Zbior Zadan Z Fizyki CZ II

ZADANIA I PROBLEMY
Z
WYBRANYCH DZIALÓW FIZYKI
Wybór zadań i opracowanie rozwiaιzań: CZESLAW SZMYTKOWSKI

Przygotowanie wersji elektronicznej: ELŻBIETA PTASIŃSKA-DENGA
PRZEDMOWA
Zadania i problemy z fizyki przedstawione w poniższym zbiorze dotyczaι tylko

niektórych dzialów fizyki - zazwyczaj nazywanych fizykaι wspólczesnaι. Niniejszy
wybór powstal w oparciu o zagadnienia omawiane przez autora na ćwiczeniach
z fizyki dla sluchaczy wielu roczników studiów na Politechnice Gdańskiej; byly
one już prezentowane w obszerniejszym skrypcie P.G. (Zadania rachunkowe z
wybranych dzialów fizyki; Cz. Szmytkowski i W.H. Roznerski, 1974 - wyd.I i
1986 - wyd.II)
Poniższa czeι ść zbioru zawiera 105 szczególowo rozwiaιzanych problemów z fizyki
zebranych w 9 rozdzialach. Przedstawione rozwiaιzania saι glównie owocem wielo-
letniej praktyki autora. Wplyw na wybór zadań oraz postać rozwiaιzań mialy
również dyskusje ze wspólpracownikami, uwagi sluchaczy jak również lektura
dosteι pnej literatury.
Na poczaιtku każdego rozdzialu zamieszczono krótki wsteι p zawierajaιcy niektóre
formuly niezbeι dne do rozwiaιzania zadań z danego dzialu fizyki. Rozdzialy
kończaι sieι zestawami ćwiczeń do samodzielnego rozwiaιzania wraz z odpowiedzi-
ami. Do rozwiaιzania ćwiczeń potrzebna jest znajomość podstaw fizyki oraz
matematyki.
Gdańsk, wrzesień 2003 r. Autor

2
Spis treści
1 Szczególna teoria wzgleι dności 5

1.1 Wsteι p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.3 Ćwiczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2 Promieniowanie ciala doskonale czarnego 21

2.1 Wsteι p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2.2 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
2.3 Ćwiczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
3 Teoria kinetyczna gazów 33

3.1 Wsteι p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
3.2 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
3.3 Ćwiczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
4 Oddzialywanie promieniowania z materiaι 63

4.1 Wsteι p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
4.2 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
4.3 Ćwiczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
5 Fizyka atomu 95
5.1 Wsteι p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
5.2 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
5.3 Ćwiczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
6 Mechanika kwantowa 123

6.1 Wsteι p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
6.2 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
6.3 Ćwiczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
7 Fizyka ciala stalego 157

7.1 Wsteι p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
7.2 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
7.3 Ćwiczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
3
4 SPIS TREŚCI
8 Promieniotwórczość 185
8.1 Wsteι p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
8.2 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
8.3 Ćwiczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
9 Reakcje jaιdrowe 205

9.1 Wsteι p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
9.2 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
9.3 Ćwiczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
10 Uzupelnienia 225
I Przybliżone wartości niektórych stalych . . . . . . . . . . . . . . 225
II Funkcja gamma Eulera Γ(x) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
III Niektóre zwiaιzki mieι dzy ukladami wspólrzeι dnych . . . . . . . . . 229
Rozdzial 1
Szczególna teoria
wzgledności ι
1.1 Wstep ι
1. Wspólrzeι dne kartezjańskie i czas w dwóch inercjalnych ukladach

odniesienia U i U 0 saι ze sobaι zwiaιzane transformacyjnymi wzorami
Lorentza. Zalóżmy, że odpowiednie osie wspólrzeι dnych ukladów U i U 0
saι do siebie równolegle. Jeśli preι dkość V ukladu U 0 wzgleι dem ukladu U
skierowana jest wzdluż osi X ukladu U , to wzory szczególnej transformacji
Lorentza beι daι mialy postać
Rys. 1-1 Uklad U 0 porusza sieι wzgleι dem U z preι dkościaι V skierowanaι
wzdluż osi X k X 0 .
x = γ(x0 + V t0 ) (1.1)
0
y=y (1.2)
5
6 ROZDZIAL 1. SZCZEGÓLNA TEORIA WZGLEι DNOŚCI
z = z0 (1.3)
V x0

t = γ t0 + 2 , (1.4)
c
gdzie
1
γ=p (1.5)
1 − β2
i
V
β= ; (1.6)
c
zaś x, y, z, t i x0 , y 0 , z 0 , t0 saι odpowiednio wspólrzeι dnymi kartezjańskimi
punktu i czasem w ukladach odniesienia U i U 0 , c - preι dkościaι fali
elektromagnetycznej w próżni. Wzory odwrotnej transformacji Lorentza
uzyskamy przez zmianeι znaku preι dkości ukladu na przeciwny:
x0 = γ(x − V t) (1.7)
y0 = y (1.8)
z0 = z (1.9)

Vx
t0 = γ t − 2 . (1.10)
c
2. Jeśli rozmiar ciala w kierunku jego ruchu z preι dkościaι V w ukladzie

odniesienia, w którym cialo spoczywa wynosi l0 = (x20 − x10 ), to jego
dlugość dla spoczywajaιcego obserwatora wynosi
r
V2
x2 − x1 = l = l0 1 − 2 . (1.11)
c
3. Czas mierzony za pomocaι zegara poruszajaιcego sieι razem z danym obiek-

tem nazywa sieι czasem wlasnym tego obiektu. Jeśli obiekt porusza sieι
wzgleι dem innego ukladu z preι dkościaι V , to interwal czasu wlasnego dτ
wyraża sieι poprzez przedzial czasu dt w ukladzie spoczywajaιcym wedlug
wzoru r
V2
dτ = dt 1 − 2 . (1.12)
c
4. Peι d p relatywistycznej czaιstki wiaιże sieι z jej preι dkościaι wzorem
m0~v
p~ = m~v = r , (1.13)
v2
1− 2
c
gdzie m0 jest masaι czaιstki znajdujaιcej sieι w spoczynku.
1.2. ZADANIA 7
5. Calkowita energia E czaιstki swobodnej może być wyrażona przez jej

preι dkość:
m0 c2
E = mc2 = r (1.14)
v2
1− 2
c
lub przez peι d czaιstki:
q q
E = c p2 + m20 c2 = p2 c2 + E02 , (1.15)
gdzie E0 = m0 c2 jest energiaι spoczynkowaι czaιstki. Energia kinetyczna

czaιstki
Ekin = E − E0 . (1.16)
6. Czaιstkeι nazywamy nierelatywistycznaι, gdy energia kinetyczna jest mala

w porównaniu z energiaι spoczynkowaι, ultrarelatywistycznaι gdy zachodzi
zależność przeciwna.
1.2 Zadania
1.2.1. Dwa równolegle preι ty o dlugości l0 każdy (w ukladzie, w którym
każdy z nich spoczywa) poruszajaι sieι naprzeciw siebie z jednakowymi
preι dkościami V (równoleglymi do obu preι tów) liczonymi wzgleι dem
ukladu odniesienia U . Jaka jest dlugość jednego z tych preι tów zmierzona
w ukladzie U 0 zwiaιzanym z drugim preι tem?
Rozwiaιzanie: Zalóżmy, że w ukladzie U 0 zwiaιzanym z jednym z

poruszajaιcych sieι preι tów (oznaczymy go przez B) wspólrzeι dne x0 i t0
drugiego preι ta (A) saι dane przez wzory transformacyjne Lorentza (wzór
(1.7))
Vx
x0 = γ(x + V t) , t0 = γ t + 2 , (1)
c
r
−1 V2
γ = 1− 2 , (2)
c
gdzie x i t saι wspólrzeι dnymi preι ta A w ukladzie U , wzgleι dem którego
obydwa preι ty poruszajaι sieι z preι dkościami V zwróconymi przeciwnie.
Zalóżmy, że uklady U i U 0 majaι osie wspólrzeι dnych X i X 0 zgodne z
kierunkiem preι dkości V .
Zwiaιzek mieι dzy preι dkościami v = V i v 0 preι ta A, odpowiednio w ukladach
U i U 0 , beι dzie po skorzystaniu z wyrażeń (1) i (2) postaci
dx0 dx0 dt v+V 2V 2V

v0 = = = = = . (3)
dt0 dt dt0 vV V2 1 + β2
1+ 2 1+ 2
c c
Dlugość l preι ta A mierzona w ukladzie U 0 zwiaιzanym z preι tem B beι dzie

równa (wzór 1.11) p
l = l0 1 − β 02 , (4)
gdzie
v0
β0 = , (5)
c
co po uwzgleι dnieniu wyrażenia (3) daje
V2
1− 2
l = l0 c2 = l 1 − β . (6)
0
V2 1 + β2
1+ 2
c
Dla l0 = 1 m i β = V /c = 0, 1 otrzymamy l = 0, 98 m.
1.2.2. Jak dlugo trwalby, wedlug czasu liczonego na Ziemi, lot rakiety do
gwiazdy Proxima Centauri √ i z powrotem, gdyby rakieta poruszala sieι ze
stalaι szybkościaι v = 0, 9999c ? Jaki bylby czas lotu ∆t0 mierzony w
ukladzie rakiety? Odleglość Ziemi od gwiazdy Proxima Centauri wynosi
4, 3 lata świetlne, tj. L ' 4, 07 · 1016 m. Jaka jest energia kinetyczna tej
rakiety, jeśli jej masa spoczynkowa wynosi 1 · 104 kg ?
Rozwiaιzanie: W ukladzie U zwiaιzanym z Ziemiaι czas lotu raki-

ety wynióslby
2L
∆t = = 2, 72 · 108 s = 8, 6 lat.
v
W ukladzie U 0 zwiaιzanym z rakietaι czas t0 obliczymy korzystajaιc z trans-
formacji Lorentza
x0 v
t = γ(t0 + 2 ) . (1)
c
Teι samaι transformacjeι , w przypadku gdy wiaιże ona wspólrzeι dne czasowe
w obu ukladach przy ustalonej wspólrzeι dnej x0 = 0, zapiszemy w postaci
p
t0 = t 1 − β 2 , β = v/c . (2)
Dla przedzialów czasu otrzymamy
p
∆t0 = ∆t 1 − β2 . (3)
Rachunek daje:
p
∆t0 = ∆t 1 − β 2 = 0, 01∆t = 31, 5 dnia.
Energia kinetyczna rakiety beι dzie równa
Ek = m0 c2 (γ − 1) ' 2, 5 · 1016 kWh. (4)
Dla porównania energia elektryczna dostarczona przez wszystkie elek-
trownie Ziemi w roku 2001 byla rzeι du 1014 kWh.
1.2. ZADANIA 9
1.2.3. Wyprowadzić wzory przeksztalcenia Lorentza od ukladu U 0 do ukladu U

~ ukladu U 0 wzgleι dem U
dla wektora ~r i czasu t przyjmujaιc, że preι dkość V
nie jest równolegla do osi x. Wynik przedstawić w postaci wektorowej.
Rozwiaιzanie: Rozkladamy wektory ~r i r~0 na kierunki wektora

~ i kierunek do V
preι dkości V ~ prostopadly. W ten sposób
~r = r~k + r~⊥ i r~0 = r~k0 + r~⊥

0 . (1)
~ saι równe
Rzuty wektorów ~r i r~0 na kierunek V
~
V V~
rk = ~r i rk0 = r~0
V V ,
wobec czego
~ V
~rV ~ ~ V
r~0 V ~
r~k = · i r~k0 = · . (2)
V V V V
Rys. 2-1 Wektory wodzaιce punktu O0 oraz ich rzuty w ukladzie U i

~.
ukladzie U 0 poruszajaιcym sieι wzgleι dem U z preι dkościaι V
Do transformacji skladowych r~k i r~⊥ możemy teraz zastosować wzory
szczególnej transformacji Lorentza. Wówczas
r
~0 ~ 0 −1 V2
r~k = γ(rk + V t ) , γ = 1 − 2 (3)
c
0
~r⊥ = ~r⊥ (4)
!
~
r~0 V
t=γ t0 + 2
. (5)
c
Korzystajaιc z (3) i (4) wzór (1) można zapiać w postaci
~ t0 ) + (1 − γ)r~0 .
~r = γ(r~0 + V (6)
⊥
Wyraźmy teraz wektor r~⊥

0 przez wektory r ~ . W tym celu znajdziemy
~0 i V
wektor jednostkowy osi prostopadlej do wektora V ~.
Beι dzie nim wektor
~nk × r~0
~n⊥ = × ~nk , (7)
|~nk × r~0 |
gdzie
~
V
~nk = . (8)
V
Obliczymy teraz wartość rzutu wektora r~0 na kierunek wektora n~⊥ . Beι dzie
ona równa iloczynowi skalarnemu wektorów r~0 i wektora jednostkowego (7)
!
~n k × ~0
r
r⊥ = r~0 ·
0
× ~nk ,
|~nk × r~0 |
co po uwzgleι dnieniu wzoru (8) daje
~ ~0 ~
0 = (V × r ) × V .
r~⊥ (9)
V2
Po podstawieniu (9) do (6) otrzymujemy
~0 ~ ~
~ t0 ) + (γ − 1) (r × V ) × V .
~r = γ(r~0 + V (10)
V 2
Transformacja czasu z ukladu U 0 do ukladu U dana jest przez wyrażenie

(5).
√
1.2.4. Rakieta startujaιca z Ziemi rozpeι dza sieι do szybkości v = 0, 9999 c.
Wartość przyspieszenia rakiety, w ukladzie odniesienia chwilowo
2
zwiaιzanym z rakietaι, wynosi a0 = 20 m/s ' 2 g0 . Ile czasu potrwa
rozpeι dzanie rakiety w ukladzie odniesienia spoczywajaιcym zwiaιzanym
z Ziemiaι i w ukladzie rakiety? Jakaι drogeι przebeι dzie rakieta w tym czasie?
Rozwiaιzanie: Skorzystajmy z wyrażenia (10) - zad.1.2.3, wiaιżaιcego

promień wodzaιcy ~r punktu w spoczywajaιcym ukladzie odniesienia i
w ukladzie poruszajaιcym sieι (r~0 ) wzgleι dem ukladu spoczywajaιcego,
1.2. ZADANIA 11
~ dowolnie skierowanaι. Różniczkujaιc wzgleι dem czasu t

z preι dkościaι V
(liczonego w ukladzie spoczywajaιcym) wektor ~r
!
dr~0 dt0 ~ ~
×V ×V
dt0 dt
!
d~r dr~0 dt0 ~ dt0
=γ +V + (γ − 1) , (1)
dt dt0 dt dt V2
gdzie
1
γ=r (2)
V2
1− 2
c
i korzystajaιc ze wzoru wiaιżaιcego czas w obydwu ukladach
!
~
r~0 V
0
t=γ t + 2 (3)
c
oraz z wynikajaιcego z niego wyrażenia

dt0 1
= !, (4)
dt ~
v~0 V
γ 1+ 2
c
otrzymujemy po prostych przeksztalceniach algebraicznych wyrażenie

wiaιżaιce preι dkości punktu w obu ukladach:
~ h
~ + (γ − 1) V (v~0 V
i
v~0 + V ~)+V2
~v = V2 ! . (5)
~
v~0 V
γ 1+ 2
c
Różniczkujaιc nasteι pnie wzgleι dem t wyrażenie (5) otrzymamy zwiaιzek

mieι dzy przyspieszeniami punktu w obydwu ukladach
 
~ )V
(γ − 1)(a~0 V ~ ~ )v~0
(a~0 V
 
1 
~0

~a = !2 · a −
 ! − !  . (6)
~
v~0 V ~
v~0 V v ~ 
~0 V
γ2 γ 1+ 2 V2 c2 1 + 2
 
1+ 2 c c
c
Staιd widać, że jeśli w jednym ukladzie odniesienia punkt porusza sieι
ze stalym przyspieszeniem a~0 , to w drugim ukladzie przyspieszenie ~a
w ogólności zależy od czasu; funkcjaι czasu jest preι dkość v~0 punktu.
Jeśli punkt jest kolejno zwiaιzany chwilowo z ukladem poruszajaιcym sieι
(v 0 = 0, V = v), a ruch odbywa sieι ze stalym przyspieszeniem a~0 k ~v , to
z wyrażenia (6) mamy
dv a0
a≡ = 3 , (7)
dt γ
skaιd
γ 3 dv
dt = . (8)
a0
Wykonujaιc calkowanie otrzymujemy
1 v
t= + const. (9)
a0
p
1 − v 2 /c2
Uwzgleι dniajaιc, że v = 0 dla t = 0, otrzymujemy wyrażenie na czas trwania
lotu rakiety (przyspieszania) w ukladzie zwiaιzanym z Ziemiaι:
1 v
t= (10)
a0
p
1 − v 2 /c2
co po podstawieniu danych liczbowych daje wynik (czas rozpeι dzania)
t = 1, 5 · 109 s ' 47, 5 lat. (11)
W ukladzie zwiaιzanym z rakietaι przedzial czasowy dτ wiaιże sieι z

przedzialem czasowym dt w ukladzie spoczywajaιcym nasteι pujaιco:
r
v2
dτ = dt 1 − 2 . (12)
c
Szybkość v = v(t) znajdziemy z wyrażenia (10)
a0 t
v=r . (13)
a02 t2
1+ 2
c
Jeśli zaniedbamy wplyw sil bezwladności na chód zegara w rakiecie, to
wykonujaιc calkowanie wyrażenia (12) po uwzgleι dnieniu (13) mamy
Z tr Z t 0
v2 dt c at
τ= 1 − 2 dt = p = 0 arcsinh =
0 c 0
02 2
1 + a t /c 2 a c

c 1 1
= ln a0 t + = 7, 95 · 107 s ' 2, 5 lat. (14)
a c v
Odcinek drogi przebyty w czasie rozpeι dzania rakiety otrzymamy
wykonujaιc calkowanie równania (13) (v = dr/dt).
Uwzgleι dniajaιc, że dla t = 0 r = 0 mamy
r ! 0
c2 a02 t2 c2

aτ
r= 0 1 + 2 − 1 = 0 cosh −1 . (15)
a c a c
Dla a0 t c v = a0 ,a wzór (15) przechodzi w wyrażenie klasyczne (niere-

latywistyczne):
a0 t2
r= . (16)
2
1.2. ZADANIA 13
Natomiast dla a0 t −→ ∞ szybkość v (we wzorze 13) daιży do wartości

stalej c.
Po podstawieniu danych mamy
r ' 4, 5 · 1017 m,
to znaczy okolo 1/1000 czeι ści drogi z Ziemi do granic Galaktyki. Przy
zadanych wyżej warunkach granice Galaktyki rakieta osiaιgnie po okre-
sie czasu okolo 105 lat (w ukladzie rakiety nieco ponad 5 lat), przy tym
szybkość rakiety bylaby bardzo bliska c. Gdyby obowiaιzywala transfor-
macja Galileusza (c −→ ∞), to ten sam lot w obydwu ukladach trwalby
kilkanaście lat.
Jeżeli przyjmiemy, że podróż do Proxima Centauri (zad. 1.2.2) odbywa
sieι do chwili osiaιgnieι cia przez rakieteι preι dkości v = 0, 8 c, poczaιtkowo
ruchem przyspieszonym z przyspieszeniem w ukladzie chwilowo zwiaιzanym
z rakietaι równym a0 = 1 g0 (przyspieszenie, które w warunkach
dlugotrwalego lotu byloby najlepiej znoszone przez pasażerów), nasteι pnie
ruchem jednostajnym z szybkościaι v = 0, 8 c, a pozostalaι czeι ść drogi
równaι pierwszemu odcinkowi (we wzorach (10) i (15) wysteι puje wartość
bezwzgleι dna przyspieszenia) ruchem opóźnionym z opóźnieniem a0 = 1 g0 ,
to czas podróży do Proxima Centauri i z powrotem opisanej w zadaniu
(1.2.2) znacznie sieι wydluży. W ukladzie zwiaιzanym z Ziemiaι beι dzie
wynosil t = 12, 4 lat, a w ukladzie rakiety τ = 8, 6 lat.
1.2.5. Wyprowadzić wzory na skladanie preι dkości w przypadku, gdy preι dkość
~ ukladu U 0 wzgleι dem U ma kierunek dowolny. Wzory przedstawić w
V
postaci wektorowej.
Rozwiaιzanie: Preι dkość ~v rozkladamy podobnie jak w zadaniu

~:
(1.2.3) na kierunki równolegly i prostopadly do kierunku wektora V
~v = v~k + v~⊥ . (1)
Obie skladowe preι dkości znajdujemy korzystajaιc z wyprowadzonych w

zadaniu (1.2.3) wzorów transformacyjnych skladowych wektora ~r.
Dla skladowej r~k mamy
! r
~0 ~ V2
r~k = γ ~ · r V +V
V ~ t0 , γ −1
= 1− . (2)
V2 c2
Staιd
~0 ~
~ · v V +V
V ~
dr~k dr~k dt0 V2
v~k = = 0 = . (3)
dt dt dt ~
v~0 V
1+ 2
c
Skladowa prostopadla preι dkości transformuje sieι nasteι pujaιco:

~0 ~
~vV
v~0 − V
dr~⊥ V 2 ! , r~ = r~0 = r~0 − r~0 .
v~⊥ = = ⊥ ⊥ k (4)
dt ~
v~0 V
γ 1+ 2
c
Po dodaniu skladowych preι dkości v~k i v~⊥ otrzymujemy

~0 ~ ~0 ~
~ v V +V
V ~ ~0 − V
v ~vV
2 V 2! =
~v = V +
~
v~0 V ~ ~
v0 V
1+ 2 γ 1+ 2
c c

~ + (γ − 1)V
v~0 + V ~ /V 2 v~0 V
~ +V2
= ! . (5)
~
v~0 V
γ 1+ 2
c
1.2.6. Strumień monoenergetycznych mezonów µ, powstajaιcych w górnych

warstwach atmosfery, biegnie prostopadle ku powierzchni Ziemi. Znaleźć
stosunek nateι żenia strumienia mezonów µ na wysokości h = 3 km nad
powierzchniaι morza i na poziomie morza. Przyjaιć, że w rozpatrywanej
warstwie atmosfery o grubości h, oslabienie strumienia zwiaιzane jest tylko
z samorzutnym rozpadem mezonów µ. Energia mezonów E = 5 · 108 eV,
średni czas życia spoczywajaιcego mezonu τ0 = 2, 1 · 10−6 s.
Rozwiaιzanie: Szybkość ubywania mezonów µ w strumieniu w wyniku

ich rozpadu
dI I t
= − , I ' const · exp − , (1)
dt τ τ
skaιd
h
Ih = I0 exp , (2)
vτ
gdzie Ih i I0 saι odpowiednio nateι żeniem strumienia mezonów na wysokości
h i na poziomie morza, v - szybkościaι mezonów (bardzo bliskaι preι dkości
światla c). Mieι dzy czasem życia w ukladzie obserwatora zwiaιzanego z
Ziemiaι τ i czasem życia w ukladzie mezonu τ0 zachodzi zwiaιzek
τ0
τ=r . (3)
v2
1− 2
c
Ponieważ energia mezonu poruszajaιcego sieι swobodnie z preι dkościaι v
m0µ c2
E=r , (4)
v2
1− 2
c
1.2. ZADANIA 15
wieι c
Eτ0
τ= . (5)
m0µ c2
Stosunek nateι żeń strumienia mezonów na wysokościach h1 i h2

Ih1 h1 − h2
= exp m0µ c2 . (6)
Ih2 vτ0 E
Kladaιc h1 = h, h2 = 0, v = c otrzymujemy
hm0µ c2

Ih
= exp . (7)
I0 cτ0 E
Podstawiajaιc dane liczbowe (m0µ c2 = 105 MeV) znajdujemy

Ih
' e ' 2, 7 . (8)
I0
W przypadku, gdyby relatywistyczna transformacja (3) czasu życia
mezonu nie zachodzila, to przy zalożeniu, że v ' c otrzymalibyśmy

Ih h
= exp = e4,76 = 119 . (9)
I0 cτ0
Dane eksperymentalne zgadzajaι sieι dobrze z wynikiem (8) i saι
prostym doświadczalnym potwierdzeniem relatywistycznego uplywu czasu
(skrócenia) w ukladach poruszajaιcych sieι .
1.2.7. Znaleźć szybkość elektronu przyspieszonego przez różniceι potencjalów
U = 1 MV. Przed wejściem w obszar pola szybkość elektronu byla bardzo
mala.
Rozwiaιzanie: Energiz kinetyczna elektron po przebyciu różnicy

potencjalów U ma energieι kinetycznaι
Ekin = eU . (1)
Energia kinetyczna elektronu wyraża sieι poprzez jego szybkość v wzorem

 
m0 c2 1
− m0 c2 = m0 c2 
 
Ekin = E − E0 = r r − 1
 . (2)
v2 v2

1− 2 1− 2
c c
Porównujaιc wyrażenia (1) i (2) otrzymujemy
 
 1 
eU = E0 
r − 1
 . (3)
v2
1−
c2
Rozwiaιzujaιc równanie (3) wzgleι dem v mamy:

s 2
E0
v =c 1− . (4)
eU + E0
Przy zadanych warunkach znajdujemy
√
2 2
v' c = 2, 83 · 108 m/s. (5)
3
W szczególności, gdy eU E0 (przypadek nierelatywistyczny) wyrażenie
(4) z dokladnościaι do dwóch wyrazów rozwinieι cia ma postać
r
2eU 3 eU
v=c 1− c. (6)
E0 4 E0 .
W przypadku ultrarelatywistycznym eU E0 mamy
" 2 #
1 E0
v =c 1− 'c. (7)
2 eU
1.2.8. Cialo porusza sieι z szybkościaι v = 2 · 108 m/s. Ile razy wzrośnie geι stość
tego ciala w porównaniu z wartościaι ρ0 geι stości ciala spoczywajaιcego ?
Rozwiaιzanie: Ponieważ wymiary liniowe ciala prostopadle do kierunku

ruchu nie zmieniajaι sieι , objeι tość ciala w ruchu
r
v2
V = V0 1 − 2 , (1)
c
gdzie V0 jest objeι tościaι ciala w spoczynku. Geι stość ciala poruszajaιcego
sieι
m m
ρ= = r . (2)
V v2
V0 1 − 2
c
Masa ciala zależy od preι dkości jego ruchu wedlug wzoru
m0
m= r , (3)
v2
1− 2
c
gdzie m0 jest masaι w ukladzie odniesienia, w którym cialo spoczywa.
Podstawiajaιc (3) do (2) mamy
m0 ρ0
ρ= = , (4)
V0 (1 − v 2 /c2 ) 1 − v 2 /c2
skaιd
ρ
= 1, 8 . (5)
ρ0
1.3. ĆWICZENIA 17
1.3 Ćwiczenia
1.3.1. Jakie powinno być nateι żenie pola elektrycznego w kondensatorze plaskim,
aby zgodnie z zasadami mechaniki klasycznej poruszajaιcy sieι w tym polu
elektron uzyskal preι dkość światla? Jakaι preι dkość uzyska elektron w tym
polu zgodnie z mechanikaι relatywistycznaι? Odleglość mieι dzy okladkami
kondensatora wynosi d = 1 mm.
Odpowiedź:
U m0 c2
E= = ' 2, 5 · 108 V/m
d 2ed
√
5
v= c ' 2, 24 · 108 m/s.
3
1.3.2. Dwie wiaιzki elektronów biegnaι naprzeciw sobie z szybkościaι v = 0, 9 c

każda, mierzonaι wzgleι dem laboratoryjnego ukladu odniesienia. Znaleźć
wartość szybkości wzgleι dnej vr elektronów w ukladzie zwiaιzanym z jednaι
z wiaιzek elektronów, korzystajaιc z:
a) transformacji Galileusza
b) transformacji Lorentza
Odpowiedź:
(a) vr = 2v = 1, 8 c ' 5, 4 · 108 m/s, (!) > c
2v
(b) vr = ' 0, 994 c ' 2, 98 · 108 m/s < c
1 + v 2 /c2
1.3.3. Obliczyć skrócenie preι ta o dlugości l0 = 1 m (mierzonej w ukladzie,

w którym preι t spoczywa), który porusza sieι wzgleι dem obserwatora z
szybkościaι v = 1, 8 · 108 m/s.
Odpowiedź:
r !
v2
∆l = l0 1− 1− 2 ' 0, 2 m.
c
1.3.4. Masa ciala poruszajaιcego sieι z pewnaι szybkościaι wzrosla o 1/3 masy ciala
spoczywajaιcego. Ile razy zmniejszyla sieι dlugość ciala?
Odpowiedź:
l m0 3
= = .
l0 m 4
1.3.5. Znaleźć objeι tość sześcianu w ukladzie poruszajaιcym sieι ze stalaι szy-
bkościaι v w kierunku równoleglym do kraweι dzi sześcianu. Objeι tość
sześcianu w spoczynku wynosi V0 = l03 .
Odpowiedź: r
v2
V = V0 1− ;
c2
dla v = 1, 8 · 108 m/s V /V0 = 0, 8.
1.3.6. Antykatoda lampy rentgenowskiej bombardowana jest przez elektrony o

szybkości v = 1 · 108 m/s. Określić najwieι kszaι czeι stość promieniowania
w widmie ciaιglym wytwarzanym przez teι lampeι . Uwzgleι dnić zależność
masy elektronu od preι dkości jego ruchu.
Odpowiedź:
 r !−1 
m0e c2  v2
νmax = 1− 2 − 1 ' 7, 5 · 1018 s−1 .
h c
Odpowiada to dlugości fali promieniowania λmin = c/νmax ' 0, 4 · 10−10

m.
1.3.7. Energia kinetyczna mezonów π, liczona wzgleι dem ukladu laboratoryjnego,

wynosi E = 98, 5 GeV. Średni czas życia tych mezonów, mierzony w
ukladzie laboratoryjnym, wynosi τ = 1, 8 · 10−5 s. Znaleźć wlasny czas
życia τ0 mezonów π w ukladzie zwiaιzanym z poruszajaιcymi sieι mezonami.
Odpowiedź:
τ τ
τ0 = = ' 2, 55 · 10−8 s.
E E
1+ 1+
m0 c2 E0
1.3.8. Proton o energii E = 70 GeV i masie mp porusza sieι w kierunku

spoczywajaιcego neutronu o masie mn . Znaleźć preι dkość v środka masy
obu czaιstek liczonaι wzgleι dem ukladu laboratoryjnego.
Odpowiedź: q
c E 2 − m2p c4
v= ' 0, 985 c .
E + mn c2
1.3.9. Czaιstka o masie spoczynkowej m0 ma energieι E. Znaleźć preι dkość tej
czaιstki. Rozpatrzyć też przypadki nierelatywistyczny i ultrarelatywisty-
czny.
Odpowiedź: s 2
m0 c2

v =c 1−
E
1.3. ĆWICZENIA 19
 s
 2(E − m0 c2 )
m0 c2 E


 c dla


 m0 c2
v' "
 #
2 2

 1 m 0 c
 c 1− 2 dla m0 c2 E



E
1.3.10. Efekt zderzenia dwóch czaιstek zależy od ich preι dkości wzgleι dnej. Teι
samaι wartość szybkości wzgleι dnej czaιstek można uzyskać na dwa sposoby
(zalóżmy dla uproszczenia, że masy m0 zderzajaιcych sieι czaιstek saι jed-
nakowe):
a) jeden akcelerator przyspiesza czaιstki do energii E1 , po czym uderzajaι
one w nieruchomaι tarczeι zlożonaι z takich samych czaιstek,
b) dwa jednakowe akceleratory ustawione saι tak, że wybiegajaιce z nich
czaιstki biegnaι sobie naprzeciw, przy czym każdy akcelerator rozpeι dza
czaιstki do energii E2 < E1 .
Porównać wartości E1 i E2 .
Odpowiedź:
" 2 #
m0 c2 2 E2
E1 = r = m0 c 2 −1 ,
V2 m0 c2
1−
c2
2v
gdzie V = .
1 + (v 2 /c2 )
W przypadku gdy E2 m0 c2
2E22
E1 = .
m0 c2
Dwie przeciwbieżne wiaιzki elektronów (m0 c2 ' 0, 5 MeV) o energii

E2 = 50 MeV każda spowodujaι ten sam efekt jak jedna wiaιzka elek-
tronów o energii E1 = 10 GeV (= 200 E2 ) uderzajaιca w nieruchomaι
tarczeι z elektronami.
Rozdzial 2
Promieniowanie ciala
doskonale czarnego
2.1 Wstep ι
1. Stosunek zdolności emisyjnej dowolnego ciala do jego zdolności absorp-

cyjnej jest staly i równy zdolności emisyjnej ciala doskonale czarnego
(prawo Kirchhoffa).
E(λ, T )
= EC (λ, T ) ; (2.1)
A(λ, T )
z definicji ciala doskonale czarnego jego zdolność absorpcyjna AC = 1 .
2. Wzór Plancka na rozklad energii w widmie promieniowania ciala doskonale

czarnego
2πhc2 1
E(λ, T ) = , (2.2)
λ5 hc
exp −1
λkT
gdzie T jest temperaturaι ciala doskonale czarnego, λ - dlugość fali

promieniowania, c - preι dkość fali elektromagnetycznej w próżni, k - stala
Boltzmanna.
21
22 ROZDZIAL 2. PROMIENIOWANIE CIALA DOSKONALE CZARNEGO
Rys. 2-1 Wykres funkcji E(λ, T ) rozkladu energii w widmie

promieniowania ciala doskonale czarnego dla różnych temperatur ciala w
zależności od dlugości λ emitowanej fali.
2.2 Zadania
2.2.1. Znaleźć ilość energii wypromieniowanej przez Slońce, jaka przechodzi
w ciaιgu jednej sekundy przez powierzchnieι równaι 1 m2 ustawionaι
prostopadle do biegu promieni w odleglości równej średniej odleglości
Ziemi od Slońca. Zalożyć, że powierzchnia Slońca emituje energieι jak
cialo doskonale czarne.
Rozwiaιzanie: Zalóżmy, że energia E11 , któraι wypromieniowuje

jednostka powierzchni Slońca w ciaιgu jednej sekundy jest jednakowa dla
calej jego powierzchni. Jeśli przyjaιć, że Slońce jest kulaι o promieniu R,
to w ciaιgu jednej sekundy cala powierzchnia Slońca emituje w pelny kaιt
brylowy energieι
E1 = 4πR2 E11 . (1)
W jednostkowy kaιt brylowy emitowana jest w ciaιgu jednej sekundy energia
E1
EΩ1 = = E11 R2 . (2)
4π
2.2. ZADANIA 23
Kaιt brylowy odpowiadajaιcy elementowi powierzchni ∆S umieszczonemu

prostopadle do biegu promieni w odleglości L od Slońca
∆S
Ω∆S = . (3)
L2
Calkowita energia przechodzaιca przez teι powierzchnieι w ciaιgu jednej
sekundy
∆S
E∆S = EΩ1 Ω∆S = E1 . (4)
4πL2
Na jednostkeι tej powierzchni pada w ciaιgu jednej sekundy ilość energii
2
E∆S R
E11 = = E11 . (5)
∆S L
Ponieważ zalożyliśmy, że Slońce promieniuje energieι jak cialo doskonale

czarne, wieι c zwiaιzek mieι dzy calkowitaι ilościaι energii wypromieniowanej w
ciaιgu jednej sekundy przez jednostkeι powierzchni Slońca i jej temperaturaι
T otrzymamy calkujaιc wyrażenie na rozklad energii w widmie ciala
doskonale czarnego E(λ, T ) wzgleι dem λ po calym zakresie widma
Z ∞ Z ∞
1 dλ 2π 5 k 4 4
E11 = E(λ, T )dλ = 2πhc2 · 5 = T ;
0 0 hc λ 15 h3 c2
exp −1
λkT
(6)
lub
E11 = σT 4 , (7)
gdzie σ = 5, 67 · 10−8 (W/m2 )K−4 jest stalaι Stefana. Korzystajaιc z (5) i
(7) - (prawo Stefana-Boltzmanna) mamy
2
R
E11 = σ T4 . (8)
L
Podstawiajaιc dane liczbowe (R = 6, 95 · 108 m i L = 1, 49 · 1011 m)

otrzymujemy przyjmujaιc T = 5760 K
2
E11 = 1374 W/m . (9)
Wyliczona wielkość nosi nazweι stalej slonecznej, S.
2.2.2. Obliczyć o ile zmienia sieι w ciaιgu jednej sekundy masa Slońca w wyniku
emisji promieniowania. Zalożyć, że Slońce promieniuje jak cialo doskonale
czarne.
Rozwiaιzanie: Powierzchnia Slońca w ciaιgu jednej sekundy wysyla

energieι
E1 = 4πr2 E11 , (1)
gdzie r jest promieniem Slońca, E11 zaś ilościaι energii emitowanej przez 1
m2 powierzchni Slońca w ciaιgu jednej sekundy, przy czym
E11 = σT 4 . (2)
W wyrażeniu (2) T oznacza temperatureι powierzchni Slońca, σ zaś jest

stalaι równaι 5, 67 · 10−8 (W/m)2 )K−4 . Po podstawieniu (2) do (1) otrzy-
mujemy
E1 = 4πr2 σT 4 . (3)
Korzystajaιc ze zwiaιzku: E = mc2 mamy
E1 4πσ
m1 = = 2 r2 T 4 . (4)
c2 c
Po podstawieniu danych liczbowych dostajemy
m1 = 4, 5 · 109 kg/s,
co w porównaniu z masaι Slońca, która jest równa 2·1030 kg, jest wartościaι
bardzo malaι.
2.2.3. Kulkeι o promieniu R zawieszono na nici beι daιcej zlym przewodnikiem
ciepla. Calość umieszczono w naczyniu, z którego odpompowano
powietrze. Kulka promieniuje energieι jak cialo doskonale czarne nie
pochlaniajaιc przy tym żadnej energii. Po jakim czasie temperatura kulki
obniży sieι od temperatury poczaιtkowej T1 do temperatury T2 ? Geι stość
materialu, z którego wykonana jest kulka wynosi ρ.
Rozwiaιzanie: Calkowita ilość energii wypromieniowanej w ciaιgu

jednej sekundy przez jednostkeι powierzchni ciala doskonale czarnego o
temperaturze T jest równa (wzór (7) z zadania 2.2.1)
E11 = σT 4 . (1)
W ciaιgu jednej sekundy cala powierzchnia kulki wypromieniowuje energieι
E1 = 4πR2 σT 4 . (2)
W ciaιgu czasu dt temperatura kulki obniży sieι o wartość dT , przy czym

kulka straci energieι
E1 dt = −mck dT , (3)
gdzie m jest masaι kulki, ck - cieplo wlaściwe materialu kulki. Z (2) i (3)
mamy
mck dT
dt = − , (4)
4πR2 σ T 4
a zatem Z T2
mck dT mck 1 1
t=− = − . (5)
4πR2 σ T1 T 4 12πR2 σ T23 T13
2.2. ZADANIA 25
Ale
4
m= πρR3 , (6)
3
wieι c "
3 #
ck ρR 1 1 ρck R T2
t= 3 − 3 = 3 1− . (7)
9σ T2 T1 9σT2 T1
Dla T1 T2 wyrażenie (7) można uprościć i otrzymujemy
ρck R 1
t= · 3 . (8)
9σ T2
Dla kulki żelaznej (ρ = 7, 9·103 kg/m3 , ck = 4, 6·102 J/(kg K)) o promieniu

R = 0, 1 m, dla temperatur T1 = 1500 K i T2 = 300 K otrzymujemy czas
ostygania t = 7, 3 godz.
Jeśli powierzchnia kulki jest szara (zdolność absorpcyjna A nie jest funkcjaι
dlugości fali absorbowanego promieniowania: zdolność emisyjna jest
równa zdolności absorpcyjnej A) to
" 3 #
ρck R T2
t= 1− . (9)
9σT23 T1
2.2.4. Średnia temperatura ciala ludzkiego wynosi 310 K. Określić dlugość

fali promieniowania λmax wysylanego przez czlowieka, odpowiadajaιcaι
maksimum funkcji rozkladu emitowanej przez niego energii. Przyjaιć, że
cialo ludzkie promieniuje jak cialo doskonale czarne.
Rys. 2-2 Zależność funkcji E(λ, T ) rozkladu energii w widmie

promieniowania ciala doskonale czarnego, λmax jest wartościaι dlugości
fali, przy której funkcja E(λ, T ) osiaιga maksimum.
Rozwiaιzanie: Zależność mieι dzy λmax i T znajdujemy z równania

dE(λ, T )
=0, (1)
dλ
gdzie
2πhc2 1
E(λ, T ) =
(2)
λ5 hc
exp −1
λkT
jest wzorem Plancka dajaιcym rozklad energii w widmie ciala doskonale
czarnego. Podstawiajaιc (2) do (1) i wykonujaιc różniczkowanie otrzymu-
jemy równanie

hc hc
exp
−5 kT λkT
+ 2 = 0 . (3)
hc

6
λ exp − 1 λ exp7
hc
λkT −1
λkT
Po podstawieniu do (3) zmiennej pomocniczej
hc
=x (4)
λkT
i uporzaιdkowaniu równania otrzymamy
xex
=5. (5)
ex − 1
Równanie przesteι pne (5) można rozwiaιzać na przyklad metodaι graficznaι
(przyklad rozwiaιzania równania przesteι pnego w zadaniu (6.2.7)), skaιd
otrzymuje sieι wartość xmax = 4, 965, a wieι c
hc 2, 9
λmax = ' mm K ; (prawoWiena) . (6)
4, 965 kT T
Podstawiajaιc T = 310 K dostajemy dlugość fali λmax = 9, 5 · 10−6 m
leżaιcaι w bliskiej podczerwieni.
2.2.5. Calkowita ilość energii promieniowania o dlugościach fali zawartych w
przedziale (λ0 , ∞) emitowanego w ciaιgu jednej sekundy przez jednostkeι
powierzchni ciala promieniujaιcego energieι jak cialo doskonale czarne,
wynosi P . Znaleźć temperatureι tego ciala wiedzaιc, że λ0 jest znacznie
wieι ksze od dlugości fali λmax odpowiadajaιcej maksimum funkcji rozkladu
energii E(λ, T ) w widmie ciala doskonale czarnego.
Rozwiaιzanie: Ze wzoru Plancka na zdolność emisyjnaι ciala doskonale

czarnego mamy
2πh ν3 c
ε(ν, T ) = , ν= . (1)
c2 hν λ
exp −1
kT
2.2. ZADANIA 27
Calkowita moc promieniowania o czeι stościach z przedzialu (0, ν0 ),

odpowiadajaιcego przedzialowi (λ0 , ∞), wysylanego przez jednostkeι
powierzchni ciala doskonale czarnego
Z ν0
P = ε(ν, T )dν = (2)
0
ν0
ν3
Z
2πh
= dν . (3)
c2 0 hν
exp −1
kT
Dla λ λmax (co odpowiada niskim czeι stościom, takim że hν kT )
możemy rozwinaιć w szereg funkcjeι wysteι pujaιcaι w mianowniku wyrażenia
podcalkowego. Dostajemy wówczas

hν hν hν
exp −1'1+ ··· − 1 ' . (4)
kT kT kT
Podstawiajaιc (4) do (3) otrzymamy

Z ν0
2πh kT 2 2 kT 2 ckT
P = 2 ν dν = π 2 ν03 = π 3 , (5)
c 0 h 3 c 3 λ0
a zatem
3 λ30 P
T = . (6)
2π ck
Zakladajaιc, że mierzymy emitowanaι energieι w przedziale dlugości fali
powyżej λ0 = 2 · 10−5 m i że P = 0, 313 W/m2 , otrzymujemy temperatureι
źródla T = 2890 K (λmax dla ciala o tej temperaturze beι dzie równe 10−6
m, to znaczy, że relacja λ λmax warunkujaιca sluszność stosowania
wzoru (6) nie jest spelniona i znalezionaι wartość temperatury należy trak-
tować jako orientacyjnaι, co w przypadku tak wysokich temperatur może
być wystarczajaιce).
2.2.6. Określić temperatureι powierzchni Ziemi zakladajaιc, że Slońce promieniuje

energieι jak cialo doskonale czarne o temperaturze TS i że temperatura
Ziemi jest jednakowa na calej powierzchni. Rozpatrzyć dwa przypadki:
1. Ziemia jest cialem szarym.

2. Ziemia pochlania tylko promieniowanie o czeι stościach z waιskiego
przedzialu czeι stości.
Rozwiaιzanie: Moc promieniowania Slońca pochlaniana przez Ziemieι jest

równa (zad. 2.2.1)
2
2 RS
Pa = AπRZ σ TS4 , (1)
L
gdzie L jest średniaι odleglościaι Ziemi od Slońca, RS jest promieniem

Slońca, a RZ - promieniem Ziemi; dla ciala szarego zdolność absorp-
cyjna A nie jest funkcjaι dlugości absorbowanego promieniowania. Moc
wypromieniowana przez Ziemieι
2
Pe = A · 4πRZ σTZ4 , (2)
(dla ciala szarego zdolność absorpcyjna, A, jest równa jego zdolności

emisyjnej ε). Warunek równowagi termodynamicznej ma postać
Pa = Pe , (3)
skaιd r
RS
TZ = TS . (4)
2L
Po podstawieniu danych liczbowych: RS = 7 · 108 m, L = 1, 5 · 1011 m i
TS = 6000 K otrzymamy temperatureι powierzchni Ziemi
TZ ' 290 K. (5)
Wartość ta jest bliska średniej rzeczywistej temperaturze powierzchni

Ziemi.
W przypadku gdy Ziemia pochlania promieniowanie selektywnie
2
2
2 2πhc ∆λ RS
∆Pa = πRZ , (6)
λ5 hc L
exp −1
λkTS
moc zaś wypromieniowana przez powierzchnieι Ziemi
2 2πhc2 ∆λ
∆Pe = 4πRZ . (7)
λ5 hc
exp −1
λkTZ
Jak poprzednio, warunek równowagi ma postać
∆Pa = ∆Pe , (8)
skaιd 2
RS 1 4
= . (9)
L hc hc
exp −1 exp −1
λkTS λkTZ
Rozwiaιzujaιc (9) wzgleι dem TZ otrzymujemy
hc 1
TZ = ( 2 ). (10)
λk 2L

hc

ln exp −1 +1
RS λkTS
2.3. ĆWICZENIA 29
Podstawienie w miejsce λ dlugości fali λmax odpowiadajaιcej maksimum

funkcji rozkladu energii E(λ, T ) w widmie promieniowania Slońca, pozwala
znacznie uprościć wyrażenie (10). Ponieważ

hc
exp = exp(4, 965) 1 ,
λmax kTS
wieι c jedynkeι w wyrażeniu

hc
exp −1
λkTS
można zaniedbać. Ponieważ również (2L/RS )2 1, to można także

zaniedbać jedynkeι w mianowniku wyrażenia (10) wysteι pujaιcaι poza naw-
iasem kwadratowym. Uproszczone wyrażenie (10) ma postać
4, 965
TZ = TS ' 0, 29 TS . (11)
2L
2 ln + 4, 965
RS
Podstawiajaιc TS = 6000 K otrzymujemy TZ = 1743 K. Widać, że

zalożenie iż Ziemia jest cialem szarym jest bardziej poprawne.
2.3 Ćwiczenia
2.3.1. W bańce opróżnionej z powietrza umieszczono drucik wolframowy o
średnicy d = 0, 1 mm. Jakie powinno być nateι żenie praιdu elektrycznego
plynaιcego przez drucik, aby jego temperatura T = 2000 K byla stala?
Zakladamy, że wlókno wypromieniowuje energieι jak cialo doskonale czarne
i że straty cieplne spowodowane przewodnictwem ciepla można pominaιć.
Opór wlaściwy drutu ρ = 5, 5 · 10−8 Ωm.
Odpowiedź: s
πdT 2 dσ
i= ' 6, 4 A.
2 ρ
2.3.2. Temperatura ciala doskonale czarnego wynosi t1 = 127◦ C. Po

podwyższeniu temperatury calkowita moc wypromieniowywana przez
cialo wzrosla n - krotnie. O ile stopni wzrosla przy tym temperatura
ciala?
Odpowiedź:
√
∆T = T1 4
n − 1 ' 75, 6 K dla n = 2 .
2.3.3. Stala sloneczna, to znaczy ilość energii promieniowania slonecznego, która

przechodzi w ciaιgu jednej sekundy przez powierzchnieι 1 m2 ustawionaι
prostopadle do kierunku biegu promieni w pobliżu powierzchni Ziemi (na
granicy atmosfery), wynosi 1374 W/m2 . Zakladajaιc, że Slońce promieni-

uje jak cialo doskonale czarne określić temperatureι jego powierzchni.
Odpowiedź: s 2
4 L 1374
T = ' 5760 K ,
R σ
gdzie L - średnia odleglość Ziemia - Slońce, R - promień Slońca.
2.3.4. Z otworu w piecu o powierzchni S = 10 cm2 emitowana jest w ciaιgu t = 10
minut energia E równa 250 kJ. W jakiej czeι ści widma leży dlugość fali,
na któraι przypada maksimum funkcji rozkladu energii promieniowania?
Odpowiedź:
r
σtS
' 1, 76 · 10−6 m ; b−stalaWiena .
4
λmax = b
E
2.3.5. Korzystajaιc ze wzoru Plancka znaleźć średniaι dlugość fali w widmie

promieniowania Slońca. Temperatura powierzchni Slońca TS = 5760 K.
Wskazówka: R∞
λE(λ, T )dλ
λ = R0 ∞ .
0
E(λ, T )dλ
Podstawić nowaι zmiennaι x = hc/(λkT ) i skorzystać z wyliczonych calek
oznaczonych Z ∞
xn−1
dx = Γ(n) ζ(n) ,
0 exp(x) − 1
gdzie Γ(n) jest funkcjaι gamma, która dla naturalnych wartości argumentu
ma postać Γ(n) = (n − 1)! , ζ(n) jest funkcjaι dzeta Riemanna1
π3

∞
X 1

 = 1, 202 dla n = 3
ζ(n) = = 25, 794
n 4
s  π
s=1  = 1, 082 dla n = 4 .
90
Odpowiedź:
hc
λ = 0, 37 ' 9, 3 · 10−7 m .
kT
2.3.6. Ziemia wypromieniowuje w ciaιgu jednej minuty z 1 m2 powierzchni średnio
energieι równaι E = 5460 J. Jaka musi być temperatura ciala doskonale
czarnego, które wypromieniowuje takaι samaι ilość energii?
Odpowiedź: r
E
' 200 K ' −73◦ C .
4
T =
60σ
1 Wlasności funkcji dzeta Riemanna: I.M.Ryżyk, I.S.Gradsztein: Tablice calek, sum, sz-
eregów i iloczynów. PWN Warszawa, 1964; s.449 §7.4. Wartości funkcji dzeta dla niektórych
wartości argumentu s.454 §8.3.
2.3. ĆWICZENIA 31
2.3.7. Sprawdzić, że ze wzoru Plancka na rozklad energii w widmie promieniowa-

nia ciala doskonale czarnego można otrzymać wzory Wiena (gdy hν kT )
i Rayleigha-Jeansa (dla hν kT ).
Odpowiedź:
Wzór Wiena (hν kT ):

2πh 3 hν
ε(ν, T ) = 2 ν exp − ,
c kT
wzór Rayleigha-Jeansa (hν kT ):

2π
ε(ν, T ) = kT ν 2 .
c2
2.3.8. Znajaιc wartość stalej slonecznej E11 = 1374 W/m2 oszacować moc
promieniowania Slońca.
Odpowiedź:
P = 4πL2 E11 ' 3, 8 · 1026 W ,
gdzie L - średnia odleglość Ziemi od Slońca.
2.3.9. Znaleźć temperatureι powierzchni plytki umieszczonej poza granicami at-
mosfery ziemskiej, ustawionej prostopadle do padajaιcych na niaι promieni
slonecznych. Zdolność absorpcyjna plytki A = 1.
Odpowiedź: r
E11
' 393 K ' 120◦ C ,
4
T =
σ
gdzie E11 - stala sloneczna.
2.3.10. Temperatura powierzchni gwiazdy, wyznaczona na podstawie widma jej
promieniowania zmierzonego poza atmosferaι Ziemi, wynosi T = 12000
K. Czy można określić teι temperatureι z pomiarów widma wykonanych na
poziomie morza jeżeli wiadomo, że atmosfera ziemska pochlania calkowicie
promieniowanie o dlugości fali mniejszej od 2, 9 · 10−7 m?
Odpowiedź:
Nie można, ponieważ
2, 9
λmax = · 10−3 m·K ' 2, 42 · 10−7 m .
T
2.3.11. W żarówce elektrycznej wlókno wolframowe o średnicy d = 5 · 10−3 mm

nagrzewa sieι w czasie świecenia lampy do temperatury T1 = 2700 K. Po
jakim czasie od chwili wylaιczenia doplywu praιdu do lampy temperatura
wlókna obniży sieι do T2 = 300 K? Zalożyć, że wlókno promieniuje jak
cialo szare o zdolności absorpcyjnej A = 0, 3. Zaniedbać inne sposoby
utraty ciepla przez wlókno.
Odpowiedź:

ρw cw d 1 1
τ= − 3 ' 2, 6 s ,
12Aσ T23 T1
gdzie ρw = 19 · 103 kg/m3 - geι stość wolframu, a cw = 1, 5 · 102 J/(kg K)

jest cieplem wlaściwym wolframu.
Rozdzial 3
Teoria kinetyczna gazów
3.1 Wstep ι
1. Liczba drobin gazu doskonalego o energii leżaιcej w przedziale (E, E +dE)

jest określona wyrażeniem
2 E
dE(E) = N √ (kT )−3/2 E 1/2 exp(− )dE = N f (E)dE , (3.1)
π kT
gdzie T jest temperaturaι bezwzgleι dnaι gazu, N - liczbaι drobin gazu w

naczyniu; f (E) jest funkcjaι rozkladu energii drobin gazu, przy czym
zakladamy, że
Z ∞
f (E)dE = 1 , (3.2)
0
gdzie calkowanie rozciaιga sieι na wszystkie możliwe wartości energii.
Rys. 3-1 Wykres funkcji f (E) rozkladu energii drobin gazu doskonalego
w zależności od E (przy ustalonej temperaturze gazu T).
33
34 ROZDZIAL 3. TEORIA KINETYCZNA GAZÓW
2. Liczbeι drobin gazu o preι dkościach ~v leżaιcych w przedziale (~v , ~v + d~v )

