PIERRE ROUSSEL

Καθηγητής Πανεπιστημίου Στρασβούργου

ΔΗΛΟΣ
Η Πανίερη Νήσος
Επιστημονική έρευνα βασισμένη στα κείμενα
και τις αρχαιολογικές ανασκαφές.
Με 30 εικόνες του Fr. Boissonnas.

Μετάφραση
ΑΛΙΚΗ ΤΖΕΝ
P. ROUSSEL ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ TΩN ΕΛΛΗΝΩΝ 2
DELOS
PARIS, 1925

P. ROUSSEL
ΔΗΛΟΣ
ΑΘΗΝΑ, 1990
Copyright® Α. ΧΑΡΙΣΗΣ

Η παρούσα έκδοση της επιστημονικής έρευνας του P. Roussel:

ΔΗΛΟΣ βασίζεται στη γαλλική έκδοση του 1925. Το έργο είναι πλή-
ρες με επιπρόσθετα στοιχεία τις ιστορικές σημειώσεις στο τέλος, που
έγιναν απ' τον εκδότη, και ευρετήριο.

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ
ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ
Χαρ.Τρικούπη 24
10679, ΑΘΗΝΑ
τηλεφ. 3629623
 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Συνεχίζοντας τη σειρά των βιβλίων με θέμα: «ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ

ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ», μετά την επιστημονική μελέτη του Δημ. Γουδή:
«ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΣΙΝΟΣ», εκδίδομε το σπουδαίο πό-
νημα του καθηγητή του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου Pierre
Roussel: «ΔΗΛΟΣ».
Είναι γνωστό ότι η Δήλος στάθηκε, για πολλούς αιώνες, στο κέ-
ντρο του ενδιαφέροντος τόσο των Ελλήνων όσο και των άλλων λαών
της Μεσογείου. Ο Pierre Roussel ερεύνησε αυτό το θέμα, πολύπλευ-
ρα και διεξοδικά, με βάση τα στοιχεία που είχε και, χωρίς αμφιβο-
λία, σύνθεσε ένα επιστημονικό έργο, δίνοντας, στο μέτρο του δυνα-
τού, απαντήσεις στο αίνιγμα που κρύβει, εδώ και χιλιάδες χρόνια, η
Ιερά νήσος Δήλος.

Ο εκδότης
ΑΠ. ΧΑΡΙΣΗΣ
 ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

Ο Pierre Roussel γεννήθηκε το 1881 στη Γαλλία, στην πόλη Ναν-

σύ. Σπούδασε στο Λύκειο του Ερρίκου Δ' και στη συνέχεια στην
Ecole Normale Superieure (1901-1904).
To 1905, έρχεται στην Ελλάδα, ως μέλος της Γαλλικής Αρχαιολο-
γικής Σχολής Αθηνών και συμμετέχει στις ανασκαφές της Δήλου
(1906-12). Το 1916, γίνεται διδάκτωρ φιλολογίας και δύο χρόνια
αργότερα (1918), υφηγητής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του
Μπορντώ.
Την περίοδο αυτή δημοσιεύει τις μελέτες του: «Οι αιγυπτιακές
λατρείες στη Δήλο», 1917, «Η Δήλος ως αθηναϊκή αποικία», 1917.
Την επόμενη χρονιά (1919), καταλαμβάνει έδρα στο Πανεπιστή-
μιο του Στρασβούργου, ως καθηγητής της ελληνικής γλώσσας και
φιλολογίας. Τη θέση αυτή θα τη διατηρήσει μέχρι το 1925, οπότε έρ-
χεται και πάλι στην Αθήνα, ως Διευθυντής της Γαλλικής Αρχαιολο-
γικής Σχολής Αθηνών. Με τον ερχομό του στην Ελλάδα δημοσιεύει
τη μελέτη του «Δήλος», 1925.
Στην Ελλάδα ο Pierre Roussel ανάπτυξε αξιόλογη δραστηριότητα
πάνω στην επιστήμη του ενώ, παράλληλα, δεν έκρυβε τα φιλελληνι-
κά του αισθήματα.
To 1928 δημοσιεύει την ερευνά του: «Η Ελλάς και η Ανατολή από
τους Μηδικούς πολέμους μέχρι της Ρωμαϊκής κατακτήσεως», ενώ η
αξιολογότατη μελέτη του για τη Σπάρτη (Sparte) κυκλοφορεί ολο-
κληρωμένη το 1939.
Η Ακαδημία Αθηνών, τιμώντας την επιστημονική προσφορά του
Pierre Roussel, τον εκλέγει, το 1940, αντεπιστέλον μέλος.
Στη διάρκεια της πολύχρονης ερευνητικής του προσπάθειας ο
Pierre Roussel δημοσίευσε διάφορες εργασίες του, σε έγκυρα επι-
στημονικά περιοδικά, όπως: «Η Συμπολιτεία των Νησιωτών», «Οι
Αθηναίοι στις Δήλιες επιγραφές», «Οι Αιτωλοί επιμελητές στη Δή-
λο», κ.α, ενώ τύπωσε μέρος των Δηλίων επιγραφών (Inscriptiones
Graecae, τομ. ΙΑ', τευχ. 4.) και παρουσίασε τους λόγους του Ισαίου,
με παράλληλη μετάφραση στη γαλλική, στις εκδόσεις Γουλιέλμου
Μπυντέ
Ο Pierre Roussel πέθανε στη Γαλλία, το 1945.
 Ι. Η Δήλος και οι Κυκλάδες

Ή Δήλος, που τη δόξα της ύμνησαν τόσοι ποιητές, αμιλλόμενοι ο

ένας τον άλλον, τώρα είναι ένα ερημονήσι, που έχει χάσει ακόμα και
το ίδιο της το όνομα. Οι Έλληνες, της σήμερον, αποκαλούν με κοινή
ονομασία δύο γειτονικές στεριές: την αρχαία Δήλο και την αρχαία
Ρήνεια, που χωρίζονται μόνο από ένα στενό δίαυλο. Είναι οι δύο
Δήλοι (στα νεοελληνικά οι Δήλες). Και επειδή η επιφάνεια της Ρή-
νειας είναι, κατά πολύ, πιο υπολογίσιμη, η ιστορική Δήλος έχει πια
γίνει, για τον κόσμο, η «μικρή Δήλος».
Αν, βέβαια, λάβουμε υπόψη, αναλογικά, τις γεωγραφικές συνθή-
κες, δεν φαίνεται και τόσο περίεργη η σημερινή εγκατάλειψη της
Δήλου απ' την αρχαία της φήμη. Είναι ένα μικροσκοπικό νησί, μια
λεπτή γλώσσα ξηράς εκτεινόμενη από Βορρά προς Νότο, την οποία
μπορούμε να εγγράψουμε σε ένα ορθογώνιο μήκους 6 χιλιομέτρων
και πλάτους 1300 μέτρων. Οι ακτές, συνήθως απόκρημνες και βρα-
χώδεις, φαγωμένες απ' τη διάβρωση, που ξεκίνησε από χιλιετίες,
πρόσφεραν, προσωρινά μόνο, καταφύγια, έως ότου ο άνθρωπος ήρ-
θε να τους δώσει ζωή. Το έδαφος, από γρανίτη και γνεύσιο*, είναι
τραχύ και ανώμαλο, ανάγλυφο, που στερείται μεγαλείου. Ο συμπα-
γής όγκος του νησιού, ο Κύνθος, θεώμενος απ' τη θάλασσα, φαίνε-
ται, σαφώς, να έχει κάποια βαρύτητα. Ωστόσο, η πιο υψηλή κορυφή
του δεν υπερβαίνει τα 112 μέτρα. Τα μικρά ρεύματα, που κατηφορί-
ζουν προς τη θάλασσα, κάθετα στον μεγάλο άξονα του νησιού, τρο-
φοδοτούνται μόνον απ' τις βροχές. Η μόνη φλέβα νερού, που η κοίτη
της χαράκτηκε από κάποιο τοπικό συμβάν, με κατεύθυνση απ' τον
Νότο προς τον Βορρά είναι ο Ινωπός ποταμός των αρχαίων ο οποί-
ος έχοντας τις πηγές του στα νότια του Κύνθου, χυνόταν άλλοτε
στον ορμίσκο του Σκαρδανά, αφού διέσχιζε έτσι 1200 μέτρα. Σήμε-
ρα, κάποιους μήνες του χρόνου, θα πρέπει, μάλλον, να είναι άνυ-
δρος.

9
 Από την κορυφή του Κύνθου αποκαλύπτεται, στο σύνολο της,
αυτή η βραχώδης γη, η απογυμνωμένη και άνυδρη, που μια έσχατη
ένδεια υπήρξε πάντα το θλιβερό «προικιό» της. Το βλέμμα ανοίγε-
ται με ευχαρίστηση στον αστραφτερό ορίζοντα των Κυκλάδων. Απ'
όλες τις πλευρές αναδύονται μεγάλα νησιά, απομεινάρια μιας αρ-
χαίας ηπειρωτικής χώρας, της Αιγηίδας*, η οποία καταποντίστηκε
απ' τις παλίρροιες. Στον Βορρά, στην προέκταση της Άνδρου, βλέ-
πουμε την Τήνο, της οποίας οι υψηλές κορυφές καλύπτονται από
μια νεφελώδη ζώνη, όποτε φυσά βορριάς· στα Ανατολικά, τη Μύκο-
νο· τη Σύρο, στα Δυτικά, πέρα από τη Ρήνεια* στον Νότο τη Νάξο
και την Πάρο, που έχουν σχήμα σαν το αέτωμα κάποιου ναού. Αν,
πάντως, οφείλουμε να παραδεχθούμε πως η Σύρος έχει περισσότε-
ρους λόγους από τη Δήλο «να θεωρείται» ως το γεωμετρικό κέντρο
όλου του νησιωτικού συμπλέγματος που φέρει το όνομα Κυκλάδες,
ωστόσο, πρέπει ν' αναγνωρίσουμε ότι και οι αρχαίοι είχαν δίκιο να
πιστεύουν ότι γύρω από τη Δήλο, το ιερό νησί, τ' άλλα νησιά συνα-
θροίζονταν σ' ένα κύκλο ευλάβειας.
Άραγε, η ευημερία που απολάμβανε η Δήλος δικαιολογείται από
την προνομιακή της θέση, στη μέση του Αιγαίου πελάγους, δηλαδή
σ' ένα είδος θαλασσινού σταυροδρομιού, όπου, όπως είναι φυσικό,
έπρεπε τα διερχόμενα πλοία να σταματήσουν και να αναζητήσουν
μια ανάπαυλα στη μέση της πορείας τους, ένα καταφύγιο για τις κα-
ταιγίδες, οι οποίες ξεσπούσαν, τόσο συχνά, αιφνίδιες και σ' αυτές
τις περιοχές; Αλλ' όμως, παρ' όλο που συμπεριλαμβάνουμε στις αι-
τιολογήσεις τους «γεωγραφικούς παράγοντες» και, μάλιστα, τους
τοποθετούμε στη βάση της οικονομικής ανάπτυξης της Δήλου, δεν
μπορούμε να μην αναγνωρίσουμε ότι πρέπει, κατά κύριο λόγο, να
μνημονεύσουμε λόγους θρησκευτικούς και πολιτικούς.
Η θρησκεία ήταν, πρωτίστως, εκείνη που δημιούργησε την περι-
ουσία της Δήλου, αυτού του άγονου βράχου, του μέτριου λιμανιού.
Όλοι ξέρουν πως το όνομα της συνδέεται στενά με το όνομα του
Απόλλωνα: η παράδοση αναφέρει ότι εκεί γεννήθηκε ο θεός και τη
χρησιμοποίησε ως διαμονή της αρεσκείας του. Το Ιερόν, όπου εκεί-
νος κατοικούσε, έγινε ένα από τα περισσότερο τιμώμενα της Ελλά-
δας. Ναυτικοί και έμποροι δεν παρέλειπαν ποτέ να σταματούν εκεί
για να εκφράσουν στον Απόλλωνα την ομολογία της αφοσίωσης
τους. Ευσεβείς προσκυνητές πήγαιναν να προσφέρουν θυσίες, ενώ
πληθώρα επισκεπτών έφερναν οι γιορτές που γίνονταν σε τακτικά

10
διαστήματα. Είναι προφανές πως σε κάθε εποχή που το εμπόριο δεν
προστατεύεται από κάποιο σύστημα διεθνούς δικαίου, μπαίνει, κα-
τά κάποιο τρόπο, κάτω από την προστασία της θρησκείας: επωφε-
λείται από τις εκεχειρίες που γίνονται πριν από μεγάλες ιεροτελε-
στίες και από το απαραβίαστο του εδάφους, που είναι αφιερωμένο
σε ένα θεό. Η θρησκευτική γιορτή με την εμποροπανήγυρη γίνεται
διπλή γιορτή, όπου, σε συνθήκες απόλυτης ασφάλειας, γίνονταν οι
συναλλαγές. Ο Ερμής δεν είναι ο μοναδικός προστάτης των εμπό-
ρων. Στη Δήλο ο Απόλλων τους υποδέχεται καλοπροαίρετα στον
ναό του, πράγμα που συνεπάγεται ένα πάρα πολύ μεγάλο κέρδος
για το νησί που τόσο αγάπησε ο θεός.
Οι πολιτικοί λόγοι έρχονται να προστεθούν στους θρησκευτι-
κούς: θα εμφανίζονται ολοκάθαρα, καθώς εξετάζουμε την ιστορία
της Δήλου. Θα καταλάβουμε πώς μια περιοχή, διόλου προικισμένη,
έγινε, για κάποιο διάστημα, το πιο πλούσιο εμπορικό κέντρο της
ανατολικής Μεσογείου.
Αυτή η εκπληκτική ανάπτυξη, την οποία επιβεβαιώνουν οι αρ-
χαίοι συγγραφείς, δεν έγινε, βέβαια, σε μια μέρα: έφτασε στο αποκο-
ρύφωμα της μια συγκεκριμένη εποχή, προς το τέλος του δεύτερου
αιώνα π.Χ. και τις αρχές του πρώτου. Μπορούμε να παρακολου-
θήσουμε το παιχνίδι των συγκυριών που στάθηκαν αποφασιστικές
για αυτήν την ανάπτυξη.
Πάντως, πρέπει σαφώς να ομολογήσουμε ότι η αρχική αιτία όλης
της μετέπειτα εξέλιξης παραμένει μυστηριώδης: χάνεται στο μακρι-
νό παρελθόν. Καθόλου δεν μας παραξενεύει το ότι ένα περίφημο ιε-
ρό έγινε μεγάλο εμπορικό λιμάνι- όμως, σε ποια τύχη οφείλει η Δή-
λος τη θρησκευτική της ακτινοβολία;
Οι θρύλοι, που αφηγούνται το ξεκίνημα της λατρείας του Απόλ-
λωνα από τη Δήλο, δείχνουν, σε κάποιο βαθμό, πως από νωρίς είχε
τεθεί το αναπάντητο αυτό ερώτημα. Γύρω από όλα τα μεγάλα ιερά
της Ελλάδας άνθισε μια πληθωρική λογοτεχνία που μνημόνευε τις
σχετικές παραδόσεις. Για τις επίσημες γιορτές οι ποιητές συνέθεταν
ύμνους όπου, πάντοτε, συνήθιζαν να αναφέρουν το μυθολογικό πα-
ρελθόν. Για τη Δήλο πουθενά δεν φαίνεται να έχει προσφερθεί στη
φαντασία τους κάποιο πλούσιο υλικό: ήταν υποχρεωμένοι να αφη-
γούνται, ασταμάτητα, τα ίδια και τα ίδια για τη γέννηση του Απόλ-
λωνα, για την οποία υπερηφανευόταν το νησί.
Κατά τον 8ο ή τον 7ο αιώνα π.Χ., κάποιος Ίωνας από τη Χίο, στο

11
πρόσωπο του οποίου οι αρχαίοι ήθελαν να «αναγνωρίσουν» τον
Όμηρο, συνθέτει ένα ύμνο για τη δόξα του Δηλίου Απόλλωνα*.
Μας αφηγείται πως η μητέρα του θεού, η Λητώ, έχοντας συλλάβει
από τα καμώματα του Δία, κυνηγήθηκε από την οργή της Ήρας,
της νόμιμης συζύγου του αφέντη του Ολύμπου.
Καθώς πλησίαζε να γεννήσει, κανένας τόπος δεν ήθελε να της
δώσει άσυλο· στην απελπισία της απευθύνθηκε στη Δήλο, η οποία
με ταπεινοφροσύνη της απάντησε:
«Λητώ, μετά χαράς θα σου έδινα καταφύγιο για να γεννήσεις τον
θεό - γιό σου διότι η φήμη μον ανάμεσα στους ανθρώπους είναι
εξοργιστικά κακή, ενώ από δω και μπρος θα αποκτήσω μεγάλη δό-
ξα. Όμως, έχω ένα φόβο... Ο Απόλλων θα είναι μια θεότητα αγέρω-
χη - λαμπρή. Χωρίς αμφιβολία, θα περιφρονήσει το νησί με το βρα-
χώδες έδαφος, όπου θα πρωτοδεί το φως της μέρας, και με μια κλω-
τσιά θα το ξαναβυθίσει μέσα στη θάλασσα .»
Οπότε, η Λητώ δεσμεύτηκε επίσημα, στο όνομα του γιου της:
εκείνος θα τιμήσει από όλα τα νησιά πιο πολύ τη Δήλο και ο Βωμός
και το Ιερό του θα βρίσκονται πάντοτε εκεί. Η συμφωνία έκλεισε: ο
Απόλλων γεννήθηκε και η Δήλος με θαυματουργική μεταμόρφωση
γέμισε χρυσάφι και λουλούδια.
Το ίδιο αυτό θέμα δόθηκε με άπειρες παραλλαγές. Ο Καλλίμαχος,
ένας Αλεξανδρινός ποιητής του 3ου αι. π.Χ., μας έχει διασώσει την
ανάμνηση μιας από αυτές τις παραλλαγές, της πιο γνωστής: η Δή-
λος πριν προσφέρει άσυλο στη Λητώ, περιπλανιόταν πάνω στη θά-
λασσα, άθυρμα των ρευμάτων και των ανέμων. Σύμφωνα με άλλες
παραδόσεις, βγήκε από τα κύματα** ,όταν την σήκωσε ο Δίας ή ο
Ποσειδώνας, για να υποδεχτεί τη μητέρα που ήταν σε δύσκολη θέ-
ση. Είναι, ασφαλώς, μάταιο να ερμηνεύσουμε περισσότερο ή λιγότε-
ρο ορθολογικά αυτούς τους θρύλους, μήπως τυχόν αναγνωρίσουμε
σ' αυτούς μια σελίδα γεωλογικής ιστορίας. Πουθενά δεν μας αποκα-
λύπτουν πώς η Δήλος αναδύθηκε μια μέρα στο κέντρο των Κυκλά-
δων, μπροστά στα έκπληκτα μάτια των πρώτων ανθρώπων που τις
κατοικούσαν ερμηνεύουν, ωστόσο, απλώς την έκπληξη που δοκίμα-
σαν οι άνθρωποι, όλων των εποχών, διαπιστώνοντας την αναμφι-
σβήτητη αντίθεση ανάμεσα στην τύχη που η Δήλος οφείλει στην πα-
ρουσία του Απόλλωνα και στο πεπρωμένο, που φαινόταν να της επι-
φυλάσσει η φύση.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι στα νησιά του Αιγαίου, τη δεύτερη χιλιε-
τία π.Χ., πολύ πριν απ' την εποχή που δέχτηκαν ελληνικούς πληθυ-
σμούς, άνθισε ένας λαμπρός πολιτισμός που συγγενεύει με εκείνον
που μας αποκάλυψαν οι ανασκαφές στην Κρήτη. Η Δήλος φαίνεται
πως είχε συμμετοχή σ' αυτόν τον προελληνικό πολιτισμό: είχε σχέ-
σεις με την Κρήτη και πέρα από την Κρήτη με την Αίγυπτο, ενώ δια-
βλέπουμε ότι ασκήθηκαν στη Δήλο οι πιο διαφορετικές επιδράσεις.
Έχουν ανακαλυφθεί εδώ τάφοι της μυκηναϊκής εποχής, και οι προϊ-
στορικοί συνοικισμοί, που ανασκάφτηκαν στον Κύνθο ή στα βαθιά
στρώματα του ιερού του Απόλλωνα, ίσως στέγασαν τους Κάρες, μια
φυλή που, όπως μας αναφέρει ο Θουκυδίδης, αποίκισε, από τότε, τα
περισσότερα νησιά. Άραγε, εκείνη τη μακρινή εποχή, η Δήλος ήταν
ήδη θρησκευτικό κέντρο; Μήπως ο Απόλλων αντικατέστησε κάποι-
ες από τις πανάρχαιες θεότητες, που η ισχύς τους αναγνωριζόταν
ήδη από τους νησιώτες; Ευχαρίστως θα το πιστεύαμε, όμως, γνωρί-
ζουμε ελάχιστα για την προϊστορία αυτή και τις αφετηρίες της λα-
τρείας του Απόλλωνα για να μπορέσουμε να το βεβαιώσουμε.
Δεν θα επιμείνουμε, συνεπώς, καθόλου στο μυθολογικό παρελθόν
του νησιού αν και τα αρχαιολογικά ευρήματα το φωτίζουν ως ένα
βαθμό, πράγμα που επιτρέπει να γίνονται γοητευτικές υποθέσεις. Η
Δήλος πρέπει να παραμείνει και για μας αυτή που ήταν και για τους
αρχαίους, δηλαδή το νησί του Απόλλωνα, που η οριστική του ιστο-
ρία αρχίζει κατά τον 8ο αι. π.Χ. Αλλά και αυτή η ιστορία θα ήταν
συνοπτική, αν είχαμε στη διάθεση μας για να την καταγράψουμε
μόνο τα στοιχεία που παρέχουν οι αρχαίοι συγγραφείς: θα μπορού-
σαμε, μόλις και μετά βίας, να τη σκιαγραφήσουμε, ενώ θα παρέμει-
ναν αμφισβητήσιμες οι πιο σημαντικές ημερομηνίες. Όμως, η αρχαι-
ολογική έρευνα, που συνεχίζεται εδώ και σχεδόν μισό αιώνα από τη
Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών, έφερε στο φως μια πληθώ-
ρα στοιχείων, κάθε λογής, που επιτρέπουν όχι τόσο να καθορίζουμε
ημερομηνίες ή να διαλευκάνουμε σκοτεινά σημεία, αλλά επιπλέον
να περιγράψουμε τη θρησκευτική ζωή του ιερού νησιού και την οι-
κονομική ζωή του εμπορικού νησιού, τοποθετώντας την πρώτη μέ-
σα στα ιερά και τη δεύτερη μέσα στα εμπορικά κέντρα.

