Michał M.

Poźniczek n Zofia Kluz

w przyszłość
podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych
zakres rozszerzony
li pełn i ony treściami z wcześniejszych
etapów edukacyjnych
 Michał M. Poźniczek Zofia Kluz

Z che mią w przyszłość

podręcz nik dla szkół ponadgimnazjalnych
zakres rozszerzony
uzupe łniony treściami z wcześniejszych
etapów edukacyjnych

Część 2

Kraków 2013
~®
I,<
~

Zam Kor
Autorzy: Michał M. Poźniczek
Zofia Kluz

Współpraca autorska: Gabriela Osiecka

Redaktor merytoryczny: Gabriela Osiecka

Redakcja językowa: Agnieszka Kochanowska-Sabljak

Projekt okładk i : Joanna Wypiór

Projekt układu typograficznego: Anna Miśkowiec

Redakcja techniczna : Dominika Reńda, Barbara Wrzos-Koczwara

Ilustracje: Marcin Karelus, Katarzyna Mentel

Zdjęcia: Łukasz Opaliński , Andrzej Danel, Angelika Bachula

Fotoedycja: Agnieszka Pytel

UNIWE RSYTET Zdjęcia umieszczo ne w podręczniku zostały wykonane

ROLNI CZY w Katedrze Chemii i Fizyki na Wydziale Rolniczo-Ekonomicznym
1m llllM ,n1Kvll.11:lJ.lW Kr~kowic Uni we rsytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja W Krakowie.

„Podręcz nik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw

oświaty podręczników przeznaczonych
i wychowania i wpisany do wykazu
do kształcen ia ogólnego do nauczania chemii, na podstawie opinii rzeczoznawców:
prof. dr. hab. Andrzeja Burewicza, mgr Urszuli Wołczyńskiej, dr Marii Jolanty Piaseckiej.
Zakres kształce nia: rozszerzony.
Etap edukacyjny: IV.
Typ szkoły: szkoły ponadgimnazjalne.
Rok dopuszczenia: 2013':

Numer ewidencyjny w wykazie (numer dopuszczenia): 534/2/2013

-
-® Za m Kor P. Sag nowski i Wspólnicy sp. j.
L< u l. Tetmajera 19, 31 -352 Kraków
te l. 12 623 25 20
Zam Kor
faks 12 623 25 24
e-mail: za mkor@za mkor.pl
www.za mkor.pl

ISBN 978-83-7662-002-2 (seria wydawnicza)

ISBN 978-83-60793-86-2 (część 2)

Wydanie pierwsze, Kraków 2013

Druk i oprawa: DR UKARNIA STAB IL, Kraków, tel. 12 410 28 20
SPI S TREŚC I
Wstęp ... ..... ... . ...... . . . ... . ..... . . . ... . . .. . .... . .. . . . . .. .. . . . ...... . ... . . .. . .... . ..... ... . .7

1. Wybrane zagadnien ia z chemii nieorganicznej . .. . . . .. . . . . ..... . .. . . .... .. . . . .. . .. . . .. . . . .. . 14

1.1. Charakterystyka t lenków ... .. .. ... . . . ...... . . ... .. .... . .. . .. ............ ..... .. .. .. . ... . . . .. . . 14
1.2. Nadtlenki, ponadtlenki, fluorki t lenu i wodorki ...... .. .. . .. . ...... . ... . .. ... . . .. . ....... .. . . . . 20
1.2.1. Nadtl enki . ......... . .. .. .. . .. . . .. .. . . ... .. .. . .......... . ........ . . . .. . . . . .... . . . . . . .. ... 20
1.2.2. Ponadtlenki . .. .... .. .. . . . . . .. .. .... .. . . . . . .. . ..... . . .. ... ......... . .. . ..... .. ... .... .. . . 22
1.2.3. Fluo rki t lenu . .. . . . ... . .... . ....... . . . .. . .... . ......... . ..... . . . .... . . . . .. . . . ... . .. .. ... . 22
1.2.4. Wodorki . .. .. ........ . .. .. .. . ... . . .... . . . . . .. . . . ... . . . . .. .. . ....... .. . ... . . .. ..... . . ... . 23
1.3. Kwasy i zasa dy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
1.3.1. Czyn ni ki wpływaj ące na moc kwasów . . .... .. . .. . . .. . . .. . ... .. .. ... . .. .. .. . . .. .. ....... . 28
1.4. Budowa i właś ciwośc i soli . . .. . ... . . . .. ........ . .. .. . ...... . ....... . . . . ... ... . ....... ... . .... . . 30
1.5. Zwi ązki koordynacyjne .. . . . .. .. .. . . ..... . ... . .... .... . . . . ..... . ... .. .... ... . . .. ......... .. .. . 36
1.5.1. Budowa i no menklatura z wi ąz ków koordynacyjnych. . . ..... . . . . . . ... ........ . .. . .. . . . .. .. 37
1.5.2. Zastosowa nie z wi ąz kó w koordyn acyjnych . .. . . . .. . . . . . . . . . .... . . .. .... . .. . ... .. .. .. . ..... 42

2. Pierwiastki bloku si ich z wi ąz ki ... . .. . . .. . . .. . . .. . .... .. . . .. . . .. . .. . . . .. . . . . .. . ... . . .. . . .. . 52

2.1. Właś ciwo ś ci wodoru . .... . . ... .. .... .. .. . . .... . . .. ... ... . . .. .. ........ . .... . .......... .. . . . . .. . 53
2.1.1. Występ owa ni e wodoru i historia j ego od krycia . ... . .... . .. . ... . .... .. .. . .... . . ... .. . ..... 53
2.1.2. Otrzymywan ie i właśc i wośc i wo doru . .. ..... .. ...... . . . . .... . ....... .. . . ...... . . ... . . .. . 54
2.1.3. Zastosowan ie wodoru . . .... . . .. .... . . . .... . . . . ...... . . . .. .. . . .. . ....... . . . . ... . . .. . . . . . . 56
2.2. Meta le bloku s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
2.3. Cha rakterystyka litowców .. . .... . .. . . .... . .. . . . .. . ... .. .. . .. . . .... . ....... . ... . ... . . .. . . . . . . .. 62
2.3.1 Otrzymywan ie sodu i potasu ...... ... .. ... .. . ....... . .. . ... . . ..... . .... .. .. .. .. ...... ... 62
2.3.2. Właśc iwości i zastosowani e sodu i potasu ... . . .......... .. .. . .... ... .. ........... .. ...... 63
2.3.3. Najważ ni ejsze z wi ązk i sod u i potasu . . ......... . . .... . . . . . .. . . ... .. .. . . . . ... . .... ... .. .. . 64
2.3.4. Wykrywanie litowców . . .. . . .. . . . . ... . . . . . ..... . . .. . . .. . ... . .. . .. . . . . .. .. . . .. ... .. . . . .. . . 68
2.4. Cha rakterystyka berylowców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
2.4.1. Występ owan i e berylowców . ... . ... . .. . .. .. .. . ... .. .... .... . . .. . . .... ...... . .. . ..... .. .. 70
2.4.2 . Właśc iwości chemiczne wapnia i j ego zwi ąz ków .. . . .. .. . .......... .. ...... . . . .. ..... .... 70
2.4.3. Twardość wody ......... . ... . .. . .. . . ... . .. . . . . .......... .. . .. . ..... .. . . . .. . . . .. . . . .. . . .. 79

3. Pierwiastki bloku pi ich z wi ąz ki .. . .... .. . .... . . . .. ... . . . .. . . . .. . .. . . . .. . .. . . . . . . . .. . . . .. . . 88

3.1. Gli n i jego najwa ż n i ej sze zw i ązk i .... . ... .. . . ....... .. .... . ..................... . ...... .. ...... 88
3.1.1. Właśc i wości fizyczne glinu . ... . .. . .. . .. . . . .. . • . . ... . .. . .. . . • . . .......... . .. . . ... . .. .. ... . 89
3.1.2. Właśc iwo ś ci chemiczne glinu . . . . . . . . .. . .. .. . .. . .. ... . .. .. . ... . . . .. .. . ........ . . . . . .. . . . . 90
3.1.3. Zastosowanie glin u i j ego związ ków .... .. ..... .. . . .. . .. ... . .. ... . . . . . .... .. ......... . . . . 92
3.2. Węg i e l i jego z wi ąz k i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
3.2.1. Występ owanie węg l a w przyrod zie ....... .. .. ... ... . . ....... .. ..... .... . .... .. . ... ... ... 95
3.2.2. Węg l e ko palne . .. . . ... . .... . ...... . . .. ... . ... . .... . . . . .. ... . . ........ .. ... . .. .. . . ... . .. . 95
3.2.3. Przeróbka węg li kopa lnych . .. ..... . .. . . .. . .. .... .. ....... . .. . . . .. .... . .. . . . . . . .. . .. . ... . 96
3.2.4. Odmiany alotropowe węg l a .. . . . . . ... . .. . .. . .. . ... . . .. . .. . . . . . . . . . ... . . .. .... . ...... . . . . 97
3.2.5. Nieorgan iczne zw i ąz k i węg l a . ... . ... . . . ... . . .... . . .... . . .. ... . .. .... . ... . . . . . .. . ... . .. .. 99
3.3. Krzem i j ego zw i ąz ki .. . .. . . .. . . .. . .. . . .. . . . . . .. . . . .. .. . . .. . . . .. .. .. . . . . . . .. . . .. .. .. . . .. . .. . . . 104
 3.3.1. Właściwości fi zyczne krzemu i jego otrzymywanie .. ... ... . ......... . .................. 104
3.3.2. Właściwości chemiczne krzemu ........................ ... ...... ....................... 105
3.3.3. Krzem iany i glinokrzemiany . ................ . .... ...... .. ..... ........... . ............ 109
3.3.4. Inne zw i ązk i krzemu ............ . .... . ........... . ........... . ............. . ........ .... 111
3.3.5. Tworzywa mineralne . ...... ....... . ......................... .. ........... . . .. .. ....... . 112
3.3 .6. Wyroby ceram iczne .............. .. ........... . ..... . ........... .. ..... . . .. . ... ....... . 114
3.3.7. Zastosowanie tworzyw mineralnych w budownictwie .. . .... ........ ... ............. . ... 115
3.4. Właściwości azotu i fosforu ............................ . ............... . ............. ..... .... 117
3.4.1. Występowan i e azotu i jego właśc i wości fi zyczne .... . . ........ ... . .. .... ....... . . .. . .... 117
3.4.2. Właściwości amon iaku (azanu) ........... . ...... . ...... . ... . ... ..... .. ... ..... .... . . .... 120
3.4.3. Tlenki azotu ........................ . ... ..... ... . . . ... ............. . ...... . . .. . .. . ... . . 123
3.4.4. Tlenowe kwasy azotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . 125
3.4.5. Właściwośc i fosforu ...... . . ...... . ... . .... . ...... ... ... . ...... . . ... ........ .. .. ... ... . . 128
3.4.6. Właściwośc i zw i ązków fosforu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 130
3.5. Właściwości tlenu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
3.5.1. Występowan i e t lenu ....... . ............ .. .. . ..... . ........ .. . . . .. .. . .................. 135
3.5 .2. Odmiany tlenu ..... . .. . ................. . ... . ..... . .. .. .. . . .... . . ............ . . . . . .. .. . 137
3.5.3. Dziura ozonowa .......... .. ............ . . .... .. . .. . ... . .. .. . . .. .. . . ........ . . . ... . ..... 137
3.5.4. Otrzymywanie t lenu i jego właściwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
3.5.5. Zastosowan ie tlenu ....................... . ............ . ...... .. ...... . . . . .. ..... . ... . 140
3.6. Siarka i j ej z wiązki ..... .. ................................ . ..... . . .. ... .. .... . .. . . ......... . ... 141
3.6.1. Występowa nie siarki i jej właściwości .. ....... . ... . .. ... . ... ...... ... . .. ............ . ... 141
3.6.2. Zw iąz ki siarki .......................... ....... .... .. .. .. ... . ....... . .. . .. . .. .. . ........ . 143
3.6.3. Właściwości siarkowodoru (sulfanu) .. . .. .. ......... . ................. . ............•..... 143
3.6.4. Właściwośc i tlenowych związków siarki .............. . ...................... . .... . ..... 144
3.7. Charakterystyka fluorowców ... . ......... .. ......... . .... .... ......... ... .......... .... . . ... 150
3.7.1. Występowanie i otrzymywanie fluorowców ........ .... ........ . .. .. .... ... . ....... . ... . 151
3.7.2. Właściwośc i chemiczne fluorowców .... .. ..... .. . . . . . .. ..... . .. . . .. . . ... . .. . .. . . ... .. .. 153
3.7.3. Właściwośc i fluorowodoru .. .. ................ . ... .. .. . .. . ...... . .............. . . .. .... 154
3.7.4. Właściwośc i ch lorowodoru ......... . . ........... .. ...... ... .... ... . ........ ..... ... ... 154
3.7.5. Aktywność fluorowców .. . .. . ..... . .. .... . . . ..... . .... .. . . ..... ..... . . ............ .. .. . 155
3.7.6. Wykrywan ie jonów fluorowców ..... . .... . ............. . ............................... 157
3.7.7. Związ ki fluorowców z tlenem . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
3.7.8. Zastosowanie fluorowców .................... . ................ . ....... ... .... .... ... .. 160
3.8. Gazy szlachetne ..... . .... ... .. .. ... . ......... ... ... .... ........... . . . . . .. . .. ... ........ . . . .. 161
3.8.1. Występowa nie, otrzymywan ie i właściwości fizyczne helowców ....... . ............ .. .. 162
3.8.2. Zw iązki chem iczne helowców ................... .. ..... . ... . .. . ....... . ... . ...... .... . 163
3.9. Związk i nieorga niczne w glebie .............. ..... ...... . ..... .. .. ... . .... .. .. . .... . . ....... . 165

4. Pierwiastki bloku di ich związki .............. . .... .... . .... . ............... ............... 178
4.1. Właśc iwo śc i że laza i jego związków ........ . ......... . ...... . ...... . ... . ....... .. ........... . 178
4.1.1. Otrzymywa nie żelaza i j ego właściwo śc i fizyczne .............. ... ... ...... ......... . .... 178
4.1 .2. Właściwości chemiczne żelaza ... . ...... . .. . ... .. ... . . . . . .. . . ... .. .. . . . ... .. .. . ........ 180
4.1.3. Zw i ąz ki że laza na li i Ili stopniu utlenienia .............................. . . .. . .. . ........ 182
4.1.4. Zastosowanie żelaza i jego stopów .. .. . . ... . .... . . ..................... ..... ......... . 184
4.2. Właściwośc i chrom u i jego związków ....... . ...... . ........... . ..... . .... . .. . . .. ............ 186
4.2.1. Występowa nie i właśc iwośc i fizyczne chromu .. ......... .. .... . ........ ........ . . ...... 186
 4.2.2 . Właściwośc i chemiczne chromu ........... . ............ ... .... .............. . . . ....... 187
4.2.3 . Właściwośc i z wiązków chromu ................ . . .. .............. . ..... . .. . .. ....... .. . 187
4.3. Właściwośc i mangan u i j ego związków ............ . ... . ................ .. .... .. ... ... ........ 196
4.3.1. Występowa nie manganu . ...... . ... . ...... . .......... . ..... . . ....... ...... . ...... . ... . 196
4.3.2. Otrzymywanie manganu i jego właściwości fizyczne ........ .. .... ... ...... ............ 196
4.3.3. Właściwośc i chem iczne manganu . ... ... ....... . . ... ...... ... .. ............... ......... 197
4.3.4. Właściwośc i zw iązków manganu .. .................... .. ........ . .......... ...... . ..... . 197
4.4. Właśc iwo śc i cynku, miedzi i srebra oraz ich najważniejszych związków . ... ... ....... ......... 203
4.4.1. Występowa nie i otrzymywanie cynku, miedzi i srebra .. . ...... . ... ...... . ....... .. .... . 203
4.4.2 . Właściwości chemiczne cynku, miedzi i srebra .. .. . .. .. .. ..... . . ... .. ............ .. .... 205
4.4.3. Tlenki i wodorotlenki cynku, miedzi i srebra . .. . ......... .. . . ... . ................ .... . .. 205
4.4.4. Inne połącze nia cynku, miedzi i srebra ... ... . ... .. . .. .... ......... . . . ..... .. .. ... . ..... 208
4.4.5. Zastosowan ie cynku, miedzi i srebra . ...... ...... .. . . .. . .... . ....... . . ... .... .......... 209

Tablice ........... ......... . .... . . ..................................... . ..... . ............... 219

Indeks ........ ......... ........... . ...... .. ............... . ................................. 226

Źródła fotografii ... ........................................................ . .......... .... ... 229

WSTĘP

Drodzy Uczniowie!

Mamy nadzieję , że macie już doskonale opanowane podstawy chemii. Umiecie biegle
pisać równania reakcji, znacie budowę wielu związków chemicznych, przestały być już
dla Was tajemnicą reakcje zachodzące w roztworach wodnych. Potraficie przewidzieć,
jakie produkty wydzielają się podczas elektrolizy różnych substancji chemicznych. Bez
problemu wykonacie różne obliczenia na podstawie definicji jednostki liczności materii
- mola. Umiecie już także wykonywać różne doświadczenia.
Teraz przyszła kolej na zgłębienie dalszych tajemnic chemii. Poznamy właściwości
wielu pierwiastków chemicznych i ich związków, bo ,, ... świat reakcji chemicznych jest
podobny do sceny, na której bezustannie odbywa się widowisko za widowiskiem, a akto-
rami są pierwiastki" 1 (K. Winkler).

Autorzy

1
L.H. Cragg, R.P. Gra ham, Podstawy nowoczesnej chemii ogólnej, PW T, Warszawa 1958 r., st r. 39.
8-------- -- - -- - - - --------------------------------

W poszczególnych rozdziałach spotkasz się

z następującymi oznaczeniami:

Treści bardzo ważne (np. definicje, prawa) obwiedziono ramką.

Tlenki, które reagują zarówno z kwasam i, jak i z zasadam i, to tlenki amfoteryczne

(amphóteros w jęz. greckim oznacza 'dwustronny').

Szczególną rolę ~ Doświadczen ie 3.17

·• ~ Wytrącanie siarczków
w naszej książce ,,.
odgrywają ..-~ Do trzech probówek wlej ok. 3 cm 1 roztworów następujących chlorków: kadmu{II}, miedzi(II) i cyny(IJ),
po czym do każdej probówki wlej po ok. I cm 1 roztworu siarczku sodu .

doświadczenia.
Każde doświadczenie
,. roztwór

~
roztwór

~ ~
roztwór

li
opatrzone jest nume-
rem (wskazującym ...
...
rozdział i kolejność do-
świadczeń w rozdziale).
...• W pierwszej probów ce wytrącił się żółty osad (określany często przez chemików jako kanar-

... kowy), w drugiej - czarny, a w trzeciej - brunatnoaarny:

Cd 2+ + s2- = CdS l s =CuS! Sn 2• + s2- = SnS!
... Cu1t + 1
-
żó łty czarny brunatnoczarny

Użyte przy doświadczeniach ikonki oznaczają:

(U) - doświadczenia, które możecie wykonać samodzielnie;

(N) - doświadczenia, które wykona nauczyciel.
Aby przybliżyć sposób ---( PRZYKŁAD4.2 f----------------------

dobierania współczyn­ 2 a pomo cą bilansu elektronowego dobierz ws pó łcz ynniki stechiometryczne w poniż •
szym równaniu.
ników stechiometrycz-
Ro zw i ąza ni e:
nych w równaniach
reakcji redoks, podajemy Aby s prawd z i ć, czy wspó łc zy nnik i stechiometrycz ne są dobrane prawidłowo, spraw•

rozwiązane przykłady. d zamy ni e tylko liczby poszczególnych atomów po lewej i po prawej stronie równania, ale
t a k że, czy liczba i rod zaj ł a dunków po lewej i po prawej stronie są takie same, np.:

Krok po kroku wyja- L = 6 · (+2) + I · (- 2) + 14 ·(+ I) = +24

P = 6 · (+3) + 2 · (+3) = +24
śniają one, w jaki sposób
Chro m w z.w i ąz. kac h chem icznych wystę puje na róż n yc h stopniach utlenienia.
należy stosować metodę
bilansu elektrono-
wego, także - w zapisie
jonowo-elektronowym.
- - - - -- - - - -- - - - - - - - - - - - - -- - - - - -- - - - ------------9

Każdy paragraf kończy się zadaniami, które w ramach treningu należy samo-
dzielnie rozwiązać w domu.

- - - ((Z ADANIA ))

1. Narysuj diagram poziomów energetycznych dla hipotetycznej cząsteczki Ne,. Ana l izując
ten diagram, uzasadnij, dlaczego neon nie występuje w postaci cząsteczek dwuatomowych.
Oblicz rząd wiązania.

Pragniemy Wam również przybliżyć biografie chemików, których odkrycia

zaważyłyna obecnym kształcie chemii.

iJohannes
Br6nsted
(1879- 1947)
Johannes BrOnsted od roku 1908 był profesorem chemii fizycz-
nej i chemii nieorganicznej w Instytucie Politechnicznym w Ko-
penhadze. W 1923 roku wydal ba rdzo szczegółowe
w którym przed s tawił nową teori ę wyjaśniającą wtakiwoki kwa-
opracowanie,

sowe i zasadowe substancji. W 1935 został członkiem Roya l Society

w Londynie.

• ciekawostka
r Od najdawniejszych czasów próbowano roz-
łoży~ piasek (zwany krzemion ką) na pierwias tki
składowe. DługoJednak krzemionka opiera ła się
d zia ła niu różnych
od czynn ików chem icz nych.

W tekście umieszczono także Dopiero Jacob Berzelius w 1822 roku wyod rę b­

ni/ pierwiastek wchodzący oprócz tlenu w skład
krzemionki. Działa/ oo na SiO, kwasem flu0<owo•
ciekawostki nawiązujące dorowym i otrzyma/ Sif„ a nas 1 ępnie z1edukowal
uzyskany związek potasem, wyodrębniając wolny
pierwiastek. Nazwał go silicum (si/ex w Jęz. laciń·
do aktualnie omawianych sklm oznacza ' krzem'). Od tej nazwy pochod zi
symbol tego pierwiastka.
Fot. 3.4. Krum

zagadnień.
10----- - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - -- - - - - -

Na końcu każdego rozdziału znajdziesz:

Krótkie PODSUMOWANIE
podsumowanie :> Podstawowe typy zwią zków nieorganicznych to: tlenki, kwasy, zasady i sole. Tlenki
rozdziału dzielimy ze względu na ich właś ciwości na: kwasowe, zasadowe, amfoteryczne
i obojętn e . Inny podział uwzględnia ich zachowanie względem wody: są to tlenki
przedstawiające reagujące z wodą i obojętne względem wody. W za le żności od ich charakteru tlenki

najważ niej s z e reagują z zasadami (tlenki kwasowe), z kwasami (tlenki zasadowe) lub kwasami
i zasadami (tlenki amfoteryczne).
treści.

Zadania maturalne
Zadania matura lne wykorzystane
do samodzielnego - { podczas sesji egzaminacyjnych od 2005 roku
rozwiązani a
po realizacji całego 1. Zw iązki jonowe zbudowane są z jonów dodatnich i uj emnych, które mogą być jedno- lub
wieloatomowe.
rozdziału. Zadania Z podanego zbioru wybierz i podkreś l wzory tych substancji, które są związ kami
jonowymi.
te pochodz ą z egza- Ba(OH), CCI, CH 3COOH co, H3PO.,
minów maturalnych KHCO3 Na,SO, NH,NO3 Rb,O SO3

przeprowadzonych
po 2005 roku.

___________~-·- _________
___.._
. --·--~-. __.
~

____
,,_....
Z chem ią w tle ,

- ta część przedstawia ciekawe za-

,
1

____
z_:~:,l,'! tle
__
·-----·--
_______ . _M __
, ....
__ . . ,,
_.,.,_...,.

,_
,._...,.
- ·- ..........,_
_
.,,.....,..,..
...,,,,.
,..,,,.,.·~1,J-,._,..,,..._..
.... 00..,,.... - .... -
......... .,.....__.........,.., .........,.., ........,..,
..-i,,,..,_, .. ,,,__,.._..,.,._ _ _

gadnienia z kart historii chemii oraz ... --~--- ... ......

=F::~"=:";E::.:: .
, .._.

