EAW Skoczylas

ELEMENTY
ANALIZY WEKTOROWEJ
Marian Gewert Zbigniew Skoczylas
ELEMENTY
ANALIZY WEKTOROWEJ
Teoria, przykłady, zadania
Wydanie szóste zmienione
@
@
GiS
@
@
Oficyna Wydawnicza GiS

Wrocław 2012
Projekt okładki:
IMPRESJA Studio Grafiki Reklamowej
c 1997 – 2012 by Oficyna Wydawnicza GiS

Copyright
Utwór w całości ani we fragmentach nie może być powielany ani rozpowszechniany
za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i
innych. Ponadto utwór nie może być umieszczany ani rozpowszechniany w postaci cy-
frowej zarówno w Internecie, jak i w sieciach lokalnych, bez pisemnej zgody posiadacza
praw autorskich.
Skład wykonano w systemie LATEX.
ISBN 978–83–62780–05–1
Wydanie VI zmienione, Wrocław 2012

Oficyna Wydawnicza GiS, s.c., www.gis.wroc.pl
Druk i oprawa: Oficyna Wydawnicza ATUT
4
Spis treści
Wstęp 7
1 Całki krzywoliniowe niezorientowane 9

1.1 Łuki na płaszczyźnie i w przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.2 Całki krzywoliniowe niezorientowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.3 Zastosowania całek krzywoliniowych niezorientowanych . . . . . . . . . 25
Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2 Całki krzywoliniowe zorientowane 41

2.1 Całki krzywoliniowe zorientowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.2 Niezależność całki od drogi całkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
2.3 Twierdzenie Greena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
2.4 Zastosowania całek krzywoliniowych zorientowanych . . . . . . . . . . 76
Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
3 Całki powierzchniowe niezorientowane 85

3.1 Płaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
3.2 Całki powierzchniowe niezorientowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
3.3 Zastosowania całek powierzchniowych niezorientowanych . . . . . . . . 103
Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
4 Całki powierzchniowe zorientowane i elementy analizy wektorowej 118

4.1 Całki powierzchniowe zorientowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
4.2 Twierdzenia Gaussa–Ostrogradskiego i Stokesa . . . . . . . . . . . . . 134
4.3 Zastosowania całek powierzchniowych zorientowanych . . . . . . . . . 147
Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Odpowiedzi 155
Bibliografia 161
Skorowidz 163
5
Wstęp
Książka jest przeznaczona dla studentów uczelni technicznych. Mogą z niej ko-
rzystać także studenci wydziałów fizyki i matematyki uniwersytetów. W podręczniku
omówiono zagadnienia dotyczące całek krzywoliniowych i powierzchniowych, zorien-
towanych oraz niezorientowanych. Ponadto, przedstawiono ich zastosowania w fizyce
i technice.
Materiał teoretyczny w podręczniku jest ilustrowany przykładami rozwiązanymi

„krok po kroku”. Pozwalają one Czytelnikowi lepiej przyswoić sobie materiał. Mogą
one także służyć, jako wzorzec przy rozwiązywaniu zadań. Zadania do samodzielnej
pracy znajdują się na końcu każdego rozdziału. Dodatkowo każdy paragraf zakoń-
czono ćwiczeniami, które na bieżąco pomagają utrwalać przerabiany materiał. Do
wszystkich ćwiczeń i zadań podane są odpowiedzi. Ponadto podręcznik zawiera ry-
sunki ilustrujące omawiane zagadnienia. Ułatwia to lepsze zrozumienie materiału.
W obecnym wydaniu zmieniono układ i zakres materiału. Ponadto, dodano kilka-

dziesiąt nowych przykładów, zadań oraz rysunków. Jednocześnie poprawiono zauwa-
żone błędy i usterki.
Autorzy serdecznie dziękują Koleżankom i Kolegom z Instytutu Matematyki i In-

formatyki Politechniki Wrocławskiej za uwagi o wcześniejszych wydaniach. Szczególne
podziękowania składamy Pani dr Jolancie Długosz oraz Panom doc. dr. Sławomirowi
Krzemińskiemu i prof. dr. hab. Januszowi Mierczyńskiemu za wskazanie błędów w
poprzednim wydaniu.
Marian Gewert Zbigniew Skoczylas

Instytut Matematyki i Informatyki Instytut Matematyki i Informatyki
Politechnika Wrocławska Politechnika Wrocławska
marian.gewert@pwr.wroc.pl zbigniew.skoczylas@pwr.wroc.pl
www.im.pwr.wroc.pl/˜gewert www.im.pwr.wroc.pl/˜skoczylas
7
1 Całki krzywoliniowe
niezorientowane
1.1 Łuki na płaszczyźnie i w przestrzeni
Definicja 1.1. (funkcja wektorowa jednej zmiennej)
Niech I będzie przedziałem. Funkcją wektorową jednej zmiennej na płaszczyźnie lub
w przestrzeni nazywamy odpowiednio odwzorowanie r : I −→ R2 lub r : I −→ R3 .
Funkcje takie zapisujemy w postaci
r(t) = x(t), y(t) lub r(t) = x(t), y(t), z(t) , gdzie t ∈ I.

r
r(t)
t
I t x
Rys. 1.1. Funkcja wektorowa jednej zmiennej na płaszczyźnie
r(t)
t
y
I t
x
Rys. 1.2. Funkcja wektorowa jednej zmiennej w przestrzeni
9
10 1. Całki krzywoliniowe niezorientowane
Mówimy, że funkcja wektorowa r jest różnowartościowa, gdy dla dowolnych t1 , t2 ∈ I

prawdziwa jest implikacja
t1 6= t2 =⇒ r (t1 ) 6= r (t2 ) .
Jeżeli funkcje x, y lub x, y, z są ciągłe, to mówimy, że funkcja r jest ciągła. Gdy
funkcje x, y lub x, y, z mają pochodne, to mówimy, że funkcja r jest różniczkowalna.
Pochodną takiej funkcji określamy wzorem:
r ′ (t) = (x ′ (t), y ′ (t)) lub r ′ (t) = (x ′ (t), y ′ (t), z ′ (t)) .
Jeżeli dodatkowo pochodne x ′ , y ′ lub x ′ , y ′ , z ′ są ciągłe, to mówimy, że funkcja r
jest różniczkowalna w sposób ciągły.
a) y b) z
r ′ (t)
r ′ (t)
r(t) r(t)
y
x
x
Rys. 1.3. Pochodna funkcji wektorowej: a) na płaszczyźnie; b) w przestrzeni
Definicja 1.2. (łuk gładki, łuk kawałkami gładki)

Zbiór Γ na płaszczyźnie lub w przestrzeni nazywamy łukiem gładkim, jeżeli można
wskazać funkcję wektorową r taką, że
Γ = {r(t) : t ∈ [α, β]} ,
przy czym funkcja r jest różnowartościowa i różniczkowalna w sposób ciągły na prze-
dziale [α, β], a na przedziale (α, β) spełnia warunek r ′ (t) 6= 0. Funkcję r nazywamy
parametryzacją łuku Γ.
z
a) y b)
Γ
Γ y
x
Rys. 1.4. Łuk gładki: a) na płaszczyźnie; b) w przestrzeni
1.1. Łuki na płaszczyźnie i w przestrzeni 11
Zbiór, który można podzielić na skończoną liczbę łuków gładkich, nazywamy łukiem
kawałkami gładkim.
b) z
a) y
x
y
x
Rys. 1.5. Łuk kawałkami gładki: a) na płaszczyźnie; b) w przestrzeni

Jeżeli parametryzacja r łuku spełnia równość r(α) = r(β), to mówimy, że łuk jest
zamknięty.
a) y b) z
Γ
x
y
x
Rys. 1.6. Łuk zamknięty: a) na płaszczyźnie; b) w przestrzeni

Uwaga. Łuk może mieć wiele parametryzacji. Wykresy funkcji różniczkowalnych w
sposób ciągły na przedziale domkniętym są łukami gładkimi na płaszczyźnie.
a) y b) y
y = y(x)
x = x(y)
x x
Rys. 1.7. Łuk, który jest wykresem funkcji: a) y = y(x); b) x = x(y)

Równania parametryczne ważniejszych łuków

Odcinek o początku r1 i końcu r2 ma równanie parametryczne:
r(t) = r1 + (r 2 − r 1 ) t, gdzie t ∈ [0, 1].
Na płaszczyźnie dla r 1 = (x1 , y1 ), r2 = (x2 , y2 ) równanie to przyjmuje postać:
r(t) = (x1 + (x2 − x1 ) t, y1 + (y2 − y1 ) t) , gdzie t ∈ [0, 1],
a w przestrzeni dla r1 = (x1 , y1 , z1 ), r2 = (x2 , y2 , z2 ) – postać
r(t) = (x1 + (x2 − x1 ) t, y1 + (y2 − y1 ) t, z1 + (z2 − z1 ) t) , gdzie t ∈ [0, 1].
a) b) z
y r1 (t=0)
b
r2 (t=1)
(t=0) r 1 b
r2 (t=1)
x
y
x
Rys. 1.8. Odcinek: a) na płaszczyźnie; b) w przestrzeni
Okrąg o środku S = (x0 , y0 ) i promieniu R > 0 ma równanie parametryczne:
r(t) = (x0 + R cos t, y0 + R sin t) , gdzie t ∈ [0, 2π].
Elipsa o środku S = (x0 , y0 ) i półosiach a, b > 0 ma równanie parametryczne:
r(t) = (x0 + a cos t, y0 + b sin t) , gdzie t ∈ [0, 2π].

y t= π
y
2
t= π
2
R b
y0 t=0 y0 a t=0
t=π t=π
t= 32 π
t= 32 π
x0 x x0 x
Rys. 1.9. Okrąg Rys. 1.10. Elipsa
Asteroida – krzywa zakreślona przez punkt okręgu o promieniu R/4 (R > 0), toczą-
cego się bez poślizgu po wewnętrzej stronie okręgu o promieniu R – ma równanie
parametryczne:
r(t) = R cos3 t, R sin3 t , gdzie t ∈ [0, 2π].

Cykloida – krzywa zakreślona przez punkt okręgu o promieniu R (R > 0), toczącego
się bez poślizgu po prostej – ma równanie parametryczne:
r(t) = (R(t − sin t), R(1 − cos t)) , gdzie t ∈ [0, 2π].
y
R
y
2R
R
x
x
πR 2πR
Rys. 1.11. Asteroida Rys. 1.12. Cykloida
Linia śrubowa o skoku h, nawinięta na walec x2 + y 2 = R2 , ma równanie parame-

tryczne:
h
r(t) = R cos t, R sin t, t , gdzie t ∈ R.
2π
Jeden zwój linii śrubowej otrzymamy, gdy t ∈ [0, 2π].
h
b
b
b
y
R
b
x
Rys. 1.13. Linia śrubowa
Definicja 1.3. (długość łuku)

Długością l łuku Γ nazywamy kres górny długości łamanych wpisanych w ten łuk;
(n−1 )
X
l= sup |Pi Pi+1 | ,
n∈N i=0
{P0 ,P1 ,...,Pn }
gdzie |Pi Pi+1 | oznacza długość odcinka Pi Pi+1 dla 0 ¬ i ¬ n − 1.

a) y z
b)
P2 b
b
b Γ b
b
Γ
P1 b
Pn−1 b
b
b
b
P0 b
x Pn b
b
Pn−1 b
P2
x b
b
y
b
P0 P1
Pn
Rys. 1.14. Łamane wpisane w łuk: a) na płaszczyźnie; b) w przestrzeni
Twierdzenie 1.1. (wzór na długość łuku)

Niech r(t) (t ∈ [α, β]) będzie parametryzacją łuku gładkiego Γ. Wtedy jego długość l
wyraża się wzorem:
Zβ
l= r ′ (t) dt,
α
gdzie r ′
oznacza długość wektora r . ′
Uwaga. Na płaszczyźnie dla łuku Γ = x(t), y(t) : t ∈ [α, β] wzór przyjmuje po-

stać:
Zβ q
2 2
l= [x ′ (t)] + [y ′ (t)] dt, (1.1)
α
a w przestrzeni dla łuku Γ = x(t), y(t), z(t) : t ∈ [α, β] – postać:

Zβ q
2 2 2
l= [x ′ (t)] + [y ′ (t)] + [z ′ (t)] dt. (1.2)
α
Jeżeli łuk gładki Γ jest wykresem funkcji y = y(x), gdzie x ∈ [a, b], to jego długość
wyraża się wzorem:
Zb q
2
l= 1 + [y ′ (x)] dx. (1.3)
a
Podobny wzór mamy dla łuków o równaniu x = x(y).
Przykład 1. Obliczyć długość łuku Γ, jeżeli:

a) Γ = et sin t, et cos t : t ∈ [0, π] ; b) Γ = 3t, 3t2 , 2t3 : t ∈ [0, 1] ;

hπ πi p
c) Γ : y = ln sin x, gdzie x ∈ , ; d) Γ : x = (4 − y) 4 − y), gdzie y ∈ [0, 4].
4 2
Rozwiązanie.
a) Do obliczenia długości łuku Γ = et sin t, et cos t : t ∈ [0, π] wykorzystamy wzór (1.1).

Mamy
Zπ q
2 2
(et sin t) ′ + (et cos t) ′

l = dt
0
Zπ q
= (et sin t + et cos t)2 + (et cos t − et sin t)2 dt
0
Zπ q

= e2t sin2 t + 2 sin t cos t + cos2 t + e2t cos2 t − 2 sin t cos t + sin2 t dt
0
Zπ Zπ
√ √ √ t π √
= 2e2t dt = 2 et dt = 2 e 0 = 2 (eπ − 1) .
0 0
√
Długość łuku jest równa 2 (eπ − 1).
3t, 3t2 , 2t3 : t ∈ [0, 1]

b) Do obliczenia długości łuku Γ = wykorzystamy wzór (1.2).
Mamy
Z1 q
2 2 2
(3t) ′ + (3t2 ) ′ + (2t3 ) ′

l = dt
0
Z1 q
= (3)2 + (6t)2 + (6t2 )2 dt
0
Z1 p Z1 q Z1 1
2 2t3
2t2 )2

= 3 1+ 4t2 + 4t4 dt = 3 (1 + dt = 3 1 + 2t dt = 3 t + = 5.
3 0
0 0 0
Długość łuku jest równa 5.

c) W tym przykładzie wykorzystamy wzór (1.3). Mamy
π
Z2 q
2
1 + (ln sin x) ′

l = dx
π
4
π
Z2 r
cos x
2
= 1+ dx
sin x
π
4
π π π
Z2 Z2 Z2 cos x = t, − sin x dx = dt
dx sin x dx sin x dx √
= = = x= π , t = 22 =
sin x sin2 x 1 − cos2 x 4
π
x= 2, t=0
π π π
4 4 4
√
2
Z0 Z2
−dt dt
= = rozkład na ułamki proste
1 − t2 1 − t2
√
2 0
2
√
2
2
i √22 √
1 1 1 1 1 2+ 2
Z h
= + dt = ln |1 + t| − ln |1 − t| = ln √ .
2 1+t 1−t 2 0 2 2− 2
0
√
1 2+ 2
Długość łuku jest równa ln √ .
2 2− 2
d) W tym przykładzie łuk Γ jest wykresem funkcji x = x(y), gdzie c ¬ y ¬ d, więc zastosu-
jemy wzór analogiczny do (1.3):
Zd q
l= 1 + [x ′ (y)]2 dy.
c
Mamy
Z4 r h p ′ i2
l = 1+ (4 − y) 4−y dy
0
Z4 √
s 2
3 4−y
= 1+ − dy
2
0
Z4 p 40 − 9y = u Z4
1 1 1√ 1 2 √ 40
h i
8 √
= 40 − 9y dy −9 dy = du
= − u du = u u = 10 10 − 1 .
2 y = 0, u = 40
y = 4, u = 4
2 9 18 3 4 27
0 40
8 √
Długość łuku jest równa 10 10 − 1 .
27
Ćwiczenia 1.1.
1. Wyznaczyć przedziały, na których podane funkcje wektorowe są różnowartościowe:
a) r(t) = (t, |t|); b) r(t) = (sin t, 2 cos 2t);
c) r(t) = ln t, e , t ; d) r(t) = t, t2 , cos t .
−t 3

2. Obliczyć pochodne funkcji wektorowych:

a) r(t) = (t sin t, ln t), t > 0; b) r(t) = (3 − 2t, −4t), t ∈ R;
√
c) r(t) = (2 sin t, 2 cos t), t ∈ [0, 2π]; d) r(t) = 3 t + 1, t2 , t ∈ (−1, ∞);

e) r(t) = (1 + 3t, −1 + t, 2t), t ∈ R; f) r(t) = (3t, 3 cos t, 2 sin t), t ∈ [0, ∞).
3. Naszkicować łuki o parametryzacjach:

a) r(t) = (2 − 3t, −4t), t ∈ R; b) r(t) = (2 sin t, 2 cos t), t ∈ [0, π];
c) r(t) = t, t2 , t ∈ [0, ∞); d) r(t) = e−t , e2t , t ∈ R;

1.2. Całki krzywoliniowe niezorientowane 17
e) r(t) = (1, 2 cos t, 3 sin t), t ∈ [0, 2π]; f) r(t) = (1 − 4t, 1 − t, 2t), t ∈ R;
g) r(t) = (cos t, sin t, t), t ∈ [0, ∞); h) r(t) = t2 , t2 , t2 , t ∈ [0, 1].

4. Sprawdzić, który z łuków jest gładki, a który kawałkami gładki:

a) r(t) = (−3t, 4t), t ∈ R; b) r(t) = t3 , t6 , t ∈ R;

c) r(t) = (|t|, t), t ∈ R; d) r(t) = (t − sin t, 1 − cos t), t ∈ [0, 2π];

e) r(t) = (t, |t − 1|, 1), t ∈ R; f) r(t) = (2 cos t, 2 sin t, t), t ∈ [0, 2π];

g) r(t) = 0, t, t2 +t−2 , t ∈ R; h) r(t) = (t sin t, t cos t, t), t ∈ [0, ∞).

5. Obliczyć długości łuków:

a) x = 2 + 3t, y = −1 + 2t, t ∈ [0, 1]; b) x = sin 2t, y = cos 2t, t ∈ [0, π];
c) x = t − sin t, y = 1 − cos t, t ∈ [0, 2π]; d) x = cos3 t, y = sin3 t, t ∈ [0, 2π];
e) x = t, y = t2 , z = t2 , t ∈ [0, 2]; f) x = 2 cos t, y = 2 sin t, z = t, t ∈ [0, 2π]
6. Obliczyć długości łuków, które są wykresami funkcji:
a) y = x2 , x ∈ [0, 1]; b) y = ch x, x ∈ [−1, 1];
p
c) x = 1 − y 2 , y ∈ [−1, 1]; d) x = y 2 , y ∈ [−1, 1].
1.2 Całki krzywoliniowe niezorientowane

Definicja 1.4. (całka krzywoliniowa niezorientowana)
Niech Γ będzie łukiem gładkim na płaszczyźnie lub w przestrzeni. Wprowadzamy
oznaczenia:
P – podział łuku Γ na łuki Γk (1 ¬ k ¬ n);
∆lk – długość łuku Γk ;
δ(P) = max {∆lk : 1 ¬ k ¬ n} – średnica podziału P;
Ak – punkt pośredni podziału wybrany na łuku Γk .
y z
a) b)
∗
∗ A2 ∗ ∗
b
∗ Γ
Γ2 Γ b b
∗ An−1 ∗
Γ1 ∗ A1 Γn−1 An
∗ ∗
b b
x
Γn b
A2
Γn−1 ∗
An−1 ∗
A1 Γ2
∗ b
An x b
y
Γn Γ1
∗
Rys. 1.15. Podział łuku Γ: a) na płaszczyźnie; b) w przestrzeni

Ponadto niech f będzie funkcją określoną na łuku Γ. Całkę krzywoliniową niezorien-

towaną z funkcji f na łuku Γ definiujemy wzorem:
Z n
X
f dl = lim f (Ak ) ∆lk ,
δ(P)→0
Γ k=1
o ile granica po prawej stronie znaku równości istnieje i nie zależy od sposobu podziału
łuku ani od sposobu wyboru punktów pośrednich. Mówimy wtedy, że funkcja f jest
całkowalna na łuku Γ.
Z
Uwaga. Zauważmy, że dl = długość (Γ).
Γ
Twierdzenie 1.2. (liniowość całki krzywoliniowej niezorientowanej)

Jeżeli funkcje f i g są całkowalne na łuku gładkim Γ, to:
Z Z Z
(f + g) dl = f dl + g dl;
Γ Γ Γ
Z Z
(cf ) dl = c f dl, gdzie c ∈ R.
Γ Γ
Twierdzenie 1.3. (o zamianie całki krzywoliniowej na całkę pojedynczą)

Niech f będzie funkcją ciągłą na łuku gładkim Γ o parametryzacji r(t) (t ∈ [α, β]) .
Wtedy
Z Zβ
f dl = f r(t) r ′ (t) dt.

Γ α
Uwaga. Całka krzywoliniowa nie zależy od parametryzacji łuku. Dla łuku
Γ = {(x(t), y(t)) : t ∈ [α, β]}
na płaszczyźnie powyższy wzór przyjmuje postać:
Z Zβ
q 2 2
f (x, y) dl = f x(t), y(t) [x ′ (t)] + [y ′ (t)] dt, (1.4)
Γ α
a dla łuku Γ = x(t), y(t), z(t) : t ∈ [α, β] w przestrzeni – postać:

Z Zβ q
2 2 2
f (x, y, z) dl = [x ′ (t)] + [y ′ (t)] + [z ′ (t)] dt. (1.5)

f x(t), y(t), z(t)
Γ α
Jeżeli łuk gładki Γ jest wykresem funkcji y = y(x), gdzie x ∈ [a, b], to
Z Zb
q 2
f (x, y) dl = f x, y(x) 1 + [y ′ (x)] dx. (1.6)
Γ a
Podobny wzór mamy dla łuku o równaniu x = x(y).

Przykład 1. Obliczyć całki krzywoliniowe z funkcji f po łuku Γ, jeżeli:
a) f (x, y) = x(x + y), Γ – okrąg o środku w punkcie (0, 1) i promieniu 3;
x √
b) f (x, y) = , Γ – łuk paraboli y 2 = 2x między punktami 1, 2 , (2, 2);
y
z2
c) f (x, y, z) = 2 , Γ – jeden zwój linii śrubowej x = R cos t, y = R sin t, z = Rt
x + y2
(R > 0).
Rozwiązanie.
a) Łuk Γ jest okręgiem, którego parametryzacja ma postać: x = 3 cos t, y = 1 + 3 sin t, gdzie
0 ¬ t ¬ 2π.
y
Do obliczenia całki wykorzystamy wzór (1.4). Mamy

Z Z2π q 2 2
(3 cos t) ′ + (1 + 3 sin t) ′

x(x + y) dl = 3 cos t (3 cos t + 1 + 3 sin t) dt
Γ 0
Z2π
q
= 9 cos2 t + 3 cos t + 9 cos t sin t (−3 sin t)2 + (3 cos t)2 dt
0
Z2π
27 cos2 t + 9 cos t + 27 cos t sin t dt

=
0
Z2π Z2π Z2π
2
= 27 cos t dt + 9 cos t dt + 27 cos t sin t dt
0 0 0
Z2π Z2π Z2π wykorzystano wzory:
1 1
= 27 (1 + cos 2t) dt + 9 cos t dt + 27 sin 2t dt cos2 t = 1 (1 + cos 2t) =
2 2 2
sin 2t = 2 sin t cos t
0 0 0
Z2π Z2π Z2π Z2π

1 1
= 27 dt + 27 cos 2t dt + 9 cos t dt + 27 sin 2t dt = 27π + 0 + 0 + 0 = 27π.
2 2
0 0 0 0
√ √
b) Łuk Γ między punktami 1, 2 , (2, 2) jest wykresem funkcji y = 2x (1 ¬ x ¬ 2).
y
√
2 y= 2x
√
2 Γ
1 2 x
Dla obliczenia całki wykorzystamy wzór (1.6). Mamy

Z Z2 r h √ ′ i2
x x
dl = √ 1+ 2x dx
y 2x
Γ 1
Z2
s √ 2
x 2
= √ 1+ √ dx
2x 2 x
1
Z2 √ r
x 2x + 1
= √ dx
2 2x
1
Z2 t = 2x + 1 Z5 √
1 √ 1 t dt 1 2 √3 5 1 √ √
h i
= 2x + 1 dx dt = 2 dx
= = · t = 5 5−3 3 .
2 x = 1, t = 3
x = 2, t = 5
2 2 4 3 3 6
1 3
c) Jeden zwój linii śrubowej Γ otrzymamy, gdy parametr t przebiega przedział [0, 2π].
z
Γ
y
x
Dla obliczenia całki wykorzystamy wzór (1.5). Mamy
Z2π
z2 R 2 t2
Z q
dl = [(R cos t) ′ ]2 + [(R sin t) ′ ]2 + [(Rt) ′ ]2 dt
x2 + y 2 R2 cos2 t + R2 sin2 t
Γ 0
Z2π
R 2 t2 p
= (−R sin t)2 + (R cos t)2 + R2 dt =
R2 cos t + sin t
2 2
0
Z2π Z2π 3 2π √

R 2 t2 √ √ √ t 8 2π 3 R
= R 2 dt = 2R t2 dt = 2R = .
R2 3 0
3
0 0
Definicja 1.5. (całka krzywoliniowa niezorientowana po łuku kawałkami gładkim)

Niech Γ będzie łukiem kawałkami gładkim złożonym z łuków gładkich Γk (1 ¬ k ¬ m) ,
przy czym sąsiednie łuki stykają się tylko końcami, oraz niech f będzie funkcją cał-
kowalną na łukach Γk . Całkę krzywoliniową niezorientowaną z funkcji f na łuku Γ
definiujemy wzorem:
Z Z Z Z
f dl = f dl + f dl + . . . + f dl. (1.7)
Γ Γ1 Γ2 Γm
Γ1
Γ
Γm
Γ2 x
Rys. 1.16. Ilustracja do definicji całki krzywoliniowej niezorientowanej

po łuku kawałkami gładkim
Przykład 2. Obliczyć całki krzywoliniowe z funkcji f po kawałkami gładkim łuku Γ:

a) f (x, y) = (x + y)2 , Γ – brzeg ćwiartki koła x2 + y 2 ¬ 4, x ¬ 0, y 0;
p
b) f (x, y, z) = x + y + z, Γ – brzeg powierzchni z = 1 − x2 + y 2 , y 0, z 0;
c) f (x, y) = xy, Γ – składa się z odcinka łączącego punkty (1, 2), (1, 1); fragmentu
paraboli x = y 2 od punktu (1, 1) do (1, −1) oraz odcinka łączącego punkty (1, −1),
(2, −1).
Rozwiązanie.
a) Brzeg Γ ćwiartki koła składa się z łuków gładkich Γ1 , Γ2 , Γ3 .
y
2
Γ2
Γ1
−2 Γ3 x
Korzystając z definicji – wzór (1.7), mamy

Z Z Z Z
(x + y)2 dl = (x + y)2 dl + (x + y)2 dl + (x + y)2 dl.
Γ Γ1 Γ2 Γ3
Równania parametryczne łuków Γ1 , Γ2 , Γ3 mają postać:

Γ1 : x = 0, y = t, gdzie 0 ¬ t ¬ 2
π
Γ2 : x = 2 cos t, y = 2 sin t, gdzie¬ t ¬ π,
2
Γ3 : x = t, y = 0, gdzie − 2 ¬ t ¬ 0.
Korzystając teraz ze wzoru (1.4) otrzymamy kolejno:
Z2 Z2
8
Z q
2 2
(x + y) dl = (0 + t) (0 ′ )2 + (t ′ )2 dt = t2 dt = ,
3
Γ1 0 0
Z Z π q 2 2
(x + y)2 dl = (2 cos t + 2 sin t)2 (2 cos t) ′ + (2 sin t) ′

dt
Γ2 π
2
Zπ
q
= 4 cos2 t + 8 cos t sin t + 4 sin2 t (−2 sin t)2 + (2 cos t)2 dt
π
2
Zπ Zπ Zπ
wykorzystano wzór:
= 8 (1 + 2 cos t sin t) dt = 8 dt + 8 sin 2t dt
sin 2t = 2 sin t cos t
π π π
2 2 2
π
= 8· + 8 · 0 = 4π,
2
Z0 Z0
8
Z q
2 2
(x + y) dl = (t + 0) (t ′ )2 + (0 ′ )2 dt = t2 dt = .
3
Γ3 −2 −2
8 8 16
Z
Ostatecznie (x + y)2 dl = + 4π + = 4π + .
3 3 3
Γ
b) Brzeg Γ powierzchni określonej w zadaniu składa się z łuków gładkich Γ1 , Γ2 , Γ3 .
z z
1
p Γ1
z =1− x2 + y 2
Γ2
y y
Γ3
1
x x

Z Z Z Z
(x + y + z) dl = (x + y + z) dl + (x + y + z) dl + (x + y + z) dl.
Γ Γ1 Γ2 Γ3
Łuk Γ1 jest odcinkiem łączącym punkty (−1, 0, 0), (0, 0, 1). Zatem ma równanie parame-
tryczne: x = −1 + t, y = 0, z = t, gdzie 0 ¬ t ¬ 1. Z kolei łuk Γ2 jest odcinkiem łączącym
punkty (0, 0, 1), (1, 0, 0), ma więc równanie parametryczne: x = t, y = 0, z = 1 − t, gdzie
0 ¬ t ¬ 1. Ostatni łuk Γ3 jest półokręgiem o równaniu parametrycznym x = cos t, y = sin t,
z = 0, gdzie 0 ¬ t ¬ π. Korzystając teraz ze wzoru (1.5) otrzymamy kolejno:
Z Z1 q
(x + y + z) dl = ((−1 + t) + 0 + t) [(−1 + t) ′ ]2 + 02 + [(t) ′ ]2 dt
Γ1 0
Z1
√
= (2t − 1) 2 dt = 0,
0
Z1 Z1
√ √
Z q
(x + y + z) dl = (t + 0 + (1 − t)) [(t) ′ ]2 + 02 + [(1 − t) ′ ]2 dt = 2 dt = 2,
Γ2 0 0
Z Zπ q
(x + y + z) dl = (cos t + sin t + 0) [(cos t) ′ ]2 + [(sin t) ′ ]2 + 02 dt
Γ3 0
Zπ p
= (cos t + sin t) (− sin t)2 + (cos t)2 dt
0
Zπ
= (cos t + sin t) dt = 0 + 2 = 2.
0
Zatem
√ √
Z
(x + y + z) dl = 0 + 2+2 = 2+ 2.
Γ
c) Kawałkami gładki łuk Γ składa się z łuków Γ1 , Γ2 , Γ3 .

y
2
Γ1
1
Γ2
x
1 2
−1
Γ3

Z Z Z Z
xy dl = xy dl + xy dl + xy dl.
Γ Γ1 Γ2 Γ3
Równania łuków Γ1 , Γ2 , Γ3 mają postać:
Γ1 : x = 1, gdzie 1 ¬ y ¬ 2,
Γ2 : x = y 2 , gdzie − 1 ¬ y ¬ 1,
Γ3 : y = −1, gdzie 1 ¬ x ¬ 2.
Łuki Γ1 , Γ2 są wykresami funkcji x = x(y), gdzie c ¬ y ¬ d, więc zastosujemy wzór analo-

giczny do (1.6):
Z Zd q
f (x, y) dl = f (x(y), y) 1 + [x ′ (y)]2 dy.
Γ c
Mamy kolejno:
Z2 Z2
1 2 3
Z q h i2
xy dl = 1·y 1+ [(1) ′ ]2 dy = y dy = y = ,
2 1 2
Γ1 1 1
Z Z1 q Z1
2 p
y2 · y 1 + (y 2 ) ′ y3

xy dl = dy = 1 + 4y 2 dy = 0.
Γ2 −1 −1
Ostatnia równość wynika z faktu, że przedział całkowania jest symetryczny względem 0, a

funkcja podcałkowa – nieparzysta. Do obliczenia całki po łuku Γ3 wykorzystamy wzór (1.6).
Mamy
Z2 Z2
1 2 3
Z q h i2
xy dl = x · (−1) 1+ [(−1) ′ ]2 dx = − x dx = − x =− .
2 1 2
Γ3 1 1
3 3
Z
Ostatecznie xy dl = +0+ − = 0.
2 2
Γ
Ćwiczenia 1.2.
1. Sprawdzić stwierdzenie, że całka krzywoliniowa niezorientowana
Z
x2 y dl
Γ
nie zależy od parametryzacji łuku, jeżeli Γ jest ćwiartką okręgu opisaną równaniami:
h πi r
π
a) x = 2 cos t, y = 2 sin t, t ∈ 0, ; b) x = 2 cos t2 , y = 2 sin t2 , t ∈ 0, ;
2 2
1.3. Zastosowania całek krzywoliniowych niezorientowanych 25
p
c) x = t, y = 4 − t2 , t ∈ [0, 2];
3π

d) x = 2 cos(−t), y = 2 sin(−t), t ∈ , 2π ;
2
2 − 2t 2
4t
e) x = ,y= , t ∈ [0, 1].
1 + t2 1 + t2
2. Obliczyć całki krzywoliniowe po wskazanych łukach:
dl
Z
a) √ , Γ – odcinek łączący punkty (0, −1), (2, 0);
x−y
Γ
Z
b) (x + y) dl, Γ – brzeg trójkąta o wierzchołkach (1, 0), (0, 1), (0, 0);
Γ
Z
c) xy dl, Γ – brzeg kwadratu |x| + |y| ¬ 1;
Γ
Z p
d) x2 + y 2 dl, Γ – okrąg x2 + y 2 = 2x;
Γ
xy
Z
e) dl, Γ – odcinek łączący punkty (1, 1, 1) i (2, 3, 4);
z
Γ
Z
f) (x + y + z) dl, Γ – brzeg trójkąta o wierzchołkach (1, 0, 0), (0, 1, 0), (0, 0, 1);
Γ
Z p
g) x2 + y 2 + z 2 dl, Γ – okrąg x2 + y 2 = 4, z = 2;
Γ
Z
h) z 2 dl, Γ – okrąg powstały z przecięcia sfery x2 +y 2 +z 2 = 1 i płaszczyzny y = x.
Γ
1.3 Zastosowania całek krzywoliniowych

niezorientowanych
• Pole powierzchni walcowej
Niech Σ oznacza powierzchnię boczną walca o tworzących przechodzących przez łuk
Γ ⊂ R2 , które są ograniczone z dołu i z góry odpowiednio przez wykresy funkcji
ciągłych z = d(x, y) i z = g(x, y). Wtedy pole S powierzchni Σ wyraża się wzorem:
Z
S = (g(x, y) − d(x, y)) dl. (1.8)
Γ
(x, y )
z=g
Σ
, y)
= d(x y
z
x Γ
Rys. 1.17. Powierzchnia walcowa
Przykład 1. Obliczyć pole powierzchni bocznej walca x2 + y 2 = R2 (R > 0) ograni-

y2
czonej płaszczyzną z = 0 oraz powierzchnią z = R + .
R
Rozwiązanie. Łuk Γ, przez który przechodzą tworzące powierzchni walca, ma równanie pa-
rametryczne
Γ : x = R cos t, y = R sin t, 0 ¬ t ¬ 2π.
z
y2
z =R+ R
Γ
x
y2
Powierzchnia boczna walca jest wycięta z góry powierzchnią o równaniu g(x, y) = R + ,
R
a z dołu powierzchnią o równaniu d(x, y) ≡ 0. Zatem korzystając kolejno ze wzorów (1.8),
(1.4), otrzymamy
Z
y2
S = R+ −0 dl
R
Γ
Z2π q
R2 sin2 t
= R+ [(R cos t) ′ ]2 + [(R sin t) ′ ]2 dt
R
0
Z2π
R2 sin2 t p
= R+ (−R sin t)2 + (R cos t)2 dt =
R
0
Z2π
R + R sin2 t · R dt

=
0
Z2π Z2π
1

2 2
2 wykorzystano wzór:
= R 1 + sin t dt = R 1+ (1 − cos 2t) dt
2 sin2 t = 1
2
(1 − cos 2t)
0 0
Z2π
1 1 2
= R2 (3 − cos 2t) dt = R (6π + 0) = 3πR2 .
2 2
0
Powierzchnia boczna walca ma pole 3πR2 .
• Masa łuku
Masa M łuku materialnego Γ o gęstości liniowej masy λ(r) wyraża się wzorem:
Z
M = λ(r) dl. (1.9)
Γ
Uwaga. Gdy łuk Γ jest jednorodny o gęstości λ0 , to wzór (1.9) przyjmuje postać:
M = λ0 · długość (Γ).
Przykład 2.
π
a) Obliczyć masę łuku asteroidy Γ : x = cos3 t, y = sin3 t, gdzie 0 ¬ t ¬ , o gęstości
2
liniowej masy λ(x, y) = x + y.
b) Obliczyć masę łuku Γ : y = ln x, gdzie 1 ¬ x ¬ e, jeżeli gęstość liniowa masy
wyraża się wzorem λ(x, y) = x2 .
c) Obliczyć masę dwóch zwojów linii śrubowej, nawiniętej na walec o średnicy d = 2 i
wysokości H = 2, jeżeli gęstość liniowa masy λ w dowolnym punkcie jest równa jego
odległości od podstawy walca.
Rozwiązanie.
a) Łuk Γ asteroidy przedstawiono na rysunku.
y
Γ
1
x
Korzystając ze wzoru (1.9) oraz ze wzoru na zamianę całki krzywoliniowej na całkę oznaczoną
(1.4), mamy
π
Z Z2 r
3 3
2 h ′ i2
(cos3 t) ′

