1.

III Angielska wojna domowa

1. Przemiany społeczne i konflikty religijne
a) Dynamiczny rozwój górnictwa, metalurgii i sukiennictwa w Anglii od XVI w. - wysokie dochody
dla inwestujących mieszczan
b) Sukcesy majątkowe kupców i bankierów, którzy zajęli się obsługą dobrze prosperującego w I
poł. XVII w. handlu kolonialnego.
c) Utrzymywanie się starej arystokracji z posiadanej ziemi i renty feudalnej. Obok niej pojawiła się
jednak tzw. nowa szlachta - gentra, której majątki rozrosły się w wyniku przejmowania od
monarchów dawnych posiadłości kościelnych oraz aktywności na polu gospodarczym.
d) Przekształcanie swoich posiadłości przez gentrę w kierunku potrzeb rynkowych i organizowanie
wespół z bogatym mieszczaństwem manufaktur oraz finansowanie wypraw morskich.
e) Dodatni bilans w handlu zagranicznym stanowi wyznacznik siły gospodarczej kraju. Zasady
merkantylizmu, które obowiązywały w polityce Anglii w XVII w., opracował Thomas Mun.
Zgodnie z nimi, aby rozwijać produkcję wewnątrz kraju, obłożono wysokimi cłami eksport
surowców oraz import gotowych produktów, natomiast niskimi cłami promowano import
surowców dla rzemiosła oraz sprzedaż za granicę gotowych surowców.
f) Dążenia do hamowania zbyt daleko idących przemian społecznych przez arystokrację. Nie
dopuszczała do reform zmierzających w kierunku całkowitej likwidacji ograniczeń stanowych.
g) Brak zmian prawa, które mogłyby przyczynić się do całkowitej likwidacji reliktów feudalizmu
utrudniających funkcjonowanie przedsiębiorczym mieszczanom i szlachcie.
h) Dominacja na północy Anglii wielkich majątków, gdzie utrzymywano poddaństwo chłopów.
i) Zapobieganie przez dwór królewski o utrzymanie monopolów na handel czy wytwórczość, którą
król nadawał za sporą opłatą najzamożniejszym przedstawicielom angielskiego społeczeństwa.
j) Upomnienie się średniozamożnego mieszczaństwa o wolny handel i przemysł, a właściciele
majątków oraz wolni chłopi (yeomeni) o zniesienie ustroju feudalnego.
k) Na napięte stosunki społeczne w Anglii nałożyły się także kwestie religijne. Wielu mieszkańców
uważało, że reformacja nie została przeprowadzona do końca.
l) Zamożne mieszczaństwo znalazło własną religię i ideologię - kalwinizm w wersji angielskiej
nazywany purytanizmem. Głosili, że człowiek powinien być nie tylko bogobojny, lecz także
pracowity, wstrzemięźliwy i oszczędny.

2. Spór króla z parlamentem

a) Po bezpotomnej śmierci Elżbiety I (1603) koronę angielską otrzymał król Szkocji Jakub VI Stuart,
występujący w Anglii pod imieniem Jakub I. Wraz z jego wstąpieniem na tron doszło do unii
personalnej między Anglią, Walią i Irlandią a Szkocją.
b) Zniechęcenie się poddanych angielskich do nowego monarchy, który chciał sprawować rządy
absolutne.
c) Nieumiejętna polityka zagraniczna monarchy oraz ignorowanie zachodzących przemian oraz
dążeń rosnących w siłę grup społecznych, które chciały uczestniczyć w życiu politycznym i
współdecydować o polityce państwa.
d) Zaprzepaszczenie przez króla Jakuba I tradycji współpracy panującego z parlamentem. Nie
chciał się pogodzić z ograniczeniem królewskich kompetencji, dlatego lekceważył i rzadko
zwoływał posiedzenia parlamentu.
e) Izba Gmin - centrum opozycji antykrólewskiej.
f) Niepopularna polityka zagraniczne i liczne wojny Karola I Stuarta. Gdy poparł króla Francji w
jego walce z hugenotami, opozycja nie zgodziła się na uchwalenie nowych podatków. W
odpowiedzi w 1626 r. monarcha rozwiązał to zgromadzenie i aresztował głównych oponentów.
g) Przedstawienie królowi do zatwierdzenia „Petycji o prawu”. Domaganie się respektowania
praw posłów obu izb do wyrażania zgody na nakładanie podatków oraz ochrony przed
samowolnymi aresztowaniami.
h) Zgoda Karola I Stuarta na zatwierdzenie „Petycji o prawu” i ponowne rozwiązanie parlamentu
(1629) - Rozpoczęcie się 11-letniej tyranii (Brak zwoływanych zgromadzeń) - Zaprowadzenie
terroru i surowej cenzury