niektóre interesujące zastosowania tej

~~~s.; - -·
.,,,,, ....... _.___,..,,_ --
nauki. Zaprezentowane tu informacje
na pewno Was zaciekawią i sprawią,
że na chemię spojrzycie jak na naukę,
o
która obejmuje wiele dziedzin życia,
z czego może nie zawsze zdawaliście
sobie sprawę .

Kolorowe oznaczenia wykorzystane w książce:

Treści, które dotyczą zagadnień

omówionych w pierwszej klasie liceum, oznaczono
na brzegu strony szarym paskiem. Pamiętaj, że materiał z pierwszej klasy również
obowiązuje Cię do egzaminu maturalnego. Czytając wskazane fragmenty, masz okazję
go powtórzyć .

Treści nadobowiązkowe umieszczono na niebieskim tle.

- - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - 1 1

Do podręcznika dołączono:
• skalę elektroujemności pierwiastków według Linusa Paulinga,
• tablicę rozpuszczalności soli i wodorotlenków w wodzie,
• wartości iloczynów rozpuszczalności wybranych trudno rozpuszczalnych związków
chemicznych,
• krzywe rozpuszczalności ciał stałych w wodzie w zależności od temperatury,
• krzywe rozpuszczalności gazów w wodzie w zależności od temperatury,
• wartości stałych dysocjacji wybranych kwasów i zasad,
• szereg elektrochemiczny metali,
• układ okresowy pierwiastków.

Gorąco dziękujemy Pani profesor dr hab. Zofii Stasickiej za wnikliwe uwagi dotyczące
zagadnień, które omawiamy w tym tomie.

Dziękujemy również Panu prof. dr. hab. Andrzejowi Burewiczowi i Pani mgr Urszuli
Wołczyńskiej za merytoryczno-dydaktyczną recenzję podręcznika oraz Pani dr Marii
Jolancie Piaseckiej za recenzję językową.

Autorzy
1.1. Charakterystyka tlenków ......... 14
1.2. Nadtlenki, ponadtlenki,
fluorki tlenu i wodorki ............ 20
1.3. Kwasy i zasady ................... 25
1.4. Budowa i właściwości soli ......... 30
1.5. Związki koordynacyjne ........... 36
14 - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- Rozdział 1 --

li Wybrane zagadnienia z chemii nieorganicznej

Do tej pory poznaliście już wiele zagadnień z chemii ogólnej, które stanowią podstawę do
dalszej nauki. Wykorzystamy je teraz, gdy będziemy zaj mować się chemią nieorganiczną.
Na początek spróbujmy odpowiedzieć na pytanie, co to jest chemia nieorganiczna i czego
dotyczy ta dziedzina.
Chemia nieorganiczna to część bardzo rozległej wiedzy chemicznej, zajmująca się bada-
niem właściwości pierwiastków chemicznych i ich związków, przy czym według współczes­
nych założeń do związków nieorganicznych zaliczamy wszystkie te, które nie mają wiązań
węgiel-wodór. Dzięki dynamicznemu rozwojowi chemii nieorganicznej stale otrzymuje
się nowe związki, a wiele z nich odgrywa ogromną rolę w rozwoju różnych dyscyplin
naukowych. Bez przesady można stwierdzić, że związk i te zmieniają oblicze świata.
Zanim zaczniemy poznawać właściwości pierwiastków i związków chemicznych,
musimy lepiej zaznajomić się z najważniejszymi typami związków nieorganicznych.
Każdy z was potrafi wyliczyć niektóre z nich, np. tlenki, kwasy, zasady czy sole. W klasie
drugiej przyjrzymy się im dokładniej, poznamy też wiele innych. Zacznijmy jednak od
najprostszych dwuskładnikowych związków, które tworzy najpopularniejszy na Ziemi
pierwiastek - tlen.

ID Charakterystyka tlenków
Na pewno potraficie napisać wzory wielu tlenków oraz podać ich nazwy. Przypomnijmy
sobie te związki, analizując przedstawione tabele:

Wzór Nazwa
T
tlenku w oparciu o stopień utlenienia w oparciu o skład'
L
E
K20 tlenek potasu tlenek dipotasu
N
K MgO tlenek magnezu tlenek magnezu
I
SrO tlenek strontu tlenek strontu
M
E Ah03 tlenek glinu tritlenek dig linu
T tlenek chromu(II) tlenek chromu
CrO
A
L Cr203 tlenek chromu(III) tritlenek dichromu

Cr03 tlenek chromu(VI) tritlenek chromu

Tab. 1.1. Wzory i nazwy wybranych tlenków metali

Współczesna nomenklatura dopuszcza różne sposoby tworzenia nazw. W szkole będziemy posługiwać się nazwami
1

tworzonymi w oparciu o stopie11 utlenienia. W pełni poprawne są także nazwy układane w oparciu o sk ład. Pamię ­
tajmy jednak, że musimy wówczas stosować liczebniki greckie. Zapam iętajmy również, że je żeli dany pierwiastek
tworzy tylko jeden tlenek, to w nazwie nie trzeba podawać stopnia utlenienia tego pierwiastka.
- Wybrane zagadn ienia z chemii nieorganicznej - - - - - - - - - - - - - - - -- 15

Wzór Nazwa
T
L tlenku w oparciu o stopień utlenienia w oparciu o skład
E
N co tlenek węg l a( II) tlenek węgla
K
I C02 tlenek węgla(IV) ditlenek węgla

502 tlenek siarki(IV) ditlenek siarki

N
I 503 tlenek siarki(VI) tritlenek siarki
E
M N02 tlenek azotu(IV) d itlene k azotu
E
T N20s tlenek azotu(V) pentatlenek diazotu
A
L Cli01 tlenek ch loru(VII) heptatlenek dichloru
I
P.O,o tlenek fosforu(V) dekatlenek tetrafosforu

Tab. 1.2. Wzory i nazwy wybranych tlenków niemetali

Czy równie łatwo podalibyście definicję tlenków? Zapisując ją, musimy uwzględnić
stopień utlenienia tlenu w tych związkach. Zapamiętajmy więc:

Tlenki są to połączenia różnych pierwiastków (metali i niemetali) z tlenem, a tlen w tych

l związkac h występuje zawsze na - li stopniu utlenienia.

Zastanówmy się teraz, w jaki sposób można otrzymać te związki. Najpopularniejszą

metodą otrzymywania tlenków jest reakcja spalania (utleniania) pierwiastków:
S + 0 2 = S02
2Mg + 0 2 = 2Mg0
4Al + 302 = 2Al203
P4 + 502 = P4010
2Cu + 0 2 = 2Cu0

W ten sposób można otrzymać tlenki większości pierwiastków chemicznych. Do często

stosowanych metod należą także:
• utlenianie lub redukcja innych tlenków:
2N0 + 0 2 = 2N02
C02 + C = 2C0
• termiczny rozkład niektórych soli lub wodorotlenków:
SrC0 3 = Sr0 + C02
2Fe(0H)3 = Fe203 + 3H20
 1 6 - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - Rozdział 1

Wiemy już, co to są tlenki, jakie są podstawowe metody otrzymywania tych związ­

ków, pora więc zająć się ich właściwościami. Najpierw zbadamy zachowanie się tlenków
wobec wody.

~ Doświadcze nie 1.1

~ Zachowanie się tlenku wapnia, tlenku krzemu{IV)
oraz tlenku fosforu (V) wobec wody

.
• Przygotuj sześć probówek z wodą. Do trzech z nich dodaj po kilka kropel fenoloftaleiny, zaś do
pozostałych po kilka kropel oranżu metylowego. Zwróć uwagę na barwy, j akie przyjęły wskaźniki
po wprowadzen iu ich do wody - Ili i ID .
Do przygotowanych probówek dodaj badane tlenki: tlenek wapn ia, tlenek krzemu(IV) i tlenek
fosforu(V) - FJ.! i f.D . Na podstawie barwy wskaźn ików określ, które z nich reagują z wodą.

.. CaO
-i
SiO,
-i
P,0
11

.
. H,O +

I r )
. fenoloftaleina
-+
Ili
[
FJl
CaO SiO, P,0 10
-i -i -i

•
•
• H,O +
oranż

-
metylowy

m m
Obserwacje i wn ioski wynikające z tego doświadczenia zostały zanotowane w poniższej tabeli.
•
• Badany
Fenoloftaleina Oranż metylowy Odczyn

• tlenek Barwa wskaźnika

roztworu
po reakcji
Wniosek

• W reakcj i z wodą
CaO malinowa żółta zasa dowy
• tworzy s i ę zasada .

• Si02 bezbarwn a żółtopomarańczowa obojętny Nie reaguj e z wodą .

• P4010 bezbarwna czerwona kwaśny

W reakcji z wodą
tworzy s i ę kwas .
•
- - - Wybrane zagadnienia z chemii nieorganicznej - - - - - - - - - - - - - - - - -- 17

Analizując i uogólniając wyniki doświadczenia, możemy stwierdz ić, że niektóre tlenki reagują
z wodą i tworzą zasady, inne - kwasy, ale są też takie, które z wodą nie reagują :
CaO + H20 = Ca (OHh bezwodnik zasadowy2
P4010 + 6H20 = 4H3P04 bezwodnik kwasowy3
Si0 2+ H20 - reakcja nie zachodzi tlenek obojętny wobec wody

Zbadajmy teraz zachowanie się tlenków wobec kwasów i zasad z wykorzystaniem od-
powiednich wskaźników.

~ Doświadczenie 1.2
~ Badanie charakteru chemicznego tlenku wapnia i tlenku fosforu(V)
Przygotuj dwie probówki z roztworem NaOH i dodaj do nich po kilka kropel fenoloftaleiny. Przygotuj
także dwie probówki zawierające roztwór HCI i dodaj do nich po kilka kropel oranżu metylowego.
Zwróć uwagę na barwy, jakie przyjęły wskaźniki w roztworach zasady - Im i kwasu - m,.
Następnie do przygotowanych probówek dodaj badane tlenki: tlenek wapnia i tlenek fosforu(V) .
Obserwuj zabarwienie wskaźn ików po dodaniu CaO i P4 0 10 - fi! i f.D.

CaO P,O10
-.-1

roztwór NaOH
+ fenoloftaleina
+ [I
--, --,
CaO P, O10

roztwór HCI +
ora n ż

-
metylowy

m,
I ....
Tym razem, obserw ując zmianę barwy wskaźników, możemy stwierdzić, że CaO reaguje z kwa-
sem, a P4010 z zasa dą.
....
CaO + 2HCI = CaCb + H20 tlenek zasadowy
tlenek kwasowy

' Tlenek, który w reakcji z wo dą tworzy zasadę.

3
Tlenek, który w reakcji z wo dą tworzy kwas tlenowy.
 18 - - - -- - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - Rozdział 1 --

Tlenki, które reagują z kwasami, to tlenki zasadowe, a te, które reagują z zasadami,
to tlenki kwasowe.

Zbadajmy teraz charakter chemiczny jeszcze jednego tlenku - Alz03.

• rNJ Doświadczenie 1.3

Badanie charakteru chemicznego tlenku glinu
• Przygo tuj trzy probówki zawierające świeżo otrzymany A/2O3• Do pierwszej wlej ok. 4 cm 3 wody
• destylowanej O , do drugiej ok. 4 cm 3 rozcieńczonego kwasu soln ego fJ , a do trzeciej ok. 4 cm 3
. roztworu zasady sodowej lJ .

• H2O roztwór HCI

ł
roztwór NaOH
ł
•
.
.
• r I I I
•
. Al 2 O3
(zawiesina)
Al2 O3 /
(zawiesin a)
Al,O3 /
(zawiesina) n fJ

Efektem świadczącym o zachodzeniu reakcji będzie roztwarzanie osadu. Możemy więc stwier-
IJ

• dzić, że Ab03 nie reaguje z wodą - jest więc tlenkiem obojętnym wobec wody, natomiast
• reag uje zarówno z kwasami, jak i z zasadami:

• Ab0 3 + 6HCI = 2AIC'3 + 3H20

Ab03 + 2NaOH + 3H20 = 2Na[Al(OH)4)

Tlenk i, które reagują zarówno z kwasami, jak i z zasadami, to tlenki amfoteryczne

(amphóteros w jęz. greckim oznacza ' dwustronny').

W reakcji tlenku glinu z zasadą powstaje związek koordynacyjny. Jest to sól - tetrahy-
droksoglinian sodu. Budowę takich związków poznamy już niedługo.

Badając zachowanie się tlenków wobec kwasów i zasad, również mogliśmy wyróżnić:

Tlenki zasadowe - reagują z kwasami.

Tlenki kwasowe - reagują z zasadami.
Tlenki amfoteryczne - reagują z kwasami i zasadami.
- Wybrane zagadnienia z chemii nieorga nicznej - - - - - - - - - - -- - - - -- 19.

Zbadaliśmy zachowanie kilku tlenków wobec wody, kwasów i zasad. Możemy teraz
uogólnić wyniki doświadczeń i wspólnie przeanalizować charakter chemiczny tlenków
pierwiastków 3. okresu.
MgO P4010

Zachowanie wobec wody

Reagują z wo d ą , Reaguj ą z wodą ,
Są obojętne wobec wody.
tworząc zasa dy. tworząc kwasy.

Zachowanie wobec kwasów i zasad

t lenek t lenek tlenek tlenek tlenek tlenek t lenek

zasadowy zasadowy amfoteryczny kwasowy kwasowy kwasowy kwasowy

Tab. 1.3. Charakter chemiczny tlenków pierwiastków 3. okresu

Musimy zwrócić uwagę na jeszcze jedną ważną sprawę, a mianowicie: stwierdzenie

„tlenek obojętny wobec wody" nie określa jego charakteru chemicznego. Tlenek glinu jest
obojętny wobec wody, ale reaguje z kwasami i zasadami, czyli należy do tlenków amfote-
rycznycn. Z kolei tlenek krzemu(IV) też jest tlenkiem obojętnym wobec wody, ale w pew-
nych warunkach reaguje z NaOH i tworzy sól - tlenek ten jest więc tlenkiem kwasowym.
SiO2 + 2NaOH = Na2SiO3 + H2O
Zbadaliśmy charakter chemiczny kilku tlenków i na tej podstawie zakwalifikowaliśmy
je do odpowiedniej grupy. Musimy jednak zapamiętać, że oprócz już wymienionych ist-
nieje jeszcze jedna bardzo nieliczna grupa tlenków, które nie reagują z wodą, kwasami ani
zasadami. S ą to tlenki obojętne. Należą do nich: CO, SiO, NO oraz NzO. Zapamiętajmy
więc, aby nie mylić również określeń „tlenki obojętne" i „tlenki obojętne wobec wody",
bo nie oznaczają one tych samych grup tlenków.
Tlenki to najważniejsze dwuskładnikowe związki tlenu, ale nie jedyne. Z tymi innymi
zapoznamy się w następnym rozdziale.

( ZADANIA ))
1. Do probówek zawierających wodę z dodatkiem oranżu metylowego wprowadzono tlenki
wed ług poniższeg o schematu. Wskaż numery probówek, w których oranż metylowy za-
barwi s i ę na kolor czerwony.
co
-, -, -, -, -, -,
BaO S iO, N, O, K, O S O,

2 3 4 5 6

H, O +
oranż metylowy
20 - - - - - -- - - - - -- - - -- - - - - - -- -- -- - - Rozdział 1

2. Dokończ równania reakcji lub zaznacz, że reakcja nie zachodzi.

CO 2+ Ca(OH)i ----.•
SiO2+ H2O ----.•
SO2 + HCI----.•
CaO + H2O ----.•
CO + H2O ----.•

3. Uszereguj podane tlenki według rosnącego charakteru kwasowego.

LbO, SiO2, Rb2O, AbO3, SO3, K2O

4. Poniżej zap isano wzory różnych tlenków.

K2O, SO2, SO3, BaO, CO, AbO3
Podziel podane tlenki na:
a) kwasowe, zasadowe, amfoteryczne, obojętne;
b) reag uj ące z wodą i obojętne wobec wody.
c) Pisząc odpowiednie równania reakcji (z wodą, kwasem lub zasadą ), wykaż właściwości
dowolnych tlenków: kwasowego i zasadowego.

5. Węglan wa pnia prażony w wysokiej temperaturze rozkłada się na dwa tlenki. Napisz odpo-
wiednie równanie reakcji, a następnie zaproponuj dwa doświadczenia, za pomocą których
można w ykaz ać charakter chem iczny otrzymanych tlenków. Opis powinien zaw i erać rysu-
nek schematyczny, obserwacje i wnioski.

Ili Nadtlenki, ponadtlenki, fluorki tlenu i wodorki

1.2.1. Nadtlenki

Nadtlenki t o związki tlenu z różnymi pierwiastkami, a tlen w tych związkach występuje

na - I stopni u utlenienia.

Do najważniej s zych nadtlenków należą:

H2O2 - nadtlenek wodoru
Na2O2- nadtlenek sodu
BaO2 - nadtlenek baru
Nadtlenek wodoru w normalnych warunkach jest gęstą, syropowatą cieczą. Zestalony
nadtlenek wodoru oraz jego 90-procentowy roztwór stosuje się jako utleniacz paliw ra-
kietowych. Bardziej popularną postacią tego związku jest perhydrol, czyli 30-procentowy
wodny roztwór nadtlenku wodoru. Zapewne wszyscy z was znają wodę utlenioną, czyli
- Wybra ne zagadnienia z chemii nieorganicznej - - - - - - - - - - - - - - - -----. 21

3-procentowy roztwór tego związku . Nadtlen ek wodoru łatwo ulega rozkładowi z wyd zie-
leniem tlenu atomowego (tlen in statu nascendi):
H20 2= H20 + O

Tlen atomowy ma silne właściwo ści utleniaj ące i wybielające. Z tego powodu zarówno
perhydrol, jak i wodę utlenioną stosuje się jako czynnik utleniaj ący i wybielaj ący. Ato -
mowy tlen działa bakteriobójczo i d latego wod a utleniona jest powszechnie u żywana
do odkażania ran. Reakcje rozkładu nadtlen ku wodoru przyspieszaj ą różne k atalizatory.
Katalityczny rozkład nadtlenku wodoru mo że być wykorzystywany w lab oratoriach do
otrzymywania tlenu:

3-procentowy roztwór nadtlenku wodo ru, zwany wodą utlenioną, jest

stosowany w medycynie jako środek dezynfekcyjny do odkażania ran.

30-procentowego roztworu H20 2 używa się do bielenia większości włókien

naturalnych (np. wełny i bawełny) oraz sztucznych, do rozjaśniania włosów,
b ielenia słomy, a także do preparowania trofeów myśliwskich . Stosuje
się go równie ż w przemyśle celulozowo-papierniczym do odbarwiania
makul atury i bielenia mas papierniczych.

30- 35-procentowe wodne roztwory nadtlenku wodoru są stosowane

w przemysłowych procesach dezynfekcj i, m.in. w sterylizacji opakowań
przeznaczonych na produkty spo żywcze, np. mleko i jego przetwory, soki
owocowe.

Stężone, czyli powyżej BO-procentowe roztwory H20 2z najdują zastosowanie

w technice rakietowej oraz do nap ę du torped (jako środek napędowy
lub/i ja ko materiał dostarc zający tlenu do spalania paliwa).

Kil kuprocentowe roztwory nadtlenku wodoru stosuje się w pr z emyśle

kos metycznym (m .in. w farbach do wło s ów), przy produkcji środków
pio rąc ych i czyszczących o działa niu wy bie l ającym .

Rys. 1.1. Zastosowanie nadtlenku wodoru H20 2

22 - - -- - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Rozdział 1

Inne nadtlenki również są n ietrwałe i ulegają rozkładowi z wydzieleniem tlenu.

Nadtlenek sodu reaguje zarówno z tlenkiem węgla(IV), jak i z tlenkiem węgla(II) .
W obu przypadkach tworzy się węglan sodu:
Na202 +CO= Na2C03
Na20 2 + C02 = Na2C03 + 1/202
W reakcji nadtlenku sodu z dwutlenkiem węgla oprócz soli powstaje tlen. Reakcja ta jest
wykorzystywana w łodziach podwodnych i statkach kosmicznych do regeneracji powietrza.
Wszystkie nadtlenki metali pod wpływem kwasów tworzą nadtlenek wodoru:

Na20 2 + H2S04 = H 20 2 + Na2S04

Ba02 + H2S04 = H20 2 + BaS04

1.2.2. Ponadtlenki

Ponadtlenki to połączenia niektórych metali z tlenem, a tlen w tych związkach wy-

stępuje na-½ stopniu utlenienia.

K02 - ponadtlenek potasu

Ba04 - ponadtlenek baru

Podobnie jak nadtlenki są one silnymi utleniaczami, gdyż łatwo ulegaj ą rozkładowi
z wydzieleniem tlenu atomowego:
Ba04 = BaO + 30

W zetknięciu z wodą, a nawet śladami wilgoci tworzą wodorotlenki. W reakcji tej także
wydziela się tlen atomowy:
Ca04 + H20 = Ca(OH)2 + 30

1.2.3. Fluorki tlenu

Znane są również połączenia fluoru z tlenem. Tlen w tych związkach przyjmuj e dodatnie
stopnie utlenienia:
OF2 - difluorek tlenu
0 2F2 - difluorek ditlenu

Warto w tym miejscu przypomnieć, że wzory związków dwuskładnikowych zapisu-

jemy, rozpoczynając od atomów pierwiastka o mniejszej elektroujemności, a nazwy two-
rzymy odwrotnie - rozpoczynając od składnika o większej elektroujemności . Dlatego
związki te to fluorki tlenu, a nie tlenki fluoru.
- Wybrane zagadn ien ia z chemii nieorganicznej - - - - - - - - - - - - - - - ------4 23

1.2.4. Wodorki
Kolejną grupę związków chemicznych, którą poznacie, stanowią wodorki.

Wodorki to dwuskładn ikowe zw iązk i wodoru z innymi pierwiastkami - za równo metalami,

jak i niemetalami.

Poniżej przedstawiono wzory i nazwy wodorków 3. okresu:

NaH - wodorek sodu
MgH2 - wodorek magnezu
AlH3 - wodorek glinu
SiH4 - wodorek krzemu
PH 3 - wodorek fosforu
H2S - siarkowodór
HCl - chlorowodór

~ Doświadczen i e 1.4
~ Bada nie charakteru chemicznego wodorku sodu
Do zlewki wlej ok. 20 cm 3 wody oraz dodaj kilka kropel fenoloftaleiny. Następnie przygotuj niewielką
ilość wodorku sodu - D (lub wodorku innego metalu). Do zlewki wrzuć NaH i obserwuj przebieg
reakcji-fll!,mł.

NaH

r I
H,O
+ fenolofta leina
o
+

D
/

Wodorki meta li aktywnych mają charakter zasadowy. Reagują z wodą, a podczas tej reakcji
oprócz odpowi ed niej zasa dy powstaje także wodór:
NaH + H20 = NaOH + H2

Wodór odznacza się silnymi właściwościami redukującymi, dlatego wodorki metali są

używane często jako czynniki redukujące. Wodorki niemetali mają różny charakter che-
miczny. Są wśród nich wodorki obojętne, zasadowe i kwasowe. Niektóre z nich poznamy
bliżej, omawiając poszczególne pierwiastki i ich związki .
 24 - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - Rozdział 1 --

NH 3 NaH

HCI CH4

NIEMETAL\

Rys. 1.2. P od ział wodorków

Ciekawy efekt można obserwować,

· reagują z sobą, tworząc kryształki sal-
Rys. 1.3. Tworzenie chlorku amonu
przykrywając cylinder zawierający
niewielką ilość (około 1-2 cm 3) stężo­
nego kwasu solnego szkiełkiem zegar-
kowym, na którego wypukłą stronę
naniesiono kilka kropel stężonego
roztworu amoniaku. Wydzielające się
z obu roztworów gazy (NH3(g) i HCl(g))
miaku (NH4Cl(s)), który w postaci bia-
łego dymu wypełnia naczynie.

--1( ZADANIA ))
1. Ok reś l stopnie utlenienia tlenu oraz wodoru w następujących związkach:
LbO, Na2O2, KO2, H2O2, NH3, H2S, KH, CaH2, OF2, HF.

2. Obli cz objętości gazów (warunki normalne), które wydzielą się podczas przemian:
a) su blimacji 22 g suchego lodu, czyli zestalonego CO2 (CO2,,J);
b) reakcji 0,5 mola NaH z wodą;
c) rea kcji rozkład u 3,01 • 1023 cząsteczek H2O2.

3. Do 1 dm3roztworu zawierającego 1 mol NH 3dodano 1 dm 3roztworu zawierającego 1 mol HCI.

Określ odczyn powstałego roztworu. Odpowiedź uzasadnij, pisząc równania reakcji.
- Wybrane zaga dnienia z chemii nieorganicznej - -- - - - - -- - - - - - - - -- 25

Ili Kwasy i zasady

Ucząc się chemii w gimnazjum, poznaliście wiele kwasów i zasad, potraficie napis ać ich
wzory, ułożyć poprawne nazwy, a nawet znacie naj ważniej sze metody otrzymywania
tych związków. Poniższa tabela pomoże wam w przypomnieniu i uporządkowaniu tych
wiadomości.

Wzór Przykładowa metoda

Nazwa
związku otrzymywania

HCl c, ąl
kw as solny =
H2c9> + C'2c9> 2HClc9>
(chlo rowodorowy) HClc9> rozpu szcza my w wodzie

K H2503 kwas siarkow y(IV) 50 2 + H20 = H2503

w
A H2504 kwas siarkow y(VI) 50 3 + H20 = H2504
s HN03 kwas azotowy(V) N20 s + H20 =2HN03
y
H3P04 kwas fosforow y (V) P40 10 + 6H 20 =4H3P04

H2C03 kwas węg l owy C0 2+ H20 = H2C03

z NaOH wo dorotl enek so du Na20 + H20 = 2NaOH

A
s KOH wodorotl enek p otasu 2K + 2H20=2KOH + H2
A Ca(OHh wodorotlenek wap nia CaO + H20 =Ca(OHh
D
y Mg(OHh wodorot lenek magnezu M gO + H20 = M g(OHh

Tab. 1.4. Podstawowe wiadomości dotyczące kwasów i zasad

Ucząc się podstaw chemii ogólnej, poznaliście również jedną z teorii kwasów i zasad,
czyli teorię Arrheniusa. Jak pamiętacie, według Arrheniusa kwasy to substancje, które
w roztworze wodnym dysocjują na kationy wodoru i aniony reszty kwasowej, a zasady
dysocjują na kationy metalu i aniony wodorotlenkowe.
Nie wszystkie jednak doświadczalnie poznane właściwości kwasowo-zasadowe związ­
ków chemicznych da się wytłumaczyć za pomocą teorii Arrheniusa. Najlepszym przy-
kładem mogą być właściwości zasadowe amoniaku, wynikające nie z powodu odłączania
jonów OH-, lecz z powodu wiązania protonu, np. w reakcji amoniaku z wodą.
NH3 + H20 = NHt + OH-

W 1923 roku dwóch uczonych: Johannes Bronsted [czyt. Bronsztet] i Thomas Lowry
[czyt. Lałri], wysunęło niezależnie od siebie ogólną teorię kwasów i zasad. Ze względu
na to, że Bronsted opracował zastosowanie tej teorii bardziej szczegółowo, wiąże się j ą
zwykle z jego nazwiskiem.
26 --- - - - -- - -- - - - - -- - - - - - - - - - - - -- - Rozdział 1 --

Johannes Bronsted od roku 1908 był profesorem chemii fizycz-

nej i ch emii ni eorganicznej w Instytucie Politechnicznym w Ko-
penhadze. W 1923 roku wyd a ł bardzo sz cz egółowe opracowanie,
w którym pr ze d stawił now ą te ori ę wyjaśniającą właściwości kwa-
sowe i zasadowe subst ancji. W 1935 został członkiem Royal Society
w Lo ndynie.

Według tej teorii kwasami są in dywidua chemiczne zdoln e do oddania protonu, a zasadami
te, które mogą przyłączyć proton, czyli :
A ~ B+W
kwas zasada
l
Kwas A oddaje proton H+ i j ednocześnie tworzy się zasada B. Analiza tego procesu
w odwrotnym kierunku pozwala stwierdzić, że zasada B, przyłączaj ąc proton, tworzy
kwas. Aby jednak zaszła jakakolwiek tego typu reakcja, wymagana jest oprócz kwasu,
np. A1, obecność substancji zdolnej do pobrania protonów, czyli cząsteczek zasady,
np. B2. Kwas A1, tracąc proton, przechodzi w zasadę B1, a zasada B2, przyjmuj ąc proton,
przechodzi w kwas A2.

Rozpatrzmy teraz kilka konkretnych przykładów :

H 20 + NH 3P NH/ + OH-
T T ~ ~
kwas 1 zasada 2 kwas 2 zasada 1
oddaje przyłącza oddaje przyłącza
proton proton proton proton

HCl + H20 p H30 ++ er

✓ .;, ~ \i
kwas 1 zasada 2 kwas 2 zasada 1

Cząsteczkawody pobiera proton od cząsteczki HCl, która jest kwasem A1 - jest więc
zasadą B2. W wyniku tej reakcji powstaje jon chlorkowy, który jest zasadą B1, oraz jon
H30+, który jest kwasem A2.
Zgodnie z tą definicją kwasem i zasadą mogą być też jony, np.:
HS03+ H20 ~ soj- + H30 + (1)
soj- + H20 ~ HS03 + oH- (2)
- - Wybrane zagad nienia z chemii nieorganicznej - - - - - - - - - - -- - - -------- 27

Każde z tych równań opisuje reakcję między dwoma sprzężonymi ze sobą parami
kwasów i zasad. Podsumowując, możemy stwierdzić , że:
- woda w reakcji pierwszej (1) pełni funkcję zasady, a w drugiej (2) - kwasu;
- kwasami mogą być cząsteczki obojętne (np.: H 20, HCl, H 2S04, HN03 itp.), ale również
jony (np.: NHt, H 30 +, HCO:i" itp.);
- zasadami mogą być też cząsteczki obojętne (np.: NH 3, H 20), a także jony (np.: ci-, p-,
oH-, soi-).
Cząsteczki wody, jak już było powiedziane, wyka zują zarówno zdolności pobierania,
jak i oddawania protonów. Nawet zupełnie czysta woda w bardzo małym stopniu ulega
autodysocjacji.

Podobnie autodysocjacji ulega skroplony amoniak:

NH3 + NH3 +:± NHt + NH2

Przedstawione przykłady pozwalają nam na wyciągnięcie dodatkowych wniosków:

- w zależności od warunków ta sama substancja może pełnić funkcję kwasu lub zasady,
- reakcje między kwasem a zasadą polegają w rzeczywistości na przeniesieniu (transferze)
protonu.

Bardziej ogólny charakter od teorii Bronsteda ma definicja kwasów i zasad podana

przez Lewisa. We dług niej reakcja kwasowo-zasadowa polega na dołączeniu określonego
indywiduum chemicznego wraz z parą elektronową, w wyniku czego tworzy się nowe
wiązanie . Zgodnie z tą teorią atom, cząsteczka lub jon dostarczający parę elektronową
(donor pary elektronowej) to zasada, a atom, cząsteczka lub jon przyjmujący parę elek-
tronową (akceptor) to kwas.

kwa s zasada

H F H F
I I I I
H- N: + B- F = H- N-+ B- F
I I I I
H F H F
zasa da kwas

+
H H
I I
H+ + : 0 - H = H- 0 - H
kwas zasa da
28 ---- - - -- - - - -- - -- - - - - - - - - - -- -- - - - Rozd z i ał 1 -

1.3.1. Czynniki wpływające na moc kwasów

Wprawdzie kwasy mają wiele wspólnych cech, ale jak wiemy, różnią się między sobą
przede wszystkim mocą. Trudno jest zapamiętać moc wszystkich poznawanych kwasów,
a nie zawsze mamy do dyspozycji odpowiednie tablice. Łatwiej nam będzie przyswoić
sobie pewne empiryczne reguły, dzięki którym można przewidzieć moc dowolnego kwasu.

• Moc kwasów beztlenowych rośnie wraz ze wzrostem liczby atomowej pierwiastka. De-
cyduje o tym nie - jakbyśmy mogli się spodziewać - elektroujemność pierwiastka, lecz
jego promień atomowy. Korzystając z tej informacji, możemy już bez trudu stwierdzić,
że moc kwasów beztlenowych fluorowców rośnie w szeregu od HF do HI. Kwas jodowo-
dorowy H I jest więc najmocniejszym kwasem beztlenowym, który tworzą pierwiastki
17. grupy. Elektroujemność ma wpływ na moc kwasów beztlenowych, jeżeli promienie
atomowe pierwiastków są do siebie zbliżone. Porównajmy np. moc HCl i H 2S. Ponie-
waż promienie atomowe chloru i siarki są podobne, wpływ na moc tych kwasów ma
elektrouj emność chloru i siarki. Elektroujemność chloru jest większa, więc możemy
przewidzieć , że kwas chlorowodorowy jest dużo mocniejszy od siarkowodorowego.
Chlor ma większą zdolność do „przyciągania" wspólnej pary elektronów, a to ułatwia
oderwanie protonu, czyli zwiększa moc kwasów.

• Moc kwasów tlenowych zależy również od kilku czynników. Skład kwasu tlenowego
(oksokwasu) możemy przedstawić ogólnym wzorem:

ROm(OH)"
R - niemetal wchodzący w skład reszty kwasowej,
m - liczba atomów tlenu tworzących wiązanie wyłącznie z R,
n - liczba atomów tlenu tworzących wiązanie zarówno z atomem niemetalu, jak i ato-
mem wodoru.
Poniżej przedstawiono w tej formie wzory kilku kwasów tlenowych:
H 2S04 - kwas siarkowy(VI) - SOi(OH)2
H 3P04 - kwas fosforowy(V) - PO(OH)3
HClO - kwas chlorowy(!) - Cl(OH)

Linus Pauling na podstawie wyników doświadczeń stwierdził, że moc kwasów tleno-

wych zależy od liczby atomów tlenu (m) związanych wyłącznie z atomem niemetalu, od
którego pochodzi nazwa kwasu.
Jeżeli: m = O, to kwas jest bardzo słaby;
m = 1, to kwas jest umiarkowanie słaby;
m = 2, to kwas jest mocny;
m = 3, to kwas jest bardzo mocny.
- - Wybrane zagadnienia z chemii nieorganicznej - - - - - - -- - - - - - - - -- 29

W poniższej tabeli podano przykłady kwasów o różnej mocy.

Kwasy bardzo słabe Kwasy słabe Kwasy mocne Kwasy bardzo mocne
HCIO H2S03 H2S04 HCI04
H38Q3 H3P04 HNQ3 HMn04

Tab. 1.5. Przykłady kwasów tlenowych o różnej mocy

Kolejnymi czynnikami wpływającymi na moc kwasów tlenowych są elektroujemność

i wielkość atomu niemetalu wchodzącego w skład reszty kwasowej. Wielkości te mają
wpływ wtedy, gdy struktura kwasów jest taka sama, a więc gdy mają we wzorach jedna-
kową wartość m i n. Im większa elektroujemność i mniejszy promień atomu, tym kwas
mocniejszy. Zatem kwas H2S03jest mocniejszy od H2Se03, a H3P04 od H3AS04.

(ZADANIA ))
1. Analizując równania procesu dysocjacji:
a) HCI + H20 +=! H30 + + Cl-
b) cot + H20 +=! HCOi + ow
c) HCOi + H20 +=! H30 + + cot
określ, które rea genty według teorii Bronsteda są kwasami, a które zasadami.

2. Określ, jaką funkcję (kwasu czy zasady) pełni woda w poniższych reakcjach:
a) HSO;; + H20 +=! sot + H3o +
b) HPOJ- + H20 +=! H2PO;; + OW
c) NH3+ H20 +=! NHt + oH -

3. Napisz wzory kwa sów sprzężonych z podanymi poni żej zasadami :

a) F-
b) OW
c) NH3
d) HCOi

4. Uzupełnij po ni ż szą tabelę.

Wzory kwasów Wzór najmocniejszego kwasu

HBr, H2S, HCI
H3P04, HAs04
H2S0 3, H2Se03
HCI04, HCI03, HCI02, HCIO

5. Do zobojętnien i a 50 cm 3roztworu KOH o stężeniu 0,1 mol/dm 3zużyto 25 cm 3roztworu H2S04

o nieznanym stęże niu . Oblicz stężenie molowe kwasu.
30 - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - Rozdział 1 ---

Ili Budowa i właściwości soli

Sole to również związki
dobrze wam znane z nauki chemii w gimnazjum. A nalizuj ąc po -
niższą tabelę, przypomnimy sobie ich podział, wzory i poprawne nazwy niektórych z nich.

Wzór Nazwa soli

NaCI chlorek sodu

KCI chlorek potasu

CaCb chlorek wapnia

MgCb ch lorek magnezu

AICb chlorek g linu

Sole KBr bromek potasu

kwasów
beztlenowych Nal j odek sod u

CaF2 fluorek wapnia

Na2S siarczek sodu

FeS siarczek żelaza( II)

Fe2S3 siarczek że l aza( III )

MnS siarczek manganu(II)

Na2SO. siarczan(VI) sodu

NaN03 azotan(V) sodu

Mg(N02h azotan(I II) magnezu

Cu(N03h azotan (V) miedzi(I I)

K3PO. fosforan(V) potasu

K2C03 węglan potasu

Sole
kwasów FeSO. siarczan(VI) że l aza(II)
tlenowych
FeS03 siarczan(IV) że l aza( II)

Fe2(SO.h siarczan(VI) że l aza( III)

Ca(03 węg l an wapn ia

Pb(03 węglan ołowiu(II)

Na2S03 siarczan(IV) sodu

Sr(03 ,węglan strontu

Tab. 1.6. Wzory i nazwy wybra nych soli

- Wybrane zagadnien ia z chemii ni eo rganicznej - -- - - - - - - -- - - - - -- ------- 31

NaCI MnSO4 KMnO4 Cr2(SO4h

K2Cr04 FeSO4

Rys. 1.4. Sole

Nie są wam również obce metody otrzymywania tych związków.

Sole kwasów beztlenowych

Opis metody Przykładowe równanie reakcji

metal+ niemetal -> só l 2Na + Cb = 2NaCI

meta l + kwas -> sól + wodór Mg+ 2HCI = MgCb + H2

tlenek meta lu + kwas -> sól + woda MgO + 2HCI = MgCb + H20
wodorotlene k meta lu + kwas -> só l + woda KOH + HCI = KCI + H20

Sole kwasów tlenowych

Opis metody Przykładowe równanie reakcji

meta l + kwas -> só l + wodór Mg + H2S04 = MgS04 + H2

tle nek metalu+ kwas -> sól + woda Ab03+ 6HN03= 2Al(N03h + 3H20

wodorotlenek metalu+ kwas -> sól+ woda 3NaOH + H3PQ4= Na3PQ4+ 3H20

wodorotlene k metalu + tlenek niemetalu -> sól+ woda 2KOH + S03= K2S04 + H20

tlenek metalu+ tlenek niemetalu -> sól Na20 + C02= Na2C03

Tab. 1.7. Wybra ne m etody otrzymywania soli

32 - - - - -- -- - - - - - -- -- - - - - - - - - - - - - - R ozdzia ł 1 --

Analizując tabelę przedstawiającą podstawowe metody otrzymywania soli, przypo-

mnieliście sobie na pewno, że wiele z tych metod dane wam było poznać również prak-
tycznie podczas wykonywania doświadczeń, np. spalania sodu w chlorze, reakcji metali
z kwasami, reakcji tlenków metali z kwasami czy reakcji zobojętniania.
Oprócz tzw. soli obojętnych, czyli zbudowanych wyłącznie z kationów metali i anio-
nów reszt kwasowych, znane są jeszcze wodorosole i hydroksosole. Aby zrozumieć bu-
dowę tych soli, najpierw musimy przypomnieć sobie, jak przebiega proces dysocjacji kwa-
sów wieloprotonowych. W gimnazjum dla kwasów zawierających dwa i więcej atomów
wodoru zapisywaliśmy ten proces w sposób uproszczony:

lub

W rzeczywistości dysocjacja takich kwasów zachodzi etapami:

H2SO4
--
H2O
W+HSO4
anion wodorosiarczanowy(VI)

HSO4
--
H,O
H+ + SOJ-
a nion siarcza nowy(VI)

Podobnie:

H3PO4
--
H,O
H+ + H2PO4
anion diwodorofosforanowy(V)

H 2PO;i
--
H,O
H+ + HPOi-
anion wodorofosforanow y(V)

HPOJ-
--
H,O
H+ + Poi-
a nion fosforanowy(V)

O mocy kwasów praktycznie decyduje pierwszy etap dysocjacji - stopień dysocjacji a

dla tego etapu jest największy. Jakie są konsekwencje takiego przebiegu procesu dysocjacji?
Do najważniejszych należy istnienie, oprócz soli obojętnych, wodorosoli.

Zastanówmy się, jakie wzory i nazwy mają pochodne kwasu siarkowego(VI) i fosforo-
wego(V) powstające w wyniku reakcji wyżej wymienionych kwasów z roztworem NaOH
i Ca(OH)2. Odpowiedź znajdziecie w tabeli numer 1.8.
- Wybrane zagad ni enia z chemii nieorganicznej 33

Sól sodowa Sól wapniowa

Kwas Nazwa Nazwa
(wzór) (wzór)

wodorosiarczan(VI)
NaHSO. wodorosiarczan(VI) sodu Ca(HSO.h
wapnia
óVl
-±: siarczan(VI) siarczan(VI)
Na2SO. caso.
sodu wapnia

diwodorofosforan(V) diwodorofosforan(V)
NaH2PO. Ca(H2PO.h
sodu wapn ia

óa.. wodorofosforan(V)
Na2HPO. wodorofosfora n(V) sodu CaHPO.
-:E wapnia

fosforan(V) fosforan(V)
Na3PO. Ca3(PO.h
sodu wapnia

Tab. 1.8. Wzory i nazwy wybranych soli obojętnych i wodorosoli

Zapewne bez trudu potraficie wyprowadzić wzory soli pochodzących od innych kwa-
sów wieloprotonowych i podać ich nazwy.
Również wodorotlenki zawierające więcej niż jeden jon wodorotlenkowy mogą w re-
akcjach z kwasami zobojętniać wszystkie jony OW, tworząc sole obojętne, albo tylko ich
część - powstają wówczas hydroksosole.

Wodorotlenek Hydroksosól
(wzór) Wzór Nazwa

Cu(OHh Cu2C03!0Hh węg l an diwodorotlenek dimiedzi

Ca(OHh CaCl(OH) ch lorek wodorotlen ek wapnia

Al(OHh AICl(OHh chlorek diwodorotlenek glinu

Mg(OHh Mgl(OH) jodek wodorotlenek magnezu

Zn(OHh ZnBr(OH) bromek wodorotlenek cynku

Tab. 1.9. Wzory i n azwy sys tematyczne wybranych hydroksosoli'

Wszystkie sole, zarówno obojętne, wodorosole i hydroksosole w normalnych warun-

kach są ciałami s tałymi o budowie krystalicznej. W sieci krystalicznej znajdują się odpo-
wiednie kationy i aniony.

Podział soli na obojętne, wodorosole i hydroksosole jest związany z ich budową. Aby nie
mylić określeń dotyczących soli obojętnych, zapamiętajmy, że odczyn wodnych roztworów
soli obojętnych może być obojętny, kwasowy lub zasadowy (rys. 1.6).

• W nazwach hydroksosoli aniony wym ieniamy w kolejności alfabetycznej.

34 ---- -- - -- - -- - - - - - - - -- -- - - - - - - - Rozdział 1

... Ca(HCO,),

•t •
ZnS, BaSO4
Mg(HCO 3) ,

Rys. 1. 5. Po dział soli

OD CZ YN WODNYCH RO ZTWORÓW SOLI

KWASOWY OBOJĘTNY ZASADOWY

KC1 1 aą>

-
a)

b)

Rys. 1.6. Barwy papierków wskaźnikowych w roztworach: a) wybranych soli o boj ę tnych ,
b) fos foranu(V) i wodorofosforanów(V) sodu
 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ____. 35
:->--- Wybrane zagadnienia z chemii nieorganicznej

Niektóre sole z roztworów wodnych krystalizują w postaci uwodnionej. W sieci krysta-

licznej tych soli dodatkowo znajduje się odpowiednia liczba cząsteczek wody. Sole takie
nazywamy solami uwodnionymi lub hydratami.

Fot. 1.1. CuS0. · SH20; Fot. 1.2. CuS04;

siarczan(VI) miedzi(II)-woda (1/5) (sól uwodniona) siarczan(VI) miedzi(II) (sól bezwodna)

Sól uwodniona CuSO4 · SH2O ogrzana powyżej temperatury 470 K przechodzi w bez-
wodny CuSO 4 o białej barwie.
Więcej takich soli poznacie, ucząc się o właściwościach pierwiastków i ich związków.

( ZADANIA ))
1. Mając do dyspozycji: miedź, siarkę, 02,9 ), C'2, 9 ), HCl ,aą), H20 oraz niezbędny sprzęt laboratoryjny,
zaprojektuj doświadczenie, które pozwoli otrzymać dwoma różnymi sposobam i ch lorek
miedzi(II).

2. Biorąc pod uwagę budowę

podanych soli:
KCI, Na2S, A'2(S04h, BaC'2, K2C03, Zn(N03h
oraz odczyn wodnego roztworu każdej z nich, wypełnij poniższą tabelę.

Sole obojętne Wzór soli

Sole, których odczyn wodnego roztworu jest obojętny

Sole, których odczyn wodnego roztworu jest kwasowy

Sole, któryc h odczyn wodnego roztworu jest zasadowy

3. Poniżej podano systematyczne nazwy soli. Napisz ich wzory.

a) siarczan(IV) że la za (III)
b) siarczan(VI) że laza(II)
c) siarczek cyny(IV)
d) diwodorofosforan(V) miedzi(II)
e) chlorek wodorotlenek cynku
f) siarczan(VI) magnezu- woda (1/7)
35 ....__ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __
Rozdział 1

Ili Związki koordynacyjne

Poznając właściwościtlenków pierwiastków 3. okresu, dowiedzieliście się, że tlenek glinu
ma właściwości amfoteryczne, a produkt reakcji Al20 3 z mocną zasadą NaOH ma wzór
Na[Al(OH)4]. Teraz przyszła kolej na bli ższe poznanie budowy i właściwości tej grupy
związków nazywanych związkami koordynacyjnymi (dawniej - kompleksowymi).

ciekawostka
Chemia związków koordynacyjnych jest stosunkowo młodą dziedziną wiedzy. Jednym
z pierwszych odkrytych związków tego typu był tzw. błękit pruski Fe~ 1[Fe 11 (CN) 6h - niebie-
ski pigment otrzymany na początku XVIII w. Że la zo okazało się pierwiastkiem, którego
połączen ia kompleksowe zostały poznane najwcześniej. Jednakże za początek chemii ko-
ordynacyjnej zwykle przyjmuje się odkrycie w roku 1798 przez Tassarta połączeń kobal-
tu z amoniakiem. Badacz ten odkrył, że z amoniakalnego roztworu chlorku koba ltu CoCli
po całodob owym sta niu wytrąca się pomarańczowy związek o sumarycznym składzie
CoCb · 6NH3, któreg o wzór formułujemy jako [Co(NH3)5)Cl3. Dokładne badania wykazały,
że jest to zupełnie nowa substa ncja mająca właściwości odmienne od każdej z substancji
wyjściowych.
Podczas następ nego stu lecia otrzymano już znaczącą liczbę tych złożo nych połączeń ,
co zrodziło potrzebę usystematyzowania bogatego materiału doświadczalnego, wprowa-
dzenia nomenklatury oraz opracowania teorii dla wytłumacze nia istoty owych związków.
Pierwszą pracę na temat zwi ązków koordynacyjnych opublikował w roku 1890 Alfred Wer-
ner, dając podwa liny naukowe tej nowej dziedzinie chemii. Słusznie uznano go za„ojca"
chemii koord ynacyjnej. Za całokształt prac w tej dziedzinie, z podaniem teorii tłumaczącej
w zadowalający sposób (na ówczesnym etapie wiedzy) istotę zw iązków komp leksowych,
Werner otrzymał w 1913 roku Nagrodę Nobla.

Wiek XX przyniósł gwałtowny rozwój chemii koordynacyjnej, pozwalający na wysu-

nięcie i rozwinięcie nowych teorii i poglądów na temat istoty oraz struktury elektronowej
wiązań występujących w tych połączeniach.

W Polsce badania nad właściwościami związków koordynacyjnych roz-

począł Wiktor Jakób. Urod zi ł się 30 maja 1886 roku we Lwowie. Swoją
pracę badawczą rozpoczął w 1912 na Politechnice Lwowskiej, póź niej
kontynuował ją na Wydziale Chemii Politechniki $ I ąskiej w Gliwicach,
a od 1950 na Uniwersytecie Jagiellońskim . Główna tematyka jego ba-
dań to właściwości związków koordynacyjnych takich metali, jak: Cr,
Mo, W, Mn, Re. Wikor Jakób z marł w 1971 roku w Krakowie.
Wiktor Jakób
(1886-1971)
- Wybrane zagadnienia z chemii nieorganicznej - - - - - - - - - - - - - - - -------- 37

1.5.1. Budowa i nomenklatura związków koordynacyjnych

Obecnie przez związki koordynacyjne rozumiemy układy złożone, zawierające jony
o ogólnym wzorze [ML 11 ] 111 , gdzie:
M - to atom (jon) centralny - centrum koordynacji,
L - ligand (atom lub grupa atomów dołączonych do atomu (jonu) centralnego wraz z parą
elektronów),
n - liczba koordynacji,
m - ładunek jonu koordynacyjnego.
Centrum koordynacji M może być atom (jon) dowolnego pierwiastka zarówno metalu,
jak i niemetalu na charakterystycznym dla niego stopniu utlenienia.
Ligandami mogą być: obojętne cząsteczki, np. NH3, H2O, ujemne jony proste, np. ci-,
p-, ujemne jony złożone, np. OH-, NO3, CN-.
Ligandy zawierają atom z wolną parą elektronów, która bierze udział w tworzeniu
wiązania koordynacyjnego. Wiązanie koordynacyjne to szczególny przypadek wiązania
kowalencyjnego. Rozpatrzmy, jak tworzy się wiązanie w jonie amonowym [NH 4 j+ po-
wstającym w reakcji:

Jak pamiętamy, atom azotu ma 5 elektronów walencyjnych, co możemy zilustrować

za pomocą poniższego schematu:

Analiza wzoru elektronowego jonu NHt oraz równania reakcji powstawania tego jonu
wskazują, że 3 atomy wodoru wchodzące w skład cząsteczki amoniaku mają po 1 elektro-
nie walencyjnym (czyli do osiągnięcia dubletu każdemu atomowi brakuje po 1 elektronie),
ale czwarty (przyłączony) to jon H+, czyli do dubletu brakuje mu aż dwóch elektronów.
Oznaczając elektrony walencyjne atomów wodoru za pomocą ,, •", tworzenie wiązań w jo-
nie NH.j możemy przedstawić za pomocą następującego schematu:
+

Atom azotu dysponujący wolną parą elektronową przekazuje ją na wspólne użytkowa­

nie i powstaje jon NHt.

Typ wiązania kowa lencyjnego, w którym obydwa elektrony tworzące wiązanie pochodzą
od jednego atomu, nosi nazwę wiązania koordynacyjnego.
38 - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - Rozdział 1 - -

Fakt przekazania pary elektronowej drugiemu atomowi zaznaczamy czasem za pomocą

strzałkiskierowanej od dawcy (donora) do biorcy (akceptora):
H
I
+

H-N • H
I
H

Tak wyróżn iamy jedynie inny sposób powstawania tego wiązania. Musimy jednak pa-
miętać, że w utworzonym jonie NHt wszystkie wiązania są równocenne, dlatego również
strukturę tego jonu możemy przedstawić wzorem, w którym wszystkie wiązania są za-
znaczone jednakowo:
+
H
I
H-N - H
I
H

Amoniak może oddać do wspólnego użytkowania swą parę elektronową także związ­
kowi chemicznemu, np. trifluorkowi boru (BF3), w wyniku czego atom boru uzyskuje
trwały oktet elektronowy:
H F H F
I I I I
H-N: + B-F = H- N • B-F
I I I I
H F H F

Przykładem substancji, w której również występuje wiązanie koordynacyjne, jest jon

oksoniowy H 30 +. Powstaje on przez przyłączenie jonu wodorowego H+ do cząsteczki
wody. Jak wykaz ały badania, jon H+ istnieje tylko w środowisku gazowym, natomiast
w roztworze wodnym zachodzi reakcja, w wyniku której powstaje jon oksoniowy.
H+ + H 20 = H30+
Pon iżej przedstawiono wzory tego jonu:
+ +
H H
I I
H-O • H lub H- 0 - H

Pomimo że w roztworach wodnych nie występują swobodne jony wodoru, to podając rów-
nania reakcji, w dalszym ciągu często będziemy stosować uproszczoną formę zapisu, tj. H+.
Liczba koordynacyjna n określa liczbę ligandów bezpośrednio połączonych z centrum
koordynacji i decyduje o określonej strukturze przestrzennej związku koordynacyjnego.
Najczęściej spotykanymi liczbami koordynacyjnymi są liczby od 2 do 8, rzadziej 9, 10 i 12.
W tabeli 1.10 przedstawiono przestrzenny układ ligandów w zależności od liczby koordynacji.
- Wybrane zagadnienia z chemii nieorganicznej 39

Liczba Kształt Pr zykła d jonu

U kład liga ndów
koordynacji przestrzenny koordynacyjn eg o

2 L--M--L linia prosta [Ag(NH3}ij+

3
!~\
L-'--'L
trój kąt
rów noboczny
[HghJ-

t>J
L-'- -' L
lub
kwadrat
[Ni(CN)4)2-
[Pt (H20)4)2+

4 lub
L
[Al( l4J-
tetraedr
[Cr04) 2-
~L
'---....:·L_--"
L

[Fe(CN)5)4-
6 reg ularny oktaedr
L [Cr(H20)6]3+

Tab. 1.10. Przestrzenny układ ligandów w wybranych związkach koordynacyjnych

Nazwy jonów koordynacyjnych układa się według reguł ustalonych przez IUPAC -
Międzynarodową Unię Chemii Czystej i Stosowanej:
l. W pierwszej kolejności wymienia się liczbę ligandów. Dla wyrażenia liczby ligandów
używa się liczebników greckich: di, tri, tetra itd.
2. W drugiej kolejności podaje się nazwę ligandów, przykładowo: OH- (-hydrokso-),
Oi (-okso-), c 1- (-chloro-), H 20 (-akwa-), NH3 (-amina-); końcówkę -o w nazwach
przyjmują ligandy anionowe, a końcówkę -a przyjmuje większość ligandów, które są
obojętnymi cząsteczkami.
3. W następnej kolejności podaje się nazwę atomu (jonu) centralnego oraz jego stopień
utlenienia. W wypadku jonów koordynacyjnych, które są anionami, do nazwy atomu
(jonu) centralnego dodaje się zakończenie -an, natomiast w jonach koordynacyjnych,
które są kationami, podaje się niezmienioną nazwę pierwiastka. Stopień utlenienia
atomu (jonu) centralnego podaje się, umieszczając po jego nazwie cyfrę rzymską uj ętą
w nawias okrągły.

Aby utrwalić przytoczone reguły, w tabeli 1.11 przedstawiono przykładowe wzory i naz-
wy wybranych związków koordynacyjnych.
 40 - - - - -- -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Rozdział 1 --

Wzór związku koordynacyjnego Nazwa związku koordynacyjnego

[Ag(NH3h)N03 azotan(V) diaminasrebra(I)

[Cr(H20)6]Cb chlorek heksaakwachromu(I II)

K.,[Fe(CN) 6] heksacyjanożelazian(II) potasu

K3(Fe(CN)6) heksacyjanożelazian(III) potasu

Tab. 1.11. Wzory i nazwy wybranych związków koordynacyjnych

Zróbmy kilka doświadczeń, które przybliżą nam właściwości i nomenklaturę związków

koordynacyjnych. Najpierw wyjaśnimy działanie papierka kobaltowego.

... ~ Doświadcze nie 1.5

1 1
J j Otrzymywanie akwakompleksów kobaltu
•• Do probówki wsyp trochę świeżo wyprażonego chlorku kobaltu(II) D, a następnie wlej wodę Ili
i obserwuj zachodzące zmiany.
·•
•• H,O
•• 7
••
••
wyprażony
CoCI,
D Ili
•• Jasnoniebieski CoCb rozpuścił s i ę w wodzie, tworząc roztwór o barwie różowej. Spróbujmy zi-
lustrować ten proces odpowiednim równaniem reakcji i podać nazwę utworzonego związku
koordynacyjnego zgodną z obowiązującymi regułami:
•• CoCl2 + 6H20 = [Co(H20)6]Cb
•• niebieski różowy

•• chlorek
heksaakwakobaltu(II)

Zmiana barwy z niebieskiej na różową jest spowodowa na tworzeniem się związku

•• koordynacyjnego.

Bezwodny chlorek kobaltu(II) CoCli jest substancją silnie higroskopijną. Chłonie wil-
goć z otoczenia i tworzy sól uwodnioną.
- Wybrane zagadnienia z chemii nieorganicznej - - - -- - - - - -- - - - - -- 41

Taka sama reakcja zachodzi na bibule, na której znajduje się bezwodny chlorekkobaltu(II)
(papierek kobaltowy). Dzięki temu papierek kobaltowy jest stosowany jako wskaźnik
wilgotności.

a) b)

Rys. 1.7. Chlorek kobaltu(II}: Rys. 1.8. Papierek kobaltowy

a) bezwodny, b) uwodniony jako wskaźnik wilgotności

Związki koordynacyjne, ze względu na charakterystyczne barwy oraz różną rozpusz-

czalność w wodzie, wykorzystuje się w analizie chemicznej.

[u:0-:;') Otrzymywanie aminakompleksów miedzi

Doświadczenie 1.6
•
Do probówki wlej ok. 2 cm roztworu siarczanu(VI) miedzi(//) D-Następnie dodawaj kroplami wodę
3

amoniakalną aż do wytrącenia osadu Ił , a potem wlej j eszcze ok. 2 cm 3 wody amoniakalnej ID .

•
•
roztwór NH 3
ł •
•
•
•
roztwór roztwór
cuso,

D
-CuSO,

Ił ID
•
ł

Najpierw zaobse rwowaliśmy wytrącanie niebieskiego osadu, który następnie rozpuścił się, two-
rząc granatowy roztwór. Możemy to zi lustrowa ć za pomocą następujących równań reakcji:

Cu504+ 2(NH3 · H20) = Cu(OHh + (NH4h504

Cu(OHh + 4NH3 = [Cu(NH3)4](0Hh
wodorotlenek
tetraam inamiedzi(II)
 4 2 - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Rozdział 1 - -

~ Doświadczen ie 1.7
~ Działan ie wody amoniakalnej na wodorotlenek glinu
i wodorotlenek cynku
Do dwóch probówek wlej po ok. 2 cm 3 chlorku glinu i chlorku cynku, a następnie dodaj po 5 kropli
rozcieńczonego roztworu zasady sodowej. Do każdej probówki zawierającej świeżo strącone
wodorotlenki D wlej po ok. 2 cm 3 stężonego roztworu wody amoniakalnej R .

• roztwór NaOH stężony roztwór NH,

ł ł

.
.
. AICI,
-
ZnCI,
-Al(OH),
-Zn(O H),

• Za obserwowa liśmy rozpuszczanie się osadu w probówce zawierającej wodorotlenek cynku.

Efekt ten jest spowodowany tworzeniem się związku rozpuszczalnego w wodzie - wodoro-
• tlenku tetraa minacynku .
• Zn(OHh + 4NH3 = [Zn(NH3)4](0Hh
• wodorotlenek
tetraaminacynku
• Wodorotlene k glinu nie tworzy rozpuszczalnego związku z amoniakiem.

Właściwość tę wykorzystujemy w analizie jakościowej w celu odróżnienia od siebie

związków glinu i cynku.

1.5.2. Zastosowanie związków koordynacyjnych

Związki koordynacyjne mają ogromne i stale rosnące znaczenie w wielu dziedzinach.
Znajdują zastosowanie w analizie chemicznej, w procesach wymiany jonowej, w przemy-
słowej syntezie związków chemicznych. Wykorzystanie różnego rodzaju atomów (jonów)
centralnych (praktycznie cała tablica Mendelejewa, ze szczególnym uwzględnieniem me-
tali cl-elektronowych) i różnorodnych ligandów (w tym ogromna liczba ligandów orga-
nicznych) umożliwia otrzymywanie wręcz nieograniczonej liczby związków koordyna-
cyjnych o różnorodnych i specyficznych właściwościach .
Związki koordynacyjne odgrywają istotną rolę w funkcjonowaniu organizmów ży­
wych. Naturalnymi związkami koordynacyjnymi są między innymi barwniki oddechowe
(np. hemoglobina, mioglobina), układy przenoszące elektrony (cytochromy), barwniki foto -
syntetyczne (chlorofil), metaloenzymy uczestniczące w różnych procesach metabolicznych.
Zapoznajmy się z jeszcze jednym zastosowaniem związków koordynacyjnych. Głów­
nym składnikiem błony fotograficznej jest bromek srebra AgBr. Podczas wywoływania
Wybrane zagad nienia z chemii nieorganicznej - - - - - - -- - - - - - - - -- 43

filmu pod wpływem reduktorów AgBr redukuje się do wolnego srebra. Redukcja zaczyna
się od miejsc naświetlonych. W miejscach nienaświetlonych bromek srebra się nie roz-
kłada. Po wywoła niu emulsja zawiera więc nierozłożony bromek srebra, który usuwa
się, zanurzając kliszę w roztworze utrwalacza. Utrwalacz zawiera tiosiarczan(VI) sodu
Na2S20 3. Wykonując poniższe doświadczenie, zrozumiemy działanie Na2S20 3.

~ Doświadczenie 1.8
1
~ Działan ie roztworu tiosiarczanu (VI) sodu na osad bromku srebra
Do probówki wlej ok. 2 cm 3 rozcieńczonego roztworu azotanu(V) srebra, a następn ie dodawaj
kroplami roztwór bromku potasu. Do wytrąconego osadu wlej ok. 5 cm 3 roztworu tiosiarczanu(VI)
sodu.

roztwór roztwór
KBr Na,s,o,
--i ł

roztwór osad
AgNO,
-
AgBr

Obserwujemy rozpuszczanie się wytrąconego osadu Ag Br.

Ag Br+ 2Na2S20 3 = Na3[Ag(S20 3)i) + Na Br

ditiosiarczano(VI)
srebrzan(!) sodu

Tiosiarczan(VI) sodu roztworzył Ag Br, tworząc łatwo rozpuszcza lny z wi ąze k koordyn acyjny.

Taka sama reakcja polegająca na rozpuszczaniu nadmiaru AgBr zachodzi podczas utrwa-
lania światłoczułych materiałów fotograficznych.

{( ZADAN IA ))
1. Podaj nazwy z wiązków koordynacyjnych o następujących wzorach:
a) [Co(NH3)5)C'3 b) [Ag(NH3}i)OH c) Na3[(r(OH)5) d) K[Al(OH)4)

2. Analizując poniższy schemat, ustal wzory substancji A i B. Podaj ich nazwy.

Ab(S0 4h KOH,,9, ) A KOH ,.,, nadmiar) B

3. Zaprojektuj dośw iadcze nie, które pozwoli odróżnić roztwór Ab(S04h od roztworu ZnS04. Na-
rysuj schemat doświadczenia, napisz odpowiednie równania reakcji oraz sformułuj wnioski .
44 ------- -- -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Rozdział 1

4. Wypełn ij poniższą tabelę.

Wzór związku Atom/ jon Liczba Nazwa z wiąz ku

Ligandy
koordynacyjnego centralny koordynacji koordynacyjn ego

[Cu(H20).JCb Cu 4 ch lo rek tetraakwa miedzi(II)

K3[Fe(CN)6]

[Ag(NH3)i) OH

Ki[Zn(OH).l

[Cu(NH 3).](N03)i

Na3[Al(OH)6]

5. W dwóch ko lumnach umieszczono wzory i nazwy wybranych związków koordynacyjnych.

Przyporządkuj nazwom z kolumny li wzory z kolumny I.
li.
,.
I.
Na3[Cr(OH)6] a) tetrach lorokobaltan(II) potasu
2. K2[Cu(OH ).l b) azotan(V) heksaam inakoba ltu(I I)
3. [Co(NH3)6J(N03)i c) heksahydroksochromian(III) sodu
4. [Cu(NH3).]Cb d) chlorek heksaakwakobaltu(II)
5. K2[CoCI. ] e) kwas tetrachloromiedziowy(II)
6. [Co(H20)6JCb f) tetrahydroksomiedzian(I I) potasu
7. H2[CuCI.J g) chlorek tetraaminamiedzi(II)

PODSUMOWANIE
Podstawowe typy związków nieorganicznych to: tlenki, kwasy, zasady i sole. Tlenki
dzielimy ze względu na ich właściwości na: kwasowe, zasadowe, amfoteryczne
i obojętne. Inny podział uwzględnia ich zachowanie względem wody: są to tlenki
reagujące z wodą i obojętne względem wody. W zależności od ich charakteru tlenki
reag ują z zasadami (tlenki kwasowe), z kwasami (tlenki zasadowe) lub kwasami
i zasadami (tlenki amfoteryczne).

Kwasy dzielimy na tlenowe i beztlenowe. Metody ich otrzymywania to przede

wszystkim reakcja bezwodników kwasowych z wodą (kwasy tlenowe) lub przez
bezpośrednią syntezę odpowiednich wodorków kwasowych, a następnie rozpusz-
czenie w wodzie otrzymanych gazów (kwasy beztlenowe).

Zasady otrzymuje się najczęściej w reakcji bezwodników zasadowych z wodą lub

w reakcji metali aktywnych z wodą.

Teorią, która tłumaczy podstawowe właściwości wodnych roztworów kwasów i za-

sad, jest teoria Arrheniusa. Rozwinięcie i uogólnienie tej teorii podał Bronsted.
Według niej kwas to substancja zdolna do oddawania protonów, a zasada to sub-
stancja zdolna do pobierania protonów. Zgodnie z tą teorią istotą wszystkich reak-
cji kwasowo-zasadowych jest przeniesienie (transfer) protonu od kwasu do zasady.
- Wybrane zagadn ienia z chemii nieorganicznej _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ ____. 45

Przebieg wielu reakcji chemicznych zależy od mocy elektrolitów. Moc kwasów

zależy od ich struktury, promienia atomu centralnego wchodzącego w skład reszty
kwasowej oraz jego elektroujemności.

Sole to bardzo liczna rodzina związków chemicznych. Otrzymuje się je różnymi

metodami, np. w reakcji metali z kwasami, tlenków metali z kwasami, tlenków
niemetali z zasadami, w reakcji syntezy tlenków niemetali z tlenkami metali czy
przez bezpośrednią syntezę z pierwiastków.

Osobny typ związków nieorganicznych stanowią tzw. związki koordynacyjne.

Zadania maturalne wykorzystane

{ podczas sesji egzaminacyjnych od 2005 roku

1. Związki jonowe zbudowane są z jonów dodatnich i ujemnych, które mogą być jedno- lub
wieloatomowe.
Z podanego zb ioru wybierz i podkreśl wzory tych substancji, które są związkami
jonowymi.
Ba(OH)2

2. Oblicz maksyma lną objętość tlenku siarki(IV), jaka może być związana przez wodny roztwór
zawierający 3 mole wodorotlenku sodu w temperaturze 25°( i pod ciśnieniem 1013 hPa.
Załóż, że prod uktem reakcji jest sól obojętna.
ł .
3
,, .R . hPa · dm
Wartosc sta ej gazowej wynosi 83, 1 - - - -
K · mol

3. Określ charakter chemiczny tlenków, których wzory podano poniżej.

Cb07, MgO, Na20, P.O,o,S03

4. Podkreśl zbiór zawierający wyłącznie wzory związków, które w wyniku reakcji z wodą lub
po rozpuszczeniu w wodzie tworz ą kwasy.
a) NO, P4010, S0 2 b) CaO, P40 10, S03
c) HCl,91, S02, S0 3 d) CO, P40 10, S03
4 6 - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - Rozdzi ał 1

5. Uszereguj tlen ki, których wzory podano niżej, według wzrostu ich charakteru zasadowego.
Mg O Ali03 K20 Na20

6. Tlenek cynku nie reaguje z wodą, ale reaguje z kwasami i z zasada mi. W reakcji tlenku cynku
z roztworem wodorotlenku sodu powstaje związek kompleksowy, w którym cynk ma liczbę
koordynacyjną równą 4.
Korzystając z powyższej informacji, określ charakter chemiczny tego tlenku. Napisz w for-
mie cząsteczkowej równania reakcji tlenku cynku z kwasem solnym oraz z wodorotlen-
kiem sod u.

7 Poniżej przedstawiono wzory pięciu tlenków.

Na20 P40 10 Zn O CO 503
Wpisz w odpowiednie miejsca tabeli wzory wszystkich tlenków reagujących z substan-
cjami, których nazwy podano w tytule każdej kolumny.
Uwaga: jeżeli dany tlenek reaguje z więcej niż jedn ą substancją, należy to uwzględnić.

Tlenki rea guj ące z

mocnymi kwasam i wod ą mocnymi zasadami

8. W prod ukcji nawozu fo sforowego z trudno rozpuszczalnego w wodzie ortofosforanu(V)

wapnia otrzymuje się rozpuszczalny diwodoroortofosforan(V) wapnia.