M= (x + y) dl = cos t + sin t + sin3 t dt =
Γ 0
π
Z2
q 2
= cos3 t + sin3 t (3 cos2 t(− sin t))2 + 3 sin2 t cos t dt
0
π
Z2
p
= cos3 t + sin3 t 9 cos4 t sin2 t + 9 sin4 t cos2 t dt
0
π
Z2
q
cos3 t + sin3 t

= 3 cos2 t sin2 t cos2 t + sin2 t dt
0
π
Z2 wykorzystano wzory:
cos3 t + sin3 t cos t sin t dt

= 3 sin2 t + cos2 t = 1
√
cos2 t sin2 t = cos t sin t dla 0 ¬ t ¬ π
2
0
π π
Z2 cos t = τ Z2 sin t = τ
= 3 cos4 t sin t dt − sin t dt = dτ
t = 0, τ = 1
+3 sin4 t cos t dt cos t dt = dτ
t = 0, τ = 0
t= π 2
, τ =0 t= π 2
, τ =1
0 0
Z0 Z1 Z1
6
−τ 4 dτ + 3 τ 4 dτ = 6 τ 4 dτ =

= 3 .
5
1 0 0
6
Zatem masa łuku jest równa .
5
b) Łuk Γ przedstawiono na rysunku.
y=ln x
1 e x
Korzystając ze wzoru (1.9) oraz ze wzoru na zamianę całki krzywoliniowej na całkę poje-
dynczą (1.6), mamy
Z
M = x2 dl
Γ
Ze q 2
x2 1 + (ln x) ′

= dx
1
Ze r Ze p x2 + 1 = u
1
2
2
= x 1+ dx = x x2 + 1 dx 2x dx = du
x = 1, u = 2
=
x
x = e, u = e2 + 1
1 1
e2 +1
1√ 2 √ i
Z h p
= u du = e2 + 1 e2 + 1 − 2 2 .
2 9
2
2
h p √ i
Zatem masa łuku jest równa e2 + 1 e2 + 1 − 2 2 .
9
c) Położenie walca i linii śrubowej przedstawiono na rysunku.
z
Γ
2
y
1
1
x
Skok linii śrubowej jest równy h = 1. Zatem łuk Γ ma równanie parametryczne x = cos t,
t
y = sin t, z = , gdzie 0 ¬ t ¬ 4π. Przyjmując we wzorze (1.9) gęstość masy λ(x, y, z) = z
2π
i następnie korzystając ze wzoru na zamianę całki krzywoliniowej na całkę pojedynczą (1.5),
otrzymamy
Z
M = z dl
Γ
4π r
Z ′ i2
t t
2 2 h
(cos t) ′ + (sin t) ′

= + dt
2π 2π
0
Z4π r r Z4π
t 2 1 2 1 1 p
= (− sin t) + (cos t) + dt = 1+ 2 t dt = 2 4π 2 + 1.
2π 4π 2 π 4π
0 0
p
Masa łuku wynosi 2 4π 2 + 1.
• Współrzędne środka masy
Wektor wodzący rC środka masy C łuku materialnego Γ o gęstości liniowej masy
λ (r) ma postać
1
Z
rC = rλ (r) dl,
M
Γ
gdzie M jest masą łuku. Dla łuku na płaszczyźnie współrzędne wektora rC wyrażają
się wzorami:
1 1
Z Z
xC = xλ(x, y) dl, yC = yλ(x, y) dl, (1.10)
M M
Γ Γ
y
Γ
C
yC
xC x
Rys. 1.18. Współrzędne środka masy łuku na płaszczyźnie

a dla łuku w przestrzeni – wzorami:
1 1 1
Z Z Z
xC = xλ(x, y, z) dl, yC = yλ(x, y, z) dl, zC = zλ(x, y, z) dl.
M M M
Γ Γ Γ
z (1.11)
Γ
zC
b
C
y
yC
xC
x
Rys. 1.19. Współrzędne środka masy łuku w przestrzeni
Uwaga. Gdy łuk Γ jest jednorodny, to wzory na współrzędne środka masy przyjmują
prostszą postać:
1 1 1
Z Z Z
xC = x dl, yC = y dl, zC = z dl.
długość (Γ) długość (Γ) długość (Γ)
Γ Γ Γ
(1.12)
Jeżeli płaski łuk materialny ma środek lub oś symetrii i gęstość masy jest funkcją sy-
metryczną względem tego środka lub osi (np. jest stała), to środek masy łuku pokrywa
się ze środkiem lub leży na osi.
a) b)
Γ
Γ
C
środek
symetrii C
oś
symetrii
Rys. 1.20. Łuk na płaszczyźnie: a) ze środkiem symetrii; b) z osią symetrii

Jeżeli przestrzenny łuk materialny ma środek symetrii, oś obrotu lub płaszczyznę

symetrii i gęstość liniowa masy jest funkcją symetryczną odpowiednio względem tego
środka, osi lub płaszczyzny (np. jest stała), to środek masy łuku pokrywa się ze
środkiem albo leży na osi lub płaszczyźnie.
a) b) c) płaszczyzna
oś obrotu symetrii
środek
Γ
symetrii
b C b
C Γ
Γ
b
C
Rys. 1.21. Łuk w przestrzeni:

a) ze środkiem symetrii; b) z osią obrotu; c) z płaszczyzną symetrii
Przykład 3. Wyznaczyć współrzędne środka masy:
a) jednorodnego łuku cykloidy Γ : x = a(t − sin t), y = a(1 − cos t), gdzie 0 ¬ t ¬ 2π;
b) łuku Γ√ : y = x2 , gdzie −1 ¬ x ¬ 1, jeżeli liniowa gęstość masy ma postać
λ (x, y) = 1 + 4x2 ;
c) jednorodnej łamanej ABC o wierzchołkach A = (−1, 1, 2), B = (0, 0, 0), C =
(1, −1, 1).
Rozwiązanie.
a) Łuk Γ cykloidy przedstawiono na rysunku.
y
2a
C Γ
πa 2πa x
Ponieważ łuk Γ jest jednorodny, więc wykorzystamy wzory (1.12). Długość tego łuku obli-
czymy ze wzoru (1.1). Mamy
Z2π q
2 2
(a(t − sin t)) ′ + (a(1 − cos t)) ′

długość (Γ) = dt
0
2π
Z p
= a2 (1 − cos t)2 + a2 sin2 t dt
0
Z2π Z2πr
√ √ √ t wykorzystano wzór:
= 2a 1 − cos t dt = 2a 2 sin2 dt =
2 t
cos t = 1 − 2 sin2 2
0 0
Z2π Z2π
t t

= 2a sin dt = 2a sin dt = 8a.
2 2

0 0
Ponieważ prosta x = πa jest osią symetrii łuku, a jego gęstość jest stała, więc środek masy
leży na tej prostej, tzn. xC = πa. Współrzędną yC środka masy wyznaczymy ze wzoru (1.12)
oraz ze wzoru (1.4) na zamianę całki krzywoliniowej na całkę pojedynczą. Mamy
1
Z
yC = y dl
długość (Γ)
Γ
Z2π
1
q 2 2
(a(t − sin t)) ′ + (a(1 − cos t)) ′

= a(1 − cos t) dt
8a
0
Z2π
1 √ √
= 2a2 (1 − cos t) 1 − cos t dt
8a
0
Z2π
1 √ t √

t
wykorzystano rachunki
= 2a2 · 2 sin2 · 2 sin dt przeprowadzone przy
8a 2 2 obliczaniu masy
0
Z2π
a t
= sin3 dt
2 2
0
t = τ
Z2π cos 2
a t t

−1
= sin 1 − cos2 dt 2
sin t dt = dτ
2 2 2 t = 0, τ = 1
0 t = 2π, τ = −1
−1
a 8 4
Z
a
−2 1 − τ 2 dτ =

= · = a.
2 2 3 3
1
4
Środek masy łuku cykloidy ma współrzędne: xC = πa, yC = a.
3
b) Łuk Γ przedstawiono na rysunku.
y
y = x2
Γ
C
x
−1 1
Zauważmy najpierw, że łuk jest symetryczny względem osi Oy. Ponadto, gęstość masy jest
funkcją parzystą względem zmiennej x. Stąd wynika, że środek masy C należy do osi Oy.
Zatem xC = 0. Teraz wyznaczymy masę M łuku Γ. Korzystając ze wzoru (1.9) oraz ze wzoru
(1.6) na zamianę całki krzywoliniowej na całkę oznaczoną, otrzymamy

Z p
M = 1 + 4x2 dl
Γ
Z1 p q 2
1 + (x2 ) ′

= 1+ 4x2 dx
−1
Z1 p Z1
4 3 14
p h i1
1 + 4x2 dx = x +

= 1 + 4x2 · 1 + 4x2 dx = x = .
3 −1 3
−1 −1
Współrzędną yC środka masy wyznaczymy ze wzoru (1.10), korzystając przy tym ze wzoru
(1.6) na zamianę całki krzywoliniowej na całkę oznaczoną. Mamy
1
Z p
yC = y 1 + 4x2 dx
M
Γ
Z1
3 p q 2
2
1 + (x2 ) ′

= x 1+ 4x2 dx
14
−1
Z1
3 3 1 3 4 5 3 34 17
h i1
x2 + 4x4 dx =

= x + x = · = .
14 14 3 5 −1 14 15 35
−1
17

Środek masy łuku Γ ma współrzędne (xC , yC ) = 0, .
35
c) Łamana Γ składa się z odcinków Γ1 , Γ2 , jak przedstawiono na rysunku.
z
(1,−1,2) (−1,1,1)
b b
Γ1 Γ2
C
b
Równania parametryczne tych odcinków mają postać:
Γ1 : x = t, y = −t, z = 2t, gdzie 0 ¬ t ¬ 1,

Γ2 : x = −t, y = t, z = t, gdzie 0 ¬ t ¬ 1.
Łamana Γ jest jednorodna, więc wykorzystamy wzory (1.12). Długość Γ obliczymy korzy-
stając ze wzorów na odległość punktów w przestrzeni. Mamy
długość (Γ) = długość (Γ1 ) + długość (Γ2 )

p p
= (1 − 0)2 + (−1 − 0)2 + (2 − 0)2 + (−1 − 0)2 + (1 − 0)2 + (1 − 0)2
√ √ √ √
= 6+ 3= 3 2+1 .
Zauważmy teraz, że płaszczyzna y = −x jest płaszczyzną symetrii łamanej Γ, więc środek

masy leży na tej płaszczyźnie, tzn. yC = −xC . Współrzędne xC , zC środka masy wyznaczymy
ze wzoru (1.12). Zatem, korzystając z definicji – wzór (1.7) i ze wzoru (1.5) na zamianę całki
krzywoliniowej na całkę pojedynczą, mamy
1
Z
xC = x dl
długość (Γ)
Γ
 
1
Z Z
= √ √  x dl + x dl
3 1+ 2
Γ1 Γ2
 
Z1 q Z1
1
q
= √ √  t (t ′ )2 +[(−t) ′ ]2 +[(2t) ′ ]2 dt+ (−t) [(−t) ′ ]2 +(t ′ )2 +(t ′ )2 dt
3 1+ 2
0 0
 1 1

1 √ √
Z Z
= √ √  t 6 dt + −t 3 dt
3 1+ 2
0 0
√ √ Z1 √ √
6− 3 1 2−1 3−2 2
= √ √ t dt = · √ =
2 2

3 1+ 2 2+1
0
oraz
1
Z
zC = z dl
długość (Γ)
Γ
 
1
Z Z
= √ √  z dl + z dl
3 1+ 2
Γ1 Γ2
 1

Z1 q
1
Z q
= √ √  2t (t ′ )2 +[(−t) ′ ]2 +[(2t) ′ ]2 dt+ t [(−t) ′ ]2 +(t ′ )2 +(t ′ )2 dt
3 1+ 2
0 0
 
Z1 Z1
1 √ √
= √ √  2t 6 dt + t 3 dt
3 1+ 2
0 0
√ √ Z1 √ √
2 6+ 3 1 2 2+1 3− 2
= √ √ t dt = · √ = .
3 1+ 2 2 2+1 2
0
Środek masy łamanej Γ ma współrzędne:

√ √ √
3−2 2 2 2−3 3− 2
xC = , yC = , zC = .
2 2 2
• Momenty bezwładności
Momenty bezwładności względem osi lub początku układu współrzędnych płaskiego
łuku materialnego Γ o gęstości liniowej masy λ wyrażają się wzorami:
Z Z Z
2 2
Ix = y λ(x, y) dl, Iy = x λ(x, y) dl, IO = x2 + y 2 λ(x, y) dl. (1.13)

Γ Γ Γ
Z kolei momenty bezwładności względem osi lub początku układu współrzędnych

przestrzennego łuku materialnego Γ o gęstości liniowej masy λ wyrażają się wzorami:
Z
Ix = y 2 + z 2 λ(x, y, z) dl,

Γ
Z
Iy = x2 + z 2 λ(x, y, z) dl,

Γ
Z (1.14)
2 2
Iz = x +y

λ(x, y, z) dl,
Γ
Z
IO = x2 + y 2 + z 2 λ(x, y, z) dl.

Uwaga. Gdy łuk Γ w przestrzeni jest jednorodny oraz ma długość l i masę M , to

ostatni wzór przyjmuje prostszą postać:
M
Z
IO = x2 + y 2 + z 2 dl.

l
Γ
Analogicznie uproszczą się pozostałe wzory.

Przykład 4. Obliczyć moment bezwładności:
a) jednorodnego okręgu Γ o promieniu R i masie M, względem jego średnicy;
b) jednorodnego odcinka Γ na płaszczyźnie o długości 2d i masie M względem prostej
przechodzącej przez środek i nachylonej do niego pod kątem π/3;
c) jednorodnej stożkowej linii śrubowej Γ: r(t) = e−t (cos t, sin t, 1), gdzie t ∈ [0, 2π],
względem początku układu współrzędnych;
d) linii łańcuchowej o równaniu y = cosh x, gdzie |x| ¬ 1, o gęstości liniowej masy
λ(x, y) = |x|, względem osi symetrii.
Rozwiązanie.
a) Niech okrąg będzie położony względem układu współrzędnych jak na rysunku. Moment
bezwładności tego okręgu obliczymy względem osi Oy. Zauważmy, że ze względu na symetrię,
moment bezwładności całego okręgu jest 4-krotnie większy niż moment ćwiartki Γ tego
okręgu. Łuk Γ ma przedstawienie parametryczne
π
Γ : x = R cos t, y = R sin t, gdzie 0 ¬ t ¬ .
2
R
x
Przyjmując λ(x, y) = λ0 oraz korzystając ze wzoru (1.13) i wzoru (1.4) na zamianę całki
krzywoliniowej na całkę oznaczoną, otrzymamy
Z
Iy = 4λ0 x2 dl
Γ
π
Z2 q
= 4λ0 R2 cos2 t [(R cos t) ′ ]2 + [(R sin t) ′ ]2 dt
0
π
Z2 p
= 4λ0 R2 cos2 t (−R sin t)2 + (R cos t)2 dt
0
π
Z2
= 4λ0 R3 cos2 t dt
0
π
Z2 i π2
1 zastosowano wzór: t 1
h
= 4λ0 R3 (1 + cos 2t) dt 2 1 = 4λ0 R3 + sin 2t = πR3 λ0 .
2 cos t = (1+cos 2t)
2 2 4 0
0
Ponieważ dla łuku jednorodnego mamy
M = λ0 · długość (Γ) = λ0 · 2πR,
M M M R2
więc λ0 = . Zatem Iy = πR3 · = .
2πR 2πR 2
b) Niech odcinek Γ będzie położony względem układu współrzędnych jak na rysunku. Wtedy
moment bezwładności odcinka należy obliczyć względem osi Ox. Odcinek Γ jest wykresem
√ d x
funkcji y = 3x, gdzie − ¬ x ¬ .
2 2
y
π
3
− d2 d x
2
krzywoliniowej na całkę pojedynczą, mamy
Z
I x = λ0 y 2 dl
Γ
d d d
Z2 r Z2 Z2
√ h √ ′ i2 √ 2 3d3
2 q
= λ0 3x 1+ 3x dx = λ0 3x2 1+ 3 dx = 6λ0 x2 dx = λ0 · .
2
−d
2
−d
2
−d
2
M
Ponieważ dla łuku jednorodnego mamy M = λ0 · długość (Γ) = 2dλ0 , więc λ0 = . Zatem
2d
3M d2
Ix = .
4
c) Łuk stożkowej linii śrubowej przedstawiono na rysunku.
z
p
z= x2 + y 2
x y
krzywoliniowej na całkę oznaczoną, mamy
Z
λ0 x2 + y 2 + z 2 dl

IO =
Γ
Z2π
2 2 2 q 2 2 2
= λ0 e−t cos t + e−t sin t + e−t (e−t cos t) ′ + (e−t sin t) ′ + (e−t ) ′ dt
0
Z2π q
= λ0 2e−2t (−e−t cos t − e−t sin t)2 + (−e−t sin t + e−t cos t)2 + (−e−t )2 dt =
0
Z2π Z2π √
√ √ 2 3
= λ0 2e−2t 3e−2t dt = 2 3λ0 e−3t dt = 1 − e−6π · λ0 .

3
0 0
√
2 3
1 − e−6π · λ0 .

Zatem IO =
3
d) Niech Γ oznacza łuk y = cosh x (0 ¬ x ¬ 1). Ponieważ linia łańcuchowa jest symetryczna
względem osi Oy, a gęstość masy jest funkcją parzystą względem zmiennej x, więc moment
bezwładności całego łuku będzie dwukrotnie większy od momentu bezwładności łuku Γ.
y
Γ y = cosh x
x
−1 0 1
Wykorzystamy wzór (1.13) oraz wzór (1.4) na zamianę całki krzywoliniowej na całkę ozna-
czoną. Mamy
Z
Iy = 2 x2 |x| dl
Γ
Z1 q 2
x3 1 + (cosh x) ′

= 2 dx
0
Z1 p wykorzystamy wzór
= 2 x2 1 + sinh2 x dx
cosh2 x − sinh2 x = 1
0
Z1
3-krotne
= 2 x3 cosh x dx całkowanie
przez części
0
h i1
x3 + 6x sinh x − 3x2 + 6 cosh x

= 2
0
wykorzystamy wzory

= 2 (7 · sinh 1 − 9 · cosh 1) − 2 (0 · sinh 0 − 6 · cosh 0) sinh x = 1
2
ex − e−x

cosh x = 1
2
ex + e
−x

e − e−1 e+e −1
16
= 2 7· −9· + 12 · 1 = 12 − 2e − .
2 2 e
Moment bezwładności linii łańcuchowej jest równy 12 − 2e − 16e−1 .
Ćwiczenia 1.3.
1. Obliczyć pole powierzchni bocznej walca x2 + y 2 = 1 ograniczonej powierzchniami
z = 0, z = 2 + xy.
Zadania 39
2. a) Obliczyć masę odcinka AB, gdzie A = (1, 2, 3), B = (0, 2, 2), jeżeli gęstość
liniowa masy w punkcie (x, y, z) odcinka jest równa xyz.
b) Wyznaczyć położenie środka masy jednego zwoju jednorodnej linii śrubowej o
skoku h nawiniętej, na walec o promieniu r.
c) Obliczyć moment bezwładności względem osi Oz łuku Γ o gęstości liniowej masy
1
λ(x, y, z) = , jeżeli łuk jest opisany równaniem x = t cos t, y = t sin t, z = t, gdzie
z
t ∈ [2π, 4π].
Zadania odpowiedzi str. 156

Z
1. Obliczyć całkę krzywoliniową niezorientowaną f dl, jeżeli:
Γ
1
a) f (x, y) = p , Γ – odcinek łączący punkty (0, −1), (2, 0);
x2 + y 2
b) f (x, y) = xy, Γ – część okręgu x2 + y 2 = R2 leżąca, w pierwszej ćwiartce układu
współrzędnych;
x + y 2 + z 2 = R2 ,
2
c) f (x, y, z) = x + y, Γ – ćwiartka okręgu , położona w pierw-
y = x,
szym oktancie układu współrzędnych;
2
d) f (x, y) = x2 + y 2 , Γ – okrąg x2 + y 2 = 9;
e) f (x, y) = xy, Γ – część okręgu x2 + y 2 − 2y = 0, położona w pierwszej ćwiartce
układu współrzędnych;
y h πi
f) f (x, y) = arc tg , Γ – łuk spirali Archimedesa x = t cos t, y = t sin t, t ∈ 0, .
x 2
2. Obliczyć długości łuków:

a) Γ : x = a(t − sin t), y = a(1 − cos t), gdzie 0 ¬ t ¬ 2π oraz a > 0;
b) Γ – jeden zwój linii śrubowej o skoku h nawiniętej, na walec o promieniu R;
c) Γ : x = e−t cos t, y = e−t sin t, z = e−t , gdzie 0 ¬ t < ∞.
3. Obliczyć pole części powierzchni bocznej walca x2 + y 2 = 1 ograniczonej płaszczy-

znami z = −x, z = 5 + y.
4. Obliczyć masy podanych łuków o wskazanych gęstościach liniowych:

a) Γ : x = a cos t, y = a sin t, gdzie t ∈ [0, 2π], λ(x, y) = |y| oraz a > 0;
b) Γ : x = r cos t, y = r sin t, z = bt, gdzie 0 ¬ t ¬ 2π, λ(x, y, z) = x2 + y 2 + z 2
oraz r, b > 0;
t2 t3 p
c) Γ : x = t, y = , z = , gdzie 0 ¬ t ¬ 1, λ(x, y, z) = 2y.
2 3
5. Wyznaczyć współrzędne środków masy łuków jednorodnych:

40 Całki krzywoliniowe niezorientowane
a x/a
a) linia łańcuchowa y = e + e−x/a , gdzie −a ¬ x ¬ a;
2
b) linia śrubowa x = r cos t, y = r sin t, z = bt, gdzie 0 ¬ t ¬ 2π;
c) brzeg trójkąta sferycznego x2 + y 2 + z 2 = 1, gdzie x 0, y 0, z 0;
d) ćwiartka okręgu o promieniu R;
e) półokrąg o promieniu R wraz ze średnicą;
f) krzywa x2 + y 2 = 1, x + 2y + 3z = 12;
g) łuk cykloidy x = t − sin t, y = 1 − cos t, gdzie t ∈ [0, 2π];
h) łuk okręgu x2 + y 2 = 1, położony powyżej prostej y = x;
h πi
i) łuk asteroidy opisany równaniem x = 6 cos3 t, y = 6 sin3 t, gdzie t ∈ 0, .
2
6. Obliczyć momenty bezwładności podanych łuków jednorodnych o masie M wzglę-
dem wskazanych osi:
a) brzeg kwadratu o boku a, względem przekątnej;
b) odcinek AB, gdzie A = (1, 2, 3), B = (3, 5, 4), względem osi Oz;
c) linia śrubowa x = a cos t, y = a sin t, z = bt, gdzie 0 ¬ t ¬ 2π, względem osi Oz.
2 Całki krzywoliniowe
zorientowane
2.1 Całki krzywoliniowe zorientowane
Definicja 2.1. (pole wektorowe)
Niech D będzie obszarem na płaszczyźnie. Polem wektorowym F na obszarze D na-
zywamy odwzorowanie określone wzorem:
F (x, y) = (P (x, y), Q(x, y)) , gdzie (x, y) ∈ D.
Niech V będzie obszarem w przestrzeni. Polem wektorowym F na obszarze V nazy-
wamy odwzorowanie określone wzorem:
F (x, y, z) = P (x, y, z), Q(x, y, z), R(x, y, z) , gdzie (x, y, z) ∈ V.

y z
F (x, y)
F (x, y, z)
x
y
x
Rys. 2.1. Pole wektorowe: a) na płaszczyźnie; b) w przestrzeni
Inaczej mówiąc polem wektorowym nazywamy odwzorowanie przyporządkowujące
każdemu punktowi pewnego obszaru wektor. Jeżeli składowe pola wektorowego są
ciągłe, to mówimy, że pole jest ciągłe. Podobnie, jeżeli składowe pola mają ciągłe
wszystkie pochodne cząstkowe pierwszego rzędu, to mówimy, że pole jest różniczko-
walne w sposób ciągły.
Uwaga. Będziemy pisali krótko F r = P (r) , Q (r) , gdzie r = (x, y) lub F r =

P (r) , Q (r) , R (r) , gdzie r = (x, y, z).

41
42 2. Całki krzywoliniowe zorientowane
Definicja 2.2. (łuk zorientowany)

Łuk gładki niezamknięty, na którym ustalono kierunek, tj. początek i koniec, nazy-
wamy łukiem zorientowanym. Łuk zorientowany oznaczamy tym samym symbolem
co łuk. Łuk o orientacji przeciwnej do łuku zorientowwanego Γ oznaczamy przez −Γ.
Jeżeli r(t) jest parametryzacją łuku Γ taką, że ze wzrostem parametru t poruszamy się
po nim w kierunku orientacji, to mówimy, że parametryzacja jest zgodna z orientacją.
y y
początek koniec
Γ −Γ
x x
koniec początek
Rys. 2.2. Łuk zorientowany Rys. 2.3. Łuk o orientacji przeciwnej
Definicja 2.3. (całka krzywoliniowa zorientowana)

Niech F będzie polem wektorowym na łuku gładkim zorientowanym Γ położonym na
płaszczyźnie lub w przestrzeni. Całkę krzywoliniową zorientowaną z pola wektorowego
F po łuku Γ definiujemy wzorem:
Z Z
F (r) ◦ dr = F (r) ◦ ŝ (r) dl,

Γ Γ
gdzie ŝ (r) oznacza wersor styczny do łuku Γ w punkcie r i skierowany zgodnie z

orientacją.
y F (r) z
a) b)
ŝ (r) b
b
b
Γ b
r
b
x ŝ (r)
r b
Γ
F (r)
x
y
Rys. 2.4. Ilustracja do definicji całki krzywoliniowej zorientowanej:

a) na płaszczyźnie; b) w przestrzeni
2.1. Całki krzywoliniowe zorientowane 43
Z
Jeżeli istnieje całka F (r) ◦ ŝ (r) dl, to pole wektorowe F nazywamy całkowalnym

Γ
po łuku Γ.
Uwaga. Jeżeli łuk gładki Γ ma parametryzację r(t), gdzie t ∈ [α, β], zgodną z jego
orientacją, to całkę krzywoliniową zorientowaną można obliczyć ze wzoru
Z Zβ
F (r) ◦ dr = F r(t) ◦ r ′ (t) dt. (2.1)

Γ α
Dla pola wektorowego F = (P, Q) na płaszczyźnie całkę krzywoliniową zorientowaną

zapisujemy w formie Z
P (x, y) dx + Q(x, y) dy.
Γ
Wzór (2.1) przyjmuje wtedy postać:
Z Zβ
P (x, y) dx + Q(x, y) dy = P x(t), y(t) x ′ (t) + Q x(t), y(t) y ′ (t) dt, (2.2)

Γ α
gdzie (x(t), y(t)) dla t ∈ [α, β] jest parametryzacją łuku Γ zgodną z jego orientacją.
Podobnie, dla pola wektorowego F = (P, Q, R) w przestrzeni całkę krzywoliniową
zapisujemy w formie
Z
P (x, y, z) dx + Q(x, y, z) dy + R(x, y, z) dz.
Γ
Wzór (2.1) przyjmuje wtedy postać:

Z
P (x, y, z) dx + Q(x, y, z) dy + R(x, y, z) dz
Γ
Zβ
= P x(t), y(t), z(t) x ′ (t)+Q x(t), y(t), z(t) y ′ (t)+R x(t), y(t), z(t) z ′ (t) dt,

α
(2.3)
gdzie (x(t), y(t), z(t)) dla t ∈ [α, β] jest parametryzacją łuku Γ zgodną z jego orienta-
cją. Zaś dla łuku Γ, który jest wykresem funkcji y = y(x), gdzie x ∈ [a, b], o orientacji
zgodnej ze wzrostem zmiennej x, wzór (2.2) przyjmuje postać:
Z Zb
P (x, y) dx + Q(x, y) dy = P x, y(x) + Q x, y(x) y ′ (x) dx. (2.4)

Γ a
Analogiczny wzór otrzymamy, gdy łuk Γ jest wykresem funkcji x = x(y).

Twierdzenie 2.1. (liniowość całki krzywoliniowej zorientowanej)

Jeżeli pola wektorowe F i G są całkowalne na łuku gładkim zorientowanym Γ, to:
Z Z Z
(F + G) ◦ dr = F ◦ dr + G ◦ dr;
Γ Γ Γ
Z Z
(cF ) ◦ dr = c F ◦ dr, gdzie c ∈ R;
Γ Γ
Z Z
F ◦ dr = − F ◦ dr. (2.5)
−Γ Γ
Przykład 1. Obliczyć całki krzywoliniowe zorientowane z podanych pól wektorowych

po wskazanych łukach (zorientowanych zgodnie z parametryzacją):
a) F (x, y) = x2 + y 2 , 2xy , Γ = {(t − 1, t + 1) : t ∈ [0, 1]};

n h π io
b) F (x, y) = (x, −y), Γ = a cos3 t, b sin3 t : t ∈ 0, (a, b > 0);

2
c) F (x, y, z) = (xy, yz, xz), Γ = t, t2 , t3 : t ∈ [0, 1] ;

d) F (x, y, z) = y, x, x2 + y 2 z , Γ = {(cos t, sin t, t) : t ∈ [0, π]}.

Rozwiązanie.
a) Stosując wzór (2.2) dla pola wektorowego F (x, y) = x2 + y 2 , 2xy i łuku Γ: x = t − 1,

y = t + 1, gdzie 0 ¬ t ¬ 1, otrzymamy:
Z Z1
2 2
(t − 1)2 + (t + 1)2 (t − 1) ′ + 2(t − 1)(t + 1)(t + 1) ′ dt

x +y dx + 2xy dy =
Γ 0
Z1 Z1
2 2 4
4t2 dt =

= 2t + 2 + 2 t − 1 dt = .
3
0 0
y
2
Γ
F (x, y)
1
−1 x
b) Stosując wzór (2.2) dla pola wektorowego F (x, y) = (x, −y) i łuku Γ: x = a cos3 t,
π
y = b sin3 t, gdzie 0 ¬ t ¬ , otrzymamy:
2
π
Z Z2 h
′ ′i
x dx − y dy = a cos3 t a cos3 t − b sin3 t b sin3 t dt =
Γ 0
π
Z2
a cos3 t · 3a cos2 t(− sin t) − b sin3 t · 3b sin2 t cos t dt

=
0
π
Z2
a2 cos5 t sin t + b2 sin5 t cos t dt

= −3
0
π π
Z2 cos t = τ Z2 sin t = τ
2 5 − sin t dt = dτ 2 cos t dt = dτ
= −3a cos sin t dt − 3b sin5 cos t dt
t = 0, τ = 1 t = 0, τ = 0
0 t= π
2
, τ =0 0 t= π
2
, τ =1
Z0 Z1
2 5 2
τ 5 dτ

= −3a −τ dτ − 3b
1 0
Z1 Z1
= −3a2 τ 5 dτ − 3b2 τ 5 dτ
0 0
Z1
1 a 2 + b2
= −3 a2 + b2 τ 5 dτ = −3 a2 + b2 ·

=− .
6 2
0
a
F (x, y) x
c) Stosując wzór (2.3) do pola wektorowego F (x, y, z) = (xy, yz, xz) i łuku Γ : x = t, y =
t2 , z = t3 , gdzie 0 ¬ t ¬ 1, otrzymamy:
Z Z1
′ ′
xy dx + yz dy + xz dz = t · t2 · (t) ′ + t2 · t3 · t2 + t · t3 · t3 dt
Γ 0
Z1
t · t2 · 1 + t2 · t3 · 2t + t · t3 · 3t2 dt

=
0
Z1 Z1
1 5 27
= t3 dt + 5 t6 dt = + = .
4 7 28
0 0
F (x, y, z)
b
Γ b
1 y
b
b
d) Stosując wzór (2.3) do pola wektorowego F (x, y, z) = y, −x, x2 + y 2 z i łuku Γ : x =

cos t, y = sin t, z = t, gdzie 0 ¬ t ¬ π, otrzymamy:
Z Zπ
2 2
sin t(cos t) ′ +cos t(sin t) ′ + cos2 t+sin2 t t · (t) ′ dt

y dx + x dy + x +y z dz =
Γ 0
Zπ
sin t(− sin t) + cos t(cos t) + cos2 t + sin2 t t dt

=
0
Zπ
− sin2 t + cos2 t + t dt

=
0
Zπ
wykorzystano wzór:
= (cos 2t + t) dt cos 2t = cos2 t − sin2 t
0
Zπ Zπ
π2 π2
= cos 2t dt + t dt = 0 + = .
2 2
0 0
Γ
b
y
b
1
b
1
F (x, y, z)
x
Przykład 2. Obliczyć całkę krzywoliniową zorientowaną:
Z
a) sin πy dx − cos πx dy, po odcinku Γ łączącym punkty (1, 1), (3, 2);
Γ
Z
b) y 2 dx − x2 dy, po okręgu Γ : (x − 1)2 + (y − 1)2 = 1, przebieganym w kierunku
Γ
przeciwnym do ruchu wskazówek zegara;
Z
c) (x − yz) dx + (y − xz) dy + (z − xy) dz, po łuku Γ o początku A = (−1, −1, 1)
Γ
i końcu B = (2, 2, 4), powstałym z przecięcia powierzchni z = y 2 i płaszczyzny y = x;
Z
d) (x−z) dx+(y −x) dy +(z −y) dz, po łuku zamkniętym Γ, powstałym z przecięcia
Γ
walca x2 + y 2 = 1 i płaszczyzny x + z = 1, przebieganym zgodnie z ruchem wskazówek
zegara.
Rozwiązanie.
a) Odcinek Γ o początku A = (1, 1) i końcu B = (3, 2) ma przedstawienie parametryczne:
Γ : x = 1 + 2t, y = 1 + t, gdzie t ∈ [0, 1].
y
B = (3, 2)
Γ
A = (1, 1)
Zatem korzystając z wzoru (2.2), mamy

Z Z1
(sin π(1 + t)) (1 + 2t) ′ − (cos π(1 + 2t)) (1 + t) ′ dt

sin(πy) dx−cos(πx) dy=
Γ 0
Z1
= [2 sin π(1 + t) − cos π(1 + 2t)] dt
0
Z1 π(1 + t) = τ Z1 π(1 + 2t) = τ
=2 sin π(1 + t) dt π dt = dτ
t = 0, τ = π
− cos π(1 + 2t) dt 2π dt = dτ
t = 0, τ = π
t = 1, τ = 2π t = 1, τ = 3π
0 0
Z2π Z3π
1 1 2 1 4
=2 sin τ dτ − cos τ dτ = · (−2) − ·0=− .
π 2π π 2π π
π π
b) Okrąg Γ ma przedstawienie parametryczne:

Γ : x = 1 + cos t, y = 1 + sin t, gdzie 0 ¬ t ¬ 2π.
y
Γ
1 x
Zatem korzystając ze wzoru (2.2), mamy

Z Z2π
2 2
(1 + sin t)2 (1 + cos t) ′ − (1 + cos t)2 (1 + sin t) ′ dt

y dx − x dy =
Γ 0
Z2π
(1 + sin t)2 (− sin t) − (1 + cos t)2 cos t dt

=
0
Z2π
sin t + 2 sin2 t + sin3 t + cos t + 2 cos2 t + cos3 t dt

= −
0
Z2π
2 + sin t + cos t + sin3 t + cos3 t dt

= −
0
 
Z2π Z2π Z2π Z2π Z2π 
= − 2 dt + sin t dt + cos t dt + sin3 t dt + cos3 t dt .
 
0 0 0 0 0
Korzystając teraz z faktu, że całki z nieparzystych potęg funkcji sinus i cosinus po dowolnym
przedziale o długości 2π są równe 0, otrzymamy
Z2π Z2π Z2π Z2π Z2π
3
2π
2 dt + sin t dt + cos t dt + sin t dt + cos3 t dt = 2t 0
+ 0 + 0 + 0 + 0 = 4π.
0 0 0 0 0
Z
Ostatecznie y 2 dx − x2 dy = −4π.
Γ
c) Łuk Γ przedstawiono na rysunku.
z
z = y2
B
b
A Γ
b
y
x
y=x
Równanie parametryczne tego łuku ma postać:
Γ : x = t, y = t, z = t2 , gdzie t ∈ [−1, 2].
Zatem korzystając ze wzoru (2.3) mamy

Z
(x − yz) dx + (y − xz) dy + (z − xy) dz =
Γ
Z2 h
′i
t − t · t2 (t) ′ + t − t · t2 (t) ′ + t2 − t · t t2

= dt
−1
Z2 Z2
3 3 9
t − t3 dt = − .

= t−t + t−t dt = 2
2
−1 −1
d) Łuk zamknięty Γ (elipsa), który otrzymamy z przecięcia walca x2 + y 2 = 1 i płaszczyzny

x + z = 1, przedstawiono na rysunku.
z
x+z =1
y
x
x2 + y 2 = 1
Ponieważ orientacja łuku ma być zgodna z ruchem wskazówek zegara (patrząc z góry), więc
równanie parametryczne ma postać:
Γ : x = sin t, y = cos t, z = 1 − sin t, gdzie t ∈ [0, 2π].
Korzystając ze wzoru (2.3), otrzymamy

Z
(x − z) dx + (y − x) dy + (z − y) dz =
Γ
Z2π
(sin t − (1 − sin t)) (sin t) ′ + (cos t − sin t) (cos t) ′ + (1 − sin t − cos t) (1 − sin t) ′ dt

=
0
Z2π
= [(2 sin t − 1) cos t + (cos t − sin t) (− sin t) + (1 − sin t − cos t) (− cos t)] dt
0
Z2π
2 sin t cos t − 2 cos t + sin2 t + cos2 t dt =

=
0
Z2π
wykorzystano wzory:
= (sin 2t − 2 cos t + 1) dt sin 2t = 2 sin t cos t
sin2 t + cos2 t = 1
0
Z2π Z2π Z2π
= sin 2t dt − 2 cos t dt + dt = 0 − 2 · 0 + 2π = 2π.
0 0 0
Przykład 3. Obliczyć całki krzywoliniowe zorientowane z pól wektorowych F po łu-

kach Γ, które są wykresami funkcji, zorientowanych zgodnie ze wzrostem zmiennej
niezależnej:
√
a) F (x, y) = y 2 − xy, x , Γ : y = x, gdzie 0 ¬ x ¬ 1;

b) F (x, y) = (xy − 1, xy), Γ : y = 1 − 2x, gdzie −1 ¬ x ¬ 1;

c) F (x, y) = y, x3 , Γ : x = sin y, gdzie 0 ¬ y ¬ π.