(to znaczy, że skladowe preι dkości saι zawarte odpowiednio w przedzialach
(vx , vx + dvx ), (vy , vy + dvy ), (vz , vz + dvz )) określa wzór Maxwella
m 3/2 m
dN (~v ) = N exp − (vx2 + vy2 + vz2 ) dvx dvy dvz . (3.3)
2πkT 2kT
Z wyrażenia (3.3) można otrzymać wyrażenie określajaιce liczbeι drobin,
których wartość bezwzgleι dna preι dkości leży w przedziale (v, v + dv).
Przechodzaιc od zmiennych kartezjańskich (x, y, z) do zmiennych sfer-
ycznych (r, ϕ, ϑ) dostajemy, po wykonaniu calkowania wzgleι dem kaιtów
ϕ i ϑ odpowiednio w przedzialach (0, 2π) i (0, π), wyrażenie
mv 2
m 3/2
2
dN (v) = 4πN v exp − dv = N f (v)dv , (3.4)
2πkT 2kT
przy czym f (v) jest funkcjaι rozkladu wartości bezwzgleι dnej preι dkości
drobin gazu doskonalego.
Rys. 3-2 Wykres funkcji rozkladu f (v) wartości bezwzgleι dnej preι dkości
v drobin gazu doskonalego przy T = const (rozklad Maxwella).
3. Ciśnienie gazu doskonalego o temperaturze bezwzgleι dnej T

p = nkT , (3.5)
gdzie n jest liczbaι drobin gazu w jednostce objeι tości, k jest stalaι Boltz-
manna.
4. Wartość średniaι wielkości fizycznej a(~q, p~) - dla ukladu beι daιcego
w równowadze termodynamicznej - beι daιcej funkcjaι wspólrzeι dnych
uogólnionych ~q i peι dów uogólnionych p~ można znaleźć mnożaιc możliwe
wartości tej wielkości fizycznej przez odpowiednie prawdopodobieństwo
w(~q, p~) wystaιpienia tej wielkości i wykonujaιc calkowanie lub sumowanie
po wszystkich możliwych stanach
Z
a(~q, p~) = a(~q, p~) w(~q, p~) d~qd~
p, (3.6)
3.1. WSTEι P 35
gdzie d~q = dq1 · · · dq3N , a d~

p = dp1 · · · dp3N , przy czym
Z
w(~q, p~)d~qd~
p=1.
5. Liczba drobin gazu w elemencie objeι tości dV = dxdydz, wokól punktu o

wspólrzeι dnych x, y, z, dana jest przez wzór Boltzmanna

U (x, y, z)
dN (x, y, z) = n0 exp − dV , (3.7)
kT
gdzie U (x, y, z) jest energiaι potencjalnaι drobiny znajdujaιcej sieι w
zewneι trznym polu sil, n0 jest liczbaι drobin w jednostce objeι tości w
punktach, w których U (x, y, z) = 0.
Rys. 3-3 Elementarna objeι tość dx dy dz otaczajaιca punkt o

wspólrzeι dnych (x, y, z).
6. Równanie Newtona dla sily tarcia wewneι trznego (lepkości) w przypadku
jednowymiarowym (v = v(x))
dv
dF = −η dS , (3.8)
dx
gdzie dS jest elementem powierzchni stykajaιcych sieι warstw gazu
poruszajaιcych sieι z różnymi co do wartości preι dkościami, na który jest
wywierana sila dF ; dv/dx jest gradientem preι dkości ruchu warstwy w
kierunku x prostopadlym do powierzchni warstwy, η - wspólczynnikiem
tarcia wewneι trznego (lepkości) równym co do wartości sile tarcia mieι dzy
dwiema warstwami gazu o jednostkowej powierzchni styku, gdy gradient
preι dkości jest równy jedności, przy czym
1
η= ρvλ , (3.9)
3
gdzie ρ jest geι stościaι gazu, v - średniaι wartości bezwzgleι dnej preι dkości
drobin gazu, λ zaś jest średniaι drogaι swobodnaι drobin gazu.
3.2 Zadania
3.2.1. Przy otrzymywaniu bardzo niskich ciśnień należy w trakcie odpom-
powywania gazu ze zbiornika podgrzewać jego ścianki w celu oderwania
od powierzchni ścianek zbiornika zaadsorbowanych na nich drobin gazu.
Znaleźć przyrost ciśnienia w kulistym zbiorniku o promieniu r, z którego
odpompowywano gaz bez podgrzewania, spowodowany oderwaniem sieι
od ścianki naczynia (po zamknieι ciu zbiornika) zaadsorbowanych na niej
drobin gazu. Zalożyć, że cala powierzchnia wewneι trzna ścianki naczynia
byla pokryta monomolekularnaι warstwaι drobin gazu. Powierzchnia
zajmowana przez drobineι gazu na powierzchni ścianki wynosi S1 . Tem-
peratura gazu w zbiorniku wynosi T .
Rozwiaιzanie: Na ściance naczynia bylo zaadsorbowanych
S 4πr2
N= = (1)
S1 S1
drobin gazu. Zwiaιzek mieι dzy przyrostem ciśnienia gazu w zbiorniku
spowodowanym przez te drobiny i ilościaι oderwanych od ścianki drobin
zawartych w jednostce objeι tości ma postać
N
∆p = nkT = kT , (2)
V
gdzie
4 3
V = πr (3)
3
jest objeι tościaι zbiornika. Podstawiajaιc (1) i (3) do wyrażenia (2) otrzy-
mujemy przyrost ciśnienia
3kT
∆p = . (4)
rS1
Przy temperaturze gazu w zbiorniku T = 300 K, powierzchni S1 zaj-
mowanej przez jednaι drobineι równej 1 · 10−19 m2 i promieniu zbiornika
r = 0, 1 m otrzymujemy
∆p ≈ 1, 24 |rmP a (ok. 1 · 10−2 mmHg) . (5)
Oznacza to, że po odpompowaniu zbiornika do ciśnienia p0 = 1 Pa bez

wygrzewania ścianek i zamknieι ciu zbiornika, po pewnym czasie wskutek
dzialania czynników zewneι trznych (takich jak promieniowanie, bombar-
dowanie ścianek naczynia przez drobiny, lokalne zmiany temperatury)
drobiny gazu oderwaι sieι od powierzchni ścianek i ustali sieι w zbiorniku
ciśnienie gazu beι daιce sumaι ciśnienia p0 i przyrostu ciśnienia ∆p.Wartość
ciśnienia w zbiorniku beι dzie wieι c prawie dwukrotnie wyższa od żaιdanego
ciśnienia p0 .
3.2. ZADANIA 37
3.2.2. W dużym zbiorniku z tlenem umieszczono odgazowany cienki drut

metalowy. Zakladajaιc, że każda drobina tlenu trafiajaιc w drut jest ad-
sorbowana na jego powierzchni, obliczyć, ile czasu potrzeba dla pokrycia
drutu monomolekularnaι warstwaι tlenu, jeżeli ciśnienie w zbiorniku wynosi
1 Pa, a temperatura T = 300 K. Przyjaιć, że każda drobina tlenu zajmuje
na powierzchni drutu powierzchnieι S 0 = 1 · 10−19 m2 . Masa drobiny tlenu
mO2 = 5, 3 · 10−26 kg.
Rozwiaιzanie: Czas t potrzebny do pokrycia drutu znajdziemy

dzielaιc calaι powierzchnieι drutu S przez powierzchnieι S1 pokrywanaι przez
drobiny tlenu w ciaιgu jednej sekundy
S
t= , (1)
S1
gdzie
S1 = N 1 S 0 . (2)
W wyrażeniu (2) N1 jest liczbaι drobin gazu padajaιcych w ciaιgu jednej
sekundy na powierzchnieι drutu. Ale
N1 = N10 S , (3)
gdzie N10 jest liczbaι drobin tlenu padajaιcych w ciaιgu jednej sekundy na
jednostkeι powierzchni drutu. Korzystajaιc z rozwiaιzania zadania (3.2.9)
(wzór (5)) mamy
N10 = p(2πmkT )−1/2 . (4)
Po podstawieniach otrzymujemy
(2πmkT )1/2
t= , (5)
pS 0
to znaczy, że czas napylania jest odwrotnie proporcjonalny do ciśnienia.
Otrzymany wynik pokazuje, że czas pokrywania drutu warstwaι tlenu nie
zależy od wielkości pokrywanej powierzchni. Wynik ten jest prawdziwy
przy zalożeniu, że stosunek liczby drobin potrzebnych do pokrycia
powierzchni drutu, do liczby drobin zawartych w calej objeι tości naczynia
jest znacznie mniejszy od jedności. Przy takim zalożeniu ciśnienie gazu w
zbiorniku jest w przybliżeniu stale w czasie adsorpcji. Przy rozwiaιzywaniu
zadania należy zalożyć też, że każda drobina pada tylko na niepokrytaι
jeszcze powierzchnieι drutu.
Po podstawieniu danych liczbowych otrzymamy
t ≈ 4 · 10−4 s .
3.2.3. W zamknieι tym zbiorniku znajdujaι sieι dwie równolegle do siebie plytki,
z których jedna jest utrzymywana w temperaturze T1 , natomiast druga
plytka ma temperatureι T2 , takaι jak ścianki naczynia. Znaleźć wypadkowaι

sileι , z jakaι dziala gaz znajdujaιcy sieι w zbiorniku na plytkeι o temperaturze
T2 .
Rys. 3-4 Zasada dzialania absolutnego manometru Knudsena do

pomiaru bardzo niskich ciśnień. Plytka 2 o temperaturze T2 może
obracać sieι wokól osi OO0 .
Rozwiaιzanie: Rozpatrzmy przypadek, gdy średnia droga swobodna

drobin gazu λ w zbiorniku jest znacznie wieι ksza od rozmiarów zbiornika
(w takim przypadku zderzenia mieι dzy drobinami saι bardzo malo praw-
dopodobne). Obszar mieι dzy plytkaι o temperaturze T2 i ściankaι naczy-
nia można opisać przez podanie temperatury gazu T2 i liczby drobin za-
wartych w jednostce objeι tości n0 . Ciśnienie gazu wywierane na plytkeι
przez drobiny gazu zawarte mieι dzy ściankaι zbiornika i plytkaι jest równe
p0 = n0 kT2 . (1)
W obszarze mieι dzy plytkami możemy wyróżnić ze wzgleι du na średniaι

preι dkość dwa rodzaje drobin: drobiny, które majaι średniaι preι dkość
odpowiadajaιcaι temperaturze T1 , i drobiny, których średnia preι dkość
odpowiada temperaturze T2 . Ciśnienie wywierane na plytkeι o temper-
aturze T2 przez gaz zawarty mieι dzy plytkami jest równe sumie ciśnień
wywieranych przez każdy rodzaj drobin oddzielnie (prawo Daltona)
p = p1 + p2 = n1 kT1 + n2 kT2 , (2)
gdzie n1 i n2 saι koncentracjami drobin, których średnie preι dkości

odpowiadajaι temperaturom T1 i T2 . Ponieważ w warunkach równowagi
termodynamicznej drobiny gazu nie gromadzaι sieι w żadnej czeι ści
naczynia, wieι c w obszarze mieι dzy plytkami strumień drobin jednego
3.2. ZADANIA 39
rodzaju (których średnia preι dkość wynosi v1 ), to znaczy liczba drobin

przechodzaιcych w ciaιgu jednej sekundy przez dowolnaι powierzchnieι ,
beι dzie równy przeciwnie skierowanemu strumieniowi drobin drugiego
rodzaju (o średniej preι dkości v2 ), zatem
n1 v1 = n2 v2 . (3)
Korzystajaιc z wyrażenia na wartość średniaι preι dkości drobin gazu

(zadanie 3.2.7)
1/2
2 2kT
v=√ , (4)
π m
otrzymujemy
1/2
v1 T1
= . (5)
v2 T2
Warunkiem równowagi mieι dzy gazem zawartym w obszarze mieι dzy
plytkami i gazem w pozostalej czeι ści zbiornika jest zależność
n1 v1 + n2 v2 = n0 v0 , (6)
to znaczy liczba drobin wylatujaιcych z obszaru mieι dzy plytkami przez

dowolnaι powierzchnieι w ciaιgu jednostki czasu jest równa liczbie drobin
wlatujaιcych do tego obszaru.
Z równań (3) i (6) po uwzgleι dnieniu, że v0 = v2 , otrzymamy
1
n1 v1 = n2 v2 = n0 v0 , (7)
2
skaιd
1
n2 = n0 (8)
2
i 1/2
1 v2 1 T2
n1 = n0 = n0 . (9)
2 v1 2 T1
Podstawiajaιc (8) i (9) do (2) otrzymujemy
1/2 r !
1 1 T2 1 T1
p = n0 kT2 + n0 kT1 = n0 kT2 1+ . (10)
2 2 T1 2 T2
Wypadkowa sila dzialajaιca na jednostkeι powierzchni plytki o temper-

aturze T2 wynosi
r ! r !
1 T1 p0 T1
F = p − p0 = n0 kT2 −1 = −1 . (11)
2 T2 2 T2
Dla T1 T2 r
p0 T1
F = .
2 T2
Dla T1 > T2 na plytkeι o temperaturze T2 beι dzie dzialala sila wypad-

kowa odpychajaιca jaι od plytki o temperaturze T1 , dla T1 < T2 zwrot
tej sily beι dzie przeciwny. Ponieważ wielkość tej sily jest wprost propor-
cjonalna do ciśnienia gazu w naczyniu, wieι c w przypadku, gdy plytka o
temperaturze T2 może sieι obracać, można z pomiaru kaιta skreι cenia plytki
mierzyć ciśnienie panujaιce w zbiorniku. Z pomocaι próżniomierza Knud-
sena, którego dzialanie oparte jest na omówionej zasadzie, można mierzyć
ciśnienie bezwzgleι dne, gdy ciśnienie w zbiorniku jest rzeι du dziesiaιtych
czeι ści Pa (tysieι czne czeι ści tora). Dla wyższych ciśnień opisane urzaιdzenie
przestaje być próżniomierzem bezwzgleι dnym.
3.2.4. Znaleźć wartość najbardziej prawdopodobnaι energii drobin gazu
doskonalego.
Rozwiaιzanie: Wartość najbardziej prawdopodobnaι energii drobin

gazu doskonalego otrzymamy szukajaιc maksimum funkcji rozkladu
energii drobin gazu f (E), która dana jest przez wyrażenie
√

2 −3/2 E
f (E) = √ (kT ) E exp − , (1)
π kT
gdzie E jest energiaι kinetycznaι drobiny gazu. Szukamy wieι c wartości
energii, dla których jest spelnione równanie
df (E)
=0. (2)
dE
Rys. 3-5 Wykres funkcji f (E) rozkladu energii drobin gazu doskonalego.
Emax - wartość energii, przy której funkcja rozkladu osiaιga maksimum.
Po podstawieniu wyrażenia (1) do równania (2) otrzymujemy równanie

√ !
1 E E
√ − exp − =0. (3)
2 E kT kT
3.2. ZADANIA 41
Rozwiaιzaniem równania (3), które spelnia warunki zadania, tzn. jest mak-
simum funkcji rozkladu energii, jest wyrażenie
1
Ep = kT . (4)
2
3.2.5. Znaleźć liczbeι drobin gazu doskonalego, które majaι energieι wieι kszaι od
zadanej wartości energii E0 , przy czym E0 kT .
Rozwiaιzanie: Liczba drobin, których energia leży w przedziale

E, E + dE jest dana wyrażeniem

2 E
dN (E) = √ N (kT )−3/2 E 1/2 exp − dE , (1)
π kT
a wieι c liczba drobin, których energia jest wieι ksza od energii E0

Z ∞
2 E
N (E > E0 ) = √ N (kT )−3/2 E 1/2 exp − dE . (2)
π E0 kT
Po wprowadzeniu nowej zmiennej ε = E/kT otrzymamy

Z ∞
2
N (ε > ε0 ) = √ N ε1/2 exp(−ε)dε , (3)
π ε0
gdzie ε0 = E0 /(kT ).
Calkeι (3) (niepelna funkcja gamma Γ 32 , ε0 ) dla ε0 1 można przed-

stawić w postaci rozwinieι cia asymptotycznego 1

Z ∞ " #
1/2 1 n+1 (2n − 3)!!
X
1/2
ε exp(−ε)dε = exp(−ε0 )ε0 1+ + (−1) ,
ε0 2ε0 n=2 (2ε0 )n
skaιd
" #
2 1/2 1 n+1 (2n − 3)!!
X
N (ε > ε0 ) = √ N exp(−ε0 )ε0 1+ + (−1) ,
π 2ε0 n=2 (2ε0 )n
(4)
gdzie (2n − 3)!! = 1 · 3 · 5 · 7 · · · (2n − 3) jest iloczynem kolejnych liczb
naturalnych nieparzystych do liczby (2n − 3) wlaιcznie.
Dla bardzo dużych wartości E0 można z dostatecznaι dokladnościaι zapisać
r
2 E0 E0
N (E > E0 ) ' √ N exp − . (5)
π kT kT
1 I.S.Gradsztejn, I.M.Ryżik: Tablicy integralov, sum, rjadov i proizvedenij. G.I.F.M.
Moskva 1963; str. 956, wzór 8.355.
Dla gazu znajdujaιcego sieι w temperaturze pokojowej (kT = 0, 025 eV)

stosunek liczby drobin, które majaι energieι wieι kszaι od E0 = 2, 5 eV, do
calkowitej liczby drobin
N (E > E0 )
≈ 4 · 10−43 .
N
3.2.6. Znaleźć wartość średniaι energii kinetycznej drobin gazu oraz cieplo
wlaściwe jednoatomowego gazu doskonalego o temperaturze T .
Rozwiaιzanie: Wartość średnia energii

R∞
Ef (E)dE
E = R0 ∞ , (1)
0
f (E)dE
gdzie

2 −3/2 1/2 E
N f (E)dE = dN (E) = √ N (kT ) E exp − dE (2)
π kT
jest liczbaι drobin gazu, których energia kinetyczna zawarta jest w
przedziale (E, E + dE). Podstawiajaιc wyrażenie (2) do (1) mamy
R ∞ 3/2
E exp (−E/kT ) dE 3
E = R0∞ 1/2 = kT . (3)
0
E exp (−E/kT ) dE 2
Calki w wyrażeniu (3) obliczamy korzystajaιc ze wzorów (8) i (13)

Uzupelnienia II. Temperatura bezwzgleι dna, jak widać z wyrażenia (3),
jest miaraι średniej energii kinetycznej ruchu posteι powego drobin jednoato-
mowego gazu doskonalego.
Cieplo wlaściwe gazu doskonalego zlożonego z drobin jednoatomowych
znajdziemy korzystajaιc z definicji

∂U
cv = , (4)
∂T V =const
gdzie U jest energiaι wewneι trznaι ukladu. Dla naszych zalożeń U = Ekin .
Uwzgleι dniajaιc (3) mamy
3
U = N kT , (5)
2
gdzie N jest liczbaι drobin gazu w jednostce masy gazu. Po wykonaniu
różniczkowania wyrażenia (5) wzgleι dem T przy stalej objeι tości V mamy
3
cv = Nk . (6)
2
Cieplo wlaściwe jednego kilomola gazu otrzymamy kladaιc N = NA , skaιd
po uwzgleι dnieniu, że NA k = R (stala gazowa) otrzymujemy
3 J
Cv = R ≈ 12471 . (7)
2 K kmol
3.2. ZADANIA 43
3.2.7. Znaleźć wartość średniaι preι dkości drobin gazu doskonalego.
Rozwiaιzanie: Korzystajaιc z wyrażenia na wartość średniaι wielkości

fizycznej otrzymujemy R∞
vf (v)dv
v = R0 ∞ , (1)
0
f (v)dv
gdzie f (v) jest funkcjaι rozkladu wartości bezwzgleι dnej preι dkości v drobin
gazu doskonalego (rozklad Maxwella)
mv 2
m 3/2
f (v) = 4π v 2 exp − . (2)
2πkT 2kT
Ponieważ Z ∞
f (v)dv = 1 , (3)
0
wieι c
m 3/2 Z ∞
mv 2

3
v = 4π v exp − dv , (4)
2πkT 0 2kT
skaιd
1/2
2 2kT 2
v=√ = √ vp , (5)
π m π
gdzie vp jest wartościaι najbardziej prawdopodobnaι preι dkości drobin gazu.
Podstawiajaιc dane liczbowe dla drobin wodoru H2 (mH2 = 2 · 1, 67 ·
10−27 kg) w temperaturze T = 300 K otrzymamy
v = 1780 m/s . (6)
Otrzymana wartość preι dkości jest okolo cztery razy mniejsza od pierwszej
preι dkości kosmicznej i okolo dwa razy wieι ksza od preι dkości poczaιtkowej
pocisku wystrzelonego z broni strzeleckiej.
3.2.8. W zbiorniku znajduje sieι w równowadze termodynamicznej mieszanina
dwóch różnych gazów o masach drobinowych M1 i M2 . Znaleźć wartość
średniaι preι dkości wzgleι dnej vr dwóch różnych drobin mieszaniny.
Rozwiaιzanie: W mieszaninie gazów beι daιcych w równowadze ter-

modynamicznej, każdy ze skladników mieszaniny ma maxwellowski
rozklad preι dkości odpowiadajaιcych wspólnej temperaturze i masie
drobinowej danego skladnika mieszaniny, to znaczy, każdy gaz zachowuje
sieι tak, jak gdyby innych skladników nie bylo.
Wartość średniaι preι dkości drobin gazu A (o masie drobinowej M1 )
wzgleι dem drobin gazu B (o masie drobinowej M2 ) otrzymamy uśredniajaιc
preι dkość wzgleι dnaι dwóch drobin vr wzgleι dem funkcji rozkladu obu typów
drobin; otrzymamy
RRR RRR
dv~1 dv~ f (v~1 )f (v~2 )vr
vr = R R R RRR 2 , (1)
dv~1 dv~2 f (v~1 )f (v~2 )
gdzie d~
vi = dvix dviy dviz , zaś
1/2
vr = (v1x − v2x )2 + (v1y − v2y )2 + (v1z − v2z )2

. (2)
Funkcja f (~
vi ) jest funkcjaι rozkladu preι dkości drobin i-tego gazu
!
m 3/2
i mi v~i 2
f (~
vi ) = exp − , (3)
2πkT 2kT
przy czym spelniony jest zwiaιzek

Z Z Z
f (~
vi )d~
vi = 1 , (4)
gdzie mi jest masaι drobiny i-tego gazu w naczyniu. Podstawiajaιc (3) do

(1) i uwzgleι dniajaιc (4) otrzymujemy
!
(m1 m2 )3/2 ∞
Z ∞
m1 v~1 2 + m2 v~2 2
Z
vr = dv1x · · · dv2z vr exp − . (5)
(2πkT )3 0 0 2kT
~
Wprowadzimy w miejsce v~1 i v~2 preι dkość wzgleι dnaι v~r oraz preι dkość V
środka masy drobin A i B w ukladzie laboratoryjnym. Transformacja ma
postać
v~r = v~1 − v~2 (6)
~ = m1 v~1 + m2 v~2 ,
V (7)
m1 + m2
skaιd
~ + µ
v~1 = V v~r , (8)
m1
~ − µ v~r ,
v~2 = V (9)
m2
gdzie µ = m1 m2 (m1 + m2 )−1 jest masaι zredukowanaι pary drobin A i B.
Wyrażenie dla energii kinetycznej pary drobin A i B można, korzystajaιc
z (8) i (9), zapisać w postaci
1 1 ~2 1
(m1 v~1 2 + m2 v~2 2 ) = M V + µv~r 2 , (10)
2 2 2
gdzie (1/2)M V ~ 2 = (1/2)(m1 + m2 )V ~ 2 jest energiaι kinetycznaι pary

~ (en-
drobin poruszajaιcych sieι w ukladzie laboratoryjnym z preι dkościaι V
2
ergia kinetyczna środka masy), a (1/2)µv~r jest energiaι kinetycznaι ruchu
wzgleι dnego pary drobin. Ponieważ przeksztalcenie (7) i (8) jest przek-
sztalceniem kanonicznym, wieι c
~ dv~r ,
dv~1 dv~2 = dV (11)
3.2. ZADANIA 45
przy czym prawaι stroneι (11) zapiszemy w postaci

~ dv~r = V 2 dV sin ϑdϑdϕvr2 dvr sin ϑr dϑr dϕr .
dV (12)
(m1 m2 )3/2 2π
Z Z 2π Z π Z π
vr = dϕ dϕr sin ϑdϑ sin ϑr dϑr ×
(2πkT )3 0 0 0 0
Z ∞ Z ∞
MV 2 µvr2

2 3
× V dV exp − vr exp − dvr . (13)
0 2kT 0 2kT
Po wykonaniu calkowań mamy
1/2
8kT 8kT 1/2
vr = + = v1 2 + v2 2 , (14)
πm1 πm2
gdzie v1 i v2 saι odpowiednio preι dkościami średnimi drobin gazu A i B.
W przypadku, gdy w naczyniu znajduje sieι gaz jednorodny, tzn. m1 = m2 ,
to √
vr = 2v , (15)
przy czym wielkość v jest średniaι preι dkościaι drobin gazu jednorodnego.
3.2.9. Znaleźć liczbeι drobin gazu doskonalego uderzajaιcych w ciaιgu jednej
sekundy w element powierzchni ∆S ścianki naczynia. Geι stość gazu,
temperatureι gazu i maseι drobiny gazu przyjaιć jako znane.
Rozwiaιzanie: Wybierzmy uklad wspólrzeι dnych tak, aby oś Z ukladu

byla prostopadla do powierzchni ∆S i byla skierowana na zewnaιtrz
naczynia. W ciaιgu czasu ∆t dobiegnaι do ścianki naczynia te drobiny,
których odleglości od ścianki naczynia nie saι wieι ksze od iloczynu
skladowej preι dkości vz , zwróconej ku ściance i czasu ∆t. Liczbeι zderzeń
drobin gazu w ciaιgu jednej sekundy z powierzchniaι ∆S, przy których
wspólrzeι dne preι dkości vz drobin saι zawarte w przedziale preι dkości
(vz , vz + dvz ) można otrzymać mnożaιc liczbeι drobin dn(vz ) znajdujaιcych
sieι w jednostce objeι tości i majaιcych skladowaι preι dkości vz zawartaι w
przedziale preι dkości (vz , vz + dvz ) przez objeι tość walca (walec nie musi
być brylaι obrotowaι) o podstawie ∆S i wysokości równej 1 · vz
dν(vz ) = dn(vz ) · 1 · vz · ∆S , (1)
gdzie
mvz2
m 1/2
dn(vz ) = n exp − dvz . (2)
2πkT 2kT
Wyrażenie (2) otrzymamy calkujaιc wzgleι dem skladowych preι dkości vx i
vy wyrażenie określajaιce liczbeι drobin zawartych w jednostce objeι tości
majaιcych preι dkości ~v zawarte w przedziale preι dkości (~v , ~v + d~v ).
Rys. 3-6 Schemat do wyliczenia liczby drobin uderzajaιcych w ciaιgu

jednostki czasu z preι dkościaι ~v pod kaιtem ϑ w element powierzchni ∆S.
Liczbeι uderzeń w ściankeι w ciaιgu 1 s znajdujemy calkujaιc dν(vz )

wzgleι dem vz w przedziale preι dkości od 0 do +∞ (wybieramy tylko ten
przedzial calkowania, ponieważ wartościom skladowej preι dkości vz od −∞
do 0 odpowiadajaι te drobiny, które biegnaι od ścianki i w niaι nie uderzajaι)
Z ∞
mvz2
m 1/2
ν1 = n ∆S vz exp − dvz , (3)
2πkT 0 2kT
skaιd r
kT
ν1 = ∆Sn = (4)
2πm
= ∆Sp(2πmkT )−1/2 = (5)
= F∆S (2πmkT )−1/2 , (6)

gdzie p jest ciśnieniem gazu w naczyniu, zaś F∆S jest silaι wywieranaι przez
gaz na element powierzchni ścianki naczynia ∆S. Korzystajaιc z wyrażenia
na preι dkość średniaι drobin gazu (zad. 3.2.7)
1/2
2kT
v=2 (7)
πm
można zapisać wyrażenie (4) w postaci
1
ν1 = nv∆S . (8)
4
Kladaιc n = 1025 drobin/m3 , ∆S = 10−4 m2 , otrzymamy dla drobin

wodoru H2 w temperaturze T = 300 K (~v ≈ 1, 78 · 103 m/s)
ν1 ≈ 5 · 1023 uderzen/s .
3.2. ZADANIA 47
3.2.10. Znaleźć średniaι drogeι swobodnaι drobin gazu doskonalego.
Rozwiaιzanie: Szukamy najpierw czeι stości zderzeń drobin gazu

mieι dzy sobaι w ciaιgu jednej sekundy. Wybieramy uklad wspólrzeι dnych,
w którym jedna z drobin spoczywa. Zamiast wieι c śledzić ruch
poszczególnych drobin, beι dziemy rozpatrywać ruch wzgleι dny par drobin.
Ruch wzgleι dny par drobin można traktować jako ruch jednego ciala o
masie zredukowanej µ = m/2 (masy wszystkich drobin saι jednakowe).
Wtedy rozklad preι dkości wzgleι dnych drobin gazu beι dzie mial takaι samaι
postać, jak rozklad preι dkości drobin gazu na przyklad wzgleι dem ścianek
naczynia, z tym że w miejsce masy drobiny m należy podstawić maseι
zredukowanaι µ = m/2. Staιd liczba drobin gazu zawartych w jednostce
objeι tości i majaιcych preι dkości wzgleι dne vr leżaιce w przedziale preι dkości
(vr , vr + dvr ) jest dana wyrażeniem
m 3/2 mv 2
dn(vr ) = 4πn vr2 − r dvr . (1)
4πkT 4kT
Liczba zderzeń drobiny gazu w ciaιgu jednej sekundy ν1 jest wprost pro-
porcjonalna do iloczynu liczby drobin w jednostce objeι tości n i preι dkości
wzgleι dnej vr drobin (geι stość strumienia drobin) oraz do przekroju czyn-
nego na zderzenie spreι żyste σ.
ν1 = σnvr . (2)
Uśredniajaιc ν1 po rozkladzie preι dkości wzgleι dnych drobin gazu otrzymu-

jemy średniaι liczbeι zderzeń drobiny gazu w ciaιgu jednej sekundy
m 3/2 Z ∞
mvr2

3
ν1 = 4πσn vr exp − dvr , (3)
4πkT 0 4kT
skaιd
1/2
kT
ν1 = 4nσ . (4)
πm
Dwie drobiny gazu doskonalego zderzaι sieι , jeśli odleglość mieι dzy ich
środkami jest nie wieι ksza od 2r, gdzie r jest promieniem drobiny. Tak
wieι c wyrażenie na przekrój czynny dla zderzenia spreι żystego dwóch drobin
gazu doskonalego beι dzie mialo postać
σ = π(2r)2 = 4πr2 . (5)

Rys. 3-7 Zasieι g (promień) dzialania (r1 + r2 ) drobiny o promieniu r1 na

drobiny o promieniu r2 .
Podstawiajaιc (5) do wyrażenia (4) otrzymujemy

1/2
πkT
ν1 = 16nr2 . (6)
m
Średnia droga swobodna jest równa średniej drodze przebytej przez

drobiny mieι dzy dwoma kolejno po sobie nasteι pujaιcymi zderzeniami.
Otrzymamy jaι dzielaιc średniaι preι dkość drobiny przez średniaι liczbeι
zderzeń drobiny w ciaιgu jednej sekundy
v 1
λ= =√ . (7)
ν1 2σn
Uwzgleι dniajaιc, że

p = nkT , (8)
można wyrażenie (7) napisać w postaci
kT
λ= √ . (9)
2σp
Dla wodoru (2r = 2, 3 · 10−10 m) w temperaturze T = 273 K, pod

ciśnieniem p = 105 Pa (okolo 760 mm slupa Hg) średnia droga swobodna
λ(H2 ) ≈ 1, 6 · 10−7 m . (10)
Przyjmujaιc, że w tak zwanej przestrzeni kosmicznej w 1 cm3 znajduje

sieι jedna drobina wodoru, otrzymujemy średniaι drogeι swobodnaι rzeι du
1012 m; dla porównania - rozmiary Galaktyki, w której znajduje sieι nasz
uklad sloneczny szacuje sieι na okolo 1021 m.
3.2. ZADANIA 49
3.2.11. W dużym zbiorniku o objeι tości V znajduje sieι N drobin gazu doskonalego.
Znaleźć rozklad kaιtowy drobin wylatujaιcych w ciaιgu jednej sekundy
w próżnieι z niewielkiego otworu o powierzchni S wycieι tego w ściance
naczynia. Temperatura gazu znajdujaιcego sieι w zbiorniku wynosi T .
Rozwiaιzanie: Liczba drobin gazu, które wylatujaι w ciaιgu jednej

sekundy z otworu o powierzchni S pod kaιtami leżaιcymi w przedziale
kaιtów (ϑ, ϑ + dϑ) jest równa liczbie drobin gazu padajaιcych na teι
samaι powierzchnieι pod kaιtami padania zawartymi w przedziale kaιtów
(ϑ, ϑ + dϑ).
Liczba drobin gazu padajaιcych w ciaιgu jednej sekundy na powierzchnieι
S i majaιcych wartości bezwzgleι dne preι dkości zawarte w przedziale
preι dkości (v, v + dv), pod kaιtami padania leżaιcymi w przedziale kaιtów
(ϑ, ϑ + dϑ) jest równa
dN (v, ϑ) = Sv cos ϑ 1 dn(v, ϑ) , (1)
gdzie dn(v, ϑ) jest liczbaι drobin znajdujaιcych sieι w jednostce objeι tości,
których wartości preι dkości saι zawarte w przedziale preι dkości (v, v + dv),
a kaιty mieι dzy kierunkiem preι dkości drobin i normalnaι do powierzchni S
naczynia leżaι w przedziale kaιtów (ϑ, ϑ + dϑ). Wyrażenie S cos ϑ · 1 v jest
objeι tościaι, z której drobiny gazu o wartości preι dkości nie wieι kszej od v i
kaιcie padania ϑ mogaι dotrzeć w ciaιgu jednej sekundy do ścianki naczynia.
Z rozkladu Maxwella dla preι dkości drobin gazu doskonalego, zapisanego
we wspólrzeι dnych sferycznych (v, ϑ, ϕ), znajdujemy dn(v, ϑ) wykonujaιc
calkowanie wzgleι dem kaιta ϕ leżaιcego w plaszczyźnie otworu
N m 3/2 2π 2 mv 2
Z
dn(v, ϑ) = v exp − dv sin ϑdϑdϕ =
V 2πkT 0 2kT
mv 2

N m 3/2 2
= 2π v exp − dv sin ϑdϑ . (2)
V 2πkT 2kT
Po podstawieniu (2) do (1) i wykonaniu calkowania wzgleι dem wartości
preι dkości v otrzymujemy liczbeι drobin padajaιcych pod kaιtami zawartymi
w przedziale kaιtowym (ϑ, ϑ + dϑ) na powierzchnieι S w ciaιgu jednej
sekundy
Z ∞
mv 2
m 3/2
N
dN (ϑ) = Sv cos ϑ 2πv 2 exp − sin ϑdϑdv =
0 V 2πkT 2kT
1/2
N 2kT
=S sin ϑ cos ϑdϑ =
V πm
1/2
N kT
=S sin(2ϑ)dϑ =
V 2πm
N1
=S v sin(2ϑ)dϑ , (3)
V 4
gdzie v jest preι dkościaι średniaι drobin gazu.
3.2.12. Znaleźć pelnaι energieι kinetycznaι drobin gazu uderzajaιcych o jednostkeι

powierzchni ścianki naczynia w ciaιgu jednej sekundy.
Rozwiaιzanie: Liczbeι drobin, które dotraι w ciaιgu jednej sekundy

do jednostki powierzchni ścianki naczynia, majaιcych wartości preι dkości
zawarte w przedziale preι dkości (v, v + dv) i wartości kaιta padania na
ściankeι leżaιce w przedziale kaιtów (ϑ, ϑ + dϑ), można zapisać jak w
zadaniu 3.2.11 w postaci
dN (v, ϑ) = 1 v cos ϑdn(v, ϑ) , (1)
gdzie
mv 2
m 3/2
2
dn(v, ϑ) = 2πn v exp − dv sin ϑdϑ . (2)
2πkT 2kT
mv 2
m 3/2
dN (v, ϑ) = πn v 3 exp − dv sin(2ϑ)dϑ . (3)
2πkT 2kT
Energia kinetyczna jednej drobiny gazu, która pada na ściankeι naczynia

Ek0 = mv 2 /2. Calkowita energia kinetyczna beι daιca sumaι energii kinety-
cznej poszczególnych drobin gazu beι dzie równa
π m 3/2 Z ∞ Z π/2
mv 2

Ek = nm v 5 exp − sin(2ϑ)dvdϑ . (4)
2 2πkT 0 0 2kT
Calkujemy wzgleι dem kaιta ϑ tylko w przedziale kaιtów od 0 do π/2, gdyż

tylko kaιtom z tego przedzialu odpowiadajaι drobiny biegnaιce w kierunku
ścianki i mogaιce w niaι uderzyć. Po wykonaniu calkowania otrzymujemy
1/2
2kT
Ek = nkT , (5)
πm
lub
v
Ek = p , (6)
2
gdzie p jest ciśnieniem gazu w zbiorniku, a v jest preι dkościaι średniaι drobin
gazu.
Jeżeli w zbiorniku znajduje sieι wodór pod ciśnieniem 104 Pa i w temper-
aturze T = 300 K to
Ek ≈ 107 Jm−2 s−1 . (7)
3.2.13. Rozklad Maxwella dość dobrze opisuje ruchy powolnych neutronów.

Strumień powolnych (termicznych) neutronów, który wylatuje z bloku
parafinowego o temperaturze T jest rejestrowany przez detektor, którego
wydajność jest wprost proporcjonalna do 1/v, gdzie v jest wartościaι
3.2. ZADANIA 51
preι dkości neutronów. Obliczyć średniaι energieι kinetycznaι zareje-

strowanych przez detektor neutronów. Jaka beι dzie średnia energia
kinetyczna tych neutronów dla detektora o stalej wydajności?
Rozwiaιzanie: Średnia energia zarejestrowanych neutronów jest

równa ilorazowi calkowitej energii neutronów Ec padajaιcych w ciaιgu
czasu t na powierzchnieι detektora i zarejestrowanych przez niego, przez
calkowitaι liczbeι N neutronów zarejestrowanych przez detektor, tzn.
Ec
E= . (1)
N
Korzystajaιc ze wzoru (3) zadania 3.2.12 otrzymujemy wyrażenie dla liczby
neutronów padajaιcych w ciaιgu jednostki czasu na jednostkeι powierzchni
detektora i majaιcych wartości preι dkości zawarte w przedziale (v, v + dv)
i wartości kaιta padania na powierzchnieι detektora leżaιce w przedziale
(ϑ, ϑ + dϑ)
mv 2
m 3/2
dn(ϑ, v) = πn v 3 exp − dv sin(2ϑ)dϑ , (2)
2πkT 2kT
gdzie n jest liczbaι neutronów w jednostce objeι tości wiaιzki padajaιcej na de-
tektor. Ponieważ wydajność licznika, to znaczy stosunek liczby neutronów
wpadajaιcych do licznika i zarejestrowanych przez niego do liczby neu-
tronów trafiajaιcych do licznika w tym samym czasie, jest funkcjaι preι dkości
v neutronów
A
ε= , A = const , (3)
v
to liczbeι czaιstek zarejestrowanych przez licznik w ciaιgu jednej sekundy,
których wartości preι dkości leżaι w przedziale (v, v + dv), otrzymujemy
mnożaιc (2) przez (3) i calkujaιc otrzymane wyrażenie wzgleι dem ϑ w
przedziale kaιtow (0, π/2)
Z π/2
mv 2
m 3/2 A
dn(v) = πn v 3 exp − dv sin(2ϑ)dϑ =
2πkT v 2kT 0
mv 2
m 3/2
2
= πnA v exp − dv . (4)
2πkT 2kT
Energia kinetyczna pojedynczego neutronu, który trafia do detektora, jest
równa mv 2 /2, a zatem calkowita energia kinetyczna neutronów zareje-
strowanych w ciaιgu jednej sekundy przez detektor jest równa
m 3/2 Z ∞ m
mv 2

3
2 2
Ec = πnA v v exp − dv = AnkT . (5)
2πkT 0 2 2kT 8
Calkowitaι liczbeι neutronów zarejestrowanych przez detektor w ciaιgu jed-
nej sekundy znajdziemy calkujaιc wyrażenie (4) wzgleι dem v; otrzymujemy
m 3/2 Z ∞
mv 2

1
N = πnA v 2 exp − dv = An . (6)
2πkT 0 2kT 4
Po podstawieniu (5) i (6) do (1) otrzymujemy

3
E= kT . (7)
2
W przypadku, gdy wydajność ε = const = B, pelnaι energieι zareje-
strowanych neutronów otrzymamy mnożaιc wyrażenie (2) przez energieι
padajaιcego neutronu mv 2 /2, przez wydajność B i wykonujaιc calkowanie
wzgleι dem v i ϑ
m 3/2 Z π/2 Z ∞
mv 2

m 5
Ec = πnB sin(2ϑ)dϑ v exp − dv =
2πkT 0 0 2 2kT
1/2
2kT nBkT
= nBkT = v. (8)
πm 2
Calkowitaι liczbeι neutronów padajaιcych w tym czasie na licznik i zareje-
strowanych przez niego otrzymamy mnożaιc wyrażenie (2) przez ε = B i
wykonujaιc calkowanie wzgleι dem v i ϑ
m 3/2 Z π/2 Z ∞
mv 2

N = πnB sin(2ϑ)dϑ v 3 exp − dv =
2πkT 0 0 2kT
1/2
nB 2kT nB
= = v. (9)
2 πm 4
Po podstawieniu (8) i (9) do (1) otrzymujemy
E = 2kT . (10)
Wynik ten otrzymamy również mnożaιc wynik zadania 3.2.12 - wzór (5)
przez B
nkT
Ec = B v (11)
2
i mnożaιc przez B wynik zadania 3.2.9 - wzór (8) dla ∆S = 1
nv
ν=B . (12)
4
Staιd dzielaιc (11) przez (12) stronami otrzymujemy
Ec
E= = 2kT .
ν
3.2.14. Określić rozklad koncentracji drobin gazu doskonalego znajdujaιcego sieι

w naczyniu cylindrycznym o promieniu R i dlugości l, obracajaιcym sieι
wokól osi symetrii z preι dkościaι kaιtowaι ω. W naczyniu znajduje sieι N
drobin gazu o temperaturze T .
3.2. ZADANIA 53
Rozwiaιzanie: Obrót gazu jako calości z preι dkościaι kaιtowaι ω jest

równoważny obecności zewneι trznego pola sily odśrodkowej, w którym
energia potencjalna drobiny
mω 2 2
U (r) = − r , (1)
2
gdzie r jest odleglościaι drobiny gazu od osi obrotu naczynia, m jest masaι
drobiny gazu.
Liczbeι drobin gazu w jednostce objeι tości można znaleźć korzystajaιc z
rozkladu Boltzmanna
mω 2 2

dN (r) U (r)
= n(r) = A exp − = A exp r . (2)
dV kT 2kT
Stalaι A znajdziemy z warunku, że calkowita liczba drobin w naczyniu jest

równa N Z V
n(r)dV 0 = N . (3)
0
Calkowanie wygodnie jest wykonać we wspólrzeι dnych cylindrycznych
(r, ϕ, z)
Z 2π Z l Z R
mω 2 2

N =A r exp r dϕdzdr = (4)
0 0 0 2kT
mω 2 2

πl
=A exp R − 1 , (5)
mω 2 2kT
2kT
skaιd
U (R)
N −
A= kT . (6)
V U (R)
exp − −1
kT
Podstawiajaιc (6) do (2) otrzymujemy
U (R)
N −
U (r)

n(r) = kT exp − . (7)
V U (R) kT
exp − −1
kT
Jeżeli w wirówce znajduje sieι mieszanina gazów o masach drobinowych

odpowiednio M1 , M2 , · · · to z uwagi na wysteι powanie w wyrażeniu (7)
masy drobiny (w wyrażeniach: U (r) = m(ωr)2 /2 i U (R) = −m(ωR)2 /2),
koncentracja drobin różnych gazów beι dzie różna dla tej samej wartości r.
Opisanaι wieι c wyżej wirówkeι można użyć do mechanicznego rozdzielania
skladowych gazu o różnych masach drobinowych.
Dla |U (R)| kT (przypadek taki jest możliwy na przyklad dla naczynia
o promieniu R = 10 cm obracajaιcego sieι z preι dkościaι kaιtowaι ω = 2π · 103
rad/s, tzn. wykonujaιcego 1000 obrotów na sekundeι ; w naczyniu znajduje

sieι wodór w warunkach normalnych), wyrażenie eksponencjalne można
rozwinaιć w szereg poteι gowy, skaιd otrzymamy
mω 2 2

N U (r)
n(r) ≈ 1− =n 1+ r . (8)
V kT 2kT
Gdy

U (R)
exp − 1 (9)
kT
(sześciofluorek uranu U F6 w poprzednich warunkach), to

N U (R) U (R) r 2
n(r) ≈ − exp − −1 =
V kT kT R
mω 2 2 mω 2 2 r 2

=n R exp R −1 . (10)
2kT 2kT R
Opisany wyżej efekt znalazl zastosowanie w ultrawirówce do otrzymywania

wzbogaconego uranu 235 U, przy czym ta metoda jest o wiele tańsza od
metody dyfuzyjnej.
3.2.15. Dany jest uklad dwóch wspólosiowych cylindrów o promieniach r i

R, przy czym r < R. Przestrzeń mieι dzy cylindrami wypelniona jest
gazem, którego temperatura wynosi T . Walce wykonujaι odpowiednio
n i N obrotów w ciaιgu jednej sekundy. Zakladajaιc, że rozpatrywany
element powierzchni walca jest w przybliżeniu plaski, obliczyć sileι stycznaι
fs = F/S dzialajaιcaι na jednostkeι powierzchni walca wewneι trznego.
Średnica drobin gazu wynosi d.
3.2. ZADANIA 55
Rys. 3-8 Schemat dwóch walców wirujaιcych wokól wspólnej osi.

