Islamska Misao 7 PDF

ISLAMSKA MISAO
Osnivač i izdavač: Fakultet za islamske studije

Novi Pazar
Za izdavača: Doc. dr. Enver Gicić
Glavni urednik: Doc. dr. Enver Gicić
Pomoćnik urednika: Doc. dr. Hajrudin Balić
Redakcija: Prof. dr. Sulejman Topoljak, prof. dr. Šefik Kurdić, prof.
dr. Ismail Palić, prof. dr. Džemaludin Latić, prof. dr. Metin Izeti, doc.
dr. Samina Dazdarević, mr. Misala Pramenković
Šerijatski recenzent:
Tehnički urednik: Senad Redžepović

Lektori: doc. dr. Refik Sadiković, Ajša Bahović-Latifović
Štampa: El-Kelimeh, Beograd
Tiraž: 500 primjeraka
Adresa redakcije: Fakultet za islamske studije,
ul. Rifata Burdževića 1,
36300 Novi Pazar
Štampanje ovog broja pomogla je Vlada R. Srbije - Kancelarija

za saradnju sa crkvama i verskim zajednicama
CIP - Katalogizacija u publikaciji

Narodna biblioteka Srbije, Beograd
378:28
ISLAMSKA misao : godišnjak Fakulteta za islamske studije

u Novom Pazaru / glavni urednik Almir Pramenković . - 2007, br.
1 - . Novi Pazar (Gradski trg) : Fakultet
za islamske studije, 2007- (Beograd : El-Kelimeh). -24 cm
Godišnje
ISSN 1452-9580 = Islamska misao (Novi Pazar)
COBISS.SR-ID 141771532
7
ISLAMSKA
MISAO
Godišnjak Fakulteta za islamske studije
Novi Pazar
Novi Pazar, 2013.

SADRŽAJ
ISLAMSKA MISAO • NOVI PAZAR, 2013 • BROJ 7
UVOD �� 7
Prof. dr. Metin Izeti

OBJAVA I DRUŠTVENE GRANICE��11
Prof. dr. hfz. Almir Pramenković

KUR’ANSKA PERCEPCIJA PROSPERITETA MUSLIMANA��23
Prof. dr. Sulejman Topoljak

PRAVA ŽIVOTINJA U ISLAMU��37
Dr. Hasan Džilo

KONCEPT „ISLAMIZACIJE ZNANJA“ ��71
Prof. dr. Džemil Bektović

MODERNI I POSTMODERNI DISKURSI ISLAMSKE UMJETNOSTI��83
Dr. Mustafa Jahić

IZRAŽAVANJE HVALJENJA I KUĐENJA U KUR’ANU��95
Prof. dr Šefket KRCIĆ

PROLEGOMENA ZA JEDNUMOGUĆU FILOZOFIJU ŽIVOTA�� 167
Doc. dr. Mustafa Fetić

KRIZA ODGOJNOG UZORA U ŠKOLAMA�� 179
Doc. dr. Enver Gicić

ODLIKE ISLAMSKOG MENADŽMENTA�� 191
4 ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7

Doc. dr. Haris Hadžić
JEZIK I PISMO BOŠNJAKA ROŽAJSKOG KRAJA�� 211
Sead Šaćirović
ULOGA I ZNAČAJ „GLASA ISLAMA“ NA POLJU RAZVOJA SLOBODE
GOVORA�� 231
‫ نزار عمران‬- Nazar Umran

‫ دراسة تاريخية وحتليلية حول أهمية ودور‬- ‫أهمية اللغة العربية في احلضارة اإلسالمية‬
‫ ��اللغة العربية في بناء احلضارة اإلسالمية‬263
Dr. Nebojša Gijić, Dr. Dimitrije Popadić

POTREBE I MOGUĆNOSTI HRIŠĆANSKO-MUSLIMANSKE
SARADNJE U STVARANJU ZDRAVE EKONOMIJE�� 281
Marko P. Đurić
MEĐUSOBNA POVEZANOST I UPUĆENOST KAO NAŠA
ZAJEDNIČKA SUDBINA�� 325
Muhsin Muhamed Salih

POLITIČKI ISLAM - KORAK NAZAD KA SKOKU NAPRIJED�� 341
Prof. dr. Admir Muratović

Genocide in Sanjak: Sjeverin, Štrpce, Bukovica, Srebrenica�� 349
ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7 5

UVOD
UzvišeniGospodar je, objavljujući Kur’an, prvim ajetom učinio riječi:

“Uči, čitaj, u ime Gospodara tvoga Koji stvara“!
Vodjen Božanskom uputom, Resulullah s.a.w.s je na naučno i metodo-
loški utemeljen način sistematizirao traganje za znanjem.
Slijedeći tradiciju Poslanika, s.a.v.s., Islamska zajednica je, kao jedan
od najvažnijih prioriteta svoga rada i djelovanja, postavila obrazovanje.
U najtežim uvjetima, u ambijentu 90-tih, kada je postao upitan čak i
biološki opstanak muslimana ovih prostora, Islamska zajednica je pokre-
nula osnivanje i rad mnogobrojnih obrazovnih i naučnih institucija koje će
ostaviti neizbrisiv trag na putu podizanja individualne i kolektivne, vjerske
i nacionalne, svijesti posebice Bošnjaka-muslimana.
2002. godine, kao rezultat ozbiljnih indikacija o potrebi školovanja
vlastitog visokoobrazovnog kadra, koji će imati kapaciteti odgovoriti
brojnim izazovima sa kojima se susreću ovdašnji muslimani, osnovana je
Islamsko-pedagoška akademija koja kasnije prerasta u, po kvalitetu pre-
poznatljiv, Fakultet za islamske studije.
FIS je postao, u svakom smislu te riječi, rasadnik nove uleme, stjeci-
šte znanja, i okvir za usavršavanje i naučno sazrevanje novih magistara i
doktora nauka, koji svojim naučnim radovima, objavljenim u domaćim i
stranim renomiranim časopisima, svjedoče o plodnosti sandžačke zemlje
za svaki oblik javnog društvenog angažmana.

UVOD
Kao najbolje svjedoćanstvo ozbiljnosti naučnog opusa jeste Godiš-

njak Fakulteta za islamske studije „Islamska misao“, u kojem svoje radove,
iz različitih naučnih oblasti, objavljuju dokazani naučni radnici, profesori
na Fakultetu, ali i oni koji to nisu.
Posebno je zadovoljstvo predstaviti sedmo izdanje „Islamske misli“.
Sedam broj u islamu ima poseban značaj. No, kada su muslimani Sandža-
ka i okruženja u pitanju ovaj broj nosi posebnu poruku.
Prije sedam godina, napadom na zgradu u kojoj je smješten Fakultet
za islamske studije, započeta je brutalna agresija na Islamsku zajednicu
od strane tadašnje zvanične politike potpomognute pojedincima iz redo-
va bošnjačkog naroda. Tokom svih sedam godina agresije studenti, pro-
fesori kao i sama zgrada u kojoj se odvija nastava bili su izloženi najtežim
oblicima pritisaka i opstrukcija.
Svi ovi napadi imali su za cilj da studente, profesore i rukovodstvo
Fakulteta pokolebaju, a sve u nastojanju da odustanu od stajanja u safu
pravedne borbe za slobodu i autonomnost Islamske zajednice.
Novi broj „Godišnjaka“ je najbolji pokazatelj da smo svi zajedno uspje-
li, bez obzira na nejednake uslove, odbraniti ideju zbog koje ovaj Fakultet
i egzistira, a s druge strane zadržati „naučni korak“ sa svima u okruženju
koji nisu bili u sličnoj situaciji. Teško je bilo prvi dio radnog dana biti na
nastavi sa studentima, drugi dio biti u kordonu koji i fizički brani svoje
dostojanstvo, a u onom dijelu koji preostane nastojati nešto pročitati i
napisati kako bi svima pokazali da smo zbog ideje spremni i na „redovne
okolnosti u vanrednom stanju“.
Zato je prilika, danas, 7 godina nakon agresije, kada svi indikatori po-
kazuju da smo „na brdu“, na onom dijelu gdje „vetar više ne puha jako“,
ovaj broj „Islamske misli“ posvjetiti svim onim vjernicima, patriotama,
dobrim ljudima koji nisu žalili truda kako bi stali u odbranu svoga dina i
svoga obraza, svoje Islamske zajednice i svog Fakulteta za islamske studi-
je. Među njima ima i onih koji nisu više na dunjaluku, molimo Allaha dž.š.
da im podari najljepše mjesto u džennetu.
Posebna zahvalnost ide našim studentima koji su, bez obzira na sveu-
ISLAMSKA MISAO
kupnu situaciju, iz godine u godinu, u sve većem broju davali povjerenje

našem Fakultetu.
Fakultet za islamske studije je ove godine otpočeo sa master i doktor-
skim studijama, demonstrirajući na taj način spremnost, u svakome po-
gledu, da ide krupnim koracima ka novima izazovima i novim pobjedama.
„Islamska misao“ će i dalje biti najuverljiviji svjedok postojanosti Fa-
kulteta za islamske studije, Islamske zajednice, muslimana, Bošnjaka,
Sandžaka.
Neka nam je mubarek olsun!
Prodekan za nastavu
Prof. dr. Admir Muratović

Prof. dr. Metin Izeti 2-22-67
28-23-279
OBJAVA I DRUŠTVENE GRANICE
“Obećanje je Allahovo, a Allah će obećanje Svoje ispuniti,

ali većina ljudi ne zna; oni znaju samo spoljašnju stranu života
na ovome svijetu, a prema onome svijetu su ravnodušni.
A zašto ne razmisle sami o sebi? Allah je stvorio nebesa i
Zemlju i ono što je između njih sa ciljem i do roka određenog. A
mnogi ljudi ne vjeruju da će pred Gospodara svoga doista izaći.
Zašto ne putuju po svijetu pa da vide kako su završili oni prije njih? Oni su
bili od njih jači, i zemlju su orali i obrađivali je više nego što je obrađuju ovi,
i poslanici su im donosili jasne dokaze; Allah im nije učinio nepravdu, sami
su sebi nepravdu nanijeli”. (Rum,30:5-9)
“Ne postoji nešto takvo kao što je savršena percepcija” (Marshall

Sahlin)
Problemi Objave i njenih granica u modernom društvu su umnogome

nedorečena oblast savremenog, kako sociološkog, tako i teološkog mi-
šljenja; ne zato što ne bi postojao interes za ovu sferu naučnog rada, niti
što bi predmet toga rada bio labilan u bilo kom pogledu, već pre svega
zato što postoje neke granične sfere za svaku oblast istraživačkog rada, - a
ta sfera za teologiju, pa i za sociologiju, svakako je i oblast socioteoloških
proučavanja.
U kom smislu se tu može govoriti o graničnosti i kako bi sadržaj pojma
graničnost mogao delovati na sami život ovakvih istraživanja? Da li je tu
reč o spornosti svih termina koji su u upotrebi ili se pak radi o aprior-
nom beznađu - koje nije strano nijednom istraživačkom elanu, ali je u
ovoj oblasti takoreći per definitionem priznato? Istorijski uzevši u obzir,
mogućnost sociološkog pristupa objavi i hermeneutici objavljene rije-
či relativno je nova i po mnogo čemu nedovršena ideja, apstrahirajući

PROF. DR. METIN IZETI
samu,vrlo oskudnu - istoriju socioloških pristupa vjere uopšte, u kojima

je historija uvek dominirala kao prevashodna šansa ovakvim pokušajima
(od prvih knjiga u historiji islama pa sve do pokušaja Ibn Halduna da svoj
ilm-I umran predstavi u svojoj Mukaddimi) literaturi koja bi se odnosila
na Objavu u društvenim granicama tretman žive Objave praktično sko-
ro nema. Ukoliko i postoji, ona bi se mogla odnositi na pokušaje šireg
zasnivanja i tumačenja istorijsko-vjerskih tema i problema, razmatranje
pojave i osobenosti postupaka zasnovanih na objavu, i sl. U filozofskom
smislu, takođe, Objava oduvek uživa poseban tretman, shvatanja - još iz
vremena starih filozofskih tradicija Istoka, grčkih Platona, Pitagore i Plo-
tina- kao deo onih znakova koji čoveka uvode u svet transcendirajućih
entiteta ili Logosa. U tom smislu, implicitno ili eksplicitno, Objavi se uvek
pridaje onaj filozofski značaj vrlo važan za samog čoveka i njegovu po-
ziciju u društvu. Tako se pojavljuje jedna posebna problematika koja u
riječima Poslanika s.av.s je postavljena pod postulatom “govora ljudima u
sklopu njihovih razumnih mogućnosti”, i antropologizacije same Objave.
Čemu treba zahvaliti, čemu treba pripisati, čime objasniti ovaj pose-
ban tretman Objave u filozofijama svih vremena i svih podneblja? Možda
bi se odgovor mogao naći u prevashodno duhovnom karakteru Objave
već iz samog njenog izvorišta: iz materijala kojim se služi. Jer, u svakom
drugom obliku filozofskog izražavanja učestvuju materijali koji sa sobom
ne nose raznolikost metafore i konkretnost zaključaka. Reč Objave je prvo
komunikacija, a tek posle nadrasta svoj pragmatički karakter, dramski
izraz Objave (u društvenim prototipima predstavljenim uz lik poslanika)
je neposredno izveden iz ljudskog ponašanja kao biološkog i psihološkog,
a nikad ne zaboravljajući apstrahiranje, metaforički izraz, kao traženje
umetničkog izražajnog materijala.
Istorijski, Objava je katkad služila prirodnim karakterološkim zvucima
stvaranja posebnih utjecajnih štimunga, i da je ona i danas sa svojim već
dovršenim krakom, ponovo izvor nadahnuća. Objava traži svoje mesto i
spas društva u sirovosti prirodne buke i na taj način ostaje u istoriji kao
neporeciva činjenica da je upravo samo ona ispoljila svoj puni subjektivi-
tet, birajući za svoj izraz “objektivirani duh” transcedentalnog materijala,
potpuno imunog, čistog, praznog od svakog narcisa vanestetskih prime-
sa, iskustava ili asocijacija.
OBJAVA I DRŠTVENE GRANICE
U jednoj takvoj situaciji čovek je ostao na raskršću, bez znanja i nači-

na kako da izađe iz ove situacije. Uvek u povijesti kad bi situacija bila ta,
stigla bi Allahova intervencija u smislu Objave. Univerzalnost posljedne
Objave, to jest Kur’ana je jedna otvorena i permanentna stranica Božje
Objave, koja svaki dan je sve više jasna i dostupna ljudskom razumu. U
jednoj situaciji, u kakvoj je danas čovek, prvo što treba da radi je da seo-
brati Objavi, kao Božjoj intervenciji, bez obzira dali to prihvata kao istinu
ili sumnja u to. Svako obraćanje Objavi bez predrasude omogućiće pojaš-
njavanje određenih nejasnoća u ljudskoj glavi.
Kur’an, kao poslednja Allahova Objava, čoveka predstavlja kao cjelinu
sa dvije glavne karakteristike, sa tijelom i dušom. U Kur’anu se kaže:
Takav je On koji zna što je izvan dosega opažanja stvorenog bića kao
i sve ono što se može posvjedočiti čulima ili umom stvorenja: Svemogući,
Darivatelj milosti, Koji sve savršeno stvara! On počinje stvaranje čovjeka
od gline, onda čini da bude rođen iz biti tekućine hude, a zatim ga oblikuje
u skladu sa onim što je određeno da bude pa udahne u njega dio Svoga
Ruha: I (tako o ljudi) On vas dariva sluhom, i vidom, i osjećanjima kao i
umom. A kako rijetko zahvaljujete!.1
Primarna forma čovekove kreacije dobija svoj konačni specifikum kad
u njega se udahne od Ruha Božjeg, što znači da svakoignorisanje te kom-
ponente vodi ka neljudstvu i predimstvu neljudskih karakteristika u čove-
ka, ali negativnost tog toka neće biti samo u religioznom. ili bolje kazano
intelektualnom, nego i u nejasnoći njegove egzistencije i pozicije u svije-
tu. Ideja o eliminaciji Ruha Božjeg, koji kroz latitudalnu povijest svijeta
hranio se vjerovanjem u Boga, tj. iskrenim imanom u Allaha dž.š. stvaraće
jedan nerealan svet, bez etičkih i estetičkih vrijednosti, bez kojih čovek
ni u kom slučaju ne može živjeti. Sam iman da Bog postoji ne počiva na
nečemu praznom, ili kao nešto što je strano ljudskoj svijesti, u koju bi ga
se htjelo naknadno uvesti i ugraditi.Čovjek se neprestano trudi da izjed-
načuje svoju ideju Boga koju poseduje u biti svojoj, jer u protivnom ne bi
mogao da govori da on sam postoji, sa živom idejom koju Bog ostvaruje u
vasioni, svijetu i društvu.
Tako da bi se čak - sasvim teorijski uzev -moglo postaviti pitanje na
1
Es-Sedzda, 32:6-9.

koji način je moguća veza sa drugim oblastima društvenog izražavanja,

i nije li tu onda u pitanju povezanost sasvim slučajna, spoljašnja, koja ne
zadire u suštinu, prirodu revelacije kao takve, ne garantujući zajedničnost
objavljenog izraza sa ostalim društvenim formama izraza. Svu opravda-
nost sociološkog pristupa objavi uviđamo upravo kroz implicitan odgovor
koji društveno-filozofska praksa i svakodnevni život pružaju na ovo pitanje
mogućnosti zajedništva Objave sa drugim oblastima društvene analize.
Jer, iako nerešen, čak i nepodrazumevan - ovaj odgovor je potvrđen kroz
dugo istorijsko iskustvo tog zajedništva, zasnovanog ne samo na zajed-
ničnosti fenomenološkog, estetskog, psihološkog odnosa, već i istorijske
imanentnosti vjerskih i objavljenih ideja. Njegova prećutna formulacija bi
se mogla opisati - široko uzev - kao pretpostavka o istorijskom karakteru
objavljenog materijala, koji tako postaje ona koheziona sila što uvodi u
rang kulminantne umetnosti, a duhovnost, objektiviranost njenog mate-
rijala shvata uslovljeno, upravo istorijski--društveno uslovljeno.
Granice mogu da postoje i u fizičkom i u simboličkom obliku. Sim-
boličke granice su pojmovne razlike koje pravimo da bismo klasifikovali
objekte, ljude, običaje, pa čak i vreme i prostor. 2 One, sa aspekta Objave,
pretpostavljaju uključivanje (poželjnog, farz) i isključivanje (odbojnog, ne-
prihvatljivog, haram) i impliciraju treću sivu zonu sačinjenu od elementa
koji nas ostavljaju ravnodušnim (mubah). Jedan od glavnih problema u
ograničenosti postupka po Objavi pojavljuje se baš u brisanju ovih sivih
zona gdje klerikanski autoritet upotrebljavajući karizmu Objave ruši slo-
bodne postupke vjernika unutar Objave. Znači, tu se govori o slobodi koja
je unutar Objave, a ne o izmišljenim i nerealnim konstatacijama o abso-
lutizaciji diskurzivnog uma i slobodnog razmišljanja. Simboličke granice
mogu da podjele shvatanja, kao na primjer, kada jedna elita kaže da je
ovaj način razmišljanja visoki, a druga kaže da je onaj popularni način
razmišljanja o vjeri. Takođe, kroz ovaj pristup, kreiraju se i razlike između
društvenih grupa. U ovom smislu one služe kao nevidljive prepreke za
nečije uključivanje, koje mogu da budu isto toliko efikasne kao ividljive
2
Lamont Michele and Marcel Fournier, Introduction, Cultivating Differences:
Symbolic Boundaries and the Making of Inequality.University of Chicago Press,
str.7.

prepreke poput ograda izidova, ili kao doslovna isključivanja određenih

društvenih grupa u pragmatizaciju objavljenih istina.
U kontekstu društva, vjera može da shvati te bedeme ili zidove među
društvenim grupama, bez razlike da li su to interesne ili ideološke gru-
pacije, ali u kontekstu Objave kao takve, one su nerealne i neshvatljive.
Postavljanje granica način je razvijanja osjećaja pripadnosti grupi, ono
stvara spone utemeljene na zajedničkim osećanjima, sličnim shvatanjima
o svetom i svetovnom i sličnim reakcijama prema simboličkim prekršioci-
ma. Granice konstituišu sistem pravila koji upravlja interakcijom tako što
utiče na to ko se uključuje u društvene činove i koji društveni činovi se
odvijaju. Time granice ne formiraju samo grupe već potencijalno stvaraju
i nejednakost u ontološkom smislu, što je totalno strano Objavi i Kurʾanu,
jer su suštinski posrednik putem koga pojedinci stiču status, monopolišu
sredstvima, legitimišu svoje društvene prednosti, često u odnosu na stil
života, navike, karakter ili sposobnosti. U vjerskoj ortopraksi dvije spo-
sobnosti su jednako operativne, slobodne i istovremeno uključene. Prva
se sastoji u koncepciji samog objavljenog teksta koji se treba prebaciti u
praktičnu formu, a druga u realizaciji ili mimezisu (podražavanju) tog tek-
sta u društvenim prilikama. To podražavanje Objave u društvu sačinjeno
je od dvije kategorije: intelektualni rad i aplikacija te intelektualnosti u
platnu života. Ova dva aspekta shvaćanja Objave odgovaraju našoj vlasti-
toj dvostrukosti, odnosno zajedničkoj djelatnosti našeg duhovnog ili inte-
lektualnog jamstva i senzitivnog psihofizičkog ega. Dolično prakticiranje
Objave u društvu istovremeno je produkt mudrosti i metode, razuma i
tradicije .
Objava može postati sredstvo konstruisanja realnosti samo pod uslo-
vom da u potpunosti razvije svoj kapacitet ”autoreferencijalnosti”, tj. da
tokom svog djelovanja “preplavi” društvo vlastitim sadržajima, zaokupi
mu pažnju i ukine “bireferencijalnost” njegove svesti. Autoreferencijalno
dejstvo Objave počiva na realnosti da se Objava može čuti samo ako se
osjeća; odnosno, čovjek kao član društva može doživljavati objavljene sa-
držaje samo dok se prepušta Objavi, dozvoljavajući joj da ga nosi. Ukoliko
čovjek počne da se bavi objavom, identifikuje forme i registruje rešenja
problema, duhovno dejstvo Objave na njega postaje manje, a sadržaji

Objave postaju objekti diskurzivne delatnosti njegovog razuma. Postulati

autoreferencijalnosti Objave navode na pomisao da je Objava u stanju da
konstruiše samo sopstvenu, dakle realnost Objave. Isti zaključak sugeriše,
međutim, i rasprava Imam Gazalia, koji je mogućnost da se kroz „čisto”
delo bazirano na objavi dopre do samosvojne vjerske realnosti – koja se
sastoji u čistom priblizavanju pomocu srca (zevk) Allahu dz.s. – ilustro-
vano na svom sopstvenom primjeru u djelu “Izbavljenje iz Zablude”.Ta
emocija duhovnosti ništa ne ‘znači’ i ne potrebuje ni jednu reč ‘kako bi
ostvarila puno dejstvo’, iza nje ne stoje ni strast, ni osećaj , koji bi joj na-
metali određeni izraz. Ta nije ništa drugo do ona sama, to opažamo dok
djelujemo, bez obzira na to da li smo svesni našeg opažaja i da li ga može-
mo jezički formulisati. Sudeći prema Gazalijevom mišljenju, Objava kon-
struiše realnost sui generis ionda kada iza nje nema nikakvog značenja i
kada ne upućuje na bilo šta, tj. onda kada je “događaj sam” .
Rezultati savremenih istraživanja sprovedenih u oblasti psihologije i
fenomenologije Objave apsolutno potvrđuju metafizičko shvatanje Obja-
ve kod Gazalija i pokazali da Objava ne predstavlja apriorni, zaokruženi
semiotički sistem znakova nego ne specifični agens čija je uloga da inten-
zivira opšti nivo stimulacije čovjeka , a ne da sugeriše sadržaje senzacije.
Kognitivna interpretacija stimulacije uslovljena je neposrednim okruže-
njem u kojem se ta interpretacija odvija, kao i interpretativnim obrascem
koji je pohranjen u svakom vjerniku. Saznanja iz oblasti psihologije Objave
mogu se dopuniti saznanjima sociologa Objave. Njihovo odbacivanje po-
sebnog ontološkog statusa Objave i insistiranje na društvenoj uslovlje-
nosti Objave (kao i na relativnosti sadržaja koje je u stanju da posreduje,
vodilo je – istina, implicitnom – zaključku da autoreferencijalnost Objave
nije nužno upućena na vjersku realnost sui generis, nego da može biti
i važno sredstvo konstruisanja realnosti “simboličkih univerzuma” (sym-
bolic universes). U tom kontekstu se kao dva najbitnija dejstva Objave
pokazuju:
1. Njena moć da čovjeku nametne vlastitu temporalnost i na taj način
uspostavi vremenske koordinate “simboličkoguniverzuma” i
2. Potencijal da u okvirima te realnosti vlastite sadržaje pridoda i
pomiješa sa pojavama percipiranim drugim društvenim fenomenim

a,obogaćujući ih, pritom i odgovarajućim novim značenjima.

Drugo dejstvo Objave jednako je bitno kao i prvo, pošto vremensko
djelovanje Objave dopunjuje prostornim. Objava je u stanju da u svakom
trenutku trajanja sopstvenim sadržajima “ispunjava prostor”, tj. da u per-
cepciju društvenog bića inflitrira sopstvene sadržaje i stvara jednu poseb-
nu dimenziju “duhovne sadašnjosti”.
Značenja kojima Objava može da obogati društvene sadržaje realnosti
ne predstavljaju, pritom, nikakve univerzalne „abstractume stvarnosti”
(kao što je Šopenhauer mislio), nego se ona mogu shvatiti samo u kon-
tekstu “simboličkih univerzuma” koje, manje ili više samostalno, stvaraju
određene društvene grupe. Time u prvi plan iskrsava problem socijaliza-
cije Objave, kao preduslova za percepciju i recepciju sadržaja koje Objava
može da posreduje unutar određene društvene grupe. Veština pridavanja
određenog smisla objavljenimsadržajima uči se i “savlađuje” kroz socijali-
zaciju, zbog čega „shvatanjeObjave” u krajnjoj liniji podrazumeva, tj. pret-
postavlja pripadanje određenojduhovnosti. Neophodno je, međutim,
naglasiti daObjava ne predstavlja jezik koji bi, pozivajući se na leksička i
sintaksička pravila, mogli diskurzivno i bez izuzetka da razumeju svi člano-
vi socijalne grupe. Objava ne gradi diskurzivan, nego ”prezentivan” sistem
znakova sastavljen od “oblika” u kojima su komprimirana intelektualno-
emocionalna .Stoga je vjersko iskustvo mnogo pristupačnije “emocional-
nom mišljenju” kojem se, za razliku od diskurzivnog mišljenja, spoznajna
komponenta nalazi u drugom planu, a “obrazovanje predstava”, koje su u
stanju da omoguće pražnjenje afekata, u prvom planu. Obrazovanje „za-
jednice duhovnosti” podrazumeva, najvećim delom, formiranje prevas-
hodno emocionalnih, a tek potom i diskurzivnih misaonih obrazaca kroz
koje svaki član zajednice može da interpretira svoje duhovno iskustvo,
razmeni ga sa drugim članovima i, po potrebi, uklopi u širi svetonazor.
No, čak i ako se prihvati pretpostavka o “unifikujućem” efektu pripad-
nosti nekoj “zajednici vjernika” na sposobnost njenih članova da na odgo-
varajući način razumeju objavljene sadržaje, to ne znači da je otklonjena
mogućnost opstanka veoma krupnih razlika u načinima na koje članovi te
zajednice mogu doživljavati objavu.

Što je, zapravo, društvena grupa kompleksnija više grupa pojedinaca

uklopljenih u kompleksnu podelu rada i uključenih u mnoštvo različitih
društvenih procesa, i što je manji doprinos Objave konstruisanju njene
realnosti, to je manje verovatno da će članovi grupe na identičan način
doživljavati i tumačiti vjerske sadržaje. I obrnuto, unifikacija doživljavanja
i tumačenja objavljenih sadržaja izvesnija je u onim društvenim grupa-
ma koje imaju jednostavnu strukturu koje se odlikuju visokim stepenom
prihvatanja vladajućeg svetonazora i u kojima Objava predstavlja važno
sredstvo konstruisanja realnosti.
Empirijska istraživanja čije je rezultate izložio i obrazložio sociologija i
fenomenologija Objave potvrdilo je da Objava svoju najvažniju društvenu
funkciju ostvaruje upravo kao sredstvo konstruisanja realnosti. Vršenjem
ove funkcije, Objava postaje posrednik između unutrašnjeg sveta poje-
dinca i spoljnog sveta. Guenon je ustanovio da svaki pojedinac formira
predstavu o realnosti u skladu s predstavama koje ima o spoljnom svetu,
unutrašnjem svetu, kao i odnosu između ta dva sveta. Uloga Objave u kon-
struisanju realnosti stoga nadilazi – odnosno, u sebi objedinjuje – funkcije
uticaja na osećanja i na delanje pojedinca, pošto uobličava procese raz-
mene sadržaja između spoljnog i unutrašnjeg sveta. Ti procesi, koji u sebi
obuhvataju procese doživljavanja (prevashodno u pravcu od spolja prema
unutra) i procese izražavanja (prevashodno u pravcu iznutra prema spo-
lja), mogu se nazvati zaključcima uz pomoć kojih se spoljni i unutrašnji
svet neprestano drže jedan uz drugi i od čije snage zavisi uloga Objave u
konstruisanju realnosti. Jake konstatacije omogućavaju tesnu povezanost
unutrašnjeg i spoljnog sveta i obostrani protok sadržaja. Objava u tom
slučaju može da izoštrava čula i podspešuje kreativne i duhovne sposob-
nosti ljudi, ne sprečavajući ih da svesno doživljavaju svoje okruženje i da,
pritom, otkrivaju nešto novo, što na drugi način ne bi mogli da dožive ili
opaze.
No, moguće je da se konstatacije olabave i da, usled toga, odnos po-
jedinca prema spoljnom svetu ili oslabi ili se prekomereno intenzivira.
Jednu od krajnjih konsekvenci slabljenja tog odnosa predstavljalo bi pot-
puno odvajanje unutrašnjeg sveta od spoljašnjeg. Unutrašnji svet bi, u
tom slučaju, razvio sopstvenu dinamiku i postao relnost suprotstavljena

realnosti spoljnog sveta. U oslabelom odnosu prema spoljnom svetu (tj.

prema realnosti svakodnevnog života) Objava može izvršiti važnu funkciju
jedne od retkih preostalih spona: ona, može stvoriti pribežište u begu iz
spoljnog sveta i sugerisati da se u njemu ne može na drugi način opstati
sem osjećanjem Objave.
Drugi ekstremni ishod slabljenja konstatacije između unutrašnjeg i
spoljnog sveta predstavljalo bi gubljenje pojedinca u jednom segmentu
spoljašnjeg sveta. Taj fenomen se temelji na veoma snažnom doživlja-
ju (povezanom sa buđenjem intenzivnih osećanja) određenih sadržaja
spoljnog sveta koji pojedinca preplavljuju, potpuno ovladavajući njime.
Izložen snažnom uticaju spoljašnjeg sveta, pojedinac razvija mehanizme
selekcije na osnovu kojih izgrađuje dvostruki odnos prema realnosti: na
njene određene segmente se fokusira, dok se od drugih distancira.
Objava u tom slučaju može da doprinese otvaranju nove dimenzije
spoljnog sveta, odnosno svojevrsnom “širenju” realnosti izvan granica
empirijske datosti, u transcendenciju, ili tačnije, u jednu transcedental-
nu “višu” realnost. U tom kontekstu važno je napomenuti da je Guenon,
na osnovu sprovedenog empirijskog istraživanja došao do zaključka da
se situacija u kojoj osoba koja recipira objavu sama oblikuje svoj odnos
prema realnosti razlikuje od situacije u kojoj joj odnos prema realnosti
oblikuje osoba koja stvara. Ekstreman primer druge situacije može se
pronaći u devijantnim društvenim grupama koje pretenduju na izgradnju
posebnog “simboličkog univerzuma” i u kojima se intenziviranje odnosa
članova prema tom univerzumu odvija u znaku snažnog uticaja koji “zna-
čajni drugi” (significant other) ima na sve segmente života, uključujući
i oblast komentara objave. Intenziviranje odnosa prema realnosti “sim-
boličkog univerzuma” posredstvom Objave može biti dodatno ojačano i
bezmalo zagarantovano ako su pripadnici zajednice stekli obrazovanje to-
kom kojeg su osposobljeni za snažnu identifikaciju sa “značajnim drugim”
i pogotovo za dublje uranjanje (“posvećivanje”) u realnost koju “značajni
drugi” konstruiše.
Na problemima Objave i društvene granice, posebno u modernosti,
moramo ukazatina problematiku Objave kao krvno neraskidive sa druš-
tvom iokolinom, ipoticajne da sesvet u kojem nastaje zapita nad sobom.

Mora izgledati kritično, kaže Guenon, na ono što se u modernosti desilo i

što i dalje preti, vreme i duhovna energija rasipaju u odgonetanju ezote-
ričkih pitanja modernosti. Krećući se u dilemama, alternativama “eklek-
ticizma”, kamufliranog kiča, nemoćnog avangardizma pretežno uteme-
ljenog u okultičkom materijalu, moderno shvatanje vjere ne uspeva u
potpunosti da bude skladno sa aspekta svoje društvene funkcionalnosti.
Pod pretpostavkom da dilema savremenog shvatanja Objave u današ-
njem društvu uopšte leži u opredeljivanju između kiča tradicionalnosti i
avangarde - budući da je kič proizvod one kulture koja u nivelizaciji, distri-
buiranju, ostvaruje svoj profit u društvu i tako joj nameće i svoje kriterije
- na avangardi ostaje očekivanje, nada da će se kroz sizifovski otpor sili
istorije, toj hegelovskoj “furiji iščezavanja” ostvariti mogućnost sagleda-
vanja konfliktnosti i grčevitosti vlastitog vremena.

ABSTRACT
Na problemima Objave i društvene granice, posebno u modernosti,

moramo ukazatina problematiku Objave kao krvno neraskidive sa druš-
tvom i okolinom, i poticajne da se svet u kojem nastaje zapita nad sobom.
Mora izgledati kriticno, kaze Guenon, na ono sto se u modernosti desilo
i sto i dalje preti, vreme i duhovna energija rasipaju u odgonetanju ezote-
rickih pitanja modernsoti . Krecuci se u dilemama, alternativama ,,eklek-
ticizma”, kamufliranog kica, nemocnog avangardizma pretezno uteme-
ljenog u okultickom materijalu, moderno shvacanje vjere ne uspeva u
potpunosti da bude skladna sa aspekta svoje drustvene funkcionalnosti.
Pod pretpostavkom da dilema savremenog shvacanja objave u dana-
snjem drustvu uopste lezi u opredeljivanju izmedu kica tradicionalnosti
I avangarde, - buduci da je kic proizvod one kulture koja u nivelizaciji,
distribuiranju, ostvaruje svoj profit u drustvu i tako joj namece I svoje
kriterije, - na avangardi ostaje ocekivanje, nada da ce se kroz sizifovski
otpor sili istorije, toj hegelovskoj ,,furiji iscezavanja” ostvariti mogucnost
sagledavanja konfliktnosti i grcevitosti vlastitog vremena.

REVELATION AND SOCIAL BOUNDARIES
On the problems of revelation and social boundaries, especially in

modernity, we discuss the problems revelation as blood inseparable from
society and the environment, and encouraging the world where it ori-
ginates to ask itself. Must be look critically, says Guenon, of what hap-
pened in modernity and which still threatens , time and mental energy
waste in deciphering esoteric questions of modernity. Moving in doubt,
alternatives of ‘’eclecticism” camouflaged kitsch, of helpless avant-gardi-
sm predominantly based in occultist material, modern understanding of
religion fails to be fully coherent in terms of its social function.
Assuming the dilemma of contemporary understandings published
in today’s society in general lies in opting between the traditional and
the avant-garde kitsch , - since the kitsch is product of the culture that
in leveling , distribute , makes its profit in society and so it imposes its
criteria - the avant-garde remains the hope, the hope that through the
Sisyphean resistance to force of history, to the Hegelian “disappearance
of the Furies “to achieve the possibility of perception on conflict and jerk
their own time.

Prof. dr. hfz. Almir Pramenković
28-67
28-23-279
KUR’ANSKA PERCEPCIJA
PROSPERITETA MUSLIMANA
HISTORIJSKO ISKUSTVO I KRITIČKI OSVRT
Uvod
I ne gubite hrabrost i ne žalostite se; vi ćete pobijediti ako budete
pravi vjernici.1
Svako se okreće prema svojoj Kibli, a vi se potrudite da druge, čineći

dobra djela, pretečete! Ma gdje bili, Allah će vas sve sabrati - Allah, zaista,
sve može. 2
A tebe smo Muhammede kao milost svjetovima poslali.3
Vizija koju Kur’an nudi muslimanima i cijelom čovječanstvu je da budu

milost svjetovima. Međutim, sadašnja slika muslimanskog svijeta ne re-
flektuje sliku koja je kompatibilna sa kur’anskom vizijom. Muslimani su
prošli proces dekadence proteklih nekoliko stoljeća što ih je odvratilo
od realizacije kur’anske vizije. Takvo stanje implicira pitanje šta su uzro-
1
Kur’an, 3:139.
2
Kur’an, 2:148.
3
Kuran, 21:107.

PROF. DR. ALMIR PRAMENKOVIĆ
ci uspjeha i prosperiteta prvih generacija koji su praktično demonstrirali

kur’ansku viziju milosti svjetovima. Odgovor na spomenuta pitanja mo-
guće je ponuditi i elaborirati analizom uzroka uspjeha, što je eksplicite i
predmet ovog rada.
Naravno, uspjeh ili pad ne ovise samo od ekonomskog faktora već i od
moralnog, političkog, socijalnog i demografskog faktora. Ova teorija je u
suglasnosti sa kur’anskim ajetom da Allah neće promijeniti stanje jednog
naroda sve dok taj narod ne promijeni sebe,4 i da se nered pojavio na
zemlji onog što ljudi rade.5 Spomenuta dva ajeta, pored mnogih drugih,
naglašavaju ulogu ljudskog faktora u usponu i padu. To je razlog zbog ko-
jih su svi poslanici dolazili, da reformišu i promijene ljude i okolnosti koje
utiču na njihovo ponašanje.
Ključne riječi: Kur’an, prosperitet, razvoj, pojedinac, zajednica.
4
Kur’an, 13:11.
5
Kur’an, 30:41.

KUR’ANSKA PERCEPCIJA PROSPERITETA MUSLIMANA
Povijesna retrospektiva stanja muslimana

Kada je Muhammed, a.s., počeo sa svojom misijom Islama njegovo
društvo je bilo u socio ekonomskom i političkom okruženju koje je bilo ne�-
povoljno za razvoj islamske civilizacije. Ključne karakteristike društva bile
su bratoubilački ratovi, teška klima, veliko siromaštvo kombinovano sa
flagrantnom podjelom prihoda i bogatstva. Obrazovanje je bilo na izuzet�-
no niskom nivou tako da nije postojao nijedan pokazatelj koji bi ukazao
na moguć razvoj u budućnosti. Arapsko društvo nije posjedovalo intelek-
tualne niti materijalne resurse koje su posjedovali njihove komšije, Sasa-
nidska i Perzijska imperija. Iako iscrpljene dugim i destruktivnim ratovima
ove imperije su i dalje bile naučno, ekonomski i vojno moćnije.6 Imajući
u vidu navedeno, nameće se pitanje: Šta je to što je dovelo do promjene
u kvalitativnom smislu beduinskog društva do te mjere tako da ne samo
da je nadvladalo svoje hendikepe, već je donijelo i revolucionarne prom�-
jene u društvima koje su bile pod uticajem islamske vlasti? Mnogi zapadni
znanstvenici, poput Tojnbija, Hitija, Hodgsona, Beka i Luisa tvdrili su da
je islam odigrao ulogu pokretačkog mehanizma u usponu muslimanskih
društava. Kako je islam uspio izvršiti takve revolucionarne promjene u
društvu? Ono što je islam uradio bilo je aktiviranje svih faktora razvoja
u pozitivnom smjeru. Islam je dao maksimalnu pažnju ljudskom faktoru,
koji predstavlja primarnu snagu uspona i prosperiteta svakog društva. Is-
lam je promijenio ljude, uzdigao ih moralno i materijalno, učinio ih boljim
ljudima i reformisao sve faktore koji su uticali na stanje društva. Revolu-
cionarni svjetonazor promijenio je pogled ljudi na život unošenjem smisla
ljudskom životu. Islam ih je učinio jednakim kao namjesnicima Stvoritelja
univerzuma. Islam im je donio dignitet, jednakost, samopoštovanje bez
obzira na pol, rasu, bogatstvo ili poziciju. Islam je donio svetost života,
imovine, časti i dao posebno mjesto znanju, naglašavajući njegovu
važnost u prvim ajetima objave.7 Žena je dobila mjesto poštovanja dos-
6
Chapra Umer, Muslim Civilisation – The Causes of Decline and the Need for
Reform, The Islamic foundation, Leicestire, UK, 2008., str. 34.
7
Čitaj, u ime Gospodara tvoga, koji stvara,stvara čovjeka od ugruška! Čitaj,
plemenit je Gospodar tvoj, koji poučava peru, koji čovjeka poučava onome što ne
zna. Kur’an, 96:1-5.

tojno, tretirajući je kao sestru a ne kao roba, čovjeku i naredio čovjeku

da lijepo sa njom postupa.8 Islam je donio adekvatan odgoj djece što je
jedan od važnih ciljeva Šerijata kako bi osigurao generacije koje će efi-
kasno ponijeti temelje razvoja. Donio je i balansirani svjetonazor između
materijalnog i duhovnog života, naglašavajući da su oba od suštinske
važnosti za razvoj i blagostanje društva. Na taj način, zanatlija, trgovac,
poljoprivrednik su dobili veći nivo respekta u zajednici. Islam je zamijenio
lojalnost plemenu lojalnošću Allahu, proširio horizonte pojedinca sa per-
sonalnog na ummetski nivo gdje svi ispovjedaju istu vjeru i po kojoj su svi
braća. Cahen priznaje da ono što Kur’an posebno naglašava jeste pomoći
ugroženog i uzdignuti slabog i ugnjetavanog. Naravno, islam nije to ost-
vario eliminirajući bogate i moćne ili uništavanjem privatne svojine i slo-
bodne trgovine. Islam je u tome uspio obezbjeđujući pravdu, društvenu
solidarnost i blagostanje za sve nudeći moralne vrijednosti na osnovu
kojih je pojedinac bio svjestan svoje odgovornosti prema komšijama
i sugrađanima. Sve to je doprinijelo da ljudi budu privrženi islamskim
učenjima. Islam je, iznad svega navedenog, ponudio efikasnu vlast kako
bi obezbijedio dominaciju ne samo prava već i pravde i socio-ekonom-
skog rasta. Islam je zagarantovao slobodu svakom pojedincu i spriječio
korupciju, proizvoljnost i despotizam. Uspostavljen je pravni sistem, a ra-
zlog uspjeha političkog i pravnog sistema bila je moralna revolucija koju
je Muhammed, a.s., izveo. Ljudi koji su bili na odgovornim pozicijama nisu
bili samo kompetentni, već i moralno odgojeni i nekorumpirani. Maya
Schatzmiller kaže da svi faktori koji su omogućili Evropi da uspije bili su
prisutni u islamu mnogo ranije.9
8
O vjernici, zabranjuje vam se da žene kao stvari nasljeđujete, preko volje njihove,
i da im teškoće pričinjavate, s namjerom da nešto od onoga što ste im darovali
prisvojite, osim ako budu očito zgriješile. S njima lijepo živite! A ako prema njima
odvratnost osjetite, moguće je da je baš u onome prema čemu odvratnost osjećate
Allah veliko dobro dao. Kur’an, 4:19.
9
Schatzmiller Maya, The Philosophy of Civilisation, New Jork: Macmillan, 1994., str. 405.

UZROCI PROSPERITETA MUSLIMANA
Jaka vjera u Allaha

Jedan od glavnih razloga tog uspjeha je to što su muslimani kao
osvajači bili izuzetno tolerantni i susretljivi prema domaćim narodima. U
mnogo slučajeva, čak, tolerantniji od njihovih vladara. To je bilo u duhu
kur’anskog ajeta: I tako smo od vas stvorili pravednu zajednicu (zajednicu
sredine).10Zanimljivo je da je broj navedenog ajeta 143, dok sura el-Bek-
ara sadrži 286 ajeta. Dakle, navedeni ajet, koji govori o srednjem putu,
nalazi se tačno u sredini sure El-Bekara.11 Svakako da postoji teološko
objašnjenje: Allahova moć i pomoć učinili su muslimane uspješnima u
širenju islama.12 Silni idealizam, vjera, žrtve i samoodricanje bili su temelj
muslimanskih pobjeda.13 El-Mevdudi kaže da uzrok uspjeha muslimana
je moralna snaga, te da moralna snaga predstavlja 80% preduslova za
pobjedu, dok preostalih 20% čini materijalni faktori. Kada je Omer po-
slao vojsku u Egipat obratio joj se: Čuvajte se grijeha, jer vaš neprijatelj
je brojniji i bolje vojno opremljen. Salahudin Ejubija, kada bi primjetio da
njegovi vojnici obavljaju noćni namaz rekao bi: Odavde nam dolazi Alla-
hova pomoć. U konačnici, Uzvišeni je rekao:
Indikativno je navesti kazivanje kada je Heraklit, perzijski kralj, poražen
od muslimana upitao svoju vojsku: Jeste li vi brojniji ili oni? Odgovoriše:
Mi smo brojniji. Heraklit reče: Pa kako onda da ste poraženi? Tada ustade
poznati mudrac i reče: To je zato što oni ne piju alkohol, ne čine blud,
uspostavljaju pravdu, naređuju na dobro, a odvraćaju od zla, a mi pijemo
alkohol, činimo blud, činimo sve vrste grijeha, naređujemo ono što je
10
Kur’an, El-Bekara, 143.
11
Erhile Abbas, Mefhumu-l-vesetijje, u ediciji: El-ummetu-l-vesat, Medželletun
fikrijjetun faslijjetun, Svjetska unija islamskih učenjaka, broj: 1, Bejrut, 2009., str.
124.
12
Beg Mirza A., Decline of islamic civilizations - causes - time for a new paradigm.
http://www.futureislam.com
13
Busuladžić Mustafa, Muslimani u Evropi, priredio: Filandra Šaćir, Sarajevo, 1997,
str. 163.

loše, a od dobrog odvraćamo. U tom kontekstu Omer, r.a., sa Ebu Ube-

jdom bin Džerrahom krenuo je put Šama. Kada su naišli na potok, Omer
sjaha sa deve, izu papuče i tako pređe potok. Primjetivši takav postupak
Ebu Ubejde reče: Zapovjedniče vjernika, zar ti tako da postupaš? Ne bih
volio da te ljudi vide takvog. Omer mu odgovori: Ebu Ubejde, da mi je to
neko drugi rekao, silno bih ga kaznio. Mi smo narod koji je Allah uzdigao
islamom i kada god budemo tražili ponos u nečemu drugom Allah će nas
ponizit.14
Transformacija čovjeka i društvenih vrijednosti

Muslimani za svoje stanje uzroke trebaju tražiti u Kur’anu i Sunne�-
tu. Prema Kur’anu i Sunnetu najvažniji faktor uspona ili pada jeste sam
čovjek. Kur’an jasno podvlači da se nered pojavljuje na zemlji zbog onoga
što ljudi rade na zemlji.15 Ovo implicira da je čovjek sam kreator svoje
sudbine. Ljudi su mehanizam napretka i kako Kur’an naglašava ljudi imaju
samo ono za čim žude.16 Shodno tome, njihov uspon i pad mogu raciona-
lno biti objašnjeni, analizirajući svoje motivacije, napore, karaktere i po-
tencijale. Arnold Tojnbi ističe istu ideju: Civilizacije umiru samoubistvom,
ne ubistvom.17
Transformacija čovjeka i društvenih vrijednosti putem jačanja
duhovne snage rezultiralo je brzom ekspanzijom islama. Plemena koja
su stoljećima ratovala sada su povezana bratstvom. To je doprinijelo us-
postavljanju stabilne i jake vlasti. U početku ljudi su takvu vlast svesrdno
podržavali jer su shvatili da je ta vlast bila iskrena i da je radila za dobrobit
svih, a ne posebne kategorije. Takva situacija doprinijela je da se uspostavi
red i zakon, sigurnost po život i imovinu, dobro regulisano tržište. Prije
14
El-Kandehlevi Muhammed Jusuf, Hajatu-s-sahabe, Daru Ihjai-t-turasi-l-arebi,
Bejrut, 1999., 4/480.
15
Zbog onoga što ljudi rade, pojavio se metež i na kopnu i na moru, da im On dâ da
iskuse kaznu zabog onoga što rade, ne bi li se popravili. Kur’an, 30:41.
16
I da je čovjekovo samo ono što sam uradi, Kur’an, 53:39.
17
Toynbee Arnold, A Study of History, Oxford University Press, London, 2nd ed.,
1935., 4/120.

toga, situacija je bila dijametralno različita zbog stalnih međuplemenskih

konflikata i destruktivnih ratova između Sasanida i Bizantije koje su, da bi
bile u stanju voditi ratove, donosile velike poreze, što je oslabilo razvoj.18
Sve regije koje su pale pod vlast muslimana postale su sastavni dio jedin-
stvenog tržišta uz tendenciju jačanja ekonomije, slobodnog i bezbjednog
protoka ljudi i robe. Uz izrazito niske stope taksi, ovakvo stanje je doprin-
ijelo sveukupnom razvoju, uključujući poljoprivredu, zanatstvo, trgovinu
i ekonomski razvoj svakog pojedinca. Rezultati razvoja i uspjeha bili su
podijeljeni među svima. Dominacija pravde ojačala je motivaciju ljudi da
budu iskreni, da rade marljivo. Dostupnost obrazovanja za sve također je
doprinijelo razvoju ljudskih vještina kao i tehnološkom i intelektualnom
razvoju. Kreiranje ovakve atmosfere nesumnjivo je doprinijelo okrepljen-
ju i jačanju ljudi u svim segmentima. To nije proizvelo samo solidarnost
među ljudima već je odigralo i vitalnu ulogu jačanja muslimanske civili-
zacije. Ovo nikako ne znači da je situacija bila idealna, već da su pozitivne
snage bile dovoljno jake da su mogle eliminisati uticaj negativnih snaga.
Životna sposobnost jednog društva zavisi u velikoj mjeri od filozofije
koju to društvo primjenjuje. U primitivnom društvu, animalni čovjek će
misliti samo na sebe i bliske rođake. Poznati su tragovi dvadesetak civili-
zacija. Međutim, postavlja se pitanje: zašto napredak jednih je brz, a drugih
spor? Zašto je u vrijeme kada je Grčka imala najbolju civilizaciju Zapadna
Evropa bila barbarska? Zašto je Rusija barbarska u toba arapske raskoši?
Po Ibn Haldunu, biološki zakon bi bio glavni razlog pada civilizacije. Na
kraju određene generacije, rasa se istroši i da bi se obnovila potrebna je
promjena. S tog stanovišta, islam može izbeći proces dekadencije jer među
svim rasama ima sljedbenika.19 Život ili smrt jedne civilizacije isto tako zavisi
od karaktera njenog osnovnog učenja. Ako poziva svoje sljedbenike da se
odreknu materije, duhovnost će dati doprinos, ali čovjekove fizičke sposob-
nosti neće nikada dati doprinos. Ako civilizacija stavlja akcenat na materiju,
čovjek će učiniti napredak u izvjesnim aspektima.
18
Reform, str. 37.
19
Hamidullah Muhamed, Uvod u islam, sa engleskog prevela: Berberović Sabina,
Sarajevo, 1989., III izdanje, str. 44.

Još jedan nedostatak može uticati na civilizaciju: ako ne posjeduje

sposobnost za razvoj i prilagođavanje prilikama, njeno učenje neće biti
tako. Ljudska bića ne žive i ne funkcionišu u vakumu. Međutim, postoje
određeni faktori koji utiču na njihov način ponašanja- Najvažniji među
takvim faktorima je svakako motivacija. Ljudima je potrebna motivacija da
urade sve što je u njihovoj moći, a ne samo da doprinesu razvoju društva.
Naravno, njihova motivacija je pod uticajem raznih faktora. Stoga, ključni
uslov za održivi razvoj je da plodovi razvoja budu jednako podijeljeni
među ljudima u zajednici, bez obzira na boju kože, pol, godine, položaj,
bogatstvo i vjeru.20 Tako se nameće pitanje šta je to što pomaže da se os-
tvare uslovi za razvoj. Ovdje dolazi do izražaja svetonazor jednog društva
i institucija koje u datom društvu djeluju. Ukoliko je svetonazor takav da
može obezbijediti pravdu i korektnost na svim nivoima u društvu, soci-
jalnom, ekonomskom i političkom, i ukoliko mogu omogućiti ljudima da
ostvare svoje materijalne potrebe, kao i nematerijalne, tek tada će se os-
tvariti socijalna solidarnost, kao i održivi razvoj.21 Ukoliko resursi dobijeni
kao rezultat razvoja nisu trošeni u sukobima, ratovima i rasipništvu, već
su korišteni da se unaprijedi moral, fizičke i intelektualne kvalitete ljudi,
da obogati njihovo znanje i tehnologiju, da štedi i čuva resurse nakon os-
tvarenja ljudskih potreba, da razvija njihove socio-ekonomske, pravne i
političke institucije. Kada se sve to ostvari, tek tada se može očekivati dalji
razvoj i unapređenje blagostanja ljudi. Takvo stanje će pojačati njihovu
motivaciju da efikasnije i revnosnije rade. Pravda je, dakle, ključni faktor
u analizi razvoja i dekadence.
Iako Kur’an naglašava ulogu ljudi u njihovom vlastitom razvoju, veliki
naglasak stavljen je na društvenu pravdu:
Mi smo izaslanike naše s jasnim dokazima slali i po njima knjige i tera-
20
Reform, str. 4.
21
Materijalne potrebe uključuju adekvatnu ishranu, odijevanje, edukaciju,
adekvatan prostor stanovanja, medicinska briga, prijveoz. Nematerijalne potrebe
podrazumijevaju pravdu, slobodu, sigurnost života, imetak i čast, socijalnu jednakost,
porodičnu i socijalnu harmoniju, odsustvo zločina, tenzija, nesigurnosti i anomalija.

zije objavljivali, da bi ljudi pravedno postupali22

O vjernici, dužnosti prema Allahu izvršavajte, i pravedno svjedočite!
Neka vas mržnja koju prema nekim ljudima nosite nikako ne navede da
nepravedni budete! Pravedni budite, to je najbliže čestitosti, i bojte se Al-
laha, jer Allah dobro zna ono što činite!23
Allah vam zapovijeda da odgovorne službe onima koji su ih dostojni
povjeravate i kada ljudima sudite da pravično sudite. Uistinu je divan Al-
lahov savjet! - A Allah doista sve čuje i vidi. 24
Zato ti pozivaj i budi istrajan, onako kako ti se naređuje, a ne povodi
se za prohtjevima njihovim, i reci: “Ja vjerujem u sve knjige koje je Allah
objavio, i naređeno mi je da vam pravedno sudim; Allah je i naš i vaš Gos-
podar, nama naša, a vama vaša djela; nema potrebe da jedni drugima
dokaze iznosimo; Allah će nas sve sabrati, i Njemu će se svi vratiti.”25
Reci: “Ako ne budem poslušan svome Gospodaru, ja se plašim patnje
na Velikom danu.”26
Ukoliko nema pravde nema ni razvoja i napretka. Nepravda djeluje
kao najjači otrov po razvoj svojim negativno uticajući na ljudsku moti-
vaciju kao i na socioekonomsko i političko okruženje. Čak i ukoliko se desi
da država prkosi nepravdi koja u društvu postoji bude napredna, takav
napredak i razvoj ne mogu biti dugoročnog karaktera.
Razvoj sela i poljoprivrede

U beduinskim i ruralnim društvima u prvim vremenima islama, poljo-
privreda je prva imala koristi od reformi islama. Brz razvoj poljoprivrede
ruralnog društva služio je kao katalizator razvoja. Uloga poljoprivrede je
bila vidljiva do te mjere u muslimanskim društvima da su mnoge halife
22
Kur’an, 57:25.
23
Kur’an, 5:8.
24
Kur’an, 4:58.
25
Kur’an, 42:15.
26
Kur’an, 6:15.

pisali o tome. Abasijski halifa El-Mu’tasim je govorio da poljoprivreda

ima mnoge koristi. Ona snaži zemlju, povećava bogatstvo i proširuje eko-
nomiju. Uspostava reda i mira, tržište bez straha za karavane motivirali
su sve da daju sve od sebe za dobrobit njih samih, ali i njihove zajednice.
Za razliku od Sasanidske i Rimske prakse da se osvojena zemlja oduzima
od pravnih vlasnika i daje vojnicima prve generacije muslimana su, u svo-
joj praksi, prihvatili princip Poslanika, a.s., da se osvojena zemlja ostavlja
vlasnicima.27 Štaviše, muslimanima nije bilo dozvoljeno da kupuju zemlju
od vlasnika na osvojenoj teritoriji.28 Takva praksa islama ne samo da je
spriječila pojavu feudalizma, već je promovisala pravdu i egalitarističke
ciljeve islama. Poljoprivrednici su trebali platiti porez u iznosu od 5 do
10% ukupne proizvodnje. Budući da je je porez relativno mali, on nije
ugrožavao rad poljoprivrednika. Čak i nizak nivo poreza je destruktivan
ukoliko ne donosi koristi poljoprivrednicima. S toga, islamsko pravo kao
moralnu obavezu nameće državi da izgradi sistem navodnjavanja kako bi
se olakšao poljoprivrednicima njihov posao. Muslimanska vlast je često
bila prinuđena kopati kroz pustinju i kamenje kako bi izgradili podzemne
kanale da poljoprivrednike snabdeju vodom. Osim toga, 120 000 radnika
radilo je dnevno na održavanju kanala i mostova u doline Nila.29 Imajući u
vidu navedeno, jasno je zašto je Martin Luter upozorio evropske vladare
1541. godine da siromašni ljudi potlačeni sebičnošću prinčeva i lordova
više bi voljeli živjeti pod turskom vlašću nego pod kršćanskom.30 Ovakva
humana politika bila je glavni razlog revolucije u oblasti poljoprivrede
koja se desila u muslimanskom svijetu.
27
Hodgston Marshall, The Venture of Islam: Conscience and History in a World
Civilisation, University of Chicago Press, Chicago, 1997., 1/ 242.
28
Ebu Jusuf Jakub bin Ibrahim, Kitabu-l-haradž, Mektebetu-s-selefijje, Kairo, drugo
izdanje, str. 24.
29
Reform, str. 40.
30
Lewis Bernard, The Middle East: 2000 Years of History from The Rise of
Christianity to the Oresent Day, Weidenfeld & Nicolson, London, 1995., str. 128.

5. Urbani razvoj
Ruralni razvoj se prenio na sve aspekte ekonomije i društva. To je
dovelo do razvoja urbane industrije, a tako do velike potražnje za pol-
joprivrednim i urbanim proizvodima. Islamsko društvo je uspelo preći
sa poljoprivredne djelatnosti na proizvodnju, rezultirajući kreiranju
raznih vrsta zanimanja koja ranije nisu postojala. Potom je široka mreža
trgovačkih veza uspostavljena kako unutar muslimanskog društva, tako i
izvan njega. Trgovačke veze za vrijeme Haruna Er-Rešida bile su razvijene
čak do Kine. Tako je Irak bio centar svjetske trgovine.
6. Intelektualni napredak
Društvo velikih intelektualnih aktivnosti uz veliku toleranciju, kakve
nije bilo nigdje u Evropi, učinila je muslimanski svijet mjestom susreta
znanstvenika svih naučnih oblasti.31 Za vrijeme Haruna Er-Rešida, Bagdad
je bio svjetski naučni centar. Ogroman doprinos dat je na polju matema-
tike, medicine, filozofije, kelama, književnosti i umjetnosti, što je učinilo
muslimanski svijet spremnim od sredine 8. do sredine 12. stoljeća. George
Sarton kaže: Vjerovanje je dominiralo u životu muslimana. Nijedan narod
nije svoju vjeru uzeo tako ozbiljno kao što su muslimani, što je nesumnji-
vo bio glavni razlog njihove snage protiv neprijatelja koji su bili podijeljeni
i čije je vjerovanje bilo slabo.32
31
Saunders John J., (ed.) The Muslim World on the Eve of Europe’s Expansion,
Prentice Hall, 1966., str. 24.
32
Sarton George, Introduction to the History of Science, Carnegie Institute,
Washington DC, 1/503.

ZAKLJUČAK
Svakako da ukidanje hilafeta nije rezultiralo totalnim završetkom
šerijata. Šerijat je nastavio inspirisati srca i umove muslimana u svim
segmentima života i služila je kao kompenzirajuća snaga protiv despo-
tizma i tiranije. Uprkos nelegitimnosti, vlast koju su držale halife u prvim
stoljećima bila je daleko od despotizma. Da nije tako, muslimanski svijet
bi mnogo ranije zakržljao i doživeo kolaps. Uticaj Šerijata je bio toliko jak
na psihu ljudi da ga čak ni monarsi nisu mogli u potpunosti ignorisati.33
Ibn Haldunov tvrdi da odsustvo šerijata u političkom životu je rezultiralo
njegovu slabu primjenu i u drugim aspektima života. I kao što tržište ne
može efikasno funkcionisati bez konkurencije, isto tako islamski sistem ne
može efikasno funkcionisati bez reformisanja pojedinca, kao i institucija
koje utiču na ponašanje pojedinca.
Jedan od ključnih razloga uspona muslimana u prvim stoljećima je
posvećivanje pune pažnje moralnom i socioekonomskom podizanju ljudi.
Obrazovanje se smatralo ključnim faktorom za ostvarenje ovog cilja. Zato
nije čudo što je prva objava:
Čitaj, u ime Gospodara tvoga, koji stvara,stvara čovjeka od ugruš-
ka! Čitaj, plemenit je Gospodar tvoj, koji poučava peru, koji čovjeka pou-
čava onome što ne zna.34
Nije čudo zašto se toliko potencira obrazovanje u islamu kada se zna
da se jedino kroz obrazovanje može postaviti dobra podloga sveopćeg
napretka, obrazovanjem se podižu njihove sposobnosti što je rezultiralo
reformaciji pojedinca i društva, a samim tim i urbani i ruralni razvoj.
33
Reform, str. 64.
34
Kur’an, 96:1-5.

SUMMARY
Qur’anic perception of Muslims prosperity
Historical overview and critical approach

This article deals with the factors that played role which was of at
most importance for prosperity of Muslim society. Besides, historical
overview was given and major changes that have been introduced by
islamic vision. It should not be pretentious of saying that in first place,
Qur’an strongly highlights that conditions of Muslims merely rest upon
their actions. So therefore, Qur’an delineates the right path which inevi-
table leads Muslims to prosperity. Having in mind that Islam is all-em-
bracing religion, dealing with all-aspects of human life, first generations
understood and deeply learned the lessons from Qur’an which was main
trigger of their achieving great accomplishments. Education as a key fac-
tor of prosperity was stressed by Qur’an itself and then social, economic,
political and moral factor in particular. In applying these factors first gen-
erations of Muslims were profoundly inspired and prompted to work for
betterment of their society and the world as a whole.

Prof. dr. Sulejman Topoljak
179.3:28-74
348:28-74
PRAVA ŽIVOTINJA U ISLAMU
Islamsko pravo je propisalo i legalizovalo prava životinjama koja im

garantuju život, štite ih od mučenja i uništenja kako bi mogle izvršiti svoju
funkciju radi koje su i stvorene. Stoga je islam propisao da odnos čovjeka
prema životinjama mora biti u granicama svrhe i cilja njihova postojanja i
intencije njihove potčinjenosti čovjeku.
Svako ko podrobno i studiozno prouči pravnih tekstova koji govore o
ovoj tematici nužno mu je da se zapita - da li je moguće da ovolika prava
životinje uživaju u islamu?! Ako životinje u islamu imaju ovolika prava,
kolika su onda prava ljudi?! Ako životinje u islamu imaju ovoliku svetost
kolika je onda svetost čovjeka u toj vjeri?!
Bez sumnje je najveća obmana i nehumanost savremene civilizacije je
zalagati se za prava životinja i samilost prema njima, a u isto vrijeme sva-
kodnevno ubijati ljude ili ravnodušno posmatrati njihove patnje i nedaće.
Kako razumjeti i shvatiti da zakon o zaštiti prava životinja ima samo jedna
država u svijetu – država okupator koja svakodnevno ubija najodabranija
ljudska stvorenja, ponižava ih muči i ubija i koja je nastala na ljudskoj krvi
i leševima?!
Zar ima većeg paradoksa savremene civilizacije od toga da jedna
država godišnje troši šezdeset i tri milijarde dolara za kućne ljubimce
– pse i mačke, dok u isto vrijeme na hiljade djece svakodnevno umiru
od gladi?! Isti ti koji se navodno bore za prava životinje imaju i najveće
apetite za njihovim mesom i proizvodima. Prosječna godišnja potrošnja
po glavi stanovnika jedne od takvih država je 126 kg, dok većina ljudi ne

PROF. DR. SULEJMAN TOPOLJAK
pojede ni jednu kilu godišnje.1

Stoga je cilj ove studije da ponudi srednju, realnu i istinsku viziju
mjesta i uloge životinja koja im je namijenjena na ovom svijetu kroz nji-
hova prava i zaštićenost, jer očito je da su današnjem savremenom svijetu
zastupljene dvije krajnosti – jedna koja se lažno bori za njihova prava i
zaštiti, a u isto vrijeme ih uništava i degenerira, i drugakoja ih obožava
umjesto Boga i tako sebe ponižava i uskraćuje sebi blagodati na ovom
svijetu i Božiju milost na onome.
Ključne riječi: islam, prava, životinje, život, priroda, obaveza.
UVODNI DIO
Izvori prava životinja
1. Šerijatski tekstovi
Postoje dvije vrsta pravnih tekstova iz kojih se crpe prava životinja.
a. Opći tekstovi koji naređuju muslimanima samilost i dobročinstvo
pri ophođenju sa svim stvorenjima i u isto vrijeme mu zabranjuju oholost
i činjenje nereda na zemlji.
U tom smislu Uzvišeni veli: Allah zahtijeva da se svačije pravo poštuje,
dobro čini, i da se bližnjima udjeljuje, i razvrat i sve što je odvratno i nasilje
zabranjuje; da pouku primite, On vas savjetuje.(En-Nahl, 90.)
Izz b. Abdusselam smatra da je ovaj ajet najobuhvatniji ajet u Kur’anu
jer podstiče na svaku vrstu dobročinstva i u isto vrijeme odvraća od svake
vrste grijehe i razvrata.2 Tumačeći značenje citiranog ajeta Ibnul-Arebi je
1
http://www.kefaya.org/05znet/050408fees.htm
2
‘Izz b. Abdusselam, Kava’idul-ahkam fi mesalihil-enam, Bejrut, Darul-kutul-
’ilmijje, 1/156.

rekao da dobročinstvo znači da se ne zanemari ničije pravo.3

Čim se neki od njih dočepa položaja, nastoji da napravi na Zemlji ne-
red, ništeći usjeve i stoku. – A Allah ne voli nered! (El-Bekare, 205.)
Imam Taberi tumačeći ovaj ajet veli da se njime osuđuje svako ko ubi-
ja životinje koje uopće nije dozvoljeno ubijati, kao i onaj koji bespravno
ubija one koje je dozvoljeno klati jer značenje ajeta je općenito.4
Bilježi imam Muslim hadis u kom stoji da je Poslanik, a.s., naložio Aiši,
r.a., da bude samilosna i blaga prema devi koju je vodila. A u drugoj pre-
daji joj je rekao: „Gdje god se nađe blagost, uljepša ga, a gdje je nestane,
upropasti ga.“5
b. Posebni dokazi
Pod posebnim dokazima se misli na pravne tekstove koji tretiraju pra-
va životinja, koji objašnjavaju obligatnost njihove zaštite i zabranjuju da
se narušavaju i zanemarivaju. Kao npr.:
- Od Ibn-Abbasa, r.a., se prenosi da je Poslanik, s.a.v.s., rekao: „Neka
žena je kažnjena zbog mačke koju je zatvorila sve dok nije uginula. Zbog
toga je ušla u Džehennem jer je nije nahranila, niti napojila kada ju je zat�-
vorila, niti ju je pustila da se hrani životinjama i insektima zemlje.“6
Hadis jasno ukazuje da životinje imaju pravo na život i da ih je stoga
zabranjeno ubijati i mučiti bez šerijatski opravdana razloga. U hadisu se
jasno veli da je neka žena kažnjena zbog navedenog djela, a da to djelo
nije zabranjeno, ona ne bi zaslužila navedenu kaznu.
- Ebu-Hurejre, r.a., prenosi da je Allahov Poslanik, s.a.v.s., rekao: „Neki
čovjek je putovao, pa je jako ožednio. Na putu je naišao na bunar, te se
3
Ibnul-Arebi, Ahkamul-Kur’an, Bejrut, Darul-kutubul-’ilmijje, 3/155.
4
Taberi, Džemi’ul-bejan ‘an aji-Kur’an, Bejrut, Darul-fikr, 1405.h., 2/316-318.
5
Bilježi ga Muslim u Knjizi o dobročinstvu, održavanju rodbinskih veza i lijepom
ponašanju, Poglavlje: Vrijednost samilosti.
6
Bilježi ga Muslim u Knjizi o ubijanju zmija i drugih životinja u Poglavlju o zabrani
ubijanja mačaka.

spustio i napio se vode. Kada je izašao iz bunara, ugledao je jednog psa

kako plazi jezik i jede blato od žeđi. Čovjek tada reče: „Ovog psa je snašla
žeđ kao što je i mene bila snašla.“ Zatim je ponovo sišao u bunar i zagrabio
vode svojom mestvom (obućom), koju je držao u zubima, dok se pono-
vo popeo i napojio psa. Allah, dž.š., mu je, zahvaljujući tome, oprostio
njegove grijehe. Ashabi tada upitaše: ‘Allahov Poslaniče, zar mi i u usluzi
životinjama imamo nagradu?’ ‘U svemu što je živo ima nagrada.“ 7
Hadis jasno ukazuje da životinje imaju pravo na život i pravo na uklan-
janje bola i patnje. A to potvrđuje činjenica da je oprošteno ovom čovjeku
zbog toga što je napojio psa.Tako i hadis ukazuje da je djelo koje je počinio
čovjek na stepenu ibadeta i da će se za svako dobročinstvo prema živom
biću imati nagrada i da se time motivišu dobra djela.8
2. Šerijatske intencije
Šerijatske intencije su značenja i mudrosti koje šerijat nastoji realizo-
vati putem propisivanja svojih propisa.9
Od šerijatskih intencija je i očuvanje životinja i zabrana da im se na-
nese šteta, osim radi većeg interesa i šerijatski opravdana razloga.
A uloga i važnost šerijatskih intencija pri zaštiti prava životinja ogleda
se u slijedećem:
a. Uklanjanje štete koja je zadesila životinje
Općeprihvaćen princip u islamskom pravu je da se šerijatskom inten-
cijom smatra realizacijadobrobiti bez obzira na koji način. Stoga se zabra-
na nanošenja bilo kakve štete životinjama smatra šerijatskom intencijom.
Islamski pravnici su na osnovu toga propisali mnoge propise putem kojih
se realizuje ta intencija.
7
Bilježi ga Muslim u Knjizi o ubijanju zmija i drugih životinja u Poglavlju o
vrijednosti napajanju životinja.
8
Nevevi, Sahihu Muslim bi šerhin-Nevevi, 14/241.
9
Vidi: Muhammed Tahir b, Ašur, Mekasiduš-šeri’atil-islamijje, Tunis, Eš-Šeriketu-
tinisijjetu lit-tevz’i, bez godine izdanja, str. 51.

U tom smislu Ibn Kudame veli: „Ko ostavi neku životinju da ugine pa
je neko uzme, nahrani i napoji i na taj način je spasi pripada njemu. „ Svoj
stav temelji na slijedećim dokazima:
- Š’abi prenosi da je Poslanik, s.a.v.s., rekao: „Ko nađe neku životinju
koju njeni vlasnici nisu mogli izdržavati, pa je uzme i spasi, pripast će
njemu.“10
- Što se putem navedenog propisa životinja spašava od smrti i izbavlja
iz propasti, štiti i čuva imovina od uništenja i čuva svetosti životinja. A u
primjeni suprotnog propisa bi bilo anuliranje svega spomenutog.11 Dakle,
razložnost pravnih tekstova sa općim interesom je očit u svim dokazima
koje smo naveli.
b. Uklanjanje štete koja bi mogla zadesiti životinje
Islamsko pravo se ne zadovoljava samo uklanjanjem postojećeg zla,
nego svim sredstvima i metodama nastoji da ga i preventira, je njegov
krajnji ishod je isto zlo kao i ono koje se već desilo. Od šerijatskih dokaza
putem kojih se preventira zlo je pravnička prevencija (sedduz-zeri’a). Pri-
likom usvajanja prava životinja, islamski pravnici su mnogo koristili spome-
nuti dokaz i izvor. Tako su zabranili prodaju pijetlova i ovnova onome koji
će ih koristiti za međusobnu borbu.12 Također su zabranili prodaju teret-
nih životinja onome koji će ih tjerati da rade iznad njihovih mogućnosti.13
Isto tako islamski pravnici i su rekli da je vlasniku životinje zabranjeno
uzimati mlijeko od životinje i na taj način štetiti njenom dojenčetu, jer mu
je vjerska dužnost i obaveza ostaviti mu dovoljno mlijeka.14
10
Hadis je mursel a bilježi ga Ebu Davud u Knjizi o kupoprodaji, Poglavlje o
spašavanju nemoćnih životinja, broj hadisa: 3523. Sulejman b. El-Eš’as es-Sedžistani,
Sunen Ebi Davud, tahkik: Muhammed Muhjuddin Abdulhamid, Darul-fikr, Bejrut.
11
Ibn Kudame, Mugni, 6/33., Mes’ela, br. 4553.
12
Ahmed Selame el-Kal’jubi i Ahmed el-Burseli ‘Umejre, Hašijeta Kal’jubi ve
‘Umejre, Bejrut, Darul-ihjail-kutubil-’arabijje, 2/229.
13
Ahmed b. Muhammed b. Ali b. Hadžer el-Hejtemi, Tuhfetul-muhtadž fi šerhil-
minhadž, Bejrut, Daru Ihjait-turasil-arabijj, 4/317.
14
Mensur b. Junus el-Behuti, Keššaful-kin’a ‘an metnil-ikna’, Bejrut, Darul-kutubil-
’ilmijje, 5/494.

Navedeni propisi su donijeti na osnovu principa pravničke prevencije

radi realizacije interesa životinja.
3. Analogija
Islamski pravnici su pri utvrđivanju prava životinja koristili i analogiju.
Prava koja su utvrđena analogijom su:
- Islamski pravnici smatraju da nije dozvoljeno ubiti mačku ukoliko
ukrade jedanput i više to ne ponovi i taj njen postupak nisu uspoređivali
sa istim kojeg počini čovjek ili neka druga životinja koji se ne mogu preo-
dgojiti. Ovakva analogija se naziva obratnom(kijasul-’aks)15. Hattab u tom
smislu veli: „Ako se desi od strane mačke pogreška, ne treba je ubijati jer
ona nema status onih koji se ne mogu preodgojiti od ljudi i životinja.“16
- Zabranjeno je ubijanje životinja u ratu radi izazivanja neprijatelja
i uništenja njegove snage analogno na zabranu ubijanja njihovih žena i
djece. Ovu zabranu je Ibn Kudame obrazložio na slijedeći način, rekavši da
su to živa bića i stoga nije dozvoljeno njihovo ubijanje radi iritiranja idolo-
poklonika, isto kao što nije dozvoljeno ubijanje ni njihovih žena i djece.“17
- Dužnost je vlasniku vode da dâ vodu životinji u nevolji i nije mu doz-
voljeno ostaviti je da umre od žeđi, analogno na čovjeka. O tome San’ani
veli: „Kao što je obaveza – vadžib spasiti život čovjeku koji je u nevolji,
ista je dužnost i kada su u pitanju ostale životinje koje se ne jedu, i nije
dozvoljeno ubijati ih.“18
- Dužnost je omrsiti se radi spašavanja životinje, stim što je nakon toga
dužnost napostiti taj dan i platiti otkup- fidju analogno na ženu dojilju.
Obrazlažući ovaj propis, Šerbini je rekao: „Pravnici su bezgriješnoj životinji
15
To je takva analogija putem koje se utvrđuje suprotan propis u novonastalom
slučaju u odnosu na osnovni zbog različitog efektivnog uzroka propisa. Zerkeši, El-
Bahrul-muhit, Darul-kutubi, 7/60.
16
Hattab, Mevahibul-Dželil, 3/236.
17
Ibn Kudame, El-Mugni, 9/232, mes’ele, br. 7580.
18
‘Unsi, Et-Tadžul-mezhebu li ahkamil-mezheb, 2/295.

po pitanju obaveznosti njene zaštite i odbrane dali status ljudskog bića i

izjednačili je sa čovjekom.“19
4. Običaj
Običaj se smatra šerijatskim izvorom tek onda kada ne postoji drugi
izvor i ukoliko je u skladu sa islamskim učenjem i načelima. Kod propisiv-
anja prava životinja u islamu, običaj je imao zapaženu ulogu. Od prava
životinja koja su donesena na osnovu običaja su:
- Ko ostavi kod nekog životinju i ne naredi mu da je nahrani i napoji,
on će biti obavezan da je nahrani i napoji jer to običaj nalaže i on je na
osnovu običaja obavezan to učiniti. Obaveza koja je naređena običajem
ima status naredbe koja je naređena pravnim tekstom. U slučaju da to ne
uradi, pa životinja ugine zbog gladi ili žeđi, biće odgovoran za nju i moraće
je nadoknaditi vlasniku zbog toga što nije izvršio svoju obavezu koja je
poznata i naređena običajem.20
- Isto tako se na osnovu običaja dozvoljava vlasniku životinja da ih
napaja vodom koja je tuđe vlasništvo pod uvjetom da se ne nanese šteta
vodi ili njenom vlasniku.21
19
Muhammed b. Eš-Šerbini, Mugnil-muhtadž ila m’arifetil-elfazil-muhtadž, Bejrut,
Darul-kutubil-’ilmijje, 2/175.
20
Mensur b. Junus el-Behuti, Keššaful-kina’ ‘an metnil-ikna’, Bejrut, Darul-kutubil-
’ilmijje, 4/170.
21
‘Izz b. Abdusselam, Kavai’dul-ahkam, 2/84.

PRVI DIO
Prava životinja
Islamsko pravo je priznalo prava životinjama putem kojih nastoje os-
tvariti intencije od njihova stvaranja i ciljeve njihova postojanja. Prizna-
vanje i zaštita tih prava u krajnjem ishodu predstavljaju korist i interes za
čovjeka jer su i stvorene radi toga. Dakle, njihovo poštivanje i uvažavanje
donosi trenutačnu korist životinjama koja u krajnjim posljedicama i
ishodima donosi interes i korist ljudima. Najvažnija prava koja je islam
priznao životinjama su:
1. Pravo na život
Islam je priznao životinjama pravo na život i obavezao svoje sljedbe-
nike da ga poštuju. Međutim, ovo pravo nije apsolutno, već ograničeno
i njegovo uvažavanje i poštivanje ne smije biti na račun hrane, interesa
i života ljudi. Isfahani o tome veli: „Znaj da sve što je stvoreno na ovom
svijetu stvoreno je poradi čovjeka –da ga koristi poput konja, mazgi i mag-
araca, da mu služi za prehranu poput krava i sitne stoke ili da se koristi
njime poput biljaka i insekata.“22
Ovo pravo se ogleda u sljedećem:
a – Zabranjeno je bespravno ubijanje životinja
Od općepoznatih stvari je da se ljudski interes preferira nad interesom
životinja, jer sve što je stvorenu u ovom kosmosu postoji poradi čovjeka.
Uzvišeni to potvrđuje u slijedećim ajetima: On je za vas sve što postoji na
Zemlji stvorio. (El-Bekare, 29.) Osvrćući se na ovaj ajet, imam Taberi sma-
tra da se u njemu jasno potvrđuje da je Zemlja i sve što je na njoj korist za
22
Ebul-Kasim, El-Husejn b. Muhammed b. El-Mufeddal, poznat kao Er-Ragib el-
Isfehani, Ez-Ziri’atu ila mekarimiš-šeri’a, tehkik: Ebul-Jezid el-’Adžmi, El-Kahire,
Darus-sahve, prvo izdanje, 1985., str. 84.

čovjeka.23I stoku On za vas stvara; njome se od hladnoće štitite, a i drugih

koristi imate, njome se najviše i hranite; ona vam je ukras kad je sa ispaše
vraćate i kad je na pašu izgonite, a nosi vam i terete u mjesta u koja bez
velike muke ne biste stigli – Gospodar vaš je, uistinu, blag i milostiv – i
konje, i mazge, i magarce – da ih jašete, i kao ukras – a stvoriće i ono što
ne znate.(En-Nahl, 5-8)
Na osnovu citiranih tekstova, islamski pravnici su zaključili da je in-
teres koji čovjek dobiva od životinja preči od štete koja životinju pri tome
zadesi i stoga nije dozvoljeno davati prednosti životinji nad ljudskim bi-
ćem.24 Imam Zerkeši u tom smislu veli: „Po saglasnosti islamskih pravnika
nije dozvoljeno preferirati životinju nad čovjekom. A kako je i moguće
tako nešto zastupati?! Stoga je obaveza zaklati životinju da bi se održao
ljudski život.“25 Obrazlažući ovakve stavove i propise Ibn Hadžer veli da je
to stoga što je ljudska svetost veća od životinjske.26
Na osnovu navedenih dokaza dozvoljeno je klati životinje radi mesa,
kože, itd. U takvim situacijama životinje gube pravo na život. Isto tako je
dozvoljeno njihovo jahanje, korištenje za rad, itd. Međutim, nije dozvolje-
no bez opravdana razloga njihovo ubijanje ili klanje. O tome su islamski
pravnici bili krajnje eksplicitni i zabranili svaki vid njihova bespotrebna
ubijanja. A to potvrđuju slijedeći dokazi:
- Islamski pravnici smatraju da pravo životinja na život ima status Al-
lahova prava, što ukazuje na važnost tog prava i važnost njegove zaštite i
očuvanja. Šerbini o tome veli sljedeće: „Zabranjeno je ubijanje životinja
osim zbog konzumacije njihova mesa. Stoga se one razlikuju od drveća
23
Taber, Džami’ul-bejan, 1/190.
24
‘Izz b. Abdusselam veli: „Šteta koja nastane od uništenja čovjeka je veća od štete
uništenja životinje.“ Vidi: ‘Izz b. Abdusselam, Kava’idul-ahkam fi mesalihil-enam,
Bejrut, Darul-kutubil-’ilmijje, 1/74. Isto tako je rekao: „Klanje životinja koje se jedu
je šteta za njih ali je taj čin ipak dozvoljen zbog toga što se interes ljudi preferira nad
interesom životinja.“ Ibid, 1/102.
25
Zerkeši, El-Mensuru fi kava’idil-usul, tahkik: Tejsir Faik, Vizaretul-evkafil-
kuvejtijjje, 1/212.
26
Ibn Hadžer el-Askalani, Fethul-Bari, 6/359.

jer posjeduju dvije svetosti: pravo njihova vlasnika i pravo Uzvišenog Al-
laha. Stoga se zabranjuje vlasniku životinja da ih izgladnjuje i ižednjuje,
za razliku od drveća.“27 Islamski pravnici također zabranjuju lov životinja
koje se jedu, ako se nema namjera za njeno konzumiranje, jer se na taj
način životinje nepotrebno uništavaju i takav lov postaje besmislen, i sto-
ga zabranjen u islamu.28 Dozvoljeno je ubijanje životinja radi zaštite od
njihova zla. Ali nije dozvoljeno ubijati one životinje koje ne nanose štetu
ljudima. Ibn Kudame o tome veli: „Sve što uznemirava ljude i nanosi šte� -
tu njima i njihovim imecima dozvoljeno je ubiti. Takve životinje nanose
štetu bez ikakve koristi kao npr. vuk. Dok one koje ne nanose štetu nije
dozvoljeno ubiti.“29
A dozvola ubijanja štetnih životinja uslovljena je slijedećim uvjetima:
- da se njeno zlo ne može ukloniti ničim drugim osim ubistvom i
- da njihovo zlo i uznemiravanje bude neuobičajeno i nepodnošljivo.30
Pravo životinja na život se preferira nad pravom biljaka. Isto tako, sve-
tost životinja se preferira nad svetosti nežive imovine i stoga nije doz-
voljeno preferirati takvu imovinu nad životinjama. Behuti to objašnjava
na slijedeći način: „U slučaju da brod počne tonuti, putnicima je vadžib u
tom slučaju da izbace onoliko stvari za koliko misle da će olakšati brod i
spasiti ga od potopa, pa čak ako bi to zahtjevalo i bacanje svih stvari radi
uklanjanja veće štete posredstvom manje, jer je svetost životinja veća od
svetosti stvari – imovine. Stoga je zabranjeno bacanje životinja zbog toga
što se težina broda može smanjiti bacanjem stvari. Međutim, u nuždi je
dozvoljeno izbaciti i životinje radi spašavanja ljudi.“31
27
Šerbini, Mugnil-muhtadž, 6/37.
28
Muhtesar Halil, štampan sa svojim komentarom: Mevahibul-Dželil, 3/222. Zekerija
b. Muhammed b. Ze3kerija el-Ensari, Esnel-metalib šerh Delilut-talib, Bejrut, Darul-
kutabul-islami, 1/555.
29
Ibn Kudame, El-Mugni, 4/173, mes’ela br. 3156.
30
Ahmed b. Muhammed ali b. Hadžer el-Hejtemi, El-Fetava el-fikhijjetul-kubra, el-
mektebetul-islamijje, 4/240., Hattab, Mevahibul-Dželil, Darul-fikr, 3/236.
31
Behuti, Keššaful-kina’. 4/132.

Mnogobrojni su primjeri koji potvrđuju da se preferira pravo životinja

nad imovinom. Tako Ibn Hadžer Hejtemi o mački veli sljedeće: „Kada
mačka ukrade nešto i pobjegne i uvjeri se da se ne može stići, dozvoljeno
ju je gađati strijelom kako bi se spriječila od bjekstva, pa makar pri tome
bila i ubijena, pod uvjetom da nije skotna. Ukoliko je skotna, onda ap-
solutno nije dozvoljeno da se gađa radi očuvanja njene trudnoće. Nje-
na trudnoća je zaštićena i nije počinila nikakav delikt i stoga se ne može
poništiti zbog tuđeg delikta.“32
Pravo životinja na život za vrijeme rata
Islamski pravnici su priznali pravo životinjama na život i za vrijeme mira
kao i za vrijeme rata. Stoga su zabranili da se životinje gađaju oružjem ili
sa nečim sličnim i na taj način ubijaju ili im se nanosi šteta. Ovo pravo na
život u ratu je priznato onim životinjama koje ne učestvuju u potpori rata.
Od Seida b. Musejjeba se prenosi da je Ebu Bekr es-Siddik, r.a., kada je
poslao vojskovođe prema Šamu rekao im je sljedeće: „Preporučujem vam
da se bojite Uzvišenog Allaha. Borite se na Allahovu putu. Borite se protiv
onoga koji ne vjeruje u Allaha jer Allah će pomoći Svoju vjeru. Nemojte
varati, nemojte biti strašljivi, nemojte činiti nered po Zemlji, nemojte sjeći
a ni paliti palme, nemojte ubijati životinje...“33 Imam Šafija veli: „Pošto je
zabranjeno ubijati životinje osim zbog onoga o čemu sam ti govorio, stoga
je ubijanje konja i ostalih životinja na kojima nema jahača idolopoklonika
zabranjeno i ulazi u okvire zabrane i izlazi iz okvira dozvole.“34 Islamski
pravnici ne samo da priznaju prava na život životinjama, nego i od drugih
traže i zahtijevaju da štite ta prava. U tom kontekstu, imam Šafija smatra
da je imam dužan pri sklapanju ugovora o državljanstvu sa nemuslim-
anima usloviti ih da ne muče životinje i da ih ne ubijaju, osim klanjem.35
Ovaj primjer potvrđuje internacionalnu i međunarodnu dimenziju prava
životinja u islamu.
32
Hejtemi, El-Fetava el-fikhijjetul-kubra, 4/240.
33
Ahmed b. Muhammed et-Tahavi, Muškilul-asar, Bejrut, Darul-kutubil-’ilmijje,
1/145.
34
Šafija, El-Umm, 4/274.
35
Šafija, El-Umm, 4/218.

2. Dužnost je spasiti životinju i odagnati od nje štetu

Pravo životinja u islamskom pravu se ne ograničava samo na zabranu
njihova uništavanja i agresije na njihov život bez šerijatski opravdana ra-
zloga, jer sve to ne prelazi pasivnu dimenziju čina. Islamsko pravo je otišlo
mnogo dalje od toga onda kada je obavezalo muslimane da uklone štetu i
sve neugodnosti koje zadesi životinje skladno njihovoj moći i mogućnosti.
Već smo naprijed naveli da je čovjek zaradio Džennet zbog toga što je
učinio dobro djelo prema psu. Šerbini u tom smisli veli: „Što se tiče živih
bića, vadžib ih je braniti od onog ko ih želi uništiti,pod uvjetom da se ne
boji za svoj život ili za čast svoje porodice. U slučaju da čak stranac vidi
nekoga da na nedozvoljen način uništava svoju životinju, vadžib mu je da
to spriječi.“36A ek-’Unsi je po tom pitanju još jasniji kada je rekao: „Kao što
je dužnost spasiti život čovjeku u nuždi, isto tako je vadžib i životinjama
čije meso se ne jede i nije dozvoljeno ih ubijati. Što se tiče životinja čije
meso se jede i koje su vlasništvo, nije vadžib, ali je vadžib da se zakolju
ako se boji da će uginuti i ne smiju se ostavljati da uginu od gladi, žeđi, itd.
Ako su nečije, dužnost ih je zaklati uz mogućnost kompenzacije.“37
Propisi koje su islamski pravnici propisali za očuvanje i zaštitu prava
životinja su:
a. Odstupanje od abdesta ka tejemumu radi spasenja životinja od
žeđi
U slučaju da čovjek ima dovoljno vode samo za abdest a postoji
životinja kojoj ta voda treba da joj se spasi život, u tom slučaju je takvom
čovjeku vadžib tu vodu dati životinji, a on će uzeti tejemum. Ista stvar
je i ako ta voda bude potrebna za gasulenje umrlog, vadžib bi mu tada
bilo uzeti tejemum, a vodu dati životinji. Ovaj propis islamski pravnici
objašnjavaju zbog očuvanja života životinja.38 Po ovome nema razlike
između životinja čije se meso konzumira i oni koje nemaju takav status. U
36
Šerbini, Mugnl-muhtadž, 5/528.
37
El-’Unsi, Et-Tadžul-mezhebu li ahkamil-mezhebi, 2/295.
38
Derdir, Eš-Šerhul-kebir me’a Hašijetud-Dusuki, Berut,Daru ihjait-turasi-’arabi,
1/162.

slučaju da se zanemare životinje i uzme se abdest, on će biti ispravan ali

će dotični biti griješan.39
b. Vadžib je nahraniti čak i tuđu životinju
Vlasniku hrane je vadžib, ako ima viška hrane, da nahrani životinju u
nevolji i ne smije je ostaviti da umre od gladi. U ovom propisu nema raz-
lika da li se radi o svojoj ili tuđoj životinji.40
c. Dozvoljeno je prekinuti post ako je spašavanje životinja uslovlje-
no njegovim prekidom
Islamski pravnici su jasno rekli daje vadžib prekinuti post radi
spašavanja životinja, ako je to uslovljeno prekidom posta. Nakon toga,
postač je dužan napostiti post i platiti fidju.41
d. Dozvoljeno je ostaviti džumu i kolektivno obavljanje namaza radi
spašavanja životinja
Isto tako je dozvoljeno muslimanu izostati sa džume i kolektivnog
obavljanja namaza radi spašavanja životinja. U djelu Šerhul-behdže u
poglavlju koje govori o stvarima radi kojih je dozvoljeno ostaviti džumu
i kolektivni namaz, između ostalog stoji: „...radi spašavanja čovjeka, a i
životinja najvjerovatnije ima status čovjeka.“42
e. Dozvoljavanje otimanja hrane ili lijekova radi spašavanja životinja
U slučaju kada musliman bude prisiljen nahraniti životinje da bi ih
održao u životu, a kod sebe ne nađe hrane osim tuđe, dozvoljeno mu je
nahraniti tom hranom životinje i bez saglasnosti njena vlasnika, pod uv-
jetom da mu je ona nužno potrebna. Isto tako mu je dozvoljeno oteti sve
što mu je potrebno za očuvanje njihova života poput konca za zašivanje
rana, ako nema za to alternative, itd. Pri pojašnjenju općeg pravnog pravi-
la –Nužda zakon mijenja, imam Zerkeši između ostalog veli: „Dozvoljeno
39
El-’Unsi, Et-Tadžul-mezhebu li ahkamil-mezhebi, 1/53., Hattab, Mevahibul-Dželil,
1/335.
40
Nevevi, El-Medžmu’, 9/51.
41
El-Ensari, Esnel-metalib, 1/429.
42
El-Ensari, Šerhul-behdže, 1/411.

je oteti konac za ušivanje rana životinja ukoliko ne postoji halal konac.“43
3. Pravo životinja na ishranu

Islamsko pravo životinjama priznaje i pravo na hranu, piće, bez obzira
da li je životinje bila ili nije bila u nečijem vlasništvu. To pravo se potvrđuje
kroz sljedeće:
a. Haram je životinjama spriječiti ovo pravo
To potvrđuje hadis koji prenosi Ibn Omer da je Poslanik, s.a.v.s., rekao:
„Neka žena je kažnjena zbog mačke koju je zatvorila sve dok nije uginula.
Zbog toga je ušla u Džehennem, jer je nije nahranila a ni napojila kada ju
je zatvorila, niti ju je pustila da se hrani životinjama i insektima zemlje.“44
Iz hadisa se jasno vidi da samo zatvaranje životinja nije zabranjeno, jer
citirani hadis osuđuje samo zanemarivanje njihova hranjenja i zatvaranja
bez hranjenja. Imam Nevevi veli: „U hadisu je naveden dokaz o zabrani
ubijanja mačaka, kao i o zabrani njihova zatvaranja bez hrane i vode.“45
b. Vadžib je obezbjediti životinjama hranu, ukoliko je to moguće i
ukoliko je ona višak od potreba njihovih vlasnika
Vlasnik životnja je dužan hraniti životinje,a haram mu je to zanema-
riti. To se može vidjeti iz slijedećih citata islamskih pravnika:
- Mladunče ima pravo na dojenje svoje majke ako nema drugog iz-
vora hrane. Zabranjeno je vlasniku životinja da ih muze ako će to naštetiti
njihovim mladunčadima jer je to njihova hrana. Dozvoljeno mu je da po-
muze ono što preostane od mladunčeta. Vlasnik ima pravo da mladunče
hrani drugim mlijekom ako želi uzeti mlijeko njegove majke. U svakom
slučaju, mladunče ima veće pravo na mlijeko svoje majke od njena vlas-
nika. Ukoliko majčino mlijeko nije dovoljno njenom mladunčetu, vlasnik
43
Zerkeši, El-Mensur fi kava’idil-fikhjje, 2/318.
44
Bilježi ga Muslim u Knjizi o zabrani ubijanja zmija, itd., Poglavlje o zabrani
ubijanja mačaka.
45

životinje je dužan da mu nadoknadi taj manjak mlijeka.46

- Životinja koja sama po sebi proizvodi hranu koja je u isto vrijeme hra-
na i za čovjeka; Čovjeku nije dozvoljeno da od nje uzme svu hranu i ostavi
životinju bez hrane. Dužnost mu je u tom slučaju da joj ostavi hrane koliko
joj je dovoljno ili da je opskrbi drugom vrste hrane koja joj je alternativa.47
- Izdržavanje životinja je obaveza njihova vlasnika, pa čak i onda kada
od njih više nema koristi- sve dok su žive. Stoga mu nije dozvoljeno os-
taviti ih bez hrane i vode. O tome je Behuti rekao sljedeće: „Kada životinja
iznemogne i ne može se više koristiti, ako je od onih čije meso se ne jede,
njen vlasnik će se prisiliti da je i dalje izdržava. A ako je od onih čije meso
se jede, onda će mu se dati pravo izbora da je zakolje ili da je izdržava sve
do smrti.“48
Nema dileme kod islamskih učenjaka da je vlasnik životinja moralno
dužan izdržavati svoje životinje i to mu se naređuje putem institucije el-
emru bil-m’rufi ven-nehju ‹anil-munker, ali nisu saglasni da li je to obave-
zan i pravno ispuniti.
Većina hanefijskih pravnika, osim Ebu Jusufa, smatraju da vlasnik
životinja i pored toga što je moralno obavezan izdržavati svoje životinje,
da pravno ipak nije. Stoga se na izvršenje tog vadžiba podstiče samo spo-
menutom institucijom. Svoj stav temelje na činjenici da se prisiljavanje
na izvršenje prava dešava kod optužbe i parnice od strane vlasnika pra-
va. U ovom slučaju ti uvjeti nisu ispoštovani jer životinje nisu sposobne
za to.49 Većina islamskih pravnika i Ebu Jusuf smatraju da je izdržavanje
životinja i moralna i pravna obaveza njenih vlasnika, a svoj stav temelje na
slijedećim dokazima: što je zanemarivanje izdržavanja životinja njihovo
bespotrebno mučenje i uništenje imovine, to je zabranjeno po šerijatu.
46
Šerbini, Mugnl-muhtadž, 5/528., Behuti, Keššaful-kina’, 5/494.
47
Muhammed b. Šihabuddin er-Remli, Nihajetul-muhtadž ‘ala Šerhil-Minhadž,
Bejrut, Darul-fikr, 7/243.
48
Mensur b. Junus el-Behuti, Šerhu muntehel-iradat, Bejrut, Darul-fikr, 7/243.
49
Mesud b. Ahmed el-Kasani, Bedai’s-sana’i fi tertibiš-šera’i, Bejrut, Darul-kutubil-
’ilmjje, 4/40

50
Što je izdržavanje životinja vjerska obaveza njihovih vlasnika i stoga ih
nadležni imaju prisiliti da izvrše tu obavezu.51Smatramo da je mišljenje
većine islamskih pravnika prihvatljivije zbog jačine dokaza, kao i zbog
činjenice što nadležne institucije mogu podići optužbu protiv neodgovo-
rna vlasnika životinja, kao što je slučaj po pitanju zadužbina.
4. Pravo životinja da ne budu mučene i kažnjavane

Generalno pravno pravilo koje se primjenjuje u islamskom pravu
po ovom pitanju je da je u osnovi tijelo životinja zaštićeno od svakog
nanošenja boli i poniženja52. Dakle, ukoliko ne postoji šerijatski opravdan
razlog za to, zabranjeno je nanositi bol i poniženje životinjama. Islamski
pravnici su naveli mnogobrojne primjere koji su zabranjeni i haram, zbog
toga što nanose bol životinjama. Kao npr.:
- beskorisno mučenje udaranjem. Dozvoljeno je nanijeti bol
životinjama zbog opravdane šerijatske koristi poput sputavanja, preodgo-
ja i liječenja, ili ako je u tome korist za čovjeka ali pod slijedećim uvjetima:
1. Da očekivana korist bude veća od štete koja proističe od nanošenja
bola. U slučaju da korist bude neznatna u odnosu na bol koju životinja
osjeća, onda to ne bi bilo dozvoljeno.53
2. Sukcesivno nanošenje bola. U slučaju da se cilj može ostvariti sa
neznatnim bolom, onda ne bi bilo dozvoljeno pribjeći nanošenju većeg
bola.54
3. Da bol bude uobičajen i poznat,jer u protivnom ne bi bio dozvoljen.
Npr.utvrđivanje trudnoće kod životinja pri kupoprodaji. Ako se to može
utvrditi nekom vanjskom metodom, to bi bilo dozvoljeno. Međutim, ako
bi to zahtjevalo stavljanje ruke u spolni organ, onda to ne bilo dozvoljeno
50
Ibid.
51
Ibid.
52
Hattab, Mevahibul-Dželil, 3/189.
53
‘Izz b. Abdusselam, Kava’idul-ahkam, 1/122.
54
Ibid.

jer se na taj način neopravdano životinji nanosi bol i patnja, što je po isl-
amu zabranjeno.55
- Korištenje životinja iznad njihovih mogućnosti. Svaka životinja ima
svoje određene fizičke mogućnosti, pa ih stoga nije dozvoljeno zaduživati
preko njih jer bi to bio jedan vid mučenja, kršenja njihovih prava i gaženje
njihove neporočnosti, a sve je to zabranjeno po šerijatu.56 Tako npr. vlas-
niku životinje nije dozvoljeno iznajmiti je nekome ko će je pretovarati.
Isto tako je zabranjeno iznajmljivanje bolesnih životinja jer je to jedan vid
spomenute vrste mučenja.57
- Ubijanje ili klanje na najljepši način, ukoliko je u tome interes ili uk-
lanjanje štete.
Naprijed smo objasnili da islam dozvoljava ubijanje ili klanje životinja
radi šerijatska opravdana razloga poput konzumiranja mesa, uklanjanja
neke štete, itd. Međutim, sve je to uslovljeno lijepim i što bezbolnijim
klanjem ili ubijanjem skladno hadisu u kom stoji: „Allah je uistinu propis-
ao dobročinstvo u svim stvarima. Stoga, kada ubijate, ubijajte na najljepši
način, kada koljete, koljite na najljepši način – neka svako od vas naoštri
svoj nož i olakša svojoj žrtvi.“58 Stoga su islamski pravnici propisali neko-
liko stvari kojih se kasapin mora pridržavati kako bi klanje životinja učinio
što bezbolnijim, od kojih su:59
- da za noge grubo ne vuče životinju,
- da je ne kolje tupim nožem ili predmetom,
- da je ne guli prije nego što se ohladi i ne umre.
Dobročinstvo se ne ograničava samo na životinje čije se meso jede,
55
Muhammed b. Ahmedb. Muhammed ‘Ulejš, Fethul-’Alijjil-Malik, Bejrut,Darul-
m’arife, 2/119.
56
Behuti, Keššaful-kina’, 5/494.
57
Ali Sulejman el-Merdavi, El-Insafu fi ma’rifetir-radžihi minel-hilaf, Bejrut, Darul-
ihjait-turasil-’arabi, 6/34.
58
Bilježi ga Muslim u knjizi o lovu i klanju i o životinjama koje se jedu, Poglavlje o
naređivanju dobročinstva pri klanju i ubijanju i o oštrenju noža.
59
El-Kureši, Me’alimul-kurbe fi me’alimil-hisbe, Kembridž, Darul-fenun, str. 98.

nego čak i na one koje nanose štetu poput vuka, psa koji ujeda, itd. Stoga,
ako je moguće da se takve životinje ubiju na najbezbolniji način, nije doz-
voljeno mučiti ih, kao npr. da se svežu i umru od gladi i žeđi.60 Ovdje se
primjenjuje opće pravno pravilo po kome nije dozvoljeno povećavati bol
ukoliko se cilj može realizovati bez njega i pored toga što su klanje i ubi-
janje šerijatski propisani.61
- Zabranjeno je životinje zatvarati bez opravdane šerijatske koristi
Islamski pravnici su saglasni da je dozvoljeno zatvoriti životinju radi
njene koristi ili koristi njena vlasnika pod uvjetom da se njeguje i pazi. U
tom smislu, Ibn Hadžer el-Hejtemi veli: „Kaffal je bio upitan o zatvaran-
ju ptica u kafese radi njihova pjevanja i drugih stvari, pa je to dozvolio
pod uvjetom da njihovi vlasnici prihvate da ih hrane i paze jer one imaju
isti status životinja koje se vežu.“62 Ipak, neki učenjaci smatraju da je to
pokuđeno zbog toga što se na taj način životinje muče.
Sefarini veli: „Ibn Akil je bio upitan o zatvaranju ptica radi njihova
pjevanja, pa je rekao: „To je drskost i obijesnost, jer dosta nam je što ih
koljemo radi jela. Gugutanje od strane golubova može biti i krik za mladi-
ma ili letenjem. Pa zar se može prihvatiti da se živo biće kažnjava da bi se
uživalo u njihovom naricanju?! Naši sljedbenici su to zabranili i nazvali tu
pojavu drskošću.“63
5. Zabranjena je međusobna borba životinja iste ili druge vrste

ili čovjeka
Islamski pravnici smatraju da je zabranjeno zavađanje životinja i nji-
hov podsticanje na to jer u tome nema nikakve šerijatske koristi, u tome
60
Remli, Nihajetul-muhtadž, 7/242.
61
Nizam, El-Fetava el-hindijje, Bejrut, Darul-fikr, 5/288.
62
Ibn Hadžer el-Hejtemi, Tuhfetul-muhtadž, 9/210.
63
Muhammed b. Ahmed b. Salim es-Sefarini, Gizaul-elbabi fi šerhil -menzumetil-
adabi, Muessesetu kurtube, 1/230.

je mučenje životinja bez ikakve koristi za same životinje ili čovjeka. 64Svoj
stav su utemeljili na sljedećem hadisu: „Allahov Poslanik, s.a.v.s., je zabra-
nio međusobnu borbu životinja.“65 Ovdje se može navesti kao primjer
razne koride volova, ovnova, tuča pijetlova, itd.
6. Zabranjeno je zatvarati životinje ili ih spajati sa onima koje

će im nanijeti štetu
Vlasnik životnja je dužan zaštiti svoje životinje od svake neugodnosti
koju može nanijeti čovjek ili druga životinja, ili bilo šta drugo. Stoga mu
nije dozvoljeno da dozvoli djeci ili maloumnicima da se igraju s njima i
tako ih uznemiravaju, ili da ih zatvori sa drugim životinjama koje će ih
uznemiriti i nanijeti im štetu. Izz b. Abdusselam u tom pravcu veli: „Prava
životinja kod čovjeka su da ih uobičajeno hrani, pa čak i kada se razbole
ili obole od neke neizlječive bolesti, da ih ne tovari i ne zadužuje iznad
njihove mogućnosti i da ih ne sastavlja sa drugim životinjama iste ili druge
vrste koje im mogu nanijeti štetu – slomiti rog, probosti ih ili raniti.“66
Isto tako islamski pravnici zabranjuju da se dozvoli konju da oplodi
kravu, obrazlažući to sa neugodnošću koju bi osjetila krava od tog čina.
Šerbini veli: „Očito je da je zabranjeno puštati konje na krave zbog njihove
slabosti i štete zbog obima konjskog spolnog organa.“67
7. Zabranjeno je izgladnjivati životinje ili ih pretjerano hraniti

radi tovljenja
Zabranjeno je hraniti i pojiti životinje hranom koje im šteti bez oprav-
64
65
Bilježi ga Ebu Davud i Tirmizi sa ispravnim lancem prenosilaca u kom se nalazi
Jahja el-Kettat oko čije vjerodostojnosti postoje dileme. Od njega prenosi Muslim u
svom Sahihu. (Nevevi, El-Medžmu’, 6/155.)
66
‘Izz b. Abdussela, Kava’idul-ahkam, 1/167.
67
Šerbini, Mugnil-muhtadž, 4/99.

dane šerijatske koristi za njih ili ljude. Stoga im nije dozvoljeno davati
otrov, drogu, alkohol ili nešto što opija jer im sve to šteti i uznemirava ih.68
Isto tako, islamski pravnici smatraju da je mekruh prisiljavati životinje da
se prežderavaju radi tovljenja, jer im to bez sumnje šteti i nanosi neugod-
nosti. 69
8. Zabranjeno je rastaviti životinju od njena mladunčeta

Zabranjeno je rastaviti životinju od njena mladunčeta ukoliko je njegov
život ovisan o njoj- majci, dok je njegovo klanje dozvoljeno zbog neposto-
janja mučenja.70Islamski pravnici smatraju da ukoliko neko iznajmi čobana
za čuvanje ovaca i bude uobičajeno u tom mjestu da se njegov posao ne
odnosi na čuvanje mladunčadi, u tom slučaju, vlasnik ovaca je dužan izna-
jmiti drugog čobana koji će zajedno s njim čuvati jagnjad, kako se ona ne
bi razdvajala od svojih majki.71Objašnjavajući ovaj stav islamskih pravnika,
imam Dusuki veli da je to zbog toga da bi se čuvala zajedno sa njihovim
majkama, a ne posebno, jer bi se na taj način kažnjavale životinje.72
68
Ibn Hadžer el-Hejtemi, El-Fetava el-fikhijjetil-kubra, 4/232., Er-Remli, Nihajetul-
muhtadž, 8/14.
69
Ovo je jedan od dokaza o postojanju morala u islamskoj ekonomijijer nije
dozvoljeno toviti životinje i na taj način ih kažnjavati radi veće zarade kao što rade
danas većina zemalja i vlasnika farmi. Hadis u kom stoji da jePoslanik, a.s., zabranio
kastriranje životinja treba shvatiti na način da svako povećanje životinjskog fonda i
njihovih proizvoda nije dozvoljeno.
Pri tom procesu treba paziti da se ne nađe šerijatska zapreka za to. U tovljenju
životinja postoji šerijatska zapreka a to je nanošenje štete životinjama, što šerijat
ne dozvoljava, nego to kategorički zabranjuje. (Ali Muhammed b. Ali eš-Ševkani,
Nejlul-evtar, Darul-hadis, 8/99.)
70
Hattab, Mevahibul-Dželil, 4/370., San’ani, Subulus-selam, Darul-hadis, 2/32., Ibn
Hadže, Ez-Zevadžir ‘an irtkabil-kebair, Bejrut, Darul-fikr, 1/391.
71
Hatab, Mevahibul-Dželil, 4/370.
72
Muhammed b. Ahmed b. Arefe ed-Dusuki, Hašijetud-Dusuki ‘alaš-Šerhil-kebir,
Bejrut, Daru ihjait-turasil-’arabi, 4/23.

