NOTATKI Z

CHEMII
- Matura100procent -
 Wszelkie prawa zastrzeżone.
Copyrighty © by TMSK (właściciel platformy Matura100procent.pl).

Prosimy o szacunek dla autorów, czasu i pracy jaki poświęcili dla

przygotowania opracowania. Publikacje elektroniczne podlegają takim
samym prawą ochrony jak książki papierowe. W związku z tym
publikowane w sieci nawet fragmentów dzieła jest naruszeniem prawa
(Dz.U.2018.0.1191 t.j. - Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie
autorskim i prawach pokrewnych). Ze względu na łatwość udostępnienia
tego typu materiałów, wydawnictwo dokłada wszelkich starań by ściśle
kontrolować nielegalne publikowanie ich w Internecie. Każdy przypadek
naruszenia praw autorskich jest pociągany do prawnej
odpowiedzialności.

Redaktor naczelny: Piotr Tomkowski

Zdjęcia: Pixabay (CC0), Wikipdia Commons.
Ilustracje: Zespół Matura100procent

Zespół Matura100procnet dołożył wszelkich starań, aby odnaleźć źródła i umieścić je w bibliografii.
Osoby, które posiadają prawa autorskie do treści zawartych w publikacji, a nie zostały ujęte w spisie
autorów, proszone są o kontakt z Wydawnictwem.

Firma TMSK: wydawnictwo & platforma edukacyjna.

Siedziba: 26-503 Mirów Stary, numer budynku 123.

Kontakt
E-mail: kontakt@matura100procent.pl
Zapraszamy do kontaktu poprzez nasze konta na portalach społecznościowych.
Notatki są fragmentem
maturalnego Kursu.

Wybierz dostęp do kursu w formie:

 C Z Ę Ś Ć 1.
1.1
ATOM I PIERWIASTEK

Czym.jest.atom?
Atom to podstawowy składnik substancji. Składa się z dodatnio naładowanych protonów (+1),
ujemnie naładowanych elektronów (-1) oraz neutronów (0). Nie każdy atom posiada neutrony, ale
do tego jeszcze wrócę. Kluczowe, abyś wiedział, że neutrony oraz protony zajmują centralne
miejsce w atomie, tzw. jądro atomowe. Wokół jądra, po orbitach (niczym Księżyc wokół Ziemi)
krążą elektrony. Chociaż w szkole podstawowej uczono nas, że orbitale mają kształt dysku w
rzeczywistości nie są przestrzenią o określonych granicach.
Elektrony podlegają skomplikowanym prawom fizyki
kwantowej, w tym zasadzie nieoznaczoności
Heisenberga , zgodnie z którą nie można jednocześnie
1

określić położenia oraz pędu elektronu. Najprościej

mówiąc, jedyne co może zrobić człowiek to określić jądro atomu
przestrzeń, w której prawdopodobieństwo występowania
elektronu przyjmuje pewną wartość. Wartość ta jest
chmura
największa w obszarze nazywanym orbitalem. Nie zmienia chmura
elektronowa
elektronowa
to faktu, że w rzeczywistości elektronu może tam w cale
Ilustr. 1.2.1.
nie być. Ma on prawo występować w bardzo rozległej
przestrzeni wokół jądra nazywanej chmurą elektronową.

Skład.atomu
Cząstki o tym samym ładunku odpychają się wzajemnie, więc protony zlokalizowane w jądrze
próbują wyrwać się z niego w przeciwne strony. Dlatego każdy atom charakteryzuje sie okresem
półtrwania – to określenie czasu, po którym jądro atomu może się rozpaść. Szczegóły znajdziesz w
następnym temacie. Teraz chce Ci wyjaśnić dlaczego wiele jąder atomowych może pozostać
stabilnymi przez setki, a nawet tysiące lat. To za sprawą neutronów, które przyciągają do siebie
protony i przeciwdziałają ich sile wzajemnego odpychania. Im więcej protonów znajduje się w
jądrze, tym więcej neutronów musi się w nim znaleźć aby zachowało ono stabilność.
Jądra atomowe przez swoją budowę posiadają ładunek dodatni – równy ilości protonów jaką
posiadają. Wyjątek stanową jony, o których jeszcze sobie powiemy. Oraz wodór, a dokładnie jego
izotop – prot, posiada jądro złożone tylko z jednego protonu (ładunek jądra +1).
Całkowity ładunek atomu jest równy zero, ponieważ jądro otacza ilość elektronów równa ilości
protonów (a każdy elektron ma ładunek -1). Dodatkowo, protony i elektrony z uwagi na przeciwne
znaki przyciągają się wzajemnie. Ale jest to oddziaływanie statyczne, przez co elektrony nie
zbliżają się coraz bliżej protonu, aż do zderzenia z nim. Ta siła przyciągania polega wyłącznie na
zatrzymywaniu elektronów w obrębie chmury – nie pozwala im uciec w przestrzeń. Elektrony
opuszczają swój atom tylko pod wpływem silniejszych sił, działających z zewnątrz.

1
Zasada nieoznaczoności Heisenberga – nazwa tego prawa pochodzi od nazwiska jego autora – niemieckiego fizyka
Wernera Heisenberga. Nie dotyczy ona wyłącznie elektronów, ale także wielu innych cząstek elementarnych.

4
 Masa Ładunek elektryczny
Cząstka
W gramach [g] W unitach [u] W kulombach [C] Elementarny
Proton 1,6726 · 10-24 1,00728 +1,602 · 10-19 +1
Neutron 1,6749 · 10-24 1,00867 0 0
Elektron 0,91094 · 10-27 0.0005486 -1,602 · 10 -19
-1

Czym.są.pierwiastki?
Skład atomu – równowaga między ilością neutronów (n0) i protonów (p+), oraz ilość elektronów (e-)
determinują cechy atomu. Sprawiają, że możemy opisać go za pomocą poszczególnych parametrów
i przewidzieć jego właściwości.
Atomy obojętne (ładunek całkowity atomu = 0), które w swoim jądrze zawierają taką samą liczbę
protonów (i elektronów) reprezentują ten sam pierwiastek.

p+ n0 p+ n0

20 10 20 10 – ten sam pierwiastek

20 10 20 13 – ten sam pierwiastek (ale inny izotop)

20 10 21 10 – inny pierwiastek

Każdy pierwiastek obecny w układzie okresowym możemy opisać za pomocą czterech parametrów:
1. Nazwa – większość pierwiastków posiada historyczne nazwy łacińskie oraz ich spolszczone
odpowiedniki, np. Calcium – wapń. Niektóre pierwiastki, nowoodkryte lub których istnienie tylko
się spekuluje, nie posiadają jeszcze własnej nazwy, lecz stworzoną w sposób systematyczny przez
IUPAC2. W tym celu opiera się na liczbie atomowej danego pierwiastka.
2. Symbol – to jedno- lub dwuliterowe skróty powstałe od łacińskiej nazwy pierwiastka, np.
symbolem wapnia jest Ca od Calcium. Niektóre pierwiastki, posiadają symbole trzyliterowe –
zostały one utworzone w sposób systematyczny przez IUPAC.
3. Liczby atomowej (Z) – to liczba protonów w jądrze atomów reprezentujących dany pierwiastek.
Zwykle zapisywana w dolnym indeksie przed symbolem danego pierwiastka. Zgodnie z rosnącą
liczbą Z, pierwiastki zostały uporządkowane w układzie okresowym.
4. Liczby masowej (A) – to średnia, przybliżona masa atomów danego pierwiastka wyrażona w
unitach. Jeśli spojrzysz na układ okresowy okaże się że większość pierwiastków posiada masy
atomowe „z przecinkiem”, np. masa atomowa chloru to 35,48 u. Jak to możliwe, skoro elementy
tworzące jądro chloru mają masę równą w przybliżeniu 1 unit, a masa elektronu jest zbyt mała aby
brać ją pod uwagę? Otóż, liczby A zapisane w układzie okresowym to średnie mas poszczególnych
izotopów. Chlor występuje w przyrodzie w postaci dwóch izotopów – czyli form różniących się
liczbą neutronów w jądrze. Wyróżniamy chlor-35 (35Cl) oraz chlor-37 (37Cl). Pierwszy z nich
stanowi 75,77%, a drugi 24,23%.

2
IUPAC – skrót z angielskiego International Union of Pure and Applied Chemistry, czyli Międzynarodowa Unia
Chemii Czystej i Stosowanej. To organizacja zajmująca się wyznaczaniem standardów związanych z pracą chemików
na całym świecie.

5
Naukowcy wykorzystali te dane podstawiając do wzoru.
𝐴1 ∙ %1 + 𝐴2 ∙ %2
𝐴=
100%
Gdzie An to liczby masowe poszczególnych izotopów, a %n to ich udział w ogólnych zasobach
pierwiastka w przyrodzie.
35 ∙ 75,77% + 37 ∙ 24,23%
𝐴= = 35,4846
100%
Jak widać średni wynik nie jest liczbą całkowitą. Właśnie w ten sposób obliczono średnie liczby
masowe dla wszystkich pierwiastków w układzie okresowym
UWAGA! Liczbę masową (A) często określamy jako masę atomową – są one równe. Ale na chemii
możesz spotkać się z terminem – masa atomu. Pozornie są tym samym, lecz masę atomową
wyrażamy w unitach [u], a masę atomu w gramach [g].
Masę atomową zapisujemy w górnym indeksie przed symbolem pierwiastka. W układzie
okresowym czasami zajmuje ona inne miejsce, ale jeśli chcemy zapisać pierwiastek (E) wraz z
obiema liczbami (Z oraz A) zachowujemy schemat:

𝐴
𝑍𝐸

Jak.wyznaczyć.nazwę.i.symbol.pierwiastka.zgodnie.z.systemem.IUPAC?
W pierwszej kolejności musisz poznać liczbę atomową pierwiastka, którego nazwę chcesz
stworzyć. W ramach przykładu, posłużmy się pierwiastkiem o Z = 115.
Liczbę należy rozbić na cyfry, więc otrzymujemy: 1-1-5. Teraz korzystając z tabelki zamieszczonej
poniżej, możemy intuicyjnie skleić nazwę i symbol.
Liczba Przedrostek w nazwie Litera w symbolu
0 nil n
1 un u
2 bi b
3 tri t
4 quad q
5 pent p
6 hex h
7 sept s
8 oct o
9 en e

Pierwiastek-115 nazywa się Ununpentium, a jego symbol to Uup.

Jak.odszukać.w.układzie.okresowym.cechy.pierwiastka?
W ramach przykładu, rozważmy polon odkryty przez naszą rodaczkę Marię Skłodowską-Curie.
Aby opisać dowolny pierwiastek potrzebujesz dostępu do układu okresowego – dla uproszczenia
sprawy dane na temat polonu umieściliśmy obok (następna strona).

6
 Symbol
pierwiastka
1. Nazwa – polon Liczba atomowa (Z)
2. Symbol – Po
3. Liczba atomowa (Z) – 84
Liczba
4. Liczba masowa (A) – 208,98 u masowa (A)
Nazwa
pierwiastka

Pierwiastek.i.nuklid
Teraz nareszcie możemy wprowadzić oficjalną definicję pierwiastka:
Pierwiastek to substancja złożona z atomów o takiej samej liczbie Z.
Myślę, że to ostatecznie wyjaśnia Ci wszystko co opisano wyżej. Wielu uczniów ma trudność ze
zrozumieniem, czym jest pierwiastek. Jak widzisz, definicja jest banalnie prosta. Jedyne co trzeba
zrobić by ją przyswoić, to przestać myśleć o pierwiastku jako o pojedynczej drobinie. Nazwa, w
liczbie pojedynczej jest myląca – pierwiastek, ponieważ chodzi o zbiór atomów o określonej cesze.
A czym jest nuklid? To nic innego jak każdy atom z określoną liczbą nukleonów – czyli
składników budujących jądro. Nukleonem jest zarówno proton jak i neutron.
Zatem nuklid, podobnie jak pierwiastek to określenie na zbiór atomów. Ze względu na cechy
elementów występujące w zbiorze, wyróżnia się kilka typów nuklidów. Ich charakterystyka została
przedstawiona w poniższej tabelce.
Izobary Izotony Izotopy

- to atomy o takiej samej liczbie
masowej (A), ale innej liczbie
atomowej (Z);
- np. 17O oraz 17F.
- to atomy posiadające te samą
liczbę neutronów w jądrze (więc
mogą się różnić zarówno liczba
A, jak i Z);
- np. 14N oraz 13C.
- atomy, które różnią się liczbą
masową (A), ale posiadają te
samą liczbę atomową (Z);
- np. 14N oraz 15N.

Konfiguracja elektronowa i liczby kwantowe

Omówiliśmy już budowę atomu i cechy pierwiastków, jednak niewiele wspomnieliśmy o
elektronach. Przede wszystkim musisz wiedzieć, że orbitale elektronów są ułożone wokół jądra w
określony sposób nazywany konfiguracją elektronową. Orbitale składają się z poziomów, a każdy z
nich wypełniają dwa elektrony o przeciwnym spinie. Orbitale (typy: s, p, d, f) tworzą powłoki
oznaczane literami: K, L, M, N, O…
Orbital danego typu może pomieścić tylko określoną liczbę elektronów:
Orbital s p d f
Liczba elektronów 2 6 10 14
Liczba par elektronowych 1 3 5 7

W tabeli ujęto maksymalną liczbę elektronów na podpowłoce. Oznacza to, że orbitale p mogą być
wypełnione przez 6 elektronów (3 pary) ale również przez 5, 4, czy nawet 1 elektron (zwykle
zajmują wtedy pozycję walencyjną).

7
Graficznie, każdy orbital możemy przedstawić jako odpowiednią ilość kwadratów – każdy z nich
symbolizuje poziom orbitalny, gotów pomieścić dwa elektrony:

s p d f
Więc zapełnione orbitale wyglądały by w ten sposób:

s p d f

Oczywiście jest to przykład – hipotetyczny zapis, ponieważ żaden pierwiastek nie posiada takiej
konfiguracji (ale do tego jeszcze dojdziemy).
Możliwe, że udało Ci się zauważyć, że strzałki (oznaczające elektrony) obecne na tym samym
poziomie, nieco się różnią – są skierowane w przeciwną stronę. Oznacza to, że elektrony w obrębie
jednego poziomu orbitalnego mają przeciwny spin.
Spin to trochę skomplikowany termin i jego dokładne zrozumienie wymaga znajomości fizyki, na
wysokim poziomie. Dlatego egzamin maturalny nie wymaga od uczniów dużej wiedzy na ten
temat. Wystarczy, że zapamiętasz prostą definicję:
Spin – moment wewnętrznego pędu cząsteczki elementarnej.
Tylko nie myl tej wielkości z pędem. Niewielkie drobiny posiadają spin. Może on mieć wartości
dodatnie, ujemne, całkowite (+1 lub -1), oraz niecałkowite (np. 0,5) – te właśnie są
charakterystyczne dla elektronów. Mogą one przyjmować wartość spinu -0,5 lub +0,5. Nie jesteśmy
w stanie określić, który elektron przyjął jaką wartość, ale wiemy na pewno że jeśli znajdują się na
tym samym poziomie orbitalnym (w jednym kwadraciku) to ich wartości są przeciwne.
Nikt nie zdefiniował, czy strzałka zwrócona w górę oznacza spin dodatni, czy ujemny, dlatego te
regułę możesz ustalić sam dla siebie – ważne tylko, żebyś pozostał w niej konsekwentny. W
obrębie jednego zadania zawsze oznaczaj dodatni spin tą samą strzałką!
To co opisałem wyżej, jest bardzo ważną informacją. W świecie nauki nazywana zakazem
Pauliego, ponieważ jej autorem jest szwajcarski fizyk – Wolfgang Pauli.
Ów zakaz, ujmuje to nieco innymi słowami. Zgodnie z nimi w atomie (lub jonie) nie istnieją dwa
elektrony, które są opisane za pomocą takich samych liczb kwantowych - wartość co najmniej
jednej z liczb jest inna (właśnie tej, którą opisuje wartość spinu).
Każdy elektron krążący wokół jądra atomu, na dowolnym poziomie orbitalnym (i na dowolnym
orbitalu, i na dowolnej powłoce) można opisać za pomocą kilku liczb kwantowych. Edukacja w
szkole średniej wymaga od nas znajomości czterech z nich (znajomość pozostałych to zadanie dla
fizycznych freaków):
• główna liczba kwantowa - n,
• poboczna (orbitalna) liczba kwantowa – l,
• magnetyczna liczba kwantowa - m,
• magnetyczna spinowa liczba kwantowa - ms (to ona definiuje nam spin elektronu).

8
Informacje na temat każdej z liczb zestawiłem dla Ciebie w tabeli:
Liczba kwantowa Opis
Określa poziom energii elektronu. Przyjmuje wartości całkowite od 1 w górę (np. n = 2).
n Elektrony, które posiadają taką samą wartość liczby n tworzą tą samą powłokę elektronową
(główna) (np. elektrony o n = 1 tworzą powłokę K, o n = 2 powłokę L, itd.).

Określa rodzaj orbitalu, na którym znajduje się elektron. Przyjmuje wartości od 0 do (n - 1),
l a każda z wartości oznacza inny typ orbitalu:
(poboczna/orbitalna) 0 – orbital s, 1 – orbital p, 2 – orbital d, 3 – orbital f.
Zatem elektrony o takich samych wartości liczb n oraz l tworzą jeden orbital (podpowłokę).

Opisuje orientację przestrzenną orbitalu, na którym znajduje się dany elektron. Może
m przyjąć wartości całkowite od –l do l, np. dla elektronu o wartości liczby kwantowej
(magnetyczna) pobocznej 2, liczba może wynosić: -2, -1, 0, 1, -2. Dlatego o l = 1, m może przyjąć wartości:
-1, 0, 1.

ms
(magnetyczna Określa spin elektronu (czyli moment wewnętrznego pędu). Przyjmuje wartość - ½ lub ½.
spinowa)

W chemii obowiązuje jeszcze jedna ważna reguła dotycząca konfiguracji elektronowej – to reguła
Hunda. Według niej, każdy atom w stanie podstawowym posiada jak największą liczbę
niesparowanych elektronów (inaczej mówiąc - jak największą liczbę poziomów orbitalnych
(naszych kwadracików) - obsadzonych tylko jednym elektronem).

Zakaz Pauliego Reguła Hudna

dobrze źle dobrze źle

Podsumowując powyższe rozważania, prawidłowy zapis elektronowy dla magnezu będzie wyglądał
następująco:

1s 2s 2p 3s

Widzimy 12 elektronów – dokładnie tyle ile posiada magnez. W tym dwa elektrony na ostatniej
powłoce (orbital 3s – powłoka M), więc również tyle ile ma magnez. Na żadnym poziomie nie
znajdują się elektrony o tym samym spinie.
Regułę Hunda dobrze obrazuje przykład tlenu:

1s 2s 2p
Na orbitalu 2p (powłoce L), widzimy dla elektrony pojedynczo obsadzające poziomy orbitalne.

9
Hierarchiczność.chmury.elektronowej
Prawie wszystko zostało już wyjaśnione. Brakuje Ci niewiele informacji i trochę praktycznych
ćwiczeń aby w pełni opanować chemię atomową.
Uporządkujmy to co zostało powiedziane: elektrony otaczające jadro składają się na chmurę
elektronową. Można w niej wyróżnić powłoki (tworzą je elektrony o takiej samej wartości liczby
n). Każda powłoka składa się z podpowłok, które przyjmują postać orbitalu: s, p, d lub f. Na
przykład powłoka K składa się z tylko jednej podpowłoki o postaci orbitalu s. Natomiast powłoka
M składa się z kilku podpowłok, wśród których są orbitale zarówno typu s, jak i p oraz d.
Elektrony, które zajmują ten sam orbital posiadają wspólną wartość liczby kwantowej l.
Każda podpowłoka w zależności od typu orbitalu, z którego się składa dzieli się na poziomy
orbitalne, a każdy z nich mogą zapełnić dwa elektrony o przeciwnym spinie.

podpowłoka/ dwie podpowłoki/

orbital (s) orbital s oraz p

1s 2s 2p poziom orbitalny

powłoka K powłoka L

Elektrony zajmują powłoki i podpowłoki w ściśle określonej kolejności. Dlatego konfiguracja

elektronowa tlenu będzie fragmentem konfiguracji elektronowej cięższego pierwiastka (o większej
liczbie elektronów), np. wapnia.
Schemat dokładnie przedstawia, jak dochodzi do zapełniania kolejnych poziomów orbitalnych.

Być może łatwiej będzie Ci zrozumieć zwyczajny zapis, dlatego taki też dla Ciebie
przygotowaliśmy:
1s, 2s, 2p, 3s, 3p, 4s, 3d, 4p, 5s, 4d, 5p, 6s, 4f, 5d, 6p, 7s, 5f, 6d …
Łatwo zauważyć regułę – niezależnie od powłoki, zapełnianie zaczyna się od orbitalu s, następnie
p, d i dalej f.
Niestety istnieją wyjątki od tej reguły. Na szczęście jest ich niewiele, a Ciebie jako maturzystę
obowiązuje znajomość wyłącznie dwóch (wytłuszczone):
Miedź, chrom, niob, molibden, technet, ruten, rod, pallad, srebro, platyna i złoto.