Objeι tość pomieι dzy walcami wypelniona jest gazem.
Rozwiaιzanie: Mieι dzy wartwami gazu wskutek wysteι powania tarcia

wewneι trznego dziala sila styczna F równa
∂u
F =η S, (1)
∂r
gdzie ∂u/∂r jest gradientem preι dkości (skierowanym prostopadle do
kierunku ruchu warstw gazu), η - wspólczynnikiem lepkości gazu, a S jest
wielkościaι powierzchni na jakiej stykajaι sieι warstwy gazu majaιce różne
wartości preι dkości.
Przyjmijmy, że preι dkość warstwy gazu przy powierzchni cylindra jest
równa preι dkości tej powierzchni. Wtedy na powierzchnieι cylindra beι dzie
dzialala taka sama sila, jak na warstweι gazu bezpośrednio do niej
przylegajaιcaι. Na jednostkeι powierzchni cylindra dziala sila f = F/S,
a zatem
∂u
f =η . (2)
∂r
Pozostaje jeszcze do obliczenia wartość gradientu preι dkości i wspólczynnik
lepkości. Ponieważ preι dkość warstw zmienia sieι z odleglościaι mieι dzy cylin-
drami liniowo, wieι c
∂u ∆u uR ± ur
= = , (3)
∂r ∆r R−r
gdzie ur = 2πnr i uR = 2πN R. Znaku minus używamy, gdy walce
obracajaι sieι w teι samaι stroneι , znaku plus, gdy w przeciwnaι stroneι .
Z teorii kinetycznej gazu wiadomo, że wspólczynnik lepkości gazu dany

jest wyrażeniem
1
η = ρvλ , (4)
3
gdzie v jest preι dkościaι średniaι drobin gazu, λ jest średniaι drogaι swobodnaι
drobin (zadanie 3.2.10), a ρ jest geι stościaι gazu.
Podstawiajaιc do (4) wyrażenia
1
λ= √ , (5)
2πd2 n0
1/2
2kT
v=2 (6)
πm
i ρ = mn0 , gdzie n0 jest liczbaι drobin gazu zawartych w jednostce
objeι tości, otrzymujemy
1/2
2 1 mkT
η= , (7)
3π d2 π
skaιd
1/2
4 1 nkT N ± n(r/R)
f= . (8)
3 d2 π 1 − r/R
Na jednostkeι powierzchni cylindra zewneι trznego dziala oczywiście sila o
takiej samej wartości.
Jeśli pomieι dzy cylindrami (R = 10 cm, R − r = 0, 1 cm) znajduje sieι
dwutlenek weι gla (mCO2 = 44 · 1, 66 · 10−27 kg, d = 3, 8 · 10−10 m) o temper-
aturze 300 K, to przy szybkości wirowania walca wewneι trznego n = 100
obr./s (N = 0) otrzymamy f ≈ 0, 9 Pa.
3.2.16. Znaleźć ruchliwość jonów w gazie znajdujaιcym sieι w stalym polu elek-
trycznym o nateι żeniu E.
Rozwiaιzanie: Zadanie rozwiaιżemy przy zalożeniu, że koncentracja

jonów jest mala (oddzialywanie jon-jon można zaniedbać), jony i drobiny
oddzialywujaι jak spreι żyste kulki oraz stosunek E/p jest maly, gdzie p
oznacza ciśnienie gazu przy czym to ostatnie zalożenie oznacza, że energia
ruchu w kierunku pola jest zaniedbywalna w porównaniu z energiaι
ruchu termicznego. Zalóżmy jeszcze, że jony poruszajaι sieι , podobnie jak
drobiny gazu, po torach lamanych, przy czym dlugości poszczególnych
odcinków prostoliniowych pomieι dzy kolejnymi zderzeniami saι rozlożone
statystycznie wokól wartości średniej drogi swobodnej jonów λ, któraι
przyjmiemy równaι średniej drodze swobodnej drobin gazu. Jeżeli przyjaιć
jeszcze, że przy zderzeniu z drobinaι jon calkowicie wytraca preι dkość
skierowanaι w kierunku pola elektrycznego nabytaι dzieι ki dzialaniu sily
3.2. ZADANIA 57
F~ = eE,
~ to w czasie t mieι dzy kolejnymi zderzeniami jon przesunie sieι w
kierunku dzialania pola elektrycznego na odleglość
1 2 1 eE x2
l= at = , (1)
2 2 m v2
gdzie a jest przyspieszeniem jonu, x jest calkowitaι drogaι, któraι przebeι dzie
jon mieι dzy dwoma kolejnymi zderzeniami, przy czym zakladamy, z uwagi
na x l, że czas mieι dzy dwoma kolejnymi zderzeniami t można przyjaιć
równy x/v, gdzie v jest średniaι preι dkościaι jonu w ruchu termicznym.
Wartość średniaι przesunieι cia l można znaleźć uśredniajaιc wielkość x2 po
skorzystaniu z rozkladu dlugości przebiegów swobodnych jonów.
Rys. 3-9 Tor jonu w przypadku gdy E = 0 (linia ciaιgla) oraz gdy E 6= 0
(linia przerywana); l jest przesunieι ciem wywolanym przez pole
elektryczne dzialajaιce w czasie mieι dzy dwoma kolejnymi zderzeniami.
Zmiana liczby jonów na odcinku (x, x + dx), które nie ulegly zderzeniu po
przebyciu odcinka o dlugości x jest wprost proporcjonalna do liczby tych
jonów i odwrotnie proporcjonalna do średniej drogi swobodnej jonów
dN (x) 1
= − N (x) . (2)
dx λ
Rozwiaιzaniem równania (2) jest wyrażenie

x
N (x) = N (0) exp − , (3)
λ
w którym N (0) oznacza liczbeι jonów w chwili gdy x = 0, tzn. tuż po
kolejnym zderzeniu. N (x) jest liczbaι jonów, które przebyly odcinek x bez
zderzenia.
Prawdopodobieństwo, że jon nie ulegnie zderzeniu po przebyciu drogi x
jest wieι c równe
N (x) x
p(x) = = exp − . (4)
N (0) λ
Korzystajaιc z (2) i (4) znajdujemy, że prawdopodobieństwo tego, iż jon

dozna zderzenia na odcinku (x, x + dx), po przebyciu odcinka x bez
zderzenia, jest równe

dx x
exp − . (5)
λ λ
Zatem wartość średnia przesunieι cia
Z ∞
1
l exp −x/λ dx
λ
l = Z0 ∞ =
1
exp −x/λ dx
0 λ
Z ∞
1
x2

exp −x/λ dx 2
1 eE 1 0 λ eE λ
= ∞ = , (6)
2 m v2 m v2
Z
1
exp −x/λ dx
0 λ
skaιd
eE 2
l= τ , (7)
m
gdzie τ jest średnim czasem jaki uplywa mieι dzy dwoma kolejnymi
zderzeniami jonu z drobinami gazu.
Preι dkość ruchu (dryfu) w kierunku pola
l eE eE λ
vd = = τ= , (8)
τ m m v
a zatem ruchliwość jonów zdefiniowana przez wyrażenie
vd = µE (9)
jest równa
eλ e
µ= = τ. (10)
mv m
Ruchliwość jonów He+ w He w warunkach normalnych wyliczona za
pomocaι wzoru (10) (P. Langevin 1903 r. - teoria uproszczona) wynosi
okolo 3 · 10−3 m2 /Vs i jest prawie trzykrotnie wieι ksza od danych
doświadczalnych uzyskanych dla slabych pól elektrycznych. Rozbieżność
ta wskazuje na to, że poczynione zalożenia dotyczaιce oddzialywania jonów
z drobinami gazu (model spreι żystych kul) należy zmodyfikować poprzez
uwzgleι dnienie obecności sil dalekozasieι gowych (elektrycznych).
3.3. ĆWICZENIA 59
3.3 Ćwiczenia
3.3.1. Jaka jest dlugość kraweι dzi sześcianu zawierajaιcego N = 106 drobin gazu
doskonalego w warunkach normalnych?
Odpowiedź: s
N kT
l= 3
≈ 3, 4 · 10−7 m .
p0
3.3.2. Znaleźć wartość średniaι kwadratu preι dkości drobin gazu doskonalego i
porównać z kwadratem wartości średniej preι dkości (zad. 3.2.7).
Odpowiedź:
n/2
2 2kT n+3
vn = √ Γ ;
π m 2
3kT 8 kT
v2 = > v2 = .
m π m
3.3.3. W naczyniu o objeι tości V = 10 cm3 znajduje sieι N = 5 · 1020 drobin
helu pod ciśnieniem p = 2 · 104 Pa. Określić preι dkość średniaι kwadratowaι
drobin gazu w tych warunkach.
Odpowiedź: r
p 3pNA V
v2 = = 425 m/s .
AN
3.3.4. Określić temperatureι , w której średnia preι dkość kwadratowa beι dzie równa
preι dkości ucieczki drobin wodoru, tlenu i azotu z powierzchni Ziemi oraz
z powierzchni Ksieι życa.
Odpowiedź:
2 mgR
T = ,
3 k
gdzie m - masa drobiny gazu, g - przyspieszenie na powierzchni planety o
promieniu R, k - stala Boltzmanna.
1, 02 · 104 K (dla Ziemi)

TH2 =
4, 61 · 102 K (dla Ksiezyca)
16, 32 · 104 K (dla Ziemi)

TO2 =
14, 28 · 104 K (dla Ziemi)

TN2 =
3.3.5. Znaleźć wartość najbardziej prawdopodobnaι preι dkości drobin gazu
doskonalego w temperaturze T .
Odpowiedź: r
2kT
vp = .
m
3.3.6. Pokazać, że jeśli za jednostkeι preι dkości drobin gazu przyjaιć jejwartość na-
jbardziej prawdopodobnaι, to liczba drobin, których wartości bezwzgleι dne
preι dkości leżaι w przedziale pomieι dzy v i v + dv, nie beι dzie zależala od
temperatury gazu.
3.3.7. Znaleźć stosunek liczby drobin wodoru, których wartości bezwzgleι dne
preι dkości saι zawarte w przedziale od 1000 m/s do 1001 m/s, do liczby
drobin, których wartości preι dkości leżaι w przedziale od 2000 m/s do 2001
m/s. Temperatura wodoru T = 300 K.
Odpowiedź:
2
∆N1 v1 h m i
= exp − (v12 − v22 ) · 1 ≈ 0, 83 .
∆N2 v2 2kT
3.3.8. Znajaιc funkcjeι rozkladu energii drobin gazu doskonalego znaleźć funkcjeι
rozkladu wartości bezwzgleι dnych peι dów.
Odpowiedź:
r 3/2
p2

2 1 2
f (p) = p exp − .
π mkT 2mkT
3.3.9. Przy jakim ciśnieniu średnia droga swobodna λ drobin wodoru wynosi 1
m? Temperatura gazu T = 300 K. Średniceι drobiny wodoru przyjaιć równaι
d = 2, 3 · 10−10 m.
Odpowiedź:
kT
p= √ ≈ 0, 0186 Pa .
2πd2 λ
3.3.10. W przestrzeni mieι dzyplanetarnej jedna drobina przypada średnio na
objeι tość V1 = 15 cm3 . Ile wynosi średni odsteι p czasu mieι dzy dwoma
kolejnymi zderzeniami drobiny, jeżeli zalożyć, że jedynymi drobinami tam
wysteι pujaιcymi saι drobiny wodoru? Temperatura gazu T = 10 K.
Odpowiedź:
r
V1 A
τ= 2 ≈ 2, 77 · 1011 s ≈ 104 lat .
2d 2πRT
3.3.11. W wyniku adiabatycznego spreι żania pewnej ilości gazu dwuatomowego

jego temperatura wzrosla dwukrotnie. Określić średniaι drogeι swobodnaι
drobin przy końcu spreι żania, jeżeli poczaιtkowo byla ona równa λ1 = 1 ·
10−7 m. Zalożyć, że λ nie zależy od T .
Odpowiedź:
1/(γ−1)
T1
λ 2 = λ1 ≈ 1, 7 · 10−8 m; .
T2
3.3. ĆWICZENIA 61
3.3.12. Określić wartość ciśnienia, poniżej której przewodnictwo cieplne powi-

etrza zamknieι tego mieι dzy ściankami naczynia Dewara przestaje zależeć
od ciśnienia gazu. Odleglość mieι dzy ściankami l = 1 cm. Średniceι drobiny
powietrza przyjaιć równaι d = 3 · 10−10 m. Temperatura gazu T = 290 K.
Odpowiedź:
λ≥l,
skaιd
kT
p≤ √ ≈ 1 Pa .
2πd2 l
3.3.13. Obliczyć wysokość góry, jeżeli ciśnienie na jej szczycie ph jest równe 3/4
ciśnienia p0 panujaιcego na poziomie morza. Przyjaιć, że temperatura nie
zmienia sieι z wysokościaι i wynosi 290 K.
Wskazówka: Korzystajaιc z rozkladu Boltzmanna i zależności mieι dzy
ciśnieniem gazu i liczbaι drobin gazu w jednostce objeι tości wyprowadzić
wzór barometryczny, to jest zależność ciśnienia od wysokości przy
zalożeniu, że temperatura jest stala (T 6= T (h)).
Odpowiedź:
RT p0
h= ln ≈ 4830 m ,
Ag0 ph
gdzie g0 - przyspieszenie w polu sily ciaιżenia Ziemi na poziomie morza.
3.3.14. W naczyniu w ksztalcie walca o promieniu R i dlugości l znajduje sieι N
drobin gazu. Znaleźć rozklad koncentracji drobin gazu w naczyniu w czasie
obrotu walca dookola pionowej osi z preι dkościaι kaιtowaι ω. Uwzgleι dnić
dzialanie sily ciaιżenia.
Odpowiedź: Liczba drobin gazu, których wspólrzeι dne zawierajaι sieι w
przedziale pomieι dzy r i r + dr oraz z i z + dz,
ng mω 2
dn = 0 ×
mω 2 R2

mg0 l kT
1 − exp − exp −1
kT 2kT
mω 2 r2
mg z
0
× exp − exp rdrdz ,
kT 2kT
gdzie r jest odleglościaι liczonaι od osi obrotu, z - odleglościaι od dna naczy-
nia.
3.3.15. Jaka czeι ść atomów sodu znajduje sieι w stanie wzbudzonym i może emi-
tować fale elektromagnetyczne o dlugości λ = 5, 890 · 10−7 m, jeżeli tem-
peratura gazu T = 2000 K?
Odpowiedź: Energia kinetyczna atomów E ≥ hc/λ, a zatem
r
∆N 2 hc hc
≈√ exp − ≈ 2 · 10−5 .
N π λkT λkT
3.3.16. Znaleźć średni czas, jaki uplywa mieι dzy kolejnymi zderzeniami jonów Xe+
z atomami Xe, jeżeli zmierzona ruchliwość jonów w warunkach normalnych
wynosi µ = 0, 84 cm2 /V · s. Gaz znajduje sieι w stalym slabym polu
elektrycznym.
Odpowiedź:
m
τ= µ ≈ 1, 14 · 10−10 s .
e
Rozdzial 4
Oddzialywanie
promieniowania z materia ι
4.1 Wstep ι
1. Energia fotonu
E = hν (4.1)
gdzie ν czeι stość fali fotonu.
2. Peι d fotonu
h h E
p= = ν= (4.2)
λ c c
λ - dlugość fali fotonu.
3. Wzór Einsteina dla zewneι trznego zjawiska fotoelektrycznego
hν = P + Ekin max , (4.3)
gdzie P jest pracaι potrzebnaι do wyrwania elektronu z metalu, ν - czeι stość

2
fali padajaιcego fotonu, Ekin max = mvmax /2 jest najwieι kszaι energiaι
kinetycznaι fotoelektronów wyrwanych z powierzchni metalu.
63
64 ROZDZIAL 4. ODDZIALYWANIE PROMIENIOWANIA Z MATERIAι
Rys. 4-1 Zależność nateι żenia I wiaιzki promieniowania od grubości x

absorbenta. D jest takaι grubościaι warstwy absorbujaιcej, dla której
I = I0 /2.
4. Nateι żenie wiaιzki promieniowania I po przejściu przez warstweι materii o

grubości x
I = I0 exp(−µx) , (4.4)
gdzie I0 jest nateι żeniem wiaιzki padajaιcej, µ - liniowym wspólczynnikiem

oslabienia.
4.2. ZADANIA 65
Rys. 4-2 Wykres funkcji I(x) od x w skali póllogarytmicznej. Znajomość

kaιta pochylenia krzywej pozwala wyznaczyć liniowy wspólczynnik
oslabienia µ.
4.2 Zadania
4.2.1. Opierajaιc sieι na kwantowym obrazie promieniowania znaleźć ciśnienie
wywierane przez monochromatycznaι równoleglaι wiaιzkeι światla na
ustawionaι na drodze wiaιzki powierzchnieι o wspólczynniku odbicia
równym r. Wiaιzka światla o geι stości strumienia J pada na powierzchnieι
pod kaιtem α. Odbicie nasteι puje pod kaιtem równym co do wartości
kaιtowi padania (odbicie zwierciadlane).
Rys. 4-3 Odbicie promieni światla od przeszkody.
Rozwiaιzanie: Ilość energii E padajaιcej w ciaιgu jednej sekundy pod

kaιtem α na powierzchnieι S beι dzie równa
E = JS cos α . (1)
Calkowity peι d fotonów padajaιcych na teι powierzchnieι w ciaιgu jednej

sekundy
E JS cos α
pi = = , (2)
c c
gdzie c jest preι dkościaι fali elektromagnetycznej w próżni. Skladowa nor-
malna tego peι du pni jest równa
E JS cos2 α
pni = cos α = . (3)
c c
Podobnie posteι pujaιc dla fotonów odbitych od powierzchni otrzymamy
wyrażenie na laιcznaι skladowaι normalnaι peι du fotonów odbitych od
powierzchni w ciaιgu jednej sekundy
E JS cos2 α
pnr = r cos α = r . (4)
c c
Zmiana skladowej normalnej peι du fotonów w wyniku odbicia beι dzie równa
JS cos2 α
∆pn = pni − (−pnr ) = pni + pnr = (1 + r) . (5)
c
Zmiana skladowej normalnej peι du w ciaιgu jednej sekundy jest równa
średniej sile dzialajaιcej na teι powierzchnieι . Stosunek sily do wielkości
powierzchni, na któraι ta sila dziala, beι dzie równy ciśnieniu wywieranemu
przez wiaιzkeι światla na teι powierzchnieι . Ciśnienie wywierane przez wiaιzkeι
światla na powierzchnieι S jest wieι c równe
∆pn J
= (1 + r) cos2 α . (6)
1·S c
Jeden z projektów pojazdów kosmicznych przewiduje, że po wyprowadze-
niu pojazdu na orbiteι wokólslonecznaι przy użyciu konwencjonalnych sil-
ników, beι dzie użyty wielki plastykowy żagiel pokryty tworzywem bardzo
dobrze odbijajaιcym światlo. Pojazd mial wykorzystać sileι wywieranaι
przez promienie sloneczne na żagiel w celu zwieι kszenia preι dkości i zmiany
orbity. Można policzyć, że wartość sily dzialajaιcej na żagiel jest nieduża w
porównaniu z silaι ciaιgu zwyklych silników używanych obecnie do napeι du
tego typu pojazdów, ale metoda ta ma teι zaleteι , że w odróżnieniu od
obecnych sposobów napeι du pojazdów kosmicznych - ”paliwa” dla napeι du
”żaglowca” nie brakuje i nie trzeba go wozić ze sobaι. Wielkość sily i
kierunek ruchu można regulować wielkościaι powierzchni i kaιtem ustaw-
ienia żagla 1 .
4.2.2. W opróżnionej z powietrza bańce szklanej zawieszono metalowy cienki

kraιżek, który ma jednaι poloweι powierzchni pokrytaι substancjaι czarnaι o
wspólczynniku odbicia r = 0, a drugaι poloweι pokrytaι warstwaι blyszczaιcaι
1 Obszerniej na ten temat w artykule J.H.Teisseyre. Problemy nr 4, str. 240-244 (1960).
4.2. ZADANIA 67
o wspólczynniku odbicia r = 1. Calaι powierzchnieι blaszki oświetlamy

wiaιzkaι światla padajaιcaι na powierzchnieι oświetlanaι pod kaιtem padania
równym 0. Znaleźć stosunek sil dzialajaιcych na obydwie polowy blaszki.
Rys. 4-4 Schemat do zadania 4.2.2. Kraιżek, którego polowy odbijajaι

światlo w różnym stopniu może obracać sieι wokól osi OO0 .
Rozwiaιzanie: Korzystajaιc z rozwiaιzania poprzedniego zadania, po pod-

stawieniu do niego r = 1 i α = 0, otrzymamy wielkość sily Fr dzialajaιcej
na blyszczaιcaι powierzchnieι kraιżka
J
Fr = 2 S , (1)
c
gdzie J jest geι stościaι strumienia światla, a S - wielkościaι powierzchni
blyszczaιcej plytki. Na powierzchnieι czarnaι dzialajaι dwie sily: jedna,
F1 , zwiaιzana ze zmianaι peι du kraιżka po zaabsorbowaniu przez czarnaι
powierzchnieι fotonów padajaιcych na niaι i oddajaιcych plytce swój peι d;
druga, F2 , która wiaιże sieι ze zmianaι peι du plytki zwiaιzanaι z odrzutem
plytki wysteι pujaιcym przy emisji fotonów z powierzchni czarnej kraιżka.
Wartość sily F1 otrzymamy podstawiajaιc do rozwiaιzania poprzedniego
zadania r = 0 i α = 0
J
F1 = S . (2)
c
Ponieważ powierzchnieι zaczernionaι możemy traktować jak cialo doskonale
czarne (r = 0), wieι c ma tutaj zastosowanie prawo Lamberta, które
mówi, że nateι żenie energetyczne źródla J (zdefiniowane jako ilość en-
ergii wypromieniowanej przez źródlo w ciaιgu jednej sekundy w jednos-
tkowy kaιt brylowy) promieniowania emitowanego w dowolnym kierunku
z powierzchni ciala doskonale czarnego jest wprost proporcjonalne do cos-
inusa kaιta mieι dzy normalnaι do powierzchni emitujaιcej, a kierunkiem,
pod którym jest wysylane promieniowanie (inne sformulowanie tego prawa
mówi, że powierzchniowa jasność energetyczna Bα , która jest wielkościaι
charakteryzujaιcaι promieniowanie powierzchni w zadanym kierunku (dla

powierzchni doskonale czarnych), nie zależy od wartości kaιta, pod którym
jest wysylane promieniowanie)
Jα = B cos α dS , (3)
gdzie α jest kaιtem mieι dzy normalnaι do powierzchni a kierunkiem emi-

towanego promieniowania, przy czym B 6= B(α). Calkowita ilość energii
wypromieniowanej w ciaιgu jednej sekundy w pólpelny kaιt brylowy
Z Z
Φe = B cos α dS 0 dω 0 , (4)
S Ω/2
gdzie
dΩ0 = sin αdαdφ . (5)
0
Calkowanie wzgleι dem Ω wykonujemy po pólpelnym kaιcie brylowym.
Kaιt φ leży w plaszczyźnie powierzchni emitujaιcej promieniowanie.
Z Z π/2 Z 2π
Φe = B cos α sin α dS 0 dαdφ . (6)
S 0 0
Po wykonaniu calkowania dostajemy
Φe = πBS . (7)
Ale dla ciala doskonale czarnego mamy zależność (prawo Kirchhoffa)
Φe = Φa = J S , (8)
gdzie Φe jest calkowitaι energiaι promieniowania docierajaιcego z pólpelnego

kaιta brylowego do powierzchni S w ciaιgu jednej sekundy i absorbowanego
przez teι powierzchnieι . Porównujaιc (7) i (8) otrzymujemy
J
B= . (9)
π
Laιczny peι d fotonów wyemitowanych z powierzchni dS w ciaιgu jednej
sekundy, w kaιt brylowy dΩ pod kaιtem α do normalnej do powierzchni,
jest równy
Jα B
pα = cos α dΩ = cos2 α sin α dS dαdφ . (10)
c c
Taki sam peι d, ale przeciwnie skierowany, uzyska element powierzchni dS
emitujaιcy promieniowanie. Calkowity peι d uzyskany przez plytkeι wskutek
odrzutu plytki, przy emisji przez niaι fotonów, beι dzie równy
Z π/2 Z Z 2π
B
p= cos2 α sin α dα dS 0 dφ . (11)
0 S 0 c
4.2. ZADANIA 69
Po wykonaniu calkowania otrzymamy
2 B
p= πS , (12)
3 c
ale
J
B= ,
π
a zatem
2J
p= S . (13)
3c
Ponieważ zmiana peι du w ciaιgu jednej sekundy jest równa średniej sile
dzialajaιcej na danaι powierzchnieι S, a wieι c
2J
F2 = p = S . (14)
3c
Calkowita sila dzialajaιca na powierzchnieι zaczernionaι kraιżka beι dzie miala

wartość
5J
Fc = F1 + F2 = S . (15)
3c
Stosunek wartości sil dzialajaιcych na zaczernionaι i blyszczaιcaι czeι ść
powierzchni kraιżka
Fc 5
= . (16)
Fr 6
Ponieważ sily dzialajaιce na obie polówki saι różne przy oświetleniu ich
wiaιzkaι światla o takim samym nateι żeniu i padajaιcym pod tym samym
kaιtem, to wypadkowy moment sil dzialajaιcych na obie polówki kraιżka
beι dzie różny od zera i kraιżek zawieszony na nici, której przedlużeniem jest
linia rozdzielajaιca obie różnie pokryte polowy kraιżka, beι dzie sieι obracal.
Jeśli zbiornik zawierajaιcy kraιżek nie beι dzie dobrze opróżniony z powi-
etrza, istotne znaczenie beι daι mialy procesy zderzenia czaιstek gazu ze sobaι,
z kraιżkiem i ze ściankami naczynia.
4.2.3. Zalóżmy, że ogon komety sklada sieι z drobnego pylu o średniej geι stości ρ.
Obliczyć, jakaι wielkość musi mieć promień pylku, aby sila przyciaιgania
grawitacyjnego z jakaι dziala Slońce na pylek byla nie wieι ksza od
sily zwiaιzanej z ciśnieniem wywieranym na powierzchnieι pylku przez
promieniowanie sloneczne.
Rozwiaιzanie: Zalóżmy, że promień pylku jest znacznie wieι kszy od

dlugości fali światla padajaιcego na pylek. Wtedy można zaniedbać
dyfrakcjeι fali świetlnej na pylku i stosować prawa optyki geometrycznej.
Rys. 4-5 Wiaιzka światla slonecznego pada na pylek gazu

mieι dzygwiezdnego. Oś Z przechodzi przez środki Slońca i pylku, wersory
i~z oraz ~i wyznaczajaι odpowiednio kierunki padajaιcego i rozproszonego
fotonu pod kaιtami α.
Wybierzmy uklad wspólrzeι dnych tak, aby linia przechodzaιca przez środki
geometryczne pylku i Slońca byla osiaι Z ukladu. Zalóżmy jeszcze, że
wspólczynnik odbicia powierzchni pylku r nie zależy od kaιta padania α
promieni na teι powierzchnieι . Korzystajaιc z wyrażenia (2) z zadania 4.2.1
otrzymamy, że sila dzialajaιca na element powierzchni dS pylku beι dzie
równa
J J
f~ = cos αdS i~z + r cos αdS~i , (1)
c c
gdzie i~z jest wektorem jednostkowym skierowanym wzdluż kierunku
promienia padajaιcego na element powierzchni dS (jeśli zalożymy, że od-
leglość pylku od Slońca jest znacznie wieι ksza od średnicy Slońca, wtedy
możemy przyjaιć, że promienie światla padajaιce na powierzchnieι pylku
tworzaι wiaιzkeι równoleglaι i majaι kierunek osi Z). Wektor jednostkowy
~i ma kierunek promienia odbitego. Z uwagi na symetrieι zagadnienia sila
wypadkowa Fr (wywierana przez promieniowanie sloneczne) dzialajaιca na
pylek beι dzie skierowana wzdluż osi Z i beι dzie miala wartość
Z
Fr = fz dS 0 , (2)
S
gdzie
J J
fz = cos αdS − r cos α · cos (π − 2α) dS (3)
c c
4.2. ZADANIA 71
jest skladowaι z sily f~ dzialajaιcaι na jednostkeι powierzchni; calkowanie

wykonujemy tylko po powierzchni, na któraι pada promieniowanie. Ele-
ment powierzchni kulki
dS = R2 sin αdαdφ , (4)
gdzie R jest promieniem kulki. Kaιt φ leży w plaszczyźnie prostopadlej do

osi Z. Po podstawieniu (4) i (3) do (2) otrzymujemy
Z π/2 Z 2π
J 2
Fr = R (cos α + r cos α cos(2α)) sin αdαdφ =
c 0 0
Z π/2
J
= 2πR2 (2r cos3 α + (1 − r) cos α) sin αdα ,
c 0
skaιd
J
Fr = πR2
. (5)
c
Calkowaliśmy wzgleι dem kaιta α tylko w przedziale od 0 do π/2, gdyż zgod-
nie z wybranym ukladem wspólrzeι dnych kaιt padania α zmienia sieι tylko w
tych granicach gdy poruszamy sieι po powierzchni, na któraι padajaι promie-
nie sloneczne. Jak widać z (5) sila Fr nie zależy od wspólczynnika odbicia
r i beι dzie miala takaι samaι wartość dla kulki o powierzchni doskonale
czarnej (r = 0) i dla kulki o powierzchni doskonale odbijajaιcej (r = 1).
Wynik ten jest prawidziwy tylko przy przyjeι tym uprzednio zalożeniu, że
r 6= r(α). Zwróćmy jeszcze uwageι na to, że na kulkeι dziala taka sama sila,
jak na tarczeι o powierzchni ΠR2 najwieι kszego przekroju kulki.
Wykażemy teraz, że stosunek sily Fr wywieranej przez promieniowanie
do sily grawitacyjnej Fg nie zależy od odleglości pylku od Slońca L. Sila
grawitacji
mM
Fg = γ 2 , (6)
L
gdzie γ jest stalaι grawitacji, M jest masaι Slońca, zaś m jest masaι pylku
równaι
4
m = πR3 ρ . (7)
3
Ponieważ J jest ilościaι wypromieniowanej energii przechodzaιcej przez
jednostkeι powierzchni w ciaιgu jednej sekundy, wieι c wartość J zmienia
sieι wraz z odleglościaι od Slońca wedlug zależności
JL2 = J 0 L02 = const (8)
dla α = const, co oznacza, że oświetlenie danej powierzchni jest odwrot-

nie proporcjonalne do odleglości tej powierzchni od źródla światla.
Przyjmujaιc J 0 równe stalej slonecznej, to znaczy, ilości promieniowa-
nia slonecznego przechodzaιcego w ciaιgu jednej sekundy przez ustawionaι
prostopadle do kierunku padajaιcych promieni powierzchnieι o wielkości 1
m2 umieszczonaι nad powierzchniaι Ziemi (wartość stalej slonecznej wynosi

1374 W/m2 ) otrzymujemy
2
J0 l
Fr = πR2 , (9)
c L
gdzie l jest odleglościaι Ziemi od Slońca, a wieι c stosunek
Fr 3 J 0 l2
= (10)
Fg 4 c RM ργ
nie zależy od odleglości pylku od Slońca. Maseι Slońca możemy wyelimi-

nować korzystajaιc z trzeciego prawa Keplera dla ukladu Ziemia - Slońce
T2 4π 2
3
= , (11)
a γM
gdzie T jest okresem obiegu Ziemi wokól Slońca, zaś a jest pólosiaι wielkaι
elipsy, po której porusza sieι Ziemia w ruchu rocznym wokól Slońca;
wyrażenie (11) otrzymuje sieι ze ścislej zależności
T2 4π 2
= (12)
a3 π(M + Mz )
(Mz jest masaι Ziemi) po uwzgleι dnieniu warunku
M Mz . (13)
Kladaιc a = l otrzymujemy ze wzorów (10) i (11)
Fr 3 J 0T 2
= . (14)
Fg 16π 2 c lRρ
Wielkości wysteι pujaιce w wyrażeniu (14) saι znane z wieι kszaι dokladnościaι
niż wielkości wysteι pujaιce we wzorze (10).
Sila Fg beι dzie nie wieι ksza od sily Fr gdy
3 J 0T 2
R≤ . (15)
16π 2 c lρ
Podstawiajaιc wartości liczbowe (ρ = 103 kg/m3 , to znaczy jak dla wody,

T = 365, 24 · 86400 s i l = 1, 5 · 1011 m) otrzymamy
R ≤ 5, 8 · 10−7 m. (16)
Otrzymany wynik jest porównywalny z dlugościaι fali światla slonecznego,

na któraι wypada maksimum funkcji rozkladu energii w widmie
promieniowania Slońca, co oznacza, że w naszych rozważaniach
należalo uwzgleι dnić wysteι powanie dyfrakcji fali świetlnej na pylku.
4.2. ZADANIA 73
Po uwzgleι dnieniu dyfrakcji otrzymamy wynik mniejszy od (16) gdyż

promieniowanie sloneczne beι dzie wywieralo ciśnienie nie tylko na
powierzchnieι pylku zwróconaι ku Slońcu, ale i na stroneι przeciwnaι
ponieważ sily oddzialywania promieniowania na obie polówki saι przeciwnie
zwrócone, wieι c wypadkowa sila Fr0 dzialajaιca na calaι powierzchnieι pylku
beι dzie mniejsza od Fr danej wyrażeniem (5). Tym samym zastosowanie
praw optyki geometrycznej daje nam górnaι graniceι dla wartości R, przy
której spelniona jest zależność
Fr ≥ Fg . (17)
W ogólności, stosunek obu sil zależy od dlugości fali światla padajaιcego

na powierzchnieι pylku, przy czym zależność ta ma charakter zlożony i
istnieje taki stosunek λ/R, przy którym Fr /Fg osiaιga maksimum. Fakt,
że dla pewnych rozmiarów pylku stosunek Fr /Fg ≥ 1 wykorzystano dla
uzasadnienia hipotezy dotyczaιcej przyczyn tworzenia sieι ogonów komet
oraz ich ksztaltu.
4.2.4. Korzystajaιc z teorii nierelatywistycznej oszacować odchylenie wiaιzki

światla przy przejściu w pobliżu Slońca.
Rozwiaιzanie: Niech najmniejsza odleglość pomieι dzy Slońcem i

przedlużeniem pierwotnego toru wiaιzki światla wynosi R. Jeśli foton
znajduje sieι w odleglości r (rys. 4-6) od środka Slońca, to dziala na niego
sila
Ms mf
F~ = −γ ~r , (1)
r3
gdzie mf jest masaι grawitacyjnaι fotonu (równaι jego masie bezwladnej

wynoszaιcej hν/c2 ), ~r jest wektorem wodzaιcym (o poczaιtku w środku
Slońca) punktu, w którym znajduje sieι foton, Ms - masaι Slońca. Wybier-
amy uklad wspólrzeι dnych prostokaιtnych o poczaιtku umieszczonym w
środku Slońca, przy czym oś Y tego ukladu jest równolegla do pierwotnego
kierunku ruchu fotonu. Wtedy skladowa sily Fx (prostopadla do pierwot-
nego kierunku ruchu fotonu), która powoduje zmianeι kierunku ruchu
M s mf
Fx = −γ p x. (2)
(x2 + y 2 )3
Rys. 4-6 Odchylenie toru promienia świetlnego w polu grawitacyjnym

Slońca. R0 - promień Slońca, ϕ - kaιt odchylenia promienia od
pierwotnego toru.
Zalóżmy jeszcze, że odchylenie ∆ = R − x od pierwotnego kierunku ruchu

jest bardzo male (zgodnie z doświadczeniem) i że można w przybliżeniu
polożyć we wzorze (2) x = R. Zmiana skladowej poprzecznej peι du fotonu
jest równa impulsowi dzialajaιcej w tym kierunku skladowej sily Fx (II
zasada dynamiki Newtona):
Z
mf vx = Fx dt , (3)
gdzie vx jest skladowaι preι dkości fotonu w kierunku poprzecznym do pier-

wotnego kierunku ruchu, przy czym ta skladowa, w odleglości bardzo dużej
od Slońca, w poczaιtkowej fazie ruchu fotonu jest równa zeru. Ale przy
uczynionych uprzednio zalożeniach można napisać
y dy
t' i dt ' , (4)
c c
skaιd wyrażenie (3) przyjmie postać
Z
dy
mf vx ' Fx . (5)
c
4.2. ZADANIA 75
Po podstawieniu do wzoru (5) wyrażenia (2), gdzie x = R, otrzymujemy

Z ∞
γMs mf dy 2γMs
vx ' −2 R p =− . (6)
cmf 0 (R2 + y 2 )3 Rc
Odchylenie kaιtowe (jest, jak widać ze wzoru (6), niezależne od masy graw-
itacyjnej fotonu)
|vx |
φ ' tan φ = , (7)
c
przeto jeśli przyjmiemy R = Rs - promieniowi Slońca, to
2γMs
φ' rad. (8)
c2 Rs
Po podstawieniu danych liczbowych dostajemy φ = 000 87. Oszacowanie

odchylenia przy uwzgleι dnieniu teorii wzgleι dności daje wynik dwukrotnie
wieι kszy 2φ = 100 75, przy czym wartość ta zostala potwierdzona przez
doświadczenie.
4.2.5. Znaleźć zmianeι dlugości fali fotonu w wyniku rozproszenia na swobodnym,

spoczywajaιcym elektronie (efekt Comptona).
Rozwiaιzanie: Rozproszenie fotonu na swobodnym elektronie jest

spreι żyste, majaι wieι c zastosowanie zasada zachowania energii
hν1 = hν2 + Ee , (1)
gdzie ν = c/λ, zaś Ee jest energiaι kinetycznaι elektronu po rozprosze-

niu (przed rozproszeniem dlugość fali fotonu wynosila λ1 , po rozproszeniu
λ2 , a energia kinetyczna elektronu przed rozproszeniem byla równa zeru)
równaι
mc2 − m0 c2 = ∆mc2 = Ee (2)
oraz zasada zachowania peι du
hν1 hν2
= cos ϑ + mv cos φ , (3)
c c
hν2
sin ϑ − mv sin φ = 0 . (4)
c
Rys. 4-7 Rozproszenie fotonu na swobodnym, spoczywajaιcym elektronie:

p~γ i p~0γ saι peι dami fotonu padajaιcego i rozproszonego, p~e - peι d elektronu
(po rozproszeniu).
Ponieważ preι dkości uzyskiwane przez elektron po rozproszeniu fotonu saι

czeι sto bardzo bliskie preι dkości fali elektromagnetycznej w próżni, wieι c
należy stosować równania mechaniki relatywistycznej. W wyrażeniu (2)
m0 oznacza maseι spoczywajaιcego elektronu, natomiast
1 c
m = m0 r = m0 √ = m0 γ , (5)
v2 c2 − v2
1−
c2
gdzie v jest preι dkościaι elektronu. Korzystajaιc z (5) mamy
∆m = m − m0 = m0 (γ − 1) . (6)
Równania (3) i (4) reprezentujaι zachowanie w procesie rozproszenia
odpowiednio skladowych podlużnych (równoleglych do kierunku ruchu
pierwotnego fotonu) i skladowych poprzecznych (prostopadlych do
kierunku ruchu padajaιcego fotonu) peι dów. Z równania (1) otrzymujemy
1 1 ∆mc2
− = , (7)
λ1 λ2 hc
skaιd
∆λ c
= ∆m , (8)
λ1 λ2 h
gdzie ∆λ = λ2 − λ1 lub
1 c ∆m
= . (9)
λ1 λ 2 h ∆λ
Podnoszaιc równania (3) i (4) (po przeniesieniu wyrażeń zawierajaιcych
kaιt φ na jednaι stroneι równań) do kwadratu i dodajaιc nasteι pnie równania
stronami otrzymujemy
1 1 2 m2 v 2
2 + 2− cos ϑ = . (10)
λ1 λ2 λ1 λ2 h2
4.2. ZADANIA 77
Po dodaniu i odjeι ciu od lewej strony równania (10) wyrażenia 2/(λ1 λ2 )

mamy
2
m2 v 2

1 1 2
− + (1 − cos ϑ) = (11)
λ1 λ2 λ1 λ2 h2
lub 2
m2 v 2

∆λ 2
+ (1 − cos ϑ) = . (12)
λ1 λ2 λ1 λ2 h2
Po podstawieniu do (12) wyrażenia (8) i (9) otrzymujemy
c2 (∆m)2 2c∆m m2 v 2
+ (1 − cos ϑ) = (13)
h2 h∆λ h2
lub po przeksztalceniach
m2 v 2

2 2h
c ∆m ∆m + (1 − cos ϑ) = , (14)
c∆λ h2
skaιd
2h m2 v 2
∆m + (1 − cos ϑ) = , (15)
c∆λ ∆mc2
a wieι c
2h ∆mc2
∆λ = (1 − cos ϑ) 2 2 . (16)
c m v − (∆m)2 c2
Mianownik wyrażenia (16), po uwzgleι dnieniu (5) i (6), sprowadzimy do
prostszej
postaci. Dostajemy wyrażenie:
2∆mm0 c2 . (17)
Po podstawieniu (17) w miejsce mianownika wyrażenia (16) otrzymujemy
h 2h ϑ ϑ
∆λ = λ2 − λ1 = (1 − cos ϑ) = sin2 = 2Λe sin2 , (18)
m0 c m0 c 2 2
gdzie Λe = 2, 45 · 10−12 m jest tak zwanaι komptonowskaι dlugościaι fali

elektronu.
Na podstawie (18) widać, że dla 0 ≤ ϑ ≤ π
0 ≤ ∆λ ≤ 2Λe . (19)
4.2.6. Jakaι energieι uzyska pierwotnie spoczywajaιcy, swobodny elektron po

rozproszeniu na nim fotonu o energii Eγ pod kaιtem ϑ?
Rozwiaιzanie: Korzystajaιc z zasady zachowania energii otrzymu-

jemy równanie
Ee = Eγ − Eγ 0 , (1)
gdzie Ee jest energiaι kinetycznaι elektronu po rozproszeniu, a Eγ 0 jest

energiaι rozproszonego fotonu. Eγ 0 można zapisać w postaci
hc
Eγ 0 = , (2)
λ0
gdzie λ0 jest dlugościaι fali fotonu po rozproszeniu. W wyniku
komptonowskiego rozproszenia fotonu nastaιpi zmiana dlugości fali fotonu
o wartość
2h ϑ
∆λ = λ0 − λ = sin2 , (3)
m0 c 2
gdzie m0 jest masaι spoczynkowaι elektronu. Rozwiaιzujaιc uklad równań
(1), (2) i (3) ze wzgleι du na Ee otrzymujemy
Eγ
Ee = . (4)
m0 c2
1+
2Eγ sin2 ϑ
2
Dla E = 1 MeV i ϑ = π/3 otrzymujemy

1
Ee ' MeV.
2
4.2.7. Znaleźć kaιt mieι dzy kierunkiem odrzuconego elektronu i kierunkiem
ruchu pierwotnego fotonu. Wiadomo, że foton o dlugości fali λ zostal
rozproszony na spoczywajaιcym, swobodnym elektronie pod kaιtem ϑ.
Rys. 4-8 Schemat do znalezienia kaιta rozproszenia elektronu.
Rozwiaιzanie: Korzystajaιc z zasady zachowania peι du otrzymamy

równanie dla skladowych równoleglych do kierunku ruchu rozpraszanego
fotonu
h h
= 0 cos ϑ + mv cos φ (1)
λ λ
i dla skladowych peι dów prostopadlych do kierunku ruchu rozpraszanego
fotonu
h
sin ϑ − mv sin φ = 0 . (2)
λ0
4.2. ZADANIA 79
Z równań (1) i (2), po przeniesieniu wyrażeń z szukanym kaιtem φ na jednaι

stroneι równań, otrzymamy
1 1
λ − λ0cos ϑ
cot φ = 1 . (3)
λ0 sin ϑ
Korzystajaιc ze wzoru Comptona na zmianeι dlugości fali fotonu przy
rozproszeniu na swobodnym, spoczywajaιcym elektronie (zadanie 4.2.4),
można w miejcse λ0 podstawić wyrażenie
h
λ0 = λ + (1 − cos ϑ) , (4)
m0 c
gdzie m0 jest masaι spoczynkowaι elektronu. Po prostych przeksztalceniach
otrzymamy szukanaι zależność

h ϑ
cot φ = 1 + tan . (5)
λm0 c 2
Mierzaιc w doświadczeniu kaιty φ i ϑ oraz λ można, korzystajaιc z tych
zależności, wyznaczyć stalaι Plancka h. Metodeι pomiaru tych kaιtów podali
H.R.Crane, E.R.Gaerttner i J.J.Torin w roku 1936.
4.2.8. Przy rozpatrywaniu efektu Comptona zakladamy, że elektron
rozpraszajaιcy fotony można traktować jako swobodny (energia wiaιzania
elektronu jest znacznie mniejsza od energii rozpraszanego fotonu).
Pokazać, że elektron swobodny nie może przejaιć calej energii padajaιcego
na niego fotonu.
Rozwiaιzanie: Z zasady zachowania peι du dla procesu pochlonieι cia

fotonu przez swobodny, spoczywajaιcy elektron otrzymamy wyrażenie
h
= pe , (1)
λ
gdzie pe jest peι dem elektronu po pochlonieι ciu fotonu. Korzystajaιc z za-
sady zachowania energii mamy
hc
+ E0 = (E02 + p2e c2 )1/2 , (2)
λ
gdzie E0 jest energiaι spoczywajaιcego elektronu. Wyrażenie po prawej
stronie (2) jest calkowitaι energiaι elektronu swobodnego po pochlonieι ciu
fotonu. Z (1) i (2) otrzymujemy wyrażenie
" #1/2
2
hc hc
+ E0 = + E02 . (3)
λ λ
Ponieważ hc/λ 6= 0 i E0 6= 0 (zawsze), wieι c równość (3) jest zawsze

nieprawdziwa. Widzimy wieι c, że możliwość calkowitego pochlonieι cia en-
ergii fotonu przez swobodny elektron przeczy zasadom zachowania en-
ergii i peι du. Takie same rozważania przeprowadzone dla przypadku, gdy
elektron jest zwiaιzany przez sily oddzialywania kulombowskiego z jaιdrem

atomu wykazujaι, że uklad elektron - rdzeń atomu może pochlonaιć calaι
energieι fotonu.
4.2.9. Udowodnić, że elektron swobodny nie może emitować fotonów.
Rozwiaιzanie: Zasada zachowania peι du w ukladzie, w którym przed

emisjaι elektron spoczywal, ma postać
p~0e + p~0f = 0 , (1)
gdzie p~0e jest peι dem elektronu po emisji, p~0f jest peι dem wyemitowanego
przez elektron fotonu. Z zasady zachowania energii mamy
Ee = Ef0 + Ee0 , (2)
przy czym Ee i Ee0 saι calkowitymi energiami elektronu odpowiednio przed
i po emisji, a Ef0 jest energiaι wypromieniowanego fotonu. Uwzgleι dniajaιc,
że w wybranym ukladzie
Ee = E0 = m0 c2 , (3)
i że q
Ee0 = E02 + p20
e c
2 (4)
otrzymamy q
E0 = Ef0 + E02 + p20 2
e c . (5)
Ponieważ |p~0e | > 0, oraz Ef0 > 0, wieι c równość (5) jest nieprawdziwa, to
znaczy, że możliwość emisji fotonu przez swobodny elektron przeczylaby
obowiaιzujaιcym w fizyce zasadom zachowania peι du i energii.
4.2.10. Zalóżmy, że elektron przed wyrwaniem go z powierzchni fotokatody może
gromadzić energieι padajaιcaι w postaci promieniowania na otaczajaιcaι
go powierzchnieι S1 (∼ λ2 ). Korzystajaιc z elektromagnetycznej teorii
promieniowania obliczyć, co ile sekund beι daι wyrywane z tej powierzchni
elektrony, jeśli w odleglości d od powierzchni metalu znajduje sieι
monochromatyczne źródlo światla o mocy P . Energia potrzebna do emisji
(praca zużyta na wyrwanie) elektronu z powierzchni fotokatody wynosi E.
Rozwiaιzanie: Jeśli źródlo światla emituje energieι izotropowo, to

na powierzchnieι S1 w ciaιgu jednej sekundy beι dzie padala ilość energii
równa
S1
E1 = P , (1)
S
gdzie S jest powierzchniaι kuli o promieniu d. Jeśli cala energia padajaιca
na powierzchnieι S1 jest przez niaι pochlaniana, to czas potrzebny do zgro-
madzenia energii niezbeι dnej do wyrwania elektronu
E ES 4πd2 E
t= = = . (2)
E1 P S1 S1 P
4.2. ZADANIA 81
Podstawiajaιc dane liczbowe: P = 1 W, d = 10 m, E = 5, 5 eV i S1 =

π · 10−18 m2 (co w przybliżeniu odpowiada powierzchni kuli o promieniu
równym 10 średnicom atomowym) otrzymujemy
t = 352 s.
W doświadczeniu nie zaobserwowano mierzalnego opóźnienia mieι dzy cza-
sem wlaιczenia źródla światla i emisjaι z powierzchni fotokatody.
4.2.11. Plaska plytka cezowa jest umieszczona w jednorodnym polu elektrycznym,
którego linie sil saι prostopadle do powierzchni plytki. Plytkeι naświetlamy
promieniowaniem o widmie ciaιglym, którego granica krótkofalowa
λgr = 1, 97 · 10−7 m. Jaka powinna być wartość nateι żenia E pola
hamujaιcego ruch elektronów wyrwanych z plytki, aby najwieι ksza od-
leglość, na jakaι oddalaι sieι elektrony od plytki cezowej, byla równa l = 1 m?
Rozwiaιzanie: Najwieι kszaι energieι kinetycznaι mogaι mieć elektrony

wybite z powierzchni metalu przez fotony o granicznej dlugości fali λgr .
Zależność mieι dzy najwieι kszaι energiaι kinetycznaι fotoelektronów, energiaι
potrzebnaι do wyrwania elektronu z powierzchni metalu (praca wyrwania
elektronu) i energiaι padajaιcego fotonu daje równanie podane przez
Einsteina dla zewneι trznego zjawiska fotoelektrycznego
c
h = P + Ekin max , (1)
λgr
gdzie P jest najmniejszaι energiaι, jakaι musi mieć padajaιcy na powierzchnieι
metalu foton, aby moglo zajść zjawisko fotoelektryczne. Na to, aby elek-
trony oddalily sieι od powierzchni metalu na odleglość nie wieι kszaι od l,
praca L wykonana przez pole elektryczne o nateι żeniu E, hamujaιce elek-
trony
L = eEl (2)
(e jest ladunkiem elektronu) musi być równa Ekin max . Korzystajaιc z
równań (1) i (2) otrzymamy
hc
−P
λgr
E= . (3)
el
Wykorzystujaιc teι zależność można wyznaczyć doświadczalnie wartość
stalej Plancka h wysteι pujaιcaι w otrzymanym wyniku.
Ponieważ
hc
P = , (4)
λmax
gdzie λmax jest najwieι kszaι dlugościaι fali fotonu mogaιcego jeszcze wywolać
zjawisko fotoelektryczne (dla cezu λmax = 6, 31 · 10−7 m), wieι c

hc 1 1
E= − . (5)
el λgr λmax
Uwzgleι dniajaιc dane liczbowe otrzymujemy

E ' 4, 3 V/cm.
4.2.12. Na plytkeι cynkowaι pada pod kaιtem α foton o dlugości fali λ i wyrywa z
niej fotoelektron, który wylatuje z plytki pod kaιtem β. Znaleźć wartość
peι du przekazanego plytce w czasie tego procesu.
Rys. 4-9 Schemat do obliczania peι du uzyskanego przez plytkeι cynkowaι

(Zn) w wyniku zjawiska fotoelektrycznego (oznaczenia w tekście).
Rozwiaιzanie: Peι d przekazany plytce jest równy sumie (wektorowej)

peι du pf = h/λ oddanego przez foton plytce i peι du pe zwiaιzanego z
odrzutem plytki przy emisji fotoelektronu. Wartość peι du uzyskanego
przez plytkeι beι dzie równa
2
h h
p2 = + p2e + 2 pe cos(α + β) . (1)
λ λ
Peι d elektronu pe znajdziemy z równania Einsteina dla zewneι trznego
zjawiska fotoelektrycznego
hc p2
= e +P , (2)
λ 2m0
gdzie m0 jest masaι spoczywajaιcego elektronu. Podstawiajaιc otrzymujemy
p=
( )1/2
2
√ h
1/2
h hc hc
= + 2m0 −P +2 2 m0 −P cos(α + β)
λ λ λ λ
(3)
W przypadku gdy α = β = 0, wyrażenie (3) można znacznie uprościć do
postaci s
h hc
p = + 2m0 −P . (4)
λ λ
4.2. ZADANIA 83
4.2.13. Na spoczywajaιcy drobny pylek metalowy o masie M pada foton o dlugości

fali λ. W wyniku tego zderzenia zostaje wyrwany z metalu fotoelektron
i porusza sieι w kierunku tworzaιcym kaιt ϑ z kierunkiem ruchu fotonu.
Preι dkość elektronu v jest n razy mniejsza od maksymalnej preι dkości jakaι
uzyskalby, gdyby można bylo zaniedbać odrzut, to znaczy wtedy, gdy
masa pylku jest znacznie wieι ksza od masy elektronu. Znaleźć wartość
oraz kierunek preι dkości uzyskanej przez pylek w wyniku absorpcji fotonu
i wyrwania elektronu.
Rys. 4-10 Rozklad peι dów dla procesu zderzenia fotonu z pylkiem
metalowym (objaśnienia w tekście).
Rozwiaιzanie: Z zasady zachowania peι du otrzymujemy równanie dla

skladowych peι dów równoleglych do kierunku ruchu fotonu
h
= mv cos ϑ + M u cos φ , (1)
λ
gdzie m jest masaι elektronu, u jest preι dkościaι pylku. Dla skladowych
peι dów prostopadlych do kierunku ruchu fotonu mamy (w ukladzie labo-
ratoryjnym)
mv sin ϑ − M u sin φ = 0 . (2)
W celu wyeliminowania kaιta φ, równania (1) i (2) zapisane w postaci
h
− mv cos ϑ = M u cos φ
λ
mv sin ϑ = M u sin φ ,
podnosimy stronami do kwadratu i dodajemy.
Po rozwiaιzaniu wzgleι dem u otrzymanego równania znajdujemy wyrażenie
( )1/2
2
1 h h
u= + (mv)2 − 2 mv cos ϑ . (3)
M λ λ
Wartość vmax wyznaczymy z zasady zachowania energii dla przypadku,

gdy pylek nie doznaje odrzutu po fotoemisji
2
hc mvmax
=P + , (4)
λ 2
gdzie P jest pracaι wyrwania elektronu z metalu. Ponieważ v = vmax /n,
wieι c
1/2
1 2 hc
v= −P . (5)
n m λ
Po podstawieniu (5) do (3) otrzymujemy
u=
( )1/2
2 1/2
1 h 2 hc h1 hc
= + 2m −P −2 2m −P cos ϑ
M λ n λ λn λ
(6)
Kierunek preι dkości u określimy wyznaczajaιc kaιt φ. Z równania (2) i
wyrażenia (6) otrzymamy
sin ϑ
sin φ = ×
n
 1/2
 hc
−P


 2m 

 λ 
× 2 1/2 (7)
 h 2 hc 2h hc 
−P − −P
 

 + 2m 2m cos ϑ 

λ n λ nλ λ
Gdy ϑ = π/2 wyrażenie (6) można zapisać w postaci
s
2
1 h 2 hc
u= + 2m −P , (8)
M λ n λ
natomiast wyrażenie (7) uprości sieι do wyrażenia

v
hc
u
−P
u
u 2m
1u λ
sin φ = u 2 . (9)
nu

t h 2m hc
+ 2 −P
λ n λ
4.2.14. Pokazać, że w próżni proces tworzenia pary elektron - pozyton (negaton
- pozyton) nie jest możliwa.
Rozwiaιzanie: Rozpatrzmy tylko przypadek, gdy energia fotonu

hν > 2m0e c2 , gdzie m0e - masa spoczynkowa elektronu (pozytonu).Inne
4.2. ZADANIA 85
przypadki należy odrzucić, ponieważ nie jest dla nich spelniona zasada
zachowania energii. Korzystajaιc z zasady zachowania peι du dla procesu
tworzenia pary elektron - pozyton w próżni otrzymujemy nierówność
trójkaιta
Rys. 4-11 Ilustracja prawa zachowania peι du dla procesu tworzenia pary
elektron - pozyton.
2
2 hν
(pe + pp ) ≥ p2γ = , (1)
c
gdzie pe , pp , pγ saι odpowiednio peι dem elektronu, pozytonu i fotonu.
Równocześnie z zasady zachowania energii wynika równość
hν = ((m0e c2 )2 + p2e c2 )1/2 + ((m0p c2 )2 + p2p c2 )1/2 . (2)
Podnoszaιc równanie (2) stronami do kwadratu otrzymamy
(hν)2 = p2e c2 + p2p c2 + (m0e c2 )2 + (m0p c2 )2 +

q
+2 ((m0e c2 )2 + p2e c2 )((m0p c2 )2 + p2p c2 ). (3)
Po przeksztalceniu (1) mamy
p2e c2 + p2p c2 + 2pe pp c2 ≥ (hν)2 . (4)
2pe pp c2 ≥ (m0e c2 )2 + (m0p c2 )2 +

q
+2 (m0e m0p c4 )2 + (m0e pp c3 )2 + (m0p pe c3 )2 + (pe pp c2 )2 . (5)
Ponieważ wszystkie skladniki wyrażenia podpierwiastkowego saι nieu-
jemne, wieι c trzecie wyrażenie prawej strony nierówności (5) jest na
pewno wieι ksze, niż lewa strona nierówności (5): 2pe pp c2 . Równocześnie
prawdziwa jest zależność
m0e c2 = m0p c2 > 0 ; (6)

z powyższych wieι c rozważań wynika, że nierówność (5) nigdy nie jest
prawdziwa.
Tym samym udowodniliśmy, że proces tworzenia pary elektron - pozy-
ton w próżni jest niemożliwy, ponieważ nie mogaι być wtedy spelnione
równocześnie zasady zachowania energii i peι du. Kreacja pary w obecności
innego obiektu (czaιstki, jaιdra atomu), w jego pobliżu jest możliwa, gdyż
czeι ść energii i peι du zostaje przekazana temu obiektowi.
4.2.15. Obliczyć progowaι energieι fotonu dla procesu tworzenia pary elektron
- pozyton w pobliżu jaιdra atomu o masie M0 , przy czym jaιdro przed
kreacjaι pary bylo w spoczynku.
Rozwiaιzanie: Rozpatrzmy wyrażenie reprezentujaιce energieι

spoczynkowaι
E 2 − p2 c2 , (1)
gdzie E jest energiaι calkowitaι ukladu, zaś p - peι dem calkowitym ukladu
w dwóch ukladach odniesienia: ukladzie laboratoryjnym lub w ukladzie
środka masy.
W ukladzie laboratoryjnym, przed powstaniem pary, otrzymujemy dla (1)
wyrażenie
2
2 2 hν
(hν + M0 c ) − c2 , (2)
c
gdzie hν jest energiaι padajaιcego fotonu, M0 c2 - energiaι spoczynkowaι
jaιdra, hν/c zaś jest peι dem fotonu (jaιdro atomu spoczywa w ukladzie lab-
oratoryjnym przed kreacjaι).
Po utworzeniu pary mamy dla wyrażenia (1), w ukladzie środka masy,
wyrażenie
(M0 c2 + m0e c2 + m0p c2 )2 . (3)
Calkowity peι d ukladu beι daιcy sumaι geometrycznaι peι dów elektronu, pozy-
tonu i jaιdra jest w ukladzie środka masy - zgodnie z określeniem ukladu -
równy zero.
Ponieważ wyrażenie E 2 −p2 c2 jest niezmiennikiem ze wzgleι du na transfor-
macje Lorentza (transformacje mieι dzy ukladem laboratoryjnym i ukladem
środka masy saι też transformacjami Lorentza), wieι c porównujaιc (2) i (3)
otrzymujemy
(hν + M0 c2 )2 − (hν)2 = (M0 + m0e + m0p )2 c4 , (4)
skaιd mamy po przeksztalceniach

m0e + m0p
Eγ prog = hνprog = (m0e + m0p )c2 1 + , (5)
2M0
ale
m0e = m0p , (6)
4.2. ZADANIA 87
wieι c
m0e
Eγ prog = 2m0e c2 1 + . (7)
M0
W przypadku, gdy tworzenie pary elektron - pozyton nasteι puje w pobliżu
spoczywajaιcego swobodnego elektronu, otrzymujemy
Eγ prog = 4m0e c2 ' 2, 04 MeV.
4.2.16. Podać warunki, w jakich może zachodzić emisja promieniowania Cz-

erenkowa powstajaιcego w wyniku ruchu elektronu ze stalaι preι dkościaι
v w jednorodnym ośrodku o wspólczynniku zalamania n. Znaleźć
kierunek emisji promieniowania rozpatrujaιc interferencjeι fal emitowanych
z poszczególnych punktów toru elektronu.
Rys. 4-12 Kierunki interferujaιcych z sobaι fal wzbudzonych w ośrodku o

wspólczynniku zalamania n przez czaιstkeι naladowanaι elektrycznie
poruszajaιcaι sieι w nim z preι dkościaι v > c/n. A, B, C i D saι kolejnymi
wzbudzonymi oscylatorami.
Rozwiaιzanie: Naladowana czaιstka przebiegajaιca obok atomu powoduje

przesunieι cie chmury elektronów wzgleι dem jaιdra atomu. Powstaly w
ten sposób dipol elektryczny nasteι pnie zanika, gdy czaιstka sieι oddali.
Drgajaιcy dipol emituje promieniowanie w postaci fali elektromagnety-
cznej, która porusza sieι w ośrodku z preι dkościaι fazowaι c0 = c/n(ω), gdzie
n(ω) jest wspólczynnikiem zalamania ośrodka izotropowego wzgleι dem
próżni dla fali elektromagnetycznej o czeι stości kolowej ω. Fale kuliste
emitowane przez atomy leżaιce wzdluż drogi czaιstki saι spójne. Wynik
interferencji tych fal w punkcie obserwacji beι dzie zależal od różnicy
faz fal emitowanych z różnych punktów na drodze czaιstki. Rozbi-
jamy calaι drogeι czaιstki (wedlug Tamma i Franka) na równe odcinki o
dowolnej dlugości a i rozpatrujemy promieniowanie emitowane w dowol-
nym kierunku tworzaιcym z kierunkiem ruchu czaιstki kaιt ϑ (rys. 4-12).
Ponieważ fale emitowane w punktach poczaιtkowym i końcowym każdego
odcinka o dlugości a nie saι emitowane równocześnie, wieι c wynik interfer-

encji w kierunku wyznaczonym przez kaιt ϑ zależy nie tylko od różnicy
dróg fal wychodzaιcych z tych punktów, ale i od wlasnej różnicy faz drgań
dipoli w punktach A i B, równej ωt, gdzie t jest czasem, po którym czaιstka
dociera z punktu A do punktu B, równym a/v. Różnica faz zwiaιzana z
różnicaι dróg fal wychodzaιcych z punktów A i B w przypadku, gdy punkt
obserwacji jest dostatecznie daleko, beι dzie równa
a · cos ϑ
ω . (1)
v
Zatem calkowita różnica faz

a · cos ϑ a cos ϑ 1
∆φ = ω − = aω − . (2)
c/n v c/n v
Fale biegnaιce w kierunku ϑ beι daι wygaszać sieι wtedy, gdy różnica faz
∆φ = ±π, a wzmacniać, gdy ∆φ = 0. Jeśli szybkość czaιstki v < c/n, to,
jak widać z (2), dla dowolnego kaιta ϑ różnica faz nie może być równa zero
i zawsze beι dzie można rozbić tor czaιstki na odcinki o takiej dlugości a, aby
różnica faz byla równa ±π, tak aby promieniowanie bylo wygaszane we
wszystkich kierunkach. W przypadku, gdy v > c/n, istnieje jedna wartość
kaιta ϑ0 , przy której nie można dokonać wyżej opisanego rozbicia toru na
odcinki o takiej dlugości, aby różnica faz byla równa ±π. Wartość kaιta
ϑ0 określa warunek
cos ϑ0 1
− =0. (3)
c/n v
skaιd
c 1 v
cos ϑ0 = = , β= . (4)
nv nβ c
W tym przypadku, tylko w jednym kierunku określonym przez kaιt ϑ0
różnica faz fal beι dzie równa zeru i tylko w tym przypadku fale beι daι sieι
wzmacniać.
Zjawisko Czerenkowa wykorzystano przy budowie detektorów czaιstek
(obdarzonych ladunkiem) o wysokiej energii. Ponieważ nateι żenie
promieniowania ma ostre maksimum dla kierunku danego równaniem (4),
to z pomiaru kaιta ϑ0 można wyznaczyć preι dkość czaιstki. Jeśli znamy z in-
nych pomiarów energieι czaιstki, to można ocenić maseι czaιstki i odwrotnie.
Poza tym można ustalić zwrot w ruchu czaιstki po torze.
4.2.17. Zwieι kszenie grubości oslony o wartość ∆l zmniejsza nateι żenie

promieniowania rentgenowskiego, które przeszlo przez teι warstweι , n
razy. Znaleźć wartość atomowego wspólczynnika oslabienia materialu
oslony.
Rozwiaιzanie: Zmiana nateι żenia promieniowania rentgenowskiego

