KAYAMEK′2004-VII.

Bölgesel Kaya Mekaniği Sempozyumu / ROCKMEC′2004-VIIth Regional Rock Mechanics Symposium, 2004, Sivas, Türkiye

Kayaçların Poisson oranlarına göre sınıflanması

Classification of rocks based on their Poisson's ratio
H. Gerçek
Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Maden Mühendisliği Bölümü 67100 Zonguldak

ÖZET: Bu bildiride, öncelikle, Poisson oranı hakkında temel bilgiler verilirken konunun tarihçesi ve
mekanikteki önemi özetlenmiştir; ayrıca, negatif Poisson oranlı malzemeler tanıtılmıştır. Sonra, Poisson
oranının kaya mekaniğindeki önemi tartışılmış, kayaçlar için rapor edilen tipik değerler derlenmiş ve Poisson
oranını etkileyen faktörler sunulmuştur. Daha sonra da, kayaçlar için Poisson oranına göre bir sınıflandırma
önerilmiştir.

ABSTRACT: In this paper, firstly, fundamental information on Poisson's ratio is given by summarizing the
history of the subject and its significance in mechanics; in addition, materials with negative Poisson's ratio are
introduced. Then, the importance of Poisson's ratio in rock mechanics is discussed, typical values reported for
rocks are compiled, and the factors affecting Poisson's ratio are presented. Finally, a classification is proposed
for rocks based on their Poisson's ratio.

