Egzaminacyjne powtórki

SŁOWOTWÓRSTWO

Słowotwórstwo - dział gramatyki zajmujący się ..................................... i .................................. wyrazów.

Podstawowe pojęcia:
WYRAZ PODSTAWOWY - wyraz, od którego bezpośrednio pochodzi inny wyraz.

WYRAZ POCHODNY - wyraz bezpośrednio pochodzący od wyrazu podstawowego (jest podzielny słowotwórczo,
składa się z podstawy słowotwórczej i formantu).

PODSTAWA SŁOWOTWÓRCZA (TEMAT SŁOWOTWÓRCZY) to część wyrazu, która powtarza się w wyrazie
podstawowym i w wyrazie pochodnym. W podstawie słowotwórczej mogą zachodzić oboczności, np. stół - stołowy -
oboczność ó:o.

FORMANT- część, którą wyraz pochodny różni się od wyrazu podstawowego (zazwyczaj jest to część dodana do
podstawy słowotwórczej). Nadaje on powstałemu wyrazowi dodatkowe znaczenie, np. dom -ek - mały dom.

RODZINA WYRAZÓW - wyraz podstawowy z utworzonymi od niego wyrazami pochodnymi.

WYRAZY POKREWNE - wchodzą w skład rodziny wyrazów.

RDZEŃ - część wspólna dla wszystkich wyrazów pokrewnych.

Zadanie 1. Uzupełnij schemat. W puste miejsca wpisz odpowiednie pojęcia.

czytać

czytnik

przeczytać

czytanka czyt -anka

RODZAJE FORMANTÓW

PRZEDROSTKI (PREFIKSY) - znajdują się przed podstawą słowotwórczą, np. prze-czytać.

PRZYROSTKI (SUFIKSY) - znajdują się po podstawie słowotwórczej, np. czyt-nik.

WROSTKI (INTERFIKSY) - znajdują się między dwoma podstawami słowotwórczymi w wyrazach złożonych, np.
język-o-znawca.

FORMANTY ZEROWE (Ø) - występują w wyrazach pochodnych, które powstały przez odrzucenie końcowej
części wyrazu podstawowego, np. śpiew -Ø (od śpiewać)
Formanty zmieniają podstawowe znaczenie zawarte w temacie słowotwórczym wyrazu, uczestniczą tym
samym w kształtowaniu znaczenia nowego wyrazu (wyrazu pochodnego). Niektóre formanty mają stałą
funkcję znaczeniotwórczą, na przykład:

 -ek (w połączeniu z rzeczownikami), -utki (w połączeniu z przymiotnikami) – tworzą zdrobnienia

wyrazów (np. pies-ek, mal-utki);
 -isko, -ydło, -al – tworzą zgrubienia (ps-isko, strasz-ydło, noch-al);
 -nia, -alnia, -arnia – oznaczają miejsca, w których wykonuje się jakąś czynność lub w których
znajduje się jakaś rzecz (pracow-nia, przędz-alnia, księg-arnia);
 -arz, -ca – tworzą męskie nazwy wykonawców czynności (mal-arz, kpi-arz, dorad-ca, kłam-ca).

Czasami ten sam formant może nadawać różne znaczenia wyrazom pochodnym, na przykład przyrostek -ka
może oznaczać:

 żeńskość (góral-ka, nauczyciel-ka),

 zdrobnienie (kóz-ka, nóż-ka),
 czynność (wędrów-ka, rozgryw-ka).

Wyrazy pochodne tworzone od dwóch wyrazów podstawowych nazywamy WYRAZAMI

ZŁOŻONYMI.
Dzielimy je na: złożenia, zestawienia, zrosty.

W złożeniach tematy słowotwórcze łączą się za pomocą formantu zwanego wrostkiem

(interfiksem), którym mogą być -o-; -i-; -y- (sam-o-lot, łam-i-główka, męcz-y-dusza). Odmianie
podlega tylko drugi człon złożenia (samolotu, samolotem itd.)

