ...................................... (kosze).
9. Żeby móc sobie pozwolić na wynajem tego mieszkania musiałabym zarabiać co najmniej pięć
...................................... (tysiące) miesięcznie.
10. Nie wiedziałam, że ta ryba ma tyle ...................................... (ości)!
11. Spodziewamy się dziś ...................................... (goście).
12. Musimy napisać też podziękowania dla ...................................... (księża) za pomoc.
3 Szeleszczące czy miękkie?

Problem wyboru cz bądź ć, sz bądź ś itd. dotyczy przede wszystkim osób, które nie słyszą różnicy między spółgłoskami
miękkimi i funkcjonalnie miękkimi: ś i sz, ć i cz, ź i ż, dź i dz. Dlatego nie rozróżniają takich słów jak, np. „boczek”
i „bociek”, „poczęty” i „pocięty” itp., co może prowadzić do różnych nieporozumień.
Kłopotliwe bywa też odróżnianie spółgłosek funkcjonalnie miękkich między sobą, a więc prawidłowe słyszenie i wy-
bór cz, sz, ż itd., jak również różnice między c i cz, s i sz itp.
Mam nadzieję, że poniższe ćwiczenia pomogą nieco w rozwiązaniu tego problemu.
124
24 1
Proszę wysłuchać nagrania i zapisać pary wyrazów, zwracając uwagę na spółgłoski miękkie i historycznie
miękkie.
płaczący
1. ....................................... płacący
– ............................................... 11. ....................................... – ...............................................
2. ....................................... – ............................................... 12 ....................................... – ...............................................
3. ....................................... – ............................................... 13. ....................................... – ...............................................
4. ....................................... – ............................................... 14. ....................................... – ...............................................
5. ....................................... – ............................................... 15. ....................................... – ...............................................
6. ....................................... – ............................................... 16. ....................................... – ...............................................
7. ....................................... – ............................................... 17. ....................................... – ...............................................
8. ....................................... – ............................................... 18. ....................................... – ...............................................
9. ....................................... – ............................................... 19. ....................................... – ...............................................
10. ....................................... – ............................................... 20. ....................................... – ...............................................
2
W podanych zdaniach proszę wpisać właściwy wyraz.
kasza
1. Do gulaszu najlepsza jest ...................................... (Kasia / kasza).
2. Dlaczego nie nosisz ...................................... (czapki / ciapki)?
3. ...................................... (cieszę się / czeszę się), że cię widzę!
4. Nie ...................................... (płacz / płać), wszystko będzie dobrze!
5. Na biwaku wielką atrakcją było pieczone ...................................... (proszę / prosię).
6. ...................................... (ci / czy) możesz mi podać sól?
7. Mam jeszcze ...................................... (cześć / sześć) zadań do zrobienia.
8. ...................................... (jedźmy / jedzmy), bo nam wystygnie!
9. Mam ochotę na jajecznicę z ...................................... (boczkiem / boćkiem).
10. Pożycz mi, ...................................... (proszę / prosię), notatki do jutra!
11. ...................................... (jedźmy / jedzmy) już, bo się spóźnimy!
12. ...................................... (cześć / sześć), co słychać?
25 3
Proszę sprawdzić, czy powyższe ćwiczenie zostało prawidłowo wykonane, a następnie powtórzyć za
lektorem całe zdania, zwracając uwagę na wybrane wyrazy.
4
Proszę wypisać wyrazy, w których w ćwiczeniach 1 i 2 wystąpił błąd, a następnie
A. przeczytać je głośno.
B. ułożyć z nimi zdania.
Lubię Kasię, nawet kiedy gotuje kaszę.

...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
125
26 5
Proszę odsłuchać nagranie i uzupełnić brakujące głoski.
1. ż
wra___liwy 9. po___ątek 17. dzisiej___y
2. mu___eli 10. wie___orem 18. słody___e Uwaga!
3. ___piewak 11. u___yć 19. pat___ę W przypadku
4. rze___ 12. chwile___kę 20. ci___ej problemu
5. jesz___e 13. mo___liwość 21. szczę___cie z wyborem ś/si, ć/ci
6. my___lę 14. mę___czyźni 22. hi____pański itd. proszę zajrzeć do
rozdz. II.
7. mu___ałem 15. mie___kam 23. pot___ebuję
8. ___ęściej 16. pó___niej 24. oczywi___cie
6
Proszę uzupełnić luki odpowiednio ś/si lub sz.
1. sz
ko___yk 6. ___nieg 11. ___eptać 16. ___wiat
2. ___czekać 7. ___yć 12. ___wiatło 17. ___ynka
3. k___tałt 8. ___wy 13. ___winka 18. u___ąść
4. miło___ć 9. ___tuczny 14. ___alik 19. ___eń
5. przy___łość 10. rze___ki 15. ko___ć 20. ___alony
7
Proszę uzupełnić luki odpowiednio ć/ci lub cz.
1. cz
___cionka 6. ___ma 11. ___wierć 16. ___asem
2. ży___y 7. ko___ 12. ___ęsto 17. umie___
3. ____wierkać 8. po___ta 13. oś___ 18. po___ąg
4. sztu___ny 9. miłoś___ 14. pa___ka 19. bu___k
5. ___epło 10. ___chy 15. ___asny 20. by___ek
8
Proszę uzupełnić luki odpowiednio dź/dzi lub dz.
1. dzi
____eń 6. ____ura 11. bu____k 16. lu____kość
2. paź____ernik 7. ____wonić 12. ____wonić 17. łó____
3. ____więk 8. nę____a 13. ____wić się 18. ce____ć
4. ____wonek 9. ____wignia 14. sie____enie 19. ce____ak
5. ____ób 10. bu____enie 15. lu____e 20. wę____ony
126
9
A. Proszę wypisać z ćwiczeń 6, 7, 8 wyrazy, w których wystąpił błąd.
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
B. Proszę wyjaśnić znaczenie tych wyrazów.
10
W poniższych związkach wyrazowych proszę uzupełnić luki odpowiednio s lub sz.
sz manna
1. ka___a 5. ki___ony ogórek 9. wielkie ___częście
2. ko___ kwiatów 6. pu___ta butelka 10. torcik hi___pański
3. ___ala kinowa 7. małe mie___kanie 11. chodzić bo___o
4. ka___a biletowa 8. ci___a nocna 12. ___kórzany pa___ek
11
W poniższych związkach wyrazowych proszę uzupełnić luki odpowiednio c lub cz.
1. Cz
___eść, Zosiu! 6. o wiele ___ęściej 11. ulubione słody___e
2. ___y tak? 7. po___ątek i koniec 12. o___ywiście, tak
3. droga rze___ 8. ciepły wie___ór 13. sąsiednia uli___a
4. jesz___e nie 9. dobry nau___yciel 14. pie___ona ka___ka
5. ___udowny widok 10. po___ekaj chwile___kę 15. ___erwony ko___yk
12
W zwrotach wyrazowych proszę wpisać w puste miejsca odpowiednio z lub rz/ż.
z
1. nowy ___egarek 6. ___upa pomidorowa 11. ___ąd krzeseł
2. mo___liwość wyboru 7. ___ebrać swoje książki 12. chory ___ąb
3. tamci mę___czyźni 8. ___ebrać na ulicy 13. ukochana ___ona
4. złamane ___ebra 9. wa___on z kwiatami 14. przystojny mę___czy___na
5. biegająca ___ebra 10. ciepłe mo___e 15. ___wawa kó___ka
13
W podanych liczebnikach proszę uzupełnić brakujące głoski.
dzi
1. ____ewięć 8. t____y 15. osiem tysię____y
2. t____ydzieści 9. ____tery 16. pię____dziesiąt
3. dwadzie____cia 10. trzy____eści 17. sześ____dziesiąt
4. dwana____cie 11. pię____set 18. dziewię____dziesiąt
5. sze____naście 12. dziewię____set 19. sześć____et
6. sze____ć 13. ____edem 20. siedemna____cie
7. piętna____e 14. tysią____
127
Powtórzenie
1
Proszę wypisać wyrazy, w których najczęściej popełnia Pan/Pani błąd w pisowni i, y, e i ułożyć
z nimi zdania.
Te buty kosztują aż sześćset złotych!
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................................................
2
W podanych zdaniach proszę wpisać właściwy wyraz.
1. wydział
Na którym piętrze znajduje się ...................................... (wydział / widział) fizyki?
2. Te buty są zdecydowanie za ...................................... (mały / małe).
3. Wybierasz się na to ...................................... (przyjęcie / przejęcie) na zakończenie kursu?
4. Toaleta jest obok ...................................... (wejścia / wyjścia) ewakuacyjnego.
5. Nie powinienem jeść tyle ...................................... (słodyczy / słodycze).
6. Serdecznie witam nowych ...................................... (słuchacze / słuchaczy).
7. Mam do wynajęcia ...................................... (nieduży / nieduże) mieszkanie na pierwszym piętrze.
8. Podaj ...................................... (my / mi), proszę, koszyk z chlebem.
9. Nie mam ochoty na spotkanie, oni są strasznie ...................................... (nudni / nudny).
10. Ten pluszowy ...................................... (miś / mysz) jest uroczy.
11. Klienci ...................................... (płaczący / płacący) kartą mogą liczyć na zniżki.
12. Czy wiesz, kto to jest dziecko ...................................... (poczęte / pocięte)?
13. Sprzedawczynie w tym sklepie są zawsze ...................................... (uprzejme / uprzejmy / uprzejmi).
14. Ja zawsze ...................................... (cieszę się / czeszę się) z przedziałkiem po prawej stronie.
15. Wszystkie trzy ...................................... (zamówiłyśmy / zamówiliśmy) białą kawę.
16. Uczestnicy korowodu karnawałowego byli bajecznie ...................................... (kolorowy / kolorowi).
17. To dzieło podarował muzeum miejscowy artysta ...................................... (plastik / plastyk).
18. ...................................... (dzisiejszy / dzisiejsi) mężczyźni już nie są tacy szarmanccy.
19. Czy tu zawsze jest tak dużo ...................................... (ludzie / ludzi)?
20. Musisz się nauczyć rozsądnie wydawać ...................................... (pieniądze / pieniędzy).
3
Proszę wypisać wyrazy, w których trudno jest Panu/Pani zapamiętać pisownię następujących głosek.
c: ........................................................................................................................................................................................................
cz: ......................................................................................................................................................................................................
128
ć: ........................................................................................................................................................................................................
ci: ......................................................................................................................................................................................................
s: ........................................................................................................................................................................................................
sz: ......................................................................................................................................................................................................
ś: ........................................................................................................................................................................................................
si: .......................................................................................................................................................................................................
z: ........................................................................................................................................................................................................
rz: ......................................................................................................................................................................................................
ż: ........................................................................................................................................................................................................
ź: ........................................................................................................................................................................................................
zi: ......................................................................................................................................................................................................
dz: .....................................................................................................................................................................................................
dź: .....................................................................................................................................................................................................
dzi: ....................................................................................................................................................................................................
27 4
Proszę wysłuchać fragmentu wiersza Leopolda Staffa pt. Deszcz jesienny i uzupełnić brakujące spółgłoski
miękkie i funkcjonalnie miękkie.
sz 1 desz___2 ___woni3, de___cz4 ___woni5 jesienny
O ___yby
I plusz___e6 jednaki, miarowy, niezmienny,
Dż___u7 krople padają i tłuką w me okno…
Jęk ___klany8… pła___9 ___klany10… a ___yby11 w mgle mokną
I ___wiatła12 ___arego13 blask są___y14 się senny…
O ___yby15 de___cz16 ___woni17, de___cz18 ___woni19 jesienny…
Wie___ornych20 snów mary powiewne, dziewi___e21
Na pró___no22 ___ekały23 na sło___ca24 obli___e25…
W dal po___ły26 p___ez27 chmurną pustynię pia___czystą28,
W dal ciemną, bezkresną, w dal ___arą29 i mglistą…
O___ane30 w łachmany ___at31 ___arnej32 ___ałoby33
___ukają34 ustronia na ciche swe groby,
A smutek cień kładzie na licu ich młodem…
Powolnym i długim w___ród35 dżdżu korowodem
W dal idą na smutek i ___ycie36 tuła___e37,
A z o___u38 im lecą łzy… Rozpa___39 tak pła___e40…
5
Proszę zapisać słownie podane liczebniki. Należy zwrócić uwagę na ortografię.
piętnaście
15 – ...................................................................................................................................................................................................
39 – ...................................................................................................................................................................................................
136 – .................................................................................................................................................................................................
98 – ...................................................................................................................................................................................................
24 – ...................................................................................................................................................................................................
247 – .................................................................................................................................................................................................
129
375 – .................................................................................................................................................................................................
4000 – ...............................................................................................................................................................................................
920 – .................................................................................................................................................................................................
517 – .................................................................................................................................................................................................
614 – .................................................................................................................................................................................................
63 – ...................................................................................................................................................................................................
28 6
A. Proszę wysłuchać dyktanda Przyjęcie weselne i uzupełnić brakujące w tekście wyrazy.
Przyjęcie weselne
W sobotę miał się odbyć ślub ............................................1 i Eryka. Państwo ............................................2 mieli nadzieję,
że wszystko się uda i oczywiście, że ............................................3 pogoda. Było to tym ............................................4, że
............................................5 miało się odbyć w ogrodowej restauracji. Chociaż nie było tak pięknej
............................................6 jak zapowiadano, słońce świeciło, a ............................................7 przybyli tłumnie.
Punktualnie o dziesiątej ............................................8 przybyłych państwa młodych przy ............................................9 do
kościoła. Ceremonia była wzruszająca, a kiedy ............................................10 wychodzili, ............................................11
obrzucili ich monetami na szczęście. Zgodnie z tradycją samochód nowożeńców był kilkakrotnie
............................................12, kiedy przemierzał ............................................13 miasta. Chłopcy ............................................14
bramy dostali wino i ............................................15.
Wreszcie państwo ............................................16 dojechali do restauracji, gdzie zostali ............................................17,
jak to w Polsce, chlebem i solą. Także ............................................18 wznieśli toast i wygłosili krótkie
............................................19 wraz z życzeniami pomyślności. Wśród prezentów nie zabrakło
............................................20, porcelany, naczyń i różnych ............................................21 do domu. Czekano, aż Ola
otworzy i obejrzy ............................................22 prezenty, więc obiad zaczął się nieco później niż planowano.
Odtąd już nic nie było ............................................23 . Kelnerzy byli bardzo ............................................24, ale ciągle
............................................25 zamówienia. Potem jeden z nich wylał na suknię jakiejś ............................................26 dwa
talerze zupy. Zaczęła na niego ............................................27 i dopiero fachowa pomoc w czyszczeniu trochę ją uspokoiła.
Plam było więcej, bo a to ktoś ubrudził się ............................................28, a to wylał na sąsiada mleczko do
............................................29. Wieczorem, gdy zaczęła się zabawa, wydawało się, że ............................................30 świetnie
się bawią, tym bardziej, że ............................................31 trwały do świtu i wypito wszystkie butelki wina.
............................................32 nazajutrz zaczęły się plotki. Plotkowano, że pan młody nie jest wcale
............................................33, a oboje młodzi założyli na siebie ............................................34, lecz mało
............................................35 ubrania. No i naturalnie, że istnieją zbyt duże ............................................36 między obojgiem.
Do tego zdaniem ............................................37 grający zespół był ............................................38 i niezbyt
............................................39, nikt nie przemyślał doboru dań, nie wystarczyło wina. Według niektórych
............................................40 powinno tradycyjnie trwać przynajmniej dwie ............................................41, a co najważniejsze
być oczywiście ............................................42, przynajmniej na dwieście osób, zwłaszcza że rodzinie nie brakuje
............................................43. Obgadano także wpadki ............................................44, między innymi wylanie zupy.
............................................45 było przykro, w końcu był to ............................................46 dzień ich wspólnego życia.
Jednak ............................................47 uspokoił ją, że nigdy nie ............................................48 się ludzi i że najważniejsze, że
oni dobrze się ............................................49 i będą dobrze wspominać ten dzień.
130
Klucz i transkrypcja nagrań
Uwaga! 6
W ćwiczeniach otwartych podane przykłady nie wyczerpują wszystkich A.
możliwości. 1. wzgardzić, 2. wzlecieć, 3. wzruszyć się, 4. wspomnieć, 5. wspinać się,
Polecamy, aby ćwiczenia oznaczone ikonką sprawdził nauczyciel. 6. wzmocnić, 7. wznowić, 8. wzbogacić się, 9. wschodzić, 10. wspiąć się,
11. wspomóc, 12. wzrosnąć, 13. wskrzesić, 14. wzbić się, 15. wzbudzić,
I 16. wstrzymać, 17. wzburzyć, 18. wzmóc, 19. wznieść, 20. wzdrygnąć się,
21. wsłuchać się;
Jak słyszymy, jak piszemy?
B.
1 1. wesprzeć, 2. wezbrać, 3. wessać, 4. westchnąć, 5. wezwać
dom – tom, góra – kura, buk – puk, zer – ser, górnik – kurnik, bada – pada,
gula – kula, żyją – szyją, dam – tam, koza − kosa, bułka − półka, działo − ciało,
7
1. Wezbrana, 2. wstrzymać, 3. zmyła, 4. zsiadłe, 5. westchnęła, 6. zsiadł,
bąk − pąk, wrak – frak, nabór − napór, bo − po, biec − piec, data – tata, budzik
7. wespół, 8. Zsuńcie, 9. wesprze, 10. wzbudził, 11. zsiniałeś, 12. sfilmować,
– bucik, kurze – kusze
13. zszedł, 14. skrzyczał, wezwał, 15. zgolił
2
W poniższych wyrazach słyszymy spółgłoski bezdźwięczne (choć piszemy
8
1. sąsiedzki (a:e, d:dz), 2. szewski, 3. kretyński (n:ń), 4. dekarski (rz:r),
dźwięczne) ze względu na upodobnienie do następujących po nich spółgłosek
5. producencki (t:c), 6. obywatelski, 7. gotycki (k:c), 8. grodzki (ó:o, d:dz),
bezdźwięcznych. Aby głoski te zabrzmiały zgodnie z zapisem ortograficznym,
9. inteligencki (t:c), 10. redaktorski, 11. asystencki (t:c), 12. poselski (ł:l),
należy podać formę lub wyraz, w których pojawi się po uprzednio
13. chłopski, 14. tkacki (cz:c), 15. prostacki (k:c), 16. chuligański (n:ń),
bezdźwięcznej głosce samogłoska:
17. jubilerski, 18. pański (n:ń), 19. generalski (ł:l), 20. atlantycki (k:c),
1. główka – głowa, 2. walizka – waliza, 3. paw – pawie, 4. łyżka – łyżeczka,
21. inwalidzki (d:dz), 22. słowiański (n’: ń)
5. sad – sadu, 6. brzózka – brzoza, 7. książka – książeczka, 8. bluzka – bluza,
9. ławka – ławeczka, 10. szybka – szyba, 11. kawka – kawa, 12. babka – baba,
13. wieźcie – wieźmy, 14. grubszy – gruby.
9
A.
Dla wyrazów: „akwarium” i „pokrzywa” takich form nie można podać, bo
Europejczyk, europejski; Azjata, azjatycki; Afrykańczyk, afrykański;
upodobnienie nie działa tu wstecz, ale jest postępowe k>[f], k>[sz].
Australijczyk, australijski; Amerykanin, amerykański
3 B.
1. łeb, gołąb, słup, Arab, baobab, ząb, rybka, żabka, drób, ślub, śrubka, Francuz, francuski; Anglik, angielski; Norweg, norweski; Szwed, szwedzki;
sposób, skarb, tubka, trup Chińczyk, chiński; Węgier, węgierski; Włoch, włoski; Serb, serbski; Turek,
2. chłód, ogród, słodki, bufet, sad, sąsiad, zeszyt, bródka, but, łódka, miód, turecki; Łotysz, łotewski; Bawarczyk, bawarski, Toskańczyk, toskański;
brat, młodszy, Szwed Prowansalczyk, prowansalski
3. rów, trawka, twardy, chwast, sfera, czwórka, ćwiczenie, dowcip, twój, staw, C.
barwa, bitwa, sfinks, kwiat rzymianin, rzymski; berlińczyk, berliński; warszawianin, warszawski;
4. próg, śnieg, bąk, Bóg, dźwięk, pieróg, szereg, także, jakby, kruk, głóg, grób, hamburczyk, hamburski; prażanin, praski; krakowianin, krakowski;
oglądać, brzeg erfurtczyk, erfurcki; moskwianin, moskiewski; katowiczanin, katowicki;
5. mróz, schabowy, bezkofeinowy, francuski, Francuz, bezdomny, bliski, lwowianin, lwowski; łodzianin, łódzki; wenecjanin, wenecki; nowosądeczanin,
nazwisko, rozsypać, rózga, obsesja, obraz, skaza nowosądecki, paryżanin, paryski
6. prośba, gałąź, trząść, ugryź!, noś!, siąść, źródło, wieźć, bliźniak, miś,
jeździć, źdźbło, jesteśmy 10
7. nóż, krzew, kształt, bagaż, ciężki, trzask, dobrze, trzysta, drzewo, mąż, 1. krakowski, 2. tatarski, 3. mistrzowski, 4. tolkienowski/Tolkienowski,
kosz, gorzki, przód 5. morski, 6. litewski, 7. królewski, 8. szewski, 9. babski, 10. aptekarski,
8. pieniądz, ksiądz, pałac, wódz, koc, rydz, lotnictwo, ręce, szwedzki, między, 11. kucharski, 12. członkowski, 13. męski, 14. dworski, 15. myśliwski,
chcąc, ludzki, strzyc 16. rzymski, 17. warszawski, 18. koński
9. łódź, ćwikła, dźwig, pamięć, sieć, siedź!, wiedźma, chodź!, choć, spowiedź,
niedźwiedź, kadź 11
10. klucz, mączka, móżdżek, drożdże, palacz, miecz, kluczyk, deszcz, Podane przykłady nie wyczerpują wszystkich możliwości.
przejażdżka, różdżka, kaczka, liczba 1. łowiectwo – łowca, 2. myślistwo – myśliwy, 3. górnictwo – górnik,
4. ptactwo – ptak, 5. lecznictwo – leczniczy, 6. szkolnictwo – szkolniczy,
4 7. śledztwo – śledzić, 8. paskudztwo – paskuda, 9. bogactwo – bogaty,
kot – kod, mak – mag, sieć – siedź!, buk – Bóg, mókł – mógł, ściek – ścieg, 10. tkactwo – tkacz, 11. biedactwo – biedak, 12. niedbalstwo – niedbały,
wieś – wieź!, młóć! – młódź, paś! – paź, choć – chodź!, grat – grad, jesz – jeż 13. łyżwiarstwo – łyżwiarz, 14. słownictwo – słownik, 15. ohydztwo – ohyda,
pot – pod, smok – smog, stuk – stóg, spać – spadź 16. doradztwo – doradca, 17. wariactwo – wariat, 18. dziwactwo – dziwak,
19. towarzystwo – towarzysz, 20. księstwo – książę, 21. dziedzictwo – dziedzic,
5 dziedziczyć, 22. zwycięstwo – zwyciężyć, 23. amatorstwo – amatorski,
1. zdziwić się, 2. zhierarchizować, 3. scharakteryzować 4. sfinansować, 24. kalectwo – kaleka, 25. jeździectwo – jeździec, 26. skąpstwo – skąpy,
5. sczesać, 6. skaleczyć, 7. zdziałać, 8. zignorować, 9. sczerstwieć, 27. biskupstwo – biskup, 28. gadulstwo – gaduła, 29. możnowładztwo –
10. stelefonizować, 11. sterroryzować, 12. zgrać, 13. schudnąć, 14. zmatowieć, możnowładca, 30. obywatelstwo – obywatel
15. zniszczyć, 16. zsiekać, 17. zbiednieć, 18. zszokować, 19. zszargać,
20. scentralizować, 21. skłonić, 22. sfilcować, 23. schłopieć, 24. spierać się, 12
25. zurbanizować, 26. skłócić, 27. zdiagnozować, 28. zblednąć, 29. spiskować, 1. sprawozdawca – sprawozdawstwo, 2. gaduła – gadulstwo, 3. szalony
30. zbiec, 31. skrzyżować, 32. skserować – szaleństwo, 4. rycerz – rycerstwo, 5. szewc – szewstwo, 6. wychowawca –
131
wychowawstwo, 7. znawca – znawstwo, 8. aktor – aktorstwo, 9. krwiodawca 15
– krwiodawstwo, 10. biskup – biskupstwo, 11. papież – papiestwo, 12. tchórz – W wymowie i pisowni mogą pojawić się różne błędy, najbardziej typowe to:
tchórzostwo, 13. zawodowiec – zawodowstwo, 14. szef – szefostwo, 15. myśliwy priorytet – pomijanie „r” i wymowa [*piorytet];
– myślistwo (To wyjątek!: „myśliwy”, od którego utworzono rzeczownik oryginalny – (1) pomijanie „y” w wymowie powoduje często błędny zapis bez
„myślistwo” nie jest rzeczownikiem, ale przymiotnikiem (jaki? – myśliwy), „y” (*orginalny); lub 2) wymowa z angielska [*originalny] i błędny zapis z „i”
a dodatkowo zaszło tu zjawisko uproszczenia grupy -stwo), 16. językoznawca (*originalny);
– językoznawstwo, 17. męczennik – męczeństwo, 18. brzuchomówca – w ogóle – (1) łączna wymowa wyrażenia przyimkowego prowadzi do błędnego
brzuchomówstwo łącznego zapisu (*wogóle) ; (2) zjadanie „ó” w wymowie [*wogle] często powo-
duje powstanie takiego samego błędu ortograficznego;
14 sweter – pomijanie 2. „e” i wymowa [*swetr] prowadzi do takiego błędnego
1. Placek ziemniaczany smakuje mi bardziej niż placek cygański. zapisu;
2. Straż pożarna przez wiele godzin gasiła płonący stóg siana. rybołówstwo – pomijanie w wymowie„w” przed -stwo powoduje taki błędny
3. Jeśli chcesz mieszkać w zielonej okolicy, sadź drzewa i dbaj o czystość! zapis (*rybołóstwo);
4. Przyjdź w poniedziałek, dzisiaj nie mam czasu. komputer – błąd spotykany wyłącznie u obcokrajowców: sugerowanie się
5. Brat Bożeny i brat Teresy chodzą do jednej klasy. angielskimi zapisem i wymową powoduje błędny zapis z „c” na początku;
6. Pierwszy rząd krzeseł jest zarezerwowany dla gości honorowych. piętnaście – (1) hiperpoprawna wymowa „ę”; (2) wymawianie „ę” jako „e”
7. Jak zwykle masz chęć do zabawy, tylko gdzie twoja chęć do pracy? [pietnaście] prowadzi do błędnego zapisu naśladującego wymowę;
8. Spojrzała na niego jak gdyby go znała. trzymać, trzeba, trzysta – przez wpływ bezdźwięcznego „t” następujące po nim
9. Mieszkają tak daleko od siebie, a jednak wciąż są przyjaciółmi. „rz” wymawiamy bezdźwięcznie jako [sz], zapis zgodny z wymową (*tszymać,
10. Mąż Krystyny to kierownik oddziału naszego banku. *tszeba, *tszysta) to błąd ortograficzny;
11. Masz imponujące osiągnięcia w tej dziedzinie. strzał – (1) wymowa „strz” jako „szcz” prowadzi do błędnego zapisu (*szczał);
12. Zrób kolację, ja zaraz przyjdę. (2) błędy ortograficzne wynikające z niewłaściwej wymowy [*sczszał] lub
13. Ciastko w tej cukierni kosztuje aż pięć złotych. [szczszał];
mistrz – jak wyżej: (1) wymowa „strz” jako „szcz” prowadzi do błędnego
Wyjaśnienie:
zapisu (*miszcz); (2) błędy ortograficzne wynikające z niewłaściwej wymowy
1. placek ziemniaczany, placek cygański (w 1. zwrocie w wyrazie „placek” [*misczsz] lub [*miszczsz];
słyszymy na końcu [g] przez wpływ następującej po niej spółgłoski umiem, rozumiem – w wyniku pomylenia typów koniugacji (końcówki
dźwięcznej „z”) I koniugacji -ę, -esz zamiast IV -em, -esz) wymowa z -ę na końcu [*umię,
2. straż pożarna, stóg siana (w obu zwrotach słyszymy na końcu spółgłoski *rozumię] i taki też błędny zapis;
bezdźwięczne w 1. wyrazie [sz], a w 2. [k] przez wpływ następujących po porządny, włączać, wyłączać – błędy ortograficzne wynikające z zapisu zgodne-
nich spółgłosek bezdźwięcznych „p” i „s”) go z wymową („ą” jako „on”);
3. sadź drzewa (w 1. wyrazie słyszymy dźwięczne „dź” mimo, że jest ono na wziąć – przez analogię do innych czasowników kończących się w bezokoliczni-
końcu wyrazu, ponieważ następuje po nim dźwięczne „d”) ku na -ść (np. siąść, wieść, nieść) błędna wymowa jako [*wziąść] i w konse-
4. przyjdź w poniedziałek (przez bezdźwięczne „p” stojące przed nim kwencji błędny zapis;
spółgłoski dźwięczne „dź” i „w” ubezdźwięczniają się i słyszymy „ć” i „f ”) jakichś – pomijanie „ch” w wymowie prowadzi do błędnego zapisu i mylenia 2
5. brat Bożeny, brat Teresy (w 1. zwrocie w wyrazie „brat” słyszymy na wyrazów jakichś i jakiś;
końcu [d] przez wpływ następującej po niej spółgłoski dźwięcznej „b”; poszedłem – pod wpływem formy żeńskiej 3.os. l.poj. „poszłam” upraszczanie
w 2. wypadku przez bezdźwięczne „t” jest ono bezdźwięczne) formy męskiej do błędnego [*poszłem];
6. rząd krzeseł (przez bezdźwięczne „k” stojąca przed nim spółgłoska warszawski – zjadanie w wymowie„w” przed -ski powoduje taki błędny zapis
dźwięczna „d” ubezdźwięcznia się i słyszymy „t”) (*warszaski);
7. jak zwykle, chęć do (2x) (w obu zwrotach słyszymy spółgłoski dźwięczne drzwi – błędna wymowa „drz” jako „dż” [*dżwi] lub „dź” [*dźwi] często pro-
w 1. wyrazie „g”, a w 2. „dź”, mimo że są one na końcu wyrazu, ponieważ wadzi do naśladującego ją błędnego zapisu;
następują po nich spółgłoski dźwięczne „z” i „d”) pierwsi – pomijanie w powoduje błędną wymowę [*piersi] i może prowadzić
8. jak gdyby (w 1. wyrazie słyszymy spółgłoskę dźwięczną „g”, mimo że jest do błędnego zapisu;
ona na końcu wyrazu, ponieważ następuje po niej spółgłoska dźwięczna „g”) Francuzki – pod wpływem bezdźwięcznego „k” poprzedzające je „z” wymawia-
9. tak daleko, jednak wciąż (w obu zwrotach w 1. wyrazie słyszymy na końcu my jako „s” [francuski], stąd łatwo o błąd ortograficzny i pomylenie 2 wyrazów
spółgłoski dźwięczne [g], przez wpływ następujących po nich spółgłosek „Francuzki” i „francuski”;
dźwięcznych „d” i „w”) od siebie, wciąż są (w obu zwrotach słyszymy na plemię – wymawianie „ę” jako „e”, stąd błędny zapis naśladujący wymowę
końcu spółgłoski bezdźwięczne w 1. wyrazie [t], a w 2. [sz] przez wpływ (*plemie);
następującej po nich spółgłoski bezdźwięcznej „s”) łabędź – (1) przez bezdźwięczność „dź” na końcu wyrazu błędny zapis zgodny
10. mąż Krystyny (przez bezdźwięczne „k” stojąca przed nim spółgłoska z wymową (*łabęć); (2) przez pomylenie postaci wyrazu wynikające z tego,
dźwięczna „ż” ubezdźwięcznia się i słyszymy „sz”) że wiele rzeczowników, w których w l. mnogiej występuje ę, w pojedynczej
11. masz imponujące (w 1. wyrazie słyszymy spółgłoskę dźwięczną „ż” mimo, pojawia się ą (np. dęby > dąb, zęby > ząb) stworzenie przez analogię błędnej
że jest ona na końcu wyrazu, ponieważ następuje po niej samogłoska „i”, formy łabędzie > *łabądź;
która jest dźwięczna) w tej (przez bezdźwięczne „t” stojąca przed nim będą – (1) błąd może dotyczyć wymowy hiperpoprawnej z wyraźną wymową ę
spółgłoska dźwięczna „w” ubezdźwięcznia się i słyszymy „f ”) i ą; lub (2) wymowy zupełnie pozbawionej nosowości jako [*bedom] i wynika-
12. rób kolację, zaraz przyjdę (w obu zwrotach słyszymy na końcu spółgłoski jącego z niej błędnego zapisu.
bezdźwięczne w 1. wyrazie [p], a w 2. [s] przez wpływ następujących po
nich spółgłosek bezdźwięcznych „k” i „p”)
13. w tej, aż pięć (w obu zwrotach słyszymy spółgłoski bezdźwięczne
w 1. wyrazie [f], a w 2. [sz] przez wpływ następujących po nich spółgłosek
bezdźwięcznych „t” i „p”) pięć złotych (w 1. wyrazie słyszymy spółgłoskę
dźwięczną „dź”, mimo że jest ona na końcu wyrazu, ponieważ następuje po
niej spółgłoska dźwięczna „z”)
132
16 drzwiczek. Szukała i szukała, ale w ogóle nie mogła ich znaleźć29. Wszystkie30
dziurki od klucza były zbyt duże na delikatny i oryginalny kluczyk. Tymczasem
1
w i e d ź m a koza bez31 dozoru objadła cały jaśmin i szansa na wezwanie i pomoc32 wróżki
zniknęła bezpowrotnie33. Babcia wytargała kozę za bródkę34, ale w niczym to
2
z w y c i ę s t w o
nie pomogło.
3
k r a s o m ó w s t w o Cała nadzieja była już tylko w dziewczynce35. Jednak i ona nie miała pomysłu,
jak rozwiązać problem. Pewnego dnia, gdy biegła do kozy, która znowu
4
r o z s t a n i e obgryzała jakiś krzak36, upadła i się skaleczyła. Kiedy, siedząc na trawce37,
przyglądała się stłuczonemu kolanu, zobaczyła, co było przyczyną38 jej
5
s p r a w o z d a w c a upadku. Z trawy coś wystawało… Szybko39 pobiegła do domu i przyniosła
6
s z w e d z k i kluczyk, który idealnie pasował do niewielkiego otworu40 w drzwiczkach41
prowadzących w głąb ziemi.
7
k o l a r s t w o Nie umiem powiedzieć, co dokładnie znalazła w podziemnym pokoiku, ale
jeżeli jesteście42 ciekawi, zawsze możecie zapytać o to kozę.
8
s f i l c o w a ć
s t r z y k a w k a
II
9
w z n o w i ć
Z kreską czy bez?
10
11
T o s k a ń c z y k
1
17 1. ciastko, 2. bocian, 3. ciotka, 4. śmieć, 5. paproć, 6. ciągnik, 7. ość, 8. ciupaga,
A. 9. zaklęcie, 10. cień, 11. cicho, 12. wycieraczka, 13. mycie, 14. ciężar, 15. sieć,
1. Na święta upiekliśmy tłuściutką gęś z jabłkami. 16. ćwiczenie, 17. ciało, 18. liczyć, 19. łokieć, 20. cios, 21. cielę, 22. ćma,
2. W tej piekarni jest najlepszy chleb pod słońcem. 23. wilgoć, 24. malować, 25. ciemno, 26. kogucik, 27. pamięć, 28. biegać,
3. Musimy skuć lód ze schodów, bo można się pośliznąć i zrobić sobie 29. nauczyciel, 30. czytać, 31. zaćmienie, 32. odcinać
krzywdę. ć przed spółgłoskami: ćwiczenie, ćma, zaćmienie
4. Znowu spaliła się żarówka, musisz ją wymienić. ć na końcu wyrazu: śmieć, paproć, ość, liczyć, łokieć, wilgoć, malować,
5. Idź tą ścieżką przez las, to znajdziesz świeże grzybki. pamięć, biegać, czytać, sieć
6. Ona wciąż ściera kurz ze wszystkich mebli. ci przed samogłoskami: ciastko, bocian, ciotka, ciągnik, ciupaga, zaklęcie,
7. Ta szwedzka mistrzyni znowu wygrała wyścig. cień, wycieraczka, mycie, ciężar, ciało, cios, cielę, ciemno, nauczyciel
8. Pościel wreszcie to łóżko i chodź na obiad. i oznaczające miękkość oraz tworzące sylabę: cicho, kogucik, odcinać
9. W naszym bloku przy ulicy Gwiazdkowej od dawna istnieje pomoc
sąsiedzka. 2
10. Papież, chociaż usiadł na nim gołąb, nie przerwał przemówienia ci: pociąg, ciepły, ciasto, liściasty, ścieżka, ściana, bocian, ciurkiem, ciężar,
wygłaszanego do zebranych na placu wiernych. kwiecie, Maciej, przyjaciel, ciekawy, cienki, wycieczka, kociak
B. i oznaczające miękkość oraz tworzące sylabę: cisza, przycisk, buciki, trzcina,
1. To wjazd dla wózków inwalidzkich. ucisk, polecić, dzieci, nacisk, łacina
2. Obok nas otwarto Centrum Krwiodawstwa.
3. A cóż to za paskudztwo? To zupełne wariactwo kupować coś takiego!
3
4. Skoro się wzbogaciłeś, czy mógłbyś mnie trochę wesprzeć? Muszę M. ćma nić kość liść łokieć sieć śmieć gość
sfinansować remont dachu przed jesienią, a z mojej pensji niewiele mogę D. ćmy nici kości liścia łokcia sieci śmiecia gościa
zdziałać.
5. W tym królestwie rycerstwo zawsze przestrzegało kodeksu honorowego. C. ćmie nici kości liściowi łokciowi sieci śmieciowi gościowi
6. W naszym klubie sportowym największą popularnością cieszą się l.poj. B. ćmę nić kość liść łokieć sieć śmieć gościa
łyżwiarstwo figurowe i jeździectwo.
N. ćmą nicią kością liściem łokciem siecią śmieciem gościem
7. Kibice znowu dopuścili się chuligańskich, kretyńskich i prostackich
wybryków. Msc. ćmie nici kości liściu łokciu sieci śmieciu gościu
8. Dobrze, że doglądasz swojej restauracji, „pańskie oko konia tuczy”. W. ćmo! nici! kości! liściu! łokciu! sieci! śmieciu! gościu!
9. Słyszałam, że skandynawskie kryminały są pasjonujące. A ten jest
M. ćmy nici kości liście łokcie sieci śmieci(e) goście
norweski czy szwedzki?
10. Ptactwo wzbiło się wysoko i wzleciało pod same chmury. D. ciem nici kości liści łokci sieci śmieci gości
C. ćmom niciom kościom liściom łokciom sieciom śmieciom gościom
18
Bajeczka o babci i kozie l.mn. B. ćmy nici kości liście łokcie sieci śmieci(e) gości
Dawno temu w pewnym królestwie mieszkała dziewczynka ze swoją babcią