4.2. ZADANIA 89
po przejściu przez warstweι oslony o grubości dx jest wprost proporcjon-

alna do grubości tej warstwy
dI = −µIdx , (1)
gdzie µ jest liniowym wspólczynnikiem oslabienia. Rozwiaιzujaιc równanie

(1) przy warunku I = I0 , gdy x = 0, otrzymamy nateι żenie wiaιzki po
przejściu przez warstweι o grubości x, jeśli nateι żenie poczaιtkowe wynosilo
I0
I = I0 exp(−µx) . (2)
Rys. 4-13 Oslabienie nateι żenia I0 wiaιzki padajaιcego promieniowania

przez osloneι o grubości ∆l.
Wspólczynnikiem atomowym oslabienia nazywamy wyrażenie

µ A
µa = , (3)
ρ NA
gdzie ρ jest geι stościaι substancji pochlaniajaιcej, A - masaι atomowaι, NA -
liczbaι Avogadro. Podstawiajaιc dane do (2) otrzymamy
I0
I= = I0 exp(−µ∆l) ,
n
skaιd
ln(n)
µ= . (4)
∆l
Korzystajaιc z (4) i (3) mamy
ln(n) A
µa = . (5)
ρ∆l NA
Dla folii aluminiowej (ρ = 2, 7 g/cm3 , A = 27 g/mol) o grubości ∆l = 0, 7

mm oslabienie nateι żenia promieniowania rentgenowskiego beι dzie wynosilo
n = e ' 2, 7; skaιd otrzymujemy µa ' 2, 37 · 10−22 cm2 (µ ' 14, 3 cm−1 ,
µm = µ/ρ ' 5, 3 cm2 /g).
Zmianeι nateι żenia promieniowania zwiaιzanaι ze zmianaι grubości warstwy
pochlaniajaιcej można wykorzystać mieι dzy innymi do bardzo precyzyjnej,
automatycznej kontroli i regulacji grubości wytwarzanego w sposób ciaιgly
produktu. Przy czym ani źródlo promieniowania, ani detektor nie muszaι
dotykać mierzonej warstwy, co pozwala na swobodny ruch wyrobu.
4.3 Ćwiczenia
4.3.1. Oszacować przyspieszenie, jakie móglby uzyskać pojazd mieι dzyplanetarny
o masie m = 5 · 104 kg napeι dzany ciśnieniem promieniowania, znajdujaιcy
sieι w odleglości od Slońca równej odleglości Ziemi od Slońca. Powierzchnia
”żagla” doskonale odbijajaιcego promieniowanie (r = 1) wynosi S = 105
m2 . Porównać otrzymanaι wartość z wartościaι przyspieszenia ziemskiego
g0 . Znaleźć przyrost preι dkości pojazdu po czasie ruchu równym 2 lata
oraz drogeι przebytaι w tym czasie. Zakladamy, że ruch odbywa sieι w
stalej odleglości L od Slońca równej średniej odleglości Ziemi od Slońca.
Kaιt ustawienia żagla α = π/4.
Odpowiedź:
(1 + r)J · S cos2 α 2
a= = 0, 91 · 10−5 m/s ' 10−6 g0 .
mc
J - ilość energii promieniowania slonecznego padajaιca na jednostkeι
powierzchni żagla w ciaιgu 1 s (można przyjaιć, że jest równa stalej
slonecznej E11 = 1374 W/m2 - zad. 2.2.1).
∆v = a · t ' 575 m/s,
at2
∆s = ' 1, 8 · 1010 m,
2
jest to dodatkowa droga (niezależna od preι dkości poczaιtkowej pojazdu)
zwiaιzana z przyrostem preι dkości pojazdu; dla porównania dlugość orbity
Ziemi ' 9, 3 · 1011 m.
4.3.2. Moc strumienia światla slonecznego padajaιcego w poludnie na
powierzchnieι Ziemi wynosi okolo 1300 W/m2 . Zakladajaιc dla up-
roszczenia, że światlo sloneczne jest monochromatyczne o dlugości fali
λ = 6 · 10−7 m, określić liczbeι fotonów padajaιcych na powierzchnieι 1 m2
na Ziemi w ciaιgu jednej sekundy.
Odpowiedź:
Pλ
n= ' 3, 9 · 1021 (m2 s)−1 .
hc
4.3. ĆWICZENIA 91
4.3.3. Ile kwantów monochromatycznego światla żóltego (λ = 5, 890 · 10−7 m)

potrzeba, aby ogrzać zbiorniczek rteι ci w termometrze o 1◦ C? Zakladamy,
że rteι ć calkowicie pochlania padajaιce promieniowanie; wszelkie straty
cieplne zaniedbać. Masa rteι ci w zbiorniczku wynosi m = 5 g. Cieplo
wlaściwe rteι ci cHg = 138 J/(kg K).
Odpowiedź:
λmcHg · ∆t
n= ' 2, 03 · 1018 .
hc
4.3.4. Na plaszczyzneι o powierzchni S = 10 cm2 pada strumień fotonów o
nateι żeniu n = 1018 fotonów w ciaιgu 1 s. Dlugość fali padajaιcego
światla λ = 5 · 10−7 m. Określić ciśnienie wywierane przez światlo na
teι powierzchnieι , jeżeli wspólczynnik odbicia powierzchni wynosi r = 0, 7.
Odpowiedź:
nh
p= (1 + r) ' 2, 3 · 10−6 Pa.
λS
4.3.5. Bańka szklana lampy elektrycznej jest sferaι o promieniu R = 3 cm. Czeι ść
powierzchni bańki jest od strony wewneι trznej posrebrzona. Lampa po-
biera moc P = 60 W, przy czym 0, 63 czerpanej energii zużywa na
promieniowanie. Określić ile razy ciśnienie gazu w bańce (pg = 10−5
Pa) jest mniejsze od ciśnienia pr wywieranego przez promieniowanie na
powierzchnieι posrebrzanaι o wspólczynniku odbicia r = 0, 8.
Odpowiedź:
pr 0, 63 P
= (1 + r) ' 2.
pg 4πR2 cpg
4.3.6. Niewielki luk elektryczny wysylajaιcy promieniowanie o mocy P = 600 W

umieszczono w środku krzywizny cylindrycznego zwierciadla o powierzchni
S = 300 cm2 . Zakladajaιc, że luk promieniuje w każdym kierunku jed-
nakowo, określić sileι , z jakaι dziala światlo na powierzchnieι zwierciadla.
Promień krzywizny zwierciadla R = 10 cm. Zwierciadlo doskonale odbija
światlo (r = 1).
Odpowiedź:
PS
F = (1 + r) ' 9, 5 · 10−7 N.
4πR2 c
4.3.7. Foton o dlugości fali λ = 2 · 10−11 m przy zderzeniu ze swobodnym elek-
tronem przekazal mu 0, 1 swojej energii. Znaleźć dlugość fali rozproszonego
promieniowania.
Odpowiedź:
λ0 = λ(1 + 0, 1) ' 2, 2 · 10−11 m.
4.3.8. Określić maksymalnaι zmianeι dlugości fali w wyniku rozproszenia fotonu

na swobodnym elektronie, oraz najwieι kszaι energieι jakaι uzyska odrzucony
elektron. Energia padajaιcego fotonu Eγ = 1 MeV.
Odpowiedź: dla ϑ = π
2h
∆λmax = = 2Λe = 4, 86 · 10−12 m;
m0e c
Eγ
Ee max = ' 0, 8 MeV.
m0e c2
1+
2Eγ
4.3.9. W jakich warunkach energia fotonu może wzrosnaιć w wyniku rozproszenia

na swobodnym elektronie?
4.3.10. Wyznaczyć wielkość przesunieι cia komptonowskiego i kaιt, pod którym

rozproszy sieι foton, jeśli wiadomo, że poczaιtkowa dlugość fali fotonu
λ = 3 · 10−12 m, a stosunek preι dkości odrzuconego elektronu v0 do
preι dkości fali elektromagnetycznej c wynosi ve /c = β = 0, 7.
Odpowiedź:
λ2
∆λ = ' 3 · 10−12 m.
h
−λ
√ 1
m0e c −1
1−β 2
r
cm0e ∆λ
ϑ = 2 arcsin ' 1, 3 rad.
2h
4.3.11. Na powierzchnieι metalu padajaι promienie rentgenowskie o dlugości fali

λ = 1, 2 · 10−13 m. W porównaniu z energiaι padajaιcych fotonów praca
wyjścia elektronów z metalu jest tak mala, że można jaι zaniedbać. Znaleźć
preι dkość elektronów wybitych z metalu. Czym wytlumaczyć wynik otrzy-
many przy użyciu wzoru Einsteina?
Odpowiedź:
r
2hc
v= ' 1, 9 · 109 m/s > c ;
mλ
nie uwzgleι dniono zależności masy elektronu od preι dkości jego ruchu.
4.3.12. Jaka beι dzie preι dkość elektronów wyrwanych z powierzchni srebra przez
monochromatyczne promieniowanie o dlugości fali λ = 1 · 10−7 m, jeżeli
dla srebra dlugość fali, przy której zaczyna sieι zjawisko fotoelektryczne,
wynosi λ0 = 2, 6 · 10−7 m?
Odpowiedź:
s
2hc 1 1
v= − ' 1, 65 · 106 m/s.
m0e λ λ0
4.3. ĆWICZENIA 93
4.3.13. Praca wyjścia elektronu z powierzchni srebra wynosi P = 4, 8 eV. Określić,

jaki beι dzie najwieι kszy potencjal kuli srebrnej oddalonej od innych przed-
miotów, jeśli oświetlać jaι beι dziemy monochromatycznym światlem o
dlugości fali λ = 1 · 10−7 m.
Odpowiedź:
h λc − P
V = ' 7, 6 V.
e
4.3.14. Foton promieniowania gamma o progowej wartości energii tworzy pareι
elektron - pozyton (negaton - pozyton) w pobliżu protonu. Określić
calkowitaι energieι kinetycznaι protonu i czaιstek pary.
Odpowiedź:
2m20e c2
Ekin = ' 0, 5 keV.
m0p
4.3.15. Ocenić preι dkość elektronu (negatonu) i pozytonu powstalych w procesie

tworzenia pary z kwantu γ o energii Eγ = hν = 1, 25 MeV. Przyjaιć, że
energia pozytonu i elektronu jest taka sama.
Odpowiedź: r
4m20 c4
v =c 1− ' 1, 8 · 108 m/s.
h2 ν 2
4.3.16. Obliczyć energieι progowaι zjawiska Czerenkowa dla elektronów w powi-
etrzu w warunkach normalnych i w szkle. Wspólczynnik zalamania powi-
etrza n = 1, 0003, szkla n = 1, 6.
Odpowiedź:
n
E = m0e c2 √ −1 ;
n2 − 1
E = 20, 3 MeV dla powietrza i E = 141 keV dla szkla.
4.3.17. Na przysloneι pada strumień promieniowania rentgenowskiego o dlugości
fali λ1 = 1 · 10−10 m i λ2 = 2 · 10−10 m. Liniowy wspólczynnik oslabienia
materialu, z jakiego wykonana jest przeslona wynosi µ1 = 2 cm−1 dla fali
o dlugości 1 · 10−10 m i µ2 = 12 cm−1 dla fali o dlugości 2 · 10−10 m.
Przy jakiej grubości przyslony stosunek nateι żeń w wiaιzce przechodzaιcej
wyniesie 5/4, jeżeli pierwotne nateι żenia wiaιzek promieniowania o różnych
dlugościach fali byly takie same?
Odpowiedź:
ln(I1 /I2 )
x= ' 0, 2 mm.
µ2 − µ1
Rozdzial 5
Fizyka atomu
5.1 Wstep ι
1. Postulaty Bohra:
En − Em = hν , (5.1)
L = nh̄ , (5.2)
gdzie En i Em energia elektronu w stanach o liczbie kwantowej n i m, ν
jest czeι stościaι emitowanego lub absorbowanego przez atom kwantu, L jest
wartościaι momentu peι du elektronu na orbicie o liczbie kwantowej n, h -
stala Plancka (h̄ = h/(2π)).
2. Energia elektronów w atomie wodoropodobnym (z jednym elektronem) na
orbicie kolowej o liczbie kwantowej n
2
µ Ze2 Z 2 hR

1
En = − · 2 =− 2 . (5.3)
2 2ε0 h n n
3. Preι dkość elektronu na tej orbicie

Ze2 1
vn = . (5.4)
2ε0 h n
4. Promień n-tej orbity
4πh̄2 ε0 2 ε 0 h2 2
rn = n = n . (5.5)
µZe2 πµZe2
We wzorach (5.3) i (5.5) µ oznacza maseι zredukowanaι ukladu jaιdro atomu

- elektron
me Mj
µ= , (5.6)
me + M j
gdzie Mj jest masaι jaιdra. Dla Mj me µ ≈ me .
95
96 ROZDZIAL 5. FIZYKA ATOMU
5. Szybkość ubywania atomów beι daιcych w stanie wzbudzonym

dN N
=− , (5.7)
dt τ
skaιd otrzymujemy prawo zmniejszania sieι w miareι uplywu czasu liczby
atomów wzbudzonych

t
N = N0 exp − , (5.8)
τ
gdzie N - liczba atomów w stanie wzbudzonym w chwili czasu t, N0 jest

liczbaι tych atomów w chwili poczaιtkowej, τ jest średnim czasem życia
atomów w stanie wzbudzonym.
Rys. 5-1 Zależność liczby atomów N w stanie wzbudzonym od czasu.

5.2. ZADANIA 97
5.2 Zadania
5.2.1. Znaleźć wyrażenie na czeι stość fali elektromagnetycznej jakaι wysylalby
jednoelektronowy atom wedlug modelu J.J.Thomsona.
Rys. 5-2 Model Thomsona atomu wodoru. Na elektron wytraιcony z

polożenia równowagi O dziala wypadkowa sila F~ .
Rozwiaιzanie: Wedlug Thomsona atom jest kulaι o stalej geι stości z
równomiernie rozmieszczonym w niej ladunkiem elektrycznym dodat-
nim. Wewnaιtrz kuli znajdujaι sieι symetrycznie rozmieszczone elektrony
w polożeniach równowagi.
Zalóżmy, że atom ma tylko jeden elektron, który wytraιcony z polożenia
równowagi beι dzie wykonywal drgania wzgleι dem ustalonego punktu. Atom
staje sieι dipolem elektrycznym i promieniuje energieι w postaci fali
elektromagnetycznej, której czeι stość jest równa czeι stości drgań dipola
elektrycznego. Można pokazać, że elektron wytraιcony z polożenia
równowagi beι dzie wykonywal drgania harmoniczne wzgleι dem polożenia
równowagi. Wartość sily dzialajaιcej na elektron znajdujaιcy sieι wewnaιtrz
kuli równomiernie naladowanej ladunkiem elektrycznym dodatnim
Ze2
F = −eEr = − r = −kr , (1)
4πε0 R3
gdzie R jest promieniem atomu Thomsona, Er jest nateι żeniem pola elek-
trycznego wytworzonego przez ladunek dodatni (w odleglości r od środka
atomu). Z zależności (1) widać, że elektron wykonuje drgania harmoniczne
z czeι stościaι
1/2 1/2
Ze2

1 k 1
ν= = . (2)
2π me 2π 4πε0 me R3
W zależności (2) wysteι pujaι tylko wielkości stale dla atomów danego pier-
wiastka; atom wieι c beι dzie wysylal tylko jednaι dlugość fali elektromag-
netycznej - nie wysteι pujaι serie widmowe obserwowane w doświadczeniu.
Przyjmujaιc dla wodoru dane: R = 5.3 · 10−11 m, me = 9.1 · 10−31 kg, Z =

1 otrzymamy dlugość fali elektromagnetycznej emitowanej przez atom
wodoru Thomsona
r
c 4πc πε0 me R3
λ= = = 4.58 · 10−8 m. (3)
ν e Z
Na to, aby otrzymać linieι Hβ serii Balmera odpowiadajaιcaι dlugości fali
emitowanej przez atom wodoru λ = 4.9·10−7 m należy zalożyć, że promień
atomu Thomsona R = 2.6·10−10 m, to znaczy jest okolo pieι ć razy wieι kszy
od promienia pierwszej orbity atomu wodoru Bohra (dla modelu N. Bohra
otrzymuje sieι wyniki potwierdzone przez doświadczenie, a w szczególności
serie widmowe).
5.2.2. Znaleźć czas, po jakim elektron kraιżaιcy poczaιtkowo wokól jaιdra atomu
wodoropodobnego (z jednym elektronem) po orbicie kolowej o promieniu
r0 spadnie na jaιdro atomu, jeśli atom ma budoweι zgodnaι z modelem
atomu E. Rutherforda.
Rozwiaιzanie: Ponieważ mieι dzy jaιdrem atomu i elektronem kraιżaιcym

po orbicie dziala sila przyciaιgania kulombowskiego, elektron porusza sieι
z przyspieszeniem. Z elektrodynamiki klasycznej wiadomo 1 , że taki
elektron beι dzie tracil energieι wysylajaιc w ciaιgu jednej sekundy energieι
(w postaci fali elektromagnetycznej) równaι
dE 2 e2
=− a2 , (1)
dt 3 4πε0 c3
gdzie e jest ladunkiem elektronu, c - preι dkościaι fali elektromagnetycznej
w próżni, a - przyspieszeniem elektronu. Zalóżmy, że niezależnie od tego,
iż wskutek straty energii elektron porusza sieι po torze coraz bliższym
jaιdra atomu, wartość przyspieszenia jest równa wartości przyspieszenia
dośrodkowego na aktualnym torze, to znaczy elektron porusza sieι po torze,
którego wycinki saι czeι ściami okreι gu. Wtedy wartość przyspieszenia elek-
tronu jest równa
F Ze2
a= = , (2)
µ 4πε0 r2 µ
gdzie Z jest liczbaι protonów w jaιdrze atomu, r - odleglościaι elektronu od
jaιdra atomu. Uwzgleι dniajaιc ruch elektronu i jaιdra atomu (masa jaιdra jest
skończona) wokól wspólnego środka masy, należy zamiast masy elektronu
wprowadzić maseι zredukowanaι ukladu jaιdro atomu - elektron
m·M
µ= , (3)
m+M
gdzie M jest masaι jaιdra atomu, m zaś masaι elektronu. Na calkowitaι
energieι elektronu znajdujaιcego sieι na torze o promieniu r sklada sieι energia
1 M. Suffczyński, Elektrodynamika. PWN Warszawa 1965, str. 400-401, rozdz. XV §7
Promieniowanie, wzór 7.5

5.2. ZADANIA 99
kinetyczna elektronu oraz energia potencjalna oddzialywania elektronu z

jaιdrem atomu
Z r
µv 2
E= + F dr0 . (4)
2 ∞
Korzystajaιc z równości
v2 Ze2
µ·a=µ = =F (5)
r 4πε0 r2
otrzymamy wyrażenie dla energii kinetycznej
µv 2 1 Ze2
Ek = = . (6)
2 2 4πε0 r
Energia potencjalna elektronu

Z r Z r 0
Ze2 dr Ze2
Ep = − F dr0 = 02
=− . (7)
∞ 4πε0 ∞ r 4πε0 r
Energia calkowita
1 Ze2
E = Ek + E p = − . (8)
2 4πε0 r
Korzystajaιc z wartości promienia r wyznaczonej z wyrażenia (8) otrzy-
mamy po podstawieniu do wzoru (2)
16E 2 πε0
a= . (9)
µZe2
Po podstawieniu (9) do (1) mamy

2
dE 2 16πε0 1
4
=− dt . (10)
E 3 µZe 4πε0 c3
Rozwiaιzujaιc równanie (10) otrzymujemy

Z −∞ 2 Z τ
dE 2 16πε0 1
=− dt . (11)
E0 E4 3 µZe 4πε0 c3 0
Za E0 podstawiamy energieι elektronu na poczaιtkowej orbicie elektronu
Ze2
E0 = − . (12)
8πε0 r0
Korzystajaιc z rozwiaιzania równania (11) i wyrażenia (12) mamy
4π 2 ε20 c3 µ2 r0 3
τ= , (13)
Ze4
gdzie r0 jest promieniem pierwotnej orbity elektronu. Przy rozwiaιzywaniu

równania (10) korzystamy z zalożenia, że rozmiary elektronu i jaιdra saι
zaniedbywalnie male; staιd −∞ jako górna granica calki w równaniu (11).
Dla atomu wodoru (Z = 1, r0 = 0, 53·10−10 m, µ = m = 9, 1·10−31 kg, e =
1, 6 · 10−19 C) czas życia atomu wynosilby okolo 2 · 10−11 sekundy. W
celu wyeliminowania tej sprzeczności z doświadczeniem N. Bohr musial
zalożyć, że elektron znajdujaιcy sieι na określonej orbicie nie traci energii,
jak w wyżej opisanym modelu E. Rutherforda.
5.2.3. Znaleźć energieι elektronu znajdujaιcego sieι na n-tej orbicie atomu
wodoropodobnego (z jednym elektronem), jeśli wiadomo, że przeskokowi
elektronu z n-tej orbity na m-taι orbiteι towarzyszy wypromieniowanie
przez atom fali elektromagnetycznej o dlugości λ.
Rozwiaιzanie: Elektron znajdujaιcy sieι na n-tej powloce energety-

cznej (o liczbie kwantowej n) atomu Bohra ma energieι
2
Ze2

µ 1
En = − . (1)
2 2ε0 h n2
Wielkościami mierzalnymi w tym wyrażeniu saι: masa zredukowana µ

ukladu jaιdro atomu - elektron (mierzalne saι masa elektronu i masa jaιdra
atomowego) i ladunek elektryczny jaιdra Q = Ze. Podstawiajaιc wyrażenie
na energieι elektronu na n-tej i m-tej orbicie atomu do relacji wyrażajaιcej
postulat Bohra
c
En − Em = hν = h , (2)
λ
otrzymamy
2
µ Ze2

hc 1 1
= − , n > m. (3)
λ 2 2ε0 h m2 n2
Przeksztalcajaιc to wyrażenie mamy
2
Ze2 hc m2 n2

µ
= . (4)
2 2ε0 h λ n 2 − m2
Podstawiajaιc lewaι stroneι (4) do (1) znajdujemy zależność en-

ergii elektronu na orbicie o liczbie kwantowej n od dlugości fali
wypromieniowywanej przy przejściu z n-tej orbity na m-taι i od liczb kwan-
towych odpowiadajaιcych danym orbitom
hc m2
En = − . (5)
λ n − m2
2
5.2.4. Pokazać, że czeι stość fali elektromagnetycznej emitowanej przez atom przy
przejściu elektronu mieι dzy saιsiednimi poziomami energetycznymi daιży
ze wzrostem energii elektronu (liczby kwantowej n) do czeι stości obiegu
5.2. ZADANIA 101
elektronu wokól jaιdra atomu po orbicie odpowiadajaιcej tej energii.
Rozwiaιzanie: Korzystajaιc z wyrażeń (8) i (9) z zadania 5.2.2 i z

wyrażenia
a = 2πf 2 r , (1)
gdzie a jest wartościaι przyspieszenia elektronu poruszajaιcego sieι po torze
kolowym o promieniu r ze stalaι preι dkościaι, zaś f jest czeι stościaι obiegu
elektronu wokól jaιdra atomu, otrzymamy:
32ε0 |E|3
f2 = . (2)
µ(Ze2 )2
Zgodnie z teoriaι klasycznaι, elektron poruszajaιcy sieι z taι czeι stościaι wokól
jaιdra atomu zachowuje sieι jak oscylator elektryczny i powinien emitować
faleι elektromagnetycznaι o czeι stości ν równej f (nie uwzgleι dniamy zmiany
energii atomu zwiaιzanej z taι emisjaι).
Dla atomu wg Bohra
2
µ Ze2

1
|En | = , (3)
2 2ε0 h n2
a wieι c 2
µ Ze2

1
fn = . (4)
h 2ε0 h n3
Przy przejściu elektronu z poziomu n na poziom n − 1 atom emituje faleι
elektromagnetycznaι o czeι stości
2
Ze2

En − En−1 µ 1 1
ν= = − 2 =
h 2h 2ε0 h (n − 1)2 n
2
Ze2

µ 2n − 1
= . (5)
2h 2ε0 h n2 (n − 1)2
Gdy n 1, wtedy
2 2
Ze2 µ Ze2

µ 2n 1
ν= = . (6)
2h 2ε0 h n4 h 2ε0 h n3
Porównujaιc wyrażenia (4) i (6) widzimy, że wyrażenie (6) odpowiada
czeι stości obiegu elektronu fn wokól jaιdra atomu na n-tej orbicie.
5.2.5. Obliczyć wielkość przesunieι cia linii widmowych spowodowanego
wystaιpieniem ”efektu izotopowego”.
Rozwiaιzanie: Energia stanu kwantowego atomu wodoropodobnego

o liczbie kwantowej n jest dana wzorem
2
µ Ze2 Z 2 hR

1
En = − 2
=− 2 , (1)
2 2ε0 h n n
gdzie µ jest masaι zredukowanaι ukladu jaιdro atomu - elektron. Ponieważ

stala Rydberga (Ćwiczenie 5.3.7)
m0e e4 1
R= (2)
8ε20 h3 1 + m0 e
M
zależy od masy jaιdra atomu M , wieι c dla atomów tego samego pierwiastka
o różnych masach atomowych (izotopów) wartości energii stanów kwan-
towych o tej samej liczbie kwantowej beι daι różne, przy czym temu samemu
przejściu atomu z jednego stanu energetycznego do drugiego stanu beι dzie
towarzyszylo wyemitowanie fali elektromagnetycznej o dlugości różnej dla
różnych izotopów tego samego pierwiastka. Dla mieszaniny izotopów, w
pobliżu linii widmowej o wieι kszym nateι żeniu - odpowiadajaιcej izotopowi,
którego w mieszaninie jest najwieι cej - pojawiaι sieι linie pochodzaιce od izo-
topów rzadziej wysteι pujaιcych, przy czym stosunki nateι żeń tych linii saι
takie same jak stosunki udzialu izotopów w mieszaninie.
Wzgleι dne przesunieι cie linii widmowych dla izotopów o masach atomowych
M i M0
λ M − λM 0 ∆EM 0 − ∆EM RM 0 − RM
= = , (3)
λM ∆EM 0 RM 0
skaιd
∆λ m0e (M 0 − M )
= . (4)
λ MM0
Dla izotopów wodoru 21 H i 11 H wzgleι dne przesunieι cie linii widmowych
∆λ/λ ≈ 2, 9·10−4 (∆λ ≈ 1Å). Różniceι teι można zaobserwować za pomocaι
interferometrów, których zdolność rozdzielcza λ/∆λ osiaιga wartość rzeι du
106 . Dla cieι ższych jonów jednoelektronowych ∆λ ≈ 0, 1Å lub jest nawet
mniejsza niż 0, 01Å. Na podstawie ilości linii, na które rozszczepia sieι linia
widmowa wskutek różnicy mas (również ksztaltu) jaιder atomów różnych
izotopów tego samego pierwiastka, można określić liczbeι izotopów danego
pierwiastka. Odsteι py pomieι dzy liniami pozwalajaι wyznaczyć masy tych
izotopów, zaś nateι żenie - procentowy sklad izotopowy pierwiastka. Na
tego rodzaju nadsubtelnaι struktureι naklada sieι jeszcze struktura nadsub-
telna zwiaιzana z wplywem spinu jaιdra atomowego na polożenie termów
widmowych (dla linii D sodu przesunieι cie ∆λ spowodowane wplywem
spinu jaιdra wynosi 0, 021Å).
5.2.6. Atom o masie spoczynkowej M0 emituje foton i przechodzi do stanu

kwantowego różniaιcego sieι od stanu poczaιtkowego o wartość energii
∆E. Znaleźć czeι stotliwość fali elektromagnetycznej wypromieniowanej
podczas tego przejścia, zakladajaιc, że foton jest wyslany przez atom w
pewnym ściśle określonym kierunku i że atom doznaje odrzutu.
Rozwiaιzanie: Skorzystajmy z zasady zachowania peι du i energii

dla mechaniki relatywistycznej. W ukladzie, w którym atom przed emisjaι
5.2. ZADANIA 103
fotonu spoczywal, z zasady zachowania peι du otrzymamy
h
0=p− ν, (1)
c
gdzie p jest peι dem atomu po emisji fotonu, hν/c zaś jest peι dem wyemi-
towanego fotonu.
Oznaczajaιc przez E0 energieι spoczynkowaι atomu, przez Ea energieι
calkowitaι atomu po emisji, oraz przez En i Em energie stanów kwan-
towych atomu przed i po emisji, otrzymamy bilans energii w postaci
E0 + En = Ea + Em + hν , (2)
gdzie
E0 = M0 c2 (3)
i
1 1
Ea = (M02 c4 + p2 c2 ) 2 = (E02 + p2 c2 ) 2 . (4)
Ponieważ
En − Em = ∆E , (5)
wieι c korzystajaιc z (1) i (4) wyrażenie (2) można zapisać w postaci
1/2
E02 + (hν)2 = E0 + ∆E − hν . (6)
Podnoszaιc równanie (6) stronami do kwadratu i rozwiaιzujaιc wzgleι dem ν

otrzymujemy
∆E
1+
∆E 2E0
ν= . (7)
h ∆E
1+
E0
Ponieważ ∆E jest znacznie mniejsze od E0 , wieι c rozwijajaιc w szereg
−1 k
wyrażenie (1 + ∆E/E0 ) i pomijajaιc wyrazy (∆E/E0 ) dla k ≥ 2 otrzy-
mamy

∆E ∆E ∆E ∆E ∆E
ν= 1+ 1− ≈ 1− . (8)
h 2E0 E0 h 2E0
Ze wzgleι du na (3) mamy

∆E ∆E
ν= 1− . (9)
h 2M0 c2
∆E
Gdy prawdziwa jest nierówność 1, wtedy
2M0 c2
∆E
ν = ν0 = , (10)
h
to znaczy wynik, który otrzymujemy zakladajaιc, że M → ∞ i że atom

przy emisji nie doznaje odrzutu. W wyniku odrzutu atomu czeι stość fali
elektromagnetycznej jest mniejsza od czeι stości ν 0 fali emitowanej, gdy
odrzutu nie ma, o wartość równaι
(∆E)2
∆ν = ν − ν 0 = , (11)
h2M0 c2
co dla atomu wodoru daje dla przejścia z pierwszego wzbudzonego poziomu
(n = 2) na poziom podstawowy (n = 1)
∆ν ≈ 1 · 107 s−1 .
Wartość ta jest bardzo mala w porównaniu z wartościaι ν dla tego

samego przejścia ( ν jest rzeι du 1015 s−1 ) i nie można jej zaobserwować w
doświadczeniach (zdolności rozdzielcze λ/∆λ najlepszych interferometrów
Fabry-Perot i Lummera-Gehrckego saι rzeι du 106 ). Różnicy tej nie
można zaobserwować dla innych dlugości promieniowania elektromag-
netycznego powstajaιcego przy zmianie stanu kwantowego powloki elek-
tronowej atomu (dla porównania: wykorzystujaιc zjawisko bezodrzutowej
emisji promieniowania elektromagnetycznego jaιdrowego - efekt Mősbauera
- można zauważyć wzgleι dne zmiany energii okolo 5 · 10−16 dla energii 100
keV).
5.2.7. Pary rteι ci znajdujaιce sieι w zbiorniku pod niskim ciśnieniem absorbujaι w
ciaιgu jednej sekundy n = 1 · 1016 kwantów rezonansowego promieniowania
pochodzaιcego z lampy rteι ciowej. Czas życia atomu w stanie wzbudzonym
23 P jest równy τ ≈ 1 · 10−7 s. Ile wzbudzonych atomów rteι ci znajduje sieι
w zbiorniku równocześnie?
Rozwiaιzanie: Ponieważ pary rteι ci znajdujaι sieι pod niskim ciśnieniem,

wieι c sluszne beι dzie zalożenie, że atomy przechodzaι do stanu wzbud-
zonego tylko w wyniku pochlaniania promieniowania pochodzaιcego spoza
zbiornika. Szybkość ubywania atomów beι daιcych w stanie wzbudzonym
jest wprost proporcjonalna do liczby atomów N ∗ beι daιcych w stanie
wzbudzonym oraz odwrotnie proporcjonalna do czasu życia atomu w tym
stanie:
dN ∗ N∗
=− (1)
dt τ
(ponieważ N ∗ jest funkcjaι malejaιcaι, to jej pierwsza pochodna jest
ujemna). W wyniku pochlaniania promieniowania lampy atomy beι daιce w
stanie podstawowym przechodzaι do stanu wzbudzonego, przy czym szy-
bkość przechodzenia atomów ze stanu podstawowego do wzbudzonego jest
równa liczbie kwantów absorbowanych w ciaιgu jednej sekundy.
dN ∗
=n. (2)
dt
5.2. ZADANIA 105
Obydwa procesy zachodzaι równocześnie, staιd szybkość zmian liczby

atomów beι daιcych w stanie wzbudzonym
dN ∗ N∗
=− +n. (3)
dt τ
Rozwiaιzujaιc to równanie otrzymujemy

∗ t
N = nτ − a exp − . (4)
τ
Rys. 5-3 Zależność liczby atomów N ∗ w stanie wzbudzonym od czasu w

przypadku stalego źródla wzbudzenia.
Stalaι a wyznaczamy z warunku, że w chwili poczaιtkowej w zbiorniku zna-

jdowaly sieι tylko atomy w stanie podstawowym, to znaczy dla t = 0 N ∗ =
0. Liczba atomów beι daιcych w stanie wzbudzonym po czasie t od chwili
rozpoczeι cia naświetlania

t
N ∗ = nτ 1 − exp − . (5)
τ
Po pewnym czasie ustali sieι równowaga dynamiczna i liczba

atomów przechodzaιcych do stanu wzbudzonego w wyniku pochlaniania
promieniowania lampy beι dzie równa ilości atomów powracajaιcych do
stanu podstawowego. Stan równowagi nastaιpi gdy
dN ∗
= 0,
dt
∗
to znaczy po czasie t τ i wtedy N∞ = nτ . Podstawiajaιc dane liczbowe
∗
otrzymujemy N∞ = 1 · 109 atomów.
5.2.8. Nateι żenie promieniowania linii rezonansowej kadmu wiaιzki atomów

Cd wysylanej przez źródlo o temperaturze T maleje n razy na drodze
l. Znaleźć średni czas życia atomów kadmu w stanie rezonansowego
wzbudzenia.
Rozwiaιzanie: Jeżeli przyjmiemy, że atomy w wiaιzce podlegajaι

rozkladowi Maxwella, to funkcja rozkladu preι dkości atomów w wiaιzce ma
postać
m 32 mv 2

f (v) = 4π v 2 exp − , (1)
2πkT 2kT
gdzie T jest temperaturaι źródla, z którego przez otwór wylatujaι atomy
kadmu w stanie wzbudzonym. Jeśli przyjmiemy, że atomy w wiaιzce majaι
preι dkość bliskaι preι dkości najbardziej prawdopodobnej w tej temperaturze,
to z równania na maksimum funkcji rozkladu
df (v)
=0 (2)
dv
otrzymamy preι dkość atomów
1/2
2kT
vp = . (3)
m
Atomy przebeι daι drogeι l z preι dkościaι vp w czasie równym
l
t= . (4)
vp
W tym czasie liczba atomów, które jeszcze nie wrócily ze stanu wzbud-
zonego do stanu podstawowego beι dzie równa

t
Nt = N0 exp − , (5)
τ
gdzie N0 jest liczbaι atomów wzbudzonych w chwili kiedy opuszczajaι
źródlo, τ jest średnim czasem życia atomów w stanie wzbudzonym.
Nateι żenie promieniowania (I ∼ N ) w chwili t beι dzie wieι c równe

t I0
It = I0 exp − = . (6)
τ n
Podstawiajaιc (3) i (4) do (6) otrzymujemy
r
m l
τ= . (7)
2kT ln n
Po podstawieniu danych liczbowych (mCd ≈ 19·10−26 kg, n = e ≈ 2, 7, l =
1, 4mm, T = 1650 K) mamy
τ ≈ 2, 8 · 10−6 s . (8)
5.2. ZADANIA 107
5.2.9. Obliczyć wartość orbitalnego momentu magnetycznego elektronu w

atomie wodoru w stanie podstawowym.
Rozwiaιzanie: Moment magnetyczny obwodu, w którym plynie

praιd elektryczny o nateι żeniu i
M = iS , (1)
gdzie S jest wielkościaι powierzchni obejmowanej przez obwód z praιdem.

Ruch elektronu po n-tej orbicie kolowej daje praιd o nateι żeniu
e
i= . (2)
Tn
Ale okres obiegu elektronu na n-tej orbicie
2πrn
Tn = , (3)
vn
a zatem
evn e
Mn = πrn2 = vn rn . (4)
2πrn 2
Podstawiajaιc do wzoru (4) wyrażenie na preι dkość elektronu vn na n-tej

orbicie o promieniu rn , otrzymujemy
eh̄
Mn = n, (5)
2me
wieι c dla n = 1
eh̄ J
M1 = = 0, 927 · 10−23 . (6)
2me T
Wielkość M1 = µB nosi nazweι magnetonu Bohra.
5.2.10. Zakladajaιc, że elektron poruszajaιcy sieι po orbicie atomowej wiruje

również wokól wlasnej osi, znaleźć maksymalnaι preι dkość liniowaι punktów
znajdujaιcych sieι na powierzchni elektronu, przy której wlasny moment
magnetyczny elektronu beι dzie równy jednemu magnetonowi Bohra µB .
Klasyczny promień elektronu-kulki jest równy 2.8 · 10−15 m.
Rozwiaιzanie: Zadanie rozwiaιżemy przy dwóch różnych zalożeniach:
(a) ladunek jest rozlożony równomiernie na powierzchni kuli,

(b) ladunek elektronu jest rozlożony równomiernie w calej objeι tości.
Rys. 5-4 Naladowany element powierzchni dS, poruszajaιc sieι wokól osi
Z ukladu wspólrzeι dnych daje moment magnetyczny dm (opis w tekście).
Wybierzmy elementarnaι powierzchnieι dS na powierzchni kuli (rysunek

5-4), wtedy
dS = R2 sin ϑdϑ dφ , (1)
gdzie R jest promieniem kuli - elektronu, kaιty zaś ϑ i φ saι kaιtami
w ukladzie wspólrzeι dnych sferycznych. Jeśli na calej powierzchni jest
rozlożony równomiernie ladunek elektryczny, to geι stość powierzchniowa
tego ladunku
e
σ= , (2)
4πR2
e - jest ladunkiem elektronu. Na powierzchni dS beι dzie zgromadzony
ladunek czaιstkowy
dq = σdS . (3)
Ladunek ten poruszajaιc sieι wraz z obracajaιcaι sieι powierzchniaι kuli
wokól osi obrotu elektronu beι dzie dawal przeplyw praιdu elektrycznego
o nateι żeniu
dq
di = , (4)
T
5.2. ZADANIA 109
gdzie T jest okresem obrotu elektronu wokól wlasnej osi (zakladamy, że
T = const). Wartość momentu magnetycznego zwiaιzanego z przeplywem
tego praιdu po orbicie kolowej
dm = di S 0 , (5)
gdzie S 0 jest powierzchniaι wewnaιtrz obwodu, w którym plynie praιd di.

W naszym przypadku S 0 jest powierzchniaι kola (o środku leżaιcym na osi
obrotu) leżaιcego w plaszczyźnie prostopadlej do osi obrotu, przy czym
promień tego kola
r = R sin ϑ , (6)
a zatem
S 0 = πr2 = πR2 sin2 ϑ . (7)
Ponieważ czaιstkowe ladunki elektryczne pochodzaιce od innych wycinków
powierzchni kuli poruszajaι sieι w teι samaι stroneι , wartość calkowitego mo-
mentu magnetycznego elektronu beι dzie sumaι algebraicznaι elementarnych
momentów magnetycznych określonych przez (5). Podstawiajaιc (1), (2),
(3), (4) i (7) do (5) otrzymujemy
eω 2
dm = R sin3 ϑdϑdφ , (8)
8π
gdzie
2π
ω= (9)
T
jest preι dkościaι kaιtowaι obrotu elektronu wokól wlasnej osi. Calkowity
moment magnetyczny elektronu beι dzie równy
eω 2 2π
Z Z π
m= R dφ sin3 ϑdϑ = (10)
8π 0 0
eω 2
= R . (11)
3
Jeśli zgodnie z doświadczeniem
eh J
m = µB = = 0, 927 · 10−23 , (12)
4πme T
to vmax = ωR - preι dkość liniowa punktów na ”równiku” elektronu beι dzie
równa
3µB
vmax = . (13)
eR
Podstawiajaιc dane liczbowe otrzymujemy
m
vmax ≈ 6, 2 · 1010 ≈ 207 c , (14)
s
gdzie c jest preι dkościaι fali elektromagnetycznej w próżni.
Rys. 5-5 Element objeι tości dV elektronu, poruszajaιc sieι wokól osi Z
daje przyczynek dm ”wlasnego” momentu magnetycznego elektronu.
Wybierzmy teraz elementarny obszar wewnaιtrz kuli (rysunek 5-5) o

objeι tości
dV = r2 dr sin ϑdϑdφ , (15)
gdzie r, ϑ, φ saι wspólrzeι dnymi sferycznymi punktu leżaιcego wewnaιtrz ob-
szaru dV . Ponieważ, zgodnie z drugim zalożeniem, ladunek elektryczny
jest rozlożony równomiernie w calej objeι tości elektronu, wieι c geι stość
objeι tościowa ladunku
e
ρ= 4 3 . (16)
3 πR
Wybrany obszar dV zawiera ladunek
dq = ρdV , (17)
który poruszajaιc sieι z preι dkościaι kaιtowaι ω wokól punktu leżaιcego na

osi obrotu po torze kolowym (leżaιcym w plaszczyźnie prostopadlej do osi
obrotu elektronu) daje praιd elektryczny o nateι żeniu
dq dq
di = =ω . (18)
T 2π
5.2. ZADANIA 111
Moment magnetyczny z nim zwiaιzany
dm = di S , (19)
gdzie
S = πr12 = πr2 sin2 ϑ . (20)
Po podstawieniach otrzymujemy
ωe
dm = 8 3
r 4
dr sin3 ϑdϑdφ . (21)
3 πR
Calkowity wlasny moment magnetyczny elektronu

Z R Z 2π Z π
ωe
m= 8 3
r4 dr dφ sin3 ϑdϑ (22)
3 πR 0 0 0
skaιd
ωeR2
m= . (23)
5
Ponieważ m = µB , wieι c
5µB
vmax = ωR = . (24)
eR
Po podstawieniu danych liczbowych mamy
m
vmax ≈ 1, 37 · 1011 ≈ 345 c . (25)
s
Wyniki (14) i (25) prowadzaι do wniosku, że dla podanych wyżej mod-
eli elektronu interpretacja klasyczna istnienia wlasnego momentu mag-
netycznego o wartości równej magnetonowi Bohra (wartość stwierdzona
doświadczalnie) jest nie do pogodzenia z zalożeniem teorii wzgleι dności, że
preι dkość c jest preι dkościaι maksymalnaι obiektu fizycznego.
5.2.11. W doświadczeniu Sterna-Gerlacha waιska wiaιzka atomów srebra

znajdujaιcych sieι w stanie podstawowym (l = 0), przelatuje z preι dkościaι
v = 1000 m/s przez silnie niejednorodne pole magnetyczne rozciaιgajaιce
sieι na odcinku l1 = 4 cm, a nasteι pnie pada na plytkeι , która znajduje
sieι w odleglości l2 = 10 cm od miejsca wyjścia wiaιzki z pola. Wielkość
rozszczepienia wiaιzki na plytce-ekranie wynosi b = 1 mm. Określić
wartość gradientu indukcji pola magnetycznego użytego w doświadczeniu.
Rozwiaιzanie: Na dipol magnetyczny o momencie magnetycznym

m ~
~ umieszczony w niejednorodnym polu magnetycznym o indukcji B
dziala (oprócz momentu skreι cajaιcego) sila
F~ = (m∇)
~ B ~ . (1)
Jeśli wybierzemy kierunek pola magnetycznego za oś Z, to średnia sila

dzialajaιca na dipol beι dzie równa
∂Bz
F z = mz . (2)
∂z
W równowadze termodynamicznej wartości średnie pozostalych
skladowych momentu magnetycznego dipola mx i my beι daι równe
zero. Pod dzialaniem tej sily atom zostaje przyspieszony w kierunku osi
Z, przy czym wartość tego przyspieszenia
Fz mz ∂Bz
az = = , (3)
M M ∂z
gdzie M jest masaι atomu. Pokonujaιc odleglość l1 w niejednorodnym polu
magnetycznym wiaιzka odchyli sieι od pierwotnego kierunku na odleglość
az t21
z1 = , (4)
2
gdzie
l1
t1 = , (5)
v
a zatem 2
l1 mz ∂Bz
z1 = . (6)
v 2M ∂z
Rys. 5-6 Schemat doświadczenia Sterna - Gerlacha. Wiaιzka atomów

srebra ze źródla A ulega rozszczepieniu b w silnie niejednorodnym polu
magnetycznym.
5.2. ZADANIA 113
Po wyjściu wiaιzki z pola magnetycznego atomy poruszajaι sieι dalej w

kierunku osi Z ruchem jednostajnym z preι dkościaι
mz ∂Bz l1
v1 = az t1 = (7)
M ∂z v
i odchylaι sieι , przebywajaιc odcinek l2 (niezależnie od ruchu w kierunku osi
Z atomy poruszajaι sieι w kierunku ekranu z preι dkościaι poczaιtkowaι v) o
wartość
z2 = v1 t2 , (8)
gdzie
l2
t2 = , (9)
v
a wieι c
mz ∂Bz l1 l2
z2 = . (10)
M ∂z v 2
Odchylenie wiaιzki na plytce od pierwotnego biegu wiaιzki jest równe
polowie rozszczepienia (atomy o przeciwnie zorientowanych przestrzennie
momentach magnetycznych odchylajaι sieι w przeciwne strony)
2
b l1 mz ∂Bz l1 l2 mz ∂Bz l1 mz ∂Bz l1
= z1 + z2 = + 2 = 2 + l2 .
2 v 2M ∂z v M ∂z v M ∂z 2
(11)
Dla atomu srebra w stanie podstawowym moment magnetyczny jest
równy magnetonowi Bohra µB . Gradient pola magnetycznego użytego
w opisanym doświadczeniu
∂Bz bv 2 M T
= ≈ 2 · 103 . (12)
∂z µB l1 (l1 + 2l2 ) m
5.2.12. Z jakaι poczaιtkowaι preι dkościaι kaιtowaι beι dzie sieι obracal zawieszony na
cienkiej nici żelazny walec o dlugości l i masie m umieszczony w polu
magnetycznym o nateι żeniu H skierowanym wzdluż walca, jeśli zmienimy
zwrot pola na przeciwny. Zalożyć, że walec namagnesowuje sieι do
nasycenia.
Rozwiaιzanie: Mieι dzy momentem magnetycznym µ~j i momentem

~ j atomu jest spelniona zależność
peι du M
e ~
µ~j = gj Mj . (1)
2me
gdzie gj jest tzw. wspólczynnikiem giromagnetycznym. Jeżeli w

walcu umieszczonym w zewneι trznym polu magnetycznym znajduje sieι
N jednakowych atomów, to calkowity moment magnetyczny walca P~ w
stanie pelnego namagnesowania beι dzie sumaι momentów magnetycznych

poszczególnych atomów
N N
X e X ~ e ~
P~ = µ~ji = N µ~j = gj Mji = gj b, (2)
i=1
2me i=1 2me
Rys. 5-7 Schemat doświadczenia Einsteina - de Haasa (1 - nić, 2 -

solenoid, przez który plynie praιd beι daιcy źródlem pola magnetycznego,
3 - rdzeń żelazny, 4 - zwierciadlo, 5 - ekran, L - źródlo światla).
Jeśli namagnesowanie próbki P~ zmienia sieι (wartość, kierunek, zwrot), to

zgodnie z równaniem (2) musi sieι w ten sam sposób zmienić calkowity mo-
ment peι du atomów próbki ~b. Walec jako calość możemy traktować jako
uklad zamknieι ty. Jego calkowity moment peι du jest sumaι calkowitego mo-
mentu peι du ~b poszczególnych atomów oraz momentu peι du walca (jako
bryly sztywnej) b~w . W ukladzie odosobnionym moment peι du ukladu
jest staly, to znaczy, że jeśli zmieni sieι moment magnetyczny walca pod
wplywem zmiany zwrotu zewneι trznego pola magnetycznego, to zmieni
5.2. ZADANIA 115
sieι również sumaryczny moment magnetyczny poszczególnych atomów,

ale wtedy na to, aby calkowity moment peι du byl staly, musi sieι zmienić
również moment peι du walca b~w . Oznacza to, że jeżeli w chwili poczaιtkowej
walec spoczywal, to po przemagnesowaniu beι dzie sieι obracal z pewnaι
preι dkościaι kaιtowaι. Ponieważ
~b + b~w = const , (3)
wieι c
∆~b = −∆b
~w . (4)
Ale moment peι du walca
b~w = J~
ω, (5)
gdzie J jest momentem bezwladności walca wzgleι dem osi symetrii, ω
~ jest
preι dkościaι kaιtowaι obrotu walca. Korzystajaιc z (4) i (5) i
e
∆P~ = −gj ∆~b (6)
2me
otrzymamy preι dkość kaιtowaι walca tuż po przemagnesowaniu
∆P
ω= e . (7)
gj J
2me
Ponieważ w przypadku pelnego przemagnesowania ∆P = 2N µj , wieι c
2N µj
ω= , (8)
e m2
gj
2me 2πlρ
gdzie wyrażenie
m2
=J (9)
2πlρ
jest momentem bezwladności walca (J = mr2 /2, ale m = V ρ = πρlr2 ,
skaιd wyrażenie (9)). Uwzgleι dniajaιc, że
m
N= NA , (10)
A
gdzie A jest masaι atomowaι, NA - liczbaι Avogadro, otrzymujemy
8πNA me lρµj
ω= . (11)
emgj
Jeśli przyjmiemy, że w opisanym zjawisku glównaι roleι odgrywa spin
elektronu (doświadczenie Einsteina-de Haasa wyżej opisane potwierdza
sluszność tego zalożenia) to µj = eh/4πme i gj = 2, a zatem
NA lρh
ω= . (12)
mA
Podstawiajaιc dane liczbowe: l = 1 cm, ρ = 7, 8 · 103 kg/m3 , m = 1 g,

A = 26 g, otrzymujemy
ω = 1, 2 · 10−3 rad/s .
Próbka po przemagnesowaniu obróci sieι wieι c o pewien kaιt α, którego po-

miar pozwala na wyliczenie wspólczynnika giromagnetycznego (Ćwiczenie
5.3.13). Ponieważ kaιt obrotu α przy pojedynczym przemagnesowaniu jest
bardzo maly, to w celu zwieι kszenia efektu można zastosować kolejne prze-
magnesowania z czeι stościaι równaι czeι stości wlasnej drgań torsyjnych nici
z próbkaι.
5.2.13. Znaleźć stosunek energii pierwszego poziomu rotacyjnego do energii
pierwszego poziomu oscylacyjnego drobiny HI, przy której odleglość
mieι dzy jaιdrami atomów drobiny d = 1, 6 · 10−10 m, zaś czeι stość wlasna
drgań ν0 = 6, 93 · 1013 s−1 .
Rozwiaιzanie: Energia rotacyjna drobiny dwuatomowej
h̄2
Er = r(r + 1) , r = 1, 2, · · · , (1)
2J
gdzie J jest momentem bezwladności drobiny, r jest rotacyjnaι liczbaι
kwantowaι. Energia oscylacyjna jaιder drobiny dwuatomowej (zad. 6.2.4)

1
Ev = hν0 v + , (2)
2
gdzie ν0 jest czeι stościaι wlasnaι drgań, v jest oscylacyjnaι liczbaι kwantowaι
(0, 1, 2,...). Moment bezwladności wyznaczamy wzgleι dem osi obrotu,
która przechodzi przez środek masy drobiny i jest prostopadla do odcinka
laιczaιcego atomy drobiny. Jeśli odleglość mieι dzy atomami wynosi d, to
odleglość atomu wodoru od środka masy jest równa
µ
rH = d , (3)
mH
a odleglość atomu jodu od tego punktu
µ
rI = d . (4)
mI
Równanie (3) i (4) otrzymaliśmy z warunku
mH rH = mI rI
i
d = rH + r I ; (5)
przy czym µ jest masaι zredukowanaι ukladu równaι mH mI /(mH + mI ) ≈
mH .
5.2. ZADANIA 117
Moment bezwladności wzgleι dem środka masy
2
J = mH rH + mI rI2 = µd2 . (6)
Szukany stosunek energii
h̄2
r(r + 1)
Er 2µd2
= . (7)
Ev hν0 (v + 12 )
Podstawiajaιc v = 0 i r = 1 otrzymamy
Er h̄ h̄
= 2
≈ . (8)
Ev 3πµd ν0 3πmH d2 ν0
Po podstawieniu danych liczbowych mamy
Er 1
≈ . (9)
Ev 280
5.2.14. Zalóżmy, że energia potencjalna oddzialywania dwóch atomów w pewnej

drobinie jest postaci
α β
U (r) = − + 8 , (1)
r r
gdzie α i β saι stalymi, r jest odleglościaι pomieι dzy środkami atomów.