1 GİRİŞ ötesinde başka bir öğrenim şansı olmadı. 1796'da

Uluslararası Kaya Mekaniği Derneği'nin Poisson
oranını "elastiklik sınırından düşük bir çekme
kuvveti altındaki bir cisimde, enine doğrultudaki
kısalmanın uygulanan kuvvet doğrultusundaki
uzamaya oranıdır (ISRM 1975)" şeklindeki
tanımının mekanik açıdan pek tatmin edici olmadığı
bir gerçektir. Ancak, bu yetersiz tanım otuz yıldır
düzeltilmemiştir. Ayrıca; kayaçlara ait Poisson oranı
değerlerinin dar bir aralıkta değişmesi ve kaya
mekaniği uygulamalarında Poisson oranının yaklaşık
değerinin kullanımının önemli bir sorun
oluşturmaması, bu malzeme özelliğinin çok fazla
önemsenmemesine yol açmıştır.
Bu bildiri, Poisson oranının özellikle kaya
mekaniği ve kaya mühendisliği açısından önemini
vurgulamak amacıyla hazırlanmıştır. Öncelikle,
Poisson oranı hakkında temel bilgiler sunulmuş ve
kaya mekaniğindeki önemi vurgulanmıştır. Sonra da
kayaçların Poisson oranıyla ilgili olarak, bazı önemli
hususlar tartışılmış ve bir sınıflama önerilmiştir.
2 TARİHÇE
Siméon Denis Poisson, 1781'de Paris yakınlarındaki
Pithiviers adlı küçük bir kasabada doğdu; ailesi fakir
olduğu için, 15 yaşına kadar okuma ve yazmanın
Fontainebleau'deki amcasının yanına gönderildi ve
orada matematik derslerine devam etti. Bu konudaki
yeteneğinin çok iyi olması sayesinde, 1798'de Ecole
Polytechniqe'in giriş sınavlarını üstün dereceyle
kazandı. Buradaki mükemmel gelişmesi, o günlerde
işlevler kuramı dersini vermekte olan Lagrange ile
Laplace'ın dikkatini çekti. 1800'deki mezuniyetinden
sonra matematik öğretmeni olarak okulda kaldı ve
1806'da yüksek matematik dersinin sorumluluğuna
getirildi. Matematikteki özgün yayınları onu bu
daldaki en iyi Fransızlardan biri yaptı ve 1812'de
Fransız Bilimler Akademisi'ne üye seçildi. O
yıllarda, kuramsal fizik hızlı bir değişim sürecinden
geçiyordu ve zamanın matematikçileri de fiziksel
problemlerin çözümünde becerilerini kullanıyordu.
Bir moleküler yapı modeli fikrine dayanan elastiklik
kuramı Poisson'un ilgisini çekmişti ve bu daldaki
temel çalışmaları yaptı (Timoshenko 1983).
Poisson, çalışmalarından elde ettiği başlıca
sonuçları 1829 ve 1831 yıllarında yayımlanan iki
eserine ve verdiği mekanik dersine ekledi. Poisson
(1829) ilk yayımlanan eserinde tek eksenli çekme
gerilmesi altındaki prizmatik bir çubuğun
uzamasında, eksenel birim şekil değiştirmenin ona
dik konumda ve dörtte biri kadarlık bir yanal birim
şekil değişikliğine yol açması gerektiği ileri sürdü.
Yetersiz bir molekül modeline dayanan bu yaklaşım,
bugün Poisson oranı (Poisson's ratio) olarak
adlandırdığımız elastik sabitin, hatalı olarak, 1/4
değerini alacağını kestiriyordu (Malvern 1969,
Timoshenko 1983).
Poisson (Şek. 1), elastiklik kuramına katkıları
dışında; gök mekaniği ve çekim kuramında
diferansiyel denklemlerle yapılan işlemleri
yetkinleştirmiş, Newton potansiyeli değerlerini
nokta ve çeken kütlenin karşılıklı konumlarına göre
vermiş, ısı kuramında Poisson integralini geliştirmiş,
elektrik ve ışık konularını incelemiş, manyetiklik
kuramında etkiyle mıknatıslanmayı tanımlamış,
olasılık hesabının evrenselliğini savunmuş ve kendi
adıyla anılan dağılım işlevini ortaya atmıştır.
Matematiksel fiziğin yaratıcılarından olan Poisson
1840'ta Paris'te ölmüştür (BLSA 1986).
Şekil 1 S. D. Poisson (Ecole Polytechnique 2003)
3 POISSON ORANININ MEKANİKTEKİ ÖNEMİ
Poisson oranının mekanikteki önemini
vurgulamadan önce doğru bir tanımını yapmak
gerekir. Literatürde bu konuda çok çeşitli tanımlar
bulunmaktadır ve bunların çoğunda bazı hususlar
eksik olarak vurgulanmaktadır. "Tek eksenli gerilme
altındaki elastik bir katıda, gerilmeye dik doğrultuda
oluşan normal birim şekil değiştirmenin gerilme
doğrultusundaki normal birim şekil değiştirmeye
oranının ters işaretlisidir" şeklindeki bir tanımlama
mekanik açıdan oldukça tatmin edicidir.
Poisson oranı, öncelikle, elastiklik kuramındaki
Hooke kanunuyla ilgili bağıntılarda karşımıza
çıkmaktadır. Statik ve dinamik yöntemlerle
ölçülebilen bu büyüklük, oldukça dar bir aralıkta
değişen değerler almaktadır. S. D. Poisson'un bu
elastik sabitin 1/4 değerini alması gerektiği
sonucuna varmasına karşılık, 1848'de Guillame
Wertheim tarafından cam ve pirinç üzerinde yapılan
deneyler bu sonucu desteklememiştir. Wertheim ise,
hiç bir kuramsal temeli olmayan, 1/3 oranının
alınması önerisini yapmıştır (Love 1944). Birçok
malzemenin Poisson oranı bu değerlere yakın
olmakla birlikte, elastik bir eşyönlü (izotropik)
malzeme için bu sabitin kuramsal olarak -1 ile 0.5
arasında değişebileceği bilinmektedir. Bu alt ve üst
sınırlar; Young, rijitlik (makaslama) ve hacim (bulk)