1 2 N. ćmami nićmi kośćmi liśćmi łokciami sieciami śmieciami gośćmi
i starą kozą. Przy3 domu był mały ogród, ale ponieważ4 babcia nie miała Msc. ćmach niciach kościach liściach łokciach sieciach śmieciach gościach
siły, żeby go uprawiać, zarósł chwastami5 i trawą. Koza dzielnie walczyła W. ćmy! nici! kości! liście! łokcie! sieci! śmieci(e)! goście!
z chwastami6, ale one rosły jak na drożdżach, pochłaniając wszystkie7 kwiaty8
i warzywa w ogrodzie. Dobrze, że wciąż były kury i kaczki. Póki trwało9 lato, 4
jakoś10 się im wiodło, choć11 raz lepiej raz gorzej, lecz12 gdy miał przyjść13 1. astronaucie; 2. koncercie, 3. kocie; 4. moście; 5. kwiecie; 6. Świecie;
jesienny chłód, a potem mróz, babcia postanowiła spakować walizkę14 7. zeszycie; 8. chrzcie; 9. Piaście; 10. bogaci; 11. Studenci, pracowici; 12. skryci
i poszukać ludzkiej15 pomocy.
Kiedy pewnego popołudnia babcia siedziała jak zwykle na ławce16, karmiąc
drób, rosnący przy17 domu krzew18 poruszył się, a zza niego wychyliła się
nóżka19 w malutkim buciku20. Była to jaśminowa21 panna, która podarowała
staruszce klucz22 i powiedziała, że jeśli znajdzie drzwi, które może nim
otworzyć, będzie wieść23 szczęśliwe życie przez24 wiele lat. A jeśli zapragnie,
by ją wspomóc, zawsze może ją wezwać, łamiąc gałązkę25 jaśminu. Babcia
się skłoniła i podziękowała, a wówczas26 panna zniknęła. Babcia powiesiła
klucz27 na szyi i odtąd28 uważnie rozglądała się w poszukiwaniu tajemniczych
133
5 M. gęsi wsie/wsi strusie wrześnie misie osły powieści tatusiowie
bezokolicznik 3.os. l.poj. 3.os. l.poj. 2.os. l.poj. 2.os. l.mn. wrześni/
D. gęsi wsi strusi misiów osłów powieści tatusiów
(czasownik czasu czasu trybu trybu wrześniów
niedokonany/ teraźniejszego przyszłego rozkazującego rozkazującego
C. gęsiom wsiom strusiom wrześniom misiom osłom powieściom tatusiom
czasownik (dokonany)
dokonany) (on/ona/ono) (on/ona/ono) (ty) (wy) B. gęsi wsie/wsi strusie wrześnie misie osły powieści tatusiów
l.mn.
wracajcie!/ gęsiami/
wracać/wrócić wraca wróci wracaj!/wróć! N. wsiami strusiami wrześniami misiami osłami powieściami tatusiami
wróćcie! gęśmi
skracajcie!/ Msc. gęsiach wsiach strusiach wrześniach misiach osłach powieściach tatusiach
skracać/skrócić skraca skróci skracaj!/skróć!
skróćcie! wsie!/
W. gęsi! strusie! wrześnie! misie! osły! powieści! tatusiowie!
czyśćcie!/ wsi!
czyścić/wyczyścić czyści wyczyści czyść!/wyczyść!
wyczyśćcie!
10
gniećcie!/ 1. rowerzyści; 2. artyście; 3. Pianiście; 4. nosie; 5. mieście; 6. cieście; 7. piśmie;
gnieść/zgnieść gniecie zgniecie gnieć!/zgnieć!
zgniećcie! 8. maśle; 9. mięsie; 10. okuliści; 11. lepsi, starsi, cichsi; 12. głusi
płacić/zapłacić płaci zapłaci płać!/zapłać! płaćcie!/zapłaćcie!
11
6 bezokolicznik 3.os. l.poj. 3.os. l.poj. 2.os. l.poj. 2.os. l.mn.
1. Czy mogłabyś pokroić to ciasto na dwanaście kawałków?; 2. Było już
(czasownik czasu teraź- czasu trybu rozkazu- trybu rozkazu-
ciemno, a babcia wciąż czekała na pociąg na peronie; 3. Pięciolatki podczas
niedokonany/ niejszego przyszłego jącego jącego
wycieczki po parku zbierały liście i obserwowały dzięcioły; 4. Kwiaciarnia cioci
czasownik (dokonanego)
Luci znajduje się naprzeciwko kościoła; 5. Wróble ćwierkają, że dostałaś od
dokonany) (on/ona/ono) (on/ona/ono) (ty) (wy)
Maćka pierścionek zaręczynowy; 6. Chociaż raz zapłaćcie za swoje wydatki,
nie kłóćcie się i nie czekajcie na naszą dobroć!; 7. Mogłabyś mi skrócić tę nieść/zanieść niesie zaniesie nieś!/zanieś! nieście!/zanieście!
ciążową sukienkę o pięć centymetrów?; 8. Teść z teściową zaprosili na rodzinną wieszajcie!/
uroczystość czternaścioro gości; 9. Dzieci muszą pozbierać wszystkie śmieci wieszać/powiesić wiesza powiesi wieszaj!/powieś!
powieście!
i wyczyścić buciki, żeby nie zabłocić podłogi; 10. Cisza! Proszę zrobić to
ćwiczenie, namalować i policzyć co trzeba; 11. Przecięła sobie palec i łzy leciały wygłaszać/ wygłaszaj!/ wygłaszajcie!/
wygłasza wygłosi
jej ciurkiem; 12. Mam pięciu braci, najstarszy z nich ma już własne dzieci. wygłosić wygłoś! wygłoście!
i oznaczające miękkość oraz tworzące sylabę: cisza, skrócić, wyczyścić, dusić/udusić dusi udusi duś!/uduś! duście!/uduście!
zabłocić. trząść/zatrząść trzęsie zatrzęsie trzęś!/zatrzęś! trzęście!/zatrzęście!
spać śpi – śpij! śpijcie!
7
1. siano, 2. siostra, 3. gęś, 4. ryś, 5. kości, 6. śliwka, 7. gąsienica, 8. siodło, 12
9. siatka, 10. jesień, 11. Krzyś, 12. wieś, 13. Jaś, 14. coś, 15. tatuś, 16. osiem, 1. Jak ślicznie wygląda ta ośnieżona leśniczówka! I jeszcze te sikorki,
17. ślady, 18. łoś, 19. ktoś, 20. światło, 21. śledź, 22. miś, 23. śnieg, 24. siekiera, sierpówki, wrony siwe; 2. W tym miesiącu muszę wygłosić w miejskim
25. mamusia, 26. ość, 27. osioł, 28. wyścig, 29. wrzesień, 30. osiemset, ośrodku oświaty referat na temat dostępności książki na wsi; 3. Na dzisiejszy
31. śmiech, 32. jakość, 33. czyścić, 34. kusić mecz siatkówki właśnie przyjechało ośmiuset kibiców i miłośników śląskiego
ś przed spółgłoskami: śliwka, ślady, światło, śledź, kości, śnieg, ość, wyścig, święta sportu; 4. Krzyś jest takim śpiochem, że mu obojętne, czy śpi w pościeli
śmiech, jakość, czyścić czy w swoim śpiworze, czy świta czy zmierzcha, czy świeci słońce czy księżyc;
ś na końcu wyrazu: gęś, ryś, łoś, ktoś, miś, Krzyś, wieś, Jaś, coś, tatuś 5. Basiu, mam prośbę do twojej siostry Kaśki; 6. Czy ten kapuśniak jest świeży?
si przed samogłoskami: siano, siostra, gąsienica, siodło, siekiera, siatka, jesień, Oczywiście, dopiero co udusiłam kapustę!; 7. Trzeba by odśnieżyć ścieżkę
osiem, mamusia, osioł, wrzesień, osiemset przed domem, bo jest tak ślisko, że ktoś może się pośliznąć i upaść; 8. Czy
i oznaczające miękkość oraz tworzące sylabę: kusić ślubu udzieli wam ksiądz Staś Gąsienica?; 9. Trzęsiesz się liść i jesteś blada jak
ściana! Musisz usiąść i zjeść gorący posiłek; 10. Jesienią nasza gęś i nasz gąsior
8 chciałyby odlecieć w cieplejsze strony świata.
si: siedem, sierpień, zsiadać, miesiąc, Kasia, sień, dzisiaj, Zosia, siadać, sierota, i oznacza miękkość i tworzy sylabę w: sikorki, siwe, wygłosić, wsi, udusiłam,
księgarnia, nasionko, osiedle, tasiemka musisz, posiłek
i oznaczające miękkość oraz tworzące sylabę: siwy, sikorka, dusić, łasica,
posiłek, zgłosić, pasikonik, sito, wysiłek, kosić, prosić, siła, siny, basista 13
1. śpioszki; 2. spinka; 3. Pospiesz/pośpiesz się; 4. spinacz; 5. śpiewaczką;
9 6. śpioch; 7. pospieszny/pośpieszny; 8. Spiker
M. gęś wieś struś wrzesień miś osioł powieść tatuś
14
D. gęsi wsi strusia września misia osła powieści tatusia 1. źdźbło, 2. ziemia, 3. zięba, 4. późno, 5. zielony, 6. źródło, 7. ziąb, 8. ziarno,
C. gęsi wsi strusiowi wrześniowi misiowi osłu powieści tatusiowi 9. źle, 10. ziele, 11. ziewać, 12. ziołowy, 13. źrebak, 14. bazie, 15. zionąć,
l.poj. B. gęś wieś strusia wrzesień misia osła powieść tatusia 16. bliźniak, 17. przyjaźń, 18. jezioro, 19. zieleń, 20. woźna, 21. poziom,
22. źrenica, 23. październik, 24. koziołek, 25. wyobraźnia
N. gęsią wsią strusiem wrześniem misiem osłem powieścią tatusiem
ź przed spółgłoskami: źdźbło, późno, źródło, źle, źrebak, bliźniak, przyjaźń,
Msc. gęsi wsi strusiu wrześniu misiu ośle powieści tatusiu woźna, źrenica, październik, wyobraźnia
W. gęsi! wsi! strusiu! wrześniu! misiu! ośle! powieści! tatusiu! zi przed samogłoskami: ziemia, zięba, zielony, ziąb, ziarno, ziele, ziewać,
ziołowy, bazie, zionąć, jezioro, zieleń, poziom, koziołek
15
zi: zioła, kozioł, łobuziak, więzienie, zielnik, buzia, ziemniak, poziomka,
łazienka, ziarno, zielony
i oznaczające miękkość oraz tworzące sylabę: guzik, zima, zimowisko, Kazik,
zimno, tuzin, kozica, obrazić, mazidło, zimowit
134
16 23
1. przyjedzie, rodzina, 2. przedziale, 3. Podejdź, 4. jeździć, 5. niedzielę,
M. gałąź paź maź więzień
6. Niedźwiedzie, 7. dziki, 8. podzielić, dziewięć, 9. sędzia, przechodzi,
D. gałęzi pazia mazi więźnia 10. krawędź
C. gałęzi paziowi mazi więźniowi dź przed spółgłoskami: jeździć, niedźwiedzie
l.poj. B. gałąź pazia maź więźnia dź na końcu wyrazu: Podejdź, krawędź
dzi przed samogłoskami: przyjedzie, przedziale, niedzielę, Niedźwiedzie,
N. gałęzią paziem mazią więźniem
podzielić, dziewięć, sędzia,
Msc. gałęzi paziu mazi więźniu i oznaczające miękkość oraz tworzące sylabę: rodzina, dziki, przechodzi
W. gałęzi! paziu! mazi! więźniu!
24
M. gałęzie paziowie mazie więźniowie
M. łabędź odpowiedź miedź łódź gwóźdź żołądź niedźwiedź
D. gałęzi paziów mazi więźniów
D. łabędzia odpowiedzi miedzi łodzi gwoździa żołędzia niedźwiedzia
C. gałęziom paziom maziom więźniom
C. łabędziowi odpowiedzi miedzi łodzi gwoździowi żołędziowi niedźwiedziowi
l.mn. B. gałęzie paziów mazie więźniów
l.poj. B. łabędzia odpowiedź miedź łódź gwóźdź żołędzia niedźwiedzia
N. gałęziami paziami maziami więźniami
N. łabędziem odpowiedzią miedzią łodzią gwoździem żołędziem niedźwiedziem
Msc. gałęziach paziach maziach więźniach
Msc. łabędziu odpowiedzi miedzi łodzi gwoździu żołędziu niedźwiedziu
W. gałęzie! paziowie! mazie! więźniowie!
W. łabędziu! odpowiedzi! miedzi! łodzi! gwoździu! żołędziu! niedźwiedziu!
17 M. łabędzie odpowiedzi – łodzie gwoździe żołędzie niedźwiedzie
1. gwieździe; 2. kozie; 3. bluzie; 4. obrazie; 5. gnieździe; 6. żelazie; 7. mężczyźni;
8. wozie; 9. duzi, źli; 10. przekazie D. łabędzi odpowiedzi – łodzi gwoździ żołędzi niedźwiedzi
C. łabędziom odpowiedziom – łodziom gwoździom żołędziom niedźwiedziom
18 B. łabędzie odpowiedzi – łodzie gwoździe żołędzie niedźwiedzie
l.mn.
bezokolicznik 3.os. l.poj. 3.os. l.poj. 2.os. l.poj. 2.os. l.mn. gwoździami/
(czasownik czasu czasu trybu trybu N. łabędziami odpowiedziami – łodziami żołędziami niedźwiedziami
gwoźdźmi
niedokonany/ teraźniejszego przyszłego rozkazującego rozkazującego
czasownik (dokonanego) Msc. łabędziach odpowiedziach – łodziach gwoździach żołędziach niedźwiedziach
dokonany) (on/ona/ono) (on/ona/ono) (ty) (wy) W. łabędzie! odpowiedzi! – łodzie! gwoździe! żołędzie! niedźwiedzie!
budzić/obudzić budzi obudzi budź!/obudź! budźcie!/obudźcie!
25
brać/wziąć bierze weźmie bierz!/weź! bierzcie!/weźcie! 1. wodzie, lodzie; 2. zajeździe; 3. objeździe; 4. stadzie; 5. obiedzie; 6. sąsiedzi,
gryźć/ugryźć gryzie ugryzie gryź!/ugryź! gryźcie!/ugryźcie! ogrodzie; 7. gwieździe; 8. młodzi, rozwiedzeni; 9. dnia; 10. przechodnia
wieźć/zawieźć wiezie zawiezie wieź!/zawieź! wieźcie!/zawieźcie! 26
obrażajcie!/
obrażać/obrazić obraża obrazi obrażaj!/obraź! bezokolicznik 3.os. l.poj. 3.os. l.poj. 2.os. l.poj. 2.os. l.mn.
obraźcie!
(czasownik czasu czasu trybu trybu
wyobrażać/ wyobrażaj!/ wyobrażajcie!/ niedokonany/ teraźniejszego przyszłego rozkazującego rozkazującego
wyobraża (sobie) wyobrazi (sobie)
wyobrazić (sobie) wyobraź! (sobie) wyobraźcie! (sobie) czasownik (dokonanego)
dokonany) (on/ona/ono) (on/ona/ono) (ty) (wy)
19
1. maź, 2. gryź!, 3. prośba, 4. weź!, 5. tatuś, 6. gdzieś, 7. myśl, 8. ryś, 9. rzeź, znajdować/ znajdujcie!/
znajduje znajdzie znajduj!/znajdź!
10. wieś, 11. coś, 12. późno, 13. źle/śle, 14. październik, 15. wieź!, 16. mroźny znaleźć znajdźcie!
być jest będzie bądź! bądźcie!
20 dochodźcie!/
1. komunizmie; 2. zdziałać; 3. Zdziczałe, 4. źdźbło, 5. zdzierca, dochodzić/dojść dochodzi dojdzie dochodź!/dojdź!
dojdźcie!
6. czasopiśmiennictwo, 7. zdziesiątkowanie, 8. zdziwaczała, buddyzmie
iść/pójść idzie pójdzie idź!/pójdź! idźcie!/pójdźcie!
21 wchodźcie/
1. niedziela, 2. gwóźdź, 3. łódź, 4. dzięcioł, 5. dziewczynka, 6. dziadek, 7. śledź, wchodzić/wejść wchodzi wejdzie wchodź/wejdź!
wejdźcie!
8. jedź!, 9. będzie, 10. żołądź, 11. chodź!, 12. nadzieja, 13. dziupla, 14. powódź,
siadajcie!/
15. idź!, 16. dziennik, 17. niedźwiedź, 18. dziesięć, 19. dziób, 20. dziura, siadać/siąść siada siądzie siadaj!/siądź!
siądźcie!
21. nadzieja, 22. dźwig, 23. działka, 24. gdzie, 25. odpowiedzi, 26. podział,
27. dźwięk, 28. wiedźma chodzić chodzi – chodź! chodźcie!
dź przed spółgłoskami: niedźwiedź, dźwig, dźwięk, wiedźma jechać/pojechać jedzie pojedzie jedź!/pojedź! jedźcie!/pojedźcie!
dź na końcu wyrazu: gwóźdź, łódź, śledź, jedź, żołądź, chodź, powódź, idź,
niedźwiedź, odpowiedź 27
dzi przed samogłoskami: niedziela, dzięcioł, dziewczynka, dziadek, będzie, 1. znajdź!, 2. powódź, 3. łokieć, 4. dosyć, 5. wejdź, 6. niedźwiedź, 7. gwóźdź,
nadzieja, dziupla, dziennik, dziesięć, dziób, dziura, nadzieja, działka, gdzie, 8. dźwig, 9. chodź!, 10. śledź, 11. być, 12. dźwięk, 13. chodźcie!, 14. odpowiedź,
podział 15. ćwierć,16. wiedźma
22 28
dzi: dzieci, dziesiątka, łabędzie, złodziej, sędzia, tydzień, dzień, Madzia, ń przed spółgłoskami: państwo, rodzeństwo, małżeństwo, niebezpieczeństwo,
grudzień, dziewięć, dzielny, łodzie, nigdzie, udział, bardziej, październik pomarańcza, pończocha, tuńczyk
i oznaczające miękkość oraz tworzące sylabę: budzik, dzik, wykładzina, ń na końcu wyrazu: pieśń, korzeń, kwiecień, kamień, koń, słoń, dłoń
rodzina, dziwny, rodzice, urodziny, rządzić ni przed samogłoskami: leniuch, linia, taniec, koniec, niebo, niebieski
i oznaczające miękkość oraz tworzące sylabę: linijka, słonina
135
29 dziewięćdziesiąt lat i jego dzieci, wnuki i prawnuki chciały to uczcić. Trzeba
ni: słoniątko, wspaniały, niewiele, niemy, wyraźnie, koniecznie, wiecznie, było coś wymyślić. Ciocia Wiesia zaproponowała, żeby zorganizować przyjęcie,
badanie, tanie, kania, Mania, nieśmiały, poniedziałek, linia, wcześnie, na którym będą ulubione dania dziadka, między innymi ziemniaki, schab ze
niewinny, kazanie śliwkami, ciasto poziomkowe z bitą śmietaną, a do tego oczywiście pyszna
i oznaczające miękkość oraz tworzące sylabę: pani, nigdzie, pianino, kawusia. Jej teść, miłośnik zdrowego odżywiania, zaproponował, że przyniesie
imieniny, kronika, konik też owoce: kiście winogron, brzoskwinie, czereśnie, wiśnie, a także soczyste
pomarańcze. I dodał, że od schabu zdrowsze i bardziej dietetyczne są ryby.
30 Wtedy ciocia Kasia odparła, że w rybie są ości i może to zaszkodzić dziadkowi.
Potem wujek Kazik powiedział, że myślą tylko o jedzeniu, nie mają wyobraźni
M. koń słoń broń mięsień ogień pień przyjaźń i należy wymyślić jakąś niespodziankę. Jednak nikt nie miał dobrego pomysłu.
D. konia słonia broni mięśnia ognia pnia przyjaźni Wujek miał kwaśną minę, a babcia stwierdziła, że szuka dziury w całym.
C. koniowi słoniowi broni mięśniowi ogniowi pniowi przyjaźni Zapadła cisza, a potem babcię olśniło: powiedziała, że dziadek przecież
najbardziej lubi konie i na pewno chciałby pojeździć konno. Na to nie zgodziły
l.poj. B. konia słonia broń mięsień ogień pień przyjaźń się dzieci, mówiąc, że to w jego wieku dziwne i niebezpieczne i mogą mu co
N. koniem słoniem bronią mięśniem ogniem pniem przyjaźnią najwyżej kupić jakiś piękny album z końmi. Na tym skończono rodzinną
Msc. koniu słoniu broni mięśniu ogniu pniu przyjaźni naradę, żeby nie doszło do kłótni.
W dniu urodzin wszystko się udało. Dziadkowi wszystko smakowało
W. koniu! słoniu! broni! mięśniu! ogniu! pniu! przyjaźni! i wyraźnie ucieszył się z prezentu. Tego wieczoru nic go nie zasmuciło, nawet
M. konie słonie bronie mięśnie ognie pnie przyjaźnie to, że nagle nie było prądu, zrobiło się ciemno i trzeba było zapalić świece.
Uznał to za bardzo nastrojowe. Zapalił je osobiście, wzniósł toast za swoją
D. koni słoni broni mięśni ogni pni przyjaźni
rodzinę, podziękował jej za udział w przyjęciu i powiedział, że nigdzie nie ma
C. koniom słoniom broniom mięśniom ogniom pniom przyjaźniom tyle miłości i takiej więzi rodzinnej, jak u nich. Wszyscy byli wzruszeni, choć
l.mn. B. konie słonie bronie mięśnie ognie pnie przyjaźnie zakłopotani.
N. końmi słoniami broniami mięśniami ogniami pniami przyjaźniami
Msc. koniach słoniach broniach mięśniach ogniach pniach przyjaźniach III
W. konie! słonie! bronie! mięśnie! ognie! pnie! przyjaźnie! Kiedy i, kiedy j?
31 1
1. oknie, 2. strumieniu, 3. uczniowie, ucznia, 4. Hiszpanie, 5. zdolni, 1. kasjerka, 2. sosjerka, 3. lilia, 4. indyk, 5. zjem, 6. ziewać, 7. zima,
6. punktualni, 7. smutni, 8. wanien, 9. panien, 10. siostrzeńca, Wiednia 8. ziemniak, 9. koniak, 10. ciężar, 11. kolacja, 12. pensja, 13. kraj, 14. parafia,
15. odjechać, 16. zimno, 17. miasto, 18. zdjęcie, 19. piach, 20. wiara, 21. bójka,
32 22. pilot, 23. akwarium, 24. boisko, 25. choinka, 26. siwy
bezokolicznik 3.os. l.poj. 3.os. l.poj. 2.os. l.poj. 2.os. l.mn. · Na początku wyrazu przed spółgłoską piszemy i: indyk
czasu czasu trybu trybu · W innej pozycji
(czasownik teraźniejszego przyszłego rozkazującego rozkazującego - po samogłosce piszemy j: kraj, bójka
niedokonany/ (dokonanego) - po spółgłosce piszemy i: lilia, zima, parafia, zimno, miasto, piach, wiara, pilot,
czasownik dokonany) (on/ona/ono) (on/ona/ono) (ty) (wy) akwarium, siwy
- j po spółgłoskach s, z, c: kasjerka, sosjerka
dzwońcie!/
dzwonić/zadzwonić dzwoni zadzwoni dzwoń!/zadzwoń - j w zakończeniach -sja, -zja, -cja: kolacja, pensja
zadzwońcie!
· Po spółgłoskach kończących prefiksy: odjechać, zjem
bronić/obronić broni obroni broń!/obroń brońcie!/obrońcie! · Gdy wymawiamy połączenie s, c, z, dz, n z -i jak spółgłoski miękkie [ś, ć, ź, dź,
przestawaj/ przestawajcie/ ń] piszemy i: ziewać, ziemniak, koniak, ciężar
przestawać/przestać przestaje przestanie · Zgodnie z wymową: zdjęcie, boisko, choinka
przestań! przestańcie!
obwiniajcie!/
obwiniać/obwinić obwinia obwini obwiniaj!/obwiń! 2
obwińcie!
1. akademii, 2. alei, 3. awarii, 4. chemii, 5. uczelni, 6. palarni, 7. aronii,
ginąć/zginąć ginie zginie giń!/zgiń! gińcie!/zgińcie! 8. fantazji, 9. Hiszpanii, 10. kamei, 11. filharmonii, 12. fotografii, 13. szyi,
14. encyklopedii, 15. energii, 16. stoczni, 17. linii, 18. Tunezji, 19. owacji,
33 20. kolacji, 21. hortensji, 22. Danii, 23. chirurgii, 24. stacji, 25. epopei, 26. brei,
1. woń; 2. truteń; 3. asystenci; 4. romansie; 5. momencik, zadzwonić; 6. Hania, 27. teorii, 28. lekcji, 29. żmii, 30 mafii, 31. sypialni, 32. harmonii, 33. hrabi,
Mania, przyjaźnią, stycznia; 7. Przestań, nieśmiały; 8. poniedziałek, imieniny; 34. Korei, 35. poezji, 36. porcji
9. propagandzie; 10. niedzielę, fontannie
· -ja:
po spółgłosce -ji: fantazji, Tunezji, owacji, kolacji, hortensji, stacji, lekcji,
34
poezji, porcji
1. Upiekłaś pyszne ciasto z wiśniami.
po samogłosce -i: alei, szyi, epopei, brei, żmii
2. W tym pojeździe trzeba wymienić światła mijania.
· -ia
3. W naszym powiecie wybudowano nowy kościół.
(wyrazy obce) -ii: akademii, awarii, chemii, Hiszpanii, fotografii, encyklopedii,
4. Zaprowadź swoją siostrę do altanki, w ogrodzie jest teraz tak wiosennie.
energii, Danii, chirurgii, teorii, mafii
5. Jaka piękna suknia! Kupiłaś ją w Krośnie?
(wyrazy polskie) -i: hrabi
6. Kto to widział, żeby parkować na wyjeździe z posesji?!
· po n:
7. Jeśli zapalisz światło, to zaraz tu będzie pełno ciem.
(czytane jak [ńia]) -i: uczelni, palarni, stoczni, sypialni
8. Jeździec dba o swego konia i o stajnię.
(czytane jak [ńja] -ii: aronii, filharmonii, linii, harmonii
9. Ukraińcy, Szwedzi i Hiszpanie piszą ten egzamin w jednej sali.
· zakończone na -ea: –i: kamei, Korei
10. Przygotuj temu turyście śniadanie: kawusię i jajecznicę na maśle.
3
35 Jadę do: Japonii, Francji, Tunezji, Słowacji, Serbii, Chorwacji, Szkocji,
Urodziny dziadka Norwegii, Finlandii, Brazylii, Anglii, Szwecji, Australii, Rosji, Danii,
Był już wrzesień i został miesiąc do urodzin dziadka. W całej rodzinie Portugalii, Belgii, Korei, Hiszpanii, Albanii, Szwajcarii
było to wielkie święto, jedno z największych jesienią. Dziadunio kończył
136
5 10
1. Zbliża się sesja, wczoraj miałam test z anatomii, a jutro mam egzamin
M. szyja żmija tuja soja dwója Maja Kaja
z angielskiego.
D. szyi żmii tui soi dwói Mai Kai 2. Po wakacjach wyjeżdżam ze swoimi rodzicami na dwa tygodnie do Rosji,
C. szyi żmii tui soi dwói Mai Kai do Moskwy. Będziemy tam mieszkać u Kai, przy głównej alei.
3. Masz już pięć dwój z ortografii! Naucz się wreszcie pisać!
l.poj. B. szyję żmiję tuję soję dwóję Maję Kaję
4. Jad żmii jest silnie trujący, potrafi zabić dorosłego człowieka.
N. szyją żmiją tują soją dwóją Mają Kają 5. Posadziłam w swoim ogrodzie pięć tuj.
Msc. szyi żmii tui soi dwói Mai Kai 6. Pokrój chleb, wlej sos do miski i usmaż na patelni, na oleju mięso.
7. Co się tak wystroiłaś? Idziemy tylko do kawiarni, a nie do restauracji.
W. szyjo! żmijo! tujo! sojo! dwójo! Maju! Kaju! 8. Na uczelni, na akademii mówiono o sytuacji międzynarodowej,
M. szyje żmije tuje – dwóje Maje Kaje o manifestacjach w Tunezji, zbrojeniach w Korei i kryzysie w Hiszpanii
D. szyj żmij tuj – dwój Maj Kaj i Grecji.
9. Według opinii badaczy na Ziemi wybuchnie epidemia. Boję się
C. szyjom żmijom tujom – dwójom Majom Kajom o przyszłość ludzkości.
l.mn. B. szyje żmije tuje – dwóje Maje Kaje 10. Moi bracia pojechali do cioci do Gdyni.
N. szyjami żmijami tujami – dwójami Majami Kajami 11. Co studiujesz? Filozofię, za chwilę mam zajęcia z historii idei.
12. Idź do tego kiosku, tam na pewno kupisz swoje ulubione czasopismo.
Msc. szyjach żmijach tujach – dwójach Majach Kajach 13. W czasie sesji egzamin z chirurgii odbędzie się przy alei Focha,
W. szyje! żmije! tuje! – dwóje! Maje! Kaje! a z socjologii na uczelni, w czytelni oraz w sali nr 5.
14. Chyba nie mam już nadziei, że w czasie wakacji pojedziemy do Anglii
6 i Szwecji.
M. mój twój swój
12
D. mojego twojego swojego 1. połączenie silnego wiatru z opadami śniegu – zawieja
C. mojemu twojemu swojemu 2. inna nazwa historii – dzieje
3. osłona przeciwsłoneczna montowana na oknie, składająca się
B. mojego / mój twojego / twój swojego / swój
z połączonych listew – żaluzja
N. moim twoim swoim 4. inaczej pokrowiec, futerał – etui
Msc. moim twoim swoim 5. pomieszczenie na statku dla pasażerów lub załogi – kajuta
6. ilość czegoś, np. jedzenia, przeznaczona dla jednej osoby do spożycia
W. mój twój swój
w określonym czasie – porcja
7. pierwszy minister – premier
7
8. miejsce, gdzie buduje się statki – stocznia
bezoko- 9. pozostaje po spaleniu czegoś, np. paliw czy organizmów żywych – popiół
stać bać się stroić się taić kroić maić koić
licznik 10. majowy kwiat o intensywnej woni – konwalia
ja stoję boję się stroję się taję kroję maję koję 11. język Żydów powstały na bazie niemieckiego – jidysz
12. wielki, gęsty las – knieja
ty stoisz boisz się stroisz się taisz kroisz maisz koisz
on/ona/ono stoi boi się stroi się tai kroi mai koi 13
my stoimy boimy się stroimy się taimy kroimy maimy koimy Elegancja Mai
wy stoicie boicie się stroicie się taicie kroicie maicie koicie Maja słynęła ze swojej elegancji. Na każdą porę roku miała specjalną
kolekcję. Wiosną nosiła piękne kapelusze, które maiła kwiatami (na przykład
oni/one stoją boją się stroją się tają kroją mają koją bukiecikami konwalii lub fiołków), suknie w jasnych kolorach, bufiaste
bluzeczki i wąziutkie zielone spodnie na zmianę z dżinsami/jeansami. Latem
8 po powrocie z wakacji przywoziła rozmaite ubrania inspirowane daną
1. stoisz; 2. stroi; 3. pokroiliście; 4. mai; 5. Odkrój; 6. bój; 7. wystaje; 8. Boimy, kulturą. Kiedy wyjeżdżała do orientalnych krajów, między innymi do Japonii
będziemy, mieć; 9. potrafi, ukoić; 10. zataić, zatajenie i Korei, przywoziła prześliczne sukienki z jedwabiu, ozdobione kwiatami
wiśni lub orchidei, obcisłe na biodrach, ze stójkami przy szyi, zapinane na
9 mnóstwo guziczków. Niekiedy jeździła do Tunezji i wtedy wracała z tunikami
Wszystkie krowy na świecie, jak wiecie, w intensywnych kolorach i tonami srebrnej biżuterii. Lubiła też polskie lniane
Obyczaje miewają jednakie, ciuszki, drewniane dodatki, haftowane gorseciki. Kolekcja jesienno-zimowa
Ale żyła w skowrońskim powiecie zawsze była wełniana, puszysta, cieplutka i po prostu śliczna. Sama dziergała
Taka krowa, co chciała być ptakiem. też kolorowe szaliczki, bereciki, rękawiczki, a czasem i ogromne kardigany.
Zazdrościła gawronom i srokom, Koleżanki uważały, że w tej importowanej modzie jest zbyt wiele
Że tak sobie latają wysoko, ekstrawagancji, ale przyjaciółka Mai Kaja twierdziła, że mówią tak z czystej
Spoglądała z pastwiska na szczygły zazdrości. Maja postanowiła studiować projektowanie strojów, wahała
I na szpaki, co lot mają śmigły, się między nauką na Akademii Sztuk Pięknych znajdującej się przy alei
Mickiewicza w rodzinnym mieście, a wyjazdem do Mediolanu. W końcu
Zazdrościła wesołym jaskółkom,
postanowiła spróbować swoich sił w stolicy światowej mody. Przed
Że nad ziemią fruwają wciąż w kółko.
egzaminami wzięła kilka lekcji kroju, szkicowania i zrobiła zdjęcia swoim
autorskim kolekcjom. Talent i pasja Mai urzekły egzaminatorów i dostała się na
Pomyślała: „Polecę do nieba,
pierwszy rok. Kilka fotografii zostało przyjętych do prestiżowego czasopisma
Bo mi tego dla zdrowia potrzeba,
„Premiera”. Maja nie mogła nie skorzystać z takiej okazji. W wywiadzie dla
Jestem ciężka i trochę opasła, działu mody powiedziała, że nigdy nie należy tracić nadziei, ale po kolei
Ale kocham ten bezmiar szeroki, realizować swoje plany, projektować, kroić i oczywiście dbać o linię, jeśli jest
Będę odtąd na chmurkach się pasła, się modelką własnych kolekcji. I dodała, że jeżeli ktoś się boi, że nie umie i nie
Będę jadła soczyste obłoki”. ma tyle siły przebicia, to powinien wierzyć w siebie, bo zawsze mu się uda, jeśli
stoi za tym pasja.
137
IV 7
1. tę nową reklamę; 2. lodówkę, wodę, tą suchą ścierką; 3. ciężką torbę,
ę czy em, ą czy om…? ramię; 4. naszą pierwszą wspólną wyprawę; 5. babcię Zosię, babcią, nią; 6. tą
propozycją, większą pensję; 7. panią, piątą; 8. mężczyznę, agencją, zniżką;
1 9. wojewodę, budowę, 10. twoją żoną, sobotę
1. recenzja, 2. procent, 3. wąsy, 4. kolęda, 5. kompozytor, 6. dyrygent,
7. zwierzę, 8. wędrówka, 9. anons, 10. konstytucja, 11. romb, 12. gęś, 13. mąka/ 8
męka, 14. tętno, 15. ondulacja, 16. enzym, 17. męczennik, 18. kąpiel, 1. kierowcom, przejściem; 2. przeziębieniem, miodem, sokiem; 3. zwierzętom,
19. plomba, 20. kontrola, 21. wątroba, 22. książka, 23. pamiątka, 24. emblemat, psom, kotem; 4. gościom, pociągiem; 5. masłem, serem, pomidorem;
25. dziennik, 26. dzwonnica, 27. bąk, 28. cenzura, 29. prosię, 30. panienka 6. książkom; 7. dzieckiem; 8. nałogiem; 9. samochodem, synom; 10. sąsiadom
2 9
kolęda, wędrówka, anons, męczennik, kąpiel, wątroba, książka, konstytucja,
romb, tętno, bąk M. gałąź pięta mąż wąż gołąb pieniądz błąd ząb
D. gałęzi pięty męża węża gołębia pieniądza błędu zęba
3 C. gałęzi pięcie mężowi wężowi gołębiowi pieniądzowi błędowi zębowi
1. wątroba, 2. wąwóz, 3. dąb, 4. koncha, 5. rączka, 6. wąchać, 7. konkurs,
8. pieniądze, 9. konserwa, 10. pompa, 11. kontynent, 12. remont, 13. komfort, l.poj. B. gałąź piętę męża węża gołębia pieniądz błąd ząb
14. gąsior, 15. mąż, 16. gołąb, 17. blondyn, 18. zginął, 19. książka, 20. brązowy, N. gałęzią piętą mężem wężem gołębiem pieniądzem błędem zębem
21. komputer, 22. porządny
Msc. gałęzi pięcie mężu wężu gołębiu pieniądzu błędzie zębie
Wyrazy rodzime i spolszczone: wątroba, wąwóz, dąb, rączka, wąchać, gąsior,
W. gałęzi! pięto! mężu! wężu! gołębiu! pieniądzu! błędzie! zębie!
mąż, gołąb, zginął, pieniądze, książka, brązowy, porządny
Wyrazy obcego pochodzenia: koncha, konkurs, remont, komfort, blondyn, M. gałęzie pięty mężowie węże gołębie pieniądze błędy zęby
konserwa, pompa, kontynent, komputer wężów/
D. gałęzi pięt mężów gołębi pieniędzy błędów zębów
węży
4
1. zakrętka, 2. pensja, 3. tępo/tempo 4. inteligentny, 5. tętno, 6. męski, C. gałęziom piętom mężom wężom gołębiom pieniądzom błędom zębom
l.mn.
7. stempel, 8. potężny, 9. pięść, 10. sens, 11. będą, 12. akcent, 13. benzyna, B. gałęzie pięty mężów węże gołębie pieniądze błędy zęby
14. kalendarz, 15.zamknęli, 16. sensacja, 17. klęska, 18. stęchły, 19. zakręt, N. gałęziami piętami mężami wężami gołębiami pieniędzmi błędami zębami
20. błękitny, 21. temperatura, 22. kredens
Msc. gałęziach piętach mężach wężach gołębiach pieniądzach błędach zębach
Wyrazy rodzime i spolszczone: zakrętka, tępo, tętno, męski, potężny, pięść,
będą, zamknęli, klęska, stęchły, zakręt, błękitny W. gałęzie! pięty! mężowie! węże! gołębie! pieniądze! błędy! zęby!
Wyrazy obcego pochodzenia: pensja, tempo, inteligentny, stempel, sens,
akcent, benzyna, kalendarz, sensacja, temperatura, kredens 10
1. (ja) lubię lato
5 2. (ja) jem kanapkę
Podane przykłady nie wyczerpują wszystkich możliwości 3. zdjęła buty
dąb – dęby 4. zaczęli wyścig
majątek – majętny 5. pragnąłem świętego spokoju
gęś – gąska 6. wzięli nogi za pas
urząd – urzędowy 7. (ja) szyję płaszcz
męski – mąż 8. zająłem stanowisko w tej sprawie
pieniądze – pieniężny 9. one tego nie rozumieją
pajęczyna – pająk 10. ja też tego nie rozumiem
pamiątka – pamiętny 11. (ja) czyszczę dywan
błąd – błędny 12. przywiązałem się do niego
gołąb – gołębie 13. ściągnął firanki
sąd – sędzia 14. (one) chodzą na jogę
gałąź – gałęzie 15. (ja) umiem pływać
święta – świąteczny 16. ugiął się pod presją
męka – mąk (D)
mądry – mędrzec 11
wąż – węże osoba r. męski r. żeński r. nijaki
zewnętrzny – zewnątrz
płonąłem, wziąłem, płonęłam, wzięłam, (Formy dawne, dziś archaiczne
krąg – kręgi
ja zacząłem, cofnąłem, zaczęłam, cofnęłam, płonęłom, wzięłom, zaczęłom,
kąsek – kęs
zasnąłem zasnęłam cofnęłom, zasnęłom)
gąszcz – gęsty
płonąłeś, wziąłeś, (Formy dawne, dziś archaiczne
płonęłaś, wzięłaś, zaczęłaś,
6 ty zacząłeś, cofnąłeś,
cofnęłaś, zasnęłaś
płonęłoś, wzięłoś, zaczęłoś,
1. ląd (przed d) – lont (wyraz obcego pochodzenia od niem. Lunte) zasnąłeś cofnęłoś, zasnęłoś)
2. kąt (przed t) – kont (D, l.mn. rzeczownika konto; wyraz obcego on/ona/ płonął, wziął, zaczął, płonęła, wzięła, zaczęła, płonęło, wzięło, zaczęło,
pochodzenia od wł. conto – ‘rachunek’) ono cofnął, zasnął cofnęła, zasnęła cofnęło, zasnęło
3. sąd (przed d) – sond (D, l.mn. rzeczownika sonda; wyraz obcego
pochodzenia od fr. sonde od sonder) r. męskoosobowy r. niemęskoosobowy
4. błąd (przed d) – blond (wyraz obcego pochodzenia od fr. blonde) płonęliśmy, wzięliśmy, zaczęliśmy, płonęłyśmy, wzięłyśmy, zaczęłyśmy,
5. tępo (przed p) – tempo (wyraz obcego pochodzenia od wł. tempo z łac. my
cofnęliśmy, zasnęliśmy cofnęłyśmy, zasnęłyśmy
tempus – ‘czas’)
6. rąb (przed b) – romb (wyraz obcego pochodzenia od gr. rhombos) płonęliście, wzięliście, zaczęliście, cofnęliście, płonęłyście, wzięłyście, zaczęłyście,
wy
zasnęliście cofnęłyście, zasnęłyście
oni płonęli, wzięli, zaczęli, cofnęli, zasnęli płonęły, wzięły, zaczęły, cofnęły, zasnęły
138
12 16
1. krzyknęły; 2. śpią; 3. kichnął; 4. wiem, rozumieją; 5. jem, piję; 6. zapięłaś; Talent Walentego
7. rozwinął; 8. mogę, ściągnął Malarz Walenty był utalentowanym artystą. W jego pracowni wszędzie stały
obrazy przestawiające różne kompozycje, sceny, portrety… Panował jednak
13 niesamowity nieporządek, na podłodze leżały mniejsze i większe pędzelki,
1. smakują, 2. cukrem, 3. wanilią, 4. szczyptą, 5. mąkę, 6. proszkiem, tempery i akwarele, farby olejne, a w każdym kącie stały sztalugi. W pierwszym
7. ją, 8. stolnicę, 9. niepełną, 10. szklankę, 11. zastąpić, 12. margaryną, okresie twórczości Walenty malował wszystko w błękitach i brązach. Jego
13. nożem, 14. Zagniecione, 15. folię, 16. godzinę, 17. wyjęciu, 18. części, najsłynniejsze obrazy z tego okresu to gołąb siedzący na gałęzi, ręka na bębnie
19. temperaturze, 20. godzinę, 21. pierwszą, 22. konfiturą, 23. uniknąć, oraz pociąg w wąskim tunelu.
24. namoknięcia, 25. nią, 26. gęstą, 27. masę 28. jabłkową, 29. chwilę, W późniejszym okresie pod wpływem zachodnich prądów polubił kontrasty.
30. ostygnąć, 31. pianę, 32. ją, 33. drugą, 34. warstwą, 35. gorącego, Szczególną inspirację stanowiły dla niego różne książki, z których sceny
36. wyjęciu, 37. cukrem, 38. pudrem, 39. cynamonem, 40. gorąco, 41. bitą, przenosił na płótno. Pomiędzy jego dziełami można odnaleźć posępne
42. śmietaną, 43. dowolną, 44. kompozycją, 45. owocowo-bakaliową, i symboliczne sceny jak wąsaty trębacz, żołnierz konający na dnie wąwozu,
46. czekoladową, 47. będzie, 48. sensacją, 49. pamiętać, 50. bomba mędrzec z kromką chleba i butelką z brudną wodą czy koncert pięciu chłopców
grających na trąbce i wiolonczeli. W swojej sztuce szukał wówczas sensu życia,
14 jednocześnie goniąc za sensacją.
1. dębowy instrument Na starość złagodniał i zaczął malować wesołe scenki, np. dzieci kąpiące
2. urzędowy stempel się w rzece, nad którą widoczna jest tęcza i uśmiechające się słonko, ubraną
3. kąpiel w łazience w czerwoną koronkową sukienkę dziewczynkę wąchającą piwonię, artystę
4. pamiątkowy kalendarz z wielką konchą, święta i prezenty pod choinką.
5. ręczna koronka Namalował wiele obrazów, wziął mnóstwo zleceń, ale często nie miał pieniędzy
6. bezbłędne zarządzanie na koncie. Sam wielokrotnie powtarzał: „Wiele umiem, mam wielki talent, ale
7. kongres endokrynologii nie rozumiem, dlaczego wciąż nie mam funduszy”. Wciąż miał jednak nadzieję,
8. brązowy bęben że będzie kiedyś bogaty i że ktoś odkryje w nim wielkiego artystę.
9. majętny dentysta
10. rekonwalescencja pacjenta
11. (ja) usiądę w kącie V
12. zamknąć elementarz
13. piąty egzemplarz ó czy u?
14. tęga ekspedientka
15. interesujący fragment 1
16. porządny fundament Podane przykłady nie wyczerpują wszystkich możliwości.
17. błyszczący kompas 1. zbiórka – zbierać
18. koncert na trąbkę 2. kółko – koło
19. mentalność zwycięzcy 3. wrócić – wracać
20. (oni) chodzą ze sobą 4. Bóg – boski
21. ze względu na temperaturę 5. chłód – chłodny
22. (ja) idę z tobą 6. sól – solić
23. wziął konserwę 7. powtórka – powtarzać
24. wsiąść do pociągu 8. przód – przody
9. miód – miodowy
15 10. ziółka – ziele
1. Ten blondyn za bardzo wziął sobie do serca swój błąd. 11. dowód – dowody
2. Dziewczynka ściągnęła obrus z okrągłego stołu i strąciła stojący na nim 12. dół – dolny
komplet filiżanek. 13. skrócić – skracać
3. Zjem słodkie konfitury, które wzięłam z kredensu. 14. dróżka – droga
4. Muszę wyprasować tę niebieską bluzkę, bo jest bardzo pomięta. 15. dziób – dzioby
5. Pacjenci już o świcie zajęli kolejkę do specjalisty, licząc na konsultację. 16. pomóc – pomagać
6. Nie śmiem cię prosić o pożyczenie pieniędzy, ale nie mam już zupełnie nic 17. stół – stoły
na koncie. 18. siódmy – siedem
7. W związku ze zbliżającymi się świętami wszyscy znani muzycy komponują 19. brzózka – brzoza
jakąś kolędę. 20. pokój – pokoje
8. Często nie rozumiem komentatorów sportowych.
9. Front budynku, który zajął się ogniem od rozlanej benzyny, wymaga 2
remontu. Wystąpienie ó można uzasadnić wymianą samogłoskową:
10. Uczennica wręczyła nauczycielom w prezencie wiązankę pachnących – za pomocą polskich wyrazów: ból – boli, wieczór – wieczory, słój – słoje,
konwalii oraz laurkę. siódmy – siedem, kościół – kościoły, zwrócić – zwracać, twój – twoje, krótki –
11. Na grządkach i klombach zielenią się nowe sadzonki. skracać, zbiórka – zbierać, przyjaciółka – przyjaciel, stół – stoły, nóżka – noga
12. Kiedy wziął mnie za ramię, aż przeszedł mnie prąd. – tylko szukając w językach obcych: król – czes. král, ros., ukr. король; córka
13. Utalentowana wiolonczelistka swoim koncertem sprawiła radość – słow. dcéra, czes. dcera; źródło – dolnołuż. žrědło, górnołuż. žórło; żółty
wszystkim słuchaczom. – dolnołuż. žołty, ros. жёлтый, ukr. жовтий; ołówek – chorw. olovka; mózg –
14. Ksiądz pobłogosławił księcia i jego ukochaną. białorus. мозг, serb. мозак, ros. мозг, słow. mozog; późno – czes. pozdě, ros.
15. Przez żołądek można trafić do serca mężczyzny. поздно; półka – ros. полка; Józef – prawie we wszystkich językach występuje
16. Twój argument jest bezsensowny. o: ang. Joseph, niem. Josef, hiszp. José; róża – w większości języków występuje
17. W kącie tej księgarni znajdują się zbiory baśni i legend z całego o: łac., wł. rosa, niem. Rose; równy – ros. ро́вный/ра́вный, chór – prawie we
kontynentu. wszystkich językach występuje o: łac. chorus, niem. Chor, hiszp. coro; góra –
18. Dentysta do plombowania zębów wziął nowe narzędzia. czes., słow. hora, ros. гора
19. Cenzura wycięła fragment recenzji związanej z literaturą emigracyjną. Wystąpienia ó nie można uzasadnić wymianą samogłoskową: szczegół,
20. Strażacy rozwinęli sprzęt i wypompowali wodę z piwnicy. tchórz, ogórek (w wielu językach występuje u).
139
3 8
1. emisariusz (wyraz poch. obcego) 1. Alutka, 2. Ewunia, 3. Róża, 4. Asiunia, 5. Urszula, 6. Bogusia, 7. Zuzanna,
2. fortuna (wyraz poch. obcego) 8. Tomuś, 9. Julek, 10. Sławuś, 11. Daruś, 12. Jurek, 13. Szymuś, 14. Gustaw,
3. wróg (wrogowie) 15. Maciuś, 16. Ireneusz, 17. Piotruś, 18. Hubert
4. Julia (wyraz poch. obcego) u w zdrobnieniu: Alutka, Ewunia, Asiunia, Bogusia, Tomuś, Sławuś, Daruś,
5. chłód (chłody) Szymuś, Maciuś, Piotruś
6. euforia (wyraz poch. obcego) Imiona pochodzenia obcego, w których także wystepuje u: Urszula
7. nastrój (nastroje) (np. Ursula), Zuzanna (np. Susana), Julek (np. Julius), Jurek (np. Jura), Gustaw
8. furtka (wyraz poch. obcego) (np. Gustav), Hubert (np. Hubertus), Ireneusz (np. Irenaeus)
9. autobus (wyraz poch. obcego) Róża (z łac. rosa; ó:o)
10. pauza (wyraz poch. obcego)
11. głód (głody) 9
12. humor (wyraz poch. obcego) 1. częstować – (ja) częstuję
13. sówka (sowa) 2. oczekiwać – (ty) oczekuj!
14. wódka (woda) 3. malować – (oni) malują
15. kózka (koza) 4. podróżować – (one) podróżują
16. natura (wyraz poch. obcego) 5. gotować – (ty) gotuj!
17. autor (wyraz poch. obcego) 6. zrezygnować – (wy) zrezygnujcie!
18. czwórka (czworo) 7. przywoływać – (ty) przywołujesz
19. kulturalny (wyraz poch. obcego) 8. czuć – (ona) czuje
20. odbiór (odbiory) 9. koncertować – (oni) niech oni koncertują!
10. pielęgnować – (ona) pielęgnuje
4 11. prasować – (ja) prasuję
1. poduszka 12. budować – (my) budujmy!
2. leniuch
3. końcówka 10
4. bielutki 1. Ewunia zawsze nosi króciutkie spódniczki i bluzeczki z mnóstwem
5. ciotunia guzików.
6. Tomuś 2. Podróżni oczekujący na pociąg, proszeni są o uwagę!
7. archiwum 3. Do filharmonii możesz dojechać ósemką albo szóstką.
8. para butów 4. Co roku we wrześniu biwakujemy w górach. W tym roku też pojedziemy,
9. mamusia musimy tylko kupić nowiutki śpiwór.
10. ciężarówka 5. Nie ma sensu się kłócić, poszukajmy kompromisu.
11. wsuwka 6. Mój dziadziuś gotuje pyszniutką grochówkę.
12. rachunek 7. Nauczyłaś się końcówek rzeczowników?
13. brzydulka 8. W ówczesnych czasach nie było jeszcze ani samochodów, ani pociągów.
14. pakunek 9. Za tydzień będzie klasówka ze stopniowania przymiotników, a jutro
15. klasówka zrobimy sobie z tego powtórkę.
16. kaczuszka 10. Na łące było pusto, tylko tu i ówdzie widać było pasące się stada kóz.
17. milutki 11. W lutym zawsze jest najsilniejszy mróz, lód skuwa jeziora i rzeki,
18. siedem domów a pokrywa śniegu jest wciąż gruba.
19. liceum 12. Jacuś jest niziutki, pulchniutki i też straszny z niego tchórz i lizus.
20. stado krów 13. Masz pożyczyć złotówkę? Brakuje mi drobnych, a chciałam kupić
21. ratunek miętówki.
22. młynarzówna 14. Matematyka jest królową nauk.
15. Idziesz dziś wieczór na kółko teatralne czy na siatkówkę?
7 16. Ta potrawka z królika jest tłusta, a w zupie ogórkowej jest za dużo pieprzu.
1. słuchać muzyki chóralnej 17. Bazgrzesz jak kura pazurem!