13
 II. Η ιστορία της Δήλου μέχρι το 88 π.Χ.

Ο «ομηρικός» ύμνος στον Δήλιο Απόλλωνα δεν έχει το αποκλει-

στικό χάρισμα να περιγράφει, με αρμονικούς στίχους, τη γέννηση
του θεού: ένα απόσπασμα, του οποίου την αξία είχε ήδη αναγνωρί-
σει ο ιστορικός Θουκυδίδης, μαρτυρεί τη θρησκευτική σημασία της
Δήλου, τουλάχιστον απο τον 7ο αι. π.Χ. Οι Ίωνες, οι οποίοι, από τα
τέλη της πρώτης χιλιετίας π.Χ., είχαν εγκατασταθεί στα περισσότε-
ρα νησιά του Αιγαίου πελάγους και στις δυτικές ακτές της Μικράς
Ασίας, είχαν ως έθιμο να συγκαλούν σε τακτά διαστήματα, μεγάλες
συναθροίσεις και να οργανώνουν στη Δήλο γιορτές* όπου, σύμφω-
να με τα προσφιλή σε όλους τους ελληνικούς πληθυσμούς έθιμα,
έκαναν γυμνικούς αγώνες και διαγωνισμούς μουσικούς. Ο ποιητής
του ύμνου τονίζει με ενθουσιασμό τη λαμπρότητα του θεάματος που
προσέφεραν αυτές οι περιοδικές συγκεντρώσεις όπου, προς τιμήν
του θεού, γινόταν επίδειξη μεγάλης πολυτέλειας. Όμως, τα γοργά
σκάφη που έφερναν τους Ίωνες και τις γυναίκες τους ήταν επίσης
φορτωμένα με εμπορεύματα: γινόταν μεγάλο εμπόριο κατά τη διάρ-
κει αυτών των γιορταστικών ημερών.
Είναι πάρα πολύ πιθανό να ένωνε, από τότε κιόλας, τις Κυκλάδες
κάποιος πολιτικός δεσμός. Αποτελούσαν μια συνομοσπονδία, της
οποίας διακρίνουμε κυρίως τις θρησκευτικές εκδηλώσεις, που ήταν
τόσο σημαντικές στη ζωή των αρχαίων, και η Δήλος ήταν το ομο-
σπονδιακό ιερό. Είναι ο ρόλος που θα παίξει, συχνά το νησί, στη
διάρκεια των αιώνων. Σε κάθε περίπτωση, οι Δήλιοι δεν φαίνονται,
σε καμιά χρονική στιγμή, να περιορίζονται στο να είναι μόνον οι
πειθήνιοι φύλακες μιας περιοχής και κάποιων κτιρίων, όπου λάμβα-
ναν χώρα, οι ομοσπονδιακές σύνοδοι. Εξαιτίας του γεγονότος αυ-
τού, η ιστορία της Δήλου, απογυμνωμένη από το μεγαλείο, παίρνει
δραματικό χαρακτήρα.
Συμβαίνει, πολύ συχνά, σε μια συνομοσπονδία ένα Κράτος να

15
προσλαμβάνει ένα είδος πρωτοκαθεδρίας και να την παγιώνει με
πομπώδεις και μεγαλοπρεπείς εκδηλώσεις. Τα κράτη, που αλληλο-
διαδόχως εξασφάλιζαν την ηγεμονία στο Αιγαίο πέλαγος, ήθελαν
πάντα να θέτουν τη Δήλο, κατά κάποιο τρόπο, υπό την κηδεμονία
τους και από συμφέρον φρόντιζαν το ιερό του Δηλίου Απόλλωνα,
ως προστάτη. Κατά τον 7ο και τον 6ο αι. π.Χ., διαπιστώνουμε ότι οι
Νάξιοι ανήγειραν στη Δήλο πολυάριθμα κτίρια και επιβλητικά
αναθήματα, μεταξύ των οποίων και ένα Απόλλωνα κολοσσιαίων
διαστάσεων. Αυτό έγινε διότι η Νάξος γνώριζε τότε μεγάλη ευημε-
ρία και ο ισχυρός της στόλος της επέτρεπε να ασκεί την επιρροή της
στα νησιά. Είναι πιθανό να διατήρησε αυτήν την υπεροχή, (η οποία
φαίνεται ότι ήταν ειρηνική) μέχρι την εποχή όπου η Αθήνα, παρεμ-
βαίνοντας στο παιχνίδι, εκδήλωσε βλέψεις, μάλλον επίφοβες.
Δεν είναι δυνατόν να θεωρήσουμε εντελώς φανταστικές τις παρα-
δόσεις που ενώνουν τη Δήλο με την Αττική μόνο και μόνο για να δι-
καιολογηθούν οι πολιτικές σκοπιμότητες. Οι πιο ξακουστές παρα-
δόσεις θέλουν να καταφθάνουν στη Δήλο ήρωες, τη μνήμη των
οποίων τιμούσαν οι Αθηναίοι: ο Ερνσίχθονας, γιος του Κέκροπα,
είχε οδηγήσει στο νησί την πρώτη αποστολή που στάλθηκε από την
Αττική, ο Θησέας, ο υποτιθέμενος ιδρυτής της Αθηναϊκής Πόλης-
Κράτους, κατά την επιστροφή του από την Κρήτη, είχε καθιερώσει
ένα ιερό χορό, ο οποίος, στους ιστορικούς χρόνους, συνέχιζε ακόμα
να εξελίσσεται γύρω από το θυσιαστήριο του Απόλλωνα, με μυστη-
ριώδεις κλυδωνισμούς*. Πολύ πριν σχηματίσει η Αττική κάποια πο-
λιτική συνένωση, υπήρχαν σχέσεις ανάμεσα σ' αυτήν και τη Δήλο
και ορισμένες φυλές, που κατοικούσαν εκεί και επέζησαν στη συνέ-
χεια, διατηρούσαν ιδιαίτερους δεσμούς με τη Δήλο. Η Αττική υπήρ-
ξε το σημείο εκκίνησης της ιωνικής μετανάστευσης· κι από τις δύο
πλευρές του Αιγαίου διατηρήθηκε η ανάμνηση που αναβίωνε με τις
κοινές γιορτές που τελούσαν στη Δήλο. Η Αθήνα προσανατολιζό-
ταν, ολοένα περισσότερο, στο να παρουσιάζεται ως η μητρόπολη
των Ιώνων και ήδη, από τότε, προσδοκούσε να θέσει τη Δήλο κάτω
από την κυριαρχία της, ώστε να εξασφαλίσει την πολιτική και θρη-
σκευτική της ηγεμονία.
Η πρώτη απόπειρα είχε γίνει το δεύτερο μισό του έκτου αιώνα
π.Χ., την εποχή του τυράννου Πεισίστρατου, πατέρα αυτής της πο-
λιτικής των μεγάλων οραμάτων: είναι βέβαιον ότι εκείνος συνέλαβε
το σχέδιο να επιβάλει την εξουσία της Αθήνας στις Κυκλάδες. Στη

16
Δήλο εκδήλωσε αυτήν την επιθυμία για κυριαρχία με μια πράξη, το
ακριβές μέγεθος της οποίας δεν έχει εκτιμηθεί, που, όμως, αποδει-
κνύει τον εξουσιαστικό χαρακτήρα της παρέμβασης του: εξουσιοδο-
τημένος από το μαντείο των Δελφών, εξάγνισε το κομμάτι του νησι-
ού, που είναι ορατό από τον ναό, μεταφέροντας αλλού όλους τους
τάφους που βρίσκονταν εκεί*. Θα δούμε ότι το μέτρο αυτό ανανεώ-
θηκε αργότερα, με πιο ριζοσπαστικό τρόπο. Ο Πεισίστρατος, ξανα-
ζωντανεύοντας θρησκευτικά έθιμα, που ίσχυαν ήδη από την εποχή
του Σόλωνα, δεν παρέλειπε να στέλνει, τακτικά, στη Δήλο αποστο-
λές ή επίσημες θεωρίες.
Αυτή, η πρώτη κηδεμονία της Αθήνας, εξαφανίστηκε κατά την
περίοδο των ταραχών, που επακολούθησαν μετά την πτώση της τυ-
ραννίας. Κατά τη διάρκεια των Μηδικών πολέμων, οι Πέρσες εκδή-
λωσαν ευλαβέστατο σεβασμό προς τον Δήλιο Απόλλωνα και τον λαό
που υπηρετούσε τη λατρεία του. Όμως, σύντομα, οι διαδοχικές τους
ήττες, τους υποχρέωσαν να εγκαταλείψουν, στα χέρια των Ελλήνων,
όλα τα νησιά του Αιγαίου. Έτσι, η Αθήνα, που είχε παίξει τον μεγα-
λύτερο ρόλο στις ήττες αυτές, καρπώθηκε τα μεγαλύτερα οφέλη.
Επανίδρυσε, προς όφελος της, την αρχαία συνομοσπονδία ή ιωνική
αμφικτνονία. Υπό την αιγίδα και σύντομα κατόπιν υπό την ηγεμο-
νία της, οι νησιωτικές πόλεις μαζί με τις πόλεις της Μικρασιατικής
ακτής συνενώθηκαν για να αντιστέκονται σε κάθε επιθετική επάνο-
δο της Περσίας, εχθρού έκτοτε κληρονομικού: είναι η Αττικο-δήλια
αμφικτνονία, όπου η Αθήνα είναι επικεφαλής και η Δήλος το θρη-
σκευτικό κέντρο (478 π.Χ.). Η ονομασία, η οποία ενώνει τα ονόματα
των δύο Πόλεων - Κρατών και φαίνεται να τις θεωρεί ισότιμες, δεν
πρέπει να μας ξεγελά: στην πραγματικότητα, η Δήλος έχει περιπέ-
σει σε άμεση εξάρτηση από την Αθήνα.
Το ομοσπονδιακό ταμείο, αρχικά, τοποθετήθηκε μέσα στον ναό
του Απόλλωνα, όμως, η διαχείριση του γινόταν από Αθηναίους
υπαλλήλους του δημοσίου. Στα 454 π.Χ., το μετέφεραν στην Αθήνα,
με την αληθοφανή δικαιολογία πως έτσι το προστατεύουν από κά-
ποια απόπειρα αρπαγής. Όμως, οι Αθηναίοι δεν έπαψαν να διατη-
ρούν τη διαχείριση του ιερού της Δήλου, όπως και πριν. Χωρίς αμ-
φιβολία, οι Αθηναίοι δεν φαίνονταν να ανακατεύονται καθόλου
στις τοπικές υποθέσεις: η Πόλη - Κράτος της Δήλου διατηρούσε
τους αξιωματούχους της και εξέδιδε διατάγματα. Όμως, οι Αθηναί-
οι ενεργούν σαν απόλυτοι άρχοντες, για όλα όσα αφορούν στη λα-

17
τρεία και τη διαχείριση του πλούτου των ιερών: είναι εκείνοι οι εί-
δικευμένοι έφοροι του Απόλλωνα και κανονίζουν τις γιορτές κατά
τη βούληση τους. Και στο όνομα της θρησκείας, επέβαλλαν στους
κατοίκους της Δήλου σκληρή υποταγή.
Στα 426 π.Χ., όλοι οι τάφοι που υπήρχαν στο νησί εκκενώθηκαν
από το περιεχόμενο τους και καταστράφηκαν. Έθαψαν τους σκελε-
τούς και τα ενταφιασμένα με τους νεκρούς κτερίσματα μέσα σε μια
τεράστια τάφρο, που σκάφτηκε στην ακτή της Ρήνειας, του γειτονι-
κού νησιού. Έκτοτε απαγορεύτηκε να αποθέτει κάποιος νεκρό στο
έδαφος της Δήλου. Ένας ακόμα πιο αυστηρός νόμος θεσμοθετήθη-
κε επίσης: δεν μπορούσε κάποιος ούτε να γεννιέται ούτε να πεθαίνει
στη Δήλο. Οι έγκυες γυναίκες που ήταν έτοιμες να γεννήσουν, οι
ετοιμοθάνατοι που κόντευαν να ξεψυχήσουν, μεταφέρονταν στη Ρή-
νεια, σε οικήματα που τα ερείπια τους υπάρχουν ακόμα. Όταν, κατά
τύχη, το κύμα εξέβραζε στην ακτή το πτώμα κάποιου πνιγμένου, ή
άμα κάποιο ατύχημα προκαλούσε τον θάνατο, αναλάμβαναν ένα
σχολαστικό εξαγνισμό. Αυτές οι αποφάσεις, που επικυρώνονταν,
όπως συνηθιζόταν, από το μαντείο των Δελφών, παρέμειναν ισχυ-
ρές, παρ' όλες τις μεταλλαγές που διαφοροποίησαν το καθεστώς της
Δήλου: ενώ, δηλαδή, οι Δήλιοι απέκτησαν την αυτονομία τους, δεν
επεχείρησαν διόλου, όπως φαίνεται, να τις απαλείψουν.
Το μέτρο που πήραν οι Αθηναίοι δεν είναι καθόλου σίγουρο αν
στρεφόταν περισσότερο εναντίον των νεκρών παρά εναντίον των
ζωντανών όμως, είναι βέβαιο, ότι οι Δήλιοι με δυσκολία υπέφεραν
τις συνεχείς επεμβάσεις, αυτών των ξένων, στις υποθέσεις του θεού,
στις οποίες επιθυμούσαν να έχουν αυτοί οι ίδιοι τον κύριο λόγο. Η
εχθρότητα τους, συγκαλυμμένη ή απροκάλυπτη, ενοχλούσε την Αυ-
τοκρατορική Πόλη - Κράτος, που δεν ανεχόταν καθόλου τις αντιρ-
ρήσεις. Στα 422 π.Χ., με το πρόσχημα της ιεροσυλίας, εξόρισε όλο
τον πληθυσμό της Δήλου, ο οποίος κατέφυγε στη Μικρά Ασία. Κά-
ποιος σατράπης του Μεγάλου Βασιλιά τους παραχώρησε άσυλο·
όμως, εξαιτίας κάποιου από τους υπηκόους του, λιγότερο ανθρωπι-
στή, χάθηκαν, από προδοσία, οι επιφανέστεροι των Δηλίων. Οι υπό-
λοιποι μπόρεσαν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, την επόμενη
κιόλας χρονιά· οι Αθηναίοι, μας λέει ο Θουκυδίδης, έδωσαν την
άδεια για την επιστροφή τους, τόσο εξαιτίας των ατυχιών του στρα-
τού τους, όσο και για να ικανοποιήσουν τη θέληση του μαντείου των
Δελφών.

18
 Εκείνη την εποχή οι Αθηναίοι είχαν εμπλακεί στον Πελοποννη-
σιακό πόλεμο όπου καταποντίστηκαν, μετά από λυσσώδη αγώνα
και πολυάριθμες περιπέτειες*. Οι Δήλιοι εκμεταλλεύτηκαν αυτή
την πανωλεθρία για να κερδίσουν την αυτονομία τους, με την υπο-
στήριξη των Λακεδαιμονίων (γύρω στα 403 π.Χ.)· όμως, η ανεξαρ-
τησία τους είχε σύντομη διάρκεια. Ήδη από το 394 π.Χ., περίπου, η
Αθήνα, χωρίς να επανακτήσει την παλιά της αίγλη, μπόρεσε πάντως
να αποκαταστήσει τα πράγματα σε σημείο ώστε να ξαναπατήσει πό-
δι στη Δήλο και να διαχειρίζεται και πάλι το ιερό του Απόλλωνα
κάνοντας, ίσως, παράλληλα κάποιες παραχωρήσεις στον ντόπιο
πληθυσμό. Αυτό το ίδιο καθεστώς διατηρήθηκε, σχεδόν, ολόκληρο
τον 4ο αι. π.Χ., χωρίς ποτέ οι Δήλιοι να δεχθούν να υποταχθούν: θε-
ωρούσαν προδότες όσους από τους συμπατριώτες τους τάσσονταν
με το μέρος των Αθηναίων. Κατά τα 345 π.Χ., κάνουν έκκληση στο
μεγάλο δικαστήριο των Αμφικτυόνων των Δελφών: διεξήχθη μια
επίσημη δίκη, όπου ο διάσημος ρήτωρ Υπερίδης υποστήριξε τη θέ-
ση της Αθήνας, σε ένα λόγο που έμεινε ιστορικός. Ο Φίλιππος Β',
βασιλιάς της Μακεδονίας, που είχε την πρωτοκαθεδρία στην Αμφι-
κτυονία εκείνη την εποχή, δεν επιθυμούσε να έρθει σε ρήξη με τους
Αθηναίους**, όπως συνέβη αργότερα. Έτσι, μια πολιτική, που εν-
διαφερόταν ελάχιστα για τη δικαιοσύνη, αποστέρησε τους Δήλιους
από τα δίκαια αιτήματα τους.
Τέλος, στα 315 π.Χ., κατά τη διάρκεια των αγώνων που προκάλε-
σαν οι διάδοχοι του Αλεξάνδρου, η Δήλος απελευθερώθηκε από την
κυριαρχία της Αθήνας, για ενάμισυ αιώνα. Ωστόσο, μόλις κατά το
δεύτερο ήμισυ του τρίτου π.Χ. αιώνα, κατάφεραν οι Δήλιοι να απο-
κομίσουν το όφελος, που μπορούσαν να ελπίζουν, από την ανεξαρ-
τησία τους. Η Δήλος ενσωματώνεται αρχικά, ως ομοσπονδιακό ιε-
ρό, σε μια Συνομοσπονδία Νησιωτών, η οποία ενώνει τις Κυκλάδες,
και μετά, στις αρχές του τρίτου αιώνα, περνάει στην κηδεμονία των
βασιλέων της Αιγύπτου, των Πτολεμαίων. Χωρίς αμφιβολία, η ομο-
σπονδιακή σύνοδος δεν διεκδικεί διόλου από τους Δήλιους άρχο-
ντες, τους Ιέροπες (που είχαν διαδεχθεί τους Αθηναίους Αμφικτύο-
νες), τη φύλαξη των θησαυρών του θεού ούτε τη διαχείριση της ιε-
ρής περιουσίας· όμως, η ίδια η ύπαρξη της Συνομοσπονδίας επιβάλ-
λει ορισμένους περιορισμούς στην πλήρη και απόλυτη εξουσία που
θέλουν να ασκήσουν οι Δήλιοι. Από την άλλη πλευρά, οι Πτολεμαί-
οι, οι οποίοι είχαν συνάψει συμμαχία με τη μεγάλη εμπορική δημο-

