Professional Documents
Culture Documents
Η Θεωρία Των Ιδεών Στον Πλάτωνα Και η Κριτική Πρόσληψή Της Από Τον Ιερό Αυγουστίνο
Η Θεωρία Των Ιδεών Στον Πλάτωνα Και η Κριτική Πρόσληψή Της Από Τον Ιερό Αυγουστίνο
Αυγουστίνο
αναρτήθηκε στις 13 Σεπ 2009, 8:08 μ.μ. από το χρήστη + Photios [ ενημερώθηκε 15 Σεπ 2009,
6:22 μ.μ. ]
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Την θεωρία των ιδεών στον Πλάτωνα και την κριτική πρόσληψή της από τον Ιερό
Αυγουστίνο πραγματευόμαστε αντιστοίχως στις δύο ενότητες που ακολουθούν. Εκ προοιμίου θα
πρέπει να επισημάνουμε ότι ο Ιερός Αυγουστίνος δεν είχε άμεση γνώση των πλατωνικών
διδαχών. Κατ’ αρχήν είχε παντελή άγνοια της ελληνικής γλώσσας[1]. Έτσι του ήταν αδύνατον
να ανατρέξει απευθείας στα έργα των Ελλήνων Φιλοσόφων. Αλλά και γενικότερα λόγω της
αποκλειστικώς λατινικής παιδείας του θεωρείται ότι είχε πάντοτε κάποια δυσκολία στην μελέτη
της ελληνικής σκέψεως[2]. Ήλθε σε επαφή με τις νεοπλατωνικές θεωρίες, χάρις κυρίως τις
λατινικές μεταφράσεις έργων του Πλωτίνου και του Πορφυρίου από τον Μάριο Βικτωρίνο
Άφερ. Όπως ο ίδιος γράφει στις Εξομολογήσεις του (VII, 2, 3): «είχα διαβάσει διάφορα
πλατωνικά έργα μεταφρασμένα στην λατινική από τον Βικτωρίνο, που άλλοτε ήταν ρήτορας στη
Ρώμη»[3].
Αυτά που προαναφέραμε είναι αναγκαίο να τα έχουμε υπ’ όψη, για να κατανοήσουμε
πώς εξέλαβε τις πλατωνικές ιδέες και τις προσάρμοσε στο χριστιανικό-φιλοσοφικό του
μόρφωμα. Οι πηγές απ’ όπου άντλησε τις φιλοσοφικές θεωρίες, η παιδεία του, η «θητεία» στον
Μανιχαϊσμό, σε συνδυασμό με την ιδιόμορφη ιδιοσυγκρασία του χαρακτήρα του συνετέλεσαν
σε αυτή την σύνθεση.
Τι είναι, όμως αυτές οι Ιδέες; Πρόκειται για νοητές οντότητες, οι οποίες είναι
αυθύπαρκτες. Δεν είναι κατασκευάσματα της δικής μας νοήσεως. Έχουν δική τους οντολογική
υπόσταση και θα υπήρχαν ακόμη και αν δεν υπήρχε νόηση. Η υφή τους είναι ακατανόητη από
την ανθρώπινη νόηση. Και όχι μόνον υπάρχουν, αλλά αποτελούν και τις αιτίες των
αισθητών[10]. Είναι εκ φύσεως αμετάβλητες και οντολογικά πλήρως επαρκείς και αποτελούν τα
πραγματικά αντικείμενα της γνώσεως[11].
Πρέπει όμως να επισημάνουμε ότι η θεωρία των ιδεών δεν είναι απολύτως ξεκάθαρη στις
λεπτομέρειές της στα έργα του Πλάτωνα. Συχνά παρατηρούμε αντιφάσεις. Για παράδειγμα,
αλλού ο φιλόσοφος εμφανίζεται κατηγορηματικός στο ότι «η Ιδέα είναι ένα καθόλου, διακριτό
από τα καθ' έκαστα», ενώ σε άλλα σημεία δεν είναι τόσο κατηγορηματικός[12]. Ή αλλού
εισηγείται την άποψη ότι ο Θεός δημιουργεί τις Ιδέες, ενώ στα περισσότερα σημεία ο Πλάτωνας
δέχεται ότι οι Ιδέες είναι αιώνιες και αδημιούργητες[13]. Γενικώς αναφέρεται με προχειρότητα
στα χαρακτηριστικά των Ιδεών. Απ' ότι φαίνεται περισσότερο τον ενδιαφέρει να αναφερθεί στην
ύπαρξη των Ιδεών παρά στο να δώσει σαφείς λεπτομέρειες για τα χαρακτηριστικά τους. Είναι
αξιοσημείωτο το ότι οι Ιδέες εισάγονται σαν να είναι ήδη αποδεκτές απ' όλους τους συνομιλητές
των διαλόγων του. Πουθενά δεν γίνεται προσπάθεια να μας αποδείξει την ύπαρξή τους[14].