Znaleźć odleglość r0 , przy której drobina znajduje sieι w stanie równowagi
oraz calkowitaι energieι potencjalnaι drobiny w tym stanie. Znajaιc energieι
dysocjacji drobiny D = 3, 5 eV oraz odleglość r0 = 2 Å (z doświadczenia)
wyznaczyć stale α i β.
Rys. 5-8 Zależność energii potencjalnej U (r) od odleglości r pomieι dzy

oddzialujaιcymi atomami.
Rozwiaιzanie: Pierwszy skladnik prawej strony wzoru (1) opisuje

energieι potencjalnaι sil kulombowskich przyciaιgajaιcych atomy, drugi
skladnik energieι potencjalnaι krótkozasieι gowych sil odpychajaιcych atomy.
Wykres calkowitej energii potencjalnej oddzialywania pokazuje rysunek
5-8. Drobina beι dzie w stanie równowagi (to znaczy, że gdy atomy odchylaι
sieι od wartości r0 odpowiadajaιcej temu stanowi, pojawiaι sieι sily daιżaιce
do przywrócenia stanu równowagi) gdy energia potencjalna oddzialywania
dwóch atomów osiaιgnie wartość minimalnaι, to znaczy, gdy spelnione saι
zależności 2
∂U ∂ U
=0 i >0 (2)
∂r r=r0 ∂r2 r=r0
lub
α 8β
− 9 =0,
r02 r0
skaιd r
8β 7
r0 = . (3)
α
Calkowita energia potencjalna drobiny beι daιcej w stanie równowagi
s
r 8 r r
α 7 α α α α 7α
U (r0 ) = −α 7 +β = −α 7 + 7 =− . (4)
8β 8β 8β 8 8β 8 r0
5.3. ĆWICZENIA 119
Z równości (4) widać, że w stanie równowagi energia potencjalna sil

odpychajaιcych jest ośmiokrotnie mniejsza niż wartość bezwzgleι dna en-
ergii potencjalnej sil przyciaιgajaιcych: 8Uodp = |Uprzyc |. Ponieważ energia
dysocjacji drobiny D = −U (r0 ) (ściślej D = −W - calkowitej energii
drobiny w stanie podstawowym), wieι c
8
α= r0 D , (5)
7
1 8
β= r D. (6)
7 0
Korzystajaιc ze znalezionych wzorów (5) i (6) można wyrażenie (1) zapisać
w postaci
D r0 r0 8
U (r) = −8 + . (7)
7 r r
Postawiajaιc dane doświadczalne otrzymujemy
α = 1, 28 · 10−27 J · m β = 2, 05 · 10−97 J · m8 . (8)
Znajomość wartości r0 i D pozwala, jak widać ze wzoru (7) (lub po sko-

rzystaniu z (8) we wzorze (1), wyznaczyć krzywaι zależności energii po-
tencjalnej od odleglości pomieι dzy atomami dla danej drobiny.
5.3 Ćwiczenia
5.3.1. Znaleźć stosunek kulombowskich i grawitacyjnych sil dzialajaιcych mieι dzy
elektronem i jaιdrem atomu wodoru.
Odpowiedź:
Fe e2
= ≈ 2, 6 · 1039 .
Fg 4πε0 γ · m0e m0p
5.3.2. Obliczyć stosunek szybkości elektronu znajdujaιcego sieι na pierwszej or-

bicie atomu wodoru (model Bohra) do preι dkości fali elektromagnetycznej
w próżni c.
Odpowiedź:
v1 e2 1
= ≈ =α.
c 2ε0 hc 137
5.3.3. Uklad zlożony z elektronu i pozytonu, poruszajaιcych sieι wokól wspólnego

środka masy, nazywamy pozytonium. Masa pozytonu jest równa masie
elektronu, a ladunek pozytonu jest dodatni i równy co do wartości
bezwzgleι dnej ladunkowi elektronu. Znaleźć odleglość mieι dzy pozytonem i
elektronem w stanie podstawowym pozytonium oraz potencjal jonizacyjny
z tego poziomu.
Odpowiedź:
2ε0 h2
r1 = ≈ 2a0 = 10, 58 · 10−11 m ,
πm0e e2
m0e e4 E1H
W1 = 2 2
≈− = 6, 8 |rmeV .
16ε0 h 2
5.3.4. Znaleźć poziomy energetyczne En oraz promień rn orbit kolowych

”’atomu”’ zlożonego z neutronu i protonu. Zakladamy, że neutron i proton
oddzialywujaι na siebie tylko silami grawitacyjnymi. Porównać promień r1
”’atomu”’ beι daιcego w stanie podstawowym z odleglościaι pomieι dzy Ziemiaι
i gwiazdaι Proxima Centauri z zadania 1.2.2. W jakim zakresie widma fal
elektromagnetycznych leżaloby promieniowanie tego ”’atomu”’ ?
5.3.5. Potencjal jonizacji (ze stanu podstawowego) atomu wodoru wynosi W1 =

13.6 eV. Jaka musi być temperatura gazu, aby średnia energia kinetyczna
atomów wodoru byla równa energii jonizacji?
Odpowiedź:
2 W1
T = · ≈ 10, 5 · 104 K .
3 k
5.3.6. W zbiorniku pod ciśnieniem p = 1 Pa w temperaturze T = 300 K znajduje

sieι wodór atomowy. Znaleźć wartość calkowitej energii elektronu w atomie
wodoru, przy której promień tej orbity beι dzie s razy mniejszy od średniej
odleglości mieι dzy środkami atomów wodoru.
Odpowiedź:
e2 p 13
En = −s ·
8πε0 kT
dla s=1, E1 ≈ 4, 47 · 10−2 eV.
5.3.7. Wyrazić poprzez stale uniwersalne stalaι Rydberga RH 0 dla atomu wodoru.
Odpowiedź:
m0e e4 1
RH 0 = · ≈ 1, 097 · 107 m−1 .
8ε0 2 h3 c 1 + m0e
m0p
5.3.8. Obliczyć promień n-tej orbity elektronu w atomie wodoru, jeśli wiadomo,
że przy przejściu elektronu z tej orbity na orbiteι o liczbie kwantowej m = 2
wysylana jest fala elektromagnetyczna o dlugości λ = 4, 87 · 10−7 m.
Odpowiedź:
e2 m2 λ
rn = ≈ 8, 4 · 10−10 m .
8πε0 h(RH λ − m2 c)
5.3.9. Ile razy zwieι kszy sieι promień orbity elektronu w atomie wodoru beι daιcego
w stanie podstawowym (n = 1) po wzbudzeniu go kwantem o energii 12, 09
eV?
Odpowiedź:
r m 3
hR r3
m= = 3, = =9.
hR − ∆E r1 n
5.3.10. Znaleźć preι dkość jakaι uzyskuje atom wodoru przy przejściu elektronu z
drugiej orbity na pierwszaι.
Odpowiedź:
3hRH
v≈ ≈ 3, 3 m/s .
4MH c
5.3.11. Obliczyć stosunek orbitalnego momentu peι du elektronu w atomie wodoru

w stanie podstawowym do momentu magnetycznego elektronu w tym
samym stanie.
Odpowiedź:
K 2m0e h̄
= = ≈ 1, 1 · 10−11 T/s .
M e µB
µB 1 M
Wielkość = · = 46, 686 T−1 m−1 nosi nazweι stalej rozszcze-
hc 2πc K
pienia w zjawisku Zeemana.
5.3.12. Wiadomo, że każdy atom sodu o temperaturze 1600 K wypromieniowuje

w ciaιgu jednej sekundy n = 100 fotonów o dlugości fali λ = 5, 890 · 10−7 m.
Znaleźć średni czas życia wzbudzonego atomu sodu.
Odpowiedź:
hc
exp −
λkT
τ= ≈ 2, 5 · 10−9 s .
n
5.3.13. Korzystajaιc z rozwiaιzania zadania 5.2.12, wyrazić kaιt, o jaki odchyli sieι
próbka przy wielokrotnej zmianie zwrotu pola magnetycznego z czeι stościaι
równaι czeι stości drgań wlasnych ukladu.
Wskazówka: Energia kinetyczna ruchu obrotowego próbki w chwileι po
przemagnesowaniu jest równa Jω 2 /2. Jeśli D jest modulem spreι żystości
nici, to po skreι ceniu nici o kaιt α energia potencjalna ukladu beι dzie równa
Dα2 /2. Korzystajaιc z zasady zachowania energii i zwiaιzku pomieι dzy
czeι stościaι kolowaι drgań wlasnych ukladu ω0 , modulem spreι żystości nici
D i momentem bezwladności próbki J : Jω0 2 = D, otrzymujemy:
ω NA lρh
α= = .
ω0 gj mAω0
5.3.14. Pokazać, że dwuatomowa drobina, krórej energia potencjalna odd-

zialywania pomieι dzy atomami
α β
U (r) = − + m
rn r
może być w równowadze trwalej dla skończonej wartości r wtedy gdy
m > n.
Wskazówka: Drobina beι dzie w równowadze trwalej, gdy funkcja U (r)
osiaιgnie minimum, to znaczy, gdy spelnione beι daι zależności:
2
dU d U
=0 i >0.
dr r=r0 dr2 r=r0
Rozdzial 6
Mechanika kwantowa
6.1 Wstep ι
1. Czaιstce o masie m i peι dzie p można przypisać faleι de Broglie’a o dlugości

h
λ= . (6.1)
p
2. Stan ukladu w mechanice kwantowej jest opisany przez funkcjeι falowaι

Ψ(x, y, z, t) (na ogól zespolonaι), któraι można znaleźć jako rozwiaιzanie
równania Schrödingera. Dla czaιstki o masie m pozostajaιcej pod
dzialaniem sily o potencjale V (x, y, z, t) równanie Schrödingera ma postać
∂Ψ h̄2
ih̄ =− ∆Ψ + V (x, y, z, t)Ψ . (6.2)
∂t 2m
gdzie ∆ jest operatorem Laplace’a
∂2 ∂2 ∂2
∆= 2
+ 2+ 2 . (6.3)
∂x ∂y ∂z
Sama funkcja falowa nie ma znaczenia fizycznego, natomiast wielkość
Ψ(x, y, z, t)Ψ∗ (x, y, z, t)dτ = |Ψ(x, y, z, t)|2 dτ (6.4)
jest proporcjonalna do prawdopodobieństwa (przy doborze odpowiedniego

stalego czynnika wlaιczonego do funkcji, równa prawdopodobieństwu), że
czaιstka znajduje sieι w elemencie objeι tości dτ w otoczeniu punktu (x, y, z)
w danej chwili czasu t. Ponieważ prawdopodobieństwo znalezienia czaιstki
w calej przestrzeni powinno być równe jedności, wieι c funkcja falowa
powinna spelniać warunek unormowania
Z
|Ψ(x, y, z, t)|2 dτ = 1 , (6.5)
V
123
124 ROZDZIAL 6. MECHANIKA KWANTOWA
przy czym calkowanie rozciaιga sieι na calaι przestrzeń. W przypadku,

gdy calka z |Ψ|2 nie jest zbieżna, nie można unormować funkcji w sen-
sie (6.5). W takim przypadku |Ψ|2 dτ nie określa bezwzgleι dnego praw-
dopodobieństwa znalezienia czaιstki w otoczeniu punktu (x, y, z). Jednakże
stosunek wartości |Ψ|2 w dwóch różnych punktach przestrzeni określa
wzgleι dne prawdopodobieństwo dla odpowiednich wartości wspólrzeι dnych.
Funkcja falowa powinna być ciaιgla i jednoznaczna w calej przestrzeni.
Wymaga sieι ciaιglości funkcji falowej również w przypadku, gdy potencjal
ma powierzchnie nieciaιglości. Na takiej powierzchni funkcja falowa i pier-
wsze pochodne powinny być ciaιgle. W calym obszarze, gdzie V = ∞ i
na granicy tego obszaru funkcja musi być równa zeru, przy czym pierwsze
pochodne w tym przypadku nie beι daι ciaιgle. Jeśli V (x, y, z) jest wszeι dzie
funkcjaι skończonaι, to funkcja falowa też powinna być skończona w calej
przestrzeni.
W przypadku, gdy potencjal V nie zależy od czasu rozwiaιzaniem równania
Schrödingera jest funkcja

i
Ψ(x, y, z, t) = exp − Et · Ψ(x, y, z) , (6.6)
h̄
gdzie E jest energiaι calkowitaι czaιstki; przy czym funkcja falowa niezależna
od czasu Ψ(x, y, z) spelnia równanie Schrödingera bez czasu (dla stanów
stacjonarnych)
h̄2
− ∆Ψ + V (x, y, z)Ψ = EΨ . (6.7)
2m
Funkcje falowe (6.6) spelniajaι zależność
|Ψ(x, y, z, t)|2 dτ = |Ψ(x, y, z)|2 dτ , (6.8)
to znaczy, że prawdopodobieństwo znalezienia czaιstki w otoczeniu dτ

punktu (x, y, z) nie zależy od czasu. Stan opisany funkcjaι (6.6) spelniajaιcaι
zależność (6.8) nazywamy stanem stacjonarnym; w stanach stacjonarnych
energia ukladu ma określonaι wartość.
6.2 Zadania
6.2.1. Obliczyć preι dkość elektronu, którego dlugość fali de Broglie’a jest taka
jak dla:
a) atomu wodoru poruszajaιcego sieι ze średniaι preι dkościaι w ruchu
bezladnym w temperaturze pokojowej,
b) fotonu o dlugości fali λ = 1 · 10−10 m (1Å).
Rozwiaιzanie:
a) Zwiaιzek mieι dzy peι dem czaιstki i jej dlugościaι fali de Broglie’a ma
postać
h
p= . (1)
λ
6.2. ZADANIA 125
Ponieważ h = const, wieι c dlugość fali de Broglie’a elektronu i atomu

wodoru beι dzie taka sama wtedy, gdy
pe = pH . (2)
Do wyrażenia (2) należy podstawić peι d relatywistyczny elektronu

me v
pe = r (3)
v2
1− 2
c
oraz
p H = mH v H , (4)
gdzie r
2 2kT
vH =√ c (5)
π mH
jest preι dkościaι średniaι atomu wodoru.
Rozwiaιzujaιc równania (2) i (3) wzgleι dem preι dkości elektronu v otrzymu-
jemy
c
v=s . (6)
m2e c2
1+ 2
pH
Ponieważ me c pH , wieι c jedynkeι w mianowniku wyrażenia (6) można
zaniedbać, a zatem
pH
v= . (7)
me
Podstawiajaιc (4) i (5) do (7) otrzymamy
r
2 mH 2kT
v=√ . (8)
π me mH
Po podstawieniu wartości liczbowych: vH = 2, 5 · 103 m/s oraz mH /me ≈

1840 mamy
v ≈ 4, 6 · 106 m/s . (9)
b) Korzystajaιc z wyrażenia (6), gdzie w miejsce peι du atomu wodoru pod-

stawiamy peι d fotonu pf = h/λ, otrzymujemy
c
v=s . (10)
m2e c2
1+
(h/λ)2
Ponieważ me c/(h/λ) 10, wieι c w przybliżeniu

h
v= . (11)
λme
Po podstawieniu danych liczbowych dostajemy

v = 7, 3 · 106 m/s . (12)
Otrzymaliśmy wartości zbliżone dla obu przypadków, gdyż dlugość fali de
Broglie’a atomu wodoru o preι dkości średniej v H w temperaturze pokojowej
jest tego samego rzeι du jak dlugość fali fotonu w czeι ści (b) zadania i wynosi
okolo 1, 6 · 10−10 m.
6.2.2. Czaιstka o masie m porusza sieι w jednowymiarowej prostokaιtnej ”jamie po-
tencjalu”, to jest w polu dzialania sil, których energia potencjalna czaιstki
nie zależy od masy i opisana jest zależnościaι

0 gdy 0 < x < a
V (x) =
∞ gdy x < 0 i x > a .
Rozwiaιzanie: Oś X wspólrzeι dnych, wzdluż której porusza sieι czaιstka,

można podzielić na trzy obszary. W obszarze 0 < x < a na czaιstkeι nie
dziala żadna sila. W punktach skoku potencjalu x = 0 i x = a dziala na
czaιstkeι sila nieskończenie duża zwrócona do wneι trza obszaru (0, a). W
obszarach natomiast, gdzie x < 0 i x > a (V = ∞), prawdopodobieństwo
znalezienia czaιstki jest równe zeru, to znaczy, że funkcja falowa musi
znikać w tych obszarach.
Rys. 6-1 Zależność V (x) od x dla nieskończonej, jednowymiarowej studni

potencjalu, a - szerokość studni.
Funkcjeι falowaι dla obszaru 0 < x < a znajdziemy rozwiaιzujaιc jednowymi-

arowe równanie Schrödingera z potencjalem V (x) = 0:
h̄2 ∂ 2 Ψ(x)
− = EΨ(x) . (1)
2m ∂x2
Rozwiaιzaniem równania (1) jest funkcja
Ψ(x) = b1 exp(ikx) + b2 exp(−ikx) = c sin(kx + δ) , (2)
6.2. ZADANIA 127
gdzie
2mE
k2 = . (3)
h̄2
Stalaι δ znajdziemy wymagajaιc, żeby funkcja falowa byla ciaιgla w calym
obszarze. Ponieważ dla x < 0 i x > a funkcja falowa jest równa zeru, wieι c
żaιdamy, aby funkcja (2) w punktach skoku potencjalu x = 0 i x = a byla
też równa zeru
Ψ(0) = 0 = Ψ(a) , (4)
skaιd otrzymujemy równania
c sin δ = 0 (5)
c sin(ka + δ) = 0 . (6)
Stala c nie może być równa zeru, bo wówczas otrzymujemy rozwiaιzanie
Ψ(x) = 0 dla obszaru 0 < x < a (jest to jedyny obszar, w którym czaιstka
może przebywać, to znaczy, że prawdopodobieństwo znalezienia czaιstki w
tym obszarze jest różne od zera), tak wieι c z równania (5) otrzymujemy
przesunieι cie fazowe δ = 0. Kladaιc w równaniu (6) δ = 0 przy c 6= 0
otrzymujemy równanie
sin(ka) = 0 , (7)
którego rozwiaιzania saι postaci
ka = nπ , (8)
przy czym n = ±1, ±2, ±3, · · · ; wartość x = 0 odrzucamy, gdyż odpowiada

przypadkowi Ψ(x) = 0. Podstawiajaιc wyrażenie (3) do (8) otrzymu-
jemy dozwolone wartości energii, jakie może mieć czaιstka znajdujaιca sieι
w studni potencjalnej
π 2 h̄2 2
En = n , (9)
2ma2
gdzie liczba kwantowa n może przybierać wartości jak poprzednio. Otrzy-
mane możliwe wartości energii z żaιdania ciaιglości funkcji tworzaι zbiór
nieciaιgly (widmo energetyczne nieciaιgle). Wartości energii nie spelniajaιce
zależności (9) saι zabronione (prawdopodobieństwo znalezienia czaιstki
z energiaι różnaι od (9) jest równe zeru). Różnym wartościom energii
(różnym liczbom kwantowym n) beι daι odpowiadaly różne funkcje falowe
numerowane liczbaι n nπ
Ψn = cn sin x . (10)
a
Stale cn znajdziemy z żaιdania, aby w stanie opisanym przez funkcjeι falowaι
Ψn (x) prawdopodobieństwo znalezienia czaιstki w calym przedziale 0 <
x < a bylo równe jedności (w pozostalym obszarze jest równe zeru), to
znaczy, aby Z a
Ψn (x)Ψ∗n (x) = 1 , (11)
0
skaιd Z a nπ a
c2n sin2 x dx = c2n , (12)
0 a 2
a zatem
2
c2n = cn c∗n =
. (13)
a
Z uwagi na to, że funkcja falowa jest w ogólności funkcjaι zespolonaι, mamy
r
2
cn = exp(iα) , (14)
a
gdzie α jest dowolnaι stalaι rzeczywistaι. Czynnik fazowy spelnia warunek,
że jego iloczyn przez wyrażenie sprzeι żone w sposób zespolony jest równy
jedności. Ponieważ czynnik ten nie zmienia stanu fizycznego opisywanego
przez funkcjeι falowaι, można go opuścić. Funkcja falowa beι dzie wieι c
postaci r
2 nπ
Ψn (x) = sin x . (15)
a a
Rysunek 6-2 przedstawia funkcje falowe (15) dla kilku różnych wartości
liczby kwantowej n (odpowiadajaιcych różnym wartościom energii
czaιstki), natomiast na rysunku 6-3 pokazano geι stość prawdopodobieństwa
znalezienia czaιstki w otoczeniu poszczególnych punktów x:
2 nπ
Ψn (x)Ψ∗n (x) = |Ψn (x)|2 = sin2 x . (16)
a a
Rys. 6-2 Wykresy funkcji wlasnych (z dokladnościaι do czynników

normalizujaιcych) czaιstki znajdujaιcej sieι w studni potencjalnej
przedstawionej na rysunku 6-1 dla kilku wartości liczby kwantowej n.
6.2. ZADANIA 129
Rys. 6-3 Wykresy liniowej geι stości prawdopodobieństwa znalezienia

czaιstki wewnaιtrz nieskończonej, jednowymiarowej studni potencjalnej
dla n = 1, 2, 3, 4.
6.2.3. Podać dozwolone wartości energii czaιstki znajdujaιcej sieι w przestrzennym

pudle ”potencjalu”, wewnaιtrz którego energia potencjalna czaιstki jest
stala, oraz funkcje wlasne odpowiadajaιce tym wartościom energii.
Rozwiaιzanie: Równanie Schrödingera z potencjalem

V0 dla 0 < x < a, 0 < y < b, 0 < z < c
U (x, y, z) = (1)
∞ wpozostalymobszarze
dla obszaru wewnaιtrz pola (0 < x < a, 0 < y < b, 0 < z < c) ma postać
∆Ψ(x, y, z) + k 2 Ψ(x, y, z) = 0 , (2)
gdzie
2m
k2 = (E − V0 ) . (3)
h̄2
Równanie (2) rozwiaιzujemy metodaι separacji zmiennych. Zakladamy, że
Ψ(x, y, z) = X(x) · Y (y) · Z(z), (4)
(prawdopodobieństwo, że czaιstka znajduje sieι w punkcie określonym przez
jednaι ze wspólrzeι dnych jest niezależne od wartości przyjmowanych przez
pozostale wspólrzeι dne), wtedy
2
∂2 ∂2

∂
∆Ψ(x, y, z) = + + Ψ(x, y, z) =
∂x2 ∂y 2 ∂z 2
∂2 ∂2 ∂2
= Y (y)Z(z) 2
X(x) + X(x)Z(z) 2 Y (y) + X(x)Y (y) 2 Z(z) . (5)
∂x ∂y ∂z
Po podstawieniu (5) do równania (2) i po podzieleniu stronami otrzy-
manego równania przez (4) (wewnaιtrz pudla Ψ(x, y, z) 6= 0, bo praw-
dopodobieństwo znalezienia czaιstki w jakimkolwiek punkcie pudla jest
różne od zera) otrzymamy równanie
1 ∂2 1 ∂2 1 ∂2
X(x) + Y (y) + Z(z) + k 2 = 0 . (6)
X(x) ∂x2 Y (y) ∂y 2 Z(z) ∂z 2
Z (6) widać, że suma trzech pierwszych skladników lewej strony równania
(6), z których każdy jest funkcjaι tylko jednej zmiennej, ma być zawsze
równa stalej, to znaczy, że każdy z tych skladników też musi być staly.
Równanie (6) możemy wieι c zapisać w postaci ukladu równań
1 ∂2
X(x) + kx2 = 0 (7)
X(x) ∂x2
1 ∂2
Y (y) + ky2 = 0 (8)
Y (y) ∂y 2
1 ∂2
Z(z) + kz2 = 0 , (9)
Z(z) ∂z 2
przy czym
k 2 = kx2 + ky2 + kz2 . (10)
Równania (7), (8), (9) saι postaci
∂2
f (u) + ku2 f (u) = 0 , (11)
∂u2
a ich rozwiaιzaniami saι funkcje (wyrażenie (2) w zad. 6.2.2)
X(x) = A sin(kx x + δx ) (12)
Y (y) = B sin(ky y + δy ) (13)

Z(z) = C sin(kz z + δz ) . (14)
Stale δx , δy , δz oraz kx , ky , kz znajdziemy z warunków brzegowych - na
ściankach pudla funkcje falowe znikajaι. Otrzymujemy uklad równań
X(0) = A sin(δx ) = 0
Y (0) = B sin(δy ) = 0
Z(0) = C sin(δz ) = 0
X(a) = A sin(kx a + δx ) = 0 (15)
Y (b) = B sin(ky b + δy ) = 0
6.2. ZADANIA 131
Z(c) = C sin(kz c + δz ) = 0 ,
którego rozwiaιzaniami, przy zalożeniu, że stale A, B i C saι różne od zera
(Ψ(x, y, z) 6= 0 wewnaιtrz pudla), saι wyrażenia
δx = δy = δz = 0 (16)
i
nx π
kx = (17)
a
ny π
ky = (18)
b
nz π
kz = , (19)
c
gdzie nx , ny i nz saι liczbami calkowitymi.
Podstawiajaιc wyrażenia (17), (18) i (19) z uwzgleι dnieniem (10) do (3)
otrzymujemy dozwolone wartości energii czaιstki wewnaιtrz pudla
!
h̄2 2 π 2 h̄2 n2x n2y n2z
Enx ,ny ,nz = k + V0 = + 2 + 2 + V0 . (20)
2m 2m a2 b c
W przypadku, gdy żadna z liczb a, b i c nie jest wielokrotnościaι po-

zostalych, zależność mieι dzy energiaι czaιstki i ukladem liczb kwantowych
nx , ny , nz jest wzajemnie jednoznaczna (każdemu dowolnemu ukladowi
liczb nx , ny i nz odpowiada tylko jedna wartość energii), pozostale przy-
padki odpowiadajaι tak zwanym stanom zdegenerowanym (to znaczy, teι
samaι wartość energii można zrealizować poprzez różne uklady liczb kwan-
towych).
Funkcja falowa odpowiadajaιca wartości energii Enx ,ny ,nz jest postaci
n π n π n π
x y z
Ψnx ,ny ,nz (x, y, z) = D sin x sin y sin z . (21)
a b c
Stalaι D = A · B · C znajdujemy z warunku normowania funkcji falowej
Z a Z b Z c
dx dy dzΨ(x, y, z)Ψ∗ (x, y, z) = 1 , (22)
0 0 0
skaιd otrzymujemy r
8
D= exp(iα) , (23)
abc
gdzie α jest dowolnaι stalaι rzeczywistaι.
6.2.4. Znaleźć dozwolone wartości energii i funkcje falowe czaιstki o masie m

pozostajaιcej pod dzialaniem sily F = −mω 2 x (w mechanice klasycznej
czaιstka o masie m wykonujaιca male drgania wzdluż prostej z czeι stościaι
wlasnaι ν = ω/2π nosi nazweι oscylatora liniowego).
Rozwiaιzanie: Dzialajaιcaι na czaιstkeι sileι
F = −mω 2 x (1)
można scharakteryzować poprzez energieι potencjalnaι

mω 2 x2
V (x) = (2)
2
i równanie Schrödingera beι dzie postaci
h̄2 d2 mω 2 x2
− Ψ(x) + Ψ(x) = EΨ(x) . (3)
2m dx2 2
Beι dziemy szukali rozwiaιzań tego równania, które beι daι ograniczone, ciaιgle
i jednoznaczne w calym obszarze zmienności x.
Przez podstawienie do równania (3) bezwymiarowych wielkości
x
ξ= (4)
x0
i
2E
λ= , (5)
h̄ω
gdzie r
h̄
x0 = , (6)
mω
otrzymujemy równanie
Ψ00 (ξ) + (λ − ξ 2 )Ψ(ξ) = 0 , (7)
przy czym różniczkowanie wzgleι dem zmiennej ξ oznaczono primami.

Rozwiaιzania równania (7) szukamy w postaci

1 2
Ψ(ξ) = exp − ξ u(ξ) ; (8)
2
funkcja u(ξ) nie może rosnaιć dla |ξ| −→ ∞ szybciej niż funkcja

1 2
exp ξ . (9)
2
Funkcjeι
1 2
Ψ+ (ξ) = exp ξ u(ξ) , (10)
2
która też jest rozwiaιzaniem równania (7), odrzucamy, gdyż bylaby ona
nieograniczona w nieskończoności. Podstawienie funkcji (8) do równania
(7) daje równanie różniczkowe na funkcjeι u(ξ)
u00 (ξ) − 2ξu0 (ξ) + (λ − 1)u(ξ) = 0 . (11)

6.2. ZADANIA 133
Równanie (11) ma rozwiaιzania spelniajaιce wymagane warunki tylko

wtedy, gdy
λ − 1 = 2m ; m = 0, 1, 2, · · · (12)
Jak zobaczymy (17), wystarczylo żaιdanie, żeby rozwiaιzanie bylo ciaιgle,
ograniczone i jednoznaczne na to aby otrzymać nieciaιgle wartości energii.
Rozwiaιzaniami saι wielomiany Hermite’a, przy czym wyrażenie dla n-tego
wielomianu jest dane przez wzór
∂n
Hn (ξ) = (−1)n exp(ξ 2 ) exp(−ξ 2 ) . (13)
∂ξ n
Pierwsze trzy wielomiany saι postaci
H0 (ξ) = 1 (14)
H1 (ξ) = 2ξ (15)
H2 (ξ) = 4ξ 2 − 2 . (16)

1
En = h̄ω n + n = 0, 1, 2, · · · (17)
2
Wyrażenie (17) pokazuje, że energia En oscylatora kwantowego może

przyjmować tylko wartości nieciaιgle. Najmniejsza wartość energii E0 (n =
0) jest równa (1/2)h̄ω (dla oscylatora klasycznego najniższa wartość en-
ergii wynosi zero i wtedy czaιstka spoczywa w punkcie x = 0). Kolejne
dozwolone wartości eneregii różniaι sieι o stalaι wartość
∆E = En+1 − En = h̄ω . (18)
Funkcje falowe opisujaιce poszczególne stany czaιstki majaι postać

2
ξ
Ψn (ξ) = an exp − Hn (ξ) . (19)
2
Stalaι an można znaleźć z warunku normalizacyjnego

Z ∞
Ψ∗n (ξ)Ψn (ξ)dξ = 1 , (20)
−∞
skaιd otrzymujemy
r
mω
4
h̄ (−1)n
an = (−1)n p√ = p√ √ . (21)
π2n n! π2n n! x0
Rys. 6-4 a,b,c. Wykresy funkcji wlasnych liniowego oscylatora

harmonicznego dla kilku wartości liczb kwantowych n = 0, 1, 2.
Zaznaczono amplitudeι A oscylatora klasycznego majaιcego energieι
odpowiadajaιcaι tym liczbom kwantowym.
6.2. ZADANIA 135
Rys. 6-5 Rozklad prawdopodobieństwa dla liniowego oscylatora

harmonicznego o energiach ”zerowych” w przypadku klasycznym
(E = 0) i kwantowym (E = h̄2 ω).
Na rysunku 6-4 przedstawiono funkcje falowe dla n = 0, 1, 2, rysunek zaś

6-5 pokazuje geι stość prawdopodobieństwa (dla przypadku jednowymi-
arowego - prawdopodobieństwo na jednostkeι dlugości) znalezienia czaιstki
w otoczeniu danego punktu dla energii zerowych w przypadku klasycznym
(E0 = 0) i kwantowym (E0 = h̄ω/2). Na rysunku 6-6 uwidoczniony
jest wykres funkcji V (x), na którym zaznaczono też poziomy energety-
czne En . Zgodnie z mechanikaι klasycznaι czaιstka majaιca na przyklad
energieι E1 moglaby znajdować sieι tylko w obszarze ograniczonym
punktami przecieι cia poziomu energii E1 z krzywaι energii potencjalnej,
ponieważ saι to punkty, w których energia potencjalna jest równa energii
calkowitej, to znaczy energia kinetyczna w tych punktach jest równa zeru
(E = Ekin + V ). Obszar poza tymi punktami odpowiadalby przypadkowi,
gdzie Ekinp< 0, to znaczy, że saι to obszary (klasycznie) zabronione.
Punkty ± 3h̄/(mω) saι tak zwanymi punktami zwrotnymi - preι dkość
w nich jest równa zeru i prawdopodobieństwo (klasycznie) znalezienia
czaιstki o energii E1 = 32 h̄ω w tych punktach jest najwieι ksze.
Rys. 6-6 Wykres funkcji V = V (x) dla liniowego oscylatora

harmonicznego oraz poziomy energetyczne E0 , E1 , E2 oscylatora dla
liczb kwantowych n = 0, 1, 2. A - amplituda oscylatora o energii E1 .
Klasycznie prawdopodobieństwo znalezienia czaιstki w otoczeniu dx

punktu x jest wprost proporcjonalne do czasu trwania ruchu czaιstki na
odcinku dx
dt ω dx
p(x)dx = = , (22)
T 2π v
gdzie T jest okresem drgań, v - preι dkościaι czaιstki. Ponieważ w ruchu
drgajaιcym
x = A sin(ωt) , (23)
gdzie amplituda drgań

r
2E
A= , (24)
mω 2
wieι c
r
dx x2
v= = Aω cos(ωt) = Aω 1− (25)
dt A2
1 dx
p(x)dx =
2πA
r x 2 ; |x| ≤ A . (26)
1−
A
W mechanice kwantowej prawdopodobieństwo znalezienia czaιstki w ob-
szarze (x, x + dx), na przyklad dla n = 1, jest równe
p(x)dx = Ψ∗1 (x)Ψ1 (x)dx . (27)

6.2. ZADANIA 137
Korzystajaιc z (14), (19) i (21) otrzymujemy

2 ! 2
2 x x dx
p(x)dx = √ exp − . (28)
π x0 x0 x0
Rys. 6-7 Rozklad prawdopodobieństwa dla oscylatora harmonicznego o

energii E1 w przypadku klasycznym i kwantowym.
Wykresy funkcji (26) i (28) pokazano na rysunku 6-7, z którego widać,

że prawdopodobieństwo
p znalezienia czaιstki w otoczeniu punktów zwrot-
nych ± 3h̄/mω w przypadku kwantowym p dla n = 1 jest bliskie wartości
maksymalnej osiaιganej dla x = ± h̄/mω, ale prawdopodobieństwo
znalezienia czaιstki poza tymi punktami jest w odróżnieniu od przypadku
klasycznego różne od zera. Należy zwrócić uwageι , że otrzymany wynik
nie przeczy wyrażeniu E = Ekin + V , gdyż wielkości fizyczne wysteι pujaιce
w nim, to znaczy energia potencjalna beι daιca funkcjaι polożenia i energia
kinetyczna beι daιca funkcjaι peι du, nie mogaι być równocześnie dokladnie
zmierzone (zadanie 6.2.5) i jeżeli określimy dokladnie polożenie czaιstki, to
znaczy energieι potencjalnaι, to blaιd w określeniu peι du (energii kinetycznej)
beι dzie bardzo duży i energia kinetyczna czaιstki beι dzie nieokreślona.
6.2.5. Oszacować energieι stanu podstawowego oscylatora korzystajaιc z zasady
nieoznaczoności.
Rozwiaιzanie: Wartość średnia energii oscylatora w stanie stacjonarnym

(stan o określonej energii)
Z
1 2 1
En = Ψ∗n (x) p̂ + mω02 x̂2 Ψn (x)dx , (1)
2m 2
gdzie p̂ jest operatorem peι du, x̂ zaś operatorem polożenia. Rozwiaιzujaιc

wyrażenie (1) otrzymujemy
Z Z
1 2 1
En = Ψ∗n (x) p̂ Ψn (x)dx + Ψ∗n (x) mω02 x̂2 Ψn (x)dx =
2m 2
1 2 1
= p + mω02 x2 , (2)
2m 2
gdzie p2 i x2 saι odpowiednio wartościami średnimi operatora kwadratu
peι du i operatora kwadratu wspólrzeι dnej polożenia czaιstki.
Relacjeι nieoznaczoności
h̄2
∆x2 ∆p2 ≥ , (3)
4
gdzie
∆x2 = (x − x)2 (4)
∆p2 = (p − p)2 (5)

można zapisać dla oscylatora w postaci
h̄2
x2 p2 ≥ . (6)
4
Wynika to staιd, że wartości średnie x i p wysteι pujaιce w wyrażeniach (4)
i (5) saι równe zeru, przy czym
Z ∞ Z ∞
x= Ψ∗n (x)x̂Ψn (x)dx = Ψ2n (x)xdx = 0 , (7)
−∞ −∞
ponieważ funkcja podcalkowa jest funkcjaι nieparzystaι, a calkowanie

wzgleι dem x wykonujemy w przedziale (−∞, +∞). Natomiast
Z ∞ Z ∞
∗ ∂
p= Ψn (x)p̂(x)Ψn (x)dx = Ψ∗n (x)(−ih̄ )Ψn (x)dx =
−∞ −∞ ∂x
Z ∞
∂
= −ih̄ Ψ∗n (x) Ψn (x)dx .
−∞ ∂x
Wykonanie calkowania przez czeι ści daje
∞
ih̄
p = − Ψ2n (x) =0. (8)
2 −∞
p2 mω02 h̄2
E≥ + . (9)
2m 8p2
6.2. ZADANIA 139
Wyrażenie po prawej stronie nierówności (9) przyjmuje wartość

najmniejszaι dla wartości
mω0 h̄
p2 = (10)
2
spelniajaιcej równanie
∂E
=0. (11)
∂(p2 )
Korzystajaιc z (10) mamy
h̄
Emin = ω0 , (12)
2
to znaczy wyrażenie na ”energieι zerowaι” (n = 0) oscylatora jednowymi-
arowego (zad.6.2.4).
6.2.6. Oszacować energieι stanu podstawowego atomu dwuelektronowego.

Ladunek elektryczny jaιdra atomu wynosi Ze. Rozpatrzyć przypadek
nierelatywistyczny.
Rozwiaιzanie: Niech niepewności pomiaru polożenia elektronów

beι daι równe odpowiednio r1 i r2 . Zgodnie z zasadaι nieoznaczoności peι dy
elektronów beι daιce rzeι du niepewności pomiaru peι du saι odpowiednio
równe
h̄
p1 ∼ , (1)
r1
h̄
p2 ∼ . (2)
r2
Energia calkowita elektronów w atomie jest co do rzeι du wielkości równa
h̄2 e2 Ze2

1 1 1 1
E(r1 , r2 ) ∼ 2 + 2 + − + , (3)
2m r1 r2 4πε0 (r1 + r2 ) 4πε0 r1 r2
gdzie pierwszy skladnik prawej strony wyrażenia (3) opisuje energieι

kinetycznaι elektronów po uwzgleι dnieniu wyrażeń (1) i (2), wyraz
drugi reprezentuje energieι wzajemnego oddzialywania elektronów, trzeci
skladnik jest równy energii oddzialywania elektronów z jaιdrem atomu o
ladunku Ze.
Energieι stanu podstawowego znajdziemy jako minimum energii calkowitej
elektronów. W celu znalezienia minimum funkcji E(r1 , r2 ) rozwiaιzujemy
równania
∂E(r1 , r2 )
=0, (4)
∂r1
∂E(r1 , r2 )
=0, (5)
∂r2
którego rozwiaιzaniami saι wartości
4πε0 h̄2 1 1
r 1 = r2 = r = 1 = r1H 1 , (6)
me2 Z − 4 Z− 4
gdzie r1H jest promieniem pierwszej orbity atomu Bohra.

Nasteι pnie sprawdzamy, czy dla znalezionych wartości r1 i r2 saι spelnione
nierówności
∂ 2 E(r1 , r2 )
>0 (7)
∂r12
2
∂ E(r1 , r2 ) ∂ 2 E(r1 , r2 )

2
2 ∂r1 ∂r1 ∂r2

∂ E(r1 , r2 ) ∂ 2 E(r1 , r2 ) > 0 . (8)

∂r2 ∂r1 ∂r22
Spelnienie tych nierówności gwarantuje istnienie minimum funkcji
E(r1 , r2 ) w punktach danych wyrażeniem (6). Podstawiajaιc do wyrażenia
(3) znalezione wartości dla r1 i r2 otrzymujemy energieι stanu podsta-
wowego atomu z dwoma elektronami rzeι du
2
me4

1
E∼− 2 2 Z− =
4ε0 h̄ 4
2 2
1 1
= −2E1H Z− = −27, 2 Z − eV , (9)
4 4
gdzie E1H jest energiaι stanu podstawowego atomu wodoru.
6.2.7. Przedyskutować zagadnienie jednowymiarowego ruchu czaιstki w polu sil
o potencjale
0 |x| > d
V (x) =
−V0 |x| < d .
Wyznaczyć funkcje wlasne oraz wyrażenia na dozwolone wartości energii
czaιstki.
Rys. 6-8 Skończona jednowymiarowa, symetryczna studnia potencjalu.

6.2. ZADANIA 141
Rozwiaιzanie: Szukana funkcja falowa Ψ(x) zależna od wspólrzeι dnej

przestrzennej x beι dzie rozwiaιzaniem równania Schrödingera dla zagad-
nienia jednowymiarowego
h̄2 ∂ 2
− Ψ(x) + V (x)Ψ(x) = EΨ(x) , (1)
2m ∂x2
gdzie E jest energiaι calkowitaι czaιstki. Równanie (1) dla obszaru |x| > d
ma postać
∂2
Ψ(x) + k12 Ψ(x) = 0 , (2)
∂x2
przy czym
2mE
k12 = . (3)
h̄2
Rozwiaιzaniem równania (2) saι funkcje
Ψ1 = a1 exp(ik1 x) + b1 exp(−ik2 x) dla x < −d (4)
Ψ3 = a3 exp(ik2 x) + b3 exp(−ik1 x) dla x > d . (5)

Dla obszaru, gdzie |x| < d, rozwiaιzaniem równania Schrödingera
∂2
Ψ(x) + κ2 Ψ(x) = 0 (6)
∂x2
jest funkcja
Ψ2 = a2 exp(iκx) + b2 exp(−iκx) , (7)
gdzie
2m
κ2 = (V0 + E) . (8)
h̄2
Rozpatrzmy przypadek, gdy E < 0 (tylko w tym przypadku może
wystaιpić nieciaιgle widmo energii). W miejsce k12 zdefiniowanego przez
(3) wprowadźmy wyrażenie
2mE
k2 = − , (9)
h̄2
które jest liczbaι rzeczywistaι dodatniaι. Wyrażenia (4) i (5) można zapisać
w postaci
Ψ1 = a1 exp(kx) + b1 exp(−kx) dla x < −d (10)
Ψ3 = a3 exp(kx) + b3 exp(−kx) dla x > d . (11)
Z żaιdania, aby funkcja falowa nie rosla nieograniczenie w nieskończoności,
wynika że dla |x| −→ ∞ powinno być
b1 = 0 i a3 = 0 , (12)
skaιd
Ψ1 = a1 exp(kx) dla x < −d (13)
Ψ3 = b3 exp(−kx) dla x > d . (14)

Z warunku ciaιglości funkcji w punktach skoku potencjalu x = −d i x = d
Ψ1 (−d) = Ψ2 (−d) (15)
Ψ2 (d) = Ψ3 (d) (16)

i ciaιglości pierwszej pochodnej funkcji falowej
∂ ∂
Ψ1 (−d) = Ψ2 (−d) (17)
∂x ∂x
∂ ∂
Ψ2 (d) = Ψ3 (d) (18)
∂x ∂x
otrzymamy równania
a1 exp(−kd) = a2 exp(−iκd) + b2 exp(iκd)
a2 exp(iκd) + b2 exp(−iκd) = b3 exp(−kd)

a1 k exp(−kd) = iκa2 exp(−iκd) − iκb2 exp(iκd) (19)
a2 iκd exp(iκd) − iκb2 exp(−iκd) = −kb3 exp(−kd) .
Rozwiaιzujaιc uklad równań jednorodnych (19) wzgleι dem niewiadomych
a1 , a3 , b2 i b3 , znajdujemy wspólczynniki funkcji falowych.
Na to, aby uklad równań jednorodnych mial rozwiaιzanie niezerowe,
potrzeba i wystarcza, żeby wyznacznik utworzony ze wspólczynników przy
niewiadomych byl równy zeru, skaιd otrzymujemy równanie
k 2 − κ2 + 2kκ cot(2κd) = 0 , (20)
którego rozwiaιzaniami saι zależności
k = κtg(κd) (21)
k = −κ cot(κd) . (22)
Rozwiaιzujaιc uklad równań (19) otrzymujemy
b3
a1 = [k sin(2κd) + κ cos(2κd)]
κ
k − iκ
a2 = b3 exp(−iκd) exp(−kd) (23)
−2iκ
k + iκ
b 2 = b3 exp(iκd) exp(−kd) .
2iκ
Korzystajaιc z wyrażenia (21) otrzymamy
a1 = b3
6.2. ZADANIA 143
exp(−kd)
a2 = b3 (24)
2 cos(κd)
b2 = a2 ,
skaιd otrzymamy parzyste funkcje wlasne zagadnienia (Ψ(x) = Ψ(−x))
Ψ1 = b3 exp(kx) x < −d
cos(κx)
Ψ2 = b3 exp(−kd) −d<x<d (25)
cos(κd)
Ψ3 = b3 exp(−kx) x > d .
Korzystajaιc z wyrażenia (22) mamy zestaw wspólczynników
a1 = −b3
exp(−kd)
a2 = b3 (26)
2i sin(κd)
b2 = −a2 ,
a zatem
Ψ1 = −b3 exp(kx) x < −d
sin(κx)
Ψ2 = b3 exp(−kd) −d<x<d (27)
sin(κd)
Ψ3 = −b3 exp(−kx) x > d .
Otrzymane funkcje saι nieparzyste, to znaczy, że Ψ(−x) = −Ψ(x).
Jeśli energia potencjalna czaιstki jest funkcjaι symetrycznaι polożenia
wzgleι dem punktu x = 0, to równanie Schrödingera jest niezmiennicze
wzgleι dem zmiany znaku wspólrzeι dnej x i funkcje falowe opisujaιce stan
stacjonarny czaιstki saι albo parzyste albo nieparzyste.
Stalaι b3 znajdziemy z warunku normowania
Z ∞
Ψ∗ (x)Ψ(x)dx = 1 , (28)
−∞
co oznacza, że prawdopodobieństwo znalezienia czaιstki w calej przestrzeni

jednowymiarowej jest równe jedności. Podstawiajaιc funkcjeι (25) dosta-
jemy
Z ∞ Z −d
Ψ∗ (x)Ψ(x)dx = b∗3 b3 exp(2kx)dx+
−∞ −∞
Z d 2 Z ∞
cos (κx)
+b∗3 b3 exp(−2kd) dx + b ∗
b
3 3 exp(−2kx)dx =
−d cos2 (κd) d
k2

1 k
= b∗3 b3 d + d 2 + + 2 exp(−2kd) . (29)
κ k κ
Rys. 6-9 Wykresy funkcji wlasnych (z dokladnościaι do czynników

normalizacyjnych) czaιstki znajdujaιcej sieι w jednowymiarowej,
skończonej i symetrycznej studni potencjalnej dla liczb kwantowych
n = 1, 2; 2d - szerokość studni.
Rys. 6-10 Rozklad prawdopodobieństwa dla czaιstki w jednowymiarowej,

skończonej, symetrycznej studni potencjalnej w przypadku klasycznym
oraz w przypadku kwantowym dla n = 1, 2.
6.2. ZADANIA 145
Dla funkcji (27) otrzymujemy takie samo wyrażenie. Przedstawmy stalaι

b3 w postaci
b3 = B3 exp(iϕ) ,
gdzie B3 i ϕ saι liczbami rzeczywistymi; wtedy
b∗3 b3 = B3 exp(iϕ)B3 exp(−iϕ) =
exp(2kd)
= B32 ,
k2 1 k
d+d 2 + + 2
κ k κ
skaιd
exp(kd)
B3 = 1/2 . (30)
2
k 1 k
d+d 2 + + 2
κ k κ
Dowolność w określaniu liczby ϕ nie ma tutaj znaczenia, gdyż sens fizy-
czny ma tylko wyrażenie |Ψ(x)|2 , w którym czynnik zawierajaιcy ϕ nie
wysteι puje.
Wyrażenia (21) i (22) po uwzgleι dnieniu wzorów (8) i (9) saι postaci
r
2m
V0 − κ2 = κ tan(κd) (31)
h̄2
i r
2m
V0 − κ2 = −κ cot(κd) . (32)
h̄2
Mnożaιc równania (31) i (32) stronami przez d, otrzymamy
p
(α/β)2 − 1 = tan β (33)
p −1
− (α/β)2 − 1 = tan β , (34)
gdzie
r
2m
α= V0 d2 (35)
h̄2
jest wielkościaι stalaι przy zadanej ”gleι bokości” studni potencjalu V0 i jej
”szerokości” d, zaś
β = κd . (36)
Równania przesteι pne (33) i (34) rozwiaιzujemy wzgleι dem β sposobem

graficznym.
Rys. 6-11 Wykres graficznego rozwiaιzania równań przesteι pnych

p p −1
tgβ = (α/β)2 − 1 i tgβ = − (α/β)2 − 1
p
Punkty przecieι cia funkcji y = (α/β)2 − 1 i y = tan β dajaι nieciaιgly zbiór
wartości β, którym odpowiadajaι funkcje parzyste, zaś punkty wspólne
p −1
funkcji y = − (α/β)2 − 1 i y = tan β dajaι wartości β, którym
odpowiadajaι funkcje wlasne nieparzyste. Korzystajaιc z (8) mamy
2m 2m
κ2 = V0 + 2 E (37)
h̄2 h̄
lub uwzgleι dniajaιc wyrażenie (36)
β2 2m 2m
2
= 2 V0 + 2 E (38)
d h̄ h̄
skaιd " #
2 2
h̄2 β β
E= − V 0 = V0 −1 . (39)
2m d α
6.2. ZADANIA 147
Podstawiajaιc do wyrażenia (39) wartości βn odpowiadajaιce rozwiaιzaniom

równań (33) i (34) otrzymujemy nieciaιgly uklad poziomów energetycznych,
którym odpowiadajaι odpowiednio funkcje falowe parzyste p i nieparzyste.
Z wykresu widać, że punkty przecieι cia sieι funkcji y = (α/β)2 − 1 z osiaι
x = β odpowiadajaι wartościom β0 = α, skaιd znajdujemy, że na to aby
bylo N poziomów energetycznych, którym odpowiadajaι funkcje falowe
parzyste, musi być spelniona zależność
r
2m
(N − 1)π < V0 d 2 < N π . (40)
h̄2
Dla funkcji nieparzystych punkty β0 = α odpowiadajaι asymptotom funkcji
p −1
y = − (α/β)2 − 1 . Na to, aby ilość poziomów energii, którym
odpowiadajaι funkcje falowe nieparzyste, byla równa N , musi zachodzić
zależność r
π 2m π
(2N + 1) < V0 d2 < (2N + 3) . (41)
2 h̄2 2
Z relacji (40) i (41) można obliczyć liczbeι poziomów energetycznych dla
zadanych wartości m, V0 i d.
Z wykresu na rys. 6-11 widać, że dla V0 i d różniaιcych sieι od zera istnieje
zawsze co najmniej jeden dozwolony poziom energii. Wartości energii dla
stanów parzystych i nieparzystych wysteι pujaι na przemian.
Dla przypadku gdy E > 0, k1 (wzór 3) jest wielkościaι rzeczywistaι i
skończone rozwiaιzania na zewnaιtrz studni beι daι zawieraly nie jednaι, jak w
przypadku E < 0 (wyrażenie 12 i 14), lecz dwie stale dowolne. Wobec tego
otrzymamy z warunku ciaιglości funkcji i jej pierwszej pochodnej na granicy
studni dwa równania jednorodne, które beι daι zawierać trzy niewiadome.
Równania takie beι daι mialy rozwiaιzania dla dowolnych wartości energii,
nie beι dzie zatem nieciaιglego widma energii.
6.2.8. Znaleźć wspólczynnik odbicia elektronów o energii E > 0 od progu
potencjalu podanego na rys. 6-12. Elektrony biegnaι z lewej strony na
prawaι.
Rys. 6-12 Wykres jednowymiarowej bariery potencjalu V (x).