Rozwiązanie.
a) Do obliczenia całki zorientowanej z pola wektorowego F (x, y) = y 2 − xy, x po łuku

√
zorientowanym Γ : y = x, gdzie 0 ¬ x ¬ 1, zastosujemy wzór (2.4). Mamy
Z Z1 h
√ 2 √ √ ′i
y 2 − xy dx + x dy =

x −x x +x x dx
Γ 0
Z1
√ 1
= x−x x+x· √ dx
2 x
0
Z1 Z1 Z1
√ 1 √ 1 2 1 2 13
= x dx − x x dx + x dx = − + · = .
2 2 5 2 3 30
0 0 0
F (x, y)
√
1 y= x
1 x
b) Do obliczenia całki zorientowanej z pola wektorowego F (x, y) = (xy − 1, xy) po łuku

Γ : y = 1 − 2x, gdzie −1 ¬ x ¬ 1, zastosujemy wzór (2.4). Mamy
Z Z1
(x(1 − 2x) − 1) + x(1 − 2x)(1 − 2x) ′ dx

(xy − 1) dx + xy dy =
Γ −1
Z1
x − 2x2 − 1 + x(1 − 2x)(−2) dx =

=
−1
Z1 Z1 Z1
4 2
= 2x2 dx − x dx − dx = −0−2 =− .
3 3
−1 −1 −1
y
3
F (x, y)
−1 1 x
1 y = 1 − 2x
c) W tym przykładzie łuk Γ jest wykresem funkcji x = x(y), gdzie c ¬ y ¬ d, więc zastosu-
jemy wzór analogiczny do (2.4):
Z Zd
P (x(y), y)) x ′ (y) + Q(x(y), y) dy.

P (x, y) dx + Q(x, y) dy =
Γ c
3

Dla pola wektorowego F (x, y) = y, x oraz łuku Γ : x = sin y (0 ¬ y ¬ π), mamy
Z Zπ
y dx + x3 dy = y (sin y) ′ + sin3 y dy

Γ 0
Zπ
y cos y + sin3 y dy

=
0
Zπ Zπ cos y = u
u ′ = cos y v = y
1 − cos2 y sin y dy

= y cos y dy u = sin y v ′ = 1
+ − sin y dy = du
y = 0, u = 1
y = π, u = −1
0 0
Zπ Z−1
π
1 − u2 du

= y sin y 0
− sin y dy −
0 11
π u3 4 2
= 0 + cos y + u− = −2 + =− .
0 3 −1
3 3
y
π
F (x, y)
Γ
x = sin y
0
x
Definicja 2.4. (całka krzywoliniowa zorientowana po łuku kawałkami gładkim)

Niech Γ będzie łukiem kawałkami gładkim zorientowanym złożonym z łuków gład-
kich Γk (1 ¬ k ¬ m), przy czym koniec łuku Γk jest początkiem łuku Γk+1 . Ponadto
niech F będzie polem wektorowym całkowalnym na łukach Γk . Całkę krzywoliniową
zorientowaną z pola F po łuku Γ określamy wzorem:
Z Z Z Z
F ◦ dr = F ◦ dr + F ◦ dr + . . . + F ◦ dr. (2.6)
Γ Γ1 Γ2 Γm
a) y b) z
Γ2
Γ Γm
Γ1 x
Γ y
Γm Γ1
x Γ2
Rys. 2.5. Ilustracja do definicji całki krzywoliniowej zorientowanej
po łuku kawałakmi gładkim: a) na płaszczyźnie; b) w przestrzeni
Uwaga. Dla podkreślenia faktu, że całka krzywoliniowa zorientowana jest po łuku

zorientowanym zamkniętym, piszemy
Z Z
w miejsce .
Przykład 4. Obliczyć całkę krzywoliniową zorientowaną:

Z
a) x(1 − y) dx + y(1 − x) dy, po łuku Γ : y = 1 − |1 − x|, gdzie 0 ¬ x ¬ 2, zoriento-
Γ
wanym zgodnie ze wzrostem x;
I
b) x dx − (x + y) dy, po łuku zamkniętym Γ, złożonym z łuku paraboli y = x2 i
Γ
odcinka prostej y = x, przebieganym w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek
zegara;
I
c) x dx + 2y dy − z dz, po łuku zamkniętym Γ, który jest brzegiem trójkąta sfe-
Γ
rycznego x2 + y 2 + z 2 = 1, x 0, y 0, z 0, przebieganym kolejno przez punkty
(1, 0, 0), (0, 1, 0) (0, 0, 1) i (1, 0, 0).
Rozwiązanie.
a) Łuk Γ składa się z łuków gładkich Γ1 , Γ2 .
y
1
Γ1 Γ2
1 2 x
y = 1 − |1 − x|
Łuki te są odpowiednio wykresami funkcji:
Γ1 : y = x, gdzie 0 ¬ x ¬ 1,
Γ2 : y = 2 − x, gdzie 1 ¬ x ¬ 2.
Zatem korzystając z definicji – wzór (2.6), mamy
Z Z Z
x(1 − y) dx + y(1 − x) dy = x(1 − y) dx + y(1 − x) dy + x(1 − y) dx + y(1 − x) dy.
Γ Γ1 Γ2
Nastepnie stosując wzór (2.4) na zamianę całki krzywoliniowej na całkę oznaczoną, otrzy-
mamy kolejno:
Z Z1
x(1 − x) + x(1 − x) · (x) ′ dx

x(1 − y) dx + y(1 − x) dy =
Γ1 0
Z1
1 1 1

x − x2 dx = 2

= 2 − = ,
2 3 3
0
Z Z2
x(1 − (2 − x)) + (2 − x)(1 − x) · (2 − x) ′ dx

x(1 − y) dx + y(1 − x) dy =
Γ2 1
Z2
3

= 2 (x − 1) dx = 2 − 1 = 1.
2
1
Ostatecznie
1 4
Z
x(1 − y) dx + y(1 − x) dy = +1= .
3 3
Γ
b) Rozważmy łuki gładkie Γ1 , Γ2 , które są odpowiednio wykresami funkcji
Γ1 : y = x2 , gdzie 1 ¬ x ¬ 1,
Γ2 : y = x, gdzie 0 ¬ x ¬ 1.
y
y = x2 y=x
1
Γ2
Γ1
1 x
Zatem łuk zamknięty Γ składa się łuków Γ1 i −Γ2 . Korzystając z definicji – wzór (2.6) oraz
ze wzoru (2.5), mamy
I Z Z
x dx − (x + y) dy = x dx − (x + y) dy + x dx − (x + y) dy
Γ Γ1 −Γ2
Z Z
= x dx − (x + y) dy − x dx − (x + y) dy.
Γ1 Γ2
Następnie stosując wzór (2.4) na zamianę całki krzywoliniowej na całkę oznaczoną, otrzy-
mamy kolejno:
Z Z1 h
′i
x − x + x2 · x2

x dx − (x + y) dy = dx
Γ1 0
Z1
1 1 1 2
x − 2x2 − 2x3 dx =

= −2· −2· = − ,
2 3 4 3
0
Z1 Z1
1
Z
′

x dx − (x + y) dy = x − (x + x) · (x) dx = (−x) dx = − .
2
Γ2 0 0
Ostatecznie
2 1 1
Z
x dx − (x + y) dy = − − − =− .
3 2 6
Γ
c) Łuk zamknięty Γ otrzymany z przecięcia sfery z płaszczyznami układu współrzędnych

składa się z łuków gładkich Γ1 , Γ2 , Γ3 .
Γ2
Γ3 y
Γ1
x
Równania parametryczne tych łuków są postaci:

π
Γ1 : x = cos t, y = sin t, z = 0, gdzie 0 ¬ t ¬ ,
2
π
Γ2 : x = 0, y = cos t, z = sin t, gdzie 0 ¬ t ¬ ,
2
π
Γ3 : x = sin t, y = 0, z = cos t, gdzie 0 ¬ t ¬ .
2
Zatem korzystając z definicji – wzór (2.6), mamy

I
x dx + 2y dy − z dz =
Γ Z Z Z
= x dx + 2y dy − z dz + x dx + 2y dy − z dz + x dx + 2y dy − z dz.
Γ1 Γ2 Γ3
Dalej korzystając ze wzoru (2.3) na zamianę całki krzywoliniowej na całkę oznaczoną, otrzy-
mamy kolejno:
π
Z Z2
cos t(cos t) ′ + 2 sin t(sin t) ′ − 0 dt

Γ1 0
π π
Z2 Z2
1
= [cos t(− sin t) + 2 sin t(cos t)] dt = cos t sin t dt = ,
2
0 0
π
Z Z 2
0 + 2 cos t(cos t) ′ − sin t(sin t) ′ dt

x dx + 2y dy − z dz = =
Γ2 0
π π
Z2 Z2
3
= (−2 cos t sin t) − sin t cos t) dt = −3 cos t sin t dt = − ,
2
0 0
π
Z Z 2
sin t(sin t) ′ + 0 − cos t(cos t) ′ dt

Γ3 0
π π
Z2 Z2
= (sin t cos t + cos t sin t) dt = 2 cos t sin t dt = 1.
0 0
Ostatecznie
1 3
I
x dx + 2y dy − z dz = + − + 1 = 0.
2 2
Γ
Ćwiczenia 2.1.
1. Naszkicować pola wektorowe:
1
a) F (x, y) = (x, 1); b) F (x, y) = (x + y, x − y); c) F (x, y, z) = (−1, 1, 0).
2
2. Wskazać parametryzacje zgodne z orientacją łuku Γ = (x, y) : x2 + y 2 = 1, y 0 ,

których punkt (1, 0) jest początkiem, a punkt (−1, 0) – końcem:

a) x = cos t, y = sin t, t ∈ [0, π]; b) x = cos(−t), y = sin(−t), t ∈ [−π, 0];
h π πi p
c) x = sin t, y = cos t, t ∈ − , ; d) x = t, y = 1 − t2 , t ∈ [−1, 1].
2 2
3. Obliczyć całki krzywoliniowe z pól wektorowych F po łukach Γ i −Γ :

a) F (x, y) = (2x + y, x2 − y), Γ : x = t, y = t2 , t ∈ [0, 1];
1
b) F (x, y) = (y, −x2 ), Γ : x = t, y = t2 , t ∈ [0, 2];
2 h πi
c) F (x, y) = (x + y, x − y), Γ : x = 2 cos t, y = 4 sin t, t ∈ 0, ;
4
d) F (x, y) = (xy, x), Γ : x = t, y = 1 − t2 , t ∈ [−1, 1];
e) F (x, y) = ey−x , xy , Γ : x = 2 + t, y = 3 − t, t ∈ [0, 1];

f) F (x, y, z) = (yz, −xz, xy), Γ : x = et , y = e3t , z = e−t , t ∈ [0, 1];

g) F (x, y, z) = (x, y, z), Γ : x = t2 , y = 4t + 1, z = t − 1, t ∈ [1, 4];
h πi
h) F (x, y, z) = (z, x, y), Γ : x = sin t, y = 3 sin t, z = sin2 t, t ∈ 0, ;
2
i) F (x, y, z) = (y + z, x + z, x + y), Γ : x = t, y = t2 , z = t3 , t ∈ [0, 1].
4. Obliczyć całki krzywoliniowe z pól wektorowych F na płaszczyżnie po łukach okre-

ślonych równaniem y = y(x), o orientacji zgodnej ze wzrostem zmiennej x, jeżeli:
√
a) F (x, y) = (−y, x), y = 3x, x ∈ [0, 3];
b) F (x, y) = x2 + y 2 , xy , y = ex , x ∈ [0, 3];

p
c) F (x, y) = x2 + y 2 , −x , y = 1 − x2 , x ∈ [0, 1];

d) F (x, y) = y 2 − 2xy, y 2 − 2xy , y = 1 − |1 − x|, x ∈ [0, 2].

Z
5. Obliczyć całkę krzywoliniową (3x + 2y) dx + (2x − y) dy, jeżeli Γ jest:
Γ
a) odcinkiem skierowanym od punktu (0, 0) do (1, 1);
b) łukiem paraboli y = x2 skierowanym od punktu (0, 0) do (1, 1);
πx
c) łukiem sinusoidy y = sin skierowanym od punktu (0, 0) do (1, 1);
2
d) łukiem krzywej x = y 3 skierowanym od punktu (0, 0) do (1, 1).
Z
6. Obliczyć całkę krzywoliniową zorientowaną y dx − x dy, jeżeli Γ jest:
Γ
a) brzegiem trójkąta o wierzchołkach przebieganych w kolejności (0, 0), (1, 0), (0, 1) i
(0, 0);
b) brzegiem kwadratu o wierzchołkach przebieganych w kolejności (1, 0), (1, 1), (0, 1),
(0, 0) i (1, 0);
c) górnym półokręgiem o środku w początku układu współrzędnych i promieniu 5
zamkniętym osią Ox, przebieganym w kierunku odwrotnym do ruchu wskazówek ze-
gara.
7. Obliczyć całki krzywoliniowe:

2.2. Niezależność całki od drogi całkowania 57
Z
a) y dx + z dy − x dz,
Γ
gdzie Γ jest odcinkiem o początku (1, 1, 1) i końcu (−3, 2, 0);
Z
b) (x + z) dx + (x + y) dy + (y + z) dz,
Γ
gdzie Γ jest brzegiem trójkąta o wierzchołkach przebieganych w kolejności
(2, 0, 0), (0, 2, 0), (0, 0, 2), (2, 0, 0).
2.2 Niezależność całki od drogi całkowania

Definicja 2.5. (gradient funkcji)
Niech funkcja f ma pochodne cząstkowe rzędu pierwszego. Gradientem funkcji f
dwóch zmiennych nazywamy wektor określony wzorem:

∂f ∂f
grad f = , ,
∂x ∂y
a gradientem funkcji f trzech zmiennych – wektor

∂f ∂f ∂f
grad f = , , .
∂x ∂y ∂z
Przykład 1. Obliczyć gradienty funkcji:

p
a) f (x, y) = 1 − (x2 + y 2 ); b) f (x, y) = x2 + y ln x + y 2 ;

xy 2
c) f (x, y, z) = x2 y + ; d) f (x, y, z) = sin(xz) cos y.
z
Rozwiązanie.
a) Funkcja f jest określona na zbiorze D = (x, y) ∈ R2 : x2 + y 2 ¬ 1 . Jej pochodne cząst-

kowe wyrażają się odpowiednio wzorami:
∂ p −2x −x

1 − (x2 + y 2 ) = p = p ,
∂x 2 1 − (x + y )
2 2 1 − (x2 + y 2 )
∂ −2y −y
p
1 − (x2 + y 2 ) = p = p
∂y 2 1 − (x + y )
2 2 1 − (x2 + y 2 )
i są określone na zbiorze D ′ = (x, y) ∈ R2 : x2 + y 2 < 1 . Zatem

!
−x −y
grad f = p , p , gdzie (x, y) ∈ D ′ .
R2 − (x2 + y 2 ) R2 − (x2 + y 2 )
b) Funkcja f jest określona na zbiorze D = (x, y) ∈ R2 : x + y 2 > 0 . Jej pochodne cząst-

kowe wyrażają się odpowiednio wzorami:
∂ 1
x2 + y ln x + y 2 = 2x ln x + y 2 + x2 + y

,
∂x x + y2
∂ 2y
x2 + y ln x + y 2 = ln x + y 2 + x2 + y

∂y x + y2
i są również określone na zbiorze D. Zatem
!
2
x2 + y 2
2y x2 + y
grad f = 2x ln x + y + , ln x + y + , gdzie (x, y) ∈ D.
x + y2 x + y2
c) Funkcja f jest określona na zbiorze D = (x, y, z) ∈ R3 : z 6= 0 . Jej pochodne cząstkowe

rzędu pierwszego są równe:

∂ xy 2 y2 ∂ xy 2 2xy ∂ xy 2 xy 2
x2 y + = 2xy + , x2 y + 2
=x + , x2 y + =−
∂x z z ∂y z z ∂z z z2
i są określone również na zbiorze D. Stąd

y 2 2 2xy xy 2
grad f = 2xy + ,x + ,− 2 , gdzie (x, y, z) ∈ D.
z z z
d) Funkcja f i jej pochodne cząstkowe rzędu pierwszego są określone na R3 . Mamy
∂ ∂
(sin(xz) cos y) = z cos(xz) cos y, (sin(xz) cos y) = − sin(xz) sin y,
∂x ∂y
∂
(sin(xz) cos y) = x cos(xz) cos y.
∂z
Zatem
grad f = (z cos(xz) cos y, − sin(xz) sin y, x cos(xz) cos y) , gdzie (x, y, z) ∈ R3 .
Fakt 2.1. (własności gradientu)
Niech funkcje f i g mają pochodne cząstkowe rzędu pierwszego. Wtedy:
grad(af + bg) = a grad f + b grad g, gdzie a, b ∈ R;
grad(f g) = g grad f + f grad g;
!
f g grad f − f grad g
grad = , o ile g 6= 0;
g g2
grad h(f ) = h ′ (f ) grad f, gdzie funkcja h ma pochodną.
Przykład 2. Niech funkcje f , g mają pochodne cząstkowe pierwszego rzędu. Uzasad-
nić wzór
grad(f g) = g grad f + f grad g.
Rozwiązanie. Załóżmy, że f , g są funkcjami trzech zmiennych. Wtedy

∂ ∂ ∂
grad(f g) = (f g), (f g), (f g)
∂x ∂y ∂z

∂f ∂g ∂f ∂g ∂f ∂g
= ·g+f · , ·g+f · , ·g+f ·
∂x ∂x ∂y ∂y ∂z ∂z

∂f ∂f ∂f ∂g ∂g ∂g
= · g, · g, ·g + f· ,f · ,f ·
∂x ∂y ∂z ∂x ∂y ∂z

∂f ∂f ∂f ∂g ∂g ∂g
= g , , +f , , = g · grad f + f · grad g.
∂x ∂y ∂z ∂x ∂y ∂z
Zatem wzór jest prawdziwy.
Definicja 2.6. (pole potencjalne, potencjał pola)

Pole wektorowe F nazywamy potencjalnym na obszarze D, położonym na płaszczyź-
nie lub w przestrzeni, gdy istnieje funkcja U : D −→ R taka, że
F = grad U.
Funkcję U nazywamy potencjałem pola wektorowego F .
Uwaga. Dla pola wektorowego na płaszczyźnie F = (P, Q) powyższy warunek przyj-

muje postać:
∂U ∂U
P = , Q= ,
∂x ∂y
a dla pola wektorowego w przestrzeni F = (P, Q, R) – postać:
∂U ∂U ∂U
P = , Q= , R= .
∂x ∂y ∂z
Twierdzenie 2.2. (warunek konieczny i wystarczający potencjalności pola)

Niech pole wektorowe F = (P, Q) będzie różniczkowalne w sposób ciągły na obszarze
wypukłym D ⊂ R2 . Wówczas pole F jest potencjalne na D wtedy i tylko wtedy, gdy
∂P ∂Q
(x, y) = (x, y) (2.7)
∂y ∂x
dla każdego (x, y) ∈ D.

Podobnie, niech pole wektorowe F = (P, Q, R) będzie różniczkowalne w sposób ciągły
na obszarze wypukłym V ⊂ R3 . Wówczas pole F jest potencjalne na V wtedy i tylko
wtedy, gdy
 ∂P ∂Q
 (x, y, z) = (x, y, z),
∂y ∂x






∂P ∂R

(x, y, z) = (x, y, z), (2.8)


 ∂z ∂x

 ∂Q (x, y, z) = ∂R (x, y, z)



∂z ∂y
dla każdego (x, y, z) ∈ V.
Przykład 3. Sprawdzić, które z podanych pól wektorowych są potencjalne:

1
a) F (x, y) = (y, −x); b) F (x, y, z) = (y + z, x + z, x − y).
x2 + y 2
Rozwiązanie.
y −x
a) Funkcje dwóch zmiennych P (x, y) = , Q(x, y) = 2 i ich pochodne cząstkowe
x2 + y 2 x + y2
rzędu pierwszego są określone i ciągłe na obszarze otwartym D = R2 \ {(0, 0)}. Ponadto

warunek (2.7), czyli równość
∂P x2 − y 2 ∂Q x2 − y 2
(x, y) = 2
= (x, y) = ,
∂y (x2 + y 2 ) ∂x (x2 + y 2 )2
jest spełniona na D. Zatem pole wektorowe F jest potencjalne na każdym zbiorze otwartym
i wypukłym zawartym w D.
b) Funkcje trzech zmiennych P (x, y, z) = y + z, Q(x, y, z) = x + z, R(x, y, z) = x − z i ich
pochodne cząstkowe rzędu pierwszego są określone i ciągłe w R3 . Natomiast warunki (2.8)
nie są spełnione, gdyż
∂Q ∂R
(x, y, z) = 1 6= (x, y, z) = −1.
∂z ∂y
Więc pole wektorowe F nie jest potencjalne.
Twierdzenie 2.3. (całka krzywoliniowa z pola potencjalnego)

Niech pole wektorowe F będzie ciągłe i ma potencjał U na obszarze na płaszczyźnie
lub w przestrzeni. Wtedy
Z B
F ◦ dr = U (r) = U (B) − U (A),

A
⌢
AB
⌢
gdzie AB jest dowolnym łukiem zorientowanym kawałkami gładkim o początku A
i końcu B, całkowicie zawartym w obszarze. Inaczej mówiąc, całka zorientowana w
polu potencjalnym nie zależy od drogi całkowania i jest równa różnicy potencjałów
w punktach końcowym i początkowym drogi całkowania. W szczególności, w polu
potencjalnym F dla dowolnego łuku zamkniętego Γ, mamy
I
F ◦ dr = 0.
Γ
Uwaga. Dla płaskiego pola wektorowego F = (P, Q), mamy

Z
P (x, y) dx + Q(x, y) dy = U (x2 , y2 ) − U (x1 , y1 ) . (2.9)
⌢
AB
gdzie A = (x1 , y1 ), B = (x2 , y2 ). Podobnie, dla przestrzennego pola wektorowego

F = (P, Q, R), mamy
Z
P (x, y, z) dx + Q(x, y, z) dy + R(x, y, z) dz = U (x2 , y2 , z2 ) − U (x1 , y1 , z1 ) , (2.10)
⌢
AB
gdzie A = (x1 , y1 , z1 ), B = (x2 , y2 , z2 ) .

Przykład 4. Obliczyć całki krzywoliniowe zorientowane z potencjalnych pól wektoro-

wych F po dowolnym łuku o początku A i końcu B:
a) F (x, y) = xy 2 , x2 y , A = (−1, 1), B = (1, 2);

b) F (x, y, z) = (x + yz, y + xz, z + xy), A = (0, 0, 1), B = (1, 2, 1).

Rozwiązanie.
a) Ponieważ pole wektorowe F jest potencjalne, więc istnieje funkcja U : R2 −→ R (zwana
potencjałem pola F ) taka, że
∂U ∂U
= P (x, y) = xy 2 , = Q(x, y) = x2 y.
∂x ∂y
Funkcję U znajdujemy rozwiązując powyższy układ równań. Całkując pierwsze równanie
względem zmiennej x, otrzymamy
1 2 2
Z
U (x, y) = xy 2 dx = x y + ϕ(y),
2
gdzie ϕ jest dowolną funkcją z ciągłą pierwszą pochodną. Podstawiając funkcję U do drugiego
równania mamy
∂U
= x2 y + ϕ ′ (y) = xy 2 ,
∂y
stąd ϕ ′ (y) = 0. Zatem ϕ(y) = C, gdzie C ∈ R. Ostatecznie potencjał U pola wektorowego
F dany jest wzorem
1
U (x, y) = x2 y 2 + C.
2
Przechodzimy do obliczenia całki krzywoliniowej. Stosując wzór (2.9) otrzymamy
Z h1 i(1,2) 3
xy 2 dx + x2 y dy = U (1, 2) − U (−1, 1) = x2 y 2 = .
2 (−1,1) 2
⌢
AB
b) Jak w poprzednim przykładzie, pole wektorowe F jest potencjalne, więc istnieje funkcja
U : R3 −→ R taka, że
∂U ∂U ∂U
= P (x, y, z) = x + yz, = Q(x, y, z) = y + xz, = R(x, y, z) = z + xy.
∂x ∂y ∂z
Całkując pierwsze równanie względem zmiennej x otrzymamy
1 2
Z
U (x, y, z) = (x + yz) dx = x + xyz + ϕ(y, z),
2
gdzie ϕ jest dowolną funkcją o ciągłych pierwszych pochodnych cząstkowych. Wstawiając
funkcję U do drugiego równania dostaniemy
∂U ∂ϕ
= xz + = y + xz.
∂y ∂y
∂ϕ 1
Stąd = y, czyli ϕ(y, z) = y 2 + ψ(z), gdzie ψ jest dowolną funkcją o ciągłej pochodnej.
∂y 2
Zatem
1 1
U (x, y, z) = x2 + y 2 + xyz + ψ(z)
2 2
Wstawiając funkcję U do trzeciego równania otrzymamy

∂U
= xy + ψ ′ (z) = z + xy.
∂z
1
Stąd ψ ′ (z) = z, czyli ψ(z) = z 2 + C, gdzie C ∈ R. Ostatecznie potencjał U pola F ma
2
postać
1 2
x + y 2 + z 2 + xyz + C.

U (x, y, z) =
2
Stosując teraz wzór (2.10) otrzymamy
Z
(x + yz) dx + (y + xz) dy + (z + xy) dz = U (1, 2, 1) − U (0, 0, 1)
⌢
AB
h1 i(1,2,1) 9
x2 + y 2 + z 2 + xyz

= = .
2 (0,0,1) 2
Przykład 5. Sprawdzić, że podane całki krzywoliniowe zorientowane nie zależą od
krzywej całkowania i następnie obliczyć je:
(3,0)
Z
a) x4 + 4xy 3 dx + 6x2 y 2 − 5y 4 dy;

(−2,−1)
Z 2 π)
(2,2, 3
b) y sin z dx + x sin z dy + xy cos z dz.

(1,1, π
2 )
Rozwiązanie. Całki krzywoliniowe zorientowane nie zależą od krzywej całkowania, gdy pole
wektorowe jest potencjalne.
a) Tak jest, gdy pole wektorowe
F (x, y) = (P (x, y), Q(x, y)) = x4 + 4xy 3 , 6x2 y 2 − 5y 4

spełnia warunek (2.7). Ponieważ

∂Q ∂P
= 12xy 2 oraz = 12xy 2 ,
∂x ∂y
więc warunek (2.7) jest spełniony na R2 . To oznacza, że pole wektorowe F jest potencjalne
na płaszczyźnie. Zatem istnieje funkcja U : R2 −→ R taka, że
∂U ∂U
= P (x, y) = x4 + 4xy 3 , = Q(x, y) = 6x2 y 2 − 5y 4 .
∂x ∂y
Potencjał U znajdujemy rozwiązując powyższy układ równań. Całkując pierwsze równanie
względem zmiennej x otrzymamy
x5
+ 2x2 y 3 + ϕ(y),
U=
5
gdzie ϕ jest dowolną funkcją z ciągłą pochodną. Po wstawieniu funkcji U do drugiego rów-
nania dostaniemy
∂U
= 6x2 y 2 + ϕ ′ (y) = 6x2 y 2 − 5y 4 .
∂y
Stąd ϕ ′ (y) = −5y 4 . Zatem ϕ(y) = −y 5 + C, gdzie C ∈ R. Ostatecznie
x5
U (x, y) = + 2x2 y 3 − y 5 + C.
5
Przechodzimy do obliczenia całki krzywoliniowej. Wykorzystamy wzór (2.9). Mamy
(3,0)
Z
x4 + 4xy 3 dx + 6x2 y 2 − 5y 4 dy = U (3, 0) − U (−2, −1)

(−2,−1)
(3,0)
x5
= + 2x2 y 3 − y 5 = 62.
5 (−2,−1)
b) Sprawdzamy, czy składowe pola wektorowego F , czyli funkcje
P (x, y, z) = y sin z, Q(x, y, z) = x sin z, R(x, y, z) = xy cos z,
spełniają układ warunków (2.8). Mamy

∂P ∂P ∂Q ∂Q ∂R ∂R
= sin z, = y cos z, = sin z, = x cos z, = y cos z, = x cos z.
∂y ∂z ∂x ∂z ∂x ∂y
Zatem funkcje P , Q, R spełniają powyższy układ na R3 . Istnieje więc funkcja U : R3 −→ R

taka, że
∂U ∂U ∂U
= P (x, y, z) = y sin z, = Q(x, y, z) = x sin z, = R(x, y, z) = xy cos z.
∂x ∂y ∂z
Potencjał U znajdujemy rozwiązując powyższy układ równań. Całkując pierwsze równanie
względem zmiennej x otrzymamy U = xy sin z + ϕ(y, z), gdzie ϕ jest dowolną funkcją z cią-
głymi pierwszymi pochodnymi cząstkowymi. Po wstawieniu funkcji U do drugiego i trzeciego
równania otrzymamy
∂U ∂ϕ ∂U ∂ϕ
= x sin z + = x sin z, = xy cos z + = xy cos z.
∂y ∂y ∂z ∂z
Stąd
∂ϕ ∂ϕ
= 0, = 0.
∂y ∂z
Zatem ϕ(y, z) = C, gdzie C ∈ R. Ostatecznie
U (x, y, z) = xy sin z + C.
Przechodzimy do obliczenia całki krzywoliniowej. Wykorzystamy wzór (2.10). Mamy
Z 2 π)
(2,2, 3
3 π

y sin z dx + x sin z dy + xy cos z dz = U 2, 2, π − U 1, 1,
2 2
(1,1, π2 )
(2,2, 23 π)
= xy sin z = −5.
(1,1, π2 )
Ćwiczenia 2.2.
1. Wyznaczyć gradienty funkcji:
y
a) f (x, y, z) = x2 + y 2 z; b) f (x, y, z) = arc tg ;

z
1 p
c) f (x, y, z) = 2 ; d) f (x, y, z) = x2 + y 2 + z 2 .
x + y2 + z 2
2. Sprawdzić, że funkcje U są potencjałami pól wektorowych F :

a) U (x, y) = x2 + y 2 + 10, F (x, y) = (2x, 2y);
b) U (x, y, z) = xyz + x2 + y 2 + z 2 , F (x, y, z) = (2x + yz, 2y + xz, 2z + xy).
3. Wyznaczyć potencjały pól wektorowych:

a) F (x, y) = 3y 2 , 6xy ; b) F (x, y) = (cos y + y cos x, sin x − x sin y);

c) F (x, y, z) = z , 2yz, 2xz + y ; d) F (x, y, z) = ey+2z , xey+2z , 2xey+2z .

2 2

4. Korzystając z twierdzenia o całce krzywoliniowej z pola potencjalnego obliczyć:

Z
a) 3y dx + 3x dy, A = (1, 2), B = (4, 0);
⌢
AB
Z
b) 2xy 3 dx + 3x2 y 2 dy, A = (−2, 2), B = (−1, 0);
⌢
AB
Z
c) 3x dx + 2y dy + 4z dz, A = (0, 0, 0), B = (1, 2, −3);
⌢
AB
Z
d) x2 − 2yz dx + y 2 − 2xz dy + z 2 − 2xy dz, A = (1, 0, 1), B = (1, 1, 0).

⌢
AB
5. Sprawdzić, które z pól wektorowych F są potencjalne na wskazanych obszarach:

a) F (x, y) = (x ln y, y ln x), D = {(x, y) : x > 0, y > 0};
b) F (x, y) = (ex cos y, −ex sin y), D = R2 ;
ey ex

c) F (x, y) = ex ln y − , − ey ln x , D = {(x, y) : x > 0, y > 0};
x y
d) F (x, y, z) = 4xy − 15x2 y, 2x2 − 5x5 , xy + z 2 , D = R3 ;

e) F (x, y, z) = (y sin z, x sin z, xy cos z), D = R3 ;

f) F (x, y, z) = (y + z, x + z, x + y), D = R3 .
6. Uzasadnić, że podane całki krzywoliniowe nie zależą od drogi całkowania. Na-

stepnie obliczyć te całki dwoma sposobami, wyznaczając potencjał oraz całkując po
2.3. Twierdzenie Greena 65
odcinku:
Z
a) y sin x dx − cos x dy, A = (0, 1), B = (π, −1);
⌢
AB
Z
b) (3x − y + 1) dx − (x + 4y + 2) dy, A = (−1, 2), B = (0, 1);
⌢
AB
Z
c) yexy dx + xexy dy, A = (1, 1), B = (0, 0);
⌢
AB
Z
d) dx + dy + dz, A = (−2, −1, 0), B = (2, 1, 0);
⌢
AB
Z √ √
e) (y + z) dx + (x + z) dy + (x + y) dz, A = (1, −1, −1), B = 2, 2, 2 ;
⌢
AB
Z
f) x2 − 2yz dx + y 2 − 2xz dy + z 2 − 2xy dz, A = (0, 0, 1), B = (1, 2, 3) .

⌢
AB
2.3 Twierdzenie Greena

Definicja 2.7. (znak orientacji łuku)
Niech Γ będzie kawałkami gładkim łukiem zamkniętym (bez samoprzecięć), ogra-
niczającym obszar D na płaszczyźnie. Mówimy, że orientacja łuku Γ jest dodatnia
względem D, gdy podczas ruchu po łuku Γ w kierunku jego orientacji, obszar D leży
cały czas po lewej stronie łuku. W przeciwnym przypadku mówimy, że orientacja łuku
jest ujemna.
y y
Γ Γ
D D
x x
Rys. 2.6. Łuk zorientowany względem obszaru: a) dodatnio; b) ujemnie

Twierdzenie 2.4. (wzór Greena1 )

Niech
1. obszar domknięty D ⊂ R2 będzie normalny względem obu osi układu,
2. brzeg Γ obszaru D będzie zorientowany dodatnio,
3. pole wektorowe F = (P, Q) będzie różniczkowalne w sposób ciągły na D.
Wtedy ZZ
∂Q ∂P
I
P dx + Q dy = − dxdy. (2.11)
∂x ∂y
Γ D
Uwaga. Powyższą równość nazywamy wzorem Greena. Wzór ten jest prawdziwy także
dla obszaru D, który można podzielić na skończoną liczbę obszarów normalnych
(względem obu osi).
Przykład 1. Wykorzystując twierdzenie Greena obliczyć całkę krzywoliniową zorien-
towaną Z
y − x2 dx + x + y 2 dy,

gdzie Γ jest brzegiem obszaru D : x2 + y 2 ¬ R2 , x 0, y 0, zorientowanym

dodatnio. Sprawdzić otrzymany wynik obliczając całkę bezpośrednio.
Rozwiązanie. Obszar D i ograniczający go łuk Γ przedstawiono na rysunku.
y
R
Γ1
Γ2
D
Γ3 R x

Ponieważ pole wektorowe F (x, y) = y − x2 , x + y ma składowe o ciągłych pochodnych
2
cząstkowych na obszarze D, który jest normalny względem obu osi, więc możemy zastosować
wzór Greena (2.11). Wzór ten przyjmuje postać:
Z ZZ
y − x2 dx + x + y 2 dy =

(1 − 1) dxdy = 0.
Γ D
Obliczymy teraz bezpośrednio całkę krzywoliniową. Łuk Γ składa się z łuków gładkich Γ1 ,
Γ2 , Γ3 . Zatem, korzystając z definicji – wzór (2.6), otrzymamy
Z
y − x2 dx + x + y 2 dy =

Γ
Z Z Z
y−x2 dx+ x+y 2 dy+ y−x2 dx+ x+y 2 dy+ y−x2 dx+ x+y 2 dy.

=
Γ1 Γ2 Γ3
1
George Green (1793-1841) – matematyk i fizyk angielski.
Łuki Γ1 , Γ2 , Γ3 mają odpowiednio parametryzacje:

π
Γ1 : x = R cos t, y = R sin t, gdzie 0 ¬ t ¬ ;
2
Γ2 : x = 0, y = −t, gdzie − R ¬ t ¬ 0;
Γ3 : x = t, y = 0, gdzie 0 ¬ t ¬ R.
Korzystając ze wzoru (2.2) na zamianę całki krzywolniowej na całkę oznaczoną, otrzymamy
kolejno:
Z
y − x2 dx + x + y 2 dy =

Γ1
π
Z2
R sin t − R2 cos2 t (R cos t) ′ + R cos t + R2 sin2 t (R sin t) ′ dt

=
0
π
Z2
R sin t − R2 cos2 t (−R sin t) + R cos t + R2 sin2 t R cos t dt

=
0
π
Z2
R2 cos2 t − sin2 t + R3 sin t cos2 t + cos t sin2 t

= dt
0
π
Z2
R2 cos 2t + R3 sin t cos2 t + R3 cos t sin2 t dt wykorzystano wzór:

= cos 2t = cos2 t − sin2 t
0
π π π
Z2 Z2 cos t = τ Z2 sin t = τ
= R2 cos 2t dt + R3 sin t cos2 t dt − sin t dt = dτ
t = 0, τ = 1
+ R3 cos t sin2 t dt cos t dt = dτ
t = 0, τ = 0
t= π 2
, τ =0 t= π 2
, τ =1
0 0 0
Z0 Z1
1 1 2
= R2 · 0 + R3 2
dτ + R3 τ 2 dτ = R2 · 0 + R3 · + R3 · = R3 ,

−τ
3 3 3
1 0
Z Z0
2 2
(−t − 0) · 0 + 0 + −t2 (−t) ′ dt

y−x dx + x + y dy =
Γ2 −R
0
1
Z
−t2 dt = − R3

=
3
−R
oraz
ZR ZR
1
Z
2 2 2 ′
−t2 dt = − R3 .

y−x dx + x + y dy = 0−t (t) + (t + 0) · 0 dt =
3
Γ3 0 0
Ostatecznie mamy
2 3 1 1
Z
y − x2 dx + x + y 2 dy = R + − R3 + − R3 = 0.

