H

A Ν θ ΡΩΠ ΟA Ο ΓΙΑ

ΤΟ r

ΜΙΧ A HA ΨΕ Α ΑΟΥ

'Ewaurißoc imi SiSturoptif διατβίβί

TOW ïïereno'nmufw 'Aftirmr

ΤΠΟ ΓΕΩΡΓΙΟΤ Α. ΚΑΡΛΧΑΛΙΟΤ, Δ.Φ.

ΠΡΩΤΟΠΡΕΣΒΤΤΕΡΟΤ
ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1990
ANDOVER, MASS., USA
 Ενεκρίθη κατά την owcSpuxv τη? 2ας Δεκεμβρίου 1991

[ 0 h Μ. »

ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ: ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΒΑΑΣΙΟΣ ΙΩ. ΦΕΙΔΑΣ

" # Ιγκρισις διδακτορικής διατριβής éwd τ%· θεολογικής Σχολής τοΟ 'EffntvÛ trai
Καβοδιστριακού Παναηστημιου Άθηνύ? δέ? ηοδηλοί άιοδοχήν réf yvmßir nö σνγγραφέ*ς".
'Οργανισμός Πακιηστημίον Άθηρβρ
Νόμος 5343ÌI932 fpfor 202 πργφ. 2
 ΠΙΝΑΞ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 4
Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΣ ΤΩΝ ΚΛΑΣΣΙΚΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α!

Ο ΨΕΛΛΟΙ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟΝ ΑΤΤΟΤ 27

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ ΒΙ

ΤΟ ΠΕΡΙ ΔΗΜΙΟΤΡΓΟΤ ΘΕΟΤ ΕΡΩΤΗΜΑ 60

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ Π

1. ΠΕΡΙ ΔΗΜΙΟΤΡΠΛΣ. Εισαγωγικά. 80

2. Η ΕΚ TOT ΜΗΔΕΝΟΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ 83

3. Η EN XPONQ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ 88
4. Η ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΤΩΝ ΟΝΤΩΝ 93

5. ΠΕΡΙ ΔΑΙΜΟΝΩΝ 105

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ ΑΙ

1. ΠΕΡΙ ΑΝΘΡΩΠΟΤ 110

2. ΠΕΡΙ ΔΗΜΙΟΤΡΠΛΣ TOT ΑΝΘΡΩΠΟΤ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΤΣΤΑΤΙΚΩΝ

ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΤΣΕΩΣ 116

3. ΤΟ ΤΑΙΚΟΝ ΜΕΡΟΣ - ΤΟ ΣΩΜΑ 121

4. ΤΟ ΑΤΛΟΝ ΜΕΡΟΣ - Η +ΤΧΗ 123

5. Ο ΠΡΩΤΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ - ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ 127

6. Ο ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ 135
7. ΠΑΡΑΚΟΗ ΠΤΩΣΙΣ 1»
8. ΤΟ ΚΑΤ ΕΙΚΟΝΑ ΚΑΙ ΚΑΘ' ΟΜΟΙΩΣΙΝ 144

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

1. Ο ΕΝ ΧΡΙΣΤΩ ΑΝΘΡΩΠΟΣ 150

2. Η ΦΤΤΙΚΗ *ΤΧΗ 156

3. Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ +ΤΧΗ 158

4. Η ΑΟΓΙΚΗ *ΤΧΗ 160

α. ΔΙΑΝΟΙΑ
0. Ο ΝΟΤΣ
γ. ΤΟ ΠΝΕΤΜΑ

5. ΤΟ ΣΤΝΘΕΤΟΝ. ΣΩΜΑ+ΤΧΗ 176

KEtAAAÏON ΣΤ!

1. ΠΕΡΙ ΑΡΕΤΗΣ 184

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ 2

1. ΠΕΡΙ ΕΛΛΑΜΦΕΩΣ 204

KE*AAAIQN HJ

1. ΠΕΡΙ ΘΑΝΑΤΟΤ 222

ΕΠΙΛΟΓΟΣ 232

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Το παρόν Trónfia αποτελεί άφ' kvàç μεν συνεχειαν τ % έπ\ διδακτορία

διατριβή?, < υποβληθείσης- εν crei 1970 πάρα τη Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου
Χαϊδελβέργης-. Γερμανίας-, αφ' έτερου δε, είδικήν και εμπεριστατωμένην συμβολήν ε\ς- το
ά^ιπολα}Ίκο^τί^\-ψ<ι τοΰ Μιχαήλ Ψελλοΰ. Πασιφανή οτι δια πασαν εποχήν καί έν
προκειμένω δια τον Μιχαήλ Φελλόν, το άνθρωπολογικόν ζήτημα άπετελει εν εκ των
ιιλέον φλεγόντων θεμάτων δεν πρέπει όθεν να μας- εκπλήττη το γεγονός· ότι τοΰτο
το θέμα άπησχόλησεν τον τε Ιστορικόν, φιλοσοφικόν και θεολογικόν αυτοί) νουν καθ'
όλην την πολυ*:ιδή καί μακράν αΰτοΰ σταδιοδρομίαν,

Ό Φελλόν, Φύσει πολιτικον ζφον, πειράται τήν εκ νέου ούσιοποίψιι^τνβ

άνΗρωπινης υποστάσεως- καί δια ταύτης· ορίζει, ουχί καινώς- αλλά καινω τρόπω, το
απώτατοι' Tékoç'xni) ανθρωπίνου βίου Τήν λΰσιν τοΰ μεγάλου τούτου προβλήματος-
ένδιαστελλεται εν τη πνευματική συζυγία των δυο μεγάλων πηγών, της* τε ελληνικής·
σκέψεως· και χριστιανικής· άποκαλΰφεως\ Βαθυνους- στοχαστής-, διαβλέπει έν μεν τη
ελληνική γραμματολογία τήν όρθήν σκιαγραφίαν καί τήν υποτυπώδη μορφήν τοΰ
ζητουμένου, ενω εν τω χριστιανική δόγματι, το πλήρωμα καί τελείωσιν αΰτοΰ, Δια τον
Μιχαήλ Φελλόν, ό ελληνικός· λόγος μετουσιοΰμενος- λαμβάνει σάρκα και οστά μόνον έν
τίι χριστιανική διδασκαλία. Ίδσΰ όθεν καί ή αρμονική μετουσίωσις- τοΰ ζητουμένου

'Ev<i.»pif δ όμως· kyéveso φαν^ρον αΰτω οτι, μήτε ή άμωμος· Πίστις* των Πατέρων
μσνσν ήδυνατο νσ θέση τον νοητσν χαλινσν ας "το άλλσιωτον και τρεπτσν" της·
ανθρωπινής· υποστάσεως·, μήτε καί ai μυστικάί τάσεις· της· εποχής·, απρόσιτοι τοις·
πολλοίς·, ή&υναντο να εμπνεύσουν και έ&οφαλήσουν τον προς· τον θεον πόθον τής·
'έπιπτρηφή? Επειδή δε 'διττός* τη Φύσει" 6 άνθρωπος·, διττός· πως- καί ενεργεί θεία
Χάριτι τήν Ιδίαν αΰτοΰ κατά μιμησιν θεοποίησιν. Elç· τοΰτο 6 Ψελλός·, καίτοι απηχεί
την θίολογικήν σκέψιν καί θέοιν πολλών προ αΰτοΰ γενομένων, μολοντοΰτο δια τήν
Πην εκατονταετηρίδα παρουσιάζεται ώ? ό μόνος' 'ικανός-, οστι«· θεολογικω? τε καί
Φ'λπππφικΜΓ εδραιώνει τήν ηφί àvfymnov σωτψιωδη nopeiav W\ αδιάσειστων
επιχειρημάτων,

Και ôhôiios. George: THE PHILOSOPHICAL TRILOGY OF MICHAEL PSELLOS: ΘΟΟ-COSMOS-MAN

iniversity of Heidelberg ( Faculty of Philosophy.) GERMANY, January 14, \ 970
 Έκ τών μέχρι τούδε την πλουσίαν ψελλικήν ύλην μελετησάντων, ελάχιστοι έ'λαβον
un' όψιν την όψιαιτέραν αυτού θεολογικήν σκέψιν, ήτι? έν μορφή υπομνημάτων και
λόγων €\φΐπκ€τ«ι έν •πολλοί? d o r n ανέκδοτο? έν τφ Παρισινφ έλληνικφ Κιάδικι *1182.
ΟΙ πλείστοι τών φιλοφέλλων μελετητών έχουν κυρίω? ύπ' οφιν τα όσα οί J, Μ Igne,
KwV: Σαθα?» Ε KurtZ-Fr.· Drexl και τινε? άλλοι προ δ€κα€τηρίδων έξέδιδον· την ωριμον
σμω? αύτσυ θεολογικήν θέσιν, την έν τω. tic άνω μνημονευθέντι έλληνικφ κωδικι,
αγνοούνε 'Ω? έκ τούτον πολλάκι?, t&ç· θα ΐδωμεν κατωτέρω, παρερμηνεύεται ή θεολογία
το» Ψελλού και κατά λσγικήν άκσλουθίαν και ανάγκην ή drffauroÀoyw αυτού.

1
Αντίθετο»? δε τα καθ ημάς- kv τη παρούση μελέτη πρώτην θέσιν κατέχουν τα έν
τ«ΐ» Παριοινφ Κωδικι ανέκδοτα ïpya αύτοΰ, τα όποια προ πολλών ετών έξελάβομεν,
ένεκα τού αυτών άκραιφνσύ? ορθοδόξου ύφου?, ώ? θεμελίου? λίθου? τή? συγγραφικής·
oprtoTi^n-OTHToc· του άνδρό?. Έσκεμμένω? ούτω και έκ προθέσεω? πολλάκι? παραθέτομ€ν
•Sia μακρών ταύτα αύτουσίω?, δυσκσλευοντε? πιθανά την όμαλήν έκβασιν ή κάί
παρακολούθηση' τών ιδεών τού πονήματο?, ΐν' όμω? δικαιούντε? περισώσωμεν την
σρθσδσέίαν αυτού: Δυστυχώ? και ώ? κατωτέρω μέλλει καταδειχθή, ό Ψελλό? πολλάκι?
κατηγορήθη ύπό τε τών συγχρόνων αλλά κάί ύπο τών μεταγενεστέρων αύτοΰ ώ?
wAemrifüiv η ρεοπλαταη-ζιοκ Πλην, ή παρερμηνεία αυτή ή κάί ή ωμή παρεννόησι?
άπεχε? πολύ τη? άληθεία? τοΰ πράγματος·. Ό Ψελλό?, καίτοι θαυμαστή? τού
Πλάτωνο?» τή? αρχαία? ελληνική? σκέψεω? ή και γ€νικώ? πάση? άλλη? έκτο? της·
titHTèpar twMjnr προερχομένη? επιστημονική? συμβολή?, ουδέποτε άντήλλαξεν και
σύοεπστε ουνενεεν την εύαγγελικην περιστερά? μετά τή? αθηναϊκή? yXamoç, Το
λυπηρον ν.νηι οτι πολλάκις· ο\ κατήγοροι αύτοΰ, έθξλοκωφοΟντε? και έθίλοτυφλούμενοι,
μονομερώ? και μονοτροπω? ερμηνεύουν τα λόγια τού φιλοσοφούντο? θεολόγου και αντί
να διακρίνουν εν αυτοί? το διεπσν ορθόδοξον πνεύμα τών γραφομένων διαμαρτύρονται,
οκανοαλιζσμενσι τάχα, ύπο τών παρ' αυτού στιγμιαίων εξάρσεων θαυμασμού κάί
επαίνου ενο? 'Ομήρου, Πλάτωνο?, Πρόκλου, κλπ, 'Επί τούτοι?, λησμονούν και ετέραν
βασικήν θέσιν επί τού όλου ζητηματο?, οτι ή συγγραφική δρασι? τοΰ Ψελλού διήρκεσεν
τουλάχιστον έπι τρεί? δεκαετία?· τούτο σημαίνει οτι ό Ψελλό?, ώ? κάί πά?
σ£?πτπμί.νσ? άνθρωπο?; εν τω 4 ^ / ^ « ^ γ κ α σ τ ι * ώ ? παρουσιάζει έίέλιξιν σκέφεω? και
γνώμη?· εάν ει? Πλάτων και ει? Παύλο? ήναγκάζοντο άργότερον ci? τροποποίησιν τίνα
τή? αρχική? αυτών φιλοσοφική? ή θεολογική? γραμμή?, πω? δυνάμεθα έλαφρφ τή

Eçaipçaiv άποτίλ€Ϊ è άίΐμκηοτορ Πίρικλή? "Ιβάννου, Καθηγητή του Πον€ΐτιστημίου Μονάχου,

»οτι? και έκ τών VCBTÌPÌHV έρίυνητον μόνο? κατ€ΐχ€ν τό ncpicxoucvov του éç ava Παρισινού

*y
συνειδήσει va άρνούμεθα και εΐ? τον Ψελλσν την φυσικήν ταύτην tara λσγσ?
ώρίμανσιν,

'Ω? εκ τούτου φρονώμεν ότι ή παρούσα προσπάθεια παρουσιάζει την πλέον

μέχρι τονδί άντικΏμ€νικά? ώλοιΛηριαμένην wcpì ένθριίτον σκέψιν, φρόνημα και
Οιδασκαλιαν του Μιχαήλ Ψελλού. Τα kv τφ παρόντι έργω πορίσματα και συμπεράσματα
είναι το αποτέλεσμα μακράς και εμπεριστατωμένη? μελέτη? τριών και πλέον χιλιάδων
σελίδων ψελλική? συγγραφή?, Μόνον όταν τι? μελετηση επισταμένω? κάί κατά το
δυνατόν ^;TAPf^/f«*vi?r σύμπαν το ψώλικσν corpus, θα δυνηθή και να δικαίωση εντο?
των εν τη 11η εκατονταετηρίδι επικρατούντων Ιστορικο-πολιτικο-θεολογικοτφιλοσοφικών
owmics τον τε (ήλον ττρο? πάσαν γνώσιν και άδιάσειστον αϋτου πεποίθησιν τη?
συμβολή? τη? ελληνική? πκέψεω? επί το« χριστιανικού δόγματσ?,

Τέλο?, αι μέχρι τούδε περί Ψελλού μονογραφιαι, άρθρα, διατριβαι, κλπ., ω?

αύται εν τη βιβλιογραφία άναγράφωνται, είτε μετά τη? καθόλου αυτού σκέψεω? είτε
μετά τή? επί μέροι»? εχοιιν άσχοληθή, διαπραγματεύονται πλήθο? άλλων θεμάτων
παρεκτο? τη? άΐθρβνοΧαγύι& ην ημει? μετά πάση? δυνατή? ακρίβεια? κατωτέρω
έτιιμελουμεθα,

Γεώργιο? Άλεξ. Καραχάλιο?, Πρωτοπρεσβύτερο?

J
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η Α Ν Α Γ Ε Ν Ν Η Σ Ι Σ ΤΩΝ ΚΛΑΣΣΙΚΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

"Την (>€ ιών 'Ελλήνων σοφίαν προθφ€νο? ώ? αχός, οτι δέον του?
•γνήσιου? του λόγο« κληρονόμων, το βάρβαρον καί αλλότριο ν τον πλούτον της· σοφία?
ουδέν προσήκοντα δκδέίαντο, καί ή μέν Έλλά? σχ«δον άπασα και ή άποικο? 'Ιωνία
των πατρίων άκρφώ? Σκόπησαν, è? Άσσυρίου? δέ και Μήδου?...ό κλήρο? μ€τωχ€Τ€ύθη·
MU τοσούτον ή ταξί? άντέστραπται, ώ? 0αρ0αρίζ€ΐν μέν του? Έλληνα?, έλληνίζαν δέ
του? |&ρ|ίαρου?,„παιοίαν ουν ήμά? ή βάρβαρο? ήγηται, και τρυφ<? τάϊ? èvociai? ημών
pai άπασιν συ πλέον ή σοφό? yçyovoi?, άλλ' έλλατον ή άμαθη?,"·5

' . Ό τ ι μη έκ ρ€ουση? πηγή? d τι μοι σοφία? pepo? συναλίκται

ήρανισαμην, αλλ' έμπ^Φοαγμένα? €ΰρηκώ? αναστόμωσα τ€ άνακαθηρα. και έν ßdOei που
το νάμα Eeipçvnv mi ν πολλώ ανίίλκυσσ πν^ίματι,"^

Okipav άμα και ntpiepyov άποκαλ« ό Κ. Σαθα?^ την ekóva τη? βυζαντινή?
ιστορία? κατά τον liov aiwva, 0ασιζσμ€νο? à ? ιστορικά δεδομένα μ€τα£υ των οποίων
και έν τή «ό? άνω μαρτυρία τοΰ Ψίλλοΰ. Οίκτράν μέν διότι, θανόντο? του μ€γάλου
αυτοκρατορο? Βασιλείου Β' τοΰ Βσυλγαροκτόνου, όστι? και πμίω? κατηγλάίσαν τον
ÉhiCavrivÒF θμόνον kv'i Τίοοαρακοντα καί èvvca €τη (976Ί025), ήκολουθησεν αύτω σ€ψά
μάλλον ανίκανων, ανάξιων, \διοτ€λών και αυθαιρέτων αρχόντων, σϊτιν€? πολλά
συνέβαλον α ? την Τ€ παραμέλησιν τοΰ στρατοΰ, άς την έκτόπισιν τή? αξία? γ€νναίων

, Cote* Pari? , 1 162, 50 Elf Φ· Λογγφσρδο» 'Ucfrrr/r ivmrtnate. Πρβλ. Κ. Σ<£θο?, τόμ Δ',
IpoAoyo?) CKA. XLVii-XÎViii
' Κ. ïdfas, τόμ. Δ ', σ€λ. 122-123
ν
Β·θ' èvm. vt\ XXWIÜ

4
 στρατηγών και ναυάρχων και γενικώ? εΐ? την κυβερνητικήν, ήθικήν και κσινωνικήν
εκλυσιν. ΟΙ ελάχιστοι ενάρετοι και α?ιοι στρατιωτικοί, λόγιοι και Εκκλησιαστικοί
άνδρε?. οίτινε? κατά καιρού? άντέδρων, ήσαν ανίσχυροι δια του ενάρετου αυτών βίου
και λαμπρού παραδείγματο? να διαλύσουν το σκότο? τη? άνηθικότητο?, τη? μωρία?, τη?
ραδιουργία? και Ιδιοτέλεια? αρχόντων τε και ούχ ήττον τού κλήρου.

Περιεργον δ« διότι, παρ' ολην την εσωτερικήν ταύτην πολιτικήν σύγχυσιν και
άκαταστασίαν, αποτέλεσμα τη? οποία? συνηχεί? όρδαι βαρβάρων ετόλμουν την
παραβίασιν, ίνα μη και πολλάκι?» τον βιασμον των συνόρων, των πόλεων και χωρίων
τη? αυτοκρατορία?, και παρ' ολα τα οοβαρα εκκλησιαστικά και διεκκλησιαστικά
ζητήματα. 6 μια νεα στροφή του διφώντο? πνευματο?, μία καινή άνάτασι? προ? τον ΐξ
άκηδί«? έσκστισμένον ορίζοντα των γραμμάτων ώρθριζεν, εν φ αϊ πρωται ελπιδοφόροι
άναλαμπαι τού άναδύοντο? εκπολιτιστικού ήλιου ηύγαζον καί ω? αν εκ τη? τέφρα?
τού ποτέ Ιδεατού Φοίνικο?, μάλλον Γλαύκος; μία νέα εκπολιτιστική προσπάθεια
ισόρροπου άνακεφαλαιώσεω? και άνασυστάσεω? των ελληνοχριστιανικών ìfemSdìv
έπαρκούτο, Μία, τώ. οντι, àrayirrqoxs τύν κλασσικ»? γραμμα'τ«ν, εντο? των
ορίων και όρων τη? καθ' ήμά? θεοσέβεια?, "κλύζουσα προ? τα? αυγά?"7 τού νοητού
όλίου, εσπαργανούτο. Μετ' ου πολύ, αύτη ώρίμαζεν εΐ? χάριν, πνευματικήν δύναμιν
και παλλαικην περιωπην, Εαν όντω? ή 11η έκατονταετηρι? ύστερη πολιτικώ? ή
στρατι«τικύ? ει? ανδραγαθήματα καί άγλαοκάρπου? νίκα? Ισαίία? τού τετιμημένου
παρελθόντο?, αύτη ει? τα γράμματα διαμιλλάται προ? πάσαν προ αύτη? καί μετ'
αυτήν εκατονταετηρίδα. Ίνα δε μή άνατρέχωμεν ει? τα? πρώτα? ήμερα? των
Απολογητών ή και τούτων των μεγάλων εκκλησιαστικών πατέρων, θα άρκεσθώμεν ει?
ολίγα απαυγάσματα ελληνοχριστιανική? γραμματεία? τού 9ου και 10ου αίώνο?, ιν'
οπω? δια τούτων κατανοήσωμεν καί καταδείίωμεν την λσγικήν αναγκαιότητα συνεχίσεω?
τοιαύτη? νεα? κλασσική? καί πνευματική? άναγεννήσεω? κατά τον περί οδ ό λόγο?
αιώνα,

Και κατά μεν τον 9ον αΙώνα, ή γιγαντιαία μορφή τού Πατριάρχου Φωτίου,
πονούσα τον ΐδιον ύψώοαι βίον, δια των προσφυω? ενηρμσνισμένων ελληνοχριστιανικών
ακτινών, ώ? ασττκι Άρκτούρο?, αστραπτει καί νοητώ? αύγάζει τον τε εκκλησιαστικό ν
καί κοινωνικόν ορίζοντα τη? Μακεδόνικη? δυναστεία?, Το πολύμορφον και πολυειδε?
τάλαντον τού άνδρό?, ώ? λογίου, διδασκάλου, κρατικού λειτουργού, Ιεράρχου,

6
Πρβλ Βλ*σίου Ί · . Φίΐδό:, ΕΚΚ,\ΗΣ1ΑΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΠΑ, Π, ΑΘΗΝΑΙ 1%3, « λ . 162
*' Αίσχνλου, ATAtŒMNÛN Ü52

5
 8
πρεσβευτοΰ. Ιεραποστόλου, συγγραφέα»?, κλπ. άνεγνωρίζετο δυστυχώ? πλήρως·, ώ?
τοΰτο συχνάκι? συμβαίνει, εκ των υστέρων. Ή ζωή και ή δράσι? αύτοΰ, παρεκτο?
βεβαιώ? τή? πατριαρχεία?, παρουσιάζει πολλά τα κοινό μετά τή? παντοδαπή?
πρσσωπικστητο? τοΰ Μιχαήλ Ψελλού,

Ό Φώτιο?, παιδιόθεν βαθύ? μελετητή? και θιασώτη? τη? τε χριστιανική? καί

θύραθεν σοφία?, δια του γονίμου διδασκαλικού και συγγραφικού αΰτοΰ έργου, άδρ? και
εκλεκτική μεθόδω, έχαρίσατο τή 'Εκκλησία πλουσίαν λογοτεχνίαν, ήτι? αναμφισβήτητο)?
κατέχει πρώτην θέσιν «Ι? τον τομέα μαθησεω? και αγωγή? τη? εποχή? αΰτοΰ. Φυσι?
ευαίσθητο? και πολυπράγμων, συνεδΰαζεν δια τη? βαθεία? αΰτοΰ πίστεω? και όξυνοία?
την ισορροπσν συμιγιαν των δυο μεγάλων πηγών, δηλονότι τών τ€ κλασσικών
γραμμάτων m\ τή? ανά του? αΙώνα? τεταμιευμένη? ορθοδόξου πίστεω?, €\? εν ευκυκλον
σύστημα παιδεία? και χριστιανικού Weltanschauung, Tò πλήθο? τών συγγραμμάτων
αύτοΰ εν olç και πραγματεύεται ελευθέρω?, άνευ βία? ή προκαταλήψεω? ποικιλίαν
θεμάτων και Ιδεών, μαρτυρεί εΰγλωττω? πρώτον, το έδράίον και όρθόδοέον του
Φρονηματο? αΰτοΰ καί δεύτερον το ποιητικό?, τ.ε. δημιουργικον αΰτοΰ υφο? εΐ? τήν
προσέγγισιν εΙμή συμβιβασμοί' τή? αρχαία? και θύραθεν σοφία? μετά τών Ιδεών τή?
χριστιανική? ομολογία?,9 Ή κατ' οίκον και ή εν στενφ κΰκλω νέων διψώντων μάθησιν
και ή μετά ταΰτα πιθανωτατα διδασκαλία τή? υπό τοΰ Βάρδα άνασυσταθείση? έν
Μαγναΰρα ακαδημία?, εΰρεν αυτόν, οΐκοι ή δημοσία, συναναστρεφόμενον μετά "τών ταΐ?
μαθηματικοί? σχολαΐ? λεπτυνόντων την διόνοιαν, τών ταΐ? λογικοί? μέθοδοι?
Ίχνευόντων το άληθε?, (και) τών τοΐ? θείοι? λόγοι? ιθυνόντων τον νουν προ? τήν
Κί
εΰσέβειον, Έν γενικοί? γραμμαί? όθεν, δέον οίκος όμσλσγησωμεν ότι πέρι4ί τοΰ
\cpov Φωτίου συν€Κ€ντρ<,)θη ομά?· λογίων, αϊ πλέον Ισχυροί πνευματικοί δυνάμει? τή?
Αυτοκρατορία?, αΐτινε? άνεδείκνυον εκ νέου τήν Βασιλεϋ'συσαν ώ? κέντρσν μορφώσεω?,
αγωγή? και νέα? πνευματική? κατευθυνσεω?. Ό Ιερό? Φώτιο?, οπαδό? Ί . Χρίστου και
" Αριστοτέλου?; παραμένει ή πλέον αντιπροσωπευτική μορφή τή? νέα? αυτή? στροφή?
wpó? μετσγλώττισυ' και εναρμσνησιν τή? τε θύραθεν καί χριστιανική? διδασκαλία?,

?
Mk «ρθρον Ν,Β Τ»μα6ακτι, ΦΑΤΙΟΣ h Θ/ΗΣΚΕΥΤ, ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΕΓΚΤΚΛΟΠ., τόμ 12, ocX.21 ίξ.
> Πρρλ, A.A. Vasiiiev, ΙΣΤΟ/ΊΑ ΤΗΣΒΥΖ. ΑπΟΚΡΑΤΟΝΑΣ ΑΘΗΝΑΙ, σ€λ. 448. Ό Β. Στ€φακίδπ?,
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤ. ΙΣΤΟΡΙΑ, σίλ. 42«, pXiiifi τον Φώτιον ουχί μόνον é? "ιτρβτουργον τή? ορολογική?
avtjacec" τήε Ιννύττκ ίκ)ρΐδο?, άλλα καί "σνονδαΐον σνντ€λ€στην αυτή?". MCTCÎU δί τβν άλλων
ϊχοΑιων ι?€ρι τον γονιμωτάτου αυτόν ϊργου και ΰφους, «αρατηρύ Οτι αικμιμίΊτο.,.τού? νατέρα; τή?
Γ€ταρτης καί πίμπτη? έκίρίδο?, άλλα συγχρόν»? κοί του? αρχαίου? έλληνα? ρήτορα?, Ικόσμα του?
\&ÏOV? SIP χωρίων, diienttw h τον κλασσικών συγγραφή«ν...", κ\ν.
ιυ
Έιτιστολαΐ. σίλ. 141, παρ' αρθρφ N.B. Τκμαδάκη έν θρησκ. καί Ήθικ. Έγκυκλ., £νθ' άνωτ. τόμ.
12, σ€λ. 23.

6
 "Αλλο? περιώνυμο? σοψος τή? εποχή?, Λέων 6 Βυζάντιο? η Μαθηματικό?, αφανή?
και άγνωστο? τοΧ? πολλοί? και αύτφ ετι τφ αύτοκράτορι θεοφίλφ, τυχαιω?
άνεγνωριζετο ή περί τα μαθηματικά και αστρονομικά αυτού ευφυΐα, οτε πρώην μαθητή?
αύτου, αιχμαλωτισθεί? υπό των 'Αράβων, κατέπληττεν δια των επιστημονικών αύτου
γνώσεων του? km σοφία ειδήμονα? τη? Βαγδάτη?. Μαθών δ' εξ αυτού ό καλίφη?
Έλ"Μαμούν 11 ότι εν Βυζαντίω λα$φ ^ / W ò διδάσκαλο?, ελεύθεροι μεν τοΰτον και
εγχείρισα? αύτώ έπιστολήν προσκαλεί Λέοντα παρά τη βασιλική αυλή. Έ π ι τω
άκούσματι τούτω, φοβηθεί? μεν è Λέων μήτι και ό Αυτοκράτωρ παρεξήγησα? το συμβάν
κακίση αυτόν, αποκαλύπτει cl? θεόφιλον δι' επιστολή? τα τή? προσκλήσεω?. "Αμα τή
γνώσει των πραγμάτων, ό Αυτοκράτωρ ουχί μόνον αναγνωρίζει èv τιμή τον οοφον αλλά
και γενναίω? ανταμείβω ν τοΰτον ώριζεν ό'πω? δημοσία πλέον διδάσκη. Και τούτο
συνεβαινεν άρχο? τή? βασιλεία? του Θεοφίλου (830833), Και έτερα επιστολή άποστέλλ€ΐ
ό Καλίφη? παρακαλών τον αυτοκράτορα όπω? πέμφη αύτψ τον οοφον Λέοντα προ?
επίλυσιν τίνων γεωμετρικών και αστρονομικών αποριών. 1 2 Ό 6'αυτοκράτωρ κωφεύει και
αρνείται έπι τή προφάθ€ΐ "όπω? μη το οίκεΐον καλόν εκδοτον ποίηση τόί? έθνεσιν." 13
Ούτω?, ό περιβόητο? μαθηματικό? και οοφος Λέων έπι σειράν ετών δίδαξα? έν τή
Βασιλευούση, άπεμακρύνθη Τ€λικώ? imo Θεοφίλου (839) χειροτονιθεί? 'Αρχιεπίσκοπο?
θεσσαλονίκη?, 'Εκθρονισθεί? δ' άργότερον ένεκεν των €ΐκονοκλαστικών αυτού 1δ€ών ύπό
τη? αυτοκράτειρα? Θεοδώρα?, έπεστρεφεν και πάλιν ε\? Κωνσταντινούπολις διδάσκων
τά? κατ' αυτόν ίττιστήμα?

Έκ των ώ? άνω συντόμων σχολίων, άναμφιβόλω? δυνάμεθα να όμιλώμεν ττερι

amyernpetiiftw βυζαντινών γραμμάτων κατά τήν 9ην εκατονταετηρίδα,

Έκ παραλλήλου, ή 10η έκατονταετηρι?, συνεχίζουσα τήν προ? τήν έγκύκλιον

παιδείαν και έλληνσχριστιανικήν μόρφωσιν έφεσιν. παρουσιάζει και αύτη

11
Ό πολΰ? ύζ Ιστορΐαν κ«< φιλοσοφίβν Will Durant (THE AGE OF FAITH, Simon & Schuster, NY,
1950, ρ 438) καίτοι β« ν σνγκατ«λέγςται UCTOIÌ T§V ίΐδημόνβν dç τήν BuCavToAoyiav, δμ»?
ίνργνωρίζίΐ το τόλαντον κοί *ολυμ<£θϊΐαν τοί> Α4οντος, στΒΚίοΐ 8* τον θαυμασμον τοο καλίφου
ϊν&νη τοΟ σοφοο fiiovnç éç και τήν 8Xwf άνοητον σνμπςριφοράν τοΟ αύτοκρότορο?, Οίτο?, μ€ταξίι
WV «ÂÀ4)vf γράΦΐΐ τ« ί|ή£ "The outstanding Byzantine scientist of these centuries was an oDscure and
impoverished teacher, Leo of Salonika Leo was a polymath, and taught, and wrote on mathematics,
astronomy, astrology. medicine, and philosophy, Al-hamun submitted to him several problems In
geometry and astronomy, and was so pleased with the replies that he offered Theophllus eternal peace and
2000 pounds of gold if the Emperor would lend him Leo for a while, Theophllus refused, and made Leo
Archbishop of Salonika to keep him out of Al-Mamun's reach,"
'^ TP" προ" Λιόντα κο4 θϊόφιλον £*ι<ττολα? TOO Καλίψου Έλ-Μαμοίίν, Ï6f έν τή θ€θφ«νου?
ΙΣΤΟ/Η ί'κδ, Ikpioiwv, otX. 188-189, 190-191
i 3 ν
Ένθ' Ανβτ,

/
 άντιπροσωπαιτικώ? αξιόλογου? τσι? γράμμασιν μορφά? cv τοί? προσώποι? του Τ€
Κωνσταντίνου του Πσρφυρσγ€ννήτου και άρχκπισκσπσυ Kaioapcia? 'Apctìa. Και ό pev
Κωνσταντίνο?, άναλαβων πλέον μόνο? την κυβέρνησιν τη? αυτοκρατορία? cl? ήλικίαν
τ€οσαράκοντα π€ρίπου ετών, έ&τέλα τα τη? διοικήσ«»? ώ? αύτφ ή φΰσι? και ή
πρόνοια ΕχαρίζπΌ,'Ομολογουμένω?, ούτο? δέν £γνωρίζ€το ώ? μέγα? αυτοκράτωρ- ή
«μφυτο? ομω? αύτφ χάρι? και ή πν«υματική δια\ίγ€ΐα Ικανού τούτον cl? την έκλογήν
feèwv εκπροσώπων και συν€ργατών, τόσον cl? τον διοικητικόν, πολιτικον και
στρατιωτικόν τομέα όσον καί cl? τον τη? παιδεία?, γραμμάτων και πνξυματική?
καλλΐ€ργ€ία? Ιδιαίτατον σκοπόν, ΕΙ? τούτο δ« «γκειται κάί ή προσωπική αυτού χάρι?
àii'fîepKcia? ότι el? μέν τα π€ρί διοικήσίω? kξé\çγ€v κατάλληλου? και αξίου? άνδρα?,
OÏTIVC? τη συν€ργοσια το« αύτοκράτορο?, έτηρουν την £ωήν, τάξιν, έσωτ€ρικήν κάί
€&ι)Τ€ρικην άσφάλ€ΐαν τη? αυτοκρατορία? €l? έπίζηλον ρυθμον ci? oc τα π€ρι παιδάα?,
άναγ€ννήσ€ω? γραμμάτων και πναιματική? δράσ€ω?, Ιπαι&ν 6 ίδιο? πρωταίοντα
μόλον. 14 Έφ€θ€ν k νέου cl? πςριωπην την προ evo? αΐώνο? υπό καίοαρο? Βάρδα
άκμάπασαν Ακαδημιαν ή Σχολήν Μαγναύρα?, ήτι? μ€τά ταΰτα παρακμήν δυστυχώ?
ήξιούτο, Συνοπτικώ?< 6 Κωνσταντίνο? Ζ ' tycvcTo ή ψυχή του νέου π€ρί παιδ«α?
κινήματο? και ή πνοή τη? έξυψωσ«*? τη? αγωγή? των πολιτών, Έ ν ταί? ήμέραι?
αύτοΰ ή Βασιλ€ύουσα cxaipev γ€νική? έκτιμήσαο?, θαυμασμού καί 6cocu>? π€ριωπη?, ην
ποτ€ ή Άλ€ξάν6ρ€ΐα κάί ή Άντιοχαα Εσχον. Δέν cìvai τυχάίον το γ€γονο? ότι ή
συνταξι? του π€ριφήμου λφκσύ του Σουίδα και ή έμφάνισι? του ενιαίου ηρωικού
έπου? τού Διγενή 'Ακρίτα, έγένοντο κατά τον ΐδιον τούτον αΙώνα. Έπι τούτου, ή
àvcVcpoi? μ€γάλων εκπαιδευτηρίων cl? πολλά? πολα? τη? αυτοκρατορία? ώ? κα\ ή
ϊδρυσι? πλουσιωτάτων ρ^ίλιοΗηκών cv al? και πλήθο? χ€ΐρογράφων, κλασσικών κάί άλλων
owçocopçïiçTO, àv€Î΀ÎKW€v Ιδία τήν Βασιλ€υουσαν ώ? το κέντρον πάση? μαθήσΐω? και
παιδ«α?,

Παρόμοιο? ενθουσιασμό? αμή cpu>? προ? τα γράμματα έχαρακτηρι^ν και τον

'Αρέθα Kaioapcia? Ουτο?, γ€ννηθ€ΐ? cv Πάτραι? cv CTCI $50, έδιδάσκ€το τά πρώτα
γράμματα cv τη πατρίδι αυτού, Ένωρι? COCÌKWCV τα πλ€ονά£οντα αυτού χαρίσματα,
τήν άρίτήν, τήν cuoejteiav <και τον ακρατον ζηλον προ? τήν παι&Έίαν. ΆργόΤ€ρον
pf.T((iKCi cl? Κωνσταντινουπολιν και μ€τ' ού πολύ, CVCKCV τών πολλών αυτού αρετών,

'-'• Ει? την Σχολήν τη? Μαγναύρα?! oWpitcv fiiaiipcirci? καθηγητά? τον μαθηματικών, τη?
Μοσοφία?, τη? αστρονομία?. του δικαίου καί Θεολογία? £θ€Τ«ν il? τήν tkaikaiv τοΟ κοινού beptàv
ικίσα? τα? ό? 6fi'tt επιστημονικό? σπουδο? καί άντημίιβίν Ικανό? nana? τοί»? iv αύτβ
5ιακρινομί'νουε φοιτητα'?. flcpi του λίαν εποικοδομητικού ρόλου του Κ»νσταντίνου Ζ ', πρβλ. Α. Μ,
Στρατηγοπούλου, ΙΣΤΟΡΙΑ.., μν. έργ. σίλ.62-66. Έπιση?, Κ. Παπαρρηγοπουλου, ΙΣΤΟΡΙΑ TOT ΕΛΛΗΝ.
iT8V0/£ ΑΘΗΝΑΙ, mi, τόμ. 4ο?, σ<ίλ.110-113. Έπίση?, A.A. Vasiliev, μν. ?ργ. σ€λ.·Μ8Ηι50

8
 περιήρχετο εν τή θεραπεία τοΰ αΰτοκρατορο? Βασιλείου Α ' τον Μακεδόνο?. Μαθήτευσα?
6ε παρά Φωτίω, ηυρυνεν πλουσίω? την τε θεολογικήν αΰτοΰ και θυραίαν παιδείαν
€πι6€ΐίας· καταλλήλων την εμφυτον αΰτοΰ κλίσιν προ? φιλομάθειαν. "Αμα δε τη
ανύψωσα αύτοΰ εν τφ αρχιεπισκοπική θοόνω τη? Καισαρεία?, άρχεται τή? πολυμερσΰ?
διοικητική?» ποιμαντική?» διδακτική?» συγγραφική?, κ.α. δράσεω?. Μεγάλη φήμη άπέκτα
δια τα φιλολογικά αΰτοΰ πονήματα, δια τα εξηγητικά αΰτοΰ σχόλια km διαφόρων
εκκλησιαστικών και αρχαίων ελληνικών κείμενων, δια τά? ερμηνευτικά? αΰτοΰ
πραγματεία?, δια τά θεολογικά και φιλοσοφικά αΰτοΰ συγγράμματα, δια του? λόγου?,
επιστολά?, ποιήματα, κλπ,, πολλά των όποιων την τυχην σήμερον άγνοοΰμεν. Έπι τοΰ
χαρακτηρισμού τοΰ Άρεθα ώ? σοφοΰ Ιεραρχου και επιστήμονο?, ό Ko? Κ. Μπόνη?,
15
μεταξύ των άλλων, γράφει τα έ£η?: " Ό Άρεθα? καταλαμβάνει εντελώ? ε(εχουσαν
θεσιν εν τη βυζαντινή γραμματεία τοΰ Γ αΐώνο?. Δια τή? ενδελεχοΰ? μελέτη?,.,τή? τε
θύραθεν και τή? εκκλησιαστική? παιδεία?, κατώρθωσε να απόκτηση ...σπουδαίαν
εκτίμησιν, ενδοξον φήμην...ρητορική, φιλοσοφία, θεολογία, νομική, και ποίησι? ακόμη,
εκαλλιεργηθησαν παρά τοΰ σοφοΰ κληρικσΰ,,.Τά συγγράμματα του δεν διακρίνονται επί
πρωτότυπη, άλλ' εκτυπον παρέχουν την εΙκόνα ενο? κριτικού καί ευσυνείδητου
λογίου,..'Ακριβολόγο? και λεπτολόγο? άριστο?, γνωρίζει να χρησιμοποιή πρεπόντω? τον
πλοΰτον των γνώσεων του."

Δεν χΐιίρξί αμφιβολία ότι διά των ώ? άνω δυο μεγάλων μορφών TÄF γραρμάτνν,
τοΰ τε Κωνσταντίνου Ζ' και τοΰ αρχιεπισκόπου Καισαρεία? Άρεθα, ό 10ο? αΙων
παρουσιάζει ε\? το εντονον την άνασυστασιν και άναγέννησιν τή? παιδεία?, ήτι?
άναγνωριζουσα το πνευματικόν χρεο? τη άρχαιότητι, εν χριστιανικοί? πλέον πλαισίοι?
ffiv«ni>vT«nnçT«i, άναμορφοΰται καί ΰπερυψοι τοι? πάσιν την 848α τή? διαφωτίσεω?,
εμφανώ? δηλσΰσα διά τούτου ότι, το μεν ενυλον φύς αποτελεί το ciào? τή? Χρίστου
αληθείας, ή 6ε 84sf, την είδοηοιημένην νληκ τ.ε., την τοΰ νοο? ενδοξον ελληνικήν
κλήρο νομιαν,

Ταΰτα λίαν συντόμω? μνημονευσαντε? περί τή? συμβολή? των ώ? άνω μεγάλων
ανδρών εν τή βρβχεία μεν πλην λαμπρή αναγεννήσει των τε κλασσικών καί χριστιανικών
γραμμάτων κατά τοΰ? Vov και ΙΟον αΙώνα?. Είσερχόμεθα ακολουθώ? εν τη 11η
εκατονταετηρίδι εν ή καί το αποκορύφωμα εύρεν καί πάλιν ή δια τοΰ πνευματικού
συνασπισμού των τεσσάρων ανδρών, Κ. Λειχου'δη, Ί . Ξιφιλίνου, Ί . Μαυρόποδο? και Μ.

15
Πρβλ «ρθρον kv ΘΤΗΙΚ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΕΓΚΤΚΛΟΠ,, τόμ. 3, σίλ. Μ

9
 Ψελλοί) εγκαταλελειμενη παιδεία.16 Δυστυχώ? 6 κυβερνητικός· οίκο? των Μακεδόνων,
δια των τελευταίων αυτού αντιπροσώπων, Ιδία τη? ερωτομανου? και πολυγάμου Ζωή?,
μεγάλην πολιτικήν τε και πνευματικήν σύγχυσιν επεφερον δια τη? επαίσχυντου δ'
αυτών διαγωγή?» εν εσχάτφ κινδυνφ, εΙμή και προδοσία των εθνικών καί θρησκευτικών
Ιδεωδών την μεγάλην αυτοκρατορίαν, εσωτερικώ? τε και εξωτερικό»?, εβαλλσν, Έ ν τη
Χρονογραφία αύτοΰ 17 ό Ψελλό?, ώ? αυτόπτη? και αύτήκοο? μάρτυ?» περιγράφει την
θλιβεράν έκείνην κατάστασιν του παλατιού και του κρά'του?, 'Αποτέλεσμα δε τη?
εσωτερική? αύτη? παραλύσεω? καί εξαθλιώσει»?, τα γράμματα καί γενικώ? αϊ επιστήμαι,
παρεκτο? τών προσπαθειών τίνων φιλόμουσων Ιδιωτών, εδέχοντο θανάσιμον κτύπημα,
Βεβαιώ? το κακόν ήρχιςεν από τή? αυτοκρατορία? του Βασιλείου Β' του
Βουλγαροκτόνου (97b"1025) ώ? και τών διαδόχων αύτοΰ, ένθεν ή παιδεία ήτο μάλλον
"προπί!)πε"ίον και προσποίησι?" καί "ουκ άληθεία? βάσανο? καί εξετασι?,"1^ Το δε άκρω?
οξΰμωρον, ίνα μη καί ίίβριν επί τή? εθνική? κληρονομιά? τούτο καλεσωμεν, ή™ κατ«
την μαρτυμίαν του Ψελλού,19 οτι αλλαι βάρβαροι χώραι καί φυλάί διεξεδίκουν τα
πρωτεϊ« επι τών ελληνικών γραμμάτων καί επιστημών τοιαύτην δε αλαζώνα γνώμην
περί τών εν Βυζαντίω σοφών εσχον οί αλλότριοι, ώστε μετ' εντροπή? ό Ψελλό?
ομολογεί το, "παιοιάν οΰν ήμα? ή βάρβαρο? ήγηται." 'Επί δε τούτοι?, συμφωνών πω?

6
Πρβλ J f i . Hussey, CHURCH & LEARNING IN THE BYZANTINE EMPIRE, N.Y. 1963, p. 5 0
7
Πρβλ, Κ. Σαθα?. τόμ. Δ , σελ. 86-103
° Έν6' άνωτ, σελ, 30-31 όπου, ομολόγων μεν ότι ύπήρχόν τινε? τή σοφία έγκιίπτοντε?, πλην
άκαρπο?, ώ? ή συκή, ή προσπάθεια αυτών "αμελεί καί εΐ που σπινθήρε? τινε? σοφία? υπό σποδιφ
αρεκρύπτοντσ, ανεχωννυε, καί παν γΐνο? κατε'ληγε, φιλοσόφου? φημί καί ρήτορα? καί τουρ ο'σοι
ερί Tè μαθήματα εσπουδα'κασιν ί μάλλον σπουοασαι φήθησαν. βραχεί? γαρ ο τηνικαΟτα χρόνο?
jyiou? παρετρεφε, και τούτου? μέχρι τών 'Αριστοτελικών εστηκότε? πρόθυρων, και τα Πλατωνικά
»νον αποστοματίίοντα? σύμβολα, μηδέν δε τον κεκρυμμενων είδότα?, μηδ' 8σα οί άνδρε? περί την
ιαλ«κτικην Ϊσπονδακασιν #θεν ι% ακριβοΰ? ουκ οδση? κρίσ«»?, ή w«pl «κείνου? ψήφο? έψεύδετν
ί μεν oìiv τβν ζητημάτων πραβολαί άπο τον ημετέρων λογίων προετείνοντο, τον δε άϋορουμΐνων τα
λειω άλυτα καθεστήκει- έί,'ητεϊτο γαρ πω? ομού καί άμιξία καί σύλληψι?, παρθένο? TC καί τόκο?,
Μ τα ύπερ φύσιν οιηρϊυνβντο· καί ην το ορφν το βασίλειον σχήμα μεν φιλόσοφον περικείμενον,
»μιλεί ενταύθα ό Φελλό? περί τον Ρωμανού Γ' του 'Αργυρού, δστι? άπο του 1028-1034 ε&ασίλευεν),
ν δε πρόσω πεΐον το wfiv καί προσποίησι?, άλλ' ουκ άλήθεία? βάσανο? καί εξίτασι?."
9
Codex Paris , 1182. 50Γ εξ. Β? Φ> Λογγιβνρά»· 'Itctm/r éimtfvma^. "την δε τών 'Ελλήνων
οφίαν πρσθεμενο? επαινεΐν άπολοφύρεται (αναφέρεται ενταύθα εΐ? Ίωάννην Λογγιβ.) é? είκό?, δτι
εον του? γνησίου? του λόγου κληρονομεί ν, το βαρ$αρον καί άλλότριον τον πλούτο? τή? σοφία?
ίιδεν προσήκοντα διεδίίαντο. Καί ή μεν 'Ελλα? σχεδόν άπασα καί ή άποικο? 'Ιωνία τών πατρίων
!κριΡώ? εξεκόπησαν, έ? Άσσυρίου? 6ε καί Μήδον? καί Αιγυπτίου? ο κλήρο? μετωχετεύ^η· καί
οσουτον ή τίίξι? άντίστραπται, é? fapßapt'Ceiv μεν του? "Έλληνα?, «λληνίζειν 8è του?
ap&àpour..=cUaC»v δε τι? ει? ημο? παράγε νόμε νο? ρ^αρ&αρο? καί τοϊρ εν τϊ Ελλάδι καί τή καθ'
μ«? άπάση ήπείρω ει? δμιλίαν έληλυθώ?, ούδ' ημιόνοι? τοί? πολλοί? συγχωρήσειεν, άλλ' δνοι?
fj'TiKpvi- οί γαρ πλείου? vim 4 | ημισεία? ο$τε τήν *ύσιν, οϊτε το υπέρ ταυτην επίστανται· τό δε
οιπον μεροε οϊονται μεν εΐδίναι το π6ν, taai δε ουδέ την προ? τούτο οδόν αλλ' οί μεν φιλοσοφείν
παγγελλονται, και μαθητιώσί γε οί πλείστοι, οί δε προκαθήμενοι εν σεμνώ τφ πρόσωπα καί μεγαλω
ώ πωγωνι ωχροί τε καί σκυθρωποί, καί κατεσπακότε? την όφρυν καί πιναροί τήν ύπερβολήν,
vopi'TTovTÇf τον Άριστοτ^λην ν^ρθεν καί άπο τβν του $ » ν μυχών καί γνωματευειν δοκοΟντε?
ιπόσε εκυνοϊ τ% έ χ λ 4 τή? άσαψίίβς κατ^κρυφεν, καί Ζ4ον το βραχύ τή? συγχΰσεω? πολλφ
^νακαλυπτειν τώ λόγω, οί οε τό πλήθο? τή? έπικρνψεω? βραχεσι μακρολογοΰσι τοί? ρήμασι- παιδιάν
ιϋν ήμα? ή βάρβαρο? %ηται, και τρνφ4 ται? ενδείαι? ημών καί £πασιν ού πλέον ij σοφό? γεγονώ?,
:>>.' εΆαττον ή ΛραβιίΓ·"

10
 τη βαρβαρική περί Βυζαντινών γνώμη, περιγράφει τον τε τρόπον τη? σπουδή? των έκ
τή? ημετέρα? αυλή?' ώ? και τα στείρα αποτελέσματα τη? αυτών μαθησεω?, ή μάλλον
συγχύσεως. Μετά πολλής· δε τη? έκπλήέεω? και αποστροφή? σχολιάζει το χέρσον και
άγονον τη? των συγχρόνου αύτοΰ γραμματεία? και περιωρισμένον ορίζοντα παιδεία?,
γράφων; "τοσούτο? αυχμο? oo^iaç km του καθ' ήμα? βίου εγένετο, και ούτω πάντε?
km την του αμαθέστατου ταύτην έπιστημην κοινώ? συνηλάθησαν, ώστε του? πολλού?
οϊεσθαι μη και τον ύετόν έκ των νεφών καταρρηγνυσθαι, άλλα κατά το Έρατοσθένου?
λεγόμενον κόσκινον διατετρήσθαι τον ούρανόν, κακείθεν ταί? χερσίν άποθλίβοντα το
ύδωρ διηθείν,''^

ν
Ίσω? δε τι? ένεστηκώ? τσί? ώ? άνω ύπσ του Ψελλού λεγόμενοι?, θα ελεγεν μήτι
ούτο? υστερόβουλα»? έπαιρόμενο? περιγράφει μελανφ χρωστηρι την τέω? ή καί
σύγχρονσν αύτω τη? παιδεία? κατάστασιν, θέλων ούτω? άργότερον να σφετερισθή θέσιν
και πρωτείον km τη? έν μέση έκατονταετηρίδι γενομένη? άναγεννησεω? των
γραμμάτων, Η πιθανολογία αύτη, κατά την ημών κρίσιν, δεν εύοδοΰται διότι:
1, 6 Ψελλό? έγραφεν την Χρονογράφων, τα? 'Επιστολή, κλπ., καθ' ον χρόνον εζων
Φίλοι τε και εχθροί καί επ' ούδενι λόγω θά επετρεπον ούτοι άναληθεία? άνευ
άντιίφήσεων, έστω καί αν ούτο? κατεΐχεν ύψηλήν θέσιν παρά τφ αύτοκράτορι.
2, Αϊ κατά καιροίι? κατ' αύτοΰ έπιφερόμεναι ένστάσει?, διαμαρτυρίαι ή καί κατηγορίαι
δεν γίνονται επ' επάρσει και μεγαλαυχία αυτού, άλλ' επί τή? είσαγωγή? μάλλον
καινών jkupovwv?1
3, Ό ίδιο? ό Ψελλό?, αρνούμενο? το πμοτασν τή? Ιδία? αυτού μσρφώσεω?, ομολογεί
άηλώ?'6ι\ ήδη άλλοι προ αυτού καλύτερον και ανωτέρω? έδίδα&ν καί έφιλοσόφησαν.22
4 Κατά το μίοο τη? Ιδία? εκατονταετηρίδο?, ώ? άλλο? 'Ιερεμία?, θρηνεί την έλεεινην
τη? παιδεί«? κατάπτωοιν, σύχι μόνον εν τή Βασιλευούση άλλα και έκτο? αυτή?· "νυν
γαρ" γράφει,23 "ούτε 'Αθήναι, ούτε ή Νικομήδεια, ούτε ή προ? ΑΙγύπτω 'Αλεξάνδρεια,
ούτε Φοινίκη, ούτε μην έκατέρα 'Ρώμη, ή τε πρώτη και ήττων και ή μετ' έκεΐνην και
κρείττων, ούτ' άλλη τι? των πόλεων επί τινι των λόγων σεμνύνεται τανύν, άλλα καί
û χρυσίτιδε? φλέβε? καί αϊ μετ' εκείνα? καί άργύτιδε?, κάί ει τινε? άλλαι τή?

20
. Pselli opusculô. ed, ßoissonade. ocX. 150
Δ
'. Έντο? ολίγου, θά όμιλτισι*μ(ν καί wept τον 6t evinte ν του tcXXoO μ€τα τοο φίλου, συμμαθητοϋ
καί άργότίρον οίκουμ€νικου νατριάρχον 'IHOVVOU Ειφιλίνου.
·-'•: κ. Σάθα?, τομ. ΔΊ σίλ. 122 "...καί d μ« ης, λ€γ· 54 άττλώ? και où κομψ€υόμ€»ο?, èwaivcìv «ni
τοϊ? λόγοι? δούλοι το. μή μ€ i m öOcv, μπδ' δπ ιιολλοί? βιβλώι? άμίλικτα, ον γαρ h φιλαυτία?
ηΐΗίτημαι, ούδ* το μϊτρον ήγ^ΐκα, δτι πολλοστόν ίστι τβν {nrip kvk σοφιστίΐισάντβν ij
φι λοσοφησάντων..."
23>
Ένθ' ά ν τ . <τ«λ, 123

11
 ατιμότερα? τούτων υλη?, εμπεφραγμεναι ξυμπασαι πάσι τεθεαται...".

Δυνάμεθα όθεν να συμπερανωμεν, έστω και αν επιτρεψωμεν τψ Ψελλφ χώρον προ?

ύπερβολήν, οτι ουτο? αξιολογεί την ολην κατάστασιν τή? παιδεία? αντικειμενικοί? TC
καί πραγματικώ?. Έκ παράλληλου» όπερ και σπουδαιο'τερον, δεν διεκδικεί ούτο? μήτε το
ψωτειονύς τα? γνώσει?, μήτε και το πρωτότυπο?ή το κα$ολκόννί$ διδασκαλία?.
Έρμηνευοντε? δε τα ίδια αυτού λογία, χαρακτηρίζομεν τοοτον ώ? άλλον Σωκρατην, οτι
τη μαιευτική μεθόδω χρησάμενο? συνφαλεν, ουχί εΐ? την γεννησιν, άλλα εΐ? την
άναγέννηοιν τον γραμμάτων, ενφ συν τφ χρόνω, δια τη? πολλή? αυτού άφοσιώσεω?
καί ερωτο? προ? πάσαν επιστήμην και γνώσιν, σνπΈΚΐΌ? και ταμία? εγένετο
αυτοί?. Περί του ενεργού αυτού μέρου? ω? όργανον μάλλον και ουχί ώ? δημιουργού,
γράφει τα εξή?: "οτι μη εκ ρεούση? πηγή? ει τι μοι σοφία? μερο? συνείλεκται
ήρανισάμην, άλλ' εμπεφραγμένα? εύρηκω? άνεστόμωσά τε καί άνεκάθηρα, και εν βάθει
24
που το νάμα κείμενον συν πολλφ άνείλκυσα πνευματι." Ή βραχεία αυτή πλην
άριδηλο? ομολογία του Ψελλού χρήζει πάση? προσοχή? και άξιολογήσεω?, διότι ένθεν
ενοράται ή ενθουσιώδη? μετοχή καί ένθερμο? συμβολή αυτού εΐ? την άνοίφερή στροφήν
τη? παιδεία?» ήτι? μετ' ου πολλού κατέληγεν εΐ? την ευκΰκλιον άναγεννησιν των
γραμμάτων. Πρώτον, ό Ψελλό? αναγνωρίζει την ήδη ύπφχουοαν πηγήν, ήτι?
εμπεφραγμενη ούσα. ουδέν τι πλέον ρέει, : Η άναγνώρισι? αύτη φανεροί εΐ? ήμά? δύο
τίνα: α) οτι ο Ψελλό? γνωρίζει τ η * τηγή* ταυτην καί του? εν αυτή
εγκεκλεισμένου? θησαυρού? ώ? και τήν χρείαν τήν ΟΥοστομνσε«?- β) οτι ούτο?,
κέκτηται τήν τε δύναμιν τή? άποστομώσεω? ώ? καί την Ικανότητα τη?
ανακαθα'ρσε»?. "Εχων λοιπόν άποστομώσει και ανακαθάρει τήν πηγήν ταυτην,
rniXXçyçifcpaviÇopçvoçώ<κΙ μεΧιττα, pesos' τι τη? σοφία?. Το δε μερο? τούτο τή?
σοφία? αποκαλεί νάμα, τ.ε. θείον και ζωτικον ύδωρ, εν αντιδιαστολή των θύραθεν
αλμυρών καί πιθανώ? δηλητηριωδών ύδατων.2^ Τελο?, ή συλλογή καί ή εκλογή τούτου
δεν επιτυγχάνεται είκο? καί ώ? ετυχεν, άλλα εν τοί? τή? θεοσέβεια? πλαισίοι? ονν
τολλ<$ »νενματι

Έκ των άνω όθεν συμπεραίνομεν οτι, εύρων σδτο? τήν πηγήν εμπεφραγμενην,

24 ΈνΤ άνωτ. acA, 122-123

*-•-'. Πρ&λ. Westerink, σ€Λ, $8^99, " φιλοτιμησαμ€νό? σοι,...ιτολλά wepi ψυχή? νοΐμοτα €ίσ€ν€γκ€ίν, τα
ιιίν άπα τον ήμςτέρων icpfiv κρατήρβν άρυσάμοΌ? συναγήοχα, νολλά & καί αϊτό τβν άλμυρβν
{•διττών, φημί 8ή τβν Έλληηκβν, «Ι γαρ καί 8ση μοι δΰναμι? οΐίκάθηρα καί wpòs τα? ήμ€τ^ρα?
αληθινά? δόξα^ U€T€VCJK€ÎV kσπούδασα...". Έπίστκ, Κ. Σόθα^. τομ., Ε , σ€λ. 444-445 " ίμο? δ
Πλάτων!,.,οί γαρ mpi δικαιοσύνη? λόγοι (τ.ί. τοΰ Πλάτυνο?) καί ntpt αθανασία? ψυχδν, άρχαί καί
τοϊς ήμίτίροι? τον όμοιων δογμάτων ίγίνοντο. οίι TOCVUV Ô? irép τινο? όφθαλμία? ίκ€ΐθ«ν έσπασα,
άλλο το BicrvycrCov Γαία? èyenifre? τοΰ ν<ίματο?, την α^μτιν άικκλυσάμην."