Zestawienia polegają na połączeniu dwu samodzielnych wyrazów, dzięki czemu powstaje

znaczeniowa jedność. Wyrazy w zestawieniu są pisane oddzielnie (czarna jagoda, wieczne pióro,
Jelenia Góra). Odmianie podlegają obydwa wyrazy tworzące zestawienie (czarnej jagody, czarną
jagodą itp.).

Zrosty powstają w wyniku bezpośredniego zespolenia dwóch wyrazów w jedną całość. Pomiędzy
zespalanymi wyrazami nie występują żadne dodatkowe elementy (dobranoc, Białystok). Jeśli
elementy zrostu tworzą związek zgody, odmianie podlegają obydwa wyrazy (Białystok,
Białegostoku, Białymstokiem itd.). Jeśli tworzą związek rządu, odmieniamy tylko drugi człon
(karygodny, karygodnego, karygodnemu itd.).

 
Ortografia i interpunkcja
Zadanie 2. Uzupełnij podane związki wyrazowe słowami należącymi do tej samej rodziny wyrazów.
Wpisz w każdą lukę właściwy wyraz pokrewny.

pędzić ciągnąć

......................................kogoś w kozi róg .....................................kogoś za język

..................................... kogoś na cztery wiatry .....................................czyjąś uwagę

......................................komuś strachu ....................................na siebie kłopoty

....................................kogoś na swoją stronę

....................................kogoś na listę

Zadanie 3. Urządź wystawę w sali reprezentacyjnej znajdującej się w fabryce słów.

Wstaw w luki właściwe słowa. Zastosuj kolejność alfabetyczną.

szczęściarz
dostawca
wesołek
Europejczyk
zapominalski
Litwin
rysownik
zarozumialec
wynalazca
Anglik
badacz
krakowianin

Portrety wykonawców czynności

Karykatury osób o pewnych cechach

Fotografie mieszkańców różnych zakątków świata

Zadanie 4. Dodaj do podanych cząstek przyrostki, tak aby utworzyć zestawy wyrazów.
Wstaw w każdą lukę właściwy przyrostek.

Nazwy czynności
-cie
-ka obrób......... ; ku..............; malowa.............; pomoc..............
-nie
-ø
-arka Nazwy wykonawców czynności
-arz
-niczka piek.......; złot........., rysow..............; koronk...............
-nik
-acz
-dło
Nazwy narzędzi
-arka
-nik ima.............; pal.............; spręż................; powiel............

Zadanie 5. Każda podana definicja wyrazu pochodnego zawiera w sobie wyraz podstawowy. Znajdź i zapisz
oba te wyrazy. Wypisz formanty i ewentualne oboczności w obrębie podstawy słowotwórczej

Parafraza Wyraz podstawowy Wyraz pochodny Formanty Oboczności

słowotwórcza
mały pies

ten, kto piecze

chleb
taki, który się
uśmiecha
to, w czym się
chowa
tam, gdzie się
kupuje kwiaty
taki, który ma
kształt koła

Zadanie 6. Uzupełnij zdania, tak aby powstały poprawne definicje. Wstaw w każdą lukę informację
wybraną spośród podanych.

Wyraz............................................................to taki, od którego można utworzyć inny wyraz.

Wyraz ...........................................................to taki, który został utworzony od wyrazu podstawowego.
Wyraz ........................................................... to taki, w którym można wyodrębnić podstawę słowotwórczą i
formant.
Wyraz ...............................................................to taki, w którym nie można wyodrębnić podstawy
słowotwórczej i formantu.
podzielny słowotwórczo
podstawowy
niepodzielny słowotwórczo
pochodny

Zadanie 7. Zaznacz wszystkie wyrazy podzielne słowotwórczo.

