DWICZENIE nr 5

A. Analiza jakościowa kationów III grupy analitycznej oraz mieszaniny kationów III grupy.
B. Identyfikacja kationów metali toksycznych.

LITERATURA:
1. Minczewski J., Marczenko Z.: Chemia analityczna. T.1. Podstawy teoretyczne i analiza jakościowa. Wyd. 10. PWN,
Warszawa 2009
2. Kocjan R.: Chemia analityczna. Analiza jakościowa. Analiza klasyczna; tom 1, Wyd.1 PZWL, Warszawa, 2000.
3. Skrypt do dwiczeo z chemii ogólnej, nieorganicznej i analitycznej, Białystok 2010, pod redakcją E. Skrzydlewskiej.
4. Szmal Z., Lipiec T.: Chemia analityczna z elementami analizy instrumentalnej. Wyd. VII poprawione i unowocześnione
PZWL, Warszawa, 1997.
5. Toksykologia. Podręcznik dla studentów, lekarzy i farmaceutów pod red. W. Seoczuka, Wy7d. Lekarskie PZWL, Warszawa
2002.
6. Toksykologia współczesna pod red. W. Seoczuka, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2006.
7. Podstawy toksykologii, kompendium dla studentów szkół wyższych pod red. J.K. Piotrowskiego, WNT, Warszawa 2008.

Celem dwiczenia jest poznanie warunków strącania kationów grupy III

oraz opanowanie umiejętności przeprowadzenia analizy systematycznej
mieszaniny kationów tej grupy, a także poznanie warunków identyfikacji
kationów metali toksycznych.

ZAKRES MATERIAŁU OBOWIĄZUJĄCEGO NA DWICZENIE:

1. Znajomośd warunków strącania osadów kationów grupy III z odczynnikiem grupowym.
2. Umiejętnośd zapisywania równao reakcji chemicznych charakterystycznych dla kationów grupy III i
reakcji rozpuszczania trudno rozpuszczalnych osadów powstałych w wyniku w/w reakcji w dobrze
rozpuszczalne sole.
3. Znajomośd poszczególnych etapów rozdzielenia mieszaniny kationów grupy III wraz ze znajomością
równao reakcji chemicznych i efektów zachodzących reakcji.
4. Identyfikacja kationów z grupy kationów metali toksycznych oparta na klasycznym rozdzieleniu grup
analitycznych z zastosowaniem odczynników grupowych.
5. Znajomośd obliczeo chemicznych – przeliczanie stężeo roztworów.
6. Zagadnienia z wykładu poprzedzającego dwiczenie.

1
A. Analiza jakościowa kationów III grupy analitycznej oraz mieszaniny kationów III grupy.

I. CZĘŚĆ WPROWADZAJĄCA

Kationy III grupy: Ni2+, Co2+, Fe2+, Fe3+, Mn2+, Zn2+, Al3+, Cr3+
Odczynnik grupowy: (NH4)2S lub AKT w środowisku zasadowym

Pod wpływem działania odczynnika grupowego w obecności amoniaku i chlorku amonu przy pH 8–9
wytrącane są siarczki lub wodorotlenki kationów III grupy:

CoS, NiS, FeS, Fe2S3  osady czarne

ZnS, Al(OH)3  osady białe
MnS  osad cielisty
Cr(OH)3   osad zielonkawy

Siarczki i wodorotlenki kationów III grupy są nierozpuszczalne w wodzie, natomiast łatwo

rozpuszczają się w rozcieńczonych kwasach mineralnych (w odróżnieniu od siarczków kationów I i II grupy).
W związku z tym, siarczki te nie mogą się wytrącić w warunkach, w których zachodzi wytrącanie siarczków
grupy II, a więc w środowisku kwaśnym. Fakt ten tłumaczy się tym, że H2S jako bardzo słaby kwas daje w
roztworze wodnym bardzo mało jonów S2– i dlatego iloczyn rozpuszczalności większości siarczków III grupy
nie może być przekroczony. Stosując zamiast H2S jego rozpuszczalne sole, np. (NH4)2S, które są silnie
zdysocjowane, otrzymujemy całkowite wytrącenie siarczków III grupy. Zamiast (NH4)2S stosuje się również
roztwór AKT w środowisku zasadowym. Powstający w wyniku hydrolizy AKT siarkowodór w środowisku
zasadowym ulega dysocjacji z powstaniem jonów siarczkowych, które hydrolizują wg reakcji:
S2– + 2H2O H2S + 2OH–
Stężenie powstających jonów OH– jest wystarczające do przekroczenia iloczynu rozpuszczalności
Al(OH)3 i Cr(OH)3 i dlatego następuje wytrącanie osadów tych wodorotlenków. Wodorotlenki te, podobnie
jak siarczki, rozpuszczają się w kwasach. Al2S3 i Cr2S3 mogą powstawać tylko w warunkach bezwodnych,
w wysokiej temperaturze. Pozostałe siarczki mają iloczyn rozpuszczalności mniejszy od odpowiednich
wodorotlenków i dlatego wytrącają się dobrze. Najmniej rozpuszczalny jest siarczek cynkowy, który wytrąca
się nawet w środowisku słabo kwaśnym (roztwór zakwaszony CH3COOH). W tych warunkach pozostałe
kationy nie wytrącają się.
Dodatek salmiaku (NH4Cl) podczas wytrącania siarczków i wodorotlenków kationów grupy III
zapobiega powstawaniu osadów koloidowych. Jednocześnie zmniejsza on stężenie jonów OH– powstających
w wyniku dodanego amoniaku, co powinno zapobiec wytrącaniu się Mg(OH)2, a ułatwia wytrącanie się
Al(OH)3 i Cr(OH)3, które ze względu na swój charakter amfoteryczny w obecności nadmiaru jonów OH–
mogłyby ulec rozpuszczeniu.

2
 II. CZĘŚĆ DOŚWIADCZALNA

NIKIEL (Niccolum) Ni
srebrzystobiały metal, kowalny, ciągliwy, twardszy od żelaza, nie utlenia się na suchym lub wilgotnym powietrzu w pokojowej temperaturze, ma właściwości
magnetyczne
Reakcje metalicznego niklu
Odczynnik Efekt działania odczynnika Równanie reakcji
kwas solny roztwarza nikiel powoli Ni + 2HCl  NiCl2 + H2
kwas siarkowy (VI) roztwarza nikiel powoli Ni + H2SO4 NiSO4 + H2
kwas azotowy (V) (rozcieńczony) roztwarza nikiel łatwo 3Ni + 8HNO3  3Ni(NO3)2 + 2NO + 4H2O
kwas azotowy (V) (stężony) brak reakcji (pasywacja)

Związki niklu
stopień utlenienia: +2 (rzadko +3 i +4); liczba koordynacyjna w związkach kompleksowych: 4 i 6
w roztworach występuje prosty jon niklu – Ni2+, który jest zabarwiony na zielono
Rozpuszczalność związków niklu:
 dobrze rozpuszczalne: azotan (V) – Ni(NO3)2, siarczan (VI) – NiSO4, chlorek – NiCl2, octan – Ni(CH3COO)2 bromek – NiBr2, jodek – NiI2,
tiocyjanian (rodanek) – Ni(SCN)2, tiosiarczan – NiS2O3
 trudno rozpuszczalne: węglan – NiCO3, wodorotlenek – Ni(OH)2, tlenek – NiO, ortofosforan (V) – Ni3(PO4)2, siarczek – NiS

Przykłady kompleksów:
[Ni(NH3)6]2+ (bezbarwny) kation heksaaminaniklu (II)
Właściwości redoks:
jon Ni2+ jest słabym reduktorem; utlenienie niklu (II) do wyższych stopni w środowisku zasadowym (w postaci Ni(OH)2) nie przebiega na powietrzu [w
odróżnieniu od Mn(OH)2, Fe(OH)2 i Co(OH)2], a jedynie pod wpływem silnych utleniaczy; związki niklu (III) są nietrwałe, a niklu (IV) bardzo
nietrwałe, dlatego stopień utlenienia niklu (Ni2+) nie zmienia się podczas wszystkich reakcji wykorzystywanych podczas analizy III grupy kationów

3
Właściwości kwasowo-zasadowe:
nierozpuszczalny jasnozielony Ni(OH)2 strąca się pod wpływem roztworu NaOH z roztworów rozpuszczalnych soli niklu (II); nie ulega on rozpuszczeniu
w nadmiarze tego odczynnika, co świadczy o jego zdecydowanie zasadowym charakterze, dodatek rozcieńczonego NaOH (lub NH3aq.) do stężonych
roztworów soli niklu (II) powoduje strącanie zielonego osadu soli zasadowych.