12
 έλ€υθ€ροΐ πρώτον αύτην τον φραγμού και αποκαθιστά ταΰτην πάλιν ζούσαν ούχι 6è
-
πλέον τυχόντος ύδατος, άλλα ζωτικού νάματος·. 'Ιδού, λοιπόν, 6 {»όλος· κάί ή συμβολή
αυτού.'Από τούδ€ και στο èéfjç· το κύριον μέλημα κάί σκοπός· της· ζωής· αύτοΰ θα
παραμονή ή διάδοσις*, ή άζιοποίησις, ή Εμβάθυνσις· και ή ύψωσις- των Ελληνοχριστιανικών
γραμμάτων,'Οξυο^ρκής* κάί οξυνονς φύσ€ΐ, ί£ορμ€Ϊ άκράτω κάί άκαθ&τω Ενθουσιασμφ
προς· πάσαν γνώσιν και σοφίαν, προ? πάσαν τέχνην και έπιστήμην. 'Οραματίζ€ται
Πλατωνικά κάί Παυλιχά ύψη- αισθάν€ται εαυτόν €τοιμον δια πν€υματικα άλματα ό «ρως·
δια τον προκ€ίμ€νον αγώνα άναπτ€ροί την ψυχην αύτοΰ· έλλ€ΐπ«ι όμως· αύτφ ό κοντός
τ,€, το ύλικσν μέσον %\h του όποιου κάί θα έπ€τυγχαν€ν του πν«υματικοΰ αυτού
άλματος·, Και. ω του θαύματος*! Έν €τ« 1043,26 βασιλ€ύοντος· του Μονομάχου,
ήσηγηπ« μάλλον του Λ&χσύδου, όστις* κάί την θ«σιν του βασιλικού συμβούλου ή
7
•πρωθυπουργού κατίΐχξν,^ £πιλ€γ€ται ούτος- άνώτ€ρος- κρατικός* υπάλληλος·, κατόπιν
διαγωνισμού και αύστηράς- έ&τάσξως-, πράγμα σχεδόν άγνωστον kv τη βυζαντινή
έθιμοτα|ία,28 Ιδία ini τω τού συγκλητικού άξιώματι. Ούτως·, μόλις· διάγων το 25ον
€τσς· της· ηλικίας- αυτού, προσλαμβάν€ται ως- βασιλικός- γραμματ€ύς· κάί μ€τ' ού πολύ,
άν€ρχ€ται ύς τα πλ€ον υψηλά κυβ€ρνητικά αξιώματα χαίρων πολλού θαυμασμού άλλα
κάί συχνάκις- φθόνου. Άπό τού Ιτους· τούτου, θ€ΐο; μάλλον πρόνοια ή βασιλική
£μπν€ύο*ι, άρχεται ή vta στροφή κάί καλλΐ€ργ€ΐα των γραμμάτων. Το προ ετών
κ€ντρον σπουδής· και επιστημονικής· Ίραίνης·, ή ίν Μαγναύρα ακαδημία,29
Εγκαταλειμμένη & τής- ασύδοτου άκηδίας- των Ιθυνόντων, παρ€κτός· ορισμένων
σπασμωδικών αναλαμπών, €ύρίσκ€Τ0 kv παντ€λή παραλυσία, €ΐμή ανυπαρξία. Ή vea
στροφή mi àvavmoiç τού ενδιαφέροντος· υπέρ της· παιδείας- άρχίται δια της·
Επανασύστασης· και άναοιοργανώσ€ως· ταύτης·, Δέν γνωρίζομ€ν επακριβώς· τα γίγονότα,
αλλ' ςΐκάζσμ'ΐν οτι ή άπόφασις· τού Μονομάχου^ όπως· επανίδρυση τήν Σχολήν τού

6 ; Παραδόίω? πω? ό Ψίλλό?, Ιν τ^ Χρονογραφία ούτοΟ, άνοσινικΐ τα? λ€»τομ€ρ€ία? καί τα ττέριξ
ϋ? lireviSptKr«·»? τη? Σχολή? σνφίντα Ιν of? ό διορισμό? αυτοο ά? κρατικσΟ ίητβλλ?ΐλου μ€τ' oit
ολίι d? τήν κορνφήν τη? 'Ακαδημία? αυτόν θα άνϊδείκννίν,
7
Κ Σβίθα?, ϊνθ' άν»τ, τομ, Ε', « λ , XL, faroo, 2
·-', '0 Ψϊλλο? Ιϊιοτορ« το yçyovo? τή? »αρά τφ αυτοκράτορι νροσλήψΐ»? αυτοο ίν τ$ »pò? Ί .
Ιιφι-λϊνον ίττιΤΓΐφίφ λόγιρ αύτον· ìrpjìA, Κ, Σάθα?, τόμ, Δ', Ο Έ Χ Λ ^ Ϊ Ι Ίδοξ« το^τφ TÇ ραοιλίΐ μη
GTfi γοΐαλογίαν του? Ιν τίλίΐ irpoïlvai καί δσοι τ(| βήματι ιτλησιάςουσι. μη δ' dirò TÛV ιτρωτων
ον«ν γ«νών τήν συγκλητική? νληρουσθαι βουλήν και τα τον δημοσίων apxcia και δσα «pi νομού?
e και ψηφίσματα, αλλά καί αϊτό τη* έτερα? μΐρίδο?, ït nvtc δή καί awò ταύτη? fΑδόκιμοι wpo?
αΟτ« <)><ιν<Τ«ν unì τβν £λλ«ν κ«τ«λΧηλ^τ«ροι.,,Ϊντ«ΟΘ«ι wpoXapfc*""* μ4ν iyà τον νΟν ϊύψημούμίνον,
ci npûTogïïpoanf.XriCtoτοί? προπυλαίΧΜ?, o k άποκητί, ούδ' £vcu δοκιμασία? καί κρί'σίω?, άλλα
ολλακι? Ιξ€τασθύ£ και ρασανισθυ? Int παντι λογψ, Ιτί «ολλαΐ; Kpiacoi, Ι ν ' αύτοσχίδίοι?
ίΐίγγράμμασι, καί οδτ» συμιτΐ€σθ€ΐ? »pò? τήν (Ισοδον, Ας μολι? ιτου το τν€θμα ανακαλώσασθαι,"
'-'. Ikpi του ίοτορικοΜ τή? iwi θίοδοσιου Β' (425) I6pw€»s τή? 'Ακαδημία?, τα? κατά ιτίριοδου?
roiKiÀa? άκμά? και παρακμά?, άς καί τήν κατά τον ίΐον αΐβνα Ιιτανίδρυσιν, 1δ€ Κ. Σάθα?, Δ',
ίΐρόλογο?), otX. XLIII, ύποσ. 1- otX. XLIX, ύιιοσ. Ι.Έκίοτι?, J. Μ. Hussey, μνην. ïpy. ocX. 54-55
ί0
Π^Α, Μ Άτταλίΐατου, ΙΣΤΟΡΙΑ , ed. I.Bekker, Cß, 1853, « λ . 21

13
 Γένους· έπήλθεν τή αγαθή συστάσει και Επιρροή των φιλόμουσων ανδρών Κων. Λειχούδη,
•πρωθυπουργού, Μ. Ψελλού, βασιλικού γραμματέως- και 'Ιωάννου Ξιφιλίνου,
0
νομοφύλακος-. * Έ λόγιος· 7pwn$%? αύτη, εμπλουτιοΜσα ετι δια του διορισμού του
'Ιωάννου Μαυρόποδος-, διδασκάλου του Ψελλού και άργότερον 'Αρχιεπισκόπου Εύχαΐτων,
άπετέλει και την άπαρχην μια? νέας· ώθησεως· των γραμμάτων υπό την προστασίαν του
αύτοκράτορος·, Κατ' αρχάς-, έδημισυργηθη ζήτημα και εξ αύτοΰ ή διχόνοια των έν τη
βασιλική αυλή Ισχυόντων, κυρίως· μεταξύ Ψελλού καν Ξιφιλίνου, ως· προς· την
πρωτεύουσαν διδαχθησομένην επιστημην ol μέν περί τον Ηιφιλϊνον, προωθούν την
ϊΌ//αψ'κά τούτον ως- τον μόνον γνώστην και κατάλληλον κοσμήτορα ταύτης·· ol δέ
περ\ τον Ψελλόν, ευρισκον τοΰτο 'ξένον και άπφδον ρήμα, ύπερμαχούντες* τ %
Φιλοσοφίας και του Ψελλού ως* του πλέον περί ταύτης· της* επιστήμης· εΙδήμονος·. Τής·
διχοστασίας- ταύτης· βασιλικώς* επελήφθη ό αυτοκράτωρ, όστις· συνετή άποφάσει
συνήρμοττεν την διδασκαλίαν της· Τ€ νομικής- και τής· φιλοσοφίας- διορίζων τον μέν
Ξιφιλΐνον32 ύς Κ€φαλήν της· πρώτης·, τον δε Ψελλόν, της· δευτέρας·.33 Κατά πασαν δέ
πιθανότητα, διωρίσθησαν και άλλοι δευτερεύοντες· καθηγηταί, ως- ό 'Ιωάννης- Μαυρόπους-
και Νικήτας· ό Βυζάντιος·,34 Ούτως· άρχεται ή πλέον φωτεινή σελις* της* αναγεννήσεως-
των ελληνοχριστιανικών γραμμάτων εν τή 11η εκατό νταετηρίδι εΙς· Βυζάντιον, και
γράφεται εν νέον κεφάλαιον έν τψ διεθνή όρίζοντι τής· πανανθρώπινης- λογοτεχνίας·,

11
Άργότερον 8 τε Κ Λειχοίίδη? (1059-10631 καί Ί . Εφλίνο? (1063-1075) διαδοχικά? ανήρχοντο etc·
òv ιατριαρχικον θρονον.
'^ *1δ* ικριγραφήν τον καθηκόντων και προνομίων του Νοροφύλακο? δι φι λίνου εν τ$ 'Ακαδημία,
ιαρά J, Il HuSSêy, μνημ. έργ. σελ. 56-5S
'-' ' 0 Ψελλό·:: άδραϊ? γρβμμαΐ? περιγράφει το συμβάν έν τ$ προ? Ηιφιλϊνον ίπιταφίω λόγω, λίγων,
τι ουν επί τούτοι? ό βασιλευ?*, δεινοπαθεί μέν εφ' ot? έβιά£ετο, βιάζεται Sì εφ' οι? εδεινοπάθουν
ΐ των λόγων έπιμελομενοι, και το καθ' εαυτόν παριδων προσοΎδωσιν ήσπερ ημα?, (ίννοεί ίνταυθα
ïcuTèv κσΐ τον Ηιφιλϊνον), μή πειθομίνου? μήτε τφ πείθοντι, μη τοί? άναγκάίουσιν- άλλα χαλεπον ει
Λζ με"σω εναπολειφθείη δυοϊν, και ταύτα κρείττσσιν έαυτου. οΰτω? ano τή? των λόγων κοινωνία?
·:ί? πολιτεία? συναχθεντε? αίρεσιν, την αυτήν από ταύτη? αίθι? οΊ,αιρεθεντε?, tic άκοινωνητον, tv'
δτω? ειπώ, συμφωνίαν δϊηρεσημεν τε και συνηρμόσ&ημεν καΙ μόνοι περί του? κρείττου? τον λόγων
t Βνζαντίδι διεμερίσΟημεν, εγώ μέν τάναντία τοί? έθε'λουσιν ύφηγουμενο?, 6 6< γε μοι έξεναντία?
\kv θατέρω TÛV εμών παιδευμάτων, τ# δί γε λοιπά Ισόπαλα? πρσσφυόμενο?- ού μήν, άσπερ
"νομίσθημεν, ούτω πανταπασιν αντικείμενα, αλλ' έκάστω μεν το ίδιαίτατον εκηρϋττετσ, εκατερω δε
Μ το δοκούν αλλότριαν δϊεσπούδαστο, «i? pclv aw' άμφοΐν καΙ ρητορική? καΙ φιλοσοφία?, οίιδίν
ίττον καί νομική? ίιπστημη? κρουνοί·?· Tôt? γαρ όνομασι ovaipcOc'vT«?, τοί? άσκημασι συνην^χθημ€ν."
ί. Σίίθα?, τόμ. Δ', σΐλ."ι33-4Μ
^ ΚαΙ δια μ*ν τον Μαυρόιτοδα, çtvai fkpaiov 8n οίτο? δΐίτ^λ«σ€ν διδάσκαλο? τ$ Ψίλλ#·
rvωρ^Covτ€? ti ο'τι οδτο? ίύρίσκίτο κατά την ί»οχην ίκίίνην ci? την Βασιλίόουσαν, κατ' Ιδίαν
διδάσκων, και διαισθανόμενοι την άγάιτην fjv ίτρίφίν 6 Ψίλλό? νρο? τον πνευματικόν αίιτοίι ιτατίρα,
•ÎKdCeuïv ότι ουτο? ιροσίλιίφθη ύς την Άκαδημίαν τή (ΐτςμ$ασ€ΐ τοο μαΘητοΟ, Οδτο?, διορισθεί?
Ι? την Άκαδημίαν, ίοίδασκεν την 'Ρητοοικτίν.Πρβλ. Κ. Σ*θα?, τόμ. Δ', σελ. XLIX. "Οσον δε δια τον
ΊΙικήταν τον Βυζάντιον, ίχομεν μαρτυρίαν ύς τον Οίο *ελλοΟ Έιτιτάφιον λόγον wpo? αυτόν. Κ.
Saftàr. τομ.. Ε '. σελ. 87-96. Ουτο? δϊωρίσθη Μαίω? knï Μονομα'χου καί ίδίδα|εν Γραμματικήν ϊας
rò 1055, Πρβλ. και Ρ, Joaniiou, CHRISTLICHE METAPHYSIK IN ΒΥΖΑΝΖ, Die Illuminationslehre des Michael
p
sei/'os uno'Johannes Halos, ßuch-Kunstverlag Ettal 1956, σελ. 16. Έιτίση?, J. M. Hussey, μνημ, £ργ.
τελ, 61-62

\Α
 ίσως* δε και ό επίλογο? ταύτης· δια την βυζαντινήν Αύτοκρατορίαν. Ό Ψελλός-
συντόμως· αναδεικνύεται ώς- ή ψυχή, ή καρδία και ή κεφαλή του Ιδρύματος·. Ή ψυχή,
διότι δια του άκρατου αυτού ircpi παιδείας· ενθουσιασμού ένββνχωνεν πάντα? του?
παιδεία διψώντας· μαθητάς·· ή ιαφδύζ διότι 6 θησαυρός· των συναισθημάτων αυτού,
κυριαρχούση? της· αγάπης·, μετετρεπεν τάς· αίθουσας· παραδόσεων εΙς· πλατωνικά
συμπόσια· ή κφώή πραγματικών τε και αλληγορικός- εννοούμενη, διότι πάραυτα
άνεγνωρίζετο ως· ό πλέον ό^ύνους· και οξυδερκής· λόγιος·, και ipso esse ό καθηγητή^
Δικαίως· όθεν τφ απενεμήθη 6 τίτλος· του Ύπατου των Φιλοσόφων, τιμητικώς· κατ'
αρχήν δοθέντος· αύτψ, δικαιώσας· δε τούτον πλήρω? μετ' ού πολιί. Έπι έννεα συναπτά
ετη εργάζεται καί δημιουργεί. "Αοκνος· και ακατάσχετος· 6 έρως· και 6 ενθουσιασμός-
αυτού διά τήν παιδείαν, Ίωβειος· ή υπομονή αυτού προς· τους· διδασκόμενους·.
Πρωτοφανής- ό ζήλος· δια τήν άρχαίαν ελληνικήν σοφίαν. Πιστός- τοις· χριστιανικόίς-
36
δόγμασιν και Ιερά παραδόσει. Μελίρρυτος· ή γλώσσα αυτού μειλίχιος- ή συμπεριφορά.
'Απαράμιλλος- ή Ικανότης- αύτοΰ εΙς- το μ€ταγλωττίζαρ-και άνακαθαφαντο. εκ των
αλμυρών υδάτων ζωτικά διδάγματα. 'Εμβριθής· και εγκυκλοπαιδικός·, τολμηρός· καί
ύψηλοτάπεινος-, θεωρητικός- καί πρακτικός·,37 διερμήνευσεν, διεπλασεν και εξετύπωσεν
κατά το πλέον δια τήν περίοδον ταύτην άττικον Ιδίωμα τάς· ελληνικός· φιλοσοφικός-
γνωμας- εις- νέον ενηρμοσμένον TV*or χριστιανικού χαρακτηρος-. Ούδεν επιστημονικόν
κεφάλαιον^8 διεφβιγεν της· αεί διψώση? αυτού ψυχής- μία σύντομος- εξέτασις- τού
•πονήματος· ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΠΑΝΤΟΔΑΠΗ, αρκεί είς· τήν σκιαγράφησιν τού παντοδαπού,
του πολυσχιδούς· και πολυτρόπου αυτού πνευματικού χαρίσματος-.^ Δύο κατ' άνθρωπον

·!* Christos Zervos cl? το Ipyov αύτου Uaphilosophe néoplatonicien du Xle siècle Michel
Psellos, Paris 1920, oik, 108, σημϊΐοί τα ακόλουθα δια τήν τριανδρία? καί τήν ίπίδρασιν, ήν
•σχίν αίίτη km τη?'Ακαδημία? ανοκαλάντα? ταύτην "une école brillante, pleine de vie et forte
le la science de ses martres, qui eut pour tâche de conserver la civilization hellénique dans
le monde byzantin. L ' humanisme de la Renaissance lui-même eut plus tard sa source dans 1 '
»cole de Constantinople du Xle siècle."
>* KurtZ-Drexl, ILffcX. 312 ?vô' iv καθαρά όρθοδόξι» συν€ΐδήσ€ΐ ομολογά: "συγκρίνι*ν δ* τα
RtCTCPO καί θεοπαράοοτα τφ δντι λόγια wapà τήν'Ελλτρακήν άνΐΐρσκαλίαν, τα μέν άικικάζα πηγή
;ο6αρ« καί 8ι«ιδ*στ«ίτρ KOTwffev άνα^λνΐούσπ καί την σιψβσαν φυχήν ήρίμα έμφορουση του ναματο?,
a fi* ίίδστι έξσμοιά θοΧϊρίί καί άπότφ καί αλμυρή σφοδρά? ρίοντι καί τον νοθν κατασυροντι,"
: !
' : COfl Vöt- Üb Ve', ',,,προ? γαρ αμφστέρσυ? του? Βίου? διήρημαι καί öco? μίν ουτβ μοι τήν φυσιν
ιρμόσατο..." IIpjU. Günter Weiß, Forschungen &r den Schriften des MichaelTteÄas ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ,
Γόυ, Ψ* θίσσαλονίκη 1972. σ€λ.36
- Δια μίαν μάλλον è ir (καιρόν μ€λέτην èwl του Μιχαήλ ψ£λλου ύς έ*ιστφση& Π>€ άρθρον του
?Α SOFRONIOUcì? Π«οιοδικΟν ΑΘΗΝΑ, τομ. 69 (1%7), σ«λ. 7S40
^ KürtZ-Drexi. Ι . σϊλ. 276 Ένθ€ν 6 Ιδϊο? μαρτυρ€Ϊ Tè "έγά yap, ίνα σοι τάληθ*? èpfi, ού ξηρό?
réyovfi την σοφίαν σύδ' êancp οί πολλοί μ^χρι το© λίγην προθυμηθίντ«?, άλλα παντοδαπο? πάσι
tiywa πρα'γμασι." Πρβλ. και Κ. 2α'0α?, τομ. Ε', σ€λ. 55-61 ('Επιτάφιο? Λόγο? προ? τήν μητέρα
ιϋτου) evÔtv iv συντομία δίδίΐ σκιαγραφίαν τή? παντοδαπή? αύτου ί,ητήσί»?, τη? έμφυτου
»€Ρΐ€ργ€ία? προ? πασαν ίπιστήμην καί τίχνην τοΟτο δ' èwoici διότι δι#λ€Π€ν 4αυτον ώσ«ί
ïpycvov iratSeia? τοί? πολλοί?; "ίπ«δή μοι δ Ρίο?", λίγ€ΐ, "τοιοδτο? άπίκληριίθη ο? Τ€ μή ίαυτφ

15
 διδάσκαλοι, κάί πρώτοι μ€τα τον 'Ένα, εμπνέουν αυτόν: 6 Μος Πλάτων και ό άγιο?
40
Γρηγόριος* ό θΕολόγος·. Έλ€υθ€ρον πνίύμα, κιν€Ϊται &λ€κτικώς· κάί απορροφά kv
€υφροσυνη έκ των δύο θελκτικών λ«μώνων την TC k της- Γ€σθημανης· και Γολογοθά
4
Μαν άμβρσσίαν και το 'Ολύμπιον νέκταρ, ' Χαλκ€ντ€ρος· kv τοις· πν€υματικοΪς· αυτού
τόκοις·, συνέγραψα &ς οοΰάς άλλο? kv ταις ήμέραις- αυτού, πλήθος- επιστημονικών
42
«ργων και άπ^ιρίαν επιστολών. Μολονότι kv διαρκεί υπηρεσία παρά TC τη 'Ακαδημία
και τφ αύτοκράτορι, ούδέποτ' Επαυεν συγγραφών σαράν θεολογικών, φιλοσοφικών,
Ιστορικών, νομικών, ρητορικών, ηθικών, φυσικών, αρχαιολογικών δοκιμίων επιστημονικού
43
βάθους· κάί Ιστορικού ένδιαφέροντο?. Εύρων δ' ούτως· την σοφίαν Εκπνέουσαν,
44
άν€ζωπύρησ€ν ταύτην λόγω και €ργω ως* ούδας· άλλο?. Ή κλ€ΐς· της· αυτού
Επιτυχίας· €V€K€ITO kv τω άπειρω αυτού φιλομούσω πνευματι καί δίφη προ? πάσαν
γνώσιν κάί μάθησιν, Ό ένθερμο? δ« ούτος· ζήλο? κάί «ρω? kvénv&v αυτόν kv τη
διδασκαλία τών kv τη 'Ακαδημία μαθημάτων τόσον ώστ€ μετά πάση? φιλοπονίας- και
συνειδήσεως· ε&πλήρου τα καθήκοντα ταύτα, επόμενος· τφ τε φιλοσοφικώ και
χριστιανικφ κανόνι τώ. κάί "πάντα υμών εν αγάπη γινεσθω,"4^ λέγοντι. Τούτο

>νω άρκείν, άλλα και τοί? άλλοι? προκεϊσθαι καί διδόναι όρύεσθαι, οίο δη τι? κρατηρ τον
κμάτ»ν ίιπερχει λή?, διά ταύτα καί σοφία? τή? θύραθεν air τόμοι, ούχ όση θεβρητικη μόνον, άλλα
ύ όση προ? ίστορίαν καταβαίνει καί ποίησιν·..." (ενθ' άνωτ. σελ. 59)
ύ Codex Pans , 1182. 18r 12-14, 23 "οδτο? (Πλάτ»ν) γαρ, ο? γέ μοι δοκεΐ, μόνο? τβν εξ aìfivo?
νθριίπων τά τή? φιλοσοφία? άκρα καί ρητορική? πατεί καί οϊτε προ? έτερον εαυτόν παρήλλακτε
ήτορα, οδθ' έτερο? τούτον μιμησασθαι δέδ<*κε„..ώ? ονδεί? άν τον πάντ«ν ανθρώπων διαμιλλήσαιτο
λατιβνι η ό μέγα? εν θεολογία Γρηγόριο?."
', KurtZ-Drexl, ! σελ, 307 "C6 έπί τοί? ρ^λίοι?- πάντα γαρ συλλεξάμενο? έν μέσα τούτβν
μαυτον Ίδρυσα και όσπερ εν πολυανθεί λειμανι γενόμενο? άλλο τι εξ άλλου καρπούμαι καί
ρεπομαι," Και άλλσχοϋ, σελ 312 "ίγά γάρ,,,.τή? επί πάσι διδασκαλία? άξιβθεί? ού τοί? ημέτεροι?
όγοι?, άλλ' ίστιν οτε καί την θύραθεν σοφίαν διαχειρίζομαι, το μεν εξηγητή? ταύτη? τοί?
αιδευομενοι? γενόμενο?, το 6ε καί συνεργον Εστίν στε ταυτην λαμβάνων προ? την ήμετέραν
ηλοσοψιαν. Συγκρίνω ν 6ε τα ημέτερα καί θεοπαράδοτα τ# δντι λογία.,."
- Ό άκριτη? αριθμό? τών επιστολον, τά? οποία? 6 Ψελλό? εί? πλείστου? άπηιίθηνεν παραμένουν
ίσέτι ανέκδοτοι Καί τούτο εΐναι λνπηρόν, διότι ύς ό Günter Weiß ( Farx&uageBzudenSchriften des
\ßchm Fseiios, BTZAA'TIA'A Tau, % θεσννώοηκη 1972, rot. U-¥B εύστόχ«? παρατηρεί πολλά έξ
ίιτον πληροφορούμεθα ουχί μόνον τη? πολυειδου? ασχολία? του Ψελλοί) άλλα και πολλά? σπανία?
τυχ«? του παντσδαπου επιστημονικού ενδιαφέροντος καί αμίμητου πρσσ<*πικότητσ? β? πολιτικού,
Ιεολογου. φιλοσόφου, ιστορικού, φίλου, εχθρού, κλπ.
'ύ νΑξιον θαυμασμού ίντβ? τά διαπραγματευόμενα θέματα εν τβ è ν πολλοί? άνεκδότφ Παρισινή
[tàSiKi 1162, Ό Κ, Σάθα? εν τβ 5« τόμφ, σελ. ξ ' - πο του Προλόγου, αναγράφει τά εν τ$ κώδικι
οιίτΐί περιεχόμενα ε"ργα τοΟ ΨελλοΟ,
14
Κ, Σάθα?, τομ. Δ ', σελ. 120 " ...ίίτι εκπνευσασαν την σοφίαν κατάλαβαν βσον έπί τοί?
ετέχουσιν, αντό? άνεζ»πνρησα οίκοθεν, οδτε διδάσκαλοι? αξιόλογοι? περιτυχιίν, ούτε σπέρμα
οφία? εν τΐ Ελλάδι η τή ραρ#αρ# το ξΰμπαν διερευνησάμενο? εΟρηκιί?,"
''-'.· 1η ΚορινΘ= 16, Η, Γνώστη? καί ςηλκτη? τη? τε πλατωνική? καί χριστιανική? Θέσε»?, πέποιθεν
»τι ό μόνο? τρόπο? ή μέσον άληθοΟ? μαθησει»? εΐναι οίτο? ό δια τοΟ ϊρβτο? ί αγάπη?
•μφυχούμενο?. Καί clç μεν το Stpwämof άκοΰομεν τοΟ Σ·κράτου? τά τή? Διοτίμα? άποκαλύπτοντο?
ITI è &#f- εΐναι 6 κάλλιστος TSV èSmSv&S την Ορθην κατανοησιν καί γνδσιν τδν θείβν
ιραγμάτον το δε εν τοί? Ευαγγίλίοι? υπό τοΟ Κυρίου τρί? τ# Πέτρ« λεγόμενον "φιλεί? με", δίδει
:τι βαθύτερον νόημα καί επιτείνει την ΐννοιαν τή? άγάπη?4ρβτο? ει? την διακονία?· · ό έχων δε
οιαΰτην άγάπην, ε{·χαρίστο? την ψυχήν αύτοΟ τίθησιν ύπϊρ τδν φίλων αύτου.

16
 46
εμφανέστατα εκδηλοίται εν τοί? irpoç του? μαθητά? αυτοί λόγοι?, οϊτινε? και
παρουσιάζουν χαρακτήρα τρυφερού πατρό?, άφωσιωμένου διδασκάλου, σοφοί
επιστήμονο?, όστι? μετά πάση? τη? υπομονής·, καρτερία? άλλα και πολλάκις· έλεγχου
μεταδίδει τοις· άκροωμένοι? ΰφο?, ήθο?, βάθο?, πλάτος*, τόλμην και ύπερ πάντων, έρωτα
προ? πάσαν έπισττίιην, των ελληνοχριστιανικών γραμμάτων άκρογωνιαίαν λίθου θεσιν
47
αυτών κατεχόντων. Ό αλληγορικό? τρόπο? ερμηνεία? τών αρχαίων κλασσικών
κείμενων, ή υπ' αυτοί όμολογουμενη άπειρο? αγάπη δια τον Πλάτωνα, και ή ώ? εκ
τούτου ή ελευθερία δι' ή? χειρίζεται την φιλοσοφικήν σκεψιν, δηλονότι, "το
48
συλλογίζεσθαι", èv τοί? βάθεσιν τη? Θωλογίας, εδημιούργει σκάνδαλον πολλάκι? άνά
μέοω φίλων και εχθρών. Δυστυχώ?, ενταύθα πρόκειται περί τη? μη ορθή? κατανοήσεω?
του ψελλικου πνεύματο?. τη? εσκεμμένη? παρερμηνεία? τών υπ' αυτοί λεγομένων, περί
τη? επί φαναησμώ προσηλώσει)? εΐ? 'τα νάτρια', ύποκρυπτουσα την τών
σκανδαλιζομένων άμάθειάν τε και φθόνον δια την επιζηλον θεσιν τοί μεγάλου
πολιτικοί κάΐ ύπατου τών φιλοσόφων. Φθόνω διαβάλλουν την èXevtkpiajovoav
Φιλόσοφο*' αυτού φυχήν?® μη κατανοοιίντων τον περί ορθοδόξου δογματο? αυτοί
όρισμόν ((>? αρχή coi κρητί? τη? Βασιλεί«?.50 Κωφεύουν προ? τα? περί συγκρίσεω?
και διαφορά? τών ελληνικών και θεοπαραδότων λόγων αίτοί δηλώσει? εν αΐ? κάί ολω?
ορθοδόξω? εξηγεί γράφων; "συγκρίνων δε τα ημέτερα κάί θεοπαράδοτα τώ οντι λόγια
παρά την ελληνικην άπειροκαλίαν, τα μεν άπεικάζω πηγή καθαρά κάί διειδεστάτη
κάτωθεν άναβλυζουση καί την διψώσαν ψυχήν ήρεμα έμφορουση τοί νάματο?, τα δε

ί6
Πρ&λ, Codex Pans,, 1182. f. *11.59,103,104,151, 154, 274, 308 κ.*., ώ? καί wapà
•Mssonade, Pssììi opuscule,
3,1
', Ό Γδιο«· συντόμ»? ιτληροφορ« ημά> wepì τη? εγκυκλοπαιδική? »αιδίΐα? αύτου, γράφων: "έντ€θθ«ν
coti φιλοσοφία? όίττο έξίμαθον, και την γλαττον τοί? σοφιστικοί? τίχναι? έκάθηρα, και γ€ωμ€τρίαν
röi? ί φ ' ήμιν συμπεπορισμαι, πρώτον έπιβαλϋν, καί μουσική? λόγου? ϊξΐύρηκα, και των ημετϊραν
kóvMv την ϊΐτιστημην άκρι&ίστϊρον ίΐτοιησάμην, κοί θεολογία? ίξεθίμην διδάγματα, κοί το τη?
Ιλληγορία? (ίάθο? άνίΊττυξ«, καί νάσαν, άλλο' μ« φθόνου μη βάλοι βέλο?· ίπιστημην ηκρφασα." πρβλ.
{. Σάθα?, τόμ.. É ", σ<λ. 507
ί ο
Έ ν τ$ προ? τον Πβτριάρχην Ίβάννην Ειφιλίνον ίπιστολη, υπεραμυνόμενο? τοΟ τ« δια
(•ιλοσοφέα? ίροτο? καί τρόπου σκεψε«?, άρχεται μέν δια του "4μο? ό Πλάτβν, αγιότατε καί
τοφύτατΐ,,., έπεξηγών όργότερον την σκανδαλιζουσαν τον όμόφυχον φίλον Ειφιλίνον âtfarfcr ούτοϋ
ιητοδσμήν δια τον άκολοόθαν χαρακτηριστικών σχολίΝΚ "το γαρ συλλογίζεσθαι, άδελώί, ούτε δόγμα
lori τη? εκκλησία? άλλότριον, ο(ίτε θεσι? τι? τβν κατά φιλοσοΦίαν παράδοξο?, άλλ ft μόνον
όργανον άληθεία? καί ζητουμένου πράγματο? εδρεσι?." πρβλ. Κ. Ζαβά?, τόμ. E', σελ. 447
& KurtZ-Drexl, Ι , σελ. 228. 'Ενταύθα, σχολιάζ*ν περί τ % το» φιλοσόφου ψυχή?, γράφει τά ίξηρ
*..,τοιούτον γαρ φιλόσοφο?' απόλυτο? ίστί την ψυχην καί ου κατέχεται σάματι ουδέ τόί? αΙσθητοΐ?
πεοιείρεται οφθαλμοί? ουδέ δεσμώτη? εστίν δροι? περιγραπτοί?, άλλ1 ttcvfkpitfCci iMtfrot?
•Teprfp«Vl,,.'
-'· Μ igne, Ρ G,, 122, 816C "το δ ' άληθε? β? μάλιστα τβν καθ' ήμά? δογμάτνν άρχη γαρ τοοτο καί
κρηπι? υπάρχει βασιλεία? " 'Ε&ετάζ»ν 8* mfmnifm την διαφοράν ν ρ ^ τ ρ β τ · ? καί Μτ*«το?,
σημειοί τα ακόλουθα irept δογματο?; "δόγμα aitò του δοξάζειν ηαρηκται, 8 δη πάλιν awò τή? δόίη?
μίτονόμασταΐ' δόξα 6^ ίστι πράγματο? αμφιβόλου μ.«τά πολυπραγμοσΰνην άπόφανσι?, é'? που ^αμ<ν
την φυχην τον Πλάτωνα δοξάζίΐν άθάνατον, άφ" ου δη καί δόγμα ΠλατΗνικον το, άθάνατον €ΐναι
την ψυχήν," (jyjex Paris, 1182, 19ν 10

17
 ΰδατι έξομοιώ OoKcpty και άπότω και άλμυρφ οφοδρω? péovn και τον νουν
]
κατασυροντι.^ Άπορα και Ιξίσταται πω? όμόψυχοι φίλοι, ώ? ό Ξιφιλίνο?,
κατηγορούν αύτον52 ότι άσά'γα, ώ? αλλσ? Σωκράτη?, mim fayiona, ένψ ό ίδιο?·
ούδέποτ' άντήλλα&ν την πατριών και αμωμσν πίοτιν μ«τ' αύτη? τη? Ουραίας·, Και
αδσμ€ν ανωτέρω πω? σίτο? Εκλαμβάνει, έρμηναια και πω? àpyéwv τρσπψ και
επιλογή? μ^θοδφ χρησιμοποκι fem το ωφέλιμο ν πάσαν την των αρχαίων κλασσικήν
γραμματΏαν, Δείγμα &k τη? €ΰσυν«δήτου και ολω? ορθοδόξου αυτού θ€0€ω?, «φίσκομ^ν
τα? προ? του? fev τη 'Ακαδημία άκροωμένου? αυτοΰ μαθητα? διαλέ&ι?, fev αϊ? και
έίηγ« λ€πτομ€ρέστατα τον τρο'πον του ορθώ? σκ€πτ€θθαι, θεωράν και έντρυφφν παρά
τοι? αμφότεροι? λ€ΐμώσιν.53 Κΰριο? κατήγορο? του Ψίλλοΰ clvai αυτό? ό όμότροφο?
και πρώην ομοϊδεάτη? Ξιφιλίνο?, οστι? άριστοτ€λί{ων, €υθυ? αρχή? άντ€τίθ€το τψ
ΨΕΧΧΜ e\? την καθηγ^σίαν τή? 'Ακαδημία?, Και 6 μέν Ψ€λλο? άποκροΰ« πάσα? τά?
κατ' αυτού" γ€νομένα? αδίκου? κατηγορία? καί ένψ συνηγορά υπέρ Πλάτωνο? καΐ του
πλατωνικά? σκ€πτ€σθαι, καταφέρεται κατά του'Αριστοτέλου?, οστι? κατ' αύτον,
'„.άνθρωπικοίτ€ρον τά πολλά των θ€θΚογικών δογμάτων ήπτ€το,...κάί πολύ του
Πρωτέω?.,. πέφυκ€ ποικιλώτ€ρο?...και ουτ€ θ€θλογοΰντο? γνοίη? ο φησιν, ούτ€

11
Kurtz-Drexl, II ,«λ, 312
u
,Ό τρό? τον Πατριάρχης Έιιταοισς· αύτον Xdyoç ctrai dé' ivo? σιίνοψι? κατηγορών κοί
•ifoXoytc cfrrov προ? αύτα?, Πρβλ, Κ, Σ<£θα?, τόμ. Δ ', « λ . 421-462.
' 3 Πρ£λ. DOlSSOnaoe, Pselll OpUSCUlô, σ«λ. 151-153 "Èyayt ίνας· Μλομαι άποτρόφοικ φ €Ϊναι τβν
οι vor ίθβν, τροφίμου? 84 ταϊ? έΐΓίστημοιε·, καί νυν μ«ν TÌV νοηματκν έιτιμΐλΐΐοθαι, νυν δ* την
XÔTTGV άνακαθαίραν κβΐ wtpt την ιτίριρολην του Xòyou mvctv, elevai τ« éç ή 4λλην«,κη σοφία,
Γίρί την οοξαν του (tetou δΊαμαρτανουσα και το θΐολοηκον μίρο? ουκ άναμάρτητον έχουσα, την
»«ην otiToç· çyveptoïv éç αυτό? ό »λαστη? èwoinac. χρη ουν CKCÎfev μ*ν ixciv την « p i ταθτα
kwpiav, awo 84 Tf|ç ημ«τίρα$ σοφία? τον Tlhrov YIWOKCIV καί την αληο«,αν, καί το μ4ν γράμμα
ττιθρ&να eg Ιλντρον, το 84 κεκρνμμϊνον νν^νμα faiep μαργαρίτα? έναχβνυίΐν,.,ίί ψασιν οίτω, vepi
ου 4νο? καί του δντο? και τοΟ αυτοκίνητου καί του 6\αστατοΟ diro6c(&OL ÒÌSÒVTC?, ci μ4ν
rUUftUVOVTO TOÎff €Κ€Ϊθ«ν céOOMC €υρηΤ€. O^XCOOc, €Ì ik dw^SoVTa, 0\aWTU€T€.,.€t ΤΟΟΤΟ WOl€ÎT€.
;«TÀ του; ναντιλλομίνου? U άλμυροΟ «οτιμον üStip άρύ<σθαι. τ( 6' ίστιν S οίτοι δρβσιν, iwtiSàv
•νβίΓοληφθίντίΐ π€λ<Ιγ€σιν, 65&Toç νλνκ^ο? ufi «iwopiai, σιτόγγου? ττ) θαλασσή ίϊΐκρ€μάσαντ€? καί
ον ατμόν çiç iiöwp €vano6ÀniiavT€ç, άπορροφώσιν ηδϊστου ναματο?. καί νμ«ΐ? τοιγαρουν τήν
ιμ€τέραν ψυχήν èò βψου? τον 4λληνικβν δογμάτων ά? αλμυρών άναρτήοαντ€?, τήν ÌKCÌOCV
|»€ρομ^νην μ€ταβαλοντ€?, ταχ' Αν ύιτ<£τη? τον χορδών λιγυρωτστου μ^λου? άκοΰσ€σθ€."

18
 55
φυσισλσγσΰντσ? σ,τι βσϋλεται,"^ και δι' αύτσο κατά τον Ξιφιλίνσυ. Ή ύπσ των
πλειοτέρων α π ' αΙώνα? προτιμώμενη 'Αριστοτελική σκεψι?, ευρίσκει εν τψ Ψελλφ την
56
«κ βαθέων αύτη? διάσεισιν και εκθρονησιν. 'Avfi δε ταύτης-, ή πλατωνική και
57
νεοπλατωνική μεθοδολογία καϊ πνευματική κατευθυνσι? διάτα προπαρασκευαστικό? το
όλον πρόγραμμα των εν τη μεγάλη Σχολή σπουδών, όπερ και τελικω? οδηγεί εΐ? την
όρθην κατανοησιν καί εφαρμογήν τη? πατρώα? Πίστεω?. Παρά τα? διενέξει? και
φιλοσοφικονομικα? διαφωνία? μετά του Ξιφιλίνου, ό Ψελλό? αναγνωρίζεται κα\
παραμένει άδιαφιλονικήτω? ή τε κεφαλή καί ή καρδία του Ίδρΰματο?.'Ω? εκ τούτου, το
πρόγραμμα των ενταύθα σπουδών είναι τύπου πλατωνική? ακαδημία?. Δυο κύκλοι

**. Βλ, πάρα Κ. Σάσα?, τομ, Δ , σελ. LI, υποσ. i

-, Ή βασική διε'νεξι? μεταξύ Ξιφιλίνου καί Ψελλού δεν ητο απλδ? δτι ό μεν θαυμαστή? ΤΟΜ
Ιριστοτελου? εγενετο, ό δε τοο Πλάτανο?. Ό Ειφιλίνο? μόνον τήν Λογικήν του Σταγηρίτου έδεχετο
ai τήν μυστικήν θεολογίσν ώ? με'σσ προ? τήν σωτηρίαν, Άπεστρε'φετο δε τα? έιπerriefσ? ας
πικινδύνου? καί άνωφελεΐ?, 'Αντιθέτω? ό Ψελλό?- εΐ? το Ισχυρό ν πνεύμα του Μυστικισμού, δπερ
ai όλυθέρμω? ήκολουση, άντιπαρεΊ)ετεν καί πίίσα? τα? επιστήμα?, αϊτινε? inrò του πρεποντο?
[ρισματο? εξεταζόμενοι, πολλά συνεραλον ει? την πνευματικόν πρσπόνησιν του άνθρωπου. Πρβλ.
[ρηστον Ζερβον, μν. ίργ. σελ, Ì3S-13^ Ό Ψελλό? ητο εκλεκτικό? στοχαστή?, ήρμήνευεν τά πάντα
ατά το drOp«wiK^TC|M>r ίπερί τή? σημασία? του Ορού, πρβλ, Die BeteutUflgen des
!νθρωπικ6»τ€οον. Leçon académique, éd. C. Sathas, dans le Bulletin de Correspondance
îellenique, 1877, σ€λ. 12$). Û? δε ô Β. Τατακη? παρατηρεί επ ! αυτού εν La philosophie
byzantine, Paris 1949, σελ. 171 καί 172 "Le propre alors de 1 ' esprit grec et le propre de 1 '
lomme, en général, c ' est de reconnaître qu * on n ' a qu ' à se baser sur ses propres
essources pour saisir la vérité et que ces ressources sont la raison syllogistique et
ipodictique. C ' est le sens de érf»ewiicrfT€*or....Toute espèce d ' aberration, toute pratique
nagique et divtnitoire lui inspirent une profonde aversion. Il n ' aime pas les sentiments qui
iépriment et dégradent la pensée humaine; il voit la perfection de 1 ' homme dans 1 '
épanouissement naturel de toutes des facultés intellectuelles."
'6, Περί ' Αριστοτε'λου? <i? θεολόγου εκφέρει τα εξήρ (ενταύθα παραθε'τομεν όλόκληρον το χωρίον):
Όΐτο? άνθρωπικώτερον τα πολλά τ4ν θεολογικών δογμάτκν ΐπτετο, καί ίνα τάληθε? èpâ περί του
ίνδρο?, πολύ του Πρωτεω? εμοί πεψυκε ποικιλιίτροΓ μεταβάλλεται γαρ θαττον ί$ λόγο?, καί ό νυν »?
ιτυρ έξημμενο?, ώ? θάλασσα χείται, καί ούτε θεολογουντο? γνοίη? 8 φησιν, οϊτε φυσιολογουντο? δ,τι
ίουλεται." Codex ΡάΓ$. 1 182, 25v. Παρ' δλον τούτο, ομολογεί «τι έμελε'τησεν καί τον Άριστοτε'λην
πρβλ. Κ. Σάθα?, Ε', σελ. ¥Λ, 475, Λ76, 499-ΰΟί Δ', σελ. 462) εν τΐ amtf ™υ οποίου άνεΟρεν
«σον γεφυρωματο? καί é? διττήν προπαρασκενήν εΐ? τήν Μεταφυσικήν του Πλατωνο? καί ει? το
5όγμσ τη? Εκκλησία? Δια δε του Πλωτίνου πολλάκι? προσπαθεί τήν συμφιλίβσιν τβν δυο μεγάλων
^ιλοσόφωι*. δηλονότι Πλάτανο? καί ΆριστοτεΆον?.
"•>' Καίτοι ό Φελλό? θαυμάζει τον Πλάτωνα, Προκλον, Πλωτίνον, Ίάμβλιχον, κλπ., ώ? ηΤ»η παρετηρήθη,
5εν σημαίνει δτι δέχεται ά κ ρ ί τ β ? πάντα τα δόγματα αυτί»ν. Ώ? εκ τούτου καταφέρεται
Εναντίον του Ίαμβλίχου καί Πρόκλου, λέγων το κλασσικον "αίσχΰνομαι περί Ίαμ^λίχου καί
ίΐροκλου, οι δη, των άλλων έπί φιλοσοφία διαφεροντε?, σφα? εαυτού? ταί? Χαλδαίκαί? φλυαρίαι?
^δεδώκασι φ^ροντε?" Πρβλ, J . i d i Z ^ ^ , εργ. σελ. 218

19
 5 8 59
μαθημάτων διδάσκονται 6 κατώτερο? και 6 ανώτερο?· ή φιλοσοφία αποτελεί την
εσχάτην βαθμίδα δΓ ή? TIÇ άσφαλώ? οδηγείται εΐ? την θεολογίαν. Δια τοΰ τρόπου
αΰτοΰ ό Ψελλό?, "το πιο καθολικό μυαλό τοΰ Βυ(αντίου-..άνα£ητά oc βάθος- και την
60
ουσία καί την μορφή" τη? χριστιανική? παιδεία?, Ή άναβίωσι? κα\ προώθησι? τή?
πλατωνική? κυρίω? φιλοσοφία? df μεοομ ουχί μόνον απεδείχθη ασφαλή? επίκουρο? τη
καθ' ήμα? θεοσέβεια, αλλά και Ιστορικόν σταθμό ν σημειοΧ εΐ? την άναγεννησιν των
γραμμάτων και πρόδρομο? θεωρείται δι« την μ€τά τεσσάρων αΙώνων τή? Δΰσεω?
άναγεννησιν. Βεβαίω? cl? την θεσιν ταυτην υπάρχουν πολλοί και διάφοροι άντιρ^ιήσει?
κα\ διαφωνίαι. Και τοΰτο μήτ€ Ζ&ιν'μήτε και attivrè.va\ παρά τη φιλοσοφική σκέψει
των αιώνων, Το ερώτημα υπήρχαν ευθύ? αρχή?, έαν δηλαδή 6 Πλάτων οντω? φίλο? και
επίκουρο? δύναται να λογισθή του Χριστιανισμού ή ό Αριστοτέλη?. Ei? το σημείον
τοΰτο δεν πρόκειται να ΰπεισέλθωμεν εΐ? Ιστορικήν άνϊχνευσιν και επιχειρηματολογίαν
των ΰπερ ή των κατά, των πλ€ον€κτημάτων ή μειονεκτημάτων τοΰ μέν ή τοΰ δε, "Όπερ
και ενδιαφέρει ήμα? έν τη παροΰση μελέτη είναι οτι 6 Ψελλό? ακολουθεί πιστώ? την
φιλοσοφικην γραμμήν τοΰ Πλάτωνο?, διότι εν μι4 λέξει είναι ό κατ' εξοχήν
(koÀayocpì ένφ ό 'Αριστοτέλη? "άνθρωπικώτερον τα πολλά των θεολογικών δογμάτων
ήπτετο", καί ώ? έκ τούτου μάλλον φνοιολογει rtι θεολογεί. Ό Ψελλό? βεβαιώ?,
ακολουθών τψ Πλάτωνι, δέχεται μετ* επιφυλάξεω? εΙμή μεθ' ΰποφία? και τήν έξέλιξιν

8
Πρ&λ. Β.Ν. Τατάκη, ΘΕΜΑΤΑ ΧΠΣΤΙΑΝΙΚΗΣΚΑΙΒΥΖΑΝΤΙΝΗ!'ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ, ΑΘΗΝΑΙ 1952, σελ.
ί»9. Συνοπτικό? άναλυων το πρόγραμμα σπουδών, το όποιον ό Ψελλό? είσήγαγεν, γράφει τα ε|ή?:
Έχομε 8»ίο κύκλου?, κατώτερο καί ανώτερο, Στον πρδτο οί σπουδάστε? διδάσκονται γραμματική
.λωσσολογία καί φιλολογία) ρητορική καί διαλεκτική (προεισαγωγή στή λογική άρθρωση τοΟ λόγου).
Ιετά τήν τριάδα αυτή τβν μαθημάτων, το trivlum τβν Δυτικβν, περνούσαν στο ανώτερο τμήμα, δπου
ιδάσκονταν τήν rcrpttArar rér μσθημβτ*?, το quadrlvtum τβν Δυτικον, τήν αριθμητική δηλαδή, τή
εωμετρία, τη μουσική (μ« το πυθαγόρειο καί πλατωνικό νόημα, τή θεωρία δηλαδή τβν αρμονικών, τβν
αθηματικβν σχεΌεων που διέπουν το σύμπαν) καί τήν αστρονομία. Είναι οί επιστήμε? που αναλύει
αϊ απαριθμεί ό Πλάτων στην Πολιτεία, καί με τή σειρά που τί? παρουσιάζει1 οί επιστήμε? πού
ρίσκονται στο ftemfti στο μεταίχμιο του αΙσθητοΟ καί του νοητού κόσμου καί θα βοηθήσουν
ολυτιμα τον φιλόσοφο να πέραση στον κόσμο τβν Ιδεβν." κλπ.
y
Ό Φελλό? £χει πολλακι? εξηγήσει τί εννοεί δια του δρου φίΑοσοφίσ καί δεν παύεται δρί{ων
αυτήν, αισθανόμενο? τήν πηγαίαν ανάγκην δ'πω? δικαίωση τα? Ακρα? φιλοσόφου? τάσει? τή? ψυχή?
υτοϋ και Φράξη στόματα λεόντων ωρυομένων, Οΰτω?, μεταξύ τβν &λλων, ευρίσκομεν διττον ορισμό ν
) γενικόν, καί jj) είδικόν γεηκόν, ",,,καί γαρ παρ' εκείνη (φιλοσοφία) μάλιστα προτίλειά τε τή?
πιστήμη? καί πρσεισόδια καί ύποτυπωτικαΐ τδν ρηθησομενων σκιαί, εΐθ' ούτω? ai τελειότητες."
• UrtZ-Drexl, Ι., σελ, 35, Κδικόν "φιλοσοφία? δε φημί ού ταύτη? τη? περί τήν Φύσιν είλουμε'νη?, η
ή τόπο? και χρόνο? καί σβμα και κίνησι? παρνφίσταταΐ' οϊτε at· «κείνη? ητι? ακίνητα μεν £χει τα
tSn εν έπινοία δε κείμενα, ήν δή μαθηματικήν όνομά£ουσιν- άλλα τή? υπερκείμενη? ταύτην, τή?
Φχοειδου? και ανυποθετου. τή? εν καθαροί? εΐοεσι καί ακίνητοι? καί άδϊαστατοι?." ϋΟΟθΧ PâPlS,,
182, 266Γ 36-39 Καί προ? τί ή Φιλοσοφία; "φιλοοΌφία...του νοΟ ή βοήθεια, fi? τίλλα μίν ει?
«ρσν έξεπαιδεύθη, άποδεικτικην τε Φημι μεθοδον, και φύσει*? κατανόησιν, καί δσα κατά ταύτην
ινείται, i n δε μετε^ρνν κατάληφιν καί τβν υπέρ τήν αίσθησιν, τήν δια τοΟ νοΟ θεβρίαν, καί
$λλσ, Ινα μή καθέκαστον λίγβ of? εκείνη σεμνύνεται* τούτο δε μάλλον το μέρο? θαύμασα?
ρακτικήν ήγκαλίσατο, καί προ? το fido? κέκτηται τήν άναφοράν, καί κοσμεί τον ίντο? (νθριβπον το
Ον συναπτών άπο τή? αίσθησεω?, Κ. Σαθα?, τόμ., Ε , σελ. 1&5
0
Κ. 2e'8as, τόμ. Δ , σελ. m
»' COCtex PâriS,, 1182, 95r 21 "αλλά μήν καί Πλάτων αυτό? δ λύχνο? τή? καθ' ήμα? φιλοσοφία?."

20
 τή? πλατωνική? σκέψίω? ώ? αύτη παρουσιάζ€ται kv τφ προσώπω του Πρόκλου,
Πλωτίνου καί Ίαμβλίχου, ΤοΟτο δ*€ ποκΐ διότι ξμπροο&ν αύτοΰ €χ€ΐ €ν ίκ των πλέον
έντονων παραδαγμάτων πλατωνισμοΰ και ν€οπλατωνισμού, τα €ργα του Ψ«οδο-
62
Διονυσίου· 'Εάν ή Έκκλησί« δέχ€ται ταΰτα ώ? το απαύγασμα τή? άποφατικήςκαι
μυστικής- θεολογίας; 6 Ψ€λλο? θαρσούντω? δέχ€ται έκλατικως-Ίον μ€γάλον φιλο'σοφον
Πλάτωνα και του? αύτοΰ έρμην«υτα? ώ? ύποβάθραν και προ€ΐσόδ€ΐα τή? καθ' ημάς·
θ€οσφ€ΐας\ Ή ανθρωπολογία του ψ€λλοΰ είναι άναγκαΐον έπακόλουθον τη? θεολογίας··
το 6ç θ€θλογ€Ϊν δέν είναι θέμα λογικής· έντρεχαας·τ\ συλλογισμών, Ό 'Αριστοτέλη?
δια τη? λογικής μεθόδου άδυνατ€Ϊ να πλησίαση το άκατάληπτον και άρρητον τη? θ€ΐα?
63
Ουσία?, Και τοΟτο, δέν σήμαινα ότι 6 Ψίλλο? άπορρίπτ€ΐ καθ' ολοκληρίαν την
64
άριστοτ€λικήν μέθοδον ή σκέψιν, την οποίαν και αποκαλεί πηγην. Άπλώ?,
άνογνωρί{€ΐ «? τον Πλάτωνα το 'προβάδισμα' «Ι? την πρι/την φιλοσοφώ?, T.C,
θεολογία?; ήτι? κάί θεραπα/ει τα τη? χριστιανική? σκέψ€ω? km το μυστικώτξρον. Έαν
λοιπόν δυνάμεθα να όμιλώμ^ν π€ρι αναγεννφεως των γραμμάτων kv τη 11η
€κατοντα€τηρίδι, αύτη φρονώμ€ν δέον οπω? ζητηθή κυρίω? kv τή ανθρωπολογία του
Ψίλλοΰ, ήτι? αχώριστο? τή? θεολογία? αύτοΰ ύπάρχ€ΐ, Ό Ψίλλο? ώ? χριστιανό?

"-. Κατ* ούσιαν ό Ψίλλό? άηοστρίφίται την δϊαστρέβλιισιν τή? ιτλατβνική? σκ€ψ€»? iv 'τή 6ολςρ$
Μι του διαφθαρμένου νϊοπλατωνισμοϊι' (Σαθα?, Ε' Προλ. μα 1, διότι iv αύτφ βλέιι« την άφατηρίαν
βν πρώτων αίρ€σιαρχον, "Οτι μίτα πολλή? τή? υποψία? ?χ£το τον νεοπλατωνικών συγγραμμάτων,
»ανίρουτσι και iv τοϊ? ακόλουθοι? σχσλίοι? Ciri τον «irò τοΟ Ψ€οδο-Διονυσιου ίίργβν, iv olç και
Ηαπορουμίνο? γράφειι "wcpi 6ί τη? άιιολυμίνη? àwò τοΟ σιίματο? (ψυχή?) ουδέν τέ»? άν ctwoipt,
ιέχρι? άν τα τοο Χαλκιδέω? Ίαμβλίχου προ? τ« του Διονυσίου συναγαγω'ν, καΐ προ? την λοιπην
ίρολογιαν άντ€$€τασα?, «Οροιμι cl καλό? διατατυπίίται." (Codex Paris, 1182, 300ν 3-6) Beffai«?,
kv τιτο δυνατόν ti? τον Ψίλλόν, καθ' δν χρόνον ή 'Εκκλησία έδέχατο τήν έποχην Ικείνην τα ίργα
ΓΟΪ» Ψϊΐιδο-Διονυσίου β? ανθεκτικά καί την όρθοδοξίαν του Ιδίου υποπτον, va «γείρη κριτικήν. Tò
»τι ετόλμησ« δια τον άνωτέρο σχολίων να αμφισβήτηση τεχνηέντ«? την αυθεντικότητα αυτόν, αρκεί.
Μ
Μετά του θέματο? τούτου θα άσχσληθ§μεν κατβτέρ« εν τ# περί θεού κεφαλαί«. Ό
»ρθολογισμο? του Άριστοτέλου? εΐναι το ψελλικον "άνθρωπικώτερον" οδτο? μάλλον εμποδιον τ<$
ίνθρωπω γίνεται ή εφόδιον, Ό μυστικισμό? δμ«? του Πλα'τ«κο? άνοιγα νέου? ορίζοντα? ci? τον
Ιογικόν dvöpwnov: δστι? δι' cvopóac«? καΐ θίΜρητικη? «»οιττίίαρ ιτλίΌν dvaßaCv« cl? τα βψη ή
ϊατα^αίνίΐ ci? τ« ία'θη του άφατου γνσφσυ. Ό Ψίλλο? δίδ« έξηγησιν τή? λογική? μ€θοδολογΐα?,
ΐτι? μάλλον nponapaoKCvaoTiKOv ρ\$λον κατ€χ«ι δια τήν »ρώτην φιλοσοφιαν-βΐολογίαν δια τον
ίκολοΟθων σχολίΒν; "...λογικην νραγματ€ΐαν, δη σκοττον καΐ τ€λο? προβάλλίται τον συλλογισμόν (δ?
«at λόγο? συνθίτο? όνσμ^ται), ...η>ι? νου? Äow^p ίση τοϊ? ίλλοι? μέρςσι τή? φιλοσοφία?, αδτη
ΓοιγαρσΟν δ νρσθΐ'σ« σΐ€θ€ννησασθαι 6ιαιρ€τικβ? »kv ιτρβτσν, οριστικά? 6c (Ίτ^ιτα, καΐ
ìnootiKTiKtt? μ«τά ταύτα και τ<λο? αναλυτικά? «cipâTcu Oupcóciv." Codex Paris., 1182, 297r 13-19
-4, KurtZ-Drexl, Ι,, σ«λ. 267 "Πλάτ«νι μέν γαρ καΐ ΆριστοτΑίΐ, ταΐ? δυσι ταΰται? ιτηγαΐ?, ούκ
ίντιφιλοτιμησομαι, άλλ' άσμ<ν(ί? τοϊ? χά'λίσιν άιταρΰσομαι, δτι 6' Αν CKCÎOCV και mpò? ημα?
Ènippçl. Τοϊ? δ' άλλοις καΐ τούμον άντ€*ιδ(1{ομαι καΐ ταΐ? τέχναι? αύτβν άντ€πιτ€χνησομαι. Καν
nvçr σκιίτττοκν, ού δΐίνίχθησομαι."

21
 φιλόσοφο?,65 τκιράται την μ€ταμφφβ>σι? tm άνθρωπου ώ? πολιτικού ζφυ> τ.€., ώ?
κοινωνικού οντο? και παράγοντο?. Βλ€π« τον άνθρωπον και kv τη δάζχι άλλα και kv τη
άδσέια αυτού. Άναγνωρί^ι το διπλούν 1% συστάσ€ω? αυτού, την cteóva τού θ«ού
άλλα και τον πηλόν· το έπίκηρον άλλα και το άθάνατον, το èmyeiov άλλα καί το
έπουράνιον. 'Ομιλ€Ϊ άκαταπαύστω? π€ρι των του λογικού οντο? έμφυτων χαρισμάτων,
άλλα δέχεται και τον άντιστρατ€υόμ€νον νόμον kv τοΐ? μ&€σιν αυτού', δστι? μόνον
δι« της· προς- το θάον οΙκ€ΐωσ€ω? δύναται να ύποδουλωθη. άύ τοΰτο καί Xéyei:
"άνθρωπο? €ΐμι, ψυχή συνδ€δ€μ«νη σώματι· δια τοΰτο τοί? ποιήμασι χαίρω καί ταΐ?
αίσθήσ^σιν."66 Kai "£π€ΐδή...μ€τά σώματο? ήμίν ή ζωή, τα πολλά ενταύθα άρχόμ€νοι el?
τον νουν άναγόμ€θα...οτι προ? θ€Ον το πράγμα Φ«ρ€ΐ μ«τά owcocui?."6? Δια τον
ψ€λλον òBev» iraifeia, kv τη «ύρυτάτη αύτη? έννοια èvTÒ? των πλαισίων τη?
ελληνοχριστιανική? παραδόσ««?, σημαίν€ΐ την τ€λαωσιν τη? ψυχή?, τήν άναγωγήν, τήν
άνάβασιν και τήν έπιστροφήν αύτη? προ? το ύψιστον αγαθόν, τον Θώνβ$

Ή 'Ορθοδοξία του Ψίλλού çivai καθαρω? ελληνική.69 Ή μ€λίρρυτο? αυτού

J
'Ιδού »β? οδτο? cvvoci τον Φιλόσοφο? dràpc καί iòr jttìor aèmtìt "φιλόσοφο? yap ανήρ οίτ'άν
tot ofrrc μήν σωματικοί? άλοίη δασμοί?, cyà γοδν καί δίσμήσα? καί δίσμίυθΐί? νοητά? άμφω
εποίηκά' TC καί ττ^πονθα. καί δν δησαι cv απουσία σΗμάτνν ταΐ? φαντασίαι? οννίΛηφα, τούτου δη
ύς «πιβολαι? τουTOOσννα'λημμαι νκρυτατα. καί το θαυμάσιον, οτι τη? αρχή? ουση? άνθροπικη?
ς φιλοσοφιαν ήμΐί? €Κ€φαλαι«σαμ€ν την uwoUcoiv, τοί? ιτραγμασιν ουχ ώ? CKCÏVOI χρήσαμε voi, αλλ
ι? ήμ*ϊ? ?χομ?ν τη? φυσ«τως·, cl μ*ν γαρ άιτολώτοι? του σίίματο? έχρησα^θα ταΐ? ψυχαΐ?, oùSc
)0το ήμίν wpoacycVcTO, άλλα συμβΐβηκει άν ήμίν άπο τοΟ KPCÎTTOVO? τοί? καβ' ήμβ? δμιλείν."
urtz-Drexì, ι. «λ. 268
6
Kurtz-Drexi.il.,σελ. 187
,7
Kurtz-Drex1.l.,«X. 268
'° ΕΙ? τον επικρατούντα Μυστικισμό ν τή? 11η? έκατοντα€τηρίδο? ό Φελλό? eloayci τήν wpefryr
Ήλοσοφία? έν rft ονοίφ καί διαβλέπει γενικά? τήν άν<ίπτυ{ιν του δλου άνθρωπου καί είδικδ? τήν
τΕρωσίν Tt και ανάτασιν τοΟ νοδ. Φρονδμεν δ ' δτι ή αγάπη Kai έμμονη τοΟ ΨελλοΟ δια τα?
πιστημα? Ιδιδεν πολύτιμο ν διέξοδον cl? το άνθρύπινον πρόβλημα. Τήν δια τη? * · ν τ ι κ 4 ? M o i
ΓΜτηρίβν, ελάχιστοι επετυγχανον ή δια τή? παντοβαπή? επιστήμη? μέθοδο? Ομ»? ιτολλά ώφ^λϊΐ τα
λήθη καί νολλά ίιπίσχίτο. Tè μεγαλυτερον έγκλημα δια τον Ψίλλον ίντ»? ήτο ό ά*τ{έτνστΒ$· /kor.

V o J. Boissonade (Michael Psellos. De operatione daemonum. Accederant inedita opuscula

selli, Nuremberg 1838, pgs 168-169), συγκρίνβν τήν μίθοδον ή τρόπον τοΟ *cλλoO καί τ6ν
RTCP0V δια τον όνοίον ο$τοι cwitteXoOvTO τη? ελληνική? σκίψεβ?, γράφίΐ τα έ(ή?: "Les anciens
'ères de 1 * Eglise, pour se permettre d ' étudier les philosophes grecs, avec profit, avaient
lit cf eux des disciples de Moïse ....Partout de 1 ' idée que la perfection suprême est contenue
ans la doctrine chrétienne Psellos pouvait recueillir dans la civilisation grecque toute
lanifestatiofl, toute idée qui, d ' après lui, annonce le christianisme et oriente 1 ' esprit vers
il: Otte attitude lui donna le moyen de se mouvoir librement dans la Grèce antique; sa
«nsée, comme son langage, d ' ailleurs, en sont tout imprégnés. Mais Psellos alla plus loin
ncore; comprenant dans son examen tout le passé de 1 ' humanité, il cherche partout, même
ans les sciences occultes, les éléments que lui permettraient de tenter une synthèse de tous
:s systèmes de la pensée, puisque chacun, de son point de vue et à sa manière, montre le
îouvement de 1 ' esprit vers la perfection."

22
 γλωσσά, το ύφσ?, ή άττικίζουσα Ρητορική» ή λογική μέθοδο?, ή επιστημονική ορολογία,
ή δίψα περίί παντοδαπή? ερεύνη? και ζητήσεω?, ό κόσμος ώ? άναπαράστασι? τη? θεία?
δυνάμεω?, κλπ., πάντα εκ του αθανάτου θησαυρού τη? ελληνική? σοφία?. Eis* τούτο
έγκειται καί ή προσωπική αυτοί» συμβολή d ? τήν άναγέννησιν των γραμμάτων.
Ήρμήνευσεν και διηρμήν€υσ€ν εν καιρφ δέοντι και εύθέτω, εσχολίασεν και άνεζωπύρωσεν
ώ? ούδεί? άλλο? προ αυτού ή μ€τ' αυτόν το éAÀyruàr ny^aïv πάση τη
μεγαλοπρέπεια και δυναμ€ΐ αύτοΰ· εν τούτω δέ, ώ? θυράίον δένδρον, μετεμόσχευσεν,
1
συλλέξα? εκ τη? ημετέρα? αύλήε , του? ζωντα?, ύπερανθίζοντα? κάί άγλαοκάρπου?
κλάδου? τη? θεοσδότου χάριτο? και μ€Τουσίωσ€ν τοΰτο διό τη? ευαγγελική? άληθεία?
εί? ξύλον εύσκιόφυλλον κάί επι σωτηρία καρποφορούν.

