Podręcznik Konserwacji

OCHRONA I KONSERWACJA ZABYTKÓW - SKRYPT
OCHRONA I KONSERWACJA ZABYTKÓW
SKRYPT DLA STUDENTÓW SEMESTRU VII STUDIÓW I STOPNIA
NA KIERUNKU ARCHITEKTURA I URBANISTYKA
WYDZIAŁ BUDOWNICTWA I ARCHITEKTURY

ZACHODNIOPOMORSKI UNIWERSYTET TECHNOLOGICZNY W SZCZECINIE
Skrypt opracowany pod redakcją dr hab. inż. arch. Zbigniewa Paszkowskiego, prof. ZUT na podstawie materiału
opracowanego przez studentów ZUT ze źródeł książkowych i internetowych w roku akademickim 2011/2012. Materiał
zebrali m.in.: P. Adamska, M. Borowska, E. Brulińska, K. Bukowski, T. Chajduga, P. Chwalczyk, P. Ciepiela, K.
Czyński, P. Ćwiek, K. Duma, E. Felisiak, A. Fiuk, D. Firmanty, O. Foltyński, M. Gliźniewicz, A. Glura, M. Grzegorz, A.
Gucz, M. Gulczyńska, A. Jurczak, J. Kądziela, A. Kilichowska, M. Kitlas, A. Kornatowska, P. Kochański, P. Koza, K.
Krasowska, A. Kret, J. Lipiak, M. Łapka, M. Łuszczewska, K. Majeran, M. Milewska, K. Myślińska, Niszczak, K.
Nowak, J. Olczyk, M. Ośka, N. Paszkowska, T. Patos, A. Prajzendanc, B. Rec, A. Rejmer, M. Robaszko, A. Ruchlewicz,
P. Rybacki, M. Rymar, M. Sabaj, M. Sąsiadek, D. Sietko-Sierkiewicz, A. Soboń, M. Stankiewicz, K. Tarkowska, M.
Tokarczyk, A. Ukleja, N. Wasilewska, P. Waszczuk, D. Węcławowicz, A. Wiąckiewicz, I. Więska, M. Wilk, O.
Witkowska, M. Zielonka, J. Zygmunt, Żelichowska, F. Żółkowski.
Szczecin 2013
1
Spis treści
1. Metody rewaloryzacji miasta historycznego .................................................................................................................... 5
2. Podstawowe zasady ochrony zabytków zawarte w Karcie Weneckiej .............................................................................. 6
3. Wybór obowiązujących aktów prawnych związanych z Ochroną Konserwatorską Dziedzictwa
Kulturowego w Polsce ....................................................................................................................................................... 7
4. Podstawowe treści ustawy „O ochronie zabytków i opiece nad zabytkami” ..................................................................... 8
5. Aktualna organizacja i zadania Służby Konserwatorskiej w Polsce .................................................................................. 9
6. Rola i zakres działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa ............................................................................................ 10
7. Zadania i rola, jaką spełnia organizacja ICOMOS na świecie ......................................................................................... 12
8. Początki konserwacji zabytków na terenach Polskich w okresie XIX i początku XX w. ................................................ 13
9. Działalność Jana Zachwatowicza i jego rola w zakresie kształtowania Polskiej Szkoły
Konserwacji Zabytków po II wojnie światowej ............................................................................................................... 15
10. Teoria dotycząca restauracji i konserwacji obiektów zabytkowych ogłoszona przez Camillo
Boito z podaniem przykładów zastosowania ich w praktyce ........................................................................................... 15
11. Teoria restauracji i konserwacji obiektów zabytkowych głoszona przez Max’a Dvoraka z
podaniem przykładów zastosowania ich w praktyce ........................................................................................................ 17
12. Teoria „Konserwacji bez selekcji” i X-cio punktowy program Amadeo Belliniego ....................................................... 18
13. Określenie treści pojęć „Rewaloryzacja”, „Renowacja”, „Rehabilitacja” ...................................................................... 18
14. Określenie treści pojęć „Konserwacja” i „Modernizacja” z podaniem przykładów ........................................................ 19
15. Określenie treści pojęć „Restauracja” i „Adaptacja” z podaniem przykładów ................................................................ 21
16. Uwarunkowania stosowania „rekonstrukcji” jako metody konserwatorskiej z przykładami ........................................... 22
17. Podstawowe zależności pomiędzy zagadnieniami ochrony konserwatorskiej Dziedzictwa
Kulturowego a planowaniem przestrzennym .................................................................................................................... 22
18. Zasady wartościowania obiektów zabytkowych według Aloisa Riegla ........................................................................... 23
19. Definicja i znaczenie Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego .................................................................................. 25
20. Ochrona Dziedzictwa Kulturowego w obszarach wielokulturowych .............................................................................. 25
21. Określenie treści pojęcia „Kontekst kulturowy” .............................................................................................................. 26
22. Zasady współczesnego projektowania architektonicznego w kontekście kulturowym .................................................... 27
2
23. Zasady, jakimi należy kierować się w projektowaniu adaptacji i remontu obiektów zabytkowych ................................. 28
24. Zakres opracowania dokumentacji konserwatorskiej obiektu zabytkowego ................................................................... 29
25. Określenie treści pojęcia „Rewitalizacja” z uwzględnieniem zagadnień społecznych ..................................................... 30
26. Wybrane przykłady projektów rewitalizacji w obszarach miejskich w Polsce ................................................................ 31
27. Zasady konserwacji ruin z podaniem przykładów ........................................................................................................... 34
28. Zasady towarzyszące przemieszczaniu zabytkowych budynków z podaniem przykładów ............................................. 36
29. Podstawowe przyczyny wywołujące proces zniszczenia obiektów zabytkowych ........................................................... 37
30. Znaczenie ochrony zabytku przed zawilgoceniem oraz przykłady zabezpieczeń przeciw-wilgocio-
wych części podziemnych budynku .................................................................................................................................. 39
31. Problemy społeczne i przestrzenne rewitalizacji na terenie Dolnego Miasta w Gdańsku ................................................ 42
32. Scharakteryzuj przyczyny i formy zniszczenia zabytkowej struktury obiektów murowanych oraz
sposoby jej zabezpieczania .............................................................................................................................................. 43
33. Przyczyny i rodzaje zniszczeń struktury zabytkowej obiektów drewnianych i sposoby jej
zabezpieczania .................................................................................................................................................................. 44
34. Przykłady zabezpieczeń konstrukcji podłoża budynku i fundamentów w obiektach zabytkowych ................................. 46
35. Rodzaje konstrukcji tradycyjnych obiektów drewnianych występujących w Polsce. Szkice podstaw-
owe rozwiązań konstrukcyjnych ....................................................................................................................................... 48
36. Metody ochrony i konserwacji wykończenia ścian obiektów zabytkowych z kamienia
naturalnego........................................................................................................................................................................ 52
37. Ochrona pożarowa w budynkach zabytkowych na przykładzie Hotelu Andel’s w Łodzi ............................................... 53
38. Zespoły urbanistyczne reprezentujące Polskę na liście światowego dziedzictwa UNESCO ........................................... 54
39. Charakterystyka prac rewaloryzacyjnych Starego Miasta w Zamościu ........................................................................... 56
40. Charakterystyka problematyki rewitalizacji i jej założenia na przykładzie miasta Łodzi ................................................ 57
41. Rewitalizacja terenów nadwodnych na przykładzie Barcelony ....................................................................................... 60
42. Przykłady udanego rozwiązania architektonicznego w zakresie adaptacji obiektu zabytkowego do
nowych funkcji ................................................................................................................................................................. 61
43. Przykłady udanego rozwiązania architektonicznego w zakresie rozbudowy obiektu zabytkowego o
nowe elementy architektoniczne ....................................................................................................................................... 62
3
44. Charakterystyka wnętrz nowego muzeum historycznego pod płytą Rynku Głównego w Krakowie................................ 63
45. Metody rewaloryzacji miasta historycznego na przykładzie miasta angielskiego Bath ................................................... 64
46. Charakterystyka metody „restrukturalizacji” na przykładzie terenu Podzamcza w Szczecinie ....................................... 66
47. Określenie treści pojęć „anastyloza”, „reintegracja” z podaniem przykładów ................................................................ 67
48. Formy prawne ochrony konserwatorskiej obiektów zabytkowych w Polsce ................................................................... 68
49. Transformacja terenów portowych na przykładzie Hamburga – Hafencity ..................................................................... 70
50. Obiekty zabytkowe na terenie Polski wpisane na Listę Pomników Historii .................................................................... 71
51. Problemy rewitalizacji śródmieścia Szczecina ................................................................................................................ 73
52. Charakterystyka metody „retrowersji” na przykładzie Starego Miasta w Elblągu .......................................................... 74
53. Rola władz samorządowych w ochronie Dziedzictwa Kulturowego na terenie gminy ................................................... 75
54. Założenia ochrony konserwatorskiej w Polsce po II wojnie światowej w obliczu zniszczeń miast
historycznych ................................................................................................................................................................... 76
55. Teoria dotycząca ochrony obiektów zabytkowych głoszona przez Johna Ruskin’a z podaniem
przykładów zastosowania w praktyce .............................................................................................................................. 78
56. Teoria dotycząca restauracji i konserwacji obiektów zabytkowych głoszona przez Aloisa Riegla
z podaniem przykładów zastosowania ich w praktyce ..................................................................................................... 80
57. Zasady postępowania przy konserwacji i odbudowie architektury drewnianej określone w Karcie
Drewna ICOMOS ............................................................................................................................................................ 81
58. Stosowane w Polsce Strefy Ochrony Konserwatorskiej. Zasady kształtowania architektury
współczesnej w obszarze tych stref ................................................................................................................................. 84
59. Zagadnienie „autentyzmu” w ochronie zabytków ........................................................................................................... 88
60. Przykłady zabezpieczeń konstrukcji murów, filarów i przekryć poziomych (stropy, sklepienia)
w obiektach zabytkowych ................................................................................................................................................ 90
61. Metody ochrony i konserwacji wykończenia ścian obiektów zabytkowych z tynku ....................................................... 92
62. Metody ochrony i konserwacji wykończenia ścian obiektów zabytkowych z klinkieru .................................................. 95
63. Obiekty zabytkowe na terenie Polski wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO ......................................... 96
64. Charakterystyka porównawcza (podobieństwa i różnice) odbudowy starych miast ze zniszczeń po
II wojnie światowej w Warszawie, Gdańsku i Szczecinie w latach 1945-1965 ............................................................. 100
4
65. Transformacja terenów portowych na tereny wystawiennicze EXPO w Lizbonie ......................................................... 106
66. Przykład odbudowy zabytkowego zespołu staromiejskiego miasta Kalisza zniszczonego w czasie
II wojny światowej. Krótka charakterystyka założeń odbudowy .................................................................................... 107
67. Charakterystyka prac rewaloryzacyjnych Starego Miasta w Toruniu ............................................................................ 108
68. Scharakteryzuj teorię dotyczącą restauracji obiektów zabytkowych głoszoną przez Violet-le-Duc’a
z podaniem przykładów zastosowania w praktyce………………………………………………...109
69. Formy prawne Ochrony Konserwatorskiej obszarów zabytkowych w Polsce................................................................ 110
70. Podstawowe zasady ochrony zabytków zawarte w Ustawie „O ochronie dóbr kultury i muzeach”
z 1962 roku ..................................................................................................................................................................... 111
1. Metody rewaloryzacji miasta historycznego
Rewaloryzacja to działanie konserwatorskie mające na celu przywrócenie wartości użytkowych i ekspozycję

dziedzictwa kulturowego zarówno zabytków architektury jaki i zespołów urbanistycznych.
Pojęcie rewaloryzacji w odniesieniu do obiektów architektonicznych zawiera połączenie zabiegów konserwatorskich ( takich
jak : oczyszczenie, rekompozycja, reintegracja czy odbudowa) z całym repertuarem zabiegów adaptacyjnych.
Rezultatem tych działań jest dostosowanie istniejących lub zdegradowanych założeń, z możliwie maksymalnym
zachowaniem walorów historycznych, do wymogów współczesnych użytkowników, dostosowanie funkcjonalne oraz
integrację z kontekstem urbanistycznym. Rewaloryzacja w połączeniu z całokształtem działań gospodarczych i społecznych
związanych z poprawą funkcjonalną i użytkową nazywana jest rewitalizacją.
Rewaloryzacja jako metoda działań konserwatorskich dzieli się na trzy etapy:
 poznanie i udokumentowanie zespołu w jego rozwoju historycznym i aktualnym stanie, zawiera: prace studialne i
analizy, inwentaryzacje, badania architektoniczne i, w zależności od potrzeb, badania archeologiczne;
przeprowadzenie rzetelnych prac dokumentacyjnych jest niezbędne, ponieważ w wyniku procesu budowlanego
znaczna część oryginalnego stanu jest usuwana;
 ustalenie zakresu, kierunków ochrony i sposobu prowadzenia prac, przez: waloryzację i wyznaczenie stref ochrony
zespołu historycznego, opracowanie wniosków i wytycznych konserwatorskich, opracowanie koncepcji wraz z
programem funkcjonalnym integrujących substancję zastaną z wprowadzaną funkcjonalnością;
 wykonanie planów i projektów realizacyjnych wraz z uzyskaniem uzgodnień niezbędnych służb.
Rewaloryzacja dyktowana jest dążeniem do:
a) odnowy miasta lub jego części, przez zastąpienie starych budowli nowymi, bardziej odpowiadającymi potrzebom
aktualnym, głównie ze względów prestiżowych, rzadziej zaś humanitarnych;
b) przebudowy przestarzałego układu miasta, ze względów cywilizacyjno-technicznych, głównie komunikacyjnych;
c) modernizacji podupadłych i zaniedbanych dzielnic mieszkaniowych (czynszowych), ze względów
ekonomicznych;
d) przywrócenia pełnych wartości użytkowych i kulturowych zabytkowym zespołom miejskim, podyktowanej
przede wszystkim względami ochrony wartości kulturowych.
5
Wyróżnia się cztery metody działań konserwatorskich:
a) oczyszczenie - polega na usunięciu elementów nie stanowiących części składowych zespołu w sensie historycznym i
kompozycyjnym;
b) rekompozycja - to przywrócenie zespołowi właściwych mu walorów kompozycyjnych, z czasem zagubionych, a
sam zabieg oczyszczania jest do tego celu niewystarczający. Jest tym uporządkowanie gabarytów i ciągów
ulicznych (przez przebudowę niektórych obiektów), osi widokowych i akcentów urbanistycznych oraz
wyodrębnieniu zespołów staromiejskich pasmami zieleni z reliktami urządzeń obronnych;
c) reintegracja - polega na uzupełnieniu zabudowy i innych elementów składowych zespołu zgodnie z założeniem
historycznym i kierunkami rozwoju jego idei kompozycyjnej;
d) odbudowa - Jest przykładem szczególnym i dotyczy zespołów zniszczonych wskutek kataklizmów lub wojny, gdy
wystąpi możliwość odbudowy w danych zarysach kompozycyjnych lub budowy nowego miasta współczesnego;
Przedmiotem rewaloryzacji są przede wszystkim zespoły osiedleńcze w postaci zespołów staromiejskich lub
dzielnic z drugiej połowy XIX i początków XX wieku, jak również małe miasta i miasteczka złożone z obu
wspomnianych rodzajów zabudowy, oraz wyodrębnione zespoły o walorach historycznych.
Przypisy:
- E. Małachowicz "konserwacja i rewaloryzacja architektury w zespołach i krajobrazie" (str.: 112, 247, 309, 313, 325, 335,
349,);
2. Podstawowe zasady ochrony zabytków zawarte w Karcie Weneckiej
Karta Wenecka - Międzynarodowa Karta Konserwacji i Restauracji Zabytków i Miejsc Zabytkowych, II Międzynarodowy
Kongres Architektów i Techników Zabytków zgromadzony w Wenecji w dn. 25 - 31.05.1964 roku.
Podstawowe zasady:
 konserwacja zabytków zakłada przede wszystkim obowiązek ciągłości ich należytego utrzymania;
 nie dopuszcza się zmian układu lub wystroju budowli w procesie konserwacji;
 najodpowiedniejszą funkcją dla obiektu zabytkowego jest przeznaczenie go na cele użyteczne społecznie;
 ochronie powinno również podlegać otoczenie obiektu w jego skali - wszelkie rozbiórki, dobudowy czy przeróbki
prowadzące do zmiany proporcji brył i barw są zakazane;
 przemieszczanie zabytku w całości lub częściowe, oraz jego elementów zdobniczych
(elementy malarskie i rzeźbiarskie) jest zakazane, chyba że jest to konieczne do jego zachowania;
 restauracja powinna być podejmowana jedynie w razie konieczności, i musi być poprzedzana badaniami
archeologicznymi i historycznymi zabytku, należy uszanować oryginalna substancję konstrukcji i materiały;
 kiedy niemożliwym jest zastosowanie tradycyjnych technik, dopuszcza się zastosowanie nowoczesnych technologii
konserwatorskich i budowlanych, na podstawie badań naukowych;
 jedność stylowa nie jest celem restauracji - należy uszanować wkład każdej epoki do dziejów budowy zabytku. Jeżeli
obiekt zawiera kilka faz nawarstwiających się, wydobycie fazy spodniej dopuszczalne jest tylko w wyjątkowych
okolicznościach i pod warunkiem, że wydobyta kompozycja przedstawia wysoką wartość historyczną, archeologiczną
lub estetyczną i jej stan zachowania zostanie określony jako zadowalający, zaś usunięte elementy ocenione zostaną
jako mało wartościowe. Ocena rzeczonych elementów i decyzja wyżej wymienionych działań nie może zależeć
wyłącznie od autora projektu;
 wszelkie nowo dodane elementy powinny harmonijnie włączać się do całości i rozróżniać od oryginału, aby
restauracja nie sfałszowała dokumentu sztuki i historii - niedopuszczalne jest umieszczenie wiernych kopii elementów
budynku w miejsce oryginalnych;
 dobudowy dopuszczalne są jedynie w sytuacji poszanowania wszystkich części obiektu, jego dawnego otoczenia i
równowagi kompozycji;
 prace archeologiczne mogą być wykonywane jedynie przez specjalistów, natomiast prace wykopaliskowe powinny
odbywać się zgodnie z normami naukowymi i zasadami przyjętymi przez UNESCO w 1956 roku;
 podjęte zostaną wszelkie kroki na rzecz ułatwienia w zrozumieniu zabytku i jego udostępnienia;
6
 w trakcie prac konserwatorskich należy wykonywać dokumentację konserwatorską i projektową, udostępniona

później w publicznych archiwach;
Przypisy:
- http://www.nid.pl/idm,60,dokumenty-doktrynalne.html;
3. Wybór obowiązujących aktów prawnych związanych z Ochroną Konserwatorską

Dziedzictwa Kulturowego w Polsce
 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2003 nr 162 poz. 1568, tekst
ujednolicony);
 .Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004 r. w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczonego na
zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (Dz.U. 2004 nr 30 poz. 259);
Fot.1. wzór znaku informacyjnego na zabytkach nieruchomych
 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 1 kwietnia 2004 r. w sprawie nagród za odkrycie lub znalezienie zabytków
archeologicznych (Dz.U. 2004 nr 71 poz. 650);
 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 kwietnia 2004 r. w sprawie organizacji wojewódzkich urzędów ochrony
zabytków (Dz.U. 2004 nr 75 poz. 706);
 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 19 kwietnia 2004 r. w sprawie wywozu zabytków i przedmiotów o cechach
zabytków za granicę (Dz.U. 2004 nr 84 poz. 789);
 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 kwietnia 2004 r. w sprawie Polskiego Komitetu Doradczego (Dz.U. 2004
nr 102 poz. 1066);
 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 10 maja 2004 r. w sprawie rzeczoznawców Ministra Kultury w zakresie
opieki nad zabytkami (Dz.U. 2004 nr 124 poz. 1302);
 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 12 maja 2004 r. w sprawie odznaki "Za opiekę nad zabytkami" (Dz.U. 2004
nr 124 poz. 1304);
 Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 27 lipca 2011 r. w sprawie prowadzenia prac
konserwatorskich, prac restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich, badań architektonicznych i
innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych (Dz. U. Nr 165, poz. 987);
 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na
wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (Dz.U. 2004 nr 212 poz. 2153);
 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 6 czerwca 2005 r. w sprawie udzielania dotacji celowej na prace
konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (Dz.U. 2005 nr
112 poz. 940);
 Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 25 marca 2010 r. w sprawie udzielenia dotacji na
badania archeologiczne (Dz.U. 2010 nr 64 poz. 396);
 Zarządzenie Prezydenta RP z 8 września 1994 roku w sprawie uznania za pomnik historii rezerwatu
archeologicznego w Biskupinie (Monitor Polski 1994 nr 50 poz. 412);
 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej,
wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za
granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. 2011 nr 113 poz. 661);
7
4. Podstawowe treści ustawy „O ochronie zabytków i opiece nad zabytkami”
Ochrona zabytków w rozumieniu przyjętym w obowiązującej obecnie w Polsce Ustawie o ochronie zabytków i
opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 r. oznacza działania organów administracji publicznych podejmowane w celu:
 zapewnienia warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków

oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie;
 zapobiegania zjawiskom niepożądanym: niszczeniu i niewłaściwemu korzystaniu z zabytków, ich kradzieżom,
zaginięciom, nielegalnemu wywozowi za granicę;
 kontrolowania stanu zachowania i przeznaczenia zabytków;
 uwzględniania zadań ochronnych w procesie planowania, zagospodarowania przestrzennego oraz kształtowania
środowiska;
Art.1. „Ustawa określa przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, zasady tworzenia krajowego
programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót
budowlanych przy zabytkach, a także organizację organów ochrony zabytków.”
Zgodnie z ustawą istnieją cztery formy ochrony zabytków:

 wpis do rejestru zabytków;
 uznanie za pomnik historii;
 utworzenie parku kulturowego;
 ustalenie wymogów ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego;
Ustawa odróżnia zatem ochronę zabytków, która ma być sprawowana przez organy państwowe i opiekę nad
zabytkami, sprawowaną przez właścicieli i użytkowników zabytków.
Art. 5. „Opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu
warunków:
1) naukowego badania i dokumentowania zabytku;
2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku;
3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie;
4) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości;
5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury.”
Art. 6. „1.Ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania:

1) zabytki nieruchome
2) zabytki ruchome
3) zabytki archeologiczne
2.Ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub
jednostki osadniczej.”
Art. 18. „1.Ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji koncepcji
przestrzennego zagospodarowania kraju, strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego
województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów
uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania
przestrzennego.”
Przypisy:
- USTAWA z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami;
- http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20031621568;
1. docelowo należy się zapoznać z całą treścią ustawy;
5. Aktualna organizacja i zadania Służby Konserwatorskiej w Polsce
Struktura organizacyjna ochrony zabytków:
 Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego zadania i kompetencje, w
tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków;
8
 Generalny Konserwator Zabytków jest sekretarzem lub podsekretarzem stanu w urzędzie obsługującym Ministra
Właściwego do spraw Kultury i Ochrony Dziedzictwa Narodowego.
Generalny Konserwator Zabytków prowadzi, w formie zbioru kart informacyjnych, krajowy wykaz zabytków
skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem;
 Wojewódzki konserwator zabytków kieruje Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków, wykonując zadania z
zakresu ochrony dóbr kultury wynikających z obowiązujących przepisów ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie
zabytków i opiece nad zabytkami, podlegający wojewodzie;
 Konserwator zabytków to osoba zajmująca się konserwacją, renowacją, rekonstrukcją, zabezpieczaniem zabytków,
w tym przedmiotów znalezionych przez archeologów;
 Konserwator zabytków archeologicznych to zwyczajowo przyjęty tytuł pracownika służby ochrony
zabytków odpowiedzialnego za ochronę zabytków archeologicznych
Do zadań wykonywanych przez Generalnego Konserwatora Zabytków należy, w szczególności:2
1) opracowywanie krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami i jego realizacja;
oraz z koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju;
2) podejmowanie działań związanych ze wspieraniem rozwoju regionalnego i realizacji kontraktów wojewódzkich w
sprawach opieki nad zabytkami;
3) prowadzenie krajowej ewidencji zabytków i krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę
niezgodnie z prawem;
4) organizowanie i prowadzenie kontroli w zakresie przestrzegania oraz stosowania przepisów dotyczących ochrony
zabytków i opieki nad zabytkami;
5) sprawowanie nadzoru nad działalnością wojewódzkich konserwatorów zabytków;
6) współpraca z organami administracji publicznej w sprawach ochrony zabytków;
7) podejmowanie działań dotyczących troski o zabytki związane z historią Polski, pozostające poza terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej.
Do zadań Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków należy w szczególności:
1) realizacja zadań wynikających z krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami;
2) sporządzanie w ramach przyznanych środków budżetowych, planów finansowania ochrony zabytków i opieki nad
zabytkami;
3) prowadzenie rejestru i wojewódzkiej ewidencji zabytków, i przygotowanie projektów decyzji o wpisie do rejestru
zabytków oraz gromadzenie dokumentacji w tym zakresie;
4) sprawowanie nadzoru nad prawidłowością prowadzonych badań konserwatorskich, architektonicznych, prac
konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych i innych działań przy zabytkach oraz badań
archeologicznych;
5) opiniowanie studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz projektów nowych
inwestycji w strefach ochrony konserwatorskiej;
6) opiniowanie i uzgadnianie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego
7) organizowanie i prowadzenie kontroli w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami;
8) opracowywanie wojewódzkich planów ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych
oraz koordynacja działań przy realizacji tych planów;
9) współpraca z innymi organami administracji publicznej w sprawach ochrony zabytków;
10) nadzorowanie przestrzegania dyscypliny pracy w Wojewódzkim Urzędzie;
11) udzielanie pełnomocnictw do prowadzenia spraw w przypadkach uzasadnionych szczególnymi potrzebami ochrony
zabytków i opieki nad zabytkami;
Przypisy:
- Konstytucja rzeczpospolitej Polskiej (art. 5 i 6);
2. docelowo należy się zapoznać ze wszystkimi zadaniami Generalnego i Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków;
6. Rola i zakres działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa (dawniej zwanym Krajowym

Ośrodkiem Badań i Dokumentacji Zabytków
KOBiDZ był instytucją kultury powołaną przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, który pełnił funkcję
koordynatora działań na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce.
Celem ośrodka było realizacja polityki państwa w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego oraz opieki nad nim.
9
Narodowego Instytutu Dziedzictwa ma za misję tworzenie podstaw dla zrównoważonej ochrony dziedzictwa poprzez
gromadzenie i upowszechnianie wiedzy o zabytkach, wyznaczanie standardów ich ochrony i konserwacji oraz kształtowanie
świadomości społecznej celem zachowania dziedzictwa kulturowego Polski dla przyszłych pokoleń.
Zakres działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa:
1) Ochrona dziedzictwa kulturowego:

- monitorowanie stanu zachowania dziedzictwa i wspieranie jego ochrony;
- tworzenie i upowszechnianie standardów dokumentacji, badanie i konserwacja poszczególnych kategorii
zabytków;
- archiwizacja zbiorów dokumentów związanych z ochroną zabytków- zajmowanie się ich digitalizacją i
upowszechnianiem;
- odpowiadanie za budowę i rozwój ogólnopolskiej geoprzestrzennej bazy danych o zabytkach w ramach wdrażania
dyrektywy INSPIRE;
- gromadzenie dokumentacji Krajowej Ewidencji Zabytków; monitorowanie i analizowanie zagrożenia dla
dziedzictwa oraz wypracowywanie metody przeciwdziałania tym zagrożeniom;
- koordynacja procedur składania wniosków o przyznanie tytułu Pomnika Historii; - przygotowywanie opinii i
ekspertyz dotyczących działań przy zabytkach na rzecz organów administracji publicznej;
- realizacja programu przeciwdziałania i zwalczania przestępczości przeciw dziedzictwu archeologicznemu;
- tworzenie systemu ochrony dziedzictwa niematerialnego;
- realizowanie innych zadań wyznaczonych przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego
Konserwatora Zabytków;
2) Realizacja postanowień Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO- monitorowanie stanu miejsc Światowego
Dziedzictwa;
- koordynacja prac nad raportami okresowymi o polskich obiektach wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa
Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO;
- działanie na rzecz zapewnienia standardów ochrony, konserwacji i prezentacji miejsc Światowego Dziedzictwa;
- bycie punktem kontaktowym do spraw Światowego Dziedzictwa UNESCO; uczestnictwo w opracowaniu
dokumentacji do wniosków o wpis nowych obiektów na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO
3) Prowadzenie programów szkoleniowych i informacyjnych na rzecz służb konserwatorskich i środowisk związanych
z opieką nad zabytkami-przeprowadzanie szkoleń w zakresie ochrony zabytków dla m.in. przedstawicieli Policji,
Służby Celnej, Straży Granicznej oraz Centralnego Biura Antykorupcyjnego;
- prowadzenie studiów podyplomowych wspólnie z Instytutem Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w
Poznaniu;
- wydawanie magazynów branżowych: „Ochrona Zabytków”, „Kurier Konserwatorski”, „Teki Krakowskie”,
„Raporty Autostradowe” oraz „Informator Archeologiczny”; prowadzenie specjalistycznej biblioteki w zakresie
ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz zarządzania dziedzictwem kulturowym;
4) Organizacja kampanii społecznych i edukacyjnych poprzez realizację programu „Wolontariat na rzecz
dziedzictwa”; koordynacja Europejskich Dni Dziedzictwa w Polsce;
5) Aktywne uczestnictwo w międzynarodowych forach i organizacjach związanych z ochroną dziedzictwa
kulturowego- zaangażowanie we współpracę państw basenu Morza Bałtyckiego w zakresie ochrony dziedzictwa
kulturowego oraz w prace europejskiej grupy eksperckiej zajmującej się rolą problematyki ochrony dziedzictwa w
działaniach Unii Europejskiej;
-uczestnictwo w Forum Prawnym Dziedzictwa Europejskiego (Europen Heritage Legal Forum) oraz European
Heritage Heads Forum – sieci zrzeszającej szefów narodowych agencji odpowiadających za ochronę dziedzictwa
kulturowego;
6) Pełnienie funkcji Centrum Kompetencji w ramach wieloletniego programu rządowego „KULTURA+” w zakresie
digitalizacji zabytków i muzealiów- współpraca z Narodowym Instytutem Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów
(NIMOZ) w kontekście digitalizacji muzealiów;
- wykonuje skany 3D najcenniejszych lub najbardziej zagrożonych zabytków;
Przypisy:
- www.nid.pl;
10
7. Zadania i rola, jaką spełnia organizacja ICOMOS na świecie
ICOMOS - International Council on Monuments and Sites - Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków.
Organizacja zajmująca się konserwacja i ochroną dziedzictwa kulturowego w wielu krajach całego świata. Powołana została
do życia na Kongresie założycielskim w Warszawie w 1965 roku w wyniku uchwały podjętej w tej sprawie na II
Międzynarodowym Kongresie Architektów i Techników Zabytków w Wenecji w roku 1964 razem z Kartą Wenecką i
zamieszczona w dokumencie nr 2 tej uchwały.
ICOMOS jest organizacją pozarządową o zasięgu międzynarodowym, afiliowaną przy UNESCO.
Do głównych zadań ICOMOS należy:
1) rozpowszechnianie metod ochrony dziedzictwa kulturowego i konserwacji zabytków;

2) wspieranie nowych badań dotyczących teorii i technologii służących przetrwaniu historycznego dziedzictwa:
budowli i zespołów architektonicznych, założeń urbanistycznych i historycznych miast, założeń pałacowo-
ogrodowych i rezydencjonalnych oraz miejsc archeologicznych i krajobrazu kulturowego;
3) opiniowanie obiektów kandydujących do wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i
Naturalnego oraz monitorowanie miast, miejsc i obiektów polskich znajdujących się na Liście (WHL);
Siedziba główna ICOMOS Międzynarodowego, znajduje się w Paryżu. Zrzesza około 10 800 członków z ponad
110 krajów świata. Są to wybitni eksperci w zakresie konserwacji zabytków, ochrony dziedzictwa, historycy, historycy
sztuki, architektury, urbanistyki, archeolodzy, geografowie, antropolodzy i prawnicy.
Polski Komitet Narodowy ICOMOS zrzesza około 200 najwybitniejszych polskich specjalistów z zakresu ochrony
dziedzictwa i konserwacji zabytków. Celem organizacji jest popularyzacja polskich osiągnięć w dziedzinie ochrony
zabytków za granicą oraz przeniesienie na grunt Polski najlepszych doświadczeń zagranicznych.
Przypisy:
- http://www.icomos-poland.org/;
- http://en.wikipedia.org/wiki/International_Council_on_Monuments_and_Sites;
8. Początki konserwacji zabytków na terenach Polskich w okresie XIX i początku XX w.
Historia ochrony i konserwacji zabytków na ziemiach polskich ściśle związana była z sytuacją historyczną kraju: jak
rozbiory (I – 1772; II – 1793; III – 1795) oraz innymi ważnymi wydarzeniami( 1797 – organizacja Polskiego Korpusu
Posiłkowego Jana Henryka Dąbrowskiego; Księstwo Warszawskie 1807-1815 (Traktat w Tylży 1807 - Francja, Rosja, Prusy);
Królestwo Kongresowe 1815 (Kongres Wiedeński 1815); Rzeczpospolita Krakowska 1815 (Kongres Wiedeński 1815).
Zainteresowanie zabytkami miało także podłoże patriotyczne w roku 1774 założono w Lipsku Towarzystwo Naukowe
Jabłonowskich, zajmujące się badaniem dziejów Polski. I poł. XIX w przyniosła dużą swobodę w traktowaniu obiektów
zabytkowych, restauracja natomiast traktowana była bardziej jako zabieg czysto estetyczny lub techniczny a nie jako
historyczno-formalny. Priorytety stanowiła wartość użytkowa i stan techniczny obiektu. Przykładem może być wyburzenie
wartościowych obiektów w Krakowie w ramach akcji „upiększania miasta”.
Do głównych prekursorów w dziedzinie konserwacji należeli:
 Feliks Radwański (1756-1826) – zasłużony na polu ratowania zabytków architektury Krakowa.Opracował pierwszy
projekt otoczenia miasta pasem zieleni, czyli tzw. plantacji, z jego polecenia sporządzono w 1818-1823 pomiary i
plany zniwelowania, czyli plantowania terenu po dawnych murach miejskich. W latach 1787-1791 zbudował
Collegium Physicum przy ul. św. Anny w Krakowie. W 1816 roku senator Feliks Radwański złożył protest przeciw
"nieodpowiedzialnemu zamachowi Wydziału Spraw Wewnętrznych na zespół warowni Bramy Floriańskiej" i
przeforsował decyzję Senatu Wolnego Miasta Krakowa, która ratowała od wyburzenia północny zespół murów
11
obronnych z Bramą Floriańską, basztami Pasamoników, Stolarską i Ciesielską i krakowski Barbakan. Od 1820 działał
jako pierwszy konserwator sprawujący pieczę nad zabytkami – opiniując projekty składane do zatwierdzenia.
 Adam Idźkowski (1798-1879)– architekt, projekt restauracji katedry św. Jana w Warszawie w latach 1836-1840. Był
autorem przebudowy Pałacu Saskiego w 1829, zaprojektował szpital św. Łazarza, pałac cesarski na Powązkach,
przebudował kościół św. Wawrzyńca na Woli na cerkiew w 1841. Zaprojektował melioracje w Łazienkach, cokół pod
pomnikiem Kopernika.
 Franciszek Maria Lanci (1799 - 1875)– architekt polski pochodzenia włoskiego, Od 1830 rozpoczął prace
projektowe nad restauracją Wawelu – przerwane w trakcie powstania listopadowego 1831.
 Tomasz Pryliński (1847-1895) – polskiarchitekt działający głównie w Krakowie.Był autorem przebudowy Sukiennic
i projektu restauracji Wawelu, a także projektu berła ofiarowanego Janowi Matejce przez miasto Kraków (1878).
 Józef Muczkowski (1795-1858) – zasada zachowywania i utrzymywania zabytków w zastanym kształcie – nie
przywracanie do stanu pierwotnego.
Dużą rolę w tamtych czasach odgrywała restauracja Zamku Królewskiego w Krakowie:
Z ważniejszych dat tego okresu wyróżnić można:
 1787 – wizyta ostatniego polskiego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego na Wawelu arch.
Dominik Merlini – dostosowanie zamku do zamieszkiwania w celu przyjęcia króla (sala srebrna);
 1800 – Adaptacja Wawelu na koszary przez wojska austriackie:- obmurowanie renesansowych krużganków,
zwężenie okien, wprowadzenie wewnętrznych podziałów komnat (Sala Senatorska i Poselksa ,zrujnowanie
stropów kasetonowych z głowami);
 1829 – petycja Senatu Rzeczpospolitej Krakowskiej do(inicjatywa kuratora UJ Józefa Załuskiego do cara
Mikołaja I w sprawie zgody na zbiórkę na rzecz restauracji zamku królewskiego na Wawelu;
 1882 – projekt restauracji zamku oprac. przez arch. Tomasza Prylińskiego;
 1903– odkupienie od austriackiego okupanta Wawelu;
 1905 – utworzenie grupy wykonawczej pod kierunkiem arch. Zygmunta Hendla, autora projektu restauracji
Wawelu. Założenia projektu; odtworzenie pierwotnego stanu dziedzińca arkadowego oraz przywrócenie stropu
kasetonowego nad krużgankami II piętra; przebudowa dachu przez przesunięcie jego osi i wyrównanie gabarytu
oraz zmianę pokrycia; rekonstrukcja dawnych obramień okiennych w elewacjach zewnętrznych oraz attyki
strychowej i gzymsu głównego; wprowadzenie nowych hełmów w wieżach.
Władze wiedeńskie (Dvorak) odrzuciły projekt (za barbarzyństwo, fałszerstwo, zniekształcenia) poza -
rekonstrukcją dziedzińca. Dalsze prace wykonywano stopniowo.
Odezwa w Królestwie Polskim w sprawie ratowania Wawelu (wytyczne KO w kolejności):

 Utrwalenie gmachu;
 Przywrócenie dawnej zewnętrznej okazałości;
 Wewnętrzne jego urządzenie;
Postulat wiodący Komitetu Odnowienia, w którego skład wchodzili: Potocki, Straszewski, Załuski, Wodzicki,
Paszkowski): WAWEL jest złożoną całością z wielu równoważnych nawarstwień stylowych – restauracja nie
powinna preferować żadnego ze stylów.
Sytuacja konserwacji zabytków po I wojnie światowej:
Pierwsze zburzone miasto na terenie Polski – Kalisz. Odbudowa Kalisza w latach 1914-1929, na dawnych działkach lecz
w formach nowych, „rodzimych”. Po 1924 roku nastąpiła zmiana nastawienia konserwatorskiego, które można
sprowadzić do hasła: „Nie tylko konserwować, ale i odbudowywać”. Zasada ta okazała się ważna również i po II
wojnie światowej.
Przypisy:
- Historia ochrony i konserwacji zabytków - I Dr hab. Zbigniew PASZKOWSKI, prof. ZUT;
- Andrzej Kadłuczka, Ochrona zabytków architektury, tom I - Zarys doktryn i teorii, SKZ Kraków 2000;
- Bohdan Rymaszewski, Polska ochrona zabytków, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005;
9. Działalność Jana Zachwatowicza i jego rola w zakresie kształtowania Polskiej Szkoły
12
Konserwacji Zabytków po II wojnie światowej
Jan Zachwatowicz (urodzony 4 marca 1900 roku, zmarł 18 sierpnia 1983 roku). W 1930r. został asystentem a
następnie adiunktem w Zakładzie Architektury Polskiej, założonym przez prof. Sosnowskiego. Jego celem było
pogłębianie wiedzy na temat zabytków w Polsce i włączenie studentów w ochronę zabytków poprzez prace
inwentaryzacyjne w czasie obozów wakacyjnych. Po śmierci prof. Sosnowskiego, Jan Zachwatowicz przejął jego
obowiązki, kierując Zakładem przez czas okupacji.
Mimo zamknięcia przez Niemców wyższych uczelni, wraz z Stanisławem Herbstem i Michałem Walickim prowadzili
tajne komplety architektury i historii sztuki.
Ogromna skala strat i zniszczeń na ziemiach Polski, spowodowanych II wojną światową, wymagała skutecznych działań
i profesjonalizmu w dziele odbudowy i konserwacji zabytków kultury narodowej. W 1945 roku prof. Jan Zachwatowicz
ogłaszając program ochrony zabytków stwierdził, iż "naród i jego zabytki, to jedno i należy je odbudowywać nawet jeśli
pozostała po nich co najwyżej pamięć". Twierdził, że technika prac konserwatorskich musi być na wskroś naukowa,
wyzyskać musi wszelkie zdobycze techniczne i konstrukcyjne dla zapewnienia trwałości zabytkom. Wykonywane przed
wojną prace inwentaryzacyjne były szczególnie pomocne przy odbudowie zniszczeń wojennych.
Na wniosek profesora Jana Zachwatowicza, ówczesnego generalnego konserwatora zabytków, 25 sierpnia 1950 roku
Minister Kultury i Sztuki powołał Przedsiębiorstwo Państwowe Pracownie Konserwacji Zabytków (PP PKZ). Celem
przedsiębiorstwa było: wykonywanie badań i opracowań naukowych, ekspertyz, opracowanie i wdrażanie do praktyki
nowych metod konserwatorskich i postępu naukowo-technicznego, opracowywanie dokumentacji i realizacja prac
konserwatorskich we wszystkich dziedzinach ochrony dóbr kultury w kraju i za granicą. Zakres prac został rozszerzony
o wykonywanie dokumentacji historyczno-konserwatorskiej (od 1952 r.), realizację prac konserwatorsko-budowlanych
(od 1955 r.) oraz archeologiczno-konserwatorskich (od 1967 r.).
Jan Zachwatowicz zainicjował powstanie Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków (ICOMOS).
Wybrane przykłady działalności:

- Staromiejskie mury obronne Warszawy;
-Archikatedra św. Jana Chrzciciela;
- Odbudowa Starego miasta i Zamku Królewskiego;
- Plan urbanistyczny Zamościa;
Przypisy:
- "Ochrona Zabytków w Polsce" J. Pruszyński, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1989;
- "Zasady konserwacji zabytków architektury", Ośrodek Informacji Konserwatorskiej PP Pracownie Konserwacji
Zabytków, Warszawa 1972;
- http://www.warszawa1939.pl/osoba_obiekty.php?osoba_id=74;
- http://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_Zachwatowicz;
- http://www.kijow.polemb.net/?document=1792;
10. Teoria dotycząca restauracji i konserwacji obiektów zabytkowych głoszona przez Camillo Boito
z podaniem przykładów zastosowania ich w praktyce
Camillo Boito (1836 – 1914) – włoski architekt, historyk architektury, jeden z głównych twórców XIX-wiecznej
włoskiej myśli konserwatorskiej.Pierwszy autor, który ponad konfliktowymi relacjami między teorią a praktyką
konserwatorską dostrzegł konflikty wynikające z samej teorii, ze sprzecznych uzasadnień i zaleceń. Zaproponował on
teorię postępowania z reliktami przeszłości, która była kompromisem pomiędzy poglądami zwolenników
zachowawczych koncepcji Johna Ruskina i restauratorskich postulatów Viollet-le-Duca. Pod wpływem teorii francuskich
sporządził system norm i przepisów, przyjętych przez Kongres Inżynierów i architektów w 1879r, a następnie w 1883 r.-
„PrimeraCarta del Restauro”:
 Zróżnicowanie stylowe pomiędzy starymi a nowymi częściami budynku;