10
Jak wygląda konfiguracja wyjątków? Przyjrzyj się dokładnie, może sam odkryjesz anomalie:

Chrom: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s1 3d5

Miedź: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s1 3d10

Zwróć uwagę na dwa ostatnie orbitale w zapisie. Mimo iż elektron walencyjny mógłby się zmieścić
na podpowłoce 4s, ponieważ ją powinien zapełnić zgodnie z kolejnością (więc powinno być 4s2),
elektron ulega przeniesieniu na kolejną podpowłokę – 3d. Okazuje się, że w tych dwóch
przypadkach jest to energetycznie korzystniejsze dla atomu, dlatego tak się dzieje.
Jeśli masz problem ze zrozumieniem i wyobrażeniem sobie tego, rozrysuj konfigurację klatkową
dla tych pierwiastków.

UWAGA! Konfiguracje wszystkich pierwiastków z układu okresowego znajdziesz na Maturalnym

Blogu, który jest częścią naszej strony internetowej Matura100procent.pl. W razie problemów ze
zrozumieniem tematu, zachęcam Cię abyś tam zajrzał. Z pewnością znajdziesz wiele
wartościowych uwag i podpowiedzi.

Wartość głównej liczby

1 2 3 4
kwantowej

Powłoka elektronowa K L M N

Maksymalna liczba
2 8 18 32
elektronów na powłoce

Wartość pobocznej
0 0, 1 0, 1, 2 0, 1, 2, 3
liczby kwantowej

Podpowłoka elektronowa s s, p s, p, d s, p, d, f

Wartość magnetycznej -3, -2, -1, 0, 1, 2,

0 -1, 0, 1 -2, -1, 0, 1, 2
liczby kwantowej 3

Wartość magnetycznej
spinowej liczby - ½ lub ½ - ½ lub ½ - ½ lub ½ - ½ lub ½
kwantowej

Zapis.konfiguracji.–.praktyka
Teorie już znasz, czas na ćwiczenie umiejętności, bo te warunkują sukces na maturze.
Poniższe działania rozwiążemy sobie na przykładzie magnezu 12Mg.

Ćwiczenie 1. Konfiguracja powłokowa.

Skupiamy się na powłokach, więc na K, L, M, N… W przypadku magnezu do rozdysponowania
mamy 12 elektronów. Każda powłoka może pomieścić określoną liczbę elektronów opisaną

11
wzorem 2n2, gdzie n oznacza numer powłoki (powłoka K ma numer 1, powłoka N numer 4), więc
zapis dla magnezu będzie wyglądać następująco:

12Mg: K2 M8 L2

Ćwiczenie 2. Konfiguracja orbitalna.

Tym razem skupiamy się na wartościach trzech liczb kwantowych: nlm, gdzie:
n - numer powłoki (z której pochodzi orbital)
l - symbol orbitalu (s, p, d lub f)
m - liczba elektronów na orbitalu
Do rozdysponowania (niespodzianka) znów mamy 12 elektronów. Dlatego sprawa jest prosta i
zapis ma postać:

12Mg: 1s2 2s2 2p6 3s2

Ćwiczenie 3. Zapis graficzny (klatkowy) konfiguracji.

Istnieje możliwość graficznego zilustrowania konfiguracji dla wybranego pierwiastka. Aby dokonać
takiego zapisu musimy posługiwać się tzw. klatkami (każda klatka to zobrazowanie poziomu
orbitalnego)
• jedna klatka oznacza orbital typu s,
• 3 klatki oznaczają orbital typu p,
• 5 klatek to orbital typu d,
• 7 klatek to orbital typu f,
Do klatek wpisywane są strzałki (które symbolizują elektrony) o zwrocie w górę lub w dół (zwroty
oznaczają wartość spinu danego elektronu. Ważne, aby w jednej klatce znajdowały nie znalazły się
strzałki o takim samym zwrocie - TO NIEDOPUSZCZALNE - wynika to z zakazu Pauliego: w
każdej klatce mogą znajdować się maksymalnie dwie strzałki).
Zapis graficzny konfiguracji magnezu ma zatem postać:

12Mg:

1s 2s 2p 3s

Ćwiczenie 4. Konfiguracja skrócona.

Konfiguracja elektronowa niektórych pierwiastków liczy ponad kilkanaście orbitali. W związku z
tym przyjęto metodę skracania zapisu konfiguracji orbitalnej.
Procedura skracania odbywa się to według schematu:
Krok I. Określamy pełną konfigurację pierwiastka.
Załóżmy, że opisujemy konfigurację pierwiastka o dużej ilości elektronów, np. żelaza.

26Fe: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2 3d6

12
Krok II. Odnajdujemy najbliższy gaz szlachetny
Aby skrócić zapis znajdujemy żelazo w układzie okresowym i cofamy się do najbliższego helowca
– w tym przypadku jest to helowiec o nazwie argon, jego konfiguracja elektronowa to: 1s2 2s2 2p6
3s2 3p6
Krok III. Wyznaczamy część wspólną
Jak można zauważyć konfiguracja argonu pokrywa się z konfiguracją żelaza, poza dwoma
ostatnimi orbitalami – ze względu na to skrócony zapis konfiguracji żelaza ma postać:
[18Ar] 4s2 3d6
Cześć wspólną konfiguracji zastępuje się symbolem gazu szlachetnego w nawiasie kwadratowym.

13
 C Z Ę Ś Ć 1.
1.2

HYBRYDYZACJA
O.co.tutaj.chodzi?.O.nic.trudnego.
W chemii jak w każdej dziedzinie zawarty jest pewien temat, prosty, krótki i przyjemny, lecz źle
wytłumaczony staje się zmorą, która nawiedza koszmary.
Może nie brzmi to poważnie, dlatego już się poprawiam – w chemii jak w każdej dziedzinie
zawartych jest kilka takich tematów. Ale tym razem przyjrzymy się tylko jednemu – hybrydyzacji.
Dlaczego tak trudno zrozumieć hybrydyzację? Ponieważ nie jest to zjawisko, ani proces lecz
operacja matematyczna, a gdy stosuje się takie pojęcie w odniesieniu do nauki, która opiera się
bardziej na wyobrażalnych faktach może dojść do pewnych nieporozumień.
Hybrydyzację najprościej wytłumaczyć jako działanie matematyczne, które ma na celu określenie
prawdopodobnego położenia elektronu na orbitalach zhybrydyzowanych. I zanim omówimy sobie
czym są te orbitale, przypomnij sobie jak zbudowany jest atom. Jeśli pamiętasz o czym
wspominałem Ci na początku Kursu to powinieneś wiedzieć, że elektrony nie zajmują określnego
położenia wokół jądra. Możemy jedynie określić prawdopodobieństwo wystąpienia elektronu w
okolicy jądra – obszar, w którym to prawdopodobieństwo jest większe od 0 nazywamy chmurą
elektronową, a obszar, gdzie jest ono najwyższe to określony orbital. Oczywiście do obliczania ów
prawdopodobieństwa stosuje się skomplikowane formuły matematyczne, których zrozumienie
wymaga ukończenia studiów wyższych. Tak więc to trudne zadanie, a w tym momencie mówię o
pojedynczym atomie, unoszącym się gdzieś w przestrzeni. Sytuacja komplikuje się jeszcze bardziej
gdy pomyślimy o takich elektronach, które uczestniczą w tworzeniu wiązań chemicznych. Jak
określić ich prawdopodobne położenie? Niezły problem, co? Nie jeden wybitny fizyk/chemik
pomyślał w ten sposób, a kilku z nich opracowało funkcje falowe, które po przeobrażeniu
odpowiadają hybrydyzacji – czyli matematycznej metodzie określenia obszaru, gdzie występowanie
elektronu wiązania chemicznego jest prawdopodobne.

Stan.wzbudzony
Wspominałem już wcześniej czym jest stan wzbudzony. To stan atomu, kiedy elektron (lub
elektrony) ulegają przeniesieniu z orbitali o niższej energii na orbitale o wyższej energii w obrębie
tej samej powłoki celem uzyskania jak największej liczby niesparowanych elektronów – w ten
sposób atom przygotowuje się do stworzenia wiązania chemicznego z innym atomem (lub
atomami).
Węgiel – stan podstawowy:
1s 2s 2p

Promocja elektronu
(wzbudzenie):
1s 2s 2p

Węgiel* – stan wzbudzony:

1s 2s 2p

14
Hybrydyzacja
Jak widzisz na powyższej grafice – elektron może przejść z orbitalu s na orbital p. Każdy z nich ma
inny kształt i inne właściwości. Dlatego w momencie promocji, dochodzi do zhybrydyzowania
orbitali, czyli „wymieszania” – ujednolicenia ich energii i kształtu. W efekcie zamiast dwóch
orbitali otrzymujemy jeden nowy, tzw. orbital zhybrydyzowany. Możemy to przedstawić graficznie,
tak jak poniżej.
Węgiel* – stan wzbudzony:
1s orbital zhybrydyzowany sp

W zależności od tego ile i jakie orbitale biorą udział w hybrydyzacji wyróżnia się wiele typów
orbitali zhybrydyzowanych, główne z nich to:
sp – orbital powstał z hybrydyzacji jednego orbitala s i jednego orbitala p,
sp2 – powstał z hybrydyzacji orbitala s i dwóch orbitali p,
sp3 – z orbitala s i trzech orbitali p,
Orbitale zhybrydyzowane biorą udział w tworzeniu wiązań między cząsteczkami. O cząsteczce,
która posiada orbitale zhybrydyzowane mówi się, że sama jest zhybrydyzowana. W zależności od
tego jakie typy orbitali posiada (sp, sp2, itd.) można przewidzieć jej kształt.

Typ Nazwa Kąt pomiędzy

Schemat cząsteczki Nazwa kształtu cząsteczki
hybrydyzacji hybrydyzacji ligandami1 w cząsteczce

liniowa (2 atomy, żaden z

sp dygonalna nich nie jest ligandem, ani 180°
atomem centralnym)

trójkątny równoboczny (3
sp2 trygonalna 120°
ligandy)

tetraedr (4 ligandy) 109°

tetraedryczna
sp3
(tetragonalna)
piramida trygonalna (3
106°
ligandy)

kątowa (2 ligandy) 104°

Jak widać w powyższej tabelce, cząsteczka o hybrydyzacji sp3 może przyjmować trzy różne
kształty, a w każdym z nich kąt pomiędzy ligandami jest inny – jest to spowodowane obecnością

1Ligandy – tzw. podstawniki, to atomy połączone z atomem centralnym, który stanowi centrum związku. Na przykład w cząsteczce
wody atomem centralnym jest tlen, a jego ligandami dwa atomy wodoru.

15
wolnych par elektronowych przy atomie centralnym:
- w cząsteczce tetraedrycznej wszystkie elektrony są związane,
- w piramidzie trygonalnej pozostaje jedna wolna para elektronów,
- w cząsteczce kątowej pozostają dwie wolne pary elektronowe,
Wolne pary elektronowe silnie się odpychają co ma wpływ na zmniejszenie kąta między
podstawnikami. Wolne pary elektronowe odpychają też elektrony w wiązaniu σ i vice versa.

Jak.określić.hybrydyzację.cząsteczki?
To ważne pytanie, ponieważ niejednokrotnie będziesz musiał na nie odpowiedzieć, na
sprawdzianach lub maturze. Metoda, którą Ci tutaj prezentuje nie jest jedyna, ale moim zdaniem
jest najłatwiejsza, najszybsza i najprościej ją zapamiętać.

Metoda:
1. Aby określić typ hybrydyzacji w cząsteczce, pierw należy określić ile zawiera wiązań sigma
(pomiędzy ligandami i atomem centralnym) oraz ile atom centralny posiada wolnych pary
elektronowych.
2. Znając liczby należy je dodać do siebie, np. jon H3O+ posiada 3 wiązania sigma i 1 wolną parę
elektronową: 3 + 1 = 4.
3. Wynik równy 4 oznacza, że w tym jonie są 4 orbitale zhybrydyzowane – czyli sp3.
Wynik 3 odpowiada hybrydyzacji sp2, natomiast 2 – hybrydyzacji sp.

+
H

H O:

16
C Z Ę Ś Ć 2.
1.3
STECHIOMETRIA

Czym.jest.stechiometria?
Chemia to bardzo rozległa dziedzina. Obszar jej zainteresowania rozciąga się pomiędzy różnymi
rzędami wielkości, od 10-31 kg (przybliżona masa elektronu), do 10-22 kg (przybliżona masa
cząsteczki hemoglobiny). Tam, gdzie chemia uczy o najmniejszych drobinach: nukleonach lub
atomach, czerpie z fizyki. Gdy chemia zbliża się do przeciwnej granicy – dużych makrocząsteczek,
wtedy często zapożycza twierdzenia z biologii, tłumacząc organiczne funkcje substancji.
Stechiometria to nauka, która powstała przez fuzję chemii oraz matematyki. Jednak nie należy
uważać, że zawiera w sobie wszelkie formuły matematycznie, które pojawiają się w chemii. To
nauka, która skupia się na bardzo wąskim obszarze, a dokładnie…
określa stosunek ilościowy związków chemicznych w czasie trwania reakcji, tym samym pozwalając
na ustalenie postaci równania chemicznego/wzoru związku chemicznego.
Innymi słowy dąży do: ustalenia bilansu atomowego, wyznaczenia wzorów reagentów, obliczenia
składu mieszaniny poreakcyjnej lub ilości reagentów potrzebnych do przeprowadzenia reakcji.
Można powiedzieć, że stechiometria jest podstawową nauką teoretyczną potrzebną w laboratorium.
Ponieważ jeśli zechcesz przeprowadzić dowolne doświadczenie, musisz wpierw dowiedzieć się ile
substratów należy użyć aby otrzymać pożądaną ilość produktów.
W rzeczywistości, stechiometria to bardzo prosty temat, chociaż uczniowie po pierwszym kontakcie
z nim mają problemy. Moim zdaniem wynikają one z przywiązania do zasad matematyki, które
tutaj de facto są takie same, lecz ujęte w inny sposób i w inny sposób należy do nich podchodzić.
Na przykład w stechiometrii zwykle operujemy molami, czyli „porcjami” drobin podczas gdy
klasyczna matematyka nie działa w stylu: „1 porcja + 2 porcje razy 3 porcje” lecz podaje jasne
wartości składników, np. 3 + 6 · 9.
Dlatego, jeśli chcesz za pierwszym razem dobrze zrozumieć stechiometrię (a chcesz, inaczej błędne
pojęcie może się za Tobą długo ciągnąć), polecam Ci sumiennie i powoli ją przeanalizować od
podstaw, zatrzymując się przy każdej nowej informacji tak długo, aż stanie się ona dla Ciebie
oczywista, a jej zastosowanie intuicyjne. Nie ucz się na wyścigi! Wiele czynności można
wykonywać na czas, jednak uczenie się do nich nie należy. Być może, właśnie przez to jest jedną z
najszlachetniejszych.

Podstawowe.pojęcia.–.atom.i.jego.masa
Jeśli skorzystałeś z pierwszej części Kursu, powinieneś wiedzieć, że wyróżniamy masę atomową
oraz masę atomu. To podobnie brzmiące terminy, opisujące tę samą wielkość (masę) ale przy
pomocy.innych.jednostek.
Masę atomu (cząsteczki) przedstawiamy w jednostkach stosowanych na co dzień, w gramach,
rzadziej w kilogramach lub tonach. Natomiast masa atomowa (cząsteczkowa) jest wyrażona w

17
unitach [u], tych samych, które są zapisane w układzie okresowym obok liczby masowej (A)
danego pierwiastka.
A czym dokładnie jest unit i skąd się wziął? Im bardziej zagłębisz się w jakąś dziedzinę nauki,
zauważysz, że w pewnym momencie nowe zagadnienia przestają być intuicyjne. Ich mechanizmy
są odległe od zjawisk, które obserwujemy na co dzień, przez co badacze aby ułatwić nam ich nam
naukę, zrozumienie lub samym sobie – pracę nad nimi tworzą porównania, alegorie lub sztuczne
jednostki (tylko nie myl jednostek ze stałymi!). W chemii jest ich całkiem dużo. Poza unitami,
pojawiają się tu m.in. mole, o których już wspomniałem (a czym są, dowiesz się niedługo) oraz
daltony charakterystyczne.dla.biochemii.
Badacze chemii potrzebowali ustalić jednostkę masy, która będzie wystarczająco mała i
wystarczająco dużą aby opisywać drobiny takie jak atomy lub związki w prosty sposób. Gdy
chcemy obliczyć masę CO2 bez użycia unitów, będzie to wyglądać następująco:
MC = 1,992 · 10-26 kg
MO = 2,656 · 10-26 kg
MCO2 = MC + 2 · MO
MCO2 = 1,992 · 10-26kg + 2 · (2,656 · 10-26kg) = 7.304 · 10-26kg
Zapis obliczeń już na tym poziomie jest mało przejrzysty, a jakby wyglądał gdybyśmy chcieli
obliczyć masę dla maitotoksyny o wzorze sumarycznym C164H256O68S2Na2. Można dostać bólu
głowy przy takiej próbie.
Teraz zobacz jak prosto będzie to wyglądać przy użyciu unitów:
MC = 12 u
MH = 1 u
MO = 16 u
MS = 64 u
MNa = 23 u
MC164H256O68S2Na2 = 12u · 164 + 1u · 256 + 16u · 68 + 64u · 2 + 23u · 2 = 3486u
Przejrzyście i prosto. I o to chodzi. Jeśli chcesz być w czymś naprawdę dobry musisz znaleźć
sposób na uproszczenie tego.
Jak ustalono wartość dla 1 unita? Na podstawie masy izotopu węgla 12C, więc tego, którego już
zastosowaliśmy w powyższych obliczeniach. Jego masa atomu wynosi 1,992 · 10-26 kg, zaś za masę
atomową przyjęto 12u jako że jego jądro składa się z 12 nukleonów (6 protonów i 6 neutronów).
Zatem każdy proton i neutron ma masę 1u (elektron waży około 0.0005u).

1 u jest równy 1/12 masy izotopu węgla-12 (12C)

1 u ma także wartość równą 1,66 ∙ 10-27 kg lub 1,66 ∙ 10-24 g
więc 1 g = 6,02 ∙ 1023 u

18
Czym jest mol?
Czas na wprowadzenie najważniejszych informacji – czym jest mol oraz masa molowa.
Mol to jednostka liczebności materii zawierająca dokładnie 6,02214076 · 1023 obiektów
elementarnych.
Innymi słowy 1 mol to 6,02214076 · 1023 cząsteczek związku chemicznego/atomów/nukleonów.
Wprowadzenie mola do świata chemii miało podobny cel, jak w przypadku unitów – uproszczenie
zapisu i obliczeń. Przykładowo reakcję:
2 K + S → K2 S
Łatwiej będzie opisać jako syntezę z udziałem 2 moli potasu i jednego mola siarki niż przez
wyrażanie dokładnych liczb: 12.04428152 · 1023 atomów potasu reaguje z 6,02214076 ·
1023 atomami siarki.
Ale to nie wszystko. Liczba 6,02 · 1023, która odpowiada 1 molowi nie jest przypadkowa. Nazywa
się ją stałą Avogadra (NA), od nazwiska włoskiego fizyka, autora prawa, o którym opowiem w
dalszej.części.tego.tematu.
Rozwój chemii na przełomie XIX i XX wieku pozwolił odkryć pewną prostą zależność. W masie
substancji wyrażonej w gramach odpowiadającej masie atomowej/cząsteczkowej znajduje się
dokładnie.1.mol.elementów.tej.substancji.
Przypominam, że masa atomowa wodoru w przybliżeniu wynosi 1 u, węgla 12 u, tlenu 16 u. Jeśli
zbadamy próbki trzech substancji złożonych w 100% z 1 g wodoru, 12 g węgla oraz 16 g tlenu
okaże się że ich skład to kolejno: 1 mol H2, 1 mol C, 1 mole O2.
1 mol = NA = 6,02 · 1023 elementów
Nic trudnego prawda? Zwróć tylko uwagę, że chodzi tutaj o drobiny. Słowo drobina możemy
zastąpić przez: nukleon, atom, cząsteczkę co oznacza, że pojęcia mol możemy używać w
odniesieniu do różnego typu substancji. Tak jak w przykładzie wyżej, gdzie wspomniałem o 1 molu
atomów węgla C oraz o 1 molu wodoru, który występuje w formie cząsteczek dwuatomowych H2.
Jeśli na egzaminie lub sprawdzianie będziesz pisał odpowiedz ustną, odmieniał słowo mol (mola,
moli, mole…), ale gdy zapisujesz słowo mol w obliczeniach zawsze pozostawiaj je w takiej formie
– mol, ponieważ to również symbol tej jednostki, np.:
2 mol K + 1 mol S = 1 mol K2S

Masa molowa
Z pojęciem mola związana jest masa molowa, oznaczana w przeciwieństwie do zwykłej masy (m)
wielką literą M. Jej jednostką są gramy na mol [g/mol].
Masa molowa to ilość gramów substancji, która zwiera 6,02 ∙ 1023 drobin.
Jeśli 1 mol C warzy 12 g to jego masa molowa wynosi 12 g/mol.
1 mol N2 warzy 28 g, więc jego masa molowa to 28 g/mol.
1 mol H2O, który waży 18 g, posiada masę molową 18 g/mol.
W uproszczeniu można powiedzieć, że wartość masy molowej i masy atomowej/cząsteczkowej jest
taka sama. Różnią się między sobą wyłącznie jednostkami.