Rozwiaιzanie: Równanie Schrödingera
h̄2
− ∆Ψ(x) + U (x)Ψ(x) = EΨ(x) (1)
2m
dla potencjalu (rys.6-12)

−V0 x<0
U (x) = (2)
0 x>0
ma postać
∂2
Ψ + κ2 Ψ = 0 x < 0 , (3)
∂x2
∂2
Ψ + k2 Ψ = 0 x > 0 , (4)
∂x2
gdzie
2m
k2 = E (5)
h̄2
i
2m
κ2 = (E + V0 ) . (6)
h̄2
Zalóżmy, że E > 0, wtedy k określone przez wyrażenie (5) jest rzeczywiste.
Rozwiaιzaniem równań (3) i (4) saι funkcje
Ψ1 = a1 exp(iκx) + b1 exp(−iκx) (7)
Ψ2 = a2 exp(ikx) + b2 exp(−ikx) . (8)

Ponieważ z lewej strony bariery mamy czaιstkeι padajaιcaι lub odbitaι, a z
prawej strony tylko czaιstkeι przechodzaιcaι, należy polożyć b2 = 0, a zatem
Ψ1 = a1 exp(iκx) + b1 exp(−iκx) (9)
Ψ2 = a2 exp(ikx) . (10)
Z warunków ciaιglości funkcji falowej i jej pierwszej pochodnej w punkcie
skoku potencjalu x = 0
Ψ1 (0) = Ψ2 (0) (11)
∂ ∂
Ψ1 (0) = Ψ2 (0) (12)
∂x ∂x
otrzymujemy
a1 + b1 = a2 (13)
κ(a1 − b1 ) = ka2 , (14)
skaιd
κ−k
b1 = a1 (15)
κ+k
6.2. ZADANIA 149
2κ
a2 = a1 . (16)
κ+k
Podstawiajaιc (15) i (16) do (9) i (10) mamy
κ−k
Ψ1 = a2 exp(iκx) + a1 exp(−iκx) (17)
κ+k
2κ
Ψ2 = a1 exp(ikx) . (18)
κ+k
Wspólczynnik odbicia
2
b1 b∗1

κ−k
R= = = (19)
a1 a∗1 κ+k
2 √ !2
√
q q
2m 2m
h̄2
(E + V0 ) − h̄2
E E + V0 − E
= q q  = √ √ . (20)
2m
(E + V0 ) + 2m
E E + V0 + E
h̄2 h̄2
Dla E V0
√ √
( E + V0 − E)4 p
R= 2 ≈ 1 − 4 E/V0 . (21)
V0
Gdy energia elektronu E = 0, wspólczynnik odbicia R0 = 1 i ze wzrostem
energii wspólczynnik odbicia szybko maleje. Dla energii E V0
V02 V2 1 V2
R= √ √ = 02 p ≈ 02 . (22)
( E + V0 + E)4 E ( 1 + V0 /E + 1)4 16E
Opisany model jest użyteczny przy rozpatrywaniu emisji elektronów z met-

alu. Dla elektronów wewnaιtrz metalu zakladamy potencjal V (x) = −V0 ,
na zewnaιtrz metalu V (x) = 0. Z powyższego przykladu widać, że
wspólczynnik odbicia elektronu o energii E > 0 od powierzchni met-
alu jest, w odróżnieniu od modelu klasycznego, mniejszy od jedności.
Wspólczynnik wyjścia elektronów z metalu
p
4(κk)2 4 E(E + V0 )
D =1−R= = √ √ . (23)
(κ + k)2 ( E + V0 + E)2
6.2.9. Obliczyć w przybliżeniu quasiklasycznym wspólczynnik przejścia

elektronów przez powierzchnieι metalu pod wplywem silnego pola elek-
trycznego o nateι żeniu E.
Rozwiaιzanie: Wspólczynnik przejścia przez bariereι potencjalu dowol-

nego ksztaltu można znaleźć korzystajaιc z wyrażenia
2 x2 p
Z
D = D0 exp − 2m(U (x) − E)dx , (1)
h̄ x1
gdzie czynnik D0 dla ”gladkich” potencjalów zmienia sieι nieznacznie i jest

bliski jedności, U (x) jest zależnościaι energii potencjalnej czaιstki od jej
polożenia, przy czym punkty x1 i x2 odpowiadajaι polożeniom, w których
czaιstka ”wchodzi” do bariery i ”wychodzi” z niej.
Zależność energii potencjalnej elektronu od polożenia

−V0 x < 0
U (x) = (2)
−eEx x > 0
przedstawiono na rysunku 6-13.
Rys. 6-13 Jednowymiarowa bariera potencjalu V (x) z uwzgleι dnieniem

pola elektrycznego E.
Dla E > −V0 wspólrzeι dna wejścia do bariery x1 = 0, wspólrzeι dnaι zaś
wyjścia z bariery znajdziemy z warunku, że klasycznie dla tego polożenia
elektronu jego energia kinetyczna jest równa zeru.
|E| − eEx2 = 0 (3)
skaιd
|E|
x2 = . (4)
eE
!
2 |E|/eE p
Z
D ' exp − 2m(|E| − eEx)dx = (5)
h̄ 0
√ !
4 2m p 3
= exp − |E| . (6)
3 h̄eE
Nateι żenie praιdu tak zwanej zimnej emisji elektronów z metalu jest pro-
porcjonalne do wspólczynnika przejścia przez bariereι D, wieι c zależność
nateι żenia praιdu emisji od nateι żenia zewneι trznego pola elektrycznego E
”wyciaιgajaιcego” elektrony ma postać

A
i = i0 exp − , (7)
E
gdzie A jest wielkościaι stalaι dla danego metalu.
6.3 Ćwiczenia
6.3.1. Porównać dlugość fali de Broglie’a elektronu, protonu, czaιstki Browna
o masie 3, 7 · 10−17 kg oraz pocisku o masie 9 g. Przyjaιć, że wszystkie
wymienione obiekty poruszajaι sieι z taι samaι preι dkościaι v = 500 m/s.
Odpowiedź:
h
λ=
mv
λe = 1, 46 · 10−6 m , λp = 7, 92 · 10−10 m ,
λB = 3, 58 · 10−20 m , λpoc. = 1, 47 · 10−34 m .
6.3.2. Polożenie środka masy kulki może być wyznaczone z dokladnościaι
∆x = 2 · 10−6 m. Czy dla wyznaczenia preι dkości kulki ma w tym
przypadku praktyczne znaczenie relacja nieoznaczoności? Masa kulki
m = 10−6 kg.
Odpowiedź: nie ma;

h̄
∆v ≈ = 2, 5 · 10−23 |rmm/s .
2m∆x
6.3.3. Oszacować na podstawie relacji nieoznaczoności wymiary liniowe atomów i
jaιder atomowych, przyjmujaιc wartości energii zwiaιzane z nieokreślonościaι
peι du elektronów w atomach i nukleonów w jaιdrach odpowiednio równe
10 eV i 1 MeV.
Odpowiedź:
h̄
∆r ≈ √
2mE
ra ≈ 6 · 10−11 m, rj ≈ 4, 5 · 10−15 m.
6.3.4. Atom wypromieniowuje foton o dlugości fali λ = 5, 3 · 10−7 m. Wiadomo,
że czas życia atomów τ na poziomie wzbudzonym jest rzeι du 10−8 s.
Określić niedokladność w wyznaczeniu dlugości fali.
Odpowiedź:
λ2
∆λ ≈ ≈ 7, 45 · 10−15 m .
4πcτ
6.3.5. Znaleźć ogólnaι zależność dlugości fali de Broglie’a czaιstki relatywistycznej
o masie spoczynkowej m0 od potencjalu przyspieszajaιcego. Ladunek
elektryczny czaιstki wynosi e.
Odpowiedź:
r !−1
h eU
λ= √ 1+ .
2m0 eU 2m0 c2
6.3.6. Poruszajaιcy sieι z szybkościaι 5 · 106 m/s elektron wpada do podlużnego

przyspieszajaιcego pola elektrycznego o nateι żeniu E = 1 V/m. Jakaι
odleglość musi przebyć elektron w tym polu, aby jego dlugość fali de
Broglie’a osiaιgneι la wartość λ = 1 · 10−10 m?
Odpowiedź:
h2 − (mvλ)2
x= ≈ 81 cm .
2mλ2 eE
6.3.7. Udowodnić, że na orbitach stacjonarnych atomu Bohra można ulożyć
calkowitaι liczbeι fal de Broglie’a elektronu. Jak zależy dlugość fali od
glównej liczby kwantowej?
Odpowiedź:
2πrn 2ε0 h2 n
λn = = ;
n me Ze2
dla n = 1 λ1 ≈ 3, 32 · 10−10 m.
6.3.8. Wyznaczyć poziomy energetyczne i unormowane funkcje falowe czaιstki o
masie m znajdujaιcej sieι w jednowymiarowej, symetrycznej i nieskończonej
jamie potencjalnej. Energia potencjalna czaιstki: V (x) = 0 dla
−a/2 < x < a/2 i V (x) = ∞ dla x < −a/2 i x > a/2.
Rys. 6-14 Nieskończona, jednowymiarowa, symetryczna studnia

potencjalu o szerokości a.
Odpowiedź:
r
π 2 h̄2 2 2 πn
En(+) = n , Ψ(+)
n = cos x , n = 1, 3, 5, · · ·
2ma2 a a
r
π 2 h̄2 2 2 πn
En(−) = n , Ψ(−)
n = cos x , n = 2, 4, 6, · · ·
2ma2 a a
6.3.9. Znaleźć funkcje falowe i poziomy energetyczne liniowego oscylatora

harmonicznego umieszczonego w jednorodnym polu elektrycznym o
nateι żeniu E.
Wskazówka: Energia potencjalna oscylatora w polu elektrycznym o

nateι żeniu E
mω 2 2
V (x) = x − eE§ .
2
eE
W równaniu Schrödingera przejść do nowej zmiennej η = x − .
mω 2
Nowe równanie beι dzie identyczne z równaniem dla oscylatora bez pola
e2 E ∈
z dokladnościaι do stalej addytywnej .
2mω 2
6.3.10. Oszacować energieι elektronu na powloce K atomu o liczbie porzaιdkowej
Z w przypadku nierelatywistycznym.
Odpowiedź:
2
Ze2

m
E≈− = E1H Z 2 ,
2 2ε0 h
gdzie E1H = −13, 6 eV jest energiaι stanu podstawowego atomu wodoru.
6.3.11. Wyznaczyć wspólczynnik przejścia czaιstki przez bariereι prostokaιtnaι

oraz wspólczynnik odbicia czaιstki od tej bariery. Energia potencjalna
V (x) = 0 dla x < 0 i x > l oraz V (x) = V0 dla 0 < x < l.
Rys. 6-15 Jednowymiarowa bariera potencjalu o szerokości l.
Odpowiedź:
4k 2 κ2
D= ,
4k 2 κ2 + (k 2 + κ2 )2 sinh2 (κl)
gdzie
2mE
k2 =
h̄2
2m(V0 − E)
κ2 = .
h̄2
Dla κl 1
16k 2 κ2
D≈ exp(−2κl) .
(k 2 + κ2 )2
Wspólczynnik odbicia R = 1 − D.
6.3.12. Znaleźć funkcje wlasne czaιstki o masie m znajdujaιcej sieι w

niesymetrycznej, jednowymiarowej jamie potencjalnej (rys. 6-16)

 V1 x < 0
V (x) = 0 0 < x < a ; V1 > V2 .
V2 x > a .

Rys. 6-16 Jednowymiarowa, skończona studnia potencjalu o szerokości a.
Otrzymać równanie przesteι pne, którego rozwiaιzaniami dla E < V2 beι daι
dozwolone nieciaιgle wartości energii czaιstki. Zbadać przypadek V1 −→ ∞
i V2 −→ ∞; porównać rezultat z wynikiem zadania (6.2.2).
Odpowiedź: 
 a1 exp(κ1 x) x<0
Ψ(x) = a2 sin(Kx + δ) 0 < x < a
a3 exp(−κ2 x) x>a ,

gdzie
s r s
2m(V1 − E) 2mE 2m(V2 − E)
κ1 = , k= , κ2 = ,
h̄2 h̄2 h̄2
gdzie a1 , a2 , a3 i δ - stale.
Równanie na dozwolone wartości energii:
h̄k h̄k
ka = nπ − arcsin √ − arcsin √ , n = 1, 2, · · ·
2mV1 2mV2
Równanie można rozwiaιzać graficznie (rys.6-17) szukajaιc punktów

wspólnych prostej y = ka z krzywymi
h̄k h̄k
y = nπ − arcsin √ − arcsin √ .
2mV1 2mV2
Rys. 6-17 Wykres graficznego rozwiaιzania równania przesteι pnego z

ćwiczenia 6.3.12.
Rozdzial 7
Fizyka ciala stalego
7.1 Wstep ι
1. Prawo Bragga dla odbicia promieniowania rentgenowskiego od krysztalu
2d sin Θ = kλ , (7.1)
gdzie λ - dlugość fali, k - rzaιd widma, d - odleglość mieι dzy plaszczyznami

atomowymi krysztalu, Θ - kaιt mieι dzy kierunkiem promieni odbitych i
powierzchniaι krysztalu.
Rys. 7-1 Rozproszenie wiaιzki promieniowania rentgenowskiego od

plaszczyzn sieciowych krysztalu, d jest stalaι siatki.
2. Liczba elektronów gazu elektronowego n(E)dE, których energia jest za-
157
158 ROZDZIAL 7. FIZYKA CIALA STALEGO
warta w przedziale E, E + dE, dana jest przez wyrażenie
√ √
2V m3/2 EdE
n(E)dE = =
π 2 h̄3

E − EF (T )
exp +1
kT
√
2V m3/2 √
= E f (E)dE , (7.2)
π 2 h̄3
gdzie V jest objeι tościaι zajmowanaι przez gaz elektronowy, m - masaι elek-
tronu, EF (T ) - funkcjaι temperatury, nazywanaι energiaι Fermiego.
3. Wykres zależności n(E)dE od energii E pokazano na rysunku 7-2 dla

temperatury T −→ 0 K i T2 > T1 > 0 K. Funkcjeι f (E) nazywamy funkcjaι
rozkladu Fermiego - Diraca dla czaιstek obdarzonych spinem polówkowym.
Wykres funkcji rozkladu w zależności od energii E przedstawiono na
rysunku 7-3.
Rys. 7-2 Wykres zależności liczby elektronów n(E) o energiach z

przedzialu E, E+dE w funkcji energii E elektronów. EF jest energiaι
Fermiego, T - temperaturaι.
7.2. ZADANIA 159
Rys. 7-3 Wykres funkcji f (E) rozkladu Fermiego-Diraca, EF - energia

Fermiego, T - temperatura.
7.2 Zadania
7.2.1. Znaleźć maksymalnaι objeι tość zajeι taι przez ulożenie jednakowych kul w
strukturach krystalicznych:
a)regularnej prostej,
b)regularnej scentrowanej przestrzennie,
c)heksagonalnej o najgeι stszym upakowaniu.
Rozwiaιzanie: W przypadku struktury regularnej prostej (praw-

dopodobnie polon) środki kul znajdujaι sieι w wierzcholkach sześcianów,
przy czym kule zajmujaι maksymalnaι objeι tość każdego sześcianu, gdy
każda kula jest styczna do swoich najbliższych saιsiadów. Wytnijmy z calej
objeι tości, w której umieszczone saι kule, sześcian, którego wierzcholkami
saι środki kul (rys. 7-4). Laιczna objeι tość Vk zajmowana przez wycinki kul
znajdujaιce sieι w tym sześcianie jest równa objeι tości jednej kuli (osiem
wycinków kul o objeι tości 1/8 objeι tości kuli każdy). Jeśli promień kuli
przyjaιć równy r, to
4 3
Vk = πr . (1)
3
Rys. 7-4 Sieć krystaliczna sześcienna regularna prosta.
Objeι tość sześcianu Vs , którego kraweι dź wynosi 2r, jest równa 8r3 . Staιd
stosunek objeι tości zajmowanej przez kule do calkowitej objeι tości, w której
kule saι umieszczone
Vk π
= ≈ 0, 52 . (2)
Vs 6
Dla struktury regularnej scentrowanej przestrzennie (chrom, molibden,
wolfram, αFe (t < 906◦ C), δFe (t > 1401◦ C)) środki ośmiu kul saι
umieszczone w wierzcholkach sześcianu, środek dziewiaιtej kuli, stycznej
do wymienionych ośmiu kul, w środku sześcianu (rys.7-5). Jeśli przyjaιć,
że dlugość kraweι dzi sześcianu wynosi a, to objeι tość sześcianu Vs = a3 . W
objeι tości sześcianu zawarte saι dwie kule: jedna znajdujaιca sieι w środku,
oraz jedna zlożona z 8 wycinków kul, których środki znajdujaι sieι w wierz-
cholkach sześcianu. Jeśli promień kuli wynosi r, to objeι tość zajmowana
przez kule w sześcianie
4 8
Vk = 2 πr3 = πr3 . (3)
3 3
Rys. 7-5 Sieć krystaliczna sześcienna regularna centrowana przestrzennie.
Kula środkowa jest styczna do wszystkich kul o środkach w wierzcholkach.

Z trójkaιta BDH otrzymamy zwiaιzek mieι dzy a i r:
(4r)2 = a2 + 2a2 , (4)

7.2. ZADANIA 161
skaιd
4r
a= √ , (5)
3
a zatem
64r3
Vs = √ . (6)
3 3
Korzystajaιc z wyrażeń (3) i (6) znajdujemy stosunek
√
Vk π 3
= ≈ 0, 68 . (7)
Vs 8
Struktureι heksagonalnaι o najgeι stszym upakowaniu (magnez, cynk, kadm)

można otrzymać, ukladajaιc najpierw warstweι kul tak, aby każda kula
stykala sieι z sześcioma innymi kulami. Drugaι podobnaι warstweι ukladamy
na pierwszej warstwie w ten sposób, aby każda kula warstwy górnej
stykala sieι z trzema kulami warstwy dolnej. Nasteι pnaι warstweι ukladamy
na drugiej tak, aby kule tej warstwy znajdowaly sieι dokladnie nad kulami
pierwszej warstwy. Operacjeι teι ilustruje rysunek 7-6.
Rys. 7-6 Ulożenie warstw kul w strukturze krystalicznej heksagonalnej o

najgeι stszym upakowaniu.
Rys. 7-7 Sieć krystaliczna heksagonalna o najgeι stszym upakowaniu.
Wytnijmy z calej objeι tości graniastoslup prawidlowy prosty o podstawie

sześciokaιtnej w ten sposób, że wierzcholki kaιtów podstaw znajdujaι sieι
w środkach sześciu kul otaczajaιcych siódmaι kuleι , której środek znajduje
sieι w środku podstawy. Górna podstawa graniastoslupa beι dzie sieι zna-
jdowala dwie warstwy wyżej od dolnej podstawy. Wewnaιtrz objeι tości
graniastoslupa znajduje sieι laιcznie sześć kul: dwie kule utworzone z 12
wycinków kul umieszczonych w wierzcholkach graniastoslupa, jedna kula
zlożona z dwóch polówek kul, których środki znajdujaι sieι w środku pod-
staw dolnej i górnej oraz trzy kule należaιce do drugiej warstwy. Laιczna
objeι tość zajmowana przez te kule
4
Vk = 6 πr3 = 8πr3 , (8)
3
gdzie r jest promieniem kuli. Wysokość graniastoslupa H jest równa
podwojonej wysokości h czworościanu foremnego, którego kraweι dzie ut-
worzone saι z odcinków laιczaιcych środki trzech kul jednej warstwy
i kuli należaιcej do nasteι pnej warstwy, stycznej do trzech poprzednio
wymienionych. Ponieważ dlugość kraweι dzi graniastoslupa l = 2r, wieι c
r r
2 2
H = 2h = 2 l=4 r. (9)
3 3
Objeι tość graniastoslupa
√
√
r
(2r)2 3 2
Vg = 6 ·4 r = 24 2r3 , (10)
4 3
skaιd szukany stosunek
√
Vk π 2
= ≈ 0, 74 . (11)
Vg 6
7.2. ZADANIA 163
7.2.2. Przyjmujaιc geι stość chlorku sodu ρN aCl = 2170 kg/m3 i geι stość żelaza
ρF e = 7860 kg/m3 , wyznaczyć stalaι siatki żelaza (sześcian przestrzennie
scentrowany) i chlorku sodu (dla uproszczenia przyjaιć sieć regularnaι
prostaι, to znaczy nie uwzgleι dniać różnicy mieι dzy atomani Na i Cl).
Rozwiaιzanie: Geι stość ciala

N A
ρ= , (1)
V NA
gdzie N/V jest liczbaι atomów w jednostce objeι tości, A - masa jednego
kilomola substancji, NA - liczba Avogadro. Jeśli za jednostkowaι objeι tość
przyjaιć objeι tość komórki elementarnej, któraι w obydwu rozpatrywanych
przypadkach beι dzie sześcian o boku równym stalej siatki a, to
N A
ρ= , (2)
na3 NA
przy czym N/n beι dzie liczbaι atomów przypadajaιcaι na jednaι komórkeι
elementarnaι (n - liczba komórek elementarnych w objeι tości V ), a3 -
objeι tość komórki elementarnej. Ponieważ liczba atomów przypadajaιcych
na komórkeι elementarnaι dla krysztalów o siatce przestrzennie scen-
trowanej jest równa 2, dla sieci zaś regularnej prostej n = 1, przeto
2 AF e
ρF e = (3)
a3F e
NA
oraz
1 AN aCl 1
ρN aCl = . (4)
a3N aCl 2 nA
We wzorze (4) bierzemy poloweι masy molowej NaCl, gdyż traktujemy
wszystkie atomy (zgodnie z zalożeniem) jako jednakowe o masie równej
średniej arytmetycznej z mas atomów Na i Cl. Rozwiaιzujaιc wyrażenia (3)
i (4) wzgleι dem odpowiednich stalych siatki mamy
s
2 AF e
aF e = 3 (5)
ρF e N A
s
3
1 AN aCl
aN aCl = . (6)
ρN aCl NA
Podstawiajaιc AF e = 56 kg/mol i AN aCl = 59 kg/mol oraz pozostale dane
otrzymujemy
aF e = 2, 87 · 10−10 m (7)
aN aCl = 2, 81 · 10−10 m (8)
Najmniejsza odleglość mieι dzy atomami tego samego rodzaju w krysztale
NaCl beι dzie dwukrotnie wieι ksza od wyliczonej stalej siatki aN aCl .
7.2.3. Znaleźć kierunki, w których wypadajaι maksima dyfrakcyjne przy uginaniu

na trójwymiarowej sześciennej siatce krysztalu promieni rentgenowskich
przy dowolnym kierunku padania. Jaki warunek musi spelniać dlugość
fali λ padajaιcego promieniowania, aby maksima dyfrakcyjne mogly być
obserwowane? Stala siatki a.
Rozwiaιzanie: Wybierzmy prostaι równoleglaι do jednej z kraweι dzi

sześcianu. Wzdluż tej prostej w odsteι pach a rozmieszczone saι jony.
Niech kaιt jaki tworzy kierunek wiaιzki padajaιcej z kierunkiem prostej
wynosi α0 , kierunek zaś, w którym obserwujemy maksimum dyfrakcyjne,
niech tworzy z wybranaι prostaι kaιt α. Wzmocnienie fal wystaιpi w tym
przypadku, gdy różnica dróg pomieι dzy falami rozproszonymi przez dwa
saιsiednie jony beι dzie równa wielokrotności dlugości fali λ. Z rysunku 7-8
widać, że ta różnica dróg jest równa
AB − CD = a(cos α − cos α0 ) , (1)
skaιd warunek wzmocnienia ma postać
n1 λ = a(cos α − cos α0 ) . (2)
Rys. 7-8 Ugieι cie wiaιzki promieniowania rentgenowskiego na

jednowymiarowej siatce krystalicznej, a - stala siatki.
Dla pozostalych dwóch prostych, z których każda jest równolegla do

odpowiedniej kraweι dzi sześcianu, mamy
n2 λ = a(cos β − cos β0 ) (3)

7.2. ZADANIA 165
n3 λ = a(cos γ − cos γ0 ) , (4)
przy czym β0 , β , γ0 i γ oznaczajaι odpowiednie kaιty zdefiniowane podob-

nie jak kaιty α0 i α jako kaιt mieι dzy kierunkiem wiaιzki padajaιcej i
odpowiedniaι prostaι oraz kaιt mieι dzy kierunkiem prostej i kierunkiem mak-
simum dyfrakcyjnego. Jeśli zauważymy, że mieι dzy kosinusami odpowied-
nich kaιtów zachodzaι zwiaιzki
cos2 α0 + cos2 β0 + cos2 γ0 = 1 (5)
cos2 α + cos2 β + cos2 γ = 1 , (6)
to z równań (2), (3) i (4) otrzymujemy dlugość fali, przy której możliwe
saι maksima dyfrakcyjne
n1 cos α0 + n2 cos β0 + n3 cos γ0

λ = −2a . (7)
n21 + n22 + n23
Podstawiajaιc znalezionaι wartość λ (dla zadanych α0 , β0 i γ0 oraz

n1 , n2 i n3 ) do wyrażeń (2), (3) i (4), znajdujemy kaιty α , β i γ, to
znaczy kierunek maksimum dyfrakcyjnego.
7.2.4. Promieniowanie rentgenowskie pada na plaszczyzneι (1 , 0 , 0) krysztalu

chlorku sodu i ulega odbiciu pod kaιtem 5◦ 540 . Określić dlugość fali
promieniowania rentgenowskiego. Pod jakim kaιtem nastaιpi odbicie
pierwszego rzeι du dla plaszczyzny (1 , 1 , 0)?
Rozwiaιzanie: Wzmocnienie nateι żenia promieniowania rentgenowskiego

odbitego od dwóch kolejnych plaszczyzn sieciowych nastaιpi wtedy, gdy
różnica dróg stanowić beι dzie calkowitaι liczbeι n dlugości fali λ. Warunek
dla takiego odbicia ujmuje prawo Bragga:
2d sin Θ = nλ , (1)
gdzie d jest odleglościaι mieι dzy równoleglymi plaszczyznami sieciowymi, Θ

jest tak zwanym kaιtem poślizgu mieι dzy kierunkiem padajaιcych promieni
i plaszczyznaι rozpraszajaιcaι.
Plaszczyzneι (1 , 0 , 0) krysztalu chlorku sodu pokazano na rysunku 7-9.
Rys. 7-9 Plaszczyzna sieciowa (1,0,0).
Odleglość d mieι dzy dwiema plaszczyznami jest równa stalej siatki aN aCl
znalezionej w zadaniu (7.2.2). Podstawiajaιc wzór (6) z zadania (7.2.2)
mamy dla odbicia pierwszego rzeι du (n = 1)
s
AN aCl
λ=23 sin Θ = 0, 58 · 10−10 m . (2)
2ρN aCl NA
Odleglość mieι dzy kolejnymi plaszczyznami sieciowymi (1 , 1 , 0) (rys.7-10)

jest równa
aN aCl
d= √ . (3)
a
Rys. 7-10 Plaszczyzna sieciowa (1,1,0).

7.2. ZADANIA 167
Podstawiajaιc (3) do (1) mamy
λ
sin Θ1 = √ . (4)
2aN aCl
Uwzgleι dniajaιc we wzorze (4) wyrażenie (2) otrzymujemy

√
Θ1 = arcsin( 2 sin Θ) = 8◦ 220 . (5)
7.2.5. Przewodność elektryczna miedzi σ = 6 · 107 Ω−1 m−1 . Określić czas relak-
sacji, średniaι drogeι swobodnaι oraz ruchliwość elektronów, zakladajaιc, że
każdy atom miedzi w ciele stalym oddaje do pasma przewodnictwa jeden
elektron walencyjny (4s).
Rozwiaιzanie: Elektrony najslabiej zwiaιzane z jaιdrem rodzimego

atomu (walencyjne) można traktować w przybliżeniu jako swobodne.
Mogaι sieι one poruszać w calej objeι tości metalu w periodycznym polu
elektrostatycznym wytworzonym przez rdzenie jonowe. Takie elektrony
można traktować w rozważaniach jako swobodne, jeśli zalożymy, że
elektron ma maseι efektywnaι m∗ , która w przypadku, gdy elektron jest
rzeczywiście swobodny, jest równa masie elektronu m. Sama masa
efektywna nie ma sensu fizycznego, jest tylko wygodnym sposobem
opisania ruchu elektronów w polu elektrostatycznym jonów sieci krys-
talicznej; może przyjmować wartości wieι ksze lub mniejsze niż m i
może mieć wartość ujemnaι. Elektrony przewodnictwa tworzaι w met-
alu gaz elektronowy poruszajaιcy sieι ruchem bezladnym i podlegajaιcy
stastyce kwantowej Fermiego - Diraca. Jeśli przylożymy do przewodnika
zewneι trzne pole elektryczne, to pod wplywem tego pola elektrony
beι daι doznawaly dzialania sily o zwrocie przeciwnym niż zwrot pola
elektrycznego i uzyskajaι dodatkowaι preι dkość vd w tym samym kierunku,
co jest równoważne uporzaιdkowanemu przemieszczaniu sieι ladunku
elektrycznego (przeplywowi praιdu elektrycznego). Pod wplywem stalego
zewneι trznego pola elektrycznego elektrony mialyby stale przyspieszenie
i dawalyby praιd o nateι żeniu liniowo zależnym od czasu (male pole
elektryczne mogloby po dostatecznie dlugim okresie czasu prowadzić do
bardzo dużych praιdów), co prowadzi do niezgodności z doświadczalnie
ustalonym prawem Ohma (przy ustalonym zewneι trznym polu elek-
trycznym praιd elektryczny jest ograniczony i niezmienny w czasie).
Oznacza to, że należy dla otrzymania poprawnych zależności wprowadzić
dodatkowe sily, które dzialalyby hamujaιco na uporzaιdkowany ruch
elektronów, w wyniku czego elektrony beι daι sieι poruszaly ze stalaι,
ograniczonaι średniaι preι dkościaι. Przyczynaι wysteι powania tych sil oporu
wewneι trznego jest rozpraszanie elektronów na jonach sieci krystalicznej,
przy czym rozpraszanie to nasteι puje tylko wtedy, gdy sieć ma defekty,
domieszki, deformacje sieci lub szybkozmienne deformacje spowodowane
ruchem cieplnym sieci (na idealnie regularnej uporzaιdkowanej sieci
krystalicznej elektrony nie rozpraszajaι sieι i w temperaturze T −→ 0 K

opór elektryczny maleje do zera). Oddzialywania elektron - elektron
nie stanowiaι przeszkody dla ruchu elektronów jako calości w polu
elektrycznym. Elektron poruszajaιc sieι w zewneι trznym polu elektrycznym
beι dzie przyspieszal, ale po zderzeniu z jonem sieci wytraca przyrost en-
ergii jaki uzyskal, a nasteι pnie znowu przyspiesza itd. Z punktu widzenia
mechaniki klasycznej można ruch elektronów w przypadku wysteι powania
uśrednionych sil oporu wewneι trznego w obecności zewneι trznego pola
elektrycznego opisać przez równanie
!
∗ d2~r 1 d~r ~ ,
m + = eE (1)
dt2 τ dt
gdzie E jest nateι żeniem zewneι trznego pola elektrycznego.

Zalożymy, że m∗ nie zależy od kierunku i że wszystkie elektrony prze-
wodnictwa majaι teι samaι maseι efektywnaι (w ogólności m∗ jest tensorem
i zależy od kierunku w krysztale). Drugi wyraz w nawiasie reprezen-
tuje sily oporu proporcjonalne do preι dkości, τ jest tak zwanym czasem
relaksacji (czas, w ciaιgu którego po wylaιczeniu zewneι trznego pola elek-
trycznego praιd maleje do zera), który jest ściśle zwiaιzany ze średnim cza-
sem przelotu elektronu pomieι dzy dwoma kolejnymi zderzeniami (i średniaι
drogaι swobodnaι). Po podstawieniu, zamiast średniej zmiany przesunieι cia
w czasie pod wplywem średnich sil, preι dkości dryfu vd w kierunku pola
mamy !
dv~d v~d
m ∗
+ = eE ~ . (2)
dt τ
Przyjmujaιc, że dv ~ d /dt = 0, to znaczy, że średnia preι dkość dryfu elektronu
w kierunku pola jest stala, otrzymujemy rozwiaιzanie szczególne równania
(2)
eτ E
vd = . (3)
m∗
Geι stość praιdu elektrycznego zdefiniowana jest jako ladunek elektryczny
przeplywajaιcy przez jednostkowaι powierzchnieι w jednostce czasu
~j = nev~d , (4)
gdzie n jest liczbaι elektronów przewodnictwa w jednostce objeι tości.

Podstawiajaιc (3) do (4) otrzymujemy prawo Ohma
2
~j = ne τ E
~ . (5)
m∗
~ nazywa sieι przewodnictwem
Wspólczynnik proporcjonalności przy E
wlaściwym σ. W opisanym przypadku
ne2 τ
σ= , (6)
m∗
7.2. ZADANIA 169
skaιd szukany czas relaksacji

m∗ σ
τ= . (7)
ne2
Ponieważ każdy atom oddaje jeden elektron do pasma przewodnictwa, to
NA ρCu
n= , (8)
ACu
gdzie ρCu - geι stość miedzi, ACu - masa drobinowa miedzi.
Ostatecznie
σm∗ ACu
τ= . (9)
ρCu e2 NA
Po podstawieniu danych liczbowych (m∗eCu = m) dostajemy τ ≈ 2, 5 ·
10−14 s. Czas relaksacji jest wielkościaι, która wysteι puje mieι dzy innymi w
wyrażeniu na wspólczynnik zalamania fal elektromagnetycznych w met-
alach. Ruchliwość µ zdefiniowana przez równanie v~d = µE ~ beι dzie dla
miedzi
eτ
µ = ∗ ≈ 3 · 10−3 m2 /Vs . (10)
m
Natomiast średnia droga swobodna λ = v·τ , gdzie v jest średniaι preι dkościaι
ruchu chaotycznego elektronu; w temperaturze pokojowej v = 1, 6·106 m/s.
Dla porównania vd dla E = 100 V/m wynosi okolo 0, 3 m/s, i stosunek
preι dkości v/vd = 1, 9 · 105 , średnia droga swobodna w tych warunkach
λ = 3, 2 · 10−8 m, to znaczy jest okolo 100 razy wieι ksza niż wynosi stala
siatki dla miedzi.
7.2.6. Wyznaczyć średniaι energieι atomów w sieci ciala stalego oraz cieplo
wlaściwe przy stalej objeι tości jednego kilomola ciala stalego przy
zalożeniach, że wlaściwości cieplne atomów sieci można opisać poprzez:
a) zbiór klasycznych, trójwymiarowych niezależnych oscylatorów harmon-
icznych;
b) zbiór niezależnych oscylatorów o energii E = nhν, gdzie n jest liczbaι
naturalnaι (kwantowaι), ν - czeι stościaι wlasnaι drgań oscylatora jednakowaι
dla wszystkich oscylatorów (ν = ω/2π).
Rozwiaιzanie: a) W mechanice klasycznej calkowita energia jed-

nowymiarowego (liniowego) oscylatora harmonicznego
mv 2 1
E= + mω 2 x2 , (1)
2 2
gdzie ω jest czeι stościaι kolowaι, x - odchyleniem oscylatora od polożenia
równowagi. W stanie równowagi termodynamicznej rozklad energii
calkowitej drobin jest opisany przez funkcjeι rozkladu Boltzmanna
mv 2 + mω 2 x2

E
f (v, x) = A exp − = A exp − , (2)
kT 2kT
gdzie A - stala normalizacyjna.

Wartość średnia energii oscylatora
R∞ R∞
E(v, x)f (v, x)dvdx
E = −∞R ∞−∞R ∞ ; (3)
−∞ −∞
f (v, x)dvdx
po podstawieniu do wzoru (3) wyrażeń (1) i (2) dostajemy po uproszczeni-

ach Z ∞
mv 2

m 2
2 v exp − dv
2kT
E = Z−∞ ∞ +
mv 2

exp − dv
−∞ 2kT
Z ∞
mω 2 x2

1 2
2 mω x exp − dx
−∞ 2kT
+ Z ∞ . (4)
mω 2 x2

exp − dx
−∞ 2kT
Uwzgleι dnienie wzorów (14) i (8) Uzupelnienia II daje
1 1
E= kT + kT = kT . (5)
2 2
Dla oscylatora trójwymiarowego (ma trzy stopnie swobody - drgania
mogaι sieι odbywać niezależnie w trzech różnych kierunkach) otrzymamy
E = 3kT , co daje na energieι wewneι trznaι N trójwymiarowych oscyla-
torów harmonicznych wyrażenie U = 3N kT lub dla jednej gramodrobiny
Um = 3RT , gdzie R - stala gazowa. Udzial sieci w cieple wlaściwym, przy
stalej objeι tości, jednego kilomola ciala stalego

∂Um
CV = = 3R ≈ 2, 5 · 104 J/(K · mol) . (6)
∂T V =const
Jest to prawo Dulonga i Petita, beι daιce w niezlej zgodności z obserwowanaι

calkowitaι wartościaι ciepla wlaściwego cial stalych dla temperatur bliskich
pokojowej.
b) Dla liniowego oscylatora kwantowego w równowadze termodynamicznej
średnia energia
∞
X nhν
nhν exp −
kT
E = n=0∞ =
X nhν
exp −
n=0
kT

hν 2hν
hν exp − + 2 exp − + ···
kT kT
= . (7)
hν 2hν
1 + exp − + exp − + ···
kT kT
7.2. ZADANIA 171
Wyrażenie (7) można zapisać w postaci

d hν 2hν
E = hν hν
ln 1 + exp − + exp − + ··· . (8)
d − kT kT kT
Pod znakiem logarytmu mamy sume ι wyrazów malejaιcego posteι pu geom-

hν
etrycznego o ilorazie q = exp − kT , skaιd
 
d  1  hν
E = hν hν
ln  =
 . (9)
d − kT  hν hν
1 − exp − exp −1
kT kT
Dla wysokich temperatur (kT hν) mianownik można rozwinaιć w szereg

poteι gowy i otrzymamy
hν
E≈ = kT , (10)
hν
kT
to znaczy, średnia energia oscylatora kwantowego osiaιga wartość średniaι
energii oscylatora klasycznego. W przypadku niskich temperatur (kT
hν) dostajemy
hν
E ≈ hν exp − . (11)
kT
Jeżeli drgania cieplne sieci zlożonej z N atomów opiszemy poprzez zbiór
3N niezależnych od siebie liniowych oscylatorów kwantowych o tej samej
czeι stości drgań wlasnych ν, to wklad sieci do ciepla wlaściwego przy stalej
objeι tości jednego kilomola substancji
2

hν hν
exp
∂U kT kT
CV = = 3R 2 . (12)
∂T V =const hν
exp −1
kT
Dla niskich temperatur (kT hν) mamy

2
hν hν
CV = 3R exp − (13)
kT kT
i CV −→ 0 dla T −→ 0. Zależność ciepla wlaściwego od temperatury dla

hν

niskich temperatur beι dzie taka jak exp − kT (w wyrażeniu (13) czynnik
wykladniczy przeważa dla niskich temperatur). Zależność (13) znaleziona
przez A.Einsteina opisuje nieźle zmiany ciepla wlaściwego dla temperatur
niezbyt niskich (z doświadczenia wynika, że dla niskich temperatur CV
zmienia sieι jak T 3 , co tlumaczy dopiero model Debye’a różniaιcy sieι glównie
tym od modelu Einsteina, że oscylatory kwantowe nie majaι jednakowych
czeι stości i nie saι niezależne, lecz majaι pewien rozklad czeι stości drgań
wlasnych).
Dla temperatur wysokich (hν kT )
CV = 3R (14)
i otrzymujemy zgodność z prawem Dulonga - Petita.

7.2.7. Znaleźć wartość średniaι energii kinetycznej oraz ciśnienie gazu elek-
tronowego w temperaturze 0 K.
Rozwiaιzanie: Wartość średnia energii kinetycznej jest dana przez

wyrażenie (por.zad. 3.2.6)
R∞
En(E)dE
E = R0 ∞ , (1)
0
n(E)dE
gdzie n(E)dE jest liczbaι elektronów, których energia kinetyczna jest za-
warta w przedziale E, E + dE, przy czym
√
EdE
n(E)dE = C ; C = const . (2)
E − EF (T )
exp +1
kT
Gdy T −→ 0, EF (T ) daιży do wartości EF (0) > 0 i wyrażenie

1 T −→0 1 dla E < EF (0)
−→ (3)
E − EF (T ) 0 dla E > EF (0)
exp +1
kT
a wieι c wyrażenie (1) przyjmie postać

R EF (0)
CE 3/2 dE 3
E = R0E (0) = EF (0) . (4)
F
CE 1/2 dE 5
0
Ciśnienie gazu elektronowego wyznaczymy korzystajaιc z zależności mieι dzy

ciśnieniem gazu doskonalego i jego średniaι energiaι kinetycznaι
2
p= nE , (5)
3
gdzie n jest liczbaι drobin gazu w jednostce objeι tości. Podstawiajaιc (4) do
(5) mamy
2
p(0) = nEF (0) . (6)
3
Ponieważ energia Fermiego EF (0) w temperaturze 0 K jest rzeι du kilku
elektronowoltów, a koncentracja elektronów - rzeι du 1028 m−3 (np. dla
srebra 5, 8 · 1028 m3 ), przeto ciśnienie gazu elektronowego wewnaιtrz met-
alu w temperaturze 0 K osiaιga wartość rzeι du 109 Pa, czyli okolo 104
7.2. ZADANIA 173
atm. Dzieι ki dzialaniu na elektrony znajdujaιce sieι wewnaιtrz metalu

dużych sil przyciaιgajaιcych pochodzaιcych od jaιder atomowych, praw-
dopodobieństwo opuszczenia metalu przez elektron (bez dzialania czyn-
ników zewneι trznych) mimo tak olbrzymich ciśnień jest znikome.
7.2.8. Znaleźć liczbeι uderzeń w ciaιgu jednej sekundy w ściankeι metalu elek-
tronów ”gazu elektronowego” o temperaturze zera bezwzgleι dnego.
Rozwiaιzanie: Posteι pujaιc podobnie jak w zadaniu (3.2.9), otrzymamy

liczbeι elektronów, które dotraι w ciaιgu jednej sekundy do powierzchni
jednostkowej ścianki ”naczynia”, i których wartości peι du saι zawarte
w przedziale p, p + dp, a kaιty padania na powierzchnieι ścianki leżaι w
przedziale ϑ, ϑ + dϑ. Beι dzie ona równa iloczynowi z objeι tości walca o
jednostkowej podstawie i wysokości 1 · v · cos ϑ oraz z liczby elektronów
n(E) zawartych w jednostce objeι tości (wartości peι du tych elektronów
leżaι w przedziale p, p + dp, a kaιty padania na ściankeι naczynia saι zawarte
w przedziale ϑ, ϑ + dϑ)
dν(E, ϑ) = 1 v cos ϑdn(E) , (1)
gdzie v = p/m jest szybkościaι elektronu. Wyrażenie dn(E) znajdziemy

mnożaιc calkowitaι liczbeι stanów kwantowych o zadanych peι dach
dpx dpy dpz
g (2)
h3
przez funkcjeι rozkladu energii dla gazu elektronowego, który podlega
statystyce Fermiego - Diraca
−1
E − EF (T )
f (E) = exp +1 , (3)
kT
gdzie EF (T ) jest poziomem Fermiego dla gazu elektronowego w temper-
aturze T , E zaś - energiaι kinetycznaι ruchu posteι powego elektronu. Czyn-
nik g = 2s + 1 (s oznacza spin czaιstki; dla elektronu s = 1/2) zwiaιzany
jest z tym, że dla czaιstek obdarzonych spinem możliwych jest 2s + 1
stanów kwantowych dla tej samej wartości peι du (2s+1 różnych możliwych
ustawień przestrzennych spinu).
We wspólrzeι dnych sferycznych wyrażenie (1) można po uwzgleι dnieniu (2)
i (3) zapisać w postaci
−1
2πp2 sin ϑdϑdp

p E − EF (T )
dν = cos ϑg exp − +1 . (4)
m h3 kT
Dla T = 0 K i E < EF (0)
f (E) = 1 , (5)
a dla T = 0 K i E > EF (0)
f (E) = 0 , (6)
to znaczy wszystkie stany energetyczne saι zajeι te w temperaturze 0 K, aż

do energii równej EF (0); stany powyżej EF (0) w temperaturze 0 K saι
puste. Korzystajaιc z (5) i (6) otrzymujemy
πg
dν = sin(2ϑ)dϑp3 dp . (7)
mh3
Calkujaιc wyrażenie (7) wzgleι dem ϑ w przedziale (0, π/2) i wzgleι dem p w
przedziale (0, p0 ), gdzie p0 jest maksymalnaι wartościaι peι du elektronów w
temperaturze zera bezwzgleι dnego, Otrzymamy liczbeι uderzeń elektronów
o ściankeι naczynia
π/2 p0
πg p40
Z Z
πg 3
ν= sin(2ϑ)dϑ p dp = . (8)
0 0 mh3 mh3 4
Wartość p0 znajdziemy korzystajaιc z warunku, że liczba elektronów

zapelniajaιcych wszystkie stany z peι dami leżaιcymi w przedziale (0, p0 )
jest równa N . Liczba stanów kwantowych ruchu posteι powego elektronów
z wartościaι peι du leżaιcaι w przedziale p, p + dp jest równa
4πp2 dpV
, (9)
h3
gdzie V jest objeι tościaι zajmowanaι przez gaz elektronowy. Mnożaιc
wyrażenie (9) przez g otrzymamy pelnaι liczbeι stanów kwantowych z
zadanymi peι dami
4πp2 dpV
g . (10)
h3
Liczba elektronów zapelniajaιcych wszystkie stany z peι dami od 0 do
wartości p0 w temperaturze T = 0 K jest równa
Z p0
4πgV 2 4πgV p30
N= p dp = , (11)
h3 0 h3 3
a zatem 1/3 1/3
3 N
p0 = h, (12)
4πg V
gdzie N/V = n jest koncentracjaι elektronów. Podstawiajaιc (12) do (8)
otrzymujemy
1/3
3h 3
ν= n4/3 . (13)
32m π
Ponieważ liczba swobodnych elektronów w jednostce objeι tości metanu
jest równa 6 · 1028 m−3 , masa elektronu m = 9, 1 · 10−31 kg, wieι c po
podstawieniu wymienionych wartości oraz wartości stalych fizycznych do
wyrażenia (13) otrzymujemy liczbeι uderzeń elektronów o ”ściankeι met-
alu” w ciaιgu jednej sekundy rzeι du 1034 . Liczba ta jest 10 rzeι dów wielkości
wieι ksza od liczby uderzeń drobin gazu (wodoru) o jednostkeι powierzchni
7.2. ZADANIA 175
ścianki naczynia w temperaturze pokojowej. Poza tym liczba uderzeń

gazu podlegajaιcego statystyce Maxwella-Boltzmanna maleje do zera, gdy
T −→ 0 (v −→ 0 dla T −→ 0), podczas gdy gaz elektronowy w temper-
aturze zera bezwzgleι dnego ma preι dkość średniaι rzeι du 106 m/s (7.2.9).
7.2.9. Znaleźć średniaι preι dkość elektronów swobodnych w metalu w temper-
aturze zera bezwzgleι dnego.
Rozwiaιzanie: Preι dkość średnia elektronów

R∞
vn(v)dv
v = R0 ∞ , (1)
0
n(v)dv
gdzie n(v)dv jest liczbaι elektronów, których wartość preι dkości jest zawarta
w przedziale v, v + dv, określonaι wyrażeniem
v 2 dv
n(v)dv = C ; C = const . (2)
E − EF (T )
exp +1
kT
Ponieważ w temperaturze zera bezwzgleι dnego mamy

1 T −→0 1 dla E < EF (0)
−→ (3)
E − EF (T ) 0 dla E > EF (0)
exp +1
kT
wyrażenie (1) przybierze postać

R v0 3
v dv 3
v = R0v0 2 = v0 , (4)
0
v dv 4
gdzie v0 oznacza preι dkość elektronów posiadajaιcych energieι Fer-

miego EF (0) - najwieι kszaι energieι elektronów w temperaturze zera
bezwzgleι dnego. Korzystajaιc z wyrażenia (12) z zadania 7.2.8 mamy
1/3
p0 3n h
v0 = = , (5)
m 8π m
skaιd
1/3
3h 3
v= n1/3 , (6)
16m π
gdzie n jest liczbaι elektronów w jednostce objeι tości.
Podstawiajaιc wartości liczbowe na stalaι Plancka, maseι elektronu oraz
liczbeι elektronów swobodnych w jednostce objeι tości (rzeι du 1028 m−3 ),
otrzymujemy średniaι preι dkość elektronów swobodnych w metalu w tem-
peraturze 0 K rzeι du 106 m/s (preι dkość fali elektromagnetycznej w próżni
wynosi c = 3 · 108 m/s).
7.2.10. Zbadać zależność poziomu Fermiego od temperatury w przypadku

pólprzewodnika domieszkowego niezdegenerowanego, zawierajaιcego jeden
typ donorów jednowalencyjnych o koncentracji Nd .
Rozwiaιzanie: Warunek neutralności calego ukladu (liczba ladunków

ujemnych musi być równa liczbie warunków dodatnich) ma postać
n = Nd+ + p , (1)
gdzie n i p reprezentujaι odpowiednio koncentracje elektronów w pasmie

przewodnictwa i dziur w pasmie walencyjnym, Nd+ jest koncentracjaι zjoni-
zowanych donorów. Podstawiajaιc do (1) odpowiednie wyrażenia:

2 3/2
EF − Eg EF − Eg
n = 2 2πmn kT /h exp = n0 exp , (2)
kT kT

3/2 EF EF
p = 2 2πmp kT /h2 exp = p0 exp (3)
kT kT
N
Nd+ = d , (4)
EF − Ed
1 + exp
kT
gdzie EF jest poziomem Fermiego, Eg - szerokościaι pasma zabronionego,
Ed - stanem podstawowym poziomów donorowych, mn i mp saι odpowied-
nio masami efektywnymi elektronu w pasmie przewodnictwa i dziury w
pasmie walencyjnym, otrzymujemy

EF − Eg N E
n0 exp = d + p0 exp − F . (5)
kT E F − Ed kT
1 + exp
kT
Poziomem odniesienia energii jest najwyższa energia pasma walencyjnego.
Ponieważ, jak widać z (2) i (3)
np = const dla danej temperatury , (6)
to w przypadku, gdy liczba donorów Nd jest duża i ilość dostarczanych

przez nie elektronów do pasma przewodnictwa jest tak duża, że p
n, to znaczy koncentracja dziur spada znacznie poniżej wartości dla
pólprzewodnika samoistnego, wtedy

EF − Eg EF
exp exp − , (7)
kT kT
i równanie (5) przyjmuje postać

N EF − Eg
d = n0 exp . (8)
EF − Ed kT
1 + exp
kT
7.2. ZADANIA 177
Przeksztalcajaιc otrzymujemy równanie kwadratowe ze wzgleι du na

wielkość exp EF
kT

Eg − Ed Eg Eg EF Nd
exp exp − + exp − exp − = 0 , (9)
kT kT kT kT n0
otrzymujemy
s
Nd Eg − Ed
1+4 exp −1
n0 kT

EF
exp = . (10)
kT Ed
2 exp −
kT
Rozwiaιzujaιc wyrażenie (10) wzgleι dem EF mamy

" s !#
1 Nd Eg − Ed
EF = Ed + kT ln 1+4 exp −1 . (11)
2 n0 kT
Rozpatrzymy dwa graniczne przypadki:

zaś dla
Nd Eg − Ed
4 exp 1, (12)
n0 kT
co odpowiada niskiej temperaturze lub wysokiej koncentracji donorów,
otrzymujemy
Ed + Eg kT Nd
EF = + ln , (13)
2 2 n0
dla
Nd Eg − Ed
4 exp 1 (14)
n0 kT
dostajemy
Nd
EF = Eg + kT ln , (15)
n0
przy czym n0 jest zgodnie z wyrażeniem (2) też funkcjaι temperatury.
Przypadek (14) odpowiada wysokiej temperaturze lub malym koncen-
tracjom donorów. Poziom Fermiego rośnie poczaιtkowo ze wzrostem tem-
E +E
peratury od wartości d 2 g dla T = 0 K do wartości maksymalnej, a
nasteι pnie maleje prawie liniowo przy dalszym wzroście temperatury.
7.2.11. Ruchliwość elektronów w czystym germanie w temperaturze 300 K wynosi

µn = 0, 38 m2 /Vs. Znaleźć oporność wlaściwaι tej próbki w temperaturze
pokojowej i w temperaturze 30 K zakladajaιc, że ruchliwość zmienia sieι
z temperaturaι wedlug zależności Seitz’a: µ = a(kT )−3/2 , gdzie a jest
stalaι. Masa efektywna elektronów m∗n = 0, 56 me , masa efektywna
dziur m∗p = 0, 37 me . Zalożyć, że w rozpatrywanym zakresie temper-
atur szerokość pasma zabronionego zmienia sieι liniowo z temperaturaι
Eg = (0, 785 − 4 · 10−4 T ) eV; stosunek zaś ruchliwości elektronów i dziur

przyjaιć staly i równy b = µn /µp = 2, 1.
Rozwiaιzanie: Oporność wlaściwa pólprzewodnika samoistnego

1 1
ρ= = , (1)
σ e(nµn + pµp )
gdzie n i p saι odpowiednio koncentracjaι elektronów i dziur. Podstawiajaιc
b = µn /µp otrzymujemy (dla pólprzewodnika samoistnego n = p)
b 1
ρ= . (2)
1 + b neµn
Koncentracja elektronów w pasmie walencyjnym pólprzewodnika samoist-
nego
3/2
kT ∗ ∗ 3/4 Eg
n=2 (mn mp ) exp − . (3)
2πh̄2 2kT
Ale
Eg = 0, 785 − 4 · 10−4 T (4)
µn = a(kT )−3/2 , (5)
wieι c
b 1
ρ= 3/2 ×
1+b
kT
2e (m∗n m∗p )3/4
2πh̄2
1 0, 785 − 4 · 10−4 T
× exp . (6)
a(kT )−3/2 2kT
Stalaι a znajdziemy wiedzaιc, że w temperaturze T = 300 K µn,300 =
0, 38 m2 /Vs; otrzymujemy
µn,300
a= . (7)
(300k)3/2
Podstawiajaιc (7) do wyrażenia (6) otrzymamy po uproszczeniach
b (600πkh̄2 )3/2
ρ= ×
1 + b 2eµn,300
1 0, 785 − 4 · 10−4 T
× exp . (8)
(m∗n m∗p )3/4 2kT
Dla podanych wartości liczbowych mamy
ρ300 = 57 Ωcm i ρ30 = 1, 2 · 1061 Ωcm .
Drugaι z otrzymanych wartości należy traktować jako orientacyjnaι

- wskazuje ona tylko na to, jak silnie zależy oporność wlaściwa
7.2. ZADANIA 179
pólprzewodnika od temperatury. W rzeczywistości w tak niskich temper-

aturach duży wplyw na oporność wlaściwaι beι daι mialy domieszki, których
pewna ilość zawsze wysteι puje i rzeczywista wielkość ρ30 beι dzie znacznie
niższa.
7.2.12. Po uplywie czasu t1 = 1 · 10−4 s od chwili zaprzestania objeι tościowo
równomiernej generacji par elektronowo-dziurowych, nadmiar koncen-
tracji nośników ponad wartość w równowadze termicznej okazal sieι 10
razy wieι kszy niż po czasie t2 = 1 · 10−3 s. Określić czas życia nadmiaru
koncentracji nośników, jeśli poziom wzbudzenia jest niewielki i rekombi-
nacja zachodzi poprzez proste procesy.
Rozwiaιzanie: Zanik dodatkowych nośników wywolany rekombinacjaι po

zaprzestaniu ich generacji, dla niewielkich odchyleń od stanu równowagi
termicznej, jest opisany przez równania
d(∆n) ∆n
=− (1)
dt τn
d(∆p) ∆p
=− , (2)
dt τp
gdzie ∆n i ∆p oznaczajaι odpowiednio nadmiar koncentracji elektronów
i dziur ponad wartość w równowadze termicznej, τn i τp - czasy życia
nadmiaru koncentracji elektronów i dziur (dla niewielkich odchyleń od
stanu równowagi czas życia można przyjaιć jako staly; w ogólności ma
sens pojeι cie chwilowego czasu życia). Rozpatrzmy najprostszy przypadek,
gdy elektrony i dziury saι wytwarzane w jednakowej ilości (∆n = ∆p) i
rekombinujaι z taι samaι szybkościaι (τn = τp = τ ). Rozwiaιzujaιc pierwsze
równanie otrzymujemy nadmiar koncentracji nośników w zależności od
czasu liczonego od chwili zaprzestania generacji

t
∆n(t) = ∆n(0) exp − . (3)
τ
Stosunek nadmiaru koncentracji nośników po uplywie okresów czasu
odpowiednio t1 i t2

∆n(t1 ) t 2 − t1
= exp , (4)
∆n(t2 ) τ
skaιd otrzymujemy czas życia
t 2 − t1
τ= = 4 · 10−4 s . (5)
∆n(t1 )
ln
∆n(t2 )
7.2.13. W pewnym punkcie jednorodnego pólprzewodnika typu n światlo generuje

pary nośników. Określić dlugość dyfuzji dziury, jeśli nadmiar koncen-
tracji nośników w odleglości x1 = 2 mm od punktu generacji wynosi
∆p1 = 1 · 1014 cm−3 , a w odleglości x2 = 4, 3 mm ∆p2 = 1 · 1013 cm−3 .