2. gruba opiekunka 18. Dostałam od przyjaciół widokówkę z podróży na Kubę.
3. ciupaga góralska 19. W ogródku, na krzaku żółtych róż wróbel zgubił piórko.
4. głuchy stróż 20. „Paluszek i główka to szkolna wymówka”.
5. pusty ul
6. słój żurku 11
7. sztuczne futro A.
8. przytulać malucha
ó u
9. ból zębów
10. stukot obcasów dopełniacz sufiksy
na na
11. okrutny król wymiana l.mn. -ów, wyraz na końcu końcówka sufiks
początku początku inny sufiks
samogłoskowe rzeczown. -ówka, obcy wyrazu -uje zdrobnienia
12. układanka edukacyjna męs. -ówna
wyrazu wyrazu
13. zepsuty budzik
14. ruda wiewiórka wymiany
w języku polskim:
15. garnuszek maku uszko, Andziu,
przyniósł,
16. czyściutki opatrunek mówiąc, cóż, orzechów,
ukłuła złemu,
serduszko,
17. butelka wiśniówki nauczyło zawczasu,
któż, przestróg, zębów Tadeuszek
(od znowu,
18. ubogi próżniak stół
uczyć) domu,
19. brudne uszy wymiany, które
urwie, spokoju,
20. długa półka można znaleźć
ucho, nikomu,
w innych
21. burza mózgów uchodzi komu
językach: róża,
22. autobus relacji Tarnów–Rzeszów póki, różne, póty
23. ósmy cud świata
24. wąziutka dróżka
140
B. sz po spółgłosce (wyjątki): pszenny, bukszpan, kształtować, pszczelarstwo,
ó: - wykształcony
u: czucie, dokuczać, rusz, słuchała, butelkę, muszek, ponarzucał, klucz, ż po spółgłoskach l, ł, n, m, r: skarżyć, małżeństwo, drżeć, mżawka
drugiemu, nieposłuszeństwo, dziurkę, dziurki, dziura, popsuła, suknia, ż przed spółgłoskami l, ł, n, r, w: żniwa, żrący, łyżwy, oskarżenie, żłób
napuchnięty, wytłumaczy, ludziach, słuchać, sucho, długo dodana partykuła -że: skądże, także
sz w końcówkach przymiotników w stopniu wyższym i najwyższym:
12 najmniejszy, ładniejszy
1. główka maku zawierająca nasiona – makówka
2. niewielki odkruszony kawałeczek czegoś, np. chleba – okruszek 2
3. powolne zwierzę ze skorupą na grzbiecie – żółw Na przykład: drzwi, krzak, drzewo, trzy, przerwa.
4. osoba wynajmująca to samo mieszkanie lub pokój – współlokator
5. zabezpieczająca nasadka na wieczne pióro – skuwka 3
6. gruba nić, np. wełniana, używana do robienia na drutach – włóczka Podane przykłady nie wyczerpują wszystkich możliwości.
7. tłumnie zorganizowany przemarsz z okazji jakiegoś święta albo wyraz 1. cesarz – cesarski, 2. morze – morski, 3. lekarz – lekarski, 4. tancerz –
protestu – pochód tancerka, 5. chorzy – chory, 6. cmentarz – cmentarny, 7. drukarz – drukarski,
8. ciastko z ciasta francuskiego z warstwą kremu – kremówka 8. drzeć – darty, 9. marzec – marcowy, 10. futrzany – futro, 11. stolarz –
9. gwałtowne wyładowanie elektryczne, np. między dwiema chmurami, stolarski, 12. kucharz – kucharski, 13. pierze – pióro, 14. wierzyć – wiara,
widoczne podczas burzy – piorun 15. zamierzać – zamiar, 16. harcerz – harcerka, 17. rycerz – rycerski,
10. czarny, zwinny ptak budujący gniazda, m.in. w rogu okien i pod dachem – 18. dworzec – dworcowy, 19. dobrze – dobry, 20. tworzyć – twórca
jaskółka
4
13 Podane przykłady nie wyczerpują wszystkich możliwości.
Babunia Ula 1. kronikarski – kronikarz, 2. malarski – malarz, 3. stolarka – stolarz,
4. lekarski – lekarz, 5. wierch – wierzch, 6. żeglarski – żeglarz, 7. twórca
Babunia Ula była ulubioną1 babcią Jureczka2 i Basiuni3. Ubierała się często na – tworzyć, 8. pióra – pierze, 9. mara – marzyć, marzenie, 10. jary/jarski –
różowo4, nosiła długie spódnice5, bluzki6 zapinane na mnóstwo7 guziczków, jarzyna, 11. pasterski – pasterz, 12. gitara – gitarzysta, 13. wzór – wzorzysty,
puszyste8 swetry, różnokolorowe apaszki, buty z ostrymi czubkami9, a na 14. afera – aferzysta, 15. dziennikarka – dziennikarz, 16. stary – starzec
głowie kapelusze. Miała bielutkie10 włosy podpięte wsuwkami11, a w uszach
malusie12 bursztynowe kolczyki. Zawsze miała też umalowane13 usta. Zimą 5
nosiła sztuczne futra14 i kożuchy. Jednym słowem – wyróżniała15 się z tłumu. Podane przykłady nie wyczerpują wszystkich możliwości.
Równie niezwykłe jak jej strój16 było jej mieszkanie. Mieszkała na ulicy17 1. orzech – czes. ořech, ros. орех
Truskawkowej pod numerem ósmym18, na drugim19 piętrze. Na podwórzu 2. rzeka – chorw. rijeka, słoweń. reka, ros. река
stała huśtawka oraz tu i ówdzie20 rosły róże21, które babunia uprawiała od 3. rzadki – dolnołuż. rědki, ros. ре́дкий
wielu lat. Jej pokój był pełny różnych figurek22, a na ścianie wisiał fascynujący 4. rzepa – ros. репа, ukr. ріпа
zegar z kukułką23. W albumie24 babuni było mnóstwo starych zdjęć, na 5. grzech – ros. грех, słow. hriech
których25 można było zobaczyć mamusię z wózkiem26 dla lalek, dziadziusia27 6. drzewo – ros., ukr. дерево
z króciutką28 bródką, wujka z bukietem29 polnych kwiatków i samą babunię 7. chrzest – ang. christening, chorw. krštenje
w nieco dziwnych, ale modnych ówcześnie30 ubraniach. 8. uderzyć – ros. ударить
Babunia była niezwykłą osóbką31: nie lubiła długopisów i pisała tylko piórem, 9. korzeń – ros. корень, słow. koreň, chorw. korijen
jeździła swoim starutkim żółtym32 maluchem, śpiewała w chórze33. Lubiła 10. towarzysz – ros. товарищ, czes. tovařyš
Kraków, zimą jeździła w góry34 na narty, a latem udawała się w dalekie 11. zwierzę – ros. зверь, słow. zviera, słoweń. zver
podróże35, z których przysyłała piękne widokówki36. Miała żółwia37 Tuptusia 12. Grzegorz – łac. Gregorius, ang. Gregory, wł. Gregorio, ros. Григорий
mieszkającego w pudełku i milutkiego38 kocurka Mruczka, który nieustannie 13. Jerzy – ros. Юрий, hiszp., port. Jorge, niem. Jürgen, Jörgen
spał na poduszkach na jej łóżku. W lutym, kiedy dokuczał mróz39, dokarmiała 14. Włodzimierz – ros. Влади́мир, czes., słow. Vladimír, ukr. Володимир
w karmniku wróble. Co wieczór40 piła z ulubionego kubeczka z wiewiórką
ziółka41, do których dodawała miód42, potem zakładała okulary43 i rozstawiała 6
sztalugi. Malując44 obrazy, zawsze nuciła.
Podane przykłady nie wyczerpują wszystkich możliwości.
Była też wspaniałą kucharką45. Gotowała cudowną grochówkę46, piekła
1. uwaga – uważny, 2. mosiądz – mosiężny, 3. ksiądz – księża, 4. druh –
najlepszego kurczaka, chrupiące bułeczki47, pieczone gruszki48 z posypką
drużyna, 5. wąski – węższy, 6. zamrozić – zamrażać, 7. nisko – niżej, 8. drogo
z orzechów49 i puszyste kremówki, częstowała też gości cukierkami50, aż od
– drożej, 9. mózg – móżdżek, 10. kolega – koleżeński, koleżanka, 11. pieróg
wszystkich tych smakołyków bolał ich brzuch.
– pierożek, 12. krąg – krążyć, 13. róg – rożek, 14. wiązać – wiąże, 15. potęga –
Dwójka51 jej wnuków zawsze mogła na nią liczyć, kiedy dostała złą ocenę
potężny, 16. papieski – papież, 17. odwaga – odważny, 18. wstęga – wstążka
czy zbliżała się klasówka. Robiła im wtedy solidne powtórki52 i tłumaczyła
wszystko. Mówiła53, że to proste jak drut i wkrótce takie było. Umiała54 pomóc,
gdy nabiło się guza czy dolegał ból55 zębów. Jureczek i Basiunia uważali
7
babunię Ulę za dobrą wróżkę i w ogóle56 najwspanialszą osobę na świecie.
1. bliżej – blisko, 2. koleżanka – kolega, 3. książę – księstwo, 4. mrożonka –
Tylko wujek Julek mówił, że i ona ma swoje wady: zbyt często się spóźnia57
mrozić, 5. zagrożenie – zagrozić, 6. pieniążek – pieniądz, 7. bieżnia – bieg,
i nigdy nie zamyka się jej dziób.
8. boży – bóg, 9. mężny – męstwo, 10. łodyżka – łodyga, 11. dłużej – długi,
12. dostrzeże – dostrzec, 13. drążek – drąg, 14. dróżka – droga, 15. książka –
VI księga, 16. śnieżyca – śnieg, 17. rożek – róg, 18. duży – duzi, 19. ważyć – waga,
20. znużony – znudzony, nuda
rz czy ż?
1
1. krzak, 2. przyroda, 3. skarżyć, 4. łyżwy, 5. najmniejszy, 6. skądże,
7. bukszpan, 8. chrześcijanin, 9. przejrzysty, 10. ładniejszy, 11. żniwa,
12. kształtować, 13. uprzejmy, 14. dobrze, 15. pszenny, 16. małżeństwo,
17. żrący, 18. skrzypce, 19. pszczelarstwo, 20. oskarżenie, 21. żłób, 22. grzebień,
23. drżeć, 24. także, 25. wykształcony, 26. mżawka, 27. strzelać, 28. drzwi
rz po spółgłosce: krzak, przyroda, chrześcijanin, przejrzysty, strzelać, grzebień,
skrzypce, dobrze, uprzejmy, drzwi
141
8 13
1. Co za dużo – to niezdrowo.
M. wiara opera marzec mundur góra ksiądz książę bóg
2. Czego nie można zmienić, to trzeba polubić. (rz po spółgłosce)
D. wiary opery marca munduru góry księdza księcia boga 3. Gdyby kózka nie skakała, toby nóżki nie złamała. (bo noga)
C. wierze operze marcowi mundurowi górze księdzu księciu bogu 4. Gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzysta. (rz po spółgłosce; wyraz
rodzimy, pisownia podobna w innych jęz. słowiańskich, np. ukr. корысть)
l.poj. B. wiarę operę marzec mundur
górę księdza księcia boga
5. Im kto mniej wart, tym wyżej głowę nosi. (bo wysoko)
księ-
N. wiarą operą marcem mundurem górą księciem bogiem 6. Jeszcze się taki nie urodził, co by każdemu dogodził. (w wielu jęz.
dzem
słowiańskich też ż)
Msc. wierze operze marcu mundurze górze księdzu księciu bogu
7. Kuj żelazo póki gorące. (w wielu jez. słowiańskich też ż)
W. wiaro! opero! marcu! mundurze! góro! księże! książę! boże! 8. Lepiej dmuchać na zimne niż się gorącym sparzyć. (wyraz rodzimy,
M. – opery marce mundury góry księża książęta bogowie w wielu jęz. słowiańskich też ż; para)
9. Nie ma róży bez kolców. (w innych językach s, np. rosa)
D. – oper marców mundurów gór księży książąt bogów 10. Nie można dwom panom służyć. (wyraz rodzimy, w wielu jęz.
C. – operom marcom mundurom górom księżom książętom bogom słowiańskich też ż; sługa)
l.mn. B. – opery marce mundury góry księży książąt bogów 11. Nie przesadza się starych drzew. (rz po spółgłosce)
12. Nie rzucaj pereł przed wieprze. (rz po spółgłosce)
N. – operami marcami mundurami górami księżmi książętami bogami 13. Pasuje jak kwiatek do kożucha. (w wielu jez. słowiańskich też ż)
Msc. – operach marcach mundurach górach księżach książętach bogach 14. Punktualność jest grzecznością królów. (rz po spółgłosce)
W. – opery! marce! mundury! góry! księża! książęta! bogowie!
14
9 1. Wszędzie było pełno kurzu i panował duży nieporządek.
1. fałszerz – fałszerstwo 2. Czy możesz pożyczyć mi żelazko i nożyczki?
2. malarz – malarski 3. Mój najlepszy przyjaciel ma wyższe wykształcenie.
3. montaż – obce: montage 4. Już drugą godzinę szalała tak straszliwa śnieżyca, że nie było widać nawet
4. bagaż – obce: bagage drzew rosnących przed domem.
5. bibliotekarz – bibliotekarski 5. Rycerz przygotował oręż do walki z przerażającym smokiem.
6. drukarz – drukarski 6. Znużony papież poprosił księży stojących przy ołtarzu o krzesło.
7. reportaż – obce: reportage 7. Ależ jesteś ostrzyżony na jeża!
8. kradzież – nie wymieniające się na r 8. Moja żona marzy o nowej zamrażarce.
9. sprzedaż – nie wymieniające się na r 9. Pan Kazimierz od wielu lat zajmuje się pszczelarstwem.
10. dekarz – dekarski 10. Ciocia Grażyna prowadzi warsztaty reżyserskie dla młodzieży.
11. kołnierz – z niem. Kragen, jid. kolner 11. Wolisz chleb pszenny czy żytni?
12. żołnierz – żołnierski 12. W sklepie odzieżowym jest wyprzedaż.
13. Na pejzażu malarz przedstawił rzekę, płaczącą wierzbę i jesienne
10 jarzębiny.
14. Skończże już obżartuchu pożerać wszystkie rożki z wiśniami!
Podane przykłady nie wyczerpują wszystkich możliwości
15. Rada miasta przysporzyła zmartwień burmistrzowi, decydując
1. garaż – ang., fr. garage
o ograniczeniu budżetu na przyszły rok.
2. bandaż – ang. bandage, niem. Bandage
16. Kronikarz zapisywał wszystkie ważne wydarzenia począwszy od przyjęcia
3. abażur – fr. abat-jour
chrześcijaństwa.
4. bagaż – ang. baggage
17. Krzysztof Nowak został oskarżony o kradzież samochodu i spowodowanie
5. masaż – ang. massage
wypadku na skrzyżowaniu ulic Grzybowej i Bukszpanowej.
6. beż – ang., fr. beige
18. Czy twój sąsiad jest masarzem czy masażystą?
7. żakiet – ang. jacket, niem. Jacke
19. Muszę pojechać do jakiegoś rzetelnego mechanika, bo znowu coś mi
8. oranżada – fr. orangeade
zgrzyta i gwiżdże w silniku.
9. branża – fr. branche
20. Może ten żyrandol nie jest najlżejszy, ale ma oryginalny kształt.
10. rewanż – ang. revenge, fr. revanche
11. reżyser – niem. Regisseur
15
12. żaluzje – niem. Jalousien
w
1
z g ó r z e
11
Na przykład:
2
u p r z e j m y
wodomierz, gazomierz, kątomierz 3
g ż e g ż ó ł k a
zegarmistrz, burmistrz, kapelmistrz
4
a r a n ż a c j a
12
A. 5
d o r o ż k a r z
1. każę (bo: kazać) – karzę (bo: karać)
2. mażę (bo: mazać) – marzę (bo: mara)
6
m n o ż e n i e
3. jeży (D. l.mn. od jeż; pisownia z ż w wielu jęz.) – Jerzy (bo: Jurek, w innych 7
s p i ż a r n i a
językach też r, np. Jura, Jurij)
4. jeżyk (jak wyżej w wyrazie „jeż”) – jerzyk (gatunek ptaka, nazwa pochodzi 8
p s z c z o ł a
od św. Jerzego – zob. Jerzy)
5. wieży (D. l.poj. od wieża; pisownia z ż w wielu jęz.) – wierzy (bo: wiara)
9
ż y l e t k a
6. może (wyraz rodzimy; pisownia z ż w wielu innych jęz. słowiańskich)– 10
d y ż u r
morze (bo: morski)
7. masaż (wyraz obcy: massage) – masarz (bo: masarski) 11
k o r z e ń
8. kolaż (wyraz obcy: colage) – kolarz (bo: kolarski)
9. pomoże (bo: pomóc) – Pomorze (bo: pomorski)
142
16 Nawet starzy kucharze patrzyli z podziwem, kiedy pracował, tworząc
Pani hrabina podczas wizyty w zakładzie sierot spostrzegła1 na korytarzu2 potrawy swoich marzeń. Naprawdę robiło to wrażenie, kiedy smażył placki
niezwykłą scenę: czterech chłopców wydzierało sobie podartą książkę3, dość z grzybami, kotlety z żółtym serem, duszone żeberka, pieczone bażanty
żwawo4 okładając się kułakami. z żurawiną, faszerowane kurze nóżki, gotował żurek, rosół czy ogórkową
– Zdaje mi się, dzieci, że5 się bijecie?… – zawołała przestraszona6 dama. – Za z ryżem, piekł żytni i pszenny chleb, baby drożdżowe i pierniczki w kształcie
to żaden7 nie dostanie pierniczka i jeszcze pójdzie klęczeć. wieży, przyrządzał sałatę rzymską. Często pracował również w niedziele,
– Bo, proszę pani, on mi zabrał Robinsona! – tłumaczył się jeden chłopiec. smażył, gotował, przypiekał, przecedzał, przecierał, krzątał się, chociaż mógł
– Nieprawda, bo to on!… – zaprzeczył8 drugi. przeznaczyć ten czas na życie prywatne.
– Widzisz, jak kłamiesz! – zawołał trzeci9. – To ty odebrałeś mi Robinsona. Jerzy nigdy nie używał mrożonych warzyw i owoców, zawsze tylko świeżych.
Zakonnica objaśniła damę, że10 mimo pilnego dozoru podobne wypadki Szczególnie lubił rzodkiewki, rzepę, chrzan, rzeżuchę, orzechy, brzoskwinie,
trafiają się dosyć często, dzieci bowiem łakną czytania, a książek11 zakład nie porzeczki i jeżyny i potrafił przygotować z nich wszelakie przysmaki. Potrafił
posiada. dogodzić najbardziej wybrednym smakoszom i najdelikatniejszym żołądkom,
W sercu pani hrabiny zatliła się jakaś iskra. Ponieważ12 jednak nużyło13 ją ale znał się też na zbiorowym żywieniu, przecież pracował kiedyś w wojskowej
myślenie, więc starała się zapomnieć o tym. Dopiero w salonie radcy, gdzie stołówce. Był pierwszy i najlepszy, ale musiał odejść, ponieważ żołnierze tak się
wypadło mówić o rzeczach14 pobożnych15 i dobroczynnych, opisała wypadek obżerali, że bolały ich brzuchy i nie mieli siły, żeby walczyć.
w zakładzie wraz z objaśnieniem zakonnicy. Nasz kucharz miał tylko jedną zasadę: nigdy nie przyrządzał żab, gdyż
Radca, słuchając, doznał też16 niezwykłego uczucia i jako bieglejszy17 wierzył, że jedna z nich może być księżniczką. Kiedyś jedna z nich spojrzała
w sztuce18 myślenia, zawnioskował, że19 należałoby20 wysłać książki21 dla sierot. na niego (jak mu się wydawało spod długich rzęs) i odtąd wciąż odmawiał
Przypomniał22 sobie nawet, że23 w szafie24 czy w kufrze25 posiada cały stos przyrządzenia żabich udek i żaden klient nie potrafił go do tego namówić, ani
butwiejących druków, które niegdyś kupował dla swych dzieci, lecz za ciężki26 prosząc, ani grożąc.
już27 był do grzebania28 w rupieciach.
Wieczorem radca znalazł się u pana Z., któremu całe życie29 upływało na
oddawaniu drobnych usług ludzkości, zawartej między siódmą a trzecią30 klasą VII
urzędowej31 hierarchii. Chcąc mu zrobić przyjemność32, radca opowiedział ch czy h?
panu Z. to, co hrabina widziała w zakładzie i słyszała od zakonnicy, dodając ze
swej strony, że33 wypada postarać się o książki34 dla sierot. 1
– Nic prostszego35! – wykrzyknął36 pan Z. – Wstąpię jutro do redakcji 1. archiwum, 2. chaos, 3. charakter, 4. filharmonia, 5. homogenizowany,
„Kuriera” i wpłynę na nich, ażeby37 zrobili ogłoszenie38. 6. hemisfera, 7. schizofrenia, 8. chirurgia, 9. alkohol, 10. hydrologia,
Na drugi dzień pan Z. wbiegł zadyszany39 do „Kuriera”, na wszystkie40 świętości 11. architektura, 12. chronologia, 13. heliocentryzm, 14. hiperbola,
błagając redakcję, ażeby41 wezwała ogół do składania książek42 dla sierot. 15. hipoteza, 16. choreografia, 17. hotel, 18. hipokryzja, 19. historia, 20. Chiny,
Trafił szczęśliwie43, ponieważ44 brakowało do numeru kilkuwierszowej45 21. Sahara, 22. hiperinflacja, 23. heteroseksualny, 24. cholesterol
wiadomości sensacyjnej. Jakoż46 referent wydziału uczuciowego siadł i napisał:
„Gromadka dzieci, zostających pod opieką publiczną, cierpi na brak książek47. wyrazy pochodzenia obcego z cząstkami z ch: archiwum, chirurgia,
Maleństwo tęskni. Pamiętajcie o duszach48 głodnych!” architektura, chronologia, choreografia
Potem gwiżdżąc49 wyszedł50 na obiad. wyrazy obce, w których w innych językach ch wymawia się jak [k], [cz] lub
W parę dni później, w niedzielę, przed51 zamkniętymi drzwiami52 redakcji [sz]: chaos, charakter, schizofrenia, Chiny, cholesterol
spotkałem ubogo odzianego człowieka z rękoma czarnymi jak u kominiarza53, wyrazy pochodzenia obcego z cząstkami z h: homogenizowany, hemisfera,
a wraz z nim szczupłą54 dziewczynkę niosącą pakę starych książek55. hydrologia, heliocentryzm, hiperbola, hipoteza, hipokryzja, hiperinflacja,
– Czego pan sobie życzy56? heteroseksualny
Ufarbowany człowiek uchylił czapki i odparł nieśmiało: nazwy własne zapisywane w innych językach przez h: Sahara
– Przynieśliśmy57, proszę pana, kilka książek58 dla tych „głodnych”, co panowie na początku zapożyczonych wyrazów: hotel, historia
pisali… wyrazy pochodzenia obcego, w których w innych językach występuje h:
A szczupła59 dziewczynka dygnęła, rumieniąc się, o ile jej na to pozwalały filharmonia, alkohol
początki blednicy.
Wziąłem od niej książki60 i oddałem redakcyjnemu chłopcu.
3
– Jakże61 się pan nazywa? – spytałem.
ch: chalko-, np. chalkopiryt; chondro-, np. chondrografia; chryzo-,
– Proszę62 pana, a na co to? – odparł zmieszany63.
np. chryzopraz
– Musimy przecież64 wydrukować, kto dal książki65.
h: higro-, np. higroskop; hipo-, np. hipoalergiczny; hiero-, np. hierokracja
– O! to nie potrzeba66, proszę pana; ja przecie jestem ubogi człowiek z fabryki
kapeluszy67… To nie potrzeba68…
I odszedł69 wraz z mizerną córeczką.
4
Na przykład:
Obok mnie stał uczony profesor fizyki i zapewne skutkiem tego przyszedł70 mi
hełm, handel, hartować – zapożyczenia z języka niemieckiego
na myśl – telegraf nowej konstrukcji.
hajduk, hejnał – zapożyczenia z języka węgierskiego
Główną stacją był zakład sierot, boczną – robotnik z fabryki kapeluszy; gdy
hołubić, druh, hulać, wataha, bohater – zapożyczenia z języka ukraińskiego
jeden zasygnalizował „baczność”, drugi natychmiast odpowiedział. Gdy jeden
hojny, błahy – zapożyczenia z języka czeskiego
zażądał71, drugi przyniósł72.
happening, hit – zapożyczenia z języka angielskiego
My inni spełniliśmy funkcję słupów telegraficznych.
17 5
Wrażliwy kucharz Podane przykłady nie wyczerpują wszystkich możliwości.
1. piechota – pieszy, 2. brzuch – brzuszek, 3. cecha – cesze (C, l.poj.), 4. cichy –
Kucharz Jerzy był przystojnym mężczyzną i najlepszym kucharzem pod
cisza, 5. dach – daszek, 6. ropucha – ropuszka, 7. fartuch – fartuszek, 8. mucha
słońcem. Był nieco zbyt poważny, ale porządny i pracowity jak pszczółka. Był
– muszka, 9. suchy – susza, 10. głuchy – głusza, 11. śmiech – śmieszny,
też bardzo wrażliwy i panicznie bał się krwi, dlatego przy pracy był bardzo
12. paluch – paluszek, 13. strach – straszny, 14. groch – groszek, 15. wchodzić
uważny, żeby się nie skaleczyć i nie musieć bandażować przeciętych palców.
– wszedł (3.os., l.poj., czas przeszły), 16. ruchliwy – ruszać, 17. pończocha –
W jego świetnie wyposażonej kuchni panował idealny porządek, nigdy nie było
pończoszka, 18. kożuch – kożuszek,
tam kurzu, a wszystko, zawsze i wszędzie było na swoim miejscu. Na półkach
stały dżemy, pieprz, sól i przyprawy ziołowe, w szafkach garnki, mosiężne
6
czajniki, naczynia żaroodporne, talerze, filiżanki z maleńkimi uszkami,
1. haftowana chusteczka (początek wyrazu przed samogłoską; wyraz
kieliszki, w szufladach leżały równo ułożone trzepaczki, szczypce, chochle,
rodzimy)
łyżki, widelce, noże i różne przyrządy.
2. cecha charakterystyczna (bo cesze; wyraz obcy czyta się w innych językach
[k])
143
3. schludna chata (po s; wyraz rodzimy) 19. Piechurzy podczas marszu dodawali sobie otuchy, śpiewając chóralnie
4. cichy bohater (bo cisza; w ros. wymiana na g) pieśni wojskowe.
5. chiński alchemik (wyrazy obce czytane w innych językach [k], [sz]) 20. Niech choć przez chwilę będzie cicho, żebym mógł pouczyć się do
6. choroba ucha (wyraz rodzimy; bo uszko) egzaminu z chemii organicznej!
7. hodowla chomików (początek wyrazu przed samogłoską; wyraz rodzimy) 21. Po hejnale harcerze odśpiewali hymn hufca.
8. hart ducha (wyraz pochodzenia obcego, w którym w innych językach 22. Szukam ochotnika, który zechciałby chronologicznie ułożyć te dokumenty
występuje h; bo dusza) w archiwum.
9. kielich alkoholu (bo kieliszek; wyraz pochodzenia obcego, w którym
w innych językach występuje h) 12
10. handel choinkami (wyraz pochodzenia obcego, w którym w innych
ch h
językach występuje h; wyraz rodzimy)
11. hymn Holandii (wyraz pochodzenia obcego, w którym w innych językach kontynentach, oddechu, odległych, łodziach,
hukiem, helikopterem
występuje h; nazwa własna zapisywana w innych językach przez h) wynajętych, odludnych, spadochronie
12. honorowy chłopak (na początku zapożyczonego wyrazu; wyraz rodzimy)
13. honorarium psychologa (na początku zapożyczonego wyrazu; wyraz 14
pochodzenia obcego z cząstką z ch) 1. Hi, hi, hi! Cha, cha, cha!
14. technika rehabilitacji (wyraz obcy czytany w innych językach [k]; wyraz 2. Ach! Jakie to piękne!
pochodzenia obcego, w którym w innych językach występuje h) 3. Aha! Już rozumiem!
15. chciwy hrabia (wyraz rodzimy; na początku zapożyczonego wyrazu – 4. Halo!
wymienia się też na g niem. Graf) 5. Hej! Tu jestem!
16. chudy chuligan (wyraz rodzimy; wyraz zapożyczony za pośrednictwem 6. Hura! Udało mi się!
rosyjskiego) 7. Och, nie!
17. wicher halny (wyraz rodzimy; początek wyrazu przed samogłoską) 8. Oho! Znowu się zawiesił!
18. habit mnicha (wyraz pochodzenia obcego, w którym w innych językach
występuje h; bo mniszka) 15
19. zapach hiacyntów (na końcu wyrazu; wyraz pochodzenia obcego, Choroba Haliny
w którym w innych językach występuje h) Zaczął się listopad, było chłodno i nad miastem wisiały ciężkie chmury. Halina
20. herb Hondurasu (wyraz pochodzenia obcego, w którym w innych językach chodziła w zbyt cienkim płaszczu i lekkich butach (myślała, że w ten sposób się
występuje h; nazwa własna zapisywana w innych językach przez h) zahartuje) i się rozchorowała. Nie miała humoru, męczył ją suchy kaszel, miała
21. gmach filharmonii (na końcu wyrazu; wyraz pochodzenia obcego, chrypkę, bolało ją ucho i spuchły jej migdałki. Leżała w łóżku z pudełkiem
w którym w innych językach występuje h) chusteczek higienicznych, herbatą z sokiem malinowym i wszystko jej
22. ohydne schronisko (wyraz pochodzenia obcego, w którym w innych przeszkadzało: hałas, głośny śmiech, zapachy. Musiało być zupełnie cicho,
językach występuje h; po s) tak cicho, że było słychać, jak w dach uderzają krople deszczu, a w kominie
wyje wicher. Nie uśmiechała się nawet na widok ukochanego chomika Henia
8 huśtającego się albo chrupiącego chlebek czy marchewkę.
A. Dopiero po trzech dniach przyjmowania leków zaczęła się uśmiechać
hart (wyraz pochodzenia obcego, w którym w innych językach występuje h, i wrócił jej apetyt. Chrupała kruche herbatniki, chrupki orzechowe i chałwę
z niem. härten) – chart (wyraz rodzimy) i z wypiekami na policzkach czytała powieść historyczną, której bohater walczył
hełm (wyraz pochodzenia obcego, w którym w innych językach występuje h, o wolność swoich poddanych z watahą ohydnych oprychów czy pojedynkował
z niem. Helm) – Chełm (wyraz rodzimy; staropol. chełm – ‘pagórek’) się z podstępnym hrabią. Płakała w chwili, kiedy ten uniesiony honorem
hoży (wyraz pochodzenia obcego, w którym w innych językach występuje h, zdjął hełm, założył habit i skrył się w klasztornych murach. Kiedy przeczytała
z ukraińskiego) – chorzy (wyraz rodzimy) wszystkie książki z biblioteki, czytała chińskie horoskopy, haftowała, zajmowała
się swoim hobby. Było jej tak dobrze, że chociaż lekarz powiedział, że wszystko
10 w porządku i może wracać do pracy, wcale się jej nie chciało.
1. Wychowawcy wraz z dziećmi ubierali choinkę, słuchając kolęd.
2. Gdy tylko słońce wychyliło się zza horyzontu, schowało się za chmurę.
3. Chłopak Hani kupił bilety na koncert hiszpańskich muzyków grających na VIII
skrzypcach, harfie i harmonii. Wielką czy małą literą?
4. Nie bądź taki chciwy, życie nie kończy się na pieniądzach.
5. Henio tak się rozpędził na hulajnodze, że zahamował dopiero na 1
chodniku. 1. pelikanem, parkerem; 2. Ministerstwa Edukacji Narodowej;
6. Wejdź na strych po tych schodach, tylko uważaj, żebyś nie zahaczył 3. Kopciuszkiem; 4. Wiśniewski, Reksa, Maksa; 5. Bolesław Krzywousty;
o barierkę. 6. syzyfowa; 7. coca-coli; 8. narcyzem; 9. Zawadzka, Dnia Kobiet, Coty,
7. Po dwóch chłodnych i suchych dniach chryzantemy uschły. imieniny, kodaka; 10. Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy.
8. Scharakteryzuj bohatera powieści historycznej, a następnie opowiedz
o jego dalszych losach. 4
9. Czy na wakacjach będziecie mieszkać w hotelu czy w schronisku? A.
10. To nie jest żadna choreografia tylko chaos! 1. półwysep Hel, 2. Paryż, 3. Grenlandia, 4. Pomorze, 5. Gwiazda Polarna,
11. Lech to straszny łakomczuch, potrafi zjeść tony chałwy, herbatników, 7. Morze Śródziemne, 8. Wenus, 9. Afryka Południowa, 10. pustynia Gobi,
orzechowych chrupek i pucharków bitej śmietany. 11. Morze Północne, 12. Teksas, 13. Arizona, 14. jezioro Ontario, 15. Górny
12. Pod olchą, w gęstym mchu rosły wielkie muchomory. Śląsk, 16. Góra Kościuszki, 17. Azja Mniejsza, 18. południowo-wschodnia
13. Jesteś marnym kucharzem, twój schab jest suchy, marchew z chrzanem Praga, 19. Kanał Sueski, 20. Góry Świętokrzyskie, 21. Jezioro Bodeńskie,
twarda, nawet herbata zbyt chłodna. 22. Wyspa Wielkanocna, 23. wyspa Rodos, 24. archipelag Wysp Marshalla
14. Krycha od trzech miesięcy próbuje schudnąć, ale wciąż ma zbyt duży
B.
brzuch i za wiele centymetrów w udach.
Dwojako możemy zapisać 6. Księżyc/księżyc: wielką literą w znaczeniu
15. W horoskopie na ten tydzień przeczytałam, że nawet w błahych sprawach
astronomicznym, małą w pospolitym.
będzie prześladował mnie pech, ale mam nie tracić ducha.
16. Hela huśtała się w hamaku, wachlując się chińskim wachlarzem.
5
17. Cechą charakterystyczną hien jest chichot, a hipopotamów budząca
1. plac Inwalidów, 2. park Jordana, 3. Aleje Ujazdowskie, 4. ulica Chopina,
postrach siła.
5. Łazienki, 6. dzwon Zygmunt, 7. Pałac Kultury i Nauki, 8. plac Wszystkich
18. Nie wiem, czy tę chorobę lepiej wyleczyć chirurgicznie czy
Świętych, 9. ulica Lotników Polskich, 10. aleja Szucha, 11. most Grunwaldzki,
homeopatycznie.
144
12. klasztor Franciszkanów, 13. Rynek Starego Miasta, 14. Aleje Niepodległości, 4. Chciałbym prosić Panią o przesłanie mi listy osób zainteresowanych
15. plac Trzech Krzyży, 16. kościół Mariacki, 17. hotel Pod Różą, 18. kawiarnia kursem.
Kafka, 19. plac Bankowy, 20. Mały Rynek 5. Według Ewangelii świętego Jana Jezus powiedział: „Ja jestem Drogą,
Prawdą i Życiem. Nikt nie przychodzi do Ojca inaczej jak tylko przeze
7 Mnie”.
A.
Nazwy mieszkańców planet, kontynentów, krajów, regionów: Czech, 14
Bretończyk, Pomorzanin, Holender, Marsjanin, Australijczyk, Alzatczyk, Grek, 1. średniowiecze (nazwa epoki), 2. Złota Palma (nazwa nagrody), 3. woda
Afrykanin kolońska (nazwa artykułu), 4. czwartek (nazwa pospolita), 5. Stary Testament
Nazwy członków ludów, ras, plemion: Słowianin, Metys, Apacz (wyjątek w tytułach wielowyrazowych), 6. Virtuti Militari (nazwa orderu),
Nazwy dynastii: Jagiellonowie, Tudor, 7. Dziewica Orleańska (przydomek), 8. druga wojna światowa (nazwa
Nazwy mieszkańców miast, wsi, dzielnic, osiedli: berlińczyk, krakowianin, wydarzenia, nazwa pospolita), 9. Nobel (nazwisko/nazwa nagrody), 10. Wielki
wiedeńczyk, ateńczyk, londyńczyk, wenecjanin Piątek (nazwa święta), 11. powstanie styczniowe (nazwa wydarzenia, nazwa
Nazwy wyznawców religii: muzułmanin, świadek Jehowy pospolita; możliwa pisownia wielkimi literami ze względów uczuciowych),
B. 12. walentynki (nazwa obrzędu, zabawy, zwyczaju), 13. krakowiak (nazwa
Różna pisownia zależnie od znaczenia jest możliwa w wyrazach: tańca) / krakowiak (potocznie o mieszkańcu Krakowa), 14. Urząd Rady
Holender (mieszkaniec Holandii) – holender (nazwa własna np. sera/figury Ministrów (nazwa urzędu), 15. pierniki toruńskie (nazwa artykułu
łyżwiarskiej/maszyny; przekleństwo) spożywczego), 16. premier (nazwa godności, urzędu), 17. kościół Na Skałce
Ateńczyk (mieszkaniec Aten, starożytnego miasta-państwa) – ateńczyk (wyraz „kościół” nie wchodzi w skład nazwy, a jedynie jest nazwą rodzajową,
(mieszkaniec miasta Ateny) więc małą literą; nazwa kościoła – dużymi literami), 18. Młoda Polska (wyjątek
Wenecjanin (mieszkaniec Republiki Weneckiej) – wenecjanin (mieszkaniec wśród nazw epok; nazwy wielowyrazowe zawsze wielkimi literami), 19. katolik
miasta Wenecji) (nazwa wyznawcy religii), 20. Kraj Kwitnącej Wiśni (nazwa używana na
określenie Japonii, nazwa kraju), 21. faun (nazwa postaci mitologicznej,
8 pospolita; nie jest to imię!), 22. Syn Boży (imię własne Boga), 23. hotel Pod
1. Polka (obywatelka Polski) – polka (taniec) Różą / hotel „Pod Różą” (wyraz „hotel” nie wchodzi w skład nazwy, a jedynie
2. Meksykanin (obywatel Meksyku) – meksykanin (mieszkaniec miasta jest nazwą rodzajową, więc małą literą; nazwa hotelu – wielkimi literami;
Meksyk) możliwe jest też ujęcie nazwy w cudzysłów), 24. kościół Świętych Piotra
3. Prusak (mieszkaniec Prus) – prusak (karaluch) i Pawła (wyraz „kościół” nie wchodzi w skład nazwy, a jedynie jest nazwą
4. Bawarka (mieszkanka Bawarii) – bawarka (osłodzona herbata z mlekiem) rodzajową, więc małą literą; nazwa kościoła – wielkimi literami), 25. Prezydent
5. Arab (mieszkaniec krajów świata arabskiego, mówiący o arabsku) – arab Rzeczpospolitej Polskiej (jako urząd)/ prezydent Rzeczpospolitej Polskiej (jako
(szlachetna rasa konia) godność, osoba), 26. Tatry Zachodnie (nazwa gór; przymiotnik „zachodni”
6. Chińczyk (obywatel Chin) – chińczyk (gra planszowa) wielką literą, gdyż jest integralną częścią nazwy)
7. Holenderka (obywatelka Holandii) – holenderka (rasa krów)
8. Kanadyjka (obywatelka Kanady) – kanadyjka (rodzaj łodzi) 16
9. Węgierka (obywatelka Węgier) – węgierka (odmiana śliwy) Uwaga! Użycie wielkiej litery także na początku każdego zdania.
10. Tatar (należący do tatarskiej grupy etnicznej) – tatar (potrawa z surowego 1. Zobacz, jakie piękne kozaki! Idealnie pasują do mojej kurtki.
mięsa) (kozaki – określenie butów z wysokimi cholewami, nazwa pospolita
11. Pers (mieszkaniec Persji; dzisiejszego Iranu) – pers (rasa kota) utworzona od nazwy własnej; w odróżnieniu od nazwy w przykładzie 7)
12. Finka (obywatelka Finlandii) – finka (rodzaj składanego noża) 2. Pani Róża od lat uprawia róże.
(imię „Róża” dużą literą; w odróżnieniu od nazwy własnej „róże”)
10 3. Woda na Odrze znowu podniosła się o kilka centymetrów.
1. Przegląd wydarzeń tygodnia / Przegląd Wydarzeń Tygodnia, 2. Katolicki (Odra – nazwa rzeki)
Magazyn Młodzieżowy, 3. Gorzkie żale, 4. Karta nauczyciela, 5. Nowy 4. Kup kilogram węgierek.
Testament, 6. Historia języka polskiego, 7. Konstytucja 3 maja, 8. Dzieje (węgierki – nazwa śliwek, nazwa pospolita utworzona od nazwy własnej;
Apostolskie, 9. symfonia Pastoralna, 10. Teatr Telewizji, 11. Słownik w odróżnieniu od pisanej wielką literą nazwy mieszkanek Węgier)
ortograficzny dla szkół podstawowych, 12. Dzieje sztuki w zarysie, 13. Człowiek 5. Dzieci często chorują na ospę i odrę.
z marmuru, 14. Zakochani w Rzymie (odra – nazwa choroby, tak samo jak ospa, nazwa pospolita utworzona od
nazwy własnej; w odróżnieniu od nazwy rzeki w przykładzie 3)
11 6. Rycerz na widok Krzyżaka chwycił za miecz.
1. Do najbardziej znanych obrazów Jana Matejki należą Bitwa pod (Krzyżak – nazwa członka zakonu oraz państwa krzyżackiego)
Grunwaldem, Jan Sobieski pod Wiedniem, Unia Lubelska oraz Astronom 7. W XVII wieku Kozacy często buntowali się i wszczynali wojny.
Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem. (Kozacy – nazwa ludu zamieszkującego stepy wschodniej Europy i Azji)
2. Najlepszym utworem Jana Brzechwy jest moim zdaniem Akademia pana 8. Zachowujesz się jak krezus, a zarabiasz niecałe 2000 zł miesięcznie.
Kleksa. (krezus – synonim bogacza, nazwa pospolita utworzona od nazwy własnej
3. Czy czytałeś Przygody Tomka na Czarnym Lądzie? – imienia greckiego króla Kresusa słynnego z bogactwa)
4. Regularnie kupuję „Zeszyty Literackie”. 9. Wolisz napoleona czy brandy?
5. Dzień dobry, czy jest najnowszy „Kurier Sportowy”? (nazwy alkoholi, produktów spożywczych piszemy małą literą; napoleon
6. Co tydzień oglądam Teatr Telewizji. – koniak, nazwa pospolita utworzona od nazwy własnej – imienia cesarza
7. Który program informacyjny wolisz, Wiadomości czy Panoramę? Napoleona)
8. To tłumaczenie ukazało się chyba w którejś „Literaturze na Świecie”. 10. Dziewczynka na widok pająka krzyżaka zaczęła piszczeć.
9. Zachwyt publiczności wzbudziło wykonanie nokturnów Es-dur i g-moll (krzyżak – nazwa pająka, pochodząca od krzyża na plecach; w odróżnieniu
Chopina. od pisanej wielką literą nazwy członka zakonu w przykładzie 6)
10. Znalazłam w „Poradniku Domowym” świetny przepis na ciasto. 11. Zobacz, tam jest Wielki Wóz!
Tytuły utworów mogą być zapisane w cudzysłowie lub kursywą (w druku). (nazwa gwiazdozbioru wielkimi literami)
12. Jadę pod namiot na Mazury.
12 (nazwa regionu wielką literą)
1. Dziękujemy z całego serca Ludziom Dobrej Woli za hojność. 13. Spędzicie Wigilię w domu czy u dziadków?
2. Uprzejmie proszę Pana Dziekana o przedłużenie mi urlopu dziekańskiego (nazwa święta wielką literą)
o rok ze względów zdrowotnych. 14. Możesz mi to przetłumaczyć na hiszpański?
3. Myślę o Tobie i kiedy tylko będę miał możliwość, napiszę do Ciebie dłuższy (brak wyrazów, które należałoby wyróżnić wielką literą; przymiotnik
list. „hiszpański” małą, jak piszemy przymiotniki)
145
15. Zatańczymy mazura? 6
(mazur – nazwa tańca, nazwa pospolita utworzona od nazwy własnej Razem: niemało, niedobrze, nieprzyjemnie, niewysoko, nieszczęśliwie,
Mazur, zob. w przykładzie 12) niezwykle
16. Czy na Łotwie obchodzi się Dzień Matki? Osobno: nie szybciej, nie tylko, nie najgłupiej, nie zawsze
(nazwa kraju; nazwa święta wielkimi literami) 2 możliwości w zależności od znaczenia: nieraz (w znaczeniu: czasami) / nie
17. Pojedźmy w niedzielę na Kopiec Kościuszki. raz (w znaczeniu: nie jeden raz)
(nazwa kopca wielkimi literami)
18. Co byś zabrał na bezludną wyspę? 7
(brak wyrazów, które należałoby wyróżnić wielką literą) niemało – nie mniej – nie najmniej; niedobrze – nie lepiej – nie najlepiej;
19. Zimą słońce zachodzi już po piętnastej. nieprzyjemnie – nie przyjemniej / nieprzyjemniej – nie najprzyjemniej /
(brak wyrazów, które należałoby wyróżnić wielką literą; „słońce” najnieprzyjemniej; nieszybko – nie szybciej – nie najszybciej; niewysoko – nie
w znaczeniu pospolitym) wyżej – nie najwyżej; niegłupio – nie głupiej – nie najgłupiej; nieszczęśliwie –
20. Przez wschodnią Europę i Azję Południową przeszły ogromne ulewy, które nie szczęśliwiej / nieszczęśliwiej – nie najszczęśliwiej / najnieszczęśliwiej
spowodowały liczne powodzie. Nie stopniujemy: nie tylko, nieraz (w znaczeniu: czasami) /nie raz
(nazwy kontynentów wielkimi literami; przymiotnik „wschodni” (w znaczeniu: nie jeden raz), nie zawsze, niezwykle
małą literą, gdyż odnosi się do części terytorium Europy; przymiotnik
„południowy” dużą literą, gdyż jest integralną częścią nazwy kontynentu) 9
21. Moja przyjaciółka czyta „Przyjaciółkę”, a ja „Kobietę i Życie”. A.
(tytuły czasopism wielkimi literami) 1. Mówisz zupełnie nie do rzeczy.
22. Pójdziemy do zoo czy do Filharmonii Narodowej? 2. Nie warto kłócić się o taką drobnostkę.
(nazwa instytucji wielkimi literami) 3. Znowu przyszedł nie w porę.
4. Nie wypadało wyjść wcześniej, więc zostaliśmy aż do kolacji.
5. Mówiłem ci o tym nie raz, nie dwa.
IX 6. Nie zastąpiłabyś mnie jutro na dyżurze?
Razem czy osobno? 7.
8.
To nie ósma, ale dziewiąta powieść tego autora.
To nie ten autobus, od wczoraj jest nowy rozkład jazdy i 123 nie jedzie do
1. Pisownia nie centrum.
9. Nie każdy tak potrafi, prawda?
1 10. Niejeden by tak chciał.
1. nie chrześcijanin; 2. nieporządek; 3. nieobecności; 4. nie Burek; 5. Nie-Boska 11. Nie wstyd ci tak się zachowywać?
komedia; 6. nie-Francuz; 7. Nieurodzaj; 8. Nieprzyjaciel; 9. nie przyjaciel; 12. To już się zdarzyło nie pierwszy raz.
10. niecierpliwość, niedelikatność; 11. niechęć, nie szczerość; 12. nie Piast 13 Chyba nie zdajesz sobie sprawy z konsekwencji tej decyzji.
14. Nie wiadomo, o której będę wolny.
2 B.
Łącznie:
nie z czasownikami (w formie osobowej, bezokoliczniku, formie bezosobowej):
niedrogi nie droższy nie najdroższy 4, 6, 13
niezły nie gorszy nie najgorszy nie z wyrażeniami, które mają znaczenie czasownikowe: 2, 14
nie z wyrażeniami przyimkowymi: 1, 3
nieładny nie ładniejszy nie najładniejszy
nie z liczebnikami: 5, 12
niemały nie mniejszy nie najmniejszy nie z zaimkami: 8, 9
niewysoki nie wyższy nie najwyższy nie w przeciwstawieniu: 7
przed rzeczownikiem w funkcji orzecznika: 11
niedobry nie lepszy nie najlepszy
Rozdzielnie:
niegłupi nie głupszy nie najgłupszy Wyjątki: 10
nieczysty nie czystszy nie najczystszy 10
4 czasownik imiesłów czynny imiesłów bierny
imiesłów imiesłów
1. bałaganiarski – nieporządny, 2. trudny – niełatwy, 3. mały – niewielki, współczesny uprzedni
4. tani – niedrogi, 5. szkodliwy – niezdrowy, 6. bogaty – niebiedny, 7. martwy nierobiący/ nierobiony/
– nieżywy, 8. wrogi – nieprzyjacielski, 9. ładny – niebrzydki, 10. mądry nie robić nie robiąc –
nie robiący nie robiony
– niegłupi, 11. nerwowy – niespokojny, 12. niezrozumiały – niejasny,
13. niezręczny – niezdarny, 14. nieodpowiedni – niewłaściwy, 15. dziwny – niekupujący/ niekupowany/
nie kupować nie kupując –
nienormalny, 16. niegrzeczny – nieuprzejmy nie kupujący nie kupowany
niebiorący/ niebrany/
5 nie brać nie biorąc –
nie biorący nie brany
stopień równy stopień wyższy stopień najwyższy nieprzeczytany/
nie przeczytać – – nie przeczytawszy
nieszczęśliwie nie szczęśliwiej/nieszczęśliwiej nie najszczęśliwiej/najnieszczęśliwiej nie przeczytany
nieśmiało nie śmielej/nieśmielej nie najśmielej/najnieśmielej nierosnący/

