4.

POVEZANOST IZMEĐU JAVNOG DUGA I PRIVREDNOG RASTA

Uticaj javnog duga na dugoročni privredni rasti razvoj je jedna od najpopularnijih tema
među ekonomskim teoretičarima. Postavlja se pitanja da li postoji neko ograničenje koliko može
visok biti javni dug i koje zahtijeve u tom pogledu vlade moraju ispuniti. Postoje brojni teorijski
argument prema kojima veći javni dug smanjuje rast zbog efekata na investicije i neefikasne
upotrebe resursa od strane vlade. Postoje i neki argumenti prema kojima visok javni dug ne mora
štetiti privrednom rastu u dugom periodu. Praksa je potvrdila i jedan i drugi slučaj. U svakom
slučaju pretjerano zaduživanje može predstavljati opasnost za makroekonomsku stabilnost i treba
biti oprezan kod upotrebe ovog instrumenta.Nivo duga i pragovi duga su postali ključni dio
rasprave o privrednom rastu u razvijenim privredama

Najviše rasprave na ovu temu izazvao je članak Reinhart & Rogoff –a prema kojima
javni dug koji iznosi 90% BDP-a ili više bi mogao imati negativne efekte na rast. U studiji
autori pokazuju efekat praga korišćenjem godišnjih podataka o dugu i rastu za 20 razvijenih
zemalja za period od 1946. do 2009. godine. Podijelili su svoj uzorak na osnovu javnog duga u
četiri grupe: (i) ispod 30 posto BDP-a; (ii) između 30 i 60 posto BDP-a; (iii) između 60 i 90
posto BDP-a; i (iv) iznad 90 posto BDP-a. Nakon toga, procijenili su prosječni rast BDP-a za
svaku grupu, i pokazali da je prosječni rast BDP-a značajno manji u četvrtoj grupi. Oni pokazuju
da je u grupi s visokim dugom rast oko 1 procenat niži, a prosječni rast je gotovo 4 procenta
niži od onog u drugim skupinama.Prema ovim autorima zemlje koje sui male odnos BDP-a i
javnog duga iznad 90% su u prosjeku imale realnu stopu rasta BDP-a oko 2,2 %, a ne -0,1%
kako su objavili Reinhart i Rogoff. Oni smatraju da odnos između javnog duga i rasta BDP-a
varira značajno u zavisnosti od zemlje i perioda..

Prema teoriji, u srednjem idugom roku niži javni dug utiče na veće investiranje i štednju,
što u suštini pozitivno utiče na stopu rasta BDP-a (Blanchard 2005). S druge strane, u kratkom
roku smanjenje javnog duga može dovesti do smanjenja potrošnje i time negativno utiecati na
stopu rasta BDP-a (Blanchard 2005). Može se zaključiti kako je javni dug jedna od najvažnijih
varijabli koja ima uticaj na privredni rast. Cecchetti, Mohanty i Zampolli (2010) zaključuju kako
je u prošlosti problem perzistentno visokog javnog duga primarno vezan uz zemlje u razvoju.
 Danas je visok javni dug stvara probleme i u razvijenim privredama. Od devedesetih
godina prošlog svijeka problematika rasta javnog duga postaje zabrinjavajuća u razvijenim
ekonomijama, dok zemlje u razvoju uspijevaju zadržavati ili čak smanjivati udio javnog duga u
BDP-u. Dio razloga za takva kretanja povezan je s različitim dinamikama privrednog rasta u
razvijenim ekonomijama i zemljama u razvoju.

Grafik 1. Udio javnog duga u BDP

Preuzet:Hrvatska privredna komora, Održivost javnog duga 2015

Činjenica je da je javni dug kod većine zemalja u porastu. Ovo se s jedne strane može
objasniti politikom državnog intervencionizma koja je stupila na snagu nakon svjetske
ekonomske krize tridesetih godine prošlog vijeka, kao i tendencijom da mnoge zemlje žele da
postanu države blagostanja što zahtijeva rast izdataka za školstvo, socijalno i zdravstveno
osiguranje, itd. Takođe i zemlje u razvoju i tranzicione zemlje zbog nedovoljnog nivoa domaće
štednje povećavaju svoje dugove kako bi što brže prešle na tržišnu privredu. Kod ovih zemalja je
dodatni problem nerazvijeno finansijsko tržište, što ne obezbjeđuje pokretljivost dugu i često ga
pretvara u gubitak. U zemljama razvijenog finansijskog tržišta dug se može prodati, diskontovati,
obnoviti drugim dugom, itd.