Δηλαδή είναι μια άποψη η οποία προσφέρεται να γίνει αποδεκτή ως αξίωμα.
Στην φιλοσοφία του Πλάτωνα κυριαρχεί η έννοια της τάξεως. Στον Τίμαιο το σύμπαν
παρουσιάζεται με τάξη και αρμονία. Ένας θεός Δημιουργός που είχε ως σημείο αναφοράς
κάποιο ιδεατό πρότυπο, παρήγαγε το Σύμπαν. Ο θεός αυτός δεν δημιούργησε την ύλη, αλλά
ενσωμάτωσε σ' αυτήν το σύστημα ορθολογικών αρχών που υπήρχε στο ιδεώδες πρότυπό του και
έτσι δημιουργήθηκε τάξη και αρμονία από το χάος[15]. Το πρότυπο αυτό αποτελεί τον κόσμο
των Ιδεών, ο οποίος για τον Πλάτωνα είναι ο πραγματικός κόσμος και όχι ο αισθητός. Γι’ αυτόν
μόνον μπορούμε να έχουμε πραγματική γνώση.
Οι Ιδέες λειτουργούν ως φόρμες για τον δημιουργό, είναι τα πρότυπα, βάσει των οποίων
δημιουργούνται τέσσερα βασικά στοιχεία του κόσμου (νερό, γη, αέρας και φωτιά) αλλά και όλα
τα γένη, τα σύνολα ομοειδών πραγμάτων, και τα επί μέρους είδη του υλικού κόσμου. Οι Ιδέες
υπάρχουν πραγματικά. Τα πράγματα είναι οι αντανακλάσεις των Ιδεών στον υλικό κόσμο[16].
Ο μύθος του σπηλαίου μας δίνει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του πως εννοούσε τις
ιδέες του ο Πλάτων. Κάποιοι άνθρωποι βρίσκονται σιδηροδέσμιοι και έγκλειστοι στο βάθος ενός
σπηλαίου. Δεν βλέπουν τίποτε από τον έξω κόσμο. Είναι δεμένοι με τέτοιον τρόπο ώστε να μη
μπορούν να στραφούν προς το άνοιγμα του σπηλαίου αλλά μόνο προς το εσωτερικό. Δεν έχουν
δει ποτέ αυτούς που περνούν πίσω από τις πλάτες τους. Βλέπουν τις σκιές τους και ακούν τις
φωνές τους. Θεωρούν μάλιστα ότι αυτές οι σκιές είναι που μιλούν και κινούνται[17]. Οι
πραγματικοί άνθρωποι που κινούνται και μιλούν αντιστοιχούν στις Ιδέες του Πλάτωνα. Οι σκιές
τους, αντιστοιχούν στα πράγματα του αισθητού κόσμου που είναι σκιές των Ιδεών. Οι άνθρωποι
βλέπουν τα αισθητά και πλανώνται νομίζοντας ότι αυτά πραγματικά υπάρχουν. Στην
πραγματικότητα, όμως –κατά την πλατωνική θεώρηση- αυτές που πραγματικά υπάρχουν είναι οι
Ιδέες.
Ιδέες, όμως, υπάρχουν μόνον για τις καλές έννοιες. Δεν υπάρχει λ.χ. η Ιδέα της
αρρώστιας, ή της μοχθηρίας. Υπάρχει η Ιδέα της υγείας και της καλοσύνης. Οι ασθενείς και οι
μοχθηροί άνθρωποι παρεκκλίνουν από τις Ιδέες που προαναφέραμε. Αρρώστια είναι η έλλειψη
της υγείας. Το επιμέρους είναι μας τείνει προς τα πρότυπα των Ιδεών με τις οποίες μπορεί να
γίνει γνωστό το απόλυτο Κάλλος[18].