19
κρατία της Ρόδου, φροντίζοντας να μη βάλουν εμπόδια στο μονο-
πώλιο της, δεν έκαναν τίποτα για την οικονομιή ανάπτυξη της Δή-
λου, αν δεν την παρεμπόδισαν κιόλας. Όμως, κατά το 250 π.Χ., η
Συνομοσπονδία των Νησιωτών διαλύεται και τα νησιά θα έχουν
διαφορετική τύχη. Στη Δήλο οι βασιλείς της Μακεδονίας είναι εκεί-
νοι που, από τότε, θα ασκήσουν την κυρίαρχη επίδραση. Με τη συν-
δρομή αυτών των προστατών, των οποίων η προστασία υπήρξε δια-
κριτική και κάποτε και επωφελής, αλλά, όπως φαίνεται, κυρίως με
την ίδια την προσπάθεια των Δηλίων, αρχίζει να προετοιμάζεται ο
μετασχηματισμός της ιερής πόλης σε πόλη εμπορική.
Μπορούμε να σταχυολογήσουμε στα έργα των αρχαίων συγγρα-
φέων δυσφημιστικά σχόλια για τους Δήλιους: οι μεταγενέστεροι
συγγραφείς τα έχουν υιοθετήσει με υπερβολική ανεκτικότητα. Μας
λένε πως: οι Δήλιοι είναι τα παράσιτα του Απόλλωνα, οι σκουπιδιά-
ρηδες του ναού, ανάλγητοι σκευοφύλακες αλλά και άπληστοι, οι
οποίοι περιμένουν να ζήσουν από την απλοϊκή ευσέβεια των ξένων.
Στους χαρακτηρισμούς αυτούς αποδίδουμε περιορισμένη αξιοπι-
στία. Η ίδια η σφοδρότητα του αγώνα, που διεξήγαγαν οι Δήλιοι
κατά των Αθηναίων δείχνει κάποιο χαρακτήρα· ωστόσο κι αν ακό-
μα τον απορρίψουμε, επειδή, ίσως, οι εξεγέρσεις τους εξηγούνται
από την περιορισμένη μερίδα κέρδους, που ήθελαν να τους επιβάλ-
λουν οι δυνάστες τους, πρέπει τουλάχιστον να αναγνωρίσουμε πως,
όταν απελευθερώθηκαν, δεν περιορίστηκαν καθόλου στη συγκομι-
δή, με οκνηρία, των άμεσων ευεργημάτων που μπορούσαν να αποκο-
μίσουν από την πληθώρα των προσκυνητών. Είναι αξιοσημείωτο
ότι, από τη στιγμή που η προσπάθεια τους δεν πολεμήθηκε πια από
κάποιο ξένο έλεγχο κακόπιστο και ενοχλητικό, η πρόοδος της
Δήλου εκδηλώνεται με πολλαπλές ενδείξεις.
Ανάμεσα στα μέσα του τρίτου αιώνα και τις αρχές του δεύτερου,
η Δήλος έχει ήδη γίνει ένας σημαντικός εμπορικός σταθμός: το λι-
μάνι ανοίγεται σε ευρύ εμπόριο και εξυπηρετεί μια αγορά ολοένα
περισσότερο πολυπληθή. Οι σχέσεις Δήλου και Μακεδονίας ήταν
ιδιαίτερα ζωηρές: οι βασιλείς της Μακεδονίας μόχθησαν να κάνουν
το νησί κέντρο εμπορίας δημητριακών και εκεί έρχονταν οι πράκτο-
ρες τους να βρουν το σιτάρι της Χερσονήσου και της Νουμιδίας για
να εφοδιάζουν τις επαρχίες του βασιλείου τους. Και τα άλλα κράτη
του Αιγαίου προμηθεύονταν από εκεί, αλλά και οι έμποροι της Μι-
κράς Ασίας, της Συρίας ή της Αιγύπτου γνώριζαν τον δρόμο της
Δήλου. Ο πληθυσμός αυξάνεται τόσο πολύ, ώστε δεν παύει να ανε-
βαίνει το ενοίκιο των σπιτιών, που οι κάτοικοι του νησιού κατοικού-
σαν. Ο πληθυσμός αυτός είναι κοσμοπολίτικος: εισάγει στο νησί του
Απόλλωνα ξένες θρησκείες, τις οποίες δέχονται δυσμενώς στην αρ-
χή, αλλά στο τέλος προσφέρουν επίσημη αναγνώριση. Τα πιο δια-
φορετικά στοιχεία συνθέτουν τον πληθυσμό του νησιού: δίπλα
στους μικροέμπορους, μεγάλοι εφοπλιστές και μεγαλέμποροι αρχί-
ζουν να εγκαθίστανται στη Δήλο. Οι ξένοι τραπεζίτες έχουν μια τό-
σο ισχυρή θέση, ώστε ακόμα και τα έσοδα του ιερού ταμείου περ-
νούν από τα χέρια τους.
Οι Δήλιοι υποχρεώνονται, όπως είναι φυσικό, να διατηρούν κα-
λές σχέσεις με όλες τις μεσογειακές Δυνάμεις. Όντας κάτοικοι ενός
ιερού νησιού, έχουν καθήκον και δικαίωμα να μένουν στο περιθώ-
ριο των διεθνών συγκρούσεων. Σε κάθε ευκαιρία διακηρύσσουν την
ουδετερότητα τους: επειδή δεν έχουν τη δύναμη να την κάνουν σε-
βαστή, τουλάχιστο προσπαθούν να την κάνουν γνωστή. Και τότε,
εμφανίζεται μια δυτική Δύναμη, που, με χρονική αφετηρία τις αρ-
χές του δεύτερου π.Χ. αιώνα, αναλαμβάνει ένα κυριαρχικό ρόλο
στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου: είναι η Ρώμη, της οποίας οι
στόλοι δεν συναντούν κανένα αντίπαλο. Η Ρώμη και η Μακεδονία
έχουν εχθρικές σχέσεις ανάμεσα τους, ακόμα και την εποχή όπου η
εχθρότητα αυτή δεν ξεσπά σε ανοιχτή διαμάχη.
Η Δήλος, χωρίς να κόβει τους δεσμούς που την ενώνουν με τον
βασιλικό οίκο της Μακεδονίας, έχει καλές σχέσεις με τους Ρωμαί-
ους: δέχεται τους αρχηγούς των ρωμαϊκών στόλων και εκείνοι αφιε-
ρώνουν προσφορές στον ναό του Απόλλωνα. Δίπλα στους ανατολί-
τες εμπόρους, εμφανίζονται μερικοί μεταπράτες που έρχονται από
την Ιταλία, όμως, δεν έχουν ακόμα σπουδαία συμφέροντα στο νησί,
που θα μπορούσαν να προκαλέσουν μια ενεργό παρέμβαση της Ρώ-
μης, προς όφελος τους, και απ' το γεγονός αυτό να απειληθεί η ανε-
ξαρτησία της Δήλου.
Ωστόσο, το 166 π.Χ., όταν η Ρώμη κανόνισε τη διαφορά της με τον
Περσέα, τον τελευταίο βασιλιά της Μακεδονίας, αφού κατέλυσε το
μακεδόνικο βασίλειο, η Σύγκλητος υιοθέτησε το σχετικό αίτημα των
Αθηναίων, στους οποίους δεν είχε ποτέ αφήσει να αμφισβητήσουν
τα δικαιώματα που οι ίδιοι οι Ρωμαίοι διεκδικούσαν στη Δήλο: τους
ξαναδίνει την κατοχή του νησιού και του ιερού του, χωρίς, όμως, το
λιμάνι του, που επρόκειτο να γίνει ελεύθερο λιμάνι. Δεν είναι καθό-

21
λου χειρονομία αδιαφορίας ενός νικητή που ικανοποιεί κάποια,
ενοχλητικά ίσως, αιτήματα, παραβιάζοντας τη δικαιοσύνη: κυρίως,
και πρώτα απ' όλα, είναι μια εσκεμμένη απόφαση εκδίκησης. Εκδί-
κηση που δεν στρεφόταν, οπωσδήποτε, εναντίον των Δηλίων, που
υπήρξαν απλώς τα θύματα, αλλά εναντίον των Ροδίων, των οποίων
η στάση, κατά τη διάρκεια του πολέμου κατά του Περσέα, είχε προ-
σβάλλει τη Ρώμη. Η δημιουργία ελεύθερης ζώνης στο λιμάνι της
Δήλου ήταν μέτρο που στόχευε να πλήξει το εμπόριο της Ρόδου και
μπορούμε να υπολογίσουμε την αποτελεσματικότητα αυτού του μέ-
τρου από το τεράστιο έλλειμα που εμφάνισε, σε λιγότερο από δύο
χρόνια, η ροδιακή οικονομία. Όμως, φάνηκε, από μια έμμεση συνέ-
πεια, ότι η ανεξάρτητη κοινότητα των Δηλίων δεν μπορούσε να ζή-
σει, εφόσον έχανε τα έσοδα που αποκόμιζε απο την εκμετάλλευση
του λιμανιού της· έτσι οι Ρωμαίοι, με απώτερο στόχο την εγκαθί-
δρυση νέου καθεστώτος, θυσίασαν ένα λαό, που δεν τους είχε κάνει
κανένα κακό και με τον οποίο είχαν δημιουργήσει δεσμούς φιλίας,
με μια ρητή πράξη.
Λίγο αργότερα, η Σύγκλητος αποδέχτηκε ένα μέτρο, ακόμα πιο
απάνθρωπο: την ώρα που Αθηναίοι και Δήλιοι βρίσκονταν σε αδιέ-
ξοδες διαμάχες, διέταξε τους Δήλιους να εκκενώσουν το νησί παίρ-
νοντας μαζί τις περιουσίες τους. Οι Δήλιοι κατέφυγαν στην Αχαΐα·
γνωρίζουμε ότι εκεί συνέχισαν να υποστηρίζουν τις διεκδικήσεις
τους κατά των Αθηναίων, ενώ αργότερα χάνουμε τα ίχνη τους. Εί-
ναι πιθανό κάποιοι, ελάχιστοι εκπρόσωποι του αρχαίου πληθυσμού,
να κατάφεραν να παραμείνουν στο νησί ή να επέστρεψαν αργότερα,
με κάποια έκφραση ανοχής των κατακτητών. Όμως, η Δήλος, από
τότε, είναι πια μια αποικία της Αθήνας.
Πάντως, έχει ακόμα μια δική της ιστορία, ξεχωριστή, σε μεγάλο
βαθμό,από εκείνη της μητρόπολης: είναι βασικά η ιστορία της οικο-
νομικής της ανάπτυξης, που έμελλε να την κάνει κοινό εμπορικό
κέντρο Ελλήνων και Ιταλών. Η ανάπτυξη αυτή, που κυρίως καθορί-
στηκε από την επέκταση του ιταλικού εμπορίου στις ανατολικές θά-
λασσες, σημαδεύτηκε από ορισμένα γεγονότα και ορισμένες ημερο-
μηνίες, των οποίων η σπουδαιότητα είναι αναμφισβήτητη. Το 146
π.Χ., η Ρώμη κατέστρεψε την Καρχηδόνα, όπου σύχναζαν οι Σύριοι
έμποροι· από τότε, μη έχοντας πια στη διάθεση τους αυτό το μεγάλο
λιμάνι και μη έχοντας ακόμα συνάψει απευθείας σχέσεις με την Ιτα-
λία, οι Σύριοι θα φέρνουν, για κάποιο διάστημα, τα προϊόντα τους

22
στα λιμάνια της ανατολικής Μεσογείου. Αλλά, αυτήν την ίδια χρο-
νιά του 146, το πιο διάσημο και πιο αρχαίο από τα λιμάνια αυτά
(Κορίνθου) καταστράφηκε, πάλι, από τους Ρωμαίους: εφόσον η Κό-
ρινθος έχει καταστραφεί, η Δήλος εισπράττει την πλούσια κληρονο-
μιά της, όπως το έχει ήδη επισημάνει ο Στράβων. Τέλος, το 133 π.Χ.,
η Μικρά Ασία μετατρέπεται σε ρωμαϊκή επαρχία· ξέρουμε τον πλού-
το αυτής της περιοχής και πώς τον εκμεταλλεύτηκε η Ρώμη. Πρού-
χοντες και αξιωματούχοι, τραπεζίτες, μεγαλέμποροι, επιχειρηματίες
κάθε είδους και κάθε διαμετρήματος, αλλά ίσης αρπακτικότητας, ει-
σέβαλλαν στη νέα χώρα που προσφερόταν να την κατακτήσουν. Οι
Κυκλάδες είναι κάτι σαν κόμβος των θαλασσινών δρόμων στην ανα-
τολική Μεσόγειο: ανάμεσα στην Ελλάδα και την Ασία σχηματίζουν
ένα αναγκαίο σταθμό. Και απ' όλες τις Κυκλάδες το νησί, που μια
ήδη μακρά παράδοση και η φήμη του ιερού του καθόριζε ως τόπο
ανάπαυσης, σιγά-σιγά συγκέντρωσε όλο το εμπόριο. Οι Ρωμαίοι,
λαός ευσεβής μαζί και πρακτικός, τιμούσαν τον Δήλιο Απόλλωνα
όσο και οι Έλληνες και συμμορφώνονταν με τα έθιμα που, πριν από
αυτούς, είχαν καθιερώσει οι ναυτικοί και οι έμποροι.
Μέσα στα χρόνια που ακολούθησαν, αμέσως μετά την εκδίωξη
των Δηλίων, οι Αθηναίοι άποικοι, που τους υποκατέστησαν, έπαι-
ξαν τον κύριο ρόλο. Σύμφωνα με την τότε πρακτική, ίδρυσαν μια μι-
κρή δημοκρατία, μικρογραφία της αθηναϊκής δημοκρατίας. Έκα-
ναν συνελεύσεις και εξέδιδαν διατάγματα· όμως, ήσαν υποταγμένοι
σε μια στενή κηδεμονία. Η Αθήνα δεν έστελνε μόνο κυβερνήτη στο
νησί, έστελνε, επίσης, αξιωματούχους επιφορτισμένους με τη διοί-
κηση των ιερών, άλλους που ασχολούνταν με την αγορά, το λιμάνι,
το γυμνάσιο, μέχρι ακόμα και ιερείς, που ιερουργούσαν τις κυριότε-
ρες θρησκείες. Όλα αυτά τα πρόσωπα, που αντλούσαν τις εξουσίες
τους από τη μητρόπολη, λογοδοτούσαν στις συνελεύσεις της Δήλου·
ωστόσο, σε τελευταία ανάλυση, οι αληθινές τους ευθύνες υπήρχαν
μόνο προς τη μητρόπολη. Η πολιτική δραστηριότητα των αποίκων,
στο βαθμό που την αντιλαμβανόμαστε, περιοριζόταν στην ψήφο
εγκωμίων και επιδοκιμασιών, ενώ, συχνά, ήταν απαραίτητη κάποια
επιβεβαίωση. Σύντομα, έχασαν ακόμα και το αποκλειστικό προνό-
μιο αυτής της, τόσο περιορισμένης, δραστηριότητας.
Πράγματι, την πρώτη γενιά των μεταναστών διαδέχτηκε μια άλ-
λη, λιγότερο ομοιογενής και λιγότερο σταθερή. Αναπτύσσεται μια
κίνηση πήγαιν'-έλα που πάει και φέρνει τους ανθρώπους από τη

23
Δήλο στην Αθήνα και αντιστρόφως, ενώ τα στοιχεία, που συνθέτουν
τον αθηναϊκό πληθυσμό, ανανεώνονται αδιάκοπα. Στη θέση μιας
μόνιμης και οργανωμένης κοινότητας, πιστεύουμε πως διακρίνουμε
ένα πλήθος, κάπως ρευστό, αποτελούμενο από εμπόρους και επιχει-
ρηματίες που έχουν συμφέροντα στον Πειραιά και στην Αθήνα
όπως και στη Δήλο. Και ενώ με τον τρόπο αυτό η αθηναϊκή αποικία
χάνει τη συνοχή της, διαρκώς μεγαλώνει ο αριθμός των ξένων, Ιτα-
λών και Ανατολιτών. Η αρχαία συνέλευση των αποίκων αντικαθί-
σταται τότε από κάποια πιο ογκώδη συνάθροιση που περιλαμβάνει,
πλάι στους Αθηναίους, τους «Ρωμαίους» (μια ονομασία, τη σημασία
της οποίας θα δούμε μετά) και τους ξένους που χαρακτηρίζονται ως
«Έλληνες», δηλαδή τους εμπόρους που είχαν μόνιμη ή προσωρινή
διαμονή στη Δήλο. Αυτή ησύνθετη συνέλευση απονέμει τίτλους και
αξιώματα στους άξιους , που έχουν τα προσόντα, δεν είναι ακριβώς
πολιτικό όργανο· όμως, δίνει σε ένα κοσμοπολίτικο πληθυσμό ένα
υποκατάστατο οργάνωσης.
Μέσα σ' αυτόν τον ανάμεικτο πληθυσμό, οι Ιταλοί διακρίνονται
από το συναίσθημα αλληλεγγύης που τους ενώνει. Έρχονται από
διάφορες περιοχές της Ιταλίας, ιδιαίτερα από τη νότιο Ιταλία. Η πο-
λιτική τους κατάσταση διαφέρει όσο και η κοινωνική: υπάρχουν,
ανάμεσα τους, Ρωμαίοι πολίτες, σύμμαχοι, Έλληνες της Νεάπολης ή
του Τάραντα, υπάρχουν ελεύθεροι άνδρες, απελεύθεροι, σκλάβοι.
Ασκούν διάφορα επαγγέλματα. Ωστόσο, οι Έλληνες τους έδωσαν
κοινή επωνομασία: ονομάζονται «Ρωμαίοι», όλοι όσοι ήρθαν με την
κάλυψη της Ρώμης και, κατά κάποιο τρόπο, συμμετέχουν στην τερά-
στια πολιτική συσπείρωση που έχει κέντρο τη Ρώμη. Σε κείμενα,
που συντάχθηκαν στα λατινικά, αυτοί οι «Ρωμαίοι» αποκαλούν
τους εαυτούς τους «Ιταλούς», όρο που αρχικά δεν σημαίνει παρά
μια γεωγραφική ενότητα, όμως, εκτός Ιταλίας αποκτά ένα πιο ολο-
κληρωμένο νόημα. Αρχικά διαμοιράστηκαν σε ξεχωριστές οργανώ-
σεις, ανάλογα με τον θεό που αναγνώριζαν ως προστάτη: Ερμαϊ-
στές, Απολλωνιαστές, Ποσειδωνιαστές, δηλαδή μέλη αδελφοτήτων
του Ερμή, του Απόλλωνα, του Ποσειδώνα. Αγνοούμε βάσει ποιών
συγγενειών συσπειρώθηκαν κατ' αυτόν τον τρόπο· όμως, διαπιστώ-
νουμε πως οι οργανώσεις αυτές συνδέονταν μεταξύ τους, αφιέρωναν
μνημεία από κοινού κι έφτασαν να συστήσουν ένα είδος κοινοπρα-
ξίας, με, αναμφίβολα, προσωρινή εντολή για· τα ομαδικά έργα. Οι
Ιταλοί, επιχειρούν έτσι να εγκαθριδρύσουν μια, μάλλον αυτόνομη,

24
κοινότητα· με προέδρους και σχεδόν με τα προνόμια μιας νόμιμης
πολιτείας. Χωρίς αμφιβολία, στη Δήλο δεν είχαν τον χρόνο να επε-
ξεργαστούν ένα σύστημα οργάνωσης, που θα μπορούσε να προσδιο-
ριστεί νομοθετικά: ωστόσο, επειδή ήταν ισχυροί, λόγω του αριθμού
και της ενότητας τους, έπαιξαν ένα ρόλο του οποίου τη σημασία δεν
υποτιμούμε. Εισήγαγαν τη γλώσσα τους, την ενδυμασία τους, αρκε-
τές απο τις συνήθειες τους και συχνά δημιούργησαν Δίκαιο.
Ο ελληνο-ανατολίτικος πληθυσμός είναι απεριόριστα πολύπλο-
κος: Αλεξανδρινοί, Σύριοι, Φοίνικες, Μικρασιάτες, σχηματίζουν
μια παράξενη αποικία, αποτελώντας ένα σταθερό πληθυσμό εγκα-
τεστημένο στη Δήλο, για ένα αρκετά μεγάλο διάστημα. Οι ίδιες κα-
τηγορίες απαρτίζουν το μεγαλύτερο μέρος του μετακινούμενου πλη-
θυσμού. Προκαλεί, πάντως, την περιέργεια η αναφορά ατόμων που
ήρθαν από μακρινές περιοχές: ένας κάτοικος της Γέρρας*, ένας Να-
βαταίος**, δύο Μιναίοι***, τους οποίους, χωρίς αμφιβολία, έφεραν
κατευθείαν από τις χώρες της καταγωγής τους τα μπαχαρικά, τα
αρώματα και τα μυρωδικά. Άνθρωποι απ' την Τύρο, τη Σιδώνα, την
Ασκάλων, την Αντιόχεια και τη Λαοδικία της Συρίας, την Ιεράπο-
λη, τη Βηρυττό, την Αλεξάνδρεια, αφθονούσαν στη Δήλο. Όλοι αυ-
τοί οι Ανατολίτες θεωρούνταν σαν Έλληνες: έπρεπε, χωρίς αμφιβο-
λία, να μιλούν όλοι ελληνικά, γλώσσα του εμπορίου, διεθνώς ανα-
γνωρισμένη, και να φέρουν ονόματα που συνήθως έχουν ελληνικό
τύπο.
Μερικές οργανώσεις δημιουργήθηκαν για να διασφαλίσουν τη
λατρεία των παραδοσιακών θεοτήτων. Το θρησκευτικό πνεύμα
ήταν η βασική αρχή των ενώσεων αυτών όμως, οι ανατολίτικες θρη-
σκείες, συνήθως, ξεπερνούσαν το επίπεδο των εθνικών θρησκευτι-
κών δοξασιών, έχοντας διεθνιστικές τάσεις. Οι αδελφότητες ανοίγο-
νται ευρύτατα στους πιστούς κάθε προέλευσης· ο αρχικός πυρήνας,
που ίσως συγκροτήθηκε με βάση την κοινότητα της καταγωγής
τους ή την ταυτότητα των επαγγελμάτων τους, χάνεται, λόγω της
πληθώρας των πιστών που προσελκύονται από τη γοητεία μιας νέ-
ας θρησκείας. Ο ανατολίτικος πληθυσμός της Δήλου δεν εμφανίζει
καμιά συνοχή, ώστε να αντιπαρατίθεται ενεργά προς την ρωμαϊκή
αποικία, με την οποία διατηρεί ποικίλες σχέσεις.
Πρέπει να κάνουμε ξεχωριστή μνεία για δύο οργανώσεις: την ορ-
γάνωση των Ηρακλειστών της Τύρου και εκείνη των Ποσειδωνια-
στών της Βηρυττού. Τα μέλη και των δύο περιγράφονται ως μεγαλέ-

25
μποροι και εφοπλιστές· οι δύο οργανώσεις φαίνεται να είχαν ένα χα-
ρακτήρα εθνικό όσο και επαγγελματικό. Η δεύτερη, της οποίας έχει
ανακαλυφθεί το ίδρυμα, είναι η περισσότερο γνωστή· η έδρα της
μπορούσε να είναι είτε ένα ιερό είτε ένα εμπορικό επιμελητήριο.
Πάντως, τίποτα δεν δείχνει να έχουν συγκεντρώσει κεφάλαια για
την επιδίωξη εμπορικών στόχων από κοινού, όλοι αυτοί οι χρηματι-
στές, οι εφοπλιστές, οι μεγαλέμποροι που είχαν συνενωθεί στην ορ-
γάνωση. Στη Δήλο είχαν καταφέρει να υπάρχουν εταιρίες, τέτοιας
μορφής, όπου οι έμποροι της Ανατολής και της Ιταλίας συνένωναν
τα συμφέροντα τους. Είναι επίσης, πιθανό, πολλοί Ιταλοί, εγκατε-
στημένοι στη Δήλο, κυρίως απελεύθεροι, να ήσαν αντιπρόσωποι με-
γάλων επιχειρήσεων. Όμως, τα ελάχιστα διαφωτιστικά ντοκουμέντα
που διαθέτουμε, δεν επιτρέπουν να προσδιορίσουμε το καθεστώς,
κάτω από το οποίο αναπτύχθηκε η οικονομική δραστηριότητα της
Δήλου.
Η δραστηριότητα αυτή είναι οπωσδήποτε αναμφισβήτητη· μετα-
ξύ του 100 και του 90 π.Χ., φτάνει στο αποκορύφωμα της. Έτσι διευ-
κολύνει να διακόψουμε, προς το παρόν, την ιστορία της Δήλου - η
οποία θα είναι πια απλώς η ιστορία της παρακμής της - για να προ-
σπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε αυτό που υπήρξε η πόλη την επο-
χή της πιο μεγάλης της ευημερίας.