nie rosnąć – nie rosnąc –
nie rosnący
nieźle nie gorzej nie najgorzej
niemający/
niesolidnie nie solidniej/niesolidniej nie najsolidniej/najniesolidniej nie mieć – nie mając –
nie mający
niemłodo nie młodziej nie najmłodziej nie dostać – – – nie dostawszy
nieporządnie nie porządniej/nieporządniej nie najporządniej/najnieporządniej niespóźniający się/
nie spóźniać się – nie spóźniając się –
nieciekawie nie ciekawiej/nieciekawiej nie najciekawiej/najnieciekawiej nie spóźniający się
niemało nie mniej nie najmniej
146
11 Po pracy miała ochotę na dobrą kolację i spokojny wieczór. Zrobiła wielkie
1. nie czytając; 2. niedocenionym; 3. nieustającego; 4. nie sprzedany; zakupy, a nawet nieco zaszalała, bo niektóre32 produkty były nietanie33,
5. nieopisane; 6. Nie odpowiedziawszy; 7. nieubezpieczonych; 8. Nie i ruszyła do domu. Przywitała ją ciemność, bo w bloku akurat nie było34 prądu.
zastanawiając się; 9. niedowidzące; 10. Nie rozumiejąc Z powodu niedziałającej35 windy musiała wnieść nielekkie36 siatki na ósme
piętro, a potem zjeść kanapki i wypić wodę mineralną przy świecach, bo nie
12 działała37 przecież kuchenka ani oświetlenie. Była to nie wymarzona38 kolacja,
1. nie skakała, nie złamała; 2. niezdrowo; 3. Nie wszystko; 4. niedobre; 5. Nie ale marna przekąska. Ten nie najlepszy39 dzień zdawał się nie mieć40 końca.
ma; 6. niezgoda; 7. nie jedna; 8. Nie rób, niemiłe; 9. nie naleje; 10. Nieszczęścia; W końcu nienajedzona41 i nieszczęśliwa42, zdmuchnęła świece i położyła się
11. nie zabije; 12. nie nauczy, nie będzie; 13. nie mają; 14. nie ma; 15. Nie mów, do łóżka. Pomyślała, że w taki dzień nie powinno43 się wcale wstawać.
nie przeskoczysz; 16. nie biorą
2. Pisownia by
14
A. 1
Razem: 1. trzeba by/warto by; 2. Należałoby; 3. Upiekłabym; 4. posadzono by;
z rzeczownikami: niechęcią, niedostatek, niechęć, nieprzyjaciół 5. Wydawałoby się; 6. Odwiedziłabym; 7. warto by/trzeba by; 8. powinni
z przymiotnikami (w stopniu równym): niebrzydki (2x), niepodległy, byście; 9. siedząc byś; 10. Oddałbyś
niebogaty, nietrudny, niedouczony, niechlujny, niezadbany, niedbały,
niemodny, niegodny, niemęski, niegospodarny, niebywałe, niedemokratyczny, 4
niebiedny, nieortograficzny 1. Choćby – łącznie ze spójnikiem
z przysłówkami (w stopniu równym): niedaleko, nieźle, niebezpiecznie, 2. iżby – łącznie ze spójnikiem
niełatwo, niebywale (2x) 3. Gdyby, toby – łącznie ze spójnikiem
wyjątki: niezbyt (2x), niewielu, niebawem, niejeden 4. co by – rozdzielnie z zaimkiem
5. żeby – łącznie ze spójnikiem
Osobno:
6. żeby – łącznie ze spójnikiem
z czasownikami: nie powie, nie był, nie doceni, nie nadaje się, nie usłyszy, nie
7. co by – rozdzielnie z zaimkiem
ma, nie jestem, nie da się, nie dba, nie wydusi
z imiesłowami przysłówkowymi: nie chcąc 5
z przymiotnikami (w stopniu najwyższym): nie największym
z przysłówkami (w stopniu wyższym): nie częściej łącznie oddzielnie
w konstrukcjach z przeciwstawieniem (nie… ale): nie Niemcy jakby, zanimby, aniby, byleby, choćby, tam by, ona by, duży by, tak by, gdzie by, skąd by, kiedy
z wyrażeniami przyimkowymi: nie nad Niemnem, nie od dzisiaj, nie od razu, chociażby, gdyby by, dlatego by, oni by, wcześnie by, wtedy by
nie za bardzo, nie na długo, nie bez trudu
z partykułami (byle, lada): nie byle jak 7
z zaimkami: nie my, nie ten 1. Gdybym mógł, tobym do was przyjechał.
z liczebnikami: nie jedna 2. Zastanawiamy się, gdzie by wysłać dzieci na ferie.
wyrażeniami, które mają znaczenie czasownikowe: nie brak (3x) 3. Skąd bym miała to wiedzieć?
wyjątki: nie tylko, nie inaczej 4. Anibyście się nie domyślili, gdzie to kupiłam.
Uwaga! Osobno piszemy „nie sługa”, gdyż jest to stara konstrukcja, dziś 5. Jakbyś się tego nauczył, tobyś pamiętał!
powiedzielibyśmy „Serce nie jest sługą”. 6. Choćbyście mnie nie wiem jak namawiali, i tak się na to nie zgodzę.
7. Nie wiem, co musiało by się zdarzyć, żebym mógł pójść z wami.
B.
8. Szybko byśmy i tak tam nie dojechali.
Pułapką są wyrażenia, które nie są przeczeniami:
9. I stu ludzi by nie dało rady!
rzeczowniki: niedźwiedź, niemowa, niemowlęcia, niewolnicy, niebie
10. Dlaczego by nie miała tam pracować?
przysłówki: niemal, niestety (3x), nieco
11. Nie bardzo wiem, jak by należało to załatwić.
przymiotniki: niemy
12. Może my byśmy się tym zajęli?
Wyrazy te (o znaczeniu przeciwnym) bez nienie istnieją, np. *dźwiedź,
*wolnicy, *mal. Wyraz „niestety” kiedyś był przeczeniem, ale wyraz „stety” 8
dawno wyszedł z użycia. 1. Chciałbym, żebyś pomógł mi w przeprowadzce.
2. Czy zastanowiłaś się, gdzie byś chciała pojechać w majowy weekend?
16 3. Zanimbyśmy zdążyli tam dojechać, już dawno sami by wszystko zrobili.
Nie najlepszy dzień 4. Obym tylko zdążył na ten autobus!
Ten dzień nie zapowiadał się1 najciekawiej. Deszcz nie przestawał2 padać od 5. Myślę, że spałoby ci się dobrze na nieco miększym materacu.
paru dni i także ten poranek był nieco deszczowy. Ania stwierdziła, ziewając, 6. Gdybyśmy mieli więcej pieniędzy, kupilibyśmy większe mieszkanie.
że dzisiaj potrzebna jej będzie niejedna3 kawa. W tramwaju dorośli byli nie do 7. Choćbym nie wiem ile nad tym siedział i tak się tego nie nauczę.
końca4 obudzeni, za to dzieciom nie brak5 było energii. Zwłaszcza te siedzące 8. Jakbyście jeszcze potrzebowali czegoś pożyczyć, przychodźcie o każdej
obok niej nie były6 najgrzeczniejsze, ale jakoś nie wypadało7 jej zwrócić im porze.
uwagi. Stwierdziła, że niebawem8 wysiada i nie będzie9 się denerwować. 9. Gdzieżbyśmy śmieli!
Postanowiła wstąpić do cukierni i kupić sobie na osłodę dwa pączki. Jednak 10. Należałoby wysłać wreszcie te kartki świąteczne, bo znowu dojdą po
sprzedawca był wyjątkowo nieuprzejmy10, a niektórzy11 klienci odpłacali Wielkanocy.
mu pięknym za nadobne. Ania, nie zastanawiając się12 długo, wzięła swoje
pączki, które, kiedy je rozpakowała w pracy, okazały się niestety13 nieświeże14 3. Pisownia innych wyrażeń
i niejadalne15. Wypiła za to niezłą16 kawę i zabrała się do czytania.
Notatki szefa były nieczytelne17, a nadesłany przekład umowy nie 1
najtrafniejszy18. Ania doszła do wniosku, że chyba zrobił go wbrew ustaleniom A.
jakiś nie-Niemiec19 i nieprawnik20, bo tekst miejscami był niezdarny21, 1. na pół; 2. pół miesiąca; 3. pół na pół; 4. wpół; 5. w pół ; 6. W półmroku;
miejscami niezrozumiały22, a trafiał się i niejeden23 błąd merytoryczny. Doszła 7. półprzytomny; 8. Pół biedy; 9. jest pół zabawa, pół nauka; 10. w pół godziny;
do wniosku, że za taką pracę nie należy się24 żadne wynagrodzenie i od razu 11. półlegalne; 12. półmetrową
o tym zakomunikowała. Jednak teraz nie dosyć25, że nie miała26 dokumentów B.
na czas, to jeszcze musiała znaleźć nowego wykonawcę, a to było nie 1. ćwierć wieku; 2. ćwierćinteligent; 3. ćwierćfinał; 4. ćwierć szklanki; 5. ćwierć
najłatwiejsze27. Trochę ją to niepokoiło28, bo zbliżał się długi weekend i nie etatu; 6. ćwierćdolarówka; 7. ćwierćmaraton; 8. ćwierćnuta; 9. ćwierć tuzina;
wiadomo29 było, czy ktoś podejmie się tak szybkiej pracy. Na szczęście udało 10. o ćwierć minuty
się jej to załatwić, choć niezbyt30 tanio i niecałkiem31 tak, jak chciała.
147
2 zobaczyła, co się dzieje w pokoju, zrobiła mu awanturę. Nakrzyczała na
Błędy są w wyrazach: antynarkotykowy, niby-gołąbki, minisłowniczek, niego, że znowu je tłustą i ciężkostrawną8 kiełbasę, chociaż lekarz mu tego
ponadetatowy, post-Jugosłowianin, przeddzień, wokółziemski, quasi- zabronił, a na dodatek popija ćwierćlitrowym9 kuflem piwa. Była też zła, że
orientalny, nibyjagoda, okołoziemski, antyfeminista w ogóle10 o siebie nie dba i na pewno znowu będzie miał po tym wszystkim
Łącznie piszemy wyrazy z prefiksami anty-, mini-, ponad-, przed-, wokół-, problemy ze zdrowiem. Pan Nowak tłumaczył się, że przecież na co dzień11
około-, anty-. jada lekkostrawne12 zupy i sałatki, a jeden raz naprawdę13 mu nie zaszkodzi14.
Wyrazy z prefiksami niby- i quasi- z łącznikiem. Wyjątkiem jest tu nazwa Jego żona już prawie się uspokoiła, kiedy wtem weszła do kuchni i zobaczyła
„nibyjagoda”, która jest terminem botanicznym. nieziemski15 bałagan, jaki zostawił tam mąż. I znowu się zdenerwowała, że
zamiast odpocząć, będzie musiała wycierać świeżo ubrudzony16 stół i dotąd
4 lśniąco białe17 szafki, bo pseudosportowcom18 zachciało się męskiego
1. supermarkecie, 2. arcymistrz, 3. quasi-problemami, 4. minirozmówki, wieczoru.
5. antynikotynową, 6. maksispódnice, 7. przedmałżeńskie, 8. wiceprezydent, Głośno mówiącą19 panią Nowak usłyszeli wszyscy zebrani i zawstydzony pan
9. antyalergiczną, 10. ponadczasowe Nowak pobiegł do kuchni załagodzić sytuację. Stwierdził, że sam wszystko
posprząta, tłumacząc że od dawna20 planował takie spotkanie, bo już ponad
5 pół miesiąca21 nie widział się z kolegami. Jego żona odparła, że przede
1. Akademia Górniczo-Hutnicza; 2. Kościół rzymskokatolicki; 3. potrawa wszystkim22 nie jest to prawda, gdyż dopiero co oglądali mecz przedwczoraj23
słodko-kwaśna; 4. ciemnozielona trawa; 5. Azja Południowo-Wschodnia; i znowu się spotkają pojutrze24, a w ogóle to co chwila nic tylko mecze. Ona
6. kraina historyczno-geograficzna; 7. kontekst historycznoliteracki; 8. powieść chciałaby25 obejrzeć w spokoju film fantastycznonaukowy26 o pół człowieku,
fantastycznonaukowa; 9. biało-czarna sukienka; 10. okres bożonarodzeniowy; pół robocie albo ponadczasowy27 klasyk, na przykład „Znad28 rzeki”. Pan
11. bieg krótkodystansowy; 12. sezon wiosenno-letni; 13. brudnoszary śnieg; Nowak odparł pół żartem29, pół serio30, że jak zwykle po części ma rację, ale
14. klasa matematyczno-fizyczna i ona nie jest wszystkowidząca31 i wszystkowiedząca, a on jest dobrym mężem,
bo zrobił pranie. I wtedy jego żona odkryła, że jej ulubiona śnieżnobiała32
6 spódnica ma kolorowe plamy, a sweter jest o połowę mniejszy. I zapowiedziała,
Łącznie zapisujemy te wyrażenia, które opisują cechy stałe, rozdzielnie – cechy że chyba chce wkrótce zostać jej eksmężem33. Pan Nowak odparł, że to daleko
niestałe. idący34 wniosek, a potem objął ją wpół35 i pocałował.
głośno mówiący nauczyciel; uczeń słabowidzący; ławka świeżo malowana;
cicho chodząca pralka; zestaw głośnomówiący; farba szybkoschnąca; uczeń
słabo widzący tekst na tablicy; wysoko wykwalifikowany pracownik; nowo X
mianowany dyrektor; ciężkostrawny boczek; samochód zdalnie sterowany;
łatwowierny człowiek; długotrwały proces; wiecznie młody aktor; równoległa
Wybrane problemy ortograficzne
ulica; staromiejskie centrum kultury 1. Czy to e, czy to y… a może i?
7 1
łącznie rozdzielnie 1. wejście – wyjście
2. przyjęcie – przejęcie
dokoła, dopóty, naprzeciwko, zresztą, beze mnie, do siego roku, od razu, po kolei, poza tym,
3. słuchacze – słuchaczy
znad, wówczas, popojutrze, zanim, przeze mnie, w ogóle, z wolna, za granicą, za wiele,
4. granice – granicy
niezadługo, naprawdę, wzdłuż, na co dzień, na wspak, nade wszystko, po kolei, po prostu,
5. słodyczy – słodycze
nawzajem, wtem, zaraz na pewno, po swojemu, poza tym, przede wszystkim, w tył
6. pierwszy – pierwsze
9 7. ważny – ważne
Błędy występują w zdaniach: 8. który – które
1. w pół drogi – piszemy rozdzielnie, bo znaczy „w połowie” 9. brązowe – brązowy
3. eksdziewczyną – wyrazy z eks piszemy łącznie 10. dzisiejsze – dzisiejszy
4. wiceprezesem – wyrazy z wice piszemy łącznie
8. postkolonialnych – wyrazy z post piszemy łącznie 2
9. historycznoliterackie – piszemy łącznie, bo człony się określają (dotyczy 1. wejście, 2. wyjście, 3. przyjęcie, 4. przejęcie, 5. słodycze, 6. granice,
historii literatury) 7. pierwszy, 8. brązowy, 9. dzisiejsze, 10. ważne, 11. słuchacze, 12. obcy,
10. minikomputery – wyrazy z mini piszemy łącznie 13. nudny
11. na pewno – piszemy rozdzielnie, bo tak pisze się połączenia przyimków
z przysłówkami
3
1. banany, 2. wazony, 3. prace, 4. szkoły, 5. samochody, 6. pieniądze,
14. w ogóle – piszemy rozdzielnie, bo tak pisze się połączenia przyimków
7. papierosy, 8. teatry, 9. ryby, 10. egzaminy, 11. miesiące, 12. rzeczy, 13. osoby,
z rzeczownikami
14. żmije, 15. zawody, 16. filmy, 17. kosze, 18. ręce, 19. wykłady, 20. choroby,
16. spod – piszemy łącznie, bo przyimek ten jest zrostem
21. potrawy, 22. ziemie, 23. karty, 24. kolacje, 25. kawy, 26. przyjaciele
17. poza tym – piszemy rozdzielnie, bo tak pisze się połączenia przyimków
z zaimkami
19. średnio zaawansowanych – piszemy rozdzielnie, bo przysłówek określający
4
1. malarze, 2. kelnerzy, 3. cudzoziemcy, 4. Amerykanie, 5. lotnicy, 6. przyjaciele,
imiesłów wyraża cechę doraźną.
7. zeszyty, 8. listonosze, 9. poszukiwacze, 10. lenie, 11. złodzieje, 12. konie,
W przykładzie 18 „za granicą” możemy napisać oddzielnie lub łącznie 13. psychiatrzy, 14. kierowcy, 15. talerze, 16. buty, 17. turyści, 18. kalendarze,
„zagranicą”. 19. chrześcijanie, 20. misie, 21. węże, 22. role, 23. gałęzie, 24. dłonie, 25. prace,
26. kobiety, 27. góry, 28. gazety, 29. suknie, 30. żony, 31. siostry, 32. krowy,
10 33. róże, 34. tablice, 35. kule, 36. torby, 37. twarze, 38. baśnie, 39. kanapy,
Piłkarski wieczór 40. spódnice, 41. pomarańcze, 42. noce
Zbliżał się ćwierćfinał1 Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej, więc pan Nowak
myślał już tylko o spędzeniu wieczoru z kolegami przed telewizorem. Jak 5
w półśnie2 wrzucił do pralki swój wełniany czarny półgolf3 razem z białą 1. nocy (dopełniacz), 2. rzeczy (dopełniacz), 3. kalendarze (mianownik),
minispódniczką4 żony, a do tego kilka ręczników, i pobiegł przygotowywać 4. Listonosze (mianownik), 5. pomarańczy (dopełniacz), 6. pieniądze
przekąski dla gości. Wpół5 do szóstej zadzwonił dzwonek do drzwi i weszli (mianownik), 7. koszy (dopełniacz), 8. myszy (dopełniacz), 9. talerzy
koledzy. (dopełniacz), 10. noże (mianownik)
Kiedy w najlepsze6 wrzeszczeli przed telewizorem, z przedpokoju7 dobiegły
jakieś dźwięki. Okazało się, że wróciła do domu żona pana Nowaka. Kiedy
148
7 14. miś – myśl
1. bogaty, bogate; 2. zdolny, zdolne; 3. trudne, trudny; 4. niepunktualne, 15. poszli – poszły
niepunktualny; 5. najlepszy, najlepsze; 6. podobne, podobny; 7. ostatnie; 16. myszy – mysi
8. duże, duży; 9. ciepły, ciepłe; 10. dzisiejsze, wczorajszy; 11. historyczne;
12. historyczne; 13. cenny; 14. cenne 3
1. niebezpieczny przestępca – niebezpieczni przestępcy
8 2. drogi słuchacz – drodzy słuchacze
1. obcy – obce 3. nagi człowiek – nadzy ludzie
2. mały – małe 4. elegancki pan – eleganccy panowie
3. inteligentne – inteligentny 5. czarujący rozmówca – czarujący rozmówcy
4. główny – główne 6. uparty dyskutant – uparci dyskutanci
5. zły – złe 7. lepszy pracownik – lepsi pracownicy
6. inne – inny 8. głuchy staruszek – głusi staruszkowie
7. potrzebny – potrzebne 9. bogaty wujek – bogaci wujkowie
8. przytulny – przytulne 10. drugi biegacz – drudzy biegacze
9. uprzejme – uprzejmy 11. angielski lord – angielscy lordowie
10. nieduży – nieduże 12. znany piosenkarz – znani piosenkarze
13. nerwowy klient – nerwowi klienci
9 14. interesujący artysta – interesujący artyści
A. 15. setny pasażer – setni pasażerowie
1. przystojny mąż, 2. mały kot, 3. zmęczony pracownik, 4. miłe kociątko, 16. polski król – polscy królowie
5. ładny widok, 6. pierwszy zawodnik, 7. sympatyczny uczeń, 8. świeże ciasto,
9. dziki pies, 10. drugi rzut, 11. dzikie zwierzę, 12. włoski makaron 5
1. lampki, 2. rozmowy, 3. koleżanki, 4. pracy, 5. pomarańczy, 6. mamy,
B.
7. jesieni, 8. babci, 9. myśli, 10. baśni, 11. nocy, 12. kiełbasy, 13. ławki,
1. ładna kobieta – ładne kobiety, 2. przystojny mężczyzna – przystojni
14. dziewczyny, 15. soli, 16. postaci, 17. drogi, 18. szkoły, 19. ciszy, 20. kawy,
mężczyźni, 3. miły gość – mili goście, 4. nowy pieniądz – nowe pieniądze,
21. lekarki, 22. nogi, 23. powieści, 24. żony
5. małe dziecko – małe dzieci, 6. nieświeże jajko – nieświeże jajka, 7. odstające
ucho – odstające uszy, 8. zimna dłoń – zimne dłonie, 9. ładny pejzaż – ładne 6
pejzaże, 10. sympatyczny chłopiec – sympatyczni chłopcy, 11. dziki człowiek 1. pieśni, 2. podróży, 3. węży, 4. parasoli, 5. płaszczy, 6. foteli, 7. kawiarni,
– dzicy ludzie, 12. brazylijski piłkarz – brazylijscy piłkarze,13. rzecz osobista 8. koszy, 9. tysięcy, 10. ości, 11. gości, 12. księży
– rzeczy osobiste, 14. dobra gospodyni – dobre gospodynie, 15. biała mysz
– białe myszy, 16. sprytny włamywacz – sprytni włamywacze, 17. śliczny 3. Szeleszczące czy miękkie?
pierścionek – śliczne pierścionki
1
10 1. płaczący – płacący
1. wydział, 2. według, 3. wesele, 4. tani, 5. noce, 6. mleko, 7. kobieta, 8. tanie, 2. boczek – bociek
9. bohater, 10. różnice, 11. krzyczeć, 12. groźnym, 13. oczywiście, 14. patrzeć, 3. proszę – prosię
15. utalentowany, 16. najważniejszy, 17. najważniejsze, 18. siły, 19. potem, 4. trzcinka – czcionka
20. przy, 21. żadnego, 22. otworzy, 23. miły, 24. miłe, 25. chłopcy, 26. krótkie, 5. poczęte – pocięte
27. ulice, 28. pogody, 29. przemyślał, 30. wystarczy, 31. słońce, 32. dużych, 6. Kasia – kasza
33. Polsce, 34. przyjaciele, 35. masłem, 36. urodziny, 37. rodzice, 38. trzeci, 7. płacz – płać
39. przewodnik, 40. przez, 41. przy, 42. mówiłeś, 43. przypominam, 44. ludzie, 8. jedźmy – jedzmy
45. piąte 9. kosi – koszy
10. noszy – nosi
2. Ma być i czy y? 11. czapki – ciapki
12. ci – czy
1 13. cieszę się – czeszę się
1. firma, 2. miś, 3. mysz, 4. należy, 5. pisze, 6. pyszne, 7. liczyć, 8. wynik,
14. koci – koszy
9. wyraźnie, 10. żywy, 11. niżej, 12. Eryk, 13. wysoki, 14. tygodni,
15. żyć – szyć
15. list, 16. ryba, 17. dywan, 18. gramatyka, 19. patriota, 20. magiczny,
16. cześć – sześć
21. kierowniczki, 22. myśli, 23. miły, 24. rozbił, 25. słyszy, 26. wyjdzie,
17. trzy – czy
27. pracowitymi, 28. chyba, 29. byliśmy, 30. Polacy, 31. czasami, 32. egzamin,
18. dzisiejszy – dzisiejsi
33. palić, 34. słyszeć, 35. Oli, 36. zieleni, 37. marzysz, 38. uniwersytet, 39. taki,
19. dzień – cień
40. lubi, 41. torby, 42. obcym, 43. Anglicy, 44. myję, 45. sympatyczna,
20. wyższy – wyżsi
46. kwiaty, 47. Kanady, 48. chłopcy, 49. przyjemnych, 50. gościnnych,
51. otwartych, 52. musisz, 53. różnymi, 54. sytuacja, 55. oczywiście, 56. stolicy,
2
57. muzyki, 58. oryginalny, 59. audycja, 60. Fryderyk
1. kasza, 2. czapki, 3. Cieszę się, 4. płacz, 5. prosię, 6. Czy, 7. sześć, 8. Jedzmy,
9. boczkiem, 10. proszę, 11. Jedźmy, 12. Cześć
2
1. wydział – widział
3
2. bił – był
1. Do gulaszu najlepsza jest kasza.
3. my – mi
2. Dlaczego nie nosisz czapki?
4. kwaśni – kwaśny
3. Cieszę się, że cię widzę!
5. kolorowy – kolorowi
4. Nie płacz, wszystko będzie dobrze!
6. zamówiłyśmy – zamówiliśmy
5. Na biwaku wielką atrakcją było pieczone prosię.
7. dzwoniliście – dzwoniłyście
6. Czy możesz mi podać sól?
8. gruby – grubi
7. Mam jeszcze sześć zadań do zrobienia.
9. plastik – plastyk
8. Jedzmy, bo nam wystygnie!
10. nudni – nudny
9. Mam ochotę na jajecznicę z boczkiem.
11. spali – spały
10. Pożycz mi, proszę, notatki do jutra!
12. czytałyście – czytaliście
13. znaleźliśmy – znalazłyśmy
149
11. Jedźmy już, bo się spóźnimy! 5
12. Cześć, co słychać? 15 – piętnaście
39 – trzydzieści dziewięć
5 136 – sto trzydzieści sześć
1. wrażliwy, 2. musieli, 3. śpiewak, 4. rzecz, 5. jeszcze, 6. myślę, 7. musiałem, 98 – dziewięćdziesiąt osiem
8. częściej, 9. początek, 10. wieczorem, 11. uczyć, 12. chwileczkę, 24 – dwadzieścia cztery
13. możliwość, 14. mężczyźni, 15. mieszkam, 16. później, 17. dzisiejszy, 247 – dwieście czterdzieści siedem
18. słodycze, 19. patrzę, 20. ciszej, 21. szczęście, 22. hiszpański, 23. potrzebuję, 375 – trzysta siedemdziesiąt pięć
24. oczywiście 4000 – cztery tysiące
6 920 – dziewięćset dwadzieścia
1. koszyk, 2. szczekać, 3. kształt, 4. miłość, 5. przyszłość, 6. śnieg, 7. szyć, 517 – pięćset siedemnaście
8. siwy / szwy, 9. sztuczny, 10. rześki, 11. szeptać, 12. światło, 13. świnka, 614 – sześćset czternaście
14. szalik, 15. kosić / kość, 16. świat, 17. szynka, 18. usiąść, 19. sień, 20. szalony 63 – sześćdziesiąt trzy
7 6
1. czcionka, 2. życzy, 3. ćwierkać, 4. sztuczny, 5. ciepło, 6. ćma, 7. koci, Przyjęcie weselne
8. poczta, 9. miłość, 10. cichy, 11. ćwierć, 12. często, 13. ość, 14. paczka, W sobotę miał się odbyć ślub Oli1 i Eryka. Państwo młodzi2 mieli nadzieję, że
15. ciasny, 16. czasem, 17. umieć, 18. pociąg, 19. bucik, 20. byczek wszystko się uda i oczywiście, że dopisze3 pogoda. Było to tym ważniejsze4,
8 że wesele5 miało się odbyć w ogrodowej restauracji. Chociaż nie było
1. dzień, 2. październik, 3. dźwięk, 4. dzwonek, 5. dziób, 6. dziura, 7. dzwonić, tak pięknej pogody6 jak zapowiadano, słońce świeciło, a goście7 przybyli
8. nędza, 9. dźwignia, 10. budzenie, 11. budzik, 12. dzwonić, 13. dziwić tłumnie. Punktualnie o dziesiątej przywitali8 przybyłych państwa młodych
się, 14. siedzenie, 15. ludzie, 16. ludzkość, 17. łódź, 18. cedzić, 19, cedzak, przy wejściu9 do kościoła. Ceremonia była wzruszająca, a kiedy młodzi10
20. wędzony wychodzili, przyjaciele11 obrzucili ich monetami na szczęście. Zgodnie
z tradycją samochód nowożeńców był kilkakrotnie zatrzymywany12, kiedy
10 przemierzał ulice13 miasta. Chłopcy robiący14 bramy dostali wino i słodycze15.
1. kasza manna, 2. kosz kwiatów, 3. sala kinowa, 4. kasa biletowa, 5. kiszony Wreszcie państwo młodzi16 dojechali do restauracji, gdzie zostali przywitani17,
ogórek, 6. pusta butelka, 7. małe mieszkanie , 8. cisza nocna, 9. wielkie jak to w Polsce, chlebem i solą. Także rodzice18 wznieśli toast i wygłosili
szczęście, 10. torcik hiszpański, 11. chodzić boso, 12. skórzany pasek krótkie przemówienie19 wraz z życzeniami pomyślności. Wśród prezentów nie
zabrakło pieniędzy20, porcelany, naczyń i różnych rzeczy21 do domu. Czekano,
11 aż Ola otworzy i obejrzy wszystkie22 prezenty, więc obiad zaczął się nieco
1. Cześć, Zosiu!, 2. Czy tak?, 3. droga rzecz, 4. jeszcze nie, 5. cudowny później niż planowano.
widok, 6. o wiele częściej, 7. początek i koniec, 8. ciepły wieczór , 9. dobry Odtąd już nic nie było idealnie23. Kelnerzy byli bardzo mili24, ale ciągle mylili25
nauczyciel, 10. poczekaj chwileczkę, 11. ulubione słodycze, 12. oczywiście, tak, zamówienia. Potem jeden z nich wylał na suknię jakiejś kobiety26 dwa talerze
13. sąsiednia ulica, 14. pieczona kaczka, 15. czerwony kocyk zupy. Zaczęła na niego krzyczeć27 i dopiero fachowa pomoc w czyszczeniu
trochę ją uspokoiła. Plam było więcej, bo a to ktoś ubrudził się masłem28,
12 a to wylał na sąsiada mleczko do kawy29. Wieczorem, gdy zaczęła się zabawa
1. nowy zegarek, 2. możliwość wyboru, 3. tamci mężczyźni, 4. złamane żebra, wydawało się, że goście30 świetnie się bawią, tym bardziej, że tańce31 trwały do
5. biegająca zebra, 6. zupa pomidorowa, 7. zebrać swoje książki, 8. żebrać na świtu i wypito wszystkie butelki wina.
ulicy, 9. wazon z kwiatami, 10. ciepłe morze, 11. rząd krzeseł, 12. chory ząb, Tymczasem32 nazajutrz zaczęły się plotki. Plotkowano, że pan młody nie
13. ukochana żona, 14. przystojny mężczyzna, 15. żwawa kózka jest wcale przystojny33, a oboje młodzi założyli na siebie drogie34, lecz
mało oryginalne35 ubrania. No i naturalnie, że istnieją zbyt duże różnice36
13 między obojgiem. Do tego zdaniem gości37 grający zespół był tani38 i niezbyt
1. dziewięć, 2. trzydzieści, 3. dwadzieścia, 4. dwanaście, 5. szesnaście, 6. sześć, utalentowany39, nikt nie przemyślał doboru dań, nie wystarczyło wina. Według
7. piętnaście, 8. trzy, 9. cztery, 10. trzydzieści, 11. pięćset, 12. dziewięćset, niektórych wesele40 powinno tradycyjnie trwać przynajmniej dwie noce41, a co
13. siedem, 14. tysiąc, 15. osiem tysięcy, 16. pięćdziesiąt, 17. sześćdziesiąt, najważniejsze być oczywiście duże42, przynajmniej na dwieście osób, zwłaszcza
18. dziewięćdziesiąt, 19. sześćset, 20. siedemnaście że rodzinie nie brakuje pieniędzy43. Obgadano także wpadki obsługi44, między
innymi wylanie zupy.
Powtórzenie Oli45 było przykro, w końcu był to najważniejszy46 dzień ich wspólnego życia.
Jednak Eryk47 uspokoił ją, że nigdy nie zadowoli48 się ludzi i że najważniejsze,
2 że oni dobrze się bawili49 i będą dobrze wspominać ten dzień.
1. wydział, 2. małe, 3. przyjęcie, 4. wyjścia, 5. słodyczy, 6. słuchaczy, 7. nieduże,
8. mi, 9. nudni, 10. miś, 11. płacący, 12. poczęte, 13. uprzejme, 14. czeszę się,
15. zamówiłyśmy, 16. kolorowi, 17. plastyk, 18. dzisiejsi, 19. ludzi, 20. pieniądze
4
O szyby1 deszcz2 dzwoni3, deszcz4 dzwoni5 jesienny
I pluszcze6 jednaki, miarowy, niezmienny,
Dżdżu7 krople padają i tłuką w me okno…
Jęk szklany8… płacz9 szklany10… a szyby11 w mgle mokną
I światła12 szarego13 blask sączy14 się senny…
O szyby15 deszcz16 dzwoni17, deszcz18 dzwoni19 jesienny…
Wieczornych20 snów mary powiewne, dziewicze21
Na próżno22 czekały23 na słońca24 oblicze25…
W dal poszły26 przez27 chmurną pustynię piaszczystą28,
W dal ciemną, bezkresną, w dal szarą29 i mglistą…
Odziane30 w łachmany szat31 czarnej32 żałoby33
Szukają34 ustronia na ciche swe groby,
A smutek cień kładzie na licu ich młodem…
Powolnym i długim wśród35 dżdżu korowodem
W dal idą na smutek i życie36 tułacze37,
A z oczu38 im lecą łzy… Rozpacz39 tak płacze40…
150
Zestawienie najważniejszych zasad ortograficznych
Pisownia spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych
Dźwięczne Bezdźwięczne
1. Jeżeli spółgłoska przed samogłoską brzmi 1. Jeżeli spółgłoska przed samogłoską brzmi
dźwięcznie – jest na pewno dźwięczna! Wymowa bezdźwięcznie – jest na pewno bezdźwięczna!
głoski jest wówczas taka sama jak jej pisownia. Wymowa głoski jest wówczas taka sama, jak jej
2. Spółgłoski m, n, ń, r, ł, l, j zawsze zachowują pisownia.
dźwięczność niezależnie od sąsiedztwa. 2. W języku polskim występuje zjawisko
3. W języku polskim występuje zjawisko upodabniania się sąsiadujących ze sobą
upodabniania się sąsiadujących ze sobą głosek. głosek.
Spółgłoski bezdźwięczne wymawiamy dźwięcznie Spółgłoski dźwięczne wymawiamy
przed spółgłoską dźwięczną (udźwięcznienie bezdźwięcznie:
wsteczne), np. prośba [proźba]. – na końcu wyrazu, np. chleb [chlep];
We wszystkich tych przypadkach pisownia jest – oraz wewnątrz wyrazu przed spółgłoskami
inna niż wymowa! bezdźwięcznymi, np. torebka [torepka].
4. Prefiks z- piszemy: We wszystkich tych przypadkach pisownia
– przed samogłoską, np. zorganizować, zirytować, jest inna niż wymowa!
zużyć, zyskać; 3. Prefiks s- piszemy:
– przed spółgłoską dźwięczną, np. zwalić, złamać, – przed spółgłoską bezdźwięczną, np. spłynąć,
zhańbić, zhomogenizować; sfotografować, schronić się.
– przed sz, s, ś/si, np. zszyć, zsypać, zsiąść. 4. Prefiksy ws- i wes- piszemy przed spółgłoską
5. Prefiksy wz- i wez- piszemy przed spółgłoską bezdźwięczną, np. wschodzić, westchnienie.
dźwięczną, np. wzgórze, wezwać. 5. Sufiks -cki piszemy w przymiotnikach
6. Sufiks -dzki piszemy w przymiotnikach utworzonych od rzeczowników, których temat
utworzonych od rzeczowników, których kończy się na t, c, ć, k, cz, np. literat > literacki,
temat kończy się na d, dz, dź, dż, dt, np. gotyk > gotycki.
Szwed > szwedzki, ludzie > ludzki. 6. Sufiks -ctwo piszemy w rzeczownikach
7. Sufiks -dztwo piszemy w rzeczownikach utworzonych od wyrazów, których temat kończy
utworzonych od wyrazów, których temat kończy się się na t, c, ć, k, cz, np. ptak > ptactwo.
na d, dz, dź, dż, np. dowódca > dowództwo. 7. W upodobnieniach międzywyrazowych przed
8. W upodobnieniach międzywyrazowych przed głoską bezdźwięczną (czyli spółgłoską bezdź-
głoską dźwięczną (czyli samogłoską lub więczną) kolejnego wyrazu końcowa głoska
spółgłoską dźwięczną) kolejnego wyrazu końcowa poprzedniego wyrazu się ubezdźwięcznia
głoska poprzedniego wyrazu się udźwięcznia (ubezdźwięcznienie wsteczne), np. chleb tostowy
(udźwięcznienie wsteczne), np. sklep Doroty [skleb [chlep tostowy].
Doroty], plac budowy [pladz budowy].
151
Pisownia spółgłosek miękkich
Z kreską (ś, ć, ź, dź, ń) si, ci, zi, dzi, ni