Isto tako, ko ulovi neku životinju, islamski pravnici smatraju da mu

je zabranjeno – haram da je pusti jer bi se to smatralo jednom vrstom
uništenja imovine. Iz tog pravila se izuzima situacija u kojoj životinja ima
mladunčad koja bi uginula bez prisustva majke. U tom slučaju je vadžib
pustiti ulovljenu životinju. Imam Zerkeši veli: „Ko ulovi neku životinju,
zabranjeno mu je da je pusti osim u slijedećim slučajevima: kada ima
mladunčad koja bi uginula bez majke, ukoliko nema sa čim da je hrani ili
ne posjeduje sredstvo da je zakolje. U tim situacijama mu je vadžib pustiti
ulovljenu životinju.“73
9. Zabranjeno je odbiti pomoć bolesnoj ili ranjenoj životinji

zanemarujući njen bol i neugodnost
Islam podstiče svoje sljedbenike da budu pozitivni u svojim odnosima
sa okolinom, tražeći od njih da pruže pomoć drugima, ne praveći razliku
između čovjeka i drugih bića. To se jasno vidi iz Poslanikovih riječi kada
je rekao da se svako učinjeno dobro djelo bilo kom živom biću smatra
sadakom. Stoga su islamski pravnici eksplicitni po pitanju obaveznosti uk-
lanjanja boli od životinja kada se to može učiniti, pod uvjetom da u tome
nema štete za ljude. Kao potvrda za ovu konstataciju, mogu se navesti
slijedeći primjeri:
- Dužnost- vadžib je vlasniku životinja da ih ne izlaže velikoj vrućini i
hladnoći. Stoga, dužnost mu je da ih zaštiti od takvih vremenskih nepri-
lika.74
- Dužnost – vadžib vlasniku životinja je da ih muze i da ih ne ostavlja
nepomužene ako im to šteti. Isto tako, dužnost mu je odrezati nokte prije
mužnje kako ne bi ogrebao sise i na taj način nanio štetu životinji.75
73
Zerkeši, El-Mensuru fil-kava’idil-fikhijje, 2/113.
74
El-Ensari, Esnel-metalibi Šerhu ruvedit-talib, 3/456.
75
El-Ensari, Esnel-metalibi Šerhu ruvedit-talib, 3/455.

10. Zabranjeno je ponižavati i zloupotrebljavati životinje

Životinje imaju svoju svetost zbog života kojeg im je dao Uzvišeni. To
su stvorenja koja je Allah potčinio da ih ljudi koriste na sve moguće doz�-
voljene načine, poput konzumiranja njihova mesa, pijenja mlijeka, jahan-
ja, rada, itd. Prema tome, ponižavanje i zloupotreba životinja je jedan vid
nanošenja štete, bez realizacije bilo kakve koristi ljudima. Dakle, to je ista
šteta, a muslimanu nije dozvoljeno da namjerno nanese štetu bilo kome.
Islamski pravnici su naveli mnogobrojne primjere u kojima se ponižavaju
životinje, a da u tome nema nikakve šerijatske koristi za ljude kao npr.:
- zabrana proklinjanja i psovanja životinja
Zabranjeno je psovanje i proklinjanje životinja jer u tome nema ni-
kakve koristi za čovjeka, a pored toga, to je i još loša navika i običaj.
Vjernik ne može biti psovač, a ni klevetnik. U tome također nema nikakve
koristi ni za životinju, jer ona ne razumije psovanje, niti ponižavanje. Ta-
kav postupak je dakle bez svrhe i cilja, a to je besmislica koju vjernik ne
čini. Slijedeći hadis potvrđuje navedeno.76 Imam Muslima od Imrana b.
Husajna bilježi da je rekao: „Na jednom putovanju je Poslanik, a.s., čuo
neku ženu ensarijku koju je deva naljutila kako je proklinje, pa je rekao:
„Uzmete to što je na njoj i pustite je, jer je prokleta.“ Imran je potom
rekao: „Kao da sada gledam tu ženu kako hoda među ljudima, a da je niko
ne gleda.“77
Nevevi tumačeći ovaj ajet veli: „To je Poslanik, a.s., rekao da nju i dru-
ge odvrati od takve prakse. Prije toga njoj i drugima je bilo zabranjeno
prokletstvo, pa je kažnjena s puštanjem deve. Namjera ima za cilj zabra-
niti da Poslanik, a.s., ne ide na putovanje u društvo sa takvom devom.
Što se tiče njene prodaje, klanja i jahanja na nekom drugom mjestu gdje
Poslanik, a.s. nije prisutan, kao i drugih postupaka koji su bili dozvoljeni
prije te zabrane, oni su zadržali svoj status – dozvolu, jer šerijat je zabra-
nio samo praćenje, što znači da su ostali postupci zadržali svoj prvobitni
status.78
76
Behuti, Keššaful-kina’, 5/494.
77
Bilježi ga Muslim u Knjizi o zabrani udaranja životinja po lice i zabrani
obilježavanja njihova lica
78

- Zabranjeno je izobličavanje lica životinja udaranjem ili žigosanjem

Ponekad se javi potreba za udaranjem životinje radi preodgoja. U
tom slučaju se to dozvoljava ako je to jedino sredstvo i takav postupak
će biti dozvoljen skladno obimu realizacije općeg interesa. Ista je stvar i
sa žigosanjem. Međutim, islamski pravnici pored toga zabranjuju da se
životinja udara ili žigosa po licu. Imam Muslim prenosi od Džabira da je
Poslanik, s.a.v.s., zabranio udaranje i žigosanje po licu.79 Isto tako, islamski
pravnici zabranjuju da se spojenim dijelovima životinja, poput uha, repa,
vune, itd., čistimo od nečistoće jer se na taj način ponižavaju životinje.80
11. Dozvoljeno je olakšati životinji bol i poteškoće

eutanazijom
Islamsko pravo je životinjama priznalo pravo na opstanak njihovih
vrsta i stoga zabranilo njihovo ubijanje i klanje ako će to imat za posljedi-
cu njihovo uništenje i nestanak vrste. Islam se ima s pravom ponositi što
je prvi u svijetu osnovao prirodne rezervate (el-mahmijat et-tabi’ijje), a
to su harem u Mekki i Medini gdje nije dozvoljeno loviti, sjeći drveće i
strašiti stanovnike koji su u njima. Imam Buhari bilježi od Ibn Abbasa da
je Poslanik, a.s., rekao: „Allah je zabranio Mekku i ona nikome nije bila
dozvoljena prije mene, a niti će biti poslije mene. Meni je dozvoljena je-
dan sat po danu i stoga se ne zastrašuje njen stanovnik, ne sječe se njeno
drveće, ne proganja se njen lov i ne uzima se izgubljena stvar, osim da se
obznani. “ Ibn Abbas, r.a., je rekao: „Osim biljke izhir koja nam treba radi
bojenja i naših mezarja”.81
Ako je svrha postojanja prirodnih rezervata zaštita životinja čije posto-
janje biva ugroženo, Mekka je onda rezervat za svakoga ko dođe u nju,
bez obzira da li mu vrsta bila ugrožena ili ne.
79
Bilježi ga Muslim u Knjizi o zabrani udaranja i žigosanja životinja po licu.
80
81
Bilježi ga Buharija u Knjizi o dženazama, Poglavlje o izhiru i travi na mezaru,
hadis broj: 1349.

Dokazi koju potvrđuju da životinje imaju pravo na očuvanje svoje

vrste su:
- Uzvišeni je rekao: Čim se neki od njih dočepa položaja, nastoji da
napravi na Zemlji nered, ništeći uslove i stoku. – A Allah ne voli nered! (El-
Bekare, 205.) U ajetu se jasno kaže da se po islamu neredom smatra sva-
ko bespravno i neplansko uništavanje flore i faune i da se takav čin naziva
neredom- fesadom koga Allah ne voli i stoga ga najstrožije zabranjuje.
- Ebu Davud bilježi od Abdullah b. Mugaffela da je Poslanik, a.s., rekao:
„Da psi nisu jedna vrsta životinja, naredio bih da se unište. Ubijajte od
njih crne, zločeste.“82 Tumačeći ovaj hadis, imam Hattabi je rekao: „Hadis
ukazuje na zabranu ubijanja vrste i istrebljenje jedne njene generacije od
bilo kojeg stvorenja u smislu da ne ostane nijedna njena jedinka jer svako
stvorenje koje je Allah stvorio, stvorio ga je zbog neke mudrosti i koristi.
Stoga, zabranjeno je bilo koju vrstu uništiti, već se od njih trebaju ubiti oni
psi koji nanose štetu, dok ostale treba ostaviti da se koriste radi čuvanja i
ostalih koristi.“83
- Od Ebu Hurejre, r.a., prenosi se da je rekao: „Čuo sam Allahova Po-
slanika, a.s., kada je rekao da je nekog poslanika ujeo mrav, pa je naredio
da se spali cijeli mravinjak. Allah mu je potom objavio da je zbog ujeda
jednog mrava uništio cijelu vrstu koja je slavila Allaha.“ U drugoj predaji
stoji: „Pa što nisi ubio jednog mrava?!“84 U hadisu se jasno vidi da je Allah
naružio poslanika zbog toga što je uništio jednu zajednicu životinja zbog
uboda jednog mrava. Tumačeći ovaj hadis, imam Nevevi je rekao: „Zašto
nisi kaznio jednog mrava, onog koji te je ugrizao zbog toga što je napas-
nik, jer drugi to nisu? U našem vjerozakonu isto tako nije dozvoljeno spa�-
ljivanje životinja.“85 Radi očuvanja ovog prava na održanje vrste, islamski
pravnici su donijeli mnogobrojne propise od kojih su:
82
Bilježi ga Ebu Davud uKnjizi o lovu, Poglavlje o držanju lovačkih pasa.
83
Ebu Sulejman Ahmed b. Hamed b. Muhammed el-Hattabi, Me’alimus-sunen,
drugo izdanje, Bejrut, El-Mektebetul-’ilmijje, 1981., 4/289.
84
Bilježi ga Buharija u Poglavlju ima i pravo zarobljenik da ubije i prevari one koji
su ga zarobili kako bi se spasio.
85

- Davanje prilike mužjacima da oplode ženke kako bi došlo do oplod-

nje i rasploda i održanja vrste.
To je pravo životinja i ljudi su im ga dužni obezbjediti. U djelu Kava’idul-
ahkam stoji: „Prava životinja kod ljudi su: da ih normalno hrane, čak i
kada obole i postanu beskorisne...da sastave mužjake i ženke u vrijeme
oplodnje...“86
- Islamski pravnici obrazlažu zabranu puštanja magaraca na konje i
zabranu jedenja konjskog mesa sa tim što bi to moglo dovesti do nes-
tanka konjske vrste ili njena smanjenja.87
Garancije za zaštitu životinjskih prava

Prava životinja u islamu nisu samo idealna načela i pravne teorije,
nego su to stabilna i utemeljena prava koja nisu prepuštena hirovima ljudi
i njihovim ćejfovima. Islamsko pravo ih je zaštitilo sa mnogobrojnim sig-
urnosnim mjerama koje spriječavaju njihovo narušavanje ili devalviranje.
Na slijedećim stranicama ove studije ćemo to i detaljno pojasniti.
Vjersko - moralna dimenzija

Vjersko – moralna dimenzija predstavljena u dobrovoljnoj pokor-
nosti Uzvišenom Allahu sa željom postizanja Njegove nagrade i straha od
Njegove kazne se smatra jednom od najvažnijih garancija kojoj pribjegava
islam pri zaštiti prava životinja. Ona je u isto vrijeme i najjače sredstvo
putem kojeg se spriječava pravni adresat da izađe iz okvira poštivanja tih
prava i njihova narušavanja. Naprijed smo naveli kako je žena kažnjena
zbog narušavanja tih prava, a čovjek nagrađen zbog njihova poštivanja.
Ibn Hadžer el-Hejtemi smatra narušavanje prava životinja putem bes-
86
‘Izz b. Abdusselam, Kava’idul-ahkam, 1/167.
87
Ibnul-Kajjim el-Dževzije, ‘Ilamul-muvekki’in, 3/121., Sujuti, El-Ešbahu ven-
nezair, str. 257., Ševkani, Nejlul-evtar, 8/100.

potrebnog ubistva, kažnjavanja i mrcvarenja velikim grijehom.88 U tom

pravcu islamski pravnici smatraju da onaj ko zanemari zalijevanje palmi
koje su mu povjerene na čuvanje, pa se zbog toga osuše, biće odgovoran
zbog toga postupka, ali ne i griješan. Međutim, ukoliko tako postupi sa
životinjama koje su mu povjerene, pa zbog toga uginu, biće odgovoran i
griješan zbog takvog svog odnosa.89 Od najplastičnijih primjera iz koga se
vidi koliko islam štiti i pazi na prava životinja je primjer kog navode neki
islamski pravnici gdje kažu da zarada koju čovjek zaradi putem iznurivanja
životinje je zarada koja nije halal. Čak idu i dalje od toga i smatraju da
je nanošenje nepravde životinji veći grijeh od nanošenje iste čovjeku,
jer čovjek je u mogućnosti da se brani i da traži svoje pravo, za razliku
od životinje. Haskefi o tome veli: „Nanošenje nepravde životinji je veći
grijehe od nanošenja iste nemuslimanu građanu islamske države. A
nanošenje nepravde nemuslimanu građanu islamske države je veći grijeh
od nanošenje iste muslimanu.“90
Institucija naređivanja dobra i odvraćanja od zla (el-emru bil-

m’arufi ven-nehju anil-munkeri)
Iz dosadašnjeg izlaganja da se zaključiti da prava životinja u islamu

imaju status vadžiba u odnosu na muslimane. Dakle, nanošenje nepravde
životinjama je haram koji nije dozvoljeno činiti i stoga, kada se desi, mus-
limanima je dužnost spriječiti ga i uklonuti, jer se to smatra lošim djelom.
Muslimanu je vjerska obaveza da naređuje dobro i spriječava zlo. Uzvišeni
to jasno propisuje i veli: I neka među vama bude onih koji će na dobro pozi-
vati i tražiti da se čini dobro, a od zla odvraćati, - oni će šta žele postići. (Ali
Imran, 104.) Poslanik, a.s., je rekao: „Ko od vas vidi neko zlo, neka ga ukloni
rukom, pa ako nije u mogućnosti, neka to učini jezikom, a ako ni to nije u
mogućnosti, neka ga prezire srcem, ali to je najslabiji iman.“91
88
Ibn Hadžer el-Hejtemi, Ez-Zevadžir an iktirafil-kabair, 1/349.
89
Sulejman b. Mensur el- ‘Udžejli el-Misri el-Džemel, Hašijetul-Džemel, Bejrut,
Darul-fikr, 4/80.
90
El-Haskefi, Ed-Durrul-muhtar m’e šerhihi Reddul-muhtar, 6/401.
91
Bilježi ga Muslim u Knjizi o imanu, Poglavlje o tome da je zabranjivanje zla od

Sam Poslanik, a.s., je ustajao protiv onoga koji bi narušio prava

životinja. Imam Muslim bilježi od Ibn Abbasa, r.a., da je rekao: „Allahov
Poslanik, a.s., je vidio magarca žigosana lica, pa je to osudio.“92
Isto tako, ashabi su osuđivali kršenje prava životinja. Buharija i Mus-
lim bilježe da Enes, r.a., ušao je u dvorište Hakem b. Ejuba i zatekao ljude
kako su postavili kokoš za metu i gađaju je. Kada je to video, rekao je:
„Allahov Poslanik, a.s., je zabranio da se životinje tako vežu.“ Buharija i
Muslim također bilježe od Seida b. Džubjera, r.a., da je rekao: „Bio sam
sa Ibn Omerom, r.a., pa smo prošli pored grupe dječaka ili ljudi koji su bili
postavili kokoš za metu i gađali je. Kada su ugledali Ibn Omera, razbježali
su se. Ibn Omer je na to rekao: „Ko je ovo uradio?! Allahov Poslanik, a.s.,
je uistinu prokleo onoga ko je ovo učinio.“
Državna vlast
Islam se nije zadovoljio da zaštiti i očuva prava životinja samo na
vjersko -moralnoj dimenziji i na osobnom naporu putem institucije
naređivanja dobra i odvraćanja od zla, jer ljudi nisu na istom stepenu
po pitanju konzumiranja i prihvatanja ovih sredstava. Stoga, prepustio je
državi da se brine o zaštiti i poštivanju istih. Država bez sumnje ima vlast
i autoritet kod slabih duša koje ne spriječava vjersko - moralna dimenzija,
kao ni iskreni savjeti i upute vjernika da poštuju ta prava i da ih ne gaze.
Ova obaveza države se ogleda i sprovodi kroz različite oblike od kojih
su:
Tržišna inspekcija (el-ihtisab)

Ima Maverdi institucije tržišne inspekcije (el-hisbe) je definirao na
slijedeći način: da je to naređivanje dobra kad se pojavi njegovo zapostav-
imana, da se iman povećava i smanjuje ni da je naređivanje dobra i sprječavanje zlo

vjerska obaveza.
92
Bilježi ga Muslim u Knjizi o Odjeći i ukrasima, Poglavlje o zabranio udaranja
žigosanja životinja pa licu.

ljanje i sprječavanje zla kada se pojavi njegovo činjenje.93 Iz ove definicije

se ne može nazrijeti razlika između dvije institucije: institucije naređivanja
dobra i sprječavanja od zla i institucije hisbe, mada među njima postoje
mnogobrojne razlike. Sam Maverdi je naveo devet.94 Međutim, osnovna
razlika između dvije institucije je ta što se hisbe oslanja na prepuštenu
vlast od strane vladara koja daje pravo onom kome je prepuštena da prisi-
li, obaveže i sprovede. Dakle, hisbe nije puko naređivanje i odvraćanje,
kao što je slučaj kod institucije naređivanja dobra i odvraćanja od zla. Ta
obaveza i pored toga što je vadžib ne daje prava koja ima tržišni inspektor
el-muhtesib. Dakle, hisbe je vlast koju daje vladar na osnovu koje onaj
kome je data ima pravo narediti izvršenje obaveza i spriječiti činjenja za�-
brana – harama.To je državna funkcija, kako tvrdi Ibn Haldun.95
Kada je u pitanju hisbe o zaštiti prava životinja, sprovodi se kroz tri
faze:
1. Uputstvo i usmjerenje. Naprijed je rečeno da je hisbe sredstvo za
pribavljanje koristi koja je ostavljena i uklanjanje štete koja je učinjena.
Na osnovu toga, kada se izvrši obaveza i ukloni šteta, ta institucija presta-
je sa djelovanjem.96 Dakle, cilj hisbe je realizacija vadžiba i sprječavanje
harama. Ukoliko se taj cilj može izvršiti blažim sredstvima, nije dozvoljeno
pribjegavati oštrijim. U slučaju kada tržišni inspektor sazna da je neki vlas-
nik prekršio prava životinje, prvo će ga verbalno posavjetovati da to ne
čini i to na slijedeći način:97
- da ne pretovara životinju i iscrpljuje je preko njenih mogućnosti
- da ne drži životinju pod teretom duže vrijeme
93
Maverdi, El-Ahkamus-sultanijje vel-vilajatud-dinijje, prvo izdanje, Bejrut, Darul-
kutubil-ilmijje, str. 299.
94
Ibid. Abdurrahman b. Muhammed b. Haldun, El-Mukaddime, Bejrut, Darul-ihjait-
turasil-arabi, str. 255.
95
Muhamme b. Muhammed el-Gazali, Ihjau ‘ulumid-din, Bejrut, Darur-rešadil-
hadise, 2/324.
96
Širazi, Nihajetur-rutbe, str. 117.
97
Behuti, Šerhu muntehal-iradat, 3/247.

- da je ne napaja puno dok radi teretne poslove

- da je ne udara kako bi iz nje izvukao maksimum snage
- da životinjama obezbjedi dovoljno hrane kako bi bile site.
2. Prisiljavanje na izvršenje ili neizvršenje nekog djela

Tržišni inspektor se ne zadovoljava samo uputstvom i usmjeravanjem
ako ono ne poluči rezultate jer bi u protivnom on bio kao i svaki čovjek
koji nekom preporuči dobro i odvrati ga od zla. U tom slučaju, dužan je
da se prisili da se izvrši vadžib – obaveza koja se nije izvršila ili prisili da se
ostavi haram, ukoliko se pojavi.
Na ovu metodu islamski pravnici su ukazali na slijedeći način:
- U slučaju da životinja posrne i polomi se tako da više nije za rad, pa
ako bude od onih čije meso se ne jede, njen vlasnik će se prisiliti na njeno
izdržavanje, a ako bude od onih čije meso se jede, imaće pravo izbora da
je zakolje ili izdržava.
- Ako neka životinja stavi glavu u bakrač i ne bude mogao da je izvadi
bez klanja i šteta u njenom klanju bude manja, zaklaće se... U slučaju da
vlasnik bakrača odbije poduzeti bilo šta za spašavanje, njegova imovina
neće se prisiliti na to jer bakrač nema status neprikosnovenih stvari. Vlas-
niku životinje nije dozvoljeno ostaviti je zbog toga što je ona u patnji. U
tom slučaju, on treba izabrati jednu od dvije opcije- ili da je zakolje ili da
kompenzira vlasniku bakrač. U slučaju da razbijanje bakrača bude manja
šteta, pribjećiće se tome i na taj način će se osloboditi životinja patnje i
ostaviti u životu, i to mu je obaveza, kao što mu je obaveza i hraniti je. Ako
se radi o životinji čije meso se ne jede, njen status je najvjerovatniji, kao i
status one čije se meso konzumira.98
98
Ibn Kudame, El-Mugni, 5/165., pitanje broj: 3986.

Stvarna realizacija naredbi

Naprijed je rečeno da tržišni inspektor ima pravo narediti svakome ko
ne poštuje prava životinja, kako bi stvari popravio i unormalio. Međutim,
ponekad se može desiti da se neko ogluši o tu naredbu. Tada inspekto-
ru nije dozvoljeno stajati skrštenih ruku ne poduzimajući ništa. U tom
slučaju, skladno svojoj funkciji, dužan je to lično izvršiti. Buharija bilježi od
Ibn Omera, r.a., da je jedne prilike došao kod Jahje b. Se’ida i vidio da je
njegove dijete svezalo kokoš i gađalo je. Prišao joj je i odvezao, a potom se
zajedno s njom i dječakom okrenuo Jahji i rekao: „Spriječite vašu djecu od
ovakvih djela jer je Poslanik, a.s., zabranio da se životinje vežu i ubijaju.
Isto tako, svaki vlasnik koji odbije izdržavati životinje koje posjedu-
je, naredit će mu se da to izvrši kao što se naređuje, kada se odbije
izvršavanje ostalih naredbi. U slučaju da to ne htjedne izvršiti ili ne bude
u mogućnosti, naredit će mu se da ih proda, iznajmi ili zakolje ukoliko
se jedu jer ih je ostaviti u takvom stanju nasilje i nepravda, a nepravda i
nasilje se moraju ukloniti. U slučaju da odbije učiniti jednu od spomenu-
tih stvari, nadležne vlasti će izabrati ono što je najbolje, ili će na ime njega
uzeti dug i izdržavati životinje isto kada dužnik odbije vratiti dug.99
Moralne i materijalne sankcije

Zanemarivanje bilo kojeg prava u islamu se smatra haramom - zabran-
jenim i dužnost ga je ukloniti, jer ima status nasilja i nepravde koji su
zabranjeni. Stoga, sankcija ostaje jedino sredstvo za njihovo uklanjanje i
onda se tada ona i aktivira. Postoje dvije vrste sankcija:
a. Moralne sankcije
U tim sankcijama se tijelo ne kažnjava, niti imovina uzurpira, nego
se zabranjuje neko materijalno pravo koje nekom pripada. Npr. Poslanik,
a.s., je prokleo svakog ko na glavi žigoše životinju.
b. Materijalne sankcije
To su sankcije u kojima su kazna i kažnjavanje očiti poput udaranja,
99
Behuti, Keššaful-kina’, 5/494., Merdavi, El-Insaf, 9/415.

globe, poništenje nekog postupka, itd. Sankcije koje su propisane za

kažnjavanje onih koji ne poštuju prava životinja su:
- Konstantno držanje ptica u kafesima radi pjevanja poništava moral-
nost kod čovjeka i anulira mu status sudskog svjedoka. Ista je stvar i sa
zavađanjem životinja.100
- Kada neko odbije nahraniti tuđu životinju svojom hranom koja mu
nije nužno potrebna i životinja zbog toga ugine, dužan je kompenzirati
njenom vlasniku.101
- Svaki ugovor, po mišljenju nekih pravnika je po šerijatu ništavan
ukoliko se u njemu anulira neko pravo životinja kao npr. kupoprodajni
ugovor po kom se razdvaja mladunče od svoje majke od koje zavisi njegov
život i gdje se ne namjerava njihovo klanje. Takva kupovina se smatra
ništavnom.102
Obaveznost države
Ukoliko sva spomenuta sredstva ne poluče rezultate i ne zaštite
životinje, dužnost je države da to sama učini i zbrine životinje na na-
jprikladniji način,pa makar izgradnjom prihvatilišta za nezbrinute i
iznemogle životinje. O redoslijedu zbrinjavanja životinje, islamski pravnici
su rekli: “Ko posjeduje neku životinju, dužan ju je hraniti, nepretovarati
kao i roba, uzimati samo višak mlijeka koji ostane iza mladunčeta jer je
ono stvoreno na ime hrane mladunčeta, pa mu stoga nije dozvoljeno
uskraćivati. Ukoliko se ogluši na njeno izdržavanje, narediće mu se da to
sprovede kao i u slučaju da odbije izdržavati ženu. Ukoliko ne bude posje-
dovao imetak, iznajmiće se na njegovo ime ako to bude moguće. Ukoliko
ne bude, prodaće se bez njegove saglasnosti, kao što se žena rastavlja od
čovjeka kada je nije u mogućnosti izdržavati. Ukoliko je niko ne htjedne, u
tom slučaju je država dužna izdržavati je, a ukoliko ne, onda su dužni svi
muslimani.“103
100
Murteda, El-Bahruz-zzehhar, 6/32.
101
Merdavi, El-Insaf, 1/53.
102
Ibn Hadžer Hajtemi, Ez-Zevadžir ‘an iktirafil-kebair, 1/391.
103
Ibnul-Uhuvve el-Kureši, Me’alimul-kurbe fi me’limil-hisbe, str., 28.

Sve ovo se primjenjuje nakon što država donese zakone putem kojih
će se odrediti i definirati način ophođenja prema životinjama, kao i njiho-
va prava kod njihovih vlasnika i dužnosti koje su oni dužni ispuniti prema
njima. Zatim se trebaju odrediti periodi lova, tako da se ne dozvoli lov za
vrijeme razmnožavanja životinja. Zatim je potrebno otvoriti dovoljan broj
veterinarskih stanica gdje će se životinjama pružati preventivno- zdravst-
vena njega. Isto tako je dužnost odrediti mjesta za prirodne rezervate
gdje će životinje obitavati čiji opstanak je ugrožen. Isto tako, potrebno
je imati i međudržavne sporazume o zaštiti životinja i to sve radi opće
ljudske koristi.
Zaključak
Iz elaborirane studije o pravima životinja došlo se do slijedećih rezul-
tata:
- Islamsko pravo je priznalo životinjama sljedeća prava: pravo na
život, pa ih stoga nije dozvoljeno ubijati bez šerijatskog opravdanja, pra-
vo na izdržavanje, pa stoga im hranu nije dozvoljeno uskraćivati i vlas-
nik životinja im je dužan obezbjediti je, prava na sprečavanja boli osim
zbog šerijatskog razloga i koristi ljudi ili životinja, pravo na kontinuitet i
opstanak pa je stoga dužnost – vadžib raditi na njihovom održavanju i
opstanku.
- Životinje po pitanju prava su kao i ljudi. Zabranjeno ih je adresirati.
Razlika se ogleda samo onda kada njihov interes dođe u koliziju s ljuds-
kim. U tom slučaju se daje prednost ljudskom pravu i niukojem slučaju
nije dozvoljeno preferirati i dati prednost životinji nad čovjekom jer je u
osnovi životinja stvorena da bude na koristi i u interesu čovjeka.
- Prava životinja u islamu nisu samo slovo na papiru i lijepi ideali koji
nemaju instrumenata zaštite. To su utvrđena propisana prava zaštićena
svetosti i pažnjom sa mnogobrojnim sredstvima koja zabranjuju da se
narušavaju i zanemarivaju.

ABSTRACT
Animal Rightsin Islam
Islamic law has prescribed and legalized animal rights guaranteed

them life, protect them from torture and destruction to be able to per-
form its function for which they were created. Thus, Islam has prescribed
to man’s relationship to animals must be within the aims and objectives
of their existence and intentions of their subjection to man.
Everyone who thoroughly and meticulously study the legal texts that
speak of this subject it is necessary to wonder - is it possible to enjoy this
big animal rights in Islam?! If animals in Islam have this big right, how
bigthe people rights are then?! If animals in Islam have such big sanctity,
how big the sanctity of a man in this faith is then?!
Without a doubt, the greatest deception and inhumanity of modern

civilization is to advocate for animal rights and compassion for them and
at the same time every day to kill people or indifferently observe their
suffering and adversity. How to understand and realize that the law on
the protection of animals has only one country in the world - the state
occupying the choicest of everyday killing human beings , humiliate them
and tortured and killed and which was founded on human blood and cor-
pses?!
Is there a larger paradox of modern civilization from being a coun-

try spends sixty- three billion dollars for pets - dogs and cats, while at
the same time, thousands of children die every day from hunger ?! The
same ones who are supposedly fighting for the rights of animals have the
biggest appetites for their meat and products. The average annual per
capita consumption of one of these states is 126 kilos,but most people do
not eat a one pound per year.
The aim of this study is to offer a middle, realistic and true vision of
the role of animals assigned to them in this world with their rights and

protection, because it is obvious that today’s modern world represents

two extremes - one that is false fight for their rights and protection at the
same time destroying them and degenerates, and the other loves them
instead of God and thus humiliate himself and denying themselves the
benefits of this world and God’s mercy on that one.

Dr. Hasan Džilo
1:28
165:28-1
KONCEPT „ISLAMIZACIJE ZNANJA“
Koncept „islamizacije znanja“ predmet je širokih diskusija zadnjih tri-

deset godina. Prvi koji je upotrijebio ovaj sloganje savremeni malezijski
filozof Nedžib Attas. On ga smješta u kontekst promišljanja odnosa islama
i sekularizma (Attas, 1993:162).
Ono što bismo htjeli kazati na samom početku jeste činjenica koja se
ne smije smetnuti s uma, a to je da koncept „islamizacije znanja“ ne treba
shvatiti u doslovnom smislu na način na koji se razumijeva pojam „islami-
ziranja“ u svakodnevnom vjerskom ili političkom smislu. „Islamizirati“ u
ovom kontekstu značilo bi prilagoditi određene znanstvene forme sadr-
žajima islamskog znanja ili izboriti se, na neki način, za poziciju islamskog
znanja u kontekstu savremenog znanja, za prava na vlastitost, na osno-
vu njegovih pretpostavki, a ne naprosto razumijeti koncept „islamizacije
znanja“ kao „spoljašnju mehaničku proceduru“ (Acingenc, 1996:106).
Posmatrano iz perspektive islamskog mišljenja, nije riječ o posve sa-
vremenoj sintagmi, već o restauraciji kroz islamsku historiju mišljenih
koncepata koji se dovode u vezu s pojmom „islamski“. To je istoznačica
sloganima „islamskog znanja“, „islamske teologije“, „islamske filozofije...
Prema tome, radi se o konceptu koji se primjenjuje na različite discipli-
ne. Danas, multipliciranjem znanosti, a naročito ekonomskih i društvenih
znanosti, govori se o islamskoj ekonomiji, islamskoj antropologiji i slično.
Ovaj koncept posebno dolazi do izražaja kada se muslimani suče-
ljavaju s nekim problemom koji prijeti po njihovu samosvijest ili sebe-
identitet(Ibid).

DR. HASAN DŽILO
Diskusije o ovom problemu danas uključuju i duboke filozofske pret-

postavke na kojima ćemo se zadržati u ovom radu, a poseban predmet
su filozofske diskusije Attasa, Nasra i Farukija o problemu znanja, suštine
i promjene.
Razriješnicom problema naslova filozofskog mišljenja u islamu pe-
desetih godina prošlog stoljeća, kada je potonje mišljenje nazivano
„arapskom filozofijom“ ili „muslimanskom filozofijom“, analizama Musta-
fe Abdurrazika, Ibrahima Madkura, Henry Corbena uvođenjem naslova
„islamska filozofija“ - od tada pa na ovamo pristupilo se, dakle, raspravi
sa sloganom „islamskog znanja“. Među prvim misliocima koji je krenuo
tim putem, i to u svojim ranim godinama, je S. H. Nasr. On je objavio
veći broj tekstova, a posebno, dvije knjige Introduction to islamic cosmo-
logical doctrines... i Islamic sciences, u kojima nagovještava jednu novu
perspektivu „islamskog znanja“ u periodu enormnog rasta bibliografije
o neopozitivstičkoj filozofiji koja se oslanja na nauku, te pretpostavljajući
poslaničku filozofiju naučnoj filozofiji ili filozofiji oslonjene na savremene
znanosti; dakle, poslaničku filozofiju koja zaslužuje, bez sumnje, prava na
vlastitost s obzirom na pretpostavke, metodologiju i otvaranje metafizič-
kih perspektiva. Tu se radi, ustvari, o svetom znanju koje je, po njemu,
dijametralno suprotno sekularnom znanju danas. Promišljajući kontinui-
tet islamskog mišljenja, Seyyed Hossein Nasr nije osjećao potrebu za ne-
kakvim posebnim sloganom koji bi predstavljao prekretnicu započetom
radu, već se pojam „islamski“ normalno podrazumijeva kao nešto što ima
prava na vlastitost glede znanstvenih i filozofskih pretpostavki.
Koncept „islamizacije znanja“ samo što je potaknut od strane Attasa
u njegovom djelu Islam and secularism, njegovoj realizaciji hitro je pristu-
pio, s obzirom da je to dotaklo njegovu sklonost, Ismail R.Al-Faruki, a na-
ročito objavljivanjem svoje studije o „islamizaciji znanja“ iza koje slijede i
određeni prospekti u SAD.
Dakle, koncept „islamizacije znanja“ nije jednoznačan koncept. On
uključuje mnogostruke pristupe različitim formama mišljenja savreme-
nog svijeta u svjetlu islamske intelektualne tradicije. Stoga, ovaj koncept
obuhvata metafizičke, epistemološke, etičke i metodološke premise o sa-
vremenom problemu znanja.

Najprije ću se osvrnuti na ono što je zajedničko spomenutim mislioci-

ma, a onda ću preći na različite pristupe problemu „islamizacije znanja“,
tj. na koji način se posmatra problem kritike savremenog znanja, koji su
filozofski koncepti na kojima se temelji islamsko znanje. Pri tome, striktno
ću se pridržavati činjenice kako jedan koncept, kao što je „islamizacija
znanja“, može priskrbiti produbljeni filozofski diskurs, a naročito kod Atta-
sa, Nasra i Farukija.
***
Ono što je zajedničko ovim trima misliocima je činjenica njihove zabri-
nutosti o islamskoj samosvijesti ili sebe-identitetu pri najezdi zapadnog
znanja u islamskom svijetu i zabrinutost o snalaženju islamskih intelektu-
alaca u enormno rastućem znanju u SAD-u i evropskim zemljama. U svim
njihovim tekstovima govori se o devesternizaciji znanja. Sva trojica upre-
gnuti su kritičkim pristupom spram savremenog promišljanja problema
znanja. Naročito tipu znanja koje se razvija rascjepom unutar zapadnog
mišljenja koji nastupa s humanizmom i renesansom i koji će imati svojih,
po mišljenju mnogih, katastrofalnih posljedaka po sudbinu savremenog
čovjeka, a rezultirat će nihilizmom i tehničkom slikom svijeta koji potisku-
ju metafizičke dimenzije stvarnosti. Taj tip znanja prenabregava osnovu
stvari koja sve drži na okupu, te ostaje samo u sferi promjene i postajanja.
To znanje se prenosi i u područjima islamskog svijeta. Glavni je problem
kako promisliti vezu između ta dva tipa znanja, tj. na koji način obezbije-
diti pretpostavke islamskog znanja na osnovu samog tog znanja, a ne na
osnovu znanja čije su namjere dijametralno suprotne, i okarakterizirati ga
islamskim. Zato se i govori o rubrici „islamskog znanja“ ili o „islamizaciji
znanja“ čija se ishodišta traže u islamskoj intelektualnoj historiji. Sva troji-
ca zastupaju mišljenje da se ne radi danas o neutralnom znanju ili znanju
koje ne uključuje u sebi određene vrijednosni sistem i pogled na svijet.
Njega treba jasno razdijeliti od islamskog pogleda i njegovih vrijednosti.
Po čemu je koncept „islamski“ – islamski? Po onome što on jeste takav, po
razlici njegovih koncepata od koncepata drugih religija i kultura. Ono što
jeste kao takvo ne može biti drugačije od onoga što jeste.
Pored toga što predstavlja integrirajući faktor jedne kulture, islam je,
u isto vrijeme, i distingvirajući faktor. Jer, kulture se prepoznaju po religi-

DR. HASAN DŽILO
jama; svaka je religija osnova identiteta određene kulture. Svaka kultura

svoja je po religijskim vrijednostima, po svojoj individualnosti koja je ima-
nentna sebi samoj, pa zato se govori o kulturnom identitetu, o bivanju
svojim, gdje nema razdjelnice između sebe i onome čemu se pripada.
Svaka religija, ustvari, posjeduje suštinu, koja čini glavnu sastavnicu nje-
nog religijskog iskustva, po čemu ona biva vlastita. Zbog toga se u islamu
govori o islamskom znanju.
U djelima ovih mislilaca, susrećemo se sa kritikom savremenih znano-
sti i određenih koncepata filozofije. Pravo na vlastitost neke ideje mogu-
će je samo ukoliko se posjeduje svijest, ne samo o sličnostima kulturnih
koncepata, već ukoliko se posjeduje svijest, na primjer, prema Attasu, i
o nepomirljivim razlikama koje su duboko ukorijenjene, u konkretnom
slučaju, u islamskoj matrici (Wan Daud, 2010: 100). Savremena znanost,
naučava Attas, vidi stvari onakve kakve one jesu, kao čiste stvari, što do-
vodi do zatvaranja u fenomenalni svijet koji postaje cilj po sebi (Attas,
1993:36-37). Iščašavanje savremenog znanja u spektru zapadne kultu-
re od svojih metafizičkih principa, prema Nasru, glavni je uslov kritičkom
odnosu prema problemu znanja (Nasr, 1980). Činjenica što nema neu-
tralnog znanja, razlog je i zabrinutosti islamskih znalaca o poziciji znanja
kod muslimana, tj. o problemu karakterizacije različitih formi znanja (filo-
zofskih, teoloških, epistemoloških, etičkih, estetičkih) terminom islamski.
Nasr se usredsređuje kritici prirodnih znanosti koje su poslije Renesanse
izgubile svoju metafizičku dimenziju (Vidi: Nasr, 1982, 1993). Glavni pro-
blem suvremene filozofije je u tome što se ona oslanja na naučno isku-
stvo, ono izvanjsko, do kojeg dolazimo rezultatima prirodnih nauka (Nasr,
2001: 368), da je važno ono što se mijenja, ono što nije postojano, te da
nema nikakva oslonca ili „suštine“. Oslanjanje na ovakav tip znanja dovelo
je do negacije postojanog oslonca u životu gdje se gubi soteriološka funk-
cija religije. Uzimajući u obzir svijet promjene ili nestalnosti, zapadna filo-
zofija, prema Farukiju, producira skepticizam, empirizam i završava ne u
„mudrosti“, već u logici, semantici i analizi govora. Ona nije bila kadra da
se oslobodi svojih vjerojatnosti i da se okrene „mudrosti“ i da obezbjedi
ili otvori perspektivu metafizici, etici i estetici. Razlog tomu je, po Faruki-
ju, što se razum smatra jedinstvenim mjerilom stvarnosti, te što je došlo
do dominacije nauke nad religijom (Al-Faruki, 2006:197). Kao posljedica
romantizma i prosvjetiteljstva, „najviše su stradali, prema Farukiju, etika

i teorija vrijednosti, koji postadoše varijacije problematike utilitarizma“
(Ibid).
Isto tako svi ovi filozofi smatraju da je osloboditeljska uloga znanja
u traženju oslonca ili suštine. Jer, kakvog smisla ima znanje ukoliko ono
ostane samo u sferi promjene ne nalazeći nikakva oslonca?
Dakle, Attas, Nasr i Faruki svoju bogatu argumentaciju crpe iz sadržaja
tradicionalnih islamskih koncepata koji ne isključuju prospektivne nam-
jere; svi oni imaju plejadu učenika u raznim dijelovima islamskog i neis-
lamskog svijeta koji rade na prospektima formi znanja za koja se zalažu.
Njihove rasprave ne samo što su bile podržane, već su nailazile i na
određene kritike. One su još uvijek žive diljem islamskog svijeta.
***
Pristupi konceptu „islamizacije znanja“ Attasa, Nasra i Farukija,
međutim, nejednaki su, tj. svi oni polaze od različitih pretpostavki islam-
skog mišljenja. Njihove razlike u pristupu „islamizacije znanja“ mogle
bismo rezimirati, između ostalog, i u sljedećem. Kod Attasa temeljni kon-
cept je „transcendentno jedinstvo bitka“, koje promišlja sa psihološkog,
ontološkog, epistemološkog i etičkog aspekta u konceptu jedinstva i
istoznačice bivstvovanja (wujud) i stvarnosti (haqiqa) gdje se smještaju
različite razine svijesti. Hijerarhija stvarnosti ili bitka pretpostavlja i slo-
jeve spoznaje. Po ovoj koncepciji, sržno Božije svojstvo je haqq (istina).
Kod njega je koncept realnosti (haqiqa) nadopuna koncepta bivstvovanja.
On ne govori da je bitak u promjeni ili postojanosti, već da je realnost ono
što obuhvata promjenu i postojanost (Attas, 1993:91), da su postojanje
i postajanje realnost, te da je to nešto nejednako zapadnjačkoj civilizaci-
ji koja je u postojanoj promjeni i nastajanju bez bilo kakvog postignuća
bitka stvarnosti (Attas, 1993:92). On pojam wujuda prevodi kao temeljna
stvarnost egzistencije. Dinamizam islama se oslanja na idžtihad, a prom-
jena kao takva, u zapadnjačkoj civilizaciji, nema svog konačnog cilja. Pro-
gres i promjena u zapadnjačkom mišljenju su sinonimi. Postajanju nije
imanentan cilj i tu nema nikakve granice. Problem je, prema Attasu, način
ugrađivanja tog cilja u samom progresu. Ako se ostane samo na postajan-

DR. HASAN DŽILO
ju, onda se ne može nikada postići bitak (Attas, 1993:87). U savremenoj

zapadnoj civilizaciji ugrađen je princip promjene ili postajanja (becom-
ing), da je progres sama promjena i postajanje. Ona nema drugi cilj osim
da svagda biva u promjeni ili postajanju koji su, ustvari, sami njen bitak.
(Attas, 1993:91). Prema tome, postajanju mora biti imanentan cilj da bi
se došlo do razumijevanja autentičnog progresa, a to je upravo ono što
nedostaje zapadnjačkoj civilizaciji. Attas se oslanja na intuitivno iskustvo,
između ostalog, kao formu spoznaje, a ne isključivo na čisto diskurzivnu
operaciju. Islamsko znanje, po njemu, ima spasilačku dimenziju ili, tačnije,
cilj „islamizacije znanja“ je, posmatrano u sadašnjoj fazi, osloboditi ljud-
stvo sekularizarajućih i vesternizirajućih formi znanja (Attas,1993:41).
Kod Nasra se susrećemo sa konceptom spoznavanja i bivstvovanja, da
budemo ono što znamo, osobno se pozivajući na mistična iskustva sufija
koje konstituiraju spoznaja i ljubav, da je princip ishodište znanja u Božijem
znanju, tj. da je Bog stvorio svako znanje. Zbog toga, on smatra da se
znanje ne može posmatrati odijeljeno od metafizičkih principa. On govori
o svetom znanju koje treba da bude pretpostavka pristupu i tretiranju
rezultata modernih znanosti, posmatrati ih iz perspektiva metafizičke
tradicije. Po ovoj koncepciji, sržno Božije svojstvo je alim (znalac).
Promišljajući istoznačnost bivstvovanja i mišljenja, koncept wujuda,
po Nasru, nije statičan koncept. U nekim svojim tekstovima problem wu-
juda on sagledava kao akt bivstvovanja ili egzistiranja, a ne bivstvovanje
kao statičan koncept. Pozivajući se na učenja Ibn Sinaa, Ibn Arebija i Mula
Sadra Širazija, Nasr pojmu suštine (mahiyya) ne suprotstavlja pojam wu-
juda, tj. u samoj suštini je uključen akt bivstvovanja, da je potonjemu
imanentan ljestvičarski princip. Ovaj transcendentalan koncept o kome
govori Nasr odnosi se na realnost koja je supstrat esencija, da se esencije,
kao što naučavaju Ibn Arebi i Mula Sadra Širazi, pomaljaju u umu aktom
bivstvovanja (Nasr, 2006:63-80 ). Po ovoj perspektivi, stvarnost se nadaje
kao postojanje i postajanje, da je promjena utemeljena u onom posto-
janom, nepromjenljivom. Čak i spoznaja, po ovoj koncepciji, određeni
je model bivstvovanja. Spoznaja, na kojoj se temelji islamska znanost,
u potrazi je za nepromjenljivim u samoj promjeni, tako da se promjena
ne promatra s obzirom na promjenu (Nasr, 2004:123). Osloboditeljska
ili spasonosna funkcija svetog ili islamskog znanja je doseći postojanost,

osloboditi čovjeka područja konačnog i ograničenog (Nasr, 2004:32). Cilj

islamskog ili svetog znanja je, po Nasru, da dođe do osnove bitka, a savre-
menom znanju nedostaje upravo duhovna supstanca. Savremeno znanje,
oslonjeno na promjenu, zadržava se na promjenu ili samu promjenu drži
apsolutnom (Ibid). Ishodište islamskog znanja nalazi se u centralnom
pojmu tawhida koji treba da predstavlja suštinu preuređivanja historije
islamskih znanosti. Objektivnost u znanstvenom pregnuću, dakle, ne
može se odijeliti od vjerovanja i duhovnosti. U bogatoj sufijskoj tradiciji,
Nasr iznalazi argumentaciju za mogućnost ujedinjavanja različitih vrsta
spoznaje u jedno tijelo, da je sufizam, koji se oslanja na tawhidu, taj koji
priskrbljuje jednu takvu ujedinjujuću perspektivu ne samo znanju, već i
svim aspektima čovjekovog bića.
Faruki konceptu „islamizacije znanja“ pristupa iz sasvim drugačije per-
spektive. On govori o humanizmu u klasičnom konceptu islamske filozo-
fije. „Islamizaciju znanja“ promišlja kao neku vrstu konsenzusa (ijma), te
da je problem savremenog znanja u narušenoj ravnoteži između religi-
jskih namjera i znanstvenih ciljeva. Etika i aksiologija ono je područje koje
nedostaje savremenom znanju. Koncept „islamizacije znanja“, po njemu,
uključuje islamizaciju već postojećih znanja s kojima se sučeljavaju musli-
mani (Kalin,2002:60).
Ako su filozofi i sufije govorili da se rascjep između Boga i svijeta (i
ljudi) premošćuje znanjem i ljubavlju, teolozi, po Farukiju, smatraju da se
on prevazilazi voljom Božijom u formi normativnosti (El-Faruki, 2006:36-
37). Po ovoj koncepciji sržno Božije svojstvo je volja (irada), koja se mani-
festira kroz moralne vrijednosti, da su potonji, ustvari, otjelovljenje Božije
volje. Zbog toga on prelazi na deontologiju, aksiologiju i etiku koje treba
da pretpostavljaju svaki čovjekov čin. Božija volja je, po njemu, ucjepljena
u stvorenome.
Dok se Attas i Nasr oslanjaju na metafizičku tradiciju u islamu, Fa-
ruki se osvrće na jurisprudenciju (fikh). Islamsko znanje ili islamistika
autonomna je znanost. Suština islama je u istini o stvarnosti. U centru
islama stoji Bog čiju su spoznaju islamski teolozi nazivali tawhidom koji
pretpostavlja mišljenje i život (El-Faruki, 1982). Sve osim tawhida je „hi-
jerarhija nužnosti (vayibad), preporuka (mandubat i makruhat), zabrana
(muharramat) i želja (hasanat) – pod zajedničkim imenom šeriat, a znan-
je o njemu muslimani nazivaju fikhom“ (El-Faruki, 2006:31). Zbog toga,

DR. HASAN DŽILO
njegov prospekt bit će usmjeren sociologizmu nastojeći, na neki način, da

ustanovi balans između prirodnih i društvenih nauka, kako bi pomogao,
kao što on kaže, malaksaloj ummi (Al-Faruki, 1988:15 f). Filozofska vrijed-
nost njegovog pristupa znanju je, po Kalinu, nastojanje da naglasi balans
između prirodnih i društvenih nauka. Prirodne nauke ostaju virtualno ne-
taknute u posljednjim njegovim kritičkim diskusijama glede savremenog
znanja. Filozofska vrijednost ovakvog pristupa je upravo spomenuti ba-
lans. Da se radi o narušenom balansu u savremenom sekularizirajućem
znanju, najbolje nam ilustruje savremena fizika. Zato njegovi učenici
poklanjaju veliku pažnju prospektima društvenih nauka, a to se vidi u pro-
jektima International Institut of Islamic thought (Kalin, 2002:60).
Al-Faruki ne pravi nikakvu razliku između vjerovanja (iman) i znanja
(al-Faruqi, 1982:46). Vjerovanje je kognitivna kategorija (Ibid). Božja volja
se otkriva neposredno i posredno. Neposredno preko objave, a posredno
preko mogućnosti koje čovjek posjeduje, kao što su razum i čuvstva u ko-
jima je utisnuta ta volja. Prisutnost Boga se doživljava ne samo u spoznaji
i čuvstvima, već i u djelovanju, akciji i mijenjanju zakona historije i prirode
u kojima čovjek treba da ispuni svoj zadatak kao Božiji halifa na zemlji i u
tome je sadržana aktivistička filozofija Farukija. Ovdje se stvari, bitne za
islamsku ummu, ne posmatraju onakvima kakve one jesu, već kakve bi
one trebali biti. I on se suprotstavlja tvrđenju da u islamu nema suštine.
Suština islamskog iskustva, prema njemu, je transcendencija Boga. Tran-
scendencija Boga zauzima značajnu poziciju u svakom muslimanskom
aktu i mišljenju. U svemu što je sazdato umjetničkom rukom i u svakom
pobožnom činu muslimana, naslućuje se transcendencija Boga. Svaki raz-
voj ili promjena, pokrenuti idžtihadom, oslanjaju se na postojanost. Svaka
promjena prema parmenitsko-platonovsko-aristotelovsko-kantovskom
i fenomenološkom dokazu, veli Faruki, ne može se razumijeti bez sup-
strata koji ostaje isti u samoj promjeni, a to je upravo ona osnova u kojoj
je svaka promjena utemeljena. Kako je moguće, veli on, pojmiti promjenu
bez njenog supstrata? Ili kako je moguće tvrditi da se jedna promjena
pravca dogodila ili nije dogodila u bilo kojoj tački vječnoga toka? (El-Fa-
ruki, 2006:31) Zbog toga, po njemu, supstrat znanja su Kuran i tradicija
u kojima je uključeno znanje o istini, da to znanje nije u suprotnosti sa
kognitivnim znanjem, tako da su vjerovanje i znanje sinonimi. U tome je
upravo i utemeljen pojam „islamski“.

Literatura
Alparslan, A. 1996. Islamic science: Towards a Definition. Kuala Lum-
pur: Istac.
Al-Faruki, I. 2006.Исламот и другите вери. Скопје МСМС.
Al-Faruki, I. 1988. Source and Purpose of Knowledge (1 st. Ed.)
Al-Faruki, I. 1982.Tawhid: It’s implications for thought and life, Kuala
Lumpur.
Daud,W. M. 2010.Obrazovna filozofija i praksa Seyeda Naquiba Al-
Attasa, Sarajevo, Tugra.
Kalin, I. 2002. God, Life and the Cosmos, Ashagate.
Nasr, S.H. 2004.Živi sufizam, Sarajevo: Naučno istraživački institut
„Ibn Sina“.
Nasr S.H. 2006.The Islamic Philosophy from the Origin to the Present
day. New York: State University.
Nasr, S.H. 1993. The Need for a Sacred Science, New York Press: State
University.
Nasr, S.H. 1980. Knowledge and Sacred. New York: Crossroad.

DR. HASAN DŽILO
Resume
This article proposes that the concept of ‘Islamization of knowledge’
is not to be taken in the literal meaning of the term ‘Islamization’, as it is
used in everyday religious or political contexts. In this new and specific
context, ‘Islamization of knowledge’ is not a simple ‘external and mecha-
nical procedure’, but the adjustment of certain forms of knowledge to the
contents of Islamic science, or the struggle to fortify the position of Isla-
mic science within the context of contemporary knowledge, including its
various perspectives and points of view. Current discussions on this pro-
blem include the profound philosophical presumptions that are the focus
of this paper and are particularly referred to in the philosophical discussi-
ons of Naquib al-Attas, Sayyed Hossein Nasr and Ismail Raji al-Faruki.
So, the concept of ‘Islamization of knowledge’ is not monosemous. It in-
volves multiple approaches to the various forms of modern-world thought
in the context of the Islamic intellectual tradition, including metaphysical,
epistemological, ethical and methodological premises regarding the mo-
dern issue of knowledge.
The article underlines what above-mentioned philosophers have in
common and then moves on to consider their different approaches to the
Islamization of knowledge, i.e. their ways of looking at the problem of
modern knowledge criticism, and their thinking on the philosophical prin-
ciples on which Islamic knowledge is based. This discussion will show
that a single concept, such as the Islamization of knowledge, is able to
stimulate deep philosophical discourse.

Rezime
Koncept „islamizacije znanja“ ne treba shvatiti u doslovnom smislu
na način na koji se razumijeva pojam „islamiziranja“ u svakodnevnom
vjerskom ili političkom smislu. „Islamizirati“ u ovom kontekstu značilo
bi prilagoditi određene znanstvene forme sadržajima islamskog znanja ili
izboriti se, na neki način, za poziciju islamskog znanja u kontekstu savre-
menog znanja, za prava na vlastitost, na osnovu njegovih pretpostavki,
a ne naprosto razumijeti koncept „islamizacije znanja“ kao „spoljašnju
mehaničku proceduru“.
Diskusije o ovom problemu danas uključuju i duboke filozofske pret-
postavke na kojima ćemo se zadržati u ovom radu, a posebno su predmet
filozofske diskusije Attasa, Nasra i Farukija o problemu znanja, suštine i
promjene.
Dakle, koncept „islamizacije znanja“ nije jednoznačan koncept. On
uključuje mnogostruke pristupe različitim formama mišljenja savreme-
nog svijeta u svjetlu islamske intelektualne tradicije. Stoga, ovaj koncept
obuhvata metafizičke, epistemološke, etičke i metodološke premise o sa-
vremenom problemu znanja.
U radu se najprije govori o onome što je zajedničko spomenutim mi-
sliocima, a onda se raspravlja o različitim pristupima problemu „islami-
zacije znanja“, tj. na koji način se posmatra problem kritike savremenog
znanja, koji su filozofski koncepti na kojima se temelji islamsko znanje.
Tekst će pokazati kako jedan koncept, kao što je „islamizacija znanja“,
može priskrbiti produbljeni filozofski diskurs, a naročito kod Attasa, Na-
sra i Farukija.

Prof. dr. Džemil Bektović
7.03:28
MODERNI I POSTMODERNI DISKURSI

ISLAMSKE UMJETNOSTI
V
rlo malo se u dosadašnjim istraživanjima radila tema koja bi
elaborirala poziciju islamske umjetnosti u kontekstu globalnih i
svjetskih umjetničkih kultura i stilova, već se ona posmatra kao
art separatum koja ima svoju genezu baziranu na premisama ranijih kul-
tura. Posljedično, iza toga se konstantno izvlači zaključak, posebno kada
se radi o zapadnjačkim autorima, o islamskoj umjetnosti kao praktici bez
dubljih umjetničkih promišljanja kojoj nedostaju estetski kriterijumi i po-
etika umjetničkog djela. Nažalost, i mnogi islamski učenjaci, pored laika
su dali negativni prizvuk bilo kakvom činu kreiranja, sa tim i umjetničkog,
kroz limitirane interpretacije zabrane figurativnog prikazivanja i
mimetičkog predstavljanja u islamu. Moja dugogodišnja istraživanja su
pokazala i dovela do saznanja da su ove pretpostavke pogrešne, u ne-
kim segmentima potpuno, ali i također utvrdila da se islamska umjetnost
može smatrati avangardom u odnosu na modernu i postmodernu um-
jetnost, u smislu da je aparaturu, tehnike, promišljanje i način stvaranja
umjetničkog djela, različitog od klasičnih umjetničkih kreacija, koristila
mnogo ranije od sadašnjih savremenih zapadnih autora. Inače, grubo
definirano, historija umjetnosti se može podijeliti na dva perioda prema
pristupu u kreiranju umjetnosti: premoderni – mimetičko- objektivni sa
nalaskom na estetske komponente i moderni – subjektivno -avangardni
gdje se otkrivaju autonomne vrijednosti umjetničkih formi.
Skoro je nemoguće napraviti bilo kakvu paralelu između premod-
erne i islamske umjetnosti jer funkcionišu na skoro potpuno različitim

PROF. DR. DŽEMIL BEKTOVIĆ
pretpostavkama i razumijevanju umjetničkih produkcija. Mimezis 1,taj

ključni termin sa kojim se bavi zapadna umjetnost do pojave modern-
izma, ustvari je bio u direktnoj koliziji sa konceptom islamske doktrine
koja eliminira realna prikazivanja u tridimenzionalnom obliku. Dok su
na Zapadu zbog toga slikarstvo i skulptura glavni medijumi ekspresije,
u islamskoj umjetnosti dominiraju takozvane primenjene umjetnosti i
arhitektura. Ovde se mora naglasiti da nije tačno da su islamski umjet-
nici, filozofi i estetičari po strani u definiranju mimetičkih umjetničkih
produkcija, kako se obično čini i komentariše zbog izostanka materijalnih
umjetničkih djela zasnovanim na ovom principu,već naprotiv, oni veoma
aktivno razmatraju ovu problematiku kroz razne komentare Aristotelovih
i Platonovih djela. Sa druge strane, matrice, saznanja i filozofiju koje ko-
risti modernizam i postmodernizam za islamsku umjetnost nijesu novina.
Ona ih rabi iz samoga početka. Glavna intencija modernizma, posebno
u slučaju slikarstva je da izvrši dekonstrukciju kompaktne kompozicije
renesansnog i baroknog tipa. Prevedeno i jednostavnije rečeno, ove
renesansne i barokne kompozicije su bile pažljivo konstruisane na prin-
cipima implementacije slikarskih, naučnih i optičkih zakona. Sada mod-
ernizam svodi ovu realnu mimetičku sliku u domen apstrakcije i to je um-
jetnost figura i predmeta koji se stiliziraju do stepena neprepoznavanja ili
simboličkih znaka. Iako islam se ne bavi konkretnim pojmovima, već glav-
ni cilj je da sačuva izvornost osnovne ideje, tj. ideje tewhida- vjerovanje
u jednog Boga koja se može prikazati kroz apstrakne forme i kompozicije,
očigledno je da su rezultati i proizvodi obe koncepcije identični. Jedino je
razlika što je islamska koncepcija starija od koncepta modernizma otpri-
like 12 stoljeća.
Također, veoma je bitno apostrofirati da je za muslimanske umjet-
nike nevažno dali su realne i prepoznatljive umjetničke kompozicije. Oni
ih kreiraju kroz transcendentalne sisteme stvaranja, pri čemu inoviraju
jednu drugu vrstu vizualnih predstava i takva vizualizacija uopšte se razli-
kuje od tadašnjih usvojenih normi. Apropo, pogrešno je kada se islamska
slikarska tradicija svodi na termine - dekorativna umjetnost ili arabeska,
1
Grč. mimesis – imitirati, oponašati kroz umjetnost realni i objektivni svijet. Ovaj
termin prvi koristi poznati grčki filozof Platon.

MODERNI I POSTMODERNI DISKURSI ISLAMSKE UMJETNOSTI
jer cilj islamske umjetnosti nije dekorativnost, šaranje, obrasci ili površno
islikavanje kroz grafičke prikaze i polihromiju. Naprotiv, islamski sistem
umjetničke produkcije ima primarni cilj da ideju tewhida sprovede u
materijalni i konkretni svijet, koristeći pri tome prikladan instrumentarij
umjetničkih praktika, simbola i diskursa kao predočavanje i prenošenje
Zbilje: problem pojavnosti (linearni prikazi, dvodimenzionalnost), kon-
cepata (tewhid), mentalnih slika (brojne vizije Dženneta), jezičkih for�-
mulacija (kuranske inskripcije, kaligrafski zapisi) i logičkih i matematičkih
šema u vizualnu formu (arabeske, muqernasi).
Ovu vrstu diskursa modernizam koristi kasnije i očito je da se istraživanje
usmjerava na problem odnosa Zbiljnosti i vizualne umjetnosti gdje se
vidljivost nadaje kao temelj tog odnosa. Ovo posebno dolazi do izražaja
u umjetničkoj praksi 20. stoljeća. Njezin izrazito antivizualni diskurs, koji
implicira da je postalo gotovo nemoguće prepoznati nešto kao umjetnički
fenomen putem čisto vizualnih svojstava, upućuje na svojevrsno prob-
lematiziranjesamog pojma Stvarnosti/Zbilje unutar umjetničke prakse.
Sada se čak napušta upotreba termina lijepa umjetnost koji je važio kao
najispravniji i koristi se prikladnija terminološka odrednica - vizualna um-
jetnost. Tu su poklapanja sa islamskom verzijom viđenja Zbiljnosti potpu-
na. Inače, u Islamu najviša Zbilja je Bog i predmet umjetničkih opservacija
su njegovi atributi. U poređenju sa Božjom esencijom, atributi su samo
konačni pristupi, simboli ili pogađanje stvarnosti i služe kao najviši ljudski
ideali ali, iako su znaci i simboli, oni nijesu proizvoljni: Bog ih je sam usa-
dio u naše biće2. U tom kontekstu, neophodna je redefinicija i mala eksp-
likacija oko samog poimanja islamske umjetnosti. Islamska umjetnost,
ustvari, predstavlja najbolju ekspresiju i konkretizaciju srži islamske ideje
koja ne može ostati samo u domenu apstrakcije sama po sebi. Sasvim je
prirodno da na osnovu ovog silogizma se trebaju eliminirati sve teze oko
zabrane umjetnosti ili, u najblažoj formi, o nesuvislosti umjetničkih prak-
tika. Njihovo svođenje na kaligrafiju i dekorativnost predstavlja pojed-
nostavljenje koje dovodi do iskrivljenja i reduciranja islamske duhovnosti
i umjetničkih horizonata. Nasuprot tome, imamo brojne primjere iz is-
2
M.M. Sharif, Historijaislamskefilozofije, FilozofskaučenjaKur’ana, Zagreb,
1988,knjigaI, str. 161

lamske historije gdje su periodi sa intenzivnim umjetničkim praktikama

značili zenit islamske civilizacije i kulture. Samo da spomenemo period od
9. do 13. stoljeća, klasični period Islama, kada se rađa i uobličava nevje-
rovatna kulturna i umjetnička dominacija u svjetskim okvirima. U ovom
vremenskom rasponu “renesanse Islama” rađaju se brojne islamske kul-
ture i umjetničke produkcije različitih stilskih i etničkih korijena: period
Abasida sa Bagdadom kao centromsvijeta, onda Španija sa Kordobom,
Indija sa Tadž Mahalom, Persija sa Isfahanom, Sjeverna Afrika sa metro-
polom srednjeg vijeka -Kairom, te Seldžuci i Timuridi. Svi ovi umjetnički
pravci koriste jedan diskurs – univerzalni i uniformirani diskurs islamske
umjetnosti, iako u sebi sadrže brojne lokalne tradicije i elemente. Upravo
ova karakteristika internacionalnog poimanja umjetnosti uz korišćenje
općeprihvatljivih umjetničkih praktika postaju ključne novine modernog
koncepta umjetničkih ekspresija na Zapadu3.
Korelacija između islamske umjetnosti i postmodernizma je još intere-
santnija. Glavne umjetničke praktike u postmodernizmu su aproprijacija i
eklekticizam. To je nešto što krasi od samoga početka islamsku umjetničku
produkciju. Kada nastaje islamska umjetnost u njezinom formativnom
nivou, konkretno se radi o periodu Umejada kada se glavni centar islam-
ske države prebacuje iz Medine u Damask koji već u tom vremenu, znači
3
Veoma smiješno djeluju tvrdnje uglednih historičara umjetnosti sa Zapada,
uključujući i H.W. Jansona, da je, naprimjer, umjetnički pokret Artand Craft iz
Engleske prvi uveo dizajn kao umjetničku disciplinu. U Islamu odmah na startu se
dizajn produkcija profilira i smatra se za avangardnom u odnosu na druge umjetničke
medijume. Spomenimo samo estetizirane grafičke izrade kur’anskih tekstova i
knjiga, onda izradu metalnih i drvenih minicuoznih proizvoda za potrebe sakralnih
objekata i vladarskih palača, keramički i fajansni proizvodi, izradu staklenih i
kristalnih posuda, te tekstil i kompletnu modnu industriju koja uveliko funkcioniše
u 10. vijeku i u Bagdadu i u Kordobi. Brojni autori navode Alija ibn Nafija, alijas
Zirjaba, kao prvog dendija i dizajnera u historiji umjetnosti. On je multitalentovan
umjetnik (svira na nekoliko instrumenata i odličan je pjesnik) i kao dizajner uvodi na
abasidskom dvoru dizajniran kostim za vladara, te kasnije u Kordobi otvara muzičke
škole, modu podšišavanja i frizerske salone, organizira u historiji dizajna prve modne
revije za odabranu klijentelu i širi bonton ponašanja i zvaničnih državnih ceremonija
sa elementima performansa.

u 8. stoljeću, ima jedan solidan umjetnički opus, ona upravo koristi ove
praktike kao najprikladnije u definiranju vizualnih formi po kojima bi se Is-
lam prepoznavao. To je vremenski period kada se u arhitekturi pojavljuju
prepoznatljivi islamski arhitektonski elementi (minaret, konkavni mihrab,
hazna,maksura), te zidno slikarstvo(Velika džamija u Damasku, Kupola na
stijeni) i primjenjene umjetnosti (keramika, numizmatika, tekstil, staklo,
metalni proizvodi). Ovo je krucijalni period kada se jasni obrisi i konture
islamske umjetnosti i arhitekture uobličavaju i kada se potpuno redizajni-
ra stari svijet Mediterana i Bliskog Istoka. U ovom stoljeću se konstituišu
osnovni principi islamske sakralne umjetnosti i arhitekture, usvajaju se u
vokabularu arhitekture stubovi, kapiteli, prelomljeni lukovi, kupole, pot-
porne grede i valute, jako se razvija profana arhitektura i uz nju cijeli set
dekorativnih tehnika i motiva. Veoma je interesantno da se kroz medi-
jum moneta, kako to zapaža Robert Hillendbrand, na najbolji način može
uočiti geneza tog formativnog nivoa nove islamske umjetnosti. Ranije us-
postavljeni islamski obrazci ili šire gledano, cjelokupna islamska doktrina
melje, prerađuje, usvaja i preoblikuje, nemilosrdno selektira i odbacuje
prethodna umjetnička iskustva koja mogu biti upotrebljena ili apropri-
jisana da bi se zadovoljili povećani apetiti nadolazeće islamske imperije.
Po ovome se vidi da islamski umjetnik i arhitekta nema interesa da bilo
šta kopira ili prihvata iz starih civilizacija koja su bili na izdisaju, posebno
ne u konceptualnom smislu. Stvari stoje upravo obrnuto, u tom domenu
islamska umjetnost posebno je obazriva i rigorozna, kako se ne bi usvojili
elementi koji se kose sa zacrtanim postulatima. To se prvenstveno odnosi
na motive, namjenu, ideje i duh umjetnosti koja je u predislamskom peri-
odu bila drugačije provinencije i konotacije i u neskladu sa proklamovanim
principima Islama. Samo pojedinačni elementi umjetničkih ekspresija koji
se uklapaju u konačnom definiranju najboljeg umjetničkog izraza mogu
biti inkorporirani kroz eklekticizam4 u novu umjetničku produkciju islam-
ske umjetnosti.
U Siriji kovani novac je slijedio vizantijski model, na početku prvi tipo-
vi moneta su potpuno vizantijski bez alternacija, dok kasnije se na mone-
tama eliminiraju vizantijski vladari sa okom i skiptarom i zamjenjuju se
4
(grč. eklektikos – odabir)

arapskom figurom sa tradicionalnom beduinskom kapom i sabljom kao

simbolom kalifove moći. U kasnijim fazama, kada se između 695-697.
godine reformiraju platni promet i monete, sve figuralne predstave se
eliminiraju da bi se zamjenile sa kur’anskom epigrafikom. U ovim mone-
tama se kao ključni motiv umjetničkog izražaja koristi Šehade ili citati iz
Kur’ana, posebno sura al-Ihlas, kao kontra-odgovor hrišćanskoj doktrini
Inkarnacije i Svetoga Trojstva koja se promovisala kroz monetarni sistem
Vizantije.
Sasanidski stil je bio dominantan u Iraku, Persiji i zemljama istočnije
od njih. Sasanidske srebrne monete se kopiraju bez ikakvih izmjena, čak
je popularna moneta sa likom Husrefa II, da bi se u kasnijem periodu
izostavljala imena sasanidskih vladara, a umjesto njih pisala imena mus-
limanskih guvernera sa islamskim inskripcijama. Sasanidska srebrna mo-
neta dirham je najraširenija moneta na Bliskom Istoku, jedna vrsta dolara
antičkog svijeta i ona ukazuje da se sasanidska ekonomija bazira na sre-
bru, za razliku od vizantijske koja počiva na zlatu.
Ključni zaključak koji se može izvjesti za monete u Umajadskoj državi
je da su na startu one robovski zavisile od klasičnih modela Bliskog Istoka,
da bi kasnije razvijale teme i tehnike koji su u konačnici u periodu eksperi-
mentisanja i aproprijacije dobile neočekivane preobrade starih ideja u
novim kontekstima. Originalnost i karakterističnost islamskih rješenja su
upravo bili dobiveni od ovih heterogenih elemenata.
Veoma je čudnovato da se ova vrsta umjetničkih praktika konstatno
kritikuje od strane zapadnih autora kada se radi o islamskoj umjetnosti,
iako najsavremenije umjetničke prakse zapadnog društva nalaze ovde
spas, baš u momentima kada se najavljuje kraj historije umjetnosti i kada
dolazi do totalne krize u domenu stvaranja umjetničkih produkcija na Za-
padu. Po definiciji aproprijacija zapadnog tipa znači namjerno pozajm-
ljivanje, kopiranje ili izmjenu već postojećih objekata ili slika.To je strate-
gija koja je korištena od strane umjetnika kroz historiju, ali je dobila novo
značenje sredinom 20. stoljeća u Americi i Britaniji s porastom konzumer-
izma i širenjem popularnih slika putem masovnih medija - časopisa i tele-
vizija. Jedan od avangardnih umjetnika 20. stoljeća, otac postmoderne,
francuski umjetnik Marcel Duchamp je izazvao pravi skandal sa svoje dvije

aproprijacije: kada je direktno intervenisao na veoma poznatoj slici Leon-

arda Da Vinčija “Mona Liza”, dodavši joj brkove i kada je umjesto fontane
koristio pisoar iz javnog toaleta kao ready-made5. Njegovo objašnjenje
je bilo da nije bitan predmet ili slika, umjetnički predmet čak može biti
gotov proizvod, nego kontekst njegovog prikazivanja. Upravo ono što is-
lamski arhitekti i umjetnici rade od samoga početka: starijim umjetničkim
elementima i idejama daju novo značenje i novi kontekst. Takve primjere
imamo napretek. Samo za ilustraciju da spomenemo upotrebu mesopo-
tamijskih zigurata, koji su svojevremeno bili politeistički hramovi, sada
u novoj profilaciji islamskih građevina dobivaju novi kontekst - postaju
minaretne kule za pozivanje na molitvu. Slične slučajeve imamo sa grčkim
termama koji postaju hamami namijenjeni za ritualno pranje- abdest i
održavanje neophodne higijene, implementacija rimskih stubova u hipos-
tilnim džamijama arapskog područja, uvođenje 4-iwanskog tlocrta u per-
sijskim džamija, kineska minijatura i korelacije sa islamskim prikazivačkim
konceptima, interkonekcija islamske i hindu arhitekture, readaptacija
seldžučkih medresa u kontekstu jednoprostorne kupolne džamije osman-
skog tipa itd.
Dalje, na samom kraju, vrijedno je naglasiti da u općem smislu post-
modernu umjetnost karakterizira poliperspektivizam, koji ukazuje kako
ne postoji jedna jedinstvena i stabilna realnost potpuno neovisna od kul-
ture te da prirodna, normalna i uobičajena uvjerenja, odnosno predstave
realnosti, nisu po sebi dane činjenice, već su produkti kulture.Eklekti-
cizam stilova u umjetnosti, te pluralizam umjetničkih izraza i postupaka
odražavaju poliperspektivnost kao opću formulaciju postmoderne u ko-
joj se subverzira i relativizira pojam realnosti. Ove navedene konstataci-
je su bez dileme direktni produkt islamskog razumjevanja umjetničkog
stvaralaštva i estetskih promišljanja koji imaju najmanje dva nivoa. Na
prvom nivou se nalaze zajedničke premise islamske umjetnosti i arhitek-
ture. Skoro sve kulture koji se prostiru u krugu islamske civilizacije, sa
ulaskom u ovu civilizacijsku zonu, doživljavaju veliku transformaciju. Na
svim ovim područjima vidimo da su, na raznim nivoima po horizontali,
5
Eng. Ready-made- gotovi proizvodi koji su predmet umjetničke opservacije koji
dobijaju svoju prenamjenu.

sprovedeni islamski principi. U sklopu ovih principa razvila se specifična

estetska fenomenologija koja može da se vrednuje kao plod različitih
diskursa muslimanskih umjetnika. Iako izgleda da se razvio različit i pre-
poznatljiv vizuelni jezik koji je unikatno islamski, moramo ipak da zapaz-
imo da egzistiraju multiplicirani dijalekti vezani za različite sociološke i
kulturne regione muslimanskih naroda.
Na drugom nivou, islamski koncept umjetnosti razvija takozvanu vi-
zualnu sintaksu koja predstavlja pandan modernom poliperspektivizmu.
Sada se pod vizuelnom sintaksom podrazumijevaju pravila koja određuju
kako se elementi kombiniraju u datom kontekstu islamske umjetnosti i
arhitekture i njihovi odnosi u sklopu umjetničkih struktura koji su produk-
ti islamske kulture. U vezi s tim, neki dijelovi rječnika i gramatike ovakve
vizualne sintakse su dostigli, kroz uzdignuće i razvoj, visoko odgovorna
simbolična značenja za koje se može postići opća društvena suglasnost,
dok drugi dijelovi jezika su veoma često regionalno ograničeni.

Abstrakt rada
Islamska umjetnost se može smatrati, bez lažne skromnosti, avan-
gardom u odnosu na modernu i postmodernu umjetnost, u smislu da
je aparaturu, tehnike, promišljanje i način stvaranja umjetničkog djela,
različitog od klasičnih umjetničkih kreacija, koristila mnogo ranije od
sadašnjih savremenih zapadnih autora. Inače, grubo historija umjetnosti
se može podjeliti na dva perioda prema pristupu u kreiranju umjetnosti:
premoderni – mimetičko- objektivni sa nalaskom na estetske kompo-
nente i moderni – subjektivno -avangardni gdje se otkrivaju autonomne
vrijednosti umjetničkih formi.
Mimezis,taj ključni termin sa kojim se bavi zapadna umjetnost do po-
jave modernizma, ustvari je bio u direktnoj koliziji sa konceptom islamske
doktrine koja eliminira realna prikazivanja u tridimenzionalnom obliku.
sa druge strane matrice, saznanja i filozofiju koje koristi modernizam i
postmodernizam za islamsku umjetnost nijesu novina. Glavna intencija
modernizma, posebno u slučaju slikarstva je da izvrši dekonstrukciju kom-
paktne kompozicije renesansnog i baroknog tipa. Sada modernizam svodi
ovu realnu mimetičku sliku u domen apstrakcije i to je umjetnost figura
i predmeta koji se stiliziraju do stepena neprepoznavanjaili simboličkih
znaka. Iako islam se ne bavi konkretnim pojmovima, već glavni cilj je
da sačuva izvornost osnovne ideje, tj. ideje tewhida- vjerovanje u jed-
nog Boga koja se može prikazati kroz apstrakne forme i kompozicije,
očigledno je da su rezultati i proizvodi obe koncepcije identični. Jedino je
razlika što je islamska koncepcija starija od koncepta modernizma otpri-
like 12 stoljeća.
Inače u islamu najviša Zbilja je Bog i predmet umjetničkih opservacija
su njegovi atributi. U poređenju sa Božjom esencijom, atributi su samo
konačni pristupi, simboli ili pogađanje stvarnosti i služe kao najviši ljudski
ideali ali, iako su znaci i simboli, oni nijesu proizvoljni: Bog ih je sam usa-
dio u naše biće. Islamska umjetnost zbog toga ustvari predstavlja najbolju
ekspresiju i konkretizaciju srži islamske ideje koja ne može ostati samo u
domenu apstrakcije sama po sebi.
Korelacija između islamske umjetnosti i postmodernizma je još in-

teresantnija. Glavne umjetničke praktike u postmodernizmu su apro-

prijacija i eklekticizam. Kada nastaje islamska umjetnost u njezinom
formativnom nivou, ona upravo koristi ove praktike kao najprikladnije u
definisanju vizualnih formi po kojima bi se islam prepoznavao. Islamska
umjetnost posebno je obazriva i rigorozna kako se ne bi usvojili elementi
koji se kose sa zacrtanim postulatima. To se prvenstveno odnosi na mo-
tive, namjenu, ideje i duh umjetnosti koja je u predislamskom periodu
bila drugačije provinencije i konotacije i u neskladu sa proklamovanim
principima islama. Samo pojedinačni elementi umjetničkih ekspresija koji
se uklapaju u konačnom definisanju najboljeg umjetničkog izraza mogu
biti inkorporirani kroz eklekticizam u novu umjetničku produkciju islam-
ske umjetnosti. Islamska doktrina melje, prerađuje, usvaja i preoblikuje,
nemilosrdno selektrira i odbacuje prethodna umjetnička iskustva koja
mogu biti upotrebljena ili aproprijisana.
Ključne riječi:islamska umjetnost, umjetnički diskurs, modernizam,
postmodernizam, aproprijacija, eklekticizam,poliperspektivizam

ABSTRACT
Islamic art can be considered, without false modesty, the avantgarde
in relation to modern and postmodern art, in that the apparatus, tech-
nique, reflection and the creation of a work of art, as distinct from classi-
cal artistic creation, use much earlier than the current modern Western
authors. Otherwise, art history can be rough divided into two periods
based on approach to creating art: premodern - mimetic - objective with
a stress on aesthetic components and modern - a subjective avant-garde
which detects the autonomous value of art forms.
Mimesis the key term that deals with western art to the emergence
of modernism, in fact, was in direct conflict with the concept of Islamic
doctrine that eliminates realistic display of three-dimensional shape. On
the other side of matrix, the knowledge and the philosophy used by mo-
dernism and postmodernism in Islamic art are not newness. The main
intention of modernism, especially in the case of painting,is to decon-
struct the compact compositions of the Renaissance and Baroque type.
Now modernism reducesthis modern realistic mimetic image to domain
ofabstraction and that is the art of pieces and objects that are stylized
to the point beyond recognition and symbolic character. Although Islam
does not deal with specific terms, but the main goal is to preserve the
originality of the basic idea, i.e.,the ideas of Tawheed - belief in one God
that can be displayed through forms of abstract and composition, it is
obvious that the results and products of both concepts are identical. The
only difference is that the Islamic conception is older than the concept of
modernism around the 12th century.
Otherwise, the highest really in Islam is God andsubject of artistic
observations are His attributes. Compared with God’s essence, attributes
are only the final approach, the symbols or guessing reality and serve as
the highest human ideals, but although they are signs and symbols, they
are not arbitrary: God instilled them into our being. Islamic art because
of this is the best expression and concretization of the core Islamic ideas
which cannot remain only in the realm of abstraction by itself.
Correlation between Islamic art and postmodernism is more intere-

sting. Major artistic practical usages in postmodernism are the appropria-

tion and eclecticism. When Islamic art appears in its formative level, it
just uses them as the most suitable in defining the visual forms by which
to recognize Islam. Islamic art is especially careful and strict in order not
to adopt elements that conflict with the postulates of the set. This prima-
rily relates to the motives, purpose, ideas and spirit of art that is in the
pre-Islamic period was different provenance and connotations at odds
with the proclaimed principles of Islam. Only the individual elements of
artistic expression that fit the definition of the best in the final artistic
expression can be incorporated into the new eclecticism in a new art pro-
duction of Islamic art. Islamic doctrine grinds, processes, approves and
transforms, unmercifully selectsand rejects previous artistic experiences
that can be used or appropriated.

Dr. Mustafa Jahić
811.411.21’367.625:81’37
IZRAŽAVANJE HVALJENJA I
KUĐENJA U KUR’ANU
Izražavanje hvaljenja i kuđenja u arapskom jeziku predstavlja pose-

ban stil literarnog izražavanja. Ostvaruje se upotrebom različitih jezičkih
sredstava, prije svega posebnih glagolskih formi koje služe isključivo
za izražavanje hvaljenja i kuđenja, te glagolima iz jezičke prakse koji
izražavaju značenja hvaljenja i kuđenja. Prvu vrstu predstavljaju glagoli
sa specifičnim semantičkim osobinama, koji svoje značenje izražavaju
nepromjenljivim paradigmatskim glagolskim oblicima: za hvaljenje
‫ن ِ ْع َم‬divanli je i za kuđenje ‫س‬ َ ْ‫بِئ‬lošli je. Navedeni glagoli imaju i svoje sinon-
ime: ‫حبَّذ َا‬sinonim
َ glagola ‫ن ِ ْع َم‬a ‫ ال ََحبَّذ َا‬sinonim glagola ‫س‬
َ ْ‫بِئ‬, koji se također
mogu koristiti u značenju glagola hvaljenja, odnosno kuđenja. Međutim,
budući da se konstrukcija ‫ َحبَّذ َا‬ni u jednoj varijanti ne nalazi u Kurʼanu, o
njoj se neće raspravljati u ovome radu.
S obzirom na to da su glagoli ‫ن ِ ْع َم‬i ‫س‬ َ ْ‫بِئ‬izgubili mnoge glagolske karakter-
istike, posebno izražavanje vremenske dimenzije, među ranim arapskim
gramatičarima postojao je spor u vezi sa definiranjem njihove morfološke
strukture. Naime, među gramatičarima postoji dilema da li morfološka
struktura ove dvije riječi odražava njihovu imensku ili glagolsku prirodu.
Basranski gramatičari i al-Kisāʼī kao kufanski gramatičar smatraju da ‫ن ِ ْع َم‬i
‫س‬َ ْ‫بِئ‬spadaju u glagole. Kao dokaze svoje tvrdnje ovi gramatičari, između
ostalog, navode to što se u njima može implicirati lična zamjenica kao
isključiva odlika glagola, npr.: ٌ‫ن ِ ْع َمر َ ُجالًزَيْد‬Dobar li je čovjek Zejd! U navede-
nom primjeru, prema tumačenju ovih gramatičara, agens glagola ‫ن ِ ْع َم‬je
skrivena lična zamjenica ‫ه َو‬koja
ُ se implicira u navedenom glagolu. Drugi

DR. MUSTAFA JAHIĆ
argument navedene tvrdnje kojim se služe ovi gramatičari jeste to što

riječi ‫ن ِ ْع َم‬i ‫س‬
َ ْ‫بِئ‬primaju sufiks ženskoga roda, ukoliko je agens ženskoga
roda, npr.: ٌ‫ن ِ ْع َمتِالجْ َارِي َ ُة ِهنْد‬Divna li je sluškinja Hinda! Zatim što se, isto kao
i oblik perfekta, završavaju na sufiksalno nepromjenljiv vokal a (fatḥa).
Osim toga, hvaljenje i kuđenje koje se izražava ovim konstrukcijama
moguće je izraziti isključivo glagolima. Čak i rečenice u kojima se realizira
hvaljenje i kuđenje odražavaju strukturu glagolske rečenice.
Kufanski gramatičari, izuzev al-Kisāʼīja, riječi ‫ن ِ ْع َم‬i ‫س‬
َ ْ‫بِئ‬smatraju imeni-
cama koje se u rečenici nalaze u poziciji subjekta imenske rečenice. Kao
dokaz takve tvrdnje, oni navode to što su nepromjenljivi, što ne izražavaju
prošlo i buduće vrijeme i što prije njih može nekada doći i prijedlog.1
Tako su, prema pretežnome mišljenju, riječi ‫ ن ِ ْع َم‬i ‫س‬ َ ْ‫بِئ‬stacionirani i
nepromjenljivi glagoli koji u performativnim rečenicama (ğumal inšā’iyya),
izvan određenog vremenskog okvira, izražavaju hvalu i kuđenje u općem
smislu, npr.: ٌ‫ن ِ ْع َمالر َّ ُجل ُُم َح َّمد‬Divan li je Muhammed čovjek! ili ‫بِئْ َسالْك َْس ُبالرِّبَا‬
Loša li je zarada kamata!
U navedenim primjerima ne ističe se nijedna pojedinačna osobina u
smislu pohvale Muhameda ili kuđenja kamate, nego se u prvom prim-
jeru Muhammed hvali kao čovjek u općem smislu, dok se u drugome
slučaju kamata kudi kao vrsta zarade, također, u općem smislu. Hvaljenje
ili kuđenje izraženo na ovakav način ne realizira se u određenom vremen-
skom okviru, jer značenje koje navedeni glagoli izražavaju nije postojalo u
nekome vremenu prije njegovog izricanja, nego predstavlja lični emotivni
odnos govornog lica prema onome što hvali ili kudi. Hvaljenje izraženo na
ovakav način obuhvata sve osobine ili vrijednosti u intenzivnom značenju,
1
Kamāluddīn Abū al-Barakāt ‘Abdurraḥmān b. Muḥammad b. Abū Saʻīd al-Anbārī,
al-Inṣāf fī masā’il al-ẖilāf baynaal-naḥwiyyīn al-Baṣriyyīn wa al-Kūfiyyīn, I-II,
Maʻahu kitāb: al-Intiṣāf min al-inṣāf, Ta’līf: Muḥammad Muḥyiddīn ʻAbdulḥamīd,
Dār al-Ṭalā’iʻ, al-Qāhira, 2005, I, 98; Ibn Abū al-Baqāʼ Yaʻīš Muwaffaquddīn b. ʻAlī
ibn Yaʻīš, Šarḥ al-Mufaṣṣal, I-X + Fahāris, Maṭbūʻāt: Mağmaʻ al-luġa al-ʻarabiyya,
Dimašq, Tawzīʻ: Maktaba al-Mutanabbī, al-Qāhira, 1411/1990, VII, 127; ‘Abbās
Ḥasan, al-Naḥw al-wāfī, I-IV, Dār al-ma‘ārif bi Miṣr, al-Qāhira, 1974-76, III, 368-
369; Ibrāhīm Ibrāhīm Barakāt, al-Naḥw al-ʻarabī, I-V, Dār al-Našr li al-ğāmiʻāt,
Miṣr, 1428/2007, IV, 136-38.

IZRAŽAVANJE HVALJENJA I KUĐENJA U KUR’ANU
koje se mogu pripisati osobi ili predmetu koji se hvale. Kuđenje, isto
tako, obuhvata sve negativne osobine i mahane koje se mogu pripisati
određenoj osobi ili predmetu, također izražene na intenzivan način. Zbog
toga se rečenice s ovakvim jezičkim konstrukcijama ne tretiraju deklara-
tivnim (ğumal ẖabariyya), čiji je sadržaj (značenje) podložan raspravljanju
u smislu njegovoga potvrđivanja (taṣdīq) ili negiranja (takḏīb),2 nego per-
formativnim nezahtjevnimrečenicama (ğumal inšāʼiyya ġayr ṭalabiyya)
bez vremenskog ograničenja realizacije radnje koju izriču i bez značenja
zahtjeva i molbe.
Glagol ‫ن ِ ْع َم‬nastao je od potpuno promjenljivoga glagola ‫ن َ ِع َم َينْ َع ُم‬, npr.: ‫َن‬
َ ‫ع َمالر َّ ُجل ُِب َم ِع‬Čovjek
ِ‫يشتِه‬ ِ je živio u blagostanju ili ‫اع َم ٌة‬ ِ َ ‫و ُ ُجو ٌه َيوْ َم ِئ ٍذن‬Neka lica toga
dana biće sretna (al-Ġāšiya, 8). Glagol ‫س‬ َ ْ‫بِئ‬također je nastao od potpuno
promjenljivog glagola ‫ب َ ِئ َس َيبْأ َ ُس‬, npr.: َ ‫وَأَطْ ِع ُمواالْ َبائِ َسالْفَ ِقير‬...a nahranite i siro-
maha ubogog! (al-Ḥağğ, 28).3 Međutim, zbog toga što ne sadrže značenje
koje u osnovi imaju glagoli, nego izražavaju sadržaj partikula, ovi glagoli
su nepromjenljivi (ġayr mutaṣarrif), isto kao glagoli ‫س‬ َ ‫ل َْي‬i ‫عَ َسى‬, tako da ne
mogu imati imperfekt, imperativ i particip aktivni, čime izlaze iz standard-
nog glagolskog sistema kome pripadaju.
Nepromjenljivost navedenih glagola opravdava se i njihovom funkci-
jom da kao eksklamativni izrazi izriču hvaljenje ili kuđenje u općem smis-
lu, bez vremenske dimenzije, zbog čega napuštajući svoju glagolsku priro-
du, postaju slični partikulama. Promjenljivost je, inače, po svojoj prirodi
oprečna suštini ekslamativnosti koja se izriče jednim nepromjenljivim
oblikom riječi. Hvaljenje ili kuđenje izraženo glagolima ‫ن ِ ْع َم‬i ‫س‬
َ ْ‫بِئ‬kao vrsta
eksklamativnog izražavanja ne zahtijeva vrijeme realizacije svoga sadržaja
da bi, prema tome, tražilo i promjenljivost svojega oblika. Zbog toga nave-
deni glagoli kao eksklamativni izrazi predstavljaju stacionirane riječi i ne
mijenjaju se prema vremenu.4
Međutim, pošto je eksklamativno izražavanje hvaljenja i kuđenja ne-
2
Ibrāhīm Barakāt, al-Naḥw al-ʻarabī, IV, 135.
3
Fāḍil Ṣāliḥ al-Sāmarrā’ī, Maʻānī al-naḥw, I-IV, Ğāmiʻa Baġdād, Baġdād, 1990, IV,
669.
4
Ibrāhīm Barakāt, al-Naḥw al-ʻarabī, IV, 138-39.

DR. MUSTAFA JAHIĆ
spojivo s tvrdnjom ranih arapskih gramatičara da navedeni glagoli pred-

stavljaju oblike perfekta i istovremeno izražavaju opće značenje hvaljenja
i kuđenja5, ovi su gramatičari, kako objašnjava Ibrāhīm al-Sāmarrā’ī, oblik
perfekta (māḍī) lišili značenja prošlog vremena, kao i svakoga drugog vre-
menskoga okvira kako bi mogli izražavati isključivo opće značenje hvaljen-
ja ili kuđenja.6Ovi su glagoli,kako ističe al-Raḍī, lišeni i značenja radnje
tako da ustvari izražavaju pridjevska značenja i izgledaju kao atributi svo-
jih agenasa.7
Osnovni elementi sintaksičke konstrukcije hvaljenja ili kuđenja, koja
se tretira kao eksklamativna rečenica hvaljenja ili kuđenja, su:
1. glagol hvaljenja ili kuđenja,
2. agens (fāʻil) i
3. imenica koja specificira osobu ili predmet koji se hvali ili kudi
(maẖṣūṣ bi madḥ aw ḏamm), npr.: ٌ‫ن ِ ْع َمالر َّ ُج ُلزَيْد‬Divan li je čovjek Zejd! ili
ٌ‫بِئْ َستِا مْلَرْأَةُدَ ْعد‬Loša li je žena Daʻda!
U navedenim primjerima imenice ُ‫الر َّ ُجل‬i ُ‫ا مْلَرْأَة‬predstavljaju agens glago-
la ‫ن ِ ْع َم‬, odnosno ‫س‬ َ ْ‫بِئ‬, dok imenice ٌ‫زَيْد‬i ٌ‫دَ ْعد‬označavaju osobu koja se hvali,
odnosno kudi (maẖṣūṣ bi madḥ aw ḏamm).
Glagoli ‫ن ِ ْع َم‬i ‫س‬
َ ْ‫بِئ‬u rečenici hvaljenja ili kuđenja mogu se upotrijebiti
na više različitih načina.
Prvi i osnovni je da se na prvome mjestu u rečenici nalazi glagol, za-
tim agens (fāʻil) a poslije njega specificiranaimenica hvalom ili kuđenjem,
npr.: ‫اب‬
ُ ‫ك َت‬ َّ ‫ن ِ ْع َم‬Dobar li je prijatelj knjiga!‫كذ ُْب‬
ِ ْ‫الص ِديقُ ال‬ ْ‫بِئْ َس خ‬Loše li je svo-
ِ ْ‫الُلْقُ ال‬
jstvo laganje!
Drugi način pretpostavlja dolazak imenice koja specificira osobu ili
5
Ibn Yaʻīš, Šarḥ al-Mufaṣṣal, VII, 127.
6
Ibrāhīm al-Sāmarrā’ī, Min asālīb al-Qurʼān, Dār al-Furqān - Muʼassasa al-Risāla,
al-Ṭabʻa al-ṯāniya, ʻAmmān - Bayrūt, 1407/1987, 94.
7
Raḍiyyuddīn Muḥammad b. al-Ḥasan al-Astarābādī, Šarḥ al-Raḍī li Kāfiya Ibn al-
Ḥāğib, I-II, Dirāsa wa taḥqīq: Ḥasan b. Muḥammad b. Ibrāhīm al-Ḥifẓī, Ğāmiʻa al-
Imām, al-Riyāḍ, 1414/1993, II, 1110.

predmet koji se hvali ili kudi, zatim glagola hvaljenja ili kuđenja i agensana
posljednjem mjestu, npr.: ُ‫م َح َّمدٌن ِ ْع َمالر َّ ُجل‬Divan
ُ ِ ْ‫ا َ خ‬
li je čovjek Muhammed!‫ل َيا َن‬
ْ‫ةُبِئْ َس خ‬Loše li je svojstvo izdaja!
ُ ‫ال ُ ُلق‬
U trećem slučaju, glagol može doći na početku rečenice. U ovom
slučaju u glagolu se implicira agens na koga upućuje akuzativ specifikacije
koji dolazi poslije glagola, a poslije njega specificirana imenica hvale ili
kuđenja, npr.: ٌ‫ن ِ ْع َمر َ ُجال ًُم َح َّمد‬Divan li je Muhammed kao čovjek!
Četvrti način je kada na početku rečenice dolazi imenica specificirana
hvalom ili kuđenjem, poslije nje glagol i na kraju akuzativ specifikacije,
npr.: ً ‫ح َّمدٌن ِ ْع َمر َ ُجال‬
َ ‫م‬Divan
ُ li je kao čovjek Muhammed!
I, na kraju, peti načinkoji pretpostavlja elidiranje imenice specifici-
ranehvalom ili kuđenjemkada na njeno postojanje upućuje situacioni ili
tekstualni kontekst, kao u kurʼanskome ajetu:
ِ َّ ‫م َف ِن ْع َم ا مْلَوْلَى وَن ِ ْع َم الن‬
ُ ‫صير‬ ْ ُ‫هلل ُه َو َموْلاَ ك‬
ِ ‫ص ُموا بِا‬
ِ ‫وَا ْع َت‬
On je Gospodar vaš, i to kakav Gospodar i kakav zaštitnik! (al-Ḥağğ,
78), tj. ‫اهلل‬Allah, ili
‫اها َف ِن ْع َم ا مْلَا ِه ُدو َن‬ َ ْ ‫وَالأْ َر‬
َ ‫ض فَر َ ْش َن‬
...i Zemlju smo prostrli - tako je divan Onaj koji jē prostro! (al-Ḏāriyāt,
ْ َ ‫ن‬Mi.
48), tj. ‫ح ُن‬
Glagol hvaljenja ili kuđenja i njegov agens u rečenicamahvaljenja ili
kuđenja ne mogu se ni u kakvoj varijanti izostaviti. Ukoliko kontekst ne
ukazuje na specificiranu imenicu, ni ona se ne može izostaviti, tako da se
ne može reći: ُ‫ن ِ ْع َمالر َّ ُجل‬ili ‫بِئْ َسالْفَ ا ِك َه ُة‬.8
َ ْ‫بِئ‬mogu dobiti i konsonant t ženskoga roda, ukoliko je
Glagoli ‫ن ِ ْع َم‬i ‫س‬
agens ženskoga roda:
‫ت ا مْلَرْأَةُ الَّتِي ت ُ ْه ِملُ تَرْب ِ َي َة أَب ْ َنائِ َها‬ ِ ‫ت ا مْلَرْأَةُ الَّتِي تَرْعَ ى ُحقُ وقَ ا‬
ِ ‫هلل وَبِئْ َس‬ ِ ‫ن ِ ْع َم‬
Divna li je žena koja se drži Allahovih propisa, a loša li je žena koja
zanemaruje odgoj svoje djece!9
8
Ibn Yaʻīš, Šarḥ al-Mufaṣṣal, VII, 135; Fāḍil al-Sāmarrā’ī, Maʻānī al-naḥw, IV, 670.
9

DR. MUSTAFA JAHIĆ
Agens
Glagoli hvaljenja i kuđenja tretiraju se kao stacionirani (ğāmid) i ne-
prijelazni (lāzim) glagoli u perfektu, koji zbog toga imaju i svoj agens
(fāʻil). Međutim, bez obzira na to što imaju oblik perfekta, oni ne
izražavajuvrijeme, koga se lišavaju nakon što sa svojim agensom formi-
raju čistu performativnu nezahtjevnu rečenicu (ğumla inšāʼiyya ġayr
ṭalabiyya) koja isključuje vremensko ograničenje i značenje zahtjeva ili
ِ ‫ن ِ ْع َمأ َ ْجرُالمْخُ ِْل‬Divna li je nagrada iskrenih! ili ‫صيرُا مْل ُ َت َجبِّ ِري َن‬
molbe, npr.: َ ‫صني‬ ِ ‫بِئْ َس َم‬
Teška li je sudbina oholih! Agens glagola hvaljenja ili kuđenja može biti
10
eksplicitna određenim članom vrste (lām al-ğins) determinirana imenica,

zatim imenica kao prvi član konstrukcije aneksije ili skrivena lična zam-
jenica čije se postojanje implicira.
Eksplicitna imenica kao agens

Eksplicitna imenica kao agens glagola hvaljenja ili kuđenja mora biti
determinirana određenim članom vrste (lām al-ğins), kao u primjeru:
ٌ‫ن ِ ْع َمالر َّ ُج ُلزَيْد‬Divan li je čovjek Zejd! ili u kurʼanskome ajetu:
ٌ َّ ‫صابِرًا ن ِ ْع َم ال َْعبْ ُد ِإن َّ ُه أَو‬
‫اب‬ َ ‫ِإنَّا وَ َجدْنَا ُه‬
...divan je rob on bio i mnogo se kajao! (Ṣād, 44).
Tako je imenica ‫ال َْعبْ ُد‬unavedenomajetuagensa glagola‫ن ِ ْع َم‬,dokspecifi
ciranuimenicu(maẖṣūṣ) kojaoznačavaonoštosehvalipredstavljaelidiranali
čnazamjenica ‫ ُه َو‬nakojuukazujesadržajajetaprijenavedenogaglagola.Istije
slučajiuslijedećimajetima:
ِ َّ ‫م ن ِ ْع َم ا مْلَوْلَى وَن ِ ْع َم الن‬
ُ ‫صير‬ َ ‫فَا ْعل َُموا أَنَّ ا‬
ْ ُ‫هلل َموْالَك‬
Znajte da je Allah vaš zaštitnik, a divan je On zaštitnik i divan poma-
gač! (al-Anfāl, 40),
ُ ‫س ال َْع ِشير‬ َ ْ‫ضر ُّ ُه أَقْر َ ُب ِمن نَف ِْعهِ ل َِبئ‬
َ ْ‫س ا مْلَوْلَى وَل َِبئ‬ َ ْ‫يَدْعُ و مَلَن‬
Klanja se onome čije će mu klanjanje prije nauditi nego od koristi biti;
a takav je, doista, loš zaštitnik i zao drug! (al-Ḥağğ, 13), ili ajetu
10
ʻA. Ḥasan, al-Naḥw al-wāfī, III, 369.