Ključno pitanje je da li će stalno stvaranje duga dovesti do fiskalnog bankrota. Apsolutnu

granicu zaduživanja teško je utvrditi ali to ne znači da se granice ne mogu postaviti. Ekonomska
politika države istovremeno teži obezbjeđivanju visokog nivoa zaposlenosti i stabilnih cijena,
kao i vanjske ravnoteže. Naravno kod postavljanja granica zaduženja nije isti problem kada se
radi o vanjskom i unutrašnjem dugu, kao id a li se radi o dugu države i privatnog sektora.

Vlade EU su 1992. godine pristup Evropskoj monetarnoj uniji vezale za četiri kriterija:1

1. Niska inflacija,
2. Stabilan devizni kurs,
3. Niske kamatne stope, i
4. Deficit ne smije preći 3% državnog BDP-a, a dug 60% BDP-a.

Ugovorom iz Mastrihta 1992. godine takođe je utvrđena gornja granica duga u visini od
60% ukupnog BDP-a. Međutim većina zemalja ovaj kriterij ne ispunjava. Evropska unija
najveću pažnju posvećuje ispunjenosti kriterija prema kome budžetski deficit ne smije biti veći
od 3% BDP-a. važan pokazatelj je odnos duga i izvoza jer ukazuje na uključenost domaćih
privreda u međunarodne tokove, kao in a način i mogućnost podmirenja vanjskog duga.

Prosječni dug članica EU u 2018 iznosi oko 81% ukupnog BDP. Naravno iza ovoga se
krije velika razlika između pojedinih država članica. Tako Grčka Italija, Portugal i Belgija imaju
javni dug veći od BDP.

U narednom grafikonu se može vidjeti pregled odnosa javnog duga i BDP-a evropskih
zemalja.

1
Kolačević, S., Baldo, H., „Javni dug kao ključna varijabla ostvarenja ciljeva ekonomske politike“, Ekonomski
pregled: časopis društva ekonomista Hrvatske, 2011., str. 208-229.
 Grafikon 2. Prikaz najzaduženijih zemalja Evrope gledano kroz procenat javnog duga u BDP-u

Izvor: Eurostat

Najekstremnija situacija je u Grčkoj, a pored Gčke izuzetno visok dug imaju Italija i Portugal.

Irska

Irska je 2014. godine bila prezadužena (javni dug je činio 119,7% BDP-a), dok je danas
javni dug 66% BDP-a i nastavlja se smanjivati. U isto vrijeme privredni rast Irske je brži nego
kod mnogih razvijenih zemalja. Dakle, iako su joj brojni ekonomisti predviđali sudbinu Grčke,
ona je postala zemlja sa najboljim životnim standardom u Evropi. U posljednjih pet godina, Irska
je nakon potpuno uništene ekonomije i prezadužene države transforimisana u jednu od
najbogatijih zemalja svijeta, gledajući BDP po stanovniku.

Kriza 2008. godine je u velikoj mjeri pogodila Irsku, prvenstveno zbog njene velike
izloženosti Američkom tržištu. Nezaposlenost je bila na 15%, BDP u padu više od 10%, i došlo
je do velikog vala iseljavanja ljudi i masovnog otpuštanja radnika.
 Tabela 1. Stopa rasta BDP-a i procenat javnog duga u BDP-u za Irsku u period 2007.-2018.
godina

Godina Stopa rasta Procenat javnog duga u

BDP BDP
2007 5.3 23.90
2008 -4.40 42.40
2009 -5.00 61.50
2010 1.90 86.00
2011 3.70 110.90
2012 0.20 119.90
2013 1.30 119.70
2014 8.80 104.10
2015 25.10 76.80
2016 5.00 73.40
2017 7.20 68.40
2018 8,20 64,80