Rozpatrzyć przypadek jednowymiarowy.
Rozwiaιzanie: Jeśli dziury przeplywajaι w sposób stacjonarny

∂(∆p)
=0
∂t
z punktu, gdzie saι generowane do obszaru, w którym rekombinujaι z szy-
bkościaι ∆p/τp , to z równania ciaιglości
∂(∆p) ∆p
=g− − div(∆pv~p ) , (1)
∂t τp
gdzie g jest szybkościaι wytwarzania par elektronowo-dziurowych w jed-
nostce czas w jednostce objeι tości, v~p - preι dkościaι przenoszenia sieι dziur,
i z równania dyfuzji
∆pv~p = −Dp grad(∆p) , (2)
mamy w obszarze rekombinacji (g = 0) równanie
2
∂2 ∂2

∂ ∆p
Dp + 2 + 2 (∆p) − =0, (3)
∂x2 ∂y ∂z τp
gdzie Dp jest stalaι dyfuzji dziur, τp - czasem życia dziur, ∆p - nadmiarem
koncentracji dziur ponad wartość w równowadze termicznej.
W przypadku jednowymiarowym równanie (3) przybiera postać
∂2 ∆p
Dp (∆p) − =0. (4)
∂x2 τp

x
∆p = ∆p(0) exp − , (5)
Lp
p
gdzie Lp ≡ Dp τp jest szukanaι wielkościaι - dlugościaι dyfuzji dziur i jest
miaraι odleglości, na jakaι dziury mogaι przedyfundować w czasie swego
życia. Ponieważ
x1
∆p1 = ∆p(0) exp − , (6)
Lp

x2
∆p2 = ∆p(0) exp − , (7)
Lp
wieι c
∆p1 x2 − x1
= exp , (8)
∆p2 Lp
skaιd
x2 − x1
Lp = = 0, 1 cm . (9)
∆p1
ln
∆p2
7.2. ZADANIA 181
7.2.14. W jednorodnym polu magnetycznym o indukcji B znajduje sieι plytka

miedziana o szerokości b i grubości a. Wzdluż plytki plynie jednorodny
praιd elektryczny o nateι żeniu i. Wyznaczyć różniceι potencjalów pomieι dzy
plaszczyznami plytki prostopadlymi do kierunku przeplywu praιdu i do
kierunku indukcji magnetycznej. Koncentracja elektronów w miedzi jest
równa n.
Rys. 7-11 Rysunek do efektu Halla (objaśnienia w tekście).
Rozwiaιzanie: Na ladunki elektryczne q poruszajaιce sieι z preι dkościaι ~v

~ oraz polu magnetycznym o indukcji
w polu elektrycznym o nateι żeniu E
~
Bdzia la sila Lorentza
F~ = q~v × B~ + qE
~ (1)
powodujaιca unoszenie ladunków elektrycznych w kierunku prostopadlym
zarówno do kierunku ~v jak i E.~ Ladunki gromadzaι sieι na jednej ze
ścian plytki (rysunek 7-11) dopóty, dopóki pole elektryczne E zwiaιzane
z gromadzaιcym sieι ladunkiem nie zrównoważy sily wywieranej przez pole
magnetyczne. Wtedy, jak wynika z rysunku (7-11)
Fy = q(Ey − vx Bz ) = 0 , (2)
a wieι c
Ey = vx Bz .
Korzystajaιc z zależności
i = jx S = nqvx S , (3)
gdzie j jest geι stościaι praιdu, S = a·b - pole przekroju poprzecznego plytki,
otrzymujemy wartość nateι żenia powstalego pola elektrycznego
i·B
Ey = , (4)
nqS
skaιd różnica potencjalów

i·B i·B
V = = R, (5)
nqa a
gdzie R = 1/nq jest stalaι Halla. Zjawisko opisane wyżej nosi nazweι efektu
2
Halla. Przyjmujaιc i = 50 A, B = 1 Wb/m , a = 1 mm, n = 8, 5 ·
10 m , q = e, otrzymamy różniceι potencjalów równaι V ≈ 3, 67 · 10−6
28 −3
V. Dla koncentracji nośników ladunku mniejszych o kilka rzeι dów wielkości

(bizmut, pólprzewodniki) różnica potencjalów jest znacznie wieι ksza od
obliczonej w przykladzie. Efekt Halla wykorzystuje sieι mieι dzy innymi
do oceny koncentracji nośników praιdu - stalaι Halla można wyznaczyć
doświadczalnie. Jeśli nośnikami praιdu saι elektrony, to stala Halla jest
ujemna, a dodatnia, gdy nośnikami saι ladunki dodatnie (wolne stany w
pobliżu wierzcholka zapelnionego pasma walencyjnego - dziury - zachowujaι
sieι zgodnie z teoriaι pasmowaι tak, jakby byly obdarzone ladunkiem dodat-
nim).
7.3 Ćwiczenia
7.3.1. Pokazać, że maksymalna objeι tość zajeι ta przez kule ulożone√w strukturze
regularnej scentrowanej powierzchniowo (rys.7-12) wynosi π 2/6 ≈ 0, 74.
Rys. 7-12 Sieć krystaliczna sześcienna regularna centrowana

powierzchniowo.
7.3.2. Ile atomów przypada na komórkeι elementarnaι w krysztalach o siatce

sześciennej prostej, sześciennej scentrowanej przestrzennie i scentrowanej
powierzchniowo?
Odpowiedź: 1; 2; 4.
7.3.3. Promieniowanie rentgenowskie pada na krysztal kalcytu (CaCO3 ).
Najmniejszy kaιt mieι dzy plaszczyznaι krysztalu i wiaιzkaι promieni
rentgenowskich, przy którym obserwuje sieι odbicie, Θ = 2◦ 360 . Stala
siatki kalcytu a = 3, 04 · 10−10 m. Określić różniceι potencjalów na
elektrodach lampy rentgenowskiej wysylajaιcej to promieniowanie.
Odpowiedź:
hc
U= ≈ 43, 2 kV .
2ea sin Θ
7.3.4. Stosunek przewodnictwa wlaściwego srebra i miedzi przy tej samej
temperaturze wynosi 1, 06. Wyliczyć stosunek ruchliwości elektronów w
tych metalach zakladajaιc, że na każdy atom przypada jeden swobodny
elektron przewodnictwa.
Odpowiedź:
µAg σAg AAg ρCu
= ≈ 1, 5 .
µCu σCu ACu ρAg
gdzie A i ρ saι odpowiednio masaι atomowaι i geι stościaι.
7.3.5. Oporność wlaściwa srebrnego przewodnika w temperaturze pokojowej

ρ = 1, 54 · 10−8 Ωm. Znaleźć średniaι preι dkość dryfu elektronów wzdluż
przewodnika w polu elektrycznym o nateι żeniu E = 1 V/cm zakladajaιc,
że w 1 cm3 srebra znajduje sieι n = 5, 8 · 1028 elektronów przewodnictwa.
Odpowiedź:
E
vd = ≈ 0, 69 m/s .
nρe
7.3.6. Wyprowadzić równanie laιczaιce ciśnienie i objeι tość gazu elektronów Fer-
miego w temperaturze zera bezwzgleι dnego.
7.3.7. Znaleźć zależność poziomu Fermiego od temperatury w pólprzewodniku

samoistnym w przypadku niezwyrodnialym.
Odpowiedź:
Eg 3 m∗
EF = + kT ln | h∗ | ,
2 4 me
gdzie Eg jest szerokościaι pasma zabronionego, m∗h i m∗e saι odpowiednio
masami efektywnymi dziury i elektronu.
7.3.8. Znaleźć prawdopodobieństwo zajeι cia przez elektron poziomu ener-

getycznego różniaιcego sieι od poziomu energii Fermiego o ±0, 1 eV w
temperaturze pokojowej..
Odpowiedź:
 1, 79 · 10−2

E − EF (T ) = 0, 1 eV
1
p= = 0, 50 E − EF (T ) = 0
E − EF (T )
0, 98 E − EF (T ) = −0, 1 eV

exp +1
kT
7.3.9. Oporność wlaściwa czystego germanu w temperaturze 27◦ C wynosi

0, 47 Ωm. Zakladajaιc, że ruchliwości elektronów i dziur saι odpowiednio
równe 0, 38 i 0, 18 m2 /Vs znaleźć geι stość nośników praιdu w tej temper-
aturze.
Odpowiedź:
1
n= ≈ 2, 3 · 1019 m3 .
ρe(µn + µp )
7.3.10. Wyznaczyć stalaι Halla dla miedzi. Masa jednego kilomola miedzi
A = 63, 5 kg, jej geι stość ρCu = 8890 kg/m3 .
Odpowiedź:
1 A
R= = ≈ 0, 74 · 10−10 m3 /C .
ne NA ρe
7.3.11. Znaleźć wyrażenie na stalaι Halla dla pólprzewodników. Jak uprości sieι
to wyrażenie dla czystych pólprzewodników?
Odpowiedź:
1 pµ2p − nµ2e
R= .
e (pµp + nµe )2
Dla pólprzewodnika samoistnego liczba elektronów przewodnictwa n i
liczba dziur p jest taka sama; n = p = ni
1 µp − µe
R= .
eni µp + µe
7.3.12. W próbce germanu ruchliwość elektronów wynosi 0, 38 m2 /Vs, zaś dziur

0, 16 m2 /Vs. W tej próbce nie zaobserwowano efektu Halla. Jaka czeι ść
praιdu jest przenoszona dziurami?
Odpowiedź: Ponieważ nie obserwuje sieι efektu Halla, wieι c (ćwiczenie

7.3.11) nµ2e = pµ2p , ale σ = e(nµe + pµp ) = σn + σp , a zatem
σp µe
= ≈ 0, 7 .
σ µe + µp
Rozdzial 8
Promieniotwórczość
8.1 Wstep ι
1. Prawo rozpadu promieniotwórczego: Liczba dN atomów rozpadajaιcych

sieι w czasie dt
dN
∼N N = N0 exp(−λt) , (8.1)
dt
gdzie λ jest stalaι rozpadu, N0 - poczaιtkowaι ilościaι atomów

promieniotwórczych. Mieι dzy λ i czasem polowicznego zaniku T (T - czas,
po którym N = N0 /2) zachodzi zwiaιzek
ln 2
T = = τ ln 2 , (8.2)
λ
gdzie τ jest średnim czasem życia atomu promieniotwórczego.
185
186 ROZDZIAL 8. PROMIENIOTWÓRCZOŚĆ
Rys. 8-1 Zmiana liczby N jaιder atomów promieniotwórczych w czasie. T

jest okresem czasu, po którym N = N0 /2, τ = T /ln2 jest średnim
czasem życia jaιder promieniotwórczych.
2. Aktywność preparatu promieniotwórczego
dN
A=− = λN , (8.3)
dt
gdzie N oznacza liczbeι atomów promieniotwórczych w danej chwili.
Rys. 8-2 Wykres funkcji N (t) odt w skali póllogarytmicznej. Z kaιta

pochylenia krzywej można wyznaczyć stalaι rozpadu λ.
8.2. ZADANIA 187
8.2 Zadania
8.2.1. Oszacować maksymalnaι wartość energii, jakaι uzyskalaby czaιsta α emi-
towana przez atom uranu, przy zalożeniu, że sluszny jest model atomu
Thomsona, i że ekranujaιce dzialanie elektronów atomu można zaniedbać.
Rozwiaιzanie: Jeśli czaιstka α zostala utworzona wewnaιtrz atomu

w odleglości r od jego środka, to porusza sieι najpierw wewnaιtrz atomu
w polu dzialania sil odpychajaιcych pochodzaιcych od przestrzennie
równomiernie rozmieszczonego ladunku elektrycznego dodatniego; wplyw
elektronów zaniedbujemy (zalożenia modelu - patrz zadanie 5.2.1).
Wewnaιtrz kuli równomiernie naladowanej ladunkiem elektrycznym w
punkcie odleglym o r od jej środka, nateι żenie pola elektrycznego wynosi
Ze r
E= (1)
4πε0 R3
i jest skierowane od środka kuli. Ze oznacza ladunek dodatni atomu, jaki
pozostanie po emisji czaιstki α, R jest promieniem atomu.
Na czaιstkeι α o ladunku dodatnim q = 2|e| beι dzie dzialala sila
qZe ~r
F~ = , (2)
4πε0 R3
w wyniku dzialania której energia czaιstki α po przebyciu odcinka równego
dr wzrośnie o wartość
qZe r
dW = F dr = dr . (3)
4πε0 R3
Po przebyciu maksymalnej drogi wewnaιtrz atomu od punktu a bardzo
blisko środka atomu do powierzchni atomu, czaιstka uzyska energieι
Z R
Ww = F dr . (4)
a
Nie popelnimy dużego bleι du, bioraιc a −→ 0, skaιd

qZe 1
Ww = . (5)
8πε0 R
Poza atomem ruch czaιstki α odbywa sieι tak, jak gdyby ladunek dodatni
atomu byl punktowy i umieszczony w środku atomu. Nateι żenie pola elek-
trycznego na zewnaιtrz atomu wynosi
Ze
E= , (6)
4πε0 r2
gdzie r jest odleglościaι od środka atomu. Energia uzyskana w wyniku
ruchu czaιstki α w polu sil odpychajaιcych od powierzchni atomu (r = R)
do punktu b beι dzie wynosila
qZe b dr −→ qZe 1
Z
Wz = b=∞ . (7)
4πε0 R r2 4πε0 R
Maksymalna calkowita energia uzyskana przez czaιstkeι (a −→ 0, b −→ ∞)

3 qZe 1
Wc = Ww + Wz = . (8)
2 4πε0 R
Po podstawieniu danych liczbowych Ze = 90 · 1, 6 · 10−19 C, q = 2 · 1, 6 ·
10−19 C, R = 1 · 10−10 m otrzymujemy
Wc ≈ 4 keV .
Otrzymany rezultat jest sprzeczny z danymi doświadczalnymi (energia

Wc jest rzeι du kilku MeV). Uwzgleι dnienie ekranowania ladunku dodat-
niego atomu przez elektrony zmniejszyloby jeszcze wynik. Rachunek
przeprowadzony przy zalożeniu, że ladunek dodatni atomu uranu jest sku-
piony w kuli o promieniu R = 1 · 10−14 m (jak w modelach Rutherforda i
Bohra) daje wynik mniej odbiegajaιcy od danych doświadczalnych.
8.2.2. Ocenić, na podstawie zmiany energii pola elektrycznego jaιder, wielkość
energii wydzielonaι przy rozpadzie jaιdra uranu 235, zakladajaιc, że
końcowymi produktami rozpadu saι jaιdra 85 133
37 Rb i 55 Cs. Przyjmujemy, że
jaιdra atomów saι kulami z objeι tościowo równomiernie rozmieszczonym
ladunkiem elektrycznym dodatnim.
Rozwiaιzanie: Geι stość energii pola elektrycznego dana jest wyrażeniem

ε0 E 2
w= , (1)
2
gdzie E jest wartościaι nateι żenia pola elektrycznego. Energia pola elek-
trycznego
ε0 E 2
Z
W = dV , (2)
V 2
przy czym calka wzgleι dem V rozciaιgnieι ta jest na calaι przestrzeń. Rozbi-
jemy przestrzeń na dwie czeι ści, jednaι zawartaι wewnaιtrz jaιdra - kuli i czeι ść
pozostalaι. Wewnaιtrz jaιdra nateι żenie pola elektrostatycznego
Ze
E= r, (3)
4πε0 R3
a w obszarze na zewnaιtrz jaιdra
Ze
E= , (4)
4πε0 r2
gdzie Ze jest ladunkiem elektrycznym jaιdra, R jest promieniem jaιdra, r -
odleglościaι od środka jaιdra do punktu, w którym wyznaczamy nateι żenie
pola elektrycznego. Podstawiajaιc (3) i (4) do (2) mamy
2 2
ε0 R ε0 ∞ Ze
Z Z
Ze 2 2 1
W = r 4πr dr + 4πr2 dr =
2 0 4πε0 R3 2 R 4πε0 r4
8.2. ZADANIA 189
(Ze)2 (Ze)2 3 (Ze)2

= + = . (5)
40πε0 R 8πε0 R 20π ε0 R
Zmiana energii pola elektrycznego zwiaιzana z rozpadem
3e2
2
Z2 Z2

ZU
∆W = − Cs − Rb . (6)
20πε0 RU RCs RRb
Dla modelu kroplowego
R = r0 A1/3 , (7)
gdzie r0 = 1, 4 · 10−15 m, wieι c
!
3e2 ZU2 2
ZCs 2
ZRb
∆W = 1/3
− 1/3
− 1/3
. (8)
20πε0 r0 AU ACs ARb
Po podstawieniu danych liczbowych otrzymamy ∆W ≈ 290 MeV.

8.2.3. Obliczyć ilość energii wydzielonej przy rozpadzie pewnej ilości
promieniotwórczego izotopu AZ X w czasie równym okresowi polowicznego
rozpadu tego izotopu. Zakladamy, że produkty rozpadu majaι średni
czas życia znacznie dluższy od czasu życia jaιdra atomu A
Z X. Energia
kinetyczna unoszona przez czaιstkeι α wynosi Eα .
Rozwiaιzanie: Korzystajaιc z rozwiaιzania zadania 9.2.7, otrzymamy

A−4
energieι wydzielonaι przy rozpadzie jednego jaιdra izotopu (A
Z X −→Z−2 Y
+α)
mα
Q1 = Eα 1 + . (1)
mY
Jeśli w chwili czasu t liczba jaιder izotopu promieniotwórczego A
Z X wynosi
Nt , to w przedziale czasu (t, t + dt) ulegnie rozpadowi
dt
dNt = −Nt (2)
τ
jaιder, przy czym τ jest średnim czasem życia izotopu. Jeśli w chwili czasu
t = 0 bylo N0 jaιder promieniotwórczych, to po czasie t pozostanie ich

t
Nt = N0 exp − . (3)
τ
To znaczy, że w ciaιgu czasy t uleglo rozpadowi

t
N = N0 − Nt = N0 1 − exp(− ) (4)
τ
jaιder. Masa M izotopu zawiera
M
NM = NA (5)
µ
atomów. W wyrażeniu (5) NA oznacza liczbeι Avogadro, a µ maseι

drobinowaι w kg. Podstawiajaιc (5) do (4) otrzymujemy liczbeι atomów,
które rozpadajaι sieι w objeι tości odpowiadajaιcej masie M w ciaιgu czasu t

M t
Nm = NA 1 − exp(− ) , (6)
µ τ
a wieι c calkowita energia wydzielona w ciaιgu czasu t z pierwotnej masy M
izotopu beι dzie równa

mα M t
Q = Q1 Nm = Eα 1 + NA 1 − exp(− ) . (7)
mY µ τ
Czas polowicznego zaniku T znajdziemy z warunku, że NT = N0 /2, skaιd

N0 T
= N0 exp(− ) , (8)
2 τ
a zatem
T = τ ln 2 . (9)

M mα
Q = NA (1 − exp(− ln 2))Eα 1 +
µ mY
lub
1 M mα
Q = N A Eα 1 + . (10)
2 µ mY
Przy rozpadzie 1 g polonu 213
84 Po
8, 5 MeV, T = 4, 2 · 10−6 s
213 209

84 Po −→ α + 82 Pb, Eα ≈
wydzieli sieι energia równa 1, 9 · 109 J (12 · 1019 GeV). Dla porównania
spalenie 1 g weι gla kamiennego dostarcza energieι równaι 3 · 104 J.
8.2.4. Izotop pewnego pierwiastka o aktywności A0 umieszczono w kalorymetrze
o pojemności cieplnej C. Obliczyć, o ile zwieι kszy sieι temperatura
kalorymetru po uplywie czasu t od chwili umieszczenia w nim preparatu
promieniotwórczego? Energia czaιstek wysylanych przez izotop wynosi E.
Przyjaιć, że czas t jest znacznie mniejszy od czasu polowicznego rozpadu T .
Rozwiaιzanie: Zwiaιzek mieι dzy energiaι wydzielonaι w jednym akcie

rozpadu i energiaι emitowanej czaιstki ma postać (zadanie 9.2.7)
m
Q1 = E 1 + , (1)
M
gdzie m jest masaι emitowanej czaιstki, M - masaι jaιdra, które powstalo po
rozpadzie. W ciaιgu jednej sekundy rozpada sieι
dN
A=− = λN (2)
dt
8.2. ZADANIA 191
atomów izotopu. Ponieważ
N = N0 exp(−λt) , (3)
wieι c
A = λN0 exp(−λt) . (4)
W ciaιgu czasu t rozpadnie sieι
Z t
Nt = Adt0 = N0 (1 − exp(−λt)) (5)
0
atomów izotopu (ściślej jaιder atomu). Korzystajaιc z (2) dla t = 0 mamy

A0
N0 = (6)
λ
i po podstawieniu do (5) otrzymujemy
A0
Nt = (1 − exp(−λt)) . (7)
λ
W ciaιgu czasu t wydzieli sieι ilość ciepla równa
A0 m
Q = Nt Q1 = (1 − exp(−λt))E(1 + ), (8)
λ M
przy czym temperatura kalorymetru wzrośnie o
Q A0 E m
∆T = = 1+ (1 − exp(−λt)) . (9)
C λC M
Wyznaczajaιc ∆T zalożyliśmy, że ilość ciepla pobrana przez sam preparat
promieniotwórczy jest mala w porównaniu z cieplem pobieranym przez
kalorymetr. W przypadku, gdy masa M jest znacznie wieι ksza od m,
wtedy Q ≈ E i
A0 E
∆T ' (1 − exp(−λt)) . (10)
λC
Wyrażenie 1 − exp(−λt) można dla T t rozwinaιć w szereg poteι gowy,
skaιd
A0 E
∆T ' t. (11)
C
Ten sam wynik można otrzymać w prostszy sposób, jeżeli zauważymy, że
dla T t aktywność preparatu promieniotwórczego jest w przybliżeniu
stala. Wtedy liczba rozpadów w ciaιgu czasu t
Nt0 = A0 t (12)
i energia wydzielona w czasie rozpadu
Q0 = Nt0 Q1 = A0 Q1 t , (13)
a wieι c temperatura ukladu wzrośnie o wartość

Q0 A0 Q1 t A0 E
∆T = = = t. (14)
C C C
Należy podkreślić, że uproszczony sposób jest prawdziwy tylko dla T t.
W przypadku, gdy t jest porównywalne z T , zmiana aktywności w czasie
równym t
A = A0 (1 − exp(−λt)) (15)
jest już bliska wartości A0 (1 − exp(− ln 2)) = A0 /2 i nie można jej
zaniedbać w obliczeniach.
Temperatura mikrokalorymetru o pojemności cieplnej 4 J/K wzrośnie, po
umieszczeniu w nim 0, 1 g radu (A = 3, 7 · 109 Bq, Eα ≈ 4, 78 MeV) na
okres 1 godziny, o okolo 2, 5 stopnia skali Celsjusza.
8.2.5. Określić wiek weι gla drzewnego znalezionego w śladach ognisk, jeżeli
wiadomo, że próbka weι gla drzewnego wykazuje promieniotwórczość β
(zwiaιzanaι z zawartościaι izotopu weι gla 14 C) o aktywności wlaściwej 12,5
rozpadów/min.g. Aktywność próbek z żyjaιcych drzew nie zależy od
rodzaju drzewa i wynosi średnio 15,3 rozp./min.g.
Rozwiaιzanie: Z definicji aktywność wlaściwa próbki

dN 1
n=− , (1)
dt m
gdzie m jest masaι próbki. Na mocy prawa rozpadu promieniotwórczego
dN
− = λN , (2)
dt
gdzie N jest liczbaι jaιder rozpadajaιcego sieι izotopu w danej chwili czasu,
a λ jest stalaι rozpadu promieniotwórczego. Korzystajaιc z (1) i (2) mamy
N0 λ
n0 = , (3)
m
przy czym indeks ”0” odnosi sieι do chwili czasu, gdy drzewo zostalo ścieι te i
przerwano proces pobierania weι gla 14 C z atmosfery. Stalaι λ można znaleźć
z jej zwiaιzku z polowicznym czasem rozpadu, który dla 14 C wynosi 5760
lat, skaιd
ln 2 0, 693
λ= = . (4)
T T
Po czasie ∆t od chwili ścieι cia drzewa zostanie jeszcze
N 0 = N0 exp(−λ∆t) (5)
14
atomów C, które nie ulegly rozpadowi. Ponieważ
N 0λ
n0 = , (6)
m
8.2. ZADANIA 193
przeto
λ
n0 = N0 (−λ∆t) = n0 exp(−λ∆t) , (7)
m
skaιd
ln(n0 /n0 )
∆t = T . (8)
ln 2
Podstawiajaιc dane liczbowe otrzymujemy ∆t ≈ 1680 lat.
8.2.6. Zakladajaιc, że ustalila sieι równowaga promieniotwórcza, określić ilość

gramów radu oraz radonu zawartaι w 100 gramach blendy uranowej, która
zawiera 40% tlenku uranu U3 O8 . Określić aktywność tych ilości uranu,
radu i radonu.
Rozwiaιzanie: Pierwiastki tej samej rodziny promieniotwórczej znajdujaι

sieι w równowadze promieniotwórczej, gdy liczba jaιder rozpadajaιcych sieι
w tym samym przedziale czasu jest taka sama dla wszystkich czlonków
rodziny promieniotwórczej, lub inaczej, że liczba atomów danego pier-
wiastka nie zmienia sieι . Dla λ1 < λ2 · · · i dla t 1/λ1 przypadek taki
jest możliwy. Z warunków równowagi
dN2 dN3
=0, =0, (1)
dt dt
gdzie N2 i N3 saι odpowiednio liczbaι jaιder drugiego i trzeciego czlonka
rodziny promieniotwórczej, i z równań opisujaιcych zmianeι liczby atomów
danego izotopu
dN2
= λ1 N 1 − λ 2 N 2 (2)
dt
dN3
= λ2 N 2 − λ 3 N 3 (3)
dt
otrzymamy dla stanu równowagi wiekowej
λ1 N 1 = λ 2 N 2 = λ3 N 3 . (4)
Ponieważ
ln 2
λi = , (5)
Ti
wieι c
N1 N2 N3
= = , (6)
T1 T2 T3
skaιd otrzymujemy
T2
N2 = N1 (7)
T1
T3
N3 = N1 . (8)
T1
W rozważanym przypadku pierwszym czlonkiem rodziny jest 238

92 U, drugim
226
88 Raa trzecim 222
85 Rn. W M U gramach uranu zawartych jest
NA
n U = MU (9)
AU
atomów, przy czym NA jest liczbaι Avogadro, AU - masaι atomowaι uranu
wyrażonaι w kilogramach.
Podstawiajaιc (9) do (7) i (8) otrzymamy
NA TRa
nRa = MU , (10)
AU TU
co odpowiada masie
ARa TRa
mRa = MU , (11)
AU TU
podobnie dla radonu
ARn TRn
mRn = MU . (12)
AU TU
W M gramach blendy uranowej znajduje sieι m = 0, 4 M gramów tlenku
uranu U3 O8 . Ponieważ jeden mol tlenku uranu waży A = 3 AU + 8AO
gramów, wieι c masie m tlenku odpowiada
m
N= moli (13)
A
Masa m tlenku uranu zawiera wieι c
3AU
mU = m (14)
A
gramów uranu. Po podstawieniu (14) do (11) i (12) otrzymamy
ARa TRa
mRa = 1, 2M , (15)
3AU + 8AO TU
ARn TRn
mRn = 1, 2M . (16)
3AU + 8AO TU
Po podstawieniu danych liczbowych: TU = 4, 4 · 109 lat, TRa = 1590 lat,
TRn = 3, 82 dni, AO = 16 , AU = 238 , ARa = 226 , ARn = 222 M =
100 g otrzymamy
mRa = 1, 16 · 10−7 g (17)
mRn = 7, 36 · 10−11 g . (18)
Aktywność wszystkich czlonków rodziny promieniotwórczej w stanie
równowagi promieniotwórczej jest taka sama, co wynika mieι dzy innymi
z równania (4) i wynosi
a = λU N U . (19)
8.2. ZADANIA 195
Po podstawieniu (5), (9) i (14) do (19) otrzymujemy
NA ln 2 NA ln 2
a = MU = 1, 2M . (20)
AU TU 3AU + 8AO TU
Podstawiajaιc dane, jak wyżej, mamy a = 4, 26 · 105 Bq.

8.2.7. W wyniku rozpadu atomów izotopu A Z X o stalej rozpadu λX powstajaι
0
atomy pierwiastka promieniotwórczego A Z 0 Y, którego stala rozpadu wynosi
0
λY . Znaleźć zależność liczby jaιder izotopu A Z 0 Y od czasu, jeśli wiadomo,
że w chwili poczaιtkowej wysteι powal tylko izotop A Z X. Określić, po jakim
czasie ilość izotopu promieniotwórczego Y osiaιgnie wartość najwieι kszaι.
Rozwiaιzanie: Szybkość zmiany ilości atomów izotopu Y można

opisać równaniem
dNY
= −λY NY + λX NX . (1)
dt
Pierwszy wyraz po prawej stronie równania odpowiada ubywaniu atomów
Y w wyniku ich rozpadu, a drugi ich przybywaniu wskutek rozpadu
atomów X. Ponieważ równocześnie jest prawdziwe równanie
dNX
= −λX NX (2)
dt
opisujaιce rozpad atomów X, wieι c wyrażenie
NX = N0X exp(−λX t) , (3)
beι daιce rozwiaιzaniem równania (2), daje liczbeι jaιder izotopu X, które
jeszcze sieι nie rozpadly po uplywie czasu t. Podstawiajaιc (3) do (1) otrzy-
mamy równanie
dNY
= −λY NY + λX N0X exp(−λX t) , (4)
dt
lub
dNY
+ λY NY = λX N0X exp(−λX t) . (5)
dt
Rozwiaιzanie równania (5) beι dzie sumaι rozwiaιzania ogólnego równania
jednorodnego
dNY
+ λY N Y = 0 (6)
dt
i rozwiaιzania szczególnego równania (5). Rozwiaιzaniem równania (6) jest
wyrażenie
NY0 = A exp(−λY t) . (7)
Rozwiaιzania szczególnego równania (5) szukamy w postaci
NY00 = B exp(−λX t) . (8)

Podstawiajaιc (8) do (5) otrzymujemy równanie
−λX B + λY B = λX N0X , (9)
skaιd
λX N0X
B= .
λY − λX
Ostatecznie
λX
NY = NY0 + NY00 = A exp(−λY t) + N0X exp(−λX t) . (10)
λY − λX
Stalaι A znajdziemy korzystajaιc z warunku: NY = 0 dla t = 0, skaιd
λX
A = −N0X , (11)
λY − λX
a wieι c
λX
NY (t) = N0X (exp(−λX t) − exp(−λY t)) . (12)
λY − λX
W przypadku, gdy λY > λX dla t 1/λX otrzymamy
λX
NY (t) = N0X exp(−λX t) , (13)
λY − λX
skaιd
NY (t) λX
= = const . (14)
NX (t) λY − λX
Jest to stan, w którym ilości jaιder X i Y beι daι maleć z jednakowaι szy-
bkościaι i nosi nazweι stanu równowagi przejściowej. Przykladem takiego
stanu jest radon i produkt jego rozpadu rad A - polon 218 (λRn ≈
2, 1 · 10−6 s−1 , λRaA ≈ 3, 6 · 10−3 s−1 ). Po uplywie czasu t = 5 godz.
= 1, 8 · 103 s, mieszanina radonu i produktu rozpada sieι z pólokresem
radonu.
Maksimum funkcji NY (t) znajdziemy z warunku
dNY (t)
=0, (15)
dt
staιd po podstawieniu (12) do (15) otrzymamy równanie
−λX exp(−λX t) + λY exp(−λY t) = 0 , (16)
którego rozwiaιzaniem jest wyrażenie
ln λλX
Y
tmax = . (17)
λY − λ X
8.2. ZADANIA 197
8.2.8. Oszacować wiek Ziemi wiedzaιc, że w rudzie uranowej stosunek liczby
atomów 238 U do liczby atomów olowiu 206 Pb wynosi 5/4.
Rozwiaιzanie: W celu dokladnego rozwiaιzania zadania należaloby ulożyć

i rozwiaιzać uklad równań różniczkowych opisujaιcych szybkość zmiany
ilości atomów dla wszystkich czlonków szeregu promieniotwórczego
uranu. Zagadnienie można jednak znacznie uprościć, bioraιc pod uwageι
fakt, że w szeregu promieniotwórczym uranu wysteι pujaι bardzo różne
wartości czasu polowicznego zaniku poszczególnych pierwiastków. Pod-
czas gdy dla 238 U czas polowicznego zaniku wynosi okolo 4, 5 · 109 lat i
dla końcowego produktu rozpadu 206 Pb jest nieskończenie dlugi, to dla
pozostalych czlonków szeregu nie przekracza wartości 2, 5 · 105 lat - 234 U
a dla wieι kszości z nich jest co najwyżej rzeι du minut. Po uplywie czasu
rzeι du okresu polowicznego zaniku dla 238 U, tylko atomy 238 U i 206 Pb
beι daι wysteι powaly w wieι kszych ilościach w rudach uranowych. Pozostale
pierwiastki należaιce do szeregu uranu i beι daιce stopniami pośrednimi w
procesie rozpadu 238 U → 206 Pb z malymi okresami polowicznego zaniku
beι daι wysteι powaly w znikomych ilościach (w stosunku do 238 U i 206 Pb).
Możemy wieι c zalożyć, że wysteι pujaι tylko dwa pierwiastki w szeregu
uranu - poczaιtkowy 238 U i końcowy 206 Pb. Korzystajaιc z wyrażenia (12)
z zadania 8.2.7 przy zalożeniu, że λY = λP b = 0 (TP b = ∞), otrzymujemy
wyrażenie na liczbeι atomów olowiu 206 Pb
NP b (t) = N0U (1 − exp(−λU t)) . (1)
Jeśli zalożymy jeszcze, że jedynaι drogaι dla otrzymania olowiu w rudzie
uranu jest rozpad jaιder uranu, to poczaιtkowa ilość atomów uranu N0U
jest równa obecnej ilości atomów olowiu NP b i atomów uranu NU
N0U = NP b + NU . (2)
Podstawiajaιc (2) do (1) i rozwiaιzujaιc otrzymane w ten sposób równanie

wzgleι dem czasu, otrzymujemy

NP b
ln 1 +
1 NP b NU
t= ln 1 + = TU . (3)
λU NU ln 2
Po podstawieniu danych liczbowych otrzymujemy, że wiek Ziemi wynosi

okolo 3, 8 · 109 lat.
8.2.9. Próbkeι jodu 127 I naświetlono wiaιzkaι neutronów o takim nateι żeniu,
że w ciaιgu jednej sekundy tworzy sieι w niej n = 1 · 107 atomów
promieniotwórzcego jodu 128 I o czasie polowicznego rozpadu T = 25, 4
minut. Znaleźć liczbeι atomów promieniotwórczych jodu i aktywność
próbki po uplywie czasu t od momentu rozpoczeι cia naświetlania. Jaka
beι dzie najwieι ksza ilość atomów jodu 128 I i aktywność próbki w stanie
nasycenia?
128
Rozwiaιzanie: Zmianeι liczby atomów promieniotwórczego jodu I w
ciaιgu czasu dt można opisać równaniem
dN
= n − λN , (1)
dt
gdzie pierwszy wyraz prawej strony równania opisuje proces tworzenia
atomów jodu 128 I w wyniku naświetlania, wyraz drugi opisuje ubywanie
atomów 128 I spowodowane ich rozpadem. Rozwiaιzaniem równania (1) jest
wyrażenie
n C
N = − exp(−λt) , (2)
λ λ
przy czym stalaι C = n otrzymujemy z warunku, że w chwili poczaιtkowej
(t = 0) liczba atomów jodu 128 I (N = 0). Liczba atomów jodu
promieniotwórczego po czasie t od rozpoczeι cia naświetlania
n
N= (1 − exp(−λt)) , (3)
λ
gdzie λ = ln 2/T . Zależność aktywności próbki od czasu naświetlania ma
postać
a = λN = n(1 − exp(−λt)) . (4)
Rys. 8-3 Zależność liczby N jaιder promieniotwórczych od czasu w

przypadku stalego w czasie źródla aktywacji.
Dla t T otrzymamy N = nt i a = λnt.

Nasycenie nastaιpi wtedy, gdy liczba atomów 128 I rozpadajaιcych sieι w
ciaιgu jednostki czasu beι dzie równa liczbie atomów 128 I yworzonych w
wyniku aktywacji neutronami, to znaczy, gdy
dN
=0, (5)
dt
8.2. ZADANIA 199
a wieι c λNnas = n, skaιd Nnas = n/λ. Aktywność w stanie nasycenia

anas = λNnas = n. Korzystajaιc z powyższego można (3) i (4) zapisać w
postaci
N = Nnas (1 − exp(−λt)) (6)
a = anas (1 − exp(−λt)) . (7)
Podstawiajaιc dane liczbowe otrzymujemy Nnas = 2, 2 · 1010 atomów i
anas. = 1 · 107 Bq.
8.2.10. Stalowy pierścień tloka silnika zostal napromieniowany neutronami,
dzieι ki czemu utworzyl sieι w nim izotop promieniotwórczy 59 Fe o czasie
polowicznego zaniku T = 45, 1 dni. Osiaιgnieι ta aktywność a0 wynosila
3, 7 · 105 Bq. Po dziesieι ciu dniach pierścień wmontowano do silnika. Po
trzydziesu dniach nieprzerwanej pracy silnika aktywność a pobranej
próbki 100 cm3 oleju znajdujaιcego sieι w karterze, zwiaιzana z obecnościaι
w nim 59 Fe wynosila a = 12 rozpadów w ciaιgu jednej sekundy. Ile
materialu pierścienia starlo sieι w czasie pracy silnika, jeżeli wiadomo, że
pierścień przed wmontowaniem ważyl M0 = 50 g? Calkowita objeι tość
oleju wynosila 6000 cm3 .
Rozwiaιzanie: W pierścieniu po naświetleniu neutronami znajdowalo sieι

N0 atomów 59 Fe. Jeśli aktywność poczaιtkowa wynosila a0 , to zwiaιzek
mieι dzy aktywnościaι i N0 ma postać
dN ln 2
a0 = − = λN0 = N0 , (1)
dt T
skaιd
a0 T
N0 = . (2)
ln 2
Po uplywie czasu τ = 10 dni od chwili zaprzestania naświetlania zostalo
w pierścieniu w wyniku rozpadu
Nτ = N0 exp(−λτ ) (3)
atomów izotopu. Niech m oznacza ilość materialu pierścienia, która ściera

sieι w ciaιgu jednej sekundy pracy silnika, a M maseι pierścienia w danej
chwili czasu. Zalóżmy, że
m
= µ = const , (4)
M
wtedy w przedziale czasu (t, t + dt) ubywa z pierścienia
dN = (−µN − λN )dt (5)
atomów izotopu. Wyrażenie - µN dt (przy zalożeniu, że geι stość atomów

promieniotwórzcego izotopu 59 Fe jest stala w calej objeι tości pierścienia)
jest liczbaι atomów izotopu, które w wyniku ścierania przeszly w ciaιgu
czasu dt do oleju, wyrażenie zaś - λN dt oznacza liczbeι atomów izotopu,

które rozpadajaι sieι w ciaιgu czasu dt, przy czym N jest liczbaι atomów
izotopu 59 Fe w pierścieniu po czasie t.
N = B exp(−(µ + λ)t) . (6)
Jeśli czas liczymy od chwili rozpoczeι cia pracy silnika, to dla t = 0 mamy
N = Nτ , skaιd
N = Nτ exp(−(µ + λ)t) . (7)
59
Zmianeι liczby atomów Fe w oleju w ciaιgu jednej sekundy można opisać
za pomocaι równania
dN 0
= µN − λN 0 = −λN 0 + µNτ exp(−(µ + λ)t) . (8)
dt
Wyrażenie µN jest liczbaι atomów 59 Fe, które przeszly w ciaιgu jednej
sekundy do oleju w wyniku ścierania, a λN 0 jest liczbaι atomów 59 Fe, które
znajdowaly sieι w oleju wraz ze startym materialem pierścienia i ulegajaι
rozpadowi w ciaιgu jednej sekundy. Przepiszemy równanie (8) w postaci
dN 0
+ λN 0 = µNτ exp(−(µ + λ)t) . (9)
dt
Rozwiaιzanie tego równania beι dzie sumaι rozwiaιzania ogólnego równania
jednorodnego
dN 0
+ λN 0 = 0 (10)
dt
i rozwiaιzania szczególnego równania (9). Rozwiaιzaniem równania (10)
jest
N10 = D exp(−λt) , (11)
gdzie D jest stalaι calkowania. Rozwiaιzania szczególnego równania (9)
szukamy w postaci
N20 = F exp(−(µ + λ)t) , (12)
skaιd po podstawieniu (12) do (9) znajdujemy stalaι F = −Nτ , a wieι c
N 0 = N10 + N20 = D exp(−λt) − Nτ exp(−(µ + λ)t) . (13)
Stalaι D znajdziemy z warunku, że dla t = 0 (czas liczymy od rozpoczeι cia

pracy silnika) N 0 = 0, a zatem D = Nτ i
N 0 = Nτ exp(−λt)(1 − exp(−µt)) . (14)
Po podstawieniu (3) do (14) otrzymamy
N 0 = N0 exp(−λ(t + τ ))(1 − exp(−µt)) . (15)

8.2. ZADANIA 201
59
Aktywność oleju zawierajaιcego takaι ilość izotopu Fe znajdziemy bioraιc
pochodnaι funkcji N 0 (t) wzgleι dem czasu
dN 0
a0 = − = N0 exp(−λ(t + τ )) [λ − (λ + µ) exp(−µt)] . (16)
dt
Uwzgleι dniajaιc, że
V
a0 = a (17)
100
i korzystajaιc z (1) otrzymamy
aV a0
= exp(−λ(t + τ )) [λ − (λ + µ) exp(−µt)] . (18)
100 λ
Wróćmy do wyrażenia (4) i zapiszmy je w postaci
m 1 dM
=µ= , (19)
M M dt
skaιd
M = M0 exp(−µt) . (20)
Ilość materialu pierścienia startego w czasie pracy silnika
M 0 = M0 − M = M0 (1 − exp(−µt)) . (21)
Rozwiaιzujaιc równanie (18) wzgleι dem µ i podstawiajaιc znalezionaι wartość
do równania (21) otrzymamy szukane M 0 . Równanie rozwiaιżemy w sposób
przybliżony korzystajaιc z faktu, że zwykle ilość materialu pierścienia
ścierana w czasie pracy silnika jest nieduża w porównaniu z masaι
pierścienia M0 (pierścień w czasie pracy dociera sieι i po pewnym czasie
pracy jego masa prawie sieι nie zmienia - jest to praktyczne ogranicze-
nie stosowalności zalożenia (4) i rozwiaιzania (21)), to znaczy µt 1.
Wyrażenie exp(−µt) można wieι c rozwinaιć w szereg poteι gowy i bioraιc
tylko dwa pierwsze wyrazy rozwinieι cia otrzymamy exp(−µt) ≈ 1 − µt.
Zauważmy jeszcze, że przy zalożeniu µt 1 jest prawdziwa również
nierówność λ µ, wtedy wyrażenie (18) można zapisać w postaci
aV
≈ a0 µt exp(−λ(t + τ )) . (22)
100
Stosujaιc zalożenie, że µt 1 do (21) otrzymamy
M 0 = M0 µt . (23)
ZA równań (22) i (23) znajdujemy, że
a M0 V ln 2
M0 = exp((t + τ ) ). (24)
a0 100 T
Podstawiajaιc dane liczbowe otrzymujemy M 0 = 1, 8·10−4 g, co potwierdza
że nasze zalożenia: µt 1 i µ λ saι sluszne.
8.3 Ćwiczenia
8.3.1. Określić okres polowicznego rozpadu bizmutu 210
83 Bi, jeśli wiadomo, że
jeden gram bizmutu wyemitowal ∆N = 4, 58 · 1015 czaιstek β w ciaιgu
jednej sekundy.
Odpowiedź:
NA ln 2
T =m ≈ 4, 32 · 105 s ≈ 5 dob ,
A ∆N
∆t
gdzie m - masa próbki.
8.3.2. Ile czaιstek α emituje w ciaιgu jednej sekundy jeden miligram radu, i
ile czaιstek α w ciaιgu jednej sekundy beι dzie emitowala pozostala ilość
radu po 1000 latach rozpadu? Zaniedbać wklad produktów rozpadu
promieniotwórczego. Okres polowicznego rozpadu radu T = 1590 lat.
Odpowiedź:
NA ln 2
n0 = m = 3, 7 · 107 s−1 ,
AT
t
n1000 = n0 exp(−(ln 2) ) ≈ 2, 4 · 107 s−1 .
T
8.3.3. Znaleźć średni czas życia promieniotwórczego jaιdra atomu radu.
Odpowiedź:
1 T
τ= = ≈ 2290 lat .
λ ln 2
Wskazówka: R0
tdN
τ = RN00 ,
N0
dN
gdzie N0 jest poczaιtkowaι liczbaι atomów promieniotwórczych, t wyz-
naczamy z równania N = N0 exp(−λt).
8.3.4. Choremu wstrzyknieι to dożylnie 1 cm3 roztworu zawierajaιcego sz-
tuczny izotop promieniotwórczy sodu 24 11 Na o aktywności a0 = 2000
czaιstek/s. Aktywność 1 cm3 krwi pobranej po pieι ciu godzinach od
chwili wstrzyknieι cia wynosila a = 16 czaιstek/min. Znaleźć objeι tość krwi
czlowieka. Czas polowicznego zaniku sodu 24 11 Na wynosi 15, 3 godzin.
Odpowiedź:
a0 t
V = exp(−(ln 2) ) ≈ 6 dm3 .
a T
8.3.5. Po jakim czasie aktywność wlaściwa izotopu talu, którego okres
polowicznego rozpadu wynosi T = 3, 5 lat osiaιgnie wartość
a0 = 3, 7 · 108 Bq/s, jeśli preι dkość powstawania tego izotopu q = 1 · 1010
atomów/cm3 s? Geι stość talu ρ = 11, 85 g/cm3 .
Odpowiedź:
a0 ρ

T
t=− ln 1 − ≈ 2, 9 lat .
ln 2 q
8.3.6. Preparat zawierajaιcy rad znajduje sieι w odleglości r = 1, 2 cm od

fluoryzujaιcego ekranu. Jaka ilość radu znajduje sieι w preparacie, jeśli
w ciaιgu jednej minuty na powierzchni ekranu równej S = 0, 02 cm2
zanotowano n = 47 scyntylacji? Produkty rozpadu radu bardzo szybko
odpompowuje sieι . Przyjaιć, że wszystkie wyrzucane przy rozpadzie
atomów radu czaιstki α wybiegajaι z preparatu.
Odpowiedź:
4πr2 nAT
m= ≈ 1, 9 · 10−8 g .
NA St ln 2
8.3.7. Jeden gram radu emituje w ciaιgu jednej sekundy n = 3, 7 · 1010 czaιstek α
o szybkości v = 1, 5 · 107 m/s. Znaleźć energieι wydzielonaι przy rozpadzie
w ciaιgu jednej godziny.
Odpowiedź:
mv 2 m
E=n 1+ t ≈ 103 J .
2 M
8.3.8. Wyznaczyć ilość ciepla wydzielonaι przez jeden gram izotopu 225
89 Ac (bez
produktów nasteι pnych rozpadów) w czasie równym średniemu czasowi
życia tego izotopu. Energia emitowanych czaιstek α wynosi E = 5, 8 MeV.
Odpowiedź:
NA E 1 m
Q= m(1 − )(1 + ) ≈ 1, 56 GJ .
A e M
8.3.9. W wyniku rozpadu 1 grama radu (bez uwzgleι dnienia produktów rozpadu)
otrzymuje sieι w warunkach normalnych 0, 043 cm3 helu w ciaιgu roku.
Określić liczbeι Avogadro. ρHe = 0, 178 kg/m3 .
8.3.10. Podać ilość ciepla, które wydzieliloby sieι w reakcji syntezy wszystkich
jaιder trytu z jaιdrami wodoru w 1 gramie mieszaniny trytu z wodorem.
Porównać znalezionaι wartość z ilościaι ciepla, które zostanie wydzielone
podczas calkowitego rozszczepienia 1 grama 235 U przyjmujaιc, że podczas
rozszczepienia jaιdra 235 U średnio wydziela sieι energia 200 MeV.
Odpowiedź:
Qsynt ≈ 47, 2 · 1010 J ,
Qrozszcz ≈ 8, 2 · 1010 J .
8.3.11. Ile razy geι stość jaιdra atomu glinu jest wieι ksza od geι stości glinu?
ρAl = 2, 6 · 103 kg/m3 .
Odpowiedź:
ρj 13mp + 14mn
= 4 −15 )3 A
≈ 5, 6 · 1013 .
ρAl 3 πρAl (1, 4 · 10
Rozdzial 9
Reakcje jadrowe ι
9.1 Wstep ι
1. Kaιt odchylenia czaιstki o ladunku elektrycznym Z1 e od pierwotnego

kierunku ruchu, w ukladzie środka masy przy oddzialywaniu kulom-
bowskim z jaιdrem atomu o ladunku Z2 e jest dany przez wyrażenie
Θ Z1 Z2 e2
tan = , (9.1)
2 4πε0 µv02 b
gdzie µ jest masaι zredukowanaι ukladu czaιstka - jaιdro atomu, v0 -

poczaιtkowaι preι dkościaι wzgleι dnaι czaιstki, b - parametrem zderzenia
(odleglość mieι dzy asymptotaι toru czaιstki i prostaι równoleglaι do niej i
przechodzaιcaι przez jaιdro).
Rys. 9-1 Rozproszenie wiaιzki czaιstek padajaιcych na centrum

rozpraszajaιce w przypadku sil odpychajaιcych. Czaιstki trafiajaιce w
pierścień o promieniach b i b+db zostajaι rozproszone w obszar
ograniczony stożkami o kaιtach rozwarcia θ i θ + dθ.
205
206 ROZDZIAL 9. REAKCJE JAιDROWE
2. Liczba czaιstek rozproszonych w jednostce czasu do kaιta brylowego dΩ na

cienkiej folii o grubości d
2
Z1 Z2 e2 (1 + m/M )

dΩ
dn = nna d · dσ = nna d , (9.2)
16πε0 E sin4 (Θ/2)
gdzie na jest liczbaι atomów w jednostce objeι tości folii, n - liczbaι czaιstek
padajaιcych na folieι w ciaιgu jednostki czasu, dσ - różniczkowym przekro-
jem czynnym na rozproszenie spreι żyste, E jest energiaι poczaιtkowaι czaιstki
w ruchu wzgleι dnym, m i M saι odpowiednio masaι czaιstki i jaιdra.
3. W reakcjach jaιdrowych spelnione saι zasady zachowania energii, peι du,
ladunku elektrycznego i liczby barionów, przy czym energia calkowita
q
E = E02 + p2 c2 , (9.3)
gdzie E0 = m0 c2 jest energiaι spoczynkowaι, p - peι dem, c zaś - preι dkościaι

fali elektromagnetycznej w próżni.
9.2 Zadania
9.2.1. Wyznaczyć różniczkowy przekrój czynny na rozproszenie spreι żyste
czaιstek α na cienkiej folii.
Rys. 9-2 Odchylenie toru czaιstki w wyniku rozproszenia na jaιdrze

atomu; rmin jest najmniejszaι odleglościaι, na jakaι może zbliżyć sieι
czaιstka, gdy jej parametr zderzenia wynosi b, θ jest kaιtem rozproszenia.
Rozwiaιzanie: Niech dN oznacza ilość czaιstek rozpraszanych w jednostce

czasu pod kaιtami leżaιcymi w przedziale Θ, Θ + dΘ. Stosunek
dN
dσ = , (1)
n
9.2. ZADANIA 207
gdzie n jest ilościaι czaιstek przechodzaιcych w jednostce czasu przez

jednostkeι powierzchni prostopadlego przekroju wiaιzki jednorodnej, nazy-
wamy różniczkowym przekrojem czynnym na rozproszenie. Przekrój
czynny ma wymiar powierzchni. Pod kaιtami leżaιcymi w przedziale
Θ, Θ + dΘ rozpraszane saι tylko te czaιstki, których parametry zderzenia
b (odleglość mieι dzy asymptotaι toru czaιstki, a prostaι równoleglaι do
asymptoty i przechodzaιcaι przez centrum rozpraszajaιce) leżaι w przedziale
b, b + db, przy czym zależność mieι dzy wielkościami Θ i b jest wzajemnie
jednoznaczna. Ilość czaιstek rozproszonych w jednostce czasu pod kaιtami
z przedzialu Θ, Θ + dΘ jest równa iloczynowi powierzchni pierścienia za-
wartego mieι dzy okreι gami o promieniach b i b + db przez liczbeι czaιstek
padajaιcych na jednostkeι tej powierzchni n w jednostce czasu
dN = 2πb · db · n . (2)
Różniczkowy przekrój czynny na rozproszenie beι dzie wieι c równy