Παρ' όλα? τά? πολιτικά? κάί κυβερνητικά? διακυμάνσει? κάί αβεβαιότητα?, παρ'
όλα? τά? φιλοσοφικά? κάί θεολογικά? Ιριδα?, παρ' όλα? τά? κατ' αυτού συκοφαντία?
κάί εχθροπραξία?, ό Ψελλό? εστάθη ακλόνητο? εν τη αύτοΰ φιλοσοφική γνώμη κάί
όρθοοοξω πεποιθήσει, ότι το των Βυ{αντών κράτο? μόνον δια τη? έλληηκήτ naiSemç
καί χριστιανή? ftop&M€Msrifiuvmo ίνα σωθη. Πάσαι δε αϊ άντιξοότητε? κάί δοκιμασίαι
αντιθέτω? εσψυρηλάτουν εΐ? το άδαμάντινον τον φιλοσοφικόν και θεολογικον αυτού
χαρακτήρα κάί εΐ? το εύρύτερον τήν πνευματικήν αυτού δράσιν. Διά τοΰτο, ή φήμη, το
γόητρον και ή δόξα αυτού υπερέβη τά όρια τη? αυτοκρατορία? φθάσασα μέχρι?
ΑΙγύπτου, Βαβυλοινία?, Περσία? κάί αύτη? ταύτη? τη? λατινική? δύσεω?. Διά πρωτην
φοράν εν τη 11η εκατόνταετηρίδι παρουσιάζεται τοιαύτη φιλόμουσο? μορφή συνδυάζουσα
εν ταύτψ εύρυτάτην πολυμάθειαν, καθολικήν περιέργειαν, τόλμην σκέψεω?,70
φιλοσοφικήν όξύνοιανν θεολογικήν ακεραιότητα, άπαράμιλλον άττικον ύφο?, ποιητικήν
φ\φα, συγγραφικήν πιότητά τε και ποιότητα, ποικιλίαν κάί πρωτοτυπίαν? !
συνοδευομένην ύπο πλήθου? αρετών και αριθμού ελαττωμάτων. Δικαζόμενο? ό Ψελλό?
ώ? πολιτικό? άνηρ, ευρίσκεται μάλλον ένοχο? κάί υπόδικο? κρινόμενο? όμω? ώ?
φιλόσοφο? και θεολόγο? λαμβάνει τά αριστεία κάί τά βραβεία ώ? όντω? πρωτεύων και
ύπερεχο.ιν πάσιν τοί? συγχρόνοι?72

ΑΙ ύπο του πρώην επιστήθιου φίλου κάί πατριάρχου Ξιφιλίνου κατά τού Ψελλού
κατηγορίαι περί νοθεία? τού τε ορθοδόξου δόγματο? κάί Ιερά? παραδόσεω? ώ? κάί τού

Ό. Πρβλ. Β,Ν. Τατβκη, »ν, «py. aik. 17?

Ί
, Renauìd, Ε, Michel Pseìlos. Chronographie ou Histoire rf un siècle de Buzance (976-1077),
'ans, A, σ*Χ ίΕΙσσγ.) XVIII *
•ν Διά μίαν μάλλον επίκαιροι- μ€λ<την knì τπ? νροσβνικόττπΌ? κοί Ιργου τοΟ Ψ€λλο0. Γ6« Ε.
;picp«, Ο ΜΙΧΑΗΛ ΨΕΛΛΟΙ iv ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ, τόμ 4ο?, θ€σσολονίκη 1972

23
 ύπερβάλλοντο? αύτοΰ ζήλου κάί ενθουσιασμού ύπερ των ελληνικών γραμμάτων,
κινούνται καταφερόμεναι μάλλον ύπο τή? δήθεν προδοθείση? φιλία?' η πνευματική?
προδοσία? της· Πίστεω?, Είναι γεγονο? o n 6 Ψελλό? ήκολούθησεν km βραχεί χρονικώ
διαστήματι τφ φίλφ αύτοΰ Ξιφιλίνω μονάζοντα kv Όλυ'μπω Βιθυνία? όρει, καθ' όν
73
χρο'νον τα kv τψ παλατίω πράγματα "κατέρ^εον όσημέραι". Δεν ήργησεν ομω? ό
πολιτικό? άνηρ Ψελλό? να ανταλλάξω το μοναχικον ένδυμα και πάλιν μετά του
4
φιλοσοφικού τρίβωνο?.? Έκτοτε άρχεται μάλλον δριμεία ή πολ€μική του Ξιφιλίνου
κατά του Ψελλού, άπατηθεντο? αύτοΰ, ώ? ενόμισεν, ύπο του φίλου. Τούτο λέγομεν
διότι 6 Ξιφιλΐνο?, παλαιό? συμμαθητή? και συνεργάτη? του Ψελλού, έγνώριζεν
ένωρίτατα τα? φιλοσοφικά? αύτοΰ τάσει? και τον υπερβάλλοντα προ? τα κλασσικά
γράμματα ζήλον, εφ' όσον, κοινή συμφωνία, ό ει? εδίδασκεν τον έτερον ενωρίτατα την
Ιδίαν αυτού επιστήμην, Έκτο? δε τούτου, 6 Ψελλό? εξησφάλησεν άργότερον αύτφ την
παρά τψ Μονομαχώ ν€οσ\ιοταθ€Ϊσαν νομοφΰλακο? θέσιν, ή? ό ϊδιο? έπεμελήθη άμα τη
είσχωρήοει αυτού τη βασιλική θεραπεία. Και τα? πρώτα? μεν αυτών διενέξει?
έμνημονευσαμεν ανωτέρω, συζητούντε? τα? περί τη? πρώτης· επιστήμης· επί τη
επανιδρύσει τη? 'Ακαδημία? διαμάχα?, Ό Μονομάχο? τεχνηέντω? κατέστελλεν τα?
περαιτέρω εχθρικά? εκδηλώσει? των δυο πρωταγωνιστών και τών συν αυτοί?,
αποφασίζων το Ισότιμον των επιστήμων kv τη Σχολή. "Αλλη προσωπικότη? ομω? του
Ψελλού και άλλη του Ξιφιλίνου. Έτερο? χαρακτηρ κάί ιδιοσυγκρασία του evo?, έτερο?
του άλλου. Πολιτικά? άρετά? επιθυμεί καί καταστέ<ρεται 6 el?, ασκητικά? κάί
θεοπρεπεΐ? καταγλαίζεται 6 άλλο?. Ή kv Όλύμπω εμπειρία τοο Ξιφιλίνου ενισχύει
τά? ασκητικά? αύτοΰ τάσει?. Άπολλύει ομω? το ευχαρε? του συναγελασμού
αποσύρεται ei? εαυτόν και γίν€ται μισαλλόδοξο?.75 'Αντιθέτω?, ή σύντομο? παραμονή
του Ψίλλοΰ kv βώννικφ Όλύμττφ, επισφραγίζει τον χαρακτήρα του kv αύτψ πολιτικού
ζφον ευχαριστώ? δ' εγκαταλείπει τά? μοναχικά? κρυπτά?. Προτιμά το σέλα? τή?
Βασιλευούση? ή τον λύχνον τού κ€λίου· τον σάλον τη? βυζαντινή? κοινωνία? ή την
ήσιιχιαν τή? μοναστηριακή? άδελφότητο?· την kv τη πολιτική κάί γραμματειακή
παλαίστρα πρσκλησιν και δρασιν ή την kv τοί? κελίοι? άπραγίαν. Πέποιθεν ότι ή θέσι?,
ό ρόλο? κάί ή αποστολή αύτοΰ ούσιοποιούνται μόνον tv τή Πρωτευούση. 'Αναπτύσσει
δρασιν κάί δημιουργεί μόνον έν τφ θορφφ τη? βιοτή?. Ό ανφωπος; προβληματίζεται

-', Κ, £αθα?, τόμ., Ε , σ«λ. 398

4
ΤοΟτο gwQnviv μίτ^ξί» τοΟ 1055-1057. Πρβλ. Κ. Σ<ίθο?, &Ό' άνωτ. acX. Μ
'5. J Μ Huseey, CHURCHΆ\ LEARNtWIN'ΤΜΕΒΥΖΑΝΤΙΝΕ' EMP/RE.Ww York 1963, σ€λ. 46. MCTO^ÌI τών
λλιβν, ή J, Hussey σημίΐοΐ τα U t e "The cloister developed In Xlphlllnus latent qualities of asceticism,
'hich combined with his natural vigour of his mind to make him an Important, if sometimes an unpleasant,
tember of the community. Always a reformer, X'iphilinus became a fanatic, and was intolerant in his
trenuous efforts to apply discipline both to himself and to others."

24
 καί συχνάκις· άμαρτανει άτομικωτ την λΰσιν όμως· των πιλημάτων αυτοΰ και την
σωτηρίαν €ύρίσκ€ΐ μόνον ϊν τη χριστινικη κοινωνία, τη 'Εκκλησία. Δια τοΰτο και
ΰπ€ρ0αλλόντως· διακατ€χ€ται υπό αποστολικού £ήλου, πίποιθως*, ως· άλλος* Σωκράτης", ότι
ή miôeiitdrai- apery και apery ή miöeia, 'Em τούτου γνωρίζ«ι καλώς· οτι, ή
πολιτική αύτοΰ θέσις·, ή Ισχύς· και το παρά τη αυλή γόητρον ως· και ή παρά των
βασιλ€υόντων θ€ραπ€ΐα, προμηνύουνο$π§ τα sine qua non μέσα €lç την £κτ€λ«σιν καί
76
έπιτυχίαν των υψηλών αυτοΰ καθηκόντων. Άπόδαίις· ότι, άπαξ καί &πίπτ€ΐ της·
βασιλικής· χάριτος· καί θ€ραπ€ΐας·, καίτοι οΰτ€ καν έξηντακοντοΰτης·, παϋ€ΐ το epyov,
σβέννυται το παραγωγικόν αύτοΰ πν€ΰμα, άδρανά 6 γραφικός· κάλαμος·. Λησμον€Ϊται
ακολούθως· ΰπο φίλων τ« καί έχθρων. Το 6« παραδοξότ€ρσν, οτι èv<j> ô Ξιφιλινος·,
πατριάρχης· γ€νόμ€νος\ άκηδως· προς· τον πρώην ομόφυχον €ΐμή Εχθρικώς· φήκται, ό
77
Ψελλός· παράμενα αΰτω, πάρα ταΰτα, φίλος· «ως· το τέλος·. '

8
Έν τη Χρονογραφία'' άναγινώσκομ€ν την έπιστημονικήν κατά στάδια Εξέλιξιν του
Ψύλλου, όστις· Ιδίοις· λόγοι? «ξιστορά το πώς·, kx, της· ρητορικής· καί φιλοσοφίας·, ύς
την πρωτην φιλοσοφίαν ή την ύπ€ρ άπόδ€ΐξιν οοφίαν, "ή το του καθ' ημάς· λόγου
μυστήριον συμπληροΐ", κατέληγ€ν. Έπισημαίνων δ€, λέγα: "...π€ρί ταΰτην μάλλον ή την
Ετέραν έσπουδαοα, τα μ€ν τα &π€φασμένα π€ρί ταύτης· τοίς· μ€γάλοις· πατρασιν
€πόμ€νος·, τα δ« καί αυτός· τι τφ θ€ΐω συν€ΐσφ€ρων πληρωματι."79 Ταΰτα σημ«ιουμ€ν

'• Ουδεμία αμφιβολία υπάρχει οτι την παρά τφ παλάτι» θεΌιν και δύναμιν πολλάκι? âkpciÀcv ό
'ελλο? ci? το çùÀuytmvF τή? avmSiiatm? καί r£r dpxSr αυτοΰ. Al κολακ€Ϊαι καί υπερβολικοί
κθειασμοί τον ίκάστοτε αυτοκρατόρων ήρμηνεΐίθησαν μάλλον ώ? δουλοπρέπεια fi δικαία άπότισι?
κίρου τιμή?. Το κλασσικός αύτοΟ "3, βασιλεΟ ήλιε", (αναφερόμενο? εί? τον αυτοκράτορα) προξενεί
κανδαλον τσί? πολλοί?, Καί ναι μεν τούτο πολλάκι? αληθεύει καί Ισω? καθ' ύπεβολήν εκφράζεται
ιτίρ πολλών εγνωσμένων αναξίων αυτοκρατόρων, 8μω? συχνάκι? εξαπολύει τα; εξ Ισον καυστικά?
αί σκβπτικά? επικρίσεις, δταν ή ανάγκη, κατά τήν κρίσιν αύτον, τ# έπιβάλληται. "Οτι ùweSikro
ολλάκι? Ρόλο»', δεχόμεθα τούτο δμβ? δια λόγου? πολιτική? σκοπιμότητος. Φρονάμςν δτι, ό Ψελλό?
ιτε έπίστευεν, ώ? άλλο? Πλάτων, οτι "χοή fi τον? άρχοντα? φιλοσοφείν fi του? φιλοσόφου? άρχειν"
ai πσοσεπάθει να /«ννΜεφ φιλοσοφικον χαρακτήρα τοϊ? βασιλεύονσιν. είτε εγνάρι£εν Οτι μακράν
pi» παλατιού, θα εορισκεν τον θάνατον τή? επιστημονική? άπραγία? καί κοινωνική? λήθη?.
ίεωροΟμεν την δευτε'ραν ύπόθεσιν πλέον βεβαίαν fi τήν πρωτην,
7
Πρβλ Έπιτ#ιον λόγον προ? Α,φιλίνον, Κ. Σάθα?. τόμ., Δ', σελ. 421-62. Έπίστκ, J, M. Hussey,
•MJRCH & LEARNING.,. σελ.47
'*, Κ: Σάθα?, τόμ: Δ , σελ, 119-123 (εποχή Κωνσταντίνου θ ' 1042-1055)
9 Κ Σάθα?, Ινθ' άνωτ, σελ. 122 "Αξιον μνεία? θεωροΟμεν τήν apologia pro vita sua iv τ$ wpò? τήν
ύτοϋ μητίρα Έπιτάφιον Adyov (σελ. κυρίω? 54-61, fin? δίδει ήμίν ίκανήν σκιαγραφίαν « ρ ί τή?
νκ-νκλοπαιδικωτάτη? αύτον ΰιτΐκτίωΓ καί μαθήσεωΓ "ουκ ίά ΐκ ήσνχάΐΐΐν ή τή? σφαίρα? περιφορά,
λλ' άν«γκσί«ι μ« Ηθλνγραγμον<ΐν, Ης ή κ<νηνι?, νόθ<ν κϊκύλισται, ris ή φΰσι?, τίν«? ol
νκλοι,..κιν€Ϊ μ« καί ή στάσιμο? επιστήμη, καί ουκ ϊχα μή σνννοεΐν το συνεχε? μέγεθο?, μή το
κριβέ? τή? άποδείξεω? θεωρείν, π«? από τον νου μεν αί αξιώσει?, εκ 8ε ταν αξιώσεων αί άμεσοι
ροτάσει? εύθν?...τεθανμακα γοΟν αυτού καί το άπειρον, καί πβ? εκ δυοίν τουτοιν τά άλλα- καί π6?
Ιδ^α καί ή ψυχή καί ή φνσι? εΐ? αριθμόν? αναφέρονται...· ποΚαπό? τε ό λόγο? ό φυσικό?, καί τί
εν το εν τούτω τείειον, τί δε συμμετρον, το τεταγμε'νον, το κάλλο?,...ή te γε μουσική θελγήτροι?
ρρήτοι? προ? εαυτήν έπισπβται, καί πβ? άναπίφυκα προ? αυτήν καί ψκείωμαι, ουκ επιπολή? δε
Γαυτη? ΐσταμαι, où δε TOIIÇ τύπου? μόνον? τβν λέξεων,...άλλα καί τά? δυνάμει? ταύτη? Ιζήτηκα, καί
ά? ενεργεία?, καί τά αίτια,.,· ού τά γένη δε μόνον {ητο TÌV έπιστημβν, άλλα καί ει τινε? εκείθεν

25
els' άπάντησιν των ύπο τοΰ Ξιφιλίνου κυρίως· φ€ρομένων κατ' αύτοΰ κατηγοριών,
80
κατασυρομένων km πνενματιχν προ$οσία €ΐμή αίρέσα. Και αύται, ως- γνωστόν,
^γένοντο 8ιά τον ύπ€ρ0αλλσντα αύτοΰ ύπ«ρ Πλάτωνος· και ελληνικής· γραμματ€ΐας·
ζήλον, όστις· παρ€υρμην€υόμ€νος· ύπο τοΰ Ξιφιλίνου και των συν αύτψ, έξ€λαμβάν€το
ως* εθνική και αλλότριο? παρ€μβολή και κατά ταύτα νοθεία τής· ορθοδόξου Πίστεως·.
Αντιθέτως· όμως- 6 Ψ€λλός\ ως- πολλάκις· μέχρι τουδ« €ΐπομ«ν και μόλις· Εσημ€ΐώσαμ€ν,
€Oi&€v πάντοτ« τα πρωτ€ΐ« ciç την καθ' ημάς· θ€οσέ($€ΐαν και τα δ€υτ€ράα elç* την
Ελληνικήν γραμματολογ«ίαν.81 Έκανο το όποιον öteiipti ως· λογικώς- ορθόν και
ούδέποτ€ €<j)6avev κοπιάζω ν ήτο ή ένοποίησις τής· ελληνικής·'Ορθοδοξίας·, ήτοι ή δια
της· ελληνικής· σοφίας·, ως· οργάνου και κλ€ΐδός·, συνίΐδητοποίησις· άφ'ένος· του καθ'
ημάς· λόγου μυστηρίου κάί ή «ύρυτέρα διάδοσις· τής· ελληνικής· 'Ορθοδοξία? δια τοΰ
μόνον μέσου, τ.€. τής· ελληνικής· γλώσσης: Έπι πλέον, ή άοκνος* προσπάθεια κάί ό
μέχρι τέλους· διακαής· αύτοΰ πόθος· ήτο όπως· επαναφέρη το αθάνατον όνομα άς το
Βυζάντιον, όπερ ωφειλεν γνωριζόμενον πλέον παρά πάσιν ουχί ως· Ρωμαίμακή άλλα ως·
Ελληνική Αυτοκρατορία. Διαδίν ό%ν ό σοφός· ούτος·, φιλομουσώτατος· κάί

»ρύησσκ ριίσκί?· τήκ Si γ<· ίπτ€ρκϊΐμ<ίκηκ σοφίαν,,,,ού £ητβ μόνον, άλλα και τιμώ καί σςβά£ομαι, «Γ
: την διαλεκτική»· τι? ταυτην καλεΐκ Μλοιτο ακοθΐκ ορβσακ την λογικών τραγματςίακ, çt ΤΪ
>φίαν άϋλώ?·...άγομαι δι καί τήν δια τον συλλογισμών άπόδίίξικ,,, ταντά μί Γλκ«, και ίτι μάλλον
τώκ κρνφιωτςρωκ κατάληφι?-..·υ «στικ ουσία τή? ψυχή? ή αθανασία, fi Αλλ«? ίπισυμβφικί' ircpi
: y* του άθάκατον αυτήν et και, καϊ ιτλίΐστά μοι πϊφιλοσόφηται,.,,άλλ' ούοΈ μίχρι τούτον τήν
»λνπραγμοσϋκην ίστδ, άλλα τακ άστρολογησαντων ακούων απίπτυσται νουν μοι ταύτα, ώ? μή
χφή, μήτί αληθή, και τοσούτον από τή? ιτςριςργία? ίκίροησα, δσον ano τή? wept αυτά γν«σ€ω?
«ικων κατηγοράν- άπςίρηται γονν μοι το ίκίΐθ^κ τικα? πλάττίσθαί τ« και μϊταπλόττϊσθαι,
αβ#ληκται 6ί μοι και ο? χαρακτήρα? καί τα σνκθήματα,,..1ϊρατικήν δ* τ«χκηκ οΐδσ μ«κ çî τι?
Γτίν, ί.ρίω ο* στίψα? έξήλασσΛ.,πασικ ίκτνχάκ βιβλίοι? 'Ελληνικοί?, ÏIWÏÎK 6è καί βαρβαρικοί τ,
τόσα Όρφ€υ?, ή Ζαροάστρη?, ή Άμμου? συκΐγραψίκ 6 ΑΙγύιιτιο?, οτόσα τ€ Παρμςκίδαι.,,, 46 γαρ
λάτβκα? τ€ και Άριστοτΐλ«?, και δσοι κατ' ÌKCÌKOV? ή μ«τ' ίκίίκον? φιλόσοφοι?
σλαιπωρησαν,., το μέκ (Ιαθύ τή? γνώμη? ήγάσθηκ, καί το π€ρί«ργοκ έθανμασα τή? (ητήσίω?· «Ι τι
xpà τον ήμέτ«ρον τϊθϊώρηκα λόγον, καν μ«τά τ% ακριβού? ΐ^ίΐκοκισται άποδίίίΐβ»?, κίν ττβσαν
νχϊ π<Ερικ€χΜμ^νην σοφίαν και χάριν, ά? λι^ου ιταντο? Ιί ιταΉτη άτοπου καταιτΐφρονηκα, δ? γ* oòik
il? KpciTTooiv αυτών προσ«χη τον votiv, άλλα μοι το φιλοτιμον τή? ψυχή? μίχρι τή? τών δογματαν
ίτών κίκινηται γκώσ««?. ίίσί γαρ καϊ παρ' ήμΐκ θησαυροί σοφία? άν^κλίίπτοι, καϊ ϋαθη οογματΜν,
il νοημάτων κάλλη,....τούτοι? iyà λιπαίκβν τήκ κςφαλήν καϊ τήκ φυχήκ ρΰντνν, ελληνικών
[θαρσιων ού ο€ηθήσομαι."
λ Ei? μίαν ίκ τδν άκ€κ6οτβν αύτοΟ ίπιστολακ (Cod. ΒάΓΟΘΓ 240 fol, 217 V3 - 218), καταφ^ρ€ται
-•αντίον του Ξιφιλίνου, δστι? ουχί μόνον ιταρηομήνίυεν τήκ θ^οαν τον φίλου, δηλ. τήκ ακρατον
ram)K αύτοΰ ύπίρ vounj? ίλληνική? μαθήσ€Η?, αλλά καί ό Ιδιο? iv ιτολλοί? έγέκςτο άκτίφασι? ίφ'
rov τήν Ιδίαν γνώσιν cTxcv άρχικώ? (ητησ«. Μ€ταξύ τβκ ίλλβν, γράφίΐ καί τα ίξή?! "τα? ουκ
ι&ς avayci?, oSwcp αυτό? έζητηκα? καί μ€μίσησαι; " Πρβλ. ίιτίση? καί Günter Weiß, μνΧ, σ. 32
' 'Eèv δντο? ή ΌρθοδοΙία του ΨίλλοΟ ητο διτοιττο?, wfi? δβναται κά ίξηγηθ| το ytyoKÒ? 8τι δ τ«
ιχτριάρχη? Λίφιλίνο? καϊ Κηρουλάριο?, δστι? μβλλοκ άκηδώ? ή φιλικώ? διίκίΐτο τώ Ψίλλώ,
ιπιστϊΰονται αύτώ τον? Ιδίου? άνίφιού? δια wai6ciar, Tò Ιδιον Ιρώτημα ^cipci καί 6 Κ. Σάθα?
ρόλογο?, τομ. Δ', σ€λ!ΙΙΙ )γράφ«ν: "To wtpUpyov hi, δτι b TÒTC τατριαρχ€νβκ Μιχαήλ ό
ηρουλάριο?, καίτοι διακρικόμΐκο? ivi αυστηρότητι χαρακτήρο? καί àicpifUî τηρήσ€ΐ τακ
^ησκ€ντικών παραδόσςυν, προ? δί τούτοι? καί ουχί φιλί»? προ? τον Ψίλλον διακΐίμ€νο?, ού μόνον
> ίσκακδαλίσθη ini τή τολμηρβ διδασκαλία τοΟ ύικράγαν ιτλατνκίζοκτο? φιλοσόφου, αλλά καί
»'."ι dvfi|aoiii αυτοί) tamXtv ϊν άκροασθώσι τών μαθημάτων." (ιρβλ. καί Έπιταφ. cl? Κηρουλάριον,
' ÌÓ'ÌB τομ», σίλ.· 352). 0 Κ. Σαθα? «ξηγ« τα? virò τώκ νολλώκ γ€κομ«να? κατά Φ€λλοϋ
ϊτηγορία?, é? άργολογία? συκοφαντδκ. "Έιτ€ΐδή δ€ ιτολλοί, φθοκονκτ€? μαλλοκ τήκ wapà τφ βασιλ€ΐ
Γίζηλον èç'aiv αύτου, διαφοροτρόιτω? ίσνκοφάκτησακ τοΟτοκ." ?κθ' άκωτ.

26
 ορθοδοξότατο? βυζαντινό?, ότι μόνον δια τη? άναβιώσίω?, καλλκργ€ία? και έξαπλώσ€ω?
των ελληνικών γραμμάτων θα ήδύνατο Ισορροπώ? ή 'Ελληνική 'Ορθοδοξία και ή im'
αυτή? €μπν€ομ€νη αυτοκρατορία να προβολή την έκπολιτιστικήν αύτη? παρουσίαν τοι?
πάσιν, και δια τη? ανυψούμενη? φωταυγοθ? BqUòs να διάλυση τα σκότη τη? Τ€
άμαθ€ΐα? και πολιτικοκοινωνική? συγχυσ€ω?. Προ? τοΰτο & ήργάσθη ώ? ούδ€ΐ? άλλο?
82 83
è ν τη 11η &ατοντα€τηρίδι. Καί τοΰτο €πραττ€ν €ύχαρίστω? και αφιλοκ€ρδω?.
Αναμφιβό'λω? ôtev και δικαί«? άναγνωρίζίται ώ? ό κατ' εξοχήν λόγιο? τη? Εποχή?
αύτοΰ, ή κινητήριο? δΰναμι? τή? νέα? στροφής- τή? mifeias; è κΰριο? παράγων τή?
84
άναβιώσ^ω? των Ελληνικών γραμμάτων και ή απαρχή τή? μ€γάλη? kv τη δΰσ€ΐ
Αναγ€ννήσ€ω?,

ΚΕΦΑΛΑ I ON ΑΙ

Ο ΜΙΧΑΗΛ ΫΕΛΛΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟΝ ΑΤΤΟΤ

"Φιλόσοφο? γαρ άνηρ ο ύ τ ' αν «λοι οΰτ€ μήν σωματικοί? άλίοι δασμοί?, έγώ γοΰν και
δεσμήσα? και δ€σμ€υθά? νοητώ? άμφιο π€ποίηκά τ€ και πέπονθα, και ον δήσαι èv

'*•: Ά ί ι α ιτροσοχη? «Ιναι τά imo τοί) φίλλικοΟ κάλαμου (κότα χασαν ιτιθανότητα) καί farò ττ)ρ
ίπσιλίσση? Ευδοκία? irpò? τον τροιταιοΟχον συζνγον καί συμβασιλία Ρβμανον τον Διογ^νην έν
πιστολά απαγγ€λλθ'μ€να καί τκριγρα'φοντα τα τ % BuCavrfSog πράγματα; "καί τοΟτο >€ TOÎS πολλοί?
λλοι? τοί? ςυφραινομένη? σ€ άς τά &ασΐλ«ια ίπαντίίοντα, τροπαιούχε ρΌσιλεΟ,
Γυγκαταριθμτίσίσθαι cfeXirfe tlui- oirx ownç γαρ τήν βασιλείαν t î SUHKOWIVTIV evoltoci^ το κατ'
μ«, άλλα καί τήν ττο.Λιν wcitrq dpcr| καί τίθϊσι χρηστοί? κίκοσμημΐνην, wciScf«, TC, fr mi&ir
ÎPWTCIMF, Tf ter \vt<mr «VtpfF iwmyrémti, κ«ί r% T#F VTO*S«1*F « d l r r fjn?,
«κην 'Àouvtoo? κήπου παντοδαποί? àVOtoiv cfatfkoi βρνοντο?, τη καλλονή ταν άρετ6ν αυτήν
-ντιγλάισςν, εφάμιλλο ν το Μακεδονικί αστεϊ, τ# πολλοίς έσχηκοτι. λογίων άνδρβν, γενομίνην, και
térrm rpéwtr reg ν«Ί·*ι àknrèg 'At«V«r, ir rè κλ&τ «*j>«FtfpiKcsr,
£ΐ>·ρε>ιτ: Otre y»p 4 v u t c f c R«A#F TÄ V*VT' {««raptofr «TSc, ÏVTC καί τα
l i t t e t · ? afcrrvcir, κ·ί τα €*φρ«1& rfs +*rflc «V«K«iFtftiF, κ«ί ré »«'FT«
» r é •(•'»•«F £»0ptftciF i*V«*t«i- i\s wcp όργανον, ai τον λογίβν άνδρβν οσημίραι
rapaivamç 8ι' άναγνιίσ«»? τον τήν Ttte ψνχ% άπαιδεικτίαν άποσπιίντΜν καί κατάληψιν σταθςράν
μφυτϊυόντων, και τόδ' ού μόνον έν τ$ τον itfXevv ρασιλίοϊ, άλλα καί ίν πάση τη Ελλάδι..." Πρβλ.
/tllûison. Anecdota ôraeca, II καί iv Κ. Σάθα, E' , Πρόλογο? σ«λ. μ6' - μ€ '.
'•': Κ, ΣάΟα?, Ινθ' άνΜΤ, oik, 123 Β...άλλ' £ 6ή ιτονφ owciXlìxciv νολλ$, TOIÌTWV πάσιν μ€τ^ουκα, où
ιισθου τοϊ? λόγοι? πυλών, άλλα καί wpò? iwioiooò? ti TC λαμρ^ν«ιν èMXcTo."
•Η Έ J, Hussey, καίτοι συντηρητική ci? τήν δικαίαν άξιολόγησιν τοδ ίργου τοο Φ€λλοδ,
ίναγν»ρίί«ι δ η , "Scholarship In the eleventh century Is often unconsciously considered In terms of
llchael Psellus, and Indeed, when all due respect Is paid to his contemporaries, he still remains the most
îrominent figure of the revival of learning in the élèvent century," μν. ?ργ. ft-6' άνωτ. σελ. -43

27
απουσία σωμάτων ταΐ? φαντασίας συνείληφα, τούτου δη ταΐ? εμβολαΐ? του νου
συνείλημμαι νοερωτατα. και το θαυμάσιον, οτι τή? αρχή? ουση? άνθρωπική? εί?
φιλοσοφίαν ήμεΐ? εκεφαλαιώσαμεν την ύποθεσιν, τοί? ττραγμασιν οϋχ ώ? εκείνοι
χρησάμενοι, αλλ' ώ? ημάς" εχομεν φυσεω?,"85

Ό Κωνσταντίνο?86 Ψελλό? εγεννηθη πλησίον τη? μονή? Ναροον*1 dncp και

προάστειον τη? Βασιλευούση? περί η? και μετά πολλή? τή? υπερηφάνεια? όμιλ€Ϊ.88 Έκ
δυο εσωτερικών μαρτυριών, όρίζομεν ώ? ero? τή? αύτοΰ γεννησεω? το 1018. Τοΰτο
συμπ€ραίν€ται εκ των ώ? ανω άρτι μνημονευθέντων μαρτυρίων- α) εν τή Χρονογραφία
αύτοΰ, ομιλούντο? και περιγράφοντο? την βαρείαν άσθενειαν του Ρωμανού Γ ' (1034),
αναφέρει οτι διήγαν το δέκατον έκτον ετο? τη? ηλικία? αύτοΰ· "εγω γοΰν πολλακι?
εθεασάμην ούτω? εν ταί? πομποί? έχοντα ( τ.ε. Ρωμανόν), ούκ άκριβω? έκκαιδαέτης· την
ήλικύχν ekß^· β) διηγούμενο? δ' \ξ άλλου τα περί τή? προσλήψεω? αυτού ώ?
γραμματέω? παρά Κωνσταντίνω Μονομαχώ kv ετει 1043, γράφει οτι διετρεχεν το
εικοστον πέμπτον ετο?· "εγώ δε τηνικαύτα CIKOOTÔV πέμπτον ετο? άγων τη?
ήλικί«?...κλπ.'9ΰ Έκ τούτων δθεν συνάγεται οτι οντω? ούτο? εγεννηθη το «το? 1018.9 ί
ΟΙ yoveî? αυτού αμφότεροι βυζάντιοι, καίτοι κατηγοντο μάλλον kξ αγαθή? μερίδο? των
πολιτών, δεν συγκατελεγοντο μεταξύ των €ύποροΰντων. Και κατά το âepasrb Ψελλό?,
εικών και ομοίωμα ακριβέ? τού πατρό?, οστι? ώ? "ευμεγέθη? κυπάριττο? εφκει.,", Ίλαρα?
τά? βολά? των οφθαλμών έχων, και "οφρυν ούκ επηρμένην καί άλαζώνα, άλλ' ευγραμμον
και ορθην, χρηστον ήθο? επισημαίνουσαν...ώστε εΐπερ δηπου και ήμίν τοιούτον
κέχρωσται, εκείθεν ώ? εκ παραθείγματο? μετενηνεκται..."92 Και ένφ μεν σωματικώ? και

•;, Kurtz-Drexl, Ι., ν«λ. 268

'Ûç kv τ<$ κατ« Λατίνβν συνοδική σημ€ΐ<έματι καί kv τφ σατυρα κατά του μονάχου Ίακ«$ου
ογινώσκίται, το χριστιανικον δνομα τοί Ψύλλου ήτο KrfrvTcr (νρβλ. Κ. ΣάΘα?, τόμ., Δ',
oÄoyo? XXX, ύιτοσ. 5, ύ? καί τόμ. Ε , σελ. 177 ϊνθα καί "Μΐθυσον Ίάκββον εύρύθμι»? $>*>,
ivQifur,"
. Ό lòto? νληροφορςΐ ημα? kv μι§ τβν έιτιστολον αίιτοΟ "...μΐλ^τΗ και τή? μονή? TÌV Ναρσοο·
tp yap «στι τοί? ίλλοι? ή »ατρί?..," Κ. ΣαΌα?, τομ. Ε', σίλ. 378. 16' «πίση? καί παρά Ρ.
wnnou, Pseitos et fé Monista* Tè Naproö. Byzantinische Zeitschrift 44, 1951, 245-290
#λ. και Christos Zervos. Michel Psellos, Un philosophe néoplatonicien du Xle siècle, Paris,
>20, σελ. 61 it
y Κ. Σ«ίθα?. τόμ.. Ε'. σ€λ. 339 "'Αβυδηνο? μ«ν ok uni. φίλτατ« άδελφί. μη δ« clnv δια την
poi μίαν καί το Btivov ίιτιρόψημα, Äs wcp oifiè 'Ιταλοί, ούδΐ 'Αθηναίο?, oi8i ΑΙγύπτιο?, ού8ί σου
Aiyatov έκίοταμαι »t'Aayos, 4λλ' o48è 4τ^ρα? ίφυν woXinç fi τήρ τοΟ Βυίαντο?."
Κ, ïcW&s, τομ., Δ', σ«λ. 45
Ένθ' άν«τ, σ€λ, 119
, ikpl τήε τών κολλών συγχώκ«? ώ? προ? την ορθην ήμ€ρομηνίαν γ€ννησ€Β? τοΟ Φελλοί) καί τα
Ηγικά έιτακόλουβα του ίί? πολλού? Ψ € λ λ ο υ ς διαμίρισμοΟ, Γ6ί »αρά Κ. Σ<ίθα, Πρόλογο?, τόμ.
, σίλ. XXV-XXX
Codex Paris , 1182, 74-90, Έγκώμιον wpò? την μητέρα αύτοΟ.

28
 /

κατά την όψιν ώμοίαζ€ν τφ πατρί, κατά το πν€ΰμα και ψυχικήν διάθεσιν και
συναισθηματικον κόσμον €κληρσνόμ€ΐ τα τη? μητρός, ήτι? φιλοστόργω? και ακρω?
φιλικώς έπ€μ€λ€Ϊτο τα της· φυσική? αύτοΰ αύ£ησ€ω?, ηθική? αγωγή? και πν€υματική?
ποδηγ€τήσ€ω?, Δικαίω? Ô6cv άποτί«ι αύτη φόρον τιμή? και «ύγνωμοσυνη?, λέγων; "έμοι
διττή προ? την μητέρα ή οφ€ΐλή, OTC μ« και ούσίωσ«, και τφ των λόγων κάλλ€ΐ
κατήστραφ€ν, ούκ €γκ€λ€υσαμένη τοΰτο τοι? παιδ^υτάΐ?, αλλ' αύτη ύποθφένη και
κατασπ€ΐρουσα." 93 Προσέτι δέ, κατά την αύτοΰ όμσλογίαν, άντιδιαστέλλων τα φυσικά
των ψυχικών αύτοΰ Ιδιωμάτων, δηλονότι τα τοΰ appevo? αυτών τοΰ θηλα*?, γράφ€ΐ:
94 95
"όσον εμβριθή? ή φυ'σι? τοΰ σώματο?" τοσούτον και άσθ€νή?. Έρμην€υ'€ΐ δ'
αλλαχοΰ την ao$er(iav ταΰτην ώ? θηλ€ΐαν και συναισθηματικήν, διακρίνων νουν και
αισθηματικήν φύσιν "αλλ' έγώ προ? μέν τα? μαθησει? άρρ€νωπότ€ρον ΐσω? διάκ€ΐμαι,
προ? δέ την φύσιν θήλυ? αμι."^ "Οτι ό Ψ^λλό? κέκτητο ΰηλέσν συναισθηματο? και
«ύαισθησία? επίκουρο? γ€νόμ€νο? τοι? έν τταντοίαι? σύμφοροι? δ€ΐνοπαθοΰσιν
πτωχοί?,9? έπαίται?,9^ συγγ€νέσιν," μαθητάί?, διανοητικώ? πάσχουσιν,^0 κλπ. δήλο ν
τοι? πάσιν/ Ενώπιον δέ τοΰ ανθρωπίνου πόνου, συνθλι#όμ€νο? "έπικλύ(€ται μοι τόί?
δακρυσιν ή ψυχή," ομολογά, "και ίκινώ? ταραττόμ€νο? ουδέν τι σοφωτ€ρον γράφ«ν
δίδυνημαι,"1^1 Παρ' σλην ομω? την τή? ψυχή? αύτοΰ €ύαισθησίαν και το άρρ€νωπον
τοΰ νοΰ, έπιτρέπ« eì? εαυτόν να κατέλθη πολλάκι?, ώ? κατωτέρω θα ΐδωμ€ν, ci? ανάξια
Τ€ και άπρεπη τή? τ€ φύσ€ω?, θέσ«ω? και πνοιματική? αύτοΰ αξία? €πίπ€δα, όσάκι?
δικαίω? ή άδίκω? έν€πλέκ€Τ0 παρασυρόμ€νο? έν τάί? των άέί υπαρχόντων έν τή
Βασιλευούση συκοφαντών TÇ και παρασίτων σκ€υωρίαι?.

Εκ τρυφ€ρό? όθ€ν ηλιθία?, κατά την χάριν ην ή φύσι? αύτω έδωρήσατο κάί ή
μήτηρ "τφ των λόγων καλλίΐ κατηστραπτ^ν", έπ€δίδοτο τοί? κατώτεροι? μαθημασιν μ€τσ
πάση? έπιμ€λ€ία? και ζήλου, Ή έπίδοσι? και πρόοδο? αύτοΰ ήτο πρωτοφανή?· παρ'
ολίγον ομω? και προώρω? ή παιδεία αύτοΰ θα έτ€ρματίζ€το, ά μη δια την σωτηριον
έπέμβασιν τή? μητρό?. Συμπλήρωσα? όθ€ν τα πρώτα έγκύκλια μαθήματα προωρίζίτο δια

J
Έ ν θ ' άνωτ, «Νλ. 77
*. Κ, Σα'βα?, τόμ. Ε ', σίλ. 455
5ν
Ε ν β ' draT.
ΊΕνθ' άν«τ, σ«λ. 307. Τ«0τ« καΐ £λλ« συναφή τούτ«ν ypctyci άναφ^ρόμοΌΐ1 «Is T V γ^ννησιν
5 ν

1? «>70vflç αύτοο,
7
Kurtz-Drexì, Π,σ€λ, 12
-'· Κ, 2«6aç, τόμ., Ε ', σίλ. 375
' Έν6' àvwT. «λ., 269, 297, 421, 4&S. Έηύπκ, Kurtz-Drexì, IL.ocX. 119, 170, 18S. 191 και 199.
) 0
Κ. SdOas, τόμ.. E', acX. 403
)]
TW άι-ΐίτ, trtX. 261

29
 βιοποριστικον επάγγελμα ένεκα των πενιχρών οίκογενειακών πόρων εματαιούτο ευτυχώ?
ή άπόφασι? πατρό? τε και συγγενών τη επίμονη τη? μητρο? κατισχυσάση? υπέρ τη?
περαιτέρω παιδεία? του οκταέτους· Κωνσταντίνου, έστω και km κινδύνω οίκονομική?
πτωχεύσεω? τη? οικογένεια?, 'Em σειράν ετών και πάλιν εκδίδεται εΐ? διδάσκαλον
εκπαιδευόμενο? τον μεσαΐον κΰκλον των μαθημάτων εφ' <5ν κάί άρίστην έπιμέλ€ΐαν τε
και εύφυίαν επιδεικνύει. Τοσαύτην δ' άλματικήν πρόοδον έποίει ότι δεκαετή? ων
άπηγγελλεν εκ στηθου? όλόκληρον την 'Γλιάδα, "ου μόνον την έποποιΐαν είδω?, άλλα
1
κάί όχημα καί τρόπον." ^ Δυστυχώ? όμω? ούτο? δεν εμελλεν να περάτωση πάσαν την
άνωτέραν έκπαίδευσιν το δεκατον «τον ετο? τη? ηλικία? αυτού διάγων, ήναγκάσθη κάί
πάλιν δι' οίκο νομικού? λόγου? να έγκαταλήψη τα? σπουδά? κάί να προσκολληθη ώ?
υπάλληλο? παρά τινο? είσπράκτορο? φορών έκτο? τη? Πρωτευούση?. Και τούτο όμω?
δεν διήρκησεν km πολύ, διότι μετακληθέί? ύπο τη? μητρο? αυτού οίκαδε, vai μεν
ευχαριστώ? Ιδέχ€το την εΐδησιν, εταράττετο δ' αυτού ή ψυχή εω? θανάτου μαθόντο?
την πρόωρον θανήν τη? πρωτοτόκου αδελφή?, ην πάντ€? ύπερηγάπων. 'Ραγδαία μάλλον
ή μετά ταύτα άκολουθήσασα έ£έλι£ι? των γεγονότων. ΟΙ μεν γονεΐ? αυτού, τον
μοναχικόν βίον άσπαζόμενοι, εγκαθίστανται παρά τφ τάφω τη? προσφιλού? αυτών
θυγατρο? μεταβάλλοντε? τούτον €l? μονύδριον. Μετ' ού δε πολύ άπέθνησκον, του υΙού
βαρέω? θλφομένου Te και πενθούντο?, 103

'Ορφανό? πλέον 6 Κωνσταντίνο? Επιδίδεται έκ νέον εΐ? τα? σπουδά?, μαθήτευσα?

κυρίω? παρά του? πόδα? Νικήτα τού Βυζαντίου κάί 'Ιωάννου Μαυρόποδο? παρά τών
όποιων και έπέρανεν σειράν ανωτέρων μαθημάτων el? ρητορικήν κάί φιλοσοφίαν. ΑΙ π€ρί
ανωτέρων μαθημάτων πληροφορίαι παρέχονται -ήμίν έν τοί? 'Επιτάφιοι? αυτού
λόγοις·, 1 ^ ' ο ψ€χχο? oöev, δεν ήτο αυτοδίδακτο?, ώ? τουλάχιστον Ισχυρίζεται ή
105
Κομνηνή "Αννα, 'Αντιθέτω? πω?, Ιδιοι? αύτοΰ λόγοι?, πληροφορούμεθα έμμέσω? ότι

?
°2 Κ, Σοίθπε-, τόμ., Δ , Πρόλογο?, σίλ. XXXII
®ύ. ïlcpi τη? ν«τητο?, άγβγή?, σπουδή?, αγάπη? μητρο? καί πλαστά? άλλα? cifrarci? λαμβάνομΰν
κ TOÖ προ? την μητέρα αυτοί) Έπιτο(φιον καί Έγκομιον λόγον. Πρβλ. Κ, Σάθα?, τομ. Ε', ocX. 3-61
Ή Hbç Κ. Σοίθα, τομ. Ε ', ocX. 87-%. El? Νικήταν μάίοτορα τη? σχολή? άνίου Πέτρου, wcpl του
ποίον, μ€ταξύ τον πολλβν ίλλων, λ«γ«: "ovocì? 8c OVTC xapUoTcpo? cycyoVci καί φίλτρο?, ονδ'
!λλφ τφ σνναν€στρώ|>ην cyà CK ρραχϊία? ?τι τη? ηλικία?, τβν αντβν μίν παιδίνμα'τβν
uyKoivwvTÌoa?...'' (OCA. 88). Έπίση?, oik. 142-167 ΈγΜί'μιον cl? Ίβαννην τον OcoocßcoTaTov
ητροπολίτην Ενχαΐτβν κα( ΐτρβτοσυγκίλον, cVOcv καί το χαρακτηριστικόν, "...où yàp es ri σοι
.σρίσασθαι υφαίνω την σην «ύφημίαν, άλλα 6w£v τοντοιν {νςκα, τον τ« σοΙ το xpco? τη?
ιΐδασκαλικί άφοσίίίοαοθαι καί το«? μισθον? ίκτίοασθαι κάβα? &ν δυναίμην, καί τον τοί? άλλοι?
Ηοδίίγμα oc καί apt τη? και yv^oc«? κατασττίοασθαι οιτοτ^ρα? βουλοιτό τι? άκοικιν.,," (OCA. 1433
05
."Αννα Κομνηντί, ΑΛΕΗΙΑΣ Ε', 8, 3 καί Β', Η 6. 'Εί o W U b *€λλο? άναφίρ« infffK. Σ^θκ?,
i'. σ€λ. 12, 148, 465, 466, επίσης Kurtz-Drexl, Ι., 142, II,, 14) καί άλλαχρΟ, ol ^δάσκαλοι αντοϋ
ιπήρξαν h τ? 'Ieefvm? Μανρόπου?, δ Νικηφόρο? 'Εφέσου καί 6 Μητροπολίτη? Κνίίκου. Πρβλ. ίπίση?
;αί Ρ. Joannou, DIE ILLUMINATIONSLEHRE DES MICHAEL PSELLOS UND JOHANNES ITALOS, Buch -
Kunstverlag Etta!, 1956, 0€λ.ΐ8

30
ή άκρατος αυτού φορά προ? πάοαν γνώσιν τ€ κάί έπιστημην εφερεν τούτον εΐ? την
κατ' Ιδίαν μεν αλλά και εΐ? την δια διδασκάλων παντοδαπην ζήτησιν και μάθησιν
"άλλ οίδα," γράφει, "ή τίς- μ€ μερί? €ΐλτ|φ€ν è£ αρχής·, και μ€ τοί? βφλίοι? προσήλωσε
καί ούκ εχω τούτων άποσπασθήσεσθαι· θ€\ν«ι γαρ μ€ και ή τέχνη των λόγων, και μετά
τη? οίκονσμία? των υποθέσεων και το επανθούν αύτη ύπερηγαπηκειν κάλλο?, και κατά
τα? μελίττα? τοί? λογικοί? λειμώσιν εφίπταμαι, και τα μεν άνθη κείρω, τα δε, το
δροσώδε? άναπίνω τη? λέ£εω?, και εν τοί? εμοί? σίμβλοι? μελιττουργώ....εδει μεν ούν
μόνψ σχόλαζαν θεφ, και μάλιστα νύν οπότε μοι ό κόσμο? άπείρηται· άλλα το
επιτήδευμα, άλλ' ό περί πάσαν γνώσιν τη? ψυχή? άκάθ€κτο? ερω?, άλλ' ή παρά των
106
ομιλούντων ανάγκη, πεπείκασι και τούτοι? εμφιλοχωρείν." Τον άκβ&εκτον nepì
πάσαν γνώσιν epura κέκτηται ό Ψελλό? φύσει και θέσει. Φύσα μεν, ότι άπ' αρχή?
£πλ«όναζεν αύτώ. ή όίύνοι« και ή ευφυία- θέσει δε, οτι είρεν παιδιόθ€ν παρά τη μητρι
και διδάσκαλοι? αυτού την ούρανοδρόμον εφεσιν τού mvToSanâç σπούδαζαν,

Έναγκά(ετο από καιρού εί? καιρόν, πενόμενο? και τα προ? το (ην βουλόμενο?
έέοικονομήσαι, να άποδημή εκ τη? Βασιλευούση? και τού Βυζαντίου ϊνα δια διαφόρων
υπηρεσιών εξασφαλήση τα τή? βιοτή?. Παρά ταύτα, α\ σύντομοι άποδημίαι εκ τή?
ήμ€δαπή? ούδόλω? ήλάττουν την άκατανίκητον αυτού ελξιν προ? την πρωτεύσουσαν
πέπσιθεν δ' ελπί(ων και ήλπιζεν πεποιθώ? ότι συντόμω? θα άνεγνωρίζετο το αυτού
τάλαντον, Καί πράγματι· ό Κωνσταντίνο? εξετιμάτο ύπο πολλών φίλων, συμμαθητών κάί
Ιδία διδασκάλων χαίρων πολλού Θαυμασμού κάί ύπολήψ€ω? ουχί μόνον δια τον
άχαλίνωτον έρωτα προ? πάσαν μάθησιν, αλλά κάί δια τή? τού συναγ€λασμού και
είλικρινού? φιλία? φορά? "ή χαρίεσσα συμπ€ριφορά κάί το επαγωγόν τή? γλώσση?, κάί
ή Ιδιάζουσα αύτω τόλμη οπω? παρουσιάζηται ε\? τού? Ισχυρού? τή? ήμερα?" 107
ε£ησφάλιζον αυτό) επίζηλον και άγαθην θεσιν μεταξύ τών τε ακαδημαϊκών κάί πολιτικών
κύκλων, Ή €ύπροσήγορο? κάί ολω? φιλάδελφο? αυτού παρουσία κάί συμπεριφορά
συνήπτεν τούτον 'Ιωάννη τφ Ξιφιλίνω τον εκ Τραπεζούντο?, όστι? €ΐδήμων κατά την
νομικήν επιστήμην, άντήλλασσεν τω, Ψελλφ τά? Ιδία? αυτού γνώσει? δια φιλοσοφίαν.
Αποτέλεσμα τού πνευματικού τούτου συμποσίου κάί γάμου, ό μεν Ψελλό? δια τή?
Ιδιαζούση? αύτφ ευφυία? καθίστατο εφάμιλλο? τοί? επι δικαστηρίου λόγιοι?, ό δε
Ξιφιλινο? ε'ισέδυεν ει? τα βάθη τή? αρχαία? ελληνική? σοφία?.

, b
Κ. SCÎOKJ, τόμ., Ε ', σίλ. Μ καΐ 57.
Γ/
Κ, Σ<*Θ*Γ τομ,. Δ ' , « λ , Προλσγ XXXV

31
 108
Ούτω καταρτισθάς* ϊν TÇ τη νομική ^ττισττρχι καί λατινική γλώσση, ήρξατο ασκών
το τ« δικηγορικον ·<πάγγ€λμα και 'kv τοις* πολιΤ€ΐαις· γινομένων πολιτ€ϋων" kv οΐς* καί
ψψψ àwcKTa και προς· τα? επιούσιας· άνάγκας· προσ€πορί{€Τθ ουδαμώς* έγκαταλίίπων
την μ€λ€την και çpçvvav.109

Βασιλ€υοντος* τοΟ Μιχαήλ Καλαφάτη, υπηρέτα kv υψηλή θ&€ΐ 6 συμμαθητής* κα\

110
συμψυχος* αύτψ Κωνσταντίνος· Λ€ΐχουδης·- ούτος* συνηυδόκησ€ν όπως* προσληφθή
παρά τφ αυτοκράτορι ό φίλο? αύτοΰ Ψίλλος* ύπο την Ιδιότητα του βασιλικού
ύπογραμματέως*, ύπηρ^σίαν ην και £τίμησ€ν δεόντως* δια τη? Ιδιαζούσης* αύτοΰ
11
έπιμ^ίας*. 1 Μ€τ' ού πολύ 6c, και km μοναρχίας* τού Μονομάχου (1043) άν€δ€ΐχθη
€Îç βασιλικόν γραμματέα, απόσπασα?" την προσοχην του βασιλέως*, όστις· έκτιμών το
«μφυτον χάρισμα του vcapoO φιλοσόφου και λογίου, παρέλαβ€ν τούτον ώς· κοινωνόν τ«,
1
συντροφον και συμβουλον των απορρήτων του κράτους·. ^ ' γ π ο -^ βασιλικής· ταύτης*
θ€ραπ€ίας· καί εμπιστοσύνης- €ύρισκόμ€νος* 6 Ψ€λλος* €Όπ«υσ€ν όπως- προσληφθη kv τη
αυλή ό Επιστήθιος· καί αχώριστος* αύτοΰ φίλος* 'Ιωάννης* Ξιφιλίνος*,113 διορισθας* €ίς·
νίοσυσταθάσαν θέσιν του ?ομοφνλακο<?Ν «Ιδικής- veapâç· του Μονομάχου. ^ 4 Ευκόλως·
δΰναταί τις· να έννοήση την €ύτυχίαν τής* τριανδρίας* Λ€ΐχου'δη - Ψ€λλοΰ - Ξιφιλίνου
καί της· kv φιλικψ συνασπισμφ της* τρισυπόστατου χάριτος· καί Ισχύος* αυτών του
πρώτου ώς· 'ϊπουργοΰ, του δ€υτ€ρου ως* Βασιλικού Γραμματέως* καί του τρίτου ώς*
Νομοφύλακος*. r O συνδυασμός* oe των ταλαντούχων τοιίτων ανδρών και ή έξ αυτών

"°. Πρβλ, Εγκώμιο»· ci? την μητέρα αΰτοΰ.

09
, Πρβλ. KurtZ-Drex!, Ι., σίλ. 366-367 eVtev καί τα? τη? vcapd? αυτού φιλόμουσου? èmouiiii?
•ΐιστορ€ϊ: "ίγωγ" ουκ, δυοϊν όδοϊν ίκ πρώτη? έμαυτον ίπιστιίσα? τ% ηλικία?, τη μίν ini λόγου? και
ηλοσοφίαν φςρούση, τη 6« ivi νολιτςίαν καί πράγματα, ού το Tiv Φιλοσόφων πέπσνθα, μάλλον b*
öv ÜKtmv καί ολίγον, #στ€ προ? viv τήν ξύθύ? ίίναι, τη? Sc παντίλο? άτοσχίσθαι, άλλα
:κτκτ€ΐνκ? έμαυτον &σπςρ ini ζυγού καί τα? όδσν? προ? άλληλα? άντισυγκρίνα? προσϊθίμην μίν τη
αλλίονι, άφωσιωσαμην 6ί καί fjl χϊίρονι. Sia ταύτα OUTC iv οίκίσκφ καθίίρξα? ίμαυτόν φιλοσοφείν
ονον έκέλςυον ούτι παρι»σάμίνο? τα βιβλία ταύτα δη τα iv σικαστηρίοι? μόνα ττοΐίϊν, γραφϊσθαΐ
f. Kai δι«(κ€σθαι καί ξ«νηγορ€Ϊν τοΐ? cKcfrcpa ορβσιν H ιτασχουσιν, αλλά καί iv xcpoîv ίχον, δσα
>ή ί? μνήμην τη? «αυτόν προαιρέσς»? àVopt? φιλόσοφοι ξνγγΐγρα'φασιν, ούκ ήμ^λουν τον iv ταΐ?
roÀiTciai? γινομςναν καί πολιτ€ύ«ν 6t «ναργώ? («ρ^μην φιλοσοφόν,'
11()
,Έιτί τοθ ώ? ίν« μνημον€υθ^το? Κ«λαφ€(τη b Λΐίχουοη?, }|δη iv Tfl νίτηρίσί'α TOO »pò αντοΟ
^σιλΐΟσαντο? καί dcliou Παφλαγόνο?, άνίοίίχθη cl? το άξίβμκ μάλλον τοΟ Πρβθυπουργου, iàv
ΙασισΘάμςν ivi τών jnrò ΦΐλλοΟ λ€γομ^ν#ν, Πρβλ, 'Επιτάφιο? cl? Λ«χονο'ην, Κ, Σαοα?, τομ., Δ',
rfX, 398
1
1 Κ, Σαθα?, τόμ., Δ', Xeomyvajia oik. 92.
11
2,'Έν·' άν»τ. σίλ. 145
'13, Λίίττομζ'ρίΐα Ηϊρί τή? fafe· opeiaceç, κατριαρχ^ία?, κλ». τοΟ Ειφιλίνου, ffie »ape Fischer, W.
Studien zur byzantinischen Geschichte des elften Jahrhunderts (Wissenschaftliche Beilage zu
km Progr&flUDt der Gymnasial- und Realschul-Anstalt zu Plauen i. V., Progr. Nr. 495), Plauen i.
/., 1883
1 ]A
Πρβλ, Βάλσαμων, παρά Zachartae, Novellae Constitutiones, σίλ. 321

32
Εκπηγάζουσα διανοητική δύναμι?, kv οψ«ι Ιδία fcvò? πνεματικώ? αδυνάτου
115
αύτοκράτορο?, ήμ€λλ€ν να χάραξη άν€ξιτηλω? γραμμήν, €ΐμή λ€ωφόρον, πνεματική?
κάί «πολιτιστικής ανασυντάξω? έν τη 11η &ατοντα€τηρίδι. Ή πνηματική ένότη?
τη? δυναμική? ταύτη? τριανδρία? Επέπρωτο μ«τ' ού πολύ να διασπασθη και συν τφ
χρόνω να άκολουθήση την Ιδιαιτέραν αυτή? κατ€υθυνσιν και πορ€ίαν. Και ό μέν
Λαχούδη? και Ξιφιλίνο?, έκκλησιαστικαίτφοπον Ψ€λλοϋ, ήγλάιζον τον ΟΙκουμ€νικον
θρονον ό δέ Ψ€λλό?, κοσμικωτ€ρο? αμφοτέρων, καίτοι έπ' ολίγον άσπα£όμ€νο? τον
μσναδικον βίον, παρέμ€ν€ν πολιτικον ζφσν Ιω? τέλου?.