3. Początek konfliktu
a) Niezadowolenie we wszystkich częściach królestwa z podatków oraz konfiskat majątków
b) Próba narzucenia przez króla Karola I anglikanizmu w Szkocji - nieudana (1637 r. wybuchł bunt
przeciwko władcy)
c) Zwołanie przez Karola I parlamentu (1640), licząc że ten poprze go w wojnie i uchwali na ten cel
odpowiednie środki - parlamentarzyści domagali się zakończenia nadużyć dokonywanych przez
rząd w latach, gdy nie zwoływano zgromadzenia
d) Prowadzenie ze Szkotami tajnych rokowań pokojowych. W tej sytuacji Karol I rozwiązał
posiedzenie (1640) - Krótki Parlament
e) Brak pieniędzy z podatków na prowadzenie wojny i ponowne zwołanie parlamentu. Obrady
rozpoczęły się 3 XI 1640 r. (Parlamentarzyści wymusili na królu podpisanie aktu zawierającego
oświadczenie, że bez zgody samego parlamentu nie będzie możliwe jego rozwiązanie) - Długi
Parlament - Obrady trwały do 1653 r.
f) Chęć przywrócenia przez członków Izby Gmin i Lordów współpracy między monarchą a
arystokracją i gentrą.
g) Aresztowanie i osądzenie królewskich urzędników - oskarżano ich o złe relacje króla z
parlamentem
h) Szukanie poparcia przez króla w Szkocji i w Irlandii - podejrzenie o zamiarach rozprawienia się z
opozycją siłą
i) Podział wewnątrz parlamentu - główną rolę zaczęli odgrywać purytanie John Pym i Oliver
Cromwell. Za ich sprawą w 1641 r. ogłoszono tzw. Wielką remonstrację - lista zarzutów wobec
króla o przekroczenie prawa w okresie jego samowolnych rządów.
j) Domaganie się przez parlament kontroli nad ministrami królewskimi
k) Nieudana próba aresztowania purytańskiej opozycji przez króla (1642). Mieszkańcy Londynu
stanęli po stronie parlamentu i to król musiał uciekać z miasta.

4. Wojna domowa i powstanie republiki

a) Rozpoczęcie się wojny domowej wraz z opuszczeniem przez władcę Londynu
b) Po stronie króla stanęli arystokraci i wielcy właściciele ziemscy oraz duchowni anglikańscy i
katolicy
c) Zwolennikami parlamentu byli przedstawiciele gentry, większość bogacącego się
mieszczaństwa i niezadowolona ludność wiejska
d) Początkowe porażki słabiej uzbrojonych i zorganizowanych wojsk parlamentu
e) Zwycięstwo nad rojalistami w bitwie pod Marston Moor (1644).
f) Poszukiwanie sprawnego dowódcy i organizatora przez parlament - Oliver Cromwell
g) Stworzenie Armii Nowego Wzoru i pokonanie wojsk królewskich w 1645 r. w bitwie pod Naseby.
(Karol I schronił się w Szkocji, lecz został pojmany i dwa lata później oddany w ręce parlamentu)
h) Rozłam wśród członków zgromadzenia na stanowiących większość i gotowych do kompromisu
prezbiterian oraz będących w mniejszości radykalnych independentów
i) Ucieczka Karola I z niewoli i sprzymierzenie się króla ze szkocką szlachtą. Wkroczył w maju 1648
r. do Anglii i został pokonany pod Preston
j) Podjęcie decyzji przez zgromadzenie o rozpoczęciu rokowań z Karolem I oraz zajęcie Londynu
przez wojska i aresztowanie części posłów. (Z 200-osobowego parlamentu zostało jedynie 50
independentów) (grudzień 1648) (13-osobową Izbę Lordów rozwiązano)
k) Zredukowany parlament z powodu małej liczby członków został nazwany Parlamentem
Kadłubowym. Zdecydował on o wytoczeniu procesu Karolowi I oskarżonemu o zdradę stanu.
l) Skazanie Karola I na śmierć (27 styczeń 1649) i ogłoszenie republiki
m) Zbrojna wyprawa Olivera Cromwella do zbuntowanej Irlandii. - krwawe stłumienie powstania,
skonfiskowano wiele majątków i rozdano je zwolennikom republiki (1649)
n) Kolejna wyprawa Cromwella przeciwko Szkocji (1650) , którzy wybrali na swojego władcę
Karola II. Irlandia i Szkocja zostały podbite i połączone z Anglią unią polityczną.
o) Walka biednej ludności miejskiej i wiejskiej o prawa polityczne, a zwłaszcza o równy podział
dóbr.
 Lewellerzy żądali zrównania całej ludności pod względem praw wyborczych i wprowadzenia
demokratycznego głosowania.
 Diggerzy postulowali, aby ziemię rozdzielić między chłopów oraz wprowadzić wspólnoty
zajmujące się jej gospodarowaniem. Oba ruchy zostały wyeliminowane przez Cromwella