2πb · db · n
dσ = = 2πb · db . (3)
n
Jeśli przepiszemy wzór (3) w postaci
db(Θ)
dσ = 2πb(Θ)| |dΘ , (4)
dΘ
to do wyznaczenia dσ wystarczy znajomość zależności b = b(Θ). Zwiaιzek
mieι dzy b i Θ znajdziemy dla przypadku, gdy sily rozpraszajaιce saι cen-
tralne (zależaι tylko od odleglości od centrum rozpraszajaιcego). Ponieważ
ruch w polu sil centralnych jest ruchem plaskim, to zasady zachowania
energii i peι du wygodniej jest zapisać we wspólrzeι dnych biegunowych r , ϕ
w plaszczyźnie ruchu. Zasada zachowania energii w ukladzie środka masy
dla ruchu wzgleι dnego ma postać
" 2 #
2
µ dr 2 dϕ
E= +r + U (r) = const , (5)
2 dt dt
gdzie µ jest masaι zredukowanaι ukladu czaιstka rozpraszana - centrum

rozpraszajaιce, r - odleglościaι wzgleι dnaι, U (r) - potencjalem oddzialywania.
Z warunków poczaιtkowych mamy
µv02
E= , (6)
2
gdzie v0 jest poczaιtkowaι preι dkościaι wzgleι dnaι. Zasada zachowania peι du
ma postać
dϕ
J = µr2 = const , (7)
dt
gdzie
J = µbv0 . (8)
Podstawiajaιc dϕ/dt z wyrażenia (7) do (5) otrzymujemy równanie

" #
2 2
µ dr J2 µ dr
E= + 2 2 + U (r) = + Uef (r) . (9)
2 dt µ r 2 dt
Zagadnienie dwuwymiarowe sprowadziliśmy do ruchu (jednowymi-

arowego) punktu materialnego o masie µ w polu sily centralnej o potencjale
efektywnym
J2
Uef (r) = + U (r) . (10)
2µr2
Rozwiaιzujaιc rónanie (9) wzgleι dem dr/dt mamy
s
dr 2 J2
= (E − U (r)) − 2 2 , (11)
dt µ µ r
skaιd
dr
dt = s . (12)
2 J2
(E − U (r)) − 2 2
µ µ r
Korzystajaιc z wyrażenia (7) otrzymujemy
J
dϕ = dt , (13)
µr2
co po podstawieniu wyrażenia (12) daje
J
Z dr
µr2
ϕ= s + const . (14)
2 J2
(E − U (r)) − 2 2
µ µ r
Po uwzgleι dnieniu wzorów (6) i (8) mamy

b
Z ∞
2
dr
ϕ0 = s r , (15)
rmin 2U (r) b2
1− − 2
µv02 r
gdzie rmin jest najmniejszym pierwiastkiem wyrażenia podpier-

wiastkowego. Równanie w sposób zupelny opisuje ruch (ϕ = ϕ(r)) w
ukladzie środka masy przez potencjal oddzialywania U (r) i parametr
zderzenia b. Tor czaιstki jest symetryczny wzgleι dem osi przechodzaιcej
przez rmin . Z symetrii toru czaιstki wzgleι dem osi najwieι kszego zbliżenia
wynika, że kaιt rozproszenia Θ w ukladzie środka masy wiaιże sieι z ϕ0
poprzez zależność
2ϕ0 + Θ = π , (16)
9.2. ZADANIA 209
skaιd
b
Z ∞ dr
Θ(b) = π − 2ϕ0 = π − 2 s r2 . (17)
rmin 2U (r) b2
1− − 2
µv02 r
Podstawiajaιc do wzoru (17) potencjal oddzialywania mieι dzy czaιstkaι o
masie m i ladunku elektrycznym q oraz jaιdrem o masie M i ladunku Q:
qQ α
U (r) = = (18)
4πε0 r r
i wykonujaιc calkowanie otrzymujemy
2α
µv02 b
Θ(b) = π − 2 arccos s 2 , (19)
2α
+4
µv02 b
skaιd
α Θ
b= cot . (20)
µv02 2
Uwzgleι dniajaιc wzór (20) w wyrażeniu (4) na różniczkowy przekrój czynny
mamy
2
qQ 1
dσ = 2 4 dΩ , (21)
8πε0 µv0 sin (Θ/2)
gdzie dΩ = sin ΘdΘdφ jest elementem kaιta brylowego, w którym nasteι puje
rozproszenie.
Wyrażenie (21) określa różniczkowy przekrój czynny na rozproszenie
spreι żyste w ukladzie środka masy. Ponieważ pomiary wykonuje sieι w
ukladzie laboratoryjnym, należy przeliczyć kaιty z jednego ukladu do
drugiego. Ze wzoru (21) widać, że dla ustalonych warunków
Θ
dσ · sin4 = const . (22)
2
Wyznaczajaιc doświadczalnie lewaι stroneι wyrażenia, Rutherford otrzymal
zgodność wyników z powyższaι zależnościaι, co pozwolilo wyciaιgnaιć wnioski
dotyczaιce budowy atomu, że centrum atom-jaιdro o wymiarach rzeι du
10−15 m zawiera prawie calaι maseι atomu i ma ladunek dodatni Ze, gdzie
Z jest liczbaι porzaιdkowaι.
9.2.2. Na folieι miedzianaι o grubości d = 5 · 10−6 m pada prostopadle do
powierzchni wiaιzka czaιstek α o nateι żeniu n = 1 · 103 czaιstek na sekundeι .
Ile rozproszonych czaιstek α zostanie zarejestrowanych przez liczniki w
ciaιgu czasu t = 5 minut w przedziale kaιtów φ powyżej 10◦ ? Energia
czaιstek α przed rozproszeniem wynosi E = 3, 5 MeV.
Rozwiaιzanie: Ponieważ plytka, na której nasteι puje rozproszenie,

jest bardzo cienka, wieι c można przyjaιć, że rozproszenie czaιstki α zachodzi
tylko jeden raz. W przypadku, gdy rozpraszanie zachodzi na bardzo
cieι żkich (w porównaniu z czaιstkami bombardujaιcymi) atomach, można
obliczeń dokonywać w ukladzie laboratoryjnym, w przeciwnym razie
obliczenia wykonane w ukladzie środka masy transponuje sieι do ukladu
laboratoryjnego, w którym wykonywane saι pomiary.
Rys. 9-3 Wektorowe dodawanie preι dkości czaιstek w ukladzie środka

masy i preι dkości środka masy w ukladzie laboratoryjnym.
Liczba czaιstek rozproszonych w element kaιta brylowego dΩ (liczymy w

ukladzie środka masy)
dn = na ndtdσ , (1)
gdzie
ρ
na = N A (2)
A
jest liczbaι atomów zawartych w jednostce objeι tości folii, NA - liczba Avo-
gadro, A - masa jednego kilomola, ρ - geι stość materialu folii, a
2
Z1 Z2 e2 (1 + (mα /M ))

dΩ
dσ = (3)
16πε0 E sin4 (Θ/2)
jest różniczkowym przekrojem czynnym na rozproszenie spreι żyste, przy
czym Z1 , Z2 oraz mα i M oznaczajaι odpowiednio liczby porzaιdkowe i
masy czaιstek bombardujaιcych i atomów tarczy.
Korzystajaιc z (1), (2), (3) i wyrażenia dla elementu kaιta brylowego dΩ =
sin ΘdΘdϕ otrzymujemy
2
ρ Z1 Z2 e2 (1 + (mα /M )) sin ΘdΘdϕ

dn = n · d · tNA . (4)
A 16πε0 E sin4 (Θ/2)
9.2. ZADANIA 211
Liczba czaιstek α rozproszonych pod kaιtami leżaιcymi w przedziale mieι dzy

Θ1 i Θ2 (w ukladzie środka masy):
2 Z 2π Z Θ2
ρ Z1 Z2 e2 (1 + (mα /M ))

sin ΘdΘ
∆n = n · d · tNA dϕ 4 =
A 16πε0 E 0 Θ1 sin (Θ/2)
2
ρ Z1 Z2 e2 (1 + (mα /M ))

2 Θ1 2 Θ2
= 4πn · d · tNA cot − cot . (5)
A 16πε0 E 2 2
Przedzial kaιtowy (Θ1 , Θ2 ) w ukladzie środka masy odpowiada
przedzialowi kaιtów (φ1 , φ2 ) w ukladzie laboratoryjnym, przy czym kaιty
w obu ukladach saι zwiaιzane zależnościaι
sin Θ
tan φ = mα . (6)
+ cos Θ
M
Dla przypadku, gdy mα M wtedy Θ1 ≈ φ1 i Θ2 ≈ φ2 .
Podstawiajaιc dane liczbowe ρ = 8, 9 · 103 kg/m3 , A = 63, 54 kg/mol,
Z1 = 2, Z2 = 29, mα /M ≈ 0, otrzymujemy ∆n ≈ 7350 czaιstek.
9.2.3. Czaιstki α o energii E = 5 MeV padajaι w kierunku normalnym do tarczy

w postaci folii. Te z czaιstek α, które zostaly rozproszone w kierunku
tworzaιcym kaιt 180◦ z kierunkiem padania czaιstek, mialy energieι E 0 = 3, 9
MeV. Znaleźć stosunek masy jaιdra atomu, na którym nastaιpilo rozprosze-
nie do masy czaιstki α. Przyjaιć, że zderzenia czaιstek α i jaιder saι centralne.
Rozwiaιzanie: Zakladamy, że rozproszenie jest spreι żyste, to znaczy,

że majaι zastosowanie zasady zachowania energii kinetycznej (dla
zadanych wartości energii czaιstek α można stosować wzory mechaniki
nierelatywistycznej) i peι du:
mv 2 mu2 MV 2
= + , (1)
2 2 2
mv = −mu + M V , (2)
gdzie m jest masaι czaιstki α, M - masaι jaιdra, v i u - wartościami
bezwzgleι dnymi preι dkości czaιstki α odpowiednio przed rozproszeniem i po
rozproszeniu, V - preι dkość jaιdra po rozproszeniu (zadanie rozwiaιzujemy
w ukladzie laboratoryjnym, w którym jaιdro atomu przed rozprosze-
niem spoczywa). W równaniu (2) wysteι puje znak minus, ponieważ
preι dkość czaιstki α przed rozproszeniem v i po rozproszeniu u saι prze-
ciwnie zwrócone; preι dkość jaιdra V ma ten sam zwrot, jaki ma preι dkość
v.
Z równania (1) mamy
m 2
V2 = (v − u2 ) , (3)
M
Z równania (2) znajdujemy

m
V = (v + u) . (4)
M
Podstawiajaιc preι dkość V ze wzoru (4) do równania (3) i rozwiaιzujaιc otrzy-
mane równanie wzgleι dem M/m otrzymujemy
u
M v+u 1+
= = v
m v−u u . (5)
1−
v
Ponieważ
mv 2
E= (6)
2
i
mu2
E0 = , (7)
2
gdzie E i E 0 saι odpowiednio energiaι kinetycznaι czaιstki α przed rozprosze-
niem i po rozproszeniu, wieι c stosunek
r
u E0
= . (8)
v E
Po podstawieniu wyrażenia (8) do wzoru (5) mamy
r
E0
M 1+
= rE (9)
m E0
1−
E
i po uwzgleι dnieniu danych liczbowych M/m ≈ 16, to znaczy, że jaιdra, na
których nasteι powalo rozproszenie mogly być na przyklad jaιdrami atomów
cynku 6430 Zn. Wyznaczajaιc liczbeι czaιstek α, rozproszonych w ustalony
kaιt brylowy (zad.9.2.2), można ustalić ladunek jaιdra atomu, na którym
nastaιpilo rozproszenie, co pozwoli laιcznie z poprzedniaι informacjaι na
zupelne zidentyfikowanie jaιder atomów tarczy.
9.2.4. Znaleźć zależność mieι dzy preι dkościaι wzgleι dnaι vr dwóch zderzajaιcych
sieι centralnie czaιstek o ladunkach elektrycznych dodatnich i odleglościaι
r mieι dzy nimi. Najmniejsza odleglość mieι dzy tymi czaιstkami w czasie
zderzenia wynosi r0 .
Rozwiaιzanie: W ukladzie środka masy zasadeι zachowania energii

dla zderzenia centralnego (parametr zderzenia b = 0) można zapisać w
postaci wyrażenia
2
µv∞ µv 2 Q1 Q2
= r + , (1)
2 2 4πε0 r
9.2. ZADANIA 213
gdzie µ jest masaι zredukowanaι ukladu zderzajaιcych sieι czaιstek, v∞ -

wartościaι bezwzgleι dnaι preι dkości wzgleι dnej czaιstek, gdy odleglość mieι dzy
nimi jest duża (dla tej odleglości energia kinetyczna czaιstek jest znacznie
wieι ksza od energii oddzialywania kulombowskiego mieι dzy nimi), Q1 i Q2
saι wartościami ladunków elektrycznych czaιstek.
W chwili, gdy czaιstki zbliżajaι sieι do siebie na najmniejszaι odleglość r0 ,
preι dkość wzgleι dna vr beι dzie równa zeru. Z równania (1) otrzymamy wieι c
wyrażenie
2
µv∞ Q1 Q2
= . (2)
2 4πε0 r0
Podstawiajaιc wyrażenie (2) do równania (1) otrzymamy
Q1 Q2 µv 2 Q1 Q2
= r + , (3)
4πε0 r0 2 4πε0 r
skaιd po przeksztalceniach mamy szukanaι zależność
1/2
Q1 Q2 m1 + m2 r − r0
vr = , (4)
2πε0 m1 m2 rr0
gdzie m1 i m2 oznaczajaι masy czaιstek bioraιcych udzial w zderzeniu.
9.2.5. Czaιstka α o masie m, energii kinetycznej E = 5 MeV i ladunku elek-
trycznym dodatnim q zderza sieι z nieruchomym atomem A Z X (zlota
197
78 Au) i zostaje rozproszona w ten sposób, że zmierzona (w ukladzie
laboratoryjnym) skladowa preι dkości prostopadla do pierwotnego kierunku
ruchu czaιstki w dużej odleglości od atomu wynosi v⊥ = 0, 04 c (tzn. w
takiej odleglości, że energia potencjalna oddzialywania mieι dzy jaιdrem
atomu i czaιstkaι jest zaniedbywalna w porównaniu z wartościaι energii
kinetycznej czaιstki). Znaleźć parametry zderzenia.
Rys. 9-4 Zwiaιzek pomieι dzy preι dkościaι czaιstki w ukladzie

laboratoryjnym i w ukladzie środka masy.
Rozwiaιzanie: Skladowaι prostopadlaι preι dkości czaιstki rozproszonej

wyrażamy przez wielkości liczone w ukladzie środka masy
v⊥ = v∞ sin Θ , (1)
gdzie v∞ jest preι dkościaι czaιstki (w ukladzie środka masy) rozproszonej,

znajdujaιcej sieι w dużej odleglości od atomu, kaιt Θ jest kaιtem rozproszenia
w ukladzie środka masy. Z zasady zachowania peι du i zasady zachowa-
nia energii kinetycznej (zderzenie spreι żyste) wynika, że wartość preι dkości
czaιstki v∞ w ukladzie środka masy po rozproszeniu jest taka sama, jak
wartość preι dkości przed rozproszeniem v00 . Ponieważ v00 = v0 µ/m (v0 jest
preι dkościaι czaιstki w ukladzie laboratoryjnym przed rozproszeniem), wieι c
r
µ µ 2E
v∞ = v0 = , (2)
m m m
gdzie
mM
µ= (3)
m+M
jest masaι zredukowanaι ukladu atom - czaιstka. Zwiaιzek mieι dzy kaιtem
rozproszenia Θ czaιstki padajaιcej, preι dkościaι v0 i parametrem zderzenia b
ma postać (Wsteι p - wzór (9.1))
Θ Zeq 1
tan = , (4)
2 4πε0 µv02 b
gdzie Z jest liczbaι protonów w jaιdrze atomowym.
Z wyrażeń (1), (2), (3) i (4) otrzymamy równanie na b:
r
2 2E αM 1
b −2 b + α2 = 0 , (5)
m m + M v⊥
gdzie
Zeq ZeqM
α= 2 = ≈ 2, 23 · 10−14 m . (6)
4πε0 µv0 8πε0 (m + M )E
Rozwiaιzaniem tego równania jest wyrażenie:
 r v 
2E u
2E
 M u M2
u
ZeqM m m

b1,2 = ± − 1 (7)
 t 
8πε0 (m + M )E  (m + M )v⊥
 2
(m + M )2 v⊥


lub
p
b1,2 = α β ± β 2 − 1 ≈ 4, 57 · 10−14 m i 1, 09 · 10−14 m , (8)
gdzie r
2E M
β= ≈ 1, 27 . (9)
m (m + M )v⊥
9.2. ZADANIA 215
Otrzymaliśmy dwa wyrażenia na parametr zderzenia, gdyż znajomość

skladowej prostopadlej nie wyznacza jednoznacznie wartości preι dkości
czaιstki po zderzeniu i kaιta rozproszenia.
9.2.6. Zasieι g czaιstek α (w powietrzu w warunkach normalnych) otrzymany w

reakcji 7 Li + p −→ 2α wynosi R0 = 12 cm. Znaleźć energieι protonów
bombardujaιcych jaιdro litu.
Rys. 9-5 Wektorowy wykres zasady zachowania peι du dla reakcji 7 Li + p

−→ 2α, gdy czaιstki alfa biegnaι symetrycznie wzgleι dem toru padajaιcego
protonu.
Rozwiaιzanie: Rozpatrzmy szczególny przypadek, gdy czaιstki α otrzy-

mane w tej reakcji biegnaι po torach symetrycznych wzgleι dem kierunku
toru bombardujaιcego protonu i majaι takie same wartości bezwzgleι dne
peι du. Energia kinetyczna obydwu czaιstek jest taka sama, a wieι c bilans
energii dla reakcji ma postać:
Tp + Q = 2Tα , (1)
gdzie
Q = (mp + mLi − 2mα )c2 ≈ 17, 36 MeV (2)
jest energiaι (cieplem) reakcji, Tp i Tα saι odpowiednio energiaι kinetycznaι
bombardujaιcego protonu i powstalej w reakcji czaιstki α. Korzystajaιc
z empirycznego wzoru na zasieι g czaιstki α (w zależności od jej energii
kinetycznej) w powietrzu w warunkach normalnych, slusznego dla R0 > 7
cm: 1,8
Tα
R0 = , (3)
37, 2
gdzie Tα jest energiaι poczaιtkowaι czaιstki α wyrażonaι w MeV, a R0
zasieι giem liczonym w metrach, otrzymamy
Tp = 74, 4(R0 )5/9 − Q , (4)
przy czym Tp i Q wyrażamy w MeV, R0 - w metrach. Podstawiajaιc dane

liczbowe dostajemy Tp ≈ 5, 5 MeV.
9.2.7. Wyznzczyć calkowitaι energieι Q wydzielonaι przy wyrzuceniu czaιstki α z

jaιdra atomu A
Z X. Wiadomo, że energia czaιstki α powstajaιcej w czasie
rozpadu wynosi Eα .
Rozwiaιzanie: Korzystajaιc z zasady zachowania peι du otrzymamy

dla ukladu, w którym atom A
Z X spoczywal, równanie
p~α + p~Y = 0 (1)

gdzie p~α jest peι dem czaιstki α, p~Y - peι dem atomu A−4
Z−2 X otrzymanego po
emisji czaιstki α przez jaιdro atomu A Z X.
Z równania (1) widać, że jaιdro atomu Y i czaιstka α biegnaι w przeci-
wne strony. Dla energii, jakie uzyskuje czaιstka α emitowana przez jaιdro
X, jej preι dkość jest mala w porównaniu z wartościaι preι dkości fali elek-
tromagnetycznej w próżni c i efekty relatywistyczne można zaniedbać
(dla v c energieι calkowitaι czaιstki swobodnej można zapisać w postaci
E = E0 + Ekin , gdzie E0 = m0 c2 jest energiaι spoczynkowaι).
Calkowita energia wydzielona przy wyrzuceniu czaιstki α
p2Y
Q = E α + EY = Eα + . (2)
2mY
p2α

mα
Q = Eα + = Eα 1 + . (3)
2mY mY
Ponieważ
mα Aα
= , (4)
mY AY
gdzie Aα i AY saι liczbami atomowymi odpowiednio czaιstki α i jaιdra A−4
Z−2 X,
wieι c
Aα
Q = Eα 1 + . (5)
AY
9.2.8. W reakcji jaιdrowej 1 D + 1 D −→ n+23 He wyzwala sieι energia Q.
Znaleźć energieι kinetycznaι otrzymanych neutronów, jeśli wiadomo, że
poruszajaι sieι one po torach tworzaιcych kaιt prosty z kierunkiem ruchu
bombardujaιcych jaιder deuteru. Energia kinetyczna jaιdra deuteru ED .
Rys. 9-6 Diagram wektorowy zasady zachowania peι du dla reakcji

2
1 D +1 D −→ n +3 He.
9.2. ZADANIA 217
Rozwiaιzanie: Zwiaιzek mieι dzy peι dami czaιstek bioraιcych udzial w reakcji
w ukladzie laboratoryjnym ma postać
p2He = p2n + p2D . (1)
Bilans energii dla reakcji napiszemy korzystajaιc z bilansu mas czaιstek

bioraιcych udzial w reakcji oraz ich energii kinetycznych: otrzymujemy
Q + ED = EHe + En , (2)
gdzie
Q = (2mD − mn − mHe )c2 ≈ 3, 27 MeV . (3)
Równanie (2) można zapisać w postaci
p2He
ED + Q = + En . (4)
2mHe
Korzystajaιc z (1) otrzymamy
p2n + p2D mn mD
ED + Q = + En = En + ED + E n , (5)
2mHe mHe mHe
skaιd
mHe Q + ED (mHe − mD )
En = ≈ 2, 49 MeV . (6)
mn + mHe
Mierzaιc w doświadczeniu energieι czaιstki bombardujaιcej (deuteru) i
energieι jednej z czaιstek otrzymanych w wyniku reakcji (neutronu), można
korzystajaιc z zależności (3) i (6), rozwiaιzanych wzgleι dem masy drugiej
czaιstki powstajaιcej w czasie reakcji, wyznaczyć maseι nieznanej czaιstki i
w ten sposób uzyskać informacjeι potrzebnaι do jej identyfikacji (w opisanej
reakcji 32 He).
9.2.9. Określić, z jakaι szybkościaι powinien wchodzić wodór w reakcjeι syntezy

w cyklu weι glowo-azotowym Bethego, aby dostarczyć energii równej
wypromieniowywanej przez powierzchnieι Slońca w ciaιgu jednej sekundy.
Rozwiaιzanie: W cyklu weι glowo-azotowym zaproponowanym przez

Bethego dla reakcji zachodzaιcych na Slońcu i beι daιcych źródlem energii,
zużywajaι sieι cztery jaιdra atomu wodoru, a otrzymujemy ostatecznie
jaιdro helu, przy czym wydziela sieι energia Q = 25, 7 MeV. W ciaιgu jednej
sekundy z powierzchni Slońca wysylana jest energia (zadanie 2.2.2)
E1 = 4πr2 σT 4 . (1)
Po podstawieniu danych liczbowych (r = 7 · 108 m, T = 6000 K) otrzymu-

jemy
E1 = 4, 1 · 1026 J/s = 2, 6 · 1039 MeV/s .
W jednym cyklu zużywa sieι m = 4·1, 67·10−27 kg wodoru, dajaιc w wyniku

reakcji syntezy energieι 25, 7 MeV; staιd, aby dostarczyć energii równej E1
należy zużyć
E1
m1 = m (2)
Q
wodoru. Po przeliczeniu otrzymamy
m1 ≈ 6, 2 · 1011 kg/s .
Jest to olbrzymia ilość materii, mimo to na podstawie obecnego stanu

danych szacuje sieι , że ilość wodoru na Slońcu (okolo 70% masy Slońca,
która wynosi 2 · 1030 kg) wystarczylaby do podtrzymania cyklu weι glowego
jeszcze przez okres okolo 1011 lat (dla porównania - dotychczasowy wiek
Ziemi szacuje sieι na okolo 4, 5 · 109 lat).
Dla porównania znajdziemy czas ”dzialania” Slońca, gdyby energia
wysylana przez Slońce byla tylko otrzymywana w wyniku zamiany energii
potencjalnej sil grawitacji przy kurczeniu sieι Slońca w energieι cieplnaι (teo-
ria Helmholtza-Kelvina).
Energia wydzielona przy zmianie promienia Slońca od wartości R1 do
wartości R2 < R1
E = U (R1 ) − U (R2 ) , (3)
gdzie U (R1(2) ) jest energiaι potencjalnaι Slońca o promieniu R1(2) , to
znaczy pracaι, jakaι trzeba wykonać, aby sprowadzić material, z którego
zbudowane jest Slońce z obszaru nieskończenie rozciaιglego do obszaru o
promieniu R1(2) . Policzymy najpierw przyrost energii potencjalnej dU
kulistej masy M o promieniu r. Jeżeli chwilowa odleglość warstwy o masie
dM jest równa l, to
Z r
M (r)dM M (r)dM
dU = γ 2
dl = −γ , (4)
∞ l r
skaιd Z 0
M (r)dM
U = −γ , (5)
R r
gdzie γ oznacza stalaι powszechnego ciaιżenia. Jeśli zalożymy, że masa jest
rozlożona ze stalaι geι stościaι ρ, to
4 3 r3
M (r) = πr ρ = M 3 , (6)
3 R
gdzie M jest masaι Slońca, a R jest jego promieniem, wieι c
3M 2
dM = r dr , (7)
R3
skaιd
0
3M 2 3 M2
Z
U = −γ r4 dr = − γ . (8)
R6 R 5 R
9.2. ZADANIA 219
Jeśli przyjmiemy, że Slońce promieniuje energieι ze średniaι mocaι W , to

przy zalożeniu, że Slońce skurczylo sieι od rozmiarów o nieskończenie dużej
rozciaιglości do rozmiarów obecnych, maksymalny czas, w ciaιgu którego
Slońce mogloby promieniować energieι beι dzie równy
U (∞) − U (R)
t= . (9)
W
Po podstawieniu danych liczbowych otrzymujemy dla t wartość równaι 50
milionów lat. Otrzymany wynik jest sprzeczny z danymi uzyskanymi przy
badaniu najwcześniejszych form życia organicznego na Ziemi. Badania
te prowadzaι do wniosku, że życie organiczne istnialo już na Ziemi okolo
miliarda lat temu i że moc promieniowania Slońca byla w przybliżeniu
taka sama jak obecnie. Ponieważ Slońce nie jest zapewne mlodsze od
Ziemi, wynika staιd, że podany mechanizm dostarczania energii zużywanej
na promieniowanie Slońca nie może być jedynym lub podstawowym mech-
anizmem.
9.2.10. Czaιstka o masie spoczynkowej m1 i preι dkości v zderza sieι ze spoczywajaιcaι

czaιstkaι o masie m2 . W wyniku reakcji powstaje tylko jedna czaιstka.
Znaleźć maseι spoczynkowaι m3 i preι dkość powstalej czaιstki. Rozpatrzyć
przypadek relatywistyczny.
Rozwiaιzanie: Energia calkowita powstalej czaιstki
E32 = m23 c4 + p23 c2 , (1)
skaιd mamy
1
q
m3 = E32 − c2 p23 . (2)
c2
Energia calkowita nowej czaιstki jest równa sumie energii calkowitych
czaιstek przed reakcjaι. W ukladzie, w którym czaιstka o masie m2 przed
reakcjaι spoczywala,
q 2
E32 = 2 4 2 2
m1 c + p1 c + m2 c2
. (3)
Uwzgleι dniajaιc, że peι d ukladu jest staly, otrzymamy

m1 v
p 1 = p3 = r . (4)
v2
1− 2
c
Korzystajaιc z (3) i (4) znajdujemy
2m1 m2
m23 = m21 + m22 + r . (5)
v2
1− 2
c
Preι dkość V nowo powstalej czaιstki znajdziemy z wyrażenia (1) oraz z
m3 V
.p3 = r (6)
v2
1− 2
c
Rozwiaιzujaιc uklad równań (1) i (6) wzgleι dem V otrzymujemy
p3 c2 m2 v
V = = r . (7)
E v2
m1 + m2 1− 2
c
9.2.11. Akcelerator daje na wyjściu wiaιzkeι czaιstek naladowanych elektrycznie

o energii kinetycznej T . Nateι żenie praιdu wiaιzki czaιstek wynosi i.
Znaleźć ciśnienie wywierane przez wiaιzkeι na pochlaniajaιcaι czaιstki tarczeι
ustawionaι prostopadle do kierunku ruchu wiaιzki. Masa spoczynkowa
czaιstek m, ladunek elektryczny e.
Rozwiaιzanie: Zmiana skladowej normalnej peι du tarczy w ciaιgu

jednostki czasu jest równa średniej sile dzialajaιcej na powierzchnieι tarczy.
Stosunek tej sily do wielkości powierzchni tarczy beι dzie równy ciśnieniu
wywieranemu przez wiaιzkeι na tarczeι .
Peι d uzyskany przez tarczeι po pochlonieι ciu przez niaι czaιstki
r
E2
p= − m2 c2 , (1)
c2
gdzie E jest energiaι calkowitaι padajaιcej czaιstki równaι
E = mc2 + T . (2)
1p
p= T (T + 2mc2 ) . (3)
c
W ciaιgu jednostki czasu na powierzchnieι S tarczy pada
i
n= S (4)
e
czaιstek. Ciśnienie wywierane przez wiaιzkeι na powierzchnieι tarczy beι dzie
wieι c równe
F ip
= T (T + 2mc2 ) . (5)
S ec
W przypadku wiaιzki protonow o nateι żeniu i = 0, 1 µA i energii kinetycznej
T = 1 GeV, ciśnienie beι dzie równe p ≈ 4, 2 · 10−9 mm Hg ≈ 5, 6 · 10−7 Pa.
9.3 Ćwiczenia
9.3.1. Czaιstka α o preι dkości poczaιtkowej v0 = 5 · 106 m/s zderza sieι centralnie
z jaιdrem atomu uranu 238 92 U . Obliczyć wartość promienia efektywnego
jaιdra uranu, to znaczy najmniejszaι odleglość, na jakaι zblliży sieι czaιstka
α do jaιdra.
Odpowiedź:
Ze2
rmin = ≈ 2, 6 · 10−13 m
4πε0 µv02
gdzie µ jest masaι zredukowanaι ukladu czaιstka α - jaιdro atomu uranu.
9.3.2. Znaleźć różniczkowy i calkowity przekrój czynny na rozproszenie czaιstek
na idealnie spreι żystej kuli o promieniu R. Energieι oddzialywania można
opisać równaniami

0 dla r > R
U (r) =
∞ dla r < R
Rachunki wykonać w ukladzie środka masy.
Rys. 9-7 Rozproszenie czaιstki na twardej, idealnie spreι żystej kuli o

promieniu R, parametr zderzenia czaιstki wynosi b.
Odpowiedź:
R2
dσ = dΩ ,
4
gdzie dΩ = 2π sin ϑdϑ jest kaιtem brylowym zawartym mieι dzy
wspólśrodkowymi stożkami o kaιtach rozwarcia ϑ i ϑ + dϑ.
σ = πR2 .
9.3.3. Porównać energieι potencjalnaι oddzialywania grawitacyjnego mieι dzy

neutronami i protonami z energiaι wiaιzania deuteru. Odleglość mieι dzy
nukleonami w jaιdrze deuteru jest rzeι du 10−15 m.
Odpowiedź:
mn mp
Un,p = γ ≈ 10−36 MeV ,
r
E = (mp + mn − MD )c2 = 2, 23 MeV .
9.3.4. Obliczyć energieι elektrostatycznego oddzialywania protonów w jaιdrze

atomu o ladunku E i liczbie masowej A. Zalożyć, że jaιdro ma ksztalt kuli
o promieniu R i że protony saι w niej objeι tościowo równomiernie rozlożone.
Odpowiedź:
3Z(Z − 1)e2
U= ;
20πε0 R
dla jaιdra uranu 235 energia U = 837 MeV.
9.3.5. Znaleźć strateι energii czaιstki o masie m w centralnym zderzeniu elasty-

cznym ze spoczywajaιcym jaιdrem atomu o masie M . Energia poczaιtkowa
czaιstki E0 .
Odpowiedź:
" 2 #
M −m
∆E = E0 1 − .
M +m
9.3.6. Czaιstka o masie m1 zderza sieι centralnie ze spoczywajaιcym jaιdrem atomu

o masie m2 . Pokazać, że jeśli zderzenie jest spreι żyste, to wzgleι dna strata
energii czaιstki bombardujaιcej wynosi
∆E1 E1 − E10 4m1 m2

= = ,
E1 E1 (m1 + m2 )2
∆E
dla m1 = m2 : E = 1.
9.3.7. Ile centralnych zderzeń elastycznych ze spoczywajaιcymi atomami deuteru

potrzeba, aby zmniejszyć energieι neutronu od E1 = 1 MeV do energii
ruchu termicznego w temperaturze 300 K, E2 = 0, 025 eV.
Odpowiedź:
E2
ln
E1
n= mD − mn ≈ 8 .
2 ln
mD + mn
9.3.8. Czaιstka o masie m1 i energii kinetycznej E1 zderza sieι ze spoczywajaιcym

jaιdrem o masie m2 . W wyniku reakcji jaιdrowej powstajaι dwie czaιstki
(rys. 9-8) o masie odpowiednio m3 i m4 i energii kinetycznej E3 i E4 .
Znaleźć cieplo reakcji.
Rys. 9-8 Ilustracja zasady zachowania peι du dla rozproszenia

niespreι żystego.
Odpowiedź:
√
m3 m1 2 m1 m3 E1 E3
Q= 1+ E3 − 1 − E1 − cos ϑ3 ,
m4 m4 m4
gdzie ϑ3 jest kaιtem mieι dzy kierunkami ruchu czaιstki bombardujaιcej o
masie m1 i czaιstki o masie m3 .
9.3.9. Obliczyć najmniejszaι energie kinetycznaι neutronu, przy której zajdzie
reakcja 73 Li (α, n)10
5 B. Tarcza litowa jest nieruchoma.
Odpowiedź:

mα
Ekin = | − (MB + mn ) + (MLi + mα )|c2 1 + =
MLi

mα
= |Q| 1 + ≈ 4, 4 MeV .
MLi
W przypadku, gdy gazowy hel beι dzie bombardowany przez jaιdra litu,
0
Ekin = 7, 7 MeV. Wyjaśnić, dlaczego odpowiedzi saι różne.
9.3.10. Obliczyć, o ile wzrośnie masa 1 kg wody przy ogrzaniu jej od temperatury
0◦ C do 100◦ C?
Odpowiedź:
cw m∆t
m= ≈ 4, 6 · 10−9 g .
c2
9.3.11. Zakladajaιc, że średnia energia wydzielana przy rozpadzie jaιdra atomu
uranu 235
92 U wynosi Q = 200 MeV, obliczyć ilość weι gla, która dostarczy
teι samaι ilość energii jak 1 kg uranu. Cieplo spalania weι gla cs = 3·107 J/kg.
Odpowiedź:
NA
m=Q ≈ 2, 7 · 106 kg .
cs A
9.3.12. Czaιstki o masie m1 i m2 zderzajaι sieι spreι żyście. Znaleźć zależność energii
kinetycznej T2 czaιstki drugiej w przypadku nierelatywistycznym od
poczaιtkowej energii kinetycznej T0 czaιstki pierwszej i kaιta rozproszenia
czaιstki drugiej ϑ2 (kaιt pomieι dzy kierunkiem ruchu pierwszej czaιstki przed
rozproszeniem a kierunkiem czaιstki drugiej po rozproszeniu (rys. 9-9)) w
ukladzie laboratoryjnym. Do chwili zderzenia druga czaιstka spoczywa.
Rys. 9-9 Wektorowy wykres zasady zachowania peι du dla spreι żystego
zderzenia dwóch czaιstek.
Odpowiedź:
4m1 m2
T2 = T0 cos2 ϑ2 .
(m1 + m2 )2
Rozdzial 10
Uzupelnienia
I Przybliżone wartości niektórych stalych
Niektóre stale fizyczne

(dokladniejsze wartości: http:/ /physics.nist.gov/cgi-bin/cuu)
stala grawitacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . γ = 6, 67 · 10−11 kg−1 s2

przyspieszenie grawitacyjne
normalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . g0 = 9, 80665 ms2
stala Avogadro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NA = 6, 022 · 1026 (mol)−1
liczba Loschmidta . . . . . . . . . . . . . . . . . . NL = 2, 687 · 1025 m−3
stala Boltzmanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . k = 1, 38 · 10−23 JK−1
stala Plancka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . h = 6, 625 · 10−34 Js
h
h̄ = 2π = 1, 054 · 10−34 Js
stala Wiena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b = 0, 289 · 10−2 mK
stala Stefana-Boltzmanna . . . . . . . . . . σ = 5, 669 · 10−8 Wm−2 K−4
stala dielektryczna próżni . . . . . . . . . . ε0 = 8, 854 · 10−12 Fm−1
1 9 −1
4πε0 = 9 · 10 mF
przenikalność magnetyczna
próżni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . µ0 = 1, 266 · 10−6 Hm−1 = 4π · 10−7 Hm−1
preι dkość światla w próżni . . . . . . . . . . c = 2, 99792 · 108 ms−1
stala struktury subtelnej . . . . . . . . . . . α = 7, 297 · 10−3
1
α = 137, 039
atomowa jednostka masy -
1/12 masy atomu izotopu weι gla 12 C 1 AEM = 1.66 · 10−27 kg
masa spoczynkowa elektronu . . . . . . . m0e = 9, 109 · 10−31 kg
masa spoczynkowa protonu . . . . . . . . . m0p = 1, 6725 · 10−27 kg
masa spoczynkowa neutronu . . . . . . . m0n = 1, 6748 · 10−27 kg
ladunek elektryczny elektronu . . . . . . e = 1, 602 · 10−19 C
225
226 ROZDZIAL 10. UZUPE LNIENIA
klasyczny promień elektronu . . r0 = 2, 817 · 10−15 m

komptonowska dlugość
fali elektronu . . . . . . . . . . . . . . . . . Λe = 2, 426 · 10−12 m
magneton Bohra . . . . . . . . . . . . . . µB = 0, 927 · 10−23 JT−1
promień pierwszej
orbity bohrowskiej . . . . . . . . . . . . a0 = 5, 29 · 10−11 m
ciśnienie atmosferyczne
normalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p0 = 1, 01325 · 105 Pa
jednostka aktywności preparatu
promieniotwórczego . . . . . . . . . . . 1 Ci = 3, 70 · 1010 s−1
objeι tość jednego kilomola
gazu doskonalego
w warunkach normalnych . . . . . V0 = 22, 41 m3
liczba Faradaya . . . . . . . . . . . . . . . F = 9, 648 · 107 C(kg-równoważnik)−1
stala gazowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . R = 8, 31 · 103 JK−1 mol−1
stala Rydberga . . . . . . . . . . . . . . . R = 3, 288 · 1015 s−1
0
R∞ = rc = 1.0974 · 10−2 m−1
0
stala Rydberga dla wodoru . . . RH = 1, 0967 · 107
energia 1 elektronowolta . . . . . . 1 eV = 1, 602 · 10−19 J
dlugość fali odpowiadajaιca
jednemu elektronowoltowi . . . . . = 1, 24 · 10−6 m
czeι stość fali odpowiadajaιca
jednemu elektronowoltowi . . . . . = 2, 42 · 1014 s−1
energia równoważna masie
spoczynkowej elektronu . . . . . . . = 0, 511 eV
spoczynkowej protonu . . . . . . . . = 938, 2 MeV
spoczynkowej neutronu . . . . . . . = 939, 5 MeV
Wielkości astronomiczne
średni promień orbity Ziemi (jednostka

astronomiczna dlugości) . . . . . . . . . . . . . . = 1, 49 · 1011 m
średni promień Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . = 6, 37 · 106 m
masa Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . = 5, 98 · 1024 kg
okres obiegu Ziemi wokól Slońca
(≈ 1 rok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . = 3, 16 · 107 s
okres obrotu Ziemi wokól wlasnej osi
(średnia doba sloneczna) . . . . . . . . . . . . . = 8, 64 · 104 s
promień Slońca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . = 6, 96 · 108 m
masa Slońca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . = 1, 99 · 1030 kg
średni promień orbity Ksieι życa . . . . . . . = 3, 84 · 108 m
średni promień Ksieι życa . . . . . . . . . . . . . = 1, 74 · 106 m
masa Ksieι życa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . = 7, 34 · 1022 kg
I. PRZYBLIŻONE WARTOŚCI NIEKTÓRYCH STALYCH 227
rok świetlny (droga, jakaι przebywa

w ciaιgu roku fala elektromagnetyczna
w próżni) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . = 9, 46 · 1015 m
II Funkcja gamma Eulera Γ(x)

Calki oznaczone Z ∞
xn e−ax dx (1)
0
Z ∞
2
xxn e−ax dx (2)
0
można wyrazić poprzez funkcjeι gamma Eulera Γ(x) zdefiniowanaι poprzez wzór
Z ∞
Γ(x) = tx−1 e−t dt , x > 0 (3)
0
Niektóre wlasności funkcji gamma:
Γ(x + 1) = xΓ(x) (4)
π
Γ(x) · Γ(1 − x) = (5)
√sin πx
1 π
Γ(x) · Γ x + = 2x−1 Γ(2x)1 (6)
2 2
Dla x = n, gdzie n jest liczbaι naturalnaι, mamy
Γ(n) = (n − 1)! (7)
√
1 π
Γ n+ = n (2n − 1)!! (8)
2 2
√
2n π

1
Γ − n = (−1)n (9)
2 (2n − 1)!!
gdzie (2n − 1)!! jest iloczynem kolejnych liczb naturalnych nieparzystych do
liczby 2n − 1 wlaιcznie.
Szczególne wartości funkcji Γ(x)
Γ(1) = Γ(2) = 1 (10)
√

1
Γ = π (11)
2
√

1
Γ − = −2 π .2 (12)
2
Uwzgleι dniajaιc (3) można calki (1) i (2) zapisać w postaci
Z ∞
Γ(n + 1
xn eax dx = , gdy a > 0 , n > −1 (13)
0 an+1

n+1
Z ∞ Γ
2 2
xn e−ax dx = n+1 , gdy a > 0 , n > −1 . (14)
0 2a 2
1 I.M.Ryżyk, I.S.Gradsztejn: Tablice calek, sum, szeregów i iloczynów. PWN Warszawa,
1964; s.344, §6.3 (inne wlasności funkcji gamma).

2 I.N.Bronsztejn, K.A.Siemiendiajew: Wartości funkcji gamma dla niektórych wartości ar-
gumentu. Poradnik Encyklopedyczny, ”Matematyka”. PWN Warszawa, 1959, s.87.

III. NIEKTÓRE ZWIAιZKI MIEι DZY UK LADAMI WSPÓ LRZEι DNYCH 229
III Niektóre zwiazki ι miedzy

ι ukladami
wspólrzednych
ι
Niektóre zwiaιzki mieι dzy ukladami wspólrzeι dnych: kartezjańskim,

sferycznym i cylindrycznym
Rys. U-1 Wspólrzeι dne punktu w ukladach kartezjańskim i cylindrycznym.
Rys. U-2 Wspólrzeι dne punktu w ukladach kartezjańskim i sferycznym.

Zwiaιzki mieι dzy wspólrzeι dnymi sferycznymi (r, ϑ, ϕ) i kartezjańskimi
(x, y, z):
x = r sin ϑ cos ϕ , y = r sin ϑ sin ϕ , z = r cos ϑ ,
p
p y x2 + y 2
r = x2 + y 2 + z 2 , ϕ = arctan , ϑ = arctan ,
x z
oraz cylindrycznymi (r, ϕ, z)i kartezjańskimi:
x = r cos ϕ , y = r sin ϕ , z = z ,
p y y
r = x2 + y 2 , ϕ = arctan = arcsin .
x r
Objeι tość obszaru elementarnego dV w dowolnych wspólrzeι dnych krzywolin-
iowych (u, v, w) określonych wzorami:
x = x(u, v, w) , y = y(u, v, w) , z = z(u, v, w)
znajdujemy ze wzoru
∂x ∂x ∂x
∂u ∂v ∂w
∂y ∂y ∂y
dV = |D|dudvdw , gdzie jakobian D = ∂u ∂v ∂w
∂z ∂z ∂z
∂u ∂v ∂w
We wspólrzeι dnych sferycznych i cylindrycznych wyznacznik D równy jest

odpowiednio: r2 sin ϑ i r.
Gradient w ukladzie wspólrzeι dnych
-kartezjańskim
∂f ∂f ∂f
grad f ≡ ∇f = , , ,
∂x ∂y ∂z
-sferycznym
∂f 1 ∂f 1 ∂f
∇f = , , ,
0∂r r ∂ϑ r sin ϑ ∂ϕ
-cylindrycznym
∂f 1 ∂f ∂f
∇f = , , .
∂r r ∂ϕ ∂z
Laplasjan w ukladach wspólrzeι dnych:

-kartezjańskim
∂2f ∂2f ∂2f
∆f ≡ ∇2 f = 2
+ 2 + 2 ,
∂x ∂y ∂z
-sferycznym

1 ∂ 2 ∂f 1 ∂ ∂f
∆f = 2 r + 2 sin ϑ +
r ∂r ∂r r sin ϑ ∂ϑ ∂ϑ
1 ∂2f
+ 2 ∂ϕ2 ,
r2 sin ϑ
-cylindrycznym
1 ∂2f ∂2f

1 ∂ ∂f
∆f = r + 2 2
+ 2 .
r ∂r ∂r r ∂ϕ ∂z
III. NIEKTÓRE ZWIAιZKI MIEι DZY UK LADAMI WSPÓ LRZEι DNYCH 231
Rotacja w ukladach wspólrzeι dnych:

-kartezjańskim
~ x = ∂Az − ∂Ay ; (rot A)

(rot A) ~ y = ∂Ax − ∂Az ;
∂y ∂z ∂z ∂x
~ z = ∂Ay − ∂Ax ;
(rot A)
∂x ∂y
-sferycznym
~ r= 1 ∂ ∂Aϑ
(rot A) (Aϕ sin ϑ) − ;
r sin ϑ ∂ϑ ∂ϕ
~ ϑ= 1 ∂Ar 1 ∂(rAϕ )
(rot A) − ;
r sin ϑ ∂ϕ r ∂r
~ ϕ = 1 ∂(rAϑ ) − 1 ∂Ar ;
(rot A)
r ∂r r ∂ϑ
-cylindrycznym
~ r= 1 ∂az ∂Aϕ
(rot A) − ;
r ∂ϕ ∂z
~ ϕ = ∂Ar − ∂Az ;
(rot A)
∂z ∂r
~ z = 1 ∂ (rAϕ ) − 1 ∂Ar .
(rot A)
r ∂r r ∂ϕ

Zbior Zadan Z Fizyki CZ II

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zbior Zadan Z Fizyki CZ II

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ZADANIA I PROBLEMY

Wybór zadań i opracowanie rozwiaιzań: CZESLAW SZMYTKOWSKI

Zadania i problemy z fizyki przedstawione w poniższym zbiorze dotyczaι tylko

Gdańsk, wrzesień 2003 r. Autor

1 Szczególna teoria wzgleι dności 5

2 Promieniowanie ciala doskonale czarnego 21

3 Teoria kinetyczna gazów 33

4 Oddzialywanie promieniowania z materiaι 63

6 Mechanika kwantowa 123

7 Fizyka ciala stalego 157

9 Reakcje jaιdrowe 205

1. Wspólrzeι dne kartezjańskie i czas w dwóch inercjalnych ukladach

2. Jeśli rozmiar ciala w kierunku jego ruchu z preι dkościaι V w ukladzie

3. Czas mierzony za pomocaι zegara poruszajaιcego sieι razem z danym obiek-

4. Peι d p relatywistycznej czaιstki wiaιże sieι z jej preι dkościaι wzorem

5. Calkowita energia E czaιstki swobodnej może być wyrażona przez jej

gdzie E0 = m0 c2 jest energiaι spoczynkowaι czaιstki. Energia kinetyczna

6. Czaιstkeι nazywamy nierelatywistycznaι, gdy energia kinetyczna jest mala

Rozwiaιzanie: Zalóżmy, że w ukladzie U 0 zwiaιzanym z jednym z

dx0 dx0 dt v+V 2V 2V

Dlugość l preι ta A mierzona w ukladzie U 0 zwiaιzanym z preι tem B beι dzie

Rozwiaιzanie: W ukladzie U zwiaιzanym z Ziemiaι czas lotu raki-

1.2.3. Wyprowadzić wzory przeksztalcenia Lorentza od ukladu U 0 do ukladu U

Rozwiaιzanie: Rozkladamy wektory ~r i r~0 na kierunki wektora

~r = r~k + r~⊥ i r~0 = r~k0 + r~⊥

Rys. 2-1 Wektory wodzaιce punktu O0 oraz ich rzuty w ukladzie U i

Korzystajaιc z (3) i (4) wzór (1) można zapiać w postaci

Wyraźmy teraz wektor r~⊥

co po uwzgleι dnieniu wzoru (8) daje

Transformacja czasu z ukladu U 0 do ukladu U dana jest przez wyrażenie

Rozwiaιzanie: Skorzystajmy z wyrażenia (10) - zad.1.2.3, wiaιżaιcego

~ dowolnie skierowanaι. Różniczkujaιc wzgleι dem czasu t

oraz z wynikajaιcego z niego wyrażenia

otrzymujemy po prostych przeksztalceniach algebraicznych wyrażenie

Różniczkujaιc nasteι pnie wzgleι dem t wyrażenie (5) otrzymamy zwiaιzek

co po podstawieniu danych liczbowych daje wynik (czas rozpeι dzania)

t = 1, 5 · 109 s ' 47, 5 lat. (11)

W ukladzie zwiaιzanym z rakietaι przedzial czasowy dτ wiaιże sieι z

Dla a0 t  c v = a0 ,a wzór (15) przechodzi w wyrażenie klasyczne (niere-

Natomiast dla a0 t −→ ∞ szybkość v (we wzorze 13) daιży do wartości

Rozwiaιzanie: Preι dkość ~v rozkladamy podobnie jak w zadaniu

~v = v~k + v~⊥ . (1)

Obie skladowe preι dkości znajdujemy korzystajaιc z wyprowadzonych w

Skladowa prostopadla preι dkości transformuje sieι nasteι pujaιco:

Po dodaniu skladowych preι dkości v~k i v~⊥ otrzymujemy

1.2.6. Strumień monoenergetycznych mezonów µ, powstajaιcych w górnych

Rozwiaιzanie: Szybkość ubywania mezonów µ w strumieniu w wyniku

Podstawiajaιc dane liczbowe (m0µ c2 = 105 MeV) znajdujemy

Rozwiaιzanie: Energiz kinetyczna elektron po przebyciu różnicy

Energia kinetyczna elektronu wyraża sieι poprzez jego szybkość v wzorem

Rozwiaιzujaιc równanie (3) wzgleι dem v mamy:

Rozwiaιzanie: Ponieważ wymiary liniowe ciala prostopadle do kierunku

1.3.2. Dwie wiaιzki elektronów biegnaι naprzeciw sobie z szybkościaι v = 0, 9 c

1.3.3. Obliczyć skrócenie preι ta o dlugości l0 = 1 m (mierzonej w ukladzie,

1.3.6. Antykatoda lampy rentgenowskiej bombardowana jest przez elektrony o

Odpowiada to dlugości fali promieniowania λmin = c/νmax ' 0, 4 · 10−10

1.3.7. Energia kinetyczna mezonów π, liczona wzgleι dem ukladu laboratoryjnego,

1.3.8. Proton o energii E = 70 GeV i masie mp porusza sieι w kierunku

Dwie przeciwbieżne wiaιzki elektronów (m0 c2 ' 0, 5 MeV) o energii

1. Stosunek zdolności emisyjnej dowolnego ciala do jego zdolności absorp-

z definicji ciala doskonale czarnego jego zdolność absorpcyjna AC = 1 .

2. Wzór Plancka na rozklad energii w widmie promieniowania ciala doskonale

gdzie T jest temperaturaι ciala doskonale czarnego, λ - dlugość fali

Dla a0 t c v = a0 ,a wzór (15) przechodzi w wyrażenie klasyczne (niere-

Dla T1 T2 wyrażenie (7) można uprościć i otrzymujemy

można zaniedbać. Ponieważ również (2L/RS )2 1, to można także

wzór Rayleigha-Jeansa (hν kT ):