3 3 3
Γ
Przykład 2. Wykorzystując twierdzenie Greena obliczyć całki krzywoliniowe zorien-

towane po łukach dodatnio zorientowanych względem obszaru, który ograniczają:
I
a) x (1 − y) dx + y 1 + x2 dy,

Γ
gdzie Γ jest brzegiem prostokąta D = {(x, y) : 0 ¬ x ¬ 1, −1 ¬ y ¬ 1};
I
b) 2y dx + 3x dy,
Γ
gdzie Γ jest brzegiem obszaru D = (x, y) : x2 + y 2 + 2(y − x) ¬ 0 ;

I
c) xy 2 dx − x2 y dy,
Γ
gdzie Γ jest brzegiem trójkata D o wierzchołkach (0, 0), (2, 1), (2, 2);
2
x
I
d) y dx + + x dy,
2y
Γ n √ o
gdzie Γ jest brzegiem obszaru D = (x, y) : 1 ¬ x2 + y 2 ¬ 2, x 0, y 3x .
Rozwiązanie.
a) Łuk Γ i obszar D przedstawiono na rysunku.
y
D Γ
1 x
−1
Pole wektorowe F (x, y) ma składowe P (x, y) = x(1 − y), Q(x, y) = y 1 + x2 , o ciągłych

pochodnych cząstkowych na obszarze D. Obszar ten jest normalny względem obu osi. Po-
nieważ
∂Q ∂P
− = 2xy − (−2xy) = 4xy,
∂x ∂y
więc ze wzoru Greena (2.11) mamy
Z ZZ
x(1 − y) dx + y 1 + x2 dy =

4xy dxdy.
Γ D
Dalej korzystając ze wzoru na zamianę całki podwójnej na całki iterowane otrzymamy

Z1 Z1 Z1 " #1 Z1
y2
ZZ
4xy dxdy = 4 dx xy dy = 4 x dx = 2 x · 0 dx = 0.
2
D 0 −1 0 −1 0
Zatem I
x(1 − y) dx + y 1 + x2 dy = 0.

Γ
b) Ponieważ
x2 + y 2 + 2(y − x) ¬ 0 ⇐⇒ (x − 1)2 + (y + 1)2 ¬ 2,
√
więc Γ jest brzegiem koła D o środku (1, −1) i promieniu 2.
y
1 x
−1 Γ
D
Pole wektorowe F (x, y) ma składowe P (x, y) = 2y, Q(x, y) = 3x, o ciągłych pochodnych
cząstkowych na obszarze D. Obszar ten jest normalny względem obu osi. Ponieważ
∂Q ∂P
− = 3 − 2 = 1,
∂x ∂y
więc ze wzoru Greena (2.11) otrzymamy
I ZZ
2y dx + 3x dy = dxdy = pole (D) = 2π.
Γ D
c) Łuk Γ i obszar D przedstawiono na rysunku.

y
y=x
2
Γ y = 12 x
1 D
2 x
Składowe P (x, y) = xy 2 , Q(x, y) = −x2 y pola wektorowego F (x, y) są funkcjami o cią-

głych pochodnych cząstkowych na obszarze D. Obszar ten jest normalny względem obu osi.
Ponieważ
∂Q ∂P
− = −2xy − 2xy = −4xy,
∂x ∂y
więc ze wzoru Greena (2.11) mamy
I ZZ
xy 2 dx − x2 y dy = (−4xy) dxdy.
Γ D
Korzystając ze wzoru na zamianę całki podwójnej na całki iterowane, otrzymamy

Z2 Zx Z2 x Z2
y2 3 3
ZZ
(−4xy) dxdy = −4 dx xy dy = −4 x dx = −4 x dx = −12.
2 1x 4
D 0 1x 0 2 0
2
I
Ostatecznie xy 2 dx − x2 y dy = −12.
Γ
d) Łuk Γ i obszar D przedstawiono na rysunku.
y
√
y= 3x
Γ
π
3
D
√ x
1 2
x2
Pole wektorowe F (x, y) ma składowe P (x, y) = y, Q(x, y) = + x, o ciągłych pochodnych
2y
cząstkowych na obszarze D. Obszar ten jest normalny względem obu osi. Ponieważ

∂Q ∂P x x
− = +1 −1= ,
∂x ∂y y y
więc ze wzoru Greena (2.11) otrzymamy

x2
I ZZ
x
y dx + +x dy = dxdy.
2y y
Γ D
Aby obliczyć całkę podwójną, dokonamy zamiany zmiennych na współrzędne biegunowe

(x = ̺ cos ϕ, y = ̺ sin ϕ). Obszar D we współrzędnych biegunowych jest opisany nierówno-
π π √
ściami ¬ ϕ ¬ , 1 ¬ ̺ ¬ 2. Zatem
3 2
π √
Z2 Z2
̺ cos ϕ
ZZ
x
dxdy = dϕ · ̺ d̺
y ̺ sin ϕ
D π 1
3
 π
 √  wykorzystano
Z2 Z2 wzór na całkę
 cos ϕ  
=  dϕ · ̺ d̺ podwójną
sin ϕ z funkcji
o rozdzielonych
π 1
3 zmiennych
i π2 h i√2 √
1 2 3 1 1 4
h
= ln |sin ϕ| · ̺ = − ln · = ln .
π
3
2 1 2 2 4 3
2
1 4
I
x
Ostatecznie y dx + +x dy = ln .
2y 4 3
Γ
Definicja 2.8. (cyrkulacja pola wektorowego)

Cyrkulacją pola wektorowego F po łuku zamkniętym zorientowanym Γ nazywamy
liczbę określoną wzorem I
cir F = F (r) ◦ dr.
Γ
z
b
b F (r)
Γ b
b y
b
x
Rys. 2.7. Ilustracja do definicji cyrkulacji
Przykład 3. Obliczyć cyrkulację pola wektorowego F wzdłuż dodatnio zorientowa-

nego łuku zamkniętego Γ, jeżeli:
a) F (x, y) = 3y − 6xy 3 , 2x − 9x2 y 2 , Γ – okrąg x2 + y 2 = 2;

2 2 2
b) F (x, y) = (y, −x), Γ – brzeg obszaru x 3 + y 3 ¬ a 3 , x ¬ 0, y ¬ 0 (a > 0);
c) F (x, y, z) = (2x + 3z, x + 2y, 3x − z), Γ – brzeg trójkąta o wierzchołkach (1, 0, 0),
(0, 1, 0), (0, 0, 1).
Rozwiązanie.
a) Cyrkulacja pola wektorowego F (x, y) = 3y − 6xy 3 , 2x − 9x2 y 2 wzdłuż dodatnio zorien-
towanego okręgu Γ, jest równa
I
3y − 6xy 3 dx + 2x − 9x2 y 2 dy.

cir F =
Γ
y
D √
2
x
Dla obliczenia całki krzywoliniowej wykorzystamy wzór Greena (2.11), którego założenia na
obszarze D = (x, y) : x2 + y 2 ¬ 2 są spełnione. Mamy
I
3y − 6xy 3 dx + 2x − 9x2 y 2 dy

cir F =
Γ
ZZ
∂ ∂
2x − 9x2 y 2 − 3y − 6xy 3 dxdy

=
∂x ∂y
D
ZZ ZZ
2 − 18xy 2 − 3 − 18xy 2

= dxdy = − dxdy = − pole (D) = −2π.
D D
b) Cyrkulacja pola wektorowego F (x, y) = (y, −x), wzdłuż dodatnio zorientowanego łuku
Γ, jest równa I
cir F = y dx − x dy.
Γ
Łuk Γ ograniczający obszar określony w zadaniu składa się z łuków Γ1 , Γ2 , Γ3 , skierowanych

jak na rysunku.
y
Γ3
−a x
Γ1 Γ2
−a
Zatem korzystając ze wzoru (2.6), mamy

I Z Z Z
y dx − x dy = y dx − x dy + y dx − x dy + y dx − x dy.
Γ Γ1 Γ2 Γ3
Ponieważ łuki Γ1 , Γ2 , Γ3 mają odpowiednio przedstawienia parametryczne:

3
Γ1 : x = a cos3 t, y = a sin3 t, gdzie π ¬ t ¬ π;
2
Γ2 : x = 0, y = t, gdzie − a ¬ t ¬ 0;
Γ3 : x = −t, y = 0, gdzie 0 ¬ t ¬ a,
więc korzystając ze wzoru (2.2) na zamianę całki krzywoliniowej na całkę oznaczoną, otrzy-
mamy
3
Z Z2 πh
′ ′i
y dx − x dy = a sin3 t a cos3 t − a cos3 t a sin3 t dt =
Γ1 π
3
Z2 π
a sin3 t 3a cos2 t(− sin t) − a cos3 t 3a sin2 t cos t

= dt
π
3
Z2 π
−3a2 sin4 t cos2 t − 3a2 cos4 t sin2 t dt

=
π
3
Z2 π
2
cos2 t sin2 t sin2 t + cos2 t dt

= −3a
π
3
Z2 π
1 wykorzystano wzory:
= −3a2 sin2 2t dt 2 2
sin t + cos t = 1
4 sin 2t = 2 sin t cos t
π
3
Z2 π
3 1 wykorzystano wzór:
= − a2 (1 − cos 4t) dt 2 1
4 2 sin α =
2
(1 − cos 2α)
π
3 3
Z2 π Z2 π
3 1 3 cos 4t 3 π 3
= − a2 dy + a2 dt = − a2 · + 0 = − a2 π,
4 2 4 2 4 4 16
π π
oraz
Z Z0
t · 0 − 0 · (t) ′ dt = 0,

y dx − x dy =
Γ2 −a
Z Za
0 · (−t) ′ − (−t) · 0 dt = 0.

y dx − x dy =
Γ3 0
3
Ostatecznie cir F = − a2 π.
16
c) Cyrkulacja pola wektorowego F (x, y, z) = (2x + 3z, x + 2y, 3x − z) wzdłuż dodatnio zo-
rientowanego łuku zamkniętego Γ jest równa
I
cir F = (2x + 3z) dx + (x + 2y) dy + (3x − z) dz.
Γ
Brzeg Γ trójkata składa się z odcinków Γ1 , Γ2 , Γ3 , skierowanych jak na rysunku.
Γ2
Γ3
y
1
Γ1
x 1
Zatem korzystając ze wzoru (2.6), otrzymamy

I
(2x + 3z) dx + (x + 2y) dy + (3x − z) dz =
Γ Z
= (2x + 3z) dx + (x + 2y) dy + (3x − z) dz
Γ1 Z
+ (2x + 3z) dx + (x + 2y) dy + (3x − z) dz
Γ2 Z
+ (2x + 3z) dx + (x + 2y) dy + (3x − z) dz.
Γ3
Ponieważ odcinki Γ1 , Γ2 , Γ3 łączą odpowiednio pary punktów (1, 0, 0), (0, 1, 0); (0, 1, 0),
(0, 0, 1) oraz (0, 0, 1), (1, 0, 0), zatem ich równania parametryczne są postaci:
Γ1 : x = 1 − t, y = t, z = 0, gdzie 0 ¬ t ¬ 1;
Γ2 : x = 0, y = 1 − t, z = t, gdzie 0 ¬ t ¬ 1;
Γ3 : x = t, y = 0, z = 1 − t, gdzie 0 ¬ t ¬ 1.
Korzystając teraz ze wzoru (2.3) na zamianę całki krzywoliniowej zorientowanej na całkę

oznaczoną, otrzymamy kolejno:
Z
(2x + 3z) dx + (x + 2y) dy + (3x − z) dz =
Γ1
Z1
(2(1 − t) + 3 · 0) (1 − t) ′ + ((1 − t) + 2t) (t) ′ + (3(1 − t) − 0) · 0 dt

=
0
Z1 Z1
1
= (2(1 − t)(−1) + (1 + t)) dt = (3t − 1) dt = ,
2
0 0
Z
(2x + 3z) dx + (x + 2y) dy + (3x − z) dz =
Γ2
Z1
(2 · 0 + 3t) · 0 + (0 + 2(1 − t)) (1 − t) ′ + (3 · 0 − t) (t) ′ dt

=
0
Z1 Z1
3
= (2(1 − t)(−1) − t) dt = (t − 2) dt = − ,
2
0 0
Z
(2x + 3z) dx + (x + 2y) dy + (3x − z) dz =
Γ3
Z1
(2t + 3(1 − t)) (t) ′ + (t + 0) · 0 + (3t − (1 − t)) (1 − t) ′ dt =

=
0
Z1 Z1
3
= ((−t + 3) + (4t − 1)(−1)) dt = (4 − 5t) dt = ,
2
0 0
1 3 3 1

Zatem cir F = + − + = .
2 2 2 2
Ćwiczenia 2.3.
1. Obliczyć całki krzywoliniowe po wskazanych łukach oraz sprawdzić otrzymane wy-
niki wykorzystując twierdzenie Greena:
Z
a) y 2 dx + x2 dy,
Γ
gdzie Γ jest brzegiem kwadratu o wierzchołkach (0, 0), (1, 0), (1, 1), (0, 1), przebiega-
nych w kolejności (0, 0), (1, 0), (1, 1), (0, 1) i (0, 0);
Z
b) x dx + x dy,
Γ
gdzie Γ jest okręgiem jednostkowym o środku w początku układu współrzędnych,
przebieganym w stronę przeciwną do ruchu wskazówek zegara.
2. Korzystając z twierdzenia Greena obliczyć podane całki krzywoliniowe po łukach

dodatnio zorientowanych względem swego wnętrza:
Z
a) 3xy dx + 2xy dy,
Γ
gdzie Γ jest brzegiem prostokąta ograniczonego prostymi x = −2, x = 4, y = 1 i
y = 2;
Z
b) ex + y 2 dx + ey + x2 dy,

Γ
gdzie Γ jest brzegiem obszaru ograniczonego wykresami funkcji y = x2 , y = x;
Z
c) y tg2 x dx + tg x dy,
Γ
gdzie Γ jest okręgiem x2 + (y + 1)2 = 1;
Z
d) x2 y dx − y 2 x dy,
Γ
gdzie Γ jest brzegiem obszaru x2 + y 2 ¬ 1, x 0, y 0.
3. Obliczyć cyrkulacje pól wektorowych po wskazanych łukach zamkniętych:

a) F (x, y, z) = (x − 2z, x − 3y, 5x + y), Γ – brzeg trójkąta o wierzchołkach (1, 0, 0),
(0, 1, 0), (0, 0, 1), przebieganych w kolejności (1, 0, 0), (0, 1, 0), (0, 0, 1) i (1, 0, 0);
b) F (x, y, z) = (1, 1, −y), Γ – łuk powstały z przecięcia powierzchni z = x2 + y 2 − 10,
z = −1.
2.4 Zastosowania całek krzywoliniowych

zorientowanych
• Pole obszaru
Pole obszaru płaskiego D ograniczonego łukiem zamkniętym kawałkami gładkim Γ,
dodatnio zorientowanym względem obszaru D, wyraża się wzorami:
1
I I I
pole D = − y dx = x dy = − y dx + x dy. (2.12)
2
Γ Γ Γ
y
Γ
D
x
Rys. 2.8. Obszar ograniczony łukiem zamkniętym
Przykład 1. Za pomocą całki krzywoliniowej zorientowanej obliczyć pole D obszaru

ograniczonego łukami zamkniętymi:
a) Γ : x = cos3 t, y = sin3 t, gdzie t ∈ [0, 2π], (asteroida);
b) Γ : x = 2 cos t − cos 2t, y = 2 sin t − sin 2t, gdzie t ∈ [0, 2π], (kardioida);
c) Γ : x = t − sin t, y = 1 − cos t, gdzie t ∈ [0, 2π], (cykloida) i osią Ox.
Rozwiązanie.
a) Korzystając ze wzoru (2.12) oraz ze wzoru (2.2) na zamianę całki krzywoliniowej na całkę
oznaczoną, pole asteroidy jest równe
y
1
D 1
x
Γ
1
Z
pole (D) = − y dx + y dx
2
Γ
Z2πh
1 ′ ′i
= − sin3 t cos3 t + cos3 t sin3 t dt =
2
0
2.4. Zastosowania całek krzywoliniowych zorientowanych 77
Z2π
1
− sin3 t 3 cos2 t(− sin t) + cos3 t 3 sin2 t cos t

= dt
2
0
Z2π
1
3 sin4 t cos2 t + 3 sin2 t cos4 t dt

=
2
0
Z2π
3
sin2 t cos2 t sin2 t + cos2 t dt

=
2
0
Z2π
3
= sin2 t cos2 t dt
2
0
Z2π
3 1
= sin2 2t dt wykorzystano wzór:
2 4 sin 2t = 2 sin t cos t
0
Z2π
3 1 wykorzystano wzór:
= (1 − cos 4t) dt sin2 α = 1
8 2 2
(1 − cos 2α)
0
Z2π Z2π
3 3 3 3 3
= dt − cos 4t dt = · 2π − · 0 = π.
16 16 16 16 8
0 0
b) Korzystając ze wzoru (2.12) oraz ze wzoru (2.2) na zamianę całki krzywoliniowej na

oznaczoną, pole kardioidy jest równe
y
Γ
D
1
−3 x
I
pole (D) = − y dx
Γ
Z2π
= − (2 sin t − sin 2t)(2 cos t − cos 2t) ′ dt
0
Z2π
= − (2 sin t − sin 2t)(−2 sin t + 2 sin 2t) dt
0
Z2π
4 sin2 t − 6 sin t sin 2t + 2 sin2 2t dt =

=
0
Z2π Z2π Z2π wykorzystano wzory:

= 2(1−cos 2t) dt − 12 sin2 t cos t dt + (1−cos 4t) dt sin 2t = sin t cos t
sin2 α = 1 (1 − cos 2α)
2
gdzie α = t i α = 2t
0 0 0
Z2π Z2π Z2π τ = sin t Z2π Z2π
2
= 2 dt − 2 cos 2t dt − 12 sin t cos t dt dτ = cos t dt
t = 0, τ = 0
+ dt− cos 4t dt
t = 2π, τ = 0
0 0 0 0 0
= 2 · 2π − 2 · 0 + 12 · 0 + 2π − 0 = 6π.
c) Podana parametryzacja łuku cykloidy ma ujemną orientację względem swego wnętrza.
y
Γ1
2
Γ2 π 2π x
Zatem korzystając ze wzoru (2.12) i definicji – wzór (2.6), pole ograniczone cykloidą i osią
Ox wyraża się wzorem
I Z Z
pole (D) = − x dy = − x dy − x dy,
Γ Γ1 Γ2
gdzie Γ składa się łuku cykloidy Γ1 i odcinka Γ2 osi Ox zorientowanych ujemnie, tzn. zgodnie
z podaną parametryzacją. Ponieważ łuki Γ1 i Γ2 mają odpowiednio równania parametryczne:
Γ1 : x = t − sin t, y = 1 − cos t, Γ2 : x = 2π − t, y = 0, gdzie 0 ¬ t ¬ 2π,
więc korzystając ze wzoru (2.2) otrzymamy kolejno:

Z Z2π
x dy = (t − sin t)(1 − cos t) ′ dt
Γ1 0
Z2π
= (t − sin t) sin t dt
0
Z2π Z2π
= t sin t dt − sin2 t dt
0 0
Z2π Z2π
1 wykorzystano wzór:
= t sin t dt całkowanie
− (1 − cos 2t) dt sin2 t = 1
przez części 2 2
(1 − cos 2t)
0 0
2π Z2π Z2π Z2π
1 1
= −t cos t + cos t dt − dt + cos 2t dt = −2π + 0 − π + 0 = −3π,

0 2 2
0 0 0
Z Z2π
x dy = (2π − t) · 0 dt = 0.
Γ2 0
Ostatecznie pole (D) = 3π.

• Praca w polu wektorowym
Praca w polu wektorowym F wykonana wzdłuż łuku zorientowanego Γ, od punktu
początkowego do końcowego, wyraża się wzorem:
Z
W = F (r) ◦ dr.
Γ
z
b
F (r)
r
b
Γ
b
b
y
b
x
Rys. 2.9. Praca w polu wektorowym
Przykład 2. Obliczyć pracę w polu wektorowym

r
F (r) = ,
r 2
gdzie r = (x, y, z), poruszając się od punktu A = (1, 1, 2) do punktu B = (0, −2, 5).
2
Rozwiązanie. Ponieważ r = x2 + y 2 + z 2 , więc pole wektorowe F ma postać

x y z
F (x, y, z) = , , .
x2 + y 2 + z 2 x2 + y 2 + z 2 x2 + y 2 + z 2
z
b
B b
b
F (x, y, z)
Γ
b
b
y
b
Praca w tym polu wyraża się wzorem

x dx + y dy + z dz
Z
W = .
x2 + y 2 + z 2
Γ
Jak łatwo sprawdzić pole wektorowe F jest potencjalne i ma potencjał

1
U (x, y, z) = ln x2 + y 2 + z 2 ,

2
więc całka krzywoliniowa nie zależy od drogi całkowania i korzystając ze wzoru (2.10), otrzy-
mamy
1 i(0,−2,5) 1 29
h
W = ln x2 + y 2 + z 2 = ln .
2 (1,1,2) 2 6
1 29
Ostatecznie W = ln .
2 6
• Ilość cieczy przepływającej przez łuk
Ilość umownej „płaskiej cieczy” przepływającej w jednostce czasu przez łuk zoriento-
wany Γ wyraża się wzorem:
Z
A = − Q(x, y) dx − P (x, y) dy,
Γ
gdzie v(x, y) = (P (x, y), Q(x, y)) oznacza prędkość cieczy w punkcie (x, y) łuku.
y
ciecz Γ v(x, y)
Rys. 2.10. Ciecz przepływająca przez łuk
Przykład 3. Obliczyć ilość cieczy przepływającej w jednostce czasu przez część okręgu
o środku w początku układu współrzędnych i promieniu R, położoną w pierwszej
ćwiartce i zorientowaną w stronę przeciwną do ruchu wskazówek zegara. Przyjąć, że
przędkość cieczy jest równa v(x, y) = (x, y).
Rozwiązanie. Ilość cieczy przepływającej w jednostce czasu przez łuk Γ z prędkością v =
(x, y) wyraża się wzorem Z
A = − y dx − x dy.
Γ
y
v(x, y)
x
π
Łuk Γ ma równania parameryczne: x = R cos t, y = R sin t, gdzie 0 ¬ t ¬ , zatem
2
korzystając ze wzoru (2.2) mamy
π
Z2
R sin t · (R cos t) ′ − R cos t · (R sin t) ′ dt

A = −
0
π
Z2
= − (R sin t · (−R sin t) − R cos t · (R cos t)) dt
0
π π
Z2 Z2
πR2
−R2 sin2 t + cos2 t dt = R2

= − dt = .
2
0 0
Ćwiczenia 2.4.
1. Obliczyć pola obszarów ograniczonych łukami zamkniętymi opisanymi równaniami:
a) x = a cos t, y = b sin t (a, b > 0), gdzie t ∈ [0, 2π];
b) x = cos3 t, y = 2 sin3 t, gdzie t ∈ [0, 2π].
2. Za pomocą całki krzywoliniowej zorientowanej obliczyć pola obszarów ograniczo-

nych łukami:
1 x
a) x2 + y 2 = 4; b) y = x, y = , y = (x > 0);
x 9
2 π x
c) y = x , x = 0, y = 1; d) y = sin x, x = , y = 0; e) y = x, y = , x + y = 2.
2 2
3. Obliczyć pracę, jaką wykonamy w polu wektorowym F wzdłuż łuku Γ, jeżeli:
a) F (x, y) = xy, y 2 ,

Γ – łuk paraboli y = x2 skierowany od punktu (0, 0) do (1, 1);

1
b) F (x, y) = p (x, y),
(x2 + y 2 ) x2 + y 2
Γ – półokrąg x2 + y 2 = 1, y 0, skierowany od punktu (1, 0) do (−1, 0);
c) F (x, y, z) = xy 2 , yz 2 , zx2 ,

Γ – odcinek o początku (1, 0, 1) i końcu (2, 1, 0);

d) F (x, y, z) = (xy, yz, zx),
Γ – okrąg x = cos t, y = sin t, z = 2, gdzie t ∈ [0, 2π], skierowany zgodnie z parame-
tryzacją.
4. Obliczyć pracę w polu potencjalnym F od punktu A do B, jeżeli:

a) F (x, y) = xy 2 , x2 y , A = (1, 2), B = (2, 3);

y x
b) F (x, y) = , − , A = (1, 1), B = (3, 5), gdzie x > 0, y > 0.
x2 + y 2 x2 + y 2
82 Całki krzywoliniowe zorientowane
5. Obliczyć ilość umownej „płaskiej cieczy”, która przepłynie w jednostce czasu przez
odcinek AB, gdzie A = (1, 1), B = (2, 3), jeżeli prędkość cieczy w punkcie (x, y)
odcinka jest równa v(x, y) = x + y, x2 + y 2 .
1. Obliczyć całki krzywoliniowe zorientowane z podanych pól wektorowych po wska-

zanych łukach (zorientowanych zgodnie z parametryzacją):
a) F (x, y) = x2 + y 2 , xy , Γ : x = t, y = et , gdzie t ∈ [0, 1];

b) F (x, y, z) = (yz, xz, xy), Γ : x = cos t, y = sin t, z = t, gdzie t ∈ [0, 2π];

c) F (x, y, z) = (y, z, x), Γ – odcinek AB, gdzie A = (1, −1, 2), B = (0, 2, 3);
√
y− x √

d) F (x, y) = √ , 2 x , Γ – wykres funkcji y = log2 x, przebiegany od punktu
x
A = (1, 0) do B = (4, 2);
e) F (x, y) = (y, x), Γ – łamana o wierzchołkach A = (0, 0), B = (2, 0), C = (4, 4),
D = (0, 4), przebiegana w kolejności A, B, C, D;
f) F (x, y, z) = (yz, zx, xy), Γ – odcinek o początku A = (2, −1, 0) i końcu B =
(0, 1, 3);
g) F (x, y, z) = y + 1, x − 2y, 3z 2 , Γ – zwój linii śrubowej x = 3 cos t, y = 3 sin t,

t
z = , gdzie t ∈ [0, 2π];
π
h) F (x, y) = (x cos y, y sin x), Γ – odcinek o początku P = (0, 0) i końcu K = (π, 2π).
2. Obliczyć całki krzywoliniowe z pól wektorowych F po łukach Γ (orientacja łuku

jest zgodna ze wzrostem zmiennej):
a) F (x, y) = (x − y, x + y), Γ : y = sin x, gdzie 0 ¬ x ¬ π;
b) F (x, y) = (ln x, ln y), Γ : y = x2 , gdzie 1 ¬ x ¬ e.
3. Obliczyć całki krzywoliniowe zorientowane po wskazanych łukach zamkniętych:

I
a) xy dx + x2 dy,
Γ
gdzie Γ jest brzegiem trójkąta o wierzchołkach A = (0, 0), B = (1, 2), C = (−1, 4),
zorientowanym dodatnio;
I
b) x2 y dx + xy(y + 1) dy,
Γ
gdzie Γ jest okręgiem x2 + y 2 + 2y = 0, zorientowanym dodatnio;
I
c) (3x + 5z) dx + (x + 4y) dy + (6x − z) dz,
Γ
gdzie Γ jest brzegiem trójkąta o wierzchołkach A = (2, 0, 0), B = (0, 2, 0), C = (0, 0, 2),
obieganym w kolejności ABCA.
Zadania 83
4. Obliczyć całki krzywoliniowe zorientowane z potencjalnych pól wektorowych F po

dowolnym łuku o początku A i końcu B:
a) F (x, y) = (x, y), A = (1, 1), B = (−1, −2);
π π
b) F (x, y) = (sin x cos y, cos x sin y), A = , , B = (π, π);
2 2
2 2 2
c) F (x, y, z) = x − 2yz, y − 2xz, z − 2xy , A = (0, 0, 0), B = (1, 1, 1);
d) F (x, y, z) = 2xyz, x2 z, x2 y + 1 , A = (1, 2, 3), B = (3, 2, 1).

5. Sprawdzić, że całki krzywoliniowe nie zależą od kształtu krzywej całkowania i

następnie obliczyć je:
(Z1, π2 )
a) ex cos y dx − ex sin y dy;
(0,0)
(1,2)
y 1
Z
b) 2
dx − dy, wzdłuż łuku nie przechodzącego przez oś Oy;
x x
(2,1)
(2,3,4)
Z
c) x2 − 2yz dx + y 2 − 2xz dy + z 2 − 2xy dz.

(1,1,1)
6. Wykorzystując twierdzenie Greena obliczyć całki krzywoliniowe zorientowane. Spraw-

dzić wynik obliczając te całki bezpośrednio:
I
a) 1 − x2 y dx + x 1 + y 2 dy,

Γ
gdzie Γ jest okręgiem x2 + y 2 = R2 , zorientowanym dodatnio;
I
b) x2 + y dx + x + y 2 dy,

Γ
gdzie Γ jest brzegiem trójkąta o wierzchołkach A = (1, 1), B = (3, 2), C = (2, 5),
I
c) ex (1 − cos y) dx − ex (y − sin y) dy,
Γ
gdzie Γ jest brzegiem obszaru 0 ¬ x ¬ π, 0 ¬ y ¬ sin x, zorientowanym dodatnio;
I
d) (x + y)2 dx − (x − y)2 dy,
Γ
gdzie Γ jest krzywą zamkniętą złożoną z łuku paraboli y = x2 między punktami (0, 0)
i (1, 1) oraz z odcinka łączącego te punkty, zorientowaną dodatnio;
I
e) xy dx + x2 − y 2 dy,

Γ
gdzie Γ jest brzegiem trójkątem o wierzchołkach A = (0, 0), B = (1, 0), C = (1, 2),
84 Całki krzywoliniowe zorientowane
I
f) x2 y dx − y 2 x dy,
Γ
gdzie Γ jest brzegiem ćwiartki koła x2 + y 2 ¬ 4, x 0, y 0, dodatnio zorientowa-
nym;
I
g) x2 y dx − xy 2 dy,
Γ
gdzie Γ jest okręgiem x2 + y 2 = 2, dodatnio zorientowanym.
I
h) (xy + x + y) dx + (xy + x − y) dy,
Γ
gdzie Γ jest okręgiem x2 + y 2 = 4x, dodatnio zorientowanym.
7. Za pomocą całki krzywoliniowej zorientowanej obliczyć pola obszarów ograniczo-

nych łukami zamkniętymi:
a) elipsa Γ : x = a cos t, y = b sin t, gdzie t ∈ [0, 2π];
b) kardioida Γ : x = 2 cos t − cos 2t, y = 2 sin t − sin 2t, gdzie t ∈ [0, 2π];
c) asteroida Γ : x = cos3 t, y = sin3 t, gdzie t ∈ [0, 2π].
8. Obliczyć pracę w polu wektorowym F podczas ruchu po łuku zorientowanym Γ,

jeżeli:
a) F (x, y) = 2xy, x2 , Γ – dowolny łuk łączący punkty A = (1, 0), B = (0, 3);

b) F (x, y, z) = (xy, y + z, z), Γ : x = cos t, y = sin t, z = t, od punktu A = (1, 0, 0)

do punktu B = (−1, 0, π);
c) F (x, y, z) = (−x, −y, −z), Γ – dowolny łuk łączący punkt A = (x1 , y1 , z1 ) należący
do sfery x2 +y 2 +z 2 = r2 , z punktem B = (x2 , y2 , z2 ) należącym do sfery x2 +y 2 +z 2 =
R2 ;
d) F (x, y) = x + y, x2 − y 2 , Γ – prawy półokrąg łączący punkty A = (3, 0) i B =

(3, 4);
e) F (x, y) = (2x − y, x − 2y), Γ – wykres funkcji y = ex , od punktu (0, 1) do (1, e);
(y, x)
f) F (x, y) = 2 , Γ – łuk okręgu x2 + y 2 = 4, od punktu P = (2, 0) do K = (0, 2).
x + y2
3 Całki powierzchniowe
niezorientowane
3.1 Płaty
Definicja 3.1. (funkcja wektorowa dwóch zmiennych w przestrzeni)
Niech D będzie obszarem na płaszczyźnie. Funkcją wektorową dwóch zmiennych w
przestrzeni nazywamy odwzorowanie r : D −→ R3 . Funkcję taką zapisujemy w postaci

r(u, v) = x(u, v), y(u, v), z(u, v) , gdzie (u, v) ∈ D.
r
z
v
D
b
(u, v)
r(u, v)
u y
x
Rys. 3.1. Funkcja wektorowa r : D −→ R3
Mówimy, że funkcja wektorowa r jest różnowartościowa na obszarze D, gdy dla do-

wolnych (u1 , v1 ), (u2 , v2 ) ∈ D prawdziwa jest implikacja
(u1 , v1 ) 6= (u2 , v2 ) =⇒ r (u1 , v1 ) 6= r (u2 , v2 ) .
Jeżeli funkcje x, y, z są ciągłe (mają ciągłe pochodne cząstkowe), to mówimy, że

funkcja wektorowa r jest ciągła (różniczkowalna w sposób ciągły).
Definicja 3.2. (płat gładki, płat kawałkami gładki)

Zbiór Σ nazywamy płatem gładkim, jeżeli można wskazać funkcję wektorową r(u, v),
85
86 3. Całki powierzchniowe niezorientowane
różnowartościową i różniczkowalną w sposób ciągły na obszarze regularnym D z brze-

giem kawałkami gładkim, taką, że
Σ = r(u, v) : (u, v) ∈ D .

Zakładamy przy tym, że we wnętrzu obszaru D funkcja r spełnia warunek:

∂r ∂r
× 6= 0,
∂u ∂v
gdzie
∂r ∂x ∂y ∂z ∂r ∂x ∂y ∂z
= , , oraz = , , .
∂u ∂u ∂u ∂u ∂v ∂v ∂v ∂v
Funkcję wektorową r(u, v) nazywamy parametryzacją płata Σ. Zbiór, który można
podzielić na skończoną liczbę płatów gładkich, o parami rozłącznych relatywnych
wnętrzach, nazywamy płatem kawałkami gładkim.
z z
a) b)
Σ
Σ
y y
x x
Rys. 3.2. Płat: a) gładki; b) kawałkami gładki
Uwaga. Wektor normalny n (r 0 ) płata Σ w punkcie r0 = r (u0 , v0 ) wyraża się wzorem

∂r ∂r
n (r 0 ) = (u0 , v0 ) × (u0 , v0 ) .
∂u ∂v
z
n (r0 )
∂r
∂u
(u0 , v0 )
∂r
∂v
(u0 , v0 )
r (u, v0 ) r (u0 , v)
x y
Rys. 3.3. Wektor normalny płata

3.1. Płaty 87
Płat może mieć różne parametryzacje. Płatami gładkimi są m.in. wykresy funkcji
dwóch zmiennych z = z(x, y), y = y(x, z) x = x(y, z), które mają ciągłe obie pochodne
cząstkowe pierwszego rzędu na obszarze regularnym.
a) x = x(y, z) b) z = z(x, y) c) y = y(x, z)
z z z
y
x y
x y
x
Rys. 3.4. Płaty, które są wykresami funkcji dwóch zmiennych
Równania parametryczne ważniejszych płatów

Sfera x2 + y 2 + z 2 = R2 ma równanie parametryczne:
h π πi
r(u, v) = (R cos u cos v, R sin u cos v, R sin v) , u ∈ [0, 2π] , v ∈ − , .
2 2
p
Stożek z = k x2 + y 2 , gdzie x2 + y 2 ¬ R2 , ma równanie parametryczne:
r(u, v) = (v cos u, v sin u, kv) , u ∈ [0, 2π] , v ∈ [0, R] .
z p
z z = k x2 + y 2
x2 + y 2 + z 2 = R2
y
y
x x
Rys.3.5. Sfera Rys.3.6. Stożek
Parabolida obrotowa z = k x2 + y 2 , gdzie x2 + y 2 ¬ R2 , ma równanie parame-

tryczne:
r(u, v) = v cos u, v sin u, kv 2 , u ∈ [0, 2π] , v ∈ [0, R] .

Walec x2 + y 2 = R2 , gdzie 0 ¬ z ¬ H, ma równanie parametryczne:

r(u, v) = (R cos u, R sin u, v) , u ∈ [0, 2π] , v ∈ [0, H] .
z z
z = k x2 + y 2 x2 + y 2 = R2

y y
R
x
x R
Rys.3.7. Paraboloida Rys.3.8. Walec
Powierzchnia śrubowa powstała z połączenia obrotu jednostajnego odcinka [a, b] za-

wartego w dodatniej części osi Ox i jednostajnego przesuwania tego odcinka wzdłuż
osi Oz ma równanie parametryczne:

H
r(u, v) = v cos u, v sin u, u , u ∈ R, v ∈ [a, b] .
2π
Torus, czyli powierzchnia powstała z obrotu wokół osi Oz okręgu o promieniu r od-
dalonego o R (R r) od osi, ma równanie parametryczne:
r(u, v) = ((R + r cos v) cos u, (R + r cos v) sin u, r sin v) , u ∈ [0, 2π] , v ∈ [0, 2π] .
z z
R
r
y
y
a
b
x
x
Rys.3.9. Powierzchnia śrubowa Rys.3.10. Torus
Definicja 3.3. (pole płata gładkiego)

Niech Σ będzie płatem gładkim. Wprowadzamy oznaczenia:
P – podział płata Σ na płaty gładkie Sk (1 ¬ k ¬ n), o parami rozłącznych relatyw-
nych wnętrzach;
dk – średnica płata Sk , tj. kres górny odległości punktów zbioru Sk ;
δ(P) = max {dk : 1 ¬ k ¬ n} – średnica podziału P;
Ak – punkt pośredni wybrany na płacie Sk ;
3.1. Płaty 89
Tk – rzut prostopadły płata Sk na płaszczyznę styczną do niego w punkcie Ak .