Reakcje charakterystyczne jonu Ni2+ [ 0,1M Ni(NO3)2]

Odczynnik Równania reakcji Efekt reakcji

AKT* (odczynnik grupowy)  czarny osad siarczku niklu (II); wobec nadmiaru siarczku amonu i
Ni2+ + S2–  NiS
+NH3 aq. + NH4Cl 2M amoniaku przechodzi w stan koloidowy, co utrudnia jego
oddzielenie, zapobiega temu dodatek NH4Cl;
 rozpuszcza się w wodzie królewskiej, stęż. kwasie azotowym (V),
HNO3
3NiS + 8H+ + 2 NO 3  3Ni2+ + 2NO + 4H2O + 3S wodzie chlorowej
stęż.  nie rozpuszcza się w rozcieńczonych kwasach
 zielony osad wodorotlenku niklu (II) nierozpuszczalny w
nadmiarze odczynnika,
NaOH lub KOH 2M Ni2+ + 2OH–  Ni(OH)2  rozpuszczalny w rozcieńczonych kwasach, amoniaku i solach
amonowych;
 Ni(OH)2 nie utlenia się na powietrzu w przeciwieństwie do
Co(OH)2
NH3aq. 2M Ni2+ + NO  + NH · H O  Ni(OH)NO  + NH   zielononiebieski osad obojętnych hydroksosoli
3 3 2 3 4

Ni(OH)NO3 + 6NH3  [Ni(NH3)6]2+ + OH– + NO 3  rozpuszcza się w nadmiarze amoniaku z utworzeniem

szafirowofioletowego kompleksowego jonu heksaaminaniklu (II)
 z roztworu tej soli NaOH wytrąca Ni(OH)2, w odróżnieniu od soli
heksaaminakobaltu (II)
 zielony osad węglanu niklu (II) rozpuszczalny w kwasach,
Na2CO3 lub K2CO3 1M Ni2+ + CO 2
3  NiCO3 roztworach amoniaku i węglanu amonu
K4[Fe(CN)6] 1% 2Ni2+ + [Fe(CN)6]4–  Ni2[Fe(CN)6]  jasnozielony osad heksacyjanożelazianu (II) niklu (II)
K3[Fe(CN)6] 1% 3Ni2+ + 2[Fe(CN)6]3–  Ni3[Fe(CN)6]2  żółtobrunatny osad heksacyjanożelazianu (III) niklu (II)
 zielony osad fosforanu (V) niklu (II) rozpuszczalny w kwasach
Na2HPO4 0,5M 3Ni2+ + 2HPO 2
4  Ni3(PO4)2 + 2H
+
mineralnych i w kwasie octowym
* odczynnik używa się tylko pod wyciągiem

4
 KOBALT (Cobaltum) Co
twardy, szary metal, niezbyt kowalny, ma własności magnetyczne, nie ulega działaniu powietrza, sproszkowany szybko się utlenia

Reakcje metalicznego kobaltu

Odczynnik Efekt działania odczynnika Równanie reakcji
kwas solny (ciepły, rozcieńczony) roztwarza kobalt powoli Co + 2HCl  CoCl2 + H2
kwas siarkowy (VI) (ciepły, rozcieńczony) roztwarza kobalt powoli Co + H2SO4 CoSO4 + H2
kwas azotowy (V) (rozcieńczony) roztwarza kobalt bardzo szybko 3Co + 8HNO3  3Co(NO3)2 + 2NO + 4H2O
kwas azotowy (V) (stężony) roztwarza kobalt bardzo powoli (może zachodzić pasywacja)

Związki kobaltu
stopień utlenienia: +2 i +3; liczba koordynacyjna w związkach kompleksowych: Co2+– 4 i 6; Co3+ – 6
w roztworach występuje prosty jon kobaltu – Co2+, który jest zabarwiony na różowo (uwodniony) lub na niebiesko (bezwodny)

Rozpuszczalność związków kobaltu:

 dobrze rozpuszczalne: octan – Co(CH3COO)2, bromek – CoBr2, chlorek – CoCl2, fluorek – CoF2, jodek – CoI2, azotan (V) – Co(NO3)2,
siarczan (VI) – CoSO4, (tiocyjanian) – Co(SCN)2, tiosiarczan – CoS2O3
 umiarkowanie rozpuszczalne: jodan( V) - Co(IO3)2
 trudno rozpuszczalne: węglan - CoCO3, chromian (VI) – CoCrO4, cyjanek – Co(CN)2, heksacyjanożelazian (II) – Co2[Fe(CN)6],
heksacyjanożelazian (III) – Co3[Fe(CN)6]2, wodorotlenek – Co(OH)2, szczawian – CoC2O4, ortofosforan (V) – Co3(PO4)2,
siarczek – CoS
Przykłady kompleksów:
[Co(NH3)6]2+ (żółtobrązowy) kation heksaaminakobaltu (II)
[Co(NH3)6]3+ (żółtobrązowy) kation heksaaminakobaltu (III)

Właściwości redoks:
jon Co2+ jest słabym reduktorem; jego utlenienie do wyższych stopni utlenienia zachodzi w środowisku zasadowym o wiele łatwiej od niklu (II), zwłaszcza w
obecności ligandów tworzących mocne kompleksy z jonem Co3+ (NH3, CN–); proste sole kobaltu (III) są nietrwałe i są bardzo silnymi utleniaczami.

5
Właściwości kwasowo-zasadowe:
nierozpuszczalny różowy Co(OH)2 strąca się pod wpływem roztworu NaOH z roztworów rozpuszczalnych soli kobaltu (II); podobnie jak Ni(OH)2 nie
rozpuszcza się w nadmiarze NaOH, co świadczy o zdecydowanie zasadowym jego charakterze; dodatek rozcieńczonego roztworu NaOH (lub NH3aq.) do
stężonych roztworów soli kobaltu (II) powoduje strącanie niebieskiego osadu soli zasadowych.