19
Sedno.stechiometrii
Jak widzisz, o substancjach możemy mówić na wiele sposobów. Załóżmy, że mamy przed sobą
szklankę, w której znajduje się 27 g wody H2O. Tylko na podstawie masy wyrażonej w gramach i
znajomości wzoru sumarycznego możemy wyciągnąć następujące informacje:
• skład cząsteczki: 2 atomy wodoru, 1 atom tlenu;
• masa cząsteczkowa (mcz.): 18 u;
• masa molowa cząsteczki H2O (M): 18 g/mol;
• masa substancji H2O: 27 g;
• liczba moli substancji H2O (n): 1,5 mol
• liczba cząsteczek H2O: 9,03 · 1023;
• liczba atomów wodoru: 18,06 · 1023 at. H;
• liczba atomów tlenu: : 9,03 · 1023 at. O;
• masa molowa wodoru w cząsteczce/substancji: 1 g/mol
• masa wodoru w substancji: 3 g;
• masa molowa tlenu w cząsteczce/substancji: 16 g/mol
• masa tlenu w substancji: 24 g;
• jeśli za gęstość (d) wody przyjmiemy 1 g/cm3 dodatkowo uda nam się ustalić objętość substancji:
0,037 cm3, czyli 0,000037 dm3 (litrów).
Każdą z danych można obliczyć dzięki przedstawionym wzorom:
𝐦 𝐦 𝐍 𝐕 𝐦
𝐍= ∙ 𝐍𝐀 𝐧= 𝐧= 𝐧= 𝐦=𝐧 ∙𝐌 𝐝=
𝐌 𝐌 𝐍𝐀 𝐕𝐧 𝐕

Legenda:
NA – stała Avogadra;
N – liczba drobin (atomów / cząsteczek / jonów);
M – masa molowa; [g/mol]
n – liczba moli; [mol]
m – masa próbki; [g]
V – objętość gazu/cieczy; [dm3]
Vn – objętość 1 mola gazu w warunkach normalnych; [dm3]
d – gęstość; [g/dm3]

Objętość.molowa.i.Prawo.Avogadra
Dokładność w laboratorium ma ogromne znaczenie. Dlatego przed przeprowadzeniem
eksperymentu należy obliczyć ilości substratów potrzebne do zajścia reakcji. Reagenty w postaci
ciał stałych łatwo zwarzyć. Następnie znając masę i masę molową substancji. z której zbudowany
jest reagent, łatwo przy pomocy zaprezentowanych wyżej wzorów obliczyć inne parametry
potrzebne.do.zaplanowania.reakcji.
Kiedy w doświadczaniu występuje gazowy substrat, pojawia się problem. Bo jak zwarzyć gaz?
Oczywiście jest to możliwe, ale żmudne i skomplikowane. Dlatego, na potrzeby takich przypadków
ustalono parametr nazywany objętością molową.
Objętość molowa to objętość 1 mola gazu w warunkach normalnych. Zawsze wynosi ona 22,4 dm3.

20
Co ciekawe, nieważne z jakich cząsteczek zbudowany jest gaz: H2, N2, CH4… jeśli w otoczaniu
panują warunki normalne, a ilość cząsteczek równa się 1 mol, to objętość zawsze wyniesie 22,4
dm3. Analogicznie, 2 mole gazu to 44,8 dm3 itd.
Zjawisko to zauważył i opisał na początku XIX wieku, włoski fizyk Amedeo Avogadro w
następujący sposób:
W tych samych warunkach fizycznych tj. w takiej samej temperaturze i pod takim samym ciśnieniem,
w równych objętościach różnych gazów znajduje się taka sama liczba cząsteczek.
Właśnie to sformułowanie określamy prawem Avogadra, zaś „taka sama liczba cząsteczek” to
właśnie liczba Avogadra 6,02 · 1023.
Treść prawa połowicznie zdradza czym są warunki normalne, bo przecież tylko w takich 1 mol
gazu ma objętość 22,4 dm3. To warunki fizyczne, a dokładnie:
Warunki normalne:
• temperatura = 0oC lub 273,15 K
• ciśnienie = 1013,25 hPa
UWAGA! Informacje przedstawiane na temat objętości molowej są prawdziwe i ich znajomość w
takiej formie obowiązuje Cię na egzaminie maturalnym. Musisz jednak wiedzieć, że w
rzeczywistości nie wszystkie gazy w warunkach normalnych mają taką samą objętość. Gazy, które
wpisują się w powyższy schemat to gazy doskonałe. Poza nimi istnieją gazy rzeczywiste o innej
objętości mimo warunków normlanych i składu 1 mola cząsteczek.
Gaz doskonały Gaz rzeczywisty

• cząsteczki gazu nie oddziałują ze sobą, • tzw. gaz niedoskonały,

• cząsteczki gazu traktuje się jako punkty materii o
bardzo małej objętości,
• cząsteczki poruszają się chaotycznie i zderzają się ze
sobą.
• jego cząsteczki nie są traktowane jako punkty
materialne, ale razem tworzą spójną objętość,
• cząsteczki gazu oddziałują ze sobą,
• własności dowolnego gazu doskonałego opisuje
równanie Clapeyrona.

Jak obliczyć parametry dla gazów rzeczywistych?

W tym celu wykorzystuje się równanie Clapeyrona o zapisie:
𝒑 ∙ 𝑽 = 𝒏 ∙ 𝑹 ∙ 𝑻

Legenda:
p – ciśnienie gazu; [hPa]
V – objętość gazu; [dm3]
n – ilość moli gazu; [mol]
𝒉𝑷𝒂∙𝒅𝒎𝟑
R – stała gazowa; wynosi 83,1 [ ]
𝒎𝒐𝒍∙𝑲
T – temperatura; [K]
Równanie często sprawia problem uczniom ze względu na dwie sprawy. Albo przez pomylenie
warunków normalnych ze standardowymi, albo przez pomylenie jednostek przy stałej gazowej i
wyniku.

21
Warunki standardowe często wspominane w zadaniach mają nieco inne parametry.
Warunki standardowe:
• temperatura = 20°C lub 293,15 K
• ciśnienie = 1013,25 hPa

Jednostki, w których wyraża się stałą gazową mogą ulegać zmianie. Najczęściej stosuje się
ℎ𝑃𝑎∙𝑑𝑚3
, ale niekiedy celowo dla utrudnienia zadania stopnie Kelvina zastępuje się stopniami
𝑚𝑜𝑙∙𝐾
Celsjusza, mole minimolami, dm3 przez cm3, a hPa przez Pa. Dlatego przy obliczeniach opartych o
wzór Clapeyrona zachowaj szczególną ostrożność i w razie wystąpienia innych jednostek dokonaj
odpowiednich przeliczeń, tak by pozostałe wartości, które podstawiasz do równania (np. objętość
V) były w tych samych jednostkach (zamień cm3 na dm3).

Interpretacja równania reakcji

Stechiometria jest również istotna przy interpretacji równań reakcji. Dla lepszego zrozumienia
rozważmy przykład – syntezę chlorku sodu NaCl w warunkach normalnych.

Równanie reakcji: 2 Na Cl2 2 NaCl

Atomowa 2 atomu sodu 2 atomy chloru 4 atomy

I
N Cząsteczkowa 2 cząsteczki sodu 1 cząsteczka chloru 2 cząsteczki chlorku sodu
T
E
2 mole cząsteczek chlorku
R Molowa 2 mole atomów sodu 2 mol cząsteczek chloru
P + → sodu
R
E W masach
23 g/mol sodu 35,5 g/mol chloru 58,5 g/mol chlorku sodu
T molowych
A Wagowa / w
C objętościach 46 g sodu 22,4 dm3 chloru 117 g chlorku sodu
J
A molowych
W liczbach 2 ∙ 6,02 ∙ 1023 cząsteczek 6,02 ∙ 1023 cząsteczek 2 ∙ 6,02 ∙ 1023 cząsteczek
cząsteczek sodu chloru chlorku sodu

Dysocjacja.soli
Fakt, iż sole dysocjują w roztworach wodnych sprawia, że musimy na nie szczególnie uważać
podczas interpretacji równania reakcji. Jeśli sól (np. NaCl) podczas reakcji ma styczność z wodą -
dysocjuje – rozpada się na jony (Na+ i Cl-), więc nie możemy o niej już mówić jako o cząsteczce.
Musimy ją interpretować jako zbiór anionów i kationów (zobacz schemat na następnej stronie).

22
Zapis interpretacji w zadaniach
Na maturze pojawia się wiele zadań dotyczących bezpośrednio stechiometrii lub takich, gdzie
wiedzę z nią związaną i tak musimy wykorzystać.
Pragnę przedstawić Ci kilka praktycznych rad, dotyczących takich zadań.
• W każdym zadaniu związanym ze stechiometrią mamy dane i szukane wynikające z treści zadania.
• Każde zadanie pozwala nam zapisać równanie reakcji chemicznej, które możemy poddać własnej
interpretacji.
• Rozwiązując zadanie, ważne jest poukładanie wszystkich informacji. Zgodnie z ogólnie przyjętą regułą
stosuje się poniższy sposób:

TREŚĆ ZADANIA: W wyniku reakcji sodu z chlorem powstaje sól NaCl. Oblicz, ile moli chloru
należy użyć, aby przereagowały 2 gramy sodu.
1. Rozwiązywanie rozpoczynamy od zapisanie równania reakcji.
2. Nad równanie reakcji, obok właściwych symboli pierwiastków zapisujemy dane (2 gramy Na) i
szukane (X moli Cl2).
3. Pod równaniem reakcji zapisujemy informacje wynikające z tego zapisu.

dane i szukane: 2g X mol

2 Na + Cl2 → 2 NaCl
wagowa / w objętościach molowych: 2 g sodu 22,4 dm3 5,087 g
chloru chlorku sodu

Uporządkowane informacje pozwolą nam szybko rozwiązać zadanie:

2 g Na reagują z 22,4 dm3 Cl2
22,4 dm3 gazu to 1 mol
więc należy użyć 1 mol chloru

23
C Z Ę Ś Ć 2.
1.4
RÓWNOWAGA CHEMICZNA

Kierunek.przebiegu.reakcji
Równania reakcji mają niezmienną formę. Po lewej stronie, przed strzałką zapisujemy substraty,
natomiast po strzałce – produkty. Zwrot strzałki ma za zadanie pokazywać kierunek przemian w
układzie..Ale.czy.to.rzeczywiście.takie.proste?
Wybrałeś chemię rozszerzoną, więc musisz się liczyć z tym, że do wielu zagadnień, które były dla
Ciebie proste i ładnie uporządkowane, wprowadzimy troszeczkę bałaganu.
Zapis reakcji nie oddaje dokładnie tego, jakie przemiany zachodzą w układzie, a to ze względu na
dwie przyczyny:
• po pierwsze, żadna reakcja nie przebiega z wydajnością równą 100%, co oznacza, że nie cała ilość
substratów bierze udział w reakcji, więc wśród produktów, po prawej stronie strzałki powinny
zostać zapisane związki wyjściowe (substraty), jak również półprodukty, czy kompleksy tworzące
się w czasie reakcji;
• po drugie, wiele reakcji jest odwracalnych (a teoretycznie wszystkie reakcje), dlatego strzałka
powinna posiadać dwa groty skierowane w przeciwnych kierunkach, co obrazowałoby jednoczesną
zamianę substratów w produkty i produktów w substraty.
Dlaczego oficjalnie stosuje się uproszczony zapis, taki jak przedstawiony poniżej?

2 H2 + O2 → 2 H2 O

Jeśli chodzi o pierwszy punkt, odpowiedz jest bardzo prosta – stosujemy taki zapis, ponieważ nie
ma on na celu opisania przebiegu reakcji, a jedynie jakie związki i w jakiej ilości reagują ze sobą z
wytworzeniem konkretnych produktów. Rola równania reakcji jest wyłącznie symboliczna.
Odnosząc się do drugiego punktu, proszę Cię abyś powędrował teraz do swojej pamięci i odszukał
w głowie jak najwięcej obrazów przedstawiających równania reakcji. Powinieneś przypomnieć
sobie co najmniej jedną reakcję, w zapisie której występowały dwie strzałki skierowane w
przeciwne strony. No właśnie, więc odwracalność reakcji jest często oznaczana. Jednak, wiemy że
teoretycznie każda reakcja jest odwracalna, więc dlaczego tylko przy niektórych reakcjach
stosujemy specjalnie oznaczenie ?
I tutaj docieramy do sedna naszych rozważań…

Odwracalność.reakcji.chemicznych
W teorii, każda reakcja chemiczna jest odwracalna – rozumiemy przez to, że:
Teoretycznie z wszystkich produktów można odtworzyć substraty.
Jednak większość reakcji jest odwracalna tylko w specjalnych warunkach (innych niż doszło do
przeobrażenia substratów w produkty). Zobrazujmy to na przykładzie wody (następna strona).

24
Reakcja, którą przyjmujemy za podstawę, to synteza wody:

2 H2 + O2 → 2 H2O

Do syntezy wody może dojść w warunkach normalnych, potrzebny jest jedynie inicjator reakcji w
postaci iskry elektrycznej.
Reakcja odwrotna – rozkład cząsteczki wody odbywa się w specjalnych warunkach – w
temperaturze bliskiej 4000oC.

2 H2O → 2 H2 + O2

Nie ma takiej możliwości, aby w stosunkowo krótkim czasie przeprowadzić syntezę wody, a
następnie podnieść temperaturę układu o kilka tysięcy stopni.
Z uwagi na różnice warunków, powyżej przedstawionej reakcji nie zapiszemy przy użyciu
symbolu .
Podsumowując: warunkiem użycia symbolu odwracalnej reakcji jest zachodzenie reakcji A
oraz reakcji do niej odwrotnej B w takich samych warunkach temperatury i ciśnienia.
Ogólnie przyjęło się stosowanie uproszczenia, że tylko reakcje, które możemy zapisać z użyciem
znaku nazywamy reakcjami odwracalnymi. Pozostałe, więc takie których, reakcje przeciwne
przebiegają w odmiennych warunkach – nazywamy reakcjami nieodwracalnymi.
W tabeli przedstawiono typowe procesy, które obowiązują Cię na etapie edukacji w szkole średniej.
REAKCJE ODWRACALNE REAKCJE NIEODWRACALNE

• dysocjacja słabych elektrolitów, • reakcje, w wyniku których powstaje produkt

• hydroliza soli. niedysocjujący (np. woda lub alkohol),
• reakcj,e w wyniku których wytrąca się nierozpuszczalny
osad,
• reakcje, w których produktem jest gaz, który opuszcza
środowisko reakcji.

UWAGA! Pojęcie odwracalności reakcji jest wyłącznie chemiczne. Z fizycznego punktu widzenia, żadna
reakcja nie jest odwracalna, ponieważ przy odtworzeniu substratów z produktów całkowicie zmienia się
energia wewnętrzna układu – nie jest ona równa energii wyjściowej.

Równowaga.chemiczna
To stan dotyczący wyłącznie układów, w których panują warunki umożliwiające zachodzenie
reakcji odwracalnych (np. hydrolizy soli).
O stanie równowagi chemicznej mówimy gdy:
Szybkość przemiany substratów w produkty jest równa szybkości przemiany produktów w substraty.
𝐕𝟏
𝐀+𝐁→ 𝐀𝐁
←
𝐕𝟐

25
Jeśli przyjmiemy:
𝑚𝑜𝑙
V1 – szybkość przemiany substratów w produkt; [𝑑𝑚3 ∙𝑠]
𝑚𝑜𝑙
V2 – szybkość przemiany produktu w substraty; [𝑑𝑚3 ∙𝑠]
𝑚𝑜𝑙
[AB] – stężenie produktu; [𝑑𝑚3 ]
𝑚𝑜𝑙
[A], [B] – stężenie substratów; [𝑑𝑚3 ]
k1, k2 – stałe szybkości przemian (są charakterystyczne dla każdej reakcji).

Wówczas możemy zastosować wzory:

𝐕𝟏 = 𝐤 𝟏 ∙ [𝐀𝐁] 𝐕𝟐 = 𝐤 𝟐 ∙ [𝐀] ∙ [𝐁]

Przy ich użyciu będziemy mogli obliczyć szybkość reakcji właściwej i reakcji do niej odwrotnej, po
czym je porównać. Jeśli szybkości będą równe lub różnica między nimi będzie bardzo mała –
możemy mówić o zaistnieniu stanu równowagi w układzie.

Stałą.równowagi.chemicznej
Dla reakcji przebiegających w stanie równowagi chemicznej wyróżniamy dodatkowy
współczynnik, nazywany stałą równowagi i oznaczany symbolem KC. To wielkość
charakterystyczna dla danej reakcji (i w określonych warunkach). Oblicza się ją w celu porównania
przebiegu poszczególnych reakcji. Przyjmuje się, że dana reakcja nie zachodzi wcale, jeśli wartość
jej KC jest mniejsza niż 10−14, zaś zachodzi kompletnie, gdy stała równowagi jest większa niż 1014.
Znane są jednak przypadki, gdy zakłada się występowanie równowagi nawet w warunkach, gdy
stała przekracza te wartości. W związku z tak dużym rozrzutem wartości stałych, często zamiast ich
bezpośrednich wartości stosuje się ich logarytmy, oznaczane jako pK.

Dla równania reakcji: 𝐚 𝐀 + 𝐛 𝐁 → 𝐜𝐂 + 𝐝𝐃

Wzór pozwalający obliczyć stałą równowagi ma postać:

[𝐂]𝐜 ∙ [𝐃]𝐝
𝐊𝐜 =
[𝐀]𝐚 ∙ [𝐁]𝐛
Spoglądając na poprzednie równanie reakcji (akapit „Równowaga chemiczna”) – 𝐊 𝐜 to także iloraz
𝐤𝟏 [𝐀] ∙ [𝐁]
, a więc .
𝐤𝟐 [𝐀𝐁]

Natomiast pK, czyli ujemny logarytm dziesiętny ze stałej równowagi K odwracalnych reakcji
chemicznych zapiszemy następująco:
𝒑𝑲 = −𝒍𝒐𝒈𝑲𝑪
Wyróżnia się dwa typy logarytmu:
• pKa – gdzie Ka to stałą dysocjacji kwasu; logarytm pozwala wyznaczyć moc kwasu.
• pKb – gdzie Kb to stała dysocjacji zasady; logarytm pozwala wyznaczyć moc zasady.

26
Prawo.działania.mas
Z pojęciem stałej równowagi Kc nieodłącznie związana jest reguła sformułowana w XIX wieku
przez norweskich chemików Guldberga i Waagego, nazywana przez to prawem Guldberga-
Waagego. Traktuje ono:
Szybkość reakcji chemicznej jest proporcjonalna do efektywnego stężenia wszystkich
uczestniczących w niej reagentów.
Prawo oczywiście odnosi się do reakcji przebiegających w stanie równowagi. Z powyższego,
prostego zdania można wysnuć kilka wniosków. Pozornie są one niezwiązane ze sobą, ale
wszystkie sumują się na to samo prawo.
• spadek stężenia któregokolwiek z substratów reakcji, skutkuje proporcjonalnym do spadku
spowolnieniem reakcji (nawet jeśli inne substraty występują w nadmiarze),
• aby reakcja przebiegała, stężenie każdego reagenta musi być inne niż zero. Jeśli stężenie nawet
jednego z regentów jest równe zeru, przy obecności innych reagentów – reakcja nie będzie
zachodzić,
• w reakcjach równowagowych zmiana szybkości reakcji właściwej przez użycie katalizatora
powoduje automatycznie taką samą zmianę szybkości reakcji przeciwnej.
Prawo możemy również interpretować w inny sposób – dla danej reakcji w konkretnej
temperaturze i w stanie równowagi stosunek iloczynu stężeń produktów do iloczynu stężeń
substratów jest wielkością stałą. Wówczas do jego opisu można zastosować równanie:
𝐤𝟏
𝐊𝐜 =
𝐤𝟐

Reguła.przekory
Jak śpiewał pewien artysta, przekorny los raz daje, a raz odbiera. Pod słowem przekorny
rozumiemy działanie na przekór – odwrotnie do zamierzonych skutków. Ale jeśli coś działa
zupełnie na odwrót niż byśmy tego chcieli, to również takie skutki jesteśmy w stanie przewidzieć.
Dlatego w chemii funkcjonuje reguła przekory (reguła Le Chateliera-Brauna), która opisuje
zachowanie równowagi w reakcjach odwracalnych pod wpływem działania określonych czynników
na układ.
Obszerną treść reguł możemy streścić do prostej sentencji:
Jeśli na układ znajdujący się w równowadze chemicznej działają bodźce zewnętrzne (np.; usunięcie
produktu, zmiana temperatury lub ciśnienia) to układ zacznie przeciwdziałać tym bodźcom w celu
zniesienia zmian przez nie wywołanych.
Przykładowo jeśli usuniemy z układu produkt reakcji, układ przesunie równowagę reakcji w stronę
syntezy produktów, tak odtworzyć ubytek. Lub jeśli podwyższymy temperaturę reakcji
egzotermicznej, układ przesunie równowagę reakcji w stronę syntezy substratów.