Napisz w form ie cząsteczkowej równanie tej reakcji.

9. Zaprojektuj dośw iadczen ia, których celem jest otrzymanie wodnych roztworów wodo-
rotlenku sodu i wodorotlenku wapnia.
a) Uzupełn ij schematyczne rysunki tych doświadczeń, wpisując wzory lub symbole odczyn-
ników potrzeb nych do ich przeprowadzenia. Odczynniki wybierz spośród substancji,
których wzory podano poniżej.
Na KOHcaql NaClcaql Ca O Ca(03 H20

li

otrzymywan ie roztworu otrzymywa nie roztworu

wodorotlenku sodu wodorotlenku wapnia

b) Napisz w form ie cząsteczkowej równania reakcji, które zachodzą podczas tych

doświadczeń.
Wybrane zagad nienia z chemii nieorganicznej - - - - - - - - - - - -- - - -------- 47

10. Dysocjacj a kwasu ortofosforowego(V) przebiega w roztworach wodnych trójstopniowo:

a) H3P04 + H20 ~ H2PO;; + H3o + K.1 = 7, 1 . 10-3
b) H2PO;; + H20 ~ HPOJ- + H30 + Ka2 = 6,3 · 1o-s
c) HPOJ- + H20 ~ POt + H30 + Ka3 = 4,4 · 10-13
K.1, K.2, K.J oznaczają stałe kolejnych etapów dysocjacji. Podane wartości stałych od n oszą
się do temperatury 25°C.
Na podstawie: W. Mizerski, Tablice chemiczne, Warszawa 1997.
Napisz wzór jonu, którego stężenie w wodnym roztworze H3P04jest:
a) największe, b) najmniejsze.

11. Korzystając z teorii Bronsteda, napisz, jaką rolę (kwasu czy zasady) odgrywa woda
w przedstawionych poniżej równaniach reakcji.
a) HCI + H20 ~ H30 + + c1-
b) CO}-+ H20 ~ HCOj" + OW

12. Zgodnie z koncepcją Brónsteda kwas to substancja, której cząsteczki zdo lne są do oddawa-
nia protonów, zasada jest to substancja, której cząsteczki mogą przyłączać proto ny. Według
Brónsteda ro l ę kwasu może odgrywać cząsteczka obojętna,jon ujemny lub dodatni. Rów ni eż
zasady mogą być cząsteczkami obojętnymi, jonami ujemnymi lub dodatnimi.
Na podstawie: A. Bi e l a ń s ki, Podstawy chemii nieorganicznej, PWN, Warszawa 1987.
Z podanego zbioru cząsteczek oraz jonów wybierz i wpisz do tabeli wzory tych, które
w roztworach wodnych mogą pełnić funkcję tylko kwasów, tylko zasad oraz kwasów lub
zasad Bronsteda.
H30 +, HCoo-, Hs-, [Al(OH)(H20ls] 2+, (H3NH2, (H3(00H

W roztworze wodnym może pe/nić funkcję

kwasu lub zasady

tylko kwasu Bronsteda tylko zasady Bronsteda
Bronsteda
Cząsteczka obojętna

Kation

Anion

13. Określ, jaką ro l ę (utleniacza czy reduktora) odgrywa nadtlenek wodoru w reakcjach
opisanych równaniami:
2
a) Pb02 + H202 + 2W - Pb + + 2H20 + 0 2
b) 21- + H20 2 + 2W - b + 2H20
 chemią w tle

Nadtlenek wodoru
11>r'obójcze właściwości miodu

Ba dan ia nad miodem dowodzą, że jednym ze

skła dn i kówodpowiedzialnych za jego właściwo ­
ści bakteri obójcze jest nadtlenek wodoru. Obecne
w wydzielin ie gruczołów pszczelich oksydaza glukozo-
wa oraz sacha raza uczestniczą w przetwarzaniu nektaru
w miód. Nadtl enek wodoru oraz kwas glukonowy wytwarzane Fot. 1.3. Miód pszczeli
enzymatycznie w reakcji :
oksydaza glukozowa
C6H120 6 + H20 + 0 2 C6H1 20 7+ H20 2
glukoza kwa s glukonowy

przedłużają trwałość produktu pszcze lego. Ilość nadtlenku wodoru w czystym miodzie jest
jed nak śladowa, gdyż jest to związek nietrwały, który w obecności zawartych w nim jonów
meta li przej ści owych i kwasu askorbinowego ulega katalitycznemu rozkładowi do 0 2 i H20,
Kwasowość czystego miodu wpływa ponadto dezaktywująco na działanie oksydazy glu-
kozowej. Rozci e ńczanie produktu pszczelego, związane ze zmniejszeniem j ego kwasowości,
uaktywnia dz iałanie enzymu. Powoduje to wzrost poziomu nadtlenku wodoru i umo ż liwia
elim inację drobnoustrojów chorobotwórczych, przy zachowaniu stężenia bezpiecznego dla
organ izmu człowi e ka.

Sok żołądkowy jest najbardziej kwaśnym pły­

Najniższe pH w ustroju człowieka
nem w ustroju człowieka. Jego pH waha się
od 1,0 do 2,0. Żołądek codzienn ie produkuje
go w ilości od 1,5 do 2,5 litra. Sok żołądkowy
składa się z wody, kwasu solnego oraz enzy-
mów trawiennych . Kwas solny, wytwarzany
przez gruczoły wydzielnicze (komórki okła­
dzinowe), jest przez nie w żołądku „zagęsz­
czany''. Silnie stężony i żrący kwas żołądkowy
niszczy bakterie chorobotwórcze oraz inne
drobnoustroje zawarte w pokarmie. Dzię­
ki t emu chroni organizm przed wirusami
i groźnymi bakteriami. Wysoka kwasowość
soku żołądkowego aktywuje zawarte w nim
enzymy, zapewniając prawidłowe trawienie
pokarmu.
Fot. 1.4. Żołądek Zbyt intensywne wydzielanie kwasu sol-
wydziela sok
nego do żołądka jest przyczyną nadkwasoty.
żołądkowy
o niskim pH
 ł · pruski i pruska biel

I
W wyniku zmieszania roztworu K.i[Fe 11 (CN) 6]
z roztwore m soli że la za(II I) lub roztwo-
ru K3[Fe 111 (CN)6] z roztworem soli żelaza(II)
w stosunku molowym 1 : 1 powstaje kolo- )
idalny roztwór tzw. rozpuszcza lnego błęki­
tu pruskiego o ciemnogranatowej barwie:
Fot. 1.5. Błękit pruski Fot. 1.6. Pruska biel
Fe3+ + K+ + [Fe 11 (C N)6] 4- = KFe 111 [Fe 11 (CN) 6]
Fe 2+ + K+ + [Fe 111 (CN)6]3- = KFe 11 [Fe 111 (CN) 6] z wiązku o wzorze K2Fe 11 [Fe 11 (CN) 6] i takiej
samej strukturze jak KFe 111 [Fe 11 (CN) 6]. Ponie-
Produkty obu reakcji o wzorze su-
waż obydwa atomy żelaza mają ten sam
marycznym KFe[Fe(CN)6], niezależnie od
stopień utlenienia, wymiana elektronów
sposobu otrzymywania, mają taką samą
pomiędzy nim nie zachodzi. Fakt ten wy-
strukturę przest rzenną. Ka żdy z atomów
jaśnia brak za barwienia związku . Związki
żelaza jest otoczony sześcioma grupami
Fe(II) w zetknięciu z powietrzem szybko
CN, a każda grupa CN sąsiaduje z jednym
utleniają się do związków Fe(III), dlatego
atomem Fe(II) i jednym Fe(III). Znajdujące
odcień otrzymanego osadu pruskiej bieli
się blisko siebie atomy żelaza(II) i że la za (III),
jest lekko niebieskawy.
pod wpły wem kwa ntów promieniowania
Błękit pruski po raz pierwszy został wy-
świetlnego, wymie niają między sobą elek-
trony, co decyd uje o charakterystycznej tworzony w 1704 roku przez niemieckie-
go filozofa, wynalazcę i alchemika Johan-
niebieskiej barwie tego związku.
W wyniku zm ieszania nadmiaru roztworu na Konrada Dippla podczas prowadzenia
soli żelaza(I II) z roztworem K.i[Fe 11 (CN) 6] lub prób nad uzyskaniem eliksiru nieśmier­
telności. Według innej wersji substa ncję
nadmiaru roztworu soli żelaza(II) z roztwo-
tę przypadkowo odkrył malarz Heinrich
rem K3[Fe 111 (CN)6l powstają nierozpuszczal-
Diesbach, który pracował wówczas w ber-
ne osady związków o takiej samej ciemno-
lińskim laboratorium Dippla. Kolor błękitu
granatowej barwie, odpowiednio: błękitu
pruskiego FeU1[Fe 11 (CN) 6h i błękitu Turnbulla pruskiego został przyjęty jako barwa mun-
durów pruskiej armii. Związek ten jest sto-
Fel [Fe 111 (CN)6h.
sowany jako farba.
W przypad ku zmieszania roztworu
~[Fe 11 (CN)6] z roztworem soli żelaza(II)
powstaje biały osad tzw. pruskiej bieli,

Leczenie farma kolog iczne tej choroby pole-

ga m.in. na stosowa niu leków za wierających
substancje o chara kterze zasadowym, zna-
nych pod nazwą antacid. W ich skład wchod zą
m.in. związki sodu, wapnia, glinu, magnezu
i bizmutu, których zadanie polega na zobo-
jętnianiu nadmiaru kwasu solnego, np.:

NaHC03(sl + HCl(aąl - NaCl (aąl + H20 (cl + C02(gl

Mg(OHh(s) + 2HCl(aq) - MgCb(aq) + 2H20(c)
Fot. 1.7. Żołni erz wojska pruskiego
 Gn.lp8
1

13
: 71
L-17
2
1,008
3 4

2 Li Be
6,941 9,012

11 12

Na Mg
q 10 11 12
3
- - - -- - ~10_ _......li..--

3
22,990 24,305

19 20

4 K Ca
39,098 40,078

37 38

Rb
5

55
85,468
56
~~J\
132,905 137, 2,

87 88

Fr
~~l
 18
2

He
15 16 17 4,003
8 9 10

7
o
15,999
1~98
•
~ 1: :

\S
16 17

C'
18

Q074 32,065
34 ':

4,922 78~~
1 52

Sb Te
111 760 127,600
\ 84 85 .

Bi Po A
t ) h
JQ891l'I
t"b (209 '
1101
"5 116 117

Uup\Uuh\Uus lJU

2.1. Właściwości wodoru . ............. 53

2.2. Metale bloku s . . ................. 58
2.3. Charakterystyka litowców ........ 62
2.4. Charakterystyka berylowców ..... 69
52---------=----- - - - - - - - - - - - - - - -- - - -- - - Rozdział 2 - -

11 Pierwiastki bloku s i ich związki

Do tej pory zdobyliście już wiedzę na temat właściwości wielu związków, np. tlenków,
kwasów, zasad i soli. Znacie dobrze budowę atomów, wiecie, jakie siły wiążą atomy two-
rzące niezwykle różnorodny świat substancji chemicznych. To jednak zaledwie skrawek
wiedzy wchodzącej w zakres chemii nieorganicznej. Do wyjaśnienia pozostaje jeszcze
inny problem: jak poznać właściwości aż 112 odkrytych pierwiastków?

Po pierwsze, zbadamy tylko wybrane pierwiastki, tzn. te, których znajomość jest nie-
zbędna podczas przygotowywania się do matury i do studiowania na kierunkach przy-
rodniczych. Po drugie, nie będziemy uczyć się właś ciwości każdego z nich po kolei, ale
wykorzystamy do tego najważniejszy przewodnik w chemii - układ okresowy.
Rolę układu okresowego najlepiej ukazują słowa Petera Atkinsa, profesora chemii na
Uniwersytecie w Oxfordzie:
,,Układ okresowy jest prawdopodobnie najważniejszą koncepcją stworzoną przez che-
mię, zarówno pod względem teoretycznym, jak i praktycznym. Sprawdza się na co dzień,
jako pomoc dla uczniów, ... a przede wszystkim porządkuje całą wiedzę chemiczną . Uka-
zuje, że[ ... ] materia to nie przypadkowe zbiorowisko niepowiązanych elementów, ale upo-
rządkowany zespó ł pierwiastków zbudowanych zawsze na podstawie tych samych zasad ".
1

Informacje na temat wybranych pierwiastków poprzedzimy charakterystyką całej

grupy, ukazując tym samym podobieństwa i różnice we właściwościach pierwiastków
tworzących jedną z 18 grup w układzie okresowym.
Aby nauka o nich była łatwiejsza, przypomnijcie sobie treści rozdziałów z pierwszej
części podręcznika: 2.4. Klasyfikacja pierwiastków chemicznych oraz 10.2.5. Obsadzanie
orbitali atomowych.
Wędrówkę przez układ okresowy podzielimy na trzy etapy, w zależności od tego, jakim
typem orbitali atomowych są opisywane elektrony walencyjne atomów poszczególnych
pierwiastków. Bę dą więc to wybrane pierwiastki bloków: s, p i d.
Przyna leżność do bloku s jest uwarunkowana konfiguracją elektronową elektro -
nów walencyjnych tych pierwiastków. Można ją przedstawić następująco: wodór - ls 1 ,
litowce - ns1, berylowce - ns2 , hel2 - ls2, gdzie n oznacza główną liczbę kwantową, a tym
samym numer okresu, w którym znajduje się dany pierwiastek.

Na początku poznamy wodór. Ze względu na swoje właściwości nie jest on zaliczany

do żadnej grupy układu okresowego.

1
Peter Atkins, Kra ina pierwiastków, Wydawnictwo CIS, Warszawa 1996 r., str. 8.
Właściwości tego pierwiastka poznamy, o m aw i ają c cechy charakterystyczne gazów szlachetnych.
2
- Poznaj emy pierwiastk i i z wi ązk i chemi czne - - - -- - -- - - -- ---------- 53

flll Właściwości wodoru

2.1.1. Wystę powanie wodoru i historia jego odkrycia
Otrzymywanie wodoru jako pierwszy opisał słynny alchemik Paracelsus (1493-1541).
Wrzucał on metale do kwasów i zbierał wydzielający się gaz. Eksperymenty te powtórzył
w 1671 roku Robert Boyle [czyt. Bojl), który przedstawił wybuchowe właściwości mieszaniny
wydzielanego gazu z powietrzem. Za odkrywcę wodoru przyjmuje się jednak Henry'ego
Cavendisha. W 1766 uznał on wydzielający się gaz za „żywioł palności". Ostatecznie sub-
stancję tę zaliczono do pierwiastków dopiero w wyniku badań Antoine'a Lavoisiera [czyt.
Antłana Lawuazjera) w 1783 roku.
Jędrzej Śniadecki w podręczniku Poczq.tki chemii (1816 rok) tak opisuje właściwości
wodoru: ,,Dajemy drugiemu pierwiastkowi wody nazwisko wodorodu (hydrogenium),
ponieważ jest niewątpliwie składającą jej częścią. Jest on zawsze w stanie gazu ... Dawniejsi
autorowie nazywali go powietrzem palnym".
Nazwę „wodór" nadała temu pierwiastkowi Polska Akademia Umiejętności w roku 1900.

Henry Cavendish [czyt. Kawendisz) urodził się w 1731 roku w Anglii

w rodzinie arystokratycznej. Studiował na Uniwersytecie w Cambridg e,
który jednak opu ścił przed uzyskaniem dyplomu. Dzięki odziedziczonej
fortunie założ ył własne laboratorium. Do najważniejszych jego osią­
gnięć należą:
• otrzyman ie wodoru,
• oznaczen ie s kładu powietrza,
• oznaczen ie składu wody.
Jako pierwszy w miarę dokładnie wyznaczył masę Ziemi, używając
skonstruowa nej przez siebie wagi skręceń. Prowadził również badania
nad elektrycznością; ustalił wielkość sił przyciągania i odpychania się Henry
ładunków. Cavendish
W życiu prywatnym był uznawany za dziwaka, nie miał żadnych przy- (1731 - 1781)
jaciół. Całe
dnie spędzał w swoim laboratorium. Wiele jego odkryć nie
zostało przez niego ogłoszonych, poznano je dopiero po śmierci uczo-
nego. Wtedy też z pieniędzy naukowca ufundowano placówkę badaw-
czą na Uniwersytecie w Cambridge - Cavendish Laboratory.

Wodór należy do najbardziej rozpowszechnionych pierwiastków we Wszechświecie;

jedna z teorii głosi, że powstał w chwili Wielkiego Wybuchu. Stanowi on 89% wszystkich
atomów. Na Ziemi w stanie wolnym występuje go bardzo mało ze względu na fakt, że
cząsteczki H2 są niezwykle lekkie (p = 0,08988 kg/m 3) . Niewielkie ilości wodoru znajdują
się w górnych warstwach atmosfery oraz towarzyszą erupcji wulkanów, a także wydzielają
się w okolicach term, czyli gorących źródeł.
Wodór jest składnikiem związków chemicznych, przede wszystkim wody, a także za-
sad, kwasów oraz większości związków organicznych. Zbadano, że stanowi on 10% masy
ciała ludzkiego.
5 4 ..__ _ __ _ __ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ __ __
R ozdzia ł 2 --

Wodór występuje w postaci dwóch trwałych izotopów:

1
H - prot (99,984%)
2
H (D) - deuter (0,016%)
oraz jednego n ietrwałego, powstającego pod wpływem promieniowania kosmicznego - jest
to tryt 3H (T). C ałkowitą masę trytu na Ziemi szacuje się na około 3,5 kg.
Wodór to pierwiastek, którego atom ma najprostszą budowę. W skład jądra wchodzi
1 proton, a w chmurze elektronowej znajduje się 1 elektron. Jak już wiecie, występuje
w postaci cząsteczek dwuatomowych Hz. Elektrony walencyjne atomów wodoru tworzą
silne wiązanie kowalencyjne:
H: H

2.1.2. Otrzymywanie i właściwości wodoru

Na skalę przemysłową wodór otrzymuje się:
• przepuszczając parę wodną nad rozżarzonym węglem:
Cc,J + H2OcgJ = COcgJ + H2cgJ

• w reakcji katalitycznej pary wodnej z metanem:

Ni
CH4(gl + H2OcgJ = COcgJ + 3H2cgJ

W jej wyniku powstaje gaz syntezowy, stosowany do produkcji wielu związków organicz-
nych. Uzyskany w tej reakcji CO można poddać dalszej katalitycznej przeróbce w celu
otrzymania wodoru:

• w wyniku elektrolizy wody (przypomnij sobie rozdział 8.3 z pierwszej części pod-
ręcznika) . Tą metodą otrzymuje się wodór o dużej czystości, jednak opłaca się ona
tylko w tych krajach, w których jest tania energia elektryczna.

Obecnie chemicy poszukują metody, w której rozkład wody następowałby pod wpły­
wem energii słonecznej:

W laboratorium już niejednokrotnie otrzymywa-

liście
wodór, np. w reakcji metali aktywnych z wodą
czy metali o ujemnym potencjale elektrochemicznym
z kwasami, np.:
2Na + 2H2O = 2NaOH + H2
Mg + H2SO4 = MgSO4 + H2

Fot. 2.1. Reakcja magnezu z kwasem siarkowym(VI)

- Poznajemy pierwiastki i związki chemiczne - - - - - - - - - -- ------------- 55

Aby poznać właściwości fizyczne i chemiczne wodoru, wykonamy proste doświadczenie.

~ Doświadczenie 2.1.
~ Otrzymywanie wodoru
Do probówki z bocznym tubusem (na który nałożono gumowy wężyk) wrzuć nieco cynku lub
... ,

magnezu, a następn ie wlej rozcieńczony kwas solny. Szybko zamknij probówkę korkiem. Pierwsze
pęcherzyki wydzielającegą się gazu wypuść na zewnątrz, a następnie napełnij nim probówkę,
w której znajduje się woda O . Po napełnieniu probówki gazem przybliż do jej wylotu palące się
łuczywko fi. -. ,

-wodór

zapa lone
łuczywko

Cynk bardzo energ icznie reaguje z kwasem solnym (chlorowodorowym):

Zn+ 2HCI = ZnCli + H2
Wodór to gaz bezbarwny, bez zapachu, w wodzie praktycznie nierozpuszcza lny. Odznacza s i ę
palnością, pali się jasnoniebieskim płomieniem. Spala się wybuchowo (z charakterystycznym
dźw i ękie m), tworząc wodę :

Reakcja ta jest silnie egzoenergetyczna, jednak musi być zainicjowana przez ogrzanie.

Szczególnie groźna jest reakcja spalania wodoru w przypadku stosunku objętościowego

wodoru do tlenu 2 : 1. Jest to mieszanina wybuchowa, zwana popularnie mieszaniną
piorunującą .
Konfigurację elektronową atomu wodoru przedstawia zapis:
[H]; ls 1

Wynika z tego fakt, że wodór w związkach chemicznych występuje przede wszystkim na

I stopniu utlenienia, tylko w wodorkach niektórych metali przyjmuje stopień utlenienia -1.

Najbardziej rozpowszechnionym związkiem wodoru na Ziemi jest woda. Budowę czą­

steczki tego związku poznaliście podczas omawiania elementów mechaniki kwantowej.
Zapewne pamiętacie, że ciekawe i niezwykłe właściwości wody są uwarunkowane między
innymi budową jej cząsteczek i rodzajem wiązań. To właśnie specyficzna budowa decy-
55...__ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _
Rozdzia ł 2 --

duje o zdolnoś ci cząsteczek wody do asocjacji i tworzenia wiązań wodorowych, mających

wpływ na jej właściwości. Przypomnijmy niektóre z nich:
• ciekły stan skupienia w warunkach normalnych,
• wysokie ciepło parowania,
• wysoka temperatura wrzenia,
• największa gęstość w temperaturze 4°C (277 K).
Woda jest również substratem (np. procesy hydrolizy) i produktem (np. reakcje zobo-
jętniania) wielu reakcji chemicznych, a także czynnikiem warunkującym prawidłowy
przebieg różnych procesów (np. dysocjacja elektrolityczna). To bardzo pobieżne wyliczenie
procesów i reakcji, w których bierze udział woda, pozwoli uzmysłowić sobie, że jako zwią­
zek chemiczny woda nie jest wam obca. Wiele takich reakcji poznamy jeszcze w trakcie
nauki chemii n ieorganicznej i organicznej.
Czysta chemicznie woda powstaje podczas reakcji spalania wodoru. W przyrodzie
w postaci wód słodkich, słonych, wiecznych lodowców czy pary występują ogromne ilo-
ści wody, ale nie jest to czysta substancja. Zawiera bowiem różne inne związki. Są to
zatem roztwory, czyli układy znane wam z nauki chemii. Zapamiętajmy także, że woda
jest głównym składnikiem organizmów żywych. W niektórych wypadkach jej zawartość
dochodzi nawet do 98%. Nic więc dziwnego, że o wodzie usłyszycie jeszcze nie tylko na
lekcjach chemii, ale również na innych przedmiotach przyrodniczych.

2.1.3. Zastosowanie wodoru

Wodór jest gazem o najmniejszej gęstości i dlatego dawniej napełniano nim sterowce
pasażerskie. Jednak ze wzglę du na wybuchowy charakter jego reakcji spalania nie używa
się go już do tego celu.

- ciekawostka
Niemiecki st erowiec pasażerski Hindenburg był
statkiem powietrznym o dużej sile nośnej dzięki za-
stosowaniu wodoru. To największy sterowiec w historii
(długość 245 m, średnica 41 m) . Zawierał 200 tys. m
3

wodoru w 16 zbiornikach. Osiągał maksymalną pręd ­

kość 135 km/h. W 1936 roku statek wykonał 17 lotów
przez Atlantyk, w tym 1O lotów do USA i Brazylii. Po-
dróż przez Atlantyk w rekordowo krótkim czasie trwała
wówczas 5 dni, 19 godzin i 51 minut. W dniu 6 maja Fot. 2.2. Katastrofa Hindenburga
1937 r., podczas cumowania na lotnisku w Lakehurst
w stanie New Jersey (USA) sterowiec spłonął. Katastrofa Hindenburga, z palnym gazem
noś nym - wodorem, zakońc zyła karierę sterowców w dziedzinie komunikacji pasażerskiej .
Obecnie sterowce wykorzystywane są m.in. w meteorolog_ii.
 - Poznajemy pierwiastki i zw iązki chemiczne - - - - - - - -- - - - - - - - - - 5 7

Wodór znalazł zastosowanie jako paliwo w silnikach rakietowych. Obecnie trwają

prace nad konstrukcją ogniw wodorowych, które stanowiłyby źródło energii dla różnych
silników. Miejmy nadzieję, że w XXI wieku wodór zostanie „ujarzmiony" i będzie nowym,
ekologicznym paliwem.
Izotop wodoru - tryt jest wykorzystywany w reakcjach termojądrowych, a deuter
służy do otrzymywania tzw. ciężkiej wody D20 stosowanej jako moderator w reaktorach
atomowych.
W naj większych ilościach wodór jest jednak wykorzystywany jako substrat do otrzy-
mywania wielu związków chemicznych.

utwardzanie
tłuszczów
lr...1/41 ~. HCI

. I.
I li ,
w hydro-
metalurgii
Rys. 2.1. Zastosowanie wodoru H2

1,--4( ZADANIA ))
1. Obli cz, ile gramów Zn, Mg, Ca trzeba użyć, aby w reakcji z kwasem solnym za każdym razem
otrzymać 20 dm 3 wodoru (warunki normalne). Należy założyć, że każda reakcja zachodzi
z ? O - procentow ą wydajnością.

2. Dobierz za po mocą bilansu elektronowego współczynniki stechiometryczne w równaniu

rea kcji :

3. Korzystając z róż nych ź ródeł informacji, przedstaw główne przyczyny skażenia środowiska
wod nego oraz rolę chemii w eliminowaniu tych zagrożeń.
58---------- - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Rozdział 2 -~

fłl Metale bloku s

Naszą w miarę systematyczną wędrówkę przez układ okresowy rozpoczniemy od pozna-
nia właściwości pierwiastków bloku s, czyli litowców i berylowców3.
Przynależność do bloku sjest uwarunkowana konfiguracją elektronową elektronów wa-
lencyjnych tych pierwiastków, którą można przedstawić następująco: litowce - ns1, be-
rylowce - ns2 , gdzie n oznacza główną liczbę kwantową, a tym samym numer okresu,
w którym znajduje się dany pierwiastek.
Analiza konfiguracji elektronowej pierwiastków 1. grupy pozwala na stwierdzenie, że ich
atomy, dążąc do uzyskania trwałej konfiguracji najbliższego gazu szlachetnego, łatwo oddają
jeden elektron, a pierwiastków 2. grupy - dwa. Stąd wynika znany wam już fakt, że litowce
w związkach chemicznych występują wyłącznie na I, a berylowce na II stopniu utlenienia.
Litowce i berylowce są typowymi metalami.
Metale - zarówno te z bloku s, jak i inne (poznamy je później), charakteryzują się
specyficznymi właściwościami, takimi jak np. metaliczny połysk, ciągliwość, kowalność,
dobre przewodnictwo elektryczne i cieplne. Wynikają one przede wszystkim z budowy
metali, a ściśle mówiąc z występowania tzw. wiązania metalicznego.
Metal stanowi uporządkowaną sieć przestrzenną składającą się z jonów dodatnich
(tzw. zrębów atomowych), pomiędzy którymi znajdują się swobodnie przemieszczające
się elektrony walencyjne, tworząc tzw. gaz elektronowy. Ilustruje to poniższy schemat:

Ag+ Ag+ Ag+ Ag+

elektrony tworzące gaz elektronowy

Ag+ zręby atomowe

Ag+ Ag+ Ag+ Ag+

Rys. 2.2. Modelowe ujęcie wiązania metalicznego

Gaz ten może poruszać się w przestrzeni w dowolnym kierunku, stąd też metale są
dobrymi przewodnikami elektryczności i ciepła.
Również na skutek tego, że warstwy sieci mogą „ślizgać się" po sobie, metale są ciągliwe
(odkształca nie pod wpływem naprężeń), a także kowalne (odkształcanie pod wpływem
ciśnienia).
W tabeli 2 .1 zestawiliśmy wybrane właściwości pierwiastków i związków chemicznych
w stanie stałym, oraz występujące w nich różne typy wiązań . Ułatwi nam to zrozumienie
niektórych właściwości pierwiastków i związków chemicznych, które poznamy na naj-
bliższych lekcjach.

3
Do pierwiastków bloku s należy również hel, ale pierwiastek ten poznamy, omawiając właściwości gazów szlachetnych.
- Poznajemy pierwiastki i związki chemiczne - - - - -- -- - - - -- -- - - - - 59

Przewodnictwo
Typ wiązań Twardość Wytrzymałość P rz y kład y
elektryczne

atomowe du ża duża nie przewod zą diame nt, węg li k

prądu krzemu

j onowe ś re dni a ś re dni a stopion e oraz ha logenki i t lenki

rozpuszczone litowców
wH 20
p rze wodzą prą d

meta liczne zróż ni co w a n a z róż nicowana bardzo dobre litowce,

(ci ą gliwe beryl owce, gli n
i kowa lne) itp.

Tab. 2.1. Wybrane właś ciwo ś ci substancji w za leżności od typu wiąza ni a

Ucząc się elektrochemii, zwracaliśmy uwagę na różną aktywno ść metali, która między
innymi przejawia się w ich reakcji z wodą czy kwasami.

Wykonajmy teraz doświadczenia, które pozwolą nam schara kteryzować aktywno ść

chemiczną
litowców i berylowców.

~ Doświadcze ni e 2.2
~ Rea kcje litowców i berylowców z wodą
Na płycie grafoskopu ustaw cztery krystalizatory z wodą z dodatkiem fenoloftaleiny. Wrzuć do nich
po małym kawałku sodu, potasu i wapnia (metale należy wcześniej osuszyć za pomocą bibuły) oraz
niewielką ilość magnezu.

~
H,O+
fenoloftaleina .
~
~
CJ '< _
. .·. .-/i.~~, H,O + li
fenoloftal eina• ~

H,O + li
feno loftaleina• ~

We wszyst kich przypadkach wyd z i e l ają s i ę p ęc h e rzyki bezbarwnego gazu, a fenoloftaleina

zmienia barwę na ko lor ma linowy.
Sód reag uje z wodą gwałtowni e, topi s i ę, pływa po powierzchni wody, słychać syczenie. Potas
reaguje z wodą j eszcze g wałtowni ej, ulega zapaleniu. Wa pń wrzucony do wody reaguje z nią „
 6 0 - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- Rozdział 2

wolniej niż sód i potas. Reakcja magnezu z wodą o temperaturze pokojowej zachodzi bardzo
wolno. Wyraźne objawy reakcji są widoczne dopiero po ogrzaniu układu.
,. Reakcje bada nych metali z wodą są reakcjami egzotermicznymi. Produktami reakcji Na, K, Ca i Mg
z wodą są zasady oraz wodór. Wydzielający się w reakcji potasu z wodą wodór ulega zapaleniu.
2Na + 2H 20 = 2NaOH + H2i Ca+ 2H 20 = Ca(OHh + H2i
•
2K + 2H20 = 2KOH + H2i Mg + 2H 20 = Mg(OHh + H2i
Wydzielanie wodoru zachodzi z różną szybkością. Badane metale możemy więc uszeregować
• według wzrastającej aktywności:
• Mg < Ca < Na < K

Uogóln iając wyniki do świadczenia, możemy stwierdzić, że litowce są metalami bar-

dzo aktywnymi, a ich aktywność rośnie wraz ze wzrostem liczby atomowej, natomiast
berylowce wykazują mniejszą aktywność, ale również rośnie ona wraz ze wzrostem liczby
atomowej. Wzrost aktywności w grupach jest spowodowany między innymi wzrostem
promienia atomowego, co z kolei przyczynia się do zmniejszenia energii potrzebnej do
oderwania elektronów walencyjnych. Tak duża aktywność sodu, potasu i wapnia sprawia,
że metale te przechowuj emy w zamkniętych naczyniach pod naftą.

Fot. 2.3. Sód Fot. 2.4. Potas Fot. 2.5. Wapń

Duża aktywność litowców i berylowców powoduje, że pierwiastki te nie występują w przy-

rodzie w stanie wolnym, a jedynie wchodzą w skład licznych minerałów. Nazwy i skład
najważniejszych minerałów sodu i potasu oraz wapnia i magnezu ilustrują tabele 2.2 i 2.3.

MINERAŁY SODU I POTASU

Wzór chemiczny Nazwa systematyczna Nazwa minerału 4

NaCI chlorek sodu halit (sól kamienna)

NaN03 azotan(V) sodu saletra chilijska (nitratyn)

KCI chlorek potasu sylwin

KN03 azotan(V) potasu sal etra indyjska (nitryn)

Tab. 2.2. Wzory i nazwy wybranych m i ne r ałów sodu i potasu

Obowiąz ują nas nazwy chemiczne, a nazwy m in era łów podane w tabelach są dla osób zainteresowanych .
4
· Poznajemy pierwiastki i zw i ązk i chemiczne - - -- - - - - - - -- - - - - - - - 61

MIN E RAŁY MAGNEZU I WAPNIA

Wzór chemiczny Nazwa systematyczna Nazwa minerału

Mg(Q3 w ę gl a n mag nezu magnezyt

MgCQ3 · CaC03 węg l an magnez u -węg l a n wapnia (1/1) dolom it

Ca50 4 siarcza n(VI) wapnia anhydryt

siarczan(VI) wapnia-woda (1/2) gips

Ca3(P0 4h fosfora n(V) wapnia fosforyt

Ca3(P0 4h · CaF2 fosfora n(V) w ap nia-fluorek wapnia {1/1) apatyt

węg l a n wapnia kalcyt, aragonit

Tab. 2.3. Wzory i nazwy wybranych miner a łów magnezu i wapnia

Należy pam iętać, że występujące w przyrodzie minerały nie zawsze są czystymi sub -
stancjami chemicznymi.

Pokłady soli kamiennej stanowią wa żne

bogactwo naturalne kraju. Rysunek obok po-
kazuje rozmieszczenie największych złóż soli
kamiennej w Polsce.
Węglan wapnia tworzy z kolei rozleg-
łe masywy górskie. W Polsce występuje
np. w Górach Świętokrzyskich, Pieninach, na
Górnym Śląsku , w Karpatach czy na Wyżynie
Lubelskiej. Jest on również składnikiem szkie-
letów zewnętrznych różnych zwierząt b ezkrę­
gowych. Metamorficzny węglan wapnia znany
jest jako marmur.
Rys. 2.3. Zło ż a soli kamiennej w Polsce

Fot. 2.6. Halit, NaCI Fot. 2.7. Kalcyt, CaC0 3

6 2 - -- - - - - - - - - -- - - -- - - - - - - - - - - - - - Rozdział 2

fi! Charakterystyka litowców

W skład pierwszej grupy wchodzą następujące pierwiastki: lit, sód, potas, rubid, cez oraz
fra ns. Ich zawartość w skorupie ziemskiej ilustruje poniższy schemat.

• SÓD - 2,6% wagowych duży udz i ał

pozostałe pierwi astki w budowie skorupy
tworzące skor up ę z i e m ską • POTAS - 2,4% wagowych ziemskiej
ok. 94%

• RUB ID } niewielki udz i ał

• LIT i lości
CEZ ś l a d owe w budowie skorupy
• FRANS Z1emsk1eJ

[ Poj awia sięw przyrodzie Jako produkt naturalnych

przem ian pierwiastków prom ieniotwórczych.
Rys. 2.4. Zawartość litowców w skorupie ziemskiej

Lit tworzy dwa trwałe izotopy - 6 Li i 7Li, sód jeden - 23 Na, potas dwa - 39K i 41 K, rubid jeden
- Rb, cez również jeden - 133 Cs. Z kolei frans nie występuje w postaci trwałych izotopów.
85

Został on odkryty dopiero w 1939 roku w produktach przemian promieniotwórczych aktynu.

Litowce są metalami lekkimi (lit, sód i potas mają gęstość mniejszą od gęsto ści wody),
miękkimi (dają się kroić nożem), barwy srebrzystej, przewodzą prąd elektryczny i ciep ło ,
charakteryzują się dużą aktywnością chemiczną, która rośnie wraz ze wzrostem liczby
atomowej. Należą do pierwiastków o najmniejszej elektroujemności (EF,= 0,7).

2.3.1. Otrzymywanie sodu i potasu

Sód i potas zostały otrzymane przez Humphreya Davy'ego w roku 1807 wyniku elek-
trolizy odpowiednich soli czy wodorotlenków. Nazwa „sód" pochodzi od ~yrazu „soda",
natomiast nazwa łacińska potasu od arabskiego słowa al kalia, co oznacza '~~iół'. Z kolei
nazwy angielska i polska pochodzą od słowa „potaż". Wiążą się one z dawnym-sjsobem
otrzymywania węglanu potasu (potażu) z popiołu roślinnego.

Humphry Davy [czyt . Hamfrej Dejwy) urodz ił się w 1778 r ku

w Kornw al ii (Ang lia). W latach 1801 - 1813 był profesorem w Król ew -
skim Instyt ucie Wielkiej Brytan ii. W roku 1803 zos tał c złonkiem Towa-
rzystwa Królew skiego, a późn i ej j ego p rzewodnic zącym . Do n ajwięk­
szych osiągnięć Davy'ego należą: otrzymanie sodu, potasu, wapnia,
strontu, baru i magnezu oraz uznanie chloru, odkrytego przez Karla
Scheelego [czyt. Szilego), za pierwiastek. S kon struował on także bez-
pieczną l ampę górniczą, od jego nazwiska zwa n ą lampą Davy'ego.
Zmarł w 1829 roku w Genewie.
- Poznaj emy pierwiastki i związki chemiczne - -- - - - - -- - -- - - - - - - - - 63

Czysty sód i potas otrzymuje się w procesie elektrolizy stopionych soli lub wodorotlen-
ków (patrz rozdział 8.3 tom 1).

2.3.2. Właści wości oraz zastosowanie sodu i potasu

W celu poznania właściwości sodu i potasu wykonajmy doświadczenie.

~ Doświadcze nie 2.3

~ Zachowanie się sodu w powietrzu
la pomocą szczypiec chwyć kawałek sodu. Osusz go bibułą filtracyjną i połóż na szalce Petriego.
Sód przekrój nożem i obserwuj jego powierzchn ię. ,.
Uwaga! Sodu nie wolno dotykać palcami. Nawet ślady wilgoci mogą spowodować reakcję opisaną
w doświadczeniu 2.2.

Na I
,'I

\
\

Po przekrojen iu kawałka sodu obserwujemy jego srebrzystą barwę i metaliczny połysk, który ....,,
I

bardzo szybko zanika, a sód pokrywa się jasnożółtym nalotem nadtlenku sodu Na20 2:
2Na + 02 = Na202

Nadtlenek sodu reaguje z tlenkiem węgla(IV) z powietrza:

2Na20 2+ 2C02 = 2Na2C03 + 0 2

Tę właściwość nadtlenku sodu wykorzystuje się w aparatach odświeżających powietrze.

Wiąże on C02, a powietrze wzbogaca się w tlen.
Podobnie zachowuje się potas - pozostawiony na powietrzu pokrywa się bardzo szybko
nalotem. W przypadku potasu powstaje ponadtlenek potasu - K02.
K + 0 2 = K02

Aby otrzymać tlenek sodu czy potas~, musimy działać na związki otrzymane w reakcji
z tlenem nadmiarem danego metalu:
Na20 2 + 2Na = 2Na20
nadtl enek sodu tlenek sodu

ponadtlenek nadtlenek
potasu potasu

K20 2 + 2K = 2K20
tlenek potasu
64 ~ - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- R ozdział 2

Metaliczny sód znajduje zastosowanie w przemyśle przede wszystkim do produkcji

nadtlenku sodu i cyjanku sodu (NaCN). Jest używany także jako reduktor, szczególnie
w chemii organicznej. Wykorzystuje się go jako środek chłodzący w reaktorach jądrowych.
Metaliczny potas ma mniejsze zastosowanie niż sód. Używa się go w laboratoriach do
oczyszczania benzenu oraz jako katalizatora w reakcjach polimeryzacji. Jony K+ oraz Na+
są konieczne do utrzymania potencjału czynnościowego błon komórkowych i są odpo-
wiedzialne za właściwą pracę serca. Prawidłowe stężenie Na+ i K+ u dorosłego człowieka
wynosi odpowiednio 140 i 4 mmol/dm 3 •

Najważniejsze związki sodu i potasu

Najważniejszy związek, jaki tworzy sód,
to chlorek sodu NaCl. Jest on substan-
cją krystaliczną. W przyrodzie występuje
w postaci złóż soli kamiennej, które czasem
przyjmują formę sześcianów o krawędziach
dochodzących do kilkunastu centymetrów.
Takie kryszt~ły można oglądać np. w Gro-
cie Kryształowej w kopalni soli w Wieliczce.
W warunkach naturalnych NaCl wy-
stępuje także m.in. w wodzie morskiej
Fot. 2.8. Kopalnia soli w Wieliczce i w solankach, gdzie przyjmuje postać jo-
nów. Chlorek sodu ma duże zastosowanie
w przemyśle sp o żywczym zarówno jako przyprawa, jak i środek konserwujący. Sól ta jest
podstawą wielu gałęzi przemysłu jako substrat do produkcji następujących substancji:

mydła
G·
• ~-
Na . '...,·

HCI NaCI
NaOH

Rys. 2.5. Zastosowanie chlorku sodu NaCl

Chlorek sodu służy również do otrzymywania tzw. mieszanin chłodzących. Zmieszany

z lodem tworzy mie szaninę o temperaturze krzepnięcia około - 20°C (253 K).
Chlorek potasu KCl ma mniejsze zastosowanie - wykorzystuje się go do produkcji
nawozów sztucznych oraz specjalnych mydeł miękkich.
Poznajemy p ierwiastki i z w iąz ki chem iczne - - - - - - - - -- - -- - -- - --- 65

Inne sole sodu, które mają ważne znaczenie, to węglany. Do najważn iej szych należą
węglan i wodorowęglan sodu: Na2C03 i NaHC03.
Węglan sodu, pospolicie zwany sodą, to biały proszek dobrze rozpuszczalny w wodzie.
Tworzy sole uwodnione, a najbardziej znaną jest Na2C03· 10 H20 (węglan sodu- woda (1/10)),
zwana również sodą krystaliczną . Dawniej stosowana była jako środek piorący, obecnie ma
szerokie zastosowanie w różnych gałęziach przemysłu do produkcji:

\~ )
'[ '
.!i
'·-
~

szkła
C Na2C03 papieru

z miękczacz y
wody mydła
- środków
piorących

Rys. 2. 6. Zastosowan ie węglanu sodu Na 2 CO 3

Wodorowęglan sodu, którego nazwa handlowa to soda oczyszczona, jest białą substan-
cją rozpuszczalną w wodzie. Podgrzewany NaHC03ulega rozkładowi:

2NaHC03 = 2C02 + H 20 + Na20

Wodorowęglan sodu znajduj e zastosowanie jako składnik:

napoj ów proszków
gazowanych do pieczeni a

gaś ni c z miękczacz y
pianowych wody

Rys. 2.7. Zastosowanie wo do rowęg l anu sodu NaHCOJ

66------------- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - Rozdzia ł 2

Duże
znaczenie w przemyśle ma również węglan potasu K2C03zwany potażem . Stosuje
sięgo do produkcji szkła, środków piorących, mydła, ceramiki i powłok emalierskich.
Azotany(V) potasu KN03i sodu NaN03 wykorzystuje się do produkcji nawozów sztucz-
nych. Ich nazwa zwyczajowa to saletry: indyjska (potasowa) i chilijska (sodowa). Oprócz
tego KN03 stosuje się do wyrobu prochu strzelniczego i jako środek konserwujący, przede
wszystkim przetwory mięsne, natomiast NaN03 służy do wyrobu leków, farb i emalii.
Zarówno azotan(V) potasu, jak i azotan(V) sodu są silnymi utleniaczami. Azotan(V)
potasu podczas ogrzewania ulega rozkładowi według równania:
2KN03 = 2KN02 + 0 2
Podczas silnego ogrzewania produktami rozkładu są tlen, azot i tlenek potasu:
4KN03 = 502 + 2N2 + 2K20

W toku dalszej nauki będziecie kilkakrotnie wykorzystywać utleniające właściwości KN0 3.

Wszystkie sole sodu są rozpuszczalne w wodzie, a jeżeli pochodzą od słabych kwasów,

to ich roztwory wodne wykazują odczyn zasadowy. Omówimy jeszcze właściwości wo-
dorotlenków: sodu - NaOH i potasu - KOH. Ich roztwory otrzymaliście już kilkakrotnie
w reakcji sodu i potasu z wodą. Wiecie również, że należą one do najsilniejszych zasad.
NaOH nazywany bywa w technice sodą żrącą, natomiast KOH potażem żrącym.
O ich właściwościach przekonamy się, wykonując proste doświadczenia.

~ Doświadcze nie 2.4

LUJ Ba9anie właściwości wodorotlenku sodu i wodorotlenku potasu
Na dwa szkiełka zegarkowe nasyp niewielką ilość wodorotlenku sodu i wodorotlenku potasu.
Porównaj wygląd substancji po ok. 7ominutach Di
po ok. 20 minutach łł.

NaOH

(.,)
KOH
r.
2
I

Obie substa ncje mają barwę białą, po pewnym czasie zaczynają się powoli rozpływać. Dziej e się
tak dlatego, ponieważ wodorotlenki te wykazują silne właściwości higroskopijne, czyli skłonn o ść
do pochła niania wody lub pary wodnej .
- Poznajemy pierwiastki i związki chemiczne - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 6 7

Właś ciwość tę wykorzystuj e się, stosuj ąc wodorotlenki sodu i potasu jako ś rodki
osuszające .
Wykonajmy jeszcze jedno doświadczenie.

~ Doświadczenie 2.5
l!:!J Rozpuszczanie wodorotlenku sodu w wodzie
Do zlewki wlej ok. 25 cm 3 wody o tempera turze pokojowej i wsyp ok. 1 grama wodorotlenku sodu
(lub wodorotlenku potasu). Za war tość zlewki zamieszaj . Dotknij ścianek zlewki, a następn ie dokonaj
pomiaru temperatury otrzym anej mieszaniny.

H20

Wodorotlenek sodu ba rdzo dobrze rozpuszcza si ę w wodzie. Zlewka s i ę rozgrzewa, a termometr

wskazuje wzrost tempe ratury. Możemy więc wyciągnąć wniosek, że rozpuszczanie wodoro-
tlenku sodu w wodzie jest procesem egzotermicznym. Podobnie jest w przypadku KOH.

NaOH i KOH otrzymuje się na skalę tech niczną najczęściej drogą elektrolizy odpowied-
nich chlorków. NaOH jest ważnym odczynnikiem chemicznym i surowcem do produkcji:

celulozy

sztucznego
gumy j edwabiu
Rys. 2.8. Zastosowanie wodorotlenku sodu NaOH
 6 8 - - - -- - - - - - - - - -- - - -- - - - - - - - - - - --
ciekawostka
Wodorotlene k litu jest stosowany w stat-
kach kosmiczn ych do usuwania wydychanego
przez kosmona ut ów C02. Reakcja zasady z tlen-
kiem kwasowym zachodzi według równania:
2LiOH,,1 + C02(g) - LiiC03(s) + H20 (c)
Fot. 2.9. LiOHc, 1oczyszcza powietrze w wahadłowcach
Rozdział2 T
2.3.4. Wykrywanie litowców
Podstawą identyfikacji litowców jest
tzw. analiza płomieniowa. Polega ona
na tym, że atomy po dostarczeniu
energii przechodzą w nietrwały stan
wzbudzony, a następnie oddają nad-
miar energii, emitując światło o cha-
rakterystycznej długości fali (barwie).
Ten typ analizy najczęściej wykorzy-
stuje się do wykrywania litowców
i berylowców.
Wykonajmy proste doświadczenie.

• ~ Doświadczenie 2.6
. ~ Barwienie płomienia przez związki litowców
Wyprażony pręcik platynowy zanurz w roztworze soli litu, a następnie wprowadź go do płomien ia
• palnika i obserwuj zmianę zabarwienia płomienia. Te same czynności wykonaj kolejno dla soli: sodu,

• potasu, rubidu i cezu.

Analiza płomien iowa litowców daje pożądane efekty, jeśli poddaje się jej sole niezanieczyszczone jonami sodu .
• Aby wyeliminować żó łte zabarwienie charakterystyczne dla jonów Na•, stosuje s ię szkło kobaltowe, które ab-

• sorbuj e światło o tej barwie.

Przed ko lejną próbą zawsze zanurz pręcik w roztworze HCI i wypraż w płomieniu palnika .
•
•
I
(
•
. I

•
•
•
.
•
•
•
• Sole litu barwi ą płomień palnika na karminowo, sodu na żółto, potasu na fi ol etowo, rubidu na
czerwonofioletowa, a cezu - fioletoworóżowa.
Poznajemy pierwiastki i związki chemiczne - - - - -- - - - -- - - - - - - - - - - - - - 6 9

(ZADANIA)}
1. Za pomocą równań reakcji przedstaw przemiany zaznaczone na poniższym schemacie.
potas ~ ponadtlenek potasu ~ nadtlenek potasu ~ tlenek potasu
1 : 3 41
~ - - - - - -- - - - -- - - - - - - ~ wodorotlenek potasu

2. W pięciu probówkach z najdują się wodne roztwory na stę pujących soli: Na 2S0 4, CH 3 COOK,
KCI, NaCI, Na2C03 • Zaproponuj sposób identyfikacji wyżej wymienionych roztworów, ma-
jąc do dyspozycji uniwersalny papierek wskaźnikowy, roztwór BaCb oraz pręcik platynowy
i palnik. Opisz tok postępowania, ilustrując go odpowi ednimi równaniami reakcji w formie
jonowej lub zazna cz, że reakcja nie zachodzi.

3. Za pomocą równań reakcji przedstaw przemiany zaznaczo ne na poniższym schemacie:

H2O CuSO4 ogrzewanie
Na ----+ A - - - + B - - - + CuO

},
D
Podaj nazwy substancji oznaczonych symbolami A, B oraz D. Dla reakcji utleniania-redukcji
wskaż utleniacz i redu ktor.

4. Wyjaśnij, dlaczeg o podczas elektrolizy wodnego roztworu NaCI na katodzie wydziela się
wodór, a nie sód. Napisz równania procesów elektrodowych. Oblicz, ile dm 3 wodoru (wa -
runki norma lne) wydzieli się podczas elektrolizy roztworu wodnego NaCI, jeże li na anodzie
wydzieliło się 3,5 g chloru.

5. Oblicz, ile moli, dm 3, cząsteczek wodoru wydzieli się w reakcji z wodą:

a) 2,3 g sod u, b) 1O g wodorku potasu.
Należy założyć, że każda reakcja zachodzi ze 100 -procentową wydajnością.

fll Charakterystyka berylowców

Pierwiastki stanowiące drugą grupę w układzie okresowym to: beryl, magnez, wapń,
stront, bar i rad. Noszą one również nazwę metali ziem alkalicznych. Pierwiastki te mają
dwa elektrony walencyjne, które stosunkowo łatwo oddają. Wynika stąd, że w związkach
chemicznych występują one wyłącznie na II stopniu utlenienia.
Berylowce to lekkie, srebrzystobiałe metale, aczkolwiek o większej gęstości niż litowce.
Są zaliczane do metali trudnotopliwych (np. temperatura topnienia wapnia wynosi aż
1123 K). Ich aktywność chemiczna rośnie wraz ze wzrostem liczby atomowej, toteż metale
te, począwszy od wapnia, muszą być przechowywane podobnie jak litowce pod warstwą
nafty lub oleju parafinowego (fot. 2.3, 2.4, 2.5).
70 ---- - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - Rozd z i ał 2 - -

2.4.1. Występ owanie berylowców

Zawartość berylowców w skorupie ziemskiej ilustruje poniższy schemat.

• MAGNEZ - 2,33% wagowych

• WAPŃ - 4,15% wagowych

niewielki udział
w budowie
j STRONT}
BAR
BERYL ,
il ości
skorupy ziemskiej RAD siadowe

Rys. 2.9. Zawartość berylowców w skorupie ziemskiej

Analiza przedstawionych danych wskazuje wyraźnie , że tylko wapń i magnez należą

do pierwiastków bardzo powszechnych w skorupie ziemskiej (wapń zajmuje piąte miejsce
wśród wszystkich pierwiastków).

2.4.2. Właści wości chemiczne wapnia i jego związków

Ze względu na to, że wśród berylowców ważne znaczenie mają związki wapnia, dlatego
przede wszystkim poznamy bliżej właściwości tego pierwiastka i jego połączeń.

ciekawostka ~ - - - - - - - - - - ~
Wapń jako pierwiastek był do XIX wieku praktycznie nieznany - znano natomiast
minerały tego pierwiastka - kalcyt i gips. Dopiero w 1808 roku Humphry Davy otrzymał
go przez elektrolizę stopionych soli, jednak czysty pierwiastek uzyskano na początku XX
wieku. Davy nazwał ten metal calcium (czyli 'meta l z wapna'). W języku polskim nowy
pierwiastek okreś lano najpierw wapnianem, wapniakiem, calcium, aż ostatecznie Emilian
Czyrn iański nadał mu nazwę„wapń''.

Wapń reaguje z wodą mniej gwałtownie niż litowce:

Ca+ 2H20 = Ca(OH)2 + H2i
Ulega również działaniu kwasów, wydzielając z nich wodór, np.:
Ca+ 2HC1 = CaCb + H2i

Wapń, podobnie jak i pozostałe berylowce, tworzy tlenek, który można otrzymać mię­
dzy innymi na drodze bezpośredniej syntezy:
2Ca + 0 2 = 2Ca0
 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ __ _ _____. 71
- Poznajemy pierwiastki i zw i ązk i che mi czne

Na skalę przemysłową tlenek ten otrzymuje się

przez rozkład węglanu wapnia (CaC03) w tempera-
turze oko ło 1200 K w specjalnych piecach zwanych
wapiennikami. Powstały w ten sposób tlenek wapnia
(CaO) nosi nazwę wapna palonego. Używa się go do
wyrobu wapna gaszonego, cementu oraz w metalurgii.
Na powietrzu wapno palone łatwo wiąże wodę
i tlenek węgla(IV), tworząc odpowiednio Ca(OH)2
i CaC03, dlatego też powinno się je przechowywać
w szczelnie zam kniętych, grubych, papierowych
workach.
Tlenek wapnia gwałtownie reaguje z wodą, w wy-
niku czego powstaje wodorotlenek wapnia:
CaO + H20 = Ca(OH)2
Fot. 2.10. Wapiennik z okolic Tyńca
W reakcji tej wydziela się stosunkowo duża ilo ś ć
ciepła.

Nasycony wodny roztwór Ca(OH)2nosi nazwę wody wapiennej. Wodorotlenek wapnia,

podobnie jak i wodorotlenki pozostałych berylowców (z wyjątkiem Be(OHh, który ma
właściwości amfoteryczne), należy do mocnych zasad 5 .
Wodorotlenek wapnia, zwany popularnie wapnem gaszonym, ma zastosowanie przede
wszystkim w budownictwie do otrzymywania zaprawy murarskiej, w skład której oprócz
wodorotlenku wapnia wchodzą piasek i woda. W trakcie twardnienia zaprawy murarskiej
zachodzą dwie reakcje chemiczne:

Ca(OH)2 + C02 = CaC03J + H20 (proces szybki)

(proces powolny)

Podczas procesu twardnienia zaprawy murarskiej

powstają sole: węglan wapnia i krzemian wapnia. Te-
raz bliżej zajmiemy się charakterystyką soli wapnia.
Węglany, fosforany(V) czy krzemiany berylowców
są nierozpuszczalne w wodzie. Aby się o tym przeko -
nać, wykonajmy doświadczenie .

Fot. 2.11. Zaprawa murarska

5
Mg(OH), jest trud no rozpuszczalny w wodzie, ale ta mała ilo ść, która ulega rozpuszczeniu, stanowi mocn ą z a sad ę .
Wodne roztwory soli magnezu i mocnych kwasów m aj ą w i ęc odczyn oboj ęt ny, p oni eważ nie ulegają hydrolizie.
 7 2 - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- Rozdział 2 --

~ Doświadcze nie 2.7

~ Wytrąca nie trudno rozpuszczalnych soli wapnia i magnezu
Do dwóch probówek wlej po ok. 2 cm 3 roztworów soli wapnia (np. chlorku wapn ia). Do pierwszej
probówki dodaj roztwór węglanu sodu, a drugiej roztwór fosforanu(V) sodu. Następnie do dwóch
probówek wlej po ok. 2 cm 3roztworów soli magnezu (np. chlorku magnezu) i tak jak w poprzedniej
próbie dodaj do nich roztwory Na2C03 i Na 3P04.

. roztwór

--,
Na 2CO3
roztwór roztwór
Na 2CO3
ł
roztwór

•
-
roztwór
CaCI,
roztwór
CaCl 2
li roztwór
MgCI,
roztwór
MgCI,

W każdej probówce wytrącił się osad trudno rozpuszczalnej soli. Przebieg tych procesów mo-

. żemy wyrazić za pomocą następujących skróconych równań jonowych:

ca 2+ + co?- = cac03! Mg 2+ + co?- = MgCO]!
• 3Ca 2+ + 2POt = Ca3(P04h! 3Mg 2+ + 2POt = Mg3(P04h!
•
Porównajmy jeszcze właściwości węglanu i wodorowęglanu wapnia.

r;-;i Doświadczenie 2.8

. ~ Otrzymywanie węglanu i wodorowęglanu wapnia

Do probówki z bocznym tubusem (na który nałożono gumowy wężyk) wsyp stały węglan sodu,
a następnie wlej kwas solny. Probówkę zamknij korkiem, a wylot wężyka umieść w zlewce z wodą
wapienną 0 . Uważnie obserwuj zm iany zachodzące w zlewce z Ca(OH)i po kilkunastu sekundach
wpro wadzania pęcherzyków gazu fi
i po upływie kilku minut li.
,.
.
•

.
. Na 2 CO 3
+ roztwór HCI

•
•
· Poznajemy pierwiastki i związki chemi czne - -- -- - - - - - - - - - - - - - 7 3

W wyn iku rea kcji Na 2C0 3z HCI wydziela się bezbarwny gaz:

Na2C03 + 2HCI = C02 i + H20 + 2NaCI

Wprowadzony do wody wapiennej C02 powoduje jej zmętnienie (wytrąca się osad).

Ca(OHh + C02= CaC03! + H20

Przepuszczaj ąc w dalszym ciągu C02, obserwujemy rozpuszczanie się osadu:

Ca(03 + C02 + H20 = Ca(HC03h

nierozpuszczalny rozpuszczalny
węglan wapnia wodorowęglan wapnia

Wszystkie węglany berylowców są trudno

rozpuszczalne w wodzie. Z wyjątkiem węglanu
berylu związki te w obecności CO2 przechodzą
w rozpuszczalne wodorowęglany. Procesy roz-
puszczania CaCO3 pod wpływem CO2 i H2O oraz
ponowne strącanie CaCO3zachodzą w przyrodzie
nieustannie. Wody podziemne zawierające dużo
CO2 rozpuszczają skały wapienne. Wydostając się
na powierzch nię, tracą CO2i przechodzą w nieroz- Fot. 2.12. Zjawiska krasowe
puszczalne węglany. Dzięki tym procesom na ścia­
nach jaskiń tworzą się piękne stalaktyty i stalag-
mity - nazwy te znacie zapewne z lekcji geografii.
W tym miejscu warto zapoznać się trochę bliżej
z właściwościami skał wapiennych. Jednym z bar-
dzo ważnych bogactw mineralnych są złoża wa-
pieni, których głównym składnikiem jest węglan
wapnia CaCO3.
Wapienie to skały osadowe. Pozbawione do-
mieszek przyj mują barwę białą. Najczęściej jednak
mamy do czynienia z wapieniami zabarwionymi
na różnorodne kolory. W Polsce występują głów­
nie koło Kielc, Krakowa i Częstochowy. Opactwo
tynieckie wzniesione jest nad Wisłą na skale wa-
piennej. Pieniny to również pasmo skał wapien-
nych. Wiele zabytków architektury zbudowano
właśnie z wapieni, np. Bramę Floriańską czy zamki
na Szlaku Orlich Gniazd.
Z przeobrażeń wapieni powstały marmury.
Fot. 2.14. Trzy Korony (Pieniny)
74------ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- Rozdział 2

Marmur (z greckiego marmaros) stosowany jest już od starożytności jako cenny mate-
riał budowlany, rzeźbiarski czy architektoniczny. Najbardziej znane marmury wydobywa
się w Carrarze we Włoszech i na chorwackiej wyspie Brac. W Polsce marmur jest wydo-
bywany wyłącznie w Sudetach - głównie w paśmie Śnieżnika.
Oprócz śnieżnobiałych marmurów znane są liczne odmiany barwne, których kolor
zależy od domieszek.

Fot. 2.1 5. Marmurowy sarkofag Fot. 2.16. Biżuteria z marmuru

Kreda jest odmianą wapieni. Powstała ze skorupek otwornic i pylistego kalcytu. Ma

właściwości kryjące , dlatego dodaje się ją do białych farb i past. Zmieszana z gipsem
służy do pisania na tablicy. Duże złoża kredy występują w Polsce w okolicach Chełma,
Zamościa i Siedlec.
Przypomnijmy jeszcze, w jaki sposób możemy wykazać, że w skład skały wapien-
nej (np. kredy) wchodzi węglan wapnia. Wystarczy umieścić badaną próbkę w probówce
i podziałać na nią kwasem solnym. Obserwowane pienienie się zawartości probówki jest
wynikiem reakcji zachodzącej z wydzielaniem się bezbarwnego gazu:
CaCO3 + 2HC1 = CaCl2 + H2O + CO2i

Zbliżone do wylotu probówki palące się łuczywo

natychmiast gaśnie. Wydzielający się CO2 jest gazem,
który nie podtrzymuje palenia.

Fot. 2.17. Reakcja CaC03 z HCl

Zapoznajmy się z właściwościami jeszcze jednej soli - siarczanu(VI) wapnia. Związek

ten występuje w przyrodzie w postaci bezwodnej (anhydryt) oraz w postaci uwodnionej
- CaSO4 · 2H2O (siarczan(VI) wapnia-woda (1/2). Zwany jest popularnie gipsem.
Nazwa „gips" pochodzi z języka greckiego od słowa gypsos i oznacza · czynność gipsowa-
nia'. Minerał gips to podstawowy składnik skały o tej samej nazwie. Tworzy kryształy
o bardzo różnoro dnych kształtach.
Poznajemy pierwiastki i związki chemiczne - - - - - - - - - - - - - ----------75

monokryszta ł gipsu gips kanapkowy gipsowa róża pustyni jaskółczy ogon

Rys. 2.10. Odm iany gipsu

Szczególnie cenioną odmianą gipsu jest biały lub lekko zabarwiony alabaster, służący
do tworzenia wyrobów rzemiosła artystycznego.
Gips ogrzewany w temperaturze wyższej niż 373 K przechodzi w tzw. gips palony
2CaS04 · H20 (siarczan(VI) wapnia-woda (2/1). Otrzymany związek wykazuje zdolność
ponownego wiązania wody i zastygania w postaci twardej, porowatej masy.
Przeprowadzimy teraz dwa doświadczenia.

~ Doświadcze nie 2.9

~ Prażenie gipsu krystalicznego
Na dnie probówki umieść kowalek gipsu i umocuj ją poziomo w łapie statywu. Probówkę z gipsem
ogrzewaj delikatnie za pomocą palnika. Obserwuj zachodzące zmiany.
gips
krystaliczny -
C ~--
X

Na ścianach probówki pojawiają się kropelki wody, którą możemy nawet wylać na szkiełko
zegarkowe. W trakcie ogrzewania gips ulega rozwarstwieniu, a po dłuższym czasie przyjmuje
postać proszku.

Przeb i egaj ący proces możemy zilustrować za pomocą równania reakcji:

prażenie

2(Ca504 · 2H20) = 2Ca504 · H20 +

siarczan(VI) wap nia-woda (1/2) siarczan(VI) wapnia - woda (2/1)
gips krysta liczny gips palony
76----- -- - - - - - - - - - - - -- - - - - - - -- - - R ozdz i ał 2

~ Doświadczen ie 2.10
~ Spo rządzanie zaprawy gipsowej
Do zlewki wsyp 3 lyżki gipsu palonego, a następnie stopniowo dolewaj wody i mieszaj do momentu
uzyskania j ednolitej masy o gęstej konsystencji. Otrzymaną zaprawę gipsową wlej do przygotowanej
wcześniej formy i pozostaw do zastygnięcia. Po stwardnieniu wyjmij odlany przedmiot z formy.

gips palony+ woda

-i
forma )

Gi ps pa lony reaguje z wodą, tworząc ponownie gips krystaliczny:

2Ca504 · H20 + 3H20 = 2(Ca504 · 2H20)

gips palony gips krystaliczny

Twardn ieniu zaprawy gipsowej towarzyszy wydzielanie się ciepła .

Tworzenie twardej masy podczas wiązania wody przez gips palony jest wykorzysty-
wane w chirurgii do unieruchamiania złamanych części ciała. Zaprawy gipsowej używa
się do szpachlowania ścian, nakładania tynków wewnętrznych, wyrobu płyt oraz pusta-
ków gipsowych. Wylewa się z niej posadzki pod wykładziny podłogowe, wykonuje formy
do odlewów gipsowych, ozdobne detale architektoniczne, sztukaterie, posągi.
W Polsce złoża gipsu i anhydrytu należą do największych na świecie. Występują w do-
linie Nidy, na Dolnym śląsku, a także w Kłodawie, Wieliczce i Bochni.

Fot. 2.18. Zaprawa gipsowa Fot. 2.19. Opatrunek gipsowy Fot. 2.20. Sokrates
- odlew gipsowy

Poznaliśmy nową grupę związków zwanych potocznie hydratami (solami uwodnio-

nymi, a nawet wodzianami, dawniej wodnikami). W uwodnionych solach woda jest wbu-
dowana w ich sieć krystaliczną (stąd jej nazwa - woda krystalizacyjna) w ściśle określony
sposób - wzór CaS0 4 · 2H20 oznacza, że na 1 mol CaS04 przypadają 2 mole wody. Stąd
też nazwa systematyczna tej soli: siarczan(VI) wapnia-woda (1/2).
- Poznajemy pi erwiastki i z wiązki chemiczne - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 77

Aby nabrać biegłości w posługiwaniu się wzorami soli uwod-

nionych, poznajmy jeszcze dwa takie związki.
Do najbardziej znanych soli tworzących hydraty należy siar-
czan(VI) miedzi(II) CuS04. Siarczan(VI) miedzi(II)- woda (1/5),
czyli CuS04 · 5H20, potocznie zwany sinym kamieniem, a daw-
niej witriolem, występuje w postaci niebieskich kryształów.
Fot.2.21. CuSO, · SH20

~ Doświadczen ie 2.11
~ Ogrzewanie uwodnionego siarczanu(VI) miedzi(II)
Do probówki wsyp niewie lką ilość siarczanu(VI) miedzi(//) Cu504• 5H20. Probówkę umocuj poziomo
w łapie statywu i
ostrożnie ogrzewaj za pomocą palnika. Obserwuj zachodzące zmiany.

CuSO, ·5H,O

C ()
X

Sól zmien ia barwę, przechodząc najpierw w jasnoniebieską,

a następn ie w biały proszek. Na ściankach probówki pojawiają
się kropelki wody.

ogrzewanie

niebieski biały

Otrzymujemy najpierw: siarczan(VI) miedzi(II)-woda (1/3) CuS04 · 3H20, a poja-

wiający się po dłuższym ogrzewaniu biały proszek to bezwodny siarczan(VI) miedzi(II)
CuS04. Jest to substancja silnie higroskopijna, dlatego znajduje zastosowanie jako środek
suszący, szczególnie ciecze organiczne.
Siarczan(VI) miedzi(II) -woda (1/5) w postaci krystalicznej ma właściwości grzybo-
bójcze. Stosuje się go do konserwacji drewna i w galwanoplastyce.

Innym związkiem, który tworzy hydrat, jest chlorek kobaltu(II) CoCb, o barwie jasno-
niebieskiej. Sól uwodniona chlorek kobaltu(II)-woda (1/6) CoCb · 6H20 tworzy różowe
kryształy.
W sprzedaży są dostępne niebieskie papierki kobaltowe, które nawet pod wpływem