Reakcje charakterystyczne jonu Co2+ [0,25M Co(NO3)2]

Odczynnik Równania reakcji Efekt reakcji
 czarny osad siarczku kobaltu (II) nie rozpuszcza się w nadmiarze
AKT* (odczynnik grupowy) Co + S  CoS 2+ 2–
odczynnika, w kwasie octowym, w rozcieńczonym HCl
+NH3aq.+NH4Cl 2M
 rozpuszcza się w gorącym HNO3, wodzie królewskiej, wodzie chlorowej
st. HNO3 3CoS + 8H+ + 2 NO 3  3Co2+ + 2NO + 3S + 4H2O (z wydzieleniem siarki); nie ma zdolności przechodzenia w stan
koloidowy (odróżnienie od NiS)
NaOH 2M Co2+ + OH– + 2NO 3  Co(OH)NO3 + NO 3  niebieski osad hydroksosoli

Co(OH)NO3 + OH– 
 Co(OH)2 + NO 3  po ogrzaniu przechodzi w różowy osad wodorotlenku kobaltu (II);
 na powietrzu Co(OH)2 natychmiast utlenia się do brunatnego
O2 (z powietrza) 4Co(OH)2 + O2 + 2H2O  4Co(OH)3 wodorotlenku kobaltu (III)
Co2+ + 2 NO 3 + NH3 · H2O  Co(OH)NO3 + NH4+ + NO3-  niebieski osad hydroksosoli kobaltu (II)
NH3aq. 4M
 rozpuszcza się w nadmiarze amoniaku barwiąc roztwór początkowo na
Co(OH)NO3 + 7(NH3 · H2O)  [Co(NH3)6](OH)2 + kolor różowy od jonu kompleksowego heksaaminakobaltu (II)
NH4NO3 + 6H2O [Co(NH3)6]2+, który jest nietrwały i utlenia się do jonu
heksaaminakobaltu (III), dającego brązowożółte zabarwienie roztworu
 różowofioletowy osad hydroksosoli kobaltu (II) o zmiennym składzie,
Na2CO3 lub (NH4)2CO3 1M 2Co2+ + 2Cl– + CO 2
3 + H2O  [Co(OH)]2Cl2 + CO2 rozpuszczalny w rozcieńczonych kwasach, amoniaku i węglanach
NH4SCN 2% Co2+ + 4SCN– [Co(SCN)4]2–  tetratiocyjanokobaltan (II); po wyekstrahowaniu do alkoholu amylowego
+ alkohol amylowy lub acetonu barwi się na niebiesko** (reakcja Vogla)

K4[Fe(CN)6] 1% 2Co2+ + [Fe(CN)6]4–  Co2[Fe(CN)6]  zielony osad heksacyjanożelazianu (II) kobaltu (II)
Na2S2O3 (kryształki)  kryształek tiosiarczanu (VI) sodu zwilżony 1 kroplą roztworu
zawierającego jon Co2+ tworzy błękitne zabarwienie
Na2HPO4 0,5M 3Co2+ + 2HPO 2  Co3(PO4)2 + 2H+  różowofioletowy osad fosforanu (V) kobaltu (II) rozpuszczalny w
4 kwasach mineralnych i w kwasie octowym
* odczynnik używa się tylko pod wyciągiem;
** mocno wstrząsnąć, jeśli nie pojawi się niebieskie zabarwienie krótko i delikatnie ogrzać

6
 ŻELAZO (Ferrum) Fe
metal koloru srebrzystego, kowalny; chemicznie czyste żelazo jest odporne na działanie wilgoci i powietrza; żelazo zawierające różne domieszki łatwo się
utlenia („rdzewieje”); jest jednym z najlepiej przewodzących metali

Reakcje metalicznego żelaza

Odczynnik Efekt działania odczynnika Równanie reakcji
kwas solny roztwarza żelazo Fe + 2HCl  FeCl2 + H2
kwas azotowy (V) (zimny, rozcieńczony) roztwarza żelazo 4Fe + 10HNO3  4Fe(NO3)2 + NH4NO3 + 3H2O
kwas azotowy (V) (gorący, rozcieńczony) roztwarza żelazo Fe+ 4HNO3  Fe(NO3)3 + NO + 2H2O
kwas azotowy (V) (zimny, stężony) nie roztwarza żelaza (pasywacja)
kwas siarkowy (VI) (rozcieńczony) roztwarza żelazo Fe + H2SO4 FeSO4 + H2
kwas siarkowy (VI) (zimny, stężony) nie roztwarza żelaza (pasywacja)
kwas siarkowy (VI) (gorący, stężony) roztwarza żelazo 2Fe + 6H2SO4  Fe2(SO4)3 + 3SO2 + 6H2O

Związki żelaza
stopień utlenienia: +2 i +3 (rzadko +6); liczba koordynacyjna w związkach kompleksowych: 6; występuje w formie jonów Fe2+ – bezwodnych (białe) lub
uwodnionych (zielone) oraz Fe3+ – żółtobrązowych lub jasnofioletowych

Rozpuszczalność związków żelaza (II):

 dobrze rozpuszczalne: octan – Fe(CH3COO)2, bromek – FeBr2, chlorek – FeCl2, jodek FeI2, azotan (V) – Fe(NO3)2, siarczan (VI) – FeSO4,
tiocyjanian – Fe(SCN)2, tiosiarczan – FeS2O3
 trudno rozpuszczalne: węglan – FeCO3, heksacyjanożelazian (II) – Fe2[Fe(CN)6], ortofosforan (V) – Fe3(PO4)2, siarczek – FeS,
siarczan (IV) – FeSO3, wodorotlenek – Fe(OH)2, tlenek – FeO
Rozpuszczalność związków żelaza (III):
 dobrze rozpuszczalne: bromek – FeBr3, chlorek FeCl3, azotan (V) – Fe(NO3)3, siarczan – Fe2(SO4)3, tiocyjanian – Fe(SCN)3
 trudno rozpuszczalne: zasadowy octan (dihydroksooctan żelaza (III)) – Fe(OH)2(CH3COO), heksacyjanożelazian (II) – Fe4[Fe(CN)6]3,
wodorotlenek – Fe(OH)3, ortofosforan (V) – FePO4, siarczek – Fe2S3
Przykłady kompleksów:
[Fe(CN)6]4– (żółty) heksacyjanożelazian (II)
[Fe(CN)6]3– (pomarańczowy) heksacyjanożelazian (III)
[Fe(SCN)6] 3– (krwistoczerwony) heksatiocyjanożelazian (III)

7
Właściwości redoks:
jon Fe2+ jest silnym reduktorem (żelazo jako reduktor – wypiera: Sb, Pb, Ag, Cu z roztworów ich soli); jon Fe3+ jest w środowisku kwaśnym dość silnym
utleniaczem, jednak począwszy od pH=2 z 0,01M roztworu soli Fe3+ strąca się Fe(OH)3 i właściwości utleniające Fe3+ maleją ze wzrostem pH
Właściwości kwasowo-zasadowe:
zielonkawy Fe(OH)2 zaczyna się strącać przy pH7,5 (z 0,01M roztworów), a rdzawy Fe(OH)3 zaczyna strącać się już przy pH2 (z 0,01M roztworów);
oba wodorotlenki nie rozpuszczają się praktycznie w nadmiarze NaOH, co świadczy o ich charakterze zasadowym
Reakcje charakterystyczne jonu Fe2+ [0,1M FeSO4 ]
Odczynnik Równania reakcji Efekt reakcji
AKT*(odczynnik grupowy) Fe2+ + S2–  FeS  czarny osad siarczku żelaza (II)
+NH3aq.+NH4Cl 2M
 łatwo rozpuszczalny w kwasach mineralnych i rozpuszczalny w kwasie
CH3COOH 2M FeS + 2CH3COOH  Fe(CH3COO)2 + H2S octowym
 zielonkawy osad wodorotlenku żelaza (II); w obecności nadmiaru jonów
NaOH lub NH3 aq. 2M Fe2+ + 2NH3 · H2O  Fe(OH)2 + 2NH4+ amonowych nie wytrąci się (iloczyn rozpuszczalności Fe(OH)2 nie zostanie
przekroczony);
O2 (z powietrza) 4Fe(OH)2 + O2 + 2H2O  4Fe(OH)3  łatwo utlenia się na powietrzu do Fe(OH)3 o brunatnym zabarwieniu
K4[Fe(CN)6] 1% 2Fe2+ + [Fe(CN)6]4–  Fe2[Fe(CN)6]  biały osad heksacyjanożelazianu (II) żelaza (II); w obecności tlenu
atmosferycznego następuje natychmiastowe utlenienie żelaza (II) do żelaza
(III) w wyniku czego osad przyjmuje barwę niebieską pochodzącą od
tworzącego się błękitu pruskiego
K3[Fe(CN)6] 1% 3Fe2+ + 2[Fe(CN)6]3–  Fe3[Fe(CN)6]2  w środowisku kwaśnym lub obojętnym powstaje ciemnoniebieski osad
błękitu Turnbulla
H2 O2 3% 2Fe2+ + H2O2 + 2H+ 2Fe3+ + 2H2O  Fe2+ ma charakter redukujący i może być utleniony za pomocą wielu
utleniaczy, np. w środowisku kwaśnym H2O2; zielony roztwór zmienia barwę
na żółtą
Na2CO3 1M Fe2+ + CO 2
3  FeCO3  biały osad węglanu żelaza (II),
O2 (z powietrza) 4FeCO3 + O2 + 6H2O  4Fe(OH)3 + 4CO2  na powietrzu szybko brunatnieje wskutek utleniania i powstawania Fe(OH)3
 biały osad rozpuszczalny w kwasach mineralnych i kwasie octowym
Na2HPO4 0,5M 3Fe2+ + 2HPO 2
4  Fe3(PO4)2 + 2H
+