1. ć, ś, ź, dź, ń piszemy: 1. ci, si, zi, dzi, ni piszemy:
– przed spółgłoskami, np. środa, późno, dźwięk; – przed samogłoskami, np. ciocia, niesie,
– na końcu wyrazu, np. chodzić, koń. zielony, dzień;
2. W miejscowniku rzeczowników pismo, czasopismo – na końcu wyrazu, jeżeli i tworzy
zgodnie z wymową piszemy ś: piśmie, czasopiśmie; choć sylabę, np. chodzi, koni.
wydawać by się mogło, że obowiązuje w nich reguła jak
w przypadku -izm, -azm.
3. W formach czasu przyszłego brać: weźmiesz, weźmie itp.
również zgodnie z wymową piszemy ź.
Uwaga na wyrazy, w których i tworzy sylabę!

Na przykład w wyrazach: siwy, cichy, naprzeciwko, nic, zima, dzik wydaje się, że si, ci, ni, zi, dzi pojawiają się w nich
wbrew regule, bo przed spółgłoską powinny przecież występować ś, ć, ń, ź, dź. Jednakże tak nie jest, ponieważ
,
w tych wyrazach samogłoska i oznacza miękkość oraz tworzy samodzielnie sylabę, np. si-wy (s -i-w-y), ci-chy
,
(c -i-ch-y).
Pułapki fonetyczne
1. Istnieją wyrazy obcego pochodzenia, w których si czytanie jest osobno jako [s+i], np. sinus, silos, sinolog, sigma,
a zi jako [z+i], np. zin, Zimbabwe. Podobnie w polskich czasownikach z prefiksem z-, np. ziścić, zirytować.
2. W miejscowniku rzeczowników kończących się na -izm, -yzm, -azm, chociaż słyszymy miękko [-iźmie],
[-yźmie], [-aźmie], piszemy -izmie, -yzmie, -azmie, np. pozytywizmie, romantyzmie, entuzjazmie.
3. Na początku wyrazu przed dzi piszemy z, chociaż niekiedy słyszymy [ź], np. zdzierstwo, zdziwić się. Ale miękką
spółgłoskę piszemy zgodnie z wymową w wyrazie źdźbło (i wyrazach pokrewnych).
4. Obie formy – ze spółgłoską miękką i bez – dopuszczalne są w miejscowniku rzeczownika pasmo: paśmie /
pasmie.
5. Spółgłoskę n przed ć(ci), ś(si), dź(dzi), ń(ni) niekiedy wymawiamy miękko [ń], jednak nie oznaczamy tej
miękkości w piśmie, np. w końcówkach:
– -ncie, -ndzie, np. momencie, rundzie;
– -nci, -ncik, np. studenci, studencik;
– -nnie, np. pannie;
– -nsie, np. awansie.
6. Nie oznaczamy też miękkości c przed ć(ci), np. occie oraz s przed ś(si), np. lassie.
152
Pisownia j oraz i
Uwaga: Zazwyczaj wyraźnie słyszymy, czy w danym wyrazie występuje i czy j i wówczas zapisujemy je zgodnie
z wymową, np. między dwiema spółgłoskami (np. lipa, kiwi) lub na końcu wyrazu (np. nadziei, olej). Sąsiedztwo
niektórych głosek sprawia jednak, że wymowa jest inna niż zapis i pomimo że słyszymy [j], piszemy i, np.
w wyrazach dialog, hiacynt, kiosk.
j i
1. Na początku wyrazu przed samogłoską piszemy j, np. 1. Na początku wyrazu przed spółgłoską
jabłko, język. piszemy i, np. igła, imię.
2. W innej pozycji po samogłosce piszemy j, np. wujek, 2. W innej pozycji po spółgłosce (niezależnie od
maj. wymowy) piszemy i, np. biuro, miasto.
3. Prefiksy nie wpływają na zmianę formy podstawowej, 3. Tylko w nielicznych wyrazach obcego
stąd np. jechać – wjechać, nadjechać, przejechać. pochodzenia w zapisie pojawia się i, np. Siena,
Uwaga! Siuks, oraz kiedy s, z, c wymawiamy osobno,
Wyjątek stanowią spółgłoski s, z, c po których może np. sinus, cito, cis-moll.
wystąpić j: 4. Prefiksy nie wpływają na zmianę formy
– w zakończeniach -sja, -zja, -cja, np. pensja, Tunezja, podstawowej, stąd np. irytować – zirytować.
kolacja;
– w wyrazach pochodzenia obcego, np. sjesta,
kasjerka.
Pisownia -ji, -ii oraz -i
-ji -ii -i
1. Rzeczowniki kończące się 1. Rzeczowniki obcego 1. Rzeczowniki kończące się na -ja po
na -ja po spółgłosce s, z, pochodzenia kończące samogłosce otrzymują zakończenie
c otrzymują zakończenie się na -ia otrzymują -i, np. nadzieja > nadziei, aleja > alei.
-ji, np. Rosja > Rosji, zakończenie -ii, np. 2. Rzeczowniki polskiego pochodzenia
poezja > poezji. biologia > biologii. kończące się na -ia otrzymują
2. Gdy -ia występuje zakończenie -i, np. ziemia > ziemi.
po n (jeżeli czytamy 3. Gdy -ia występuje po n (jeżeli
zakończenie mianownika czytamy zakończenie mianownika jak
jak [ńja]), otrzymują [ńia]), rzeczowniki otrzymują -i, np.
-ii, np. opinia > opinii, jadalnia > jadalni, stocznia > stoczni.
kampania > kampanii. 4. Rzeczowniki kończące się na -ea, -ua
otrzymują zawsze zakończenie -i, np.
orchidea > orchidei, Genua > Genui.
153
Pisownia samogłosek nosowych i połączeń ze spółgłoskami nosowymi
e + spółgłoska nosowa (czyli:

Samogłoski nosowe ę, ą em, en) oraz o + spółgłoska
nosowa (czyli: om, on)
1. Samogłoski nosowe ę i ą piszemy: 1. Połączenia e + spółgłoska
– w wyrazach rodzimych i spolszczonych (których obcego pochodze- nosowa (czyli: em, en) oraz
nia się nie odczuwa), np. gęsto, brązowy; o + spółgłoska nosowa
– w zakończeniach rzeczowników rodzaju nijakiego, np. kurczę, ramię. (czyli: om, on) piszemy:
2. Samogłoski ą i ę piszemy w wyrazach rodzimych i spolszczonych: – w wyrazach
– przed p, b, np. ząb, tępy, choć ich wymowa zbliżona jest do [om, em]; zapożyczonych, np.
– przed t, d, c, cz, dz, np. kąt, bączek, pędzić, choć ich wymowa zbliżona dentysta, tempo;
jest do [on, en]; – na początku wyrazu, np.
– przed k, g, np. pociąg, pęk, choć ich wymowa zbliżona jest do [oŋ1, eŋ1]; onkologia, encyklopedia;
– przed ć, dź, np. wziąć, będzie, choć ich wymowa zbliżona jest do [oń, eń]; – w zakończeniach
– w odmianie czasownika przed ł, np. wziąłem, pragnęły, choć ich wymo- rzeczowników -enka,
wa zbliżona jest do [o, e]; ę także przed l, np. wzięli, choć wymawiamy [e]. -onka, -enko, -onko,
3. Samogłoskę nosową piszemy wtedy, gdy w innych formach lub wyrazach -onnik, -ennik, -onny,
pokrewnych wymienia się ona na drugą z samogłosek nosowych, tzn. -enny, -onnica, -ennica,
ą na ę lub ę na ą, np. ząb – zęby, pięć – piąty. np. sukienka, okienko,
4. Samogłoski nosowe występują w określonych końcówkach odmienny.
deklinacyjnych. 2. em, en, om, on piszemy
• ą występuje w: przed f, w, s, z, sz, ch, np.
– narzędniku l.poj. rzeczowników, przymiotników, imiesłowów sensacja, benzyna, choć
przymiotnikowych, liczebników porządkowych i odmieniających się wymawiamy [ą, ę].
przymiotnikowo zaimków rodzaju żeńskiego oraz rzeczowników 3. Piszemy:
rodzaju męskiego kończących się na -a, np. Bawiła się niedawno – -om w celowniku
kupioną kolorową piłką; Nigdy nie miałem kontaktu z tym poetą; l.mn. rzeczowników
– bierniku l.poj. przymiotników oraz zaimków, liczebników wszystkich rodzajów, np.
i imiesłowów przymiotnikowych rodzaju żeńskiego, np. (przyglądam się) stołom,
Przeczytałem tamtą grubą książkę. kobietom, oknom.
• ę występuje w: – -em w narzędniku
– bierniku l.poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego oraz l.poj. rodzaju męskiego
rzeczowników męskich kończących się na -a, np. (widziałem) i nijakiego, np. (idę z)
kobietę, atletę; psem, dzieckiem.
– mianowniku, bierniku i wołaczu l.poj. niektórych rzeczowników 4. W koniugacji -em piszemy
rodzaju nijakiego, np. cielę, kocię. w 1. osobie l.poj. czasu
5. W koniugacji teraźniejszego koniugacji
• samogłoskę nosową ą piszemy: IV (-em, -e), np. umiem,
– w 3. osobie l.mn. czasu teraźniejszego, np. robią, umieją; rozumiem.
– w formach czasu przeszłego czasowników zakończonych na -ąć,
(1. i 3. osoba rodzaju męskiego l.poj.) przed ł, np. wziąłem, zaczął.
• samogłoskę nosową ę piszemy:
– w 1. osobie l.poj. czasu teraźniejszego koniugacji I (-ę,-esz),
II (-ę, -isz/-ysz), np. buduję, myślę;
– w 3. osobie l.poj. rodzaju żeńskiego oraz l.mn. rodzaju niemęskooso-
bowego i męskoosobowego czasu przeszłego czasowników zakoń-
czonych na -ąć (przed ł oraz l), np. płynęła, pragnęły, wzięli.
1
[ŋ] oznacza tylnojęzykową spółgłoskę n
154
Pisownia ó oraz u
ó u
1. Samogłoskę ó piszemy, kiedy wymienia się 1. W wyrazach zapożyczonych z języków obcych
w innych formach tego wyrazu lub w wyrazach najczęściej występuje u, np. konstytucja, luksus.
pokrewnych na: 2. Samogłoska u występuje w niezwykle licznych
– o, np. lód – lodem; w języku polskim cząstkach zdrobnień
– a, np. wrócić – wracać; rzeczowników i przymiotników, m.in.:
– e, np. pióro – pierze. – -unio, -unia, np. dziadunio, lalunia;
W przypadku niektórych wyrazów wymianę ó – -uś, -usia, np. synuś, córusia;
na o możemy odnaleźć w ich obcojęzycznych – -uszek, -uszka, -uszko, np. garnuszek, serduszko;
odpowiednikach, np. róża – łac., wł. rosa, – -ulek, -ulka, -uleńka, np. damulka, babuleńka;
ang. rose, niem. Rose. – -uni, -utki, -uteńki, np. bielutki, słodziusieńki;
2. Samogłoska ó występuje w określonych – -usi, -uśki, -uchny, np. maluśki, leciuchny;
zakończeniach rzeczowników: – -unek, -unka, np. rysunek, opiekunka;
– -ów, np. Kraków, Głogów; – -ulec, np. hamulec;
– -ówka, np. kartkówka, widokówka; – -us, np. lizus, dzikus;
– -ówna, np. Nowakówna, Kucówna; – -uch, -uchna, np. dzieciuch, matuchna;
– a także w końcówce -ów dopełniacza l.mn. – -um, np. muzeum.
rzeczowników męskich, np. chłopców, kotów. 3. Na początku wyrazu najczęściej występuje u.
(Uwaga: Do wyjątków należą wyrazy: skuwka, 4. Na końcu wyrazu występuje wyłącznie u.
wsuwka i zasuwka oraz ich wyrazy pokrewne.) 5. Samogłoskę u piszemy:
3. Na początku wyrazu ó pojawia się tylko – w formach czasu teraźniejszego zakończonych na
w wyrazach ów, ówczesny, ówdzie, ósmy, ósemka -uję, -ujesz, -uje, -ujemy, -ujecie, -ują, np. gotuję,
(i wyrazach pokrewnych). planują;
– w zakończeniach trybu rozkazującego -uj, np.
studiuj!;
– w imiesłowach przysłówkowych współczesnych
zakończonych na -ąc, np. promując.
155
Pisownia rz oraz ż
rz ż Wyjątkowo sz
1. rz piszemy po spółgłoskach b, 1. ż po spółgłoskach piszemy 1. sz po spółgłoskach
p, d, t, g, k, ch, j, w, np. brzuch, wyjątkowo: piszemy wyjątkowo:
grzyb, trzy. – w nazwach ptaków gżegżółka – w wyrazach kształt,
2. rz piszemy, gdy wymienia się (dawna nazwa kukułki) i piegża; wszyscy, pszczoła,
w innych formach tego wyrazu – w wyrazach z partykułą -że, np. pszenica, zawsze,
lub w wyrazach pokrewnych na jakże, niemalże, także, weźże. bukszpan, riksza,
r, np. morze – morski. 2. ż piszemy: wykształcenie, kszyk
Często pomocna może – po spółgłoskach l, ł, n, m, r, np. lżej, (gatunek ptaka) oraz
okazać się wymiana rz : r rżeć, mżawka; pochodzących od nich
widoczna w obcojęzycznych – przed spółgłoskami l, ł, n, r, w, np. wyrazach pokrewnych;
odpowiednikach polskich żniwa, wrażliwy. – w końcówkach
wyrazów. Najczęściej 3. ż piszemy, gdy wymienia się w innych przymiotników
dotyczy to innych języków formach tego wyrazu lub w wyrazach w stopniu wyższym
słowiańskich, np. burza – ros., pokrewnych na: i najwyższym, np.
ukr. буря [burja], słow. burka, – g, np. książka – księga; lepszy, najkrótszy;
ale także może dotyczyć – z, np. wiążę – wiązać; – w imiesłowach
języka pochodzenia danego – ź/zi, np. wożę – wozić; przysłówkowych
wyrazu, w którym pierwotnie – s, np. niżej – nisko; uprzednich, np.
występuje r, np. Krzysztof – dz, np. księża – ksiądz; zrobiwszy, poszedłszy.
– gr. Christophoros (stąd – dź, np. krawężnik – krawędź;
ang. Christopher, wł. Cristoforo – h, np. watażka – wataha.
itp.). 4. ż występuje w zakończeniach -aż, -eż:
3. rz występuje w zakończeniach: – w wyrazach rodzimych, jeżeli nie
– -arz, -erz, w których wymienia się na r;
następuje wymiana na r, np. – w wyrazach zapożyczonych,
lekarz – lekarski; w których w innych językach
– -mierz i -mistrz, np. pojawia się g, j lub rzadziej ch [czyt.
ciśnieniomierz, arcymistrz. jak ż], np. garaż – fr., ang. garage,
żongler – fr. jongleur, branża –
fr. branche.
156
Pisownia ch oraz h
Uwaga: W wielu przypadkach reguły nie rozstrzygają o wyborze ch czy h. W razie wątpliwości należy sięgnąć po
słownik ortograficzny.
ch h
1. ch piszemy: 1. h piszemy:
– w wyrazach rodzimych, np. chleb, chusteczka; – w wyrazach zapożyczonych (często z języka
– w wyrazach zapożyczonych (często z języka greckiego), w których występują m.in. cząstki:
greckiego), w których występują m.in. cząstki: hekto-, helio-, hemi-, hemo-, hetero-, higro-,
arch-, arche-, archi-, chir-, choreo-, chrono-, hiper-, hipo-, homeo-, homo-, hydro-, np.
echo-, psych- itd., np. archaiczny, archeologia, hektolitr, hemoglobina, hydromasaż;
choreografia, psychologia; – w nazwach własnych zapisywanych w innych
– w wyrazach obcych, w których w innych językach językach przez h, np. Holandia, Himalaje;
ch wymawia się jak [k], [cz] lub [sz], np. chór, – w imionach obcego pochodzenia, np. Helena,
chemia, chrześcijaństwo. Abraham, Bohdan;
2. ch piszemy, jeżeli w innych formach tego wyrazu – na początku wielu zapożyczonych wyrazów,
lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na sz, np. np. hamulec, herbata, humor, hak.
ucho – uszy. 2. h piszemy, jeżeli w innych formach tego wyrazu
Wyjątki to wyrazy obce yamaha czy wataha, choć lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na ż,
w ich odmianie występuje sz (yamasze, watasze). g, z, np. druh – drużyna, wahanie – waga, błahy –
3. ch piszemy: błazen.
– po s-, np. schodzić, schab, pascha; Wymiany można szukać też w językach obcych,
– zawsze na końcu wyrazu, np. dach, zapach, np. bohater – ros. богатырь [bogatyr’].
studentach. 3. h piszemy w wielu wyrazach na początku
Wyjątki to wyraz druh oraz grupa wyrazów wyrazu przed samogłoską, np. hak, hodować,
zapożyczonych m.in. z języków arabskiego huk.
i ukraińskiego, np. Ajudah, Allah (albo Allach), Boh.
157
Pisownia wielkiej i małej litery
Wielka litera Mała litera