śladówwilgoci przybierają barwę różową. Używa się ich jako wskaźniki do wykrywania
wody (rozdział 1.5).
 7 8 - - - - - - -- -- - - - - - - - - - - - - -- - -- - - - R ozd z i ał 2

Zarówno wapń, jak i magnez są ważnymi biopierwiastkami. Należą one do makroele-

mentów, czyli pierwiastków, których obecność jest niezbędna do prawidłowego funkcjo -
nowania organizmów.
ciekawostka - - - - - - - - - -- - - -
Wapń stanowi istotny składn ik tkanki kostnej. Warunku -
je prawidłowe przewodnictwo nerwów i kurczliwość mięśni.
Jest niezbędny w procesie krzepnięcia krwi. W okresie inten-
sywnego wzrostu dzieci i młodzieży czy rekonwalescencji,
w leczeniu osteoporozy stosuje się preparaty lecznicze za-
wierające łatwo przyswajalne związki wapnia.
Spośród berylowców drugim ważnym biopierwiastkiem
jest magnez. Zw i ązki magnezu są niezbędne do prawidłowej
pracy mięśnia sercowego. Węglan magnezu wchodzi także
Fot. 2.22. Ubytek masy w skład leków stosowanych przy nadkwasocie. Suplementem
kostnej wywołany diety zawierającym magnez i wapń jest preparat o nazwie
osteoporozą dolomit. W postaci zmie lonej dodaje się go do tzw. zd rowej
żywności. Magnez jest składnikiem barwnika fotosyntetycz-
nego - chlorofilu.

Poznaliśmy dość szczegółowo cechy charakterystyczne wapnia i jego związków. Inne

berylowce, z wyj ątkiem berylu, mają podobne właściwości i tworzą podobne związki che-
miczne. Na zakończenie wykonajmy doświadczenie, aby przekonać się o jeszcze jednym
zastosowaniu soli tych pierwiastków.

~ Dośw i ad czenie 2.12

~ Barwien ie płomienia przez sole berylowców
• Wyprażony pręcik platynowy zanurz w roztworze soli wapnia, a następnie wprowadź go do
płomien ia palnika i obserwuj zmianę zabarwienia płomienia. Te same czynności wykonaj kolejno
dla soli: strontu i baru.
• Przed kolejną próbą zawsze zanurz pręcik w roztworze HCI i wypraż w płomieniu palnika.
,.
•
zw iązki wapn ia

Sole wap nia bar wią płomień na kolor ceg lastoczerwony, sole strontu na karminowy, a sole baru
na żółtoz i e lony.

W związku z tym sole te mają zastosowanie do produkcji ogni sztucznych i petard.

- Poznajemy pierwiastki i związki chemiczne - - - - - - - - - - - - - - - -- ------41 79

2.4.3. Twardo ść wody

Woda pitna zawiera rozpuszczone sole. Od ich ilości i rodzaju zależy smak wody. Obecne
w wodzie sole wapnia i magnezu są przyczyną tzw. twardości wody.

~ Doświadcze nie 2.13

~ Zachowanie się roztworu mydła w wodzie destylowanej i w wodzie
twardej (zawierającej chlorek wapnia)
Do dwóch probówek wlej po ok. 2 cm 3 wody destylowanej i wody zawierającej rozpuszczony chlorek
wapnia. Następnie do obu probówek wlej po ok. 2 cm 3 roztworu mydła i wym ieszaj ich zawartość.

roztwór roztwór
mydła mydła

ł ł

woda woda
destylowana z dodatkiem CaCl 2

Roztwór w probówce z wodą dest ylowa n ą s i ę pie ni. W probówce za wi eraj ącej CaCl2 wytrąca
się
osad.
..,
mydło mydło ni erozpuszczaln e

Wody o małej zawa rto ś ci jonów Ca 2+ i Mg 2+ to tzw. wody miękkie. Jeżeli nato-
miast w wodzie rozpuszczone są większe ilości soli tych metali, to mamy do czyn ienia
z tzw. wodą twardą.
Rozróżniamy twardość wody przemijającą i trwałą. Twardość przemijaj ąca jest zwią­
zana z zawartoś cią jonów Ca 2+-i Mg 2+ pochodzących z wodorowęglanów. Twardość tę
możemy usunąć między innymi przez zagotowanie wody:

Ca(HCO3)2 = CaCO3t + CO2 + H2O

Węglan
wapnia jest głównym składnikiem tzw. kamienia kotłowego, który stopniowo
pokrywa wewnętrzne ściany w kotłach parowych czy w czajnikach.

Fot. 2.23. Ka mień kotłowy niszczy elementy grzewcze np. w pralkach

8 0 . . . - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - Rozd z i ał 2

Twardość trwała jest spowodowana obecnością jonów Ca 2+ i Mg 2+ pochodzących z in-

nych rozpuszczalnych soli tych metali. Ten rodzaj twardości wody można usunąć, dodając
np. węglan sodu lub fo sforan(V) sodu. Zachodzą wówczas reakcje:
CaCb + Na2C03 = CaC03t + 2NaCl
3MgS04 + 2Na3P04 = Mg3(P04)zt + 3Na2S04

We wszystkich opisanych wypadkach jony Ca 2+ i Mg 2+, które nadawały wodzie twar-

dość, zostały „uwię zione" w postaci osadów trudno rozpuszczalnych soli.

Inny sposób zmiękczania wody polega na przepuszczaniu jej przez tzw. żywice jonowy-
mienne zwane jonitami. Żywice jonowymienne to syntetyczne związki wielkocząstecz­
kowe, które maj ą luźno związane jony i stosunkowo łatwo mogą je wymieniać na inne
jony. Jedne z nich to kationity, które zatrzymują kationy metali, a uwalniają do roztworu
jony H+. Jeżeli następnie wodę przepuści się przez warstwę anionitów, reszty kwasowe
zostają wymienione przez jony OH- uwalniane z anionitów. Woda po przejściu przez złoże
kationitu i anionitu jest więc pozbawiona jonów.
Proces ten nosi nazwę demineralizacji, a woda uzyskiwana w ten sposób to woda
zdemineralizowana.

2H(·Ż) + Ca 2 +- ca (·Żh + 2W
kation it w form ie H+ + -+--- woda
zdemineralizowana

Ż-żyw ica
( · Ż)OH + Cl-- (Ż-)C I + OW
anionit w formie OH -
KATION IT H · Ż Ca ++ 2 H· ż_
2

(wymienia kationy) - 2H+ + Ca · Z

H++Hp - H3O+

ANIONITŻ·OH sof + 2 Ż·OH

(wymienia aniony) - Ż· SO4+2OW
Hp++ow- 2Hp

Rys. 2.11. Schemat dzi a ła nia ży wic jonowymiennych (jonitów)

Woda zdemineralizowana ma coraz szersze zastosowanie. Używa się jej w laboratoriach

chemicznych, różnych procesach technologicznych, akumulatorach, a szczególnie duże
ilości takiej wody zu żywa przemysł farmaceutyczny do produkcji zastrzyków i płynów
infuzyjnych . Zapewne mieliście okazję przeczytać na ampułkach z zastrzykami, że w ich
skład wchodzi aqua pro injectione, czyli woda do wstrzyknięć. Taka woda jest dodatkowo
wyjałowiona, czyli pozbawiona nie tylko zanieczyszczeń chemicznych, ale i biologicznych.
- Poznajemy pierwiastki i związki chemiczne - - - - - - - -- - - - -----_____. 81

( ZADANIA))
1. Oblicz, ile moli, dm 3, cząsteczek wodoru wydzieli się w reakcji 8 g wapnia z wodą.
Należy założyć, że reakcja zachodzi ze 100-procentową wydajnością.

2. Za pomocą równań reakcji przedstaw przemiany zaznaczone na poniższym schemacie:

02 A H20 B C02 D ogrzewa nie A
a) Ca
Podaj nazwy związków chemicznych zawierających wapń .

3. Określ, jaki odczyn mają wodne roztwory: MgCb, ((H3(OOhCa. Odpowied ź uzasadnij, pisząc
odpowied nie równan ia reakcji.

4. Wykaż, p i szą c odpowiednie równania reakcji, że tlenek magnezu MgO jest tlenkiem
zasadowym.

5. Określ, jak zmienia się aktywność chemiczna pierwiastków drugiej grupy układu okreso-
wego wraz ze wzrostem masy atomowej. Wyjaśnij przyczynę tych zmian.

6. Napisz kon figuracj ę ele ktronową atomu baru, stosując za pis pełny oraz zap is z rdzeniem
gazu szlachetnego. Na podstawie konfiguracji uzasa dnij, dlaczego bar w zw iązkach che-
micznych w ystępuje wyłącz nie na li stopniu utlenienia.

PODSUMOWANIE

:> Elektrony walencyjne wodoru, helu, litowców i berylowców są opisywane orbi-

talami typu s, dlatego też pierwiastki te tworzą blok s w układzie okresowym.
Litowce (metale alkaliczne) to aktywne metale, które w związkach chemicznych
występują wyłącznie na I stopniu utlenienia. Ze względu na ich aktywność muszą
być przechowywane pod naftą lub olejem parafinowym. Z tlenem tworzą tlenki,
nadtlenki, a nawet ponadtlenki. Z wodą reagują gwałtownie, tworząc mocne za-
sady. Do ważnych soli litowców należą : NaCl, Na2CO3, NaHCO3, KCL

:> Berylowce (pierwiastki ziem alkalicznych), podobnie jak litowce, nie występują
w przyrodzie w stanie wolnym. Ze względu na to, że wszystkie berylowce mają dwa
elektrony walencyjne, w związkach chemicznych występują wyłącznie na II stop-
niu utlenienia. Pierwiastki te reagują z tlenem, tworząc tlenki typu MO. Z wyjąt­
kiem tlenku berylu, który jest amfoteryczny, są to tlenki o charakterze zasadowym.
Wodorotlenek berylu również wykazuje charakter amfoteryczny, a wodorotlenki
pozostałych berylowców tworzą mocne zasady. Do związków o dużym znaczeniu
praktycznym należą: CaO, Ca(OH)2, CaCO3, CaSO4 · 2H2O. Obecność w wodzie
rozpuszczalnych soli wapnia i magnezu jest przyczyną twardości wody.
 8 2 - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Rozdział 2

'I_] Zadania maturalne wykorzystane

i \ podczas sesji egzaminacyjnych od 2005 roku

1. Przeanalizuj położenie strontu (Sr) w układzie okresowym pierwiastków, a następnie uzu-

pełnij poniższą ta bel ę, wpisując w pustą kolumnę literę P, jeżeli zdanie jest prawdziwe,
lub literę F, jeże li jest ono fałszywe.
Na podstawie położe nia strontu w układzie okresowym pierwiastków można stwierdzić, że:

Atom strontu ma 2 elektrony walencyjne, które w stanie podstawowym

znajduj ą s ię
na piątej powłoce .

2 Stro nt j est niemetalem.

3 Stront j est aktywniejszy od wapnia .

4 Stro nt ni e reaguje z kwasem solnym.

5 Tlenek strontu ma charakter zasadowy.

226 R
2. Jądro izotopu radu 88 a ulega rozpadowi a zgodnie z poniższym schematem:
226 R A 4
88 8 -z E+ 2 He

Opisz produkt tej przemiany (E), podając wartość jego liczby atomowej (Z), liczby maso-
wej (A) oraz sym bol odpowiedniego pierwiastka.

3. 16 g pewnego metalu wypiera z roztworu kwasu solnego 8,96 dm 3 wodoru w przeliczeniu

na warunki normalne. Reakcja przebiega zgodnie z zapisem jonowym:
Me+ 2H+- Me 2+ + H2
Oblicz masę atomową tego metalu oraz podaj jego symbol.

4 Lit i sód to aktywne metale, które w związkach chemicznych przyjmują stopień utlenienia I.
Reakcje litu i sodu z chlorem i siarką przebiegają podobnie - ich produktami są odpowiednie
ch lorki oraz sia rczki. Reakcją, która odróżnia lit od sodu, jest utlenianie obu metali w stru-
mieniu tlenu. Lit tworzy w tych warunkach tlenek o wzorze LiiO, a sód - nadtlenek o wzorze
Na202. Oba metale reagują z wodą, przy czym reakcja sodu z wodą przebiega gwałtowniej
niż reakcja litu z wod ą.
Ustal, który z metali (lit czy sód) jest mniej reaktywny, i napisz w formie cząsteczkowej
równa nie reakcji tego met alu z wodą.
- Poznajemy pierwi astki i związki chemiczne _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _____., 83

5. Napisz równan ie reakcji magnezu z parą wodną. Określ charakter chemiczny produktu
reakcji zawie rającego magnez.

6. Poniżej przedstawiono ciąg przemian.

Ca - - - Ca(OH) 2 _ __,,, CaC0 3 - - - CaCl 2

1 2 3

Napisz w formie cząsteczkowej równania reakcji oznaczonych numerami 1, 2 i 3.

7. Zaprojektuj doświadczenia, których celem jest otrzymanie wodnych roztworów wodo-

rotlenku sodu i wodorotlenku wapnia.
a) Uzupełnij schematyczne rysunki tych doświadczeń, wpisując wzory lub symbole odczyn-
ników potrzebnych do ich przeprowadzenia. Odczynniki wybierz spośród substancji,
których wzory podano poniżej.
Na KOH 1 aąl NaC 1 1 aąl Ca O CaC03 H20

otrzymywanie roztworu otrzymywanie roztworu

wodorotlenku sodu wodorotlenku wapnia

b) Napisz w formie cząste czkowej równania reakcji, które zachodzą podczas tych
d oświadczeń.

8. Do 20 cm 3 roztworu chlorku sodu o stężeniu 3% i gęstości 1,02 g • cm-3 dodano 80 cm 3 roz-

tworu chlorku sod u o stężeniu 24% i gęstości 1, 18 g · cm-3.
Oblicz stężenie procentowe otrzymanego roztworu.

9. Do roztworu ch lorku sodu o nieznanym stężeniu (roztwór I) dodano 22,00 g stałeg o NaCI.
Otrzymano 400,00 g roztworu o stężeniu 20% masowych.
Oblicz stężenie procentowe roztworu I w procentach masowych. Wynik podaj z dokład­
nością do dwóch miejsc po przecinku.

10. Na podstawie anal izy położenia sodu, potasu i magnezu w układzie okresowym:
a) podaj, który z wym ienionych metali jest najbardziej aktywny.
b) za pisz równan ie reakcji metalu wybranego w punkcie a) z wodą.
Z chemią w tle

Czerwone, cza rne, niebieskie, a nawet białe

Koralowce to organizmy żyjące w krzewiastych koloniach.

Występują w oceanach i ciepłych morzach. Są dość rzad-
kie, gdyż wybrały sobie jedynie kilka miejsc na naszej pla-
necie. Ich zewnętrzne szkielety są zbudowane z kalcytu
(jednej z od mian węglanu wapnia Ca(03).
Szkielety koralowców łatwo poddają się obróbce.
Już w czasach starożytnych stanowiły one popularny
surowiec w rze miośle artystycznym. Jedym z najwarto- Fot. 2.24. Rafa koralowa
ściowszych m ateriałów jubilerskich są korale z rodzaju
Corallium, cenione z powodu wspaniałych, żywych barw. ,,Choć popularnie określa się je
mianem czerwonych lub różowych, znane są też odmiany pomarańczowe, złote, czarne,
niebieskie, a nawet białe:' 6 Służą do wyrobu koralików, przedmiotów artystycznych i rzeźb.
Naszyjniki z korali są nieodłącznym elementem regionalnego stroju krakowskiego.,,Moda
na korale nie mija. Zdaniem naukowców wkrótce z dna morza wyłowimy ostatnie szkielety
tak cenionych w zdobnictwie czerwonych koralowców:'
6
„Wiedza i Życie", nr 8, sierpie11 2007.

Naturalny biokompozyt

Perły od zawsze urzekały swym pięknem. Dobrze

znane są dwa główne składn iki, z których są one
zbudowane. Pierwszy, stanowiący 95% ich masy, to
minerał o nazwie aragon it -jedna z odm ian węglanu
wapnia (Ca(03). Drugi to konchiolina ((32H4aN2011)
Fot. 2.25. Bransoletka
z kora lowca
- substancja organiczna nierozpuszczalna w wo-
dzie, alkoholu i eterze. Konchiolina spaja sześcio­
kątne kryształki aragonitu, wypełniając puste prze-
strzen ie pomiędzy nimi. Te same dwie substancje
pokrywają również wewnętrzną stronę muszli mał­
ża, tworząc tzw. macicę perłową .
„Tylko małże wiedzą, jak połączyć aragonit
z konchioliną, aby osiągnąć tak zachwycający rezul-
tat. Potrafimy je zmusić do produkcji pereł, lecz nie
umiemy ich naśladować. Mimo to naukowcy usilnie
próbują, bo ich zdaniem perła to cudo naturalnej
nanotechnologii:' 1
7
„Wiedza i Życ ie " , nr 4, kwi ec ień 2007.
Fot. 2.26. Perła
 • i efekty specjalne
Głównymi skła dnikami fajerwerków są substancje wybuchowe (silne utleniacze) i meta-
le lub substa ncje emitujące specyficzny rodzaj światła. Czyste metale, takie jak magnez,
są często używane do wytwarzania białych iskier. Do uzyskania światła oraz efektów
specja lnych stosuje się m.in. jonowe związki berylowców, np. strontu i baru. Azotan(V)
strontu Sr(N0 3h, węglan strontu SrC0 3lub chloran(V) strontu Sr(Cl03h zmieszany z siarką
i węglem jest u żywany do wyrobu czerwonych ogni sztucznych, nabojów sygnałowych
i kolejowych fl ar (rakiet sygnalizacyjnych). Azotanu(V) baru Ba(N03h i chloranu(V) baru
Ba(CI03h używa się do produkcji zielonych ogni sztucznych.

węgie l siarka azotan(V) strontu

Rys. 2.12. Skła dniki cze rw onych sztucznych ogni

Beryl

Beryl to srebrzystobiały metal o małej gęstości (pa. = 1,848 g/dm 3). Spośród pierwiastków
o najmniejszych gęstościach ma najlepsze właściwości mechaniczne. Jest stosowany
do budowy rakiet i satelitów. Cienkie blaszki berylu, metalu o małej liczbie atomowej,
są przepuszcza lne dla promieniowania rentgenowskiego, dlatego wykonuje się z niego
okienka do lam p rentgenowskich.
Znaczną część wytwarzanego berylu wykorzystuje się jako dodatek do stopów specjal-
nych, m.in. z m i e d z ią. Charakteryzują się one dużą twardością (większą niż miedź), a za-
razem dobrym przewodnictwem prądu elektrycznego. Robi z nich sprężyny, nieiskrzące
narzędzia stosowane w rafineriach ropy naftowej i elewatorach zbożowych, gdzie wy-
stępuje niebezpi e czeństwo eksplozji. Tlenku berylu używa się w reaktorach atomowych.
Głównym źró dłem berylu jest minerał noszący również nazwę beryl, 8e3AbSi601 s- Zie-
lone kryształy tego minerału, zawierające śladowe ilości chromu, to cenione w jubiler-
stwie szmaragdy. Jego błękitną lub niebieskozieloną odmianą jest inny kamień szlachet-
ny- akwamaryn.

Fot. 2.27. Beryl Fot. 2.28. Akwamaryn

jest stosowany
do budowy rakiet
2

5
6

B C
10,8))
12,011
13
14 1

Al Si 16

-
11

T30
12
26,98)
28,oas
(
\
31
32
?n Ga 2,0

M( 69,723
49 72,640
50
In
!11 8

(271)
3.1. Glin i jego najważniejsze związki .. 88
3.2. Węgiel i jego związki .....•..••... 94
3.3. Krzem i jego związki ............. 104
3.4. Właściwości azotu i fosforu ...... 117
3.5. Właściwości tlenu ............... 134
3.6. Siarka i jej związki ............... 141
3.7. Charakterystyka fluorowców ..... 150
3.8. Gazy szlachetne ................. 161
3.9. Związki nieorganiczne w glebie .. 165
88 - - -- - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - Rozdział 3

I.I Pierwiastki bloku p i ich związki

Pierwiastki bloku p obejmują grupy: 13. (borowce), 14. (węglowce), 15. (azotowce), 16.
(tlenowce), 17. (fluorowce) i 18. (helowce - z wyjątkiem helu). Ich elektrony walencyjne są
opisywane orbitalami typu s oraz p.
Konfigurację elektronów walencyjnych tych pierwiastków możemy zapisać w postaci:
ns 2 npx

n - główna liczba kwantowa

x - liczba elektronów od 1 do 6

Charakteryzując pierwiastki grup 13-18, należy zwrócić uwagę na różnorodność ich

właściwości fizycznych i chemicznych.
Pierwiastki te w normalnych warunkach występują w różnych stanach skupienia:
• gazowym, np.: 0 2, N2, Cli, Ar
• ciekłym : Br2
• stałym, np.: Al, Sn, S.
Pierwiastki bloku p wykazują właściwości :
• typowych niemetali, np.: 0 2, N2, C, S, Si
• typowych metali, np.: Al, Pb, Sn.
W obrębie danej grupy występują również znaczne różnice we właściwościach fizycz-
nych i chemicznych pierwiastków. Począwszy od grupy 14. pierwiastki 2. okresu to ty-
powe niemetale, natomiast w miarę wzrostu liczb atomowych w poszczególnych grupach
wzrastają właściwości metaliczne.

Nietypowe właściwości wykazują pierwiastki grupy 18., zwane gazami szlachetnymi.

Wynika to z konfiguracji elektronów walencyjnych tych pierwiastków.

Ili Glin i jego najważniejsze związki

W skład 13. grupy układu okresowego wchodzą bor (niemetal) oraz glin, gal, ind i tal,
które wykazują cechy typowych metali.
Konfigurację elektronów walencyjnych atomów tych pierwiastków możemy przedsta-
2 1
wić w formie ogólnego zapisu ns np • Wynika z tego, że pierwiastki te przyjmują w związ­
kach chemicznych I i III stopień utlenienia.

Wśród wymienionych pierwiastków największe praktyczne znaczenie wykazuje tylko

glin. Jest on szeroko rozpowszechniony w przyrodzie. Jego zawartość w skorupie ziemskiej
wynosi a ż 8;23%. Pod względem częstości występowania na naszej planecie jest więc trze-
cim pierwiastkiem po tlenie i krzemie, a pierwszym wśród metali. Występuje w granicie,
porfirze, bazalcie i innych skałach magmowych. Bardzo rozpowszechnione są również
Pierwiastki bloku p i ich związki - - - - - - - -- - - - ---------------- 89

minerały ilaste. Naj ważniejsze znaczenie praktyczne mają jednak boksyty (rys. 3.la),
zawierające uwodnione formy AliOJ.
W jubilerstwie zastosowanie znalazł korund, który jest odmianą AliO 3 • Kryształy
korundu z domieszkami śladów metali ciężkich są używane jako kamienie szlachetne,
np. czerwony to rubin, a niebieski - szafir. Natomiast w formie drobnoziarnistej korund
jest stosowany jako materiał ścierny (tzw. szmergiel).

a. boksyt b. korund c. rubin d. szafir

Rys. 3.1. Ruda glinu oraz odmiany Ałz03

3.1.1. Właściwości fizyczne glinu

Glin to lekki, srebrzystobiały metal. Jest niezwykle ciągliwy i daje się łatwo walcować
- można z niego otrzymać folię aluminiową o grubo ści zaledwie 0,004 mm. Bardzo do-
brze przewodzi prąd elektryczny, a wykonane z glinu przewody są trzy razy lżejsze od
miedzianych.

ciekawostka
Humphry Davy - odkrywca sodu, potasu, wapnia, strontu i baru - zapowiedział: drogą
elektrolizy "nawet z glinki wydzielę lśniący metal i będzie się on nazywał alumina (metal
z gliny)". Niestety, mimo licznych prób nie udało mu się go wyodrębnić. Dopiero w 1825
roku Hans Christian Oersted otrzymał sporą bryłkę tego nowego metalu, niestety dość za-
nieczyszczoneg o potasem.
W 1845 roku Friedrich Wohler [czyt. Fridrich Woler] uzyskał gramowe ilości stosunko-
wo czystego meta lu przez redukcję jego soli potasem w specjalnych naczyniach platyno-
wych. Nikt jednak nie zdawał sobie sprawy z możliwości jakiegokolwiek zastosowania tego
metalu, który ze względu na skomplikowaną metodę otrzymywania był w owych czasach
droższy od złota. Światowa kariera "metalu z gliny" zaczęła się od .. . łyżeczki. W 1854 roku
Napoleon Ili podczas wystawnego przyjęcia najbardziej znamienitym gościom podał ły­
żeczki z alumini um, a pozostałym - pozłacane.
Dopiero w latach 1887-1888 w USA Charles Martin Hall [czyt. Hol] opracował elektroli-
tyczną metodę otrzymywania aluminium.
W języku po lskim aluminium nazywano: glinianem, glinkiem, gliniakiem, a od 1900 roku
Krakowska Aka demi a Umiejętności zatwierd z iła naz wę 11 glin'; poz ostawiając nazwę 11 alumi ­
nium'; która j est stosowana w prze my ś le i technice.
 90 ----- - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - Rozdział 3

3.1.2. Właści wości chemiczne glinu

Glin w normalnych warunkach jest odporny na czynniki chemiczne, ponieważ w obec-
ności tlenu na jego powierzchni wytwarza się cienka (niewidoczna dla oka), ale bardzo
szczelna warstewka tlenku, która chroni metal przed dalszym utlenianiem, jak również
przed działaniem wilgoci i rozcieńczonych kwasów.

Zjawisko pokrywania się metali cienką warstwą tlenków nazywamy pasywacją.

Warstewka ochronna tlenku glinu ulega zniszczeniu pod działaniem mocnych zasad
lub mocnych kwasów beztlenowych.
Aby przekonać się o niektórych właściwościach glinu, wykonajmy doświadczenie.

• ~ Doświadczenie 3.1
~~ Reakcja glinu z wodą, kwasem solnym i zasadą sodową
Do trzech probówek wrzuć po kawałku oczyszczonego papierem ściernym drutu aluminiowego,
a następnie wlej kolejno: wodę D, kwas solny łJ i zasadę sodową Pierwszą probówkę ogrzej li.
w płomieniu palnika .
•
•
•
.
. H20
•

\.
o
roztwór
HCI
---+-
~
•'io
roztwór
NaOH
----+-
_
oio

.. Al
X
Al ....- \ Al ....- -'k

We wszystkich probówkach obserwujemy wydzielanie się gazu. Zachodzące reakcje można

opisać poniższy mi równaniami:
ogrzewanie

2AI + 6H20 = 2Al(0Hh + 3H 2i

2AI + 6HCI = 2AICb + 3H 2i
2AI + 2NaOH + 6H20 = 2Na[Al(OH)4] + 3H2i
tetrahydroksoglinian sod u

Glin reaguje z wodą oraz z kwasami i zasadami z wydzieleniem wodoru.

Glin, jak już było powiedziane, wykazuje duże powinowactwo do tlenu. W trakcie
reakcji metalu z tlenem wydziela się duża ilość ciepła. Jednak ze względu na zjawisko
pasywacji otrzymywanie tlenku glinu w warunkach laboratoryjnych jest dość trudne.
Wykonajmy doświadczenie, w wyniku którego otrzymamy tlenek glinu i poznamy
jego właściwości.
 _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ____. 91
- Pierwiastki bloku p i ich z wi ązki

~ Doświ a dczenie 3.2

l!:_~ Ofrzymywane tlenku glinu i badanie jego rozpuszczalności w wodzie
Powie rzchnię oczyszczonej blaszki aluminiowej (lub drutu aluminiowego) zwilż roztworem
ch lorku rtęci(/1) 1 i przez ok. minutę pozostaw na powietrzu. Następnie otrzymany produkt um ieść
w probówce i dodaj wody.
H20

7
blaszka aluminiowa
zwi l żo n a
roztworem HgCl 2

- Al 2 O3

Po chwili powierzchnia glinu pokryła się puszystym, lekkim białym proszkiem:

6AI + 302 = 3Ab03

Po wlaniu wody do probówki zawierającej Ab03nie obserwujemy żadnych efektów. Tlenek g linu
nie rozpuszcza się w wodzie ani nie reaguje z wodą.

Tlenek glinu ma charakter amfoteryczny (amphóteros w jęz. greckim oznacza ' dwu-
stronny'), tzn. reaguje zarówno z kwasami, jak i z zasadami:
Alz03 + 6HC1 = 2A1Cb + 3H20
Alz03 + 3H20 + 2NaOH = 2Na[Al(OH)4]
tetrahydroksoglinian
sodu

W reakcji tlenku z kwasem powstaje sól, w której katio-

nem jest jon Al3+. Z kolei w reakcji z zasadą np. NaOH po-
wstaje związek koordynacyjny tetrahydroksoglinian sodu,
w którym glin wchodzi w skład anionu. W warunkach la-
boratoryjnych nie jest łatwo przeprowadzić powyższe do-
świadczenie, ponieważ techniczny tlenek glinu to odmiana
trudno reagująca z kwasami i zasadami.

W łaściwo ś ci amfoteryczne wykazuje również wodoro- Fot. 3.1. Techniczny AbOJ

tlenek glinu.

1
Jony Hg'• (lub rtęć metaliczna) powodują przyspieszenie reakcji poprzez „odsłonięcie" metalu, co ułatwi a do stęp
tlenu do jego powierzchni.
 92------- -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - Rozdział 3

~ Doświadczenie 3.3
~ Wykazanie amfoterycznych właściwości wodorotlenku glinu
Do dwóch probówek wlej ok. 3 cm 3 roztworu chlorku glinu, a następnie dodawaj kroplami zasadę
sodową aż do wytrącenia osadu. Następnie do pierwszej probówki wlej ok. 1 cm 3 kwasu solnego D,
a do drugiej probówki ok. 1 cm 3 zasady sodowej łJ.

.
• roztwór roztwór roztwór
NaOH
7 ---,HCI
---,
NaOH

.. roztwór
AICI,
osad
Al (OH )3
osad
Al(OH ),

. W obu probówkach biały osad znika . Przebieg doświadczenia ilustrują równania reakcji:
AICl3+ 3NaOH= Al(OHh! + 3NaCI
• Al(OHh + 3HCI = AIC'3 + 3H2O
• Al(OHh + NaOH = Na[Al(OHM a przy nadmiarze NaOH: Al(OHh + 3NaOH = Na 3[Al(OH) 6)
• heksahydroksoglinian sodu

3. 1.3. Zastosowanie glinu i jego związków

Glin jest ważnym metalem u żytkowym stosowanym do produkcji:

przewodów

•
luster
elektrycznych

środków piro-
lekkich technicznych
stopów Al
i farb

folii metali z ich

tlenków
aluminiowej metodą
aluminotermii
Rys. 3.2. Zastosowanie glinu
- Pierwiastki bloku p i ich związki - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 93

Na uwagę zasługuje zastosowanie glinu wynikające z jego dużego powinowactwa do

tlenu. Ten fakt wykorzystuje się podczas otrzymywania metali z rud, w procesie zwanym
aluminotermią . Glin jako silny reduktor utlenia się do Alz03, a tym samym powoduje
wydzielenie czystego metalu z rud, np.:
3Mn30 4 + 8Al = 4Alz03 + 9Mn
Związkiem glinu, który ma zastosowanie w medycynie, jest Al(CH3C00)20H (dioctan
wodorotlenek glinu). Około ?-procentowy roztwór tej soli to tzw. woda Burowa (kwaśna
woda), którą stosuj e się do okładów na stłuczenia. Należy pamiętać, że związki glinu
mogą być wykorzystywane tylko do użytku zewnętrzego, ponieważ jony Al3+ wprowa-
dzone do organizmu s ą toksyczne. Kumulują się w nerkach oraz tkance nerwowej mózgu.
Z tego względu nie powinno się stosować naczyń kuchennych wykonanych z aluminium.
Szczególnie niebezpieczne jest przygotowywanie w nich potraw kwaśnych, gdyż tworzą
się wówczas jony Al3+.

Zastosowanie w garbarstwie, w przemyśle papierniczym i tekstylnym, a także w lecznic-

twie do tamowania krwi mają tzw. ałuny glinowe (czasem nazywane w skrócie ałunami
- alumen w jęz . łacińskim znaczy 'ściągający').
Ałuny są to podwójne siarczany(VI) metali jedno- i trójwartościowych o ogólnym wzorze:

M2S04 · M2(S04)3 · 24H20

Metale jednowartoś ciowe , które wchodzą w skład ałunów, to:

Na, K, Rb, Cs, a trójwartościowe to np.: Al, Cr, Co, Ga. Najbar-
dziej znanym przedstawicielem tej grupy związków chemicznych
jest właśnie ałun glinowo-potasowy:
K2S04 · Alz(S04)3 · 24H20

Wzór można zapis ać w postaci uproszczonej: Fot. 3.2. Kryształ ałunu

glinowo-potasowego
KAl(S04)2 · 12H20

(ZADANIA ))
1. Podaj nazwy systematyczne z wiązków o podanych wzorach:
a) NH4Al(S04h · 12H20
b) Na[Al(OH)4]
c) Na3[Al(OH)5]
d) Ab(S04h
e) Al(CH3COOhOH
f) AIC l3
94 - -- - - -- - - - - -- - -- - - -- - - - - - - -- - - Rozdzi a ł 3

2. Ob licz, il e gramów że la za można otrzymać z 500 g magnetytu, rudy żelaza o wzorze Fe3O4,
stosuj ąc metodę aluminotermii.

3. Za pom oą równań reakcji przedstaw przemiany zaznaczone na poni ższ ym schemacie:

Al _ H_C_I__ A KOH B KOH D

KOH
stęż.

D E
a) Podaj nazwy związków zawierających glin.
b) Okreś l odczyn wodnego roztworu substancji E.
c) Ob licz, ile cm 3 roztworu NaOH o stężeniu 2 mol/dm 3 potrzeba do całkow itego roztwo -
rzenia substancji B, jeżeli użyto 2,7 g glinu. Należy założyć, że wszystkie reakcje zachodzą
ze 1 00 - procentową wydajnością.

4. Wyjaś nij, co oznacza stwierdzenie, że tlenek i wodorotlenek glinu wykazują właściwości

amfoteryczne. Napisz odpowiednie równania reakcji ilustrujące tę właściwość tlenku i wo-
dorotlen ku glinu.

Ili Węgiel i jego związki

Właś ciwości pierwiastków 14. grupy: węgla,
krzemu, germanu, cyny i ołowiu zmieniają
się znacznie wraz ze wzrostem liczby atomowej. Węgiel, krzem i german to typowe nieme-
tale, a cyna i ołów to pierwiastki metaliczne. Atomy wszystkich tych pierwiastków mają
po 4 elektrony walencyjne, a ich konfiguracje możemy wyrazić zapisem: ns 2 np2 , gdzie n
oznacza war toś ć głównej liczby kwantowej. Dla nieorganicznych związków węgla oraz
związków krzemu i germanu najbardziej charakterystyczny stopień utlenienia to IV. Cyna
i ołów tworzą podstawowe związki na II stopniu utlenienia.
W j ęzyku polskim słowo „węgiel" ma dwa różne znaczenia. Oznacza ono pierwiastek
chemiczny, ale i kopalinę będącą cennym surowcem energetycznym i surowcem dla prze-
mysłu chemicznego. O obu tych formach węgla uczyliście się na różnych przedmiotach.
Rodzaj e węgli kopalnych oraz ich występowanie poznaliście na lekcjach geografii, na
biologii dowie dzieliście się, że jest to ważny biopierwiastek, a zajęcia z chemii w gim-
nazjum były okazją do poznania węgla pierwiastkowego oraz wielu jego związków. Na
lekcjach chemii w liceum też niejednokrotnie spotkaliście się z niektórymi związkami tego
pierwiastka. Ten rozdział będzie więc okazją do przypomnienia oraz uporządkowania
naszej wiedzy o węglu i jego związkach. Zgodnie z tradycją dzielimy je na nieorganiczne
i organiczne. Tym ostatnim będzie poświęcona w całości trzecia część podręcznika . Teraz
poznamy węgiel i jego związki nieorganiczne.
Pierwiastki bloku p i ich z wi ązki - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - < 95

3.2.1. Występowanie węgla w przyrodzie

Węgiel jest pierwiastkiem znanym ludzkości od zarania dziejów. Gdy tylko człowiek na-
uczył się rozniecać ogień, zaobserwował, że pod wpływem ciepła wiele substancji ulega
przekształceniu w inną substancję barwy czarnej. W ten sposób poznano węgiel drzewny
oraz sadzę. Pierwiastek ten jest wszechobecny. Jak już wiemy, wchodzi w skład węgli
kopalnych, stanowi składnik wszystkich związków organicznych, w postaci C02 wystę ­
puje w powietrzu oraz - rozpuszczony - w wodach, a także jest częścią składową wielu
minerałów glebo- i skałotwórczych. Stwierdzenie, że węgiel to pierwiastek wszechobecny,
może nas jednak utwierdzić w błędnym przekonaniu, że jest on bardzo dobrze rozpo-
wszechniony w przyrodzie. W rzeczywistości węgiel pod względem występowania zajmuje
dopiero 14. miejsce, a jego udział w budowie atmosfery, hydrosfery i litosfery ocenia się na
0,087% wagowych. Może zdziwi was też stwierdzenie, że węgla jest mniej niż np. fosforu,
chloru czy tytanu. To, że coś jest popularne, znane i wszechobecne, wcale nie oznacza,
że jest tego dużo.

3.2.2. Wę gle kopalne

Na lekcjach geografii poznaliście zapewne formy węgli kopalnych oraz główne miejsca
ich występowania. Te różne formy węgla kopalnego zawierają węgiel pierwiastkowy oraz
pewne ilości innych pierwiastków zarówno w formie związanej (wodór, azot), jak i do-
mieszek towarzyszących skałom węglonośnym (siarka).

Nazwa antracyt węgiel kamienny węgiel brunatny torf

odmiany

Z awartość%
90- 97 75-90 62-75 około 60
czystego węgla

Tab. 3.1. Zawartoś ć procentowa węgla pierwiastkowego w węglach kopalnych

Odmiany węgli kopalnych to skały osadowe. Powstały one ze szczątków roślin okresu
karbońskiego w wyniku procesów metamorficznych prowadzących do zmiany składu che-
micznego oraz diagenetycznych, w których wyniku doszło do spojenia się luźnych części
w postać zbitej i zwartej skały. Całokształt procesów, które doprowadziły do powstania
węgli kopalnych, często nazywamy uwęglaniem (zwęglaniem).
Torf jest najmłodszą geologicznie skałą osadową. Tworzy się z roślin w warunkach
dużej wilgotno ści. Jak łatwo się domyślić, ze względu na młody wiek i tym samym krótko
trwające procesy uwęglania, torf zawiera najmniej czystego węgla.
9 6 - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - R ozdz i ał 3

• złoża węgl a kam iennego

e złoża węgla brunatnego

e pokłady torfu

1 - Górnoś l ąskie Zagłęb i e Węgl owe

2 - Dolnoś l ąsk i e Zagłęb i e Węgl owe

3 - Lubelskie Zagłębi e Węg l owe

Rys. 3.3. Złoż a wę gli kopalnych w Polsce

3.2.3. Przeróbka węg l i kopa lnych

Dawniej węgiel wydobywany w kopalniach głębinowych lub metodami odkrywkowymi
był bezpośred nio wykorzystywany do celów energetycznych. Jednak nawet najbardziej
wartościowe gatunki węgla zawieraj ą dużo zanieczys zczeń. Podczas ich spalania uzyski-
wano wprawdzie energię , ale do atmosfery oprócz C0 2 były emitowane inne szkodliwe
substancje, a emisja pyłu węglowego dodatkowo powodowała zagrożenie dla środowiska.
Obecnie wydobywany węgiel jest b e zpośrednio wykorzystywany do celów energetycznych
w nieznacznych ilościach, natomiast przerabia się go na inne paliwa, bardziej użyteczne
i bardziej przyjazne środowisku . Do podstawowych metod przeróbki węgli kopalnych
należy odgazowanie i zgazowanie węgla .

Węg l e kopa lne

odgazowanie zgazowan ie

CO+ H2 CO
(gaz syntezowy) (gaz pow ietrzny)

produkty gazowe produkty ciekłe produkty stałe

(woda pogazowa,
(gaz węglowy) s moła pogazowa) (koks)

Rys. 3.4. Produkty przeróbki węgl a kamiennego

- Pierwiastki bloku p i ich zw i ązk i - - - - - - - - - -- - -- - - -- - -- - 97

Odgazowanie prowadzi do usunięcia części lotnych. Otrzymana w ten sposób pozosta-

łość to koks, w którym zawartość węgla przekracza 90%, a przy odpowiednich technolo-
giach można otrzymać koks zawierający nawet 98% czystego węgla. Zgazowanie polega na
przetworzeniu węgli kopalnych na paliwa gazowe. Szczególnie cenny jest proces, w którym
powstaje tzw. gaz syntezowy. Jego otrzymywanie można opisać równaniem reakcji, którą
poznaliście, gdy były omawiane metody uzyskiwania wodoru:

C + H 2O = CO + H 2
Powstająca mieszanina CO i H 2 popularnie zwana gazem wodnym lub gazem synte-
zowym jest wykorzystywana przez przemysł chemiczny do produkcji różnych związków
organicznych . Można też oddzielić otrzymane składniki i wykorzystywać wodór oraz
CO. Ten ostatni gaz to ważny surowiec energetyczny, gdyż reakcja jego spalania jest silnie
egzotermiczna:
1
CO<gl + - O2<gl = CO2<gl i'.\H 0 = - 282,96 kJ/mol
2

3.2.4. Od miany alotropowe węgla

Na początku warto przypomnieć, co to jest alotropia. Najprościej możemy powiedzieć,
żeto zjawisko wielopostaciowo ś ci pierwiastków chemicznych. Niektóre z nich tworzą
odmiany alotropowe. Takie odmiany tworzy właśnie węgiel. Już z nauki chemii w gim-
nazjum znacie ich nazwy, a może pamiętacie też niektóre ich właściwości .
Nazwa
diament grafit fu lereny
odmiany
Hybrydyzacja
orbitali sp3 sp2 sp2
walencyjnych
atomów węgla

Model
~
najtwardszy ze
kruchy, łatwo ulega odmiana opisana dopiero
znanych minerałów,
ścieraniu, barwy pod koniec lat 80. XX wieku;
Opis przezroczysty, nie
szarej, przewodzi różne formy o odmiennych
przewodzi prądu
prąd elektryczny właściwościach i zastosowaniu
elektrycznego

Tab. 3.2. Alotropowe odmiany węgl a

XXI wiek przyniósł odkrycie jeszcze jednej odmiany alotropowej węgla - grafenu.
 98 ---- - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - Rozdział 3

Jest to pojedyncza warstwa atomów węgla (monowar-

Rys. 3.5. Model grafenu
stwa) o strukturze przypominającej plaster miodu.
Nowo odkryta odmiana w przyszłości może znaleźć za-
stosowanie przy produkcji przeźroczystych wyświetlaczy
dotykowych, niekonwencjonalnych źródeł światła, a także
przy produkcji czujników do wykrywania szczególnie tok-
sycznych substancji.

Po zapoznaniu się z odmianami alotropowymi węgla warto jeszcze odpowiedzieć sobie

na pytania, co to są sadza, węgiel drzewny (roślinny) i węgiel kostny (zwierzęcy).
Sadza to bardzo rozdrobniona forma grafitu. Szacuje się, że ziarenka z 1 grama sadzy
zajmują powierzchnię około 2 hektarów. W jej strukturze krystalicznej często występują
pewne defekty i dlatego mówi się nieraz o sadzy jako o zdefektowanym graficie. Sadzę
wykorzystuje się głównie do produkcji opon samochodowych oraz jako pigment do wy-
robu tuszów i czarnych farb.
Węgiel drzewny (roślinny) oraz kostny (zwierzęcy) powstaje w wyniku prażenia
drewna lub kości bez dostępu powietrza. Podobnie jak sadza charakteryzuje się on bar-
dzo rozwiniętą powierzchnią, dzięki czemu te formy węgla wykazują silne właściwości
sorpcyjne, czyli mają zdolność pochłaniania na swej powierzchni wielu innych substancji.
Aby się o tym przekonać, wykonajmy doświadczenie.

•• (V7 Doświadczenie 3.4

l 0 Wykazan ie sorpcyjnych właściwości węgla
·• Do kolby stożkowej nalej ok. 50 cm 3 wody i doda)..!ilka kropli atramentu D. Następnie wsyp eE_ł
• łyżeczki węgla aktywnego i dokładnie wymieszaj Ili. Otrzymaną mieszaninę przesącz do kolby li.
Porównaj zabarwienie uzyskanego przesączu z roztworem 0 .
Do doświadczen ia możesz użyć pyłu uzyskanego przez rozdrobnienie węgla leczniczego lub węgla drzewnego
•• używanego do grilla .

•
•
••
• zaba rwiona woda
+ węgiel aktywny
(
•

•• Uzyskany przesącz jest bezbarwny. Barwnik został zatrzymany, czyli zaadsorbowany na po-
wierzchni węg l a.
- Pierwiastki bloku p i ich związki - - - - - - - - - - - -- - - - -- - -- ------ 99

Teraz wiadomo, dlaczego odpowiednio spreparowany węgiel stosujemy w różnego

rodzaju filtrach, a także - dlaczego przy zatruciach pokarmowych zażywamy tabletki
zawierające węgiel lekarski (Carbo medicinalis).
Właściwoś ci sorpcyjne wykazuje również gleba. Możemy się o tym przekonać, wy-
konując podobne doświadczenie, tylko zamiast warstwy węgla należy ułożyć na lejku
warstwy ziemi.
Wynik doświadczenia jest dokładnie taki sam. Gleba zatrzymuje na swej powierzchni
wiele substancji.
W tym miejscu wypada wyjaśnić, co to jest gleba.
Najogólniej można powiedzieć, że gleba to zewnętrzna powłoka litosfery składająca się
z luźnych cząstek mineralnych (45%), organicznych (~5%), powietrza (~25%), wody (~25%).
Wzajemne proporcje tych składników mogą ulegać znacznym zmianom pod wpływem
procesów glebotwórczych i ingerencji człowieka.
Gleba powstała w wyniku długotrwałych procesów, które przebiegały na powierzchni
Ziemi. O długości tego procesu świadczy fakt, że warstwa ziemi o grubości 2-3 cm kształ­
tuje się od 200 do 1000 lat. Proces ten polega na wietrzeniu skał pod wpływem czynników
klimatycznych. Cząstki skał zatrzymują z kolei wodę i powietrze. Z biegiem czasu poja-
wiają się rośliny oraz drobnoustroje, które wzbogacaj ą i utrwalają glebę.

3.2.5. Nieorganiczne związki węgla

Większość związków węgla to związki organiczne, o których będziemy się jeszcze uczyć.
Teraz jednak zajmiemy się związkami nieorganicznymi. Tradycyjnie zaliczamy do nich:
tlenki tego pierwiastka, węgliki, kwas węglowy, jego sole - węglany i wodorowęglany
oraz cyjan, kwas cyjanowodorowy popularnie zwany kwasem pruskim i sole tego kwasu
- cyjanki, a także kwas cyjanowy i jego sole - cyjaniany.

Wzór Nazwa związku

co tlenek węgla(II)

tlenek węgla(IV)

węglik wapnia (karbid)

kwas węglowy

węglan sodu

(CNh cyjan

HCN kwas cyjanowodorowy

KCN cyjanek potasu

HCNO kwas cyjanowy

NaCNO cyjanian sodu

Tab. 3.3. Nieorganiczne zwi ązk i węgl a

100 ---- - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - Rozdział 3

Analizując tabelę 3.3, sami stwierdzicie, że wiele z tych związków jest wam znanych.
Zacznijmy od przypomnienia charakterystyki tlenków węgla.
Oba tlenki węgla są bezbarwnymi i bezwonnymi gazami. Tlenek węgla(II) to gaz o gę­
stości zbliżonej do gęstości powietrza, natomiast CO2 jest gazem cięższym od powietrza
i zawsze utrzymuje się w jego dolnych warstwach.
Jak zapewne pamiętacie, tlenek węgla(II) należy do nielicznej grupy tlenków obojęt­
nych. Nie reaguje on z żadną popularną substancją: wodą, kwasami czy zasadami. Tle-
nek węgla(II) jest gazem toksycznym. Jego trujące działanie polega na bardzo trwałym
wiązaniu się cz ąsteczek tego gazu z cząsteczkami hemoglobiny. Tworząca się wówczas
karboksyhemoglobina traci swoje właściwości biologiczne i nie może transportować tlenu.
Musimy o tym pamiętać, gdyż źródłem tego toksycznego gazu mogą być źle działające
urządzenia domowe (piece łazienkowe, kuchenki gazowe).
Tlenek węgla (IV) reaguje z wodą, tworząc kwas węglowy - jest więc bezwodnikiem
kwasowym:

Reaguje on również z tlenkami zasadowymi, czyli jest tlenkiem kwasowym. Produk-

tami takich reakcji są oczywiście różne sole, np.:
Na2O + CO2 = Na2CO3
CaO + CO2 = CaCO3

Jak już wiemy, tlenek węgla(IV) reaguje z wodą, tworząc kwas. Musimy więc pamiętać,
że pijąc napoje gazowane, które są nasycane CO2, pijemy roztwór kwasu węglowego.
Omawiając właściwości kwasu węglowego, zwrócimy uwagę na dwie jego właściwo­
ści. Kwas węglowy jest nietrwałym i słabym kwasem. Warto przypomnieć, co oznaczają
te określenia. Poj ęcie mocy elektrolitu poznaliście podczas nauki o procesie dysocjacji.
Elektrolity słabe to takie, które tylko w nieznacznym stopniu ulegają dysocjacji. Takim
elektrolitem jest właśnie kwas węglowy. O jego słabej mocy świadczą wartości stałych
dysocjacji:
H2CO3 ~ H+ + HCO3 K1 = 3,72 · 10-7
Hco3 ~ H++ coł- K2 = 5,73 · 10-11

A co oznacza, że jest to kwas nietrwały? Wiele związków pod wpływem różnych czyn-
ników ulega rozkładowi. Kwas węglowy jest tak nietrwały, że samoistnie ulega rozkładowi
zgodnie z równaniem:
Pierwiastki bloku p i ich związ ki - - -- - - - - - - - -- - - - - - - - -- 101

Teraz zajmiemy się solami kwasu węglowego. Wzór soli Nazwa soli
Wiele z nich znamy z wcześniejszej nauki chemii. Na2C03 węg l a n sodu
Są to węglany i wodorowęglany.
NaHC03 wodorowęg l a n so du

Potraficie już pisać wzory i podać poprawne CaC03 węg l a n w apnia

nazwy wielu innych soli kwasu węglowego, Ca(HCQ3}z wodorowęg l a n w apnia

a także częściowo scharakteryzować te związki.
FeC03 węg l an że l aza (II)
Znacie przecież najważniejsze metody otrzymy-
wania soli, umiecie określić ich rozpuszczalność Tab. 3.4. Wybrane sole
w wodzie (tablica rozpuszczalności), a w wypadku kwasu węglowego
soli rozpuszczalnych potraficie określić odczyn
ich wodnych roztworów.
Utrwalmy te zagadnienia, analizując poniższą tabelę.

Przykładowa Odczyn Równanie reakcji

Wzór Rozpuszcza l ność
metoda wodnego uzasad ni ające
odczyn
soli w wodzie
otrzymywania roztworu roztworu

2KOH + C02= co~- +H20+=:!

K2C0 3 sól rozpuszczalna zasadowy
K2C0 3 + H20 20W+C0 2

praktyczn ie
MgO+C02= sól trudno
MgC0 3 nie tworzy
MgC03 rozpuszcza lna
roztworu

Tab. 3.5. Metody otrzymywania i właciwości K2COJ i MgCOJ

Czy mo żemy więc powiedzieć coś ciekawego i ważnego o solach kwasu węglowego?
Zapewne warto zwrócić uwagę na dwie ich cechy. Wszystkie węglany i wodorowęglany
są termicznie nietrwałe i w podwyższonej temperaturze ulegają rozkładowi :

CaC03 = CaO + C02i

Na2C03 = Na20 + C02i
2NaHC03 = Na20+H20 + 2COii
Sole te łatwo ulegają rozkładowi również pod wpływem kwasów:
MgC03 + 2HC1= MgCb + H20 + C02i
KHC03 + HCl = KCl + H20 + COii

Jak mo żemy się przekonać, podczas rozkładu węglanów i wodorowęglanów wydziela

sięC02. Ucząc się chemii w gimnazjum, a może już w liceum przeprowadzaliście reakcję
C02 z wodą wapienną , czyli nasyconym roztworem wodorotlenku wapnia. Jest to ważna
reakcja służąca do identyfikacji C02. Jeszcze raz wykonajmy więc doświadczenie.
 102 - -- -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - Rozdzia ł 3

~ Doświadczenie 3.5
~ Wykrywanie tlenku węgla(IV)
Do probówki z bocznym tubusem (na który nałożono gumowy wężyk) wsyp węg lan wapnia,
a następnie wlej kwas solny. Probówkę zamknij korkiem, a wylot wężyka umieść w zlewce z wodą
... wapienną Diobserwuj zachodzące zmiany li.
..
..
.
•
•
-
Ca CO, + roztwór HCI
j
tł wa pi enna ~ ~

.
• Pod wpływem tlenku węgla(IV) następuje zmętnienie wody wapiennej, co świadczy o wytrąca­
• niu s i ę substancj i t rudno rozpuszczalnej CaC03:

Ca(OHh + C02= CaC03t + H20

•
• Gdy dłużej przepuszczamy C02, zanika charakterystyczne zmętnienie. Osad ulega roztworzeniu,
ponieważ tworzy s i ę rozpuszczalny w wodzie wodorowęglan wapnia Ca(HC0 3h:
•
Ca(03+ H20 + C02= Ca(HC03)i
•
ciekawostka - - - - - - - - - - - - - - -
Zestalony tlene k węgla(IV),
znany pod potocz ną nazwą suchego lodu, tworzy regu -
larną strukturę krys ta licz ną,
w której ułożone warstwowo cząsteczki C02 zachowują swoje
właści wości. Cząsteczki C02 mogą być łatwo usunięte z kryształu suchego lodu, gdyż nie
są powiązane się ze s obą du żą siłą. Zestalony tlenek węgla(IV), przypominający wyg l ądem
pospolity lód, w temperaturze pokojowej nie topi się więc, lecz ulega sublimacji.
Suchy lód jest powszechnie stosowanym środkiem chłodzącym m.in. w przetwórstwie,
transporcie oraz przechowywaniu produktów
spożywczych, substancji chemicznych i prepara-
tów farmaceutycznych. Zawarty w gaśnicy śnie ­
gowej skroplony C02, rozprężając się adiabatycz-
nie, oziębia się do temperatury ok. - 78°( (195 K),
zestala i tworzy skuteczny środek gaśniczy. Suchy
lód w kontakcie z wodą daje gęstą białą mgłę.
Zjawisko to jest wykorzystywane do wytwarzania
efektów specjalnych.

Fot. 3.3. Sublimacja suchego lodu

Pierwiastki bloku p i ich związki - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - 103

Poznaliśmy właściwości podstawowych nieorganicznych związków węgla: tlenków, kwasu

węglowego i jego soli. O niektórych z nich dowiemy się więcej podczas dalszej nauki chemii.

Nazwa z wiąz ków Opis / właściwości Przykład/ zastosowanie

CaC2- węglik wapnia popularnie nazywany

karbidem. Służy m.in. do otrzymywania
Dwuskładnikowe związki
acetylenu.
węgla z innymi pierwiastkami,
węgliki SiC - węglik
krzemu zwany karborundem;
zarówno metalami, związek,który pod względem twardości
jak i niemetalami. dorównuje diamentowi. Służy do wyrobu
proszków szlifierskich ora z tygli i rur
termoodpornych.

HCN - popularnie zwany kwasem pruskim.

Gaz rozpuszczalny w wodzie.
Jego wodny roztwór przejawia
właściwości słabego kwasu
kwas (K = 7,2 • 10-10 ). Dysocjuje
cyjanowodorowy według równania:
i jego sole HCN +=! W + CN-
Sole tego kwasu to cyjanki,
np. KCN - cyjanek potasu.
Zarówno HCN 191, jak i HCN 1, ą 1 wykazują
silne właściwości toksyczne. W niewielkich
ilościach występuje w pestkach
niedojrzałych owoców, np. brzoskwiń
i moreli.
KCN - cyjanek potasu - podobnie jak HCN
wykazuje właściwości toksyczne. Powodują
je jony cyjankowe CW, które są silnym
inhibitorem enzymów oddechowych.

Kwas cyjanowy jest

HNC0 - kwas cyjanowy
nietrwałym związkiem
NH4NC0 - cyjanian amonu, związek, który
kwas cyjanowy i dlatego nie ma większego
podczas ogrzewania ulega przekształceniu
i jego sole znaczen ia praktycznego.
w izomeryczny z nim mocznik (związek
Znaczenie praktyczne mają
organiczny).
jego sole - cyjaniany.

Tab. 3.6. Nieorgan iczne związki węgla

{(ZADANIA ))
1. Korzystając z różnych dostępnych źródeł, zapoznaj się z budową i zastosowaniem alotropo-
wych odmian wę gla .

2. Napisz wzory i podaj nazwy wszystkich węglanów metali 2. i 3. okresu. Określ, które z nich
są rozpuszcza lne w wodzie, a następnie określ odczyn wodnych roztworów tych soli.

3. Korzystając z w iadomości zdobytych podczas lekcji biologii i geografii, opisz obieg węgla
w przyrodzie.

4. Oblicz wartość standardowej entalpii reakcji rozkładu 5 moli tlenku węgla(IV) do tlenku
węgla(II) i tlenu, wiedząc, że standardowa entalpia reakcji :

2CO (gl + O 2(gl = 2CO 2(sl

wynosi LiH 0 = -565,92 kJ .
104 - - - - - -- - - - - - - - - - -- -- - - - - - - - - - - Rozdział 3

&li Krzem i jego związki

Krzem zajmuj e wśród pierwiastków drugie miejsce pod względem rozpowszechnienia

w skorupie ziemskiej, stanowi on bowiem około 28,2% litosfery. W przyrodzie występuje
wyłącznie w stanie związanym w postaci krzemianów, glinokrzemianów i tlenku krze-
mu(IV). Minerały, w skład których wchodzi krzem, mają niejednokrotnie skomplikowane
nazwy i wzory.

H2AhSiiOs · H20 K2AhSi60 16 Na2AliSi6016 CaAliSiiOs K2AliSi6016 · 2H20

kaolinit ortoklaz albit anortyt muskowit (mika biała)
Rys. 3.6. Przykła dy glinokrzemianów

Wśród minerałów, które tworzy krze_ m, nie jest wam zapewne obca mika, która cha-
rakteryzuje się doskonałą łupliwością i występuje w postaci cienkich, sprężystych blaszek.
Stosuje się ją jako bardzo dobry izolator.
Często - w celu pewnego uproszczenia - te skomplikowane wzory glinokrzemianów
zapisuje się w postaci tlenkowej, np. wzór kaolinitu H2AlzSiiOs · H2O w formie tlenkowej
przyjmuje postać: AlzO3 · 2SiO2 · 2H2O.
Krzem w postaci SiO2 występuje w organizmach żywych. Tlenek ten w niewielkich
ilościach występuje w ścianach komórkowych niektórych gatunków traw, a w większych
ilościach można go znaleźć w ścianach komórek skrzypów. Występuje też we włosach,
paznokciach, piórach i kopytach, a także jest składnikiem szkieletów zewnętrznych nie-
których organizmów.

3.3.1. Właści wości fizyczne krzemu i jego otrzymywanie

Wolny krzem można otrzymać w laboratoriach, redukując SiO2 za pomocą magnezu lub
glinu:
SiO2 + 2Mg = 2MgO + Si

Na skalę przemysłową krzem otrzymuje się w temperaturze około 2000 K, używając

węgla jako reduktora:
SiO2 + 2C = Si + 2CO
Pierwiastki bloku p i ich związki - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - ------. 105

Otrzymany w ten sposób tzw. surowy krzem poddaje się różnym procesom w celu
otrzymania pierwiastka o dużym stopniu czystości.
Produkcja czystego krzemu na skalę przemysłową ma duże znaczenie dla współcze­
snej techniki - przede wszystkim jest on wykorzystywany w przemyśle elektronicznym,
metalurgicznym, tworzyw sztucznych, a także do wytwarzania fotoogniw słonecznych
i elementów grzewczych w piecach laboratoryjnych i przemysłowych. Dodaje się go rów-
nież do stopów glinu, miedzi, niklu i ołowiu.
Krzem występuje tylko w jednej postaci krystalicznej - diamentu. Ma formę szarych
kryształów o charakterystycznym metalicznym połysku. Otrzymany w niektórych pro-
cesach brunatny proszek (tzw. krzem bezpostaciowy) różni się tylko stopniem rozdrob-
nienia, a nie postacią krystaliczną.

- ~ ciekawostka
Od najdawniejszych czasów próbowano roz-
łożyć piasek (zwany krzemionką) na pierwiastki
składowe . Długo jednak krzemionka opierała się
działan iu różnych odczynników chemicznych.
Dopiero Jacob Berzelius w 1822 roku wyodręb­
nił pierwiastek wchodzący oprócz tlenu w skład
krzemio nki. Działał on na Si02 kwasem fluorowo-
dorowym i otrzymał SiF4, a następnie zredukował
uzyskany związek potasem, wyodrębniając wolny
pierwiastek. Nazwał go silicum (si/ex w jęz . łaciń ­
skim oznacza · krzem'). Od tej nazwy pochodzi
Fot. 3.4. Krzem
symbol tego pierwiastka.

3.3.2. Właściwości chemiczne krzemu

Krzem w temperaturze pokojowej jest mało aktywny chemicznie. Wyjątek stanowi reakcja
z rozcieńczonymi roztworami zasad litowców:
Si+ 2NaOH + H 20 = Na2Si03 + 2H2i

W reakcji tej tworzy się metakrzemian sodu i wydziela się wodór. W dalszej części
rozdziału, gdy poznamy kwasy krzemowe, zrozumiemy również wzory i nazwy soli, które
tworzy krzem. Krzem z tlenem łączy się dopiero w wysokiej temperaturze, w wyniku
czego powstaje Si02 (krzemionka). Tlenek ten jest bardzo rozpowszechniony w przyro-
dzie. Najczęściej spotykana odmiana Si02 to kwarc. Kwarc bez żadnych domieszek jest
bezbarwny i przezroczysty jak woda. Grecy nazywali go krystallos - ·lód'. Do XVII wieku
wierzono, że jest to właśnie skamieniały lód, stąd też potoczna nazwa kwarcu - kryształ
górski. Kryształ kwarcu zabarwiony na kolor fioletowy to ametyst, na kolor żółty - cytryn.
106 - - -- - - - -- - -- - - - - - - -- - - - - - - - - -- Rozdział 3

Rzadziej spotykamy w przyrodzie inne odmiany SiO2, np. krystobalit czy trydymit.
Odmiany te różnią się postacią krystaliczną.

Zjawisko wystę powania tego samego związku chemicznego w dwóch lub więcej odmianach
różniącyc h s i ę postacią krystaliczną i strukturą sieci przestrzennej nosi nazwę polimorfizmu
(polys w j ęz yku greckim oznacza 'liczny, mnogi', a morphos - 'kształt, postać').

W formie bezpostaciowej SiO2tworzy tzw. opale (zawierają one pewną ilość wody). Bez-
postaciową krzemionkę tworzy też ziemia okrzemkowa, powstała ze szkieletów okrzemek.

ametyst

kryształ
cytryn
górski

Odmiany
Si02

tr ydymit krystobalit

ziemia
opal
okrzemkowa

Rys. 3.7. Odmiany SiO2

- Pierwiastki bloku p i ich związki - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - -- 107

Tlenek krzemu(IV) w czystej postaci występuje przede wszystkim na plażach nadmor-

skich. W formie piasku stosuje się go do produkcji szkła, zaprawy murarskiej, cementu,
wyrobów ceramicznych. Jest surowcem do otrzymywania krzemu i jego stopów.
Odmiany barwne są wykorzystywane w jubilerstwie.
Czysty kwarc znalazł z kolei zastosowanie do wyrobu przedmiotów używanych w przy-
rządach optycznych i elektronice.

Fot 3.5. Elementy urządzeń optycznych wykonane ze szkła kwarcowego

Ze względu na dużą twardość wyrabia się z niego kule do młynów kulowych; sprosz-
kowany służy do szlifowania metali i szkła.
Oczywiście tlenek krzemu(IV) nie reaguje z wodą. Gdybyśmy jednak stopili go w wy-
sokiej temperaturze np. z wodorotlenkiem sodu, to zaszłaby wtedy reakcja chemiczna,
podczas której powstałyby sole. W zależności od warunków może tworzyć się metakrze-
mian lub ortokrzemian sodu:
SiO2 + 2NaOH = Na2SiO3 + H2O
metakrzemian sodu

SiO 2 + 4NaOH = NaiSiO4 + 2H2O

ortokrzemian sodu

Przebieg tych reakcji dowodzi, że tlenek krzemu(IV) ma charakter kwasowy. Powsta-

jącepodczas nich krzemiany sodu (podobnie jak krzemiany pozostałych litowców) są
rozpuszczalne w wodzie. Roztwór metakrzemianu sodu nosi popularną nazwę szkła
wodnego i jest stosowany jako klej mineralny, wypełniacz przy wyrobie mydeł, środek
impregnujący drewno itp.
Krzemiany pozostałych pierwiastków są w wodzie nierozpuszczalne. Aby się o tym
przekonać, wykonamy doświadczenie, które ze względu na efekt jest nazywane często
chemicznym ogrodem.
 1 0 8 - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - -- - Rozdział 3

~ Doświadczenie 3.6
~ Otrzymywanie trudno rozpuszczalnych krzemianów (chemiczny ogród}
Do wysokiej zlewki wlej roztwór metakrzemianu sodu - Na2Si03. Następnie wrzuć po kilka kryształków
soli: żelaza (III), niklu(II), kobaltu(!/) oraz W.E.[>nia. Porównaj zmiany, jakie zaszły w zlewce po upływie
kilkunastu sekund O i kilkunastu minut tł od czasu wrzucenia kryształków soli.

,. roztwór
Na 2Si~
.-

•
• W wyniku rea kcji powstają nierozpuszczalne metakrzemiany że laza(III), niklu(II), kobaltu(II)
,. i wapnia w postaci kolorowych „roś linek". Możemy to zilustrować za pomocą następujących
równań:
,.
3Na2Si03+ 2FeCb = Fei(Si03ht + 6NaCI Na2Si03+ CoCb = CoSi03t + 2NaCI
,. Na2Si03 + NiCb = NiSi03t + 2NaCI Na2Si03+ CaCb = CaSi03t + 2NaCI