* odczynnik używa się tylko pod wyciągiem

8
 Reakcje charakterystyczne jonu Fe3+ [0,2M FeCl3]
Odczynnik Równania reakcji Efekt reakcji
AKT*(odczynnik grupowy) 2Fe3+ + 3S2–  Fe2S3  czarny osad siarczku żelaza (III), łatwo rozpuszczalny w kwasach, również w
NH3aq. + NH4Cl 2M kwasie octowym
 podczas reakcji rozpuszczania zachodzi redukcja Fe3+ do Fe2+ i utlenienie S2–
HCl 2M 3Fe2S3 + 12H+  6Fe2+ + 6H2S+ 3S do S (wydzielanie koloidalnej siarki)
 rdzawobrunatny osad wodorotlenku żelaza (III); wodorotlenek żelaza jest

NaOH 2M 2Fe3+ + 6OH–  2Fe(OH)3  Fe2O3 + 3H2O nierozpuszczalny w nadmiarze odczynnika podczas prażenia traci wodę
przechodząc w tlenek żelaza (III)
HCl 2M Fe(OH)3 + 3H+  Fe3+ + 3H2O  łatwo rozpuszcza się w kwasach

4Fe3+ + 3[Fe(CN)6]4– Fe4[Fe(CN)6]3  w środowisku obojętnym lub słabo kwaśnym strąca się ciemnoniebieski osad
K4[Fe(CN)6] 1%
heksacyjanożelazianu (II) żelaza (III), tzw błękit pruski (przy małym stężeniu
jonów Fe3+ powstaje jedynie niebieskie lub zielone zabarwienie roztworu, bez strącania
osadu); osad rozpuszcza się w stężonym HCl i w kwasie szczawiowym, nie
rozpuszcza się w rozc. HCl
 w roztworze zasadowym następuje rozkład błękitu pruskiego z pojawieniem się
NaOH 2M Fe4[Fe(CN)6]3+ 12OH–  4Fe(OH)3 + 3[Fe(CN6)]4– rdzawobrunatnego osadu
 krwistoczerwone kompleksy, przechodzące do warstwy eterowej [sole żelaza
NH4SCN 2% Fe3+ + xSCN–  [Fe(SCN)x]3-x x=16
(II) tej reakcji nie ulegają]; reakcja bardzo czuła; kwasy organiczne, ich sole,
fosforany, fluorki , chlorek rtęci (II) przeszkadzają tej reakcji
 octan sodu z jonami żelaza (III) tworzy octan żelaza (III) o zabarwieniu
CH3COONa 1M Fe3+ + 3CH3COO–  Fe(CH3COO)3 czerwonobrunatnym
  po zagotowaniu z rozcieńczonego roztworu wytrąca się czerwono-brunatny
Fe(CH3COO)3+ 2H2O 
 Fe(OH)2CH3COO+2CH3COOH osad octanu dihydroksożelaza (III); w podobny sposób wytrąca się biały octan
dihydroksoglinu – pozostałe kationy IIIgr. nie wytracają octanów.
 rdzawobrunatny osad wodorotlenku żelaza (III) nierozpuszczalny w nadmiarze
NH3aq. 2M Fe3+ + 3NH3 · H2O  Fe(OH)3 + 3NH 4
amoniaku, osad wytrąca się ilościowo nawet w obecności soli amonowych cofających
dysocjację zasady amonowej, w przeciwieństwie do wodorotlenków żelaza (II), cynku,
manganu (II), kobaltu (II) i niklu (II)
Na2CO3 1M 2Fe3+ + 3CO 23  Fe2(CO3)3  brunatny osad węglanu żelaza (III)
  jako sól słabej zasady i słabego kwasu ulega całkowitej hydrolizie z powstaniem
Fe2(CO3)3 + 6H2O  2Fe(OH)3 +3H2CO3 rdzawobrunatnego osad wodorotlenku żelaza (III)
 żółto-biały osad ortofosforanu (V) żelaza (III), rozpuszczalny w kwasach
Na2HPO4 0,5M Fe3+ + HPO 2
4  FePO4 + H
+
nieorganicznych, nierozpuszczalny w kwasie octowym
SnCl2 0,1M 2Fe3+ + Sn2+  2Fe2+ + Sn4+  żółtobrązowy roztwór zmienia barwę na jasnozieloną (redukcja do jonów Fe2+)

*odczynnik używa się tylko pod wyciągiem

9
 MANGAN (Manganum) Mn
metal koloru białego; twardy, kruchy, na powietrzu pokrywa się cienką warstewką tlenku, która chroni mangan przed dalszym utlenianiem

Reakcje manganu
Odczynnik Efekt działania odczynnika Równanie reakcji
woda (gorąca lub zimna) rozkład wody Mn + 2H2O  Mn(OH)2 + H2
kwas solny roztwarza mangan Mn + 2HCl MnCl2 + H2
kwas siarkowy (VI) (rozcieńczony) roztwarza mangan Mn + H2SO4  MnSO4 + H2
kwas siarkowy (VI) (gorący, stężony) roztwarza mangan Mn + 2H2SO4  MnSO4 + 2H2O + SO2
kwas azotowy (V) (rozcieńczony) roztwarza mangan 3Mn + 8HNO3  3Mn(NO3)2 + 2NO + 4H2O
kwas octowy roztwarza mangan Mn + 2CH3COOH Mn(CH3COO)2 + H2

Związki manganu
jony manganu na różnych stopniach utlenienia:
+2 [Mn2+ – jon manganu (II); różowy-uwodniony, biały-bezwodny]; liczba koordynacyjna w związkach kompleksowych: 4
+3 [Mn3+ – jon manganu (III); nietrwały]; +4 [nie istnieje kation Mn4+]
+6 [MnO 2
4 – manganian (VI) – zielony]; +7 [MnO 4 – manganian (VII) – fioletowy]
Rozpuszczalność związków manganu:
 dobrze rozpuszczalne: bromek – MnBr2, chlorek – MnCl2, jodek – MnI2, azotan (V) – Mn(NO3)2, siarczan (VI) – MnSO4
 trudno rozpuszczalne: węglan – MnCO3, wodorotlenek – Mn(OH)2, ortofosforan (V) – Mn3(PO4)2, siarczek – MnS, octan – Mn(CH3COO)2
Przykłady kompleksów: jony manganu (II) nie tworzą trwałych kompleksów, które miałyby znaczenie w analizie kationów III grupy
Właściwości redoks:
jon Mn2+ jest bardzo słabym reduktorem. Mn2+ trudno utlenić do Mn3+; łatwiej utlenia się do trudno rozpuszczalnych związków Mn (IV) w środowisku
zasadowym [Mn(OH)2 utlenia się na powietrzu natychmiast po strąceniu do MnO2 · H2O]; silne utleniacze utleniają Mn2+ do MnO 4 ; jon MnO 4 jest
utleniaczem: w środowisku zasadowym redukuje się do MnO 2 4 , w środowisku obojętnym lub słabo kwaśnym do MnO2 · H2O , a w środowisku silnie
kwaśnym do Mn2+
Właściwości kwasowo-zasadowe:
biały wodorotlenek manganu strąca się przy najwyższych wśród kationów II i III grupy wartościach pH (pH=8,5 dla 0,001M roztworu Mn 2+); ma on
zdecydowanie zasadowy charakter (nie rozpuszcza się w nadmiarze NaOH); brunatnoczarny Mn2O3aq. ma nieco mniej zasadowy charakter (rozpuszcza się
bardzo nieznacznie w środowisku silnie zasadowym), MnO2 · H2O (H2MnO3) ma charakter amfoteryczny, a MnO 2
4 słabo kwasowy (istnieje tylko w silnie
10
zasadowym środowisku); Mn (VII) istnieje tylko w postaci anionów MnO 4 ; kwas HMnO4 jest kwasem mocnym; ze wzrostem stopnia utlenienia manganu
maleje charakter zasadowy jego połączeń z tlenem i wodorem, a wzrasta charakter kwasowy