26
 III. Τα Ιερά και η Πόλη της Δήλου

Στη Δήλο υπήρχε μόνον ένας αστικός οικισμός. Βρισκόταν στο

βόρειο μέρος του νησιού, στη δυτική ακτή, και κάλυπτε μια μικρή
πεδιάδα που οι άκρες της ανυψώνονται στον Βορρά, προς τις από-
κρη μνες ακτές, που δεσπόζουν στον κολπίσκο του Σκαρδανά· στον
Νότο, πιο άμεσα προς τις δυτικές αντιστηρίξεις του Κύνθου και
συνεχίζονται στους δύο μικρούς λόφους, που τους χωρίζει από τον
Κύνθο ο χείμαρρος Ινωπός. Οι κατοικημένες συνοικίες, καθώς ανα-
πτύσσονταν, διαβαθμίζονταν πάνω σ' αυτά τα διαφορετικά επίπε-
δα. Η γενική κατεύθυνση της πόλης θύμιζε ένα χαμηλό αμφιθέατρο,
του οποίου το απολλωνιακό ιερό σχημάτιζε το κεντρικό τμήμα.
Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, οι ταξιδιώτες, που αποβιβάζο-
νταν στο αρχαίο λιμάνι, αντίκρυζαν μόνον ένα τεράστιο χώρο σκε-
πασμένο με άμορφα ερείπια απ' όπου ,εδώ κι εκεί, ξεχώριζαν κά-
ποια ιδιαίτερα κομμάτια, τμήματα από κολόνες ή θρύψαλα του θρι-
γκού. Τα πιο σημαντικά ερείπια, μια πιο μεγάλη συσσώρευση μαρ-
μάρων, σημάδευαν την τοποθεσία του ιερού του Απόλλωνα· εκεί
υψώνονταν ασβεστοκάμινα όπου καταστράφηκαν τόσα και τόσα
αρχιτεκτονικά μέλη, γλυπτά και λίθινες επιγραφές. Τα γκρεμισμένα
σπίτια, που τα υλικά τους είχαν μικρότερη αξία από εκείνα του ιε-
ρού, είχαν σκορπίσει στο έδαφος, κομμάτια από γνεύσιο ή από γρα-
νίτη. Όπως είναι φυσικό, αρχικά οι επιστήμονες ασχολήθηκαν με
την αναγνώριση και τον καθαρισμό του τεμένους ή κατοικίας του
Απόλλωνα. Στις γειτονικές συνοικίες ήρθαν στο φως σπίτια απομο-
νωμένα εδώ και εκεί· αργότερα, μια συστηματική εξερεύνηση έφερε
στο φως ολόκληρες συνοικίες και επέτρεψε να αποκτήσουμε ακριβή
γνώση αυτής της πόλης , η οποία, από όλες τις πολιτείες της κυρίως
Ελλάδας, είναι, χωρίς αμφιβολία, η καλύτερα διατηρημένη.
Μελετώντας την ιστορία της Δήλου, ξεχωρίσαμε το βασικό της
χαρακτηριστικό: η ιερή πόλη εξαιτίας του συνδυασμένου παιχνιδι-
ού θρησκείας και πολιτικής έγινε, σιγά-σιγά, το πιο πλούσιο λιμάνι

27
των Κυκλάδων. Πάντως, ακόμα και την εποχή όπου κυριαρχούν τα
εμπορικά συμφέροντα, παραμένει πάντα ο ιερός χαρακτήρας του
νησιού. Μπορούμε να πούμε πως η Δήλος είναι ένα ιερό και ένα
εμπορικό κέντρο.
Θα διακρίνουμε επομένως, αφενός κτίρια, αφιερωμένα στη θρη-
σκευτική ζωή, που ενώνονται με δημόσια μεγαλοπρεπή οικοδομή-
ματα, πρυτανείο, θέατρο, γυμνάσιο, στάδιο, που είναι απλώς συμ-
πληρωματικά· αφετέρου ξεχωρίζουμε τα στοιχεία της οικονομικής
ζωής: το λιμάνι, τις εγκαταστάσεις των εμπορικών δραστηριοτήτων,
τις ιδιωτικές κατοικίες.

Τα ιερά και η θρησκευτική ζωή

Τα θρησκευτικά κτίρια, εκτός από σπάνιες εξαιρέσεις, δεν εντάσ-

σονται ξεχωριστά μέσα στις κατοικημένες συνοικίες· αποτελούν
σύνολα μ' αυτές, όπως διακρίνουμε αρκετά ξεκάθαρα, μελετώντας
ένα σχέδιο της πόλης. Μπορούμε να διακρίνουμε δύο κύρια σύνολα:
το ιερό του Απόλλωνα με τα βοηθητικά κτίσματα και τα ιερά της πε-
ριοχής του Κύνθου και του Ινωπού.

1. Το Ιερόν του Απόλλωνα

Το κύριο λιμάνι της Δήλου, που για πολύ καιρό επαρκούσε για
τις ανάγκες της Πόλης - Κράτους, ήταν δίπλα στο Ιερόν τον Απόλ-
λωνα, σαν τεράστια περίφραξη, κάποιου ακανόνιστου σχεδίου που
περιέκλειε πάρα πολλά κτίρια. Όπως θα δούμε, ο θεός, ίσως, είχε
στο νησί του κάποια αρχαιότερη κατοικία, όμως, από τον 8ο ή τον
7ο αι. π.Χ., είχε την υπέροχη κατοικία του στο ιερό της κοιλάδας.
Κάθε χρόνο, την άνοιξη, ο θεός επέστρεφε εκεί μέσα, σε γενική ευθυ-
μία, για να παραμείνει όλη την όμορφη εποχή*.
Το ιερό του Απόλλωνα δεν έπαψε να μεγαλώνει, ανά τους αιώνες,
ως αντικείμενο διάφορων ανακαταξεων: κάλυπτε ένα χώρο ολοένα
περισσότερο αχανή και συμπεριελάμβανε κτίσματα ολοένα περισσό-
τερα και ποικίλα: ναούς, βωμούς, στοές, κτίσματα των οποίων ο προ-
ορισμός παραμένει για μας αβέβαιος, που μπορεί να χρησίμευαν για
τις ανάγκες της λατρείας, για τη στέγαση του προσωπικού ή για τη

28
φύλαξη των προσφορών. Σε κάθε εποχή, λαοί και ηγεμόνες εκδήλω-
ναν την αφοσίωση τους στον θεό εξωραΐζοντας το ιερό του. Τον 6ο
αι. π.Χ., οι Νάξιοι στόλισαν τα νότια και δυτικά άκρα της εξέδρας με
μια στοά που κατέληγε προς τη μεριά του λιμανιού. Τον 3ο αι. π.Χ.,
ο βασιλιάς της Μακεδονίας Αντίγονος ανήγειρε, στη βόρειο ακτή,
μια στοά μήκους εκατόν είκοσι μέτρων. Αργότερα, όταν ο χώρος
στένεψε μέσα σ' αυτό το ίδιο το ιερό για να κτιστούν νέα μνημεία και
φάνηκε δύσκολο να το μεγαλώσουν περισσότερο, διακόσμησαν τον
πέριξ χώρο. Μήπως όλη η γη του νησιού δεν ήταν ιδιοκτησία του
Απόλλωνα;
Το ιερό είχε διάφορες εισόδους, αλλά η κυρία είσοδος έβλεπε
προς τον Νότο. Οι Αθηναίοι αφότου επανέκτησαν τη Δήλο, το 166
π.Χ., διακόσμησαν την είσοδο αυτή με νέα προπύλαια: το επιστύλιο,
που επιστέγαζε τις τέσσαρες δωρικές κολόνες, έφερε αφιέρωμα του
αθηναϊκού λαού και δήλωνε έτσι, από την είσοδο κιόλας, ότι ο μεγά-
λος θεός της Δήλου είχε, κατά κάποιο τρόπο, ξαναπεράσει στην κυ-
ριαρχία της Αθήνας.
Το ίδιο ξεκάθαρα έχουν αφήσει τα σημάδια τους στο απολλώνιο
ιερό οι αντιπαλότητες, που έφεραν σε αντιπαράθεση Αθηναίους και
Δήλιους. Στο κέντρο υψώνονταν τρία κτίρια, το ένα δίπλα στο άλλο,
με προσανατολισμό, και τα τρία, προς τη Δύση, με απόλυτη παραλ-
ληλία: είναι τρεις ναοί του Απόλλωνα. Ο πιο αρχαίος , στον Βορρά,
είναι φτιαγμένος από πώρο (απ' όπου το όνομα Πώρινος ναός, που
του προσδίδουν τα αρχαία κείμενα) και, ίσως, χρονολογείται από
την εποχή του Πεισίστρατου (6ος αι. π.Χ.). Ο ναός αυτός διατηρή-
θηκε, παρ' όλο που ανήγειραν μαρμάρινους ναούς προς τιμήν του
Απόλλωνα, λόγω αυτής της ευαισθησίας προς τη θρησκεία η οποία
στους Έλληνες υπερισχύει κάθε αισθητικής φροντίδας. Οι άλλοι
δύο ναοί οφείλονται στους Αθηναίους και στους Δήλιους, από κά-
ποιο συναίσθημα συναγωνισμού. Και ο ένας και ο άλλος ,πιθανότα-
τα, ξεκίνησαν τα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα- όμως , μπορούμε να υπο-
θέσουμε πως η κατασκευή του ναού των Δηλίων είχε γρήγορα δια-
κοπεί, εξαιτίας της δυσμένειας της Αθήνας: το κτίριο παρέμεινε μια
εγκατελειμένη ξυλαποθήκη, για ενάμισι αιώνα, μέχρι τη στιγμή που
οι Αθηναίοι υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν το νησί (315 π.Χ.).
Είναι βέβαιο, ότι ο ανταγωνισμός των δύο λαών υπηρέτησε τη δόξα
του θεού.
Θα ήταν μάταιο να οδηγηθεί ο αναγνώστης μέσα στις διάφορες

29
ανώνυμες κατασκευές, των οποίων η κατάρρευση δεν επιτρέπει κά-
ποια πιθανή αναγνώριση. Σε τι άραγε χρησίμευαν τα πέντε κτίρια
που ήταν ακανόνιστα προσανατολισμένα και σχημάτιζαν κάτι σαν
ουράνιο τόξο, βορειοανατολικά των τρίων ναών; Είναι ταξινομημέ-
να με την κοινή αλλά αυθαίρετη ονομασία: θησαυροί, όπως γινόταν
στα ιερά των Δελφών και της Ολυμπίας. Τους είχαν κατασκευάσει
διάφοροι λαοί, άλλοτε για να τιμήσουν τον θεό κι άλλοτε για να δια-
τηρήσουν όσα πολύτιμα αναθήματα του πρόσφεραν. Οι Νάξιοι,
όπως ξέρουμε, είχαν αναγείρει ένα κτίσμα τέτοιου είδους, του οποί-
ου τα ερείπια αναγνωρίζουμε, χωρίς αμφιβολία, στα βορειοδυτικά
των προπυλαίων. Ακόμα πιο αινιγματικό είναι ένα κτίριο, ασυνήθι-
στου σχήματος, που βρίσκεται στα ανατολικά των ναών, σε μια πε-
ριοχή που αρχικά δεν ανήκε στο ιερό του Απόλλωνα. Το έντονα μα-
κρύ και έντονα στενό αυτό κτίσμα στολιζόταν από μια κιονοστοιχία,
στη μεσημβρινή άκρη του* η βόρεια άκρη φωτιζόταν από ένα φανα-
ράκι που δέσποζε στη στέγη. Μια ορθογώνια λεκάνη, από άσπρο
μάρμαρο, κάλυπτε τον κύριο χώρο. Έτσι, διατυπώθηκε η υπόθεση
πως κάποιος ηγεμόνας της ελληνιστικής εποχής, νικητής σε κάποια
ναυμαχία, είχε αγκυροβολήσει τη ναυαρχίδα του εκεί, αφιερώνο-
ντας την στον Απόλλωνα. Όμως, είναι επίσης πιθανό κι ίσως πρέπει
στο κτίριο αυτό να αναγνωρίσουμε ένα ναό του Πυθίου Απόλλωνα
και να φανταστούμε πως, κάτω από το φαναράκι, έκαιγε η αγνή
φλόγα της αιώνια αναμμένης εστίας.
Δύο θεότητες συνδέονταν στενά με τη λατρεία του Απόλλωνα:
πρώτα-πρώτα η μητέρα του Λητώ. Σε ποιον ακριβώς, όμως, τόπο
πρέπει να ψάξουμε τον ναό της θεάς, ο οποίος αναφέρεται σε επι-
γραφές; Μετά είναι η αδελφή του, η Άρτεμις. Η παράδοση δεν τοπο-
θετεί ομόφωνα στη Δήλο τη γέννηση της: άλλα ιερά εκμεταλεύονταν
μάλλον με επιτυχία - αντίθετα δικαιώματα και ο ομηρικός ύμνος, ο
οποίος δοξάζει τη γέννηση μόνο του Απόλλωνα, αναφέρει παρεπι-
πτόντως την Άρτεμη, που γεννήθηκε στην Ορτυγία*. Δεν μπορού-
σαν, συνεπώς, να τον επικαλούνται προς στήριξη των διεκδικήσεων
της Δήλου, παρά μόνον αν, με αυθαίρετο συνδυασμό, βλέπαμε στην
Ορτυγία κάποια αρχαία ονομασία της Δήλου. Ίσως πρέπει να απο-
δώσουμε σ' αυτές τις παραλλαγές της παράδοσης το γεγονός ότι η
θεά είχε δύο ξεχωριστά ιερά, από τα οποία το ένα δεν βρισκόταν καν
στη Δήλο, αλλά, όπως είναι πιθανότατο, στο πιο μεγάλο από τα νη-

30
σάκια που γεφυρώνουν την ανοιχτή δίοδο ανάμεσα στη Δήλο και
τη Ρήνεια. Τα επίσημα πρακτικά μας πληροφορούν πως το ιερό της
Νησιωτικής Άρτεμης περιλάμβανε διάφορα κτίρια και είχε δεχτεί
πολυάριθμες προσφορές· όμως, δεν έχει ανακαλυφθεί κανένα ίχνος
του.
Το Αρτεμίσιον της Δήλου είχε ήδη αναφερθεί από τον Ηρόδοτο:
γράφει πως εκεί έδειχναν τον τάφο των αρκτικών Παρθένων*, ο
οποίος σκιαζόταν από μια ελιά. Πάνω σ' αυτόν τον τάφο νέοι και νέ-
ες άφηναν μπούκλες από μαλλιά και, χωρίς αμφιβολία, αυτό ήταν
ένα αφιέρωμα σε αρχαίες θεότητες, που η Άρτεμις είχε σιγά-σιγά
υποβαθμίσει στην τάξη των ακολούθων. Πραγματικά, στα μέρη αυ-
τά ανασκάφτηκαν τάφοι των μυκηναϊκών χρόνων. Οι τάφοι φαίνο-
νταν ακόμα στους ιστορικούς χρόνους και επειδή τους σεβάστηκαν,
όταν έγινε η κάθαρση της Δήλου, πρέπει, μάλλον, να πιστέψουμε
4
πως δεν θεωρούνταν πως φύλαγαν οστά κοινών και ακάθαρτων αν-
θρώπων, αλλά άγια λείψανα.
Το Άρτεμίσιον περιλαμβανόταν μέσα στο Ιερόν του Απόλλωνα,
αλλά οπωσδήποτε σχημάτιζε ένα ανεξάρτητο σύνολο. Σ' αυτό το μέ-
ρος του ιερού τα ερείπια είναι ιδιαίτερα φθαρμένα· αναγνωρίζουμε,
ωστόσο, στοές και απομεινάρια αρκετών ναών, πολύ διαφορετικών
εποχών. Ο τελευταίος χρονολογικά, που πρέπει να ανήκει στο πρώ-
το μέρος του δεύτερου π.Χ. αιώνα, κλείνει μέσα στον σηκό του ένα
έντονα αρχαϊκό κτίσμα. Στον τόπο αυτό βρέθηκαν πολλές και διά-
φορες εικόνες της θεάς. Η πιο κατεστραμένη, η οποία μπορεί να
ανήκει στον έβδομο 7ο αι. π.Χ., είναι σμιλευμένη σε ένα είδος μαρ-
μάρινης πλάκας και, χωρίς αμφιβολία, παρίστανε ένα χοντροκαμω-
μένο ξύλινο ειδώλιο. Στον αριστερό μηρό είναι χαραγμένη μια επι-
γραφή για να θυμίζει το όνομα της αφιερώτριας. Όπως συνήθιζαν
τότε, το ίδιο το άγαλμα είναι εκείνο που θεωρείται πως παίρνει το
λόγο:
ΝΙΚΑΝΔΡΗΜΑΝΕΘΕΚΕΝΗΕΚΗΒΟΛΟΙΙΟΧΕΑΙΡΗΙ
QΟΡΗΔΕΙΝΟΔΙΚΗΟΤΟΝΑΗΣΙΟΕΗΣΟΧΟΣΑΛΗΟΝ
ΔΕΙΝΟΜΕΝΕΟΣΔΕΚΑΣΙΓΝΗΤΗΦΡΑΗΣΟΔΑΛΟΧΟΣΝ[υν].
Ένα άλλο αρχαϊκό άγαλμα, όπου θελήσαμε να αναγνωρίσουμε
μια φτερωτή Άρτεμη, δεν είναι, ίσως, παρά μια Νίκη, που αποτελεί
το ακρωτήρι ενός αετώματος.
Το ιερό του Απόλλωνα όπως και της Άρτεμης ήταν διακοσμημέ-

