Pliniusz Młodszy (61 – 113 n.e.

) i chrześcijańskie hymny śpiewane Chrystusowi jako Bogu:

Powstało niemało artykułów poruszających ten temat. Najczęściej dotyczyły one jednak źródeł
mówiących o historyczności osoby Jezusa Chrystusa, gdzie świadectwo Pliniusza łączono z innymi
rzymskimi (jak Swetoniusz i Tacyt) czy też żydowskimi (jak Flawiusz) świadectwami, tak by wskazać
na fakt, iż opierając się wyłącznie na źródłach pozabiblijnych możemy udowodnić istnienie osoby
Jezusa. W taki więc sposób prezentuje się większość artykułów poruszających ten temat. To co
chciałem zrobić w tym artykule to nie tylko spojrzeć na aspekt historyczności Jezusa w liście
Pliniusza do Trajana, ale przede wszystkim skupić się na wspomnianym przez niego chrześcijańskim
zwyczaju śpiewania hymnów Chrystusowi jako Bogu.

Pliniusz Młodszy (61 – 113 n.e.) był rzymskim namiestnikiem Bitynii w Azji Mniejszej. Jego
zwyczajem było informowanie o wszystkim cesarza, pisząc do niego w niemal każdej sprawie, co
do której miał jakiekolwiek wątpliwości. Jego listy otwierają nam okno na sytuację w jakiej
znajdowali się chrześcijanie na początku II wieku. W jednym z nich, napisanym do Trajana około
roku 112 n.e. Pliniusz zwraca się z prośbą o radę, w jaki konkretny sposób należy postępować z
chrześcijanami, których to liczba cały czas wzrastała. Tłumaczy, iż dotychczas nie brał on udziału w
śledztwach dotyczących chrześcijan, przez co zastanawia się nad rodzajem kary, nad kwestią tego,
czy podczas przesłuchiwań tak samo traktować dzieci i dorosłych, czy w ogóle należy przebaczać
tym, którzy nawrócili i wyrzekli, jak to później Pliniusz ujmie, tego „niegodziwego i
nieumiarkowanego przesądu”1. Jego dotychczasową praktyką podczas przesłuchań było
kilkukrotne zapytanie o to czy było się chrześcijaninem. Osoby uparcie trwające w tym przekonaniu
odprowadzane były na śmierć. Jeśli osoba taka okazała się obywatelem rzymskim wysyłano ją do
Rzymu.

Pliniusz zgodnie z zaleceniami cesarza wydał edykt zabraniający wszelkich tajnych zrzeszeń,
którego to, jak się możemy domyślać chrześcijanie nie przestrzegali. W tamtym też czasie
pojawiała się i trafiła do Pliniusza anonimowa lista z imionami osób posądzonych o bycie
chrześcijanami, zawierająca również liczne inne oskarżenia, w tym prawdopodobnie te dotyczące
nieprzestrzegania wydanego edyktu. Przesłuchiwania, które przeprowadzono w wyniku jej
pojawienia się, doprowadziły do śmierci dwóch niewolnic2, z których próbowano wymusić przy
pomocy tortur zaznania potwierdzające świadectwa apostatów opisujących swoje wcześniejsze
„błędy”. Spójrzmy teraz na interesujący nas fragment listu:

Wkrótce jednak, w czasie, gdy załatwiano jeszcze te sprawy, jak to zawsze się dzieje, pojawiły się
różne formy zarzutów, ponieważ przestępstwo to zaczęło się rozszerzać. Przedstawiono mi wykaz
anonimowy zawierający imiona wielu osób. Uważałem, że należy uwolnić tych, którzy twierdzili, iż
nie są ani nie byli chrześcijanami, skoro ze mną wzywali bogów i przed twoim posągiem, który w tym
celu kazałem przynieść wraz z wizerunkami bóstw, składali ofiary z kadzidła i wina, i, co więcej,
złorzeczyli Chrystusowi, do czego podobno nic nie jest w stanie zmusić prawdziwych chrześcijan. Inni