1. Wielką literą zapisujemy imiona, nazwiska i nazwy: 1. Małą literą zapisujemy nazwy:
– imiona, nazwiska, pseudonimy, przydomki, np. Jan – nazwy pospolite, czyli nazywające
Kowalski, Kazimierz Wielki, Cher; kategorie istot lub rzeczy, np. człowiek,
– imiona własne roślin, zwierząt itd., np. kot Mruczek, dąb pies, stół;
Bartek; – nazwy dni tygodnia, miesięcy, okresów
– imiona własne Boga, bogów, postaci mitologicznych itp., kalendarzowych, np. poniedziałek, maj,
np. Duch Święty, Afrodyta; rok, karnawał;
– nazwy postaci literackich, uosobienia pojęć itp., np. – nazwy artykułów przemysłowych,
Czerwony Kapturek, Prawda, Los; spożywczych itp., np. (noszę) adidasy,
– nazwy świąt (religijnych i świeckich), np. Wielkanoc, (jeżdżę) mercedesem;
Nowy Rok, Dzień Babci; – nazwy pospolite utworzone od nazw
– nazwy marek, np. buty marki Adidas; własnych, np. warszawa (samochód),
– nazwy instytucji, organizacji, urzędów itp. i utworzone amerykanka (kanapa), judasz (zdrajca;
od nich skróty, np. Uniwersytet Jagielloński (UJ), wizjer w drzwiach);
Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ); – przymiotniki utworzone od nazw
– nazwy nagród, orderów, odznaczeń, np. Nagroda Nobla, własnych, np. porównanie homeryckie;
Krzyż Zasługi, Wzorowy Uczeń. – nazwy obrzędów, zwyczajów, zabaw
2. Wielką literą zapisujemy nazwy geograficzne: i tańców, np. walentynki, andrzejki,
– nazwy planet, gwiazd, gwiazdozbiorów, księżyców i in- zaręczyny, krakowiak, polonez;
nych obiektów astronomicznych, np. Mars, Wielki Wóz; – nazwy wydarzeń historycznych, np.
– nazwy kontynentów, oceanów, mórz, pustyń, gór, wysp bitwa pod Grunwaldem, powstanie
itd. warszawskie, wojna trojańska;
• jednowyrazowe, np. Europa, Atlantyk, Adriatyk, Sahara, – nazwy okresów, epok i prądów
Tatry, Kuba; kulturalnych, np. barok, romantyzm.
• wielowyrazowe, jeżeli wszystkie wyrazy są integralną 2. Małą literą zapisujemy w geografii:
częścią nazwy własnej, np. Ocean Atlantycki, Morze – pojęcia i terminy geograficzne, np.
Bałtyckie, Pustynia Błędowska, Góry Skaliste, Góra biegun, południk, równik;
Kościuszki, Kanał Panamski, Wyspa Świętej Heleny; – pojęcia i terminy geograficzne będące
– jedno- i wielowyrazowe nazwy państw, krain, miast, wsi, rzeczownikiem pospolitym, określeniem
dzielnic itp., np. Hiszpania, Nowa Zelandia, Lombardia, przed nazwą własną (bez którego
Londyn, Stara Wieś, Podgórze; nazwa może istnieć), np. rzeka Wisła,
– przymiotniki północny, południowy, wschodni, pustynia Gobi, wyspa Uznam;
zachodni, jeśli są integralną częścią nazw – przymiotniki północny, południowy,
geograficznych, państw itp., np. Europa Zachodnia, wschodni, zachodni, jeśli odnoszą się do
Morze Północne, a także Wschód, Zachód w znaczeniu części terytorium, a nie tworzą nazwy
obszarów geograficzno-kulturowych. własnej, np. (w) zachodniej Europie,
3. Wielką literą zapisujemy w topografii miasta: (przez) północną Polskę.
– jedno- i wielowyrazowe nazwy ulic, placów, parków itp., 3. Małą literą zapisujemy w topografii
np. ulica Kwiatowa, plac Zgody, aleja Waszyngtona; miasta:
– jedno- i wielowyrazowe nazwy budowli, zabytków, – wyrazy ulica, plac, aleja, osiedle,
obiektów, np. Sukiennice, Zamek Królewski, kościół kościół, pałac, cmentarz, hotel, sklep,
Świętych Piotra i Pawła, Cmentarz Łyczakowski; kino, pomnik itp. będące tylko nazwą
– jedno- i wielowyrazowe nazwy własne hoteli, restauracji, gatunkową przed nazwą własną, np.
sklepów, przedsiębiorstw itp., np. Orbis, Księgarnia ulica Szewska, park Jordana, wieża
Naukowa, pizzeria Rialto, hotel Novotel Kraków. Eiffla, kościół Na Skałce, pomnik Adama
Mickiewicza;
158
Wielka litera Mała litera
(Uwaga: W nazwach wielowyrazowych wielką literą – spójniki i przyimki w nazwach
zapisujemy tylko te wyrazy, które są integralną częścią wielowyrazowych ulic, placów, parków,
nazwy!) budowli, obiektów itp., np. ulica
4. Wielką literą zapisujemy: Wojciecha z Brudzewa, pomnik Bitwy pod
– nazwy mieszkańców planet, kontynentów, regionów Grunwaldem, park im. Żwirki i Wigury.
i krajów, np. Ziemianin, Azjata, Ślązak, Polak; 4. Małą literą zapisujemy:
– nazwy członków ludów, ras, plemion, dynastii itp., np. – nazwy mieszkańców miast, wsi,
Indianin, Habsburg. dzielnic, osiedli itp., np. warszawianin,
5. Wielką literą zapisujemy w tytułach: krowodrzanka;
– pierwszy wyraz w tytułach jedno- i wielowyrazowych – nazwy wyznawców religii, np.
różnego rodzaju utworów, programów radiowych chrześcijanin, żyd.
i telewizyjnych, deklaracji, ustaw itp., np. Biblia, Noce 5. Małą literą zapisujemy:
i dnie, Deklaracja praw dziecka, Wiadomości; – nazwy gatunkowe utworów, modlitw
(Wyjątki to m.in.: Stary Testament, Nowy Testament, Pismo itp. (także znajdujące się przed
Święte, Biblia Tysiąclecia oraz tytuły ksiąg biblijnych.) nazwami własnymi), np. litania, sonata
– wszystkie wyrazy w wielowyrazowych tytułach Księżycowa;
programów telewizyjnych lub radiowych o charakterze – nazwy godności, tytuły naukowe
cyklicznym, np. Teatr Telewizji, Telewizja Edukacyjna; i zawodowe, a także utworzone od nich
– tytuły czasopism i cykli wydawniczych (z wyjątkiem skróty, np. prezydent Jacek Majchrowski,
przyimków i spójników), np. „Gazeta Wyborcza”, „Kobieta rektor Marcin Pałys, prof. Ryszard Nycz,
i Życie”, „Po Prostu”, Biblioteka Wiedzy o Prasie; dr Elżbieta Zarych.
– tytuły modlitw, np. Anioł Pański, Litania do Najświętszej (Wyjątek: dużą literą piszemy nazwy
Marii Panny. urzędów jednoosobowych w aktach
6. Wyjątkowo wielowyrazowe nazwy okresów, epok i prądów prawnych, np. Jego Magnificencja Rektor
kulturalnych, np. Młoda Polska, Młode Niemcy. Uniwersytetu Warszawskiego.)
7. Wielkiej litery (w zapisie rzeczowników, przymiotników 6. W muzyce używamy litery małej na
i zaimków) używa się także ze względów uczuciowych oznaczenie tonacji molowej, np. c-moll.
i grzecznościowych, m.in.:
– w listach, podaniach, oficjalnych pismach różnego
rodzaju, np. Przesyłam Ci pozdrowienia; Szanowni
Państwo; Bardzo dziękuję Panu Prezesowi;
– w różnych wypowiedziach, wyrażając swój szacunek,
miłość, przyjaźń, np. Największą wartością jest Ojczyzna;
dostojny Jubilat.
8. W muzyce używamy wielkiej litery na oznaczenie tonacji
durowej, np. C-dur.
159
Pisownia nie
Łącznie Rozdzielnie
1. Partykułę nie z rzeczownikami piszemy 1. Jeżeli w zdaniu występuje przeciwstawienie:
łącznie, np. niepokój, niepalenie. – rzeczownik z nie piszemy rozdzielnie, np.
2. Partykułę nie piszemy łącznie nie krakowianin, ale warszawianin.
z przymiotnikami w stopniu równym, np. – przymiotnik z nie piszemy rozdzielnie, np. nie drogi,
niemiły, niedobry. ale tani.
3. W stopniowaniu przymiotników – przysłówek z nie piszemy rozdzielnie, np. nie dobrze,
oznaczających nie przeczenie, ale cechę ale źle.
przeciwstawną, oraz takich, w których – imiesłów przymiotnikowy z nie piszemy rozdzielnie,
wyraz bez nie w ogóle nie istnieje, np. np. nie siedzący, ale stojący; nie położony, ale
niechlujny, niebotyczny, występuje zapis postawiony.
łączny: niechlujny – niechlujniejszy – 2. Partykułę nie piszemy rozdzielnie z przymiotnikami
najniechlujniejszy. w stopniu wyższym i najwyższym, np. niezły –
(Uwaga: W przypadku niektórych nie lepszy – nie najlepszy, niemądry – nie mądrzejszy
przymiotników możliwy jest zapis podwójny – nie najmądrzejszy.
w zależności od znaczenia.) 3. W stopniowaniu przymiotników oznaczających
4. Partykułę nie piszemy łącznie: przeczenie rozdzielnie piszemy nie:
– z przysłówkami w stopniu równym – z przysłówkami w stopniu równym, które nie
pochodzącymi od przymiotników, np. pochodzą od przymiotników, np. nie bardzo,
niemiło, niedobrze; nie zawsze, nie zaraz;
– z przysłówkami w stopniu wyższym – z przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym,
i najwyższym, jeżeli wyraz bez nie nie np. nie lepiej, nie najmądrzej.
istnieje, np. niedołężnie – niedołężniej – 4. Partykułę nie piszemy rozdzielnie z:
najniedołężniej. – czasownikami (w formie osobowej, bezokoliczniku,
5. Wyjątkowo wyrazy: formie bezosobowej), np. nie zjadł, nie iść, nie należy;
– niejeden (w znaczeniu wiele) ale: nie jeden, – formami nieosobowymi czasownika kończącymi się
lecz dwóch; na -no, -to, np. nie zatrzymano, nie wykryto;
– nieraz (w znaczeniu często), ale: nie raz, ale – wyrażeniami, które mają znaczenie czasownikowe,
dwa; np. nie brak, nie wolno;
– niebawem; – liczebnikami, np. nie dwa, nie piąty;
– niezbyt; – zaimkami, np. nie my, nie tu;
– nieco; – wyrażeniami przyimkowymi, np. nie za długo,
– niejaki, niektóry; nie od dziś, nie dla mnie;
– niewiele, niewielu. – partykułami byle oraz lada: nie byle jaki, nie lada
6. Imiesłowy przymiotnikowe (czynne i bierne) problem.
z nie należy pisać łącznie (wg zmienionych 5. nie z imiesłowem przymiotnikowym piszemy
zasad ortografii z 1997 r.), np. niekupujący, rozdzielnie, jeżeli w zdaniu występuje konstrukcja ze
niezrobiony, choć dopuszczalna jest dawna spójnikami ani lub ni, np. nie widzący ani nie słyszący.
pisownia rozdzielna, gdy imiesłów użyty jest 6. Imiesłowy przysłówkowe (współczesne i uprzednie)
w znaczeniu czasownikowym, np. nie będący, z nie piszemy zawsze rozdzielnie, np. nie idąc,
nie kupujący, nie zrobiony. nie przeczytawszy.
Uwaga!
Pisownia z łącznikiem: Jeżeli rzeczownik lub przymiotnik piszemy wielką literą, to dodając do nich partykułę
nie, wyrazy te piszemy z łącznikiem, np. nie-Europejczyk, nie-Polak; nie-Mickiewiczowski.
160
Pisownia by
1. Łącznie piszemy cząstki -bym, -byś, -by, -byśmy, 1. Rozdzielnie piszemy bym, byś, by, byśmy, byście
-byście: z nieosobowymi formami czasowników:
– po osobowych formach czasowników, np. – po bezokolicznikach, np. dać by, napisać by;
robiłbym, poszlibyśmy; – po czasownikach modalnych niefleksyjnych,
– po czasownikach w funkcji bezosobowej, np. można, trzeba, warto, wolno itp., np. można by;
np. robiłoby się, wypadałoby. – po formach bezosobowych zakończonych na
2. Łącznie piszemy cząstkę -by-: -no, -to, np. otwarto by, związano by;
– po niektórych partykułach, m.in. ani, czy, – po wyrazach powinien, winien, np. powinien by.
niech, oby, np. anibyśmy, czyby; 2. Rozdzielnie piszemy cząstkę by:
– po większości spójników, m.in. ani, byle, – po zaimkach (przysłownych, pytajnych,
choć, chociaż, gdy, jak (= jeśli, gdy), jeśli, to względnych, wskazujących), m.in. dlatego, gdzie,
(= więc; nie mylić z zaimkiem wskazującym to), jak, kiedy, skąd, tam, wtedy, np. gdzie by, kiedy
zanim, że, np. gdybym, tobyś, żebyśmy. byśmy;
– po pozostałych częściach mowy, np. głupi by
(zauważył), dwóch by (zawołać).
161
Pisownia łączna i rozdzielna innych wyrażeń
1. Liczebniki pół i ćwierć piszemy łącznie, gdy są one 1. Liczebniki pół i ćwierć piszemy rozdzielnie,
częścią wyrazów złożonych: gdy są one:
– z rzeczownikiem, np. półbuty, półgolf, – liczebnikami ułamkowymi określającymi
ćwierćdolarówka; część czegoś, np. pół roku, ćwierć wieku;
– z przymiotnikiem, np. półmetrowy, półlekka, – podwójnym określeniem jednego
ćwierćfinałowy; pojęcia (rozdzielonym wewnętrznie
– z przysłówkiem, np. półdarmo, półprzytomnie; przecinkiem), np. pół żartem, pół serio;
– z formami czasownikowymi, np. półleżeć, półotwarty. pół fantastyczny, pół realistyczny;
2. Przyimek w piszemy z pół łącznie, gdy znaczy ‘na pół’, pół kobieta, pół ryba;
‘w połowie między godzinami’, ‘częściowo’, ‘w pasie’, – połączone z przyimkami, np. na pół,
np. zgiąć papier wpół, wpół do drugiej, objąć wpół, za ćwierć.
wpółprzymknięte oczy. 2. Przyimek w piszemy z pół rozdzielnie, gdy
3. Wszystkie prefiksy, rodzime i obce, m.in. a-, anty-, arcy-, znaczy ‘w połowie’, np. w pół drogi, zrobił
bez-, eks-, kontr-, maksi-, między-, mini-, nad-, od-, pod-, w pół godziny.
ponad-, przed-, przeciw-, pseudo-, super-, wice-, piszemy 3. Przysłówek + przymiotnik lub imiesłów
łącznie, np. aspołeczny, bezsenność, wiceprezydent. przymiotnikowy piszemy niekiedy łącznie
4. Przymiotniki, w których wyrazy określają się (kiedy jest to trwała właściwość), np. płyta
wzajemnie, piszemy łącznie, np. ciemnoczerwony długogrająca, człowiek słabosłyszący
(ciemny odcień czerwonego), dwuipółletni (mający (z takim schorzeniem).
2 i pół roku), małomówny (mówiący mało). 4. Rozdzielnie pisze się zasadniczo połączenia
5. Przysłówek + przymiotnik lub imiesłów przymiotnikowy przyimków z rzeczownikami, zaimkami,
piszemy zasadniczo rozdzielnie (kiedy jest to cecha przysłówkami i liczebnikami, np. bez
doraźna), np. długo grająca orkiestra, człowiek wątpienia, mimo to, przy czym, z daleka.
słabo słyszący (w danej sytuacji), kurs dla średnio
zaawansowanych, ławka świeżo malowana.
6. Łącznie piszemy przyimki, które składają się z samych
przyimków, np. ponad, spod, sprzed.
7. Pisownia łączna pojawia się w dawnych połączeniach
przyimków z rzeczownikami, zaimkami, przysłówkami
i liczebnikami, które współcześnie są zrostami, np.
dlatego, dopóki, naprzeciwko, pośrodku itp.
8. Wyjątek: Prefiks niby- w terminach przyrodniczych lub
astrologicznych piszemy zawsze łącznie, np. nibynóżki,
nibygwiazda.
Pisownia z łącznikiem:
1. Jeżeli wyraz piszemy wielką literą, to prefiks połączony jest z nim łącznikiem, np. pseudo-Amerykanin,
anty-Platon.
2. Prefiksy niby- i quasi- piszemy zawsze z łącznikiem, np. niby-ludowy, niby-Francuz, quasi-nauka, quasi-Polak.
3. Przymiotniki złożone, w których obydwa wyrazy są równorzędne znaczeniowo piszemy z łącznikiem, np.
flaga biało-czerwona (biała i czerwona), słownik polsko-angielski (zawiera część polską i część angielską).
162
ORTOGRAFIA POLSKA
W CWICZENIACH DLA OBCOKRAJOWCÓW
Elżbieta Zarych
ORTOGRAFIA POLSKA W CWICZENIACH