27
Wpływ poszczególnych czynników na układ zgodnie z regułą przekory przedstawia poniższa
tabela.
Dominujący
Działanie czynnika Odpowiedź układu
kierunek reakcji

dodanie substratu - zwiększenie syntezy produktów →

usunięcie produktu - zwiększenie syntezy produktów →

Zmiana stężenia
reagentów
dodanie produktu - zwiększenie syntezy substratów ←

usunięcie substratu - zwiększenie syntezy substratów ←

reakcja egzotermiczna - zwiększenie syntezy substratów ←

Wzrost
temperatury
→
reakcja endotermiczna - zwiększenie syntezy produktów

→
Vs > V p - zwiększenie syntezy produktów

Wzrost ciśnienia1

Vs < V p - zwiększenie syntezy substratów ←

Legenda:
Vs – objętość substratów
Vp – objętość produktów

1Jeśli przy zmianie ciśnienia nie zmienia się objętość reagentów, nie przesuwa się też równowaga reakcji
(więc zmiany ciśnienia mają wpływ tylko na układ, w którym znajdują się substancje gazowe).

28
C Z Ę Ś Ć 3.
1.5
REAKCJE UTLENIENIA-REDUKCJI
Czym są reakcje utleniania-redukcji?
Reakcje redoks to takie, w których ma miejsce zarówno redukcja, jak i utlenianie. Termin redoks
jest połączeniem słów redukcja i oksydacja. W praktyce każda rzeczywista reakcja, w której
następuje zmiana stopnia utlenienia atomów lub ich grup, jest reakcją redoks, gdyż każdej reakcji
redukcji musi towarzyszyć reakcja utleniania i na odwrót. Każdą reakcję redoks można także
rozpisać na pojedyncze akty utleniania i redukcji, nazywane reakcjami połówkowymi, przy czym
bilans elektronowy i masowy tych aktów musi być zerowy. Takie rozpisanie reakcji redoks pomaga
zrozumieć, co się właściwie dzieje w jej trakcie – jest to jednak zapis jedynie teoretyczny i można
traktować go jako pewien schemat dla zobrazowania zachodzących podczas reakcji przemian.
Rzeczywisty mechanizm danej reakcji jest zwykle bardziej złożony. Bardzo ważną rolę w reakcjach
redoks odgrywają utleniacze i reduktory. W celu opanowania tego tematu należy bez problemu
określać stopnie utlenienia pierwiastków.

Stopień utlenienia
To liczba elektrycznych ładunków elementarnych jaką posiadałby atom, gdyby wszystkie
utworzone przez niego wiązania były jonowe. Odbiegając od tradycyjnej definicji, stopień
utlenienia to ilość elektronów jaką atom może oddać lub przyjąć (tworząc przy tym wiązania
jonowe) w danym związku chemicznym.
Stopnie utlenienia oznacza się pionowo nad pierwiastkiem w postaci cyfry rzymskiej, jeśli wartość
stopnia jest ujemna przed cyfrą rzymską zapisuje się znak minusa (np. - V). Natomiast przy
wartościowości dodatniej nie ma konieczności zapisywania przy niej znaku plusa.
Stopień utlenienia jest wartością zmienną dla pierwiastka ale istnieje kilka podstawowych zasad,
które umożliwiają określenie go w każdej sytuacji:
1. Wszystkie pierwiastki w stanie wolnym (pojedyncze atomy metali – Fe, lub cząsteczki niemetali
– N2) mają stopień utlenienia równy 0.
2. We wszystkich związkach chemicznych:
litowce przyjmują stopień utlenienia równy I
berylowce przyjmują stopień II
fluor ma stopień utlenienia – I.
3. Wodór w większości wodorków przyjmuje stopień – I, a w pozostałych związkach zawsze I.
4. Tlen w nadtlenkach ma stopień utlenienia równy – I; w fluorku tlenu (OF2) przyjmuje stopień II
(co wynika z właściwości fluoru z punku 2.); w pozostałych związkach tlen zawsze ma stopień
utlenienia – II.
5. Suma stopni utlenienia atomów w obojętnym związku (takim, który nie jest jonem) zawsze
wynosi 0, np.:

29
CaH2 – wapń jako berylowiec ma II stopień utlenienia, zaś wodór - I, ale występuje w postaci
dwóch atomów, więc: II + ( - I) ∙ 2 = II - II = 0
6. Suma stopni utlenienia atomów w jonie odpowiada ładunkowi tego jonu, np.:
OH- – stopień utlenienia tlenu to - II, natomiast wodoru I, więc: - II + I = - I
7. Stopień utlenienia pierwiastka nie może być wyższy od maksymalnej wartościowości
pierwiastka.
8. Jeśli żadna z powyższych reguł nie pomoże określić stopnia utlenienia, wówczas istnieje
dodatkowa reguła odnosząca się do związków dwóch pierwiastków: w takim połączeniu ujemny
stopień utlenienia przyjmuje pierwiastek o większej elektroujemności.

Reakcje redoks
Termin redoks oznacza tzw. reakcje utleniania – redukcji, które charakteryzują się tym, że w czasie
ich przebiegu reagujące atomy lub jony zmieniają swoje stopnie utlenienia.
Utlenienie oznacza podwyższenie stopnia utlenienia pierwiastka. Pierwiastek, który podnosi swój
stopnień utlenienia – utlenia się i jest nazywany reduktorem (pobiera elektrony).
Natomiast redukcja oznacza obniżenie stopnia utlenienia pierwiastka. Pierwiastek obniżający swój
stopień to utleniacz (oddaje elektrony), a proces obniżania stopnia utlenienia to redukcja.
Przykład reakcji redoks:
0 III -I II -I 0
3 Mg + 2 FeCl3 → 3 MgCl2 + 2 Fe
W reakcji reduktorem jest Mg, a utleniaczem Fe (z FeCl3).

Reakcje redoks często rozpisuje się na równania połówkowe w celu zbilansowania głównego
równania reakcji (w tym przypadku jest ono już zbilansowane, ale ta technika jest opisana poniżej):
0 II
-
3 Mg - 6e → 3 Mg2+

III 0
3+ -
2 Fe + 6e → 2 Fe
Z powyższego wynika, że reduktorem może być każdy pierwiastek, który biorąc udział w reakcji
nie jest na swoim najwyższym stopniu utlenienia (więc może go podwyższyć). Natomiast
utleniaczem może być pierwiastek, który podczas reakcji nie ma najniższego dla siebie stopnia
utlenienia (więc może go obniżyć).
Reduktory Utleniacze
- wodór - H2 - kwas azotowy (V) - HNO3
- węgiel - C - kwas siarkowy (VI) - H2SO4
- nadmanganian (VII) potasu - KMnO4
- siarka - S
- proste aniony fluorowców - np. F-
- tlenek węgla - CO
- jony metali - np. Ca2+
- metale w stanie wolnym – np. Fe
- tlen atmosferyczny - O2
- sole kwasu azotowego (III) - np. KNO2
- ozon - O3
- sole kwasu siarkowego (IV) - np. Na2SO3 .
- nadtlenek wodoru - H2O2
- kwasy tlenowe z chlorem zawierające ponad 3 atomy
tlenu - np. HClO3
- dichromian potasu - K2Cr2O7.

30
Bilansowanie równania reakcji redoks
W celu wyjaśnienia sposobu jakim należy się posługiwać podczas bilansowania reakcji redoks,
posłużymy się przykładem reakcji spalania magnezu:

⃝ Mg + ⃝ O2 → ⃝ MgO

Symbol ⃝ oznacza współczynnik stechiometryczny, który trzeba ustalić.

W związku z tym, że magnez biorący udział w reakcji ma postać wolną możemy określić jego
stopień utlenienia jako 0 – podobnie tlen (wynika to z zasad opisanych w punkcie 2). Bez trudności
można również określić stopnie utlenienia pierwiastków w powstałym tlenku: magnez jako
berylowiec przyjmuje stopień II, a tlen – II.

0 0 II -II
⃝ Mg + ⃝ O2 → ⃝ MgO
Teraz należy rozpisać główne równanie na równania połówkowe:

0 II
1. Mg - 2e- → Mg – utlenianie

0 -II
2. O2 + 2e- → O – redukcja
W drugim równaniu widzimy niezgodność – przed strzałką znajdują się dwa atomy tlenu, natomiast
po strzałce tylko jeden – nasuwa się logiczne rozwiązanie problemu:

0 -II
2. O2 + 2e- → 2O
Z tą informacja możemy przewidzieć, że wartość współczynnika stechiometrycznego przed
tlenkiem będzie równa 2, a to z kolei pomoże nam określić współczynnik przed magnezem (2) oraz
przed tlenem (1). Zbilansowane równanie reakcji wygląda następująco:

2 Mg + O2 → 2 MgO
To był banalny przykład – jego zbilansowanie nie wymagało stosowania równań połówkowych, ani
nawet znajomości stopni utlenienia pierwiastków. Dla utrwalenia wiadomości i przygotowania do
trudniejszych równań przeanalizujemy jeszcze jeden przykład:

0 0 III -II
⃝ Al + ⃝S→ ⃝ Al2S3
0 III
1. Al - 3e- → Al – utlenianie

0 -II
2. S + 2e- → S – redukcja

W tym przypadku ilość elektronów pobranych przez reduktor nie odpowiada ilość elektronów
oddanych przez utleniacz – w związku z tym oba równania połówkowe musimy pomnożyć przez
takie liczby aby ilości elektronów w nich były zgodne.

31
1. Al - 3e- → Al |∙2

2. S + 2e- → S |∙3

Wówczas otrzymujemy zbilansowana równania połówkowe:

1. 2 Al - 6e- → 2 Al

2. 3 S + 6e- → 3S

Z nich bez trudu możemy przewidzieć współczynniki stechiometryczne z głównego równania

reakcji:

2 Al + 3 S → Al2S3

Reakcja dysproporcjonowania
To wyjątkowy przykład reakcji redoks, ponieważ w niej ten sam pierwiastek ulega zarówno
redukcji jak, i utlenieniu, np.:

IV V III
N2O4 + H2O → HNO3 + HNO2

Identycznie jak w zwykłych reakcjach redoks, również w reakcjach dysproporcjonowania, aby

ustalić współczynniki reakcji należy zapisać reakcje połówkowe utleniania i redukcji.

Ustalimy teraz współczynniki reakcji: X KClO3 → X KCl + X KClO4

Na początek należy wskazać stopnie utlenienia pierwiastków w reakcji:

𝐼 𝑉 − 𝐼𝐼 𝐼−𝐼 𝐼 𝑉𝐼𝐼 − 𝐼𝐼

X KClO3 → X KCl + X KClO4

Teraz można napisać reakcje połówkowe utleniania i redukcji:

1. Cl5+ - 2 e- → Cl7+ – utlenianie

2. Cl5+ + 6 e- → Cl- – redukcja

Ilość elektronów pobranych przez reduktor nie odpowiada ilość elektronów oddanych przez
utleniacz – w związku z tym oba równania połówkowe musimy pomnożyć przez takie liczby aby
ilości elektronów w nich były zgodne:

1. Cl5+ - 2 e- → Cl7+ |∙3

2. Cl5+ + 6 e- → Cl- |∙1

Otrzymujemy zbilansowane równania połówkowe:

32
1. 3 Cl5+ - 6 e- → 3 Cl7+

2. Cl5+ + 6 e- → Cl-
Na tej podstawie możemy już zapisać zbilansowane równanie rekacji:

4 KClO3 → KCl + 3 KClO4

Najważniejsze definicje
Stopień utlenienia – umowne przypisanie ładunku atomom, do ich zapisu najczęściej używane są
cyfry rzymskie oraz zero. Łączy się on bezpośrednio z budową atomu i położeniem pierwiastka w
układzie okresowym, np. chlor leży w 17. grupie, zatem na powłoce walencyjnej posiada 7
elektronów. Aby osiągnąć oktet musiałby pobrać jeden elektron albo oddać ich siedem. Z tego
powodu najniższym możliwym stopniem utlenienia tego pierwiastka jest -I, a najwyższym +VII.
Podczas ustalania stopni utleniania w związkach, należy traktować je jakby miały budowę jonową.
W cząsteczce obojętnej suma stopni utlenienia pierwiastków musi równać się zeru. W przypadku
jonów stopnień utlenienia jest równy ładunkowi jonu, np. Fe3+ przyjmuje +III stopnień utlenienia.
Pierwiastki w stanie wolnym (np.: Cu, Cl2, Mg) mają zawsze stopień utlenienia równy 0. Fluor w
związkach zawsze przyjmuje stopień I. Wodór w większości tworzonych związków występuje na
stopniu utlenienia +I. Wyjątkiem są wodorki litowców i berylowców, w których przyjmuje stopnień
-I (np.: LiH, NaH, BeH2). Tlen w związkach zazwyczaj występuje na -II stopniu utlenienia. Inne
możliwe stopnie utleniania to -I w nadtlenkach (H2O2, BaO2); +I w ponadtlenkach (KO2).
Wartościowość – liczba wiązań, którymi dany pierwiastek łączy się z innymi atomami, do zapisu
używane są cyfry rzymskie. W związkach jonowych wartościowość jest równa ładunkowi jonów.
Maksymalna wartościowość pierwiastków grup głównych wobec tlenu jest równa numerowi
jedności grupy. Maksymalna wartościowość wobec wodoru pierwiastków grup głównych od 1. do
14 jest równa numerowi jedności grupy. W przypadku grup 15.-18. wartościowość maksymalną
oblicza się przez odjęcie numeru grupy od 18, np. maksymalna wartościowość w grupie 15. to III
(18 − 15 = 3).
W większości związków wartościowość odpowiada stopniowi utlenienia pierwiastka. Należy
pamiętać, że przy określaniu wartościowości wartości muszą być dodatnie.
Np. NH3 - wartościowość N = III CaCl2 - wartościowość Ca = II
- stopnień utlenienia N = -III - stopnień utlenienia Ca = +II
- wartościowość H = I - wartościowość Cl = I
- stopnień utleniania H = +I - stopnień utleniania Cl = -I

Reduktor – cząsteczka powodująca zajście reakcji redukcji. Podczas reakcji zwiększa swój stopień
utleniania, czyli ulega utlenieniu. W reakcji oddaje swoje elektrony.
Utleniacz – cząsteczka powodująca zajście reakcji utleniania, w reakcji obniża swój stopień
utlenienia, czyli ulega redukcji – pobiera elektrony.

33
Reakcja redoks – reakcja, w której pierwiastki zmieniają swoje stopnie utlenienia poprzez
pobieranie i oddawanie elektronów. Reakcje utleniania i redukcji muszą zachodzić równocześnie.
Proces utleniania – proces oddawania elektronów przez pierwiastki i tym samym zwiększenie
stopnia utlenienia.
Proces redukcji – proces pobierania elektronów przez pierwiastek i zmniejszenie stopnia utlenienia
tego pierwiastka.
Silne utleniacze – substancje, które z łatwością pobierają elektrony w reakcji redoks. Podczas
przyłączania elektronów wykazują duże potencjały standardowe redoks.
Przykładami silnych utleniaczy są:
• niemetale w stanie wolnym, fluorowce (Cl2, Br2)
• chlor w HClO3, HClO4
• O22- w H2O2
• ołów w PbO2
• azot w HNO3
• siarka w stężonym H2SO4
• mangan w KMnO4
• chrom w K2CrO7.
Aktywność metali. Metale różnią się między innymi zdolnością wypierania wodoru z kwasów.
Nazywane jest to aktywnością. Im aktywniejszy metal, tym łatwiej oddaje on elektrony. Aktywność
poszczególnych metali określa się na podstawie szeregu elektrochemicznego metali. Im wyżej w
nim położony metal, tym łatwiej oddaje elektrony, zatem łatwiej się utlenia i jest aktywniejszy
chemicznie. Analogicznie, im niżej metal leży w szeregu aktywności, tym jest mniej aktywny
chemicznie oraz łatwiej ulega redukcji.
Kwasy utleniające:
• kwas azotowy (V) HNO3
• kwas chlorowy (V) HClO3
• kwas chlorowy (VII) HClO4
• kwas chromowy (VI) H2CrO4
• stężony kwas siarkowy (VI) H2SO4.

Kwasy nieutleniające:
• rozcieńczony roztwór H2SO4
• kwasy beztlenowe – HCl, HBr, HI, HF, HCN
• kwasy organiczne – HCOOH, CH3COOH
• kwas fosforowy (V) H3PO4.

Cu, Ag, Hg, Au – w szeregu elektrochemicznym znajdują się poniżej wodoru, mogą reagować
tylko z kwasami tlenowymi:

H2 SO4 (stęż.) + metal → sól + SO2 + woda

34
Cu + 2 H2 SO4 (stęż.) → CuSO4 + SO2 + 2 H2 O

HNO3 (rozc.) + metal → sól + NO + woda

3 Cu + 8 HNO3 (rozc.) → 3 Cu(NO3 )2 + 2 NO + 4 H2 O

HNO3 (stęż.) + metal → sól + NO2 + woda

Cu + 4 HNO3 (stęż.) → Cu(NO3 )2 + 2 NO2 + 2 H2 O

Korozja – powszechnie znane zjawisko stopniowego niszczenia materiałów. Wyróżnia się dwa
typy tego zjawiska – korozja chemiczna oraz elektrochemiczna.
Korozja chemiczna – spowodowana jest działaniem gazów (tlen, tlenki azotu, tlenki siarki) oraz
cieczy nieprzewodzących prądu. Substancje te reagują na powierzchni materiału niszcząc go.
Zachodzi bez udziału wody.
Korozja elektrochemiczna – zachodzi pod wpływem wody. W wyniku działania wody i tlenu na
powierzchni żelaza powstaje brunatny osad – mieszanina Fe(OH)2, Fe(OH)3, tlenków oraz
węglanów żelaza, znana jako rdza. Spowodowana jest reakcjami redoks na granicy metalu z
roztworem; tworzy się tam ogniwo galwaniczne i zachodzą w nim następujące reakcje:
𝑎𝑛𝑜𝑑𝑎 (𝑢𝑡𝑙𝑒𝑛𝑖𝑎𝑛𝑖𝑒) 𝐹𝑒 → 𝐹𝑒 2+ + 2𝑒

𝑘𝑎𝑡𝑜𝑑𝑎 (𝑟𝑒𝑑𝑢𝑘𝑐𝑗𝑎) 2 𝐻2 𝑂 + 𝑂2 + 4𝑒 → 4 𝑂𝐻 −
Następnie zachodzą reakcje prowadzące do powstania rdzy:

𝐹𝑒 2+ + 2 𝑂𝐻 − → 𝐹𝑒(𝑂𝐻)2
𝑝𝑜𝑤𝑖𝑒𝑡𝑟𝑧𝑒 𝑝𝑜𝑤𝑖𝑒𝑡𝑟𝑧𝑒, 𝐶𝑂2
𝐹𝑒(𝑂𝐻)2 → 𝐹𝑒(𝑂𝐻)3 → 𝑤ę𝑔𝑙𝑎𝑛𝑦, 𝑡𝑙𝑒𝑛𝑘𝑖 ż𝑒𝑙𝑎𝑧𝑎(𝐼𝐼), 𝑡𝑙𝑒𝑛𝑘𝑖 ż𝑒𝑙𝑎𝑧𝑎(𝐼𝐼𝐼)
Rdza powoduje niszczenie właściwości metalicznych materiałów, co prowadzi do zniszczenia
maszyn i narzędzi. Powstała warstwa rdzy oraz sole takie jak NaCl, CaCl2 przyspieszają dalszą
korozję metali. Aby zapobiegać korozji powierzchnię można pokryć:
• warstwą metalu i większej aktywności od żelaza, np.: cynkiem, glinem, chromem
(galwanizowanie),
• warstwą farby, lakieru, emalii lub smoły aby ograniczyć wpływ wody i powietrza na metal,
• metalami o niższym potencjale standardowym od żelaza – będą one utlenione w pierwszej
kolejności (protektory),
• warstwą azotanu(V), fosforanu(V), związkami arsenu lub niklu – związki te utleniają
powierzchnię metalu tworząc zabezpieczającą warstwę tlenku lub innego trudno rozpuszczalnego
związku (inhibitory korozji).

35
Elektroliza – reakcja odwrotna do reakcji w ogniwach galwanicznych zachodząca po dostarczeniu
do układu prądu elektrycznego. Zachodzi w elektrolizerze zbudowanym z elektrod zanurzonych w
roztworze wodnym, z podłączonym źródłem prądu stałego. Napięcie prądu musi być wyższe od
sumy siły elektromotorycznej ogniwa (SEM) i nadnapięcia elektrolizy (η) zależnego od materiałów
użytych do budowy elektrod, porowatości powierzchni, temperatury oraz użytego elektrolitu. 𝑈 =
𝑆𝐸𝑀 + 𝜂

Elektrolizie ulegają sole, kwasy, wodorotlenki, stopione sole.

Katoda – elektroda połączona z ujemnym biegunem źródła prądu, zachodzi na niej reakcja
redukcji. Reakcjom w pierwszej kolejności ulegają kationy metali mniej aktywnych od glinu,
następnie jony H+ i woda.
Anoda – połączona z dodatnim biegunem, zachodzi na niej utlenianie. Najpierw reagują aniony
kwasów beztlenowych, potem jony OH- i woda.