Και π«ρι διαφωνία? και ρή&ω? των δυο φίλων, ψ€λλοΰ τ€ και Ξιφιλίνου, άμα τη
116
€πανιδρύσ€ΐ τη? kv Μαγναύρα 'Ακαδημία? ώ? και ή υπό του βασιλέω? tiri το
«Ιρηνικον και Ισόρροπον επίλυαν? τη? διαμάχη? των δυο αντιθέτων στρατοπέδων, θα
6μιλήσωμ.€ν συντόμω? κατωτέρω. 'Ενταύθα, θα αρκ€σθωμ€ν kv τοΐ? υπό του Ψ€λλοϋ
λ€γομένοι? kv οι? έμφανώ? παρουσιάζ€ται ή τε €ντασι? τή? διχοστασία? των γνωμών
και ή απαρχή τη? άντιπολιτ€ύσ€ω? του Ξιφιλίνου κατά του ψ€λλού· "ώ? δ' έγω μέν
km ταΐ? έπιστήμαι? μάλλον και τέχναι?, 6 δ' km τοΐ? νόμοι? έσ€μνυνόμ€θα,
μερίζεται « p i ήμά? tâv QQQV βκριτον τη? λογική? φολαγγο?- και όσοι
μέν ουδέν άλλο ή κοσμάν την πολιτ€ΐαν προ€ΐλοντο, έκ€ίνον προύβάλοντο στρατηγον
συν€ρρυηκοτ€? παμπληθά, οί δέ των σ€μνοτέρων έρασται μαθημάτων π«ρί έμέ σχισθέντ€?
απέκλιναν,, .και μόνοι π€ρι του? κραττου? των λόγων τη Βυζαντίδι δΐ€μ€ρίσθημ€ν, έγώ
μέν τάναντία τοΐ? έθέλουσιν ύφηγούμενο?, 6 δέ μοι έ&ναντία? μέν θατέρω των έμών
παιδεμάτων, τω δέ yt λοιπω Ιοοπαλώ? προσφυόμ€νο?· ού μην, ωσπ€ρ ένομίσθημ€ν,
ούτω πανταπασιν άντικ€ίμ€θα, αλλ' έκάστω μέν το Ιδιαίτατον έκηρύττ€το, έκατέρω δέ

-' Ό Ψελλό? όμιλίϊ èv προκειμένω μάλλον mciKtt? ν*έρ τού Μονομάχου, αναγνωρίζω»' μέν την
ITOU σχϊτικήν αμάθΐίαν, πλην xapifti αντ# την Ικανότητα τον διακρίνειν το τάλαντον. Οδτο?, έν
\ Xpotvypctéfç! αναφέρει τ« ίξήρ "λσγοι? βέ ού πα>ν καθβμιληκβ?, ουδέ τίνα £ξιν κτησ^μενο?
γιοτητο?, αλλ' δμω? «£ήλσυ τοΟτο το μέρος, καΐ τού? ίλλογιμωτέρου? πανταχόθεν συνηνεγκεν ύς
.ς Βασιλείου? αύλά?, ων οί πλείου? ίν έσχατη εΓδοντο νολιφ·" Κ. Σαθα?, τόμ.. Δ , σ€λ. 119

ττα πβσαν δ'μω? πιθανότητα, τα wept τοΟ διορισμού έν τή Βασιλική αυλή τον λογιβτα'τβν ανδρών,
•λλον, Ειφιλίνου καί 'Ιωάννου Μαυρόποδο?, έγένοντο τή είσηγησει τον νοήμονο? πρωθυπουργοί)
αχούδη και ουχί τή αγαθή προαιρέσει τοϋ αύτοκράτορο?. Τοντον ό Φελλό? έν τα Ιστορία αύτοΟ
ιρακτηρίΐει ώ? βασιλέα άνίκανον, περί έρωτα? καί παιδαριω'δη παίγνια ασχολονμενον, καίτοι
κίλη αΰτφ χάριν καΐ «ύγνωμοσόνην Ινα μη καΐ τον πλ€ονάίοντα αύτου θαυμασμόν, ΤοΟτο 6*
γομςν έρίΐδόμ^νοι ΙπΙ σχολίων τον ΨίλλοΟ, δστι? άναφ^ρ€ΐ (ίτι πολλάκι? τοσαοτην ίντΰπωσιν
ΐποι'€ΐ τ0 Μονομαχώ δτι οΰτο?, ίπιλανβανόιΐϊνο? τη? ρ«σιλικη? αύτου αξία? καΐ Οέσινς,
'ç^i#aCîv τον Φίλλόν itti τοϋ θρονον ivf OÎTOÇ iwoiti χρέη γραμματέως "έπϊΐδή γαρ Μα'ρκον τον
> βασιλίΟσιν ψιλοσοφοτατον ηκηκσ€ΐ, άς δέλτον ίξαφαμ€νο? ί? διδασκάλου Ιφοίτα, {ηλοί τον
'δρα τή? τοιαύτη? συνίσίο·?, καΐ πλέον τι τοΟ φιλοσόφου ποΐ€ϊ· mirèr ydg pc «•λλ^κι; imi
térnn naMtmr, did poi ami Wyorti é«CYp«pp^TC«ct και τα ωτα προ? διδασκαλίαν
Κστα μ«θ' δσηρ τι? αν €ΐποι τη? ίγρηγ6ρσ€»?," Κ. Σάθα?, τομ., Δ', σιλ. 434
'6, rupi του ιστορικοί· τί|? 'Ακαδημία? έν τή Βασιλ€νούση, ήη? το πρώτον υπό του θΐοδοσίου Β'
Ì5) (δρύΐτο. βλέπί Κ. Σάθα?, τομ„ Δ', σ€λ, XU!!, ύποσ, 1, ό? ίπίση? σ€λ. XLIV-KLVI

33
 και το δοκούν άλλότριον δΐ€σποΰδαστο...τοι? γαρ ονόμασι ÔiaipceévTes·» τοι? άσκήμασι
117
συνην€χθτρ€ν." Τήν διαίρίσιν τού έαφίτσν της- λογικής- ταύτης- φάλαγγας-
απ€ρράπι(€ν μ!έν ό βασιλο»? και Ισόπαλων τάναντία συνήρμο(€ν, δύο επιστημονικά?
προ? τούτο Ιδρα? Ιδρύων, την τ€ τη? νομική? και τη? φιλοσοφία?· ή διχόνοια δ« των
φίλων, άχρι? καιρόν μέν άπ€σοβ€Ϊτο, tiri το δριμΰτ€ρον ομω? αργότ€ρον έτΐ€στρ€φ€ν. Και
€οχ€ν ή 'Ακαδημία fem κεφαλή? το δικέφαλον τη? γνώμη? Ψελλού τ€ κάί Ξιφιλίνου,
ανδρών μ«ν λογίων, πλην φύσει και παιδεία άλλοφρονουντων, Ό π«ρ\ γραμμάτων
άκρατο? ενθουσιασμό? του Ψύλλου, ή αμίμητο? εγκυκλοπαιδική γνώσι? συν€ζ«υγμ€νη τή
ρητορική αύτοΰ δανότητι, άνεδακνυον τούτον άδιαφιλονικήτω? ώ? την κ€φαλήν και
118
φυχήν του Ίδρύματο?. Έπι oeipàv Ετών διδάσκονται τα έλα/θφια μαθήματα-
μ€γάλη φήμη αποκτά ό πολιτευόμενο? διδάσκαλο? και πάρα πάντα? γνωρίζεται κάί
αναγνωρίζεται ώ? 6 Ύπατο? των φιλοσόφων. Μέγα? αριθμό? σπουδαστών, εκ τοΰ
εγγύ? και μακράν, συσσωρεύεται παρά του? πόδα? αυτού και κρέμμανται τών μελιρρύτων
αύτοΰ χειλέων. "Λΰχνον σοφία?" αυτόν καλούν, "φωστήρα" ol ήμ€δαποί τ€ και ol
αλλοδαποί προσονομάζουν. Ει? αΰτον ό αυστηρό? τή? Πίστ€ω? κάί Παραδόσεω? τηρητή?
Πατριάρχη? Κηρουλάριο?, καίτοι μάλλον ύποπτο)? €ΐμή εχθρικώ? προ? αυτόν
κείμενο?,1 - 9 εμπιστεύεται του? αύτοΰ άν€ψιού? προ? παίδευσιν. Κάί ένφ ανέρχεται
λειτουργών «Ι? τα του βεστάρχου, βασιλικού άρχιγραμματέω?, παντοδυνάμου υπουργού
και προέδρου τή? συγκλήτου ν^φα πολιτικά αξιώματα, δεν παύει συγγραφών άπειρον
αριθμόν επιστολών, λόγων, δοκιμίων, ποικιλίαν θεολογικών, φιλοσοφικών, Ιστορικών τ€
και επιστημονικών πονημάτων, ή κορωνι? τών οποίων ή αυτού Χρονογραφία, μοναδική
πηγή βυζαντινή? Ιστορία? ενο? αΐώνο?. Πάντα τα έργα του Ψελλού, οσα τουλάχιστον

' ' Κ. Σάθα?, τομ., Δ', σελ. 433 και 434 ('Επιτάφιο? c l ; Ειφιλΐνον). 'Εξ 8σων καταφαίνεται, ή
ιτερ τή? Νομική? επιστήμη? προτίμησι?, πρακτικόν μάλλον ϊσχεν λόγον, Ό αυτοκράτωρ άναγνωρίζων
ί|ν ανάγκην πεπαιδευμένων κρατικό ν υπαλλήλον Ικανών προ? άντιμετώπισιν τδν πολλυσχιδων
ίνικον τε καί διεθνών λειτουργιών καί ύπουργημάτων, ηύνόει την (δρυσιν καί έπ' άγαθφ
Είτουργιαν τή? Νομική? Σχολή?. 'Amte'™?, Ψελλό? τε καί ή όμα? αύτου, διεκδικούν το προβάδισμα
ite ΦιλοσοΦία? é? IpSO θδδθ πρώτη καί τελεί»? μορφουσα χαρακτήρα τε καί πορεία (»ή? τοί?
ολίται?, Ή Νομική άπε τέλει άπλβ? καί μόνον κλάδον τή? Φιλοσοφία? καί ούδολω? εξήρκει εΐ? τον
λήρη πνευματικόν εξοπλισμόν του πολίτου, «στ» καί τβν μελλόντων κρατικών υπαλλήλων. Τε'λο?, το
ΐμιουργηθεν πρόβλημα ελυθη δια τή? έπεμβάσει»? του Αυτοκράτορο?,
i e
. Κ. Σαθα?, τομ., Δ , σελ. XLIX (Πρόλογο?)
'*. Άναγινώσκων τι? με'ρο? τή? προ? Κηρουλάριον επιστολή? τον Ψελλού, παραχρήμα διαισθάνεται
Φ' ενο? την έντασιν των σχέσεων τον ανδρών, άφ' έτερου λαμβάνει λίαν διαφωτιστικά?
ληροφορία? περί τή? επιστημονική? εμβρίθεια? του ΨελλοΟ καί τη? διεθνου? αύτοΟ φήμη?. Γράφει
f μεταξύ τον άλλων, τ« i t ή? "δια ταΟτά μοι καί την κοινννίαν καί την σνμβίωσιν παραιτή, καί
τιμ&ζίΐ? τον λογον, καί καταφρονεί? τή? παίδευσε ω?, καί ούδε'ν σε τον εμβν Θε'λγειν δεδυνηνται,
J σχεοιάίουσα γλώττα του? λογού?, οίι λεξι? έρρυθμισμένη, ού τρόπο? επιεική?, ουκ ήυο? φιλόσοφον,
Ει το π ε ^ ν τή? γνώμη? καί νπτιον άλλα Κελτοϋ? μεν καί "Αραβα? άλωσίμου? ημίν πεποιήκαμεν,
κι καταπεφοι τηκασι κατά κλέος ημετερον κάκ τη? ετέρα? ηπείρου· ...εροΟσιν ό? Ισασί με καί
εθαυμάκασι καί τίθήρανται καί νΟν Ü ης εκ τβν Βαβυλβνο? ορίων &ς η ηύν τδν ipfîv ναμάτων
-σχετοι? ταϊ? προθυμίαι? έλτίλυδε· καί το μεν των εθνών, Μχηψ νοφία? KCXCC, φ · σ τ ^ ρ α
poooroii^Cci. κ«ί Λλοι Α λ · ? pc TOCÇ κ«λλιντ·ι^ irrfpeai ( ι ^ η τ · ι . Μ Κ. Σάθα?,
ίμ., Ε', σελ.508

34
 εω? τή? σήμερον έχουν ïSci το φώ? τη? δημοσιότητο?, σπάνια προϊόντα τή?
βυζαντινή λογοτεχνία?, αποτελούν σπουδαιοτάτην πηγην του κοινωνικού,
Ίστορικοπολιτικού, Επιστημονικού και θεολογικού προβληματισμού και κατευθύνσεω? τη?
11η? εκατονταετηρίδο?,

Δυστυχώ? ομω?, όσον ηύ&νεν το πολιτικον και παν€πιστημιακον αυτού γόητρον,

τοσούτον επολλαπλασιάζοντο κάί ol εχθροί. Πλήθο? αυλοκολάκων, παρασίτων, σάτυρων
και αγοραίων υποκείμενων ελυμαίνοντο την βασιλικήν αύλήν, εκτοξευοντε? τα του
μίσου?, φθόνου και χαμερπεΐα? αυτών δηλητηριώδη βέλη κατά των μεγάλων ανδρών
Λειχούδη, Ξιφιλίνου, 'Ιωάννου Μαυρόποδο?, Ιδία κατά του νεαρού Ψελλού· δια τη?
αυτών δε θρασυτητο?, αναίδεια? κάί επαίσχυντου συκοφανιία? ούχι μόνον ήνόχλουν το
έργον τη? τρ^τρανδρϊας', αλλά πολλάκι? επετυγχανον κάί το ευήκοον του βασιλέω?. ΑΙ
ύπό φθόνου αύται κινοΰμ€ναι συκοφαντίαι άπεμάκρυναν τη? αυλή? και του αξιώματο?
του? Λειχούδην, Ξιφιλΐνον κάί Μαυρόποδα, OÎTIVC? και τον μοναχικον βίον άσπαζόμενοι
εγκατέλειπον το σαθρόν τη? πολιτική? ζωή?. Ό Ψελλό?, προσπάθησα? μεν κατ' αρχάς-
οπω? απόκρουση δια του δηκτικού αυτού καλάμου120 τα? τών μυσαρών συκοφαντών
άνοήτου? τ€ και βάναυσου? εύφυολογία?, άπέτυχεν ούχι μόνον του σκοποί) άλλα και
κατεπεσεν €l? ρυπαρολογία? και βωμολοχία? άναξία? του Te άξιώματο? κάί του
μελιρρύτου τη? γλώσση? αΰτοΰ. Πολλοί πολλάκι? «θαύμασαν αλλά και εφοβήθησαν το
εύστροφον καΐ έλαστικον τή? τού Ψελλού ρητορεία?. 'Ω? φιλόσοφο? κάί Επιστήμων
θέλγει κατά κόρον τού? άκροατά?· ω? θεολόγο? εμπνέει εμπιστοσυνην κάί θεοσέβειαν
ώ? Ιστορικό? κερδαίνει το βραβειον ώ? επιστολογράφο? διαμιλλάται τούτου τού
Συνεσίου· ώ? πολιτικό? λ€ΐτουργό? και αντίπαλο? όμω? άλλοτε καταπίπτει à ?
ταπεινά? φρασεολογία?, άλλοτε εί? εγκωμιαστικά? περιφράσει? κάί κολακευτικά?
ύπερβολα? κάί άλλοτε ε\? ύπερόπτου? καγχασμού?. Άναλόγω? δε τών περιστάσεων,
δύναται οδτο? το αυτό πρόσωπον ή να εξύψωση εί? ουρανού? εν άγιωσυνη ή νά
κατάρριψη εΐ? τα σκότη τή? γεένη?. 121

Πρώτο? λοιπόν εξέπιπτεν τή? βασιλική? θεραπεία? ό Λειχούδη?, όστι? ματαίω?

επάλαιεν μετά τών άλλων οπω? φραγμον θέση εΐ? τά ποταπά πάθη του βασιλέω?.
Οδτο? δε, ούχι μόνον εκωφευεν εί? την συνετην συμβουλήν τή? Terpaïfoç, αλλ'

t2(j
Πρβλ. Λόγον? αύτοΰ kv Codex Paris,, 1182, 64r ίξ, "Προ? τού? βασκήσαντα? βύτ$ τή? τοΟ
ιικρτίμου τιμή?.': Πρβλ. έιιίση?, Κ.Σα'θα?, τόμ.. Ε', σ€λ. 168- 196 κοί »αρά Fabrlctl Bibliolh. 6raeca,
(, 94.
' i 1 , Παοάδίίγιι« τούτου ïxoucv TOÌIC δύο λόγοι» ούτοδ. inho και κατά του Κπρουλαρίου. Ό wpfiToc
:ξ*6οτο kv τφ Δ' τόμφ »αρά Κ. Σ<ίθα, «λ. 303-387.

35
 122
fcircTpcrrev €l? "καθάρματα" να χ€ΐραγωγοΰν αυτόν Ενθαρρυνοντ€? και συν€υδοκοΰντ€?
•ηί αίσχρή αύτοΰ διαγωγή, Ούτοι, ώ? ήδη Εμνημον€υσαμ€ν, τ€χνηέντω? και
συστηματικώ? ΰπέσκαπτον TOÇ θέσ«?, χαρακτήρα και αγαθά? προθέθ€ΐ? τη? συν«τοΰ
Τ€τράδο?, £πιτυγχάνοντ€? τ€λικώ? την ϊκ τή? αυλή? άπόλυσιν και Εκδίωξιν τοΰ
Λ€ΐχούδη. Ό Ψ€λλό?, ώ? φαίν€ται, προαισθανθ«? την πτώσιν τοΰ φίλου,
προ€ΐδοποίησ€ν τούτον π€ρι τοΰ £π€ρχομ€νου κίνδυνου. Οδτο? ομω?, ούδαμώ?
έθορυ^τί&η. προτίμησα? την αδοΐον Ιξοδον η την παραβίασιν των αύτοΰ χριστιανικών
αρχών, Και ό Ψίλλο? παρατηρά: "€γωγ' οΰν τοΰτον «κ τίνων καταν€νοηκώ? συμβόλων,
1
αύτάγγΛο? &€ΐνω γίνομαι τη? βαθ^" ? γνώμη? τοΰ αυτοκράτορα? (δηλ. όπω? απόλυση
Λ€ΐχούδην)· ό & γενναίο? τι? άρα ων, ουτ€ ύφήκέ τι τοΰ τόνου, ουτ« ύπέδωκ€ν &€ΐνω
τον χαλινόν, φιλόσοφον φωνην έπαφ€Ϊ?, ώ? ουκ αν £κων είναι διαφθίίροι τον βασιλέα,
όπινήκα &€ τοΰ άρματο? άποβαίη καί £π' βκίνω ή διοίκησι? γένοιτο ούκ αν αύτώ
φθονησοι τη? ολη? μ€ταποιήσ€ω?."' 2 ^

'Ιδιαιτέρως" δ' έφοβοΰντο και έμίσουν τα δΐ€φθαρμένα παράσιτα τη? αυλή? τον αυστηρών
ηθικών αρχών πρωθυπουργόν Λαχοΰδην, όστι? δικαίω? τ€ και άπροσωπολήπτω? πάντοτ«
^€Τ€λη τα υψηλά αύτοΰ καθήκοντα οΰ δ«ιλιών και αύτφ τψ βασιλίί άντιλέγαν όσάκι?
ούτο? τόί? ήθ€σίν τ€ και πολιτικοί? πράγμασιν π α ρ ^ έ κ λ π ^ ν , 1 2 4

'Αναχωρεί μ€τ' οΰ πολύ k τή? βασιλική? αυλή?, ώ? €κ τή? τών ραδιουργιών

Επιδ€ΐνομένη? καταστάσ€ω?, και 6 'Ιωάννη? Μαυρόπου?, διδάσκαλο? και επιστήθιο?
φίλο? τοΰ Ψελλού. 1 2 ^ Οδτο? παρά πάντα? φιλόμουσου? τ€ και φιλοπάτριδα?
άγαπώμ«νό? Τ€ και θαυμαζόμενο?, έγνωρίζετο δια το ακέραιο ν τοΰ τβου?, την βαθάαν
€ύσ«β€ΐαν, τα? aipcia? αύτοΰ γνώσει?, Ιδία τή? τ« φιλοσοφία?, ρητορική? και νομική?

-*-, Τον Λαχούδην &€&€χθη αμα τή άναχ»ρήσίΐ αύτοΟ €Κ τοΟ ύπουργηκου άξιιίματο? τ$ τοΟ
ονομ<ίχοΜ Βιορισμφ, 6 ' Ιωάννης ό λογοθέτη?· τοΟτον δ Ψϊλλο? χαρακτηρί{ίΐ é? "καθαρμοί τι, oihra
Lpvai καλαμίδο? ημέννον καί μέλανος, έκ τον βαραΌρον καί τ6ν τριόδβν cl? τον 'Ρ»μαϊκον
ΐΌ|&ρηκο? αΐονα." Κ. Σαθα?, τόμ., Δ ', σ«λ. 188
2
*. Κ. ΣαΌα?. τομ., Δ', σ«λ. 189. Πρβλ. ίιτίση? Έιτιτιίφιο? cl? Λ«χοιίδην, *ν6' άν«τ. ο«λ. 404-405
^ Ό Ζβναρβ? *αρατηρ«ΐ ('Ιστορία XVII, 28) "Όιιηνίκα τι uopo το καθήκον «ιτέταττίν αύτφ
ηήσαι δ βασιλίό?, ούκ ην τή νροαιρέσα τοΟ κρατοΟντο? επικλινή?, αλλ' άντέλϊγέ τ« καί avcìpyc
>ΰ μη προσήκοντος ό bk ίχαλίπαιν«, καί πολλακι? τούτον γονμένου ΐμηνία το του αν&ρο? ίκίίνου
iiuètpia, καί ίνα το άντίξουν άποφορτίσαιτο, μ«6\στ$ iicv ÌKCÌVOV τή? τβν κοινον SUHKT^TC«?, δ
ϊίχρυδη? ην ofrro?, dvmoayu 8c τον Ί»αννην, καί τοΰτ^ την τον πολιτικών cyxcipl'Cci
ι^ίρνησιν, I've μη προ? τινο? ί φ ' ot? το<ίτ^ άνίίργοιτο."
25 Κ. Σ<ίθ«5, τομ., Ε', (Ένκ^μιον «Is Ίίκίννην μητροιιολίτην ΕύχαΐτΒν) σ*λ. 142. "..Àyà δ« τφ
»φ(ί Ίοαν>τρ.:Τ^ίμο φημί κ«ί; φίλφ καί διδάσκαλο" 'Ewions, ίνθ' άνβτ. σίλ, 12-13 "μή δητα
νμαινου, φηοΐν, u yiivai τ αϊ? €ν6υμησ€σιν, ( ένταΟθα, ό Μαυρόπου? όμιλίί προ? μητέρα Φίλλοϋ 6τ€
5το? Ôiffytv το δγδοον έτο? τή? ηλικία?), άλλα μι$ νικώση ψηφ« λόγοι? σνφ,^αζΐ τον υΐόν iyù 6è
û ές weiSeysTès' ^φβραι το¥τ^. κ · ί iff i i W a r e i e f f € * ν λ ^ ν · w«i5c¥ac·?.*

36
 1 127
επιστήμη?, ^ των άρ€τών και σπανίων χαρισμάτων ουδόλως- ύστ€ρών. Ούτος, μη
άν€χόμ€νο? πλέον τα ποταπά μηχανήματα των αυλοκολάκων κάί την τοΰ βασιλέως
φαύλην διαγωγήν, ασπασθείς τον μοναδικόν βίον έχ€ΐροτονη$η άρχκπίσκοπος
128
Εύχαίτων,

Ό άγων κατά του συνασπισμού των φίλων συν€χί{€ται· ol αγοραίοι συκοφάνται

και τα σχληρά παράσιτα, ως λυσσαλέοι και αίμοβσρσι πλέον λύκοι, έπιτιθίνται κατά τού
'Ιωάννου Ξιφιλίνου και Ψ€λλού. Els' μάτην καταπολίμοΰν αυτούς* ol φίλοι και αν€υ
άποτ«λ€σμάτων ορθούσιν το ηθικόν και φιλόπατρι ανάστημα αυτών κατά των ανόητων
κάί μιοαρων τούτων τοΟ κράτους έχθρων. Ό Ηιφιλινος·, €ύαισθητότ€ρος τοΰ Ψ€λλοΰ,
τολμά να επιτίμηση κατά πρόσωπον κάί τούτον τον βασιλέα, donc κωφ€υων
ύπέλθαπτεν πω? τάς κατηγορία? κάί διακωμφδησιν των Ικανών τούτων κρατικών
υπαλλήλων, 'Ως φαίνεται όμως, μήτ« αϊ προ? βασιλέα γ€νόμ€ναι διαμαρτυρίαι τοΰ
Ξιφιλίνου και Ψ6λλού δέν €ΐσηκούγοντο, μήτ€ και 6 ύπο του Φ€λλού διά καλάμου
άγων €νέφρα{€ν τα στόματα των άπο μακρόθεν ύλακτούντων κ υ ν ώ ν . ^ φωνή βοώντος·
kv τη έρήμω το κατά 'Οφρυδά ύπο Φίλλού κατηγορητήριον κάί ή υπέρ τού
Νομοφύλακος Ξιφιλίνου απολογία. ^ 0 Τέλος, το τρίτον στέλ€χος της σοφής
Τίτρανδρίας, τ.€, 6 Ξιφιλΐνος, θλιβόμ€νος δια την κυριαρχούσαν άθλίαν έν τη αυλή
κατάστασιν, άπ€φάσι(€ν την εύλογον ifrâor, προφασιζόμίνος άσθέν«αν, τού μέν

26
. Ένβ' ανωτ. («λ, Η8-149
•-7,νΕνθ' ανωτ, οίλ. 153 έξ. Μΐταζίι δ« τβν άλλβν καί τα ίξή? ύπο Ψίλλου τφ διδασκαλψ
;αρακτηριστακά λόγια; "διά ταύτα ταΐ? γοακ«τέραι? ίμφιλοχβρήσα? τβν άρ€τβν, καί άφ'ίν ά'ν τι?
rpò? τα? λοιπά? ovai το, οδτ« προ? τα? ύικ&βηκυία? ίχώρησί. Τί? γαρ τούτου την γνιίμην
υθυτϊροε, ίί τις ούτω στάθμη δικαία τοί? πράγμασιν έχρημάτισε, τβ KPCÌTTOVI δού? κατά τοΟ
içipovo? αριδηλαι? τα νικητήρια, και δίκασα? δίκαύρ τβ κράματι; τι? 6< σνφροσυνην οίίτ» τςτίμηκςν,
I tnripcßaAcTO, éç μη 6« την yçiναμένην ίς wcp δη wapa ιολλδν ήκτικσ«ν, ivi ιτλ€Ϊστον Ifaîv
iirçvcyKçîv, άλλο και αύτου δή του αδιάβλητου καταφρονησαι μίρου? τη? φνσ«*?; κατά δί παθών,
•ÎS ούτι»? ήνδρίσατβ, και κ€κρ<£τηκ« μΐν τβν έμφυλίβν καθαν, κατετρονβσατο 8è καΐ «Ι τιν«? έξωθεν
viPTpanwitf βάρβαροι καθ' £ν και μίγιοτα nytipt τρόπαια;....τί? 6t lupo? οίίτω? ή »pò?
Ιασιλία ικναρρηοΐασται, fi την τβν δλβν προστασίαν αναδυόμενο? »βσι προ? το δίον ίξηρκεσΐ;
roto? 6ΐ τον π«ντ«ν οίϊτ» wapa τβν κρατονντ»ν τϊτίμηται, 4? καΐ 6« ti à? TOUT« έμβ<ίλλςιν καΐ
loivtevrîv κρατήρο? καΐ affò τή? αυτή? σιτ€Ϊσθαι è^v,..." (acX. 153-154)
' ^ . Πλϊΐστα? δσα? λϊητομϊρίία? wap^xci f|Äv δ Ψίλλο? wepi τοΟ άνδρο? Ιν τ# Έτκιιμιι'φ eis"
fceW' i%«»»f; Κ. SceOa?, τιίμ., E ', acX. 142 ίξ.
'2^. 'Two τοΟ Φαβρικΐον ©fbtioth 6raeca, Χ, 94) vcpia-iCcTai δηκτικον ιτοιφα διτ«ρ δ *€λλο?
ίττηόθηνϊν προ? του? ανόητου? ανκοφΐίντα?: "καί βάτραχοι φννοΟσιν, αλλ' έκ τβν τΐλμοίτνν, καΐ
cuve? ύλακτοΟοιν, άλλα μακρόθεν, καί κιίνθαροι »αίίονσιν, αλλ1 kv κοιρίαι?· ούκοΟν τί καινον cl
ΙαλσΘσιν ol λίθοι, μικρόν »αραλλ<£τοντ€? βατράχκν,
"-'-!, Πρβλ. Κ. Σάθα?, τδμ„ Ε , ocX. 181 ίξ. ( Άιολογία «wep τοΟ Νομοφύλακο? κατά τοΰ Όφρηδα)
Εν τοντφ, άφ' ivo? μίν ό Ψίλλο? ύιτίραμιϊνίται τοΟ ίίΐστηθίου αύτοΟ φίλου, δν καί «KotidCwv
nrepwjmî κατά τον Γδιον αύτοΟ ίγκΜμιαστικόν τρδπον, άφ' έτερου καταφ4ρ€ται δριμέ«? κατά τοΟ
ϊφρυδδ, δν "φαολον καί μηδίνδ? δξιον" ά»οκαλ€Ϊ, 4ν# ίν ταυτδ άναγν«ρίί€ΐ δτι καθ' δποκίνησιν
ϊλλικν οδτο? ϊγραφίν τον κατ« Ξιφιλίνου λίβίλλον "μη τον 'Οφρυδον «ΐναι τον γράφαντα, το
ίνσητον ίκϊΐνο YCPÓVTIOV, άλλον δ« τίνα καί λόγου μ€τ^χοντα καί τδν νολιτικβν avTcxóucvov, καί
ròv wpooTTiffopçvov Ικανό? ίίδότα τον νόμ»ν." ( ?νθ' άνβτ. σ«λ. 182-183)

37
Αύτοκράτορο? Μονομάχου εμφωνω? διαμαρτυρουμένου και άπειλοΰντο?, τοΰ δε Ψελλοΰ
την μ€θ' όρκου μίμησιν τφ ήδικημένω φίλφ υποσχόμενου. Kai ό μέν Ξιφιλίνο?
εγκαταλιπων τα εγκόσμια εγκλείεται εί? μονήν του Βιθυνικοΰ 'Ολύμπου περί το
φθινόπωρον του 1054· ' 3 1 6 6c βασιλεύ?, εν θυμφ και αγανακτήσει, επιτρέπει μέν την
άποχώρησιν τοΰ Νομσφύλακο?, πλην πιέζει τον Ψελλον οπω? αναπλήρωση τα έν τη
αυλή καθήκοντα τοΰ Ξιφιλίνου, απορρίπτων πάντα ύπαινιγμον ή πρόθεσιν αύτοΰ προ?
άπομάκρυνσιν. Μέγα το δίλημμα και ή ψυχική απορία του φιλοσόφου· τίνα και τί
άνέ&ται; Ποιον ή τί δικαίωση; Του? προ? τον φίλον αύτοΰ Ιερού? όρκου?, Την τελείαν
έκ των επιστήθιων φίλων άπομόνωσικ, Του? εν τη Βασιλ€υοΰση οίκογενειακού? δασμούς"
και υποχρεώσει?*. Την έκ θυμού εί? ευνοιαν και άγάπην μετατραπεισαν προ? αυτόν
διαγωγήν τοΰ βασιλέως·, Έπι τύτοι?, τα συνέχω? κάί άδιαλείπτω? έκτοξευόμενα κατ'
αύτοΰ δηλητηριώδη των έχθρων βέλη και al όχληράί ραδιουργίαι των αυξανομένων
συκοφαντών επιφέρουν μεγαλυτέραν συγχυσιν και οδΰνην τη ψυχή αύτοΰ. Φύσει ων
κοσμικώτερο? των άλλων, άνεγνώριζεν βεβαίω? τον kv τοί? πολιτικοί? πράγμασιν
έγκρυπτόμενον κίνδυνον ω?· κάί την τη? κοσμική? δό'ίη? ματαιότητα· άπεστρέφετο όμω?
τον βεβιασμένω τρόπω μοναχικσν βίον, διότι πολλάκι? ούτο? άπε^ρόφα υγιέστατα μέλη
τη? κοινωνία?, άτινα άκσυσίω? μάλλον ευρισκον kv τούτω λιμένα άσφαλεία? ή
σωτηρία?. Δια πρωτην φοράν 6 φιλόσοφο? και παν€πιστήμων Ψελλό? διέρχεται τοιαΰτην
έσωτερικην συγχυσιν και άνησυχίαν. Άπορα περί τοΰ τί δει αυτόν ποιήσαι. Την
άποριαν αύτοΰ επιδεινώνουν al των κατηγόρων συκοφαντίαι- αναγκάζεται κάί πάλιν να
κατέλθη €ί? τον τοΰ λόγου στίβον τη? πυγμαχία?· ανταποκρίνεται και ανταποδίδει κατά
το ϊσον τα? κατ' αύτοΰ επιθέσει?· θίγεται το γόητρο ν αύτοΰ κάί υπεραμύνεται τη?
υψηλή? αύτοΰ θέσεω?, ην έσχεν ουχί τη απλή τοΰ βασιλέω? εύνοια, άλλα τη
αποδεδειγμένη αύτοΰ αξία. "ονθ' ύμίν", γράφει προ? του? συκοφάντα?, " βασκανία?
περιλήψεται αφορμή, ούτ' έμοι τιμή? ύπόθεσι? και αύξήσεω?· έμοί τε γαρ ol βασιλει?
εύνοι, κάγώ προ? ύμά? άλυσιτελή?...ήσαν προ των άντιδόσεων κάί πόνοι και κάματοι,
τα μεν έν λόγοι?, τα δε έν πράγμασι* και ϊνα συγκάλυψα? έρω, έδει δραμειν, υμών
πλέον δεδράμηκα· πυγμή προύκειτο, κάί πυκτικώτερο? τών άλλων έγώ· δίσκου βολή, και
άνέρ^ιψα υμών ύψηλότερον ήκόντισα κάί έτό&υσα όπόσον ούδει? τών πάντων υμών
τον πένταθλον θιηγωνισάμην κάί τον παγκράτιον..."152

Έν τι« μεταξύ, 6 έν βυθιηκφ Όλύμπω άσκητεύων φίλο? Ηιφιλινο? δεν παύει

51
Πρ0λ, Κ. Σ«6σ?5 τόμ., Δ', σελ. 194-197 (X/mvyprnfitaJ. καί σελ. 435-438 ( Έηηϊφκκ eir

>1: Κ. ΣΛ6«?, τομ.. Ε . σελ. 168, 169 [flpàr mie ßamcifrarrar αυτφ rifr ma ύτερπμον /Τ/Λ^ Πρβλ.
Γ((ΓΠΓ κσί σελ, 171 εξ. ε'τερον άϊολογητικον λσγον ΓΟτ€ παρβττ(σσπ φ' mO πρατΌσηκρήπ? àfiarj

38
 υπενθυμίζω ν και επίτιμων δια συχνών επιστολών την μεθ' όρκων αύτώ. δσθεΐσαν
ύπόσχεσιν ό δε Ψελλό?, αμηχάνω? Φ' δικαιολογεί την εΙσέτι εν τη βασιλική υπηρεσία
παραμονην αυτού, προδίδει ομω? την εν αύτφ διείαγομένην πνευματικήν πάλην δι« της·
εξή? προ? τον dAwmor $\\ον άπαντησεω?: "6 μεν γαρ αυτοκράτωρ και άγχού του
εαυτού βήματο? ίστησι καί τα πρώτα χαρίζηται τη? τιμή?· αλλ' εμοι το προσιέναι τω
κοσμοκράτορι, άπιέναι του πρώτου βασιλέως Εστί, καί το μάλλον προσχωρειν, άπόστασιν
εκείνου οΐομαι πλείονα· και εί μη μ€ το φιλοσοφείν kv ταί? βίβλοι? παρεμυθείτο και το
το'ί? των λόγων προσομιλ€Ϊν ερασταΐ?, άναχώρησιν αν του καλού παντ€λή το κατ' εμε
πράγμα φήθην, τί ποτ' ου>, ούτω κρίνων τα πράγματα, και ο μεν εχω δουλείαν
οίόμενο?, ελευθερίαν δε ούπερ ερώ, έκουσίω? θητευω τψ βίω· και άτεχνώ? έμαυτον τοί?
ενταύθα καταδεσμών πράγμασι, δεδοικα εμαυτον καί ού πάνυ την καθαραν θαρρώ
ύπείαγωγήν, ου γαρ πάντα? του? κατέχοντα? μ« μίτου? διέρρηξα, άλλα του? μεν, ΐσω?,
ol δε μείξου? κλωστήρε? ού καταλύονται· ...δοκώ μέν γαρ φιλοσοφείν, κατά βραχύ την
πέδην λεπτύνων και ήρεμα αυτόν ύπεκλύων, το δ'αληθέ?, ού φιλοσοφία το πράγμα,
άλλα ψυχή? εστίν €κλυσι?."^3

Δυστυχώ? ομω? ώ? τα kv τη βασιλική αυλή πράγματα εξελίσσοντο μήτ€ το

φιλοσοφάν μήτε το πσλιτακσαϊΐ ε^ήρκει «Ι? την Ικανοποίησιν του τε αίσθηματικού καί
πνευματικού αυτού κόσμου· προφασιζόμενο? όθεν βαρεΐαν την τού ήπατο? καί καρδία?
άσθενειαν, διαρρήγνυσιν τού? τ« μίτονς· καί κλωστήρας, οΐτινε? «δουν αυτόν τφ βασιλεί
καί τοι? τη? βασιλίδο? πράγμασιν και κατά Νοέμβριον ή Δεκέμβριον του 1054
"μεταλλάττει προ? τω. κοσμικψ ενδύματι καί το όνομα, μετονομασθεί? Μιχαήλ," 1 3 4 εί?
κατάπληζιν μεν πάντων, φίλων τε καί εχθρών, πλην εί? πνευματικήν άγαλλίασιν τού
μονάζοντος· Ξιφιλίνου, 1 3 ^ "^θαύμασαν γούν ol πολλοί," γράφει.^6 "o T l fe π0 τ € την
κατά βραχύ μοι συναυξηθεΐσαν λαμπρότητα, όποτε δη καί τά? των πολλών ύπερβέβηκα

-"-' Κ. Σαθα?, τομ., Ε', σ«λ. 271 ( ΈπατνΑή wpà? Sk+Aiwì

134
Κ. Σάθα?, τόμ., Δ , (Πρόλογο?) «λ. LXVI
3
=\ 'Ομιλών πίρι τοΟ Ειφιλίνου, &m? μόλι? »pò μηνβν é? CÏ&HKV ÎKJWCÎCCTO τον μοναχικον βίον,
ράφίΐ: "...ό dio? προ? TOP feòv cfoSo?, καί ακύμαντο? ή ucTCÌOcoir" αναφ€ρόμ€νο? oui»? woo? την
ίύτοΟ £ξοοον, παρατηρίΐ: "ίμοί 8è πολλοί? κυίίαοχν lotftcucv ή ψυχή, μαλλον Îtè ο^κνμαίνίτό τ« καί
•TGpcÉTTCTo, καί οίικ ίΤχον δποι τραποίμην τοιαύτη? άπολςλ€ΐμμίνο? ψιιχήτ 6πότ« & μοι καί
ϊνάμνησι? των προ? fcòv συνθηκών iycyóm, και i? ÌKCÌV^ μίν πϊπλήρβται ή Επαγγελία, ίμοί Sé
ιτίλή? ITI. {mcpc<j>X^ycTÒ μοι ό voö? καί δλο? &€πιμπράμην αφατφ πυρί συγκαιομ€νο?- Ιζήτονν δί
iva πρόφασιν τ% μίταβολή? καί wpò? CKCÎVOV dòC'fc«?, καινοτομίΐ 6è ταιίτην 6 (ko?, τίνα τρόπον,
CV«ÏÏT€I μοι έγκάρδιον πορ, «ΐτα δη μοι καί άλγη»να? ίμβ<ίλλ€ΐ τοί? σπλοίγχνοι?, ού πάνυ »kv
ιφοδράΓ èyù δ( αφορμή? €ίλημμ(νο? οίίτ« λαμπρά?, «ξαίρι» καί την νόσον καί τα συμπτώματα, καί
KCKpdyeiv Scivö? ώ? αυτίκα τ€ Θνηξομ€νό? τ€ καί άπολουμΐνο?, καί τον μ€τασχηματισμον €ύθύ?
ίήτο«ν τοΟ βίου, καί ακοίθίκτο? την ορμήν h>" Κ. Σ<£θα?, τόμ., Δ ' , σ€λ, 440. Πρβλ. ίπίση? σ«λ. 195-
99 ίΧρο^γραφ('α.ί
3 6
Κ. Σ<ίθα?, τόμ., Δ ' , σίλ, 194

39
βασκανία?, αθρόο ν άρθεις· επι τον θειότερον μετελήλυθα βίον." Προσθέτει δε, "...θόρυβος"
περί τα βασίλεια, „φέρεται δε 6 λόγο? και εΙς· τα δτα τφ βασιλεΐ, και μικρού δείν
αχανής· έγεγόνει.,,θυμώ δ« και λύπη συσχεθείς· την ψυχήν, ουκ έχων ο τι δράσειε, τέλος-
ε\ς· ελεσν καί φιλανθρωπίαν, οίος· εκείνος·, κατέληξε, καί μεταβολών βασιλείω μέν
άνακομίζεται γράμματι...εγώ δε εξ ημισείας· εδοκουν τψ φίλω προστίθεσθαι, κοινωνήσας-
μεν έκείνω του σχήματος", πόίφω δε καθιστάμενος·· καί ήν Αν μέχρι παντός" kv μεθορίω
πόθου καί τυραννίδος*, εΐ μη τον έξ αγάπης- μ« τυραννούντα μετήνεγκεν είς· εαυτόν ό
θ€05·.Μΐ37 τ ή ν §' Πην του μηνός* 'Ιανουαρίου αποθνήσκει ό βασιλεύς- Μονομάχος·· ό
μελανοφόρος· πλέον Μιχαήλ, άποτίων τον της· εύγνωμοσυνην όφ€ΐλόμ€νον αύτψ
φόρον, 1 3 8 απέρχεται δρόμων προς* βιθυνικον "Ολυμπον. 139

'Οποί« ή πνευματική άγαλλίασις* καί εξαρσις·! 'Ιδού γαρ τι καλόν ή τί τερπνόν,

αλλ' ή το κατοικείν αδελφούς* άμα! 'Οποία χαρά, ήν ή των φίλων συνάντησις· εσχεν! Ή
φυσική καλλονή τού ορούς·, ή ησυχία, ή έντονος· πνευματικότης* μακράν του σάλου της-
πρωτευούσης·, ενέπνεον τον Ψελλόν εΙς* ποιητικά άλματα. 'Ιδού πώς* ούτος· περιγράφει
τά περί άφίξεως·, συναντήσεως* μετά του φίλου και εντυπώσεων αυτού εν βιθυνικώ ορει:
" ως· δ' είδον μεμορφωμένον", λέγει (αναφερόμενος* πρώτον εΙς* Ξιφιλίνον), "ήδη τη
παντοδαπή αρετή καί τφ καλφ τού καλού χαρακτήρι τετυπωμένον, ουδέν τι
περισκεψαμενος\ ουδέ το μεγαλοπρεπές* και άπρόσιτον τού ανδρός·, όλος· όλω περιχυθείς·,
πρώτα μεν τοις· δάκρυο*, ν έπλυνα, έπειτα το Ιερόν εκείνου σώμα πανταχόσε
περιπτυξάμενος· καί θαυμασίαν μάλιστα κεφαλήν αφ' ής· καί εύωδία τις· άπέπνει
πνευματική, τέλεόν τε άνερρωσθην το σώμα, ούδεν δε ήττον και την ψυχήν, θείας· τίνος-
ώσπερ όμφής- πληρωθείς·· ούκ όίδα ει τί μοι έτερον τού βίου μέρος· μεστόν τηλικαυτης·
Οίφροσΰκης· προσεληλχίθει. εστί μεν γαρ και το ορός- αυτό, όποιον Έλλην«·? τον
ούράνιον λειμώνα φασιν, ένθα επιχωριάζειν τάς· κρείττους* τών ψυχών οϊονται,.,.τά μέν
σωματικά τών ορών ταύτα, και τά πλείω παρήκεν ό λόγο?· τά δε πνευματικά, ola;
αυτόματα σπήλαια εν αύτοις*, ήρεμα τη γη κσιλαινόμενα, καί τεμένη τινά, χειροποίητα
μεν, σχέδια δέ, έίθ' έτερα φροντιστήρια,...όΙά τίνες· πυρσοί μεγάλοι τε καί μικροί
καταπεφυτευμένοι τοις· όρεσι...τών δ' εκέίσε της* θείας· κατατρυφωντων ασκήσεως·, τρυφή

57. Κ. Σιέθσΐ, τόμ., Δ', σ«λ. ·Μ1

38
, Codex Parts., 1182, 109ν ( 'iïnrtyeç φ fémi^xw)
5'. Σημίΐβθητ» ίνταυθα ό'τι, k\ oVmv τουλάχιστον ίξαγίται ίκ του τίτλου t-% ίπιστϊμου αύτου
Opotari'tic Π-/στ€··?, ό *€λλο? «pò τπ? avaxwptte·? αύτου cl? βιθυηκόν δρο? καί προ ττι?
xvfc fa$a<m τοΟ βασιλία? Κ«νσταντίνου Μονομάχου, εγχειρεί αύτΊ Όμολογίαν Πίστεο?, fin ς·
xl ϊζητηθη αύτφ Οπό του μονοίρχου ύς άποσοβησιν τον κατ' αύτου συνίχδν ίπί αΙρ<σ€ΐ
xTiiyopiiv. Πρβλ. Antonio Garzya, On MichmiPseììus'Admission of Fdith,^ Έπ€τηρίδα
ταιρ«ία? Βυζαντινοί· Σπουδών, τόμ. ΛΕ, 1966-1967, «λ. 4Η6

40
 γαρ αντίκρυ? ή εκεΐσε διαγωγή, ol μεν km τη? αύτη? εστάσι χορεία? και κοινή
140
πληρούνται του πνευματο?, ύπό κορυφαίω τελουντε? και πρωτω τη? αρετή? όδηγψ."

Κάί ταΰτα μεν και πολλά έτερα ή άτπκίζουσα ενθουσιώσα γλώσσα του φιλοσόφου
μονάχου πλέον Μιχαήλ ποιητικών ψάλλει και ω? άλλο? Δαυίδ, "ώ? θαυμαστά τα έργα
σου, Κΰρΐ€, πάντα tv σοφία εποίησα?" εντόνω? αναφωνεί. Δεν ήργησεν όμω? κάί πάλιν
141
να επαλήθευση ό λαϊκό? λόγο? Ißapcia ή καλογερική". Έντό? βραχέο? χρονικού
διαστηματο?, δταν πλέον al πρώται εντύπωσα? κάί αί \ξ αυτών ποιητικοί εξάρσει? και
πλατωνικοί πτεροφυίαι ήλαττώθησαν, «Ι μη εξητμίσθησαν, διαγνού? το αύστηρόν του
περιβάλλοντο?, τον άπράγμονα διβξαγόμενον μσναδικόν βίον, Ιδία την πνευματικήν και
φυσικήν άπομόνωσιν του Ξιφιλίνου αντί των προσδοκσυμένων φιλικών επαφών κάί
φιλοσοφικών διαλέξεων, άνεγνώριζεν ότι ουχί οί εγκαυχώμενοι επί διαλεκτική όξυνοία
καί δεινότητι συλλογισμών, άλλα "ψυχάί φυσεω? άποστάσαι κάί σώματο?, πνεΰμα κάί
νου? γενόμενοι και θεό? αντίκρυ?" 142 εμυοΰντο εΐ? την φιλοσοφΐαν ταυτην. Προ?
τούτοι?, όσον άπειρο? ήτο ή ψυχή αυτού τη του βιθυνικοΰ όρου? πνευματική διαίτη,
τοσούτον κάί το άταλαιπώρητον αντου σώμα τη του ασκητικού βίου αύστηρότητι.

Δριμύτερο? τάνΟν ό ψυχικό? πόλεμο? του πρώτου· εΐ? μάτην προσπαθεί

φιλοσοφικήν συζήτησιν κάί συνταυτισμόν αίσθημάτων μετά του επιστήθιου αύτοΰ φίλου.
Ούτο?, αποχαιρέτησα? τόν τε τη? υλη? κάί δόξη? κόσμον, αποσύρεται άσκητευων άνευ
τη? πρότερα? αύτοΰ ευπροσηγορία? καί φιλική? χάριτο?· ό δε Ψελλό? μετά πολλή?
αυτογνωσία? κάί ψυχικού πόνου, αδυνατών όπω? τψ φίλω σννηιθνδρομάκ παρατηρεί:
"εβουλόμην μεν συν επί πλέον συνανίπτασθαι τούτω ώσπερ υψιπετή άετψ κάί υψοΰ
συνεπαίρεσθαι, άλλα τοΰ μεν γενου? εδόκουν ταύτοΟ, άετιδή? δε τι? και οίον νεοσσό?
απαλό? και μη πάνυ τι πτερυσσόμενο?· κάί συνανιέναι μεν προεθυμοΰμην, ήλεγχόμην δε
ελαττούμενσ? κάί μη συνευθυδρομείν τοΰτφ δυνάμενο?."143

'Ω? προελέχθη, ό Ψελλό? ήτο φύσει καί παιδεία πολιτικώτϊρος-τνχν Λειχοΰδη,

Μαυρόποδο? καί Ξιφιλίνου- τοΰτο δε, μήτε ω? μυστικόν τι κρυφίω? εκράτει, μήτε κάί
ώ? όνειδο? εθεώρει. Αντιθέτω? πω?, θα ϊδωμεν κατωτέρω ότι εκ τών τεσσάρων αρετών

j 4 ( i Κ, Σ<ίθ<χ?, τομ, Δ', σ«λ.. 442-Η3

^'.· Ό ίδιο? έν ïtSeï ομολογία? ircpi του ßmrmjwimf ßi'mw άιτοφοινόμίνο?, γρόφϊΐί "6 μ*ν
ιοναδικο? βίο? κρύφιο? τοΐ? πολλοί? καί άπο^ρητο?" σκοιτο? γαρ ούτ# doe την ψυχην σννεστρδφθαι,
col τα? τβν πολλΰν ομιλία? άποδιδράΌκίΐν, ari δ* «τ&σθαι wpo? τον (kòv, καί την ήσυχίαν
^μίλιον wpò? την ίίψωσι^ rilkatfat". Πρβλ. Κ. Σάθα?, τομ. Δ', σ«λ. 353
142
.Ένθ' άνωτ. σελ. -W5
143
Ένθ' άνωτ. σ«λ. m

41
 διαβαθμήσ€ων, ή Τ€τάρτη ή και των ^ Λ / π ^ β α θ μ ί ? , κότα την αύτοΰ όμολογίαν,
ήρμοζ€ν xf| φύσ€ΐ και χαρακτήρι αυτού ώ? παντοδαπον âvSpoç και φιλοσόφου. Ό
Ψελλός, ώ? πολλάκι? «σημαωθη, %π€θυμ€ΐ διακαώ? την δράσιν, την πν€υματικήν
πρόκλησιν, την παντοδαπήν Ενέργααν, τον ποικίλον αγώνα cv τψ πολιτικφ στίβω συν
όλαι? τάί? αύτφ συν€παγομέναι? σκφηφόροι? νίκαι? η και €ξουθ€νητικάί? ήτται?. Ή
Πρωταίουσα, παρ' δ\α? τα? παγίδα?, πολιτικά? μηχανορραφία?, ραδιουργία?, κλπ. των
αντίπαλων, ήλκυ€ν αύτον ώ? αόρατο? πλην παντοδύναμο? μαγνήτη?. Πολύ€ργο? Ó6cv,
π€ρύργο? και πολυπράγμων τη φύσα δ€ν ήδύνατο να ίξαρκέση «Ι? την αύστηράν
σωματικήν τ€ κάί πν€ΐιματικήν δίαιταν του 'Ολύμπου. Καταληφθα? τέλο? ύπο δυνατή?
νοσταλγία?, έναργώ? Τ€ και διην€κώ? ΕνθυμούμοΌ? τα συνδέοντα τούτον προ? την
βασιλίδα καθήκοντα, άπεχώρησεν του βιθυνικοΰ ορού? μ€λανοφορών ψυχή τ€ καί σώματι.

Ή h του Όλΰμπου ληστρική Ιξοδο? του ψ€λλοΰ, ώ? αυτή έ&λήφθη, coicav8aXiocv

πάντα? του? μονάζοντα?, oi'nvc? μαθόντ€? την φυγήν του φαττ&σμ διαωμψδησαν
αύτον παραλλάττοντ€? ώ? άλλον Δ ί α . 1 4 4 CKtôcv ήττον έθορυβοΰντο σκανδαλιζόμ«νοι και
ο\ cv Βασιλίδι ένδιαιτώμ€νοι, Ιδία ol cv τή βασιλική αυλή, OITIVC? ώ? cv προαισθήσ€ΐ,
ώ? κακόν οίωνσν ήρμήνευον την cv τή πρωτ€υοΰση έπιστροφήν του πολυφήμου
φιλοσόφου. Μολοντούτο ό λαό?, ώ? αν ή κοινή συναδησι? των cv Βυζαντίδι
πραγμάτων» μάλλον cxaipcTo τή άπροόπτω Εμφάνισα του ύπατου των φιλοσόφων, του
όποιου €θαύμα£ον καί ύπ€Ρ€κτίμων την άψογον αυτού παιδ^ίαν καί ρητορικήν δανότητα,

Ή πολιτική κατάστασι? kv τή πρωτ€υου'ση καί αυτοκρατορία flapqicvcv CÌOCTI

άθλια. Τα βασιλικά σκήπτρα τώρα €κράτα ή θ€θδω'ρα, αδελφή τή? έρωτομανού? Ζωή?,
ή-nç· αντιθέτω? προ? ταΰτην, Εγνωρίζ«το μέν δια τον σ€μνον αυτής1 βίον πλην
€χαρακτηρίζ€το δια του άσθΈνού? αυτή? χαρακτήρο?. Παραδόξω? 8c, μαθούσα την
έπιστροφήν του Ψίλλού kv τή Πρωτ€υούση, CKaXcocv άμέσω? πλησίον αυτή? καί
ηύνόηο€ν αύτον δι' αλικρινού? φιλία?. MCT' ού πολύ, αυτή CVCTUJTCÓCTO αύτψ πάντα
τα τοΰ κράτου? απόρρητα. Χολωθέντ«? δ€ ol αύλοκόλακ€? km τή προ? τον Ψίλλον
θίραπ^ία τή? βασιλίσση?, ήρξαντο vcov κατ' αυτού μιαρον αγώνα. Οδτο? 6c,
διαισθανόμ€νο? την πιθανην έξ&ιξιν των πραγμάτων, ήλάττου τα? cv τή αυλή
€πισκ€ψ€ΐ?, τή? βασιλίσση? έπιτιμώση? αύτον km τοιαύτη ολιγωρία.14^ Έ ν τώ

• . Κ, SciOeç, τομ., Ε', σίλ. 177 . Μονοχύ? τι? ΊαΊα»βο? en τή? Ι»νη? Σνγκέλλου, σ«νίγροψ€ν το
άτβθι δηκτικον τΐτραστιχον, μίστόν σκαπτού καί tlpanar " δ δΈσ*οτα Zeil, και πάτίρ και βακλέα,
iptpoßouyaic καί βαρυβρ«μ»ν, "Ολυμιτον ούκ ηνίγκα? καν βραχύν χρόνον, ού γαρ ταρήσαν al θ«αί
m, Zeü irttTçp:" Εί? τοΟτο 6 Ψ^λλο? άιηντα δια καταΜίίλον wwifoiaro?. δύστυχο? ιταρ^δία
κκλησι αστικοί καινοί, TOO δηοΐου ή άκροστιχΐ? "Μέθυσον Ίϋέκββί cupötyie? ξ&ω, Κώνστα?", frei.
^ Κ, Σ<ίθα?, τομ., Δ', σ€λ, 205-206 (Χρο^νγραφισ) διτου καί BtnycÎTai AewTopcpô? τήν κατοίστασιν:

42
 μεταξύ, μεγάλη ανησυχία κατείχεν του? τ€ πολιτικώ? και κοινωνικώς ύγιεΐ? κύκλου?
τη? βασιλίδο?, αποτέλεσμα αφ' ενο? των κατά του κρότου? επιδρομών των αλλότριων,
οϊτινε? εν πολλοί? άκωλύτω? ελυμαίνοντο τα συνόρια τη? αυτοκρατορία?, αφ' ετέρου
8' εκ τη? συνηχώ? ύπονομευούση? ελεεινή? συνομωσία? των αυλικών παρασίτων,
146
στρατιωτικών και αύτοΰ τούτου του πατριάρχου Μιχαήλ Κηρουλαρίου,
πρωτοστατούντος του πρωθυπουργού Στραβοσπονδύλου Λέοντο?, ώ? δυσανασχ€τούντων
επί Tfj οίκτρ? καταστάσει τών πραγμάτων. Δια τούτο ό Ψελλό?, ώ? ό ίδιο? γράφει,
147
"λάθρα ύπετονθόρυζε, και ο\? είχε θαρρείν καθήπτετο του πράγματο?." 'Ολίγον προ
του θανάτου τη? Θεοδώρα?, ol επιτήδειοι υπουργοί, συμπεριλαμβανομένου και του
πατριάρχου, επειθον ταύτην οπω? αναγόρευση διάδοχον τη? βασιλεία? μελό? τι τη?
συμμορία?, Μιχαήλ τον Στρατιωτικό ν εκ του οποίου προηγούμενα»? απέσπασαν ενόρκου?
ύποσχέσει? περί στενή? μετ' αύτοΰ συνεργασία?. ΟΙ προ πολλού ήδικηθέντε? ανώτεροι
στρατιωτικοί έξέλαβον την εκλογήν κάί τήν στεψιν του νέου αύτοκράτορο? ώ? άριστον
οίωνόν, Ιδία επι τη δικαία ανορθώσει τών αυτών απολεσθέντων δικαιωμάτων. ^ 4 ^
Δυστυχώ? όμω? ό αυτοκράτωρ, ουχί μόνον δεν ήκουεν εύμενώ? τών παραπόνων αυτών,
άλλα καί κακήν κακώ? τή? αυλή? αυτού? άπέπεμπεν. 149 Τα μενεα αυτών πνεόντων,
συνηθροίσθησαν εν τφ ναφ τή? Άγια? Σοφίας κάί ορκον λαβόντε? άνηγόρευσαν
Ίσαακιον τον Κομνηνόν, τόν τε και εΐ? Κασταμόνα Παφλαγονία? διαμένοντα, ώ? άξιον
αυτών άρχηγόν κάί βασιλέα. 'ΐψώ'σα? δ' αυτό? τήν τή? επαναστάσεω? σημαίαν
κατηυθύνετο προ? τήν πρωτεύουσαν επι κεφαλή? φοβερά? στρατιά?. Άκούσαντο? του
Μιχαήλ τών τή? ανταρσία? κάί επικείμενη? αύτοΰ εκθρονησεω? κάί καταστροφή?,
άπέστειλεν προ? Ίσαακιον πρεσβείαν, του Ψελλού αύτη? ηγουμένου,150 οπω? δια
σημαντικών υποσχέσεων περί σνμβασιλ€ΐας επέλθη συνθηκολόγησι? κάί εΙρήνη. Ό
Ψελλό?, ei? μαρτΰρνσν καί « π λ η ξ ι ν πάντων km τη παρρησία, πολιτική τε τέχνη κάί
εύγλωττυ?, επετυγχανεν πλήρω? τή? αποστολή? κάί άμα τη επιστροφή αύτοΰ εΐ?

,.ίτυνχανον μ<ν ουν ού «pò νολλοθ τ% ρασιλίυοκτο? Τίλίυτή? άίΓοταξάμςνο? τή φαύλη (mft iircì δί
ìt.obépa του κρότου? έικΐληττο, (ύθύ? μ« μ«τακαλ«σαμΐνη £κτραγ»ίκΐ μίν καί α wapà του γαμβρού
cwoVÓci, KOIVUVCÎ 81 μοι καί βουλευμάτιιν nvêv diop^THv, καί ίγκϊλϊόίταί μοι συνϊχα? Tt wpòr
υτην άφικΗίϊσθαι, και cf τι' γς jiv tartrnv clfkfriv μηδΐν ϊπικαλυπτίΐν αυτή· oh wptfTtig 6« TÓTÌ
% »pò? αυτήν κ€κοιν»ίκηκα ucTaOarc·?, άλλα intern τ$ βασιλίί, cf τι γραψϊΐν απόρρητον
ίοΰλοιτο fj XÙo τι iroiljvciv τβν Κΐκρυμμέναν, έμοί taHVtfm TOO λόγου καί του βουλεύματος, ivû
>' ουν άφικκούμην tfc μοι νροστέτακται, βασκαίνομαι τή? άφίίϊβ?, καί ίικισή \κφέν τι λογονοιήσαι
ί φθασαντί? δίδυκηντο κατ' «μου, το σχήμα ίιιαιτιβνται και το άμικτορ τή? (ωήτ ή hi ικίΟϊται
iv roi? λέΎουσιν. coAaßclTO Òi αλλ«? ÌKIÌVOVC TDC a&rftc KOtravcIv ομιλίας καί oixeiéacttr èirci
1
ϊί «ύτά? τλ ιτρβγμα αΙν64μ»>ο?, od πολλάκις άφικούμτρ« ίκ«ΐν<, f| βασιλί? «VÔiç μ<τ«φαλλομΙνη
ccT«iV€i&C*i τ« τή? βρβδυτήτο? καί κβτντιβτο »s Tfiv ÉKÇÎVUS κατολιγοροΟκτα νροστ«ίξ«ι»κ-."
4 6
Πρβλ. Κ. ΣαΌα?. τόμ., Δ', Pbotvypafrd, « λ . 207 καί 212
4 7
Έκθ? άΐΌ»τ, σ€λ. 207
!48
. Έ ν θ ' άνωτ. σ€λ. 241-242
4
^, "Ενθ' άνωτ. σ«λ. 210, τοϋ *€λλο0 αύτόπτου καί αύτηκοου μάρτυρος.
^ Συνηκολοιίθηο-αν αύτ^ και Κων. Λίίχούδη? καί θίόδωροτ Άλωπο?.

ΑΖ
 βασιλίδα, άνεγνωρίζετο και -πάλιν ή αδιαφιλονίκητο? αΰτοΰ ίκανότη? τοΰ Seiyéç λέγακ
Μετά παρέλευσιν ομω? ημερών, 6 βασιλεύς επίορκο? εγένετο και Πάρνηθα? όρκου? Τ€
και εγγράφου? βεβαιώσει?, ήνάγκαζεν του? συγκλητικού? οπω? Εγγράφω? ομολογήσουν
οτι ουδέποτε θα εδέχοντο συμβασιλέα τον Κομνηνόν. 'Εξοργισθεί? τότε 6 πατριάρχη?
Κηρουλάριο? επί τη επαίσχυντη διαγωγή τοΰ Μιχαήλ Στρατιωτικού, τη? συγκλήτου καί
τοΰ λαοΰ συνευδοκοΰντων, εκήρυξεν εκπτωτον τον επίορκον βασιλέα καί άναλαβων 6
ϊδιο? την διοϊκησιν ήνάγκασεν αύτον οπω?, άποδυόμενο? τα βασιλικά σήματα, άποσυρθη
ε\? μονήν έκ£ητών πλέον την οΰράνιον βασιλείαν. Πάραυτα δέ, καλεί και τον
Ισαάκιον, τον οποίον καϊ στέφει βασιλέα- τοΰτο δ' εγένετο περί τα μέσα τοΰ 1057.
Άμ' άναλαβων την βασιλείαν 6 μεγάθυμο? οΰτο? άνήρ, άμέσω? επεδόθη τη? εκ των
1
παρασίτων και αυλοκολάκων γ€νική? έκριζώσεω?· αναδιοργάνωσα? δ έν ταΰτφ τον
στρατόν, ένεθάρρυνεν τοΰ? λιποψυχοΰντα? συμμάχου? υποσχόμενο? πάσαν στρατιωτικήν
καί οίκονομικήν ενίσχυσιν. Έπι τούτοι?, εχάραττεν νέον νόμισμα έν φ έξεικονίζετο
όρθιο? καί γυμνψ ξίφει περιγραφόμενο? δια των έ£η?: "μη τφ θεφ το πάν επιγραφών,
αλλά τη Ίδια Ιοχΰι καί τη περί του? πολέμου? εμπειρία,"151 Έπιλαμβανόμενο? δε τά
τη? διοικήσεω? πράγματα, μεγαλοφρονών καί οΰδόλω? μνησίκακων επί τη παρουσία
Ψελλοΰ καί Λειχοΰδη, οιτινε? καί συνθηκολόγησιν ΰπο τοΰ επιόρκου Μιχαήλ έσχάτω?
έπολιτευοντο, προσέλαβεν πάραυτα τούτου? εν τη αΰτοΰ θεραπεία καί υπηρεσία· και ό
μεν Λειχοΰδη? άνελάμβανεν την θέσιν τοΰ πρωθυπουργοΰ- ό δε Ψελλό?, την τοΰ
προέδρου τη? συγκλήτου ά£ίαν.'52 Τά αξιώματα ταΰτα αμφότεροι Ικανώ? ετίμων
δίκαιου ντε? οΰτω? την τοΰ βασιλέω? προ? αΰτοΰ? έμπιστοσυνην, καθ' ο ν χρόνον οΰτο?

51 Πρ#λ, Σκυλίτσικ, σ«λ, (ΑΙ καί Άτταλϊΐχίτηδ, σ«λ. 60

52 Έν τη Χροίφραφιν αύτου'Ο »Νλλο? ίίιστορίί λ«πτομ€ρά? (σ€λ. 209-234, vapo Σα^α, άΊ την
ου Κομνηνού ανάληψη ν τη? βασιλέα? é? καί vaVra τά σιαδραματισβέντα irpò καί μ«τά τη? αύτου
'vocile«? cl? Πρόίδρον τή? συγκλήτου. Φόβο? κατ' αρχήν KaTcXdpßavcv τοΟτον ίνθυμουμον? τήν
όλμην καί ναρρησίαν δι' fi? και συνηνορ*.ι inrèp τη? του Μιχαήλ συνθήκη?· οίτο? 84
αρακτηριστικο? ομολογεί: "δνβ? μίν ουν οί συμνρέσ&ι? ίκίίνην δη την νύκτα (δηλ. τη? ένδοξου
Scuoce? TOÖ Κομνηνού) δΐ€ληλ<ίθ«σαν ούκ ϊχα \4γκιν, ϊμοί oc άν«ρητ€ον ή ίβή ?8o?€v, καί αύτίκα
?μην éVvcp tcpcÎov τίθϋσίσθαι· $fciv γαρ δτι μοι VOVTÇ? ένιμςμήνασι, καί ούκ άν φθάνοιμι νάσαι?
φαγαΐ? καί τομαί? διολλυμϊνο?·,,,€ν€Τ€ταλτο γαρ (δηλ. ό ßaaucu?) νάσι ναρασκνάσασθαΐ TC καί
rpo? την πόλιν μ^ασκυσ&σθαΐ'...έγβ »kv ουν έδοκουν, cvciÖ' άν άρκουν νροΐη διάστημα,
κτακληθηναί TC αύτ$ καί λόγου? δούναι τη? τον λόγ«ν ναθον?- ο δί' μ« μ«το νάση?
ittaKBXcotiptvo? προσδοκία?, ovtkvo? τβν WOVT«V «νιμνησθίί?, ου »poToOtev, ούκ dvuMoettv, ου
wcwv, ού τςχνικάν έφσδνν TC καί μςθόδβν, ούκ άνάτη?1...άνορρήτΜν τ« μοι λόγβν dvapxcToi και
»ινβνόν τβν fìaoiAciwv φροντίδων VOICÎTOI, καί vw6dvcTOÌ μου va? dv άριστο ρασιλίύσ^ΐί, καί τί
roifiv rot? μέγιστοι? βύτοκροίτορσι 8ι«ρίσϊΐ«ν ίγΑ S' iwl τοίτοι? θαρ^ήσα?, Έμννους τ« γίνομαι την
ρυχην καί τον? λόγου?...ivi τούτοι? CKCÎVO? δακρυβν νλήσα? του? οφθαλμού?, 'αλλά μάλλον, ?φη,
φιλούν τοτί την σην γλάσσαν óftpiCowrav, fi νυν ίύφημουσαν TC καί σβικύουσαν ίρξομοι δ« ό?
ΙρηκοΓ dirò σου, τα νρβτα γάρ oc τβν φίλβν κοιουμαι, καί vpòc6pov ήΐη τιμβ TC καί κατονομα(ω
% συγκλήτου τ% βονλη?.' οδτ« Sì ταΟτα λέγουσιν, b μ«ν {{λιο? evi μ«σημβρίαν ίίστήκίΐ, 6 δί
meèf.la»f.v9S ftt'ß? κόίιτοζ iMavvw &ς U καί ή βασίλειο? ολκό? κατίφαίν€το, αυτίκα yoOv ίνθ€σί
re κατανατούμϊνο? καί φβναί? ίύφήμοι? κοτακροτουμίνο?, cv^a? διανοντιο? άπο τη? Προνοντίδο?
;1? τα βασίλαα νίνοίητο θρίαμβον, èv' αύτη? δη τη? «τοιμασίο? ναρακαθίσα? ημΐν- καί οίίτω δή
;αθαρο? του κρίίτου? Ιν€ίληητο."