DLA OBCOKRAJOWCÓW to pierwszy
tak obszerny zbiór ćwiczeń z polskiej ortografii
napisany specjalnie dla cudzoziemców. Autorka
książki, dr Elżbieta Zarych, wykorzystała w niej
doświadczenia zebrane na Uniwersytecie
Jagiellońskim w trakcie pracy ze studentami,
w tym stypendystami Erasmusa i tłumaczami.
 W 10 rozdziałach kompleksowo
przedstawione zostały zagadnienia, które
sprawiają obcokrajowcom szczególne
problemy. Szczegółowo wyjaśnionym
regułom ortograficznym towarzyszą
różnorodne ćwiczenia, wśród których
znajdują się:
· ćwiczenia fonetyczno-ortograficzne,
· ćwiczenia słowotwórcze,
· teksty z lukami,
· tabele odmiany,
· diagramy,
· gry językowe,
· przepisy kulinarne,
· utwory literackie,
· piosenki,
· dyktanda.
 W nauce ortografii pomagają też dowcipne

rysunki ułatwiające zapamiętanie zasad.
 Książka może być wykorzystywana zarówno www.prologpublishing.com

jako samouczek (klucz do ćwiczeń),
jak i do pracy z lektorem w grupach.
 Do książki dodana jest płyta CD mp3

z nagraniami ćwiczeń i dyktand czytanych
w różnym tempie.

Ortografia W Cwiczeniach Dla Obcokrajowcow-SIGNED

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ortografia W Cwiczeniach Dla Obcokrajowcow-SIGNED

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

http://prologpublishing.

Book owner: Gosia@agencjakulturalna.pl

Book owner: Gosia@agencjakulturalna.pl

Rysunki: Paweł Kołodziejski

Copyright © by Prolog Publishing, Kraków 2021

Book owner: Gosia@agencjakulturalna.pl

I Jak słyszymy, jak piszemy? ..................................................................................... 6

Klucz i transkrypcja nagrań ..................................................................................... 131

Zestawienie zasad ortograficznych .......................................................................... 151

Book owner: Gosia@agencjakulturalna.pl

Tabele samogłosek i spółgłosek

dom – tom bułka − półka

We wszystkich tych przypadkach pisownia jest inna niż wymowa!

Dźwięczność głoski słychać wyraźnie, kiedy znajduje się przed samogłoską!

1. b/p 2. d/t 3. w/f 4. g/k 5. z/s

6. ź/ś 7. ż, rz/sz 8. dz/c 9. dź/ć 10. dż/cz

kot – kod mókł – mógł paś! – paź pot – pod

Homofony to wyrazy, które wymawia

4. wz- czy ws-, wez- czy wes-?

Podobna zasada rozstrzyga o wyborze prefiksu wz-/ws- oraz wez-/wes-:

A. 7. ___nowić 15. ___budzić B. wez-/wes-

5. -ski, -dzki, -cki?

1. sąsiedzki (a:e, d:dz)

Nazwy mieszkańców kontynentów,

6. Czy ma być „w” przed -ski?

Niestety nie można jednoznacznie określić Po dodaniu sufiksu -ski

Wyjątki to wychodźstwo i uchodźstwo. Należy zawsze sprawdzić zakończenie tematu

8. Czy ma być „w” przed -stwo?

-w- przed sufiksem -stwo występuje zawsze

1. Placek ziemniaczany smakuje mi bardziej niż placek cygański.

10. Niestaranność wymowy prowadzi do błędu

priorytet komputer umiem poszedłem drzwi łabędź

A. spółgłoskami dźwięcznymi lub bezdźwięcznymi

B. cząstkami (m.in. prefiksami i sufiksami)

Spółgłoski miękkie zapisujemy za pomocą:

Uwaga na wyrazy, w których i tworzy sylabę!

• ć piszemy przed spółgłoskami i na końcu wyrazu, np. ćma, leć;

i oznaczające miękkość oraz

Istnieją wyrazy obcego pochodzenia, w których ci czytane jest

Zasady te konsekwentnie występują w deklinacji (ćwiczenia 3 i 4) oraz w koniugacji (ćwiczenie 5).

M. ćma nić kość liść łokieć sieć śmieć gość

W deklinacji pojawiają się też wymiany

bezokolicznik 3.os. l.poj. 3.os. l.poj. 2.os. l.poj. 2.os. l.mn.

wracać/wrócić wraca wróci wracaj!/wróć! wracajcie!/wróćcie!

• ś piszemy przed spółgłoskami i na końcu wyrazu, np. świt, nieś;

i oznaczające miękkość oraz

M. gęś wieś struś wrzesień miś osioł powieść tatuś

W deklinacji pojawiają się wymiany spółgłoskowe (alternacje)

bezokolicznik 3.os. l.poj. 3.os. l.poj. 2.os. l.poj. 2.os. l.mn.

nieść/zanieść niesie nieś!/zanieś! nieście!/zanieście!

• ź piszemy przed spółgłoskami i na końcu wyrazu, np. późno, gałąź;

M. gałąź paź maź więzień

bezokolicznik 3.os. l.poj. 3.os. l.poj. 2.os. l.poj. 2.os. l.mn.

budzić/obudzić budzi obudzi budź!/obudź! budźcie!/obudźcie!

• dź piszemy przed spółgłoskami i na końcu wyrazu, np. dźwięk, łódź;

1. dzi do mnie cała ro____na.

M. łabędź odpowiedź miedź łódź gwóźdź żołądź niedźwiedź

bezokolicznik 3.os. l.poj. 3.os. l.poj. 2.os. l.poj. 2.os. l.mn.

znajdować/znaleźć znajduje znajdzie znajduj!/znajdź! znajdujcie!/znajdźcie!

Aby ułatwić sobie wybór właściwej spółgłoski

• ń piszemy przed spółgłoskami i na końcu wyrazu, np. pański, koń;

M. koń słoń broń mięsień ogień pień przyjaźń

W deklinacji mogą pojawiać się wymiany spółgłoskowe

A. 7. _nowić 15. _budzić B. wez-/wes-

Zazdrośc_ła gawronom i srokom, Jestem c_ężka i trochę opasła,

3. osłona przec_wsłoneczna montowana na okn_e, składa_ąca s_ę z połączonych l___stew

5. pom_eszczenie na statku dla pasażerów lub załog_

9. pozosta_e po spalen_u czegoś, np. pal_w czy organ_zmów żywych

10. ma_owy kw_at o _ntensywne_ won___

11. _ęzyk Żydów powstały na baz_e n_em_eck___ego

12. w_elk_ , gęsty las

1. ę now_ reklam_ telefonów?

1. u zawsze nosi kr_ci_tkie sp_dniczki i bl_zeczki z mn_stwem g_zik___w.