ُ‫س ا مْل ِ َهاد‬

َ ْ‫س ُب ُه َج َهن َّ ُم وَل َِبئ‬ َ ‫ف‬
ْ ‫َح‬
Njemu je dosta Džehennem, a grozno li je on boravište! (al-Baqara,
206).
Agens glagola ‫ن ِ ْع َم‬i ‫س‬
َ ْ‫ َبِئ‬kaoeksplicitna imenica determini-
rana određenim članom vrste (lām al-ğins) možebitiiatributiran,
kaoukur’anskom ajetu:
َ ْ‫ام ِة َفأَوْرَدَ ُه ُم النَّار َ وَبِئ‬
ُ‫س ال ِْورْدُ ا مْلَوْرُود‬ َ ‫يَقْ ُد ُم قَوْ َم ُه يَوْ َم ال ِْق َي‬
Na Sudnjem danu, on će svoj narod predvoditi i u vatru ga uvesti, a
užasno je mjesto u koje će doveden biti! (Hūd, 98).
Isti slučaj je i u narednome ajetu:
ُ‫س الر ِّ ْف ُد ا مْلَرْفُود‬ َ ‫وَأُت ْ ِب ُعوا فِي َهـ ِذ ِه َل ْع َن ًة وَيَوْ َم ال ِْق َي‬
َ ْ‫ام ِة بِئ‬
Na ovome svijetu ih je pratilo prokletstvo, a pratiće ih i na onome;
strašan će biti “ dar” kojim će darivani biti! (Hūd, 99).
Međutim, gramatičari koji ne prihvataju navedeno mišljenje, imenice
ُ‫ا مْلَوْرُود‬i ُ‫ا مْلَرْفُود‬u navedenim ajetima tretiraju kao specificirane imenice koje
označavaju ono što se kudi.11
U vezi sa vrstom određenog člana kojim se determiniraju agens i
njegov atribut,kao u navedenim slučajevima, među gramatičarima postoje
različita mišljenja. Prema pretežnom mišljenju, ovo je određeni član vrste
(lām al-ğins): prema jednome, stvarni a prema drugome, metaforički.
َ ‫ن ِ ْع َمالر َّ ُجل‬Dobar li je Halid
Tako se, prema prvom mišljenju, u primjeru: ٌ‫ُخالِد‬
čovjek! hvaljenje odnosi na sve ljude kao vrstu, da bi se potom poseb-
nom hvalom izdvojio Halid, na koga se, prema tome, dva puta odnosi
hvaljenje: prvi put u okviru vrste i drugi put kao jedinku. Prema onima
koji smatraju da određeni član vrste u ovome slučaju ima metaforičko
značenje, hvaljenje se odnosi na određenu osobu, dok spominjanje vrste
ima hiperboličko (mubālaġa) i metaforičko (mağāz) značenje. Prema
ovakvome tumačenju, Halid, u kome se nalaze sva svojstva ljudskosti,
predstavlja cijelu ljudsku vrstu.
Prema mišljenju nekih gramatičara, određeni član u ovome slučaju ima
11

DR. MUSTAFA JAHIĆ
funkciju determinacije jedinke (lām al-ʻahd): prema jednima, određeni

član koji određuje jednu zamišljenu jedinku i zbog toga se naziva lām al-
‘ahd al-ḏihnī (mentalni određeni član), a prema drugima određeni član
koji se odnosi na konkretnu jedinku. Tako se, prema prvom tumačenju, u
primjeru: ٌ‫ُخالِد‬ َ ‫ن ِ ْع َمالر َّ ُجل‬Dobar li je Halid čovjek! imenica ُ‫الر َّ ُجل‬se ne odnosi
na osobu prije spomenutu, dok se, prema drugom tumačenju, misli up-
ravo na konkretnu osobu koja se navedenim glagolom hvali, tako da prim-
jer: ٌ‫ُخالِد‬
َ ‫ن ِ ْع َمالر َّ ُجل‬znači isto kao i ‫ن ِ ْع َم ُه َو‬.12
Da određeni član u ovome slučaju određuje vrstu, a ne jedinku, kako
tvrdi većina gramatičara, navode se primjeri, kao što je: ‫اح‬ ُ َ‫ن ِ ْع َمالْفَ ا ِك َهةُالْ ُتف‬
Divno li je voće jabuka! u kome imenica ‫الْفَ ا ِك َه ُة‬označava voće kao opću
vrstu, a imenica ‫اح‬ ُ َ‫الْ ُتف‬jabuku kao posebnu vrstu voća, ili ‫اء‬ َّ ‫ن ِ ْع َم‬Divno
ُ َ ‫الشرَابُا مْل‬
li je piće voda! u kome imenica ‫اب‬ ُ َ ‫ر‬ َّ
‫الش‬označava piće kao opću vrstu, a
imenica ‫اء‬ُ َ ‫ا مْل‬vodu kao posebnu vrstu pića, koja se hvali glagolom ‫ن ِ ْع َم‬.
Kako drugi argument koji potvrđuje stav prema kome određeni član u
ovome slučaju determinira vrstu, a ne jedinku, navodi se to što se glago-
lom ‫ن ِ ْع َم‬ne može hvaliti nešto što u sebi sadrži jedinke iste vrste. Tako se
ne može reći: ‫ش ِر ُّي‬ َ ‫خ‬ َّ َ‫ن ِ ْع َم ُمؤَلِّفُ ا مْلُف‬zato što je autor djela ‫ص ِل‬
ْ ‫صلاِ لز َّ َم‬ َّ َ‫ا مْلُف‬jedan
َ ‫خ‬
‫ش ِر ُّي‬ ْ ‫الز َّ َم‬ali se može reći: ‫ش ِر ُّي‬ َ ‫خ‬ ْ ‫ن ِ ْع َما مْلُؤَلِّفُ الز َّ َم‬Divan li je autor al-Zamaẖšarī!
zato što u ovome slučaju imenica ‫ا مْلُؤَل ُِّف‬označava vrstu. Isto tako ne može
se reći ni: ‫ن ِ ْع َمال ِْهالَل َُهذ َا‬zato što se ne navodi vrsta iz koje se mjesec izdvaja.
Prema tome, agens glagola hvaljenja ili kuđenja, prema pretežnom
mišljenju gramatičara, predstavlja vrstu tako da i član koji ga određuje
predstavlja određeni član vrste (lām al-ğins), dok ono što se hvali ili kudi
predstavlja pripadajući dio spomenute vrste, npr.: ‫اء‬ َّ ‫ن ِ ْع َم‬Divno li je
piće voda! ili jedinku te vrste, npr.: ‫بِئْ َسالحْ َ َي َوانُالذِّئْ ُب‬Loša li je životinja vuk!13
Prihvatajući mišljenje većine gramatičara da agens glagola hvaljen-
12
Fāḍil al-Sāmarrā’ī, Maʻānī al-naḥw, IV, 673; Bahā’uddīn ‘Abdullāh b. ‘Aqīl al-
‘Aqīlī (s.a.), Šarḥ Ibn ‘Aqīl (Šarḥ Alfiyya Ibn Mālik), Wa ma‘ahu kitāb: Minḥa al-
ğalīl bi taḥqīq Šarḥ Ibn ‘Aqīl, Ta’līf: Muḥammad Muḥyiddīn ‘Abdulḥamīd, I-II,
(s.l.), II, 161.
13
Fāḍil al-Sāmarrā’ī, Maʻānī al-naḥw, IV, 673-74; Ibrāhīm Barakāt, al-Naḥw al-
ʻarabī, IV, 140-42.

ja ili kuđenja određuje vrstu, Fāḍil al-Sāmarrā’ī ne prihvata nijedno od

dva naprijed spomenuta objašnjenja koja se tiču tumačenja njegovog
određenog člana, odnosno tumačenja značenja ovakverečenice. Hvaljen-
jem ili kuđenjem, prema al-Sāmarrā’ījevom tumačenju, u ovome slučaju
postiže se izdvajanje jedinke iz pripadajuće vrste. Tako se u primjeru:
َّ ‫ن ِ ْع َم‬Divno li je piće voda! hvali voda kao dio pića, a ne piće kao vrsta,
‫اء‬
niti voda kao vrsta pića dva puta. Isto tako u primjeru: ٌ‫ُخالِد‬ َ ‫ن ِ ْع َمالر َّ ُجل‬Dobar
li je Halid čovjek! Halid se hvaljenjem izdvaja iz vrste kojoj pripada, a ne
hvali se cijela ljudska vrsta iz koje se Halid posebno izdvaja, niti se ovim
želi reći da se u njemu nalaze sve osobine vrste kojoj pripada.14
Prvi član konstrukcije aneksije kao agens

Agens glagola hvaljenja ili kuđenjamože biti i eksplicitna imenica koja
se nalazi u konstrukciji aneksije kao njen prvi član čiji je drugi član imen-
ica determinirana, također određenim članom vrste (lām al-ğins), kao u
primjeru: ٌ ‫بِئْ َس ُغال َُمالر َّ ُج ِل َبك ْر‬Loš li je muški sluga Bekr! ili u kur’anskome ajetu:
َ ‫وَ َل َدار ُ اآل ِخر َ ِة َخ ْير ٌ وَ َل ِن ْع َم دَار ُ ا مْلُتَّ ِقني‬
...a onaj svijet je, sigurno, još bolji. O, kako je boravište onih koji se Al-
laha boje! (al-Naḥl, 30).
Imenica ٌ ‫دَار‬unavedenomajetuagensjeglagola‫ن ِ ْع َم‬,kojudeterminira
imenica َ ‫ ا مْلُتَّ ِقني‬sodređenimčlanomvrste, kaodrugičlankonstrukcijeaneksije
. Istijeslučajiuslijedećimajetima:
ِ‫ص َبر ْ مُت ْ َف ِن ْع َم عُ قْ َبى الدَّار‬َ ‫َسال ٌَم عَ ل َْيكُم مِبَا‬

Mir neka je vama, zato što ste trpjeli, a divno li je najljepše prebivali-
šte! (al-Raʻd, 24), ili
َ ‫ام ِلني‬ِ ‫اء َف ِن ْع َم أ َ ْجر ُ ال َْع‬
ُ ‫ش‬ ُ ‫ض ن َ َت َبوَّأ ُ ِم َن الجْ َن َّ ِة َح ْي‬
َ َ‫ث ن‬ َ ‫وَقَالُوا الحْ َ ْم ُد للِهَّ ِ ال َّ ِذي‬
َ ْ ‫ص َدق َ َنا و َ ْع َد ُه وَأَوْرَث َ َنا الأْ َر‬
I oni će reći: “Hvala Allahu, koji nam je obećanje Svoje ispunio i u
Džennetu nam mjesto darovao, da se u njemu nastanimo gdje hoćemo!”
Divne li nagrade onima koji su se trudili! (al-Zumar, 74), ili
14
Fāḍil al-Sāmarrā’ī, Maʻānī al-naḥw, IV, 674.

DR. MUSTAFA JAHIĆ
َ ‫س َمث َْوى الظَّ مِالِني‬ ُ َ‫وَ َمأْو‬

َ ْ‫اه ُم النَّار ُ وَبِئ‬
Džehennem će njihovo boravište postati, a grozno li je prebivalište
nevjernika! (Āl ʻImrān, 151).
Specificirani element koji se kudi u posljednjem ajetu je elidirana za-
َ ‫ ِه‬kojaseodnosina ُ ‫ النَّار‬Džehennem. Istijeslučajiuajetu:
mjenica ‫ي‬
‫س َمث َْوى ا مْل ُ َتكَبِّ ِري َن‬ َ ‫ِقيلَ اد ْ ُخلُوا أَب ْ َو‬
َ ِ‫اب َج َهن َّ َم َخالِ ِدي َن ف‬
َ ْ‫يها ف َِبئ‬
I reći će se: Ulazite na džehennemske kapije, vječno ćete u njemu bo-
raviti! Grozna li prebivališta onima koji su se oholili! (al-Zumar, 72).15
Prvi član konstrukcije aneksije kao agens može biti i elidiran, kao u
kurʼanskom ajetu:
ِ ‫تا‬
‫هلل‬ ِ ‫س َمثَلُ الْقَ وْ ِم ال َّ ِذي َن كَذَّبُوا بِآيَا‬
َ ْ‫بِئ‬
Loši li su oni koji poriču Allahove ajete! (al-Ğumuʻa, 5), koji s implici-
ranim prvim članom konstrukcije aneksije glasi: ‫س َمثَلُ الْقَ وْ ِم َمثَلاُ ل َّ ِذي َنكَذَّبُوا‬
َ ْ‫بِئ‬.
16
Agens glagola hvaljenja ili kuđenja determiniran je određenim članom

vrste ili drugim članom aneksije zato što predstavlja predmet hvaljenja ili
kuđenja na način da se u pozitivnom ili negativnom smislu ističe osobina
vrste kojoj pojam koji označava agens pripada. Pod hvalom ili kuđenjem,
dakle, ne misli se na iskazivanje određenih svojstava ili činjenica, niti na
izražavanje čuđenja, nego se misli uopće na isticanje pozitivnih ili nega-
tivnih osobina agensa, koje predstavljaju karakteristiku vrste kojoj agens
pripada. Hvaljenje u tom smislu obuhvata sva pozitivna svojstva vrste ko-
joj pripada agens, ne ograničavajući se samo na neka od njih, isto kao
što i kuđenje obuhvata sve negativne osobine koje mogu biti karakteris-
tika jedne vrste, ne ograničavajući se samo na određena svojstva. Primjer
izražavanja hvaljenjaili kuđenja na takav način nalazi se i u kurʼanskim
ajetima:
15
Ibn Yaʻīš, Šarḥ al-Mufaṣṣal, VII, 135; Ğamīl Aḥmad Ẓafar, al-Naḥw al-Qurʼānī:
qawāʼid wa šawāhid, al-Ṭabʻa al-ṯāniya, Makka al-Mukarrama, 1418/1998, 567;
16
Abū al-Qāsim Maḥmūd b. ‘Umar al-Zamaẖšarī, (1993), al-Mufaṣṣal fī ṣan‘a al-
i‘rāb, Dār wa Maktaba al-Hilāl, Bayrūt., 364; Ibn Yaʻīš, Šarḥ al-Mufaṣṣal, VII,
137-138.

ِ َّ ‫م َف ِن ْع َم ا مْلَوْلَى وَن ِ ْع َم الن‬

ُ ‫صير‬ ْ ُ‫هلل ُه َو َموْالَك‬
ِ ‫ص ُموا بِا‬
ِ ‫وَا ْع َت‬
I Allaha se držite, On je Gospodar vaš! Divnoga li Gospodara i divnoga
li Pomagača! (al-Ḥağğ, 78.), ili
ُ ‫صير‬ َ ْ‫هلل وَ َمأْوَا ُه َج َهن َّ ُم وَبِئ‬
ِ َ ‫س ا مْل‬ ِ ‫اء ب ِ َس َخ ٍط ِم َن ا‬
َ َ ‫هلل كَ َمنْ ب‬ ْ ِ‫أَف ََم ِن ات َّ َب َع ر‬
ِ ‫ض َوا َن ا‬
Zar se onaj koji je Allahovu naklonost zaslužio može porediti s onim
koji je Allahovu srdžbu navukao i čije će prebivalište biti Džehennem? A
užasna li boravišta! (Āl ʻImrān, 162).17
Skrivena lična zamjenica kao agens

Agens glagola hvaljenja ili kuđenja može biti i skrivena lična zamjenica,
čije postojanje objašnjava akuzativ specifikacije odgovarajućeg značenja,
koji obavezno dolazi poslije glagola, a prije imenice koja označava ono što
se hvali ili kudi. U ovome slučaju nedeterminirana imenica u akuzativu
slaže se s imenicom koja označava ono što se hvali ili kudi u broju i rodu,
ْ ‫ن ِ ْع َم ِر َجاالًأَن ْ ُت‬Divni li ste kao ljudi!
npr.: ٌ‫ن ِ ْع َمر َ ُجالًزَيْد‬Dobar li je kao čovjek Zejd! ili ‫م‬
ili ٌ ‫بِئْ َس ُغال ًَماعَ ْمرو‬Loš li je sluga Amr!
Da se u ovakvim slučajevima radi o skrivenom agensu koga objašnjava
akuzativ specifikacije, upućuje i to što glagol u ovome slučaju ne vrši funk-
ciju imenskog predikata, nego izražava sasvim drugo značenje, kao što
je čuđenje ili ekslamativno značenje hvaljenja i kuđenja, kao u primjer-
ima: ٌ‫ح ُس َن ِش ْعرًاقَأل َُه ُم َح َّمد‬Kako
َ je lijepa poezija koju recitira Muhamed! ili ‫َف‬
‫م‬
ٌ ِ‫اسال‬ َ ‫ض َع َه‬ ُ
َ َ‫ش َلتْ ُخطَّ ةًو‬Kako propade plan što ga je napravio Salim! Navedeni
primjeri izražavaju čuđenje u značenju: ٌ‫ماأ َ ْح َس َن ِش ْعرًاقَأل َُه ُم َح َّمد‬Kako َ je lij-
epa poezija koju recitira Muhamed! i ‫م‬ ٌِ ‫اسال‬
َ ‫ض َع َه‬
َ َ ‫ًو‬
‫ة‬ َّ‫ط‬ ‫َخ‬
ُ ‫ل‬ َ
‫ْش‬ ‫ف‬َ ‫أ‬ ‫ا‬‫م‬Kako
َ propade
plan što ga je napravio Salim! izražavajući istovremeno i ekslamativno
značenje hvaljenja ili kuđenja, a ne deklarativno u smislu ljepote poezi-
je i propasti plana. Kada bi se navedeni primjeri iskazali s agensom bez
akuzativa specifikacije, izražavali bi deklarativno značenje i glasili bi: : ‫َح‬
ٌ‫س َن ِش ْعرٌقَأل َُه ُم َح َّمد‬Lijepa
ُ je poezija koju recitira Muhamed! i ‫ض َع َه‬ ِ ‫ف‬
َ َ‫َش َلتْ ُخطَّ ةٌو‬
‫م‬ٌ ِ‫اسال‬Propao
َ je plan što ga je napravio Salim! Akuzativ specifikacije koji
objašnjava postojanje agensa u ovome slučaju transformira značenje
17
ʻAbbās Ḥasan, al-Naḥw al-wāfī, III, 368, nap. 3.

DR. MUSTAFA JAHIĆ
glagola iz deklarativnog (iẖbār) u performativno - eksklamativno (inšāʼ).18

Agens kao skrivena lična zamjenica na isti način manifestira se i u
kurʼanskom ajetu:
‫خذ ُون َ ُه‬ِ َّ‫يس كَا َن ِم َن الجْ ِنِّ فَفَ َسق َ عَ نْ أ َ ْم ِر رَبِّهِ أ َ َف َتت‬ َ ‫َس َج ُدوا ِإلاَّ ِإب ْ ِل‬ ْ ‫وَ ِإذ ْ قُلْ َنا لِل َْملاَ ئِكَ ِة‬
َ ‫اس ُج ُدوا لآِ دَ َم ف‬
‫س لِلظَّ مِالِني َ ب َ َدل‬ َ ْ‫ُم عَ ُدوٌّ بِئ‬ ْ ‫م َلك‬ ْ ‫اء ِمنْ دُونِي وَ ُه‬ َ
َ ‫وَذُرِّي َّ َت ُه أوْلِ َي‬
A kad smo rekli melekima: Poklonite se Ademu! - svi su se poklonili
osim Iblisa, on je bio jedan od džina i zato se ogriješio o zapovijest Gospo-
dara svoga. Pa zar ćete njega i porod njegov, pored Mene, kao prijatelje
prihvatiti, kad su vam oni neprijatelji? Kako je šejtan loša zamjena nevjer-
nicima! (al-Kahf, 50).
Agens glagola ‫س‬ َ ْ‫بِئ‬u navedenom ajetu je skrivena lična zamjenica ‫ُه َو‬
koja se odnosi na Iblisa, dok‫ب َ َدل‬kao akuzativ specifikacije objašnjava ovu
zamjenicu. Specificirani element koji se kudi je elidirani ‫يس َوذُرِّي َّ َت ُه‬
ُ ‫إب ْ ِل‬Iblis
ِ i
njegov porod, koji se impliciraju.19
Budući da je akuzativ specifikacije u ovakvim slučajevima nastao
od agensa s određenim članom, moguće je vraćanje ovog akuzativa u
agens tako da se umjesto: ٌ‫ن ِ ْع َمر َ ُجالًزَيْد‬Dobar li je kao čovjek Zejd! može reći:
ٌ‫ن ِ ْع َمالر َّ ُج ُلزَيْد‬Dobar li je čovjek Zejd!
Upotreba oblika ‫ن ِ ِع َّما‬i ‫س َما‬

َ ْ‫بِئ‬
Spojena s glagolima ‫ن ِ ْع َم‬i ‫س‬
َ ْ‫بِئ‬može doći i zamjenica ‫ما‬tako َ da nave-
deni glagoli u tom slučaju glase: ‫ن ِ ِع َّما‬i ‫بِئْ َس َما‬. U ovakvim slučajevima, agens
َ
je obavezno skriven u značenju ‫شيْ ٌء‬predmet ili ‫ص‬
ٌ ‫خ‬ َ
ْ ‫ش‬osoba, a objašnjava
ga zamjenica ‫ما‬poslije
َ koje može slijediti jedna riječ ili rečenica, kao u
kurʼanskom ajetu:
َ ‫ت َف ِن ِع َّما ِه‬
‫ي‬ َّ ‫ِإ ْن تُبْ ُدوا‬
ِ ‫الص َدقَا‬
18
19
Muṣṭafā al-Ġalāyīnī, Ğāmi‘ al-durūs al-ʻarabiyya, Rāğaʻa hāḏihi al-ṭabʻa wa
naqqaḥahā: Sālim Šamsuddīn, al-Maktaba al-ʻaṣriyya, Ṣaydā - Bayrūt, 1423/2003,
61-62; Ğamīl Ẓafar, al-Naḥw al-Qurʼānī..., 568-69.

Kada javno dajete milostinju, što je lijepo to! (al-Baqara, 271).

U navedenom ajetu, u kome poslije zamjenice ‫ما‬slijedi َ jedna riječ,
agens glagola‫ن ِ ْع َم‬jeskrivenazamjenica, dokzamjenica‫ما‬kao َ potpuno
neodređena i prema položaju akuzativ specifikacije objašnjava skrivenu
zamjenicu, tako da navedeni ajet implicite glasi: ‫الشيْ ُء َش ْي ًئ ِاإب ْ َدا ُؤ َها‬
َّ ‫ن ِ ْع َم‬. U
ovome slučaju, konstrukcija ‫إب ْ َدا ُؤ َها‬njeno
ِ javno davanje, predstavlja ono
što se hvali, koja je u nominativu kao subjekt imenske rečenice prije koga
se nalazi njegov predikat. Zatim je došlo do elidiranja infinitiva ‫ ِإب ْ َد ٌاء‬na čije
mjesto dolazi lična zamjenica kao drugi član konstrukcije aneksije, tako
da spojena lična zamjenica (‫)ها‬ َ postaje rastavljena (‫ي‬ َ ‫ ) ِه‬prema položaju u
nominativu kao subjekt imenske rečenice.20
Prema drugačijem tumačenju, ‫ما‬je َ odnosna zamjenica u značenju
zamjenice ‫ال َّ ِذي‬a lična zamjenica ‫ي‬ َ ‫ ِه‬predikat (ẖabar) elidiranog subjek-
ta imenske rečenice (mubtadaʼ). Tako navedeni ajet, pema ovakvom
tumačenju, implicite glasi: ‫ي‬ ُ ‫ َف ِن ْع َمال َّ ِذ‬. Specificirani element koji se hvali
َ ‫يه َو ِه‬
u ovome slučaju je elidiran i glasi: ‫ت‬ ِ ‫الص َدقَا‬َّ ‫إب ْ َد ُاء‬javno
ِ davanje milostinje.21
Na sličan način objašnjava se i kurʼanski ajet u kome poslije zamjenice
‫ما‬slijedi
َ rečenica:
‫ُم ب ِ ِه‬
ْ ‫هلل ن ِ ِع َّما ي َ ِع ُظك‬
َ ‫ِإنَّ ا‬
Uistinu je divan Allahov savjet! (al-Nisāʼ, 58).
I u ovome ajetu, agens glagola‫ن ِ ْع َم‬jeskrivenaličnazamjenica,azamjen
ica‫ما‬prema
َ položaju, akuzativ specifikacije u značenju nedeterminirane
َ dok je rečenica ‫ُم‬
imenice ‫شيْ ٌء‬, ْ ‫ي َ ِع ُظك‬njenatribut. Ono što se hvali je elidi-
rano, tako da ajet implicitno glasi: ُ‫الشيْ ُء َش ْي ًئاي َ ِع ُظك ُْم ِب ِهذَلِكَالْقَ وْل‬
َّ ‫ن ِ ْع َم‬.Premadr
ugačijemtumačenju,zamjenica‫ما‬je َ odnosnazamjenica, takodanavedeniaj
etznačikaodaglasi: ِ‫يي ِع ُظك ُْم ِبه‬
َ ‫ن ِ ْع َمال َّ ِذ‬.
22
Prema sličnom tumačenju navedenog ajeta,zamjenica‫ َما‬je akuza-

tiv specifikacije u značenju imenice ‫شيْ ٌء‬, َ tako da ajet znači kao da glasi:
َ ‫ن ِ ْع َم‬. Prema drugom tumačenju, ‫ما‬je
ِ‫ش ْي ًئاي َ ِع ُظك ُْم ِبه‬ َ odnosna zamjenica ili
20
Ibn Yaʻīš, Šarḥ al-Mufaṣṣal, VII, 134; Ğamīl Ẓafar, al-Naḥw al-Qurʼānī..., 567-68.
21
Ğamīl Ẓafar, al-Naḥw al-Qurʼānī..., 568.
22
Ibn Yaʻīš, Šarḥ al-Mufaṣṣal, VII, 134; Ğamīl Ẓafar, al-Naḥw al-Qurʼānī..., 568.

DR. MUSTAFA JAHIĆ
potpuno determinirana imenica u značenju ‫الشيْ ُء‬, َّ tako da navedeni ajet

َّ ‫ن ِ ْع َم‬.
znači kao da glasi: ِ‫الشيْ ُءي َ ِع ُظك ُْم ِبه‬ 23
Na sličan način, analizira se i ajet s glagolom ‫س‬

َ ْ‫بِئ‬,ukomeposlijezam-
jenice ‫ ما‬slijedirečenica:
ُ ‫م أَن يَك ْفُ رُوا مِبَا أنَزَلَ ا‬
‫هلل‬ ْ ‫اش َترَوْا بِهِ أَنفُ َس ُه‬
ْ ‫بِئْ َس َما‬
Jadno je to za što su se prodali: da ne vjeruju u ono što Allah objavljuje
(al-Baqara, 90).
I u ovome ajetu agens glagola ‫س‬ َ ْ‫بِئ‬je skrivena lična zamjenica, a zam-
jenica ‫ما‬prema
َ položaju akuzativ specifikacije َ
u značenju imenice ‫شيْ ٌء‬,
dok je rečenica koja slijedi njen atribut. Ono što se kudi je interpretativni
infinitiv (maṣdar muʼawwal) konjuktivnog glagola‫أَن ْ َيك ْفُ رُوا‬. Tako navedeni
ajet implicitno glasi:
24
ُ َ‫ااش َترَوْاب ِ ِهأَن ْفُ َس ُه ْمكُفْر ُ ُه ْم ِب َماأنَزَلا‬
‫هلل‬ ْ ‫ش ْي ًئ‬
َ ‫بِئْ َس‬.
Na sličan način analizira se i ajet:
‫ُم‬ ْ ُ‫بِئْ َس َما يَأ ْ ُمرُك‬
ْ ‫م بِهِ ِإميَانُك‬
Ružno je to na što vas vjerovanje vaše navodi! (al-Baqara, 93) kao i
ajet:
‫ش َترُو َن‬ َ ْ‫اش َترَوْا بِهِ ث ََمنا ً ق َ ِليال ً ف َِبئ‬
ْ َ ‫س َما ي‬ ْ َ‫م و‬
ْ ‫َف َن َبذ ُو ُه وَر َ َاء ُظ ُهورِ ِه‬
Oni su je, poslije, za leđa svoja bacili i nečim što malo vrijedi zamijenili;
a kako je ružno to što su u zamjenu dobili! (Āl ʻImrān, 187).
Imenica koja specificiraono što se hvali ili kudi
(al-maẖṣūṣ bi al-madḥ wa al-ḏamm)
Imenica (ili zamjenica) koja specificira ono što se hvali ili kudi, dol-
azi u nominativu poslije glagola i njegovog agensa ili poslije akuza-
tiva specifikacije, kao u primjerima: ٌ‫ن ِ ْع َمالر َّ ُجل ُُم َح َّمد‬Divan li je čovjek Mu-
hamed! i ٌ‫ن ِ ْع َمر َ ُجال ًُم َح َّمد‬Divan li je kao čovjek Muhamed! Međutim, imenica
koja označava osobu ili predmet koji se hvali može doći i prije glagola:
23
Fāḍil al-Sāmarrā’ī, Maʻānī al-naḥw, IV, 675-76.
24

ُ‫م َح َّمدٌن ِ ْع َمالر َّ ُجل‬Divan

ُ li je čovjek Muhamed! U ovome slučaju specifici-
rana imenica hvalom ili kuđenjem predstavlja subjekt imenske rečenice
(mubtadaʼ) čiji je predikat (ẖabar) rečenica koja slijedi poslije ove imenice.
S obzirom na to da se značenje glagola hvaljenja ili kuđenja odnosi
na imenicu kojom se označava osoba ili predmet koji se hvale ili kude, da
bi se uspostavio sintaksički odnos između ove imenice, s jedne strane, i
značenja koje izražava glagol hvaljenja ili kuđenja, s druge strane, neo-
phodno je ispunjavanje određenih uvjeta koji proizilaze iz dvije osnovne
karakteristike imenice koja označava osobu ili predmet koji se hvali ili
kudi.
Prvakarakteristika je semantičko slaganje agensa glagola hvaljenja
ili kuđenja s imenicom koja označava osobu ili predmet koji se hvali ili
kudi. To znači da osoba ili predmet koji se hvali ili kudi pripada vrsti koju
označava agens. Zbog toga ovakav odnos slaganja dopušta uspostavljanje
i predikatskog odnosa između ove dvije riječi tako što agens (fāʻil) glagola
hvaljenja ili kuđenja može biti istovremeno i subjekt imenske rečenice
(mubtadaʼ) čiji je predikat (ẖabar) imenica koja označava osobu ili pred-
met koji se hvali ili kudi.Zbog toga što u primjeru: ٌ‫ن ِ ْع َم الر َّ ُجلُ ُم َح َّمد‬Divan li je
čovjek Muhamed!agens glagola hvaljenja ُ‫الر َّ ُجل‬i imenica koja označava os-
obu koja se hvali ٌ‫م َح َّمد‬pripadaju
ُ istoj vrsti (ٌ‫)الر َّ ُجلُ ُه َو ُم َح َّمد‬, ispravno je reći
i: ٌ‫الر َّ ُجلُ ُم َح َّمد‬Ovaj čovjek je Muhamed. Tako je imenica ُ‫الر َّ ُجل‬kao agens(fāʻil)
glagola ‫ن ِ ْع َم‬postala subjekt imenske rečenice (mubtadaʼ) a specificirana
imenica (maẖṣūṣ) ٌ‫م َح َّمد‬njen ُ predikat (ẖabar).25
Međutim, ukoliko se specificirana imenica razlikuje od agensa kao u
ajetu:
ِ ‫تا‬
‫هلل‬ ِ ‫س َمثَلُ الْقَ وْ ِم ال َّ ِذي َن كَذَّبُوا بِآيَا‬
َ ْ‫بِئ‬
Loši li su oni koji poriču Allahove ajete! (al-Ğumuʻa, 5), takvi se pri-
mjeri mogu gramatički analizirati na dva načina.S obzirom na to da se u
ovome ajetu imenica koja označava ono što se kudi ne slaže s agensom
u vrsti, u ovome slučaju pretpostavlja se metaforičko elidiranje i, prema
tome, dva načina njegovog gramatičkog analiziranja.
25

DR. MUSTAFA JAHIĆ
Prema jednome mišljenju, odnosna zamjenica ‫ال َّ ِذي َن‬predstavljaatribu-

timenice ‫الْقَ وْ ِم‬,dokjeimenicakojaoznačavaonoštosekudielidirana, takoda
navedeniajetimplicitnoglasi:
...‫س َمثَلُ ال َّ ِذي َن الْقَ وْ ِم كَذَّبُوا َمثَلُ َهؤُال َ ِء‬
َ ْ‫بِئ‬
Prema drugome mišljenju, imenica koja označava ono što se kudi je
prvi član konstrukcije aneksije odnosnoj zamjenici ‫ال َّ ِذي َن‬. Nakon što je elidi-
ran prvi član ove konstrukcije, njegovu poziciju je zauzeo drugi član kon-
strukcije aneksije, tako da u tom slučaju isti ajet implicitno glasi:
...‫س َمثَلُ الْقَ وْ ِم َمثَلُ ال َّ ِذي َن كَذَّبُوا‬
َ ْ‫بِئ‬
Na sličan način objašnjava se i elidirana imenica koja specificira ono
što se u kudi u ajetu:
‫اء َمثَال ً الْقَ وْ ُم ال َّ ِذي َن كَذَّبُوا بِآيَات ِ َنا‬
َ ‫َس‬
Loš su primjer ljudi koji ne priznaju Naše dokaze! (al-Aʻrāf, 177), u
kome se glagol ‫اء‬
َ ‫س‬koristiuznačenjuglagola
َ ‫س‬
َ ْ‫بِئ‬.
U ovome ajetu pretpostavlja se elidiranje prvog člana konstrukcije an-
eksije tako da navedeni ajet implicitno glasi:
‫اء َمثَال ًَمثَلاُ لْقَ وْ ِمال َّ ِذي َنكَذَّبُوابِآيَات ِ َنا‬
َ ‫س‬.
َ
Druga karakteristika imenice koja označava ono što se hvali ili kudi
jeste izražavanje specificiranog sadržaja (muẖtaṣṣ), budući da dolazi
poslije agensa koji je neodređenog značenja (mubham). S obzirom na
to da glagol hvaljenja ili kuđenja izražava opće značenje i njegov agens
izražava općenito značenje vrste koju predstavlja, dok osoba ili predmet
koji se hvali predstavlja dio onoga što označava agens, odnosno jedinku
vrste kojoj pripada. Zbog toga imenica koja označava osobu ili predmet
koji se hvali ili kudi mora biti užega značenja od agensa glagola hvaljenja
ili kuđenja.26
Osim u vrsti, imenica koja specificira ono što se hvali ili kudi mora se
slagati s agensom također u broju i rodu, npr.: ٌ‫ن ِ ْع َم الر َّ ُجلُ زَيْد‬Divan li je čovjek
26
Ibrāhīm Barakāt, al-Naḥw al-ʻarabī, IV, 153-54; Al-Zamaẖšarī, al-Mufaṣṣal...,
364; Ibn Yaʻīš, Šarḥ al-Mufaṣṣal, VII, 137-38; ʻAbbās Ḥasan, al-Naḥw al-wāfī, III,
377; Al-Ġalāyīnī, Ğāmi‘ al-durūs al-ʻarabiyya, 63.

Zejd!‫ن ِ ْع َم الر َّ ُجال َِن الزَّي ْ َد ِان‬Divna li su dva čovjeka dva Zejda! ‫ن ِ ْع َم الر ِّ َجالُ الزَّي ْ ُدو َن‬Divni
li su ljudi Zejdovi!ٌ‫ت ا مْلَرْأَةُ ِهنْد‬ ِ ‫بِئْ َس‬Loša li je žena Hinda! ‫ان ال ِْهنْ َد ِان‬ ِ َ ‫ت ا مْلَرْأَت‬
ِ ‫بِئْ َس‬Loše
li su dvije žene dvije Hinde!‫ات‬ ُ ‫اء ال ِْهنْ َد‬ ِ ‫بِئْ َس‬Loše li su žene Hinde!
ُ ‫ت النِّ َس‬
Međutim, glagol hvaljenja ili kuđenja može imati oblik muškog rada i
kada mu su agens i specificirana imenica ženskog roda zato što se smatra
nepromjenljivim i kao takav sličan česticama, pa zbog toga nije neophod-
no da prima odgovarajuće nastavke, npr.:ٌ‫ن ِ ْع َما مْلَرْأَةُ ِهنْد‬Divna li je žena Hinda!
ili ٌ‫بِئْ َسا مْلَرْأَةُ ِهنْد‬Loša li je žena Hinda!27
Međutim, pored svega navedenog, ponekada je veoma teško odrediti
ono što se hvali ili kudi u ovakvim rečenicama. O tome posebno govori
Ibrāhīm al-Sāmarrā’ī navodeći kur’anski primjer:
‫ت ُمرْتَفَ قً ا‬
ْ ‫اب وَ َح ُس َن‬
ُ ‫ن ِ ْع َم الث ََّو‬
Divne li nagrade i krasna li boravišta! (al-Kahf, 31).
Prema njegovom mišljenju, cijeli sadržaj ajeta koji prethodi nave-
denom primjeru govori o onome što se u ovome ajetu hvali rečenicom
hvaljenja ‫اب‬
ُ ‫ن ِ ْع َم الث ََّو‬. O tome, kako objašnjava Ibrāhīm al-Sāmarrā’ī, prvo
govori početak ajeta:
ُ ‫ات عَ دْ ٍن جَت ْ ِري ِمنْ تحَ ْتِ ِه ُم الأْ َن ْ َهار‬
ُ َّ ‫م َجن‬ َ ‫أُو َل ِئ‬
ْ ‫ك ل َُه‬
...takve čekaju sigurno edenski vrtovi, kroz koje će rijeke teći,a zatim
slijedeći dio ajeta:
ٍ ‫اور َ ِمن ذَ َه‬
‫ب‬ ِ ‫يها ِمنْ أ َ َس‬
َ ِ‫ي ُ َحلَّوْ َن ف‬
...u njima će se narukvicama od zlata kititi. Na to, kako navodi al-
Sāmarrā’ī, Uzvišeni dodaje još i:
ْ ‫وَيَلْ َب ُسو َن ث ِ َيابًا ُخ‬
‫ضرًا ِمنْ ُسنْ ُد ٍس وَ ِإ ْس َتبْر َ ٍق‬
...i u zelena odijela od svile i kadife oblačiti, da bi, na kraju, završio sa:
ِ ِ‫يها عَ لَى الأْ َرَآئ‬
‫ك‬ َ ِ‫ك ِئني َ ف‬
ِ َّ‫ُّمت‬
...na divanima će u njima naslonjeni biti.
Na sve to što se slavi, uzdiže, veliča, hvali i kao radosna vijest
27
Al-Zamaẖšarī, al-Mufaṣṣal..., 363; Ibn Yaʻīš, Šarḥ al-Mufaṣṣal, VII, 136.

DR. MUSTAFA JAHIĆ
nagovještava, Uzvišeni Gospodar, kako objašnjava al-Sāmarrā’ī, ističe:‫ن ِ ْع َم‬

ُ ‫الث ََّو‬Divne li nagrade!
‫اب‬ 28
Eksplicitno izražavanjeimenice koja specificiraono što se hvali ili kudi

U Kurʼanu se nalazi veliki broj ajeta s eksplicite iskazanim imenicama
koje označavaju ono što se hvali ili kudi, kao u ajetima:
ُ َّ ‫وَ َل َدار ُ اآل ِخر َ ِة َخ ْير ٌ وَ َل ِن ْع َم دَار ُ ا مْلُتَّ ِقني َ * َجن‬
‫ات عَ دْ ٍن يَدْ ُخلُون َ َها‬
...a onaj svijet je, sigurno, još bolji. O kako je boravište onih koji se Al-
laha boje:edenskiperivojiukojećeući ...(al-Naḥl, 30-31).
Specificirana imenicau prvom ajetu, premajednom tumačenju jeeks
pliciteiskazanauslijedećemajetu:‫ َجنَّات ُ َعدْنٍ َيدْ ُخلُون َ َها‬edenskiperivojiukojećeući.
Međutim,premadrugačijemtumačenju,tojeelidiranazamjenica ‫ي‬ َ ‫ ِه‬koja-
seodnosina ‫دَار ُ اآل ِخر َ ِة‬onaj svijet, odnosno ‫م‬ ‫ه‬ ‫ار‬
ْ ُُ َ ‫د‬ .
Isto tako u kur’anskom ajetu:
ِ َ ‫س اال ِ ْس ُم الْفُ ُسوقُ ب َ ْع َد الإْ ِمي‬

‫ان‬ ِ َ‫وَلاَ ت َ َنابَزُوا بِالأْ َلْق‬
َ ْ‫اب بِئ‬
... i ne zovite jedni druge ružnim nadimcima! Kako je ružno da se vjer-
nici spominju podrugljivim nadimcima! (al-Ḥuğurāt, 11) eksplicite iska-
zana imenica koja označava ono što se kudi jeste ُ‫الْفُ ُسوق‬.29
Međutim, navedeni ajet, prema Ibrāhīmu al-Sāmarrā’īju, ne predstav-
lja iskaz kuđenja tipa: ٌ‫بِئْ َسالر َّ ُج ُلزَيْد‬Kako je loš čovjek Zejd! zato što imenica
ُ‫الْفُ ُسوق‬ne označava ono što se kudi, nego komentira i objašnjava imenicu
‫اال ِ ْس ُم‬takodanavediajetznačikaodajerečeno.‫ان‬ ِ َ ‫س الْفُ ُسوقُ ب َ ْع َد الإْ ِمي‬
َ ْ‫بِئ‬:.
30
Među gramatičarima, inače, postoje razlike u pogledu definiran-

ja sintaksičke funkcije imenice koja označava osobu ili predmet koji se
hvali ili kudi. Prema pretežnom mišljenju gramatičara, ova riječ se nalazi
u poziciji subjekta imenske rečenice (mubtadaʼ) čiji je predikat (ẖabar)
glagolska rečenica koja se nalazi prije nje, tako da primjer: ٌ‫ن ِ ْع َمالر َّ ُج ُلزَيْد‬u os-
novi glasi: ُ‫زَيْدٌن ِ ْع َمالر َّ ُجل‬Dobar li je čovjek Zejd! a kao izjavna rečenica znači:
28
Ibrāhīm al-Sāmarrā’ī, Min asālīb al-Qurʼān, 97.
29
Ğamīl Ẓafar, al-Naḥw al-Qurʼānī..., 569; Ibn Yaʻīš, Šarḥ al-Mufaṣṣal, VII, 135.
30
Ibrāhīm al-Sāmarrā’ī, Min asālīb al-Qurʼān, 100.

ٌ‫زَيْدٌر َ ُجل ٌَج ِّيد‬Zejd je dobar čovjek.

Prema drugačijem tumačenju, imenica koja označava osobu ili pred-
met koji se hvali ili kudi, nalazi se u poziciji predikata imenske rečenice
čiji je subjekt (‫)ه َو‬
ُ obavezno elidiran, a predstavlja “onoga koji se hvali ili
kudi”. Tako navedena konstrukcija implicitno glasi: ٌ‫ن ِ ْع َمالر َّ ُجل ُُه َوزَيْد‬Dobroga
li čovjeka! To je Zejd! U ovom slučaju, prva rečenica je glagolska, a druga
imenska koja objašnjava prvu rečenicu.
I, prema trećem tumačenju, imenica koja označava osobu ili pred-
met koji se hvali ili kudi predstavlja premutativ agensa, tako da je, pre-
ma ovakvom tumačenju, ٌ‫زَيْد‬u navedenom primjeru permutativ imenice
ُ‫الر َّ ُجل‬.31
Prema Fāḍilu al-Sāmarrā’īju, prvo se mišljenje čini ispravnijim s obzi-
rom na to da se gramatička analiza navedene konstrukcije ne razlikuje
od toga da li se imenica koja označava osobu ili predmet koji se hvali ili
kudi nalazi na posljednjem ili na prvom mjestu: ٌ‫ن ِ ْع َم الر َّ ُجلُ ُم َح َّمد‬ili‫ُم َح َّمدٌ ن ِ ْع َم‬
ُ‫الر َّ ُجل‬Divan li je čovjek Muhamed! i zbog toga što prije nje može doći glagol
abrogirator (fiʻl nāsiẖ) u oba slučaja: ٌ‫ن ِ ْع َم الر َّ ُجلُ كَا َن ُم َح َّمد‬ili ‫كَا َن ُم َح َّمدٌ ن ِ ْع َم‬
ُ‫الر َّ ُجل‬. Imenica ٌ‫م َح َّمد‬u
ُ ovakvim rečenicamaje subjekt glagola ‫ كَا َن‬a ُ‫ن ِ ْع َم الر َّ ُجل‬
njegov predikat. Subjekt glagola ‫كَا َن‬, kako objašnjava Fāḍil al-Sāmarrā’ī,
u osnovi je subjekt imenske rečenice (mubtadaʼ) zato što je imenica koja
označava ono što se hvali ili kudi subjekt imenske rečenice (mubtadaʼ).
Kada bi navedena imenica bila predikat imenske rečenice (ẖabar), bila bi
u akuzativu kao predikat glagola ‫كَا َن‬. Osim toga, u tom slučaju prije nje
ne bi mogao doći glagol ‫كَا َن‬zato što ovaj glagol ne dolazi prije obavez-
no elidiranog subjekta imenske rečenice. Kada bi navedena imenica bila
permutativ,prije nje ne bi mogao doći abrogirator. Osim toga, njegovo
javljanje u rečenici je obavezno, što ne važi za permutativ.32
31
Al-Zamaẖšarī, al-Mufaṣṣal..., 362-363; Ibn Yaʻīš, Šarḥ al-Mufaṣṣal, VII, 134-135;
Al-Raḍī, Šarḥ al-Kāfiya..., II, 1114 i f.n. 4; ʻAbbās Ḥasan, al-Naḥw al-wāfī, III, 378-
79; Fāḍil al-Sāmarrā’ī, Maʻānī al-naḥw, IV, 676-77.
32

DR. MUSTAFA JAHIĆ
Elidiranje imenice koja specificiraono što se hvali ili kudi

Imenica koja specificira osobu ili predmet koji se hvali ili kudi, može se
i izostaviti ukoliko sutakva osoba ili predmet poznati, prije spomenuti ili
se iz tekstualnog konteksta razumiju, kao u kurʼanskom ajetu:
ٌ َّ ‫صابِرًا ن ِ ْع َم ال َْعبْ ُد ِإن َّ ُه أَو‬
‫اب‬ َ ‫ِإنَّا وَ َجدْنَا ُه‬
Mi smo znali da je on izdržljiv; divan je rob on bio i mnogo se kajao!
(Ṣād, 44). U ovome ajetu implicira se lična zamjenica ‫ه َو‬koja
ُ se odnosi na
poslanika Ejuba koji se u prethodnim ajetima spominje u okviru kazivanja
o ovome Božijem poslaniku:
َ ُّ ‫وَاذْكُرْعَ بْ َدنَاأَي‬
‫وب‬
I sjeti se roba Našeg Ejjuba (Ṣād, 41).
Na isti način se razumije specificirana imenica i u kur’anskom ajetu:
ُ ُ‫هلل وَن ِ ْع َم ال َْو ِكيل‬
)‫(ه َو‬ ُ ‫س ُب َنا ا‬
ْ ‫َح‬
Dovoljan je nama Allah i divan je On Gospodar! (Āl ʻImrān, 173).
Elidirani element koji se hvali u ovome ajetu je zamjenica ‫ه َو‬,
ُ
kojaseodnosinaUzvišenog Boga. Na isti način elidirana je i zamjenica
ْ َ ‫ن‬uslijedećemajetu:
‫ح ُن‬
ْ َ ‫وح َف َل ِن ْع َم المْجُِي ُبو َن (ن‬
)‫ح ُن‬ ٌ ُ ‫وَلَقَ دْ نَادَانَا ن‬
A kada nas je Nuh zovnuo, Mi se lijepo odazvasmo! (al-Ṣāffāt, 75).
U ajetu:
َ ْ‫ش ِرقَينْ ِ ف َِبئ‬
‫س الْقَ ِري ُن‬ ْ َ ‫ك ب ُ ْع َد ا مْل‬ َ ‫اءنَا قَالَ يَا ل َْي‬
َ ‫ت ب َ ْي ِني وَب َ ْي َن‬ َ ‫َحتَّى ِإذَا َج‬
I kada koji dođe pred Nas, reći će: Kamo sreće da je između mene
i tebe bila tolika razdaljina kolika je između istoka i zapada! Kako si ti
bio zao drug! (al-Zuẖruf, 38) elidirana je zamjenica ‫ت‬ َ ْ ‫أَن‬koja se odnosi na
šejtana, tako da ajet znači kao da glasi:‫ت‬ َ ْ ‫ف َِبئْ َسالْقَ ِري ُنأَن‬.
Na isti način elidirana je i zamjenica ‫ح ُن‬
ْ َ ‫ن‬uslijedećemajetu:
ْ َ ‫اها َف ِن ْع َم ا مْلَا ِه ُدو َن (ن‬
)‫ح ُن‬ َ ْ ‫وَاألَر‬
َ ‫ض فَر َ ْش َن‬
I Zemlju smo prostrli. Divan li je Onaj koji je prostro! (al-Ḏāriyāt, 48).

U ovom kur’anskom primjeru jasno je da navedeni ajet implicitno

ْ ‫ َف ِن ْع َما مْلَا ِه ُدون َ َن‬, isto kao i u ajetu:
glasi: ‫ح ُن‬
)‫ح ُن‬
ْ َ ‫فَقَ َدرْنَا َف ِن ْع َم الْقَ ادِرُو َن (ن‬
Takva je Naša moć; a kako smo Mi samo moćni! (al-Mursalāt, 23), u
kome je također elidirana zamjenica ‫ح ُن‬ ْ َ ‫ن‬,takodaajetimplicitnoglasi: ‫فَقَ َدرْنَا‬
‫ح ُن‬ ‫ن‬ ‫ن‬ ‫و‬
ْ َ َ ُِ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ا‬ َ‫ْق‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ع‬ ‫ن‬
َ ْ ِ ‫ف‬
َ , ili ajet:
َ ‫و َ َل ِن ْع َم دَار ُ ا مْلُتَّ ِقني‬
O kako je boravište onih koji se Allaha boje!(al-Naḥl, 30).
Imenica koja označava ono što se hvaliu ovome ajetu, kao što je napri-
jed navedeno, prema jednome tumačenju, je elidirana zamjenica ‫ي‬ َ ‫ ِه‬koja
se odnosi na‫دَارُاآل ِخر َ ِة‬onaj svijet, odnosno ‫م‬ ْ ‫دَار ُ ُه‬ili ‫الجْ َن َّ ُة‬Džennet. Međutim,
prema drugačijem tumačenju, ona je eksplicite iskazana u slijedećem
ajetu: ‫جنَّات ُ َعدْنٍ َيدْ ُخلُون َ َها‬edenski
َ perivoji u koje će ući (al-Naḥl, 31), ili u ajetu:
ِ‫ص َبر ْ مُت ْ َف ِن ْع َم عُ قْ َبى الدَّار‬

َ ‫َسال ٌَم عَ ل َْيكُم مِبَا‬
Mir neka je vama, zato što ste trpjeli, a divno li je najljepše prebivalište!
(al-Raʻd, 24), u kome je elidirano ‫م‬ ُ ‫عُ قْ َب‬.33
ْ ‫اه‬
Imenica koja označava osobu ili predmet koji se hvali ili kudi može biti
elidirana i u slučaju kada poslije nje slijedi atribut, kao u ajetu:
‫هلل‬ ْ ‫اش َترَوْا بِهِ أَنفُ َس ُه‬
ُ ‫م أ َ ْن يَك ْفُ رُوا مِبَا أنَزَلَ ا‬ ْ ‫بِئْ َس َما‬
Jadno je to za što su se prodali: da ne vjeruju u ono što Allah objavljuje
(al-Baqara, 90).
Prema jednoj gramatičkoj analizi ovoga ajeta, imenica koja označava
َ čiji je atribut
ono što se u ovome ajetu kudi jeste elidirana imenica ‫شيْ ٌء‬,
ْ
glagolska rečenica ‫اش َترَوْا‬koja je prema položaju u nominativu kao atribut
navedene elidirane imenice.34
Međutim, prema prije navedenoj gramatičkoj analizi, u ovome aje-
tu agens glagola ‫س‬
َ ْ‫بِئ‬je skrivena lična zamjenica, a zamjenica ‫ما‬prema
َ
33
Ğamīl Ẓafar, al-Naḥw al-Qurʼānī..., 569; Ibn Yaʻīš, Šarḥ al-Mufaṣṣal, VII, 135;
34

DR. MUSTAFA JAHIĆ
položaju akuzativ specifikacije u značenju imenice ‫شيْ ٌء‬, َ dok je rečenica

koja slijedi poslije njen atribut. Prema ovom tumačenju, imenica koja
označava ono što se kudi u ovome ajetu je interpretativni infinitiv (maṣdar
muʼawwal) konjuktiva‫أَن ْ َيك ْفُ رُوا‬. Tako navedeni ajet implicitno glasi:
35
ُ َ‫ااش َترَوْاب ِ ِهأَن ْفُ َس ُه ْمكُفْر ُ ُه ْم ِب َماأنَزَلا‬
‫هلل‬ ْ ‫ش ْي ًئ‬
َ ‫بِئْ َس‬.
Glagoli koji se mogu koristiti u značenju glagola ‫ن ِ ْع َم‬i ‫س‬

َ ْ‫بِئ‬
Prema mišljenju većine gramatičara, svi trokonsonantni glagoli koji
ispunjavaju uvjete transformiranja u glagole za izražavanje čuđenja na
oblik َ‫ف َُعل‬, bilo da im navedena forma predstavlja izvorni oblik, kao što su
glagoli ‫ظر ُ َف‬i َ ‫شر ُ َف‬ili
َ se u isti transformiraju, kao što su glagoli ‫ف َِه َم‬i ‫ضر َ َب‬, َ
mogu se također koristiti u navedenom obliku i za izražavanje hvaljenja
i kuđenja, prema značenju korijenaglagola, odnosno koristiti umjesto
glagola ‫ن ِ ْع َم‬i ‫س‬ َ ْ‫بِئ‬, kao u primjerima: ‫م‬
ٌ ِ‫خ ُبثَالر َّ ُجل َُسال‬Loš
َ li je čovjek Salim! ili
‫كَر ُ َمالر َّ ُجل َُس ِعي ٌد‬Plemenit li je čovjek Seid! Navedeni glagoli nakon transformi-
ranja u glagole hvaljenja i kuđenja postaju stacionarni, nepromjenljivi i
neprelazni, ukoliko su prije bili prelazni.36
- Takav je slučaj s glagolom ‫اء‬ َ ‫س‬kada
َ se upotrebljava u značenju
kuđenja, odnosno glagola ‫س‬ َْ ‫بِئ‬kako je loš, hrđav li je, jedino što se kod
ovoga glagola ne realizira navedena transformacija oblika budući da mu
srednji konsonat w (wāw) prelazi u alif, kao u kurʼanskim ajetima:
‫اء ِق ِرينًا‬
َ ‫َس‬ َّ ‫وَ َمن يَك ُِن‬
َ ‫الش ْي َطا ُن َل ُه ق َ ِرينًا ف‬
A kome je šejtan drug, zao mu je drug! (al-Nisāʼ, 38).
Agens glagola ‫اء‬
َ ‫س‬unavedenomajetujeskrivenaličnazamjenica
َ ‫ه َو‬,
ُ dok
‫ ِق ِرينًا‬predstavlja akuzativspecifikacije. Riječkojaoznačavaonoštosekuditak
ođerjeelidiranaličnazamjenicakojaseodnosinaimenicu ‫الش ْي َطا ُن‬.َّ
Agens glagola ‫اء‬
َ ‫س‬može
َ biti i odnosna zamjenica‫ما‬,kao
َ u slijedećem
kur’anskom ajetu:
35
36
ʻAbbās Ḥasan, al-Naḥw al-wāfī, III, 384-87; Ğamīl Ẓafar, al-Naḥw al-Qurʼānī...,
570.

َ ‫أَال َ َس‬
‫اء َما ي َ ِزرُو َن‬
...a užasno je ono što će uprtiti! (al-Anʻām, 31).
Rečenica koja slijedi poslije zamjenice ‫ َما‬u ovome ajetu jeodnosna,
dokjeimenica koja označava ono što sekudielidirana,takodaajetimplicitn
oglasi:
‫م‬
ْ ‫يي ِزرُون َ ِوزْر ُ ُه‬ َ ‫أَال ََس‬
َ ‫اءال َّ ِذ‬
Agensglagola ‫اء‬
َ ‫ َس‬možebitiieksplicitnaimenica, kaouajetu:
‫اح ا مْلُنذ َرِي َن‬ َ ‫اء‬
ُ ‫ص َب‬ َ ‫مف‬
َ ‫َس‬ َ ‫فَإِذَا نَزَلَ ب ِ َس‬
ْ ‫احتِ ِه‬
Kad ih ona stigne, zlo će jutro osvanuti onima koji su bili opomenuti!
(al-Ṣāffāt, 177).
Glagol ‫اء‬
َ ‫س‬izražavaznačenjekuđenjaiuajetu:
َ
‫اء ْت ُمرْتَفَ قً ا‬
َ ‫اب وَ َس‬ َّ ‫س‬
ُ َ ‫الشر‬ َ ْ‫بِئ‬
Užasna li pića i grozna li boravišta! (al-Kahf, 29), kao i ajetu:
ْ َ ‫اء َما ي‬
‫حك ُُمو َن‬ َ ‫َس‬
Kako ružno oni sude! (al-Anʻām, 136).
Odnosna zamjenica ‫ما‬u َ posljednjem ajetu je prema položaju u rečenici
određena i u nominativu kao agens glagola ‫اء‬ َ ‫س‬,
َ tako da ajet implicitno
glasi: ِ‫حك ُُمون َ ِبه‬
ْ ‫يي‬‫ذ‬
َ َِ َّ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫اء‬‫س‬.
َ Prema drugačijoj gramatičkoj analizi, odnosna zam-
jenica ‫ما‬je َ neodređena i u akuzativu, kao akuzativ specifikacije. U ovom
slučaju, agens je skrivena lična zamjenica ‫ه َو‬koju ُ određuje zamjenica ‫ما‬,َ
a rečenica ‫حك ُُمو َن‬ ْ َ ‫ي‬prema položaju u akuzativu, kao atribut zamjenice‫ َما‬.37
- Kao glagol kuđenja u Kurʼanu se navodi i glagol َ ‫كَ ُبر‬u ajetu:
‫هلل أ َ ْن تَقُ ولُوا َما لاَ تَف َْعلُو َن‬
ِ ‫كَ ُبر َ َمقْ ًتا ِعنْ َد ا‬
Kako je Allahu mrsko kada govorite riječi koje djela ne prate! (al-Ṣaff, 3).
Agens glagola َ ‫كَ ُبر‬u navedenom ajetu je skrivena lična zamjenica,dok
‫مقْ ًتا‬predstavlja
َ akuzativ specifikacije. Ono što se kudi, izražava interpre-
tativni infinitiv (maṣdar muʼawwal) konjuktiva‫أَن ْ َتقُ ولُوا‬. Tako navedeni ajet
37

DR. MUSTAFA JAHIĆ
implicitno glasi: ‫كَ ُبرَا مْلَقْ ُت َمقْ ًتاقَوْلُقُ ْم َمالاَ تَف َْعلُو َن‬.
Glagol َ ‫كَ ُبر‬koristi se u značenju kuđenja i u ajetu:
ْ ‫خر ُ ُج ِمنْ أَف َْوا ِه ِه‬
‫م ِإ ْن يَقُ ولُو َن ِإلاَّ كَ ِذبًا‬ ْ َ ‫كَ ُبر َ ْت كَ ِل َم ًة ت‬
Kako krupna riječ izlazi iz usta njihovih! Oni ne govore drugo do neis-
tinu! (al-Kahf, 5). Konstrukcijaً‫كَ ُبر َ ْت كَ ِل َمة‬u navedenom ajetu objašnjava se
na dva načina: kao izražavanje čuđenja i izražavanje kuđenja.
U prvom slučaju, kada izražava značenje čuđenja, implicira se kao da
je rečeno: ‫ماأَك ْ َبر َ َهاكَ ِل َم ًة‬.
َ Agens glagola ‫كَ ُبر َ ْت‬u ovom ajetuje skriven, a pred-
stavlja ‫ما قالوه‬onoštogovore. Imenica ‫كَ ِل َم ًة‬tretira se kao akuzativ specifi-
kacije, a rečenica ‫خر ُ ُج‬ ْ َ ‫ت‬premapoložajuuakuzativukao atribut imenice ‫كَ ِل َم ًة‬.
U drugom slučaju, kadaizražava značenjekuđenja,agensglagola‫كَ ُبر َ ْت‬
jeskriven, aobjašnjavagaimenica ‫ كَ ِل َم ًة‬kaoakuzativspecifikacije.Imenicuko
jaspecificiraonoštosekudi jeelidiranazamjenica ‫ي‬ َ ‫ ِه‬kojaseodnosinaimeni-
cuً‫كَ ِل َمة‬. Rečenica ‫خر ُ ُج‬
ْ َ ‫ ت‬premapoložajujeunominativukaoatributimeniceko
jaspecificiraonoštosekudi38.
- U značenju glagola ‫ن ِ ْع َم‬upotrebljava se glagol ‫ح ُس َن‬,
َ kao u kur’anskim
ajetima:
َ ‫و َ َح ُس َن أُو َل ِئ‬
‫ك رَفِيقً ا‬
A kako će oni divni drugovi biti! (al-Nisāʼ, 69), ili ajet:
‫اما‬
ً َ‫س َتقَ رًّا وَ ُمق‬
ْ ‫ت ُم‬ َ ِ‫َخالِ ِدي َن ف‬
ْ ‫يها َح ُس َن‬
U njima će vječno ostati. Kako su one divno prebivalište i boravište!
(al-Furqān, 76) i u ajetu:
Divne li nagrade i krasna li boravišta! (al-Kahf, 31).
Osim intenzivnijeg značenja, navedeni glagoli izražavaju i posebna,
specificirana značenja hvaljenja ili kuđenja, za razliku od glagola ‫ن ِ ْع َم‬i ‫س‬ َ ْ‫بِئ‬
koji izražavaju opća značenja hvaljenja ili kuđenja. Tako se u primjeru:
َ
ٌ‫شرُفَالر َّ ُجل َُس ِعيد‬Častan li je čovjek Seid! ističe čast kao jedno od svojstava vri-
38
Ibn Yaʻīš, Šarḥ al-Mufaṣṣal, VII, 129; Ğamīl Ẓafar, al-Naḥw al-Qurʼānī..., 570-71;

jedno hvale, koje može posjedovati čovjek, a u primjeru: ٌ‫ب َ ُخلاَ لر َّ ُجل َُس ِعيد‬Škrt
li je Seid! škrtost kao svojstvo koje zaslužuje kuđenje.39
I kod ovih glagola, imenica koja specificira ono što se hvali ili kudi
može biti elidirana, kao u ajetu:
‫اء َمثَال ً الْقَ وْ ُم ال َّ ِذي َن كَذَّبُوا بِآيَات ِ َنا‬
َ ‫َس‬
Loš su primjer ljudi koji ne priznaju Naše dokaze! (al-Aʻrāf, 177).
U navedenom ajetu je neophodno impliciranje da bi se postigla isto-
vrsnost agensa, akuzativa specifikacije i imenice koja specificira ono što
se kudi. U ovom slučaju moguće su dvije vrste impliciranja. Prema jednoj
vrsti,navedeni ajet implicitno glasi:
‫اء َمثَلُ أ َ ْه ِل الْقَ وْ ِم الْقَ وْ ِم ال َّ ِذي َن كَذَّبُوا بِآيَات ِ َنا‬
َ ‫َس‬
dok prema drugoj implicitno glasi:
‫اء َمثَال ًَمثَلاُ لْقَ وْ ِمال َّ ِذي َنكَذَّبُوابِآيَات ِ َنا‬
َ ‫َس‬
U svakom slučaju, drugi član konstrukcije aneksije u ovakvim
slučajevima u gramatičkom pogledu zauzima poziciju prvog člana kon-
strukcije aneksije.40
Međutim, u vezi s mogućnošću da glagoli paradigmatskog oblika َ‫ف َُعل‬
izražavaju značenje hvaljenja, Ibrāhīm al-Sāmarrā’ī ima drugačiji stav. On
prihvata mogućnost da neki glagoli izražavaju takvo značenje, ali odbi-
ja prihvatiti pravilo da svi glagoli na navedeni oblik izražavaju značenje
hvaljenja ili kuđenja. U tom smislu, ovaj gramatičar prihvata da u naprijed
navedenom ajetu:
Divne li nagrade i krasna li boravišta! (al-Kahf, 31), glagol ‫ت‬ ْ ‫َح ُس َن‬
izražavaznačenjehvaljenja, aliodbacujemogućnostdaglagol‫كَر ُ َم‬uprimjeru:
ٌ‫كَر ُ َمالر َّ ُج ُلزَيْد‬Plemenit li je čovjek Zejd! izražava isto značenje. Al-Sāmarrā’ī
prihvata primjere zabilježene u jezičkoj praksi koji izražavaju takva
39
Ibn Yaʻīš, Šarḥ al-Mufaṣṣal, VII, 129; Fāḍil al-Sāmarrā’ī, Maʻānī al-naḥw, IV,
671.
40

DR. MUSTAFA JAHIĆ
značenja s navedenim glagolskim oblikom, odbacujući mogućnost njiho-

vog daljeg proizvođenja prema navedenom gramatičkom obrascu.
Gramatičari su, kako objašnjava Ibrāhīm al-Sāmarrā’ī, odobrili upotre-
bu svih glagola na oblik َ‫ف َُعل‬kao načina izražavanja hvaljenja ili kuđenja,
pozivajući se na kur’anske ajete, hadise i primjere iz jezičke prakse.Ukoliko
bi to bilo moguće, onda priča o tome kako je glagol ‫ن ِ ْع َم‬nastao od potpu-
no promjenljivog glagola ‫ن َ ُع َم َينْ ُع ُم‬, a glagol ‫س‬َ ْ‫بِئ‬od potpuno promjenljivog
glagola ‫بَؤُ َس َيبْؤُ ُس‬, koji su prešli u nepromjenljive glagole ‫ن ِ ْع َم‬i ‫س‬
َ ْ‫بِئ‬kako bi
izražavali hvaljenje, odnosno kuđenje, prema Ibrāhīmu al-Sāmarrā’īju, ne
bi imala smisla. Glagoli ‫ن ِ ْع َم‬i‫س‬ َ ْ‫ بِئ‬, prema njegovom tumačenju, predstav-
ljaju trajno stacionirane i nepromjenljive glagole koji su izgubili mnoge
glagolske karakteristike, među kojima je najznačajnija izražavanje vreme-
na. Glagol ‫ح ُس َن‬kojiunavedenomajetu
َ izražava značenje hvaljenja, prema
njegovom tumačenju, inače izražavaisključivopotvrduljepote )‫(حسن‬, bezi
zražavanjavremenskedimenzije.
Ibrāhīm al-Sāmarrā’ī dalje podsjeća da mnogi glagoli paradigmatskog
oblika َ‫ف َُعل‬i َ‫ف َِعل‬izražavaju trenutačna ili trajna svojstva, odnosno radnju i
opisivanje značenjem radnje kao trenutačno ili trajno svojstvo lišeno vre-
menskog ograničenja, kao što su glagoli ،َ‫كَ ُبر‬،‫ ن َ ُبل ََع ُظ َم‬i َ ‫صغُر‬ili
َ glagoli: َ ‫ضر‬
ِ ‫ح‬i
َ
َ‫حل‬
ِ َ‫ك‬. Ovo se posebno odnosi na glagolsku paradigmu َ‫ف َُعل‬, s obzirom na
to da postoji veliki broj glagola paradigmatskog oblika َ‫ف َِعل‬koji izražavaju i
vrijeme, kao što su glagoli: ،‫ف َِه َم َع ِل َم‬i ‫ َف ِر َح‬.
Kao nedvosmislen primjer u kojem glagol ‫ح ُس َن‬izražava
َ značenje
hvaljenja Ibrāhīmu al-Sāmarrā’ī navodi ajet:
َ ‫و َ َح ُس َن أُو َل ِئ‬
‫ك رَفِيقً ا‬
A kako će oni divni drugovi biti! (al-Nisāʼ, 69).
Međutim, ako bi se naveo cijeli ajet ,vidjelo bi se, kako objašnjavaIbrāhīm
al-Sāmarrā’ī,da je ono što se hvali u ovom ajetu prilično nejasno.
ُّ َ‫يقني َ و‬
‫الش َه َدا ِء‬ ِ ِّ‫الصد‬ ُ ‫ك َم َع ال َّ ِذي َن أَن ْ َع َم ا‬
ِّ َ‫هلل عَ ل َْي ِهم ِم َن الن َّ ِب ِّيني َ و‬ َ ‫هلل وَالر َّ ُسولَ َفأُولَـ ِئ‬
َ ‫وَ َمنْ يُطِ ِع ا‬
‫ك رَفِيقً ا‬ ُ
َ ‫الصالحِ ِني َ وَ َح ُس َن أو َل ِئ‬
َّ َ‫و‬
Oni koji su poslušni Allahu i Poslaniku biće u društvu vjerovjesnika, i
pravednika, i šehida, i dobrih ljudi, kojima je Allah milost Svoju darovao. A

kako će oni divni drugovi biti! (al-Nisāʼ, 69).

Međutim, u slijedećim Allahovim riječima, kako ističe Ibrāhīm al-
Sāmarrā’ī, nije teško utvrditi ono što se glagolom ‫ت‬
ْ ‫ح ُس َن‬hvali:
َ
‫س َتقَ رًّا‬
ْ ‫ت ُم‬ َ ِ‫يها تحَ ِيَّ ًة وَ َسلاَ ًما * َخالِ ِدي َن ف‬
ْ ‫يها َح ُس َن‬ َ ‫جزَو ْ َن الْغُر ْ َف َة مِبَا‬
َ ِ‫ص َبرُوا وَي ُ َلقَّوْ َن ف‬ َ ‫أُو َل ِئ‬
ْ ُ‫ك ي‬
‫اما‬
ً َ‫و َ ُمق‬
Oni će biti, za ono što su trpjeli, odajama džennetskim nagrađeni i
u njima će pozdravom i blagoslovom biti susretani. U njima će vječno
ostati. Kako su one divno prebivalište i boravište! (al-Furqān, 75-76).41
41
Ibrāhīm al-Sāmarrā’ī, Min asālīb al-Qurʼān, 97-99.

DR. MUSTAFA JAHIĆ
SAŽETAK
Izražavanje hvaljenja i kuđenja u arapskom jeziku predstavlja
poseban stil literarnog izražavanja. Ostvaruje se upotrebom različitih
jezičkih sredstava, prije svega posebnih glagolskih formi koje služe
isključivo za izražavanje hvaljenja i kuđenja, te glagolima iz jezičke
prakse koji izražavaju značenja hvaljenja ili kuđenja. Prvu vrstu pred-
stavljaju glagoli sa specifičnim semantičkim osobinama, koji svoje
značenje izražavaju nepromjenljivim paradigmatskim glagolskim
oblicima: za hvaljenje‫نِ ْع َم‬divanli je i za kuđenje ‫س‬َ ‫بِ ْئ‬lošli je. Navedeni
glagoli imaju i svoje sinonime: ‫ َحبَّ َذا‬sinonim glagola ‫نِ ْع َم‬a ‫الَ َحبَّ َذا‬sinonim
glagola ‫س‬َ ‫بِ ْئ‬, koji se također mogu koristiti u značenju glagola hvaljen-
ja, odnosno kuđenja. Međutim, budući da se konstrukcija ‫ َحبَّ َذا‬ni u jed-
noj varijanti ne nalazi u Kurʼanu, o njoj se ne raspravlja u ovome radu.
Abstract
Expressing Praise and Reproaching in Islam

Expressing praise and reproaching the Arabic language is a particu-
lar style of literary expression. It is achieved with the use of different
linguistic means, first of all, special verb forms that are solely for the
expression of praise and reproaching and verbs from linguistic practice
expressing the meaning of praising or reproaching . The first types are
the verbs with specific semantic features, which express the meaning of
their immutable paradigmatic verb forms: for praise‫نعم‬for it’s beautiful
and for the reflections ‫بئس‬it’s bad. The above verbs have their synonyms:
‫حبذا‬synonymous verbs ‫نعم‬but ‫الحبذابئس‬synonymous verb, which can also
be used in the meaning of the verb praising or reproaching. However,
since the construction ‫حبذا‬any of the variants for it is not in the Kor’an, it
is not discussed in this paper.

Prof. dr Šefket KRCIĆ
140.8
141.319.8
PROLEGOMENA ZA JEDNUMOGUĆU
FILOZOFIJU ŽIVOTA
“Segui it tuo corso, e lascia dir le genti!”
(Slijedi svoj put, i pusti ljude neka pričaju šta hoće!)
Dante
Abstrakt
Autor u studiji «Prolegomena za jednu moguću filozofiju života»,
koju je stvarao nakon višedecenijskog promišljanja i življenja, kako na
diskursu Istoka, tako i Zapada, problematiziranja smisla i putokaza filo-
zofije, slijedeći Diltajev, Bergsonov, Al-Atasov, Muhićev i Tomovićev
epistemološki put u poimanju svijeta i života. Riječ, najsažetije rečeno, o
uvodnoj studiji – u kompleksno djelo “Filozofija života”. Pored pristupa i
zaključnih napomena, u ovom specifičnom ogledu, razmatrana su sljedeća
pitanja: Polazište filozofije života – svijest, volja, znanje i kretanje; Smisao
bavljenja filozofijom; Određenje filozofije u kontekstu ljudske egzisten-
cije; Diskurs kritičke filozofije; Šta je filozofija života; Utemeljenje filozo-
fije života, Uspostavlje kontinuiteta filozofije života; Šta zapravo želimo;
Tri kruga pitanja; Filozofska legitimacija; Kantovo poimanje života, Diltaje-
va filozofska slika svijeta; Smisao života, Prevladavanje pozicija idealizma
i materijalizma; Živjeti svoj život – um i duh nikada ne stare; Iza života
PROF. DR. ŠEFKET KRCIĆ
– mišljenje ne može egzistirati; Planetarna tehnika i filozofija; Filozofija

života i moderni svijet; Pogled na svijet iz perspektive filozofije života.
Jasno, radi se o prvom sistematiziranom projektu iz oblasti Filozo-
fije života, kao centralnom pitanju, kojim otvara niz novih pitanja u cilju
rješavanja dilema modernog mišljenja pri susretu ideja spiritualnog duha
Istoka do pragmatičko-pozitivističkog diskursa Zapada, sve u cilju razvo-
jnih mogućnosti filozofije obrazovanja, kao ključne pod-discipline filozo-
fije života.
Ključne riječi: čovjek, filozofija, život, svijet, duh, filozofija života,

istok, zapad, prolegomena, put, filozofska pitanja, planetarna filozof-
ska slika, pozicija kritičkog mišljenja, racio, um, egzistencija, smisao,
svijest, savjest, volja, znanje, kretanje, utjeha.
Pristup
Rasprava koja slijedi nema pretenzije da bude filozofski studij, u stro-
go školskom smislu te riječi, već jedna skromna prolegomena - jednog
liberalnog i otvorenog razmatranja i razumijevanja filozofije života, kao
jedne veoma važne orijentacije u suvremenoj filozofskoj misli. Pri tome,
težište naše intelektualne pažnje će biti locirano i dalje usmjereno, ne
samo na ono što se zove prezent, već na sam futur viđenja nas samih
i drugih. Dakle, sada i ovdje - sasvim otvoreno biće riječ o sadašnjosti i
budućnosti. Filozofija života, kao takva, želi ukazati da je potrebno mi-
saono upotpuniti dinamiku današnjeg života. Takvo stanje eliminiraće iz
čovjeka pasivno držanje, koje je dugo vremena važilo za jednu od njego-
vih trivijalnih osobenosti!
Kontekst filozofije života, predstavlja dugogodišnji misaoni projekt,
koji je ovdje viđen i vođen u fenomenološkoj redukciji i dimenziji jednog
svojevrsnog vertikalnog sagledavanja ove moderne filozofske struje, tj. u
odnosu prema vlastitoj historiji pojma, gdje ništa nije kontigentno, već se
čitava problematika tematizira na relevantnim disurksima i filozofskom

PROLEGOMENA ZA JEDNUMOGUĆU FILOZOFIJU ŽIVOTA
življenju, kao istinskog umnog djelanja. U tom smislu, filozofija života do-
lazi k nama i u nama iz vidokruga jednog hermeneutičkog prevladavanja
apstraktne filozofije i dolaženje u svijet kritičkog razumijevanja života, od�-
nosno njegovog realnog osmišljavanja i poimanja. U biti, filozofija života
se javlja u modernom mišljenju kao svojevrsno kritičko prevladavanje
apstraktnosti. Prema tome, jedna istinska filozofija, ako jest - ona mora
biti kritička. Takva mogućnost nam se nameće posebno iz recepcije Kan-
tovog filozofskog pregnuća.
Helem, ovdje se filozofija života javlja kao reflektiranje pitanja
čovjeka, koja želi nastaviti onu autentičnu viziju filozofije - kao izrazite
ljubavi i naklonosti prema mudrosti (ne samo u apstrakno-teorijskom, već
i u primjenjenom - životnom smislu). Kao takva, filozofija života - preds-
tavlja umnu i osjetilnu težnju za srećom i užitkom kao bitnim načinom
uzdizanja i kritičkog prevladavanja raznih oblika predrasuda (koji vode do
najmračnijih puteva zločina), i misao razboritog života. U tom smislu, njen
ključni cilj ostaje kao mogućnost traženja i propitivanje smisla života i svih
onih pitanja koja proizilaze i tok konteksta. Svakako, ovdje je važna pozi-
cija mišljenja, kao svojevrsno polazište ka cilju. Na tom putu, polazio sam
od samog smisla razlikovanja, a posebno uvođenju dijaloga kao ideje vo-
dilje u stvaranju vlastite pozicije i poimanju raznih gledišta filozofije života
koje dolaze iz pojedinih škola mišljenja.
Prema tome, ova misaona istraživanja artikuliraju i kritički slijede
prožimanja i preplitanja raznih mišljenja u cilju približavanja ideja iz života
literature i konkretnog bitisanja. Na taj način, naša dalja promišljanja kroz
proces istraživanja predstavljaju imanentni izraz i težnju stvaranja duho-
vne komunikacije kroz proces približavanja čovjeka filozofiji i literaturi,
odnosno, približavanja relacija čovjeka i čovjeka, tj. kao stalnu težnju pre-
vladavanja međusobne alijeniranosti kao izraza postavljanja temelja tra-
jnog dijaloga u modernoj filozofiji, čiji je zajednički cilj smisao slobode i
istina življenja. Jer, nakon dvadeset i pet stoljeća filozofske istine, u ovom
dunjalučkom životu danas sve postaje neizvjesno!

Polazišta filozofije života:
Svijest, volja, znanje i kretanje

Ovdje će biti riječi o pitanjima praktikuma, tj. filozofiji života kao
praktičnoj filozofiji života. Zatim, implicitno, rasprava će se odvijati kao
proživljena djelatnost. U pitanju je sistem znanja koje se u civiliziranom
svijetu, po pravilu u cjelosti poklanja, ustupa, kako hoćete. Problemi se
javljaju u prenošenju znanja kao umijeća. U tom pogledu, fenomen inter-
neta danas igra veoma važnu ulogu.
Filozofirati, znači misliti i živjeti u duhu vremena, čiji zamah nosi pi-
sac, snažno ukorporirajući opštenarodno duhovno stvaralaštvo i vizija
moderne i postmoderne. To je najbolji način da se pokažu na primjerima
kopče povezanosti i kontinuitet razvoja Duha u vremenu.
Filozofija života namjerava da odgovori na brojna pitanja izazova u
vremenu, slobode čovjeka i uopće, ljudskih prava. Da se uspostave na-
poripovezivanja ideja i pojmova kroz povijest filozofskog mišljenja, kako
bi hegelovski rekli – išli putem ka apsolutnom duhu, tj. težnji osvajanja
apsolutnog znanja. U tom smislu, filozofija je nužno mora sagledati smi-
sao historije da bi mogao raspravljati o principima čuvanja identiteta. Na
taj način, filozof radi na oblikovanju ne samo vlastitog duha, već i duha
naroda kojem pripada. U tom kontekstu, filozofija filozofije se javlja kao
svojevrsna filozofija historije, čiji smisao će biti predmet naše posebne
pažnje (vidi fragment br. 20).
Hegelova “Fenomenologija duha”, koja prema Marksu predstavlja,
ognjište filozofije, počinje s pojmom i programom objašnjavanja. U tom
kontekstu, Hegel je kao mislilac neodoljiv i izazovan. Prema njemu “filozo-
fija se mora čuvati htjenjem da bude utješivan”, napr. Beogijevom stavu o
filozofiji kao utjehi (“Utjeha filozofije”).
Svakako, Hegelova “Fenomenologija duha” sasvim svojim sadržajima
(Svijest, Samosvijest, Um, Duh, Religija i Apsolutno znanje) predstavlja
svojevrsno razmeđe klasične filozifje iz kojeg se budi moderna filozofija,
među njima i disciplina – filozofija života. Upravo pitanja Svijesti osjetilna

izvjesnost ili “ovo” mnjenje, opažanje ili stvar obmana, snaga i razum,
pojave i nadosjetilni svijest); Samosvijest (istina izvijesnosti samoga sebe,
samostalnost i nesamostalnost samosvijesti, gospodstvo i ropstvo, slobo-
da samosvijesti, stoicizam, skepticizam i nesretna svijest); Um (izvjesnost
i istina uma, programski um, ozbiljenje umne samosvijesti, zadovoljstvo
i nežnost, zakon srca i čudnost uobraženosti, vrlina i tok svijesti, indivi-
dualnost koja je sebi realna sama po sebi i za sebe je um koji ispituje
zakone); Duh (pravi duh, običajnost, sebi otuđeni duh, obrazovanost,
svijet sebi otuđena duha, prosvjeta, apsolutna sloboda i užas, moral�-
nost, savjest, lijepa duha); Religija (prirodna religija, religija umjetnosti i
očigledna religija); Apsolutno znanje (ovdje duh nije prevladao svijest, već
se ona odnosi kao prema totalitetu njegovih određenja, koji se po sebi
pretvara u duhovnu bit).
Bez obzira što je Hegel pravdao ideologiju Pruske države, tadašnja
vlast je bila svjesna izuzetne Hegelove dominacijei razorne moći njegove
filozofije. Nakon Hegelove smrti (1831), pozvali su njegovog najbližeg
kolegu, suradnika i prijatelja, profesora Šelinga (koji je pet godina bio
mlađi) da otvori javnu kritiku Hegelove filozofije, a sve u cilju razvoja i
dominacije Hegelove filozofije. Na taj način pojavile su se dvije struje:
Hegelova ljevica (na čelu sa Marxom, B. Bauerom, L. Fojerbahom, M.
Hesom (Moses Hess), H. Hajnom (Neinrich Heine) i drugi poznatiji kao
mladohegelovci) i Hegelova desnica (na čelu sa Krunom Fišerom, Karlom
Rozekrancom, Eduardom Gansom, F. Vilhelmom Karoveom, K. Ludvigom
Mišelom, Hajnrihom B. Openhajmom, J. E. Erdmanom, Konstantionom
Raslerom i drugim koji su tvrdo i apologetski slijedili Hegelovu političku
filozofiju). Na taj način, razvila se atmosfera stvaranja suvremene filozo-
fije, a time su se i javile višestruke mogućnosti za utemeljenje discipline
filozofije života.
Smisao bavljenja filozofijom

Posvjećujući se filozofiji, uvijek sam se pitao koji je njen smisao i
značaj za pojedinca i društvo u cjelini. Njena sintetičnost znanja izaziva
mnogemislioce i protagoniste iz ranih znanstvenih sfera. Ipak, njom se
danas, s obzirom na brojnost čovječanstva, mali broj ljudi bavi. Filozofija
predstavlja izazov za one kojima je mudrost u umu i ljubav u srcu. U sva-

kom slučaju, filozofa krasi razumijevanje problema, a poznato je da se
tolerancija i progres mogu stvarati iz svijeta razumijevanja. Kroz povijest
čovječanstva, filozofi su uvažavani kao bića od znanja. Zato, razumijeva-
nje smisla i značenja svijeta je od posebnog značaja, što čine filozofi pri-
bližavajući i odgovarajući tajne svijeta.
Prema tome, filozof je poseban stvaralac, koji je sa svojim djelom uvi-
jek prisutan na društvenoj i kulturnoj sceni, bez obzira kada je to djelo
nastalo. Međutim, rijetka su društva koja su regulirala status filozofa da
se svojim poslom mogu nesmetano baviti.
Filozofi su prepoznatljivi po svojim stavovima. Njihove ideje prevazi-
laze okvire jednog vremena ili nekog pravca. Međutim, filozof je, ipak,
građanin nekog društva. Bez obzira na sve te reference, on je uglavnom
usamljenik u svom vremenu. Međutim, njegovo usamljeničko razmišlja-
nje predmet je pažnje onih koji misle na progres i promjenu stanja stvari
u svijetu. Filozof je uvijek protagonist budućeg mišljenja o boljem životu.
Dakle, filozofija je proces mišljenja o konkretnim i metafizičkim problemi-
ma, kojima se želi ostvariti i promisliti nešto novo. Filozof živi svoj život u
traganjima i opisivanjima moguće stvarnosti. U tom poslu on se sučeljava
sa raznim teškoćama.
Filozofska preispitivanja smisla življenja i položaj čovjeka u kosmosu
nipošto nije znak osporavanja filozofskog diskursa, već naprotiv, njegovo
osmišljavanje. Zato su filozofi, kao mislioci i ljudi, uvijek primjereni situ-
acijama. Filozof svojim streljanjima oživljava preokupacije pisaca i znan-
stvenika. Dakle, od preispitivanja ne prijeti nikakva opasnost, niti dovodi
u pitanje individualnost mišljenja.
Zato, smisao bavljenja filozofijom treba tražiti u traganjima za novim
pristupima mišljenja i traženju novih odgovora na stara i nova pitanja vre-
mena. U svim tim situacijama, filozofi su na ispitu vremena, jer njihovo
angažiranje upućuje u nove tokove mišljenja, jer se time sučeljavaju sa
novim ispitima umnosti i moralnosti. To je, dakle, važna uloga misije fi-
lozofije u vremenu. Ona pokreće i motivira kreativnu snagu kod mnogih
ljudi i upućuje na principe umnosti i razumijevanja svijeta. Filozofi misle

tradiciju i oživljavaju plemenite ideje kroz povijest koje su se javljale. One

teže svojim mislima za stvaranje društva, harmonija i blagostanja. Otuda
i intencija mnogih pravaca filozofskog mišljenja da vladari budu filozofi.
Filozofija ne samo što inspirira, već i zadovoljava znatiželju onih kulturnih
poslanika koji teže da shvate svijet. Zacijelo, samo tumačenje filozofije
dovodi do izmjene okolnosti življenja kod ljudi i približavanja gledišta. U
samoj intenciji tumačenja i mijenjanja svijeta, filozofi teže stvaranju no-
vih krugova mišljenja. U tom kontekstu, filozof živi autentično i pribrano.
Njegova sugestivna predavanja se pamte od starih antičkih vremena do
danas.
Polazište smisla za studioznim bavljenjem filozofijom dali su francuski
enciklopedisti. Riječ je o grupi francuskih znanstvenika, književnika i filo-
zofa koji su napisali i objavili čuvenu Enciklopediju nauka, umjetnosti i za-
natstva, po kojoj su i dobili naziv. Cilj im je bio da se rezultati njihovih na-
učnih istraživanja objave i tako postanu pristupačni široj javnosti. Među
njima najpoznatiji su bili Didro, Volter, Ruso kao i drugi francuski prosve-
titelji, znanstvenici i filozofi (Dalamber, Monteskje, Holbah, Helvecijus i
dr.). Zahvaljujući, uglavnom, njihovom sistematskom i upornom radu,
objavljeno je 35 velikih tomova Enciklopedije, najznačajnijeg kulturnog
spomenika epohe prosvijećenosti. Enciklopedicisti nisu bili jedinstveni u
svojim pogledima na prirodu i društvo, ali ih ipak približuju racionalistički
duh, prosvjetiteljske namjere, oštra kritika starog režima i izvjesna mate-
rijalistička gledanja.
U jednom od fragmenata biće riječi o problemima (ne)mogućnosti
filozofskog određenja. Dakle, u filozofiji ne može sve biti gotovo i sve rje-
šeno. Zašto je to tako u filozofiji u odnosu na humanističke ili prirodne
znanosti? Filozofija daje dijagnozu vremena. Prema tome, istina se mora
pronaći u historiji. Međutim, istraživanja tzv. historičara predstavljaju
smetnju da se tradicija pomisli. Filozofija je najčvršće ostala vezana za
tradiciju, zato je za svoje ideje uporište našla u pjesništvu, jer je ono naj-
više vezano za mišljenje. Zato, filozofija i pjesništvo idu - ruka pod ruku, u
povijesti svih civilizacijskih krugova tradicije, kao i moderne.
Dakle, ovdje imamo filozofiju života kao svojevrsnu filozofiju duha ili
filozofiju filozofije. To je, dakle, put da se pomisli na nov način tradicija
tradicije.
Filozof zna ukazati ne samo na smisao, već i na besmisao mišljenja i

življenja. Naime, što je veći stvaralački domet ljudi, to je i rušilačka stra-
tegija razornija, a to se jasno uočava u tenzijama stvaranja novog svjets-
kog pokreta. Zato, mislilac treba da istraje na idejama humanuma, istine
i slobode, kao i da njegov životni poziv ne treba da bude izigran. Uistinu,
filozofija je moguća samo kao slobodno mišljenje koje oplemenjuje svijet.
Za filozofa, vizija novog svijeta predstavlja svojevrsnu utjehu da istraje
u naporima otklanjanja nesporazuma sa okolinom. Zato, veliki mislioci
utječu jedan na drugog, tražeći rješenje za otjelovljenje svojih ideja. Zato,
misija filozofa jeste da otklanja besmisao i anahronost, ne kao puko razu-
mijevanje, već kao istinski praksis. U tom smislu, ako se ljudi čvrsto vežu
za date riječi, u takvom društvu i filozofska djela su dobro došla. U svakom
slučaju, filozofska djela u sebi nose moguću sliku svijeta.
One zemlje koje potiskuju filozofe, ne objavljuju njihova djela, one
su same sebe dovele u stanje kulturne marginalizacije. Zato je filozofija
temelj kulture svakog naroda. Onima koji to ne shvataju, teško je i doka-
zivati.
Određenje
Bez sumnje, filozofija jeste, kako za vrijeme pet milenijuma svoje povi-
jesti, tako i danas, predstavlja otvorenu misao, koja se neprestano pita za
svoje određenje. Među filozofima, ne postoji tzv. “opća suglasnost” u vezi
određenja filozofije. Zato je problem određenja doista postao ključni pro-
blem historije filozofije. Zacijelo, postoje brojni problemi pokušaja defini-
ranja pojma filozofije i to možemo pretpostaviti pažljivim sagledavanjem
nekih od poznatih pregleda historije filozofske misli (Hegel, Vindelband,
Rasel, Kopliston i drugi). Danas, navođenje tih brojnih odrednica filozo-
fije odvelo bi nas u nedogled (a što se podrazumijeva). Naravno, sasvim
je jasno i razumljivo poimati različita određenja filozofske misli, jer je to
energija za razvoj kulture i uopće društva u cjelini. Zato se pitamo, kako
bi izgledala filozofija i društvo da postoji samo po jedna važeća misao u
određenom problemu ili fenomenu? Zacijelo, ne samo filozofija, znanost,
već i društvo u cjelosti bi zapalo u ćorsokak jednoumlja. Sjetimo se, već
spomenutog Hegela, i njegovog poimanja različitosti filozofije, koji kaže:
“Filozofije, ma kako da se razlikuju, ipak imaju tu zajedničku osobinu što

predstavljaju filozofiju”. Jasno, filozofija, kao misaono razmatranje dolazi
iz uma.
Tako i filozofija života se ne može odrediti jednom mišlju, onako pre-
cizno, kao što je to slučaj s posebnim znanstvenim disciplinama (mate-
matikom, fizikom, hemijom, biologijom, psihologijom isl). U biti, filozo-
fija života svojim tematskim sadržajimai misaonom orijentacijom je oda-
vno sebe izdiferencirala u posebnu disciplinu duha i kao takva zalužuje
posebno teorijsko razmatranje. Upravo njeni sadržaji i smisao predmeta
trebaju da nađu veći interes za proučavanje, posebno kod mlađih ljudi
koji teže da formiraju vlastiti svjetonazor. Bez sumnje, filozofija života
– svojom tematskom orijentacijom prodire u sva područja stvarnosti.
Naravno, svojim bitnim određenjem za život čovjeka, ona ide dalje od
antropologije, a time i od filozofske antropologije. Jasno, ona se razvija
kao svojevrsna filozofija duha, odnosno filozofija filozofije jer teži siste-
matskom proučavanju refleksija svakodnevnog života i djelokruga rada
čovjeka. Jasno, strogom smislu riječi – filozofija života i dalje ostaje najdu-
blje vezana za povijest filozofije, što se ne može reći, primjera radi, za
discipline kao što su: gnoseologija, astronomija, pa i donekle metafizika.
Za šta se filozofiji zauzimaju? Filozofi kao mudri i racionalni ljudi svo-
jim djelima i govorom zrače mudrosti. U tom smislu, svaka dominacija u
sferi mišljenja i djelovanja je u povijesti čovječanstva stvarala tragične si-
tuacije vremena, koje čovječanstvo ne može zaboraviti. Najtragičnije jeste
kada se filozofija pretakala u idelogiju, čiji konkretan rezultat je stradanja
na milione ljudi (primjeri fašizma, staljinizma i drugih oblika totalitariz-
ma). Oni filozofi koji su negirali takvo stanje ostajali su bez svojh glava,
upravo zato što su odgonetali sudbinu čovjeka i situaciju vremena u ko-
jem živi. Takve analize nas upućuju na ozbiljno sagledavanje i tumačenje
historijskih činjenica.
Filozofija u kontekstu ljudske egzistencije

Za proučavanje filozofije nijedan aprirodan program ne može se sma-
trati podobnim, posebno ne oni koji su prožeti ideologijom. Zato smisao

filozofije u kontekstu ljudske egzistencije tj. istinskog življenja treba poći

od autentičnog značenja samog pojma filozofije. U svakom slučaju, sve
ovisi šta se pod tim pojmom podrazumijeva kroz povijest same filozofije
kao i njeno značenje u kulturi današnjice, odnosno moderne i postmo-
derne.
Jasno, filozofija je vječna. Kao takva, oni koji su je izabrali za svoj po-
ziv odlučili su se na jedan vlastiti džihad, tj. na borbu sa samima sobom,
na borbu sa dilemama i preokupacijama ideja koje postaju preokupacija
mudrih i učenih ljudi. Zato je potrebno promišljati kakav je položaj filozo-
fije u vremenu. Filozofija se otvara pitanjima, što će biti jedno od naših
posebnih tema razmatranja biti filozofije života.
Nedvojbeno, filozofija znači “ljubav prema spoznaji i znanju”, tj. kako
je ovu oblast promišljao jedan Sokrat. Zacijelo, u civiliziranom svijetu
postoji istina, to nije obična riječ, već u njenom autentičnom značenju,
koja pripada znanju. Dakle, filozofija u svojoj biti znači traganje za isti-
nom. Taj posao mogu raditi samo oni koji su željni znanja. Smisao takvog
traganja je utemeljen na ljubavi, tj. priroda insana je usmjerena u tom
pravcu. Taj izbor bavljenja se razlikuje odonih postupaka od kojih se od-
mah traži konkretna korist. Mi smo se ovdje odlučili na onaj aristotelovski
put, tj. “sve druge znanosti su korisnije od nje, ali nijedna nije od nje (filo-
zofije, napomena Š.K.) nije bolja”. U tom kontekstu se filozofija duboko
razlikuje od znanosti (nauka) i od vjere. Danas, kada postoji evidentna
dominacija duha tehnike nad humanističkim znanostima, filozofija igre,
zacijelo, posebnu ulogu jer je u raznim aspektima potrebna čovjeku i
uopštemodernom životu. Kao univerzalna misao, filozofija i dalje traga
za odgovorima na ključna pitanja života i društva, kao i da ta tumačenja
pretvara u djelo. Tako su nastala nezaobilazna djela dvadesetog stoljeća
“Bitak i vrijeme” (Hajdeger), “Biće i ništavilo” (Sartr), “Mit o Sizifu” (Kami),
“Dva grada” (Bulgakov), “Štit od zlata” (Muhić) i druga koja obilježavaju
vrijeme u kojem egzistiramo.
Imajući u vidu kontekst spomenutih djela,kao i onih brojnih koja smo
upijali danima i godinama, daju povoda da pomjerimo značenje filozofije
od onog tradicionalnog što dolazi od Sokrata na ovamo, kao ljubav pre-
ma znanju, zato je nepohodno prihvatiti novi oblik života i uopće ljudske

djelatnosti u novom vremenu. Zato, pomjeranje osmišljavanja značenja

filozofije dolazi iz svijeta fenomena života, koji pred mislećim čovjekom
danas traži logično i racionalnoobjašnjenje svijeta i postojanja. Ne radi se
o postupku da je filozofija protiv drugih oblika znanja, kao što je gnostički
oblik znanja, kao što je gnostički oblik tumačenja i redepcija svijeta (u
pogledu prevladavanja uma ako je nemoćan u traženju istine), već se radi
prvenstveno o jasnom razumijevanju istine egzistencije bića i njegovog
opstanka u mikrokosmosu življenja. Prema tome, filozofija se javlja kao
racionalno gledište prema svijetu. Međutim, ona biva često negirana od
naivnih i površnih ljudi. No, te oblike kriterijstva treba zanemariti, na što
su već u starom vijeku i kasnije ukazivali filozofi.
Zato je potrebno problemski misliti. U tom kontekstu odlučili smo se
na izbor tema i pitanja (iz tri kruga mišljenja) da na temelju razuma koji
smo dobili od Svevišnjeg i razvili pomoću plemenitih ljudi, od kojih smo-
jedan broj napomenuli u našoj “Zamisli uz ovu temu”, da uz vlastitu in-
tenciju i unutrašnji džihad (kao borba sa samim sobom) logički tumačim
svijet u domenu mudrosti sokratovske, platonovske, aristotelovske,
epikurejske, ibinskinske, rušdovske, farabijevske, gazalijevske, dekar-
tovske, spinozističke, volterovske, kantovske, hegelovske, marksovske,
šopenhauerovske, kjerkegorijevske, ničeovske, muhićevske, rortijevske
mudrosti ili mudrosti brojnih drugih mislilaca i velikana koji su u svojim
djelima tumačili i objašnjavali svijet.
Razumljivo, naša misija ne poriče značaj ni empirijskih humanističkih
znanosti, koje su na osoben način (svaka za sebe) veoma seriozno
posvećivale pažnju vidljivim tragovima filozofije i ljudske egzistencije.
Zato je potrebno i jedno novo značenje, a to je ono koje crpi sokove duha
iz literature. U svakom slučaju, svođenje filozofije na puku znanost (nau-
ku), ona gubi ugled. Zato je potrebno filozofiju uzdići iznad znanosti, ne
samo definicijom, već i izborom tema za moguće rasprave.
Zato filozofija mora stalno obraćati pažnju i na druge oblike znanja.
To je njena metodološka mogućnost, kako bi njena gledišta uvijek bila
svježa i aktualna. Međutim, pri svemu tome treba biti oprezan, jer i samo
svođenje filozofije na “znanost o znanosti” je njeno sužavanje i atakovan-
je na cjelinu.

Zato filozofija treba da forsira nova pitanja, ne samo historijska pitan-

ja, tj. krugove trajnih ljudskih pitanja o biću i mišljenju. Stoga, od izuzetne
važnosti jeste činjenica da filozofi ne smiju davati zbunjujuće odgovore na
postavljena pitanja. Da se ne bi odvojila zbunjujuća rasprava, zbunjujuće
misli, neophodno je da problematizacija sadržaja bude razgovjetna i
razložna. To je jedan od puteva da se ne stvara konfuzija u diskusijama.
Jasno, sama konfuzija je dovoljna da se prekine logički razvoj ideje ne-
kog pojma. Prema tome, smisao traganja i želje filozofa treba da bude
usredsređena na pažnju promišljanja istine postojanja. To bi bile osnovne
jedinice svijesti. Zato treba praviti distinkciju između originalnih ideja ve-
likih filozofa (poput Heraklita, Sokrata, Platona i Aristotela) i drugih broj-
nih epigona u raznim oblastima filozofije. Međutim, moguće su greške
i kod tumačenja gledišta spomenutih originalnih mislilaca, posebno ako
dolazi do apsolutizacije njihovih ideja. Upravo su to neki pokazatelji koji
stvaraju probleme interpretacije tijekom historije razmišljanja. U sferi vje-
re (religije) stvari stoje sasvim drukčije, o tome svjedoči činjenica, kada
se jedna ideja prihvati u okviru javnosti jedne vjere, često se događa (što
može biti opasno) da se ista poima apsolutnom i svetom.
Malo je mislilaca koji su, poput Sokrata, izrazili javno svoju duhov-
nu skromnost, poput one tako poznate krilatice “ja znam da ništa ne
znam”! I to je došlo do mislioca kojem u svom vremenu nije bilo ravna.
Dakle, većina tumačenja svijeta od običnih ljudi je najčešće neskromno.
Pri tome treba imati u vidu činjenicu da su čovjekove mogućnosti u sferi
razmišljanja veoma ograničene. O tome govore i primjeri slučajeva naklo-
nosti prema određenim filozofskim pravcima. Zato se i sama filozofija kao
oblik mišljenja i tumačenja svijeta javlja pod vidnim utjecajem vremena
u kojem njeni akteri (filozofi) stvaraju i žive. Dakle, ideje filozofia jednog
vremena stvaraju opredeljene filozofske škole koje su obilježile pojedine
etape ljudske povijesti i civilizacije.
Poznati šansonjer Ibrica Jusić iz Dubrovnika, je jednom prilikom, za
vrijeme razgovora sa pripadnicima “sedme sile” izjavio, kako mu je svo-
jevremno krajem 60-tih godine XX stoljeća čuveni bošnjački pjesnik Mak
Dizdar zborio: “... mani se virova, uspjećeš samno ako život shvati kao
jednu lahganu rijeku koja teče”, u virovima su najčešće hit pjevači, pa zato

kratko traju. Nikad ne treba biti da je čovjek stalno medijski dostupan, jer
na kraju krajeva, i najboljeg kolača je nekad preko glave, naglašavao je
filozofsko-pjesnićčki nadahnuti solist Jusić.
Prilikom otvaranja pitanja iz sfere filozofije kao i izdvajamo neka tra-
ganja u okvirima čovjekovog života, rada i sudbine, pri samom izboru pi-
tanja posebno ćemo naglasiti na argumentaciju i bit činjenica.
Diskurs kritičke filozofije

Filozofija života, u skladu sa pokušajem određenja, bitno se temelji i
razvija iz pozicija tradicionalne i moderne kritičke filozofske baštine. Dak-
le, razvojem filozofije zapaženo se čuva tradicija i kultura jednog naro-
da. U tom smislu, i sam Hegel - je ukazivao, da postanak filozofije, polazi
iz očaravajućeg mišljenja i neposrednog znanja o svijetu i istini (Hegel,
“Enciklopedija filozofskih znanosti”). Dakle, za postanak filozofije je bitno
iskustvo i životna potreba o rezeniranju svijesti.
Shodno toj poziciji, sam Hegel je najavio put kritičke filozofije, koja će
svoje oličenje kasnije ostvariti u modernoj, odnosno suvremenoj filozofs-
koj misli. Prema Hegelu, primjer kritičkog mišljenja u filozofiji demostri-
rao je E. Kant. Prema Hegelu “kritička filozofija” podvrgava, dakle, prije
svega ispitivanju vrijednosti razumskih pojmova koji se upotrebljavaju u
metafizici – uostalom i u drugim znanostima i u običnom predočavanju.
No, ta kritika ne ulazi u sam sadržaj i međusobno određeni odnos tih
misaonih određivanja, nego ih razmatra prema opreci subjektiviteta i ob-
jektiviteta uopće.”
Jasno, kritičkoj filozofiji i filozofiji života zajedničko je iskustvo i spoz-
naju istina i težnja k slobodnom mišljenju i življenju. Briga o misaonom
određenju filozofija je u kulturi mišljenja udarila nezaobilazan pečat po
čemu je prepoznatljiva među svim disciplinama duha. Na takva misao-
na određenja, pema Hegelu, ukazuje posebno i Fihteove (Fihte) filozofija.
Hegel će precizno reći: “Ova je filozofija, misli na Fihteovu, Š.K., na met-
odu da se raspravi metod logike trebala bar toliko utjecati da se misaona
određenja uopće ili uobičajeni logički materijal, vrste pojmova, sudova,
zaključaka, ne uzimaju viće samo iz razmatranja i da se tako prosto em-

piriski pokupe, nego da se izvedu iz samog mišljenja. Ako mišljenje treba

da bude slosobno da išta dokaže, ako logika mora zahtijevati da se dadu
dokazi i ako hoće da poučava u dokazivanju, onda prije svega mora biti
sposobna da dokaže svoj majosebujniji sadržaj, da vidi njegovu nužnost.”
Prema tome, kritička filozofija je kompleksna filozofija života, jer se
temelji na spoznaji prosuđivanja u sferi spoznaje iskustva iz kojeg proizi-
laze reference misaonog određenja, ono što će u suvremenom mišljenju
demonstrirati u svojoj recepciji filozofskog mišljenja R. Rorti (Richard Ror-
ti), Ž. Darida (Jacqulsa Derrida), F. Muhić i drugi. Ovi mislioci su ukazali u
svojim esejima i raspravama svu nužnost povezivanja filozofije i umjet-
nosti u cilju krotičnog promišljanja spoznaje. Naravno, filozofiji pripada
izvršna vlast, hegelovski rečeno u tvorenju, razriješavanju i globalizaciji
duha. Zato, filozofija ostaje ideja i pogled na svijet, koja sama sebi kritički
propituje i misli.
Filozofija kao pogled na svijet, predstavlja svojevrsno kritičko
upućivanje u sam proces mišljenja i življenja. U filozifiji se kritika odnosi
napose na ispitivanje valjanosti fundamentalnih teza teorijskog mišljenja
i praktičnog djelovanja.
Prema zagrebačkom filozofu, dr. Dailu Pejoviću, u modernoj filozofiji
su se izdiferencirale “dva puta otvorena u filozofiji poslije Hegela: jedan
je put pojedinaca, a drugi je put društvene egzistencije. Uža sve razlike,
oba puta isprepleteno vode spram konkretne osjetilne zbiljnosti i vraćaju
filozofiju svome vremenu.” U tom smislu, naša pozicija ide na teren iden-
titeta pojedinačne filozofije egzistenvcije i načina življenja. Međutim, bez
obzira na opsednutost individualitetom, ne može se zaobići ni kolektiv-
na svijet, od čijeg stepena kulture ovisi i mogućnost realizacije filozofskih
ideja, koje žele biti realitet i u interesu stvarnosti. U tome kritička filozofi-
ja, svojim nazorima djeluje podsticajno na stvaranje kritičke inteligencije,
tj. stvaranje ličnosti koje javno mogu iz duha filozofije promišljati, aktu-
elne pojave i ukazivati na njihove nedosljednosti i manipulacije ljudima,
ukoliko su, kao takve, prisutne. To je put prilaska kritičkom i otovrenom
mišljenju, recimo, jednog, Karla Popera (K. Popper, 1902-1994) i njeg-
ovom svijetu ideja.

Filozofija života se pita: Šta je temelj društvenog života? Šta je u biti

duhovnog gledanja? Naravno, na sva ova pitanja potrebni su kritički i
analitički odgovori, kako bi ostali na nivou filozofskog promišljenja svijeta.
Šta je filozofija života?

Na prvi pogled svima to izgleda poznato! Nama je ovo pitanje velika
tajna, jer kao takvo ono nije na jednom mjestu precizirano i riječeno kako
otvoriti ovo pitanje i pokrenuti diskusiju? Podsjetimo, “filozof pokušava
da misli svijet, drugoga i samoga sebe i da shvati njihove odnose” - Merlo
Ponti (Maurice Merleau-Ponty). S ovim pitanjem, svijesni smo, putujemo
oko svijeta da bi došli do sebe. Putujemo umbretovski licem na dolje,
kako bi spasili oči od jake svjetlosti. Putujemo, da bi svakog mogli pogle-
dati otvoreno u oči. Sam pojam filozofija života se ovdje želi upotrijebiti u
njenom punom ontološko-gnoseološkom i antropološko-epistemološkom
značenju. Zatim, ova misao se grana i kroz etičko-estetsko življenje. Da-
kako, riječ je o širokoj označenoj temi, koja, sama po sebi, ne može ukroti-
ti i determinirati u stroge znanstvene okvire. Zato se ovdje, prema našem
viđenju, ima namjera ukazati na bitne teme, pojmove i sadržaje koji bi
omogućili filozofski razgovor o naslovljenoj disciplini duha.
U želji da odgovorimo na ovo pitanje, ukazujemo na prisustvo
određenih zabluda. Zablude filozofije se ogledaju, ako se ne pretposta-
vljaju i drukčija tumačenja, od onog koji odstupamo. Filozofska spoznaja
života i svijeta predstavlja jedan vid tumačenja koji su uvjetovani težnjom
istraživačima. Zato ovu tvrdnju možemo potkrijepiti stavom: “Prva je filo-
zofija života smatrati svaki dan kao celinu, i to celinu jednog slova u riječi i
knjizi. Svaki dan raditi ono što će se uvijek raditi, i nijednog dana ne raditi
ono što ne treba nikad raditi. Samo se tako može postići onaj pravi, pri-
rodni a svesni kontinuitet i čvršća veza u jednom životu kolevke s grobom.
Samo takav život dobija nakog izvesnog smisla - samo tako čovjek može
stvoriti od sebe neku vrednost. Otud je život većine ljudi bez smisla, u
knjizi života mnogi su listovi iscepani ili izmrljani, jer o mnogim danima
nije vođeno računa. Čovek obično računa na godine, mesece, a ne vidi da
je sve to sastavljano od dana” (Božidar Knežević).