44
 είχεν αναλάβει την άνέγερσιν τη? καταπεσου'ση? και παραλυσάση? αυτοκρατορία?.
Μετά πολλοΰ του ενθουσιασμοί) Ιστορεί ό Ψελλό? την ταχείαν ΰπο τοΰ Κομνηνού
άνασυγκρότησιν του κρότου?, τα? ένδοξου? νίκα? τοΰ ηρωικού αΰτοΰ βασιλέω? κατά
των Τούρκων, 'Αράβων, Ούγγρων, Πατσινακών, ω? και την δια βιαία? θεραπεία? τη?
προ πολλοΰ νοσοΰση? πολιτεία?. Έξυμνών δε τα? λαμπρά? επιτυχία? τοΰ άνδρό?, δεν
παΰει επίτιμων ομω? αυτόν δια τον βίαιον αΰτοΰ τρόπον και μέθοδον δι' ών και
εχειρίζετο την θεραπείαν τοΰ κρατικού νοσήματος Ιδία ψεγει τούτον δια τα? κατά τοΰ
πατριάρχου Κηρουλαρίου βιαιοπραγία?.

Ό πατριάρχη? εξ άλλου, γνωστό? τόί? πάσιν δια την αυστηρότητα τηρήσ€ω? τοΰ
ορθοδόξου δόγματο? κάϊ παραδόσ€ων τη? εκκλησία?, ήτο παραλλήλω? όξυ? και άργιλο?
τόπο?, προ πάντων δ' επικίνδυνο? δημεργέτη?. 1 ^ Οδτο?, πολλά συντείνα? εί? την
άνάδειξιν τοΰ Κομνηνοΰ €l? αυτοκράτορα, τεθαρρηκω? άπήτει κάί συμβασιλείαν. Και 6
μεν αυτοκράτωρ φιλικώτατα προσενεχθει? κατ' άρχα? προ? αυτόν, εκτελώ ν πασαν αύτω
σχεδόν όπαίτησιν, ήρχιζεν να δυσανασχετη και να μη άνέχηται τέλο? την άπ<?δουσαν
τόλμην τε και άπαίτησιν τοΰ άρχιερεω?. Ή εχθρική στάσι? ομω? τοΰ πατριάρχου προ?
τον αυτοκράτορα ώξυνετο εί? το σημείον ένθεν οδτο? πολλάκι? ήπείλει τον βασιλέα
δι' άρω ν, αφορισμού η και εκθρονίσεω? εω? ότου επετυγχανεν τοΰ αχαλίνωτου αΰτοΰ
σκοπού, Ταΰτα πάντα έξηγρίαινον τον Κομνηνόν, όστι? κάί εθετεν τέρμα εί? την
διακωμφδησιν ταΰτην. Συλλάβων κατά ταΰτα τόν πατριάρχην, εξώριζεν τοΰτον εί? νησον
"Ιμβρον. 'Εξεγερθεί? ομω? ό πληθυσμό? κατά τοΰ αύτοκράτορο?, θεωρών τοΰτο Ιεροσυλία,
άπήτει την άνάκλησιν κάί τελείαν άποκατάστασιν τοΰ Κηρουλαρίου επί τοΰ
οικουμενικού θρόνου. Ό δε βασιλειί?, μη δυνάμενο? νά άντικαταστηση αυτόν, μήτε κάί
να λάβτ} παρ' αΰτοΰ εκουσίαν τοΰ θρόνου παραιτησιν ή έστω κάί τυπικήν εκφρασιν
μεταμέλεια?, εκάλει συνοδον εξω τοΰ Βυζαντίου εΐ? ην κάί εφερεν τοΰτον ύπόδικον.' 5 4
ΕΙ? τον Ψελλό ν ανετέθη ΰπο τοΰ αΰτοκράτορο? ή συνταξι? τοΰ κατηγορητηρίου. Καθ'
ά Ô' ό Ψελλό? ομολογεί, μήτε ελευθερω? μήτε ευχαριστώ? τοΰτο επραττεν. Κάί ενφ αί
σχεσει? των δυο ανδρών, Κηρουλαρίου κάί Ψελλοΰ, δεν ήσαν άκρω? φίλιαι, μήτε κάί
ολω? ομω? εχθρικάί ήδυναντο νά χαρακτηρισθούν ίνα κάί το δεινον ύπό τοΰ φιλοσόφου
κατηγορητήριον δικαιωθή.

5 3
Πρβλ, Κ. Σ«θα?, τομ., Δ', (Πρόλογο?) συ. LXXXIV
ζ
"*, Σύντομο? πληροφορίί ήμα? ο Ψίλλίκ· èv τή αύτοο 'Ιστορία τα wept Κομνηνού καΐ πατριάρχου
ΐίίαχθίντσ, γράφων "αμέλίΐ τοι και τον πατριάρχην Μιχαήλ άπαξ προ? αυτόν (δηλ. Κομνηνόν)
spfriwao-ifyfvov καί θρασυτίρα χρησ<ίμ€νον τ$ φβνο, τό>€ μεν άφηΜν Ιπισχβν αύτβ τον θυμόν,
ÎTft δη απόρρητον τη ψυχί κατ'αυτοί» πίρΐίλίξα? ενθύμημα άπροσδοκήτι*? τ« άναρρηγνυσι, καί ώ?
òikv τι KaivoTOufiv έξάγα Τ€ iür πόλε»? καί δροι? κολα{€ΐ π«ριγραπτοί?, έφ' otç δη καί άπ^θ«το
ην Cttliv." Πρβλ, Κ, Σ«'θα5, τόμ„ Δ ', σ€λ. 245

45
 Είδομεν οτι ό Κηρσυλάριο? ήτο φυσά οξνς και όργίλο? εΐ? τοΟτο παρωμίαζεν
κατά τι του Ψελλού. Έκει ομω? οπού φ ί σ κ α τι? μεγαλυτεραν όμοιο'τητα els*
άμφοτέρου? άνδρα? είναι cl? το φιλόδοξον και φίΧαρχον του χαρακτήρο? αυτών. Ευθύ?
αρχή? καί προ τη? άναρρήσεω? αυτού cl? τον οίκουμενικον θρόνον, ό Κηρσυλάριο? δεν
ήνέχετο μήτε τον Ψελλον μήτε καί τον συνασπισμον τη? τριανδρία?, ήτι? πχτηέντως
€Ϊχ€ν ανέλθει, κατά την γνώμην τούτου, €Ì? τα ανώτατα πολιτικά αξιώματα, ά και
ασύμβατα τη? Ιδία? αυτών κοινωνική? τά£εω? ελογίζοντο. Γνωρίζομεν επίση?, ότι
πολλάκι? ή επιρροή του Ψελλού, ην ούτο? «πι των κατά καιρού? αυτοκρατόρων εσχεν
καί ή $ξ αύτη? απορρέουσα πολιτική δύναμι? cl? τα του κρότου? πράγματα, πολλού?
πολύ «σκανδαλιών και φθόνον άντιζηλεία? «ο? μίσου? άπεκσμιζεν. Ό Κηρουλάριο?, ναι
μεν απεδοκίμα£εν την περίωπτον εν τη βασιλική αυλή θεσιν και μερο? τού Ψελλού, δεν
εδίσταζεν ομω? καί να παραδώση αύτφ τού? Ιδίου? αύτοΰ ανεψιού? προ? παίδευσιν.
Ό δε Ψελλό?, μάλλον εφοβειτο τον εν TOI? εκκλησιαστικοί? Τ€ καί πολιτικοί?
πράγμασιν Ισχυρον πατριάρχην και άπέφευγεν τα? μ€τ' αυτού προστριβά?.

Ό κατά του Κηρουλαρίου κατηγορητήριο? λόγο? ^ 5 είναι επισώρευσι? μάλλον

ρητορικών σχημάτων και φράσ€ων ή ουσιαστικών κατηγοριών. Μεταξύ Se τών άλλων,
κατηγορείται ότι ύπεθαλπεν την άλχημικην τέχνην και οτι εγένετο ό κύριο?
υποκινητή? τή? κατά τού Στρατιωτικού στάσ€ω?. Τού κατά ηαραγγ^Μα^^.
κατηγορητηρίου τερματήσαντο?, 6 πατριάρχη? εγερθεί? τού εδωλίου και πάντα? τού?
διώκοντα? εχθρού? π€ριπαθώ? συγχώρησα?, επιπτεν νεκρό?. Το ολω? άπρόοπτον κα\
τραγικον τούτο τέλο? τή? συνοδική? κατά τού πατριάρχου καταδίκη?, εΙμή
διακωμώδησε»?, επεφερεν τήν παλλαίκήν συγκίνησίν τε καί θλίψιν και την τών πάντων
συντριβήν καρδία?, αυτού τού αύτοκράτορο? πικρώ? μεταμεληθεντο?. Κατόπιν τή?
προσηκούση? τιμητική? εκκηδευσεω? καί ενταφή?, ανεδείχθη πατριάρχη? ό πρωθυπουργό?
Κωνσταντίνο? Λειχούδη?, Τούτον ό Φελλό? υπεραγαπά, εσέβετο και είλικρινώ?
προύβλεπεν ώ? τον πλέον άξιον- "τούτφ γοΰν εγώ", λέγει, "καί προ τή? άρχιερωσύνη?
τήν άρχιερωσύνην πολλάκι? προείρηκα, τφ βίω περί τού μελλοντο? μαντευσάμενο?, καί
μετά την Ιερατείαν μετά τού καλλίστου εκείνου ή^θου? όρω." 156 'Ω? δ' εκ τών ύστερων

155
, 'Ανέκδοτο? dain kv Codex Paris., 1182, φΰλ. 132-149
'--: Κ: Sttôaç, τόμ=, à , ο*Χ 2%. Προ 6t τον άνβτίρ« εδαφίου, ό Ψίλλο? όμιλ€Ϊ συνοπτική? ncpi
του χαρακτήρο?. κλπ, του Λειχοϋοη, λ<γ»ν μίταϊίι τβν &λλ»ν καί τα ακόλουθα' "οδτο? γαρ δη ό
κριώννμο? Κωνσταντίνος, τήν βασιλΐίαν wpÓTcpov ÌK κυμότβν κατάστησα? τολλδν καί κολλοί? τυν
ϊκσιλίυόντον κριάρίΓακτο? yçyovii?, τΛο? καί τήν άρχΐ€ρ»συντιν »ιστ«υ€ται, navmv αύτ§
ΒαρακίχβρηκοτΜΚ του *ραγματο? καί συγχβρησάντ«κ το κατά ιάνην »ρωτειον, και κοσμεί ταυτην
ΕΪΓ δυναμιν, «ολιτικον καί ycvvaîov φρόνημα Ιερατική fiitf κατακερα'σαΓ τοϊ? μίν yàp £λλοι?
τιουτόν τ» ή άρ€τη λ€λόγισται, otov μτ|Τ£ καιροί? ύικίξαι, μήτ« οίκονομησαι την ιτα&ρησίαν, μήτ€ τφ

46
απεδείχθη, ό Λειχούδη? ω? πατριάρχη?, εδικαίωσεν πάσαν προσδοκίαν, κόσμησα? δια του
ijOouç, ορθοδόξου φρονηματο?, μεγαλοπρέπεια? κα\ χάριτος αυτού τον οίκουμενικον
θρόνον· "καν μεν TIÇ", δικαίως- παρατηρεί ό Ψελλό?,157 "αυτόν πολιτικώς- εξετάσειεν,
Ιερατικά, εύροι κοσμούμενον άξιωματι, d δ' ώ? άρχιερά προσίη, και τα πολλά φοβόίτο
κάί ύποφρίττοι, τάί? πολιτικοί? εύρήσοι άποστίλβοντα χάρισι μετά του στιβαρού ήθου?
κα\ τη? μειδιωση? σεμνότητο? ένθεν τοι άπα? μεν αυτόν βίο? τεθάρρηκεν, εκεί μεν ό
στρατιωτικό?, ό πολιτικό?, Ενταύθα δε το μεγαλόπρεπε?, το εύπρόσιτον." Μετ' ού
πολΰ, ασθένησα? βαρεω? ό Κομνηνό? καί αίσθανόμενο? επικείμενον το τέλο? αύτοΰ,
εξέλεγεν διάδοχον του θρόνου φίλον και συναγωνιστήν Κωνσταντίνον τον Δουκαν ό
ίδιο? fé, μετά τη? οίκσγενεία?, άπεχωρησεν εΐ? την μονην τοΟ Στουδίου. Μετά
παρελευσιν ομω? μικρού χρονικού διαστηματο?, ούτο? ήρξατο άναρρωνυων τη? άσθενεία?·
ό δε Δούκα?, καίτοι επισήμω? είχεν ώνομασθή διάδοχο? του θρόνου, εδίσταζεν την
διεκδίκησιν τη? βασιλική? αξία?, ζω ντο? ετι του Κομνηνού. Έκ τοΟ διλήμματο? και
αμηχανία? ταύτη? εσωζεν ή τόλμη και άποφασιστηκότη? του Ψελλού, οστι? κατά τον
συνήθη αύτοΰ τρόπον, ούχι μόνον επειθεν τον Δουκαν ομω? πάραυτα Εξάσκηση τα
βασιλικά αύτοΰ δικαιώματα, άλλα και προσωπικά? εφρόντιζεν εΐ? την περιβολήν των τε
βασιλικών σημείων και συμβόλων ω? καί την σωματικήν επίβασιν αύτοΰ επί του
αυτοκρατορικοί) θρόνου. 158 Τούτο δ' επραττεν ό Ψελλό?, διότι αφ' évo? μεν,
παλαιόθεν συνεδέετο φιλικά? μετά του Δούκα, άφ' έτερου, διότι συστηματικά? ενίσχυεν
τά? ύπερ τού Δούκα διαθέσει? του Κομνηνού, όστι? ασθενών βαρεω?, ώ? εΐδομεν,
έσκέπτετο τα τού διαδόχου εκ τρίτου δε, διότι ούτο? θά ευρισκεν παρά τψ νέω
αύτοκρατορι μεγαλυτέραν εύκαιρίαν, χώρόν τε και ελαστικότητα δια προσωπικήν δράσιν
και προβολήν, Και οντω?· κατά την επταετή βασιλείαν τού Κωνσταντίνου Δούκα (1059-
1067), 6 Ψελλό? εχαιρεν πάση? τιμή? και αξία? εν τή βασιλική αυλή, σύμβουλο? και
ομοτράπεζο? αύτοΰ γενόμενο?. Kai παρ' όλον ότι πολλάκι?, ευγνωμοσύνη? ένεκεν,
εγκωμιάζει δαψιλω? τούτον, ούδόλω? διστάζει οπω? ψεξη αυτόν επί άνικανότητι και
απερισκεψία, λέγων: "...ταΰτά τε εποίει, καί των δημοσίων φόρων εφρόντιζεν. επει δε
ούκ εγκώμιο ν τά γραφόμενα, άλλ' αληθή? Ιστορία, εαυτφ μόνω συμβούλω περί τά
πρακτέα χοωμενο?, εστίν οίν καί ήμάρτανε του ακριβέστερου σκοπού... τούτο την
βασιλείαν Ρωμαίων κατηνεγκε και ήλλοίωσεν επί τα χείρονα πράγματα, καίτοι πολλάκι?

tel èwixcipcÎv TOW? αυθαδέστατου? καταοσνλοΟν- 8tev WCÎOTK μ«ν ΘαλΛττη? κατατολμώντ«?, »ασι 6c
mßaiiWTCc »νίόμασιν, οί μίν αύτ§ν ΐονσαν άριτασοίντί? τοίρ κυμασικ, οί δ« άιτίστησαν
BiÓTCpov...". "Ενθ' avcsT.
Ρ Ένθ' OMÎT,
-1®. Έκ τα Χρονογραφία αυτού (Κ. Σάσας, τομ., Δ", σ€λ.251-259) ίξιστορ£Ϊ λ€ττομ€ρδ? τα wept τη?
>0 βασιλ<Ί»ρ άσθ€ν€ΐοΓ. Εκλογή? τοΟ Δούκα καί συμβολή? του Ιδίου eie την έπίσημον ανάληψιν του
χσιλικου άϊιώματο? Wo Κβν)νου Δοΰκα,

47
 αύτο? επειράθην εξελείν από τούτου δη τοΰ βασιλέω? το νόσημα, αλλ' ήν αΰθέκαστο?
περί τοΟτο και απαραίτητο?."159

Μολοντούτο, 6 Ψελλό? δεν παύει θαρροΰντω? συμβουλεύων και παραινών τον

βασιλέα els* πλαστά οσα κρατικά, εκκλησιαστικά και κοινωνικά θέματα, Επίκουρο? ούτω
γενόμενο? αΰτφ εν αντίξοοι? περιστάσεσιν, έστω καν τούτο επραττεν πολλάκις· μ€θ'
υστεροβουλίας·. Παράδειγμα φέρομεν την εκλογην και χειροτονίαν τοΰ νέου πατριάρχου.
Κατ' Αΰγουστον τοΰ 1063 αποθνήσκει 6 Κωνοτανίνο? Λειχοΰδη?. Ό Ψελλό? άποτίει
δεόντω? φόρον τιμή? και επαίνου τψ φίλω, εξαίρων την τε παιδείαν και δεξιότητα περί
τα πολιτικά, τό τε ήθο? και το άκέραιον αΰτοΰ ώ? πρωθυπουργού και συμβούλου
τεσσάρων αυτοκρατόρων.'^ Παραλλήλω? δε, συνιστφ ενθέρμω? ω? διάδοχον τοΰ
Λειχοΰδη τον έτερον μονάζοντα επιστήθιο ν, Ίωάννην τον Ηιφιλίνον. Κάί τον μεν
αυτοκράτορα, εΰκόλω? επειθεν· τον δε Ξιφιλίνον, μετά πολλού μάλλον κόπου, λογική?
πειστικότητο? κάί εντρεχεία?, 161 δεδομένου οτι αϊ άγαθάί σχέσει? των δυο φίλων επι
το ήττον όσημέραι εβαινον, Προφανώ? ό Ψελλό?, ενθυμοΰμενσ? τον οξύν κάί φιλόδοξον
χαρακτήρα τοΰ Κηρουλαρίου, εδράττετο τή? ευκαιρία? οπω? επάνδρωση τον οίκουμενικον
θρόνο ν, ώ? ούτο? ενόμιζεν, μεθ' όμοψύχου εταίρου. 'Ω? προ? την Ικανότητα δε,
παιδείαν, ορθόδοξον φρόνημα, ήθσ?, κλπ. τοΰ υποψηφίου οΰδεί? εκ των συνετών
άμφέβαλλεν. Ή φήμη αΰτοΰ ώ? αξίου και Ικανοΰ πρωθυπουργού, οστι? προ τίνων ετών
ήρεμα και άψοφητι άντήλλαττεν την περίωπτον αΰτοΰ θέσιν τψ κατά κόσμον άδόξω
βιθυνικφ σπηλαίω, μη θέλων να συμβιβάση τα? ηθικά? αΰτοΰ άρχά? τε κάί αξία? μετά
σαθρού καθεστώτο?, εποίει τοΰτον πνευματικόν φονίτινϊν τη τοΰ βυζαντινού λαοΰ
συνειδησει,'62 Έν Τ φ τφοσώπω αΰτοΰ ό Ψελλό? ευελπιστώ? διέβλεπεν ουχί μόνον

5 9
Κ. Σάθα?, τόμ., Δ' ίΧροινγραφι'ώ σελ. 265-266
60
.1δε Κ. Σάθα?, τόμ.. Δ , σελ. 38W21 [Τη τφβτ eis- Actxo&i/rJ
k ', "Αμα τ5 wptfrq επισκεψει του ΗιΦιλίνου fαρά it βασιλική αύλΑ, αμφιβάλλων εΙσ^τι ïïcpl τή?
Πιστού τη? άρχιερ»σύνη? κλησεα?, ευρίσκει τον Φελλον μετά του οττοίου διαμαρτυρόμενο? ιτερί τή?
κλογή?, άφοϋ "εμοι καί την χείρα bïtwoi", γράφει ό Φελλό?, "καί το στόμα, -'καί ταΟτ' ίφη,
Ηίσκηιττον; επί τούτοι? fi ση περί τα βασίλεια προσκε'κληται δυναμι?; où προίλεγον, ού
ιεμαρπιρόμην, ώ? ούκ άν ποτέ εκάν εΐναι τή? ησυχία? εκσταίην, καί τοσοβτον καταβαίην τοί?
ραγμασιν! -αλλ' où καταβέρηκα?, ευθύ? εγώ άνθυπήνεγκα, αλλ' τ$η »ου άναβηση εΐ? την τή?
,οχιεοΐίσύνη? Tcprnwrivf -κατάβασι?. ε'φτισε. τοοτο άντικου?! τί γαρ άν εΐη του θεού επέμεινα, οδ
τελσυμη»· εγώ τα απόρρητα; -αλλ« το τελεΐσθαι, άντειρτίκειν εγ<ί, πάσχοντό? εστίν, ού ποιουντο?,
b δε τελείν ύπερφυεστερον του τελείσθαι· τελέσει? oè ήμίν τα μυστήρια καί μυσταγβγησει? τα
ρείττονα.' " πρβλ, άνωτ, σελ. 448
6 2 ν
Β ε Κ. Stffeff. τόμ=, Δ', σελ, 446Hri8 f'flnrttóioì· efr SUJHÀÎW) Τον οίκουμενικον Θρόνον
ηλφ.ν 6 Αίφιλινσν την 2αν 'Ιανουαρίου 1064. ΕΙζ τον ί? άν· λόγσν, 6 Φελλό? αναφέρει τα
κολουθα-: ",,,θυεται ο τοΰ (ερου θύτη? καί τη? Κβνσταντίνου μέγα? άρχιερεύ? (τ.ί. Λειχοόδη?) τ#
*§, ,,,καΐ ο θρόνο? του άρχιερατεόσαντο? τέβ? ϊοημο?, ου του τηνικαντα θασιλέ«? κατυλιγορηκότο?
ου πριμάτο?, άλλα τί ηολλά? μ<ν άναδίίκνυσθαι κεφάλα? cl? άρχκροσΰνην αρκούσα?, οΰδίμιαν
ε ουτβ? τά? άλλα? νικδσαν καί ύπερεχουσαν, έστε irdoa? φτίφου? έλθείν ε»' αυτόν ού γαρ των
όρρβθεν, άλλα τβν εντο? τειχαν ή κρίσι? καί ή νροτίμησι? τιν.,.ίγω oè ιτρούλαβόμην αυτόν
ολλάκι? τ^ βασιλεΐ, 6 ht μοι αίσθόμενο? ειτέσκηφεν έιασχείν την εγχείρησιν, ό? ούκ άν ποτέ προ?

48
 άπλώ? την συνέχισιν τη? του Λ«ιχονδη άγαθηφόρου ποιμαντική? τ€ και κοινωνική?
λειτουργίας άλλα την περαιτέρω κραταίωοιν τού οίκουμενικού θρόνου ώ? και την
εύρυτέραν έπίδρασιν του προκαθημένου bri των πολιτικών πραγμάτων και κατ'
άκολουθίαν τη? εύοδόσεω? των αυτού σχεδίων.
Πλην, δεν ήργει οτε η ποτέ φιλία και φιλάδελφο? σχέσι? και αναφορά τοΰ
Ξιφιλίνου προ? τον επιστηθιον, όμοϊδεάτην καί όμοτράπεζον Ψελλον μετεστρέφετο el?
αποστροφήν, ειμή α ? εχθρικότητα. Συντόμω? θα ΐδωμεν τα? αυτών πνευματικά? τε καί
φιλοσοφικά? διενέξει? και την εκ τούτων διάσπασιν τη? μοκροχρονίου οίκειότητο?.

Τελευτησα? ό αυτοκράτωρ Κωνσταντίνο? Δούκα? εν ετει 1067 (21 Μαΐου),

εγκατέλειπεν την δευτέραν αυτού συ(υγον Εύδοκίαν έπίτροπον των εν βασιλεία
ανηλίκων υΙών αυτού, ^ 3 Μιχαήλ, 'Ανδρόνικου και Κωνστανίνου. Έ ν αθλία δε
καταστάσει παραλαβούσα το κράτο? ή Ευδοκία, μετά πολλή? συνέσεω? μεν επεμελεΐτο
των πολιτικών πραγμάτων, πλην δεν ήδΰνατο καί να περιορίση τα? βαρβαρικά?
έπιδρομά? και λεηλασία?, αποτέλεσμα τη? του μαλθακοί) Δούκα κυβερνητική? άκηδία? καί
άνοησί«?. Το κρότο? έδει Ισχυροΰ καί δοκίμου άνδρό?. Ικανού προ? διάσωσιν τη? εκ τού
ocTovptaïeoûu ελληνική? αυτοκρατορία?. Κατά κοινην γνώμην καί συνείδησιν, το
πλέον κατάλληλον και άποδεδειγμένον τοι? πόλεμοι? άτομον ήτο Ρωμανό? 6 Διογένη?.
Οΰτο?, καταδικασθεί? ύπο τη? συγκλήτου επί προδοσία ει? θάνατον, ήθωώνετο ύπο τή?
παλλαϊκή? κατακραυγή?. Δεχθείσα ή αυτοκράτειρα την του λαού επιθυμίαν, άνηγόρευσεν
τούτον επισημω? στρατηλάτην τή? 'Ανατολή?. Μετ' οΰ πολύ δε, αντιθέτω? τή? προ?
τον Δοΰκαν παρά τή επιθανατίω κλίνη δοθείση? ύποσχέσεω?, αύτη ελάμβανεν τούτον
συζυγον και συμβασιλέα. Δεν γνωρίζομεν επακριβώ? το μερο? ή συμβολήν, ην ό
Ψελλό? εσχεν εν ταί? ώ? ανω πολιτικοί? εξελίξεσιν. ΕΙκάζομεν ομω? οτι ή γνώμη
τούτου, Ιδία επι τοΐ? γάμοι? τή? Ευδοκία?» ούδέποτ' εζητηθη. Και τοΰτο λέγομεν
διότι, ενω. ό Φιλόσοφο? καί πανούργος Ψελλό? εχαιρεν τη? έκτιμήσεω? του
Κωνσταντίνου Δούκα, Ιδία δε τοΰ νεαρού διαδόχου Μιχαήλ, ή βασίλισσα δυσμενώ? τε
μάλλον καί ύπόπτω? προ? αυτόν διεκειτο, παρ' δΧα? τα? προ? <xirrì\v κολακεία?.^ 4
Ή Ευδοκία, ώ? φαίνεται, άπεστρεφετο τον Ψελλον διότι οίτο?, καίτοι πιεσθεί? ύπο του
Κομνηνού, συνέτασσεν παρά ταύτα το κατηγορητηριον κατά τού Μιχαήλ Κηρουλλαρίου,

τούτον ύιταχθησόμςνο?. circi 64 ούδΥΐ? τβν waVmv άιαραμιλλο? 46όκ« τ# (kunXcì ή* μόνο? οΰτο?,
τ$ τί λογ«, το TC μίγί»€ΐ τή? άρίτή?, τ% ΤΪ wavTooawt) γνιίσ», τβν &λλ«ν έκΐνο? άφ^νο?, èwi
τοντονί μόνον θίίφ ιτνίύματι τρ^ται, καί fkcfCcTai ιταντοοανφ γραμματι· καί μολι? μίν, ικίθίΐ 8'
»$ν δμω?ι οίίτω κινήσαντο? τοΟ öcoü."
^ 3 , 'Εκ τοΟ μ«τα τή? Ευδοκία? γοίμον αύτοΟ, δ Δούκα? ίσχίν Η τίκνα- τ4σσα(κς ωού?, (έξ δν ό
et? airi'eavcv) καί ίύο θυγατέρα?. Πρβλ. Κ. ΣάΟας, τομ., Δ ', οτλ. 267 {Χροηγραφι'ώ
164
Πρβλ. Κ. Σ^Θαε, «W άνβτ. σ«λ. 272

49
 όστι? κάί θειο? αύτη? έτυγχανεν. Ό Ψελλό?, έκ παραλλήλου, διαισθανόμενο? την
περιφρόνησιν τή? αυτοκράτειρα?, καίτοι αυτή τυπικώ? προσεκάλη τούτον cl? του?
γάμου? ώ? θεατήν συν τοΐ? άλλοι? καταλογιζόμενοι? παρ' αύτη παράσιτοι?, έσχεδίαζεν
έντεχνον κατ' αύτη? άντιπολίτευσιν. Ό υπερήφανο? διδάσκαλο? Ψελλό?, μάλλον
ύστεροβούλω?, ήλπιζεν ότι συντόμω? 6α άνελάμβανεν τα ηνία τη? βασιλεία? 6
παιδιόθεν μαθητή? αυτού κάί νόμιμο? διάδοχο? Μιχαήλ, πρωτότοκο? υΙο? τοΰ
Κωνσταντίνου Δούκα. Ουτο?, εκ τρυφερά? ηλικία? ύπό τού πατρο? αύτοΰ εκδοθεί? τψ
ύπάτω φιλοσόφφ προ? παιδείαν, έφίλει κάί έσέβετο τον διδάσκαλον υπέρ τον πατέρα.
Ίδων δε ό Ψελλό? οτι ή μελίρρυτο? αύτου γλώσσα, μεστή κολαυκευτικών εξάρσεων, δεν
ευρισκεν μήτε παρά τη βασιλίσση, μήτε παρά τφ βασιλεΐ την άπαιτουμένην θεραπείαν,
έξώρμα άκαθετω? τη συμμετοχή όμοφωνούντων εί? πραξικόπημα. Παραλαβών πολλάκι?
και κατά μόνα? τον Μιχαήλ, έπειθεν τούτον περί τα τη? έπιορκία? τη? μητρό?, περί
των φύσει κάί θέσει αυτού δικαιωμάτων έπι τη? βασιλεία?, περί των μεγάλων κινδύνων
ου? διέτρεχεν το κράτο?, περί τη? μόνη? έν αύτψ ένυπαρχούση? έλπίδο? σωτηρία? κάί
όσα ό δεινό? αυτού νού? ήδύνατο να κατασκευάση, Το δε παραδοξότερον, ϊνα μη κάί
όλω? έπαίσχυντον τούτο όνομάσωμεν είναι ότι, ένψ ό Ψελλό? τεχνηέντω? τε κάί
κρυφίω? προετοιμάζει το έδαφο? κάί τον θρόνον δια τον Μιχαήλ, δεν παύει έξαίρων
συνάμα τα? κατά των έχθρων εκστρατεία? κάί νίκα? τού Διογένου?, έπισήμω? κάί έξ
ονόματο? των Βυζαντίων προσφωνών αύτον έν βασιλικφ συμποσίφ.165 Ουτο? δέ πάλιν,
μάλλον φιλικω? διέκειτο έναντι τού ρασοφορούντσ? φιλοσόφου, ούδόλω? άπατώμενο?
δμω? περί τη? εν τη βασιλική αυλή επικινδύνου παρουσία? αυτού, Ιδία κατά τά? μακρά?
αυτού κατά των έχθρων εκστρατεία? δια τούτο κάί παρελάμβανεν τούτον μετ' αύτοΰ έν
τη κατά των Τούρκων εκστρατεία ύπο την Ιδιότητα τού συμβούλου.166

Δυστυχώ? όμω?, ό βασιλευ? έν τη επιθυμία αυτού όπω? κατατρόπωση κάί

έξολωθρευση πάντα? τού? του κράτου? εχθρού?, άνευ στρατού πολλάκι? καλώ?
διωργανωσμένου ή και αξιόλογου συμμαχία?, έξώρμα ακατάσχετο? κατ' αυτών κάί
υπεροπτικά? πω? άπέρριπτεν προτάσει? εΙρήνη?. Μετ' ού πολύ όμω?, συλλαμβάνεται
αΙχμάλωτο? ύπο των πολεμίων, έγκαταλειπόμενο? συνάμα κάί ύπο των Ιδίων αυτού
στρατηγών και φίλων. Αί περί τή? τού βασιλέω? αΙχμαλωσία? είδήσει? έ"φθανον εί? τήν
Βασιλευσυσαν ένθεν ό πολυμήχανο? Ψελλό?, δραττόμενο? τη? ευκαιρία?, πείθει τον
Μιχαήλ όπω? άναλάβη ουτο? τήν κυβερνησιν τού κράτου? μετά τή? μητρο? αύτοΰ
Εύδοκίαξ·, Παρ' έλπίδι όμω?, έτερα αγγελία διαδίδεται έν τή Πρωτευούση, ήτι? ούχι

- -. v/UucA r Οι io., ι l u t , ι. \i \-\y~j

166
Κ. Σοίθα?, τόμ. Δ', σ€λ. 277 ΚΧροιντραφια) ΤοΟτο iyénro iv ?τ« 1069.

50
 μόνον την άπελευθερωσιν τον Ρωμανού μηνύει άλλα και την θριαμβευτικήν κάθοδον
αΰτοΰ εν τη Βασιλευοΰσει. Έπι τφ άκούσματι τοΰτω, πάντε? ol ένοχοι και
παράσπονδοι εθορηβήθησαν, Ιδία ό Ψελλό? και ol μ€τ' αΰτοΰ· φοβηθεντε? δε μη ή
Ευδοκία άνακαλέοη τούτον εν τη άρχη» αναγκάζουν ταυτην όπω? άσπασθη μεν τον
μοναχικον βίον, τον & Μιχαήλ αναγορεύουν πάραυτα αυτοκράτορα, 'Ακολουθώ?,
διατάσσεται 6 στρατηγό? 'Ανδρόνικο? 6 Δούκα? οπω? συλλαβή τον άντιστρατευόμενον
Ρωμανόν. Ουτο? δε, εκπληρών την διαταγήν, προβαίνει el? άκρον άνοσιοΰργημα,
167
διατάσσων και την εκτυφλωσιν τοΰ Διογένου?.

Άναλαβων δε πλέον μόνο? την αρχήν κάΙ διοίκησιν τοΰ κράτου? 6 Μιχαήλ Ζ',
απεδείχθη τελείω? ακατάλληλο? και κατά πάντα ανάξιο? τοΰ καθήκοντο?, καθ' ότι εν
τη φευδευλαβεία, φιλαργυρία κάί νωθρότητι αΰτοΰ, εγκατέλειπεν την διοίκησιν εΐ? δυο
κατ' άρχα? ευσυνείδητου? άνδρα?, τον μητροπολίτην Ίωάννην Σίδην και Ίωάννην
Καίσαρα, όστι? και θειο? αύτοΰ ετυγχανεν. Μετ' οΰ πολύ όμω? ύπεσκελίζοντο ύπο
τινο? μιαροΰ και άκατανομάστου ραδιοΰργου, ονόματι Νικηφόρου η Νικηφορίτση,
ευνοουμένου τοΰ ποτέ Ρωμανοΰ, όοτι? κατόπιν πολλών υποχειρίων τρόπων τε κάί
μέσων, κατώρθωσεν δια δωροδοκία? ούχι μόνον να αποφυγή την ύπο τη? Ευδοκία?
διαταχθεΐσαν φυλάκισιν, αλλά και να άναλάβη άργότερον το αξίωμα τοΰ κριτοΰ τη?
στερεά? Έλλάδο?. Ουτο? ό παμπόνηρο? φεοδοπολιτικό?, πάλιν δια των οΙκείων αΰτοΰ
τρόπων, άνεκλήθη ύπο τοΰ Μιχαήλ Ζ' και διωρίσθη ύπ' αΰτοΰ υπουργό? των
εσωτερικών. Άναλαβων δε την εσωτερικήν διοίκησιν, άνέδειξεν την τοΰ Μιχαήλ
βασιλείαν άληθε? λησταρχε'ίον. 'Αποτέλεσμα δε τη? εσωτερική? έξαθλιώσεω? ταΰτη?, oi
βάρβαροι εχθροί τοΰ κράτου? κατεδήουν τα πάντα. Ό δε βασιλεΰ?, μηδ' ελαχίστω?
ενδιαφερόμενο? ή συγκινοιίμενο? τάί? τοΰ κράτου? συμφορά!?, εμελετα συνέχω? τά?
θεία? γραφά?, την φιλοσοφίαν, την ποιητικήν, συγγραφών σειράν άνοήτων ποιημάτων
κάί Ιαμβικών στίχων. Μαθών δε τα? έπιδρομά? των Τούρκων και Σλαΰων, oik ήβσνλφί]
ovnémi. Ei? άπελπισίαν φθάσαντε? πάντε?, λαο? και στρατό?, τον μεν βασιλέα
εβίασαν ΐν' άσπασθη το μοναχικόν σχήμα, τον δε άνεγνωρισμενον τοί? πεδίοι?
στρατηγον Νικηφόρον Φωκάν, τον Βοτανιάτην, ανέδειξαν διάδοχον τοΰ θρόνου, τη 31η
Μαρτίου 1078.

ΕΙ? τήν επι σειράν ετών οίκτράν ταυτην κατάστασιν τοΰ κράτου? φέρει μεγάλην

'^7, Λεπτομέρεια? τον διαδραμαπσθά'βν τοΰτβν γεγονστβν Εξιστορεί 6 Ψελλό? kr τ© Χροη^ραφι^

<ftì kvQ viv δεν αρνείται τήν συμμετοχών αύτοο εΐ? τήν ύς βασιλέα άνοίδειξιν τοΟ μαθητού αΰτοΟ
Μιχαήλ, αρνείται και διαμαρτύρεται δια τήν έκτύώλιισιν του Διογί'νου?. Πρβλ. Κ. ΣάΒας, τόμ., Δ ,
κλ. 279-288. Πρβλ. ίιτίοτκ κα\ 'Finermidr wpòsr Àioytw are έτυφλίθη, Κ. Σα'θα?, τόμ.. Ε . σελ.
»6- 318

51
 ξύθυνην 6 Ψ€λλό?, όστι? els' την Εξυπηρέτησαν πολλάκι? των Ιδίων αυτού σκοπών
έπ€μβαίν€ΐ ύς την πολιτικήν σκηνήν προ? έξασφάλησιν π€ριβλέπτου και Ισχυρά? παρά
τω εκάστοτε δυναστβίοντι θέσ€ω?. Το δέ Τ€λ«υτάίον αυτού πραξικόπημα όπω?
αναβίβαση d ? τον θρόνον τον ίδιον μαθητήν αυτού, έσχ€ν τ€λ€ΐω? αντίθετα
αποτελέσματα. Έτερον, π€ρισσότ€ρον ραδιούργον και πανούργον άτομον, ό
Νικηφορίτση?, ύπεσκέλιζεν όμω? τούτον και άνελάμβανεν τα ηνία τη? διοικήσεω?, ένφ
ούτο? περιεφρονατο ουχί μόνον ύπο των έχθρων, άλλα και ύπ' αυτού τού πεφιλημένου
μαθητού καί βασιλέω? Μιχαήλ Δούκα. Ήθικώ? TC και inayyeÀ/iarmSr^vfaKtac
ευθύνεται 6 διδάσκαλο? καί ύπατο? φιλόσοφο? διότι, παρ' δλην την βαθείαν και
εύρείαν αυτού παιδείαν, άπετυγχανεν cl? την βαοικήν μόρφωσινχ&\ άνατροφήν τού
Μιχαήλ· και ναι μεν ούτο? ούδόλω? δΐ€κρίν€Τ0 δια την οξύτητα ή διαύγειαν πνευματο?,
πλην θα ωφειλεν 6 φιλόσοφο? καί πανειδτρΛν διδάσκαλο? να έμπν€υσγι «Ι? αυτόν εΙμή
68
σοφίαν, τουλάχιστον φόβον θεού.' Φαίν€ται έν πολλοί? άκατανόητον, πω? 6 τα
πάντα έπαγγελλόμενο? καί τα πάντα, κατ' Ιδίαν έγκαύχησιν, επαΐων διδάσκαλο?
άπετυγχανεν ci? τοιούτον βασικον έργον και άποστολήν, δηλονότι εΐ? την τε
wxmAforvmfeiav τού διαδόχου Μιχαήλ κα\ τήν άνάληψιν τού βυζαντινού θρόνου,
όταν ή πολιτική κατάστασι? έν τοι? χρόνοι? αυτού άπητει άνδρα κατά πάντα ώριμον
και δόκιμον τοι? τού κράτου? πράγμασιν. ΕΙ? τι δρα γε άπέβλεπεν ό έν τούτω
κρυψίνου? και κενόδοξσ? Ψελλό?; Ποίο? ήτο οντω? ό απώτατο? αυτού σκοπό?; Προ? τι
ή υπέρ Μιχαήλ Δούκα άκαιρο? καί άκριτο? αυτού έπέμβασι? εΐ? τήν άνάρρησιν τούτου
ε\? το υψιστον τού βασιλέω? αξίωμα; Άσφαλώ?, ούχι d ? ένδοξου? καί λαμπρά? κατά
των βαρβάρων νίκα? ύπο τοιούτου έγνωσμένω? (τουλάχιστον d ? τον διδάσκαλον) νωθρού

-'": Ό Κ, Σοίθος·, ίν TTJ ΕίσαγβΥΟ «ντον. (τόμ., Δ', σϊλ, CHI) χαρακτηριστικά? σημειοΐ itti τούτου
d ktm 'Αυτό? ό Ψϊλλορ διίιτλασί καί έμόρφνσ« τον vroruftcv έμπιστευθίντα αύτ# ύπο τοΟ ιατρό?
Ιιχαήλ τοΟτον τον Δούκαν, ανα&ΐ(ας αύτον σχολαστικον μάλλον διδάσκαλον η" μέτριον frycpova· vol
kv §kv ήδύν&το ίνα έμφνκύο-rj €ύφυίαν ctg" τήν φιίσ€ΐ άφυα ίκίίνην κίφαλτίν, ήδύνατο δμω? να
ÎiuyivioTj τήν καροίαν αυτού, καί «κριθών τά κνρΐΐυοντα αότ% ποταιτά ποίθη, àvaoeiÌTj αύτον
νθρωπον όπωσουν γενναιόφρονα καί φιλελεήμονα, καί ουχί κτηνο? φέρον νροσβπΐΐον άνθρωιτίνης-
ιτοκρίοΈΐί?,"

52
 169 170
και άμοιρούντο? στρατιωτικής· Ικανότητο? αρχηγοί. Κατά γ€νικήν όμολογίαν,
βαρύνεται μεν 6 Ψελλό? ώ? 6 ήθικώ? αυτουργό? δια την ακηδή €ΐμή και άσυδοτον
συμπεριφορών του βασιλέω? irepl τα πολιτικά- απαλλάσσεται όμω? εκ τή? προσωπική?
αυτού άναμίξεω? εν τή επακολουθησάοη ταύτη του κρότου? παραλύσει. Πολλά δΰναταί
τι? να εΐπη περί τή? παραδόξου ταύτη? του φιλοσόφου, αλλοτ' επιτυχοΰ?, άλλοτε 6c
μη, θέσεώ? τ€ άναμίξεω? και επεμβάσεω? εν τοι? πολιτικοί? τή? εποχή? αύτοϋ
πράγμασιν. Είναι βέβαιον ότι, ούδει? προ αυτού η μετ' αυτόν, επί τριάκοντα και πλέον
ετη εσχεν, υπό τοσούτων διαφερόντων άλλη^οι? αυτοκρατόρων, τοιαυτην περίβλεπτον
θέσιν και αξιώματα ώ? ούτο?. Παρ' ολα? δε τα? κατά καιρού? ανερχόμενα? η
κατερχόμενα? διακυμάνσει? των πολιτικών αυτού θέσεων, ούτο? παραμένει ώ? οστρακον
προσκεκολλημένο? τή βασιλική αυλή. Προφανώ? ώφειλεν, προ? εξασφάλισιν καί
διητήρησιν των παρ« τοι? βασιλεύσιν ποικίλων αυτού άξιωματωκ να άλλάσση ύφο?,
τρόπου?, γνωμην καί πορείαν δράσεω?. Ή αύτοΰ κολακ€Μ εξησφάλει πολλάκι? την
ευμενή διάθεσιν των εκάστοτε αρχόντων.

Έχοντε? κατά νουν το πρόσωπον, την παιδείαν, το πολύμορφόν τε και

πολυσχιδέ? έργον του Μιχαήλ Ψελλού, δυνάμεθα -èv τφ μέτρφ της- èmaxeiaç- να
συμπεράνωμεν δτι ή του υπάτου φιλοσόφου άκρατο? και πηγαία επιθυμία δια πσλιτικήν
npwTOKofeSpiay δικαιολογείται:
Ιον. εκ τή? Ιδία? αυτού φύσεω? καί χαρακτήρο?·
2ον. εκ των φιλοσοφικών αυτού πεποιθήσεων, καί
3ον. εκ τή? φυχολογική? αυτού διαθέσεω?.

'Ω? προ? το πρώτον, εσχομεν πολλάκι? μέχρι τούδε την εύκαιρίαν να

παρακολουθησωμεν εκ τού εγγυ? την πολύτροπο'ν τε, πολυμήχανον και συχνάκι?

" , "Οτι 6 Μιχαήλ Δούκα? ητο ικίνηι άμοιρο? τοί? πολιτικοί? καί στρατιβτικοί? νράγμασιν ίτο
οί? ιτασιν γνοστοκ δτι tßaoaviCev την τάλαιναν αίιτου κίψαλήν συγγραφών ποιήματα, κλπ., iyivtio
ίτια πολλον ίίιτροιτίλβν καί σκ»ματσ?. Κωνσταντίνο? ό Μανασσή?, «ι? τβν χρονογράφων,
Γληροφορίϊ ήμβ? wept TOO φιλοσοφικοί! ποιοΟ καί νοσηρά"? σχολαστικότητα? τοΟ Μιχαήλ iv efoci
τιχων, ώ? €Çf|^ (κατά wapadcaiv Κ. Σα'θα, τόμ. Δ', Εσαγωγή, σ«λ. CI! )
Νύκτα? αύπνον? tawv, άλλο? ην Δημοσθένη?,
fi Δίδυμο? xa^KtivTcpo?, 'AMavopçu? το y^vor
καί 6 τή? χώρα? γεβργο? £ζη κοχλίου (Üov
ολίγα vpoepxóuevo? καί ιάλιν im^cvyuv,
και πάλιν Ιλντρσύμενο? τοί? δόμοι? ά? όστράκοι?,
ή μάλλον ό? βυθοτροφο? wivva χβματοφαγο?,
δεόμ€νο? τοΟ νύξαντο? cl? βασιλείου? tpa^ci?,
και XPDC<*V ννομνήσοντο? δτι Ρβμαίβν άρχει.
7 0
Πρβλ.'Ιστορικού? Άτταλαατην (σ«λ. 2%), Zwvapfiv (XVIII, 16) καί Σκυλίτσην (706, 728), οΤτινε?
:ρονογραφονντ(? τα του Μιχαήλ Δούκα καί *€λλου, vai μεν jâncé? ευρίσκουν τον φιλόσοφον
ιπεύθηνον καί ύπόδικον τη? σχολαστική? ανατροφή? και νβθρότητο? τοθ βασιλέι*?, ιτλήν ουδόλως
πιτιμουν αυτόν δι' άνάμιξιν ίί? τήν πολιτικήν ναραλυσίαν τοθ κρότου?.

53
 ραδιούργον αύτοΰ μέθοδο ν προ? Εξασφάλισιν πολιτικού αξιώματος. Τοΰτο 8c λέγομ€ν
μηδαμω? ύποτιμώντ«? το πολυαδ€? τάλαντον του άνδρο? η μόνον δ€#ωμ€ν την
πηγαΐαν αύτοΰ κλίσιν και τη δΐψη η συν€ΐχ€το αυτόν το του δημοσίου βίου σέλα?.
Κατωτέρω θα ΐδωμεν ότι, κατ' Ιδίαν αύτοΰ όμολογίαν, άναγνωρίζ€ΐ εαυτόν κυρίως" ω?
πολιτι&ον ζφον τοΰτο βεβαιώ? £ρμην€υομ€ν ότι ούτο? èvoci τον του άνθρωπου βίον
μόνον kv τη δραστηριότητί τ€ και πολυπραγμοσύνη τού σνναγώασμοΰ. 'Αντιθέτω?, ό
1
μονήρης· ή μοναχικό? βίος*, άπραγος TC και άκαρπος* kv τοις· δημόσιοι? πράγμασιν, ητο
171
δι' αυτόν όντω? αβίωτος-.

'Ως- προ? το δ€υτ€ρον, 6 ίδιο? πολλάκι? καυχάται ότι &αστηρτου Πλάτωνο?

17
€γέν€Τ0· 2 θέλων δ' όπω? δικαίωση τον μέγαν διδάσκαλον, €στω και κατά μίμησιν,
προσπαθά να Εμπνοίση kv τοι? κατά καιρού? αρχουσιν. Ιδία του μαθητού αύτοΰ Μιχαήλ
Δούκα, το πλατωνικόν elâotr τη? αρχή? καί èfovaiaç, μορφών kv αυτοί? δίκαιον
φιλοσοφικον χαρακτήρα ιν' όπω? τα πολιτικώ? ανίατα όρθην λΟσιν ευρωσιν. Ό Ψ€λλό?
έπαναλαμβάνομξν, ώ? έκ τη? αύτοΰ φύσ€ω? και παιδεία?, συμφων€ΐ kv προκ€ΐμένω τψ
Πλάτωνι λέγοντι: "επαινώ την όρθην φιλοσοφίαν, ώ? k% ταύτη? «mv τα TC πολιτικά
δίκα»α καί τα των Ιδιωτών πάντα κατιδάν κακών ούν ού ληξ€ΐν τα ανθρωπινά γένη,
πρίν αν η το των φιλοσοφούντων όρθώ? γ€ και άληθω? γένο? el? άρχα? ì-λθη τα?
πολιτικά? ή το των δυναστ€υομένων kv τάί? πόλ€σιν CK τινο? μοίρα? 6cia? όντω?
φιλοποφήση',170 καί HIT' άκολουθίαν "kàv μή,...ή ol φιλόσοφοι βασιλαίσωσιν kv ται?
πόλ€σιν ή ο\ βασιλά? Τ€ νΰν λ€γόμ€νοι και δυνάσται φιλοσοφησωσι γνησίω? τ€ καί
Ικανω?,..,ούκ « m των κακών παύλα." 174 Τούτο δ« το εδάφιον δια τον Ψ€λλόν λαμβάν€ΐ
Ίδιαιτέραν cwoiav και σημασίαν όταν τι? λάβη κατά νουν τον ύπ' αύτοΰ Εμβαπτισμόν
του όρου φιλοσοφία \ν τοι? χριστιανικοί? ύδασιν,17^ διότι ή φιλοσοφία ούσιοποιά την

1
' ', Eis* τον *Ότ( wappTWam rì/r το9 *ρ*πασψφήη? àftar λόγον, δίδει ημίν καθαρά»' εικόνα τη?
ιαιδιόθεν διπλή? όρεξε«? καί κλίσε«?, « p i τα γράμματα καΐ πολιτικά, γράφβν "εγι»γ' ουν,.,.δυοΐν
>6οΐν εκ πρώτη? έμαντον έπιστησα? τη? ηλικία?, τη μεν ένΐ λόγον? και φιλοσοφίαν φεροοση, τη δε
•πί πολιτείαν καί πράγματα, ού το τον πολλάν φιλοσόφβν πεπονθα, μάλλον δε τάν dtcpitv καΐ
»λίγιβν, οστε προ? μεν την ευθύ? livn, τη? 84 παντελβ? άποχεσθαι, άλλα κατατείνα? έμαμτον
ίίσπερ έπί ζνγον καί τα? οδον? προ? άλληλα? άνπσνγκοίνα? πρσσεθεμην μεν τη καλλίονι,
ϊφωσιβσάμην δε καί τη χείρονι. Sia ταύτα ούτε εν οΐκίσκφ καθείρζα? έμαντον φιλοσοφείν μόνον
έκε'λευον οντε παροσάμενο? τα βιβλία ταΟτα 6η τα εν δικαστηρίοι? μονά ποιεΐν, γράφεσθαί TC καί
ϊΐϋ'κεσσαι καί ξυνηγορείν τοι? εκάτερα δρ§σιν fi πάσχονσιν, άλλα και εν χεροΐν ϊχβν, όσα 6ή ίς
ίνημην τή? ίαυτβν vpoaipt-aeti? dvSpc? φιλόσοφοι ϊνγγίγράφασιν, ουκ ημ^λουν τον iv ταΐ?
ιτολιτ^ίαι? γινομένων καί ιτολιτίοβν 8« ίναργα? ίβριίμην φιλοσοφαν." Kurtz-Drexl, Ι„ σ«λ. 366-367
172
, Κ. Σάθα?, τόμ. Ε'. σ€λ. ¥ή
173
. Πλάτβνο?, 'ΕηατοΑή Ζ; 326 a5-b4 , Πρβλ. καί Paul Friedender, PLATO, (1) Απ Introduction,
&olllngen Serica LIX, Princeton, 1964, otX. σ-9,
1 7 4
Πλβτονο*·, /khrrfc, 473C-D
' ί υ : Πρβλ: Κ= Σάσα?, τόμ., Ε', σίλ, 10^~7 "ή φιλοσοφία προ? το ΐϊσν &ρξ καί νουν τοΟ λόγοι-
προβάλλεται " 'Επίση?, σελ., 112 "τί δ' ίπί τούτοι? η φιλοσοφία καταγγέλλεται; οτι καί ταΐ? περί

54
 πολιτικήν τέχνην, φέρουσα αυτή τον άπαιτούμενον κόσμον και άρμονίαν "αλλ' όπερ τα
είδη ται? ύλαι? και τοι? σώμασιν αϊ ψυχαι κα\ άρμονίαι τοί? μέλεσι, τούτο και
φιλοσοφία τόί? πράγμασι πέφυκε- και ούδεν αν των όντων κοσμηθείη, ότι μη παρ'
176
εκείνη?." Πεποιθω? δ' όθεν οτι ή κυβέρνησι? τού βυζαντινού κράτους ώφειλεν όπω?
εδραιωθή επι στερρεών χριοηανοτφιλοσοφικων ßäocuv, άσκει αγωνιζόμενο? πάσαν tiri
τοι? βασιλευουσιν φιλοσοφικήkéJ^aaw έπ' ελπίδι οτι ούτοι TJÖeKov εννοήσει την
ύφίστην αυτών άποστολήν. Το προ? τον αύτου μαθητήν και βασιλέα άφιερωθεν
εγχειρίδιον, γνωστόν ώ? Διδασκαλία Παντοδαιτή, αρχόμενο? ano των Περί θεσϋ
κεφαλαίων, θέτει αναμφιβόλως τα θεμέλεια τή? ψελλική? εγκυκλίου παιδεία? ουχί μόνον
δια τον πνευματικόν αύτοΰ υΐόν, αλλά και δια πάντα πολίτην τη? Βυζαντίδο?.
Προδήλως·, ή κυβέρνησι? των τή? πόλεω? πραγμάτων, €ΐμή και τη? εκκλησίας, ανήκει
εί? τού? επαΐοντα?· 6 δε Ψελλό? καυχάται ουχί μόνον δια τα? παντοδαπά? αύτου
γνώσει? άλλα και δια την ακραιφνή αύτου χρισπανικήν συνείδησιν.

Τέλο? και ώ? προ? το τρίτον σημείον, ό Ψελλό? άνεγνώριζεν ενωρι? οτι μόνον
δια τή? αναδείξει»? αυτού εί? πολιτικον αξίωμα θα ήδύνατο να ευρη πρόσφορον εδαφο?
προ? διάδοσιν κάί εφαρμογην τη? απείρου αυτού εγκυκλοπαιδική? γνώσεω?. ΕΙ? το
διάβημα τούτο φρονώμεν οτι εσχεν απόλυτον έπιτυχίαν. 'Αποτέλεσμα δηλονότι των
διαφόρων αυτού κρατικών λειτουργημάτων, άλλοτε ώ? βασιλικού άρχιγραμματέω?,
καθηγητού φιλοσοφία?, μέλο? και προέδρου τη? συγκλήτου, βασιλικού συμβούλου,
πρωθυπουργού, κλπ., αθρόα κάί άπειρη σειρά επιστημονικών συγγραμμάτων, λόγων
εγκωμιαστικών τε κάί επιταφίων, επιστολών, Ιστορικών δοκιμίων και πλήθο? άλλων
φιλοσοφικών, θεολογικών, ερμηνευτικών έργων εμφανίζεται- αύτη, ώ? άλλη κιβωτός
άπσ&ησαψί£σνσα m πάτρια, άφ' ενο? μεν, μέγαν έπαινο ν αύτφ φέρ€ΐ, οτι "σοφία?
θησαυρό? παρ' άνδρί σπουδαίω χάρι?"· 177 αφ' ετέρου δέ, αποτελεί δι' ήμα?
πολυτιμωτάτην πηγην πληροφοριών τη? πολιτική?, στρατιωτική?, εκκλησιαστική?,
κοινωνική?, γραμματειακή? κάί πολιτιστική? σκηνή? τή? 11η? εκατόνταετηρίδο?.

Έν τή καθόλου σταδιοδρομία αυτού 6 Ψελλό?, γνωστή? πολλάκι? κάί τών πλέον

απορρήτων μυστικών τού κράτου?, κατέρχεται εΐ? τον τοΰ βίου αγώνα πλήρη?
ενθουσιασμού κάί αύτοπεποιθήσεω?. Εύρίσκομεν ούτω? αυτόν άλλοτε νουθετούντα,
άλλοτε συμβουλεύοντα, άλλοτε διδάσκοντα, άλλοτε νομοθετούντα, άλλοτε παρακαλούντα,
συνωδίνοντα, επικρίνοντα, κατακρίνοντα, συμπάσχοντα, συγχαίροντα, άλλοτε

kòv 4κ(ΐνη συκήπται δυναμίσι και ιτανταχοΟ σοι σόνβστι και συμιτρόςισιν."
176
. Cod. Vat, 307 fol. 226
1 7 7
Ίσοκρ. I, 29

55
 ραδιουργούντα και υποσκάπτοντα, άλλοτε ύπεραιρόμενον και καυχώμενον, άλλοτε
αύτοταπεινου'μενον η και δουλικά? κολακευ'οντα. Δια τη? δεινή? αυτού γραφίδο?
θέλγεται μιμούμενο? του? ύψιπέτα? Πλάτωνα? και Γρηγορίου? όσάκι? ομω? ή τιμή ή
το γόητρον αυτού θίγεται, κατέρχεται €l? σοφισμού?, χυδαϊσμού? ή και βωμολοχία?
άναξί«? του ταλάντου κάί άξιωματο? αυτού. Τα έκτοξευόμενα ρητορικά μεν πλην
δηλητηριώδη βέλη εξαπολύονται ίξ ίσου εναντίον επίσημων η άσημων, αρχόντων και
178
αρχομένων, φίλων τε και έχθρων.

Έμνημονεύσαμεν ανωτέρω συντόμω? τα? μεταξύ Ψελλού κάί Ξιφιλίνου περί

πρωτείου ή πρα>τοκαθ€δρίας έηιστημων§\*.νίί£.\ς εν τη 'Ακαδημία κάί πω? αύται δια
τη? έπεμβάσεω? του αύτοκράτορο? επι το είρηνικωτερον άπεσοβήθησαν. Καίτοι ή του
Ψελλού φιλί« τε και ή οίκειότη? προ? του? αύτψ όμοψύχου? συνεργάτα?, ήτοι Κων.
Λειχοΰδην, Ίωάννην Μαυρόποδα και Ίωάννην Ξιφιλινον, παρέμενεν αγνή κάί αμείωτο?,
6 τελευταίο? ούτο?, δεν άνταπεκρίνατο άμοιβαίω? προ? τα φίλια αίσθηματα του
φιλόμουσου αυτού συμμαθητού μεθ' ου κάί δια πολλών κοινών εκ νεαρά? ηλικία?
συνεδέετο, 'Ω? ήδη ανωτέρω παρετηρήθη και ώ? ό Ψελλό? εύκαίρω? σημειοί, όί δυο
οΰτοι φίλοι διέφερον ω? προ? την ΙοΊά? αυτών φνσιν και χαρακτήραΡ^ Και ό μεν
Ξιφιλινο?, έκκλησιαστιχώηρος-χοά Ψελλού, μάλλον άπεδοκίμαζεν την αυτού εν τοι?
πολιτικοί? τού κρατου? συνεχή και επίμονο ν άνάμιξιν έξ Ιδία? δ' αυτού πείρα?
έγνωριζεν οτι υψηλή πάρα τοΐ? άνακτόροι? θέσι? κάί ή εξ αύτη? παρά του βασιλέω?
θεραπεία συχνάκι? πνευματικήν μάλλον ζημίαν έπορίζοντο ή οφελο?. Προσέτι δέ, ή
τη? παντοδαπή? γνώοεω? εγκαΰχησι? του "Γπάτου φιλοσόφου, ή συχνή αυτού περί τα
πολιτικά ύψηγορία ώ? και ή συχνή έξ εγκωμίων καί κολακειών εί? άπειλά? και άρα?
άκριτο? μεταστροφή τη? $€ΐνής~ αύτσν γλώσσης· τ€ γραφικός·κατά των προσωπικών ή
καί τού κρατου? έχθρων, μειζόνω? έσκανδάλιζον τον Ξιφιλινον. Ή προ τινο? φιλία
στάσι? αυτού, έλάμβανεν κατιούσαν στροφήν άμα τη προ τού βιθυνικού ορού?
αμφιταλαντευόμενη διαθέσει τού Ψελλού, ήτι? κάί άπεκορυφούτο δια τη? βραχεία?
αυτού παραμονή? και ακολούθου έγκαταλείψεω? τη? μονή?. Ή επίορκο? συμπεριφορά
τού φίλου ώ? κάί ή προτίμησι? τού πολιτικού σάλου τη? πρωτευούση? αντί τη?
πν€υματικής· ησυχίας- τον όρους", άσφαλώ? ήρέθιζον κατά κόρον τον Ξιφιλινον. Δια
τούτο πιστευομεν οτι, ή άργότερον προ? τον Ψελλον άπευθυνθείσα δριμεία επιστολή έν
η οδτο? κατηγορεί τον μη μονάζοντα μοναχον ώ? πλατωνιστή? κάί κατ' άκολουθίαν ώ?
αίρετικόν, μάλλον άφορμήν εσχεν τήν τού φιλοσόφου άσυμβατον τψ φίλω κάί πατριάρχη

^ Πρβλ, Κ: 1«%?, τομ., Ε , σ€λ=168-196 ί'Αχώννπκιχ Àoyix, Χρονογραφία, 'Enawkat, icÀrJ

ri
Πρ#λ= Κ, 2«θσ?. τόμ., Ε", σύ. 424 "διττή? δί ofonj? τ% κο8' ήρα? ycvcaAoyior, ènei και
iiTToi τήν φυσιν ικφυκοψίΐ'..." ί 'Ewtréfaos· wpà? &&ÀÎ/vrJ

56
 ycyovÓTi συμπ€ριφοράν και ώ? και το άπφδον μέρο? αύτοΰ kv τάί? τη βασιλική αύλβ
•παρασκηνιακοί? άντιμαχίαι?. Φρονώμ€ν öÖcv, 6η ό Ειφιλίνο? κατ' ούσίαν κατάκρινα
0
ψέγων τον ψ€λλον ουχί, ώ? φιλσσοφσΰ?ταάλλ' ώ? πολιταιό/^οκ^ Τούτο δ€
λέγομ€ν διότι ό Ξιφιλίνο? ουχί μόνον παλαίουν έγνωριζίν τον evtepyóv Τ€ κάι
άκρατον προ? την φιλοσοφίαν ζήλον του Ψίλλοΰ, άλλα και κοινή συμφωνία, bréTpeucv
αύτφ προ τή? δημοσία? αυτών σταδιοδρομία?, οπω? Λσαγάγη τον Υδιον cl? τα άργητα
τών φιλοθ&ψονην μυστήρια^ Έκτο? δ€ τούτου ό Ψ€λλό?, ώ? noXiT^vópevoc,
€(ησφάλιζ€ν το παρά τφ αύτοκράτορι έπίσημον αξίωμα του επιστήθιου αυτού φίλου και
άργότ€ρον τη Εμμόνω προώθησα του Ιδίου €&λ€γ€Τ0 ούτο? πατριάρχη?.