 Zróżnicowanie materiałowe pomiędzy starymi a nowymi częściami budynku;
 Ograniczenie dekoracji i profilowań w nowych elementach umieszczanych w obiektach historycznych;
 Eksponowanie w pobliżu wszelkich oryginalnych części budynku usuniętych w czasie restauracji;
 Zaznaczanie datowania nowych elementów;
 Opis procesu restauracji umieszczony na obiekcie;
 Rejestrowanie i fotografowanie poszczególnych faz restauracji;
 Wizualne wyróżnienie wykonanych prac restauratorskich;
13
Celem było zachowanie autentyzmu zabytków i identyfikacja elementów restaurowanych.
Zawarł on swoje poglądy w ciekawej metaforze – „sztuka konserwatora zabytków podobna jest do sztuki chirurga.
Byłoby lepiej, któż tego nie przyzna, gdyby delikatne ciało ludzkie nie potrzebowało nigdy sondy, skalpela,noża. Ale nie
wszyscy na szczęście sądzą, że lepiej jest pozwolić krewnemu lub przyjacielowi umrzeć, niż uciąć mu palec lub
przyprawić drewnianą nogę. Jak zwykle więc – inmedio stat virtus. Konserwacja zabytków jest potrzebna i słuszna. Jest
nawet chwalebna, jeśli tylko prowadzona wedle prawidłowych zasad. […] Gdy mam do czynienia z pracami
restauratorskimi prowadzonymi wedle teorii pana Viollet le Duca, […] wtedy powiadam, że wol ękonserwację złą od
dobrej. Bo podczas, gdy ta pierwsza,w swej błogosławionej nieświadomości, pozwala mi wyraźnie odróżnić część
autentyczną od dorobionej, ta druga, z podziwu godną przemyślnością, podrabia nowe na podobieństwo starego,
pozostawiając mnie w stanie tak całkowitej dezorientacji, że przyjemność oglądania zabytku znika i studiowanie go staje
się trudem nieznośnym.”
Boito stoi zatem na stanowisku przeciwnym do poglądów między innymi Johna Ruskina, który postulował nie
interwencjonizm konserwatorski, całkowity brak ingerencji w zabytek. Niech pozostawione same sobie niszczeją,
tworząc w swoim i naszym otoczeniu romantyczne, malownicze obrazy. Boito widzi konieczność interwencji, ale
minimalnej, nie ingerującej w percepcję substancji zabytkowej – “zabytek jest więc jak książka, którą pragnę czytać bez
skrótów, dodatków ani przeróbek. Chcę mieć pewność, że wszystko co jest w niej napisane, wyszło spod pióra jej autora.
Boito słusznie sugeruje zachowanie złotego środka. Przeprowadzanie regularnych prac konserwatorskich jest
konieczne, gdyż pozwala na ocalenie zabytku, a wraz z nim niepodważalnego świadectwa przeszłości. Jest podstawowym
obowiązkiem osób odpowiedzialnych w mniej lub bardziej sformalizowany sposób za opiekę nad zabytkami. Prace te nie
mogą jednak wykraczać poza konieczność, a całkowitą już zbrodnią jest niszczenie jakichkolwiek zabytkowych
elementów, aby w ich miejsce odtworzyć pierwotne. Są to najważniejsze założenia, które ukonstytuowały się w procesie
kształtowania nowoczesnej opieki nad zabytkami. Wypowiadał się za zasadą historycznej konserwacji, przeciwko
restauracjom i puryzmowi, zwracają przy tym uwagę na lekceważoną sztukę baroku.
Przykłady prac Camillo Boito:
 Porta Ticinese, Mediolan, XIX w;

 „Dom opieki dla muzyków" Giuseppe Verdi", Mediolan, 1895 –1899;
 Palazzo Cavalli Franchettina Canal Grande, Wenecja, XIX w.;
 Palazzo delle Debite, Padoa;
Przypisy:
- Kompromis i metoda – wybrane aspekty teorii konserwatorskich Aloisa Riegla o CesareBrandiego, Janusz Krawczyk,
Instytut Zabytkoznawstwa i - Konserwatorstwa, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu;
- In mediostatvirtus, Wybrane zagadnienie nowoczesnej opieki nad zabytkami, Katarzyna Czerlunaczkiewicz;
- Konserwacja i rewaloryzacja architektury w zespołach i krajobrazie, Edmund Małachowicz, Oficyna wydawnicza
Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1994;
- Skrypt z wykładów z przedmiotu Historia ochrony i konserwacji zabytków, Dr hab. Zbigniew PASZKOWSKI, prof.
ZUT;
11. Teoria restauracji i konserwacji obiektów zabytkowych głoszona przez Max’a Dvořáka z
podaniem przykładów zastosowania ich w praktyce
Maximilian Dvořák (1874-1921) był uczniem i następcą Alois’a Riegla na urzędzie konserwatora zabytków w
Wiedniu, wybitny uczony austriacki czeskiego pochodzenia, historyk, profesor wiedeńskiego uniwersytetu, redaktor
Oesterreichische Kunsttopographie.
W kręgu zainteresowań naukowych Dvořáka leżały m.in. sztuka wczesnochrześcijańska (katakum- bowa),
średniowieczne malarstwo miniaturowe i sztuka braci Huberta i Jana van Eyck.
Jego najważniejszym dziełem była - wydana pośmiertnie, w 1924 roku - książka „Historia sztuki jako historia ducha”
(Kunstgeschichte als Geistesgeschichte). Podkreślał w niej związek między sztuką a myślą filozoficzną danej epoki, z
czego wynikało postrzeganie sztuki jako emanacji ducha epoki (nawiązanie do koncepcji Hegla).
Stworzył doktrynę konserwatorską, według której konserwacja powinna zmierzać przede wszystkim do
zachowania wszystkich autentycznych elementów zabytku, niezależnie od epoki, w której powstały, a nawet od wartości
artystycznej.
14
Przeciwstawiał się rekonstrukcji, a niezbędne elementy i uzupełnienia widział, jako elementy nowe, zdecydowanie
odróżniające się od elementów oryginalnych.
Max Dvořák uważał, że konserwacja powinna zmierzać przede wszystkim do zachowania wszystkich
autentycznych elementów zabytku, niezależnie od epoki w której powstały, a nawet od wartości artystycznej.
Doktryna Dvořáka stanowiła rozwinięcie poglądów Camito Boito.

Dvořák wyraził zgodę na realizację projektu Prylińskiego, dotyczącego rekonstrukcji dziedzińca na Wawelu.
Wybrane dzieła Max’a Dvoraka:

 1901 – Iluminatorzy Jana ze Środy;
 1904 – Zagadka braci van Eycków;
 1918 – Idealizm i naturalizm w rzeźbie i malarstwie gotyckim;
 1924 – Historia sztuki jako historia ducha;
Przypisy:
- Kalinowski Lech, Max Dvořák i jego metoda badań nad sztuką, Warszawa 1974;
12. Teoria „Konserwacji bez selekcji” i X-cio punktowy program Amadeo Belliniego
X-cio punktowy program Amadeo Belliniego:
1. Nie możemy w historii rozpoznać żadnych procesów racjonalnych;

2. Z tego powodu osąd bazujący na badaniach historycznych nie może być jednoznaczni
obiektywny. Oznacza to, że ocena historyczna nie jest nigdy obiektywna i zależy od punktu
widzenia badacza;
3. Ścieżka badawcza zabytku jest nieskończenie długa i wszystko może stanowić dokument
Historyczny;
4. Ocena estetyczna jest subiektywna i dlatego nie może być podstawą selekcji, z której
wynikają wyburzenia;
5. Każde zdarzenie jest jednostkowe i nie może być powtórzone;
6. Doświadczamy rzeczy w trakcie ich powstawania;
7. Architektura z biegiem czasu staje się bogatsza z powodu użytkowania i mutacji, które
tworzą podstawy architektury. Powrót do oryginału (lub raczej „pseudo-oryginału”) nie ma
sensu;
8. Środowisko kulturowe (zbudowane) jest zarówno ograniczeniem jak i szansą dla naszych
Projektów;
9. Architektura wymaga użytkowania, a ochrona konserwatorska może istnieć tylko dzięki
użytkowaniu;
10. Ochrona zabytków jest tylko jednym z ideałów w naszym życiu. Nie należy powodować
czyjegoś cierpienia ze względu na ochronę konserwatorską;
Bellini zdefiniował konserwację jako „pracę badawczą nad taką drogą regulacji przekształceń, która w
świadomości unikatowości każdego obiektu i powtarzalności jego dokumentalnego znaczenia zapewni obiektowi
maksimum trwałości, doda swój własny znak i pozwoli na nowe interpretacje bez destrukcji.”
Następstwem takiego podejścia była konserwacja bez selekcji.
-takie podejście reprezentowała szkoła mediolańska (zakładała konserwację bez selekcji, odrzucenie rekonstrukcji za
wyjątkiem sytuacji wyjątkowych, np. katastrofy).
Przypisy:
- wykłady z przedmiotu Ochrona i Konserwacja Zabytków (rok IV, sem.7, w roku akademickim 2010/2011) -dr hab. inż.
arch. Zbigniew Paszkowski, prof. ZUT;
13. Określenie treści pojęć „Rewaloryzacja”, „Renowacja”, „Rehabilitacja”
Rewaloryzacja - całokształt działań w dziedzinie zagospodarowania przestrzennego, podporządkowanych przywróceniu

i utrwaleniu historycznie ukształtowanych walorów zawartych w zespole przestrzennym, z nadaniem mu
15
współczesnych treści przy zachowaniu istniejących elementów historycznego zagospodarowania. Rewaloryzacja jako
zintegrowany proces odnowy obszaru połączona jest często z konserwacją, adaptacją i modernizacją.
Renowacja - działania w dziedzinie zagospodarowania przestrzennego polegające na odnowie funkcji oraz struktury bio-
przestrzennej.
Rehabilitacja - działania mające na celu kompleksowe odnowienie obiektów historycznych poprzez naprawy,
wzmocnienia, odnowy i rekonstrukcje.
Przypisy:
-http://www.nid.pl/UserFiles/File/pliki%20do%20pobrania/PORADNIK.pdf;
-http://www.zm1011.pewo.webd.pl/viewpage.php?page_id=15;
-http://www.abc-sciany.pl/index2.php?site=art&id=831;
14. Określenie treści pojęć „Konserwacja” i „Modernizacja” z podaniem przykładów
Konserwacja – łacińskie słowo ,,conservare” oznacza zachować, utrzymać bez uszkodzenia, jest to podstawowy
rodzaj prac, czynności, mający na celu utrzymanie zabytku w dobrym stanie: przedłużenie egzystencji budynku bądź
zespołu budynków. Funkcja, forma i konstrukcja pozostają niezmienione. Zabezpieczenie zabytku przed: degradacją
naturalną, zagrożeniami zewnętrznymi. Zabezpieczenie to ma charakter techniczny, użytkowy, prewencyjny,
umożliwiający dalsze użytkowanie zabytku lub jego skuteczną ochronę.
W budynkach użytkowych czysta forma tego rodzaju prac jest w praktyce niemal niemożliwa i zawsze związana
bywa z odnowieniem, czyli restauracją i innymi zabiegami. W normalnie użytkowanym budynku wiele części ulega
zużyciu lub zniszczeniu i nieraz jedynym rozwiązaniem jest ich wymiana na nowe identyczne. Wnętrza i elewacje ulegają
zabrudzeniu oraz zestarzeniu i zachodzi potrzeba odnowienia ich faktury i koloru przez pokrycie nową warstwą farby. W
rezultacie następuje większe lub mniejsze odrestaurowanie budynku. Odwrotnie też w każdych pracach konserwatorskich
są zawarte zabiegi konserwatorskie. Dlatego też prace tego rodzaju powinny być określane mianem konserwacji i
restauracji. Większy zakres prac o charakterze wyłącznie konserwatorskim występuje w pracach związanych z
utrzymaniem ruin budowli zabytkowych lub dzieł sztuki i rzemiosła artystycznego.
Przykładem jednej z czynności konserwatorskich może być zabezpieczenie ruin przed działaniem wody i wilgoci
atmosferycznej, można to osiągnąć zabezpieczając górne zręby murów dyskretnie izolacją, bez wyrównywania
poszarpanych murów (zamek w Czorsztynie [fot.2], zamek w Nidzicy [fot.3], Nowym Sączu [fot.4]).
Fot.2. Ruiny Zamku w Czorsztynie
16
Fot.3. Zamek w Nidzicy
Fot.4. Ruiny Zamku w Nowym Sączu
Modernizacja – unowocześnienie, uwspółcześnienie; dotyczy rozwiązań technicznych w budynkach, jest to

dostosowanie budynku do nowych warunków lub nowych wymogów użytkowych, technicznych, ekologicznych.
Niezdolność zabytkowych budowli do zaspakajania potrzeb użytkowych narasta z ich wiekiem. Wymogi
funkcjonalne ciągle się zmieniają, a budowle – nie, tym bardziej, jeśli zabiegamy o to by zabytek utrzymywał swoją
pierwotną, autentyczną formę i substancję. Im starsza zatem budowla (i często większa jej zabytkowa wartość) tym
dostosowanie do nowych funkcji wymaga poważniejszych ingerencji modernizacyjnych. Wzrastają tym samym
sprzeczności pomiędzy kluczowymi w konserwacji zabytków dążeniami do zachowania ich autentyzmu i integralności a
koniecznymi przekształceniami i uzupełnieniami dostosowującymi je do nowych funkcji. Formy przekształceń
adaptacyjno-modernizacyjnych są zróżnicowane w zależności od skali obiektów, ich kulturowych treści i cech
wynikających z pierwotnych funkcji (struktura funkcjonalno-przestrzenna, cechy materiałowe i konstrukcyjne, położenie
i cechy otoczenia). Zmieniane są podziały wnętrz, wymieniane – zużyte elementy i ustroje konstrukcyjne,
modernizowane wyposażenie techniczne.
17
Fot.5. Arkady Kubickiego, Warszawa Fot.6. Wnętrze Arkad Kubickiego w Warszawie
Przypisy:
- ,,Konserwacja i rewaloryzacja architektury w zespołach i krajobrazie”, Edmund Małachowicz, Wrocław 1994;
- ,,Adaptacja obiektów zabytkowych do współczesnych funkcji użytkowych”, praca zbiorowa pod redakcją Bogusława
Szmygina, Warszawa – Lublin 2009;
- Wykłady z przedmiotu ochrona i konserwacja zabytków, dr hab. Inż. arch. Zbigniew Paszkowski prof. nadz. ZUT,
Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie;
15. Określenie treści pojęć „Restauracja” i „Adaptacja” z podaniem przykładów
Restauracja (łac. Restauratio = odnowienie, naprawa) – prace mające na celu doprowadzenie zabytku do
postaci najlepiej ukazującej jego walory artystyczne i historyczne, wykonane z przestrzeganiem wymogów:
 poszanowania dla wszystkich wartościowych nawarstwień substancji zabytkowej;
 wykluczenie rozwiązań naśladujących formy historyczne, natomiast nadania wszelkim koniecznym uzupełnieniom
formy współczesnej;
 unikania rozwiązań zakłócających odbiór wartości artystycznej zabytku (np. zbyt kontrastowego różnicowania
oryginału i uzupełnień, przesadnego eksponowania odkrywek ukazujących nawarstwienia substancji zabytkowej);
Przykłady restauracji: Akropol ateński, dziedziniec wawelski, Katedra Poznańska
Adaptacja (łac. Adaptatio = przystosowanie) – przystosowanie zabytku architektury do zaspokojenia potrzeb

użytkownika. Może polegać bądź na wprowadzeniu koniecznych zmian w układzie funkcjonalnym zabytku (np.
wykonanie ścian działowych lub połączenie pomieszczeń nowymi otworami drzwiowymi), bądź na całkowicie nowym
ukształtowaniu wnętrza (np. adaptacja dawnej stajni pałacowej na pokoje gościnne). Może obejmować całą budowle lub
jej część (np. adaptacja poddasza na mieszkanie). Zazwyczaj jest połączona z modernizacją. Wykonywana w wypadkach
zagospodarowania zabytku nie użytkowanego, zmiany przeznaczenia użytkowego zabytku lub w celu polepszenia
warunków użytkowania. Powinna odbywać się z poszanowaniem wartości zabytkowych obiektu i jego substancji
zabytkowej. Zmiany dokonywane w obiekcie w trakcie adaptowania nie powinny umniejszać jego wartości zabytkowych.
Przy podejmowaniu decyzji o przeznaczeniu użytkowym zabytku należy przewidywać, jakiego zakresu adaptacji będzie
wymagało przystosowanie do nowej funkcji.
Przykłady adaptacji: Manufaktura i Hotel Andel’s w Łodzi, Polska Filharmonia Bałtycka

w Gdańsku, Paradiso w Amsterdamie, Puta Della Dogana w Wenecji
Źródła:
- „Mały słownik ochrony zabytków” Mieczysław Kurzątkowski;
- „Współczesna sztuka – nowe życie przemijającej architektury” Ewa Dworzak-Żak;
- Forum internetowe Skyscrapercity.com;
16. Uwarunkowania stosowania „rekonstrukcji” jako metody konserwatorskiej z przykładami
Rekonstrukcje architektoniczne mają długą tradycję, wykonuje się je w zróżnicowanym zakresie względem
elementów, obiektów lub całych zespołów. Terminem „rekonstrukcja” określamy odtworzenie na podstawach naukowych
i studyjnych, nie istniejącego już stanu budynku, z okresu w którym powstał lub innego momentu jego dziejów, z
wykorzystaniem zachowanych, oryginalnych elementów i detali. Obecnie przeprowadza się pełną rekonstrukcję w
wyjątkowych, uzasadnionych przypadkach, np. katastrof budowlanych. Rekonstrukcje częściowe jako uzupełnienia
ubytków realizowane są często i uważane są za niezbędne zabiegi w pracy konserwatorskiej. Straty wojenne często są
źródłem wzrostu prac konserwatorskich o charakterze rekonstrukcyjnym.
Odmienne warunki i preferencje środowisk konserwatorskich wpływają na różne rozwiązania

w zakresie rekonstrukcji. Można je podzielić na rekonstrukcje pełne, wierne historycznie w formie i materiale,
rekonstrukcje częściowe, złożone z historycznych form obok nowych kreacji o wyraźnie odróżnialnych: formie, materiale
i technice współczesnej, rekonstrukcje historycznej formy, lecz zrealizowane w innych materiałach i technice oraz
rekonstrukcje o minimalnym zakresie pozwalające zachować autentyzm dzieła sztuki. Liczne obiekty zabytkowe w
Warszawie, Gdańsku czy Wrocławiu świadczą o indywidualnych koncepcjach konserwatorskich.
18
Rezultaty rekonstrukcji zależą od kilku czynników, mianowicie ilości i jakości przekazów, stanu zachowania
reliktów oraz przeznaczenia rekonstruowanych obiektów. Rekonstrukcja ma sens tylko wtedy, gdy kataklizmy dziejowe
zniszczyły zabytek, którego brak jest dotkliwym zubożeniem kultury, a istniejące przekazy czy relikty umożliwiają
odtworzenie.
Przypisy:
- Jerzy Frycz „Rekonstrukcja zabytków architektury, jej sens i granice”;
- Anna Kulig „Rekonstrukcje architektoniczne-źródła i metody odtworzeń zabytków”;
- ww.wikipedia.pl;
17. Podstawowe zależności pomiędzy zagadnieniami ochrony konserwatorskiej Dziedzictwa

Kulturowego a planowaniem przestrzennym
Problematyka ochrony zabytków jest niezwykle istotna dla właściwej gospodarki przestrzenią, a jej znajomość
jest niezbędna przy sporządzaniu studiów wartości kulturowych terenów podlegających opracowaniom planów
zagospodarowania przestrzennego.
Ochrona zabytków w planowaniu przestrzennym polega na ustanowieniu ochrony obiektów, zespołów, krajobrazu
kulturowego na terenie objętym opracowaniem planistycznym poprzez
odpowiednio sformułowane zapisy. Celem ochrony jest zagwarantowanie trwałego zachowania, właściwego
zagospodarowania i użytkowania zabytków historycznych układów urbanistycznych, historycznych
układów ruralistycznych, historycznych zespołów budowlanych, stanowisk archeologicznych, i ich otoczeń oraz
krajobrazu kulturowego i utrzymania zróżnicowania krajobrazu kulturowego kraju.
W roku 1978 została powołana Międzyresortowa Komisja ds. rewaloryzacji Miast i Zespołów zagospodarowania
przestrzennego i rewaloryzacji dla obszarów objętych ochroną konserwatorską oraz nadzór nad ich wdrażaniem.
Pierwsza wersja tych zasad, w formie „Ustaleń ramowych” ukazała się w 1979 roku i nadal jest doskonalona. Przewiduje
się w nich obowiązek uwzględniania problematyki konserwatorskiej we wszystkich zakresach planowania
przestrzennego, od planu krajowego począwszy poprzez plany województw, ogólne plany miejscowe, plany
szczegółowe, aż po plany i projekty realizacyjne. Zakres ingerencji w stosunku do każdego z wyżej wymienionych
etapów planowania oraz sposób wzajemnego ich powiązania jest różny w zależności od charakteru i zakresu
opracowania.
Generalnie proces przygotowania rewaloryzacji zabytkowych zespołów można podzielić na etapie planu szczegółowego
na cztery przygotowane kolejno zakresy prac obejmujących opisanych poniżej.
1. Rozpoznanie i ocena stanu istniejącego;

2. Przeprowadzenie badań i studiów zakończonych wnioskami w zakresie:
 kompozycji całości zespołu i istotnych fragmentów
 strefowanie i waloryzacji istniejących wartości kulturowych
 programu wynikającego z potrzeb gospodarczych, kulturalnych, itp.
 komunikacji i infrastruktury technicznej.
3. Opracowanie właściwego planu zagospodarowania przestrzennego i rewaloryzacji w ujęciu kompleksowym;
4. Opracowanie programu realizacji (wdrożenia) planu, przy uwzględnianiu: czasu realizacji całości, podziału na
obszary cząstkowe, wskazanie kolejności podejmowania prac, określenia metod realizacji, określenia
przybliżonych kosztów;
Przypisy:
- http://www.nid.pl/UserFiles/File/pliki%20do%20pobrania/PORADNIK.pdf;
18. Zasady wartościowania obiektów zabytkowych według Aloisa Riegla
1.Wartość historyczna- każda rzecz wytworzona przez człowieka tworzy nie do zastąpienia i nie do usunięcia człon
łańcucha rozwojowego dziejów. Każda ludzka czynność i każde ludzkie dzieło posiada wartość historyczną, co czyni je
potencjalnym zabytkiem.
2.Wartość „starożytnicza” (Alterswert)- wartość tworzy się wraz z upływem czasu. Jej materialną podstawą jest
fizyczne zużycie materiału, patyna. W sferze niematerialnej objawia się przez wyobrażenie sobie czasu, jaki upłynął od
powstania dzieła.
19
3. Wartość „pomnikowa”- Alois Riegl stworzył system wartości charakteryzujący zabytek, zminimalizował funkcje
użytkowe oraz uwolnił jego analizę od konotacji narodowych (polemika z G. Dehio). Zabytek konstytuują wartości
„historyczna”, „starożytnicza” oraz „pomnikowa”. Pozwalają one na wydzielenie trzech klas zabytków: „pomników”,
„zabytków historycznych” i „zabytków starożytniczych”.
Riegl’owskie rozumienie zabytku podsumowuje następujące stwierdzenie: te trzy klasy reprezentują trzy stadia
postępującego procesu uogólniania pojęcia zabytku. Podstawowa wartość konstytuująca zabytek nie jest obiektywnie
dana, ale jest (lub nie) rozpoznawana przez odbiorców, interpretatorów zabytku.
Wartości zabytków wg Waltera Frodla:
A. Wartość historyczna (charakter dokumentarny): wartość naukowa; wartości emocjonalne (m.in. wartość dawności,
wartość symbolu);
B. Wartość artystyczna (Kunstwert): wartość historyczno – artystyczna (Kunstgeschichtlicher Wert); pojęcie „stanu
oryginalnego”, stan hipotetyczny, kopie stanu oryginalnego itd.; jakość artystyczna (Qualität);
Oddziaływanie artystyczne: samoistne oddziaływanie artystyczne (jedność i zwartość integralnego wrażenia
artystycznego); działanie na pod;stawie przesłanek nie zawartych w samym dziele sztuki (np.: wartość wynikająca z
malowniczości, wygląd utrwalony tradycją itd.);
C. Wartość użytkowa - zabytki „żywe” i „martwe”, przydatność użytkowa, turystyka zagraniczna, zabytki jako atrakcja
itd.;
Wartości zabytków w/g Piotra Dobosza:
A. Wartość historyczna obiektu zabytkowego jest to wypadkowa wieku, stanowiącego naturalne kryterium
uszczuplające zasób zabytkowy;
B. Wartość artystyczna będąca (w przeciwieństwie do wartości historycznej), subiektywnym kryterium kwalifikacji
zabytku odwołuje się do zupełnie innej strefy emocjonalnej – poczucia piękna;
C. Wartość naukowa zabytku to kryterium aktualnej naukowej oceny danego przedmiotu;
D. Wartość kulturowa ocenia obiekt przez pryzmat jego łączności i znaczenia dla kultury, mieszcząc w sobie cechy
poprzednich terminów, przez co wydaje się być z tej grupy terminów pojęciem najszerszym;
Wartości zabytków wg Andrzeja J. Buchańca:
A. Wartość historyczna: historyczna wartość źródłowa zabytku; historyczna wartość emocjonalna;

- kulturowa wartość historyczna; świadomości historii;
B. Wartość artystyczna: wartość artystyczna (jakość); wartości estetyczne realizowane w dziele sztuki (piękno,
tragizm); wartości estetyczne niezamierzone przez twórcę; wartość dawności pozaprzedmiotowe wartości estetyczne
(malowniczość); wartość estetyczna będąca wynikiem konserwacji;
C. Wartość tożsamości (autentyzmu, prawdy);
D. Wartość sama dla siebie (autoteliczna);
E. Wartość cytatu, elementu dla nowej twórczości architektonicznej;
F. Wartości socjologiczno-psychologiczne;
G. Wartości ekologiczne;
H. Wartości ogólnoludzkie.
Wartości zabytków wg Michała T. Witwickiego:
A. Wartości historyczne (autentyczność substancji, funkcji i formy; materialne odzwierciedlenie historii; wartość
dokumentu historii);
B. Wartości artystyczne (bogactwo form; wartości stylowe; wartości twórcze; rola w zespole; wartości estetyczne);
C. Wartości naukowe (wartość świadka / dokumentu dziejów; wartość obiektu jako przedmiotu badań; wartość
edukacyjna (dydaktyczna);
D. Wartości niematerialne (wartość emocjonalna przeżyć religijnych; wartość tradycji historycznej; wartość symbolu;
wartość emocji estetycznych);
E. Dodatkowe kryteria oceny (ocena stanu technicznego, ocena wartości użytkowej, wartość miejsca obiektu w
regionie, wartości historyczne w świetle interesu społecznego);
Przypisy:
- Alois Riegl, Der moderne Denkmalkultus.Sein Wesen und seine Entstehung, Wiedeń 1903 (polskie tłumaczenie wydane
w publikacji: Alois Riegl, Georg Dehio i kult zabytków, Warszawa 2002, s. 27-87);
20
- Walter Frodl, Pojęcia i kryteria wartościowania zabytków, Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, seria B, t .
XIII, Warszawa 1966;
- Piotr Dobosz, Administracyjnoprawne instrumenty kształtowania ochrony zabytków, Kraków 1997
- Andrzej Jacek Buchaniec, Autentyzm - podstawowa wartość w konserwacji zabytków architektury, (rozprawa doktorska)
Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej, Kraków 1999;
- Michał Tadeusz Witwicki, Kryteria oceny wartości zabytkowej obiektów architektury jako podstawa wpisu do rejestru
zabytków, Ochrona Zabytków, 2007, Nr 1;
19. Definicja i znaczenie Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego
Niematerialne dziedzictwo kulturowe oznacza praktyki, wyobrażenia, przekazy, wiedzę i umiejętności - jak
również związane z nimi instrumenty, przedmioty, artefakty i przestrzeń kulturową - które wspólnoty, grupy i, w
niektórych przypadkach, jednostki uznają za część własnego dziedzictwa kulturowego.
To niematerialne dziedzictwo kulturowe, przekazywane z pokolenia na pokolenie, jest stale odtwarzane przez
wspólnoty i grupy w relacji z ich otoczeniem, oddziaływaniem przyrody i ich historią oraz zapewnia im poczucie
tożsamości i ciągłości, przyczyniając się w ten sposób do wzrostu poszanowania dla różnorodności kulturowej oraz
ludzkiej kreatywności.
Niematerialne dziedzictwo kulturowe przejawia się min. w następujących dziedzinach:

 tradycje i przekazy ustne, w tym język jako nośnik niematerialnego dziedzictwa kulturowego;
 sztuki widowiskowe;
 zwyczaje, rytuały i obrzędy świąteczne;
 wiedza i praktyki dotyczące przyrody i wszechświata;
 umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym;
Znaczenie niematerialnego dziedzictwa kulturowego jako źródła różnorodności kulturowej i gwarancji

zrównoważonego rozwoju dotyczącym ochrony kultury tradycyjnej i ludowej, zważywszy że istnieje daleko idąca
współzależność między niematerialnym dziedzictwem kulturowym a materialnym dziedzictwem kulturowym oraz
dziedzictwem naturalnym, uznaje się, że procesy globalizacji i przemian społecznych, chociaż tworzą nowe warunki dla
dialogu między wspólnotami, powodują, podobnie jak zjawisko nietolerancji poważne zagrożenie w postaci degradacji,
wyginięcia i zniszczenia niematerialnego dziedzictwa kulturowego.
Dlatego należy otoczyć ochroną wspólnoty, zwłaszcza ludy autochtoniczne, grupy oraz, w niektórych
przypadkach, pojedyncze osoby, odgrywają znaczącą rolę w tworzeniu, ochronie, utrzymywaniu oraz odtwarzaniu
niematerialnego dziedzictwa kulturowego, przyczyniając się tym samym do wzbogacenia różnorodności
kulturowej oraz ludzkiej kreatywności.
Przypisy:
- http://www.abc.com.pl/du-akt/-/akt/dz-u-11-172-1018;
20. Ochrona Dziedzictwa Kulturowego w obszarach wielokulturowych
Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego. Została sporządzona w

Paryżu 16 listopada 1972 r. przez Konferencję Generalną Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i
Kultury.
Dziedzictwu kulturalnemu coraz bardziej zagraża zniszczenie nie tylko w skutek szkód wywołanych
przyczynami tradycyjnymi, ale również w skutek przeobrażeń społecznych i gospodarczych. Niszczenie czy
pomniejszanie dziedzictwa kulturowego zawsze powoduje poważne skutki i negatywne zmiany, jest ono bowiem
bezpośrednio związane z tożsamością człowieka, będącą ważną częścią jakości życia jednostki, poszczególnych grup
społecznych oraz całych społeczeństw. Konwencja ma na celu ochronę dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego o
wyjątkowej powszechnej wartości, m.in. przez nadawanie międzynarodowego statusu ochrony, poprzez wpisanie na listę
światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO.
W rozumieniu konwencji za dziedzictwo kulturowe uważane są:
 zabytki: dzieła architektury, dzieła monumentalnej rzeźby i malarstwa, elementy i budowle o charakterze
archeologicznym, napisy, groty i zgrupowania tych elementów, mające wyjątkową powszechną wartość z
punktu widzenia historii, sztuki lub nauki;
21
 -zespoły: budowli oddzielnych lub łącznych, które ze względu na swą architekturę, jednolitość lub zespolenie z
krajobrazem mają wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki;
 miejsca zabytkowe: dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody, jak również
strefy, a także stanowiska archeologiczne, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia
historycznego, estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego;
W myśl konwencji na każdym z obszarów wielokulturowych spoczywa obowiązek zapewnienia identyfikacji,

ochrony, konserwacji, rewaloryzacji i przekazania przyszłym pokoleniom dziedzictwa kulturalnego. Obowiązek
ten powinno spełnić się przy pomocy własnych sił i środków oraz w razie konieczności, przy pomocy i współpracy
międzynarodowej w dziedzinach finansowej, artystycznej, naukowej i technicznej.
W celu zapewnienia możliwie najskuteczniejszej ochrony i konserwacji i możliwie najbardziej aktywnej

rewaloryzacji dziedzictwa kulturalnego strony w konwencji zobowiązane są:
A. Prowadzić politykę ogólną zmierzającą do wyznaczenia dziedzictwu kulturalnemu odpowiedniej funkcji w życiu
zbiorowym i włączyć ochronę tego dziedzictwa do programów planowania ogólnego;
B. Ustanowić na swoim terytorium - jeżeli nie są jeszcze ustanowione - jedną lub kilka służb ochrony, konserwacji i
rewaloryzacji dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, posiadających odpowiedni personel i rozporządzających środkami
pozwalającymi na wykonywanie przypadających im zadań;
C. Rozwijać studia i badania naukowe i techniczne oraz doskonalić metody interwencyjne, które pozwolą Państwu
sprostać niebezpieczeństwom zagrażającym jego dziedzictwu kulturalnemu lub naturalnemu;
D. Przedsiębrać odpowiednie środki prawne, naukowe, techniczne, administracyjne i finansowe w celu identyfikacji,
ochrony, konserwacji, rewaloryzacji i ożywiania lub odtwarzania tego dziedzictwa;
E. Popierać powstawanie lub rozwój krajowych albo regionalnych ośrodków kształcenia w
dziedzinie ochrony, konserwacji i rewaloryzacji dziedzictwa kulturalnego i naturalnego
oraz zachęcać do podejmowania badań naukowych w tej dziedzinie;
Przypisy:
- http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Konwencja_o_ochronie_swiatowego_dziedzictwa.pdf;
21. Określenie treści pojęcia „Kontekst kulturowy”
Kontekst kulturowy – „komunikowanie się kultur”. Słowa "kontekst kulturowy" używa się do zakomunikowania
zależności (czasami dość odległych) jednych zjawisk od innych, danego zdarzenia od splotu innych zdarzeń itp.
Wśród ogółu dzieł zabytkowych możemy odróżniać te, które stały się zabytkami po prostu z upływem czasu, od
tych obdarzonych istotnie historyczną wartością, wynikającą z określonej, dziejowej sytuacji, potwierdzonej artefaktami
nabytymi w związku z nią przez dzieło, wynikającymi właśnie z kontekstu kulturowego.
„Wszelkiego rodzaju zabytki są bowiem nośnikami treści kulturowych, dokumentami historii i świadkami przeszłości. Ich
unikalność przejawia się w wartościach historycznych, artystycznych lub naukowych zawartych w oryginalnej substancji
zabytku. Stanowią materialne świadectwa poszczególnych etapów rozwoju szeroko pojętej kultury i sztuki, historycznych
wydarzeń i przemian obyczajowo – kulturowych. Zaniechanie ich ochrony oznacza nieodwracalne straty dla kultury,
rozwoju nauki oraz kształtowania tożsamości kulturowej.”
Dlatego też poznanie kontekstu kulturowego danego obiektu, czy miejsca ma ogromne znaczenie dla każdego człowieka,
gdyż stanowi ono źródło tożsamości kulturowej i związków z danym miejscem lub regionem. Odkrywając i badając w
interesie ogólnospołecznym spuściznę odległej przeszłości chronimy ją przed zniszczeniem i zapomnieniem.
„Obecnie, obok ugruntowanych w tradycji form ochrony i opieki nad zabytkami, jak działania konserwatorskie przy
zagrożonych obiektach zabytkowych, tworzeniu kolekcji muzealnych czy dokumentowaniu i popularyzacji szeroko
pojętych działań związanych z dziedzictwem, daje się zauważyć również działania, związane z dążeniem społeczności
lokalnych do odbudowy tożsamości kulturowej. Dziedzictwo coraz częściej traktowane jest jako ważny czynnik rozwoju
lokalnego, sposób na przyciągnięcie turystów, tworzenie nowych miejsc pracy oraz kreowanie pozytywnego wizerunku
danego regionu. Dziedzictwo kultury materialnej i niematerialnej regionów jest jednym z istotniejszych elementów
aktywności lokalnej, pozwalającym na odrodzenie i rozwój małych ojczyzn.”
Przypisy:
- http://www.nid.pl;
22
- http://mapakultury.pl;
- http://aflejter.fm.interia.pl;
22. Zasady współczesnego projektowania architektonicznego w kontekście kulturowym
Podstawowym działaniem w procesie projektowania w kontekście kulturowym, jest stworzenie bazy informacji i
analiz dotyczących zasobów architektonicznych obszaru, w celu zbudowania świadomości i oceny wartości. Poznanie
nawarstwień historycznych i kulturowych, oraz uwarunkowań krajobrazowych jest niezwykle istotne, gdyż wraz z
dokumentacją tworzy materiał wyjściowy do przygotowania słusznej koncepcji.
Na przestrzeni lat, powstał zarys ogólnie przyjętych zasad dotyczących podejścia do kontekstu kulturowego w
projektowaniu architektonicznym. Postulaty tj. Karta Wenecka, Karta Ateńska, czy Karta Krakowska jasno definiują
kierunek działania. Forma i przestrzeń zadanej funkcji, muszą spełniać terminy wartości, szacunku i spójności.
Określenie tożsamości definiującej miejsce i społeczność:
 Właściwa ocena i postawa jest podstawą do projektowania;

 Uwidocznienie znaczenia nawarstwień historycznych;
 Rezygnacja z eksperymentów, poszukiwanie formy w samym kontekście;
 Należy zrezygnować z kopiowania i bezpośredniego naśladownictwa, a skupić się na nadaniu obiektowi
nowych, współczesnych wartości, utrzymując go jednak w duchu zastanego kontekstu;
 Wzmocnienie związków kompozycyjnych i znaczeniowych przez detal architektoniczny;
 Historyczny układ urbanistyczny stanowi podstawę do nowej kompozycji przestrzeni -zachowanie osi
kompozycyjnych, nawiązanie do zasad historycznej kompozycji wnętrz urbanistycznych, zachowanie
zasadniczych proporcji wysokościowych kształtujących sylwetę;
 Podstawą do poszukiwania nowych form są materiały i dokumentacje historyczne;
 Używanie odpowiednich, wysokiej jakości materiałów, nie zmieniających charakteru przestrzeni;
 Dbałość o fakturę i kolor - istota materiał;
Przypisy:
- "Projektowanie w kontekście historycznym - Czyli słów kilka o sanockim wzgórzu zamkowym", Andrzej Bruno
Kutiak, przestrzeń i FORMA nr 16/2011, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk;
- "Poszukiwanie tożsamości architektonicznej w dobie globalizacji przez sposób kształtowania elewacji - miejsca dialogu
formy i jej kontekstu", Beata Makowska, Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych Tom II,
Polska Akademia Nauk Oddział w Lublinie;
23. Zasady, jakimi należy kierować się w projektowaniu adaptacji i remontu obiektów zabytkowych
W wyniku modernizacji obiekt zachowuje swoja funkcję, a poprawie ulegają warunki jego użytkowania,
adaptacja zaś zmienia przeznaczenie i zasady eksploatacji obiektu.
Prawo budowlane nie zawiera w sobie danych pojęć, dlatego należy je rozpatrywać w ramach przepisów dot. remontu.
Każde przedsięwzięcie inwestycyjne wobec zabytkowej substancji budowlanej to remont konserwatorski, który nie jest
jej konserwacją bieżącą, ale obejmuje roboty budowlane oraz prace restauratorskie, konserwatorskie.
Ponieważ celem głównym konserwacji zabytków jest zachowanie ich wszystkich wartości kulturalnych, to pośród celów
szczegółowych należy umieścić właściwe utrwalenie, a nawet wzmocnienie oddziaływania jego wartości estetycznej.
Najważniejszą zasadą poprzedzającą przystąpienie do prac projektowych jest dokładne rozpoznanie zamierzenia
inwestorskiego oraz przeprowadzenie dogłębnych analiz historycznych, architektonicznych, konserwatorskich,
konstrukcyjnych obiektu zabytkowego.
Projektowanie powinno się zaczynać od koncepcji i przedyskutowania założeń projektowych

w świetle wymogów konserwatorskich i potrzeb nowych funkcji, rozważenia wszystkich możliwości technicznych i
materiałowych, zaprezentowania wyników ustaleń dotyczących szczegółowego zakresu opracowania i uzyskania
akceptacji zlecającego, także w zakresie kosztów inwestycji.
Konieczne zadania to:

 poprawienie stanu technicznego, wyposażenie w nowoczesne prawidłowo
23
 poprowadzone instalacje, możliwość adaptacji piwnic, zmiana sposobu ogrzewania z uwzględnieniem potrzeb
oszczędności energii, rozwiązanie sposobu zabezpieczenia przed wilgocią, zapewnienie bezpieczeństwa
przeciwogniowego;
Adaptacja budynków zabytkowych zobowiązuje projektantów do potraktowania ich ze szczególną ostrożnością i

wrażliwością.
Projektant prócz zdobytej wiedzy i dobrze skonstruowanego programu odnowy, musi działać tak, by połączyć często
trudne do pogodzenia ze sobą wymogi współczesnego świata i szacunek do zabytku jako wartości samej w sobie.
Pomimo norm i zaleceń określonych prawem czy też wytycznych międzynarodowych gremiów, każdy budynek wymaga
indywidualnego podejścia. Projektowanie nowej funkcji dla budynków zabytkowych musi być zrealizowane w oparciu o
granice oddzielające adaptację od przekształcenia skutkującego zniszczeniem zabytkowej architektury, zatraceniem
charakteru i spójności stylistycznej.
Wynikająca z potrzeb współczesnego człowieka, a tym samym nowa rola obiektu powinna współistnieć z
elementami przeszłości i tworzyć z nimi zgodną harmonię.
Przypisy:
- http://bc.pollub.pl/Content/631/adaptacja.pdf;
- http://info.wiadomosci.gazeta.pl/szukaj/wiadomosci/adaptacja+budynku;
- http://suw.biblos.pk.edu.pl/resources/i1/i7/i9/i1/r1791/JanowskiZ_ProblemyProjektowe.pdf;
24. Zakres opracowania dokumentacji konserwatorskiej obiektu zabytkowego
Celem opracowania dokumentacji historycznej jest dostarczenie danych pozwalających na sprecyzowanie

wytycznych do konserwacji zabytków.
Dokumentację przygotowuje się na podstawie wszechstronnych badań i kwerend źródłowych, ikonograficznych,

oraz badań naukowych przeprowadzanych bezpośrednio na danym obiekcie.
A. Studium źródeł biograficznych, archiwalnych i materiałów ikonograficznych:

 źródła - wszystkie publikowane materiały jak: prace naukowe, monografie, sprawozdania, pamiętniki, opisy
podróżnicze, przewodniki;
 materiały archiwalne niepublikowane, będące w archiwach, bibliotekach, muzeach, wszelkie ilustracje jak:
sztychy, miedzioryty, rysunki, szkice, malowidła, fotografie, plany techniczne;
B. Inwentaryzacja pomiarowa:
 sporządzenie planu sytuacyjno - wysokościowego terenu i jego zagospodarowanie najczęściej 1:500 lub 1:1 000
(rzeźba terenu, jego zagospodarowanie, kontury obiektów, uzbrojenie terenu, istotne szczegóły-stare
fundamenty, ruiny, relikty roślinności);
 planów architektoniczno-budowlanych obiektu (konstrukcja i forma budowli, rysunki elewacji, przekroje,
usytuowanie okien i innych otworów; elewacje 1:50 lub 1:100, detale 1:20, 1:10, 1:5, 1:2, 1:1);
 fotografia np. stratygraficzna ortografia;
 udokumentowanie zniszczeń (grzyby, zawilgocenia itp.);
 czasem przeprowadza się badania archeologiczne;
 porównanie z obiektami powstałymi w tym samym czasie;
Dokumentacja konserwatorska składa się z następujących elementów:
A. Założenia konserwatorskie (na podstawie materiałów i badań historycznych):

 określają najistotniejsze wartości historyczne i artystyczne obiektu;
 formułują właściwe kierunki postępowania;
B. Założenia techniczno-ekonomiczne(pierwsze studium opracowania dokumentacji):
 uzasadniają celowość z punktu widzenia techniczno ekonomicznego daną realizacją;
C. Informacja ogólna o zamierzonej inwestycji:
 krótka charakterystyka obiektu;
 analityczny opis z uwzględnieniem rozwiązań konstrukcyjno-materiałowych i technologicznych, stanu
zachowania, z ilustracjami;
 program użytkowy obiektu;
 tematyczny plan robót konserwatorskich (r. budowlane, towarzyszące i badawcze);
24
 warunki przestrzenne terenu , jego uzbrojenie i stan dokumentacji prawnej;

 zapotrzebowanie na wodę, energię, elektryczność itp.;
 zagospodarowanie w drogi ,mała architekturę, zieleń;
 dyrektywne cykle realizacji dokumentacji i robót budowlano-montażowych;
 koszt robót;
D. Opracowanie projektu budowlanego:
 projekt budowlany + rozwiązania architektoniczne, funkcjonalne, konstrukcyjne, instalacyjne, wyposażenia;
 pełna dokumentacja prawna;
 zagospodarowane przestrzenne;
E. Zestawienia kosztów;
F. Analizy ekonomiczne;
G. Projekt wykonawczy (projekt architektoniczno-konstrukcyjny (część opisowa + elewacje, rzuty, przekroje, rysunki
robocze budowlane, konstrukcyjne, niezbędne obliczenia statyczne):
 kosztorys szczegółowy;
 projekt organizacji robót;
25. Określenie treści pojęcia „Rewitalizacja” z uwzględnieniem zagadnień społecznych
Rewitalizacja (z łac. re+vita - przywrócenie do życia)- to kompleksowo prowadzone akcje podejmowane na

obszarach miast, w starych dzielnicach, na obszarach zdegradowanych,
w śródmieściach, w celu ożywienia społeczno-gospodarczego, jak również w odniesieniu do terenów mieszkaniowych w
celu ożywienia społeczno-ekonomicznego.
Jest to działanie interdyscyplinarne i wielowymiarowe opierające się również na tworzeniu strategii
i kształtowaniu odpowiednich struktur zarządzających, którego cele można podzielić na kilka grup:
 urbanistyczno-architektoniczne - związane z remontem i modernizacją budynków lub rewaloryzacją całych

zespołów architektonicznych, w tym mieszkaniowych i poprzemysłowych, ze świadomym kształtowaniem
krajobrazu kulturowego;
 techniczne - związane z poprawą jakości struktur miejskich - infrastrukturą transportową
i techniczną;
 społeczne - związane z zatrzymaniem rozwoju negatywnych tendencji społecznych, przeciwdziałaniem patologii
społecznych, poprawą stanu bezpieczeństwa i poprawą sytuacji społeczności lokalnej i/lub z kreacją nowych
społeczności ;
 ekonomiczne - związane z ożywieniem gospodarczym, wprowadzaniem na tereny nowych aktywności
gospodarczych, promocją przedsiębiorczości, rozwojem turystyki i realizacją nowych przedsięwzięć o
charakterze komercyjnym;
 środowiskowe - związane z polepszeniem stanu środowiska naturalnego, likwidacją zanieczyszczeń i
szkodliwych emisji;
Wymienione grupy są wzajemnie ze sobą związane, więc najlepszym rozwiązaniem jest podejmowanie działań
rewitalizacyjnych jednocześnie we wszystkich strefach.
Działania związane z problematyką społeczną w programach rewitalizacji opierają się na współpracy z lokalnym
samorządem jak i bezpośrednio z mieszkańcami danego obszaru - partycypacji społecznej. Obywa się to w różny sposób:
korzystając z pomocy mediatora, poprzez przeprowadzanie ankiet wśród mieszkańców na temat wizji przyszłości osiedla
i oczekiwanych zmian, poprzez organizowanie zebrań i negocjacji przedstawicieli obu stron, prezentowanie zamierzeń
rewitalizacyjnych w lokalnej prasie, telewizji czy na stronach internetowych.
W takich działaniach i analizach należy wziąć pod uwagę występowanie na obszarze rewitalizowanym zagrożeń i
możliwości związanych z patologiami społecznymi, wykluczeniem społecznym, zmianami demograficznymi,
pauperyzacją, stopniem wykształcenia oraz ze strukturą pracy zawodowej. To również kwestie dotyczące możliwości
równego udziału w życiu społecznym
i gospodarczym osób niepełnosprawnych, starszych i kobiet.
Ze strony mieszkańców niezwykle ważny jest stopień identyfikacji z obszarem kryzysowym i gotowość do
podjęcia działań partycypacyjnych.
Gdy działania architektoniczno-urbanistyczne nie są poparte w sferze społecznej
i ekonomicznej w efekcie mimo podejmowanych działań dokonuje się ich ponowna szybka degradacja.
Niepodejmowanie na czas konsultacji społecznych i zaniechanie autentycznej partycypacji mieszkańców może prowadzić
25
do zaniku więzi społecznych, napięć i konfliktów szybko przenoszonych na grunt lokalnej polityki, a w dalszej
konsekwencji powodujących paraliż całego procesu.
Przypisy:
- „Wybrane zagadnienia rewitalizacji miast” Piotr Lorens, Justyna Martyniuk-Pęczek, Wydawnictwo Urbanista, Gdańsk
2009;
- „Rewitalizacja zdegradowanych obszarów miejskich - zagadnienia teoretyczne” Stanisław Kozłowski Anna
Wojnarowska Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011;
26. Wybrane przykłady rewitalizacji w obszarach miejskich w Polsce
Wśród wielu przykładów projektów rewitalizacji w Polsce można wyróżnić:
A. Łódź Manufaktura - to największe centrum handlowo-usługowo-rozrywkowe w Polsce otwarte 17 maja 2006 roku
w Łodzi , na terenie dawnego kompleksu fabrycznego Izraela Poznańskiego. Przebudowa dawnej fabryki została tak
wykonana, aby częściowo zachować dawną atmosferę tego miejsca. Dominują tu zatem stare, pofabryczne budynki z
czerwonej, nieotynkowanej cegły, które zostały jednak całkowicie przebudowane wewnątrz.
Rewitalizacją objęto kilkanaście hal i budynków poprodukcyjnych wraz z przyległym pałacem, do czterech
najcenniejszych zabytków przemysłowych miasta. Najważniejszym obiektem jest pięciokondygnacyjna była przędzalnia
bawełny, która powstała w latach 1877–1878 obecnie mieści się w niej hotel z największym w Łodzi centrum
konferencyjnym. Pozostałe budynki mają podobny wygląd jednak są o wiele mniejsze.
Jedno z wejść na teren Manufaktury jest przez dawną bramę fabryczną przypominającą łuk triumfalny z
odrestaurowanymi żeliwnymi wrotami i mechanicznym, w pełni sprawnym zegarem. Główna galeria sklepowa, która jest
nową konstrukcją zbudowaną ze szkła i stali, jest niższa od otaczających ją budynków ceglanych. Architekturę
zaprojektowała firma Virgile&Stone współpracująca z biurem architektonicznym Sud Architectes.
Pierwotnym architektem kompleksu budynków fabrycznych był od 1872 r. Hilary Majewski. Na terenie Manufaktury
odrestaurowano w sumie 90 000 m² obiektów z cegły, stworzono m.in. ponad 3 ha rynek, wybudowano parkingi na 3500
samochodów, posadzono 600 drzewek w wieku 5 lat.
Fot.7. Widok 3D założeń projektowych rewitalizacji Łódzkiej Manufaktury
B. Dolne Miasto w Gdańsku - to jeden z czterech obszarów w obrębie Miasta Gdańska objętych kompleksowym
programem rewitalizacji realizowanym w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego
na lata 2007-2013. Projekt ożywienia i poprawy wizerunku tej historycznej dzielnicy obejmuje następujące działania:
Przebudowę przestrzeni publicznych i infrastruktury podziemnej w obrębie pasów drogowych w tym:

 wykonanie nowej nawierzchni wymienionych ulic, ciągów pieszo-jezdnych i stref postojowych, - przebudowę i
budowę sieci wod - kan, - wymianę kanalizacji deszczowej i budowę aktywnego systemu odprowadzającego
wody opadowe i gruntowe;
 uzupełnienie i rewaloryzację zieleni oraz umieszczenie małej architektury;
Działania podejmowane są w wielu aspektach m. in. społecznych (aktywizacja i wspieranie dorosłych i seniorów,
edukacyjne projekty skierowane dla dzieci i młodzieży), kulturalnych.
26
Spodziewane efekty realizacji przedsięwzięcia to m.in.:

 poprawa funkcjonalności i estetyki dzielnicy (efektywna infrastruktura sieciowa, zadbana zieleń miejska,
atrakcyjna mała architektura), - ochrona środowiska (uruchomienie systemów podczyszczania wód opadowych
oraz pompowni wspomagających przepływ wód, zwiększenie powierzchni terenów czynnych biologicznie), -
zachowanie dziedzictwa kulturowego;
 rozbudowanie i wzmocnienie kapitału społecznego Dolnego Miasta (zaktywizowanie mieszkańców,
zmniejszenie skali problemów społecznych, zwiększenie liczby organizacji pozarządowych działających w
dzielnicy, poszerzenie oferty terapeutycznej, profilaktycznej, kulturalnej, rekreacyjnej itp.). Celem projektu jest
aktywizacja społeczna i gospodarcza Dolnego Miasta oraz rozwój funkcji miejskich i metropolitalnych Gdańska;
Fot.8. Wizualizacja ze schematycznym opisem przebudowy Dolnego Miasta w Gdańsku
C. Szczecin Śródmieście - pierwsze działania w zakresie odnowy obszarów miejskich w Szczecinie władze miasta
podjęły już na początku lat 90-tych.
Przedmiotem prac były kwartały zabudowy mieszkaniowej w centrum miasta. Lokalny Program Rewitalizacji
dla Miasta Szczecin opracowano w oparciu o „Wytyczne w zakresie opracowania Lokalnych Programów Rewitalizacji”
Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Zachodniopomorskiego na lata 2007-2013.
Projekt Zintegrowany składa się z trzech grup działań: w sferze przestrzennej, w sferze gospodarczej, w
sferze społecznej. W związku z rolą, jaką pełni śródmieście wymaga ono odremontowania obiektów historycznych oraz
pozostałej zabudowy i infrastruktury.
Zabiegi pozwolą zaadaptować dawne budynki powojskowe, postindustrialne. Cele strategiczne rewitalizacji:
pobudzenie społeczno-gospodarcze przywrócenie roli śródmieścia jako centrum dla obszaru metropolitalnego Szczecina
i okolic. Uatrakcyjnienie wizerunku miasta oraz komunikacji, restrukturyzacja obszaru poprzemysłowego oraz
utworzenie wielofunkcyjnej struktury miejskiej o wysokim standardzie w oparciu o nadwodną lokalizację, rewitalizacja
obszaru dawnej Stoczni Szczecińskiej.
Stocznia Szczecińska Nowa zakładała utrzymanie funkcji przemysłowej (teren stoczniowy – budowa statków) oraz
wprowadzenie elementu usług (z wyłączeniem funkcji mieszkaniowej i rekreacyjnej), restrukturyzację obszaru
poprzemysłowego oraz utworzenie wielofunkcyjnej struktury miejskiej o wysokim standardzie w oparciu o nadwodną
lokalizację. W Śródmieściu SCR ukończyło prace w kwartale nr 22 i rozpoczęło działania w kwartale 21.
27
Szczecińskie TBS rozpoczęło w 2008 roku renowację kwartału nr 27, w zakresie zastosowania rozwiązań ekologicznych.
W kwartale nr 36 prowadzi też termomodernizację zabudowy, którą objęto 11 budynków. Szczecińskie TBS prowadzi
sukcesywnie proces kompleksowej renowacji zabudowy kwartału nr 33.
W rejonie ulicy Tkackiej na Starym Mieście lokalni inwestorzy prywatni zrealizowali swoje zadania, odtwarzając
zwarty charakter tego fragmentu zabudowy. Przedmiotem przetargu były zniszczone kamienice z połowy XIX wieku oraz
wolne tereny, na których powstały nowe obiekty i parkingi podziemne. Staromiejski klimat Szczecina z przełomu XVII i
XVIII wieku powraca też na terenie odbudowanego w znacznym stopniu Podzamcza.
Przypisy:
- http://www.erdf.edu.pl/downloads/wwwupload/duze_02/lpr_gdansk.pdf;
- http://www.gdansk.pl/rewitalizacja,1182.html;
- http://www.dziennikbaltycki.pl;
- http://pl.wikipedia.org/wiki/centrum_manufaktura;
- http://www.wirtualnafabryka.com/;
- http://www.manufaktura.com/pl;
- http://rewitalizacja.zabytki.lodz.pl;
- http://bip.um.szczecin.pl/UMSzczecinFiles/file/Lokalny_Program_Rewitalizacji_dla_Miasta_Szczecin_2010.pdf;
- http://bip.um.szczecin.pl/UMSzczecinFiles/file/PROGNOZA_OOS_SZCZCIN_2012.pdf;
27. Zasady konserwacji ruin z podaniem przykładów
Istotną rzeczą przy zabezpieczaniu ruin jest niedopuszczenie do ich niszczenia na skutek działania procesów
atmosferycznych. Części narażone na działanie wody i wilgoci atmosferycznej powinny być zabezpieczone od zamakania
i przesiąkania wody. Dlatego np. górne partie murów należy zabezpieczyć w izolację.
Należy zabezpieczyć najbardziej nadwyrężone części przed możliwością obsunięcia lub utraty stateczności:
 należy podeprzeć partie murów;

 należy przemurować i wzmocnić rozluźnione lub rozsypujące się partie murów zachowując te same materiały
(stosuje się ukryte ściągi, kotwy lub wstrzykuje się mleczko cementowe);
 wolnostojące ściany podpiera się zastrzałami stalowymi;
Sposoby naprawy pokryć koron murów, zabezpieczenie szkarp i występów murów:
 -hydrofobizacja zachowanych fragmentów (ograniczony czas działania);

 wymiany zniszczonych czap np. na betonowe (też często nie zdaje egzaminu);
 wykorzystanie na koronie- cegieł elewacyjnych o niskiej nasiąkliwości (pojawiło się ostatnio);
 próby zabezpieczeń poziomych elementów w miejscach niewidocznych przez pokrywanie cegieł specjalnymi
wodoszczelnymi szlichtami bądź warstwami bitumicznymi;
 w celu polepszenia ochrony korony murów można nakryć je lekkimi dachami jednospadowymi;
 zabezpieczenie za pomocą blach ołowianych nad którą nadbudowuje się 2 warstwy kamieni, zachowując nie
zmienioną linię korony murów;
 zwieńczeniach murów poziome i rośliny skalne pochłaniające wodę;
Obecnie stosowane zaprawy są silnie zróżnicowane zależnie od miejsca ich stosowania np. spoiny w cokole mają
większą porowatość i inną kombinację spoin niż pozostałe.
Często w murze występują obok siebie spoiny białe i szare – dzięki temu możemy odróżnić elementy nowe od
zabytkowych.
A. Można zastosować inną budowle przekrywającą ruinę (szczątki murów romańskich i gotyckich na Wzgórzu
Wawelskim, relikty murów preromańskich w Wiślicy itd.);
B. ruiny powinny być zabezpieczone przed działaniem wody i wilgoci atmosferycznej, można to osiągnąć zabezpieczając
górne zręby murów dyskretnie izolacją i nie należy wyrównywać poszarpanych murów (zamek w Czorsztynie, Nidzicy,
Nowym Sączu);
C. ruiny zasypane ziemią i gruzem powinny być oczyszczone;
D. roślinność zwłaszcza krzaki i drzewa wpływają ujemnie na trwałość murów;
E. nie należy upiększać ruin, należy je zachować w takim stanie jakim są;
F. należy eksponować najbardziej charakterystyczne części dla zwiedzających;
28
Wyróżniamy kilka szkół konserwacji ruin:

Angielska szkoła konserwacji murów:
 pozostawienie trwałej ruiny, jako pamiątki przemijania;
 wszystkie prace wzmocnieniowe powinny być dyskretne, ukryte;
 przeciwdziałanie dalszemu rozkładowi ruin;
 nie wprowadzanie dodatkowych elementów kompozycyjnych typu daszki itp., to turysta powinien wyobrazić
sobie pierwotny wygląd budynku;
 bryła wyeksponowana na tle zielonego zadbanego trawnika;
 brak wytyczonych, określonych ścieżek do zwiedzania, turysta może chodzić po całym założeniu, płotki
odgraniczające w ograniczonym zakresie, jeżeli już są to bardzo ażurowe, lekkie sprawiające wrażenie
tymczasowości;
 ślady zniszczeń też składają się na kompozycję całości;
 dopuszczane są prace z zaznaczeniem pierwotnego zarysu murów, np. poprzez usypanie obrysu żwirem;
Włoska szkoła konserwacji murów:
 dotyczy przede wszystkim ruin antycznych;
 włączenie do prac konserwatorskich także zagospodarowania terenu z zielenią wysoką, kasami biletowymi,
płotkami, schodkami, ławkami itp.;
 dopuszczalne są prace przekształcające obiekt w celach uczytelnienia pierwotnego założenia, mogą to być-
uzupełnienia brakujących elementów nowym materiałem, podniesienie kolumn, odsłonięcie fundamentów,
zaznaczenie obrysu, wprowadzenie nowych uproszczonych w formie elementów, które prawdopodobnie
znajdowały się w danym miejscu;
Negatywnym przykładem może być rekonstrukcja Knossos przez Ewansa gdzie granica między tym co nowe i
stare została zatarta.
Przykłady rekonstrukcji:
1. Kowno, Litwa - daszki nad koroną murów;
2. Troki, Litwa – wykwity solne,( ruina rosnąca), betonowe płaskie czapy na murach, oryginalne fragmenty
kamienne przy ziemi i na nich wymurowane cegłą mury (całkowita rekonstrukcja )
3. Będzin – powojenna rekonstrukcja, odbudowano korony murów z granitu, dach pogrążony na wieży(30 m) ale
mahikuły na niej są zakłamane;
4. Lipowiec – dach pogrążony na wieży(ok.30m), w poł. lat 50’ XX wieku wojewódzki konserwator zabytków w
Krakowie podjęła decyzję o zabezpieczeniu zamku w formie trwałej ruiny i przystosowaniu go do celów
turystycznych, wcześniej opuszczony i niszczejący;
5. Ogrodzieniec – bardzo malowniczy zamek z kamienia, trwała ruina(nie rekonstruowano), historyczny most nie
odbudowany a zastąpiony żelbetową kładką, korona muru swobodnie ukształtowana (przemurowana i czapy
betonowe-tak ukształtowane, że woda spływa na boki i nie powstaje „zastoina” wody na murze);
6. Toruń –(kompleks murów obronnych) angielskie zasady: przemurowanie i spoinowanie powierzchni murów,
doprowadzenie posadzek do pierwotnych poziomów i wtopienie ruiny w zieleń przy usunięciu jej z samych
murów. Przyjęto zasadę, że nowe elementy będą wykonane w odmiennej formie i materiale przy
zharmonizowaniu z zabytkowym otoczeniem.( Nie rekonstruowanie murów poza koniecznością techniczną);
7. Rawa Mazowiecka – zrekonstruowany obrys fundamentów z fragmentami oryginalnymi oraz b. wysoka
masywna 8mioboczna wieża (dach częściowo pogrążony) z połączonymi z nią odcinkami muru obwodowego z
cegieł który się „jakby” nie kończy aby pokazać że ciągnął się dalej .Na murze drewniany ganek strażniczy;
8. Malbork- całkowita rekonstrukcja;
29
Fot.9. Kowno, Litwa
Fot.10. Będzin, Polska
28. Zasady przemieszczania zabytkowych budynków z podaniem przykładów
Przenoszenie zabytków – to zespół zbiegów technicznych polegających na rozebraniu obiektu lub jego
fragmentów, a następnie przeniesienie go na nowe miejsce i odtworzenie (ponowne złożenie) tam przy użyciu własnych
elementów i materiałów. Przenoszenie i przemieszczenie zabytków poza ich trwałe umiejscowienie stosuje się wtedy,
gdy akcja ta staje się jedynym sposobem uratowania zabytków przed zniszczeniem lub zagładą.
Przemieszczanie budynków znane było już w średniowiecznych Włoszech. Najczęściej stosowaną metodą
przenoszenia budynków była ich rozbiórka, następnie transport i ponowne ich złożenie na docelowym miejscu. W
budynkach ceglanych przenoszono tylko elementy dekoracji wykonane w kamieniu (cokoły, gzymsy, rzeźby, okładziny,
pilastry).
W Polsce zabiegi przenoszenia zabytków dotyczą najczęściej zabudowy drewnianej. Elementy drewniane są
bardziej elastyczne pod względem możliwości ich rozebrania poprzedzonego szczegółowym oznaczeniem każdego z
elementu, a następnie przetransportowania na nowe miejsce.
Przykłady:
 kościół drewniany Wang z Norwegii przewieziony i zmontowany w Bierutowicach;
 kościół z Kędzierzyna ustawiony w Parku Szczytnickim we Wrocławiu;
Wszystkie czynności związane z przemieszczeniem mają charakter prac inżynierskich. Można je scharakteryzować w
następujących fazach:
 rozpoznanie stanu technicznego budynku oraz badania inżynieryjno geologiczne (mające na celu sprawdzenie
nośności gruntu na jakim ma być posadowiony przenoszony obiekt);
 opracowanie koncepcji przemieszczenia (jak krok po kroku będą przebiegały prace przedmiotowego zadania);
 wykonaniu wzmocnień usztywniających budynek i zabezpieczających od wstrząsów i
ewentualnych naprężeń deformacyjnych ( podstemplowanie stropów i sklepień oraz wzmocnienie wszystkich
elementów, które mogłyby zostać rozluźnione w konsekwencji zniszczone);
 odcięciu od starego fundamentu z wykonaniem sztywnej łaty do celów transportowych, zmontowanie urządzeń i
mechanizmów potrzebnych do przemieszczenia;
 wykonanie drogi szynowej (zmontowania urządzeń rolki, podkładki, wciągarki) do transportu budynku i
zbudowania nowych fundamentów w nowym miejscu osadzenia na nowych fundamentach;
 zorganizowanie służby obserwacyjnej i pomiarowej do badania zachowania się budynku w czasie przetaczania i
zachowania się budynku po posadowieniu na nowych fundamentach;
Przykłady z podaniem mas obiektów:

 1962r. – kościół pod wezwaniem NP. Marii w Warszawie o masie ok. 6800 ton;
 1970r. – przetoczenie o 74 pałacu Lubomirskich w Warszawie o masie ok. 8500 ton aby w efekcie zamknąć Oś
Saską (tory żelbetowe pod budynkiem, odpowiednio zakrzywione. Stan techniczny budynku i ogólna sztywność
przestrzenna pozwalały na przetaczanie bez dodatkowych konstrukcji wzmacniających);
 1961r.- Rogatka Grochowska o masie ok.600 ton;
Przypisy:
30
- Małachowicz E.: Konserwacja i rewaloryzacja architektury w zespołach i krajobrazie, Wrocław 1994r.;
29. Podstawowe przyczyny wywołujące proces zniszczenia obiektów zabytkowych
Do podstawowych przyczyn powodujących proces zniszczenia obiektów zabytkowych należą:

A. Warunki posadowienia - nieprawidłowe warunki posadowienia stanowią najgroźniejsze w następstwach przyczyny
wywołujące proces niszczenia budynków oraz innych obiektów budowlanych.
Zaliczamy do nich:
 deformacje gruntu;
 anormalne cechy gruntu;
 niewłaściwa eksploatacja terenu;
 zmiany hydrogeologiczne;
B. Działanie wody i wilgoci. Ingerencja wody powoduje pęcznienie materiałów i zapraw użytych do budowy obiektu.
Rozpuszcza substancje wiążące oraz wypłukuje składniki mineralne. Podczas procesu zamarzania powiększa swoją
objętość powodując znaczne odkształcenia takie jak: pęknięcia ścian, rozdzielenie warstw, a nawet przesunięcia.
Najczęściej oraz najszybciej zawilgoceniu ulegają mury zagłębione w gruncie. Ponadto wilgoć przyśpiesza korozję
elementów stalowych.
Możemy rozróżnić następujące sposoby zawilgocenia:

 kapilarne podciąganie wody z podłoża;
 zamakania powierzchniowe podczas opadów;
 wchłanianie wilgoci w szczeliny;
 wchłanianie wilgoci z powietrza przez zaprawy oraz materiały budowlane;
C. Czynniki atmosferyczne - wpływ czynników atmosferycznych na obiekty zabytkowe powoduje osłabienie spoistości
gruntu, pęcznienie, kruszenie oraz obniżenie właściwości mechanicznych poszczególnych elementów obiektu.
Czynniki atmosferyczne mają znaczny wpływ na starzenie się warstw ochronnych budynku takich jak wyprawy czy
izolacje, powodując rozwarstwienia, odsłaniając tym samym elementy konstrukcyjne obiektu.
Ingerencja wiatru (dużych sił poziomych, wywołujących zjawiska pod i nadciśnienia, oraz zasysania) na obiekt
zabytkowy może spowodować zerwanie dachu, obalenia ścian czy też spękania, bruzdy i inne deformacje po przez
przenoszenie (uderzanie przenoszonym) materiałem akumulacyjnym.
Do czynników atmosferycznych zaliczamy:

 opady;
 ingerencje wiatru i słońca;
 zmiany temperatury;
 zmiany wilgotności;
D. Agresja środowiska- wpływy środowiska agresywnego łatwo rozpoznać na obiektach poprzez różnego rodzaju biało-
szare plamy na murze, naloty, wykwity, niecki czy też puchnięcie warstw. Sole, a dokładniej ich kryształy, powodują
rozsadzanie struktury materiałów powodując pęknięcia czy rozwarstwienia.
Na agresje środowiska bezpośredni wpływ mają:

 ośrodki przemysłowe;
 występowanie klimatu morskiego;
 związki chemiczne;
 kurze, pyły, dymy, gazy, spaliny, opary;
E. Procesy biologiczne - konsekwencjami ingerencji grzybów, owadów, roślin, bakterii, ptaków i innych zwierząt w
tkankę budynku są:
 występowanie pleśni oraz nieprzyjemnego zapachu;

 korozja i rozkład wapieni, marmurów, granitów;
 pojawienie się mikroflory;
 ingerencja roślin powoduje rozsadzenia struktury materiałów poprzez wrastające się w nie korzenie;
31
F. Czynniki fizyko-chemiczne:
 radiacja słoneczna;
 radiacja nuklearna;
 radiacja termiczna;
30. Znaczenie ochrony zabytków przed zawilgoceniem oraz przykłady zabezpieczeń przeciw-
wilgociowych części podziemnych budynków
Zawilgocenie ścian i stropów budynków może powodować następujące skutki:
 obniżenie wartość obiektu z powodu występowania łatwych do zaobserwowania efektów

zawilgocenia, takich jak: odpadanie tynków czy odklejanie się tapet, wykwity solne, wykwity
grzybów pleśniowych oraz nieprzyjemny zapach stęchlizny;
 pojawianie się grzybów, które są widoczne na powierzchni ściany lub stropu, psując efekt wizualny,
szczególnie ważny dla obiektów zabytkowych;
 choroby układu oddechowego, choroby reumatyczne oraz alergie. Wysoki poziom wilgotnego
powietrza ma zły wpływ na stan zdrowia użytkowników zawilgoconego obiektu;
 zwiększenie kosztów ogrzewania obiektu. Zawilgocone ściany znacznie tracą własności izolacyjne
(szczególnie w warstwie termoizolacyjnej), co skutkuje zwiększoną utratą ciepła;
 powolny proces rozsadzania materiału, z którego zbudowany jest obiekt;
Przykłady zabezpieczeń przeciwwilgociowych części podziemnych budynków:
 izolacje pionowe i poziome ścian fundamentowych, ścian kondygnacji podziemnych w postaci mas
bitumicznych (np. Izohan Izobud Superflex), pap termozgrzewalnych modyfikowanych,
podkładowych np. V60S30; (popularna staje się także iniekcja krystaliczna w celu odtworzenia
izolacji poziomych);
 paroizolacje w postaci folii paroizolacyjnych, folii w płynie, pap podkładowych;
 izolacje ciężkie – przeciwwodne - spełniające także funkcje paroizolacyjne np. system Botament –
mineralne powłoki izolacyjne, żywice epoksydowe;
Zapobieganie zawilgoceniom:
Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania zawilgoceniom pierwotnym pozostają zabezpieczenia

przeciwwilgociowe bitumiczne, natomiast nawet one nie gwarantują rozwiązania problemu. Każda przegroda
winna być odpowiednio zaprojektowana, w sposób uniemożliwiający skraplaniu się pary wodnej na jej
powierzchni wewnętrznej. Istotne jest tu zachowanie prawidłowego punktu rosy, który musi występować w
warstwie termoizolacyjnej.
Warto także co jakiś czas upewniać się, czy nie doszło do uszkodzenia drenażu, aby nadal skutecznie
odprowadzał wodę opadową. To, że nasz zabytek jest dobrze chroniony przed wilgocią w danym momencie
nie oznacza, że przegrody nie posiadają już własnej wilgoci.
W takim przypadku należy zapewnić przegrodom odpowiednie „oddychanie” za pomocą wentylacji

mechanicznej lub grawitacyjnej oraz zadbać o utrzymanie właściwej temperatury w pomieszczeniach.
32
Należy także pamiętać o zabezpieczeniach warstw izolacyjnych przed uszkodzeniem mechanicznym.

Najczęściej uszkodzeniom takim ulegają izolacje ścian fundamentowych, które będąc obsypywane gruzem, są
dziurawione. Najskuteczniejszym sposobem unikania tego typu uszkodzeń jest stosowanie termoizolacji w
postaci polistyrenu ekstrudowanego, który posiada znakomite właściwości cieplne, a w dodatku sam w sobie
jest nienasiąkliwy, twardy i wytrzymały.
Tańszym rozwiązaniem jest obłożenie termoizolacji (zbudowanej ze styropianu lub wełny), folią kubełkową,
która posiada możliwości akumulacyjne wody oraz ma zdolność rozkładania parcia gruntu na większą
powierzchnię, zmniejszając naprężenia i minimalizując tym samym szansę na przebicie hydroizolacji.
Fot.11. Destrukcja cegieł na skutek wilgoci
Fot.12. Plamy wilgoci na elewacji obiektu
Przypisy:
- www.muratordom.pl, www.dry-pol.pl, www.wilgoc.eu;
33
31. Problemy społeczne i przestrzenne rewitalizacji na przykładzie Dolnego Miasta w Gdańsku
Rewitalizacja jest jednym z zabiegów rehabilitacyjnych w materii architektonicznej i urbanistycznej; zajmuje się
kompleksowo każdą sferą – przestrzenną, gospodarczą oraz społeczną.
Potrzeba rewitalizacji Dolnego Miasta w Gdańsku wynika ze względów historyczno-urbanistycznych oraz ze względu na
występowanie tam najbardziej zaniedbanej i zagrożonej substancji budowlanej.
Do głównych problemów zaliczamy:
Problemy przestrzenne - (te, które zazwyczaj jako architekci odbieramy jako najistotniejsze) to:
 Poziom wód gruntowych - położenie na terenie częściowo podmokłym i nasypowym;
 Infrastrukturę techniczną - ponad stuletnia infrastruktura poddawana jedynie awaryjnym remontom;
 Przestrzenie publiczne - zaniedbanie przestrzeni publicznych, brak pomysłu na jej uatrakcyjnienie, traktowanie
ulic i placów czysto komunikacyjnie;
 Zabudowa istniejąca - zaniedbania remontowe od 1945 roku, zakłócenie charakteru dzielnicy blokami,
likwidacja zabudowy przedwojennej;
 Parkowanie – brak wystarczającej liczby miejsc parkingowych;
 Rekreacja i poprawa warunków zamieszkania – brak przestrzeni rekreacyjnych, nieciekawe warunki klimatczne,
wilgotność;
 Uzupełnienia zabudowy – degradacja zabudowy, rozbudowa tras komunikacyjnych, nowe ulice;
 Odcięcie- powojenny rozwój komunikacji doprowadził do powstania arterii „rozcinających” miasto;
Problemy społeczne:
 Bezrobocie – likwidacja miejsc pracy w dzielnicy oraz poza jej granicami, zmiany sytuacji na rynku pracy w
regionie, zmiana koniunktury na rynku pracy – nowe technologie;
 Wykluczenie społeczne – brak poczucia własnej tożsamości i przywiązanie do miejsca zamieszkania, brak
dbałości o użytkowanie oraz bliższe i dalsze sąsiedztwo;
 Przestępczość – skrajny efekt występowania różnic w poziomie życia, brak perspektyw na poprawę jakości życia
(szczególnie ludzie młodzi), nagromadzenie ludzi z przeszłością kryminalną – fałszywie pojmowana solidarność
społeczna;
Po głębszej analizie problemy społeczne wydają się być jednak istotniejszymi.
Cała urbanistyka i architektura są od ludzi dla ludzi. Wkraczając na teren zdegradowany i stawiając tam swój
pomnik architektury bez aprobaty mieszkańców, lub wbrew ich woli, nie osiągniemy nic, jak kolejny obiekt do remontu.
Priorytetowe powinny być działania mające na celu poprawę postrzegania własnego otoczenia przez obecnych
mieszkańców, zwłaszcza dzieci. Ułatwienie budowy pozytywnej więzi społeczności lokalnej z „małą ojczyzną” oraz
sąsiedztwem.
Przypisy:
- Prezentacja Biura Rozwoju Gdańska Zespół Dziedzictwa Kulturowego i Rewitalizacji;
- „Rewitalizacja Zderadowanej Dzielnicy Dolne Miasto w Mieście Gdańsku” - Grzegorz Lechman /;
- http://www.erdf.edu.pl/downloads/wwwupload/duze_02/Dolne_Miasto_Gdansk.pdf /;
- interpretacja własna.
32. Przyczyny i formy zniszczenia zabytkowej struktury obiektów murowanych oraz sposoby jej zabezpieczania
Formy zniszczenia zabytkowej struktury w obiektach murowanych:
 zmiany temperatur wpływają na wahanie wymiarów przestrzennych (deformacje na powierzchni murów:

zwichrzenia, wybrzuszenia, drobne rysy, spękania);
 ruchy termiczne sprzyjają szybszemu starzeniu się warstwy ochronnej (wyprawy i izolacji), które oddzielają się
od ścian lub konstrukcji;
 osłabienie spoistości struktury i wzrost kruchości materiałów;
 kamień, cegła, zaprawa stają się bardziej porowate, zaczynają pęcznieć i kruszeć;
34
 ze względu na zmianę masy materiałów pojawiają się naprężenia wewnętrzne nierównomiernie rozłożone,
doprowadzają one do deformacji, spadku wytrzymałości i zniszczenia;
 przemiany chemiczne objawiają się jako szarobiałe plamy na powierzchni murów ceglanych i kamiennych,
różnego rodzaju naloty, wykwity, wycieki, spulchnienia i łuszczenia się warstw zewnętrznych;
 rozsadzanie konstrukcji przez korzenie roślin;
 wysokie temperatury działają destrukcyjnie na zaprawy i większość kamieni naturalnych, elementy murowane
ulegają łuszczeniu, kruszeniu, spękaniu, oddzielaniu warstw;
 wstrząsy sejsmiczne wywołują spękanie murów, zwłaszcza ciężkich i posiadających sztywniejszą konstrukcję;
Charakter uszkodzeń Przyczyny

 Równoległe bardzo cienkie pionowe rysy  Wymuszone wstrząsy, drgania, wibracje
skokowe; przemieszczenia horyzontalne;
 Otwarte poziome spękania, oddzielenie się  Przemieszczenia pionowe w skutek osiadania
części budynku w poziomie; podłoża, zapadania fundamentów;
 Otwarte poziome i pionowe spękania;  Przemieszczenia poprzeczne części budynku,
skręcanie, rozluźnianie więzi przestrzennych,
kotwi belek stropowych, ściągów, naruszenie
równowagi więźby dachowej;
Przyczyny niszczenia zabytkowej struktury w obiektach murowanych:
 działanie wody w każdej jej postaci;

 przenikanie pary do wnętrza konstrukcji;
 kapilarne podciąganie wody z gruntu;
 agresywne substancje zawarte w atmosferze i wodzie;
 biologiczne czynniki (grzyby, pleśń, owady, rośliny, bakterie, zwierzęta, ptaki );
 zmiany klimatyczne (wahania temperatury, wilgotność powietrza, opady atmosferyczne, wiatr);
 wiatr prowadzi do korozji eolicznej (wiatr wysysa drobne, słabo spojone cząstki lica i uderza nimi o elewację), z
kolei ta powoduje zaokrąglani się prostych krawędzi, deformację profili a nawet tworzenie się spękań. Na wiatr
szczególnie podatne są materiały krzemianowe, kamienie naturalne (bez wapieni) i sztuczne materiały;
 anomalne cechy gruntu, które powodują okresowe ruchy podłoża;
 nadmierne zawilgocenie gruntów;
 niekorzystna konfiguracja gruntów i nieprzystosowanie konstrukcji;
 niewłaściwa eksploatacja terenu w obszarze budowli;
 pożary, wstrząsy i drgania;
 błędnie rozwiązane konstrukcyjne;
Sposoby zabezpieczenia obiektów murowanych:
 mają na celu powstrzymanie wszelkich szkodliwych i postępujących procesów destrukcyjnych;

 zastosowanie środków i konstrukcji zabezpieczających doraźnych lub trwałych, których charakter zależy od
rodzaju i przyczyn zagrożenia, względów bezpieczeństwa, ekonomii i warunków użytkowych;
 wymiana najbardziej zniszczonych elementów;
 hydrofobizacja za pomocą silikonów;
Zabezpieczenia prewencyjne:
 polega na zabezpieczeniu budynku lub cennych reliktów budownictwa murowanego i stanowi czynność
wyjściową o znaczeniu podstawowym;
 podejmuje się je głównie w celu zahamowania procesów destrukcyjnych;
 takimi działaniami mogą być np. : zabiegi prowadzące do prowizorycznej ochrony budowli przed działaniami
czynników atmosferycznych;
 może być to stosowanie również w celu utrzymania istniejącego stanu i nie dopuszczenie do jakichkolwiek
zmian strukturalnych lub deformacji układu, zanim nie zostanie przeprowadzona właściwa konserwacja;
 zabiegi zabezpieczające polegają na odciążeniu słabych elementów, przytrzymanie i podparcie nadmiernie
zdeformowanych, wygiętych elementów;
35
Przypisy:
- http://www.atlas.com.pl/zlotywiek/index.php/aktualnosci-2/80-renowacja-zabytkow-konserwacja-elewacji-ceglanych-i-
kamiennych;
- http://www.sto.pl/117383_PL-Broszury-Konserwacja_zabytk%C3%B3w.pdf;
= „FORTYFIKACJA EUROPEJSKIM DZIEDZICTWEM KULTURY TOM XIV, Piotr Kozarski, Piotr Molski;
- ZAGOSPODAROWANIE I KONSERWACJA ZABYTKOWYCH BUDOWLI” Warszawa 2002;
33. Przykłady i rodzaje zniszczeń struktury zabytkowej obiektów drewnianych i sposoby jej zabezpieczenia
Przegląd, inwentaryzacja, dokumentacja:
Stan struktury i jego komponentów, jak również materiały użyte do zabiegów, powinny być szczegółowo
zinwentaryzowane przed rozpoczęciem jakiejkolwiek interwencji.
Cała stosowna dokumentacja, dotycząca również charakterystycznych materiałów i elementów usuniętych ze struktury
obiektu, informacja o zastosowanych technologiach powinna być zebrana, skatalogowana, bezpiecznie zmagazynowana i
stosownie do potrzeb udostępniona. Dokumentacja powinna również zawierać uzasadnienie wyboru materiału i metod w
pracach konserwatorskich.
Interwencje:
Pierwszym celem ochrony i konserwacji jest zachowanie historycznej autentyczności i integralności dziedzictwa
kulturowego. Każda interwencja powinna z tego względu opierać się na odpowiednich studniach i ocenach. Problemy
powinny być rozwiązywane odpowiednio do warunków i potrzeb z uwzględnieniem wartości estetycznych i
historycznych oraz fizycznej integralności historycznych struktur oraz miejsc.
Każda proponowana interwencja powinna:

 Preferować zastosowanie środków tradycyjnych;
 Zabezpieczać możliwość odwracalności działań, jeśli to możliwe technicznie, lub przynajmniej nie uprzedzać
lub nie uniemożliwiać przyszłych prac konserwatorskich, gdy takie staną się konieczne;
 Nie utrudniać możliwości późniejszego dostępu w celu ewidencji elementów dodanych do konstrukcji obiektu;
Ideałem jest minimalna interwencja w tkankę historycznej struktury drewnianej. W pewnych okolicznościach,
minimalna interwencja może oznaczać, że ochrona i konserwacja wymagają kompletnego lub częściowego demontażu i
ponownego montażu w celów celu umożliwienia naprawy konstrukcji drewnianych.
W przypadku interwencji, historyczna struktura powinna być traktowana, jako całość, cały materiał włącznie z
elementami konstrukcyjnymi, panelami wypełniającymi, oszalowaniem, więźbą dachową, podłogami, drzwiami, oknami,
itd., powinien być traktowany z jednakową uwagą. Jako zasadę należy przyjmować zachowanie jak największej ilości
materiału oryginalnego. Ochrona powinna uwzględniać wykończenie powierzchni, takich jak tynki, malatura, pokrycia,
tapety, itd., Jeśli to potrzebne by odnowić lub wymienić wykończenie powierzchni, oryginalne materiały techniki i wzory
powinny być powtórzone w tak dalekim stopniu, jak to jest tylko możliwe.
Naprawa i wymiana:
 Nowe elementy lub części elementów konstrukcyjnych powinny być wykonane z tych samych gatunków drewna
o takiej samej lub, jeśli to stosowne lepszej jakości niż elementy zastępowane. Gdzie możliwe, powinny też
podobną naturalną charakterystykę;
 Zawartość wilgoci i inne parametry fizyczne drewna zastępującego powinny być zbliżone do parametrów
drewna istniejącej konstrukcji;
 Ciesielstwo i technologia konstrukcji, łącznie z użyciem narzędzi lub urządzeń do tworzenia elementów
dekoracyjnych, powinny, jeśli to możliwe korespondować z użytymi oryginalnie. Gwoździe i inne drugorzędne
materiały mogą, tam gdzie to jest uzasadnione, być kopiami oryginalnych;
 Jeśli część elementu konstrukcji jest wymieniana, do połączenia elementów starych i nowych należy zastosować
tradycyjne złącza ciesielskie, o ile będzie to właściwe ze względu na wymogi konstrukcyjne;
 Należy zaakceptować, że nowe elementy konstrukcyjne lub ich części będą odróżnialne od istniejących. Nie jest
wskazane kopiowanie naturalnych zniszczeń czy deformacji wymienianych elementów konstrukcji. W celu
dopasowania kolorystyki starego i nowego, mogą być zastosowane właściwe metody tradycyjne jak również
nowoczesne, dobrze przetestowane technologie, pod warunkiem nie uszkodzenia lub zdegradowania
powierzchni elementów konstrukcji oryginalnej;
 Nowe elementy lub ich części powinny byćdyskretnie zamarkowane przez napięcia, wypalone oznakowanie lub
innymi metodami, tak by mogły być zidentyfikowane później;
36
Współcześne materiały i technologie:
Współczesne materiały, takie jak żywice epoksydowe i techniki, takie jak wzmacnianie konstrukcyjne stalą,
powinny być wybierane i stosowane z wielką uwagą i tylko w przypadkach, gdy trwałość i zachowanie się materiałów i
techniki konstrukcyjne zostały w satysfakcjonujący sposób przebadane w odpowiednio długim przedziale czasowym.
Urządzenia takie jak ogrzewanie i sygnalizacja oraz ochrona pożarowa, powinny być instalowane z uwzględnieniem
rozpoznania historycznego i estetycznego znaczenia obiektu i miejsca.
Użycie konserwantów chemicznych powinno być dokładnie kontrolowane i monitorowane i powinno znajdować
zastosowanie tylko tam, gdzie zapewniona może być korzyść, gdzie bezpieczeństwo publiczne i środowiskowe nie będzie
narażone i gdzie istnieje znaczące prawdopodobieństwo długoterminowego sukcesu.
Celem restauracji jest konserwacja struktur historycznych i ich funkcji konstrukcyjnych oraz ujawnienie
ich wartości kulturowych przez poprawę czytelności ich historycznej integralności, ich wcześniejszych stadiów i
projektowania w granicach istniejących historycznych możliwości materiałowych. Usunięte części historycznej
konstrukcji i inne jej elementy powinny być katalogowane, a charakterystyczne egzemplarze na trwałe
zmagazynowane, jako część dokumentacji.
34. Przykłady zabezpieczeń konstrukcji podłoża budynku i fundamentów w obiektach zabytkowych
Obiekty o znaczeniu historycznym podciągnięte pod zaszczytne miano zabytku przez lata poddawane są
działaniu różnego rodzaju czynnikom, fizycznym czy chemicznym przeważnie jednak naturalnym, które prowadzą tym
samym do niszczenia obiektu.
Najbardziej narażoną strefą w zabytkach są przede wszystkim fundamenty dające bazę pod konstrukcję budynku, które
znajdują się w najbliższym sąsiedztwie ziemi oraz wody gruntowej nanoszącej różne związki chemiczne, mające
znaczący wpływ w stan murów poprzez wchodzenie z nimi w reakcje.
Innymi przypadkami, zagrożenia obiektów, są też prowadzone roboty budowlane w rejonie zabytku tj. budowa metra czy
innych budynków w sąsiedztwie. Wśród zagrożeń mogą występować jeszcze osuwiska ziemi lub tąpnięcia.
Zabezpieczanie obiektu wykonuje się w zależności od zagrożeń tj.: problemy z zawilgoceniem czy po przez wykopy
budowlane w rejonie budynku.
Jeśli chodzi o zagrożenia wilgocią a także skutkami krystalizacji szkodliwych soli budowlanych należy wykonać
w zależności od potrzeb: wtórnej izolacji poziomej, odtworzenie izolacji pionowej fundamentów i strefy cokołowej,
wykonanie izolacji posadzki pomieszczeń użytkowych w piwnicach, zabezpieczenie ścian przed krystalizacją
szkodliwych soli.
Odtworzenie izolacji pionowej wykonuje się metodą iniekcji (zalecana jest iniekcja ciśnieniowa), W tym celu wywierca
się rząd otworów o średnicy 10–18 mm w rozstawie osiowym 10–12,5 cm i wprowadza w mur przy jednostajnym
ciśnieniu nieprzekraczającym 10 bar preparaty do momentu uzyskania równomiernej, poziomej strefy działania.
Wariantem iniekcji ciśnieniowej, który może być stosowany np. w murach z pustkami, jest iniekcja wielostopniowa
metodą „mokre w mokre”.
W metodzie tej, po wykonaniu zaprawą Cerinol BSP wstępnej iniekcji wypełniającej pustki i rysy, w ciągu następnych
kilkudziesięciu minut należy wykonać właściwą iniekcję.
Otwory trzeba udrożnić (przekłuć), np. metalowym prętem, i wprowadzić w nie mikroemulsję silikonową. Do wykonania
wtórnej izolacji pionowej stosuje się dwa typy materiałów hydroizolacyjnych: materiały mineralne (tzw. Szlamy lub
mikrozaprawy uszczelniające) oraz grubowarstwowe, modyfikowane polimerami bitumiczne masy uszczelniające (zwane
także masami KMB).
W przypadku zabezpieczania fundamentów przed osunięciami, powstałymi przy budowie obiektów

sąsiadujących z zabytkiem istnieje kilka możliwości m.in. wprowadzenie pali, studni lub zastosowanie iniekcji czyli
wywiercenie pod fundamentami dziur w które od razu wtłacza się mieszankę iniekcyjna pod ciśnieniem, która miesza się
z gruntem dzięki czemu daje stabilne podłoże pod istniejące fundamenty.
Przy wykopach znajdujących się bezpośrednio przy fundamentach wykonuje się ścianki zabezpieczające przed
osunięciami się ścian.
Wspomniane zabiegi zostały użyte m.in. w zabytkach tj. Stary Browar w Poznaniu, zabytkowy „Dwór Młyńska” w
Gdańsku czy Arkady Kubickiego w Warszawie
37
Fot.14. Wzmocnienie istniejącej stopy fundamentowej
Przypisy:
- http://suw.biblos.pk.edu.pl/resources/i1/i7/i8/i8/r1788/GruszczynskiM_OchronaNaprawa.pdf;
- http://www.deitermann.pl;
35. Rodzaje konstrukcji obiektów drewnianych występujących w Polsce. Szkice podstawowe

rozwiązań konstrukcyjnych
Konstrukcje ścian:
A. Ściany plecione- najwcześniejsza i najbardziej prymitywna konstrukcja. Dziś już brak przykładów jej stosowania.
Polegała na przeplataniu gałęzi przez ustawione poziomo belki - prostopadle do nich. Ściany takie często oblepiane były
gliną – poprawiało to szczelność i wytrzymałość mechaniczną;
B. Ściany zrębowe- ściany o konstrukcji zrębowej zwanej także wieńcową lub węgłową były najbardziej
rozpowszechnione na terenie Polski. Pierwszy wieniec nazywany podwaliną - spoczywający bezpośrednio na
fundamencie był zwykle masywniejszy od pozostałych. Był najważniejszy w całej budowli. Kolejne belki to tzw. wieńce.
Ich charakterystyczną cechą jest wiązanie elementów konstrukcyjnych w narożnikach budowli. Konstrukcja bardzo
prosta, łatwa w budowie i mocna.
Dobudowanie izby wymagało rozebrania całej budowli i budowy jej od nowa już z dodatkowymi ściankami. Między
wieńcami tworzyły się szczeliny, które wypełniano wpychając w szpary słomę, wióry. Problem był z otworami na drzwi i
okna. W tym przypadku posiłkowano się konstrukcją sumikowo – łątkową.;
Typy konstrukcji ścian zrębowych:

 na obłap;
 na nakładkę prostą;
 (na rysunku bez kołków niezbędnych do usztywnienia konstrukcji);
 na jaskółczy (rybi) ogon;
 na zamek;
38
Fot.15. Typy konstrukcji ścian zrębowych
C. Konstrukcja przysłupowa system polegający na opasaniu ścian zrębowych słupami, dźwigającymi ciężar piętra lub
dachu;
D. Ściany sumikowo-łątkowe- w ścianach tego typu wykorzystywano dwa rodzaje elementów: pionowe łątki – mające
prostokątne wycięcia na bokach, do których dochodziły ściany oraz łączące je sumiki z wykonanymi na końcach
czopami, które wkładano w nacięcia w łątkach. Konstrukcja sumikowo – łątkowa była bardzo powszechnie stosowana.
Zaletą tego rodzaju konstrukcji jest łatwość rozbudowy – wystarczyło tylko w istniejących łątkach wykonać dodatkowe
nacięcia i dodać
nowe łątki;
Fot.16. Ściana sumikowo-łątkowa
E. Ściany szkieletowe- konstrukcja ta składała się ze sztywnej drewnianej ramy składającej się z pionowych słupów oraz
poprzecznych rygli i ukośnych zastrzałów. Drewniana rama wypełniana była różnorodnymi materiałami z czym związana
była nazwa:
 w glinę pod topór – wypełnienie takiej ściany tworzyła glina wymieszana z sieczką lub słomą. Po podeschnięciu
wyrównywano ją siekierą;
 w szachulec- niewielkie drewniane drążki okręcano wiązkami siana i zanurzano w glinie;
 w reglówkę - wypełnienie tworzyły tzw. „koty” wyrabiane ze słomy i gliny i mające formę nieco zbliżone do
cegieł;
 mur pruski – to najlepiej znana konstrukcja. Wypełnienie tworzył tu normalnie murowany ceglany mur. Ściany
często bielone były wapnem;
39
Fot.17. Ściana szkieletowa
Konstrukcje dachów i stropów:
A. Dach ślęgowy- najprostsza konstrukcja dachowa. Od strony szczytu budynku kolejne, coraz wyżej położone belki
ścinane są w formę trójkąta. Na tych belkach opierają się poziome belki tzw. Ślęgi;
Fot.18. Dach ślęgowy
B. Dach ślemieniowo-sochowy- bardziej skomplikowany - można go stosować we wszystkich konstrukcjach ścian.

Głównym elementem nośnym są sochy, czyli pionowe słupy rozwidlone na
końcu i wkopane w ziemię u podstawy budynku. Na rozwidleniu soch opierano ślemię, czyli poziomą belkę tworzącą
kalenicę dachu, zaś na niej poprzeczne żerdzie – kluczyny, które na dole nie
były niczym łączone.
C. Dach krokwiowy- to najbardziej skomplikowany typ dachu stosowany do dzisiaj. Dach ten składa się z ukośnych
belek zwanych krokwiami połączonymi ze sobą u góry dachu i spoczywającymi na podporze u dołu.
40
Fot.19. Dach krokwiowy
D. Budowa stropu- jest silnie związana z konstrukcją dachu. Bardzo często niektóre elementy były wspólne np.krokwie
opierano na belkach stropowych. Sosręb to gruba belka idąca przez całą izbę i opierająca się na wydłubanych w ścianach
wgłębieniach. Biegnie w kierunku poprzecznym do pozostałych belek. W przeszłości sosręb często pełnił funkcję
ozdobną. Umieszczano na nim datę
wzniesienia budynku, opatrywano go znakiem cieśli. Na sosrębie oparte były belki stopowe (tramy). Do spodu tram
często przymocowywane były deski tworzące powałę.
Fot.20. Budowa stropu drewnianego
Przykładowe obiekty drewniane z Polski z zastosowaniem powyższych rodzajów konstrukcji:
 Biskupin – osada odkryta w 1933r, rezerwat archeologiczny utworzony w 1949r. Chaty o konstrukcji sumikowo-
łątkowej nakryte były dachami opartymi na sochach ustawionych we wnętrzu;
 Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Haczowie - jest to drewniany gotycki kościół o konstrukcji
zrębowej, zbudowany pod koniec XIV wieku. Wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO;
41
 Kościół św. Jakuba w Szczyrku - kościół zbudowany został w latach 1797 – 1800. Drewniany o konstrukcji
zrębowej, z prostokątną nawą i węższym prezbiterium, nakrytymi dachami dwuspadowymi, krytymi gontem. Od
frontu dostawiona czworokątna wieża konstrukcji słupowej z nadwieszoną izbicą, krytą smukłym dachem
namiotowym o załamanych połaciach;
 Zespół Zdrojowy w Świeradowie Zdrój – konstrukcja słupowa (1898r);
 Dzwonnice górnośląskie - posiadają konstrukcję słupową, wzmocnioną kratownicami. Ściany dzwonnic są
pochyłe, zwykle szalowane deskami, czasami pobite gontem
 Kościół Świętej Katarzyny Aleksandryjskiej w Węglewie - świątynia wybudowana w 1818, posiada konstrukcję
sumikowo-łątkową. Składa się z prostokątnej nawy i prezbiterium;
 Budynek Spar- und Bauverein w Poznaniu. Kolonia budynków zbudowana została w technologii muru
pruskiego w latach 1894–1897. Zachowany budynek znajduje się na narożniku ulic Wierzbięcice i Św. Czesława
na Wildzie;
 Ratusz miejski w Nowym Warpnie - budowla w stylu barokowym o konstrukcji ryglowej (tzw. mur pruski).
Wybudowany w 1697 roku. Przestrzeń między elementami szkieletu jest wypełniona materiałem
niekonstrukcyjnym. Do jej wypełniania wykorzystywano mieszanki gliny, słomy i odpadów drzewnych;
 Wiejska chata o konstrukcji przysłupowej ze wsi Markowa;
 Domy z Potrzebowa i Marcinowa przeniesione do skansenu wOchli w konstrukcji przysłupowej;
Przypisy:
- Witold Krassowski „Architektura drewniana w Polsce”, wydawnictwo: Arkady, Warszawa 1961;
- Grażyna Ruszczyk „Architektura drewniana w Polsce” wydawnictwo: Sport i Turystyka – MUZA SA, Warszawa 2009;
- http://www.akt.waw.pl/attachments/044_Budownictwo%20drewniane%20w%20Polsce.pdf;
- http://gaczkowska.files.wordpress.com/2012/02/agnieszka_gaczkowska_artykuc582-dla-pana-barka_20120130.pdf;
36. Metody ochrony i konserwacji wykończenia ścian obiektów zabytkowych z kamienia naturalnego
Metody konserwacji kamienia naturalnego zależą przede wszystkim od rodzaju kamieni oraz ich technicznych i
użytkowych wartości. W przypadku kamieni, które są odporne na procesy wietrzenia o płaszczyznach niezniszczonych, a
jedynie zanieczyszczonych brudem i osadami, najprościej jest oczyścić. W innych przypadkach stosuje się metody, przy
użyciu środków chemicznych.
Metody stosowane przy oczyszczaniu elewacji nie mogą zmieniać ich naturalnego wyglądu i barwy, zmieniać
właściwości strukturalnych kamieni, nie powinny powodować żadnych uszkodzeń mechanicznych ani umniejszać
wartości architektonicznych. Wybór metody konserwacji zależy od wielu czynników. Przede wszystkim od rodzaju
kamienia, stopnia ich zanieczyszczenia, stanu technicznego, warunków klimatycznych, położenia względem stron świata,
czy wymagań estetycznych.
Metody, które okazały się w praktyce skuteczne i nieszkodliwe to: zmywanie wodą zwykłą, niekiedy
destylowaną, zmywanie parą wodną, zmywanie wodą pod ciśnieniem, zmywanie i ścieranie za pomocą specjalnych
mieszanek zawierających drobnoziarniste materiały ścierne, głównie piasek lub bardzo drobny gryz, ścieranie na sucho
lub mokro przy użyciu tychże materiałów i sprężonego powietrza, oczyszczanie i zeskrobywanie za pomocą środków
chemicznych oraz oczyszczanie mechaniczne.
Dodatkowo przy zmywaniu elewacji stosuje się czasami ręczne szczotkowanie lub zeskrobywanie miejsc
bardziej zanieczyszczonych. Używa się szczotek z nierdzewnych drutów, a do skrobania- skrobaków z twardego drewna.
Do wody dodaje się często płyny zmiękczające lub pieniące, roztwory alkaiczne lub kwaśne, także dezynfekcyjne a
niekiedy detergenty (nie zawierające substancji chemicznych reagujących z danym rodzajem kamienia).
Obecnie rozpowszechnione jest stosowanie związków syntetycznych, których działanie polega na impregnacji
hydrofobizującej, co oznacza zabezpieczanie mineralnego podłoża przed wilgocią. „Zjawisko to polega na zmniejszeniu
chłonności materiału poprzez wytworzenie na ściankach międzyziarnowych kapilar, cieniutkiej powłoki powodującej
zwiększenie kąta zwilżania między ścianką kapilary, a kropelkami wody. Efektem hydrofobizacji jest zbieranie się na
powierzchni impregnowanego materiału kulistych kropli w podobny sposób, jak to ma miejsce w przypadku woskowych
powierzchni niektórych liści i owoców.”
Przy konserwacji ścian wykonanych z kamienia naturalnego coraz częściej stosuje się związki
krzemoorganiczne (silany, siloksany, żywice silikonowe, rozpuszczalne w wodzie mikroemulsje silikonowe). Działanie
tych substancji polega na wnikanie w podłoże na głębokość ok. 3cm. W ten sposób chronią je na wiele lat przed
wpływem warunków atmosferycznych. Preparaty dobiera się w zależności od rodzaju kamienia, w ten sposób aby łatwo
je impregnowały, dobrze łączyły się z mineralnymi składnikami, ale tak żeby nie zmieniały wyglądu zewnętrznego,
porowatości i struktury wewnętrznej kamienia.
42
Inną grupą związków chemicznych są biocydy. Biocydy działają w ten sposób, że „wstrzymują bieżącą
aktywność metaboliczną mikroorganizmów, powodując w konsekwencji nieodwracalne zmiany w komórkach, kończące
się ich śmiercią”. Przy porostach najskuteczniejsze są biocydy, które zawierają związki miedzi.
Przypisy:
- „Konserwacja zabytków budownictwa murowanego” W. Borusiewicz, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1985;
- „Wykorzystać kamień” M. W. Lovenc, Studio JASA, Wrocław 2007;
37. Ochrona pożarowa w budynkach zabytkowych na przykładzie Hotelu Andel’s w Łodzi
Szczególna rola ochrony przeciwpożarowej zabytków w głównej mierze polega na tym, że w przeciwieństwie do
innych obiektów, ich pełne odtworzenie po ewentualnym uszkodzeniu w czasie pożaru, w zasadzie jest niemożliwe.
Konstrukcja wyposażenie instalacyjne i usytuowanie, takich budynków, najczęściej w dużym stopniu odbiegają od
współczesnych wymagań bezpieczeństwa. Na przeszkodzie dostosowaniu do tych wymagań stoją nie tylko bardzo
wysokie koszty, ale również niedopuszczalność znacznych ingerencji w zabytkową materię budynku.
Wszelkie prace przeciwpożarowe w obiektach zabytkowych powinny być prowadzone pod okiem konserwatora
zabytków. W takich budynkach w instrukcji powinna znajdować się także informacja o ewentualnych odstępstwach od
wymagań prawnych w zakresie przepisów techniczno - budowlanych lub rozwiązań zamiennych w odniesieniu do
przepisów przeciwpożarowych,
Fot.21. Dawny zbiornik przeciwpożarowy przerobiony na basen hotelowy
W hotelu Andel's w Łodzi zachowano w niezmienionym stanie, znajdujące się na zewnętrznej fasadzie budynku
historyczne żeliwne klaki schodowe, które nadal służą do ewakuacji.
Natomiast drogi ewakuacyjne w budynku zostały rozwiązane w formie niezwykle przestronnych atriów doświetlających
wszystkie kondygnacje.
Ciekawostką może być to, że odkryto na dachu budynku pochodzący z XIX w. zbiornik przeciwpożarowy, który
został przerobiony na basen hotelowy.
43
Fot.22.Fragment fasady hotelu w Łodzi
Przypisy:
- http://ireneuszkazmierczak.wordpress.com/niedawno/1-andels/;
- http://architektura.muratorplus.pl/realizacje/najczesciej-ogladane/hotel-andels-w-lodzi_74619.html;
- http://www.lex.pl/du-akt/-/akt/dz-u-06-80-563;
- http://www.nimoz.pl/pl/wydawnictwa/czasopisma/cenne-bezcenne-utracone-archiwum/1997/nr-31997/straz-pozarna-
na-rzecz-ochrony-zabytkow/print;
38. Zespoły urbanistyczne reprezentujące Polskę na liście światowego dziedzictwa UNESCO
1. Kalwaria Zebrzydowska - data wpisu - 1999 rok. Miasto zlokalizowane w zachodniej części województwa
małopolskiego.
Na ścisłą strefę ochrony składają się 44 nieruchomości, wkomponowane w historycznie ukształtowany krajobraz,
harmonizujący z naturalnym otoczeniem. Zespół architektoniczno-parkowy, jest wiernym odbiciem XVI-wiecznego
układu przestrzennego Jerozolimy. Jako pierwszy został zakwalifikowany przez UNESCO do kategorii "Krajobrazów
Kulturowych" (tzn. mówiących o geniuszu ludzkim).
2. Średniowieczny zespół miejski Torunia - data wpisu - 1997 rok (Zespół urbanistyczny i architektoniczny dwóch
miast średniowiecznych i Zamku krzyżackiego w Toruniu).
Na historyczną część Torunia, położoną na prawym, północno-wschodnim brzegu rzeki Wisły, składają (Stare Miasto -
usytuowane w zachodnim skrzydle kompleksu urbanistycznego, Nowe Miasto - znajdujące się po jego wschodniej stronie
oraz Zamek krzyżacki - integrujący ze sobą oba miasta.) Całość tworzy formę nieregularnego pięcioboku, wydłużonego
na osi Wschód-Zachód. XIII-wieczny układ przestrzenny Starego i Nowego Miasta łącznie z niespotykanymi nigdzie
indziej zróżnicowanymi typami budowli, reprezentującymi przede wszystkim styl gotycki, z późniejszymi
nawarstwieniami - renesansowymi, barokowymi, klasycystycznymi, czy neohistorycznymi.. Ponadto, w obrębie strefy
wyróżnionej przez UNESCO znajduje się pas fortyfikacji obronnych o łącznej rozciągłości ok. 2,5 km z licznymi
basztami i bramami, replikowany z powodzeniem w licznych miastach, wznoszonych w kolejnych okresach na terenie
Prus.
3. Stare miasto w Zamościu - data wpisu - 1992 rok. Samo historyczne miasto renesansowe w obrębie murów
obronnych zajmuje powierzchnię blisko 24 ha, tworząc czworobok o wymiarach 600 m dł. / 400 m szer.
44
Zamość jest rzadkim przykładem niemal całkowicie zachowanego miasta renesansowego, wzniesionego na tzw.
"surowym korzeniu", w oparciu o włoskie teorie "miasta idealnego". To zarazem jedyny tego rodzaju przykład miasta
prywatnego, ufundowanego w 1580 roku przez kanclerza Jana Zamoyskiego. Ta wybitna urbanistyczna kreacja będąca
wyrazem twórczego geniuszu człowieka odcisnęła znamienne piętno w rozwoju architektury i na płaszczyźnie
planowania przestrzennego miast, nie tylko w Polsce, ale także w całej Europie Środkowej. Do dnia dzisiejszego
zachował się w prawie niezmiennej formie pierwotny układ Starego Miasta - z szachownicowym układem ulic,
fortyfikacjami, trzema rynkami (Wielkim, Solnym i Wodnym), a także większością zabudowy, w której cechy
architektury włoskiej łączą się harmonijnie z lokalnymi i środkowoeuropejskimi tradycjami artystycznymi.
4. Stare miasto Warszawy - data wpisu - 1980 rok. Obszar dziedzictwa kulturowego: strefa ścisłej ochrony
konserwatorskiej w historycznym centrum miasta Warszawy dotyczy "Starego i Nowego Miasta", które stanowią
najstarszą część aglomeracji warszawskiej.
Stare Miasto zostało rozplanowane na czworobocznym placu gdzie wychodzące z jego "rogów" ulice przecinają się
wzajemnie pod kątem prostym. Kompozycja Nowego Miasta składa się zasadniczo z dwóch elementów - rynku
głównego, w formie trapezu oraz która wyznacza centralną oś miasta.
Wszystkie znajdujące się na tym terenie budowle stanowią przede wszystkim wyraz mody architektonicznej, popularnej
w XVII wieku, z elementami gotyku i renesansu, bogatą ornamentyką wnętrz i elewacji zewnętrznych. Stare i Nowe
Miasto Warszawy, objęty ścisłą ochroną konserwatorską UNESCO jest szczególnym przykładem tkanki urbanistycznej
kształtowanej z największą pieczołowitością od średniowiecza do końca XX wieku. Układ Starego Miasta z
prostokątnym rynkiem, otoczonego pierścieniem murów obronnych został rozplanowany w XIII wieku. Wraz z zespołem
gotyckich i renesansowych kamienic, poddanych w XVII wieku barokowej przebudowie, zasługiwały niegdyś na miano
"Paryża Północy".
5. Stare miasto w Krakowie - data wpisu - 1978 rok. Obszar dziedzictwa kulturowego (wzgórze Wawel z zamkiem
królewskim i katedrą, dawne miasto średniowieczne w obrębie murów obronnych, dzielnica Kazimierz).
Historyczny zespół urbanistyczny i architektoniczny miasta Krakowa to niewątpliwie jeden z najwspanialszych

kompleksów urbanistycznych oraz kulturowych w tej części Europy. Złożyły się na to, m.in. pomysłowa i szczegółowa
koncepcja urbanistyczna miasta, w połączeniu z jego późniejszym rozwojem. Wyrazem jego bogactwa są, m.in. liczne
majestatyczne kościoły, doskonale zakonserwowane zabytki i malowniczo otaczające je miejskie planty, godnie
zastępujące dawne mury obronne.
XIII-wieczne Stare Miasto Krakowa, leżące u stóp wzgórza Wawel, posiada największy średniowieczny rynek w
Europie oraz zachowaną w doskonałym stanie zabudowę wszystkich epok dziejowych. O świetności Krakowa świadczą
nadto gotycki Kościół Mariacki, czy położona na południu miasta średniowieczna dzielnica Kazimierz. Główną
dominantę zespołu architektonicznego stanowi Zamek Królewski na Wawelu, piastujący rolę dawnej twierdzy i
rezydencji władców Polski, będący jednym z najdoskonalszych egzemplarzy tego rodzaju budowli na świecie. Kraków
jest ponadto siedzibą najstarszego w Polsce i jednego z najstarszych w Europie uniwersytetów - Uniwersytetu
Jagiellońskiego. To wszystko składa się na unikalny w swym rodzaju zespół zabytkowy, cechujący się wysokim
stopniem autentyzmu i oryginalności i stanowiący wyjątkowe dziedzictwo minionych wieków.
39. Charakterystyka prac rewaloryzacyjnych Starego Miasta w Zamościu
Stare Miasto w Zamościu to jedyny obiekt z województwa lubelskiego wpisany na Listę Światowego
Dziedzictwa UNESCO, jeden z 7 cudów Polski.
Zamojska starówka jest więc bardzo atrakcyjnym „kulturowym produktem turystycznym”. Celem podjętych działań
rewaloryzacyjnych jest wdrożenie kompleksowego programu ukierunkowanego na waloryzację i wykorzystanie
istniejącego dziedzictwa kulturowego dla tworzenia wartości ekonomicznych. Wartości te służyć mają zachowaniu
witalności Starego Miasta, uatrakcyjnieniu jego wizerunku i podniesieniu atrakcyjności turystycznej, kulturalnej i
inwestycyjnej. Czas trwania prac rewaloryzacyjnych zaplanowany został na lata 2009 – 2015.
Działania podjęte na obszarze rewitalizowanym podzielone zostały na osiem projektów. Dotyczą one m.in.
utworzenia Muzeum Fortyfikacji i Broni w obrębie Bastionu III, rewitalizacji największego XVII-wiecznego barokowego
kościoła oo. Franciszkanów, remontu konserwatorskiego i rekonstrukcji historycznej bryły Katedry, utworzenie Centrum
Kultury im. kard. Stefana Wyszyńskiego oraz konserwacja, renowacja i adaptacja na cele kultury zespołów fortyfikacji
Starego Miasta.
W wyniku realizacji projektu zrewitalizowanych zostanie 2,58 ha zespołów obiektów zabytkowych. Na podaną liczbę
składa się powierzchnia ulic: Solnej i Ratuszowej, powierzchnia Rynku Solnego wraz z przyległymi ulicami oraz
powierzchnia Rynku Wodnego. Obszary poddane rewitalizacji zostaną w zagospodarowane sposób przyjazny,
45
odpowiedni dla użytkowników poprzez budowę miejsc parkingowych, fontanny, wprowadzenie małej architektury i
zieleni. Odpowiednie wyeksponowanie wykonanych elementów w krajobrazie w oparciu o badania historyczne oraz
dzięki zastosowaniu technologii i materiałów zgodnych z tradycją i historycznymi technikami wykonania, zdecydowanie
podniesie ich atrakcyjność.
Zabytki wraz z otoczeniem, których atrakcyjność była dotychczas obniżona przez ich zły stan techniczny i
zagospodarowanie, staną się miejscami chętniej odwiedzanymi przez turystów oraz mieszkańców.
Fot.23. Rysunek przedstawiający V

etap rewitalizacji Starego Miasta w
Zamościu
Przypisy:
- Lokalny program rewitalizacji Starego miasta w Zamościu na lata 2009-2015 (www.bip.zamosc.um.gov.pl;
40. Charakterystyka problematyki rewitalizacji i jej założenia na przykładzie miasta w Łodzi
14 lipca 2004 roku Rada Miejska Łodzi przyjęła „Uproszczony lokalny program rewitalizacji wybranych
terenów śródmieścia oraz pofabrycznych Łodzi na lata 2004-2013” (w skrócie LPR). W dokumencie tym wyznaczono
kryzysowy obszar w mieście o największej koncentracji problemów przestrzennych i społecznych oraz określono
politykę rewitalizacji.
Obszar kryzysowy obejmuje tereny przeznaczone do rehabilitacji, rewitalizacji oraz do głębokich przekształceń. Stanowi
on rozległy, spójny, centralny obszar Łodzi, leżący w obrębie tzw. „Kolei Obwodowej”. Na terenie tym przeważają
wielokondygnacyjne budynki mieszkaniowe oraz kompleksy pofabryczne pamiętające jeszcze czasy, kiedy Łódź była
przemysłową metropolią, europejskim liderem w przemyśle włókienniczym.
Granice obszaru wyznaczono w oparciu o następujące kryteria:
 niekorzystne trendy demograficzne - wysoka stopa długotrwałego bezrobocia;

 wysoki potencjał gospodarczy (ilość niewykorzystanych terenów, opuszczonych budynków i kompleksów
pofabrycznych);
 wysoki poziom ubóstwa i wykluczenia;
 wysoki stopień degradacji środowiska;
 wysoki stopień degradacji zabudowa;
 wysoki stopień przestępczości i wykroczeń;
46
Łódź jest miastem o szczególnym charakterze z uwagi na skalę i typ barier, jakie występują w tym mieście.
Największą barierą rozwoju jest bariera strukturalna wynikająca z niedopasowania struktury przestrzennej oraz zużytych
technologicznie i moralnie form zagospodarowania kubaturowego, nieprzystających do współczesnych funkcji
metropolitalnych. Skala tej bariery jest niewspółmiernie duża w porównaniu z innymi miastami o podobnej wielkości.
LPR przedstawia sytuację społeczno – gospodarczą i wyznacza główne problemy na terenie miasta,
koncentrujące się w strefie centralnej. Są to m.in.:
 bariery strukturalne wynikające z niedopasowania struktury przestrzennej, nieodpowiadającej współczesnym

funkcjom miasta;
 wysoki poziom bezrobocia;
 wyludnianie się miasta;
 obszary koncentracji patologii i przestępczości;
Cele rewitalizacji:
 rozwój funkcji metropolitalnych- zachowanie dziedzictwa materialnego, kulturowego i tożsamości miasta;

 zrównoważenie rozwoju funkcji;
 zapobieganie społecznemu wykluczeniu mieszkańców strefy centralnej;
 zapewnienie wysokich walorów życia - tworzenie nowych miejsc pracy - zmniejszanie przestępczości;
 kształtowanie pozytywnego wizerunku miasta;
 poprawa stanu środowiska naturalnego oraz dostępności przestrzeni i obiektów dla osób niepełnosprawnych;
Proponowana działania rewitalizacyjne powinny zawsze być poprzedzone wykonaniem wszechstronnych analiz
i studiów (inwentaryzacja urbanistyczna, analiza stanu środowiska, wartości kulturowych, stanu infrastruktury
technicznej, socjologiczna, ekonomiczna oraz wariantowe koncepcje zagospodarowanie przestrzennego, propozycję
modelu obsługi komunikacyjnej śródmieścia), pokazujących słabe i mocne strony danego terenu oraz jego szczególne
uwarunkowania przestrzenne, społeczne oraz gospodarcze.
W oparciu o zgromadzone materiały i dane oraz wynikające z nich wnioski, wykonywane są koncepcje
zagospodarowania przestrzennego, rozwiązań komunikacyjnych, wnętrz kwartałów, analizy ekonomiczne,
harmonogram prac a także wyznacza się politykę mieszkaniową, turystyczną i wspierania przedsięwzięć.
47
Fot.24.Rewitalizacja Łodzi
48
Fot.25. Synteza działań rewitalizacyjnych w rejonie centrum Łodzi
Przypisy:
- „Przykłady rewitalizacji miast” praca zbiorowa/ pod red. Aliny Muzio-Węcławowicz, wyd. Instytut rozwoju Miast,
Kraków 2010;
- http://www.rewitalizacja.zabytki.lodz.pl/page/index.php?str=117&id=37;
41. Rewitalizacja terenów nadwodnych na przykładzie Barcelony
W latach 80-tych XX wieku władze miejskie zaczęły tworzyć wizję zagospodarowania nabrzeża Barcelony, a
prawdziwym przełomem dla rewitalizacji terenów nadwodnych były Igrzyska Olimpijskie w 1992 roku, kiedy to
potężne inwestycje zmieniły nie do poznania 5 km plaż oraz tereny portu i osiedli nadmorskich.
49
Barcelona otoczona została pięknymi nadmorskimi bulwarami, wyburzono walące się szopy i bocznice kolejowe, a
bałagan architektoniczny zastąpił rozmach i porządek w zagospodarowaniu zarówno plaż, jak i portu oraz osiedli
nadmorskich.
Efektem tych zmian jest w pełni zintegrowane miasto z przemyślaną architektonicznie strukturą, zapleczem
mieszkalnym oraz z rozwiniętą infrastrukturą techniczną.
Przed rewitalizacją Barcelony tereny nadmorskie stanowiły miejsce osiedlania się biedniejszej części
mieszkańców, przede wszystkim robotników oraz rybaków. Nabrzeże było miejscem cumowania łodzi, targów rybnych.
Wybrzeże pozostało zaniedbane .
Po rewitalizacji wszystko się zmieniło. Rewitalizacja terenów nadwodnych Barcelony, pozwoliła na utworzenie centrum
rozrywkowo-handlowego na terenie portu oraz przedłużenie sławnych promenad Las Ramblas o Rambla del Mar.
Miasto stale rozszerza swoją ofertę kulturalno-turystyczną. Liczne koncerty, wystawy, imprezy plenerowe oraz
rozbudowana sieć hoteli i restauracji czynią Barcelonę miastem przyjaznym dla turystów.
Przypisy:
- http://pl.meetb4travel.com/relacje_z_podrozy/151-Barceloneta__czyli_Barcelona_w_pigulce;
- http://poznan.gazeta.pl/poznan/1,78970,3964780.html;
42. Przykłady udanego rozwiązania architektonicznego w zakresie adaptacji obiektu zabytkowego

do nowych funkcji
Przykładami udanych adaptacji zabytków są:
 Centrum Manufaktura w Łodzi, przekształcone z dawnych zakładów przemysłu bawełnianego, Izraela

Kalmanowicza Poznańskiego, (adaptacja na cele rozrywki, usług i handlu), Projekt: Grupa Virgile&Stone z
Londynu współpracująca z grupą architektów z Lyonu - Sud Architectes;
 Lofty „u Scheiblera” w Łodzi, przekształcone z zabytkowej XIX wiecznej fabryki Karola Scheiblera,
(adaptacja na cele mieszkaniowe), Projekt: Gary Wolff, duet Paweł Marciniak i Dariusz Witasiak z pracowni
Marciniak & Witasiak;
 Stary Browar w Poznaniu, przekształcony na centrum handlowe, sztuki i biznesu, Projekt: Studio ADS;
 Morgan Library w USA, Projekt: rozbudowa i renowacja biblioteki, dodanie strefy wejściowej, przestrzeni
wystawowych, czytelni i biur administracji, Projekt: Renzo Piano;
Trzy pierwsze obiekty z Polski to adaptacje budynków poprzemysłowych. Czwarty przykład z zagranicy stanowi
rozbudowę biblioteki poprzez dodanie nowych funkcji. Wszystkie przedstawione, projekty są wykonane z szacunkiem
dla zastałej architektury i urbanistyki, dodane nowoczesne elementy nie dominują nad zabytkową częścią. W pierwszych
dwóch przypadkach starano się utrzymać dawną atmosferę miejsc, z zewnątrz obiekty niewiele się różnią od tych z
przeszłości, największa interwencja miała miejsce we wnętrzu.
Zostały one potraktowane w sposób nowoczesny, wykorzystując najnowsze technologie. W Starym Browarze
zabytkowe fragmenty przenikają się z nowoprojektowanymi, co jest widoczne zewnątrz jak i wewnątrz. Jest to
interesujący przykład adaptacji, w którym widać, że nowe ze starym może stanowić integralną część, gdzie jedno
drugiemu nic nie ujmuje.
Elementy historyczne i te powstałe przy przebudowie, szczególnie we wnętrzu kontrastują ze sobą, ale i podkreślają
siebie wzajemnie. Projekt Renzo Piano zakładał zjednoczenie zastałych budynków i zapewnienie harmonii całego
kompleksu.
Nowe bryły/elementy, chociaż nowoczesne, kolorystyką, wysokością nawiązują i delikatnie wpisują się w istniejącą
sytuację, nie stawiając siebie na pierwszym planie.
Pryzpisy:
- „Manufaktura Łódź - genius loci a komercyjna wartość przestrzeni publicznej”,dr inż. arch. Małgorzata Hanzl, Instytut
Architektury i Urbanistyki, Politechnika Łódzka;
- „Adaptacje zespołów zabytkowych we współczesnych realiach społeczno – gospodarczych na przykładzie dziedzictwa
poprzemysłowego Łodzi”, W.Szygendowski, B.M.Walczak,PDF;
- „Stary Browar”, R. Przybył, PDF;
- www.themorgan.org/about/historyMore.asp?id=27;
50
43. Przykłady udanego rozwiązania architektonicznego w zakresie rozbudowy obiektu zabytkowego

o nowe elementy architektoniczne
A. Stary Browar w Poznaniu - Centrum Sztuki i Biznesu Stary Browar

Budynek Starego Browaru znajduje się w centrum Poznania, prezentuje niezwykłą architekturą o
kontekściehistorycznym sięgającym XIX-wiecznego browaru Huggera. Obecnie w starym browarze znajduje się ponad
200 sklepów, 15 restauracji, 13 kawiarni, teatr, sala koncertowa, kilkanaście wnętrz wystawienniczych, 8 sal kinowych,
BlowUp Hall, 3 kluby muzyczne i zabytkowy park.
Dzięki rewitalizacji, Stary Browar umiejętnie łączy stare z nowym, historię z nowoczesnym designem, a co najważniejsze
jednak, poprzez prezentację stałej kolekcji sztuki tworzy nową jakość miejsca – miejsca, w którym biznes rozwija sztukę,
a sztuka rozwija biznes.
Fot.25.Wnętrze Starego Browaru w Poznaniu
B. Stary spichlerz w Hamburgu – filharmonia "Elbphilharmonie"

Za podstawę nowego budynku filharmonii posłużył stary spichlerz, w którym jeszcze przed 10 laty składowano
kakao. Na kamienną podstawę nasadzona została szklana bryła o śmiałych konturach - przypominających rozkołysane
fale. Całość ma 110 metrów wysokości.
W nadbudowie mieszczą się sale koncertowe, hotel i mieszkania, natomiast spichlerza będą kryły się piętrowe
parkingi i sekcja oświatowa filharmonii. Projekt architektoniczny Elbphilharmonie sporządziło biuro szwajcarskich
architektów Jacques Herzog i Pierre de Meuron.
Architekci zdecydowali się zrezygnować z tradycyjnej struktury sali koncertowej na planie wydłużonego prostokąta ze
sceną w głębi na rzecz tarasowego rozkładu audytorium w trzech czwartych okalającego scenę.
Fot.26. Filharmonia w Hamburgu
51
C. Budynek Browaru Guiness w Dublinie