Pole S płata Σ określamy wzorem:
n
X
S= lim pole (Tk ) ,
δ(P)→0
k=1
o ile granica nie zależy od sposobu podziału ani od sposobu wyboru punktów pośred-
nich.
z
n
Tk
Sk
b
Ak
Σ
Sk
x
Rys. 3.11. Ilustracja do definicji pola płata
Twierdzenie 3.1. (pole płata gładkiego)

Niech Σ będzie płatem gładkim o parametryzacji r(u, v), gdzie (u, v) ∈ D. Wtedy
pole S płata Σ wyraża się wzorem:
∂r ∂r
ZZ
S= × dudv. (3.1)
∂u ∂v
D
Uwaga. Jeżeli płat gładki Σ jest wykresem funkcji z = z(x, y), gdzie (x, y) ∈ D, to
jego pole S wyraża się wzorem:
s 2 2
∂z ∂z
ZZ
S= 1+ + dxdy. (3.2)
∂x ∂y
D
Analogiczną postać mają wzory na pola płatów gładkich, które są wykresami funkcji
x = x(y, z) lub y = y(x, z).
Przykład 1. Obliczyć pole:

1

a) płata Σ : r(u, v) = v cos u, v sin u, 2 − v 2 , gdzie (u, v) ∈ D = [0, 2π] × [1, 2];
2
b) część sfery x2 + y 2 + z 2 = R2 zawarta między płaszczyznami z = a, z = b

(0 ¬ a < b ¬ R) ;
c) torusa o równaniu r(u, v) = ((5 + 2 cos v) cos u, (5 + 2 cos v) sin u, 2 sin v), gdzie
u ∈ [0, 2π], v ∈ [0, 2π].
Rozwiązanie.
a) Pole S płata Σ obliczymy korzystając ze wzoru (3.1).
z
x
∂r ∂r
Najpierw wyznaczymy iloczyn wektorowy × . Mamy
∂u ∂v
∂r 1
∂ ∂ ∂

= (v cos u) , (v sin u) , 2 − v2 = (−v sin u, v cos u, 0) ,
∂u ∂u ∂u ∂u 2
∂r 1
∂ ∂ ∂

= (v cos u) , (v sin u) , 2 − v2 = (cos u, sin u, −v) .
∂v ∂v ∂v ∂v 2
Ze wzoru na iloczyn wektorowy otrzymamy dalej

î ĵ k̂
∂r ∂r
= −v sin u v cos u 0 = −v 2 cos u î + −v 2 sin u ĵ + (−v) k̂.

×
∂u ∂v cos u sin u −v
Zatem
q
∂r ∂r
× = (−v 2 cos u)2 + (−v 2 sin u)2 + (−v)2
∂u ∂v p q p
= v 4 cos2 u + v 4 sin2 u + v 2 = v 2 v 2 cos2 u + sin2 u + 1 = v 1 + v 2 .
Wstawiając otrzymane wyrażenie do wzoru (3.1) oraz korzystając ze wzoru na zamianę całki
podwójnej z funkcji o rozdzielonych zmiennych na iloczyn całek pojedynczych, mamy
ZZ p
S = v 1 + v 2 dudv
D
   2 
Z2π Z p p = 1 + v2
=  du ·  v 1 + v 2 dv  dp = 2p dv
v = 1, p = 2
v = 2, p = 5
0 1
Z5
1√ 1 2p 3 2π √ √
2π h i5
= u · p dp = 2π · · p du = 5 5−2 2 .
0 2 2 3 2 3
2
3.1. Płaty 91
2π √ √
Pole płata Σ jest równe 5 5−2 2 .
3
b) Płat Σ jest wykresem funkcji
p
z = z(x, y) = R2 − (x2 + y 2 ),
gdzie punkty (x, y) należą do pierścienia kołowego
p D o środku w początku
pukładu współ-
rzędnych i promieniach zewnętrznym ra = R − a i wewnętrznym rb = R2 − b2 .
2 2
D rb
y
ra
x
Pole S płata Σ obliczymy korzystając ze wzoru (3.2) oraz ze wzoru na zamianę całki po-
wierzchniowej na całkę podwójną. Mamy
s
ZZ i2 p 2
∂ p 2 ∂
h
S = 1+ R − (x2 + y 2 ) + R2 − (x2 + y 2 ) dxdy
∂x ∂y
D
v !2 !2
ZZ u
u −2x −2y
= t1 + p + p dxdy
2 R2 − (x2 + y 2 ) 2 R2 − (x2 + y 2 )
D
ZZ
dxdy
= R p .
R2 − (x2 + y 2 )
D
Aby obliczyć całkę podwójną dokonamy w niej zamiany zmiennych na współrzędne biegu-
nowe (x = ̺ cos ϕ, y = ̺ sin ϕ). Obszar D w tych współrzędnych jest opisany nierównościami
0 ¬ ϕ ¬ 2π, rb ¬ ̺ ¬ ra . Zatem mamy
ZZ Z2π Zra R2 − ̺ 2 = τ
dxdy ̺ d̺ −2̺ d̺ = dτ
= dϕ
̺ = rb , τ = R2 − rb2
p p
R2 − (x2 + y2) R2 − ̺2
D 0 rb ̺ = r a , τ = R2 − r a
2
R2 −ra
2
Z2π Z 1 dτ
= dϕ − √
2 τ
0 R2 −r 2
b
Z2π h
√ iR2 −ra2
= − τ dϕ =
R2 −r 2
b
0
p p
= ·2π · R2 − rb2 − R2 − ra2
r !
p 2 r p 2
= 2π R2 − R2 −b2 − R2 − R2 −a2 = 2π(b − a).
Pole płata Σ wynosi S = 2Rπ(b − a).

c) Pole S płata Σ obliczymy korzystając ze wzoru (3.1).
z
∂r ∂r
Najpierw wyznaczymy iloczyn wektorowy × . Mamy
∂u ∂v
∂r ∂ ∂ ∂

= ((5 + 2 cos v) cos u) , ((5 + 2 cos v) sin u) , (2 sin v)
∂u ∂u ∂u ∂u
= (−(5 + 2 cos v) sin u, (5 + 2 cos v) cos u, 0) ,
∂r ∂ ∂ ∂

= ((5 + 2 cos v) cos u) , ((5 + 2 cos v) sin u) , (2 sin v)
∂v ∂v ∂v ∂v
= (−2 cos u sin v, −2 sin u sin v, 2 cos v) .

î ĵ k̂
∂r ∂r
× = −(5 + 2 cos v) sin u (5 + 2 cos v) cos u
0
∂u ∂v −2 cos u sin v −2 sin u sin v 2 cos v
= (2 cos v(5 + 2 cos v) cos u) î + (2 cos v(5 + 2 cos v) sin u) ĵ + (2 sin v(5 + 2 cos v)) k̂.
Zatem
q
∂r ∂r
× = (2 cos v(5+2 cos v) cos u)2 +(2 cos v(5+2 cos v) sin u)2 +(2 sin v(5+2 cos v))2
∂u ∂v
q
4 cos2 v (5 + 2 cos v)2 cos2 u + sin2 u + 4 sin2 v(5 + 2 cos v)2

=
p
= 4(5 + 2 cos v)2 = 2 (5 + 2 cos v) .
Niech D = [0, 2π]×[0, 2π]. Wstawiając otrzymane wyrażenie do wzoru (3.1) oraz korzystając
ze wzoru na zamianę całki podwójnej z funkcji o rozdzielonych zmiennych na iloczyn całek
3.2. Całki powierzchniowe niezorientowane 93
pojedynczych, mamy
ZZ
S = 2(5 + 2 cos v) dudv
D
   2π 
Z2π Z
2π 2π
= 2 du ·  (5 + 2 cos v) dv  = 2 · u 0 · 5v + 2 sin v 0 = 2 · 2π · 5 · 2π = 40π 2 .
0 0
Pole torusa równa się 40π 2 .
Ćwiczenia 3.1.
1. Sprawdzić, czy funkcje wektorowe r są różnowartościowe na wskazanych obszarach:
a) r(u, v) = (u + v, u − v, uv), gdzie (u, v) ∈ R2 ;
u
b) r(u, v) = uv, , 3 , gdzie (u, v) ∈ R2 , v > 0;
v
c) r(u, v) = v cos u, v sin u, v 2 , gdzie u ∈ [0, 2π), v ∈ R.

2. Naszkicować płaty o parametryzacjach:

a) x = u, y = v, z = u + v, gdzie (u, v) ∈ [0, 1] × [0, 1];
b) x = cos u, y = sin u, z = v, gdzie (u, v) ∈ [0, 2π] × [0, 1];
c) x = v cos u, y = v sin u, z = v, gdzie (u, v) ∈ [0, π] × [0, 1].
Sprawdzić, który z tych płatów jest gładki.
3. Obliczyć pola płatów:

a) sfera o promieniu R;
b) stożek o ścięty o wysokości h i promieniach podstaw r i R (r < R);
c) paraboloida z = x2 + y 2 odcięta płaszczyznami z = 1 i z = 4;
d) część sfery x2 + y 2 + z 2 = 4 zawarta w półprzestrzeni z 1;
p √
e) część stożka z = x2 + y 2 ograniczona płaszczyznami: y = x, y = 3x, z = 1,
z = 3 (x 0);
f) fragment torusa: x = (10 + 3 cos v) cos u, y = (10 + 3 cos v) sin u, z = 3 sin v, gdzie
u ∈ [0, π], v ∈ [π, 2π].
3.2 Całki powierzchniowe niezorientowane

Definicja 3.4. (całka powierzchniowa niezorientowana)
Niech Σ będzie płatem gładkim. Wprowadzamy oznaczenia:
P – podział płata Σ na płaty gładkie Sk (1 ¬ k ¬ n), o parami rozłącznych relatyw-
nych wnętrzach;
∆Sk – pole płata Sk ;
dk – średnica płata Sk , tj. kres górny odległości punktów zbioru Sk ;
δ(P) = max {dk : 1 ¬ k ¬ n} – średnica podziału P;

Ak – punkt pośredni wybrany na płacie Sk .
z
Ak
Sk
Σ
y
x
Rys. 3.12. Ilustracja do definicji całki powierzchniowej niezorientowanej
Ponadto niech funkcja f będzie określona na płacie Σ. Całkę powierzchniową niezo-

rientowaną z funkcji f po płacie Σ definiujemy wzorem:
ZZ n
X
f (r) dS = lim f (Ak ) ∆Sk .
δ(P)→0
Σ k=1
Zakładamy przy tym, że granica po prawej stronie znaku równości istnieje i nie zależy
od sposobu podziału P płata Σ ani od sposobu wyboru punktów pośrednich. Mówimy
wtedy, że funkcja f jest całkowalna na płacie Σ.
ZZ
Uwaga. Całkę powierzchniową niezorientowaną oznaczamy krótko przez f dS.
ZZ Σ
Oczywiście dS = pole (Σ).
Σ
Twierdzenie 3.2. (liniowość całki powierzchniowej niezorientowanej)

Jeżeli funkcje f i g są całkowalne na płacie gładkim Σ, to:
ZZ ZZ ZZ
(f + g) dS = f dS + g dS;
Σ Σ Σ
ZZ ZZ
(cf ) dS = c f dS, gdzie c ∈ R.
Σ Σ
Twierdzenie 3.3. (o zamianie całki powierzchniowej na całkę podwójną)

Jeżeli funkcja f jest ciągła na płacie gładkim Σ o parametryzacji r(u, v), gdzie (u, v) ∈
D, to ZZ ZZ
∂r ∂r
f (r) dS = f r(u, v) × dudv. (3.3)
∂u ∂v
Σ D
Uwaga. Jeżeli płat gładki Σ jest wykresem funkcji z = z(x, y), gdzie (x, y) ∈ D, to
powyższy wzór przyjmuje postać:
s 2 2
∂z ∂z
ZZ ZZ
f (x, y, z) dS = f x, y, z(x, y) 1 + (x, y) + (x, y) dxdy. (3.4)

∂x ∂y
Σ D
Podobną postać mają wzory dla płatów o równaniach x = x(y, z), y = y(x, z) :
s
2 2
∂x ∂x
ZZ ZZ
f (x, y, z) dS = f (x(y, z), y, z) 1 + (y, z) + (y, z) dydz, (3.5)
∂y ∂z
Σ D
s
2 2
∂y ∂y
ZZ ZZ
f (x, y, z) dS = f (x, y(x, z), z) 1+ (x, z) + (x, z) dxdz. (3.6)
∂x ∂z
Σ D
Przykład 1. Obliczyć całki powierzchniowe niezorientowane po wskazanych płatach:

ZZ
a) xy dS,
Σ
Σ – płat o parametryzacji r(u, v) = (u, v, uv), gdzie (u, v) ∈ D = [0, 1] × [0, 1];
ZZ
b) (x + y) dS,
Σ
Σ – górna półsfera o środku w początku układu współrzędnych i promieniu 2;
ZZ
c) x2 + y 2 + z 2 dS,

Σ
Σ – powierzchnia walca x2 + y 2 = R2 , 0 ¬ z ¬ H.
Rozwiązanie.
a) Płat Σ przedstawiono poniżej
z
Σ
y
x
Dla obliczenia całki wykorzystamy wzór (3.3). Najpierw wyznaczymy iloczyn wektorowy
∂r ∂r
× .
∂u ∂v
Mamy
∂r ∂r
= (1, 0, v), = (0, 1, u).
∂u ∂v
Korzystając ze wzoru na iloczyn wektorowy, otrzymamy

î ĵ k̂
∂r ∂r
× = 1 0 v = (−v) î + (−u) ĵ + k̂.
∂u ∂v 0 1 u
Zatem
∂r ∂r p
× = v 2 + u2 + 1.
∂u ∂v
Wstawiając to wyrażenie do wzoru (3.3) oraz korzystając ze wzoru na zamianę całki po-
dwójnej na całki iterowane, otrzymamy
ZZ ZZ p
xy dS = uv v 2 + u2 + 1 dudv
Σ D
Z1 Z1 v 2 + u2 + 1 = w
2v dv = dw
p
= du uv v 2 + u2 + 1 dv
v = 0, w = u2 + 1
0 0 v = 1, w = u2 + 2
Z1 u2 +2
1 √
Z
= du u w dw
2
0 u2 +1
Z1 h √ iu2 +2
1 2
= u w3 du
2 3 u2 +1
0
Z1 q
1
q
3 3
= u (u2 + 2) − (u2 + 1) du
3
0
Z1 q u2 + 2 = w Z1 q u2 + 1 = w
1 3 2u du = dw 1 3 2u du = dw
= u (u2 + 2) du − u (u2 + 1) du
3 u = 0, w = 2 3 u = 0, w = 1
0 u = 1, w = 3 0 u = 1, w = 2
Z3 Z2
1 √ 1 √
= w3 dw − w3 dw
6 6
2 1
√ √
1 2√ 5 3 1 2√ 5 2 9 3−8 2+1
h i h i
= w − w = .
6 5 2 6 5 1 30
p
4 − x2 − y 2 , gdzie (x, y) ∈ D = (x, y) ∈ R2 : x2 + y 2 ¬ 4 .

z=
z
y
2
x
Wykorzystamy wzór (3.4) na zamianę całki powierzchniowej na całkę podwójną. Mamy
s
ZZ ZZ i2 p 2
∂ p ∂
h
(x + y) dS = (x + y) 1+ 4−x2 −y 2 + 4−x2 −y 2 dxdy
∂x ∂y
Σ D v
ZZ u !2 !2
u −x −y
= (x + y)t1 + p + p dxdy
4 − x2 − y 2 4 − x2 − y 2
D
(x + y) dxdy
ZZ
= 2 p .
4 − x2 − y 2
D
Aby obliczyć całkę podwójną dokonamy zamiany zmiennych na współrzędne biegunowe

(x = ̺ cos ϕ, y = ̺ sin ϕ). Obszar całkowania D jest kołem o środku w początku układu
współrzędnych i promieniu 2. Obszar ten we współrzędnych biegunowych jest opisany nie-
równościami 0 ¬ ϕ ¬ 2π, 0 ¬ ̺ ¬ 2. Zatem
Z2 Z2π
(x + y) dxdy (̺ cos ϕ + ̺ sin ϕ) ̺ dϕ
ZZ
2 p = 2 d̺ p
4−x2 −y 2 4−(̺ cos ϕ)2 −(̺ sin ϕ)2
D 0 0
    wykorzystano
Z2 2
Z2π wzór na całkę
̺
= 2 d̺ · (cos ϕ + sin ϕ) d ϕ podwójną
  
z funkcji
p
4 − ̺2 o rozdzielonych
0 0 zmiennych
   
Z2 2 i2π Z2 2
̺ d̺  ̺ d̺ 
h
= 2  · sin ϕ − cos ϕ d̺ = 2   · 0 = 0.
 
p p
4− ̺2 0 4 − ̺2
0 0
c) Niech Σ+ oznacza część płata Σ leżącą przed płaszczyzną yOz, a Σ− – pozostałą część
tego płata. Oczywiście płaty Σ− i Σ+ są symetryczne względem płaszczyzny x = 0. Ponieważ
funkcja podcałkowa F (x, y, z) = x2 + y 2 + z 2 jest symetryczna względem płaszczyzny x = 0,
tzn. spełnia warunek F (−x, y, z) = F (x, y, z) dla (x, y, z) ∈ Σ, więc
ZZ ZZ
x2 + y 2 + z 2 dS = x2 + y 2 + z 2 dS.

Σ− Σ+
z
Σ−
y
R
R Σ+
x
p
Płat Σ+ jest wykresem funkcji x = R2 − y 2 , gdzie (y, z) ∈ D = [−R, R] × [0, H]. Zatem
po zastosowaniu wzoru (3.5) oraz wzoru na zamianę całki podwójnej na całki iterowane,
otrzymamy
ZZ Z Z p 2
x2 + y 2 + z 2 dS = +y 2 +z 2

R2 − y 2
Σ+ D
s 2 i2
∂ p 2 ∂
h p
× 1+ R − y2 + R2 − y 2 dydz
∂y ∂z
v !2
Z Z p 2 u
u −2y
= R2 − y 2 +y 2 +z 2 t1+ p + 02 dydz
2 R2 − y 2
D
ZZ
R
R2 + z 2 p

= dydz
R − y2
2
D
ZR ZH
R2 + z 2
= R dy p dz
R2 − y 2
−R 0
ZR ZH wzór na całkę
dy 2 2

= R p · R +z dz  podwójną
z funkcji
R2 − y 2 o rozdzielonych
−R 0 zmiennych
H
z3
iR
y πRH
h
· R2 z + 3R2 + h2 .

= R arcsin =
R −R 3 0
3
Ostatecznie
2πRH
ZZ ZZ
2 2 2
x2 + y 2 + z 2 dS = 3R2 + h2 .

x +y +z dS = 2
3
Σ Σ+
Definicja 3.5. (całka powierzchniowa po płacie kawałkami gładkim)

Niech Σ będzie płatem kawałkami gładkim złożonym z płatów gładkich Σk (1 ¬ k ¬ m),
o parami rozłącznych relatywnych wnętrzach oraz niech f będzie funkcją całkowalną
na płatach Σk . Całkę powierzchniową niezorientowaną z funkcji f po płacie Σ defi-
niujemy wzorem:
ZZ ZZ ZZ ZZ
f dS = f dS + f dS + . . . + f dS. (3.7)
Σ Σ1 Σ2 Σm
z
Σ2
Σm
Σ1
x
y
Rys. 3.13. Ilustracja definicji całki powierzchniowej niezorientowanej

po płacie kawałkami gładkim
Przykład 2. Obliczyć całki powierzchniowe niezorientowane po wskazanych płatach:

ZZ
a) y dS,
Σ
gdzie Σ jest powierzchnią paraboloidy y = x2 + z 2 , zamkniętą płaszczyzną y = 1;
ZZ
b) (x + y + z) dS,
Σ
gdzie Σ jest powierzchnią prostopadłościanu 0 ¬ x ¬ 1, 0 ¬ y ¬ 2, 0 ¬ z ¬ 3.
Rozwiązanie.
a) Płat Σ jest składa się z płatów gładkich Σ1 , Σ2 .
Σ2
y
Σ1
x

ZZ ZZ ZZ
y dS = y dS + y dS.
Σ Σ1 Σ2
Płat Σ1 jest wykresem funkcji y = x2 + z 2 określonej na obszarze D, który jest kołem o

środku w punkcie (0, 0) i promieniu 1 na płaszczyźnie xOz. Z kolei płat Σ2 jest wykresem
funkcji y = 1 określonej na tym samym obszarze. Do obliczenia całek po płatach Σ1 i Σ2
wykorzystamy wzór (3.6). Mamy
ZZ ZZ r i2 i2
∂ ∂
h h
2 2

y dS = x +z 1+ (x2 + z 2 ) + (x2 + z 2 ) dxdz
∂x ∂z
Σ1 D
ZZ
p
= x2 + z 2 1 + 4x2 + 4z 2 dxdz.
D
Aby obliczyć całkę podwójną dokonamy zamiany zmiennych na współrzędne biegunowe

(x = ̺ cos ϕ, z = ̺ sin ϕ). Obszar D we współrzędnych biegunowych jest opisany nierów-
nościami 0 ¬ ϕ ¬ 2π, 0 ¬ ̺ ¬ 1. Zatem
ZZ
p
x2 + z 2 1 + 4x2 + 4z 2 dxdz =
D
Z2π Z1
q
= dϕ (̺ cos ϕ)2 + (̺ sin ϕ)2 1 + 4 (̺ cos ϕ)2 + 4 (̺ sin ϕ)2 · ̺ d̺
0 0
Z2π Z1 1 + 4̺2 = τ, ̺2 = τ −1
4
3
p 8̺ d̺ = dτ
= dϕ ̺ 1+ 4̺2 d̺
̺ = 0, τ = 1
0 0 ̺ = 1, τ = 5
Z2π Z5
1 τ − 1√
= dϕ τ dτ
8 4
0 1
Z2π Z5
1 √ √
= dϕ τ τ − τ dτ
32
0 1
Z2πh
1 2√ 5 2√ 3 5
i
= τ − τ dϕ
32 5 3 1
0
Z2π √ √
1 2 √ h 2 √ i 1 100 5 + 4 2π 4π 25 5 + 1
= · 25 5 − 1 − 5 5−1 dϕ = · ϕ 0 = .
2 5 3 2 15 15
0
Dla płata Σ2 mamy

√
ZZ ZZ
y dS = 1· 1 + 0 dxdz = pole (D) = π.
Σ2 D
Ostatecznie
√ √
25 5 + 1 25 5 + 61
ZZ ZZ ZZ
y dS = y dS + y dS = π+π = π.
60 60
Σ Σ1 Σ2
b) Powierzchnia Σ prostopadłościanu składa się z sześciu ścian, oznaczonych jak na rysunku.

Płaty Σi (1 ¬ i ¬ 6) są wykresami funkcji dwóch zmiennych. I tak
Σ1 : z = f1 (x, y) = 0, gdzie (x, y) ∈ D1 = [0, 1] × [0, 2];

Σ2 : z = f2 (x, y) = 3, gdzie (x, y) ∈ D2 = [0, 1] × [0, 2];
Σ3 : x = f3 (y, z) = 0, gdzie (y, z) ∈ D3 = [0, 2] × [0, 3];
Σ4 : x = f4 (y, z) = 1, gdzie (y, z) ∈ D4 = [0, 2] × [0, 3];
Σ5 : y = f5 (x, z) = 0, gdzie (x, z) ∈ D5 = [0, 1] × [0, 3];
Σ6 : y = f6 (x, z) = 2, gdzie (x, z) ∈ D6 = [0, 1] × [0, 3].
z Σ2
Σ3
Σ5 Σ6
Σ4
x Σ1
ZZ ZZ ZZ ZZ
(x + y + z) dS = (x + y + z) dS + (x + y + z) dS + (x + y + z) dS
Σ Σ1 Σ2 Σ3
ZZ ZZ ZZ
+ (x + y + z) dS + (x + y + z) dS + (x + y + z) dS.
Σ4 Σ5 Σ6
Do obliczenia całek powierzchniowych po płatach Σi wykorzystamy wzory (3.4), (3.5) oraz

(3.6). Mamy ZZ ZZ p
(x + y + z) dS = (x + y + 0) 1 + 02 + 02 dxdy
Σ1 D1
Z1 Z2
= dx (x + y) dy =
0 0
Z1 y=2 Z1
y2 1
(2x + 2) dx = x2 + 2x

= xy + dx = = 3;
2 y=0
0
0 0
ZZ ZZ p
(x + y + z) dS = (x + y + 3) 1 + 02 + 02 dxdy
Σ2 D2
Z1 Z2
= dx (x + y + 3) dy
0 0
Z1 y=2 Z1
y2 1
(2x + 2 + 6) dx = x2 + 8x

= xy + + 3y dx = = 9;
2 y=0
0
0 0
ZZ ZZ p
(x + y + z) dS = (0 + y + z) 1 + 02 + 02 dydz
Σ3 D3
Z2 Z3
= dy (y + z) dz
0 0
Z2 z=3 Z2 2
z2 9 3y 2 9y

= yz + dy = 3y + dy = + = 15;
2 z=0
2 2 2 0
0 0
ZZ ZZ p
(x + y + z) dS = (1 + y + z) 1 + 02 + 02 dydz
Σ4 D4
Z2 Z3
= dy (1 + y + z) dz
0 0
Z2 z=3 Z2 2
z2 9 3y 2 15y

= z + yz + dy = 3 + 3y + dy = + = 21;
2 z=0
2 2 2 0
0 0
ZZ ZZ p
(x + y + z) dS = (x + 0 + z) 1 + 02 + 02 dxdz
Σ5 D5
Z1 Z3
= dx (x + z) dz
0 0
Z1 z=3 Z1 1
z2 9 3x2 9x

= xz + dx = 3x + dx = + = 6;
2 z=0
2 2 2 0
0 0
3.3. Zastosowania całek powierzchniowych niezorientowanych 103
ZZ ZZ p
(x + y + z) dS = (x + 2 + z) 1 + 02 + 02 dxdz
Σ6 D6
Z1 Z3
= dx (x + 2 + z) dz
0 0
Z1 z=3 Z1 1
z2 9 3x2 21x

= xz + 2z + dx = 3x + 6 + dx = + = 12.
2 z=0
2 2 2 0
0 0
Ostatecznie
ZZ 6 ZZ
X
(x + y + z) dS = (x + y + z) dS = 3 + 9 + 15 + 21 + 6 + 12 = 66.
i=1
Σ Σi
Ćwiczenia 3.2.
1. Obliczyć całki powierzchniowe po wskazanych płatach:
ZZ
a) xz dS, Σ : x = v cos u, y = v sin u, z = v, gdzie 0 ¬ u ¬ π, 3 ¬ v ¬ 4;
ZΣZ
b) y dS, Σ : x = −u, y = −v, z = 1 + u + v, gdzie 0 ¬ u ¬ 1, 0 ¬ v ¬ 1.
Σ
ZZ
2. Obliczyć całkę powierzchniową f (x, y, z) dS, jeżeli:
Σ
p
2
a) f (x, y, z) = z , Σ – stożek z = x2 + y 2 odcięty płaszczyznami z = 1 i z = 2;
b) f (x, y, z) = xyz, Σ – część płaszczyzny x+y +z = 1 zawarta w pierwszym oktancie
układu współrzędnych;
c) f (x, y, z) = x2 + z 2 , Σ – część sfery x2 + y 2 + z 2 = 4 odcięta płaszczyznami z = 0
i z = 1;
d) f (x, y, z) = z 2 , Σ – część walca x2 + z 2 = 1 odcięta płaszczyznami y = 0 i y = 1,
leżąca nad płaszczyzną z = 0;
e) f (x, y, z) = xyz, Σ – powierzchnia y 2 = x odcięta płaszczyznami z = 0, z = 4,
y = 1 oraz y = 2.
3.3 Zastosowania całek powierzchniowych

niezorientowanych
Masa płata
Masa M płata materialnego Σ o gęstości powierzchniowej masy σ wyraża się wzorem:
ZZ
M= σ(x, y, z) dS. (3.8)
Σ
Uwaga. Masa M płata jednorodnego Σ o gęstości powierzchniowej masy σ0 wyraża

się wzorem M = σ0 · pole (Σ) .
Przykład 1. Obliczyć masę płata Σ opisanego warunkami:

1 2
a) z = x + y 2 , z ¬ 2, o gęstości powierzchniowej masy σ(x, y, z) = x2 + y 2 ;

2
b) x2 + y 2 + z 2 = 4, 0 ¬ x ¬ 1, o gęstości powierzchniowej masy σ(x, y, z) = x.
Rozwiązanie.
a) Płat Σ jest wykresem funkcji:
1 2
x + y2 , gdzie (x, y) ∈ D = (x, y) ∈ R2 : x2 + y 2 ¬ 4 .

z=
2
y
D
2
x
Korzystając ze wzoru (3.8) oraz ze wzoru (3.4) na zamianę całki powierzchniowej na całkę
podwójną, otrzymamy
ZZ
x2 + y 2 dS

M =
Σ s
i2 2
1 2 1 2
ZZ
∂ ∂
h
2 2

= x +y 1+ (x + y 2 ) + (x + y 2 ) dxdy
∂x 2 ∂y 2
D
ZZ
p
= x2 + y 2 1 + x2 + y 2 dxdy
D
Aby obliczyć otrzymaną całkę podwójną dokonamy zamiany zmiennych na współrzędne

biegunowe (x = ̺ cos ϕ, y = ̺ sin ϕ). Obszar całkowania D jest kołem o środku w początku
układu współrzędnych i promieniu 2. Obszar ten we współrzędnych biegunowych jest opisany
nierównościami 0 ¬ ϕ ¬ 2π, 0 ¬ ̺ ¬ 2. Zatem
ZZ
p
x2 + y 2 1 + x2 + y 2 dxdy =
D
Z2π Z2
q
= dϕ (̺ cos ϕ)2 + (̺ sin ϕ)2 1 + (̺ cos ϕ)2 + (̺ sin ϕ)2 · ̺ d̺ =
0 0
Z2π Z2 1 + ̺2 = τ
3
p ̺2 = τ − 1
= dϕ ̺ 1 + ̺2 d̺ 2̺ d̺ = dτ
̺ = 0, τ = 1
0 0 ̺ = 2, τ = 5
Z2π Z5
1 √
= dϕ (τ − 1) τ dτ
2
0 1
 2π   5  wykorzystano
wzór na całkę
1
Z Z
3 1
=  dϕ ·  τ 2 − τ 2 dτ  podwójną
2 z funkcji
o rozdzielonych
0 1 zmiennych
√
1 2π 2 52 2 23 5
h i h
2 √ 2 √ i 4π 25 5+1
= ϕ 0 · τ − τ =π· 25 5−1 − 5 5−1 = .
2 5 3 1 5 3 15
√
4π 25 5 + 1
Masa płata jest równa .
15
p
b) Płat Σ jest częścią półsfery x = 4 − y 2 − z 2 , gdzie punkty (y, z) należą do pierścienia
√
kołowego D o środku w początku układu współrzędnych i promieniach wewnętrznym 3 i
zewnętrznym 2 położonego na płaszczyźnie yOz.
z z
Σ √
3
x x 2
y y
D
Korzystając ze wzoru (3.8) oraz ze wzoru (3.5), otrzymamy

ZZ
M = x dS
Σ s
ZZ p 2 i2
∂ p ∂
h p
= 4 − y2 − z2 1+ 4 − y2 − z2 + 4 − y2 − z2 dydz
∂y ∂z
D v
ZZ p u !2 !2
u −y −z
= 4 − y − z t1 +
2 2 p + p dydz
4 − y2 − z2 4 − y2 − z2
D
2
ZZ p
= 4 − y2 − z2 p dydz
4 − y2 − z2
D
√ 2
ZZ
= 2 dydz = 2 · pole (D) = 2π 22 − 3 = 2π.
D
Masa płata jest równa 2π.
Współrzędne środka masy

Wektor wodzący rC środka masy C płata materialnego Σ o gęstości powierzchniowej
masy σ wyraża się wzorem:
1
ZZ
rC = rσ (r) dS,
M
Σ
gdzie M jest masą płata. Po rozpisaniu na współrzędne wzór przyjmuje postać:

1 1 1
ZZ ZZ ZZ
xC = xσ(x, y, z) dS, yC = yσ(x, y, z) dS, zC = zσ(x, y, z) dS.
M M M
Σ Σ Σ
(3.9)
Uwaga. Gdy płat jest jednorodny, to wzory (3.9) przyjmują prostszą postać:
1 1 1
ZZ ZZ ZZ
xC = x dS, yC = y dS, zC = z dS. (3.10)
pole (Σ) pole (Σ) pole (Σ)
Σ Σ Σ
Jeżeli płat materialny ma środek sy- a)

metrii i gęstość masy jest funkcją sy-
metryczną względem tego środka (np.
jest stała), to środek masy płata po-
krywa się ze środkiem symetrii. Podob- Σ
nie, jeżeli płat ma oś obrotu lub płasz- C b
środek symetrii
czyznę symetrii i gęstość masy jest sy-
metryczna względem tej osi lub płasz-
czyzny (np. jest stała), to środek masy
płata leży na osi obrotu lub płaszczyź-
nie symetrii.
Σ
b) oś obrotu c)
Σ b
C płaszczyzna C b
symetrii
Rys. 3.14. Płat: a) ze środkiem symetrii; b) z osią obrotu; c) z płaszczyzną symetrii

Przykład 2. Wyznaczyć położenie środka masy:

a) jednorodnego płata materialnego Σ: x2 +y 2 +z 2 = R2 , x 0, y 0, z 0 (R > 0);
b) jednorodnej powierzchni półwalca Σ o promieniu R i wysokości h;
c) powierzchni śrubowej Σ o równaniu parametrycznym:
r(u, v) = (v cos u, v sin u, u), gdzie (u, v) ∈ D = [0, 2π] × [0, 1],
1
jeżeli gęstość powierzchniowa masy ma postać σ(x, y, z) = p .
1 + x2 + y 2
Rozwiązanie.
a) Zauważmy najpierw, że prosta l : x = y = z jest osią obrotu płata Σ (po obrocie o
120◦ płat nakłada się na siebie). Ponieważ płat jest jednorodny, więc środek masy C leży na
prostej l.
x=y=z
Cb
Zatem xC = yC = zC . Współrzędną xC środka masy płata Σ obliczymy z pierwszego ze

wzorów (3.10). Zauważmy najpierw, że
1 1
pole (Σ) = · 4πR2 = πR2 .
8 2
Ponieważ płat Σ jest wykresem funkcji
p
z= R2 − (x2 + y 2 ),
gdzie
(x, y) ∈ D = (x, y) ∈ R2 : x 0, y 0, x2 + y 2 ¬ R2 ,

więc korzystając ze wzoru (3.4) na zamianę całki powierzchniowej na całkę podwójną, otrzy-
mamy
1
ZZ
xC = x dS
pole (Σ)
Σ s
i2 p 2
1
ZZ
∂ p 2 ∂
h

= x 1+ 2
R −x −y 2 + 2 2
R −x −y 2 dxdy =
1 ∂x ∂y
πR2
2 D
v !2 !2
u
2
ZZ u −x −y
= xt1 + + dxdy
πR2
p p
R 2 − x2 − y 2 R 2 − x2 − y 2
D
2
ZZ
x dxdy
= p .
πR R2 − x2 − y 2
D

biegunowe (x = ̺ cos ϕ, y = ̺ sin ϕ). Obszar całkowania D jest ćwiartką koła o środku w
początku układu współrzędnych i promieniu R. Obszar ten we współrzędnych biegunowych
π
jest opisany nierównościami 0 ¬ ϕ ¬ , 0 ¬ ̺ ¬ R. Zatem mamy dalej
2
π
Z2 ZR
̺ cos ϕ · ̺ d̺
ZZ
x dxdy
p = dϕ p
R 2 − x2 − y 2 R2 − (̺ cos ϕ)2 − (̺ sin ϕ)2
D 0 0
π
2 ZR ̺ = R sin τ
̺2 d̺
Z
d̺ = R cos τ dτ
= cos ϕ dϕ p ̺ = 0, τ = 0
R 2 − ̺2 ̺ = R, τ = π 2
0 0
π π
Z2 Z2
R2 sin2 τ
= cos ϕ dϕ q · R cos τ d τ
0 0
R2 1 − sin2 τ
π π
Z2 Z2
= cos ϕ dϕ R2 sin2 τ dτ wykorzystano wzór:
sin2 τ = 2
1 (1 − cos 2τ )
0 0
 π
  π 
wykorzystano
Z2 Z2 2 wzór na całkę
  R
=  cos ϕ dϕ ·  (1 − cos 2τ ) dτ  podwójną
 
2 z funkcji
o rozdzielonych
0 0 zmiennych
i π2
R2 π2 1 R2 π πR2
h
= · sin 0 · τ − sin 2τ = ·1· = .
2 2 0 2 2 4
2 πR2 R R R
Ostatecznie xC = · = . Zatem yC = , zC = .
πR 4 2 2 2
b) Niech powierzchnia półwalca będzie położona względem układu współrzędnych jak na
rysunku. Dla tak umieszczonego płata Σ oś Oy jest jego osią symetrii. Ze względu na tę sy-
metrię oraz jednorodność płata, środek masy leży na tej osi. Zatem xC = zC = 0. Zauważmy,
że płat Σ jest wykresem funkcji
h h
p n o
y= R2 − x2 , gdzie (x, z) ∈ D = (x, z) ∈ R2 : −R ¬ x ¬ R, − ¬z¬ .
2 2
Najpierw wyznaczymy pole płata Σ. Mamy
1
pole (Σ) = · 2πRh = πRh.
2
y
C
b
h
2
R
x
Współrzędną yC wyznaczymy korzystając ze wzorów (3.10) oraz wzoru (3.6) na zamianę

całki powierzchniowej na całkę podwójną. Mamy
1
ZZ
yC = y dS
pole (Σ)
Σ r
i2 h p i2
1
ZZ p
∂ p 2 ∂
h
= R2 − x2 1+ R − x2 + R 2 − x2 dxdz
πRh ∂x ∂z
D s 2
1
ZZ p
−x
= R2 − x2 1+ √ + 0 dxdz
πRh R 2 − x2
D
1
ZZ p
R
= R 2 − x2 √ dxdz
πRh R 2 − x2
D
1 1 2R
ZZ
R
= dxdz = · pole (D) = · 2Rh = .
πRh πh πh π
D
2R

Środek masy płata ma współrzędne ,0 . 0,
π
c) Współrzędne środka masy obliczymy ze wzorów (3.9). Najpierw wyznaczymy iloczyn
∂r ∂r
wektorowy × . Mamy
∂u ∂v
∂r ∂ ∂ ∂

= (v cos u) , (v sin u) , (u) = (−v sin u, v cos u, 1) ,
∂u ∂u ∂u ∂u
∂r ∂ ∂ ∂

= (v cos u) , (v sin u) , (u) = (cos u, sin u, 0) .
∂v ∂v ∂v ∂v

î ĵ k̂
∂r ∂r
× = −v sin u v cos u 1 = (− sin u) î + (− cos u) ĵ + (−v) k̂.
∂u ∂v cos u sin u 0
z
C
y
1
x
Zatem q
∂r ∂r p
× = (− sin u)2 + (− cos u)2 + (−v)2 = 1 + v2 .
∂u ∂v
Masę płata materialnego obliczymy ze wzoru (3.8). Wykorzystamy przy tym wzór (3.3) na
zamianę całki powierzchniowej niezorientowanej na całkę podwójną. Mamy
ZZ
dS
M = p
1 + x2 + y 2
Σ
1
ZZ p ZZ
= p · 1 + v 2 dudv = dudv = pole (D) = 2π.
1 + (v cos u)2 + (v sin u)2
D D
Współrzędne xC , yC , zC środka masy płata Σ wyznaczymy ze wzorów (3.9). Korzystamy

przy tym wzoru (3.3) na zamianę całki powierzchniowej niezorientowanej na całkę podwójną.
Mamy kolejno
1
ZZ
x dS
xC = p
M 1 + x2 + y 2
Σ
1 v cos u
ZZ p
= · 1 + v 2 dudv
2π
p
1 + (v cos u)2 + (v sin u)2
D
1
ZZ
= v cos u dudv
2π
D
Z2π Z1 wzór na całkę
1 
=  cos u du · v dv  podwójną
 
2π z funkcji
o rozdzielonych
0 0 zmiennych
2 1

1 2π v 1 1
= · sin u 0 · = · 0 · = 0,
2π 2 0
2π 2
1
ZZ
y dS rachunki
yC = p analogiczne =0
M 1+ x2 + y2 jak powyżej
Σ
oraz
1
ZZ
z dS
zC = p
M 1 + x2 + y 2
Σ
1
ZZ
u p
= · 1 + v 2 dudv
2π
p
1 + (v cos u)2 + (v sin u)2
D
1
ZZ
= u dudv
2π
D
   
Z2π Z1 2π
1  1 u2 1 1
=  u du · dv = · v 0= · 2π 2 · 1 = π.
  