31
νο με πλήθος αναθημάτων που, όπως φαίνεται, είχαν τοποθετήσει
με πολύ μεγάλη φαντασία. Συνήθως μένει μόνο μία βάση, ένα βάθρο
μερικές φορές, ένα σπασμένο κομμάτι, περισσότερο ή λιγότερο κατε-
στραμμένο, του ευκτήριου αγάλματος. Κατά τους αρχαϊκούς χρό-
νους αφιέρωναν, με ιδιαίτερη προτίμηση, πολλαπλά ομοιώματα της
θεότητας, αν τελικά αναγνωρίσουμε ως Απόλλωνες αυτές τις αδέ-
ξιες μορφές, τις πανομοιότυπες και απρόσωπες, από τις οποίες έχου-
με τόσα πολλά κομμάτια. Παρίσταναν μια μορφή ανδρική, γυμνή,
όρθια, με το αριστερό πόδι φερμένο μπροστά, τα χέρια κολλημένα
στο σώμα ή καμιά φορά λυγισμένα στον αγκώνα, σε μια γωνιώδη
στάση, ενώ οι παλάμες κρατούσαν κάποιο αφιέρωμα. Το κεφάλι
ήταν στητό και το πρόσωπο συνήθως χαμογελαστό. Τέτοιος ήταν ο
κολοσσιαίος Απόλλων, τον οποίο αφιέρωσαν οι Νάξιοι, στις αρχές
του 6ου π.Χ. αιώνα, και του οποίου σώζονται ακόμα δύο τεράστια
κομμάτια, σπασμένα και φθαρμένα: το μπούστο μέχρι τη μέση, χωρίς
κεφάλι ούτε μπράτσα, και ένα κομμάτι της λεκάνης. Έχει, επίσης,
βρεθεί η τεράστια βάση που το στήριζε όπου η μαρμάρινη μάζα θυ-
μίζει, με υπερηφάνεια, πως άγαλμα και βάση σμιλεύτηκαν στην ίδια
μάζα μαρμάρου. Ο Απόλλων των Ναξίων, ύψους περίπου επτά μέ-
τρων, θα πρέπει να δέσποζε μέσα στο πλήθος πιο ταπεινών αγαλ-
μάτων. Όμως, όχι μακριά από εκεί, φαινόταν ένα άλλο ανάθημα, λι-
γότερο διάσημο αλλά το ίδιο γιγαντιαίο: ο μπρούντζινος φοίνικας,
που ο ευσεβής Αθηναίος Νικίας πρόσφερε το 418 π.Χ.* και είναι το
μεταλλικό ομοίωμα του πρασινωπού δέντρου, κάτω από το οποίο
γέννησε η Λητώ. Ως αποτέλεσμα ενός από τους σεισμούς, που καμιά
φορά δονούσαν το ιερό νησί και που οι Έλληνες έβλεπαν σαν απαί-
σιους οιωνούς, ο φοίνικας σωριάστηκε κάτω και στην πτώση του
αναποδογύρισε τον κολοσσό.
Χωρίς ειδική άδεια δεν μπορούσαν να στήσουν αναθήματα μέσα
στο ιερό. Στους ελληνιστικούς χρόνους οι βασιλείς της Αλεξάνδρει-
ας, της Περγάμου ή της Μακεδονίας τοποθέτησαν εκεί τις προτομές
αυτών των ίδιων, των προγόνων τους, για τους οποίους υπερηφα-
νιύονταν, και μνημεία των θριάμβων τους εναντίον των βαρβάρων.
Αργότερα, χωρίς αμφιβολία, οι κανονισμοί χαλάρωσαν, και οι ιδιώ-
τες κατέκλυσαν, με τη σειρά τους, το ιερό του Απόλλωνα. Κατά τη
διάρκεια του δεύτερου αιώνα και τις αρχές του πρώτου, οι ιδιώτες
συσσωρεύουν, φιλότιμα, στο ιερό μια πληθώρα μέτριων μνημείων,
προορισμένων να τιμήσουν τη μνήμη, πάρα πολύ συχνά σκοτεινή,

32
των ευεργετών τους ή απλώς οικείων προσώπων και των φίλων
τους. Σε όλα τα οικοδομήματα του ιερού στηρίζονταν, πλευρικά, βά-
θρα ή εξέδρες, είτε ημικυκλικές είτε ορθογώνιες με διπλές προεξο-
χές. Τα αγάλματα που στήριζαν αυτά τα μνημεία, όσο μπορούμε να
κρίνουμε από τα σπάνια δείγματα που διασώζονται, ήταν, συνήθως,
συνηθισμένα και συμβατικά. Οι μάστορες, που ήταν εγκατεστημέ-
νοι στο νησί, δούλευαν για να ικανοποιήσουν τα γούστα της πελα-
τείας με κάπως βιαστική επιδεξιότητα. Η Δήλος δεν υπήρξε ποτέ το
κέντρο κάποιας πρωτότυπης καλλιτεχνικής παραγωγής, αλλά, μάλ-
λον, ένα είδος κοινού εργαστηρίου, ανοιχτού σε πολύ διαφορετικές
επιδράσεις.
Ενώ το ιερό πλημμύριζε από αγάλματα, οι ναοί ή οι θησαυροί γέ-
μιζαν από πολυάριθμα δώρα. Μπορούμε να πάρουμε κάποια ιδέα
από τις απογραφές που συνέτασσαν κάθε χρόνο οι διαχειριστές των
ιερών αγαθών. Έκαναν με σχολαστικότητα την απογραφή των ανα-
θημάτων, που τους είχαν αναθέσει τη φύλαξη. Προσδιόριζαν το εί-
δος τους, το υλικό, το βάρος, τη θέση, τον δωρητή. Στέμματα και κύ-
πελλα ασημένια και χρυσά αποτελούσαν τον κύριο όγκο· όμως,
υπήρχαν επίσης διακοσμητικά αντικείμενα, βραχιόλια, πόρπες, δα-
κτυλίδια, περιδέραια, ειδώλια, όπλα, νομίσματα και μεταλλικές ράβ-
δοι. Αναφέρονται, επίσης, μερικά αναθήματα, απ' τη μυθώδη επο-
χή. Για παράδειγμα: το περιδέραιο της Εριφύλλης, έργο του θεού
Ηφαίστου. Σε κάποιες περιπτώσεις άλλαζαν, με δόλο, την αφιέρω-
ση για να αυξήσουν την τιμή ενός αντικειμένου. Με τέτοιο τρόπο
έφτασαν να αποδώσουν στον Δάτη, τον ναύαρχο του βασιλιά Ξέρξη,
ένα βραχιόλι που αφιερώθηκε από μια άγνωστη γυναίκα.
Οι απογραφές είναι συγχρόνως ντοκουμέντα: μας μαθαίνουν πως
τα αναθήματα, μοιρασμένα ανάμεσα στα διάφορα οικοδομήματα
της λατρείας, ήταν συγκεντρωμένα σε σειρές και τοποθετημένα ανά-
λογα με τον χαρακτήρα τους. Τα στέμματα ήταν κρεμασμένα στους
τοίχους, στα υψηλά σημεία· από κάτω κάποια ράφια στήριζαν τις
σειρές με τα κύπελλα διαφόρων σχημάτων, ενώ άλλα κύπελλα ήταν
τοποθετημένα πάνω σε τραπέζια ή σε τρίποδα. Επειδή φθείρονταν
τα αναθήματα, τα λεπτεπίλεπτα αντικείμενα κλείνονταν μέσα σε κι-
βώτια. Πρέπει άραγε να πιστέψουμε ότι στη διάταξη αυτή εκφραζό-
ταν κάποιο καλλιτεχνικό πνεύμα, μια αναζήτηση του ωραίου; Δεν
θα τολμούσαμε να το βεβαιώσουμε. Παραμένει, όμως, αμφίβολο κα-
τά πόσο οι ελληνικοί ναοί έμοιαζαν με μουσεία στημένα με γούστο ή

33
μάλλον με αποθήκες, όπου οι ιερές συλλογές σωρεύονταν όπως και
σε μερικά σύγχρονα ιερά τα δείγματα της ευσεβούς ευγνωμοσύνης
κρεμιούνται δίπλα-δίπλα, χωρίς καμιά φροντίδα αισθητικής.
Τα αφιερώματα αποτελούσαν ένα σημαντικό μέρος της περιου-
σίας του Απόλλωνα· όμως, ο θεός είχε ακόμα στην κατοχή του τα
ακίνητα και τα κεφάλαια από τα οποία εισέπραττε εισοδήματα. Την
ιερή ιδιοκτησία αποτελούσαν αγροτικά κτήματα που βρίσκονταν
στην ίδια τη Δήλο, στη Ρήνεια, στη Μύκονο, καθώς και ακίνητα
διαφόρων λειτουργιών. Τα χωράφια και τα ακίνητα νοικιάζονταν
για καθορισμένα χρονικά διαστήματα και λαμβάνονταν ποικίλες
προφυλάξεις, ώστε να διασφαλίζουν την κανονική είσπραξη των
ενοικίων και των εσόδων από τα κτήματα. Τα κεφάλαια που προέρ-
χονταν από δωρεές δανείζονταν με τόκο. Τα εισοδήματα χρησιμο-
ποιούνταν για τη συντήρηση του ιερού, για τα έξοδα της λατρείας,
για την επιδιόρθωση αρχαίων οικοδομημάτων ή για το κτίσιμο νέ-
ων.
Αυτές οι διαφορετικές λειτουργίες καταγράφονταν, όπως και οι
απογραφές, από τους διαχειριστές, των οποίων τα ονόματα ποικίλ-
λουν ανάλογα με τις διακυμάνσεις της ιστορίας της Δήλου: αμφι-
κτύονες από την Αθήνα μέχρι το 315 π.Χ., ιέρωπες της Δήλου μέχρι
το 166 π.Χ., έφοροι της ιερής περιουσίας, που διόρισε πάλι η Αθήνα,
μετά την τελευταία χρονολογία.
Σύμφωνα με τον κανονισμό που είχε καθιερώσει η προνοητικότη-
τα των Ελλήνων, οι διαχειριστές αυτοί (που ήταν δύο, τέσσαρες ή
έξ) κάθε χρόνο έπρεπε να αντικατασταθούν και έπρεπε να παραδώ-
σουν λογαριασμό στο τέλος της θητείας τους. Χάραζαν τους κατα-
λόγους εσόδων και εξόδων, όπως και τις απογραφές, πάνω σε τερά-
στιες μαρμάρινες πλάκες. Οι πλάκες αυτές, από τις οποίες μερικές
μας έχουν εξ ολοκλήρου διασωθεί ενώ από άλλες διατηρούνται πά-
μπολλα κομμάτια, ήταν τοποθετημένες πάνω σε βάσεις γύρω από
τον ναό του Απόλλωνα και άλλων μνημείων. Η χρήση τους ήταν
ασφαλώς δαπανηρή και είναι δυσδιάκριτος ο πρακτικός τους χαρα-
κτήρας. Για παράδειγμα, έχουμε αποκαταστήσει τον λογαριασμό
των ιερώπων για το έτος 250 π.Χ.: η μαρμάρινη πλάκα, όπου είναι
χαραγμένος, έχει ύψος πάνω από δύο μέτρα και πλάτος πάνω από
ένα μέτρο· οι δύο όψεις της είναι καλυμμένες με γράμματα σε διακό-
σιες γραμμές, με λεπτό χαρακτήρα, όπου οι λέξεις, όπως συνηθιζό-
ταν τότε, δεν ξεχωρίζουν καθόλου η μια από την άλλη. Πάνω στα

34
λεία μέρη, έχουν γράψει στοιχεία που παραλείφθηκαν. Παρόλο που
τα γράμματα τονίζονταν με χρώμα, θα πρέπει να ήταν άβολο να συμ-
βουλεύεται κανείς αυτά τα λίθινα αρχεία. Ωστόσο, μόνο κατά τα μέ-
σα του δεύτερου αιώνα π.Χ., σταμάτησαν να γράφουν πάνω σε μάρ-
μαρο τους λογαριασμούς των διαχειριστών και μόνον από το 130
π.Χ., δεν έχουμε πια απογραφές.
Η περιουσία του Απόλλωνα, που μεγάλωνε με το πέρασμα των αι-
ώνων, υπηρετούσε το κύρος του: ήταν η σταθερή θωράκιση της λα-
τρείας του. Ακόμα και την εποχή που οι ξένες θρησκείες είχαν στο
νησί πολυάριθμους πιστούς, ο Απόλλων διατήρησε την επικυριαρ-
χία του και τη λαμπρότητα των παραδοσιακών γιορτών, που γίνο-
νταν στο πλουσιότατο ιερό του. Από τους αρχαιότατους ήδη χρό-
νους, οι πανηγύρεις της Δήλου είχαν προσελκύσει, όπως είδαμε, με-
γάλο αριθμό κατοίκων των παραλίων του Αιγαίου. Οι Αθηναίοι και
οι Δήλιοι χαίρονταν να τις γιορτάζουν με μια μεγάλη πομπή: πο-
λυάριθμοι αγώνες έκαναν το νησί τόπο συνάντησης αθλητών, μου-
σικών, ποιητών, καλλιτεχνών του θεάτρου. Όμως, παράλληλα με αυ-
τά τα Απολλώνια ή Δήλια, όπως τα ονόμαζαν, ανάλογα με τις επο-
χές, το ημερολόγιο της Δήλου περιλάμβανε πολλές ακόμα άλλες
γιορτές προς τιμήν του Απόλλωνα.
Όταν η θάλασσα ήταν πλεύσιμη, αποστολές προσκυνητών που
έρχονταν από τη Ρόδο, την Κω, την Κάρυστο, τη Σίφνο, τη Λήμνο,
την Αλεξάνδρεια και ακόμα πολλές άλλες περιοχές, αποβιβάζονταν,
σχεδόν κάθε μέρα, στο νησί, προσφέροντας τις δέκατες και τους
πρώτους καρπούς. Οι έμποροι σταματούσαν εκεί για να παραστούν
σε παράξενες λειτουργίες, που το νόημα τους δεν ήταν πια αντιλη-
πτό· γύριζαν αυτομαστιγωνόμενοι γύρω από τον μεγάλο βωμό του
Απόλλωνα, που ήταν φτιαγμένος με τα κέρατα των κατσικιών που
είχε σκοτώσει η Άρτεμις στον Κύνθο· με τα χέρια πίσω από την πλά-
τη, δάγκωναν τον κορμό της ιερής ελιάς. Ο χορός των νέων κορι-
τσιών, των Δηλίάδων, ξακουστών ήδη από την εποχή του ομηρικού
ύμνου, που ήταν έξοχες στο τραγούδι και τον χορό, απάγγελε και μι-
μούνταν αρχαίες λειτουργίες, όπου καθένας νόμιζε πως αναγνωρί-
ζει τους τόνους της ίδιας του της πατρίδας. Αν πιστέψουμε τους ποι-
ητές, η Δήλος δεν υπήρξε ποτέ σιωπηλή: από τη Δήλο υψωνόταν
κάτι σαν αιώνιος ύμνος, που τονιζόταν από τους ρυθμούς του χο-
ρού· από τους βωμούς της δεν σταματούσε να εξατμίζεται ο καπνός
από τις θυσίες και το άρωμα του θυμιάματος. Η Δήλος υπήρξε η

35
κοινή εστία όπου, με την επίκληση του Απόλλωνα, αναζωπύρωναν
οι κάτοικοι του Αιγαίου τη φλόγα της κοινής τους θρησκείας.

2. Ο περίγυρος του Ίεροϋ του Απόλλωνα

Όλα τα εδάφη της Δήλου ήταν αφιερωμένα στον Απόλλωνα και

το όνομα του χαρασσόταν στην πρόσοψη των μνημείων, αν και δεν
περιλαμβάνονταν καθόλου στη περιοχή του ιερού, όπως το θέατρο,
το γυμνάσιο και άλλα επίσης οικοδομήματα. Όμως, όπως είναι φυ-
σικό, ο θεός εκτείνει, κατά κύριο λόγο, την αυτοκρατορία του στον
περίγυρο του ιερού του, που, κατά κάποιο τρόπο, αφέθηκε για χρή-
ση μη θρησκευτική. Το Ιερόν δεν περιστοιχιζόταν, άμεσα, από τις
κατοικημένες συνοικίες, εκτός από την ανατολική πλευρά όπου ο
τοίχος του περιβόλου — χωρίς αμφιβολία, πολύ παλιάς εποχής —
εκτεινόταν κατά μήκος ενός δρόμου όπου έβγαιναν ιδιωτικές κατοι-
κίες. Προς Βορρά και προς Νότο, το ιερό προεκτείνεται, κάπως, με
μια πτέρυγα που καλύπτουν κτίσματα, άλλα ομαδικής χρησιμότη-
τας, άλλα διαρρυθμισμένα αργότερα, από τη ρωμαϊκή αποικία, η
οποία κατέστρεψε, κάπως, τον πρωτόγονο χαρακτήρα αυτών των
χώρων.
Από την πλευρά του Βορρά, όλοι οι ταξιδιώτες παρατηρούσαν
την ύπαρξη μιας μικρής λίμνης, ωοειδούς σχήματος, που θα ήταν η
Τροχοειδής Λίμνη, που αναφέρεται ήδη από τον Ηρόδοτο. Συνήθως
την ονομάζουμε Ιερή Λίμνη. Είναι αμφίβολο αν τοποθετούσαν,
εξαρχής, στις όχθες της τη γέννηση του Απόλλωνα, όμως, από νωρίς
αυτή η υδάτινη έκταση — που ίσως σχηματίστηκε από κάποιο
φράγμα του Ινωπού που λίγο παρακάτω, προς Βορρά, έφτανε στη
θάλασσα, στον κόλπο του Σκαρδανά — συνδέθηκε στενά με τον θρύ-
λο και τη λατρεία του θεού. Οι κύκνοι του Απόλλωνα έπλεαν στα νε-
ρά της. Προς Δυσμάς, απλωνόταν μια πλατιά εξέδρα· ήταν διακο-
σμημένη με μια σειρά από μαρμάρινα αρχαϊκά λιοντάρια, καθισμέ-
να πάνω στα πίσω πόδια τους, στημένα στα μπροστινά τους πόδια με
το στόμα τους ορθάνοιχτο, στραμμένα προς τη λίμνη. Αυτά τα τέρα-
τα με τις άνισες διαστάσεις, το βαρβαρικό στυλ και τη χοντροκομμέ-
νη κατασκευή, χωρίς αμφιβολία, σμιλεύτηκαν και τοποθετήθηκαν
μέσα στον έβδομο π.Χ. αιώνα. Προς Ανατολάς και προς Βορρά οι
όχθες της ιερής λίμνης παρέμειναν, για πολύ καιρό, ακατοίκητες·

36
φαίνονται εκεί μόνο μικρά άδυτα (ναΐδρια), βωμοί, αρχαία αγάλμα-
τα, απαγορευμένα σε βέβηλους. Όμως, στους ελληνορωμαϊκούς χρό-
νους, κατέκλυσαν αυτήν την περιοχή κατοικίες και μαγαζιά: όλη η
εμπορική συνοικία αναπτύχθηκε εκεί και ο κόλπος του Σκαρδανά
χρησίμευε ως λιμάνι. Βορειοδυτικά της εξέδρας των λιονταριών,
υψωνόταν το Ίδρυμα των Ποσειδωνιαστών της Βηρυττού, κατα-
σκευασμένο κατά το τελευταίο τέταρτο του δεύτερου π.Χ. αιώνα. Οι
μεγαλέμποροι και οι εφοπλιστές, που αποτελούσαν την ένωση αυτή,
είχαν ενδιαφέροντα θρησκευτικά, αλλά και πρακτικά· το κτίριο είχε
τεθεί υπό την προστασία των θεών της Βηρυττού, τα ονόματα των
οποίων είναι γραμμένα πάνω στο όμορφο δωρικό περιστύλιο της
αυλής και έχουν διατηρηθεί τα άδυτα τους. Επειδή το κτίριο έπρεπε
να υπηρετεί ανθρώπους και συγχρόνως και θεούς είναι μία λέσχη
όσο και μία εκκλησία.
Στα νότια της λίμνης, η μεταμόρφωση υπήρξε ακόμα πιο αισθη-
τή: εκεί οι Ρωμαίοι, προς τα τέλη του 2ου αι. π.Χ., ίδρυσαν το σύνολο
των κτισμάτων στο οποίο έδωσαν το όνομα η Αγορά των Ιταλών. Η
υγρή έκταση κατέληγε σε βάλτο μέχρι τον περίβολο του ιερού. Θα
πρέπει να εκτελέστηκαν μεγάλα έργα οικοδομικής ανάπλασης: χρει-
άστηκε να φράξουν τη λίμνη με ένα κυκλικό τοίχο, να αποξηράνουν
το έδαφος, να διαμορφώσουν ένα ισόπεδο, με τη βοήθεια μιας τερά-
στιας μάζας επιχωμάτωσης. Πιο πέρα, τέσσαρες δωρικές στοές (των
οποίων δύο κολόνες έχουν αναστυλωθεί) με ιωνική στέγη οροθετού-
σαν μια αυλή που κάλυπτε μια τεράστια επιφάνεια. Μέσα στους δια-
δρόμους, που δημιουργούσαν οι στοές, ανοίγονταν δωματιάκια,
διακοσμημένα με αγάλματα, κοιλώματα και εξέδρες. Πίσω από τη
μεσημβρινή πτέρυγα βρίσκονταν τα μικρά καταστήματα. Όμως, το
κτίριο δεν είχε χρηστικό χαρακτήρα: ήταν ένας τόπος συγκέντρω-
σης για την ιταλική παροικία και το κέντρο της κοινής ζωής. Φανε-
ρώνει τη σημασία αυτής της αποικίας και τον καθοριστικό ρόλο που
έπαιζε στη Δήλο.
Οι Ρωμαίοι είχαν κάνει τεράστια έξοδα για να στεγαστούν έτσι,
με κάποια αυθάδεια, τόσο κοντά στο ιερό. Άλλοτε οι Δήλιοι, πιο οι-
κονόμοι και λιγότερο πλούσιοι, είχαν υποχρεωθεί να απομακρύνουν
αρκετά δημόσια κτίρια, σε μια αρκετά μεγάλη απόσταση, παρόλο
που βρίσκονταν κάτω από την άμεση προστασία του Απόλλωνα. Το
Στάδιο, το Γυμνάσιο και χωρίς αμφιβολία ο Ιππόδρομος όπου διε-
ξήγαγαν τους αγώνες, οι οποίοι αποτελούσαν ένα βασικό κομμάτι