Reakcje charakterystyczne jonu Mn2+ [0,25M MnCl2]

Odczynnik Równania reakcji Efekt reakcji
AKT* (odczynnik grupowy)  cielisty osad siarczku manganu (II) , dodatek NH4Cl sprzyja powstawaniu
Mn2+ + S2–  MnS grubokrystalicznego osadu;
+NH3aq.+NH4Cl 2M
O2 (z powietrza) 4MnS + 3O2 + 6H2O  4 Mn(OH)3 + 4S  MnS na powietrzu utlenia się do brązowego Mn(OH)3;
 osad rozpuszcza się w rozcieńczonych kwasach mineralnych i w kwasie
HCl 2M MnS + 2H+  Mn2+ + H2S octowym
 biały osad wodorotlenku manganu (II) nierozpuszczalny w nadmiarze
NaOH 2M Mn2+ + 2OH– Mn(OH)2 odczynnika
HCl 2M Mn(OH)2+ 2H+  Mn2+ + 2H2O  rozpuszczalny w kwasach
NH4Cl Mn(OH)2+ 2 NH 4  Mn2+ + 2(NH3 · H2O)  rozpuszczalny w solach amonowych,
 Mn(OH)2 utlenia się na powietrzu do brunatnego kwasu manganowego (IV),
O2 (z powietrza) 2Mn(OH)2 + O2  2H2MnO3 który następnie przechodzi w prawie czarny manganian (IV) manganu (II)
H2MnO3 + Mn(OH)2  MnMnO3  + 2H2O
H2 O2 3% 2Mn(OH)2+ H2O2  Mn2O3 + 3H2O  utlenianie wodorotlenku manganu (II) łatwiej zachodzi pod wpływem H 2O2
 po rozcieńczeniu wodą i ogrzaniu pojawia się fioletowe zabarwienie roztworu
Pb3O4 (minia) + st.HNO3 2+
2Mn + 5PbO2+ 4H  +
2MnO 4 2+
+ 5Pb + 2H2O**
na skutek utleniania w środowisku kwaśnym jonów Mn2+ do manganu (VII)
(reakcja Cruma); obecność Cl– przeszkadza reakcji (redukcja MnO4– do Mn2+)
NH3aq. 2M Mn2+ + 2NH3 · H2O  Mn(OH)2 + 2NH   biały osad wodorotlenku manganu (II), brunatniejący pod wpływem tlenu z
4 powietrza
Na2CO3 lub K2CO3 1M Mn2+ + CO 2
3  MnCO3  biały osad węglanu manganu (II) rozpuszczalny w kwasach

MnCO3+ H2O  Mn(OH)2 + CO2  po ogrzaniu ulega hydrolizie z powstaniem wodorotlenku
Na2HPO4 0,5M  biały osad fosforanu (V) manganu (II), rozpuszczalny w kwasach mineralnych i
3Mn2+ + 2HPO 2
4  Mn3(PO4)2 + 2H
+
w kwasie octowym (w odróżnieniu do AlPO4, FePO4)
K4[Fe(CN)6] 1% 2Mn2+ + [Fe(CN)6]4–  Mn2[Fe(CN)6]  biały osad heksacyjanożelazianu (II) manganu (II)
K3[Fe(CN)6] 1% 3Mn2+ + 2[Fe(CN)6]3–  Mn3[Fe(CN)6]2  brunatny osad heksacyjanożelazianu (III) manganu (II)
* odczynnik używa się tylko pod wyciągiem
** wykonanie: do probówki wprowadza się kroplę badanej substancji i dodaje się 3 krople stężonego HNO 3, ogrzewa i do gorącego dodaje się niewielką ilość PbO2, wstrząsa się; jeśli nie
zauważy się zmiany zabarwienia ponownie należy dodać Pb3O4, ogrzewać i wstrząsnąć; roztwór można rozcieńczyć wodą.

11
 CYNK (Zincum) Zn
metal koloru białego o niebieskim połysku, kruchy, w podwyższonej temperaturze kowalny i ciągliwy, odporny na działanie suchego powietrza, w wilgotnym
powietrzu pokrywa się nalotem zasadowych węglanów; nie rozkłada wyraźnie wody, co spowodowane jest tworzeniem się cienkiej warstwy tlenku chroniącej
przed dalszą reakcją.
Reakcje metalicznego cynku
Odczynnik Efekt działania odczynnika Równanie reakcji
kwas solny roztwarza cynk Zn + 2HCl  ZnCl2 + H2
kwas siarkowy (VI) (rozcieńczony) roztwarza cynk Zn + H2SO4  ZnSO4 + H2
kwas siarkowy (VI) (stężony) roztwarza cynk Zn + 2H2SO4 ZnSO4 + SO2 + 2H2O
kwas azotowy (V) (rozcieńczony) roztwarza cynk 3Zn + 8HNO3 3Zn(NO3)2 + 2NO + 4H2O
kwas azotowy (V) (stężony) roztwarza cynk Zn + 4HNO3  Zn(NO3)2 + 2NO2 + 2H2O
kwas azotowy (V) (bardzo rozcieńczony) roztwarza cynk 4Zn + 10HNO3  4Zn(NO3)2 + NH4NO3 + 3H2O
wodorotlenek sodu (roztwór wodny) roztwarza cynk Zn + 2NaOH + 2H2O  Na2[Zn(OH)4] + H2
kwas octowy roztwarza cynk Zn + 2CH3COOH  Zn(CH3COO)2 + H2
Związki cynku
stopień utlenienia: +2; liczba koordynacyjna w związkach kompleksowych: 4
w roztworach wodnych występują: prosty jon Zn2+ (w środowisku kwaśnym) oraz [Zn(OH)4]2– (w środowisku zasadowym), oba jony są bezbarwne
Rozpuszczalność związków cynku:
 dobrze rozpuszczalne: octan – Zn(CH3COO)2, chlorek – ZnCl2, azotan (V) – Zn(NO3)2, siarczan (VI) – ZnSO4
 trudno rozpuszczalne: węglan – ZnCO3, dichromian (VI) – ZnCr2O7, wodorotlenek – Zn(OH)2, tlenek – ZnO, ortofosforan (V) – Zn3(PO4)2,
siarczek – ZnS
Przykłady kompleksów:
[Zn(NH3)4]2+ (bezbarwny) kation tetraaminacynku (II)
[Zn(OH)4]2– (bezbarwny) tetrahydroksocynkan (II)
Właściwości redoks:
jon Zn2+ jest słabym utleniaczem (metal jest dość mocnym reduktorem); nie tworzy związków na innym niż +2 stopniu utlenienia; ten stopień utlenienia we
wszystkich reakcjach stosowanych przy jego rozdzielaniu i wykrywaniu pozostaje nie zmieniony.
Właściwości kwasowo-zasadowe:
podczas alkalizowania roztworu, w którym znajdują się jony Zn2+ najpierw pojawiają się sole zasadowe, które przechodzą w wodorotlenek Zn(OH)2 w
środowisku bardziej zasadowym; wodorotlenek cynku jest amfoteryczny i rozpuszcza się przy pH14 tworząc [Zn(OH)4]2–