Browar został założony w 1759 roku przez Artura Guinnessa, w budynkach przy St James’s Gate, które służyły
jako skład ziaren, obecnie jest to potężny kompleks budynków starego i nowego browaru. Jest to 7 kondygnacyjny
budynek, w którym znajdują się wystawy związane z ważeniem i historią tego piwa, co ciekawe jego wnętrze zostało
zaprojektowane wokół gigantycznej typowej szklanki Guiness’a.
Na poszczególnych piętrach poznajemy historię i proces warzenia tego legendarnego piwa oraz jego składniki: słód
jęczmienny, chmiel, drożdże i woda, która tutaj spływa jako dość pokaźny wodospad do niewielkiego basenu. W dalszej
części muzeum możemy obejrzeć stare maszyny, reklamy Guinnessa, plakaty oraz wszelkie gadżety związane z tym
piwem.
Na najwyższym poziomie docieramy do Gravity Bar. Jest to oszklone okrągłe pomieszczenie, w którym możemy
wymienić swój bilet na pintę piwa i podziwiać panoramę całego Dublina.
44. Charakterystyka wnętrz nowego Muzeum Historycznego pod płytą Rynku Głównego
w Krakowie
Autorem Krakowskiego Muzeum pod Rynkiem Głównym jest prof. Andrzej Kadłuczka.
Opowiada ono tysiącletnią historię Krakowa za pomocą bloków nawarstwień, licznych projekcji
multimedialnych, ekranów interaktywnych czy wrażeń słuchowych, zapewnionych przez scenografów muzealnych.
Inspiracją do stworzenia tak unikatowego miejsca w Krakowie były prace archeologiczne, podjęte w 2005 roku.
W muzeum oprócz funkcji: edukacyjnej, naukowej, kulturotwórczej, informacyjno-promocyjnej oraz rekreacyjnej

znajdują się także: forum multimedialne, centrum informacji turystycznej, część dla dzieci z pomocami dydaktycznymi,
pomieszczenia gastronomii oraz kilka sklepów doskonale wpisanych w trakt zwiedzania.
Muzeum wyposażono w 700 zabytków archeologicznych, 500 elektronicznych wizualizacji zabytków, 8 filmów
animowanych, 5 dokumentalnych, 600 rekonstrukcji 4D, 30 stanowisk multimedialnych, 64 kamery cyfrowe, 25 ekranów
plazmowych i 13 LCD, 27 projektorów multimedialnych, 28 tysięcy metrów kabli, 5 hologramów i 150 audiobooków.
Głównym celem podczas projektowania wnętrza muzeum, była jak najlepsza ekspozycji fizycznych oraz wirtualnych
elementów historycznej treści. Początkowa jasność podłogi przechodzi w czarną nawierzchnię, czarny sufit oraz sufit
Barrisol, który został zastosowany by lustrzane odbicie pozwalało łatwiej odczytywać trudno dostępne stanowiska
archeologiczne. Nad sufitem Barrisol znajdują się systemy klimatyzacji, przeciwpożarowe oraz ewakuacyjne.
Samo muzeum to duża sala i trzy równoległe korytarze. Najdłuższy to dawne Kramy Bogate. Dwa pozostałe
korytarze to zabytkowe piwnice murowanych Sukiennic. Zupełnie nowe pomieszczenia muzeum, powstały pomiędzy ul.
św. Jana a Floriańską. Ze szklanych podłóg, z kładek i podestów będzie można zobaczyć odtworzone na podstawie
znalezisk dawne drewniane zagrody, domy i kramy oraz wodociągi. Główną salę wykopano w miejscu, w którym 900 lat
temu grzebano mieszkańców pobliskich osad.
Do niej wchodzi się przez ekran z mgły wodnej. Na nim wyświetlane są animowane scenki ze średniowiecza. Z gęstej
mgły wyłania się przestrzeń muzeum. Wkraczamy na szklaną podłogę, pod którą rozciąga się plastycznie uformowana
mapa handlowych powiązań Krakowa z resztą Europy z XV wieku. Następny odcinek podziemnego muzeum przybliża
nas do czasów najazdu tatarskiego z 1241 r. Znowu, jak wtedy, spłoną dwie chaty, ale tym razem będzie to tylko
laserowa inscenizacja. W multimedialnej podziemnej ekspozycji są też dwie makiety. Na jednej z nich zobaczyć można
Kraków XV-wieczny. Do tego pojawi się jeszcze sześć obrotowych cyfrowych hologramów przedstawiających m.in.:
kościół Mariacki i Sukiennice z XVI wieku. Tej technologii nie ma jeszcze w żadnym muzeum w Polsce.
Użycie nowoczesnych rozwiązań oraz przemyślany projekt wnętrza, pobudzają wyobraźnię i pozwalają dotrzeć z
przekazem do nowego, młodego odbiorcy.
Przypisy:
- http://pl.wikipedia.org/wiki/Podziemia_Rynku_w_Krakowie;
- http://wyborcza.pl/1,76842,8333069,Fascynujacy_Krakow_osiem_metrow_pod_Rynkiem.html;
45. Metody rewaloryzacji miasta historycznego na przykładzie miasta angielskiego Bath
52
Miasto Bath w Anglii zostało wpisane na Światową Listę Dziedzictwa w 1987 z powodu łaźni wybudowanej w
czasach Rzymskich zasilanej wodami geotermalnymi, pełnieniem roli centrum przemysłu wełnianego w czasie
średniowiecza, oraz elegancji i harmonii jej rozwoju jako neoklasycystyczne osiemnastowieczne miasto.
Bath przeżyło bombardowania w 1942 roku, kiedy, pomijając liczne szkody w innych zabudowaniach, Łaźnie Rzymskie,
domy na Queen Square, Circus, oraz przy Royal i Lansdown Crescents zostały zniszczone. Te ważne obiekty ze względu
dziedzictwa kulturowego zostały następnie odbudowane.
Od lat 50. dwudziestego wieku do wczesnych lat 70. miasto poniosło znaczące straty w swojej tkance
urbanistycznej. W Bath wielkie przestrzenie budynków klasy robotniczej zostały wyburzone, a wiele z nich zastąpiły
slumsy.
W tym samym czasie krajowe i lokalne organizacje, naukowcy, specjaliści i cześć mediów pracowała długo i ciężko aby
przywrócić równowagę, nie tylko dla poszczególnych budynków i monumentalnych obiektów w mieście, ale dla
wszystkich typów i rozmiarów zabudowy. W rezultacie rozpoczął się przykładowy program konserwacji historycznych
budynków realizowany w centrum miasta w jego historycznym środowisku. Dlatego jego aktualny stan jest ogólnie
dobry.
Różne grupy poprzez publikacje i kampanie działały w Wielkiej Brytani przez długi czas. Ich umiejętności w
kierowaniu i mobilizowaniu opini publicznej znacząco wpłynęły na sprawę konserwacji zabytków miasta.
The Bath Preservation Trust- Organizacja The Bath Preservation Trust została założona w 1934 i jest czołową
organizacją tego typu w tym mieście. Trust odgrywał główną rolę w kampaniach w latach 1960 – 1970 w celu ratowania
Bath. Dziś jest równie skuteczny w obronie Green Belt który otacza miasto.
Organizacja odrestaurowała trzy zabytkowe budynki i udostępniła je dla zwiedzających:
 No1 Royal Crescent datowany na 1767 był pierwszym domem wybudowanym w Crescent (John Wood
Młodszy, architekt). Został pieczołowicie odrestaurowany i umeblowany autentycznymi Gruzińskimi meblami,
obrazami, dywanami, porcelaną i szkłem, aby
pokazać jeden z najwspanialszych domów z tego okresu;
 The Countess of Huntingdon's Chapel w stylu gotyckim, konsekrowana w 1765. Udostępnione są w niej zbiory
dotyczące życia w mieście: jak były zaprojektowane domy, z czego zbudowane i czym udekorowane.
Centralnym punktem wystawy jest model miasta;
 Beckford’s Italianate Tower stoi na północnym krańcu obszaru obiętego programem Światowego Dziedzictwa i
umożliwia zobaczenie panoramy miasta i otaczających je terenów podmiejskich. Ukończona w 1827 była
zbudowana dla bogatego kolekcjonera sztuki i patrona Williama Beckford'a jako miejsce pracy;
Bath jest jedynym ukończonym miastem na w Wielkiej Brytanii na Liście Światowego Dziedzictwa. W zasadzie
Obszar Dziedzictwa Światowego jest określony przez granice komunalne byłej Rady Miasta Bath. Obejmuje przeszło 29
km2, na którym mieszka 84000 ludzi, zawierając 5000 spisanych obiektów zabytkowych. Obszar ochrony
konserwatorskiej pokrywa dwie trzecie miasta i pomimo iż nie istnieje żadna strefa oddzielająca obszar jest chroniony
przez zaprojektowany Green Belt oraz Cotswolds z oszałamiającym pięknem natury. Przedmieścia wcinają się do miasta
w kilku miejscach, tworząc obszerne korytarze zieleni pośród tkanki urbanistycznej.
Przypisy:
- Dennis Rodwell, “Conservation and Sustainability in Historic Cities”, ISBN: 978-1-4051-2656-4,
pierwsza publikacja 2007 przez wydawnictwo Blackwell Publishing Ltd.;
46. Charakterystyka metody „restrukturyzacji” na przykładzie terenu Podzamcza w Szczecinie
Metoda restrukturalizacji jest sposobem kompleksowego, naukowego podejścia do zagadnienia „budowania w

środowisku zabytkowym”, zawierając w sobie pojęcia ‘plombowania zabudowy’, odbudowy lub rehabilitacji.
Podstawowym celem metody restrukturalizacji jest zachowanie lub przywrócenie ciągłości historycznej
struktury przestrzennej miasta. Jest ona rozumiana jako współczesna metoda odbudowy struktur przestrzennych miasta,
oparte na szerokich badaniach historyczno – urbanistycznych i typologicznych. Dzięki zastosowaniu tej metody łatwo
można odtworzyć właściwy klimat miasta i tych cech, które stanowią o jego ciągłości historycznej. Metoda ta ma
jednocześnie zapewnić spełnienie podstawowych wymagań funkcjonalnych, jakie stawiane są przed współczesną
zabudową w centrum układu miejskiego.
53
Pojęcie restrukturalizacji odnieść można do całego spectrum zjawisk związanych z tym problemem, począwszy od
zagadnień przestrzenno-urbanistycznych, a skończywszy na kształtowaniu detalu. Restrukturalizacja jest próbą
usystematyzowania wiedzy w tym zakresie oraz próbą sformułowania zasad nowego kształtowania zniszczonego,
zdegradowanego miasta historycznego.
Zagadnienia objęte problematyką restrukturalizacji można podzielić na dwie strefy tematyczne, wzajemnie się
uzupełniające:
 strefa przestrzenno-funkcjonalna;
 strefa formalna;
 strefa przestrzenno-funkcjonalna odnosi się do zagadnień dotyczących badań i projektowania w skali
urbanistycznej, w skali planu szczegółowego;
 strefa formalna obejmuje natomiast zakres działań szczegółowych odnoszących się do zagadnień architektury;
Metoda restrukturalizacji obejmując swym działaniem różne problemy występujące w obszarze miasta
historycznego może być również zróżnicowana w zależności od zakresu i obszaru danego zadania projektowo-
badawczego.
Takie zróżnicowanie tematyki pozwala nam mówić o restrukturalizacji pełnej - obejmującej pewien spójny fragment lub
cały układ staromiejski lub o restrukturalizacji cząstkowej, obejmującej niewielki fragment miasta historycznego lub
pojedyncze obiekty.
Obszar Podzamcza przeznaczony pod nową zabudowę to najciekawszy ‘poligon doświadczalny’ dla metody
restrukturalizacji. Obszar ten ograniczony jest ciągami komunikacyjnymi ulic: od wschodu Vasco da Gama, od południa
Wyszyńskiego oraz od północy węzłem Wyszaka na Trasie Zamkowej. Od strony zachodniej granicę wytycza skarpa
osiedla SDM przy ul. Panieńskiej i Mściwoja.
W Podzamczu czytelne są relikty dawnej struktury urbanistycznej – kwartały, chodniki brukowane ulice.
Wnętrza kwartałów po zabudowie rozebranej do poziomu terenu w latach 40. Kryją pod ziemią dobrze
zachowane mury piwniczne. Historyczny obszar Podzamcza sięga nieomal do samej Odry łącząc miasto z rzeką.
Dziś ograniczony został arterią komunikacyjną, biegnącą na 3 metrowym wale z gruzu, prawię o połowę
powierzchni.
Rejon ma istotne znaczenie dla panoramy miasta tworząc istotną część jej przedpola. Z drugiej strony zabudowa, która
wypełnić ma ten obszar, powinna nawiązywać do istniejącego ratusza i współczesnej zabudowy sąsiadującego osiedla
jednocześnie tworzyć zarówno skalę makro (w panoramie) jak i skalę mikro (w przestrzeniach śródmiejskich). Zakłada
się, ze względu na drobną skalę zabudowy i wąskie przekroje ulic oraz funkcje Podzamcza, obszar ten będzie w całości
tworzył strefę uprzywilejowanego ruchu pieszego, za zapewnieniem możliwości dojazdów awaryjnych. Komunikacyjnie
obsługiwać będzie ten obszar ulica Panieńska oraz biegnąca równolegle do trasy Vasco da Gama ulica obwodowa.
Przypisy:
- Zbigniew Paszkowski – „Restrukturalizacja miasta historycznego jako metoda jego współczesnego kształtowania na
przykładzie Starego Miasta w Szczecinie”, Szczecin 2007;
47. Określenie treści pojęć „anastyloza”, „reintegracja” z podaniem przykładów
Anastyloza - [gr. aná ‘na nowo’, stýlos ‘kolumna’] metoda rekonstrukcji obiektów budowlanych w naturze, ponowne
zmontowanie zrujnowanej budowli lub odbudowa jej części przy użyciu zachowanych oryginalnych fragmentów. W
obrębie Akropolu ateńskiego po raz pierwszy operację taką przeprowadził Nicolas Balanos przy rekonstrukcji Partenonu.
Następnie przy restauracji Erechteionu, Propylejów i świątyni Nike Apteros. Jest to ponowne ustawienie elementów
arch. ze zrujnowanej budowli antycznej.
Odbudowanie zespołu zabytkowego z elementów istniejących. Problem pojawia się, gdy nie mamy wszystkich części
zniszczonego obiektu, wówczas należy podjąć decyzję, czy restaurować obiekt, może to być także rozbiórka obiektu i
ponowne jego zmontowanie. W trwałej ruinie wyklucza się wszelkie prace rekonstrukcyjne. Wchodzi w grę tylko
„anastyloza”, czyli złożenie części zabytku z istniejących elementów rozproszonych.
54
Fot.27.
Wzgórze
Akropol jako
przykład anastylozy
Reintegracja – synonim „scalenia”; uzupełnienie braków i ubytków, nie w formie historycznej, lecz współczesnej.
Przywrócenie dawnego wyglądu poprzez dodanie zniszczonych części obiektu, uzupełnienie zabudowy, harmonijne
połączenie starego z nowym. Nadanie zachowanemu, niekompletnemu lub zniekształconemu zabytkowi określonej formy
przez połączenie jego części zabytkowych oraz koniecznych uzupełnień w jednolitą całość kompozycyjną.
Strefa o określonych wartościach zabytkowych, w której historyczne struktury zachowane są częściowo lub szczątkowo,
w układach rozproszonych (pierwotny układ przestrzenny nie jest czytelny) właściwa jest adaptacja tych budowli do
współcześnie użytecznych funkcji i uczytelnianie.
Fot.28. Zamek w Malborku jako przykład reintegracji
Przypisy:
- Welc-Jędrzejewska J.: Kurier Konserwatorski 2009, nr 4, s.37;
55
- Szmygin B. : Współczesne problemy teorii konserwatorskiej w Polsce, Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków
ICOMOS, Wydawnictwo
Politechniki Lubelskiej: 2008, s.91-92;
- Konserwacja i ochrona zabytków. Artykuł dostępny w Internecie: http://konserwacja-
zabytkow.dobrycms.info/anastyloza.php;
48. Formy prawne ochrony konserwatorskiej obiektów zabytkowych w Polsce
Formami prawnymi ochrony konserwatorskiej obiektów zabytkowych są:
 wpis do rejestru zabytków;

 uznanie za pomnik historii;
 utworzenie parku kulturowego;
 ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego;
Zasady i procedury wpisu do rejestru zabytków:
Wpis do rejestru zabytków następuje na podstawie decyzji administracyjnej wydanej przez wojewódzkiego
konserwatora zabytków, która musi spełniać warunki prawne, określone art. 107 § 1 i 2 kpa ( stawa z dnia 14 czerwca
1960 r. - Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. Nr 98 poz.1071 z 2000 r.).
Wydanie decyzji musi być poprzedzone przeprowadzeniem postępowania, w trakcie którego gromadzi się
wszelki materiał dowodowy mający znaczenie dla sprawy (wpisu do rejestru ). Postępowanie wszczyna się z urzędu - tzn.
inicjatorem jest wojewódzki konserwator zabytków, albo na wniosek strony - tj. osób lub instytucji, których interesu
prawnego sprawa dotyczy (tylko właściciel zabytku nieruchomego lub użytkownik wieczysty gruntu, na którym znajduje
się zabytek nieruchomy).
Ustala się następującą procedurę uznania zabytku za pomnik historii:
 Obiekt, zespół, układ przestrzenny lub obszar proponowany do uznania za pomnik historii musi być wpisany do
rejestru zabytków lub objęty statusem parku kulturowego. Dla układów przestrzennych i obszarów winny być
opracowane (i uchwalone) miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego;
 Propozycję objęcia obiektu wyższą formą ochrony − uznanie za pomnik historii − wraz z właściwą
dokumentacją (według obowiązującego wzoru), zgłaszający składa do Generalnego Konserwatora Zabytków, za
pośrednictwem i po zaopiniowaniu przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków;
 Departament Ochrony Zabytków kieruje zgłoszenie do Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie, w celu
zweryfikowania danych zawartych w dokumentacji i wydania opinii co do zasadności propozycji uznania
obiektu za pomnik historii;
 Zaopiniowane przez NID (Narodowy Instytut Dziedzictwa ) zgłoszenie Minister Kultury przedkłada Radzie
Ochrony Zabytków (zgodnie z jej kompetencjami, określonymi w art. 97 ustawy o ochronie zabytków i opiece
nad zabytkami);
 Po wyrażeniu pozytywnej opinii przez Radę Ochrony Zabytków, Departament Ochrony Zabytków przekazuje
dokumentację zgłoszenia do NID, który przygotowuje projekt rozporządzenia Prezydenta RP wraz z
uzasadnieniem i załącznikiem graficznym;
 Po dokonaniu analizy projekt rozporządzenia Prezydenta RP Departament Ochrony Zabytków przekazuje
Ministrowi Kultury do ostatecznej akceptacji;
 Minister Kultury kieruje do Prezydenta RP wniosek (wraz z dołączoną dokumentacją) o uznanie obiektu za
pomnik historii;
 Jeżeli zasadność wniosku Ministra Kultury uzyska akceptację − Prezydent RP w drodze rozporządzenia uznaje
obiekt za pomnik historii, określając jego granice;
 Rozporządzenie Prezydenta RP jest ogłaszane w „Dzienniku Ustaw”;
Zasady i procedury powołania parku kulturowego:
Park kulturowy powoływany jest przez radę gminy, po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora
zabytków, na podstawie uchwały. Uchwała rady gminy określa nazwę parku kulturowego, jego granice, sposób ochrony,
a także zakazy i ograniczenia, które mogą być ustanowione na terenie całego parku lub jego części.
56
Ustanowione zakazy i ograniczenia mogą dotyczyć:
 prowadzenia robót budowlanych oraz działalności przemysłowej, rolniczej, hodowlanej, handlowej lub
usługowej;
 zmiany sposobu korzystania z zabytków nieruchomych;
 zamieszczania tablic, napisów, ogłoszeń reklamowych i innych znaków niezwiązanych z ochroną parku
kulturowego, z wyjątkiem znaków drogowych i znaków związanych z ochroną porządku i bezpieczeństwa
publicznego;
 składowania lub magazynowania odpadów;
 Park kulturowy przekraczający granice gminy może być utworzony na podstawie zgodnych uchwał rad gmin
(związku gmin), na terenie których ten park ma być utworzony;
Ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego:
Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. nakłada na wójta, burmistrza i
prezydenta miasta obowiązek prowadzenia odpowiednio wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków. Na podstawie
gminnej ewidencji planuje się zagospodarowanie przestrzenne miast, uwzględniając ochronę zabytków nieruchomych.
Przypisy:
- źródło: www.nid.pl ;
49. Transformacja terenów portowych na przykładzie Hamburga- Hafencity
Hamburg, drugie co do wielkości miasto Niemiec z najważniejszym portem na Morzu Północnym (połączony z
nim ponad stukilometrowej długości odcinkiem rzeki Łaby) i samodzielny kraj związkowy powiększa powierzchnię
swojego centrum o czterdzieści procent. Sto pięćdziesiąt pięć hektarów terenów byłego portu i gazowni tzw. HafenCity
mają zostać zabudowane do 2025 roku.
To obecnie największy w Europie projekt rozwoju miasta, a co ciekawsze, to jedyna rewitalizacja terenu portowego
połączonego bezpośrednio ze ścisłym centrum miasta — odległość do ratusza wynosi zaledwie osiemset metrów.
Hamburg może sobie pozwolić na inwestycję tej skali.
Bagnista wyspa Grasbrook, czyli teren obecnego HafenCity znajdowała się za murem miejskim,
a po wzniesieniu wałów w 1625 roku jej północna część została włączona do obwarowanego obszaru miasta. Na tej
części wyspy powstały dwa kwartały mieszkalne dla robotników portu i rzemieślników.
W czasie industrializacji w XIX wieku na terenie Grasbrook rozwinął się przemysł oraz działała gazownia miejska. W
latach 60. XIX wieku zbudowano w tym miejscu pierwszy nowoczesny basen portowy dla statków morskich.
Stosunkowo szybko teren ten stał się najnowocześniejszą częścią portu i miasta.
W 1888 roku Hamburg zmuszony został przez Rzeszę do ograniczenia strefy wolnocłowej jedynie do obszaru tzw.
Freihafen, którą oddzielono od miasta kanałem. W konsekwencji powstały nowe mosty
i budynki celne. Do 1913 roku zbudowano Speicherstadt — „Miasto Spichrzów”, czyli kompleks budynków
spichrzowych, który pochłonął dwa kwartały mieszkalne wyspy Grasbrook. Dwadzieścia tysięcy osób straciło swoje
mieszkania, a miasto bezpośredni dostęp do rzeki.
Po II wojnie światowej większość zniszczonych spichrzów i magazynów odbudowano

i zmodernizowano. Od czasu rewolucji w transporcie wodnym, jaką było wprowadzenie transportu kontenerowego, port
w Hamburgu przeniesiono na południową stronę Łaby. Baseny portowe w pobliżu centrum miasta nadal służyły
konwencjonalnej żegludze. W połowie lat 90. XX wieku nadarzyła się okazja, aby teren wyspy Grasbrook przyłączyć do
miasta bez naruszenia gospodarczych interesów portu. W 1997 roku senat Hamburga zdecydował o powrocie śródmieścia
po stu latach nad rzekę.
W 2000 roku uchwalono plan zagospodarowania i rewitalizacji terenu HafenCity położonego za historycznymi
spichrzami Speicherstadt. Plan ten nie jest jednak regulacją prawną. Podstawą do jego sporządzenia stał się zwycięski
projekt autorstwa Hamburgplan/Kees Christiaanse/ASTOC
w zorganizowanym w 1998 roku konkursie urbanistycznym.
Nadrzędnym celem przy realizacji masterplanu było stworzenie „zwykłego kawałka miasta”, a nie osiedla. Teren
HafenCity podzielono na trzynaście kwartałów. Duży nacisk położono na ich zróżnicowanie, określając ich funkcje,
57
wysokość budynków, urbanistyczną i architektoniczną typologię. Największym problemem terenu HafenCity leżącego w
dolinie Łaby są powodzie, które były niemałym wyzwaniem dla umieszczenia na nim funkcji mieszkalnej. Ze względów
czasowych zrezygnowano z idei przesunięcia głównej linii wału przeciwpowodziowego Hamburga na południowy brzeg
terenu HafenCity.
Zdecydowano się natomiast na podniesienie poziomu terenu z 5,5 metra na bezpieczne 7,5 metra n.p.m. Hałdy piasku są
dzisiaj nieodłącznym elementem każdej budowy.
HafenCity ma się stać swoistym miastem w mieście, śródmiejską przestrzenią z rozdrobnioną strukturą funkcjonalną:
mieszkalną, biurową, handlową, rekreacyjną oraz kulturalną ze spektakularnymi wizytówkami w postaci znajdującej się
w budowie filharmonii autorstwa Herzog & de Meuron w zaadaptowanym i przebudowywanym na jej cele spichrzu i
planowanego Science Center — teatru naukowego i akwarium autorstwa Rema Koolhaasa.
Ta część śródmieścia Hamburga zostanie skomunikowana z miastem nową linią metra.
Przypisy:
- www.architekturaibiznes.com.pl;
50. Obiekty zabytkowe na terenie Polski wpisane na Listę Pomników Historii
Pomnikiem Historii nazywamy jedną z czterech prawnych form ochrony zabytków, które wymienione są w ustawie o
ochronie i opiece nad zabytkami z 2003 r. Ustanawiane jest przez Prezydenta RP specjalnym rozporządzeniem.
Określeniem tym nazywane są zabytki nieruchome, które mają szczególne znaczenie dla kultury naszego kraju. Aby
zostały wpisane na listę pomników muszą posiadać znaczenie ponadregionalne o wartościach naukowych, historycznych
i artystycznych, oraz spełniać wymogi:
 zabytki muszą mieć zachowaną pierwotną kompozycję przestrzenna ( mogą jedynie ulec nieznacznym
przekształceniu);
 jednolite stylowo, ewentualnie czytelne i zharmonizowane ze sobą nawarstwieniami;
 zachowanie naturalnej relacji z otoczeniem;
 są dziełami wybitnych twórców;
 dobrze zachowane;
 są przedmiotem troski konserwatorów;
Pomniki Historii ustanawiane są od 1994r. Do tej pory najważniejsze wyróżnienia nadano 48 zabytkom,
jednakże co roku lista ta powiększa się, dodawane są nowe obiekty architektoniczne, krajobrazy kulturowe, obiekty
budownictwa obronnego, układy urbanistyczne lub ruralistyczne, zabytki techniki, parki i ogrody, cmentarze, miejsca
pamięci najważniejszych wydarzeń lub postaci historycznych oraz stanowiska archeologiczne.
Obiekty wpisane na listę Pomników Historii w Polsce:

 Biskupin – rezerwat archeologiczny;
 Bochnia – kopalnia soli;
 Chełmno – stare miasto;
 Częstochowa – Jasna Góra, zespół klasztoru oo. Paulinów;
 Frombork – zespół katedralny;
 Gdańsk – miasto w zasięgu obwarowań z XVII wieku;
 Gdańsk – pole bitwy na Westerplatte;
 Gniezno – katedra pw. Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha;
 Gostyń - Głogówko zespół klasztorny Kongregacji Oratorium św. Filipa Neri;
 Góra Św. Anny –komponowany krajobraz kulturowo-przyrodniczy;
 Grunwald - Pole Bitwy;
 Kalwaria Zebrzydowska - krajobrazowy zespół manierystycznego parku pielgrzymkowego;
 Kamień Pomorski – zespół katedralny;
 Kanał Augustowski -droga wodna;
 Kanał Elbląski;
 Katowice - osiedle robotnicze Nikiszowiec;
 Kazimierz Dolny;
 Kozłówka -zespół pałacowo-parkowy;
 Kórnik – zespół zamkowo-parkowy wraz z kościołem parafialnym – nekropolią właścicieli;
 Kraków –historyczny zespół miasta;
58
 Krzemionki k. Ostrowca Świętokrzyskiego – kopalnie krzemienia z okresu neolitu;

 Krzeszów –zespół dawnego opactwa cystersów;
 Ląd -zespół dawnego opactwa cysterskiego w Lądzie nad Wartą;
 Legnickie Pole –po-benedyktyński zespół klasztorny;
 Leżajsk –zespół klasztorny oo. Bernardynów;
 Lubiń -zespół opactwa benedyktynów;
 Lublin - historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny;
 Łańcut – zespół zamkowo-parkowy;
 Łęknica –Park Mużakowski, park w stylu krajobrazowym;
 Malbork – zespół zamku krzyżackiego;
 Nysa- zespół kościoła farnego pod wezwaniem św. Jakuba Starszego Apostoła i św. Agnieszki Dziewicy i
Męczennicy;
 Ostrów Lednicki;
 Poznań -historyczny zespół miasta;
 Racławice -teren historycznej Bitwy Racławickiej;
 Srebrna Góra –Twierdza Srebrnogórska, nowożytna warownia górska z XVIII wieku;
 Stargard Szczeciński -zespół kościoła pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny Królowej Świata oraz
średniowieczne mury obronne miasta;
 Tarnowskie Góry – podziemia zabytkowej kopalni rud srebronośnych oraz sztolni „Czarnego Pstrąga”;
 Toruń –Stare i Nowe Miasto;
 Warszawa – historyczny zespół miasta z Traktem Królewskim i Wilanowem;
 Wieliczka – kopalnia soli;
 Wrocław – zespół historycznego centrum;
 Wrocław – Hala Stulecia;
 Zamość –historyczny zespół miasta w zasięgu obwarowań XIX wieku;
 Żagań -po augustiański zespół klasztorny;
 Młyn papierniczy w Dusznikach Zdrojup;
 Pałace i parki krajobrazowe Kotliny Jeleniogórskiej;
 Żyrardów –XIX – wieczna Osada Fabryczna;
 Warszawa –Zespół Stacji Filtrów Williama Lindleya;
Przypisy:
- http://www.prezydent.pl;
- http://www.nid.pl;
- www.nimoz.pl;
51. Problemy rewitalizacji śródmieścia Szczecina
Śródmieście Szczecina jest szczególną, reprezentacyjną częścią miasta, która wymaga renowacji i ożywienia.
Niewątpliwie uroku dodadzą jej i zmienią gruntowniej jej wizerunek odremontowane stare historyczne kamienice.
Również remont innych budynków, w tym także zabytków znajdujących się w tym obszarze, tworzenie nowych osiedli
mieszkaniowych na terenach powojskowych wpłynie korzystnie na estetykę i wygląd tej okolicy. Zmiana organizacji
ruchu i utworzenie stref pieszych stworzy klimat tego miejsca. Poprawi też bezpieczeństwo w ruchu pieszym i kołowym.
Rezultatem ostatecznym będzie powstanie w tym miejscu przyjaznej przestrzeni publicznej.
Głównym celem rewitalizacji tego zespołu jest wzmocnienie tradycyjnej roli śródmieścia Szczecina jako
centrum miasta i centralnego ośrodka administracyjno-usługowego dla całego obszaru metropolitalnego.
W śródmieściu panuje niska jakość przestrzeni publicznych, co bezpośrednio przekłada się na obniżenie atrakcyjności
turystycznej śródmieścia, której nie sprzyja i tak już słaba infrastruktura turystyczna, rekreacyjna i kulturowa.
Przekształcanie się struktury społecznej mieszkańców śródmieścia ze społeczeństwa przemysłowego na

poprzemysłowe, a także zmiany demograficzne doprowadziły do zubożenia mieszkańców tej dzielnicy, obniżenia
standardu zasobów mieszkaniowych oraz wzrostu przestępczości.
Infrastruktura techniczna we wszystkich obszarach jest przestarzała i wymaga w dużym stopniu remontów,
rozbudowy lub przebudowy. Niska efektywność energetyczna cechuje większość przedwojennych budynków
mieszkalnych. Wiele z nich wciąż posiada ogrzewanie piecowe, toalety na półpiętrach, mieszkania wspólne. Szczególnie
złe warunki mieszkaniowe panują we wnętrzach kwartałów z zagęszczoną zabudową oficynową, wybetonowanymi i
pozbawionymi zieleni podwórkami, gdzie często występuje zagospodarowanie uciążliwe w formie magazynów ,
59
hurtowni, dużych zespołów garaży naziemnych.. Wiekowość śródmieścia i projekt jego zabudowy z XIX w. ogranicza
dostępność dla osób niepełnosprawnych.
Znaczącą uciążliwość zamieszkiwania w centrum powoduje też hałas i zanieczyszczenie powietrza spalinami
oraz ogrzewaniem piecowym, przekraczające dopuszczalne normy.
Na obszarze znajduje się niewiele terenów zielonych. Stanowią je charakterystyczne skwery, zieleńce, szpalery
zieleni wysokiej i krzewów wzdłuż głównych ulic oraz historyczne przedogródki przed kamienicami, w tym przy al.
Papieża Jana Pawła II, ul. B. Śmiałego czy przy ul. Śląskiej. Część terenów zielonych jest zaniedbana i wymaga
zagospodarowania.
Przypisy:
- http://bip.um.szczecin.pl („ Lokalny program rewitalizacji obszarów miejskich, powojskowych i poprzemysłowych w
Szczecinie 2005r.” oraz „Lokalny program rewitalizacji dla miasta Szczecin 2012r.”);
52. Charakterystyka metody „retrowersji” na przykładzie Starego Miasta w Elblągu
Retrowersja- nieformalna nazwa postmodernistycznego nurtu w polskiej architekturze i urbanistyce przełomu

XX i XXI wieku, polegającego na odbudowie starówek, części miast lub poszczególnych kwartałów zabudowy, w
zgodzie z dawnym układem i wysokością ulic, ale z bardzo swobodnym potraktowaniem detalu, kolorystyki i z użyciem
dużej ilości ornamentyki luźno nawiązującej do stylów historycznych.
Przez część architektów działania tego rodzaju traktowane są jako kicz urbanistyczny, natomiast odbiór
społeczny tych realizacji jest często pozytywny, co wiąże się z kontrastem do źle postrzeganej w PRL architektury
modernistycznej. Zarzutem wobec retrowersji jest przede wszystkim to, że nie jest architekturą współczesną, ponieważ
nawiązuje za pośrednictwem postmodernizmu do historii, ale jednocześnie nie ma wartości historycznych, bowiem tylko
udaje starą zabudowę.
Za ojca retrowersji uważa się Szczepana Bauma, laureata Honorowej Nagrody SARP za rok 1991.
Przykładem zastosowania retrowersji jest Stare Miasto w Elblągu.
Dalekosiężna wizja zakładała retrowersje około 200 kamienic, a przede wszystkim przywrócenie starówce roli
centrum Elbląga – z instytucjami takimi jak ratusz. Przed przystąpieniem do każdej "odbudowy" badane są bowiem
znajdujące się w jej miejscu piwnice - niestety skazane na zniszczenie - w ich miejscu najczęściej powstają parkingi
podziemne obsługujące budowane powyżej mieszkania i usługi. Prace budowlane rozpoczęły się w 1985 roku i trwają do
dziś.
Co roku zabudowywane są nowe kwartały ulic starego miasta. Kamieniczki, które powstają nawiązują do dawnego stylu,
a niektóre z nich są identycznymi kopiami istniejących tam wcześniej obiektów.
60
Fot.29. Elbląg przykładem retrowersji
53. Rola władz samorządowych w ochronie Dziedzictwa Kulturowego na terenie gminy
Zgodnie z treścią Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003r. rolą władz na terenie gminy są:
Art.16. „1. Rada gminy, po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, na

podstawie uchwały, może utworzyć park kulturowy w celu ochrony krajobrazu
kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami
nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej.”
Art. 19 „1. W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy

oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego uwzględnia się, w
szczególności ochronę:
1) zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia;
2) innych zabytków nieruchomych, znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków;
3) parków kulturowych.
2. W przypadku gdy gmina posiada gminny program opieki nad zabytkami, ustalenia
tego programu uwzględnia się w studium i planie, o których mowa w ust. 1.
3. W studium i planie, o których mowa w ust. 1, ustala się, w zależności od potrzeb,
strefy ochrony konserwatorskiej obejmujące obszary, na których obowiązują
określone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu
ochronę znajdujących się na tym obszarze zabytków.”
Art. 20 „Projekty i zmiany planu zagospodarowania przestrzennego województwa oraz miejscowego