Roztwory wodne krzemianów sodu i potasu wykazują odczyn silnie zasadowy, ponie-
waż ulegająhydrolizie:

Produktem tej reakcji są kwasy krzemowe o różnym składzie, trudne do rozdzielenia.

Z pewnym przybliżeniem możemy przyjąć, że pierwszym produktem hydrolizy jest kwas
ortokrzemowy H4Si04.
Kwas ten jest nazywany kwasem ortokrzemowym w odróżnieniu od H 2Si03, który
zawiera w swoim składzie jedną cząsteczkę wody mniej i nosi nazwę kwasu metakrzemo-
wego. Ponieważ w obu tych kwasach krzem występuje na IV stopniu utlenienia, musimy
w inny sposób zróżnicować ich nazwy. Spróbujmy te stosunkowo proste kwasy przedsta-
wić w formie tlenkowej, tak jak to zrobiliśmy dla glinokrzemianów.

H2Si03 (Si02 · H20) - kwas metakrzemowy

H1Si04 (Si02 · 2H20) - kwas ortokrzemowy
- Pierwiastki bloku p i ich związki - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - ----- 109

Kwasy te możemy traktować formalnie jako uwodnioną formę Si02. Układając ich
nazwy, pamiętaj my, że kwas o mniejszym stopniu uwodnienia to kwas meta-, a ten, który
zawiera więcej wody, to kwas orta-. Teraz łatwiej zrozumieć również nazwy soli kwasów
krzemowych 2.
Kwasy krzemowe mają tendencję do odłączania wody i tworzenia kwasów polikrzemo-
wych, np. od kwasu ortokrzemowego możemy wyprowadzić całą rodzinę kwasów - kwas
ortodikrzemowy, ortotrikrzemowy itd.
OH OH OH OH
I I I I
HO - Si - OH + HO - Si - OH • HO - Si - O- Si - OH + H2 O
I I I I
OH OH OH OH
kwas ortod ikrzemowy

OH OH OH OH OH OH
I I I I I I
HO - Si - O- Si- OH + HO - Si - OH • HO - Si - O- Si - O- Si- OH +Hp
I I I I I I
OH OH OH OH OH OH
kwas ortotrikrzemowy

Reakcja ta nosi nazwę reakcji kondensacji.

Kwasy krzemowe podobnie jak kwas węglowy są nietrwale i słabe.

3.3.3. Krzemiany i glinokrzemiany

W przyrodzie spotykamy olbrzymią liczbę tlenowych związków krzemu w postaci krze-
mianów i glinokrzemianów (glinokrzemiany zawierają w swoim składzie atomy glinu
zamiast niektórych atomów krzemu), często mają one skomplikowane wzory chemiczne.
Badania rentgenowskie struktury krzemianów doprowadziły do stwierdzenia, że w jo-
nach krzemianowych krzem wykazuje zawsze liczbę koordynacyjną 4, a jądra atomów
tlenu otaczających atom krzemu wyznaczają wokół niego czworościan (tetraedr). Czwo-
rościany te mogą istnieć samodzielnie bądź łączyć się narożami, krawędziami, a nawet
tworzyć warstwy.

4-

Rys. 3.8. Komórka Sio:- - element strukturalny krzemianów

Często wystarczy posł u g iwać s i ę nazwa mi ogólnymi i dlatego w wy padku kwasów krzemowych i ich soli możemy
2

stosować nazwy uproszczone, opu szczaj ąc w nich przedrostki orta- i meta- .

110 0------ - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - Rozdział 3

krzemiany grupowe

krzemiany łańcuchowe krzemiany warstwowe

Rys. 3.9. Struktury krzemianów

Krzemiany te występują w postaci minerałów i są wykorzystywane w różnych gałęziach

przemysłu.

krzemiany wyspowe krzemiany warstwowe krzemiany grupowe krzemiany

(np. topaz AliF2SiO. (np. muskowit (np. hemimorfit pierścieniowe
wykorzystywany K2AbSi6016 · 2H20 Zn. (OH)2Sh07 · H20 (np. beryl
w jubilerstwie) stosowany jako izolator stosowany Be3AbSi601s
termiczny i elektryczny) w jubilerstwie) stosowany
w jubilerstwie)

Rys. 3.10. Zastosowanie wybranych krzemianów

Pierwiastki bloku p i ich zw iązki - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - . 111

3.3.4. Inne związk i krzemu

Krzem tworzy z wodorem krzemowodory zwane popularnie silanami. Ich budowa jest
analogiczna do alkanów i wyraża się wzorem Si„H211+2- Otrzymane silany o najdłuższym
łańcuchu to Si10H22 i Si1sH32 (dakasilan i pentadekasilan). Znane są także silany pierście ­
niowe, np. SisH10.
Pochodnymi silanów są różnego rodzaju żywice silikonowe służące do wyrobu mate-
riałów izolacyjnych, a także kauczuków silikonowych. Mają one właściwości zbliżone do
kauczuków wulkanizowanych, ale charakteryzują się większą odpornością na wysoką
temperaturę.

Krzem tworzy również tlenek SiO, który jest odpowiednikiem znanego wam tlenku
węgla(II). Tlenek ten powstaje w próżni w reakcji tlenku krzemu(IV) z pierwiastkowym
krzemem:
Si02 + Si = 2Si0

Cienkie warstwy SiO można osadzić na powierzchni zwierciadeł i luster. Tworzą one
warstwy ściśle przylegające do powierzchni i poprawiają ich właściwości optyczne.

(ZADANIA))
1. Wymień zastos owania krze mu oraz wskaż właściwości, które zadecydo wały o jego
przeznaczeniu.

2. Mając do dyspozycji: Si02, NaOH(,1, H20, HCl(aql oraz niezbędny sprzęt laboratoryjny, zaprojek-
tuj doświadcze nie, w wyniku którego można otrzymać kwas metakrzemowy H2Si03. Narysuj
schemat doświadcze nia, podaj przewidywane obserwacje oraz sformułuj wnioski.

3. Oblicz zawartość krzemu (% masowy) w kaolinicie - minerale ilastym stosowanym do pro-

dukcji wyrobów porcelanowych o w zorze HiAbSbOa · H20.

4. Spośród podanych schematów reakcji wskaż proces redoks, a następnie dobierz współczyn ­
niki stechiometryczne, stosując bilans elektronowy.
a) Si02+ NaOH --> Na4Si04 + H20
b) Si + NaOH + H20 --> Na2Si03+ H2
c) Na2Si03 + CuCb--> CuSi03 + NaCI
ogrzewanie
d) 2H4SiQ4 --> H6Sb01+ H20

5. Poszukaj w Internecie lub w odpowiednich słownikach:

a) co to jest si likażel i jakie j est j ego zastosowanie,
b) co to jest szkło hartowane, jakie ma wła śc iwości i do czego jest stosowane.
1 1 2 - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - - - -- - Rozd ział 3

3.3.5. Tworzywa mineralne

Omawiając zastosowanie tlenku krzemu(IV), zwrócono uwagę, że stosuj e się go do pro-
dukcji szkła. Słowo to zresztą jest dobrze znane z życia codziennego. Nietrudno wyliczyć
przedmioty wykonane ze szkła: szyby, szklanki, opakowania, naczynia laboratoryjne itp.
Warto odpowiedzieć na pytania: Co to jest szkło? Jak się je otrzymuje? Jakie są jego rodzaje?
Na początek wykonajmy proste doświadczenie .

~ Doświadczenie 3.7
~ Ogrzewanie chlorku sodu i szklanej rurki
Na łyżce do spalań um ieść n iewielką ilość chlorku sodu i całość wpro wadź do płom ien ia palnika.
Następnie w płomieniu palnika ogrzewaj szklan ą rurkę i cały czas ją obracaj . Obserwuj zachodzące
zmiany.

~L

Obserwuj ącogrzewany chl ore k sodu, mo ż n a za uważ yć, że topi s i ę on i tworzy wrzącą ciecz,
natomiast rurka szklana staje s i ę mi ę kka, wyg ina s i ę. G dybyś my ogrzewali ją do jeszcze wyższej
temperatury, to otrzyma li byś my ciecz o du żej l e pko śc i .

Krystaliczny chlorek sodu należy do ciał anizotropowych - topiących się w ściśle okre-
ślonej temperaturze, przechodząc skokowo z ciała stałego do cieczy, natomiast szkła m aj ą
właściwości izotropowe, czyli przechodzą w sposób ciągły od stanu zbliżonego do ciała
stałego do cieczy.
Zdolność tworzenia szkieł, czyli zastygania po sto-
pieniu w sztywną, lecz bezpostaciową masę, wyka-
zują tlenki Si0 2, B20 3, P4010 oraz ich stopy z tlenkami
litowców, berylowców, a także PbO i Fe20 3.
Szkło otrzymuje się w hutach.
Głównymi surowcami do produkcji szkła są
przede wszystkim Si02, a także Na2C03, CaC03,
które stapia się w specjalnych piecach na płynną
masę, a następnie formuje się odpowiednie wyroby
Fot. 3.6. Płynna masa szklana przez wydmuchiwanie, prasowanie, walcowanie lub
wytłaczanie w formach.
- Pierwiastki bloku p i ich związki - - - - - - - -- - - - - - - - - - -- - -- 113

Różnetlenki dodawane do szkła mogą zmieniać jego właściwości, np. tlenki kobaltu
barwią szkło na kolor fioletowoniebieski, tlenek chromu(III) na zielono, a dodatek kolo-
,ł
idalnego złota na kolor czerwony, tlenek ołowiu zmienia współczynnik załamania światła,
a tlenek boru i tlenek glinu zmniejszają kruchość szkła. I
I

Szkła ze względu na skład czy zastosowanie możemy podzielić na różne grupy.

Główne
Nazwa szkła Właściwości Zastosowanie
skła dniki

szkło Si02 niska temperatura topnienia do wyrobu przedmiotów

sodowo- Na20 codziennego użytku {szyby,
-wapniowe CaO naczynia, opakowania)

szkło K20 trudno topliwe do wyrobu naczyń

potasowo- CaO laboratoryjnych
-wapniowe Si0 2

szkło Si02 łatwo top liwe, o dużej gęstości do wyrobu sztucznej biżuter i i,
ołowiowe PbO i wysokim współczynn i ku załama­ kryształów, soczewek
{kryształowe) K20 nia światła

szkło Si0 2 niski współczynnik rozszerzalno - do wyrobu naczyń laboratoryj-

kwarcowe ścicieplnej, co wpływa na dużą nych, tygl i, parownic, kolb, a także
odporność na szybkie zmiany niektórych aparatów optycznych,
temperatury, wysoka temperatura lamp kwarcowych itp.
mięknięcia

Tab. 3.7. Rodzaje szkła

(
>ciekawostka
Archeolodzy ustalili, że szkło zaczęto produkować w Mezopotamii około 3,5 tys. lat temu.
I Tech nika otrzymywania cienkich szyb okiennych została udoskonalona w XIV wieku we
Francji. Rzemieśl nicy wydmuchiwali pojedyncze szyby, dlatego w średniowieczu były one
wielkim luksusem i nie ka żdy mógł sobie na nie pozwolić. Nowoczesne metody fabrycznego
prasowania szkła wdrożono po raz pierwszy w Stanach Zjednoczonych w XIX wieku.
Szkło stanowi cenne tworzywo dla artystów. Obecnie najwię­
cej artystycznego szkła wyrabia się w USA, a sztuka pracy w szkle
jest przedmiotem wykładanym na tamtejszych uniwersytetach.
W Polsce, Czechach i Niemczech popularością cieszą się malar-
stwo na szkle, wyrób witraży, a także kryształów. Polskie tradycyj-
ne szklane bombki choinkowe znane są na całym świecie.
Warto jeszcze wspomnieć o istnieniu tzw. tektytów - szkla-
nych meteorytów- czyli bryłek szkliwa o niejasnym pochodze-
niu. Mogą one mieć kolor zielony, brązowy lub czarny.
Jedyny zarej estrowany upadek szklanego meteorytu miał
miejsce w 1855 roku w Estonii. Jednak tektyty znaleziono tak-
że w Tybecie, Japonii i na Wybrzeżu Kości Słoniowej. Mają one
duże znaczen ie kolekcjonerskie i naukowe. Są wykorzystywane
równ ież jako kamienie ozdobne w jubilerstwie.

Fot. 3.7. Witraże

114 ----- - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Rozdział 3

3.3.6. Wyroby ceramiczne

Stosując w mowie potocznej pojęcie „surowiec mineralny", zwykle myślimy o pokładach
węgla czy zasobach ropy naftowej, tymczasem określenie to ma dużo szersze znaczenie.
Przekonaliśmy się o tym już w poprzednim rozdziale.
Surowiec mineralny to wydobyta ze złoża kopalina, która ma zastosowanie w gospo-
darce, a więc nie tylko węgiel, ropa, gaz ziemny, ale i rudy metali, metale, pierwiastki
promieniotwórcze, sól kamienna, skały używane w budownictwie, piasek, wapienie,
granity itp.
Surowcem mineralnym jest również glina, czyli ilasta skała osadowa. Pod względem
chemicznym jest to układ bardzo różnorodny, w skład którego wchodzą tlenki, krzemiany,
glinokrzemiany. W uproszczeniu możemy uznać, że podstawowe składniki gliny to Si 0 2,
Al20 3i H20, tylko w zależności od jej .rodzaju stosunek tych tlenków jest różny.
Glina to główny surowiec do wytwarzania wyrobów ceramicznych, czyli tych, które
otrzymuj e s ię przez wypalanie. Szczególnie cennym gatunkiem gliny jest kaolin. Jego
skład możemy przedstawić jako Ali03 · 2Si02 · 2H20.
Po wymieszaniu gliny z wodą uzyskuje się łatwą do formowania masę plastyczną. Naj-
czystsze gatunki kaolinu dają po wypaleniu biały produkt, którego używa się do otrzymy-
wania porcelany. Masę porcelanową wypala się dwukrotnie, co powoduje że ostateczny
produkt jest nieporowaty i nieprzepuszczalny dla gazów.
Pierwsze wyroby z porcelany pojawiły się w Chinach w VII wieku. W Europie techno-
logię jej otrzymywania odkrył w XVIII wieku Ehrenfried Walther von Tschirnhaus [czyt.
Walter Erenfrid fon Czirnhaus], a po jego śmierci recepturę otrzymywania porcelany
ponownie opracował Johann Bi::ittger [czyt. Botger] - alchemik.
Porcelanę wyrabianą w Saksonii w Miśni nazywano „białym złotem" - zastępowała
ona złoto jako królewski podarunek i osiągała ceny porównywalne do tego kruszcu.
Obecnie w Polsce najbardziej znane fabryki porcelany są w Łubianej, Chodzieży, Ćmie­
lowie, Wa łbrzychu i Horodnicy.

filiżanka z porcelany wyrób fajansowy cegły

Rys. 3.11. Wyroby ceramiczne

- Pierwiastki bloku p i ich związki - - -- -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - 115

Z materiałów o mniejszej czystości wyrabia się mniej szlachetne masy ceramiczne

o przełomie (czerepie) nieporowatym - kamionkę, i o przełomie porowatym - fajans,
wyroby ceglarskie i garncarskie.
Wyroby kamionkowe są nieprzezroczyste, charakteryzują się dużą wytrzymałością
mechaniczną oraz odpornością na działanie kwasów i zasad, dlatego używa się ich do
wyrobu płytek posadzkowych, rurek i kształtek sanitarnych, a także garnków. Wyroby
kamionkowe znane były już w starożytności. W Europie zyskały popularność w XVIII
wieku ze względu na stosunkowo niską cenę. W Polsce produkuje się je głównie w Bole-
sławcu na Dolnym Śląsku.
Ręcznie malowane wyroby fajansowe są z kolei wytwarzane we Włocławku oraz w Kole.
Fajans otrzymuje się z zanieczyszczonego kaolinu. Pierwsze próby wypalania ceramiki
podobnej do porcelany podjęto w XV wieku we włoskim mieście Faenza - stąd ogólnie
przyjęta nazwa - fajans.

3.3.7. Zastosowanie tworzyw mineralnych w budownictwie

Poznając właściwości związków wapnia, zwróciliśmy uwagę na znaczenie wodorotlenku
wapnia (wapna gaszonego) w budownictwie. Wiemy już, co to jest zaprawa murarska
i na czym polega proces jej twardnienia, który, jak pamiętacie, możemy przedstawić za
pomocą dwóch równań:

Ca(OH)2 + CO2 = CaCO3J + H2O

Ca(OH)2 + SiO2 = CaSiO3J + H2O

Musimy jeszcze wyjaśnić dwa pojęcia, które są nierozerwalnie związane z budownic-

twem. Zastanówmy się, co to jest cement i beton.
Cement to sproszkowane spoiwa służące do sporządzania zapraw. Pod względem
chemicznym są najczęściej złożonymi mieszaninami krzemianów oraz różnych tlenków
podwójnych, a nawet potrójnych, np. 3CaO · SiO2, 2CaO · SiO2, 4CaO · AbO 3 · Fe2O3 itp.
Cementy te twardnieją pod wpływem wody. W zależności od składu rozróżniamy cement
portlandzki, hutniczy, glinowy itp.
Cement otrzymuje się przez wypalanie drobno zmielonych surowców (margli, wapieni,
gliny) w temperaturze około 1400°C w piecach ob-
rotowych. Następnie produkt (tzw. klinkier) roz-
ciera się w młynach kulowych.

Fot. 3.8. Wylewanie cementu

116 ---- - - - - -- -- -- - - - - - - - - - - - -- - -- -- Rozd z iał 3

W 1928 roku produkcja cementu w Pol-

- - ciekawostka ...---~ sce przekroczyła 1 mln ton, a w 1937 byliśmy
pod względem jego produkcji na 9. miejscu
Polska należ y do nielicznych krajów,
które jako pierwsze na świecie rozpoczę­ w świecie. Druga wojna światowa zahamo-
ły prod ukcję cementu na skalę przemysło ­ wała rozwój przemysłu. Dopiero w latach
wą. Pie rwszą ce m e ntownię uruchomiono 50. ubiegłego wieku odbudowano niektóre
w 1857 roku w Grodźcu koło Będzina stare cementownie, ale i zbudowano nowe,
(obecn ie dzielni ca Będ z ina) - była to pią­ np. w Rejowcu, w Krakowie (Nowej Hu-
ta fabryka na świ ec ie. Kolejna powstała cie). W 1976 uruchomiono cementownię
w 1872 w Wejcherowie.
w Strzelcach Opolskich.
Do roku 1914 na ziemiach polskich ist-
niało już 16 czynnych cementowni.
W 1990 roku zwrócono szczególną uwagę
na zmniejszenie emisji pyłów powstających
podczas produkcji cementu. Emisja ich spa-
dła ze 100 tys. ton rocznie w 1989 do po-
ziomu 3 tys. ton w 2003.
Obecnie w Polsce pracuje 17 nowoczes-
nych pieców, dając ~18-19 mln ton cementu
rocznie.
Niestety ze względu na zmniejszenie
przez Komisję Europejską limitu uprawnień
do emisji CO2, zgodnie z rozporządzeniem
administracji rządowej, cementownie będą
Fot. 3.9. Cementownia mogły produkować tylko 12,9 mln ton. Po-
zostałe zapotrzebowanie trzeba będzie uzu-
pełniać, importując cement.
Beton to materiał budowlany powstały ze zmieszania cementu, kruszywa grubego
i drobnego, wody i ewentualnych dodatków.
Kruszywa mogą być naturalne (żwir, piasek) lub sztuczne (np. żużel). Dodatki popra-
wiają właściwości betonu, np. opóźniają proces wiązania, zwiększają mrozoodporność,
wodoszczelno ś ć, wytrzymałość itp.
Masą betonową wypełnia się formy (drewniane lub metalowe), dzięki czemu wyrobom
betonowym można łatwo nadawać określone kształty.
W zależności od gę sto ści beton dzieli się na:
• ciężki (p > 2600 kg/m 3) ,
• zwykły (p = 1800 kg/m 3),
• lekki (p < 1800 kg/m 3).
Ze względu na u żyte kruszywa rozróżniamy żwirobeton, gruzobeton, gazobeton, że­
lazobeton itp.
 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ____. 117
- Pierwiastki bloku p i ich związki

ciekawostka ~
< -----------------1

Beton jest nazywany również sztucznym kamie-

niem. Po raz pierwszy został użyty w Asyr ii, potem
w sta rożytnym Rzymie. Dodatek pop i oł u wu lkanicz-
nego czyn ił rzymski beton wodoodpornym. Aby uzy-
skać ten efekt, wykorzystywano równ i eż zmielone
dachówki. Jednak dopiero w XIX wieku beton został

l upowszechniony jako materiał budowlany.

Fot. 3.10. Beton jako materiał budowlany

&li Właściwości azotu i fosforu

Rodzinę azotowców (15. grupę układu okresowego) tworzą następujące pierwiastki: azot,
fosfor, arsen, antymon i bizmut. Ich właściwości są bardzo zróżnicowane. Azot, fosfor
i arsen to niemetale, antymon i bizmut są metalami. Zapewne bez trudu potraficie zapisać
konfigurację elektronów walencyjnych tych pierwiastków, która ma postać: ns 2 np3 .
Na podstawie tej konfiguracji możemy przewidywać, że pierwiastki te, a zwłaszcza azot
i fosfor, w związkach chemicznych występują na różnych stopniach utlenienia, przede
wszystkim - III, III, V.

3.4.1. Występowanie azotu i jego właściwości fizyczne

Azot w stanie wolnym jest głównym składnikiem atmosfery ziemskiej, w skład której
wchodzą również w ilościach śladowych związki tego pierwiastka, takie jak amoniak
i tlenki azotu.
Najważniejszym związkiem azotu występującym w przyrodzie nieożywionej jest
azotan(V) sodu - zwany saletrą chilijską ze względu na to, że związek ten występuje
w postaci złóż w Chile.
Azotan(V) potasu (saletra indyjska), azotan(V) wapnia (saletra norweska) tworzą
również pokłady minerałów. Zastosowanie azotanów(V) jest różnorodne, co pokazuje
poniższa tabela.

saletra
Nazwa materiału saletra chilijska saletra indyjska
norweska

Wzór chemiczny NaN03 Ca(N03h

Występowanie Chile Norwegia Indie, Irak, Egipt, Meksyk

produkcja materiałów produkcja

produkcja szkła, prochu
Zastosowanie wybuchowych, nawozów
strzelniczego
produkcja HN03 sztucznych

Tab. 3.8. Występowan ie i zastosowanie azotanów(V)

1180-------- - - - - -- -- - - - - - - - - - - -- - - - - - - - Rozdział 3

W przyrodzie ożywionej azot odgrywa bardzo ważną rolę jako jeden z istotnych składni­
ków białek. Azot obecny w przyrodzie stale krąży pomiędzy atmosferą, biosferą i litosferą.
Azot atmosferyczny jest wiązany przez bakterie żyj ące w symbiozie z roślinami mo-
tylkowymi - wytwarza się wtedy amoniak. W wyniku dalszych procesów dochodzi
do przekształcenia amoniaku w azotany(III), a następnie w azotany(V), które są przy-
swajalne przez rośliny. Azot występujący
- ciekawostka - - - ~ w azotanach(V) jest z kolei przetwarzany
Trudno jest ustalić, kto odkrył azot. częściowo przez inne bakterie w N 2 i wraca
W latach 1770-1775 kilku uczonych rów- do atmosfery.
nocześnie (choć nieza leżnie od siebie) Azot zawarty w białkach obumarłych
badało skła d powietrza, starając się wy- roślin i zwierząt przekształca się w amo-
odrębnić jego„nieczynny" składn ik . Osta-
niak i w tej postaci wraca również do at-
tecznie za odkrywcę azotu uważa się Da-
mosfery. W wyniku wyładowań atmosfe-
niela Rutherforda [czyt. Raderforda], który
pierwszy opub likował wyniki badań. Na-
rycznych powstają tlenki azotu. Związki te
zwę nowo odkrytemu gazowi nadał Karl reagują z wodą deszczową i tworzą kwasy,
Scheele, okreś lając go „zepsutym powie- które opadają na ziemię w postaci kwa-
trzem''. Z kolei Antoine Lavoisier uznał, że śnych deszczów.
jest to „czad atm osferyczny''. Po wprowa- Tlenki azotu przedostają się także do
dzeniu nowej nomenklatury w 1785 roku atmosfery w związku ze spalaniem węgla,
pierwiastek ten otrzymał nazwę „azote"
koksu i paliw płynnych otrzymywanych
(od greckiego słowa azotikos - · niepod-
z przeróbki ropy naftowej.
t rzymujący życia') lub „nitrogenium" - ze
względu na to, że tworzy on znany już
Obieg azotu w przyrodzie ilustruje
wówczas kwas - acid um nitricum (HNOJ). rysunek 3.12. Pierwiastek ten występuje
W języku polskim pierwiastek ten naj- w przyrodzie w postaci cząsteczek dwu-
pierw nazywano sa letrorodem, aż w koń ­ atomowych N2. Jest gazem bezbarwnym
cu w 1844 roku Fi lip Walter nadał mu na- i bezwonnym. Temperatura wrzenia azotu
z wę„azot".
wynosi tylko 77,3 K. Po raz pierwszy zo-
stał on skroplony i zestalony przez Karola
Olszewskiego i Zygmunta Wróblewskiego
w 1883 roku. W temperaturze pokojowej
azot jest bardzo mało aktywny, gdyż ener-
gia wiązania w cząsteczce N2 jest bardzo
duża. Zapewne potraficie już wyliczyć rząd
wiązania, który dla tej cząsteczki wynosi 3.
Do celów technicznych azot otrzymuje
Fot. 3. 11. Poniżej temperatury - 196°C {77 K) się przez frakcjonowaną destylację skrop-
azot jest bezbarwną cieczą o gęstości mniejszej lonego powietrza. Czysty azot do celów la-
od gę stości wody boratoryjnych można uzyskać w wyniku
termicznego rozkładu NH4N02:
NH4N02 = N2 + 2H20
Azot pierwiastkowy jest używany jako gaz ochronny. To także surowiec do otrzymywa-
nia amoniaku i kwasu azotowego(V). Z kolei ciekły azot stosuje się do celów chłodniczych.
 120 - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - Rozdział 3

3.4.2. Właści wości amoniaku (a zanu)

Najważniejszym związkiem azotu z wodorem, w którym azot występuje na - III stopniu
utlenienia, jest amoniak (azan). Amoniak na skalę techniczną otrzymuje się metodą bez-
pośredniej syntezy z pierwiastków:

N2 + 3H2 ~ 2NH3 + Q

Najbardziej optymalne warunki stosowane w przemyśle to: ciśnienie 20 MPa, tempera-

tura 700 K oraz katalizator, którym jest żelazo. Na skalę laboratoryjną amoniak otrzymuje
się w wyn iku działania mocnych zasad (np. NaOH, KOH, Ca(OH)2) na sole amonowe
w podwyższonej temperaturze. Wykonajmy doświadczenie.

. rNTi Doświadczen ie 3.8

~ Działa nie roztworu wodorotlenku sodu na sole amonowe
• Do probówki z bocznym tubusem wklej ok. 3 cm 3 roztworu chlorku amonu, po czym dodaj ok. 1 cm 3
•• roztworu zasady sodowej. Probówkę zamknij korkiem i ogrzewaj w płomieniu palnika. Następnie
do wylotu tub usu zbliż zwilżony wodą uniwersalny papierek wskaźnikowy.
••
zw il żony wodą
un iwersalny papierek
wskaź nikowy

• )/
.
. roztwór NH,CI
+
roztwór NaOH

W wyniku przeprowadzonego doświadczenia wydziela się gaz o ostrej woni, który zabarwia
papierek uniwersa lny na kolor niebieskozielony.
ogrzewanie

NH4CI + NaOH = NH3t + NaCI + H20

Amoniak bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie (np. w 273 Kw 1 objętości wody roz-
puszcza się 1176 objętości amoniaku). Otrzymany roztwór ma właściwości słabo zasadowe.
NH3 + H2O ~ NHT + OW

Pamiętajmy - w roztworze nie stwierdza się obecności niezdysocjowanych cząsteczek

wodorotlenku amonu. Stężony roztwór amoniaku zwany popularnie wodą amoniakalną
jest 25-procentowym roztworem o gęstościp = 0,91 g/cm 3.
Pierwiastki bloku p i ich zwi ązki - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - 121

Wykonajmy kolejne do świadczenie .

~ Doświadcze nie 3.9

~ Otrzymywanie chlorku amonu (salmiaku)
Pod wyciągiem ustaw obok siebie butelkę ze stężonym kwasem solnym i butelkę ze s tężo nym
roztworem wody amoniakaln ej. Ostrożnie otwórz butelki i obserwuj zachodzące zmiany.

strumień
powietrza

stęż.
roztwór HCI
stęż.
roztwór NH,
...

Obserwujemy powstawa nie b i a łyc h dymów.

Chlorowodór i amoniak reag uj ą z sobą i two rzą biały dym.
.
„ I

.,. I
NH3(gl + HCl(gl = NH4Cl(sl ... ,
Powstający w reakcj i związek to sól - chlorek amonu NH4CI. .., 1

Sole amonowe są dobrze rozpuszczalne w wodzie i ulegają dysocjacji na kationy NH!

i odpowiednie aniony. Sole amonowe powstaj ą również w reakcji amoniaku z kwasami.
HN03 + NH3 = NłLN03
azotan(V) amonu

H2S04 + 2NH3 = (NH4)2S04

siarczan(VI) amonu

lub
H 2S04 + NH3 = NH4HS04
wodorosiarczan(VI) amonu

H 2C03 + 2NH3 = (NH4)2C03

węglan amonu
lub
H 2C03 + NH3 = NH4HC03
wodorowęglan amonu
Wykonajmy teraz doświadczenie, dzięki któremu poznamy pewne właściwoś ci wodo-
rowęglanu amonu.
 122--- - -- - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - Rozdział 3

~ Doświ a dczenie 3.10

~ Termiczny rozkład wodorowęglanu amonu
•
. Do probówki wsyp ok. 1 g wodorowęglanu amonu (NH4HC01J. Na wylot probówki załóż gumowy
balonik i uchwyconą w łapie probówkę ogrzewaj w płomieniu palnika.

• proszek
do piecze ni a

•
•
• X
•
• Po pewnym cza sie zawartość probówki zn ika .
• Prod ukty termicznego rozkładu wodorowęglanu amonu to wyłącznie gazy:
• NH 3, C0 2 i para wodna .
ogrzewani e

• NH4HC01,,> = NH3(g> + C02,9>+ H20 ,9 l

Wodorowęgla n amonu stanowi główny składnik proszku do pieczenia, dodany do

ciasta powoduje jego spulchnianie. Sole amonowe, głównie siarczan(VI) i azotan(V), ze
względu na bardzo dobrą rozpuszczalność w wodzie mają zastosowanie przede wszystkim
w produkcji nawozów sztucznych.
Amoniak spala się w powietrzu żółtym płomieniem, a produktami tej reakcji są azot
i woda. Inny przebieg reakcji spalania jest wtedy, gdy zastosujemy katalizator platynowy.
Azot zawarty w amoniaku utlenia się wówczas do tlenku azotu(II). Procesy te ilustrują
poniższe równania reakcji.

kat. (Pt)
4NH3 +502 = 4NO + 6H20
Amoniak jest związkiem o dużym znaczeniu praktycznym. Stosuje się go do produkcji:

tkanin NH 3(aąl
syntetycznych

nawozów materiałów
sztucznych wybuchowych

Rys. 3.13. Zastosowanie amoniaku NH 3

Pierwiastki bloku p i ich związki 1 23

3.4.3. Tlenki azotu

Azot tworzy sześć tlenków o różnych właściwo ściach. Wzory, nazwy, właściwości fizyczne
i najważniejsze metody otrzymywania tych tlenków przed stawiono w tabeli.

::::J <tł .!!!

::::J
.::I. <tł .::I. <tł
3: <tł lii3: ... >-
C:
,c: ·- ::::J C: QI C:
QI C: ::::J ,:,(. QI o "C ... N
QI
-;
... 'ii .9!
O C:
o~
N -
-;
<tł
C: -~
<tł·-
... Q,
-g o >-
~ 'ai E
.::I.
<tł·-
... E
V

,o ..... a, ,a ..... 3: 1/l ::::J <tł QI

~ ~E~
... .c .c
N

==
1/l 3:
z
N
<tł
.::I.
VI
o.. o
...... U V

NH4NQ3= N2O +
N2O t lenek azotu(I) gaz bezbarwny oboj ętny
2H2O

N2+ 0 2= 2NO
NO li t lenek azot u(II) gaz bezbarwny (w temp. łuku obojętny
elektrycznego)

NO + NO2= N2O3
N2O3 Ili tl enek azotu(III) ciecz granatowa kwasowy
(T < 260 K)

t lenek azot u(IV) gaz czerwon o-

NO2 IV 2NO + 0 2= 2NO2 kwasowy
ditlenek azot u brun atny

tl enek azotu(IV)
N2O4 IV tetratl enek gaz bezbarwny 2NO2= N2O4 kwa sowy
diazotu

c i a ło stałe 4HNO3+ P4O10 =

N2Os V t lenek azotu(V) kwasowy
(bezbarwn e) 2N20 s + 4HPO3

Tab. 3.9. Wybrane właś ciwości tlenków azotu

~ ciekawostka
( Tlenek azotu (I) - N20 , zwany dawniej podtlenki em azotu, działa podniecająco, oszała-
1 miająco i zn ieczu lająco, stąd jego potoczna nazwa - gaz rozweselający. Dzięki temu dawniej
był stosowany jako środe k zni ecz ulaj ący w za biegach stomatologicznych. Obecnie do tego
I celu używa się go coraz rzadziej ze wzg l ędu na jeg o właśc iwośc i toksyczne. N20 jest tlenkiem
\_ obojętnym.

Tlenek azotu(II) - NO można otrzymać nie

tylko na drodze bezpośredniej syntezy czy też
przez utlenianie NH3, ale także w reakcji miedzi
z rozcieńczonym HNO3:
_u_
3Cu + 8HNO3 = 3Cu(NO3h + 2NOj + 4H2O

Tlenek ten bardzo łatwo reaguje z tlenem, two-

rząc NO2. NO należy do tlenków obojętnych.
Fot. 3.12. Reakcj a Cu z HN03(,ozc.>
124...__ _ __ _ __ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ __
Rozdział 3

- ciekawostka
Tlenek azotu (II) przez wiele lat był traktowany jako substancja toksyczna. Dopiero
w 1988 roku przekonano się, że w bardzo małych ilościach ma on pozytywne znaczenie
dla organizm u. Przepływając wraz z krwią, zapobiega gromadzeniu się płytek krwi, a tym
samym przeciwdz iała rozwojowi miażdżycy. Gdy z określonych względów tworzy się mniej
NO, płytki krwi gromadzą się przy ścianach naczyń krwionośnych i rozpoczyna się proces
formowania złogów miażdżycowych. Badania wykazały również, dlaczego pacjenci z bólami
w klatce piersiowej (dusznica bolesna) odczuwają ulgę po zażyciu tabletek zawierających
nitrogl icerynę - jeśli wniknie ona do komórek mięśni gładkich, uwalnia się NO, który roz-
szerza naczynia krwionośne.

Tlenek azotu(III) - N2O3w temperaturze wyższej niż 260 K częściowo rozkłada się na
NO i NO2. Tlenek ten reaguje z wodą, tworząc kwas azotowy(III):
N2O3 + H2O = 2HNO2
Na podstawie powyższej reakcji możemy stwierdzić, że jest to tlenek kwasowy.

Tlenek azotu(IV) - NO2 powstaje natychmiast pod-

czas zetknięcia się NO z tlenem.
2NO + 0 2 = 2NO2

W laboratorium możemy go otrzymać w reakcji mie-

dzi ze stężonym kwasem azotowym(V):
Cu + 4HNO3 = Cu(NO3)2 + 2NO2 i + 2H2O

lub przez termiczny rozkład azotanu(V) ołowiu(II):

2Pb(NO3)2 = 2PbO + 2NO2i + 302

Fot. 3.13. Reakcja
Cu z HN03(stęż.J Tlenek azotu(IV) jest gazem bardzo trującym, o ostrej
woni i o czerwonobrunatnej barwie. W temperaturze po-
niżej 420 K ulega dimeryzacji:

2NO2 +=± N2O1

Im niższa temperatura, tym więcej wytwarza się bez-

barwnego tetratlenku diazotu. Tlenek azotu(IV), jak
i jego dimer, reagują z wodą, tworząc mieszaninę dwóch
kwasów: HNO2i HNO3, a zatem tlenek ten ma charakter
kwasowy.
2NO2 + H2O = HNO3 + HNO2
N2O1 + H2O = HNO3 + HNO2
Fot. 3.14. Dimeryzacja brunatnego N02 do bezbarwnego dimeru N20 4
Pierwiastki bloku p i ich z wiąz ki - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - 125

Poniżej przedstawiono równania cząstkowe (połówkowe) tej reakcji:

IV V
N-le-N
IV lll
N+le-N

Ten szczeg ólny typ reakcji utlenian ia-redukcji, w której ten sam pierwiastek ulega za równo
utlenieniu, jak i redukcji, przechod zą c z jednego stopnia utlenienia na dwa róż n e, nosi
nazwę reakcji dysproporcjonowania.

Tlenek azotu(V) - N20s otrzymuje się, odwadniając HN0 3 za pomocą np. tlenku
fosforu(V):

Uzyskany tlenek bardzo energicznie reaguje z wodą i tworzy kwas azotowy(V):

N20s + H20 = 2HN03

3.4.4. Tlenowe kwasy azotu

Do najważniejszych kwasów, które tworzy azot, należą kwas azotowy(III) i kwas
azotowy(V).
Kwas azotowy(III) jest kwasem nietrwałym o niewielkiej mocy. W roztworach bardziej
stężonych ulega on rozkładowi na kwas azotowy(V) i tlenek azotu(II):

3HN02 = HN03 + H 20 + 2NOj

W związku z tym istnieją tylko rozcieńczone roztwory tego kwasu. Cechą charaktery-
styczną HN02 i jego soli - azotanów(III) jest fakt, że w zależności od substancji reagującej
działają jako utleniacze lub reduktory. Wobec silnych utleniaczy wykazują właściwości
redukujące:

2Mn0 4 + SN02 + 6H+ = 5N03 + 2Mn2+ + 3H20

VII Il
utleniacz - Mn+ Se - Mn 12
llJ V
reduktor - N - 2e - N 5
Wobec reduktorów działają jako utleniacze, np.:
21- + 2N0 2 + 4H+ = h + 2NO + 2H20
lll 11
utleniacz - N + e - N
o
reduktor - 21- - 2e - Ii
 126 - - - -- - - - - - - - - - - - - -- - - - -- - -- - Rozd z iał 3

Kwas azotowy(V) otrzymywano dawniej przez działanie H2S04 na saletrę chilijską:

NaN03 + H2S04 = NaHS04 + HN03

Obecnie jest otrzymywany właściwie wyłącznie przez absorpcję tlenków azotu(IV)

w wodzie w obecności powietrza. Kwas azotowy(V) jest kwasem trwałym, ale jego stężone
roztwory w obecności światła ulegają powolnemu rozkładowi:
4HN03 = 4N02i + 2H20 + 0 2i

HN03 nale ży do kwasów mocnych o bardzo silnych właściwościach utleniających.

HN03 reaguje z metalami szlachetnymi: Cu, Ag, Hg - powstaje wtedy odpowiednia sól
i tlenek azotu(II) lub tlenek azotu(IV), a rodzaj produktów zależy od stężenia użytego
kwasu. Mieszanina stężonych kwasów HN03 i HCl (w stosunku objętościowym 1 : 3),
tzw. woda królewska, reaguje nawet ze złotem i platyną:
3HN03 + 4HC1 + Au = H[AuC14] + 3N02 + 3H20

Właściwo ś ci utleniające kwasu azotowego(V) i jego soli przejawiają się także w sto-
sunku do niemetali. Przekona nas o tym poniższe doświadczenie.

... ~ Doświadczenie 3.11

l1~ Wykazanie utleniających właściwości azotanu(V) potasu
Do probówki wsyp ok. 1g azotanu(V) potasu O.Probówkę ogrzewaj aż do stopienia soli, a nastepnie
wrzuć kawałek węgla drzewnego f). Obserwuj zachodzące zmiany li.

-X
KNO,

Obserwujemy gwałtowne spalenie węgla. Jest to wynik reakcji, której uproszczone równanie
przedstawiono poniżej:

W stężonym HN03 zapalają się samoistnie takie substancje łatwopalne, jak: trociny,
benzyna, eter itp.
- Pierwiastki bloku p i ich związki - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - -- 127

Kwas azotowy(V) ma bardzo różnorodne zastosowanie. Używa się go m.in. do roztwa-

rzania metali szlachetnych oraz do produkcji:

· rl:
ł ' 'I•. •.
<:-. .
\ .. ·. .
·:. /
;;; ' . j \'
~.. ·
j.: •
.. •

mate riałów nawozów

wybuchowych sztucznych

lekarst w

,,
Rys.3.14. Zastosowanie HN0 3
I
•

(ZADANIA))
1. Na dowolnym p rzykładzie wyjaśnij istotę reakcj i dysproporcjonowa nia.

2. Określ stopnie utlenienia azotu w następując ych substancjach i j onac h: NH3, NH4NO3, NHt,
N2, N2O, NO2.
. 1'
3. Oblicz, jaką objętość w przeliczeniu na warunki normalne zajmą gazy powstałe w wyniku
termicznego roz kładu 1,92 g (NH4h(O31,J,

4. Jaki odczyn wykazują wodne roztwory NaNO3 i NaNO2. Odpowiedź uzasadnij , pisząc odpo-
wiedn ie równan ia reakcji, lub zaznacz, że reakcja nie zachodzi.

5. Dokończ podane równania reakcji lub zaznacz, że reakcja nie zachodzi:

a) NH3 + HCI ------> ,.
b) NH4CI + KOH ------>
c) N2O + H2O ------>
d) Cu+ HNO31,ozc.l------>
e) NO2 + H2O ------>
128 .___ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ __
Rozdz i ał 3

3.4.5. Właści wości fosforu

Fosfor (zajmuj ący 13. miejsce pod względem
rozpowszechnienia w skorupie ziemskiej)
występuje w przyrodzie w postaci minerałów.
Popularnymi minerałami fosforu są apatyty,
w skład których wchodzą przede wszystkim fosforany(V):
apatyt fluorkowy: 3CaJ(PO4)2 · CaF2
apatyt węglanowy: 3Ca3(PO4)2 · CaCO3 · H2O
apatyt hydroksylowy: 3Ca3(PO4)2 · Ca(OH)2
Fosfor jest jednym z pierwiastków biogennych. W organizmie człowieka stanowi on
0,2-3% suchej masy ciała. Występuje w białkach zwierzęcych i roślinnych, kwasach nu-
kleinowych, we krwi, w tkance nerwowej, w żółtku i mleku. W postaci apatytów hydrok-
sylowych i węglanowych wchodzi w skład kości, zębów i muszli.

- - -- ciekawostka
Historia od krycia fosforu ma swój początek w pracach alchemików. Hennig Brandt, szu-
kająckamienia fi lozoficznego, prowadził doświadczenia z wykorzystaniem moczu zw i erząt.
Ogrzewał go razem z piaskiem bez dostępu powietrza, w wyniku czego otrzymał b i ałą,
wosko watą substa ncję . Okazało się, że jarzy się ona zielonkawym światłem . Brandt nazwał
tajemniczą substancję fosforem, co w języku greckim oznacza
'niosący światło·. Przez długi czas fosfor był uważany za zw i ązek
chemiczny. Dopiero w 1772 roku Lavoisier spalił fosfor w t leni e,
uzyskując produkt od niego cięższy. Stwierdził więc, że fosfor jest
substancją prostą i uznał go za pierwiastek.

Rys. 3.15. Model cząsteczki P4

Fosfor otrzymuj e się w wyniku ogrzewania fosforanu(V) wapnia z piaskiem i koksem

w piecach elektrycznych w próżni w temperaturze 1570-1720 K:
2CaJ(PO4)2 + 6SiO2 + lOC = 6CaSiO3 + lOCO + P4
Fosfor wydziela się w postaci pary, która ulega kondensacji. Zestalony fosfor oczyszcza
się na drodze destylacji. Pierwiastek ten występuje w kilku odmianach alotropowych.
W wyniku kondensacji par otrzymuje się białą, miękką substancję - fosfor biały. Topi
się on już w 317,3 K i przechodzi w stan pary o składzie P4. Cząsteczka fosforu składa się
z czterech atomów, które w przestrzeni tworzą tetraedr.

W temperaturze pokojowej następuje powolne utlenianie fosforu, któremu towarzyszy

emisja światła. Zj awisko to nosi nazwę chemiluminescencji.
Pierwiastki bloku p i ich zw iązki - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 29

Ze względu na samozapalność fosforu białego przechowuje się go zawsze pod wodą.

Fosfor biały wykazuje właściwości silnie trujące. Ma tendencję do przechodzenia w inne
(bardziej trwałe) odmiany, do których należy fosfor bezpostaciowy - zwany fosforem
czerwonym ze względu na charakterystyczną barwę . Jest on nietoksyczny i znacznie mniej
reaktywny niż fosfor biały. Przekonamy się o tym, wykonując następujące doświadczenie.

M Doświadczen ie 3.12
~ Porównanie aktywności fosforu białego i fosforu czerwonego
Na żaroodporną płytę połóż mały kawałek fosforu białego i dotknij go rozgrzaną w płomieniu
palnika szklaną bagietką. Następnie nasyp na płytkę niewielką ilość fosforu czerwonego i również
dotknij jego powierzchnię rozgrzaną bagietką. Porównaj zachowanie obu odmian fosforu.
Uwaga! Fosfor biały należy kroić wyłącznie pod wodą i wyjmować go za pomocą szczypiec.

rozgrzana \
bagietka \
fosfor
biały
,,I

rozg r z a n a \
bagietka
fosfor
czerwony

Po chwili obserwujemy sa mozapa lenie się fosforu białego.

P4+ 502= P4010

Fosfor czerwony w tych warunkach nie ulega spalaniu.

>ciekawostka
( Fosfor biały
od XIX wieku byłwykorzystywany do
produkcji zapałek. Nie należały on e jednak do zbyt bez-
piecznych, poniewa ż zapa l ały s ię przy potarciu o każd ą
szorst ką powierzc hnię . Ponadto były trujące. Dopiero
w 1848 roku do produkcj i zapałe k zaczęto używać fos-

l
foru cze rwonego. Obecnie tylko boczna powierzchnia
pudeł ka od zap ałek jest pokryta fosforem czerwonym,
a same zapałki nie za wi erają tego pierwiastka.
130 - -- - - -- - - - - - -- - -- - - - - - - - - - - -- - Rozdzi ał 3

Dłuższe ogrzewanie fosforu czerwonego w próżni w temperaturze 800 K prowadzi do

powstania fosforu fioletowego. Najtrwalszą odmianą fosforu jest fosfor czarny, otrzymy-
wany przez ogrzewanie fosforu białego w próżni w temperaturze 490 K i pod ciśnieniem
12 OOO atmosfer. Ma on barwę szarą, metaliczny połysk i przewodzi prąd elektryczny.
Odmiany alotropowe fosforu ilustruje poniższy rysunek.

P4
(pary)

kondensacja
fosfor
(P4)

f• l
biały

450 K

brak dostępu
" powietrza ~
fosfor czerwony
(Px)

~
800 K

brak dostępu
powietrza
,
fosfor f ioletowy
(Py)

i
fosfor czarny (P4 )
najtrwalsza odm iana
fosforu

woda

fosfor biały

struktura przestrzenna
fosforu czarnego

Rys. 3.16. Alotropowe odmiany fosforu

3.4.6. Właści wości związków fosforu

Konfiguracja elektronowa atomu fosforu przedstawia się następująco:
P; [Ne] [Ili IITIJ[]
3s 3p

Analiza powyższego zapisu wskazuje, że fosfor w związkach może występować przede

wszystkim na - III, III i V stopniu utlenienia.

Związkiem, w którym fosfor występuje na -III stopniu utlenienia, jest PH3 - fosforiak
(fosfan). Związek ten to substancja toksyczna i w odróżnieniu od NH3nie ma praktycznego
znaczenia. Na III stopniu utlenienia fosfor tworzy tlenek P4O6, który powstaje podczas spa-
lania fosforu przy ograniczonym dostępie powietrza. Tlenek ten jest trującym ciałem sta-
łym . Słabo rozpuszcza się w wodzie. W wyniku tej reakcji tworzy się kwas fosforowy(III):

P4O6 + 6H2O = 4H3PO3

· Pierwiastki bloku p i ich związki - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - ------ 131

Powstający kwas, mimo że w jego skład wchodzą 3 atomy wodoru, w roztworze wod-
nym odszczepia tylko dwa kationy wodoru. Przyczyną tego jest fakt, że jeden atom wodoru
jest związany bezp ośrednio z atomem fosforu, a pozostałe z tlenem. Ilustruje to wzór
kwasu:
o
li
H-0 - P - O -H

Podczas spalania fosforu przy dostatecznym dopływie powietrza lub tlenu pierwiastek
ten spala się, tworząc tlenek fosforu(V). Aby zbadać właściwości chemiczne tego tlenku,
wykonajmy doświadczenie.

~ Doświadcze nie 3.13

~~ Reakcja tlenku fosforu(V) z wodą
Do suchej probówki wsyp małą ilość tlenku fosforu(V), a następnie ostrożnie wlej wodę z dodatkiem
...
oranżu metylowego. ' I

H,O + oranż 'I

metylowy

P,0 10

Tlenek fosforu(V) reag uje bardzo gwałtownie z wodą, a oranż metylowy zmienia kolor z żółto ­
pomarańczoweg o na czerwony. Zmiana barwy oranżu metylowego świadczy o tym, że tlenek
' ,1
P4010 reaguje z wodą, a produktem tej reakcji jest kwas:
= 4H3P04
P4010 + 6H20
....
Fakt, że P401o reaguje nawet ze śladami wilgoci (ma właściwości higroskopijne), spra-
wia, że wykorzystuje się go jako środek osuszający, a nawet odwadniający (przypomnij-
cie sobie reakcję otrzymywania N20 s z HN03). Kwas fosforowy(V), zwany również or-
tofosforowym(V), to substancja stała. Należy do kwasów o średniej mocy. Powszechnie
stosuje się jego 85-procentowy roztwór.
1 3 2 - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - - - - - Rozdział 3

W roztworze wodnym H3P04 dysocjuje trójstopniowo:

H 20 +
H 3P04 - - - H + H 2PO:;
jon diwodorofosforanowy(V)
HO
2
H 2PO:; H+ + HPOi-
jon wodorofosforanowy(V)
HO
2
HPoi- H+ + Poi-
jon fosforanowy(V)

W wyniku ogrzewania kwasu fosforowego(V) zachodzi

Fot. 3.15. Kwas fosforowy(V) reakcja kondensacji, w trakcie której z dwóch cząsteczek
H3PO. H3P04wydziela się jedna cząsteczka wody i powstaje kwas
ortodifosforowy(V) - H4P20 1, zwany dawniej kwasem
pirofosforowym. W pewnych warunkach odwadnianie
H 3P0 4 prowadzi do utworzenia skondensowanych kwa-
sów fosforowych(V) o pierścieniowej budowie cząsteczki,
zwanych kwasami metafosforowymi(V). Najprostszym
takim kwasem jest kwas metatrifosforowy(V) - H3P309,
który możemy zapisać również w formie (HP03)3. Budowę
tlenowych kwasów fosforu ilustrują poniższe rysunki.

_...,H
o
I
O = P-0 - H
Fot. 3.16. H3PO. I
jest składni kiem .,.,o
napojów typu cola
H

kwas ortofosforowy(V) H JPO. struktura przestrzenna jonu PoJ-

0-H 0- H H- 0 0- H
I I - H,O I I
O=P-O-H+H- 0 - P = O - O = P- 0 - P= O
I I I I
0-H 0- H H- 0 0- H

kwas difosforowy(V) struktura

przestrzenna jonu P20 ~-
- Pierwiastki bloku p i ich zwi ązk i - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - ----- 133

struktura przestrzenna jonu P30 J-

W zwią zku z trójstopniową dysocjacją kwasu H 3P0 4 istnieją trzy rodzaje soli: fosfo -
rany(V), wodorofosforany(V) i diwodorofosforany(V). Diwodorofosforany(V) na ogół
rozpuszczają się w wodzie, natomiast wśród wodorofosforanów(V) i fosforanów(V) sole
litowców oraz sole amonowe są rozpuszczalne. Wykonajmy poniższe doświadczenie.

r:;:-;) Dośw i ad czenie 3.14

~ Wytrąca nie trudno rozpuszczalnych fosforanów(V) ....
Do trzech probówek wlej kolejno roztwory: azotanu(V) srebra, chlorku wapnia i azotanu(V)
manganu(//). Nas tępnie do każdej probówki wlej roztwór fosforanu(V) sodu - Na1P04.

roztwór roztwór roztwór

Na 3 PO, Na 3 PO, Na 3 PO,
--i ---i
...
...
roztwór roztwó r roztwór
AgNO,
-
CaCI, - Mn(NO, ),

We wszystkich trzech probówkach wytrąciły się osady- w pierwszej jasnożółty, w drugiej biały,
a w trzeciej - jas noróżowy. Powstały trudno rozpuszczalne fosforany(V):
....
3Ag+ + POt = Ag3P04l
...
3Ca 2+ + 2POt
3Mn 2+ + 2POt
= Ca3(P04)zl
= Mn3(P04}il
...
••
Fosforany(V) wapnia znajdują zastosowanie przede wszystkim jako nawozy sztuczne.
Ze względu na fakt, że Ca3(P04)2 jest praktycznie nierozpuszczalny w wodzie, a tym sa-
mym nieprzyswajalny przez rośliny, przeprowadza się go w rozpuszczalny diwodorofos-
foran(V) wapnia (nosz ący nazwę superfosfatu). Przedstawia to reakcja:
Ca3(P04)2 + 2H2S04 = Ca(H2P04)2 + 2CaS04
 134 - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Rozdział 3

~----c( ZADANIA))
1. Za pomocą równań reakcji przedstaw przemiany zilustrowane poniższym schematem:

02 H2O nadmiar CaO E

fosfor - - - A 8

\nadmiar NaOH

D
Podaj nazwy związków zawierając ych fosfor.

2. Porównaj właściwości fosforu białego i fosforu czerwonego.

3. Dobierz współczynniki stechiometryczne w podanym równaniu reakcji, stosując bilans elek-

tronowy. Wskaż utleniacz i reduktor.
(a3(P04h + Si02+ C = CaSi03 +CO+ P4

4. Narysuj wzór elektronowy cząsteczki kwasu fosforowego(V) oraz określ rodzaje występu ­
jących w niej wiązań chemicznych.

5. Podaj nazwy systematyczne podanych soli:

a) Ca3(P04h b) CaHP04 c) Ca(H2P04h

6. Okreś l stopnie utlenienia fosforu w następujących cząsteczkach :

a) P4 b) H3P04 c) P406 d) PH3

7. Napisz równania reakcji otrzymywania fosforanu(V) wapnia trzema dowolnymi metodami.

Reakcje prze biegające w roztworze wodnym zapisz także w formie równań jonowych.

&li Właściwości tlenu

Pierwiastki wchodzące w skład 16. grupy układu okresowego to: tlen, siarka, selen, tellur
i polon. Właściwości tych pierwiastków zmieniają się wraz ze wzrostem masy atomowej.
Tlen, siarka i selen to niemetale, tellur i polon wykazują właściwości typowych metali.
Konfiguracja elektronowa elektronów walencyjnych atomów pierwiastków tej grupy ma
następującą postać:

ns 2 np 4 lub IIll ITfilJIJ

ns np
- Pierwiastki bloku p i ich z wi ąz ki - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -------4 135

3.5.1. Występowanie tlenu

Tlen jest najbardziej rozpowszechnionym pierwiastkiem na Ziemi. W stanie wolnym wy-
stępuj e w atmosferze, stanowiąc jej 20,95% objętościowych. W postaci związanej wchodzi
w skład hydrosfery (woda), a w litosferze jest składnikiem tlenku krzemu(IV), krzemia-
nów i glinokrzemianów. W organizmie człowieka tlen stanowi około 65% masy ciała.
Tlen jest niezb ędny organizmom do przeprowadzenia fosforylacji oksydacyjnej będącej
najważn iejszym etapem oddychania. Niedobór tlenu, gdy jego zawartość w powietrzu
spada p oniżej 18%, staje się niebezpieczny dla życia. W przyrodzie odbywa się cykliczny
obieg tego pierwiastka.
Powszechnie uważa się, że tlen został odkryty przez Josepha Priestleya [czyt. Pristleja]
(w 1774 roku przez rozkład HgO). W rzeczywistości jednak dokonał tego Karl Scheele, ale
na skutek zaniedbań samego badacza jego praca na ten temat ukazała się z sześcioletnim
opóźnieniem .

Karl Wilhelm Scheele urodził się w 1742 roku na Pomorzu Zachod-

nim, które w wyniku wojny trzydziestoletniej należało do Szwecji. Był
siódmym z jede n a ściorga dzieci. Jego ojciec handlował zbożem. Nie-
stety zbankru tował i rodzina znalazła się w skrajnej biedzie.
W wieku 14 lat Karl zaczął pracować w aptece w Goteborgu. Mając
bardzo dobrze wyposażoną aptekę oraz duży chemiczny księgozbiór
do dyspozycj i, Scheele rozpoczął naukę chemii. Wykonywał też liczne
eksperymenty.
W 1770 roku wyi zolował kwas szczawiowy. Dzięki temu osiągnięciu Karl Wilhelm
w 1774 został członkiem Szwedzkiej Akademii Nauk. Byłto niezwykły Scheele
przypadek, że zaszczytu tego dostąpił samouk. (1742-1786)
Scheele jako pierwszy otrzymał również kwasy: arsenowy, cytrynowy,
mlekowy, benzoesowy, molibdenowy.
W 1771 uzy s ka ł tlen, rozkładając tlenek fosforu(V). Jednak drukiem
ogłosił ten fa kt dopiero sześć lat później. Otrzymany gaz nazwał po-
wietrzem og niowym.
Scheele cierp i ał na reumatyzm. Na stan jego zdrowia miał wpływ
zwyczaj kosztowania wszystkich otrzymanych substancji (często tru-
jących). Uczony z marł w 1786 roku. Dwa dni przed śmiercią wziął ślub
z właścicielką apteki, w której pracował naukowo.
A oto jak Jędrzej Śniadecki objaśniał studentom na Uniwersytecie
w Wilnie: Gaz kwosorodny odkryty od Priestleya w roku 1774 nazwany
był powietrzem deflogistikowonym. W tym samym niemal czasie Scheele
(drugi jego wynalazco) nazwał go powietrzem ogniowym. Inni nadawali
mu rozmaite imiona, powietrze czyste, powietrze życia . Nieśmiertelny ten
wynalazek dol pochop do przeistoczenia całej chemii. 3
N az wę oxygen (' rodzący kwasy') nadał tlenowi, uznając go za pierwia-
stek, Antoine Lavoisier. Nazwa polska - ,,tlen", została zaproponowana
przez Jana Oczapowskiego, a wywodzi się od słowa „tlić".

3
Jędrzej Śniadecki, Począ tki chemii, Wi lno 1816 r.
 c::::=======~

<:~========:::J c=======:> YU@®

~

::o
o
N
Q_
!:::!.
~
w
Pierwiastki bloku p i ich zw iązki - - - - - - -- - - -- - -- - - - - - - - 1 3 7

Tlen występuje w postaci 3 trwałych izotopów: 16 0 (99,759%), 17 0 (0,037%), 18 0 (0, 204%).

Znanych jest także 7 nietrwałych izotopów.
W stanie wolnym tlen występuje w cząsteczkach dwuatomowych 0 2. Atomy tlenu są ,i
połączone trwałym wiązaniem atomowym, który tworzą dwie pary elektronów:
,!
IO = O I I
I

Budowę cząsteczki 0 2poznaliśmy dokładnie podczas omawian ia podstawowych zało­

żeń teorii orbitali molekularnych.
Oprócz tlenu cząsteczkowego 02 (ditlenu) istnieje jeszcze druga odmiana alotropowa
tlenu różniąca się składem cząsteczki. Jest to ozon 03 (tritlen). Ozon powstaje w atmosferze
na skutek wyładowań elektrycznych w czasie burz oraz promieniowania ultrafioletowego:
0 2~ 2 0
o+ o = 0 2
0 2 +o = 0 3
Cząsteczka tlenu pod wpływem promieniowania rozpada się na 2 atomy tlenu (jest
to tzw. tlen atomowy in statu nascendi - ·w chwili powstawania'). Tlen atomowy jest
niezwykle aktywny. Reaguje z cząsteczką tlenu, w wyniku czego powstaje ozon. Ma on
charakterystyczny zapach - jest wyczuwalny np. w trakcie burzy i podczas wyładowań
elektrycznych. Nazwa „ozon" pochodzi od słowa greckiego ozon, tzn. 'pachn ący, wonie-
jący ·. Gaz ten odznacza się lekko niebieskim zabarwieniem.

J
7 ciekawostka
( Od 1999 roku pojawiają si ę
informacje o odk ryciu w ci e kłym
tlenie dim eru cząsteczki
0 2-
(02h. Równocześ nie chem icy z Uniwersytetu we Florencj i wykaza li, że pod wpływe m bardzo
wysokiego ciś nienia tlen ulega zesta leniu i tworzą się cząstecz ki czteroatomowe. Taki tl en
ma specyficz ną czerwoną barwę. Wyni ki przeprowadzonych ba d a ń zo sta ły potwie rdzone
bada niami spektroskopowymi.

3.5.3. Dziura ozonowa

Pojęcie „dziura ozonowa" weszło już na stałe do rejestru słów, którym posług uje się współ­
czesny człowiek. Zastanówmy się jednak, co tak naprawdę oznacza to określenie .
W atmosferze ziemskiej (stratosferze) na wysokości 10- 50 km występuj e warstwa
o zwiększonej koncentracji ozonu. Ozon osiąga maksymalne stężenie na wysokości 23 km.
Jest to tzw. ozonosfera, która „otula" kulę ziemską.
Rola ozonosfery jest niezwykle ważna. Warstwa ta stanowi filtr chroniący Ziemię przed
nadmiarem promieniowania ultrafioletowego, bardzo szkodliwego d la organizmów,
szczególnie dla skóry i oczu. źle wpływa ono również na układ immunologiczny, przy-
czynia się do powstawania nowotworów. Znaczny spadek ozonu w ozonosferze nazywamy
właśnie dziurą ozonową .
1 3 8 - - - - - - - -- - - - -- - - - - - -- -- - - - -- -- - Rozdział 3

Po raz pierwszy zaobserwowano ją w 1985 roku nad Antarktydą. Dwa lata później
stwierdzono, że ubyło tam nawet 50% ozonu. Prowadzone badania stężenia ozonu w at-
mosferze ziemskiej wykazały, że w ciągu kilkunastu lat zmniejsza się ono średnio o 0,2%
rocznie. W grudniu 2000 roku ukazała się w prasie notatka, że dziura ozonowa nad An-
tarktydą stale się powiększa. Pojawiła się ona również i w innych szerokościach geogra-
ficznych, w tym także nad Polską.
Stwierdzono, że rozpad ozonu jest spowodowany przede wszystkim używaniem fre-
onów, czyli fluorowcopochodnych metanu i etanu.
Związki te były używane w sprężarkach lodówek, w chłodniach, do produkcji lakierów,
w przemyśle kosmetycznym, w medycynie itp. Cząsteczki freonów nie reagują z innymi
substancjami, nie rozpadają się i mogą „żyć" w atmosferze ponad 100 lat. Przedostając się
do atmosfery pod wpływem promieniowania UV, rozkładają się na węgiel, fluor, chlor.
Węgiel spala się, natomiast fluor, a zwłaszcza chlor reagują z ozonem. Powodują jego
rozkład i powstanie tlenu cząsteczkowego.
Poznanie tych faktów doprowadziło do uchwalenia Konwencji Wiedeńskiej o Ochronie
Warstwy Ozonowej. Zakłada ona konieczność ograniczenia produkcji freonów, halonów
i tlenków azotu. Ostatnie badania wykazały, że emisja freonów powoli, ale systematycznie
spada. Jednak odbudowanie warstwy ozonowej jest procesem długotrwałym.

3.5.4. Otrzymywanie tlenu i jego właściwości

Na skalę przemysłową tlen pozyskuje się, wykorzystując powietrze i wodę. Otrzymywa-
nie tlenu z powietrza polega na jego skropleniu. W efekcie tego powstaje ciecz o tempe-
raturze około 81 K, którą rozdziela się na główne składniki (azot i tlen) metodą destylacji
frakcjonowanej . Otrzymany w ten sposób tlen zawiera zwykle do 3% argonu.
Tlen o dużej czystości uzyskuje się w wyniku elektrolizy wody. Jest to jednak metoda
bardzo droga ze względu na ceny energii elektrycznej.
Tlen techniczny rozprowadza się w handlu w butlach stalowych pod ciśnieniem 150 at-
mosfer. Butle mają barwę niebieską, a napisy są wykonane czarną farbą.
W laboratorium tlen otrzymujemy najczęściej przez termiczny rozkład soli, tlenków
i nadtlenków, np. w reakcjach:
• 2KMnO4 = K2MnO4 + MnO2 + 0 2
• 2KNO3 = 2KNO2 + 0 2
• 2KC1O3 = 2KC1 + 302 (w obecności MnO2 jako katalizatora)
• 2BaO2 = 2BaO + 0 2
Rozkład tlenku rtęci(II) 2HgO = 2Hg + 0 2to reakcja, w wyniku której Joseph Priestley
po raz pierwszy otrzymał tlen. Obecnie reakcja ta ze względu na toksyczny charakter par
rtęci i jej związków nie jest wykorzystywana do uzyskiwania tlenu.
Aby otrzymać tlen w pracowni szkolnej, posłużymy się stosunkowo prostą reakcją -
katalitycznym rozkładem wody utlenionej.
Pierwiastki bloku p i ich związki - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - 139

~ Doświadcze nie 3.15

~ Otrzymywanie tlenu i badanie jego właściwości
Przygotuj zestaw do otrzymywania gazów według schematu umieszczonego poniżej. Do kolby
stożkowej wlej ok. 50 cm 3 wody utlenionej, a nastepnie wrzuć szczyptę tlenku manganu(IV)4. Całość
zamknij korkiem. Niewielką ilość wydzielającego się gazu wypuść do wody, a następnie zbieraj go do
cylindra wypełn ionego wodą D. W podobny sposób napełnij gazem jeszcze dwa cylindry.
Następn ie do każdego z cylindrów z tlenem na łyżce do spalań wprowadź ko lejno: rozżarzony
kawałek węgla lf1 palącą się siarkę 1J i palącą się wstążkę magnezową Ili.

woda utleniona
+ szczypta M no,
-

o,
• --
s
o,
-
o,

W naszym doświa dc ze niu tlen otrzymaliśmy w wyniku rozkładu wody utlenionej:

2H 20 2 = 2H20 + 0 2

Tlen jest gazem bezbarwnym, bezwonnym, bardzo słabo rozpuszcza lnym w wodzie, podtrzy-
mującym palenie. Za równo zapalony węgiel, jak i siarka czy magnez wprowadzone do cylindrów
z tlenem spalają s i ę j askrawym płomieniem .
Wykonane doświa dczenia możemy przedstawi ć za pomocą prostych równań reakcji spalania:

C + 0 2= C02
S + 0 2 = S02 ..
2Mg + 0 2 = 2Mg0

' Zw i ą zek ten pełni funkcję katalizatora.

 140------- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - Rozdział 3

Atom tlenu, którego konfigurację elektronową

przedstawia się następuj ąco:
[sO]; ls 2 2s2 2p 4

w związkach chemicznych występuje przeważnie na

-II stopniu utlenienia.
Sprężony tlen daje się skraplać dopiero po ozię­
bieniu go poniżej temperatury 156,4 K. Pierwszy