12
 Reakcje charakterystyczne jonu Zn2+ [ 0,1M ZnSO4 ]
Odczynnik Równania reakcji Efekt reakcji
AKT* (odczynnik grupowy) Zn2+ + S2–  ZnS  biały osad siarczku cynku
NH3aq. + NH4Cl 2M
 rozpuszczalny w kwasach mineralnych, nie rozpuszcza się w kwasie
HCl 2M ZnS + 2H+  Zn2+ + H2S octowym
AKT* Zn2+ + H2S + 2CH3COO–  ZnS + 2CH3COOH  biały osad siarczku cynku; octan sodu umożliwia całkowite wytrącenie
+CH3COONa 1M osadu
NaOH 2M Zn2+ + 2OH–  Zn(OH)2  biały osad amfoterycznego wodorotlenku cynku
Zn(OH)2 + 2OH–  [Zn(OH)4]2–  rozpuszcza się w zasadach
HNO3 2M Zn(OH)2 + 2H+  Zn2+ + 2H2O  rozpuszcza się w kwasach
NH3aq. 2M Zn2+ + 2(NH3·H2O)  Zn(OH)2 + 2NH 4  biały osad wodorotlenku cynku
 łatwo rozpuszczalny w nadmiarze amoniaku z utworzeniem jonów
Zn(OH)2 + 4NH3  [Zn(NH3)4]2+ + 2OH– kompleksowych tetraaminacynku
K3[Fe(CN)6] 1% 3Zn2+ + 2[Fe(CN)6]3–  Zn3[Fe(CN)6]2  żółtobrunatny osad heksacyjanożelazianu (III) cynku (Al3+ tej reakcji nie
daje)
Co(NO3)2 0,1% Zn(OH)    zielonkawe zabarwienie tlenków kobaltu i cynku czyli zieleni Rinmanna
2  ZnO + H2O**
2ZnO + 2Co(NO3)2  2CoZnO2 + 4NO + 3O2
Na2CO3 lub K2CO3 1M Zn2+ + CO 2
3  ZnCO3  biały osad węglanu cynku rozpuszczalny w kwasach
 ulega hydrolizie z powstaniem wodorotlenku; skład powstałego osadu
ZnCO3 + H2O  Zn(OH)2 + CO2 można przedstawić jako Zn2(OH)2CO3
0,5M 3Zn2+ + 2HPO 2 +  biały osad Zn3(PO4)2, rozpuszczalny w kwasach mineralnych, w kwasie
Na2HPO4 4  Zn3(PO4)2 + 2H octowym (w odróżnieniu do AlPO4, FePO4) i amoniaku
K4[Fe(CN)6] 1% 2Zn2+ + [Fe(CN)6]4–  Zn2[Fe(CN)6]  biały osad heksacyjanożelazianu (II) cynku (Al3+ tej reakcji nie daje)

* odczynnik używa się tylko pod wyciągiem;

** wykonanie: osad wodorotlenku cynku odsączyć na sączku bibułowym; następnie zwilżyć 2-3 kroplami 2 M HNO3 i 2-3 kroplami 0,1% Co(NO3)2, sączek spalamy i prażymy w tyglu lub
parowniczce obserwując barwę popiołu, który zielenieje od jonów Zn2+

13
 GLIN (Aluminium) Al
jest metalem koloru białego, niezbyt twardym, kowalnym i ciągliwym; na powietrzu pokrywa się warstewką tlenku
Reakcje metalicznego glinu
Odczynnik Efekt działania odczynnika Równanie reakcji
woda (100oC) rozkład wody 2Al + 6H2O  2Al(OH)3 + 3H2
kwas solny roztwarza glin 2Al + 6HCl  2AlCl3 + 3H2
kwas siarkowy (VI) (rozcieńczony) roztwarza glin powoli 2Al + 3H2SO4  Al2(SO4)3 + 3H2
kwas siarkowy (VI) (gorący, stężony) roztwarza glin szybko 2Al + 6H2SO4  Al2(SO4)3 + 3SO2 + 6H2O
kwas azotowy (V) (stężony) nie roztwarza glinu (pasywacja)
wodorotlenek sodu (gorący roztwór) roztwarza glin szybko 2Al + 6H2O + 6NaOH 2Na3[Al(OH)6] + 3H2

Związki glinu
stopień utlenienia: +3; liczba koordynacyjna w związkach kompleksowych: 4 i 6
występuje w formie jonów Al3+ (środowisko kwaśne) lub [Al(OH)6]3– (środowisko zasadowe); oba jony są bezbarwne
Rozpuszczalność związków glinu
 dobrze rozpuszczalne: bromek – AlBr3, chlorek – AlCl3 , jodek – AlI3, azotan (V) – Al(NO3)3, siarczan (VI) – Al2(SO4)3;
[ałuny – AlM(SO4)2 ·12H2O (M = K, Na, NH4, Tl(I), Rb, Cs]
 trudno rozpuszczalne: zasadowy octan – Al(OH)2(CH3COO), wodorotlenek – Al(OH)3, ortofosforan (V) – AlPO4
Przykłady kompleksów:
[Al(OH)4]– (bezbarwny) tetrahydroksoglinian (III)
[AlF6]3– (bezbarwny) heksafluoroglinian (III)
Właściwości redoks:
glin występuje tylko na jednym stopniu utlenienia (+3); Al3+ jest bardzo słabym utleniaczem; metal ten jest energicznym reduktorem, lecz w roztworach od pH
5 do 11 powleka się warstewką tlenku.

Właściwości kwasowo-zasadowe:
biały wodorotlenek Al(OH)3 strąca się przy pH4 (z 0,01 M roztworu soli glinu) i rozpuszcza się ponownie w nadmiarze roztworu NaOH tworząc kompleksy
[Al(OH)4]–, świadczy to o jego charakterze amfoterycznym.

14
 Reakcje charakterystyczne jonu Al3+ [0,2M Al(NO3)3]
Odczynnik Równania reakcji Efekt reakcji
3+ 2–
AKT* (odczynnik grupowy) 2Al + 3S + 6H2O 2Al(OH)3 + 3H2S  stężenie jonów OH– powstałych w reakcji hydrolizy siarczku amonu
+NH3aq. + NH4Cl 2M jest wystarczające do przekroczenia iloczynu rozpuszczalności
Al(OH)3 i powstaje biały galaretowaty osad wodorotlenku glinu (III);
 siarczek glinu (AlS3) można otrzymać tylko w warunkach bezwodnych
 biały galaretowaty osad wodorotlenku glinu (III) jest amfoteryczny, nie
NaOH 2M Al3+ + 3OH–  Al(OH)3 rozpuszcza się w amoniaku (odróżnienie od cynku)
HCl 2M Al(OH)3 + 3H+ Al3+ + 3H2O  rozpuszcza się w kwasach
NaOH 2M Al(OH)3 + OH–  Al(OH) 4  rozpuszcza się w mocnych zasadach
 po lekkim zakwaszeniu lub dodaniu NH4Cl (zmniejsza stężenie OH–)
HCl 2M Al(OH) 4 +
+ H  Al(OH)3 + H2O ponownie wytrąca się wodorotlenek, który rozpuszcza się w nadmiarze
kwasu
0,5M Al3+ + HPO 2 +  biały galaretowaty osad fosforanu (V) glinu rozpuszczalny w kwasach
K2HPO4 4  AlPO4 + H mineralnych i roztworach wodorotlenków alkalicznych,
nierozpuszczalny w kwasie octowym podobnie jak FePO4 i w
odróżnieniu do innych fosforanów tej grupy
CH3COONa 1M Al2(SO4)3 + 6CH3COONa  2Al(CH3COO)3 + 3Na2SO4  po zagotowaniu wytrąca się obfity osad octanu dihydroksoglinu; osad
 nie wytrąca się ze stężonych roztworów soli glinu, w celu wytrącenia
Al(CH3COO)3 + 2H2O  Al(OH)2CH3COO + 2CH3COOH należy roztwory rozcieńczyć wodą
Co(NO3)2 0,1% 2Al(OH)3  Al2O3 + 3H2O**  niebieski osad błękitu Thenarda
2Al2O3 + 2Co(NO3)2  2Co(AlO2)2 + 4NO + 3O2
3+   biały galaretowaty osad wodorotlenku glinu (III) nieznacznie
NH3aq. 2M Al + 3(NH3 · H2O)  Al(OH)3 + 3NH 4 rozpuszczany w nadmiarze odczynnika; aby całkowicie wytrącać
Al(OH)3 należy dodać duży nadmiar NH4+
Na2CO3 lub (NH4)2CO3 1M 2Al3+ + 3CO 2 + 3H2O  2Al(OH)3 + 3CO2  powstaje biały galaretowaty osad wodorotlenku glinu (III), gdyż
3 węglan glinu ulega natychmiast całkowitej hydrolizie
*odczynnik używa się pod wyciągiem
**wykonanie: osad wodorotlenku glinu odsączyć na sączku bibułowym; następnie zwilżyć 2-3 kroplami 2M HNO3 i 2-3 kroplami 0,1% Co(NO3)2, sączek spalamy i prażymy w tyglu lub
parowniczce obserwując barwę popiołu, który niebieszczeje od jonów Al3+