Izvor: Eurostat

Iz tabele se može primjetiti da javni dug od 2011. do 2014.godine je prelazio 100% BDP-
a Irske, a do kraja 2018. je srezan na 66%. Irska danas ima najmanju javnu potrošnju među
članicama EU i ona iznosi ispod 40% BDP-a (državna potrošnja je smanjena sa 66% BDP-a u
2010. godini, na oko 39% BDP-a u 2015. godini). Uspjeh Irske se može pripisati politici štednje
u kombinaciji sa poreskim rasterećivanjem privrede. Činjenica je da ove mjere u uslovima krize
ne mogu imati brži efekat, ali daju pozitivne rezultate na dugi rok. Irsko iskustvo to potvrđuje.
Ono što je važno, Irska se krajem 2013. godine oslobodila „zavisnosti“ od zajmova EU i MMF-a,
te je refinansirala druge dugove po povoljnijim uslovima.
Grčka

Tabela 2. Stopa rasta BDP-a i procenat javnog duga u BDP-u za Grčku u periodu 2007.-2018.
Godine

Godina Stopa rasta BDP Procenat javnog duga u BDP

2007 3.30 103.10

2008 -0.30 109.40
2009 -4.30 126.70
2010 -5.50 146.20
2011 -9.10 172.10
2012 -7.30 159.60
2013 -3.20 177.40
2014 0.70 178.90
2015 -0.40 175.90
2016 -0.20 178.50
2017 -0.20 176.10
2018 -0,30 181,10
Izvor: Eurostat

Javni dug Grčke 2018. je porastao na 181,1 % BDP-a što je najveći nivo javnog duga u
Evropi.

Grčka finansijska kriza počela je u oktobru 2009. godine, Ako se posmatra javni dug u
tom periodu (112,5% BDPa), to on i nije tako katastrofalan, jer su postojale mnoge zemlje sa
većim zaduženjem, kao što je Japan, čiji je dug iznosio 200% od BDP.

Da bi nekako uspjela srediti situaciju sa dugovanjima, Grčka počinje masovnu

privatizaciju, od koje su planirali dobit oko 2 milijarde evra. Na prodaju su izloženi paketi akcija
mnogih luka, aviokompanija, kao i paketi elektro i telefonskih kompanija. Radi zaustavljanja
krize, smanjeni su i rashodi na socijalne potrebe stanovništva, penzije, zdravstvena osiguranja,
obrazovanje, smanjene plate u javnom sektoru, naglo su porasli direktni i indirektni porezi.
Rezultatom svega javili su se ogromni štrajkovi, obustava željezničkog i transportnog saobraćaja
itd… Pomoć je došla u vidu novih kredita iz Francuske i Njemačke. U maju 2010. godine EU I
MMF izdvojili su za Grčku 45 milijardi evra po povoljnoj kamatnoj stopi. Najveći kreditor
Grčke postala je Njemačka koja je izdvojila oko 23 milijarde evra. Već u decembru 2010. godine
panika o katastrofalnom položaju Grčke je utihla, ali se pojavila nova opasnost od ekonomskog
požara u drugim zemljama.

Na kraju 2008. godine inostrani dug Grčke iznosio je 389,431 miliona evra. Najveći
udio u tom iznosu zauzimao je dug sektora države, čak 67%, a najmanji sektor direktnih ulaganja
od 0.44%. Deset godina kasnije, 2018. godine inozemni dug se nije povećao značajnu, te sada
iznosi 395,131 miliona evra. Struktura duga ostala je jednaka, uz sektor države koji i dalje čini
najveći dio duga (62.68%), i sektor direktnih ulaganja koji čini najmanji dio od 1.86%.

Italija

Italija je zajedno sa Grčkom najzaduženija članica Evrozone. Njen javni dug je porasta na 132,2
% BDPa u odnosu na 131,4 prethodne godine.