Περί Ιδεών ήταν μάλιστα και ο τίτλος ενός βιβλίου του. Εκεί παρουσίαζε την θεωρία του
Πλάτωνα με τα λόγια: «Οι λόγοι για όλα όσα δημιουργήθηκαν και όλα όσα θα δημιουργηθούν
εμπεριέχονται στον θείο νου. Τίποτε άλλο εκτός από αυτό που είναι αιώνιο και αναλλοίωτο δεν
μπορεί να περιέχεται στο θεϊκό νου. Ο Πλάτων, αυτούς τους κύριους λόγους ύπαρξης των
πραγμάτων ονομάζει ιδέες. Δεν είναι μόνο ιδέες, είναι επίσης αληθείς, διότι είναι αιώνιες και
αναλλοίωτες. οτιδήποτε υπάρχει είναι αυτό που είναι μέσω της συμμετοχής του σε αυτές τις
ιδέες[21]».
Η αληθινή γνώση προκύπτει από την αναζήτηση αυτών των ιδεών που βρίσκονται στον
θεϊκό νου. Αυτές ανακλώνται και φωτίζουν τον ανθρώπινο νου. Αυτή είναι η βάση της δοξασίας
του Ιερού Αυγουστίνου περί φωτισμού του ανθρωπίνου νου από τον Θεό που κυριάρχησε κατά
τον μεσαίωνα στην Δύση. Όπως με την όραση βλέπουμε τα αισθητά με την νόηση
αντιλαμβανόμαστε τις ιδέες. Η νόηση είναι ουσιαστικά ενόραση ή έλλαμψη. Είναι ένα είδος
«ακτινοβολήσεως» των πρώτων αρχών της γνώσεως που βρίσκονται μέσα στο νου του Θεού,
προς τον νου του ανθρώπου[22].
Ό,τι στον Πλάτωνα ήταν η θεωρία της αναμνήσεως ή ενθυμήσεως, ήταν στον Ιερό
Αυγουστίνο η θεωρία της ελλάμψεως. Η τελευταία συναντάται στα έργα του με δύο μορφές: την
ισχυρή και την ασθενή. Κατά την ισχυρή εκδοχή, η έλλαμψη (θείος φωτισμός) απαιτείται για
κάθε γνώση. Κατά την δεύτερη, έλλαμψη απαιτείται για ορισμένα είδη γνώσεως που δεν
μπορούν να αποκτηθούν διαφορετικά[23]. Στον Ιερό Αυγουστίνο τη θέση της ενθυμήσεως
λαμβάνει ο θείος φωτισμός.
Σύμφωνα με τον Ιερό Αυγουστίνο τα αντικείμενα της γνώσεως δεν είναι τα εφήμερα και
μεταβλητά πράγματα του ορατού κόσμου, αλλά κάποια εξιδανικευμένα και ανώτερα, αντίστοιχα
των Ιδεών του Πλάτωνα, με τα οποία ενίοτε ο ανθρώπινος νους έρχεται σε απευθείας επαφή[24].
Εφόσον αυτά τα ιδανικά αντικείμενα πρέπει να είναι αμετάβλητα και η μεταβλητότητα είναι
χαρακτηριστικό των κτισμάτων, ο Ιερός Αυγουστίνος οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι αυτά
είναι άκτιστα, θεϊκά. Ότι είναι σκέψεις μέσα στον νου του Θεού. Οι πλατωνικές Ιδέες, δηλαδή,
μεταφυτεύονται μέσα στον θεϊκό νου. Γίνονται θεϊκές ιδέες. Αυτός ο ισχυρισμός, βέβαια,
δημιουργεί ένα εύλογο ερώτημα: πώς συμβιβάζεται η απλότητα του Θεού με την πολλαπλότητα
των θεϊκών αυτών ιδεών[25];
Ακόμη, μία πλατωνική αντίληψη σχετική με την θεωρία των Ιδεών που υιοθέτησε ο
Ιερός Αυγουστίνος είναι και αυτή της τάξεως. Το σύμπαν αναλύεται σε μία αλληλουχία
κλιμακωτών πραγματικοτήτων. Τίποτε δεν ξεφεύγει από αυτήν την τάξη. Ο Θεός δημιούργησε
τα πάντα από τα ανώτερα έως τα κατώτερα όντα. Η τάξη του κόσμου κατέρχεται από τα πρώτα
έως τα δεύτερα. Κανείς δεν μπορεί να ισχυρισθεί ότι κάτι από αυτά δεν έπρεπε να υπάρχει, ή ότι
έπρεπε να είναι διαφορετικό. Ο Θεός τα δημιούργησε και τα κυβερνά όλα ορθά και τίποτε δεν
είναι αφημένο στην τύχη[28]. Όμως δεν αποδέχεται την άποψη των νεοπλατωνικών και
ειδικότερα του Πλωτίνου, ότι ο δημιουργός της τάξεως δεν είναι η υπέρτατη αρχή αλλά η «ψυχή
του κόσμου» και συνεπώς οργανωτής και τάξη ταυτίζονται. Ο Ιερός Αυγουστίνος θεωρεί ότι ο
Θεός είναι υπεράνω των όντων και της τάξεως τους[29].