raz został skroplony przez profesorów Uniwersy-
tetu Jagiellońskiego - Karola Olszewskiego (che-
Fot. 3.17. Butle z tlenem mika) i Zygmunta Wróblewskiego (fizyka) w marcu
1883 roku.
Skroplony tlen jest cieczą o lekko niebieskim zabarwieniu, wrzącą w temperaturze
około 90 K.

3.5.5. Zastosowanie tlenu

Jak już wspomniano, tlen jest niezbędny do życia wszystkich organizmów żywych. To
równ ież cenny surowiec w wielu gałęziach przemysłu, np. służy do spalania paliw, do
świeżenia stali, stosuje się go w różnego rodzaju palnikach, jest środkiem utleniającym .
Tlen to także główny składnik gazów zawartych w butlach przeznaczonych dla nurków,
alpinistów czy kosmonautów. Podaje się go również chorym.

----1 ( ZADANIA))
1. Zapoznaj się z życiorysami Karola Olszewskiego i Zygmunta Wrób lewskiego.

2. Wymień poznane metody otrzymywania tlenu w laboratorium oraz w przemyś l e.

3. Oblicz, j aką objętość zajmie tlen otrzymany w wyniku rozkładu 0,2 mola chl oranu(V) potasu
w obecności tlenku manganu(IV) jako katalizatora . W produktach reakcj i oprócz t lenu po-
wstaje chlorek potasu.

4. Napisz równa nia reakcji zachodzących na elektrodach platynowych podczas elektrolizy:

a) wody,
b) rozcie ńczoneg o roztworu siarczanu(VI) potasu.

5. Oblicz za wartość tlenu (% masowy) w albicie - wchodzącym w skład litosfery minera le

o wzorze NaiAbSi6O16-
Pierwiastki bloku p i ich związki - - - - -- -- - - - - - - - -- - - - -----4 141

ID Siarka i jej związki

3.6.1. Występowanie siarki i jej właściwości
Siarka zajmuj e 16. miejsce pod względem - -• ciekawostka
rozpowszechnienia. Jej zawartość w skoru- Siarka jest znana od bardzo dawna. Ju ż
11
pie ziemskiej wynosi 0,026%. Występuje ona w 900 r. p.n.e. w epos ie Homera - Odysei,
w przyrodzie zarówno w stanie wolnym, jeden z bohaterów woła:,,dajcie mi ognia
jak i w związkach chemicznych. Pokłady i siarki, abym wykadził cały dom''. W owym
siarki rodzimej znajdują się w USA (w Tek- czasie stanow iła ona jedyny znany minerał
sasie i Luizjanie), Rosji, na Sycylii, a także palny, a pon i eważ ogień był poświęcony
bogom, więc stosowano ją do odpęd za nia
w Polsce. Złoża siarki koło Tarnobrzega są ,\
złych duchów. W Grecji siarkę nazywano
uważane za jedne z najbogatszych w świe­
cie. W mniejszych ilościach występują one
to heion, co oznacza · to, co boskie'. Mimo ,,
że była ona znana od tak dawna, dopiero
również w Swoszowicach koło Krakowa, Lavoisier uznał ją za pierwiastek. Symbol S ,,
w Grzybowie i Czarkowie (na Kielecczyź­ pochodzi od ł ac iński ego słowa sulphur,
nie). W Swoszowicach siarkę wydobywano czyli 'wszystek ogień' . /'
już 400 lat temu, kopalnie te były eksplo-
atowane do końca XIX wieku, a ich upadek łączy się ze sprowadzaniem do Polski tańszej
siarki z Sycylii. Siarka w stanie związanym występuje w postaci licznych minerałów za- ,,
wierających przede wszystkim siarczki i siarczany(VI). t·
}·

blenda cynkowa - ZnS piryt - FeS2 galena - PbS anhydryt - CaSO.

Rys. 3.18. Minerały siarki

Rozpuszczalne siarczany(VI) sodu i magnezu są obecne w wodzie morskiej, siarkowo-

dór w wyziewach wulkanicznych, a także w gazie ziemnym. Siarka występuje również
w przyrodzie ożywionej jako składnik białek roślinnych i zwierzęcych.
Siarkę elementarną otrzymuje się z siarki rodzimej, którą najpierw należy wydobyć,
a następnie oczyś cić w procesie rafinacji. Obecnie coraz rzadziej stosuje się siarkę ro-
dzimą. Przemysł chemiczny korzysta z siarki pochodzącej z odsiarczania paliw natural-
nych. Pewne ilości siarki uzyskuje się również podczas oczyszczania gazów technicznych
z zawartego w nich H2S. Siarkowodór zaś ulega katalitycznemu spaleniu:
2H2S + 0 2 = 2H2O + 2S
 142 - - -- - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Rozdział 3

Siarka ma różnorodne zastosowania. Używa się jej

np. do otrzymywania S02, który jest substratem do pro-
dukcji H 2S04 , a także środkiem odkażającym i bielącym.
Znaczne ilości siarki zużywa przemysł wulkanizacyjny
i przemysł barwników. Preparaty zawierające siarkę
wchodzą w skład leków stosowanych w chorobach skóry
oraz preparatów zwalczających szkodniki roślin. Siarka
występuje w dwóch odmianach alotropowych. W tempe-
raturze pokojowej trwałą odmianą jest jasnożółta siarka Rys. 3.19. Model cząsteczki Ss
rombowa (zwana również siarką a - Sa), która składa się
z ośmioatomowych cząsteczek ułożonych w pierścień.
Po ogrzaniu do temperatury 368,8 K siarka rombowa ulega przemianie w siarkę jed-
noskośną (zwaną również siarką/3 - Sp). Siarka topi się w temperaturze 392,2 K. Stopiona
tworzy szereg odmian ciekłych. Aby przekonać się, jak podczas dalszego ogrzewania
zmieniają się właściwości siarki stopionej, wykonajmy doświadczenie.

• ~ Doświadcze nie 3.16

~ Przemiany siarki podczas ogrzewania
Do ¼ wysokości probówki wsyp siarkę i delikatnie ogrzewaj w płomieniu palnika Im, Im. Obserwuj
•
. uważnie zmianę właściwości siarki. Po zakończe niu ogrzewania (gdy siarka po raz drugi będzie
miała płynną konsystensję IIJ przelej ją szybkim ruchem do zlewki z zimną wodą li. Po chwili
. wyjmij kowalek otrzymanej substancji oraz zbadaj jej twardość i ciągliwość. Następnie substancję

. pozostaw na bibule i po kilku godzinach ponownie się jej przyjrzyj.

.
.
. s
X

Po os iągnięciu temperatury topnienia siarka jest ruchliwą, jasnożółtą cieczą złożoną z ośmioato­
mowych cząsteczek w formie pierścieni lub łańcuchów. W miarę dalszego ogrzewania następuje
pękanie pierśc ieni i tworzenie długich łańcuchów (polimeryzacja). Powstawaniu tych łańcuchów
towarzyszy bardzo znaczny wzrost lepkości cieczy (ciecz robi wrażenie zastygłej). Równocześnie
• obserwujemy zmianę barwy z żółtej na ciemnobrunatną .
• Dalsze ogrzewa nie prowadzi do zmn iejszenia lepkości cieczy na skutek rozrywania łańcuchów.
Ciecz nie zm ien ia barwy. Po wlaniu siarki do wody otrzymujemy produkt ciągliwy, plastyczny,
przypom inający kauczuk - jest to tzw. siarka plastyczna. Pozostawiona odpowiednio długo
wraca powoli do początkowej postaci, czyli siarki rombowej. Pary siarki łagodnie ochłodzone

• ulegają zestalen iu, tworząc puszysty nalot zwany kwiatem siarczanym .

Pierwiastki bloku p i ich związki - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - 143

siarka
rombowa
Sa

łańcuchy
topnienie ss

·-
("1)1~
C
(.)
ro
ro N

l
(I) i':'
(I)
t:' E
'OD=
o o
o.

dalsze dalsze
ła ńcuchy zawierające
ogrzewanie
rozpad długich
do 10 5
pomara ńczowo­ łańcuchów jednostek S 8
żółte pary S8 (ciecz o mniejszej na krótkie
lepkości)

(l)l~
N

ro
u :B
(f)
ro
"

~ kwiat siarka
"

'OD
o siarcza ny plastyczna
/,

cząsteczki
/'
dwuatomowe S 2
,,
I

Rys. 3.20. Przem iany siarki

,'
,·,
3.6.2. Związ ki siarki
Siarka tworzy przede wszystkim związki, w których występuj e na - II, IV i VI stopniu ,'
utlenienia. ,1

3.6.3. Właści wości siarkowodoru (sulfanu)

Siarka łączy się bezpośrednio z wieloma pierwiastkami. Jeżeli przepuszcza się wodór nad
stopioną siarką, tworzy się siarkowodór:

H2 + S = H2Si

Można go też otrzymać, działając na siarczki metali mocnymi kwasami, np.:

FeS + 2HC1 = FeCli + H2Si

Siarkowodór to gaz o zapachu zgniłych jaj. Jest silnie trujący i tym bardziej niebez-
pieczny, że przestaje się go wyczuwać , j eżeli przebywa się dłużej w atmosferze zawierającej
 1 4 4 - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Rozdział 3

H 2S. Siarkowodór rozpuszcza się dość dobrze w wodzie, a jego wodny roztwór, zwany
wodą siarkowodorową, ma właściwości bardzo słabego kwasu:
HO
2
H 2S H+ + Hs-
H,o
Hs- H+ + s 2-

O tym, jak słaby jest to kwas, świadczy fakt, że w roztworze siarkowodoru o stężeniu
0,1 mol/dm3 (w temperaturze pokojowej) tylko 1 cząsteczka na tysiąc ulega rozpadowi na
Hs-, a z dziesięciu miliardów jonów Hs- powstaje tylko 1 jon s 2-.
Pochodne siarkowodoru to siarczki i wodorosiarczki. Wodorosiarczki wszystkich me-
tali są dobrze rozpuszczalne w wodzie. Siarczki litowców, amonu, strontu i baru również
rozpuszczają się w wodzie. Siarczki pozostałych pierwiastków są z kolei nierozpuszczalne.
Często mają charakterystyczne barwy. Ten fakt wykorzystuje się w analizie jakościowej
(identyfikacja kationów). Wykonajmy poniższe doświadczenie.

~ Dośw i a dczenie 3.17

•
. LU_j Wytrącanie siarczków
Do trzech probówek wlej ok. 3 cm 3 roztworów następujących chlorków: kadmu(//), miedzi(II) i cyny(II),
po czym do każdej probówki wlej po ok. 7 cm 3 roztworu siarczku sodu.
roztwór roztwór roztwór

~
Na,S
~

• roztwór roztwó r roztwór

CdCI, c~ SnCI,

W pie rwszej probówce wytrącił się żółty osad (określany często przez chemików jako kanar-
kowy), w drugiej - czarny, a w trzeciej - brunatnoczarny:
Cd 2++ 52- = Cd5! Cu 2++ 52- = Cu5! 5n 2++ 52- = 5n5!
żółty czarny brunatnoczarny

3.6.4. Właściwości tlenowych związków siarki

Siarka z tlenem tworzy szereg tlenków, z których tylko dwa mają praktyczne znaczenie:
tlenek siarki(IV) - S02 i tlenek siarki(VI) - S03. Wprawdzie właściwości S02 poznaliśmy
już wcześniej, ale przypomnijmy je jeszcze raz, wykonując proste doświadczenie.
- Pierwiastki bloku p i ich zw i ązki - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - -- 145

~ Doświa dcze ni e 3.1 8

~ Otrzymywanie tlenku siarki(IV) i badanie jego właściwości
Na łyżce do spalań um ieść niewielką ilość siarki. Siarkę zapal w płomieniu palnika i wprowadź ją
do cylindra wypełnio n ego wodą z dodatkiem oranżu metylowego. Obserwuj zachodzące zmiany.

,I

,I

,\

..._, 1

,i

,,
H,O + oranż
mety/o~

Zmiana zaba rwienia ora n ż u metylowego na kolor czerwony św i adczy o t ym, że tl enek siarki(IV),
,'
powstający w wyn iku spalania siarki, ma właściwości kwasowe. Reaguj e on z wodą, tworząc
I
kwas siarkowy(IV) . l '

1'

1'
S02 możemy również otrzymać w wyniku prażenia siarczków. W technice używa się
do tego celu pirytu 5:

Zwróćmy uwagę , że w powyższej reakcji dwa pierwiastki (żelazo i siarka) ulegają 11

utlenieniu.

Poniżej przedstawiono równania cząstkowe oraz bilans elektronowy tego procesu:

II lll
Fe - le- Fe
-I IV 11 14
2S - 2 · Se - 2S
o - II
0 2 + 2 · 2e- 20 4 Iu
S0 2 otrzymuje się w laboratorium naj częściej w wyniku reakcji:
NaHS03 + H2S04 = S02 + H20 + NaHS04

' W pirycie dwa atomy siarki s ą połączo n e ze s ob ą, czyli forma lnie S jest na - I stopn iu utlenienia.

_ _J
146 ---- - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - Rozdział 3

Tlenek siarki(IV) to bezbarwny gaz o ostrym, duszącym zapachu, wykazujący właści­

wości trujące. Ze względu na to, że można go stosunkowo łatwo utlenić do SO3, jest on
reduktorem. Redukuje np. barwniki organiczne, dlatego SO2 używa się do odbarwiania
(bielenia) słomy, wełny, jedwabiu. Ze względu na właściwości trujące i bakteriobójcze
używa się go do zwalczania szkodników, do oczyszczania beczek do piwa czy wina.
Tlenek siarki(IV) groźnie zanieczyszcza atmosferę. Jest on jedną z przyczyn powsta-
wania kwaśnych deszczy. Szacuje się, że w latach 1990-2000 do atmosfery przedostawało
się około 150 mln ton SO2rocznie jako wynik spalania węgla kamiennego (zawierającego
0,1-6% S), oleju opałowego i ropy naftowej. Na całym świecie wprowadza się ograniczenia
emisji SO2 zarówno przez stosowanie paliw o zmniejszonej zawartości siarki, jak i przez
obowiązek zakładania odpowiednich filtrów na kominach elektrociepłowni, np. zawie-
rających tzw. mleko wapienne, czyli zawiesinę Ca(OH)i w wodzie. Jak już wspomniano,
SO2 reaguje z wod ą, tworząc kwas siarkowy(IV). Jest to kwas słaby, nietrwały, czyli łatwo
rozkłada się na SO2 i wodę:

Kwas ten dysocj uj e dwustopniowo:

H,O
H2SO3+----- H+ + HSO3
HO
2
HSO3 H+ + soi-

w związku z tym istnieją dwa rodzaje soli: wodorosiarczany(IV) i siarczany(IV). Sole

te są
stosowane przede wszystkim jako reduktory.
Najważniejszym tlenkiem siarki jest tlenek siarki(VI). Nie da się go otrzymać przez
bezpośre dnią syntezę z pierwiastków, natomiast można utlenić SO2 tlenem w obecności
katalizatorów, którymi najczęściej są platyna lub tlenek wanadu(V). W laboratorium uzy-
skujemy go przez odwodnienie H2SO4, np.:
2H2SO4 + P4O10 == 4HPO3 + 2SO3

SO3w temperaturze pokojowej to ciało stałe, charakteryzujące się dużą lotnością. Jego
pary w zetknięciu z wilgocią tworzą mgłę H 2SO4. SO3 jest bardzo aktywny chemicznie,
wykazuje silne właś ciwości utleniające - 'nawet siarkę utlenia do SO2.
S + 2SO3 == 3SO2

Poniżej przedstawiono równania cząstkowe oraz bilans elektronowy tej reakcji:

O IV
S- 4e - s 12 11
VI IV
S+ 2 e - Sl41 2

Reakcję, w której ten sam pierwiastek występuje na dwóch różnych stopniach utlenienia,
a w wyniku rea kcji powstaje związek, w którym pierwiastek ten występuje na tym samym
stopn iu utlen ienia, nazywamy reakcją synproporcjonowania.
Pierwiastki bloku p i ich zw i ązki - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - -- 147

Jak już było powiedziane, S0 3 w zetknięciu z wodą tworzy kwas siarkowy(VI):

so3+ H20 = H 2S04
W handlu jest dostępny H 2 S0 4 (stęż.), będący 98,3-procentowym roztworem o gęstości
p = 1,82 g/cm 3 • Kwas siarkowy(VI) miesza się z wodą w każdym stosunku. W czasie roz-
cieńczania wo dą stężonego H 2S04 wydziela się tak duża ilość ciepła, że krople wlewanej
wody zaczynaj ą wrzeć. Powoduje to niebezpieczne rozpryskiwanie się kwasu, dlatego
wlewamy go do wody cienkim strumieniem, jednocześnie stale mieszając. Wśród chemi-
ków znane jest powiedzenie:
Pamiętaj chemiku młody, wlewaj zawsze kwas do wody.

H2S04 ma niezwykłe właściwości higroskopijne. Charakteryzuje się tak silną tendencj ą

do łączenia się z wodą, że odwadnia cząsteczki wielu związków organicznych. Przekona
nas o tym następujące doświadczenie.

~ Doś wi a dcze n i e 3.19

~ Wykaza nie higroskopijnych właściwości stężonego
kwasu siarkowego(VI)
Do zlewki wsyp cukier (sacharozę), a następniej wlej kilka cm 3 stężonego kwasu siarko wego(VI).
Obserwuj zachodzące zmiany.

,,
,,
,,
H,SO,
stężony
,,
cukier

< )
,,

Zawartość zlewki zmienia barwę z b i ałej, poprzez br u natną na czarną i z wi ę ksza swą obj ęto ś ć .
Cukier pod wpływe m stężonego kwasu siarkowego(VI) ulega zwęg l en i u.

Kwas siarkowy(VI) należy do mocnych elektrolitów:

H2S04 ~ H+ + HS04
HO
H+ + soi-
2
HS04

Pierwszy etap dysocjacji zachodzi praktycznie w 100%, a dysocjacja jonu HS04 zaledwie
w kilku procentach.
Stężony gorący H 2S04 ma doś ć silne właściwości utleniające. Roztwarza np. niektóre
metale szlachetne.
148------- - - - - - - - - - - - - - - -- - -- -- - - Rozdział 3

Reaguje też z niemetalami, np. z węglem czy siarką.

C + 2H2S04 = C02 + 2S02 + 2H20

Jako kwas dwuprotonowy H 2S04tworzy dwa rodzaje soli: wodorosiarczany(VI) i siar-

czany(VI). Większość siarczanów(VI), z wyj ątkiem siarczanów(VI) ołowiu , baru, strontu
i wapnia, dobrze rozpuszcza się w wodzie.
Kwas siarkowy(VI) należy do związków chemicznych, które maj ą duże znaczenie
w różnych gałęziach przemysłu . Używa się go m.in. do produkcji nawozów sztucznych,
do napełniania akumulatorów, w reakcjach sulfonowania związków organicznych oraz
podczas procesów rafinowania olejów roślinnych i mineralnych. Jest równ ież podstawo-
wym odczynnikiem w laboratoriach chemicznych.

oczyszczanie n a p e łnianie
produktów akumulatorów
ropy naftowej ołowiowych

produkcja otrzymywanie syntezy

nawozów sztucznych organiczne
sztucznych włóki e n , farb,
detergentów

Rys. 3.21. Zastosowanie H2S0 4

Siarka tworzy również szereg innych kwasów zarówno na IV, VI, jak i na III stopniu
utlenienia. Nie mają one praktycznie większego znaczenia, dlatego nie będziemy omawiać
ich właś ciwości. Zrobimy wyjątek tylko dla kwasu tiosiarkowego(VI), a właściwie dla jego
soli - tiosiarczanu(VI) sodu. Kwas ten ma wzór H 2S20 3. Aby zrozumieć jego budowę,
porównajmy wzory strukturalne kwasów siarkowego(VI) i tiosiarkowego(VI):
- Pierwiastki bloku p i ich związki - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - -• 149

Widzimy wyraźnie, że w kwasie siarkowym(VI) jeden atom tlenu został zastąpiony

atomem siarki. Porównanie wzorów obu kwasów pozwala na wyciągnięcie jeszcze jed-
nego wniosku. W kwasie tiosiarkowym(VI) jeden atom siarki występuje na VI stopniu
utlenienia (jak w H2S0 4), a drugi na - II (ponieważ zastępuje atom tlenu).
Kwas tiosiarkowy(VI) jest bardzo nietrwały, istnieje tylko w niskich temperaturach.
Duże znaczenie mają natomiast jego sole, a zwłaszcza Na 2S20 3 (tiosiarczan(VI) sódu).
Znalazł on zastosowanie w technice fotograficznej jako utrwalacz, a także do usuwania
chloru po skończonym procesie bielenia:
S20 ~- + 4Clz + SH20 = sci- + 2soi- + lOH+
Pod wpływem kwasów tiosiarczany(VI) rozkładają się z wydzieleniem siarki:
Na2S20 3 + 2HC1 = 2NaCl +St+ SOzi + H20

Przebieg tej reakcji poznaliście, wykonując doświadczenia z kinetyki reakcji chemicznych.

(ZADANIA ))
1. Za pomocą bilansu elektronowego dobierz współczynniki stechiometryczne w równaniach:
a) H2S + 02 - S0 2+ H20
b) ZnS + 02 - ZnO + S02
c) Sb2S3 + 0 2 - Sb20 3 + S02

2. Za pomocą rów nań reakcji przedstaw przemiany zaznaczone na poniższym schemacie:

siarka
02

I ~.
A

H20
02
B
nadmiar
NaOH
E

D nadmiar F
NaOH
Podaj nazwy zw iązków chemicznych zawierających siarkę.

3. W pięciu probówkach znajdują się wodne roztwory soli: MgS04, Na2Si03, (NH4)iS04, Na2S04,
AICb. Określ, jaki jest odczyn wodnych roztworów tych soli. Swoje stwierdzenie doty-
czące odczynu uzasadnij, pisząc odpowiednie równania reakcji, lub zaznacz, że reakcja nie
zachodzi.

4. Siarczek miedzi(I) w reakcji z kwasem azotowym(V) tworzy tlenek azotu(II), azotan(V) mie-
dzi(II), siarkę oraz wodę. Napisz odpowiednie równanie reakcji. Współczynniki stechiome-
t ryczne należy uzg odnić za pomocą bilansu elektronowego.
 150 - -- - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - R ozdział 3

ilJ Charakterystyka fluorowców

Grupę 17. w układzie okresowym stanowią: fluor, chlor, brom, jod i astat. Konfiguracja
elektronowa elektronów walencyjnych atomów tych pierwiastków ma postać: ns 2 np 5 .
Atomom wymienionych pierwiastków brakuje więc tylko jednego elektronu, aby osiągnąć
konfig urację najbliższego helowca. Nic też dziwnego, że w najważniejszych związkach ·
chemicznych pierwiastki te występują na -I stopniu utlenienia, a dla fluoru jest to jedyny
możliwy stopień utlenienia.
Podane wyżej pierwiastki różnią się w sposób zasadniczy zarówno właściwościami
fizycznymi, jak i chemicznymi. Fluor i chlor w warunkach normalnych są gazami o barwie
żółtozielonej (fluor) i zielonożółtej (chlor), brom jest brunatną, stosunkowo lotną cieczą,
jod - ciałem stałym barwy szaroczarnej.
Wykonamy teraz proste doświadczenie, które ukaże nam ciekawe właściwości jodu.

~ Doś wiadczenie 3.20

• L1~ Sublimacja jodu
• Do zlewki wsyp kilka krysztalkó'ł:!_j_odu. Przykryj ją parowniczką, w której znajduje się zimna woda.
• Dno zlewki ogrzewaj palnikiem U . Obseruj zachodzące zmiany fi, fE. Po kilku minutach obejrzyj
dokładnie dno parowniczki li.
•
.
•
•
•
X
• ·2b--- --
_ ·

•
.. Jod podczas os trożnego ogrzewania przecho-
dzi od razu w stan pary z pominięciem stanu
ciekłe go. Zjawisko to nazywamy sublimacją.
• W zlewce obse rwujemy pojawienie się fio1eto-
wyc h par, które na zimnym dnie parowniczki ze-
sta laj ą się, tworząc piękne, błyszczące kryształy.

• Zjawisko od wrotne do sublimacji nazywamy

resu blimacją .
•
Pierwiastki bloku p i ich związki - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - -- 151

3.7.1. Wystę powanie i otrzymywanie fluorowców

Fluorowce, podobnie jak i litowce, ze względu na bardzo dużą reaktywność występują
w przyrodzie wyłącznie w stanie związanym. Najbardziej rozpowszechniony jest chlor, na-
stępnie fluor, brom i jod. Astat to pierwiastek otrzymywany wyłącznie na drodze sztucznych
przemian jądrowych .

pozostałe pierwiastki ASTAT - prawie nie występuje

tworzące skorupę z i e m ską w przyrodzie

• CHLOR - 0,1% wagowych

FLUOR - 0,06% wagowych
• 4
BROM - 2,5 · 10· % wagowych
6
• JOD - 5 · 10' % wagowych

Rys. 3.22. Rozpowszechnienie fluorowców w przyrodzie

I ~
I I

fluor chlor brom jod

Rys. 3.23. Fluorowce F2, Cli, Br2, Ii
Fluor występuje w skorupie ziemskiej w po-
staci fluorytu CaF2, apatytu 3CaJ(P04)2· CaF2
oraz kriolitu 3NaF · AlF3 • Pierwiastek ten two-
rzy tylko jeden trwały izotop 19F.
Najważniejszym związkiem chloru jest
oczywiście chlorek sodu (przypomnij sobie
występowa nie litowców).
Chlor ma dwa trwałe izotopy: 35 Cl (75,73%)
i 37 Cl (24,47%).
W przyrodzie brom występuje w wodzie
morskiej w postaci jonów Br-, w złożach soli
potasowo-magnezowych oraz w minerałach,
których głównym składnikiem jest bromek
srebra AgBr. Brom, podobnie jak chlor, two -
rzy dwa trwałe izotopy: 79 Br i 8 1Br.
ciekawostka
Najbardziej rozpowszechniony zwią­
zek fluoru fluorek wapnia CaF2 został
opisany już w 1529 roku przez Georgiu-
sa Agricolę. Wielu uczonych, takich jak:
K. Scheele, J. Gay-Lussac [czyt. Geliu-
sak), A. Lavoisier, otrzymywało z fluorku
wapnia fluorowodór, działając na niego
kwasem siarkowym(VI). Zdawal i sobie
jednak sprawę, że związek ten zawiera
nieznany pierwiastek. Dopiero Henri Mo-
issan [czyt. Anri Muasą) wyizolował fluor
na drodze elektrolizy. Odkrycie to przy-
niosło mu Nagrodę Nobla w 1906 roku .
Obecnie fluor otrzymuje się wyłącz­
nie metodą elektrolityczną.
 152 - - - - -- - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - Rozdział 3

Jod możemy znaleźć przede wszystkim w wodzie morskiej, wodorostach oraz jako
domieszkę saletry chilijskiej. Jod występuje tylko w postaci jednego trwałego izotopu 1.
127

Należy pam iętać, że zarówno fluor, jak i fluorowodór muszą być przechowywane z za-
chowaniem wszelkich środków ostrożności ze wzglę du na silne właściwości toksyczne.
Chlor został otrzymany przez Scheelego podczas działania stężonym HCl na braunsz-
tyn Mn 0 2. Uczony sądził, że jest to związek chemiczny. Dopiero Davy stwierdził, że .
substancja uzyskana przez Scheelego jest pierwiastkiem chemicznym.
Na skalę przemysłową chlor otrzymuje się na drodze elektrolizy stopionego NaCl lub
jego roztworu wodnego.
W laboratorium chlor można otrzymać, działając na silny utleniacz Mn02 kwasem
solnym:

Inną metodę poznacie, wykonując poniższe doświadczenie.

• ~ Doświadczenie 3.21
. ~ ~ Otrzymywanie chloru i badanie jego właściwości
Do probówki z bocznym tubusem wsyp niewielką ilość manganianu(V/1) potasu, a następnie wlej
• ok. 1 cm 3 stężonego kwasu solnego. Probówkę zamknij korkiem, a do wylotu tubusu zbliż zwilżony
papierekjodoskrobiowy O. Następnie na tubus probówki nałóż gumowy wężyk, jego wylot umieść
• w zlewce z wodą łJ (działaniu chloru można także poddać liść). Obserwuj zachodzące zm iany.
• Uwaga! Doświadczenie należy przeprowadzić pod sprawnie działającym wyciągiem. '

•
• papierek
• jodoskrobiowy

•
• ~
. KMnO, + stęż .
•
. -
roztwór HCI

•
.
•
•
•
I
KM nO,
+ roztwó r HCI
...
•
Pierwiastki bloku p i ich związki - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - -- 153

Widzimy wy raźnie wydzielanie się zielonożółtego gazu (stąd nazwa chloru, bo chloros po grecku
znaczy 'zielonkawy ' ), który barwi papierekjodoskrobiowy na kolor fioletowy. Jest to prosty
sposób na ide ntyfikacj ę c0loru. Uzgodnione równanie reakcji otrzymywania chloru ma postać:

2KMn04 + 16HCI = 5Cb + 2MnCb + 8H20 + 2KCI

VII li

Mn+ Se - Mr 12
2e1- - 2e- C'2 5 ,;of

Wydzielający s i ę gaz ba rd zo dobrze rozpuszcza się w wodzie, tworząc

wodę chlorową Cb,aąl - wa żny odczynnik chemiczny.

Fot. 3.18. Liśćpoddany

działaniu chloru traci ba rwę

Musimy pam iętać , że gazowy chlor d ziała drażniąco na układ oddechowy i błony ślu­
zowe. W powietrzu jest wyczuwalny ju ż przy niewielkim stę żeniu.

• ciekawostka

I Brom został otrzymany po raz pierwszy w 1825 roku przez studenta chemii w Heidelber-
gu, ale dopiero ro k p óź niej Antoine Balard [czyt. Antłan Balar] ogłosił odkrycie nowego pier-
wiastka w yizolowa nego z odpadów w warzelniach soli u wybrzeży Morza $ródziemnego.
Czysty brom j est brun atn ą cieczą o ostrym, nieprzyjemnym zapachu. Stąd zresztą na-
zwa „brom'; gdyż w j ęzyku greckim bromon oznacza · fetor, smród' . Brom dobrze rozpusz-
cza się w wodzie, tworząc wodę bromową Br 2 ,aąl, która podobnie jak woda chlorowa jest
ważnym odczynn ikiem ch emi cznym.
Dawka ś mierte ln a bromu dla dorosłego c złowieka wynosi ok. 35 g.
Jod został odkryty w 1811 roku przez Bernarda Courtoi s [czyt. Bemar Kurtła], który przez
przypade k za lał stężonym H2S0 4 odpady morskich wodorostów. Otrzymaną substancję na-
zwał „X". Jej właśc iwo ś ci z badał Louis Gay-Lussac. U z nał ją za pierwiastek i nadał nazwę
„jod" (z greckiego iodes oznacza ' podobny do fioletu ' ). W Polsce pierwiastek ten najpierw
nazywano jodyną, a dopi ero potem jodem.
Jod dz i ała drażn i ąc o na s kó rę i drogi oddechowe.

1'

3.7.2. Właści wości chemiczne fl uorowców

Jak już wspomniano, wszystkie fluorowce są bardzo aktywne chemicznie. Reaguj ą , szcze-
gólnie fluor i chlor, prawie z wszystkimi pierwiastkami. Do naj ważniej szych związków
chemicznych należą połączenia typu HX (X - fluorowiec).
154---- - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Rozdział 3

3.7.3. Właści wości fluorowodoru

Fluorowce tworzą z wodorem związki typu HX, których wodne roztwory są mocnymi
(z wyjątkiem HF) kwasami, a moc rośnie wraz ze wzrostem masy atomowej pierwiast-
ków. Fakt ten został wyjaśniony w rozdziale pierwszym (1.3.1), gdy poznawaliśmy wpływ
różnych czynników na moc kwasów.
Kwas fluorowodorowy należy do słabych kwasów. Jak pamiętamy, fluor jest najbardziej
elektroujemnym pierwiastkiem, co powoduje między innymi występowanie dużego mo-
mentu dipolowego w cząsteczkach fluorowodoru (większego niż u pozostałych fluorow-
cowodorów). W przypadku cząsteczek fluorowodoru są również spełnione warunki do
tworzenia wiązań wodorowych, co sprawia, że cząsteczki fluorowodoru łatwo ulegają
asocjacji.

W fazie gazowej, w temperaturze wrzenia powstają cząsteczki odpowiadające wzorowi

(HF)n, W temperaturze 273 K fluorowodór jest bezbarwną cieczą, ale już w temperaturze
pokojowej występuje w postaci gazu, dlatego zwykle jego stan skupienia, podobnie jak
innych fluorowcowodorów, kojarzymy ze stanem gazowym. Fluorowodór nie ulega żad­
nym środkom utleniającym.
Zastosowanie fluorowodoru wiąże się przede wszystkim z jego zdolno ścią do trawienia
szkła - krzemionka ulega wtedy przemianie w lotny tetrafluorek krzemu:

Si02 + 4HF = SiF4i + 2H20

W związku z tym kwasu fluorowodorowego nie można przechowywać w naczyniach
szklanych, a jedynie w wykonanych ze specjalnych tworzyw sztucznych lub szklanych, ale
szczelnie powlekanych parafiną. Kwas fluorowodorowy jest toksyczny i żrący, powodu-
jący silne oparzenia, ma właściwości bakteriobójcze i dlatego jego bardzo rozcieńczonych
roztworów używa się do dezynfekcji w przemyśle drożdżowym.

3.7.4. Właści wości chlorowodoru

Chlor również reaguje z wodorem. Reakcja ta musi być jednak zainicjowana przez światło.
H2 + Cli ~2HC1

W laboratorium możemy chlorowodór otrzymać w reakcji stałego chlorku sodu

ze stężonym kwasem siarkowym(VI).
2NaCl + H2S04 = Na2S04 + 2HC1
Otrzymany gaz doskonale rozpuszcza się w wodzie. Przekonamy się o tym, wykonując
następujące doświadczenie,
które przez chemików nazywane jest „fontanną".
Pierwiastki bloku p i ich związki - - - - - - - -- -- - - - - - -- - - - -------- 155

~ Doświadcze nie 3.22

ł!-'i.J Badanie rozpuszczalności chlorowodoru w wodzie
Kolbę wypełn ion ąchlorowodorem (otrzymanym
w wyn iku ogrzewania stężonego kwasu solnego)
zatkaj korkiem z rurką odprowadzającą. Koniec
rurki wprowadź do krystalizatora wypełnionego
wodą z dodatkiem oranżu metylowego.

Po wprowadzeniu rurki do wody z dodatkiem

oranżu zostaj e ona gwałtown i e wciągnięta do
<~
kolby, tworząc fontannę. Roztwór zm ienia barwę
H2 0 + oran ż sa===-i== :CL__')!
z żółtopomarańczowej na czerwoną, co świadczy metylowy
-.rr---=.
o powsta niu roztworu kwasu.

Podsum owuj ąc, stwierdza my, że gazowy chlorowodór doskonale rozpuszcza się w wodzie. Two-
rzy kwas ch lorowodorowy, popularnie zwany kwasem solnym:

HCl(gJ - chlorowodór

HCl(aą) - kwas chlorowodorowy (solny)

Jak już wiemy z poprzednich lekcji, kwas solny należy do mocnych kwasów. Kwas
jodowodorowy i bromowodorowy nie mają większego znaczenia. Ich roztwory są jednak
mocnymi kwasami.

Moc kwasów fluorowców rośnie wraz ze wzrostem masy atomowej fluorowca.

HF!aąl HCl (,ą> HBr(,ąl Hl (,ą>

Wzrasta moc kwasów

3.7.5. Aktywność fluorowców

Zanim wykonamy do świadczenie, które pozwoli na okre ślenie aktywności fluorowców,
musimy poznać ich zabarwienie w rozpuszczalniku organicznym, np. w CCLi.

Cli/CC14 Br2/CCl. li/CCl.

żó łtozielony ż ółtopomarańc zowy różowofioletowy
 156 ~ -- -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - Rozdział 3

~ Doświadczenie 3.23
~!) Porównanie aktywności fluorowców
• 1. Do dwóch probówek zawierających 2) Br,/ ccI, 1) Cl,/ CCI, 1) Cl,/ CCI,

• wodne roztwory bromku potasu i jodku 3 12

l / cci,
ł
3) 12 / CCI,
ł
2) Br,/ CCI,
ł
potasu dodaj roztwór Cli/CC/4.
• 2. Do dwóch probówek zawierających
•
. wodne roztwo ry chlorku potasu i jodku
potasu dodaj roztwór Bri/CC/4.
3. Do dwóch probówek zawierających
roztwór ro ztwór roztwór
wodne roztwory chlorku potasu i bromku KCI KBr - Kl
potasu dodaj roztwór li/CC/4.

,. Probówka z KCI Probówka z KBr Probówka z Kl

.
•
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
..
.
.
. W przypa dku doś wiadczenia 1. obserwujemy zabarwienie świadczące o wydzieleniu się

. bromu i jodu:
2KBr +Cli= Br2 + 2KCI 2KI +Cli= li+ 2KCI

. W doświadczeniu 2. obserwujemy wydzielanie się jodu w probówce z Kl, natomiast w probówce

z KCI nie widzimy żad nych zmian.
Pierwiastki bloku p i ich związki - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - -- 157

KCI + Br2--I+ reakcja nie zachodzi

2KI + Br2= 2KBr + li

Nie obserwujemy również żadnych zmian w przypadku działania na roztwory chlorku potasu
i bromku potasu roztworem jodu (doświadc ze nie 3). , 1
,

i
KCI + li-A } .
reakcje nie zachodzą 1
KBr + li-A •r

Fluor wypiera chlor, brom i jod z ich związków. Chlor wypiera brom i jod, natomiast brom jedynie jod.
Uogólniając wyniki przeprowadzonego doświadczenia, możemy wyciągnąć następujący wniosek:

Aktywność fluorowców maleje wraz ze wzrostem ich mas atomowych.

3.7.6. Wykrywan ie jonów fluorowców

W chemii analitycznej w celu identyfikacji jonów ci-, Br- i r- wykorzystuje się reakcje
strąceniowe. Stosowanym odczynnikiem jest roztwór AgN03.

~ Doświadcze nie 3.24

~ Wytrącanie trudno rozpuszczalnych soli
kwasów fluorowcowodorowych
Do trzech probówek wlej po ok. 3 cm 3 roztworów następujących soli: chlorku sodu, bromku sodu ijodku
sodu. Następnie do każdej probówki wlej kilka kropli roztworu azotanu(V) srebra.
roztwór roztwór roztwór
AgNO, AgNO, AgNO,
l --i --i

roztwór roztwór roztwór

NaCI NaBr Na l

W probówkach wytrącają się osady:

I '
NaCI + AgN03 = AgCI! + NaN03
biały, serowaty osad
(ciemniejący pod wpływem światła)

NaBr + AgN03= Ag Br!+ NaN03

jasnożółty osad .,
Nal + AgN03 = Agi! + NaN03
żółty osad
 1 5 8 ~ - - - - -- - - - - - - - - - - - - -- -- - - - -- -- Rozdz i ał3 -

Opisane poniżej doświadczenie może posłużyć np. do wykrywania jonów chlorkowych

w wodzie pitnej.

~ Doświadczenie 3.25
~ Wykrywanie jonów chlorkowych w wodzie wodociągowej
i wodzie destylowanej
Do probówki wlej ok. 4 cm 3 wody wodociągowej, a następnie dodaj kilka kropli roztworu azotanu(V)
srebra D. Obserwuj zachodzące zmiany. Podobną próbę wykonaj dla wody destylowanej R.

,. roztwór roztwór

... AgN03 ł AgNO, ł

...
·• woda woda

,. wodoc iągowa ~ destylowana

W probówce z wodą destylowaną nie obserwujemy żadnych zmian, natomiast w wodzie wodo-
• c iąg owej widać wyraźne zmętn ien ie, świadczące o obecności w wodzie jonów Cl-:

• Ag++ c1- = AgCIJ

3.7.7. Związ ki fluorowców z tlenem

Fluorowce tworzą liczne połączenia z tlenem. Nie można ich otrzymać w wyniku bezpośred­
niej syntezy. Są one na ogół nietrwałe, a niektóre (np. CliO) mają właściwości wybuchowe.
Fluor z tlenem tworzy dwa połączenia OF2 i 0 2F2, w których tlen występuje na dodat-
nich stopniach utlenienia. Są to więc fluorki tlenu, a nie tlenki fluoru.

Stopień utlenienia fluorowca Tlenki

VII

VI

V '20s
IV

Ili

Tab. 3.10. Stopnie utlenienia fluorowców w ich tlenkach

Pierwiastki bloku p i ich związki - -- - - - - - - - - - - -- -- - - - - - - - - 159

Większe znaczenie od tlenków fluorowców mają ich kwasy tlenowe. Szczególnie od-
nosi się to do tlenowych kwasów chloru. Chlor tworzy cztery kwasy tlenowe, w których
występuje na I, III, V i VII stopniu utlenienia.

Właściwości
Wzór kwasu Nazwa Moc Trwałość
utleniające

HCI04 kwas chlorowy(VII)

HCI03 kwas chlorowy(V)
HCI02 kwas chlorowy(III)
HCIO kwas chlorowy(!)

Tab. 3.11. Wybrane właś ciwo ś ci tlenowych kwasów chloru

Trzy pierwsze kwasy istnieją tylko w postaci roztworów, a tylko kwas chlorowy(VII)
można wydzielić w postaci wolnej . Kwas ten to gęsta ciecz, łatwo się rozkładająca.
HC104 należy do najmocniejszych znanych kwasów. Wykazuje on również najsilniejsze
(w porównaniu z p o zostałymi tlenowymi kwasami chloru) właściwości utleniające. Jako
środka utlen iającego używa się także często HClO, a jego właściwości utleniające wynikają
z faktu, że pod wpływem światła łatwo ulega on rozkładowi:
HClO = HCl + O

W pierwszym momencie wydziela się tlen atomowy (in statu nascendi) będący bardzo
silnym utleniaczem. Środkiem utleniającym jest więc zarówno HClO, jak i powstający
tlen atomowy.
Sole kwasu chlorowego(VII) - chlorany(VII) są na ogół dobrze rozpuszczalne w wo-
dzie, z wyjątkiem soli potasu, rubidu, cezu i amonu. Właściwość tę wykorzystuje się pod-
czas identyfikacji jonów potasu.

~ Doświadczen ie 3.26
~ Reakcja chlorku potasu z kwasem chlorowym(VII)
Do probówki wlej ok. 3 cm 3 roztworu roztwór
chlorku potasu, a następnie dodaj kilka
kropli roztworu kwasu chlorowego(VII).
--,
HCIO,

roztwór
Wytrąca się biały osad chloranu(VII) potasu: KCI ·- -

KCI + HCI04 = KCI04J + HCI

...
 160------- - -- - - - - - - - - - -- - - - - - - - -- Rozdział 3

Chlorany(!) i chlorany(V) podczas ogrzewania ulegają reakcjom dysproporcjonowania:

3NaC10 = NaC103 + 2NaCl
4KC103 = 3KC104 + KCl

Reakcja termicznego rozkładu KC103 w obecności Mn02 jako katalizatora przebiega

z wydzieleniem tlenu, dlatego jest wykorzystywana w laboratoriach do otrzymywania
tego pierwiastka.
2KC10 3 = 2KC1 + 302

Wszystkie fluorowce wykazują właściwości typowych niemetali, nieznacznie zmieniaj ące

się wraz ze wzrostem masy atomowej. Dowodem na pewien wzrost właściwości metalicz-
nych jest fakt, że jod w pewnych warunkach tworzy jony dodatnie 1+ i I3+ w takich związkach,
jak: ICN - cyjanek jodu(I), I(CH3C00)3 - octan jodu(III) i IP04 - fosforan(V) jodu(III).

3.7.8. Zastosowanie fluorowców

Związki fluoru są stosowane przede wszystkim jako utleniacze (np. w paliwach rakie-
towych) i jako składniki smarów. Służą do otrzymywania freonów, używa się ich także
w technice jądrowej, do produkcji tworzyw sztucznych i do trawienia szkła.
Największe znaczenie ma chlor i jego związki. W przemyśle jest substratem do otrzy-
mywania chlorowcopochodnych węglowodorów, do produkcji lekarstw, tworzyw sztucz-
nych, rozpuszczalników itp. Kwas solny należy do najważniejszych kwasów nieorganicz-
nych. Chlor służy też jako środek bielący celulozę i papier. Używa się go również do
dezynfekcji wody.
Brom ma zastosowanie w produkcji leków uspokajających, barwników, farb i emulsji
fotograficznych.
Z kolei jod jest tzw. pierwiastkiem śladowym, niezbędnym dla organizmów żywych.
Jego niedobór powoduje powiększenie tarczycy. W celu zapobiegania chorobom tarczycy
do soli kuchennej dodaje się związki jodu (mamy wtedy tzw. sól jodowaną). Roztwór jodu
w alkoholu to jodyna służąca do odkażania ran. Roztwór jodu w jodku potasu ma zasto-
sowanie w chemii analitycznej, między innymi do wykrywania skrobi. Jod słu ży również
do produkcji barwników syntetycznych.

- - - 1 ( ZADANIA))
1. 0,2 mola MnO2 przereagowało z 30 cm 3 kwasu solnego o stężeniu 2 mol/dm 3 • Zakładaj ąc, że
reakcja zach odzi z ?O - procentową wydajnością, oblicz, ile dm 3 chloru wydzieli s i ę podczas
tej reakcj i (warunki normalne).

2. Jodyna to 3-procentowy roztwór jodu w alkoholu etylowym (C2HsOH). Ob li cz, ile cm 3 alko-
holu potrzeba do sporządzenia 50 cm 3 jodyny. Gęstość alkoholu p = 0,8 g/cm 3 •
· Pierwiastki bloku p i ich związki - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 161

3. Oblicz stężen ie molowe roztworu Ag N0 3, j eże li wiadomo, że po dodaniu nadmiaru roztworu

KCI do 50 cm 3tego roztworu powstało 0,143 g osadu.

4. Dobierz współczy nniki stec hiom etryczne w równaniu reakcji, stosując metodę bilansu
elektronowego:
HCI03 - HCI04+Cli+ 0 2+ H20

5. Uzupełnij podane równan ia reakcji lub zaznacz, że reakcja nie zachodzi.

a) KCI + Br2 - b) Nal + Cli -
c) KBr + '2 - d) Nal + Br2-

iii Gazy szlachetne

Grupę 18. w układzie okresowym tworzą: hel6, neon, argon, krypton, ksenon i radon,
czyli gazy szlachetne. Konfiguracja elektronowa elektronów walencyjnych atomów tych
pierwiastków ma następującą postać:
ls 2 (hel) i ns 2np 6 (pozostałe pierwiastki)
Jak wynika z powyższego zapisu, wszystkie helowce mają całkowicie zapełnioną po-
włokę walencyj ną. Jest to przyczyna ich bierności chemicznej.

• ciekawostka
( Interes ująco przedstawia s i ę historia odkrycia pierwiastków 18. grupy. Pierwszy został
I odkryty argon. W 1893 roku lord Rayleigh [czyt. Rejlej) stwierdził, że azot uzyskany z powie-
trza jest cięższy od azotu otrzymanego w wyniku termicznego rozkładu NH4N02. Doszedł
do wnios ku, że azot atmosferyczny musi zawierać jeszcze jakiś inny pierwiastek cięż szy od
azotu. Ostatecznie za odkrywcę argonu uwa ża się Willi ama Ramsaya. Na drodze chemicz-
nej usunął on z powietrza najpierw tlen, a potem azot, otrzymując gaz, który nie wchodził
w reakcję z żad nym pierwiastkiem. Gaz ten został nazwany argonem (po grecku argos, czyli
' nieczyn ny, leniwy'). Po jego odkryciu rozszerzono układ okresowy o nową grupę (ozna-
czono ją jako „O") i umieszczono w niej argon. W n as tępnym roku Ramsay [czyt. Ramsej)
odkrył hel - gaz wydz i elający s i ę podczas rozpuszcza ni a w kwasach minerałów zawi erają­
cych uran. Pierwiastek ten nazwano helem (he/ios po grecku znaczy 'Słońce ' ), ponieważ
już wcześniej został odkryty na Słońcu w trakcie badania widma em isyjneg o.
Po odkryc iu helu w układzie okresowym była luka między helem a argonem.
W roku 1898 Ramsay, poddając destylacji frakcjonowanej skroplony argon, wyodrębnił
jeszcze dwa gazy: cięższy od argonu, który nazwał kryptonem (kryptos po grecku znaczy
' skryty' ), i lżejszy- neon (czyli ' nowy ' ). W tym samym roku w ten sam sposób wyodrębnio­
no jeszcze jeden pierwiastek- ksenon (ksenos w języku greckim oznacza ' obcy'). Ostatni
z gazów szlachetnych odkryli Rutherford i Soddy, badając rozpad promieniotwórczy radu .
Pierwiastek ten nazwano najpierw emanacj ą radową, a w końcu radonem.

6
Hel jest pierwiastkiem należącym do bloku konfiguracyjnego s.
1 6 2 - - - - - -- -- -- -- - - - - - - - - -- - -- -- - - Rozdział 3

3.8.1. Wystę powanie, otrzymywanie i właściwości fizyczne helowców

Wszystkie gazy szlachetne występują w powietrzu.

AZOT -
TLEN HELOWCE TLENEK
WĘGLA(IV)

78,078% objętościowych 0,05% wagowych

1,29% wagowych
~0,942% objętościowych
23, 15% wagowych
20,950% objętościowych

0,030% objętościowych / 75,51% wagowych

Rys. 3.24. Skład powietrza atmosferycznego

Hel występuj e także w niektórych gazach ziemnych wydobywanych głównie w USA

i Kanadzie. Ciekawie przedstawia się porównanie zawartości helowców we Wszechświe­
cie i na Ziemi. Gazy szlachetne we Wszechświecie są bardzo dobrze rozpowszechnione,
natomiast na Ziemi występują w niewielkich ilościach.
Surowcem do otrzymywania helowców jest powietrze. Na skalę techniczną gazy te uzy-
skuje się na drodze destylacji frakcjonowanej, wykorzystując różne temperatury wrzenia
tych pierwiastków (np. He 4,22 K, Xe 166,11 K).
Helowce są gazami bezbarwnymi, bez smaku i zapachu. Wszystkie ulegają skropleniu
w niskich temperaturach i mają niskie temperatury wrzenia (hel wykazuje najniższą tem-
peraturę wrzenia spośród znanych pierwiastków).
Pierwiastki te we wszystkich stanach skupienia występują w postaci pojedynczych ato-
mów. Przyczynę tego faktu poznaliśmy, rozważając powstawanie wiązań w hipotetycznej
cząsteczce He2. A nalizując diagram poziomów energetycznych ustaliliśmy, że rząd wiąza­
nia wynosi O, czyli powstanie X2 (X - atom helowca)
He He He jest ze względów energetycznych niemożliwe.

'*'
2

I
I \
I cr;s
I I
ro

*~
I
·rn
....
I

(]J
C
(]J

1s \ I 1$
Rys. 3.25. Diagram poziomów energetycznych
\ . .ŁL'
7' CT 1s dla hipotetycznej czą ste czki helu
Pierwiastki bloku p i ich związki - - -- - - - - -- - -- - - - - - - - -- 163

3.8.2. Związki chemiczne helowców

Zarówno Rayleigh, jak i Ramsay - odkrywcy gazów szlachetnych, wykonywali szereg
eksperymentów, które miały doprowadzić do otrzymywania związków chemicznych he-
lowców. Niestety, bez rezultatów. Uznano więc, że gazy te są zupełnie bierne chemicznie
i nie mogą tworzyć, mając na ostatniej powłoce dublet lub oktet elektronowy, żadnych
połączeń chemicznych.
Odkryto wprawdzie istnienie tzw. klatratów (clathratus w języku łacińskim oznacza
'zamknięty w klatce' ), czyli specyficznych połączeń, w których gazy szlachetne są „za-
mknięte" (jak w klatce) w sieciach krystalicznych innych związków chemicznych, nie
tworząc z nimi rzeczywistych wiązań chemicznych. Nie podważyło to więc teorii o bier-
ności chemicznej helowców. Taką sieć macierzystą może tworzyć np. woda (lód) czy hy-
drochinon C 6H4(OH)2. Znane są tego typu połączenia helowców: X· 5,75 H 2O (X - atom
helowca) czy np. [C6H4(OH)2h • 0,88 Xe. Nie stwierdzono istnienia jedynie klatratów helu.
Dopiero w 1960 roku Nail Bartlett w USA otrzymał
pierwszy związek ksenonu, w którym występują wią­
zania chemiczne. Był to XePtF6 heksafluoroplatynian
ksenonu. Odkrycie Bartletta zainspirowało badaczy do
wykonywania prób uzyskiwania innych połączeń helow-
ców. W 1964 otrzymano już 40 związków chemicznych,
głównie ksenonu, a także kryptonu. Obecnie znane są
między innymi różne fluorki ksenonu (XeF2, XeF4, XeF 6),
tlenki, tlenofluorki (XeOF4, XeO2F2), kwasy (H6XeO6)
itp. Związki te jednak nie mają większego praktycznego
znaczenia.
Fot. 3.19. Kryształki fluorku ksenonu(IV) XeF4

Gazy szlachetne znalazły zastosowanie w różnych dziedzinach. Helem napełnia się na

przykład balony, a jego mieszanina z tlenem służy nurkom do oddychania. Hel oraz inne
gazy szlachetne w postaci skroplonej stosuje się jako gazy chłodnicze (wytwarzanie ni-
skich temperatur). Argonu używa się także do napeł­
niania żarówek, których trwałość jest dużo większa
niż tych, które napełniano azotem.
Rozrzedzone gazy podczas przepuszczania przez nie
wyładowań elektrycznych emitują charakterystyczne
światło, np. neon - czerwone, hel - żółte, mieszanina
helu z parami rtęci - niebieskie, dlatego też wykorzy-
stuje się je w tzw. neonach - czyli reklamach świetlnych.

Fot. 3.20. Magnes zainstalowany w aparacie do rezonansu magnetycznego, chłodzony ciekłym helem
164---- - - - - - - - - - - - -- - -- - - - -- -- - - - - Rozdział 3

( Kl

otrzymywanie czerwone
najniższych światło
temperatur jarzeniowe

składn ik
żółte ś wiatło
mieszaniny
do oddychania otrzymywanie
jarzeniowe
na dużych obojętnej
głębokościach chemicznie
atmosfery

wypełnianie
balonów

otrzymywanie
obojętnej
chemicznie
atmosfery Kr

niebieskie
św iatło
spawanie
jarzeniowe aluminium

wyp e łniani e
ża rówe k wypełnianie
specjalnych
żarówek

fioletowe
światło
jarzeniowe
• wyp e łni a ni e
specj alnych
ża rówe k lamp
błys kowych
Radon w leczeniu
nowotworów

Rys. 3.26. Zastosowanie helowców

Pierwiastki bloku p i ich z wi ązk i - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 4 165

BIJ Związki nieorganiczne w glebie

Poznaliśmy już pierwiastki bloku s oraz p i ich najważniesze związki. Niektóre z nich to
ważne składniki gleby, czasem celowo wprowadzane, aby zwiększyć plony. Przypomnijmy
sobie, co wiemy na ten temat z klasy pierwszej.
Wcześniej sprecyzowaliśmy już, czym jest gleba. O wielu jej składnikach, czyli po-
pularnych minerałach glebotwórczych i skałach, uczyliśmy się, poznając poszczególne
pierwiastki i ich związki. Jak wiemy, są to przede wszystkim tlenki i sole, które stanowią
źródło różnych składników dla roślin.
Główną cechą gleby jest więc jej żyzność, tj. zdolność zaspokajania odżywczych potrzeb
żyjących w niej roślin .
Niestety, intensywna uprawa roli usuwa z gleby wiele potrzebnych składników, a przede
wszystkim związków azotu, fosforu, wapnia i potasu, dlatego człowiek musi uzupełniać
te niedobory. Rolę taką spełniają tzw. nawozy, które dzielimy na naturalne i sztuczne.
Nawozy naturalne pochodzą od zwierząt gospodarskich (obornik, gnojówka) oraz od
ptaków morskich (guano). Zawierają one niezbędne dla życia roślin związki organiczne.
W zależności jednak od ilości i rodzaju substancji organicznych mogą być one pobierane
bezp o średnio przez rośliny lub dopiero po procesie tzw. mineralizacji, która zachodzi dzięki
mikroorganizmom glebowym. Mineralizacja jest procesem długotrwałym, dlatego nawozy
naturalne oddziaływują na rośliny o długim okresie wegetacji, np. na ziemniaki czy buraki.
Inaczej rzecz wygląda, jeśli chodzi o nawozy mineralne, zwane sztucznymi. Otrzymuje
się je w procesach technologicznych lub przez mechaniczną przeróbkę surowców natural-
nych. Azot jest dostarczany glebie przez sole - przede wszystkim azotany(V) (tzw. saletry)
NaNO3, NI-LNOJ i KNOJ oraz (NHi)2SO4. Są to związki łatwo rozpuszczalne, a tym samym
przyswajalne przez rośliny.
Z kolei jonów fosforanowych(V) nie jest tak prosto dostarczyć glebie ze względu na to,
że fosforyty CaJ(PO,i)2 trudno rozpuszczają się w wodzie. Wykorzystanie ich do nawożenia
wymaga wcześniejszego przeprowadzenia w formę lepiej rozpuszczalną (przyswajalną).
Uzyskuje się ją, działając na fosforyty kwasem siarkowym(VI). Zachodzi wtedy reakcja:
Ca3(PO4)2 + 2H2SO4 = Ca(H2PO4)2 + 2CaSO4
superfosat

Uzyskany w ten sposób produkt (superfosfat) zawiera tzw. balast - CaSO,i. Korzystniej-
szy jest tzw. superfosfat podwójny otrzymany w następującej reakcji:
CaJ(PO,i)2 + 4H3PO4 = 3Ca(H2PO4)i
superfosfat podwójny

Oczywi ś cie w praktyce stosuje się Nawóz wieloskładnikowy przeznaczony

różne m ieszaniny nawozów w zależności do nawożenia storczyków zawiera:
od potrzeb danych roślin. Oto przykład: 5000 mg/I (0,5%) azotu (N)
1000 mg/I (0,1%) fosforu (w przeliczeniu na P. 0 10)
7000 mg/I (0,7%) potasu (K20) ...
1 6 6 - - - -- - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - Rozdział 3

Analizując tę etykietę, pewnie zwróciliście uwagę, że w życiu codziennym w dalszym

ciągu są stosowane dawne jednostki miar - w tym przypadku użyto l litr, zamiast dm 3•
Oczywiś cie na etykiecie znajdziecie również informacje odnośnie sposobu stosowania,
przechowywania, a także środków ostrożności. Należy je zawsze dokładnie przeczytać
i bezwzględnie przestrzegać.
Pamiętajmy, że nawozy trzeba stosować tylko w takich ilościach, jakie roślina może
wykorzystać, a gleba „zatrzymać". Zbyt duże dawki i nieodpowiedni skład nawozów przy-
czyniają się do degradacji siedliska rolniczego i środowiska.
Nie tylko nadmiar nawozów czy ich złe dobranie powoduje zanieczyszczenie gleb. Do
ich niszczenia przyczyniają się przemysł (kopalnie, huty, wysypiska), źle prowadzone me-
lioracje, zjawisko erozji (powietrzna i wodna), wydeptywanie gleby itp.

- ciekawostka
Nawożenie znane jest już od kilku tysięcy lat, np. w starożytnych Chinach stosowano pu-
dretę,czyli suszone ludzkie fekalia. W Cesarstwie Rzymskim i w starożytn ej Grecji u żywano
obornika, a także popiołu drzewnego, a nawet roślin motylkowatych (łubinu, grochu, wyki).
Badania prowadzone w latach 1804-1840 przez Justusa von Liebiga [czyt. Libiga] oraz
Nicolasa de Saussure'a [czyt. Sosiura) doprowadziły do sformułowania minimalnej teorii
odżywian ia roślin i zapoczątkowa ły nowoczesną chemię rolną.
W Polsce w 1819 roku Michał Oczapowski wydał podręcznik Zasady chem ii rolniczej,
w którym po raz pierwszy przedstawił zasady nawożenia. W 1922 w Chorzowie, a w 1928
w Mościcach (koło Tarnowa) rozpoczęto produkcję nawozów azotowych.

Musimy też zdawać sobie sprawę, że prawidłowy rozwój człowieka jest uzależniony od
struktury i składu gleby, która z pożywieniem roślinnym i zwierzęcym dostarcza skład­
ników odżywczych, witamin, substancji mineralnych niezbędnych do właściwego funk-
cjonowania organizmu.
Ekologiczne skutki degradacji gleby dotyczą nie tylko człowieka, ale całego świata or-
ganicznego (zwierząt i roślin).
Co więc należy robić? Jakie są sposoby ochrony gleb? Pod tym pojęciem rozumiemy
zespół czynników prawnych, organizacyjnych i technicznych zmierzających do:
• minimalizacji erozji wodnej i powietrznej (np. prawidłowy kierunek upraw, stosowa-
nie płodozmianu, zaprzestanie wyrębu lasów, zakładanie ochronnych pasów zieleni),
• przeciwdziałania chemicznej degradacji gleb pod wpływem zanieczyszczeń przemy-
słowych, motoryzacyjnych, nawożenia gleb (np. ograniczenie emisji pyłowo-gazowych
przede wszystkim S02i NxOy, właściwe składowanie odpadów przemysłowych i komu-
nalnych, racjonalne i umiarkowane stosowanie nawozów czy środków ochrony roślin,
• zapobiegania przesuszaniu gleb,
• zachowania gru?tów o walorach ekologiczno-produkcyjnych (tzw. gospodarstwa
ekologiczne).

Na koniec trzeba zapoznać się z jeszcze jedną właściwością gleby - jej odczynem.
Pierwiastki bloku p i ich związki - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - 167

Wykonajmy proste doświadczenie.

~ Doświadcze nie 3.27

~ Badanie kwasowości gleby
Do wgłębienia porcelanowej płytki wprowadź niewielką ilość gleby. Dodaj 7- 8 kropli płynu
(wskaźnika) aż do zwilżenia całej gleby. Po 2-3 minutach zlej płyn znad gleby. Barwę płynu porównaj
z barwą na skali.
W celu oznaczen ia pH gleby należy wykorzystać kwasomierz glebowy, który można kupić w sklepach
ogrodniczych.

wska ź nik
t
om, rz
vy
p~
Kwasomierz
glabawy
-
Pro-Lab
'"'"Il
Kwasomierz
glabawy

-
7 456 78pH

•
gleba

pH badanej próbki gleby wynosi ok. 7.

A jakie pH gleby jest optymalne?

Na to pytanie nie można dać jednoznacznej odpowiedzi. Popatrzmy na dane zawarte
w poniższej tabeli.

Uprawy Optymalne pH

żyto, ziem niaki, ku kurydza 5,5-7

pszenica, jęczmień, buraki 6-7,5

kon iczyna 6- 7,5

kapusta 6,5-7,5

pom idory 5,5- 7,5

Tab. 3.12. Wymagania kwasowe gleby Fot. 3.21. Przyrząd

dla wybranych roślin uprawnych do pomiaru pH

Do kwasolubnych roślin należą również np.: wrzos zwyczajny, borówka amerykańska,

szczaw polny, żurawina.
 168 - - - - - -- - - - - - - - -- - - - - -- - - - - -- - - Ro zd z i a ł 3

A co się stanie, jeżeli odczyn gleby, w której rośnie hortensja, zmienimy z zasadowego
na kwaśny? Kolor kwiatów zmieni się z czerwonego na niebieski.

Fot. 3. 22. Hor tensja różowa Fot. 3.23. Hortensja niebieska

Jak można z alkalizować glebę?

Na to pytanie odpowiedzcie już sami - przypomnijcie sobie tylko praktyczne znaczenie
reakcji zoboj ętniania.

- - {( ZADANIA))

1. Narysuj di agram poziomów energetycznych dla hipotetycznej cząstecz ki Ne2. An a li z uj ąc

ten d iag ram, uzasadnij, dlaczego neon nie występuje w postaci cząsteczek dwuatomowych.
Oblicz rząd wiązania.

2. Wyjaś n ij , dl aczego helowce są pierw iastkam i o małej aktywnośc i chem icznej .

3. Oblicz gęstość helu w warunkach normalnych.

4. Oblicz stopnie utlenienia ksenonu w następujących cząsteczkach i jonie: XeO3, H2XeO4, XeO4,
XeOt-, XeF6.

PODSUMOWANIE
:> Pierwiastki grup 13- 18, z wyjątkiem He, tworzą blok p w układzie okresowym,
ponieważ elektrony walencyjne atomów tych pierwiastków są opisywane orbita-
lami s oraz p. Właściwości tych pierwiastków zmieniają się znacznie w okresach,
ale również i w grupach. Ich cechą charakterystyczną jest zdolność do tworzenia
związków na różnych stopniach utlenienia. Najważniejszy pierwiastek 13. grupy
to glin. Jest to typowy metal, który w związkach chemicznych występuje przede
wszystkim na III stopniu utlenienia. Zarówno tlenek, jak i wodorotlenek glinu
wykazują właściwości amfoteryczne. Glin, mimo dużej aktywności, w normal-
Pierwiastki bloku p i ich związki - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - -------- 169

nych warunkach jest bierny chemicznie, ponieważ na jego powierzchni tworzy się
ochronna warstwa tlenku. Zjawisko to nosi nazwę pasywacji.

Oprócz węgla, który tworzy przede wszystkim związki organiczne, drugim re-
prezentantem 14. grupy jest krzem. Oba te pierwiastki to typowe niemetale. Ich
najważniej szymi związkami są tlenki: CO2i SiO2. Reagują one z zasadami, a zatem
są tlenkami o charakterze kwasowym. Azot i fosfor to przedstawiciele 15. grupy
układu okresowego i typowe niemetale. W warunkach normalnych azot jest ga-
zem, a fosfor ciałem stałym. Do ważnych związków azotu należy amoniak.

...; Amoniak to gaz bardzo dobrze rozpuszczalny w wodzie, a jego wodny roztwór
zwany wodą amoniakalną wykazuje właściwości słabej zasady. Amoniak reaguje
z kwasami, a produktami takich reakcji są sole amonowe. Z kolei azot tworzy
liczne tlenki. Tlenek azotu(!) oraz tlenek azotu(II) to tlenki obojętne. Pozostałe
tlenki azotu są tlenkami kwasowymi. Najważniejszym tlenowym kwasem azotu
jest HNO3. Jest on kwasem mocnym, trwałym i należy do najsilniejszych utlenia-
czy. Fosfor występuje w kilku odmianach alotropowych. Spośród związków tego
pierwiastka największe znaczenie praktyczne mają związki na V stopniu utlenienia
- kwas fosforowy(V) i jego liczne sole fosforany(V).

:> Grupę 16. reprezentuje tlen. Oprócz tlenu ważnym pierwiastkiem tej grupy jest
siarka. Występuje ona w przyrodzie zarówno w postaci wolnej (siarka rodzima), jak
i w postaci licznych minerałów. Do ważnych związków siarki należy H2S. Jest to gaz
dobrze rozpuszczalny w wodzie. Wodny roztwór tego gazu przejawia właściwości
słabego kwasu (kwas siarkowodorowy). Jego sole to siarczki. Siarka tworzy tlenki:
SO2 i SO3, które wykazują właściwości kwasowe. Kwas siarkowy(IV) należy do