2π 2π 2 0 2π
0 0
Środek masy powierzchni śrubowej ma współrzędne (0, 0, π) .
Momenty bezwładności
Momenty bezwładności względem osi układu współrzędnych płata materialnego Σ o
gęstości powierzchniowej masy σ wyrażają się wzorami:
ZZ
Ix = y 2 + z 2 σ(x, y, z) dS,

Σ
ZZ
Iy = x2 + z 2 σ(x, y, z) dS,

(3.11)
Σ
ZZ
Iz = x2 + y 2 σ(x, y, z) dS,

a moment bezwładności względem początku układu współrzędnych – wzorem:

ZZ
I0 = x2 + y 2 + z 2 σ(x, y, z) dS. (3.12)

Uwaga. Jeżeli płat materialny Σ o polu S jest jednorodny oraz ma masę M , to wzory
(3.11) przyjmują prostszą postać:
M M M
ZZ ZZ ZZ
Ix = y 2 + z 2 dS, Iy = x2 + z 2 dS, Iz = x2 + y 2 dS,

S S S
Σ Σ Σ
a wzór (3.12) – postać

M
ZZ
I0 = x2 + y 2 + z 2 dS.

S
Σ
Przykład 3. Obliczyć moment bezwładności:

a) jednorodnej powierzchni bocznej Σ stożka o promieniu podstawy r, wysokości h i
masie M, względem osi stożka;
b) powierzchni bocznej walca Σ o promieniu podstawy R, wysokości H i o gęstości
powierzchniowej masy σ równej odległości punktu powierzchni od osi walca, wzglę-
dem środka podstawy;
1 2
c) płata materialnego Σ o równaniu z = x + y 2 , gdzie x2 + y 2 ¬ 1, jeżeli po-

2 s
x2 + y 2
wierzchniowa gęstość masy wyraża się wzorem σ(x, y, z) = , wzglę-
x + y 2 + 4z 2
2
dem osi symetrii płata.
Rozwiązanie.
a) Niech stożek będzie położony względem układu współrzędnych jak na rysunku. Wtedy
moment bezwładności płata Σ należy wyznaczyć względem osi Oz. Płat Σ jest wykresem
funkcji
Hp 2
x + y 2 , gdzie (x, y) ∈ D = (x, y) : x2 + y 2 ¬ R2 .

z=
R
z
Σ
H
y
D
R
Zatem korzystając ze wzoru (3.11) (przyjmujemy σ(x, y, z) = σ0 ), oraz ze wzoru (3.4) na

zamianę całki powierzchniowej na całkę podwójną, otrzymamy
ZZ
x2 + y 2 dS

I z = σ0
Σ s
ZZ i2 2
∂ Hp 2 ∂ Hp 2
h
2 2

= σ0 x +y 1+ x + y2 + x + y2 dxdy
∂x R ∂y R
D v
ZZ u !2 !2
2 2 t
u Hx Hy
= σ0 x +y 1+ p + p dxdy =
R x2 + y 2 R x2 + y 2
D
r √
R2 + H 2 σ0 R 2 + H 2
ZZ ZZ
2 2
x2 + y 2 dxdy,

= σ0 x +y dxdy =
R2 R
D D

biegunowe (x = ̺ cos ϕ, y = ̺ sin ϕ). Obszar całkowania D jest kołem o środku w początku
układu współrzędnych i promieniu R. Obszar ten we współrzędnych biegunowych jest opisany
nierównościami 0 ¬ ϕ ¬ 2π, 0 ¬ ̺ ¬ R. Zatem
ZZ Z2π ZR
2 2
(̺ cos ϕ)2 + (̺ sin ϕ)2 · ̺ d̺

x +y dxdy = dϕ
D 0 0
Z2π ZR Z2π R Z2π
3 ̺4 R4 R4 2π πR4
= dϕ ̺ d̺ = dϕ = dϕ = ϕ 0 =
4 0
4 4 2
0 0 0 0
Ponieważ gęstość masy σ0 wynosi

M M
σ0 = = √ ,
pole (Σ) πR R2 + H 2
więc √ √
σ0 R2 + H 2 πR4 M R2 + H 2 πR4 M R2
Iz = · = √ · · = .
R 2 πR R2 + H 2 R 2 2
M R2
Moment bezwładności stożka jest równy .
2
b) Niech płat Σ będzie położony względem układu współrzędnych jak na rysunku. Wtedy
moment bezwładności płata względem środka podstawy będzie momentem względem po-
czątku układu współrzędnych.
Σ
H
y
R
R
x
Płat Σ jest opisany równaniem parametrycznym postaci
r(u, v) = (R cos u, R sin u, v), gdzie (u, v) ∈ D = [0, 2π] × [0, H].
p
Gęstość powierzchniowa masy płata Σ jest równa σ(x, y, z) = x2 + y 2 . Ponieważ punkty
(x, y, z) płata spełniają równanie x2 + y 2 = R2 , więc σ(x, y, z) = R. Moment bezwładności
płata Σ obliczymy korzystając ze wzoru (3.12). Najpierw wyznaczymy
∂r ∂r
× .
∂u ∂v
Mamy
∂r ∂ ∂ ∂

= (R cos u) , (R sin u) , (v) = (−R sin u, R cos u, 0) ,
∂u ∂u ∂u ∂u
∂r ∂ ∂ ∂

= (R cos u) , (R sin u) , (v) = (0, 0, 1) .
∂v ∂v ∂v ∂v
Dalej, korzystając ze wzoru na iloczyn wektorowy, otrzymamy

î ĵ k̂
∂r ∂r
× = −R sin u R cos u 0 = (R cos u) î + (R sin u) ĵ.
∂u ∂v 0 0 1
Zatem q
∂r ∂r
× = (R cos u)2 + (R sin u)2 = R.
∂u ∂v
Korzystając ze wzoru (3.3) na zamianę całki powierzchniowej na całkę podwójną oraz wzoru
na zamianę całki podwójnej na całki iterowane, mamy
ZZ
x2 + y 2 + z 2 dS

IO = R
Σ
ZZ
(R cos u)2 + (R sin u)2 + v 2 · R dudv

= R
D
ZZ
= R2 R2 cos2 u + sin2 u + v 2 dudv

D
ZZ
= R2 R2 + v 2 dudv

D
Z2π ZH
2
R2 + v 2 dv

= R du
0 0
Z2π H
2 2 v3
= R R v+ du
3 0
0
Z2π
H3 H2 2π H2
= R2 R2 H + du = R2 H R2 + u = 2πR2 H R2 + .
3 3 0 3
0

H2
Moment bezwładności walca jest równy 2πR2 H R2 + .
3
c) Płat Σ jest położony względem układu współrzędnych jak na rysunku, więc moment
bezwładności względem osi symetrii jest momentem względem osi Oz. Mamy
r
x2 + y 2
ZZ
x2 + y 2

Iz = dS.
x2 + y 2 + 4z 2
Σ
z
y
D
1
x

1 2
x + y 2 , gdzie (x, y) ∈ D = (x, y) : x2 + y 2 ¬ 1 ,

z=
2
więc korzystając ze wzoru (3.4) na zamianę całki powierzchniowej niezorientowanej na całkę
r v
x2 +y 2 x2 +y 2
ZZ ZZ
2 2
u
2 2
x +y dS = x +y u
x +y 2 +4z 2
2 1 2 2
t
x2 +y 2 +4 x +y 2
Σ D
2
s
i2 2
∂ 1 2 ∂ 1 2
h
× 1+ (x +y 2 ) + (x +y 2 ) dxdy
∂x 2 ∂y 2
r
x2 + y 2
ZZ p
2 2

= x +y 1 + x2 + y 2 dxdy
(x2 +y 2 ) (1+x2 +y 2 )
D
ZZ wykorzystano
π
x2 + y 2 dxdy =

= obliczenia
.
2 przeprowadzone
w przykładzie a)
D
π
Ostatecznie Iz = .
2
Ćwiczenia 3.3.
1. Obliczyć masę płata w kształcie trójkąta o wierzchołkach A = (0, 0, 1), B =
(0, 2, 3), C = (4, 0, 5), którego powierzchniowa gęstość masy σ(x, y, z) = x + y + z.
2. Wyznaczyć współrzędne środka masy:
a) jednorodnej ćwiartki sfery x2 + y 2 + z 2 = 9, x 0, y 0;
p
b) półsfery z = 1−x2 −y 2 , jeżeli powierzchniowa gęstość masy ma postać σ(x, y, z) = z.
116 Całki powierzchniowe niezorientowane
3. Obliczyć momenty bezwładności jednorodnych płatów materialnych względem wska-

zanych osi:
x2 + y 2
a) Σ – powierzchnia o równaniu z = 2 − , gdzie z 0, o masie M , względem
2
osi Oz;
b) Σ – połowa powierzchni bocznej walca x2 + y 2 = r2 , gdzie x 0, −h ¬ z ¬ h, o
masie M , względem osi Ox;
c) Σ – powierzchnia o równaniu x2 + y 2 + z 2 = R2 , gdzie x 0, y 0, z 0, i masie
M , względem osi Ox.
1. Obliczyć całki powierzchniowe niezorientowane po wskazanych płatach:

ZZ
a) x2 + y 2 dS,

Σ
gdzie Σ jest sferą x2 + y 2 + z 2 = R2 ;
ZZ
b) (x + y + z) dS,
Σ
gdzie Σ jest częścią płaszczyzny x + y + z = 1, położoną w pierwszym oktancie układu
współrzędnych;
ZZ p
c) x2 + y 2 dS,
Σ p
Σ jest stożkiem z = x2 + y 2 , z ¬ 3;
ZZ
d) x2 + y 2 + z 2 dS,

Σ
gdzie Σ jest płatem opisanym przez warunki y 2 + z 2 = 1, z 0, 0 ¬ x ¬ 2;
ZZ
e) (x + y) dS,
Σ p
gdzie Σ jest półsferą o równaniu z = 4 − x2 − y 2 ;
dS
ZZ
f) ,
x + y2
2
Σ
gdzie Σ jest walcem x2 + y 2 = 4, ograniczonym płaszczyznami z = 1, z = 2.
2. Obliczyć pola płatów:

a) Σ – część płaszczyzny 2x + 3y + z − 6 = 0 wycięta przez walec x2 + y 2 = 4;
b) Σ – część paraboloidy z = x2 + y 2 odcięta przez płaszczyznę z = h (h > 0);
c) Σ – powierzchnia boczna stożka ściętego o promieniach podstaw r, R i wysokości
h (r < R);
Zadania 117
d*) Σ – fragment powierzchni Ziemi zawarty między południkami 60◦ i 80◦ W oraz
równoleżnikami 45◦ i 60◦ N. Przyjąć promień Ziemi R = 6370 km.
3. Obliczyć masy płatów o wskazanych gęstościach powierzchniowych:

a) z = x + y, gdzie x ∈ [1, 2], y ∈ [2, 3], σ(x, y, z) = xyz;
p
b) półsfera z = R2 − x2 − y 2 , σ(x, y, z) = z;
p p
c) stożek z = x2 + y 2 , z ¬ 1, σ(x, y, z) = x2 + y 2 + z 2 .
d) z = 2 − x − y, x 0, gdzie y 0, z 0, σ(x, y, z) = xyz;
e) część walca y 2 + z 2 = 1 ograniczona płaszczyznami x = 0, x = 2, y = 0, o gęstości
σ(x, y, z) = y 2 .
4. Znaleźć położenia środków masy jednorodnych płatów materialnych:

a) x + y + z = 4, x2 + y 2 ¬ 1;
p
b) z = 2 x2 + y 2 , 2 ¬ z ¬ 6;
c) z = x2 + y 2 , z ¬ 1;
d) sześcienne pudełko o krawędzi a (otwarte od góry);
e) powierzchnia boczna stożka ściętego o promieniach podstaw r, R i wysokości H;
f) trójkąt o wierzchołkach A = (0, 0, 0), B = (1, 2, −3), C = (2, −2, 9);
g) powierzchnia zamkniętego stożka o promieniu podstawy R i wysokości H;
p
h) z = x2 + y 2 , gdzie x 0, z ¬ 3.
5. Obliczyć momenty bezwładności płatów materialnych względem wskazanych osi:

a) jednorodna sfera o promieniu R i masie M , względem średnicy;
b) paraboloida z = x2 + y 2 , gdzie z ¬ h, o gęstości powierzchniowej masy σ(x, y, z) =
1
p , względem osi Oz;
1 + 4x2 + 4y 2
c) jednorodna powierzchnia ośmiościanu |x| + |y| + |z| = a o masie M, względem osi
Oz;
d) jednorodna powierzchnia boczna walca x2 + y 2 = R2 , −H ¬ z ¬ H, o masie M,
względem osi Ox;
Całki powierzchniowe
4 zorientowane i elementy
analizy wektorowej
4.1 Całki powierzchniowe zorientowane
Definicja 4.1. (płat powierzchniowy zorientowany)
Mówimy, że płat gładki jest dwustronny, jeżeli dla każdej krzywej zamkniętej położo-
nej na nim, ale nie przecinającej brzegu, wersor normalny zmieniający się w sposób
ciągły, po obejściu krzywej nie zmieni zwrotu.
n̂ (r)
b b
Rys. 4.1. Płat gładki dwustronny
Płat gładki, na którym wyróżniono jedną ze stron, nazywamy płatem zorientowanym.

Wyróżnioną stronę płata nazywamy dodatnią i oznaczamy znakiem ⊕ albo wskazu-
jemy wersorem normalnym.
Rys. 4.2. Płat zorientowany
Płat zorientowany oznaczamy tym samym symbolem co płat. Płat powierzchniowy

zorientowany przeciwnie do płata Σ oznaczamy przez −Σ.
118
4.1. Całki powierzchniowe zorientowane 119
Uwaga. Płaty, które nie są dwustronne, nazywamy jednostronnymi. Przykładem ta-

kiego płata jest wstęga Möbiusa1 . Wstęgę Möbiusa można otrzymać sklejając końce
długiego paska papieru. Przed sklejeniem jeden z końców paska trzeba obrócić o 180◦ .
Rys. 4.3. Płat jednostronny (wstęga Möbiusa)
Dla płatów zamkniętych za stronę dodatnią przyjmujemy zwykle stronę zewnętrzną.
Rys. 4.4. Płat zamknięty zorientowany na zewnątrz
Płatami dwustronnymi są m.in. wykresy funkcji postaci: z = z(x, y), x = x(y, z),
y = y(x, z). Standardowo za stronę dodatnią przyjmujemy górną część wykresów.
a)
z b)
z c)
z
y y y
x x
x
Rys. 4.5. Płaty, które są wykresami funkcji dwóch zmiennych:
a) x = x(y, z); b) y = y(x, z); c) z = z(x, y)
1
August Ferdinand Möbius (1790 - 1868) – niemiecki matematyk i astronom.
120 4. Całki powierzchniowe zorientowane
Definicja 4.2. (całka powierzchniowa zorientowana)

Niech pole wektorowe F będzie określone na gładkim i zorientowanym płacie Σ. Całkę
powierzchniową zorientowaną z pola wektorowego F po płacie Σ definiujemy wzorem:
ZZ ZZ
F (r) ◦ dS = (F (r) ◦ n̂ (r)) dS, (4.1)
Σ Σ
gdzie n̂ (r) oznacza wersor normalny płata Σ wystawiony w punkcie r płata zgodnie
z jego orientacją.
F (r) n̂(r) b
b
b
b
b
b
b
b
r
Σ
y
x
Rys. 4.6. Ilustracja do definicji całki powierzchniowej zorientowanej
ZZ
Jeżeli istnieje całka (F (r) ◦ n̂ (r)) dS, to pole wektorowe F nazywamy całkowal-
Σ
nym po płacie Σ.
Uwaga. Jeżeli płat gładki Σ ma parametryzację r(u, v), gdzie (u, v) ∈ D, a pole wek-
torowe F jest ciągłe na Σ, to całkę powierzchniową zorientowaną z pola wektorowego
F po płacie Σ można obliczyć ze wzoru:
ZZ ZZ ∂r ∂r
F (r) ◦ dS = ± F r(u, v) ◦ × dudv. (4.2)
∂u ∂v
Σ D
Znak stojący przed całką podwójną ustalamy na podstawie orientacji płata Σ. I tak,
∂r ∂r
wybieramy znak „+”, jeżeli wektor normalny × płata Σ jest skierowany od
∂u ∂v
strony ujemnej do dodatniej. W przypadku przeciwnym, przyjmujemy znak „−”.
Całkę powierzchniową zorientowaną z pola wektorowego F = (P, Q, R) po płacie
Σ oznaczamy też symbolem
ZZ
P dydz + Q dzdx + R dxdy.
Σ
W szczególności, jeżeli gładki płat Σ jest wykresem funkcji z = z(x, y), gdzie (x, y) ∈
D, o standardowej orientacji, to wzór (4.2) przyjmuje postać:
ZZ
P (x, y, z) dydz + Q(x, y, z) dzdx + R(x, y, z) dxdy =
Σ ZZ
∂z ∂z
(4.3)
= + R x, y, z(x, y) dxdy.

−P x, y, z(x, y) − Q x, y, z(x, y)
∂x ∂y
D
Podobne równości zachodzą dla płatów gładkich, które są wykresami funkcji x =

x(y, z) lub y = y(x, z).
Twierdzenie 4.1. (liniowość całki powierzchniowej zorientowanej)
Jeżeli pola wektorowe F i G są całkowalne po płacie gładkim zorientowanym Σ, to:
ZZ ZZ ZZ
(F + G) ◦ dS = F ◦ dS + G ◦ dS;
Σ Σ Σ
ZZ ZZ
(cF ) ◦ dS = c F ◦ dS, gdzie c jest dowolną liczbą rzeczywistą;
Σ Σ
ZZ ZZ
F ◦ dS = − F ◦ dS. (4.4)
−Σ Σ
Przykład 1. Obliczyć całki powierzchniowe zorientowane:

ZZ
a) (y − z) dydz + (z − x) dzdx + (x − y) dxdy,
Σ
gdzie Σ jest zewnętrzą stroną płata r(u, v) = (v cos u, v sin u, v), (u, v) ∈ D = [0, π] ×
[0, 4];
ZZ
b) (x + 2y) dydz + (2y + z) dzdx + z dxdy,
Σ
gdzie Σ jest górną stroną płaszczyzny x + y + z = 3, położonej w pierwszym oktancie;
ZZ
c) x dydz + y dzdx + z dxdy,
Σ
gdzie Σ jest wewnętrzną stroną półsfery x2 + y 2 + z 2 = R2 , z ¬ 0 (R > 0).
Rozwiązanie.
a) Płat o Σ jest częścią powierzchni stożka. Do obliczenia całki powierzchniowej zorientowanej
∂r ∂r
wykorzystamy wzór (4.2). Najpierw wyznaczymy iloczyn wektorowy × . Mamy
∂u ∂v
∂r ∂ ∂ ∂

= (v cos u) , (v sin u) , (v) = (−v sin u, v cos u, 0) ,
∂u ∂u ∂u ∂u
∂r ∂ ∂ ∂

= (v cos u) , (v sin u) , (v) = (cos u, sin u, 1) .
∂v ∂v ∂v ∂v
z
Σ
b
x n̂
Dalej, korzystając ze wzoru na iloczym wektorowy, otrzymamy

î ĵ k̂
∂r ∂r
× = −v sin u v cos u 0 = (v cos u) î + (v sin u) ĵ + (−v)k̂.

∂u ∂v cos u sin u 1
Wektor ten jest skierowany na zewnątrz powierzchni Σ. To oznacza, że we wzorze (4.2)

wybierzemy znak „+” przed całką. Ponieważ obliczamy całkę z pola wektorowego F (x, y, z) =
(y − z, z − x, x − y), więc mamy
∂r ∂r

F (r(u, v)) ◦ × =
∂u ∂v
= (v(sin u − 1), v(1 − cos u), v(cos u − sin u)) ◦ (v cos u, v sin u, −v)
= v 2 (sin u − 1) cos u + v 2 (1 − cos u) sin u − v 2 (cos u − sin u)

= 2v 2 (sin u − cos u).
Korzystając teraz ze wzoru (4.2) na zamianę całki powierzchniowej zorientowanej na całkę

podwójną, a następnie ze wzoru na zamianę całki podwójnej na całki iterowane, otrzymamy
ZZ ZZ
(y − z) dydz + (z − x) dzdx + (x − y) dxdy = 2v 2 (sin u − cos u) dudv
Σ D
Zπ Z4
= du 2v 2 (sin u − cos u) dv
0 0
Zπ 4
2v 3
= (sin u − cos u) du
3 0
0
Zπ
128
= (sin u − cos u) du
3
0
128 256
= · (2 − 0) = .
3 3
z = z(x, y) = 3 − x − y, gdzie (x, y) ∈ D = (x, y) ∈ R2 : 0 ¬ x ¬ 3, 0 ¬ y ¬ 3 − x .

z
3
n̂ y
D 3
3 x
Korzystając ze wzoru (4.3) na zamianę całki powierzchniowej zorientowanej na całkę po-

dwójną, otrzymamy
ZZ
(x + 2y) dydz + (2y + z) dzdx + (2x + z) dxdy =
Σ
ZZ
∂ ∂
= −(x+2y) (3−x−y)−(2y+(3−x−y)) (3−x−y)+(3−x−y) dxdy
∂x ∂y
D
ZZ
=− [(x+2y)(−1)+(2y+(3−x−y)) (−1) −(3−x−y)] dxdy
D
ZZ
=− (x − 2y − 6) dxdy.
D
Stosując teraz wzór na zamianę całki podwójnej na całki iterowane, mamy
ZZ Z3 3−x
Z
(x − 2y − 6) dxdy = dx (x − 2y − 6) dy
D 0 0
Z3 h Z3
63
i3−x
2
−2x2 + 15x − 27 dx = −

= xy − y − 6y dx = .
0 2
0 0
63
ZZ
Ostatecznie (x + 2y) dydz + (2y + z) dzdx + (2x + z) dxdy = .
2
Σ
c) Wersor normalny n̂ półsfery Σ, skierowany do wewnątrz, ma postać
1
n̂ = − (x, y, z) .
R
Korzystając ze wzoru (4.1) na zamianę całki powierzchniowej zorientowanej na całkę po-

wierzchniową niezorientowaną, otrzymamy
ZZ ZZ h
x y z
i
x dydz + y dzdx + z dxdy = (x, y, z) ◦ − ,− ,− dS
R R R
Σ Σ
1
ZZ
x2 + y 2 + z 2 dS.

= −
R
Σ

p
R2 − (x2 + y 2 ), gdzie (x, y) ∈ D = (x, y) : x2 + y 2 ¬ R2 ,

z=−
z
y
R
n̂ b
więc korzystając ze wzoru (3.4) na zamianę całki powierzchniowej niezorientowanej na całkę

1
ZZ
x2 +y 2 +z 2 dS =

−
R
Σ
1
ZZ
x2 + y 2 + R 2 − x2 + y 2

=−
R
sD
i2 2
∂ ∂
ph p
× 1+ − R2 − (x2 + y 2 ) + − R2 − (x2 + y2) dxdy
∂x ∂y
v !2 !2
u
1
ZZ u
2t −x −y
=− R 1+ p + p dxdy
R R2 − (x2 + y 2 ) R2 − (x2 + y 2 )
D
R2 · R
ZZ ZZ
dxdy dxdy
=− p = −R2 p = I.
R R2 − (x2 + y 2 ) R2 − (x2 + y 2 )
D D
Aby obliczyć całkę podwójną I, dokonamy w niej zamiany zmiennych na współrzędne bie-
gunowe (x = ̺ cos ϕ, y = ̺ sin ϕ). Obszar całkowania D jest kołem o środku w początku
układu współrzędnych i promieniu R. Obszar ten we współrzędnych biegunowych jest opi-
sany nierównościami 0 ¬ ϕ ¬ 2π, 0 ¬ ̺ ¬ R. Zatem
Z2π ZR R2 − ̺ 2 = τ
2 ̺ d̺ −2̺ d̺ = dτ
I = −R dϕ =
̺ = 0, τ = R2
p
R 2 − ̺2 ̺ = R, τ = 0
0 0
Z2π Z0
1
dτ
2
= −R dϕ − √
2 τ
0 R2
Z2π ZR2 Z2π h Z2π

2 dτ √ iR2
= −R dϕ √ = −R2 τ dϕ = −R 3
dϕ = −2πR3 .
2 τ 0
0 0 0 0
ZZ
2
Ostatecznie x dydz + y dzdx + z dxdy = −2πR .
Σ
Definicja 4.3. (całka powierzchniowa po płacie kawałkami gładkim)

Niech Σ będzie płatem kawałkami gładkim zorientowanym, złożonym z płatów gład-
kich zorientowanych Σk (1 ¬ k ¬ m), o parami rozłącznych relatywnych wnętrzach
i orientacjach pokrywających się z orientacją całego płata. Ponadto niech F będzie
polem wektorowym całkowalnym na płatach Σk . Całkę powierzchniową zorientowaną
z pola wektorowego F po płacie Σ określamy wzorem:
ZZ ZZ ZZ ZZ
F ◦ dS = F ◦ dS + F ◦ dS + . . . + F ◦ dS. (4.5)
Σ Σ1 Σ2 Σm
z
Σ2
Σ1 Σm
′
n̂1
n̂2 n̂m
x Σ
y
Rys. 4.7. Ilustracja do definicji całki powierzchniowej zorientowanej

po płacie kawałkami gładkim
Uwaga. Jeżeli Σ jest płatem zorientowanym zamkniętym, to stosujemy symbol

ZZ ZZ
⊂⊃ zamiast .
Σ Σ
Przykład 2. Obliczyć całki powierzchniowe zorientowane

ZZ
a) ⊂⊃ xz dydz + xy dzdx + yz dxdy,
Σ
gdzie Σ jest zewnętrzną stroną walca x2 + y 2 ¬ R2 , 0 ¬ z ¬ H (R, H > 0);
ZZ
b) ⊂⊃ x dydz + y2 dzdx − z dxdy,
Σ
gdzie Σ jest zewnętrzną stroną półkuli x2 + y 2 + z 2 ¬ 4, y 0.
Rozwiązanie.
a) Płat Σ jest złożony z płatów: Σb – powierzchnia boczna walca, Σd – dolna podstawa i Σg
– górna podstawa walca.
z
z n̂
H b
b
Σg
b
Σb
n̂ y b
y
R
n̂ Σd
x
x
Niech orientacje tych płatów będą zgodne z orientacją całej powierzchni walca (wersor nor-
malny jest skierowany na zewnątrz). Korzystając z definicji – wzór (4.5), mamy
ZZ
⊂⊃ xz dydz + xy dzdx + yz dxdy =
Σ ZZ ZZ
= xz dydz + xy dzdx + yz dxdy + xz dydz + xy dzdx + yz dxdy
Σb Σd
ZZ
+ xz dydz + xy dzdx + yz dxdy.
Σg
Parametryzacja płata Σb dana jest wzorem:
Σb : r(u, v) = (R cos u, R sin u, v), gdzie (u, v) ∈ Db = [0, 2π] × [0, H].
Z kolei płaty Σg , Σd traktujemy, jako wykresy funkcji dwóch zmiennych. I tak:
z = z1 (x, y) = 0, gdzie (x, y) ∈ D = (x, y) : x2 + y 2 ¬ R2 ;

−Σd :
Σg : z = z2 (x, y) = H, gdzie (x, y) ∈ D.
Do obliczenia całki powierzchniowej zorientowanej po Σb wykorzystamy wzór (4.2). W tym

∂r ∂r
celu najpierw wyznaczymy × . Mamy
∂u ∂v
∂r ∂ ∂ ∂

= (R cos u) , (R sin u) , (v) = (−R sin u, R cos u, 0) ,
∂u ∂u ∂u ∂u
∂r ∂ ∂ ∂

= (R cos u) , (R sin u) , (v) = (0, 0, 1) .
∂v ∂v ∂v ∂v
Korzystając ze wzoru na iloczym wektorowy mamy

î ĵ k̂
∂r ∂r
× = −R sin u R cos u 0 = (R cos u) î + (R sin u) ĵ.
∂u ∂v 0 0 1

wybierzemy znak „+” przed całką. Ponieważ obliczamy całkę z pola wektorowego F (x, y, z) =
(xz, xy, yz), więc
∂r ∂r

= Rv cos u, R2 cos u sin u, Rv sin u ◦ (R cos u, R sin u, 0)

F (r(u, v)) ◦ ×
∂u ∂v
= R2 v cos2 u + R3 cos u sin2 u.
Korzystając teraz ze wzoru (4.2) na zamianę całki powierzchniowej na całkę podwójną, a

następnie na zamianę całki podwójnej na całki iterowane, otrzymamy
ZZ
xz dydz + xy dzdz + yz dxdy =
Σb Z
= R2 v cos2 u + R3 cos u sin2 u dudv
Db
Z2π ZH
= du R2 v cos2 u + R3 cos u sin2 u dv
0 0
Z2π 2
H
2v 2 3 2
= R cos u + R v cos u sin u du
2 0
0
2π
Z
R2 H 2
= cos2 u + R3 H cos u sin2 u du
2
0
Z2π Z2π sin u = τ
R2 H 2 2 3 cos u du = dτ
= cos u du + R H cos u sin2 u du
2 u = 0, τ = 0
0 0 u = 2π, τ = 0
2π Z0
R2 H 2 1
Z
wykorzystano wzór: 3
= (1 + cos 2u) du +R H τ 2 dτ
2 2 cos2 u = 2
1 (1 + cos 2u)
0 0
R2 H 2 sin 2u R2 H 2 πR2 H 2
i2π
u
h
= + + R3 H · 0 = ·π+0 = .
2 2 4 0 2 2
Całki po płatach Σd i Σg obliczymy korzystając ze wzoru (4.3). Przy czym do wyznaczenia
całki po płacie Σd dodatkowo wykorzystamy wzór (4.4). Mamy
ZZ ZZ
xz dydz + xy dzdz + yz dxdy = − xz dydz + xy dzdz + yz dxdy
Σd −Σd
ZZ
= − (−x · 0 − xy · 0 + y · 0) dxdy = 0,
D
ZZ ZZ
∂ ∂
xz dydz + xy dzdz + yz dxdy = −xH (H) − xy (H) + yH dxdy =
∂x ∂y
Σg D
ZZ ZZ
= (−xH · 0 − xy · 0 + yH) dxdy = H y dxdy = 0.
D D
Ostatnia równość wynika z faktu, że obszar całkowania (koło) jest symetryczny względem
osi Ox, a funkcja podcałkowa jest nieparzysta względem zmiennej y. Całka powierzchniowa
πR2 H 2
po całej powierzchni walca wynosi zatem .
2
b) Płat zamknięty Σ jest sumą płatów: p Σk – koło o środku (0, 0, 0) i promieniu 2, zawarte
w płaszczyźnie y = 0; Σs – półsfera y = 4 − x2 − z 2 . Przyjmujemy orientacje tych płatów
zgodnie z orientacją płata Σ.
z
z
n̂
b
n̂ Σk
b
y y
x x Σs
Wtedy korzystając z definicji – wzór (4.5), otrzymamy

ZZ
⊂⊃ x dydz + y2 dzdx − z dxdy =
Σ ZZ ZZ
= x dydz + y 2 dzdx − z dxdy + x dydz + y 2 dzdx − z dxdy.
Σk Σs
Ponieważ płaty Σk i Σs są wykresami funkcji dwóch zmiennych:

Σk : y = y1 (x, z) ≡ 0, gdzie (x, z) ∈ D = (x, z) : x2 + z 2 ¬ 4 ;
√
Σs : y = y2 (x, z) = 4 − x2 − z 2 , gdzie (x, z) ∈ D,
więc wykorzystamy wzór na zamianę całki powierzchniowej zorientowanej na całkę podwójną
analogiczny do wzoru (4.3):
ZZ
P (x, y, z) dydz + Q(x, y, z) dzdx + R(x, y, z) dxdy =
Σ ZZ h
∂y ∂y i (4.6)
=+ −P x, y(x, z), z + Q x, y(x, z), z) − R x, y(x, z), z dxdz.
∂x ∂z
D
Ponadto, uwzględniając wzór (4.4), otrzymamy

ZZ ZZ
2
x dydz + y dzdx − z dxdy = − x dydz + y 2 dzdx − z dxdy
Σk −Σk
 
ZZ
∂ ∂

= − −x · (0) + 02 − z · (0) dxdz  = 0
∂x ∂z
D
oraz
ZZ
x dydz + y 2 dzdx − z dxdy =
Σs
ZZ 2
∂ p ∂ p
p
= −x · 4−x −z +
2 2 4−x −z
2 2 −z· 4−x −z
2 2 dzdx
∂x ∂z
D
!
x2 z2
ZZ
2 2

= + 4−x −z +√ dxdz
4 − x2 − z 2
p
4 − x2 − y 2
D
!
x2 + z 2
ZZ
2 2

= p + 4−x −z dxdz = I.
4 − x2 − y 2
D
Aby obliczyć ostatnią całkę, dokonamy w niej zamiany zmiennych na współrzędne biegu-
nowe (x = ̺ cos ϕ, z = ̺ sin ϕ). Obszar całkowania D jest kołem o środku w początku układu
współrzędnych i promieniu 2. Obszar ten we współrzędnych biegunowych jest opisany nie-
równościami 0 ¬ ϕ ¬ 2π, 0 ¬ ̺ ¬ 2. Zatem
Z2π Z2 !
̺2 2

I = dϕ p + 4−̺ ̺ d̺
4 − ̺2
0 0
Z2π Z2 4 − ̺2 = τ
Z2π Z2 Z2π Z2
̺3
= dϕ p d̺ −2̺ d̺ = dτ
̺ = 0, τ = 4
+ dϕ 4̺ d̺ − dϕ ̺3 d̺
4 − ̺2 ̺ = 2, τ = 0
0 0 0 0 0 0
2π 0 2π 2π
4 2
Z
4−τ
Z Z Z
2 ̺
2̺2