● chodzić ● trawnik ● odczytać ● syn ● biedak ● trawa ● biedny ● dzienny

Zadanie 8. Jakie wymiany głoskowe występują w podanych parach wyrazów? Wstaw w każdą lukę oboczności
wybrane spośród podanych.
las  → leśny
ręka → rączka
pies → psiak
księga → książka
wiatr → wietrzyk

Zadanie 9. Zaznacz wyrazy pochodne powstałe od wyrażeń przyimkowych.

● przedmieście ● podręcznik ● księgarnia ● bezrękawnik ● biblioteka ● ostrosłup ● podkolanówki ●

polityka ● nauczycielka

Zadanie 10. W podanych wyrazach rozpoznaj formanty słowotwórcze. Wpisz w lukę obok każdego
wyrazu odpowiedni formant.

dopisać ....................

kółko .........................

piątka.........................

suszarnia.......................

brodacz........................

Zadanie 11. Który szereg zawiera wyrazy pochodne mające formant zerowy?Zaznacz poprawną
odpowiedź.

A. prać, myć, bić, czuć

B. dom, kwiat, sok, smak
C. biel, zryw, wymysł, śpiew
D. pisak, starzec, śmiałek, palec

Zadanie 12. Za pomocą jakich formantów zostały utworzone poniższe wyrazy pochodne?
Wstaw w każdą lukę odpowiednią nazwę formantu wybraną spośród podanych.

przyrostek
przedrostek
wrostek
formant zerowy

sprawność –

księgozbiór –

zaprezentować –
myśl –

pracownia –

zakaz –

wywalczyć –

Zadanie. 13. Za pomocą jakich formantów utworzono nazwy miejsc i pomieszczeń pokazanych na
zdjęciach?Zaznacz poprawną odpowiedź.

A. -nik, -ownia, -arnia, -alnia

B. -ka, -nica, -aczka, -alnik
C. -sko, -ysko, -ek, -ka
D. -ec, -ek, -ak, -as

Zadanie 14. Utwórz nazwy od podanych wyrażeń. Wpisz w każdą lukę odpowiednią nazwę.

Nazwy miejsc: Nazwy przedmiotów:

przy lądzie – na rogu –

za Kaukazem – pod nogą –

do rzeki – za głową –

Zadanie 15. Rozpoznaj słowa należące do jednej rodziny. Zaznacz w każdym zestawie wszystkie
wyrazy pokrewne.

I. dzień/ dziennikarski/ dziennik/ pamiętnik/ dziennikarz/ dzienny

II. bawić się/ zabawa/ zabawny/ rozbawić/ rozrywka/ zabawka

III wrócić/ powrót/ odwrócić/ cofnąć/ powrotny/ przywrócić

IV pamiętać/ pominąć/ pamięć/ rozpamiętywać/ pamiętny/ zapamiętać

V. wspomnienie/ wspominać/ powspominać/ przywoływać/ wspomnieniowy

Zadanie 16. Który szereg zawiera wyrazy należące do jednej rodziny? Zaznacz poprawną odpowiedź.
A. masarz, masarnia, masażysta, masażystka

B. świetny, znakomity, doskonały, wyborny

C. adaptować, adoptować, głoska, zgłoska

D. rękawica, ręcznik, poręczenie, rękaw

Zadanie 17. Uzupełnij definicje podanych wyrazów.

Wpisz w każdą lukę takie objaśnienie, w którym użyjesz wyrazu podstawowego.

zleceniobiorca – ten, kto ....................................

samolot – to, co...................................................
gazomierz – to, co................................................
kłapouch – ten, kto ma..........................................
przybrzeżny – ten, który jest..................................
Zadanie 18. Wpisz w odpowiednią kolumnę wyrazy złożone.

Jan Kochanowski ● Czarnolas ● Boże Narodzenie ● Białystok ● Wielkanoc ● dzięcioł pstry ● dobranoc ●
cudzoziemiec

ZROST ZŁOŻENIE ZESTAWIENIE

Zadanie 19. Od podanych wyrazów utwórz złożenia i zapisz je zgodnie z zasadami ortograficznymi.
Skorzystaj z podanych niżej informacji. Wpisz w każdą lukę odpowiedni wyraz.