modüllerinin (termodinamiğin ikinci temel yasasına
göre) pozitif olmaları gereğinin bir sonucudur.
Poisson oranı (lastik/kauçuk türü katılarda olduğu
gibi) 0.5 değerine yaklaştıkça, hacim modülü rijitlik
modülünden çok büyük hale gelir ve malzeme
sıkıştırılamaz (incompressible) olarak nitelendirilir.
Öte yandan, Poisson oranı -1 değerine yaklaştıkça,
malzeme son derece sıkıştırılabilir olurken, kesme
gerilmeleri altında şekil değişikliğine karşı direnci
aşırı bir şekilde artar. Negatif Poisson oranlı
malzemeler hakkında bazı güncel bilgilere daha
sonra değinilecektir. Bazı katı elementlerin Poisson
oranları büyüklük sırasına göre Çizelge 1'de
sunulmuştur.
Elastik katılarda, yalnızca Poisson oranına bağlı
bazı mekanik büyüklükler tanımlanabilir. Örneğin;
eşyönlü bir elastik katıda Young modülünün (E)
rijitlik modülüne (G) oranı:
E / G = 2 (1+ ν) [1.a]
bağıntısıyla verilmektedir. Benzer şekilde, yine aynı
tür bir elastik katıda, Young modülünün hacim
(bulk) modülüne (K) oranı:
E / K = 3 (1-2ν) [1.b]
olmaktadır. Ayrıca, eşyönlü bir elastik katının
oluşturduğu sonsuz ortamda, P (basınç) dalgası
yayılma hızının (vp) S (kesme) dalgası yayılma
hızına (vs) oranının karesi:
(vp / vs)2 = 2 (1-νdyn) / (1- 2 νdyn) [1.c]
eşitliği yardımıyla hesaplanabilir. Burada, νdyn:
ortamın dinamik Poisson oranı olup, statik yükleme
deneylerinden elde edilen değerlerden farklı
olabilmektedir.
Genelde, iki-boyutlu elastiklik problemlerinde
Poisson oranının pek etkisi yoktur. Ancak, bazı üç-
boyutlu gerilme durumlarında, Poisson oranının
oldukça dramatik bir etkisi olabilmektedir. Buna en
tipik örnek olarak, uçlarına uygulanan eşit fakat zıt
yönlü moment çifti etkisiyle eğilen, dikdörtgen kesitli
Çizelge 1 Bazı katı elementlerin Poisson oranları (Winter kirişi gösterebiliriz. İki boyutlu çözümde kiriş,
2003) uzunlamasına olarak, eğrilik yarıçapı ρ olan bir yaya
bükülecektir (Şek. 2a). Kirişin tarafsız (nötr) eksen
ELEMENT ve SİMGE POISSON ORANI (ν) üstünde kalan kısmı uzunlamasına çekme
Berilyum Be 0.032 gerilmelerine maruz kalırken (uzarken) enlemesine
Europyum Eu 0.15
kısalır; tarafsız eksen altında kalan kısmı ise
Krom Cr 0.21
Plutonyum Pu 0.21
uzunlamasına basınç altındayken (kısalırken)
Tulyum Tm 0.21 enlemesine genişler. Böylece, kirişin dikdörtgen
Yiterbiyum Yb 0.21 olan özgün kesiti Şekil 2b'deki kesite şekil değiştirir.
Holmiyum Ho 0.23 Kirişin enine kesitinde, başlangıçta düzlemsel olan
Uranyum U 0.23 tarafsız yüzey, şekil değişikliği sonucunda eğrilik
Erbiyum Er 0.24 yarıçapı ρ/ν olan bir yüzeye dönüşür. Kirişlerde
İtriyum Y 0.24 "Poisson etkisi" olarak bilinen bu olgu nedeniyle,
Seryum Ce 0.24 kirişin tarafsız yüzeyi ve ona paralel olan tüm
Çinko Zn 0.25 yüzeyleri "anticlastic" (bir noktasındaki teğet
Disprosyum Dy 0.25 düzlemin her iki tarafında da yer alan) yüzeylere
Osmiyum Os 0.25
dönüşür. Marie Alfred Cornu, bu olgudan
Gadalinyum Gd 0.26
Iridyum Ir 0.26 yararlanarak, 1869'da optik yöntemle Poisson
Lutesyum Lu 0.26 oranının ilk doğrudan ölçümünü yapmıştır
Rodyum Rh 0.26 (Timoshenko 1970, 1983). Cornu, camdan yapılmış
Terbiyum Tb 0.26 prizmatik çubuklar üzeride yaptığı eğilme
Samaryum Sm 0.27 deneylerinde, Poisson oranını 1/4 olarak ölçmüştür
Toryum Th 0.27 (Love 1944).
Latan La 0.28
Neodinyum Nd 0.28
Praseodmiyum Pr 0.28
Prometyum Pm 0.28 ρ/ν
Skandiyum Sc 0.28
Stronsiyum Sr 0.28 M M
Tungsten W 0.28
Demir Fe 0.29 ρ
Magnezyum Mg 0.29
Kadmiyum Cd 0.30
Renyum Re 0.30
Rutenyum Ru 0.30
C C C
Kalsiyum Ca 0.31
Kobalt Co 0.31 (a) (b)
Molibden Mo 0.31
Nikel Ni 0.31 Şekil 2 Dikdörtgen kesitli bir kirişin eğilmesi sırasında,
Titanyum Ti 0.32 Poisson etkisiyle "anticlastic" yüzeyin oluşması
Bizmut Bi 0.33 (Timoshenko 1983)
Selenyum Se 0.33
Bakır Cu 0.34
Tantal Ta 0.34 Yönser (anizotropik) malzemelerde, birden fazla
Zirkonyum Zr 0.34 Poisson oranı tanımlanmıştır. Örneğin; düzlemsel
Alüminyum Al 0.35 eşyönlü (transversally isotropic) olan malzemelerde,
Kalay Sn 0.36 ikisi bağımsız, üç adet Poisson oranı tanımlanmıştır
Gümüş Ag 0.37
(Şek. 3). Elastiklik kuramı, bu tür malzemelerin
Hafniyum Hf 0.37
Vanadyum V 0.37 Poisson oranı için bir üst sınır vermemekle birlikte,
Platin Pt 0.38 yalnızca enerji ile ilgili hususların ortaya koyduğu
Paladyum Pd 0.39
Niyobyum Nb 0.40 2ν2 ν3 < 1 - ν1 [2]
Silisyum Si 0.42
Altın Au 0.44 bağıntısı geçerlidir (Wittke 1990). Tabakalı yapı
Kurşun Pb 0.44 gösteren, düzlemsel eşyönlü özellikteki kayaçların
Talyum Tl 0.45 Poisson oranlarına daha sonra değinilecektir.
 Çizelge 2 Bazı maddelerin Poisson oranları (Lorman
y 1968, Lakes 1987a, Bass 1995, Persson 1999, Kumar et
al. 2003, Kinney et al. 2004)