Elektroliza wody – 2 𝐻2 𝑂 + 2 𝑒̅ → 𝐻2 + 2 𝑂𝐻 −

Np. 𝐶𝑢𝐶𝑙2 → 𝐶𝑢2+ + 2 𝐶𝑙 −

𝑘𝑎𝑡𝑜𝑑𝑎 𝐶𝑢2+ + 2 𝑒̅ → 𝐶𝑢

𝑎𝑛𝑜𝑑𝑎 2 𝐶𝑙 − → 𝐶𝑙2 + 2 𝑒̅

36
C Z Ę Ś Ć 4.
1.6

ALKOHOLE
Nazwa alkohol powszechnie kojarzy się z procesem zwanym fermentacją. Już w dawnych czasach
produkcja wina czy piwa była związana z otrzymywaniem alkoholu etylowego. Alkohole to wielka
grupa związków organicznych określanych jako pochodne węglowodorów. Ze względu na ich
różnorodność możemy dokonać trzech różnych podziałów: ze względu na nasycenie – nasycone i
nienasycone, ze względu na liczbę grup funkcyjnych – jednowodorotlenowe i wielowodorotlenowe
oraz ze względu na rzędowość atomów węgla – I rzędowe, II rzędowe i III rzędowe.

Alkohole
To tak zwane jednofunkcyjne pochodne węglowodorów. Jednofunkcyjne, ponieważ w swoich
cząsteczkach poza szkieletem węglowym posiadają jeden rodzaj grupy funkcyjnej – w tym
przypadku jest to grupa hydroksylowa (wodorotlenowa) –OH.

Jak wspomniano wyżej, alkohole ulegają systematyce ze względu na ilość grup –OH w cząsteczce:

W zależności od tego z iloma atomami węgla połączony jest węgiel, który wiąże grupę
hydroksylową, można wyróżnić alkohole:

A także ze względu na rodzaj wiązań:

37
Alkohole..monohydroksylowe
To związki, które są pochodnymi węglowodorów. W ich cząsteczce jeden z atomów wodoru został
zastąpiony przez grupę hydroksylową R-OH. Grupa ta łączy się tylko z węglami posiadającymi
pojedyncze wiązania. Węgle w cząsteczce alkoholu mogą mieć postać łańcucha lub cyklicznego
pierścienia.
Wzór ogólny szeregu homologicznego alkoholi monohydroksylowych to:

𝐂𝐧 𝐇𝟐𝐧+𝟏 𝐎𝐇
- gdzie n to liczba atomów węgla w cząsteczce.

Nazwa Wzór strukturalny

Metanol CH3OH
Etanol CH3CH2OH
Propanol CH3CH2CH2OH
Butanol CH3CH2CH2CH2OH
Pentanol CH3CH2CH2CH2CH2OH

Łatwo zauważyć, że każdy kolejny homolog zostaje wzbogacony o grupę -CH2-.

Nazwę alkoholu monohydorksylowego tworzy się podobnie jak nazwy węglowodorów; ważne jest
aby na końcu nazwy zapisać końcówkę –ol. A także, jeżeli to konieczne oznaczyć lokautem
położenie grupy –OH. Nazwy alkoholi można też tworzyć od nazw węglowodorów, od których się
wywodzą – wówczas odpowiednio odmienioną nazwę węglowodoru należy poprzedzić wyrazem
alkohol (np. C2H5OH to etanol lub alkohol etylowy).
Gdy numerujemy atomy węgla w cząstce alkoholu (na przykład, jeśli występują wiązania
wielokrotne), należy pamiętać, że węgiel połączony z grupą hydroksylową ma zawsze jak najniższy
numer.

Np. CH2 = CH – CH2OH propen-1-ol

Otrzymywanie alkoholi monohydroksylowych

1. w wyniku utlenienia alkanów:
katalizator
2 CH4 + O2 → 2 CH3OH

2. po przed uwodnienie alkenów:

katalizator
C2H4 + H2O → C2H5OH

W przypadku bardziej skomplikowanych substratów, należy pamiętać o regule Markownikowa,

która mówi o tym, że w przypadku niesymetrycznych cząsteczek wodór przyłącza się do bardziej
uwodornionego węgla.

38
 𝐻+
CH2-CH-CH3 + H2O → CH3-CH(OH)-CH3

3. w wyniku reakcji fluorowcoalkanów z zasadami:

CH3Cl + KOH → CH3OH + KCl

4. alkohol metylowy (metanol) popularnie otrzymuje się z syntezy tlenku węgla (II) i wodoru w
odpowiednich warunkach:
katalizator
CO + 2 H2 → CH3OH

5. etanol można uzyskać w procesie nazywanym fermentacją alkoholową:

katalizator
C6H12O6 → 2 C2H5OH + 2 CO2

Substratem tego procesu jest glukoza, a katalizatorem enzym nazywany zymazą.

Właściwości i reakcje charakterystyczne na przykładzie etanolu

Etanol jest bezbarwną cieczą o charakterystycznym zapachu. Ulega procesom spalania – tak jak
reszta alkoholi. Jest dobrze rozpuszczalny w wodzie – a jego roztwory mają odczyn obojętny
(ponieważ alkohole nie dysocjują). Im cząsteczką alkoholu ma więcej atomów węgla tym gorzej
rozpuszcza się w wodzie, a gęstość alkoholu rośnie (alkohole zawierające powyżej 12 atomów
węgla są nierozpuszczalne).

Aktywne metale (takie jak np. sód, potas, wapń i magnez) są w stanie wyprzeć wodór z cząsteczki
alkoholu (dokładniej – z grupy –OH), dlatego wyniku reakcji alkoholi z metalami powstają
alkoholany (związki o charakterze soli i odczynie zasadowym):

2 C2H5OH + 2 Na → 2 C2H5ONa + H2

W wyniku reakcji alkoholi z kwasem chlorowodorowym powstają fluorowcoalkany i woda:

C2H5OH + HCl → C2H5Cl + H2O

Reakcja ma podobny przebieg, gdy kwas jest zastąpiony HBr lub HI.
Alkohole monohydorksylowe ulegają także charakterystycznej reakcji odwodnienia (to typ reakcji
eliminacji):
Al2 O3
C2H5OH → C2H4 + H2O

W wyniku odwodnienia może powstać alken lub związek nazywany eterem – wówczas
katalizatorem reakcji jest kwas siarkowy (VI):
H2 SO4
2 C2H5OH → C4H10O + H2O

39
Podczas mieszania alkoholu i wody powstaje roztwór, którego objętość jest mniejsza od łącznej
odętości mieszanych substratów – to zjawisko nazywane jest kontrakcją i spowodowane jest
tworzeniem się wiązań wodorowych pomiędzy cząsteczkami wody i cząsteczkami alkoholu.

Alkohole, w których występują wiązania wodorowe mają duże temperatury wrzenia pomimo małej
masy cząsteczkowej, a temperatura wrzenia obniża się, jeżeli w cząsteczce związku obecne
są rozgałęzienia grupa -OH alkoholi wpływa na ich właściwości polarne.

Alkohole..polihydroksylowe
To związki zawierające w cząsteczce więcej niż jedna grupę –OH, a każda z nich połączona jest z
innym atomem węgla. W tym rozdziale zostaną omówione właściwości tylko dwóch związków z
podanej grupy – glikolu (etano-1,2-diol) i gliceryny (glicerol, propano-1,2,3-triol).

Nazwy alkoholi polihydroksylowych tworzy się tak samo jak alkoholi monohydroksylowych,
jednak przed końcówką –ol określa się liczbę grup –OH przez stosowanie liczebników (np. –di-, -
tri-).

Właściwości i reakcje charakterystyczne na przykładzie glikolu i gliceryny

Alkohole polihydroksylowe można otrzymywać przez:

1. reakcję difluorowcoalkanów z zasadami:

C2H4Cl2 + 2 NaOH → C2H4(OH)2 + 2 NaCl

2. glikol najczęściej jest otrzymywany w wyniku dwuetapowego procesu:

I. 2 C2H2 + O2 → 2 C2H4O

II. C2H4O + H2O → C2H4(OH)2

40
Alkohole polihydroksylowe reagują także z aktywnymi metalami tworząc alkoholany. Ulegają też
reakcjom spalania, ale przede wszystkim reagują z wodorotlenkiem miedzi (II), co pozwala je
odróżnić od alkoholi monohydroksylowych. W wyniku reakcji Cu(OH)2 z alkoholem
polihydroksylowym powstaje szafirowy roztwór.

Alkohole wielowodorotlenowe mają większe właściwości kwasowe, niż alkohole

jednowodorotlenowe. Gliceryna reaguje z kwasem azotowym , tworząc triazotan (V) glicerolu
(nitroglicerynę) według reakcji:

Właściwości zasadowe uwidaczniają się podczas reakcji, gdzie gliceryna i glikol reagują
z metalami alkalicznymi tworząc alkoholany: gliceryniany i glikolany:

Gliceryna i glikol reagują z wodorotlenkami lub tlenkami metali ciężkich (np. CuO) dając
alkoholany:

Glikol etylenowy ulega także utlenieniu do kwasu szczawiowego:

Rzędowość alkoholi
Jak wspomniano wcześniej, wyróżniamy alkohole I-rzędowe, II-rzędowe oraz III-rzędowe.

Gdzie R, R1 oraz R2 to dowolne łańcuchy węglowodorowe.

Rzędowość alkoholu określamy poprzez sprawdzenie z jaką ilością węgla łączy się węgiel, przy
którym stoi grupa OH.

• Jeżeli węgiel, przy którym stoi grupa OH łączy się z jednym węglem wtedy alkohol jest I-
rzędowy.

41
• Jeżeli węgiel, przy którym stoi grupa OH łączy się z dwoma węglami wtedy alkoloh jest II-
rzędowy.

• Jeżeli węgiel, przy którym stoi grupa OH łączy się z trzema węglami wtedy alkoloh jest III-
rzędowy.

Temat rzędowości alkoholi jest bardzo ważny w aspekcie syntezy innych pochodnych
węglowodorów: aldehydów i ketonów. Powstają one podczas utleniania alkoholi: I – rzędowych
(produktem reakcji jest aldehyd) lub II – rzędowych (produktem reakcji jest keton).

Alkohole I-rzędowe:
𝑡𝑒𝑚𝑝.
R-CH2-OH + [O] → R-CHO + H2O – produktem reakcji jest aldehyd.
[O] – tlen ze słabego utleniacza, przykładowo tlenku miedzi (II) lub dichromianu (VI) potasu w
środowisku kwasu siarkowego (VI).

Alkohole II – rzędowe:
𝑡𝑒𝑚𝑝.
R-CHR1-OH + [O] → R-COR1 + H2O – produktem reakcji jest keton.

Alkohole III-rzędowe:
𝑡𝑒𝑚𝑝.
R-CR’R”-OH + [O] → nie zachodzi
Reakcja nie zachodzi, co jest związane z faktem braku atomu wodoru przy atomie węgla
połączonym z grupą hydroksylową.

Alkohole ulegają także reakcji estryfikacji. Jest to reakcja alkoholu z kwasem karboksylowym. W
wyniku tego połączenia powstają estry:

Zastosowanie alkoholi
Alkohole mają szerokie zastosowanie. Zarówno pozytywne , jak i negatywne. Alkohole o mniejszej
masie cząsteczkowej ("niższe") stosuje się powszechnie jako rozpuszczalniki, substancje
zapobiegające zamarzaniu i ekstrahenty. Alkohole "wyższe", np. alkohol etylowy, wykorzystuje się
jako środki zapobiegające pienieniu i substancje przeciwdziałające odparowywaniu cieczy w
zbiornikach. Największe jednak znaczenie ma wykorzystanie alkoholi jako półproduktów w
syntezach, ponieważ w stosunkowo prosty sposób można je przekształcić w wiele różnorodnych
związków organicznych.
Z negatywnych skutków wyróżnić można działanie metanolu. Jest związkiem silnie toksycznym,
silną trucizną. Picie lub wdychanie par metanolu grozi śmiercią. Dawka śmiertelna to 30-200 cm3.
Ślepota następuje po spożyciu 4-15 cm3). Kolejnym homologiem jest alkohol etylowy, który
towarzyszy człowiekowi jako używka praktycznie od zarania dziejów w społeczeństwach
zorganizowanych.
95-procentowy wodny roztwór alkoholu etylowego zwany jest popularnie spirytusem. W języku

42
potocznym, gdy mówi się o alkoholu, ma się na myśli alkohol etylowy zawarty w napojach
alkoholowych, tzw. wysoko– i nisko– procentowych, np. wódce, winie, koniaku, piwie. Etanol
niszczy białko oraz jest substancją, której spożycie powoduje zamroczenie.
Alkohole stosować można także w płynach do czyszczenia oraz dezynfekcji, do preparatów higieny
osobistej, np. płyny po goleniu, wody kolońskie, zmywacze do paznokci, dezodoranty do ciała i
stóp, a także żele, lakiery i środki do pielęgnacji włosów.
Alkohole znajdują się także w płynach samochodowych, np. borygo i petrygo stosowanych w
chłodnicach.

43
C Z Ę Ś Ć 2.
2.1
STECHIOMETRIA

Czym.jest.stechiometria?
Chemia to bardzo rozległa dziedzina. Obszar jej zainteresowania rozciąga się pomiędzy różnymi
rzędami wielkości, od 10-31 kg (przybliżona masa elektronu), do 10-22 kg (przybliżona masa
cząsteczki hemoglobiny). Tam, gdzie chemia uczy o najmniejszych drobinach: nukleonach lub
atomach, czerpie z fizyki. Gdy chemia zbliża się do przeciwnej granicy – dużych makrocząsteczek,
wtedy często zapożycza twierdzenia z biologii, tłumacząc organiczne funkcje substancji.
Stechiometria to nauka, która powstała przez fuzję chemii oraz matematyki. Jednak nie należy
uważać, że zawiera w sobie wszelkie formuły matematycznie, które pojawiają się w chemii. To
nauka, która skupia się na bardzo wąskim obszarze, a dokładnie…
określa stosunek ilościowy związków chemicznych w czasie trwania reakcji, tym samym pozwalając
na ustalenie postaci równania chemicznego/wzoru związku chemicznego.
Innymi słowy dąży do: ustalenia bilansu atomowego, wyznaczenia wzorów reagentów, obliczenia
składu mieszaniny poreakcyjnej lub ilości reagentów potrzebnych do przeprowadzenia reakcji.
Można powiedzieć, że stechiometria jest podstawową nauką teoretyczną potrzebną w laboratorium.
Ponieważ jeśli zechcesz przeprowadzić dowolne doświadczenie, musisz wpierw dowiedzieć się ile
substratów należy użyć aby otrzymać pożądaną ilość produktów.
W rzeczywistości, stechiometria to bardzo prosty temat, chociaż uczniowie po pierwszym kontakcie
z nim mają problemy. Moim zdaniem wynikają one z przywiązania do zasad matematyki, które
tutaj de facto są takie same, lecz ujęte w inny sposób i w inny sposób należy do nich podchodzić.
Na przykład w stechiometrii zwykle operujemy molami, czyli „porcjami” drobin podczas gdy
klasyczna matematyka nie działa w stylu: „1 porcja + 2 porcje razy 3 porcje” lecz podaje jasne
wartości składników, np. 3 + 6 · 9.
Dlatego, jeśli chcesz za pierwszym razem dobrze zrozumieć stechiometrię (a chcesz, inaczej błędne
pojęcie może się za Tobą długo ciągnąć), polecam Ci sumiennie i powoli ją przeanalizować od
podstaw, zatrzymując się przy każdej nowej informacji tak długo, aż stanie się ona dla Ciebie
oczywista, a jej zastosowanie intuicyjne. Nie ucz się na wyścigi! Wiele czynności można
wykonywać na czas, jednak uczenie się do nich nie należy. Być może, właśnie przez to jest jedną z
najszlachetniejszych.

Podstawowe.pojęcia.–.atom.i.jego.masa
Jeśli skorzystałeś z pierwszej części Kursu, powinieneś wiedzieć, że wyróżniamy masę atomową
oraz masę atomu. To podobnie brzmiące terminy, opisujące tę samą wielkość (masę) ale przy
pomocy.innych.jednostek.
Masę atomu (cząsteczki) przedstawiamy w jednostkach stosowanych na co dzień, w gramach,
rzadziej w kilogramach lub tonach. Natomiast masa atomowa (cząsteczkowa) jest wyrażona w

4
unitach [u], tych samych, które są zapisane w układzie okresowym obok liczby masowej (A)
danego pierwiastka.
A czym dokładnie jest unit i skąd się wziął? Im bardziej zagłębisz się w jakąś dziedzinę nauki,
zauważysz, że w pewnym momencie nowe zagadnienia przestają być intuicyjne. Ich mechanizmy
są odległe od zjawisk, które obserwujemy na co dzień, przez co badacze aby ułatwić nam ich nam
naukę, zrozumienie lub samym sobie – pracę nad nimi tworzą porównania, alegorie lub sztuczne
jednostki (tylko nie myl jednostek ze stałymi!). W chemii jest ich całkiem dużo. Poza unitami,
pojawiają się tu m.in. mole, o których już wspomniałem (a czym są, dowiesz się niedługo) oraz
daltony charakterystyczne.dla.biochemii.
Badacze chemii potrzebowali ustalić jednostkę masy, która będzie wystarczająco mała i
wystarczająco dużą aby opisywać drobiny takie jak atomy lub związki w prosty sposób. Gdy
chcemy obliczyć masę CO2 bez użycia unitów, będzie to wyglądać następująco:
MC = 1,992 · 10-26 kg
MO = 2,656 · 10-26 kg
MCO2 = MC + 2 · MO
MCO2 = 1,992 · 10-26kg + 2 · (2,656 · 10-26kg) = 7.304 · 10-26kg
Zapis obliczeń już na tym poziomie jest mało przejrzysty, a jakby wyglądał gdybyśmy chcieli
obliczyć masę dla maitotoksyny o wzorze sumarycznym C164H256O68S2Na2. Można dostać bólu
głowy przy takiej próbie.
Teraz zobacz jak prosto będzie to wyglądać przy użyciu unitów:
MC = 12 u
MH = 1 u
MO = 16 u
MS = 64 u
MNa = 23 u
MC164H256O68S2Na2 = 12u · 164 + 1u · 256 + 16u · 68 + 64u · 2 + 23u · 2 = 3486u
Przejrzyście i prosto. I o to chodzi. Jeśli chcesz być w czymś naprawdę dobry musisz znaleźć
sposób na uproszczenie tego.
Jak ustalono wartość dla 1 unita? Na podstawie masy izotopu węgla 12C, więc tego, którego już
zastosowaliśmy w powyższych obliczeniach. Jego masa atomu wynosi 1,992 · 10-26 kg, zaś za masę
atomową przyjęto 12u jako że jego jądro składa się z 12 nukleonów (6 protonów i 6 neutronów).
Zatem każdy proton i neutron ma masę 1u (elektron waży około 0.0005u).

1 u jest równy 1/12 masy izotopu węgla-12 (12C)

1 u ma także wartość równą 1,66 ∙ 10-27 kg lub 1,66 ∙ 10-24 g
więc 1 g = 6,02 ∙ 1023 u

5
Czym jest mol?
Czas na wprowadzenie najważniejszych informacji – czym jest mol oraz masa molowa.
Mol to jednostka liczebności materii zawierająca dokładnie 6,02214076 · 1023 obiektów
elementarnych.
Innymi słowy 1 mol to 6,02214076 · 1023 cząsteczek związku chemicznego/atomów/nukleonów.
Wprowadzenie mola do świata chemii miało podobny cel, jak w przypadku unitów – uproszczenie
zapisu i obliczeń. Przykładowo reakcję:
2 K + S → K2 S
Łatwiej będzie opisać jako syntezę z udziałem 2 moli potasu i jednego mola siarki niż przez
wyrażanie dokładnych liczb: 12.04428152 · 1023 atomów potasu reaguje z 6,02214076 ·
1023 atomami siarki.
Ale to nie wszystko. Liczba 6,02 · 1023, która odpowiada 1 molowi nie jest przypadkowa. Nazywa
się ją stałą Avogadra (NA), od nazwiska włoskiego fizyka, autora prawa, o którym opowiem w
dalszej.części.tego.tematu.
Rozwój chemii na przełomie XIX i XX wieku pozwolił odkryć pewną prostą zależność. W masie
substancji wyrażonej w gramach odpowiadającej masie atomowej/cząsteczkowej znajduje się
dokładnie.1.mol.elementów.tej.substancji.
Przypominam, że masa atomowa wodoru w przybliżeniu wynosi 1 u, węgla 12 u, tlenu 16 u. Jeśli
zbadamy próbki trzech substancji złożonych w 100% z 1 g wodoru, 12 g węgla oraz 16 g tlenu
okaże się że ich skład to kolejno: 1 mol H2, 1 mol C, 1 mole O2.
1 mol = NA = 6,02 · 1023 elementów
Nic trudnego prawda? Zwróć tylko uwagę, że chodzi tutaj o drobiny. Słowo drobina możemy
zastąpić przez: nukleon, atom, cząsteczkę co oznacza, że pojęcia mol możemy używać w
odniesieniu do różnego typu substancji. Tak jak w przykładzie wyżej, gdzie wspomniałem o 1 molu
atomów węgla C oraz o 1 molu wodoru, który występuje w formie cząsteczek dwuatomowych H2.
Jeśli na egzaminie lub sprawdzianie będziesz pisał odpowiedz ustną, odmieniał słowo mol (mola,
moli, mole…), ale gdy zapisujesz słowo mol w obliczeniach zawsze pozostawiaj je w takiej formie
– mol, ponieważ to również symbol tej jednostki, np.:
2 mol K + 1 mol S = 1 mol K2S

Masa molowa
Z pojęciem mola związana jest masa molowa, oznaczana w przeciwieństwie do zwykłej masy (m)
wielką literą M. Jej jednostką są gramy na mol [g/mol].
Masa molowa to ilość gramów substancji, która zwiera 6,02 ∙ 1023 drobin.
Jeśli 1 mol C warzy 12 g to jego masa molowa wynosi 12 g/mol.
1 mol N2 warzy 28 g, więc jego masa molowa to 28 g/mol.
1 mol H2O, który waży 18 g, posiada masę molową 18 g/mol.
W uproszczeniu można powiedzieć, że wartość masy molowej i masy atomowej/cząsteczkowej jest
taka sama. Różnią się między sobą wyłącznie jednostkami.