1
Nihil aliud inveni quam superstitionem pravam, immodicam.
2
Niewolnice te, według Pliniusza, nazywały siebie usługującymi / diakonisami: „Quo magis necessarium credidi ex
duabus ancillis, quae ministrae dicebantur, quid esset veri, et per tormenta quaerere.”
wymienieni w owym piśmie mówili, że są chrześcijanami, a zaraz potem zaprzeczali temu, mówiąc,
że wprawdzie byli, lecz zerwali już z chrześcijaństwem, niektórzy - przed wielu laty, inni - nawet
przed dwudziestu. Ci wszyscy także uczcili twój posąg i wizerunki bogów, a także złorzeczyli
Chrystusowi. Zapewniali zaś, że największą ich winą czy też błędem było to, że mieli zwyczaj w
określonym dniu o świcie zbierać się i śpiewać na przemian pieśni ku czci Chrystusa jako Boga, i że
związali się przysięga dotyczącą nie jakichś występków, lecz że nie będą popełniać kradzieży,
rozbojów, cudzołóstwa, że nie będą składać fałszywej przysięgi ani zapierać się wobec żądających
zwrotu powierzonej im własności. Po tych obrzędach zazwyczaj rozchodzili się i znowu zbierali się,
aby spożyć wspólny i niewinny posiłek; zaprzestali tego natychmiast po wydaniu przeze mnie
edyktu, w którym - zgodnie z twoim zaleceniem zabroniłem wszelkich tajnych zrzeszeń. Po tych
oświadczeniach uważałem za rzecz konieczną wymusić przy pomocy tortur zeznania, ile jest w tym
prawdy, od dwóch niewolnic, które nazywały siebie usługującymi. Nie znalazłem nic innego, jak
tylko niegodziwy i nieumiarkowany przesąd.

Listy 10.96.5-8 Pliniusz do Trajana

Po zapoznaniu się z całym listem Pliniusza oraz odpowiedzią Trajana jesteśmy w stanie wymienić
kilka głównych punktów krytyki zastosowanej wobec chrześcijan:

 Mieli oni negatywny wpływ na zarówno na lokalną sprzedaż mięsa na ofiarę, „na które w
ostatnich czasach rzadko nadarzał się kupiec,” (Listy 10.96.10) jak i rozwój lokalnej religii,
przez co wiele świątyń było opuszczonych.
 Byli oni niezwykle uparci, nieustępliwie trzymając się swojego wyznania, iż są
chrześcijanami, co zasługiwało w myśli Pliniusza na karę.
 Nie uznawali oni innych bóstw, nie chcąc składać im ofiar oraz złorzecząc Chrystusowi.

Dla dobra społeczności należało wyeliminować ten niegodziwy przesąd, tak by ludzie mogli wrócić
do swych dawnych i tradycyjnych zwyczajów. To co najbardziej denerwowało Pliniusza to upartość
chrześcijan, którzy nie chcieli ani rozpoznać cesarza ani złorzeczyć Chrystusowi. Było to do nie
przyjęcia. Z odpowiedzi Trajana dowiadujemy się, iż namiestnik przesłuchując i karząc chrześcijan
postąpił, tak jak powinien, jednakże zaznacza on, iż anonimowe listy z imionami oskarżonych nie
powinny być brane pod uwagę w trakcie śledztwa. Ktokolwiek by zaprzeczył temu, że jest
chrześcijaninem, złożył ofiarę i wyklął Chrystusa, ten bezwzględnie powinien zostać wypuszczony.

Pliniusz i kwestia Chrystusa:

Kluczowym fragmentem w wypowiedzi Pliniusza jest ten mówiący o śpiewaniu hymnów ku czci
Chrystusa: „mieli zwyczaj … śpiewać na przemian pieśni ku czci Chrystusa jako Boga” (łac.
carmenque Christo quasi deo dicere secum invicem). Wokół znaczenia tego urywka powstało wiele
kontrowersji a wszystko przez użyte przez niego słowo: „quasi”. Przykładowo M. Goguel3 oraz
idący w jego ślady M. Harris4 argumentują za tym, iż Pliniusz używając quasi zdaje się sugerować,

3
Maurice Goguel, Jesus the Nazarene: Myth or History, 1926, 39.
4
Murray Harris, References to Jesus in Classical Authors, w Jesus Traditions Outside the Gospels, 1982, 346–347.
że jego zdaniem boski Chrystus, którego chrześcijanie czczą był tylko człowiekiem. A. N. Sherwin-
White zwraca uwagę na fakt, iż w listach Pliniusza quasi zazwyczaj oznacza po prostu „jako”.5
Według P. G. W. Glare, użyta przez Pliniusza forma można również sugerować domniemanie z
niego strony i w tym wypadku tłumaczenie byłoby następujące: „jak gdyby / jakby”.6

….