słabych i nietrwałych kwasów. Związki siarki na IV stopniu utlenienia mają wła­
ściwości redukujące. Kwas siarkowy(VI) należy do mocnych i trwałych kwasów.
Związki siarki na VI stopniu utlenienia są silnymi utleniaczami.

Pierwiastki 17. grupy to typowe niemetale, które tworzą związki przede wszyst-
kim na -I stopniu utlenienia. W pewnych warunkach pierwiastki te (z wyjątkiem
fluoru) mogą tworzyć związki na dodatnich stopniach utlenienia: tlenki i kwasy
tlenowe oraz ich sole.

:> Helowce, zwane również gazami szlachetnymi, występują w postaci pojedynczych

atomów, ponieważ na ostatniej powłoce mają dublet lub oktet elektronowy. Gazy
szlachetne znalazły liczne zastosowania praktyczne. Od lat sześćdziesiątych XX
wieku znane są również związki tych pierwiastków, ale nie mają one praktycznego
znaczenia.
170 ---- - -- - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - Rozdział 3

Zadania maturalne wykorzystane

podczas sesji egzaminacyjnych od 2005 roku

1. W celu porównania aktywności wybranych fluorowców wykonano doświadczenia zgodnie

z przedstawionym poniżej rysunkiem:

Cl 2(aqJ Br2 (aq)

li Ili IV
Kl (aą) KBr (aq) Kl <aą) KCl(aą)

chlorofo rm chloroform chloroform chloroform

Podaj, w któ rych probówkach przebiegały reakcje chemiczne, oraz sformułuj wniosek
dotyczący a ktywności chloru, bromu i jodu.

2. Spoś ród podanych niżej cech wybierz i podkreśl cztery charakteryzujące chlor
w warunkach normalnych:
gaz, ciecz, c iało stałe, ma gęstość mniejszą od gęstości powietrza, ma gęstość większą od gęs­
tości powietrza, jest bezbarwny, jest barwny, ma charakterystyczny zapach, jest bez zapachu.

3. Po niżej scharakteryzowano dwa pierwiastki A i B.

Pierwiastek A jest metalem lekkim, srebrzystym, kowalnym. Bardzo dobrze przewodzi ciepło
i p rąd elektryczny. Jest składnikiem lekkich stopów, np. elektronu, stosowa nego do wyrobu
części sam olotów. Znajduje też zastosowanie do produkcji opakowań i folii. Jego minerał
o nazwie korund jest bardzo twardy i ma duże znaczenie techniczne. Barwne odmiany ko-
ru ndu to rub iny i szafiry.
Pierwiastek B jest niemetalem. To ciało stałe, kruche, o żółtej barwie. Znanyc h jest kilka
od mian alotropowych tego pierwiastka. W przyrodzie występuje w stanie wolnym (w Polsce
największe złoża tego niemetalu znajdują się w okolicach Tarnobrzega) i w postaci związków
chemicznych, np. blendy cynkowej i pirytu. Stosuje się go do otrzymywania ważnego kwasu,
barwników, lekarstw, sztucznych ogni oraz do wulkanizacji kauczuku .
Podaj nazwy opisanych pierwiastków.

4. Czysty krzem moż na otrzymać w wyniku redukcji krzemionki (Si02) glinem.

Napisz równa ni e reakcji redukcji krzemionki za pomocą glinu.
Pierwiastki bloku p i ich z wiązki - - - - - - - - -- - - - - - - - -- - - - -- 171

5. Sp ośród pod anych właściwości wybierz (i podkreśl w każdym wierszu tabeli) te, które
c harakteryz ują sód i chlor w temperaturze pokojowej i pod ciśnieniem atmosferycznym.

Sód t o ciało stałe Chlor to gaz

bezbarwne, czerwone, bezbarwny, brunatnopomarańczowy,

s rebrzy stobiałe, żółte żółtozielony

2 twarde, miękk i e 2 bezwonny, o duszącym zapachu

prze wod z ące prąd elektryczny, o gęstości większej od gęstości powietrza,

3 3
nieprzewodzące prądu elektrycznego o gęstości mniejszej od gęstości powietrza

Na podstawie: J. Ciba, J. Trojanowska, M. Zolotajkin, Mała encyklopedia pierwiastków, Warszawa 1996.

6. W t abeli podano nazwy trzech pierwiastków oraz krótkie charakterystyki czterech pierwiast-
ków (w t ym stan skupienia w temperaturze pokojowej i pod ciśnieniem atmosferycznym).

Nazwa
Charakterystyka
pierwiastka
a) Jest ciałem stałym występującym w kilku odmianach alotropowych.
Odmiana biała świeci w ciemności, jest silnie trująca i najaktywniejsza.
Odmiana czerwona stosowana jest do produkcji zapałek i ogn i sztucznych.
Pierwiastek ten tworzy stały tlenek barwy białej, który w reakcj i z wodą daje
kwas. Związki tego pierwiastka stosowane są do produkcji środków piorących
i nawozów sztucznych. Pierwiastek jest składnikiem organizmów żywych, gdzie
występuje w postaci związków nieorganicznych (w kościach) i organicznych
(np. w kwasach nukleinowych).
b) Jest krystalicznym ciałem stałym o charakterystycznym zapachu. Łatwo ulega
chlor sublimacji, tworząc fioletowe pary. Bardzo słabo rozpuszcza się w wodzie.
magnez Dobrze rozpuszcza się w rozpuszczalnikach organicznych. Służy do wykrywania
fosfor nawet śladowych ilości skrobi. Występuje w wodzie morskiej i w wodorostach.
Jest pierwiastkiem śladowym niezbędnym do życia.
c) Jest srebrzystobiałym, lekkim, miękkim i ciągliwym ciałem stałym. W przyrodzie
występuje w związkach chemicznych. Jego sole powodują twardość wody.
Jest niezbędny do życia. Jego niedobór lub nadmiar są przyczyną zaburzeń
w rozwoju i funkcjonowaniu organizmów żywych.
d) Jest gazem barwy zielonożółtej, rozpuszczalnym w wodzie, o ostrym, duszącym
zapachu dra ż niącym błony śluzowe. W przyrodzie występuje w minerałach
oraz w wod zie morskiej. W stanie wolnym j est silną trucizną. Stosowany jest
jako środek dezynfekujący i bielący.

Na podstawie: J. So bcza k, K.M . Pazdro, Z. Dobkowska, Słownik szkolny, chemia, WSiP, Warszawa 1993.

Przyporządkuj każdemu pierwiastkowi właściwą charakterystykę, wpisując odpowiednie

litery (a- d) w p oni ższe kratki.

chlor magnez fosfor

• C •
1 7 2 ~ - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Rozdział 3

Informacja do zadań 7-8.

Pierwiastki z najdujące się w tej samej grupie układu okresowego m ają podobne wła­
ściwości , ale wraz ze wzrostem liczby atomowej stopniowo zmieniają s i ę ich cechy che-
miczne i fizyczne.
7. W celu porównania aktywnośc i wybra nych fl uorowców przeprowadzon o kilka doświ adcze ń.
Po ich za kończeniu sformułowano wni oski w formie równań rea kcji (j eś li rea kcja prze bi egła )
i przedstawiono je w pon i ższej tabe li.

2KI + Cl2----> 2KCI + Iz

2KBr + Cb ----> 2KCI + Br2

KBr +Iz ----> nie zaobserwowa no przebiegu reakcj i

2KI + Br2 ----> 2KBr + b

Korzystając z powyższych informacji, uszereguj badane niemetale (brom, ch lor i jod) pod
względem aktywności od najmniejszej do największej.

8. Określ, jak zm ienia się aktywność pierwiastków w grupach głównych, i uzupełnij poniższe
zdania słowami „maleje" albo „wzrasta".

Wraz ze wzrostem liczby atomowej akt ywność niemetali

Wraz ze wzroste m liczby atomowej aktywność metali ...................................................................

9. W poniższej tabeli zapisane są dane fizykochemiczne dotyczące niektórych właśc iwości tlenu
i azotu (pod ciśnieniem 1013 hPa).

Temperatura topnienia Temperatura wrzenia Rozp u szcza lnośćw wodzie*

(O() (O() 3 3
(cm / 1 cm wody)

Tlen -218 - 183 0,031

Azot -210 - 196 0,015

w temperatu rze 20°C

Na podstawie: Z. Dobkowska, Szkolny poradnik chemiczny, Warszawa 1990.

W przemyśle tlen otrzymuje się przez destylację skroplonego powietrza.

Korzystając z danych zawartych w informacji wprowadzającej, napisz, która substancja
(tlen czy azot) pierwsza odparowuje podczas otrzymywania tlenu opisaną metodą. Uza-
sadnij swoją odpowiedź.

10. Amoniak (NH3) wytwarza się w przemyśle w wyniku bezpośredniej syntezy z pierwiastków
(sposób 1). W laboratorium amoniak można otrzymać, działając na ch lorek amonu (NH4CI)
mocną zasadą, np. NaOH (sposób 2), lub przez rozkład termiczny ch lorku amonu (sposób 3).
Napisz w form ie cząsteczkowej równania opisanych reakcji.
Pierwiastki bloku p i ich z wi ązk i - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - e 173

11. Ch lor można otrzymać w wyniku reakcji kwasu solnego z manganianem(VII) potasu. Pro-
duktami tej rea kcji, oprócz chloru, są: chlorek manganu(II), chlorek potasu i woda.
Napisz w formie cząsteczkowej równanie tej reakcji i dobierz w nim współczynniki ste-
chiometryczne metodą bilansu elektronowego. Zapisz wzory substancji, które pełnią
w tej reakcji funkcję utleniacza i reduktora.

12. Wodorotlenek sodu jest głównym składnikiem preparatów do czyszczenia niedrożnych rur
i syfonów. Na etykiecie jednego z takich preparatów znajduje się następujące ostrzeżenie:
Nie stosować do czyszczenia instalacji aluminiowych.
Uzasadnij powyższe ostrzeżenie, zapisując w formie jonowej równanie reakcji chemicz-
nej, która zaszłaby po zastosowaniu takiego preparatu do czyszczenia instalacji alumi-
niowej. Pamiętaj, że jednym z produktów reakcji glinu z zasadą sodową jest wodór.

13. Położe nie pierwiastka w układzie okresowym pozwala wnioskować o aktywności pierwiastka
oraz o właściwościa ch kwasowo-zasadowych jego tlenków.
Porównując położe nie glinu, magnezu, potasu i sodu w układzie okresowym, wybierz
spoś ród nich metal najbardziej aktywny, napisz równanie reakcji tego metalu z wodą.

14. W przyrodzie występuje kilka minerałów tytanu. Najważniejsze z nich to ilmenit (FeTi0 3)
i rutyl (Ti02). Czysty metal otrzymuje się z rutylu podczas ogrzewania z węglem i chlorem,
w w yniku czego powstaje chlorek tytanu(IV) i tlenek węgla(II). W drugim etapie chlorek ty-
tan u(IV) ogrzewa się w odpowiednich warunkach z magnezem. Czysty tytan lub jego stop
o składzie masowym 85% Ti, 8% Al, 7% V stosowny jest np. do wytwarzania implantów.
Na podstawie powyższego tekstu napisz równania reakcji przebiegających podczas
otrzymywania czystego tytanu.

15. Siarkowodór (H2S) można otrzymać w laboratorium w wyniku działania kwasu solnego na
siarczek żelaza (II) . Oprócz siarkowodoru produktem tej reakcji jest chlorek żelaza(II).
Sia rkowodór spa la się w powietrzu słabym płomieniem, dając w przypadku dostatecznego
dopływu tlenu tlenek siarki(IV) i parę wodną. Przy ograniczonym dopływie tlenu wydzielają I
J
się siarka i para wodna .
Korzystając z powyższej informacji, napisz w formie cząsteczkowej:
a) równanie reakcji otrzymywania siarkowodoru w laboratorium

b) równanie reakcj i spalania siarkowodoru przy ograniczonym dostępie tlenu i podaj

stop ień utlenienia siarki przed reakcją oraz stopień utlenienia siarki po zakończeniu
przemiany
Równa nie reakcji:

Stopie ń utlenienia siarki przed reakcją: .......................................................................................

Stopie ń utlenien ia siarki po reakcji: .............................................................................................
Z chemią w tl.e.

Krzem 2 8 Si i projekt Avogadro Ponieważ stwierdzono, że platynowo-

-irydowy walec zmniejszył masę o ok. 50 µg
Podst awową jednostką masy w Między­
narodowym Układzie Jednostek Miar jest
ki log ram.
To jedyna jednostka, której wzorcem
jest obiekt materialny, nie zaś odwołanie
się do wielkości fizycznych . Międzynaro­
dowy prototyp kilograma stanowi walec
o wynoszącej 39 milimetrów średnicy i ta-
kiej samej wysokości, odlany w 1889 roku
ze stopu platyny z irydem (90%/10%).
Przechowuje się go pod trzema szklany-
mi kloszami w Międzynarodowym Biurze
Miar i Wag w Sevres pod Paryżem.
w stosunku do pozostałych wzorców kilo-
grama, zaist niała potrzeba zmiany definicji
jednostki masy. Jednym z projektów rede-
finicji jednostki masy jest projekt Avogadro
(International Avogadro Coordination IAC),
którego istotę stanowi wzorzec kilograma
oparty na zadanej liczbie atomów najbar-
dziej rozpowszechnionego izotopu krzemu
28 Si. W tym celu uczeni z różnych krajów (Ro-
sji, Niemiec, Włoch, Belgii, Japonii, Australii
i USA), w ramach międzynarodowej współ­
pracy, wyhodowali monokryształ krzemu
28 Si oraz przygotowali z niezwykłą precyzją

W walce z próchnicą i osteoporozą

Kości i zęby są zb udowane głównie z hydroksyapatytu - związku

nieorganicznego o wzorze 3(a3(PO4h, · Ca(OHh oraz z kolagenu -
b i a łka najpowszechniej występującego u ssaków. Elementami struk-
tura lnymi zębów są szkliwo i zębina. Hydroksyapatyt stanowi 97%
szkliwa oraz 69% zębiny, a kolagen - 18% fazy organicznej zęb iny.
Organizm wykorzystuje kości i zęby m.in. jako magazyny wapnia,
dlatego mogą być one narażone na resorpcję (stopniowe wchłoni ę­
cie przez ustrój). Wiadomo, że obecność jonów fluorkowych zwięk­
Fot. 3.24. Szkielet
sza stężenie hydroksyapatytu w tkance kostnej, a także powoduje
kostny
zm ianę jego skład u chemicznego poprzez zastąpienie jonów wodo-
rotlenkowych:
3Ca3(PO4h · Ca(OHh + 2F- ~ 3(a3(PO4h• CaF2 + 2OH-
Powstały fluoroapatyt jest odporny na działanie kwasów
obecnych w jamie ustnej bardziej niż hydroksyapatyt. Zęby
poddawane fluoryzacji są mniej podatne na próchnicę niż
niefluoryzowane. Jony fluorkowe sprzyjają także wzrosto-
wi kości. Fakt ten pozwala skuteczn ie zwalczać osteoporozę
- chorobę, która powoduje, że kości stają się bardzo kruche
i łamliwe.

Rys. 3.26. Prze krój podłużny zęba

dwie gładkie kule krzemo-
we o śred nicy 93,75 mm,
których masy pokrywają Fot. 3.25 . Wzorzec 1 kg
się ze wzorcem w Sevres. w Sevres pod Paryżem
Naukowcy w pięci u nieza-
leżnych zes połac h rozpo-
częli pracę nad ustaleniem,
ile atomów krzemu znaj-
duje się w kuli, by w ten
sposób znów zdefi niować
kilogram. Być może podczas kolejnej Międzynaro­
dowej Konferencji Miar i Wag, która odbędzie się
w 2015 roku w Paryżu, zostanie opracowane nowe
pojęcie masy, opa rte nie na obiekcie fizycznym,
lecz na liczbie atomów krzemu.

Poduszka bezpi eczeństwa nie tylko

dl ·erowców

Poduszka powi etrzna to dziś standardo-

we wyposażen i e większości samochodów.
Gazem, który podczas kolizji błyskawicz­
nie wypełnia p odu szkę bezpieczeństwa,
jest najczęś ciej azot. Mieszanina reakcyj-
na poduszki zawiera: azydek sodu NaN3,
azotan(V) potasu KNO3 oraz tlenek krze-
mu(IV) SiO2. Pirotechniczny generator
gazu wypełnia p oduszkę azotem, którego
źródłem jest rea kcja rozkładu azydku sodu:
2NaN3 = 2Na + 3N2
Azot powstaje również w reakcji po-
wstałego sodu z azotanem(V) potasu:
lONa + 2KNO3 = K2O + 5Na2O + N2
Utworzone zasa dowe tlenki sodu i po-
tasu reag ują z kwasowym tl enkiem krze-
mu(IV), tworząc sole - bezpieczne meta-
krzemiany:
K2O + SiO2 = K2SiO3
Na2O + SiO2 = Na2SiO3
Fot. 3.26. Poduszka bezpieczeństwa
Od niedawna wprowadzono poduszki
bezpieczeństwa przeznaczone dla mo-
tocyklistów. W ramach systemu ochrony
przechodniów w użyciu są także podusz-
ki bezpieczeństwa dla pieszych. Istnieją
ponadto nowatorskie technologie, któ-
re w przypadku lawiny mają za zadanie
chronić narciarza lub snowbordzistę przed
zasypaniem przez śnieg . Błyskawicznie
napełniająca się gazem torba o pojemno-
ści ponad 100 dm 3 wyciąga osobę na po-
wierzchnię, a ponadto poduszka chroni
głowę, kark i szyję przed siłą spychanego
przez lawinę ś niegu.
 'I

,l'
4.1 . Właściwości żelaza I
I

i jego związków ................. 178 '

',

4.2. Właściwości chromu

i jego związków ................. 186
4.3. Właściwości manganu
i jego związków ................. 196
4.4. Właściwości cynku, miedzi
i srebra oraz ich najważniejszych
związków ....................... 203
1 7 8 - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - Rozdział4

li Pierwiastki bloku d i ich związki

Na zakończenie naszej wędrówki po układzie okresowym poznamy jeszcze właściwości
sześciu pierwiastków: żelaza, chromu i manganu, a także cynku, miedzi i srebra. Należą
one do bloku d . Pierwiastki bloku d, zwane również pierwiastkami przejściowymi, two -
rzą grupy od 3. do 12. w układzie okresowym. Mają wiele cech wspólnych - wykazują
typowe właś ciwości metaliczne, jak: połysk, dobre przewodnictwo cieplne i elektryczne,
wytrzymałość mechaniczna. Tworzą związki, w których występują na różnych stopniach
utlenienia. Metale przejściowe odznaczają się szczególnie dużą zdolnością do tworzenia
związków koordynacyjnych.

91 Właściwości żelaza i jego związków

Żelazo jest czwartym pierwiastkiem pod względem rozpowszech-
nienia w skorupie ziemskiej. Stanowi około 5,6% dostępnej bezpo-
średnim badaniom części naszego globu. Przypuszcza się, że wraz
z niklem jest głównym składnikiem jądra Ziemi. Żelazo tworzy
liczne związki, z których najważniejsze są związki na II i III stopniu
utlenienia. Żelazo to także ważny biopierwiastek. Szerokie zasto-
Fot. 4.1. Żelazo sowanie ma również żelazo metaliczne oraz jego stopy (stal). Po-
wszechnie żelazo jest uznawane za najbardziej użyteczny metal.

4.1 .1. Otrzymywanie żelaza i jego właściwości fizyczne

Żelazo było znane od czasów prehistorycznych, prawdopodobnie od epoki brązu. Mi-
nęło jednak sporo czasu, zanim nauczono się je otrzymywać i wykorzystywać w życiu
codziennym. W przyrodzie żelazo występuje przede wszystkim w stanie związanym. Do
najważniejszych minerałów tego pierwiastka, zwyczajowo zwanych rudami, należą:
• magnetyt Fe30 4, wykazuje właściwości magnetyczne;
• hematyt Fe20 3, zwany także żelaziakiem czerwonym;
• limonit (zwany również żelaziakiem brunatnym) - jest to uwodniony tlenek żela­
za(III), którego skład możemy w uproszczeniu przedstawić wzorem: xFe203 · yH20;
• syderyt FeC0 3, nazwa ta pochodzi od greckiego słowa sideros, co oznacza 'żelazo';
• piryt FeS2 - może być wykorzystywany do otrzymywania S02.
i-.·,;~
,.,1
r_!l
~,
1
k,(f,,~ ~ ', ·
1
• •
',
}f( j ,( t :.
' ; ' , •' , l ', , ,

.'
' ~ł

magnetyt hematyt limonit syderyt piryt

Rys. 4.1 . Minerały żel aza
Pierwiastki bloku d i ich związki - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - ------4 179

Żelazo rodzime (w stanie wolnym) spotyka się bardzo rzadko - przede wszystkim jako
drobne wtrącenia w skałach bazaltowych i jako żelazo meteoryczne.
Na pewno wiecie, że żelazo spełnia istotną funkcję w życiu organizmów żywych, przede
wszystkim jako składnik hemoglobiny. Dzienne spożycie żelaza przez dorosłego czło­
wieka waha się od 6-40 mg, natomiast w przeliczeniu na 70 kg wagi ciała pierwiastek ten
stanowi około 4,2 g.

Z nauki chemii w gimnazjum pamiętamy, że żelazo otrzymujemy z rud w tzw. procesie

wielkopiecowym. Podstawowe etapy tego procesu to:
'~
- wytwarzanie reduktora:
C + 0 2 = CO2
CO2 + C = 2CO 'I

'I
- otrzymywanie metalicznego żelaza:

Fe2O3 + CO = 2FeO + CO2 'I

FeO + C = Fe + CO 'I'

FeO + CO = Fe + CO2 'I'

Otrzymane żelazo (tzw. surówka) zawiera 2-4% węgla, 0,3-3% krzemu, 0,5-6% manganu,
a także niewielkie ilości fosforu oraz siarki. Surówkę poddaje się dalszym przemianom w celu
usunięcia niektórych domieszek, a tym samym poprawienia jakości uzyskanego żelaza.
I
I
__ ciekawostka
Na ziemiac h polskich hutnictwo rozpowszechniło się dość
wcześnie. Pierwsza wzmianka na ten temat znajduje się w przy-
wileju Bolesława Chrobrego z 1025 roku, nadającym kościołom
prawo wydobywania rud żelaza. Z kolei w odnalezionym do-
kumencie z 1645 roku zapisano stwierdzenie, że w dobrach bi-
skupa krakowskiego był „piec wielki szmelcowany, gdzie rudę
szme lcują na że lazo, leją działa, kotły [... ]''. W Polsce znajduje się
ponad 200 miejscowości, których nazwy są związane z wydo-
bywan iem i przeróbką rud żelaza. Należą do nich m.in.: Ruda,
Rudnik, Rudki, Kuźnica, Kuźniki, Huta i wiele innych.

Fot. 4.2. Dymarka - pierwszy piec hutniczy sprzed 2000 lat

Czyste żelazo otrzymuje się w laboratoriach przez elektrolizę roztworów FeSO4 lub
też przez redukcję tlenków tego pierwiastka wodorem w temperaturze 800 K. Żelazo
uzyskane na drodze redukcji wodorem to ciemnoszary proszek samorzutnie zapalający
się w powietrzu (tzw. żelazo piroforyczne). Chemicznie czyste żelazo jest metalem sre-
brzystobiałym , miękkim, kowalnym i ciągliwym, natomiast choćby śladowe ilości węgla
zwiększają jego twardość i kruchość.
 180 ...--- - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Rozdział4

4.1.2. Właści wości chemiczne żelaza

Czytając informacje o stratach w gospodarce spowodowanych

I
korozją żelaza, mogłoby sięnam wydawać, że jest ono aktywne
chemicznie. Tymczasem w suchym powietrzu żelazo nie ulega
żadnym zmianom. Jego powierzchnia (podobnie jak glinu) jest
bowiem pokryta niewidoczną dla oka warstewką tlenku, która
chroni żelazo przed działaniem powietrza. Zjawisko to, jak pa-
miętamy, nosi nazwę pasywacji.
W wilgotnym powietrzu żelazo jednak rdzewieje - koroduje,
czyli pokrywa się uwodnionymi tlenkami Fe203 · xH20. Z tym
Rys. 4.2. W suchym problemem, jak i ze sposobami zapobiegania temu procesowi,
powietrzu żelazo nie zapoznaliśmy się, omawiając zagadnienia z elektrochemii.
ulega zmianom (a), Poznajmy jeszcze inne właściwości żelaza.
natomiast w wilgotnym
koroduje (b)
Metal ten w podwyższonej temperaturze reaguje z parą
wodną według równania:

3Fe + 4H20 = Fe30 4 + 4H2i

Powstający tlenek (zwany często mieszanym) to właściwie dwa tlenki FeO · Fe203.
Systematyczna nazwa tego tlenku brzmi: tlenek żelaza(II) żelaza (III) .
Żelazo w po dwyższonej temperaturze reaguje z niektórymi pierwiastkami, np. siarką, wę­
glem, fluorem czy chlorem. Aby się o tym przekonać, wykonajmy następujące doświadczenie.

. ~ Doświadcze nie 4.1

. ~ Reakcja żelaza z chlorem

Do cylindra z chlorem wprowadź na łyżeczce do spalań rozżarzone w płomieniu palnika żelazo .
•
•
•
•
• rozżarzo ne
Fe
•
.,. ..
Cl,

• Po chwili zachodzi gwałtowna reakcja, a na ściankach osadza się żółty nalot. Reakcję opisuje
równa nie:
•
. 2Fe + 3Cb = 2FeCb
ch lorek żelaza(II I)

Powstaje só l, w której żelazo występuje na Ili stopniu utlenienia .

•
Pierwiastki bloku d i ich związki - - - - - - - - - - - - - -- - - - - -- ------- 181

W celu p rzekonania się, czy i jak żelazo reaguje z kwasami, wykonajmy kolejne
doświadczenie .

~ Doświadcze nia 4.2

~ Reakcja żelaza z kwasem solnym i kwasem siarkowym(VI)
Do dwóch probówek zawierających opiłki żelaza (lub kowalki oczyszczonego drutu żelaznego) wlej po
ok. 4 cm 3 kwasu solnego Dirozcieńczonego kwasu siarkowego(VI) R.Obserwuj zachodzące zmiany.
'l
roztwór rozcieńczony

HCI H,SO,

1 l
'I

..,, \

'1
' I'

W obu wypadkach obserwujemy wydzielanie się bezbarwnego gazu i zabarwienie się roztworu °"'' 'I
na kolo r jasnozielony. Przeprowadzając próbę palności, łatwo możemy się przekonać, że gazem '
' I'
wydz i e l ając ym się
podczas tych reakcji jest wodór, a jasnozielona barwa roztworów św i adczy
o tym, że po w stają sole, w których że lazo występuje na li stopniu utlenienia. Podczas tego do- .._ , \,
świadcze n i a za chodzą więc następujące reakcje chemiczne: ł

. ł \l

Fe+ 2HCI = FeCli + H2i I

~ł l

Reakcja żelaza z kwasem azotowym(V) przebiega różnie w zależności od warunków.

Jeżeli do reakcji użyjemy rozcieńczonego i zimnego roztworu HN03, to otrzymamy azo-
tan(V) żel az a(II):

Z gorącym i stężonym kwasem azotowym(V) tworzy się sól, w której żelazo występuje
na III stopniu utlenienia:
Fe+ 6HN03 (stęż.J = Fe(N03)3 + 3NOii + 3H20

Żelazo poddane działaniu stężonego kwasu azotowego(V) na zimno ulega pasywacji -

pok rywa się zwartą i odporną na działanie kwasu warstewką tlenku Fe20 3.

Fot. 4.3. Rea kcja Fe

z roz cieńczonym HN03
Fot. 4.4. Reakcja
Fe ze stężonym
i gorącym HN03
•~!:,D,i,ł,nie
j stężonego HN03
na żelazo (na zimno)
 182 ----- - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - Rozdzia ł 4

4.1.3. Związki że la za na li i Ili stopniu utlenienia

Konfiguracja elektronowa żelaza: [Ar] 3d64s2 pozwala nam na wysunięcie przypuszczenia, że
może ono występować w związkach na różnych stopniach utlenienia. Rzeczywiście, znane
s ą związki, w których żelazo występuje na II, III, IV, V i VI stopniu utlenienia. Poznamy jed-
nak właściwości związków żelaza tylko na II i III stopniu utlenienia, gdyż są najważniejsze.
Na drugim stopniu utlenienia żelazo tworzy tlenek
żelaza(II). Można go otrzymać przez termiczny rozkład szcza-
wianu żelaza(II) :
FeC20 4 = FeO + COt + C02t

Uzyskany w tej reakcji czarny proszek roztwarza się w kwa-

sach, tworząc odpowiednie sole żelaza(II) .
Popularnym związki em, w którym żelazo występuje na
II stopniu utlenienia, jest wodorotlenek żelaza(II) . Aby po-
znać właściwości tego wodorotlenku, wykonajmy następujące
doświadczenie.

Fot. 4.6. Efekty świe tlne towarzyszące rozkładowi FeC 2 O4

• ~ Doświadczen i e 4.3
-. ~ Otrzymywanie wodorotlenku żelaza(II) i badanie jego właściwości
Do dwóch probówek z roztworem siarczanu(VI) żelaza(//) dodawaj kroplami zasadę sodową Im,Im.
• Obserwuj barwę otrzymanych osadów. Następnie jedną probówkę z osadem pozostaw na
• powietrzu fi, a do drugiej dodaj 3- 4 krople wody utlenionej li .
• roztwór
NaOH
3% roztwór
H,O,
• 7 ()
na powietrzu

•
•
• roztwór

• -
Feso. osad
Fe(OH),

• W reakcji zasady z roztworem soli żela za(II) wytrąca się jasnozielony osad, który pozostawiony
na powietrzu zm ienia barw ę na brunatn ą.
• FeS0 4 + 2NaOH = Fe(OHh! + Na2S04 4Fe(0Hh + 0 2+ 2H20 = 4Fe(OHU
• jas nozielony osad brunatny osad
• Wodorotlenek że l aza (II) pod wpływem tlenu zawartego w powietrzu łatwo utlenia się do Fe(OHh.
Utlenianie Fe(I I) do Fe(III) zachodzi bardzo szybko pod wpływem nadtlenku wodoru :
• 2Fe(OHh + H20 2 = 2Fe(0Hh!
• brunatny osad
 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ ____. 183
Pierwiastki bloku d i ich zw i ązki

Fe(OH)2jest w pewnym stopniu amfoteryczny. Łatwo ulega działaniu kwasów, tworząc

sole żelaza (II), natomiast częściowo roztwarza się również w silnie stężonych roztworach
NaOH. W uproszczeniu możemy przyjąć, że tworzy się Na4[Fe(OH)6] (heksahydroksoże­
lazian(II) sodu). Sole, w których żelazo występuje na II stopniu utlenienia, łatwo ulegają
utlenieniu, dlatego też są używane jako reduktory, np. redukują jony manganianowe(VII):
MnO;j + 5Fe2+ + 8H+ = Mn 2+ + 5Fe3+ + 4H20
Do najważn iejszych soli żelaza na II stopniu utlenienia należy FeS04. W wyniku
krystalizacji tworzy on sól uwodnioną FeS04 · 7H20 (siarczan(VI) żelaza(II)-woda
(1/7)). Popularną solą, w której żelazo występuje na II stopniu utlenienia, jest sól po-
dwójna FeS0 ,1· (NH4)2S04 · 6 H 20 (siarczan(VI) żelaza(II) siarczan(VI) amonu-woda
(1/1/6)), zwana s olą Mohra.
Trwałe związki tworzy żelazo na III stopniu utlenienia. Do najbardziej znanych należy
Fe20 3. Możemy go otrzymać przez termiczny rozkład soli żelaza(III) lub wodorotlenku
żelaza(III) . Jego właściwości (np. rozpuszczalność w kwasach) zależą od temperatury jego
otrzymywania. Zbadajmy teraz właściwości wodorotlenku żelaza(l11) .

Doświadcze nie 4.4

Otrzymywanie wodorotlenku żelaza(III) i badanie jego właściwości
....
1

Do probówki z roztworem chlorku żelaza(l/1) dodaj zasadę sodową O, a następnie silnie ogrzewaj
otrzymany osad FJ3. Obserwuj zachodzące zmiany oraz końcowy produkt tej reakcji f.D.

roztwór
NaOH

osad
Fe(OH)3
roztwór
FeCI,
n X
Po dodaniu NaOH do roztworu soli żelaza(III) wytrąca się czerwonobrunatny osad. Proces ten
możem y zap isać za pomocą równania:
.I

FeC'3 + 3NaOH = Fe(OHhl + 3NaCI

Pod wpływe m ogrzewania Fe(OHh ulega

2 Fe(OH) 3
rozkładowi

ogrzewanie F O
i przechodzi w brunatny Fe203.

HO
e2 3 + 3 2
.,....
Wodorotlenek żelaza(III) jest słabą zasadą, a pewne właściwości amfoteryczne (reakcja
z NaOH) wykazuje dopiero w temperaturze wrzenia.
 184e------ - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - Rozdzial4

Przykładam i soli żelaza(III), które mają praktyczne znaczenie, są przede wszystkim

Fei(S04)3, Fe(N03)3 i FeCb.
Zastanówmy się na koniec, w jaki sposób możemy wykryć jony fe 3+ w roztworze.

• ~ Doświadczenie 4.5
~ Wykrywanie jonów żelaza (III)
Do probówki wlej roztwór dowolnej soli żelaza (JII), np. FeC/1, a następnie kroplami dodawaj roztwór
• tiocyjanianu potasu - KSCN.
roztwór
,.
-.KSCN
() {.

roztwór

. FeCl 3

Obserwujemy powstanie krwistoczerwonego roztworu.

W wyniku tej reakcji powstaje związek koordynacyjny: heksatiocyjanianożelazian(III) potasu.
Fe(J3+ 6KSCN = K3[Fe(SCN)6] + 3KCI
Opisana reakcja charakterystyczna jest powszechnie stosowana w analizie chemicznej.

4.1 .4. Zastosowanie żelaza i jego stopów

Czystego żelaza używa się do wyrobu elektromagnesów, łusek i pierścieni w pociskach.
Największe jednak zastosowanie znalazły stopy żelaza, a przede wszystkim stal.

Fot. 4.7. Wieża Eiffla Fot. 4.8. Most Harbour Bridge w Sydney
zwana „Ż elazną damą" - jeden z najbardziej rozpoznawalnych symboli Australii
Pierwiastki bloku d i ich zwi ąz k i - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 185

Jak już wiecie, w wyniku otrzymywania żelaza w wielkim piecu powstaje tzw. su-
rówka, którą poddaje się przeróbce w celu zmniejszenia przede wszystkim zawartości
węgla. W zależnoś ci jednak od tego, do jakiego celu ma być użyta stal, podczas procesu
oczyszczania stosuj e się pewne dodatki, które zmieniają właściwości stopów, w tym także
odporność na korozj ę .
Dodatek niklu nadaje stali dużą wytrzymałość i ciągliwość, dodatek chromu zwiększa
twardo ś ć i odporność na uderzenie. Do najbardziej znanych stali nierdzewnych należy stal
chromoniklowa. Stale manganowe charakteryzują się odpornością na ścieranie, stąd ich
zastosowanie do wyrobu młynów kulowych. Stale wolframowe, mające w swym składzie
niewielkie ilości wolframu, odznaczają się niezwykłą twardo ścią, dlatego są używane do
produkcji np. noży tokarskich. Stale odporne na działanie kwasów zawierają krzem.

( ZADANIA ))
1. Za pomocą równ a ń reakcji przedstaw przemiany zaznaczone na poniższym schemacie. Po-
daj nazwy związ ków żela z a .

",)"'"-'""
He_,--+ D --KO_H___ B _H_
Fe __ ,o_,--+ G ogrzewanie D

S ogrzewanie

2. Ok reś l stopnie utl enienia żela z a w następujących związkach i jonach: Fei{S04h, Fe504,
K2Fe0 4, Fe304, [FeF6)3-, [Fe(H20)6]2+.

3. Dobierz współczynniki stechiometryczne w równaniu reakcji:

Fe(OHh + H20 2 -------> Fe(OHh
na podstawie bilansu elektronowego.

4. Ana li zując konfig urację el e ktronową jonów żelaza Fe2+ i Fe3+, wyjaśnij, dlaczego związki że ­
laza (II) są mniej tr wałe ni ż związ ki ż elaza(III).

5. Pisząc odpowied ni e równania reakcji, wykaż, że wodorotlenek żelaza(II) ma charakter am -

fote ryczny. Na l eży przyjąć, że w reakcji z zasadą tworzy się sól zawierająca anion o wzorze
[Fe(OH)6)4-.
1 8 6 - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - -- -- - - - -- Rozdział4

Ili Właściwości chromu i jego związków

ciekawostka
Pierwsza wzmianka o chromie pochodzi z 1766 roku,
gdy J. G. Le hmann opisał minerał zwany syberyjskim
ołowiem czerwonym . Sugerował, że w jego skład wcho-
dzi jakiś nieodkryty pierwiastek. W 1799 roku w Paryżu
wykona no a n a li zę chemiczną minerału, ale głównego
- nieznanego składnika nie wyodrębniono. Dopiero
w 1854 Robe rtowi Bunsenowi udało się otrzymać ten
pierwiastek na drodze elektrolizy. Skład nieznanego mi-
nerału syberyjskiego (krokoitu) określono jako PbCr04.
Odkrytemu pierwiastkowi nadano nazwę chromium od Fot. 4 .9. Chrom
greckiego słowa chroma - ' barwa', ponieważ sole tego
pierwiastka są p ięknie zabarwione. Z kolei Jędrzej Śniadecki nazwał go chromem.

4.2.1. Występowanie chromu i jego właściwości fizyczne

Zawartość chromu w skorupie ziemskiej wynosi 0,0102%. Pod względem rozpowszechnie-
nia zajmuje on 20. miejsce wśród pierwiastków. Chrom w przyrodzie występuje w formie
związanej w postaci różnych minerałów. Do najważniejszych należą: chromit (Cr2O3• FeO)
oraz krokoit (PbCrO4).
Chrom to metal srebrzystobiały z odcieniem niebieska-
wym. Jest twardy i dobrze przewodzi prąd. Jeśli jednak za-
wiera choćby minimalne zanieczyszczenia, staje się kruchy.
Chrom otrzymuje się przez redukcję minerałów tego metalu.
Jedną ze stosowanych metod jest aluminotermia.

Cr2O3 + 2Al = AliO3 + 2Cr

Fot. 4.10. Chromit
Fot. 4.11 . Krokoit
Czysty chrom uzyskuje się stosunkowo rzadko. Częściej
wytwarza się stop chromu z żelazem, tzw. ferrochrom, uży­
wany jako dodatek do stali, ponieważ zwiększa jej twardość
i wytrzymałość, oraz stop z niklem - tzw. chromonikielinę,
która charakteryzuje się dużą opornością elektryczną. Z tego
powodu znalazła zastosowanie do produkcji różnych elemen-
tów grzewczych np. w kuchenkach, żelazkach czy piecach
elektrycznych. Chrom jest odporny na czynniki atmosfe-
ryczne, używa się go więc do wytwarzania powłok ochron-
nych na innych metalach. Związki chromu mają zastosowanie
w garbarstwie, farbiarstwie, do barwienia szkła i porcelany.
Pierwiastki bloku d i ich zw iązki - - -- -- - - - - - - - - - - - - - ---187

~-----> ciekawostka
Chrom to pierwiastek śladowy niezbę dny do życia roślin
i zwierząt. Jest składn iki em wie lu enzymów. Przypuszcza
się, że j ego niedobór skutkuj e zaburzeniami metabolizmu
glukozy. Ni edobór związkó w chromu w organ izmie powo-
duje kilka godzin po posiłku tzw. hipoglike mię, objawiającą
s i ę uczuciem głodu, ochotą na słodycze, szybką akcją serca,
drżeniem rąk. Obecnie w aptekach są dostępne środki uzu-
pełniające niedobór chromu.

Fot. 4.12. Elementy karoserii _________________________,,

samochodu pokryte chromem

4.2.2. Właści wości chemiczne chromu

Chrom w temperaturze pokojowej jest odporny na działanie powietrza i wody. Dopiero
w wysokiej temperaturze (około 900 K, czyli w tzw. temperaturze czerwonego żaru) re-
aguje z parą wodną, wydzielając wodór.
2Cr + 3H2O = Cr2O3 + 3H2i

Czysty chrom łatwo reaguje z kwasem solnym i kwasem siarkowym(VI), tworząc od-
powiednie sole na III stopniu utlenienia. 11'

2Cr + 6HC1 = 2CrCb + 3H2 i

W HNO3 chrom się nie roztwarza, ponieważ podobnie jak glin czy żelazo ulega pasywacji.

4.2.3. Właściwości związków chromu

Poznając konfiguracje elektronowe pierwiastków, stwierdziliśmy, że dla chromu ma ona
postać: [Ar] 3d5 4s • Orbital 4s opisuje tylko jeden elektron, natomiast orbitale 3d - 5 elek-
1

tronów. Zapewne bez trudu potraficie już przewidzieć, że chrom będzie tworzył związki
chemiczne na różnych stopniach utlenienia. Najważniejsze z nich tworzy chrom na III i VI
stopniu, ale w pewnych warunkach pierwiastek ten tworzy związki, w których występuj e
na II stopniu utlenienia. Połączenia te łatwo ulegają utlenieniu do III stopnia, stąd też ich
silne właściwości re dukujące .
Do znanych związków chromu(II) należą: CrO - tlenek chromu(II) wykazujący wła­
ściwości zasadowe oraz wodorotlenek Cr(OHh, który podczas ogrzewania przechodzi
bardzo łatwo w Cr2O3. Sole chromu(II), np. CrCl2 czy CrSO4, mają barwę niebieską.
W celu poznania metody otrzymywania tlenku chromu(III) wykonamy bardzo efek-
towne doświadczenie, zwane przez chemików „wulkanem".
 188 0---- - - -- - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - -- Rozdział4

~ Doświadczen ie 4.6
~ Termiczny rozkład dichromianu(VI) amonu
• Do parowniczki ustawionej na dużej tacy
• wsyp niewielką ilość dichromianu(VI) amonu,
a następn ie zbliż do jego powierzchni żarzące
dichromian(VI) amonu

• !
. się łuczywko.

~
.
.• Po chwi li pojawia s ię snop iskier. Obserwujemy także, że z parowniczki jest„wyrzucany" lekki,
zielony proszek. Termiczny rozkład (NH 4hCr20 7 przebiega zgodnie z równaniem:

(NH4)i(r20 7 = Cr20 3+ N2 + 4H20

•
• Zielony proszek to tlenek chromu(III) .

Tlenek chromu(III) to tlenek amfoteryczny. Podobne właściwości ma wodorotlenek

chromu(III). Przekonamy się o tym, wykonując następujące doświadczenie.

~ Doświadczen ie 4.7
• ~ Wytrącan ie wodorotlenku chromu(III) i badanie jego właściwości
• Do probówki wlej ok. 2 cm 3 roztworu chlorku chromu(III), a następnie kroplami dodawaj zasadę
sodową aż do wytrącenia osadu D. Otrzymany osad podziel na dwie części, przenosząc go
• do kolej'!X...ch probówek. Następnie do jednej z nich dodawaj kwas solny li, a do drugiej zasadę
• sodową li aż do zaniku osadów.

• roztwór
NaOH
roztwór
HCI
ro ztwór
NaOH
7 ~ ~
•
•
•
• roztwó r osad
CrCI, Cr(OH) 3

Po dodan iu NaOH do roztworu Cr(l3wytrącił się szarozielony osad Cr(OHh.

•
. Cr(l3 + 3NaOH = Cr(OHh ! + 3NaCI

. Wodorotlenek te n reaguje zarówno z kwasem, jak i z zasadą .

Cr(OHh + 3HCI = CrC'3 + 3H 20

•
. Cr(OHh + 3NaOH = Na3(Cr(OH)5] + 3H20
Wykonane doświa dczenie wykazało amfoteryczne właściwości Cr(OHh.
 Pierwiastki bloku d i ich związki - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - -- 189

Do najbardziej znanych soli chromu(III) należą CrCb i Cr2(SO4)3. Związki te rozpusz-

czają się
w wodzie, tworząc zielonofioletowe roztwory1• Barwa roztworów tych soli po-
chodzi od akwakompleksów, które tworzą się natychmiast po zetknięciu soli z wodą. Są
to heksaakwakompleksy [Cr(H2O)6]3+.
Oczywiś cie wzory związków będziemy nadal zapisywać w sposób uproszczony, np.:

Cr2(SO4)3, a nie [Cr(H2O)6h(SO4)3

Poznając właściwości pierwiastków bloku d zwracaliśmy uwagę na utleniająco-redu­

kujące właściwości ich związków, a współczynniki stechiometryczne w tych równaniach
dobieraliśmy na podstawie bilansu elektronowego.
Na konkretnym przykładzie prześledzimy kolejne etapy prowadzące do uzgodnienia
równania:
Cr(OH)3 + c1O- + OW - Croi- + c1- + H2O
Najpierw przypisujemy stopnie utlenienia poszczególnym pierwiastkom i wyszukujemy
te, które ten stopień utlenienia zmieniają (utleniacz, reduktor). Kolejnym krokiem jest
zapisanie równa ń połówkowych:
III VI
Cr- 3e - Cr (utlenianie)
I -I
Cl+ 2e - Cl (redukcja)

i dobranie mnożników tak, aby powstały zbilansowane równania:

III VI
2Cr- 6e- 2Cr
I -I
3Cl+ 6e - 3Cl
Na koniec na podstawie zbilansowanych równań połówkowych oraz prawa zachowa-
nia masy (ewentualnie prawa zachowania ładunków w przypadku równań jonowych)
dobieramy wspó łczynniki stechiometryczne. Analizowane równanie przyjmuje postać:
2Cr(OH)3 + 3ClO- + 4OH- = 2Croi- + 3Ci- + SH2O

Obecnie coraz częściej, również w wymaganiach maturalnych, spotykamy się z innym

sposobem dobierania współczynników stechiometrycznych - jest to tzw. zapis jonowy
z uwzględnieniem liczby pobranych i oddanych elektronów.
Aby dostrzec różnice między tymi sposobami, przeanalizujmy kolejne etapy na przy-
kładzie tego samego równania.

- - - - - 1 PRZYKŁAD 4.1 ) 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - '

Pierwszy etap to przypisanie poszczególnym pierwiastkom stopni utlenienia. Kolejnym

jest zapis równań połówkowych. W równaniach tych nie zapisujemy jednak atomów na
określonym stopniu utlenienia, ale jony lub cząsteczki, w których one występują. Jedno
z równań dla tego przykładu przyjmuje postać:
c1O- + 2e - c1-
' Barwa roztworów zmienia s ię w szerok ich granicach od zielonej do fioletowej i za leży od w ielu czynn ików, np. s tęże -;,,
nia soli, rodzaj u anionu itp.
1 9 0 - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Rozdział4

Ze względu na deficyt tlenu po prawej stronie dopisujemy wodę:

Cło - + 2e --+ c1- + H20 (2)

W celu zbilansowania ładunków po lewej stronie dopisujemy odpowiednią liczbę ka-

tionów H+, otrzymując uzgodnione równanie procesu redukcji:
Cło - + 2e + 2H+--+ c1- + H20

Podobnie postępujemy, gdy uzgadniamy równanie procesu utleniania.

Cr(OH) 3 --+ Croi- + 3e (3)

Aby zbilansować ładunki po stronie lewej, dopisujemy odpowiednią liczbę anionów

wodorotlenkowych oH-:

W celu zbilansowania liczby atomów po stronie prawej dopisujemy odpowiednią liczbę

cząsteczek H20:
Cr(OH)3 + soH- --+ Croi- + 3e + 4H20 (uzgodnione równanie procesu utleniania)

Następnie dobieramy mnożniki, aby zbilansować liczbę elektronów pobranych

i oddanych:
3Clo- + 6e + 6H+ --+ 3CI- + 3H20
2Cr(OH)3 + lOOH- --+ 2Croi- + 6e + 8H20

Równania te dodajemy stronami i otrzymujemy:

2Cr(OH)3 + 3Clo- + 6H+ + lOOH- = 2Cro i- + 3CI- + llH20

Po stronie lewej 6H+ i 60H- stanowi 6 cząsteczek H20 :

2Cr(OH) 3 + 3Cl0- + 6H20 + 40R = 2Croi- + 3CI- + llH20

Fot. 4.13. Osad Cr(OH)3 Fot. 4.14. Roztwór zaw ierający

jony Croi-

' Podczas uzgadniania równań połówkowych możemy dopisywa ć cząsteczki wody lub jony tt• i OH-, które potencjal-
nie mogą pochodzić z jej dysocjacji.
3
W zapisie równań utlenienia za leca s ię zapisywanie elektronów po stronie prawej .
Pierwiastki bloku d i ich związki - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - -- 191

Przenosząc cząsteczkiwody z lewej strony na prawą stronę równania, otrzymujemy

ostatecznie uzgodnione równanie reakcji:
2Cr(OH) 3 + 3Clo- + 40H- = 2Croi- + 3CJ- + SH20

Aby dokładniej poznać właściwości soli chromu na III stopniu utlenienia, wykonajmy
kolejne doświadczenie.

Doświadcze nie 4.8 \

Badanie wła ściwości chlorku chromu(III)
Do probówki wlej ok. 2 cm 3 roztworu chlorku chromu(JII), a następnie ok. 2 cm 3 wody utlenionej
i tyle samo zasady sodowej. Całość ostrożnie ogrzewaj. \

1) 3% roztwór H,O,
2) roztwór NaOH
,,,,

,,

roztwór
~
1 -
roztwór
CrCl 3
... \

X ... ,.
I'
Po chwili barwa roztworu z mieniła się z zielonej na żółtą. Zachodzącą reakcję możemy op i sać
następując ym równaniem:
ogrzewa ni e

2CrCb + 10NaOH + 3H2O2= 2Na2CrO4+ 6NaCI + 8H2O

W trakcie tej reakcj i chrom(III) uległ utlenieniu, a tlen - redukcji. Wykazuje to pon i ższ y bil ans
elektro nowy. eu:,
Ili VI
red uktor - Cr - 3 e - Cr
-I - li
utleniacz - 20+ 2 · le - 20

Chrom (III) w tej rea kcji pełni funkcję reduktora. Otrzymany zw iązek barwy żółtej to chromian(VI)
sodu.

Wykonajmy jeszcze jedno do świadczenie .

 192 - - - - -- - -- -- - - - - - - - - -- -- - - - -- - - - - - R ozdz i ał 4

~ Doświadcze ni e 4.9
• ~ Badanie właściwości chromianu(VI) sodu
• Do roztworu chrom ianu(VI) sodu - Na2CrQ4otrzymanego w poprzednim doświadczeniu wlewaj D
kwas siarkowy(VI) aż do zmiany barwy FI!, Następnie dodawaj zasadę sodową aż do kolejnej
m,_
• zmiany za barwienia il,~-
•
roztwór H,SO,
•
•
. (\

•
• roztwór
Na,C~
roztwór
Na,CrO,

•
roztwór NaOH

•
. (\

-
otrzymany otrzymany

• roztwór roztwór

.
.,. Przycz yną zmi an zaba rwienia roztworu są następujące reakcje:

• 2Na2Cr04 + H2S04 = Na2S04 + Na2Cr207 + H20

żółty roztwór pomarańczowy roztwór
chromianu(VI) sodu dichromianu(VI) sod u

pomarańczowy roztwó r żó łty roztwór

•
Proces te n możemy schematycznie zapisać w następującej formie:

•
Na VI stopniu utlenienia chrom tworzy dwa szeregi soli: chromiany(VI) i dichromiany(VI).
W środ owisku kwaśnym przeważa forma Cr20 ?-, a w zasadowym CrOJ-.

Właś ciwości utleniające związków chromu(VI) poznamy, wykonując kolejne

doświadczenie .
Pierwiastki bloku d i ich związki - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 193

~ Doświadcze nie 4.10

~ Wykazanie utleniających właściwości dichromianu(VI) potasu
Do probówki wlej ok. 2 cm 3 roztworu dichromianu(VI) potasu - K2Cr201 D . Następnie dodaj
kilka kropli kwasu siarkowego(VI) oraz ok. 2 cm 3 roztworu azotanu(///) potasu. Całość ostrożnie
ogrzewaj fi, ml, FI.

1) roztwór H,SO,
2) roztwór KNO,

,, I

',
roztwór roztwór
K,Cr,O, K,Cr,O, .I

D X
Po chwili ogrzewania pomarańczowa barwa zm i en iła się na fioletowozieloną.
Zmiana barwy sugeruje, że powstał zw i ązek chromu na Ili stopniu utlenienia. Nastąpiła redukcja
chro mu z VI na Ili stopień utlenienia.

K2Cr2O1 + 3KNO2 + 4H2SO4 = Cr2(SO4'3 + 3KNO1 + K2SO4 + 4H2O

Bilans elektron owy tej reakcji ma postać:

VI Ili
2Cr + 2 • 3e - 2Cr
Ili V
N-2e-N

....
Bardzo silnym utleniaczem jest również tlenek chromu(VI). Reaguje nawet z suchym
amoniakiem, utlen iając go do wolnego azotu. Jest to reakcja silnie egzoenergetyczna.
2NH1 + 2Cr01 = N2+ Cr2O3 + 3H2O
Bilans elektronowy tej reakcji ma postać:
- Ili O

2N
VI
- 2 · 3e - Ili
N2 1 1
Cr+ 3e-cr 2
Zbadajmy jeszcze zachowanie się tlenku chromu(VI) względem wody.
 194 - -- - - -- - - - - - - - - -- - - - - - - - - - -- - - Rozdział4

~ Doświadczen ie 4.11
• ~ Badanie właściwości tlenku chromu(VI)
• Do probówki wsyp niewielką ilość tlenku chromu(VI), a następnie dolej ok. 1Ocm 3 wody.

H,O
• 7
•
•
•
•
•
Cr03
-Cr0 3

Na podstawie t ego doświadczen i a można stw ierdzić, że Cr03 rozpuszcza się w wodzie .
•
Powstający roztwór wykazuje odczyn kwaśny, co dowodzi, że tlenek ten reaguje z wodą.
Cr03 + H20 = H2Cr04
W reakcji Cr03 z wodą tworzy się kwas chromowy(VI). Tlenek chromu(VI) jest więc
tlenkiem kwasowym.

Związki chromu na VI stopniu utlenienia są stosowane jako silne utleniacze. Bardzo

często równania tych reakcji przedstawiamy w formie jonowej. Przeanalizujmy jeszcze
poniższy przykład.

----{ PRZYKŁAD 4.2 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ---•

Za pomocą bilansu elektronowego dobierz współczynniki stechiometryczne w poniż-
szym równaniu.

Rozwiązanie:

Aby przekonać się , czy współczynniki stechiometryczne są dobrane prawidłowo, spraw-

dzamy nie tylko liczby poszczególnych atomów po lewej i po prawej stronie równania, ale
także, czy liczba i rodzaj ładunków po lewej i po prawej stronie są takie same, np.:

L = 6 · (+2) + 1 · (-2) + 14 · (+l) = +24

P = 6 · (+3) + 2 · (+3) = +24

Chrom w związkach chemicznych wys tępuje na ró żnych stopniach utlenienia.

Pierwiastki bloku d i ich z wiąz ki - - - - - - - - - - - - - - - , - - - - - - - - - - - - - - 195

Stopień utlenienia
li Il i VI
ch romu w związkach
Wzory i właśc iwości Cro Cr20 3 Cr03
tl enków zasa dowy amfoteryczny kwasowy
Cr(OHh
Wzory i właściwośc i Cr(OHh
właściwości
wodorotlenków/ kwasów słaba zasada
amfoteryczne

Wzory i barwy
p rz ykładowyc h
so li

Właściwośc i
CrCli bezbarwny
crso. • SH20 niebieski
n
CrC'3
reduktor
Cri(SO.h

reduktor utleniacz
ut l e niająco - reduk ujące lub utleniacz

Tab. 4.1. Właś ciwości wybranych zw i ązków chromu

Jak widać , nazwa pierwiastka „chrom" - (grec . chroma - ' kolor') jest w pełni
uzasadniona.

(ZADA NIA))
1. Za pom ocą równań reakcji przedstaw przemiany zaznaczone na poniższym schemacie:

Cr A B prażen i e E

f<i,,o,'
H, so, NaOH

G H,O„ NaOH
6 A D
Podaj nazwy zw iązków za wierających chrom . Oblicz, ile gramów związku E powstanie, jeżeli
do rea kcji użyto 0,52 g chromu, a ka żda reakcja zachodziła z 90 - procentową wydajnością.

2. Okreś lcharakter che miczny tlenku chromu(II) CrO. Odpowied ź uzasadnij, pisząc odpowied-
nie równanie rea kcji.

3. Podaj nazwy syste matyczne zw iązków chromu o podanych wzorach:

a) K2SO. · Cr2(SO.h · 24H2O
b) [Cr(H2O)6)Cl3
c) K3[(r(OH)6]
d) (NH.hCr2O1
1 9 6 - - - - - -- -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - Rozdział4

li! Właściwości manganu i jego związków

4.3.1. Wystę powanie manganu
Konfiguracja elektronowa manganu: [Ar] 3d 5 4s 2 wskazuje, że
mangan w związkach może występować na różnych stopniach
utlenienia. W tym rozdziale poznamy przede wszystkim wła­
ściwości związków na II, IV, VI i VII stopniu utlenienia.

Fot. 4.15 . Mangan

ciekawostka
W 1774 roku szwedzki chem ik Karl Wilhelm Scheele, badając s kład chemiczny braunsz-
tynu, minera łu zwanego magnezją czarną, stwierdził, że znajd uje się w nim nieznany metal.
Niestety, mimo licznych prób nie udało mu się wyizolować nowego pierwiastka. Pierwsze
porcje tego metalu otrzymał w tym samym ro ku Johann Gottlieb Gahn na drodze prażenia
MnO2 z węg l e m drzewnym. Nowo uzyskany pierwiastek nazwał magnesium.
Dopiero Lavoisier otrzymany z braunsztynu metal określił mianem manganesium.
Z kolei Jędrzej Śniadecki użył nazwy manganezem, a w 1900 roku Krakowska Akademia
Umieję tnośc i zatwierdziła nazwę mangan.
Mangan na leży do tzw. mikroelementów, czyli pierwiastków śladowych niezbędnych
do ż ycia. Podobnie jak chrom jest składnikiem wielu białek złożonych (metaloprotein).
Jego niedobó r powoduje u ludzi deformację szkieletu i zaburzen ia w działaniu gruczołów
płciowych, nad miar zaś może przyczynić s ię do bezwładu ruchowego.

4.3.2. Otrzymywanie manganu i jego właściwości fizyczne

Mangan pod względem rozpowszechnienia zajmuje dwunaste miejsce. Jego zawartość
w skorupie ziem skiej wynosi 0,095%. Do najważniejszych rud manganu należą:
• braunsztyn (zwany piroluzytem) Mn02,
• braunit 3Mn20 3 · MnSi03,
• manganit MnO(OH),
• rodochrozyt MnC03.
Przeważające ilości rud manganu przerabia się bezpośrednio na stop z żelazem zawie-
rający 30-90% M n. Mangan w postaci żelazomanganu stosuje się do odtleniania stali. Stal,
która ma w swym składzie mangan, odznacza się zwiększoną odpornością na ścieranie.
Stop manganu z miedzią i niklem (manganin) wykazuje opór, który wraz ze wzrostem
temperatury niewiele się zmienia. Z tego powodu używa się go do wyrobu przewodów
elektrycznych służ ących do konstruowania precyzyjnych opornic.
Pierwiastki bloku d i ich związki - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 197

Czysty mangan otrzymuje się metodą aluminotermiczną, wykorzystując redu kuj ące
właściwościglinu:

Mangan to metal barwy szarej, bardzo twardy, ale stosunkowo kruchy.

4.3.3. Właściwoś ci chemiczne manganu

Mangan jest pierwiastkiem stosunkowo aktywnym. W stanie litym na powietrzu nie
ulega zmianie, ale w stanie rozdrobnionym utlenia się bardzo łatwo, a nawet samorzutnie
zapala. Reaguje z siarką, tworząc MnS, a nawet z azotem, w wyniku czego powstaje Mn3N2.
Zachowanie się manganu wobec kwasów mineralnych zbadamy sami, wykonuj ąc proste
doświadczenie .

~ Doświadczen ie 4.12
~ Reakcja manganu z kwasem solnym
Do probówki wrzuć kilka kawa łków m anga nu, roztwór HCI
a następn ie wlej ok. 3 cm 3 kwasu solnego. ł

Obserwuj emy wydzie lanie s i ę bezbarwn eg o gazu:

Mn+ 2HCI = MnCb + H2i

-
Mn

Mangan łatwo reaguje z kwasam i mineralnymi z wydzieleniem wodoru.

4.3.4. Właści wości związków manganu

Mangan na II stopniu utlenienia tworzy tlenek manganu(II), który łatwo reaguje z kwasami:
MnO + 2HC1 = MnCb + H 20

Oczywiście reakcja ta świadczy o właściwościach zasadowych tego tlenku. W jej wy-

niku powstaje rozpuszczalna sól - chlorek manganu(II). Roztwory soli manganu(II) mają
barwę bladoróżową . Większość soli Mn(II) jest dobrze rozpuszczalna w wodzie. Przy-
kładem trudno rozpuszczalnej soli manganu(II) jest np. MnS. Aby się o tym przekonać,
wykonamy doświadczenie.
 198 Rozdział4

, . (Q) Doświadczen i e 4.13

Wyt rącanie

,.
siarczku manganu(II)
•• Do probówki wlej roztwór chlorku manganu(IJ), roztwór Na,S
a następnie kroplami dodawaj roztwór siarczku ł

••
...
sodu .
j
Wytrąca s i ęjasny osad, którego barwę che-
micy okreś laj ą jako cielistą. Reakcja ta służy
• do identyfikacji związ ków Mn(II) . roztwór MnCI,
\ J
• MnCb + Na2S = MnSl + 2NaCI

Wykonajmy teraz doświadczenie, które pozwoli nam poznać właściwości innych związ­
ków manganu(II).

~ Doświadczen i e 4.14
•
. ~ Wytrąca nie wodorotlenku manganu(II) i badanie jego właściwości
Do dwóch probówek z roztworem chlorku manganu(//) dodawaj kroplami zasadę sodową D.
• Następnie jedną probówkę z osadem pozostaw na powietrzu fJ, a drugą wstrząśn ij 11.

•
. roztwór NaOH
ł na powietrzu po wstrząśnięciu

•
•
•
•
•
-
roztwó r MnCI, ~

n
·osad
Mn(OH),

W probówkach wytrącił się biały osad:

osad
Mn(OH),
fi
• MnCb + 2NaOH = Mn(OHhl + 2NaCI
• Osad Mn(OHh w obu probówkach zmienił barwę na brunatną w wyniku reakcji opisanej
• równaniem:

uwodniony tlenek manganu(IV)

•
• Utleniając Mn(OHh tlenem z powietrza, otrzymaliśmy uwodniony tlenek manganu(IV).
Czysty Mn02 możemy otrzymać przez termiczny rozkład Mn(N03)2,
• Mn(N03)2 = Mn02 + 2N02i
Pierwiastki bloku d i ich z wi ąz ki - - - - - -- -- - -- - -- - -- - - - - 1 9 9

Tlenek ten wykazuje słabe właściwości amfoteryczne,

reaguje bowiem z kwasami, a w pewnych warunkach także
z zasadami, tworząc manganiany(IV), np.: Na4MnO4 -
otrzymywanie tej soli jest jednak bardzo trudne.
Przebieg reakcji tlenku manganu z kwasem solnym
przedstawia pon iższe równanie:
MnO 2 + 4HC1 = MnC~ + 2H2O

Powstające w reakcji z kwasami sole manganu na IV Fot. 4.16. Tlenek manganu(IV)

stopniu utlenienia są nietrwałe i natychmiast ulegają roz- Mn02
kładowi do związków manganu(II).

MnC14 = MnClz + Cl2 i

Opisane reakcje stanowią podstawę metody labora-

toryjnego otrzymywania chloru. Zwykle oba te procesy
przedstawia się w uproszczeniu jednym sumarycznym
równaniem:
MnO2 + 4HC1 = MnClz + Cli i + 2H2O
W reakcji tlenku manganu(IV) z H2SO4 wydziela się
tlen i również powstaje sól manganu(II):
2MnO2 + 2H 2SO4 = 2MnSO4 + Ozi + 2H2O

MnO2 jest katalizatorem w wielu reakcjach chemicznych,

o czym dowie d zieliśmy się, otrzymując tlen podczas roz-
kładu H2O2. Zwró ciliśmy wtedy uwagę, że manganian(VII)
potasu pod wpływem ogrzewania rozkłada się zgodnie
z równaniem: Fot. 4.17. Gazowy
produkt rozkładu KMn04
2KMnO4 = K2MnO4 + MnO2 + O2i
podtrzymuje palenie
Obliczenie stopni utlenienia wykazuje, że w reakcji tej
mangan przechodzi z VII stopnia na VI oraz IV.
Najważniej szym związkiem manganu na VII stopniu utlenienia jest KMnO4, który
wykazuje bardzo silne właściwości utleniające. Przekonamy się o tym, wykonując kolejne
doświadczenie .
 200-------- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - Rozdział 4

~ Doświadczenie 4.15
~ Wpływ odczynu roztworu na utleniające właściwości
manganianu(VII) potasu
• Na płycie grafoskopu ustaw trzy krystalizatory. Do każdego z nich wlej rozcieńczony roztwór KM n0 4,
a następnie dodaj:
• do pierwszego - H2S04,
• • do drugiego - wodę,

• do trzeciego - s tężony roztwór NaOH.

Teraz do każdego naczynia dodawaj kroplami roztwór Na2S03.

. r==T··
• rozt wór
KMn0, 6::::::::::l.
•
•
1) roztwór H,SO, 1) H,O 1) stęż. roztwór NaO H
2) roztwór Na,SO, 2) roztwór Na,SO, 2) roztwór Na,SO,
---,

•
.
.
roztwór
KM n0,
r==T
~
roztwór
KMn0,

• roztwór
KMn0,
r==T
~
..

.
• ow
•
•
.

.•
•
. Po chwili obserwujemy:

. • w pierwszym krystalizatorze odbarwienie roztworu;

• w drugim wyt rącenie brunatnego, kłaczkowatego osadu;
• w trzecim - zielone zabarwienie roztworu.
Pierwiastki bloku d i ich z wią zki - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 201

W każdym krysta lizatorze nastąpiła redukcj a KMn04:

• w roztworze kwaśnym do Mn(II)

2KMn0 4+ SNa2S03 + 3H 2S04 = 2MnS04+ SNa2S04 + K2S0 4+ 3H20

• w roztworze obojętnym do Mn(IV)

2KMn04 + 3Na2S03 + H20 = 2Mn02 + 3Na2S0 4+ 2KOH

• w roztworze zasadowym do Mn(VI )

2KMn04 + Na2S03+ 2KOH = 2K2Mn04+ Na2S04 + H--;D

Anal i zując powyższerównania reakcji, możemy stw i erdzić, że za każd y m razem reag uj ą 2 mol e
KMn04, ale w pierwszym wypadku ut l e ni aj ą 5 moli Na2S0 3, w dru gim 3, a w trzecim tylko 1.
Wniosek z tego, że KMn04wykazuj e naj silniej sze właśc iwoś ci utl e ni aj ące w ś rodowisku kwa-
śnym, pośred nie w obojętnym, a n aj słabsze w zasadowym.

Utleniające właściwości
KMn04 wykorzystuje się do ilościowego oznaczania zawarto-
ściniektórych pierwiastków w próbkach. Tą metodą możemy oznaczyć np. zawartość Fe
na II stopniu utlenienia. Podstawą jest wykonanie miareczkowania roztworem KMn0 4
na przykład roztworu soli FeS04. Punkt końcowy miareczkowania następuje wtedy, gdy
dodana 1 kropla KMn0 4 nie ulega już odbarwieniu. Podczas tego oznaczenia zachodzi
reakcja chemiczna:
5Fe2+ + Mn04 + 8H+ = 5Fe3 ++ Mn 2++ 4H20