6
Sedno.stechiometrii
Jak widzisz, o substancjach możemy mówić na wiele sposobów. Załóżmy, że mamy przed sobą
szklankę, w której znajduje się 27 g wody H2O. Tylko na podstawie masy wyrażonej w gramach i
znajomości wzoru sumarycznego możemy wyciągnąć następujące informacje:
• skład cząsteczki: 2 atomy wodoru, 1 atom tlenu;
• masa cząsteczkowa (mcz.): 18 u;
• masa molowa cząsteczki H2O (M): 18 g/mol;
• masa substancji H2O: 27 g;
• liczba moli substancji H2O (n): 1,5 mol
• liczba cząsteczek H2O: 9,03 · 1023;
• liczba atomów wodoru: 18,06 · 1023 at. H;
• liczba atomów tlenu: : 9,03 · 1023 at. O;
• masa molowa wodoru w cząsteczce/substancji: 1 g/mol
• masa wodoru w substancji: 3 g;
• masa molowa tlenu w cząsteczce/substancji: 16 g/mol
• masa tlenu w substancji: 24 g;
• jeśli za gęstość (d) wody przyjmiemy 1 g/cm3 dodatkowo uda nam się ustalić objętość substancji:
0,037 cm3, czyli 0,000037 dm3 (litrów).
Każdą z danych można obliczyć dzięki przedstawionym wzorom:
𝐦 𝐦 𝐍 𝐕 𝐦
𝐍= ∙ 𝐍𝐀 𝐧= 𝐧= 𝐧= 𝐦=𝐧 ∙𝐌 𝐝=
𝐌 𝐌 𝐍𝐀 𝐕𝐧 𝐕

Legenda:
NA – stała Avogadra;
N – liczba drobin (atomów / cząsteczek / jonów);
M – masa molowa; [g/mol]
n – liczba moli; [mol]
m – masa próbki; [g]
V – objętość gazu/cieczy; [dm3]
Vn – objętość 1 mola gazu w warunkach normalnych; [dm3]
d – gęstość; [g/dm3]

Objętość.molowa.i.Prawo.Avogadra
Dokładność w laboratorium ma ogromne znaczenie. Dlatego przed przeprowadzeniem
eksperymentu należy obliczyć ilości substratów potrzebne do zajścia reakcji. Reagenty w postaci
ciał stałych łatwo zwarzyć. Następnie znając masę i masę molową substancji. z której zbudowany
jest reagent, łatwo przy pomocy zaprezentowanych wyżej wzorów obliczyć inne parametry
potrzebne.do.zaplanowania.reakcji.
Kiedy w doświadczaniu występuje gazowy substrat, pojawia się problem. Bo jak zwarzyć gaz?
Oczywiście jest to możliwe, ale żmudne i skomplikowane. Dlatego, na potrzeby takich przypadków
ustalono parametr nazywany objętością molową.
Objętość molowa to objętość 1 mola gazu w warunkach normalnych. Zawsze wynosi ona 22,4 dm3.

7
Co ciekawe, nieważne z jakich cząsteczek zbudowany jest gaz: H2, N2, CH4… jeśli w otoczaniu
panują warunki normalne, a ilość cząsteczek równa się 1 mol, to objętość zawsze wyniesie 22,4
dm3. Analogicznie, 2 mole gazu to 44,8 dm3 itd.
Zjawisko to zauważył i opisał na początku XIX wieku, włoski fizyk Amedeo Avogadro w
następujący sposób:
W tych samych warunkach fizycznych tj. w takiej samej temperaturze i pod takim samym ciśnieniem,
w równych objętościach różnych gazów znajduje się taka sama liczba cząsteczek.
Właśnie to sformułowanie określamy prawem Avogadra, zaś „taka sama liczba cząsteczek” to
właśnie liczba Avogadra 6,02 · 1023.
Treść prawa połowicznie zdradza czym są warunki normalne, bo przecież tylko w takich 1 mol
gazu ma objętość 22,4 dm3. To warunki fizyczne, a dokładnie:
Warunki normalne:
• temperatura = 0oC lub 273,15 K
• ciśnienie = 1013,25 hPa
UWAGA! Informacje przedstawiane na temat objętości molowej są prawdziwe i ich znajomość w
takiej formie obowiązuje Cię na egzaminie maturalnym. Musisz jednak wiedzieć, że w
rzeczywistości nie wszystkie gazy w warunkach normalnych mają taką samą objętość. Gazy, które
wpisują się w powyższy schemat to gazy doskonałe. Poza nimi istnieją gazy rzeczywiste o innej
objętości mimo warunków normlanych i składu 1 mola cząsteczek.
Gaz doskonały Gaz rzeczywisty

• cząsteczki gazu nie oddziałują ze sobą, • tzw. gaz niedoskonały,

• cząsteczki gazu traktuje się jako punkty materii o
bardzo małej objętości,
• cząsteczki poruszają się chaotycznie i zderzają się ze
sobą.
• jego cząsteczki nie są traktowane jako punkty
materialne, ale razem tworzą spójną objętość,
• cząsteczki gazu oddziałują ze sobą,
• własności dowolnego gazu doskonałego opisuje
równanie Clapeyrona.

Jak obliczyć parametry dla gazów rzeczywistych?

W tym celu wykorzystuje się równanie Clapeyrona o zapisie:
𝒑 ∙ 𝑽 = 𝒏 ∙ 𝑹 ∙ 𝑻

Legenda:
p – ciśnienie gazu; [hPa]
V – objętość gazu; [dm3]
n – ilość moli gazu; [mol]
𝒉𝑷𝒂∙𝒅𝒎𝟑
R – stała gazowa; wynosi 83,1 [ ]
𝒎𝒐𝒍∙𝑲
T – temperatura; [K]
Równanie często sprawia problem uczniom ze względu na dwie sprawy. Albo przez pomylenie
warunków normalnych ze standardowymi, albo przez pomylenie jednostek przy stałej gazowej i
wyniku.

8
Warunki standardowe często wspominane w zadaniach mają nieco inne parametry.
Warunki standardowe:
• temperatura = 20°C lub 293,15 K
• ciśnienie = 1013,25 hPa

Jednostki, w których wyraża się stałą gazową mogą ulegać zmianie. Najczęściej stosuje się
ℎ𝑃𝑎∙𝑑𝑚3
, ale niekiedy celowo dla utrudnienia zadania stopnie Kelvina zastępuje się stopniami
𝑚𝑜𝑙∙𝐾
Celsjusza, mole minimolami, dm3 przez cm3, a hPa przez Pa. Dlatego przy obliczeniach opartych o
wzór Clapeyrona zachowaj szczególną ostrożność i w razie wystąpienia innych jednostek dokonaj
odpowiednich przeliczeń, tak by pozostałe wartości, które podstawiasz do równania (np. objętość
V) były w tych samych jednostkach (zamień cm3 na dm3).

Interpretacja równania reakcji

Stechiometria jest również istotna przy interpretacji równań reakcji. Dla lepszego zrozumienia
rozważmy przykład – syntezę chlorku sodu NaCl w warunkach normalnych.

Równanie reakcji: 2 Na Cl2 2 NaCl

Atomowa 2 atomu sodu 2 atomy chloru 4 atomy

I
N Cząsteczkowa 2 cząsteczki sodu 1 cząsteczka chloru 2 cząsteczki chlorku sodu
T
E
2 mole cząsteczek chlorku
R Molowa 2 mole atomów sodu 2 mol cząsteczek chloru
P + → sodu
R
E W masach
23 g/mol sodu 35,5 g/mol chloru 58,5 g/mol chlorku sodu
T molowych
A Wagowa / w
C objętościach 46 g sodu 22,4 dm3 chloru 117 g chlorku sodu
J
A molowych
W liczbach 2 ∙ 6,02 ∙ 1023 cząsteczek 6,02 ∙ 1023 cząsteczek 2 ∙ 6,02 ∙ 1023 cząsteczek
cząsteczek sodu chloru chlorku sodu

Dysocjacja.soli
Fakt, iż sole dysocjują w roztworach wodnych sprawia, że musimy na nie szczególnie uważać
podczas interpretacji równania reakcji. Jeśli sól (np. NaCl) podczas reakcji ma styczność z wodą -
dysocjuje – rozpada się na jony (Na+ i Cl-), więc nie możemy o niej już mówić jako o cząsteczce.
Musimy ją interpretować jako zbiór anionów i kationów (zobacz schemat na następnej stronie).

9
Zapis interpretacji w zadaniach
Na maturze pojawia się wiele zadań dotyczących bezpośrednio stechiometrii lub takich, gdzie
wiedzę z nią związaną i tak musimy wykorzystać.
Pragnę przedstawić Ci kilka praktycznych rad, dotyczących takich zadań.
• W każdym zadaniu związanym ze stechiometrią mamy dane i szukane wynikające z treści zadania.
• Każde zadanie pozwala nam zapisać równanie reakcji chemicznej, które możemy poddać własnej
interpretacji.
• Rozwiązując zadanie, ważne jest poukładanie wszystkich informacji. Zgodnie z ogólnie przyjętą regułą
stosuje się poniższy sposób:

TREŚĆ ZADANIA: W wyniku reakcji sodu z chlorem powstaje sól NaCl. Oblicz, ile moli chloru
należy użyć, aby przereagowały 2 gramy sodu.
1. Rozwiązywanie rozpoczynamy od zapisanie równania reakcji.
2. Nad równanie reakcji, obok właściwych symboli pierwiastków zapisujemy dane (2 gramy Na) i
szukane (X moli Cl2).
3. Pod równaniem reakcji zapisujemy informacje wynikające z tego zapisu.

dane i szukane: 2g X mol

2 Na + Cl2 → 2 NaCl
wagowa / w objętościach molowych: 2 g sodu 22,4 dm3 5,087 g
chloru chlorku sodu

Uporządkowane informacje pozwolą nam szybko rozwiązać zadanie:

2 g Na reagują z 22,4 dm3 Cl2
22,4 dm3 gazu to 1 mol
więc należy użyć 1 mol chloru

10
C Z Ę Ś Ć 2.
2.2
ROZTWORY WODNE

Czym.są.mieszaniny?
Jak nazwa wskazuje mieszanina to zmieszane ze sobą
substancje, co najmniej dwie lub więcej. Każda z substancji
zachowuje swoje właściwości, dlatego tworzenie
mieszaniny nie jest reakcją chemiczną lecz procesem
fizycznym. Gdyby zaszła reakcja, doszłoby do powstania
nowej substancji o odmiennych właściwościach.
Mieszaniny dzielimy na jednorodne (homogeniczne) oraz
niejednorodne (heterogeniczne). Substancji składających
się na mieszaninę jednorodną nie można odróżnić za Ilustr. 2.2.1. Sok –
pomocą wzroku lub prostych urządzeń (takich jak lupa czy mieszanina jednofazowa.

mikroskop). Przykładami mieszaniny jednorodnej są:

powietrze, stopy metali, sól rozpuszczona
w.wodzie.
Substancje składające się na mieszaninę niejednorodną
można rozróżnić za pomocą wzroku, a przykładem takiej
mieszaniny jest żwir, czy rozsypane klocki.
Składniki mieszaniny zarówno homogenicznej, jak i
heterogenicznej można rozdzielić metodami fizycznymi
takimi jak: odparowywanie, sączenie, krystalizacja,
destylacja, dekantacja czy chromatografia.
Ilustr. 2.2.2. Krople tłuszczu w wodzie –
Substancje, które tworzą mieszaninę i mające ten sam stan widoczne dwie fazy mieszaniny.
fizyczny (stan skupienia, gęstość, itp.) nazywane są fazą
(np. powietrze to jednofazowa mieszanina gazów, zaś woda z olejem jest mieszaniną dwufazową –
różnica gęstości ciesz).

Jednorodna.mieszanina,.czyli.roztwór
Mieszaniny jednorodne dwóch lub więcej substancji nazywamy roztworami. Jedna z substancji
(występująca w ilościowej przewadze) stanowi rozpuszczalnik, pozostałe natomiast określamy jako
substancje.rozpuszczone.
Na lekcjach w szkole średniej, zgodnie z podstawą programową głównie omawia się roztwory
wodne, czyli takie, w których rozpuszczalnikiem jest woda. Wielkość cząsteczki H2O to w
przybliżeniu 10-9 m. Wielkość cząsteczek substancji rozpuszczonej w wodzie może być różna.
Dlatego stanowi ona kryterium podziału roztworów na: właściwe, koloidalne oraz zawiesiny.
Różnice między nimi prezentuje tabelka na następnej stronie.

11
 Roztwór właściwy Koloid Zawiesina

Rozmiary cząsteczek substancji Rozmiary cząstek wahają się w Cząstki mają rozmiar większy od 10-7
rozpuszczonej są mniejsze niż 10-9 przedziale od 10-9 do 10-7 metra. metra.
metra.

Np. woda z solą nieorganiczną (NaCl). Np. mleko lub inny roztwór białka. Np. woda z mąką (skrobią).

10-6 m to 1 µm (mikrometr) = 0,000 001 m

10-9 m to 1 nm (nanometr) = 0,000 000 001 m
10-7 m to 100 nm = 0,000 000 1 m

Właściwości.koloidu
Roztwory (układy) koloidalne stanowią specyficzny rodzaj roztworów. Przejawiają cechy, które
znacząco odróżniają je od roztworów właściwych oraz zawiesin. Fakt ten determinuje wielkość
cząsteczek rozpuszczonych, który waha się od 1 do 100 nanometrów.
W przypadku koloidów substancje rozpuszczoną często określa się jako fazę rozporoszoną, zaś
rozpuszczalnik.jako.fazę.rozpraszającą.
Każda z tych substancji może mieć dowolny stan skupienia. Ponieważ kombinacji jest aż 9,
większość koloidów posiada dodatkowe nazwy:
Faza rozproszona
Stan skupienia
Gaz Ciesz Ciało stałe
Gaz - Areozol Dym
Faza Ciesz Piana Emulsja Zol
rozpraszająca Ciało
Piana stała Emulsja stała Zol stały
stałe

Często stosuje się uproszczone zasady nazewnictwa, zgodnie z którymi:

• kiedy rozpuszczalnikiem jest gaz, koloid jest nazywany aerozolem,
• kiedy rozpuszczalnikiem jest ciecz – zwyczajnie koloidem,
• kiedy rozpuszczalnikiem jest ciało stałe – pirozolem.
Emulsja – to koloid, w którym zarówno substancją rozpraszającą, jak i rozproszoną są ciecze.
Ponieważ cząsteczki fazy rozproszonej są duże, emulsje ulegają powolnemu rozdzielenu na
składniki. Przykładem emulsji jest mleko, majonez lub dowolna mieszanina wody z olejem.
Zol – to koloid, w którym ciało stałe zostało rozproszone w cieczy. Roztwór może ulec kondensacji
(tzw. koagulacji/zagęszczeniu) i utworzyć żel - ta przemiana jest odwracalna - żel zamienia się w
zole w procesie peptyzacji.
Roztwory koloidalne można rozpoznać dzięki efektowi Tyndalla – polega on na przepuszczeniu
smugi światła przez naczynie z koloidem. Światło zostaje rozproszone (przez cząsteczki substancji
rozproszonej – ponieważ są na tyle duże, aby mogły oddziaływać na światło) w wyniku czego
powstaje charakterystyczny stożek światła, nazywany stożkiem Tyndalla.

12
 Roztwór koloidalny Roztwór właściwy
efekt Tyndalla brak efektu

Rozpuszczalność
Termin, który stanowi nagłówek tego akapitu jest trudny do zdefiniowania. Dlatego przedstawię Ci
dwie równoległe definicję, które są ze sobą zgodne i poniekąd stanowią swoje dopełnienie.
Zgodnie z IUPAC rozpuszczalność to:
maksymalna ilość substancji jaką można rozpuścić w 100 gramach rozpuszczalnika w danych
warunkach temperatury i ciśnienia.
Ale rozpuszczalność możemy określić także jako:
zdolność substancji chemicznych do rozpuszczania się w rozpuszczalniku, tworząc mieszaninę
homogeniczną – roztwór jednorodny.
Niezależnie od tego jak zdefiniujemy ten termin, o rozpuszczalności możemy powiedzieć, że:
• jest charakterystyczna dla każdej substancji (rozpuszczonej jak i rozpuszczalnika),
• zależy od temperatury – wraz z nią wzrasta,
• rozpuszczalność gazów wyjątkowo zależy od ciśnienia i temperatury (przy wzroście temperatury
rozpuszczalność maleje).
Roztwór, w którym w danych warunkach rozpuszczono maksymalną ilość substancji (która wynika
z wartości jego rozpuszczalności) jest nazywany roztworem nasyconym. Natomiast taki, w którym
można jeszcze rozpuścić pewną ilość substancji (nim zostanie spełniona wartość rozpuszczalności)
jest nazywany roztworem nienasyconym.
Zarówno roztwór nasycony może przechodzić w nienasycony, jak i na odwrót. Zabiegi
laboratoryjne, które mogą sprzyjać przejściom ujęto na poniższym schemacie (nie dotyczy
roztworów.gazów):

• obniżenie temperatury roztworu

• usunięcie pewnej ilości rozpuszczalnika
• dodanie do roztworu substancji rozpuszczonej
Nienasycony

Nasycony

• podwyższenie temperatury roztworu

• dodanie rozpuszczalnika do roztworu
• wykrystalizowanie z roztworu substancji rozpuszczonej

13
Stężenie.roztworów
Stężenie to miara pozwalająca określić ilość substancji rozpuszczonej w określonej masie lub
objętości roztworu. I ponownie zwracam uwagę – substancji rozpuszczonej – bo gdy przyjdzie nam
określić stężenie roztworu z osadem, więc takiego, do którego wprowadzono zbyt wiele substancji,
przekraczając próg rozpuszczalności i część ciała stałego w cele nie uległa rozpuszczeniu, wtedy
stężenie będzie dotyczyć wyłącznie substancji rozpuszczonej w roztworze, a osad nie zostanie
wzięty pod uwagę. Proszę Cię, abyś to zapamiętał, ponieważ to częsty haczyk w maturalnych
zadaniach.
Dlaczego stężenie jest miarą? Ponieważ możemy wyrażać je na różne sposoby. W szkole średniej
poznajesz:
• stężenie procentowe, którego jednostką są procenty – określa zawartość procentową substancji
rozpuszczonej w roztworze.
• stężenie molowe, którego jednostką są mole na dm – określa liczbę moli substancji
3

rozpuszczonej w 1 dm3 roztworu.

Stężenie procentowe Stężenie molowe

Liczba gramów substancji rozpuszczona w roztworze; Liczba moli substancji rozpuszczonej w przeliczeniu na
wyrażona w procentach [%]: 1 dm3 roztworu; jest wyrażane w [mol/dm3]:

𝐦𝐬 𝐧
𝐂𝐩 = ∙ 𝟏𝟎𝟎% 𝐂𝐦 =
𝐦𝐫 𝐕𝐫

Cp – stężenie procentowe [%] Cm – stężenie molowe [mol/dm3]

ms – masa substancji rozpuszczonej w roztworze [g] n – liczba moli substancji rozpuszczonej [mol]
mr – masa roztworu (suma masy substancji Vr – objętość roztworu [dm3]
rozpuszczonej i masy rozpuszczalnika) [g]

Stężenie procentowe można wyliczyć ze stężenia molowego i na odwrót – wystarczy posługiwać

się dwoma wzorami. Poniżej zapisałem krótkie zdania, które pomogą Ci utrwalić formuły
matematyczne – to naprawdę przydatne, ponieważ nie znajdziesz ich w Karcie Wzorów podczas
egzaminu maturalnego!
𝐂𝐩 ∙ 𝐝𝐫 𝐂𝐦 ∙ 𝐌 ∙ 𝟏𝟎𝟎%
𝐂𝐦 = 𝐂𝐩 =
𝟏𝟎𝟎% ∙ 𝐌 𝐝𝐫
Czerwone pomidory dojrzewają przez 100 Miesięcy. Czasami Mam 100 pomysłów na dzień.