MADDE POISSON ORANI (ν)

Şişe mantarı ∼0
Beton
28 günlük 0.10 - 0.21
yüksek performanslı 0.13 - 0.16
x Cam
kuvars 0.167
obsidiyen 0.185
z
soda 0.23
borosilikat 0.25
Etkiyen gerilme σx ise: Kükürt 0.21 - 0.34
E1 = σx / εx ; ν1 = - εy / εx ; ν3 = - εz / εx Porselen 0.208
Etkiyen gerilme σy ise: Tungsten karbid (WC) 0.222
E1 = σy / εy ; ν1 = - εx / εy ; ν3 = - εz / εy Döküm demir (gri) 0.26
Etkiyen gerilme σz ise: Çelik
E2 = σz / εz ; ν2 = - εx / εz = - εy / εz yumuşak 0.27 - 0.30
yüksek dayanımlı 0.30
Bağımlı Poisson oranı: ν3 = (E1 / E2) ν2 Püskürtme beton 0.25 - 0.29
Diş kemiği (kuru dentin) 0.29
Şekil 3 Düzlemsel eşyönlü malzemeler için tanımlanan Perspex 0.311
Poisson oranları (Wittke'den [1990] değiştirilerek) Buz (257 K) 0.324
Alüminyum 2024 0.33
Pirinç (70 Cu / 30 Zn) 0.35
Bazı maddelerin Poisson oranlarının büyüklük PVC (sert) 0.378
Fosfor bronz (% 5 Sn) 0.38
sırasına göre sunulduğu Çizelge 2'ye (aynı zamanda
Epoxy reçine 0.38 - 0.40
Çizelge 1'e) göre; rapor edilen değerler genellikle Teflon 0.399
sıfır ile 0.5 arasındadır. Elastiklik kuramı Poisson Naylon 0.40
oranının negatif değerler almasına izin vermesine Lastik / Kauçuk ∼0.50
karşın, eşyönlü doğal malzemeler ile birçok yapay
mühendislik malzemeleri için bu büyüklüğün negatif
olmadığı bilinmektedir. Mekaniksel deneyim ve 4 KAYAÇLARIN POISSON ORANI
sezgilerimize ters düşen, negatif Poisson oranlı bir
malzeme davranışında; uygulanan basınç gerilmesi Poisson oranı, elastik katıların şekil değiştirmesinde
doğrultusunda boyu kısalan malzemenin, gerilmeye rol oynayan bir özellik olduğu için kaya malzemesi
dik doğrultudaki boyutları da küçülecektir. Çekme veya kaya kütlelerinin şekil değişimiyle ilgili kaya
gerilmesinde ise tam tersi bir durum söz konusudur: mekaniği problemlerinde karşımıza çıkar. İlgili
malzeme, etkiyen çekme gerilmesi doğrultusunda kaynaklarda (Vutukuri et al. 1974, Hatheway &
uzarken, ona dik doğrultularda da genişleyecektir. Kiersch 1986), az sayıda da olsa, bazı kayaçlar için
Son yıllarda, yapay malzemelerden olan hücresel negatif, bazıları için de 0.5'ten daha büyük Poisson
katılarda (cellular solids) negatif değerler (örneğin; oranı değerleri rapor edilmektedir. Bunlar, büyük bir
özel işlem uygulanan bazı polimer köpüklerinde olasılıkla, kuvvetli derecede yönser özellikteki
-0.7, bakır köpüğünde -0.8) elde edilmiştir (Lakes kayaçlardır. Poisson oranı negatif olan eşyönlü
1987a, b). Bu tür malzemeler "lastik karşıtı" (anti- kayaçlara rastlanmadığı için, bu büyüklük kayaçlar
rubber) olarak da adlandırılmaktadır (Lakes 1993a). için pratikte oldukça dar bir aralıkta değişmektedir.
Negatif Poisson oranlı malzemelerin şekil değiştirme Çizelge 3'te bazı minerallerin dinamik deneylerde
mekanizması ve olası mühendislik tasarımlarında ölçülen Poisson oranları verilmektedir. Çizelge 4'te
kullanılması, bu dalda patent sahibi olan Lakes ise bazı kayaçlar için rapor edilen Poisson oranı
(1991, 1993a, b) tarafından sunulmaktadır. Verilen değerleri için anlamlı aralıklar sunulmaktadır.
örnekler arasında en ilginç olanı, delik içi Burada, kaynaklarda rapor edilen bazı uç değerlerin
tutturucusu (dübel) örneğidir. Basınç altında özellikle verilmediğine ve verilen aralıklar dışında
sıkıştırılarak itilen tutturucu, daraldığı için kolayca daima istisnaların olabileceğine dikkat edilmelidir.
deliğe yerleşirken; çekilerek çıkartılmak istendiğinde
genleşerek delik yüzeyine iyice tutunmaktadır.
 Ancak, kaya kütlelerinin Poisson oranının
Çizelge 3 Bazı minerallerin Poisson oranları (Bass 1995) belirlenmesi için dinamik yaklaşımlar pratikte tek
seçenektir.
MİNERAL POISSON ORANI (ν) Kaya mekaniği ve kaya mühendisliği açısından
Elmas (C) 0.069 da Poisson oranı birçok alanda önem kazanmaktadır.
α-Kuvars (SiO2) 0.079 Aşağıda, Poisson oranının başlıca kullanım veya
Topaz (Al2(F, OH)2 SiO4) 0.221 uygulama alanları üzerinde durulacaktır.
Grafit (C) 0.223 Öncelikle, örneklerin tek eksenli basınçla
Safir (Al2O3) 0.234
yüklendikleri kaya mekaniği deneylerinde, yükleme
Manyezit (MgCO3) 0.251
Kayatuzu (NaCl) 0.253 başlıkları ile örnek yüzeyleri arasında kısıtlayıcı
Manyetit (Fe3O4) 0.261 sürtünmeler oluşmasının önlenmesi için başlık
Galen (PbS) 0.270 malzemesi ile kaya örneğinin E/ν oranlarının
Rutil (TiO2) 0.278 birbirine yakın olması gerekmektedir (Pells 1993).
Kromit (FeO Cr2O3) 0.280 Yükleme başlığı yapımında yaygın olarak kullanılan
Florit (CaF2) 0.289 sertleştirilmiş çelikte bu oran yaklaşık olarak 700
Kalsit (CaCO3) 0.309 civarındadır. Ancak, kayaç türlerinden çok azı bu
Sfalerit (ZnS) 0.320 değere sahiptir. Bu amaçla, kayaçlar için daha uygun
Pirit (FeS2) 0.326
olabilecek alüminyum (E/ν ≅ 200) veya pirinç (E/ν ≅
Jips (CaSO4 2H2O) 0.336
300) kullanılabilirse de, kolayca hasar gören bu
malzemeler yükleme başlığı yapımında tercih
edilmemektedir (Pells 1993).
Çizelge 4 Bazı kayaçların Poisson oranları (Vutukuri et
al. 1974, Hatheway & Kiersch 1986, ODTÜ 1989a, b, c) Kayaçların mekanik özelliklerinin uygulanan
gerilme türünden etkilendiği bilinmektedir. Tıpkı tek
KAYAÇ POISSON ORANI (ν) eksenli dayanımlarda olduğu gibi, kayaçların tek
Bazalt 0.10-0.35 eksenli şekil değiştirebilirlik (uniaxial deformability)
Diyabaz 0.10-0.28 özelliklerinin (Poisson oranı ve Young modülünün)
Diyorit 0.20-0.30 de basınç ya da çekme gerilmesi durumlarında farklı
Dolerit 0.15-0.35 olması gerektiği akla gelmektedir. Gerçekten de
Dolomit 0.10-0.35 Krech et al. (1974) tarafından yapılan bir
Gnays 0.10-0.30 araştırmaya göre; kaya malzemesinin basınç
Granit 0.10-0.30 altındaki Young modülü (Ec), çekme gerilmesi
Granodiyorit 0.15-0.25 altında ölçülen modülünden (Et) farklı (genelde daha
Grovak 0.05-0.20
büyük) olmaktadır (Çizelge 5). Benzer şekilde,
Kiltaşı 0.25-0.40
Kireçtaşı 0.10-0.33
Poisson oranının da basınç ve çekme gerilmeleri
Konglomera 0.10-0.40 altında farklılık göstereceği beklenmelidir. Bu
Kumtaşı 0.05-0.40 kapsamda, düzlemsel eşyönlü özellikteki arjilit
Kuvarsit 0.10-0.33 üzerinde Liao et al. (1997) tarafından yapılan
Marn 0.13-0.33 çalışma az da olsa bir farklılığı ortaya koymuştur.
Mermer 0.15-0.30 Ayrıca, kayaçlarda statik deneylerden ölçülen
Norit 0.20-0.25 Young modülünün, dinamik deneylerden elde edilen
Silttaşı 0.13-0.35 modül (Edyn) değerlerinden farklı olduğu
Şeyl 0.05-0.32 bilinmektedir (Çizelge 5) (Krech et al. 1974, Eissa &
Tuz 0.05-0.30 Kazi 1987, Çolak 1998). Aynı durum, büyük bir
Tüf 0.10-0.28
olasılıkla, statik ve dinamik Poisson oranları için de
geçerli olacaktır. Ancak, statik ve dinamik
deneylerden elde edilecek değerler arasında anlamlı