Ό Ψίλλο?, (δ? τίμιο? χριστιανό? φιλόσοφο?, ocv απόκρυπτα μήτ^ τον προ? πάσαν
γνώσιν «ρωτά αύτοΰ μήτ€ και την ΐίλλογον αύτοΰ προ? τα kv τάί? πολιτααι?
πράγματα κλίσιν "ού γαρ άπογνωστέον τφ φιλοσοφώ τών kv τάί? πολιΤ€ΐαι?
πραγμάτων, αλλά μ€τά του λόγου προ? ταΰτα Vrcov σώμα γάρ €ΐσιν αντίκρυ? και
δέονται τη? ώ? èv αδα ψυχή?, ϊνα τον σκ€δασμον άποβάλλοιντο."'82 Έπαδή ακριβώς-
ό άνθρωπο?, ώ? κατωτέρω θά ΐδωμ€ν, dvai διττό? τη φύσα, διττφ τρόπω συλλαμβάν€ΐ,
€ρμην€ΐ.ί€ΐ και δισικα τα του βίου αύτοΰ. Έν προκ€ΐμ€νω, συμφων€ΐ μ^τά τών όρθοδόξω?
φιλοσοφησάντων, οϊτιν«? και διηρίσαν την ύλην του €Ϊδσυ? και "ώσπ€ρ €l? ύλην κάί
«Τδο? τα μέν èv τοί? πράγμασι μ€τά τη? ύλη? έτίθουν, τον 8k λόγον τφ €Ϊδα
προσ€Ϊκα(ον,"183 ^ιά τούτο, 6 ψ€λλο? cvvoâ το fi/Aoaofieîrùç το op$êç βιοϋσθβι
κάί το έν€ργον αύτοΰ μέρο? kv τοί? τη? πολιτ€ΐα? πράγμασιν άναγκάίόν TC κάί
λογικον έπακόλσυθον. Έάν μόνον το τη? (kwpiaç ένηργα, καταγέλαστο? τοι? πάσιν θά
έγένίτο à U τι? «πι νουν άγοι και προ? τα τη? φιλοσοφία? προβιβάζοι άδυτα...

•y" Εί? Ιτίραν ίίσ^τι άνίκδοτον «πιστολήν προ? Ξιφιλίνο ν, δστι? καί €κάκι{€ν τον ποτ«
επιστήθιον φίλον è πι τη άκαδαξ« αύτου cl? την τοΟ Συγκλητικού καθέδραν, (δτ€ πρόεδρο? ίγίνίτο
τη? Συγκλήτου ivi τη? ήγίμονΐα? 'Ισαάκ Κομνηνού iv frei 1057), ό Ψ€λλσ?, υπ€ραμυ>€ται τη?
θίσΐω? καί τη? «ξ αυτή? ηχβ&ησία?, owcp καί Ιδιον του φιλοσόφου άνδρο?, καθ1 oV χρόνον μάλλον
«Ιρωνικώ? Ικθίκίίϊΐ καϊ τα? άρετα? του φίλου Κιφιλίνον " 6«ΐ 6ί φιλσσοφον όντα παρρησιά{«σθαι,
μή ουκ απραγμοσύνη? το σον πίθο? ίστίκ, άλλ' υφηλοφρσσυκη? καί του μη ίθί'λίΐν απ' ίλαττονο?
σχήματο? τοί? κρ€ίττοσιν όμιλεΐν. κάγα μ<ν, ήγιασμένη ψυχή, άΊκρ «κ τον λόγβν ίχ« μαθών,
άνϊκα'λυφβί σου τη άρίτή, σύ 8' ϊσ«? χρήση τοί? λίγομ^νοι? κοίλλιον ίί iyò νϊνοηκα. πΰ? δ' ίν
«Γποι?, ηδίω? έγέλασα, OTt σου τβ μίρ€ΐ τοΟ γρ<ίμματο? τροσιιμίλησα, ίκ φ το 6ριμ(ίτατον ^λλςιμα
ην και où κατ' ΐμφασιν Γλλίίψι?. καί δια τι, « φνλοτη?, δυσχεραίνει? ήμΐν το άίίωμα, όπότϊ το
vpocopcuciv ήμα? tv λόνοι? πάλαι <Μθη? καί πολλακι? άπίφήνω kv γραμμασι. αυτό γοθν πςπόνθαμΐν,
β»«ρ υπίίχομίν κ«1 σφιχχγΐ? ημίκ t1|ç »ρ««*·? ή *kfms iyÎKtte," ΠρΑλ. Cod. Vat. 1912 fot, 1Θ6
r/v°, 186 Έτίρα ιστορικά τή? ί πι στολή? ταύτη?! flfc Günther Weiß, μν, Χ, σ«λ= VI, ίιποσ, 81
10
' , Το παράδοξον δ'ίΐναι δτι παρά την δηθίν οιλοττλατ*»νί(ουσαν Φυχην τοΟ Φίλλοΰ, 6 £ιφιλίνο?
«μπιστϊυϊται αυτφ, é? καί ό Κηρουλαριο?, τοί»? ανϊφιου? aìrrott πρό? καταρτισμόν τ« και
έκπαίδίυσιν. Πρ&λ. Άνί'κδ.Έπιστολ. παρά Günther Weiß, μν. ίργ. ÌV6' ÒVWT.
182
Kurtz-Drexl, Ι., σ«λ. 361-362 ( Vnr wapjjTWaw φ mV *ρ*τνασψφήη? dfïarj
163
Ένθ' àvwT. σ«λ. 361

57
 184
καταφρονοΰσιν ώ? μαινόμενου και θάττον άποπηδωσιν η των βελών." 'Εάν πάλιν το
της* npafeftfsrάνευ νού, θα παρωμοίαζεν τφ τοΰ 'Αριστοφάνους γεωμέτρη, δστι? "την
ψύλλαν λαβών, είτα τψ κηρώ εμβάψα? τω πόδε, επειδή ψυγέντων περιεφυσαν περσικαί,
185
ταύτα? λαβών άναμέτρει τον ούρανόν." Το τοιούτον αποκαλεί κωμωδίαν, δι' ου
μέτρου ο\ πολιτευόμενοι πολιτείαν, 'τον τη? ψυχή? όφθαλμον' εξορυττουν "ην δε ούτοι
186
μετΐασι φιλοσοφίαν, άνατΐλάττ€ΐ και άναζωπυρει." Δια τοΰτο κάί πεποιθω?
καταλήγει: "δυόίν όδοιν εκ πρώτη? εμαυτον επιστήσα? τη? ηλικία?, τη μεν km. λόγου?
κα\ φιλοσοφίαν φερούση, τη δ« km, πολιτείαν κάί πράγματα, ού το των πολλών
φιλοσόφων πέπονθα, μάλλον δε των άκρων ολίγων, ώστε προ? μεν την εύθυ? Ιέναι, τη?
δε παντελώ? άποσχέσθαι, άλλα κατατείνα? εμαυτον ώσπερ επι ζυγού και τα? οδού?
προ? άλληλα? άντισυγκρίνα? προσεθεμην μεν τη καλλίονι, άφωσιωσάμην δε και τη
187
χείρονι." Evptbv όθεν την εν τάί? επιστήμαι? πρεπουσαν iaoföomav, δύναται άφ'
ενο? νά ερωτφ, τί μεν φΰσι?, τί δε ψυχή, τι δε νοερά εξι?, τί δε ουσιώδη? νου?, κλπ.,
άφ' έτερου ύπερηφάνω? να λέγη "...των φιλοσοφουμενων καταμιγνυ? λόγοι? καλλίοσι
τα εκείνου (δηλ. τοΰ βασιλέω?) εκόσμησα δόγματα κάί τα θεσπιζόμενα ίτητορικώτερον
ξεφώνησα, πολλά γ€ τοι τούτω κάί τών κοινών συνέπρα|α κάί περί πολιτεία? ύπεθέμην
αρίστη? και πάσιν, οΐ? εμφαίνεται μοναρχία, ω? γέ μοι δοκεΐ, συνήρμοσα. επεί δε άπαξ
εμαυτον εΐ? τα πολιτικά φέρων ενεθηκα, ού το τών πολλών πέπονθα ούδ' επελαθόμην
τη? μοίρα? τη? κρείττονο?, αλλά και την ετεραν όδον βαδίσαι κατά φιλόσοφον γνώμην
φμην δείν."' 8 8 Kai ταύτα μεν δεν γράφει μεγαλαυχούμενο?, άλλ' ώ? ομολογεί: "τοί?
πολλοί? ενδεΐίαι βουλόμενο?, οτι άμφοτέρου? τών βίων ελόμενο? εν εκάστω καταλλήλω?
εύδοκίμηοα...ούτε ταύτην την γην άπολιπών, άφ' ή? ώρμησα, ούτ' εκείνη?
άπηωρημένο?, εφ' ήν πέπλευσμαι. ώσπερ δε εν μέσω πελάγει αμφότερα? εμαυτφ
συνεχών και τη? έτερα? παρά την ετεραν κρατών κάλλιον,"189

'Ω? εκ τών άνω συνοπτικώ? λεχθέντων, 6 Ψελλό? παρ' όλα? τά? πνευματικά?
αυτού ανησυχία? και διακυμάνσει?, παρουσιάζεται ώ? τού πολιτικού re και θςαφητικοϋ
βίου συναρμοστή?· 6 διά πάση? θεωρία? και πράξεω? εΐ? τούτον τά άκρα συνηνώσα?·190

Μ
. *Ενθ' αν«τ. σ«λ. 365
35
,Έκθ' òvwT. σ€λ. 366
36
, "Ενθ' άνωτ.
37
."Ενθ' άνβτ. σ«λ. 366-367
38ν
Ενθ' άν»τ. σ€λ. 367
39
. *Έκθ' àvm. σ€λ. 369-370
— . Ή Κομντμτί "Αννα, καίτοι ού φιλί«? κατά το σύνηθ«? «pò? Ψίλον δια'καται, άναγν«ρίί«ι kv
il 'Ιστορία αυτή? ÌacA. 144, ϊκο. ΠαρισίΒκ), το μοκαδικον τάλαντον αυτοί», συγκρίνβκ τον ΠΓνατον
û υιτίρτιμορ μ€τά τοΟ διαδόχου Ίβάννου ΊταλοΟ. Αίίτη χαρακτηριστικο? aruicioî: "Μιχαήλ 4κ€ΐν«
Ι Ψίλλφ προσωμίλησ€ν (δηλ. ο Ιταλό?), 8? ού ιτανυ τοι παρά διδάσκαλοι? σοφοί? έφοίτησ€, δια

58
 ό τα? απαιτήσει? τοΰ ττηλσν και της ayhç ^θαρρούντω? αναγνώρισα? ό παντί
σθίνει τον του άνθρωπου όρισμον δικαίωσα? εν τω αύτοΰ βίω, πολιτικόν ζφον&μχ. κάί
ekèv ûeoûkv τούτω γενόμενο? ό TOÇ θεία? γραφά? φιλοσοφική πνεύματι
εποικοδομητικά»? ερμήνευσα?· 6 δια τη? μελίρρυτου αύτοΰ γλώσση? την άρχαίαν σοφίαν
191
ώ? συνεργάτιδα και προεισαγωγήν του θείου λόγου διακήρυξα?· ό φιλοτιμώ? κάί
19
αφιλοκερδω? το τάλαντο ν αύτοΰ τοί? πδσιν χαρισάμενο?· ^ 6 παντοίοι? πικρίαι? κάί
δο£αι? τον βίον βιωσάμενο?, εξέρχεται του πολυτάραχου πολιτικού τε κάί κοινωνικού
193
στίβου εν πάση πτωχία τε κάί άκληρία.

Κατά κοινήν ομολογίαν, ή 11η εκατονταετηρΐ? τη? Βυζαντινή? Αυτοκρατορία?,

Ιδία ή εποχήν καθ' ην ε£η ό Φελλό?, αποτελεί μίαν εκ των πλέον οίκτρων σελίδων τη?
194
πολιτική? Ιστορία?. 'Ητο επόμενο ν όθεν κάί δια τον Ψελλόν, εν όψει του τε
πολιτο/eoûïif κάί φιλοσοφάνακατάσχετου αύτοΰ πόθου, να εμπλοκή κάί κυλισθή εί? τον
ρΰπον και βόρβορον τη? πολιτική? μηχανορραφία? τε κάί ραδιουργία? τη? Βασιλευούση?·
εκ τη? βδελυρά? ταύτη? πολιτική? m/ytiaxias", πολλού? τψ τε χαρακτήρι κάί γοήτρω
αύτφ μοίλωπα? εξωνύσατο.

Τέλο?, όπερ και παράδο£ον, απομακρυνθεί? ύπο τοΰ μαθητού αυτού και
αύτοκράτορο? Μιχαήλ Ζ Δούκα, όστι? κα\ τον άνοικονόμητον Νικηφορίτσην αντί τοΰ
διδασκάλου προύτίμησ^ν δια πρωθυπουργίαν, αποσύρεται (περίπου κατά το ετο? 1075) εν
ταπεινότητι ο ποτέ ένδοξο? κάί περιφανή? φιλόσοφο? μοναχός, διάγων εν πενία και
αφάνεια τα τέλη 1 9 ^ το
ΰ πολυτάραχου196 πλην εύκλεοΰ? αύτοΰ βίου.

uaewç δί δεξιότητα καί νοο? οξύτητα, €Î? άκρον σοφία? πάση? έληλακά? καί τα 'Ελλήνων καί τα
αλδαίων άκριβωσα^νο?, γ^γοΐ'€ τοις τιίτ« xptfroi? vcpifttfiTor iw νοφι'ς..."
91
. Καππαδοκη? τι?, ύπο το ψ€υδομ€νον Τιμαρίων, συνίταττϊν διάλογον iv $ καί δϊΐκυμι^δα τον
«λλον iv τη φανταστική αύτοΟ τ$ #6TJ καθοδφ. Και iv<$ iv πολλοί? clpevcucTai τον άνδρα δια τον
pò? φιλοσοφίαν καί παντοίαν γνώσιν ίρωτα ώ? καί τα? άκρα? κολακεία?, hkv παύα εκθείαζαν
>υτον, γράφων περί αύτοϋ "...θαυμαζόντνν αύτου τη? απαγγελία? το χαρίεν, το γλυκύ, το σαφε? τη?
έξβως, το κοινό ν, το σχε*διον τοΟ λογού καί πρόχειρον, το προ; πάν cibo? λογού έπιτίίδειον καί
Ικείον..." Πδε παρά Hase, in Notices et extraits des Manuscrits, vol, IX, 2e partie, p. 268
" Ό 'Αρχιεπίσκοπο? Βουλγαρία? θεοφύλακτο?, διατέλεσα? μαθητή? του *ελλου, γράφει ύπερ του
οτε εύεργετήσαντο? διδσκάλου αΰτοθ τα ακολούθα iv μια επιστολή "...άμε'λει καί τφ
ρισμακαρίστω υπερτιμώ τφ Φ«λλ$ καί άπαραμίλλη την γλβτταν, οφείλω με"ν, Ας είκο? ουκ
&αποδότου? χαριτας- πολλά γαρ «Ιδα τ % μουση? του άνδρο? άποναμενο?, ούκ ίχων δι 8πω? 8λω
»ιίτω χαρισαίμην, τ# μ&ει αύτοΟ, · ? f{«m..." Παρά Meursii opera, ίκδ. Lamli, Vili, σελ. 817
9 3
Πρβλ. τα δο-α εν τ$ ΕΙσαγβγ^ ί τομ., Δ', σελ, CVII-CXID δ Κ. ΣοίΘα? παραθέτει,
9 4
Ό Will Durant, μνημ, ίργ, σελ. 438, λακωνικό? ίπισημαίνκν τα τη? ίποχή?, γράφει; "His
^ronuçraphiâ recorded the intrigues and scandals of a century (976-1078) with candor, verve, and
am tv".
9
^ 'Oc Wpò? το διάφορον τη? γνώμη? περί τή? τελευτη? του Ψελλού, τ.?., τή? ακριβή? ήμίρομηνια?,
ολλά υπό πολλών ίλίχθησαν καί άλλοι αλλ»? Ισχυρίσθησαν. Flcoi του προβλήματος, el μη
ιιγχ<ίσ€Β? ίπ'αύτοΟ, toc τα ύπο Ε. Κριαρα γραφό|.ΐ€να ir ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ, τόμ. 4ο? (0 ΜΙΧΑΗΛ

59
 Παρά το αδοξον και μάλλον rt^ts" αύτοΰ T&OÇ, ή θ€ΐα δίκη έδικαίωσ€ν τόσον
την σκ€ψιν του φιλοσόφου όσον και την παντοδαπήν συμβολήν αύτοΰ άς την μ€γάλην
στροφήν των γραμμάτων, οντω? àmyérrijaiy tàtw, καθότι ή κατά πάντα πλουσιωτάτη
αύτοΰ συγγραφική δράσι? τα μόλα fcircSpaoev km των συγχρόνων και μ€ταγ€ν€στέρων,
ουχί μόνον των τη? ανατολή? αλλά και τη? ίφχς. Σημ€ΐοΟμ€ν του? κατωτέρω
Εκκλησιαστικού? τ€ και μη συγγραφας·, οΐτιν«? και πολλά οφείλουν άς το πν€ΰμα τοΰ
Ψ€λλοΰ· ήτοι, του? Μιχαήλ 'Εφέσου, Ίωάννην Ίταλόν, Μιχαήλ Ίταλικόν, Νικηφόρον
Βλ€μμυδην, 'Ιωσήφ τον φιλόσοφον, θ«όδωρον Μ€τοχίτην, Νικηφόρον Γρηγοράν,
Γρηγόριον Παλαμάν, Δημήτριον Κυδωνην, Νικηφόρον Χοΰμνον, Γ€ωργιον Γ€μιστόν,
Βησσαρίωνα, Marsilio Remo, Pico dello Mirandolo, κλπ.

ΚΕΦΑΛΑ I ON Β!

1. ΤΟ ΠΕΡΙ ΔΗΜΙΟΤΡΓΟΤ ΘΕΟΤ197 ΕΡΩΤΗΜΑ

SAAÔÏÏ, θεσσαλονίκη, oik. 60-61

- Πρόδηλον ότι ό Φ€λλθ£- ίΐίλίξατο τον πολιτικοί τούτον και kv πολλοί? θορυβώδη βίον, μή
ωλουθησα? το« πατρο? ούτοο το παράδειγμα, δστι? κατά τήν αύτου^ περιγραφήν, βίον "κούφω? τε
ίων και άπταίστω? καί ομαλά?, oîov ελαίου ρεύμα ρεον άψοφητί." Κ, Σάθα;, τομ., Ε', σελ. 19
Το ετυμολογικον ερώτημα του λήμματος ΘΕΟΣ παράμενα εισέτι άλυτον. Βέβαιον εΐναι δη παρά
Λ? αρχαίοι? 'Έλλησιν ίσχεν σημασίαν κατηγορουμένου καί ουχί ονόματος ουσιαστικού. Ό? προ?
|v ί>(ζαν καί ίτυμολογίαν τή? λέξεως, ol γνβμαι διαφέρουσιν. Ό μέν Πλβίταν (Κρατ»ίλ. 397d)
ιίνεται ισχυριζόμενο? ότι εξ αύτη? ταύτη? τη? φυσεω? του βίου "άεί Ιόντα δρόμω καί OeOrr·"
•άγεται ή έννοια, ό? εκ τον 6efr (τρίχιβ). 01 δι Πατέρε?, άλλοι αλλ«? έρισαν καί ό μέν Θεόφιλο?
ντί-οχ, (Προ? Αύτόλυκον, Α ', 30 έξ.), παρομσίω Πλάτωνι òpiCci τήν λέξιν, γράφων: "θεό? δ* λέγεται
α το τε·εικ€>βι τά πάντα èwi τ | εαυτού άσφαλεία, καί δια το 0 & i r το δέ θέειν εστίν το
>έχειν καί κινεϊν καί ένεργείν καί τρέφειν καί προνο€Ϊν..." Φαίνεται Οτι ή έννοια του
EÔtiK^rai (τέβ*ρι) παρουσιάζεται τ0 πρώτβ παρ' Ήροδότω (Ίστορ. 2.521- την ερμηνείαν δέ
%ϋτην ακολουθούν ουχί μόνον è βΐόφιλο? άλλα Κλημη? καί Διονύσιο? Άλεξανδρία?. Πιθανόν ή
ΐμ&σία τή? λέξεω? OVtir συνεδέετο άργότερον cl? την Δυσιν μετά τοΟ 'Αριστοτελικού ορισμοί)
>ϋ Πρώτου Κινουντο?,' Έτερα πάλιν πηγή ετυμολογική? σημασία?, ην καί 6 Εύσέβιο? προτείνει,
ίρουσιάζεται καί tv τή εννοία του OcapÀi # fe^nai, Οτι ό èco? εΐναι ό δημιουργό? του
»το* fi δ τά πβντη έξονσιάζνν, ί φ ' ονον σννήθ«? καί σήμερον ή σημασία τοΟ Θ«·ρ6 fi θ«6μαι
Γοδυναμςΐ μ€τά του εννοίί, καταλαμβάνω καί ακολούθα? κατέχω καί εξουσιάζω. Το τελευταΐον δέ
Λ·το υπενθυμίζει το του Εενοφάνου? "et? θεό?..,ουλο? όρ$, ο$λο? voit, οΐλο? δέ τ' άκουα." H.Dìels-
•Kranz, DIE FRAGMENTE DER VORSOKRAT. Τομ. II, σελ. 135. Τέλο?, Γρηγόριο? 6 Ναζιανζινο?
στιγεΧται τη? εκ τοΟ «fOciF ετυμολογία? (Αόγ. 30.1S) έκ τή? πανταχού Αύτου παρουσία? άφ' évo?
ϊί τή? έννοια? τοΰ "πυρ καταναλίσκον" κατά το προ? 'Εβραίου? 12, 29, άφ' έτερου. Ή Ιδία
ΐμασία παρουσιάζεται καί παρά Ίωάν. Δαμασκ. ΠΕΡΙ ΟΡΘΟΔ, ΠΙΣΤΕΩΣ, Ι, 9. "Οσον άφορ$ τήν
τυμολογικήν έρμηνίίαν του ΨίλλοΟ, ϊδ« τά tv τ# καμένη γραφομςνα. Δια περισσότερα?
•πτομίραα? ιτςρί τοΟ ώρ άνω θέματο?, ïot 6, L, Prestige, 60D IN THE PATRISTIC TH0U6HT, 2nd Edit,
••>ndon 1952 Έπίση?. F.PfÎSter, DIE RELIGION DER GRIECHEN u. HOMER (1930), 113; Walde-Pok., I,
57

60
 "El yàp καί πάντα τφ νφ περιείληπται, αλλ' ό θεό?, το πρώτον νοητόν, ϊξω του νου
υπάρχει, το δ' έξω, μη διαστηματικώ? νοήση?, μηδέ καθ' Ετερότητα νοεράν, άλλα κατά
μόνην την νοητην ύπερβολήν, και την Ιδιότητα τή? ύπάρίεω?, του νου παντο?
επεκεινα ούσαν, δι'οίι το ύπεροΰσιον δείκνυται, ή γαρ ουσία Εκείνη, ό νου? εστίν ό
πρώτο? νοητό?, οί εστίν εξω το αυτονόητον· πλην θεό? και του νοητού και του
αυτονοήτου επεκεινα. και μηδ' ότι νοητόν εκείνο το θείον φαμεν, μηδ' ότι
αυτονόητον, κρείττον γαρ παντο? και ρήματο? και νοήματο?, ώ? πάντη άνεννόητον καί
άνέκφραστον, και σιγή μάλλον τιμώμενον, η θαυμασίαι? φωνάί? σεμνυνόμενον. εστί γαρ
198
και του σεμνυνεσθαι ύψηλότερον, και του εκφωνεΐσθαι, καί του εννοείσθαι."

Έν τη ώ? άνω συντόμω παραγράφω αποκαλύπτεται άριδήλω? αφ' ενο? μεν ή

fkêâa θεολογική θεμελείωσι? του άνδρό?, και αφ'έτερου, ή απαράμιλλο? αύτου Ικανότης-
τη? εκ νέου εναρμονήσεω? τη? ελληνική? φιλοσοφική? σκέψεω? και του ορθοδόξου
δόγματο? εν τή στείρα θεολογική σκέφει του 11ου alwvo?. Πλάτωνε? και Γρηγόριοι,
δοχεία και οχετοί του ΰπερουσίου φβτο?, εμπνέουν δια τή? άνεσπερου αυτών
ακτινοβολία? τον Ψελλόν, οστι? καί διερμηνεύει τόί? αυτού σύγχρονοι? την πρ(<>την
φιλοσοφία?, ήτοι το κεφαλαιον τή? ημέτερα? σντηρία?.
Κατά ταύτα ό θεό?, όστι? έξωθεν και επεκεινα των πνευματικών πτήσεων του
ανθρωπίνου νου ευρισκόμενο?, ουχί κατά την εννοιαν βεβαιώ? του διαστήματο? ή και
αυτή? ταύτη? τή? νοερά? ετερότητο?, παραμένει άνεννόητό? τε καί ανέκφραστο?, Ό
νου? ή λόγο? του άνθρωπου, ή υψίστη αντιληπτική ίκανότη? αυτού, καίτοι συγγενή?
τή θεία Ουσία, συνδιίσταται τρόπον τίνα ω? εν ύλικφ σχήματι καί μορφή ευρισκομένη,
αδυνατούσα ώ? εκ τούτου να συλλαβή ή καί να περιγραφή το θείον είμή διαστατικώ?
καί χρονικώ?, Έ φ ' όσον λοιπόν τό θείον υπερβαίνει όλα? τα? διαστάσει? και τα
πλαίσια τή? ανθρωπινή? λογική?, πάσα φωνή, εκφώνησι?, εκφρασι? καί παν ρήμα
αποβαίνουν αδύναμα και ανεπαρκή προ? όρισμον τή? θεία? Ουσία?.

To Fkpi ©cow κεφάλαιον δια τόν Μιχαήλ Ψελλόν, αποτελεί όντω? τον
άκρσγωνιαΐσν Κίθον τή? όλη? αυτού θεολογική? τε καί φιλοσοφική? δομή?. Τούτο
εξάγομεν 199 ερειδόμενοι έπι τή? πλσυσιωτάτη? αύτου συγγραφή? αποτελούμενη? εκ

98
Mlgne, Ρ.6., 122, 1 H8D-1Μ9Α Kot Bcattetos é Mtyas ('Ομιλ. «Is Μαμαντα 31, 597Α) TIòoos
ε 6ÌÒS καί τί το μ«τρον αϋτου καί ποταπορ την ούσι'αν, τα τοιαύτα επικίνδυνα τ# έρατύντι άπορα
î τώ έρωτβψένφ- σιωπή 6ί θϊραπ€ία τον τοιούταν ίστί."
-' Ό Ψίλλό?, ώρ «ν Ttj ΕσαγοΥΒ ημών «ρρίθη, ήσχολήθη μετά πόντο? «Γδου? γνάσιοζ καί
ιτιστημης. Δίίγμα ελάχιστον τοΟ απαράμιλλου αύτου επιστημονικού ενδιαφέροντος·, τ% ξυρυτάτη?
{•του natoti α? καί άρτιας δ*ιά τον llov αΐδνα εγκυκλοπαιδική? αύτου καταρτήσΐω? φίρσμ»' το
pop τόν Μιχαήλ Δοΰκαν Δ' άφΐίρομένον Έγχ€ΐρί6ιον γ«νικη? yvtiocwç, DE OMNIFARIA
»OCTRINA, ώ? τούτο ί^δίδίτο τί»ρ ύπο του Dr L, 6, Wester ink, Utrecht 1948,Mtî(ov μ^ρο? του

61
θεολογικών πονημάτων, ερμηνευτικών σχολίων km πατερικών έργων, προσωπικών
ομολογιών, αναρίθμητων φιλοσοφικών και Ιστορικών δοκιμίων και πλουσιωτάτης-
αλληλογραφίας·.
Ούτω?, άνευ ούδενος- ενδοιασμοί, μάλλον κατηγορικών ομολογά: " αρχή τών
όντων πρώτη μεν και tmpapxioç 6 θεος\"200 OOTOÇ δ' " εστι...ώς· kv τυπω όρίσασθαι,
ή ελλαμπομένη υπό τοΰ νοητού κόσμου άμερής- ταύτότης- και αμετάβλητος·, ή? ουδέν
οΰτ€ παρωχηκός- COTI, ούτε μέλλον, αλλ' èv τψ νυν συνουσιωμενη αυτφ το πάν
1
πεφυκε."20 Δια τών λέξεων πρώτη αρχή δεν πρέπει να ύπονοήσωμεν δεύτερον ή και
τρίτην, εΙμή κατά δεύτερους- λόγου? ή καταχρηστικώς: Δηλαδή, ως* συντόμως- και θα
διαπιστώσωμεν, δύναται ή φύσις- ή το είδος- ή και αυτή ή ΰλη να ληφθούν ως- άρχάί
τών όντων πλην èv προκείμενη π€ριπτώσ€ΐ όμιλοΰμεν περί της* σχ€τικής- έννοιας- άρχήτ
και ουχί της· απολύτου, δια τον λόγον ότι αυτή ή αύται δεν είναι μήτε αμετάβλητοι,
μήτε άναρχοι άλλα μήτε και αυταρχοι. Μόνον ό θεός- είναι και δύναται να καλήται
ΰπεράρχιος· αρχή, άμερής και αμετάβλητος* ταυτότης* κατά πάντα λόγον, èv fi τα πάντα
πεΦυκε. Ως- εκ τούτου, τα èv τψ συμπαντι ορατά τε καί αόρατα, άρχονται και
επιστρέφουν είς- Αυτόν, τ.ε., τήν ΰπεράρχιον 'Αρχήν. ΕΙς- δε το υπό πολλών και
πολλάκις- τεθεν ερώτημα: "υπάρχει πρώτη και άναρχος- αρχή;" èv άλλοις- λόγοις-, "υπάρχει
θεός",:" 6 Ψελλός- ούχι μόνον ουδόλως- προβληματίζεται άλλα και άντικρυς- απορρίπτει το
ερώτημα ως· ΰπαρξιακώς- άντίθετον της- τοΰ άνθρωπου ουσίας·. Γνωρίζει καλώς- ότι
άρνησις- θεοΰ οδηγεί εις- βεβαίαν πνευματικήν αΰτοκτονίαν τον θάνατον τούτον πολλοί
έγευθησαν αρχομένου άπο τοΰ'Αδάμ: "...τούτον τον θάνατον ούχ ό'Αδάμ μόνον, αλλά

>νου τούτου ίΰρίσκίται και πάρα Pugne, PC, 122, 687-7Μ.

W. Westerink, κίφ. *83, σ€λ. 50. Πολν ΐνωρι? ή λ<Ίι? épxì «λάμβαναν κοσμολογικά? και
τολογικά? διαστάσει? άποβαίνουσα σον τ§ χρονψ terminus iechnlCUS- tv Tfj χριστιανική
ολογια ή λίξι? αίίτη όσάκι? ανεψιέ ρε το cî? την Άγίαν Τριάδα ίσχεν ίννοιαν καί σημασίαν
ισμολογικήν, λογικήν καί οντολογικην. Ό πρώτο?, δστι? καί εχρησιμοποίησεν τήν λίξιν 16ια£όντω?
ri Tfj-; Κοσμογονία?, τίτο 6 φυσικό? φιλόσοφο? 'Αναξίμανδρο?, καθά μαρτυρ€ΐ δ Διογένη? Λαέρτιο?·
'Αναξίμανδρο? Πραξιάδου Μιλησιο?. οδτο? £φασκ€ν dpx^r καί στοιχ€Ϊον το àwcipov..." Προσέτι
Σιμπλίκιο? «ν τοί? Φυσικοί? αυτού, ομολογά παρομοΐβ?: h..'.Αναξίμανδρο? μεν Πραξιτε'λου?
ufjaio?....4px4r re καί VTMXcfor cimice few iwimw το ίπειρον..." Δια περισσότερα?
Φτυρία? περί αύτου, Ιδί H. Diets - W. Kranz, DIE FRAGMENTE DER VORSOKRATIKER, τομ. Ι, σελ. 8 H S
#λ. «πίση? παρ' Άριστοτ^λει, META TA ΦΤΣΙΚΑ. 983b 11.'Orafo? «Î? το ΠΕΡΙ ΨΤΧΗΣ 405ä
•j, καί wcÖUv 6 Σταγειρίτη? avatWpei τον Ήράκλητον «Ιποντα "...καί 'HpcMttTO? δ* την rfpxtr
ναι φησι ψυχήν.' Πρβλ. έπίση? Πλουτάρχου, ΗΘΙΚΑ, 1.3.25., δΊτου καί ώ? èpxi εκλαμβάνονται ή
η και ό θεό? εν αντιθέσει προ? τα στοιχεία. Πάρα τοί? Πατράσιν è δοο? πλίον. αναφερόμενο? Tfj
εότητι, λαμβάνει απόλυτον άντικην Éwoiav, é? λ.χ. πάρα Γρηγορ. Νυσσ., (Κατά Εύνομ. d'igne, PC,
5 4130, 416Α) "το βασιλεύειν τον δντ»ν...τφ τη? φυσε»? ύ*€ροχΑ...το μη €Ì? διαφόρου? άρχά? τ^
€ροτητι Tf|? φιίσϊ«? διπρημίνα? το τη? μοναρχία? δόγμα καταμίρΥς^σΟαι, άλλα μίαν θίοτητα, μίαν
ΡΧ"ϊί»Ί μίαν τον πάντων έξουσίαν eîvai πιστίΐίϊΐν." Παρομοία? Ίβα'ν. δ Δαμάσκηνο?, ΠΕΡΙ
'ΘΟΔ. ΠΙΣΤΕΰΙ digne, Ρ6., 94.809Α, "μίβ»' ivipytiav, μίαν άρχ^ψ. μίαν ίίουσίαν," Προδηλω? ό
ελλο? προϋποθ^τίΐ πόσον τήν φιλοσοφικήν τ€ καί θίολογικήν έξίλιξιν καί ίτυμολογίαν τή? λ€ξ€ωζ·
ιί χρησιμοποιεί ταυτην, δσακι? ßeßaite? άναφ^Ρ«ται cl? τον Τριαδικον θ€Ον, συμφω'νω? τφ δογματι.
31
. Codex Paris., 1182, 300ν 20-21

62
 κάί πολλοί των φιλοσόφων τεθνήκασι, Δημόκριτος· το ύδωρ Θεον ποίησα?, Άναξιμενη?
202
τον αέρα πρώτην ποιησάμενο? αρχήν· "Ιππων γαρ 6 άθλιο?..." . "Οθεν, ούχ\ μόνον
καταφέρεται »cai καταδικάζει πάντα? όσου? ήρνηθησαν την ύπαρξιν του θεού, άλλα και
όσου? μετήλλα&ν την απόλυτον ταύτην αρχήν, δηλονότι "την άλήθειαν του θεού εν
τφ ψευδει, και εσεβάσθησαν και ελάτρευσαν τη κτίσει παρά τον κτίσαντα", ώ? θα ελεγεν
203
καί 6 'Απόστολος· Παύλος· . Πάσα ή ΟΙκουμένη, ήτοι 6 ύπο θ€θΰ δημιουργηθεί?
κόσμος·, ώ? συντόμως* 8α ΐδωμεν, ούδεν άλλον είναι €ΐμή άναπαράστασι? και μαρτυρία
της* του πανσόφου ποιητού άγαθοσυνη?, μεγαλειότητο? και παρουσίας·. Δια τον λόγον
τούτον ό Ψελλό? ουδόλως· δίσταζα προς· δήλωσιν των έξης·: "την μεν οΰν εστίν θεό?
ύπόληψιν και από του τυχόντος· λαμβάνει? κτίσματος·· καί ή άμορφος* γαρ ύλη τον
θ€Ον οτι Ιστιψ παριστά· τά? δε τοί τί έστι? εμφάσει? άπο των κρειττόνων
2 0 4
δημιουργημάτων λαμβάνομεν." Ή ύλη, εν τη άνειδεω αυτής* μορφή, παριστφ καί
δηλοί άμυδρώ? άτι ύπφχα θεό?, ως· ούσα δεδημιουργημένη λαμπρότερα? όμως· εΙκόνα?
ή εμφάσει? του τι έστιν ò θεό? λαμβάνομεν άπο των κρ€ΐττόνων πλασμάτων, ίδια
τούτων των λογικών,

Το περί θεού θέμα, ως· εΐπομεν, απασχολεί τον Ψ€λλον σοβαρώτατα διότι τοΰτο
αποτελεί λογικώς· τε και οντολογικά»? "την αρχήν των πάντων." 2 0 5 Εΐτ€, λοιπόν,
έπίσημον Όμολογίαν Πίστεω? εκθέτει, εϊτε σχολιάζει πατερικα ή φιλοσοφικά
συγγράμματα, εϊτε άλληγορικώ? ερμηνεύει το Περί θεού κάί δη το έν Τριάδι θεού
θέμα, διαφυλάττει ουχί μόνον άκεραίαν την των Οικουμενικών Συνόδων Όρθοδοξίαν,
άλλα προοθετει και πλουσίαν φιλοσοφικήν ε^ήγησιν άνευ τίνος· παραποιήσεω? η
παρερμηνείας· του 'Ορου της1 Πίστεως·.

Γράφων προ? τον Αυτοκράτορα Μιχαήλ Δούκαν έγχειρίδιον Παντοδαπή?

Διδασκαλίας·, εν εΐδει μάλλον προσωπικής* ομολογίας· ή θεολογικής· εκθέσεως·, άρχεται
από του Περί Πίστεως· κεφαλαίου ώς· έξης·: "Πιστευομεν εΐ? ένα πάτερα την πάντων
αρχήν καί αΐτίαν, ουκ εκ τίνος* γεννηθέντα, άναίτιον δε κάί άγέννητον μόνον
υπάρχοντα πάτερα φύσει του μονογενούς* υΙού αυτού κάί προβολέα τού αγίου
πνεύματος*. Κάί εΙς* ενα υΐον μονογενή, τον κύριον ημών Ίησοΰν Χριστόν. Κάί εΐ? εν
πνεύμα άγιον, ού γεννώμενον εκ τού πατρό?, αλλ' εκ της· ουσία? αύτου έκπορευόμενον
καί εν τώ υΐώ. άναπαυόμενον παράκλητον όνομαζόμενον ώ? τα? παρακλήσει? δεχόμενον

•02.Έκθ' cvttT. 1182, 16Γ 27 4ξ. Πρ&λ. Άριστ., ΠΕΡΙ ΨΪΧΗΣ, 405b Ut.
• -. rutp. !, z ö
' ° 4 Codex Pans,, 1182, 13r 16-17
05v
E · ^ avwT. 1182, 277r 23-24

63
 κατά πάντα όμοιον τψ πατρί και τφ υίώ/ εκ του πατρός μέν προερχόμενον, δι' υΐοΰ δε
μεταδιδόμενον και μεταλαμβανόμενον ύττο πάσης κτίσεως. Τούτων 6c των τριών
υποστάσεων, πατρός, υ'ιοΰ, και πνεύματος· άγιου, μία θεότης, μία αρχή, μία μορφή, μία
2 0 6
φύσις, μία ουσία και δΰναμι?."

Καίτοι το ως ανω κεφάλαιον ουδόλως αποτελεί cat rar dßor ομολογία?, ως

βάσιν κυρίως- έχον το Έκδοσι? ' Ορθόδοξο» Πίστ«·? 'Ιωάννου του
207
Δαμάσκηνου , εν τούτοις· ή διατυπωσις- και 6 τρόπος" εκθέσεως* είναι ίδιος· Ψελλοΰ
και ή ορθοδοξία αύτσο αμίαντος·. Το ΠΙΣΤΕΎΩ αυτό καθ' εαυτό, ως· δογματικός- ορός·
και κανών, δεν επιδέχεται παραποίησιν, προσθήκας ή αλλαγάς. Ό Ψελλός· όμως·,
άναγνωρίζων την ακραν σπουδαιότητα του θέματος·, δεν παύει κοπιάζων θεολόγων
φιλοσοφικός ή φιλοσόφων θεολογικώς να ύπεραμύνηται του δόγματος·· ώς- εκ τούτου
δύναται να καταταχθη, ως· εΐδομεν, μεταξύ των πλέον Ικανών θεολόγων του 11ου
αΙώνος. Μολονότι ό "Όρος της* Πίστεως- έχει τεθη είς- fiaßea καΊ άρρηκτα θεμέλια, ό
Ψελλός·, αφ' ενός μεν διακατεχόμενος υπό (ωηροΰ πνεύματος ερεύνης, ευελπιστών δ'
αφ' ετέρου όπως ό ΐδιος- απόλαυση της· θείας μετοχής κα\ ελλάμψεως, επανέρχεται
μετά ζήλου καί ενθουσιασμού είς τα ζώντα κάί σωτήρι« ύδατα της ευσέβειας κάί δια
της· δεξιάς αύτοΰ γραφίδος άρυόμενος της θεοσώστου άγρας μεταδίδει ταυτην,
γραφικές* μεν επηυξημένην, νατερικ»ς· δ' έδραιωμένην είς πάντας, εΐτε ούτοι
τυγχάνουν αρχιερείς, αυτοκράτορες, μονάχοι ή κάί μαθηταί. Πολλάκις ή διψώσα αύτοΰ
ψυχή ευρίσκει και είς τά αλμυρά ίίδατα της θύραθεν γνώσεως παραδείγματα σοφίας και
ώς αν εν απολογία ομολογεί; "... όση μοι δύναμις διεκάθηρα και προς τάς ημετέρας
δόξας μετενεγκείν εσπούδασα..."208 "άσωμάτως αυτά εκλαμβάνω ν, και μη τυφλώττων τψ
γράμματι, άλλα νρος τον εγκεκριμμενον άναβλεπων νουν." 209

Ούτως, ε\ς πλείστα τών συγγραμμάτων αύτοΰ βλέπομεν ότι: ό "θεός (εστίν) ή
πάντων αρχή,"2 Ό Ούτος, κατά την γλώσσαν τών φιλοσόφων, είναι "ό πρώτος και
θειότατος νους"· 211 "ήγώμεθα ούν τον του παντός· ποιητην εξηρημένον νουν κάί

•06 Westerìnk.Kiò. *1, σίλ. 17 Πρβλ. Ίιτίοτκ καΐ τήν iii(vm>v »pò? τον Αυτοκράτορα
)Μ0Λ0ΓΙΑΝ ΠΙΣΤΕΩΣ, ίκθβ και άναλυηκ^ροκ έκθίτϊΐ τα w€pl 'Αγία? Tpmioo?. *Bc òwivfev «ν
•φ Appendix,
- 0 7 . Μ igne, PG , 94, 8098 1-8. -5-10' 82 IB 6-8, C 3-7, κλπ.
- 0 8 , Westen nk, «Φ.» 201, σ«λ. 98

?10
Έ ν θ ' dvtìT. 1182, 2?7r 33
2ι1
Έ ν β ' avöT. 1182, 15r A

64
 212
πρώτον, μάλλον δ€ θ€Ον και τάγαθον και €ν". Και ονομαζ€ΐ μ€ν τον ποιητήν του
παντός· "θ€Ον" δια "το πανταχού παράναι"· " "Εν", δια "την συναγωγον αυτού δύναμιν".
2,;ΐ
"Αγαθόν" ώς προς· "την δημιουργό ν και €ύ€ργέηδα φύσιν.' Ή ταυτισις- δ' αύτη
δ«ον όπως· νοηθη ούχι ως- &tS" TIC του θ«ού " ίνα μη συνθ€σις" km του απλού
νομισθη καί χωράν σχη ό συλλογισμό?, αλλ' αυτό τοΰτο θ€Ος· και cv τι γαρ αΚΚος
214
θ€ος· η τάγαθόν, το πρώτον αίτιον, και δι' οΰ τα λοιπά άγαθυνονται;" "Οτι, "φύσις·
γαρ τοιαύτη του àyctòov, άγαθυν€ΐν πάντα, αύτη τ€ τη παράγωγη τη ϊκ μη όντων καί
2
τη μέτοχα ποιάν τού οίκ€ΐου καλού..." 15 "Το...ουν θάον, παντού €ν€κα αγαθόν,
216
μάλλον δ€ πηγή άγαθότητος* καί άγαθυναν πάντα βουλόμ€νον..." Κατά ταύτα,
217
"'Αγαθός ων και φθόνου παντός* ύφηλότίρος·" "ού φθονίί...", διότι "το θίΐον απαθές·
218
(έστιν)". Ό θ€Ος\ το'Αγαθόν. fèv «Ιναι μόνον το πρώτον άλλα και το τ€λικόν
2
αίτιον. '^ Καί συνοψίζων Ιπ€ξηγ€ΐ «τι πληρ4στ€ρον: "θ«ον καί €V καί αγαθόν, τα τρία
ταύτα της· ακήρατου ουσίας" παρήγον ονόματα. 0eîov ότι άγαν f^eîç θέομ€ν προς· αυτό
€v, ώς· συναγαγον τών θίόντων και τού ενός· αυτού κοινωνούντων το δ* 6coç

12ν
Ενθ' àvai. 1182, I2r 33
13
,Ένθ' άνωτ. 1182, 11 ν 37-39
14
Έ ν θ ' άνωτ. 1182, 11ν 33-34
ι5>
' Ένθ' άνωτ, 1182, 11ν 39-40 Πρβλ. Πλατ. Τίμ.29β 1-3, 30a 2: "άγαθοε h, άγαθφ 6« ούδυ?
cpi oißcvo? οο6<ίποτ€ έγγίν^ται φθόνο?· τούτου 8' έκτο? ίν κάντα 8τι μάλιστα ίβουλήθη γ«ν^σθαι
αραπλτίσια €αυτ«....βουλτ}θ€ΐ? γαρ ό θ€ο? αγαθά »kv πάντα, φλαΟρον 6è μηδέν tîvai κατά δϋναμιν..
>ρονομΐν δτι Jtèv npoKciTai ncpì συμιττιίσ€ΐ»? δτι ό Ψίλλο? Ιν τοί? αύτου σχολίοι? πλαγίω? πω?
αρσθ^τίΐ τον Πλα'τωνα. 'Αντιθέτω?· γνωρί{« καλώ? δτι ό μ€γάλσ? φιλόσοφο? χαράττ« νίου?
ρέοντα? cl? τον t6caTÒv κόσμον καί φθάν€ΐ δψη Oeia? άποκαλυψίω?, όίτινα ουδίί? Αλλο? προ
ύτοϊι οολμησί να ανί'λθη. Bcjkuw?, ό διάλογο? οδτο? του Πλα'τωνο? ιτολλά tircp^aoiv του?
ΐίταγίνίστίρου?, Φιλοσόφου? TC και θεολόγου?, 8υσ€ΐί? ΤΪ καί ί0α?. Το ώ? άνω χωρίον çtvai
ο^βρώτβτον, διότι δι è πρώτην φοράν παρουσιάζεται ci? τήν φιλοσοφικήν σκέψιν 9cir-
>ΐρι«*ι»γο? και ταυτόχρονα»? dymWç. r 0 πολύ? Francis M, Conford, «ν τ« ?ργω αύτοϋ PLATO'S
OSMOLOfiV (New York 195?. ρ, 34) σχολιαΐων το ό? Ava χωρίον, σημ€ΐοϊ τά ίξή? "Plato is
ìtrociucing into philosophy for the first time the image of a creator god. Recalling the punishment inflicted
y jealous Olympians upon Prometheus for his benefits to mankind, he denies, as he had done before
^hsedrus 247Α, Φθόνο? γαρ ?ξω θειου χορού Γσταται), the current notion that the gods grudge to man
ι perfection and felicity like their own, The kernel of Plato's ethics Is the doctrine that man's reason Is
ivine and that his business is to become like the divine by reproducing In his own nature the beauty and
isrmony revealed in the cosmos, which is itself a god, a living creature with soul in body and reason in
'.oui, as here described, Hence he repudiates the old maxim warning man not to provoke nemesis by
larbouring aspirations too high for mortals. Near the end of the dialogue he explicitly enjoins the duty of
.hinklng thoughts immortal and divine' and endeavouring 'to possess immortality in the fullest measure
hat human nature permits' (90C), By calling the Demiurge ungrudging, he may also imply that the
^perfection of the world is due to Necessity, not to the deliberate withholding of any excellence that it
night possess."
!16
, Κ. Σάθα?, Τόμ., Ε', σελ. 42
• • ', Codex Paris,, 1182, 266ν 4
- Μ8 .Ένβ' άνωτ. 1182, 16r 19
^θ.Τνβ' άνωτ, 1182, 11ν 28

65
 εμφαντικόν εστί το πάντα τη? οίκεία? ουσία? πληρούν, άττο του θείν." 2 2 0 Έπι
τούτοι?, "αγαθόν γαρ το 6eîov και ύπερπλήρε? τη? άγαθότητο? και ούκ εκ μέρου?
προχέει των αγαθών την πηγήν, άλλα τοί? εξ όλων των μερών αγαθοί? ολην
ύπερβλΰζει την αγαθότητα".221 'Ω? εν περιλήψει όθεν δυνάμεθα να έπισημάνωμεν τα ώ?
ανω περ\ θεότητο? ώ? έξη?: ό θεό?, ή αρχέγονο? ποιητική αίτια, elvai αύτο? ούτο? 6
πρώτο? καί εξηρημένο? νου? των φιλοσόφων,222 κατ' απόλυτον δ' εννοιαν το "Εν και
ή άγαθότη?. Τα εχέγγυα δε ταΰτα ονόματα, âeàç, "Εν, Άγαθότης', τα καί k τη?
κοινή? φιλοσοφικοθεολογική? παραδόσεω? είλημμένα, «ξηγά ώ? την πανταχού παρονσίαν
(θεό?), την ονναγωγον αυτού δυναμιν, τ.ε. την ενίζουσαν (Έν) και την δημιουργικών
και αίφγ&ιδά, δηλ. την ποιητικήν και άγαθοποιόν (Αγαθό?). Έπι τούτοι?, τα
ονόματα Oeoç, Προταιτιος 'Αρχή, Tv, 'Αγαθόν, κλπ. είναι ταυτόσημοι καί ενάλληλοι
εννοιαι και οΰδόλω? επιτρέπεται να εννοηθούν ω? efiç 7?<ττη? θεότητο? άλλα πηγαία
και άνεξάλλακτα χαρακτηριστικά τη? θεία? Ουσία?. Το άντίθετον θα προυδιδεν
πρόσθεσιν, συνθεσιν και ακολουθώ? συγχυσιν εΐ? την απλότητα του θεοΰ. 2 2 3

Τέλο?, ώ? ποιητή? καί σοφό? δημιουργό? οδτο? ό πρώτο? και θειότατο? νου?
και προ πάντων ων, νοεί άπλώ? καί Ιδιαζόντω? τα πάντα· κατά ταΰτα, "τφ μεν οΰν
θεώ, άτε προ πάντων οντι καί τά πάντα οντι ώ? δημιουργικφ νω και άπλώ? τά πάντα
νοουντι και ου καθ' εν ώ? οί μερικοί νόε?..." 224 διότι "κατά τήν εαυτού φΰσιν
άμερίστω? μόνον"^ £ψ' $οον" μηδέν τι άλλο έχει πρεσβύτερον ή ύπέρτερον ώ?
άπλοΰν και πάντων αίτιον". 2 2 6

"Ακολουθών ό Ψελλό? τήν Όρθόδοξον θεολογικήν γραμμήν, Ιδία ταΰτην των

Πατέρων, Γρηγορίου Νύσση?, Γρηγορίου του θ€θλόγου, Ψευδο-Διονυσίου τοΰ
Άεροπαγίτου, Μαξίμου τοΰ Όμολογητοΰ, καί χορείαν άλλων, καταλήγει σοφώτατα εΐ?
τήν αποφατικην péfoSor τη? οποία? βεβαιώ? τά? άρχά?, ώ? και οί ιεροί Πατέρε?,

220,*Εκβ' άνωτ. 1182, 1 W 29-30

" ' . K.urtz-Drexl,ll.,«X. iOi
'•'-'-. Άργοτϊρον θα ΐοωμςν δτι ό ΝοΟ? οίτο? ούδ*ν διαφίρα του βίίου Λόγου.
^ 2 ^. Έρμην€ΰοντ€5 vepaiTlpa την τοΟ ΨίλλοΟ iiwotav του έγκρυιττομ^νου κινδύνου èv Tfj \4ξίΐί&&
ίπκνθυμίέομςν Οτι, ετυμολογικά? αίίτη wpocpxtTai ίκ τον μέλλοντος χρόνου του ρήματος· ΐχω· ti?
ΓΟΟΤΟ 8* £γκ€ΐται και το Ιιτικίνδννον τ% έκφραοΈβ? δτι, iàv έννοήσαμΐν τήν θίότητα μΐΐ «*'
&PXf|? καί ουοΊβδδ? υπάρχουσα iv τ# Είναι, €kîv, Άγαθυνίΐν καί όσα τινά, τότ« μίταψίρομίν την
ίαρύτητα τη? θίϊκή? 4ννοία? ίκ τοβ ΕΙΝΑΙ ύς το EXEIN.faip καί άσυμβατον τη αυτή? άιτλότητι.
Γο wrBijXoi μέλλοντα χρόνον καί iv τ$ θϊ'ίκβ Ουσία otàtèv προστιθίται καί ουδίν άφαιρίίται
HUÏÏOU.
^ . Codex Paris,, 1162, ìOr 42 «ξ.
22?
. Mign6,PG.,!22, Π456
22ό Çnrjçx Paris., 1162, 12r 5-6

66
 €υρ€ν άς την άρχαίαν &ληνικήν φιλοσοφίαν, συγ^κριμένω? elç τον Πλάτωνα. 227
'Αναγνώριζα πάραυτα οτι ópiopòc τη? ©ciac Ουσίας· καθίσταται αδύνατος* δια τον
άνθρωπον. Ουχί μόνον τούτο, αλλ' όμολογ€Ϊ οτι και το Ερώτημα "TÎÇ ουσία θ€ου" kv
τη κυριολεξία "όρικόν έστιν" 228 . Τοΰτο σήμαινα Εμφανώ? οτι 6 ορίζων ύικρέχα του
οριζομένου διότι αυτομάτως- και π«ριορίζ€ΐ δια του ορισμού αύτου το όριζόμενον. "Tlcpi
ό"ρου Ερωτάς·;" Xéyei, " ούκ οίδας· ώς φύσις· ορον όριζαν το όριζόμ€νον· το δ% όρίζον ούκ
€παναβ€βηκ€ το όριστον, Τι ουν ενταύθα συνάγΓται; "Οτι κατώτερο? ό Θώς ετέρων

*•', Παρμεν. 142Α· 7η 'Επιστολή, 341. Κατά τήν ήμβν γνιίμην, τα πράτα Ιχνη τή? Άποφατική?
εθόδου παρουσιάζονται το πρώτον παρά Ξενοφάνη τ$ Έλεάτη, Οστι? καί καταπολεμώ ν τα?
σφαλμένα? άνθρωπομορφικά? περί θεοΟ-θεών περίγραφα? τών 'Ομήρου καΐ 'Ησιόδου, {θετεν ορθό?
λέον τήν ζήτησιν, πρώτον περί τοΟ évo? Scot) καί δεύτερον περί τή? του άνθρωπου διανοητική?
«;ανότητο? τοϋ γιγνω'σκειν τήν θείαν φϋσιν. Οΐτο? δια τή? καυστική? αύτου γραφίδο?, σημειοΐ: "et?
Ιεο?, εν τε θεαΐσι καί άνθρωποι? μέγιστο?, οδτι δέμα? θνητοίσιν όμοίιο? ουδέ νόημα." "καί το μεν
δν σαφέ? QÌTIC iri» Iter otte* ης ί*τ«ι c i t é s ip+t •cfr..." *Ίδ' ανατ. H.Diels-
(Kranz, DIE FRAôrlENTE..., σελ. 135 καί 137. Ό εξ 'Εφέσου 'Ηράκλειτο?, καίτοι σκοτεινό? καί
ίνικτή? άπεκαλείτο, παρουσίας ε ι τον (ίνα θεον άλλοτε ώ? Λογον καί άλλοτε ώ? Πυρ. Οδτο?, κατά
ον φιλόσοφο*·, δρίς"εται ό? ό κατ' εξοχήν νβφο*?, ου καί το όνομα άγνωστον. Tv το σοφον μουνον
έγεσθαι ουκ έθέλει καί εθέλει Ζηνο? όνομα." "εν το σοφόν έπίστασθαι γνιίμην, οκη κυβερνάται
άντα δια πάντων." ν Ενθ' άνωτ. σελ.159-160. Πρβλ, σχόλια επί τών ώ? Αν« αποσπασμάτων εν 6.S
irk & J.E. Raven, THE PRESOCRATIC PHILOSOPHERS, Cambridge 1966, σελ. 204-205. 'Ακολουθεί 6
ιαρμενίδη?, όστι? κατά τήν ήμετέραν άντίληψιν, πρώτο? είσαγαγον τήν Λογικήν εΐ? τά Μεταφυσικά,
ίσήγαγεν καί τήν via negativa εί? θεολογίαν, 'Έχων ήδη λογικώ? αποδείξει 8τι το ν 0ν
περβαίνει τά? έννοία? του χρόνου, χήρου καί πλήθου?. διότι emits ionw, καταλήγει εΐ? το:
*όνο? δ ' Ιτι μϋθο? όδοϊο λείπεται ώ? εστίν ταύτη δ' εΊτι σήματ' εασι πολλά μάλ', »? άγένητον
όν καί όνωλεθρόν εστίν, εστί γάρ,.,ατρεμε? ήδ' άτέλεστον ουδέ ποτ' ί ν ούδ' ϊσται, έπεί νυν
στιν.,.ε'ν.,,". Σημειωθήτω ή χρήσι? τον στερητικών m, άτινα καί παρά τοί? Πατράσιν άργότερον
είςονα λογον έξουσιν. Περί των Παρμεν. 'Αποσπασμάτων καί διαφωτιστικών σχολίων, Ιδε 6.S Kirk
κ J.E, Raven, ί ν θ ' άνωτ. σελ.270-277. Δέον δπω? δμολογήσωμεν δτι ό 'θείο? Πλάτων', κατά το
'ελλικον Ιδίωμα, είναι εκείνο?, δστι? καί ενέπνεεν άργότερον τόν τε Πλωτίνον, Νεοπυθαγορίου? καί
ψιαίτερον του? Καππαδοκα? ει? τον κ « τ ' éwfyueir · ρ ι ν ρ · > τή? θεία? Ουσία? ή του "Οντο?.
foyK€Kpi|>':v»c1 αί κυρίο? πηγαί του Πλα'τβνο? «·ν at? καί ol νεώτεροι βασίζονται, εΐναι, Ιον ò
ϊμαιο? 2Sc, δπου "τον μεν ουν ποιητήν καί πατέρα τοοδε του παντο? εύρείν τε ίργον καί εύρόντα
:ί? πάντα? αδύνατον λέγειν." 2ον· Παρμεν. 142Α, "οοδ' ονομάζεται dpa ούδε λέγεται ούδε
» ξ έ ε τ α ι oòhk γιγνώσκεται, ού8έ τι τον δντων αίιτοΟ αίσθάνεται." 3ον Έπιστ. 7, 341 C-D, "ρητόν
αρ οϋδαμώ? εστίν ώ? άλλα μαθήματα, άλλ' εκ τή? πολλή? συνουσία? γιγνομένη? περί το πράγμα
;ύτο καί τοΟ συ(ήν έξαίφνη?, otov άπο ϊυρο? πηδήσαντο? φας, εν τβ ψυχΐ γενόμενον airrò εαυτό
ίδη τρέφει,,,". Παρά δέ Πλωτίνω (θεολογ. Στοιχ. 1221, ευρίσκαμε ν "η&ν το θείον αυτό μεν δια τήν
πτερονσιον ε'νιβσιν άρρητον έστι καί ίγνβστον" καί èv 162 "άρρητον καθ' εαυτό πάν το θείον καί
ϊγνωστον." 'Ομιλών δε Περί τοΟ Ένο? εν θεολογ. Πλάτων. II 11, συνεπιφέρει: "πάση? σιγή?
φρητότερον καί άπαση? πράξεω? άγνωστότερον," 'Εννοείται δτι μήτε ό χώρο? μήτε καί το κυρίω?
ΐμων θέμα επιτρέπει άναλυτικήν είέτασιν τή? άνά το«? oliva? εξελίξεω? τή? Άποφατική? μεθόδου,
*vci $ντ(ί? γεγονο? δτι ή Χριστιανική θεολογία ενωρί? έθέσπισεν τήν μέθοδον é? άσφαλεστέραν
>6òv λογική? προσεγγίσεω? τή? θεία? Ουσία?. Μεταξύ δε τβν Πατέρων, οί δυο Γρηγόριοι καί Ί . ό
δαμασκηνό? μνημονευόμενοι άρκοϋν ει? δήλωσιν. Χαρακτηριστικό? δέ, Γρηγόριο? δ θεολόγο?,
ίμπνεόμενο? όπ»σδήποτε ύπό τή? αρχαία? 'Ελληνική? σκέφεβ?, ει? υιινον τίνα προ? τον θεον (κείμ,
kïAh, grseca car m Chrlstlanorum ed, Chrlst-Parantkas, Leipz. 1871,24) γράφει: "δ πάντων επέκεινα·
ι γαρ θέμι? άλλο σε μέλπειν, ufi? λόγο? υμνήσει σε; συ γαρ λόγω ούδενί ρητό?, πώ? λόγο?
Χρήσει σε; συ γαρ νόβ ούδενί ληπτο?· μοννο? εων άφραστο?, επεί τέκε? δσσα λαλείται, μοννο? εάν
iyviiiffTö?, ίπεί τίκε? 6σσα νοείται." Έιτί τοΟ βέματο?, t k το κατά πάντα άριστον Ιργον τοΟ
iduard Norden, A6N0ST0S THEOS, Darmstadt 1956. Έπίση?, τοΟ O.P. Festugière, LA REVELATION D'
IERMES TRISMEGISTE, voi. IV, Paris 1954. Συγκριτική μελέτη τή? Πλατωνική?, Νεοπλατωνική? καί
ανατολική? 'Ορθοδόξου μυστική? άποφατική? μεθόδου, ΐδε παρά Wind. Lossky, ΟΙΕ MYSTISCHE
GEOLOGIE DER MORGENLANDISCHEN KIRCHE, G m 1961, Ιδία σελ. 31-57.
m codex Paris , 1182, 302r 42-50

67
 οριζόντων εστί; Άλλα μην αύτο? όρο? καί περιοχή των πάντων, μάλλον & €l βούλει
την αληθή θεολογίαν μαθεΐν, ούτε πάν 6 θεό?, ούτε υπέρ το πάν, οντ€ ορο?, ούτε
περιοχή, ου φώ?, ου ζωή, ου νους·, ουκ ον, ούχ εν αλλ' ούδ' υπέρ το έν τα γαρ
τοιαύτα ονόματα ημέτερα είσι παθήματα και τη? ημετέρα? ψυχή? ώδΐνε?, εκείνου δε
άρρητον καί ύπεράίφητον καί ού μόνον ο,τι tori ούκ έπιστάμεθα, αλλ' ούδ« την τούτου
άκριβούμεν άγνοιαν και γαρ και το άγνωστον αυτού ακατάληπτον.'Τπέρ δ« το εν ουκ
229
έσμέν· πω? οΰν τον θεόν τον υπέρ τοΰτο γνωσόμεθα;''

θαυμάζει τι? έν τοί? άνω ούχι μόνον την έχλεκτιχήπίύν φιλοσοφικο-θεολογικών

κείμενων Ικανότητα άλλα και την ΊΠ\γαίαν δ€ΐνότητα αυτού cl? το έκφμοηΖ&ΡΪΤΗ. το
σωτήριον συμφέρον την τε θυραΐαν καί την έκ τή? ημετέρα? αυλή? σκέψιν δια τοιαύτη?
λογική? μεθόδου, ώστε ή άποκεκαλυμμένη αλήθεια να παρουσιάζηται πλέον προσιτή,
κατά το έφικτόν βεβαιώ?, εΐ? πάντα?. Κατά την ήμετέραν άντίληψιν, ή μακροχρόνιο?
αύτοΰ προσπάθεια οπω? πλησίαση το "Aneipoy, έστω και δι' άποφασεωκ ούδεν άλλον
μαρτυρεί ειμή τον ένδόμυχον αύτοΰ πόθον καί δίψαν εΐ? τον όρισμόν τή? ανθρωπινή?
Φύσεω?, Άργότερον, όμιλούντε? περ\ τού Άνθρώπον, θά ΐδωμεν πω? ό άνθρωπο? δι«
τή? έσω στροφή?, έστω και εν τφ γνόφω τή? άγνωσία?, λαμβάνει γνώσιν άκτίνων
τίνων, ώ? άλλο? Μωυσή?, τή? θεία? παρουσία?.