planu zagospodarowania przestrzennego podlegają uzgodnieniu z wojewódzkim
konserwatorem zabytków.
Ewidencja zabytków jest podstawą do sporządzania programów opieki nad zabytkami
przez województwa, powiaty i gminy.”
Art.21 pkt.4 „4. Wójt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminną ewidencję zabytków w
formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy, objętych
wojewódzką ewidencją zabytków.”
Art.87 „1. Zarząd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza
na okres 4 lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki
nad zabytkami.
2. Programy, o których mowa w ust. 1, mają na celu, w szczególności:
1) włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych,
wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju;
2) uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego
i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej;
3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania;
4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego;
5) podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb
społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających
wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami;
6) określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących
sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków;
7) podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy
związanych z opieką nad zabytkami.
3. Wojewódzki, powiatowy i gminny program opieki nad zabytkami przyjmuje odpowiednio
61
sejmik województwa, rada powiatu i rada gminy, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków.
4. Programy, o których mowa w ust. 3, są ogłaszane w wojewódzkim dzienniku urzędowym.
5. Z realizacji programów zarząd województwa, powiatu i wójt (burmistrz, prezydent
miasta) sporządza, co 2 lata, sprawozdanie, które przedstawia się odpowiednio
sejmikowi województwa, radzie powiatu lub radzie gminy.
6. Sprawozdanie z realizacji wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami jest
przekazywane Generalnemu Konserwatorowi Zabytków i właściwemu wojewódzkiemu
konserwatorowi zabytków w celu jego wykorzystania przy opracowywaniu,
aktualizacji i realizacji krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.”
Przypisy:
-
www.nid.pl/UserFiles/File/Prawo/Prawo%20Ochrony%20Zabytk%C3%B3w/Ustawa%20o%20ochr%20zabyt%20z%20d
nia%2023%20 lipca%202003%20r.pdf
54. Założenia ochrony konserwatorskiej w Polsce po II wojnie światowej w obliczu zniszczeń miast
historycznych
Konteksty międzynarodowe:
Odbudowa zabytków w Polsce od samego jej poczatku była przedmiotem zainteresowania międzynarodowych
środowisk konserwatorskich i szerzej – opiniotwórczych.
W czasopiśmie „Arts” odwiedzający odbudowujące sie Stare Miasto w Warszawie Raymond Cogniat pisał, że w krótkim
czasie te nowe fasady przybiorą patynę taka sama, jak te dawne, natomiast Hans Bernoulli pochwalał myśl odtworzenia
starych murów obronnych Warszawy, Starego Miasta, pięknej arterii Krakowskiego Przedmieścia.
W 1948 kwestia odbudowy Starego Miasta była dyskutowana na pierwszym posiedzeniu Międzynarodowej Rady
Muzeów (ICOM) w Paryżu. W nastepnym roku Stanisław Lorentz, uczestnicząc w posiedzeniu ekspertów UNESCO w
Paryżu, zrelacjonował pierwsze wykonane prace rekonstrukcyjne oraz zasady odbudowy Starego Miasta; omówienie
tegoż posiedzenia opublikował Roberto Pane w czasopiśmie „Museum”.
W 1950 środowisko zagranicznych konserwatorów, architektów i urbanistów mogło zapoznać sie z polskimi
koncepcjami odbudowy m.in. dzięki wystawom i prelekcjom Jana Zachwatowicza,
organizowanym w Berlinie, Florencji, Londynie i Brukseli. Opinie nt. polskich doświadczeń konserwatorskich nie były
jednoznacznie pozytywne. W 1963 Walter Frodl, szef urzędu konserwatorskiego Austrii, komentował na forum
międzynarodowym polskie realizacje, często używając zwrotu teatralne kulisy. Chodziło w tym wypadku – pisał o
odbudowie warszawskich zabytków – bardziej o sprawy samego narodu polskiego ni% o uzyskanie poklasku zagranicy.
Naród miał odzyskać świadomość tradycji swej historii i kultury. Dla takiego celu nie wystarczyła odbudowa
pojedynczych zabytków; dla jego osiągnięcia należało koniecznie odtworzyć cała atmosferę zniszczonej przeszłości.
W ten sposób chciano w pewnym sensie skorygować historie, wyeliminować z dziejów straszliwe wydarzenia, które
złożyły sie na jedyna w swoim rodzaju klęskę narodowa i stworzyć pozory, że nic sie nie wydarzyło.
Nie trzeba jednak szerzej argumentować – dodawał Frodl – że to ogromne i w wysokim stopniu godne podziwu
przedsięwzięcie nie ma nic wspólnego z tym, co nazywamy ochrona zabytków czy konserwatorstwem. Była to krytyka
tzw. Polskiej szkoły konserwatorskiej, wymierzona z pryncypialnych Riegl’owskich pozycji.
Wskutek takich m.in. opinii zapisy Karty Weneckiej z 1964 nie mogły uwzględniać tego, co zostało
dokonane w Polsce dla ratowania zniszczonych wojna zespołów miejskich.
Pytanie czy po wojnie powinno sie odbudowywać dobra kultury stawiano sobie nie tylko, jak w tym wypadku –
w Niemczech, lecz we wszystkich krajach, które doznały w wyniku wojny zniszczeń kultury materialnej. Inni nie mieli
takich skrupułów, a odbudowe zabytków wykorzystali jako okazje do artystyczno-historycznych rekonstrukcji, co było
nadużyciem; chodziło nie tylko o uzyskanie stanu sprzed zniszczenia, ale o spełnienie marzenia o stanie idealnym. W
intencji autora, wyjątkowo pozbawieni skrupułów byli polscy konserwatorzy.
62
Doświadczenia polskie obecne są również w realizowanej obecnie odbudowie Pałacu Wielkich Książąt
Litewskich w Wilnie. Problematyce tej poświecona była m.in. konferencja naukowa: The Palace of the Grand Dukes of
Lithuania and its Restoration observed from a European Context, która odbyła sie w październiku 2006 w Wilnie.
W większym już dystansie wobec polskiej odbudowy obiektów zabytkowych dokonana została, zakończona w 2000,
odbudowa kościoła Chrystusa Zbawiciela w Moskwie, zbudowanego na pamiątkę zwycięstwa Rosji w wojnie z
Napoleonem w 1812 i wyświeconego w 1885. Decyzja Józefa Stalina kościół ten został zburzony w 1931, aby stworzyć
miejsce dla wspomnianego w Rozdziale 3 Pałacu Rad. Pomysł ten nie został ostatecznie ze względów geologicznych
zrealizowany, zas po II wojnie światowej na miejscu świątyni zbudowano największe w Moskwie kąpielisko. Wypada te*
obszerniej wspomnieć o innej inicjatywie rosyjskich środowisk konserwatorskich, odbudowie poniemieckiego zamku w
Królewcu. Zamek ten został 30 VIII 1944 uszkodzony i wypalony wskutek nalotu brytyjskiego lotnictwa, dodatkowo
uległ zniszczeniu w kwietniu 1945 w czasie szturmu wojsk radzieckich. Jeszcze w 1945, wykorzystując niemiecka siłe
robocza, w celu poszukiwania rzekomo ukrytych eksponatów muzealnych, odgruzowano dolne partie zamku. Wkrótce po
wojnie powstawały projekty jego odbudowy na cele muzealne, jednak zrezygnowano z nich. Od 1946 teren zamkowy
ubytkowany był jako kamieniołom.
W czasie Chruszczowowskiej odwilży zamiar wysadzenia pozostałości zamku, dzięki wysiłkom środowisk
intelektualnych, został zaniechany. Jako argumenty przeciwko wysadzeniu przywoływano m.in. związki obiektu z
dziejami ruchu rewolucyjnego: w jednym z jego pomieszczen odbywał sie proces niemieckich socjaldemokratów,
oskar*onych o pomoc rosyjskim rewolucjonistom w transporcie gazety „Iskra” do Rosji. Opracowano wtedy równie*
kilkanaście projektów adaptacji pozostałości zamku do współczesnych celów, np. hotelowych.
Charakter zabytku nie leży jedynie wewnątrz niego samego, ale istnieje także zewnątrz niego, to znaczy
ogarnia zespół warunków zewnętrznych, składających sie na atmosferę otoczenia, a niekiedy sięga do całości
urbanistycznych, jak ulica, plac, czy dzielnica.
[...] Konserwacja tego olbrzymiego dziedzictwa i ustawienie go we właściwym rzędzie wartości stanowi zadanie
restauracji. Jest to niewątpliwie zagadnienie o wadze narodowej, ponieważ% dotyczy oblicza naszych miast, dotykalnej
formy naszej ojczyzny, naszej wielkiej tradycji architektonicznej, która nie może być zarzucona nawet przez najbardziej
żywe przejawy architektury nowoczesnej.
[...] Wiele podjętych obecnie prób uporządkowania miasta zakłóciło jego charakter i przekreśliło zasadniczy
wyraz otoczenia i atmosfery urbanistycznej. [...] Lepiej dokonując rozsądnych zmian w organizmie wewnętrznym,
odzyskać charakter artystyczny i zdrowy funkcjonalizm starych dzielnic, niż% przeprowadzać stale postępujące
wyburzenia. Doświadczenie włoskich konserwatorów, właściwy im pietyzm wobec zabytkowej substancji, obecne było
zwłaszcza w działalności Piotra Biegańskiego, często jako argument w sporach z modernizującymi architektami na forum
BOS.
Przypisy:
- Piotr Majewski; Międzynarodowy kontekst odbudowy; --
- http://www.zamekkrolewski.pl/pub/files/Piotr_Majewski/Rozdzial_5_Miedzynarodowy_kontekst_odbudowy.pdf;
55. Teoria dotycząca ochrony obiektów zabytkowych głoszona przez Johna Ruskin’a z podaniem
przykładów zastosowania w praktyce
Teorię dotycząca ochrony zabytków zdaniem Johna Ruskin’a, która była dalece odmienna
od postawy Violet-le-Duc’a może nakreślić fragment artykułu „Śladami historii”:
„(…) Istotne wątpliwości mogą budzić XIX-wieczne działania Emmanuela Viollet-le-Duca (1814-1879), francuskiego
architekta, konserwatora i historyka architektury. Dał się on poznać jako zwolennik purystycznych przedsięwzięć
konserwatorskich, przepojonych niezwykłym wręcz uwielbieniem średniowiecznego gotyku. Doprowadziło to np.
do zniszczenia barokowych nawarstwień w architekturze gotyckich katedr. Prowadzone z jego inicjatywy dokładne
badania obiektów miały na celu wyłącznie odtworzenie ich pierwotnego (czytaj – gotyckiego!) kształtu. Wszystkie
późniejsze dobudowy, przebudowy czy nowe aranżacje wnętrz (np. ołtarze) były z premedytacją niszczone jako
nieodpowiednie. Tylko gotyk zasługiwał – w jego ocenie – na miano prawdziwej sztuki. To, co dziś możemy oglądać
w Sainte-Chapelle (kaplica w Paryżu na wyspie Cité) czy w paryskiej katedrze Notre Dame, to w rzeczywistości kreacje
Viollet-le-Duca, obliczone na pokazanie tzw. czystości stylowej.
Stanowczy sprzeciw wobec takiego postępowania wyraził wiktoriański teoretyk konserwacji zabytków – John
Ruskin (1819- 1900), który przeszedł do historii również jako pisarz i poeta, a także krytyk sztuki. Późniejsze
nawarstwienia architektoniczne były dla niego tak samo istotne, jak pierwotny wygląd zabytku. Prezentował on pogląd,
63
że działania restauratorskie powinna zastąpić rzetelna konserwacja, a indywidualny gust konserwatora czy wymagania
właściciela obiektu nie mogą pod żadnym pozorem wpływać na kształt i oblicze budowli. Zabytek jest – jak twierdził –
„dokumentem historii”, a nie „pomnikiem”, który może być kreatywnie przeobrażany i zmieniany. (…)”
Kolejny fragment z artykułu „Różnorodność Postaw Konserwatorskich Względem Ruin”
„(…) Około połowy XIX wieku, w konserwatorstwie do głosu doszła tendencja nieinterwencjonistyczna, będąca
sprzeciwem wobec działań Viollet le Duca. Czołowym jej teoretykiem był John Ruskin. Ten, żyjący w latach 1819 – 1900
angielski krytyk i teoretyk sztuki, również pierwszy profesor historii sztuki w Oksfordzie, wywarł ogromny wpływ na
konserwatorstwo. Był znany jako obrońca malarzy z kręgu prerafaelitów, których założenia programowe, z umiłowaniem
natury na czele, były mu szczególnie bliskie. Ruskin bowiem, postrzegał sztukę poprzez pryzmat natury – „...przyroda w
najdrobniejszych swoich przejawach jest równoznaczna z pięknem.” W jego ujęciu dzieło architektoniczne staje się
organizmem biologicznym, podlegającym zniszczeniu i śmierci jak każde inne. Jest to jeden z najbardziej
charakterystycznych rysów jego poglądów.
W wydanych w 1851 roku „Kamieniach Wenecji” („The Stones of Venice”) zawarł wielką pochwałę
architektury i sztuki gotyckiej, jako stylu, w którym najpełniej łączą się inwencja i praca, piękno i potrzeba sztuki. To
umiłowanie dawnej sztuki było podstawą podjętej przez Ruskina walki o ochronę zabytków przeszłości, rozumianej jako
zachowywanie ich w kształcie, w jakim się dochowały do naszych czasów.
To zaś oznaczało ostry sprzeciw wobec tego, czego wyrazicielem był Viollet le Duc – puryzmu i restauracji: „...nie
mówmy o restauracjach, są one kłamstwem od początku do końca, więcej piękna znaleziono w opustoszałem Niniweh niż
w odrestaurowanym Mediolanie. Jako pierwszy teoretyk konserwacji, głosił niemożność przywrócenia zniszczonym,
dawnym dziełom ich pierwotnego stanu. Podkreślał wartość autentyzmu substancji zabytkowej, i konieczność jej
zachowania, zakazywał podejmowania jakichkolwiek prac, które mogłyby ją naruszyć: „...nie tykajcie autentycznego
zabytku, a jeżeli – to tylko o tyle, o ile jest to konieczne, aby zabezpieczyć ją i podtrzymać.” Wykazywał również niewielką
wartość obiektu - nawet dokładnie – zrekonstruowanego (postulat Le Duca: Reproduire avec une exactitude
mathematique – odtworzyć z matematyczną dokładnością).
Według Ruskina, wszelkie działania na obiektach zabytkowych powinny się skupiać na ich zabezpieczeniu
przed dalszą destrukcją: „...tego rodzaju niezbędne (podkreślenie moje – A. W.) roboty polegają: na zastąpieniu
kruszących się kamieni nowymi wszędzie tam, gdzie jest to nieodzowne, aby konstrukcja nie runęła; na umocowaniu
lub scementowaniu fragmentów rzeźb, którym zagraża odpadnięcie (...). Nigdy jednak w żadnych warunkach nie
wolno stwarzać pozorów, iż rzeźba współczesna lub imitująca dawną jest oryginalnym dziełem zabytkowym.”
Popularność teorii Johna Ruskina spowodowała powszechne odejście od restauracji i zwrot w stronę
zachowania autentycznej substancji zabytkowej, oraz odrzucenie wszelkich „upiększeń.” Oznaczała początek
kształtowania się nowoczesnej teorii konserwatorskiej, w swym zasadniczym zrębie obowiązującej do dnia dzisiejszego.
Jej pokłosiem jest również angielska szkoła konserwacji ruin, aczkolwiek zaczęła się ona kształtować jeszcze przed
Ruskinem. Jej ścisłe zasady trzeba pokrótce scharakteryzować.
Gdy w XVI wieku średniowieczne fortyfikacje zaczęły tracić wartość obronną na skutek rozwoju broni palnej, a
wprowadzenie angielskiego kościoła narodowego oznaczało kasatę klasztorów - zamki, miejskie mury obronne czy nawet
większe kościoły, niemalże z dnia na dzień stały się bezużyteczne. Sprzedawano je na materiał budowlany, ocalały (w
ruinach) nieliczne, położone w odległych miejscach, z których nie opłacał się transport materiału budowlanego. W
początkach XIX wieku, gdy potrzeba ochrony zabytków była już ukształtowana w społeczeństwie, zostały one oczyszczone
i zakonserwowane w duchu modnego wtedy sentymentalizmu.
Powodował on, że ruinie nadawano charakter romantycznego pomnika, o kształcie jakby zaczerpniętym z
gotyckich powieści. Jako przykład takiej wczesnej realizacji, mogą służyć pozostałości opactwa St. Mary w Yorku.
Zostało one uporządkowane w roku 1828 przez tamtejsze towarzystwo filozoficzne. Wobec destrukcji sklepień, górne
partie ścian opracowano w formie linii wyszarpanej w nieregularne ząbki. Trudno przypuszczać, żeby mur sam z siebie
zawalił się tak bardzo dekoracyjnie – ściana została raczej rozebrana, dla nadania jej romantycznej sylwety (il. 14). W
owym czasie jeszcze nie przywiązywano wagi do otoczenia zabytku – w bezpośredniej bliskości tak pieczołowicie
odrestaurowanej ruiny, wzniesiono przytłaczający ją swą bryłą, gmach muzeum.
W omawianym okresie sporządzono centralną listę zabytków, na której znalazło się około trzysta ruin wielkich obronnych
i sakralnych obiektów (najczęściej zespołów). Niewielka grupa ludzi, przez parę pokoleń prowadziła w nich możliwie
64
tanie prace. Doprowadziło to – po jakimś czasie - do ukształtowania się zwartej doktryny konserwatorskiej. Obejmuje
ona większość angielskich ruin, co nie oznacza, że nie ma tam miejsca na inne metody.(…)”
„Kult starożytniczy potępia (...) przynajmniej w zasadzie, wszelką działalność konserwatorską, szczególnie
każdą restaurację zabytku, jako nie mniej nieuprawniony zamach na prawa natury.”
Przypisy:
- http://www.historycy.org/index.php?showtopic=54413;
- http://www.um.gliwice.pl/bip/index.php?id=20128/1;
56. Teoria dotycząca restauracji i konserwacji obiektów zabytkowych głoszona przez Aloisa Riegla
z podaniem przykładów zastosowania ich w praktyce
Alois Riegl (ur. 14 stycznia 1858 w Linzu, zm. 17 czerwca 1905 w Wiedniu) – austriacki historyk, reprezentant tzw.
szkoły wiedeńskiej w historii sztuki (Wiener Schule der Kunstgeschichte), optujący za nadaniem historii sztuki miana
nauki akademickiej. Riegl był formalistą, przeciwstawiał się burzeniu i niedocenianiu dorobku wcześniejszych epok.
Kryteria klasyfikacji zabytków wg Riegla:

 pomnik – dzieło utrwalające;
 dzieło sztuki – obiekt o wartości artystycznej;
 zabytek historyczny – wartość historyczna;
Teorie wartości Riegla:
 wartość starożytna – zachowanie śladów przemijania, "życie zabytków";
 wartość historyczna – nie dopuszcza do rekonstrukcji, dorabiania;
 wartość zamierzona – pamiątkowa;
Szeroki opis działań teorii Aloisa Riegla można znaleźć w obszernej publikacji Bogusława Szmygin’a z Politechniki
Lubelskiej pt. „Teoria zabytku Aloisa Riegla”, oraz w pracy zbiorowej pod redakcją Bogusława Szmygin’a pt.
„Współczesne problemy teorii konserwatorskiej w Polsce”. (przyp.)
Przypisy:
- http://bc.pollub.pl/Content/629/wspolczesneproblemy.pdf;
- http://pl.wikipedia.org/wiki/Alois_Riegl;
-
http://www.nid.pl/UserFiles/File/Publikacje/Ochrona%20Zabytk%C3%B3w/Ochrona%20Zabytk%C3%B3w%20200
3/3-4_2003-pismiennictwo.pd;
57. Zasady postępowania przy konserwacji i odbudowie architektury drewnianej określonej

w Karcie Drewna ICOMOS
Zasady zawarte w Karcie Drewna ICOMOS:

ICOMOS Międzynarodowy Komitet Drewna /Internationa Wood Commitee/
Zasady Ochrony Historycznych Budynków Drewnianych
Celem niniejszego dokumentu jest zdefiniowanie podstawowych i uniwersalnie stosowalnych zasad oraz zastosowań dla
ochrony i konserwacji historycznych struktur drewnianych z uwagi na ich znaczenie kulturowe.
Historyczne struktury drewniane odnoszą się tutaj do wszystkich typów budynków lub konstrukcji całkowicie lub
częściowo drewnianych, które mają kulturowe znaczenie lub są częściami historycznego obszaru.
W celu zachowania takich struktur, zasady:
 uznają znaczenie struktur drewnianych ze wszystkich okresów jako część kulturowego dziedzictwa światowego;
 biorą pod uwagę wielką różnorodność historycznych struktur drewnianych;
 biorą pod uwagę różne techniki i gatunki drewna użytego do ich zbudowania;
 uznają podatność konstrukcji częściowo lub całkowicie wykonanych z drewna na
65
 niszczenie i degradację materiału w zmieniających się warunkach środowiskowych i klimatycznych,

spowodowanych fluktuacją wilgoci, światłem, porażeniem grzybami i insektami, zużyciem i spękaniem, ogniem
i innymi klęskami żywiołowymi;
 uznają zanikanie historycznych struktur drewnianych z uwagi na wrażliwość, niewłaściwie stosowane rzemiosło
lub brak zdolności i wiedzy w zakresie tradycyjnego projektowania i technologii konstrukcji;
 biorą pod uwagę wielką różnorodność podejmowanych działań i zabiegów niezbędnych dla zachowania i
konserwacji tych zasobów dziedzictwa;
 mają na uwadze Kartę Wenecką, Kartę Burra i związane z tym doktryny UNESCO i ICOMOS oraz dążą do
zastosowania tych generalnych pryncypiów dla ochrony i konserwacji historycznych struktur drewnianych;
 oraz tworzą następujące rekomendacje:
Przegląd, inwentaryzacja i dokumentacja:

1. Stan struktury i jej komponentów powinien być szczegółowo zinwentaryzowany przed jakąkolwiek
interwencją, jak również materiały użyte do zabiegów, w odniesieniu do Art. 16 Karty Weneckiej i zasad ICOMOS
dotyczących Inwentaryzacji Zabytków, Grup Budynków i Miejsc Zabytkowych. Cała stosowna dokumentacja, dotycząca
również charakterystycznych materiałów i elementów usuniętych ze struktury obiektu, informacja o zastosowanych
tradycyjnych zdolnościach rzemieślniczych i technologiach, powinny być zebrane, skatalogowane, bezpiecznie
zmagazynowane i stosownie do potrzeb udostępniane. Dokumentacja powinna również zawierać uzasadnienie wyboru
materiału i metod w pracach konserwatorskich.
2. Dogłębna diagnoza warunków i przyczyn rozkładu i zniszczeń strukturalnych konstrukcji drewnianych
powinna poprzedzać jakąkolwiek interwencję. Diagnoza powinna bazować na dokumentacji, fizycznej inspekcji i
analizie, oraz, jeśli potrzeba, pomiarach warunków fizycznych i nie niszczących metodach testowych. To nie powinno
przeszkadzać niezbędnym drobnym interwencjom i środkom służącym dla doraźnego zabezpieczenia obiektu.
Monitorowanie i utrzymanie:
3. Spójna strategia regularnego monitorowania i utrzymania jest decydująca dla ochrony historycznych struktur
drewnianych i ich znaczenia historycznego.
Interwencje:
4. Pierwszym celem ochrony i konserwacji jest zachowanie historycznej autentyczności i integralności
dziedzictwa kulturowego. Każda interwencja powinna z tego względu opierać się na odpowiednich studiach i ocenach.
Problemy powinny być rozwiązywane odpowiednio do warunków i potrzeb z uwzględnieniem wartości estetycznych i
historycznych oraz fizycznej integralności historycznych struktur lub miejsc.
5. Każda proponowana interwencja powinna:
a. preferować zastosowanie środków tradycyjnych;
b. zabezpieczać możliwość odwracalności działań, jeśli to możliwe technicznie; lub
c. przynajmniej nie uprzedzać lub uniemożliwiać przyszłych prac konserwatorskich, gdy takie
staną się konieczne; oraz
d. nie utrudniać możliwości późniejszego dostępu w celu ewidencji elementów dodanych do
konstrukcji obiektu.
6. Ideałem jest minimalna interwencja w tkankę historycznej struktury drewnianej. W pewnych okolicznościach,
minimalna interwencja może oznaczać, że ochrona i konserwacja wymagają kompletnego lub częściowego demontażu i
ponownego montażu w celu umożliwienia naprawy konstrukcji drewnianych.
7. W przypadku interwencji, historyczna struktura powinna być traktowana jako całość; cały materiał włącznie z
elementami konstrukcyjnymi, panelami wypełniającymi, oszalowaniem, więźbą dachową, podłogami, drzwiami, oknami,
itd., powinien być traktowany z jednakową uwagą. Jako zasadę należy przyjmować zachowanie jak największej ilości
materiału oryginalnego. Ochrona powinna uwzględniać wykończenie powierzchni, takich jak tynki, malatura, pokrycia,
tapety, itd. Jeśli to potrzebne by odnowić lub wymienić wykończenie powierzchni, oryginalne materiały techniki i wzory
powinny być powtórzone w tak dalekim stopniu, jak to jest tylko możliwe.
8. Celem restauracji jest konserwacja struktur historycznych i ich funkcji konstrukcyjnych oraz ujawnienie ich
wartości kulturowych przez poprawę czytelności ich historycznej integralności, ich wcześniejszych stadiów i
projektowania w granicach istniejących historycznych możliwości materiałowych, jak to zostało wskazane w artykułach
9-13 Karty Weneckiej. Usunięte części historycznej konstrukcji i inne jej elementy powinny być katalogowane, a
charakterystyczne egzemplarze na trwałe zmagazynowane jako część dokumentacji.
Naprawa i wymiana:
9. W naprawie historycznej konstrukcji drewnianej, drewno do niej użyte może być zastosowane pod warunkiem
respektowania stosownych wartości historycznych i estetycznych i tylko tam, gdzie działanie takie stanowi odpowiedź na
zapotrzebowanie wymiany w związku z rozkładem lub zniszczeniem elementów konstrukcji lub jej części albo z uwagi
na wymogi restauratorskie. Nowe elementy lub części elementów konstrukcyjnych powinny być wykonane z tych
66
samych gatunków drewna o takiej samej lub, jeśli to stosowne lepszej jakości niż elementy zastępowane. Gdzie możliwe,
powinny też podobną naturalną charakterystykę. Zawartość wilgoci i inne parametry fizyczne drewna zastępującego
powinny być zbliżone do parametrów drewna istniejącej konstrukcji.
Ciesielstwo i technologia konstrukcji, łącznie z użyciem narzędzi lub urządzeń do tworzenia elementów dekoracyjnych,
powinny, jeśli to możliwe, korespondować z użytymi oryginalnie. Gwoździe i inne drugorzędne materiały mogą, tam
gdzie to jest uzasadnione, być kopiami oryginalnych. Jeśli część elementu konstrukcji jest wymieniana, do połączenia
elementów starych i nowych należy zastosować tradycyjne złącza ciesielskie, o ile będzie to właściwe ze względu na
wymogi konstrukcyjne.
10. Należy zaakceptować, że nowe elementy konstrukcyjne lub ich części będą odróżnialne od istniejących. Nie
jest wskazane kopiowanie naturalnych zniszczeń czy deformacji wymienianych elementów konstrukcji. W celu
dopasowania kolorystyki starego i nowego, mogą być zastosowane właściwe metody tradycyjne jak również nowoczesne,
dobrze przetestowane technologie, pod warunkiem nie uszkodzenia lub zdegradowania powierzchni elementów
konstrukcji oryginalnej.
11. Nowe elementy lub ich części powinny być dyskretnie zamarkowane przez nacięcia, wypalone oznakowanie
lub innymi metodami, tak by mogły być zidentyfikowane później.
Historyczne reserwy leśne:

12. Należy dążyć do ustanowienia i ochrony rezerw leśnych, skąd można pozyskiwać
odpowiednie drewno do konserwacji i naprawy historycznych konstrukcji drewnianych. Instytucje
odpowiedzialne za ochronę i konserwację historycznych obiektów i miejsc powinny ustanowić lub
promować ustanowienie składów drewna właściwego dla tego typu prac.
Współczesne materiały i technologie:

13. Współczesne materiały, takie jak żywice epoksydowe i techniki, takie jak wzmacnianie konstrukcyjne stalą,
powinny być wybierane i stosowane z wielką uwagą i tylko w przypadkach, gdy trwałość i zachowanie się materiałów i
techniki konstrukcyjne zostały w satysfakcjonujący sposób przebadane w odpowiednio długim przedziale czasowym.
Urządzenia, takie jak ogrzewanie i sygnalizacja oraz ochrona pożarowa, powinny być instalowane z uwzględnieniem
rozpoznania historycznego i estetycznego znaczenia obiektu i miejsca.
14. Użycie konserwantów chemicznych powinno być dokładnie kontrolowane i monitorowane i powinno
znajdować zastosowanie tylko tam, gdzie zapewniona może być korzyść, gdzie bezpieczeństwo publiczne i
środowiskowe nie będzie narażone i gdzie istnieje znaczące prawdopodobieństwo długoterminowego sukcesu.
Edukacja i szkolenie:
15. Regeneracja wartości związanych ze znaczeniem kulturowym drewnianych struktur poprzez programy
edukacyjne jest zasadniczą koniecznością dla zrównoważonej konserwacji i polityki rozwoju. Zaleca się ustanawianie i
dalszy rozwój programów szkoleniowych dotyczących zabezpieczania, ochrony i konserwacji historycznych struktur
drewnianych. Takie szkolenia powinny bazować na zrozumiałej strategii zintegrowanej z potrzebami zrównoważonej
produkcji i konsumpcji i zawierać programy na poziomach lokalnym, narodowym, regionalnym i międzynarodowym.
Programy powinny być adresowane do wszystkich związanych z tym zagadnieniem zawodów i rzemiosł
zaangażowanych w tego typu prace. Dotyczy to w szczególności architektów, konserwatorów, inżynierów,
rzemieślników i zarządców nieruchomości.
Tłumaczenie z języka angielskiego:

dr hab. inż. arch. Zbigniew Paszkowski, prof. PS
członek Prezydium PKN ICOMOS
Szczecin, 30. kwietnia 2007
Przypisy:
- http://www.icomos.org/iiwc/principles/principlespolish.pdf;
58. Stosowane w Polsce Strefy Ochrony Konserwatorskiej. Zasady kształtowania architektury

współczesnej w obszarze tych stref
Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z dnia 17 września 2003 r.)
Art.19 ” 3. W studium i planie, o których mowa w ust. 1, ustala się, w zależności od potrzeb, strefy
ochrony konserwatorskiej obejmujące obszary, na których obowiązują określone ustaleniami planu
ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu ochronę znajdujących się na tym obszarze zabytków.”
67
Definicje Stref Ochrony Konserwatorskiej zawarte w opracowaniu Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji
Zabytków w Szczecinie określa następująco(opracowanie dla Białogardu):
Strefy Ochrony Konserwatorskiej – definicje, cele ochrony i formy realizacji celów.
Strefa A ochrony konserwatorskiej układu urbanistycznego miasta lokacyjnego - teren objęty ścisłą ochroną
konserwatorską. Obszar obejmujący historyczny, czytelny układ przestrzenny, wyróżniający się wartością i wysokim
stopniem zachowania historycznie ukształtowanej struktury oraz wypełniony oryginalną i mało przekształconą zabudową
historyczną.
Celami ochrony w strefie A są:

A. zachowanie historycznych proporcji wysokościowych kształtujących sylwetę zespołu,
wraz z dominantami;
B. zachowanie i odtworzenie historycznych cech charakteru wnętrz urbanistycznych;
C. zachowanie i odtworzenie historycznego układu ulic i placów z zachowaniem ich przebiegu, przekrojów,
dawnych linii rozgraniczających i linii zabudowy;
D. utrzymanie i odtworzenie historycznej dyspozycji terenu, na który składają się: historycznych podziałów
parcelacyjnych w postaci podziałów geodezyjnych lub poprzez ich uczytelnienie w terenie;
E. utrzymanie istniejącej zabudowy o wartości historycznej lub lokalnej - kulturowej oraz
zachowanych elementów zagospodarowania terenu we właściwym stanie technicznym
i funkcjonalnym;
F. utrzymanie historycznej kompozycji obiektów z ograniczeniem zakresu dopuszczalnych
przekształceń i z dostosowaniem elementów nowych do kompozycji istniejącej;
G. nawiązanie w nowej zabudowie do zasad historycznej kompozycji zespołu i charakteru
zabudowy sąsiadującej (historyczna dyspozycja terenu i typ zabudowy);
Realizacja celów ochrony nastąpi poprzez zapisy planistyczne w zakresie ustalenia:
 kompozycji urbanistycznej;
 linii zabudowy;
 intensywności zabudowy;
 podziałów parcelacyjnych;
 form zabudowy - w tym: wysokości budynków, rodzaju dachów, proporcji i kompozycji elewacji;
 użytych materiałów budowlanych, rodzaju detalu architektonicznego, kolorystyki;
 form zagospodarowania - w tym: elementów małej architektury i zieleni towarzyszącej zabudowie, użytych
materiałów, lokalizacji reklam, inne ustalenia ochrony dóbr kultury, w tym wynikające z ochrony ustawowej
terenu wpisanego do rejestru zabytków i zobowiązania publicznoprawne Miasta - uwzględniające wytyczne
konserwatorskie;
 zapisy planistyczne zawierające wymogi sporządzania dodatkowych opracowań studialnych oraz wymogi
udziału Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w procedurze lokalizacji
inwestycji i procedurze wydawania pozwolenia na budowę;
Strefa B ochrony konserwatorskiej zachowanych elementów zabytkowych - teren objęty pośrednią ochroną
konserwatorską. Obszar obejmujący czytelne, lecz nie dominujące historyczne zagospodarowanie, charakterystyczne w
skali lokalnej; częściowo wypełniony oryginalną lub przekształconą zabudową historyczną z możliwymi ubytkami lub
uzupełnieniami nową zabudową.
Celami ochrony w strefie B jest utrzymanie wybranych elementów istniejących oraz częściowe
ograniczenie swobody kształtowania elementów nowych, a w szczególności:
A. utrzymanie zasadniczego układu ulic i placów;
B. utrzymanie historycznej zasady podziałów parcelacyjnych;
C. utrzymanie istniejącej zabudowy o wartości historycznej;
D. utrzymanie historycznej kompozycji wybranych obiektów z dostosowaniem elementów nowych do kompozycji
istniejącej;
E. zachowanie kompozycji układów zieleni wraz z koniecznością uzupełniania ubytków i kontrolą dosadzeń;
F. nawiązanie w nowej zabudowie do zasad historycznej kompozycji zespołu i typu zabudowy
sąsiadującej;
68
 linii zabudowy;
 intensywności zabudowy;
 podziałów parcelacyjnych;
 form zabudowy, w tym wysokości budynków, rodzajów dachów, proporcji i kompozycji elewacji;
 ograniczenia możliwości fragmentarycznych remontów elewacji;
 inne ustalenia ochrony dóbr kultury oraz zobowiązania publicznoprawne Miasta -uwzględniające wytyczne
konserwatorskie;
 zapisy planistyczne zawierające wymóg uzgadniania przez Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego
Konserwatora Zabytków decyzji o warunkach zabudowy dla wybranych obiektów (elementów krajobrazu),
istotnych dla odbioru przestrzeni publicznej;
Strefa E ochrony ekspozycji – obszar widoczności układów zabudowy i dominant oraz elementów naturalnych. Teren
objęty ochroną konserwatorską, zapewniającą ekspozycję obszarów z określonych kierunków widokowych. Celem
ochrony strefy E jest utrzymanie i ochrona ekspozycji wskazanych wartościowych zespołów i obiektów.
Realizacja celów ochrony powinna nastąpić poprzez zapisy planistyczne ograniczające lub
wykluczające realizacje kubaturowe, inżynierskie oraz nowe nasadzenia na wskazywanych
terenach.
 form zabudowy, w tym wysokości budynków i innych obiektów w tym inżynierskich;
 inne ustalenia ochrony dóbr kultury oraz zobowiązania publicznoprawne Miasta uwzględniające wytyczne
konserwatorskie;
 zapisy planistyczne zawierające wymóg uzgadniania przez Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego
Konserwatora Zabytków decyzji o warunkach zabudowy dla wybranych obiektów (elementów krajobrazu),
istotnych dla odbioru przestrzeni publicznej;
Strefa K ochrony krajobrazu - teren objęty ochroną konserwatorską. Obszar obejmujący

historycznie ukształtowane formy pokrycia terenu, w szczególności zieleń o wartościach przyrodniczych wraz z
obiektami architektonicznymi, podlegające ochronie poprzez utrzymanie ukształtowania i ustalonych elementów oraz
ograniczenie swobody przekształceń obszaru.
Celami ochrony strefy K są:

A. zachowanie i rewaloryzacja historycznych kompozycji układów zieleni;
B. zachowanie osi kompozycyjnych i powiązań widokowych;
C. utrzymanie istniejącej historycznej zabudowy oraz nawiązanie w nowych i uzupełniających
elementach do zasad historycznej kompozycji zespołu;
D. utrzymanie zasadniczego układu ulic, placów, ciągów pieszych i alejek;
 zasad lokalizacji zabudowy;
 form zabudowy i elementów zagospodarowania;
 zasad gospodarowania terenami zieleni;
Dla wyróżnionych obiektów i zespołów zieleni zabytkowej wyznaczono strefy K ochrony krajobrazu, a układy założeń
powiązane z zabudową historyczną włączono w granice strefy B ochrony konserwatorskiej. Wartościami chronionymi w
krajobrazie miejskim Białogardu są:
 wartości przyrodnicze i elementy zagospodarowania środowiska naturalnego: układ hydrograficzny rzeki

Parsęty i Lisnicy wraz z ukształtowaniem terenu;
 wartości przyrodniczo-kulturowe, jako elementy środowiska powstałe w wyniku działalności
człowieka - Wzgórze Zamkowe, cmentarze, założenia ogrodowo-parkowe, arboretum przy nadleśnictwie Białogard
oraz zespoły zieleni przy obiektach sportowo-rekreacyjnych;
 wartości kulturowe, jako układy urbanistyczne i zespoły zabudowy historycznej wraz z
towarzyszącą im zielenią: cmentarze przykościelne, zespoły szpitalne, opiekuńcze oraz układy
zadrzewień przyulicznych;
69
Dodatkowo istnieją także osobne sformułowania dotyczące strefy ochrony archeologicznej W I, W II i W III.
Inne źródło podobnie opisuje w/w strefy (opcjonalnie):
A - strefa ścisłej ochrony konserwatorskiej:
W strefie tej obowiązuje zachowanie historycznego układu przestrzennego ze wszystkimi elementami,

konserwacja zachowanych głównych elementów układu przestrzennego, usunięcie i przebudowa obiektów
dysharmonijnych, dostosowanie nowej zabudowy do historycznej kompozycji przestrzennej, każdorazowa konieczność
uzyskania zezwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków dla wszelkiej działalności budowlanej, wymóg
konsultowania i uzyskiwania każdorazowo zgody WKZ dla wszelkich zmian i podziałów nieruchomości oraz
przebudowy, rozbudowy i remontów wszelkich obiektów w strefie .
B - strefa pośredniej ochrony konserwatorskiej:
W strefie tej obowiązuje zachowanie historycznego układu przestrzennego, rewaloryzacja i modernizacja

obiektów o wartościach kulturowych, docelowe usunięcie lub przebudowa obiektów dysharmonijnych, konieczność
dostosowania nowych obiektów do historycznej kompozycji przestrzennej oraz historycznych form zabudowy, wymóg
konsultowania i uzyskiwania każdorazowo zgody WKZ dla wszelkich działań inwestycyjnych .
K - strefa ochrony krajobrazu:
W strefie tej obowiązuje zachowanie historycznych granic założeń krajobrazowych, utrzymanie integralności
zespołów pałacowo-parkowych, parków i cmentarzy oraz alei, rewaloryzacja zabytkowych elementów krajobrazu
urządzonego, wymóg lokalizacji obiektów kubaturowych na terenie parków tylko na miejscu dawnej zabudowy, wymóg
konsultowania i uzyskania każdorazowo uzgodnienia WKZ dla wszelkich prac renowacyjnych, porządkowych , wycinki
drzew .
E - strefa ochrony ekspozycji:
W strefie tej obowiązuje wyłączenie spod zabudowy kubaturowej, ujemnie wpływającej na ekspozycję obiektów
zabytkowych, wszelkie inwestycje należy poprzedzić studiami panoramicznymi, lokalizacja obiektów kubaturowych oraz
innych wysokich urządzeń wymaga uzyskania zezwolenia WKZ .
Tabela zawierająca wykaz miejscowości z wyznaczonymi strefami ochrony konserwatorskiej:
Strefa A Strefa B Strefa K Strefa E

Borzysławiec Bolechowo Bącznik Borzysławiec
Danowo Danowo Bolesławice Danowo
Glewice Glewice Borzysławiec Glewice
Marszewo Krępsko Budno Mosty
Miękowo Marszewo Burowo Niewiadowo
Mosty Miękowo Danowo Tarnówko
Niewiadowo Mosty Osiedle Dobroszyn (Rurzyca)
Podańsko Niewiadowo Imno
Rurzyca Wierzchosław Kąty
Stawno Żółwia Błoć Kliniska Wielkie
Tarnówko Goleniów – teren Kłosowice
Starego Miasta
Krępsko
Lubczyna
Miękowo
Mosty
Niewiadowo
Pątlica
Podańsko
Rurzyca
Święta
70
Tarnówko
Wierzchosław
Załom
Żółwia Błoć
Goleniów – park miejski przy ul.
Szczecińskiej ; park przy ul. Wojska
Polskiego (na tyłach ul.
Młynarskiej) ; aleja lipowa od ul.
Kilińskiego do zabudowań
„Drobimexu”
Przypisy:
- http://chomikuj.pl/cysko12/zachomikowane/notatki/Strefy+ochrony+konserwatorskiej+przyk*c5*82ad.doc;
- Studium ochrony wartości kulturowych miasta Białogard;
59. Zagadnienie „autentyzmu” w ochronie zabytków
Autentyzm okazuje się jednym z najważniejszych czynników determinujących postępowanie w zakresie ochrony
i konserwacji dzieł sztuki. Przez wieki rozumienie autentyzmu ulegało przeobrażeniom.
Zmieniały się kryteria, wedle których był on oceniany, co z kolei rzutowało na traktowanie obiektów.
Już samo pojęcie „autentyzm” jest trudne do określenia. Właściwie nie zostało nigdy definitywnie sprecyzowane i
zmieniało się w zależności od okresu i miejsca, związków z kontekstem kulturowym, tradycji, rozumieniem oryginału.
Termin „autentyczny” łączy pojęcia „autorytatywny”, „prawdziwy” i „oryginalny”. Etymologia wyrazu wywodzi się z
greckiego authentikňs – „sam, siebie, samo”; łacińskie authenticus oznacza „niesfałszowany, wiarygodny, prawdziwy,
oryginalny”.
Autorytet, szacunek i posłuszeństwo w sposób niepodważalny stanowiły o autentyzmie w