Analizując powyższe
równanie reakcji oraz znając stężenie i objętość zużytego do m ia-
reczkowania roztworu KMn04, możemy obliczyć zawartość jonów Fe2+w badanej próbce.
Roztwór KMn04 ma właściwości bakteriobójcze i dlatego stosuje się go do odkażania.
Na VII stopniu utlenienia mangan występuje również w tlenku Mn20 7, który otrzy-
mujemy podczas reakcji KMn04 ze stężonym H2S0 4.
2KMn04 + H2S04 = K2S04 + Mn207 + H20
Tlenek ten ma postać oleistej zielonobrunatnej cieczy. Wykazuje właściwości kwasowe,
reaguje z wodą, tworząc kwas HMn04:
Mn20 7 + H20 = 2HMn04
Jeśli pamiętamyempiryczne metody określania mocy kwasów, możemy na pewno
stwierdzić, że należy on do jednych z najmocniejszych znanych kwasów. Ten krótki
przegląd różnych związków manganu pozwala na wyciągnięcie ogólnego wniosku, że
właściwości kwasowo-zasadowe i utleniająco-redukujące związków manganu zmieniają
się w zależności od stopnia utlenienia. Ilustruje to tabela 4.2.
 202 - - - - - -- - - -- - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - Rozdział4

Stopień utlenienia
li IV VI VII
manganu w z wiązkach

Mn02
Wzory i charakter MnO
słabo
chem iczny tlenków zasadowy
amfoteryczny

HMn04
Wzory i właś ciwości Mn(OHh
bardzo mocny
wodorotlenków/kwasów słaba zasada
kwas

Wzory i barwy
przykła d owych
soli
r-1 Na4Mn04

MnCb, Mn504 K2Mn04 KMn04

barwa barwa zielona barwa
jasnoróżowa fio letowa

Właśc iwo ś ci reduktor reduktor

reduktor si lny utleniacz
utleniająco-re dukujące lub utleniacz lub utleniacz

Tab. 4.2. Wybrane właś ciwości zwią zków manganu w zale żności od stopnia utlenienia

_ ___. ( ZADANIA ))
1. Po niżej przedstawiono schemat ilustrujący redukcję manganianu(VII) potasu. Dobierając od-
powiedn ie substraty, napisz 4 równania reakcji. Współczynniki uzgodnij za pomocą bilansu
elektronoweg o. Podaj nazwy związków manganu.

2. W reakcj i KMn04 z HCI wydzieliło się 3,36 dm 3 chloru. Wiedząc, że mangan zredukował się
do li stopnia utlenienia, napisz odpowiednie równanie reakcji i oblicz, ile gramów KMn0 4
wzięło udział w tej reakcji. Należy założyć, że wydajność tej reakcji wynosi 100%.

3. Spośród poznanych związ ków żelaza, manganu i chromu wypisz te, które mogą spełniać
funkcję:
- utleniacza,
- red uktora,
- utleniacza lub reduktora .
Swoje wnioski krótko uzasadnij.

4. Na podstawie bilansu jonowo-elektronowego z uwz ględnieniem liczby oddanych i pobra-

nych elektronów dobierz współc zynniki stechiometryczne w równaniu reakcji:
KMn04 + FeS0 4+ H2S04 = MnS04 + Fei(S04h + K2S04+ H20
Pierwiastki bloku d i ich związki - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - 2 0 3

!li Właści wości cynku, miedzi i srebra

oraz ich najważniejszych związków

Do tej pory poznaliśmy właściwości wybranych pierwiastków bloków s, p oraz d. Na tym

można by zakończyć wędrówkę przez układ okresowy. Zamieściliśmy jednak w podręcz­
niku jeszcze jeden rozdział, którego treść polecamy tym, którzy zainteresowali się chemią
i chcą wiedzieć trochę więcej. Dlaczego wybraliśmy chemię miedzi, srebra i cynku - trzech
pierwiastków bloku d?
W ciągu dotychczasowej nauki, a także podczas zgłębiania w przyszłości tajników che-
mii organicznej, o wielu związkach tych pierwiastków już się uczyliście lub dopiero je
poznacie. W trakcie omawiania właściwości amfoterycznych wodorotlenków jako przy-
kład był podany wodorotlenek cynku Zn(OH) 2 • Do wykrywania jonów chlorkowych
używaliśmy roztworu AgN03. Właściwości związków koordynacyjnych poznawaliśmy
między innymi na przykładzie związków miedzi. Może więc przynajmniej niektórych
z was zainteresuje chemia tych pierwiastków.
Miedź i srebro należą do 11. grupy układu okresowego. Konfiguracja elektronowa elek-
tronów walencyjnych ma postać:
(n-1) d 10 ns 1

Cynk jest przedstawicielem pierwiastków grupy 12., a konfiguracja elektronowa elek-

tronów walencyjnych pierwiastków tej grupy wygląda następująco:
(n-1) d 10 ns 2

Wszystkie te pierwiastki mają całkowicie zapełnioną podpowłokę d.

4.4.1. Występowanie i otrzymywanie cynku, miedzi i srebra

Miedź, srebro i cynk wchodzą w skład różnych minerałów. Dwa pierwsze pierwiastki
występują ponadto w stanie rodzimym. Najbardziej znaną jest bryła miedzi rodzimej
ważąca 420 ton, znaleziona w USA w okolicach Jeziora Górnego. Nazwa „miedź" (cuprum)
pochodzi od nazwy Cypru, skąd Rzymianie sprowadzali rudy miedzi.

Fot. 4.18. Miedź rodzima Fot. 4.19. Srebro rodzime

204 ---- - - -- -- -- - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - Rozdział 4

Wszystkie trzy metale znane są od starożytności. W czasach prehistorycznych stop mie-

dzi i cyny (brąz) służył do wyrobu naczyń i broni. Z brązu wykonany był też kolos z wyspy
Rodos - posąg Słońca. Z kolei o stopie miedzi i cynku (mosiądz) pisał m.in. Paracelsus.

chalkopiryt CuFeS2 blenda cynkowa ZnS

Rys. 4.3. Minera ły miedzi, cynku i srebra

Wszystkie wymienione metale pozyskuje się z rud na drodze redukcji. Otrzymane

tzw. metale surowe są poddawane następnie różnym metodom oczyszczania.
Miedź jest najczęściej otrzymywana z chalkopirytu CuFeS2 w wyniku szeregu proce-
sów, które w dużym uproszczeniu możemy przedstawić za pomocą równań:
2CuFeS2 + 302 = 2CuS + 2Fe0 + 2S02
2CuS + 302 = 2Cu0 + 2S02
CuO + H2 = Cu + H20
surowa mied ź

Srebro pozyskuje się z rud, przeprowadzając je w cyjankowy związek koordynacyjny

Na[Ag(CN)2l, z którego następnie jest otrzymywane srebro:
2Na[Ag(CN)2] +Zn = Na2[Zn(CN)4] + 2Ag

Cynk, podobn ie jak miedź, otrzymuje się w procesach hutniczych:

2ZnS + 302 = 2Zn0 + 2S02
ZnO + C = Zn + CO

Wszystkie trzy pierwiastki to typowe metale; miedź ma barwę czerwoną, pozostałe

srebrzystą. Mie dź pod wpływem ·wilgoci i powietrza po dłuższym czasie pokrywa się
tzw. patyną . Dachy koś ciołów czy domów pokrytych blachą miedzianą po wielu latach
pokrywają się zielonkawym nalotem, który powstaje w wyniku reakcji:

2Cu + H 20 + 0 2 + C02= Cu2COJ(OH)2

węgla n d iwodorotlenek dimiedzi

Cynk ulega na powierzchni pasywacji, pokrywając się szczelnie warstewką tlenku.

Pierwiastki bloku d i ich związki - -- - - - - - - - - -- - -- - - - - - 2 0 5

4.4.2. Właści wości chemiczne cynku, miedzi i srebra

Miedź i srebro należą do tzw. metali szlachetnych, czyli o dodatnim potencjale elektro-
chemicznym (tom 1, rozdział 8), dlatego nie wypierają wodoru z kwasów, natomiast roz-
twarzają się w stężonych roztworach kwasów silnie utleniających.
Dla przypomnienia napiszemy jeszcze raz wybrane równania zachodzących reakcji:
Cu+ 4HN03(stęż.)= Cu(N03)2 + 2N02 + 2H20
2Ag + 2H2S04(stęż.) = Ag2S04 + S02 + 2H20

Cynk jako metal o ujemnym potencjale elektrochemicznym reaguje z kwasem solnym,

wypierając wodór, a na gorąco reaguje również ze stężonymi zasadami:
Zn+ 2HC1 = ZnCl2 + H 2
Zn + 2NaOH + 2H20 = Na2[Zn(OH)4] + H 2

Ciekawie przebiega reakcja cynku z rozcieńczonym HN03. Cynk redukuje azot aż do

- III stopnia utlenienia:
4Zn + 10HN03 = 4Zn(N03)2 + NH4NQ3 + 3H20

Analizując konfiguracj ę elektronów walencyjnych omawianych pierwiastków:

boZn]; [Ar] 3dw 4s2
(29Cu]; [Ar] 3d10 4s 1
(47Ag] ; [Kr] 4dw Ss1
można by wyciągnąć wnioski na podstawie poznanych wcześniej informacji, że Zn w związ­
kach będzie występował wyłącznie na II stopniu utlenienia, natomiast Cu i Ag na I.
Wniosek ten jest w pełni prawdziwy dla cynku, natomiast srebro i miedź występują
w związkach chemicznych na I i na II stopniu utlenienia, przy czym srebro w większości
trwałych związków przyjmuje stopień utlenienia I, a miedź II.

4.4.3. Tlenki i wodorotlenki cynku, miedzi i srebra

Tlenek cynku ZnO powstaje na skutek bezpośredniego działania na cynk tlenem (cynk
spala się w tlenie).
2Zn + 0 2 = 2Zn0

Tlenek cynku wykazuj e właś ciwo ś ci amfoteryczne, co - jak pamiętacie - przejawia się
w reakcjach zarówno z kwasami, jak i zasadami:
ZnO + 2HC1 = ZnClz + H 20
ZnO + 2NaOH + H 20 = N a2[Zn(OH)4]
Podobne cechy wykazuj e wodorotlenek cynku.
Wykonajmy proste do świadczenie .
 2 0 6 - - - -- - -- - -- - -- - - - - - - - - - - - - - -- - Rozdział 4 - -

~ Doświadczenie 4 .1 6 .
• ~ Otrzymywanie wodorotlenku cynku i badan ie jego wła ściwości
• Do dwóch probówek w lej ok. 2 cm 3 roztworu ZnC/2, a następnie kroplami dodawaj zasadę sodo!!!]
aż do pojawienia się osadu Do jedn ej probówki z wytrąconym osadem dodawaj kwas solny tł,
11.
a do drugiej zasadę sodową aż do zaniku osadów.
li

. NaOH
,
roztwór roztwór

--,HCI
roztwó r

--,
NaOH

roztwó r osad osad

ZnCI, Zn(O H), Zn(OH),

• Zac hodzące p rocesy możem y z ilu s trować rów nan ia m i reakcji:

• ZnC'2 + 2NaOH = Zn (OH)i! + 2NaCI
• b i ały osad

Zn(OHh + 2HCI= ZnC'2 + 2H20

. Zn(OHh + 2NaOH = Na2[Zn(OH)4]

Wodorotlenek cynku wykazuje wła ściwości amfoteryczne.

tera hydroksocynkan sod u

Poznamy teraz właściwości tlenków i wodorotlenków m iedziowców.

Tlenek miedzi(!) Cu20 jest ciałem stałym barwy czerwonej. Po-

wstaje podczas ogrzewania miedzi przy ograniczonym dostępie
tlenu, a także podczas ogrzewania CuO w temperaturze powy-
żej 1273°C. Tlenek ten otrzymuje się też, działając na roztwory
zwi ą zków miedzi(II) środkami redukuj ącymi, np. aldehydami
czy niektórymi cukrami (próba Trommera). Reakcję tę będziemy
wykorzystywać do identyfikacji grupy aldehydowej w związkach
organicznych.
Ogrzewając miedź w temperaturze czerwonego żaru, otrzymuje
się tlenek miedzi(II) CuO. Jest to substancja o barwie czarnej .

Wykonajmy teraz następujące doświadczenie. Fot. 4.20. Tlenek

miedzi(!) Cu20
Pierwiastki bloku d i ich zw i ązki - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- ----- 207

~ Doświadcze nie 4.17

~ Otrzymywan ie wodorotlenku miedzi(II) i badanie jego właściwości
Do probówki wlej ok. 2 cm 3 dowolnej rozpuszczalnej
roztwór
soli miedzi(IJ), np. Cu C/2, a następnie doda -w
kroplam i zasadę sodową aż do wytrącenia osadu D . --,
NaOH

Otrzymany osad podziel na trzy części i przen ieś

do trzech probówek.

roztwór CuCI,

li
Do pierwszej probówki dodaj kwas solny fJ, do drugiej stężoną zasadę sodową li, a trzecią
probówkę delikatnie ogrzewaj li.
stęż.
roztwór roztwór
HCI NaOH
ł

.. I
osad
Cu(OH),

X fJ
W probówkach zaszły reakcje chemiczne opisane następującymi równaniami :
2Na OH + CuCb = Cu(OHh + 2NaCI

Cu(OHh + 2HCI = CuCb + 2H20

Cu(OHh + 2NaOH = Na2[Cu(OH)4]
Podczas ogrzewania niebieskiego galaretowatego osadu Cu(OHh powstaje substancja o czarnej
barwie. Przeb ieg reakcji przedstawia równan ie:
og rzewa nie
Cu(OHh - - ~ CuO + H20
czarny
tlenek mi edzi(II)

Analizując powyższe równania, łatwo możemy wyciągnąć następujące wnioski:

• wodorotlenek miedzi(II) wykazuje słabe właściwości amfoteryczne,
• Cu(OHh podczas ogrzewania łatwo ulega odwodnien iu, tworząc t lenek miedzi(II).
 208------- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - Rozdział4

Inne właściwości wykazuj ą Ag 20 oraz AgOH.

.. ~ Doświadczen ie 4.18
~ Otrzymywanie wodorotlenku srebra i tlenku srebra 4

.. Do probówki wlej ok. 2 cm 3 roztworu azotanu(V) srebra, a następnie doda waj kroplami zasadę
sodową .

. roztwór
NaOH
--i ()
•
.
•
roztwór

. AgN0 3

• Po dodaniu roztworu NaOH w ydziela s i ę brun atny osad AgOH, który natychmiast przechodzi
• w czarny osad Ag20.

• 2Ag+ + 20 H- = 2Ag0H

2AgOH = Ag20 + H20

Przebieg tego procesu m ożemy wyra z i ć j ednym równ an iem sum arycznym:
2Ag+ + 20H- = Ag20 + H20

Analizując powyższe równania, może my stwi e rdzi ć, że wodorotlenek srebra j est nietrwały.
•

4.4.4. Inne połącze nia cynku, miedzi i srebra

Do najważniejszych związków miedzi(II) należy CuS04 · SH20 (siarczan(VI) miedzi(II)
-woda (1/5)), zwany popularnie sinym kamieniem albo witriolem miedzi. Wydziela się
z roztworów wodnych w postaci pięknych, niebieskich kryształów. Pod wpływem ogrze-
wania traci najpierw 2 cząsteczki wody, tworząc CuS04 · 3H20, podczas dalszego ogrze-
wania otrzymuje się CuS04 · H20, a ostatecznie CuS04 - biały proszek.
Bezwodny CuS04 jest silnie higroskopijny, dlatego służy do osuszania substancji
organicznych.

' W nazwach zw iązków srebra nie musimy podawać stopnia utlenienia, ponieważ związki tego pierwiastka na II stop-
niu utlenienia są trudne do otrzymania i nie mają praktycznego znaczenia.
Pierwiastki bloku d i ich związki - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 209

Do najważniejszych soli srebra należy AgNO3, który ze względu na właściwości żrące

zwany jest pospolicie lapisem (łac. lapis inferna/is - 'kamień piekielny'). Otrzymuje się
go, działając na srebro kwasem azotowym(V):
3Ag + 4HNO3 = 3AgNO3 + NO + 2H2O

Siarczan(VI) cynku, najważniejsza sól cynku, tworzy uwodnioną sól ZnSO4 · 7H2O
(witriol cynku 5).

c•···,~
---~-. -~
;._ ·-
Fot. 4.21. ZnSO. · 7H20 Fot. 4.22. AgN03 Fot. 4.23. CuSO. · SH20 Fot. 4.24. CuSO.

4.4.5. Zastosowanie cynku, miedzi i srebra

Miedź i cynk należą do mikroelementów. Ich obecność jest niezbędna do prawidłowego
funkcjonowania organizmów. Brak jonów Cu 2+ powoduje anemię i nieprawidłową gospo-
2 2
darkę jonami Fe +, natomiast brak jonów Zn + skutkuje karłowatością, niedorozwojem
płciowym, a także kruchością paznokci i łamliwością włosów.
Cynk służy do cynkowania wyrobów metalowych, do produkcji stopów (głównie mo-
siądzu), do otrzymywania ogniw galwanicznych, baterii, czcionek drukarskich itp.
Z kolei miedź ma zastosowanie przede wszystkim w elekrotechnice jako przewodnik
prądu elektrycznego. Służy też do pokrywania innych metali (tzw. miedziowanie) oraz
do wyrobu stopów (brąz, mosiądz). Związków miedzi używa się także w charakterze
katalizatorów. Wykorzystuje się je również do produkcji farb i lakierów.

Fot. 4.25 . Elementy Fot. 4.26. Rury Fot. 4.27. Pomnik Fot. 4.28. Srebrna moneta
instalacji stalowe ocynkowane z brązu
hydraulicznej
z mosiądzu

5
Witriole to dawna nazwa zwyczajowa uwodnionych siarczanów(VI) niektórych metali, używana ze względu na to,
że
ich kryształy są podobne do szkła (w j ęzyk u łacińskim vitrium oznacza 'szk ło').
 210 ---- - - - -- - - - - - - - - - - -- -- - - - - - - -- - Rozdział4

ciekawostka " - - - - - - - - - - - - -
W XIX wieku francuski malarz Louis Daguerre [czyt. Lui Dager] działał na posrebrzane
płyty
parami jodu:
2Ag + b = 2Agl
Tak otrzyma ne płyty przechowywał w ciemności, a następnie naświetlał je, ogniskując
obraz np. osoby za pomocą soczewki. Pod wpływem światła jony srebra redukowały się do
metal icznego srebra, w miejscach padania światła powstawał czarny osad rozdrobnionego
srebra. Tak otrzyma ny obraz nazywano dagerotypem.
Obecnie klasyczna fotografika opiera się w zasadzie na tej samej reakcji. Czarno-bia-
ła błona fotograficzna składa się z podłoża z tworzywa sztucznego i emulsji z żelatyny
z mikroskopijnie małymi ziarnami AgBr z dodatkiem Kl. Pod wpływem światła zachodzi
tzw. reakcja fotochemiczna:
św i atł o
Ag++ Br- - - - - Ag + Br
Następ uje przeniesienie elektronu od jonu bromkowego do jonu srebra. Reakcja ta za-
chodzi tylko w miejscu padania światła.
W celu wywoła nia obrazu utajonego, kliszę zanurza się w roztworach o właściwościach
redu kującyc h (np. w roztworze hydrochinonu). Po wywołaniu nierozłożony Ag Br usuwa się
przez roztworzenie go w roztworze tiosiarczanu sodu (tworzy się wtedy związek koordyna-
cyjny srebra: Na 3[Ag(S 2O3)i]. Po wymyciu i wysuszeniu otrzymuje się tzw. negatyw (miejsca
fotografowane ciemne są na kli szy jasne i odwrotnie - jasne są na kliszy ciemne).
Z negatywu otrzym uje s ię pozytyw. W tym celu negatyw nakłada się na św i atłoczuły
papier pokryty em ulsją fotograficzną i naświetla. Z kolei kopię wywołuje się i utrwala.

Hipokrates, ojciec współczesnej medycyny, pisał, że srebro ma właściwości lecznicze.

Fenicjanie przechowywali wodę i wino w naczyniach srebrnych, gdyż uważali, że srebro
odznacza się właś ciwościami bakteriobójczymi.
Obecnie srebro służy do wyrobu biżuterii, a także luster, tygli, jest też ważnym ka-
talizatorem. Ma zastosowanie w elektrotechnice. Związków srebra (AgBr) używa się do
wyrobu klisz fotograficznych.

-----t ( ZADANIA ))
1. Zaprojektuj doświadcze nie, które pozwoli wykazać, że tlenek oraz wodorotlenek cynku wy-
kazują właściwości amfoteryczne. Narysuj schemat doświadczenia, zapisz przewidywane
obserwacje oraz równania za chod zą cych reakcji.

2. Za pomocą bi lansu elektronowego dobierz współczynniki stechiometryczne w następują­

cych równan iach reakcj i:
CuS + HNO3 ......-• CuO + S +NO+ H2O
Cu2S + HNO3 ......-• Cu (NO3h + H2SO4 +NO+ H2O
Pierwiastki bloku d i ich związki - - - - - - -- - - - - - - - -- -- - -----41 211

3. Do roztworów soli cynku, miedzi i srebra wrzucono meta le zgodnie ze schematami przed-
stawionymi poni żej:
Zn504 + Ag -+ Cu504 + Zn -+
Zn504 +Cu-+ AgN03+Zn -+
Cu504 +Ag-+ AgN03+Cu-+
Opisz zm iany zachodzące w poszczególnych naczyniach i napisz równa ni a reakcji lu b za-
znacz, że rea kcja nie zachodzi.

PODSUMOWANIE

:> Pierwiastki bloku d to typowe metale. Mogą występować w związkach na różnych

stopniach utlenienia. Wykazują bardzo różne właściwości kwasowo-zasadowe
i utleniaj ąco -redukujące, które zmieniają się w zależności od stopnia utlenienia.
Metale te otrzymuje się przede wszystkim na drodze redukcji z rud.

:> Żelazo tworzy ważne związki na II i III stopniu utlenienia. Tlenek, wodorotlenek
i sole na II stopniu utlenienia łatwo utleniają się do związków żelaza(III).

:> Właściwości związków manganu zależą od tego, na jakim stopniu utlenienia wy-
stępuje ten pierwiastek. Związki manganu(II) to przede wszystkim tlenek o wła­
ściwoś ciach zasadowych, wodorotlenek i odpowiednie sole. Tlenek manganu(IV)
wykazuje ju ż właściwości amfoteryczne, a Mn20 7 jest bezwodnikiem jednego
z najmocniejszych kwasów (HMn04). Sole tego kwasu - manganiany(VII) to silne
utleniacze. W zależności od środowiska reakcji mangan może redukować się do
II, IV lub VI stopnia utlenienia.

:> Podobne wła ś ciwości utleniająco-redukujące i kwasowo-zasadowe wykazują

związki chromu. Tlenek i wodorotlenek chromu na III stopniu utlenienia mają
właściwości amfoteryczne. Związki chromu(VI) to przede wszystkim tlenek o wła­
ściwościach kwasowych oraz chromiany(VI) i dichromiany(VI) . W zależności
od środowiska ustala się równowaga pomiędzy jonami CrOt a Cr20 ?-. Związki
chromu na VI stopniu utlenienia są silnymi utleniaczami.

:> Inne ważne metale należące do bloku d to cynk, miedź i srebro. Cynk tworzy
związki chemiczne wyłącznie na II stopniu utlenienia. Tlenek i wodorotlenek
cynku wykazują właściwości amfoteryczne. Do najważniejszych związków mie-
dzi należą CuS0 4· SH20 oraz tlenek i wodorotlenek miedzi(II). Srebro, podobnie
jak miedź, nale ży do tzw. metali szlachetnych. Azotan(V) srebra jest ważnym od-
czynnikiem chemicznym.

:> Pierwiastki bloku d wchodzą

w skład wielu stopów, które są wykorzystywane
w różnych dziedzinach gospodarki.
 2 1 2 - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - Rozdz i ał4

Zadania maturalne wykorzystane

- - ( podczas sesji egzaminacyjnych od 2005 roku

1. Badano zachowa nie cynku, miedzi i magnezu wobec rozcieńczonego kwasu solnego (chlo-
rowodorowego), przeprowadzając doświadczenia przedstawione na poniższym rysunku:

Zn Cu

li Ili

HCI (aą)

Korzystając ze skróconego szeregu aktywności wybranych metali: K, Ca, Mg, Zn, Pb,
H, Cu, Ag, Au, wskaż, w których probówkach przebiegały reakcje chemiczne. Wyjaśnij,
dlaczego we wskazanych przez ciebie probówkach metale reagowały z kwasem solnym
(chlorowodorowym).

2. Masz do dyspozycji: blaszkę cynkową, blaszkę miedzianą, roztwór siarczanu(VI) miedzi(II),

roztwór siarcza nu(VI) cynku.
Zaproponuj dośw iadczenie, w którym porównasz aktywność miedzi i cynku.
W tym celu:
A. przed staw schematyczny rysunek doświadczenia,
B. opisz przewidywane obserwacje,
C. napisz w form ie jonowej równanie(-a) zachodzącej(-ych) reakcji,
D. sform ułuj wniosek wynikający z tego doświadczenia .

3. Mając do dyspozycji potas, miedź, wodę i rozcieńczony roztwór kwasu azotowego(V),

zaprojektuj trójetapowe otrzymywanie wodorotlenku miedzi(II). Napisz równania kolej-
nych reakcj i chemicznych.

4. Przeprowa dzono doświadczenie zilustrowane poniższym rysunkiem:

Cu Zn

li

HCI (aą) HCI (aą)

Pierwiastki bloku d i ich związki - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 213

W probówce I nie zaobserwowano objawów reakcji, natomiast w probówce li zaobserwo-

wano wydzielanie gazu.
a) Korzystając z powyższej informacji, uzupełnij podany niżej fragment szeregu aktywności
metali.
Wpisz symbole chemiczne miedzi i cynku w wykropkowane miejsca.
Na, Mg, Al, Fe, Sn, Pb, H2, ......., Ag, Au
b) Zapisz w formie jonowej skróconej równanie reakcji zachodzącej w probówce li.

5. Przeprowadzono doświadczenie, którego przebieg zi lustrowano poniżej.

Fe Cu

7 7
li

CuS04(aą) FeS0 4(aą)

W naczyniu I po pewnym czasie niebieski roztwór odbarwił się, a że lazo pokryło się brunat-
noczerwonym nalotem, natomiast w naczyniu li nie zaobserwowan o żadnych zmian.
Napisz w form ie jonowej skróconej równanie zachodzącej reakcji oraz na podstawie po-
danych obserwacji sformułuj wniosek, w którym porównasz aktywność żelaza i miedzi.

6. W dwóch nieoznakowanych probówkach znajdował się stężony i rozcieńczony roztwór

kwasu azotowego(V). W celu zidentyfikowan ia tych roztworów przeprowadzono doświad ­
czenie zilustrowane poniższym rysunkiem.

li

A B

Sformułowan o następujące spostrzeżenia:

Probówka I: Roztwór zabarw ił się na kolor niebieskozielony i wydzielał się czerwonobru-
natny gaz.
214--- - - -- - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - -- Rozdział 4 --

Probówka li: Roztwór zabarwił się na kolor niebi eski i wyd z i e l ał si ę bezbarwny gaz, który
w kontakcie z powietrzem zaba rwi ał si ę na kol or czerwonobrun atny.
Uzupełnij po niższe zdania, wybieraj ąc brakujące okreś l en i a spoś ród podanych:

rozcieńczony stężony NO N02

Roztwór A t o ...................................... kwas azotowy(V), a roztwór B to ...................................... kwa s
azotowy(V) . Czerwonobrunatnym gazem, który wydzi e l a ł s i ę w probówce I, j est t lenek azotu
o wzorze ...................................... W probówce li powstał bezbarwny tl enek o wzorze ................. .

7. Zbadano zachowanie cynku, miedzi i srebra w roztworach so li.

Zn (blaszka) Ag (blaszka) Cu (bl aszka) Zn (blaszka) Cu (bla szka )

li V

CuS04(aq) CuS04(aq) AgN0 3(aąl AgN0 3 caą J ZnS0 4(aq)

Podaj numery probówek, w których zaobserwowano objawy reakcji.

8. Atomy pierwi astka X tw·orzą kationy x2+ o następuj ącej ko nfig uracji elektro nowej :
1s2 2s 2 2p6 3s 2 3p 6 3d 10
Podaj symbol pierwiastka X, określ jego położeni e w układzie okresowym i blok energe-
tyczny (konfig uracyjny), do którego pierwiastek ten należy.

Symbol pierwiastka Numer okresu Numer grupy Symbol bloku

9. Pewien orb ita l atomowy opisuj ą liczby kwantowe o następuj ąc ych wartościac h :
główna liczba kwantowa n = 4
poboczna liczba kwantowa I = 2
magnetyczna liczba kwantowa m 1 = O
Uzupełnij poniższe zdanie, wybierając symbol podpowłoki, do której należy ten orbita l,
oraz maksyma l ną li czbę elekt ronów na tej pod powłoce. Podkreśl wybrany symbol pod-
powłoki i liczbę elektronów.
Opisa ny orbita l n a l eży do podpowłoki ( 4s / 4p / 4d / 4f ), na której maksymalna liczba elek-
tronów wynos i ( 2 / 6 / 1O/ 14 ).
Pierwiastki bloku d i ich związki - -- -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 215

10. Do wodneg o roztworu chromianu(VI) potasu dodano kilka kropli rozcieńczonego kwasu
siarkowego(VI) i stwierdzono, że roztwór zmienił barwę z żółtej na pomarańczową. Świad­
czyło to o powstaniu anionów dichromianowych(VI) (reakcja I). Następnie do otrzymanego
roztworu wprowadzono kilka kropli roztworu wodorotlenku potasu i roztwór z powrotem
stał się żółty (reakcja 11).

a) Napisz w form ie jonowej skróconej równania reakcji I i li.

b) Spoś ród pon i ższ ych zdań wybierz wszystkie, które są wnioskami wynikającymi z opi-
sa nego doświadczenia.
I. Chromiany(VI) są silnymi utleniacza mi, a ich właściwości utleniające zależą od pH
środ owiska reakcj i.
li. Przem iana an ionów chromianowych(VI) w aniony dichromianowe(VI) jest reakcją
odwracalną.
Ili. W środowisku zasa dowym trwałe są aniony chromianowe(VI), a w środowisku
kwasowym - aniony dichromianowe(VI).
IV. W środ owisku zasadowym trwałe są aniony dichromianowe(VI), a w środowisku
kwasowym - aniony chromianowe(VI).

11. Poniżej przedstawiono schemat reakcji:

MnOt + W - 4 MnO.;- + Mn02+ H20
a) Napisz w formie jonowej, z uwzględnieniem liczby oddawanych lub pobieranych elek-
tronów (zapis jonowo-elektronowy), równania procesów redukcji i utleniania zacho-
dzących podczas tej przemiany.
Równa nie reakcj i redukcji:
b) Dobierz i uzupełn ij współczynniki stechiometryczne w poniższym schemacie .
.......... MnOt + .......... W - 4 ........ .. MnO.;- + .......... Mn02 + .......... H20
c) Napisz, jakie funkcje pełnią jony Mn Ot w tej reakcji.
.__....... _Z__chemią
______..,_w. -----
........ _,,,_
tle

r. igantyczny model kryształu żelaza

Atomiu m to monumentalny model powiększonego 165 • 109

razy kryształu żelaza symbolizujący naukowe i techniczne
osiągn i ęc i a XX wieku, zwanego wiekiem atomu. Obiekt zo-
stał zbudowany w Brukseli z okazji $wiatowej Wystawy EXPO Fot. 4.29. Atomium
w 1958 roku. Konstrukcja wykonana zesta li orazzaluminium w Brukseli
ma wyso ko ść 103 m. Ważącą 2400 ton budowlę stanowi 9
kul - atom ów - o średnicy 18 m, połączonych ze sobą rurami, w których są ruchome scho-
dy. W najwyżej położonej kuli znajduje się platforma widokowa z panoramą na Brukselę .
W pięciu innych, udostępnionych dla zwiedzających sferach, znajdują się
wystawy stałe i sezonowe. W 2006 roku wprowadzono do obiegu pamiąt­
kowe monety Euro z rysunkiem Atomium na awersie. Monety o nominale
2 euro, podobnie jak że la zo, wykazują właściwości magnetyczne.

Rys. 4.4. Model kr yształu żelaza

yst metale

Tlenek węg la(II) łatwo łączy się z wieloma metalami, tworząc

lotne zwi ązki zwane potocznie karbonylkami. Wiele z nich
np. tetrakarbonylon ikiel(0) Ni(CQ)4 i pentakarbonylożelazo(0)
Fe(CO) 5, znala zło zastosowanie do otrzymywania metali
w metodzie Ludwiga Monda. Nad zanieczyszczonym metalem
przepuszcza się tzw. gaz wodny (mieszanina H2 i CO), metale
tworzą lotne karbonylki (Ni(CO)4, Fe(CO)s), a tworzące odrębną
Fot. 4.30. Moneta
fazę zanieczyszczenia pozostają w układzie reakcyjnym: o nominale 2 euro
Ni + 4CO - Ni(CO)4(gl Fe + 5CO - Fe(CO)s(gl przedstawiająca
W odpowiednim miejscu aparatury gazy te się podgrzewa Atomium
i powstaje metal pozbawiony wszelkich zanieczyszczeń:
Ni(CO)4 - Ni + 4CO Fe(CO)s - Fe + 5CO
Ponad 65% produkcji niklu wykorzystuje się do produkcji stali nierdzewnej. Stopów ni-
klowo-m iedziowych używa się do bicia monet. Powłoki niklowe stanowią ochronę wyro-
bów stalowych przed korozją. Nikiel stosuje się także jako katalizator w reakcji uwodor-
nienia. Jest on również dobrym materiałem do wyrobu katody w akumulatorach Edisona.
Że lazo karbonylowe stanowi ultraczysty pył żelaza stosowanego przy produkcji taśm
magnetycznych, rd zeni ferrytowych w wewnętrznych antenach radiowych, a także do
pokrywan ia powierzchni samolotów i statków w technologii Stealth, mającej na celu
zm niejszen ie możliwości wykrycia obiektu znanymi metodami obserwacji. Żelazo jest
stosowane ja ko katalizator wielu reakcji w syntezie organicznej.
 r, ,:ynk

Cynk to n ie bi e skawobiały, aktywny metal. W wilgotnym powietrzu pokrywa się szczel-

nie przy l egaj ącą cienką warstewką Zn2C03(0Hh, która chron i go przed dalszym utlenia-
niem. Pasywacja jest podstawą jego zastosowan ia. Przedmioty wykonane ze stal i cynku-
je się przez ich zanurzenie w stopionym cynku lub metodą elektrolityczną. Praktyczne
znaczenie m ają także stopy cynku z miedzią (mosiądz, tombak) oraz niektóre związki
chem iczne. Z cynku wytwarza s ię także elektrody do ogniw, np. ogniwa Leclanchego,
ogniwa Da niella. Tlenek cynku ZnO jest stosowany jako pigment do farb i lakierów (biel
cynkowa). Używa się go także jako wypełniacz
gumy na opony samochodowe, do wyrobu przy-
lepca oraz jako antyseptyk w postaci preparatów
przeciwt rądz i kowych (maść cynkowa). Hydra-
tu siarcza nu(VI) cynku ZnS04 · 7H20 używa się
do dezynfekcji (roztwory zawierające jony
[Zn(H 20) 4] 2+ m ają działanie bakteriobójcze), do
farbowa nia perkalu (płótna bawełnianego) oraz
do wyrobu litoponu - białego pigmentu z niebie-
skawym odcieniem, o dobrym kryciu, będącego
mieszan iną BaS0 4 i ZnS:
Fot. 4.31. Instrument dęty z mosiądzu
2 2 2
Ba +s - + Zn +soJ- ------> BaS04t + ZnSt

rebro znane i cenione od wieków

i
Srebro to meta l znany i ceniony od czasów starożyt­
nych. W przyrodzie występuje w stan ie zw i ązanym
oraz w postaci rod zimej. Ma barwę srebrzystobiałą
i niepowtarza lny połysk metaliczny. Jest kowalne
i ciąg liwe. Wśród metali to najlepszy przewodnik
prądu elektrycznego i ciepła. Srebro znajduje zasto-
sowanie do wyrobu monet, ozdób, naczyń, sztuć­
ców, do prod ukcji luster, styków elektrycznych,
emulsji fotog raficznych, bombek choinkowych.
Według literatury medycznej nanosrebro (srebro
o stopniu rozdrobnienia od 1 do 5 nm) jest do-
skonałym antyseptykiem. Wiele związków srebra Fot. 4.32. Srebrna moneta
stosuje się w medycynie ze względu na właściwo ­ o nominale 10 zł upamiętniająca
ści bakteriobójcze, np. azotan(V) srebra, potocznie 20. rocznicę działania Wielkiej
zna ny jako lapis (kamień piekielny) jest składnikiem Orkiestry Świątecznej Pomocy
maści stosowanej w leczeniu trudno gojących się
ran. Jodku srebra u żywa się do sztucznego wywo-
ływan ia deszczu lub śniegu w przesyconych parą
wodną obszarach atmosfery. Największym produ-
centem srebra w Europie jest Polska.
2 1 8 - - - - - -- - - - - - - - - -- - -- - - - - - - - - - - - Rozdział 4 - -

Zakończenie

Kolejny etap edukacji chemicznej już za wami. Razem poznawaliśmy „pierwiastki kró-
lestwa okresowości [... ], które tworzą intrygujące zbiory o zawiłej konstrukcji"6 (P. Atkins),
czyli poznawaliśmy tajniki chemii nieorganicznej. Właściwości wybranych pierwiastków
bloku s, p oraz d nie są już dla was tajemnicą. Umiecie dobierać współczynniki stechio-
metryczne w równaniach reakcji, potraficie przewidzieć właściwości nieznanych wam
pierwiastków chemicznych i dobrze wykonywać doświadczenia chemiczne. Przed wami
jeszcze jeden etap nauki - chemia organiczna.

6
Peter Atkins, Kraina pierwiastków, Wydawnictwo CIS, Warszawa 1996 r., str. 8.
 Zmiany elektroujemności pierwiastków

lkzba atomowa ~ symbol chemlczoy

4
Be pierwiastka
15
' wartość elektroujemności
pierwiastka według L. Paulinga

1 18
,H 2He
2,1 2 13 14 15 16 17
3Li 4 Be 58 6c 7N 80 9F
,oN e
1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0
ft)
~
,;-
..... 11N a 12Mg ,A l 14S i 15 P 16S 17(1
18A r
~
0,9 1,2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1,5 1,8 2,1 2,5 3,0

--·=3
ft) 19K 20Ca 21 Sc 22T i 2N 24C r 25Mn 26 Fe 27( 0 23Ni 29( U 30Z n 31 Ga 32Ge 33 AS 34Se 35 8 r
36Kr

-"''-
o
n,
0,9

37Rb
1,0

38Sr
1,3

39y
1,5

4oZ r
1,7

41Nb
1,9

42M O
1,7

43TC
1,9

44RU
2,0

45Rh
2,0

46Pd
1,9

47Ag
1,6

48C d
1,6

49ln
1,8

soS n
2,0

51 S b
2,4

52Te
2,8

531
s4Xe
0,8 1,0 1,3 1,4 1,6 2,0 1,9 2,2 2,2 2,2 1,9 1,7 1,7 1,8 1,9 2,1 2,5
3
~

E.
ft)
55($
0,7
558a
0,9
57La
1,1
nHf
1,3
73Ta
1,5
74w
2,0
75 Re
1,9
75OS
2,2
nlr
2,2
78 Pt
2,2
79A U
2,4
80 Hg
1,9
81 T I
1,8
82 Pb
1,8
83 B i
1,9
84 Po
2,0
85At
2,2
86R n

87 F r 88Ra 89Ac
0,7 0,9 1,1

elektrouj emność rośnie

N
p
tO
 I\)
I\)
o
Rozpuszczalność soli i wodorotlenków w wodzie w temp. 298 K

NO3- CH3coo- 52- sO 2

3- sO 2 - co 2
c1- Br- 1- 4 3- Sio!- ero!- po3-
4
OH-
Na+ R R R R R R R R R R R R R
K+ R R R R R R R R R R R R R
NH/ R R R R R R R R R R R R
Cu 2+ R R R R N N R N N N N
Ag+ N N N R R N N T N N N N
Mg2+ R R R R R R R R N N R N N
Ca 2+ R R R R R T N T N N T N T
Ba 2+ R R R R R R N N N N N N R
Zn 2+ R R R R R N T R N N T N N
Al 3+ R R R R R R N N N N
Sn 2+ R R R R R N R N N N N
Pb2+ T T N R R N N N N N N N N
Mn 2+ R R R R R N N R N N N N N
Fe2+ R R R R R N N R N N N N
Fe3+ R R R R N R N N N N
Ni 2+ R R R R R N N R N N N N N
Cd 2+ R R R R R N T R N N N N N
Cr3+ R R R R R N R R N N N N N
R - su bstancja rozpuszczalna; T - substancja trudno rozpuszcza lna (strąca się ze stęż . roztworów) ;
N - substancja nierozpuszczalna; - oznacza , że dana substancja albo rozkłada się w wod zie, albo nie została otrzymana
1--- -- - -- - - - - - - - - - -- -- - - - - - - - - - -- - - - - 2 2 1

Iloczyny rozpuszczalności
trudno rozpuszczalnych związków w wodzie w temp. 293 K

Iloczyn roz puszczalności

Wzór substancji
I,
Agi 1,0 10- 16
AgBr 6,3 · 10- 13
AgCI 1,6 10- 10
A92S 5,7 10- 51
BaS04 1,1 . 10- 10
Ba(03 8,1 · 10- 9
CaC03 4,8 10- 9
CaS04 6,3 · 10- 5
Mg(03 1,0· 10- 5
Al(OH)3 5,0 10- 33
Cu(OHh 20
5,6 · 10-
Fe(OHh 1,1 · 10- 15
Fe(OH)3 3,8 · 10- 38
Mg(OHh 5,5 10- 12
Zn(OHh 5,0. 10- ll
MnS 5,6. 10- 16
PbS 3,6 · 10- 28
PbS04 1,6 10- 8
PbCl2 1,7 · 10- 8
Pbb 1,0· 10- 8
2 2 2 - - - - - - - - -- - - - - -- - - - - - - - - - - -- -- - - -- -

Krzywe rozpuszczalności ciał stałych w wodzie

w zależności od temperatury

240

220

-
"C
>a
0
200

==
'o.O
180
o
o
"·u-' 160

C
....C'a
(/)
140
.Q
::::s
(/)

-'o.O
\ (.)
\(/)
o 100
120

C
C'a
N
(.)
N 80
(/)
::::s
Q.
N
...0 60

40

20

o
o 20 40 60 80 100

temperatura (°C)
l - - - - - - -- - -- - - - - - - - - - - -- - - -- -- -- -----4223

Krzywe rozpuszczalności gazów w wodzie

w zależności od temperatury

90
85
80
75
70
~
65
"Cl
0
;: 60
'o.O
o 55
o
'M 50
';:
~ 45
,o 40
N
:o
,u 35
'1/J
0
C 30
ni
N
u
N
25
1/J
:i 20
..
Cl.
N
0
15
10
5
o
o 20 40 60
temperatura (°C)
224...__ _ _ __ _ _ _ _ _ __ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ __

Stałe dysocjacji wybranych kwasów w roztworach wodnych

pK.
Kwas Stała dysocjacji K. lu b K.,
(- logK.)

HF 3,5 10-• 3,45

HCI 1 . 107 -7
9
HBr 1 . 10 -9

Hl . 1011 - 11

HCN 4,9· 10-10 9,31

H.S 9,1 . 10-a 7,04

HCIO 3,0 10-8 7,53

HCIO. 1. 1011 - 11

HBrO 2,0 · 10-9 8,69

H7(O3 4,3. 10-7 6,37

H2SO3 1,5· 10-2 1,81

H3PO4 7,5 10-3 2,12

HCOOH 1,8 10-• 3,75

CH3COOH 1,8 10-s 4,75

kwas szczawiowy 5,9 10-2 1,23

10
feno l 1,3. 10- 9,89

Stałe dysocjacji wybranych zasad w roztworach wodnych

pKb
Zasada Stała dysocjacji Kb
(- logKb)

NH3 1,8 · 10-s 4,75

metyloa mina 4,5 · 10-• 3,34

dimetyloa mina 5,3 10-• 3,28

trimetyloam ina 5,9 · 10-• 3,23

 225

Szereg elektrochemiczny metali

Elektroda E0 [V]

Li/Li+ -3,04
2 - 2,86
Ca/Ca +
2
Mg/Mg + -2,36
3 -1,69
AI/Al +
Mn/Mn2+ - 1,18
2
Zn/Zn + - 0,76
Cr/Cr3+ - 0,74
2
Fe/Fe + - 0,44
2 -0,40
Cd/Cd +
Co/Cd+ -0,28
2
Ni/ Ni + - 0,26
2 - 0,14
Sn/Sn +
2
Pb/Pb + - 0,14
3
Fe/Fe + -0,04
Hi/2W 0,00
Bi/Bi3+ +0,32
2
Cu/Cu + +0,34
Ag/Ag+ +0,80
2
Hg/Hg + +0,85
3
Au/Au + +1,52
226----- - - - -- - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - -- ~

INDEKS

A G
alotropia 97 gazy szlachetne 161
aluminotermia 92-93 gips 74-75
ałun 93 palony 75
amon iak 120, 122 glin 88- 90, 92
anionit 80 glinokrzemiany 104, 109-11 O
apatyty 128 grafit 97
argon 161, 163
autodysocjacja 27 H
azot 117-119 hel 161, 162 .
helowce 161
B hematyt 178
berylowce 58, 69 hydroksosole 33
brom 150, 151, 153
J
C jon oksoniowy 38
centrum koordynacji 37
chemiluminescencja 128 K
chlor 150 kationit 80
chlorek sodu 60-61, 64 klatraty 163
chlorowodór 154-155 korund 89
chrom 186-187 krzem 104
chromonikielina 186 krzemiany 104, 109- 110
cynk 203 krzemionka 105-106
kwas
D azotowy(III) 125
diament 97 azotowy(V) 126
ditlen 137 chlorowodorowy 155
dziura ozonowa 137-138 difosforowy(V) 132
fluorowodorowy 154
F fosforowy(V) 132
ferrochrom 186 metakrzemowy 108
fluor 150-151 ortokrzemowy 108
fluorki tlenu 22 siarkowy(IV) 145, 146
fluorowce 150, 155 siarkowy(VI) 147, 148
fosfor solny 155
biały 128, 130 trifosforowy(V) 133
czarny 130 węglowy 100
czerwony 129-130 kwasy 25
fioletowy 130 kwiat siarczany 143
fulereny 97
l------------ -- -- -- - -- - - - - - - - - -- -------------227

L plastyczna 142, 143

limonit 178 rombowa 142, 143
litowce 58 siarkowodór 143
silany lll
M soda 65
magnetyt 178 oczyszczona 65
mangan 196 sole 30
metale bloku s 58 amonowe 120- 122
miedź 203 obojętne 32, 34
moc kwasów 28 sorpcja 98
sód 62- 64
N srebro 203, 205
nadtlenki 20-22 stal 184, 185
neon 163, 164 sublimacja 150
syderyt 178
o szkło kwarcowe 107

odgazowanie węgl a 96, 97

odmiany tlenu 137 T
otrzymywanie chloru 152- 153 tlen 134- 136
ozon 137 tlenek
ozonosfera 137 azotu(!) 123
azotu(II) 123, 124
p azotu(III) 123, 124
pasywacja 90 azotu(IV) 123, 124, 125
pierwiastki azotu(V) 123, 125
bloku d 178 cynku 205
bloku p 88 fosforu(V) 131
piryt 178 glinu 91
polimorfizm 106 krzemu(IV) 107
ponadtlenki 22 siarki(IV) 145, 146
potas 59, 60, 62 siarki(VI) 146, 147
węgla(II) 100
R węgla(IV) 100
resublimacja 150 tlenki 14, 15
amfoteryczne 18
s azotu 123
sadza 98 kwasowe 17- 18
saletra obojętne 19
chilijska 117 wobec wody 19
indyjska 117 zasadowe 17, 18
norweska 117 tritlen 137
siarczki 141, 144 twardość wody 79
siarka 141 przemijająca 79
jednoskoś na 142, 143 trwała 80
2 2 8 - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - '

w
wapno gaszone 71
wapń 70
węgiel 94
drzewny 98
lekarski 99
węglan sodu 65
węglany 101
węgle kopalne 95
wiązanie koordynacyj ne 37
woda
królewska 126
zdem ineralizowana 80
wodorki 23
wodorosole 32, 34
wodorotlenek
glinu 92
sodu 67
wapnia 71
żelaza(II) 182
żelaza(III) 183
wodorowęglan amonu 122
wodorowęglan sodu 65
wodór53

z
zaprawa murarska 71
zasady 25
zastosowanie
fluorowców 160
tlenu 140
wodoru 56, 57
zgazowanie węgla 56
związki
koordynacyjne 36
siarki 143

ż
żelazo 178
żywice jonowymienne 80
- - -- - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --229
Żródła fotografii
Rys. 1.1. czaszka - Fot. Franco Atirador, Wikipedia, Lic.
CCBY SA3.0
rakieta - Fot.© M ike Brown/Fotolia
bluzka - Fot.© ludmilafoto/Fotolia
soki - Fot.© L. Shat/Fotolia
Rys . 1.2 . palnik gazowy - Fot. © by-studio/Fotolia
Str. 26 Wikipedia, domena publiczna
Rys. 1. 5. maczuga Herculesa - Fot. Jan mad, Wikipedia,
Lic. CC BY SA 2.5
soln iczka - Fot.© midosemsem/Fotolia
paleta - Fot.© Hayati Kayhan/Fotolia
kran - Fot.© Eisenha ns /Fotolia
biżuteria - Fot. © lutya/Fotolia
dachy - Fot.© dynamixx /Fotolia
kręgosłup - Fot. © grieze/Fotolia
ząb - Fot.© James Stei dl / Fotolia
Fot. 1.3. Fot.© Alina G/Fotolia
Fot. 1.4. Fot. © pixelcaos / Fotolia
Fot. 1.7. Wikipedia, domena publiczna
Fot. 2.2. Wikipedia, domena publiczna
Rys. 2. 1. NH, - Fot.© hacohob/Fotolia, C,H,OH - Fot.
© Dob's Farm/ Fotolia, tłuszcze - Fot. © Dusan
Zidar/Fotolia, rurki - Fot. © Dirk Hoffmann/
Fotolia
Fot. 2.5. Fot. USGS, Wikiped ia, domena publiczna
Fot. 2.7. Fot. Karelj, Wikiped ia, domena publiczna
Fot. 2.8. Fot.© Zbyszek Nowak/Fotolia
Rys. 2.5. HCI - Fot. W.Oelen, Wikipedia, Lic. CC BY
SA3.0
mydło - Fot. © matka_ Wariatka/Fotolia
Rys. 2.6. szkła - Fot.© karandaev/ Fotolia
papier - Fot.© Semyasha/Fotolia
proszek - Fot.© g215/Fotol ia
mydło - Fot.© matka_Wariatka/Fotolia
zmiękczacz - Fot.© F. Nikandrov/Fotolia
R)'s. 2.7. napoje - Fot.© lvanna Buldakova/Fotolia
pieczenie - Fot. © C Claudia /Fotolia
leki - Fot.© Sergey Lavrentev/Fotolia
gaszenie - Fot. © Gerhard Seybert/Fotolia
tabletk i - Fot.© vrabelpeterl/Fotolia
Rys. 2.8. mydło - Fot.© PhotoSG/Fotolia
gum}' - Fot. © Monkey Business/Fotolia
jedwab - Fot.© murmyska/Fotolia
celuloza - Fot. © anayupar iam /Fotolia
Fot. 2.9. Fot. NASA, domena publiczna
Fot. 2.1 1. Fot. © TristanBM/Fotolia
Fot. 2.12. Fot. © Elenat hewise/Fotolia
Fot. 2.13. Fot.© Maria Brzostowska/Fotolia
Fot. 2.14. Fot.© Dariusz Pokus/ Fotolia
Fot. 2.15. Fot. Wikipedia, domena publiczna
Fot. 2.16. Fot.© nwh/Fotolia
R}'s .2. 10. gips kanapkowy- Fot. Grzegorz Framsk i,
Wikimedia, Lic. CC BY SA 3.0
róża pustyn i - Fot. © HP_ Photo/ Fotolia
jask. ogon - Fot. Rob Lavin sky, iRocks.com ,
Wikipedia, Lic.CC BY SA 3.0
Fot. 2.18. Fot.© yellowj /Fotolia
Fot. 2.19. Fot.© Mendolo/Fotolia
Fot. 2.20. Fo t. © wahooo/Fotoli a
Fot. 2.22. Fot. Gtirouflet, W ikipedia, Lic. CC BY SA 3.0
Fot. 2.23. Fot.© Sebalos/Fotoli a
Fot. 2.24. Fot. © John Anderson/Fotolia
Fot. 2.25. Fot. © Coprid /Fotoli a
Fot. 2.26. Fot. © silvae/Fotolia
Rys . 2.12. sztuczne ognie - Fot. © esinel_888 / Foto li a
Fot. 2.27. Fot.© Alexandr Blinov / Fotolia
Fot.2.28. Fot. © boykung/Fotolia
Rys. 3.1. boksyt - Fot. © Denis /Fotolia, korund - Fot.
Rob Lav in sky, iRocks.com, Wikipedia, Lic.
CC BY SA 3.0, rubin, szafir - Fot. © Bertold
Werkmann/Fotolia
Rys. 3.2. Al - Fot. http://images-of-elements .com/
aluminium-4.jpg, Lic. CC BY 3.0, przewody -
Fot. © tomas/Fotolia, folia - Fot.© gavran333/
Fotolia, lustro - Fot. © mico_ images/Fotoli a,
sa molot - Fot. © arquiplay77/Fotolia, spawan ie
- Fot. © corepics/Fotoli a, rozbłysk i - Fot. ©
everlandl983/Fotol ia
Fot. 3.2. Fot. Nevit, Wikipedia, Lic. CC BY SA 3.0
Tab. 3.1. węgiel kamienny - Fot. © jon nysek /Fotolia,
węgiel brunatny - Fot. Pr issantenbar,
Wikipedia, Lic CC BY SA 3.0, torf - Fot. ©
umabatata/Fotolia, antracyt - Fot.© Tyler
Boyes/Fotolia
Fot. 3.3. Fot. © dvalkyrie/Fotolia
Rys. 3.6. kaolinit - Fot. USGS, domena publicza,
ortoklaz - Fot. Piotr Sosnowski, Wikipedia,
Lic. CC BY SA 3.0, a lbit - Fot. Helix84,
Wikipedia, Lic. CC BY 3.0, anortyt, muskowit
- Fot. Rob Lavinsky, iRocks.com, Wikipedia,
Lic. CC BY SA 3.0
Rys. 3.7. kryształ górski - Fot. © afitz/Fotolia
ametyst - Fot. © karuka/Fotolia
cytryn - Fot.© Martinan/Fotolia
krystobal it - Fot. Rob Lav insky, iRocks .com,
Wikipedia, Lic . CC BY SA 3.0
ziem ia okrzemkowa - Fot. Helix84, Wikipedia,
Lic. CC BY 2.0
opal - Fot. Rob Lavinsky, iRocks .com,
Wikipedia Lic. CC BY SA 3.0
trydymit - Fot. Fred Kruijen, Wikipedia, Lic.
CCBYSA3.0
Rys. 3.10. topaz, muskowit, beryl - Fot. Rob Lavinsky,
iRocks .com, Wikipedia, Lic. CC BY SA
3.0, hemimorfit - Fot. Didier Descouenss,
Wiki9pedia, Lic. CC BY SA 3.0
Fot. 3.6. Fot. © bepsphoto/Fotolia
Fot. 3.7. Fot. © pezetwpr/Fotolia
Rys. 3.11. filiżanka - Fot. © Pasikonik / Fotolia
dzbanek - Fot. © vnlit/Fotolia
ceg ły - Fot. © Scanrail/Fotolia
Fot. 3.8. Fot. © alison hanco ck/Fotolia
Fot. 3.9. Fot. MManson, Wikipedia, Lic. CC BY 3.0
Fot. 3.10. Fot. 1U1rn'1J.1, Wikipedia, Lic. CC BY SA 2.5
230------ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - -

Fot. 3.11. Fot. David Monniaux, Wikipedia, Lic. CC BY Fot. 4. 11. Fot. Rob Lavinsky, iRocks.com, Wikipedia,
SA 3.0 Lic. CC BY SA 3.0
Rys. 3.13. tkaniny - Fot.© Popova Olga/Fotolia Fot. 4.12. Fot.© PackShot /Fotolia
nawóz - Fot. © sa lvija/Fotolia Fot. 4. 19. Fot. Robert Borzęcki, www.redbor.pl
NH,,,q> - Fot. W. Oelen, Wikipedia, Lic. CC Rys. 4.3. argentyt - Fot. Robuch, Wikipedia, Lic. CC
BY SA 3.0 BY2.0
mate riał wybuchowy - Fot. © Spectral- kupryt - Fot. Rob Lavinsky, iRocks .com,
Design/Fotolia Wikipedia, Lic. CC BY SA 3.0
HNO, blenda cynkowa - Fot. Andreas Friih,
Rys. 3.14. materiał wybuchowy - Fot.© Spectral- Wikipedia, Lic. CC BY SA 3.0
Design/Fotolia chalkopiryt - Fot. Roger N . Weller, http://
nawóz - Fot. © salvija/Fotolia skywa lker.cochise.edu/wellerr/,ineral/minlist.
leki - Fot. © Patryk Kosiński /Fotolia html
Str. 129. zap ałki - Fot. © JcJg Photography/Fotolia Fot. 4.25. Fot.© RZ/Fotolia
Rys. 3.16. fosfor fioletowy, czarny- Fot. Maksim, Fot. 4.26. Fot.© artia000/Fotolia
Materialscientist, Wikipedia, Lic. CC BY SA 3.0 Fot. 4.27. Fot.© Darek Bednarek/Fotolia
Fot. 3.16. Fot.© Piter Bialek/Fotolia Fot. 4.28. Fot. ©N BP, Projektant monety: Andrzej
Fot. 3.17. Fot.© olegusk/Fotolia Nowakowski
Rys. 3.18. blenda, piryt, galena - Fot. Roger N. Weller, Fot. 4.29. Fot.© Atomium atom ium.be SABAM 201 2
http://skywa lker.cochise.edu/wel lerr/,ineral/ Fot. 4.31. Fot. © Comugnero Silvana/Fotolia
minlist.htm l Fot. 4.32 Fot. ©N BP, Projektant monety: Urszu la
anhydryt - Fot. Alcinoe, Wikipedia, domena Wa lerzak
publiczna
Rys. 3.21. nawozy - Fot. © 7monarda/ Fotolia, H2SO4 -
Fot. W. Oelen, W ikipedia, Lic. CC BY SA 3.0,
oli - Fot.© Oleksandr/Fotolia, akumulator
- Fot.© Thomas Jansa/Fotolia, przemiany -
Fot. © Schlierner/ Fotolia, detergenty - fot. ©
Africa Studio/Fotolia
Rys. 3.23. brom - Fot. Jurii, Wikipedia, Lic. CC BY 3.0
Fot. 3.20. Fot. Jan Ainal i, Wikipedia, Lic. CC BY 3.0
Rys. 3.26. nurek - Fot.© Roy Pedersen/Fotolia
balon - Fot. © typomaniac/Fotolia
spawanie - Fot. © corepics/Fotolia
ża rówka - Fot. © Africa Studio/Fotolia
soczewka - Fot. © smutnypan/Fotolia
guz - Fot.© Juan Gartner/Fotolia
halogen - Fot. © borissos/Fotolia
Fot. 3.22. Fot.© Aygul Bulte/Fotolia
Fot. 3.23. Fot. © Saruri /Fotolia
Fot. 3.24. Fot.© Guido Vrola/Fotolia
Rys . 3.26. Fot.© Apernak/Fotolia
Fot. 3.25. Fot. Dzięki uprzejmości BIMP, www.bimp.org
Fot. 3.26. Fot. © Dmitry Vereshchagin/Fotolia
Rys. 4.1 . magnetyt - Fot. Luis Miguel Bugallo Sanchez,
Wikipedia, Lic. CC BY SA 3.0
hematyt - Fot. Karelj, Wikipedia, domena
publiczna
limonit - Fot. Fot. Rob Lavinsky, iRocks.com,
Wikipedia, Lic. CC BY SA 3.0
syderyt, piryt - Fot. Roger N. Weller, http: //
skywalker.coch ise.edu/wel lerr/, i neral/m i n list.
html
Fot. 4.2 . Fot. Jan Jerszy11ski, Wikipedia, Lic. CC BY SA
2.5
Fot. 4. 7. Fot. © Goran Bogicevic/Fotolia
Fot. 4.8. Fot.© m. letschert/Fotolia
Fot. 4.10. Fot. Rob Lavinsky, iRocks.com, Wikipedia,
Lic. CC BY SA 3.0
NOTATKI
 Grupa
1
UKŁAD OKRESOWY PIERWIASTKÓW 18
Okres LITOWCE HELOWCE
1 1,0079 2 4,0026
I
1,0079 - masa atomowa•
1
14,01
20,28 H ~ pierwiastkiblokus
liczba atomowa - 1
I sto~nle utlenlenla
(najtrWalsze - drukiem pogrubionym)
0,95
4,22 He
0,0899 G 0,1785 G
1s' 2
O pierwiastkibloku p temperatura topnienia (K) -
1i·.~1 H - - symbol ... 13 14 15 16 17 1,'
Wodór BERYLOWCE O pierwiastkibloku d temp,"'""w""~ 0,0899 1s1 ___
G BOROWCE WĘGLOWCE AZOTOWCE TLENOWCE FLUOROWCE Hel
- - G (gaz), C (ciecz), S (ciało stale) w 298,15 K
3 6,94 1 4 9,01218
D pierwiastkiblokuf gęstość(g/cm 3 )*• 5 10,81 6 12,011 7 14,0067 8 15,9994 9
18,998403 20,179 10
I li Wogór - - _ konfiguracja elektronowa Ili ll,tlV l,.tU,tlll,IV, V ..Jl, -1 -<
2
453,69
1615 Li 1551
3243 Be .............._ nazwa- 2573
2823 B m~sob.) C 63,29
77,4 Nt:~9
53,53
85,01 o 24,48
27,10 F Ne
0,534 S 1,85 s • masa atomowa wyrażona w skali węglowej w odniesieniu do izotopu 12c, 2,34 S (d,g) s 1,2506 G 1,429 G 1,696 G 0,9002 G
[He)2s 1 w nawiasach podano liczby masowe izotopów najtrwalszych lub najbardziej rozpowszechnionych
IH•J2s'2,,2 2 [HeJ2s22pe
[He)2s2 1 [He)2s22p3 {He}2s'2p'
[He]2s22p [Hej2s 2p'
•• wartości podane dla pierwiastków gazowych w temperaturze 273, 15 K ( 0°C)
Lit Beryl Bor Weqiel Azot Tlen Fluor Neon
••• kolory: czarny-metale; czerwony - niemetale
11 22,98977 12 24,305 13 26,98154 14 28,0855 15 30,97376 16 32,06 17 35,453 39,948 18
I li (p)-3,5MPa Ili IV .tfll,!V, V tll,IV, VI .tl,111,V,VII

3 1l~:i6
0,97
Na 1m·
S 1,74
0
Mg
s
(b)- fosfor biały, (sub.)-sublimuje, (d,g)-diament 3,51; grafit 2,1 - 2,3.
Wj - tylko izotopy promieniotwórcze
933,52
2740
2,6989
Al
1683
2628
s 2,33
Si
S
ill~b)
1,82(b)
p
s
386,0
717,82
2,07
s
172,17
238,6
S 3,214
84,0
87,5
G 1,784
Cl
G
Ar
[NeJ3s1 {Ne]3s2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 (NoJ3s'3,,' [Ne)3s23p2 [Ne}3s'3p' {Ne)3s23p~ jNeJ3s23ps [Ne}3s'3,,'
Sód Maqnez SKANDOWCE TYTANOWCE WANADOWCE CHROMOWCE MANGANOWCE ŻELAZOWC E KOBALTOWCE NIKLOWCE MIEDZIOWCE CYNKOWCE Glin Krzem Siarka Chlor Arqon Fosfor
19 39.0983 20 40,06 21 44,9559 22 47,88 23 50,9415 24 51,996 25
54,9380 55,847 26 58,9332 27 58,69 28
63,546 65,39 29 69.723 30 72,61 74,921631 78,96 32 79,904 33 83,80 34 35 36
I li Ili 11,11!, IV 11 , Uł ,IV, V U, Ul, Vl U, !11,IV,V!,VU U,111 U, 111 11,111 !,li li Ili IV tUl,V -li.IV, Vl tl,Bl,V, VU

4
336.40
1033 K 1112
1757 Ca 1814
3104 Sc 1933
3560 Ti
2163
3653
213-0
V
2946 Cr
1517
2235
1808
3-023 Mn 1768
3143 Fe
1728
3003 2840Co
1336,6
1m" Ni 2m·
93
Cu
1210,6
3103
1
Zn 490
958 Ga ~tt~3
116,6
Ge
120,9 m(t) As Se Br Kr
0,86 S 1,54 s 2.989 s 4,54 S 5,96 S 7,20 S 7,20 S 7,86 s 8,9 S 8,902 S 8,92 S 7,133 S 5,904 S 5,35 S 5,727 S 4,81 S 3,12 C 3,733 G
[Ar]4s 1 [Ar)4s 2 [Ar}3d14s2 [Ar]3d 24s2 [ArJ3d 34s 2 [Ar]3d 54s 1 !ArJ3ds4s2 l"J3,f4s' [ArJ3d74s2 [Ar}3ł4s 2 [Ar}3d,o4s1 [Ar]3d10452 [Ar}3d104524p1 [Ar]3d104s24p2 [Ar]3d104524p3 {Ar)3dl04s24p4 !Ar]3d104s24p5 [Arj3d104s24ps
Potas Waoń Skand Tvtan Wanad Chrom Mangan elazo Kobalt Nikiel Miedź Cvnk Gal German Arsen Selen Brom Krypton
37 85,4678 38 87,62 39 88.9059 40 91.224 41 92,9064 42 95,94 43 (98) 44 101,07 45 102,9055 46 106.42 47 107,868 48 112.41 49 114,82 50 118,71 51 121,75 52 127.60 53 126.9045 54 131.29
I li Ili IV 111, V li, Ili, IV, V, VI VII U,111,IV,Vl,VU 11,111,IV 11, IV I li Ili li.IV tlił, V -11,IV, VI tl,lll,V, VII 11, IV. Vł

5 958
312,04
RbS 1042
1657 Srs 1795
3611 y 2125
4650 Zr 5015 Nb
2741 2863
5833 Mo 2445
5150 4173 Tc 2583
4000 Ru 2239
Rh 1827
3243 Pd 1m·08 Ag ,5t· Cd 1 429,76
2353 In 2~l-
12
Sn 2~f Sb 722,7
1263 Te386,7
457,5
161,3
166,1 I Xe
1,532 2,6 4,469 S 6,49 s 8,57 S 10,22 S 11 ,50 !sł$ 12,30 S 12.41 s 12,02 S 10,50 S 8,65 S 7,31 s 7,28 S 6,84 s 6,24 s 4,94 S 5,887 G
[Kr]Ss1 {K,Jss' (Kr}4dl5s2 [Kr)4d25s2 {K,}4d'5s' [Kr)4d55s1 {lv}4d'5s' [Kr}4d' Ss1 {lv}4d'5s' {lv}4d'5s' [Kr}4d105s1 [Krj4d105s2 {K,}4d'°ss'5,' [Kr)4d105s25p2 {K,}4d'°5s's,' [Kr}4d105g25p4 [KrJ4<lt05s25pS [Kr}4d 10Ss1Sp6
Rubid Stront Itr Cvrkon Niob Molibden Technet Ruten Rod Pallad Srebro Kadm Ind Cyna Antymon Tellur Jod Ksenon
55 132,9054 56 137,33 a, 71 174,967 72 178,49 73 180,9479 74 183,85 75 186.207 76 190,2 77 192,22 78 195,08 79 196,9665 80 81 84 (209) 85 (210) 86 (222)
(J
200,59 204,383 82 207,20 83 208,9804
I li ,:: Ili IV V 11,11!, IV.V.VI -l, li, IV, VI, VII ll,U!,fV, Vl,V!I łl,!11, IV, VI IV 1,111 l, H 1,m li.IV m,v 11, IV tł,111,V, VII

6
301 ,55
942,5 Cs 998
1913 Ba o
C:
1936
3668 Lu 2500
4875 Hf 3269
5698 Ta
5933
3683
w 3453
5900
53-00 Re4403
3318
3560Os 2683
Ir
2045
Pt 1m· Au 58
629,73
234,28 576,7
1730 Hg 28n·
55
Tl 1~·5 Pb
527
1235
575
610 Bi Po At 202
211,4 Rn
1,8785 S 3,51 s !! 9,84 s 13,31 S 16,654 s 19,35 S 20,53 s 22.48 s 22.42 s 21.45 s 18,88 S 13.546 C 11,85 s 11,35 S 9,8 S 9.4 ól s ::ó s - 9,73 11: G
[Xe]6s1 [Xe)6s 2 .,
C: [Xe]4ft45d16s2 [Xe]4f145d26s2 (Xe~l'sd'es2 [Xe)4r1'5d"ss2 [Xe]4f1•5d5ss2 [Xe]4f145d65s2
Ren
[Xe)4f145d76s2
Osm
[Xe)4r1 45d96s 1
Iryd Platvna
[XeJ4f'45d10551
Złoto
1Xe)4f145dl°5g2 (Xo~l'5d''es's,' [Xe)4f145d105s26p2 [Xe)4f1•Sd106526pa [Xe)4f145c11°Gs26p4 [Xe]4ft•Sd105si6p5 [Xe)4r1'5d105s'l.sp
Radon
Cez Bar ...J Lutet Hafn Tantal W olfram Rteć Tal Ołó w Bizmut Polon Astat
87 (223) 88 226,0254 a, 103 (260) 104 (261) 105 (262) 106 (263) 107 (262) 108 (265) 109 (266) 110 111 11 2 11 3 114 11 5 11 6 117 11 8
I li (J
,::
7 93-0
294.4
Fr 973
1413 Ra o
C:
Lr Rf Db Sg Bh Hs Mt Uun Uuu Uub Uut Uuq Uup Uuh Uus Uuo
2.41 !sł s 5,0 MS MS ól s tł.IS !sł s tł.Is ól s tł.I s
[Rn]7s1 (Rn]7s2
i!' [Rn}Sf'sd 17s 2 [RnJ51' 6d'7s 2 [RnJ51'&1'1s' [Rn]5f1 6d47s2
4
[RnJSt1 6d57s 2
4 (Rn]5f46d6752 (Rn)Sr1 6<l77s 2
4
-"'-
,et
Frans Rad Lorens Ruthertord Dubn Seaborq Bohr Has Meitner

57 138,9055 58 140.115 59 140,9077 60 144,24 61 (145) 62 150,36 63 168,9342 173,04 69 70

151,96 64 157,25 65
158,9254 162,50 66 164,9304 67 167,26 68
Opracował Ili IU, IV 111,IV Ili Ili U. Ili !I.Ili Ili łll,N Ili Ili Ili Ili 11,111

Lantanowce
1194
3730 La 3699
1072
Ce
3785
1204
Pr 1297
3300 Nd 1441
2733 Pm 1350
2064 Sm 1095
1870 Eu1586
3539 Gd
1633
3398
1665
2835 Tb 1747
2968 Dy
1602
3136
1818
2220
s 9,3208
Ho 1092
1467 Er Tm Yb
Zespół Fizykochemii 6,1453 S 6.657 S 6,773 S 7,004 s 7,22 ólS 7,52 s 5,2434 S 7,9004 S 8,2294 S 8,55 s 8,7947 s 9,006 s 6,9654 s
Związków Koordynacyjnych
I Chemii Bionie~rgan icznej
[Xe]5dl6s2 [Xe]4f1Sd16s2 [Xe]4r36s 2 (Xe~l'Sd'ss' [Xe)4f56s 2 (Xe~i'ss2 [Xe)4fss2 [Xe}4r75d,6s2 [Xe)4!9ss2 [Xe]4r1°Bs2 {Xe}4f116s2 [Xe)4f12ss2 (Xe~l 36s' {Xe)4f1 46s2
Lantan Cer Prazeodvm Neodvm Promet Samar Europ Gadolin Terb Dysproz Holm Erb Tul Iterb
na podstawie: 89 227,0278 90 232,0381 91 231,0359 92 238,0289 93 237,048 94 (244) 95 (243) 96 (247) 97 (247) 98 (251) 99 (252) 100 (257) 101 (258) 102 (259)
Ili IV IV.V 11!,IV,V.Vl Ili, IV, V, VI 111,IV,V,Vł lłl, IV, V, VI Ili 111,!V Ili Ili Ili
-- ---
1. Elsevlor Science Publlshors 8.V„ 1987 -
2. Nomonclature of lnorganlc Chemistry.
RecommendaUon s 1990 Aktynowce
1323
3473 Ac 2023
5063 Th 4500 Pa 1825 1405,5
4091 u4m
20,45
Np 914
3505 Pu 1267
2880 Am 1613
3813 Cm 1259
- Bk 1173
Cf 1!_33
- Es -
- Fm - Md No
10,07 !sł s 11.7 !sł$ 15,37 i:t s 19,05 tł.IS MS 19,84 tł.Is 13,67 M S 13,51 1t s 14,0 MS 15,1 !sł$ !sł$ tł.Is !sł$ lilS
!Rn16d17s2 fRn16d 27s2 !Rnl5P6d17s2 1Rn1513&1 17s2 !Rn15r46d 17s2 rRnl!'if67~ fRnl<;/77~ fQnli.f7Ml?c2 fDn1<:f97.J: ro ...1,;/10-,c2 ro„1:.1'111~2 1Rn1<;(127c2 rRnY...f137~ 2 rRnl5! 1'7s2
 • ponad 700
zada ń typu • p o nad 500
matura ln ego zadań ułożo nyc h
• ponad 50 tematyczn ie różnorodn e pod
n ajważ ni ejszych o ra z zgod ni e wzg l ę d e m formy
doświ a dczeń z poziomem i stopn ia t rudnoś c i
• w przygotowa niu tru dn ości typy zadań :
chemia • w pa kiecie • testy wyboru • 1O rozbu do-
orga niczna suplement • zada nia rac hunko- w anyc h zad a ń
20 11- 2012 we i p roblemowe • 9 a rkuszy typu
• c he mogra fy m a turalneg o
• rozw i ąza n ia
wszystkich za d ań

Wsparcie dla nauczyciela i ucznia

c hemia.zamkor.pl

Realizowane projekty
Stara nnie przemyś l ane , boga te w mate riał y i n arzę d zia p ozwa l aj ące na rze te lne :
- przygotowanie do egzam inów zew n ę t rz n yc h i ko ntynuacji nauki na ucze lniac h wyższy c h ,
- dokona nie sam ooceny i porównan ie własny c h wyników z wynikami rówieś n i ków.

Próba Generalna Badanie wyników

- próbne egza miny
ZamKor
P. Sagnowski i Wspólnicy sp . j.
ul. Tetmajera 19, 31-352 Kraków
Portal Ucznia
Z myś lą o wszystkic h a mb itnyc h uc znia c h, Dział handlowy:
którzy zdobywanie wied zy traktuj ą jako tel. 12 623 25 10, foks 12 623 25 13
pasję oraz p l a nuj ą swoją p rzyszłość. e-moil: handel@zamkor.pl
sklep.zamkor.pl

Proje kt Sekretariat:
Z ZamKorem do egzami nu tel. 12 623 25 20, faks 12 623 25 24
e-mail: zamkor@zamkor.pl

Centrala:
tel. 12 623 25 00

www.zamkor.pl

ISBN 978-83-60793-86-2

Portal Nauczyciela
Wsparcie dydaktyc zne i merytoryc zn e
dla wszystki c h re fle ksyjnyc h nau czycie li
za interesowanych skutecznym ,
a tra kc yjnym nauczaniem.

9 788360 793862