Przymiotniki złożone z członów równorzędnych znaczeniowo piszemy z łącznikiem, np. klasa o profilu
matematyczno-informatycznym (i matematyczna, i informatyczna). Przymiotniki złożone, w których
pierwszy człon tylko określa drugi, informując o jego dodatkowej cesze, piszemy łącznie, np. jasnoczerwony
(czerwony w jasnym odcieniu).

sweter czarny i biały – sweter...................................................................................

unia zawarta między Polską i Litwą –unia................................................................
samochód w kolorze ciemnej czerwieni –samochód................................................
materiał czuły na światło – materiał.........................................................................
znajdujący się na wschodzie Azji –kraj ...................................................................
barwa polskiej flagi – flaga.......................................................................................
Kościół katolicki w obrządku rzymskim – Kościół..............................................................

Zadania z arkuszy egzaminacyjnych

Zadanie 20. Oceń prawdziwość poniższych informacji. Zaznacz P, jeśli sformułowanie jest prawdziwe lub F,
jeśli jest fałszywe.

1. Z pisowni wyrazu ,,szarobrązowy" wynika, że drzwi szpitalne były P F

dwukolorowe: częściowo szare, a częściowo brązowe.
2. Wyraz ,,ciemnoczerwony" użyty w zdaniu: W jednej chwili woda przybrała P F
ciemnoczerwony kolor może być również zapisany rozdzielnie.

Zadanie 21. Uzupełnij zdanie. Wybierz właściwe odpowiedzi spośród podanych.

Użyty w opowiadaniu wyraz gromadka jest A/B utworzonym za pomocą formantu C/D.

A. zdrobnieniem C. przedrostkowego

B. zgrubieniem D. przyrostkowego

Zadanie 22. Wybierz właściwe zakończenie poniższego zdania

Słowo miedzianobrody to:

A. zestawienie
B. zrost
C. złożenie
D. zwrot

Zadanie 23. Dokończ zdanie. Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych.

Wyraz pochodny należący do tej samej kategorii znaczeniowej co wyraz programista można utworzyć za pomocą
formantu:

A. - nica B. -owiec C. -anin D. -ysko

Zadanie 24. Dokończ zdanie. Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych.

Formant, który służy także do tworzenia zdrobnień, zastosowano w wyrazie:

A. Całusek B. Kłujewo C. Gładków D. Szczypin

Zadanie 25. Uzupełnij zdanie. Wybierz właściwą odpowiedź spośród podanych.

Przymiotnik miodopłynna to przykład A/B. Takim samym typem wyrazu złożonego jest słowo C/D.

A. zrostu C. wniebowzięty

B. złożenia D. cudzoziemiec

Zadanie 26. Od czasownika czytać utwórz rzeczowniki pochodne o podanym znaczeniu. Wpisz w każdą lukę
utworzony wyraz:

I. Nazwa czynności: _________________

II. Nazwa wykonawcy czynności _________________
III. Nazwa miejsca: _____________________
IV. Nazwa narzędzia: _________________

Zadanie 27. Podaj wyrazy podstawowe do wymienionych wyrazów pochodnych. Wpisz w każdą lukę właściwe
słowo ( lub słowa).
I. ___________________- narożnik IV. _____________________ - cymbalista
II. __________________-płotek V._______________________-leworęczny
III._________________- pływalnia VI. _____________________- zadrukować

Zadanie 28. Zaznacz odpowiednio: prawda lub fałsz.

Wyraz zapis jest wyrazem podstawowym dla wyrazu zapisać. P F

Wyraz napis powstał od wyrazu napisać. P F
Wyraz przybrzeżny powstał od wyrażenia przyimkowego przy brzegu. P F