Tabela 3. Stopa rasta BDP-a i procenat javnog duga u BDP-u za Italiju u periodu 2007.-2018.
Godine

Godina Stopa rasta BDP Procenat javnog duga u BDP

2007 1.50 99.80
2008 -1.10 102.40
2009 -5.50 112.50
2010 1.70 115.40
2011 0.60 116.50
2012 -2.80 123.40
2013 -1.70 129,00
2014 0.10 131.80
2015 0.90 131.60
2016 1.10 131.40
2017 1.70 131.20
2018 0,90 132,20
Izvor: Eurostat

Iz prethodne tabele se može zaključiti da je javni dug u datom periodu konstantno rastao,
ali da rast javnog duga nije imao ogromne oscilacije.
Japan

Japan predstavlja zemlju sa najvećim udiom duga u BDP-u koji doseže nevjerovatnih
230%, s tim što brojna ekonomska predviđanja ukazuju na dalji rast. Budžetski deficit Japana
iznosi oko 7,7% BDP-a. Dakle Japan, polovinu novca koja se prikupi porezima daje na
servisiranje javnog duga. Japanski javni dug je najvećim dijelom posljedica katastrofalnog
potresa, precijenjenog jena, smanjenog izvoza i deflacije.

Ovde se postavlja pitanje kako Japanska ekonomija is a ovakvim odnosom duga i BDP-a
funkcioniše dobro, stopa rasta BDP-a je pozitivna, nezaposlenost je marginalna, dok su Grčka i
Italija sa duplo manjim udjelom duga u haosu i pod posebnim mjerama nadzora. Kamate na
Japanske državne obveznice su na nivou od oko 0,3%, što ukazuje da ulagači podcjenjuju taj
rizik da bi Japan mogao bankrotirati, odnosno investitori vjeruju da Japan može servisirati svoj
dug. Činjenica je da se Japan najviše zadužuje kod vlastitih građana. Čak 95% novca je
posuđeno na osnovu depozita domaćeg stanovništva u bankama, dok se ostale zemlje uglavnom
zadužuju u inostranstvu i pod mnogo nepovoljnijim uslovima. Takođe, Japan posjeduje oko 650
milijardi dolara vrijednu imovinu koja bi se brzo mogla prodati i vratiti dio duga. Postoje i
ekonomisti koji smatraju da je Japanski javni dug tempirana bomba, a kako je Japan treća
ekonomija svijeta njegov bankrot bi bio finansijski cunami na globalnom nivou.

Tabela 4. Stopa rasta BDP-a i procenat javnog duga u BDP-u za Japan u periodu 2007.-2018.
godine

Godina Stopa rasta BDP Procenat javnog duga u BDP

2007 1.65 134.22
2008 -1.09 140.41
2009 -5.42 158.87
2010 4.19 162.30
2011 -0.12 177.96
2012 1.59 186.03
2013 2.00 188.88
2014 0.37 194.43
2015 1.35 197.04
2016 0.93 195.52
2017 1.73 199,20
2018 0,99 200,05
Izvor: Eurostat
Španija

Tabela 5. Stopa rasta BDP-a i procenat javnog duga u BDP-u za Španiju u periodu 2007.-2018.
godine

Godina Stopa rasta Procenat javnog duga u

BDP BDP
2007 3.80 35.60
2008 1.10 39.50
2009 -3.60 52.80
2010 0.00 60.10
2011 -1.00 69.50
2012 -2.90 85.70
2013 -1.70 95.50
2014 1.40 100.40
2015 3.60 99.30
2016 3.20 99.00
2017 3.00 98.10
2018 1,01 97,10
Izvor: Eurostat

U tablici vidimo da je inozemni dug Španjolske 2008. godine iznosio 646,816 miliona
evra. Najveći udio u tom iznosu duga imale su banke (47.54%), a najmanji centralna banka
(0.04%). Na kraju 2018. godine dug je porastao više od dva puta u odnosu na 2004. te sada
iznosi 1,385 milijardi evra. Najveći udio u ukupnom dugu sada ima sektor države (29.10%), a
najmanji čine direktna ulaganja (12.2%).