Częstym zadaniem w laboratorium jest mieszanie roztworów. Aby przewidzieć jaki skład będzie
mieć otrzymana mieszanina lub jakie proporcje zastosować stosuje się tzw. regułę mieszania:

𝐂𝐩𝟏 ∎ 𝐦𝐫𝟏 = |𝐂𝐩𝟐 − 𝐂% |

∎ 𝐂% ∎
𝐂𝐩𝟐 ∎ 𝐦𝐫𝟐 = |𝐂𝐩𝟏 − 𝐂% |

Gdzie:
Cp1 i Cp2 – to stężenia procentowe dwóch, mieszanych roztworów,
C% – stężenie procentowe otrzymanego roztworu,
mr1 i mr2 – masy roztworów początkowych.

14
 ZWIĄZKI NIEORGANICZNE

NAZWA WZÓR SUMARYCZNY WZÓR STRUKTURALNY

Tlenek wodoru (woda) H2O

Tlenek węgla (IV) CO2

Tlenek węgla (II) CO

Tlenek siarki (IV) SO2

Tlenek siarki (VI) SO3

Tlenek azotu (I) N2O

Tlenek azotu (II) NO

Tlenek azotu (III) N2O3

Tlenek azotu (IV) NO2

10
 Tlenek azotu (V) N2O5

Tlenek chloru (I) Cl2O

Tlenek chloru (III) Cl2O3

Tlenek chromu (III) Cr2O3

Tlenek chromu (VI) CrO3

Tlenek sodu Na2O

Nadtlenek sodu Na2O2

11
 Tlenek potasu K2O

Tlenek wapnia CaO

Tlenek magnezu MgO

Tlenek żelaza (III) Fe2O3

Tlenek glinu (III) Al2O3

Nadtlenek wodoru H2O2

Cząsteczka tlenu O2

Cząsteczka ozonu O3

12
C Z Ę Ś Ć 4.
4.7
KWASY KARBOKSYLOWE I MYDŁA

Kwasy karboksylowe są grupą związków organicznych bezpośrednio syntezowaną z

węglowodorów, alkoholi lub aldehydów. Dzielą się one na niższe kwasy karboksylowe (krótkie
łańcuchy węglowe) oraz wyższe kwasy karboksylowe (łańcuchy węglowe składające się z
kilkunastu atomów węgla). Z wyższych kwasów karboksylowych otrzymać można mydła
powszechnie stosowane w życiu codziennym. Mydła można podzielić na sodowe (twarde, o białej
barwie) i potasowe (półpłynne o szarym zabarwieniu). Zarówno kwasy jak i mydła znajdują
szerokie zastosowanie w wielu ważnych gałęziach przemysłu, a także wykorzystuje się je do dalszej
syntezy, np. tłuszczy.

Kwasy..karboksylowe
Kwasy karboksylowe, czyli związki, które składają się z grupy węglowodorowej (alkilowej,
cyklicznej lub aromatycznej) i połączonej z nią grupy karboksylowej -COOH. Te, które posiadają
wiele grup karboksylowych (polikarboksylowe) nazywamy organicznymi, a te które posiadają tylko
jedną (monokarboksylowe) - kwasami alkanowymi. W tym rozdziale skupimy się na omówieniu
zagadnień związanych z kwasami monokarboksylowymi.

Kwasy alkanowe tworzą szereg homologiczny o wzorze ogólnym:

𝐂𝐧 𝐇𝟐𝐧+𝟏 𝐂𝐎𝐎𝐇
- gdzie n oznacza liczbę atomów węgla i jest większe lub równe 0.

Najprostszym kwasem karboksylowym jest kwas metanowy (mrówkowy), dla którego n = 0, a więc
nie zawiera żadnych atomów węgla. Jego wzór sumaryczny to HCOOH (obok grupy karboksylowej
pojawia się jeden atom wodoru). W tabeli poniżej podano nazwy systematyczne i zwyczajowe
kwasów, dla których n mieści się w zakresie 0 do 9 oraz od 15 do 17.

HCOOH kwas metanowy (mrówkowy)

CH3COOH kwas etanowy (octowy)
C2H5COOH kwas propanowy (propionowy)
C3H7COOH kwas butanowy (masłowy)
C4H9COOH kwas pentanowy (walerianowy)
C5H11COOH kwas heksanowy (kapronowy)
C6H13COOH kwas heptanowy (enantowy)
C7H15COOH kwas oktanowy (kaprylowy)
C8H17COOH kwas nonanowy (pelargonowy)
C9H19COOH kwas dekanowy (kaprynowy)
C15H31COOH kwas heksadekanowy (palmitynowy)
C16H33COOH kwas heptadekanowy (margarynowy)
C17H35COOH kwas oktanodekanowy (stearynowy)

43
Nazwy kwasów karboksylowych tworzy się z nazw węglowodorów (które zawierają w swoim
łańcuchu tyle samo atomów węgla co cząsteczka kwasu) dodając do nich końcówkę –owy, a
wszystko poprzedzając wyrazem kwas (np. C3H7COOH – ma tyle samo węgli co butan, więc jest to
– kwas butanowy) - u kwasów zawierających pierścienie cykliczne (nie aromatyczne) stosuje się
końcówkę –karboksylowy (np. C6H11COOH – całościowo zawiera 7 węgli, ale ma pierścień
cykliczny który zawiera ich tylko 6 – tak jak heksan, więc jest to kwas
cykloheksanokarboksylowy). Węgle numerujemy kolejno rozpoczynając od atomu węgla
należącego do grupy karboksylowej.

Otrzymywanie kwasów karboksylowych

Istnieją 4 powszechne metody syntezy kwasów alkanowych:

1. reakcja odpowiedniego węglowodoru z tlenem (w obecności katalizatora):

katalizator
2 CH4 + 3 O2 → 2 HCOOH + 2 H2O

2. utlenianie alkoholi I-rzędowych przez nadmanganian (VII) potasu:

CH3OH + KMnO4 → HCOOH + MnO2 + KOH + H2O

3. utlenianie aldehydu w próbie Tollensa:

HCHO + Ag2O → HCOOH + 2 Ag

4. utlenianie aldehydu w próbie Trommera:

CH3CHO + 2 Cu(OH)2 → CH3COOH + Cu2O + 2 H2O

Dodatkowo kwas metanowy otrzymuje się specyficzną metodą, która składa się z dwóch etapów:

I. CO + NaOH → HCOONa
H2 SO4
II. HCOONa → HCOOH

Z kolei kwas octowy powstaje przez utlenienie (przy udziale katalizatora) aldehydu octowego:
katalizator
2 CH3CHO + O2 → 2 CH3COOH

A także stanowi produkt złożonego procesu, nazywanego fermentacją octową:

katalizator
C2H5OH + O2 → CH3COOH + H2O

44
Właściwości..kwasów..karboksylowych
Kwasy karboksylowe są mało lotne. Wraz ze wzrostem wielkości cząsteczki wzrastają temperatury
topnienia i wrzenia kwasów karboksylowych. Wszystkie kwasy łatwo krystalizują. Kwasy
zawierające od 1 do 4 atomów węgla w cząsteczce mieszają się z wodą w każdym stosunku, a
zawierające do 12 atomów węgla w cząsteczce, rozpuszczają się dobrze w alkoholu. Niższe kwasy
karboksylowe są cieczami o ostrym zapachu, kwasy o średniej wielkości są oleistymi cieczami o
przykrej woni, a kwasy długołańcuchowe ciałami stałymi lub cieczami w zależności od stopnia
nienasycenia. Kwasy karboksylowe są aktywnymi chemicznie związkami, a ich właściwości
chemiczne wynikają z obecności grupy karboksylowej.

Niższe kwasy karboksylowe ulegają reakcji dysocjacji, np.:

CH3COOH → CH3COO - + H +

1 cząsteczka kwasu octowego dysocjuje na 1 anion octanowy i 1 kation wodorowy.

Wyższe kwasy karboksylowe nie ulegają dysocjacji. Można stwierdzić, że aktywność chemiczna
kwasów maleje ze wzrostem długości łańcucha węglowego.

Kwasy karboksylowe reagują z zasadami, tlenkami metali i metalami tworząc sole.

Reakcja z zasadami, np.:

CH3COOH + NaOH → CH3COONa + H2O

W reakcji kwasu octowego z zasadą sodową powstaje octan sodu i woda

Wyższe kwasy - tłuszczowe, w reakcji z zasadami, tworzą sole nazywane mydłami, np. mydło
sodowe - stearynian sodu:

C17H35COOH + NaOH → C17H35COONa + H2O

Reakcja z tlenkami metali, np.:

2 HCOOH + CuO → (HCOO)2Cu + H2O

W reakcji kwasu mrówkowego z tlenkiem miedzi (II), powstaje mrówczan miedzi (II) i woda.

Reakcja z metalami, np.:

CH3COOH + Mg → (CH3COO)2Mg + H2

W reakcji kwasu octowego z magnezem, powstaje octan magnezu i wodór.

Grupę hydroksylową karboksylu można dość łatwo zastąpić chlorem, grupą aminową bądź
resztą alkoholową otrzymując chlorki kwasowe, amidy i estry.

45
W reakcji kwasu octowego z chlorkiem fosforu (V), otrzymujemy chlorek acetylu i kwas
fosforowy (III):

CH3COOH + PCl5 → CH3COCl + H3PO3

Działając amoniakiem na chlorek acetylu (chlorek kwasu octowego), otrzymujemy amid kwasu
octowego - acetamid:

CH3COCl + NH3 → CH3CONH2

Działając alkoholem metylowym na kwas octowy, otrzymujemy ester - octan metylu:

CH3COOH + CH3OH → CH3COOCH3 + H2O

Kwasy karboksylowe ulegają dehydratacji - odłączeniu cząsteczki wody. W wyniku reakcji

powstają bezwodniki kwasów, np.: w wyniku odłączenia cząsteczki wody od dwóch cząsteczek
kwasu octowego, otrzymujemy bezwodnik kwasu octowego:

CH3COOH + HOOCH3C → CH3COOCH3C + H2O

Szczególnie łatwo ulegają tej reakcji kwasy dikarboksylowe.

Kwasy aromatyczne
To specyficzna grupa kwasów karboksylowych, w których grupa karboksylowa jest bezpośrednio
przyłączona do pierścienia aromatycznego. Najprostszym kwasem aromatycznym jest kwas
benzoesowy:

Wyróżnić można także następujące kwasy:

46
Najpopularniejszym konserwantem żywności jest benzoesan sodu, który jest solą sodową kwasu
benzoesowego.

C6H5COOH + NaOH → C6H5COONa + H2O

Wyższe kwasy karboksylowe

To kwasy o długich łańcuchach węglowych z parzystą liczbą atomów węgla; są nazywane kwasami
tłuszczowymi, ponieważ można wyodrębnić je z tłuszczy.

Wyróżniamy m.in.:

kwas heksadekanowy
C15H31COOH nasycony; białe ciało stałe
(palmitynowy)

C17H35COOH kwas oktadekanowy (stearynowy) nasycony; białe ciało stałe

nienasycony (wiązanie
kwas oktadek-9-enowy podwójne miedzy
C17H33COOH
(oleinowy) 9. a 10. atomem węgla); żółta
ciecz

Kwasy tłuszczowe możemy podzielić na nasycone i nienasycone według poniższego schematu:

Wyższe kwasy karboksylowe podobnie jak niższe ulegają reakcją spalania:

C17H35COOH + 26 O2 → 18 CO2 + 18 H2O

Kwas palmitynowy i stearynowy mogą brać udział w substytucji, np.:

2C17H35COOH + 2Mg → 2C17H35COOMg + H2

47
Natomiast kwas oleinowy, który ma wiązanie wielokrotne ulega reakcji addycji:

C17H33COOH + H2 → C17H35COOH

Wszystkie te trzy kwasy tworzą sole, które nazywamy mydłami.

Mydła
Jak wspomniano wcześniej, mydła to sole wyższych kwasów karboksylowych. Powstają w wyniku
reakcji kwasu z zasadą:

C17H35COOH + NaOH → C17H35COONa + H2O

Z uwagi na to, że w syntezie bierze udział słaby kwas organiczny (odczyn obojętny) i mocna
zasada, mydła maja odczyn lekko zasadowy.

Mydła powstałe z NaOH są białe i twarde, natomiast te z syntezy KOH – szare i półpłynne. W
cząsteczkach mydeł można wyróżnić 2 części:
-hydrofobową – lipidofilowa; niepolarna; część, która jest odpychana przez wodę; to grupa
węglowodorowa;
-hydrofilową – lipidofobowa; polarna; przyciągana przez wodę; to COO— wraz z kationem metalu
(np. Na+ lub K+)

Poniżej schematycznie przedstawiono budowę cząsteczki mydła: ogonek – główka.

Ze względu na swoją budowę, mydła mają właściwości piorące. Jak widać, cząsteczka mydła
składa się z części hydrofilowej - zwilżanej przez wodę i hydrofobowej - nie zwilżanej przez wodę.
Tak zbudowana substancja nosi nazwę powierzchniowoczynnej. Gdy dodamy ją do wody, to
powoduje ona obniżenie napięcia powierzchniowego. Pozwala to na lepsze wnikanie cząsteczek
wody nawet w najmniejsze szczeliny czy zagłębienia. Intensywne mieszanie podczas prania
powoduje powstawanie piany, która utrzymuje cząsteczki brudu na powierzchni. W ten sposób
ponowne „spotkanie” z oczyszczoną powierzchnią jest utrudnione. Cząstka brudu jest otoczona
przez cząsteczki mydła częścią hydrofobową - skierowaną w stronę brudu, co powoduje odrywanie
jej od oczyszczonej powierzchni. „Uwięzioną” cząsteczkę brudu cząsteczki mydła unoszą z pianą
ku górze, ponieważ otoczona jest płaszczem „główek” - częścią hydrofilową.

Zastosowanie..kwasów..karboksylowych
Kwasy karboksylowe mają liczne zastosowanie w przemyśle chemicznym. Stosuje się je w takich
gałęziach przemysłu jak: spożywczy (kwas propionowy, octowy), kosmetyczny (kwas
mirystynowy, oleinowy, linolowy, salicylowy), farmaceutyczny (kwas benzoesowy) oraz wielu
innych.

48
Kwas..mrówkowy
Ze względu na swoje właściwości grzybobójcze często wykorzystywany jako składnik preparatów
grzybobójczych i zakwaszających. Często występuje w mieszaninach z innymi kwasami, bądź
naniesiony na nośnik. Szerokie zastosowanie w syntezie organicznej. W pszczelarstwie jest
stosowany do zwalczania roztoczy.

Kwas..octowy
Kwas octowy jest wykorzystywany do produkcji sztucznego jedwabiu, leków (aspiryna), niepalnej
taśmy filmowej i esencji octowej, kwasu chlorooctowego, octanów, karboksymetylocelulozy,
octany..celulozy.
W technice grzewczej wykorzystuje się go do usuwania kamienia kotłowego. Natomiast w postaci
kilkuprocentowego roztworu jako ocet spożywczy stosuje się go do konserwacji żywności.
Używany również jako składnik roztworów buforowych i wiele innych. Bardzo duże ilości kwasu
octowego używane są jako rozpuszczalnik w rafinacji kwasu tereftalowego, używanego do
wielkotonażowej produkcji poli(tereftalanu etylenu) - butelki PET.

Kwas..propionowy
Jest stosowany w przemyśle spożywczym jako środek do konserwacji żywności. Dodawany do
chleba paczkowanego krojonego i chleba żytniego oraz do wyrobów ciastkarskich oraz do pasz
zwierzęcych jako środek przeciw pleśni.

Kwas..beznzoesowy
Najbardziej znaną jego pochodną jest jego sól sodowa - benzoesan sodu, która jest często
stosowana jako konserwant przedłużający trwałość produktów spożywczych. Sam kwas
benzoesowy jest również stosowany w tym celu. Innymi znanymi pochodnymi kwasu
benzoesowego jest kwas salicylowy (kwas 2-hydroksybenzoesowy), stosowany jako środek
odkażający, oraz kwas 2-acetoksybenzoesowy lepiej znany jako aspiryna.

49
C Z Ę Ś Ć 4.
4.12

CUKROWCE
Cukry są inaczej nazywane węglowodanami lub sacharydami. Nazwa „węglowodany” wynika
bezpośrednio z ich budowy, można powiedzieć, że są zbudowane z węgla i wody. Zawierają
jednocześnie: wiele grup hydroksylowych –OH, a także grupę ketonową –CO— lub aldehydową –
CHO.
Można wyróżnić trzy główne grupy:
Monosacharydy Oligosacharydy Polisacharydy
• to tak zwane cukry proste • również bywają nazywane cukrami
• to cukry złożone
• zawierają w cząsteczce od 3 złożonymi lub wielocukrami
• ich cząsteczki powstają z
do 7 atomów węgla – ze • składają się z więcej niż 10
połączenia od 2 do 10 cząsteczek
względu na to ulegają połączonych cząsteczek
monosacharydów
systematyce monosacharydów

Monosacharydy
Można przedstawić je ogólnym wzorem:

Gdzie n to liczba węgli.
Monosacharydy dzielą się na:
Triozy C3
• posiadające 3 atomy węgla w
cząsteczce
• np. aldehyd glicerynowy
C3H6O3
𝐂𝐧 (𝐇𝟐 𝐎)𝐧
Pentozy C5 Heksozy C6
• posiadające 5 atomów węgla w • zawierają 6 atomów węgla w
cząsteczce: cząsteczce:
• np. ryboza C5H10O5 oraz • np. glukoza (tzn. cukier gronowy)
deoksyryboza C5H10O4; C6H12O6 i jej izomery: galaktoza,
mannoza, fruktoza (tzn. cukier
owocowy)

Monosacharydy są słodkie w smaku, rozpuszczalne w wodzie, mają odczyn obojętny. Cząsteczki

monosacharydów mogą być prostym łańcuchem lub zamkniętym pierścieniem. Jeden typ cząsteczki
może przechodzić w drugi – polega to na łączeniu i rozłączaniu grupy aldehydowej z jedną z grup
hydroksylowych:

81
Dla porównania poniżej podano wzór Fischera i Hawortha cząsteczki fruktozy:

W aldozach (w których obecna jest grupa aldehydowa, np. glukoza) podczas tworzenia pierścienia,
wiązaniem półacetalowym łączy się 1 i 5 węgiel. Natomiast w ketozach (gdzie obecna jest grupa
ketonowa, np. fruktoza) w wiązaniu bierze udział 2 i 5 węgiel.
Podczas rysowanie wzoru taflowego należy pamiętać, że atom tlenu należący do grupy ketonowej
lub aldehydowej należy umieścić w górnym lub prawym górnym roku wielokąta. Podstawniki
znajdujące się we wzorze Fishera po prawej stronie – we wzorze Hawortha znajdują się pod
pierścieniem
Ze względu na to, że nazwy systematyczne cukrów są bardzo długie i skąp likowane powszechnie
stosuje się ich nazwy zwyczajowe, np. glukoza, fruktoza, sacharoza, ryboza.
Glukoza jest substancją stałą, bezbarwną o słodkim smaku, rozpuszcza się w wodzie. Ulega
reakcjom spalania. Powstaje w organizmach żywych prowadzących proces fotosyntezy:
energia słoneczna
6 CO2 + 6 H2O → C6H12O6 + 6 O2
Wszystkie monosacharydy mają właściwości redukujące, dają pozytywny wynik próby Trommera
(podczas reakcji powstaje kwas glukonowy), na przykładzie glukozy:

82
W próbie Tollensa również wytwarza się kwas (wynik jest pozytywny):

Glukoza stanowi także substrat w procesie fermentacji alkoholowej. Polega ona na przekształceniu
cukru pod wpływem katalizatora w alkohol i dwutlenek węgla:
katalizator
C6H12O6 → 2 C2H5OH + 2 CO2

Oligosacharydy
To grupa związków organicznych które składają się z 2-10 cząsteczek monosacharydów,
połączonych ze sobą wiązaniem typu O-glikozydowego (a dokładnie wiązaniem α-O-
glikozydowym). Ze względu na ilość cząsteczek cukrów prostych budujących cząsteczkę
oligosacharydu można podzielić je na kilka grup, np.:
Disacharydy Trisacharydy

- składają się z 2 cząsteczek monosacharydów - składają się z 3 cząsteczek monosacharydów

połączonych wiązaniem α-O-glikozydowym połączonych wiązaniami α-O-glikozydowymi
- maltoza (tzn. cukier słodowy) – składa się z 2 - rafinoza – składa się z cząsteczki glukozy,
cząsteczek glukozy fruktozy i galaktozy
- laktoza (tzn. cukier mlekowy) – składa się z
cząsteczki glukozy i galaktozy
- sacharoza (tzn. cukier buraczany/trzcinowy) –
składa sie z cząsteczki glukozy i fruktozy

Oligosacharydy powstają przez łączenie się cząsteczek cukrów prostych – przy połączeniu każdych
2 cząsteczek wytwarza się 1 cząsteczka wody; np. powstawanie sacharozy:

C6H12O6 + C6H12O6 → C12H22O12 + H2O

Poniżej przedstawiono cząsteczkę sacharozy – wiązanie α-O-glikozydowe zostało zaznaczone na
niebiesko:

83
Oligosacharydy są substancjami stałymi, mają słodki smak, dobrze rozpuszczają się w wodzie.
Podczas hydrolizy sacharoza rozpada się na cząsteczki cukrów prostych z których powstała:

C12H22O12 + H2O → C6H12O6 + C6H12O6

Oligosacharydy w większości nie mają właściwości redukcyjnych. Jedynie maltoza i laktoza
pozytywnie przechodzą próbę Tollensa i Trommera. Sacharoza nie daje pozytywnego wyniku tych
reakcji.