Kaya malzemesinin Poisson oranı statik deneylerle ilişkiler olup olmayacağı kapsamlı bir çalışmada
(ISRM 1978, ASTM 1998a) ölçülebildiği gibi, araştırılmalıdır.
elastik dalga hızlarının ölçüldüğü dinamik Düzlemsel eşyönlülük (transverse isotropy),
deneylerle (ISRM 1977, ASTM 1998b) de dolaylı tabakalaşma gösteren tortul veya başkalaşım kökenli
olarak belirlenebilmektedir. Günümüzde kullanılan kayaçlarda sıkça görülen bir özelliktir. Daha önce
statik deneyler, ilk defa 1908'de Eduard August (Şekil 3'te) de belirtildiği gibi, bu tür kayaçlarda üç
Grüneisen tarafından yapılan, tek eksenli gerilme adet Poisson oranı tanımlanmıştır. Sağlam kaya
altındaki örneklerde eksenel ve yanal birim şekil malzemesi üzerinde yapılan laboratuvar deneylerine
değiştirmelerin ölçüldüğü deneylere dayanmaktadır.
Çizelge 5 Bazı kayaçların elastik özelliklerinin gerilme Tek eksenli basınç gerilmesi altında yüklenen
durumuyla değişimi (Krech et al. 1974) gevrek bir kayacın yenilmesini kapsamlı ve ayrıntılı
olarak inceleyen Bieniawski (1967a, b), yenilme
YOUNG MODÜLÜ (GPa) POISSON aşamalarının birbirinden ayırt edilmesini sağlayan
KAYAÇ Basınç Çekme Dinamik ORANI
ölçütleri ilk öneren araştırmacıdır. Günümüzde de
(Ec) (Et) (Edyn) (νdyn)
geçerliliğini hala koruyan bu ölçütlerden biri de kaya
Barre malzemesinin Poisson oranının etkiyen gerilmeyle
Graniti 45.6 17.5 32.5 0.233
değişimini göz önünde bulundurmaktadır. Bu ölçüte
Westerly
Graniti 49.9 19.6 44.3 0.213
göre; silindirik kaya örneği, "doğrusal elastik
St. Cloud Gri davranış" evresinden "kontrol edilebilir veya duraylı
Granodiyoriti 70.8 30.0 48.4 0.245 çatlak ilerlemesi" (stable crack propagation)
Sioux evresine geçerken çapsal (εd) veya çevresel (εθ)
Kuvarsiti 56.4 27.9 56.8 0.138 birim şekil değiştirmelerin eksenel gerilme (σL) ile
Berea değişimi doğrusallıktan sapmaktadır. Başka bir
Kumtaşı 13.8 1.49 8.50 0.329 deyişle; doğrusal elastik evrede sabit olan Poisson
Salem oranı, yeni mikro-çatlak oluşumu ve/veya
Kireçtaşı 43.9 30.0 37.9 0.272 mevcutların ilerlemeye başlaması nedeniyle artmaya
Holston başlamaktadır (Bieniawski 1967a, b).
Kireçtaşı 62.2 73.3 30.4 0.316 Gerek zemin mekaniği, gerekse de kaya
Dresser
mekaniğinde yaygın uygulamaları olan temel
Bazaltı 86.1 119 110 0.264
çözümlerde, gerilme dağılımları ortamın Poisson
oranından etkilenmektedir. Bu temel çözümlere
örnek olarak;
göre; ν1 ve ν2 değerleri, eşyönlü malzemeler için üst
• sonsuz elastik ortama etkiyen nokta yükü
sınır olan 0.5 değerinden daima daha küçük
(Kelvin Problemi),
çıkmaktadır; ancak ν3, 0.5 civarında veya daha
• yarı sonsuz elastik ortam yüzeyine etkiyen
büyük değerler alabilmektedir (Wittke 1990). Bu
normal kuvvet (Boussinesq Problemi),
çerçevede, düzlemsel eşyönlülük gösteren bazı
• yarı sonsuz elastik ortam yüzeyine etkiyen
kömür çevre kayaçları üzerinde Çolak (1998)
teğetsel kuvvet (Cerruti Problemi) ve
tarafından yapılan çalışma oldukça ilginç sonuçlar
vermiştir (Çizelge 6). • yarı sonsuz elastik ortam içindeki bir noktaya
etkiyen kuvvetler (Mindlin Problemleri)
gösterilebilir (Poulos & Davis 1974).
Çizelge 6 Düzlemsel eşyönlü, kömür çevre kayaçlarında Kaya mühendisliğinin yeraltı açıklıklarıyla ilgili
statik yöntemle ölçülen Poisson oranları (Çolak 1998) uygulamalarında, birincil ve ikincil gerilmeler
kapsamında, Poisson oranı yine karşımıza
KAYAÇ ν1 ν2 ν3 çıkmaktadır. Örneğin; Terzaghi ve Richart’ın (1952)
(İlgili damar, konum) "elastik-yatay rijitlik kuramı"na göre, yatay birincil
Kumtaşı (ince-orta taneli) 0.241 0.299 0.339 gerilmenin (Ph) düşey birincil gerilmeye (Pv) oranı
(Acenta, tavan taşı) ortamın Poisson oranına bağlıdır ve
Kumtaşı (ince-orta taneli) 0.208 0.292 0.363
(Acılık, taban taşı) k = Ph / Pv = ν / (1- ν) [3.a]
Kumtaşı (orta taneli) 0.217 0.322 0.364
(Büyük, tavan taşı)
bağıntısıyla verilmektedir.
Kumtaşı (ince taneli) 0.173 0.274 0.411
Sheorey et al. (2001) de, yarı görgül bir
(Çay, taban taşı)
Kumtaşı (orta taneli) 0.263 0.243 0.393
yaklaşımla, yatay birincil gerilmelerin kestirimi için
(Çay, tavan taşı) şu bağıntıyı önermiştir:
Kumtaşı (orta taneli) 0.261 0.283 0.325
(Domuzcu, taban taşı II) Ph (MPa) = [νPv + βGTE (H + 1000)] / (1-ν) [3.b]
Kiltaşı 0.281 0.363 0.482
(Domuzcu, taban taşı I) Burada; Pv: düşey birincil gerilme (MPa), E: ortamın
Silttaşı 0.231 0.287 0.515 Young modülü (MPa), β: doğrusal ısıl genleşme
(Nasufoğlu, tavan taşı) katsayısı (°C-1), GT : jeotermal düşüm (gradiyent)
Silttaşı 0.218 0.318 0.364 (°C/m), H: derinlik (m) dir.
(Sulu, tavan taşı)
 Sonsuz genişlikteki bir ortamda açılan tünel,
galeri vb. gibi iki-boyutlu yeraltı açıklıkları
çevresindeki ikincil gerilmelerin dağılımıyla ilgili
problemlerin düzlem birim şekil değiştirme (plane
strain) çözümlerinde, ortamın Poisson oranı yalnızca
eksenel ikincil gerilmeyi veren aşağıdaki bağıntıda
karşımıza çıkmaktadır:
σz = Pz + ν [σr + σθ - (Pv + Ph)] [4]
Burada; Pz: açıklığın uzun eksenine paralel
konumdaki birincil gerilme, σr: ışınsal (radyal)
ikincil gerilme ve σθ: teğetsel ikincil gerilmedir.
Ancak, sığ tüneller çevresindeki ikincil gerilmelerin
dağılımıyla ilgili çözümlerde ortamın Poisson
oranının, az da olsa, bir etkisinin olduğu
bilinmektedir. Bu etki, çok sığ derinliklerde ve
açıklık yüzeyinde daha belirgindir (Gerçek 1990).
Tünelin kazı aynası çevresindeki elastik yer
değiştirmeler, bir bakıma, tünel aynasının önündeki
daha kazılmamış kaya kütlesinin sıkışabilirlik
özelliği ile ilgilidir. Aynanın hemen ilerisindeki ve
gerisindeki normalleştirilmiş yer değiştirmeler,
ortamın Poisson oranından etkilenmektedir (Ünlü &
Gerçek 2003). Benzer bir olgu da sondaj deliği
dibindeki gerilme yığılmalarının kayacın Poisson
oranından etkilenmesi şeklinde karşımıza
çıkmaktadır (Li & Schmitt 1997).
Mevcut deney verileri, kayaçların Poisson oranının
nispeten düşük sıcaklıklarda (300 °C'ye kadar) pek
fazla değişmediğini gösterirken (Şek. 3), oldukça
yüksek sıcaklıklarda, bazı kayaçların Poisson oranı
dramatik şekilde azalmaktadır (Şek. 4).
Son olarak, kömürlerin Poisson oranı hakkında
söylenebilecek en önemli hususları da şöyle
özetlemek mümkündür:
• Kömürün karbon içeriği % 90'ı aşınca,
dinamik elastik özellikleri (Poisson oranı da
dahil) belirgin bir şekilde yönser olmaktadır
(Van Krevelen 1993).
• Çok farklı kömür türleri için Poisson oranının
0.346 alınabileceği rapor edilmektedir (Szabo
1981).
• Zonguldak Havzası kömür damarlarından
bazılarına ait Poisson oranları Çizelge 7'de
sunulmuştur.
San Marcos Gabro
Bytownite Gabro
Hornblend Gabro
Bazalt
0,35
Poisson Oranı