= dϕ − √ dτ + dϕ− dϕ
2 τ 0 4 0
0 4 0 0
Z2π Z4 √ Z2π Z2π

τ 2
= − dϕ −√ dτ + 8 dϕ − 4 dϕ
2 τ
0 0 0 0
Z2πh
1 2 √ √ i4 2π 2π
= − · τ τ −4 τ dϕ + 8ϕ − 4ϕ
2 3 0
0 0
0
Z2π
16 16 32π 56π
h i2π
= − − dϕ + 8π = ϕ + 8π = + 8π = .
3 3 0 3 3
0
56π 56π
ZZ
Ostatecznie x dydz + y 2 dzdx − z dxdy = 0 + = .
3 3
Σ
Definicja 4.4. (strumień pola wektorowego)

Strumień Φ pola wektorowego F przez powierzchnię zorientowaną Σ (ze strony ujem-
nej na dodatnią) określamy wzorem:

ZZ
Φ= F (r) ◦ dS. (4.7)
Σ
z
Σ
b
b
b
b
b
y
b
b
b
b
F (r)
b
Rys. 4.8. Ilustracja do definicji strumienia pola wektorowego
Przykład 3. Obliczyć strumień pola wektorowego F przez płat Σ, jeżeli:

a) F (x, y, z) = (2x, 0, z), Σ : r(u, v) = (cos u, sin u, v), gdzie (u, v) ∈ D = [0, π]× ∈
[−1, 1];
b) F (x, y, z) = x2 , y 2 , z 2 , Σ – zewnętrzna strona powierzchni czworościanu ograni-

czonego płaszczyznami x = 0, y = 0, z = 0, x + y + z = 3.
Rozwiązanie.
a) Strumień pola wektorowego F (x, y, z) = (2x, 0, z) przez zewnetrzną stronę płata Σ jest
równy ZZ
Φ= 2x dydz + z dxdy.
Σ
z
y
b
Do obliczenia tej całki zastosujemy wzór (4.2). Korzystając z rozważań przeprowadzonych

w punkcie a) poprzedniego przykładu, mamy
∂r ∂r
× = (cos u) î + (sin u) ĵ.
∂u ∂v

wybierzemy znak „+” przed całką. Mamy
ZZ ZZ ZZ
+ 2x dydz + z dxdy = (2 cos u, 0, v) ◦ (cos u, sin u, 0) dudv = 2 cos2 u dudv.
Σ D D
Zamieniając otrzymaną całkę podwójną na całki iterowane, mamy

ZZ Zπ Z1
2
2 cos u dudv = du 2 cos2 u dv
D 0 −1
Zπ
= 2 · 2 cos2 u du
0
Zπ
wykorzystano wzór:
= 2(1 + cos 2u) du
cos2 u = 2
1 (1 + cos 2u)
0
Zπ Zπ
= 2 du + 2 cos 2u du = 2 · π + 0 = 2π.
0 0
Strumień Φ pola wektorowego przez płat zorientowany Σ jest równy 2π.

b) Strumień pola wektorowego F (x, y, z) = x2 , y 2 , z 2 przez zewnętrzną stronę powierzchni

czworościanu wyraża się wzorem:
ZZ
Φ= x2 dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy.
Σ
Powierzchnia Σ czworościanu składa się z płatów Σ1 , Σ2 , Σ3 , Σ4 .

z z z z
3 3 Σ3 3
Σ2
b
3 b
3 b
3
b
y y y y
Σ1 Σ4
x 3 x 3 x x 3
Przyjmujemy, że orientacje tych płatów są zgodne z orientacją powierzchni czworościanu

(wersor normalny jest skierowany na zewnątrz). Wtedy korzystając z definicji – wzór (4.5),
mamy
ZZ
x2 dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy =
Σ ZZ ZZ
= x2 dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy + x2 dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy
Σ1 ZZ Σ2 ZZ
2 2 2
+ x dydz + y dzdx + z dxdy + x2 dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy.
Σ3 Σ4
Równania płatów mają postać:
Σ1 : z = z1 (x, y) ≡ 0, gdzie (x, y) ∈ D1 = {(x, y) : 0 ¬ x ¬ 3, 0 ¬ y ¬ 3 − x} ;

Σ2 : y = y(x, z) ≡ 0, gdzie (x, z) ∈ D2 = {(x, z) : 0 ¬ x ¬ 3, 0 ¬ z ¬ 3 − x} ;
Σ3 : x = x(y, z) ≡ 0, gdzie D3 = {(y, z) : 0 ¬ y ¬ 3, 0 ¬ z ¬ 3 − y} ;
Σ4 : z = z2 (x, y) = 3 − x − y, gdzie (x, y) ∈ D1 .
Wersory normalne tych płatów (skierowane na zewnątrz) mają odpowiednio postać:

1
n̂1 = (0, 0, −1), n̂2 = (0, −1, 0), n̂3 = (−1, 0, 0), n̂4 = √ (1, 1, 1).
3
Korzystając teraz ze wzoru (4.1) na zamianę całki powierzchniowej zorientowanej na całkę
powierzchniową niezorientowaną, a następnie ze wzorów (3.4), (3.6) i (3.5) na zamianę całki
powierzchniowej niezorientowanej na całkę podwójną, otrzymamy:
ZZ ZZ
x2 dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy = x2 , y 2 , z 2 ◦ (0, 0, −1) dS

Σ1 Σ1
ZZ ZZ
−z 2 dS =

= 0 dxdy = 0,
Σ1 D1
ZZ ZZ
x2 dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy = x2 , y 2 , z 2 ◦ (0, −1, 0) dS

Σ2 Σ2
ZZ ZZ
2

= −y dS = 0 dxdz = 0,
Σ2 D2
ZZ ZZ
2 2 2
x2 , y 2 , z 2 ◦ (−1, 0, 0) dS

x dydz + y dzdx + z dxdy =
Σ3 Σ3
ZZ ZZ
−x2 dS =

= 0 dydz = 0,
Σ3 D3
ZZ
1
ZZ
2 2 2 2 2 2

x dydz + y dzdx + z dxdy = x ,y ,z ◦ √ (1, 1, 1) dS
3
Σ4 Σ4
1
ZZ
x2 + y 2 + z 2 dS

= √
3
Σ4
1
ZZ
p
= √ x2 +y 2 +(3 − x − y)2 1+(−1)2 +(−1)2 dxdy
3
D1
ZZ
x2 + y 2 + (3 − x − y)2 dxdy.

=
D1
Teraz korzystając ze wzoru na zamianę całki podwójnej na całki iterowane, otrzymamy

Z3 3−x
Z
x2 + y 2 + [3 − (x + y)]2 dy =

dx
0 0
Z3 y=3−x
y3 [(x + y) − 3]3
= x2 y + + dx
3 3 y=0
0
Z3
(3 − x)3 (x − 3)3
= x2 (3 − x) + +0 − 0+0+ dx
3 3
0
Z3 3
2 x4 2 1 81

= 3x2 − x3 + (3 − x)3 dx = x3 − − · (3 − x)4 = .
3 4 3 4 0
4
0
Zatem
81 81
ZZ
x2 dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy = 0 + 0 + 0 + = .
4 4
Σ
81
Strumień Φ pola wektorowego przez płat zorientowany Σ jest równy .
4
Ćwiczenia 4.1.
1. Wyznaczyć wersory normalne płatów powierzchniowych we wskazanych punktach:
a) 2x + 3y + 4z = 9, (1, 1, 1); b) x2 + y 2 + z 2 = 9, (2, 1, −2);
p
c) z = x2 + y 2 , (1, 2, 5); d) z = x2 + y 2 , (−3, 4, 5);
e) x2 + z 2 = 25, (3, 2, −4); f) z = x2 − y 2 , (2, −1, 3).
2. Obliczyć całki powierzchniowe zorientowane po górnej stronie wskazanych płatów:

ZZ
a) x2 dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy,
Σ
Σ : x = u + v, y = u − v, z = u, gdzie 0 ¬ u ¬ 1, 0 ¬ v ¬ 1;
ZZ
b) (y − z) dydz + (z − x) dzdx + (x − y) dxdy,
Σ
Σ : x = v cos u, y = v sin u, z = v, gdzie 0 ¬ u ¬ 2π, 0 ¬ v ¬ 1.
3. Obliczyć całki powierzchniowe zorientowane z pól wektorowych F po płatach zo-

rientowanych Σ:
a) F (x, y, z) = (x, y, z), Σ – górna strona powierzchni z = 1 − x2 − y 2 , odciętej płasz-
czyzną z = 0;
b) F (x, y, z) = (x + y, y + z, z + x), Σ – dolna strona płaszczyzny x + y + z = 1,
odciętej płaszczyznami układu współrzędnych;
p
c) F (x, y, z) = (1, 1, 1), Σ – dolna strona stożka z = x2 + y 2 , odciętego płaszczy-
znami z = 1 i z = 2;
d) F (x, y, z) = (x, y, z), Σ – zewnętrzna strona powierzchni walca x2 + z 2 = 1, za-
wartego między płaszczyznami y = −2, y = 1;
e) F (x, y, z) = x, y 2 , z 3 , Σ – zewnętrzna strona powierzchni sześcianu, ograniczo-

nego płaszczyznami x = ±1, y = ±1, z = ±1;

f) F (x, y, z) = (y, z, x), Σ – górna strona paraboloidy x = y 2 + z 2 , odciętej płaszczy-
znami x = 1 i z = 0 (z 0).
4. Obliczyć strumienie podanych pól wektorowych przez wskazane powierzchnie:

a) F (x, y, z) = (x−z, y+z, x−y), Σ – zewnętrzna strona powierzchni walca x2 +y 2 = 1,
odcięta płaszczyzną z = x (z 0);
b) F (x, y, z) = (z, −x, y), Σ – górna strona płaszczyzny 3x + 6y − 2z = 6, odciętej
płaszczyznami układu współrzędnych;
c) F (x, y, z) = (x, x+ y, z − y), Σ – zewnętrzna strona sfery x2 + y 2 + z 2 = 4, położona
w pierwszym oktancie układu współrzędnych.
4.2 Twierdzenia Gaussa–Ostrogradskiego i Stokesa

Definicja 4.5. (operator Hamiltona2 )
Operator Hamiltona (nabla) określamy wzorem:

∂ ∂ ∂
∇= , , .
∂x ∂y ∂z
Uwaga. Używając operatora nabla gradient funkcji trzech zmiennych f można zapisać
w postaci grad f = ∇f .
Definicja 4.6. (dywergencja pola wektorowego)

Niech F = (P, Q, R) będzie różniczkowalnym polem wektorowym. Dywergencję pola
wektorowego F określamy wzorem:
∂P ∂Q ∂R
div F = + + .
∂x ∂y ∂z
Uwaga. Używając operatora nabla dywergencję pola wektorowego F można zapisać
w postaci ∇ ◦ F . Pole wektorowe F nazywamy bezźródłowym w obszarze V ⊂ R3 ,
jeżeli div F = 0 w każdym punkcie obszaru V .
Przykład 1. Obliczyć dywergencje pól wektorowych:

a) F (x, y, z) = y 2 + z 2 + x, z 2 + x2 + y, x2 + y 2 + z ;

b) F (x, y, z) = y sin2 x, z cos2 y, x sin(yz) .

2
William Rowan Hamilton (1805-1865) – astronom, fizyk i matematyk irlandzki.
4.2. Twierdzenia Gaussa–Ostrogradskiego i Stokesa 135
Rozwiązanie.
a) Pole wektorowe F = (P, Q, R) = y 2 + z 2 + x, z 2 + x2 + y, x2 + y 2 + z jest różniczko-
walne na R3 . Zatem dla (x, y, z) ∈ R3 mamy

∂ ∂ ∂
◦ y 2 + z 2 + x, z 2 + x2 + y, x2 + y 2 + z

div F = , ,
∂x ∂y ∂z
∂ ∂ 2 ∂
y2 + z2 + x + z + x2 + y + x2 + y 2 + z

=
∂x ∂y ∂z
= 1 + 1 + 1 = 3.

b) Pole wektorowe F = (P, Q, R) = y sin2 x, z cos2 y, x sin(yz) jest różniczkowalne w R3 .
Zatem dla (x, y, z) ∈ R3 mamy

∂ ∂ ∂
◦ y sin2 x, z cos2 y, x sin(yz)

div F = , ,
∂x ∂y ∂z
∂ ∂ ∂
= y sin2 x + z cos2 y + (x sin(yz))
∂x ∂y ∂z
= 2y sin x cos x − 2z cos y sin y + xy cos(yz) = y sin 2x − 2z sin 2y + xy cos (yz) .
Twierdzenie 4.2. (wzór Gaussa3 –Ostrogradskiego4 )

Jeżeli
1. Σ jest zorientowanym na zewnątrz kawałkami gładkim płatem zamkniętym,
który jest brzegiem obszaru domkniętego V ⊂ R3 ,
2. pole wektorowe F = (P, Q, R) jest różniczkowalne w sposób ciągły na V,
to ZZ ZZZ
⊂⊃ F ◦ dS = div F dV .
Σ V
y
V
Rys. 4.9. Ilustracja do wzoru Gaussa–Ostrogradskiego

3
Carl Friedrich Gauss (1777-1855) – matematyk niemiecki.
4
Michaił Vasilevich Ostrogradski (1801-1862) – matematyk rosyjski.
Uwaga. Powyższa równość (wzór Gaussa–Ostrogradskiego) po rozwinięciu przyjmuje

postać:
ZZZ
∂P ∂Q ∂R
ZZ
⊂⊃ P dydz + Q dzdx + R dxdy = ∂x
+
∂y
+
∂z
dxdydz. (4.8)
Σ V
Przykład 2. Korzystając z twierdzenia Gaussa–Ostrogradskiego obliczyć całki po-

wierzchniowe:
ZZ
a) x2 y dydz − xy 2 dzdx + x2 z dxdy, gdzie Σ jest zewnętrzną stroną sfery x2 + y 2 +
Σ
z 2 = 9;
ZZ
b) ⊂ ⊃ x2 dydz + y2 dzdx + z 2 dxdy, gdzie Σ jest zewnętrzną stroną powierzchni czwo-
Σ
rościanu ograniczonego płaszczyznami x = 0, y = 0, z = 0, x + y + z = 3.
Rozwiązanie.
a) Pole wektorowe F (x, y, z) = x2 y − xy 2 , x2 z ma składowe P (x, y, z) = x2 y, Q(x, y, z) =

−xy 2 , R(x, y, z) = x2 z, o ciągłych pochodnych cząstkowych na R3 . Sfera Σ jest płatem

gładkim, który jest brzegiem kuli V o środku w początku układu współrzędnych i promieniu
3. Zatem założenia twierdzenia Gaussa-Ostrogradskiego są spełnione.
y
b
n̂
x
Korzystając ze wzoru (4.8) mamy

ZZ ZZZ
∂ ∂ ∂
⊂⊃x2y dydz−xy2 dzdx+x2z dxdy = x2 y + −xy 2 + x2 z dxdydz

∂x ∂y ∂z
Σ V
ZZZ ZZZ
2xy−2xy+x2 dxdydz = x2 dxdydz.

=
V V
Aby obliczyć całkę potrójną, dokonamy w niej zamiany zmiennych na współrzędne sferyczne
(x = ̺ cos ϕ cos ψ, y = ̺ sin ϕ cos ψ, z = ̺ sin ψ). Obszar całkowania V w tych współrzędnych
π π
jest opisany nierównościami 0 ¬ ϕ ¬ 2π, − ¬ ψ ¬ , 0 ¬ ̺ ¬ 3. Zatem
2 2
π
ZZZ Z2π Z2 Z3
2
x dxdydz = dϕ dψ (̺ cos ϕ cos ψ)2 · ̺2 cos ψ d̺
V 0 −π
2
0
π
2π
Z Z2 Z3
= dϕ dψ ̺4 cos2 ϕ cos3 ψ d̺
0 − 0 π
 2π 2  π  
Z Z2 Z3 wykorzystano wzór
=  cos2 ϕ dϕ ·  cos3 ψ dψ  ·  ̺4 d̺ na całkę potrójną
 
z funkcji o rozdzie-
lonych zmiennych
0 −π
2
0
3
π2 3
sin 2ϕ sin ϕ ̺5 4 35 81
i2π
ϕ
h
= + · sin ϕ − · =π· · = π.
2 4 0 3 −π
5 0
3 5 15
2

b) Pole wektorowe F (x, y, z) = x2 y 2 , z 2 ma składowe P (x, y, z) = x2 , Q(x, y, z) = y 2 ,
R(x, y, z) = z 2 o ciągłych pochodnych cząstkowych na R3 . Płat Σ jest kawałkami gładki, bo
jest brzegiem czworościanu
V = {(x, y, z) : 0 ¬ x ¬ 1, 0 ¬ y ¬ 3 − x, 0 ¬ z ¬ 3 − x − y} .
z = 3−x−y
n̂
Σ y
V 3
y =3−x
3 x
Założenia twierdzenia Gaussa-Ostrogradskiego są więc spełnione. Zatem korzystając ze wzoru

(4.8), otrzymamy
ZZ ZZZ
∂ ∂ ∂ 2
⊂⊃x2 dydz + y2 dzdx + z2 dxdy = ∂x
x2 +
∂y
y2 +
∂z
z dxdydz
Σ V
ZZZ
= (2x + 2y + 2z) dxdydz.
V
Obszar całkowania V jest obszarem normalnym względem płaszczyzny xOy. Zatem, aby
obliczyć otrzymaną całkę potrójną, zamienimy ją na całki iterowane. Mamy
ZZZ Z3 3−x
Z 3−x−y
Z
(2x + 2y + 2z) dxdydz = 2 dx dy (x + y + z) dz
V 0 0 0
Z3 3−x z=3−x−y
(x + y + z)2
Z
= 2 dx dy
2 z=0
0 0
Z3 3−xZ
9 (x + y)2
= 2 dx − dy
2 2
0 0
Z3 y=3−x
9y (x + y)3
= 2 − dx
2 6 y=0
0
Z3
x3 9 9
= 2 − 0 − + (3 − x) dx
6 2 2
0 3
x4 9 81
= =2 + 9x − x2 = .
24 4 0
4
Przykład 3. Obliczyć strumień pola wektorowego

p F (x, y, z) = (1 − 2x, 2y, 2z) przez
płat zamknięty Σ utworzony ze stożka z = x + y 2 oraz płaszczyzny z = 4, zorien-
2
towany na zewnątrz.
Rozwiązanie. Korzystając ze wzoru (4.7) strumień Φ pola wektorowego F (x, y, z) = (1 −

2x, 2y, 2z) przez zewnętrzną stronę płata zamkniętego Σ jest równy
ZZ
Φ= ⊂⊃(2x − 1) dydz + 2y dzdx + 2z dxdy.
Σ
V
Σ
Pole wektorowe F ma składowe P (x, y, z) = 1 − 2x, Q(x, y, z) = 2y, R(x, y, z) = 2z, o

ciągłych pochodnych cząstkowych na R3 . Płat Σ jest kawałkami gładki złożonym z całkowi-
tej powierzchni stożka V. Zatem możemy wykorzystać twierdzenia Gaussa-Ostrogradskiego.
Stosując wzór (4.8) mamy

ZZ ZZZ
∂ ∂ ∂
⊂⊃ (1 − 2x) dydz + 2y dzdx + 2z dxdy = ∂x
(1 − 2x)+ (2y)+ (2z) dxdydz
∂y ∂z
Σ V
ZZZ
= (−2 + 2 + 2) dxdydz
V
ZZZ
=2 dxdydz
V
1 128
= = 2 · objętość (V ) = 2 · π · 42 · 4 = π.
3 3
Definicja 4.7. (rotacja pola wektorowego)
Niech F = (P, Q, R) będzie różniczkowalnym polem wektorowym. Rotację pola wek-
torowego F określamy wzorem:

î ĵ k̂

∂ ∂ ∂
rot F = . (4.9)
∂x ∂y ∂z
P Q R
Uwaga. Używając operatora nabla rotację pola wektorowego F możemy zapisać w
postaci ∇ × F . Pole wektorowe F nazywamy bezwirowym w obszarze V ⊂ R3 , jeżeli
rot F = 0 w każdym punkcie obszaru V . Warunek rot F = 0 jest równoważny
potencjalności pola wektorowego F (zobacz tw. 2.2).
Przykład 4. Obliczyć rotacje pól wektorowych:
2 2 2 2 2 2
x y y z z x
a) F (x, y, z) = ; b) F (x, y, z) = 2x + z 2 , y 4 , 2xz .

, ,
z x y
Rozwiązanie.
x2 y 2 y 2 z 2 z 2 x2
a) Pole wektorowe F (x, y, z) = , , jest różniczkowalne np. w obszarze
z x y
V = {(x, y, z) : x > 0, y > 0, z > 0}. Zatem dla (x, y, z) ∈ V mamy

î ĵ k̂

∂ ∂ ∂
rot F = ∂x

∂y ∂z
2 2 2 2 2 2
x y y z z x

z x y
2 2
∂ z x ∂ y2z2 ∂ z 2 x2 ∂ x2 y 2
= − î − − ĵ
∂y y ∂z x ∂x y ∂z z

∂ y2z 2
∂ x2 y 2
+ − k̂
∂x x ∂y z

z 2 x2 2y 2 z x2 y 2 2z 2 x y2z2 2x2 y
= − 2
− î − 2
+ ĵ + − 2
− k̂.
y x z y x z
2x + z 2 , y 4 , 2xz

b) Pole wektorowe F (x, y, z) = jest różniczkowalne w R3 Zatem dla
(x, y, z) ∈ R3 otrzymamy

î ĵ k̂
∂ ∂ ∂
rot F =
∂x 2 ∂y ∂z
2x + z y 4 2xz

∂ ∂ ∂ ∂
h i
y 4 î − 2x + z 2 ĵ

= (2xz) − (2xz) −
∂y ∂z ∂x ∂z

∂ ∂
y4 − 2x + z 2 k̂

+
∂x ∂y
= 0 î + 0 ĵ + 0 k̂ = 0.
Definicja 4.8. (orientacja płata i brzegu)

Niech Σ będzie niezamkniętym zorientowanym płatem gładkim, którego brzegiem jest
zorientowany łuk kawałkami gładki Γ. Mówimy, że orientacja łuku jest zgodna z orien-
tacją płata, jeżeli podczas ruchu po łuku w kierunku jego orientacji dodatnia strona
płata leży po lewej stronie łuku. W przeciwnym przypadku mówimy, że orientacja
łuku nie jest zgodna z orientacją płata.
z
Σ
b n
Γ
y
x
Rys. 4.10. Łuk zorientowany zgodnie z orientacją płata
Twierdzenie 4.3. (wzór Stokesa5 )

Jeżeli
1. Σ jest płatem kawałkami gładkim zorientowanym, którego brzeg Γ jest łukiem
kawałkami gładkim zorientowanym zgodnie z orientacją płata Σ,
2. pole wektorowe F = (P, Q, R) jest różniczkowalne w sposób ciągły na płacie Σ
(łącznie z brzegiem Γ),
to I ZZ
F ◦ dr = (rot F ) ◦ dS.
Γ Σ
5
George Gabriel Stokes (1819-1903) – matematyk i fizyk angielski.
z
Σ
b
b
b
b
b
b
F
b
b
b b
Γ
y
x
Rys. 4.11. Ilustracja do wzoru Stokesa
Uwaga. Po rozwinięciu powyższa równość (wzór Stokesa) przyjmuje postać:

I
P dx + Q dy + R dz =
Γ ZZ
∂R ∂Q ∂P ∂R ∂Q ∂P
= − dydz + − dzdx + − dxdy.
∂y ∂z ∂z ∂x ∂x ∂y
Σ
(4.10)
Przykład 5. Korzystając z twierdzenia Stokesa obliczyć całki krzywoliniowe:

I
y 2 + z 2 dx + z 2 + x2 dy + x2 + y 2 dz,

a)
Γ
gdzie Γ jest łukiem zamkniętym powstałym z przecięcia walca x2 + y 2 = 2x i półsfery
x2 + y 2 + z 2 = 4, z 0, zorientowanym w stronę przeciwną do ruchu wskazówek
zegara. Sprawdzić otrzymany wynik obliczając całkę bezpośrednio;
I
b) x2 + y dx + y 3 − 2z dy + 3x + z 4 dz,

Γ
gdzie Γ jest brzegiem trójkąta o wierzchołkach A = (1, 0, 0), B = (0, 1, 0), C = (0, 0, 1),
zorientowanym w kolejności ABCA.
Rozwiązanie.
a) Pole wektorowe F ma składowe P (x, y, z) = y 2 +z 2 , Q(x, y, z) = z 2 +x2 , R(x, 2
py, z) = x +
2 3
y , o ciągłych pochodnych cząstkowych na R . Płat Σ jest częścią półsfery z = 4 − x2 − y 2
wyciętą przez walec (x − 1)2 + y 2 = 1 i zorientowaną na zewnątrz. Oczywiście płat Σ jest
gładki. Brzeg Γ płata Σ jest łukiem kawałkami gładkim zorientowanym zgodnie z orientacja
płata. To oznacza, że założenia twierdzenia Stokesa są spełnione.
z
n̂
Γ
Σ
y
Najpierw wyznaczymy rotację pola wektorowego F . Korzystając ze wzoru (4.9), mamy

î ĵ k̂

∂ ∂ ∂
rot F = = 2(y − z) î + 2(z − x) ĵ + 2(x − y) k̂.
∂x ∂y ∂z

y2 + z2 z 2 + x2 x2 + y 2
Korzystając następnie ze wzoru (4.10), otrzymamy
Z
y 2 + z 2 dx + z 2 + x2 dy + x2 + y 2 dz =

Γ ZZ
= (2y − 2z) dydz + (2z − 2x) dzdx + (2x − 2y) dxdy
Σ
ZZ
=2 (y − z) dydz + (z − x) dzdx + (x − y) dxdy.
Σ
Aby obliczyć otrzymaną całkę, wykorzystamy wzór (4.1) na zamianę całki powierzchniowej
zorientowanej na całkę powierzchniową niezorientowaną. Ponieważ Σ jest częścią sfery o
środku w początku układu współrzędnych i promieniu 2, więc wersor normalny płata Σ w
punkcie (x, y, z) ma postać
1
n̂ = (x, y, z).
2
Mamy zatem
ZZ
2 (y − z) dydz + (z − x) dzdx + (x − y) dxdy =
Σ
1
ZZ h i
=2 (y − z, z − x, x − y) ◦ (x, y, z) dS
2
Σ
ZZ h ZZ
x y z
i
= (y − z) + (z − x) + (x − y) dS = 0 dS = 0.
2 2 2
Σ Σ
Obliczymy teraz całkę krzywoliniową bezpośrednio. Łuk Γ ma orientację zgodną ze swoją

parametryzacją:
p √
x = 1 + cos t, y = sin t, z = 4 − x2 − y 2 = 2 − 2 cos t, gdzie 0 ¬ t ¬ 2π.
Korzystając ze wzoru (2.3) na zamianę całki krzywoliniowej na całkę pojedynczą, otrzymamy

Z
y 2 + z 2 dx + z 2 + x2 dy + x2 + y 2 dz =

Γ
Z2π
sin2 t + 2 − 2 cos t (− sin t) + 2 − 2 cos t + 1 − 2 cos t + cos2 t cos t

=
0

sin t
+ 1 + 2 cos t + cos2 t + sin2 t √

dt
2 − 2 cos t
Z2π
3 2 sin t + sin 2t
3
= − sin t − 2 sin t + sin 2t + 3 cos t + cos t + √ dt.
2 − 2 cos t
0
Ze względu na nieparzystość części składników funkcji podcałkowej oraz ze względu na fakt,

że funkcje cos t i cos3 t całkujemy po przedziale długości 2π, całka jest równa 0.
b) Pole wektorowe F ma składowe P (x, y, z) = x2 + y, Q(x, y, z) = y 3 − 2z, R(x, y, z) = 3x +
z 4 , o ciągłych pochodnych cząstkowych na R3 . Płat Σ jest gładki, bo jest częścią płaszczyzny
x+y+z = 1 zawartą w pierwszym oktancie. Płat Σ jest zorientowany standardowo (do góry).
Brzeg Γ płata Σ jest łukiem kawałkami gładkim. To oznacza, że założenia twierdzenia Stokesa
są spełnione.
z
1
Σ
b
n̂
1 y
D
1 x
Aby zastosować wzór Stokesa, najpierw wyznaczymy rotację pola F ze wzoru (4.9), mamy

î ĵ k̂

∂ ∂ ∂
rot F = = 2î − 3 ĵ − k̂.
∂x ∂y ∂z

x2 + y y 3 − 2z z 4 + 3x
Korzystając teraz ze wzoru (4.10), otrzymamy dalej

I ZZ
x2 + y dx + y 3 − 2z dy + 3x + z 4 dz =

2 dydz − 3 dzdx − dxdy.
Γ Σ
Ponieważ płat Σ jest wykresem funkcji z = 1 − x − y, gdzie
(x, y) ∈ D = {(x, y) : 0 ¬ x ¬ 1, 0 ¬ y ¬ 1 − x} ,
więc korzystając ze wzoru (4.3) na zamianę całki powierzchniowej na całkę podwójną, otrzy-
mamy
ZZ
2 dydz − 3 dzdx − dxdy =
Σ
ZZ
∂ ∂
= −2 · (1 − x − y) − (−3) · (1 − x − y) + (−1) dxdy
∂x ∂y
D
ZZ ZZ
= (−2(−1) − (−3) · (−1) − 1) dxdy = −2 dxdy = −2 · pole (D) = −1.
D D
Fakt 4.1. (własności rotacji)

Niech funkcja f ma gradient i niech pola wektorowe F i G będą różniczkowalne w
pewnym obszarze V ⊂ R3 . Wtedy:
rot (aF + bG) = a rot F + b rot G, gdzie a, b ∈ R;

rot (f F ) = (grad f ) × F + f rot F .
Ponadto, dla funkcji U dwukrotnie różniczkowalnej w sposób ciągły na V , mamy
rot (grad U ) = 0.
Przykład 6. Uzasadnić tożsamość

rot (f F ) = (grad f ) × F + f rot F ,
gdzie f jest funkcją różniczkowalną, a F polem wektorowym różniczkowalnym w ob-
szarze V ⊂ R3 .
Rozwiązanie. Niech pole wektorowe F ma składowe P, Q, R. Wtedy f F = (f P, f Q, f R).

Korzystając z definicji rotacji otrzymamy

i j k

∂ ∂ ∂
rot(f F ) =
∂x ∂y ∂z
fP fQ fR

∂ ∂ ∂ ∂ ∂ ∂
h i
= (f R) − (f Q) i + (f P ) − (f R) j + (f Q) − (f P ) k
∂y ∂z ∂z ∂x ∂x ∂y

∂f ∂R
∂f ∂Q
= ·R+f · − ·Q+f · i
∂y ∂y ∂z ∂z
h ∂f ∂P
∂f ∂R
i
+ ·P +f · − ·R+f · j
∂z ∂z ∂x ∂x

∂f ∂Q ∂f ∂P

+ ·Q+f · − ·P +f · k=
∂x ∂x ∂y ∂y

∂f ∂f ∂f ∂f ∂f ∂f

= ·R− ·Q i+ ·P − ·R j+ ·Q− ·P k
∂y ∂z ∂z ∂x ∂x ∂y

∂R ∂Q ∂P ∂R ∂Q ∂P

+ f· −f · i+ f · −f · j+ f· −f · k
∂y ∂z ∂z ∂x ∂x ∂y

i j k

i j k
∂ ∂ ∂
∂ f ∂f ∂f
= +f ◦ = grad f × F + f ◦ rot F .

∂x ∂y ∂z ∂ x ∂y ∂z
P Q R
P Q R
Fakt 4.2. (własności dywergencji)

Niech funkcja f oraz pola wektorowe F i G będą różniczkowalne w obszarze V ⊂ R3 .
Wtedy
div (a F + b G) = a div F + b div G, gdzie a, b ∈ R;
div (f F ) = (grad f ) ◦ F + f div F ;
div (F × G) = G ◦ rot F − F ◦ rot G;
Ponadto, jeżeli pole wektorowe F jest dwukrotnie różniczkowalne w obszarzeV , to
div (rot F ) = 0.
Przykład 7. Funkcja f i pole wektorowe F są różniczkowalne w obszarze V ⊂ R3 .

Uzasadnić tożsamość
div (f F ) = ( grad f ) ◦ F + f div F .
Rozwiązanie. Niech F = (P, Q, R). Wtedy f F = (f P, f Q, f R). Korzystając z definicji dy-

wergencji, mamy

∂ ∂ ∂
div (f F ) = , , ◦ (f P, f Q, f R)
∂x ∂y ∂z
∂ ∂ ∂
= (f P ) + (f Q) + (f R)
∂x ∂y ∂z
∂f ∂P ∂f ∂Q ∂f ∂R
= ·P +f · + ·Q+f · + ·R+f ·
∂x ∂x ∂y ∂y ∂z ∂z

∂f ∂f ∂f ∂P ∂Q ∂R
= ·P + ·Q+ ·R + f· +f · +f ·
∂x ∂y ∂z ∂x ∂y ∂z

∂f ∂f ∂f ∂P ∂Q ∂R
= , , ◦ (P, Q, R) + f · + + = grad f ◦ F + f · div F .
∂x ∂y ∂z ∂x ∂y ∂z
Ćwiczenia 4.2.
1. Wyznaczyć dywergencje pól wektorowych:
a) F (x, y, z) = xz 3 , 2x2 y 4 , 5yz 2 ; b) F (x, y, z) = exy , − cos y, sin2 z ;

z
c) F (x, y, z) = ln x, exyz , arc tg ; d) F (x, y, z) = x+y +z, x2 +y 2 +z 3 , −z .

x
2. Obliczyć całki powierzchniowe z podanych pól wektorowych F po płatach zorien-

towanych Σ oraz sprawdzić otrzymany wynik korzystając z twierdzenia Gaussa:
a) F (x, y, z) = x2 , y 2 , z 2 ,

Σ – zewnętrzna strona sześcianu: 0 ¬ x ¬ 1, 0 ¬ y ¬ 1, 0 ¬ z ¬ 1;

b) F (x, y, z) = (x, y, z), Σ – zewnętrzna strona sfery x2 + y 2 + z 2 = 9;
c) F (x, y, z) = (x + y, y + z, x + z),
Σ – zewnętrzna strona powierzchni walca x2 + y 2 ¬ 4, 0 ¬ z ¬ 1.
3. Korzystając z twierdzenia Gaussa obliczyć całki powierzchniowe z pól F wektoro-
wych po płatach zorientowanych Σ:
a) F (x, y, z) = (x, x + y, x + y + z), Σ – zewnętrzna strona sfery x2 + y 2 + z 2 = 1;
b) F (x, y, z) = x3 − z 3 , y 3 − x3 , z 3 − y 3 ,

Σ – zewnętrzna strona walca x2 + y 2 ¬ 4, 0 ¬ z ¬ 1;

c) F (x, y, z) = 2x, 3y, z 2 ,

Σ – zewnętrzna strona sześcianu: 0 ¬ x ¬ 1, 0 ¬ y ¬ 1, 0 ¬ z ¬ 1;

p
d) F (x, y, z) = x2 , y 2 , z 2 , Σ – zewnętrzna strona stożka x2 + y 2 ¬ z ¬ 1.

4. Wyznaczyć rotacje pól wektorowych:

a) F (x, y, z) = x3 y, 2yz 2, xz ; b) F (x, y, z) = (cos z, cos x, cos y);

c) F (x, y, z) = (x + 2z, z − 3y, 4x + 5z); d) F (x, y, z) = ex+y , ey+z , ez+x .