Svetonazor modernog čovjeka danas se ne može zamisliti bez poz-

navanja filozofije njenih strujanja i disciplina. U svakom slučaju, ova
pitanja su mnogo kompleksnija nego što se misli. Zato, radi lakšeg ela-
boriranja problema koji smo sebi stavili u zadatak, slobodni smo sada i
ovdje pozvati u pomoć filozofa Karl - Hajnca Volkmana Šulka (Kalr-Hinz
Volkmann-Schluck), čije razmišljanje je poznato u djelu “Uvod u filozofs-
kom mišljenju” (Einfuhrung in das philosophische Denken). Ovaj ugled-
ni njemački filozof piše: “Filozofija se, dalje, nudi kao mnoštvo učenja
različitih filozofa, i čini se kako nas poziva da izaberemo jednog određenog
filozofa čijim učenjima možemo da podignemo ugled svom vlastitom po-
gledu na život i svijet. Pitanje koje se tada postavlja filozofiji glasi: Kojeg
filozofa da izaberem za sebe? Koja se filozofija najviše podudara sa mojim
shvatanjem života? Čini se da filozofija tada izlazi u susret potrebi kojom
su zahvaćeni oni građani koji bezobzirno materijalizuju i ekonomizuju sve
odnose u životu, a ipak ne bi hteli sasvim da se odreknu toga da sebe
uzvišeno prikazuju u ‘idealističkim stremljenjima prema nečemu više.’
Ali, filozofija može da se procenjuje i u pogledu na to: Da li, i u kojoj
mjeri, ona može da se upotrijebi u svrhu nekog nazora na svijet; da li je, i
u kojoj mjeri, ona upotrebljiva kao recept za legitimisanje zahtjeva za moć
nad političkim i kulturnim oblikovanjem čovjekovog života...”
Ovdje na svjetlost dana iznosimo jedan niz vlastitih meditacija, posla-
nice, sintetičkih misli koje, nasuprot vremenu zarobljenog uma, kako bi
se izrazili Česlav Miloć i Rasim Muminović, žele biti bistre misli, u naučnim
okolnostima u kojima su nastojale. Bez obzira što su filozofi promišljali
svijet i njegovu realnost, ipak su nailazili na nerazumijevanje od raznih
faktora, u vezi javnog ispoljavanja svog gledišta. Poznato je, da su se filo-
zofi gotovo u svim režimima nalazili pod policijskom prismotrom. Reci�-
mo (Navedimo, da je Volter bio zatvoren zbog verbalnog delikta u tvrđavi
Bastille. To vrijeme je iskoristio da napiše dramu Edip, koja ga je kasnije
proslavila. Zbog mimoilaženja sa nekim skribantima (sunarodnicima, čija
imena ne zavrijeđuju spominjanje u ovako ozbiljnom filozofskom tekstu,
koji su pokrali velike bilježnice i dnevnike udovicama rahmetlija, čime su
širili protiv autora raznu propagandu bez ljudskog pokrića). Ta skriboma-
nija pojedinaca je proizvela skandalozne knjige, čiji su autori, odavno pod

zemljom, a promoviraju se i manifestiraju na skupovima, gdje se autor

ovih redova onemogućava sudjelovanju, uz strogu policijsku prismotru.
Vlast prema filozofiji ispoljila je grubi despotizam. Još je Volter tvrdio da
“filozofi moraju imati dvije ili tri rupe da bi se sakrili od pasa koji ih progo-
ne”. Ta situacija se nije bitno izmijenila ni na kraju XX stoljeća.
Filozofija motivira za dnevni, heftični, mjesečni i godišnji period i na
duže vrijeme planiranje vremena i smisla življenja. Filozofija života nas do-
vodi u najbližu vezu filozofsku egzistenciju, političku ideologiju u historiji.
Kao takva, filozofija života je postala jedan mogući diskurzivni odgovor na
postojeće odnose u društvu i uopće u svijetu. Zbog svega toga, filozofija
neminovno nosi politička obilježja, kao i put etike, tj. doseza najvišeg do-
bra i uzvišenog estetkog doživljaja. Takva orijentacija predstavlja, trijumf
racija nad beznađem.
Povjesno - filozofsko pitanje u dvadesetom stoljeću otvara jednu
novu filozofsku perspektivu raznih pitanja i kriterija. U tom kontekstu,
našu pažnju privlači jedna posebna filozofska preokupcija, a to je moder-
na filozofija, koja je oličena u najznačajnijim misliocima (XX stoljeća). To
su: Huserl, M. Hajdeger, Vitgenštajn, Derida, Dž. Plamenac, Sartr, Gada-
mer, Adorno, Markuze, Habermas, Buber, S. Bulgakov, Bloh, Muhić, M.
Filipović, Tomović, Muminović, Životić i drugi.
Pisao sam ove redove da bih prikupio snage da zaboravim sve nepra-
vde koje mi je vulgarno činovništvo, bivše i sadašnje Jugoslavije pravilo.
Nastojao sam da samim putovanjem idem dalje od tih nemilih situacija.
Vjerujući u moć Uzvišenog Stvoritelja nisam posustajao, dakle, nisam se
želio predati malodušnosti i očajanju. Shvatio sam da je život “borba”,
kako je to jednom slikovito odgovorio Marks svojoj kćerki Eleonori. Nas-
tojao sam da se bavim pitanjima filozofije, shvativši da su i brojni zvučni
filozofi prolazili trnovit put sa brojnim preprekama. Recimo, nakon eksko-
munikacije, Spinoza se morao baviti glačenjem sočiva da bi održao golu
egzistenciju. Mene je održala snaga punog razumijevanja porodice. To je
razlog da nisam obraćao pažnju na probleme, oponente i progonitelje.
Smatrao sam da su oni plaćeni da to rade, što rade! Tijekom putovanja u
meditiranja, nastajao sam da ostanem daleko od progonitelja, tj. da ost-
anem sa filozofijom na zeleno plavim jalijama Jezera, odakle sam uspio

da vidim čitav dunjaluk, osjećajući se kao da sam u Kenisburgu. Ispred

mene Markesovo djelo “Sto godina samoće.” Razmišljam, evo ga ispred
mene moj Makondo. Plavski Završ i Sandžak su moj Makondo. Tu je u
meni stoljeće samoće jednog naroda, kojem velikodostojnici iz oficijal-
nog estabilišmenta osporavaju pravo na vlastito ime! Zato se pitam, da li
postojim?
Ako se osporava identitet etnosa, da li se može postići identitet egzis-
tencije? Čovjek je nemoguć bez identiteta. Vremena se nisu promijenila.
Istrage se nastavljaju u bezočnom obliku. Meditiram, što bi danas rekao
imam Osman ef. R. iz Bihorskog Bora o karadačkim povjesničarima, koji
pišu hvalospjeve o njegovim progoniteljima. Tužna su to vremena. Jasno,
taj efendija je stvorio novo društvo, jer je bio insan preporoda. On strada
u brodolomu od strane izmećara koji neovlašteno nose njegovo prezime.
Tako teče i ovaj posljednji ramazan plovidbe u drugom milenijumu. Što
nas očekuje sjutra?
Otiskujemo se u svijet bivstvujućeg vremena jedne moguće filozofije
života. To je Put da dođemo do esencije i strukture filozofskog mišljenja,
bez uobičajenog lebdenja i kruženja što je historijskoj mudrosti svojs-
tveno, već je po sebi razumljivo i stvarno. Zato ovim “fragmentima” želimo
izbjeći sve nepreciznosti i nejasnoće u vezi promatranja čovjeka i njego-
vog svijeta, koji se ovdje misli i živi. S druge strane, filozofija kao naknadna
svijest i kao čista imaginacija je neodrživa, upravo zato što nema realno
tlo. Na taj način filozofija čuva stvarnu aktualnost svijeta svoga vremena.
Kao takva, filozofija čuva svijet u čovjeku!
Lućano De. Krešenco (Luciaono De Crescenzo), u svom djelu Historija
filozofije, o potrebi filozofije kao načina življenja piše: “Filozofija je nužna
potreba ljudskog življenja, koja je od koristi kada se čovjek uhvati ukoštac
sa svakodnevnim problemima, čije studiranje, na žalost, nije obavezno,
kao što je, recimo, služenje vojnog roka. Kada bi od mene zavisilo, uključio
bih je u program osmogodišnje škole, ali se plašim da je, pošto je sma-
traju prevaziđenim predmetom, zamijenili modernijim “humanističkim i
socijalnim naukama”. To je kao kad bi ukinuli artimetiku pošto već i trgo-
vci računaju pomoću kompjutera.

Šta je zapravo ta filozofija? Pa, tako, u dvije riječi i nije baš lahko dati
definiciju. Čovjek je postigao najviši stepen civilizacije preko dvije funda�-
mentalne discipline: nauke i religije. Dok nauka, pribegavajući tazumu,
proučava fenomene prirode, religija, zadovoljavajući intimnu potrebu
ljudske duše, traži ono apsolutno, ono što prevazilazi spoznaju putem čula
i intelekta. A filozofija je na pola puta između nauke i religije, bliža jednoj
ili drugoj u zavisnosti od toga da li se radi o filozofima racionalistima, ili
onima koji naginju mističnoj viziji stvari. Za Bertnarda Rasela, engleskog
filozofa racionalističke škole, filozofija je jedna vrsta Ničije Zemlje, između
Nauke i Teologije, izložena njihovom obostranom napadu.”
Imajući u vidu Lućanovo promišljanje i upoznavanje sa filozofijom, kao
izgrađenim sistemom znanja, filozofija se, samim filozofiranjem uzdiže u
sam vrh ljudskog duha. Međutim, kao takva bez obzira što se oko nje
bahće veliki broj pojedinaca, ona je u biti ostala problem jednog manjeg
broja pojedinaca koji se njom bave kao životnim opredeljenjem. Zacije-
lo, filozofija ima svoje trajno obilježje u izgrađivanju pogleda na svijet u
čemu se vidi njena posebna čovječnost, kao obrazac mišljenja i življenja.
Poruke filozofije su univerzalne jer ne priznaju nikakve granice, a čovjeku
se obraćaju kao mikrokosmosu bez ikakvih razlika u čemu se sastoji i filo-
zofski kako individualizam, tako i kosmopolitizam. U samom proučavanju
podučavanja filozofijom, s ciljem podsticanja na samo mišljenje, posebno
smo se rukovodili Sokratovim primjerom, zatim shvatanjem dunjaluka od
strane Božijeg poslanika Muhameda, a.s., te Kantovih izrazitih antidog-
matskih samorazumijevanja, Kjerkegorovog, Šopenhauerovog i Ničeovog
viđenja svijeta. Svakako posebnu važnost dajemo Kantovim pitanjima:
Šta treba da znam?Šta treba da činim? Čemu traba da se nadam? Poz-
nato je da je Kant na ovim pitanjima stvorio filozofski sistem kakav nije
zabilježen na našoj planeti. Svakako, naš odgovor jeste, da u životu treba
da znamo ono do čega nam je stalo, a to je istinsko znanje. Dalje, da uvijek
činimo dobro u svakoj prilici i u svakom mjestu hoda i življenja. A kada su
u pitanju interesi uma gdje se ukrštaju naša teorijska i praktična pitanja i
saznanja, onda moramo u trećem pitanju na imanentan način usaglasimo
našu nadu i obećanja da moramo i živjeti bez interesa. Naravno, čovjeka
u njegovom životu prati apsurd koji pokušava da omete kako u kretanju,
tako i u podizanju ciljeva. U islamu je to dato u molitvi Svevišnjem da
insana zaštiti od šejtana (od sotona).

Utemeljenje filozofije života

Filozofija života u sebi nosi kritičku dimenziju. Zato ona ne može da
zaobiđe ni neka pitanja pokušaja ideologizacije filozofije u jugoslovenskom
i postjugoslovenskom društvu. Računajući unaprijed na pređene uspjehe
čovjek podliježe različitoj vrsti mišljenja i kalkuliranja. Zato, navešćemo
jedno razmišljanje: “Povećavajuća besmislenost temelji se, otuda, na pro-
cesu koji živi u najunatarnijoj srži današnjeg čovjeka: današnji čovjek je u
bjekstvu od mišljenja. Ovo bjekstvo od mišljenja je temelj za besmisle-
nost. Ali, ovim bjekstvom od mišljenja pripada to da ga čovjek niti vidi, niti
priznaje. Današnji čovjek će ovo bjekstvo od mišljenja, štaviše, kategorički
poricati...” (M. Hajdeger, “Opuštenost”).
Naša je namjera da filozofiju približimo životu i da ona, kao takva,
ide u korak za životom i da služi, kao temelj ljudske kulture, duhovnim
interesima čovjeka. Fragmentima se ne želi objašnjavati svijet u kojem
živimo, već primjerima diskursa skrenuti pažnju na način mišljenja, s cil-
jem da druge podstaknemo na razmišljanje ovim i drugim pitanjima, kao
i da ih otvoreno pozovemo na dijalog. Smatramo da su filzofija života i
filozofija dijaloga komplementarne. Ovdje se filozofska misao javlja pod
vedrim nebom. Temelji filozofije se stvaraju i razvijaju bez zidova i krovo-
va. Riječ je o slobodi duha, kao i polaganju prava na filozofsko mišljenje i
onih zainteresiranih subjekata koji kroz literaturu i život dolaze do mudrih
i razboritih ideja. Neki fragmenti, koji su pred vama, imaju dužu formu
od uobičajne forme. Razlog tom postupku treba tražiti u okolnostima u
kojima su nastali, jer je vrijeme tražilo takve odgovore. Dakle, fragmenti
ne objašnjavaju, već ukazuju na način mišljenja. Filozof uzima život kao
fundamentalnu temu svog razmišljanja. Jasno, filozof, kao što je poznato,
ne traži mnogo od života! On kao mislilac, želi sačuvati duševni mir, dobiti
vrijeme i prostor za osmišljavanje, ne samo svog života kao takvog, već
uopće društvenog bitka kao mogućeg življenja u zajednici. Dakle, filozofa
interesira svijet u totalitetu. Zbog toga nastaju različita tumačenja i teš-
koće u vezi preciznog i sažetog definiranja pojma i smisla filozofije kao
sveobuhvatnog svijetonazora, s jedne i uloge biti filozofa, s druge strane.
U tom kontekstu podsticajne su bile misli čuvenog mislioca Mišela

Fukoa (Michel Faucault), a posebno njegova misao koja me nosila pri-

likom koncipiranja ove knjige. Ona glasi: “Prema kakvoj smo tabeli i
kakvom prostoru identičnosti, sličnosti, analogija stekli naviku da ra-
zvrstavamo toliko različitih i srodnih stvari?” Naravno, logika koja nas
uči o pravilima mišljenja, omogućava nam da napravimo jednu specifičnu
klasifikaciju svojih filozofskih razmišljanja koja su nastajala van kabinets-
kog i nastavnog djelokruga.
Ovdje je riječ o zasnivanju nove filozofske discipline, gdje izlažemo
vlastitu viziju jedne moguće i otvorene filozofije života. Filozofi ističu,
da psihologija i biologija nisu dovoljne da osmisle i objasne sam smisao
života. Ključ rješenja, ipak, drži filozofija. Sokrat i Bruno su platili životom,
psihičku dimenziju otpora doživjeli su mnogi filozofi, a posebno, Aristo-
tel. Erazmo Roterdamski, Volter, Spinoza, Kjerkegor, Niče i drugi. Niče je
prvi sjednik za takvo nešto. Niče je bio onaj filozof, koji je, prema akade-
miku N. Miloševiću, bio izložen najvećem pritisku psiholoških činjenica
života. Zato smo morali pomjeriti granicu ispitivanja ideja filozofije života,
ne osporavajući Dilatajeve principe utemeljenja ove discipline. Ipak, ova
filozofska disciplina duha, ipak je krenula da živi svoj nezavisni život od
čuvene Sokratove besjede pred Atenskim sudom! Jer, Sokratova “apolo-
gija” i smrt inspirirali su mnoge filozofske umove od atenskih vremena do
danas.
Da li je moguće, da neko ko je toliko bio izložen psihološkom pri-
tisku zadrži unutrašnju mirnoću i logiku mišljenja ? Naravno, socijalni i
psihološki faktori se moraju uzeti u obzir. Prvo, psihološki napor da se
filozofska misao napiše. Drugo rješenje, je psihologizam. Svakako, filozo-
fov zadatak je da izbjegne krajnost. U tome se ogleda bogatstvo filozofije
života i ponaosob svake filozofske ličnosti.
Uspostavljanje kontinuiteta filozofije života

Život je jedan od ključnih pojmova oko kojeg se uspostavlja filozofija
života, a bez pretjerivanja se može tvrditi i cjelokupna istočna i zapadna
filozofska tradicija. To je jedna od bitnih osovina te filozofije i te tradicije.
Utoliko više iščuđava da je taj pojam i problem razmjerno kasno ekspli-

citanom temom te filozofije, iako je ona veoma implicitno u filozofskom

dijalogu i diskusiji će odavno u misaonim strujama širom svijeta. Jasno,
pred nama je jedna izazovna, sadržajna i mnogo značajna tema koja se u
biti razlikuje od filozofije egzistencije i drugih orijentacija u suvremenoj
filozofiji.
Filozofija života, kao moderna duhovna disciplina, nema svoju duho-
vnu sistematiku, poput sistema Hegelove filozofije : 1) logika, 2), filozo-
fija prirode, 3) filozofija duha, koje se dijeli na subjektivni, objektivni i
apsolutni duh, ali ima zajedničku komponentu u prosvjetiteljskoj i eman-
cipatorskoj ulozi čovjeka pomoću filozofije. Jer, filozofija života prolazi iz
ideja duha historije, koje su svjesne same sebe, koje znaju za sebe. Jasno,
ova teze su donekle u vezi sa poimanjem sa Marksovom filozofijom, po
kome se ideje kompromitiraju, onda kada se udaljavaju od stvarnosti, tj.
od života. Dakle, filozofija se javlja kao paradigmatička misao vremena.
Zacijelo, filozofija nastoji da se sačuvaju ideje koje su u povijesti figuralne
odnosom veza Hegel - Marks, čije su relacije i danas aktuelne, kao i prije
jedan i pol stoljeća. Kako bi Hegel rekao: “Filozofija se mora čuvati htjenja
da bude utjeha” (Fenomenologija duha).
Ovdje želimo izraziti sebe, svoju poziciju, koristeći spoznaju, čuvstva i
kritične trenutke iz raznih životnih situacija, kao i ideje filozofa i drugih mis-
lilaca. To je u biti fundamentalni materijal arhitektonika ovog filozofskog
projekta, kojem smo posvetili zapažen dio svog života. Naše posvećivanje
filozofiji u životu sa nefilozofskim narodima i još teže, u nefilozofskom
vremenu nas je vodio u bespuće i neizvjesnost življenja. Neprestano nas
je nosio ovaj poziv da se odupremo konzervatizmu i apsurdu. Senzacio-
nalne pojave, koje su drugi morali da prešute, za nas su bile izuzetne i na
taj način su se rađala kako filozofska, tako i pjesnička i analitička ostvare� -
nja. Družili smo se sa dragocjenim knjigama koje su nam davale snagu.
Na taj način sam stvarao pozamašnu knjižicu da bi na taj način lakše se
sučeljavao sa bremenitim boravištem na ovom dunjaluku. Drugi su se tom
činu čudili, pa im je to davalo povoda da spletkare i izmišljaju koještarije o
našem životu i radu, a pri tom nisu ni dosegnuli nijedan djelić naših preo-
kupacija, kao i što to obitava u našim vidicima. Na taj način, bez obzira na
prepreke, mi smo se svim bićem usredsredili na svoj izbor. Iz dana u dan,

iz mjeseca u mjesec, iz godine u godinu proširivali smo vlastitu filozofsku

intimu. Pisali smo i objavljivali rasprave, eseje i analize iz raznih tematskih
oblasti. Mnoge od njih, po svemu sudeći pripadaju određenom vremenu
i, kao takve ne mogu ući između korica nekih od svojih knjiga. (Zacijelo,
ne pripadam piscima koji sve što napišu, stave između korica knjiga. Po
mom sudu to je sasvim nemoguće, jer se ne može sve unaprijed planirati,
pogotovo ne, ako treba, pokrenuti neki projekt, i reagirati u javnosti kao
intelektualac i pokazati svoju kičmu)!
Užitak koji smo iskusili, pri sređivanju ovog djela ne može se opisati,
jer radi se o specifičnoj duhovnoj samospoznaji svijeta. Brojni su frag-
menti koji su izronili iz “izgubljenog” vremena, traženja profesionalnog
angažmana, jer naše ime je gotovo na svakom mjestu bilo smetnja.
Slične apsurdne situacije, glasoviti pisac B.Pekić, (koji je životom platio
iskušenje balkanske demokracije - kada se 1990. vratio iz egzila), svoja
sjećanja je naslovio “Godine koje su pojeli skakavci”. Naravno, potrebno
je imati više od subjektivnog senzibiliteta, pa doživjeti ovu piščevu
životnu premisu. Nas ništa nije moglo obeshrabriti. Uvjeti za život bili
su sve teži. Moralo se, prije svega misliti na porodicu da ona ne oskudi-
jeva, na braću i sestre, koji su zbog zlosrdnog režima morali emigrirati.
Moji oponenti, podstaknuti režimskom konzervativnom ideologijom,
nastojali su da liječe svoje komplekse, na taj način što će me, ne samo
udaljiti iz nastave Filozofskog fakulteta i Univerziteta, već su time napra-
vili plan kako uopće da nas onemoguće da se bavimo filozofijom. Zacijelo,
njima ne smetaju hamali i hizmećari već intelektualci. Naša filozofska i
pjesnička žeđ je bila sve veća, kontaktirali smo sa velikim brojem ljudi
sa raznih meridijana, prepoznavali smo njihovu esenciju i dijaloge i sus-
rete sa njima unosili smo kao fascinirajuće obrise ovoj našoj građevini
koju zovemo Filozofija života. U međuvremenu, intenzivno sam radio
na dvije filozofske monografije: “Filozofija V. Jokića” i “Tako je zborio J.
Tajbin” koncipiranju romana “Plavski bajrak”, te knjigu polemičkih spisa
“Karadačka bastrija.” Doista, teško se moglo skoncentirati na jedan pro-
jekat, jer je duh neuhvatljiv, preliva se kroj, način života. Kada bih samo
obitavao u karadačkoj bastilji, možda bi se bavio tekućim budalaštinama
koje čovjeka svakodnevno ne mogu ostaviti ravnodušnim. Međutim, naše
kretanje kroz svijet i kontakti sa relevantnim institucijama daju nadu da
možemo otvoriti svoje filozofsko mišljenje izvan dozvoljenih shema. To je

naš izazov, to je želja za osvajanjem filozofskih znanja i umijeća. Jednom
riječju, željeli smo dokučiti smisao filozofskog modernizma, da ne izno-
simo razne lokalne detalje preživljavanja, kojima se život stavlja u kalup.
Naravno, kalupa i stega smo se oslobodili još u ranoj mladosti. Stalno nas
je hvatao grč za pisanjem, željeli smo ostvariti svoj stvaralački i nacio-
nalno-kulturni identitet. Nikada nisam, kao brojna piskarala iz mog na-
roda (misli se na Karadag), sebe predstavljala i dokazivala ono što nisam,
već ono što jesam, pa sviđalo se to netkom ili ne. To je bio i ostao smisao
mog književnog i filozofskog mikrokosmosa i univerzuma. Na taj način,
opirao sam se kritičkim ograničenjima determinizma. Uvijek me nosila
energija dijagnosticiranja. Svjestan sam bio sebe i svoga porijekla. Stari
Plavljani su mi neprestano predočavali lik mog djede imama Arifa ef., koji
je bio mudrac, koji je kao skeptik nosio kreativne porive. Međutim, živio
je u teškom vremenu koncem XIX i u prvoj polovini XX stoljeća, tako da iz
objektivnih razloga njegovi manuskripti su samo fragmentarno sačuvani.
Na spoznaju njegovih meditacija i sačuvanih hutbi i teravijskih dijaloga u
meni se ukotvila jedna lirska nesanica i ambivalentan odnos prema vlas-
titiom identitetu. Zatim, prijateljstva i druženja sa brojnim filozofima od
ugleda i britkom pera otvarala su nove putokaze razmišljanja o filozofiji
i ljudima oko nas. Sa strahopoštovanjem sam se odnosio prema njihovoj
zadobijenoj pažnji, posebno prema onima koji su tri do četiri i više de-
cenija bili stariji od naše malenkosti. Njihova pažnja i poklonjeno vrijeme
me neprestano nosi i iznova obavezuje (što sam i donekle izrazio u svoj
uvodnom tekstu “Zamisao uz temu”). Dakle, nije sve to lahko išlo. To je
jedan mukotrpan put, ali put kojim se komplikovala moja filozofska i pro-
fesorska karijera. Kao ljubitelj filozofije, istraživač i pjesnik više puta sam
doživio da mi u putu nestane torba sa novim rukopisima (posebno mi je
žao kada sam izgubio rukopis magistarskog rada o filozofiji Đerđa Lukača,
krajem sedamdesetih godina, i zbirku pjesama i dr. Tada se rijetko dola-
zilo do fotokopiranih aparata). Zatim, nestala nam je brojna korespoden-
cija, skice. Pored toga, obijan nam je i pljačkan kabinet i stan u Nikšiću i
Novom Pazaru, gdje su nam odnijeti važni rukopisi, dokumenti i stvari.
Sve nas te nepogode i neprijatnosti nisu obeshrabrile jer smo bili
opijeni filozofijom. Bilo je raznih mitomanskih manipulacija sa privat-
nim životom, kako bi nas skrenuli sa životnog puta i obeshrabrili iza-

zove disidenstva i opozicionarstva. To je sve probudilo našu borbu sa
vetrenjačama, koju smo zapaženo započeli u Beogradu krajem sedam-
desetih godina, odakle i danas crpimo rudu za naša promišljanja svijeta
i tokova društvenih kretanja. Sve je to bio imperativ naših uključivanja
da izdvojimo svoj avaz iz mučnog hora. O svemu tome najbolje svjedoče
naše pjesme, analize, filozofske rasprave, ogledi i eseji.
U svim tim golemim situacijama želio sam ostati uspravno i neza-
visno. Sve me je to upućivalo na relevantno razumijevanje realnosti, da
pronalazim inventivne i razborite sugovornike. Smatrao sam i smatram
da teme o kojima razmišljam i koje pokrećem i razvijam su od interesa
kako za one koji nas znaju, tako i za one koji se prvi put susreću sa njima
i našim gledištima.
Šta zapravo želimo?
Tri kruga pitanja!

Prvo, što se u svijetu duha postavlja nisu odgovori, već, razumljivo
- pitanja. Zato, naša namjera jeste da sada i ovdje otvorimo tri kruga pi-
tanja, o čemu će kasnije biti govora. Misli, koje smo na početku poglavlja
postavili u vidu motoa nam služe da njima usmjerimo i olakšamo raspra-
vu, kao i našu namjeru u određenju Puta.
Kao životno geslo, veoma rano u mladosti primio sam Fihteovu
misao: ”Od toga kakav je tko čovjek ovisi kakvu će filozofiju izabrati.”
Ovim pitanjem, kao da nam je određena sudbina mišljenja i pravac kojim
idemo prema Svevišnjem. Sjetimo se čuvenog renesansnog umjetnika
Mikelanđela i njegovih misli iz knjige Soneti (da slobodno parafraziramo
gdje između ostalog kaže: od Dantea zborim, koja su mu djela poznata
slabo nezahvalnom puku, / što kažnjava dobro i opako djelo... i dalje,
svijet mu ne bi bio naplata za rad, jer njega naplatiti može samo Bog -
zaključuje Mikelanđelo. To je umjetnikov osjećaj za realnost i za smisao
umjetnosti i filozofije koje nikad nisu bile relevantno procjenjene od su-

vremenika i aktuelnih režima. Na taj način, Danteovu i Mikelanđelovu

misiju tek danas možemo razumijeti i procjenjivati, jer je ona bila i ostala
misao budućnosti.
Kada je u pitanju elaboracija zamisli uvođenja u filozofiju života, veoma
je važno da ukažemo na bitne činjenice, da su mnogi filozofi predočavali
i ukazivali na brojne teškoće osmišljavanja i pisanja svojevrsnog uvoda u
filozofiju, tj. uvođenje u filozofsko mišljenje i nazive. Kao što je opasnost s
određenim tezama uvoditi studente i druge slušatelje u filozofski diskurs,
tako i prijeti opasnost da se “fragmentarno” upuštamo u svijet filozofije
života. Jasno, filozofiju je nezahvalno svoditi na fragmente! Međutim,
ovdje se samim naslovom ukazuje da su u pitanju fragmenti Filozofije
života, tj. otvaranje pitanja koja zaslužuju jednu širu elaboraciju. Ovdje
su ona data kao polazna pozicija za dijalog sa kolegama sa prostora bivše
Jugoslavije (što smo i namijenili posvetom na početku knjige), koji budu
izrazili spremnost da suštinski referišu, kako bi u našem pokušaju ova
“filozofija života” dobila jednu novu i kreativniju strukturu. Jasno, ovaj
spis pretpostavlja sve dosadašnje historije filozofije, leksikone filozofa,
filozofske rječnike i sličnu literaturu (koja nije rabljena u ovom projektu).
Stoga, ove meditacije, bez obzira na njihovu sažetost i sintetičnost,
nisu imale namjeru da imaju rezultat udžbeničkog ili sličnog pregleda,
već jedan otvoreni esejistički diskurs. Jasno, radi se o jednom filozofskom
izvještaju, koji govori o samostalnom viđenju svijeta i života u njemu. Dak-
le, u spisu je kristalizirano jedno kretanje misli iz kruga u krug, iz mjesta u
mjesto, iz godine u godinu. Riječ je o pokušaju da se svakodnevni razgovo-
ri o literaturi i životu podignu na nivo filozofije - na šta nas poziva američki
filozof Ričard Rorti. Jasno, ovo je, bez sumnje, jedan od najtežih zadata-
ka koje smo sebi postavili. Prema tome, to nije prvi put da krenemo od
početka filozofskog mišljenja i to, nesumljivo, sa teže strane. Podsjećamo,
da smo se tako odlučivali na rizičnu plovidbu na studijama filozofije, so-
ciologije i književnosti, kada smo za jednu od tema diplomskih zadaća
uzeli “Smisao i problemi transcendentalizma u njemačkoj klasičnoj filo-
zofiji”, što je po obimu takva problematika za jako veće i dalekosežnije
stručne radove. Na taj način, željeli smo da uđemo u filozofsko mišljenje
višeklasičnih filozofskih autora (prije svih, Kanta, Fihtea, Šelinga i dr), i

ne samo to, nego nas je Put filozofije odveo do filozofije moderniteta po

imenu transcendentalizma u Huserlovoj, Hajdegerovoj i Finkovoj misli,
kao i mišljenju drugih suvremenih evropskih filozofa. Naša je namjera
da “fragmenti” imaju jasnu arhitektoniku i da budu povezani uzajamnim
odnosom iz kojih izlazi misaona energija koja podstiče na razmišljanje i
dijalog. Svakako, fragment polazi iz pojma kao svojevrsni proizvod jezičke
komunikacije. Dakle, u pitanju je tema koja nas dan-danas osvaja i dovodi
u ontološko-gnoseološko iskušenje. Jasno, naša je namjera da formuli-
ramo i ostvarimo jednu referentno - transparentnu misao koja bi išla sig-
urnim koracima duha i bila orijentaciono vezana, kako za sadašnjost, tako
i za budućnost čovjeka. Time dotičemo vječna pitanja smisla i besmisla
ljudskog življenja.
Danas, na koncu dvadesetog stoljeća, živjeti u ozloglašenom režimu,
intelektualac kao individua, je doveden na rubu egzistencije. Zbog takvog
stanja društvo je postalo oskudno, bez globalnih ideja. Zato, filozofija
života se nalazi pred izazovom vremena. Kao takva, ona je najbolji od-
govor na stanje političkog i filozofskog dalontizma. Jasno, filozofiju života
doimamo kao put stvaranja kulturne stvaralačke kulture. U svijetu duha
ona nastoji da sačuva i spasi što se spasiti može. Svijet je uglavnom kon-
centrisan oko dva svjetonazora mišljenja: demokratski i revolucionarni.
Prvi se temelji na serioznom mišljenju i on ima perspektivu u narednom
milenijumu, dok se drugi temelji na političkim represalijama i totalita-
rizmu. U takvoj diobi svijeta, čovjek danas teško može da sačuva vlastiti
intigritet kao i da uskladi svoje duhovne potrebe sa vremenom. Jedan od
ključnih problema naših doba, bez obzira na informatiku i internet, pot-
puno odsustvo ljudske komunikacije (oči u oči, eng). Dakako, usamljenost
je postala nezaobilazni fenomen piščeve kreacije. S druge strane, mali je
broj umjetničkih i filozofskih dijela preko kojih stvaraoci mogu neprekidno
komunicirati. Zato se filozofija života javlja kao poseban svijet mišljenja
koji treba mudrost da približi životu, kao i život mudrosti.
S obzirom da filozofija predstavlja temelj kulture jednog naroda ona
je, kao takva, našla uporište obuzimanjem duha jednog naroda, počev
od stare Kine, Persije (Iran), stare Grčke, Arabljanskih zemalja, islamske
Španije itd. Dakle, to je put da se filozofija i danas uzdigne do svijesti,

našta upućuje i Platonova filozofija ideja. Dakle, to je put stvaranja vrijed-

nosnih parametara jedne sveobuhvatne moderne filozofije kulture. Takvo
duhovno kretanje vodi cjelini filozofskog poimanja svijeta.
Filozofska legitimacija
Permanentno prateći tekuću stukornu periodiku, zaključujemo da su
mnogi ljudi i uopšte intelektualci izgubili vjeru u filozofiju! U tom kon-
tekstu već pune dvije decenije pojavljuju se razne knjige i studije koje
govore o krizi filozofije, štaviše pojavila se i knjiga sa naslovom “Čemu
još filozofija”? To je povod da se o krizi duha i krizi filozofije mora smi-
reno razgovarati u svjetlu njene dva i pol milenijumske povijesti. Zacijelo,
o filozofiji se ne može suditi na osnovu mišljenja jednog filozofa, ili na
osnovu jednog filozofskog djela! Filozofi su bili prvi koji su u svijet duha
lansirali intelektualni pluralizam. Stoga su u društvima jedne dimenzije,
kako bi se izrazio Markuze, bili najčešće pogrešno shvaćeni prvenstveno
od političkih garnitura kojima je vlast jedini cilj. S druge strane, filozo-
fu je navjeći cilj da postane slobodan. Da bi rasvijetlili ovaj vječiti pro-
blem između ideologije i filozofije, poslužićemo se mišljenjem istaknu-
tog njemačkog filozofa Volkamana Šulca (K.H. Volkaman-Schuluck)*, koji
zadatak filozofije o vremenu vidi na jedinstven analitički način: “U čemu
su zadaće filozofije i što ona, filozofija, uopće jest, sporno je oduvijek, a u
sadašnjosti je sporije nego ikada. To danas seže tako daleko da su mnogi
posve izgubili samookončanje. Ali to, da je sporo, što filozofija treba biti
i što treba obavljati, niti je plod slučajnosti niti nevolja vrijedna žaljenja
koja bi vapila za pomoć. Za razliku od znanosti, kojima su istraživačke
zadaće već zadane predmetne oblasti svagda unaprijed, konkretno i me-
todski naznačene samim stanjem problema, filozofiju ne zaokuplja ništa
što bi njoj bilo ovako unaprijed zadano. Filozofija već svojim prvim kroči
preko svega danog i prisutnog, ali on ne odlijeće zbog toga u prazninu i
nestvarnost mišljenja što ostvaruje jedino samo sebe, što je u najboljem i
najgorem slučaju kadro fabricirati ‘ideologije’ u službi interesa društvenih
grupa. Filozofija se, naprotiv, bavi svojom vlastitom stvari, naime onim što
se uvijek i svuda tiče nas, što nam postavlja zahtjev i određuje nas, i što

danas najčešće nazivamo ‘zbiljom’ kojoj bitno pripada i mišljenje. A tom

se svojom vlastitom stvari filozofija bavi tako što neprestano promišlja
to što se nas posvuda tiče i što nas određuje. Tako filozofija pokušava
da nas privede misaonom; to ne ograničuje na sadašnje zbiljsko, nego je
njega oblikovala povijest što dolazi izdaleka, i koji uporedo upozorava na
budućnost što se ne da unaprijed odrediti planerskim predočavanjem.
Filozofija ili sudjeluje pri razvijanju slobodnog odnosa sa svijetom ili je
potpuno nemoćna. Budući da filozofija nipošto ne može uzimati svo-
jom podlogom ono što je već dato, ne smije se, da bi sebe legitimirala,
pozvati čak ni na vlastito postojanje što traje 2500 godina; naprotiv, samo
mora svagda nanovo samom sobom određivati što ona jest. Ona se od
početka pri odnosu spram same sebe nalazi u elementu slobode. Stoga je
filozofija neuporedivo nesigurnija i ugroženija nego sve znanosti, pa ona
zahtjeva da i naša odgovornost praćena mislima bude stroža jer je i ona
nesigurna. Ali sloboda ne postoji ondje gdje je samo jedno; slobode ima
tek tamo gdje se nameće više bitnih mogućnosti. Filozofija, budući da
se odnosi spram same sebe slobodno, susreće se već pri prvom koraku
i s mogućnostima same sebe i stoga je samim svojim bićem mnogovrs-
na (‘pluralistička’). To se onda tumači, promatrajući izvana, to jest očima
onih koji se ne upuštaju u mišljenje što misli samo sebe, pa ipak nepres-
tano donose sudove o filozofiji, kao beskrajan sukob mišljenja gdje jedan
postavlja određenu tezu, već samo zato što je drugi prije utvrdio sup-
rotno. Ali tako promatrati filozofiju, opasno je po onoga izvan nje; jer to
može probuditi sklonost da se prepirka okonča naredbom i da se jedna
određena filozofija proglasi jedino pravom i ispravnom - jer je u skladu
sa stvarnošću. Kada se to dogodi, tada filozofija doduše napušta svoj slo-
bodni element, ali svejedno ne mre, nego se pojavljuje u promijenjenom
liku, kao misaoni teror, koji mislioce posredstvom njihova neprestanog
samozastrašivanja nagoni da ne razvijaju mišljenje iz njegove slobode,
nego da strahuju kako ne bi skrenuli s jedino ispravnog i pravog puta. Tako
filozofija postaje svojim vlastitim izopačenjem, koje ne da je ništa, nego je
nešto krajnje djelotvorno i zbiljsko...”
Bit života vidimo u egzistenciji, da se pri tome otkriju ideje i problemi
uzaludnosti i da odlučno otklonimo ideje straha od smrtovanja. Strah se
javlja samo od Svevišnjeg. Bez takvog odnosa nemoguć je normalan život
za drugog. Svoju fundamentalnu orijentaciju, u jednom pravcu, možemo

tražiti u Bergsonovom stavu: “Filozofija bi morala da bude napor da se
prevaziđe ljudska sudbina.” Dakle, naš put jeste stvaranje ljudske histo-
rijske egzistencije. To je Put prevladavanja stanja u koje smo kolotečnom
životu zatečeni. Zato, filozofija života neophodno mora da se pozabavi pi-
tanjima smisla historije. Na taj način možemo osmisliti ideje koje su Berg-
son i Jaspers započeli, a a posebno Jaspers što je elaborirao u svom spisu
“Svjetska historija filozofije.” Držimo da je kriza kulture, egzistencije pa
i političke misli nastala prvenstveno zbog lošeg prezentiranja historije i
historijske historiografije, iz koje čovječanstvo nije izvuklo nikakve pouke
za budućnost. Uobičajeno možemo čuti, poslije svakog rata dolazi mir, do
slijedećeg rata! To je paradoks života! Filozofija ako želi da bude stvarnost
duha, kao takvog, trebala je da ponudi razvojne koncepte ljudske egzis-
tencije i da saopšti faktore mira. Napominjemo, ovim pitanjem se bavi je-
dan crnogorski filozof dr Pavle Bunjanja/ djelo “Filozofija mira” /, o čijim
stavovima crnogorska inteligencija nema nikakav haber, jer ih usamljenici
u ovoj zemlji. Tu postoji čitava plejada filozofa koji su u sjenci dnevne poli-
tike epskog svijeta - oskudne pismenosti. Takav odnos vlasti rezultira da je
jedino filozof u ovoj zemlji (Tomović) uklonjen tajnim dekretom iz javnog
života. S druge strane, M. Životiću je oduzet život (1997), samo zato što se
zalagao za mir i uspostavljanje tolerancije u Bosni i Hercegovini, a u cilju
zaustavljanja i onemogućavanja rata.
Jasno, bilo kako bilo, s perspektivom filozofa u jednoj mračnoj zem-
lji, koja gaji odnos prema svijetu, u skladu sa svojim imenom, mi se
upućujemo na proučavanje problema odnosa između života u filozofiji i
smisla ljudska egzistencije u kategorijama realiteta.
Jedan od ključnih stavova filozofije života je, prije svega, kompromis
mišljenja. Kad smo kod ovog pitanja, oni koji su otvorili vrata filozofije,
oni imaju sasvim novu filozofsku situaciju. Prema našem mišljenju, ta
situacija se ogleda u poziciji koja dalje slijedi. Filozofija života je strana
svakoj aroganciji, kao takva, ona je poznata po neposrednosti i dosto-
janstvenosti autentičnog filozofskog izraza. Bez obzira na kompleksnost
mišljenja i stvarnosnog djelovanja, filozofija života se uzdiže iznad ostalih
filozofskih struja (pravaca, kako hoćete), u suvremenoj filozofiji, zato što

prevladava proces svakodnevne trivijalizacije života i nastoji formuliranje

i preciziranje moderne u njenom novom kontekstu. Dakle, filozofija života
slobodno uspostavlja svoj realistički ekskluzivitet, (bez obzira što u nje-
mu ima i ekspresionizma, impresionizma i drugih struja). Prema tome,
ovde nije problem porijekla mišljenja, već napuštanje raznih dihatomi-
ja u cilju prevazilaženja tradicionalne filozofije kao takve. U tom smislu,
uspostavljanje gospodstva u modernom mišljenju predstavlja trijumf
filozofije života, što se može staviti kao znak napredaka znanstvenosti i
filozofičnosti.
Kantovo poimanje života1

U svom čuvenim spisu “Metafizika ćudorednosti” (1785), njemački fi-
1
Imanuel Kant (Kant, Emmanuel, rođen u Koningsbergu, Pruska, 22. aprila
1724. godine umro u Koningsbergu, 12 februara 1804. godine), njemački filozof,
jedan od najvećih mislilaca prosvetiteljstva. Sin sedlara, završio je Univerzitetu u
Kenigzburgu i tamo predavao kao privatni docent (1755-70), a kasnije kao profesor
logike i metafizike (1770-97). Život mu je bio nezanimljiv. Riječ je o istaknutom
rodonačelniku njemačke klasične idealističke filozofije. Njegova “Kritika čistog uma”
(1781) raspravlja o prirodi saznanja u matematici i fizici i pokazuje nemogućnost
saznanja u metafizici kako je tradicionalno zamišljana. Kant je smatrao da su tvrdnje
matematike i fizike, ali ne i metafizike, “sintetički a priori” po tome što se tiču
predmeta mogućeg iskustva (sintetički), ali istovremeno saznatljive pre ili nezavisno
od iskustva (a priori), čime ih je smatrao takođe nužno istinitim, a ne samo uslovno
istinitim (v. nužnost). Matematika je sintetička i apriorna jer se bavi prostorom i
vremenom, oblicima ljudske prijemčivosti koji uslovljavaju sve što se opaža čulima.
Na sličan način, fizika je sintetička i apriorna, jer u svom sređivanju iskustva koristi
pojmove (“kategorije”) čija je uloga da propiše opštu formu koju čulno iskustvo
mora uzeti. Metafizika u tradicionalnom smislu, shvaćena kao znanje o Božjem
postojanju, sloboda volje i besmrtnost duše, predstavlja nemogućnost, pošto ova
pitanja prevazilaze bilo kakvo moguće čulno iskustvo. Ali, kako ne mogu biti predmet
znanja, ipak su opravdani kao suštinski postulati moralnog života. Kantova etika,
koju je izložio u “Kritici praktičnog uma” (1788) i ranijim “Osnovama metafizike
morala” (1785), zasnivala se na principu poznatom kao “kategorički imperativ”, čija
jedna od formulacija glasi: “Delaj samo po onom pravilu za koju istovremeno možeš

lozof I. Kant (1724-1804), je dao temelje jedne praktične filozofije i etike.

Prema njemu “moć žudnje je moć da se pomoću svojih predstava bude
uzrok predmeta tih predstava. Moć jednog bića da djela shodno svojim
predstava zove se život...”
Prema Kantu, svaki život se može objasniti samo pomoću drugog
života. U tom smislu, pojedine funkcije organizma treba poimati pomoću
želeti da postane univerzalni zakon.” Njegovo poslednje veliko delo, “Kritika moći
suđenja” (1790), bavi se prirodom estetskog rasuđivanja i postojanjem teleolgije
ili svrhovitosti prirode. Kantova misao predstavlja prekretnicu u istoriji filozofije.
Po sopstvenim rečima, izveo je kopernikanski obrt: kao što je osnivač savremene
astronomije, Nikola Kopernik, objasnio prividno kretanje zvezda pripisavši ga
delom kretanju posmatrača, tako je i Kant opravdao postojanje apriornog sintetičkog
saznanja pokazavši da se u saznanju um ne saobražava stvarima nego se stvari
saobražavaju umu. V. analitičko-sintetička razlika, Deontološka etika, Idealizam,
Kantizam. Prema njegovom “transcendentalnom idealizmu”, svet je objektivno
realan samo u granicama iskustva, a ona je sjedinjena delatnost čulnosti i razuma koji
primaju i sređuju utiske i stvaraju u svesti objektivnu predstavu svijeta. Preko granica
iskustva, svet je samo idealan, dat samo u mislima, tako da je metafizika kao nauka
o svetu koji je preko tih granica nemoguća. Kantovi sledbenici u nemačkoj klasičnoj
idealističkoj filozofiji su Fihte, Šeling, Hegel i Šopenhauer (J. G. Fichte, Schelling,
Hegel, Schopenhauer).Sljedbenici Kanta, nazivaju kantizmi i neokanovci.
Kantizam – sistem kritičke filozofije koji je stvorio Imanel Kant i vrste filozofskog
mišljenja koje su iznikle iz proučavanja njegovih spisa. Kantizam obuhvata razne
filozofske struje kojima je zajedničko Kantovo zanimanje da istraži prirodu i granice
ljudskog znanja u nadi da će izdići filozofiju na nivo nauke. Svaki pokret kantizma
težio je da se usredsredi na sopstveniizbor i čitanje mnogobrojnih Kantovih tema.
Tokom 90-tih godina XVIII vijeka u Njemačkoj su se pojavili tzv. polukantovci, koji
su izmenili delove Kantovog sistema smatrajući ih nedogovarajućim, nejasnim ili
čak pogrešnim; u njih su spadali Fridrih Šiler, Fridrih Bautervek (1766-1828) i Jakob
Fridrih Fris (1773-1843). Period od 1790. do 1835. godine bio je doba postkantovskih
idealista (v. idealizam). Značajna obnova zanimanja za kantovsku filozofiju počela
je oko 1860. godine. V. Johan Gotlib Fithte, G. V. F. Hegel, neokantizam, Fridrih
Vilhelm Jozef fon Šeling.

mehaničke povezanosti njihovih dijelova međusobno i s okolinom.

U tom smislu, Kantu, božanski duh se pojavljuje kao um koji ostvaruje
i proizvodi životni poredak – kao intelektualno zrenje ili intiutivni razum.
Kao i kod prijethodne dvije kritike (čistoga i praktičnoga uma) i u djelu
“Kritika rasudne snage” (moći suđenja, kako tetko prijevodi) Kant daje
jedan koegzistentan sistem mišljenja. Uz djelo je štampana “Prva verzija
uvoda u kritiku rasudne moći”, zatim djelo (pisano 1790), čiji uvod ima
devet pitanja, a samo djelo tretira 91 pitanje, opću napomenu teleolo-
giji. Čitava ta lepeza problema nadopunjuje i proširuje uvid u Kantovo
mišljenje iznijeto u prethodnim kritikama. Bez sumnje, ovo djelo ima
čitavu povijest tumačenja, počev od perioda romnatizma do danas. Poz-
nato je, da su pjesnici Gete i Šiler, veoma lijepo primili ovo djelo, i digli
glas za njegovu afirmaciju. Na taj način, Kant je veoma brzo našao svoje
pristalice, sljedbenike i interprete. Pjesnici su bili posebno oduševljeni
Kantovim viđenjem lijepog (prirodnog i umjetničkog), kao ključnog
estetičkog pojma. No, Kant je i tada imao žustrih oponenata, koji nisu
uspjeli da zasijene njegovo djelo.
Ovo djelo prezentira Kantovu teoriju umjetnosti i to kroz sistematsko
tumačenje prirode kao umjetnosti. Zatim, tumačenje pojma umjetnosti
u odnosu prema prirodi, kao tradicionalni problem odnosa tehne prema
fisis, kako to ispravno primjećuje M. Damjanović. Zato je potrebna jed-
na nova i originalna interpretacija Kantove teorijske i praktične filozofije,
posebno transcendentalnih razumskih zakona, kao i smisao svrsihodnosti
pretpostavljanja. U tome se ispoljavaju nove mogućnosti Kantove tran-
scendentalne filozofije, kao sistema posebnog. Na taj način, moderna
filozofija je dužna držati se Kantove tradicije mišljenja. Zato je i normalno
očekivati od novih njemačkih filozofa, nakon objavljivanja sabranih Kan-
tovih djela, i jedan novi angažovaniji pristup sistemu ovog filozofa.
Utemeljujući jednu praktičku filozofiju na principima kategoričkog
imperativa, Kant je precizirao da dvije stvari pokreću um: zvjezdano nebo
nad nama i moralni zakon u nama. To je ujedno najveći i najteži filozofski
vidokrug. Njegova praktična filozofija, tj. životna filozofija je utemeljena
na vrhovima principima ćudorednosti (moralnosti), na poštivanju zakona

dužnosti i povinovanju kategoričkom imperativu. U tom smislu, Kantova

praktična filozofija, tj. etika, predstavlja vrhovnu veritkalu nagnuća.
Ključni pojmovi Kantove praktične filozofije, između ostalog su:
dužnost, istina, osjećanje obaveze, zakon itd.
Diltajeva filozofska slika svijeta

Istinska filozofija života se uvijek pita, hoćemo li stvarati svijet uma ili
svijet bezumlja? Na ovaj način, podsjetio bih još jednom, započinjao je i
završavao svoja predavanja filozof Vujadin Jokić. Time nas upućivao na
pitanja smisla i besmisla koja stoje pred nama.
Filozofija je jedina oblast duha, uprkos moćima tehnike i ideologijske
presije, koja može da omogući preporod čovjeka i renesanse ili preporod
ljudske duhovnosti.
Filozofi su plod vremena i naroda, kako bi se izrazio Marks. Međutim,
filozofska slika svijeta nije slika naroda, to je slika u kretanju. Zato
izražavamo neslaganje sa brojnim promišljanjima određenja filozofije
i samog smisla filozofije kao takve. Zacijelo, filozof ne može biti u rulji.
Prema tome, ako ima nešto u rulji da filozofske ideje primjeni. Da li je to
moguće? Jasno, i djelanje u duhu filozofije, kako nam povijest nalaže je
gotovo nemoguće. Danas se filozofija misli na jedan nov način, a taj način
jeste smisao življenja, na šta mnogi filozofi zaboravljaju. Filozof bez sum-
nje, ako želi da ostane na pozornici ono što jeste, on neminovno treba
druge razumjeti i vratiti ljude u realnost.
Vilhem Diltaj (Wilhem Diltaj) (1) (1833-1911), njemački filozof
je začetnik filozofije života, ne samo u Njemačkoj, već i u suvremenoj
evropskoj filozofiji. Kao filozof, Diltaj posebno tretira pitanje čovjeka, ko-
jeg hermenautički objašnjava pomoću raznih strukturalnih determinanti,
koje su sastavni dio metodološkog sklopa duhovnih znanstvenih discipli-
na. Utemeljivač ovog pravca, Diltaj, o historijskoj povezanosti filozofiji i
čovjeka piše: “Filozofi su se najprije okrenuli direktno k problemu svijeta
i života (...) Sva živa filozofska djelatnost nastaje u ovom kotinuitetu, te
filozofska prošlost djeluje na svakog pojedinačnog mislioca, tako da on i

ondje gdje posumlja u mogućnost rješavanja velikih problema biva ovom

prošlošću determiniran u svom novom stavu. Na taj način su svi stavovi
filozofske svijesti i sva pojmovna određenja filozofije u kojima ovi stavovi
dolaze do izražaja - historijski povezana.”
U svojim opsežnim filozofskim radovima, Diltaj je posebno razvio
strukturalni sklop psihičkih funkcija i doživljaja i operacije koje je cjelovito
istražio u svojim filozofskim projektima, u kojima se ogleda idealistička
jednostavnost i perfekcija rasvjetljavanja brojnih filozofskih preokupacija.
Filozofski se počinje život - kada intelektualac sam sebi postavlja pi-
tanja vremena u kojem živi. Očuvanje racionalnog i razboritog duha prvi je
zadatak filozofije. S druge strane, mnogi mislioci su osjetili mučninu života
i gnušanje od pogrešne vrste izbora (partnera, partnerke, profesije i dru-
gih oblika življenja). U takvoj situaciji, čovjek kao individua teško postiže
kompromis i sa samim sobom. U takvoj situaciji, željni slobode i nespu-
tanosti duha često se događa da čovjek učini korak, kako bi rekao jednim
naslovom E. From “Bjekstvo od slobode”, tj. okrene leđa civilizaciji koja u
realnosti nije po mjeri liberalnog duha. Mislilac na taj način izražava svoju
građansku neposlušnost, a to je izraz postojanja intelektualne časti. Zato
su filozofi, slikari, a posebno pjesnici u mnogim društvima doživljavani
kao pobunjenici. To je njihov svojevrsni utopijski eksperiment otpora pre-
ma tehničkoj automotizovanoj civilizaciji koja daje otpor slobodi duha.
Do sada rutinski život je stran istinskoj filozofiji. Jasno, filozof, u takvoj
situaciji, neprestano traži nove puteve i ne ostaje ravnodušan na život
malo građanštine i stanje osrednjosti. Stoga, i ovi fragmenti iz svijeta
filozofije života nastaju na novom iskustvu, tj. kao proizvod inspiracije
drukčijeg mišljenja od uobičajenih anahronizama. Zbog svojih stavova
i vođenje računa o dostojanstvu, pisac ovih redova je čitavu deceniju
proveo u materijalnoj oskudici, bez materijala čak i za putovanje. No,
to stanje nije uništilo njegovu energiju i neprestanu želju za novim saz-
nanjima, u vlastitog svjetonazora. Dakle, filozofija je bila ta oblast duha
koja je spašavala autorovu fizičku i duhovnu egzistenciju. Time mu je
omogućeno da ulazi u složenu stvarnost i metafiziku duha, kao i da se
kreće kroz lavirint života.

Na taj način, preko filozofije iskušavao sam i sopstvene granice

mišljenja i koncept vlastitog načina mišljenja. U takvoj situaciji život se
troši, zato je potrebna i nova energija za opstanak, kojim ponovo dola-
zimo na nova iskušenja. U takvim uvjetima, od života ne možemo tražiti
ispunjenja svih očekivanja. Prema tome, u takvo stanje traženja slobode
bio je doveden čuveni hrvatski filozof i estetičar dr Ivan Foht, poznat kao
mislilac izrazitog rafiniranog duha, koji je krajem sedamdesetih godina
napustio urbanu surovu civilizaciju i pošao u prirodu. Dakle, on (filozof) u
prirodi nalazi poseban interes u proučavanju gljiva! Dogodilo se čudo, da
je filozof Foht nakon svojih samostalnih istraživanja u prirodi, napravio i
objavio izuzetno djelo o gljivama. Taj vrijednosni sud su izrazili i potvrdili
renomirani stručnjaci iz ove oblasti. Dakle, za svaki ozbiljan posao i istins-
ki život u cilju postizanja duhovnog zadovoljstva (a ne pouke hedonizma)
potrebno je razumijevanje kao i življenje u komociji i uzdizanju duha.
U ogromnoj šumi bespuća mislilac se može spasiti pomoću uma i mu-
drosti na šta nas je svojevremeno hajdegerijanski upozoravao profesor
V. Jokić. Težnja da čovjek živi što istinitije i potpunije u svijetu mišljenja i
obitavanja helenske kalogacije. Zato sam sa skepsom gledao na sve one
pojedince koje život vide samo u materijalnom bogatstvu. Prema tome,
filozof ne zaboravlja da, ipak, hoda po zemlji, a ne samo u oblacima
gdje obitavaju mnogi pjesnici! No, i život pjesnika, bez obzira na koliko
su daleko od realnosti, mnogo je bliži filozofima nego bilo kojim drugim
stvaraocima.
Detaljnije Diltajevom filozofijom života se bavio dr Ivan Urbančić
(1930) filozofski pisac iz Ljubljane, koji je u svojim raspravama afirmirao
ovu filozofsku orijentaciju.
Naša razmatranja dalje nastavićemo s pitanjima: kako otvoriti razgo-
vor o bitnim pitanjima jedne filozofije života? Kako da naše riječi imaju
život? Kako da se normaliziraju relacije između različitih koncepcija i shva-
tanja?
Mogući su različiti odgovori na ova pitanja, pod uvjetom da se obnovi
etika i ako moralnost bude imala udjela u ponašanju ljudi. Ovim pitanjima
Hegel kao jedan od najvećih filozofskih autoriteta u povijesti filozofije se

samo fragmentarno time bavio. Jasno, etička pitanja se podrazumijevaju,

samim pitanjem čovjeka. Jer, cilj etike jeste u stvaranju zajedništva u cilju
da ljudi žive u miru i zajedništvu. Zato je i islam kao velika religija izrastao
iz pojma selam, sto znači mir. Svakako, za mir se treba izboriti. Zato treba
govoriti u oči i u lice drugom. Zacijelo, filozofija je odnos prema drugom.
Međutim, historija različitih ideologijskih vjetrova je nastojala da
zbriše vrijednosti zajedničkog življenja i otvori probleme holokausta i
kanibalizma. Gdje filozofija nije našla utočište, tu se genocid na drugim
javlja kao pravilo života! Začarani krug balkanskih etničkih nesporazuma
i krvavih sukoba znatno onemogućava da se normalno filozofija i svaka
druga humanistička misao primjenjuje.
Ovdje želim skrenuti pažnju na mišljenje Eriha Rotekera (Erich Ro-
thacker, 1866-1929), koji važi za jednog od sljedbenika Diltajeve filozofije.
Naime, Roteker je u svojim djelima “Povijest filozofije” i “Povijest duha”
ukazao na nužnost primjene “duhovno povjesne metode”, koja je veoma
važna za objašnjenje duha filozofije života. Ovaj filozof i profesor filozo-
fije je zapaženo utjecao da se kroz povijest duha, naročito na spajanju
mišljenja i života, teorije i prakse, jer ovi problemi nisu imanentni samo
filozofiji, već nastaju i javljaju se u samom životu, zatim ih, kao takve,
preuzimaju filozofi u svoj diskurs. Dakle, filozofija je bitna samo ukoliko
se povezuje sa životom, a upravo je misao E. Rotekera na tom stanovištu.
Na taj način, ovaj mislilac je poduprio bazičnu koncepciju filozofije života.
U tom kontekstu, na našu ideju viđenja filozofije života - kroz frag-
mente, upućuje nas jedna misao: “Svaki filozofski pogled na svijet sa
pretenzijom na uređen sistem temelji se na više desetina ili stotina aps-
traktnih oblika mišljenja, opštih pojmova ili kategorija. Njih karakteriše
neprotivurječnost, nepromjenjivost, krajnje vrijednosno i funkcionalno
značenje. Kategorije pokrivaju čitavo polje ljudskog znanja i na njima
se gradi kako posebna, tako i integralna slika svijeta. Sve što postoji kao
stvarno ili moguće, činjenica ili funkcija, hipoteza, odnosno teorija i zakon,
svojim sadržajem uklapa se u okviru apstraktnih principa, najopštijih
pojmova odnosno filozofskih kategorija. One same stoje iznad svake
relevantnosti. Kategorije su čiste, samostalne i kao takve omogućuju
izvođenje pravilnih sudova i zaključaka. Pomoću kategorija, konstituišu

se sva naša znanja. Pod uslovom da smo pravilno izvršili njihov izbor i
upotrebu, moguće je njima pokriti cjelokupno polje iskustva. Njima se
objašnjava sve što je moguće opaziti, odnosno razumjeti. Pomoću kate-
gorija nastojimo da dokučimo i ono što postoji ili što pretpostavljamo da
postoji s druge strane čovjekova iskustva. One nas uvode u polje metafi-
zike. Samosvijest ih međusobno povezuje čeličnim nitima, a duh saznanja
ispunjava svaki njihov nalog (dr S. Tomović).
Dakle, ovdje ispunjavamo jedan filozofski zadatak, a to je u posta-
vljanju pitanja. Na ova pitanja, moguće je davati i različite odgovore, otu-
da i sav smisao filozofije u različitosti promišljanja.
Smisao života
Filozofija u biće čovjeka unosi neprestanu čežnju i volju za traženje
smisla života, kao i za ostvarivanje ciljeva, bez strasti i opterećenja
mišljenjem drugih. Jasno, filozofiju čine ne samo komplementarna, već i
protivuriječna mišljenja.
U domenu analitičko-kritičkih istraživanja kroz povijest filozofskog
mišljenja, kao i aktuelnih kulturnih stvaranja opirao sam se ravnodušnosti,
komformizmu i osrednjosti. Bio sam nošen idejom pisca Andrea Makina,
koji je svijet upozoravao slijedećim riječima: “Ja sam borac protiv osred-
nosti koja je zahvatila svijet. Ljudi hoće da budu osrednji, imitiraju jed-
ni druge, imaju osrednji posao, osrednju ženu, osrednje model ljubavi,
jednom riječju mediokriteti.” Naša kritika i nastojanje da intelektualci i
političari prevladavaju osrednjost, vodila nas je u opštu izolaciju i margi-
nalizaciju od moćnih klanova osrednjaka. Meni kao filozofu i pjesniku ni-
kad nije padalo na pamet da pristanem na ponižavajući status. Međutim,
i u tim nastojanjima, suviše sam energije potrošio da bi dobio prostor za
svoje kritičke ideje. Kada su ljudi bili u nevolji u Crnoj Gori i Sandžaku,
nisam htio da se krijem, već sam reagovao, što vlastodršcima nije od-
govaralo. Zato su ovi redovi nastali u jednom društvu koje se, nalazi na
vrhuncu svoje destrukcije. Naravno, u takvoj “igri” nisam ostao očajan.
Filozofija i poezija su najbolji azil i najsuptilnije bjekstvo od destrukcije
društva. Dakle, naše stvaranje i koncepiranje ove knjige je proteklo u

velikoj patnji i velikim životnim oskudicama i teškoćama. Prema tome,

želio sam ostati Izvan kruga (kako sam naslovio jednu pjesničku zbirku),
tj. izvan kruga mediokriteta. Riječ je o životu vječite nesanice i mučnine,
kada se duhom traži i stvara imunitet od apsurda i apokaliptičkog stanja
koje nas sve više okupira.
Filozofija života je uvod u temeljno raspravljanje na temeljima
sadašnjosti, okrenuta budućnosti. Ona otvara logiku što nas čeka sutra
nakon prazne prošlosti i puke sadašnjosti. Zato u lažnom svijetu plaćamo
veliku cijenu prošlosti. Međutim, ovaj spis nema proročansku dimenziju,
niti senzacionalizam. Kao takav, ovaj spis predstavlja osjećaj za vrijeme
i prostor u kojem živimo. Dok ispisujemo ove redove, stoički prihvata-
mo poigravanje sudbine sa svima nama koji mislimo drukčije. Jednosta-
vno, dodijeljena nam je uloga žrtve gubitnika bez ikakve krivice! Kako da
promislimo odbranu od suludog neinventivnog i neciviliziranog svijeta,
mržnje i rata.
Dok živimo u rezigniranom svijetu, ove zapise pravimo u sjenci vješala
i topova. Svuda oko nas ledeni smijeh. Pitamo se, kuda idemo? Pokušamo
da uđemo u realistički okvir. S druge strane nastavlja se masovna depor-
tacija nedužnih ljudi. Kako da se zaustavi diktator? Kako da se kultiviše
vlast, koja bi omogućila perspektivu duha. Filozof nema naviku da mrzi,
zbog toga se ne može baviti politikom, već se politika bavi njima, kako bi
se izrazili u duhu K. Kosika.
Novi vjetrovi koji su došli na balkanski prostor, nakon rušenja berlins-
kog zida, nagovještavaju novi način mišljenja. U suprotnom, čovjek je bio
pred biološkim smakom. Na tim temeljima gradio sam i vlastitu putanju,
jer su me dogmatičari i soc-nacionalisti udaljili sa univerziteta, kako bi me
onemogućili baviti se filozofijom! Ovo je vrijeme velikih izazova. Vođenja
dijaloga za prevazilaženje problema, najavili smo u našem obraćanju pr�-
vom kongresu filozofa bivše Jugoslavije, (maja 1988. g. u H. Novom). Da�-
nas, malobrojna filozofska elita, koja je sačuvala intelektualnu i moralnu
čast u najtežem vremenu, tj. u poslednjoj deceniji XX stoljeća, nema gdje
da se sastane u SRJ i da kolegijalno i otvoreno pretresa aktualna pitanja
mišljenja i egzistencije.

Poznato je, ekspert za filozofiju se ne postaje isključivo čitanjem,

niti isključivo pisanjem, već permanentnim praćanjem literature, studi-
ranjem, promišljanjem i kritičkim pretresanjem svih pitanja sa kojima se
čovjek kao individua sučeljava. Dakle, filozofija nije puka intelektualna
znatiželja već je ona Put ka misli, odnosno putanja do ostvarivanja ideje.
S druge strane, postoje razne prepreke, na koje ukazuje i filozof Berdja-
jev, a to je “začaranost zlom”, tj. djelovanje sila mraka. Ta začaranost zla
je suština Buhine i Zurovcove ideologije mržnje i isključivosti. Zato filozof
ostaje na margini zbivanja, zato što promišlja sudbu. Zbog toga se i “histo�-
rija javlja kao snomirica” (Džojs). Prema tome, od sudbine filozofije ovisi
i sudbina historije i uopće povijesti ljudske kulture. Jer, filozofija je jedi-
no moguća na slobodnoj teritoriji, kako bi se stratezi mira i rata izazvali.
Prema tome, život kao i filozofija postali su na koncu XX stoljeća rizični
fenomeni, oni se, kao takvi, vrlo često alhemičarski prožimaju. U svakom
poslu, pa i u filozofiji, potreban je rizik. Na takvo držanje, posebno nas
podstiču Ničeova misao: Bez rizika duh je mrtav.
Dok ovo pišem, nažalost u Bosni bijesni agresija i prljavi rat. Iznutra,
moje biće krvari. Na žalost, filozofija nije u stanju da zaustavi rat, ali sam
uvjeren da će njen govor kad - tad prevladati brutalni govor kome i ba-
ruta.
Zato je filozofija i gotovo jedino moguća u kulturno razvijenoj sredini,
kao i bogatoj sredini, gdje stvaraoci mogu nesmetano objavljivati djela.
Zato filozofija ne samo što tretira život, samim tim ona tretira i smrt. Ovd-
je se radi o izboru života i izboru smrti po afinitetu, da bi došli do atarak-
sije, ako je moguće danas aristotelovski se izraziti. Jer, smrt je važan za
filozofiju zato što se javlja kao jedan imaginarni muzej sjećanja na život.
Naime, život, sam po sebi, nosi mnoge izraze, a smrt odnosi tajne.
Dakle, filozofija je ta koja najsmišljenije pravi kontinuitet između života
i smrti. Čovjek se sam rodi, sam umre, a u međuvremenu što se kome
desi. Sve je to jedan kosmički trenutak. Filozofske ideje su svojevrsna le-
peza- jedna panorama zbivanja. Filozofsko internacionalno postaje inte�-
gralna bit egzistencije bića. Dakle, neophodan je zbor. Taj zbor ili govor
mora biti kreativan, a da bi to bio on, kao takav, mora da bude kritičan.
Dakle, filozofija života se javlja kao kritička misao o čovjeku i njegovom

vremenu. Po Difrenu, stvaralac čitavog života djeluje po nervu svog sta-

tusa, filozof, pisac, umjetnik pripada samo sebi i cijelog života radi na
tom pripadništvu. Jasno, ovo je vrlo kompleksna tema, tj. tema velikih
izazova jer se njom želimo ostati u metafizičkoj dimenziji mišljenja, a isto
tako biti prisutan u empirijskoj egzistenciji življenja, jer mi svi danas koji
živimo evropsko filozofsko mišljenje, ustvari preživljavamo Unamunovo
“tragično osjećanje života.” Upravo zbog toga, po cijenu života i opstanka
moga ne želim biti vezan ni za koju vlast, jer, filozofija zacijelo nije biro-
kratska profesija kao što su: pravo, ekonomija, tehnika, medicina isl. Zato
i život filozofa ima posebnu kompoziciju. Filozofi koji vlastima služe, jasno
je kako su završavali, počev od Sokrata, Đordana Bruna, Galileja, Spinoza,
do kritičko modernih vremena Hajdegera, Đilasa, Tomovića itd. Zato sma�-
tram da je načelo humanizma ključni princip filozofije, što filozofija života
daje najbolji smisao.
Esencijalna kolijevka fragmenata filozofije života ima osnovu (njem.
Grunde) u iznalaženju i prevladavanju vlastitih meditacija iz okvira aka-
demske filozofije u novi način slobodnijeg promišljanja svijeta i čovjekovog
habitusa (u odnosu na postojeća polivalentna mišljenja), te u vlastitoj
kritičkoj recepciji i povratku na istinska ishodišta i temelje filozofije kao
načina života. U svakom slučaju, filozofija se suočava sa stvarnošću i nudi
svoje odgovore o stvarnosti, povijesti i budućnosti. Dakle, filozofija - po
svom predmetu i metodu, jedna od svih oblika znanja sebe postavlja kao
pitanje. U takvoj konstalaciji odnosa, filozofija neizostavno ima zadatak da
prati tokove i fenomenologija društvenog bitka, kao i usredsrijedi etičke
stavove na tokove događaja. Kao kritička misao vremena, filozofija se ne
može discenirati od retrogradnih zbivanja, kao što su ratni konflikti isl, jer
su direktna posljedica razvoja procesa društvenih formacija.
Prevladavanje pozicija idealizma i materijalizma

Na dimenziju prevladavanja prosvjetiteljstva i stvaranje pozicije filo-
zofije života ukazuje dr. Zoran Đinđić u radu “Diltajeva kritika istorijskog
uma i mogućnost neobjektivističkog modela saznanja.” Prema njegovom
mišljenju, “Diltaj, kao predstavnik jednog tipa filozofskog iracionalizma,
jasno se distancira od tradicije prosvjetiteljstva. Pomjeranjem težišta sa
umskih principa na ‘život’ i inspiriranjem na dignitet individualnog, on, po

svojoj osnovnoj intenciji, isključuje pitanje o univerzalnom legitimisanju
normi delanja. Međutim, filozofija života, iz koje kritika prosvjetiteljstva
crpe argumente, ne želi da bude pandan racionalističkoj filozofiji, već sin-
teza uvida tradicionalne filozofije života (Šopenhauerove i Ničeove npr.) i
filozofije uma. Prevladavanje granica ‘idealizma’ i ‘materijalizma’ je zada-
tak koji želi da reši Diltaj, što njegovu poziciju čuva od ekstremnih rešenja,
pre svega kad je reč o naglašavanju iracionalnosti ‘života’.
Odnos prema tradicionalnoj filozofiji života pokazuje da kritika filo-
zofskog racionalizma i prosvjetiteljstva nije ostala bez pozitivnih rezulta-
ta; od tradicionalne filozofije života Diltaj, pre svega, razlikuje istorizaciju
kategorije života.”
Na taj način, Diltaj dolazi do novog filozofskog polazišta upravo kri-
tikom dvije dijametralno suprotne pozicije, s jedne strane, kritika diskre-
pancije i diferencijacije idealizma i materijalizma i s druge, kritičko pre-
vladavanje filozofije i posebno filozofije prosvjetiteljstva. On traži rješenje
u forsiranju historijski individualnog. Jasno, Diltaj napušta i gledište
njemačke filozofije. Dakle, on institira na fenomen individualnog. U tom
smislu, “ovo pitanje želi da izbegne abrevijature, karakteristične pobjed-
nike za praktičnu filozofiju života, i u tom smislu ona jeste jasan zahtev
za sintezom” (Zoran Đinđić). Diltaj, posebno naglašava značaj Kantovog
konstituiranja svijeta iskustva podstičući da je “Kant jednom za svagda
postavio osnovni zadatak filozofije.” Pored toga, Diltaj ukazuje da je
neosporan Kantov rezultat, koji je formuliran vrlo precizno sažetim sta-
vom: “Nepostoji saznanje osim o onome što je dato u iskustvu.” Prema
mišljenju utemeljivača filozofije života, ova disciplina treba da zadrži sve
ispravne ideje transcedentalne filozofije. S druge strane, Diltaj je mišljenja
da Kant nije uspio da riješi jedinstvo između teorijskog i praktičnog uma.
Međutim, on traži put sinteze transcedentalne i filozofije života.
Filozofija života se bavi različitim pitanjima života i njenim dimenzi-
jama, u cilju da se objasni “totalitet našeg bića.” U tom kontekstu, “sin-
teza transcedentalne filozofije i filozofije života je zamišljena kao integri-
sanje metodskih uvida transcendentalne pozicije u filozofiju života. Nije
reč, dakle, o dva ravnopravna stava, čije granice treba prevladati, već je

filozofija života nesumnjiva osnova celog poduhvata. Otvorene slabosti

tradicionalne filozofije života, pre svega nemogućnost da se unutar nje
izgradi sigurna saznajno-teorijska osnova, a zatim i njena nezainteresova-
nost za problem statusa istorijskog saznanja kao naučnog saznanja, vode
Diltaja recepciji one filozofske tradicije unutar koje se, po njegovom uvje-
renju, ti problemi mogu razrešiti. Pri svemu tome, primat filozofije života
ni jednog trenutka ne dolazi u pitanje. Drugim riječima, od načina na koji
je zahvaćen “život” kao ključni pojam filozofije, zavisi sadržaj i domet po-
jmova koji se pojavljuju u pokušaju zasnivanja duhovnih nauka, izvede-
nom preko kritike istorijskog uma.
Kategorija života je sistematski uvedena u kontekst rasprave tradicio-
nalnog metafizičkog problema porekla naše vere u realnost spoljašnjeg
sveta. Ono što je u kritici Kanta samo naznačeno, sada postaje predmet
složene argumentacije, ali osnovne teze ipak bivaju doslovno preuzete uz
Uvoda i duhovne nauke” (dr. Z. Đinđić).
Živjeti svoj život - um i duh nikada ne stare

Čuveni francuski filozof i teoretičar književnosti, Alen Finkelkrot (Alain
Finkielkraut, 1949), u svom djelu “La Defaite de la Pensee” – “Poraz
mišljenja” (Editions Gallimard, Pariz, 1987), meditira u “Sjenkama jedne
krupne riječi” o problemima vremena koje je ispunjeno mišljenje. U djelu
“Poraz mišljenja”, ovaj filozof meditira o usponu i trijumfu mišljenja. Radi
ilustracije ove njegovog iskaza, koje duboko rasvjetljava jednu moguću
poziciju filozofije života:
“U jednoj sekvenci Godarevog filma Živjeti svoj život, Brajs Paren –
koji igra ulogu filozofa – svakodnevni život se suprostavlja životu ispunje-
nom mišljenjem, pa ovaj potonji naziva još i višim životom.
Ova hijerarhija koja utemeljuje zapadnu civilizaciju, oduvijek je bila
krhka i sporna. Ali, tek se odskora njeni protivnici, baš kao i pobornici,
pozivaju na kulturu. Izraz kultura, naime, ima danas dva značenja. Prvim
se ističe uzvišenost života ispunjenog mišljenjem, dok se drugim ona
odbacuje: ali, zar kultura nije sve – od elementarnih gestova do velikih
duhovnih tvorevina? Zašto onda prvenstvo podariti potpunijima na

račun onih prvih, zašto život ispunjen mišljenjem pretpostaviti pletenju,

žvakanju duhana ili pradedovskoj navici da, za doručak, krišku hleba obil-
no namazanu buterom zamačemo u bijelu kahvu?
Nelagodnost u kulturi. Dakako, više niko ne vadi pištolj kada čuje tu
riječ. No, sve su brojniji oni koji, kada čuju riječ “mišljenje”, potežu svoju
kulturu” - (Alen Finkelkrot).
Zatim, Biblija daje vječne putokaze, kada kaže: “A ovo je život vječni
da poznaju tebe jedinoga istinoga Boga” (Jevanđelje po Jovanu, 17:3).
Slični stavovi su formirani u Časnome Kur’anu.
Iza života - mišljenje ne može egzistirati

Ovdje namjeravam ukazati na jednu konkretnu filozofiju, koja je u
biti, gotovo neizloživa. Mnogi ljudi kao mudraci nastoje da se što um-
nije izražavaju, međutim, njihove misli teško da izražavaju konkretno
stajalište. U tom kontekstu, poslužićemo se jednim Diltajevim stavom:
“Nadolazeća moć mišljenja nas ostavlja nijemim nasuprot tajni života.”
Dakle, susrećemo se sa fenomenom tajne života! Prema tome svako
promišljanje ujedno znači otkrivanje istine. Takvo stanje možemo slobod-
no imenovati cvjetanjem konkretne filozofske misli, na šta nas posebno
upućuje mislilac Diltaj.
Šta, zapravo, znači konkretna filozofija? Riječ je o promišljanju svijeta,
iscrpnoj zaokupljenosti brojnim pitanjima, polazeći od samoga sebe do
najudaljenijih tačaka sveukupne egzobiogeneze. Na taj način, život filo�-
zofije se stvara i osmišljavanjem svijeta pažljivim vođenjem metafizičkog
dnevnika. Svakako, metafizika dolazi iza stvarnog i datog stanja, te kao
takvom, pruža egzistenciju mišljenja. Mislilac Gabrijel Marcel u djelu
“Biti i imati” je zapisao o odnosu utelovljenja i konkretnih činjenica i
ovo: “Utelovljenje je središnja datost metafizike. Utelovljenje je situacija
bića koje se sebi pojavljuje kao da je povezano sa nekim tijelom (...) To je
temeljna situacija i ne možemo njome u strogom smislu gospodariti, ov-
ladati ili je raščlanjivati. To zapravo nije činjenica, već datost na temelju
koje je neka moguća činjenica.” Iz ove misli, proizilazi filozofija cogita, koja
ipak egzistira na temelju činjenica. Jer, cogito u biti predstavlja ključnog
pokretača jedne konkretne filozofije.
Smisao ideje u filozofiji života vodi imanentnom doživljaju. One (ide-

je) se ogledaju u procesu vaspitavanja volje čovjeka, zatim, kroz proces
razmišljanja kao refleksivnog stanja duha i svrhe kojoj težimo. U svakom
slučaju, filozofija života se bori protiv lijenosti. Jer, lijenost je proces koji
vodi raspadanju ideja i donesi bolest volje i nesreću onom biću kojem
pripada. Dakle, lijenost dovodi biće u poraz, opasnost po život koji vode u
nemoć iznalaženja rješenja za život. Ako želimo korak naprijed, čovjek se
mora suprostaviti vlastitoj lijenosti. Filozofija života nas uči da razbijamo
tradicionalne navike, od kojih imamo nesagledive neprijatnosti. Primjera
radi, oni koji tvrde da se kockaju u sitne pare, prema filozofskom uvjeren-
ju, i to su navike, bez obzira što su “sitne pare.” Navike koče intelektualni
napor o svijetu i iznalaženju rješenja egzistencije u okviru zajednice. Kao
takve, navike su smetnja, jer odbijaju subjekta od konkretne pažnje. Bor�-
ba protiv navika se može odvijati na slijedeći način: putovanja, razgovori
sa širim brojem ljudi gdje jačamo sebe i svoju volju za životom. Iz takvog
ambijenta, raznovrsnosti i raznolikosti življenja (gdje se um hrani sokov�-
ima života) može izniknuti iz stvaraoca neko genijalno djelo (slika, skulp-
tura, kompozicija, roman, pjesma). Primjera radi, njemački pjesnik Gete
je trideset godina u sebi nosio i razvijao ideju i koncepciju Fausta, a kada
je objavio spomenuto djelo, postao je predmet intelektualnih razgovora
u čitavom svijetu.
Kako da mislimo? Da bi uspjeli u životu, moramo prvo poštovati sebe i
stvarati vlastitu psihologiju života. Na taj način, proširujemo intelektualne
obzore djelatnosti našeg htjenja. Takav proces nas vodi u proces duhovnih
meditacija. Poznato je, da meditativno ramzmišljanje o bilo kojoj temi
doprinosi da kod sugovornika ostavimo utisak. S druge strane, fenomen
utiska je proizvod subjektivnog mjerenja.
Dalje, unutrašnjim vizijama života se bavi filozofija života, tj.
“samoosvješćivanju života” kako bi se reklo u Diltajevom žargonu.
“Unutrašnja dinamika, koja karakteriše život, tera ga na ispoljavanje.
To objektivisanje života preko koga je on, kao istorijski život, dostupan
duhovnim naukama, nije svjesni čin. Pošto je veza doživljaja, izraza
i razumijevanja imanentna samom životu, svaki od datih momenta
funkcioniše unutar cjeline, bez mogućnosti da se distancira i da je spolja

obuhvati. Rezultat toga je da razumijevanje nikada ne iscrpljuje celokupni

sadržaj ne samo doživljaja, nego čak i izraz(...)”. Mišljenje rasparčava
život, pokušava da se učini predmetom, međutim, to je bezuspješna
težnja, jer život je transcedentalni uslov samog predmetnog mišljenja.
Iza života mišljenje ne može, tu formulaciju na bezbroj mesta u Diltajevim
tekstovima:(dr. Z. Đinđić).
Prema tome, filozofija života se temelji na vezama doživljaja i ra-
zumijevanja. U Diltajevom doživljaju, inicira se historijski život, što u
biti reprezentira strukturu filozofskog života. Sama struktura se stvara
doživljajem, koji mogu ići u dva pravca: pravcem istine i pravcem laži.
Subjekt znanja u filozofiji života teži istini i njenom esencijalnom razumi-
jevanju, što upućuje na kriterij objektivnosti filozofije života.
Planetarna tehnika i filozofija

U središtu današnje čovjekove zbilje i sudbine nalazi se svijet izu-
ma neiscrpne konkretnosti što dolazi iz svijeta tehnike i informacijskih
sistema. Filozofija ne može da zatvori oči pred ovim pitanjima, koje sma-
tra sasvim normalnim i koja se, kao takva kreću kroz povijest filozofsk-
og mišljenja, i koje uvjetuje sva ostala pitanja. U grčkom smislu tehne
(na latinskom - umijeće) je pitanje koje ide uz svako ozbiljno filozofsko
razmatranje, kada je u pitanju realizacija ideja. Danas se svijet ne može
zamisliti bez tehničkih saznanja i izuma. Jer, svijet danas živi na temelju
matematike, fizike i prirodnih znanosti, a tehnika se javlja kao znanstvena
djelatnost iskušavanja prirode. Na taj način, svijet neminovno živi u duhu
tehnike.
Čovjek je tehnikom osvojio kosmos i svijet. Kao takva, sfera tehnike je
danas postala ključna potreba življenja. No, na djelu je danas jedna svo-
jevrsna planetarna tehnika pomoću tehnike i materijalnih dobara, danas
je velegrad (grad nad gradovima) New York planetarni sistem. Međutim,
sa antropološkog stanovišta gledano, ovaj velegrad u biti predstavlja be-
tonsku džunglu. U takvim zidinama je teško misliti filozofski. No, često
se dešava da svijet tehnike antihumano djeluje kada se koristi u okupi-
ranju “neposlušnih naroda”, radi eksploatacije dobara njihovih zemalja.

Međutim, tehnikom se širi barut i smrt, a njegov tvorac (Nobel) i dalje

se dodjeljuje kao najprestižnija nagrada za mir, znanost i literaturu! Gdje
je sada etika? Zar to nije planetarni paradoks modernog čovjeka? Zato,
smisao čovjeka i njegove povijesti trebamo staviti i osmišljavati u tran-
cendiranju tehnike.
Dakle, i tehnika može postati metafizički problem života, pod uvje-
tom da ne degradira ljudski život, kao i da ne guši slobodu. Sve što dalje
razmišljamo o odnosu tehnike i filozofije neminovno izlazimo na put na-
jiscrpnije konkretnosti o čijem odnosu su posebno naglašavali moderni
evropski mislioci: Marks, Akselos, Hajdeger i drugi. U tom kontekstu, Ak-
seolos je napisao i objavio nezaobilazno djelo “Filozofija tehnike.”
Filozofija života i moderni svijet

Pitanje tematiziranja filozofije života je predmet osobnog diskursa i
osjećaja za tradiciju za modernu i postmodernu. Prema mišljenju istaknu-
tih modernih mislilaca, Filozofija života predstavlja: 1) dio filozofije koja
se odnosi na vrijednosti, ciljeve, smisao ljudskog života (u svakodnevnom
žargonu to je “životna mudrost”, uspješna orijentacija u raznim životnim
situacijama). Zato se često može ova filozofija naći u fragmentima, afor-
izmima, sentencama, maksimama; 2) u pitanju je pravac u suvremenoj
filozofiji, oprečan metafizici i racionalizmu (“filozofiji svijesti”), koja za
ishodište filozofiranja uzima fenomen doživljaja, odnosno život, kao
cjelovitu manifestaciju. Tipičan predstavnik takve orijentacije je Dilataj,
koji život smatra najneposrednije stvarnošću. Drugi, bitno predstavnik
ove filozofske orijentacije jeste Henri Bergson čija misija se temelji na
neposrednim podacima svijesti, gdje su prisutni sveobuhvatni kosmološki
i ontološki principi. Ove ideje razvija Klageskoji suprostavlja emocional-
no-intuitivnu sferu “druga” i drugi.
Projektovanje života čovjeka i društva u okviru suvremenog traganja
za smislom življenja, u stvari predstavlja apelovanje na ciljeve egzistencije
mislećeg subjekta. U domenu kreacije i samosvijesti čovjeka život se jav-
lja kao fundamentalno i polazno pitanje danas. Podsjetili bismo na misli
njemačkog filozofa H. Heimsoetha, koju je istakao u okviru Vindelbanove

(W.Windelband) čuvene “Povijesti Filozofije” (II dio) gdje s pravom kaže:

“Filozofska refleksija i uvid u postojeće smatra se odgovorno uključenim u
tok povjesnoga samooblikovanja čovjeka i postojanje budućnosti.”
Zato, filozofiju života ne mogu shvatiti niti doživjeti kao društvo
duhovnih prosjaka, koja su okupljena oko raznih samoproklamovanih
vlada i klika moćnih manipulatora. Jer, klovnovi i ketmani se ne razumiju
u proces mišljenja i življenja filozofije kao sveopšteg svjetonazora na dun-
jaluku.
Filozofijom se ne može pravdati prolivanje krvi. Slobodu treba osva-
jati filozofijom bez nasilja i bez krvi. Sva nasilna promjena, bez filozofske
kulture u jednom društvu, neminovno završava i diktaturu i totalitarizam.
Društvo koje onemogućava razvoj filozofije i filozofskog života neminovno
postaje (pod utjecajem involucije) retrogradno, čime se stvara stanje apo-
kalipse. Teško je živjeti u društvu u kojem se i o kojem se ne smije pričati
i čuti ništa.
Radi ilustracije stanje duha, sjetih se jedne misli: “Čovjek riješi da
nacrta svijet. Tokom godina ispunjava prostor ucrtavajući pokrajine,
kraljevstva, planine, zalive, brodove, ostrva, ribe, kuće, instrumente,
zvijezde, konje i ljude. Pred smrt on otkriva da taj strpljivi lavirint linija
ocrtava njegov sopstveni lik” (H. L. Borhes).
Dalji tok naših razmišljanja kanimo usmjeriti kroz naredna tri kruga
meditiranja u kojima ćemo se baviti ispitivanjem posebnih pitanja koja,
po našem uvjerenju, čine potku filozofije života. Dakle, svojim idejama
želimo pokušati da olakšamo dijalog i pozovemo na sučeljavanja mišljenja
- da se našim pregovorima i razgovorima odrede pravci i smjernice raz-
voja filozofskog mišljenja. Zacijelo, mi se pitamo: čega se ovdje plašimo?
Naravno, Svevišnjeg, s jedne, i nefilozofskih i vulgarnih pristupa raznih
diskriminatora (kao proizvoda recidiva totalitarizma i autoritarizma poje-
dinaca), s druge strane. Tko to učini - ostaje, ne samo bez svoje djelatnos-
ti, već i bez vlastite adrese. Zato, mi želimo biti prijemčivi za svaku drago-
cenu sugestiju i ideju u cilju oplemenjivanja filozofskog svjetonazora.

Pogled na svijet iz perspektive filozofije života

Filozofija života neminovno danas mora polaziti od činjenica da su
mišljenje i djelanje miliona i milijardi ljudi i cijelih generacija znanstvenika
i mislilaca različitih branši mnogo tješnji, zahvaljujući internetu i drugim
sredstvima masovnih komunikacija, neko ikada, a time su i velikom brzi-
nom povezani što otvara nova pitanja sadržaja pogleda na svijet. Ovaj
vid povezivanja daleko nadmašuju sve dosadašnje naučne – znanstvene
tekovine revolucije, pa samim tim nalazimo i opravdanje za ovako naslov-
ljavanje pitanja, upravo u ključnom poglavlju uvođenja u tokove jedne
moguće filozofije života. U tome se posebno ogleda i evolucija nekih fun-
damentalnih ideja u raznim izvještajima Rimskog kluba. To sve potvrđuje
ne samo upečatljivo, već i s relevantnom argumentacijom, ubjedljivo. In-
ternet je daleko poboljšao sistematizaciju znaka i označio kraj eri raspi-
ranja znanja.
U tom smislu, jedan od fundamentalnih izvora “vječite” ljudske
potrebe za pogledom na svijet je u biti praktična svestranost čovjeka,
našta posebno aludira filozofija života kao grana filozofije. Upravo,
praktična svestranost čovjeka, proizilazi iz svestrane životne prakse. Da-
kle, praktična svestranost i univerzalnost čovjeka egzistira u dva oblika:
ostvaruje se u prisvajanju prirode materijalnom proizvodnjom, kao i u
univerzalnoj socijalnoj organizaciji samih odnosa između ljudi u proizvod-
nji i slobodnom životu. U tom kontekstu, ostala nam je bliska ova ključna
Marksova teza, o razlikovanju čovjeka od životinjskog svijeta, upravo po
tome koliko sam samog Marksa razlikovao od marksista, od kojih sam
svojevremeno doživljavao neprijatnosti, proglašavajući me, čak, disiden-
tom. Dakle, čovjek se od životinje razlikuje u materijalnoj proizvodnji i re-
zultatima koje ostvaruje posredstvom nje. Prema tome, svjesna aktivnost
čovjeka nije isto što i životna aktivnost životinja. U tom smislu, da se
poslužimo klasičnim mišljenjem: “Doduše, životinja također proizvodi ...
ona proizvodi jednostavno, dok čovjek proizvodi univerzalno; ona proiz-
vodi samo pod vlašću neposredne fizičke potrebe, dok čovjek proizvodi
i kad je slobodan od fizičke potrebe ... ona proizvodi samo za sebe, dok
čovjek reproducira cijelu prirodu.” (K. Marx – F. Engels, Djela, tom 3, Pros-
veta, Beograd, 1972, str. 221-222).
Iz ovog stava možemo izvući poentu filozofije života kao praktične filo-
zofije, jer u svakom slučaju, praktičnoj predmetnoj univerzalnosti odgo-
vara svjesnost čovjeka. Prema tome, čovjek svojom univerzalnošću, koja
dolazi iz svijeta uma, primjenjuje najsuptilnije zakone ljudske prirode i
prirode uopće. Na taj način, preko filozofije života mi širimo krugove filo-
zofskog razmišljanja o čovjeku, svijetu i životu uopće. Na taj način, čovjek
se osposobljava da procjenjuje koje su hipoteze kompleksne, a koje su
sadržajne. U skladu sa tim filozofskim uopštavanjimahipoteza i teza, mi
tvorimo filozofske kategorije pomoću kojih saopćavamo naše mišljenje. U
tom kontekstu iznijeću nekoliko premisa, koje se konkretno tiču pogleda
na svijet. Prvo, sva aktualna pitanja iz problematike pogleda na svijet, i
svako ponaosob, tangiraju povezanost čovjeka i njegovog života, s jedne i
čovjeka i prirode, s druge strane. Posebno dolazi do izražaja odnos prema
razvoju svijeta uopće. Drugo, svako pitanje iz problematike pogleda na
svijet ima fundamentalni značaj za životno djelovanje ljudi i svakog po-
jedinca; njihovo postavljanje ciljeva ovisiće na fundamentalni način od
jednog ili drugog, kvalitetno različitog odgovora na postavljeno pitanje u
vezi s pogledom na svijet. Sve ovo ovisi kako tumačimo historijska zbivan-
ja, kao i historiju čovječanstva. Najzad, treće, sva pitanja svetonazorske
prirode su takva da se čovjeku postavljaju nužno, da ga podstiču, da svjes-
no ili nesvjesno o njima razmišlja i o istim se izjašnjava.
Nakon promišljanja ova tri kruga premisa, možemo zaključiti, da se
pod pogledom na svijet, prije svega, razumije – davanje odgovora na
fundamentalna pitanja, koja se tiču općeg svetonazora, onda tim termi-
nom obuhvatamo slijedeće: pitanje porijekla, načina postojanja i razvoja
svijeta; pitanje izvora našeg spoznajnog procesa i samog znanja; pitanje
mjesta čovjeka u svijetu, i najzad, pitanje smisla života.
Filozofija života i pogleda na svijet daje najopštije teorijske fun-
damente za opće sagledavanje događanja u svijetu. Od fundamental-
nog značaja je ovdje povezanost filozofije i života. U tom smislu, kada
pokušavamo da svoju filozofiju objasnimo drugima, mi ulazimo u analizu
rezultata posebnih znanosti i društvenih procesa. Jasno, filozof neminov-
no polazi od svog općeg poznavanja filozofske teorije i razvoja neke pod
posebnih disciplina duha, kako bi uspio postavljati pred sobom određene

filozofijske hipoteze. Prema tome, pod filozofskom hipotezom podrazu-

mijevamo – rezultate posebne znanstvene discipline i na njenoj analizi
utemeljeno naslućivanje o važenju zakona jedne znanosti i drugoj ili o do-
prinosu teorije koja se razvija putem preziranja filozofskih kategorija. Na
taj način, sva tumačenja i uopćavanja se odvijaju u drugoj ili o doprinosu
teorije koja se razvija putem preciziranja filozofskih kategorija. Na taj
način sva tumačenja i uopćavanja se odvijaju preko filozofskih kategorija.
Jasno, polazna tačka jeste filozofijska analiza određenog fenomena. Na
taj način, utvrđujemo fundamentalne principe filozofskog mišljenja. He-
lem, to je na jedan način bit sveta nezorske funkcije filozofije. Na temelju
tih obzorja razvija se među filozofima debata i diskusija. Tako se stvara
riznica duha, čulnog i imaginarnog svijeta, koji se opaža gnoseološkom,
ontološkom i fenomenološkom funkcijom filozofije. Svakako, pogled na
svijet se razvija istraživanjem, koje je obavezujuće u spoznajnom procesu
i tvorenju pogleda na svijet. Zato, neposrednovanje o svijetu predstavlja
punoću bogatstva. To je jedna slutnja horizonta unutar kojeg bi mogla
požeti konstrukcija svijeta filozofije života. Taj svijet je poseban momenat
jednog globalističkog (totalitet) procesa, jedan njegov razvijeno-ontološki
i fenomenološki stupanj. Uz to, dolaze i motivi neposrednog istraživanja
individualnog i društvenog života i djelovanja.
Pitanje: pogled na svijet, je prije svega, odgovorno pitanje. Među
filozofima, orijentacije filozofije života, svakako najomiljeniji princip je
stoički princip, a kod Marksa, jednog od ključnih predstavnika kritičkog
mišljenja, kojim se povezuje klasična i moderna filozofija je princip
kritičnosti i samokritičnosti. Kroz ove tri dimenzije: strpljivosti, krotičnosti
i samokritičnosti se stvaralački razvija pogled na svijet, gdje dolazi do
izražaja individualizam i značaj kolektiviteta, kao načina egzistencije
ličnosti. U tome se, kao jednom od ukazanih segmenata ogledaju perspe-
ktive pogleda na svijet sa stanovišta filozofije života, time da ona u sebi
nosi pečat ideje: Homme et humain (Čovjek i čovječno). Zato filozofija
života inicira stvaralačka otkrića u novom diskursu. Prema tome, kurs fi-
lozofije života, izražen u obliku “Prolagomene...” ne može se uklopiti ni
u jedan školski sistem izlaganja, jer, zacijelo u sebi nosi jednu slobodnu
misao, koja želi da kritički prevlada tradicionalnu diferencijaciju filozofije,
na idealističku i materijalističku. Zašto? Zato što se Duh ne može polarizi-
rati! U tome vidimo šanse filozofije života i njenom prisustvu u tokovima

modernog mišljenja.
Da zaključimo, ovim premisama i tezama ostvarujemo svoj centralni
filozofski interes – da razvijemo u domenu svojih interesiranja i spram
mogućnosti, jednu koncepciju filozofije života, koja će biti upućena na
fenomen čovjeka i njegovu duhovnu djelatnost, naročito u njegovom
znanstvenom i umjetničkom stvaralaštvu. Nakon toga, pokušaćemo, da
pojedine teme podignemo na nivo studije, kao posebno, fragmente o
Smislu historije i antropološku problematiku čovjeka – do nivoa Filozofije
čovjeka. Svakako, sam pojam svijet, ima svoje etape, tako i filozofija života,
koja želi da se uzdigne na nivo filozofije svijeta, jer se njime želi promišljati
staralaštvo u najširem značenju ovog pojma. U tom smislu “svijet života”
– (Lebenswelt) – predstavlja zbiljsku sveukupnost življenoga, ili bolje reći
doživljenog svijeta, u koji je pored čulnog utemeljen i antički i savinten-
cionalni svijet. Zato, filozofija života, kod raznih autora ima i različite vari-
jante. O tim pitanjima se mogu iznositi različita mišljenja, voditi debata i
sučeljavanje stavova, da bi se došlo do novih pregnuća. Naravno, i sam
dijalog, koji među filozofima vodi, on nema pretenziju da jedan pravac
potisne drugi, kao što je to bilo jedno vrijeme slučaj sa marksizmom,
koji je ubrzo postao ideologija, čime je sam sebe stavio na tapet, jer je
postao problem. U istinskoj filozofiji, kroz dijalog, se nalazi rješenje, ali to
“rješenje” ne snosi u sebi i ime pobjednika, niti pobijeđenog, već samo
nosi uspostavu uma. Zato, u bitne uvjete među ljudske komunikacije, koja
esencijalno uzevši jest komunikacija ljudskih svijetova jedne moguće filo-
zofije života, koliko se razvila zahvaljujući slobodi mišljenja, toliko i prob-
lematici svijeta koja je nezaobilazna u brojnim humanističkim stremljen-
jima da istinski podupre tvaranje pogleda na svijet (dunjaluk).
Zaključne napomene
Filozofija života (njem. lebensphilosophie) – predstavlja filozofsku
koncepciju koja ima svoj predmet, koja, kao takva, poima totalitet - kao
cjelinu života. Prema ključnim nosiocima ove filozofske koncepcije, naš
intelekt ima u vidu samo ono što je opće i zajedničko, a pri tome zapos-
tavlja sámú punoću života, tj. njegovu arhitektoniku. Prema misliocu, Vil-
hemu Diltaju, jednom od najzvučnijih predstavnika Filozofije života, život

predstavlja najneposredniju realnost. Prema nekim predstavnicima ove
filozofske orijentacije, ključne dimenzije sfere života treba suprostaviti
sferi duha, zatim, emocije duše i intuicije. U biti, Filozofija života ispituje i
temeljno proučava smisao, vrijednosti i ciljeve ljudskog života.
Pored toga, brojni izvori ove discipline nisu do sada temeljno rasvi-
jetljeni, niti pak dostupni umnom viđenju. Tako da, sa stanovišta filozofije
naroda, pod Filozofijom života, prije svega, podrazumijeva se životna mu-
drost, koja se prvenstveno ogleda u kazivanju smisla i vrijednosti života i
to jezikom narodne izvornosti i duhovnosti.
Među najznačajnije predstavnike Filozofije života ima u slijedećim
misliocima: Šopehaueru, Ničeu, Kjerkegoru, Diltaju, Bergsonu, Šeleru i
drugim, a kod nas u Vujadinu Jokiću i Feridu Muhiću.
Koncepcija Filozofije života se široko afirmirala sedamdesetih godina
XX stoljeća. U prvoj četvrtini XX stoljeća, mnogi povjesničari filozofske
misli vide njen razvoj u usponu. U tom kontekstu, ključne niti diskursa
filozofije života vuku egzistencijalistički filozofi, personalisti, neohegeli-
janci, zatim pragmatični filozofi, fenomenolozi i dr.
Fundamentalni pojam Filozofije života jeste “ŽIVOT” – u svim svojim
duhovnim i fizičkim manifestacijama. U tom kontekstu, jedno od ključnih
teorijskih varijanti Filozofije života predstavlja filozofska koncepcija Anri
Bergsona. Naime, Bergsonovo metafizičko-kosmološko tumačenje života,
kosmički život predstavlja “elan vital”, tj. kao vitalnu silu kosmičke naravi.
U novije vrijeme susrijećemo sve razvijenija određenja Filozofije
života, koje u sebi obuhvataju i takve sadržaje iz kojih će se vremenom
obrazovati i razvijati brojne filozofske koncepcije, kao što su npr. Filozofija
kulture, Intuicionalistička filozofija, zatim Filozofija kreacionalizma i dr.
U tom smislu, Filozofija života nastoji da bude prepoznatljiv svetonazor
(pogled na svijet), tj. koncepcija čovjeka koja u sebi na jedinstven način
povezuje discipline ontologiju, gnoseologiju, estetiku, etiku i aksiologiju.
Na taj način, Filozofija života ima u vidu totalitet bivstvovanja, tj. totalitet
sa razvijenim sistemom misaonog pojmovnog aparata.
Rečeno posmodernističkim jezikom, Filozofija života, prije svega,
brani duhovne vrijednosti od naleta industrijske i postindustrijske civili-

zacije i pogubnosti zatiranja duhovnosti u životu koji nameće i postulira
potrošačka psihologija, tj. psihologija potrošačakog društva.
Najzad, treba i ukazati na određene probleme koje nameću pojedine
discipline duha. To se posebno odnosi na situaciju u vremenu, u kojem
se općem univerzalizmu filozofije života, energično suprostavlja person-
alizam, ističući ličnost čovjeka kao neponovljivu individualnost u općem
čovječanskom svijetu. Međutim, takvo stanovište je i potrebno za razvoj
Filozofije života, jer ono direktno podupire iznalaženje novih duhovnih
tvorevina i životnih sokova koji dolaze iz lietarature od kojih se Filzofija
života sve više grana i razvija. Dakle, Filozofija života, kao duhovna kon-
cepcija svijeta, misli ne samo sadašnjost, već i budućnost čovjeka, te kao
takva izgrađuje i vlastitu budućnost.
Na kraju, možda ovaj prilog nije najbolji uvod u Filozofiju života, up-
ravo u djelu koje je pred vama. Ali on, kao takav, izražava jedno originalno
razmišlanje, tj. viđenje i osjećanje svijeta, kao načina života. Time se, traže
odgovori na krucijalna pitanja života i smrti. U tom smislu, filozofija života
nas uči (ikre), da je sve život, kako Dunjaluk, tako i Ahiret. Jasno, smrti
ustvari i nema. Samo život prelazi iz oblika u oblik, iz kruga u krug! Prema
tome, naš izbor treba da bude budućnost. Upravo iz tih razloga, filozofija
nam je potrebna kao pogled na svijet i kao specifično nadahnuće, kako bi
racionalno spoznali kako istinu, tako i našu budućnost. Jer, samo istinom
se može pobijediti laž i zaustaviti širenje mraka koje je prisutno u ovom
vremenu i prostoru.

SUMMARY
Autor u studiji “Prolegomena za jednu moguću filozofiju života”, koju
je stvarao nakon višedecenijskog promišljanja i življenja, kako na diskursu
Istoka, tako i Zapada, problematiziranja smisla i putokaza filozofije, slijedeći
Diltajev, Bergsonov, Al-Atasov, Muhićev i Tomovićev epistemološki put u
poimanju svijeta i života. Riječ, najsažetije rečeno, o uvodnoj studiji – u
kompleksno djelo “Filozofija života”. Pored pristupa i zaključnih napom-
ena, u ovom specifičnom ogledu razmatrana su sljedeća pitanja: Polazište
filozofije života – svijest, volja, znanje i kretanje; Smisao bavljanja filozofi-
jom; Određenje filozofije u kontekstu ljudske egzistencije; Diskurs kritičke
filozofije; Šta je filozofija života?; Utemeljenje filozofije života, Uspostavl-
janje kontinuiteta filozofije života; Šta, zapravo želimo?; Tri kruga pitanja;
Filozofska legitimacija; Kantovo pomanje života, Diltajeva filozofska slika
svijeta, Smisao života, Prevladavanje pozicija idealizma i materijalizma;
Živjeti svoj život – um i duh nikada ne stare; Iza života – mišljenje ne može
egzistirati; Planetarna tehnika i filozofija; Filozofija života i moderni svijet;
Pogled na svijet iz perspektive filozofije života. Jasno, radi se o prvom
sistematiziranom projektu iz oblasti Filozofije života, kao centralnom
pitanju, kojim otvara niz novih pitanja u cilju rješavanja dilema moder-
nog mišljenja pri susretu ideja spiritualnog duha Istoka do pragmatičko-
pozitivističkog diskursa Zapada, sve u cilju razvojnih mogućnosti filozofije
obrazovanja, kao ključne pod-discipline filozofije života.
Ključne riječi: čovjek, filozofija, život, svijet, duh, filozofija života,

istok, zapad, prolegomena, put, filozofska pitanja, planetarna filozof-
ska slika, pozicija kritičkog mišljenja, racio, um, egzistencija, smisao,
svijest, savjest, volja, znanje, kretanje, utjeha.

Ph.D. ŠefketKrcić
Prolegomena For OnePossible Philosophy of Life

The author of the study, “ Prolegomena to a possible philosophy of
life” , which was created after decades of thinking and living, in the dis-
course both of the East and the West, problematizingsense and the sign
of philosophy , following Dilthey, Bergson, Al- Atas, Muhić and Tomic’s
epistemological way in the understanding of the world and life.Word, in
summary, in the introductory study - in a complex work”Philosophy of
life”. In addition to access and concluding observations, in this particu-
lar experiment, the following issues were discussed: Home philosophy
of life - mind, will, knowledge and movement ; purpose of practicing the
philosophy ; Definition of philosophy in the context of human existence
; critical discourse of philosophy; What is the philosophy of life ? ; Foun-
dation of philosophy life, establishes continuity philosophy of life; What
we really want ?; Three rounds of questions; philosophical legitimation;
Kant’sunderstanding of life; Dilthey’s philosophical view of the world; The
meaning of Life; Overcoming the position of idealism and materialism
; Live your life - the mind and the spirit never get old; Behind life - an
opinion cannot exist ; Planetary techniques and philosophy;philosophy
of life and the modern world: Look at the world from the perspective of
philosophy of life. Clearly, it is the first project in the field of systematized
philosophy of life, as the central issue, which opens up a range of new
issues in order to resolve the dilemma of modern thought the idea of
meeting the spiritual East to the spirit pragmatic positivist discourse of
the West, with the aim of development opportunities of philosophy of
education, as key sub-disciplines of philosophy of life.