0,3
Öte yandan, Poisson oranı üç-boyutlu elastik
çözümlerde de sıkça karşımıza çıkar. Bunlara tipik 0,25
bir örnek olarak; sonsuz ortamda, yalnızca düşey
0,2
birincil gerilme (Pv) altındaki küresel açıklık
çevresinde oluşan elastik gerilmeleri gösterebiliriz. 0,15
Sıfırdan farklı tüm ikincil gerilme bileşenlerinin 0 100 200 300 400
ortamın Poisson oranına bağlı olduğu bu problemde, Sıcaklık (C)
açıklık çevresindeki bir noktada oluşan ışınsal
gerilme bileşeni aşağıdaki bağıntıyla verilmektedir Şekil 3 Bazı kayaçların Poisson oranının nispeten düşük
(Obert & Duvall 1967). sıcaklıklarda değişimi (veriler Christensen'den 1986)

σr = Pv {[14-10ν-(38-10ν) a3/r3 + 24 a5/r5]+ [10ν-14

Bazalt (Dresser, Wisconsin)
3 3 5 5 2
+ (50-10ν) a /r - 36 a /r ] sin θ}/(14-10ν) [5] Takonit (Babitt, Minnesota)

0,3
Burada; a: küresel açıklığın yarıçapı, r: açıklığın
0,25
merkezinden olan uzaklık ve θ: noktayı açıklığın
Poisson Oranı

0,2
merkezine birleştiren doğrultunun düşeyle yaptığı
0,15
dar açıdır. Eşitlik [5]'te Poisson oranının söz konusu
0,1
gerilme bileşenine katkısı oldukça ilginçtir.
0,05
Kaya malzemesiyle ilgili deneysel çalışmalara
0
göre; kayacın Poisson oranının, fiziksel ya da 0 200 400 600 800 1000
mekanik, diğer bir özellikle ilişkisinin olmadığı Sıcaklık (C)
anlaşılmaktadır (D'Andrea et al. 1965). Ancak,
çevresel unsurların, Poisson oranını bir şekilde Şekil 4 Bazı kayaçların Poisson oranının yüksek
etkileyeceği beklenebilir. Bunlardan belki de en sıcaklıklarda değişimi (veriler Wingquist'ten 1969)
kolayca belirlenecek etki sıcaklıkla ilgili olandır.
Çizelge 7 Zonguldak Kömür Havzası'ndaki bazı kömür Çizelge 9 Poisson oranına göre üç aralıklı sınıflama
damarlarının Poisson oranları (ODTÜ 1989a, b, c) önerisi