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Ο Πλάτωνας με την θεωρία των Ιδεών, εισήγαγε την έννοια του νοητού κόσμου που
είναι ο μόνος πραγματικός, ενώ ο αισθητός είναι σκιά και αντανάκλαση του νοητού. Αυτό το
στοιχείο γοήτευσε τον Ιερό Αυγουστίνο και βρήκε σε αυτό ομοιότητα με την χριστιανική
διδασκαλία περί πνευματικού και υλικού κόσμου.
Οι Ιδέες κατά τον Πλάτωνα είναι αυθύπαρκτες οντότητες και αποτελούν τα πρότυπα
βάσει των οποίων ο δημιουργός έπλασε τα όντα. Ο Ιερός Αυγουστίνος αποδέχθηκε αυτήν την
θεωρία αλλά «μεταφύτευσε» τις Ιδέες μέσα στο νου του Θεού.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Δήμας Πάνος, «Η φιλοσοφία του Πλάτωνα» στο Βισβιδάκης Σ., κ.ά, Η Ελληνική
Φιλοσοφία από την Αρχαιότητα έως τον 20ό Αιώνα, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σσ. 121-160.
2. Θεοδωρακόπουλος Ιωάννης, Πλάτωνος Φαίδρος, εκδ. Εστίας, ά.χ..
3. Annas Julia, Εισαγωγή στη Πολιτεία του Πλάτωνα, μτφρ. Χρυσούλα Γραμμένου εκδ.
Καλέντης, Αθήνα 2006.
4. Annas Julia, Πλάτων, μτφρ. Ελένη Λεοντσίνη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα
2006 (σελ.96-107).
5. Kenny Anthony (επιμ.), Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, μτφρ. Δέσποινα Ρισσάκη,
εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2005.
6. Luscombe David., Η μεσαιωνική σκέψη, μτφρ. Χρήστος Γεμελιάρης, εκδ.
Πολύτροπον, Αθήνα 2007.
7. Franco Augustine, Ιστορία της Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας, εκδ. Τραυλός, Αθήνα 2006.
8. Pepin Jean, «Ο Άγιος Αυγουστίνος και η Αττική Πατερική Γραμματεία», στο Σατελέ
Φρανσουά (επιμ.) Η Φιλοσοφία, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, εκδ. Γνώση, ά.χ..
9. Vegetti Mario, Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, μτφρ. Γιάννης Δημητρακόπουλος,
εκδ. Π. Τραυλός, Αθήνα 2003.
10. Windelband W. – Heimsoeth H., Εγχειρίδο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, τ. Β΄, μτφρ.
Ν.Μ. Σκουτερόπουλος, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2003.
[1] Augustine Franco, Ιστορία της Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας, εκδ. Τραυλός, Αθήνα 2006, σελ. 45.
[2] David Luscombe, Η μεσαιωνική σκέψη, μτφρ. Χρήστος Γεμελιάρης, εκδ. Πολύτροπον,
Αθήνα 2007, σελ. 23.
[6] Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, Πλάτωνος Φαίδρος, εκδ. Εστίας, ά.χ., σελ. 455-457.
Πάνος Δήμας, «Η φιλοσοφία του Πλάτωνα» στο Βισβιδάκης Σ., κ.ά, Η Ελληνική Φιλοσοφία
[9]
από την Αρχαιότητα έως τον 20ό Αιώνα, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σελ. 136.
[15] Julia Annas, Πλάτων, μτφρ. Ελένη Λεοντσίνη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006, σελ.
96.
Mario Vegetti, Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, μτφρ. Γιάννης Δημητρακόπουλος, εκδ. Π.
[17]
Τραυλός, Αθήνα 2003. σελ. 178.
Anthony Kenny (επιμ.), Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, μτφρ. Δέσποινα Ρισσάκη, εκδ.
[18]
Νεφέλη, Αθήνα 2005, σελ. 49.