Doc. dr. Mustafa Fetić
37.017
37.03
KRIZA ODGOJNOG UZORA U ŠKOLAMA
‘’Povijest čovjeka je groblje velikih kultura, koje su završile

katastrofom zbog nesposobnosti da planirano, racionalno i dobrovoljno
reagiraju na izazove.‘’ (Erich Fromm)
Podsjećanje na riječi ovog velikog mislioca nas obavezuje da ne ostane-

mo mirni i ravnodušni na izazove, krize i probleme koji nas pogađaju. Sva-
ko vrijeme nosi svoje breme poteškoća, iskušenja i neostvarenih obećanja
s kojima se svakodnevno susrećemo i kao takve ih prepoznajemo. Jedna
od ‘’vrućih’’ tema svakodnevnice je odgoj i obrazovanje, ili konkretno
‘’Kriza odgojnog uzora u školama’’. Savremeni ponor i učmalost odgojno-
obrazovnog procesa, koji su već odavno dosegli granicu nepodnošljivosti
u mnogobrojnim školskim ustanovama, od dečjih vrtića do univerziteta,
tema je koju ću tretirati u narednim redovima i pokušati da je osvijetlim iz
više aspekata, bez pretenzija da donosim konačan zaključak i postavljam
definitivnu dijagnozu. Prije bih se usudio pozvati bošnjačku inteligenciju i
ljude od pera da zajedničkim snagama pomjerimo stvari sa mrtve tačke i
vratimo vjeru u snagu i moć nauke, odgoja i obrazovanja.
Kako se postaviti pred bujicom nadolazećih problema koje pred nas
kao učitelje, nastavnike i profesore postavlja savremena škola, učenici, nji-
hovi roditelji, pa i društvo u cjelini. Kakve su i kolike odgojne mogućnosti
škole? Gdje je granica između odgoja i obrazovanja i da li postoji njihova
ravnomjerna izbalansiranost i zastupljenost u nastavnom procesu? Post-
oji li odgojni uzor u školi, te da li je sadržana u ličnost učitelja i nastavnika?
Akademik Danilović ovoj listi pitanja dodaje i ona vezana za nastavnika:

DOC. DR. MUSTAFA FETIĆ
‘’Koje sve moralne i ljudske osobine treba da posjeduje, a koje se očekuju

i zahtijevaju od strane društva? Koje stručnosti, znanja i kompetencije iz
raznih nauka treba da posjeduje? Koje i kakve uloge i funkcije vrši i koji
mu značaj i vrijednost za razvoj mlade generacije daje pedagogija?’’1
Danas je odgojna dimenzija škole devalvirana iz više razloga, a jedan
od njih je i nepostojanje odgojnog uzora u liku prosvjetnih radnika, te
neselektivno gomilanje informacija u čijem se mnoštvu učenici ne snala-
ze. Etičke vrijednosti i odgojna komponenta se gube, a prenaglašavaju se i
trpaju informacije o obrazovanju. A znanje bez etičkih vrijednosti i morala
vodi sigurnom sunovratu i pretvara se u svoju suprotnost. Profesor Enes
Karić kaže: ‘’Obrazovanje bez odgoja teži da se pretvori u rušilačku snagu
nad prirodom i ljudskim društvom. Oni su živi i dinamični procesi, koji
nisu jednom za uvijek dati, već traže stalni nadzor, pažnju i kontinuiranu
revitalizaciju. Baš kao što i ptica, da bi se održala u zraku, mora nepresta-
no uzmahivati sa oba svoja krila.’’2 U vremenu globalizacije, a zahvaljujući
naglom razvoju masovnih komunikacija, odgoj i obrazovanje postaju
dostupnim gotovo svim ljudima, i više nisu privilegija ulemanske, kas-
tinske, plemićke ili vladarske elite. Ipak, kriza koju preživljava savremena
škola i obrazovanje u cjelini, alarmantno ukazuje na neodložnu potre-
bu reformi od vrha sistema do zadnjeg pojedinca. Umjesto masovnog,
klasičnog, bezličnog i stereotipnog školovanja, lišenog odgoja učenika,
hoćemo obrazovanje koje odgaja pojedinca stručnog, odgovornog, i prije
svega moralnog.’’Plinske komore holokausta, genocidne mape i planove,
logore i masovne grobnice, osmislili su i konstruisali vrhunski obrazovani,
ali neodgojeni i nemoralni akademici i naučnici. Moderna škola i obra-
zovanje su regrutovali armiju obrazovanog, ali neodgojenog ljudstva, ko-
jem su bliži dresura i strah, nego li moralni stid i odgovornost.’’3 Unatoč
činjenici da čovječanstvo nikada nije bilo obrazovanije nego u posljednja
1
Akademik prof. Dr. Mirčeta Danilović, Nastavnik kao uzor, model, idol, ideal,
simbol, vrednost, tj. mera savršenog i svestrano obrazovanog čoveka – uvodni referat
na šestom međunarodnom simpozijumu, Tehnički fakultet, Čačak, 2011., str. 2
2
Dr. Karić, E., Tradicija i suvremenost – Odgajati i obrazovati, Novi Muallim, br. 1.,
Udruženje Ilmije, Sarajevo, 2000., str. 10
3
Ibid, str.12

dva stoljeća, susrećemo se s apsurdom, da baš taj moderno-obrazovani

ali neodgojeni čovjek, u ratnom vihoru spali svojim rukama desetine ve-
likih svjetskih gradova. Oni su proizvod škole i znanje bez odgojnog uzora.
Mudri Dželaluddin Rumi je govorio: ‘’Obrazovanu ali neodgojenu čovjeku
um ili pamet služi baš kao što lopovu služi svijeća u vrijeme dok krade.’’4
Gdje je, ustvari, suštinski problem?
Savremena škola, a to su sve one naše škole koje nas okružuju, koje
se izdržavaju porezima naših građana i u koje šaljemo našu djecu, na prvi
pogled dočekuje učenike sa sređenim kabinetima, uredno napisanim
programima i udžbenicima. Očekuje se atmosfera učeničke radoznalosti,
čežnje i želje za znanjem, te roditeljskog truda, savjeta i pažnje od strane
učitelja i nastavnika. Međutim, uloge su unaprijed podijeljene i zamrz-
nute: nastavnik predaje i diktira, učenik sluša i anemično hvata beleške.
Bilo kakvo pitanje učenika, interakcija, eventualna sumnja ili možda greška
u izloženom predavanju nastavnika su apsolutno neprihvatljivi. Tako naše
škole proizvode poslušne, dresirane i stereotipne, a ne aktivne i savjesne
građane. One školuju, bar kod nas u Sandžaku, ljude naviknute da slušaju,
bespogovorno prihvataju, da ne pitaju i da se ne bune. Kroz nastavne
programe obrađuju i uče tuđe pisce, jezik, historiju i kulturu, istovremeno
zanemarujući vlastito bogato književno, kulturno-umjetničko i duhovno
naslijeđe. I zato se nameće ono neizostavno pitanje: odgajamo li i obra-
zujemo u školama poltrone i buduće poslušnike režima koji podanički i
nekritički izvršavaju nakane svojih političkih mentora i vlastodržaca oliče�-
nih u funkcijama ministara, savjetnika, direktora ili nastavnika, bez želje
i znanja da sagledaju katastrofalne posljedice takvog devijantnog vaspit-
no-obrazovnog procesa, u kojem su, nažalost, uključena i naša bošnjačka
djeca. Odgojni proces u obrazovnom sistemu je i suviše važan društveni
fenomen da bi bio prepušten dnevno-političkim intrigama i nagodbama
stranačkih koalicionih partnera. Odgoj je jedinstven i vrlo zahtjevan
međuljudski odnos prepun dinamike i truda, a koji podrazumijeva znanje,
moral, vještine i navike, uvažavanje i poštovanje drugog i drugačijeg, a
sve skupa sublimirano u liku odgojnog uzora, počevši od roditelja u po-
4
Dr. Karić, E., Tradicija i suvremenost – Odgajati i obrazovati, Novi Muallim, br. 1.,
Udruženje Ilmije, Sarajevo, 1. Muharrem, 1421 h., april, 2000., str. 13

rodici, preko vaspitača u dečjim vrtićima, pa sve do učitelja, nastavnika

i direktora u školskim ustanovama. Odgojem se čovjek osposobljava
za: ispravno shvatanje slobode, zdrav odnos prema sebi, prema drugim
ljudima, te prema materijalnom i duhovnom svijetu oko sebe. ‹‘Odgoj
mladih naraštaja jedna je od najvažnijih zadaća ljudi svih vremena, jer
se formiranjem, prihvatanjem i prenošenjem temeljnih univerzalnih i
općeljudskih vrijednosti oblikuje čovjek kao individua, pravedno i pros-
peritetno društvo i sigurna budućnost.’’5 A odgoja nema bez vrijednosti
i vrijedonosnog sistema. ‘’Vrijednosti možemo odrediti kao ralativno sta-
bilne, opšte i hijerarhijski organizovane karakteristike pojedinaca i grupa
formirane međusobnim djelovanjem historijskih, aktuelno-socijalnih i
individualnih činilaca, koje zbog tako pripisane poželjnosti, usmjeravaju
pomašanje individua ka određenim ciljevima.’’6
Da odgoj ima, uistinu, odlučujuću riječ u kreiranju naše egzisten-
cije i života naših najmlađih, potvrđuje nam i misao njemačkog filozofa
Imanuela Kanta koji kaže: ‘’ U odgoju leži velika tajna usavršavanja ljudske
naravi. Radošću nas ispunjava znanje da se ljudska narav može putem
odgoja sve više razvijati i da može postići oblik koji je čovještvu ili ljud-
skosti naprimjereniji. To nam otvara pogled na sretniju budućnost ljud-
skog roda.’’7 Odgoja nema bez pojedinca i odgojnog uzora, a kvalitetnog
društva i zajednice nema bez odgojenih individual, bili to: roditelji, nas-
tavnici ili učenici. Zajednica i škola u njoj biće kvalitetnija ukoliko posjedu-
je kvalitetne kadrove, odgojene i moralno-etički prepoznatljive ličnosti.
Odgoj kojim se edukujemo za poštovanje univerzalnih načela i vrijednosti
ne uključuje samo znanje o općeljudskim vrijednostima, nego i prih-
vatanje tih vrijednosti kao svog životnog stava, jednostavno, življenje u
skladu s usvojenim vrijednostima. Zato je važno da se menadžment škole
od direktora, pedagoga, psihologa, pa do svakog člana nastavnog kolek-
tiva ponaosob, ponaša u stvarnom životu, privatnom i javnom, u skladu
5
Sabina Marunčić, Odgoj u svijetu pomućenih vrijednosti, Stručno vijeće knjižničara
Splitsko-Dalmatinske županije, Split, 2008., str. 2
6
Popadić, D., Učeničke preferencije načina života – efekti osnovnog školovanja,
Institut za psihologiju, Beograd, 1990., str. 4
7
Ibid, str. 3

s usvojenim principima i školskom etikom. Ne samo u svom vlastitom

okruženju, škola kao i sve druge odgojno-obrazovne ustanove trebale bi
pomoći disfunkcionalnoj porodici, preuzimajući odgojnu funkciju roditel-
ja koja je ugrožena zbog sve veće odsutnosti roditelja iz porodice (brz
tempo života, posao, loša ekonomska situacija i sl.)
A Božiji Poslanik u hadisu kaže: ‘’Dovoljno je čovjeku grijeha da dopu-
sti da zastrane oni koji zavise od njega’’.8
Dakle, na području odgoja nijedna odgojno-obrazovna ustanova, a
ponajmanje škola, ne bi smjela biti ‹‘neutralna’’, niti bi bilo koji vaspitač,
učitelj ili nastavnik koji je uključen u nastavni proces, mogao izbjeći
ulogu odgojitelja i poziciju odgojnog uzora. Zalagati se za neutralnost ili
isključenje odgoja iz školskog sistema, znači isključenje temeljnih ljudskih
i univerzalnih vrijednosti, a među njima vjere i morala, iz područja kulture
i obrazovanja. Ne zaboravimo da škola može podučavati i obrazovati, ali
može katkada i deformisati odgojno-obrazovni profil naše djece. Još jed-
nom navodimo misli Eriha Fromma koji pronicljivo upozorava: ‹‘ Škola je
mjesto gdje se misao formira, ali i deformira’’9
Govoreći da škola mora vrlo pažljivo selektirati nastavni kadar, odgo-
jno-obrazovne uzore učenicima, te povesti računa šta naša djeca čitaju
i iz kakvih se udžebinika obrazuju, Frančesko Petrarka veli da čitanje ri-
jetko izbjegava opasnost, ako svjetlo Istine ne svjetli nad čitateljem,
poučavajući ga šta izbjegavati. Upravo, to svjetlo istine bi trebali biti uzori,
ti visokomoralni i pragmatični učitelji i nastavnici naše djece! Škole su pod
plaštom slobode i lažne demokratizacije postale mjesta anarhije i neod-
govornosti. Sloboda bez odgovornosti vodi samovolji, neredu i nasilju, a
to je ugrožavanje tuđe slobode.
Glasser, zagovornik uspješne škole, zabrinuto primjećuje kad kaže:
‘’Djecu učimo svemu ostalom, ali ne i da budu časni ljudi’’. Potreba za od-
gojem, plemenitim i karakternim ljudima, insanskim ponašanjem dolazi
8
Hadis se nalazi u hadiskoj zbirci Mustedrek, a navodi ga Dr. E. i M. Bešir u svom
djelu Odgoj djece, Ilum, Bužim, 2007., str. 8.
9
Fetić, F., Analiza tekstova iz oblasti školske pedagogije, Novi Muallim, br.18.,
Udruženje ilmije BiH, Sarajevo, 2004., str.56

do izražaja, naročito danas, u vremenu relativiziranja univerzalnih ljud-

skih vrijednosti i strašnog obezduhovljenja čovječanstva, kada je zatiranje
Božanskih principa moralnosti i čistoće duha postalo princip politike, ja-
vnog života, kulture i obrazovanja. Rezultati takvog stanja su eskalacija
nemorala, kriminala i neljudskog ponašanja u svim segmentima ljudske
egzistencije. Nažalost, i pored tolikog broja pedagoga, pedagoških insti-
tuta i zavoda, na stotine udžbenika i pedagoških časopisa, do juče ne-
zamislivih nastavnih pomagala, digitalne tehnike i savremenih metoda,
u svijetu se enormno povećava broj neodgojenih, posrnulih i duhovno
degenerisanih pojedinaca koji javno manifestuju da su ispod nivoa zdra-
vog ljudskog ponašanja. Odgoj i živi odgojni uzori kao da su iščezli među
nama. ‘’U krizi je porodica, odgojni modeli i odgoj općenito. Kriza od-
goja u porodici plod je slabosti, nezrelosti i nespremnosti starijih članova
porodice, ali i zavodljivosti vanjskih negativnih utjecaja. Krizi doprinosi i
svjetonazor koji pretjerano uzvisuje pojedinca i njegovu slobodu, a zabo-
ravlja na njeno naličje – odgovornost. Zbog svega toga primarna zadaća u
današnjem društvu trebala bi biti povratak izvornim moralnim i kulturnim
vrijednostima.’’10
Gdje je duh, snaga i radost prave, istinske škole kojoj su se radovali
i djeca i njihovi roditelji? Zašto je zamrla sigurnost i vjera u školski au-
toritet? Ko koga sputava: država - ministarstvo prosvjete, resorno minis-
tarstvo - školske direktore i upravu, a oni - nastavnike i učitelje, ili je možda
obrnuto? Zašto šute roditelji i zašto njihov glas ne može da dopre tamo
gdje bi se trebao čuti? Šta ima prednost u odabiru kadrova: stručnost i
moralno-etički lik kandidata ili ‘’podobnost’’ po stranačkoj, rodbinskoj ili
finansijskoj liniji? A ako takvi već budu primljeni i uđu u školsku ustanovu,
kakav je konkretan doprinos tih ljudi? Dolaze li spremni na nastavu, kasne
li na časove, kakvu ostvaruju komunikaciju sa svojim kolegama, a kakvu
sa učenicima? Da li očekuju od roditelja da se sami interesuju i pitaju za
svoju djecu ili ih oni blagovremeno o svemu informišu?
Odgovore na postavljena pitanja ili veći dio njih već znamo. Nažalost,
oni su destruktivni i ne služe na čast školi i obrazovanju. Ali, isto tako, oni
10
Marunčić, S., Odgoj u svijetu pomućenih vrijednosti, Stručno vijeće knjižničara
Splitsko-Dalmatinske županije, Split, 2008., str. 5

su realnost naše svakodnevnice. Kako kaže akademik Danilović: ‹‘društvo,

roditelji i pedagogija od savremenog nastavnika očekuju da bude mora-
lan, karakteran, vrijedan, fleksibilan, samokritičan, principijelan, ve-
dar, staložen, pouzdan, komunikativan, autonoman, skroman, siguran,
velikodušan, brižan, dobronamjeran, energičan, vitalan, snažna ličnost,
odan svom pozivu, te da ima potrebu za istraživanjem i posmatran-
jem događaja, procesa i fenomena, kao i da je osjetljiv za probleme
učenika i roditelja. On treba da voli djecu, da je spreman za samostalno
odlučivanje, za rad i učenje, dobar partner i sposoban za saradnju, te da
prihvata moralne, vjerske, socijalne i demokratske norme, kao i običaje
i tradiciju zajedničkog življenja sa drugim zajednicama i narodima.’’11 U
tim školama, koje su tu oko nas, u Sandžaku, predaju i naši nastavnici-
Bošnjaci i uče naša bošnjačka djeca. Dobar dio odgovornosti za loše stan-
je školstva moraju preuzeti politički predstavnici Bošnjaka, prije svega,
mislim na dosadašnje političke strukture vlasti, od lokalne samouprave
do republičkog parlamenta. Oni su svojim neradom i nebrigom školstvo
doveli u haotičan položaj gdje nastavnik i učenik ratuju, direktori trguju
radnim mjestima, pedagozi pripremaju svetosavsku slavu, moćni roditelji
ocjene upisuju skupocjenim poklonima, a djeca sve češće ucjenjuju nas-
tavnike prijetećim porukama da budu ‘’mekši i finiji’’, inače se neće dobro
provesti. Dakle, usljed nedostatka odgojne komponente, i slabljenja od-
gojnog uzora u školi, gubi se etičko-moralna perspektiva odgoja i obra-
zovanja, a neminovno nastupa kriza vrijednosnog sistema u društvu koja
se ogleda u devijantnom ponašanju među mladima i djecom.
U školama i među učenicima sve više je: nasilja, kriminala, droge,
zlostavljanja, alkoholizma i to u stalnom porastu. U okviru vannastavnih
aktivnosti: ekskurzija, izleta i žurki koje organizuju škola i školski aktivi,
nastavnici koji su zaduženi za red, nadzor i disciplinu, ne ustručavaju se
konzumirati alkoholna pića u društvu učenika, nedolično se ponašati, pje�-
vati i đuskati, i to sve na račun učenika i njihovih roditelja koji odvajaju za
to zadnji dinar. Ove devijantne pojave su nastale kao posljedica dezori-
jentacije škole, vaspitno-obrazovnog sistema, neodgovornosti nadležnih
prosvjetnih organa i pojedinaca.
11
Akademik prof. dr. Mirčeta Danilović, Srpska akademija obrazovanja, Institut za
pedagoška istraživanja, Beograd, 2011., str. 3

Može li se stanje popraviti i mogu li nam škole, te odgoj i obrazovan-

je u njima, ponovo postati svjetionici koji će nam osvjetljavati put u
budućnost? Uvjereni smo da mogu i moraju. Mlada bošnjaška inteligen-
cija sve više stašava, iz dana u dan. Sveje više visokoobrazovanih intele-
ktualaca iz raznih naučnih oblasti kojisu svjesni potrebe novog kursa u
odgojno-obrazovnom sistemu u Sandžaku, pa i šire. Mladi, stručni i ob-
razovani kadrovi, svjesni svoje vjere, kulture, historije, tradicije i jezika,
spremni su preuzeti odgovornost odgoja i vaspitanja naših najmlađih, te
kao odgojene duhovno-moralne ličnosti biti primjer učenicima, roditelji-
ma i svojim kolegama. Islamska zajednica je sa lancem svojih odgojno-
obrazovnih ustanova dala nemjerljiv doprinos u podizanju ove mlade
generacije visoko-obrazovanih, ali i odgojenih ljudi. Učitelj koji želi svo-
je učenike odgojiti kao cjelovite ličnosti, i sam mora biti odgojen. Teško
da mladi mogu prihvatiti nešto važnim i vrijednim ako ga ne primijete
u konkretnom životu odrasle osobe: roditelja, vaspitača, učitelja ili nas-
tavnika. U tom smislu, vjeronauka u školama je dobra mogućnost za po-
pravljanje stanja na terenu školstva, a vjeroučitelji će uvijek biti na ispiti
provjere izvršavanja povjerenog im emaneta u školama.
U školama je postojao i danas postoji etički kodeks12 kojim se prop-
isuju pravila i načela kojih se trebaju pridržavati u radu i ponašanju u školi,
nosioci odgojno-obrazovne djelatnosti. Kodeksom je propisan pravedan
odnos nastavnika prema svim učenicima bez obzira na različitosti, od-
gajati učenike prema načelu postizanja sklada misli, riječi i djela, u čemu
trebaju biti primjer i uzor učenicima. Kod učenika treba podsticati slo-
bodan, odgovoran, ozbiljan i stvaralački motiviran pristup učenju. Nas-
tavnik u školi i na javnom mjestu uvijek mora imati na umu da je uzor
učenicima. On mora takođe savjesno i odgovorno poštovati vremenski
okvir i ograničenja u planiranju, pripremanju i izvođenju odgojno-obra-
zovnog rada. Nastavnik treba biti principijelan i zahtjevan, ali i tolerantan
i pažljiv prema učenicima. Ne smije se pušiti u krugu škole, konzumirati
ili biti pod dejstvom alkohola i droga. Nastavnik je dužan dolaziti u školu
prikladno obučen, pristojnog izgleda i higijenski uredan. Ponašanjem
u skladu s kodeksom ispoljavamo poštovanje prema sebi i drugima, te
12
Grupa autora, Vodič za unapređenje rada nastavnika i škola, Reformski obrazovni
krugovi, Beograd, 2005.

čuvamo ugled profesije i škole. ‘’Jer, bez fundamentalnih humanih vrijed-

nosti i karaktera, nema ni pravog ljudskog društva, ni humanog ljudskog
života čovjeka kao jedinke, člana društvene zajednice, porodice, vršnjačke
grupeili radne grupe.’’13 Zašto se pomenuti kodeks etičkog ponašanja ne
primjenjuje u dovoljnoj mjeri u školama, a njegova pravila ne poštuju, i
ko je odgovoran za njegovu realizaciju? Gdje su školski inspektori i druge
nadležne službe i komisije koje bi se pozabavile funkcionalnošću školskog
kolektiva?! To su pitanja na koja sandžačkoj javnosti trebaju što prije dati
odgovore ministar prosvjete, direktori škola i njihovi saradnici. Bojim
se da ćemo ostati bez jasnog odgovora, jer oni koji su zaduženi da se
bave organizacijom i funkcionisanjem škole, koji trebaju biti uzor i model
ponašanja našoj djeci, zaboravljaju na ulogu škole i na svoj časni poziv
prosvjetitelja.
U trci za materijalnim dobrima, lagodnim životom i uživanjima, ne
prezaju od malverzacija i korupcije, stvarajući privid sreće i napretka, a
zapravo utiru siguran put u propast, u kojem guraju sebe i one oko sebe.
Dakle, treba jasno reći da je kriza odgoja sveprisutna: u porodici, školi,
društvu u cjelini, te da patimo od nedostatka živog odgojnog uzora.
Kriza odgoja je plod slabosti, nezrelosti i nespremnosti starijih članova
društva na svim nivoima da preuzmu odgovornost i krenu u pozitivne
promjene. Zato moramo, neodložno, pružiti priliku novim, svježim, ob-
razovanim mladim ljudima, učiteljima i nastavnicima, koji će odgajati ne
samo riječima, nego i svojim ponašanjem, načinom na koji se ophodi s
učenicima, kvalitetom pripreme za rad, te brigom za uspjeh djeteta kao
cjelovite i potpune ličnosti spremne da preuzme odgovornost u porodici,
poslu i društvenoj zajednici. Pravi učitelj, nastavnik i odgojitelj zna da se
riječima prenose informacije i znanje, a moralne vrijednosti i kultura od-
gojnim uzorom. Takav učitelj i odgojitelj ohrabruje i učenike i roditelje,
uliva nadu, njeguje otvoren i konstruktivan i vedar razgovor, razvija od-
nose povjerenja, zajedništva i međusobnog poštovanja. Tek tada škola
dobija mjesto koje joj pripada, a mi i naše porodice ćemo konačno biti
sigurni da u njima stvaramo temelje odgoja budućim profesorima, ljek-
arima, političarima, inžinjerima, umjetnicima i odgojno-obrazovnim rad-
13
Vidaković, M., Novaković, J., Vukobrat, S., Sistem vrednosti mladih kao
intelektualni kapital društva, Novi Sad, 2011., str 7.

nicima. Bošnjački narod u Sandžaku sa svojom duhovnom i intelektual-

nom elitom spreman je dati svoj doprinos na tom putu.
SAŽETAK
Ovim radom se tretira i analizira svekolika kriza u odgojno-obra-
zovnom sistemu, s posebnim osvrtom na odgojni uzor nastavnika ili
vaspitača u školi. U tekstu se mogu naći odgovori, ili dijelovi odgovora
na neka neodložna pitanja kao što su: kako se postaviti pred bujicom
nadolazećih problema koje pred nas kao učitelje, nastavnike i profesore
postavlja savremena škola, učenici, njhovi roditelji, pa i društvo u cjelini?
Kakve su i kolike odgojne mogućnosti škole? Gdje je granica između od-
goja i obrazovanja i da li postoji njihova ravnomjerna izbalansiranost i
zastupljenost u nastavnom procesu? Postoji li odgojni uzor u školi, te da li
je sadržana u ličnostima učitelja i nastavnika?
Odgovore na postavljena pitanja ili veći dio njih već znamo. Nažalost,
oni su destruktivni i ne služe na čast školi i obrazovanju. Ali, isto tako, oni
su realnost naše svakodnevnice koju živimo već duži niz godina.
Ključne riječi: Škola, odgoj, obrazovanje, odgojni uzor, učenici,

roditelji.

Doc. Phd. Mustafa Fetić
Crisisof Educational Model in Schools

This work considers and analyzes overall crisis in the education
system, with particular emphasis on the educational model of the teacher
or teachers at school. There can be found answers or parts of answers
to some parts of questions in the text, such as how to set the flood of
upcoming problems before us as teachers, instructors and professors of
modern-day school students and about their parents, and for society as
a whole? What are, and how do the educational opportunities of the
school function? Where is the line between education and whether there
is equitable balance and their representation in the teaching process? Is
there an educational role model in the school, whether it is contained in
the personality of teachers?
We already know the answers to these questions or most of them.
Unfortunately, they are destructive and of the state of the school and
education. But also, they are a reality of our everyday life that we live for
many years.

Doc. dr. Enver Gicić
005.51:28
005.332:28
ODLIKE ISLAMSKOG MENADŽMENTA
Polazeći od stava da islam ne može biti ograničen na jezičko značenje

riječi „religija“ kako se ona upotrebljava u zapadnim jezicima i koja
uključuje samo pitanja čovjeka i njegova odnosa prema Bogu, a samim
tim imajući u vidu mnogo dublji i obimniji sadržaj od ovoga, islam se izd-
vaja svojim svjetonazorom.
On ima dva glavna principa: da organizira personalni i društveni život
čovjeka na ovom svijetu, i da, što je mnogo važnije, pripremi čovjeka za
trajnu sreću na vječnom –budućem svijetu. Kur’an to iskazuje na slijedeći
način: “Gospodaru naš, podaj nam dobro i na ovom i na onom svijetu“1
Zajedno sa važnim normama koje regulišu odnose čovjeka i Boga, is-
lam, također, ima norme koje nisu ništa manje važne i koje uređuju od-
nose između ljudi ili, drugim riječima, odnose u društvu. Među njima,
radni život i poslovna etika zauzimaju važno mjesto. Islam pridaje veliku
pažnju radu i poslovnom životu. Uprkos svim prevladavajućim nerazumi-
jevanjima o islamu nikada ne bi trebalo misliti kao o religiji naivnog fatal-
izma ili determinizma koja zahtjeva od čovjeka da se preda sudbini bez
rada ili poduzimanja važnih koraka u tom pravcu.
U esencijalne probleme razvoja svakog društvenog sistema, preduzeća
malog ili velikog kao i organizacije spada problematika planiranje, organi-
zovanje, rukovođenja i realizacije zamišljenih ciljeva.
S obzirom da je stanje u ovom segmentu, globalno posmatrajući, uz-
1
Besim Korkut, prijevod Kur’ana, Al-Baqara [2:201]

DOC. DR. ENVER GICIĆ
drmano raznim potresima i padovima koji donose negativne rezultate

i katastrofe različitih dimenzija i snage, cilj nam je dokazati da islam sa
svojim univerzalnim smernicama i uputstvima daje rešenja i odgovore na
savremene izazove u sferi poslovanja i komunikacija koji se odvijaju među
zaposlenima.
Islam kao kompletan sistem života putem svojih etičkih normi, tretira
nauku koja se danas naziva menadžment, ili nauka o rukovođenju po-
slovima i upravljanju. Islam svojim univerzalnim moralnim principima i
normama usmjerava i oplemenjuje svaki vid ljudskog djelovanja i njegovih
aktivnosti u sferi upravljanja ljudima, njihovim poslovima, kao i materijal-
nim resursima. Kada se kaže menadžment, odmah se misli na poslovanje
u savremenom dobu, odnosno u dvadesetom i dvadeset prvom stoljeću.
Međutim, iako objavljen prije više od četrnaest stoljeća, Kur’an nudi
mnoštvo uputa i smjernica za to polje ljudske djelatnosti. Sunnet (Tradici-
ja), kao drugi izvor islama, kako kroz riječ Allahova Poslanika, s.a.v.s., tako
i kroz njegovo djelo, nudi također značajne naputke i praktične primjere
uspješnog menadžmenta. Ako se uzme u obzir da pored ta dva glavna
izvora islama, pravila menadžmenta možemo crpiti iz ostalih izvora
(idžma’, kijas i idžtiha, itd.), onda je jasno da islam nudi odgovore na sve
savremene izazove, pa i kada je u pitanja oblast menadžmenta. Za razliku
od današnjih shvatanja pojma menadžmenta na Zapadu, jedna od glavnih
karakteristika islamskog menadžmenta jeste poštenje i pravda. Naime, is-
lam inače traži od svojih sljedbenika da budu krajnje pošteni i pravedni,
kako prema sebi, tako prema drugima. Ti principi naročito su traženi kada
je u pitanju odnos prema drugim ljudima, te organizacija i rukovođenje
poslovima, što i kako zadire u pitanje poštovanja ljudskih prava.
U ovoj studiji ćemo nastojati prikazati trenutna dostignuća islam-
skog menadžmenta, počev od vremena Allahova Poslanika Muhamm-
eda, s.a.v.s., pa sve do današnjih dana s posebnim osvrtom na predmet
istraživanja u ovom radu – mogućnost primjene islamskog menadžmenta
u savremenom načinu rukovođenja, planiranja i poslovanja.
Ključne riječi: Kur’an, sunnet, islamki menadžmet, khuluk – moral,
organizovanje, planiranje i odlučivanje.

Aplikativni modeli
Historijski gledano, pojedini poslovi koji po svom obilježju, prirodi pri-
padaju menadžerskoj sferi (organizovanje, savjetovanje, konsultovanje,
kontrolisanje, donošenje presudnih odluka i dr.) postojali su još u ranim
civilizacijama, kao što su egipatska, fenićanska, perzijska, grčka, kineska
i dr.)
Mnogi autori koriste biblijski primjer u kome se govori o kretanju Iz-
raelaca prema Obećanoj zemlji koje je bilo veoma usporeno, jer je bilo
spontano i nedovoljno organizovano. Musa, a.s., (Mojsije) je riješio prob-
lem tako što ih je organizovao u manje grupe i imenovao njihove vođe i
rukovodioce, na taj način on je olakšao i ubrzao stizanje u Obećanu zem-
lju.
Što se tiče kur’anskih ajeta u kojima se spominju neki od vidova
menadžmenta kao što je organizovanje, konsultovanje i dr. njih je mnogo,
a u većini slučajeva iz života pređašnjih naroda. Allah, dž.š., u suri Jusuf
kaže: „Postavi me: - reče – „da vodim brigu o stovarištima u zemlji, ja sam
zaista čuvaran i znan.“2
Također, Allah, dž.š., spominje konsultovanje kraljice Belkise koja je
živjela u vremenu Sulejmana, a.s., koja je nakon što je primila pismo od
Sulejmana, a.s., obratila se velikanima oko nje riječima: „O velikaši“ –
reče ona –„savjetujte mi šta treba u ovom slučaju da uradim, ja bez vas
neću ništa da odlučim!“3 Također, Faraon koji proglasi sebe božanstvom
na Zemlji je konsultovao velikane oko sebe kada je saznao za Musaovu
misiju, obrativši im se riječima: „Ovaj je zaista vješt čarobnjak“ - reče
glavešinama oko sebe faraon - „hoće da vas čarolijom svojom iz zemlje
vaše izvede. Pa šta savjetujete?“4
Međutim, razvojem organizacija, velikog obima i kompleksnosti, ja-
vlja se sve veća potreba za profesionalnim menadžmentom, kao i za ob-
razovanim i vještim menadžerima. To je slučaj sa svim organizacijama,
2
Besim Korkut, prijevod kur’ana, Yusuf [12:55].
3
Besim Korkut, prijevod kur’ana, An-Naml [27:32].
4
Besim Korkut, prijevod kur’ana, Aš-Šuara [26:34-35].

državom, vojskom, pravnim i javnim preduzećima.

Pored mnogih drugih faktora koji su uticali na razvoj nauke o
menadžmentu i kulturne sredine su imale značajnu ulogu u njegovom
razvoju. Naime, pored niza zajedničkih karakteristika, savremene civili-
zacije u pojedinim dijelovima i regionima svijeta međusobno se razlikuju
po specifičnim kulturnim i društvenim obilježjima. U tom smislu, kao re-
zultat ovako raznolikih kulturnih sredina, koje su uslovile specifičan razvoj
menadžmenta, mogu se izdvojiti: Sjedinjene Američke Države, Zemlje Ev-
ropske Unije, Japan, Zemlje islamskog svijeta.
Islamski menadžment
U savremenoj svjetskoj naučnoj literaturi iz oblasti poslovne eko-
nomije i menadžmenta skoro da se ne može naći ništa o islamskom
menadžmentu. Međutim, čvrsto poimanje teorijskih podloga i karakter-
istika islamskog menadžmenta nije moguće bez jasnog razumijevanja
pravnih parametara koji ga oslovljavaju i oblikuju. Uloga islamskog zakona
u davanju širih kontura islamskom menadžmentu slična je ulozi bilo kojeg
drugog pravnog sistema u oblikovanju neke od vrsta menadžmenta.
Dok se u sekularnim društvima zakoni donose, mijenjaju, dopunjuju i
ukidaju kolektivnom voljom pojedinaca u društvu, zbog čega su podložni
promjenama, dotle su zakoni u islamskim društvima, od Boga naloženi
i zbog toga nepromjenjivi, vječiti, izvan ljudskog dohvata ili izmjene. Za
cjelovito razumijevanje socijalnih i poslovnih odnosa u okviru islama
nužno je odrediti njihovo ideološko utemeljenje. Naime, svaki čovjek se
u svom djelovanju rukovodi nekom vizijom, idejom koja stoji kao zvijezda
na nebu koja mu određuje kurs djelovanja u vrtlozima života. Islam to
pitanje razrješava sa tri fundamentalne postavke:
- Tewhid5 – jednoća Stvoritelja svjetova;
- Hilafet – namjesništvo čovjekovo na Zemlji;
- Adalet – pravednost ili ekvilibrij u društvenim odnosima.6
5
Infinitiv ili glagolska imenica tewhid potječe od glagola „wahhede“ držati
jedinstvenim, biti jednobožac, biti monoteist, osamiti se itd. ‘Ilmut-tevhid je naziv
za islamsku disciplinu koja se bavi proučavanjem i odbranom islamskog vjerovanja.
6
Vidi, F. Hadžić, Islamsko bankarstvo ekonomski razvoj, str.29-30.

Odlike islamskog menadžmenta

Dok se angloamerički menadžment zasniva se na duhovnoj kom-
ponenti protestantske etike, a koreni japanskog menadžmenta su u
konfučionizmu s jedne i šintoizmu s druge strane, islamski menadžment
se zasniva na islamskom šerijatskom pravu, kao i na islamskoj etici po-
slovanja i sudjelovanja.
Za razliku od angloameričkog menadžmenta kojeg karakterišu indi-
vidualizam, egoizam, izraženi lični interesi, materijalna motivacija iznad
moralne i dr; islamski menadžment zagovara posjedovanje islamskog vje-
rovanja i ponašanja, visoku stručnu spremnost, disciplinu, ozbiljan pris-
tup poslu, uzajamno razumijevanje, pomaganje i bratsku saradnju, kao i
takmičarski duh u radu i bogobojaznosti. Ebu-Hurejre, r.a., prenosi da je
Allahov Poslanik, s.a.v.s., rekao: „Ko otkloni vjerniku jednu od njegovih
ovosvjetskih nevolja, Allah će otkloniti jednu od njegovih nedaća na Sud-
njem danu. Ko olakša svome dužniku (time što će mu odgoditi rok, ili mu
posve oprostiti), AIlah će njemu olakšati i na dunjaluku i na ahiretu (na
ovom i na budućem svijetu). Ko pokrije (nevaljalštine) jednog muslimana,
Allah će njega pokriti na ovom i na budućem svijetu. AIlah je u pomoći
Svome robu, sve dok je on u pomoći svome bratu.”7 Iz citiranog hadisa
se vidi da Poslanik islama podstiče ljude na međusobnom pomaganju i
sudjelovanju motivišući ih time da onaj ko bude od pomoći svome bratu,
prijatelju, drugu, kolegi na poslu, Allah, dž.š., će biti njemu od pomoći.
Drugim riječima onaj ko želi da mu Allah pomogne i olakša izvršavanje
radnih obaveza neka bude od pomoći drugim ljudima.
Traženje i brzo prihvatanje javne funkcije podrazumijeva da onaj koji
to čini ne razumije i nije svjestan odgovornosti pred Bogom i pred lju-
dima i da čovjek vidi samo svoja prava i želi da do njih što prije dođe ne
vodeći računa o pravima drugih: takvo ponašanje i vladanje u suprotnosti
je sa islamskim učenjem. Božji Poslanik, s.a.v.s., je rekao: „Vjera je iskre-
no željeti dobro. Kome, upitali smo mi. Allahu, Njegovu Poslaniku, Knjizi,
muslimanskim rukovodiocima i njegovu narodu, reče Poslanik.“8
7
En-Nesai, Sunenu ‘l- Kubra, 4/308, br. hadisa, 7284.
8
Muslim, Sahih, 1/74, br. hadisa, 55

Islamski menadžment zagovara hijerarhiju i obavezu pokornosti ru-

kovodiocima, menadžerima u svemu onome što neće oskrnaviti pravo
drugoga i što nije grijeh prema Bogu. Uzvišeni Allah je rekao: „O vjernici,
pokoravajte se Allahu i pokoravajte se Poslaniku i predstavnicima vašim.”9
Poslanik Muhammed, s.a.v.s., kako prenosi Ibn Omer, r.a., je rekao:
„Dužnost je muslimanu da sluša i da je pokoran u onome što voli i ne voli,
osim ukoliko mu bude naređeno nešto što je zabranjeno. A kada mu se
naredi nešto što je zabranjeno, onda nema poslušnosti, ni pokornosti.“10
U drugom hadisu Muhammed, s.a.v.s., je rekao: „Ko mi bude pokoran taj
je pokoran Allahu, a ko nije pokoran meni, taj nije pokoran ni Allahu. A ko
bude pokoran pretpostavljenom, taj je pokoran meni, a ko nije pokoran
pretpostavljenom, taj je nepokoran meni.“11 Iz spomenutih hadisa smo vi-
djeli da je obaveza svakog čovjeka, radnika da se pokorava onome ko mu
je pretpostavljen, ako u implementaciji onoga što se traži od njega nema
nečega što je u koliziji s Allahovim, dž.š., propisima. U drugom hadisu
je eksplicite naglašeno da onaj ko se pokorava svojim pretpostavljenim,
on se istovremeno pokorava i poslušan je Allahovom Poslaniku Muham-
medu, s.a.v.s., a pokoravati se Allahovom poslaniku obaveza je svakog
muslimana.
Moralna dimenzija u islamskom menadžmentu

Etika se može definisati kao skup principa o ispravnom ponašanju ili
kao teorija ili sistem moralnih vrijednosti.12 Etika se može odrediti kao
učenje o opštoj prirodi morala i specifičnim moralnim izborima koje čini
neka osoba, ili kao pravila i standardi koji regulišu ponašanje jedne osobe
ili članova jedne profesije.
Riječ koja je u najbližoj vezi s etikom u islamu je huluk (khuluq), Kur-
9
Besim Korkut, prijevod kur’ana, En-Nisa [4:59].
10
Muttefekun ‘alejhi: Buhari, Sahih, 3/1080, br. hadisa 2796., Muslim, Sahih,
3/1469, br. hadisa 1839.
11
Muttefekun ‘alejhi; Buhari, Sahih, 3/1080, br. hadisa 2797., Muslim, Sahih,
3/1469, br. hadisa 1835.
12
Ranko Orlič, Islam i poslovna etika, Pančevo, Mali Nemo, 2006. str. 105.

tubi kaže: „huluk predstavlja karakteristike čovjeka kojima se on ophodi

s drugima. One mogu biti pohvalne ili pokuđene. U opštem smislu riječi,
pohvaljeno je da u ophođenju s drugima pojedinac bude pravedan, a ne
sebičan. Pojedinačno, to je opraštanje, blagost, plemenitost, strpljivost,
podnošenje zlostavljanja, milost, prisnost, izvršavanje potreba, ljuba-
znost, nježnost i tome slično. Pokuđeno je sve što je suprotno tome.13
Kur’an, međutim, koristi mnoge termine da opiše ideju dobrote ili
dobrog odnosno, lijepog ponašanja koje doprinosi formiranju karaktera.
Hajr – dobrota, blagorodnost, birr – pravednost, dobrota, ljubav, kist –
pravičnost, ‘adl – ravnoteža pravda, hak – istina, pravo, takva – pobožnost.
Allah, dž.š., opisuje ljude koji ostvaruju sreću ili uspjeh u životu kao one
koji pozivaju na dobro i naređuju lijepa i zabranjuju ružna djela.
Etička odgovornost podrazumijeva djelovanje menadžmenta u skladu
sa zakonima, propisima i normama čije kršenje izaziva sankcije, zabranu i
ograničavanje „prava“. Poštovanje pravne regulative obezbeđuje sigurn-
ost u poslovanju i zaštitu interesa od mogućih špekulacija i zloupotreba.
Ona omogućava organizacijama regularnost u poslovanju i obezbeđuje
ih od nepredvidivih radnji i postupaka, netačnih, neispravnih tumačenja
i kršenja definisanih pravila pri sklapanju poslovnih aranžmana, isplati
obaveza, naknadi štete i dr.
Islam je vera, religija koja se temelji na Kur’anu kojeg je Uzvišeni Allah,
dž.š., objavio Poslaniku Muhammedu, s.a.v.s., i on kao takav je komple-
tan sistem života, koji nudi smjernice i upute za sve segmente ljudskoga
života, pa tako i za rad i privređivanje, a svakako i za organizaciju posla,
odnosno menadžment. Uzvišeni Allah kaže: „Mi tebi objavljujemo Knjigu
kao objašnjenje za sve i kao uputu i milost i radosnu vijest za one koji
jedino u Njega vjeruju“14 Naime, islam inače traži od svojih sljedbenika
da budu krajnje pošteni i pravedni, kako prema sebi, tako prema dru-
gima. Ti principi naročito su traženi kada je u pitanju odnos prema dru-
gim ljudima, te organizacija i rukovođenje poslovima, što itekako zadire
u pitanje poštovanja ljudskih prava. Uzvišeni Allah, dž.š., nas obavještava
13
Ahmed Muaz Hakki, Moral Muslimana, Sarajevo, Bookline,2004. str. 12.
14
Besim Korkut, prijevod kur’ana, An-Nahl [16:89].

u Kur’anu da je Jusuf, a.s., rekao: „Postavi me: - reče – „da vodim brigu o
stovarištima u zemlji, ja sam zaista čuvaran i znan.“15 u drugom pak ajetu
Allah, dž.š., govori o slučaju Musa, a.s. (Mojsije) i kćeri Šu’ajba, a.s., koja
traži od svoga oca, Šu’ajba, a.s., da uposli Musa, a.s., govoreći: „O oče
moj,“ – reče jedna od njih – „uzmi ga u najam, najbolje da unajmiš snažna
i pouzdana.“16
Poslovni svijet je zaokupljen talasom različitih etičkih problema, kao
što su: mito i korupcija, prikrivanje, izdavanje poslovnih tajni, sabotaža i
propusti u radu, sklapanje štetnih poslovnih aranžmana, tolerisanje neza-
konitog rada, posticaj na nerad i bojkot na radnome mjestu.
Islam kao kompletna i savršena božanska vjera propisao je moral-
na načela i principe kojih se mora pridržavati svaki član društva. Pošto
je poslovna etika preduslov za uspješan rad preduzeća i njegovog
menadžmenta islam je propisao sljedeće principi i norme:
Povjerenje,
Čistoća duše,
Hrabrost i odvažnost,
Blagost,
Priznavanje greške ukoliko se učini,
Praštanje pogrešaka,
Iskrenost,
Skromnost u ophođenju sa zaposlenim, međutim, bez pokazivanja
slabosti,
Pravednost.
15
Besim Korkut, prijevod kur’ana, Yusuf [12:55].
16
Besim Korkut, prijevod kur’ana, Al-Qasas [28:26].

Organizaciona struktura menadžmenta
Planiranje
Islam ne može biti ograničen na jezičko značenje riječi „religija“, kako
se ona upotrebljava u zapadnim jezicima i koja uključuje samo pitanja
čovjeka i njegova odnosa prema Bogu, a samim tim imajući u vidu mno-
go dublji i obimniji sadržaj od ovoga, islam se izdvaja svojim svjetonazo-
rom. Islam pridaje veliku pažnju radu i poslovnom životu. Uprkos svim
prevladavajućim nerazumijevanjima o islamu, nikada ne bi trebalo misliti
kao o religiji naivnog fatalizma ili determinizma koja zahtijeva od čovjeka
da se preda sudbini bez rada ili poduzimanja važnih koraka u tom pravcu.
U islamskom menadžmentu planiranje se definiše kao: upravna funk-
cija pojedinca ili grupe za razvoj dozvoljenih praktičnih aranžmana kako
bi odgovorili na zahtjeve budućih izazova, koristeći se legitimnim, tačnim
i raspoloživim podacima i resursima, oslanjajući se i tražeći pomoć od
Svemogućeg Allaha, dž.š.17
Mnogo je onih, čak i među muslimanima, kao što smo ranije spo-
menuli koji islam vide kao vjeru naivnog fatalizma i determinizma. Oni
misle da se čovjek treba predati sudbini, pa šta bude neka bude. Ovakav
način razmišljanja je u suprotnosti i koliziji s onim sa čime je došao Mu-
hammed, s.a.v.s., jer ćemo vidjeti da u Kur’anu na mnogo mjesta Uzvišeni
Allah,dž.š., kaže: „Zašto ne razmislite?.”18 A sami proces razmišljanja
navodi čovjeka da mašta i da planira. Na drugom mjestu Uzvišeni kaže: „O
vjernici, Allaha se bojte, i neka svaki čovjek gleda šta je za sutra pripremioi
Allaha se bojte jer On dobro zna šta radite.”19
Uzvišeni Allah, dž.š., nam navodi u Kur’anu primjer Jusufa, a.s., koji je
isplanirao žiteljima svoga mjesta kako da prebrode izazove i problematiku
17
Ahmed bin David el-Mezdžadži, Mukadimetu fi –’l idareti –’l islamijeti, Kraljevina
Saudiska Arabija, Džida, 2000. god. str. 136.
18
Besim Korkut, prijevod kur’ana, Al-An-am [6:50]
19
Besim Korkut, prijevod kur’ana, Al-Hašr [59:18]

sušnih godina koje nailaze, pa kaže: „Sijaćete sedam godina uzastopno“

– reče -, „pa ono što požanjete, u klasu ostavite, osim ono malo što ćete
jesti, jer će poslije toga doći sedam teških koje će pojesti ono što ste za
njih pripremili, ostaće jedino ono malo što ćete za sjetvu sačuvati. Zatim
će, poslije toga, doći godina u kojoj će ljudima kiše u obilju biti i u kojoj
će cijediti.“20
Sam Allahov Poslanik Muhammed, s.a.v.s., je planirao način imple-
mentacije njegovog misionarskog poduhvata, planirao je hidžru (iselja-
vanja iz Mekke u Medinu) kako je izvjesti na što bolji i efikasniji način
bez bilo kakvih gubitaka, planirao je vojne pohode kao što je planirao
izgradnju prve islamske države. Sve ovo što smo spomenuli možemo naći
u bogatoj povijesti posljednjeg Allahova Poslanika Muhammeda,s.a.v.s.
Allah, dž.š., savjetuje Poslaniku, s.a.v.s., da se savjetuje s ashabima, vr-
lim prijateljima kod donošenja odluke, a savjetovanje nije ništa drugo do
planiranje i izrada najefektivnijeg i najefikasnijeg plana za realizaciju nekog
projekta i poduhvata. Uzvišeni kaže: „i dogovaraj se s njima.”21 Na drugom
mjestu u Kur’anu Uzvišeni Allah, dž.š., hvali one koji se međusobno kon-
sultuju pa kaže: „Za one koji se Gospodaru svome odazivaju, i koji molitvu
obavljaju, i koji se o poslovima svojim dogovaraju.“22
Planiranje u islamu se ne može zasnivati na pretpostavkama i na sum-
nji već na preciznim informacijama i na dobro razrađenim planovima
za ostvarivanje ciljeva. Svevišnji Allah, dž.š., je strogo zabranio sumnju
i sumnjičenje tako da kaže: „O vjernici, klonite se mnogih sumnjičenja,
neka sumnjičenja su, zaista, grijeh. I ne uhodite jedni druge i ne ogovara-
jte jedni druge! Zar bi nekome od vas bilo drago da jede meso umrloga
brata svoga, - a vama je to odvratno -, zato se bojte Allaha, Allah, zais-
ta, prima pokajanje i samilostan je.”23 U drugom ajetu Allah, dž.š., kaže:
„Većina njih slijedi samo pretpostavke; ali pretpostavke nisu nimalo od
20
Besim Korkut, prijevod kur’ana, Yusuf [12:47-49]
21
Besim Korkut, prijevod kur’ana, Ali-Imran [3:159]
22
Besim Korkut, prijevod kur’ana, Aš-Šura [42:38]
23
Besim Korkut, prijevod kur’ana, Al-Hugurat [49:12]

koristi istini; Allah uistinu dobro zna ono što oni rade.”24
Kao primjer planiranja iz povijesti Allahovog Poslanika Muhammeda,
s.a.v.s., navešćemo hidžru (seobu iz Meke u Medinu). Kada mu je došao
melek Džibril, a.s., i obavijestio ga o zavjeri mekelija, Muhammed, s.a.v.s.,
odmah je otišao Ebu Bekru i naložio mu da spremi deve, opremu i sve os-
talo što treba za put za njih dvojicu i da ga čeka kod svoje kuće. Resulullah,
s.a.v.s., se zatim vratio svojoj kući i obavijestio Alija ibn Ebi Taliba o zavjeri
i o planiranom odlasku u Medinu i rekao mu da ostane u njegovoj postelji
i da osigura da se sve stvari koje su Kurejšije njemu povjerili na čuvanje
vrate vlasnicima25, te da nakon toga i on se preseli u Medinu.
Kad je pala noć ubice su se sakupili ispred kuće Poslanikove. Sva nji-
hova razmišljanja o tome da provale u kuću zaustavila je činjenica da su
čuli glasove Poslanikove žene Sevde i njegovih kćeri, r.a. Prepavši se da
im imena ne bi zauvijek bila okaljana među Arapima zbog narušavanja
privatnosti žena, odlučili su da ne upadaju u kuću, već da sačekaju Poslan-
ika da izađe iz kuće i onda ga napadnu i ubiju. Dok su zavjerenici čekali
uvjereni da je čovjek što su ga vidjeli da spava u Poslanikovom krevetu
Poslanik lično, Resulullah se uputio ka Ebu Bekrovoj kući i njih dvojica su
odmah uzjahali deve i krenuli izvan Mekke, ali umjesto da idu na sjever ka
Medini, oni su otišli na jug u pravcu Jemena.
Ubrzo su stigli do planine Sevr i smjestili se u istoimenoj pećini koja
se nalazi na toj planini. Odlučili su se primiriti tu neko vrijeme jer su znali
da će čim se sazna da je Muhammed, s.a.v.s., nestao, mnoge potjere biti
izaslane po svim putevima kojima se izlazi iz Mekke, a naročito onim koji
su usmjereni ka Medini. Ebu Bekr je poveo i svoga sina Abdullaha koga je,
kada su se smjestili u pećini, sa devama poslao nazad u Mekku. Abdullah
i njegova sestra Esma, kao i Ebu Bekrov oslobođeni rob Amir ibn Fuhe-
jre, koji je čuvao njegovo stado nedaleko od pećine, u naredne tri noći
i dana donosili su im u pećinu hranu, vodu i najnovije vijesti iz Mekke,
24
Besim Korkut, prijevod kur’ana, Yunus [10:36]
25
Muhammeda, s.a.v.s., su oduvijek svi u Mekki uvažavali kao El Emina –
pouzdanog, poštenog, povjerljivog; pa su mu čak i njegovi neprijatelji povjeravali
stvari i dragocjenosti na čuvanje jer su samo u njega imali takvo povjerenje.

tako da su znali da su Kurejšije ponudili nagradu od stotinu kamila onome

ko ih pronađe i vrati u Mekku. Konjanici su pomno pratili sve uobičajene
puteve iz Mekke ka Medini, tako da se pokazalo veoma mudrim to što su
otišli na jug u pravcu Jemena umjesto na sjever. Međutim, poslijepodne
trećeg dana boravka u pećini začuli su ljudske glasove, ispočetka tiho ali
onda sve glasnije. Ulazu u pećinu približavala se grupa ljudi. Jasno im je
bilo da to mogu biti samo kurejšijski progonitelji koji su se penjali uz brdo
prema ulazu u pećinu sa očevidnom namjerom da prekontrolišu ima li ih
tu.
Progonitelji su stajali na samom ulazu i nešto glasno komentarisa-
li. Zaključili su da je nemoguće da ikoga ima unutra, pa nema nikakve
potrebe da se ulazi unutra i ispituje. Njihovi glasovi su se počeli udaljavati
i ubrzo su sasvim nestali.
Nakon što su progonitelji otišli, Muhammed, s.a.v.s., i Ebu Bekr
sačekaše dolazak Abdullahov koji je došao zajedno sa Esmom u dogovo-
reno vrijeme. Donijeli su hranu i opremu za put. Također je stigao i Amir
ibn Fuhejre ali bez stada jer ih je trebao pratiti na putu. Nešto niže u
jednoj dolini čekao ih je vješti pustinjski vodič koji se zvao Abdullah ibn
Urejkit El Lejs, tako da su njih četvorica krenuli ka Medini.
Iz navedenog primjera smo vidjeli da je Muhammed, s.a.v.s., bio
veoma dobro isplanirao hidžru, tako što je umjesto da krene ka sjeveru
prema Medini krenuo ka jugu prema Jemenu, kako bi zavarao trag. Orga-
nizovao je i porodicu Ebu Bekra da im pomogne u skrivanju i da im donosi
hranu i vijesti iz Meke.
Poslanik Muhammed, s.a.v.s., planirao je zajedno sa svojim ashabima
tok vojnih akcija. Kao primjer, spomenućemo događaj koji se zbio za vri-
jeme priprema za bitku na Bedru. Habab bin Munzir je tom prilikom sug-
erisao Poslaniku Muhammedu, s.a.v.s., kako da zauzme položaje jer je bio
jedan od istaknutih vojnih eksperata tog vremena, pa je rekao Božjem Po-
slaniku, s.a.v.s.: „Da li misliš, o Allahov Poslaniče, da ovdje odsjednemo?
Je li ti Allah, dž.š., naredio da budemo na ovom mjestu i da ne smijemo ni
naprijed ni nazad, ili je to stvar mišljenja?“ Resulullah, s.a.v.s., odgovori:
„Ovo je mjesto za dogovor.“ Habab bin Munzir nastavi: „Poslaniče, ovo

mjesto nije za ostajanje. Kreni s ljudima dok ne dođeš do najbližeg bunara

kod Kurejša. Bunar sruši i zatrpaj. Tako učini i sa ostalim bunarima. Zatim
ćemo za sebe iskopati kanal i napuniti ga vodom. Tek tada ćemo krenuti u
napad. Mi ćemo imati da pijemo, a oni neće.“ Resulullah, s.a.v.s., mu reče
„Tvoj plan jer dobar.“26
Također, kao primjer spomenućemo i spremanje muslimanske vojske
za pohod na Mu’ti. Povod ovog pohoda je bio to što su Sirijci ubili Haris
b. Umejra izaslanika Muhammeda, s.a.v.s., kojeg je poslao vladaru Sirije
Harisu b. Šamiru Gassaniju da ga pozove u islam.
Međutim, u isto vrijeme muslimane zadesi još veća tragedija, i to opet
od strane Sirijaca. Iste te godine Poslanik s.a.v.s., je poslao Ka’ba b. Ume-
jra Gifarija zajedno s još petnaest misionara u region u blizini granice sa
Sirijom. Kada su stigli, bili su prevareni, opkoljeni i napadnuti od strane
lokalnog stanovništva. Izginuli su svi osim jednog koji nekako dođe do
Medine i o svemu obavijesti Poslanika s.a.v.s.
Muslimani su spremili vojsku, koja je brojala oko tri hiljade ratnika, da
kazni počinioce ovih zlodjela. Kada je sve bilo spremno za pokret, u logor
je došao Poslanik, s.a.v.s., i obratio se vojsci. „Idite i ponovo pozovite te
ljude da prime islam. Ako ga prime, ne trebate se svetiti za smrt naših
poginulih, ali ako odbiju, borite se protiv njih svom snagom. O vojnici is-
lama, borite se u ime Allaha i kaznite Njegove i svoje neprijatelje koji žive
u Siriji. Ne dirajte osobe koje su se povukle i žive u manastirima, nego
napadajte šejtanove prijatelje. Ne ubijajte žene, djecu i starce. Ne sjecite
stabla i ne rušite građevine.
„Za komandanta postavljam Zejd b. Hairisa. Ako se njemu šta desi,
njegov zamjenik će biti Džafera b. Ebu Taliba, a ako se njemu nešto desi,
njegovo mjesto će preuzeti Abdullah b. Ravvaha. Ako se njemu šta desi,
onda sebi sami izaberite vođu.’’27
Ovo su bili samo nekih od mnogih primjera iz kojih se eksplicitno razu-
mije i vidi da je Muhammed, s.a.v.s., planirao kako na najbolji i najefikas-
niji način uraditi neku stvar pa makar to bio i vojni pohod.
26
Safijjurrahman el-Mubarekfuri, Zapečaćeni dženetski napitak, Sarajevo, 1996.
god. str. 227.
27
Ibid, str. 429-430.

Organizovanje
Druga neizbježna funkcija za menadžere je organizovanje. Obavljanje
ove funkcije po svom karakteru slijedi odmah nakon funkcije planiranja.
Nakon definisanja i određivanja ciljeva, programa i planova preduzeća ili
nekog drugog organizacionog sistema, menadžer je prinuđen da pristupi
stvaranju organizacionih pretpostavki za njihovo efikasno implementiran-
je i realizovanje.
Organizovanje se može definisati kao određivanje dužnosti i
nadležnosti pojedinca koji će obavljati neki posao, uz određivanje rokova
u okviru kojih će taj posao biti izvršen, kako bi se došlo do ciljeva koji su
prethodno zacrtani.28
Pojam organizacije sadrži u sebe sljedeće:
• Izradu nacrta projekta,
• Raspored nadležnosti i zona odgovornosti,
• Određivanje ureda za kontakte,
• Odabir direktora i nadležnih osoba koje će voditi posao.
Prvo što treba menadžer da uradi u domenu organizovanja je da ut-
vrdi pojedinačno poslove koje treba obaviti u preduzeću da bi se osigur-
alo realizovanje njegovih ciljeva, planova i programa. Iz povijesti islama
možemo vidjeti da je Resulullah, s.a.v.s., organizovao hidžru na slijedeći
način:
Dao je Aliji, r.a., svoj zeleni ogrtač i rekao mu da legne u njegov kre-
vet. Dok su zavjerenici čekali, uvjereni da je čovjek u zelenom ogrtaču što
spava u Poslanikovu krevetu Poslanik lično, Resulullah, s.a.v.s., i Ebu Bekr,
r.a., su bili izvan Mekke,
Poslanik, s.a.v.s., i Ebu Bekr, r.a., umjesto da idu na sjever ka Medini,
oni su otišli na jug u pravcu Jemena. Abdullaha sina Ebu Bekrova Poslanik,
s.a.v.s., je zadužio da im dostavlja najnovije vijesti iz Mekke. Esma, kćer
28
Hamed Hasan Rekit, Islamski pogled na menadžmet, prijevod Hamid Indžić,
Travnik, 2004., str. 55-56.

Ebu Bekrova bila je zadužena da im u naredne tri noći i dana donosi hra-
nu i vodu u pećinu. Ebu Bekrov oslobođeni rob Amir ibn Fuhejre, koji je
čuvao njegovo stado nedaleko od pećine, bio je zadužen da im donosi
sveže mlijeko, kao i da uništi svaki trag koji bi ukazivao na njihovo prisus-
tvo u pećini Sevr, tako što će protjerati stado putem kojim su oni prošli.
Preraspodjela radnih obaveza jedna je od odlika uspješne orga-
nizacije, a ujedno i jedan od najbitnijih zadataka menadžera. Prenosi se
da je Omer bin Hatab, r.a., rekao: „Ko želi da pita nešto iz oblasti fikha
(šerijatskog prava), neka pita Mu’az bin Džebela, ko želi da pita nešto što
se tiče Kur’ana, neka se uputi Ubej bin K’abu, a ko želi da pita o novčanim
transakcijama, neka dođe meni, jer me je Allah zadužio da budem rizničar
i djelitelj.“29
Allah, dž. š., nas obavještava da je ljude uzdigao jedne nad drugim,
a pa kaže: „On čini da jedni druge na Zemlji smjenjujete i On vas po
položaju jedne iznad drugih uzdiže, da bi vas iskušao u onome što vam
daje.”30 Međutim, odnosi između pretpostavljenog i njemu podređenih
moraju biti zasnovani na obostranoj ljubavi, saradnji, savjetovanju, kon-
sultacijama, povjerenju i razumijevanju. Nu’man ibn Bešir, r.a., kaže da je
Allahov Poslanik, s.a.v.s., rekao: „Primjer vjernika u međusobnoj pažnji,
milosrđu i saosjećanju primjer je jednog tijela. Kada oboli jedan njegov
organ, svi ostali organi odazovu mu se i pridruže u bolu sa nesanicom i
temperaturom.”31 Allah, dž.š., u Kur’anu kaže:
“I koji se o poslovima svojim dogovaraju.”32 U drugom ajetu Allah,
dž.š., kaže: „Zar oni da raspolažu milošću Gospodara tvoga? Mi im da-
jemo sve što im je potrebno za život na ovom svijetu i Mi jedne nad dru-
gima uzdižemo po nekoliko stepeni da bi jedni druge služili.33 Ibn Kesir u
svome u komentaru kur’anskih riječi „da bi jedni druge služili“ kaže:„kako
bi jedni bili na usluzi drugima u svojim poslovima. Tako da se svako od
29
Ibid, str, 57.
30
Besim Korkut, prijevod kur’ana, Al-An-am [6:165]
31
Muslim, Sahih, 4/1999, br. hadisa 2586.
32
Besim Korkut, prijevod kur’ana, Aš-Šura [42:38]
33
Besim Korkut, prijevod kur’ana, Az-Zuhruf [43:32]

ljudi mora oslanjati na drugoga.“ 34

U menadžmentu je poznato pravilo da je obavezno pokoravati se
naređenjima nadređenih, a u islamu se podrazumijeva da se ta pokornost
odnosi na ono što je zasnovano na dobru. Uzvišeni Allah, dž.š., kaže: „O
vjernici, pokoravajte se Allahu i pokoravajte se Poslaniku i predstavnic-
ima vašim.”35 Ibn ‘Umer, r.a., prenosi da je Vjerovjesnik, s.a.v.s., rekao:
„Dužnost je muslimanu da sluša i da je pokoran u onome što voli i ne voli,
osim ukoliko mu bude naređeno nešto što je zabranjeno. A kada mu se
naredi nešto što je zabranjeno, onda nema poslušnosti ni pokornosti.”36
Odlučivanje
Iako postoji veliki broj tehnika koje se mogu naučiti, ipak nije tako jed-
nostavno naučiti kako se donose odluke. Posebno kada se ne raspolaže
potrebnim informacijama, donošenje odluke postaje još teže. Često
menadžer kada donosi odluke nailazi na niz problema i neizvjesnih situ-
acija. Menadžeri, direktori, rukovodioci, pretpostavljeni i nadređeni
moraju donositi odluke i ići naprijed, iako pri tome griješe. Međutim, ne
donositi odluke gore je nego praviti greške.
Islam od menadžera, direktora, rukovodioca, pretpostavljenih i
nadređenih traži da ulažu maksimum truda kako bi donijeli pravilnu od-
luku. Kada menadžer bira između više mogućnosti, iako nijedna od njih
ne izgleda dobra, on mora odabrati onu mogućnost koja je najmanje
pogrešna. Ako je menadžer uradio sve što je bilo moguće u određenim
okolnostima, iako je njegova odluka pogrešna, Allah će ga nagraditi jed-
nom, a ako je njegova odluka ispravna, dva puta.
Kada se donosi odluka bira se između više mogućnosti. Nije uvijek
moguće napraviti izbor između ispravnog i neispravnog, između bijelog
34
Ibn Kesir,Tefsir, Prijevod, grupa prevodilaca, Sarajevo, 2002. god. str. 1219.
35
Besim Korkut, prijevod kur’ana, En-Nisa [4:59]
36
Muttefekun ‘alejhi: Buhari, Sahih, 3/1080, br. hadisa 2796, Muslim, Sahih,
3/1469, br. hadisa 1839.

i crnog. Ponekad se mora odabirati između skoro ispravnog i verovatno

neispravnog.
Važni elementi u donošenju odluke jesu: definisanje problema, pri-
kupljanje relevantnih podataka, razvoj mogućih alternativnih rešenja,
spoznavanje mogućih posljedica donošenja odluke, opredjeljenja za op-
timalnu - od mnogih solucija, implementacija solucije, odnosno - njena
provjera u praksi.
Iz života Poslanika Muhammeda, s.a.v.s., možemo vidjeti na koji način
je on donosio značajne odluke, i koju proceduru je to odlučivanje moralo
da prođe.
Božiji Poslanik Muhammed, s.a.v.s., je uvijek nastojao da prije
donošenja odluke konsultuje svoje vrle drugove, ashabe, pridržavajući
se riječi Svevišnjeg Allaha, dž.š., koji kaže: „i dogovaraj se s njima.“37 Al-
lahov Poslanik, s.a.v.s., se dogovarao sa svojim ashabima u vezi s onim
što se dešavalo, omekšavajući im srca kako bi bila djelotvornija. Tako se
on s njima dogovarao prilikom Bitke na Bedru. On se s njima savjetovao
također na Uhudu, savjetovao se i na Dan saveza, kao što se savjetovao i
na Hudejbiji.
U vezi sa „slučajem Potvore“ on je rekao: „Recite mi šta da radim, o
muslimani, s onima koji su potvorili moju suprugu. Tako mi Allaha, ja o
svojoj supruzi ne znam nikakvo zlo. Oni su je potvorili, s kim? Tako mi
Allaha, ja od njega znam samo dobro.“38 Dakle, on se s njima savjetovao
kako o ratovima, tako i o drugim stvarima. Ibn-Madže navodi predanje od
Ebu-Hurejre, koji prenosi od Vjerovjesnika, s.a.v.s., da je rekao: „Onaj s
kim se savjetuje, pod obavezom je!“39 Od Džabira također navodi da je Al-
lahov Poslanik, s.a.v.s., rekao: „Kada se neko od vas posavjetuje sa svojim
bratom, neka mu da savjet!“40
37
Besim Korkut, prijevod Kur’ana, Ali-Imran [3:159]
38
Muttefekun ‘alejhi: Buhari, Sahih, 4/1780, br. hadisa 4479, Muslim, Sahih,
4/2137, br. hadisa 2770.
39
Et-Tirmizi, Sunnen, 4/583, br. hadisa 2369.
40
Muhammed bin Jezid, Ibn Madže, Sunnen ,Daru ‘l-Fikr, Bejrut, 2/1233, br. hadisa
3747.

Božiji Poslanik Muhammed, s.a.v.s., je uvijek nastojao da svako od

prisutnih iskaže svoje mišljenje za rješavanje dotičnog problema. Kao
primjer ćemo spomenuti zauzimanje položaja na Bedru kada je Habab
bin Munzir sugerisao Poslaniku, s.a.v.s., rekavši: „Da li misliš, o Allahov
Poslaniče, da ovdje odsjednemo? Je li ti Allah, dž.š., naredio da budemo
na ovom mjestu i da ne smijemo ni naprijed ni nazad, ili je to stvar mišlje-
nja?“ Resulullah, s.a.v.s., odgovori: „Ovo je mjesto za dogovor.“ Habab bin
Munzir nastavi: „Poslaniče, ovo mjesto nije za ostajanje. Kreni s ljudima
dok ne dođeš do najbližeg bunara kod Kurejša. Bunar sruši i zatrpaj. Tako
učini i sa ostalim bunarima.“ Pa ga je poslušao Resulullah, s.a.v.s.
Resulullah, s.a.v.s., je nastojanje da se okoristi novim saznanjima i
otkrićima prilikom donošenja odluke. Okoristio se znanjem i iskustvom
Selmana Farisije tako što su iskopali hendek, veliki rov koji je bio nepozna-
nica Arapima dok je Persijancima to bila praksa pri vođenju borbe.
Resulullah, s.a.v.s., kada bi nešto odlučio ostajao bi pri odluci spreman
da odgovara i snosi posljedice. On se s ashabima savjetovao također na
Uhudu: da li da ostanu u Medini ili krenu prema neprijatelju? Većina je
predložila da iziđu prema neprijatelju, pa je i izišao. Allah, dž.š., kaže: „A
kada se odlučiš, onda se pouzdaj u Allaha.“
Resulullah, s.a.v.s., bi prije donošenja odluke proučavao društvene
probleme što možemo vidjeti iz slučaja kada je Resulullah, s.a.v.s., rekao
Aiši, r.a., „Da nije tvoj narod skoro primio islam, srušio bih Kabu i otvorio
joj dvoje vrata.“ To znači da Resulullaha, s.a.v.s., nije spriječilo ništa drugo
od takve odluke do to što su tek bili primili islam, i bojao se da bi to ostala
praksa, pa bi je rušio i sagrađivao svaki vladar koji bi došao poslije njega
po svom nahođenju.
Resulullah, s.a.v.s., je sagledavao i psihička stanja ljudi kojima je ruko-
vodio, kao i posljedice koje bi mogle proisteći i nakon donošenja dotične
odluke. Resulullah, s.a.v.s., je odbio da pogubi grupu munafika, licemjera
da ne bi ljudi govorili da Muhammed, s.a.v.s., ubija svoje ashabe što bi
ostavilo negativan utisak na okolinu i ljude, kao što bi imalo negativne
posljedice po islamsko misionarstvo.
Ovo su osnovni koraci koje je poduzimao Muhammed, s.a.v.s., prili-

kom donošenja važnih odluka, kako kada je upitanju ratni pohod, tako i
u svakodnevnom životu. Većinu ovih metoda možemo iskoristiti danas,
i one se čak traže od menadžera da ih primjeni u svojoj praksi prilikom
odlučivanja.
1) Sakupljanje informacija, njihova klasifikacija i podjela po stepenima
posla.
2) Olakšavanje komunikacije između radnika i uklanjanje prepreka iz-
među radnika i uprave.
3) Osigurati stimulaciju za radnike, za izvršavanje poslova, a također i
kritiziranje i kažnjavanje onih koji uskraćuju u poslu.
4) Međusobno povjerenje između radnika i rukovodstva i ostvarivanje
lijepe atmosfere u njihovim međusobnim odnosima.
5) Spoznaja mogućnosti i snaga radnika i njihovo usmjeravanje u
ispravnom pravcu.
6) Određivanje obaveza i ovlaštenja, i sprječavanje njihovog među-
sobnog miješanja i ukrštanja.
7) Odlučnost u rješavanju problema i donošenju odluka.

Sažetak
Geneza menadžmenta vezuje se za poslove koji po svojoj prirodi pri-
padaju menadžerskoj sferi, a postojali su još u ranim civilizacijama, kao
što su egipatska, fenićanska, perzijska, grčka, kineska i dr.
Mnogi autori koriste biblijski primjer u kome se govori o kretanju
Izraelaca prema Obećanoj zemlji koje je bilo veoma usporeno, jer je bilo
spontano i nedovoljno organizovano. Musa, a.s., (Mojsije) je riješio pro-
blem tako što ih je organizovao u manje grupe i imenovao njihove vođe
i rukovodioce, na taj način on je olakšao i ubrzao stizanje u Obećanu ze-
mlju. Međutim Kur’an spominje mnogo više primjera koji eksplicite ili im-
plicite ukazuju na menadžerske poslove, a primjenjivali su ih i primjenjuju
kako raniji narodi u svome svakodnevnom i poslovnom životu, tako se i
danas primjenjuju u savremnom poslovanju.
Characteristics of Islamic Management

The genesis of management related to the duties which by their na-
ture belong to the managerial sphere, existed still in the early civilizations
such as the Egyptian, Phoenician, Persian, Greek, Chinese and others.
Many authors use Biblical example that talks about the movement
of the Israelites to the Promised Land that was very slow because it was
spontaneous and poorly organized. Musa (Moses) solved the problem
by getting them organized into small groups and appointed their leaders
and managers, thus he facilitated and accelerated the arrival in the Pro-
mised Land. However, the Qur’an mentions many more examples that
explicitly or implicitly indicate managerial jobs, and they were applied
and are applied as well earlier people in their daily and professional life,
as it is today applied in contemporary business.

Doc. dr. Haris Hadžić
811.163.4(497.16)’282.3
JEZIK I PISMO BOŠNJAKA ROŽAJSKOG KRAJA
Apstrakt: U ovom radu autor obrađuje specifičnost i najosnovnije

odlike jezika, odnosno „govora“ Bošnjaka rožajskog kraja, kao i pisma
kojim su se Bošnjaci ovog podneblja služili kroz historiju, odnosno kojim se
danas služe. U ovom radu jezik i pismo, auto-zadatu temu obrađuje kao
kulturološko-civilizacijsku odliku a ne isključivo sa stanovišta lingvistike,
gramatike, sintakkse i drugih jezičkih naučnih disciplina.
Ključne riječi: jezik, pismo, dijalekat, bosanski jezik, rožajski govor,

specifičnosti rožajskog govora.
Uvod
Popis stanovništva sproveden 2003. godine, pokazao je da je jezička
struktura stanovništva rožajskog kraja veoma raznovrsna. Naime, da govori
bosanski izjasnilo se 15.658 ili 68,98%, crnogorski - 3.713 ili 16,36%, srp-
ski - 2.127 ili 9,37%, albanski - 927 ili 4,08% i kao ostali i nepoznato - 268
ili 1,21%.1
S obzirom da jezik, uopće, predstavlja bitnu kulturnu karakteristiku
svakog naroda i da je jedan od glavnih nacionalnih značajki i odlika svakog
etniciteta, sa stanovišta same teme ovog rada smatramo važnim obra-
diti jezik i pismo Bošnjaka rožajskog kraja, tzv. „rožajski govor“. Svakako
da „rožajski govor“ spada u „sandžački dijalekat“ bosanskog jezika, ali,
on, ipak, ne samo po našem mišljenju, ima izvjesne uže specifičnosti koje
ga donekle izdvajaju iz korpusa ne samo južnoslovenskih narodnih jezi-
1
http://www.bosnasancak.net/forum/showthread.php?18408-moj-grad-ROZAJE-)

DOC. DR. HARIS HADŽIĆ
ka nego i samog bosanskog jezika, što je odlika i same kulture Bošnjaka

Rožaja i okoline.
Važno je napomenuti da nisu vršena neka cjelovitija i opsežnija
istraživanja jezika, pisma i narodnog govora Rožaja i okoline. Međutim u
okviru nekih širih istraživanja, koja su se odnosila na srpskohrvatski jezik,
za vrijeme trajanja SFRJ, kao i kasnije nakon raspada ove bivše federacije
južnoslovenskih naroda, rađena su izvjesna istraživanja koja su se odnosi-
la posebno na srpski, crnogorski i bosanski jezik, te gramatiku, sintaksu i
fonetiku ovih jezika, gdje se spominje i specifičnost sandžačkog govora, a
u okviru njega i govora Bošnjaka Rožaja, o čemu ćemo u nastavku nešto
šire govoriti.
Rožajski govor
Pišući o „rožajskom govoru“, njegovim specifičnostima, arhaizmima,
lokalizmima, turcizmima, i raznim drugim izmima, poznati rožajski pjesnik
Ibrahim Hadžić,2 u svojoj knjizi „Rožajski rječnik“ između ostalog kaže:
„Jezik i jezička građa su svojevrsna arheologija. Pomoću riječi mogu se ot-
kriti čudesne naslage vremena. Pažljivim raskopavanjem mogu se pronaći
rudimenti prajezika. Naš jezik pripada slovenskoj grupi jezika, odnosno
indoevropskoj porodici. Međutim, zbog specifičnog geografskog položaja
i historijskih zbivanja u prošlosti, u njemu ima tragova i drugih grupa jezi-
ka, pa i semitskih.“3
No, prije nego što iznesemo najglavnije karakteristike samog „rožaj-
skog govora“, želimo istaći da, shodno iznesenim rezultatima popisa iz
2003. godine, Bošnjaci Rožaja i okoline, kao uostalom i svi Bošnjaci San-
džaka i cijele bivše SFRJ, govore bosanskim (što smatramo ispravnim nazi-
vom jezika), ili, kako to nije rijetko čuti - bošnjačkim jezikom (što smatra-
mo neispravnim nazivom). Svakako da je rožajski govor samo jedna od va-
rijanti sandžačkog govora, koji pripada bošnjačkom dijalektu bosanskog
2
IbrahimHadžić, poredtoga štojepoznatipjesnik, biojeinovinar, publicista, dugogo
dišnjiurednikobrazovnogprogramanaRadioBeograduzavrijemebivšeSFRJ, i, začudo,
pasioniraniistraživač gljivaurožajskomkraju.
3
Hadžić, Ibrahim: Rožajskirječnik,CentarzakulturuRožaje, Rošaje, 2003., str 7.

jezika, što ćemo u nastavku posebno istaći.

U knjizi - udžbeniku „Gramatika bosanskog jezika“, izdatoj u BiH, stoji
da „Bosanski jezik spada u južnoslavenske jezike, kao dio širega srednjo-
južnoslavenskoga dijasistema, koji čine nekoliko većih dijalekatskih grupa.
Južnoslavenski jezici pripadaju užoj porodici slavenskih jezika, a slavenski
jezici su dio velike indoevropske jezičke zajednice.“4
Naravno da nam ovdje nije cilj da govorimo o narječjima južnosloven-
skih jezika – kajkavskom, čakavskom i štokavskom, te o specifičnostima
ekavskog, ijekavskog i ikavskog narječja, već se u skladu sa temom rada
želimo što uže fokusirati na glavne karakteristike samog bosanskog jezika,
kako bi smo došli do specifičnosti sandžačkog, a time i „rožajskog govora“.
Sasvim je razumljivo da o bosanskom jeziku na teritoriji Rožaja ne mo-
žemo govoriti kroz prethodna dva od ukupno tri historijska perioda, koje
u citiranoj Gramatici bosanskog jezika spominju njeni autori - Prvi period
do kraja XII vijeka, Drugi period do sredine XV vijeka i Treći period od
polovine XV vijeka do danas5, jer u ta dva prethodna perioda, nemamo
podataka o bosanskom jeziku na prostorima Sandžaka. Dakle, za potrebe
ovog rada je obrađen ovaj treći period koji započinje od polovine XV vije-
ka. Ovaj period se u stvari poklapa sa osmanskim osvajanjima i počecima
masovne islamizacije stanovništva na prostoru Bosne i drugih krajeva Bal-
kana, a samim tim i Sandžaka kao nekadašnjeg dijela Bosanskog ejaleta. U
ovom periodu dolazi do pojačanih procesa kretanja stanovništva sa juga
prema sjeveru i sjeverozapadu, međutim, poznato je da je islamizirano
stanovništvo Bosne i u ovakvim turbulentnim vremenima čuvalo veze sa
naslijeđenim srednjovjekovnim dijalektima. Vremenom, na prostorima
Bosne počinju preovladavati novoštokavski govori. U tom periodu „Isla-
mizacija stanovništva djeluje u pravcu konzerviranja starijih jezičkih oso-
bina. Islamizirano stanovništvo u doba turskih ratova i u vrijeme velikih
migracija ostaje relativno stabilno i manje pokretljivo od pripadnika dru-
gih srodnih dijalekata. Ono uspijeva sačuvati vezu sa srednjim vijekom,
4
Jahić, Dževad; Halilović, Senahid; Palić, Ismail: Gramatika bosanskog jezika,
Dom štampe, Zenica, 2000., str. 21.
5
Ibidem, str. 32.

odnosno sa predmigracionim stanjem od četiri prvobitna BiH dijalekta.

Bošnjačko stanovništvo u čaršijama, dobrim dijelom, također čuva starije
govorne osobine. Zato će se ti govori vremenom uobličavati i kao poseb-
ne oaze bosanskog jezika, koje u sebi sadrže i stare (slavenske) i nove
(orijentalne) osobine.“6
Iz dostupne literature i dosadašnjih saznanja može se zaključiti da „Bo-
sanski jezik ima pet dijalekata. Četiri su sa matičnog bh. prostora, a peti je
sandžački, kojim govore sandžački Bošnjaci. To znači da je bosanski jezik
uobličen i sačuvan u granicama administrativno-političke podjele koja je
za vrijeme Turske postojala na središnjem južnoslavenskom prostoru. To
su granice Bosanskog pašaluka. Ti dijalekti bosanskoga jezika su: istočno-
bosanski, zapadnobosanski, istočnohercegovački, zapadnohercegovački
i sandžački.“7 Naravno da ćemo se mi ovdje osvrnuti samo na varijantu
sandžačkog dijalekta, s obzirom da, u skladu sa temom rada, želimo obra-
diti rožajski govor, kao sada podvarijantu sandžačkog dijalekta. Autori po-
menute Gramatike bosanskog jezika o sandžačkom dijalektu navode da:
„Sandžački Bošnjaci na širem prostoru između Bijelog Polja, Novoga Paza-
ra, Tutina i dublje dolinom Lima pripadaju posebnom dijalektu bosansko-
ga jezika. To su većim dijelom arhaični govori koje je susjedni jugozapadni
novoštokavski razvoj slabo zahvatao. Odlikuju se uglavnom neprenese-
nom staroštokavskom akcentacijom (bolnica – sa naglaskom na „o“ i „i“,
ili vojnik – sa naglaskom na „i“) i nekim starijim oblicima deklinacije.“8 Da-
lje, autori Gramatike ističu da su ovi sandžački govori sačuvali „starinač-
ke bošnjačke govorne odlike sa krajnjeg jugoistočnog dijela nekadašnjeg
Bosanskog pašaluka“, čime se objašnjava velika sličnost sandžačkog dija-
lekta sa ostalim bh. dijalektima. Kao karakteristika sandžačkog dijalekta,
kako i sami autori Gramatike ističu, a što je opštepoznata činjenica, može
se navesti tzv. „miješani ijekavsko-ekavski refleks jata u bjelopoljsko-no-
vopazarskoj zoni (tip mlijeko – vetar).“ Prema ovim autorima „Taj refleks
najvjerovatnije je nastao u srednjem vijeku kao organska tvorevina na
prijelazu između ijekavskih (južnih) i ekavskih (istočnih) govora unutar
6
Ibidem, str. 34.
7
Ibidem.
8
Ibidem, str. 38.

istočnoštokavskog narječja“.9 Stoga, vrlo ubjedljivo djeluje tvrdnja autora

Gramatike da „Bošnjački govori zapadnog Sandžaka (nizvodno dolinom
Lima od Brodareva preko Prijepolja ka Priboju i Bosni), kao i oni u širem
pljevaljskom kraju, po svojim osobinama pripadaju prijelaznom sandžač-
ko-istočnohercegovačkom govornom tipu, u kojem se miješaju istočnije
sandžačke bošnjačke i zapadnije istočnohercegovačke bošnjačke govorne
osobine.“ 10
Shodno dosadašnjim istraživanjima zaključujemo da se sandžački di-
jalekat može podijeliti na sjeveroistočni (novopazarski), gornjopolimski
(plavsko-gusinjski), srednjopolimski (bjelopoljsko-rožajski) i donjopolim-
ski (prijepoljsko-pljevaljski) poddijalekat. Također se može ustvrditi da
sandžačkom dijalektu „pripada i mrkovićki poddijelekat, koji nije u San-
džaku, već u južnoj Zeti, odnosno Crnogorskom primorju (okolina Bara),
ali govorno spada u sandžački dijalekt.“11
Ono što ovdje želimo podvući jesu posebne osobine srednjopolim-
skog (bjelopoljsko-rožajskog) poddijalekta sandžačkog dijalekta bosan-
skoga jezika. Te osobine su starija akcentacija, ali i prenošenje akcenta, tj.
postojanje uzlaznih akcenata, kao i karakteristične postakcentske dužine,
kao na primjer deset – sa akcentom na oba „e“. Dalje, jat u kratkim slo-
govima daje „e“, na primjer: pjesma – pesma; hljeb – hleb; vjetar – vetar;
bjelopoljski – belopoljski, i sl. Također, uprošćavanje grupe „dn“ u „n“:
propadne – propane; dopadne – dopane, i sl. U ovom poddijelaktu se
uvijek izgovara suglasnik „h“tamo gdje je potreban, i uglavnom se u izgo-
voru dobro pravi razlika između afrikatskih parova: „č – ć“, i „dž – đ“, za
razliku od, na primjer, srednjoistočnog (novopazarskog) poddijelekta gdje
dolazi do brkanja ovih parova: četiri – ćetiri; džamija – đamija, i sl. Ono
što naročito treba napomenuti jeste da u rožajskom govoru često dolazi
do zamjene „l“ sa „lj“, na primjer: limun – ljimun; ilahije – iljahije; mlije-
ko – mljijeko; zelen – zeljen; mali – malji; pali – palji; iščupali – iščupalji,
i sl. Također je kod ovog dijalekta karaktrerističan oblik genitiva množine
pridjevsko-zamjeničke promjene, na primjer: ovih – ovija; tih – tija; onih –
9
Ibidem.
10
Ibidem.
11
Ibidem.

onija; dobrih – dobrija i sl., kao i kraći oblik infinitiva: doć - doj; moć - moj;
reć – rej; peć – pej i td.12
Pišući o fonetskim osobinama sela Koljena kod Rožaja, Ismet Mujević,
profesor srpskog jezika iz Rožaja, između ostalog kaže: “Govor Rožaja i
okoline pripada, po Belićevoj13 i Ivićevoj14 klasifikaciji, zetsko-sjeničkom,
odnosno zetsko-novopazarskom dijalektu, kako ga naziva dr Jovan Vu-
ković.15 I jedan i drugi termin svojom formulacijom pokrivaju područje
nekadašnjeg Novopazarskog sandžaka (kojem je pripadalo i Rožaje). Me-
đutim, Novopazarski Sandžak ne čini cjelinu u jezičkom pogledu, već se
kao i u geografskom smislu, dijeli na dva dijela: istočni i zapadni. Zapadni
dio obuhvata Pljevlja, Prijepolje, Priboj na Limu, Novu Varoš. Istočni dio
zahvata Sjenicu, Novi Pazar, Tutin, Rožaje, Berane (danas Ivangrad) i Bijelo
Polje. Prema govornim osobinama istočnosandžačkog dijela zapažaju se,
opet, dvije zone: Ivangrad i Bijelo Polje, zbog uticaja koji su ovdje izvršili
crnogorski govori, čine posebnu varijantu, a novopazarsko-sjenička zona
javlja se kao poseban tip.
Govor stanovništva rožajske opštine ne može se pripojiti nijednoj od
ove dvije zone kao njen inherentan dio, jer je zbog specifičnosti geograf-
skog položaja (15 km od granice prema SR Srbiji, a 20 km od granice pre-
ma SAP Kosovo), zatim dvostrukog, u jezičkom pogledu, različitog uticaja
dvaju republičkih centara (Beograd i Titograd), između kojih se nalazi, kao
i drugih faktora, poprimio određene karakteristike koje nemaju ove dvije
jezičke zone.
Zetsko-novopazarska zona ostaje, dakle, otvoreno pitanje za naše di-
jalektologe, jer očigledno je da bi trebalo pristupiti preciznijem raščla-
njivanju ove zone na osnovne jezičke tipove, zatim na podtipove i uže
12
Vidjeti šire, Gramatika bosanskog jezika, Ibidem, str. 39.
13
A. Belić, O srpskim ili hrvatskim dijalektima, Glas SKA LXXVIII, 1973.
Fonetika, predavanja na univerzitetu.
14
P. Ivić, Dijalektologija srpskohrvatskog jezika, N. Sad, 1956.
15
J. Vuković, Bosanski i hercegovački govorni tipovi (Glasnik zemaljskog muzeja,
„Etnologija“), Sarajevo, 1963. godine.

govorne zone.16
Adnan Čirgić, istražujući i pišući o govoru Muratage Kurtagića, neka-
dašnjeg poznatog guslara iz Rožaja, kaže da “govor Muratage Kurtagića
ulazi u sastav širega istočnocrnogorskog dijalekta.”17 Interesantno je ov-
dje primjetiti činjenicu da Čirgić jezik Murat-age Kurtagića definiše kao
istočno-crnogorski dijalekat, iako je to po našem misljenju neodrživa
tvrdnja, obzirom da je Kurtagić rodom iz pešterskog sela Crvsko, da je veći
dio svog života proveo u Novom Pazaru i drugim dijelovima srbijanskog
dijela Sandžaka, a da je potom nastanjen u Rožajama gdje je i umro, pa
se prije može reći da je jezik guslara Murat-age Kurtagića ustvari jedan od
sandžačkih dijalekata i to njegova istočna varijanta, shodno podjeli koju je
dao autor Ismet Mujević, kao i autori Gramatike Bosanskog jezika Dževad
Jahić, Senahid Halilović i Ismail Palić.
I sam autor Čirgić u zaključku svog rada o govoru Murat-age Kurta-
gića izražava “sumnju”, da pripada istočno-crnogorskom dijalektu. Čirgić
kaže: „No, nekoliko činilaca doprinijelo je da se u njemu (tj. govoru Mu-
rat-age Kurtagića m.p.), pojave neke jezičke crte nepoznate ostalim go-
vorima ovog dijalekta, ili čak crte koje su suprotne onim koje egzistiraju
ovom dijalektu. Blizina bosanskog i albanskog jezika, srpske ekavice, te
islamska vjerska pripadnost, najviše su uticali na formiranje osobina koje
su karakteristične uglavnom samo za govor ovoga kraja i(li) neke druge
muslimanske govore. Tako je, recimo, vjerska pripadnost i upućenost na
Bosnu doprinijela velikom razvoju turcizama, kao što su: zeman, igbal,
avlija, insan, mulćim, belaj, rahatluk, bajrak, đerdek, nafaka, nijet, idr;
očuvanju suglasnika h u svim položajima i sl; blizina srpske ekavske grani-
ce doprinijela je razvoju procesa dejekavizacije; pod uticajem albanskog
jezika javljaju se udvojene zamjenice, umekšavanje suglasnika L i mnoge
druge promjene.”18
16
Ismet Mujević, Fonetske osobine govora sela Koljena kod Rožaja, Rožajski
zbornik, broj 2, 1983, str. 123.
17
Adnan Čirgić, Fonetsko-morfološke karakteristike Murat-age Kurtagića,
Almanah 31-32, Podgorica 2005., str. 231.
18
Ibidem, 243.

Iz samog pojašnjenja koje je naknadno dao Adnan Čirgić, nakon što je

prethodno istakao da jezik Muratage Kurtagića pripada istočnocrnogor-
skoj varijanti, ipak se sasvim nedvosmisleno zaključuje da je govor Mura-
tage Kurtagića sandžački govor i to njegova istočna varijanta.
Imajući u vidu činjenicu da je autor Adnan Čirgić odbranio doktorsku
disertaciju na temu crnogorskog jezika, u kojoj dokazuje da je crnogorski
jezik sasvim poseban jezik, jedan od potpuno formiranih južnoslovenskih
jezika, na čemu mi nemamo primjedbi, ipak primjećujemo da on poku-
šava sandžačke dijalekte svrstati u crnogorski jezički prostor, što je nepri-
hvatljivo iz više razloga. Prvo, sandžački prostor sve do balkanskih ratova
nije pripadao crnogorskoj državi. Drugo, sandžački prostor je kroz osman-
ski period pripadao bosanskom ejaletu i pašaluku, odnosno islamskom
kulturnom krugu, što je i po tumačenju samog Čirgića imalo presudnog
uticaja na govor sandžačkih Bošnjaka. I, Treće, međusobna komunikacija
sandžačkih Bošnjaka je historijski bila dugotrajnija, nego što je njihova ko-
munikacija sa crnogorskim življem, pa nije mogao ni biti izvršen presudan
uticaj crnogorskog dijalekta na dijalekat sandžačkih Bošnjaka. Dakle, kada
govorimo o rožajskom govoru, možemo zaključiti da on pripada jednom
od govora bosanskog jezika, što je sasvim prirodno i logično, s obzirom na
dugotrajnu historijsku komunikaciju i na uticaj vjere islama na bošnjačko
stanovništvo, kako Rožaja tako i cijelog Sandžaka, Bosne i šire, te obzirom
na kulturu, duhovnost i civilizaciju čitavog bošnjačkog nacionalnog kor-
pusa.
Autori Gramatike bosanskog jezika, koje smo već spomenuli, konsta-
tuju da svi dijalekti bosanskog jezika ustvari predstavljaju jedan jezik koji
ima zajedničke osobine. Oni kažu: “Te osobine su opće bošnjačke, odno-
sno opće bosanske i nema govornog područja bosanskog jezika u koje
one ne dopiru. Prva od tih osobina, koja zahvata sve bosanske govore,
to je široka upotreba turcizama odnosno orjentalizama. Druga osobina
je dosljedna upotreba konsonanta h takođe zastupljena u svim govorima
Bošnjaka. Što se tiče suglasnika h, on se redovno javlja i u riječima slaven-
skog i u riječima neslavenskog porijekla, svuda gdje mu je po etimologiji
mjesto. Po toj osobini dijalekti bosanskoga jezika razlikuju se od dijaleka-
ta srpskog i hrvatskog jezika u Bosni i Hercegovini, kod kojih se h gubi ili

zamjenjuje drugim glasovima (mana, marama, snaja, promaja, duvana,

muva, dodjok, podjok). Po čestoj upotrebi turcizama i dosljednom izgovo-
ru suglasnika h, svi dijalekti bosanskog jezika čine jednu govornu cjelinu.”19
Neke specifičnosti rožajskog govora

U cilju boljeg pojašnjenja specifičnosti rožajskog govora, navodimo
nekoliko specifičnih rožajskih riječi, odnosno leksema, koje smo uzeli iz
gore pomenutog Rožajskog rječnika autora Ibrahima Hadžića. Navest
ćemo najprije riječ, a onda njenu upotrebu kroz neku rečenicu, odnosno
životnu situaciju.
Arđavac (akcenat na srednje a), rđav čovjek, loš čovjek, hrđavac.
– Takvog arđavca nema u bijeli svijet.
Badihava (akcenat na srednje a), besplatno, džabe, jeftino, uzalud.
-Ova basma beše badihava;
-Badihava ga ti zoveš, neće ti se odazvat.
-Bakrače (dupli silazni akcenat na drugo a), kotlić od bakarnog lima,
kantica od bilo kakvog lima
Donesi to bakrače da zafatim vode.
Baljuka (dupli silazni akcenat na u), ime krave koja ima fleku na glavi,
Ova baljuka mi daje 10 kila varenike.
Bočanka (dugi akcenat na o i prvo a), čioda, igla sa glavom bez ušica,
Ko mi uze bočanku sa đerđefa.
Bosotinja (dvostruki silazni akcenat na i), siromaštvo, bosih nogu
usled siromaštva.
Tamo ti je i bosotinja i golotinja.
Cikovina (dvostruki silazni akcenat na prvo i), velika hladnoća.
Noćas se izvedrilo, biće cikovine.
19
Dževad Jahić i dr, Gramatika bosanskog jezika, str. 42

Dalavera (dvostruki silazni akcenat na e) prevrtljivac, nepouzdana

osoba.
Đe nađe tog dalaveru da ti radi.
Dihanija (dvostruki silazni akcenat na drugo i), divljač: fig. grub, nepri-
stojan, neotesan čovjek.
Nekaka dihanija je noćas burukala po šumi;
Đe si navro, dihanijo jedna.
Dževab (dugi akcenat na a) oprost, odgovor na Sudnjem danu zbog
učinjenih loših djela.
Dabogda mi dževab ne mogo davat na ona svijet.
Šnjuhati (dugi silazni akcenat na u) njuškati, tajno tražiti, tajno zaviri-
vati, mirisati trag; fig. zabadati nos u tuđe.
Gledaj ga kako šnjuha oko pojate;
Nemore on što neće šnjuhat.
I na kraju, umjesto zaključka, a sa ciljem isticanja posebnosti i speci-
fičnosti rožajskog govora, citiramo pjesmu iz neobjavljene zbirke autora
Ibrahima Hadžića pod naslovom Naš govor, a koja glasi:
NAŠ GOVOR
Naš govor je l’ijep,

Nekako mi je mijo,
Osećam ga usred srca.
Mi ne pričamo ka Pazarci
Sve na ća, ća:
Jesi li ćula kono,
Ćetres i ćetiri ćavke
Gaću na Hađet, -

Oni jadnici ne znaju ni đe je ć, ni č,

Ni đ, ni dž, pa se muču.
Kat treba da napišu molbu,
Po cipacijelu noj ne spavaju.
I, vala, bolje pričamo
No Bihorci.
Oni sve na lo, lo, lo.
Oni bežu od lj ka đavo od krsta.
-Šilte.
Jesu li vam rodile Šlive mahlive?-
A mi him zinjat kažemo:
-Ljim, ljejljek, Ljutvo,
Ljivada, ljimuzina.-
I bolje no Beranci,
Oni mi se pravu važni
Pa guraju j i đe ne treba:
-Kisjelo, sjekiraš li se,
Vodjenica.-
I vala bolje no Plavljani,
Oni kažu:
-Junek, jastek, orel.-
Ko da numiju da reknu:
Junak, jastuk, oro.
Mi nekako utopljavamo riječi
Da nijesu gol’e.
Zaogrćemo hi ka kompire u brazdu,
Svuđ turamo h,
A tek lj,
Šta da ti pričam,
To najvol’imo!20
20
Hadžić, Ibrahim: Ibidem, str. 219-220.

Pismo Bošnjaka Rožaja

Što se tiče pisma kojim se služe Bošnjaci u Rožajama danas, može se
reći da je to latinica i ćirilica. Najprije se u osnovnim školama uči ćirilica,
a onda od drugog ili trećeg razreda osnovne škole se uči latinica. Ćirilica
je službeno pismo u državi Srbiji i u državi Crnoj Gori, s tim što se može
koristiti i latilica. Manjinski narodi i manjine mogu koristiri i svoje pismo,
a tu se najčešće podrazumijeva latinično pismo. Inače, odrasli Boišnjaci
u Rožajama mahom se služe latiničnim pismom. Ono što se lako može
zapaziti jeste i činjenica da se od osamostaljenja Crne Gore 2006. godine,
sve više na medijima u ovoj državi forsira latinično pismo. Najvjerovatnije
iz razloga da bi se i po ovom osnovu napravila što veća distanca od Srbije,
gdje se, upravo obrnuto, forsira ćirilično pismo. Naravno, cilj ovoga srp-
skocrnogorskog jezickog podvajanja, između ostalog jeste i taj da se i po
tom osnovu napravi podjela i cijepanje Bošnjaka u dva dijela Sandžaka,
čega, nažalost Bošnjaci i nisu sasvim svjesni.
Inače, za vrijeme vladavine Osmanske Turske, korišćeno je arapsko pi-
smo, tzv. arebica. Naime, radi se o tome da je pismo bilo arapsko ali jezik
bosanski, kojemu je bilo prilagođeno to pismo. I danas se u mektebima
u rožajskim džamijama uči arapsko pismo, ali ne više ta tzv. arebica za
pisanje bosanskih riječi, nego autentično arapsko pismo za učenje-čitanje
islamskih svetih knjiga – Kur’ana i dr.
U crnogorskom dijelu Sandžaka, pa time i u Rozajama, se i dan danas
vode debate kako da se nazove jezik kojim govore Bošnjaci u Crnoj Gori,
odnosno južnom, crnogorskom Sandžaku. Preovlađuje mišljenje da se je-
zik i svih Bošnjaka u Crnoj Goriu zove bosanskim, jer predstavlja varijantu
bosanskog jezika kao jezika svih Bošnjaka na Balkanu,o cemu smogore
vec nesto rekli. Međutim, ima mišljenja da se taj jezik treba nazvati „boš-
njačkim“, čak u novije vrijeme i „crnogorskim“, čime se, u stvari čini pod-
vala Bošnjacima ovih područja, jer se na taj način žele odvojiti od Bošnja-
ka Bosne i Bošnjaka srbijanskog dijela Sandžaka, gdje je skoro nesporno
da se jezik svih Bošnjaka zove – bosanskim jezikom.
U vezi sa ovom raspravom, ističemo da su Bošnjaci Rožaja, kroz čitav
period Osmanske turske vlasti bili opismenjavani kroz sibjan mektebe,

osnovne škole - iptidaije i srednje škole - ruždije, a po neki i kroz završa-

vanje viših i visokih škola u Istanbulu i drugim mjestima Imperije, tako da
nije tačna tvrdnja da je pismenost kod Bošnjaka došla tek sa uspostavlja-
njem Crnogorske i Srbijanske vlasti na ovim prostorima, a tj. tek poslije
Balkanskih ratova, odnosno tek poslije odlaska Turaka sa ovih područja.
Naravno da je ova tvrdnja tačna samo u toliko što nakon odlaska Turaka,
više nije bilo onih uslova da se nastavi opismenjavanje sa ranijim siste-
mom, već se prešlo na ćirilično pismo te je u tome napravljen izvjestan
vremenski prekid u obrazovanju dok nisu stasale nove generacije, koje
su završavale nove škole na cirilici, odnosno latinici. Uz jednu odbojnost
prema „vlaškoj školi“ i „vlaškom pismu“, u koju „ ne treba da idu i da uče
muslimanska, a posebno ženska djeca jer će se povlašiti“.
U ovom dijeelu rada cilj nam je da naglasimo jednu drugu stvar do
koje smo došli tokom istraživanja, a to je da su Bošnjaci i tokom Osman-
ske vladavine i na prostorima Rožaja, odnosno Trgovišta, kako se Rožaje
tada zvalo, kao i na drugim područjima Sandžaka i Bosne, učili i poznavali
jednu vrstu (svog) ćiriličnog pisma. Naime, radi se o tzv. pismu „bosan-
čici“, odnosno „bosanskoj ćirilici“, koja je bila u upotrebi i na prostorima
Sandžaka u vrijeme Osmanske vlasti.
Casopis „Almanah“ iz Podgorice je 2003. godine, prenio pisanje be-
ogradskog dnevnog lista „Politika“ od 18. avgusta 1929. godine, koja je
na strani 8. bila objavila pismo izvjesnog advokata Al. D. Đurića iz Poža-
revca, pod naslovom „Kako izgleda bosansko pismo“,21 i sa podnaslovom
– „Njega u Sandžaku uče samo muslimanska ženska deca“. To pismo u
cjelini iznosimo u nastavku. Ono glasi:
„Često puta u poslednje vreme spominje se u novinama „bosančica“,
„bosansko pismo“. Bosančicu je spominjao u „Politici“ g. Božović, a ono-
mad g. Dragiša Lapčević. Ali su retki naši ljudi koji su svojim očima videli
kako to „bosansko pismo“ izgleda. To pismo jedva ako znaju stručnjaci
filozofi. Neće biti bez interesa pokazati u faksimilu kako to pismo izgleda.
Dalje ću objasniti na koji sam način došao do ovog pisma.
Bio sam načelnik okruga pljevaljskog neposredno posle ratova, u vre-
21
Politika, 18. avgust 1929., br. 7647, god. XXVI, strana 8.

menu kada je tamo besnela hajdučija. Odmetnici Husein Bošković i Jusuf

Mehonić sa svojim družinama, vodili su čitav gerilski rat po Sandžaku.
Novine su svakodnevno donosile krupnim slovima štampane izveštaje o
nedelima koja su činile ove družine. Naravno da su vlasti radile svojski da
odmetništvu stanu na put, te je činjeno sve što se moglo u tome pravcu.
Tako mi jednoga dana dođe u kancelariju žandarm, poslat iz
žandarmerijske stanice „Jabuka“, sa planine Mihailovice, koja razdvaja
pljevaljski od prijepoljskog kraja i donese mi jedno čudno pismo, koje su oni
tamo uhvatili. Pošta koja je išla iz Pljevalja za Prijepolje, predavana je na
„Jabuci“ prijepoljskoj pošti. Prilikom predavanja pošte, teralac poštanskih
kola, jedan musliman, predao je i to pismo prijepoljskom teraocu pošte,
koje je ovaj stavio u svoja nedra. To se učinilo sumnjivo komandiru, te je
pismo oduzeo od njega, otvorio i kad je video tamo savršeno nepoznate
znake, koji nisu bili ni ćirilovski ni latinski, niti pak turski, pomislio je da je
to nekakva jatačka šifra, jer zaista liči na šifru i, poslao pismo u Pljevlje
načelniku okruga.
Kada sam ja pismo pogledao, takođe nisam mogao znati šta ta pis-
mena znače, jer takvo pismo nikad u životu nisam video. Saznavši ko je
pismo iz Pljevalja poslao, dobavio sam toga čovjeka, Muslimana, i upitao
ga da mi objasni kakvo je to pismo. On mi je tada kazao da je pismo na-
pisala njegova kćer devojka, svojoj sestri, udatoj u Prijepolje. Pozvao sam
ga da mi pismo pročita, ali mi je on kazao da pismo ne ume da pročita, jer
to pismo znaju samo ženske, koje se tim pismom od starine služe.
Kako me je jako interesovalo da znam šta je u pismu, a pošto mi je bilo
nezgodno da dovodim u kancelariju muslimansku devojku koja je pismo
pisala, raspitao sam se i saznao da u Pljevlju ima dva-tri čoveka, koji to
pismo znaju. To su bili g. Anefi-beg Akbegović i g. Mujaga Hadži-Atlagić.
Pozvao sam najprije g. Anefi-bega i pokazao mu pismo. Pogledavši pismo,
on se nasmija i odmah reče, da je pismo pisano „našim bosanskim pis-
mom“, i da ga može pročitati.
Počeo je da ga čita. Zaista ga je pisala sestra sestri sa neverovatno
mnogo sestrinske milošte. Da bih se uverio da je zaista tako, pozvao sam
i g. Hadži-Atlagića, pa mi je i on pismo pročitao od reči do reči isto kao i

g. Akbegović. Pismo sam ipak zadržao kao interesantnu uspomenu, a oca

one devojke otpustio, na veliku njegovu radost, jer se bio silno prepao,
kazavši mu da njegova kćer napiše sestri drugo pismo, kad već to pismo
zna.
Tom prilikom ovi Muslimani objasnili su mi da se Bosna i Hercegovina
tim pismom služi još „od Kosova i prije Kosova“. Objasnili su mi , da se
ljudi više tim pismom ne služe, već samo žene, i da svaka majka smatra
za svoju svetu dužnost, da ovome pismu nauči svoju žensku decu, mušku
nikako. Oni su ovo pismo slučajno naučili od svojih majki i sestara, ali da
po pravilu ni oni ne bi trebali to pismo da znaju.
Pismo sam do sada čuvao kao ličnu uspomenu, a sada ga šaljem
„Politici“, jer verujem da će svakog našeg intelektualca interesovati da
vidi kako ovo „pismo“ izgleda, kad se već tako često u javnosti spominje“.22
Na ovaj napis u Almanahu se svojim komentarom javio Živko
Andrijašević, koji piše da je u Arhivsko – bibliotečkom odjeljenju Narod-
nog muzeja na Cetinju (fond „Nikola I“, za 1915. godinu) pronađen doku-
ment „kojim je moguće otkloniti neke nedorečenosti prvotnog Đurićevog
napisa. U pitanju je dokument koji sadrži slova ’bosančice’, a uz njih je
dat odgovarajući ćirilični slovni znak. Prepis slova ’bosančice’ napravila
je crnogorska lokalna vlast u Pljevljima polovinom 1913. godine. Kapetan
kapetanije pljevaljske, Simo Šiljak, povjerljivom depešom od 30. juna
1913. godine obavještava Oblasnu upravu u Bijelom Polju da je uspio da
sačini prepis ’bosančice’ ili, kako on kaže, bosanske azbuke kojom kore-
spondiraju stariji muslimani od Pljevalja do Mitrovice. Kapetan Šiljak na-
pominje da je ova azbuka dobro poznata među muslimanima u Bosni, ali
da je znaju neki Srbi. Inače razlog zbog kojeg on dostavlja Oblasnoj upravi
’bosančicu’ je njena eventualna upotreba u policijske svrhe (tumačenje
sumnjivih pisama)“.23
U pomenutom Almanahu je objavljen sadržaj depeše na koju ukazuje
Andriajševič a koja glasi:
22
„Almanah“, Časopis za proučavanje, prezentaciju i zaštitu kulturno-istorijske
baštine Mulsimana-Bošnjaka, broj 23-24, Podgorica, 2003., str. 408.
23
Ibidem, str. 410.