37
των μεγάλων γιορτών, βρίσκονται βορειοανατολικά, από την πλευ-
ρά του νησιού που βλέπει τη Μύκονο και μια μεγάλη λεωφόρος τα
συνέδεε με την περιφέρεια του ιερού. Στο νησί της Δήλου είναι δύ-
σκολο να βρεθεί επίπεδο μέρος με αρκετά μεγάλες διαστάσεις για τα
οικοδομήματα κάποιας σπουδαιότητας. Διαλέγουν τοποθεσίες, που
απαιτούν ελάχιστη εργασία ισοπέδωσης και αργότερα επιμένουν να
εξωραΐζουν τις προϋπάρχουσες κατασκευές. Για παράδειγμα, στό-
λισαν το γυμνάσιο με μια μνημειώδη είσοδο και μια τετραπλάσια
εσωτερική στοά.
Στα νότια του ιερού του Απόλλωνα ήταν η Αγορά της πόλης, που
αρχικά υπήρξε κέντρο του εμπορίου και των θρησκειών της πολιτεί-
ας. Από την Αγορά μπορούσαν να πηγαίνουν κατευθείαν στο μέρος
του ιερού όπου, ίσως, υψωνόταν ο ναός του Πυθίου Απόλλωνα. Το
Πρυτανείο ή Δημαρχείο δεν επικοινωνούσε με το ιερό, αλλά ήταν
γειτονικό. Εκεί βρισκόταν η εστία της πόλης, εκεί τιμούσαν οι Δήλι-
οι δήμαρχοι τη θεά Εστία, της οποίας η λατρεία ήταν συνδεδεμένη
με τη λατρεία του Πυθίου Απόλλωνα. Αργότερα, οι Αθηναίοι εγκα-
τέστησαν εκεί τον Λαό προσωποποιημένο και τη θεά Ρώμη. Εκεί δί-
πλα υπήρχε ο βωμός του Πολιούχου Δία, δηλαδή του Προστάτη της
πολιτείας. Οι Δήλιοι τον καιρό της ανεξαρτησίας τους φαίνεται πως
είχαν κάνει κάποια προσπάθεια για να συνενώσουν, σε ένα είδος
κοινοτικής θρησκείας, την πανελλήνια τριάδα του Απόλλωνα, της
Αρτεμης και της Λητώς.
Η ίδια η Αγορά φαίνεται πως υπήρξε, στα πολύ παλιά χρόνια,
μια απλή πλατεία, η οποία προς Δυσμάς επικοινωνούσε ελεύθερα με
τη θάλασσα με μια παραλία, όπου έρχονταν να αράξουν τα εμπορι-
κά σκάφη. Η πλατεία αυτή αναπτύχθηκε από τα αλλεπάλληλα κέρ-
δη που γίνονταν στη θάλασσα· παράλληλα, στα τέλη του τρίτου π.Χ.
αιώνα και στις αρχές του δεύτερου, έκτισαν μια σειρά από στοές,
που άλλες οροθετούσαν μια τραπεζοειδή πλατεία και άλλα κτίρια,
παράλληλα προς τα πρώτα και ολοένα πιο απομονωμένα από το λι-
μάνι, οροθετούσαν την αρχαία εμπορική αγορά. Η μια από αυτές
τις στοές είναι έργο του βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππου Ε'. Μια
άλλη είναι, ίσως, έργο του μεγάλου του αντιπάλου, του βασιλιά της
Περγάμου Άτταλου Α'. Ανάμεσα στις δύο στοές ανοιγόταν ένας με-
γάλος δρόμος που οδηγούσε κατευθείαν στα προπύλαια του απολ-
λώνειου ιερού. Ο δρόμος αυτός ήταν διαρκώς διακοσμημένος και
γρήγορα κατακλύσθηκε από βάθρα και εξέδρες. Κατά τον δεύτερο

38
αιώνα το εμπόριο είχε σχεδόν εγκαταλείψει την αρχαία αγορά, η
οποία, χωρίς αμφιβολία, κρατήθηκε για τις τοπικές ανάγκες. Τα
κτίσματα που είχαν γίνει εκεί, ιδιαίτερα μια στοά με καμπυλωτή
στέγη, έδιναν αυτόν τον μνημειώδη χαράκτηρα,που είναι χαρακτη-
ριστικός στις αγορές των ελληνιστικών χρόνων.

3. Τα ιερά της περιφέρειας του Κύνθου και του Ινωπού

Η παράδοση δεν τοποθετεί,ανεπιφύλακτα, μέσα στο ιερό του

Απόλλωνα, που έχουμε περιγράψει, τον τόπο, τον πιο ιερό απ'
όλους, όπου η Λητώ, μετά από μακρά και επώδυνη εγκυμοσύνη,
έφερε στον κόσμο τον γιο της δόξας, τον Απόλλωνα. Η τοποθεσία
ξεχώριζε από μια μικρή λιμνούλα και ένα μικρό δασάκι: εκεί ανακά-
τευαν τα κλαδιά τους διάφορα ιερά δέντρα, ένας φοίνικας, μια δάφ-
νη, μια ελιά. Μάταια ψάχνουμε ανάμεσα στα ερείπια και στα χαλί-
κια, που καλύπτουν τη Δήλο, να βρούμε αυτή τη γωνιά της γης που
η χάρη της, όπως και το ανέκφραστο μυστήριο που λάβαινε χώρα
εκεί, γοήτευαν τους προσκυνητές. Όμως, φαίνεται βέβαιο πως πρέ-
πει να ψάξουμε στην άνω κοιλάδα του Ινωπού, στους πρόποδες του
Κύνθου. Μετά, ο λατρευτικός χώρος κατέβηκε στην πεδιάδα, όπου ο
θεός στεγαζόταν σε πιο ευρύχωρη κατοικία, όχι μακριά από μια νέα
ιερή λίμνη.
Σ' αυτήν, την άνω κοιλάδα του Ινωπού, ξεχωρίζουμε δύο κατηγο-
ρίες ιερών των οποίων η ένωση, ίσως, δεν είναι καθόλου τυχαία,
όπως μοιάζει αρχικά: πρόκειται για πολύ αρχαία ιερά ελληνικών θε-
οτήτων και για ιερά ξένων θεοτήτων που ήρθαν από την Αίγυπτο
και τη Συρία, τον τρίτο και τον δεύτερο αιώνα π.Χ.
Στην πλαγιά του Κύνθου, που βλέπει προς Δυσμάς ανοίγει μια
σπηλιά που έχει τεχνητά διαμορφωθεί. Δύο φυσικοί τοίχοι από γρα-
νίτη έχουν σκεπαστεί με μια οροφή, από τεράστιες πλάκες, σε σχήμα
καμάρας. Στο βάθος της σπηλιάς, ένας γρανιτένιος όγκος στήριζε
τη βάση ενός μαρμάρινου αγάλματος του οποίου έχουμε βρει μόνο
λείψανα. Αυτός ο ναός της σπηλιάς είχε μπροστά του μια μικρή εξέ-
δρα, πάνω στην οποία ένα κυκλικό στεφάνι, από άσπρο μάρμαρο,
μοιάζει να περικλείει κάποιο φυλαγμένο χώρο. Φαίνεται αδιαμφι-

39
σβήτητη η παλαιότητα αυτού του λατρευτικού χώρου· όμως, πρέπει
τάχα να υποθέσουμε πως ήταν ιερό του Απόλλωνα; Πρέπει τάχα να
πιστέψουμε πως εκεί υψωνόταν αυτός, ο πρώτος βωμός, στη σκιά
ενός φοίνικα και πάνω σ' αυτόν θυσίασε ο θείος Οδυσσέας φεύγο-
ντας για τη χώρα της Τροίας; Ο ήρωας είχε διατηρήσει μια γεμάτη
θαυμασμό ανάμνηση: «Κάποτε, στη Δήλο, κοντά στον βωμό του
Απόλλωνα είδα τον δυνατό και πυκνό βλαστό ενός νεαρού φοίνικα,
διότι έχω επισκεφθεί και εκείνους τους τόπους σ' αυτό το ταξίδι,
που έμελλε να μου φέρει τόσα κακά. Τον θαύμασα πολλή ώρα, διότι
τόσο ίσιο βλαστάρι δεν βγαίνει ποτέ από τη γη.»
Η μητέρα και η αδελφή του Απόλλωνα είχαν επίσης ιερά των
οποίων βρήκαμε τέτοια ίχνη, πάνω στις πλαγιές του Κύνθου. Η
Αρτεμις λατρευόταν εκεί, ως προστάτιδα των λεχώνων. Στην κορυ-
φή, μάλιστα, του βουνού δέσποζε ο Δίας, συντροφιά μαζί με ένα
άγαλμα της Αθηνάς. Όλα δείχνουν πως η λατρεία αυτού του θείου
ζιυγαριού προέρχεται από πολύ αρχαίους χρόνους· όμως, λίγο—λί-
γο, ο θρύλος του Απόλλωνα έβλεπε μόνο τον πατέρα του Απόλλωνα
στον θεό Δία, και, για να εξηγήσει την τοποθέτηση του ιερού του,
ανέφερε πως ο Δίας στάθηκε στον Κύνθο περιμένοντας τον τοκετό
της Λητώς.
Το βουνό είχε διαμορφωθεί ως χώρος προσκυνήματος: μονοπάτια
και σκαλοπάτια οδηγούσαν στην κορυφή. Είχαν κατασκευάσει υπο-
στηρικτικούς τοίχους για να επιτρέψουν τη διεύρυνση του πρωτό-
γονου ιερού. Κατά μήκος των μονοπατιών μικρά άδυτα (ναΐδρια)
σχημάτιζαν κάτι σαν βωμούς λιτανείας. Στο σημείο εκκίνησης του
κύριου δρόμου υψωνόταν ένας ναός της Ήρας. Η θεά είχε κάποτε
ακολουθήσει τη μητέρα του Απόλλωνα, τυφλωμένη από το μίσος
της. Ομως, είχε επέλθει συμφιλίωση και τουλάχιστον από τον 8ο
π.Χ. αιώνα, η Ήρα λατρευόταν στη Δήλο. Το ταπεινό ορθογώνιο
δωμάτιο, που υπήρξε ο πρώτος της λατρευτικός χώρος, τον 4ο αι.
π.Χ., αντικατέστησαν με μαρμάρινο οικοδόμημα και στα θεμέλια
του φύλαγαν τα απομεινάρια της αρχαίας κατασκευής καθώς και τα
αγγιία ή ειδώλια, από τερρακότα, που είχαν άλλοτε αφιερωθεί στη
θεά.
Κατεβαίνοντας λίγο την κοιλάδα του Ινωπού, στη δυτική όχθη,
συναντούμε το ιερό, όπου λατρεύονταν άλλοι γιοι του Δία: οι Διό-
σκουροι και ο Ηρακλής, οι οποίοι συνδέονται στενά μεταξύ τους.
Επίσης ο Βάκχος, γιος του Δία και της Σεμέλης, φαίνεται πως είχε

40
τουλάχιστον ένα άδυτο, κοντά στον χείμαρρο, και, χωρίς αμφιβολία,
στην κοιλάδα του Ινωπού γίνονταν τελετουργίες της λατρείας του.
Η βαθιά και μεθοδική εξερεύνηση αυτής της περιοχής δεν μπόρεσε
να ολοκληρωθεί, όμως, όλες οι ενδείξεις που έχουν συλλέγει, σε αυ-
τούς τους τόπους, δείχνουν την παρουσία ιερών, κάποιας αξιοσέβα-
στης παλαιότητας, που δεν επισκίασε, εντελώς, το Μεγάλο Ιερόν
του Απόλλωνα.
Όμως, μετά τον 3ο αιώνα π.Χ., παρατηρήθηκε μια περίεργη ει-
σβολή ξένων θρησκειών, σε αυτό το κομμάτι της Δήλου. Είδαμε πως
ο ανατολίτικος πληθυσμός αυξήθηκε, ενώ αναπτυσσόταν η οικονο-
μική ευημερία της Δήλου. Η ευημερία έφερε μαζί της θεούς, που κα-
τάφεραν να εμφυτευθούν στο νησί του Απόλλωνα και να κατακτή-
σουν την καρδιά των Ελλήνων.
Αρχικά ήταν οι θεοί της Αιγύπτου. Είναι πιθανόν η Ίσις να ήταν
γνωστή από παλιά στη Δήλο· όμως, ο εκεί θρίαμβος της έγινε μόνο
με τη συντροφιά του Σάραπη, του θεού που η τύχη του εκφράστηκε
μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου. Ο Σάραπης ξεκίνησε δύσκολα
και ταπεινά. Ένας Αιγύπτιος, που ισχυριζόταν πως είναι γόνος ιε-
ρατικής φυλής, τον λάτρευε μέσα στην ίδια του την κατοικία και
ένας από τους απογόνους του, στις αρχές του δεύτερου π.Χ. αιώνα,
έκτισε ένα μικρό ιερό με συνδρομές που συγκεντρώθηκαν από τους
προσήλυτους στη νέα θρησκεία. Του έκαναν δίκη από την οποία,
βγήκε νικητής, με τη «θαυμαστή παρέμβαση» του Σάραπη! Έτσι,
σύντομα άνοιξαν κι άλλα ιερά. Έχουν ανακαλυφθεί τρία, τοποθετη-
μένα όλα κοντά στον Ινωπό, ίσως από την επίδραση κάποιας παρά-
δοσης, που φαίνεται αρκετά αρχαία, και σύμφωνα με την οποία οι
πλημμύρες του Νείλου ρύθμιζαν τη ροή του Ινωπού, από κάποιο
υπόγειο ρεύμα.
Το πιο ογκώδες, από αυτά τα ιερά, ιδρύθηκε σε μια εξέδρα, βορει-
οδυτικά του Κύνθου, που γειτόνευε με το ιερό της Ήρας. Από τους
τελευταίους χρόνους της ανεξαρτησίας ιερουργούσε εκεί ένας επί-
σημος ιερέας, πολίτης της Δήλου. Στη συνέχεια, το ρεύμα της αιγυ-
πτιακής θρησκείας δεν έπαψε να δυναμώνει. Πρόσφεραν πολυάριθ-
μα αναθήματα στον Σάραπη, στην Ίσιδα, στον Άνουβη και σε άλλες
θεότητες που συνδέονταν με τη θρησκεία τους: ασημένια αγγεία, ει-
δώλια, διάφορα ταξίματα, που αφιερώνονταν από θεραπευμένους
ασθενείς ή από ναυτικούς που διασώθηκαν από τους κινδύνους της
θάλασσας. Το ιερό μεγάλωσε και κτίστηκαν πολυάριθμα άδυτα, ορι-

41
σμένα από τον ίδιο τον αθηναϊκό λαό. Ήταν απομίμηση των ιερών
της Αιγύπτου: ένα δρομάκι περιτριγυρισμένο από Σφίγγες, βωμούς,
στοές· μια αυλή γύρω απ' την οποία υψώνονταν λατρευτικά οικοδο-
μήματα. Όμως, πρέπει να αναγνωρίσουμε πως όλες αυτές οι κατα-
σκευές προδίδουν την υπερβολική τσιγκουνια των δωρητών ή την
πενία των οικονομικών τους δυνατοτήτων και την αδιαφορία των
εργολάβων.
Προς Βορρά αυτού του αιγυπτιακού ιερού υπήρχε ένα συριακό
ιερό. Εκεί λάτρευαν τις θεότητες της Bambyke-Ιεράπολης* της Συ-
ρίας, δηλαδή τον Χαντάντ, αρσενική θεότητα και τη σύντροφο του
Ατάργατη η οποία, με την ονομασία Αφροδίτη η Αγνή, σύντομα
ανέλαβε ένα πρωταγωνιστικό ρόλο. Αρχικά τη λατρεία είχε αναλά-
βει ένας ιδιωτικός σύλλογος, του οποίου τα βασικά μέλη ήταν Ιερα-
πολίτες εγκατεστημένοι στη Δήλο. Όμως, χάρη στο κλίμα προσηλυ-
τισμού, που πάντα χαρακτήριζε τις συριακές θρησκείες, η θεά της
Ιεράπολης απέκτησε γρήγορα πολυάριθμους πιστούς μέσα στον ελ-
ληνικό και τον ρωμαϊκό πληθυσμό. Η Αθήνα, ανήσυχη ίσως, από
την αυξανόμενη επιτυχία αυτής της θρησκείας, την αναγνώρισε επί-
σημα και της επέβαλε αθηναίο ιερουργό. Έτσι θα πρέπει να έχασε
τον οργιαστικό και ελευθεριάζοντα χαρακτήρα που έπαιρνε στον
τόπο καταγωγής της, όπου αφηνόταν στη φρενίτιδα ενός πολυάριθ-
μου και παντοδύναμου κλήρου.
Το ιερό, που απαρτιζόταν από μια μεγάλη αυλή η οποία είχε
μπροστά της, στο Βορρά, μια μακριά εξέδρα, είναι ανατολικού τύ-
που. Προς την εξέδρα έβλεπαν στοές, άλλες εξέδρες, ένα μικρό θέα-
τρο, απ' όπου, χωρίς αμφιβολία, διαλογίζονταν τα μυστήρια της θε-
άς. Διατηρούσαν επίσης ιερά ψάρια σε μια στέρνα. Στο βάθος της
αυλής, κάτω απ' τον ανοιχτό ουρανό, άρχιζε η σειρά των αδύτων. Ο
χώρος που καταλάμβαναν ήταν σημαντικός, όμως, οι κατασκευές,
όπως και στο αιγυπτιακό ιερό, που προέρχονταν από την ατομική ή
ομαδική γενναιοδωρία των προσήλυτων, ξαφνιάζουν με την πενι-
χρότητά τους. Είναι πολύ πιθανό να προσήλκυε η συριακή θεότητα
κυρίως — όχι, όμως, αποκλειστικά — τους πιστούς της από τους τα-
πεινούς, ίσως, μέσα από τους σκλάβους.
Οι Ανατολίτες δεν περιορίστηκαν να εγκαταστήσουν ιερά στην
περιφέρεια του Κύνθου και του Ινωπού, όπου τοποθέτησαν ομοιώ-
ματα προγονικών θεών. Μετέτρεψαν ακόμα τον χαρακτήρα των πα-
λαιών θρησκειών του νησιού και έτσι μόχθησαν, όσο μπορούσαν,

42
για αυτόν τον συγκρητισμό, που είναι τόσο χαρακτηριστικός των τε-
λευταίων χρόνων της ειδωλολατρείας, όπου ανακατεύονται στοι-
χεία παραδοσιακών θεοτήτων της Ελλάδας με θεότητες που ήρθαν
από τις ανατολικές ακτές του Αιγαίου. Συγκεκριμένα: ανανέωσαν,
με τον τρόπο τους, την αρχαία λατρεία του Κυνθίον Διός. Το ιερό
βουνό, όπου οδηγούσαν σειρές σκαλοπατιών, θα πρέπει να τραβού-
σε κοντά του τους ανθρώπους από τη Συρία ή τη Φοινίκη για τους
οποίους το θείο πνεύμα φυσά στα υψηλά μέρη: αυτός ήταν ο φυσι-
κός στόχος των προσκυνημάτων τους. Λάτρεψαν τον παντοδύναμο
Βαάλ, κυρίαρχο αυτής της κορυφής, απ' όπου εξουσίαζαν τη θά-
λασσα.