DAMAR POISSON ORANI SINIFLAR POİSSON ORANI

(İşletme, örnekleme kotu) Teğetsel Kiriş (ν)
(νt) (νs) Düşük 0 ≤ ν < 1/6
Acılık (Gelik, -150) 0.32 0.26
Acun (Gelik, -50 / -150) -- 0.44 Orta 1/6 ≤ ν < 1/3
Akalın (Gelik, -150) 0.42 0.28 Yüksek 1/3 ≤ ν < 1/2
Büyük (Kandilli, - 300 /-350) 0.34 0.28
(Kandilli, - 450) 0.29 0.23
Çay (Gelik, -150) 0.28 0.28
(Asma, -170) 0.48 0.49 6 SONUÇ
Hacımemiş (Gelik, -260 /-360) 0.33 0.26
(Asma, -170) 0.46 0.30 Poisson oranının; tarihçesi, elastik katıların şekil
Kurul (Asma, -50) 0.16 0.15 değişimindeki rolü, kaya mekaniği ve kaya
Nasufoğlu (Asma, -200 / -250) 0.29 0.28 mühendisliğindeki uygulama alanları sunulmuştur.
Özkan (Gelik, -360) 0.32 0.24
Ayrıca, çeşitli elementlerin, malzemelerin,
Sulu (Gelik, -260 /-300) 0.30 0.17
Taban Acılık (Asma, -50) 0.30-0.48 0.24-0.38 minerallerin ve kayaçların Poisson oranı değerleri
Tavan Acılık (Asma, -50;-250) 0.24-0.29 0.15-0.40 derlenmiştir. Son olarak da, kayaçlar için Poisson
oranlarını temel alan sınıflamalar önerilmiştir.