Έπιστρέφοντε? επί του θέματο?, βλέπομεν ότι ούτο? ύπεραμχίνεται τή?

άποφατική? αυτή? μεθόδου εί? το προμνημονευθεν έργον Διδασκαλία Παχτοδα»η, 2 3 0
σημείων τα ε£ή?: "Ούτε ό ουρανό? ό Θεό?, ούτε ό ήλιο?, ούτε άλλο τι των όρωμένων
αλλ' ουδέ ό πολυτίμητο? και πολυθρύλλητο? νου?, ουδέ Ιδέα τι? κατά Πλάτωνα
χωριστή σώματος·· άλλ' ουδέ φυσι?· ολω? εγκόσμιο? ή ύπ€ρκόσμιο?· αλλ' ουδέ ζωή, ουδέ
φώ?, ούκ άσωματότη?, ούκ άυλία· ούτε αίσθήσει θεατό?, ούτε νώ, ληπτό? άλλα τι?
έτερα φύσι? ανεξερεύνητο? καί ανεξιχνίαστο? πάσαν ύπερεκπίπτουσα εννοιαν και
χρόνου και φύσεω?, νφ μόνω σκιαγραφουμένη· ούκ άπο τή? ουσία? - τι? γαρ έγνω
ούσίαν θεού; - άλλ' \k άίδιότητο? και άγαθότητο?, έκ τή? παντοδυνάμου απειρία?..."

Ή αύτη θέσι?, ή αυτή μέθοδο?, 6 ϊδιο? τρόπο? προσεγγίσεω?· το ίδιον δε

αποτέλεσμα' Παρ' όλα? τα? προσπάθεια? αύτοΰ ό άνθρωπο?, συνομολογεί ό Ψελλό?

£ 9 Έ ν θ ' άνωτ., 1182,302r 10-23, Πρβλ. Ί·<ίν. Δόμο«., ΕΚΔ. ΟΡΘΟΔ. ΠΙΣΤΕΩΣ, Ι, 4. Migne, Ρ6„
κλ. 800. " ν Αικιρον ohv το θίΐον κοί δυσθίώρητον, κοί τούτο πάνηι κατοληπτον αίιτοΟ μόνον, ή
taipfo." Πρβλ. επίσης Γρηγορίου θίολόγ.. Migne, Ρ6., 36, 29. Λογ. 28, 4: "θ«ον...φράσαι μέν
fô#gTov,rottesiδέ άδυνατοτερον..." Πρβλ. όσαιίτβ»? καί σελ. 4& "θίον, δ τίÏÏOTCμ€> έσπ την
^ύσιν και την ονσίβν, οΰπ τι? cîpcv àv&ptimv ιτώιτοτ£, οδτ€ μην eCpu."
230 Wester ink, «φ. #15, σ«λ, 23-24.

68
τοί? τ€ όρθώ? φιλοσοψήσασιν και εύσεβώ? θεολογησασιν, παραμένει αντίκρυ? μυστηρίου.
Η θεία Φύσις παραμένει ανεξερεύνητος, ανεξιχνίαστο? ύπερεκπίπτουσα πάση? λογική?
εντρεχεία?.
Καίτοι 6 Ψελλό? και φυσεί και παιδεία ύπερεΐχεν πάντων των συγχρόνων αύτοΰ,
δικαίω? κληθεί? Ύπατος των φιλοσόφων, εκ τρυφερά? δε ηλικία? των τ€ αρχαίων
κειμένων και τή?Ίερά? Γραφή? εραστή? γενόμενο?, ούχι μόνον άρτιον καί
εγκυκλοπαιδικον πλουτον γνωσεω? άπέκτα, αλλά d ? βάθη καί πλάτη τη? αθανάτου
Ελληνική? γλώσση? εμβάθυνα? καί ώ? ούδει? άλλο? τή? εποχή? αύτοΰ την εύστροφίαν
καί Ικανότητα του τε προφορικού και γραπτού λόγου επιδείξα?, αναγνωρίζει πάντοτε
μετά παρρησία? καί αυτογνωσία? ότι το "περί θεού" διαλέγεσθαι ύπερεκπίπτει πάση?
λογική? εφόδου. Το θείον είναι επέκεινα πάντων και "σιγή μάλλον" δέον να τιμάται.
Ιδού πω? ούτο? καί πάλιν, γόνο? και κληρονόμο? τοΰΈλληνο-χριστιανικοΰ πνευματο?,
πραγματεύεται το θέμα άλλαχοΰ: ΈΙ γαρ καί πάντα τφ νψ περιείληπται, αλλ' 6 θεό?,
το πρώτον νοητόν, ε£ω του νοΰ υπάρχει, το δ' εξω, μη διαστηματικω? νοήση?, μηδέ
καθ' ετερότητα νοεράν, άλλα κατά μόνην την ύπερβολήν, και την Ιδιότητα τή?
ύπάρξεω?, νοΰ παντο? επέκεινα οΰσαν, δι' οδ το ύπεροΰσιον δείκνυται. Ή γαρ ουσία
εκείνη, ό νοΰ? εστίν 6 πρώτο? νοητό?, οΰ εστίν ε£ω το αυτονόητον πλην θεό? καί
τοΰ νοητοΰ κα\ τοΰ αυτονοήτου επέκεινα. Κα\ μηδ' ότι νοητόν το θείον φαμεν, μηδ'
ότι αυτονόητον. Κρείττον γαρ παντο? και ρηματο? και νοήματο?, ω? πάντη άνεννόητον
καί άνέκφραστον, καί σιγή μάλλον τιμώμενον ή θαυμασίαι? φωναι? σεμνυνόμενον. "Εστί
γαρ καί τοΰ σεμνυνεσθαι ύψηλότερον, καί τοΰ εκφωνεισθαι, καί τοΰ εννοείσθαι."231

ΕΙ? εν εκ των θεολογικών δοκιμίων αύτοΰ "ΕΙ? το ουσία Έψάγψα

e^e»»o#KTOF^ 3 2 συγκρίνων τού? γνωστού? φιλοσοφικού? όρου? Ιδάι, YCFOÇ,
cîSoç καί οοσία και απορρίπτων τού? τρεΐ? πρώτου? άνευ τινο? ενδοιασμού, ερωτφ

51
. Mìgne, PG., 122, 1148D-1149A
52
. KurtZ-Drexl, Ι.,σελ. 451 4ξ. Κατά το t&ov τροιον άλλαχοΟ (WesterInk, Appendix III, σελ. 105)
τιναρσ&ίλλει έτερους όρους, ους ol φιλόσοφοι καί θύραθεν θεολόγοι, wcpi θεοΟ διδάσκοντες,
ιλλά wept τουτκν έ«οίησαν, 4ς το ON, ZÛH καί ΝΟΤΣ. Kai & »ελλος διακρίνει καί μετά Μ ε ί α ς
:*οιθησε»ς καί γνώμης συμνεραίνει: "..Λν καί Οη καί νους, τα τρία ταύτα »pop άλληλα διενήνοχε·
il εστί, το μέν ÒV αμφοΐν τεριεκτικιίτερον, 6 δε νους νρος αμφβ ύτέσταλκε, ή δε {«ή αμφοΐν ούσα
ση καί otov κεντρον τβν άφεστηκοτ·ν, ύιϊοβφηκε μεν το ÒV, τον δε νοΟν ύτερ$εΐηκεν...εΙ 6έ τι?
ριολογεΐν ρούλοιτο, ουδέ ον εστίν & θεός, cl γαρ αυτό; 4αυτ$ το όνομα τούτο νροσμαρτυρεΐ
ίηματίίβκ τβ Μ»υσεΐ ( Έ{οδ. 3, 14 '4γιί dpi ο ÎM, άλλα συγκαταβατικιίτερον vpò? την εκείνον
:
φτυρίαν τειιοίηται. το γαρ ÒV ενιίσειις εστίν όνομα- ή 6ε εν«σις ήν«μεν«ν εστίν tVnair ό δε
ος το *άντ«ν α*λούστατον. ίστί μάλλον i f το i r ff το ϊν τροσμαρτυρήσει τι; τβ θεβ/ τούτο γαρ
i νου τιμκίτερον. ό γαρ νοΟς «ολλιί, καί όιύσα τα όντα· wpò 6ε τβν Βολλβν το i > Ιστέ καί «pò
0 νοθ 6 θεός. ει τι δε τβν ίλλβν l'y λέγεται, ου κυρίβς Ανομασται, άλλα την μεν ούσίαν ετεροΐον
τί, διό δε την ένησιν τετυχηκε του ονόματος, μόνος ονν ό θεός εν." Πλαγίιις δε κατά τής του
UÎTUVOÇ νερί του ΆγαθοΟ φυσεκς, ειιφέρει: 1» 6η Έλληνες μεν Ιδεαν φασί καί μετά την άγαθοθ
ίσιν τιβέασιν, εγά 8è είς ταύτβ άγαθ* τίθεμαι καί την νοητην τοΟτο άιτοφαίνομαι φύσιν." Κ.
Εθας, Τόμ. Δ ', σελ. 354

69
 περ\ του τετάρτου: "πω? δε 6 πρώτο? αυτό? αύτην (τ.ε. ουσίαν) όρισάμενο?, είτε
Πλάτων ε ΐ τ " Αριστοτέλη? εϊτε τι? 'Ακαδημιακο? η Στωικό? ανηρ, ουκ ευθύ? συναδεν,
»? ούδεν των όντων αυτό εαυτψ αίτιον τη? ύπάρξεω?, αλλ' d ? ετέραν αΐτΐαν την
άναφοραν ex«, al δε αλλαι προκόπτουσαι d ? τον θεον άποτελευτώσι; Πρώτον γαρ
πάντων 6 θεό?, μεθ' ον άλλα άλλοι? cl? αίτιων λόγον άποκεκλήρωται. Ό μεν ούν
άπορων περί τοΰ αυθύπαρκτου τη? ουσία? ταΟτ' ϊσω? èpa- και τα πλείω παρήκεν 6
λόγο?. Πω? δ' αν ήμα? προ? τούτον ενσταίημεν και κινδυνευοντι τψ όρω
συμπαρασταίημεν; Κινδυνεύει γαρ ού δια τον όρισάμενον, μόλα γαρ καλώ? τούτον
ώρίσατο, αλλ' ότι τοΰ πατρο? αύτφ τελευτησαντο? ω? ορφανό? σδτο? προπηλακίζεται,
ol 6' επιτροπειίοντε?, δέον αύτφ συμμαχείν και συνηγορέΐν, ol δε και διεφθάρκασιν
2 3 3
αύτοΰ την ουσίαν d ? την άνυπόστατον κενότητα τούτον καταποντώσαντε?."

ΕΙ? το ω? άνω χωρίον και κατόπιν μακρά? συγκριτική? άξιολογησεω? ταυτίζει μεν
την εννοιαν τη? αΜννφκτο* oioiaç μετά τη? εννοία? τοΟ θεοΟ, καταφέρεται
δε εναντίον όλων εκείνων οίτινε?, διαφθείρουν τον ορον κατάγοντε? αυτόν d ?
άνυπόστατον κενότητα. Το θαον, όθεν, παραμένει άκατάληπτον τη λογική εντρεχεία
και " λογικοί? έφοδοι?" 234 διότι ή θεία Φυσι? " πάση? ύπέρκειται ε£εω? τε και
φύσεω?"·235 το θείον, όθεν, " αληπτον πάντη," 2 3 6 διότι 6 θεό? "αχώρητο? εστί φυσι?
και απεριόριστο? τφ παντί και ουτ' αν αυτόν οίκο? ύποδέξαιτο ούτε σκήνωμα τι την
εκείνου δόξαν χωρησειεν, όποιον αν τι? ύπονοήσειεν, είτε άνθρωπικον είτε
άγγελικον." 237
Δεν παύει όθεν ό Ψελλό? εν πάση τή πνευματική αυτοΟ δυνάμει και διανοητική
Ικανότητα περιφυλάττων και περιφρουρων την άπειρίαν και άκαταληψίαν του θείου ούχι
μόνον ώ? ουσία? ταύτη? όρωμένη?, αλλ' ώ? ενεργεία? και δυνάμεω?, καθότι "το ...
θείον,.,απειρον και την φυσιν και την ενέργειαν κάί την δυναμιν· εφ' οΰ και μόνου ή
μάλιστα ούκ άλλο τι παρά την ουσίαν ή δυναμι?, ίνα καθαρω? άπλότη? ή . " 2 3 8

Πιστώ? ακολουθών εν τοΰτω το 'Ορθόδοξον Δόγμα, καίτοι φιλοσοφικά? εν

πολλοί? προσπαθεί όπω? κατοχύρωση "την απλότητα* τη? θεία? Ουσία?, εννοεί και

Ì 33 Έν8' άνκτ. σ«λ. «2

i34
. Codex Paris., 1182, 297r 10-11
* 35 .Έν8' avi. 1182, 297r 20
^."Evö* άν»τ. 1182, 9r 2-3
* 3 7 . Kurtz-Drexl, τομ. Ι., σελ. 423
- 3θ .Ένθ' αν»τ., 11Θ2, 9r 21-22, θα ητο αναχρονισμό? καΐ i? εκ τούτου ίχτος θέματος ή ίστ·
Γ<Ητομορ συζϋτησις διάφορα? ««Wer κ«ί {rcpycfcff, es α6τη irdpamv άργοτερον τα
rwXïiyxvo τ% 'Εκκλησία? kv τή Ήσυχαστική Ιριδι.

70
 ομιλεί πάντοτε περί Τριαδικού θεοΰ." Οντως, εν τη Παντο8ατ| Διδασκαλία 2 3 9
εμπνεόμενο? ΰπο τοΰ Μαξίμου τοΰ 'Ομολογητοΰ, συνοψίζει το περί 'Αγία? Τριάδος·
ώ? εξη?: "Ή άγια και καθολική Εκκλησία τον μεν πατέρα δογματίζει άγέννητον, τον δε
υΐον γεννητον be τοΰ πατρός·, και το πνεΰμα εκπορευτον εκ μόνου τοΰ πατρός*, άλλ'
οΰχ\ και εκ τοΰ υίοΰ.'Ονομάζει Sc τον υΐον λόγον τοΰ πατρός- και απαύγασμα δια το
άνευ συνδυασμού άπαθώ? καΐ άχρόνω? κα\ άρρευοτω? και άχωρίστω? γεγεννήσθαι εκ τοΰ
πατρός- vlòv δε και χαρακτήρα τη? πατρική? νποστάσεω? δια το τέλειον και
ενυπόοτατον και τα πάντα δμοιον τφ πατρ\ ctvai πλην τη? άγεννησία?· μονογενή δε,
δτι μόνος* εκ τοΰ πατρός* εγεννή&η. ΕΙ γαρ και το πνεύμα το άγιον εκ μόνου τοΰ
πατρός* εκπορεύεται, αλλ' ου γεννητώ? αλλ' εκπορευτώ?- άλλο? δε τρόπο? υπάρξεως*
οίτο?. Ή δε γέννησι? και ή εκπόρευσι?, ώ? δε και ή άγεννησία, ου σημαίνει ουσία?
διαφοράν, οΰδε αξίωμα, άλλα τρόπον ΰπάρξεω?." Και συνοψίζομεκ 6 Πατήρ άγέννητος-
Ό ΤΛο? γεννητο? εκ τοΰ Πατρός- το Πνεύμα εκ τοΰ Πατρο? μόνου εκπορευόμενον.
Μία ουσία, μία θεότη?, μία θέλησι?, μία ενέργεια. Ουδεμία διάφορα μεταξύ των
προσώπων εΙμή μόνον κατά τα? εαυτών Ιδιότητα?. Και επισυνάπτων επεξηγηματικά»? εν
τφ Ιδίω έργω 2 4 0 λέγει: " Ό μεν πατήρ αναίτιο? και άγέννητο?, ού γαρ εκ πνο?, αλλ'
εξ εαυτοΰ το είναι έχει· ό δε υΙο? εκ τοΰ πατρο? γεννητώ?· το δε πνεύμα το άγιον
κάΙ αυτό μεν εκ τοΰ πατρο? μόνου, αλλ' ου γεννητώ? αλλ' εκπορευτώ?. "Αμα δε και ή
τοΰ υίοΰ εκ τοΰ πατρός· γέννησι? και ή τοΰ αγίου πνεύματος* εκπόρευσι?· τί? δε ό
τρόπο? τη? διαφορά? γεννήσεω? και εκπορεόσεω?, ούκ όΐδεν ούδεί?. Διαφέρουσιν οδν al
ύποστάσει? μόναι? ται? υποστατικοί? Ιδιότησιν, ήτοι τή άγεννησία καί τη γεννήσει
και τη εκπορευσει, αδιαιρέτως κατά ταΰτα διαιρούμενοι. Έκαοτον δε των τριών
προσώπων τελείαν έχει ύπόστασιν· εν γαρ τρισι τελείαι? ύποστάσεσι μία απλή ουσία
ύπερτεΧή? και προτέλειο?." Δεν γεννάται ουδεμία αμφιβολία δτι 6 θεολόγο? και
φιλόσοφο? μετ' άκρα? προσοχή?, δεου? και πίστεω? χειρίζεται το Τριαδικον Δόγμα
τηρών κατά πάντα ακραιφνώς* τήν 'Ορθόδοξον γραμμήν ή ετερόδοξο? κάΙ αίρετική
διδασκαλία τη? Δυτική? 'Εκκλησία? περί τη? "και εκ τοΰ ΪΙοΰ" εκπορευσεω? τοΰ
'Αγίου Πνευματο?,241 αναγκάζει αυτόν να επαναλάβη εκ νέου τήν των Ί . Συνόδων και
σεπτών Πατέρων διατυπωσιν, επισημαίνων : "6 γαρ πατήρ τοΰ μέν υίοΰ γεννήτωρ εστί

2 3 9 . Westerink,·««·, MO, σ«λ. 20

2 4 0 ,Ένθ' αν»τ. κ€φ. * 11, σελ. 21
241, Δεν wpevci va διαφενΗρ τη? ιροσοχη? ήμ£ν ότι 6 tcXXoç ϊζχ\ el? καιροί»? κατά το«? οιοίου?
ott μακροχρόνιοι διενέ&ι? καί δογματικοί οϊαφοραΐ μςταξϋ 'Ανατολική? καί Δντικη? 'Εκκλησία?
εδρον το αιτοκορΰφαμα αύτβν cl? το Σχίσμα. Δεν γνβρίζομεν ίιακρι&β? τον ρόλον, δν οίτο?
beopaucinpcv èv τ$ is àv* τραΟμα κατά τοΟ ΚυριακοΟ Σήματος- ιαραμέν« ομ«? ycyovò? δτι ό
Φελλό?, ναρ' αλην την οΙκουμενικότητα καί ελαστικότητα τη? σκέφο·? airroO, ναραμένα εδραίο? d e
το δόγμα τή? 'Ανατολική? 'Εκκλησία? farèp oî καί νηγαί«? μαχςται.

71
 του δε πνευματο? προβολευ?- δια τούτο ούδε του υΐοΰ εκπορεύεται άλλα του πατρός,
242
tva μη πρώτου? καί δευτέρου? θεού? ποιήσωμεν..."

ΕΙ? την ΰποοταπκήν Ιδιότητα του Πατρός 6 Ψελλό? προσθετά και το iwapxor
αυτού. Μόνον 6 Πατήρ είναι κατ' ούσίαν άναρχο?, ενώ ό ΪΙο? και το Πνεύμα
εννοούνται και ώ? συνάναρχα. Kai "διατί μή συνάναρχα; "On μη άναρχα, μηδέ d ? τρεί?
2 4 3
διηρημενα? άρχά?, αλλ' άπο τοΰ πατρο? έχει την πρόοδον." Προ? αποφυγήν τυχόν
παρεέηγήσεω? καί παρερμηνεία? τη? θέσεω? αύτη?, σπεύδει να περιφρούρηση το
όρθόδοξον νόημα σχολιάζων ότι ό ΎΙο? και το Πνεύμα δύνανται να χαρακτηρισθούν ώ?
άναρχα καί ούκ άναρχα- και άναρχα μεν ώ? προ? ημα? των ύπο χρόνου μετρουμενων
ούκ άναρχα κατά την περίοδον τοΰ miriow: 'κατά μεν την του χρόνου αρχήν άναρχα
συναμφότερα (τ.ε. ΎΙο? καί Πνεύμα)- κατά δε την του αίτιου περίοδον και ούκ
244
άναρχα". Ουχί ώ? "%ν ποτέ ότε ούκ V αλλ' όμοΰ ώ? το φω? και ό δαυλό?
(παρατηρών περί ΎΙοΰ)· πλην, 6 Πατήρ άναρχο? κατά πάντα? του? λόγου?. 2 4 5

Προσέτι, το δεύτερον πρόσωπον τη? Τριάδο? ονομάζεται Λόγο?, "Ορο? καί Σοφία.
Και πρίν η δωση την όρθόδοξον εννοιαν του όρου λ ό γ ο c f κάμει συντομον
άνασκόπησιν τοΰ ύπο τοΰ Πλάτωνο?, 'Αριστοτέλου? και 'Ιαμβλίχου δοθέντο? όρισμοΰ.
'Ομιλών περί τη? διαφορά? τοΰ νοΰ, ψυχή? καί σωματο? ύποσημειοί ότι: "...νοΰ?
μεν γαρ ακίνητο?, σώμα δε, ετεροκίνητον έδει δε τι μέσον τών εναντίων είναι- τοΰτο
γοΰν ή ψυχή, καί 6 λόγο? αύτη? το αύτοκίνητον πέφυκεν.Έν ól? μεν οδν ό λόγο?
αΐτίαν σημαίνει, εκείνοι? αίτιον τέ εστίν, καί λόγο? UV, αίτιον εστίν- δια τοΰτο τα
τοιαύτα αίτια λόγοι λέγονται κατ' αυτό δη τοΰτο το αίτια είναι- εν οΧ? δε 6 λόγο?
ούκ αΐτίαν δήλοι, αλλά συμφυίαν, οΰ δη λόγο? kariv εν TOUTOIÇ, OÎTOÇ μεν αΐτιατόν
εστίν, εκείνο δε φ συνεστιν άναίτιον." Έχων θέσει λοιπόν φιλοσοφικώ? τα θεμέλια,
καταλήγει θεολογικώ? και όρθοδάέω? πλέον εΐ? το συμπέρασμα: "δια τοΰτο, λόγο? τοΰ
2 4 6
πατρο? ό υΙό?, οΰχ ώ? αίτιο? εκείνου, αλλ' ώ? συμφυή? τψ πατρί."

Έν συνεχεία τούτου 6 Λόγο? τοΰ Πατρο? ώ? "Opre ισω? εκ πρώτη? όφεω?

παρουσιάζει τίνα διαφοράν, πλην αναφερόμενο? προ? τον Tlòv συμπληροί τήν εννοιαν
"διαφορά δε όρου προ? τον λόγον εστίν, ότι ό μεν όρο? το όριζόμενον περατοί,

42
Codex Paris., 1182, 278r 12-13
^.•Έκθ' άκ·τ. 1182,27?Γ5ίξ.
44
.Ένθ' άν·τ. 1182, 276ν 11 «.
45
. Αυτόθι
46
.*Ένθ' άκιιτ. 1182, 17ν 18-24

72
 και οΰκ εστίν ΰπερβήναι τον όρον τον τούτω συμπερατουμενον- 6 δε λόγο? συμφυΐα,
αλλ' ού περατώσεω? σύμβολο ν. Πεπεράτωται τψ uUp ο πατήρ, ει yc όρο? αυτός εσην,
ώ? συγκεκλεΐσθαι την πατρικην φυσιν τοΰ υΐον, Ναί. Τη? μεν γαρ πατρική? ουσία?
ουδό' τι πέρα? εστίν, ώσπερ δη των ετέρων δυο υποστάσεων τη? δε τοΰ πατρο?
προσηγορία? πέρα? εστίν 6 υΙό?· επει γαρ τα ονόματα ταΟτα των προ? τι, τα Sc
προ? τι άλλήλοι? συμπερατοΰνται- δια τούτο καί τφ πατρί πέρα? ό υΙό?, υΐοΰ γαρ
πατήρ, και του πατρικοί) άκουσα? όνόματο? την του υΐοΰ συμπαρελαβεν εννοιαν, και
2 4 7
την προ? τον υΐόν τοΰ πατρο? σχέσιν τψ υΐψ συναπηρτισεν."
"Οθεν, προσηγορία? ένεκεν, καλείται 6 Tlò? "Ορος τοΰ Πατρός, δήλων την σχέσιν ώ?
και την εννοιαν τή? σχέσεω? ταύτη?, δηλ. τή? εν τφ Πατρί περάτωσε**?, ένφ το όνομα
λόχος δήλοι την συμφυίαν του ΪΙοΰ και ουχί τη? περατώσεω?. Και πάλιν ερμηνευομεν:
δταν χρησιμοποιήται το όνομα όρος δεν σήμαινα ότι δια τούτου ορίζεται ή πατρική
ουσία- τα ονόματα δε ταύτα, και εδώ χρησιμοποιεί 'Αριστοτελικών όρολογίαν, δηλοΰν
τα "προ? τι, τα δε προ? τι άλλήλοις συμπφατοϋκται" 'Αλλαχοΰ δε συμπληρσΐ ούτω?:
"εν τψ υίφ γαρ παρ' ήμίν ό πατήρ δεδογμάτισται, ώσπερ και ό ΪΙο? εν τψ πατρί. Και
όρο? τοΰ πατρο? 6 υΙό? καί θείο? λόγο? ύπερφυη?."248 Ή βαρυτη? τη? όλη? φρασεω?,
κατά την ημών γνωμην, έγκειται d ? την εγκυον λεξιν $€$ογμαησται, ήτοι
τ&ολόγηται ή καί π(φιλσσοφηται-ibv Πάτερα θεό ν, οΰδεί? ποτέ έώρακεν- μόνον δ'
εν τφ ΪΙφ οΰτο? δεδογμάτισται.

Τέλο?, 6 Tlò? καλείται Σοφία τον Πατρός. Χαρακτηριστικώ? ό Ψελλό? ομιλών

περί Σοφία? του θεοΰ ορίζει τα ε{ή?:"...σοφία...ή επιστημονική συνεσι? καθ' ην εν
σοφία πάντα εδημιοΰργει (τ.^. ό θεο?) ή τήν πρωτην σοφίαν, τοΰ πατρο? τον
ενυπόστατον λόγον..." 2 4 9 Περαιτέρω προσθέτει:"...σοφίαν την ύποστατικην τοΰ επι
•πάντων θεοΰ και ποτρο?...δυναμιν, αυτόν φημι τον μονογενή εκείνου υΐόν ό δη και
2 5 0
λόγο? καί σοφία..." Ταυτίζει όθεν τον Λόγον τοΰ Πατρο? μετά τή? πρώτη?
σοφία?, τή? επιοτατική? συνέσεω? ή δυνάμεω?· ταυτόσημοι όθεν αδται al εννοιαι.
Προ? υπεράσπισαν δε τοΰ ορθοδόξου φρονηματο? τοΰ Ψελλού, παραθετομεν τα κάτωθι
σχόλια. Οΰτο?, εν τή μακρ$ αΰτοθ σταδιοδρομία, πολλάκι? εκατηγορηθη251 υπό φίλων
τε και εχθρών άλλοτε ώ? Πλατωνικό? ή Νεοπλατωνικό? φιλόσοφο? καί άλλοτε ώ?
λάτρη? τή? θύραθεν σοφία?. Κατά τοΰ? νεωτέρου? δε χρόνου?, ό Χρήστο? Ζερβό?
τιτλοφορεί την εν Σορβόνη εκπονηθεισαν Διδακτορικην αύτοΰ διατριβήν, "Μιχαήλ

2 4 7
Ένθ' άν·τ. 1182, 17ν 25-32
24
8 . (ligne, Ρ6., 122, 11446
2 4 9
Codex Paris., 1182, 264r 20
250
.Ένθ' άν·τ. 1182,264T 36
251, 'Oc \ν τφ ΕΙσογβγή τοΟ ιταρόντο? ίίδη ίσημα»<θη.

73
Ψελλό?, ει? Νεοπλατωνικό? Φιλόσοφο? του 11ου αΐώνο?." 252 Μόνον 6 τίτλο? του
έργου άρκει εΐ? τον λοϋανσμένον χαρακτηρισμον τη? ψελλεία? ύλης·. Και δεν υπάρχει
ουδεμία αμφιβολία ότι 6 Ψελλό? κινείται ελευθερω? εΐ? του? θύραθεν λειμώνα? και κατά
τρόπον τελείω? έκλεκτικον άπομυ{$ €ντρυφών μόνον το τών πολύχρωμων και
πολυμόρφων ανθέων ζωτικον νέκταρ ενφ εν ορθοδοξψ συνειδησει αποφεύγει τον Ιόν και
τα? άκανθα? αυτών/Η παρεζηγησι? πολλάκι? συμβαίνει ότι ούτο? εν τω, ενθουσιασμέ
καί τη είάρσει αύτοΰ παρουσιάζεται μάλλον φιλοσόφων ή θεολόγων. Τούτο συμβαίνει
ίφ' ενο? διότι ήτο ο μόνο? πολιτικό?, όσπ? πανθομολογούμενο»? κατά τα μέσα τη?
11η? εκατονταετηρίδο? διεκρίνετο δια την όντω? τελείαν εγκυκλοπαιδικήν αύτοΰ
μόρφωσιν- αφ' έτερου al φιλοσοφικοί αυτοί) τόσα? προ? ερμηνείαν θεμάτων Πίστεω?
ίνηκον μάλλον εΐ? την ταξιν των θεολογουμένων καί ούχι των Δογμάτων η "Ορων τη?
καθ' ήμα? ευσέβεια?, θα δοθή εΐ? ήμα? συντόμω? ή ευκαιρία όπω? άδράί? άποδείξεσιν
υύσιοποιήσωμεν την'Ορθοδοξίαν του Ψελλού. 2 5 3

'Ιδού πω? ό φιλόσοφο? και θεολόγο? γράφων προ? τον Αυτοκράτορα, Μιχαην
λουκαν, 2 5 4 εν συνειδήσει κρίνει εαυτόν και το έργον αύτοΰ: "Φιλοτιμησάμενό? σοι,
ίειότατε βασιλεΰ, πολλά νοήματα περί ψυχή? είσενεγκείν, τα μεν από των ημέτερων
ιερών κρατήρων αρυσάμενο? συναγηοχα, πολλά δε καί από των αλμυρών υδάτων, φημι δη
των 'Ελληνικών. Ei yà> u i d«n| poi 6¥raju? διεκ^θη^α καί προ? τα?
fecTcpa? άληβινα? δόξας pcTcrcyKcîr {σπούδασα, 4λλ* ο4 v a m i d+cXcîr
rfxtfv τ$ψ Ιδιότητα ήδ«ιπ(βΐ|κ." 'Ομολογεί όθεν την τε καταβληθεΐσαν σπουδήν
τρο? εκκαθαρισμον των άλλοτρίων στοιχείων έκ τω? αλμυρών υδάτων, όσον καί την
ίποβληθεΐσαν ήτταν του μη πάντη αφελεΐν...κλπ. Ταύτα γράφει και εν πολλοί? άλλοι?
επαναλαμβάνει διαισθανόμενο? πρώτον τον κίνδυνσν των εχθρών και τα? χαιρέκακου?
ιλην αβασίμου? αυτών κατηγορία?. Γνωρίζει καλώ? ότι, αν ούτο? άποτελη τον στόχον

2
Christos Zervos: Mc/ue/ Psefos Ua Philosophe Néopletoaìcktt du XJe Siede Paris 1920
*. Δυστνχί? νολλακι? 6 Φελλό? κατηγορήθη ino σνγχρσν*ν καί μεταγενέστερων ουχί μόνον 4?
ίσιίτη? rij? 'Αρχαία? 'Ελληνική φιλοσοφία?, άλλα καί 4? λογοκλεΊτη?. Προ? ύνερασνισιν αύτου
«μέθα να εΐ*«μεν ίίτν 6 ϊδιο? ούδειοτε Ισχυρίσθη on είσηγαγεν καινά δόγματα fi διδασκαλία?·
ho ούδόλ»? θα έχαρακτήρ^ν τον άνδρα, οστι? καί διηνεκβ? άναγν*ρί{ει το ννευμαηκον αντοΟ
ίο? »pò? Tei Te 'εκ τή? ημέτερα? αυλή?' καί Vopaocv* διδάγματα. Προ? τοστ«?, το φιλοσοφικ§? τί
'. θεολογικά? καινοτομεί? δια τον TWOTOV φιλοσοφον, θα άντε^αινεν el? τα? Ιδία? αοτοΟ
οσοφικα? καί θεολογικά? άρχο*?. Κ? δύναται να ορίοπ το "êrrms astrtfr," *Ή, el? τί
άστατοι ή "κ«4ν¥τ*Γ;" Ποίο? δύναται να συλλάβω τί|ν iwoiav rit? "καινοτητοτ." Ό Ψελλό?
ιρί{ει καλβ? το τρφλημα- «τεροΊτπι? wi θανόν va χαρακτηρισθώ νΑφρ·ν ομ«?, «οτε\ 'Û? δε δια
1
κατηγορίαν τοΟ λογοκλέττου, θα ενανελαμβανον το imo τοΟ Κυρίου λεχθέν: " ό άναμοίρτητο?
ίτο? τον λίθον βαλε™." Ό ιολυ? φιλόσοφο? ' rfr KW&OF' Blaise Pascal, εν βφει τοΟ Ιδίου
ατο?, γράφει χαρακτηριστικΕ? τα ίζή? "Let no one say that I have said nothing new; the arrangement
iie subject is new. When we play tennis, we both play with the same ball, but one of us places it
ter.* PENSEES, Section I, 22,
'. WesteNnk,^. 201, σελ. 98 "Ο *ρο? τ« τείει ειίλογο?."

74
 των δηλητηριωδών αυτών βελών, τούτο συμβαίνει ούχ' evoca τών φιλoσoφuώv η
θεολογικών αυτού Ιδεών η συγγραμμάτων» άλλα μάλλον δια την επίβλεπτον αυτού θέσιν
παρά βασιλική αύλη. Σημειωθείτω δ' εν τψ ώ? ανω χωρίω ότι ό Ψελλός* ομιλεί περί του
μετανγκφ ψότ ημετέρας- ώ&Γκαι ουχί προ? τα ημέτερα δόγματα. "Αλλον ή $<%α,
έτερον το δόγμα. 'Ασφαλώς* το δόγμα της* 'Εκκλησίας· δεν επιδέχεται σύδεμίαν άλλαγην
ή πρόσθεσιν.

Φρονώμεν ότι τα λόγια αυτού, λόγια ενσυνειδήτου ομολογίας- αρκούν. Ό δε

γνωστός· Βυζαντινολόγος* BJdez, 255 ^ την ΕΙσαγωγην του έργου αυτού Coltre sur la
Chrysopée* λέγει τα εξη?: "Fréquemment, Psellus fait œuvre de plagiaire, mais il lui
arrive aussi de donner des preuves <f indépendance tf esprit et de pénétration."

Τέλος* δέον όπως* τονισθη ότι 6 Ψελλός* χρησιμοποιών τον δρον Φιλοσοφίαν ή
Πρώτην Φιλοσοφίαν ούδεν άλλο εννοεί εΙμή την 'Ορθόδοξον θεολογίαν μεταχειρίζεται
δε τους* όρους* εναλλάξ άνευ τίνος* δυσκολίας* η προκαταλήφεω?. Το επόμενον
κεφάλαιον, κατ' εμήν γνωμην, όπερ και ώς* ομολογία ri^ αύτου πίστεως* εξ ολοκλήρου
παρατίθεται, παρουσιάζει εμφανέστατα ούχι μόνον την βοΜαν θεολογικην γνώσιν τού
ανδρός* άλλα και την εύαισθησίαν αυτού προς* την εκθεσιν και περιφρούρησιν τού
Δόγματος. Οδτο?, γράφων προς* τον Αυτοκράτορα Μιχαήλ τον Δοΰκαν IIcpì το«
Τρόπον TJS* 'AmriSooc·? εν τψ θεανθρώπω Ί . Χριστψ, λέγει τα εξη?: "Πρόσεχε,
δέσποτα μου, τφ δόγματι τούτω· λίαν γάρ εστί και δυσκολώτατον και άναγκαιότατον,
όθεν και δια πλειόνων σοι λόγων διατρανωθήσεται. 'Οφείλεις* εΐδέναι, θειότατε βασιλεύ,
ότι όταν μεν λέγωμεν θεότητα και ανθρωπότητα, όλην την φυσιν δηλούμεν τη?
θβίτητο? και όλην την φυσιν τη? άνθρωπότητο?· όταν δ« λέγωμεν θεον και ανθρωπον,
ού πάντοτε τα? ολότητας* δηλούμεν τών φύσεων, αλλ' εστίν ότε και τα πρόσωπα κάί
τα? υποστάσεις*. "Οταν μεν οΰν εϊπω ούτως*, 'πιστεύω εΙς* θεόν", μηδέν άλλο προσθείς-,
όλην εδήλωσα την θεότητα· όταν δε εϊπω, 'ό θεός· εγένετο άνθρωπο?', ού την θεότητα
εσήμανα, αλλά μόνον το τού υΙού όνομα. Και -πάλιν, d μεν εϊπω, 'ό θεός- δια τον
ανθρωπον εσαρκωθη', όλην εδήλωσα την ανθρωπότητα· εάν δε εϊπω, 'άνθρωπο? ην εν τη
χώρα τη Αύσίτιδι', μόνον τον Ίώβ εδήλωσα. Πρόσεχε τφ δόγματι ακριβώς*. Έπει οΰν
τού κυρίου ημών Ιησού Χριστού δυο μεν τα? φύσει? όμολογούμεν, θεότητα κάί
ανθρωπότητα, μίαν δε ύπόστασιν συνθετον εξ αμφοτέρων, όταν μεν αυτά? τα? φυσά?
άναθεωρώμεν, θεότητα και ανθρωπότητα λέγομεν όταν δε την εκ τών φύσεων
συντεθεΐσαν ύπόστασιν, ποτέ μεν αύτην την συντεθεΐσαν ύπόστασιν εκ τού

255
. ΕΙοαγβνή, σ€λ. 9

75
 συναμφοτέρου Χριστον όνομάζομεν και θεον κάί άνθρωπον και θεον σεσαρκωμένον, ποτ«
δε θεον μόνον κάί vlòv άνθρωπου κάί αδθι? άνθρωπον μόνον και υΐον άνθρωπου. Και
ούτε θεον μόνον λεγοντε? χωρίζομεν αυτόν του άνθρωπου ούτε άνθρωπον μόνον
όνομάζοντε? χωρίζομεν αυτόν του θεού· άς γαρ 6 αυτό? εστί καθ' ύπόοτασιν, όλο?
θεό? και όλο? άνθρωπο?, και αμφότερα παρά μέρο? ό αυτό? ονομάζεται. Ού μέντοι
ούτω? και επί τη? θεότητο? κάί τη? άνθρωπότητο?· θεότητα μεν γαρ λεγοντε? ού
συνεμφαίνομεν αύτη και τα τη? άνθρωπότητο? Ιδιώματα, ού γαρ φαμεν θεότητα
παθητην ή κτιοτήν ούδε πάλιν λεγοντε? ανθρωπότητα και τα τη? θεότητο? Ιδιώματα
μετ' αύτη? συνεκλαμβανόμεθα, ού γαρ φαμεν ανθρωπότητα άκτιοτον η άπαθη. 'Em δε
τη? μια? ύποστάσεω? ούχ' ούτω?, αλλά θαρροΟντε? όμολογούμεν κάΙ μόνω? θεον και
μόνω? άνθρωπον και το συναμφότερον Χριοτόν· άλλα κάί θεον λεγοντε? και άνθρωπον
νοούμεν, κάί άνθρωπον λεγοντε? κάί θεον όμολογούμεν, κάί τον αυτόν λεγομεν κάί
θεον παθητόν, καθο άνθρωπο?, κάί παιδίον πάλιν προαιώνιον και άναρχον, καθο θεό?.
Κάί ούτο? εστίν ό τρόπο? τη? άντιδόσεω?, άντιδιδοΰοη? έκατερα? φυσεω? Tft έτερα τα
ίδια δια την τη? ύποστάσεω? ταυτότητα και την εΐ? άλληλα αυτών συμπεριχωρησιν.
Τούτο, δέσποτα μου, πλάνην εμποιεί πολλήν τοί? αιρετικοί?, μη δυνάμενοι? διαγνώναι
2 5 6
το βάθο? τη? οίκονομία? κάί την των λεγομένων συνιέναι διάνοιαν."
'Εμφανέστατα αί λέξει? πρόσεχα δέσποτα μου...άφάλ€ΐς elSôm..xa\. προ'οτχ* τψ δόγματι
ακριβά?, δηλούν την σοβαρότητα του συζητουμένου ώ? και την σωτηριον άλήθειαν του
πράγματο?, δεδομένου ότι 6 Ψελλό? εγραφεν προ? τον Αυτοκράτορα, επεξηγών αύτψ τό
τε μυστηριον τη? Οίκονομία? κάί ημετέρα? σωτηρία?. Και διερωτώμεθα: τί το ετερόδοξον
f( ορθοδόζω? επιλήψιμον τή? εκθεσεω? αυτού; Τί? εκ των συγχρόνων αυτού, των dôûv
τάχα èpaonfe, δύναται νά συγκριθη αύτψ άς εκλαΐκευσαν όρθοδοέοτάτη? ομολογία? επί
τοιούτου δυσκολωτάτου κάί αναγκαιοτάτου δόγματος; Προς- τί λοιπόν αϊ αβάσιμοι «Ιμή
μωροί κατηγορίαι κατ' αυτού;

Σχολιάζων εισέτι εΐ? ενα εκ των πλέον δογματικών λόγων αυτού, 2 5 7 , επιφέρει
άντιδιαστέλλων το περί Τριάδο? και Ένάδο? θέμα, πω? δηλ. 3 και 1 η 1 κάί 3, κάί εν
βαθεία λογική συνοχή υπεραμύνεται τη? τελειότητο? των τριών προσώπων, του
αδιαιρέτου ώ? και τού άδυχστάτου αυτών. Χαρακτηριστικώ? γράφει τά εξη?: " ό

5 6
Wester ink, κ€φ.* 12, σ«λ. 21 'Εκ τροθάκ»? wapcttaopcv Η ολοκλήρου το ύς αν» è&tòiov, το
unÄov καΐ is 'Ομολογίαν Πίστ€·? αοτοΟ ΙκλαμβαΊ^ν. ΤοΟτο δ' iypttycTO vcpl τα τΛη μάλλον
fis TOO *€λλοΟ σταδιοδρομία?, i t i αντοκρατορο? καΐ μαθητοΟ αντοΟ, Μιχαήλ τοΟ Δούκα. Κατά τήν
6fav vcpftrou wcpiooov, καττηάρείτο καΐ farò τοΟ ίτιστηθίου αύτου φίλου καΐ συμμαθητοΟ Βιφιλίνου,
\ς wAaTwnCmf /etri αίρΐπκός:
!57
, Codex Paris,, 1182, 174ν - 275ν ( 'Εκ ττ>Β wept idol· dç τύ, Uà τοβτο *>ràç àw' dpxfr ci?
tmfàa κινηθείσα μέχρι rptofàr ürnjj

76
ημέτερο? νου? ούχ ούτω ταύτα (δηλ. τα πρόσωπα) voci, αλλ' εν τάί? άπαριθμήσεσι των
υποστάσεων διαστατικήν καί διεξοδικήν ποιείται τήν κίνησιν εν καί δυο κα\ τρία
1
άπαριθμούμενο? ού γαρ δυνατόν con τον μετά σώματος νουν άνευ του διεξοδευειν
και διίστασθαι τοις- αριθμοί«· συλλαμβάνειν τα άριθμούμενα, αλλ' εκαστον των αριθμών
ποτέ μεν ω? μονάδα νοεί, ποτέ δε ώ? πλήθο?· ... αδυνατεί δε εν τούτω, εν $ το εν
έχει τα δυο εχειν, άμα δε ταύτη τα τρία κα\ του? εφεξή? αριθμού?- άλλα τί το πρώτον
καί τί το δεύτερον αριθμείται· τούτο δ' εστίν ή ενωσι?." Συνεχίζων τον λόγον αύτοΰ
ομολογεί ότι 6 άνθρωπος* ένεκα της* διανοητικής· και νοητική? αύτοΰ άτελεία? αδυνατεί
να συλλαβή την ôâtotn κίνησιν των τριών θείων 'Υποστάσεων παραμένουσα αυτή
όντω? μυστήριο ν. Και τούτο διότι, ή 'Αγία Τρία?, ώ? 'Αρχή νοούμενη, είναι "ούχ\
σχετική, αλλ' αφετο? και απόλυτο?, ούχι αρχή χρονικού σημείου ή το πρίν τι (τ.ε.
προτέρου αίτιου) άλλα το προ πάντων και ύπερ τούτο καί μη το όνομα ού πάντη
2 5 8
καθαρευει τή? χρονική? ύπονοία?."

Είναι οντω? άξιοσημαωτον το γ€γονο? ότι d ? τον Ψελλον ανετέθη ή συγγραφή

του πονηματο? τούτου, το όποιον ό Αυτοκράτωρ θα εχρησιμοποίει ώ? Έγχ€ΐρίδιον
γενική? γνώσεω?. Και cimi πράγματι Διδασκαλία Παντο6ατ% εφ' όσων
διαπραγματεύεται ποικιλία θεμάτων, εκ των οποίων d ? το μείζον μέρο? εξετάζει τα
περί θεού, ψυχή?, νού, κλπ.; Και ερωτώμων: διατί, άραγε, ό Αυτοκράτωρ δεν άνέθετεν
d ? άλλο Ικανώτερον πρόσωπον την εκπόνησιν εκλελαϊκευμένη? παντοδαπή? διδασκαλία?,
ώ? λ.χ. τον Πατριάρχην ή άλλον τίνα αδήμονα, εάν πράγματι ή 'Ορθοδοξία τού
Ψελλού ήτο ύποπτο? ή ή θεολογία αυτού νενοθευμένη; Είναι φανερον όθεν, ότι al
κατηγορίαι κατά τού άνδρο? ούδεν άλλο ήσαν «Ιμή ώμή συκοφαντία καί φθόνο?, πολύ
κοινον καί σύνηθες· της* βυζαντινή? εποχή? τού 11ου alwvo?.

'Αλλ' α? επανέλθωμεν d? το κύριον θέμα, το 3ον Πρόσωπον τή? Τριάδο?.

Περί 'Αγίου Πνευματο? ούδεν τι περισσότερον εξ όσων άνεφέραμεν εν τή περί 'Αγία?
Τριάδο? παραγράφω εΙμή μόνον των εξή? σχολίων: "το πνεύμα το άγιον εν όν κυρίω?
ούχι διαίρεσι? ή πολλαπλασιασμό?, εφ' εαυτού Ιδρυμένο ν και πανταχού προϊόν καί τού
ενο? μη εξιστάμενον..."259 Kai τούτο όσον άφορφ την ad min σχέσιν τή? 'Αγία?
Τριάδο?- όσον δε την ad axtra. ούτο? λέγει το ακόλουθο ν: 'λέγει γάρ τι? των καθ'
ήμά? θεολόγων ότι το θείον και άγιον πνεύμα εν πδσιν εστίν και όπηνίκα ϊδη
γενναίαν ψυχήν και άνω βλέπειν δεδυνημένην, εφαπλοι ταύτη την νοητην ακτίνα και

«Ένθ'άκιιτ. 1182,275V 1-8

i9
rEve' άν·τ. 1182, 306Γ 19-20

77
 2 6 0
τη? λαμπρότητο? εμπίπλησι γνώσεω?, δι' fis" τα κρείττω φαντάζεσθαι δεδυνημεθα."
Τέλο? δέ, εφιστώμεν τήν προσοχην Ας παρατήρησιν τού Π.'Ιωάννου εΐ? το περί
Έλλάμφεω? έργον αυτοί), κατά την οποίαν 6 Ψελλό? ταύτιζα τον Νουν μετά του
261
Αγίου Πνεύματος.

Το περί Τριαδικού θ€θΰ θέμα, ω? τϋβτ\ εΤπωμεν, άπησχόλησεν την θεολογικο-

φιλοσοφικην σκέψιν του Ψελλού καθ' δλην την του βίου αυτού διάρκειαν γινόμενον
πάραυτα φαν€ρον εΐ? οίονδήποτε τίθελεν cor« και σελίδε? τίνα? άναγνωσα των
πολυπληθών αύτου συγγραμμάτων. Ό πολυμαθεστατο? οίτο? άνδρα?, ό "Τπατο? των
φιλοσόφων, γόνος* άν€κτιμήτου κλφοΐορία? τήν οποίαν ή άμετρο? αγάπη και άπορο?
θαυμασμό? δια την Χριοτιανικήν άλήθειαν και 'Ελληνικην φιλοσοφίαν διηνεκώ? εν
αύτφ συνειδητοποιεί, Ικάνωσεν τούτον ουχί μόνον να άνέλθη cl? τα ανώτατα πολιτικά
κάί κυβερνητικά αξιώματα τη? Βυζαντινή? Αυτοκρατορία? αλλά και εκ των ύστερων να
χαρακτηρισθη ω? ή κατ' εξοχήν προσωπικότη? ή εμπνευσασα άναγέννησιν των
Ελληνηνικών Γραμμάτων τού 11ου αΐωνο?.
θα δοθη εΐ? ημδ? ή ευκαιρία κατωτέρω να όμιλήσωμεν κάί πάλιν κάί εν μακρψ δια την
θεολογικήν σκεψιν του άνδρό?, Ιδία τα "περί τη? θεία? Ουσία?", διότι οΰτο? γράφων
επι μυρίων θεμάτων δεν παύει εν εμπνεύσει σχολιάζων τα περί θεία? χάριτο?,
ενεργεία?, δυνάμεω?, αγάπη?, οίκονομία?, δημιουργία?, αναδημιουργία?, έλλάμφεω?,
σωτηρία?, κλπ.

Κατακλείοντε? το Πε»1 θεο« κεφάλαιον επισυνάπτομεν σχόλια τίνα επ\ τη?

εννοία? τού Μοκφγου. *Έχων ηδη συζητήσει κάί σύγκρινα εκτενω? την παρά τοι?
αρχαίοι? cwoiav τη? Πολυαρχία?, Μοναρχία? κάί Μονάρχου, την "Έλληνικην δόξαν" ώ?
λέγει, κατάληγα άντιδιαστέλλων ώ? ε£η?: "...των γαρ άλλων η πολυαρχίαν ή μοναρχίαν
πρεσβευόντων προσωπικήν, ημεί? εκατέραν πεφευγότε? κάί το μόναρχον εν τη τη?
φυσεω? όμοτιμία συοτησάμενοι την εν τρισι προσώποι? εδογματίσαμεν εέουσίαν και

&0
.Ένθ' άνιιτ. 1 1 8 2 , 3 1 7 Γ 6 - 9
^ . Ρ. Joannou, DIE ILLUMINATIONSLEHRE DES MICHAEL PSELLOS UND JOHANNES ITALOS.
hristliche Metaphysik in Byznz. Buch-Kunstverlag Enal 1956, p. 51. 'Nebenbei sei bemerkt
aß Psellos an einer Stelle den Nus mit dem Heiligen Geist identifiziert; nach der Aufzalung
er griechischen Philosophen, welche vom Nus gesprochen hatten, fugt er hinzu: Was Jene
/«r und profanen Nus gennant haben, nennen mr Heiligen Geist "Πρβλ. êrtng, Codex Paris.,
182,25v 2 Πρβλ. irions, Tonar. Migne, P6., 6.820A.B., ένθα καΐ "λόγο? γαρ 6 èioupanoç.
Ρ€θμα γςγονά? dvò τοΟ wvcfyoTOS, καΐ λόγο? ίκ τή? λογική 8wv<fp€ns...€ÌKÒva τ % αθανασία? τον
νθρ«*«ον ΐτοίησβν.Λ Παρομοά»? Û καν *αρα ΚΑφκ/m 'AÀcfarS. 1 rwjbmsi &ww "6 κύριο?
reflua καΐ λόγο?.." Migne, Ρ6„ 8.301Ε

78
 δυναμιν.· 26 * Και αλλαχοΟ: "Ήμιν & ή μοναρχία άρρητον έχει την δύναμιν μονάδι και
τριάδι ενιζομένην ούτε γαρ άπλώ? εστίν ενα? ω? μή διαιράσθαι, οίίτ€ ενωσι? ώ?
συγκεχύσθαι· ού γαρ εν τι παρ' ήμίν πρόσωπον 6 θεό?, άλλα φυσι? μία και δυναμι?
μία, ύποοτάσει? 8c και χαρακτήρα και πρόσωπα τρία. Πώς: σύν μοναρχία, ά τρία; "Οτι
και τη φυσά ομότιμα και τη γνώμη σΰμπνοα· ού γαρ ό μεν πατήρ ομολογά τφ υΐψ, το
Sc πνεΟμα διέστηκεν, ούδ' αύθι? τφ πνευματι 6 υΐο? όμογνωμονεΐ, αμφοτέρων δε
διχονοεί ό πατήρ, αλλ' όσα και ά βούλεται και δύναται εκαστον, ταοτα κοινά των
τριών εστί. Διεστήκασιν ούν ήνωμένω? και ήνωνται διηρημενω^ αλλ' φ μ€ν
διεστήκασιν, αριθμόν εστίν και ύπόστασι?, φ δ« ήνωνται, θεότη? και δυναμι? και μορφή,
όπερ αδύνατον επι ταΐ? γεννητόΐ? οφθήναι φυσεσιν. Τοιούτον...το παρ' ήμίν πέφυκε
μόναρχον εν και τρία, ου το μεν πρωτω?, το δε perà ταΰτα, άλλα το αυτό αμφω- «ν
μεν γαρ ότι θεότη?, τρία δε ότι πρόσωπα· ά δη καί δηνηται ού τη φυσά, αλλά μόναι?
τάί? Ιδιότησιν. Ό μεν γαρ εστίν άναρχο? καί άγέννητο?, ότι μή υπό αρχήν μηδ'
έτερον έχει γεννήτορα, αλλά μόνον πατήρ και κυρίως ότι μή και υΙο?- ό δε υΙο?
μόνω? ότι μή και πατήρ, υπ' αρχήν δε αναφερόμενο? τον πάτερα- το δε πνεύμα εκ του
πατρο? καί αυτό, ού γεννωμενον άλλα προβαλλόμενον ό γαρ πατήρ, του μεν υΙου
γεννήτωρ εστίν, του δε πνευματο? προβολευτ δια τοΰτο ούδε του υΙοΰ εκπορεύεται
άλλα του πατρό?, ϊνα μή πρώτου? κα\ δευτέρου? θεού? ποιήσωμεν, ό πεποιήκασιν ol
παρ' Τϊλλησι θεολόγοι, ίνα ό μεν υΙο? εκ του πατρο? γεννψτο, το δε πνεύμα του
υΙου εκπορευοιτο· αμφοίν γαρ δεσμό? et? ό πατήρ προ? όν ανάγεται τα ε£η?, -εν
άλλοι? λέγει ό πατήρ-, 263 ^ή? λέγων το πνεύμα καί τον υίόν μετά γαρ τον πάτερα
ώ? αίτιον προ? όν και ανάγεται· μενουσί τε γαρ εν τψ πατρί ώ? εν αΐτίω, καί
προΐασιν ώ? εκείθεν διακριθέντα, καί επιστρέφουσα, φύσει γαρ το από τινο? προ? εκείνο
επεοτράφθαι· ά μεν γαρ εν εκείνω μόνω? μένα τα εξ εκείνου, ούδαμοΰ διακρίσει? των
υποστάσεων ύ δε μόνω? προΐασι, λελνται ή αναφορά· επιστρεφουσι δε πώ?, μή
προαχθεντα από αίτιου; Μείζων ούν ό πατήρ τοΟ υΙοΟ καί ού μείζων- τφ μεν γαρ τφ
αΐτίω το μείζον έχει, τη δε φύσει και τη είουσία το ίσον." 2 6 4

Μόναρχον ή Μοναρχία ή των χριστιανών θεότη?, Εν μονάδι καί τριάδι ενιζομένη,

Κνευ διαιρεσεω? ή συγχόσεω?· μία φυσι? καί μία δυναμι? εν τρισίν προσώποι?,
χαρακτηρσιν ή και ύποστάσεσιν. Ή καθ' ήμα? Μοναρχία, βφαιοί ό Ψελλό?, δηλόί το

2
.Ένθ' άν·τ. 1182. 20Γ 12 U-
'3. ΈνταΟθα, άναψερ<ται ύς Γρήγορων OcoXdyov
' 4 . Codex Paris., 1182, 277ν 40-44; 278r 1-20. Παρόμοια ίξι^ησι? iKfcro καί wtpi Ttfe iwçCaç
> Άναρχου· άναρχο? κατ' ούσίαν μόνον ο Πατήρ· ό Ytòe καί το Πν«0μα, συνάναρχα. tva καί το
•ναρχον τηρηθβ άκέραιον.

79
 τη φύσα όμότιμον και το τη γνώμη σύμπνοον· οσάκις δε ομιλούμε καταχρηστικώς νφ.
διαφοράς, δέον όπω? πρόσωπα η υποστώεις kvvoijfmvxv· όταν Se περί έτωσεως,
θεότητα, δύναμιν και μορφήν. ΤαΟτα πάντα όμω?, δηλ. διαφορά, διαίρεσι? και ένωσι?,
αδύνατον d ? τα? γεννητα? φύσα? να συλλάβουν. Ή διαφορά, έξ άλλον, αναφέρεται
εΐ? την έννοιαν του προσώπου, τ.ε., άς τα? Ιδιότητα? και ουχί d ? την φυσιν τη?
θεότητο?. Κα\ ό μεν Πατήρ, άναρχο?· ό ïtd?, γεννητο?· το δε Πνεύμα, εκ τού Πατρο?
μόνον έκπορεντόν. 'Αμφοτέρων δε, ΤΙού κα\ Πνεύματο?, ει? ό δεσμός; ό Πατήρ, α ? ο ν
καί 6 ΥΙο? και το ΠνεΟμα ανάγονται. Κατά τον τρόπον τούτον ό Φελλό?, τη
Ιδιαζούση αύτώ φιλοσοφική μεθόδω, υπεραμύνεται του 'Ορθοδόξου δόγματο?, καθ' ον
χρόνον ορίζει την ορθην έννοιαν τών γνωστών τ$ αρχαία ελληνική σκέψα φιλοσοφικών
ορών. Κατά ταύτα, ή θεολογία του Ψελλού, παρ' ολα? τα? φιλοσοφικά? απήχησα?,
γέμα πατερικη? διατυπωσεω? και δογματική? ορολογία?. Ουδέν όθεν το υποπτον ή
επιλήφιμον τη? χριστιανική? αύτοΰ ομολογίας- αντιθέτω?, ή νέα αυτού εκθεσις της
καθ' ήμα? θεοσφείας λαμβάνει νέαν διάστασιν έκφράσεω? και όρια διατυπωσεω?, τα
όποια αφ' evo? μεν επισφραγίζουν τα άπο αΙωνα? άποτεθησαυρισμένα δόγματα, αφ'
ετέρου δε δίδουν νέαν ζωήν καί βιωσιμον περιεχόμενον εΐ? την πίστιν και λατρείαν τη?
11η? έκατονταετηρίδο?.