Polisacharydy
To grupa związków organicznych które składają się z cząsteczek cukrów prostych połączonych ze
sobą wiązaniem typu α-O-glikozydowym lub β-O-glikozydowym:

Do polisacharydów należą:
• skrobia – to cukier złożony z cząsteczek glukozy połączonych wiązaniem α-O-glikozydowym;
cząsteczka skrobi ma postać rozgałęzionego łańcucha; jest substancją stałą o białym kolorze; nie ma
smaku, bezzapachowa; w kontakcie z jodyną lub tzn. płynem Lugola (roztworem jodu w jodku
potasu) barwi się na fioletowo; nie rozpuszcza się w wodzie;
• glikogen - cukier złożony z cząsteczek glukozy połączonych wiązaniem α-O-glikozydowym; nie
rozpuszcza się w wodzie;
• chityna - cukier złożony z cząsteczek glukozy połączonych wiązaniem β-O-glikozydowym; nie
rozpuszcza się w wodzie;
• celuloza - cukier złożony z cząsteczek glukozy połączonych wiązaniem β-O-glikozydowym;
cząsteczka celulozy ma postać prostego łańcucha – jego fragment został przedstawiony poniżej
(wiązanie β-O-glikozydowym zostało oznaczone kolorem niebieskim) ; nie rozpuszcza się w
wodzie;
Polisacharydy nie mają właściwości redukujących. Wiąże się to z tym, iż w łańcuchach
polisacharydów jest bardzo niewielka ilość „wolnych” grup funkcyjnych (aldehydowych).
Polisacharydy ulegają hydrolizie podczas ogrzewania z rozcieńczonymi kwasami lub pod wpływem
enzymów. Zależnie od warunków i czasu prowadzenia procesu produktami hydrolizy mogą być
polisacharydy o mniejszych cząsteczkach, oligosacharydy, a w końcu monosacharydy wchodzące w
skład cząsteczki polisacharydu:
(C6H10O5)n + (n-1) H2O → n C6H12O6

Funkcje..cukrów
Cukry są składnikiem energetycznym, dostarczają organizmowi energii mechanicznej na ruch i
pracę narządów. Celuloza jest składnikiem budulcowym ścian komórkowych roślin, a chityna
buduje pancerze stawonogów.

84
Faktem jest, że cukier działa na człowieka uzależniająco, a jego spadki rekompensujemy sobie
najczęściej w postaci słodyczy, które po wielokroć przekraczają zalecaną dawkę cukru. Nadmiar
cukru powoduje otyłość, chorobę, która obecnie ma już statut cywilizacyjnej. Istnieją jednak
sposoby na ograniczenie cukru w diecie. Bardzo ważne jest czytanie składów produktów i
świadome unikanie cukrów. Kolejną rzeczą jest bardzo dobrze zbilansowana dieta, która będzie
ułożona właściwie, podczas której nie powinniśmy czuć ochoty na cukier. Należy także uświadomić
sobie , że cukier bardzo niekorzystnie wpływa na nasz organizm i wygląd.
Cukier dostarczy nam energii bardzo szybko, ale na krótko. Podstawowym procesem, w którym
wyzwala się energia z węglowodanów dostarczanych do organizmu z pokarmem jest glikoliza.
Glikoliza stanowi łańcuch reakcji chemicznych, które przekształcają glukozę w kwas pirogronowy
i jednocześnie produkowane jest ATP (adenozynotrifosforan) – główny nośnik energii w
komórkach organizmów żywych.

85
C Z Ę Ś Ć 4.
4.13

IZOMERIA OPTYCZNA
Izomeria optyczna to rodzaj stereoizomerii, należy do izomerii konfiguracyjnej związanej z różnym
rozmieszczeniem cząstek w przestrzeni i obejmuje naukę o cząstkach chiralnych, będących swoim
lustrzanym odbiciem. Cząsteczki chiralne występują w postaci dwóch enancjomerów i nie da się ich
nałożyć na siebie. Gdy odbicie lustrzane jednej i drugiej cząstki da się na siebie nałożyć, wtedy
cząstka jest achiralna. Chiralność to cecha pojedynczej cząsteczki o hybrydyzacji sp3, do której
przyłączone są 4 różne podstawniki. Atom ten stanowi centrum chiralności. Dodatkowo można
stwierdzić, że cząsteczka jest chiralna wtedy i tylko wtedy, gdy ma płaszczyznę symetrii.

Oznaczenia R1-R4 to wspomniane wyżej podstawniki.

Substancje, które zbudowane są z cząstek chiralnych mają zdolność skręcania płaszczyzny światła
spolaryzowanego. Są to substancje optycznie czynne. Jeżeli substancja wykazuje czynność
optyczną to na pewno zawiera cząstki chiralne.
Izomeria optyczna to zjawisko bardzo rozpowszechnione w przyrodzie. Odgrywa niezwykle ważną
rolę np. w biochemii. Można śmiało powiedzieć, że większość kluczowych substancji chemicznych,
uczestniczących w procesach życiowych, to izomery optyczne.

Światło
Odgrywa dużą rolę w izomerii optycznej, ponieważ czynność optyczna to tak naprawdę zdolność
do skręcania płaszczyzny światła spolaryzowanego.
Światło jest falą elektromagnetyczną. Fale światła drgają we wszystkich możliwych płaszczyznach.
Jeżeli wiązkę światła poddamy polaryzacji, wówczas fala będzie drgała tylko w jednej
płaszczyźnie.

Płaszczyzny, których drga światło:

86
Czynność optyczna
Jak wspomniano wcześniej, kiedy przepuścimy wiązkę światła spolaryzowanego przez niektóre
substancję, płaszczyzna drgania fali światła ulegnie odchyleniu – mogą to spowodować cząsteczki
niektórych związków chemicznych, a ta właściwość nazywa się czynnością optyczną.
Płaszczyzna drgania zmienia się o pewien kąt w prawo (substancje prawoskrętne; +) lub w lewo
(substancje lewoskrętne; –).

Analizując kierunek skręcania światła, wyróżnić można różne enancjomery:

Enancjomer prawoskrętny- skręca płaszczyznę światła spolaryzowanego w prawo, czyli kierunek
obrotu analizatora w celu przywrócenia zaciemnienia pola widzenia jest zgodny ze wskazówkami
zegara; enancjomer lewoskrętny - skręca płaszczyznę światła spolaryzowanego w lewo, czyli -
kierunek obrotu analizatora w celu przywrócenia zaciemnienia pola widzenia jest przeciwny do
ruchu wskazówek zegara; mieszanina racemiczna/racemat - równomolowa mieszanina
enancjomerów, nie skręca płaszczyzny światła spolaryzowanego.

Chiralność
To zdolność do występowania cząsteczki w kilku postaciach, które stanowią swoje lustrzane
odbicie. O tym czy związek jest chiralny decyduje fakt czy posiada w swojej cząsteczce
asymetryczny atom węgla – czyli taki, który jest połączony z 4 różnymi podstawnikami (każdy z
nich jest inny atomem lub inną grupą funkcyjną). Asymetryczny atom węgla oznacza się symbolem
* (mówi się o nim, że stanowi centrum chiralności związku).

Dla zobrazowania chiralności stosuje się dwa typy wzorów strukturalnych:

Wzór projekcyjny (rzutowy) Wzór perspektywiczny

- wiązanie oznaczone zwykłą kreską obrazuje część
cząsteczki znajdującą się w płaszczyźnie kartki
- wiązanie przerywane znajduje się za płaszczyzną
kartki
- wiązania pogrubione, w kształcie trójkątów znajdują
się przed płaszczyzną kartki
- atom chiralny znajduje się na przecięciu kresek
- do linii pionowej znajdują się atomy węgla
tworzące główny łańcuch
- do linii poziomej przyłączone są podstawniki

87
Tak więc dwa związki chiralne będą wyglądać następująco:

Asymetryczny atom węgla występuje na skrzyżowaniu obu płaszczyzn, a wokół niego występują
cztery różne podstawniki: -COOH, -OH, -CH3, -H.
Jak wspomniano wcześniej, o związkach, które są swoimi lustrzanymi odbiciami mówimy, że są
enancjomerami. Jeśli enancjomer skęca płaszczyznę światła w prawo, to przed ich nazwą zapisuje
się literę D-, jeśli w lewo – literę L-).

Wzory stereochemiczne i wzory Fischera

W związku z tym, że o rodzaju izomeru optycznego (przestrzennego) decyduje przestrzenny układ
atomów lub grup atomów wokół centrum chiralności, to istnieje problem z przedstawieniem wzoru
izomeru, na płaszczyźnie. W tym celu opracowano specjalne wzory, które omówione zostaną
poniżej.

Wzór Fischera
Jedną z możliwości zobrazowania wzoru izomerów optycznych jest projekcja Fischera. W celu
narysowania takiego wzoru należy rzutować cząsteczkę na płaszczyznę papieru w sposób
prostokątny, tak aby:
- atom centralny (centrum chiralności) leżał w płaszczyźnie papieru, w punkcie przecięcia się linii
pod kątem prostym;
- wiązania leżące przed (lub za) płaszczyzną rysunku, tj. skierowane ku obserwatorowi, były
zaznaczone na rysunku poziomo;
- wiązania schowane nad (lub pod) płaszczyznę, tj. skierowane od obserwatora, były zaznaczone są
pionowo.

Przykłady:
• Bromojodometan
Podstawniki: Br, I, CH3, H

• Aldehyd glicerynowy
Podstawniki: CHO, OH, H, CH2OH

88
Wzór stereochemiczny
Rysując wzór stereochemiczny:
-umieszcza się atom centralny (centrum chiralności) w centrum rysunku;
-dwa podstawniki, np. „a” i „b”, w płaszczyźnie rysunku;
-trzeci podstawnik, np. „d”, umieszcza się przed płaszczyzną rysunku;
-czwarty, np. „e”, - za płaszczyzną rysunku.
Stosuje się przy tym następujące, umowne oznaczenia:

Linią o normalnej grubości oznacza się wiązanie w płaszczyźnie rysunku

Linią pogrubioną oraz

Klinem (poszerzonym w kierunku obserwatora) oznacza się wiązanie wysunięte przed

płaszczyznę rysunku

---------------- Linią przerywaną oznacza się wiązanie schowane za płąszczyznę rysunku.

Przykłady:
• Bromofluorometan:

• Aldehyd glicerynowy:

Konfiguracja centrum chiralności

Konfiguracją centrum chiralności (konfiguracją chiralnej cząsteczki) nazywa się rozmieszczenie
podstawników w przestrzeni wokół centrum chiralności. Współcześnie możliwe jest, na podstawie
badań (np. rentgenowskich, krystalograficznych, przy pomocy mikroskopu elektronowego),
ustalenie rzeczywistego, przestrzennego układu atomów (grup atomów) w cząsteczce. Na tej
podstawie można określić konfigurację centrum chiralności.
Powszechnie stosuje się dwa, zupełnie niezależne, umowne systemy określania konfiguracji
cząsteczek chiralnych:
-system konfiguracji względnej D–L, przez porównanie do wzorca, tj. aldehydu glicerynowego
-system konfiguracji absolutnej R–S przez określenie „starszeństwa” (kolejności) podstawników.

89
Konfiguracja względna D-L
System ten, zaproponowany przez Fischera w IX wieku, stosowany jest do dziś jednak w
ograniczonym zakresie. Przede wszystkim służy do określania konfiguracji hydroksykwasów,
aminokwasów i cukrów. Za wzorzec do określania konfiguracji centrum chiralności przyjmuje się
aldehyd glicerynowy.

Cechą szczególną jest położenie grupy −OH przy asymetrycznym atomie węgla o najwyższym
lokancie (cząsteczki ustawione muszą być zgodnie z regułami pisania wzorów wg.Fischera).
Izomery o konfiguracji D i L, tej samej substancji, stanowią wzajemnie nienakładalne lustrzane
odbicie, czyli są enancjomerami. W celu określenia konfiguracji w cząsteczkach danego izomeru
optycznego badanej substancji, należy:

1. zapisać wzór rzutowy wg. Fischera (zgodnie z poznanymi regułami),

2. grupę funkcyjną będącą chemicznym odpowiednikiem grupy aldehydowej (tj. taką grupę,
którą można otrzymać z grupy aldehydowej, na drodze przemian chemicznych) umieścić
nad centrum chiralności,
3. odczytać położenie grupy –OH (lub jej chemicznego odpowiednika), porównując do
wzorca.

Konfiguracja zgodna z konfiguracją aldehydu D-glicerynowego oznacza przynależność badanego

izomeru do szeregu konfiguracyjnego D.

Dla przykładu:

W przypadku cząsteczki zawierającej kilka centrów chiralności można osobno określić konfigurację
każdego centrum. Często przy tym konieczny jest obrót wzoru o 180o .
Na przykładzie kwasu winowego:

90
Górne centrum chiralności:

Dolne centrum chiralności:

Konieczny jest obrót o 180o tak, aby grupa odpowiadająca grupie aldehydowej umieszczona była
nad centrum chiralności.

Górna część cząsteczki jest lustrzanym odbiciem dolnej, zatem przeciwna konfiguracja.

W przypadku cukrów, gdzie większość związków zbudowana jest z wielocentrowych cząsteczek

chiralnych, przyjęto umownie zasadę, że za konfigurację całej cząsteczki uznaje się konfigurację
jedynie ostatniego centrum chiralności. Podstawą podziału na izomery D i L jest występowanie
grupy −OH przy przedostatnim atomie węgla w cząsteczce cukru. Odmiana D ma grupę
hydroksylową po prawej stronie.

91
Konfiguracja absolutna R – S
O ile system określania konfiguracji D–L znajduje tylko ograniczone zastosowanie, to zapro-
ponowany w latach pięćdziesiątych XX wieku, przez Cahna, Ingloda i Preloga, system R–S jest
uniwersalny. Z tego powodu jest, obecnie, powszechnie stosowany i wypiera z użycia system D–L.
Określenie konfiguracji centrum chiralności przy zastosowaniu systemu R – S, wymaga ustalenia
„starszeństwa” (kolejności) podstawników połączonych z badanym centrum. Stosuje się tu reguły
oparte na liczbach atomowych. „Starszy” jest ten podstawnik, który związany jest z centrum
chiralności atomem pierwiastka o większej liczbie atomowej.

Na przykład:
-Cl -OH -CH3 -H
Z = 17 Z=8 Z=6 Z=1

Z powyższego wynika, że „najstarszym” podstawnikiem będzie -Cl. Liczy się numer pierwiastka w
układzie okresowym, a nie jego masa atomowa.

W przypadku dwóch podstawników, w których pierwszy pierwiastek (tzn. ten, którego atom jest
bezpośrednio związany z centrum chiralności) jest ten sam, to o „starszeństwie” decyduje suma
liczb atomowych pierwiastków, których atomy są z tym pierwszym pierwiastkiem bezpośrednio
związane.

Z=1+1+1=3 Z=1+1+6=8

„Starszy” jest podstawnik etylowy.

Jeżeli pierwszy pierwiastek jest ten sam oraz atom pierwiastka stojącego w drugiej kolejności
związany jest z pierwszym, wiązaniem wielokrotnym (podwójnym, potrójnym), to liczbę atomową
drugiego pierwiastka mnoży się odpowiednio (razy dwa lub trzy).

Z = 8 x 2 + 1 = 17 Z = 8 x 2 + 8 = 24

Czyli podstawnik karboksylowy jest „starszy” od aldehydowego.

Poniżej przedstawiono przykładowy szereg „starszeństwa” podstawników rozpoczynając od

najstarszego.

I > Br > Cl > SO3H > F > OCH3 > OH > NO2 > NH2 > COOH > CHO > CH2OH > CH2CH3 > CH3 > H

Konfigurację w systemie R–S określa się na podstawie wzoru stereochemicznego. Badając

konfigurację danego enancjomeru należy zapisać jego wzór stereochemiczny, tak, aby
„najmłodszy” (o najniższej liczbie atomowej) podstawnik – zwykle jest to atom wodoru –

92
umieszczony był za płaszczyzną rysunku (z tyłu, najdalej od obserwatora). Pozostałe trzy
podstawniki (trzy punkty) wyznaczają płaszczyznę. Jeżeli przejście kolejno, wg. „starszeństwa”, od
podstawnika „starszego” do „młodszego”, odbywa się zgodnie z ruchem wskazówek zegara (tj.
ruch w prawo), to konfigurację taką określa się jako R (od „rectus” – prawy). Natomiast, jeżeli
przejście odbywa się przeciwnie do ruchu wskazówek zegara (tj. w lewo), to konfigurację taką
określa się S (od „sinister” – lewy).

• Bromojodometan:

R – bromojodometan S - bromojodometan

• Aldehyd glicerynowy:

Aldehyd R – glicerynowy Aldehyd S – glicerynowy

Istnieje sposób transponowania wzoru Fischera na wzór stereochemiczny i odwrotnie. Poniżej

przedstawiono taką możliwość na podstawie kwasu mlekowego.

Wzór Fishera:

Kwas D – mlekowy

1. należy zamienić podstawniki: −H oraz −CH3 tak, aby podstawnik wodorowy (czyli
„najmłodszy”) znalazł się we wzorze Fischera na dole, konfiguracja została zamieniona na
przeciwną (L)

93
 2. należy zamienić miejscami dwa, dowolne podstawniki (za wyjątkiem –H) tak, aby
odtworzyć początkową konfigurację (D)

3. należy zapisać wzór stereochemiczny (obrócić cząsteczkę) tak, że:

-górny podstawnik (−COOH) pozostaje na swoim miejscu (teraz umieszczony jest w
płaszczyźnie rysunku)
-podstawnik po prawej stronie (−CH3) umieszczony jest także w płaszczyźnie rysunku
-podstawnik po lewej (−OH) – przed płaszczyzną
-podstawnik dolny (−H) – za płaszczyzną.
Taka operacja oznacza jedynie obrót cząsteczki, nie zamienia się miejscami podstawników,
zatem zachowana jest ta sama konfiguracja.

4. teraz już można określić konfigurację absolutną, wg. poznanych reguł:

-kolejność od „najstarszego”: (1) −OH, (2) −COOH, (3) –CH3
-przejście od (1) → (2) → (3) w prawo (zgodnie z ruchem wskazówek zegara)
Czyli konfiguracja R: kwas R-mlekowy.

Podsumowanie
Jak już wcześniej wspominano, izomery mogą różnić się właściwościami fizycznymi i
chemicznymi. Duże znaczenie odgrywa konfiguracja absolutna wokół wybranych atomów węgla w
cząsteczkach leków. Przestrzenny układ podstawników ma znaczenie, np. przy oddziaływaniu
leków z receptorami lub enzymami. Od konfiguracji wszystkich lub wybranych asymetrycznych
atomów węgla cząsteczki leku zależy skuteczność jego działania, np. ibuprofen jest składnikiem
wielu popularnych leków przeciwbólowych, jednak tylko izomer S tego związku ma działanie
terapeutyczne. Może zdarzyć się także, że jeden z izomerów leku ma działanie lecznicze, a drugi
jest bardzo szkodliwy dla organizmu. Najbardziej znanym lekiem takiego typu jest talidomid.
Talidomid był środkiem uspokajającym podawanym kobietom ciężarnym. Był popularny w latach
50. i 60. XX wieku w Europie. Lekarze często przepisywali talidomid, jednak po pewnym czasie od
momentu rozpoczęcia stosowania tego leku zauważono wzrost urodzeń dzieci z ciężkimi wadami
wrodzonymi (braki rąk, nóg). Po przeprowadzonym dochodzeniu okazało się, że tabletki talidomidu
zawierały mieszaninę izomerów R i S. Izomer R miał działanie terapeutyczne, natomiast za
powstawanie wad wrodzonych u dzieci odpowiedzialny był enancjomer S talidomidu. Od tego
czasu bardzo dokładnie bada się działanie wszystkich enancjomerów danego leku, zanim zostanie
on wprowadzony na rynek farmaceutyczny. Odkrycie odmiennego działania enancjomerów
niektórych leków spowodowało, że opracowano bardzo szczegółowe sposoby rozdziału mieszanin
enancjomerów.

94
95
@matura1OOprocent

ZnO

Sprawdź naszą stronę: www.matura1OOprocnet.pl

Notatki są fragmentem
maturalnego Kursu.

Wybierz dostęp do kursu w formie:

 9 Prostych Kroków
do 100% na Maturze:
10% Fanpage:
@Jak zdać
20% Grupy na FB:
maturę na 100%
Biol-chem

30% Instagram: Matematyka

@Matura100procent
Geografia

40% YouTube: WOS-historia

@Matura100procent Język Polski

50% Baza Zadań:

Tysiące zadań z
odpowiedziami
posegregowane
tematycznie
60% Maturalny Blog:
Merytoryczne
artykuły i notatki
pomocne w nauce
 TikTok:

70% Korepetycje:
Zajęcia on-line
z profesjonalną
kadrą

80% Kursy e-book:

Wygodna forma,
prosty język, wiele
przykładów, zadania

90% Kursy VOD:

Lekcje wideo ,
przejrzyste, tanie,
długa subskrypcja

100% Fiszki:
Skuteczny sposób
na trwałą powtórkę
wiadomościa