Warto również wskazać na fakt, iż śpiewanie hymnów na cześć Jezusa było praktykowane od
samego początku chrześcijaństwa. Richard Bauckham zauważa, iż śpiewanie hymnów na cześć
Chrystusa jest prawdopodobnie tak stare jak same społeczności chrześcijańskie i dlatego też
jesteśmy w stanie prześledzić ciągłość tej tradycji we wczesnych wiekach.7 Oprócz samego
świadectwa Pliniusza można wskazać8 na: a) psalmy, hymny i pieśni śpiewane Panu (tj. Jezusowi)
w Liście do Efezjan 5,19, b) zgodę i harmonię w Kościele, która w miłości wyśpiewuje Jezusa
Chrystusa oraz śpiewanie Ojcu przez Jezusa w Liście Ignacego do Efezjan 4,1-2, c) fragment
apokryficznych Dziejów Pawła (II w.), w których czytamy o psalmach i pieśniach błogosławieństwa
skierowanych do Chrystusa (Epizod IX.4), d) świadectwo Orygenesa, który w Przeciw Celsusowi
8.67 mówi o tym, iż chrześcijanie śpiewają hymny Bogu i Jego Jednorodzonemu Słowu, które samo
jest Bogiem, e) anonimowego autora (początek III w.), który wskazuje na mnogość psalmów i pieśni
opiewających Chrystusa jako Słowo Boże i nazywających Go Bogiem (Euzebiusz, Historia Kościelna
5.28.6). Larry Hurtado podkreśla również znaczenie fragmentu z Listu do Filipian 2,6-11 (tzn.
„Carmen Christi”), który jest wczesnym chrześcijańskim hymnem skupiającym się na Chrystusie,
gdzie wychwalana jest Jego preegzystencja w „postaci Bożej”, zaparcie i wyrzeczenie się, które
doprowadziło Go do śmierci krzyżowej oraz ostateczne wyniesienie, tak iż stał się On
powszechnym obiektem kultu.9 Jak zauważają autorzy „Putting Jesus in His Place”,10 „treść [tego
hymnu] jest uderzająca, ponieważ dotyczy on wyłącznie Chrystusa, a pomimo tego, zachowuje
żydowski monoteistyczny nacisk na to, iż chwała należy się tylko i wyłącznie Bogu.”

Praktyka śpiewania hymnów i pieśni ku czci Chrystusa pojawiła się bardzo wcześnie. List Pliniusza
jest potwierdzeniem powszechnej praktyki, której korzenie znaleźć możemy na kartach Nowego
Testamentu. Według jego relacji, hymny te śpiewano prawdopodobnie w trakcie niedzielnych
nabożeństw. Choć sam Pliniusz nie uważał Jezusa za Boga, to zostawione przez niego świadectwo
pozwala stwierdzić, iż chrześcijanie w jego czasach wierzyli w bóstwo Jezusa. Ekskluzywność wiary
chrześcijańskiej, która wykluczała istnienie wszystkich innych bogów i skupiała się na
zmartwychwstałym Jezusie, Jemu to oddając cześć i chwałę, wzbudzała wśród pogańskich ludów

5
A. N. Sherwin-White, Fifty Letters of Pliny, 1969, 177.
6
P. G. W. Glare, Oxford Latin Dictionary, 1968–82.
7
Richard Bauckham, Jesus and the God of Israel, 2008, 135-136
8
Wymienione zostały tylko niektóre z nich.
9
Larry W. Hurtado, Lord Jesus Christ: Devotion to Jesus in Earliest Christianity, 2003, 148
10
Robert M. Bowman, J. Ed Komoszewski, Putting Jesus in His Place: The Case for the Deity of Christ, 2007, 58
niesmak i uważana była za niegodziwy przesąd. Oddawali oni Jezusowi taką samą cześć, jaką
oddawali Bogu Ojcu, uważając za odstępców, tych którzy oddaliby podobną cześć innymi
bóstwom. Dlatego też Pliniusz, będąc rzetelnie poinformowanym o tym, jaką czcią obdarzano
Jezusa oraz do czego „prawdziwych chrześcijan nie było w stanie się zmusić”, puszczał on wolnymi
tych wszystkich, którzy wyrzekli się i złorzeczyli Chrystusowi.

Bibliografia:
1. P. G. Walsh, Pliny The Younger: Complete Letters, Oxford University Press 2006
2. Robert M. Bowman, J. Ed Komoszewski, Putting Jesus in His Place: The Case for the Deity
of Christ, Kregel 2007
3. Richard Bauckham, Jesus and the God of Israel: God Crucified and Other Studies on the
New Testament's Christology of Divine Identity, Wm. B. Eerdmans Publishing 2008
4. Larry W. Hurtado, Lord Jesus Christ: Devotion to Jesus in Earliest Christianity, Wm. B.
Eerdmans Publishing 2003
5. Robert Kugler, Patrick Hartin, An Introduction to the Bible, Wm. B. Eerdmans Publishing
2009

Tekst łaciński: http://www.tyrannus.com/pliny_let.html