15
 PORÓWNANIE PRODUKTÓW REAKCJI KATIONÓW III GRUPY ANALITYCZNEJ

Odczynnik Ni2+ Co2+ Fe2+ Fe3+ Mn2+ Zn2+ Al3+

AKT NiS CoS FeS Fe2S3 MnS ZnS Al(OH)3
czarny czarny czarny czarny cielisty biały biały
NaOH Co(OH)NO3 Fe(OH)2 Mn(OH)2 Zn(OH)2 Al(OH)3
niebieski zielonkawy biały biały biały
Ni(OH)2 Fe(OH)3
NaOH zielony Co(OH)3 Fe(OH)3 brunatny H2MnO3 [Zn(OH)4]2– [Al(OH)4]–
(nadmiar w obecn.
brunatny brunatny brunatny bezbarwny bezbarwny
H2O2 + gotowanie)
NH3aq. Ni(OH)NO3 Co(OH)NO3 Zn(OH)2
zielony niebieski Fe(OH)2 biały
NH3aq. [Co(NH3)6]2+ zielonkawy, Fe(OH)3 Mn(OH)2 Al(OH)3
(nadmiar) [Ni(NH3)6]2+ brunatniejący do brunatny biały, brunatniejący 2+ biały
różowy r-r utlenia się [Zn(NH3)4]
szafirowofioletowy
do [Co(NH3)6]
3+ Fe(OH)3 do H2MnO3 bezbarwny r-r
r-r
brązowożółty r-r
Na2CO3 FeCO3
NiCO3 [Co(OH)]2Cl biały, brunatniejący Fe(OH)3 MnCO3 ZnCO3 Al(OH)3
zielony różowy brunatny biały biały biały
do Fe(OH)3
K3[Fe(CN)6] Ni3[Fe(CN)6]2  Fe3[Fe(CN)6]2 Fe[Fe(CN)6] Mn3[Fe(CN)6]2 Zn3[Fe(CN)6]2

żółtobrunatny błękit Turnbulla brunatny r-r brunatny żółtobrunatny
K4[Fe(CN)6] Fe2[Fe(CN)6]
Ni2[Fe(CN)6] Co2[Fe(CN)6] Fe4[Fe(CN)6]3 Mn2[Fe(CN)6] Zn2[Fe(CN)6] 
biały(w atmosferze
jasnozielony zielony błękit pruski biały biały
pozbawionej tlenu)
NH4SCN lub (NH4)2Co(SCN)4 [Fe(SCN)x]3–x
KSCN  niebieski w alkoholu    
krwistoczerwony
amylowym
Na2HPO4 Ni3(PO4)2 Co3(PO4)2 Fe3(PO4)2 FePO4 Mn3(PO4)2 Zn3(PO4)2 AlPO4
zielony różowofioletowy biały żółty biały biały biały

16
 Analiza mieszaniny kationów III grupy analitycznej: (Ni2+, Co2+, Fe2+, Fe3+, Mn2+, Zn2+, Al3+)

Na samym początku analizy w próbie pierwotnej sprawdzid za pomocą reakcji charakterystycznych obecnośd jonów Fe 2+ i Fe3+.

Do 2 ml próby pierwotnej dodad 2 ml 2M NH4Cl oraz kroplami 2M NH3aq do słabego zapachu amoniaku. Ogrzad do wrzenia i dodawad kroplami AKT aż
do całkowitego strącenia osadu, całośd ogrzad do wrzenia i gotowad 1 minutę. Osad wraz z roztworem pozostawid na ok. 10 minut. Wykonad próbę
całkowitego strącenia. Szybko przesączyd, lejek przykryd szkiełkiem zegarkowym. Otrzymuje się osad 1. W przesączu znajdują się kationy grup IV i V.

Osad 1 zawierający NiS, CoS, FeS, Fe2S3, MnS, ZnS, Al(OH)3 przemyd na sączku 3 ml gorącej wody z dodatkiem kilku kropli roztworu 2M
NH4Cl. Następnie osad z sączka przenieśd szybko do zlewki, dodad ok. 10 ml 2M HCl (pod wyciągiem). Mieszad do zaprzestania wydzielania się H2S,
odsączyd. Otrzymuje się osad 2 i przesącz 2.

Osad 2 zawierający NiS, CoS przemyd wodą z dodatkiem 2 kropli AKT oraz kilku kropli 2M NH 4Cl, Przesącz 2 zawierający Fe2+, Fe3+, Mn2+,
przenieśd do zlewki, dodad 4 ml wody królewskie (3 ml stężonego HCl + 1 ml stężonego HNO3), ogrzad Zn2+, Al3+ w postaci chlorków
do rozpuszczenia osadu i gotowad tak długo, aż częśd roztworu odparuje. Dodad 3 ml wody i 3 ml 2M (analizowad metodą wodorotlenkową)
HCl i w przypadku osadu przesączyd. Otrzymany przesącz 3 rozdzielid do 2 probówek.

1 2
Do 2 ml przesączu 3 dodad 1M Na2CO3. Zielony osad Do 2 ml przesączu 3 dodad 1 ml 2% NH4SCN i 1 ml
NiCO3 świadczy o obecności alkoholu amylowego. Wstrząsnąd kilka razy.
Niebieskie zabarwienie warstwy organicznej
[Co(SCN)4]2– świadczy o obecności
Ni2+
Co2+

17
SCHEMAT ROZDZIELANIA MIESZANINY KATIONÓW III GRUPY ANALITYCZNEJ

18
 Analiza mieszaniny kationów III grupy analitycznej (Fe2+, Fe3+, Mn2+, Zn2+, Al3+ ) – METODA WODOROTLENKOWA

Przesącz 2 zawierający Fe2+, Fe3+, Mn2+, Zn2+, Al3+ w postaci chlorków odparowad do objętości ok. 2 ml, przelad do zlewki, dodad 2 ml 3% H 2O2 i 4M
NaOH do odczynu zasadowego. Zlewkę przykryd szkiełkiem zegarkowym, gotowad 5 min., przesączyd na gorąco. Otrzymuje się osad 4 i przesącz 4