„Čast je potpisanom učtivo poslati u prepisu Bosansku azbuku zvanu

„Bosančica“ pribavljenu iz ovdašnje varoši a pomoću koje korespondiraju
stariji muslimani u ovim krajevima pa sve do Mitrovice. S istom se mogu
služiti policijske vlasti pri cenzurisanju pojedinih sumnjivih pisama. Ova
je azbuka dobro poznata u Bosni kod muslimana a i kod nekih Srba. Ista
nema slova: e, lj, c.“24
Također, isti Almanah je objavio uporedne znakove ’bosančice’ i nji-
hove odgovarajuće znakove ćirilice.
Međutim, ono što je poenta ovoga navođenja podataka o ’bosančici’
u našem radu jeste, u stvari, samo podloga za nešto do čega smo mi doš-
li tokom istraživanja, a što iznosimo u nastavku. Naime, u kućnoj arhivi
djeda pisca ovih redaka, rahmetli Huseina Hadžića, iz Balotića kod Rožaja,
pronašli smo jedan dokument iz osmanskog perioda, neka vrsta ugovora,
koji je napisan dvojezično – na staroturskom i na bosanskom jeziku, i sa
dva pisma – staroturskom osmanskom pismu, koje je u stvari osmanska
varijanta arapskog pisma i na ’bosančici’25. Dimenzije ovoga dokumenta
su 42 x 60 centimetara, kao dva spojena A-3 formata.
Ovaj dokument je zaveden pod brojem 225, i datiran je sa 08. decem-
bar 1863. godine.
Dokument nam je sa staroturskog preveo prof. dr Nimetulah Hafiz,
raniji profesor Internacionalnog univerziteta u Novom Pazaru.
Puni naziv dokumenta glasi:
„Sporazumni ugovor (senet) sklopljen između vlasnika imanja i na-
jamnika napisan na specijalnom papiru i ovjeren bez taksene naknade za
obje strane“.
Dalje, kao podnaslov je naveden slijedeći tekst:
24
Ibidem, str. 411.
25
Upoređujući znakove bosančice koje je dao Almanah br. 23-24, koji smo ovdje
naveli, utvrdili smo da se radi o bosančici, mada nisu svi znakovi identični onima iz
Alamanaha, ali to ne mijenja na stvari, obzirom da je u nauci poznato da je bosančica
imala različite znakove u raznim mjestima i naseljima.

„Ugovor sklopljen u saglasnosti obadvije strane realizovan je pre-

ma važećim zakonskim propisima i potvrđen i zapečaćen pred mjesnim
starješinama“.
Ispod ovog dijela stoji napisano – „Pečat: Skupština Sreza Trgovište“.
U nastavku navodimo prijevod samo onog dijela dokumenta iz kojeg
se vidi da se dokument odnosi na Trgovište, tj. na današnje Rožaje. Taj dio
dokumenta glasi:
„Ja, Radulović Obrad iz zemljoradničke porodice u Srezu Trgovište
sklapam ugovor sa Mustafa-agom Jakupovićem iz Rožaja, vlasnikom kuće
u kojoj živim sa svojom porodicom i zemlje koju obrađujem kao najamnik
u selu Dobrinji u gore pomenutom srezu“.26
Na kraju dokumenta stoji rečenica: Sporazum potpisan i ovjeren i pre-
dat sporazumnim stranam, odnosno njihovim nasljednicima.“
Na kraju je i datum „08. decembar 1863. g.“, te potpisi stranaka: „Na-
jamnik Zemljoradnik“, i „Vlasnik imanja“.
Iz ovoga dokumenta izvodimo slijedeće zaključke: Prvo, dokument
se odnosi na sandžačko područje, tj. na Trgovište, odnosno na današnje
Rožaje. Drugo, dokument je dvojezičan, što znači da pored toga što je
napisan na osmanskom jeziku i arapskim pismom, kao službenom jeziku i
pismu, napisan je i na srpsko-bosanskom jeziku i na ’bosančici’ kao pismu
koje je tada također bilo u lokalnoj upotrebi u Rozajama. Treće, doku-
ment je pisan 1863. godine, što znači u vrijeme kada je teritorija Rožaja-
Trgovišta i cijelog Sandžaka bila pod Osmanskom vlašću. Četvrto, vidimo
da je pored osmanskog jezika i arapskog pisma u Trgovištu-Rožajama bio
u upotrebi i bosanski-srpski jezik, i piosmo ’bosančica’. Peto, zaključujemo
da bošnjačko stanovništvo, a takođe i srpsko stanovništvo za vrijeme tur�-
ske vladavine nije bilo uskraćeno da uči i da se koristi i sopstvenim jezi-
kom i pismom koje razumije, dakle, da su mu bile garantovane slobode
i prava pomoću kojih je moglo sačuvati svoj identitet i svoj opstanak bez
26
Dokument i njegov prijevod koji je sačinio prof. dr N. Hafiz, napisan dvojezično -
na staroturskom , osmanskom i na- bosanskom , tj. bosančicom, odnosno bosanskom
ćirilicom, nalazi se u posjedu autora disertacije.

pritiska da bude asimilirano. Šesti zaključak koji izvodimo glasi da je selo

Dobrinja koje danas pripada opštini Tutin, u vrijeme nastanka ovog doklu-
menta pripadalo Trgovištu, tj. Rožajama, te da su skupa bili pod upravom
turskih vlasti.
Ako ove činjenice dovedemo u vezu sa gore citiranim pismom Al. D.
Đurića iz Požarevca, objavljenog u „Politici“, i sa depešom koju je kapetan
Sima Šiljak iz Pljevalja poslao 1913. godine, kraljevskim vlastima u Bijelo
Polje, ako imamo u vidu činjenice koje su oni iznijeli da se „bosančica“
koristi kod muslimanskog stanovništva „od Pljevalja do Mitrovice“ (misli
se na Kosovsku Mitrovicu), onda nije teško da zaključimo da se, u stvari,
radi o teritoriji Sandžaka na kojoj se koristilo pismo „bosančica“ još u Os-
manskom periodu, i to, kako je gore i navedeno „još od Kosova i prije
Kosova“. Dokaz svemu ovome jeste ovaj dokument koji smo naveli, tj.
citirani Sporazum, koji je u posjedu autora ovog rada, a koji predstavlj
naučno validnu činjenicu.

Zaključak
Iz ovog rada smo uvidjeli da je jezik Bošnjaka rožajskog kraja specifičan
i veoma interesantan za proučavanje. Radi se o vrlo bogatom i kulturološki
značajnom dijalektu bosanskog jezika,kojim govore Bosnjaci ovog dijela
Sandzaka.
Najosnovnija odlika „rožajskog govora“ jeste široka upotreba slova
„lj“ umjesto slova „l“, zatim upotreba slova h kao i kod drugih bosnjackih
dijalekata, te velika zastupljenost turcizama. Također, značajna odlika
rožajskog govora jeste, kao uostalom i govora ostalih područja Sandžaka,
miješanje ekavskog i ijekavskog govora, posebna akcentacija, te nepravil-
na upotreba padeža.
Što se pisma tiče, treba istaci da je u Rozajskom kraju svakako domi-
nantnija upotreba latinice nad ćirilicom, a, također kroz historiju je bila u
upotrebi i tzv. bosanska ćirilica – bosančica, dok je za vrijeme Osmanske
Turske bila u upotrebi – arebica, tj. arapsko pismo a jezik bosanski.
Primjetna je želja Bošnjaka rožajskog kraja da se što više povezuju sa
Bosnom, kao maticnom drzavom svih Bosnjaka, te sa Novim Pazarom i
srbijanskim dijelom Sandžaka,sa kojima su svekoliko vezani.
Nakon osamostaljenja Crne Gore 2006. godine, značajan dio Bošnjaka
„gravitira“ Podgorici i crnogorskom primorju, gdje kupuju kuće, traže za-
poslenje i rješavaju svoje životne probleme, što će nedvosmisleno uticati
i na sami govor, mentalitet, kulturu i tradiciju Bosnjaka ovog podneblja.

Language and Script of Bosniaks in Rožaje Area

For this work we have found that the language of Bosniaks inRožaje
area is specific and very interesting to study. It is a very rich and culturally
significant dialect of the Bosnian language, which is spoken by theBo-
sniaksof this part of Sandzak.
The most basic feature of “Rožaje speech” is the widespread use of
the letters “ LJ “ instead of the letter “l “, then use the letter h as in other-
Bosniak dialects, and a large representation of Turkish loanwords . Also,
the important feature is the Rožaje speech, is like speech of the other
areas of Sandzak , mixing Ekavian and Ijekavian speech , special accentu-
ation and improper use of cases .
As for the letter, it should be noted that in Rozaje area there is domi-
nant use of the Latin alphabet over Cyrillic, and, also historically has been
in use for so-called Bosnian Cyrillic - Bosancica , while during Ottoman
Turkey there was in use –arebica, i.e Arabic alphabet but the Bosnian
language.
Noticeable is the desire of Bosniaks of Rožaje area to get more
connected with Bosnia, the mother-country of Bosniaks , and with Novi
Pazar and Serbian part of Sandzak , with which is the overall bound .
After the independence of Montenegro 2006, a significant part of Bo-
sniaks “ gravitate “ to Podgorica and the Montenegrin coast , where they
buy the houses, looking for employment and resolve their problems in
life , which will undoubtedly affect the speech alone , mentality, culture
and tradition of Bosniaks in this region .

Sead Šaćirović
070.482:28 ГЛАС ИСЛАМА”1996/...”
ULOGA I ZNAČAJ „GLASA ISLAMA“ NA

POLJU RAZVOJA SLOBODE GOVORA
Abstract
In this paper i will deal with revealing the facts about the deve-
lopment of the first printed newspaper Voice of Islam in the Islamic
Community of Sandzak. The beginning of the nineties of XX century in
Sandzak was marked with the reform of the Islamic community and its
development path. This development was accompanied by her general
social difficulties caused by the wars in ex- Yugoslavia, especially the war
in Bosnia, which hit hard Sandzak Bosnaks. In such circumstances, the PR
has taken emanet gathering Nations and its preservation from destructi-
on and biological collapse. This matter took a lio of courage, hard work,
effort, sacrifice, organizational skills as well as great wisdom and respon-
sibility . In order to fight for the preservation of the people and religion,
a group of people gathered around the Mufti Muamer - ef. Zukorlic, end
his idea, as well initiative launches newspaper „Voice of Islam,“ with the
aim of spreading accurate information about the efforts and work of the
Islamic Community and its presentation as chief of staff around which
should bring together Muslim Bosnaks.This newspaper also presentsthe
middle Islamic times in order to restore and promote the religious feelin-
gs of Muslims in this region for decades lived in the grip of communism .
Aware of the fact that only what is written remains remembered and pre-
served for history, they went out to conquer the media space and expand
freedom of speech. This paper, through listing the names of the first edi-

SEAD ŠAĆIROVIĆ
torial board and a chronological overview of all the editors mentioned list
and details about his appearance, format, contents topics, columns, and
mentioning the names of authors who have either published their works,
or interviews, as well as those who are selfless distributed innovation as
religious officials - Imam, aims Voice of Islam fully present as a pioneer
work in the way of journalism and press.This is contributes freedom of
information in the Sandzak region and beyond. This paper discusses the
attacks and pressures on the Voice of Islam and its attempts to extincti-
on, as well as ways of fighting for its survival. In this paper, I will refer to
the contribution of it on raising awareness about the need for the deve-
lopment of the press in religious institutions of the Islamic Community
and individual mention incurred magazines under the influence of the
first newspapers in PR. The main task of this paper is to demonstrate the
role and contribution of Voice of Islam in the development of freedom of
speech, in order to prove this thesis. Will mention some analytical details
related to the time and situation, as well as environmental and social cir-
cumstances in which the Voice of Islam developed. All this work is to con-
tribute to clearing up the fact that the above mentioned newspaper has
become a symbol of resistance against tyranny, oppression, segregation
and discrimination, but to promote freedom of speech and courageous
investigative journalism.

ULOGA I ZNAČAJ „GLASA ISLAMA“ NA POLJU RAZVOJA SLOBODE GOVORA
Uvod
U ovom radu baviću se rasvjetljavanjem činjenica o razvoju prve štam� -
pane novine „Glas islama“ u Islamskoj zajednici Sandžaka. Početak deve�-
desetih godina XX vijeka u Sandžaku obilježen je reformom Islamske zajed-
nice i njenim razvojnim putem. Taj njen razvoj praćen je opštedruštvenim
poteškoćama izazvanim ratovima u ex Jugoslaviji, a posebno ratom u
Bosni koji je teško pogodio sandžačke Bošnjake. U takvim okolnostima
IZ-a je preuzela emanet okupljanja naroda te njegovog očuvanja od
uništenja i biološke propasti. Za nešto takvo trebalo je puno hrabrosti,
truda, rada, odricanja, organizacionog umijeća kao i velike mudrosti
i odgovornosti. Kako bi se borba za očuvanje naroda i vjere ostvarila i
pomogla, grupa ljudi okupljena oko muftije Muamera - ef. Zukorlića, na
njegovu ideju i inicijativu pokreće list „Glas islama“, sa ciljem širenja isti-
nitih informacija o nastojanjima i radu IZ-e, te njenom predstavljanju kao
glavnog stožera oko kojeg se trebaju okupljati muslimani Bošnjaci, kao
i predstavljanju srednjeg islamskog puta kako bi se obnovila i unaprije-
dila vjerska osjećanja muslimana koji su na ovim prostorima decenijama
živjeli u raljama komunizma. Svjesni činjenice da je „informacija zapisano
saznanje (registrovano) u pisanoj (štampanoj ili digitalnoj), usmenoj ili
audio-vizuelnoj formi na nekom mediju,“1 te da samo ono što je zapisano
ostaje upamćeno i sačuvano za historiju, oni su krenuli u osvajanje medi-
jskog prostora i širenje slobode govora. Ovaj rad, kroz navođenje imena
članova prve redakcije i hronološki prikaz svih urednika pomenutog lista
kao i pojedinosti oko njegovog izgleda, formata, sadržine tema, rubrika,
te spominjanja imena autora koji su u njemu objavljivali svoje radove, ili
dali intervju, kao i oni koji su nesebičnim zalaganjem distribuirali novinu,
poput vjerskih službenika - imama, ima za cilj „Glas islama“ u potpunosti
predstaviti kao pionirsku novinu na putu razvoja novinarstva i štampe, te
slobode informisanja u Sandžaku i šire. Rad govori i o napadima i pritis-
cima na „Glas islama“ te pokušaje njegovog gašenja, kao i načine borbe
za njegov opstanak. U ovome radu se osvrćem na doprinos ove novine
u jačanju svijesti o potrebi razvoja vjerske štampe u ustanovama IZ-e, te
ponaosob pominjem nastale časopise pod uticajem prve novine u IZ-i.
1
Iv-Fransoa, K.: Nauka o informacijama, Clio, Beograd, 2005.

SEAD ŠAĆIROVIĆ
Osnovna zadaća ovoga rada je da dokaže ulogu i doprinos „Glasa isla-

ma“ u razvoju slobode govora. U svrhu dokazivanja te teze spomenut ću i
neke analitičke detalje vezane za vrijeme i situaciju, te životne i društvene
okolnosti u kojima se „Glas islama“ razvijao. Sve spomenuto u radu jeste
doprinos rasvetljavanju činjenice da je pomenuti list postao simbol ot-
pora protiv tiranije, ugnjetavanja, segregacije i diskriminacije, te slobode
govora i hrabrog istraživačkog novinarstva.
Osnivanje i historijski razvoj „Glasa islama“

„Glas islama“ je osnovan od strane Mešihata Islamske zajednice
Sandžaka 1996. godine. Od tada on predstavlja medijski stub u odbrani
interesa muslimana, a ujedno je i kritičar svih onih koji se usuđuju da is-
lam i muslimane ugrožavaju, napadajući njihovu IZ-u i islamske vrijednos-
ti koje se ne mogu kupiti, a još teže prodati za hatar sitnog dunjalučkog
šićara, neke pozicije u Beogradu i lične promocije i bogaćenja, što one koji
se tog puta prihvate vodi u potčinjenost, vazalstvo, poltronstvo i izdaju, a
sve njih zajedno u nepovratnu propast, gubljenje vjerskog i nacionalnog
identiteta. Rešenjem od 12.12.1996. godine „Glas islama“ je registrovan
kod Ministarstva za informacije Republike Srbije pod registarskim bro-
jem 2281.2 U dokumentu Mešihata koji je zaveden pod rednim brojem
39/97 i datumom 11.01.1997. godine, sa naslovom „Zaključci sa XVI re-
dovne sjednice Mešihata, održane 28.12.1996. godine i 01.01.1997. go-
dine stoji zaključak: “U skladu sa ranije donijetom odlukom o formiranju
islamskog glasila, odlučeno je da ono bude pod imenom „Glas islama,“
te da se uređivačka politika lista povjeri sljedećem timu: glavni urednik
Muamer-ef. Zukorlić, odgovorni urednik Mustafa-ef. Fetić, tehnički ured-
nik Hasudin Hajrović, lektor Samir Škrijelj. Članovi redakcije lista: Mevlud-
ef. Dudić, Enver Ujkanović, Samir Škrijelj, Hajro-ef. Tutić, Esad Kolašinac,
Mithad Hajrović, Ramiz-ef. Hamidović i Mirsada Burdžović.”3
Nakon ove historijske odluke, odmah se pristupilo poslu. Prvi broj
„Glasa islama“ izlazi već u januaru 1997. godine, odnosno ramazanu 1417.
2
Impresum, “Glas islama.”
3
Arhiva, Mešihat IZ-e Sandžaka, dokument br. 39/97, datum 11.01.1997. godine.

godine, na 24 strane u crno-bijeloj tehnici, formata 370x270 mm. U im-

presumu prvog broja stoji: “Glas islama“ izlazi jednom mjesečno. Izdavač:
Izdavačka ustanova “El-Kelimeh” Novi Pazar, glavni urednik: Muamer-ef.
Zukorlić, odgovorni urednik: Mustafa-ef. Fetić, urednik: Fehim Kajević,
redakcija: Mevlud-ef. Dudić, Ramiz-ef. Hamidović, Hajro-ef. Tutić, Esad
Kolašinac, Enver Ujkanović, Mirsada Burdžović i Midhat Hajrović, tehnički
urednik: Hasudin Hajrović, lektor: Samir Škrijelj. Štampa Grafokarton -
Prijepolje. Adresa redakcije: ul. 1 maj 70/b, 36300 Novi Pazar. P. fah 139,
tel/fax: (+381) 20 25 626. Rukopisi i fotografije se ne vraćaju. Rešenjem
od 12.12.1996. g. „Glas islama“ je registrovan kod Ministarstva za infor-
macije Republike Srbije pod registarskim brojem 2281.4
Ovakva postava redakcije se mijenja već pojavom trećeg broja, koji
izlazi u martu 1997. godine kada umjesto Muamera-ef. Zukorlića na mjes-
to glavnog i odgovornog uredika dolazi Mustafa- ef. Fetić, a urednik je
Fehim Kajević.5 Redakcija u ovom sastavu ostaje do 15. broja koji izlazi
u februaru 1997. godine, a onda se pojavom 16. broja uvodi još jedna
funkcija u redakciju - zamjenik glavnog i odgovornog urednika. Taj posao
povjeren je Enveru Ujkanoviću.6 Već pojavom broja 22 u septembru 1998.
godine dolazi do promjena u vrhu redakcije. Naime, pomenuti broj kao
glavni i odgovorni urednik uređuje Enver Ujkanović umjesto dotadašnjeg
urednika Mustafe-ef. Fetića.7 Izlaskom broja 23 u oktobru 1998. godine u
redakciji dolazi do novih promjena. Urednik prestaje biti Fehim Kajević,
a Bekir-ef. Makić se imenuje kao šerijatski recezent.8 Pojava šerijatskog
recezenta je potpuna novina u redakciji „Glasa islama“. Radilo se o potre-
bi da stručno lice vrši provjere opravdanosti i validnosti pojedinih stavova
koji su iznošeni u tekstovima, te usaglašavanju istih sa stavovima šerijata.
Posebno se šeriatski recezent morao isticati u tekstovima koji tretiraju
vjerske teme i stavove koji su potkrepljivani ajetima, hadisima i imali su
nekada ulogu davanja odgovora po pitanjima od značaja za život vjernika.
4
Impresum, “Glas islama”, januar 1997. godine, br.1.
5
Ibid, mart 1997. godine, br. 3.
6
Ibid, mart 1997. godine, br. 16.
7
Ibid, septembar 1998. godine br. 22.
8
Ibid, oktobar 1998. godine, br. 23.

SEAD ŠAĆIROVIĆ
Od tada pa sve do izlaska iz štampe broja 48 u mjesecu novembru 2000.

godine nije bilo promjena u vrhu redakcije. Izlaskom pomenutog broja u
njegovom impresumu pisalo je: “Urednik: Esad Rahić.”9 Glavni i odgovor-
ni urednik je Enver Ujkanović. Punih dvadeset brojeva „Glas islama“ izlazi
u nepromijenjenom sastavu u vrhu redakcije kada sa izlaskom broja 68
u julu 2002. godine novi glavni i odgovorni urednik postaje Džemaludin
Latić, a Enver Ujkanović ponovo dolazi na mjesto zamjenika glavnog i od-
govornog urednika. Urednik u redakciji je Refik Sadiković. Esada Rahića
više nema u redakciji ni u kojem svojstvu.10
Ova velika rekonstrukcija redakcije donijela je nove promjene u kon-
cepciji lista i promijenila njegov izgled u potpunosti. Format lista br. 68
je 285x200 manji je od ranijeg formata 370x270. Pored ove promjene
naslovna strana, odnosno cijeli prvi tabak, štampa se u punom koloru sa
debelim masnim papirom, dok unutrašnjost novina i dalje izlazi u crno-
bijeloj tehnici. U zaglavlju novina bijelim krupnim slovima piše „Glas is-
lama“, bez ranijeg dodatka “vjera, društvo, kultura“. U impresumu pome-
nutog broja, na samom vrhu piše: “Glas islama“, magazin za vjeru, kul-
turu, društvena pitanja i politiku“.11 U oktobru 2002. godine izlazi 71 broj
„Glasa islama“ sa promjenama u rukovodstvu redakcije. Umjesto Envera
Ujkanovića za zamjenika glavnog i odgovornog urednika dolazi Fahrudin
Smailović.12 U mjesecu decembru 2002. godine izlazi br. 73 sa uman-
jenim formatom na 265x200.13
U septembru mjesecu 2003. godine izlazi 82. br. koji sa sobom nosi
promjene u rukovodećoj strukturi redakcije. Umjesto Džamaludina Latića
na mjesto glavnog i odgovornog urednika dolazi Fahrudin Smailović.14
Format broja 84 koji izlazi u novembru 2003. godine vraća se na prvo-
bitnu veličinu, i „Glas islama“ opet zadobija konture koje je imao onoga
9
Ibid, novembar 2000. godine, br. 48.
10
Ibid, jul 2002. godine, br. 68.
11
Ibid.
12
Ibid, oktobar 2002. godine, br. 71.
13
Ibid, decembar 2002. godine, br. 73.
14
Ibid, septembar 2003. godine, br. 82.

dana kada je prvi put izašao iz štampe.15 Broj 89 izlazi aprila 2004. godine.
Refik Sadiković više nije urednik u redakciji već novinar.16 U junu 2007.
godine izlazi broj 127 za glavnog i odgovornog urednika umjesto Fahrudi-
na Smailovića imenuje se Semir Rebronja. Uvodi se funkcija direktora, za
koga se imenuje Hajrudin Balić. Umjesto dotadašnjeg zamjenika glavnog
i odgovornog urednika Envera Ujkanovića imenuje se Admir Muratović.
Pomoćnik glavnog i odgovornog urednika je Fahrudin Smailović.17 Redak-
cija u ovom sastavu izdaje deset brojeva, a onda dolazi na mjesto glavnog
i odgovornog urednika Hajrudin-ef. Balić. On uređuje broj 137 koji izlazi u
martu 2008. godine. Semir Rebronja postaje urednik u redakciji.18 Prvog
septembra izlazi dvobroj 148/149. U redakciji dolazi do promjene tako
što se ukida funkcija pomoćnika glavnog i odgovornog urednika koju je
obnašao Fahrudin Smailović.19
Mešihat Islamske zajednice u Srbiji je 02.11.2009. godine donio od-
luku da se na mjesto direktora Media centra IZ-e i glavnog i odgovor-
nog urednika „Glasa islama“ imenuje Sead-ef. Šaćirović. Mr. Hajrudin-ef.
Balić, koji je do tada obavljao pomenute funkcije, postavljen je na mjesto
prodekana Fakulteta za islamske studije.20 Novu redakciju čine: Samir
Tandir, Nermin Gicić, Senad Redžepović, Salahudin Fetić, Sanela Karišik i
Ifet Aličković.21 Izvršena je reorganizacija poslova u redakciji. Na pripremi
„Glasa islama“ unutar redakcije učestvuju samo tri lica. Glavni i odgovo-
rni urednik Sead Šaćirović, novinar Nermin Gicić i tehnički urednik Ifet
Aličković. Tri ostala člana redakcije (Samir Tandir, portparol Mešihata IZ u
Srbiji, Senad Redžepović i Salahudin Fetić) povremeno napišu neki tekst
za list. Salahudin Fetić je otišao iz „Glasa islama“ 01.01.2011. godine gdje
je radio kao tehnički urednik u “Reviji Sandžak”, ali je ostao na mjestu
urednika zvanične internet stranice IZ-e - islamskazajednica.org i internet
starnice glas-islama.info.
15
Ibid, novembar 2003. godine, br. 84.
16
Ibid, april 2004. godine, br. 89.
17
Ibid, jun 2007. godine, br. 127.
18
Ibid, 1 mart 2008. godine br. 137.
19
Ibid, 1 septembar 2008. godine, br. 148/149.
20
Ibid, 15. novembar 2009. godine, br. 178.
21
Ibid.

SEAD ŠAĆIROVIĆ
Tematska reprezentacija „Glasa islama“

„Glas islama“, list za vjeru, društvo i kulturu, obiluje različitom tema-
tikom, a sve u sklopu uređivačke politike i imena samih novina. Ovo glasi-
lo je razvilo i poznate rubrike kao što je sada već epohalna, legendarna i
dominantna rubrika “Naše viđenje” koja je iznosila zvanične stavove IZ-e
po bilo kom pitanju vezanom za život, vjeru, tradiciju, kulturu, politiku,
ili bilo šta drugo bitno za opstanak muslimana Bošnjaka. Rubrika „Naše
viđenje“ otvara „Glas islama“ i uvodi čitaoce u dalje prelistavanje novina.
Rubrika “Službeni retrovizor” prati službena kretanja unutar Islamske
zajednice i obavještava javnost o radu njenih čelnika. Rubrika “Aktuel-
nosti” govori o aktuelnim dešavanjima iz oblasti vjere, politike, kulture,
društva, obrazovanja, sporta i drugih javnih i životnih tema. “Analize”
predstavlja rubriku u kojoj se najčešće tretiraju političke i društvene teme.
Prepoznatljiva je rubrika “Islamske teme” u kojoj se tretiraju tekstovi iz
svih oblasti naše cijenjene vjere. Islamske tekstove pišu naši imami iz
Sandžaka i šire, a vrše se i preuzimanja tekstova iz drugih islamskih glasi-
la popud sarajevskog “Preporoda” i drugih novina, te internet stranica sa
navođenjem tačnih izvora preuzimanja i imenima autora. U okviru ove
rubrike izdvajamo temu “Pitanja i odgovori” koja daje šerijatska mišljenja
i rješenja vezana za islamski način života. Rubrika “Iz džemata” donosi
vijesti o radu i aktivnostima unutar muslimanske zajednice. Rubrika “In-
tervju” je vaoma čitana, i javljala se shodno postojanju potrebe za njom.
Povremeno postoji rubrika “Intelektualni poligon” gdje saradnici „Glasa
islama“ iskazuju svoja naučna razmišljanja o pozitivnim temama koje tre-
tiraju podjednako oblasti islama, islamske filozofije, filozofije, sociologije
i drugih naučnih grana i disciplina. Pored pomenutih postoji i rubrika pod
nazivom “Humanitarni rad” u kojoj se najčešće prati rad CHR “Hajrat”
i njegove aktivnosti, te ostale humanitarne akcije i pomoć onima kojima
je ugrožena materijalna i životna egzistencija. Rubrika “Tragom umeta”
prepoznatljiva je po tretiranju islamskih zemalja, koje opisuje sa aspe-
kta geografije, demografije, ekonomskog razvoja, političke uređenosti i
dr. Rubrika “Svijet islama” donosi vijesti o životu muslimana i onome
što je aktuelno i zanimljivo a vezano je za islam i njegove pripadnike od
mašrika do magriba. Rubrike se formiraju odlukom redakcije, a po ukaza-

noj potrebi da se o nekoj temi piše, i iz broja u broj one se pojavljuju pod
novim imenom uz zadržavanje ustaljenih rubrika koje su nabrojane.
„Glas islama“ izlazi u tiražu od 1500 do 2000 listova. Po potrebi
se štampalo i više. Kada je otpočela agresija na IZ u oktobru 2007. go-
dine štampano je i po 5000 primjeraka. „Glas islama“ je izlazio jednom
mjesečno. Već od 01.02.2008. godine počinje izlaziti dva puta mjesečno:22
prvog i petnaestog u mjesecu. Ovo je učinjeno shodno potrebama javnosti
koje je trebalo upoznati o pozadini, cilju i dubini agresije na IZ-u. Od 15.
septembra 2011. godine23 kada izlazi 222. broj „Glasa islama“, on ponovo
izlazi jednom u mjesecu.
Autori koji objavljuju ili su objavljivali

radove u “Glasu islama”
U „Glasu islama“ radove objavljuju i objavljivali su velika bošnjačka
imena i autoriteti: glavni muftija Muamer-ef. Zukorlić, rektor IUNP prof.
dr. Mevlud Dudić, prof. dr. Šefket Krcić, Hajro-ef. Tutić, dekan FIS-a dr.
Almir Pramenković, dr. Admir Muratović, dr. Mustafa Fetić, dr. Harun
Hadžić, muftija Rešad-ef. Plojović, dr. Džemaludin Latić, Nedžad Latić, dr
Hajrudin Balić, Munir Zahirović, prof. dr. Safet Nurković, Alija Džogović,
Samir Tandir, dr. Smail Balić, Almir Mehonjić, Samir Škrijelj, advokat
Mahmut Memić, Jakup Dorgut, mr. Misala Pramenković, Sanela Karišik,
Aida Rašljanin, Mersada Nurudina Agović, Mirza Kurgaš, mr. Sead-ef.
Jasavić, dr. Refik Sadiković, dr. Emina Sadiković, mr. Nusret Nicević, mr.
Haris Hadžić, dr. Enver-ef. Gicić, mr. Senad-ef. Halitović, mr. Enver-ef.
Omerović, dipl. pravnik Fahir Hamzagić, Senad Redžepović, Fehim Kajević,
prof. Redžep Škrijelj, prof. dr. Sait Kačapor, dr. Muriz Idrizović, Samir Ka-
joshaj, Ibro Mehmedović, Rifat Namliđi, Hajro Zogić, Musa Sanin, Ejub
Štitkovac, Agim Mehmeti, Esad Hećimović, Indira Kučuk-Sorguč, Fikret
Muslimović, Adis Hasanović, mr. Ahmed Alibašić, Jusko Bojadžić, Omer
Turković, Mensur Zukorlić, mr. Sead Ibrić, Ulvija Mušović, Albin Šabotić,
Adis Hasaković, Ferid Ferko Šantić, Ismet Nuhambašić, Fahrudin Smailović,
22
Ibid, 1. februar 2008. godine, br. 135.
23
Ibid, 15 septembar 2011. godine, br. 222.

SEAD ŠAĆIROVIĆ
Denis Demirović, Sadik Nezirović, Ćerim Bajrami, dr. Safvet Halilović, dr.
Amer Halilović, Mithad Hajrović, Nedžad Prazina, Senad Saračević, Šukrija
Ahmetović, Ismet Medunjanin, Sead Islamović, Ihsan Eminović, Ramiz
Hamidović, Enes Svraka, Nadir Dacić, Hazir Dacić, Kemal Jusufović, Ir-
fan Bećirović, Asmir Crnovršanin, Nedžad Čupović, Omer Đondić, Mirfad
Sadović, Mirsad Trnčić, Redžeb Murić, Muhamed Fetić, Abduselam Fetić,
Izet Bibić i mnogi drugi. 24
Ličnosti koje su dale intrevju „Glasu islama“
Intervju za „Glas islama“ dali su: Muftija sandžački Muamer-ef.

Zukrlić,25 prof. dr. Mevlud Dudić,26 Jusuf Islam - Cat Stevans,27 mr. Izu-
din Šušević,28 naibu reis h. hafiz Ismet-ef. Spahić,29 generalni sekretar
Islamske svjetske federacije studenata mr. Omer Faruk Jasir,30 pred-
sjednik Sabora IZ-e Sandžaka Islam Avdić,31 predsjednik Mešihata
IZ-e Sandžaka Muamer-ef. Zukorlić,32 reis IZ-e u Crnoj Gori mr. Idriz-ef.
Demirović,33 predsjednik predsjedništva IZ-e Kosova doc. dr. Redžeb
Boja,34 Reisulema dr. Mustafa-ef. Cerić,35 muftija Muamer-ef. Zukorlić,36
predsjednik Sabora IZ-e Sandžaka Muhamed-ef. Fetić,37 direktor Gazi
24
pdf arhiva, www.glas-islama.com
25
“Glas islama”, januar 1997. god. br. 1.
26
Ibid, februar 1997. god. br. 2.
27
Ibid, mart 1997. god. br. 3.
28
Ibid, april 1997. god. br. 4.
29
Ibid, maj 1997. god. br. 5.
30
Ibid, jun 1997. god. br. 6.
31
Ibid, jul 1997. god. br. 7.
32
Ibid, avgust 1997. god. br. 8.
33
Ibid, septembar 1997. god. br. 9.
34
Ibid, oktobar 1997. god. br. 10.
35
36
Ibid, januar 1999. god. br. 26.
37

Isa-beg medrese Mevlud-ef. Dudić,38 rukovodilac resora za vjersku

pouku mešihata IZ-e Sandžaka Adem-ef. Zilkić,39 predsjednik Mešihata
Muamer-ef. Zukorlić, (intervju prenesen iz “Ljiljana”),40 predsjednik
Odbora medžlisa Novi Pazar Mustafa-ef. Fetić,41 prof. dr. Sait Kačapor,42
rukovodilac Vjersko-prosvjetne službe Rijaseta IZ-e u BiH prof. Muha-
rem-ef. Omerdić,43 dr. Ferid Muhić,44 predsjednik Mešihata Muamer-
ef. Zukorlić,45 šejh Amare Ahmed Amare,46 reisulema IZ-e u Republici
Makedoniji hafiz Arif-ef. Emini,47 učesnik oba zasijedanja ZAVNO San-
džaka Edib Hasanagić,48 reisulema dr. Mustafa-ef. Cerić,49 hafiz Izet-ef.
Mašović,50 direktor izdavačke kuće El-Kalem Muhamed-ef. Mrahorović,51
Hamza Ražnjatović,52 predsjednik Mešihata muftija Muamer-ef.
Zukorlić,53 direktor Mevlud-ef. Dudić,54 predsjednik Anadolijske fondaci-
38
Ibid, br. 31.
39
Ibid, br. 31.
40
41
Ibid, br. 33.
42
43
Ibid, novembar 1999. god. br. 36.
44
Ibid, jun/jul 2000. god. br. 43/44.
45
Ibid, decembar 2000. god. br. 49.
46
47
48
49
50
51
52
53
Ibid, decembar 2001. god. br. 61.
54

SEAD ŠAĆIROVIĆ
je Uzaj Goktur,55 prof. dr. Sait Kačapor,56 prof. Ferid Muhić,57 načelnik
MUP-a u Novom Pazaru Suad Bulić,58 dr. Murad Hoffman,59 profesor FPN
u Beogradu dr. Čedomir Čupić,60 dr. Muhamed Imara,61 predsjednik Sab-
ora IZ-e Sandžaka Muhamed-ef. Fetić,62 Džemail Suljević,63 bivši ministar
za Kulturu i Obrazovanje u Vladi Federacije Fahrudin Rizvanbegović,64
Redžeb Tajip Erdoan,65 dr. Božidar Jakšić,66 član Savjeta ministarstva
Vjera Mevlud-ef. Dudić,67 Alija Džogović,68 savremeni mislilac Abdulhakk
Bawlej,69 Rasim Ljajić,70 Darko Tanasković,71 poslanik u Skupštini Crne
Gore Džavid Šabović,72 predsjednik Sabora IZ-e Sandžaka Hajro-ef. Tutić,73
Bajram-ef. Mulić,74 književnik Husein Bašić,75 dr. Mustafa Mahmud,76
55
Ibid, br. 65.
56
57
58
59
Ibid, br. 70.
60
61
62
Ibid, decenbar 2002. god. br. 73.
63
64
Ibid, br. 74.
65
66
Ibid, br. 75.
67
68
Ibid, br. 76.
69
Ibid, br. 76.
70
71
72
73
74
75
76

muftija Muamer-ef. Zukorlić,77 dr. Aćif Skenderović,78 dekan Fakulteta za

Menadžment i Ekonomiju dr. Safet Kurtović,79 hafiz Almir Pramenković,80
imam u Nišu Sead Hasanović,81 potpredsjednik Bošnjačke demokratske
alternative u CG Kemal Purišić,82 prof. Husnija Muratović Tuna,83 pot-
predsjednik udruženja Bošnjaka Turske Selim Jusufović,84 upravnik
vrtića Rewda i Vildan Mersad Curić,85 predsjednica Sandžačkog Odbora
za ljudska prava Semija Kačar,86 advokat Umer Hadžić,87 hafiz Bajram
Ajeti,88 predsjednik džemata Bošnjaka u Beču Jusuf Numanović,89 mufti-
ja Muamer-ef. Zukorlić,90 potpredsjednik Medžlisa IZ-e Hrvatska Mirza
Šabić,91 dr. Sefer Međedović,92 prof. Safet Gagula,93 dr. Mersim Ziljkić,94
dr. Abdulhasib Castineira,95 muftija Muamer-ef. Zukorlić,96 glavni imam
77
Ibid, novembar/decembar 2003. god. br. 84/85.
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96

SEAD ŠAĆIROVIĆ
IZ-e BiH u USA Senad-ef. Agić,97 imam Ali-pašine džamije u Astoriji,

New York, Kemal-ef. Bektašević,98 Jonuz Džanković,99 dekan Akademije
islamkih nauka Mevlud-ef. Dudić,100 dr. Bajram-ef. Mulić,101 dekan FIS-
a Mevlud-ef. Dudić,102 Emina Sadiković,103 muftija sandžački Muamer-
ef. Zukorlić,104 direktorica Regionalnog pozorišta u Novom Pazaru Aida
Kožar,105 Bekir-ef. Makić,106 prof. dr. Ferid Muhić,107 direktor medrese
Gazi Isa-beg Nedžad-ef. Hasanović,108 dr. Goran Golubović,109 Sead -ef.
Sokolović,110 predsjednik Sabora IZ-e u Srbiji Hajro-ef. Tutić,111 muftija
Preševski Mumin-ef. Tahiri,112 Enver Škrijelj,113 glavni muftija Muamer-
ef. Zukorlić,114 dr. Safvet Halilović,115 dr. Admir Muratović,116 direktor
97
98
99
100
Ibi., april 2006. god. br 113.
101
Ibi., maj 2006. god. br. 114.
102
Ibi., avgust 2006. god. br. 117.
103
Ibi., septembar 2006. god. br. 118.
104
Ibi., oktobar 2006. god. br. 119.
105
Ibid., novembar 2006. god. br. 120.
106
Ibid., februar 2007. god. br. 123.
107
Ibid., jul/avgust 2007. god. br. 128/129.
108
Ibid., januar 2008. god. br. 134.
109
Ibid., br. 134.
110
Ibid., 15. februa 2008. god. br. 135.
111
Ibid., 15. mart 2008. god. br. 138.
112
Ibid., 1. april 2008. god. br. 139.
113
Ibid., 15. april 2008. god. br. 140.
114
Ibid., 15. maj 2008. god. br. 142 i 15. jul 2008. god. br. 146.
115
Ibid., 1. avgust 2008. god. br. 147.
116
Ibid., 1. septembar 2008. god. br. 148/149.

medrese Gazi Isa-beg Nedžad-ef. Hasanović,117 mr. Enver Gicić,118 rek-

tor IUNP prof.dr. Mevlud Dudić,119 hadži Bahrija Ćorović,120 dr. Samiha
Dazdarević,121 dekan FIS-a dr. Almir Pramenković,122 Enad Ličina,123 prof.
dr. Sait Kačapor,124 prof. dr. Fuad Sedić,125 glavni muftija Muamer-ef.
Zukorlić,126 Enes -ef. Svraka,127 muftija beogradsko-novosadski Rešad-
ef. Plojović,128 reisulema dr. Mustafa Cerić,129 Bekir-ef. Makić,130 muftija
Rešad-ef. Plojović,131 predsjednica NVO “Ana” Muradija Nokić,132 direk-
tor Gazi Isa-beg medrese mr. Mustafa Fetić,133 Samir Tandir,134 mr. Hajru-
din Balić,135 Aladin Imamović,136 dr.Safvet Halilović,137 Mirsad Beširović,138
117
Ibid., 15. septembar 2008. god. br. 150.
118
Ibid., 1. oktobar 2008. god. br. 151.
119
120
Ibid., 1 novembar 2008. god. br. 153.
121
Ibid., 15. novembar 2008. god. br. 154.
122
Ibid., 1 decembar 2008. god. br. 155.
123
Ibid., 15. decembar 2008. god. br. 156.
124
Ibid., 1. februar 2009. god. br. 159.
125
Ibid., br. 159.
126
Ibid., 15. februar 2009. god. br. 160.
127
Ibid., 1. mart 2009. god. br. 161.
128
Ibid., 1. maj 2009. god. br. 165.
129
Ibid., 15. jun 2009. god. br. 168.
130
Ibid., 1. jul 2009. god. br. 169.
131
132
Ibid., 1. novembar 2009. god.br. 177.
133
Ibid., 1.decembar 2009. god. br. 179.
134
135
Ibid., 1. januar 2010. god. br. 181.
136
137
Ibid., 15. april-1. maj 2010. god. br. 188-189.
138
Ibid., 1. maj 2010. god. br. 189.

SEAD ŠAĆIROVIĆ
hafiz Irfan-ef. Malić,139 glavni muftija Muamer-ef. Zukorlić,140 h. Jonuz

Džanković,141 Muradin Rebronja,142 dr. Mustafa Jahić,143 mr. Misala
Pramenković,144 Mersada Nurudina Agović,145 direktor medrese Rešad-
ef. Plojović,146 dr. Džemaludin Latić,147 h. Ismailje Srdanović, New York,
Amerika,148 glavni muftija Muamer-ef. Zukorlić.149
Raznovrsnost napada na „Glas islama“

„Glas islama“ je imao i dalje ima svoje neprijatelje, one koji mu za-
vide i pokušavaju ga ugasiti i zabraniti. Već izlaskom prvog broja u janu-
aru 1997. godine dušmani su počeli sa napadima i osporavanjem. To je
činjeno orkestrirano preko udbaških krugova i političkih kuhinja poput
SDA stranke koja je konstantno napadala ovaj list, širila dezinformacije
protiv njega i rukovodstva IZ-e, čak je povremeno potezala za tužbama
na sudu kako bi onemogućila širenje istine i slobode govora. Jedna takva
tužba upućena je od strane Sadika Ugljanina, rođenoga brata Ugljanin
Sulejmana, protiv Mešihata Islamske zajednice i tadašnjeg uredništva
„Glasa islama“ Refika Sadikovića i Fahrudina Smailovića. Sud je donio pre-
sudu kojom se odbija pomenuta tužba u kojoj Ugljanin S. traži da mu se is-
plati 10 miliona dinara na ime naknade “nematerijalne štete“. Sud je ovu
optužbu okarekterizirao “neosnovanom“.150 Sudske tužbe i prijetnje su
139
Ibid., 15. maj 2010. god. br. 190.
140
141
142
143
Ibid, 1. mart 2011. god. br. 209.
144
Ibid, 15. mart 2011. god. br. 210.
145
Ibid, 15. april 2011. god. br. 212.
146
Ibid, 1. maj 2011. god. br. 213.
147
Ibid, 15. maj 2011. god. br. 214.
148
Ibid, 15. novembar 2011. god. br. 224.
149
Ibid, 15. decembar 2011. god. br. 225.
150
“Glas islama”, 15. februar 2012. godine, br. 227, str. 7.

upućivane i Hajrudinu Baliću kao i Seadu Šaćiroviću. Privatna tužba Meha

Mahmutovića, gradonačelnika Novog Pazara i još sedmerice članova
Gradskog vijeća podnijeta je u oktobru 2010. godine protiv S. Šaćirovića,
glavnog i odgovornog urednika „Glasa islama“, zbog navodno izvršenog
krivičnog dijela “klevete” iz čl. 171 KZS. Nakon nekoliko odlaganja glavni
pretres zakazan je za 02.04.2012. godine u Novom Pazaru. Sve pomenute
tužbe, pritisci i prijetnje imaju za cilj gušenje slobode govora i gašenje
„Glasa islama“.
U svrhu ukidanja „Glasa islama“ i napada na slobodu govora Mini-
starstvo vjera Republike Srbije je 2009. godine u novembru ukinulo
simbolične dotacije ovome listu, što je za efekat imalo slobodniju novinu,
rasterećenu bilo kakvih obaveza, pa makar i moralnih prema pomenutom
ministarstvu. Pravda u ovom slučaju jeste ugrožena, ali ponos, odvažnost
i važnost „Glasa islama“ su postali veći. Ovaj nečasni korak režima osnažio
je želju za postizanjem boljih rezultata i ostvarivanja pune slobode govo-
ra, što predstavlja cilj Glasa islama na putu ka pobjedi i oslobađanju IZ-e
i muslimana. Tadašnji savjetnik za medije u Ministarstvu vjera Mirjana
Kuburović izjavila je „Tanjugu“ da je “Ministarstvo vjera uskratilo sredstva
za izdavanje „Glasa islama“, glasila islamske zajednice u Srbiji.”151
Borba za opstanak „Glasa islama“

U povodu gore pomenutih napada na „Glas islama“ u Velikoj sali
Mešihata Islamske zajednice u Srbiji u četvrtak 05.11.2009. godine
održana je konferencija za medije. Na konferenciji su se obratili glavni i
odgovorni urednik „Glasa islama“ Sead-ef. Šaćirović i portparol Mešihata
Samir-ef. Tandir. Na istoj konferenciji pročitano je saopštenje uređivačkog
kolegija „Glasa islama“, u kome se kaže: “Najoštrije osuđujemo dis-
kriminatorski odnos Ministarstva vjera prema „Glasu islama“, jedinom
štampanom mediju muslimana u R. Srbiji. Ne čudi nas i ne iznenađuje
ovakav potez Ministarstva vjera i ministra Bogoljuba Šijakovića, koji je u
svojim ranijim izjavama i konkretnim djelovanjem vršio diskriminaciju nad
Islamskom zajednicom, njenim čelnicima i vjernicima. U situaciji kada je
151
Tanjug.rs

SEAD ŠAĆIROVIĆ
Islamska zajednica napadnuta sa mnogo strana, ovakvim potezima min-

istra Šijakovića dokazuje se da je zapravo Ministarstvo vjera generator i
izvršilac svih dosadašnjih ataka na Islamsku zajednicu. Da Ministarstvo
vjera krši prava Islamske zajednice i muslimana uvjerili smo se mnogo
puta ranije, ali da je pomenuto ministarstvo, kao dio demokratski iz-
abrane vlasti, spremno da guši osnovno ljudsko pravo slobode govora do-
kazuje koliki je stepen ugroženosti vjerskih i ljudskih prava muslimana u
ovoj državi. Kako kaže gđa Kuburović, Ministarstvo je odluku o uskraćiva�-
nju sredstava glasilu Islamske zajednice donijelo zbog niza neprimjerenih
i uvredljivih tekstova na račun države Srbije i pojedinih državnih funk-
cionera i institucija. Ovim se potvrđuje da aktuelna vlast nije spremna
da čuje kritike, mišljenje drugog i drugačijeg, niti je spremna da započne
rješavanje nagomilanih problema, posebno kada je u pitanju diskrimina-
torski odnos prema Islamskoj zajednici, njenim ustanovama i vjernicima.
Čudi činjenica da Ministarstvo vjera ne pravi razliku između milostinje i
zakonske obaveze budžetskih davanja. Pomenuto ministarstvo ima za-
konsku obavezu da pomaže sve crkve i vjerske zajednice pod jednakim
uslovima, a ne da samovoljno i po ćejfu ministra jednu zajednicu favori-
zuje u odnosu na drugu, kao što je ovdje slučaj: Srpska pravoslavna crkva
iznad svih ostalih. Napominjemo da se budžet puni iz sredstava poreskih
obveznika ove države čiji su građani i pripadnici Islamske zajednice, pa je
stoga obaveza Ministarstva da se prema svim građanima Srbije odnosi
isto. Apelujemo na svu demokratsku javnost u ovoj državi, međunarodne
institucije, organizacije za zaštitu ljudskih prava i vjerskih sloboda, nevla-
dine organizacije, udruženja novinara, javne ličnosti i istaknute pojedince
da dignu svoj glas protiv jednoumlja i ovog brutalnog pokušaja gušenja
slobode govora i javne riječi. Glavni i odgovorni urednik „Glasa islama“
Sead-ef. Šaćirović.”152
U istom broju i sa sitim povodom glavni urednik „Glasa islama“ obja-
vljuje autorski tekst pod naslovom “Freedom of speech” u kome se kaže:
Ministarstvo vjera i ministar Šijaković žele da pripadnici islama u Srbiji
i njihovi vjerski autoriteti budu lišeni svake inicijative i vlastite odgovo-
rnosti za zajednicu, društvo, život i identitet. Sloboda govora (Freedom
152
“Glas islama”, novembar 2009. godine, br. 178, str. 4.

of speech) temeljno je pravo čovjeka, osnova slobodnog, demokratskog

društva. Ona daje mogućnost čovjeku da iskaže svoje ideje, htijenja i vo�-
lju, da pokaže svoje nezadovoljstvo ili zadovoljstvo nekim ili nečim, poje-
dincem ili institucijom.
Svako ima pravo na slobodu izražavanja! Ona je zagarantovana
međunarodnim sporazumima, konvencijama, rezolucijama, deklara-
cijama, odlukama i dr. aktima. Ustav Srbije garantuje pravo na slobodu
govora. Sloboda govora je pravo izražavanja vlastitih stajališta bez straha
da će neko pokušati da te u tome spriječi ili zbog toga kazni. Sloboda
govora je potrebna za postojanje demokratske vlasti. Tamo gdje nema
slobode govora vlada strah i autokratija, ljudi se boje reći ono što misle.
To je, zapravo, cilj totalitarnih režima. Ugušiti, ušutkati, zabraniti svaki vid
suprotnog stava i mišljenja u odnosu na volju i želju režima. Put kojim
se sada kreće dio srpske vlasti, posebno Ministarstvo vjera, vodi Srbiju u
feudalno doba ili doba Miloševića, u kojem je vladar bio sva vlast, a raja je
morala da radi, trpi i šuti, pokoravajući mu se u svemu bez pogovora. Ovo
je davno prošlo vrijeme u koje nas ni jedan pojedinac, pa bio on i ministar,
nema pravo vraćati.“
Gospođa M. Todorović u autorskom tekstu pod naslovom “Pravo
na slobodno izražavanje mišljenja i kultura javne riječi” kaže: „Sloboda
izražavanja mišljenja i odgovornost za javno iskazanu riječ su temeljne
pretpostavke individualnih sloboda i društvenog progresa. Sputavanja i
zabrane javne riječi, posebno kada je riječ o kritici političke vlasti, stavlja
građane u položaj podanika, spremnih da se potčinjavaju i prilagođavaju
zahtjevima vlasti kojoj je svaki pluralizam političkog mišljenja isključen.
U takvom tipu političke kulture građani se navikavaju da žive život zat-
vorenih očiju, da prihvataju demagogiju i dezinformacije; ne prosuđuju
o stvarima oko sebe, već ih uzimaju zdravo za gotovo. Na individualnom
planu posljedice su strah od vlasti, sebično i ulizičko ponašanje. Jednom
riječju, čovjek je lišen svake inicijative i vlastite odgovornosti za društvo,
zajednicu, pa i sopstveni život.“153
Ministarstvo vjera ima želju da pripadnici Islamske zajednice budu po
153
www.rijaset.ba

SEAD ŠAĆIROVIĆ
njegovoj mjeri, da žive u mraku, zatvorenih očiju, da nemaju svoj stav i

mišljenje, da su pokorni i poslušni, te da zahvaljuju za svaku mrvicu do-
bra ako ga Ministarstvo učini. Ministarstvo vjera i ministar Šijaković žele
da pripadnici islama u Srbiji i njihovi vjerski autoriteti budu lišeni svake
inicijative i vlastite odgovornosti za zajednicu, društvo, život i identitet.
Ministar vjera g. Šijaković se nada da ukidanjem simboličnih novčanih
sredstava „Glasu islama“ može ugušiti slobodu govora i onemogućiti Is-
lamsku zajednicu i muslimane da kažu istinu. Svako treba znati da „Glas
islama“ neće šutjeti!
Zabrinjava činjenica da Vlada toleriše čudne i neodmjerene poteze
uspaničenog Šijakovića. Ćutanje Vlade ohrabruje i druge ministre da
nasrću na slobodu govora i vrše pritisak na one koji im nisu po meraku.
Svjedoci smo da se ovih dana vrši hajka na pojedine novinske kuće i nji-
hove urednike, što predstavlja svojevrstan vid vraćanja Srbije u devede-
sete godinem kada su novinari ubijani zato što su imali suprotne stavove
od vladajuće strukture. Da li to i sadašnja vlast prijeti nezavisnim medi-
jima linčom i povratkom u doba kada je pokojni Slavko Ćuruvija platio
glavom samo zato što je mislio drugačije, pisao i govorio istinu koja se
razlikovala od crne stvarnosti i sumorne srpske svakodnevice.
Ako Srbija sebe smatra demokratskom zemljom koja teži Evropskoj
uniji onda mora dobro razmisliti kuda vodi put kojim je pomenuti minis-
tar krenuo. Ministrovi posljednji potezi prema „Glasu islama“ i posebno
prema studentima Fakulteta za islamske studije, kojima je uskratio pravo
na stipendiranje, koraci su unazad koji za sobom ostavljaju trag totalitariz-
ma i netrpeljivosti. Ukidanjem dotacija „Glasu islama“ Ministarstvo vjera
potvrđuje koliki je stepen diskriminacije pripadnika Islamske zajednice, te
koliko su ozbiljno ugrožena njihova vjerska prava i slobode.
Osnovna pretpostavka za postojanje demokratskog društva jeste
postojanje slobode pri izražavanju javnog mišljenja. Ako ministar Šijaković
predstavlja Srbiju, ako je ona onakva kakav je on, onda je naša država dno
demokratskog društva. Ako zvanična Srbija smatra da je drugačija od on-
oga kako je profiliše ministar Šijaković, onda on treba pod hitno da bude
smijenjen sa funkcije ministra vjera, ili da podnese ostavku.

Javne ličnosti, kakve su ministri, poslanici i uopšte funkcioneri,

podložnije su kritici od običnih građana koji su im svojim glasovima
omogućili da obavljaju političke funkcije. Tako je i sa pomenutim min-
istrom koji misli da se može obračunavati sa pripadnicima Islamske za-
jednice na način da ne poštuje Zakon o crkvama i vjerskim zajednicama i
tako što se ne ophodi prema svim vjerskim zajednicama isto. Nekima je
ministar, a drugima „kadija“; nekima služi, dok druge tuži; nekima daje
sve, a drugima milostinju, i uz to ukida dotacije koje nisu ni uplaćivane
mjesecima, sa ciljem slanja poruke: „Ako nećete kako ja hoću, onda vas
neće ni biti.“
Daleke 1787. godine Tomas Džeferson je u svojoj čuvenoj izjavi o ulozi
štampe rekao: “Kad bih morao da odlučim da li je bolje imati vladu bez
novina, ili novine bez vlade, ni trenutak ne bih oklijevao da odaberem ovo
drugo.” Tako i „Glas islama“ bira ovo drugo!
Dok demokratski svijet slavi 20 godina od pada Berlinskog zida, jed-
nog od simbola diskriminacije, netolerancije i kršenja ljudskih prava, u
Srbiji neodgovorni pojedinci na vlasti grade nove zidove podjela, medi-
jskog mraka, straha, diskriminacije i vjerske netrpeljivosti. Razlog više za
čuđenje jeste činjenica da te zidove sazdane od ljudske zlobe podižu oni
koji su dobili izbore na demokratskim obećanjima da će poštovati ljudska
i vjerska prava svih naroda u Srbiji. Ispostavilo se da su oni najveći „radi-
kali“ i kršitelji demokratskih načela.
Bez obzira na sve napade i pritiske, „Glas islama“ će nastaviti da izlazi
redovno. Kritikovat će svakoga ko nije po mjeri civilizovanog i naprednog
društva, svakoga ko ne gaji demokratske tekovine na kojima se temelji
sloboda govora i pravo na život. Pisat će podjednako o islamskim i svje-
tovnim temama, jer je islam vjera koja se živi, a ne život kojem se vjeruje
i pokorava!154
154
“Glas islama“, 15. novembar 2009. godine, br. 178, str. 10.

SEAD ŠAĆIROVIĆ
Doprinos službenika Islamske zajednice

razvoju i opstanku “Glasa islama”
Imami i ostali upošljenici u IZ-i u Sandžaku i šire dali su nemjerljiv do-
prinos razvoju i opstanku „Glasa islama“. Svojim nesebičnim zalaganjem
oni su vršili prodaju i distribuciju ovih novina kada njeno pojavljivanje na
trafikama i drugim javnim mjestima nije bilo moguće iz straha vlasnika
pomenutih prodajnih objekata od režima Slobodana Miloševića a kasnije
i drugih režima koji su na slobodu štampe, posebno islamske, gledali sa
podozrenjem i gnušanjem. Imami su u džamijama reklamirali ovo glasilo
i godinama bili osnova ditribuiranja lista od štamparije do ruku čitalaca.
U džamijama je „Glas islama“ našao plodno tlo za dalje dostavljanje lju-
dima a onda i šire, kahvečajnice i druga mjesta na kojima se ljudi druže
i susreću. Pored distribucije i prodaje ovoga lista u džamijama, imami su
ga godinama prodavali i džematlijama dostavljali na vjerskim skupovima
i prigodnima programima u džamijama i van njih, kao i na vjerskim ob-
redima poput učenja mevluda u kućama i restoranima, kelimeitevhida
i dr. Ovakav vid distribucije jednih novina predstavlja jedinstven primjer
doprinosa razvoju slobode govora, vjerske misli i edukacije koja nije mo-
gla biti sprečena nikakvim režimskim pritiscima niti odlukama. Vjerski
službenici, a posebno imami, su oduvijek džamije koristili u svrhu širenja
slobode što je slučaj i sa „Glasom islama“ koji je nejviše preko džamija
širio svoj govor slobode.
Vjerski službenici su oduvijek pisali za „Glas islama“ i njihov dopinos
na ovom polju je veliki. Oni su izvještavali o aktivnostima unutar džamija i
džemata, vjerskoj puvi, šerijatskim vjenčanjima i tretirali zasebne vjerske
teme, te iznosili šerijatske stavove o pojedinim islamskim pitanjima.

„Glas islama“ kao generator izdavaštva

pri Islamskoj zajednici
Nakon osnivanja pomenutog lista i potvrde njegove uspješnosti kao
i opravdanja izlaska pred čitaoce, u IZ-i je došlo do buđenja izdavačke
djelatnosti. Ustanove IZ-e su počele sa izdavanjem svojih novina. Gazi Isa-
beg medresa izdaje učenički časopis “Softa“. “Softa” je list učenika Gazi
Isa-beg medrese u Novom Pazaru i ženskog odjeljenja u Rožajama. On je
jedini učenički list na sandžačkoj teritoriji. Osnovan je 1998. god. i izlazi
četiri puta godišnje. U njemu učenici Medrese i saradnici iz drugih sred-
njih škola pišu o islamskim i opštim temama, o brojnim problemima sa
kojim se danas susreće omladina i naš narod. Izlažu se radovi sa časa bo-
sanskog jezika i vijesti o debatama, tribinama, kvizovima, ekskurzijama i
drugim bitnim događajima u Medresi i okruženju.155
Fakultet za islamske studije u decembru 2007. godine izdaje prvi broj
časopisa “Islamska misao.” Radi se o zborniku naučnih radova koji izlazi
jednom godišnje. Do sada je izašlo pet brojeva ovoga lista.156
Studenti FIS-a 2010. godine počinju izdavati svoj časopis pod imenom
“Talib“. Do sada su izašla dva broja ovoga časopisa, 2010 i 2011. godine.
Njegovo puno ime je “Talib” - Časopis studenata Fakulteta za islamske
studije Novi Pazar.”157
155
medresa.edu.rs
156
fis.edu.rs
157
Ibid.

SEAD ŠAĆIROVIĆ
Zaključna razmatranja
Uz visoku dozu svjesnosti da je „Glas islama“ ime koje obavezuje“, kako
reče Glavni muftija, on je nastojao da bude još bolji, uspješniji i aktuelniji
kako bi njegova čitalačka publika potpuno bila zadovoljna, a u svom zado-
voljstvu našla put ka islamskoj edukaciji, te ostvarivanju slobode što je na
našim prostorima decenijama gušena od onih snaga koje žive u mitovima
i legendama, slaveći izgubljene bitke i napajajući se pesimizmom, uporno
vukući natrag u mrak, bijedu, netrpeljivost i zlo. On je list koji zastupa sas-
vim drugačije stavove od pomenutih. On je tu da vjernicima ukaže i olakša
put ka slobodi, duhovnoj i svjetovnoj sreći, te ostvarivanju svih pozitivnih
civilizacijskih vrijednosti savremenog čovjeka.
Za dobru novinu trebaju dobri kadrovi, dopisnici i tehnika koja će sve
to odraditi i podržati. „Glas islama“ je razvio mrežu saradnika među veli�-
kim brojem vjernika, imama, profesora, doktora, magistara i drugih ljudi
od znanja i zvanja koji objavljuju svoje radove u njemu. Novim tehničkim
dostignućima, te brzim širenjem informacija uz upotrebu interneta
olakšano je izdavanje novina.
Primjetno je da „Glas islama“ donosi veliki broj tekstova analitičke
sadržine koji tretiraju uticaj zvanične i nezvanične politke na muslimane
Bošnjake u Srbiji. Posebno se u takvu tematiku ušlo nakon pokušaja puča
(2007) u Islamskoj zajednici koji je organizovan od starne režima, tajnih
službi i domaćih izdajnika, to zato što je „Glas islama“ bio i ostao jedino
vjersko slobodno glasilo muslimana Bošnjaka u Sandžaku i Srbiji. Želja
ovoga lista je da iz analitičke perspektive pojasni ljudima pozadinu, nam-
jeru, posljedicu i opasnosti svih napada režima na muslimane, Islamsku
zajednicu, kulturu, identitet muslimana i tradiciju. On je u tome uspio jer
svakodnevno stižu pohvale od vjernih čitalaca, kao i podrška i traženje
da istraje u namjeri edukacije Bošnjaka ka ostvarivanju punih prava i
sloboda. Napadi režima na njega kao i veliki broj tužbi protiv uredništva
ovoga lista potvrđuju da je on sebi napravio historijsko mjesto u borbi
za slobodu govora u Sandžaku i Srbiji. „Glas islama“ je svojim stavovi-
ma doprineo aktueliziranju muslimansko-bošnjačkog pitanja i pitanja
Sandžaka kao moderne evropske regije. On je pisao i piše o svemu što

tišti muslimane, podjednako o vjeri i vjerskim temama, kao i o politici i

svakodnevici koja je bitna za civiliziran društveni život. Profesionalizam i
objektivnost su krasile ovu novinu i to je njena suštinska odlika. „Glas is-
lama“ ostaje vjeran svojoj čitalačkoj publici koja je navikla na novinu punu
slobodarskog duha i tematiku koja otvara nove horizonte duhovnosti i
slobode. U najtežem periodu u novije vrijeme za islam i muslimane na
ovim prostorima, a to je period od 2007. koji traje i danas, on je odigrao
epohalnu ulogu objavljujući istine o suštinskoj pozadini napada na IZ-u
koja je glavni stožer muslimana Bošnjaka u Srbiji. Pisao je o svemu što
je bitno za očuvanje vjerskog i nacionalnog identiteta Bošnjaka. Čovjek
bez identiteta je niko i ništa, on je mrtav još na dunjaluku. U traganju za
identitetom možemo upoznati samoga sebe, a „Glas islama“ je doprineo
da muslimani ovih prostora upoznaju sami sebe. Dok su drugi išli na ruku
režimu, on to nije hteo. Za njega sloboda nema alternativu! Podaništvo,
vazalstvo, poltronstvo, izdaja, strah, za „Glas islama“ nemaju značaja i on
je čist od tih negativnosti. On je uvijek imao spremne i odgovarajuće reak-
cije na medijske podvale i hajke režima protiv IZ-e i njenih autoriteta. Na
sve spinovane propagande režima i njihov negativan odnose prema Boš-
njacima je ukazivao „Glas islama“. Poznato je da su prije napada na IZ-u
mediji stvarali negativnu sliku o Glavnom muftiji i islamu, te rukovodstvu
IZ-e, kako bi u narodu stvorili pozitivno mišljenje o onome što se desilo
2007. godine, tj. kako bi opravdali svoje napade na IZ-u. Mediji u Srbiji su
stalnim targetiranjem Muftije, IZ-e i njenih čelnika stvarali opravdavajuću
klimu linča čelnika IZ-e. Takvih pokušaja ima i danas od strane pojedinih
medija koji se predstavljaju kao nezavisni a zapravo su režimski, stranački,
udbaški i rade po nalogu moćnika koji ne žele nikakvog dobra Bošnjaci-
ma na ovim prostorima. „Glasa islama“ je i tada i danas stao u odbranu
istine, ljudskih i vjerskih prava. Pomenuti list se borio protiv neistina koje
su iznosile mnoge srbijanske televizije a posebno Javni servis RTS. Ova
televizijska kuća je tendenciozna, sa ciljem stvaranja negativne slike o
islamu, muslimanima Bošnjacima i predstavnicima IZ-e, kao i svega ono-
ga što dolazi iz ovih institucija. Cilj im je širenje dezinformacija o Bošnja-
cima muslimanima, Sandžaku, satanizovanju i targetiranju predstavnika
IZ-e, te priprema terena za obračun sa onim snagama u Sandžaku koje se
bore za zaštitu nacionalnih i vjerskih prava Bošnjaka. Za njih npr. ne pred-

SEAD ŠAĆIROVIĆ
stavlja nikakav događaj višegodišnji odlazak na hadž građana ove države.

Nikada o tome ne izvještavaju. Njima nije bitna bilo kakva informacija o
aktivnostima u medresi ili Fakultetu za islamske studije, te dešavanja na
Internacionalnom univerzitetu. Kada muslimanima čestitaju bajram, rade
to pogrešno, čestitajući im Kurbanski a ono nastupa Ramazanski bajram.
Sva muslimanska kultura, vjera i tradicija budu smješteni u jednu RTS-
ovu minutu, i to pogrešno interpretirana i prenesena. Nema prigodnih
programa ni za bajrame ni za ramazan. Nema afirmativnih priloga, nema
pokretačke priče o razvoju ekonomije, putne infrastrukture, medicinskih
ustanova, školstva u Sandžaku. Sandžački sportisti širom svijeta postižu
vrhunske rezultate, za srpske medije to nema nikakav značaj, pa ni či-
njenica da su sandžački bokseri i atletičari svjetski šampioni. Nema emi-
sija na bosanskom jeziku niti postoji bošnjačka redakcija. „Glasa islama“
iz broja u broj osvježava čitalačka srca istinom i slobodom riječi. O svim
temama koje oni kriju on je sa ponosom pisao i širio istinu. Srbijanski
mediji, posebno RTS, skrivaju istinu čak i o humanitarnim aktivnostima
koje sprovodi Hajrat (Humanitarna organizacja Mešihata). Srbijanski me-
diji tako satanizuju pripadnike islama, muslimane Bošnjake, da potpuno
iskrivljuju činjenice o njima, posebno kada je u pitanju izvještavanje o
napadima na vakufsku imovinu. Policijska i represija Gradske uprave na
narod okupljen na Hadžetu 04.09.2010. godine da brani vakuf i hadžetsko
stratište potpuno je opravdavana od strane srbijanskih medija a posebno
RTS-a. Mediji stvore takvu sliku da se imami i vjernici optuže za napad na
državu a oni koji otimaju vakufsku imovinu, tuku imame i goloruki narod
bivaju predstavljeni zaštitnicima državnih interesa. Slično su činili i 2007.
godine opravdavajući ulazak obuvene policije u džamije, koje su tom pi-
likom oskrnavljene, kao i napada na imame i vjernike u džamijama u Sje-
nici, Prijepolju, na kamenu temeljcu za medresu u Tutinu, u Altun-alem
džamiji. Srbijanski mediji su tada izlazili sa naslovima „Smijenjen muftija“,
“Smijenjen Zukorlić“, “U Sandžaku besni bratoubilački rat“, “Nepriznati
muftija“, itd, favorizujući izdajničku stranu i pučiste do te mjere da mnogi
u prvim danima nisu znali šta je prava istina. Onako kako se ponašaše te-
levizije iz Srbije slično se ponašala i Regionalna televizija u Novom Pazaru.
Tada je na scenu nastupila ofanziva novinarske ekipe Islamske zajednice
koja je putem internet stranice i neumornog „Glasa islama“ punog činje-

nica i istine predstavila narodu pravu istinu o dešavanjima u IZ-i. „Glas

islama“ je bio tu da u najtežim momentima po islam i muslimane od od-
laska Turaka sa ovih prostora predstavi pravu i potpunu istinu i izbori se
sa nasrtajima agresivne neistine na mozak sandžačkih Bošnjaka. On je
odigrao epohalnu ulogu u odbrani Islamske zajednice.
Zahavaljujući blagovremenom, istinskom i ispravnom medijskom
izvještavanju „Glas islama“ je upoznao javnost, sa pozadinom i ciljevi-
ma pokušaja razbijanja IZ-e. Muslimani su ubrzo počeli gledati na napad
na IZ-u kao atak na njihov sopstveni život i opstanak na ovim prostori-
ma. Nijedan medij kao „Glas islama“ nije uspio da zapiše, opiše i ostavi
upamćenu i najmanju sitnicu koja se dogodila na vjerskom i na političkom
planu i događajima vezanim za agresiju na IZ-u. Samo takvim istinskim,
širokim, slobodarskim, hrabrim i odlučnim pristupom izvještavanja mo-
gla se sačuvati i odbraniti Islamska zajednica. Sloboda govora i štampe
i u ovom slučaju je ostvarena. „Glas islama“ se za to grčevito borio ne
osvrćući se na napade i pritiske od strane režima i njegovih plaćenika.
Takvim radom i odlučnošću „Glas islama“ je postavio nove standarde
vezane za istraživačko novinarstvo i slobodu govora u Srbiji i Sandžaku.
Napominjem da u svim napadima i sudskim postupcima, uključujući i od-
nos Ministartva vjera, niti jedno novinarsko udruženje nikada nije stalo
na strani „Glasa islama“. Pa i pored činjenice da su svi upošljenici u njego-
voj redakciji već nekoliko godina redovni članovi nezavisnog uduženja
novinara Srbije-NUNS. Za razliku od „Glasa islama“, apsolutna većina
štampanih medija pristrasno djeluje favorizujući retrogradne snage među
Bošnjacima, braneći režim i podržavajući segregaciju, diskriminaciju,
kršenje vjerskih i ljudskih prava Bošnjaka muslimana. Kada je u pitanju
odnos prema Islamskoj zejednici, mediji u Srbiji imaju koncenzus u neg-
ativnom stavu prema njoj. U tome prednjače „Večernje novosti,” “Blic,
“Kurir,” “Danas“, i mnogi drugi listovi i časopisi. Umjesto da doprinose
demokratizaciji, mediji u Srbiji okupirani su tiražom. U tu svrhu naslovi
senzacinalističke prirode, neistiniti, spinovani i konstruisani krase stran-
ice srbijanskih medija, a tekstovi unutar njih puni su neprofesionalizma,
neistine i svjesno plasiranih dezinformacija. U posljednjem izveštaju „Re-
portera bez granica“, zemlje jugoistočne Evrope dobile su lošu ocjenu.
Sloboda medija, u slučaju Srbije je na niskom nivou. “U indeksu medijskih
SEAD ŠAĆIROVIĆ
sloboda u svijetu 2011-2012. godinu od 179 zemalja Srbija se nalazi na 80

mjestu, u grupi zemalja sa uočljivim problemom.”158
„Glas islama“ se sve ove godine istinski borio za ostvarivanje slobode
govora i plasiranja istine i samo istine. U cilju prenošenja istine, on se bavio
istraživačkim novinarstvom. Mnogi tekstovi su pisali i iznosili činjenice o
vidovima diskriminacije, segregacije, svetosavizacije i asimilacije nad mus-
limanima. On je i na tom polju postavio standarde u Sandžaku, pa danas
imamo i druge listove poput „Revije Sandžak“ koja promoviše istraživačko
novinarstvo i ostvaruje izuzetne rezultate. Umjesto riječi “istraživačko
novinarstvo” možda je adekvatnije reći “hrabro novinarstvo, odnosno
hrabri novinari“. U situaciji u kojoj su se našli muslimani u Sandžaku,
odnosno Bošnjaci, nije preterano reći da već duži niz godina slobodni
mediji ujedno i hrabri novinari dolaze najčešće ili samo ispod krova IZ-e i
njenih institucija. Ta hrabrost i nepokolebljivost su koštale „Glas islama“,
(ukidanje dotacija od strane Ministarstva vjera, tužbe, prijetnje i pritisci).
Bez obzira na sve pritiske finansijske i fizičke prirode „Glas islama“ se nas-
tavio hrabro boriti protiv nepravde svake vrste, medijskog mraka, gušenja
slobode medija i slobode govora. Punim postizanjem slobode govora i
iznošenjem korisnih misli i dobrih ideja, Bošnjaci će ostvariti svoju slo-
bodu. Nama trebaju hrabri i pošteni novinari, dobri ljudi koji će okom
istine i poštenim perom i avazom prenijeti istinu o silnim Bošnjacima u
Sandžaku. „Glas islama“ je pionirski ponio pero slobode i na tom putu
ostvario zavidne rezultate.
158
www.24sata.rs

Zaključak
Sasvim je evidentno da je „Glas islama“ ostvario veliki i neosporan do-
prinos u razvoju slobode govora. U osnovi ovaj rad predstavlja pokušaj ras-
vjetljavanja uloge štampanih medija na našim prostorima u borbi za osva-
janje slobode muslimana Bošnjaka. Postojanje vjerskih štampanih glasila
odigralo je epohalnu ulogu u očuvanju vjere, nacije, kulture i tradicije.
Slobodno se može zaključiti da nije bilo vjerskih novina iskra vjere u ex
Jugoslaviji bila bi skoro, ako ne i potpuno ugašena. Vjerski časopisi su dali
neizmjerni doprinos u širenju ideje islama, te očuvanju njegovih propisa
do najsitnijih detalja. U momentima kada je javna riječ značila u najmanju
ruku debelu zatvorsku kaznu, a često i smrt, islamska štampana periodika
osvjetljavala je horizonte i palila nove iskre imana i vjere.
“Glas islama“ je uspio, dakle, da se nametne javnosti kao ozbiljna i
objektivna novina koja se bori za punu slobodu govora, za afirmaciju i
unapređenje pojedinačnih i kolektivnih ljudskih prava i vjerskih slobo-
da, te širenju islamske ideje mira, tolerancije, suživota i čovjekoljublja,
poštujući šerijatski zakon a i norme sekularnog društva u kojem živimo.
Prvi broj „Glasa islama“ (kao što smo ranije rekli) ugledao je svjetlo
dana i došao u čitalačke ruke u januaru 1997. godine. Od tada, a bilo je to
u 20. vijeku, nastavio je sa izlaženjem, nekada jednom mjesečno, a neka-
da kao dvobro, (dva put u mjesecu) i evo do današnjeg dana svojim tek-
stovima oplemenjuje vjernička srca i raduje muslimanske duše, donoseći
iz broja u broj nove vijesti o dešavanjima u IZ-i i okruženju, tretirajući
podjednako vjeru, kulturu i društvo, duhovno i svjetovno. Objavljujući sve
što je aktuelno, bitno i važno za život i opstanak muslimana Bošnjaka,
hvaljen i osporavan, cijenjen i veoma čitan, „Glas islama“ je postao pre-
poznatljiv brend IZ-e i nezaobilazan faktor u formiranju stava javnog mn-
jenja i osvajanju slobode govora u Sandžaku i šire. Čitalačka publika našeg
lista prevazišla je granice Balkana, poodavno je postala internacionalna i
šarenolika. Sve ozbiljnije institucije u državi, kao i strane ambasade, kon-
zulati, predstavništva i organizacije čitaju „Glas islama“. On je uspio da se
nametne društvu kao ozbiljna i objektivna novina koja se bori za punu slo-
bodu govora, za afirmaciju i unapređenje pojedinačnih i kolektivnih ljud-

SEAD ŠAĆIROVIĆ
skih prava i vjerskih sloboda. „Glas islama je“ bio i ostao metafora za vri-
jednosti slobode, slobodnog izražavanja i kulture govora. Od svog prvog
broja je nastojao da svojim tekstovima probudi ideju slobode, ponosa,
suživota, tolerancije i mira među ljudima, posebno među muslimanima
u Srbiji koji, osim sarajevskog „Preporoda“, nisu imali drugi list sa sličnom
sadržinom. Stoga se može reći da je „Glas islama“ nosilac i pokretač slo-
bodarskog duha oslikanog u većini njegovih tekstova, prožetih tematikom
borbe za ostavrivanje svih ljudskih prava i sloboda, te proklamovanjem
stavova protiv diskriminacije, segregacije, asimilacije i drugih vidova
pritisaka koji već godinama dolaze od strane beogradskog režima, po-
mognutog pojedinim domaćim političarima i pojedinim bivšim vjerskim
službenicima. „Glas islama“ je preko autora i autoriteta koji su u njemu
objavljivali svoje radove ili dali intervju uspio da ojača slobodu govora i
postavi nove standarde na tlu Sandžaka kada je slobodno novinarstvo u
pitanju. Pomenuta lica su svojim stavovima, naprednim mislima i idejama,
uzvišenim civilizacijskim normama izrečenim u pomenutom listu ojačala
ideju slobode govora. Samom svojom pojavom i opstankom na javnom
tržištu već duže od petnaest godina ova novina je uspijela u promovisanju
slobode i slobodarskog duha. „Glas islama“ je jedinstven brend IZ-e, njen
ponos i ponos svih muslimana na ovim prostorima. Njegova uloga i značaj
na polju razvoja slobode govora je epohalna, neosporna i jedinstvena, to
zato što se radi o vjerskom listu koji je uspostavio nove norme i standarde
u informisanju javnosti u Sandžaku i šire.

BIBLIOGRAFIJA
Arhiva, Mešihat IZ-e Sandžaka, dokument br. 39/97, datum
11.01.1997. godine.
Besim, K.: Kur’an s prevodom, “Oslobođenje”, Sarajevo, 1989.
Dragan, N.: “Odnos Islamske zajednice u socijalističkoj Jugoslaviji pre-
ma izdavačkoj delatnosti kao modernom načinu informisanja verni-
ka”, Originalan naučni rad, www.politicsandreligionjournal.com, str.
169.
„Glas islama“, januar 1997. god, br. 1.
Herman, E. i Mekčesni, R.: Globalni mediji, “Clio”, Beograd, 2004.
medresa.edu.rs
„Pan Bošnjak“, br. 01.
„Preporod“, broj 9/401, 01.05.1987. god.
Radojković, M. i Stojković, B.: Informaciono-komunikacioni sistemi,
“Clio”, Beograd, 2004, str.11.
„Revija Sandžak“, br. 161, str. 26-27.
sandzakpress.net, 79 godina novinarstva u Sandžaku.
scc.digital.nb.rs, Digitalna Narodna biblioteka Srbije, Bratstvo, 1945.
odine
Internet portali
www.Tanjug.rs
www.24sata.rs
www.bosnjaci.net
www.historicpages.com
www.iltizam.org
www.mc.rs
www.minber.ba
SEAD ŠAĆIROVIĆ
www.novihorizonti.ba
www.plbih.info
www.pvnovine.com
www.rijaset.ba
www.rijaset.ba
www.sandzacke.rs
www.vesti.rs
*Izvod iz diplomskog rada na osnovnim studijama FIS-a, na studij-

skom programu Misionarstvo i mediji, pod naslovom „Uloga i značaj „Gla-
sa islama“ na polju razvoja slobode govora“.

‫‪ - Nazar Umran‬نارمع رازن‬
‫‪811.411.21’27‬‬
‫‪28-67‬‬
‫أهمية اللغة العربية في احلضارة اإلسالمية ‪ -‬دراسة تاريخية‬

‫وحتليلية حول أهمية ودور اللغة العربية في بناء احلضارة اإلسالمية‬
‫مقدمة‬
‫احلمد هلل والصالة والسالم على نبيه الكرمي النيب األمي رسول هللا للناس أمجعني هادياً ومعلماً وبشرياً‬
‫وبعد‪...‬‬
‫إن ضرورة اإللتفات إىل أمهية ودور اللغة العربية يزداد يوماً بعد يوم يف هذا الواقع املرتدي واملتشرذم‬
‫للعامل اإلسالمي‪ ،‬وذلك ملا للغة العربية من تأثري وحدوي وثقايف وديين واقتصادي يف العامل اإلسالمي‬
‫عموماً‪.‬‬
‫إن الدين اإلسالمي جاء هداية للبشر عامة‪ ،‬وأسس املسلمون حضارة إسالمية عربية سادت العامل‬
‫قروناً طويلة وقدمت للعامل حضارة مشرقة ارتكزت على تعاليم هذا الدين احلنيف واستخدمت اللغة العربية‪،‬‬
‫لغة هذا الدين يف البناء الفكري والثقايف هلذه احلضارة اليت أشعت على العامل قاطبة وشاركت يف تقدم‬
‫وتطوير الكثري من صنوف العلم واملعرفة‪.‬‬
‫ويف القرون األخرية تقطعت أوصال هذه األمة وتباعدت ألسنتها وتراجع دورها احلضاري‪ ،‬وتشرذمت‬
‫شعوهبا وتباغضت‪ ،‬وقد تقصى الباحثون العديد من العوامل اليت كان هلا الدور الرئيس يف تراجع األمة‬
‫وختلفها‪ ،‬إال إنه وحبسب رأيي مل يبحث موضوع إمهال اللغة العربية يف العامل اإلسالمي كسبب من أسباب‬
‫الرتاجع يف األمة العربية واإلسالمية عموماً حبثاًكافياً‪ .‬إن ضعف وتراجع اللغة العربية يف العامل اإلسالمي من‬
‫العوامل األساسية لرتاجع األمة حضارياً وفكرياً وبنفس الوقت هي نتيجة من نتائج هذا الرتاجع‪.‬‬
‫‪ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7‬‬ ‫‪263‬‬

‫‪NAZAR UMRAN /‬‬ ‫نزار عمران‬
‫إن الشعوب اإلسالمية اآلن هي بأشد احلاجة إىل إعادة التجمع والتعاون والتعاضد بينها‪ ،‬حيث أن‬
‫فكرة الوحدة أصبحت بعيدة املنال بسبب التجزء والتشرذم والضعف العام يف بنية اجملتمعات اإلسالمية‬
‫عموماً‪ ،‬حيث استطاع اإلستعمار خالل القرن املاضي‪ ،‬من زرع اإلنقسامات وتفكيك الدول اإلسالمية‬
‫اليت كانت قد جتزأت سابقاً‪ ،‬وزرع الفرقة بينها‪ ،‬ويف زمن العوملة‪ ،‬حياول إلغاء اهلويات الوطنية والدينية‬
‫واألخالقية للعديد من شعوب العامل وعلى رأسهم املسلمون‪ ،‬وما يزيد املوضوع أمهية إستعداد قسم من‬
‫الدول والشعوب اإلسالمية أن تتخلى عن تراثها وتقاليدها وأخالقها‪.‬‬
‫ولذلك على املسلمني البحث عن مصادر القوة ومقومات الوحدة والتعاون‪ ،‬وألمهية إحياء استخدام‬
‫اللغة العربية يف العامل اإلسالمي ملا هلا من دور إجيايب كبري يف حياة املسلمني‪ ،‬وما ميكن أن تؤثر به على‬
‫وحدة املسلمني الفكرية والثقافية والنتاج العلمي والفكري واإلقتصادي لألمة اإلسالمية‪ ،‬ألقي الضوء بإجياز‬
‫على أمهية ودور هذه اللغة يف حياة املسلمني‪.‬‬
‫الكلمات الرئيسية‪ :‬العروبة‪ ،‬السامية‪ ،‬احلضارة‪ ،‬البيان‪ ،‬الوضوح‪ ،‬الوحدة‪ ،‬إحياء‪ ،‬العلم‪،‬‬
‫املعرفةاألعراب‪ ،‬البادية‬
‫‪-‬أمهية اللغة يف رسم شخصية اإلنسان‬

‫مما ال شك فيه أن أغلب الشعوب تعتز بلغتها وتعتربها جزء من شخصيتها الثقافية والفكرية‪ .‬وقد‬
‫أظهرت العديد من البحوث املعرفية احلديثة أن اللغة ليست جمرد وسيلة للتواصل‪ ،‬بل هي وعاء فكري‬
‫واسع‪ ،‬تشارك يف رسم شخصية اإلنسان وتشارك أيضاً بتشكيل معرفته وطريقة تفكريه‪ ،‬وهذا يؤكد على‬
‫أمهية دور اللغة يف حياة اإلنسان واجملتمع‪.‬‬
‫وقد تنبه العديد من الباحثني واألدباء قدمياً وحديثاً إىل أمهية اللغة فيوضح أمهيتها الدكتور عمر فروخ‬
‫قائالً‪ « :‬ان اللغة‪ ،‬فوق ما هي أداة للتعبري عن النفس وواسطة للتفاهم بني الناس‪ ،‬جامع قومي يش ّد بعض‬
‫أفراد األمة إىل بعض ويربط ماضيهم حباضرهم‪.‬‬
‫واللغة عامل مهم يف حياة األمة ويف توارث خصائصها واستمرار حضارهتا‪ ،‬ويف بقاء تراثها وتطور‬
‫ثقافتها مستقلة متميزة من كل ما عداها‪ ،‬وذلك عنصر من عناصر بقائها هي»‪.1‬‬
‫‪1‬‬
‫تلريخ األدب العربي للدكتور عمر فروخ الجزء ‪ ،1‬ص ‪ .35/34‬‬
‫‪264‬‬ ‫‪ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7‬‬

‫أمهية اللغة العربية يف احلضارة اإلسالمية‬
‫ويبحث العلماء واخلرباء اليوم عن التأثري اللغوي يف صياغة وتشكيل فكر اإلنسان باإلضافة إىل دور‬
‫اللغة يف التواصل والتعبري كما يتناوهلا الباحثان كرييب وكودباسرت فيقوالن‪»:‬حنن نفكر بالكلمات‪ ،‬فالتفكري‬
‫هو النشاط الذي ميارسه العقل وممكن أن ستخدم للتواصل‪ ،‬باإلضافة إلمكانية التفكري بوسائل أخرى‬
‫غري اللغة كالتصورات واخليال أو الشعور‪ ،‬ولكن اللغة تلعب دوراً مهماً يف تفكرينا»‪ .2‬ومما ال شك فيه أن‬
‫للغة دور أكرب وأهم مما كان يعتقد‪ ،‬وهي تساهم بتشكيل الفكر لإلنسان وتشكيل وعيه ورسم شخصيته‬
‫وربط حاضره برتاثه وتعرب عن مكنوناته وأفكاره وهي أداة للتواصل بني الناس وتلبية احلاجات اإلنسانية‪.‬‬
‫وكلما ازدادت اللغة إتساعاً ووضوحاً لتتسع هلذه املتطلبات كلما تطورت األفكار وإمكانية الفهم والتفاهم‬
‫والتواصل والتعبري‪.‬‬
‫‪ -‬أمهية اللغة العربية‬

‫أمهية اللغة العربية أهنا لغة الدين اإلسالمي ولغة القرآن الكرمي وقد ميزها هللا تعاىل بأن أرسل رسالته‬
‫اخلامتة إىل الناس أمجعني هبذه اللغة الواضحة الفصيحة‪ ،‬وهذا يعين صالحيتها ألن تكون لغة البشرية مجعاء‪.‬‬
‫وكلما ازداد اإلنسان قربًا من اللغة العربية وفهم مدلوالهتا وأساليبها وأحكامها ازداد قربًا من القرآن الكرمي‬
‫وفهماً لرسالة رب العاملني وللسنة املباركة وسهل عليه أكثر الوصول إىل الكنوز الفكرية واملعرفية لرتاث األمة‬
‫وما خلفه علماء األمة من صنوف العلم واملعرفة‪.‬‬
‫ويف القرآن الكرمي تواترت اآليات الكرمية اليت تؤكد على أمهية اللغة العربية من خالل اآليات الكرمية‬
‫اليت تؤكد على دور هذه اللغة بالفهم واإلدراك ووضوح الرسالة ‪ ،‬فقد جاء يف كتابه العزيز { ‪ :‬إِنَّا أَ�نَْزلْنَاهُ‬
‫ك‬‫‪.‬علَى �قَْلبِ َ‬ ‫ني َ‬
‫ِ‬
‫وح الأْ َم ُ‬‫ني ‪�.‬نََزَل بِِه ُّ‬
‫الر ُ‬
‫ِ‬
‫ب الْ َعالَم َ‬ ‫يل َر ِّ‬‫�قُْرآناً َعربِيّاً لَ َعلَّ ُك ْم �تَْع ِقلُو َن‪ ،}3‬وقال تعاىل َ ِ ِ‬
‫{وإنَّهُ لَ�تَْنز ُ‬ ‫َ‬
‫ِ ‪5‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ ٍ ‪4‬‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ك أَ�نَْزلْنَاهُ ُحكْماً َعَربيّاً }‪ ،‬وقال تعاىل‬ ‫{وَك َذل َ‬ ‫ين ‪.‬بل َسان َعَربيٍِّ ُمبني }‪ ،‬وقال تعاىل َ‬ ‫لتَ ُكو َن م َن الْ ُمْنذر َ‬
‫ك �قُْرآناً َعَربِيّاً ‪ ،}6‬وقال تعاىل {إِنَّا َج َع ْلنَاهُ �قُْرآناً َعَربِيّاً لَ َعلَّ ُك ْم �تَْع ِقلُو َن‪ ،}7‬وقال‬‫ك أ َْو َح�يْنَا إِلَْي َ‬
‫ِ‬
‫{وَك َذل َ‬
‫َ‬
‫‪2‬‬
‫‪ ، 1999 ،‬الجزء الثاني ص ‪ Gary R. Kirby and Jeffrey R. Goodpasterthinking,.76‬‬
‫‪3‬‬
‫سورة يوسف‪ ،‬اآلية ‪ .2‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -195.‬سورة الشعراء ‪ ،‬اآلية ‪ 192‬‬
‫‪5‬‬
‫سورة الرعد‪ ،‬اآلية ‪ .37‬‬
‫‪6‬‬
‫سورة الشورى‪ ،‬اآلية ‪ 7.‬‬
‫‪7‬‬
‫ ‬ ‫‪ .3‬سورة الزخرف‪ ،‬اآلية‬

‫تعاىل {�قُْرآَنًا َعَربِيًّا َغ�يَْر ِذي ِع َو ٍج لَ َعلَّ ُه ْم �يَ�تَُّقو َن ‪ ،}8‬وقال تعاىل{ َولََق ْد �نَْعلَ ُم أَ�نَُّه ْم �يَُقولُو َن إِمَّنَا �يَُعلِّ ُمهُ بَ َشٌر‬
‫ك لِتُبَ ِّشَر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ل َسا ُن الَّذي �يُْل ِح ُدو َن إِلَْي ِه أ َْع َج ِم ٌّي َوَه َذا ل َسا ٌن َعَربيِ ٌّ ُمبِني ‪} ,‬وقال تعاىل{ ‪:‬فَِإمَّنَا يَ َّس ْرنَاهُ بِل َسانِ َ‬
‫‪9‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ت آيَاتُهُ �قُْرآناً َعَربِيّاً لَِق ْوٍم �يَْعلَ ُمو َن‪}11,‬‬ ‫ِ‬
‫صلَ ْ‬
‫اب فُ ّ‬
‫ِ‬
‫ني َو�تُْنذ َر بِه �قَْوًما لُدًّا }‪ ،‬ويقول ً‬
‫أيضا {كتَ ٌ‬
‫‪10‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫بِه الْ ُمتَّق َ‬
‫اب َولمَْ يجَْ َع ْل لَهُ ِع َو َجا ‪}12,‬كل هذه اآليات الكرمية تؤكد‬ ‫ِِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ويقول{ ‪:‬الحَْ ْم ُد لِهَّل الَّذي أَ�نَْزَل َعلَى َعْبده الْكتَ َ‬
‫على وضوح لغة القرآن بأسلوب ال اعوجاج فيه ‪,‬بل ميثل قمة االستقامة وقمة الفصاحة والبالغة والبيان‪.‬‬
‫ونالحظ يف هذه اآليات الكرمية أن كلمة عريب هنا جاءت مرادفة ملعىن “واضح أو فصيح” ومعاكسة‬
‫ملعىن غامض أو ذي عوج‪ ،‬وبالتايل فهذه اللغة الواضحة تقود حتماً للفهم الواضح واملعاين املقصودة يف‬
‫رسالة هللا سبحانه وتعاىل‪ ،‬ولذلك ربط هللا سبحانه يف أغلب هذه األيات بني اللغة واملعرفة والعقل‪.‬‬
‫‪ -‬معىن العرب والعربية لغوياً‬

‫اختلف علماء التاريخ واللغة مبصدر كلمة عرب وعريب وأصلها ومعناها» ولعلماء العربية آراء يف املعىن‬
‫‪ ،‬جتدها مسطورة يف كتب اللغة ويف املعجمات ‪.‬ولكنها كلها من نوع البحوث املألوفة املبنية على أقوال‬
‫وآراء ال تعتمد على نصوص جاهلية وال على دراسات عميقة ‪...‬وكل آرائهم يف تفسري اللفظة ويف حماولة‬
‫دون يف اإلسالم ‪»13.‬ولو عدنا إىل معاجم اللغة وحبثنا يف استخدام‬ ‫أجياد أصلها ومعانيها‪ ،‬هو إسالمي‪ّ ،‬‬
‫لفظة عريب أو أعرايب لوجدنا أن املعىن يفيد الوضوح واإلبانة والظهور ‪.‬فإذا نظرنا يف لسان العرب يقول‬
‫ابن منظور“ ‪:‬قال األزهري اإلعراب والتعريب معنامها واحد وهو اإلبانة يقال أعرب عنه لسانه وعرب أي‬
‫أبان وأفصح وأعرب عن الرجل بني عنه وعرب عنه تكلم حبجته وحكى ابن األثري عن ابن قتيبة الصواب‬
‫يعرب عنها بالتخفيف وإمنا مسي اإلعراب إعراباً لتبيينه وإيضاحه قال وكال القولني لغتان متساويتان مبعىن‬
‫اإلبانة واإليضاح ومنه احلديث اآلخر فإمنا كان يعرب عما يف قلبه لسانه‪ ،»14‬و»قال اجلوهري يف صحاحه‬
‫‪8‬‬
‫سورة الزمر‪ ،‬اآلية ‪ .28‬‬
‫‪9‬‬
‫سورة النحل‪ ،‬اآلية ‪ 103.‬‬
‫‪10‬‬
‫سورة مريم‪ ،‬اآلية ‪ .97‬‬
‫‪11‬‬
‫سورة فصلت‪ ،‬اآلية ‪ .3‬‬
‫‪12‬‬
‫سورة الكهف‪ ،‬اآلية ‪ .1‬‬
‫‪13‬‬
‫المفصل في تاريخ العرب للدكتور جواد علي‪ ،‬ص ‪ .13‬‬
‫‪14‬‬
‫معجم لسان العرب إلبن منظور‪ ،‬انظر مادة عرب‪ .‬‬

‫العرب جيل من الناس وهم أهل االمصار واالعراب سكان البادية والنسبة إىل العرب عريب واىل األعراب‬
‫أعرايب والذي عليه العرف العام اطالق لفظة العرب مشتقة من األعراب وهو البيان أخ ًذا من قوهلم أعرب‬
‫الرجل عن حاجته إذا أبان مسوا بذلك ألن الغالب عليهم البيان والبالغة مث أن كل من كان عدا العرب‬
‫فهو عجمي سواء الفرس أو الرتك أو الروم وغريهم وليس كما تتومهه العامة من اختصاص العجم بالفرس‬
‫بل أهل املغرب إىل اآلن يطلقون لفظ العجم على الروم والفرنج ومن يف معنا‏ه أما األعجم فانه الذي ال‬
‫يفصح يف الكالم وإن كان عربيًا ومنه مسي زياد األعجم الشاعر كان عربيًا‏‪».‬‏ ‏‬
‫‪15‬‬
‫فكلمة عرب وأعرب ومنها عريب وأعرايب مشتقة من الوضوح والفصاحة واإلبانة ومنها أطلقت هذه‬
‫التسمية على هؤالء القوم الذين يشرتكون هبذه اللغة الفصيحة الواضحة‪ ،‬وتشرتك أغلب املعاجم وشروح‬
‫اللغويني للفظة عرب وعريب على معاين وشروحات تدور حول معىن الفصاحة والبيان والوضوح‪ ،‬وهبذا‬
‫يتساوق معىن هذه اللفظة مع املعىن الذي ورد يف القرآن الكرمي‪.‬‬
‫‪-‬معىن العربية إصطالحاً‬

‫اصطلح على إطالق لفظة عرب على القوم الذين تكلموا هذه اللغة الواضحة الفصيحة وعاشوا يف‬
‫اجلزيرة اليت تسمت بإمسهم أي جزيرة العرب مث إنتشروا يف بقاع واسعة يف العامل‪ ،‬واألعراب على القوم الذين‬
‫ظهروا وعاشوا يف البادية حياة رعوية بسيطة ال تعقيد فيها ‪.‬واختلف املؤرخون يف إطالق تسمية عرب على‬
‫األقوام اليت هاجرت قدمياً من اجلزيرة العربية واستوطنت سواحل البحر املتوسط واملناطق اجملاورة للجزيرة‬
‫العربية وبنت مدن وممالك عديدة‪.‬‬
‫أغلب املؤرخني يرجعون العرب إىل أصول عرقية تعود إىل أحد أوالد أو أحد أحفاد سام بن نوح عليه‬
‫السالم ومنه احندرت هذه القبائل اليت مسيت بالعربية‪ ،‬وقد بىن القسم األكرب من دعاة ومؤسسي األحزاب‬
‫القومية العربية يف القرنني املاضيني فكرة القومية العربية بناءاً على هذه النظرية العرقية وبأن العرب يرجعون‬
‫بنسبهم إىل قحطان وعدنان ‪.‬إال أن هذه النظرية يشوهبا الكثري من الضعف وهي برمتها تعتمد على أخبار‬
‫من اإلسرائيليات الواردة يف التاريخ واليت ال تعتمد على دالئل أو معلومات تارخيية حقيقية‪.‬‬
‫أما اليوم «فنطلق لفظة «العرب »اليوم على س ّكان بالد واسعة‪ ،‬يكتبون ويؤلفون وينشرون وخياطبون‬
‫‪15‬‬
‫نهاية األرب في معرفة قبائل العرب‪ ،‬للقلقشندي‪ ،‬ص ‪ .8‬‬

‫باإلذاعة و»التلفزيون »بلغة واحدة‪ ،‬نقول هلا لغة العرب أو لغة الضاد أو لغة القرآن الكرمي ‪.‬وإن تكلموا‬
‫وتفامهوا وتعاملوا فيما بينهم ويف حياهتم اليومية ّأدوا ذلك بلهجات حملية متبابنة‪ ،‬ذلك ألن تلك اللهجات‬
‫إذا أرجعت رجعت إىل أصل واحد هو اللسان العريب املذكور‪ ،‬وإىل ألسنة قبائل عربية قدمية‪»16.‬‬
‫‪-‬استخدام كلمة عرب قبل اإلسالم‬

‫مل يصلنا إال القليل من املوروث التارخيي واألديب لتاريخ العرب أو حىت استخدام كلمة عرب وعربية‬
‫قبل اإلسالم وذلك لعدم انتشار الكتابة يف هذه املناطق وعدم توفر وسائل وأدوات الكتابة‪ ،‬ويساهم يف‬
‫ذلك بيئة املنطقة أوالً وطبيعة حياة التنقل لدى أغلب القبائل‪ ،‬فكانت األخبار تنتقل شفاهة من جيل‬
‫إىل آخر‪ ،‬مما جعل حمدودية هذه األخبار ببثالمثئة سنة على أبعد تقدير‪ ،‬إال «أن املوروث الكتايب العريب‬
‫أعمق جذوراً مما يظن حىت اآلن‪ ،‬فلو أضفنا إليه موروث الكتابة العربية كما كتبها األكاديون (بابليون و‬
‫آشوريون )باخلط املسماري وما كتبه الكنعانيون على سواحل الشام‪ ،‬وكذلك خمطوطات أوغاريت ‪-‬وتل‬
‫العمارنة ‪-‬وخمطوطات البحر امليت التصل تاريخ كتابة العربية ببضع آالف قبل امليالد ‪»17.‬وقد ساهم‬
‫تطور البحث العلمي التارخيي يف فك رموز وطالسم اللغات القدمية وقراءة املكتشفات األثرية وكشفت‬
‫األحافري بعضاً من تاريخ املنطقة والعرب وما زال الكثري ينتظر املزيد من اإليضاح‪.‬‬
‫وبالعودة إىل النصوص القدمية لنرى كيف استخدم لفظ عريب وبأي معىن قد وردت تسمية «العربية‬
‫منذ منتصف القرن التاسع قبل امليالد ‪,‬إذ وردت يف نصوص شلمناصر الثالث اآلشوري‪ ،»18‬ووردت يف‬
‫الكتابات البابلية مجلة“ ماتواريب ”‪ ،Matu A-Ra-bi‬أي «أرض العرب »أو »بالد األعراب»‬
‫بتعبري أصح ‪.‬إذ قصد هبا البادية‪ ،‬و كانت حتفل باألعراب ‪.‬و جاءت يف كتابة «هبستون“ »بيستون‬
‫”‪«Behistun‬لدارا الكبري «داريوس »لفظة «ارباية »أي «عرباية ”‪«Arabaya‬وذلك يف النص‬
‫الفارسي املكتوب باللغة «األمخينية»‪ ،‬وقد ذكرت «العربية »بعد آشور وبابل وقبل مصر يف نص «دارا»‬
‫يف مجلة هذه األرضني ‪.‬وقد عاشت قبائل‬‫املذكور‪ ،‬فحمل ذلك بعض العلماء على إدخال طور سيناء َ‬
‫عربية عديدة يف منطقة سيناء قبل امليالد‪.‬‬
‫‪16‬‬
‫المفصل في تاريخ العرب قبل اإلسالم للدكتور جواد علي‪ ،‬ص ‪ .13‬‬
‫‪17‬‬
‫‪/200 /‬مجلة الكويت‪ ،‬ع ‪ /46‬الكتابة الطينية من الرقم الطينية إلى الحجارة فالورق‪ ،‬محمد األسعد‪ ،‬ص ‬
‫‪.‬م ‪1/6/2000‬‬
‫‪18‬‬
‫‪/472/‬محمود عبد الحميد أحمد‪ ،‬مجلة العربي‪ ،‬ع ‪ .‬مهد اإلنسان العربي نظرية تحتاج إلى تأصيل‪ ،‬د ‬
‫‪/115.‬مارس‪1998‬م ص‬

‫و هبذا املعىن أي معىن البداوة واألعرابية واجلفاف والقفر‪ ،‬وردت اللفظة يف العربانية ويف لغات سامية‬
‫أخرى ‪.‬ويدل ذلك على أن لفظة «عرب »يف تلك اللغات املتقاربة هو البداوة وحياة البادية‪ ،‬أي مبعىن‬
‫«أعراب ‪».‬وإذا راجعنا املواضع اليت وردت فيها كلمة «عريب »و «عرب »يف التوراة‪ ،‬جندها هبذا املعىن‬
‫متاماً ‪...”19.‬وكذلك وردت عند اليونان والرومان هبذا املعىن وأطلق اسم بالد العرب على جزيرة العرب‬
‫وبادية الشام إىل ضفاف النيل العتقادهم إن البداوة كانت هي الغالبة على هذه األرضني‪.‬‬
‫وال توجد نصوص جاهلية قدمية لدى عرب الشمال تبني معىن لفظة عرب سوى النص الذي يعود‬
‫إىل امريء القيس بن عمرو عام ‪328‬ميالدي والذي ورد فيها أسم العرب وقد جائت مبعىن القبائل‬
‫العربية اليت تقطن البادية يف تلك األيام ‪.‬أما النصوص العربية اجلنوبية‪ ،‬فقد وردت فيها لفظة «اعرب »مبعىن‬
‫أعراب أي سكان البادية ‪.‬أما أهل املدن واملتحضرون‪ ،‬فكانوا يعرفون مبدهنم أو بأمساء قبائلهم املستقرة‪.‬‬
‫‪ -‬العربية والسامية‬
‫مصدر اللغة العربية وتاريخ بدايتها ظل غامضاً وعصياً على املؤرخني والباحثني‪ ،‬واختلفت فيها‬
‫نظريات عديدة كما اختلفت تسمياهتا اختالفاً واسعاً‪« ،‬وترى علماء العربية حيارى يف تعيني أول من نطق‬
‫بالعربية ‪ ،‬فبينما يذهبون إىل إن «يعرب بن يشجب بن قحطان «كان أول من أعرب يف لسانه وتكلم هبذا‬
‫اللسان العريب‪ ،‬مث يقولون ‪:‬ولذلك عرف هذا اللسان باللسان العريب نسبة إىل يعرب‪ ،‬تراهم جيعلون العربية‬
‫لسان أهل اجلنة ولسان آدم عليه السالم‪ ،‬أي اهنم يرجعون عهده إىل مبدأ اخلليقة ‪.‬بينما يقول آخرون أن‬
‫أول من تكلم بالعربية ونَ ِسي لسان أبيه هو إمساعيل عليه السالم‪ ،‬حيث أُهلم إمساعيل اللسان العريب إهلاماً‪،‬‬
‫وكان أول من فُتق لسانه بالعربية املبينة‪ ،‬وهو ابن أربع عشرة سنة ‪.‬وإمساعيل هو جد العرب املستعربة على‬
‫حد قوهلم‪ .”20‬ويقال أيضاً إن العربية تنحدر من اللغة اآلراميّة ‪,‬وهي اليت تكلم هبا آرام بن سام بن نوح‬
‫عليه السالم‪ ،‬بينما يرجع البعض الصفة العربية إىل مدينة (عربة )يف بالد هتامة ‪.‬وقيل أيضا أهنم مسوا كذلك‬
‫نسبة إىل فصاحة لساهنم يف اإلعراب‪ ،‬فالعربية يف هذه احلالة نسبة إىل لغة فصيحة قادرة على إظهار ما‬
‫يعتمل يف نفس املرء‪ ،‬وتسمى هبا أقوام وشعوب متقاربة كانوا ينطقون هبذه اللغة‪.‬‬
‫أول من استخدم «لفظة عرب إمساً علماً على العرب مجيعاً من حضر وأعراب ونعت فيه لساهنم‬
‫‪19‬‬
‫‪ .‬المفصل في تاريخ العرب قبل اإلسالم‪ ،‬للدكتور جواد علي‪ ،‬ص ‪ 18‬‬
‫‪20‬‬
‫المفصل في تاريخ العرب قبل اإلسالم للدكتور جواد علي‪ ،‬ص ‪ .15‬‬