średniowieczu, tworząc kult relikwii. Ich wiarygodności, pomimo nie zawsze oryginalnej substancji (fałszowanie relikwii
czynione było na szeroką skalę), dowodziły wiara i dziejące się dzięki niej cuda. Jedyną drogą podważenia
autentyczności byłaby utrata właściwości czynienia cudów. Tak długo, jak trwała ich moc, materia mogła być zmieniana,
gdyż autentyczność zachowana
była nie tyle w tkance materialnej, ile w duchowej. Przez następne wieki dzieła sztuki poddawane
były różnym przekształceniom, wypaczającym niejednokrotnie ich sens i znaczenie, zmieniającym ich wartość. Panowało
przekonanie, że na podstawie fragmentów trudno ocenić wartość dzieła i dlatego należy go w jak najwierniejszy sposób
odtworzyć, zacierając ślady uzupełnień i restauracji czy rekonstrukcji. Hasło „przywrócenia do oryginalnego stanu”
rozumiano bardzo dowolnie. Działaniom restauratorskim towarzyszył zazwyczaj brak poszanowania substancji
oryginalnej, obiekty deprecjonowane były przez kolejne nowe style, przerabiane wedle gustu epoki i właściciela obiektu,
ich transformacjom towarzyszyła niezwykła swoboda.
Brak świadomości, że poszanowanie oryginalnej tkanki jest koniecznością, przyniosą w efekcie daleko idące
zmiany wielu dzieł sztuki. Jeszcze w XIX w. Eugene Viollet-le-Duc i jego następcy podejmowali szeroko zakrojone
działania w imię autentyczności, realizując liczne rekonstrukcje w duchu jedności stylowej. W ten sposób pragnęli
„przywrócić gotyckość” katedrom i kościołom nie tylko we Francji.
Znalazło to swój ostry sprzeciw w Anglii, co stało się przełomem w spojrzeniu na autentyzm dzieła sztuki. John Ruskin i
William Morris potępili jakiekolwiek odtwarzanie, odsłanianie i radykalne oczyszczanie, jako działania destrukcyjne.
Uznając cały zapis zmian, które przeszły zabytki, za niepowtarzalną wartość, wiązali je z pojęciem autentyzmu. W
efekcie w XX w., bazując na teorii Aloisa Riegla, wypracowano zasady ochrony i konserwacji-restauracji dziedzictwa
kulturowego. Zachowanie autentycznej substancji zabytku, jak również oparcie działań konserwatorskich
na metodach naukowych stało się głównymi postulatami Karty Weneckiej (1964 r.).
Jednakże doktrynalny kult autentyzmu substancji nie zawsze chroni oryginalną ekspresją i ideę dzieła. Europejska
koncepcja autentyzmu substancji opartej na autentyzmie formy, funkcji i tradycji.
Znaczenie zachowania dzieła w przypadku obiektów stworzonych z materiałów nietrwałych, narażonych na trzęsienia
ziemi czy niestabilne warunki atmosferyczne, zasadza się nie na ocaleniu oryginalnego tworzywa, ale zachowaniu
tradycyjnych form i technik, przy jednoczesnej wymianie materiału.
Zróżnicowanie to uwzględniono w trakcie prac nad kodyfikacją zasad dotyczących dziedzictwa Światowego,
przeprowadzonych przez instytucje za nie odpowiedzialne, takie jak ICOMOS, ICCROM, ICOM, UNESCO. W 1994
r. powstał tzw. Dokument Autentyczności z Nara.
71
Nastąpiła weryfikacja kryteriów autentyczności w kontekście historyczno-kulturowym; szacunek dla autentyzmu

substancji materialnej uzupełniono koniecznością respektowania idei dzieła sztuki.*
* odpis z artykułu „Autentyzm w sztuce współczesnej”
Rozwiązanie na w/w pytanie może nam dać także przedstawienie zagadnienia etyki konserwatorskiej:
Etyka konserwatorska- zespół norm moralnych obowiązujących człowieka zawodowo zajmującego się
ochroną i konserwacją zabytków.
Zasady etyki konserwatorskiej zakładają, że autentyzm zabytku jest jego wartością nadrzędną, przeznaczeniem
zabytku jest trwanie “dum mundus durat”, a konserwator spełnia funkcję służebną wobec zabytku i społeczeństwa.
Powołaniem konserwatora jest zachowanie dla współczesnych i przyszłych pokoleń zabytków w pełni ich wartości
zabytkowych jako wiarygodnych świadectw przeszłości oraz jako materialnych czynników historycznej tradycji
społeczności lokalnych, narodów i ludzkości.
Konserwator podejmując się powierzonych mu czynności deklaruje (przez sam fakt przyjęcia obowiązków) odpowiednie
kwalifikacje oraz zobowiązuje się do postępowania zgodnie z — zasadami konserwatorskimi i etyką konserwatorską. Jest
zobowiązany do powstrzymania się od wszelkich działań, których skutki mogłyby umniejszyć wartości zabytkowe.
Konserwatora obowiązuje przekonanie, że każdy zabytek stanowi zjawisko niepowtarzalne, o indywidualnym

zakresie problematyki historycznej i technologicznej, a warsztat zawodowy, jakim dysponuje, może nie być
wystarczający dla poznania zabytku i podjęcia potrzebnych zabiegów. Konserwator obowiązany jest do wyrzeczenia się
odciśnięcia na zabytku znamion własnej osobowości, jeżeli mogłoby to być ze szkodą dla wartości zabytkowych.
Jest zobowiązany do wyrzeczenia się satysfakcji materialnych i moralnych, jakie mogłyby płynąć z dokonanych odkryć
lub efektu wykonanych prac, jeżeli dążenie do osiągnięcia takich satysfakcji mogłoby przynieść uszczerbek wartościom
zabytkowym, a efekt mógłby okazać się doraźny.
Konserwator winien wyzbyć się ambicji do wyłączności autorstwa wykonanych prac lub działań, jeżeli jego warsztat
zawodowy nie jest wystarczający w danej kwestii i niezbędne jest przywołanie innych specjalistów. Jest zobowiązany do
dzielenia się wiedzą zawodową i wiedzą o zabytku. Ukrywanie wyników badań zabytku lub doświadczeń z własnej
praktyki w myśl fałszywie pojętych praw autorskich i tajemnicy zawodowej jest w świetle zasad etyki konserwatorskiej
naganne.
Konserwatora obowiązuje poszanowanie dla rezultatów prac jego poprzedników i powinien powstrzymać się od
ingerencji, która byłaby motywowana wyłącznie odmiennymi poglądami zawodowymi. Etyka konserwatorska nie jest
skodyfikowana, należy do tradycji zawodu i jej normy są przekazywane w fakcie kształcenia i praktyki.
Przypisy:
- Monika Jadzińska- konserwator-restaurator dzieł sztuki, ASP w Warszawie;
- http://tnn.pl/rozdzial.php?idt=1034&idt_r=3779;
60. Przykłady zabezpieczeń konstrukcji murów, filarów i przekryć poziomych (stropy, sklepienia)
w obiektach zabytkowych
Konstrukcje murowe:
Konstrukcje murowe obiektów zabytkowych wykonywano najczęściej z kamienia i cegły. Podstawowymi spoiwami
były: glina, wapno, gips a w późniejszym czasie cement. Porowata struktura tych materiałów przy uszkodzeniu lub wręcz
całkowitym braku izolacji pionowych i poziomych prowadzi do zawilgocenia murów. Zawilgocenie ścian budynku skutkuje
złuszczeniem powłok malarskich, destrukcją tynków, tworzeniem się wykwitów solnych jak również sprzyja rozwojowi
grzybów, pleśni, mchów i porostów. Nie są to tylko wady estetyczne obiektów zabytkowych. Wilgoć w strukturze muru, na
skutek podciągania kapilarnego, przedostaje się do suchych partii muru, powodując ich uszkodzenie w wyniku krystalizacji
soli oraz działania znakozmiennych temperatur.
Głównymi źródłami zawilgocenia budynków są:
 wody gruntowe;
 wody opadowe - przenikające w mur przez górne warstwy gleby, jak również powodujące
zawilgocenie cokołów i elewacji budynków;
 wody z tzw. rozprysków - odbijające się od terenu i opasek;
72
 zawilgocenia wewnętrznych powierzchni ścian w wyniku kondensacji pary wodnej - brak

sprawnej wentylacji pomieszczeń;
 zawilgocenia murów powodowane przez higroskopijny pobór wilgoci przez materiał
konstrukcji ściany lub sole nagromadzone na jej powierzchni;
 wody rozproszone (nieszczelne lub niedrożne rynny, rury spustowe, odwodnienia liniowe,
niewłaściwe ukierunkowanie odpływu wód opadowych, nieszczelność instalacji itp.);
Jak już wspomniano wcześniej, brak lub uszkodzenie izolacji umożliwia wnikanie wody zarówno
w strukturę ścian jak i do wnętrza budynku. Wysokość na którą jest podciągana kapilarnie woda
w konstrukcji muru zależy od:
o rodzaju i typu gruntu w którym posadowione są fundamenty;

o poziomu wody gruntowej;
o typu materiału (a zwłaszcza rodzaju porowatości materiału - otwarta czy zamknięta);
o rodzaju i grubości muru;
o składu chemicznego transportowanej wody;
Z uwagi na występujący w ścianach transport kapilarny wody najbardziej zawilgocone są ich

partie na wysokości przyziemia, natomiast ich wyższe części charakteryzują się mniejszym stopniem
wilgotności. Efekt ten powoduje ruch wody na skutek różnicy potencjałów między biegunem ujemnym, który stanowi
ława fundamentowa w wilgotnym gruncie a biegunem dodatnim którym są
suche partie muru. Cząsteczki wody posiadają ładunek ujemny i dążą do wyrównania potencjału , co
w efekcie powoduje przepływ wody ku górze i w efekcie prowadzi do poszerzenia strefy zawilgocenia muru.
Niszczejące oddziaływanie soli
Sole rozpuszczalne w wodzie transportowane są przez system porów kapilarnych do strefy odparowania na
powierzchni muru, gdzie krystalizują w warstwach przypowierzchniowych lub na
samej powierzchni ściany.
Krystalizujące sole prowadzą do zniszczenia konstrukcji muru jak również tynku. Powodowane jest to faktem,
że podczas procesu krystalizacji sole wielokrotnie zwiększają swoją objętość, generując na ścianki porów kapilarnych
otaczającego materiału ciśnienia, powodujące destrukcję zarówno tynku jak również materiału konstrukcyjnego muru
(cegła, kamień, spoina). Innym niekorzystnym jest fakt, że niektóre sole mają zdolność do uwodnienia. Tworzą one
kryształy, których objętość ulega zmianie w zależności od stopnia uwodnienia. Generują one wówczas ciśnienia
hydrauliczne na ścianki porów działające równie niszcząco, co ciśnienie krystalizacji.
Wykwity solne charakteryzują się dodatkowo wysoką higroskopijnością, przez co dochodzi do ich cyklicznej
krystalizacji i rozpuszczania w zależności od wilgotności powietrza, co skutkuje szybką destrukcją tynku.
Wykrystalizowane na powierzchni ściany wykwity solne znacząco redukują dyfuzję pary wodnej, co skutkuje
zwiększeniem wilgotności ściany i zwiększeniem strefy zawilgocenia, ze względu na potrzebę utrzymania określonej
wydajności parowania dyfuzyjnego.
Jedynym skutecznym sposobem zahamowania tych niekorzystnych procesów jest odcięcie dopływu wody
transportującej rozpuszczalne sole przez wykonanie sprawnie działających izolacji pionowych i blokad poziomych.
Równolegle należy ułatwić odparowanie wody zgromadzonej w konstrukcji ściany, przez zastosowanie
paroprzepuszczalnych tynków renowacyjnych, o wysokiej wartości współczynnika dyfuzji pary wodnej i posiadających
zdolność do gromadzenia w swojej porowatej strukturze kryształów soli.
Metody walki z wilgocią i zasoleniem
Z wilgocią wnikającą w konstrukcję ścian i fundamentów walczy się na wiele sposobów, począwszy od osłabienia
skutków penetracji wody do całkowitej eliminacji jej wnikania w konstrukcję. W przypadku obiektów zabytkowych
stosowano naturalne bariery izolacyjne, takie jak:
 dębowe podwaliny ścian budynków;

 kamienne fundamenty;
 izolowanie fundamentów warstwą gliny;
 lokalizacja budynków w miejscach suchych;
 odprowadzanie wód opadowych jak najdalej od budynku;
73
W obecnym czasie stosuje się następujące sposoby osuszania obiektów zabytkowych:

 opaskowy drenaż osuszający;
 wytworzenie przy ścianie fundamentowej wentylowanej pustki, która pozwala
na odparowanie wilgoci z konstrukcji;
 podbijanie ścian fundamentowych z odtworzeniem izolacji poziomej - najczęściej
z wykorzystaniem płyt z blachy nierdzewnej;
 metoda elektroosmozy;
 metoda elektrochemiczna;
 wytworzenie hydrofobowej blokady poziomej;
Ostatnia z przedstawionych metod polega na wytworzeniu warstwy izolacji poziomej przez

wprowadzenie do otworów wywierconych na całej długości muru odpowiednich preparatów
blokujących przepływ cząstek wody w pionie i poziomie. Blokada hydrofobowa jest metodą
szczególnie polecaną do osuszania budynków zabytkowych, ponieważ wymaga małej ingerencji
w konstrukcję ścian.
Jednakże w przypadku iniekcji murów decydującą rolę dla powodzenia prawidłowego działania izolacji,
niezbędne jest prawidłowe dobranie rodzaju zastosowanego preparatu do konkretnego typu konstrukcji. Przed
rozpoczęciem robót niezbędne jest wykonanie odwiertów próbnych i odkrywek celem ustalenia rodzaju i wytrzymałości
materiałuw konstrukcji ściany, poziomu jego wilgotności, stopnia zasolenia i ewentualnej obecności pustek w konstrukcji
(rys. 1). Wszystkie te dane niezbędne są do prawidłowego planowania renowacji budynków zabytkowych, w tym doboru
właściwego preparatu iniekcyjnego.
Przypisy:
- Ochrona i naprawa obiektów zabytkowych z wykorzystaniem nowoczesnych systemów Oxal; M. Gruszczyński, W. Wereski;
2009
61. Metody ochrony i konserwacji wykończenia ścian obiektów zabytkowych z tynku
Tynk wapienny jest ochronna warstwa dla tradycyjnych budynków. Tynk bywa wadliwy wskutek obciążeń
zewnętrznych, starzenia, lub złego wykonawstwa.
Zazwyczaj wymusza to zalanie lub podciąganie kapilarne wody od strony gruntu. Mur staje się mokry i
dotychczasowy tynk traci przyczepność. Pojawiają się też wykwity solne, plamy oraz pęknięcia. Pozostaje tylko jego
usunięcie. Żeby nie pozostawiać ściany bez wykończenia, a jednocześnie przyśpieszyć osuszanie budynku i zapobiec
wykwitom solnym, do tynkowania wybiera się zaprawę renowacyjną. Naprawę tynku dokonuje sie z użyciem takiej
samej zaprawy jak pierwotna; można go pokryć farbą dla konserwacji.
Tynk oczywiście może popękać, a pęknięcia te są punktami słabymi dla penetracji wody, która przyspieszy
proces degradacji. Tynk może równie_ popękać z powodu ruchów strukturalnych (fundament, kopuła, sklepienia, itd.).
Pęknięcia mogą być powierzchowne pojawiające sie w trakcie procesu suszenia świeżej zaprawy. Tynk może odpaść od
ściany; taka sytuacje można przewidzieć opukując tynk (test dźwiękowy). Odpadniecie ma miejsce gdy nastąpi wskutek
zróżnicowanego kurczenia sie miedzy tynkiem a kamieniem, albo ich słabym związaniem.
Systemy osuszania budynków

Istnieje wiele metod usuwania wilgoci z murów i ochrony przed jej reemisją. Najogólniej
rzecz ujmując, są to metody naturalne i sztuczne (inwazyjne i bezinwazyjne):
 Osuszanie murów metodą wprowadzenia specjalnych blach chromowo stalowych;

 Osuszanie murów metodą cięcia PRINZ;
 Osuszanie ścian metodą termoiniekcji;
74
Fot.30. Osuszanie metodą iniekcji Fot.31. Osuszanie metodą termo iniekcji
Tynki renowacyjne
Sposób działania tynków renowacyjnych polega na tym, że z jednej strony zostaje zachowana określona zdolność
podciągania kapilarnego, z drugiej strony podwyższona zostaje jego porowatość w celu poprawy zdolności do szybkiego
wysychania i jednocześnie magazynowania w swoim wnętrzu krystalizujących soli.
Fot.32. Schemat zastosowania tynku renowacyjnego
Klasyfikacja tynków renowacyjnych ze względu na rodzaj:

A. Typowe tynki renowacyjne- Struktura takiego tynku jest porowata. Dzięki temu charakteryzuje się on wysoką
dyfuzyjnością, Przepuszcza parę wodną i ułatwia odprowadzanie wilgoci poza ścianę. Szybsze jej schnięcie
ogranicza też pozostałe niepożądane zjawiska: wykwity solne, porastanie pleśnią lub algami. Tynk taki potrafi
też gromadzić sól wydostającą się wraz z wodą z muru. Odkłada się ona w jego wewnętrznych warstwach, bliżej
ściany. Dzięki temu nie następuje jej krystalizacja na elewacji. Woda natomiast odparowuje i nie zostaje
podciągana kapilarnie wzwyż.
75
Fot.33. Schemat działania tynków renowacyjnych- 1. Obrzutka; 2. Tynk podkładowy; 3. Tynk renowacyjny WTA
Istnieją rozwiązanie zakładające, że tynk renowacyjny będzie tylko przyśpieszał odparowywanie wilgoci, nie
wchłaniając przy tym soli. Wówczas, przed tynkowaniem, mur maluje się krzemianowym preparatem impregnacyjnym
o wysokiej paroprzepuszczalności, który będzie blokował przedostawanie się soli do tynku.
Tynki renowacyjne często sprzedawane są w systemie. Obejmuje on tynk podkładowy oraz tynk właściwy, oba o różnych
parametrach.
Tynki renowacyjne przeznaczone są przede wszystkim do stosowania na elewacjach. Można jednak także nakładać je na
ściany wewnętrzne lub piwniczne. Jedne nanosi się jednowarstwowo, inne z kolei trzeba nakładać w dwóch, rzadziej
trzech warstwach. Łączna grubość takiego tynku wynosi od 2,5 do 4,5 cm.
Dobrej jakości tynki renowacyjne spełniają wymagania WTA (niemieckiego Naukowo-Technicznego Zrzeszenia
Ochrony Budowli i Konserwacji Zabytków).
Zdolność tynku renowacyjnego do osuszania obrazuje kilka parametrów, które powinny być podane w jego karcie
technicznej. Jest to między innymi zawartość porów powietrznych. Dla tynku właściwego nie powinna być mniejsza niż
20%. Współczynnik oporu dyfuzyjnego µ stwardniałego już tynku nie powinien przekroczyć 12. Liczy się poza tym
kapilarne wchłaniania wody, którego wartość, podawana w kg/m² nie powinna być niższa niż 0,3.
B. Tynki kompresowe- tynki takie mają wyjątkowo dużą zdolność magazynowania w sobie soli, wydostających się
z mineralnych materiałów budowlanych. Potrafią osuszać ściany szybciej niż tradycyjne tynki renowacyjne. Są
jednak nakładane tylko na pewien czas. Gdy zgromadzą w sobie sól i inne substancje wydostające się z
wilgotnego podłoża, trzeba je skuć i zastąpić innym tynkiem. Dlatego noszą też nazwę tynków traconych.
Moment skucia następuje wówczas, gdy krystalizacja soli na powierzchni takiego tynku ustanie. Tynki
kompresowe przeznaczone są do murów o szczególnie wysokim stopniu zasolenia.
C. Tynki zaporowe- są to zaprawy tworzące szczelna barierę, przez którą wilgoć ani woda nie są wstanie
przedostać się. Znajdują zastosowanie jedynie w zabezpieczaniu przeciwwilgociowym murów piwnicznych,
ścian fundamentowych oraz cokołów. Nie są stosowane na pozostałych ścianach. Mają na tyle ograniczoną
chłonność, że działają prawie jak izolacja z papy. Nie mają zdolności kapilarnego podciągania wody.
Uniemożliwiają dostawanie się wody do muru, od tej strony, od której zostały naniesione. Nie pozwalają też
wodzie i wilgoci na wydostawanie się poza mur. Woda może więc tylko przemieszczać się w górę, w rezultacie
podciągania kapilarnego. Wykorzystuje do tego mikropory i włosowych rozmiarów kanaliki w murze. Przy
zastosowaniu takich tynków, osuszanie muru odbywa się ponad poziomem, do którego zostały ułożone.
Aby zapobiec ponownym problemom dodatkowo stosuje się również:
76
- wykonanie izolacji fundamentów;

- usunięcie osłabionych tynków wewnętrznych i zewnętrznych;
- wzmacnianie ścian w miejscach pęknięć;
- wymiana lub naprawa wszelkich obróbek blacharskich;
- wykonywanie wpadek wokół budynków, które zapobiegną podciąganiu wody;
Przypisy:
-http://www.remmers.pl/fileadmin/dam/NEWS_2010/Praca_magisterska/prezentacja.pdf;
- http://www.e-sciany.pl/a/5787,tynki-renowacyjne-pomoc-dla-zawilgoconych-scian;
- http://www.pwsz.nysa.pl/jednostki/centrum/pliki/kamieniarka_modul_4.pdf;
- http://www.abc-sciany.pl/index2.php?site=art&id=72;
62. Metody ochrony i konserwacji wykończenia ścian obiektów zabytkowych z klinkieru
Do podstawowych czynności podczas konserwacji obiektów z elewacją z klinkieru należą:
A. Czyszczenie - Elewacje klinkierowe czyści się parą albo wodą z węża. Dobrze, by woda była ciepła i zawierała
detergent (może to być zwykły płyn do mycia naczyń lub prania). Jeśli zabrudzenia są duże, można użyć myjki
ciśnieniowej, trzeba jednak uważać, by nie zamoczyć za bardzo ściany. Silnie zabrudzone można wyczyścić
preparatami chemicznymi ze związkami kwasu fluorowodorowego. Preparat trzeba nanieść na zabrudzoną
powierzchnię, a po niecałych 10 minutach spłukać gorącą wodą. Jeśli na elewacji pojawią się zgorzele, czyli
bardzo duże zabrudzenia, usuwa się je specjalnymi kompresami, które muszą pozostać na zabrudzonej
powierzchni przez co najmniej dobę. Elewacje z klinkieru trzeba czyścić regularnie, najlepiej raz na 3-4 lata.
Wszelkiego typu zabrudzenia należy usuwać, gdy cegły elewacyjne są suche.
B. Impregnacja - Wykonuje się ją zawsze po wymurowaniu elewacji, po to, by zabezpieczyć ją przed wnikającym
deszczem i wilgocią zawartą w powietrzu. Czynność tę powinno się powtórzyć po 4-7 latach. Szczególnie
starannie warto zabezpieczyć te miejsca, gdzie wilgoci może być najwięcej, czyli okolice cokołów i parapetów.
Warto wybrać impregnat o właściwościach hydrofobizujacych, czyli takich, które zapobiegają wnikaniu wody w
strukturę cegieł (powłoka nie przylega do powierzchni elewacji tylko wnika w ścianki porów i kapilarów, woda
spływa po elewacji nie wnikając w głąb, a ściana oddycha). Impregnację można wykonać samodzielnie:
pędzlem, wałkiem lub natryskowo, a jeśli podłoże jest mało porowate – miękką szmatką. W zależności od
producenta, impregnację trzeba powtórzyć raz lub dwa razy.
Ważne, by wykonać ją równomiernie i dokładnie, najlepiej w czasie bezdeszczowej i suchej

pogody, w temperaturze dodatniej. Impregnacja, oprócz tego, że chroni przed wnikaniem wody,
ogranicza także brudzenie elewacji.
C. Usuwanie wysoleń - Wysolenia - jedno z największych problemów elewacji z klinkieru - powstają z różnych
powodów. Źródła niestety najczęściej należy szukać w niefachowym wykonaniu: murowano używając
nieodpowiedniej zaprawy lub przygotowano ją w złych proporcjach, do zaprawy dodano cement albo
plastyfikatory. Czasami powodem wysoleń może być zbyt wczesne fugowanie, spoinowanie zlicowane z cegłą
czy niezabezpieczenie muru w czasie prac budowlanych, a także po ich zakończeniu. Powodów pojawienia się
białych nalotów można doszukiwać się w źle wykonanej izolacji poziomej oraz niestarannie wykonanych
obróbkach blacharskich. Wysolenia mogą pojawić się także wtedy, gdy elewację wykonano poprawnie, zgodnie
ze sztuką murowania, ale nie zadbano o prawidłową wentylację pomieszczeń. Choć powody wysoleń bywają
różne, zawsze ich bezpośrednią przyczyną jest woda spływająca i wnikająca w elewacje, także oczywiście w
postaci pary. Ponieważ ma ona w sobie rozpuszczone sole i różnego typu związki chemiczne, odparowując
osadza je na murze.
Zanim zaczniemy usuwać wykwity, zastanówmy się nad ich przyczyną, bo może się okazać, że praca jest daremna –
wysolenia i tak pojawią się w niedługim czasie. Usuwa się je w różny sposób zależnie od ich wielkości. Te niewielkie
wystarczy przetrzeć szczotką, nie używając wody, większe zmywa się mokrą szczotką lub wodą pod ciśnieniem (do
wody można dodać koncentrat na bazie kwasów). Jeśli zasolenia zaatakowały bardzo dużą powierzchnię i są rozległe,
można zastosować środki chemiczne, ale najlepiej zrobić to w ostateczności, bo mogą doprowadzić do uszkodzenia
struktury cegieł.
Inne sposoby na problemy z elewacją:
77
Jeśli na elewacji klinkierowej pojawią się mikroorganizmy – glony, porosty, grzyby, bakterie, które rozwijają się
głównie w miejscach zawilgoconych, trzeba zastosować specjalny preparat grzybobójczy. Nanosi się go na elewację
pędzlem lub za pomocą natrysku. Po około godzinie preparat trzeba spłukać wodą pod ciśnieniem.
Jeśli w elewacji pojawiły się ubytki, można je uzupełnić kitem naprawczym lub specjalną zaprawą podkładową
o charakterze mineralnym. Czasami ujednolica się kolorystykę elewacji i maskuje pojawiające się przebarwienia. To
zabieg stosowany rzadko, najczęściej na bardzo starych elewacjach. Są firmy, które scalają kolorystycznie elewacje
farbami laserunkowymi. Jeśli na cegle klinkierowej pojawią się odpryski, można je naprawić przy użyciu farby
akrylowej.
Przypisy:
- http://www.e-sciany.pl/a/10017,renowacja-elewacji-z-cegiel-klinkierowych;
- http://www.zbm.bytom.pl/uploaded_files/zgodnie_z_regulaminem_23/opis_techniczny_elewacje_dcb0d2.pdf;
- http://www.obud.pl/fasady,art,2856,fasady_poradnik,,,renowacja_zabytkowych_elewacji_wedlug_firmy_remmers;
63. Obiekty zabytkowe na terenie Polski wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO
Na liście Światowego Dziedzictwa UNESCO figuruje 13 polskich obiektów. Są wśród nich fragmenty miast, świątynie,
zamek, park i puszcza, muzeum obozu zagłady, a także zabytek techniki. Nie warto podejmować oceny, który z tych
obiektów jest najcenniejszy. Można jednak być pewnym, że każdy z nich jest unikatowym skarbem kultury i dziedzictwa
Polski.
 Historyczne Centrum Krakowa (1978) - wyróżniono również Wawel i Kazimierz. Do

najważniejszej części należy niewątpliwie rynek, który jest również uważany za najobszerniejszy plac w średniowiecznej
Europie.
Miejsce jest od wielu lat źródłem inspiracji dla studentów i artystów. Stare miasto otaczają Planty- jest to pas zieleni,
wytworzony w miejscu dawnej fosy. Znajdujący się na liście również zamek królewski na Wawelu, wielokrotnie
przebudowywany zawiera w sobie mieszankę wielu stylów, które miały miejsce w architekturze. Zamek może się
poszczycić w swoich zbiorach najcenniejszą kolekcją arrasów na świecie.
Nie wolno również zapominać o XV-wiecznej żydowskiej dzielnicy, która kiedys stanowiła osobne miasto. Może ona
śmiało konkurować z praskim Józefowem w kategorii największych zespołów zabytków judaistycznych z synagogami i
cmentarzem.
 Kopalnia soli w Wieliczce (1978) - Jest najstarszym czynnym przedsiębiorstwem na świecie.

Na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO została wpisana jako drugi polski obiekt, w 1978 roku. Sól jest tu
nieprzerwanie wydobywana od XIII wieku. Kopalnia składa się z 9 poziomów, od 64 do 327 metrów pod powierzchnią
ziemi.
Z liczącego 350 km labiryntu podziemnych chodników i komór, do zwiedzania udostępniono zaledwie 2 km. Ta trasa
turystyczna powstała na przełomie XVIII i XIX wieku. Dziś około miliona turystów rocznie odwiedza 20 komór
usytuowanych na trzech poziomach, od 64 do 135 m pod ziemią. Zwiedzający mijają jeziora i kaplice z solnymi
rzeźbami, płaskorzeźbami i żyrandolami. Za najpiękniejszą uważa się kaplicę św. Kingi, ze względu na swoje wymiary
(54 m dł, 18 m szer, 12 m wys) zwaną podziemnym solnym kościołem. W kopalni jest też podziemna poczta, restauracja,
kino, korty tenisowe.
W wielkich komorach odbywają się koncerty, spektakle teatralne i bale. Unikalny mikroklimat kopalni sprzyja osobom ze
schorzeniami górnych dróg oddechowych, dlatego na piątym poziomie (211 m pod ziemią) utworzono sanatorium, w
którym leczy się rozmaite alergie i astmę.
 Obozy zagłady w Auschwitz-Birkenau (Oświęcim-Brzezinka) (1979) - Kompleks obozów,

które stały się symbolem ludobójstwa, terroru i Holocaustu, powstał w 1940 roku na przedmieściach miasta Oświęcim.
W czasie II wojny światowej hitlerowcy wymordowali tu setki tysięcy Żydów, Polaków, Romów i Rosjan. 90%
zamordowanych stanowili Żydzi deportowani ze wszystkich krajów okupowanej Europy. Skazanych na zagładę
dowożono kolejowymi wagonami towarowymi, w straszliwych warunkach.
Większość więźniów kierowano od razu do komór gazowych, choć nieraz hitlerowcy stosowali tzw. selekcję
wydzielającą więźniów do pracy przymusowej lub eksperymentów medycznych. Wyselekcjonowanych więźniów golono
i tatuowano przydzielonym numerem obozowym. Do Auschwitz prowadzi brama z szyderczym napisem „Arbeit macht
frei” („Praca czyni wolnym”).
Obóz w założeniu miał być przede wszystkim miejscem niewolniczej pracy przeciwników hitlerowskiego reżimu i
ludności krajów okupowanych. Przemoc, głód i katorżnicza praca miały prowadzić do wyniszczenia więźniów. Mieszkali
78
oni w kilkunastu ceglanych budynkach, znajdujących się za bramą. Dziś można w barakach obejrzeć wstrząsające
ekspozycje przedmiotów zagrabionych więzionym i zamordowanym.
Sąsiednia Brzezinka była przede wszystkim obozem śmierci – największym nazistowskim obozem zagłady, w którym
liczbę ofiar oszacowano na ponad milion. Więźniowie ginęli w komorach gazowych, cierpiąc niewyobrażalne męki, ból i
poniżenie. Ich zwłoki palono w piecach krematoryjnych. Oba kompleksy wystawiennicze, oddalone od siebie o około
3,5 km, co roku odwiedza kilkaset tysięcy osób. Znaczna część obozów została udostępniona zwiedzającym. Zwiedzanie
trwa minimum 1,5 godziny w jednym obozie. Z uwagi na drastyczność ekspozycji, nie zaleca się wstępu dzieciom
poniżej 14 roku życia.
 Puszcza Białowieska z Białowieskim Parkiem Narodowym (1979)- Figuruje na Liście

UNESCO od 1979 roku, jako największy naturalny obszar leśny w Europie, ostatni fragment pierwotnej puszczy o
niespotykanym w innych lasach europejskich bogactwie fauny i flory. Puszcza zajmuje obszar województwa podlaskiego
oraz Białorusi, całkowita jej powierzchnia przekracza 150 tys. ha (z czego w granicach Polski znajduje się 62 tys. ha).
Sam park to ponad 10,5 ha (1/6 polskiej części puszczy), jego podstawowym zadaniem jest ochrona najlepiej
zachowanego fragmentu Puszczy Białowieskiej.
W puszczy rośnie aż 26 gatunków drzew, których średnia wieku wynosi około 130 lat. Wiele z nich można spotkać
jedynie na tym obszarze, ponieważ gdzie indziej wyginęły. Zdarza się, że pospolite gatunki drzew, w puszczy przybierają
formy niespotykane nigdzie indziej, np. lipy przypominają przekrojem dęby, wierzby dorastają do 22 m, a jeden z dębów
zwany „Dębem Cara" dorósł do 42 m wysokości i 224 cm grubości. Najsłynniejszymi mieszkańcami puszczy są żubry,
największe europejskie ssaki. Białowieskie stado przekracza liczbę 300 sztuk, co stanowi połowę polskiej populacji.
Oprócz żubrów, puszczę zamieszkuje ponad 12 tys. gatunków zwierząt, ale szacuje się, że rozpoznano faunę tylko w
50%.
 Historyczne Centrum Warszawy (1980)- Na stosunkowo niewielkim obszarze Starego

Miasta znajdują się najcenniejsze warszawskie zabytki: Zamek Królewski, Kolumna Zygmunta, katedra Św. Jana, a także
rynek z przyległymi do niego kamieniczkami. Patrząc dziś na te budowle trudno uwierzyć, że blisko 70 lat temu, w ich
miejscu były jedynie ruiny. W czasie II wojny światowej miasto zostało zrównane z ziemią niemal w całości, ocalało
jedynie 15% zabytkowego centrum Warszawy.
Zbombardowane, wysadzone w powietrze zabytki Starego Miasta zaczęto pieczołowicie rekonstruować już w pierwszych
latach powojennych. Starówka została wpisana na listę UNESCO jako przykład wiernej rekonstrukcji, w której
wykorzystano zachowane fragmenty murów. Była to pierwsza w świecie rekonstrukcja zabytkowego fragmentu miasta,
przeprowadzona na tak wielką skalę.
 Stare Miasto w Zamościu (1992)- Perła Renesansu, Padwa Północy, Miasto Arkad, Miasto
Twierdza – to tylko kilka z używanych do dziś określeń, które choć w części próbują oddać piękno dawnego Zamościa.
Fundatorem zaprojektowanego od podstaw w XVI wieku miasta był hetman Jan Zamojski, jeden z najbogatszych ludzi w
historii świata, a przy tym wykształcony znawca sztuki. Do realizacji marzeń urzeczywistniających włoską koncepcję
tzw. „miasta idealnego” zaprosił włoskiego architekta Bernarda Morando.
Tak powstał jeden z najpiękniejszych w Europie zespołów urbanistyczno-architektonicznych. W jego skład wchodzą
m.in.: trzy rynki, rezydencja pałacowa, akademia, ratusz, arsenał, kolegiata i kamienice. Oprócz kolegiaty Morando
stworzył także sześć świątyń dla każdego z wyznań reprezentowanych przez zamojskich mieszczan. Cechą
charakterystyczną dzieł Moranda jest łączenie elementów sztuki lokalnej, architektury włoskiej, niderlandzkiej i
armeńskiej. Z czasem miasto Zamojskiego stało się niezdobytą twierdzą, z niezawodnym systemem obronnym, na który
składał się m.in. zespół siedmiu połączonych murami bastionów.
 Średniowieczny zespół miejski Torunia (1997)- Toruń przeszedł do historii architektury

dzięki usytuowanemu na prawym brzegu Wisły Staremu Miastu, którego układ od ponad 700 lat pozostaje niezmienny.
Na średniowiecznym rynku i otaczających go ulicach znajduje się kilkaset gotyckich zabytków, wśród których
największą osobliwością jest Krzywa Wieża. To największa, po Krakowie, liczba autentycznych zabytków sztuki i
architektury gotyckiej w Polsce.
Najwyższej klasy obiekty Toruń zawdzięcza Krzyżakom, którzy sprawowali władzę w mieście ponad 200 lat,
począwszy od 1230 roku. Ich siedzibą w Toruniu był zamek. Nietypowy – bo zbudowany nie jak większość krzyżackich
zamków na planie prostokąta, tylko na planie podkowy. Budowla nie przetrwała do naszych czasów – zburzyli ją
mieszczenie na początku wojny trzynastoletniej. Oprócz ruin zamku, w panoramę staromiejskiego Torunia wpisał się
stojący na rynku Ratusz, uważany za jedno z najwybitniejszych osiągnięć gotyckiej architektury mieszczańskiej w
Europie. Poza nim, wśród obiektów wybudowanych przez Zakonników należy wyróżnić zwłaszcza monumentalne,
gotyckie kościoły, istniejące do dziś: św. Janów, św. Jakuba, Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny oraz nieistniejący:
św. Mikołaja.
79
 Zamek Krzyżacki w Malborku (1997)- Ten największy ceglany zespół zamkowy na świecie
co roku odwiedza około pół miliona turystów. Jest to najpotężniejsza warownia gotycka w Europie, prawdziwa perła
architektury obronnej. Budowę zamku rozpoczęto w XIII wieku, a największe zmiany w kształcie budowli zaszły w
następnym stuleciu, w związku z decyzją z roku 1309 dotyczącą przeniesienia z Wenecji do Malborka stolicy Państwa
Krzyżackiego i siedziby Wielkiego Mistrza.
Niewiele brakowało, by jeden z najcenniejszych pomorskich zabytków przestał istnieć. Zaniedbywany i
dowolnie przebudowywany w XVIII wieku, miał być nawet przeznaczony do rozbiórki. W efekcie m.in. zniszczeń z
czasów II wojny światowej, które pochłonęły 50% budowli, imponująca warownia jest w znacznej części rekonstrukcją
dawnego, gotyckiego założenia, a prace nad jej odbudową wciąż trwają.
Budowla składa się z trzech zasadniczych części: Zamku Wysokiego, Zamku Średniego i Przedzamcza. Każda z
nich posiadała własny system obronny, a całość otaczały wspólne fortyfikacje. Do najpiękniejszych budowli należy pałac
Wielkich Mistrzów – uważany za jedno ze szczytowych osiągnięć świeckiej architektury gotyckiej. Wielbiciele pięknej
zamkowej panoramy, przechodząc drewnianą kładką na drugi brzeg Nogatu, mogą podziwiać najczęściej uwieczniany na
zdjęciach widok Zamku od strony zachodniej.
 Kalwaria Zebrzydowska (1999)- W położonej kilkadziesiąt kilometrów od Krakowa

Kalwarii Zebrzydowskiej, mieści się najsłynniejsze w Polsce sanktuarium pasyjno-maryjne, zwane „polską Jerozolimą”.
Od ponad czterystu lat kolejne pokolenia pątników pielgrzymują, aby przejść trasę drogi krzyżowej odzwierciedlającej
jerozolimską trasę męki Chrystusa.
Założycielem sanktuarium był Mikołaj Zebrzydowski, wojewoda krakowski, któremu tutejsze ukształtowanie
terenu skojarzyło się z ukształtowaniem Jerozolimy. Opiekę nad sanktuarium powierzył bernardynom, dla których
wkrótce powstał kościół i klasztor. Następnie na okolicznych wzgórzach powstały 42 kapliczki i kościółki, które
odwzorowują przedstawioną w Ewangelii topografię Jerozolimy. Cały teren podzielono na dwie części, które nazwano
„dróżkami”: „Dróżkami Pana Jezusa” i „Dróżkami Matki Boskiej”. Obie mają niemal tę samą trasę, różnią się tyko
kierunkiem marszu.
 Kościoły pokoju w Świdnicy i Jaworze (2001)- Powstałe w województwie dolnośląskim

świątynie są największymi drewnianymi budowlami o funkcjach religijnych w Europie. Ich nazwa pochodzi od pokoju
westfalskiego kończącego wojnę trzydziestoletnią (1618-1648), na mocy którego cesarz Ferdynand III Habsburg przyznał
śląskim luteranom prawo do wybudowania trzech kościołów.
Budowę świątyń obwarowano wieloma zastrzeżeniami, m.in. miały powstać w ciągu jednego roku, do ich budowy
można było użyć jedynie materiałów nietrwałych, nie mogły mieć wież ani dzwonów. Z trzech wybudowanych przez
luteran kościołów, do naszych czasów dotrwały dwa, trzeci zbudowany w Głogowie spłonął w XVIII wieku.
 Drewniane kościoły Małopolski i Podkarpacia (2003)- Szlak Architektury Drewnianej w

Małopolsce ma aż 1500 km długości, wśród wszystkich znajdujących się na nim zabytkowych obiektów na szczególną
uwagę zasługuje grupa drewnianych świątyń. Po norweskich kościołach klepkowych zwanych Stavkirke jest to najstarsze
skupisko drewnianych świątyń w Europie (część pochodzi z XIV wieku). Charakterystyczną cechą małopolskiej grupy
jest budowanie ich przy użyciu konstrukcji zrębowej.
W skład wyróżnionych przez UNESCO świątyń wchodzą: kościoły św. Michała Archanioła w Binarowej i
Wszystkich Świętych w Bliznem, których szczególną wartością są wewnętrzne polichromie i cenne wyposażenie.
Kolejna świątynia, także o wezwaniu św. Michała Archanioła, znajduje się w Dębnie Podhalańskim. Jej wyróżnikiem jest
zachowany przez stulecia gotycki wygląd. Pozostałymi świątyniami wpisanymi na Listę UNESCO są: kościół
Wniebowzięcia NMP w Haczowie (największa gotycka, drewniana świątynia w Europie), kościół św. Leonarda w
Lipnicy Murowanej oraz kościół ŚŚ. Filipa i Jakuba w Sękowej (nazywany Perłą Beskidu Niskiego, w opinii wielu jest to
najpiękniejszy kościół drewniany w Małopolsce).
 Park Mużakowski (2004)- Leżący na terenie Polski i Niemiec park jest największym i
najsłynniejszym parkiem w stylu angielskim w obu krajach, uważanym za jedno z najwybitniejszych osiągnięć
architektury ogrodowej w XIX-wiecznej Europie. Park zajmuje ok. 5,45 km² powierzchni po obu stronach rzeki Nysy
Łużyckiej. Po stronie niemieckiej pozostaje 200 ha parku (łącznie z centrum parku w niemieckim Bad Muskau), polska
część liczy 800 ha i mieści się w okolicy miasta Łęknica.
Obie części spina przejście graniczne i drewniany mostek na Nysie Łużyckiej. Bezkresne łąki, malownicze
jeziora i rzeki, kręte ścieżki – choć wydaje się, że ten krajobraz ukształtowała jedynie natura, jest to ogrodowe dzieło
sztuki stworzone przez niemieckiego księcia Hermanna von Pückler-Muskau. W zamyśle twórcy miało to być miejsce, w
którym harmonijnie połączyła się natura, kultura i technika. Książę posadził m.in. 800 000 drzew i 42 000 krzewów. Aby
zdobyć na nie fundusze, ożenił się ze starszą od siebie, bogatą kobietą, z którą rozwiódł się niedługo później. Po latach,
80
stojąc na skraju bankructwa, zmuszony był sprzedać park. Nowy właściciel poszerzył tereny, a kolejni doprowadzili do
uznania centralnej części parku rezerwatem przyrody.
 Hala Stulecia we Wrocławiu (2006)- Wrocławska budowla, przykład pionierskich osiągnięć

inżynierii i architektury XX stulecia, jest jak dotąd najmłodszym polskim zabytkiem włączonym do Listy Światowego
Dziedzictwa UNESCO. Hala ma niespełna 100 lat, a mimo to znalazła się w tak doborowym towarzystwie, jak egipskie
piramidy, czy średniowieczne monumentalne warownie. Uważana jest za sztandarowy przykład modernizmu w
architekturze. Już od początku swojego istnienia stała się sławna, dzięki użyciu przy jej budowie konstrukcji z
żelbetonu, bardzo nowatorskiej jak na początek XX wieku. Stała się jednym z punktów zwrotnych w historii
wykorzystania stali dla wzmacniania struktur budowli.
Przypisy:
-http://visitkujawsko-pomorskie.pl/polska-lista-dziedzictwa-swiatowego-unesco,178,2,109.html- zapożyczono opis;
64. Charakterystyka porównawcza (podobieństwa i różnice) odbudowy starych miast ze zniszczeń

po II wojnie światowej w Warszawie, Gdańsku i Szczecinie w latach 1945-1965
1. Warszawa:
Jak wiadomo Warszawa w 1945 r. była morzem gruzów. Społeczeństwo, pod czujnym okiem nowych władz, zabrało
się do odbudowy stolicy. Odbudowa ta miała kilka aspektów:
 ideologiczny - władza starała się wykorzystać sytuację, żeby przypomnieć chociażby słynne hasło "naród
buduje swoją stolicę";
 urbanistyczny - takie warunki były rajem urbanistów, którzy mogli próbować wprowadzać najnowsze
koncepcje "na żywo" - najlepszym tego przykładem jest Muranów;
 renowacyjny - stopniowa, długotrwała odbudowa Starówki – można się spotkać z opinią, że komuniści
odbudowując Stare Miasto sami sobie wykopali grób, gdyż w środku "socjalistycznej stolicy" powstała zupełnie
odmienna strefa "ucieczki";
 architektoniczny – i odwieczne pytania takie jak: czy MDM jest socrealistycznym potworkiem? A co z Alejami
Jerozolimskimi od Marszałkowskiej do Mostu Poniatowskiego? No i wieczny spór o Pałac Kultury i Nauki;
Zasługą jest niewątpliwie odbudowa dzielnicy zabytkowej, nawet w tak okrojonych granicach. Poza odbudową
niezwykle istotne jest, że udała się rewitalizacja. Stare Miasto zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO
nie tylko dlatego, że to dobrze wykonana rekonstrukcja, ale przede wszystkim właśnie dlatego, że udało się stworzyć
żywą dzielnicę, a nie makietę w skali 1:1. Zachwatowicz zachował autentyczny układ ulic i ich bruk – nawiasem mówiąc
właśnie zagrożony jakimiś pomysłami modernizacyjnymi – na tę starą tkankę nałożył zabudowę nawiązująca do starej,
ale która jednocześnie zaczęła pełnić rolę nowoczesnego osiedla z wszelkimi wygodami. Przed wojną to były slumsy, jak
zresztą wiele starych, szczególnie średniowiecznych centrów europejskich miast. Bardzo często projekty rewitalizacji
starych dzielnic w różnych europejskich miastach nie udają się, dzielnice zamieniają się w biurowe pustynie, które
wieczorami i w dni wolne zamierają.
„Zabytkarzom” z BOS-u zawdzięczamy więc odbudowaną, żywą Starówkę i Trakt Królewski.