Το Λιμάνι, το Εμπορικό Κέντρο και η Πόλη της Δήλου

Η Αγορά, η οποία βρίσκεται στα νότια του ιερού του Απόλλωνα,

είναι η μόνη που γνωρίζουμε κατά τους χρόνους της ανεξαρτησίας.
Ωστόσο, φαίνεται ότι από τα τέλη του τρίτου αιώνα δεν επαρκούσε
πια για τις ανάγκες του εμπορίου. Οι Δήλιοι κατασκεύασαν ένα τε-
ράστιο οικοδόμημα, στα βόρεια του κύριου μυχού του λιμανιού, και
το ονόμασαν Στοά κοντά στο Ποσειδώνιο, επειδή στην ακτή βρισκό-
ταν ένα αρχαίο ιερό του Ποσειδώνα. Αυτή η Στοά ήταν μια τερά-
στια υπόστυλη αίθουσα, ορθάνοιχτη στην πρόσοψη, πολύ καλά φω-
τισμένη από ένα κεντρικό φωταγωγό. Θα πρέπει να χρησίμευε ως
χονδρική αγορά σιταριού και ως κέντρο χονδρεμπορίου.
Οι Δήλιοι ασχολήθηκαν επίσης με την καλύτερη διαμόρφωση
του λιμανιού τους, όμως, μόνο μετά το 166 π.Χ., εκτελέστηκαν έργα
ευρείας κλίμακας. Ο μυχός, που για πολλά χρόνια αποτελούσε όλο
το λιμάνι, ήταν από τότε μια τεχνητή κατασκευή. Προστατευόταν
από τον Βορρά και από τα δυτικά από μια προκυμαία που σχημάτι-
ζε μια κυρτή επιφάνεια προς το πέλαγος. Δεν υπήρχε αποβάθρα άλ-
λη εκτός από τη μακριά πλευρά της εξέδρας του ιερού· σε όλα τα άλ-
λα μέρη επικρατούσε η αμμουδιά και πάνω εκεί ρυμουλκούσαν τα
σκάφη. Μερικές φορές, για τον μυχό αυτό, χρησιμοποιούμε το όνο-
μα Ιερό Λιμάνι· η ονομασία είναι ασφαλώς αδόκιμη, αν θέλουμε να
εννοηθεί πως χρησίμευε μόνο για την αποβίβαση των προσκυνητών,
όμως, χωρίς αμφιβολία, τέτοια ήταν η κύρια λειτουργία του.
Είδαμε πως η Δήλος συγκέντρωνε στη σκάλα της εμπόριο ολοένα

43
περισσότερο πλούσιο. Το λιμάνι θα πρέπει να μεγάλωνε και να ανα-
πτυσσόταν. Αρχικά, το ιερό λιμάνι μεγάλωσε: στο πιο μεγάλο κομ-
μάτι του περιβόλου εγκατέστησαν αποβάθρες. Η στοά του Φιλίπ-
που Ε' διπλασιάσθηκε με μια νέα στοά που έβλεπε προς τη θάλασσα
και προοριζόταν για το διαμετακομιστικό εμπόριο. Στον Βορρά και
στον Νότο διαμορφώθηκαν δύο πλατείες ή αγορές από επιχωματώ-
σεις που υποστηρίζονταν είτε από λιθοδομές είτε από κάποιο κυμα-
τοθραύστη, ευθυγραμμισμένο με μεγάλη φροντίδα. Η αγορά του
Βορρά ονομάζεται Αγορά του Θεόφραστου, από το όνομα του
Αθηναίου κυβερνήτη του 126 π.Χ., του οποίου μνημείο είχαν στήσει
εκεί και φαίνεται πως είχε παίξει σημαντικό ρόλο στις νέες εγκατα-
στάσεις. Η αγορά του Νότου ονομάστηκε — ελλείψει καλύτερου
ονόματος — Αγορά των Κομπίταλιαστών, επειδή βρήκαν στην πε-
ριοχή πολλά μνημεία αφιερωμένα από σκλάβους ή Ιταλούς απελεύ-
θερους, οι οποίοι αποτελούσαν μια ένωση και λάτρευαν μια θρη-
σκεία που απευθυνόταν στους Λάρητες των σταυροδρομιών (Lares
Compitales)*. Τα μέλη της αδελφότητας δεν συμμετείχαν καθόλου
στη διαμόρφωση αυτής της πλατείας, που, ίσως, είναι έργο αυτού
του ίδιου του Θεόφραστου.
Στα νότια του ιερού λιμανιού, που εξελίχθηκε σε κύριο λιμάνι,
αναπτύσσεται ένα ευρύτατο σύστημα αποθηκών. Ο μόνος δίαυλος
εισόδου τοποθετείται κάπου ανάμεσα στη δυτική ακτή της Δήλου
και των δύο νησίδων που ονομάζονται Μεγάλος και Μικρός Ρεμα-
τιάρης και απλώς σχημάτιζε, από τότε, ένα τεράστιο όρμο, χωρισμέ-
νο σε πολλούς μυχούς με τη βοήθεια μικρών μώλων. Στα βόρεια
υπήρχαν επίσης μερικές ναυτικές εγκαταστάσεις, που, σχεδόν αμέ-
σως, διακόπτονταν από την απόκρημνη ακτή. Όμως, ο κόλπος του
Σκαρδανά σχημάτιζε ένα βοηθητικό λιμάνι που εξυπηρετούσε μια
εντελώς νέα συνοικία.
Κατά μήκος της παραλίας είχαν ανοίξει μαγαζιά, που αποτελού-
σαν την εμπορική συνοικία του νησιού. Τα μαγαζιά δεν εμφάνιζαν
ομοιόμορφο σύνολο, μπορούμε τουλάχιστον να πούμε πως συχνά
ανακαινίζονταν. Οι αποβάθρες, που εκτείνονταν μπροστά από τα
μαγαζιά αυτά και που ήταν ελεύθερα ανοικτές στην κυκλοφορία,
ίσως χτίστηκαν από κοινού. Όμως, και εδώ αποκαλύπτουμε ίχνη
πολλών μετατροπών.
Γνωρίζουμε από επίσημη μαρτυρία πως η αθηναϊκή διοίκηση
έδειξε ενδιαφέρον για την οικονομική ανάπτυξη της Δήλου· όμως, η

44
εξέταση των ερειπίων πιστοποιεί πως συχνά θα πρέπει να οφείλεται
στην ιδιωτική πρωτοβουλία.
Οι προσβάσεις ανάμεσα στα μαγαζιά και τη θάλασσα ήταν εύκο-
λες· αντίθετα δεν τους είχε καθόλου απασχολήσει να διευκολύνουν
τις σχέσεις ανάμεσα στα μαγαζιά και τις συνοικίες της πόλης, που
βρίσκονταν από πίσω. Αυτές οι προϋποθέσεις εξηγούνται από αυ-
τόν τον ίδιο τον χαρακτήρα του εμπορίου που γινόταν στη Δήλο. Τα
προϊόντα που ξεφορτώνονταν δεν μεταφέρονταν μέσα στη πόλη για
να υποστούν επεξεργασίες. Ενώ τα εμπορεύματα που έρχονταν από
την Τύρο ή την Αλεξάνδρεια έμεναν μέσα στην αποθήκη για να ξα-
ναφορτωθούν με προορισμό την Ιταλία.
Δεν μπορούμε να απαριθμήσουμε όλα τα είδη που οι Ιταλοί εμπο-
ρευόμενοι έρχονταν να βρουν στη Δήλο. Όμως, σύμφωνα με τον γε-
ωγράφο Στράβωνα, πρέπει να κάνουμε κάποια ειδική μνεία στους
δούλους. Υπήρχε σημαντική ζήτηση δούλων: για να καλλιεργούν
τις μεγάλες γαιοκτησίες, που σχηματίστηκαν στην Ιταλία, τον δεύτε-
ρο π.Χ. αιώνα, για να εξασφαλίζουν τη λειτουργία εργαστηρίων,
ολοένα περισσότερων και αξιόλογων, χρειαζόταν ένας ολόκληρος
υπηρετικός πληθυσμός. Η Ρώμη ενθάρρυνε το δουλεμπόριο και η
Δήλος έγινε μεγάλη αγορά ανθρώπινης σάρκας. Λέγεται, πως σε
μια μόνο μέρα μπορούσαν να πουλιούνται, στην αγορά αυτή, δεκά-
δες χιλιάδες «κεφάλια» και οι εργασίες γίνονταν με μια ταχύτητα
που έμεινε παροιμιώδης.
Όλη, λοιπόν, η εμπορική δραστηριότητα της Δήλου συγκεντρώ-
θηκε στο λιμάνι και στο εμπορικό κέντρο, όπως η θρησκευτική δρα-
στηριότητα γύρω από το ιερό. Από αυτό εξηγείται, σε μεγάλο μέρος,
η όψη που εμφάνιζαν οι κατοικημένες συνοικίες της πόλης.
Η πολιτεία της Δήλου δεν φαίνεται να επεκτάθηκε ιδιαίτερα, μέ-
χρι το 166 π.Χ. Στα βόρεια μόνο του ιερού βρίσκονταν κάποιες λιγο-
στές και αραιοσπαρμένες κατοικίες, πάνω στην απόκρημνη ακτή
που δεσπόζει στη θάλασσα. Στα ανατολικά και κυρίως στα νότια,
μια μεγαλύτερη πυκνότητα πληθυσμού σχημάτιζε ένα αρκετά συ-
μπαγή οικισμό, μέσα σε μια περιοχή που γειτόνευε τόσο με το ιερό
όσο και με το λιμάνι. Μετά, τα οικοδομήματα της κοσμοπολίτικης
πόλης κατέκλυαν, κατά κάποιο τρόπο, την αρχαία πολιτεία της
οποίας αποκαλύπτουμε μόνον ακαθόριστα λείψανα. Δεν μπορούμε
να κάνουμε την απογραφή του πληθυσμού αυτής της πόλης. Όμως,
η έκταση των ερειπίων και οι αδιάκοποι σωροί των λειψάνων δεί-

45
χνουν αρκετά ποια ήταν η πυκνότητα της. Οι συνοικίες που έχουν
καθαριστεί επιτρέπουν να προσδιορίσουμε τα βασικά χαρακτηρι-
στικά της πόλης.
Η πόλη δεν προσφέρει καθόλου στη ματιά μας κάποιο κανονικό
σχέδιο, με δρόμους ευθύγραμμους, όπως σε τόσες ελληνιστικές πό-
λεις, που είναι σχεδιασμένες με άνεση και έχουν ρυμοτομική χάρα-
ξη. Η ανάπτυξη πραγματοποιήθηκε, μέρα με τη μέρα, λίγο στην τύ-
χη, χωρίς καμιά φροντίδα για τη γεωμετρία. Ο χώρος γενικά δεν
βοηθούσε τη χάραξη ενός αρμονικού σχεδίου. Χρειάστηκαν έργα
ισοπέδωσης, που έγιναν δύσκολα, λόγω του βραχώδους χαρακτήρα
του εδάφους. Οι συνοικίες κτίζονταν, σε διαδοχικά επίπεδα, πάνω
στις πλαγιές των λόφων είχαν πολύ άνισες διαστάσεις και τις ορο-
θετούσαν μονοπάτια στενά και ελικώδη.
Η κυκλοφορία ήταν ελεύθερη και εύκολη μόνο γύρω από το ιερό
και το λιμάνι, ίσως επίσης και μέσα στο προάστιο, που σχηματίστη-
κε γύρω από το στάδιο και το γυμνάσιο. Σε όλα τα άλλα μέρη έφτανε
μόνο να καλύπτει τις ανάγκες του τοπικού πληθυσμού. Τα θρησκευ-
τικά κτίσματα, όπως και εκείνα της κοινής χρήσης, συνήθως δεν κτί-
ζονταν μέσα στις κατοικημένες συνοικίες. Όταν κάποιο κτίριο αυ-
τών των δύο κατηγοριών, που ήταν πριν απομονωμένο, ενωνόταν,
λόγω της αυξημένης δόμησης ιδιωτικών κατοικιών, δεν επεδίωκαν
να διαμορφώσουν κάποιο ακάλυπτο χώρο γύρω του. Έτσι, το θέα-
τρο, που κτίστηκε τον τρίτο π.Χ.αιώνα, σε ένα χώρο που είχε επιλε-
γεί, βάσει σχεδίου, για να επιτρέπει σκαλοπάτια, στη συνέχεια
εγκλωβίστηκε μέσα σε μια λαϊκή συνοικία, χωρίς να φροντίσουν να
απελευθερώσουν τον χώρο γύρω του.
Οι μυχοί και τα μαγαζιά του λιμανιού επαρκούσαν για το διαμε-
τακομιστικό εμπόριο που έφερε πλούτη στη Δήλο. Στο νησί δεν ερ-
γάζονταν και είχε μικρή παραγωγή. Δεν γινόταν κανένα αγώι μέσα
από τους δρόμους, απ' όπου περνούσε μόνο, κάποτε-κάποτε, κανέ-
να υποζύγιο. Ακόμα, σπάνια οι δρόμοι πλακοστρώνονταν και δεν
δίσταζαν να τους διακόπτουν, παρεμβάλλοντας βαθμίδες ή, σε πε-
ριοχές ιδιαίτερα απόκρημνες, να τους αντικαθιστούν με σκαλοπά-
τια. Ένα αποχετευτικό σύστημα, που ίσως αποκαλύπτει την παρέμ-
βαση της δημόσιας διοίκησης, επέτρεπε την εκροή των οικιακών
υδάτων.
Οι δρόμοι αυτοί πλαισιώνονταν από σπίτια, των οποίων οι προ-
σόψεις είχαν πάρα πολύ διαφορετικά ύψη. Μερικά, με ένα επιπλέον

46
όροφο, έφταναν τα δέκα περίπου μέτρα και το ύψος τους θα πρέπει
να έκανε πιο αισθητή τη στενότητα του δρόμου. Στο ισόγειο έβλε-
παν ελάχιστα μόνο παράθυρα, όμως, οι πόρτες διαδέχονταν η μια
την άλλη σε αποστάσεις πολύ κοντινές, δηλαδή πόρτες κατοικιών ή
πόρτες μικρών μαγαζιών, διάπλατα ανοικτές. Κοντά στις εισόδους
συχνά βλέπουμε οικιακούς βωμούς διακοσμημένους με θρησκευτικά
ζωγραφικά έργα.
Ο πληθυσμός δεν διαμοιραζόταν στις διάφορες συνοικίες ανάλο-
γα με την περιουσία ή το είδος απασχόλησης του. Δίπλα στο «παλά-
τι» του πλούσιου εφοπλιστή ξεφύτρωνε η καλύβα του μεροκαματιά-
ρη. Οι ιδιωτικές κατοικίες, τα μικρά μαγαζιά, οι παράγκες, τα εργα-
στήρια ήταν, ανάκατα συγκεντρωμένα, μαζί. Ιδιαίτερα πολυάριθμα
είναι τα μικρά μαγαζιά κατά μήκος των πιο πολυσύχναστων δρό-
μων. Όμως, παντού πασχίζουν να αξιοποιήσουν, στο έπακρο, τον
χώρο, με την ολοφάνερη πρόθεση να μην αφήσουν τίποτα να χαθεί.
Κατά γενικό κανόνα τα σπίτια που κατοικούν έχουν μια εσωτερι-
κή αυλή, που εξασφαλίζει την επικοινωνία ανάμεσα στα διάφορα
κτίσματα και επιτρέπει την είσοδο του αέρα και του φωτός στα σκο-
τεινά αυτά δωμάτια που συνήθως — τουλάχιστο στο ισόγειο — δεν
έχουν άλλο άνοιγμα εκτός από την πόρτα. Συχνά, ένα μέρος της αυ-
λής σκεπαζόταν με κάποιο αρχιτεκτονικό κατασκεύασμα. Στις πιο
πλούσιες κατοικίες, στις τέσσαρες πλευρές, ορθωνόταν ένα μαρμάρι-
νο περιστύλιο. Το έδαφος της αυλής, κάτω από το οποίο διαμόρφω-
ναν τη στέρνα, σκεπαζόταν από ένα ψηφιδωτό, έργο της δεξιοτε-
χνίας ανατολιτών καλλιτεχνών. Ένα από αυτά τα ψηφιδωτά, μέσα
στο λεγόμενο σπίτι του Διόνυσου, παριστάνει τον θεό καβάλα σε τί-
γρη· ένα άλλο έχει διακοσμηθεί στις γωνιές με δελφίνια που τα ιπ-
πεύουν έρωτες. Οι κύριοι του σπιτιού, μερικές φορές, τοποθετούσαν
κάτω από μια στοά ή μέσα σε κάποια αίθουσα ένα άγαλμα που πα-
ρίστανε αυτούς τους ίδιους. Στο ισόγειο βρισκόταν η αίθουσα συγ-
κεντρώσεων και άλλα πιο μικρά δωμάτια, ενώ στόκοι, με εκθαμβω-
τικά χρώματα, κάλυπταν τους εσωτερικούς τοίχους.
Στον πρώτο όροφο βρίσκονταν μόνον οι κρεβατοκάμαρες που
επικοινωνούσαν με ένα διάδρομο. Πολλά σπίτια ήταν εφοδιασμένα
με αποχωρητήρια που είχαν φροντισμένη υδραυλική εγκατάσταση.
Όλα τα χρόνια που διάρκεσε η ευημερία της Δήλου δεν σταμάτη-
σαν να κτίζουν και να αναμορφώνουν τις ήδη κτισμένες συνοικίες.
Οι εμπορευόμενοι που είχαν πλουτίσει ήθελαν πιο ευρύχωρες κατοι-

47
κίες, πιο άνετες και πιο πολυτελείς. Αγόραζαν πολλά σπίτια μαζί
και ανεθεταν να τους τα μετατρέψουν για δική τους αποκλειστικά
χρήση, γκρεμίζοντας τοίχους, μεγαλώνοντας αυλές, κτίζοντας κιο-
νοστοιχίες. Όταν συνέβη η καταστροφή, που ξεκίνησε την ερείπωση
της Δήλου, δούλευαν πολλά συνεργεία σε όλες τις κατοικημένες συ-
νοικίες.

48
 IV. Η ερήμωση της Δήλου

Δύο καταστροφές, σε σύντομο χρονικό διάστημα, έπληξαν το ακ-

μαίο αυτό εμπορικό κέντρο του Αιγαίου· και από τότε η Δήλος συ-
νέχισε να ξεπέφτει, ενώ, εξαιτίας πολιτικών και οικονομικών συνθη-
κών ήταν ανήμπορη να επανορθώσει τις πολλαπλές συμφορές που
υπέστη.
Το 88 π.Χ., ο βασιλιάς του Πόντου Μιθριδάτης ξεσήκωσε την
Ανατολή και την Ελλάδα ενάντια στην ηγεμονία των Ρωμαίων. Η
Αθήνα συμμάχησε μαζί με εκείνον που χαιρέτησε ως απελευθερωτή.
Όμως, η Δήλος διαχωρίζει τη θέση της από τη μητρόπολη, παρόλο
που είχε αναστατωθεί από τους ανθρώπους του βασιλιά. Ίσως, η
Δήλος αισθάνεται εξίσου αποικία της Ρώμης όπως και της Αθήνας.
Οι πολυάριθμοι Ιταλοί που έμεναν εκεί και που, κάπως ακαθόριστα,
απειλήθηκαν με θάνατο από τον Μιθριδάτη, κράτησαν το νησί μέσα
στα πλαίσια των υποχρεώσεων που είχε απέναντι στη Ρώμη. Ωστό-
σο, δεν απέφυγαν το πεπρωμένο τους. Ο στόλος του Μιθριδάτη κυ-
ρίευσε, χωρίς δυσκολίες, και λεηλάτησε τη Δήλο: λέγεται ότι σφα-
γιάστηκαν είκοσι χιλιάδες άνδρες, από τους οποίους οι περισσότε-
ροι ήταν Ιταλοί.
Η Δήλος παραδόθηκε ξανά στους Αθηναίους, όπου και παρέμει-
νε, παρόλο που ο Σύλλας θριάμβευσε στην Αθήνα και νίκησε τον
Μιθριδάτη. Η πόλη απογυμνώθηκε από τα βασικά της πλούτη, έχα-
σε τους περισσότερους από τους κατοίκους της, όμως, τα στρατεύ-
ματα του Μιθριδάτη δεν την είχαν καταστρέψει με τρόπο συστημα-
τικό. Ο τόπος ήταν ακόμα καλός, η ιταλική παροικία αρκετά γρήγο-
ρα ανασυγκροτήθηκε, οι Ανατολίτες συνέχισαν να συχνάζουν. Οι
πειρατές, που ήδη από εκείνους τους χρόνους μάστιζαν τη Μεσό-
γειο, για πολύ καιρό σέβονταν το νησί, όπου είχαν τη δυνατότητα
να διοχετεύουν τους δούλους, που είχαν αποκτήσει από τις επιδρο-
μές τους.