‫باللسان العريب‪ ،‬هو القرآن الكرمي‪ ،‬وقد ذهب (د‪.‬ه ‪.‬ملر )إىل أن القرآن الكرمي هو الذي خصص الكلمة‬
‫وجعلها علماً تشمل كل العرب‪»21.‬‬
‫ومهما كان أصل التسمية فقد الحظ املعنيون بلغات «الشرق األدىن »وجود أوجه شبه ظاهرة بني‬
‫البابلية والكنعانية والعربانية والفينيقية واألرمية والعربية واللهجات العربية اجلنوبية واحلبشية والنبطية وامثاهلا‪،‬‬
‫فهي تشرتك أو تتقارب يف أمور أصلية وأساسية من جوهر اللغة‪ ،‬وذلك يف مثل جذور األفعال‪ ،‬وأصول‬
‫التصريف‪ ،‬تصريف األفعال‪ ،‬ويف زمين الفعل الرئيسيني‪ ،‬ومها ‪:‬التام والناقص‪ ،‬أو املاضي واملستقبل‪ ،‬ويف‬
‫أصول املفردات والضمائر واألمساء الدالة على القرابة الدموية واألعداد‪ ،‬وبعض أمساء أعضاء اجلسم‬
‫الرئيسية‪ ،‬ويف تغري احلركات يف وسط الكلمات الذي حيدث تغرياً يف املعىن‪ ،‬ويف التعابري اليت تدل على‬
‫منظمات للدولة‪ ،‬واجملتمع والدين‪ ،‬ويف أمور مشاهبة أخرى‪ ،‬فقالوا بوجوب وجود وحدة مشرتكة كانت‬
‫جتمع مشل هذه الشعوب‪ ،‬وأطلقوا على ذلك األصل“ ‪...‬اجلنس السامي»‪ ،‬أو «السامية »وعلى اللغات‬
‫اليت تكلمت وتتكلم هبا هذه الشعوب «اللغات السامية‪» 22.‬‬
‫وقد أخذ من أطلق هذه التسمية ‪ ،‬تسميته هذه من التوراة ‪.‬فقد أخذها من اسم «سام بن نوح»‪ ،‬ج ّد‬
‫هذه الشعوب األكرب‪ ،‬كما هو وارد فيها ‪.‬وأول من أطلقها وأذاعها بني العلماء علماً على هذه الشعوب‪،‬‬
‫عامل منساوي امسه «أوغست لودويك شلوتسر »أطلقها عام ‪«1781‬م »فشاعت منذ ذلك احلني‪،‬‬
‫وأصبحت عند العلماء والباحثني يف موضوع لغات الشرق األدىن علماً للمجموعة املذكورة من الشعوب‬
‫وقد أخذ «آيشهورن هذه التسمية‪ ،‬وسعى لتعميمها بني العلماء علماً على الشعوب املذكورة‪ »23.‬وهذه‬
‫النظرية تعتمد على نصوص »التوراة‪ » 24‬املكتوبة بأيدي األحبار‪ ،‬وتقسيم ومهي لألجناس البشرية مستمد‬
‫من أبناء نوح وهم ‪:‬سام وحام ويافث ‪,‬وت ّدعي هذه النظرية أن ألسنتهم اختلفت وهم يف بيت واحد‬
‫وأصبحوا هم أصل األجيال البشرية املتنوعة‪.‬‬
‫هذه الشعوب اليت دعيت بالسامية هي شعوب هاجرت من شبه جزيرة العرب حنو أطراف اجلزيرة‬
‫“فابتداءاً من األلف الثالث قبل امليالد شرعت مجاعات من شعوب اجلزيرة العربية تندفع حنو الشمال‬
‫يف فرتات من القحط بالغة اخلطورة‪ .‬فاذا بالبابليني يغشون العراق ويقتبسون فيه ثقافة السومريني‪ ،‬وإذا‬
‫‪21‬‬
‫المصدر السابق‪ ،‬ص ‪ .24‬‬
‫‪22‬‬
‫‪23‬‬
‫‪24‬‬
‫‪ .‬انظر العهد القديم‪ ،‬اإلصحاح العاشر سفر التكوين ‬

‫بالكعانيني واليهود واآلراميني يهبطون سورية وفلسطني‪ ،‬ويستعريون مع الفينيقيني ‪ ،‬ثقافة اجلنس املعروف‬
‫جبنس الشرق األدىن‪ ،‬ذلك اجلنس الذي أورثهم كذلك بعض صفاته اجلسمانية”‪ .25‬فالسامي والسامية‬
‫والساميون‪ ،‬تعريف يطلق على التجمعات والكيانات البشرية اليت تواجدت يف بالد الشام وجنوب العراق‬
‫وشبه اجلزيرة العربية ‪,‬والذين ذهبوا إىل أطراف شبه اجلزيرة العربية ‪,‬يف هجرات متتالية‪.‬‬
‫واحلقيقة أنه يصعب الفصل بني العرب والساميني‪ ،‬وتسمية الساميني هذه ابتدعها أحد املستشرقني‪،‬‬
‫وهذه الشعوب مجيعها اليت هاجرت وسكنت يف أطراف اجلزيرة يصح القول عنها بأهنا شعوب عربية ‪.‬هذه‬
‫الشعوب تشرتك بالكثري من الصفات‪ ،‬ولغاهتا تتشابه كثرياً باإلضافة إىل أدياهنا وطرق عبادهتا وأمساء آهلتها‬
‫وغري ذلك ‪.‬ونستطيع أن نطلق عليها اآلن الشعوب العربية بناءاً على معىن عريب الذي أصطلح عليه حديثاً‪،‬‬
‫حيث مل تكن هذه اللفظة مستخدمة قدمياً هبذا املعىن‪.‬‬
‫‪-‬احلضارة العربية عند ظهور اإلسالم‬

‫هناك أدلة دينية ولغوية‪ ،‬وتارخيية وجغرافية‪ ،‬تشري بوضوح إىل إن جزيرة العرب قد أم ّد ت العراق‬
‫وبالد الشام بالسكان‪ ،‬وأن القبائل الضاربة يف اهلالل اخلصيب قد جاءت من جزيرة العرب ‪.‬وأن لغات‬
‫وثقافات تلك الشعوب متقاربة‪ ،‬وكذلك تشابه دياناهتم بل وأمساء آهلتهم باإلضافة للتشابه العرقي يؤكد‬
‫أهنم أقرباء أو من مصدر واحد‪ ،‬ويؤكد أن أصوهلم من قبائل قدمت من جزيرة العرب فاستقرت وأسست‬
‫مدن وممالك متعاقبة‪.‬‬
‫ويف املرحلة اليت سبقت ظهور اإلسالم كانت حواضر الشام والعراق حتت النفوذ الروماين والفارسي‪،‬‬
‫وحواضر اجلنوب حتت النفوذ احلبشي‪ ،‬أما حواضر البادية وأمهها مكة ويثرب فكانت مستقلة سياسياً‪،‬‬
‫وبينما اعتمدت يثرب على الزراعة اعتمدت مكة على تربية املاشية والتجارة والسياحة الدينية‪ ،‬واجتمع‬
‫عرب اجلزيرة يف أسواق مومسية عديدة أمهها قرب هاتني املدينتني «والواقع أن األسواق اليت كان يقيمها‬
‫العرب يف اجلاهلية ارتبطت باألحتفاالت الدينية‪ ،‬ومن هنا كانت جماالً لتبادل النتاج الروحي باإلضافة إىل‬
‫البضائع والعروض املادية‪ .‬وإىل هذه األسواق‪ ،‬وبالتايل إىل الدين بصورة غري مباشرة‪ ،‬يعود معظم الفضل يف‬
‫توحيد نظرة العرب اجلاهليني إىل العامل‪ ،‬وصهر عاداهتم ومفاهيم الشرف عندهم يف بوتقة واحدة‪ ،‬ومنحهم‬
‫‪25‬‬
‫تاريخ الشعوب اإلسالمية لكارل بروكلمان‪ ،‬ص ‪ .15‬‬

‫لغة شعرية مركزة تسمو على مجيع اللغات وتستغرقها”‪ .26‬هذه األسواق سامهت يف اجتماع قبائل جزيرة‬
‫العرب على رسم مفاهيم وأعراف مشرتكة‪ ،‬أي ثقافة مشرتكة أداهتا تلك اللغة‪ .‬وأصبحت اللغة بذاهتا جماالً‬
‫للفخر بني األفراد والقبائل أيهم أكثر فصاحة وقوة لفظ وقدرة على التعبري عما جيول خباطر اإلنسان‪.‬‬
‫ومن نتائج هذه التجمعات اإلطالع على أحوال القبائل والشعوب وتطوير بعض املفاهيم وعقد‬
‫اإلتفاقات واألحالف كحلف املطيبني وحلف الفضول‪ ،‬حيث أثىن الرسول الكرمي صلى هللا عليه وسلم‬
‫عليها فقال“ لقد شهدت مع عموميت حلفاً يف دار عبد هللا بن جدعان ما أحب أن يل به محر النعم‪ ،‬ولو‬
‫دعيت به يف اإلسالم ألجبت‪»27.‬‬
‫وبالعموم فقد كانت الشعوب والقبائل العربية يف اجلزيرة العربية متتلك ثقافة مشرتكة رمستها طبيعة‬
‫حياة هذه الشعوب باإلضافة إىل البيئة القاسية وإحساس باإلنتماء تشرتك به هذه القبائل يرتبط بوجودها‬
‫وثقافتها ‪.‬ومثال على ذلك وقعة ذي قار بني العرب والفرس »وكانت وقعة ذي قار بعد وقعة بدر بأشهر‪،‬‬
‫والرسول صلى هللا عليه وسلم باملدينة‪ ،‬فلما بلغه ذلك قال“ ‪:‬ذلك يوم انتصفت فيه العرب من العجم‬
‫ويب نصروا ‪» 28.‬ونالحظ أن الرسول صلى هللا عليه وسلم استخدم لفظ العرب والعجم بالرغم من أن‬
‫جيش الفرس أغلبه من من العرب يف تلك الواقعة‪ ،‬ولكنهم حياربون من أجل الباطل بينما حارب الطرف‬
‫العريب املتمثل بقبائل بكر وشيبان دفاعاً عن األمانة أي عن أخالق وقيم تعارف عليها العرب وأك ّد وش ّدد‬
‫عليها اإلسالم فيما بعد ‪.‬فاحللف الذي دافع عن هذه القيم هم العرب بينما الذين بغوا عليها هم العجم‪.‬‬
‫‪ -‬احلضارة اإلسالمية واللغة العربية‬

‫بعث النيب الكرمي صلى هللا عليه وسلم يف مكة حيث كانت املركز التجاري والديين حلواضر بادية‬
‫اجلزيرة العربية وهذا ما جعل لغة قريش أكثرها فصاحة وقدرة على استغراق هلجات اجلزيرة العربية وكانت‬
‫مفاخر العرب اللغوية واإلنشائية تعرض يف قريش يف سوق عكاظ أو يف مكة‪ ،‬وتكافأ أفضلها كما احلال‬
‫مع املعلقات‪ ،‬وهي أفضل األشعار حيث كانت تعلق على الكعبة تكرمياً هلاً‪ ،‬واليت ما زالت ترتدد على‬
‫ألسنة العرب حىت يومنا هذا اعرتافاً بقيمتها األدبية‪.‬‬
‫‪26‬‬
‫تاريخ الشعوب اإلسالمية لكارل بروكلمان‪ ،‬ص ‪ .26‬‬
‫‪27‬‬
‫فقه السيرة لمحمد الغزالي‪ ،‬تحقيق األلباني‪ ،‬ص ‪ . 75‬‬
‫‪28‬‬
‫‪ :66-75.‬انظر كتاب األغاني ألبي الفرج األصفهاني‪ ،‬جزء ‪ ،24‬ص ‬

‫وجيمع علماء اإلسالم على أن املعجزة الكربى اليت جاء هبا النيب حممد صلى هللا عليه وسلم هي‬
‫القرآن الكرمي حيث جاءت معجزته مبا يتناسب مع البيئة وجمال التفوق عند العرب أي لغتهم‪ .‬واألمر‬
‫اآلخر الذي ال يقل أمهية‪ ،‬هو أن اللغة العربية يف ذلك الوقت كانت اللغة املتفوقة على نظرياهتا من اللغات‬
‫األخرى والقادرة على التعبري والبيان بوضوح على مجيع احملسوسات وما قد يعتمل بنفس اإلنسان أو فكره‪،‬‬
‫فال جمال لسوء الفهم والتباس املعىن كما حدث يف األديان السماوية السابقة حيث التبس مفهوم الربوبية‬
‫وكثري من املفاهيم األخرى عن قصد أو بدون قصد بسبب اللغة وانتقاهلا إىل لغات أخرى وأماكن أخرى‪.‬‬
‫لذلك ربط هللا سبحانه وتعاىل إنزال القرآن باللغة العربية بالوضوح والعقل كما ورد يف آيات القرآن الكرمي‪،‬‬
‫منعاً لإللتباس أو سوء الفهم‪ .‬باإلضافة إىل قدرة هذه اللغة على اإلعجاز حيث حتدى هللا املشركني أن يأتو‬
‫س َوالجِْ ُّن َعلَى‬ ‫مبثل هذا القرآن أو بعشر سور أو حىت بسورة واحدة فيقول تعاىل ‪{ ‬قُل لَئِ ِن ْ ِ ِ‬
‫اجتَ َم َعت الإْ نْ ُ‬ ‫ْ‬
‫ض ظَ ِه ًريا ‪{ ، }29‬أ َْم �يَُقولُو َن ا�فْ�تََراهُ قُ ْل فَأْتُوا‬ ‫ض ُه ْم لِ�بَْع ٍ‬ ‫بمِِ ِ ِ‬ ‫بمِِ‬
‫أَ ْن يَأْتُوا ثْ ِل َه َذا الْ ُق ْرآَ ِن ل يَأْتُو َن ثْله َولَ ْو َكا َن �بَْع ُ‬
‫ِ ِ ‪30‬‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ِِ‬
‫ني }‪ { ، ‬أ َْم �يَُقولُو َن ا�فْ�تََراهُ‬ ‫صادق َ‬‫استَطَ ْعتُ ْم م ْن ُدون اللهَّ إِ ْن ُكْنتُ ْم َ‬‫بِ َع ْش ِر ُس َوٍر مثْله ُم ْف�تََريَات َو ْادعُوا َم ِن ْ‬
‫ني‪ }31.‬‬ ‫ون اللهَِّ إِ ْن ُكْنتم ِ ِ‬ ‫قُل فَأْتُوا بِسورٍة ِمثْلِ ِه و ْادعوا م ِن استَطَعتُم ِمن د ِ‬
‫صادق َ‬ ‫ُْ َ‬ ‫َ ُ َ ْ ْْ ْ ُ‬ ‫َُ‬ ‫ْ‬
‫وال ميكن إمهال تأثري القرآن واحلديث الشريف على اللغة العربية فقد نزل القرآن بأسلوب" بديع ال‬
‫عهد لآلذان وال للذهان مبثله‪ ،‬فال هو موزون مقفى‪ ،‬وال هو سجع يتجزأ فيه املعىن يف عدد من الفقر‬
‫‪...‬فلما مسعه العرب وهم زعماء القريض وأمراء البيان أكربوه وأنكروه‪ ،‬وعجزوا عن أن يردوه إىل أنواع‬
‫الكالم املعروفة‪ ،‬فقالوا مضطربني ‪:‬إنه شاعر أو فعل ساحر أو سجع كاهن ‪.‬ووصفهم إياه بأنه من هذه‬
‫األنواع اليت تشرتك يف فتنة العقل دليل على فعله القوي يف نفوسهم ‪»32.‬وقد آثر األسلوب القرآين تأثرياً‬
‫كبرياً يف اللغة العربية فكسب عذوبة يف اللفظ‪ ،‬ورقة يف الرتكيب‪ ،‬ودقة يف األداء‪ ،‬وقوة يف املنطق‪ ،‬وثروة يف‬
‫املعاين‪ ،»33‬ووسع دائرة اللغة باستحداثه العديد من املصطلحات ورفد اللغة بالعديد من املفردات والرتاكيب‬
‫واإلستعماالت اللغوية اجلديدة‪.‬‬
‫وبعد انتشار الدين اإلسالمي أصبحت اللغة العربية جزء من هذا الدين‪ ،‬فهي الوعاء اللغوي الذي‬
‫‪29‬‬
‫سورة اإلسراء‪ ،‬اآلية ‪ .88‬‬
‫‪30‬‬
‫سورة هود ‪ ،‬اآلية ‪ .13‬‬
‫‪31‬‬
‫سورة يونس‪ ،‬اآلية ‪ .38‬‬
‫‪32‬‬
‫تاريخ األدب العربي ألحمد الزيات‪ ،‬ص ‪ .86‬‬
‫‪33‬‬
‫‪.‬المصدر السابق‪ ،‬ص ‪ 90‬‬

‫يعرب عن هذا الدين ومن مث ما تبعه من علوم فأصبح الوعاء الذي حيوي مجيع علوم املسلمني وأصبح النتاج‬
‫العلمي واألديب والفكري يكتب وينتشر هبذه اللغة‪ ،‬وانتشرت العربية يف بالد املسلمني‪ ،‬وهذا كان عامل‬
‫موحد للمسلمني فكريا كما أنه عامل مهم ساعد يف التطور الثقايف والفكري والعلمي لألمة اإلسالمية‪.‬‬
‫فعندما يقدم النتاج الفكري هلذه األمة باللغة العربية يستطيع كل من يعرف العربية أن يتواصل مع هذا النتاج‬
‫ويستفيد منه ويطور معارفه ومن مث يرفده بأفكار جديدة‪ ،‬فلو تصورنا أن النتاج الفكري والعلمي حالياً‬
‫باللغة العربية بدالً من اللغة اإلجنليزية ستتمكن شرائح كبرية يف العامل اإلسالمي من اإلطالع والوصول إىل‬
‫هذه العلوم كما تسهل عليهم املشاركة وتقدمي حمصوهلم الفكري والعلمي هبذه اللغة اليت يتقنوهنا‪ ،‬وهذا‬
‫بالتأكيد سيساهم بتطور األمة علمياً وثقافياً‪.‬‬
‫العامل اآلخر الذي تلعبه هذه اللغة هو الوحدة فلو أن املسلمني مجيعاً يتقنون العربية كما يف العصر‬
‫الذهيب للحضارة اإلسالمية‪ ،‬لسهل على املسلمني التواصل وساهم بشكل أساسي يف إرساء نوع من‬
‫الوحدة ولو على املستوى الفكري والشعوري بني مجيع املسلمني باإلضافة ملا يشكله من زيادة وتوسيع‬
‫القاعدة الثقافية والعلمية لتشمل مجيع الدول اإلسالمية‪ .‬ولكي ندرك هذا األمر نعود إىل العصر الذهيب‬
‫للحضارة اإلسالمية ونبحث عن دور اللغة يف تلك املرحلة‪.‬‬
‫اللغة العربية أثناء العصر الذهيب للحضارة اإلسالمية‬

‫بدأ تأسيس الدولة اإلسالمية يف عهد الرسول الكرمي صلى هللا عليه وسلم يف املدينة املنورة‪ ،‬وهذه‬
‫الدولة كانت متثل نوع من الفكر اجلديد الثوري الذي نقل اجملتمعات من حالة إىل حالة أخرى بشكل‬
‫سريع وثوري‪ ،‬وكانت هذه الدولة متثل نوعاً من احلضارة والفكر اجلديد أكثر مما متثله كدولة ذات حدود‪.‬‬
‫وقد تطورت هذه الدولة سريعاً على كافة الصعد‪ ،‬وبدأ ما يسمى العصر الذهيب هلذه الدولة منذ العصر‬
‫األموي زمن التوسع شرقاً وغرباً وانتشار اإلسالم يف قارة آسيا وأفريقيا وجزء من قارة أوروبا‪ .‬وبدأ تطور‬
‫العلوم بكافة أنواعها وجماالهتا والذي رافق هذا الثورة الفكرية وتطورت الكتابة العربية وأدواهتا ووسائلها‬
‫لتليب حاجة طاليب العلم واملعرفة‪ .‬وبلغت يف العصر العباسي ذروة هذا التقدم ففاقت مجيع األمم األخرى‬
‫يف زماهنا‪ ،‬وأصبحت حضارة منتجة للعلم واملعرفة ‪.‬‬
‫إن املنتوج العلمي والفكري هلذه احلضارة استخدم اللغة العربية كوعاء هلذا املنتوج‪ ،‬وهذه اللغة اليت قدم‬

‫هبا ابن سينا من شرق بالد فارس كتبه العلمية يف الطب والفلسفة وغريها‪ ،‬وقدم هبا ابن رشد كتبه وأفكاره‬
‫يف األندلس يف غرب هذه األمة اإلسالمية وكذلك كتب هبا ابن النفيس واخلوارزمي والغزايل والفارايب ‪...‬‬
‫وغريهم‪ ،‬فكانت اللغة العربية هي لغة الدين اإلسالمي‪ ،‬لغة العبادة فبها يتعبد املسلمون مجيعاً وهبا يصلون‪،‬‬
‫وهبذه اللغة تكتب الكتب العلمية يف الطب والكيمياء وغريها كما تكتب هبا األشعار واآلداب والفنون‬
‫األخرى‪ ،‬وهبذه اللغة تكتب العقود واملواثيق وتقوم التجارة يف أحناء هذه األمة اإلسالمية الواسعة‪.‬‬
‫سهل على طالب العلم احلصول على مراده‪ ،‬وسهل على‬ ‫سهل على العامل نشر علمه‪ ،‬كما ّ‬ ‫هذا ّ‬
‫التاجر واالقتصادي التبادل التجاري‪ ،‬باإلضافة إىل النشاطات اإلنسانية األخرى اليت لعبت اللغة العربية‬
‫دوراً مهماً يف تسهيلها‪ .‬والناحية األخرى اليت ال تقل أمهية واليت لعبتها اللغة العربية يف ذلك الوقت هي‬
‫الوحدة اإلسالمية‪ ،‬فال شك أن هذه اللغة سامهت بشكل فعال يف إرساء نوع من وحدة الثقافة ووحدة‬
‫الشعور ووحدة املنظور بني مجيع املسلمني‪ ،‬وهذا ما جعل ابن سينا يف الشرق وابن رشد يف الغرب حيسان‬
‫بنفس اإلحساس جتاه هذه القصيدة أو ذاك العمل األديب أو الفكري‪.‬‬
‫يف ذلك الوقت مل تكن اللغة العربية لغة عرق أو قوم‪ ،‬بل لغة حلضارة راسخة ممتدة من شرق األرض‬
‫إىل غرهبا‪ .‬تقدم كل ما هو مفيد وممتع للحضارة اإلنسانية‪ .‬فكانت العربية لغة مجيلة قوية قادرة على التعبري‬
‫عن مكنونات هذه احلضارة من كنوز وجواهر فكرية ومعرفية‪ ،‬لغة مجيلة يستمتع هبا األديب والفنان كما‬
‫يستمتع هبا املتعبد واملفكر والعامل‪ .‬يقول كاهن قرطبة يف األندلس‪« :‬إنا حنب أن نقرأ الشعر والقصص‬
‫وندرس الدين والفلسفة يف اللغة العربية فنتعلم لغة عذبة األلفاظ بليغة األداء مجيلة اإلنشاء ‪ ،‬وال تكاد‬
‫جتد فينا من يقرأ الكتب املقدسة باللغة الالتينية‪ ،‬وشبابنا األذكياء مجيعاً ال يعرفون غري لغة العرب وآداهبم‪،‬‬
‫وكلما قرأوا كتبها ودرسوا أدهبا أعجبوا هبا ‪ ...‬وحذقوا اللسان العريب حىت ليكتبونه نثراً ونظماً بأسلوب أنيق‬
‫‪ ،‬وتصوير دقيق ‪ ،‬يفوقون فيه العرب أحياناً»‪. 34‬‬
‫‪ -‬تراجع دور اللغة العربية‬

‫ال شك ان العديد من العوامل التارخيية والسياسية كانت وراء تراجع وتدهور اللغة العربية واحنسار‬
‫جغرافية ورقعة البالد اليت تستخدم العربية ابتداءاً من الغزو املغويل لبالد املسلمني‪ ،‬تعرضت اللغة العربية منذ‬
‫‪34‬‬
‫‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ (Reinhart Dozy).103‬كتاب تاريخ مسلمي اسبانيا لرينهارت دوزي ‬

‫ذلك احلني لنكسات متعددة ‪.‬‬

‫وكان احلكم العثماين لألمة اإلسالمية يف بعض أوجهه كارثة على اللغة العربية ومقدمة لتقسيم األمة‬
‫اإلسالمية على املستوى الثقايف والشعوري‪ ،‬وهذا أشد خطراً على األمة من التقسيم السياسي‪ ،‬وإهنارت‬
‫اللغة العربية كلغة موحدة للمسلمني‪ ،‬وتراجعت وانكمشت حىت يف األقاليم العربية وسادت اللهجات احمللية‬
‫وفقرت اللغة‪ .‬ويف املرحلة الثانية من العصر العثماين منذ بداية القرن التاسع عشر امليالدي كانت الطامة‬
‫مضاعفة فقد ظهرت العصبية القومية الرتكية يف عصر ظهور القوميات يف أوروبا‪ ،‬وظهرت أحزاب قومية‬
‫تركية متطرفة بدأت تعمل على الساحة السياسية بنشاط‪ .‬وهذا ما ولّ ّد رد فعل لدى الشعوب اإلسالمية‬
‫ومن مث نزعة اإلنفصال عن العثمانيني ويف بالد العرب ظهرت تيارات فكرية ذات طابع قومي عرقي حتول‬
‫بعضها فيما بعد إىل أحزاب قومية عربية متطرفة‪ ،‬وهذا بدوره ولّ ّد ردود أفعال فظهرت حركات قومية عرقية‬
‫كردية وبربرية وغريها متثل أقوام أخرى يف نسيج هذه احلضارة‪ .‬هذا ساهم يف تفتيت األمة وتباعدها‪.‬‬
‫والشك ان تصوير احلضارة العربية على اهنا حضارة قوم أو عرق ينتمي إىل جمموعة من القبائل تلتقي‬
‫يقزم هذه احلضارة ويربطها ربطاً خاطئاً بأنساب ومهية مزعومة ال‬
‫يف نسب قحطان وعدنان هو أمر خطري ّ‬
‫تصح‪ ،‬ويشكل دافعاً أو عامالً منفراً لدى العديد من األقوام اليت كانت جزءاً مهماً من نسيج هذه احلضارة‬
‫وشاركت بالنتاج العلمي والفكري يف هذه احلضارة نراها اآلن ترتاجع وحتاول أن حتدد لنفسها هوية خمتلفة‬
‫بعيدة عن هذه احلضارة‪.‬‬
‫وهنا علينا أن نتذكر أن ابن سينا الذي ينتمي بشدة هلذه احلضارة مل يكن من نسب قحطان أو عدنان‬
‫وكذلك الفارايب واخلوارزمي وأبو حنيفة النعمان وغريهم الكثري من صناع هذه احلضارة‪.‬‬
‫إن الرتاجع اللغوي ترافق مع الرتاجع الفكري والسياسي وانتشار األفكار القومية املتطرفة واليت إنكفأت‬
‫لتصبح قوميات حملية مرتبطة باألقاليم فأصبحت اللغة العربية هزيلة مشوهة ختتلف هلجتها ومفرداهتا بني‬
‫دولة وأخرى بل حىت بني مدينة وأخرى‪.‬‬
‫وبالرغم من بعض اجلهود يف احملافظة على اللغة العربية وإحياءها ‪ ،‬فإن اجلهود كثرية ايضاً يف حماولة‬
‫دفنها والقضاء عليها ألسباب غالباً غري بريئة بل ترتبط مبصاحل تتناقض مع مصاحل هذه األمة‪.‬‬
‫فقد لعب اعداء اإلسالم دوراً مهماً يف حماولة هدم اللغة العربية إلدراكهم الرتابط الوثيق بني اللغة‬
‫العربية والدين اإلسالمي وأن هذه اللغة ركن أساسي يف تشكيل هذه األمة ‪ ،‬فبذلوا جهداً كبرياً إلضعاف‬

‫هذه اللغة وإبعاد املسلمني عنها والرتويج للهجات العامية واحمللية‪ ،‬وهذه الدعوة إىل استخدام اللغة العامية‬
‫واللهجات احمللية حبجة التيسري واالستسهال أمراً ليس جديداً ‪ ،‬ففي مصر أول من دعا إىل التحول من‬
‫الفصحى إىل العامية املستئرق األملاين وهلام مسيث عندما كان مديراً لدار الكتب املصرية وذلك خالل‬
‫الثلث األخري من القرن التاسع عشر‪ ،‬وتبعه عدد كبري من املستشرقني‪.‬‬
‫يقول املؤلف حممد حممد حسني”‪:‬كان الشعوبيون يروجون اللهجات السوقية احمللية اليت يسموهنا‬
‫العامية مبختلف األساليب‪ ،‬وكان أعداء العروبة واإلسالم يتحايلون يف انتزاع الدراسات العربية من حضانة‬
‫الدين والقرآن ‪...‬إن اللغة العربية ليست ملكاً لرجال الدين‪ ،‬يؤمنون وحدهم هبا ويقومون وحدهم من‬
‫دوهنا‪ ،‬ويتصرفون وحدهم فيها ‪.‬لكنها ملك للذين يتكلموهنا مجيعاً من األمم واألجيال‪»35.‬‬
‫وقد احنصر استخدام اللغة العربية مؤخراً يف جزء من الدول العربية ضمن املنظومة التعليمية فقط‬
‫وضمن املراسالت الرمسية وبعض وسائل اإلعالم‪ ،‬أما الكتب واملطبوعات املختلفة فقد حافظ أغلبها على‬
‫اللغة العربية ولكن تراجع كثرياً مستوى هذه اللغة وأسلوهبا اللغوي واإلنشائي‪ .‬ورغم هذا الضعف والرتاجع‬
‫فقد ظهرت دعوات لدفن هذه اللغة واستخدامها فقط يف بعض املراسم والطقوس الدينية واستخدام‬
‫اللهجات احمللية بدالً عنها استسهاالً‪.‬‬
‫‪ -‬احياء دور اللغة العربية‬

‫ما مت عرضه يؤكد على أن اللغة العربية هي عنصر مكون وأساسي يف تشكيل احلضارة اإلسالمية اليت‬
‫هي حضارة عربية بوعائها اللغوي والفكري والثقايف‪ ،‬واإلسالم هو من أستخدم تسمية عرب وعريب على‬
‫لغة وقوم حممد عليه الصالة والسالم ‪.‬‬
‫وعلينا أن نالحظ التماهي بني تسمية اإلسالم والعرب يف عصور اإلزدهار‪ ،‬مث عندما بدأ التقسيم‬
‫وفصل العروبة عن اإلسالم وفصل اإلسالم عن العروبة بدأ الرتاجع يف العامل اإلسالمي عموماً وتشرذمت‬
‫األمة إىل دويالت وبدأ يرتاجع احلس املشرتك للشعوب اإلسالمية مع إختالف ألسنتها ولغاهتا وضعف‬
‫التواصل بينها تدرجيياً حىت أصبحت شعوباً غريبة عن بعضها‪ .‬واللغة العربية بعد أن إحنسرت واقتصرت‬
‫على البالد العربية إحنسرت أيضاً يف هذه البالد‪ ،‬فرتى الطفل ينشأ يف بيئة تستخدم هلجة حملية حمدودة‬
‫‪35‬‬
‫حصوننا مهددة من داخلها‪ ،‬لمحمد محمد حسين‪ ،‬ص ‪ .164‬‬

‫اإلمكانات‪ ،‬فتلتصق هذه اللغة بذاكرته وت ّكون املخزون الفكري لديه من خالل هذه اللهجة‪ ،‬وعندما‬
‫يكرب ويلتحق باملدرسة يدرس اللغة العربية كأحد املواضيع األخرى يف املدرسة‪ ،‬فيجد لغة غريبة عنه مبفرداهتا‬
‫وقواعدها‪ ،‬عليه أن يبذل جهداً يف فهمها كأهنا لغة أجنبية ‪.‬وأغلب طالب املدارس يف الوطن العريب جيدون‬
‫صعوبة كبرية يف دراسة اللغة العربية ويعتربون مادة اللغة العربية من أصعب املواد الدراسية‪.‬‬
‫إن املرحلة األوىل يف عالج أسباب الرتاجع تكمن يف إدراك احلاجة للعالج ومن مث تكوين إرادة العالج‬
‫وهذه ترتبط باحلالة الفكرية أي على الشعوب اإلسالمية أن تدرك أمهية هذه اللغة والفوائد املرتتبة على‬
‫إحياء هذه اللغة وما متثله هذه اللغة كلغة موحدة للمسلمني وحلضارة عريقة منتجة ومما ميكن أن تلعبه أيضاً‬
‫على املستوى اإلقتصادي والسياسي واإلجتماعي‪ .‬وبعد أن يعي الناس أمهية اللغة يتولد اإلحساس باحلاجة‬
‫إلستعادهتا والعمل على إحيائها‪.‬‬
‫استعادة اللغة العربية جهد جيب أن يشارك به اجلميع يف اجملتمع بعد محلة توعية واسعة‪ ،‬وجيب أن‬
‫يشارك فيها إىل جانب املنزل واألهل املدرسة ووسائل اإلعالم والرتفيه‪ ،‬واملنشورات واملطبوعات‪ ،‬وكل وسائل‬
‫اإلتصال املرئي واملسموع ‪.‬هذه التوعية جيب أن متتد إىل مجيع الشعوب اإلسالمية لتكون هذه اللغة مرة‬
‫أخرى عامالً جيمع هذه الشعوب ويقرب بينها ويسهل عليها التواصل فيما بينها باإلضافة إىل التواصل مع‬
‫دينها احلنيف ‪.‬إن عودة اللغة العربية كلغة مشرتكة يف العامل اإلسالمي يعيد هذه اللغة إىل وظيفتها ودورها‬
‫ويساهم بشكل فعال يف التطور الفكري والعلمي والثقايف واإلقتصادي لألمة اإلسالمية‪.‬‬
‫خالصة‪ :‬إن احلضارة العربية اإلسالمية مل تكن ختص عرقاً أو قبيلة أو قوماً‪ ،‬بل كانت تضم املسلمني‬
‫مجيعاً‪ ،‬وكان احد أهم مقومات هذه احلضارة اللغة اليت وحدهتم ووحدت شعورهم وسامهت يف جعلهم‬
‫أمة واحدة‪ ،‬هي اللغة العربية اليت أشتق إمسها من البيان والوضوح والفصاحة ونزل هبا الوحي اإلهلي‪ .‬واألمة‬
‫اإلسالمية مطالبة اليوم بإعادة إحياء إستخدام هذه اللغة بني كافة الشعوب اإلسالمية‪ ،‬لتستطيع األمة‬
‫اإلسالمية أن تتكافل وتتعاون وترتابط فيما بينها لتستطيع أن تنهض من جديد‪ ،‬وتعود أمة قوية وأمة منتجة‬
‫للمعرفة والعلم والثقافة‪.‬‬

Summary
The Arab-Islamic civilization were not related to race or tribe

or a people, but it includes all the Muslims, and one of the most
important elements of this civilization was language which united
them and united sense and contributed to make them one nation.
The Arabic language, which derived its name from the obviousness,
clarity and eloquence, came down out divine revelation. And
the Islamic nation is called upon today to revive the use of this
language among all Islamic peoples, that Islamic nation can stand
in solidarity, cooperate and interrelate with each other to be able to
return strong productive nation of knowledge, science and culture.

DODACI
Dr. Nebojša Gijić
Dr. Dimitrije Popadić
POTREBE I MOGUĆNOSTI HRIŠĆANSKO-

MUSLIMANSKE SARADNJE U
STVARANJU ZDRAVE EKONOMIJE
Interkulturalno društvoje društvo gde različite homogene grupe ljudi

žive zajedno, razmenjuju životna dobra i iskustva i poštuju međusobno
različite životne vrednosti i načine života. Kao teorijski i praktični model,
interkulturalizam je različit od multikulturalizma. Naime, saživljavanjem
interkulturalizma ostvaruje se novi kvalitet društva u kojem manjinske
etničke i verske grupe nisu ni apsolutno integrisane niti potpuno asi-
milirane. Interkulturalizam obezbeđuje potpunu samostalnost identiteta
svake homogene grupe u slobodnoj i ravnopravnoj interakciji s drugim
grupama, što podrazumeva i međusobnu razmenu kulturnih dobara i sa
dominantnom kulturom.
U ovom radu, u kontekstu hrišćansko-islamskog dijaloga, želimo uka-
zati na potrebu i mogućnosti zajedničke saradnje u stvaranju zdrave eko-
nomije zato što ovo smatramo potencijalno konstruktivnim sadržajem di-
jaloga. Jer, kome je potreban dijalog koji je unapred osuđen na tapkanje
u mestu živog peska slatkorečivog multikulturalizma? Nama su potrebni
sadržaji koji su od životnog značaja za plodan suživot u zdravom interkul-
turalnom društvu. Hrišćansko-islamski teološki dijalog u užem smislu, po-
kazao se ne samo međusobno isključivim već i neproduktivnim. Smatra-
mo da se težište hrišćansko-islamskih dijaloga treba prebaciti sa teološke
razine na dijalog civilizacija, kultura, morala i naročito ekonomije, a sve
pod zajedničkim imeniteljem ljudskosti.

ISLAMSKA MISAO
Svi mi, i svesno i podsvesno, svakodnevno razmišljamo o ekonomiji.

Ekonomija je protkana kroz sve što nas okružuje. Čak su i sva današnja tzv.
„politička pitanja” u neposrednoj vezi sa ekonomijom. Ekonomija je
svojevrsna primenjena filozofija egzistencijalizma, filozofija o ljudskim
životima i njihovim postupcima, a samim tim ekonomija neminovno utiče
na sve nas zajedno i na svakog od nas pojedinačno. Ekonomija je od pre-
sudne važnosti za ljudski opstanak i zato se ona nikako ne sme ograničiti
samo na neke pojedince i institucije. Obično se misli da je ekonomija
nešto čime se bave samo privrednici, bankari i neke njima slične grupe, a
da za svaku takvu grupu ili deo društva postoji neka posebna ekonomija.
Ekonomija se nužno tiče svakog od nas. Svi smo odgovorni za eko-
nomiju i niko od nas ne može izbeći svoj deo odgovornosti. Svi oni koji
ne daju sve od sebe kako bi, u skladu sa svojim mogućnostima, na na-
jbolji mogući način razmotrili postojeće probleme – oni se time odriču
svojih rođenjem stečenih prava i ta svoja prava dobrovoljno predaju jed-
noj samoproglašenoj eliti nadljudi. Kada su u pitanju stvari od tako pre-
sudnog životnog značaja, onda slepa poslušnost, oslanjanje na „eksperte”
i nekritičko prihvatanje popularnih fraza i predrasuda – ne znači ništa
drugo do odricanje od prava na upravljanje svojim životima i dobrovoljno
prihvatanje podaničkog položaja. Danas svaki razumni čovek mora odgov-
orno biti svestan visokog prioriteta ekonomije.
Ukoliko neko želi uspostavu trajno dobre vlasti, onda on mora početi
od toga što će svojim sugrađanima ponuditi zdravu ideologiju. Vidljivo
je da je religijska komponenta snažno uticala na ekonomske sisteme
različitih nacija i nacionalne ekonomije. U svom epohalnom delu „Prot-
estantska etika i duh kapitalizma” nemački sociolog Maks Veber došao
je do zaključka da je osnovni razlog razvijenosti jednih i nerazvijenosti
drugih zemalja - u elementarnim vrednosnim normama i stavovima koji
prevladavaju u nekom društvu. Dakle, uspeh i razvoj neke zemlje zavise
od dominantnih vrednosti koji u njoj vladaju. Oni koji veruju da bi eko-
nomija trebala služiti za dobrobit svih ljudi, a trebala bi da se temelji i na
moralnim vrednostima koje podržavaju velike religije, shvataju da verski
mislioci i ekonomisti moraju raditi zajedno na formiranje politike koja bi
to mogla da ostvari.

DODACI
Islamski finansijski sistem je, čini nam se, jedina prava globalna snaga
koja se aktivno bori protiv eksploatatorske i neoliberalne ekonomije. Ona
je izričito nametnula etički kodeks koji zabranjuje investicije u pornografi-
ju, prostituciju, narkotike, duvan i igre na sreću. A ti sektori su, posle pada
Berlinskog zida, najviše napredovali zahvaljujući gangsterima globalizaci-
je i nezainteresovanosti država za korektivne intervencije na tržištu.
Šta je osnovna karakteristika islamskog ekonomskog sistema u od-
nosu na sisteme koji su dominantni na Zapadu? To je pre svega sistem
bankarstva koji podrazumeva odsustvo kamate u bankarskim transakci-
jama. To znači da se zarada može ostvarivati podelom zajedničke dobiti
prilikom trgovačkih poslova, ali pravi musliman ne bi smeo da daje novac
pod interes. Kako je u islamu Kur’an osnovni izvor zakonodavstva i izraz
Božje volje, postaje jasno da bi kršenje ove volje značilo paklene muke. O
kamati Kuran veli:
Oni koji se kamatom bave, dićiće se, kao što će se dići onaj koga je
dodirom šejtan izbezumio, zato što su govorili: Kamata je isto što i trgov-
ina. A Allah je dozvolio trgovinu, a zabranio kamatu. Onome do koga do-
spe poruka Gospodara njegova-pa se okani, njegovo je ono što je prije
stekao, njegov slučaj će Allah rješavati, a one koji opet to učine – biće
stanovnici Džehenema, u njemu će vječno ostati.1
Na osnovu ovoga ajeta /celovita misao u Kur’anu/, vidi se da je kama-
ta zabranjena. Zato se ekonomski sistemi nacije koje imaju muslimansku
većinu sve više zalažu za zabranu kamata. U nekim savremenim državama
to je već urađeno.
1. Potrošačka kultura
U srži kontrasta između ideala kulture i utilitarnog, posttradicional-
nog, komercijalnog sveta nalazimo argumente o prirodi potrebe: dok je
(neo)liberalizam povezivao deregulaciju želje sa individualnom slobodom
i ekonomskim rastom, zagovornici kulture kao ideala tvrdili su da materi-
1
Kur’an (1984.): Sarajevo, Starješinstvo Islamske zajednice Bosne i Hercegovine,
Hrvatske i Slovenije, prevod Besima Korkuta, 275.

ISLAMSKA MISAO
jalni napredak (progres) bez okvira društvenih vrednosti dovodi i do ne-

zadovoljstva ili lažnih zadovoljstava i do tiranije „lažnog“ društva nad plit-
kim i dezorijentisanim „slobodnim“ pojedincima. Dakle, tradicija kulture i
društva nalazi se u suprotnosti sa modernim komercijalnim, potrošačkim
društvom, napadajući njegovu formalnu racionalnost, materijalizam i
egoizam i kulturnu banalnost i ispraznost njegovih velikih bogova „koris-
toljublja“ i „korisnosti“.
Iz ovoga sledi da se „prava kultura“ ne može kupiti, posredovati ili
vladati njome novcem. Ona se ne konzumira. Takođe, smatra se da post-
oje stvari veće od pojedinca – Bog, zajednica, nacija, priroda, duh, ideal
umetnosti – koji jedini mogu stvoriti one vrednosti koje će pojedinca
učiniti autentičnim, stvarnim. To su pravi „izvori sebe“2 i oni se ne mogu
stvoriti ili održati koristoljubivim razumom: njihovi pravi mediji su istorija,
osećaj, senzibilitet, emocije, nesvesno.
1. 1. Potrošnja kao dominantna paradigma savrememene

kulture
Kultura je ta koja bi trebala pružati značajne i pouzdane vrednosti.
Koncept kulture zahteva vrednosti koje nastaju u okviru načina života
određene populacije i koje toj populaciji nude identitet i solidarnost, i koje
autoritativno prosuđuju o tome šta je dobro, a šta loše, šta je stvarno, a šta
lažno u svakodnevnom životu. Međutim, ako su vrednosti stvar čisto indi-
vidualnih preferencija posredovanih samo novcem, kako se društvo može
držati na okupu i kako možemo razlikovati dobre i loše društvene vrednos-
ti? Štaviše, neoliberalizam do određene mere negira samu ideju društva
kao takvog, zajednice koja ima moralni autoritet nad svojim članovima.
S druge strane, postavlja se pitanje: kako odrediti količinu zadovoljstva,
udobnosti i luksuza koju ljudsko biće opravdano može priželjkivati? Za
ublažavajuću ulogu ograničavanja i usklađivanja želja sa mogućnostima
sposobno je jedino društvo, jer je ono jedina moralna snaga koja je viša
2
Taylor, C. (1989.):Sources of the Self: The Making of the Modern Identity,
Cambridge, Cambridge University Press.

DODACI
od pojedinca. Zato, ako potrebe i želje nisu ograničene moralnim redom,

ništa ih ne može zadovoljiti. Koliko god ekonomija bila bogata, koliko god
proizvodila, uvek će proizvoditi i frustraciju i nezadovoljstvo, jer je njena
neograničena proizvodnja robe tako tesno vezana uz neograničenu proiz-
vodnju potreba. Moderni apetiti za potrebama su nezasiti, jer potreba
više nije fiksirana ni prirodom ni tradicionalnim društvenim poretkom.
Dok je kultura mogla podrediti potrebu višim vrednostima, potrošačka
kultura “smišlja” još više potreba i zarobljava ljude u zatvorenom krugu
neprestane potrebe koja se hrani trajnim nezadovoljstvom. Ovako dereg-
ulisano društvo, sigurno da ne nudi ni približan moralni okvir za značajni
individualni i kolektivni život. Naprotiv, ovde se sada omogućuje prak-
tikovanje dubokog oblika prinude nad svojim dezorijentisanim članovima.
Zato, dok pristalice tržišnog društva poistovećuju sreću sa prosperitetom,
kritičari ga vide kao „ekonomiju bez radosti“.3
Prema tome, što se neoliberalne tradicije tiče, pojedinac osigurava
slobodu na račun društvenog autoriteta. Potrošač je povezan sa ovom
vrstom slobode korišćenjem izbora na osnovu razuma koji ne podnosi
društveni autoritet i osudu već koji disciplinuje društvo ekonomskim akci-
jama na tržištu. Za neoliberalizam, ovo osigurava stanje individualne slo-
bode – suverenog potrošača i preduzetnika.
Modernizam je upravo kroz ovu racionalnost, posebno u njenom eko-
nomskom obliku, uzrokovala kulturnu devastaciju i društvenu otuđenost,
pretvorila ideju o zajednici i istinskom društvu u nostalgično sećanje ili
utopijski san. Za liberalno krilo modernzma, prosvetljeni ljudi i herojski
potrošači proizašli su iz raspada tradicionalnog društva. S druge strane,
za njihove kritičare ovaj proces društvene deregulacije rezultira anarhi-
jom, otuđenjem, društvenom anomijom i narušavanjem svih vrednosti.4
U tom svetlu, potrošačka kultura može se promatrati ne kao individualno
oslobođenje, nego kao anomija, ne kao društveni napredak, nego kao
patologija!
3
Slater, D. (2004.):Consumer Culture & Modernity, Cambridge, Polity Press, 76-
77.
4
Fromm, E. (1979.):Imati ili biti, Zagreb, Naprijed.

ISLAMSKA MISAO
Oponašanje nadređenih i gotovo kompulzivan nagon da se ističemo

među onima koji su jednaki nama i da se razlikujemo od onih nižih od nas,
u različitim teoretskim tradicijama nude se kao valjana objašnjenja prom-
ena životnog stila, mode, ukusa i obrazaca potrošnje uopšte.5 Već sama
upotreba termina potrošačka kultura između ostalog znači i naglašavanje
činjenice da su svet robe i njena načela strukturiranja ključni koncepti
za razumevanje savremenog društva. To implicira dvojako žarište analize:
prvo, kulturnu dimenziju ekonomije, simbolizaciju i upotrebu materijal-
nih dobara kao sredstava komunikacije, a ne samo upotrebnih predmeta;
i drugo, ekonomiju kulturnih dobara, tržišna načela ponude, potražnje,
akumulacije kapitala, konkurencije i monopolizacije koje operišu unutar
sfere životnih stilova, kulturnih dobara i robe.6
Globalizacija nas sve usmerava prema društvu u kome nema fiksnih
statusnih grupa, društvu u kojem je usvajanje stilova života koji bi bili svo-
jstveni određenoj društvenoj grupi – stvar prošlosti. Ovo kretanje prema
postmodernističkoj potrošačkoj kulturi utemeljeno na velikoj količini in-
formacija i preobilju slika koje se ne mogu stabilizovati ni hijerarhijski
složiti u sistem koji bi bio u korelaciji s fiksnim društvenim podelama,
upućuje na to da društvene podele nisu više relevantne i na kraju da
oznaka „društveno“ nije više važna referentna tačka.
Potrošnja je odigrala veliku ulogu u nastanku postmoderne kulture.
Uopšteno govoreći, postmoderne koncepcije potrošnje povezane su sa
prepoznavanjem činjenice da je potrošnja važnija zbog svoje simboličke
vrednosti, nego zbog svoje upotrebne vrednosti. Potrošnja se ne bi smela
shvatiti kao potrošnja upotrebnih vrednosti, materijalne korisnosti, nego
pre svega kao potrošnja znakova.7 Upravo je ta dominacija robe kao znaka
navela neke autore da naglase ključnu ulogu kulture u reprodukciji savre-
menog kapitalizma. Kultura je najvažniji element potrošačkog društva, jer
5
Gronow, J. (2000.):Sociologija ukusa, Zagreb, Naklada Jesenski i Turk &
Hrvatsko sociološko društvo, 45.
6
Featherstone, M. (2005.): Lifestyle and Consumer Culture, u: Martyn J. Lee (ur.),
The Consumer Society Reader, Malden, Oxford, Carlton, Blackwell, 94.
7
Baudrillard, J. (2005.):The Consumer Society, Myths & Structures, London,
Thousand Oaks, New Delhi: Sage Publications.

DODACI
nijedno društvo nije nikad bilo toliko zasićeno znakovima i slikama kao
ovo.8
Potrošnja je postala aktivno kolektivno ponašanje: ona je nešto
nametnuto, ona je moralnost sama po sebi, i ona je institucija sama po
sebi. Ona je čitav sistem vrednosti, sa svim što taj izraz podrazumeva u
smislu grupne integracije i funkcije društvene kontrole.9 Potrošnja je,
pre svega, kodirani sistem znakova. Pojedinci su prisiljeni služiti se tim
sistemom. Služenje tim sistemom preko potrošnje važan je način na koji
ljudi međusobno komuniciraju. Jer u savremenom potrošačkom društvu
trošimo ne samo robu, nego i ljudske usluge, pa zato i ljudske odnose.
Potrošnja se nastoji proširiti ne samo s robe na usluge, nego na gotovo
sve, jer sve može postati predmet potrošnje. U tom smislu, potrošnja za-
hvata čitav život! Ona se i proširila na čitavu kulturu, pa zato možemo i
govoriti o komodifikaciji kulture.10
Potrošnja se opisuje i kao magičan, čudesan i fantastičan svet, jer
nova sredstva potrošnje, osim što nude potrošaču fantastične mitske slike
i simbole, takođe predstavljaju i objektivne strukture koje ograničavaju
ponašanje potrošača. Ta nova sredstva potrošnje nisu samo važna kao
mesta unutar kojih ljudi troše znakove nego su važna i sama po sebi, kao
strukture koje ljude navode na to da troše više i da troše različite stvari.
Zato je potrošačko društvo i društvo u kome se uči trošiti. Drugim rečima,
postoji nov i specifičan način socijalizacije povezan sa pojavom novih
proizvodnih snaga. Te nove proizvodne snage su potrebe potrošača i nji-
hovo zadovoljavanje. Ideja da ljudi imaju određene „potrebe“ koje tre-
baju zadovoljiti potrošnjom je mit, utoliko što ljudska bića nikad zapravo
nisu zadovoljna, pa zato te „potrebe“ zapravo nikad nisu zadovoljene.11
8
Jameson, F. (1981.):The Political Unconscious, Ithaca, NY, Cornell University
Press, 131.
9
Thousand Oaks, New Delhi: Sage Publications, 81.
10
Ritzer, G. (2005.): Introduction, u: Baudrillard, J., The Consumer Society, Myths
& Structures, London, Thousand Oaks, New Delhi: SagePublications, 15.
11
Thousand Oaks, New Delhi: Sage Publications, 193.

ISLAMSKA MISAO
Postmoderne analize svakodnevnog životnog iskustva usredsređuju

se na osobine i iskustva masovno - medijske potrošačke kulture. Činjenica
je da je potrošnja postala društvena praksa kojom se ljudi odvlače u svet
mašte. Ona je „svakodnevna praksa kroz koju nostalgija i mašta zajedno
postaju utelovljene u svetu komodifikovanih predmeta“.12 Ova teza ne
treba zvučati nelogično da je potrošnja postala ozbiljan oblik rada, ako
radom smatramo disciplinovanu (veštu i poluveštu) proizvodnju načina
potrošačkog života. U srcu tog rada jeste društvena disciplina maštanja,
disciplina učenja kako povezati stvarnost i nostalgiju sa željom za novim
hrpama robe. Učenje kako se snaći u otvorenim vremenskim tokovima
potrošačkih kredita i kupovine, u okruženju u kojem je veza između nos-
talgije i sećanja raskinuta, zahteva nove oblike rada: rad na dešifrovanju
stalno novih modnih poruka, rad na otplaćivanju dugova, rad na učenju
kako najbolje upravljati odnedavno vrlo kompleksnim kućnim finansijama
i rad na sticanju veština upravljanja novcem. Primarna funkcija ovog rada
nije usmerena na proizvodnju robe, već na stvaranje uslova u kojima
može doći do kupovanja.
Rad na potrošnji u istoj je meri društven koliko i simboličan, s tim
da ga upotreba discipline mašte ne čini ništa manje ozbiljnim radom.13
Međutim, ono što je ključno za disciplinovanje modernog potrošača jeste
– uvođenje uživanja u prolaznosti (efemernosti). Ovo vrednovanje pro-
laznosti iskazuje se na raznolikim društvenim i kulturnim nivoima: krat-
kom trajanju roba, proizvoda i životnih stilova, brzini promena u modi,
brzini trošenja novca, poliritmiji kredita, sticanja bogatstva i prolaznosti
televizijskih proizvoda, auri periodizacije koja se nadvija nad proizvodima
i životnim stilovima koje nam pružaju masovni mediji. Ovo vrednovanje
prolaznosti je ključ modernog konzumerizma, pa se onda i telesne tehnike
razlikuju od onoga što se pre smatralo režimima mode ili regulacijom
potrošnje. Ako je potrošnja čin, konzumerizam je način života. Iz te pers-
pektive, konzumerizam je kulturni izraz i manifestacija sveprisutnog čina
12
Appadurai, A. (2005.):Modernity at large: Cultural Dimensions of Globalisation,
Minneapolis, London, University of Minnesota Press, 82.
13
Appadurai, A. (2005.):Modernity at large: Cultural Dimensions of Globalisation,
Minneapolis, London, University of Minnesota Press, 83.

DODACI
potrošnje. Konzumerizam ne samo da oblikuje naše svakodnevne živote,

nego sve to postiže nudeći nam iluziju potrošačkih sloboda, iako su, barem
na nekom nivou, te slobode konstruisane i ograničene. Konzumerizam se
može definisati kao psihosocijalni izražaj presecanja između struktural-
nog i individualnog u sferi potrošnje. Iskustvo potrošnje jeste psihoso-
cijalno, u smislu da predstavlja most koji povezuje pojedinca i društvo.14
1. 2. Uzroci ekonomske krize u svetu

Neprestana potrošnja, tj. sama potrošačka kultura, veoma je diskuta��-
bilna. Prema njoj se smisao života može pronaći u stvarima koje posedu-
jemo i da ih trošiti, shodno tome, znači potpuno živeti, pa da bismo ostali
potpuno živi, moramo neprestano trošiti. Takođe, neprestana akumulaci-
ja bogatstva i povećana potrošnja intrinzične su za globalnu kulturu, koja
najveću moć usredsređuje u poslovnim organizacijama. Notorna je či-
njenica da takav svetski sistem služi disproporcionalno ličnim interesima
globalne elite koja nadzire velike multinacionalne korporacije i svetske
finansijske institucije.
Problem se nalazi u začaranom trouglu moći, interesa i manipulacije
tri institucije SAD koje su se potpuno otrgle kontroli i koje su, opijene
sopstvenom veličinom i značajem, dovele do današnjeg kraha. To su: Bela
Kuća, Pentagon i Vol Strit. Oligarhije u ove tri institucije su se potpuno
odmetnule i otrgle kontroli demokratske javnosti, da su one počele da
oblikuju stvarnost prema sopstvenom liku i interesima, često međusobno
ratujući oko prevlasti na političkom i ekonomskom tržištu.
Nekorektno je reći da su SAD glavni izvor zla u svetu, pa tako nepra-
vedno optužiti 350 miliona ljudi za nešto zašta oni nisu krivi, nego je
problem skoncentrisan u sam vrh one tri institucije koje više nisu pod
kontrolom građana i koje su bastioni manipulacije za upravljanje svetom.
SAD su se podigle na položaj imperije tek u XX veku i zahvaljujući veli-
kim svetskim ratovima, koji nisu vođeni na njenom tlu, oni su uspeli da
14
Miles, S. (2006.):Consumerism – as a Way of Life, London, Thousand Oaks, New
Delhi: Sage Publications, 4-5.

ISLAMSKA MISAO
postanu lokomotiva progresa savremenog kapitalizma. Zahvaljujući svom

pobedničkom vođstvu uspeli su da se nametnu i da kreiraju svet prema
svome liku i interesu.
Prva velika prevara smišljena je 1971. godine, u vreme Niksonove ad-
ministracije, kada je doneta odluka da dolar više nema zlatno pokriće,
kako je to bilo predviđeno bretonvudskim monetarnim dogovorom sa-
veznika. Tako je zao duh pušten iz boce, bez ikakve kontrole i polaganja
računa, što je otvorilo ogroman prostor za manipulaciju i špekulaciju Fe-
deralnim američkim rezervama – FED i finansijskoj oligarhiji sa Vol Strita.
Budući da dolar više nije ima zlatno pokriće, to je značilo da je mogao
da se štampa u nekontrolisanim količinama. Posebno je opasno bilo to
što je dolar, umesto zlata, postao opšte platežno sredstvo, što je postao
međunarodno sredstvo za plaćanje i što je tako SAD došla u privilegovani
položaj u odnosu na druge države. Dolar štampan na papiru od strane
FED-a postao je opšta roba koja je nametnuta ostalom svetu. Tako je pa-
pir zamenio zlato!
Ukupna količina zlata koja je iskopana od nastanka civilizacije do da-
nas iznosi oko 170. 000 t.15 Ako znamo da je jedna unca 31,1 gram i da
ona otprilike berzanski vredi 980 dolara, onda je lako izračunati da jed-
na tona zlata ima vrednost oko 30 miliona dolara. Znači, ukupna količina
zlata koja se nalazi u svetu ima vrednost izraženu u dolarima oko 5. 100
milijardi dolara. Naravno, čitava ta količina se ne nalazi u prometu, niti
kod centralnih banaka država. Procenjuje se, da se samo 30% nalazi u
prometu, dok je ostalo zlato tezaurisano u privatnim sefovima.
Pretpostavimo da je čitava količina zlata u prometu, radi poređenja
sa ostalim parametrima u ovoj uporednoj analizi. Ukupan bruto domaći
proizvod – BDP- planete u jednoj godini, recimo u 2008. iznosi 60. 000
milijardi dolara. To je ukupan zbir svega onoga što se stvori na planeti u
svih 192 države za godinu dana rada svih ljudi. Kada uporedimo ove dve
cifre, onda vidimo da je godišnja valorizacija BDP čitave planete skoro 12
puta veća od ukupne valorizacije količine zlata na planeti. To znači da je za
toliko puta potcenjena vrednost zlata, odnosno da je naduvavanjem in-
15
Dragaš, BrankoKrah neoliberalizma, www.dragas5.dragas.biz.

DODACI
flatornog balona došlo do velikog rasta planetarnog BDP izraženog u do-

larima, na štetu zlatnog standarda. Takvo stanje na duži rok nije održivo.
Nadalje, poređenja radi, uzećemo jedan drugi podatak. To je podatak
o ukupnoj dolarskoj vrednosti hartija od vrednosti koje su danas u opti-
caju na berzama ili se prodaju kao, takozvani finansijski derivati: akcije,
obveznice, opcije, fjučersi, municipalne obveznice, hedž fondovi i druge
hartije. Ukupna količina svih tih, pompezno nazvanih finansijskih deriva-
ta, dostigla je zastrašujući iznos od 1.400 000 milijardi dolara.16 To je cifra
od koje zastaje dah i koja mora, ozbiljne i odgovorne ljude posebno da
zabrine. Finansijski derivati su toliko veštački naduvani da čovečanstvu
preti velika opasnost da se, ukoliko izbije eksplozija, u jednom trenutku
uništi čitava svetska privreda. Ta atomska finansijska bomba nastala je u
grozničavoj pohlepi gramzivaca sa Vol Strita da, varajući i špekulišući, radi
sopstvenih u milijardama dolara isplaćenih bonusa, razviju virtualnu eko-
nomiju koja nije imala nikakvog realnog pokrića u privredi.
Dakle, sve ove hartije bez vrednosti će u jednom trenutku sigurno
izgoreti, jer su oni naštampani finansijski derivati koji nemaju pokriće u
zlatu, dok će cena zlata u narednom periodu drastično da poraste kako
bi stigla valorizaciju izraženu u dolarskom iznosu BDP. To je matematički
proračun. Možda će taj skok cena zlata biti i mnogo veći: setimo se samo
perioda 1971-1980, pošto smo u ovoj našoj instant analizi pošli od pret-
postavke da se čitava količina zlata nalazi u opticaju, dok je realno stanje
da svega trećina zlata služi za valutna pokrića naštampanih novčanica,
a ostalo zlato je tezaurisano. Zaključak je da dolar nestaje kao valuta i
njega će zameniti prvo zlato i srebro, a onda neka nova, zdrava valuta.
Uostalom, po američkom ustavu zvanična novčanica je srebrni dolar, a ne
bezvredni papir koji se štampa sumanuto bez ikakvog pokrića!
16
Dragaš, BrankoKrah neoliberalizma, www.dragas5.dragas.biz.

ISLAMSKA MISAO
2. Ekonomija i društvo
Prava ekonomija ne polazi od toga da se ekonomski čovek razlikuje od
realnog čoveka, niti da je svim ljudima bitno samo ono materijalno, niti
da svi ljudi moraju biti razumni i racionalni. Ekonomija nije dosadna nau-
ka i ne bavi se proučavanjem beskonačnih statističkih podataka, već se
bavi najvažnijom stvari – ljudskim životima. Mnogo je onih koji misle da
je ekonomija nešto relativno i da je, samim tim, ekonomija stvar ličnog
stava, tj. stvar naše slobodne procene. Međutim, i takva mišljenja su
pogrešna jer ekonomija nije stvar ličnog stava, već nauka koja se bavi
večnim i uvek - važećim zakonima., zakonima koje čovek ne može promen-
iti. Ekonomija je nauka, a zadatak nauke se ne sastoji u bavljenju ličnim
stavovima, već otkrivanjem istine, tj. spoznajom stvarnosti. Ako želimo da
živimo bolje, ako želimo da kvalitet našeg života ide uzlaznom linijom – mi
nemamo drugu opciju nego da što bolje razumemo te zakone i da delu-
jemo u skladu sa tim zakonima. Dakle, ti zakoni se ne smeju ignorisati,
već se moraju razumeti i u skladu sa njima delovati. Ne samo kvalitetniji
život, već i sam opstanak čovečanstva zavisi od čovekove sposobnosti ra-
zumevanja tih uvek važećih zakona i delovanja u skladu sa njima.
2.1. Ljudsko delovanje i logično razmišljanje

Ljudsko delovanje je svrsishodno ponašanje.17 Ljudsko delovanje je
akcija usmerena ka ostvarenju nekih naših želja. Ljudsko delovanje je
pokušaj menjanja postojećeg stanja nekim drugim stanjem, tj. zamena
stanja kojim nismo zadovoljni – stanjem kakvo bi, po našem mišljenju,
trebalo da bude.
Bez obzira kakve naše želje bile, bilo materijalne, bilo nematerijalne,
one nisu nešto čime se bavi ekonomija. Na izbor naših želja će utica-
ti mnogi faktori: naše neposredno okruženje, roditelji, prijatelji, učitelji,
mediji, običaji, religija, tradicija, kultura, itd., ali svi ti uticaji i sve te sug-
estije su, ipak, samo sugestije, jer odluku o našim željama donosimo
17
Von Mises, Ludwig (1996.): Human Action, A Treatise On Economics, San
Francisco, Fox & Wilkes, 11.

DODACI
samo mi, i niko drugi nego mi.

Izrazi koji se često mogu čuti, npr: da je nešto duplo vrednije, duplo
bolje ili duplo lepše od nečeg drugog, su samo stvar uobičajenog načina
izražavanja. Ne postoji merna jedinica korisnosti niti jedinica za merenje
ljudskog zadovoljstva. Na ekonomisti nije da nameće svoj stav u pogledu
želja njegovih sugrađana, već samo da pokaže da li se postavljeni ciljevi
mogu ispuniti pomoću mera koje je predložila neka politička stranka, vla-
da, ili neka „grupa za pritiske”.
Svet u kome živimo nije svet blagostanja i izobilja, već svet oskud-
nih prirodnih resursa, čak i onih životno-neophodnih resursa. U takvom
svetu treba preživeti, da bismo preživeli potrebno je proizvoditi, a da
bismo proizvodili potrebno je da uložimo rad i vreme. Ako želimo da ost-
varimo svoje ciljeve – mi moramo naučiti koje akcije će proizvesti željeni
rezultat. Sve ima svoju „cenu”, što znači da kada odaberemo jednu stvar,
mi se time odričemo neke druge stvari, tj. svaka naša akcija podrazumeva
da se nešto mora žrtvovati. To je ujedno i jedan od najvećih problema
današnjeg sveta jer ljudi žele „nešto za ništa”, ili „nešto na račun nekog
drugog”. Problem ovakvog načina razmišljanja je u tome što ljudi nisu
svesni kuda sve to vodi, tj. problem je u tome što ljudi nisu svesni kakve
će krajnje posledice svega toga biti.
Ako već govorimo o radu i vremenu, onda njima možemo dodati i
prirodne resurse, a onda je potpuno jasno da se tu ne radi ni o čemu
drugom nego o stvaranju kapitala i kapitalnih dobara.
Često se može čuti da su narodi u tzv. „nerazvijenim državama” si-
romašni zbog toga što nemaju dovoljno kapitala. Međutim, ako zna�-
mo šta je kapital, tj. da je kapital ništa drugo do kombinacija ljudskog
rada, prirodnih resursa i vremena, koji se onda u procesu preduzetničkog
delovanja pretvaraju u kapitalna dobra, onda je sasvim jasno da problem
nedostatka kapitala u nerazvijenim državama nije posledica nedostatka
prirodnih resursa i radne snage, već nečeg sasvim drugog – neadekvat-
nog korišćenja prirodnih resursa. Sve te „siromašne države” imaju i radne
snage, i zemljišta, i ostalih prirodnih resursa, sasvim dovoljno da proiz-
vedu isto toliko kapitala koliko i one bogate države.18
18
Von Mises, Ludwig (2010.):Omnipotent Government, Indianapolis, Liberty Fund

ISLAMSKA MISAO
Logično razmišljanje i stvarnost nisu dva odvojena sveta.Logika je za

čoveka jedino sredstvo za savladavanje problema stvarnosti. Ono što je
kontradiktorno u teoriji, ne može manje kontradiktorno biti ni u stvar-
nosti. Ono što je ideološki nekonzistentno – nikada ne može funkcionisati
i rešiti probleme stvarnosti. Jedini stvarni efekat kontradiktornih ideologi-
ja se sastoji u tome da prikrije stvarne probleme i time spreči ljude da
blagovremeno pronađu pravi način za njihovo rešavanje. Nekonzistentne
ideologije ponekad zaista mogu privremeno prikriti problem i tako za
neko vreme odložiti njegovu pojavu, ali se maskiranjem i prikrivanjem
problema – problem ne rešava već samo dodatno povećava, a samim
tim i teže rešava. Nekonzistentne ideologije samo uvećavaju agoniju,
povećavaju mržnju i čine mirno rešenje nemogućim. Velika je zabluda
kada se na ideološke kontradiktornosti gleda kao na nešto što je bezo-
pasno, ili čak korisno.
Glavni cilj ekonomije i prakseologije je, upravo, zamena kontradik�-
tornih ideologija ispravnim i konzistentnim ideologijama. Nema drugog
načina za sprečavanje društvene dezintegracije i očuvanja kontinuiranog
poboljšanja životnih uslova ljudi, osim onog koji nam pruža razum. Lju-
di moraju pokušati da putem razmišljanja nađu rešenje za sve postojeće
probleme. Nikada ne smeju bezrezervno prihvatati rešenja starijih gener-
acija, već uvek iznova moraju postavljati pitanja i preispitati svaku teoriju
i svaku teoremu. Oni uvek moraju odbacivati sve greške i sve zablude, i
uvek moraju pokušati da što bolje shvate suštinu. Ljudi se moraju boriti
protiv grešaka tako što će skidati maske sa lažnih doktrina i tako što će
objašnjavati istinu.
Katastrofalna greška bi bila ako bismo postojeći problem pokušali
da prebacimo u sferu morala, tj. tako što bismo pristalice pogrešne ide-
ologije nazivali zlim i podlim ljudima. Uzaludno je insistirati na tome da
je ono što mi želimo dobro, a da je ono što žele naši protivnici loše. Prob-
lem koji ovde treba rešiti je upravo to: šta je dobro, a šta je loše? Kruti
dogmatizam, koji je svojstven nekim religijskim grupama i marksistima,
neminovno vodi u sukob. On unapred osuđuje sve disidente kao zločince,
sumnja u njihovu dobronamernost, i od njih traži bezuslovnu predaju i
Inc., 70-71.

DODACI
poslušnost. Sa takvim pristupom i stavovima – društvena saradnja nije

moguća.
2. 2. Tržišna ekonomija i birokratija

Kada odemo kod nekog preduzetnika: doktora, pekara, trgovca,
farmera, stolara, umetnika, ili bilo kog drugog preduzetnika – svi oni su
tada naše sluge. Svaki preduzetnik se trudi da što bolje pogodi naše želje
i da nam što bolje služi. Ali, oni to ne rade zbog toga što uživaju u služenju
drugih, niti zbog nekog svog prevelikog altruizma, već nas služe jer znaju
da će sa onim što dobiju od nas biti u situaciji da i njih neko služi. U slo-
bodnom tržišnom sistemu svi smo sluge i svi smo gospodari. Svi služimo
i svi smo služeni, a što više služimo druge – više će drugi služiti nas. U
slobodnom tržišnom sistemu svako radi u svom sopstvenom interesu, a
u isto vreme i u interesu svih drugih. Društvo je samo drugi naziv za skup
svih pojedinaca koji služe jedni druge. Za pravu ekonomiju, zajednica ljudi
je ništa drugo do sistem dobrovoljne kooperacije pojedinaca. Kakvi god
naši ciljevi bili, kakve god naše želje bile – one se najlakše mogu ostvariti
putem kooperacije.
Osnovni princip delovanja neke zajednice je – uzajamna razmena
usluga. Dakle, „nešto za nešto”. Pojedinac daje i služi, da bi mu drugi
dali i da bi ga služili. Pojedinac daje ono što vrednuje manje, u zamenu za
nešto što, u momentu razmene, vrednuje više. Međutim, i ovde se „in-
telektualna elita” postarala da termin društvo dobije potpuno drugačije
značenje. Umesto dobrovoljne saradnje i slobodne razmene proizvoda
i usluga, po tom novom i iskrivljenom značenju – društvo postaje neki
mitski kolektivni entitet čije interese tumači i zastupa jedna privilegovana
grupa ljudi na vlasti.
Na taj način sistem dobrovoljnog i spontanog udruživanja biva za-
menjen sistemom represije i prinude. Sistem uzajamne razmene usluga
prerasta u sistem naredbi, zabrana i kontrole. Umesto harmoničnog siste-
ma u kome dobrovoljno „svi služimo i svi smo služeni” – dobijamo jedan
poremećen sistem prisilnog služenja u kome svi zajedno služimo jednu
kvazi - institucionalnu birokratsku elitu.

ISLAMSKA MISAO
Zbunjuje naivnost velikog dela naroda koji kritikuje pojedine državne

mere i zakone, a ne vidi da su beskonačne diskusije koje međusobno vode
fiktivno podeljeni i zavađeni ekonomisti – samo dimna zavesa koja prikri-
va prave uzroke problema. Zbunjuje naivnost i onog drugog dela naroda
koji kaže kako „sistem ne funkcioniše”. Sistem funkcioniše savršeno, tj.
tačno onako kako je zamišljen, a on nije ni zamišljen da bi od njega imalo
korist čitavo društvo, već suprotno – da bi omogućio jednom delu društva
da živi na račun drugog dela društva. Obični ljudi ne razumeju ideje, niti
mogu napraviti razliku između dobre i štetne ideje. Obični ljudi samo bi-
raju neku od ideologija koje im ponude intelektualci.
U periodu kreditne ekspanzije vlada opšti optimizam, a biznismeni su
skloni da zasluge za trenutno blagostanje i poslovne uspehe pripišu sebi,
tj. svojoj pameti, talentu, poslovnosti, genijalnosti itd. Kada dođe do su�-
protnog procesa, tj. kada piramida počne da se urušava, onda nastaje
opšte razočaranje, a što veći optimizam u vremenu lažnog prosperiteta
– to veća frustracija u vremenu ekonomske depresije. Međutim, intere-
santno je da tada ljudi za ekonomski slom ne optužuju sebe, već traže
krivca u političarima. I što je još interesantnije – oni političare ne krive
zbog toga što su oni putem kreditne ekspanzije omogućili i podsticali
lažni prosperitet – već ih krive samo za kolaps, tj. za ono što je samo ne-
minovna posledica kreditne ekspanzije.
Ideja o tržištu koje se samo reguliše implicira čistu utopiju, jer tak-
va institucija nije mogla duže postojati a da ne uništi ljudsku i prirodnu
supstancu društva. Slobode tržišta nisu ciljevi sami za sebe, one su sred-
stvo, pomagalo koje su ljudska bića smislila za ljudske namene. Tržišta
su stvorena da služe ljudima, a ne čovek tržištu. Međutim, u globalnom
slobodnom tržištu sredstva ekonomskog života opasno su se oslobodila
društvene kontrole i političkog upravljanja, tako da je slobodno tržište
postalo motor perverznog modernizma. Zato je ova neoliberalna ide-
ologija više pogubna time što se uporno prikazuje kao strogo racionalna.
Ona potiče iz vešte prevare koja nastoji usaditi uverenje o jednakoj vred-
nosti između naučne strogosti i savršenosti „zakona tržišta“.
Toj pseudoracionalnosti dodaje se i druga pogubnost: skrivajući se
iza slepih i anonimnih „zakona tržišta“, ovaj tržišni fundamentalizam i

DODACI
diktatura kapitala nameću viziju zatvorenog i nepromenjivog sveta. Pre-

tenciozna neoliberalna ideologija globalnog laissez-fairea koja se temelji
na tržištu i neobuzdanoj potrošnji, u koliziji je sa trajnim i vitalnim ljuds-
kim potrebama, posebno onima za sigurnošću i društvenim identitetom.
Projekat globalnog slobodnog tržišta ne predstavlja model prirodnog
društveno ukorenjenog razvoja. Naprotiv, on sprečava legitimne oblike
razvoja prilagođene kulturi, tradicijama i potrebama posebnih društava
i kultura, stvarajući u njima sve veći otpor. Izgleda da je slobodno tržište
spremno postići ono što socijalizam nikad nije mogao postići – eutanaziju
buržoaskog života.
2. 3. Ekonomski razvoj i kulturološko – religiozna različitost

Etnolingvistička diversifikovanost može ponekad voditi i građanskom
ratu, koji više uništava privredu, nego ratni konflikt sa spoljnim nepri-
jateljem. Studija Coliera i Hoeflera iz 1997.19 ukazuje da je verovatnost
građanskog rata najveća kod zemalja sa nekoliko velikih i konkurentskih
etničkih grupa ( što se potvrđuje u slučaju bivše Jugoslavije ), dok je
znatno manja kod vrlo heterogenih i etnički homogenih zemalja, uz to
naglašavajući da je najznačajniji faktor građanskog rata siromaštvo. In-
dikativni su zaključci Roberta Patmana koji pokazuje da što više ljudi
različitog porekla živi u jednoj zajednici, da je utoliko niži nivo poveren-
ja.20 Pored toga i povezivanje kapitala je znatno slabije u etnički hetero-
genim društvenim zajednicama. S druge strane, studija Baroa iz 1996.,
koja obuhvata oko sto zemlja u tridesetogodišnjem periodu, ukazuje
da etnolingvistička frakcionalizacija ima minimalan negativan uticaj na
privredni rast.21
19
Collier, Paul & Hoeffler, Anke(1998.): ’’On economic causes of civil war’’,
Centre for the Study of African Economies, St Antony’s College, Oxford University
and World Bank, Published in Oxford Economic Papers 50, 563-73.
20
Putnam, D. Robert(2000.):Bowling Alone: The Collapse and Revival of American
Community, New York, Simon & Schuster.
21
Barro, Robert (1996.):’’Democracy and Growth’’, Journal of Economic Growth,
1996, vol. 1, issue 1, 1-27.

ISLAMSKA MISAO
U istraživanju Ištvan Molnar-Šakaša iz 2007. godine, koje je bazi-

rano na tzv. neurološkom mrežama, se utvrđuju značajne barijere u
međukulturološkom razumevanju.22 Studija ukazuje da kultura ima
značajan uticaj na naš cerebralni sistem i način ponašanja, odnosno so-
cijalni inženjering. Pri tretiranju ovog faktora kao determinante ukupnog
razvoja treba naglasiti da postoje značajne razlike između afričkih država
i pojedinih zemalja Jugoistočne Evrope. U Jugoistočnoj Evropi stepen
heterogenosti je mnogo manji, čak i u zemljama sa najheterogenijom
etničkom strukturom.
Treba imati u vidu da institucionalni aranžmani koji podrazumevaju
značajan stepen decentralizacije, odnosno autonomije, mogu biti faktor
relaksacije političkih animuziteta i stvaranja uslova za mirno rešavanje
konflikata. Pozitivna privredna iskustva etnički heterogenih i instituciona-
lno složenih zemalja (federacije), kao što su Belgija, Švajcarska i Kanada
pokazuju da je jedinstvena ekonomska odnosno finansijska, razvojna, re-
gionalna i socijalna politika (na koju npr. Flandrija u Belgiji ima velike za-
merke) moguća i da izražena etnička heterogenost ne mora biti negativni
faktor privrednog razvoja ako postoje održive demokratske institucije.
Među zemljama sa najvišim nivoom GDP-a po stanovniku nalaze se
nacionalno homogene države kao Norveška, Holandija, Finska, Irska ali
i etnički heterogene i institucionalno složene države (Belgija, Švajcarska,
Velika Britanija, Kanada). Dobar primer je i Južnoafrička Republika, eko-
nomski najsnažnija država na „crnom“ kontinentu, koja i pored izražene
etničke i rasne heterogenosti i jedanaest zvaničnih jezika ( koja ima i tri
„prestona“ grada ), uspeva da nađe snažan kohezioni faktor, u izvesnoj
meri zahvaljujući i integracionoj snazi vodeće političke partije. Prenošenje
kritičnog seta nadležnosti na centralne organe, koordinacija ekonomskih
mera kao i svest o zajedničkim interesima kod nacionalnih grupa, odnos-
no federalnih jedinica, put je za prevazilaženje teškoća koje privredi,
odnosno ekonomskoj politici mnogih država stvara etnička heterogenost.
Pored toga, iz „bogatstva različitosti“ koje je karakteristično za multina-
cionalne države može biti stvorena atmosfera plodna za razvoj biznisa.
22
Molnar-Szakacs, Istvan, ’’Culture Influences Brain Cells: Brain’s Mirror Neurons
Swayed By Ethnicity And Culture’’, ScienceDaily (July 23, 2007), http://www.
sciencedaily.com/ releases/2007/07/070718002115.htm 30/ 9/2009.

DODACI
Indikativno je da mnoge zemlje sa izraženo heterogenom religioznom

strukturom ( SAD, Kanada, Švajcarska, Australija ) imaju visok nivo GDP-a
po stanovniku dok, s druge strane, države koje su, takođe, verski hetero-
gene ( Nigerija, Kenija, Gana ) ostvaruju vrlo nizak društveni proizvod.
Zemlje kao Norveška, Irska, Finska imaju visok nivo blagostanja i veliku
konfesionalnu homogenost, dok druge države kod kojih praktično postoji
samo jedna i to uglavnom državna religija (Egipat, Senegal, Kolumbija)
imaju vrlo nizak nivo GDP-a.
Već se na prvi pogled stiče utisak da je eventualni uticaj religije na
privredni razvoj i rast veoma složen. Nesuđeni nobelovac Barro, koji u
svojoj analizi uključuje veliki broj varijabli, pored ostalog, pokazuje da
povećanje poseta religioznim objektima negativno utiče na rast (zbog
povećanog korišćenja resursa od strane religioznog sektora ) dok sama
„jačina vere“ ima pozitivan efekat na ekonomski rast (zbog toga što
pomaže održavanju onog aspekta ljudskog ponašanja koje ohrabruje
produktivnost).23 Uzimajući u obzir da su kod Srbije oba faktora na relativ-
no niskom nivou, onda bi njihov uticaj na rast bio minoran i sa suprotnim
efektima.
3. Islam i ekonomija
Muslimani ljudsko društvo doživljavaju kao zajednicu koja u celini tre-
ba biti pokorna Bogu. Ova zabrinutost za poslušnost društva Bogu seže
od Poslanika Muhameda lično. Isprva, susretnut sa neprijateljstvom i is�-
mejavanjem u Meki, 622. g. biva pozvan da postane vođa susednog grada
Medine. Tu je pokušao da stvori zajednicu poslušnu Bogu i iz Medine je
napao i zarobio Meku, koja se trebala vladati u skladu s učenjem koje
mu je bilo objavljeno. Muhamed, je kao Kalvin kasnije u Ženevi, pokušao
stvoriti oblik društva koje živi u poslušnosti Božjoj reči. Logika ovog
položaja je jasna. Ako je Bog Bog, onda sav život treba živeti u poslušnosti
Božjim zakonima.
23
McCleary, M. Rachel and Barro, J. Robert (2006.):„Religion and Economy“,
Journal of Economic Perspectives—Volume 20, Number 2, Harvard University,
Cambridge, Massachusetts.

ISLAMSKA MISAO
3.1. Svetovno i sveto u islamu

Rani kalifi su nasledili od Muhameda ulogu kao „komandanta vernika“,
ali oni nisu bili „glasnici Boga“, kao što je bio prorok. Postepeno, politički
vladari islama su izgubili svoju religijsku auru. Vladari su se počeli zamen-
jivati od strane ulema i učenih ljudi, kao savesnih čuvara zajednice, koji su
izučavali dubine svetog zakona. Vremenom su se samo prva četiri kalifa
smatralo zaista pravovernim. Umayyad dinastija (661. -750.) je donela
povratak sekularnog kraljevstva. Abasidski kalifi, koji su vladali u Bagdadu
od 750. do 1258. su imali još veći prestiž, a neki sebe nazivaju Kalifima,
Allahovim ili Božjim poslanicima ili čak senom Boga na zemlji. Ove fraze
bi zasigurno šokirale Muhameda. Sa gubitkom efektivne snage Abbasija
u 10.v., glavnina političke vlasti u vodećim muslimanskim tradicijama je
bila sekularna, iako je razvoj šiitske tradicije bio prilično različit.24 U sunit-
skom svetu vrlina i pravda više se nisu smatrali osnovnim kvalifikacijama
za vladara. Do jedanaestog veka većina ulema je učila da je poslušnost
bila apsolutna dužnost, pa čak i prema nepravednom vladaru, jer je i ne-
pravedan vladar bio bolji od nikakvog.
Zajednica verujućih je duša islama. U muslimanskoj religiji nema indi-
vidualizma, jer se pojedinac, kao takav, ne računa. Islam propoveda tradi-
cionalne plemenske vrednosti kao jak osećaj pripadnosti, kao obavezu
da se pomogne prijateljima u nevolji i kao prihvatanje autoriteta verskih
poglavara. U istorijskom razvoju vere u Arabiji, islam je prvi zahtevao ličnu
veru i lični moral. Na području etičkih principa plemensku zajednicu za-
menio je moralnom zajednicom. Od svih ljudskih vrlina islam najviše in-
sistira na dobrotvornosti u obliku zekata. Dva temeljna zadatka islama
jesu: (1.) Organizovati lični i društveni život čoveka na ovome svetu; i (2.)
pripremiti čoveka za trajnu sreću na večnom svetu.
Iako je istina da islam ne pravi razliku između svetovnog i svetog,
smatramo da je ova pozicija više nijansirana nego što zapadni kritičari
objašnjavaju. Islam potvrđuje da je celi život pod Božjom kontrolom i
da sveukupno ljudsko ponašanje treba biti u poslušnosti Božjoj volji.
24
Mortimer,E. (1982.):Faith and Power in the Politics of Islam, London, Faber &
Faber, 37.

DODACI
Hrišćanstvo bi moglo potvrditi isto ovo, ali, na Zapadu, sekularno društvo

je napravio razliku između svetog i profanog. Sociolozi su govorili o „priva-
tizaciji“ religije na Zapadu, pod čime podrazumevaju da je praktikovanje
svoje vere postalo deo aktivnosti slobodnog vremena. Neki ljudi idu u
crkvu u nedelju, drugi idu na jedrenje ili u kupovinu. Religija se posmatra
kao lični izbor i ne treba je mešati sa politikom i poslovanjem. Istina je da
su brojni hrišćani prilagodili svoje živote ovom trendu. Njihova religija je
za njihov porodični život i vikende na izletima, ali je irelevantana za sale
za sastanke ili berze.
Radikalni muslimani danas odbacuju ovaj trend i insistiraju na tome
da ne sme biti razvoda između države i religije. Oni su zato vrlo kritični
prema načinu života i svetovnoj politici nekih muslimanskih vladara, če-
sto smatrajući da su oni plaćeni od Zapada. Oni su, sa uspehom u nekim
zemljama sproveli kampanju da zamene legalne zakone, koje su nasledili
od zapadnih imperijalističkih vladara, uvođenjem Šerijata - često u svo-
jim najtežim i najkonzervativnijim oblicima. Zapadnjaci su često nesvesni
da postoje četiri različite klasične škole Šerijatskog zakona. Kao i u ranim
danima islama, mnogi muslimani žele živeti u islamskoj državi. Osim toga,
iako su muslimani (kada su u manjini), naučeni da se pokoravaju zako-
nima zemlje gde žive, neke grupe, kao što je muslimanski parlament u
Velikoj Britaniji se nadaju da će zemlja njihovog prebivanja u dogledno
vreme postati muslimanska.
Islamska ekonomija je etičke prirode, jer pravila ekonomskog života
izvodi iz normativnih tvrdnji zasnovanih na veri.25 Ukoliko se ekonomski
život ne slaže sa verskim uputstvima, dužan je da se promeni. Islam vidi
čoveka kao viceupravitelja Zemljom, celokupnom prirodom koju mu je
poverio Alah. Kako je čovek deo prirode, onda su i njegove veze, poput
tržišnih, kao i političke, njen elemenat. Musliman je dužan da prirodu
unapređuje, a to znači i društvo. Poslovnu etiku u islamu verno predočava
odnos islama prema nekim problemima u vezi sa poslovanjem:
- Nedopustivo je nepošteno i preterano zarađivanje.
25
Masudul, Alam Choudury (1997.): A Study in Islamic Political Economy, London,
Routledge.

ISLAMSKA MISAO
- Ne sme se preterano hvaliti svoja roba.

- Obavezno je ukazati na svaki nedostatak u robi.
- Teško onima koji mereći i vagajući zakidaju.
- Zabranjeno je prodavati po ceni većoj od tržišne.
- Poželjna je iskrenost u trgovini.
- Prikladno je učiniti žrtvu za siromaha kada se sa njim trguje.
- Poželjne su uljudnost i lakoća trgovine.
- Potkupljivanje je striktno zabranjeno.
- Poslodavac se treba brižno odnositi prema svojim zaposlenima.
3.2. Islamska ekonomija

Islamska ekonomija se oslanja na verske principe islama. Muslimanski
klijenti aktivno učestvuju u svetu finansija, u skladu sa šerijatskim pra-
vom iz Kurana koji upravlja i njihovim životima. Aktivisti, intelektualci, pi-
sci i islamski verski poglavari ne prihvataju zelenaške kamate (riba) koje
nameću zapadne banke i prijavljuju sve oblike špekulisanja (garar). Prin-
cip je jednostavan: novac ne može da stvara novac. Islamski finansijski
sektor, dakle, ne prihvata institucije poput hedge funds i privateequity
koje imaju zadatak da oplođuju kapital visoko rizičnim, i stoga veoma un-
osnim investicijama.
Novac je samo sredstvo i instrument za jačanje produktivnosti, mis-
lili su Adam Smit i David Rikardo. Taj princip se strogo poštuje kada su
u pitanju islamske obveznice (sukuk) koje uvek moraju da se vezuju za
realne investicije, na primer za izgradnju autoputeva za koje će se potom
plaćati putarina. I nikad se ne koriste za špekulisanje. Taj princip proizilazi
iz šerijatskog zakona koji zabranjuje igre na sreću i sve oblike zaduživanja,
kao i rizične aktivnosti.26 Od polovine pedesetih pa do polovine šezdesetih
godina, ekonomisti, finansijeri, eskperti za šerijatske zakone i intelektual-
ci, proučavaju mogućnost ukidanja kamata i osnivanja sopstvenih, alter-
26
Napoleoni, Loreta (2009.): Ološ ekonomija, Beograd, Hesperia Edu, 276.

DODACI
nativnih, finansijskih institucija, u skladu sa šerijatskim zakonima. Nadaju

se da će uvođenje godišnjeg doprinosa za pomoć siromašnima (zakat) i
drugih važnih obeležja muslimanske religije, kao što je hadžiluk u Meku
(hajj), postati neodvojivi deo islamskog ekonomskog sistema.
Neki današnji ekonomisti misle da je klasična muhamedanska eko-
nomija bila podvrgnuta interesima siromaha zbog zakata, ribe, kurban
- bajrama (ritualno klanje ovaca u znak sećanja na Avramovu spremnost
da Bogu žrtvuje sina, sa obaveznim poklonom siromasima, itd. ), ali i
zbog toga što svi stanovnici islamske države imaju podjednako pravo na
iskorišćavanje javne imovine i zbog postojanja državne svojine.27
Načela islamske ekonomije – rana, kao i savremena muslimanska eko-
nomska misao, nadahnuta je Kuranom i sunama (to su izreke i dela proro-
ka Muhameda). Ta stara, klasična misao usklađivala je ekonomska pravila
života sa islamskim zakonom, a ovaj nije počivao samo na veri zasnovanoj
na Kur’anu i sunama, već i na zakonima logike na osnovu grčke dedukcije i
analogije sa prethodnim događajima ( sa unutrašnjom saglasnošću pred-
stavnika islamske zajednice o pojedinim stavovima ), kao i na lokalnim
običajima stanovništva. Islamski zakon zasnovan na veri, šerijat, ustanov-
ljava opšta ekonomska pravila kako za pojedinca, tako i za državu.
Između ostalih, ta pravila su: Zakat – godišnje, po lunarnom kalen-
daru, oporezivanje pojedinih proizvoda ( žita npr., između 5-10 odsto, za-
visno od navodnjavanja ), kako bi država pomagala siromasima i ljudima
u nevolji. Svi vlasnici imovine preko minimalne veličine plaćali bi raznim
korisnicima 2,5 odsto od vrednosti svoje imovine, a trgovci još 2,5 odsto
poreza na prodatu robu. Ovaj porez bi išao na podsticanje preobraćanja u
islam, za državni otkup muslimana iz ropstva, za pomoć prezaduženima,
za pomoć i smeštaj iznenadnih putnika, za pomoć onima koji su svoj život
posvetili Bogu, za pomoć siromasima i invalidima, za izgradnju opštih bol-
nica i druge brojne namene. Ova taksa se izračunava individualno, niko je
u ime vere i države ne sakuplja, jer islam nema službene crkve niti poresk-
27
Michael, Bonner (2005.): „Poverty and Economics in the Qur’ an“, Journal of
Interdisciplinary History,Volume 35, Number 3 Cambridge, Massachusetts, MIT
Press.

ISLAMSKA MISAO
og odeljenja za ovaj prilog. On se daje ili direktno na ruke, po nahođenju

darodavca, ili se predaje u džamiju, ili daje dobrotvornim ustanovama
na dalji postupak. Zakat se, od pet stubova vere, smatra trećim stubom
islama. Nedavno su Pakistan, Saudijska Arabija i Sudan zakonom nare-
dile zakat, dok se u jednom broju islamskih zemalja on sakuplja od strane
„narodnih banaka”. Šiiti u Iranu nameću, osim zakata, svoj khom. Ovaj
porez iznosi najmanje 20 odsto, a ide i do 25 odsto. Međutim, i zakat
može, u zavisnosti od vrste imovine na koju se udara, da ode na 25 odsto.28
Zatim i Gharar – zabrana nejasnih ugovornih odredbi kako bi se izbe-
gli rizici od neuspeha i ustanovljavanje obostranog snošenja rizika. Iz nje
proističe i zabrana kockanja i svih špekulativnih poslova sa vrednosnim
papirima. Tim pre je i hedžing nemoguć. Zbog ove odredbe, u islamu se
krediti ne mogu garantovati hipotekom dužnika, jer bi ona celokupni rizik
poslovanja svalila na dužničku stranu, a banku lišila odgovornosti za ishod
kreditiranja. Osiguravanje kredita bankarskim garancijama je takođe
nepoželjno, kao što je nepoželjno i osnivanje konvencionalnih evopskih
osiguravajućih zavoda.
Prvi projekti nove islamske ekonomije nastaju početkom pedesetih
godina u južnom Egiptu i u Kuala Lumpuru, u Maleziji. Meet Ghamr, pro-
jekat egipatske islamske ekonomije, uključuje plan stambene izgradnje
namenjen siromašnima. Malezijske vlasti sponzorišu eksperiment nad-
zornog organa finansijskih institucija Pilgrims Administration and Fund
of Malaysia. Projekat se sastoji u prikupljanju ušteđevine koja se potom
ulaže na osnovu šerijatskog zakona. Predviđeno je i finansiranje hodočašća
u Meku koje, zajedno sa godišnjim doprinosom za pomoć siromašnima,
predstavlja jedan od pet glavnih stubova islama.
Nezavisno od veka koji istražujemo, islamski mislioci su jedinstveni
da je tržište osnova razmene dobara, a da je perfektno tržište najbolji
put da se po obostrano povoljnoj ceni robe razmene i tako zadovolje in-
teresi i prodavca i kupca. Ibn Taimija kaže: „Terati ljude da prodaju ono
što nije obavezno za prodaju ili im uskraćivati da prodaju ono što je doz-
28
Pipes, Daniel (1983.):In the Path of God, Basic Books, New York, 45-46.

DODACI
voljeno prodavati, nepravedno je i nezakonito”.29 Oni su neke od uslova

za postojanje perfektnog tržišta definisali gotovo 1400 godina pre Evro-
pljana. Recimo, islam ne toleriše prikrivanje informacija koje se odnose
na prodavanu robu i jemči kupcu pravo da o robi zna sve što mu je od in-
teresa, kao i da poništi kupovinu, a novac dobije natrag ukoliko je lažnim
obaveštenjem naveden da kupi robu protivno svojim ciljevima.
3. 4. Islamsko bankarstvo
Islamska ekonomija i finansije nastaju u jednom izuzetnom
zajedničkom poduhvatu bogatih muslimana i poznavalaca šerijatskog za-
kona, što je u modernoj ekonomiji jedinstvena pojava. Smatra se da su
oni zaslužni za izgradnju temelja novog ekonomskog sistema. Ugledne
ličnosti, kao što su Mohamad Al Faizal, sin pokojnog saudijskog kralja
Faisala bin Abdul Aziza, Saleh Kamel iz Saudijske Arabije, Ahmed Al Jasen
iz Kuvajta i Sami Hamud iz Jordana dolaze do zaključka da bi deo novog
bogatstva, stečenog zahvaljujući prvom naftnom šoku, bilo potrebno is-
koristiti za osnivanje drugačije banke - islamske banke.30
Poznavaoci šerijatskog zakona i verski poglavari oblikuju monetarnu
i institucionalnu strukturu nove banke. Dakle, osnova islamskog finan-
sijskog sektora se zasniva na savezništvu političkih i verskih lidera kao
predstavnika verske zajednice (umma), koja u islamu zauzima centralno
mesto. Verska zajednica je za muslimane jedinstven i učvršćen entitet koji
diše, razmišlja i moli se na isti način. Poznavaoci šerijatskog zakona uvode
u islamsku ekonomiju vrednosti i principe koji su vekovima olakšavali
arapskim beduinima težak život u pustinji. Plemenska saradnja je neo-
phodna u neprijateljskom okruženju. To savezništvo je žila kucavica islam-
ske ekonomije.
U osnovi ovog sistema je princip „podele rizika“: oni koji daju zajam
moraju da podele rizik sa onima koji ga uzimaju ( tako da postaju part-
29
O’ Hara,Anthony (2001.): Encyclopedia of Political Economy, Vol. II , London
and New York, Routhledge, 720.
30

ISLAMSKA MISAO
neri )., na taj način se u finansijski sistem uvodi snažna društvena kompo-
nenta. Takva perspektiva ga jasno odvaja od zapadnog načina bavljenja
finansijama koji se zasniva na ubiranju profita i smanjivanju gubitaka
preko podele rizika. Novac mora da donosi plodove. Pošto u islamskom
finansijskom sektoru naplata kamata nije dozvoljena, prihodi se ubiru od
stanarina, proizvodnje u preduzećima, iznajmljivanja dobara (na primer,
dugoročno iznajmljivanje daje mogućnost otkupa nekretnine). Sa kon-
ceptualne tačke gledišta, islamska ekonomija je suprotna zapadnoj koja
zarađuje na kamatama naplaćenim od pojedinaca.
Kreditiranje u muhamedanskim zemljama se zasniva na potpunom
pokriću svih uloga građana i na pozajmljivanju novca bez kamate. Štediša
od banke ne može da dobije kamatu na svoj ulog u banci. Danas je preko
300 islamskih banaka i finansijskih institucija u više od 50 zemalja. One
posluju na načelu da na zahtev štediša u istom danu i u isto vreme moraju
isplatiti celokupnu štednju građana, preduzeća i institucija. Analize po-
slovanja ovih banaka pokazuju da nisu u stanju da se pridržavaju ovog
načela, koga je, inače, Evropa napustila pre Prvog svetskog rata, a Engles-
ka posle. Podržavanje stoprocentnog pokrića štednih uloga rezervama
banke podrazumeva da ona jedino iz profita može da kreditira poslovne
poduhvate. To bi bila suviše mala svota za normalno finansiranje privrede
i izbacilo bi islamske banke iz konkurencije sa evropskim.
Kako onda islamske banke zarađuju odobravajući kredite? Tako što
one, umesto klijenata, kupuju robu za koju klijenti traže kredit. Banke ku-
puju od prodavaca roba njihove proizvode ispod tržišne cene, a prodaju
klijentima po tržišnoj, ili im direktno prodaju po većoj ceni od tržišne, na
rate. Ovo je skriveni način naplate interesa, pri čemu kamate nominalno
idu daleko iznad evropskih.
Procena rasta aktive islamskih banaka na 1.800 milijardi dolara u
ovom trenutku, koju je iznela u najnovijoj studiji konsultantska kuća Ernst
& Young, označila je njen skok od čak 38,5 odsto u odnosu na kraj 2011.
godine.31 Islamsko bankarstvo jača poslednje dve do tri decenije, i njego-
31
Spas je u islamskom bankarstvu? 3.02.2013., http://www.sandzak-x.net/news-
readmore-4584.html.

DODACI
va doskorašnja prosečna stopa od oko 15 odsto rasta na godišnjem nivou,

učinila ga je već jednim od najpopularnijih fenomena 21.veka.
Sistem „halal finansiranja” počiva na nekoliko osnovnih premisa u
kojima nema velikih tajni, ali ni zapadnjačkog interesnog manipulisanja.
Islamsko finasiranje zasnovano je na principima zabrane plaćanja ili na-
plate kamate u bilo kojem obliku, na obavezi podele profita ili gubitka,
na nemogućnosti zarade bez preuzimanja rizika, i na zabrani ulaganja u
naoružanje, pornografiju, alkohol, igre na sreću.
U razvoju islamskog finansijskog sistema, islamske finansijske insti-
tucije imaju ključnu ulogu. Sistem čine i niz nebankarskih finansijskih
institucija, islamsko novčano tržište, islamske berze, islamski uzajamni
fondovi i islamske osiguravajuće kompanije koje posluju na principima
šerijata. Jedna od najvećih islamskih bankarskih grupacija na svetu je Al
Rajhi Banking & Investment Corp., sa sedištem u Saudijskoj Arabiji. Uz
rame su i Albaraka & The International Investor Dar-Al- Maal-Al-Islami,
sa sedištem u Ženevi, kao i Kuvajt Finance House i Katar International
Islamic Bank.
Prva banka ovog tipa osnovana je u Luksemburgu, 1978. - Islamic
Finance House, a zatim je otvoreno niz institucija koje posluju na istom
principu u ostalim evropskim zemljama. Pored toga, neke zapadne kon-
vencionalne banke obavljaju usluge na principima šerijata po potrebe
svojih klijenata. Interesovanje zapadnih banaka za uspostavljanje odnosa
i poslovne saradnje sa islamskim bankama u stalnom je porastu. U Velikoj
Britaniji, recimo, koja je među prvima uvidela prednosti ovog sistema,
vrednost uloga u islamsko bankarstvo je već dostigla 19 milijardi dolara.
Neke zemlje, poput Pakistana, Irana ili Sudana u potpunosti su konver-
tovale svoje nekadašnje konvencionalne ekonomske sisteme u islamski.
3.5. Zlatni dinar

U islamskom svetu, zlatni dinar se 13 vekova koristio za razmenu, sve
do propasti Otomanskog carstva 1923. godine. To je stariji monetarni
sistem od današnjeg. U kolektivnoj svesti muslimana, zlatni dinar ima is-

ISLAMSKA MISAO
torijsku, kulturološku i teološku vrednost. Mnogi islamski ekonomisti se

izjašnjavaju protiv korišćenja papirnog novca - jer može se napraviti ni
od čega - i žele da se vrate zlatu.32 Malezija 2001. godine opet pokušava
da uvede zlatni dinar kao tačku oslonca centralnih banaka muslimanskih
zemalja. Pokušaj propada zbog više razloga, a jedan od važnijih je protiv-
ljenje Vašingtona i vršenje pritiska na Monetarni fond da svim državama
članicama zabrani korišćenje zlatnog novca u trgovini.
Zlatni sistem se ipak uvodi, uprkos tome što Međunarodni monetarni
fond zabranjuje zemljama članicama da vezuju svoju valutu za zlatnu os-
novu. Posle revolucionarnog otpora koji je Malezija pružila Monetarnom
fondu, njegova moć se znatno okrnjila. Mnoge zemlje su skeptične po
pitanju solventnosti sadašnjeg monetarnog sistema, naročito u svetlu
novog američkog protekcionizma. U članku naslovljenom „Zlatni kalifat“,
En Berg piše: „Čim se oporave, zemlje odbijaju kredite Međunarodnog
monetarnog fonda. Na primer, Argentina, Brazil i Rusija odlučile su da
odustanu od dogovorene pozajmice, a Turska (koja je 2001. doživela eko-
nomsko bankrotstvo) je 2008. godine odlučila da joj više nije potrebna
pomoć Fonda“.33
Najveća prepreka u stvaranju sistema zlatnog dinara jeste poverenje.
Monetarni sistemi se prevashodno zasnivaju na poverenju: ljudi moraju
da veruju u vrednost papirnog novca. Sa islamskim finansijskim sekto-
rom, koji se kreće brzinom svetlosti, i dolarom koji gubi na vrednosti i
sjaju, zlatni dinar bi ubrzo mogao postati stvarnost. On će u celoj finansi-
jskoj oblasti imati dejstvo elementarne nepogode. O tome je pisao Džud
Vaniski, ekonomski savetnik predsednika Ronalda Regana i jedan od na-
joriginalnijih stručnjaka za monetarni sistem. Zlatni dinar bi bio najbolja
valuta za islamski svet. Tako bi SAD i Evropa morale da svoju valutu vezuju
za zlato, što bi morali učiniti i Kinezi sa juanom i Japanci sa jenom. To bi
uništilo međunarodni finansijski sektor., izvoznici i uvoznici iz svih zemalja
mogli bi uštedeti hiljade milijardi dolara godišnje, sada trošene za zaštitu
od naglih valutnih promena u globalnoj trgovini.34
32
33
34

DODACI
4. Hrišćanstvo i ekonomija
Pravoslavna crkva nema posebno blagonaklon odnos prema materi-
jalnom bogatstvu. Ona ga doživljava kao nešto što ometa pažnju čoveku
od pravih, duhovnih vrednosti, odnosno od samog Boga. Ovaj pristup
je u osnovi veoma sličan ako ne i isti katoličkom pristupu. Za katolike je
materijalno bogatstvo od đavola. Ali, to ne smeta katoličkoj crkvi da ot-
kupljuje grehove od svojih članova crkve - indulgencije. Dakle, katolička
crkva nema problem s tim da se đavoljim novcem otkupljuju gresi, jer taj
novac dolazi katoličkoj crkvi. S druge strane, upravo je indulgencija bila
jedan od glavnih motiva da se protestanti odvoje od katolika, budući da
je za njih bilo neprihvatljivo da se čini nešto tako bogohulno, kao što je
otkupljivanje greha od crkve novcem.
Za protestanta je materijalno bogatstvo nešto što je dobro, blago-
slov od Boga. Za protestante materijalno bogatstvo je bogougodno, jer
je očigledan znak ljudske marljivosti, rada i predanosti, što su biblijske vr-
line. Protestanti smatraju da samo bogougodno ponašanje može čoveka
da oplemeni i pročisti od grehova.
Jevreji drugačije od katolika i pravoslavaca doživljavaju materijalno
bogatstvo. Za njih ono nije bogohulno, naprotiv. Ali, jevreji i protestanti
se razlikuju po tome što prvi vide smisao u nagomilavanju materijalnog
bogatstva, i to najčešće u najneposrednijem vidu ( nagomilavanje zlata
i novca ), dok protestanti takvo ponašanje odbacuju kao nedopustivo i
bogohulno, budući da novac i zlato - dakle, predmeti - postaju predmet
obožavanja umesto Boga.
Dakle, i protestanti shvataju, poput pravoslavaca i katolika, da novac
može postati svrha samom sebi i - kao takav - bogohulan. Ali, za razliku
od pravoslavaca i katolika s jedne, i jevreja s druge strane, protestanti
smatraju da treba raditi naporno i proizvoditi, ali ne radi nagomilavanja
novca, nego radi investiranja i reinvestiranja.
4. 1. Protestantizam i ekonomsko ponašanje

Veber u svom čuvenom istraživanju, protestantsku etiku, odnosno
ISLAMSKA MISAO
kalvinističku doktrinu, smatra esencijalnom za trasnformisanje pogleda

na ekonomsku aktivnost i bogatstvo ( koji su smatrani sredstvima za is-
punjenje religiozne misije ).35 Ekonomska aktivnost stavljena je u centar
religioznog života. On, pored ostalog, navodi da su u multikonfesional-
nim državama ( Britanija, Nemačka, SAD, Holandija, Švajcarska ) biznis
uglavnom držali protestanti, kao i u Badenu ( odakle potiče Weber ) gde
su protestanti bili duplo bogatiji od katolika.
Naravno, bilo je mnogo osporavanja Veberovih nalaza, od tačnosti
korišćenih podataka do kvalifikovanja njegovog rada kao istorijski
deskriptivnog zbog nedovoljne statističke podloge. Fakat je da su danas
od 10 najbogatijih zemalja ( po GDP po stanovniku ) šest protestantske,
ali u tim zemljama manje od 10% stanovništva praktikuju veru dok su
često najdinamičniji delovi ovih ekonomija vođeni od katolika, muslima-
na, hindusa i konfučijanaca. Treba reći da uspon protestantskih zemalja
počinje tek 400 godina posle reformacije i danas se usporava: 10 najbrže
rastućih ekonomija tokom poslednje decenije nisu protestantske. Pored
toga, većina ovih zemalja u 18. i 19. veku nisu bile karakteristične po lais-
sez faire kapitalizmu, nego po grabljenju za zemljom i ostalim prirodnim
bogatstvima.
Ipak, činjenica je da je reformacija, odnosno proistekla sloboda
mišljenja, oslobodila prostor za naučne inovacije koje su fundamentalne
za ekonomski rast. Prosperitet je bio rezultat tržišnih institucija koje su
oblikovane u skladu sa vrednostima, ali ne u potpunosti i sa verovan-
jima reformacije. Nestajanje političkog i ekonomskog uticaja katoličke
crkve u 20. veku od velikog je značaja za razvoj Irske, Italije, Portugala,
Španije, Bavarske, švajcarskih katoličkih kantona ( Lucern, Valais ). I po-
jedine pravoslavne zemlje kao Grčka i Kipar, koje su usvojile elemente
individualističke kulture, ostvarile su dobre ekonomske rezultate u drugoj
polovini 20. veka, mada je činjenica da najsiromašnije zemlje Evrope ma-
hom pravoslavne.
Zašto su, po Veberu, protestantske zemlje uspešnije od ostalih? Ra-
zlog je u sledećem. Protestantizam je religija koja insistira na tome da
35
Veber, Maks (1997.): Sabrani spisi o sociologiji religije, (3 toma), Sremski
Karlovci, Novi Sad, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića.