Zastanówmy się co mielibyśmy w tych miejscach bez nich? Najprawdopodobniej w najlepszym razie osiedla
podobne do tego na Muranowie czy stylizację jak na Mariensztacie. A równie prawdopodobne, że Warszawa
przypominałaby Kaliningrad. Myślę, że pion „zabytkarski” uratował – oczywiście jak na warunki systemu –
całkiem sporo z dawnego ducha i krajobrazu miasta.
Zbrodnią był natomiast niesłychanie doktrynalny stosunek do odbudowy i wszystkie decyzje, które z tego wynikały.
To że próbowano budować miasto wbrew mieszkańcom, właściwie przeciwko nim, lekceważąc przyzwyczajenia
warszawian, lokalną tradycję, niszcząc ciągłość miasta, próbując wymazać jego przeszłość. A przecież nie da się
wymyślić zza biurka procesu rozrastania się miasta przez kilkaset lat, miasta w którym się dobrze żyje. To widać w
Brasilii, w Evry Ville Moderne pod Paryżem czy właśnie w tej rzekomo nowoczesnej części Warszawy, zwłaszcza na
północ i zachód od Pałacu Kultury, to są przecież miejsca, w których wyraźnie czegoś brakuje. Przykre i zarazem
zadziwiające jest to, że po 1989 roku nikt nie próbuje tych błędów naprawiać. I normalne miasto nie wraca wciąż do
centrum Warszawy. (fragment: Budujemy nowy dom. Odbudowa Warszawy w latach 1945-1952)
2. Gdańsk:
Bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych z miasta Gdańska zostało samo rumowisko. Śródmieście Gdańska
było zniszczone w ponad 90% a przedmieścia w 60%. Bezpośrednio po odgruzowaniu starego miasta które trwało ponad
5 lat powstał pomysł władz by z oszczędności i braku funduszy po okresie wojennym wyrównać teren po starym mieście.
81
Jak i wybudować nowe nowoczesne miasto. Jednakże pomysł ten upadł dzięki czemu przystąpiono do szybkiej
rekonstrukcji starego miasta. Niestety przedmieścia w większości zostały odbudowane w nowoczesnym na tamte czasy
budownictwie.
„W marcu 1945 roku historyczna zabudowa śródmieścia Gdańska uległa niemal całkowitej destrukcji. W
nastepnych miesiącach nastąpił rozpad dotychczasowej struktury społecznej miasta, w której zdecydowaną większość
stanowili Niemcy. Zaczęli ich zastępować Polacy- głównie przybysze z ziem utraconych przez nasze państwo na rzecz
Związku Radzieckiego oraz z Polski centralnej. Ani jedni, ani drudzy o miejscu, które miało być ich nowym domem nie
wiedzieli zbyt wiele. W powszechnej świadomości funkcjonowało zaledwie kilka stereotypowych skojarzeń. Wśród nich
najważniejszym była wizja miasta jako części międzywojennego mitu Polski morskiej, a także legenda związana z obroną
Westerplatte z 1939 roku.”- frag.”Odbudowa Gdańska jako miasta polskiego po 1945 roku”
Obecny wiceprezydent miasta, architekt Władysław Czerny był twórcą pierwszej powojennej koncepcji
odbudowy miasta. Wypowiedział pamiętne słowa: „Gdańsk odzyska polski charakter” -wyrażały one
przeświadczenie o jego pierwotnej polskości, świadomie zatartej w czasach pruskiego panowania.
Tego rodzaju zabieg, zresztą często powracający, miał utwierdzać przekonanie o prawomocności polskiego władania w
mieście, co z kolei służyło zakorzenieniu się „nowych gdańszczan”.
Fenomen odbudowy Gdańska po 1945 roku

Gdańsk historyczny (terytorium w granicach fortyfikacji nowożytnych) od roku 1945 stał się tematem dyskusji ideowych,
naukowych i profesjonalnych daleko wykraczających poza sferę przedwojennych doktryn konserwatorskich. Jedynym
poligonem doświadczalnym konserwatorów polskich były niewielkie programy odbudowy miast (Kalisz, Działdowo) po
I wojnie światowej. Gdańsk był w roku 1945 tematem bez precedensu w historii konserwatorstwa europejskiego. Fakty
historyczne związane z procesem decyzyjnym (1946-1948), który doprowadził w konsekwencji do rewitalizacji centrum
historycznego Gdańska, przeczą tezie o przemożnej sile uwarunkowań politycznych - przeciwnie, wskazują na znaczenie
potencjału intelektualnego i rolę aktywnych jednostek w procesie dziejowym.
Wiosną 1945 roku Gdańsk stał się atrakcyjnym miejscem osiedlenia dla polskich naukowców (przybywających z
Poznania, Wilna, Lwowa, Warszawy), którzy już w 1945 roku reaktywowali Politechnikę Gdańską, a następnie stworzyli
Akademię Sztuk Pięknych, Akademię Medyczną i Akademię Ekonomiczną, która stała się zalążkiem przyszłego
Uniwersytetu Gdańskiego. Nieliczna grupa intelektualistów - znajdując oparcie w opinii publicznej mieszkańców
Gdańska, podjęła udaną akcję, której elementami było: spontaniczne podjęcie remontów budynków już w 1945 roku,
uznanie Gdańska za zabytek w roku 1947 i uruchomienie programu inwestycyjnego Zakładu Osiedli Robotniczych, który
uzyskał aprobatę rządu w roku 1948. Tak więc inicjatywa gdańska o 2 lata wyprzedziła koncepcję odbudowy Starówki
Warszawskiej - będąc pierwszym w Europie programem rewitalizacji miasta po zniszczeniach II wojny światowej.
Gdańsk wyprzedził też o lat 10 inicjatywę odbudowy Zamku Malborskiego, będąc pierwszym przykładem takiego
szacunku dla europejskiego dziedzictwa kulturowego - kiedy wszystkie wcześniejsze programy restauracji miast
historycznych w Europie miały wyraźny nacjonalistyczny czy totalitarny kontekst polityczny.
Restytucja programu miasta historycznego w latach 1946 – 1967

Czynniki miastotwórcze pozostały niezmienione (port, stocznia) - stąd duży przepływ ludności, wymiana myśli,
liberalizm, atrakcyjność przyciągająca nowych mieszkańców. Miasto zachowało ciągłość, ponieważ wkrótce po 1945
roku zaczęło funkcjonować jako miasto stare - niejako w opozycji do modernistycznej Gdyni.
3. Szczecin:
Od połowy XIX wieku Szczecin rozwijał się podobnie jak inne średnich rozmiarów porty nad Bałtykiem – jak Elbląg
czy Memel (Kłajpeda). Dla berlińskich Hohenzollernów, do których państwa należał de facto już od 1713 roku, był
przede wszystkim rodzajem rygla zamykającego Odrę – potężną twierdzą, połączoną z komorą celną. Do czasów
wielkiego rozkwitu ekonomicznego w drugiej połowie XIX wieku, Szczecin rozwijał się na niewielkim obszarze
średniowiecznego miasta (wyznaczonym, mniej więcej, dzisiejszymi ulicami: Podgórną i Niepodległości, Placem
Żołnierza Polskiego i Trasą Zamkową) przylegającym do Odry, uzupełnionym Łasztownią i Kępą Parnicką.
Ogromna „eksplozja” miasta po zniesieniu twierdzy w bardzo krótkim czasie – do początku I wojny światowej –
zwielokrotniła jego obszar, podobnie jak to miało miejsce w innych miastach ciągnących profity ze zjednoczenia Niemiec
– Berlinie, Kolonii czy Poznaniu. W czasie życia jednej zaledwie generacji powstały zamaszyste kompozycje
urbanistyczne, wspaniałością zdecydowanie przewyższające to, co dotąd w Szczecinie stworzono.
Średniowieczne Stare Miasto było malowniczą, choć raczej bezładną – przynajmniej w stosunku do zakładanych „na
surowym korzeniu” miast – plątaniną ulic i małych placów, powstałych w wyniku zrastania się przedlokacyjnych
organizmów miejskich. Za czasów szwedzkich dokonano jedynie niewielkiej „kosmetycznej” korekty: przebito nową
bramę miejską u wylotu ul. Mniszej (będącej przedłużeniem ul. Wielkiej, obecnie Wyszyńskiego). Za czasów pruskich –
82
w pierwszej połowie XVIII wieku – powstały wzdłuż północnego i zachodniego skraju miasta, na miejscu
średniowiecznych murów i fos, dwa Place Parad (obecnie Pl. Żołnierza Polskiego i Al. Niepodległości): długie, bardziej
przypominające aleje, tworzyły tło – jak sama nazwa wskazuje – dla wielkich parad wojskowych, stanowiących oprawę
wszelkich uroczystości pruskiego miasta garnizonowego.
Militarne znaczenie Szczecina wynikające z jego położenia, potencjał przestawionych na produkcję zbrojeniową
stoczni i wreszcie rozmiary portu stały się przyczyną zagłady Starego Miasta w czasie II wojny światowej. Gęsto
zabudowane, nie miało żadnych szans w obliczu nalotów lotniczych – podobnie jak Gdańsk, Lubeka czy Coventry.
Polscy osadnicy zajmowali początkowo ocalałe dzielnice, omijając Stare Miasto, zamknięte i całkowicie ewakuowane
zresztą już w końcu 1944 roku. Wśród ruin wytyczono jedynie kilka prowizorycznych ciągów komunikacyjnych.
Odbudowa Mostu Długiego – fragmentu owego połączenia drogowego w poprzek Odry – spowodowała pierwsze
poważne zmiany urbanistyki Starego Miasta. Fakt, że Most Długi stał się jedynym wjazdem do miasta ze wschodu (a
więc jedynym połączeniem Szczecina z resztą kraju) skłonił projektantów do przekształcenia ulicy wielkiej w główną
arterię komunikacyjną; spowodowało to z kolei kompletne przekształcenie, a właściwie zniwelowanie kwartałów
leżących między ulicami: Bednarską, Sołtysią, Mściwoja i Niklota. Południowa część średniowiecznego założenia została
tym sposobem odcięta od swego naturalnego centrum.
Próba stworzenia drugiej wielkiej arterii odcięła miasto od rzeki; podobne nieszczęście zdarzyło się prawie wszystkim
większym miastom w Europie. Zrealizowano zresztą jedynie część tego przedsięwzięcia, od Grabowa na północy, po
starą pocztę na południu. Ofiarą tej modernizacji padły oczywiście ruiny nadodrzańskich kwartałów Starego Miasta, od
ulic Wielkiej i Małej Odrzańskiej na wschód, wraz z ich najcenniejszą częścią – starą strukturą urbanistyczną.
Szczecin naznaczony był w PRL-u charakterem „stacji końcowej”.
Po 1950 roku urbaniści zaczęli koncentrować się na problemie zabudowy Starego Miasta
(oczyszczonego – także dzięki akcji „cały naród odbudowuje swoja stolicę” – z gruzów). To czego dokonano w
Warszawie, Poznaniu czy, częściowo, w Gdańsku – mam na myśli idealizującą rekonstrukcję starych miast – i co w
Polsce jawi się jako norma, było w Europie raczej wyjątkiem. Zazwyczaj zniszczenia wojenne uważano za okazję do
naprawienia błędów przeszłości, usprawnienia komunikacji, poprawienia nieludzkich (podobno) dotąd warunków
bytowych. W wypadku Szczecina brak było owych emocjonalnych powodów do rekonstrukcji Starego Miasta.
Postanowiono wszakże zachować wszystkie istniejące budynki (co rzeczywiście miało miejsce) i starą siatkę ulic. To
ostatnie postanowienie pozostało w znacznej mierze w sferze deklaracji, nie tylko zresztą wobec opisanych powyżej
przekształceń Starego Miasta; korzystając z okazji zlikwidowano kilka najwyraźniej nie pasujących do koncepcji ulic, jak
np. Szewską, sprowadzoną do przerywanego sekwencjami schodków chodnika między blokami.
Powstały w początkach lat pięćdziesiątych plan zabudowy (nazywanej konsekwentnie

odbudową) był jednak kompromisem między tradycją i awangardą, a także (i z pewnością nie na ostatku) między
tendencjami architektury modernistycznej a socjalistyczną „normą mieszkaniową”. Schemat osiedla mieszkaniowego
został dopasowany – nie tyle do sytuacji urbanistycznej czy sąsiadującej z nim architektury, ile do funkcjonującego
ówcześnie wyobrażenia starego miasta. Większość zniszczonych w czasie wojny małych miast Pomorza odbudowywano
zgodnie z doktryną Le Corbusiera, „rozrywając” stara strukturę miasta, tworząc – jak w Chociwlu czy Malborku – luźne
grupy budynków bez wyraźnych dominant, osi czy ukierunkowań przestrzeni.
W Szczecinie natomiast starano się trzymać starej linii zabudowy wzdłuż ulic choć niejednokrotnie trafiały się
odstępstwa od tej reguły (np. między ulicami Farną, Grodzką, Mariacką i Koński Kierat). Dążenie do napełnienia miasta
„światłem i powietrzem” ujawnia się w szeregach punktowych bloków, ustawionych wzdłuż południowego odcinka ulicy
Farnej czy odsuwaniu budynków od dawnej pierzei, jak to się dzieje w zachodniej części ulicy Kuśnierskiej. Projektanci
wyraźnie nie chcieli tworzyć tradycyjnych, zamkniętych wnętrz urbanistycznych, ulic i kwartałów, jedynie sugerowali
ich niegdysiejsze istnienie.
Projekt ten w większości zrealizowano: odstępstwo od niego widać jedynie na Podzamczu. Domy, którymi zabudowano
Stare Miasto, teoretycznie mające nawiązywać do pierwotnego stylu miasta, są w rzeczywistości zmodyfikowaną wersją
bloku mieszkalnego. Trój-, cztero- i pięciokondygnacyjne budynki, nakryte dość wysokimi, kalenicowymi a częściowo
także szczytowymi dachami, o ujednoliconych fasadach podzielonych schematycznie pseudolizenami, różnicowano
jedynie kolorystyką elewacji. Kształt okien i wycięć balkonów (loggi) – tworzących zawsze poziome prostokąty –
zdradza jednak typowo modernistyczną tendencję do „poziomego” kształtowania ściany. Fasada tradycyjnej kamienicy –
przynajmniej w północnej Europie – komponowana była (czy też raczej narastała) przede wszystkim w oparciu o linię
wertykalną, w czym niemały udział miały pionowe prostokąty okien. Tymczasem elewacje domów zbudowanych na
Starym Mieście operują przede wszystkim podziałami horyzontalnymi. Jest to bowiem masowa architektura
mieszkaniowa XX wieku – ze wszystkimi swoimi wadami.
83
Konstruowana w oparciu o powtarzalne moduły, pozbawione indywidualizujących elementów wystroju

architektonicznego, wykorzystuje na terenie całego zbudowanego na Starym Mieście zespołu kilka, czy w najlepszym
wypadku, kilkanaście typów budynku. Mamy tu więc do czynienia z hybrydyczną formą – modernistyczno-
socjalistycznym osiedlem, dopasowanym do wyabstrahowanego wyobrażenia starego miasta.
Kształt, jaki nadano szczecińskiemu Staremu Miastu, budując na jego terenie opisane wyżej
osiedle, jest przykładem powszechnie panującej po II wojnie światowej w Europie estetyki. Jednym z głównych założeń
architektury modernistycznej (przynajmniej w jej drugiej fazie, naznaczonej przede wszystkim spuścizną Le Corbusiera)
była głęboko posunięta negacja tradycji architektury europejskiej przy jednoczesnym założeniu, że dzięki przemyślanemu
i pozbawionemu tego balastu planowaniu można rozwiązać wszystkie problemy współczesnego miasta. Ta, naiwna z
naszej perspektywy, wiara w demiurgiczną władzę architekta jest jednak głęboko zakorzeniona w europejskiej tradycji
miasta idealnego; nie potrzeba chyba przypominać, że należała do niej tak platońska Atlantyda jak i Niebieskie Jeruzalem
średniowiecza.
Od końca XV wieku masowo powstawały na papierze, niekiedy realizowane – jak Palmanuova czy Glücksburg –
projekty idealnych miast, harmonijnie łączących obronne, mieszkalne i gospodarcze funkcje z wyrafinowaną zazwyczaj
symboliką. Oczywiście idealna urbanistyka pozostawała w ścisłym związku z utopią społeczną (jak ma to miejsce w
pismach Moora i Andrei). W okrojonej formie realizacją tej utopii był cały szereg miast, częściej zaś nowych dzielnic,
powstających w państwie Hohenzollernów w XVIII wieku: wystarczy wymienić tu Koszalin, Nysę czy berliński
Friedrichstadt. Nie bez powodu: idealne projekty urbanistyczne lekceważyły zazwyczaj tradycję, wprowadzając w
miejsce zindywidualizowanej, dopasowanej do poszczególnych mieszkańców architektury, ujednoliconą, typową
zabudowę, drobiazgowo planując funkcję poszczególnych budynków. Nic bliższego pruskiej monarchii, której
mieszkańcy mówili, że nie dzieli się na stany, jak inne państwa, lecz na piechotę, artylerię i kawalerię.
Teoria urbanistyczna awangardy XX wieku i następującego po niej modernizmu w znacznym

Stopniu bazowała na utopii społecznej – tworząc kolejne wersje projektu miasta idealnego. Obciążone, rzecz jasna, jak
cała utopijna architektura, mnóstwem przesądów.
Jednym z nich było przekonanie, że w tradycyjnie zbudowanym mieście jest za mało „światła i powietrza”, czyli –
mówiąc nieco bardziej neutralnym językiem – gęstość zabudowy powoduje niedoświetlenie dolnych kondygnacji i
przeludnienie założenia. Zaowocowało to budową tego, co znamy pod nazwą osiedli – zespołów luźno rozrzuconych
budynków, wysuniętych daleko na przedmieścia. W starszych częściach miasta przesąd ów spowodował masowe
wyburzanie wewnętrznej zabudowy kwartałów – „flagowym” przykładem takiej działalności jest szereg bloków
zabudowy w Sztokholmie, zrewaloryzowanych w ten sposób w latach trzydziestych i swego czasu niezwykle
chwalonych. W Polsce z podobnych względów skrócono, pierwotnie niezwykle głębokie, trakty domów przy Długim
Targu w Gdańsku.
Innym z kolei przesądem była głęboka wiara w możliwość określenia przy pomocy planu zabudowy nie tylko
zewnętrznej, architektonicznej formy miasta, lecz także najdrobniejszych szczegółów jego życia. W Szczecinie – jak we
wszystkich miastach tzw. „naszego obozu” – nałożyło się jeszcze na to przekleństwo gospodarki planowej, z natury
rzeczy lubującej się w posuniętym aż do absurdu dookreślaniu życia wszystkich mieszkańców. Odbudowa miasta
połączona z odtwarzaniem jego dawnej struktury społecznej – w obliczu socjalistycznych norm mieszkaniowych (w
gomułkowskim PRL-u szczególnie, jak wiemy, ascetycznych) i nieustającej nagonki na wielką prywatną inicjatywę –
była praktycznie niemożliwa.
Trzecim wreszcie przesądem było przeciwstawienie rekonstrukcji i całkowicie nowej zabudowy. To ostre „albo – albo”,
wykluczające możliwość budowania czegoś, co nie jest makietą zniszczonego obiektu, dostosowuje się jednak swoimi
założeniami do miejscowej tradycji, zrodziło kosmopolityczną architekturę, istniejącą jakby „obok” całej dotychczasowej
spuścizny danego miejsca.
Naturalną była bowiem dla europejskiego miasta średnich rozmiarów – na przykład dla
Szczecina – sytuacja, w której ktoś kupował pojedynczą działkę, raczej długą i wąską, ściśle przylegającą do sąsiednich, i
w jej ramach kształtował swój dom. Ten schemat, wyznaczający rozmiary mieszkania, sklepu, biura czy warsztatu,
zanegowany został poważnie dopiero pod koniec XIX wieku, gdy masowo zaczęto łączyć działki, tworząc wielkie
kamienice czynszowe czy domy towarowe. I one jednak musiały wpisywać się w istniejącą już strukturę, nierzadko zaś
przepisy konserwatorskie i gusta zleceniodawców zmuszały nową architekturę do dość rygorystycznego
podporządkowania się starej. Rezygnując z rekonstrukcyjnej odbudowy Starego Miasta zrezygnowano z dawnej struktury
urbanistycznej, tradycyjnej zabudowy, przede wszystkim zaś – z jego dawnych funkcji.
Przypisy:
- http://dsh.waw.pl/pl/3_947;
- http://www.warszawa.pl/stara/historia/00020,000016.html;
84
- http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_Warszawy;
- http://www.fotohistoria.pl/main.php?g2_itemId=139265;
- http://biblioteka.wejherowo.pl/dlibra/Content/973/001.pdf;
- http://www.nid.pl/idm,699,gdansk-miasto-w-zasiegu-obwarowan-z-xvii-wieku.html;
- http://sedina.pl/wordpress/index.php/2005/03/22/utopia-zrealizowana-odbudowa-starego-miasta-w-szczecinie/;
- http://www.nid.pl/idm,699,gdansk-miasto-w-zasiegu-obwarowan-z-xvii-wieku.html;
65. Transformacja terenów portowych na tereny wystawiennicze EXPO w Lizbonie
Expo '98 – wystawa światowa, zorganizowana w Lizbonie w Portugalii, była otwarta dla zwiedzających od 22 maja do
30 września 1998 przez 132 dni[1]. Tematem przewodnim tej wystawy było hasło: Oceany, dziedzictwo dla przyszłości.
Tereny wystawowe zlokalizowano w północnej części miasta, Parque das Nações (pol. Park Narodów), nad rzeką Tag.
Do dzielnicy miasteczka wystawowego zbudowano nową linię metra ze stacją Oriente, dworzec kolejowo-autobusowy,
duże centrum handlowe i siedemnastokilometrowy most Vasco da Gama (jeden z najdłuższych w Europie) łączący
północną część miasta z południem kraju oraz 145 metrową wieżę Vasco da Gama z koleją gondolową łączącą z
największym w Europie oceanarium (port. Pavilhão dos Oceanos).
Swoje ekspozycje przedstawiło 145 krajów w tym Polska (pod hasłem „Polska-Bursztynowe Wybrzeże”).Polska
ekspozycja cieszyła się znacznym zainteresowaniem zwiedzających.
.
Obecnie na terenach powystawowych utworzono Park Narodów (port. Parque das Nações).
(fot. poniżej z zagospodarowaniem terenu)
Fot.30. Plan zagospodarowania terenów portowych na EXPO ‘98

Przypisy:
- http://cordis.europa.eu/infowin/acts/ienm/newsclips/arch1998/980699es.html;
66. Przykład odbudowy zabytkowego zespołu staromiejskiego miasta Kalisza zniszczonego w czasie
II wojny światowej. Krótka charakterystyka założeń odbudowy
Staromiejski zespół urbanistyczny Kalisza – historyczny obszar Kalisza położony na prawym brzegu Prosny, otoczony
Plantami i Parkiem Miejskim, współcześnie centralna część Śródmieścia; układ urbanistyczny dzielnicy został wpisany
do rejestru zabytków w 1956.
85
Jest to najstarsza część miasta lokacyjnego, założona w 1233 przez Henryka I Brodatego[2], lokowana na prawie średzkim
między 1253 a 1260 (prawdopodobnie w 1257) przez Bolesława Pobożnego[3], spalona w 1792, zburzona w 1914,
odbudowana w jednolitym stylu architektonicznym. Znajduje się tu zespół cennych obiektów zabytkowych.
Najważniejszymi zabytkami na obszarze staromiejskiego zespołu urbanistycznego są:

 katedra św. Mikołaja Biskupa;
 bazylika kolegiacka Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (kościół Mariacki);
 kościół św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa (Jan Maria Bernardoni, 1592–1597);
 pałac Komisji Województwa Kaliskiego (przebudowa Franciszek Reinstein, 1823–1824);
Staromiejski zespół urbanistyczny Kalisza nie posiada osobnej nazwy, w czasie lokacji miasta nosił nazwę Nowego
Miasta. Natomiast istniejące w Kaliszu Stare Miasto jest zupełnie inną dzielnicą miasta.
Przypisy:
- http://pl.wikipedia.org/wiki/Staromiejski_zesp%C3%B3%C5%82_urbanistyczny_Kalisza;
67. Charakterystyka prac rewaloryzacyjnych Starego Miasta w Toruniu
Zespół Staromiejski Torunia jest jednym z najcenniejszych zespołów zabytkowych w Polsce. Obejmuje Stare i
Nowe Miasto, z zachowanym prawie bez zmian XIII – wiecznym układem urbanistycznym. Wpisanie w roku 1997
Starego i Nowego Miasta oraz Zamku Krzyżackiego na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO podniosło rangę
Zespołu Staromiejskiego jako zabytku architektury o jednej z najwspanialszych panoram średniowiecznego miasta w
Polsce.
Obszar o powierzchni 155 ha zamieszkuje 8840 osób. Podstawowym uwarunkowaniem, mającym najważniejszy
wpływ na formy zagospodarowania przestrzennego oraz jego funkcje użytkowania, jest centralne położenie w strukturze
miejskiej i historyczny charakter zabudowy. Stare Miasto jest obszarem turystycznym, o dużym skupieniu działalności
gospodarczej (handlowej i usługowej), miejscem pracy i stałego zamieszkania wielu osób.
W celu poprawy sytuacji dzielnicy przygotowano szeroką paletę projektów skierowanych do lokalnej społeczności,
zarówno o charakterze infrastrukturalnym, jak i społecznym, np.:
 „Rewitalizacja pomieszczeń po kotłowni na klub środowiskowy oraz remont elewacji i dachu budynku”;
 „Adaptacja Zabytkowej Bramy Klasztornej na cele kulturalne, społeczne i gospodarcze”;
 „Organizowanie Klubów Pracy dla mieszkańców obszarów rewitalizowanych”;
Większość mieszkań na obszarze Starego Miasta zlokalizowanych jest w zabytkowych kamienicach, będących we
władaniu wspólnot mieszkaniowych i prywatnych właścicieli. Wiele z nich jest w bardzo złym stanie technicznym i
wymaga gruntownych remontów. Niestety, koszty remontów przekraczają znacznie możliwości finansowe zarządców.
Do tego dochodzą jeszcze m.in. kwestie związane z nieuregulowanym stanem prawnym kamienic i wymogiem ich
ochrony konserwatorskiej. W efekcie nie podejmuje się gruntownych remontów, a tylko działania podstawowe,
ograniczające się do najważniejszych prac. Dlatego w przestrzeni zabytkowej Starego Miasta, będącego dziedzictwem o
światowym znaczeniu, można znaleźć obiekty zdekapitalizowane, dysharmonizujące z otoczeniem. Podstawowym
problemem w tym kontekście jest zatem zły stan techniczny oraz niezadowalająca estetyka budynków i wiążąca się z tym
niska jakość życia osób tam zamieszkujących. Olbrzymia luka remontowa jest konsekwencją zaniedbań z minionych lat,
połączoną z powszechnym brakiem środków finansowych na odnowę budynków wspólnot mieszkaniowych.
Obiekty zabytkowe zlokalizowane na Starym Mieście stanowią w zdecydowanej większości zasób mieszkaniowy
Starego Miasta. Około 97% spośród 566 obiektów o cennych wartościach historycznych Starego Miasta pełni funkcje
mieszkalne. W złym stanie jest ok. 217 tych budynków.
Tak oznaczony stan zachowania dotyczy ok. 240 obiektów mieszkalnych, zatem projekty z zakresu mieszkalnictwa
w ok. 82% dotyczą budynków mieszkalnych posiadających walory historyczne, estetyczne i architektoniczne Oprócz
wysokiego stopnia dekapitalizacji zasobów mieszkaniowych, na Starym Mieście występuje także duża liczba zabytków
wymagających interwencji konserwatorskiej i restauratorskiej ze względu na ich zły stan zachowania. Wiele miejsc
Starówki posiada duży potencjał, który ze względu na ograniczone zasoby finansowe pozostaje ukryty i niewykorzystany.
Dlatego wśród zadań ujętych w LPR-T przewiduje się uporządkowanie historycznej strefy ochrony konserwatorskiej
poprzez zagospodarowanie dziedzińców i podwórzy kamienic, spożytkowanie ich przestrzeni do prowadzenia
działalności kulturalnej i gospodarczej. Podjęcie odpowiednich kroków „naprawczych”, w tym adaptacji budynków na
nowe cele, pozwoli poprawić stan zachowania Toruńskiej Starówki.
86
Wymiernymi efektami realizacji projektów w ramach Lokalnego Programu Rewitalizacji Miasta Torunia będą
także:
1) poprawa stanu infrastruktury publicznej na terenie zrewitalizowanym – 17.056,50 m2;
2) poprawa stanu zachowania substancji zabytkowej – 6.349,50 m2;
3) polepszenie stanu technicznego budynków mieszkalnych nie będących zabytkami – 36.162 m2;
4) powstanie 11 dodatkowych miejsc pracy;
Przypisy:
- Lokalny Program Rewitalizacji miasta Torunia: http://www.torun.pl/sites/default/files/pictures/Dokumenty/lpr-
t_19.07.2012_1.pdf;
68. Scharakteryzuj teorię dotyczącą restauracji obiektów zabytkowych głoszoną przez

Violet-le-Duc’a z podaniem przykładów zastosowania w praktyce
Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc (ur. 27 stycznia 1814 w Paryżu, zm. 17 września 1879 w Lozannie) – francuski
architekt, historyk sztuki i konserwator.
W swoim podejściu do sztuki konserwatorskiej charakteryzował się puryzmem stylowym. Często usuwał
późniejsze dobudowy i dodatki. Uzupełniał brakujące elementy i rekonstruował ubytki. Zajmował się rekonstrukcją
wnętrz i otoczenia budowli zgodnie ze stylem, w jakim były one budowane. Jego niewątpliwą zasługą było uratowanie
wielu budowli przed zniszczeniem i zainteresowanie sztuką średniowiecza.
Viollet-le-Duc często krytykowany jest za swoiście pojęte "ulepszanie" budowli zabytkowych - dodawał obiektom
zabytkowym elementy, które nigdy nie powstały, przy równoczesnym usuwaniu istniejącej tkanki zabytkowej,
niezgodnej z jego wyobrażeniami. Trzeba jednak mieć na uwadze, że prowadził swoją działalność w XIX wieku, kiedy
podejście do architektury było inne niż współczesne. Obecnie, z uwagi na spustoszenia jakie spowodowały I i II wojna
światowa w tkance zabytkowej Europy, usuwanie elementów "narosłych" przeprowadza się rzadko, a rekonstrukcję tylko
w przypadku istotnych dowodów potwierdzających istnienie wcześniej elementów do odtworzenia.
Dokonania:
 Opracowanie słownika dotyczącego średniowiecznej architektury francuskiej: "Dictionnaire raisonné de
l'architecture française du XIe au XVIe siècle";
 Opracowanie słownika mebli francuskich: "Dictionnaire raisonné du mobilier français de l'époque carolingienne
à la Renaissance (Bance et Morel, Paris, 1858 à 1870)";
Spis renowowanych obiektów

Kościoły:
 Sainte-Marie-Madeleine w Vézelay;
 Saint-Louis w Poissy;
 Notre-Dame w Semur-en-Auxois;
 Saint-Sernin w Tuluzie;
 Sainte-Chapelle w Paryżu z Félix Duban i Jean-Baptiste-Antoine Lassus;
 Saint-Ouen w Rouen;
 Katedra Notre-Dame w Paryżu - (wraz z Paulem Abadie i Jean-Baptiste-Antoine Lassus);
 Bazylika Saint-Denis koło Paryża;
 Bazylika Saint-Nazaire w Carcassonne;
 Katedra Saint-Michel w Carcassonne;
 Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Clermont-Ferrand;
 Katedra Notre-Dame w Lozannie (Szwajcaria);
 Katedra Saint-Maurice de Mirepoix;
 Chartreuse Notre-Dame-des-Prés de Neuville-sous-Montreuil;
Ratusze:
 Roquetaillade;
 Narbonne;
 Saint-Antonin-Noble-Val (Tarn-et-Garonne);
 Compiègne;
Zamki i mury miejskie:
 Zamek w Pierrefonds - (stanowił scenografię do wielu filmów np. Goście, goście);
87
 fortyfikacje miejskie w Carcassonne- 1849 r. (obecnie należy do światowego dziedzictwa UNESCO);

 Château de Roquetaillade w Gironde;
 Château de Coucy;
 Château d'Antoing w Belgii;
Polski akcent
 Na podstawie wstępnych szkiców Viollet-le-Duca odbudowany został zamek w Gołuchowie - 1875-1885;
 Le-Duc zaprojektował też wykonany w 1876 roku ołtarz do krypty św. Leonarda na Wawelu, gdzie mszę
prymicyjną odprawił Karol Wojtyła;
Przypisy:
- http://pl.wikipedia.org/wiki/Eug%C3%A8ne_Viollet-le-Duc;
69. Formy prawne ochrony konserwatorskiej obszarów zabytkowych w Polsce
Artykuł 7 ustawy. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wspomina o obszarach zabytkowych:
(…) „ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, dotyczące w szczególności zabytków
nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków i ich otoczenia; innych zabytków nieruchomych znajdujących się w
gminnej ewidencji zabytków oraz parków kulturowych; w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania
przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie
zagospodarowania przestrzennego ustala się również, w zależności od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej
obejmujące obszary, na których obowiązują określone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu
ochronę znajdujących się na tym obszarze zabytków.”(…)
Wykonywanie zadań w zakresie kultury i ochrony zabytków jest ustawowym zadaniem

samorządów. W art. 7 ust. 1, pkt 9 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2001 r. Nr 142 poz.
1591) zostały określone zadania własne gminy: „zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych
gminy. W szczególności zadania własne obejmują sprawy (…) kultury, w tym (…) ochrony zabytków i opieki nad
zabytkami”.
Przypisy:
- http://www.nid.pl/idm,322,jak-chronic-dziedzictwo-kulturowe.html;
70. Podstawowe zasady ochrony zabytków zawarte w Ustawie „O ochronie dóbr kultury i muzeach”
z 1962 roku
Do podstawowych zasad ochrony zabytków należą:
Art. 1.” Ochrona dóbr kultury, stanowiących dorobek myśli i pracy wielu pokoleń, jest obowiązkiem Państwa i
powinnością jego obywateli.”
Art. 3. „Celem ochrony dóbr kultury jest ich zachowanie, należyte utrzymanie oraz społecznie celowe
wykorzystanie i udostępnienie dla celów naukowych, dydaktycznych i wychowawczych, tak aby służyły nauce oraz
popularyzacji wiedzy i sztuki, stanowiły trwały element rozwoju kultury narodowej i były czynnym składnikiem życia
współczesnego społeczeństwa socjalistycznego.”
Art. 4. „Ochronie prawnej, przewidzianej w przepisach ustawy, podlegają następujące dobra kultury, zwane w
ustawie "zabytkami":
1) wpisane do rejestru zabytków,
2) wchodzące w skład muzeów, bibliotek lub archiwów publicznych,
3) inne, jeżeli ich charakter zabytkowy jest oczywisty.”
Art. 5. „Pod względem rzeczowym przedmiotem ochrony mogą być w szczególności:

1) dzieła budownictwa, urbanistyki i architektury, niezależnie od ich stanu zachowania, jak historyczne
założenia urbanistyczne miast i osiedli, parki i ogrody, dekoracyjne, cmentarze, budowle i ich wnętrza wraz z otoczeniem
oraz zespoły budowlane o wartości architektonicznej, a także budowle mające znaczenie dla historii budownictwa;
2) obiekty etnograficzne, jak typowe układy zabudowy osiedli wiejskich i budowle wiejskie szczególnie
charakterystyczne oraz wszelkie urządzenia, narzędzia i przedmioty będące świadectwem gospodarki, twórczości
artystycznej, pojęć, obyczajów i innych dziedzin kultury ludowej;
88
3) dzieła sztuk plastycznych - rzeźby, malarstwa, dekoracji, grafiki i iluminatorstwa, rzemiosł artystycznych,
broni, strojów, numizmatyki i sfragistyki;
4) pamiątki historyczne, jak militaria ruchome, pola bitew, miejsca upamiętnione walkami o niepodległość i
sprawiedliwość społeczną, obozy zagłady oraz inne tereny, budowle i przedmioty związane z ważnymi wydarzeniami
historycznymi lub z działalnością instytucji i wybitnych osobistości historycznych;
5) obiekty archeologiczne i paleontologiczne, jak ślady terenowe pierwotnego osadnictwa i działalności
człowieka, jaskinie, kopalnie pradziejowe, grodziska, cmentarzyska, kurhany oraz wszelkie wytwory dawnych kultur;
6) obiekty techniki i kultury materialnej, jak stare kopalnie, huty, warsztaty, budowle, konstrukcje, urządzenia,
środki transportu, maszyny, narzędzia, instrumenty naukowe i wyroby szczególnie charakterystyczne dla dawnych i
nowoczesnych form gospodarki, techniki i nauki, gdy są unikatami lub wiążą się z ważnymi etapami, postępu
technicznego;
7) rzadkie okazy, przyrody żywej lub martwej, jeżeli nie podlegają przepisom o ochronie przyrody;
8) materiały archiwalne - niezależnie od techniki ich wykonania (rękopisy, maszynopisy, druki), jak akta,
dokumenty, księgi, korespondencja, dokumentacja artystyczna, techniczna i finansowa oraz fotografie, filmy, nagrania
dźwiękowe i inne dokumentacje utrwalone sposobem mechanicznym;
9) materiały biblioteczne, jak rękopisy, autografy, iluminacje, starodruki, pierwodruki, druki-unikaty i inne
cymelia, mapy, plany, nuty, ryciny, inne zapisy obrazu lub dźwięku, instrumentaria, oprawy;
10) kolekcje i zbiory, posiadające wartość artystyczną lub historyczną jako całość, niezależnie od rodzaju i
wartości poszczególnych składników;
11) pracownie i warsztaty wybitnych twórców i działaczy, jak również, dokumenty i przedmioty związane z ich
życiem i działalnością;
12) inne przedmioty nieruchome i ruchome, zasługujące na trwałe zachowanie ze względu na ich wartość
naukową, artystyczną lub kulturalną.”
Art. 6. „1. Zabytki nieruchome o szczególnej, wartości dla kultury narodowej mogą być na wniosek Ministra Kultury i
Sztuki uznane przez Radę Państwa za pomniki historii.
2. Pomniki historii zgłaszane są do Międzynarodowego Rejestru Dóbr Kulturalnych Objętych Ochroną
Specjalną na podstawie konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisanej w Hadze w dniu
14 maja 1954 r. (Dz. U. z 1957 r. Nr 46, poz. 212).
3. Organizację i sposób ochrony pomników historii określi Minister Kultury i Sztuki w drodze rozporządzenia.”
Przypisy:
- http://www.infor.pl/dziennik-ustaw,rok,1962,nr,10/poz,48,ustawa-z-dnia-15-lutego-1962-r-o-ochronie-dobr-
kultury.html– USTAWA z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury i o muzeach.”; Dziennik Ustaw z 21 lutego
1962 poz. 48;
89

Podręcznik Konserwacji

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Podręcznik Konserwacji

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

OCHRONA I KONSERWACJA ZABYTKÓW - SKRYPT

OCHRONA I KONSERWACJA ZABYTKÓW

SKRYPT DLA STUDENTÓW SEMESTRU VII STUDIÓW I STOPNIA

NA KIERUNKU ARCHITEKTURA I URBANISTYKA

WYDZIAŁ BUDOWNICTWA I ARCHITEKTURY

1. Metody rewaloryzacji miasta historycznego .................................................................................................................... 5

2. Podstawowe zasady ochrony zabytków zawarte w Karcie Weneckiej .............................................................................. 6

3. Wybór obowiązujących aktów prawnych związanych z Ochroną Konserwatorską Dziedzictwa

Kulturowego w Polsce ....................................................................................................................................................... 7

4. Podstawowe treści ustawy „O ochronie zabytków i opiece nad zabytkami” ..................................................................... 8

5. Aktualna organizacja i zadania Służby Konserwatorskiej w Polsce .................................................................................. 9

6. Rola i zakres działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa ............................................................................................ 10

7. Zadania i rola, jaką spełnia organizacja ICOMOS na świecie ......................................................................................... 12

8. Początki konserwacji zabytków na terenach Polskich w okresie XIX i początku XX w. ................................................ 13

9. Działalność Jana Zachwatowicza i jego rola w zakresie kształtowania Polskiej Szkoły

Konserwacji Zabytków po II wojnie światowej ............................................................................................................... 15

Boito z podaniem przykładów zastosowania ich w praktyce ........................................................................................... 15

podaniem przykładów zastosowania ich w praktyce ........................................................................................................ 17

13. Określenie treści pojęć „Rewaloryzacja”, „Renowacja”, „Rehabilitacja” ...................................................................... 18

14. Określenie treści pojęć „Konserwacja” i „Modernizacja” z podaniem przykładów ........................................................ 19

15. Określenie treści pojęć „Restauracja” i „Adaptacja” z podaniem przykładów ................................................................ 21

16. Uwarunkowania stosowania „rekonstrukcji” jako metody konserwatorskiej z przykładami ........................................... 22

17. Podstawowe zależności pomiędzy zagadnieniami ochrony konserwatorskiej Dziedzictwa

Kulturowego a planowaniem przestrzennym .................................................................................................................... 22

18. Zasady wartościowania obiektów zabytkowych według Aloisa Riegla ........................................................................... 23

19. Definicja i znaczenie Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego .................................................................................. 25

20. Ochrona Dziedzictwa Kulturowego w obszarach wielokulturowych .............................................................................. 25

21. Określenie treści pojęcia „Kontekst kulturowy” .............................................................................................................. 26

22. Zasady współczesnego projektowania architektonicznego w kontekście kulturowym .................................................... 27

24. Zakres opracowania dokumentacji konserwatorskiej obiektu zabytkowego ................................................................... 29

25. Określenie treści pojęcia „Rewitalizacja” z uwzględnieniem zagadnień społecznych ..................................................... 30

26. Wybrane przykłady projektów rewitalizacji w obszarach miejskich w Polsce ................................................................ 31

27. Zasady konserwacji ruin z podaniem przykładów ........................................................................................................... 34

28. Zasady towarzyszące przemieszczaniu zabytkowych budynków z podaniem przykładów ............................................. 36

29. Podstawowe przyczyny wywołujące proces zniszczenia obiektów zabytkowych ........................................................... 37

wych części podziemnych budynku .................................................................................................................................. 39

sposoby jej zabezpieczania .............................................................................................................................................. 43

owe rozwiązań konstrukcyjnych ....................................................................................................................................... 48

36. Metody ochrony i konserwacji wykończenia ścian obiektów zabytkowych z kamienia

39. Charakterystyka prac rewaloryzacyjnych Starego Miasta w Zamościu ........................................................................... 56

41. Rewitalizacja terenów nadwodnych na przykładzie Barcelony ....................................................................................... 60

42. Przykłady udanego rozwiązania architektonicznego w zakresie adaptacji obiektu zabytkowego do

nowych funkcji ................................................................................................................................................................. 61

43. Przykłady udanego rozwiązania architektonicznego w zakresie rozbudowy obiektu zabytkowego o

nowe elementy architektoniczne ....................................................................................................................................... 62

46. Charakterystyka metody „restrukturalizacji” na przykładzie terenu Podzamcza w Szczecinie ....................................... 66

47. Określenie treści pojęć „anastyloza”, „reintegracja” z podaniem przykładów ................................................................ 67

48. Formy prawne ochrony konserwatorskiej obiektów zabytkowych w Polsce ................................................................... 68

49. Transformacja terenów portowych na przykładzie Hamburga – Hafencity ..................................................................... 70

51. Problemy rewitalizacji śródmieścia Szczecina ................................................................................................................ 73

52. Charakterystyka metody „retrowersji” na przykładzie Starego Miasta w Elblągu .......................................................... 74

przykładów zastosowania w praktyce .............................................................................................................................. 78

z podaniem przykładów zastosowania ich w praktyce ..................................................................................................... 80

Drewna ICOMOS ............................................................................................................................................................ 81

58. Stosowane w Polsce Strefy Ochrony Konserwatorskiej. Zasady kształtowania architektury

współczesnej w obszarze tych stref ................................................................................................................................. 84

59. Zagadnienie „autentyzmu” w ochronie zabytków ........................................................................................................... 88

w obiektach zabytkowych ................................................................................................................................................ 90

64. Charakterystyka porównawcza (podobieństwa i różnice) odbudowy starych miast ze zniszczeń po

II wojnie światowej w Warszawie, Gdańsku i Szczecinie w latach 1945-1965 ............................................................. 100

II wojny światowej. Krótka charakterystyka założeń odbudowy .................................................................................... 107

67. Charakterystyka prac rewaloryzacyjnych Starego Miasta w Toruniu ............................................................................ 108

z podaniem przykładów zastosowania w praktyce………………………………………………...109