49
 Όμως, το 69 π.Χ., άρχισαν πάλι OL εχθροπραξίες ανάμεσα στη Ρώ-
μη και τον Μιθριδάτη. Ο τελευταίος βρήκε πολύτιμους συνεργάτες
του τους πειρατές. Άραγε ήταν αυτός που υπέδειξε ως στόχο τους τη
Δήλο, που ήταν, όσο ποτέ άλλοτε, υποταγμένη στη θέληση των Ρω-
μαίων; Είναι πιθανόν ο Αθηνόδωρος, ο αρχηγός των πειρατών, που
μπήκε επικεφαλής μιας επικερδούς επιχείρησης εναντίον του νησι-
ού, να κινήθηκε απλώς από τη δική του απληστία. Οδήγησε στη
δουλεία ένα μέρος του πληθυσμού, λεηλάτησε τα ιερά, σωρεύοντας
παντού ερείπια. Όταν ο Ρωμαίος απεσταλμένος Τριάριος έσπευσε
για βοήθεια, μπόρεσε μόνο να περιζώσει με ένα τοίχο άμυνας το ιερό
του Απόλλωνα και ένα μέρος της πόλης. Βρήκε τα υλικά έτοιμα
προς χρήση: διακρίνονται σε κάθε σημείο του τοίχου, του οποίου
έχει αναγνωρισθεί το ερείπιο, αρχιτεκτονικά μέλη προερχόμενα από
οικοδομήματα που είχαν γκρεμιστεί.
Από τότε, η Δήλος απέκτησε την προστασία μιας δύναμης και η
ασφάλεια της δεν εξασφαλιζόταν μόνον από τον Απόλλωνα. Αλλά η
ανασφάλεια των θαλασσών νέκρωσε την κίνηση του λιμανιού και
επέφερε μια εμπορική κρίση. Αργότερα, όταν ο Πομπήιος κατέστει-
λε την ασυδοσία των πειρατών, αποκαλύφθηκε ότι το εμπόριο είχε
στραφεί προς άλλους δρόμους. Σχέσεις άμεσες είχαν συναφθεί ανά-
μεσα στην Ιταλία και την Ανατολή: τα ιταλικά λιμάνια της Όστιας
και των Ποτιόλων* είχαν ιδιοποιηθεί το εμπόριο της ανατολικής
Μεσογείου. Αυτό υπήρξε η χρεωκοπία της Δήλου. Πάντως, μια μι-
κρή αποικία ξένων φυτοζώησε εκεί για πολύ καιρό ακόμα: οι
Εβραίοι, που είχαν και συναγωγή στο νησί, αποτέλεσαν ένα σημα-
ντικό της τμήμα. Είχε περάσει πια ο καιρός των μεγάλων εμπορικών
επιχειρήσεων, όμως, υπήρχε ακόμα η δυνατότητα κάποιων χαμη-
λών εμπορικών συναλλαγών και μικρών κερδών.
Σε πολλές συνοικίες της πόλης έχουν ανακαλυφθεί τα ίχνη των
πυρκαγιών που έβαλαν οι στρατιώτες του Μιθριδάτη ή οι πειρατές.
Ο πληθυσμός εγκατέλειψε το μεγαλύτερο μέρος της πόλης, αποδε-
κατισμένος και εξαθλιωμένος καθώς ήταν. Με σωρούς από πέτρες
έφραζαν οριστικά τις εισόδους των σπιτιών που εγκατέλειπαν, ενώ
κύριοι δρόμοι έγιναν απλώς μονοπάτια, που οδηγούσαν σε διάφο-
ρες περιοχές του νησιού. Η ζωή της πόλης περιορίστηκε, όπως και
στο ξεκίνημα της, στα πέριξ του ιερού λιμανιού και του Ίερού, σε οι-
κισμούς που επιδιορθώθηκαν λίγο ως πολύ. Εκεί παρέμεινε, μέσα
στους αιώνες, πριν εξαφανιστεί ολοσχερώς. Ωστόσο διαπιστώνεται

50
ότι κτίστηκαν θέρμες και αργότερα εκκλησίες που χρησιμοποιού-
νταν από αυτούς, τους τελευταίους κατοίκους της Δήλου, που δεν
ήταν εντελώς εξαθλιωμένοι.
Το ιερό του Απόλλωνα δεν έχασε όλο του το κύρος την ίδια επο-
χή, που ολοκληρωνόταν η οικονομική κατάρρευση του εμπορικού
κέντρου. Όταν το νησί είχε χάσει κάθε εμπορική σπουδαιότητα, ευ-
τύχησε στην προσπάθεια να επιβεβαιώσει τον ιερό του χαρακτήρα,
σαν να είχε ακόμα μια φορά καθαρθει από τη συμφορά. Το 58 π.Χ.
ένας ρωμαϊκός νόμος παραχωρούσε ακόμα διάφορα προνόμια σ' αυ-
τήν την «πανίερη» γη, όπου γεννήθηκαν ο Απόλλων και η Άρτεμις.
Η Αθήνα, που ήταν πάντα επικυρίαρχος, δείχνει κατά διαστήμα-
τα κάποιο θρησκευτικό ζήλο· στα τέλη του 1ου αιώνα μ.Χ., αναβιώ-
νοντας τις παραδόσεις ευλάβειας που, χωρίς αμφιβολία, είχαν εξαι-
ρετικά παραμεληθεί, στέλνει λιτανείες και σφάγια. Όμως, ο ιερέας
του Δηλίου Απόλλωνα, που είναι συγχρόνως και κυβερνήτης του
νησιού, κατοικεί στην Αθήνα· ενώ η φύλαξη των κατεστραμμένων
ναών αφήνεται σε μερικούς χωροφύλακες. Έτσι, σύντομα, ακόμα
και οι προσκυνητές ξεχνούν τον δρόμο προς τη Δήλο, όπως, από πο-
λύ καιρό πριν, τον είχαν ξεχάσει οι έμποροι.

51
This Page Intentionally Left Blank
 ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αρχαιολογική έρευνα της Δήλου,

δημοσιευμένη με την ευθύνη των:
Th. Homolle, M. Holleaux, G. Fougeres, Ch. Picard, Παρίσι,
Fontemoing de Boccard, 1909 και εξής (κατά τη διάρκεια της δημοσίευ-
σης).
Ανθολόγηση επιγραφών της Δήλου,
(με μετάφραση και σχόλια),
δημοσιεύτηκε από F. Durrbach υπό την αιγίδα της Ακαδημίας Επιγρα-
φών (Ίδρυμα του δούκα του Loubat),
Τόμος Ι, Ιστορικά Κείμενα, Παρίσι, Leroux, 1921-22.
— Α. Lebegue: Έρευνες για τη Δήλο, Παρίσι, 1876.
— Th. Homolle: Τα αρχεία των επιμελητών των ιερών στη Δήλο (315-
166π.Χ.), Παρίσι, 1887.
— P. Roussel: Η αθηναϊκή αποικία της Δήλου, Παρίσι, 1917.
— P. Roussel: Οι αιγυπτιακές δοξασίες στη Δήλο, Παρίσι-Νανσύ, 1917.
This Page Intentionally Left Blank
 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Σελ. 9* Ο γνεύσιος είναι κρυσταλλοσχιστώδες πέτρωμα, που παρου-

σιάζει την αυτή ορυκτολογική σύσταση με τον γρανίτη.

Σελ. 10* Αιγηίς: έτσι ονομαζόταν η ξηρά που ένωνε την ελληνική
χερσόνησο με τη μικρασιατική ακτή και τμήματα της, σήμερα, απο-
τελούν τα νησιά των Κυκλάδων, οι Σποράδες και γενικώς τα νησιά
του Αιγαίου Πελάγους.

Σελ. 12.* Δήλιος Απόλλων. Παλαιότατη επίκληση του Απόλλωνα, η

οποία προήλθε από τη λατρεία του στη Δήλο. Με την επωνυμία αυ-
τή ο Απόλλων λατρευόταν στην Αμοργό, Χίο, Κάλυμνο, Κέα, Κω,
Νάξο, Νίσυρο, Πάρο, Ρόδο, Τήνο, στις Ερυθρές της Μ. Ασίας, στα
Μέγαρα, τον Μαραθώνα, τη Χαλκίδα, τον Ορχομενό, την Τανάγρα,
στο Επιδήλιο της Λακωνίας, στη Μεσσήνη και στο Δήλιο της Βοιω-
τίας (Δήλεσι), όπου, για μικρό χρονικό διάστημα, γίνονταν γιορτές
αντίστοιχες προς τα Δήλια.

Σελ.12** Τα νησιά που βρίσκονται, σήμερα, στον χώρο του Αιγαίου

Πελάγους είτε είναι υπολλείματα της Αιγηίδας είτε αναδύθηκαν
αργότερα, λόγω των πλευρικών πιέσεων. Αυτή είναι η επίσημη επι-
στημονική άποψη και έτσι μπορεί να ερμηνευθεί η εμφάνιση της
Δήλου (άδηλος - δήλον).

Σελ. 15* Οι γιορτές, που οργάνωναν, κάθε χρόνο, οι Ίωνες προς τι-
μήν του Απόλλωνα, στη Δήλο, ονομάζονταν, κατά κανόνα Δήλια.
Στις γιορτές αυτές μπορούσαν να λαμβάνουν μέρος και πολίτες που
δεν ανήκαν στην ιωνική κοινότητα. Αργότερα, μετά το 427 π.Χ., τα
Δήλια γιορτάζονται κάθε τρία χρόνια και συμπίπτουν με τα Πύθια
των Δελφών. Στη διάρκεια των γιορτών, πλην των θρησκευτικών
εκδηλώσεων, γίνονταν και αγώνες: γυμνικοί, ιππευτικοί, μουσικοί,
τα δε βραβεία, τα άθλα προς τους νικητές, ήσαν ασημένιες φιάλες.
Όταν οι Αθηναίοι έθεσαν υπό τον απόλυτο έλεγχο τους τη Δήλο,
η προπαρασκευή της γιορτής ετοιμαζόταν στην Αθήνα και ειδική

55
Θεωρία, οι Δηλιαστές, στέλνονταν στο ιερό νησί τους οποίους μετέ-
φερε η Δηλιάς, μία από τις τρεις ιερές νήες των Αθηναίων.

Σελ. 16* Ο χορός ονομαζόταν Γέρανος, επειδή έμοιαζε με τους κύ-

κλους και ελιγμούς που σχηματίζουν, όταν πετούν οι γερανοί. Ταυ-
τόχρονα, όμως, ήταν και αναπαράσταση της πλάνης του Θησέα στις
στοές του Λαβύρινθου. Η εκδήλωση γινόταν γύρω απ' τον τεράστιο
Βωμό του Απόλλωνα, που ονομαζόταν Κεράτινος ή Ιερό των Ταύ-
ρων και ήταν τοποθετημένος προ των τριών ναών.

Σελ. 17* Ο εξαγνισμός ήταν πράξη που δήλωνε πίστη και σέβας
προς τον Θεό, η οποία γινόταν είτε για λόγους θεϊκής εύνοιας είτε
προς εξιλασμό του Θεού.
Οι ιεροί χώροι έπρεπε να διατηρούνται καθαροί παντός μιάσμα-
τος. Έτσι η Δήλος, η οποία ανήκε, στο σύνολο της, στον Απόλλωνα,
ως χώρος ιερός, έπρεπε να εξαγνισθεί από κάθε τι ακάθαρτο.
Αυτή υπήρξε η επίσημη αιτιολόγηση των Αθηναίων τόσο για τη
μερική κάθαρση, επί Πεισίστρατου, όσο και για τον ολικό εξαγνι-
σμό του νησιού, το 426 π.Χ., λόγω του λοιμού, τον οποίο περιγράφει
ο Θουκυδίδης στο Γ', 104.
Πολλές φορές, όμως, με το πρόσχημα εξυπηρέτησης θεϊκών επι-
ταγών, καλύπτονταν οικονομικές και πολιτικές σκοπιμότητες.

Σελ. 19* Ο Πελοποννησιακός πόλεμος διάρκεσε 27 χρόνια, από το

431 π.Χ. μέχρι το 404 π.Χ., και έληξε με νίκη των Πελοποννησίων,
αφού στην καθοριστική σύγκρουση κατόρθωσαν να καταστρέψουν
τον αθηναϊκό στόλο στους Αιγός Ποταμούς.

Σελ. 19** Ο Φίλιππος Β' είχε υπογράψει με τους Αθηναίους, το 346

π.Χ., τη γνωστή Φιλοκράτειο ειρήνη.

Σελ. 25* Γέρρα: πόλη στον Περσικό Κόλπο, κτισμένη στην αραβική
ακτή, με πλούσια εμπορική κίνηση.

Σελ. 25** Ναβαταίοι: αρχαίος λαός της Αραβίας, που κατοικούσε

στο βόρειο τμήμα της αραβικής χερσονήσου, στην περιοχή που ονο-
μαζόταν Ναβατηνή.
Σελ. 25*** Μιναίοι: ισχυρότατος λαός της Αραβίας, που κατοικούσε
στο δυτικό τμήμα της αραβικής χερσονήσου, με πρωτεύουσα τα
Κάρνα.

Σελ. 28* Τους χειμερινούς μήνες ο Απόλλων κατοικούσε στη χώρα

των Υπερβορείων, η οποία αν και τοποθετείται γεωγραφικά πέρα
απ' τον Δούναβη, είχε, όμως, κλίμα εύκρατο. Οι κάτοικοι της φημί-
ζονταν για τη σοβαρότητα και την ευσέβεια τους. Η παράδοση ανα-
φέρει ότι αυτοί πρώτοι, οι Υπερβόρειοι, έφεραν προσφορές στον
Απόλλωνα.

Σελ. 30* Ακαθόριστη τοποθεσία. Με το όνομα Ορτυγία αναφέρο-

νται η Ρήνεια, η Σύρος, επίσης αρχαιότατη πόλη της Αιτωλίας,
όπως και τοποθεσία κοντά στις Συρακούσες.

Σελ. 31* Προελληνικές χθόνιες αγροτικές θεότητες, προερχόμενες

από τη χώρα των Υπερβορείων: Ώπις, Άργη, Υπερόχη, Λαοδίκη.

Σελ. 32* Η Θεωρία την οποία οδήγησε ο Νικίας, το 418 π.Χ., θεω-
ρήθηκε η πιο μεγαλόπρεπη και η πιο πολυδάπανη. Μέσα σε μια νύ-
χτα γεφυρώθηκε, με ξύλινη λυόμενη γέφυρα, το στενό μεταξύ της
Ρήνειας και της Δήλου, ώστε το πρωί να πορευτούν, πεζή, οι Δη λια-
στές προς το Ιερό.

Σελ. 42* Βαμβύκη, έτσι ονόμαζαν οι Έλληνες την πόλη πριν οι Σε-
λευκίδες την ονομάσουν Ιεράπολη. Η Βαμβύκη ήταν κτισμένη κο-
ντά στον ποταμό Ευφράτη και αποτελούσε ενδιάμεσο σταθμό μετα-
ξύ της Αντιόχειας και της Σελεύκιας.
Το ονομαστότερο μνημείο της ήταν ο ναός της Ατάργατης, τον
οποίο λεηλάτησε, το 53 π.Χ., ο Κράσσος.

Σελ. 44* Οι Λάρητες (Lares) ήσαν κατώτεροι θεοί των Ρωμαίων που
προστάτευαν: οικογένειες, οικίες, δρόμους, πόλεις, όπως και τους
ναυτικούς, απ' τους κινδύνους της θάλασσας. Είχαν παιδική ή νεα-
νική μορφή και τους γιόρταζαν την 1η Μαΐου.

Σελ. 50* Όστια και Ποτίολοι, δύο σημαντικά λιμάνια της Ιταλίας. Η
Όστια (Ostia) υπήρξε, από την αρχαιότητα, πόλη ιταλική κτισμένη
στις εκβολές του Τίβερη. Παρά το γεγονός ότι δεν διεθεται μεγάλο
φυσικό λιμάνι, εντούτοις, ανέπτυξε, στο τέλος του Β' π.Χ. αιώνα,
πλούσια εμπορική κίνηση.
Οι Ποτίολοι (Pozzuoli) ιδρύθηκαν από τους Κυμαίους, το 521
π.Χ., με το όνομα Δικαιάρχεια. Υπήρξαν ένα από τα σπουδαιότερα
λιμάνια της Κάτω Ιταλίας και, με βάση τη γεωγραφική τους θέση,
εξελίχθηκαν σε εμπορικότατη πόλη.
 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Αθήνα, 8,16,17,19, 22,23, 24,29, 34, 42, 49, 51

Αθηνά, 40
Αθηνόδωρος, 50
Αιγαίο, 10,12,15,16,17, 20, 35, 36,42,43,55
Αιγηίς, 10, 55
Αιγός Ποταμοί, 56
Αίγυπτος, 13,19,20, 39,42
Αλεξάνδρεια, 25, 32, 35,45
Αλέξανδρος, 19,41
Αμοργός, 55
Ανδρος, 10
Αντίγονος, 29
Αντιόχεια, 25,56
Άνουβης, 41
Απόλλων, 10,11,12,13,15,16,17,18,20, 21,23, 24, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33,
34,35,36, 38, 39,40,41,50,51, 55,56
Αργή,56
Αρτεμις, 30, 31, 35,38,40, 51
Ασκάλων, 25
Ατάργατη, 42,57
Ατταλος Α, 38
Αττική, 16
Αχαΐα , 22
Βαάλ, 43
Βάκχος, 40
Βαμβύκη,56
Βηρυττός, 23, 37
Γαλλία, 8
Γέρρα, 25, 56
Γουδής Δ., 7
Δάτης, 35
Δεινοδίκης, 31
Δεινομένης, 31
Δελφοί, 17,18,19, 30, 55
Δήλεσι, 55

59
Δήλος, 7, 8, 9,10,11,13,15,16,17,18,19, 20, 21,22,23, 24,25, 26,27, 28,
29, 30,31, 33, 34, 35, 37, 38, 39,40, 41,42,43,44,45,46,47,48, 49, 50, 51,55,
56
Δίας, 12,38, 40,43
Δικαιαρχεια, 57
Διόνυσος, 47
Διόσκουροι, 40
Δούναβης, 56
Ελλάδα, 8,10,11, 23,27, 43
Επιδήλιο, 55
Εριφύλλη,33
Ερμής, 11, 24
Ερυθρές, 55
Ερυσίχθων 16
Εστία, 38
Ευφράτης, 56
Ήρα, 12, 40,41
Ηρακλής, 40
Ηρόδοτος, 31, 36
Ήφαιστος, 33
Θεόφραστος, 44
Θησεύς, 16, 55
Θουκυδίδης, 13,15,18, 56
Ιεράπολη, 25, 42,56
Ινωπός, 9, 27, 28,36, 39, 40,41, 42
Ίσις, 41
Ιταλία, 21, 22,24, 26,45, 50, 57
Καλλίμαχος, 12
Κάλυμνος, 55
Κάρυστος, 35
Καρχηδών, 22
Κέα, 55
Κόρινθος, 23
Κράσσος, 57
Κρήτη, 13,16
Κυκλάδες, 10,12,15,16,19,23, 28,55
Κύνθος, 9,10,13, 27,28, 35, 39,40,41,42
Κως, 35,55

60
Λαοδίκη, 56
Λαοδικία, 25
Λάρητες, 44, 57
Λήμνος, 35
Λητώ, 12,30, 32, 38,39
Μακεδονία, 19, 20,21,29,32,38
Μαραθώνας, 55
Μέγαρα, 55
Μεσόγειος, 7,11,21,23, 49,50
Μεσσήνη,55
Μιθριδάτης, 49, 50
Μικρά Ασία, 15,18,20,23,25
Μπορντώ, 8
Μπυντέ Γ., 8
Μύκονος, 10,34,38
Νανσύ, 8
Νάξος, 10,16,55
Νεάπολη, 24
Νείλος, 41
Νικάνδρη,31
Νικίας, 32,56
Νίσυρος, 55
Νουμιδία, 20
3έρξης,33
Οδυσσεύς, 40
Ολυμπία, 30
Όλυμπος, 12
Όμηρος, 12
Ορτυγία, 30, 56
Ορχομενός, 55
Όστια, 50,57
Πάρος, 10,55
Πειραιάς, 24
Πεισίστρατος, 16,17, 29,56
Πέργαμος, 32, 38
Περσέας,21,22
Πομπήιος, 50
Ποσειδών, 12,24,43
Ποτίολοι, 50, 57
Ρεματιάρης, 44
Ρήνεια, 9,10,18, 31,34, 56
Ρόδος, 20,22, 35, 55
Roussel P., 7, 8,53
Ρώμη, 21, 22, 23, 24, 45, 49
Σάραπης,41
Σελεύκια, 57
Σεμέλη,40
Σιδών, 25
Σίφνος, 35
Σκαρδανάς, 9, 27, 36, 37,44
Σόλων, 17
Σπάρτη, 8
Σποράδες, 55
Στράβων, 23, 45
Στρασβούργο, 7, 8
Σύλλας, 49
Σηρακούσες, 56
Συρία, 20, 25, 39,43
Σύρος, 10, 56
Τανάγρα, 55
Τάραντας, 24
Τήνος, 10, 55
Τριάριος, 50
Τροία, 40
Τύρος, 25, 45
Υπερίδης, 19
Υπεροχή, 56
Φίλιππος Β', 19,56
Φίλιππος, Ε', 38, 44
Φοινίκη, 43
Φράξος, 31
Χαλκίδα, 55
Χαντάντ, 42
Χερσόνησος, 20
Χίος. 11,55
Ωπις, 56
Γενική άποψη από τον Κύνθο.

Γενική άποψη και το βουνό Κύνθος.

 Το Ιερό και ο Ναός του Απόλλωνα.

Το Αρτερμίσιο και το Ιερό λιμάνι.

Η εξέδρα των λιονταριών και η Αγορά των Ιταλών.

Τα λιοντάρια. Το ίδρυμα των Ποσειδωνιαστών.

Η Ιερή Λίμνη.
Το θέατρο.

Δρόμοι της συνοικίας του θεάτρου.

Το υποτιθέμενο «σπίτι της Κλεοπάτρας».

Το υποτιθέμενο «σπίτι του Διόνυσου».

 Το εμπορικό λιμάνι.

Η εμπορική συνοικία.
Ο Κύνθος.

Συριακοί ναοί. Ένα ιερό του Σάραπη.

Ο Ναός-σπηλιά, στον Κύνθο.
 Η Αρτεμις. Νίκη, αρχαϊκή. Αθλητής, ρωμαϊκής περιόδου.

Αγαλμα γυναίκας, ελληνιστικής εποχής. Βάση κίονα, αρχαϊκή.

Μπρούντζινη κεφαλή πρίγκηπα, ελληνιστικής εποχής. ψηφιδωτό

 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ι. Η Δήλος και οι Κυκλάδες 9

II. Η ιστορία της Δήλου μέχρι το 88 π.Χ 15
III. Τα Ιερά και η Πόλη της Δήλου......................................27
IV. Η ερήμωση της Δήλου 49
ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 53
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 55
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 59
ΕΙΚΟΝΕΣ 63