DODACI
su sve istine zapisane u Bibliji, da je Bog Gospodar svega vidljivog i nevi� -

dljivog sveta, te da svako ljudsko biće, odnosno vernik ili vernica, može
uspostaviti svoj odnos sa Bogom bez posredstva zvaničnog klera i crkve.
Drugim rečima, nema posrednog puta k Bogu. Protestantni ne mistifikuju
svoju religiju, oni odbacuju misterije i liturgijske rituale koje tako revnos-
no praktikuju rimokatolici i pravoslavci. Protestantima je suština Bog i ne
žele da obožavaju bilo šta drugo sem Njega, jer to doživljavaju kao bogo-
huljenje. Dakle, nema obožavanja crkve, nema obožavanja pape, sveta-
ca… Nema obožavanja bilo koga ili čega što nije sam Bog.
Zbog svega navedenog, čovek jedino može tražiti oprost za svoje gre-
hove samo od Boga. Ne od sveštenika, ne od crkve, nego samo od Boga.
Ali, da bi zaslužio oproštenje on mora da to zasluži. On mora da bude
vredan, marljiv, skroman, uporan. To su sve biblijske vrline. Protestant
marljivo i vredno radi kako bi se umilio Bogu, kako bi se radom oplemen-
io. Protestantizam ne doživljava materijalni uspeh kao nešto loše i zlo,
kao što to čine rimokatolicizam i pravoslavlje i u ovome je osnovni razlog
materijalnog prosperiteta protestantskih i relativne zaostalosti katoličkih
zemalja.
Protestanti zarađeni novac ne troše besomučno, niti ga kriju u se-
fove i drže u bankama kako bi gomilali kamate, poput jevreja. Protestanti
zarađeni novac dalje investiraju u nove poslove. Oni stalno žele da nešto
inoviraju, da započinju nove proizvodne cikluse. Zato je u protestantskim
zemljama najveće učešće investicija u ukupnom GDP-u. Zato se u tim
zemljama najviše ulaže u nauku, obrazovanje, nove tehnologije. Dakle, to
je razlog zašto su protestantske zemlje najrazvijenije na svetu.
Lista deset najrazvijenijih zemalja sveta36 ( rangiranjem koje se bazira
na statističkim kriterijumima vezanim za kvalitet života ljudi, njegovo tra-
janje, obrazovanje, životni standard, zdravstvenu zaštitu, ekonomsku raz-
vijenost i stepen ljudskog zadovoljstva ):
10. Švedska (73% stanovništva luterani-protestanti).
9. Nemačka (zemlja u kojoj je počela reformacija i u kojoj je danas
36
Teza Antiteza, Protestantski recept za blagostanje, 1.11.2012., http://www.
tezaantiteza.net/2012/11/protestantski-recept-za-blagostanje.html.

ISLAMSKA MISAO
oko 30% protestanata i oko 30% katolika).

8. Lihtenštajn (74% katolika).
7. Irska (84 % katolika).
6. Kanada (43% katolika, 30 % protestanata).
5. Novi Zeland ( oko 40 % protestanata, 13% katolika).
4. SAD (52% protestanti, 24,5% katolici).
3. Holandija (25% katolika, 15% protestanata).
2. Australija (64% ukupnog stanovništva hrišćani, od čega je protesta-
nata preko 55%).
1. Norveška (preko 80% protestanti).
Dakle, prema ovim podacima od deset najrazvijenijih zema-
lja sveta u pet su protestanti dominantni, dok je u Nemačkoj po-
djednak broj protestanata i katolika. Takođe, u top pet najrazvije-
nijh zemalja samo je jedna s većinskim katoličkim elementom, dok
su četiri većinski protestantske. Opet, Holandija u kojoj je više ka-
tolika, jeste zemlja u kojoj je protestantski uticaj bio veoma izražen
i koja je zapravo i poznata kao zemlja s velikim religijskim slobodama.
Ako bi se dalje analizirala religijska pripadnost onih delova stanov-
ništva koji su najinventivniji i koji zapravo stvaraju bogastvo u nekoj
državi, tu bi se takođe došlo do zanimljivih pokazatelja, s tim da naža-
lost takve pouzdane statistike nisu dostupne. No, međutim, nespor-
no je da ono od čega zavisi prosperitet - slobode, vladavina prava i tr-
žište - sve te kategorije jesu nesumnjiv plod protestantske etike i vred-
nosti, budući da im se rimokatolička crkva dugo oštro suprostavljala.
Indikativan je i primer Bosne i Hercegovine. Ona je hronično nerazvije-
na i primitivna zemlja a u njoj su kroz istoriju bile dominantne tri religi-
je: hrišćanstvo ( katolicizam i pravoslavlje ), islam i judaizam. Zanimljivo,
protestantska etika, odnosno njeni konstitutivni segmentii nikad nisu bili
zastupljeni ni u najmanjem delu u BiH.

DODACI
4. 2. Hrišćanski „kodeks ekonomskog ponašanja“

Božanska vlast na Zemlji i istorija otkrivaju da je plan za Božje delova-
nje na zemlji u suštini ekonomskog karaktera. Ekonomija čini upravljački,
a ne normativni aspekt božanskog života, ali i istorijske stvarnosti. Sama
želja za profitom i pobedom na tržištu jeste od Boga ako služi za ono što
podstiče na dobro i donosi izuzetna dostignuća. Odnos duhovnog i tele-
snog, bogosluženja i posla, u Svetom Pismu nikada nije suprotstavljen.
Bog je prvo blagoslovio rad (održavanje i nadziranje planete), pa tek onda
uspostavio red i pravila bogosluženja ( Post:1.28 ). To ne podrazumeva da
je rad važniji od bogosluženja, već da je rad bio bogosluženje u Edenskom
vrtu. Nakon pada u greh, Bog na poseban način označava rad kao posle-
dicu prokletstva zemlje ( Post 3.17 ). Težak fizički posao postaje jedini put
da se dođe do željenih plodova, jer zemlja više nije rađala plodove sama
od sebe.
Po hrišćanskom učenju nije svaki trud i rad blagosloven, već onaj koji
je na dobro ljudi. Ako služi egoističnim interesima ili udovoljavanju gre-
sima duha i tela, rad nije bogopodoban. ( 1.Tim 6:18-19, Lk 12:16-31, Lk
16:19-31, Dl. 9:36-43, 10:1 )Tvoreći, čovek je sa-stvaralac, saradnik Boga.
Ko bi se potrudio da, makar nepotpuno, sastavi „kodeks ponašanja“
hrišćanskih privrednika, uključio bi ove preporuke, koje bi se mogle razu-
meti i kao zapovest37:
- Misleći na svoj hleb svagdašnji, ne zaboravi na duhovni smisao svoga
života, uzdiži sebe, čitaj dušekorisne knjige, moli se Gospodu da možeš
donositi razumne, pravedne i mudre odluke, jer one dotiču osim tebe i
druge koje ne smeš ražalostiti.
- Bogatstvo ne smatraj ciljem po sebi, ono treba da služi na dobro,
tvoje, onih koji te okružuju i zemlje tvoje.
- Pomaži tamo gde je potrebno, one koji ne mogu da rade, ili ne za-
rade dovoljno za najnužnije potrebe. Podrži dobrotvorne crkvene i druge
poduhvate, ne da bi se istakao i bio pominjan, već da bi iskazao svoju
37
Kako da postupa hrišćanski poslodavac i radnik – Zapovesti privrednicima, ali i
tajkunima, (objavljeno u NIN 28.3.2008.),www.sv-jelisaveta.org.rs.

ISLAMSKA MISAO
dobrotu. Ako si vernik, znaj da je vera bez dela mrtva, čini dobro i nećeš
se pokajati.
- Ne gordi se, ne pomišljaj da imaš bez Božjeg blagoslova, i da je ma
šta tvoje, već Njegovo, sve ti je dato na privremeno korišćenje. Imetak ti
je i veliko i stalno iskušenje, ne dopusti da ga ne savladavaš, jer ako mu
podlegneš gubiš dušu svoju.
- Ponašaj se kulturno, ne gnevi se, ne budi ohol i nadmen, nedostu-
pan, nespreman da blagonaklono saslušaš saradnike, budi spor i promi-
šljen u odlukama koje se tiču života drugih. Budi im primer u strpljivosti i
trpeljivosti, neka te krase vrline po kojima će te pominjati i pamtiti.
- Saradniku tvome potrebno je vreme dnevnog, nedeljnog i dužeg od-
mora, da okrepi telo svoje za nove trudove, kao i za duhovno uzrastanje.
- Poštuj u najvećoj meri nedelju kao Bogom dani dan od odmora, ne
prisiljavaj druge da u taj dan rade bez preke potrebe, kao i na praznike
odredjene od Crkve i države.
- Poštuj prirodu, jer ju je Bog čoveku dao na korišćenje, a ne na uni-
štavanje. Ne zagadjuj vode, vazduh, zemljište, jer vodom si kršten, vazduh
dišeš, a u zemlju ćeš otići.
- Radom ne iscrpljuj druge, ne traži od radnika da radi više nego što
to zakon predvidja, ako to čini zbog preke potrebe posla, nagradi ga bolje
nego inače, jer je sebe uložio i kada je već bio zamoren.
- Drži se odvojenosti politike i ekonomije, ne traži uticaj na vlast, lo-
kalnu ili širu, ne potplaćuj da bi dobio privilegiju ili šta drugo, što ti ne
pripada i ne daje se drugima.
- Poštuj zakone i propise zemlje, redovno i potpuno plaćaj porez drža-
vi, jer je on namenjen za opšte dobro, a ne da bi ti se otimalo.
- Ne prisvajaj tudje i ne uskraćuj radniku platu, plaćaj mu što bolju
nagradu za trud, da bi motivisano radio i da bi te poštovao. Ne kasni sa
isplatom i ne uskraćuj radniku socijalno i penziono davanje, jer mora da
ima sigurnost za slučaj bolesti i za starost svoju.
- U konkurentskom sučeljavanju sa drugim privrednicima ne koristi

DODACI
laži i klevete, greh i insinkte.

Preporuke radnicima:
- Prilježno se trudi da date poslove obaviš savesno.
- Ne traži veće nagrade za svoj rad nego što je uobičajeno.
- Kad dobiješ nagradu budi zahvalan.
- Ne ogovaraj i ne kleveći onog ko ti je dao rad, ne čini mu pakosti.
- Poštuj one koji se zajedno s tobom trude, pomozi im, s pažnjom ih
saslušaj i razgovaraj s njima bez psovki i uvreda.
- Ne kradi na radnom mestu, jer kršiš zapovest Božju.
- Ne organizuj bunt i nezadovoljstvo, pokušaj svaki spor mirno da re-
šiš.
- Budi tačan na poslu, ne kasni i ne žuri, obavi svoj zadatak.
- Ne misli da si nezamenljiv, otuda ne budi gord i nadmen, svoju spo-
sobnost i znanje smatraj darom Božjim, a ne svojim ličnim postignu-
ćem.
4. 3. Poslovanje i koncept hrišćanske demokratije

Koncepcija preduzeća posmatra kolektiv kao grupu ličnosti. Najefek-
tivnije je preduzeće koje poseduje slobodu preduzetništva i koje objedi-
njava ljudski faktor sa upravljanjem i rezultatima.38 Preduzeće ne može da
dela, a da se ne zamisli o sredstvima: neprestano se mora obraćati pažnja
na učešće radnika. Garancija ovakvih zahteva jeste – privlačenje u najam-
ski rad ljudi kao partnera u donošenju svih odluka.
Princip socijalno orijentisane tržišne privrede dozvoljava da se izbe-
gne centralizam koji guši, kao i beskrajni liberalizam u ekonomiji. Sloboda
preduzetništva se posmatra kao nastavak slobode ličnosti. Ali dobit i tr-
žište nisu sami sebi cilj, već moraju biti predmet posmatranja i regulisa-
38
Bulatova, M. N., Христианские ценности как предпосылка либерального
общества, www.law.edu.ru/magazine.

ISLAMSKA MISAO
nja od strane države. Briga o najmanje zaštićenim slojevima stanovništva

podrazumeva mehanizme koji garantuju solidarnost kako u nacionalnim,
tako i u međunarodnim razmerama. Ovi mehanizmi moraju da ukrote
igru slepih sila koje ignorišu konačni cilj ekonomije – služenje čoveku.
Prema principu ugovora, radnici ustanovljuju svoja prava u okvirima
kolektivnih ugovora o kojima se slobodno raspravlja sa preduzetnicima.
Profesionalne asocijacije radnika jesu njihovi kompetentni, pravnomoćni,
nezavisni predstavnici. U slučaju konflikta između preduzetnika i profesi-
onalnih udruženja, koristi se posredništo i, kao krajnja mera, štrajk.
Na taj način, socijalni principi hrišćanske demokratije čine sistem ne-
prelaznih vrednosti: slobode, odgovornosti, solidarnosti, bratstva. Pre-
obrazovanje društva podrazumeva reforme struktura, da bi se primirile
sloboda inicijative i neophodnost solidarnosti. Takve strukture jesu ćelije
efektivnog građanskog društva. Težnja čoveka ka solidarnosti mora da
prevaziđe sklonost ka egoizmu, ka isključivo materijalnim potrebama, ka
vladavini. Čitav ovaj kompleks vrednosnih orijentacija jeste fundamen-
talna ličnostno - egzistencijalna osnova hrišćanske paradigme. Individu-
alni činilac hrišćanstva je u doktrini hrišćanske demokratije našao najveći
odraz.
Hrišćansko - demokratska tehnologija prelaska od tradicionalnog
društva u liberalnu civilizaciju, potvrdila je uspešnost u latinoameričkoj
varijanti.39 Moralne vrednosti hrišćanstva postale su osnova slobodnog
društva koje se povinuje zakonima, i socijalno orijentisane tržišne ekono-
mije. Socijalno hrišćanstvo pokazalo je da je sposobno da postane idejni
postulat socijalnih i ekonomskih preobrazovanja na putu u društvo koje
je zasnovano na konstitucionalizmu. Pristalice konstitucionalizma ne oče-
kuju moralni preporod čoveka i njegovo čudesno pretvaranje u model
dobročinstva, i ne veruju da dobro delo ikada može da neutralizuje po-
roke, i umesto toga koriste zakon. Ideja pravne države i njena osnovna
polazišta uvek su odražavali opšteljudske vrednosti i interese, a ona, kao
što smo videli, proističe iz hrišćanskog shvatanja ljudske prirode. Hrišćan-
39
Bulatova, M. N., Христианские ценности как предпосылка либерального
общества, www.law.edu.ru/magazine.

DODACI
stvo kroz oboženje suštine čoveka otkriva istinsku vrednost ličnosti. Novi
zavet potcrtava odricanje od bilo kojih spoljašnjih razlika među ljudima –
socijalnih, nacionalnih, imovinskih. Ključna stvar u konceptu hrišćanske
demokratije, jeste spoj hrišćanske tradicije sa svim elementima morala,
patrijarhalnosti, privrženosti porodici, lokalnoj zajednici, radnoj organiza-
ciji i crkvi s jedne strane, i elemenata države socijalnog staranja i solidar-
nosti s druge.
Zaključak
Ekonomsko znanje je neophodni element u strukturi ljudske civi-
lizacije i temelj na kome je ona izgrađena. Čitav sistem zavisi od toga
li će ljudi tu postojeću riznicu ekonomskog znanja iskoristiti ili će ona
ostati neiskorištena. Ako ljudi ne uspeju da iskoriste to postojeće znan-
je, i ako odbace sva upozorenja, oni time neće sprečiti delovanje eko-
nomskih zakona – već samo uništiti civilizaciju i ljudski rod.
Potpuno je jasno da ne mogu svi postati ekonomisti i doprineti
razvoju ekonomske misli, ali ono što bi svi morali činiti, i što bi morala
biti osnovna građanska dužnost svakog čoveka, je to da svaki čovek
mora dati sve od sebe da barem razume osnovne ekonomske pojmove.
Ekonomijom se moraju baviti svi, ali ne da bi postali ekonomisti, već
samo da bi bili osposobljeni za obavljanje svojih građanskih dužnosti.
Ekonomija nije nešto što će nam omogućiti stvaranje čuda, ali nam ona
može pomoći da saznamo istinu, tj. da svet vidimo onakvim kakav on
u stvari jeste.
Kada je u pitanju funkcionisanje slobodnog građanskog društva,
onda se najvažnija uloga ekonomije ogleda u tome što ona objašnjava
razloge zašto se državna vlast, političke stranke i grupe za pritiske,
trude da na sve moguće načine ograniče slobodu ekonomske misli. Ni-
kada ranije nije postojao tako inteligentno osmišljen sistem propagan-
de i represije kao ovaj što imamo danas, a koji je kreacija savremene
vlasti, političkih stranaka i grupa za pritiske.
Za napredak ljudskog roda nema ničeg važnijeg od slobode, ali slo-
boda ne dolazi sama od sebe, već se čovek za nju mora boriti. Kada se
spomene reč „borba” onda se obično misli na oružje, bune, revoluciju i
ISLAMSKA MISAO
rat, ali se ovde ne radi o ratu oružjem već o ratu ideja. U mukotrpnom
hodu prema pomirenju i ujedinjavanju, čovečanstvo će morati da zaleči
rane koje su mu naneli istorijski sukobi među religijama i narodima.
„Svetski parlament religija“, pod predsedavanjem švajcarskog teologa
Hansa Künga, osudio je (1993.) siromaštvo i zloupotrebu koje iscrplju-
ju našu planetu (Zemlju) i ugrožavaju je agonijom koja ima izvor u po-
manjkanju Globalne etike, pa je pozvao čovečanstvo da tu etiku prizna
i primeni njena načela – etiku Deset Zapovesti (tj. Dekaloga) koju
dele: bahaisti, brahmanisti, budisti, konfučijanci, hrišćani, hinduisti,
džainisti, judaisti, muslimani, šintoisti, sikhi i sledbenici Zaratustre.
Oni su otkrili ono što im je zajedničko: uverenje o temeljnom jedinstvu
ljudske porodice, o jednakosti i dostojanstvu svih ljudi.Unutar svake
od triju monoteističkih religija ljudi dobre volje pozvani su pobuđivati
sinergiju njihovog pomirenja. Religijska budućnost čovečanstva počiva
na skladnom odnosu judaista, hrišćana i muslimana.
Zajedničko nastupanje i delovanje različitih religioznih institucija
potrebno je kako globalni političko - ekonomski procesi odlučivanja
ne bi ostali bez etičko - religioznog korektiva. To znači da se uz pomoć
njihovog zajedničkog etičkog delovanja potpomogne ostvarivanje eko-
nomske i društvene pravednosti, zatim očuvanje i zaštita okoline, kao
i svih stvorenih dobara. To takođe podrazumeva očuvanje ljudskog
dostojanstva protiv bezdušne dinamike globalnih centara ekonomske
moći. U ovom zajedničkom nastojanju može se doći do globalnih pro-
cesa koji neće zatirati tradicionalne religiozne identitete, već će se za-
lagati za njihovo očuvanje i njihov nezaobilazni doprinos.
Islamska ekonomija, govoreći o njoj evropskim rečima, nije ni kapita-
listička, a nije ni socijalistička. Autentična svakako jeste. Može se reći da
je islamska ekonomija zapravo varijacija rane „socijaldemokratske” inter-
vencije u tržišnom društvu bez prihvatanja svih oblika poslovanja kapita-
lom, nasleđenih iz rimskog doba, kao što su kamata i dividendi, na primer.
Ona je oblik religiozne humanizacije starog tržišnog rimskog sistema, da-
nas savremenog kapitalizma.
Ideal islama nije siromašan čovek, već vredan i imućan, darežljiv i mi-
losrdan. Rad u islamu nije žrtva kao u ranom hrišćanskom promišljanju,
niti je skromnost u potrošnji destimulativna odredba za uvećavanje kapi-

DODACI
tala. U tom smislu, islam ne slavi siromaštvo, već podstiče na poboljšava-

nje proizvodnje i standarda stanovništva. Islam ne podržava puko gomi-
lanje novca ni tvrdičluk, već traži da se novac neprekidno ulaže. Zato je
novac u slamarici greh, jer ne služi razvoju i potrošnji.
U ovom trenutku islamske banke ne potresaju dužničke krize, što je
ishod načela gharara koji ne dozvoljava nikakav rizik u poslovanju uko-
liko se on može ukloniti. U stvari, obim uloženog islamskog bankarskog
kapitala je još uvek suviše mali i nije deo odsudnog svetskog bankarskog
poslovanja. Islamske banke niti pozajmljuju novac od drugih banaka, niti
im pozajmljuju novac na načelima evropskog poslovanja, te tako ne zavise
od projekata evropskih, američkih i dalekoistočnih banaka. To svakako na-
meće pitanje da li se ove banke mogu prožimati sa svetskim bankarskim
sistemom i koliko dugo mogu da se izoluju od njega. Njihova stabilnost je
za sada provincijalne prirode, i stoga sami islamski ekonomisti nazivaju
svoje bankarske finansije i ekonomiju „nišom“ svetske ekonomije.
Ukoliko se islam ne shvati samo kao religija, već i kao skup normi za
svakodnevni život, onda je on i ideologija. Isto se može reći za hrišćan-
stvo. Vera bez ideološkog sadržaja nema mnogo nade na uspeh, jer nije
u stanju da organizovanjem dnevnog života objasni podanicima čime će
zaslužiti posthumne nagrade. Vera je bez operativnih uputstava mrtva,
bez obzira da li ih daju sveštenici ili ih otkriva vernik samostalno. Deo hri-
šćanske ideologije, pre svega kao etike, deo je evropskog pravnog sistema
i kulturnih normi. Evropa nije prognala Boga, ali je zabranila crkvi da njeni
sudovi budu sudovi države i da crkva lege artis procenjuje saglasnost pra-
va sa etikom i određuje državnu kaznu. Konačno, hrišćanstvo nije nikada
ni bilo jedini izvor evropske etike i kulture, kao što ni islam iscrpno ni slu-
čajno ne obuhvata etiku i kulturu preko milijardu muhamedanaca širom
sveta.
Kada hrišćanska crkva javno učestvuje u rešavanju ekonomskih pi-
tanja iz revizionističke perspektive, ona potencira biblijski imperativ za
pravdu, a istovremeno prihvatajući moderne ekonomske uvide u priro-
du i rast produktivnosti. Crkve imaju pravo i zadatak da kritikuju načela
finansijskog poslovanja koja promovišu bezosećajnu globalizaciju, a za-
postavljaju strukture regionalnog odlučivanja. One se trebaju zauzeti za
regionalne identitete, razvijati vlastitu strategiju izbegavajući agresivna

ISLAMSKA MISAO
nacionalistička i fundamentalna strujanja.

Smatramo da je neophodna izgradnja mreže globalnih institucija,
etičkih normi i pravila koja će poštovati uzajamnost u različitosti, pošto-
vati ljudska prava malih naroda, i njihovu kulturnu i jezičnu baštinu. Samo
će tako svi stanovnici globalnog sela uživati plodove ekonomije, naravno
uz pretpostavku poštovanja načela pravednosti u raspodeli dobara, ne za-
dirući sa njom u efikasnost tržišnih principa. Samo interdisciplinarnim pri-
stupom, uvažavajući najnovija naučna dostignuća političkih nauka, prava,
filozofije, moralne filozofije, etike i ekonomije uz poštovanje autonomije
svake naučne discipline ponaosob, i poštujući duhovnu atmosferu koje je
nasleđe različitih civilizacijskih i religijskih promišljanja i nadahnuća, a čiji
su temelji ugrađeni u baštinjene zakonske propise, moguće je krenuti u
potragu za novim izvorima kako materijalnog, tako i duhovnog napretka.
U borbi protiv neoliberalne ekonomije, u prvim redovima bi se mogli
naći stanovnici nerazvijenih zemalja, eksploatisani muškarci, žene i deca,
ali i srednja klasa u zapadnom svetu, mladi stanovnici „bez prava glasa“
iz naselja baraka u globalnom selu. Strah koji vlada u sredinama gde žive,
strah od globalizacije, strah od budućnosti, tera ih da se vrate starim ob-
licima zajednice. Savremeni tribalizam je, dakle, prirodna samoodbram-
bena reakcija stanovnika globalnog sela na imperijalističku ekonomiju.
Savremeni tribalizam je pobednička formula za suočavanje sa ekonom-
skim tenzijama globalizacije i za stvaranje društvene i ekonomske struk-
ture koja bi mogla opstati u despotiji kolonijalne ekonomije. To dokazuju
primeri ekonomskog čuda u Kini i izuzetnog uspeha islamskih finansija.
Moramo učiniti sve kako bi doprineli da se ekonomska teorija temelji
na razumevanju onoga što je uistinu ljudsko biće i ono što ga uistinu čini
srećnim. Sve dok se ekonomija temelji na delimičnoj ili krivoj slici o čo-
veku i njegovoj ili njenoj stvarnosti, ona neće proizvesti rezultate kakvi su
nam potrebni. Naš zajednički interes – i hrišćanski i muslimanski – treba
biti razvoj zdrave interkulturalne zajednice, što podrazumeva i poboljša-
nje stanja i položaja osoba koje ih čine. Humanije uređenje ekonomskih
odnosa neće biti moguće ako težnje za ličnim ili kolektivnim interesima
ne budu u skladu sa dubljom svešću i savešću bogobojaznog ljudskog
bića. Na ekonomskom području umesto isključive etike uspeha potrebno
je razvijati etiku odgovornosti za društvo u celini i za vlastitu budućnost.

DODACI
Literatura
[1] Appadurai, A. (2005.): Modernity at large: Cultural Dimensions of
Globalisation, Minneapolis, London, University of Minnesota Press.
[2] Barro, Robert (1996.):’’Democracy and Growth’’, Journal of Econo-
mic Growth, 1996, vol. 1, issue 1.
[3] Baudrillard, J. (2005.): The Consumer Society, Myths & Structures,
London, Thousand Oaks, New Delhi: Sage Publications.
[4] Bulatova, M. N., Христианские ценности как предпосылка
либерального общества, www.law.edu.ru/magazine.
[5] Collier, Paul & Hoeffler, Anke (1998.): ’’On economic causes of ci-
vil war’’, Centre for the Study of African Economies, St Antony’s College,
Oxford University and World Bank, Published in Oxford Economic Papers
50.
[6] Dragaš, Branko Krah neoliberalizma, www.dragas5.dragas.biz.
[7] Featherstone, M. (2005.): Lifestyle and Consumer Culture, u: Mar-
tyn J. Lee (ur.), The Consumer Society Reader, Malden, Oxford, Carlton,
Blackwell.
[8] Fromm, E. (1979.): Imati ili biti, Zagreb, Naprijed.
[9] Gronow, J. (2000.): Sociologija ukusa, Zagreb, Naklada Jesenski i
Turk & Hrvatsko sociološko društvo.
[10] Jameson, F. (1981.): The Political Unconscious, Ithaca, NY, Cornell
University Press, 131.
[11] Kako da postupa hrišćanski poslodavac i radnik – Zapovesti pri-
vrednicima, ali i tajkunima, (objavljeno u NIN 28.3.2008.), www.sv-jeli-
saveta.org.rs.
[12] Kur’an (1984.): Sarajevo, Starješinstvo Islamske zajednice Bosne i
Hercegovine, Hrvatske i Slovenije, prevod Besima Korkuta.
[13] Masudul, Alam Choudury (1997.): A Study in Islamic Political
Economy, London, Routledge.

ISLAMSKA MISAO
[14] McCleary, M. Rachel and Barro, J. Robert (2006.): ’’Religion and

Economy’’, Journal of Economic Perspectives, Volume 20, Number 2, Har-
vard University, Cambridge, Massachusetts.
[15] Michael, Bonner (2005.): „Poverty and Economics in the Qur’ an“,
Journal of Interdisciplinary History, Volume 35, Number 3 Cambridge,
Massachusetts, MIT Press.
[16] Miles, S. (2006.): Consumerism – as a Way of Life, London, Thou-
sand Oaks, New Delhi: Sage Publications.
[17] Molnar-Szakacs, Istvan, ’’Culture Influences Brain Cells: Brain’s
Mirror Neurons Swayed By Ethnicity And Culture’’, ScienceDaily (July 23,
2007), http://www.sciencedaily.com/ releases/2007/07/070718002115.
htm 30/ 9/2009.
[18] Mortimer, E. (1982.): Faith and Power in the Politics of Islam,
London, Faber & Faber.
[19] Napoleoni, Loreta (2009.): Ološ ekonomija, Beograd, Hesperia
Edu.
[20] O’ Hara, Anthony (2001.): Encyclopedia of Political Economy, Vol.
II , London and New York, Routhledge.
[21] Pipes, Daniel (1983.): In the Path of God, Basic Books, New York.
[22] Putnam, D. Robert (2000.): Bowling Alone: The Collapse and Re-
vival of American Community, New York, Simon & Schuster.
[23] Ritzer, G. (2005.): Introduction, u: Baudrillard, J., The Consumer
Society, Myths & Structures, London, Thousand Oaks, New Delhi: Sage-
Publications.
[24] Slater, D. (2004.): Consumer Culture & Modernity, Cambridge,
Polity Press.
[25] Spas je u islamskom bankarstvu? 3.02.2013., http://www.san-
dzak-x.net/news-readmore-4584.html.
[26] Taylor, C. (1989.): Sources of the Self: The Making of the Modern
Identity, Cambridge, Cambridge University Press.

DODACI
[27] Teza Antiteza, Protestantski recept za blagostanje,

1.11.2012.,http://www.tezaantiteza.net/2012/11/protestantski-recept-
za-blagostanje.html.
[28] Veber, Maks (1997.): Sabrani spisi o sociologiji religije, (3 toma),
Sremski Karlovci, Novi Sad, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića.
[29] Von Mises, Ludwig (1996.): Human Action, A Treatise On Eco-
nomics, San Francisco, Fox & Wilkes.
[30] Von Mises, Ludwig (2010.): Omnipotent Government, Indianapo-
lis, Liberty Fund Inc.

ISLAMSKA MISAO
Ph.D. NebojsaGijić and Ph. D.DimitrijePopadić
NEEDS AND POSSIBILITIES OF

CHRISTIAN- MUSLIM COOPERATION
IN CREATING A HEALTHY ECONOMY
Intercultural society is a society where different homogeneous grou-

ps of people live together, share life experiences and good to each other
and respect the different values of life and ways of life. As a theoretical
and practical model, interculturalismdiffers from multiculturalism. Begin
to live by the Intercultural takes shape achieved a new quality of soci-
ety in which minority ethnic and religious groups are not absolutely in-
tegrated nor completely assimilated. Interculturalism provides complete
independence identity of each homogeneous group of free and equal
interaction with other groups, which includes the interchange of cultural
heritage with the dominant culture.
In this paper, in the context of Christian- Islamic dialogue, we want to
emphasize the need and possibilities of cooperation in creating a healthy
economy because we believe this is a potentially constructive dialogue
content. Since the onewho needs dialogue is doomed to tap in quicksand
smooth-tongued multiculturalism? We need facilities that are vital to the
fruitful coexistence of healthy intercultural society. Christian- Muslim
theological dialogue in the strict sense, proved to be not only mutually
exclusive, but also unproductive. We believe that the focus of Christian-
Islamic dialogue should be transferred to the theological level of the di-
alogue of civilizations, cultures, morals, and especially the economy, all
under the common denominator of humanity.

Marko P. Đurić
MEĐUSOBNA POVEZANOST I UPUĆENOST

KAO NAŠA ZAJEDNIČKA SUDBINA
Rezime
Autor u svom članku govori o međusobnoj povezanosti i upućenosti
između hrišćana i muslimana prvenstveno iz svoje verske perspektive.
Međutim, kako po njemu nje nikad nije bilo između balkanskih pravo-
slavnih hrišćana i sunitskih muslimana znamo za povest sa kojom se ne
možemo pohvaliti. Međusobno povezivanje između hrišćana i musli�-
mana, a zatim između istorijskih crkava, autor vidi kao nužnu potrebu
sadašnjeg povesnog trenutka. Pri čemu svakako da to povezivanje ne bi
bilo na štetu vlastitog identiteta, već samo u cilju njegovog obogaćenja i
izgradnje religijskog mira među balkanskim vernicima. Jer bez mira među
religijama, neće biti mira, ni među narodima Balkana. Da bi došli u takvo
stanje nužno nam je da znamo istinu o drugom kako u teološkom tako i u
drugom smislu.
Ključne reči : mir, hrišćanstvo, islam, teologija, crkva , Biblija, Kuran,
Bog, Isus, Muhamed, as, upućenost, povezanost.

ISLAMSKA MISAO
Uvod
Ništa toliko ne traži i ne vapi za jednom revizijom koliko naša sadašnja
spoznaja o islamu. Pošto danas sa raznih strana, i od strane raznih „auto-
riteta“ slušamo razne priče o njemu često samo zato i nismo u prilici da
donesemo vlastiti, kritički i objektivni sud u vezi njega. Istovremeno što
neki osećaju apriori negativan stav prema najmlađoj religiji, oni i imaju
neku svoju spoznaju i istinu o njemu. Pri tome su to najčešće delimične
istine ili poluistine , ne i cele istine. Polazeći od današnje medijske i druge
slike o islamu u kojima su kriterijumi spoznaje okrenuti naglavačke svaka-
ko da prvo nećemo doći do adekvatne spoznaje u vezi njega. Upravo zato
nećemo ni moći da otvorimo novo doba u našim međusobnim odnosi-
ma dok ne pročistimo svoje „istorijsko pamćenje“ i ne otklonimo iz svog
teološkog pamćenja mnoge zablude u vezi Poslanikove (Muhamedove,
a.s.) vere u Boga.
Razgovarajući, sigurno je da ćemo prvo doći do toga da konstatujemo
duboku unutarnju povezanost između naših vera. Ukoliko budemo spon-
tano i refleksno svesni nje, svakako da ćemo bez teškoća moći da otvori-
mo novo doba u pravoslavno- islamskim odnosima, a ono svima treba,
jer smo umorni od konfrotacija i sterilnih teoloških rasprava. I sadašnja
pravoslavna epistemologija islama uglavnom je onakva kakva je bila u
srednjem veku, a što na primer ne bi mogli reći i za katoličku epistemolog-
iju. Stoga se sa njom ne može napred, već samo nazad ili na vraćanje na
stanje „status kvo“ u našim međusobnim odnosima. I danas se za islam
najčešće veli da je „jeres“; pri tome se u vezi te tvrdnje nigde ne nude
jasni i obrazloženi stavovi. Pošto je tradicionalno pravoslavno bogoslovlje
u pogledu pitanja o istini uvek naglašavalo svu važnost crkvenih Sabora,
sad zbog te tvrdnje ne možemo izbeći važnost sledećeg pitanja: da li je
islam na nekom našem pomesnom Saboru Pravoslavne crkve proglašen
za jeres? A ako pak nije, na čemu se danas temelji tvrdnja crkvene hijer-
arhije i klera da je islam jedna od mnogih jeresi? Pri tome se sve to da čuti
u svakodnevnim razgovorima, i na nekim tribinama. Međutim, ako je is-
lam nekad na nekom pomesnom, lokalnom, Saboru proglašen za „jeres“ ,
zar nije došlo vreme da se sa njega, odnosno sa muslimanovog verovanja
u Boga skine anatema? Istovremeno je važno znati i sledeće: da li je na
DODACI
nekoj od pravoslavnih konferencija bilo dijaloga ili polemike u vezi njega?

Pozitivna saznanja svakako da bi koristila. Danas što bi mnogi želeli znati
svakako se tiče odgovora na sledeće pitanje: može li se pozivanje na neke
stavove nekih svetih otaca, ovde na stav sv. Jovana Damaskina (7. vek)
čiji su stavovi preneseni u Savinu „Krmčiju“ (Zakonopravilo) 1 držati i za
službeni stav Crkve? Zapravo, kakva je danas službena istina pravoslavnog
bloka, crkve, o islamu? Međutim, ako se danas Damaskinovi stavovi o isl�-
amu drže i za službeni stav Crkve ne dolazimo li sada u situaciju da jedno
znanje poistovetimo sa istinom, i time se zamerimo samoj istini?
Svakako da se povezivanjem na autoritet u crkvi uvek dolazilo do is-
tine, pa je ona uvek bila starija od autoriteta. Međutim , što se za nju
znalo samo zahvaljujući autoritetu pitanje je sad: koji sada autoritet na
hrišćanskom Istoku stoji iza tvrdnje da je islam „jeres”, a što se i danas na
razne načine naglašava.
U vezi pak samog pitanja kako ćemo revidirati svoje teološke stavove
o islamu, kojom metodom i spoznajom, odgovor je uvek jedan: ne
drugačije do ekumenskom metodom i spoznajom koja podrazumeva
i jednu elastičniju egzegezu svetog teksta. Razgovarajući doći ćemo do
saznanja šta je to što nam je zajedničko, a šta je to što nije. Zapravo, koje
su to istine i koja saznanja? Zatim ćemo uvidom u sam Kur’an i sećanjem
na Poslanikovo iskustvo doći do jasnog saznanja šta smo mi za islamsku
ortodoksiju? Jasno da će samo ravnopravni voditi uspešan razgovor i dati
važnost i pitanje o međusobnoj upućenosti i povezanosti između dveju
Avramovih religija. Ali, kad su u pitanju naši dobronamerni i čovečni
odnosi sa muslimanima, mi na hrišćanskom Istoku imamo šta naučiti
sećajući se ovde braće katolika i nekih protestanata.
Papa Jovan XXIII svoju ljubav prema muslimanima iskazao je i tako što
je preinačio jednu molitvu čiji su neki stavovi vređali verska osećanja is-
lamskog čoveka, a koji su glasili: „Budi kralj svima onima koji su još obavi-
jeni tamom idolopoklonstva i islama“ 2.

ISLAMSKA MISAO
Ideologije su nas uvek delile i odvajale

Nigde kao na našem Balkanu ideologije nisu pokazivale svoje
nečovečno i nemoralno lice. Neke od njih, samo zato su u sebi nosile
rasistički i šovinistički naboj, sejale su međunacionalnu mržnju, pa su sa-
mim tim uvek bile onaj destabilirajući faktor na Balkanu. Pošto su bile “in-
ficirane bolešću ekskluzivizma” opstajale su u svesti balkanskog čoveka
zahvaljujući njegovoj naivnosti i nezrelosti. Mi danas prvenstveno zbog
njih, ali i naših nekih karakternih mana, ne znamo za solidarnost i altru�-
izam kad je u pitanju sudbina drugog čoveka – čoveka druge vere, nacio-
nalnosti i kulture.
Naše verovanje što se ne pokaza onim pravim koje samo zna i ume
da apsorbuje celo naše biće nije uspevalo da nas očoveči i osposobi za
praštanje i pokajanje, u čemu je i naš osnovni greh. Upravo i zato veoma
je teško odgovoriti na sledeće pitanje: da li posle Srebrenice, Vukovara
i Kosova može da se govori o međusobnoj upućenosti jednih na druge?
Ali, što je neko sad hrišćanin, a neko musliman, on ne može da ne govori
o tome i da ne razmišlja o izgradnji Avramove ekumene na našem Bal-
kanu. Istovremeno, što je sada neko hrišćanin, on mora raditi na dolasku
Carstva Božijeg koga ovde isključivo držim za „činjenicu povesti, ne i za
činjenicu psihologije“, koga je takvim držala stara egzegeza. Kako se u pra-
voslavnoj spoznaji islam identifikuje sa „turskim zlovernim bezbožjem“ 3,
eto sad prvog razloga zbog čega pravoslavni hrišćanin neće ni razmišljati
o bilo kakvoj povezanosti hrišćanstva i islama. Stoga, on neće ni ulaziti
u dijalog sa muslimanom u vezi navedenog pitanja. Budući da se sve to
čini ne u običnoj, nego u bogoslužbenoj knjizi 4, islam će on i doživljavati
u negativnom kontekstu. Na kraju, što se od muslimana traži da prilikom
prelaska na pravoslavlje “prokune”5 sve ono u šta je do juče verovao, nije
sada teško reći šta je islam za crkveni kler i hejerarhiju i danas. Ali što na
hrišćanskom Istoku ne znamo za neutralnost Crkve prema državi i naciji, i
za neutralnost države prema Crkvi, a što nas sve vraća sećanju na državnu
Crkvu i na poznati koncept odnosa Crkve i države („simfonija“) to na pra-
voslavnom Istoku tokom njegove povesti srećemo se i sa ovakvim situaci-
jama: niko drugi do vizantijski car M.Paleolog napisa „najveću vizantijsku
apologiju protiv islama” veli u svojoj knjizi „ Presveto Trojstvo “ profesor
DODACI
Bakšić. (Zgb, 1941. god, str.198). Istovremeno jedan drugi car naveo je
Vizantijsku crkvu, veli Stiven Ranismen u svojoj knjizi „Vizantijska civili-
zacija“ da skine anatemu s islamskog Boga, ali to je smatrano kao jeres,
veli autor iste knjige. (Minerva, Bgd , str.128).
Reč je o vizantijskom caru Manojlu Komnenu. Polazeći sada od gorn-
jih situacija,a u kontekstu priče o našoj međusobnoj verskoj upućenosti
jednih na druge, navedeno pitanje u srednjovekovnom pravoslavnom
društvu bilo bi pitanje ne samo za Crkvu, već i za državu. Ali, kako je
sadašnja demokratska država u odnosu na Crkvu neutralna, navedeno pi-
tanje bitno je pitanje za Crkvu i njene Sabore; njene akademske institucije.
Šta nam sada, a s obzirom na sve ono što sam rekao dolazi kao najglavnije
nije teško reći. Svakako to da u muslimanu otkrijemo svog bližnjeg kako
bi sa njim razgovarali o navedenom pitanju. Muslimanu to sve ne treba,
jer smo mi kao „narod Knjige“ njemu bliski. S obzirom na sve, sad se da
zaključiti sledeće: pravoslavne Crkve treba da naprave u svojoj spoznaji
islama „kopernikovski obrt “ da bi danas razgovarali o međusobnoj pove-
zanosti. Međutim , naše akademske strukture u Crkvi za tako nešto ipak
nisu ni voljno ni teološki spremne. Nema ovde dobre volje ni za izgradnju
Carstva Božijeg sa zapadnim hrišćanima, niti iste za izgradnju Avramove
ekumene na Balkanu sa muslimanima.
Iako znamo šta je sve islam oduzeo Hristu, a prvo ono što su mu dali
Jevanđelje, Pavle i Crkva, islam zbog svog osnovnog stava prema Njemu,
ipak, zaslužuje naše poštovanje. Kako se u Kur’anu za Isusa i Njegovu ma-
jku veli „znamenjem svetovima učinismo ih“ ( Sura 21, 91) to saznanje
maksimalno će ići na ruku međusobnom približavanju jednih drugima. Na
međusobnoj upućenosti svakako da će poraditi i drugo saznanje kojim se
veli: „muslimanski živalj poštovao je grob svetog Save i mileševskoj bogo-
molji darovao veću milost nego hrišćani; a zatim drugo mesto poštovanja
kod muslimana bila je Bogorodica Čajnička “ 6. Ali, kako je međusobno
poštovanje i svest o međusobnoj upućenosti stvar našeg „najzrelijeg
ekumenskog iskustva“, to je navedeno iskustvo danas u paru sa našom
ekumenskom Spoznajom. Premda ćemo jedni drugima svojim čitanjem i
tumačenjem svetog teksta obezbediti međusobno poštovanje ukoliko ne
živimo svoje verske istine, njega nećemo moći ni da registrujemo u našim
međusobnim odnosima.
ISLAMSKA MISAO
Nemamo li svi mi jednog „oca“ ? Samo ćemo pravilnim razumevan-

jem i tumačenjem Biblije i Kur’ana obezbediti međusobno poštovanje.
Islam svakako da zaslužuje i sa naše hrišćanske strane svako
poštovanje. Dok su mu mnogi na Zapadu to obezbedili i svojim službenim
stavovima, na hrišćanskom Istoku već ne znam za tako nešto. Da smo se u
svom iščitavanju svetog teksta vraćali proroku Malahiji, sigurno je da bi o
njemu danas mnogi drugačije razmišljali. „ Nemamo li svi mi jednog Oca?
Nije li nas jedan Bog stvorio“, pita se prorok Malahija (Mal, 2,10). Pošto
nas je On sve stvorio, ne možemo sada između sebe ne biti braća koja za
svog „oca“ imaju Boga Biblije i Kurana.
Međusobne upućenosti i povezanosti sad smo svesni po jednom
tumačenju jednog biblijskog teksta. Ali kao što ćemo svojim tumačenjem
svetog biblijskog i kur’anskog teksta obezbediti poštovanje, tako ćemo
isto nekom i uskratiti. Ne dolazi nam sada kao glavno pitanje: kako
razumeš i tumačiš sveti tekst? Međutim, to razumevanje nikad ne sme
biti na štetu ljubavi i dobra, od jednog razumevanja Biblije ili Kurana oni
su uvek stariji i važniji. Međutim, što je sveti tekst bio različito tumačen,
pa je tumačenje prvo bilo u raskoraku sa opštim duhom naših vera znamo
za situacije koje ne mogu služiti na čast ni hrišćanima ni muslimanima.
Tako, na primer, crkveni antijudaizam koji se u svesti rane Crkve pojavio
kod nekih crkvenih otaca bio je kako neki kažu uvod u kasniju pojavu an-
tisemitizma. Neke Isusove izjave u vezi jevrejskog naroda ( Mt, 24, 1-3 ;
Mt,11,12-14 ; Mt, 21, 19 ; Mk, 11, 22 ; Jovan, 8, 23 ; 8, 44 ) što su bile
pogrešno tumačene, davale su teološku legitimaciju Crkvi da katkada
bude netolerantna prema Jevrejima.
Premda se u Kur’anu srećemo sa nekim ajetima koji imaju
antihrišćansku notu ( Kuran, 5, 51 ; 4, 157 ), međutim, kako smo mi
hrišćani „sledbenici knjige“ ( Sura 3, 64 ) to prilikom tumačenja Kur’ana
moramo voditi računa u kom su istorijskom konetsku nastali pojedini
kuranski ajeti. Na koje se oni odnose situacije? Da bi na pravi način ra-
zumeli osnovni duh Kurana , ali i Jevanđelja, prvo moramo voditi računa
o tome. Upravo zato ovde i kažem da su neki ajeti iz Kurana, a u vezi
nas hrišćana, izgubili na svojoj važnosti. Islam od nas hrišćana svakako da
zaslužuje poštovanje i zbog onoga šta u Kur’anu piše u vezi Isusa iz Naza-

DODACI
reta. Premda sve to pisanje ima važnost za muslimana (Kur’an, 61.6 ), ne

i za hrišćanina; muslimanu zbog toga ne možemo uskratiti poštovanje.
Neslaganje otuda neće nas odvesti nepoštovanju. Iako se u svom tom
pisanju ne radi ni o kakvoj hristologiji, već o isusologiji, Isus je po svo-
joj važnosti za muslimana odmah iza Muhameda , a.s., a to puno govori.
Jasno je da ono u šta veruje hrišćanin i Crkva - kad je u pitanju Isus Hris-
tos – da to neće poverovati musliman, međutim, obojica veruju u Isusa
kao Božijeg poslanika. S obzirom na osnovnu strukturu naših verovanja,
neslaganja su naša neminovnost, međutim, zbog njih zašto bi bili netol-
erantni. Međutim, sva povest Crkve bila je u znaku verske netolerancije,
pa se u vezi nje najčešće setim jedne Pavlove rečenice Galatima : „Ako se
pak međusobno ujedate i izjedate, pazite da jedan drugoga ne istrebite“
(Galatima, 5, 15).
Tumačeći Jevanđelje i Kur’an, danas nam kao važno, ako ne i kao
najvažnije, dolazi sledeće: da se između sebe upoznamo kao braća jer
samo će braća raditi na dolasku Carstva Božijeg u našu sredinu i na izgrad-
nji Avramove ekumene. Međutim, do takve spoznaje s lakoćom ćemo
doći. Čitajući Kur’an zaključujemo da su vernici braća (Kur’an, 49, 10),
tumačeći jednu Isusovu izjavu (Luka, 10, 27) konstatovaćemo da nam je
drugi uvek bližnji.
Ali, kako danas mnogi hrišćani ljubav prema bližnjem ne određuju po
etičkom nego po teološkom ključu, oni pravi hrišćani danas su malo i go-
tovo nevidljivo „stado“. Nama su danas najčešće bližnji samo oni sa koji-
ma dolazimo u svakodnevni dodir na našim liturgijama, koji sa nama slave
istu sv.Euharistiju, ne i oni koji potrebuju našu pomoć. Današnji hrišćani
otuda me svojim ponašanjem daleko više podsećaju na starozavetne
Jevreje kod kojih se ljubav prema bližnjem nije određivala po teološkom,
nego drugom kriterijumu. Bližnji su otuda bili oni koji su bili verni Zakonu,
a što je Isus sasvim jasno jednom svojom izjavom otklonio ( Mt, 5, 43;
Luka, 10, 25-37).
Pošto je Jὔrgen Habermas pitanje istine držao za najvažnije pitanje u
sferi čovekove komunikacije, korene naših konfliktnih i napetih situacija
vidim prvo u nedovoljnom poznavanju istine kao takve. Nas su delimične
istine, a zatim i razne poluistine, maksimalno otuđivale od zapadnih

ISLAMSKA MISAO
hrišćana i muslimana. Pri tome sve to ne beše slučajno nego uvek sa

određenim ciljem. Manje- više svi smo mi zbog date koristi znali i umeli
da delimične istine držimo za celu i potpunu istinu. Upravo zbog nje nis-
mo mogli izbeći ideologizaciju istine u državi i teologizaciju istine u Crkvi.
Rekao bih da naše sveukupno znanje o islamu ne karakteriše toliko
neznanje, koliko delimično znanje koje se apsolutizira i tako uzima za celo
i potpuno znanje. Međutim, sve se to čini zbog određenog interesa i ra-
zloga, pa interes i taj razlog bivaju važniji od same istine. Da bi se danas
„izlečili “od svega toga moramo ući u međureligijski dijalog u kome ćemo
držati za istinu ono u vezi čega se prvo složimo u dijalogu.
Da bi otvorili novo doba u našim međusobnim odnosima, međusobnu
upućenost jednih na druge kao vernici moramo da branimo teološkim ar-
gumentima, kao građani jedne države moramo se uvek setiti šta nam dol-
azi kao najvažnije. Težnja ka opštem, ne partikularnom dobru zar nam ne
dolazi kao najvažniji cilj. Međutim, potreba za međusobnom upućenošću
neće se javiti u našoj religijskoj spoznaji ukoliko jasno ne definišemo
svoje verske identitete. Pri svemu tome, jedno je sigurno: ukoliko svoj
međusobni odnos svodimo na odnos ortodoksije i heterodoksije, pra-
voverja i krivoverja potreba za međusobnom upućenošću u nama se sig-
urno neće ni pojaviti.
Što je pravoslavna Crkva isključivo sebe, ne i drugu Crkvu, ne i drugi
verski identititet, videla kao „stub i tvrđavu istine“, u njoj nikada nije ni
živela želja za međusobnom komunikacijom. Kako se i danas u našoj “En-
ciklopediji pravoslavlja“ veli da su katolici „zbog filokve“ pali u jeres 7,
nije onda teško reći šta bi bio islam za pravoslavnu epistemologiju i u
današnjem vremenu.
U svojoj knjizi „Osmansko carstvo“, Halil Inaldžik piše da se Sulej-
man I (16 v.) predstavljao poglavarem Muhamedove zajednice (str. 59).
To se sada i da zaključiti da su nekada vizantijski carevi i turski sultani
bili i čuvari ortodoksije. Međutim, to svakako behu i najgora vremena za
heteroksne. Ali, kako se hrišćansko razumevanje ortodoksnog uvek raz-
likovalo od onog islamskog, to i danas između nas i muslimana neće biti
saglasnosti u vezi tog najvažnijeg pitanja. Ali što apostol Pavle u svojoj Po-

DODACI
slanici Jevrejima piše da je Bog od davnine mnogo puta i na mnogo načina

govorio našim očevima preko proroka (Jev 1,1) to su nam naše različitosti
od samog Boga date. Sa njima se moramo miriti, pa niko od nas nema
monopol ni na istinu ni na spasenje. Svi mi ulazimo u plan Njegovog spa-
senja koje nam se u našoj povesti na razne načine ponudilo. Na nama je
sada kojom ćemo verom na tu ponudu da odgovorimo.
Šta smo jedni za druge dolazi nam

kao najvažnije pitanje?
Čitajući Ustav Medine i „Dela apostolska“(D, a, 4, 32) bez ikakvog
intelektualnog napora saznaćemo dve stvari: kakvi su bili međuljudski
odnosi u najranijem islamskom i hrišćanskom društvu, a zatim šta su
hrišćani i muslimani bili između sebe. Pošto su najraniji odnosi u Crkvi bili
harmonični međusobna upućenost jednih na druge maksimalno je živela
pa s tim u vezi i čitamo: „behu jedno srce i jedna duša“ (D, a, 4,32). Is� -
tovremeno i u najranijem islamskom društvu hrišćani, jevreji i muslimani
ubrajaju se u članove islamske zajednice. Sada zato možemo da govorimo
ne samo o hrišćanskom, već i o onom islamskom ekumenizmu. Međutim
, kad su u Crkvi počele deobe pa prvo znamo za laike i kler, a čega nije
bilo u najranijoj Crkvi, hrišćani više ne behu jedno srce i jedna duša.Tako,
na primer, Demetrije, biskup Aleksandrije protestuje i zahteva da se Ori-
gen vrati u Aleksandriju – „jer ne pristoji da laik drži homiliju pred bisku-
pima“8.
U vezi pak samog pitanja šta smo jedni za druge, nije teško odgovo-
riti. Ne samo po Kur’anu (Kur’an, 49, 10) već i po Jevanđelju, vernici su
između sebe braća (Marko, 3, 55). Pri tome je u oba slučaja koncept brat-
stva određen po etičkom, ne i drugom ključu, pa s tim u vezi Poslanik
islama i veli: „Niko od vas neće istinski verovati dok ne bude želeo svome
bratu ono što želi samome sebi“9. Kako se u Kur’anu jasno veli: „vernici su
braća“ ( Kur’an, 49, 10), a ne kaže se „muslimani su samo braća“, navedeni
ajet ima izuzetnu važnost. Pravi vernici između sebe ne mogu da nenegu-
ju druge do bratske i prijateljske odnose, pa svest o međusobnoj pove-
zanosti i upućenosti ne može da ne živi. Budući da Isus jasno veli da ko

ISLAMSKA MISAO
izvrši volju Božiju da mu je brat, sestra ili majka (Marko, 3, 55) hrišćaninu
je otuda i musliman brat, ukoliko on izvršava volju Božju. Izvršavanje volje
Božje (Mk, 3, 55), otuda nas sada i čini braćom.
Pri čemu to izvršavanje nije nimalo lako jer se prvo moramo odreći
mnogih stvari kako bi udovoljili ne svojoj, nego Njegovoj volji. Premda
nam je jasno šta bi drugi, te i musliman bio hrišćaninu ako ispunjava volju
Božju pitanje sad: šta bi bio hrišćanin za muslimana? S tim u vezi imamo
jasan odgovor u suri „Trpeza“, u kojoj čitamo: „I svakako da su vernici-
ma najbliži prijatelji koji govore: „Mi smo hrišćani“ ( Sura, „Trpeza“, 82).
Rekao bih da se u našem pravoslavnom kontekstu o drugom najčešće nije
razmišljalo kao bratu i bližnjem. Pri tome se i danas ta tvrdnja prvenstve-
no odnosi na naše monaške zajednice. Tako, na primer, naši isihasti Turke
su doživljavali kao „kaznu Božiju“, a Rimsku crkvu nikad nisu ni uzimali za
spasonosnu Crkvu. Međutim, jasno je da su svemu tome išle na ruku razne
okolnosti... Ali, u vezi samog pitanja zašto nam je potrebna međusobna
upućenost jednih na druge odgovor leži u sledećoj tvrdnji. Drugi mi je
uvek potreban kako bi se ostvario kao religiozno, moralno i političko biće.
Zatim će nas međusobna upućenost jednih na druge i odvesti ka tome da
se „na razborit i promišljen način brinemo jedni za druge“.
Pošto se posle 11. septembra 2001. godine sve više srećemo se
„harajućom islamofobijom“ na jednoj strani i sa nedužnim stradanjima
hrišćana u pojedinim islamskim zemljama na drugoj strain, to su veze
između hrišćana i muslimana u pojedinim zemljama veoma tanke i krhke.
Međusobna upućeno-povezanost na izgradnji jednog čovečnijeg i moral-
nijeg sveta nije pitanje ni za jednu ni za drugu stranu. Međutim,mi ne
možemo bez njih da živimo, pa o njima danas prvo treba da posvedoči
naša međusobna solidarnost. Mi se moramo, ako smo hrišćani, solidari-
sati sa muslimanima tamo gde oni kao nevini i nedučni trpe od strane tzv.
hrišćana; i obrnuto muslimani ako drže do svog identiteta moraju se soli-
darisati sa hrišćanima koji nepravedno stradaju i trpe od muslimana. Pošto
je i danas on moj sused i komšija, prijatelj ili rođak, pa otuda i bližnji, ne i
daljni, mi ovde delimo zajedničku političku i istorijsku sudbinu. Međusobna
blizina upućuje nas jedne na druge, pa na njene izazove moramo odgovo-
riti. Kako? Svakako ja kao hrišćanin ne drugačije- do ljubavlju.

DODACI
Pitanje o međusobnoj našoj upućenosti i

povezanosti kao naše veoma važno pitanje
Pitanje o našoj međusobnoj upućenosti i povezanosti tematizirao
sam sećajući se Isusa iz Nazareta i Muhameda Resulullaha iz Meke. Pri
tome nam uvek o karakteru njihove upućenosti uvek govori sam karakter
njihovog poslanja. Razmišljajući o njemu (Luka, 4, 17; Sura, VI, 20; 5,19).
Njihovo poslanje na početku njihovog delovanja imalo je uski, regionalni
i nacionalni karakter, i bilo je isključivo zbog religijskih, ne i drugih ciljeva.
Stoga Poslanik islama jasno veli: „Nisam poslan da proklinjem, već da
pozivam i milost Božija da budem.Veliki Alahu moj: uputi moj narod jer
ne znaju “. Premda nam Matejev Isus jasno veli da je „poslan samo izgu-
bljenim ovcama doma Izraileva (Matej, 15, 24), vaskrsli i Pavlov Gospod
(Rim, 10, 9) obraćajući se svojim učenicima kaže im: „krstite sve narode“
(Matej, 28, 19). Dok se na početku jedna upućenost, a time i jedno po-
slanje, isključivo tiče samo jednog naroda kasnije ono prelazi region-
alne i nacionalne granice i tako postaje i univerzalno i svetsko. Misleći
na Poslanika islama Šehid Morteza Motahari u jednoj svojoj knjižici veli:
„Najviše je radio da svima olakša“10. Hrišćanin to isto može reći za Isusa
iz nazareta (Lk, 7, 36-50; Mk, 16, 9). Stoga njihova upućenost na druge
pored verske imala je i drugu dimenziju. Drugačije govoreći, ona je bila
sam odgovor na ljudske potrebe. Ali što na jednom mestu Poslanik is-
lama veli: „Slavljeni Bože, hvala ti; svedočim da nema Boga osim Tebe i
da ćemo Tebi vratiti “11, Muhamedova, a.s., upućenost na najvišeg sad
je u funkciji jednog svedočanstva. Istovremeno i Jovanovo jevanđelje u
svojoj celini, bilo je i ostalo jedno svedočanstvo12 – svedočanstvo u korist
najvažnije Istine.
Valja reći da se i Isusova i Muhamedova, a.s.upućenost na druge nije se
ticala samo čovekovog večnog već i onog privremenog političkog spasenja.
S tim u vezi šta reći za Isusov govor u Nazaretskoj sinagogi (Lk, 4, 16-30)
i druge Isusove situacije (Lk, 7, 21,22). Isus nam otuda i stavlja na znanje
da nam je drugi potreban kako bi se mi večno spasili i da smo mi njemu
potrebni kako bi se on trenutno spasao. U hrišćanstvu spasenje otuda ima
eshatološku i političku dimenziju. Upravo zato hrišćanska soteriologija i

ISLAMSKA MISAO
govori o „sakramentu brata“. Polazeći od jednog Muhamedovog hadisa

u kome se kaže: „Niko neće istinski verovati dok ne bude želeo svome
bratu ono što želi samome sebi“13, o zrelosti muslimanove vere sad
svedoči muslimanov odnos prema drugom koji mu je sada brat. Stoga i u
islamu musliman se neće spasti, neće uživati Njegovu milost ukoliko ne
želi drugom ono što želi samom sebi. Međusobnu upućenost jednih na
druge otuda ćemo najkvalitetnije živeti kroz odnose bratstva koji prvo
neće biti tamo gde nema međusobne solidarnosti. Danas nam je ona, a
sve s obzirom na mnoge znakove u našem vremenu itekako potrebna.
Pri čemu će hrišćanin te znakove uvek „istraživati i tumačiti u svetlu
Jevenđelja“, musliman ne drugačije do u „svetlu Kur’ana“.
I sad sve to ukazuje na sledeće: u hrišćanstvu postoji duboka unutarn-
ja veza između religije, morala i politike. Isto toga smo svesni u islamu,
pa hrišćanstvo i muslimanovo političko gledište ne može živeti na štetu
morala. Hrišćanin što svoj zadnji i najvažniji cilj ne vidi na horizontu svoje
imanencije, pa time ne ni u državi, već u ostvarenju Carstva Božijeg, on
ovde uvek i mora razmišljati o dubokoj unutarnjoj povezanosti religijske,
morala i politike. Definišući čoveka kao „društveno biće“ (Aristotel), sad
naše međusobne upućenosti ne može da ne bude prvo zbog toga.
Otuda je ona ovde naša sudbina i neminovnost. Današnje naše
iskustvo govori nam da je ona u svojoj krizi pa čoveka pre prepozna-
jemo kao „egoistično“, nego kao „društveno biće“. Međutim, kad o njoj
razmišljamo u religioznom kontekstu velim da je njena kriza nastupila
što jedni druge ne poznajemo na pravi način. Da bi nje danas bilo više
u našim međusobnim odnosima, nužno je prvo reći istinu zbog istine
same, a zatim zbog onih ciljeva koje Gospod traži od nas da ostvarimo na
svoju korist i Njegovu slavu. Međutim, ono što je rekao kur’anski islam o
Isusu i hrišćanstvu sigurno je da će muslimana upućivati na hrišćanina,
međutim, ono što je Crkva rekla u vezi muslimana i Njegovog Poslanika
hrišćanina neće upućivati na muslimana. Stoga nam kao najvažnije dolazi
da razgovaramo kako bismo došli do spoznaje istine u vezi nas i našeg
verovanja u Boga.

DODACI
ZAKLJUČAK
Pošto je i danas musliman moj sused, prijatelj ili rođak, mi ovde de-
limo zajedničku političku i istorijsku sudbinu. Stoga od naše neupućenosti
mi ćemo imati zajedničku štetu, a od zajedničke upućenosti zajedničku
korist. Međusobna blizina upućuje nas jedne na druge, pa istu danas ne
možemo izbeći. Međutim, našu međusobnu upućenost jednih na dru-
ge tokom naše tragične političke prošlosti razbijali su različiti subjekti i
političke ideologije. U verskom fanatizmu, teološkoj isključivosti, u po-
javi raznih nacionalizama, u političkom kalkulisanju stranačkih , politič�-
kih i verskih vođa, ona je imala svoje trajne protivnike koji gotovo nikad
nisu bili politički i istorijski mrtvi. Uvek su radili svoje „prljave“ poslove.
Bivajući bez savesti, uvek su ih lakoćom izvršavali i privodili kraju. Svemu
tome danas ćemo se efikasno suprostavljati ako „iz dna duše vršimo ne
svoju, negu Božju volju“. Premda to nije nimalo lako, vernik za drugu bor-
bu i ne zna.
Razgovarajući, danas ćemo prvo doći do dveju važnih spoznaja koje
će nas samo približiti: Mi i muslimani verujemo u Boga Stvoritelja (Post,
1, 1; Sura, 7, 29), a zatim različito verujemo u Isusa (Kol, 2,9; Araf, 158).
Ali, kako je hrišćanstvo na našem Balkanu, a i drugde, od strane klera
i hijerarhije propovedano kao sva suprotnost islamu, mi prvo zato i
nismo ni svesni one unutarnje povezanosti između naših vera. Svest o
međusobnoj njihovoj upućenosti nije živela ni u svesti Crkve, ni u svesti
kod običnog pravoslavnog vernika. Šta su, na primer, Avgustin, sv.Toma
Akvinski, sv.Grgur Nazijanski, sv.Grgur iz Nise i drugi latinski i grčki oci
bili upućeni na Platona, Aristotela i Plotina kasnije znamo za hrišćansku
teologiju. Biti hrišćanin sad, između ostalog, nije drugo ništa ni značilo
za Grgura Nazijanskog do voditi „filozofski život u duhu daleko od sveta“.
Jedna upućenost donela je Crkvi jednu teologiju, od koje je Crkva imala
veliku korist.
Što različito verujemo u Boga, od nas On uvek i ne traži da isto činimo.
Stoga i znamo za dva različita stila življenja i za dve suprotne kulture.
Pošto se u Kur’anu jasno veli da su vernici, a ne muslimani braća između
sebe (Kur’an, 49,10) naša upućenost jednih na druge prvenstveno ima
bratsku dimenziju. Ona je u funkciji izgradnje bratskih odnosa, pa u tome
je i sav njen smisao.

ISLAMSKA MISAO
Literatura
Miodrag M.Petrović: Zakonopravilo svetog Save o Muhamedovom
učenju, Beograd, 1997. god. str. 51.
Luigi Accattoli: Kad papa traži oproštenje, Franjevački institut za kul-
turu mira, Split, 2000. god. str. 24.
učenju.... stranica 61....; Arhimandiit dr.Justin Popović : Veliki trebnik,
izd.Eparhija Raško-prizrenska, sa predgovorom dr.Artemija, episkopa
raško-prizrenskog 1993. god. str. 399-401.
Ar.dr.Justin Popović : Veliki trebnik, ... str. 399-401.
učenju, str. 52, 55, 56, 57, 58 , 59.
Dr. Boris Nivelić: Prilog unutrašnjem sagledavanju islama, Islamska
misao, broj 137/1990. god. str.17.
Enciklopedija pravoslavlja, III tom, Savremena administracija, Beo-
grad, 2002. god. str.1631.
Alexandre Faire: Laici u počecima crkve, KS, 1988. god. str. 62.
Adnan Silajdžić: 40 hadisa sa komentarom, Sarajevo, 1993 god.
str.125.
Muhamed, s.a.v.s.: Uzvišeni moral Božijeg poslanika , Kulturni centar
Islamske Republike Iran, Beograd, 2006. god. str. 45.
Isto, str. 49.
Leksikon temeljnih religijskih pojmova, Prometej, Zgb. 2005 god. str.
478.
Adnan Silajdžić: „ 40 hadisa sa komentarom “, str. 125.

DODACI
Interconnectivityand Familiarityas Our Common Future

The author in his article talks about the interconnectedness and fa-
miliarity between Christians and Muslims primarily from their religious
perspective. However, as according to him it has never been among the
Balkan Orthodox Christians and Sunni Muslims we know about the hi-
story of which we cannot boast. Interconnection between Christians and
Muslims, and between historical churches author sees as a necessity of
the present historic moment. Of course, it would not connect to the de-
triment of their own identity, but only for the purpose of enriching and
building peace among the Balkan religious believers. For without peace
among religions, there will be no peace among the peoples of the Bal-
kans. To come to such a state we need to know the truth about each
other in theological and in another sense.

Muhsin Muhamed Salih,
Prijevod s arapskog dr. Hajrudin Balić
POLITIČKI ISLAM - KORAK

NAZAD KA SKOKU NAPRIJED
Analiza pobjede muslimanske braće u Egiptu i vojnog udara koji je

kasnije izvršen nad demokratski izabranom vladom i predsjednikom
Egipta, političkih tokova u arapskom svijetu i fenomena umjerenih
islamsita u politici.
Varaju se oni koji se radovaše i slaviše zbog, kako kažu, propasti

političkog islama nakon vojnog udara u Egiptu. Plesači i pjevači na
koje je različita mediska propaganda itekako uticala ne trebaju hitati
da sahrane i likuju navodnoj propasti. Oni očigledno nisu spoznali
znake Uzvišenog Allaha u svijetu, niti historijske tokove.
Prije nego uđemo u elaboriranje, želim da ukažem na dvije stvari:

Prva:
Kada je u pitanju termin „Politički islam“; ovaj termin je nastao
na Zapadu i koristi se kao najadekvatniji kako bi se njime ukazalo na
željeno značenje. Mi vjerujemo da je islam islam, bez neophodnosti
da mu se dodaju atributi poput: politički ili neki drugi. Ne postoji islam
apolitički. Jednostavno islam je cjelovit, sveobuhvatan sistem življenja
u svim segmenatima društvenog, političkog, ekonomskog, religijskog,
obrazovnog djelovanja. Dakle, politička dimenzija je neotuđivo svo-
jstvo ove vjere.

ISLAMSKA MISAO
Analiza će se odnositi na dominantnu struju među islamsistima a

to je srednja, umjerena struja koja predstavlja kulturološki fenomen.
Ona je u stanju da učestvuje u pluralističkom uređenju ne koristeći
nasilne metode u komunikaciji sa ostalim članovima društva.
Druga:
Vojni udar u Egiptu predstavlja vrh talasa koji ima za cilj gušenja
tkz. procesa arapsko proljeće, i povraćaj ostataka režima i ustanova
prijašnjih vlastodržaca. Ovo se sprovodi koristeći različite metode uz
podršku i savezništvo sa međunarodnim i regionalnim centrima za čiju
budućnost, opstanak i interese reformatorski procesi predstavljaju
opasnost.
Oni su spoznali da je politički islam generator promjena, da pri-
dobija povjerenje širokih masa na slobodnim izborima. To je osnovni
razlog što je ova struja (muslimanska braća paradigma iste) na meti,
što je osnovna pozadina vojnog udara u Egiptu.
Siptomatično i vrlo primjetno je da se vojni udar u Egiptu dešava
u isto vrijeme, dakle, sinhronizovano sa napadima na islamiste u
Tunisu, Jemenu, Maroku, gušenjem opozicije u Siriji, pritiscima na Tur-
sku, istovremeno vodi se oštra medijska kampanja protiv Islamskog
pokreta Hamas, zatezanje obruča oko pojasa Gaze, zatvaranje jedinog
graničnog prelaza Refh iz Palestine prema Egiptu, kao i rušenje tunela
između Egipta i Gaze.
Propagandom se želi ukazati da je takozvani politički islam doživeo
težak udarac u Egiptu, a istovremeno trpi pritiske, težkoće i opstrukcije
u drugim državama, što navodno dovodi do njegovog slabljenja i pro-
pasti. Međutim, imajući u vidu svjetsku stabilnost, strateške političke
tokove, kao i prirodu regiona i ljudi koji tu žive, sve ukazuje da će se
politički islam ponovo vratiti, još jači i energičniji sa većom podrškom
širokih masa, kadar da proizvede reforme i predvodi političke ak-
tivnosti u regionu.
Najznačajniji pokazatelji koji na ovo ukazuju su:

DODACI
Prvo:
Struja koja kao svoju osnovu za djelovanje uzima islam kao misao,
praksu, način življenja je ona koja predstavlja krucijalnu, duboku, čvrstu
osnovu koja ima svoje korijene u Arapskom i islamskom umetu. Revolu-
cionarni reformatorski duh ovog umeta seže do prvog hidzretskog stoljeća
koji se ogledaše u revolucionarnim poduhvatima Husejna b. Alija, Abdul-
laha b. Zubejra, Abdurahmana b. El-Eša’ata i koji do danas nisu nestali.
Novije doba taskođer svjedoči da je jedini odbrambeni faktor od
zaostalosti masa, kolonijalnom ropstvu država, upravo islam. Da je
oslobodilački potencijal i pokretač masa po prirodi islamski. Vehabije na
Arapskom zalivu, Mehdije u Sudanu, Senusije u Libiji, pokret šehida Ahm-
eda Hana u Indiji, Bin Badis i drugi u Alžiru, pokret Muslimansko brat-
stvo i Džema’a islamije u Indiji, Nursije u Turskoj, i mnogi drugi su nastali
podstreknuti ovom reformatorskom strujom. Ovaj se trend ne može mar-
ginilizirati niti iskorijeniti, zato što je jednostavno on najkompaktibilniji
sa vjerskim, nacionalnim, psihološkim, sociološkim, kulturološkim, civili-
zacijskim korijenima ljudi na tim prostorima. Ovo i zbog toga što su vri-
jednosti i ideali takvog pokreta identični onima koji krase muslimanske i
arapske narod bez potrebe za dodatnim ulaganjem i trudom.
Ovo pojašnjava kako da se nakon pada diktatorskih režima tako brzo
uspostavi slobodarstvo. Ovakvi pokreti, posebno oni umjereni, velikom
brzin pridobiju povjerenje širokih masa i postižu odlične rezultate.
Drugo:
Nakon katastrofe koja se desila 1967. Godine, kada su cionisti zau-
zeli preostalu teritoriju Palestine, dijelove Sinaja i Golanske visoravni,
postalo je posve jasno koliko su štetni volni režimi, nacionalistički pokreti,
levičarke struje. Jedino su se islamisti tada suprostavili što nedvosmisleno
ukazuje na njihovu dosljednost.
Istina, nekada tu i tamo, bude i propusta zbog slabosti i grešaka is-
lamista, kao i torture i pritisaka od strane totalitarnih režima, ali općenito,
taj način je u usponu i jedino je održiv i uspješan, unatoć okolnostima
u kojima djeluje. Islamistički pokreti su uspjevali da sačuvaju povjerenje
širokih muslimanskih masa u većini islamskih država.
ISLAMSKA MISAO
Treće:
Od kada je ovaj umet izgubio civilizacijsko kormilo poslije iperijalističkih
pohoda, jevrejske opsade Palestine i podijeljenosti, muslimanski svijet
proživljava stanje agonije. To je umet koji traži svoj identitet, način da
povrati svoju vitalnost, preporod i svoj položaj koji je imala na svjetskoj
pozornici među narodima. Naš problem nije ekonomske prirode iako je
ekonomski problem jedan od evidentnih. U mnogim arapskim državama
od kojih su i one koje je zadesilo arapsko proljeće ljudi ne umiru od gladi,
naprotiv, mnogi umiru od prezasićenosti i bolesti uzrokovanih unošenjem
viška hrane. Međutim, mnogi umiru svakodnevno i to na stotinu puta
zbog poniženja, ugnjetavanja i osjećaja nepravde koja im se čini.
Protekli period je pokazao da vojni, levičarski u svim oblicima,
nacionalistički, sekularistički režimi, pa i monarhije nisu kadre da odgovo-
re na izazove kakvi su identitet, jedinstvo, odbrana od cionističkih preten-
zija. Jednio je ostao projekat modernih islamista koji još uvijek nije dobio
svoju priliku u vođenju nacije.
Četvrto:
Islamistički pokreti su pokreti mladih, dok je vodeća elita kod sekulari-
ta, nacionalista i drugih u poodmaklim godinama života što ne dopušta da
se regenerišu i osvježavaju. Islamske stuje su najrasprostranjenije među
studentima, obrazovanom klasom, i sindikalcima, što znači da će oni za
nekoliko godina biti na položajima u političkom, ekonomskom i medijs-
kom prostoru. Dakle, svjedočimo razmjenu generacija.
Peto:
Vojni udar u Egiptu je, i pored žrtava i represivnnih postupaka, možda
i milost Svevišnjeg Gospodara. Revolucija u Egiptu, kao i u Tunisu, Je-
menu, nije bila upotpunjena, nije obezbjedila neophodne faktore koji će
joj obezbjediti opstojnost. Nije se desila traziciona lustracija, uspostava
ustanova za zaštitu tekovina revolucije, adekvatno ophođenje spram ne-
prijateljski nastrojenim medija, kao i adekvatno djelovanje u zaštiti od op-
strukcija u strukturama državnog aparata. Islamisti su se došli u situcaciji
bez stvarnih reformskih kapaciteta. Vojska se uključila da apsorbira tekov-
ine revolucije i preusmjeri ih u njima željenom pravcu gušeći sve faktore
DODACI
koji bi doveli do njenog stvarnog uspjeha. Islamisti su pokušali primjeniti

program preko institucija a koje su ustvari sve činile da ne uspiju i pro-
padnu. Oni su primijenili postupnost u reformi tih institucija, vjerujući i
želeći da je srazmjerno reformišu na miran i fin način. Međutim, platili
su visoku cijenu ovakvog ponašanja u vremenu kada treba nastupiti u
duhu revolucije. Da, izgubili su određunu popularnost kod svijeta, nisu
uspjeli da sprovedu svoje programe, ali Uzvišeni Allah je svima pokazao
kontra- revoluciju. Postalo je jasno ko im je sve bio prepreka na tom putu,
kakvesu bile njihove spletke, koliko je enorman uticaj na državni aparat i
ustanove od strane tih struktura. Sve ovo jasno ukazuje na neophodnost
ponovne revolucije.
Šesto:
Islamisti su poslali civilizacijsku poruku svijetu kako se čuvaju tekov-
ine demokratije, i mogućnosti promjene vlasti na miran način, kako se
realizuju demokratski izbori. Postigli su veliki uspjeh na pet meridijana
uspostavivši ustavnu deklaraciju, parlament, vijeće šura, predsjedništvo,
ustav. Sve ovo kroz demokratske slobodne- fer izbore. Odrazili su jas-
no volju egipatskog naroda. U vrijeme vlasti predsjednika Mursija nije
zabilježen ni jedan slučaj političkog zatvaranja. Mediji su neprestano širili
nepovjerenje, neistine i podvale , čak i oni državni. Nije zabilježena op-
strukcija niti pokušaj zatvaranja medija od strane Muslimanske braće,
uprkos svemu što smo naveli. Spaljivana su sedišta muslimanske braće,
ubijani njeni članovi, izgledalo je kao da su oni potlačena strana a bili
su na vlasti. Islamisti su nastavili davati primjer i nakon vojnog udara.
Pokazali su da i dalje uživaju popularnost širokih masa. S druge strane,
vinovnici državnog udara pokazuju svoje pravo lice i otkrivaju se njihove
manipulacije i dezauvisanje javnosti na temu demokratije. Preduzeli su
represivnna sredstva zastrašivanja, podmetanja i širenja mržnje. Nemaju
kapaciteta da uzmu u obzir i druga shvatanja. Zabranili su suprostavljene
televizije. Sproveli su neviđene mjere torture i linča nad pripadnicima
islamske struje, i svih onih koji im na bilo koji način oponiraju. Proliv-
ena je krva stotina i hiljada ljudi i sprovedeni su zločini nad nedužnim
– mirnodopskim demonstrantima. Uhapšeno je hiljade neistomišljenika.
Izmišljene su optužbe na račun uglednika i lidera.

ISLAMSKA MISAO
Sve ovo ukazuje na neuspjeh vojnog udara i njihovih saveznika da

primijene civilizacijske norme u društvu. Ukazuje na njihov nedostatak
demokratskih kapaciteta, strah da istina dopre do širokih masa. Strah od
činjenice da će islamisti ponovo dobiti povjerenje ako se primjene civili-
zacijski i demokratski principi. Zbog ovakvog ponašanja pučista, povećala
se kod naroda popularnost i saosjećanje prema islamistima. Također
se povećala vitalnost i aktivnost drugih omladinskih organizacija koje se
trude da očuvaju ustavni legitimitet i demokratski kurs.
Sedmo:Postupci vojnih pučista sami po sebi znače priznanje nemoći
da se pobijede islamske snage na demokratskim slobodnim izborima.
Represivni metodi spram neistomišljenika, posebno spram Muslimanske
braće, ukazuje da pučisti i njihovi saveznici preferiraju tenkove umjesto
glasačkih kutija. Oni pripremaju nekakve izbore, ali po njihovim pravilima.
Da nije tako, sačekali bi samo nekoliko mjeseci koliko je bilo do održavanja
redovnih pralamentarnih izbora na kojima bi bila zagarantovana pravila
demokratije, gdje bi mogli da ponude svoj politički program egipatskom
društvu.
Osmo: Djelatnosti vojne hunte u Egiptu su ograničene i neodržive,
posebno po pitanju islamista. Pokušaj da se povrati stari diktatorski to-
talitarno režim, ali sa novim licem, uz permanentno omalovažavanje is-
lamista je razotkriven. To neće voditi ničemu osim ponovnom buđenju
masa u još višim razmjerama što će dovesti do definitivne korijenite pro-
pasti bivšeg režima i njegovih institucija.
Postoji i ustaljeni demokratski pristup, a to je da se islamistima
omogući formalno učešće na izborima i to nakon što im se sasječu krila
koji, ako bi bi bio omogućen od strane Vojnih vlasti. Ovaj opcija, iako
izgleda podmukliji ubrzo će biti jasana. Očigledno je da će navodni de-
mokratski pristup značiti samo davanje legitimiteta za preuzimanje vlasti
od strane pučista iz redova vojske i njihovih saveznika koji bi da nasilno
narod drže u potlačenosti i korupciji.
Pored ovih, vojna vlast će se suočiti i sa drugim izazovima i krizama
od kojih su najizvjesnije: nedostatak identiteta, demokratski legitimitet,
razvoj, korupcija, tiranija, itd.

DODACI
Opcija da se sprovede demokratski proces i izađe na slobodne iz-

bore, koje obećava vojna vlast i njihovi pomagači, je prilika da se islamisti
ponovo vrate na vlast. Ostaje neizvjesno da li će oni priznati rezultate i
to dozvoliti, da li će islamisti ponovo dobiti šansu ili će izvršiti novi vojni
udar obzirom da djeluju izvan demokratije, volje naroda, van institucija
sistema?
Deveto:
Čovjek je u ovom regionu razbio barijeru straha. Diktatorski režimi
koje je historija prevazišla nisu u stanju da vrijeme povrate u nazad. Ova-
kvi sistemi su usamljen primjer na zemljinoj kugli u današnje vrijeme.Iako
je dovoljno resursa kojima se oni hrane, neće biti u stanju da zaustave
nastojanje naroda da postignu slobodu i dostojanstvo. To su pokazatelji
koji nam ukazuju da će, prije ili kasnije, narod svojevoljno odlučivati i
birati svoj put. Ovo znači da će islamisti imati ključnu ulogu i da će se
povratiti na scenu prije ili kasnije.
Deseto:
Islamisti nisu meleki, mogu griješiti i ispravno postupati, posrnuti i
naučiti. Udaljeni su sa državne vlasti i njenih ustanova na desetine go-
dina, preživjeli su pokušaj marginalizacije, i bilo im je potrebno izvjesno
vrijeme da se prilagode za upravljanje državnim sistemom. Povratak nji-
hovih prava ogledao bi se i u tome da budu na zasluženim funkcijama
kako bi pokazali svoje znanje i umijeće.
Dosadašnje iskustvo ukazuje da bi Islamsisti trebali poduzeti sljedeće:
Da budu otvoreniji prema ostatku zajednice jasno im predstavljajući
svoje programe
Da ubijede manjinske skupine drugih konfesija u civilizacijsku priro-
du njihovog progarama, i da im ponude partnerski odnos u nacionalnim
pitanjima.
Da nastoje iskoristiti sve raspoložive resurse.
Ostvarivanje partnerstva i savezništva tako što će se formirati nacio-
nalne asocijacije za zaštitu tekovina revolucije i sprovođenje demokrat-

ISLAMSKA MISAO
skog procesa u zemlji.

Pronalaženje odgovarajućih-efikasnih metoda za koordinaciju držav-
nim službama.
Postizanje bolje saradnje sa regionalnim i međunarodnim faktorima.
Udar u Egiptu je teška lekcija islamistima, ali je i istovremeno i nepro-
cjenjivo vrijedna lekcija. Spoznali su ko su im prijatelji a ko neprijatelji,
šta su im prednosti a šta slabosti. Nadamo se da je Uzvišeni Allah dopu-
štanjem ovog čina(prevrat u Egiptu) htio da od islamista ispliva ono što je
najbolje, a otpadne ono što je loše kako bi se uzdigli do potrebnog nivoa i
preuzeli vođenje države i društva- kadri da se nose sa problemom Izraela,
spletkama zapada na ovom području itd.
Zbog toga se može na njih odnositi i smisao ovog Kur’anskog ajeta: Ne
shvatite to kao zlo, to je za vas dobro!
Zato, talas koji se obrušio na islamiste u Egiptu je korak unazad ka
skoku naprijed!

GENOCIDE IN SANJAK: SJEVERIN,
ŠTRPCE, BUKOVICA, SREBRENICA
Speach of prof.dr. Admir Muratović , Director of Research Institute for

crime and genocide, as a Keynote Speaker on the International Symposium
on “Prevention of Genocide and Ethnic Cleansing” organized on 09-10 July,
2013 in Sarajevo, Bosnia and Herzegovina by the Islamic Conference Youth
Forum for Dialogue and Cooperation (ICYF-DC), an affiliated institution
to the Organization of the Islamic Conference (OIC) in cooperation with
the several international partners such as Azerbaijan Youth Foundation,
EMISCO and TIKA.
Topic:
What is genocide? How to preserve civilians from mass killings du-
ring conflict periods?
Genocide in Sanjak: Sjeverin, Štrpce,

Bukovica, Srebrenica
Dear mothers of Srebrenica! Dear speakers and guests!
Let me at the beginning of my speech to sincerely thank the organi-
zers of the international conference on the topic: “Prevention of Genoci-
de and Ethnic Cleansing”.
Thank you for choosing Sarajevo, a city hero and victim, for the ve-
nueof the symposium and becouse the conference is going on in the days
of the 18th anniversary of the Srebrenica genocide.
Talking about genocide risk to remind listeners to pain and wounds,
never healed. Silence about the genocide risking oblivion and negation.
Tolerating denial of genocide we share the last preparations for the im-
plementation of a new evil.
Today, in front of you, the honorableaudience, I speaking as director
of the Institute for the Research of Genocide and Crimes. Institute, which

ISLAMSKA MISAO
is part of the International University of Novi Pazar, whose president is

the Grand Mufti of the Islamic Community in Serbia, Muammar ef. Zu-
korlic.
This paper is divided into 4 parts:
- Genocide - a crime against God and humanity;
- Genocide in Srebrenica in the context of constant attempts of de-
nial;
- The crimes in Sandzak from 1992 - 1999;
- Khojalu genocide, and crimes in Štrpce and Sjeverin still waiting for
international justice.
Genocide - a crime against God and humanity

Since the beginning of life on Earth, people were divided into two
groups. Those who were inclined to do evil to others, and those who are
trying to find ways to (anticipate) the evil, answering the question of why
bad happened and trying to be adequately sanctioned.
Despite progress in the consciousness of mankind, the development
of institutional life in this world, there is still a distinction between indivi-
duals, systems, ideologies and regimes who seek to discriminate others,
on the one hand, and advocates of good coexistence and tolerance, on
the other hand, who were trying to stop them.
French revolution led to, “winning science, against spiritual idea”, that
advocates humanism claimed that the idea of darkness, promising that
the age of positivism, the new social religion, lead to a final showdown
with poverty, misery wars and atrocities suffering.
Unfortunately, we’ve reached the absurd situation that the discoveri-
es scientific, but also a positive science, used as an ideological basis and
excuse for colonization, apartheid, the Holocaust and genocide.
From Gobineau’s: “An Essay on the ( inequality) of (races)”, “Mein
Kampf” by Adolf Hitler, Mussolini’s party`s newspaper: “Avanti” and “I

DODACI
Popolo d’Italia”, Njegos`s: “ Mountain (Range),”Garasanin`s” Nacarta-

nija “Moljoviceve” Homogeneous Serbia “, Andric “The Bridge on the
Drina”,Kusturica`s “Stone City”, “Serbian question in the twentieth cen-
tury, and Bosnian War by Dobrica Cosic, “Black (Fairy) (Tales)” by Rado-
van Karadzic, “honey and beekeeping,”by Ratko Mladic, “Neo-Ottoma-
nism” by Darko Tanasković, “” TERRORISM - Global Network of Islamic
Fundamentalist’s - Part II - Modus operandi-Model Bosnia “by Darko Tri-
funovic, it`s the long list of those who in the name of ideology, religion,
“legitimate historical rights”, (referring) to the destruction of others just
because they were different from them, in their opinion, (unworthy)of
life “progressive man”.
What is genocide?
Genocide, by definition is the gravest, most complex, and the most
(heinous) form of crime in the history of mankind, and one of the most
complex social processes and phenomena, projected in time and space
as a process resulting from the collective ideology, politics and practi-
ce, has its stages, systematic and planning character, a broad context,
dynamics, and intensity, carried out continuously(against unprotected,
helpless, innocent, and unarmed victims, selected only because they be-
long to one of the protected groups, according to the international law,
which is the target only because of their affiliation), in form of (mutually)
functionally connected different actions, committed by a large number of
organized participants in the process which characterizes the planning,
preparation, organization, and execution, along with a full support, co-
ordination, direct engagement, and control by the highest state autho-
rities, which is also characteristic for the genocide against Bosnaks in
Bosnia and Herzegovina at the end of the 20th century. It is clear that
this is a phenomenon which is directly produced and protected by the
most powerful political subjects – state, which plans, prepares, organi-
zes, and directs (directly and indirectly) massive involvement of people.
Talking about the massive engagement() of people in genocide, only the
genocide against Bosnaks in Bosnia and Herzegovina in the UN safe area
Srebrenica in July 1995, according to the study of the Republika Srpska

ISLAMSKA MISAO
Government,engaged (on various bases and ways) over 25,000 Serbs.
UN –stance on the crime of genocide

After the terrible genocide and the Holocaust against the Jews and
other nations during the Second World War, the international commu-
nity, UN, was in december 11 1946. adopted a resolution by which ge-
nocide is a crime under international law which is (contrary) to the (spi-
rit) and (aims) of the United Nations and (condemned) by the civilized
world; recognizing that at all periods of history genocide has (inflicted)
great (losses) on humanity, and are (convinced) that in order to (libera-
te) (mankind) from such (odious) (scourge), international cooperation is
essential.
The adoption and implementation of this document, the judicial in-
vestigation and prosecution of warr criminals, and by historical gesture
of the former German Chancellor Willy Brandt, who will be remembered
for the fact that, in 1971. , during the official visit to Poland, he (knelt)
in front of the monument, the Poles people who died in World War II as
victims of Nazism led to the historic (reconciliation)between Jews and
Germans. Jews after the Holocaust, (resolutely) (stood) on its “red lines”,
telling to themselves and to others that they will not let to be again vic-
tims of the genocidal project. Through its JAD Wash, researching all facts
regarding the crimes on them, they came to a situation where members
of the German Reich, their (descendants), and those in whose name it
was holocaust, to make the minimum of what is expected of them, to
publicly (repent) and apologize.
Srebrenica - Bosnian “red line”

On the (eve) of the third millennium, 26 years after the first man
(landed) on the moon, six years after the (fall) of the Berlin (Wall, ) whi-
le waiting for the JNA, the protector of “Brotherhood and Unity”, “take
matters into their own hands” and (solve) the Yugoslav crisis, committed
a genocide in Srebrenica. The crime for which, Simon Wiesenthal asked
whether his 40-year activities, research of Nazi war crimes, in (vain).
DODACI
Therefore, at the end of 20th century, in Europe, infront of the eyes

of the world public, in (accordance) with primarily Serbian great-state
project – the Serbian fascist ideology and politics and genocidal criminal
practice, the genocide was (committed) against the Bosnia and Herze-
govina Muslims – Bosniacs (due) to their national, ethnic, and religious
(affiliation), as well as to take over their living space. Those who had an
obligation and opportunity to prevent and stop the genocide, UN, fai-
led to protect the Republic of Bosnia and Herzegovina – its member, a
victim of the armed aggression and genocide. Victims of aggression and
genocide were punished with the arms embargo, which denied the right
to self-defense. Numerous leading Western politicians, unfortunately,
supported the aggressive war against Bosnia and Herzegovina and geno-
cide against Bosniacs, while many of them , unfortunately, took part in
the division and destruction of the state of Bosnia and Herzegovina. Un-
fortunately, the biggest number of western intellectuals was ambivalent
in terms of prevention and stopping of great-Serbian (and greatCroatian)
aggression and genocide against innocent and barehanded civilians.
Adorno pointed to a phenomenon after the WWII, with his question
“How can the poetry be possible after Auswitz?” . Similar question was
raised in the late nineties of the 20th century by scholar Tomas Kusch-
man: “How can the idea of Europe be possible after Bosnia”.
Denial of genocide
At the trial of Ratko Mladić to the Hague Tribunal, before 7 days, a
former VRS soldier of Serb Army in Bosnia, Drazen Erdemovic testified
that he participated in the execution of more than 1,000 Muslims from
Srebrenica.In the fields behind the house, they shot them in the back,
Erdemović and other members of the 10th Sabotage Detachment: Brano
Gojkovic Franc Kos, Marko Boškić, Aleksandar Cvetkovic, Vladimir Golija-
nin. By Erdemovic statement, execution of Muslims from “15 to 20 bu-
ses” lasted from 10 am until 15 or 15:30 pm, when the killing took other
units of the VRS Bratunac. But, despite these undeniable facts, constantly
on the scene attempted denial of what happened in Srebrenica.

ISLAMSKA MISAO
National Assembly of the Republic of Srpska adopted, 27.06.2013.,

the “Declaration on the causes, nature and consequences of the tragic
conflict in Bosnia and Herzegovina since 1992. up in 1995. year, that the
intention of ensuring, reduce the scope of the Srebrenica genocide.
Denial of genocide, according to the scholars and the authorities
of Holocaust and genocide, is the last stage of genocide, which always
(accompanies) that(gravest) form of crimes against humanity and inter-
national law and it can last (so) long after the genocide.
Denial of genocide is a valid and reliable indicator, which suggests
that the genocide is committed. Denial has different motives: ideolo-
gical, strategic, socio-political and others, whereas the consequences
for the victims are always tragic. There cannot be silence or irrelevance
on genocide. Thus, it is the duty of scholars, as Nobel prize winner Elie
Wiesel writes, to speak on behalf of genocide victims, remind of their
‘safa:ing suffering and tears and suppress the fear of oblivion.
The Crimes in Sandzak from 1992-1995

Sandzak region has a special place in the history of the breakup of
Yugoslavia, and all that is happening in this neuralgic area especially in
the period 1991.-1995, and later, (violations of human rights, murder,
robbery, kidnapping, , mass emigration, various forms of discrimination,
political trials, mass “informative talks” preventive repression, etc.). re-
mained in the shadow of the events in Croatia, Bosnia and Kosovo. Some
parties, such as radicals, openly threatened and called for the cleansing
of Bosniaks marginal parts of Serbia and Montenegro, along the border
with Bosnia.
Borisav Jović, former President of the Presidency of Yugoslavia in 11
September 1990. writes in his diary: “We are planning, Serbian ethnic
map, especially in Bosnia and Croatia, to clearly show the territories whe-
re Serbs are in the majority; from Sibenik to Lika, Bosanska Krajina region,
near the Sava river to Bijeljina all Serb is in majority. In the center of Bo-
snia, Muslims. Serbs crossed the Drina and Sanjak, and Muslims can not
unite.This is the future, space, of Serbia.

DODACI
Crimes against Bosnaks in Bukovica,

Kukurovića and Pljevlja
In the context of what Jovic said, the horrible crimes committed aga-
inst Bosniaks in Sandzak, who lived on the left side of the Drina River,
near the border with Bosnia. In the village Ravni ( Bukovica - Pljevlja),
including as a result of the beatings inflicted by armed men in military
uniforms, died on 16 February in 1993. Latif Bungur. His body was buried
after 15 days in 30 October in 1993., in the town cemetery in Pljevlja. On
18 February in 1993. in the village Kukurovici (Priboj) killed three Bosnak
civilians, Bulut Huzeir, Husović Musan and Sarač Sadeta, and burned nine
houses. Ramo Berbo, from Sjeverin, killed in august 1992., while waiting
for the bus on the Priboj - Rudo way, and lugar Muzaffer Đogo from Bu-
kovica, Plevlja, also.
Sjeverin massacre
On the morning of 22 October 1992, a bus traveling from Priboj in the
Sandžak area of Serbia to Rudo, Bosnia, was stopped in the Bosnian vi-
llage of Mioče by four members of the Osvetnici (Avengers) paramilitary
unit under the command of Milan Lukić. The other members of the group
were Oliver Krsmanović, Dragutin Dragicević and Đorđe Sević.16 Bosnak
passengers from Sjeverin - 15 men and one woman, all Yugoslavian and
Serbian citizens - were taken off the bus and forced onto a truck. They
were taken to Višegrad, in eastern Bosnia, which was under the control of
the Bosnian Serb Army. Along the way, the prisoners were forced to sing
Serbian nationalist songs. The truck stopped at the Vilina Vlas hotel in Vi-
šegrad. The hostages were severely beaten and tortured inside the hotel
and then taken to the edge of the Drina River where they were executed.
Yugoslav Federal Minister for Human and Minority Rights Momcilo
Grubač visited the area two days after the abduction. The local member
of the Federal Parliament Zoran Cirkovic called on Grubač to protest ur-
gently to Radovan Karadžić and demand the perpetrators’ extradition.
Cirkovic, a Serb, has emphasised that the abductees were ordinary

ISLAMSKA MISAO
citizens, not soldiers or extremists or mujaheddin or members of Bosnian

Green Beret units, just local residents. Ratko Mladic, Republika Srpska
Defense Minister, was also present. He said that he knew nothing about
the abduction, had come to see what was going on and say that the Army
of Republika Srpska had nothing to do with it and would do everything in
his power to help locate the abductees.
The Abduction from the train in Štrpci

Less than five months after the abduction in Sjeverin, continued blo-
ody implementation of the plan Borislav Jović, Slobodan Milosević and
the great Serbian policy in Sanjak.
At the Strpci station of the Belgrade-Bar railway line on 27 February
1993, the members of the Osvetnici (Avengers) paramilitary unit under
the command of Milan Lukić, same unit like in Sjeverin, abducted 18 Bo-
snians and one Croat from train 671, took them by truck to Višegradska
banja, where they were later tortured and killed. Through the decision of
the Supreme Court in Bijelo Polje, Nebojša Ranisavljević was sentenced
to 15 years in prison for the abduction of the passengers. At the trial, a
railway worker testified that he had sent a notice to the management
about the preparations for this abduction. The railway management in-
formed the high state and army officials of Serbia and Federal Republic of
Yugoslavia (FRY) on this, but no actions were taken to prevent the crime.
The Commander of the Visegrad brigade of the Republika Srpska Army
(RSA) Luka Dragićević, admitted at the trial that the “Avengers” unit be-
longed to these armed forces. After the war, Dragicevic was transferred
to the position of an officer in the FRY Army.At the trial, he stated: “I am
a professional soldier, and everything I did was to follow the order s of
my superiors. Therefore, I was ordered to be a member of the Republika
Srpska Army, and now I am a member of the FRY Army”. Milan Lukic was
sentenced with a first-degree verdict at the Hague Tribunal to a sentence
of life in prison for war crimes against Bosnians in Višegrad. The crimes in
Sanjak were not included in the indictment.

DODACI
The Khojaly genocide

At a time of intense preparation for the genocide in Bosnia, there was
a terrible crime against innocent civilians in Kjohali in Azerbaidjan.
The Khojaly genocide is one of the most terrible and tragic pages of
Azerbaijan history. Armenian millitary forces commited genocides in the
town KHOJALY on februrary 26 1992. There were 3 thousand people in
the town at the time of Armenian millitary forces’ attack. As most part of
the population had to leave town during 4 months blockade. 613 people
were killed, 1000 peaceful people of different age became invalid during
Khojaly genocide. 106 women, 63 children, 70 old men were killed. 8 fa-
milies were completely annihilated, 130 children lost one parents, while
25 both of them. 1275 peace residents were taken hostages, the fate of
150 of them is still unknown.All these were commited by Armeninan mi-
litaries with special mercilessness and inconceivable barbarism.
The Institute for research of genocide and crimes

The Khojaly genocide, Crimes in Sjeverin and Štrpci still waiting for
international justice.
The massacre in Kjohaly has not been officially recognized as an ‘act
of genocide’ or a ‘crime against humanity’, even if international human
rights organizations have acknowledged that serious violation of interna-
tional laws and conventions did occur.
For the war crimes in Sanjak, the International Court in The Hague
refused to prosecute them, thus making Serbia a service that supposedly
was not at war, even though the same court an indictment against Voji-
slav Šešelj for the crimes against Croats in Vojvodina.
Of all the Genocide against Bosniacs, more than half occurred aga-
inst Bosnaks from Sanjak. If you look at the break between the last and
the next one genocide, we will see that this period of time necessary to
perform forgetfulness.
Without the institutional memory of the genocide, stands forgotten,

ISLAMSKA MISAO
as a sure guarantee that the next one, by ferocity and brutality, bepassi-
onate.
Due to the fact that the international community has not had a hea-
ring for crimes against Bosnaks in Sanjak, along the lines of other civilized
nations, in Novi Pazar was founded the Institute for Research of Crimes
of Genocide.
The IRGC is a public research institution that is modelled an other
similar and reputable institutions worldwide. The Institute, under the
jurisdiction of the IUNP, emphasises and imposes the concept, to all re-
searchers, that genocide and crimes have no distinction in name and that
the ethnic or religious affiliation of the perpetrator or victim.
Alongside the theoretical and empirical research concerning genoci-
de and other forms of crimes againts humanity and international law, the
institute also conveys a message wich should touch the moral conscience
of the centres of power - the salvation of modern mankind and civi-
lization through the maintenance of the highest human values, human
freedom and human rights by defending the lives of weak and powerless
groups, human communities and nations.
Eminent Proffesor Smail Cekic says: “The present and future genera-
tions finally must learn from all past crimes, in the interest of the future
of modern world and civilization, a historical lesson about the need for
strengtheninig, developing and uniting all the anti-fascist forces, regard-
less of national, ethnic, racial, religious, ideological or politicalaffiliations
and commitments, in a strategy to prevent and punish genocide.
Thank you for your attention!

Islamska Misao 7 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Islamska Misao 7 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISLAMSKA MISAO

Osnivač i izdavač: Fakultet za islamske studije

Tehnički urednik: Senad Redžepović

Štampanje ovog broja pomogla je Vlada R. Srbije - Kancelarija

CIP - Katalogizacija u publikaciji

ISLAMSKA misao : godišnjak Fakulteta za islamske studije

Novi Pazar, 2013.

Prof. dr. Metin Izeti

Prof. dr. hfz. Almir Pramenković

Prof. dr. Sulejman Topoljak

Dr. Hasan Džilo

Prof. dr. Džemil Bektović

Dr. Mustafa Jahić

Prof. dr Šefket KRCIĆ

Doc. dr. Mustafa Fetić

Doc. dr. Enver Gicić

4 ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7

‫ نزار عمران‬- Nazar Umran

Dr. Nebojša Gijić, Dr. Dimitrije Popadić

Muhsin Muhamed Salih

Prof. dr. Admir Muratović

ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7 5

UzvišeniGospodar je, objavljujući Kur’an, prvim ajetom učinio riječi:

ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7 7

Kao najbolje svjedoćanstvo ozbiljnosti naučnog opusa jeste Godiš-

kupnu situaciju, iz godine u godinu, u sve većem broju davali povjerenje

ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7 9

OBJAVA I DRUŠTVENE GRANICE

“Obećanje je Allahovo, a Allah će obećanje Svoje ispuniti,

“Ne postoji nešto takvo kao što je savršena percepcija” (Marshall

Problemi Objave i njenih granica u modernom društvu su umnogome

ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7 11

samu,vrlo oskudnu - istoriju socioloških pristupa vjere uopšte, u kojima

U jednoj takvoj situaciji čovek je ostao na raskršću, bez znanja i nači-

ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7 13

koji način je moguća veza sa drugim oblastima društvenog izražavanja,

14 ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7

prepreke poput ograda izidova, ili kao doslovna isključivanja određenih

ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7 15

Objave postaju objekti diskurzivne delatnosti njegovog razuma. Postulati

16 ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7

a,obogaćujući ih, pritom i odgovarajućim novim značenjima.

ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7 17

Što je, zapravo, društvena grupa kompleksnija više grupa pojedinaca

18 ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7

realnosti spoljnog sveta. U oslabelom odnosu prema spoljnom svetu (tj.

ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7 19

Mora izgledati kritično, kaže Guenon, na ono što se u modernosti desilo i

20 ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7

Na problemima Objave i društvene granice, posebno u modernosti,

ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7 21

REVELATION AND SOCIAL BOUNDARIES

On the problems of revelation and social boundaries, especially in

22 ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7

HISTORIJSKO ISKUSTVO I KRITIČKI OSVRT

Svako se okreće prema svojoj Kibli, a vi se potrudite da druge, čineći

A tebe smo Muhammede kao milost svjetovima poslali.3

Vizija koju Kur’an nudi muslimanima i cijelom čovječanstvu je da budu

ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7 23

ci uspjeha i prosperiteta prvih generacija koji su praktično demonstrirali

Ključne riječi: Kur’an, prosperitet, razvoj, pojedinac, zajednica.

24 ISLAMSKA MISAO • 2013 • BROJ 7

Povijesna retrospektiva stanja muslimana