5 KAYAÇLAR İÇİN ÖNERİLEN POISSON

ORANI SINIFLAMASI KAYNAKLAR

Aslında, kayaçların Poisson oranları için yapılacak
bir sınıflamada alt sınırın sıfır ve üst sınırın da 0.5
olması, ya beş aralıklı ya da üç aralıklı sınıflama
seçeneklerini akla getirmektedir. Beş aralıklı
sınıflama seçeneğinde, kaçınılmaz bir şekilde,
0.1’lik aralıklar seçilirken (Çizelge 8), üç aralıklı
sınıflama durumunda ise 1/6’lık aralıkların seçilmesi
gerekecektir (Çizelge 9). Ancak bu aralıkların,
Poisson oranına bağlı olan çeşitli mekanik
büyüklüklerdeki yansımasına da dikkat edilmelidir.
Örneğin; eşitlik [1.a-c]'de sunulan bir dizi mekanik
büyüklük yalnızca Poisson oranına bağımlıdır. Üç
veya beş aralıklı sınıflama seçeneklerinde yalnızca
Poisson oranına bağımlı tüm bu büyüklükler için de
anlamlı aralıkların seçilmesi mümkün olmaktadır.
Çizelge 8 Poisson oranına göre beş aralıklı sınıflama
önerisi
SINIFLAR POİSSON ORANI
(ν)
Çok Düşük 0 ≤ ν < 0.1
Düşük 0.1 ≤ ν < 0.2
Orta 0.2 ≤ ν < 0.3
Yüksek 0.3 ≤ ν < 0.4
Çok Yüksek 0.4 ≤ ν < 0.5
ASTM 1998a. D3148-96: Standard test method for
elastic moduli of intact rock core specimens in
uniaxial compression. Annual Book of ASTM
Standards, Vol. 04.08 Soil and Rock, West
Conshohocken, PA: ASTM, 306-310.
ASTM 1998b. D2845-95: Standard test method for
laboratory determination of pulse velocities and
ultrasonic elastic constants of rock. Annual Book of
ASTM Standards, Vol. 04.08 Soil and Rock, West
Conshohocken, PA: ASTM, 254-259.
Bass J.D. 1995. Elasticity of minerals, glasses and melts.
Mineral Physics and Crystallography: A Handbook of
Physical Constants, T.J. Ahrens (Ed.), Washington
DC: American Geophysical Union.
Bieniawski Z.T. 1967a. Mechanism of brittle fracture of
rock, Part I: Theory of the fracture process. Int. J.
Rock Mech. Min. Sci., 4 (4): 395-406.
Bieniawski Z.T. 1967b. Stability concept of brittle
fracture propagation in rock. Engineering Geology, 2
(3): 149-162.
BLSA 1986. Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi,
Cilt: 15, İstanbul: Gelişim Yayınları AŞ, s. 9444.
Christensen N.I. 1986. Seismic velocities. Handbook of
Physical Properties of Rocks, R.S. Carmichael (Ed.),
Vol. 2, Boca Raton, Florida: CRC Press, pp. 1-228.
Çolak K. 1998. Zonguldak Havzası Kömür Çevre
Kayaçlarının Dayanım ve Deformasyon
Anizotropisinin İncelenmesi, Doktora Tezi, ZKÜ Fen
Bilimleri Enstitüsü, Maden Mühendisliği Anabilim
Dalı, Zonguldak.
D'Andrea D.V., Fischer R.L. & Fogelson D.E. 1965.
Prediction of Compressive Strength from Other Rock
Properties, USBM Report of Investigations, RI 6702.
Ecole Polytechnique (2003) URL: http://www.ecole-
polytechnique.com.fr/infoEcole/historique/Poisson.
JPG
Eissa E.A. & Kazi A. 1988. Relation between static and
dynamic Young's moduli of rocks. Int. J. Rock Mech.
Min. Sci. & Geomech. Abstr., 25 (6): 479-482.
Gerçek H. 1990. Sığ tüneller çevresindeki gerilmeler.
2. Ulusal Kaya Mekaniği Sempozyumu Bildiriler
Kitabı, Ankara: TUKMD, s. 1-16.
Hatheway A.W. & Kiersch G.A. 1986. Engineering
properties of rocks. Handbook of Physical Properties
of Rocks, R.S. Carmichael (Ed.), Vol. 2, Boca Raton,
Florida: CRC Press, pp. 289-331.
Howatson A.M., Lund P.G. & Todd J.D. 1991.
Engineering Tables and Data, 2nd edn., London:
Chapman & Hall.
ISRM 1975 Terminology (English, French, German),
Lizbon: ISRM.
ISRM 1977 Suggested methods for determining sound
velocity. Int. J. Rock Mech. Min. Sci. & Geomech.
Abstr., 15 (2): 53-58.
ISRM 1978 Suggested methods for determining the
uniaxial compressive strength and deformability of
rock materials. Int. J. Rock Mech. Min. Sci. &
Geomech. Abstr., 16: 135-140.
Kinney J.H., Gladden J.R., Marshall G.W., So J.H. &
Maynard J.D. 2004. Resonant ultrasound spectroscopy
measurements of the elastic constants of human
dentin. J. of Biomechanics, 37: 437-441.
Krech W.W., Henderson F.A. & Hjelmstad K.E. 1974. A
Standard Rock Suite for Rapid Excavation Research,
USBM Report of Investigations, RI 7865.
Kumar A., Jayakumar T., Raj B. & Ray K.K. 2003.
Correlation between ultrasonic shear wave velocity
and Poisson's ratio for isotropic solid materials. Acta
Materialia, 51 (8): 2417-2426.
Lakes R.S. 1987a. Foam structures with a negative
Poisson's ratio. Science, 235: 1038-1040.
Lakes R.S. 1987b. Negative Poisson's ratio materials.
Science, 238: 551.
Lakes R.S. 1991. Deformation mechanisms of negative
Poisson's ratio materials: structural aspects. Journal of
Materials Science, 26: 2287-2292.
Lakes R.S. 1993a. Advances in negative Poisson's ratio
materials. Advanced Materials, 5: 293-296.
Lakes R.S. 1993b. Design considerations for negative
Poisson's ratio materials. ASME Journal of
Mechanical Design, 115: 696-700.
Li Y. & Schmitt D.R. 1997. Effects of Poisson's ratio and
core stub length on bottomhole stress concentrations.
Int. J. Rock Mech. Min. Sci., 34 (5): 761-773.
Liao J.J., Yang M.T. & Hsieh H.Y. 1997. Int. J. Rock
Mech. Min. Sci., 34 (5): 837-849.
Lorman, W.R. 1968 Engineering Properties of Shotcrete,
American Concrete Institute, SP-14.
Love A.E.H. 1944. A Treatise on the Mathematical
Theory of Elasticity, 4th edn., New York: Dover
Publications, Inc.
Obert L. & Duvall W.I. 1967 Rock Mechanics and the
Design of Structures in Rock, New York: John Wiley
& Sons, Inc.
ODTÜ 1989a. TTK Gelik İşletmesi Kömür ve Kayalarının
Kaya Mekaniği ve Dizayn Parametrelerinin
Çıkartılmasının Araştırılması, TTK Genel Müd. için
hazırlanan projenin 3. Ara Raporu. ODTÜ Maden
Mühendisliği Bölümü, Ankara.
ODTÜ 1989b. Asma İşletmesi Kömür ve Kayalarının
Kaya Mekaniği ve Dizayn Parametrelerinin
Çıkartılmasının Araştırılması, TTK Genel Müd. için
hazırlanan projenin 3. Ara Raporu. ODTÜ Maden
Mühendisliği Bölümü, Ankara.
ODTÜ 1989c. Kandilli İşletmesi Kömür ve Kayalarının
Kaya Mekaniği ve Dizayn Parametrelerinin
Çıkartılmasının Araştırılması, TTK Genel Müd. için
hazırlanan projenin 2. ve 3. Ara Raporları. ODTÜ
Maden Mühendisliği Bölümü, Ankara.
Pells P.H. 1993. Uniaxial testing. Comprehensive Rock
Engineering, J.A. Hudson et al. (Eds.), Vol. 3,
London: Pergamon, 67-85.
Persson B. 1999. Poisson's ratio of high-performance
concrete. Cement and Concrete Research, 29: 1647-
1653.
Poisson S.D. 1829. Mémoire sur l'équilibre et le
mouvement des corps élastiques. Mem. de l'Acad.
Paris, Vol. 8.
Poulos H.G. & Davis E.H. 1974. Elastic Solutions for
Soil and Rock Mechanics, New York: John Wiley &
Sons.
Sheorey P.R., Murali Mohan G. & Sinha A. 2001.
Influence of elastic constants on the horizontal in situ
stress. Int. J. Rock Mech. Min. Sci., 38: 1211-1216.
Szabo T.L. 1981. A representative Poisson's ratio for
coal. Int. J. Rock Mech. Min. Sci. & Geomech. Abstr.,
18: 531-535.
Terzaghi K. & Richart R.E. 1952. Stresses in rock about
cavities. Geotéchnique, 3: 57-90.
Timoshenko S.P. 1970. Theory of Elasticity, 3rd edn.
New York: McGraw-Hill, Inc.
Timoshenko S.P. 1983. History of Strength of Materials,
New York: Dover Publications, Inc.
Ünlü T. & Gerçek H. 2003. Effect of Poisson's ratio on
the normalized radial displacements occurring around
the face of a circular tunnel. Tunnelling and
Underground Space Technology, 18: 547-553.
Van Krevelen D.W. 1993 Coal - Typology, Physics,
Chemistry, Constitution, Amsterdam: Elsevier.
Vutukuri V.S., Lama R.D. & Saluja S.S. 1974. Handbook
of Mechanical Properties of Rocks, Vol. 1, Clausthal:
Trans Tech Publications.
Wingquist C.F. 1969. Elastic Moduli of Rock at Elevated
Temperatures, USBM Report of Investigations, RI
7269.
Winter M. 2003. WebElementsTM, the periodic table on
the WWW, URL: http://www.webelements.com/
Wittke W. 1990. Rock Mechanics - Theory and
Applications with Case Histories, R. Sykes (Trans.),
Berlin: Springer-Verlag.