5. Protektorat Cromwella
a) Republika fikcją i pełnia władzy w rękach Olivera Cromwella. Rozwiązał on w 1653 r. Parlament
Kadłubowy i przyjął tytuł lorda protektora. W ten sposób został niekoronowanym władcą Anglii,
a rządy parlamentu zostały zastąpione dyktaturą wojskową. (Odmówił propozycję koronacji)
b) Początkowe opieranie władzy na armii i obsadzenie głównych urzędów generalicją
c) W ostatnich latach powierzył część swoich kompetencji parlamentowi. Przywrócił m.in. Izbę
Lordów, zarządził zwrot majątków dawnym rojalistom, coraz bardziej skłaniał się do
wprowadzenia swobód religijnych.
d) Dążenie do rozwoju zamorskich kolonii i wzmocnienia pozycji angielskich kupców. Uchwalenie
w 1651 r. Aktu nawigacyjnego - na jego mocy zezwolono na import towarów do Anglii
wyłącznie na statkach angielskich lub należących do kraju, z którego towary pochodziły.

6. Od restauracji do monarchii parlamentarnej

a) Koniec protektoratu w 1658 r. - śmierć Olivera Cromwella. Syn lorda protektora rządził
zaledwie kilka miesięcy i został zmuszony do rezygnacji.
b) Pertraktacje z Karolem II Stuartem w sprawie jego powrotu na tron. Odzyskał on koronę w
1660 r. obiecując, że nie będzie prześladował dawnych zwolenników opozycji antykrólewskiej,
utrzyma pokój religijny oraz pozostawi ziemię w rękach tych, którzy zyskali ją w ostatnich
latach.
c) Konflikt między parlamentem a królem w sprawie polityki zagranicznej i spraw wyznaniowych.
Zaniepokojenie zbliżenia z Francją i prokatolickim nastawieniem Karola II.
d) Obawy budził fakt, że jego następcą miał być jego brat Jakub - katolik, zwolennik absolutyzmu i
sojusznik Ludwika XIV.
e) Podział w parlamencie na torysów i wigów. Torysi uznawali, że istnieje dziedziczna wynikająca z
urodzenia władza królewska, której nie należy naruszać. Natomiast drudzy twierdzili, że
parlament jako przedstawicielstwo społeczeństwa ma prawo do zmian praw sukcesyjnych, a
nawet do wypowiadania posłuszeństwa monarsze.
f) Uchwalenie i wymuszenie na królu podpisania w 1679 r. tzw. Habeas Corpus Act, czyli ustawy
gwarantującej każdej osobie nietykalność osobistą.
g) Śmierć Karola II w 1685 r. i objęcie tronu przez Jakuba II. Otaczanie się wyłącznie katolikami i
jawne lekceważenie parlamentu. - brak poparcia torysów.
h) Udanie się do Irlandii i zaczęcie gromadzenia wojska w celu odzyskania władzy. Wigowie oraz
torysi ofiarowali w 1688 r. tron córce Jakuba II - Marii Stuart - żonie Wilhelma III Orańskiego. -
„chwalebna rewolucja”
i) Obwołanie Wilhelma królem w 1689 r. i zatwierdzenie Ustawy o prawach. Dokument ten
ograniczał władzę królewską, jednocześnie nadając duże uprawnienia parlamentowi.
j) Akt tolerancyjny - swoboda wyznaniowa w kraju (Dostęp do urzędów oraz rangi oficerskiej
uzależniono od przysięgi na anglikańskie wyznanie wiary)
k) W 1701 r. został przyjęty Akt o następstwie tronu, który w razie bezpotomnej śmierci Anny
Stuart oddawał tron niemieckiej dynastii książąt Hanoweru. Wprowadzał także obowiązek
kontrastygnaty.