5. Korzystając z twierdzenia Stokesa obliczyć całkę krzywoliniową

I
(x − y) dx + (y − z) dy + (z − x) dz,
Γ
jeżeli łuk Γ jest brzegiem zorientowanym dodatnio względem podanego płata:

p
a) Σ – dolna strona półsfery z = 9 − x2 − y 2 ;
b) Σ – górna strona paraboloidy z = 1 − x2 − y 2 , odciętej płaszczyzną z = 0;
p
c) Σ – dolna strona stożka z = x2 + y 2 − 2, odciętego płaszczyzną z = 0,
6. Obliczyć całki krzywoliniowe z pól wektorowych F po wskazanych łukach zorien-
towanych Γ oraz sprawdzić otrzymane wyniki wykorzystując twierdzenie Stokesa:
a) F (x, y, z) = (x − y, y − z, z − x),
Γ – brzeg trójkąta o wierzchołkach A = (1, 0, 0), B = (0, 1, 0), C = (0, 0, 1), przebie-
ganych w kolejności ABCA;
b) F (x, y, z) = (2x, 3y,p4z),
Γ – brzeg półsfery z = 4 − x2 − y 2 , przebiegany w stronę przeciwną do ruchu wska-
zówek zegara;
c) F (x, y, z) = x2 + y 2 , y 2 + z 2 , z 2 + x2 ,

p
Γ – brzeg stożka z = x2 + y 2 odciętego płaszczyzną z = 1, przebiegany w stronę
przeciwną do ruchu wskazówek zegara.
4.3. Zastosowania całek powierzchniowych zorientowanych 147
4.3 Zastosowania całek powierzchniowych

zorientowanych
• Objętość obszaru
Objętość obszaru V ⊂ R3 ograniczonego płatem zamkniętym Σ zorientowanym na
zewnątrz wyraża się wzorami:
1
ZZ
objętość (V ) = ⊂ ⊃ x dydz + y dzdx + z dxdy
3
Σ
ZZ ZZ ZZ (4.11)
= ⊂⊃ z dxdy = ⊂⊃ x dydz = ⊂⊃ y dzdx.
Σ Σ Σ
x
Rys. 4.12. Obszar ograniczony płatem zamkniętym
Przykład 1. Za pomocą całki powierzchniowej zorientowanej obliczyć objętość:

a) bryły V ograniczonej elipsoidą Σ opisaną równaniami parametrycznymi:
r(u, v) = (a cos u cos v, b sin u cos v, c sin v) (a, b, c > 0),
h π πi
gdzie (u, v) ∈ D = [0, 2π] × − , ;
2 2
z
y
V
x
b) bryły V ograniczonej torusem Σ opisanym równaniami parametrycznymi:
r(u, v) = ((R + r cos v) cos u, (R + r cos v) sin u, r sin v) (0 < r ¬ R),
gdzie (u, v) ∈ D = [0, 2π] × [0, 2π].
z
Rozwiązanie.
a) Objętość bryły ograniczonej elipsoidą wyznaczymy ze wzoru:
ZZ
objętość (V ) = ⊂⊃z dxdy.
Σ
Zastosujemy wzór (4.2) na zamianę całki powierzchniowej na całkę podwójną. W tym celu
∂r ∂r
najpierw wyznaczymy × . Mamy
∂u ∂v
∂r ∂ ∂ ∂

= (a cos u cos v) , (b sin u cos v) , (c sin v)
∂u ∂u ∂u ∂u
= (−a sin u cos v, b cos u cos v, 0) ,
∂r ∂ ∂ ∂

= (a cos u cos v) , (b sin u cos v) , (c sin v)
∂v ∂v ∂v ∂v
= (−a cos u sin v, −b sin u sin v, c cos v) .
Korzystając ze wzoru na iloczyn wektorowy, otrzymamy

î ĵ k̂
∂r ∂r
× = −a sin u cos v b cos u cos v 0
∂u ∂v −a cos u sin v −b sin u sin v c cos v
2 2

= bc cos u cos v î + ac sin u cos v ĵ + (ab sin v cos v) k̂.
∂r ∂r
Wektor normalny × jest skierowany zgodnie z orientacją płata Σ, więc we wzorze
∂u ∂v
(4.2) przyjmujemy znak „+” przed całką. Zatem, zamieniając całkę powierzchniową na całkę
podwójną a następnie na całki iterowane, otrzymamy
ZZ ZZ
⊂⊃z dxdy = (0, 0, c sin v) ◦ bc cos u cos2 v, ac sin u cos2 v, ab sin v cos v

dudv
Σ D
ZZ
= abc sin2 v cos v dudv
D
π
Z2π Z2 sin v = τ
= abc du sin2 v cos v dv cos v dv = dτ
v = −π , τ = −1
=
2
v= π , τ =1
0 −π
2
2
4.3. Zastosowania całek powierzchniowych zorientowanych 149
Z2π Z1 Z2π
2 2 4
= abc du τ 2 dτ = abc du = abc · · 2π = abc.
3 3 3
0 −1 0
4
Objętość bryły V wynosi abc.
3
b) Do obliczenia objętości bryły V wykorzystamy te same wzory, co w poprzednim przykła-
dzie. Mamy kolejno
∂r ∂ ∂ ∂

= ((R + r cos v) cos u) , ((R + r cos v) sin u) , (r sin v)
∂u ∂u ∂u ∂u
= (−(R + r cos v) sin u, (R + r cos v) cos u, 0) ,
∂r ∂ ∂ ∂

= ((R + r cos v) cos u) , ((R + r cos v) sin u) , (r sin v)
∂v ∂v ∂v ∂v
= (−r cos u sin v, −r sin u sin v, r cos v) .
Zatem

î ĵ k̂
∂r ∂r
× = −(R + r cos v) sin u (R + r cos v) cos u 0
∂u ∂v −r cos u sin v −r sin u sin v r cos v

= −r(R + r cos v) (cos u cos v)î + (sin u cos v)ĵ + (sin v)k̂ .
∂r ∂r
Wektor normalny × jest skierowany przeciwnie do orientacji płata Σ, więc we wzorze
∂u ∂v
(4.2) przyjmujemy znak „−” przed całką. Postępując analogicznie, jak w przykładzie a),
mamy
ZZ ZZ
⊂⊃z dxdy = − [(0, 0, r sin v) ◦ (−r(R + r cos v) (cos u cos v, sin u cos v, sin v))] dudv
Σ D
ZZ
= r 2 sin2 v(R + r cos v) dudv
D
Z2π Z2π
= du r 2 sin2 v(R + r cos v) dv
0 0
Z2π Z2π Z2π Z2π wykorzystamy wzór
2 2 3
= r R du sin v dv + r du sin2 v cos v dv na całkę podwójną
z funkcji o rozdzie-
lonych zmiennych
0 0 0 0
     2π   2π 
Z2π Z2π Z Z
= r2 R  du ·  sin2 v dv  + r 3  du ·  sin2 v cos v dv 
0 0 0 0
2π
sin 2v sin3 v
h i2π h i2π
2 v 3
2π
= r R· u · − +r · u ·
0 2 4 0 0 3 0
= r 2 R · 2π · π + r 3 · 2π · 0 = 2π 2 r 2 R.
Objętość torusa wynosi 2π 2 r 2 R.

• Ilość cieczy przepływającej przez płat

Ilość cieczy przepływającej w jednostce czasu przez płat zorientowany Σ (ze strony
ujemnej na dodatnią) wyraża się wzorem:
ZZ
v(x, y, z) ◦ dS,
Σ
gdzie v(x, y, z) oznacza prędkość cieczy w punkcie (x, y, z) płata.
v(x, y, z)
Rys. 4.13. Ciecz przepływająca przez płat
Przykład 2. Obliczyć ilość

pcieczy przepływającej w jednostce czasu przez zewnętrzną
stronę półsfery Σ : y = R2 − x2 − z 2 (R > 0), jeżeli prędkość cieczy jest równa
v(x, y, z) = (0, y, 0).
v(x, y, z)
Rozwiązanie. Ilość cieczy przepływajacej z prędkością v = (0, y, 0) przez płat zorientowany

Σ wyraża się wzorem ZZ
y dzdx.
Σ
Zadania 151
√
Ponieważ
płat Σ jest wykresem funkcji y = y(x, z) = R2 − x2 − z 2 , gdzie (x, z) ∈ D =
2 2 2
(x, z) : x + z ¬ R , zorientowanym standardowo, więc wykorzystamy wzór (4.6) na za-
mianę całki powierzchniowej zorientowanej na całkę podwójną. Mamy
ZZ ZZ p
y dzdx = R2 − x2 − z 2 dxdz.
Σ D
Korzystając z interpretacji całki podwójnej, jako objętości bryły pod wykresem funkcji (pół-
sfera), mamy
1 4
ZZ p
R2 − x2 − z 2 dxdz = · πR3 .
2 3
D
2
Ostatecznie ilość cieczy przepływajacej przez płat Σ jest równa πR3 .
3
Ćwiczenia 4.3.
1. a) Obliczyć objętość obszaru ograniczonego powierzchnią torusa o równaniach pa-
rametrycznych: x = (4 + cos v) cos u, y = (4 + cos v) sin u, z = sin v, gdzie (u, v) ∈
[0, 2π] × [0, 2π].
b) Obliczyć objętość obszaru ograniczonego elipsoidą o równaniachh π parametrycznych:
πi
x = 3 cos u cos v, y = 4 cos u sin v, z = 5 sin u, gdzie (u, v) ∈ − , × [0, 2π].
2 2
2. Obliczyć ilość cieczyp przepływającej w jednostce czasu przez górną stronę po-
wierzchni z = 1 − x2 + y 2 , gdzie z ∈ [0, 1], jeżeli prędkość cieczy jest równa
v(x, y, z) = (x, y, z).
1. Obliczyć całki powierzchniowe zorientowane:

ZZ
a) ⊂⊃ xy dydz + yz dzdx + xz dxdy,
Σ
gdzie Σ jest zewnętrzną stroną powierzchni czworościanu: x + y + z ¬ 1, x 0, y 0,
z 0;
ZZ
b) ⊂⊃ xy2 dydz + yz 2 dzdx + zx2 dxdy,
Σ
gdzie Σ jest zewnętrzną stroną powierzchni sześcianu 0 ¬ x ¬ 1, 0 ¬ y ¬ 1, 0 ¬ z ¬ 1;
ZZ
c) x2 dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy;
Σ p
gdzie Σ jest zewnetrzną stroną powierzchni stożka x2 + y 2 ¬ z ¬ 1;
ZZ
d) ⊂⊃ z 2 dxdy,
Σ
gdzie Σ jest zewnętrzną stroną sfery x2 + y 2 + z 2 = 4;
152 Całki powierzchniowe zorientowane i elementy analizy wektorowej
ZZ
e) xyz dxdy,
Σ
gdzie Σ jest częścią sfery x2 + y 2 + z 2 = 4 położoną w pierwszym oktancie układu
współrzędnych, zorientowaną na zewnątrz.
2. Uzasadnić wzory:
a) rot (grad U ) = O, gdzie U jest funkcją mającą ciągłe pochodne cząstkowe drugiego
rzędu na obszarze V ⊂ R3 ;
b) rot (f c) = grad f × c, gdzie f jest funkcją mającą pochodne cząstkowe pierwszego
rzędu na obszarze V ⊂ R3 , a c – ustalonym wektorem;
c) rot (f F ) = grad f × F + f (rot F ) , gdzie funkcja f oraz pole wektorowe F są
różniczkowalne w sposób ciągły na obszarze V ⊂ R3 .
3. Uzasadnić wzory:
a) div (F × G) = G◦rot F −F ◦rot G, gdzie pola wektorowe F i G są różniczkowalne
na obszarze V ⊂ R3 ;
b) div (rot F ) = 0, gdzie pole wektorowe F ma składowe dwukrotnie różniczkowalne
w sposób ciągły na obszarze V ⊂ R3 .
4. Przy pomocy twierdzenia Gaussa–Ostrogradskiego obliczyć całki powierzchniowe

zorientowane. Sprawdzić otrzymane wyniki wyznaczając te całki bezpośrednio:
ZZ
a) ⊂⊃ 2xy dydz − y2 dzdx + 2z dxdy,
Σ
gdzie Σ jest zewnętrzną stroną brzegu obszaru V : x2 + y 2 + z 2 ¬ 9, x 0, y 0,
z 0;
ZZ
b) ⊂⊃ (x + z) dydz + (x + y) dzdx + (y + z) dxdy,
Σ
gdzie Σ jest zewnętrzną stroną brzegu obszaru V : x2 + y 2 ¬ R2 , x + y + z ¬ 2R,
z 0 (R > 0);
ZZ
c) ⊂⊃ x3 dydz + y3 dzdx + z 3 dxdy,
Σ
gdzie Σ jest wewnętrzną stroną powierzchni walca V : x2 + y 2 ¬ R2 , 0 ¬ z ¬ H;
ZZ
d) ⊂⊃ x dydz + y dzdx + z dxdy,
Σ
gdzie Σ jest zewnętrzną stroną walca x2 + z 2 ¬ 1, 1 ¬ y ¬ 3;
ZZ
e) ⊂⊃ x2 + yz dydz + xz + y2 dzdx + xy2 dxdy,

Σ
gdzie Σ jest zewnętrzną stroną walca x2 + y 2 ¬ 1, 0 ¬ z ¬ 1;
ZZ
f) ⊂⊃ (x + y)2 dydz + (y + z)2 dzdx + (z + x)2 dxdy,
Σ
Zadania 153
gdzie Σ jest zewnętrzną stroną sfery x2 + y 2 + z 2 = 4.

ZZ
g) ⊂⊃ x3 dydz + y3 dzdx + z 2 dxdy,
Σ
gdzie Σ jest zewnętrzna stroną powierzchni walca x2 + y 2 ¬ 9, 0 ¬ z ¬ 2;
ZZ
h) ⊂⊃ x dydz + y dzdx + z dxdy,
Σ
gdzie płat Σ jest zewnętrzną stroną sfery x2 + y 2 + z 2 = 4;
ZZ
i) ⊂⊃ xz dxdy + xy dydz + yz dxdz,
Σ
gdzie Σ jest zewnętrzną stroną czworościanu x + y + z ¬ 3, x 0, y 0, z 0.
5. Korzystając z twierdzenia Stokesa obliczyć całki krzywoliniowe zorientowane. Spraw-
dzić otrzymane wyniki wyznaczając te całki bezpośrednio:
I
a) x2 y 3 dx + dy + z dz,
Γ
gdzie Γ jest okręgiem x2 + y 2 = R2 , z = 0, zorientowanym dodatnio;
I
b) x dx + (x + y) dy + (x + y + z) dz,
Γ
gdzie Γ : x = sin t, y = cos t, z = sin t + cos t dla t ∈ [0, 2π];
I
c) (y + z) dx + (z + x) dy + (x + y) dz,
Γ
gdzie Γ jest okręgiem x2 + y 2 + z 2 = R2 , x = y;
I
d) (y + z) dx + (z + x) dy + (x + y) dz,
Γ
gdzie Γ jest okręgiem x2 + y 2 + z 2 = 1, x + y + z = 0;
I
e) (y + z) dx + (z + x) dy + (x + y) dz,
Γ
gdzie Γ jest elipsą x2 + y 2 = 4, x − z = 0;
I
f) y 2 + z 2 dx + x2 + z 2 dy + x2 + y 2 dz,

Γ
gdzie Γ jest łamaną zamkniętą o wierzchołkach A = (0, 0, 0), B = (1, 1, 0), C =
(1, 1, 1), przebieganą w kolejności ABCA.
6. Obliczyć strumienie pól wektorowych F przez płaty Σ:
2z

x 2
a) F (x, y, z) = , z − x2 , ,
3 3
gdzie Σ jest powierzchnią zewnętrzną walca x2 + y 2 ¬ R2 , 0 ¬ z ¬ H;
!
−x −y −z
b) F (x, y, z) = p ,p ,p ,
x2 + y 2 + z 2 x2 + y 2 + z 2 x2 + y 2 + z 2
154 Całki powierzchniowe zorientowane i elementy analizy wektorowej
gdzie Σ jest powierzchnią zewnętrzną sfery x2 + y 2 + z 2 = R2 ;

c) F (x, y, z) = (5x + z, x − 3y, 4y − 2z),
gdzie Σ jest górną częścią płaszczyzny x + y + z = 2, odciętej płaszczyznami układu
współrzędnych;
d) F (x, y, z) = (x, 0, z), gdzie Σ jest zewnętrzną stroną walca o parametryzacji
(cos u, sin u, v) dla u ∈ [0, 2π], v ∈ [−1, 1];
p
e) F (x, y, z) = (x, y, z); gdzie Σ jest zewnętrzną powierzchnią stożka x2 +y 2 ¬ z ¬ 4;
f) F (x, y, z) = (x, y, z); gdzie Σ jest zewnętrzną powierzchnią czworościanu V :
x + y + z ¬ 1, x 0, y 0, z 0.
7. Obliczyć cyrkulacje pól wektorowych F wzdłuż wskazanych łuków zamkniętych

zorientowanych Γ:
a) F (x, y, z) = y 2 , (x + y)2 , z , Γ – łamana zamknięta łącząca punkty A = (1, 0, 0),

B = (0, 1, 0), C = (0, 0, 1) w kolejności ABCA;

b) F (x, y, z) = (y, 1−x, −z), Γ – łuk zamknięty otrzymany w wyniku przecięcia po-
wierzchni walca (x − 1)2 + y 2 = 1 i półsfery (x − 2)2 + y 2 + z 2 = 4 (z 0), przebiegany
w kierunku odwrotnym do ruchu wskazówek zegara.
Odpowiedzi
Rozdział 1.
Ćwiczenia 1.1. str. 16
1. a) R; b) np. [0, π); c) (0, ∞); d) R.
1

2. a) r ′ (t) = sin t − t cos t, ; b) r ′ (t) = (−2, −4); c) r ′ (t) = (2 cos t, −2 sin t);
t !
1
d) r ′ (t) = p , 2t ; e) r ′ (t) = (3, 1, 2); f) r ′ (t) = (3, −3 sin t, 2 cos t).
3 3 (t + 1)2
3. a) y t → −∞ b) y c) y t→∞ d) y t→∞
t=0
2 x 2
t=0 x
t → −∞
t=π x x
t=0
t→∞
z z
e) z f) g) z h)
b
t=1 1
b
2 t=4π b
t=1
3 −3 b
y 1 y t=2π t=0 b
1
b y 1
2 x t=0 b
1 y
x x t=0 x 1
x=1
4. c), e), g) łuki kawałkami gładkie; a), b), d), f), h) łuki gładkie.
√
√ √ 2 √ √ √
5. a) 13; b) 2π; c) 8; d) 6; e) 33 + ln 33 + 4 2 ; f) 2π 5.
8
√ √ √
5 ln 5 + 2 1 √ ln 5+2
6. a) + ; b) e − ; c) π; d) 5 + .
2 4 e 2

16
1. a) – e) .
3
155
156 Odpowiedzi
√
√ √ √ 2 14 √ √
2. a) 2 5 2 − 1 ; b) 1 + 2; c) 0; d) 8; e) (ln 4 + 15); f) 3 2; g) 8 2π; h) π.
27

1. 4π.
√ √ q
8 2 2 2
q
h
2. a) ; b) xC = yC = 0, zC = ; c) (8π 2 + 1)3 − (2π 2 + 1)3 .
3 2 3
Zadania. str. 39
√
3 5+7 R3
1. a) ln ; b) ;
2 2
√ 2 R R
h
π
i
c) 2R . Wskazówka. x(t) = √ cos t, y(t) = √ cos t, z = R sin t, gdzie t ∈ 0, ;
q 2 2 2
1
d) 486π; e) 2; f) (π 2 + 3)3 − 8 .
24
p √
2. a) 8a; b) h2 + 4π 2 r 2 ; c) 3.
3. 10π.
√ √
2π p 3 2 3+3 3 3−1
4. a) 4a2 ; b) 4π 2 b2 + 3r 2 b2 + r 2 ; c) ln + .
3 16 3 8

a e4 + 4e2 − 1 2
5. a) xC = 0, yC = ; b) xC = yC = 0, zC = πb; c) xC = yC = zC = ;
4e (e2 − 1) 3π
2 2R
d) xC = yC = R; e) xC = 0, yC = ; f) xC = yC = 0, zC = 4;
π 2+ √π
4 2 12
g) xC = π, yC = ; h) xC = −yC = − ; i) xC = yC = .
3 π 5
M a2 52M
6. a) ; b) ; c) M a2 .
6 3
Rozdział 2.
1. a) y b) y c) z
x
x y
x
2. a), b) tak; c), d) nie.
4 8 4 37 23
3. a) ; b) − ; c) −1; d) − ; e) sh 1 − ; f) 1 − e3 ; g) 264; h) ; i) 3.
3 3 3 6 6
7 6 π 2
4. a) −3; b) e + 5 ; c) + 1; d) − .
4 4 3
Odpowiedzi 157
3x2 + 4xy − y 2
5. a) 3; b) 3; c) 3; d) 3. Wskazówka. U (x, y) = .
2
6. a) −1; b) −2; c) −25π.
13
7. a) − ; b) 6.
2

z −y −2
a) 2xz, 2yz, x2 + y 2 ; b)

0, , ; c) (x, y, z);
y2 + z2 y2 + z2 (x2 + y 2 + z 2 )2
1
d) p (x, y, z).
x2 + y 2 + z 2
3. a) U (x, y) = 3xy 2 ; b) U (x, y) = y sin x + x cos y; c) U (x, y, z) = xz 2 + y 2 z;

d) U (x, y, z) = xey+2z .
47 3
4. a) −6, U (x, y) = 3xy; b) −32, U (x, y) = x2 y 3 ; c) , U (x, y, z) = x2 + y 2 + 2z 2 ; d) 0,
2 2
x3 + y 3 + z 3
U (x, y, x) = − 2xyz.
3
5. a) nie; b) U (x, y) = e cos y; c) U (x, y) = ex ln y − ey ln x; d) nie;
x
e) U (x, y, z) = xy sin z; f) U (x, y, z) = xy + yz + xz.

11 3
6. a) 0, U (x, y) = −y cos x; b) , U (x, y) = x2 − 2y 2 − xy + x − 2y;
2 2
c) 1 − e, U (x, y) = exy ; d) 6, U (x, y, z) = x + y + z;
√ 1 x3 + y 3 + z 3
e) 3 + 4 2, U (x, y, z) = xy + yz + zx; f) − , U (x, y, z) = − 2xyz.
3 3

1. a) 0; b) π.
1 π
2. a) 0; b) ; c) π; d) − .
30 8
5
3. a) − ; b) 0.
2

3
1. a) πab; b) π.
4
2 1
2. a) 4π; b) ln 3; c) ; d) 1; e) .
3 3
7 1
3. a) ; b) 0; c) − ; d) 0.
12 4
1 2 2 1 x
4. a) 16, U (x, y) = x y ; b) − arc tg , U (x, y) = arc tg .
2 4 y
28
5. − .
3
158 Odpowiedzi
Zadania. str. 82
3 1 15 95
1. a) e2 + ; b) 0; c) ; d) 4; e) 0; f) 0; g) − ; h) 4π.
4 12 2 8
π2
2. a) − 4; b) e2 + 2.
2
3. a) 0; b) 0; c) 0.
3 1 2
x + y 2 ; b) −1, U (x, y) = − cos x cos y;

4. a) , U (x, y) =
2 2
1 3
x + y 3 + z 3 − 2xyz; d) 10, U (x, y, z) = x2 yz + z.

c) −1, U (x, y, z) =
3
x 3 y
5. a) −1, U (x, y) = e cos y; b) − , U (x, y) = − ;
2 x
x3 + y 3 + z 3
c) −14, U (x, y, z) = − 2xyz.
3
πR4 1 1 2
6. a) ; b) 0; c) (1 − eπ ); d) − ; e) ; f) −2π; g) −2π; h) −8π.
2 5 3 3
3π
7. a) πab; b) 6π; c) .
8
π2 r 2 − R2 76
8. a) 0; b) − 2; c) ; d) 10π + ; e) 4 − e − e2 .
2 2 3
Rozdział 3.
1. a), c) – tak; b) – nie.
2. a) b) c)
z z z
y y y
x x x
a), b) – płaty gładkie.
√
p π √ √ π 2
3. a) 4πR2 ; b) π(R + r) h2 + (R − r)2 ; c) 17 17 − 5 5 ; d) 4π; e) ; f) 30π 2 .
6 3

√
3
1. a) 0; b) − .
2
√ √ √ √
15π 2 3 26π π 391 17 5 5
2. a) ; b) ; c) ; d) ; e) − .
2 120 3 2 15 3
Odpowiedzi 159

√
1. M = 20 3.
3 2
2. a) xC = yC = zC = ; b) xC = yC = 0, zC = .
2 3
√
100 5 + 4 M 1 2
; b) Ix = M 3r2 + 2h2 ; c) Ix = M R2 .

3. a) Iz = √
5 10 5 − 2 6 3
Zadania. str. 116

√
8 3 √ 14π
1. a) πR4 ; b) ; c) 18 2π; d) ; e) 0; f) 3π.
3 2 3
√ π p
p πR2 √ √
2. a) 4 14π; b) (4h + 1)3 − 1 ; c) π(r + R) (R − r)2 + h2 ; d) 3− 2 .
6 18
√ √
46 3 4π 4 3
3. a) M = ; b) M = πR3 ; c) M = ; d) M = ; e) M = π.
3 3 15
13
4. a) xC = yC = 0, zC = 4; b) xC = yC = 0, zC = ;
√ 3
25 5 + 1
c) xC = yC = 0, zC = √ ;
10 5 5 − 1
2
d) środek masy leży na osi pudełka, w odległości a od dna;
5
H(R + 2r)
e) środek masy leży na osi stożka, w odległości = od większej podstawy;
3(R + r) √
H R2 + H 2
f) xC = 1, yC = 0, zC = 2; g) środek masy leży na osi stożka w odległości √
3 R2 + H 2 + R
4
od podstawy; h) xC = , yC = 0, zC = 2.
π
2 πh2 2M a2 1
M R2 ; b) Iz = ; d) Ix = M 3R2 + 2H 2 .

5. a) Iz = ; c) Iz =
3 2 3 6
Rozdział 4.
1 1 1
1. a) n = √ (2, 3, 4); b) n = (2, 1, −2); c) n = √ (2, 4, −1);
29 3 21
1 3 4 1 1

d) n = √ − , , −1 ; e) n = (3, 0, −4); f) n = √ (4, −2, −1).
2 5 5 5 21
1
2. a) − , b) 0.
3
3π 4
3. a) ; b) −1; c) −3π; d) 6π; e) 16; f) − .
2 5
4 23
4. a) ; b) ; c) 4π.
3 6
160 Odpowiedzi

2 3 3 xy 1 x
1. a) 8x y + 10yz + z ; b) ye + sin y + sin 2z; c) + 2 + xzexyz ; d) 2y.
x x + z2
2. a) 3; b) 108π; c) 12π.
π
3. a) 4π; b) 28π; c) 6; d) .
2
4. a) −4yz, −z, −x3 ; b) −(sin y, sin z, sin x); c) (1, −2, 0); d) − ey+z , ex+z , ex+y .

5. a) 9π; b) π; c) 4π.
3
6. a) ; b) 0; c) 0.
2

2
1. a) 8π ; b) 80π.
2. π.
Zadania. str. 151

1 π
1. a) ; b) 1; c) ; d) 0; e) 4.
8 2
π 81
4. a) 9π; b) 6πR ; c) R2 H 3R2 + 2H 2 ; d) 6π; e) 0; f) 0; g) 279π; h) 32π; i)
3

.
2 8
πR6 2
5. a) − ; b) −π; c) 8; d) 0; e) 0; f) .
8 3
2 2 1
6. a) πR H; b) −4πR ; c) 8; d) 2π; e) 0; f) .
2
1
7. a) ; b) −2π.
3
Bibliografia
1. G.N.Berman, Zbiór zadań z analizy matematycznej, PWN, Warszawa 1966.
2. S.Białynicz, K.Zieliński, Zadania z matematyki wyższej dla studentów politech-

nik, PWN, Warszawa 1963.
3. A.Birkholc, Analiza matematyczna, Funkcje wielu zmiennych, PWN, Warszawa
1986.
4. A.V.Efimov, Yu.G.Zolotarev, V,M,Terpigoreva, MATHEMATICAL ANALY-
SIS. Advanced Topics, Part 2, Application of Some Methods of Mathematical
and Functional Analysis, Mir Publishers, Moscow 1985.
5. G.M.Fichtenholz, Rachunek różniczkowy i całkowy, T. I, II, III, PWN, Warsza-
wa 1995.
6. M.Gewert, Zbiór zadań z analizy matematycznej cz. I–II, Wydawnictwo Poli-
techniki Wrocławskiej, Wrocław 1992.
7. N.M.Giunter, R.O.Kuźmin, Zbiór zadań z matematyki wyższej, T. 1 – 2, PWN,
Warszawa 1957.
8. I.A.Goldfein, Analiza wektorowa i teoria pola, Wydawnictwo „Nauka”, Moskwa
1968.
9. L.Górniewicz, R.Ingarden, Analiza matematyczna dla fizyków, T. 1–2, Wydaw-
nictwo Uniwersytetu Toruńskiego, Toruń 1995.
10. J.Jędrzejczyk-Kubik, A.Pownuk, J.Skrzypczyk, MATEMATYKA. Wybrane za-
gadnienia z ćwiczeniami, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2010.
11. E.Karaśkiewicz, Zarys teorii wektorów i tensorów, PWN, Warszawa 1964.
12. M.L.Krasnov, A.I.Kiselev, G.I.Makarenko, Analiza wektorowa. Przykłady i za-

dania, Wydawnictwo „Nauka”, Moskwa 1978.
13. W.Krysicki, L.Włodarski, Analiza matematyczna w zadaniach, cz. I–II, PWN,
Warszawa 1993.
14. G.Kwiecińska, Analiza matematyczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego,
Gdańsk 1995.
161
162 Skorowidz
15. R.Leitner, Zarys matematyki wyższej dla studiów technicznych, cz. I, II, WNT,
Warszawa 1994.
16. F.Leja, Rachunek różniczkowy i całkowy ze wstępem do równań różniczkowych,
PWN, Warszawa 1977.
17. W.Leksiński, I.Nabiałek, W.Żakowski, Matematyka. Zadania, WNT, Warszawa,
1992.
18. S.Lipschutz, D.Spellman, M.R.Spiegel, Vector Analysis and an Introduction to
Tensor Analysis, McGraw–Hill, New York 2009.
19. M.Mączyński, J.Muszyński, T.Traczyk, W.Żakowski, Matematyka – podręcznik
podstawowy dla WST, T. I, II, PWN, Warszawa 1979, 1981.
20. D.A.McQuarrie, Matematyka dla przyrodników i inżynierów, T. 1, PWN, War-
szawa 2005.
21. H. i J.Musielakowie, Analiza matematyczna, T. I, cz. 1-2, Wydawnictwo Na-
ukowe UAM, Poznań 1993.
22. B.K.Pczelin, Analiza wektorowa dla inżynierów, PWN, Warszawa 1971.
23. P.I.Romanowski, Szeregi Fouriera, teoria pola, funkcje analityczne i specjalne,
przekształcenie Laplace’a, PWN, Warszawa 1968.
24. L.Siewierski (red.) Ćwiczenia z analizy matematycznej z zastosowaniami, T. II,
PWN, Warszawa 1981.
25. R.Sikorski, Rachunek różniczkowy i całkowy. Funkcje wielu zmiennych, PWN,
Warszawa 1980.
26. W.Stankiewicz, J.Wojtowicz, Zadania z matematyki dla wyższych uczelni tech-
nicznych, T. 1–2, PWN, Warszawa, 1976.
27. S.Tarnowski, S.Wajler, Matematyka w zadaniach, Cz. V, Całki krzywoliniowe i
powierzchniowe, Wydawnictwo Politechniki Świętokrzyskiej, Kielce 2001.
28. T.Trajdos, Matematyka, cz. III, WNT, Warszawa 1993.
29. G.I.Zaporożec, Metody rozwiązywania zadań z analizy matematycznej, WNT,
Warszawa 1976.
30. W.Żakowski, W.Kołodziej, Matematyka, cz. II, WNT, Warszawa 1992.
31. W.Żakowski, Ćwiczenia problemowe dla politechnik, WNT, Warszawa 1991.

Skorowidz
Asteroida, 12 kawałkami gładki, 11
zamknięty, 11
Bezwirowe pole wektorowe, 139 zorientowany, 42
bezźródłowe pole wektorowe, 134 dodatnio, 65
ujemnie, 65
Całka krzywoliniowa niezorientowana, 17
zorientowana, 42 Masa łuku, 27
z pola potencjalnego, 60 płata, 103
powierzchniowa niezorientowana, 93 momenty bezwładności łuku, 35
po płacie kawałkami gładkim, 99 płata, 111
zorientowana, 120
po płacie kawałkami gładkim, 125 Objętość obszaru, 147
cykloida, 13 odcinek, 12
cyrkulacja pola wektorowego, 71 okrąg, 12
operator Hamiltona, 134
Długość łuku, 13, 14 nabla, 134
dywergencja pola wektorowego, 134 orientacja płata, 120
Elipsa, 12
Parametryzacja łuku, 10
elipsoida, 147
paraboloidy, 87
płata, 86
Funkcja wektorowa, 9
sfery, 87
ciągła, 10, 85
stożka, 87
dwóch zmiennych, 85
walca, 87
różniczkowalna, 10
płat dwustronny, 118
różniczkowalna w sposób ciągły, 85
gładki, 85, 86
różnowartościowa, 10, 85
jednostronny, 119,
Gaussa–Ostrogradskiego twierdzenie, 135 kawałkami gładki, 85, 86
wzór, 135 zorientowany, 118
gradient funkcji, 57 pole obszaru, 76
Greena twierdzenie, 66 płata, 89
wzór, 66 potencjalne, 59
powierzchni walcowej, 25
Ilość cieczy przepływające przez płat, 150 wektorowe, 41
łuk, 80 bezwirowe, 139
bezźródłowe, 134
Linia śrubowa, 13 potencjał pola, 59
powierzchnia śrubowa, 88
Łuk gładki, 10 praca w polu wektorowym, 79
163
164 Skorowidz
Rotacja pola wektorowego, 139
Stokesa twierdzenie, 140

wzór, 140
strona dodatnia płata, 118
strumień pola wektorowego, 129
Środki masy łuków symetrycznych, 30

płatów symetrycznych, 106
Torus, 88, 93, 147, 151

twierdzenie Gaussa–Ostrogradskiego, 135
Greena, 66
Stokesa, 140
Warunek konieczny i wystarczający po-

tencjalności pola, 59
współrzędne środka masy łuku, 29
płata, 106
wstęga Möbiusa, 119
wzór Gaussa–Ostrogradskiego, 135
Greena, 66
Stokesa, 140
Zamiana całki krzywoliniowej zorientowa-

nej na całkę pojedynczą, 43
niezorientowanej na całkę poje-
dynczą, 18
powierzchniowej niezorientowanej na
całkę podwójną, 95
zorientowanej na całkę podwójną,
121
znak orientacji łuku, 65

EAW Skoczylas

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

EAW Skoczylas

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ELEMENTY

Teoria, przykłady, zadania

Wydanie szóste zmienione

Oﬁcyna Wydawnicza GiS

c 1997 – 2012 by Oﬁcyna Wydawnicza GiS

Skład wykonano w systemie LATEX.

Wydanie VI zmienione, Wrocław 2012

1 Całki krzywoliniowe niezorientowane 9

2 Całki krzywoliniowe zorientowane 41

3 Całki powierzchniowe niezorientowane 85

4 Całki powierzchniowe zorientowane i elementy analizy wektorowej 118

Materiał teoretyczny w podręczniku jest ilustrowany przykładami rozwiązanymi

W obecnym wydaniu zmieniono układ i zakres materiału. Ponadto, dodano kilka-

Autorzy serdecznie dziękują Koleżankom i Kolegom z Instytutu Matematyki i In-

Marian Gewert Zbigniew Skoczylas

Rys. 1.1. Funkcja wektorowa jednej zmiennej na płaszczyźnie

Mówimy, że funkcja wektorowa r jest różnowartościowa, gdy dla dowolnych t1 , t2 ∈ I

Rys. 1.3. Pochodna funkcji wektorowej: a) na płaszczyźnie; b) w przestrzeni

Deﬁnicja 1.2. (łuk gładki, łuk kawałkami gładki)

Rys. 1.5. Łuk kawałkami gładki: a) na płaszczyźnie; b) w przestrzeni

Rys. 1.6. Łuk zamknięty: a) na płaszczyźnie; b) w przestrzeni

Rys. 1.7. Łuk, który jest wykresem funkcji: a) y = y(x); b) x = x(y)

Równania parametryczne ważniejszych łuków

r(t) = r1 + (r 2 − r 1 ) t, gdzie t ∈ [0, 1].

Na płaszczyźnie dla r 1 = (x1 , y1 ), r2 = (x2 , y2 ) równanie to przyjmuje postać:

r(t) = (x1 + (x2 − x1 ) t, y1 + (y2 − y1 ) t) , gdzie t ∈ [0, 1],

a w przestrzeni dla r1 = (x1 , y1 , z1 ), r2 = (x2 , y2 , z2 ) – postać

r(t) = (x1 + (x2 − x1 ) t, y1 + (y2 − y1 ) t, z1 + (z2 − z1 ) t) , gdzie t ∈ [0, 1].

Okrąg o środku S = (x0 , y0 ) i promieniu R > 0 ma równanie parametryczne:

r(t) = (x0 + R cos t, y0 + R sin t) , gdzie t ∈ [0, 2π].

Elipsa o środku S = (x0 , y0 ) i półosiach a, b > 0 ma równanie parametryczne:

r(t) = (x0 + a cos t, y0 + b sin t) , gdzie t ∈ [0, 2π].

Linia śrubowa o skoku h, nawinięta na walec x2 + y 2 = R2 , ma równanie parame-

Deﬁnicja 1.3. (długość łuku)

gdzie |Pi Pi+1 | oznacza długość odcinka Pi Pi+1 dla 0 ¬ i ¬ n − 1.

Twierdzenie 1.1. (wzór na długość łuku)

a w przestrzeni dla łuku Γ = x(t), y(t), z(t) : t ∈ [α, β] – postać:

Podobny wzór mamy dla łuków o równaniu x = x(y).

Przykład 1. Obliczyć długość łuku Γ, jeżeli:

Długość łuku jest równa 5.

2. Obliczyć pochodne funkcji wektorowych:

3. Naszkicować łuki o parametryzacjach:

4. Sprawdzić, który z łuków jest gładki, a który kawałkami gładki:

c) r(t) = (|t|, t), t ∈ R; d) r(t) = (t − sin t, 1 − cos t), t ∈ [0, 2π];

5. Obliczyć długości łuków:

1.2 Całki krzywoliniowe niezorientowane

Rys. 1.15. Podział łuku Γ: a) na płaszczyźnie; b) w przestrzeni

Ponadto niech f będzie funkcją określoną na łuku Γ. Całkę krzywoliniową niezorien-

Twierdzenie 1.2. (liniowość całki krzywoliniowej niezorientowanej)

Twierdzenie 1.3. (o zamianie całki krzywoliniowej na całkę pojedynczą)

Uwaga. Całka krzywoliniowa nie zależy od parametryzacji łuku. Dla łuku

Γ = {(x(t), y(t)) : t ∈ [α, β]}

na płaszczyźnie powyższy wzór przyjmuje postać:

a dla łuku Γ = x(t), y(t), z(t) : t ∈ [α, β] w przestrzeni – postać:

Podobny wzór mamy dla łuku o równaniu x = x(y).

Do obliczenia całki wykorzystamy wzór (1.4). Mamy

Z2π Z2π Z2π Z2π

Dla obliczenia całki wykorzystamy wzór (1.6). Mamy

Z2π Z2π  3 2π √

Deﬁnicja 1.5. (całka krzywoliniowa niezorientowana po łuku kawałkami gładkim)

Rys. 1.16. Ilustracja do deﬁnicji całki krzywoliniowej niezorientowanej

Przykład 2. Obliczyć całki krzywoliniowe z funkcji f po kawałkami gładkim łuku Γ:

Korzystając z deﬁnicji – wzór (1.7), mamy

Z2π Z2π 3 2π √