Osad 4 zawierający Fe(OH)3, H2MnO3 przemyd 3 ml gorącej wody, Do przesączu 4 zawierającego jony *Zn(OH)4]2–, [Al(OH)6]3– dodawad
następnie rozpuścid w 5 ml 2M HNO3, odsączyd. Otrzymuje się osad 5 i kroplami 2M H2SO4 do odczynu kwaśnego. Odparowad do ok. 4 ml i
przesącz 5. rozdzielid do 3 probówek
Osad 5 zawierający H2MnO3 Przesącz 5 zawierający kationy Fe3+ 1 2 3
wprowadzid na pręciku szklanym do rozlad do dwóch probówek 1 ml przesączu 4 zadad 1 ml przesącz 4 + 2 ml 1 ml przesączu 4 dodad
probówki z Pb3O4 (minia) i gotowad 1 ml 1M CH3COONa i 1% K4[Fe(CN)6+. Biały 1M CH3COONa i
z st. HNO3. tioacetamidem (AKT). osad Zn2[Fe(CN)6] ogrzewad.
Po oziębieniu i rozcieoczeniu wodą Biały osad ZnS potwierdza obecnośd Biały osad
destylowaną pojawia się fioletowe świadczy o obecności Al(OH)2CH3COO
zabarwienie jonów MnO4-
1 2
świadczące o obecności jonów Zn2+ Zn2+ świadczy o obecności
Do 1 ml przesączu Do 1 ml przesączu
5 dodad 1 ml 2% 5 dodad 1 ml 1%
Mn2+ NH4SCN. K4[Fe(CN)6]. Al3+
Pojawiające się Granatowy osad
krwiste Fe4[Fe(CN)6]3
zabarwienie świadczy o
roztworu obecności
[Fe(SCN)x]3-x
świadczy o Fe3+
obecności
Fe3+

19
SCHEMAT ROZDZIELANIA MIESZANINY KATIONÓW III GRUPY ANALITYCZNEJ – METODA WODOROTLENKOWA

20
 Uwagi do rozdzielania mieszaniny kationów III grupy analitycznej

1. Podczas dodawania do próbki kationów III grupy odczynnika grupowego [AKT i NH 4Cl + NH3aq.]
pożyteczne jest obserwowanie zmian zachodzących w roztworze, co ułatwia dalszy tok analizy i
pozwala na przewidywanie składu próbki:
a) obserwacje po dodaniu do próbki roztworu NH4Cl i NH3aq:
 brak osadu wyklucza obecnośd jonów Al3+ i Fe3+,
 osad czerwonobrunatny wskazuje na obecnośd jonów Fe3+,
 osad biały wskazuje na obecnośd jonów Al3+,
 niebieskie zabarwienie roztworu wskazuje na obecnośd jonów Ni 2+

b) obserwacje po dodaniu do próbki roztworu AKT:

 brak czarnego osadu wyklucza obecnośd jonów Ni2+, Co2+, Fe2+, Fe3+
 biały osad wskazuje na obecnośd jonów Zn2+ lub Al3+
 osad cielisty wskazuje na obecnośd jonów Mn2+

2. Strącone osady siarczków należy pozostawid na około 10 minut, aby umożliwid przejście lepiej
rozpuszczalnych odmian  siarczków niklu i kobaltu w odmiany  nie rozpuszczalne w 2M HCl.

3. Podczas przemywania osadu siarczków lejek należy przykryd szkiełkiem zegarkowym, aby
zapobiec ich utlenieniu do siarczanów (VI), a także ze względu na to, że wyschnięte siarczki
trudno się przemywają.

4. Rozpuszczanie siarczków i wodorotlenków kationów grupy III w 2M HCl należy prowadzid na

zimno i w krótkim czasie ze względu na możliwośd całkowitego rozpuszczania NiS i CoS, co
zakłócałoby dalszy tok analizy.
5. Po rozpuszczeniu osadu siarczków w kwasie solnym zawartośd mieszad w celu odpędzenia
siarkowodoru. Zapobiega to powtórnemu wytrącaniu się siarczków po zalkalizowaniu roztworu.

21
 B. Identyfikacja kationów wybranych metali toksycznych.

Do pierwiastków toksycznych należą pierwiastki uznane za priorytetowe substancje niebezpieczne (ołów,

rtęd, kadm), pierwiastki o znaczeniu fizjologicznym, jak również te, które nie mają znaczenia fizjologicznego, lecz
w wyższych stężeniach są szkodliwe dla organizmu człowieka. Źródłem toksycznych pierwiastków poza ekspozycją
w miejscu pracy jest powietrze, woda i gleba zanieczyszczone substancjami wyemitowanymi przez przemysł,
transport, ogrzewanie mieszkao, spalanie odpadów, substancje toksyczne stosowane celowo, np. pestycydy lub
generowane w postaci produktów ubocznych.
Pierwiastki w postaci metalicznej z wyjątkiem par rtęci nie mają działania toksycznego. Najsilniejsze
właściwości toksyczne mają sole zdysocjowane i dobrze rozpuszczalne w wodzie. Wdychanie, połykanie lub
wchłanianie przez skórę nawet niewielkich ilości może spowodowad znaczące uszkodzenie zdrowia i może byd
czasami śmiertelne.

Działanie toksyczne wybranych pierwiastków toksycznych.

Pb
Związki Pbpył, (CH3COO)2Pb,
(CH3COO)4Pb, PbSiF6,
PbCrO4, alkilowe pochodne
np.: Pb(C2H5)4
Hg
Hg, Hg2Cl2, HgCl2 i inne
związki nieorganiczne (z
wyjątkiem HgS), związki
organiczne rtęci, np.
dimetylortęd Hg(CH3)2,
(CH3COO)2Hg
Cd
Cdpył, CdO, halogenki (CdF2,
CdCl2, CdI2), CdSO4, CdS,
Cd(CN)2, CdSiF6
Ni
Nipył, tlenki (NiO, Ni2O3,
NiO2), siarczki (NiS, Ni2S3),
NiSO4, Ni(OH)2, NiCO3,
Ni(CO)4

Działanie  uszkodzenie układu  zaburzenia reakcji  uszkodzenie nerek,  uszkodzenie błon

toksyczne krwiotwórczego enzymatycznych niewydolnośd krążenia, śluzowych oraz szpiku
 powoduje stan  uszkodzenia nerek, zmiany w układzie kostnego
wzmożonego napięcia wątroby kostnym, zwłóknienie płuc,  wywołuje odczyny
mięśni i uszkodzenie  zmiany w systemie zmiany miażdżycowe alergiczne
obwodowego układu nerwowym  zmiany nowotworowe  wywołuje choroby
ruchowego  uszkadza strukturę DNA  zaburzenia funkcji nowotworowe
 uszkodzenia ośrodkowego rozrodczych (powstawanie komórek
i obwodowego systemu nowotworowych)
nerwowego

Sn Sb
Związki SnO2, SnH4, sole Sn(II) i Sn(IV), związki alkilowe Sb2O3, SbH3, SbCl3 SbCl5, SbF3
cyny(II) i (IV)

Działanie toksyczne  zaburzenia biosyntezy hemu,  toksycznośd Sb(III) jest dziesięciokrotnie większa od Sb(V)
 zaburzenia układu oddechowego i czynności  uszkodzenia OUN, mięśnia sercowego, wątroby
serca  zaburzenia trawienne i oddechowe
 zaburzenia widzenia
 zaburzenia OUN

Doświadczenie. Identyfikacja kationów wybranych pierwiastków toksycznych

Wykonanie doświadczenia:
Kationy z grupy pierwiastków toksycznych wchodzą często w skład II-III grupy analitycznej. W związku z
tym analizę otrzymanej mieszaniny oraz identyfikację zawartych w niej kationów pierwiastków toksycznych
można przeprowadzid na podstawie schematu rozdzielania kationów w/w grup, opartego na klasycznym
rozdzielaniu grup analitycznych z zastosowaniem odczynników grupowych. Wykorzystaj wiadomości i
umiejętności z poprzednich dwiczeo.

22