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ Π

2. ΠΕΡΙ ΔΗΜΙΟΤΡΓΙΑΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ. Το περί Afjuovpyfe? θέμα, ολω? εξαρτωμενον έκ τη? ορθής-

άντιλήψεω? τού Τριαδικού θεού, κατέχα κεντρικην θέσιν τόσον έν η} θεολογική όσον
καί έν τη επιστημονική άντιλήφα τού Ψελλού. Βαθύ? γνωστή?, αν κρίνη τι? έκ τών
αναρίθμητων σχολίων τών περί Κοσμογονία?, Δημιουργία? και Ποιήσεω? θεωριών, είτε
έκ τη? θύραθεν είτε έκ τη? ημετέρα? αυλή? προερχομένων,265 παρουσιάζει, έκλεκτικφ τφ
τρόπω, Ιδίαν έρμηνείαν ρίζαν μεν έχουσαν την Άγίαν Γραφην καί πατερικην

265
. Ό »cXXoç ένταΟθα ottft»? Suucptm φ διαφορά? τ«ν δρ»ν ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ - ΠΟΙΗΣΕ. 4? oSm
Ιρχικβ? έχρησιμοιιοιοΟντο, 6 μ*ρ è ν i t αρχαία 'ΕλληηκΑ γραμματολογία 6 δ« kv r% χριστιανική
nctyei, αλλ' èXcufKp·? m e t χρήσιν αμφοτέρ·? έν ' Ιουδαϊκό- χριστιανικοί? wXaiaiois. Μήτ« 6
φόνος, μήτε ό τόνος ένιτρέτ« τήρ kv τ# βέματι τοστ* λ<ντομ€ρή Ετυμολογικίίν, φιλοσοφική»' ή
koXoyirìlv έ^τασίν TC καί έξΛιξιν τ§ν \ί\*·ν άρκοήκβα μόνον να *αρατηρήσ·μ€ν yeviKt? δ η
Α op«, »kv Λφΐ·*ργ^«^Λ«ι··ρτ6:. »POVTOWTOW δύο rfpxdr, ίτοι θ€Ον καί βλην άντιθέτι·?
U, D W m H i w i n f e . Φ έκ τοθ ^Uvòs δημιουργών, npft. Theological Dictionary of the New
restament, Gerhard Kittel, Ed. Vol. Ill. «λ. ιοοι kl

80
 γραμματολογίαν, πλην φύλλα, κλάδου? και πολλάκι? καρπού? προσωπική? πεπου$ησεω?
συνοδευομένη? συχνάκι? ύπο τολμηρών αλμάτων αλληγορία?. *Ή TC πνευματική,
θεολογική και φιλοσοφική προπαιδεία του άνδρο? αναι τοιαύτη ότι σπανίω? έκθετα
θεολογικην σκεψιν η θεσιν άνευ τη? αντιπαραβολή? και αντιδιαστολή? γνωστών
φιλοσοφικών δοξασιών, δηλωτικον ουχί μόνον τη? αρτία? αυτού καταρτίσεω? άλλα
κυρίω? ορθοδόξου εδραιωσεω?. Ούτω? εν τφ λόγω αυτού επιγραφομένω "Elç το ουσία
πράγμα αύθυιηφκτο0& σχσλιάζων επι του ώ? άνω θεματο? αποφαίνεται όρθοδάξω?
άντιπαραβάλλων ταύτοχρόνω? και του? ελληνικού? λόγου?: -θεον ήμεί? φαμεν απάντων
δημιουργόν. Τούτον οδν 'Ελληνικοί λόγοι εν και τάγαθον ονομάζουσιν εν μεν, ότι
μόνον των όντων απόλυτον κάΙ άσυμπλοκον, αγαθόν δε, ότι τούτο τελικωτατον άϊτιον-
πάντα γαρ τάγαθοΰ δειται και ούδεν τη? άγαθότητο? κρεΐττον d ? ήμα? Tpcei, Οδτο?
ουν ό παρ' ημιν μεν θεό? ονομαζόμενο?, παρά δε τοΐ? Έλλησι εν λεγόμενο? iwì
τ%ψ S i p i o v p y w v rêv òVrar ΟΑ·Ψ οΐκ e t t i ? τα *ληΚΗ| δεδηριονργηκεν
otlfic τα σιίίματα ΐτ€<τπ(σατφ o t t e rà Scorra κατεσκε^σετ, αλλ* όσα
«nryycrq mç τ% eVociSeî φ ν σ « « t i r a i καβεοτηκε.- Ό παρ' ημιν όθεν θεό?,
το τελικωτατον αίτιον, είναι ό αγαθό? δημιουργό? ή ποιητή?, όστι? κατά το
προαιωνιον σχεδιον ήλθεν d ? την δημιουργίαν του συμπαντο?, ουχί πληθυντικώ? ή
πλημμελώ?, άλλα καθ' ώρισμενην τάξιν και συγγένειαν.
Συνεχίζων δε εν τφ αυτψ λόγω και διερμηνεύων το 'τί εστίν συγγενε? τφ θεψ', ομιλεί,
περί του όντο? και του ενο? καθ' ύπόβασιν, περί προαιώνιου, περί αΐωνο? και
αΙωνίου- περί αύθυποοτάτου, ακινήτου και αυτοκινήτου αναφερόμενο? άλλοτε άς
Πλάτωνα, άλλοτε εΐ? 'Αριστοτελην πάντοτ' εν πλήρει γνώσει τη? πιθανή? αυτού
παρεγκλίσεω? τη? 'Ορθοδόξου γραμμή?. Προ? αποφυγήν τινο? λαβή? προ? κατηγορίαν,
σποίδει όπω? περιφρουρίση μεν εαυτόν, δικαιολόγηση δε τον λόγον του φιλοσοφικού
άλματο? σημείων τα έξη?: Ταύτα δε διηριθμησάμην όμου μεν ύμα? εΐ? πολυμάθειαν
άγων, όμοΰ δε και τάί? Έλληνικαΐ? δόξαι? ποιούμενο? εντριβεΧ?. Και όΐδα, ώ? ενίαι?
γε τούτων άντιπεσειται τα ημέτερα δόγματα· εγω γαρ ούχ ώστε τούτων εκείνα
άνταλλάξασθαι εσποΰδασα προ? ύμα? (μαινοίμην γαρ αν), αλλ' ίνα τούτοι?
μεν ήτε προσκείμενοι, εκείνων δε μόνον την εΐδησιν εχητε, ά δε πη κάί συνεργοίεν
2 6 7
ύμίν προ? τον αληθή λόγον διακινδυνευοντα καταχρήσασθαι."

Κατά ταύτα ό Ψελλό?, ακολουθών αφ' ενο? την Άγίαν Γραφην και την

*66. Kurtz-Drexl, Τομ. Ι, acX. « 3

- 67 .Ένθ' άν·τ. oik. 456. Σημ€ΐ«·θήτ<· ενταΟθα Sn, val μ*ν 6 tcXXOç ύκραμύκται τή? 'Ορθοδοξία?
ιύτοΟ airoppirriiv τϊν 4ντ«λλ«τ4ν T#F I m t f n r (μαινοίμην Y«W. wXiiv. cviTpetci H r
r*vcfry«vf«v (ci Se" w«), τ% 6ópa6cv σοφία? όταν 6 αληθή? λόγο? Statavouvcvci κ«τ«χη«ιν.

81
 μακραίωνα Ίεράν Παράδοσιν αφ' ετέρου, αναγνώριζα τον ένα θεό ν (τον Τριαδικό'ν, ώ?
κατωτέρω συντόμως θα ΐδωμ€ν) ώ? τον πάντων δημιουργον δια το είναι Αυτόν
απόλυτον, άσυμπλοκον, αγαθόν και τελικώτατον αίτιον. Ό συμπά? κόσμο? είναι το
αποτέλεσμα τη? απόλυτον ελευθερία?, πανσοφία? και άγαθότητο? Αύτοΰ. θα
προσπαθήσωμεν να θέσωμεν ύς τάξιν τίνα τα διεσκορπισμένα πλην κεντρικά χωρία τη?
ψ€λλική? ύλη?, άνευ των πολλάκι? ύπ\ αύτοΰ γενομένων σχολίων, ώστε θεμέλεια
ασφαλή εχοντε? να Ιδρυσωμεν σταδιακά? το αριστούργημα τη? Δημιουργία? ώ? αυτό?
το ελάμβανα, καταλήγοντ€? τοιουτοτρόπω? άς την όροφην και κορωνίδα του όλου
οίκοδομήματο?, τ.2. τον ανθρωπον.

Σχολιάζων 2 6 8 cl? το ρητον τη? πρώτη? ομιλία? τη? 'Εξαημέρου του μεγάλου
Βασιλείου, πριν ή κατάληξη εΐ? τα ίδια συμπεράσματα, κριτικην ανασκόπησαν ποια των
πλέον γνωστών θεωριών Κοσμογονία? και Δημιουργία?, ω? αυτήν του Πλάτωνο?,
Αριστοτέλου?, 'Ορφικών, Χαλδαίων, Πρόκλου, Πορφυρίου, κλπ. κατακρίνων τα? υλιστικά?
αυτών ερμηνεία? καθ' ο ν χρόνο ν άντιδιαοτέλλα ταυ'τα? μετά τών του ημετέρου
δόγματος μάρτυρα και επίκουρον έχων Βασίλειον τον μέγαν. Ούτω?, συμπέραινα ώ?
εξη?: "εμόί δε κόσμο? οίίτε ή υλη δοκει* το αμορφον έίδο?, το άδιατυπωτον άΐσχο?, ούτε
το είδο?· ού γαρ πεποίκιλται τούτο, ού δε κεκόσμηται, άλλα το συναμφότερον." Δέχεται
ούτω? τον κόομονοοχί άπλοΰν, άλλα ουνθετον εξ εΐδου? κάί υλη? εξ άρχη? κάί
ταυτοχρόνω? αποτελούμενο ν, ούδεμίαν στϋίχα&αήρτίι κοσμογονική? αΐτίαν αποδίδων
είτε τη υλη η τφ είδα- μήτε ή υλη, ητι? καθ' εαυτην άδιατυπωτο? παράμενα, μήτε και
το έίδο?, όπερ κάί τφ ελλείπει ή ποικιλία, τ.ϊ. ή διαφορά, το ποσόν, το μέγεθο?, κλπ.,
κατηγορίαι τη? υλη?, αποτελούν η δύνανται να οριστούν ώ? άρχη του κόσμου, άλλα το
συναμφότερον αυτών. Τούτο σημαίνει ότι κατά τον Ψελλόν, -tyoi AT ό κόσμος:.: πάσαι
at άρχάίαι περί κοσμογονία? η δημιουργία? θεωρίαι αποβάλλονται ώ? άλογοι και
ανεξήγητοι. Σημειωθείτω δ' εν παρενθέσει ότι 6 Ψελλό? πολλάκι? αλλάζει θέσιν ώ?
προ? την άρχαίαν σκέφιν, θεωρίαν κάί διδαχή- κάί άλλοτε μεν εκθείαζα του? γνωστού?
φιλοσόφου?, Ιδία τον Πλάτωνα, άσπαζόμενο? πολλά εκ τών διδαγμάτων αυτών άλλοτε
δέ, μετά σθένου? τούτου? καταπολεμά. Ή αμφίρροπο? αύτοΰ στάσι? έναντι τη?
αρχαία? φιλοσοφία? και γενικω? γραμματολογία? εξηγείται εκ τοΰ μελετημένου κάί
σχολιαζομένου θέματο?. "Οταν, δηλ. το περί οδ 6 λόγο? θέμα είναι δογματικον
κεφάλαιον επί τοΰ όποιου ή'Εκκλησία εχα επισήμω? άποφανθη, τότε, εάν μεν ευρη
του? φιλοσόφου? συντρέχοντα?, τεχνηέντω? και άλληγορικώ? πολλάκι? ερμήνευα προ?
το συμφέρον- άλλω?, συγκρίνων αυτών τά λόγια μετά τών Πατέρων ευρίσκει ταΰτα

68
. Σχόλιο κυρί«? €l? Codex Paris., 1182, 162ν 28 - 263Γ 17 f.

82
 ελλειπη cl μη και Τφίτολογηματα. Μολοντούτο, δεν διστάζει να εξάρη τα
πνευματικά οφέλη τη? αρχαία? σκέψεω?, υπεραμυνόμενο? τη? θέσεω? αύτοΰ ενψ
παρότρυνα του? μαθητά? και άναγνωστα? οπω? πράξωσιν παρομοίω?, λέγων: "....ου γαρ
άν διόλου φιλοοοφίαν αυτό? κατασχύναιμι, άλλα λειτουργία θεοΰ και άρχιερωσύνη?
θεσμό?, εν ορατοί? συμβόλοι? δεικνύων τα αφανή. 'Εκείθεν οΰν ημίν το ταχύ προ? τον
2 6 9
voöv άναχθηναι, ότι προ? θεον το πράγμα μετά συνέσεω?."

Ό θεο? δθεν, είναι 6 Δημιουργό? πάντων τον ορατών καί των αοράτων και
ουχί μόνον 6 απόλυτο? κύριο?, ποιητή?, θεμελειωτή? άλλα και συντηρητή? αυτών. Ή
σύμπασα δ' αυτή δημιουργία, αποτέλεσμα τη? άφατου σοφία? και άγαθότητο? τοΰ
Τριαδικού θεοΰ, άρχεται εκ το« piJkroV εΐ? το κεφάλαιον τοΰτο, τη? εκ του
μηδενο? ή τη? εξ ούκ όντων δημιουργία? ακολουθώ? είσερχόμεθα.

3. Η ΕΚ TOT ΜΗΔΕΝΟΣ ΔΗΜΙΟΤΡΠΑ

Ίιχων προηγουμένω? εξετάσει λεπτομερώ? και έπισταμένω? τα? μέχρι των ήμερων
αύτοΰ γνωστά? κοσμοθεωρία? και έχων προσέτι αποδείξει Ικανώ? το άσύστατον τούτων
δέχεται de facto πλέον την ύπο τοΰ θεού και & Tof ρ^δενο? δημιουργίαν τοΰ
κόσμου. "Ή τε χριστιανική αύτου μόρφωσι? και φιλοσοφική παιδεία, ώ? αυτή άλλωστε
παρουσιάζετο μεταξύ των μεγάλων Πατέρων τη? 'Εκκλησία?, αναγκάζει τοΰτον λογικώ?
τε και οντολογικά? να δεχθη μίαν αρχήν προαιωταον και προταίτιον άπάση? ποιήσεω?
και δημιουργία?. Έν άλλαι? λέξεσιν, εφ' όσον το θεμέλιον και ή αφετηρία τοΰ δλου
πνευματοϋλικοΰ κόσμου είναι ό "θεο?" τη? 'Ορθοδόξου Καθολική? 'Εκκλησία?, ή τοΰ
κόσμου δημιουργία εξαρτάται λογικώ? τε καί όντολογικώ? εκ τη? εννοία? και ορισμού
τοΰ Τριαδικού θεοΰ, εν οΰδενι ορίζουσα ή καί περιορίζουσα τήν φύσιν Αύτοΰ.
Χαρακτηριστικω? και συνωδά τοι? ώ? άνω σημειόί τά ακόλουθα: "Αρχή μεν τών όντων
θεό?, ούχ ω? συντεταγμένο? τούτοι? και συναριθμούμενο?, άλλ' ώ? εξηρημένο? και
2 7 0
υπερκείμενο?." Καίτοι χρησιμοποιεί τον κοινον φιλοσοφιών ορον ύφχί ομω?
πάραυτα προσδιορίζει ταύτην ούχι ω? συντεταγμένην ή συναρθμουμένην τοι? οίσιν,
άλλα κατά τήν αύτη? φύσιν, θεσιν τε και ανθρωπίνου λογισμού εΐ? το επέκεινα

!69
. Kurtz-Drexl, Τομ. Π, σελ. 2W
?7(
>. K u r t Z - D r e x ! , ! . ^ . 82

83
 εξηρημένην. 'Αλλαχοΰ δε και επ\ του Ιδίου θέματο?, συνεπιφέρει: ΈΙ γαρ πάντα τφ νψ
περιείληπται, αλλ' 6 θεό?, το πρώτον νοητόν, ë&m του νου υπάρχει- το δ' είξω, μη
διαστηματικώ? νοήση?, μηδέ καθ' ετερότητα νοεράν, αλλά κατά μόνην την νοητην
ύπερβολήν, καν την Ιδιότητα τη? ύπάρξεω?, νου παντο? bracava οδσαν, δι' οΰ το
271
ύπ€ροΰσιον δείκνυται." Ό ανθρωπινό? νου? έχει την φυσικην Ικανότητα να
περιλαμβάνη κα\ να κατέχη πολλά- 6 θεό? όμω? υπερβαίνει πάσαν ανθρωπίνην νόησιν
και κατάληφιν, διότι, υπερβατικό? ων, ευρίσκεται άς το επέκεινα συνεπεία τοΰ
ύπερουσίου τη? φυσεω? Αύτοΰ.

Ούτω?, άς το */Τφί εξαημέρου και eiç την γέντησιν του 'Αδάμ... 'λόγου
272
αύτου, άπευθυνων πρώτον δο£ολογίαν άς Άγίαν Τριάδα υπό τύπον επικλήσεως
προ? εμπνευσιν, γράφει ταfcffj?:"Πάντων ανα£ και κύριε και κτίστα τών απάντων,
ίξ ove oVrnr παρήγαγε? d? το είναι τα πάντα..." Προφανώ?, ω? προ? το ανωτέρω,
6 Ψελλό? πιοτό? τη 'Ορθοδόξω θεολογία, βασίζεται εΐ? το tetvsrtotstcttfnç Γραφή?
Β' Μακ. 7, 28 όπου "άξιώ σε, τέκνον, άναβλέφαντα d ? τον ούρανον και την γην, και
τα εν αυτοί? πάντα Ιδόντα, γνώναι, ότι Ιξ οΐκ oVrev εποίησεν αυτά ό θεό?."
Παραλλήλω? τοΰ χωρίου τούτου εΟρίσκομεν εΐ? Ίώβ 38,4. Ψαλμ. 8,3. 32,6. κ.α.
'Αλλαχοΰ πάλιν ό φισόσοφο? κάί θεολόγο? Φελλό?, και πάλιν στηριζόμενο? επί του
Ιδίου χωρίου, γράφει πεποιθω?, Τών παρά τοΰ θεοΰ dhrò το« M orroç d ? το
dvai παραχθέντων..."273 ύπσγραμμίζων και επιβεβαιών ετι περισσότερον το κοινον
χριστιανικον δόγμα. ΕΙ? ετερόν δε λόγον, 2 7 4 άντιδυαστελλων την γένεσιν τοΰ
άνθρωπου μετά τη? εν Χριστφ αναγεννήσεω?, γράφει τα ε(η?: "Πρώτη μεν γαρ ή
ημετέρα γένεσι? έν τφ παραδείσω γέγονεν, ητι? πρόοδο? ίκ το* n ciuci eis το
cirai καθ€στηκ€ν...." "Ήδη, kv τη Περί θεοΰ παραγράφφ, παρ^έσαμεν το "φυσι? γαρ
τοιαύτη τοΰ άγαθοΰ, άγαθυνειν πάντα, αύτη τε τη παράγωγη τ | έκ rì o r r e r και
τη μέτοχα ποιείν τοΰ οίκείου καλοΰ..."275 Εϊτε λοιπόν χρησιμοποιεί τα? κοινά? τη
παραδόσει εκφράσει? oc του μη eîmiT\ àc mr μη dhwrri και άπλώ? èc του μη οντος,
την Ιδίαν εννοιαν επισημαίνει, την he τοϋ μηδαώς δηλονότι γένεσιν τών πάντων.

Έκ τών ώ? άνω καταφαίνεται ότι 6 Ψελλό? ακολουθεί ούχ\ μόνον την Ίεραν
Γραφην άλλα και την τών Πατέρων όρθόδοίον γραμμήν και ουδέποτε, μήτε και εΐ? τα

'71.M1gne,PG.,122, 1148D-1149A
>7
2. Kurtz-Drexl, Ι.,α«λ. 401
7
' 3 . W e s t e r i n k ^ . »101, aeX. 57
>74
. Codex ParJS., 1182, 296v ΙΟ (Ε? το Ti σημαίχα Πρωτότοκο?)
75ν
' Ενβ' άνβτ. 1182, 11ν 39-40

84
 πλέον τολμηρά άλματα τή? αλληγορία? αυτού παρουσιάζει έστω και την παραμικραν
παραλαγήν τη? 'Ορθοδόξου Καθολική; διδασκαλία?. 'Εφ' όσον επ\ τη? δημιουργία? ή
παράγωγη? των πάντων αναγνώριζα μίαν απόλυτον 'Αρχήν, ταυτην τη? Τριαδική?
θ€Οτητο?, αποκλυα αύτομάτω? ετέραν αλλην, ώ? λ.χ. την υλην, έστω και αν αυτή ώ?
τροφό?, κατά τον Πλάτωνα, jZ.natorruces'Tßzki νοηθή.

Το θέμα τη? Δημιουργία? επαναλαμβάνομεν, αποτελεί εν εκ των πλέον κεντρικών

κεφαλαίων δια τον Ψελλόν τούτο συνάγεται εκ τή? αφθονία? των σχολίων τα όποια
και παρουσιάζονται επανειλημμένω? d ? τα έργα αύτου. ΕΙ? ενα εκ των θεολογικών
αυτού λόγων 2 7 6 ομιλών '/7φί rar άλληναλω? έγκ€ψένων ηροθέσ^αν τρ άγίρ Tpm$i\
συγκρίνει τα γνωστά αίτια τή? δημιουργία? του Πλάτωνο? και 'Αριστοτέλου?, ήτοι
1) υλικό ν, 2) οργανικόν, 3) άδικο ν και 4) τελικό ν ( υπεραμυνόμενο? τή? 'Ορθοδόξου
άνπλήψεω? τών εκφράσεων εν τή Δημιουργία του κόσμου üfiil Tlov, tot ' A y i *
Π r e t u r n καταλήγει ούτω?: "ol τών Ελλήνων εξοχώτατοι και φιλοσοφικωτατοι περί
τούτων διαταξάμενοι φαίνονται, παρ' ól? άλλο μεν το αφ' od άλλο δε 6 πατρικό?
βυθό? και άλλο 6 δημιουργό?, παράδειγμα τε νοητον αφανώ? εοτηκό? ούδαμοΰ. ΟΙ δε
καθ' ήμα? αυτόπται τών τοιούτων μυστηρίων γεγονότε? και κηρυκε?,277 τον αυτόν
παράγουσιν και ποιητικον αίτιον κάΙ δημιουργιών κάΙ τελικον...(ενφ εκείνοι) τή ΰλη
προσχρωμενοι εΐ? την τών όντων άπογέννησιν, ποτέ δε εξ ούκ όντων τα όντα
παράγονται."
ΕΙ? τον λόγον τούτον ό Ψελλό?, μελετών και σχολιάζων τα? άλληκχλως προθέσας
τα? οτιοίας Πλάτων, 'Αριστοτέλη? κάΙ οϊ αυτών όπαδοι εδέχοντο, τ.ϊ. τα? i r 4 , · ι "
ο ί , * φ ' of, cai ci? S δια τών οποίων φιλοσοφικώ? ήρμήνευον τα αίτια τή?
δημιουργία?, δίδει μεν την θεολογικην κάί όρθην εννοιαν τών προθέσεων i r . Sia και
er, ώ? αΰται αναφέρονται εΐ? την Άγίαν Τριάδα, όπου " εκ του Πατρο? γεγενήσθαι
τα όντα δια του ΤΙοΟ εν Άγίω Πνευματι..." , καταπολεμεί δε τήν τυχόν σιίγχυσιν τών
προθέσεων κάί απορρίπτει μετά πάση? λογική? και θεολογική? εντρεχεία? κάί εφόδου
την κατά του? Έλληνα? φιλοσόφου? ερμηνείαν, ίνα μη τυχόν εκληφθή ό Πατήρ ώ?
το ποιητικον αίτιον, 6 ΤΛο? ώ? όργανον και το Πνεύμα ώ? ΰλη. Τούτο προδήλω?
καταστρέφει κάί διαιρεί το άδιαίρετον, τήν αμιγή απλότητα, το μόναρχον, κλπ. τή?
θεία? Ουσία? και θεότητο?, κεφάλαιον το όποιον μετά σθένου? κάί άκρα? πεποιθησεω?
οΰτο? ώ? βασικον θεμέλιον κάί ακρογωνιάΐον λίθον τή? Πίστεω? προϋπόθετα.
Ώσαυτω? αποκρούει και απορρίπτει την "be ταύτοματον" δημιουργΐαν ώ? τελείω?

ΐ76
.Έ*β' ivi. 1182, 32r 16 4«.
77
- . Σημ€ΐ·θ€ίτβ το ύν' αύτοΟ 'of ίέ tarff' etas' αΜτπη.,.κΑπ.," Swcp κοί αύτομάτ·? διακρίνει
ήν ίκλογήν τβν πηγβν k\ &ν καΐ άρ&ται τα is ivm.

85
 άλογον κάί ασυστατον τψ φιλοσοφικψ, τ.ε"., έπιστημονικφ λόγω, ότι δια τη? τοιαύτη?
μεθόδου ούδόλω? εξηγείται το καλόν, το δίκαιον, ή όμοιότη?, ή αρμονία, κλπ. "Où γαρ
278
έκ ταύτομάτου τα ενταύθα," γράφει d ç το '/7φί aUtro? κεφάλαιον "αλλ' άπο
κρείττονο? ρυέντα χείρονα· γεννάται yap άνωθεν έκαστον...κλπ."

Κατακλείοντε? το κεφάλαιον τούτο έπαναλαμβάνομεν το αρχικώ? παρατεθεν

χωρίον, το όποιον και αποτελεί κεφάλαιον Πίστεως' όχι μόνον δια τον Ψελλον άλλα
και δια πάντα 'Ορθόδοξον θεολογούντα, το "Πιστευομεν άς Ινα πατέρα την πάντων
αρχήν και αΐτίαν, .άναίπον δε και άγέννητσν μόνον τυγχάνοντα..". Τούτο δε
279
συμπληροϋται δια του "ούδεν μεν τώ> όντων ή γινόμουν άναίτιον, φιλτάτη ψυχή·
εΐ γαρ και τω Πλάτωνι άγέννητο? παραπεφιλοσόφηται ή φυχη, και τφ 'Αριοτοτέλει ή
ύλη, αλλ' αμφω γεννητα και απ' αΙτία? την αρχήν έχοντα·.....'.Αναίπον μεν ου> των
280
πάντων ουδέν...". Ταυτίζων τέλο? την θείαν Φυσιν μετά τη? έννοια? του
'Αγαθού, θετά και το λογικον επιστέγασμα έπ\ τη? έκ τού μή είναι δημιουργία?
"Φυσι? γαρ τοιαύτη του αγαθού, άγαθυνειν πάντα, αύτη τε τη παράγωγη τη έκ μή
όντων και TTJ μέτοχα ποιάν του οίκείου καλού".

Δεν χωρεί Οθεν ουδεμία αμφιβολία οτι ό Ψελλό? δέχεται άπολΰτω? και
άναντφρητω? την "έκ το« ptfcrdc" δημιουργίαν ούχι μόνον διότι καταφεύγει ύς
την Ί . Γραφην προ? άπόδειξιν, άλλα κυρίω?, κατά τήν έμήν γνωμην, επειδή κάί
φιλοσοφικώ? αποδεικνύει τούτο.'Από σκοπού δε άπεφυγαμεν εκτεταμένα σχόλια κάί
παραθέσει? χωρίων τη? ψελλικη? ύλη? έπι τού θέματο? τη? ίκ το* •t-^Scròs'
δημιουργία?.

ΕΙ? το σημάον τούτο όφείλομεν όπω? παρεμβάλωμεν ολίγα τίνα περί τη?
Κοσμογονία? ή Δημιουργία? Η «νοκαράπι? Λ φ . Ή πρώτη σοβαρή πηγή εξ ή?
αργότερον πολλοί φιλόσοφοι ή και θεολόγοι ήρυον είναι ό Πλάτων. Οδτο? παρά
Τιμαίω, 281 όμιλά αριδήλω? περί κοσμοποιΐα? έ£ υποκείμενη? ύλη?, καίτοι 6 ίδιο? δεν
χρησιμοποιεί τον terminus technìcusflX%αλλ' ω? συνήθω? άλληγορικώ? ώ? δφψ€Ρ%
υποδοχή, χαίρα, àgiaytfor, τιθήνη, τροφον κάί ναρομοια Συληθεί? γαρ 6 θεό? αγαθά

278
Westerink, Appendix II., aeX. 102
279
. Γραφ«ν el? μοναχον τίνα. Πρβλ. το 4? ivm uè τα τοΟ "otöev γαρ αόριστον τ# 6c#, οδτ« C»il
οΦι-c uaVaroç, oî ytVeais, ούκ ουσία, O&TC TÌV ÒVWV ofrre τβν γινομίκ·κ ούδϊκ." Westerjnk, fvd'
αν. σ<\. 100
280
. Κ.ΣαΌα?, Τόμ. Ε', «λ. 477
28
'.308«.

86
 μεν πάντα,...πάν όσον ήν όρατον παραλαβών ούχ ήσυχίαν αγον άλλα κινούμενον
πλημμελώ? και ατάκτως, εΐ? τάξιν αυτό ήγαγεν εκ τη? αταξία?..". Πρόδηλον τόί? πάσιν
οτι 6 Πλάτων δέχεται το άτάκτω? κινούμενον υποκείμενον', ώ? συκαρχη τη?
κοσμογονία?, εοτω και αν αυτή καταχρηστικό? νοήται και ουχί την εκ του μεδενο?
γένεσιν των πάντων. Έ ν τούτοι?, 6 Α.Ε. Taylor εν τφ έργω αύτοΰ 2 8 2 δέχεται οτι
παρά Πλάτωνι "the Idea of 'creation ex nlhllo'was quite Intelligible." Τούτο λέγει
βασιζόμενο? km του èv Σοφιστή 2 8 3 , «νθα και "Ζφα δη πάντα θνητά,.,.μών άλλου τινο?
η θεού δημιουργούντο? φήσομεν ύστερον γίγν€θθαι πρότερον ούκ οντος..." Ή Ιδέα τη?
ϊξ προϋπαρχούση? ύλη? δημιουργία? δεν ήτο άγνωστο? μήτ€ κάί απόβλητο? παρά τη
Π Α , όπου εν Σοφ. Σολομ. κ€φ. 11, 18 βλέπομεν, "ου γαρ ήπόρει ή παντοδύναμο? σου
χειρ (τ.ε. του θεού) και κτίσασα τον κόσμον i f dpop+ov «λ*?..Λ Ουχί oc μόνον
τοΰτο, αλλά κάί παρά τοι? Άπολογητάί? παρουσιάζεται ω? λογικον κάί άποδεκτόν. Ό
Ίουστίνο? 6 Μάρτυ? 2 8 4 λέγει: "πάντα την αρχήν αγαθόν οντά δημιουργησαι αυτόν εξ
άμορφου ύλη?..." κάί περαιτέρω (e. 59) "ύλην άμορφο ν ούσαν στρέψαντα τον θεό ν κόσμο ν
ποιησαι." Κατά πάσαν πιθανότητα τα ύπο Ίουοτίνου λ€γόμ€να πηγην «χουν τον
Πλάτωνα· κάί τοΰτο μεν αναγνώριζα 6 Μάρτυ?, πλην Ισχυρίζεται οτι 6 Πλάτων
υΐοθέτησεν την Ιδέαν εκ Μωϋσέω?.

Ό δε Άθηναγόρα?, 2 8 5 παρουσιάζει τον Ποιητην του παντο? ώ? άλλον κεραμέα,

dori?, ώ? και παρά Πλάτωνι, θέτει τάίιν d ? την προύπάρχουσαν ύλην: "ώ? γαρ ό
κεραμευ? κάί 6 πηλό?, ύλη μεν 6 πηλό?, τεχνίτη? δε 6 κεραμευ?, κάί ό θεο?
δημιουργό?, υπακούουσα δε αύτφ ή ύλη προ? την τέχνην." Ό Edwin Hatch εν τψ έργω
αύτοΰ, 2 8 6 θέτει επι του θέματο? τούτου τρία βασικά ερωτήματα: 1. Ποία ήτο ή εσχάτη
σχέσι? "Ύλη? κάί θεον, 2. Πω? 6 θεο? εφηπτατο ταύτη? ώστε να λάβη αύτη μορφήκ,
3. Πω? άς παντοδύναμο? κάί πανάγαθο? θεό? ^δημιουργεί τι άτελε? κάί κακόν;
Ταύτα, τ.ε. περί προϋπάρξεω? τή? ύλη? ή μη, τη? σχέσεω? αύτη? μετά του θεοΰ κάί
πω? ό τέλειο? θεό? δημιουργεί την ατελή ύλην, κλπ., λεπτομερώ? εξιστορεί την
εξελιξιν αυτών παρά φιλοσοφικοί?, Ιουδαϊκοί? κάί χριστιανικοί? πλαισίοι? κάί
παρουσιάζει την σκέφιν ώριμάζουσαν εκ καθαρών φιλοσοφικών βάσεων d ? χριστιανικών
επιστέγασμα.

82
Α.Ε. Taylor, PLATO (The man and his work) London 1960, acX. 391, fan», ι.
>83 Σοφιστ. 365c
»84 'AFOX. j , 10
Î85 Legat. 15
!86 1. What was the ultimate relation of Matter to God; 2. How did God come Into contact with It so
is to shape it,· 3. How did a God who was almighty as well as beneficent come to create what Is
mperfect and evil, THE INFLUENCE OF GREEK IDEAS ON CHRISTIANITY, chap, vu (Greek and Christian
"neology), Harper Torchbooks, N.Y., σ€λ. 193 it

87
 4. H E N XPONQ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ

Tò θέμα τ % év χρόνφ ή μη év χρόνφ δημιουργία? είναι άρρηκτω?

συνδεδεμένον μετά τη? ορθή? εννοία? του Τριαδικού θεοΰ εκ τη? όποια? και τελείω?
εξαρτάται. Πλην ό Ψελλό?, βαθύ? γνωστή? τη? Τ€ θύραθεν και τη? τή? ημετέρα? αυλή?
γνώσεω?, ώ? πολλάκι? μέχρι τοΰδε άνεφέραμεν, ακολουθών & πιοτώ? του? μεγάλου?
μΰστα? τη? 'Ορθοδόξου θεολογία?» προσπαθεί be νέου orne? ρίψη φώ? cl? την όρθήν
έρμηνείαν τη? èv χρόνφ ρήσεω?. ΕΙσαγωγικώ? δυνάμεθα να θέσωμεν τα θεμέλια τη?
év χρόνφ δημιουργία? παραθέτοντε? το 17ον κεφ. τη? Π α ν τ ο 8 α τ | ? Διδασκαλία?
όπου 6 Ψελλό? σχολιάζει τον τρόπον τη? του θεοΰ γνώσεω? και πλαγία»?
ερμηνευοντε?, τον τη? δημιουργία?. Οδτο? σημειοι τα εξη?: Όυχ' ώ? έχει τα
πράγματα γινώσκει 6 θεό? ταΰτα, άλλ' ώ? εστίν αυτό? κατ' ούσίαν. Otov είσι
πράγματα μεριστά, ό δε θεό? αμέριστο?- άμερίστω? οίν όίδε τα μεριστά. ΚάΙ πάλιν
πράγματα άλλοίωτα και μεταβλητά, 6 δε θεό? αναλλοίωτο? και αμετάβλητοι
άναλλοιωτω? ουν όίδε τα άλλοίωτα και άμεταβλήτω? τα μεταβλητά. Ούτω? και τα ύπο
χρόνον αΐωνίω? όίδε, κάί τα ενδεχόμενα άναγκαίω?, και τα σωματικά άσωμάτω?."287
Κατά συνέπειαν τη? άπλότητο? τη? θεία? Ουσία?, ώ? τ{δη άνεφέραμεν εΐ? το πρώτον
κεφάλαιο ν, 6 θεο? παραμένει εσαεί επέκεινα των συζυγών εννοιών χώρου κάί χρόνου.
Δια τούτο δεν δυνάμεθα να όμιλώμεν περί τη? èv χρόνφ θεοΰ δημιουργία?, επειδή
ακριβώ? al εννοιαι θεοςχαχ χρόνος άποκλείουσιν άλληλα?. ΕΙ? έτερον λόγον αύτοΰ
266
\ξ άλλου, * Ό χρόνο? tv XPoVtf, % ο4κ ΙΨ xpoVaj", αναφερόμενο? επί του
Ιδίου θέματο?, παρατηρεί τα èffj?: "...6 δε θεο?...όμοΰ τε εβουλήθη ύποστηναι τον
ουρανόν και ή βουλησι? έργον γέγονεν και à χ ρ ό ν ω ? υπέστη το παν...." Τούτο
σημαίνει οτι ή Ρονλή* του θεοΰ ώ? κάί ή άγαθότη?, σοφία, κλπ., είναι ταυτησημοι
έννοια τη? θεία? Ουσία?, ήτι? απλή, άδιάστατο? και άχρονο?. Προ? τούτο, σπεύδει
όπω? διευκρίνηση ετι καθαρώτερον την όρθην έρμηνείαν του ά χ ρ ό ν ω ?, ούτω?
ώστε μη τι? άνθρωπομορφικώ? εκλάπη την εκφρασιν και άμαρτηση κατά τη? θεία?
βουλή? κάί ουσία?. Έχων ηδη αποκαλέσει την δημιουργίαν του κόσμου άχρονον, καλεί
πάραυτα την δέουσαν προσοχήν τών αναγνωστών αύτοΰ τονίζων ou, vai μεν άχρόνω?
υπέστη το πάν, "αλλ' ού δια τοΰτο αχρονον, επειδή μή πρότερον όν ύστερον γέγονε.

!θ7
. Wester ink, σελ. 24 Πρβλ. toro cv Appendix, σελ. 101 τά "ό μεν ow Oròc òpo? iv ό
raVrav Ακρότατο? κατά την oUeiav ακρότητα otite τα ιραγματα, άρισμέν·? μίν τα αόριστα,
ίναγκαΐ«? Sc τα Ενδεχόμενα, ού γαρ συμμεταβα'λλεται Tot? γινόμενα?, άλλ' άς έχει φύσε»? την
οίξιν otite τβν δντβν τα U κατά την οίκεέαν φόσιν ρεΐ τι καΐ φέρεται."
· 8 8 . Codex Paris., 1182, 300r 47 kl

88
 Τή ούν ομώνυμη του ούκ kv χρόνω παραλογίζεται 6 την έρωτησιν προβαλλόμ€νο?.
Διττον γαρ το εκ χρόνω· Ι) το d à clvai ή το μη δια χρονική? παρατάσ€ω? ύποστήναι
»στ« κατ' άλλο μ€ν kv χρόνω, δτι μη ά α ήν, κατ' άλλο δ€ ούκ kv χρόνω ότι μη
χρόνου τφ δημιουργψ π€ρι την εκάστου εδέησε? ycvcoav." 289 "Ωστ« ή fr χρο?φ φράσι?
διπλή εχα cwoiav και όμωνυμω? δέον όπω? «ννοηθή- αφ' evo? μέν, το εγχρονον
σήμαινα, αφ' ετέρου δέ, το μη δια χρονική; παρατάσαο? γ€νόμε/ον. Βφαίω? ό Ψ€λλό?,
ώ? προ? την του θατυ δημιουργίαν, δέχεται άπολΰτω? την δεοτέραν cwoiav.
Em τούτου άοκνος επανέρχεται και παράδαγμα παρουσιάζων κατ'aréji>6tïïor\éyai
ΈΙσί δ€ και τίνα των kv ήμίν àircp άχρονων πέφυκ γίναιθαι, ώσιτ€ρ ή του ροίματο?
πήξι? κα\ ή τή? taupavcia? των υδάτων άποκρυστάλλωσι?. Où γαρ κατά μόρια τούτοι?
το συμπειιηγέναι, αλλ' α θ ρ ό ο υ290 και ώ? τούτο ούκ ε/νωκαμεν ήμά? ποιάν",
και κατάληγα τονίζων, "ώστ€ το kv χρόνω (τ.€., κατά την πρωτην cwoiav) ή...λήρο?....ή
λίαν άτοπον ...ού γαρ των υπαρχόντων ό χρόνο?, άλλα των συμβφηκότων."291 ΕΙ? δ€
το "Ilcpi ycrcociHT και φθορέ?" κ€φάλαιον 292 ομιλών ώσαυτω? km του Ιδίου
θέματος· σημαοι τα ακόλουθα: Τέναπ? μα* λέγεται καί ή από του μη οντο? α ? το
είναι μεταβολή- γέναπ? και φθορά ούκ ασι κίνησα?, ά θ ρ ό ω ? γαρ το γ€νόμ€νον
γέγον€...". Τέλο? δέ, την "CK ταυτομάτου" γέν€σιν απόρριπτα ώ? ληρωδη οτι αυτή
κατάλυα την TC τάξιν τού κόσμου κα\ τήν Ιεραρχίαν τών όντων. 2 9 3

ΑΙ cvvoiai Α 1 · ν και Xporoç ίξ άλλου, ώ? αδται τουλάχιστον ύπο των

Εξοχωτέρων φιλοσόφων, ήτοι Πλάτωνο? και Αριστοτέλους, έίχον μελετηθη καί
<5φρηκτω? συνδ€θή μετά τη? Κοσμογονία? και κοσμοθ€ωρία?, άπησχόλησαν την
θ€θλογικήν σκέψιν του Ψ€λλοΰ κατά μείζονα τρόπον και λόγον. Οδτο?, βαθύ? γνωστή?

•89. Αυτόθι
90
. Ό fcXXò? ταυτίζ« τήν ΐννοιαν τοΟ ίτιθέτου dtpfrç ή ένιρρήματο? é%§émw μ€τα τή?
i W « τοΟ ixpévm* ή ixfévmt. Kol ό »kv 'Αριστοτέλη? χρησιμονοιαί ναραλλήλ«? w ? τον
» F ( • m r t 'Agprfwg 186a 15) "αθρόα? γινομένη? ικταρολή?" καί iwoeî άκριββ? τήν àVcu
ρονική? vapaTdac«? άλλαγήν. Bcßaiii? 6 Φιλόσοφο; «Ι? το i r ìvm ppquovcutep xmciov f&v òpiÀcÌ
col Δημιουργία?. Γρηγόριο? 6 Νυσση? έτίση? (Mlgne, Ρ6„ 46, 1008A) ίτιρρηματ. χρήσιν m e t τοΟ
Dou é? "κατά το αθροον" ήτοι, αίφνιδί·?. Πσ·? ή σημασία τοΟ rflpfeff Sèv ctvai αυτή αυτή του
Xftfr·?. «λήν tev x«pet οί&μία αμφιβολία on ο *€λλο? ΙνταΟθα TOUTÎC« αμφότερα?. Τέλο?
νν«ιαφ^ρομ€ν καί frepov i&tytov, «c«oi6oTe? i n δια τούτου θέλομε awoteftci το wvcOpa τή?
Βΐπήσ«ι? τβκ χρησιμοιοιονμ^ν«ν δρ»ν· 'Ομιλβν 6 *€λλο? vcpl Νου καί δημιουργία? οτικιοΐ τα
5ήΓ "Ιση Sé wcÉrrev ίπτοστάτη? oèxi wô? »0?, αλλ' 6 αμ^θ«κτο? καί 6 δημιουργικό?· υφίστησι 64
poocxi? μίν τα ΙΒια καί αμ£τ«φλτ)τα, etra δη καί τα μ€τοφλητά καί {γχρονα- ούχ' Sn τα μίν
ρβτα woi€Î, τα 8i uoTcpa, iW i r p i f f « « f συμναντα..." (Westerink, κίφ. #24, ocX. 27).
' 9 1 . Codex Paris., 1182,300v 1-5
'92,wester1nk,aeX. 53
93
. Πρβλ. Joseph Bidez, CATALOGUE DES MANUSCRITS ALCHEMIQUES GRECS, VL Michel Psellus,
îpitre sur la Chrysopée. Opuscules et extraits sur 1 ' alchemie, la météorologie et la
émonologie. Bruxelles 1928, σ«λ. 162

89
 του ακανθώδους- τούτου θέματος, επανειλημμένα? σχολιάζει τα έργα των φιλοσόφων,
Ιδία τον Τίμαιο ν και Φυσικήν 'Ακρόασιν, αντιδιαστέλλω ν τον υπ' αυτών δοθέντα
όρισμόν, ώ? αυτός τουλάχιστον εννοή τούτον, προσθέτων συνάμα και την χριστιανικην
294
ερμηνείαν. Kai πρώτον μέν, εν τψ '/7φί Alêrof κεφαλαίω λόγον ποιείται,
συγκρίνων Πλάτωνα και άλλου? φιλοσόφους*, περί αΐωνο? και αΙωνίων, περί χρόνου,
ύπερχρόνου και εγχρόνου, περί κινήσεως* κάΙ στάσεως* κάΙ πάντων τών συναφών αυτών
εννοιών και λόγον αποδίδει συνάμα ύπερ της* ορθής* άντιλήφεως*. Και άλλοτε μεν
συμφωνεί μετά του Πλάτωνος* άποκαλών τον χρόνον "εΙκόνα του αΙώνος*", άλλοτε
διαφωνεί ως- προς* τα "αΙώνια" τα και "είκονίσματα και μιμήματα" του ΑΙώνος- ως- μη
αποτελούντα τα? 'Ιδέας* του Πλάτωνος*. 'Ομιλούντες* κατωτέρω περί της* 'Ιεραρχία?
των "Οντων, θα επιοτρέφωμεν εξηγούντε? λεπτομερέστερον και το περί aUtrwr
ζήτημα. ΕΙ? έτερον λόγον αυτού, τίτλον φέροντα %Ι7φί aUSroç και χρώνν "
εμπνεόμενο? ύπο Γρηγορίου του θεολόγου, αφού και πάλιν είσαγωγικώ? περίληψιν
δίδει τη? κατά τών φιλοσόφων άντιλήψεω? περί εννοία? του 'alâtvsf παρουσιάζει
πλέον ώ? χριστιανικην διδασκαλίαν, εΙμή δόγμα, την όρθήν εξηγησιν τοΰ όρου. Ιδού
πω? ουτο?, Ιδίαι? λέ&σιν, θέτει την λυσιν του ζητουμένου: "Ή τοίνυν περί το όν εν
τψ είναι ζωή όμοΰ πάσα και πλήρη? και άδιάστατο?, τοΰτο ό δη ζητοΰμεν αΙών. Ού
τοίνυν αΙών ή νοητή ουσία, ουδέ ή στάσι? ή εκεί· ό γαρ αΙων ούκ εν στάσει μόνον,
άλλα και εν ενί και άδιάστατο? και μετέχει στάσεω?, ούκ αύτο? δε στάσι? εστί- ού
τοίνυν 6 εκαστον τούτων Ιδων, οίον νοητήν ούσίαν, στάσιν, άϊδιότητα, ταυτότητα,
αΙώνα εΐδεν, αλλ' 6 πάντα συναγαγών και το μεν οίον ύποκείμενον λέγει ούσίαν είτα
κίνησιν τούτο καθο ζωήν όρ$· είτα στάσιν το πάντη ώσαυτω? κάΙ άδιαστάτω? πάντα
Ιδων, ούτο? έΐδεν αΙώνα, ζωήν μένουσα εν τψ αύτψ, άεί παρόν το πάν εχουσαν, αλλ'
ού νυν μ€ν τόδ«, αύθις* δ€ ercpov, αλλ' άμα πάντα, οίον kv σημείω ομού πάντων
όντων και ούποτε εΐ? ρεύσιν προϊόντων. Ή roirvv το« ôVroç παντελή? oioia
και δΚ% τοίτο αν cfirj atiir. ΑΙών γαρ άπο τού άει όντο? ώνόμασται."295
Δυνάμεθα όθεν να δεχθώμεν ώ? όρισμόν τού atôroç την κατακλείδα τού ώ? άνω

94
.Wester1nk, Appendix It.,«λ. 102-104
95
. Codex Paris. 1182, 272v 6-16

90
 2 9 6
χωρίου, πλην ουχί κατηγορηματικώς, διότι θα φιάζομεν την εννοιαν του "αν ειη."
"Ωστε δια του ορού a l a r δέον όπω? νοφωμεν μετά του Ψελλού την TC νοητην και
παντελή οϋοίαν, την άει εν στάσει, άϊδιότητι, ταυτότητι, την αεί εν τφ αύτψ και
παρόντι μένουσαν, την tv κίνησα καθο (ωήν, κλπ. Έ ν τφ aimrx δε τούτω τα πάντα
προϋπάρχουσιν- ύστερον δε ΐ|λθον άς peOoiv. Kai έτερον χωρίον επισυνάπτομεν εν τφ
όποίω ούχι μόνον επεξηγεί την των πάντων γενεσιν και σχέσιν των δημιουργημάτων
έναντι του Πρώτου Αίτιου, άλλα και παράλληλον μετά του ώ? άνω ορισμού παρέχει.
Παραπέμπομεν όθεν τούτο ευθύ? μετά τα περί Γενέσεω? σχόλια αύτου: "...ώσπερ ούν
ταλλα εκείθεν γεγένηται, ούτω δη και 6 χρόνο? αΐωνο? εκπέπτωκε. Λέγω Se ταύτα ού
τα? Πλατωνικά? Ιδέα? παρεισάγων τώ λόγω, αλλ' είναι πειθόμενο? κόσμόν τίνα άλλον
ύπερ ήμα? τη άιδίφ καταστάσει κατάλληλον, ένθα ή του αγαθού φυσι?, ή του καλού,
ή τη? δικαιοσύνη? αύγη, ή τη? άληθεία? λαμπρότη?, ή όσιότη?, ή ζυμπασα, ϊ ν ' ούτω?
εΐποιμι, αρετή, ού νενοθευμένην την Ιδεαν έχοντα, ούκ επίμικτον, αλλ' άποοτίλβοντα
και κάλλει και μεγέθει και αε\ ώσαυτω? έχοντα κάί εστηκότα πάγια τε και αμετακίνητα.
Τα γαρ ενταύθα ούκ όΐδα είτε άπορροαι των εκεΐσε εϊτε μετοχάί εΐθ' ομοιώσει?. 'Αλλ'
ούδε εκείνα άγέννητα, ούδε το εκεΐσε καλόν το πρωτω? καλόν, ούδε το αγαθόν αυτό
οπέρ εστί τάγαθόν· εκπεπτώκασι γαρ κακεΐνα τη? ύπερεχούση? κάί άρρητου φυσεω?.
Προ? μεν ούν τα τηδε εν παραδείγματο? λόγω εκείνα εστηκεσαν, προ? δε το πρώτον
αίτιον κάί ύπερ ο των πάντων ούδεν εΐκόνε? είσιν άκριβεΐ?. 'Αλλα περί μεν εκείνο
ύπερ κατάληφιν πάντα· το γαρ άληθε? ούτε αΙων εκεΐσε, ούτε ουσία, ούτε στάσι?,
ούτε κίνησι?, ού ταυτότη?, αλλ' άρρητα πάντα κάί ανονόμαστα. Τα γούν εύθυ? προ?
εκείνο αφομοιοΰμενα ζώντά τε κάί στάσιμα κάί αΙωνια. Ό τοίνυν παρ' εκείνοι? αΙων
ού το ύποκείμενόν εστίν, οίον ουσία τι? ύπεστρωμένη τοΐ? άλλοι?, άλλα ταύτη? τε
ούση? κάί τη? νοερά? κινησεω? κάί τη? εν ταυτω. στάσεω? κάί τη? κατά το
άπαράλλακτον ταυτότητο?, συσταλείση? τη? ετερότητο?, το εκ τούτων η συν τούτοι?
εκλάμπον, ούκ έξωθεν ούδ' ω? επεισοδιώδε? αλλ' εμφύτω? κάί ούσιωδω?, ή ξυμπασα,
ϊν' αύθι? εΐποιμι, τη? ουσία? και τη? ταυτότητο? κάί τη? κινησεω? κάί τη? στάσεω?

•96. Περί τή? δυσκολία? το© όρου rnldr, δτι «ολλανλβ? δύναται va νοηθβ, àptcoOv τα ειομενα δυο
;βρία ιτατέριιν, τα 6ιοΐα αφ* ένο? μεν αναφέρονται Ιν τή 4? ivm εννοία, ε*ε(ηγουν αφ' έτερου
•ην συχνών ιαρεννοησιν τοΟ νραγματο?. Kai 6 μεν θεο&ίρητο? Κυρου (εκδ. J.L. Schultze and J. Α.
loesselt, Halle 1769-74) èv τ# htereticanm faMarum compendium, 5.6(4.399) ypcàfwi: "δ
ila ν...διάστημα τι χρόνου δηλϋτικον, «ori μεν άνείρου, όταν νερί OeoO λ€γηται, VOTÉ Si 1% κτίσει
Γυμμετρου, άλλοτε δε TQ dvopmrivg C«Q..." Ό Se «ολυ? Ίβοίννη? δ Δαμάσκηνο? (Migne, Ρ6„
14.8616) μαρτυρεί τα ίξήρ "το τοΟ olivo? όνομα «ολυσημον ίση...ali ν γαρ λέγεται...ή έκαστου
êv dvdjNJirav (»tf ...*«&iv..A χιλί·ν CTÌV χρόνο? τ«ίλιν...8λο? ό wapèv (Ko?, καΐ alèv ό μέλλιιν, 6
ιετά την άναστασιν ατελεύτητο?...ircfòtv...ou χρόνο?, ούδε χρόνου τι μέρο?...άλλα το
Γυμιταρεκτεινόμενον τοΐ? άϊδΥοι?...8ιτερ γαρ τοΐ? (rio χρόνον ό χρόνος, τοΟτο τοΐ? dïSioi? εστίν
ιΐιίν." 'Û? wpo? την ταυτησιν δε*. wpftX. Διονυσίου 'Αρεοιταγ. Π&ί âet*r òtvear. Migne. Ρ6. 817D, "ò
kò? βασιλευ? λέγεται τον alti ve ν...αυτό?...ίστι ν 6 alèv τβν altivev."

91
συνοχή τε και συλληψι?, τοΰτο αν €ΐη ό αΙων.'

Έκ πρώτη? όψεω? εμφαίνεται οτι 6 Ψελλό? ταυτίζει την Πρώτην Άρχην, τον
θεόν, μετά τη? έννοια? του aiûvoç. Και όμω?, Εάν τι? δεόντω? εμβαθυνη εΐ? την ώ?
άνω επιχειραματολογιαν αύτοΰ, ήτι? και την άποφατικήν μέθοδον ακολούθα, ώ? και το
συμπέρασμα του λόγου, "τούτο Αν εϊη αΙων", οφείλει να όμολογήση ότι κάΙ 6 όρο?
ούτο? ουδέν εστίν €ΐμή απλή προσωνυμία και ώδίνη πω? τη? ψυχή? προσπαθούσα να
τ4$η τον πάντη ατεκτον και άσυλληπτον. "Ώστε, €ΪΤ€ περί τη? θεία? Ουσία? ομιλεί ώ?
την Άρχην των πάντων, είτε περί Τριαδικού θεοΰ, ατε περί ΑΙωνο?, το συμπέρασμα
παραμένει το ίδιον, ίίτι αυτό? ό θ€0? dvai ό και δημιούργησα? εκ του μηδενο? τα
πάντα, εν χρόνω, ήτοι ά θ ρ ό ω ?. Ό δε χρσνος είκων και αυτό? και μίμημα του
ΑΙώνο?, "εκπέπτωκε" τή? ύπερεχοΰση? και άρρητου φυσεω?, τ.ε. του θεοΰ. "Ο,τι δηλαδή
Ισχύει δι* δλην τήν δημιουργίαν ώ? αυτή έχουσα αρχήν και αΐτίαν τήν αφθεγκτον
δημιουργον θείαν Φυσιν, το ϊδιον Ισχυα και δια τον χρόνον· τοΰτο εννοεί 6 Ψελλό?
δια του λόγου: "ώσπερ οΰν ταλλα εκείθεν γεγένηται, ούτω δή και 6 χρόνο? αΐώνο?
εκπέπτωκε."

Κα\ πάλιν, άντιδιαστέλλων το ορθόδοέον φρόνημα μετά τή? Πλατωνική? θέσεω?

υπεραμύνεται τή? εννοίας του άθροον, και καταφέρεται εναντίον τή? peenreiór τον
χρόνου ή των lâeûr. Οδτο? γράφα τα εξή?: "...πλην ουκ εκείνο φήσαιμι το πλατωνικόν,
οτι προ τή? των έργων τ€λ€ΐότητο? Ιδέαι τχνε? τή? των κατά μέρο? ύποοτάσεω?
υπέστησαν τ($ θεφ· ου γαρ δη μεσίτευαν τίνα χρόνον δώσομ€ν ταΐ? εννοίαι? του θεοΰ
και ταΐ? των όντων τ€λ€ΐότησιν, φ δή το βουλημα μόνον έργον εστί συντετμημένον τε
και συντ€Τ€λ€σμ€νον."298 Τέλο?, Ιχων πάντοτ€ ύπ' όψιν τα ύπο των πλέον
εγνωσμένων φιλοσόφων περί "χρόνου" λεχθέντα, παραθέτει Ιδίαν ερμηνείαν περί χρόνου
και τή? συζύγου αύτφ εννοία? τή? κινήσεω? σημείων τα ακόλουθα: Τον δε χρόνον
ούτε τήν συμπασαν εφασαν (τ.ε. ol Έλληνε? φιλόσοφοι) κίνησιν, ούτε τήν του παντό?,
ουτ€ το κινούμενον d γαρ μή κίνησι? τή? σφαίρα? 6 χρόνο?, σχολή γε αν ή σφαίρα
αυτή λέγοι? δ' αν περί αύτοΰ ώδε πω? ώ? πρότερον, πριν το πρότερον δή τοΰτο
γεννηθήναι εν τφ οντι άνεπαυετο 6 χρόνο?· φυσεω? δέ πολυπράγμονο? κάΙ αρχειν
αυτή? βουλομένη? και dvai αύτη? και το πλέον του παρόντο? (ήταν ελομένη?,

^."Εκθ' άν·τ. σ€λ. 102

?8. Codex Paris., 1182, 265ν 1-4 'Εμφανέστατα ο *cXX©s ουχί μόνον 5*ν «χ€ται τα? τλατ·ρικα?
fcfrf &ά iKotTcfap nnt χρώνν fcpl τή? tiv οντβν δημιουργία?, άλλα àiofóiirTcì καΐ του?
ïétw TÄv Γνβσηκίν, oinvt? i? al ίκ TOO Θ«ο0 ÌKITOPCVÒUCVOI τνΐυμαηκαί δυναμ«?, ά«τΑουν
ίσα? μεταξύ αύτοΟ καΐ τ§ν ανθριί*«ν ουσία?, το σύνολον τβν ówoiev καΐ ÌWCTACI TÒ WÀ&ÌW ΤΟΟ
vciqianicoO κόσμου.

92
 εκινήθη μεν και αύτη, εκινήθη δε «cai αυτό?. Kai d ? το έπειτα a d και άς το ύστερον
299
κινούμενοι, μήκο? τη? πορεία? ποιησάμενοι αΐώνο? elicdva τον χρόνον είργασάμενοι."
Καίτοι κινδυνευομεν d ? πλεονασμόν, σημειωτέον όμως- ότι al σύζυγοι αδται εννοιαι
xpovovmx αιφ>&& oòBquav σχέσιν ή αναφοράν έχουν επι τη? ©ciac Ουσίας διότι
"ασύμβατο? ή κίνησι? τφ θεψ· ούτε γαρ γίνεται, ούτε φθείρεται, αλλ' ούτε κατά τόπον
300
χωρεί, ώ? ούδενο? όντο? κενού..." Και τούτο αληθε?, ότι: "ε£ω τε γαρ του παντο? ή
θεία φυσι? και άπερίληπτο? και από του νευματο? ψήφο? αρκεί τοι? πάσιν d ? γένεσιν
301
και διοίκησιν." Ή παράγωγη όθεν, ή ποίησι?, ή γένεσι? ώ? και ή διοίκησι? του
κόσμου, μήτ' αυ£ομειοΰν, μήτε καν επηρεάζουν την ούσίαν τη? τρισυπόστατου
θεότητο?· "ούτε γούν προ τή? τού κόσμου παραγωγή? επλατόνετο (τ.ε*. ô θεό?), κενού
τινο? τυγχάνοντο? διαστήματο?, ούθ' ή παραγωγή τούτον ^στενοχώρησε- μεμένηκε γαρ
όπερ ήν- καν γοΰν μυρίου? αύτψ προσενέγκοι? κόσμου?, ού συνέστειλα?, ούδ'
3
εστενοχώρησα?· καν ύπε£έλοι? τα όντα, ούδεμίαν τη φύσει εύρυχωρίαν δεδωκα?..." °2

5. Η ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΤΩΝ ΟΝΤΩΝ ΕΙΣ ΤΗΝ ΘΕΙΑΝ ΔΗΜΙΟΤΡΓΙΑΝ

Δΰσκολον και το κεφάλαιον τούτο τη? Τάξεω? και 'Ιεραρχία? τη? Δημιουργία?.
Ό σκεπτόμενο? άνθρωπο?, είτε Ψελλό? ούτο? ονομάζεται, είτε Πλάτων, είτε Γρηγόριο?
Ναζιανζηνό?, ώ? δημιουργηθεν όν, παρουσιάζει τοιούτου? χρονικού? τε και λογικού?
"περιορισμού?", οΐτινε? ούδόλω? βοηθούν εΐ? την κατανόησιν τού περιβόητου τούτου
θεματο?. Πω? είναι δυνατόν ό εν χρόνω και χώρω ζών και ύπο χρόνου κάί χώρου
μετρούμενο? άνθρωπο? να κατανόηση την αρχήν, το μέσον ή τέλο? τη? Δημιουργίας",
Πω? είναι δυνατόν 6 "διαστατο?" να συλλαβή την εννοιαν τού άχρονω?, τού αθρόω?
ή τού επέκεινα; Πω? είναι δυνατόν το πεπερασμενον όν, προσέγγισαν κατά το
εφικτόν, να ψηλαφίση το άπειρον κάί προαιώνιον σχέδιον τού απείρου, πάντη
άδιαστάτου κάί υπερβατικού θεού; Τί? όίδε νουν Κυρίου; Κάί ό βραχίον Κυρίου τίνι
απεκαλύφθη; νΟντω?, πολυμερω? κάί πολυτρόπω? πάλαι ό σκεπτόμενο? άνθρωπο?
προσεπάθησεν να φερη εΐ? τα μέτρα κάί όρια τη? αυτού σκέφεω? το μυστήριον τη?
Ολη? Δημιουργία? κάί πολλάκι? εν τη λογική αυτού προσπάθεια, εκΰησεν φαντάσματα
κάί ετεκεν μύθου? παιδαριώδει?. Ούτω?, παρατηρείται ότι ανά μέσω των αΙώνων πολλά!

!99
.Ένβ' άν·τ. 1182. 272Γ 28-34
»ΟΟ^νθ' άνβτ. 1182. 11ν 42-43
50
^ ν θ ' άνιιτ. 1182, 94ν 23-24
5
°2. «Ένβ' άν·τ. 1182, 9Γ 15-18

93
 θεωρίαι ανεφύησαν, άλλοτε ριζοσπαστικοί και άλλοτε άκρω? συντηρητικοί, α\ όποιαι
καίτοι επ' ολίγον άνθήσασαι, έέηράνθησαν δια το μη εχειν Ικμάδα· πέτρα ή καρδία του
απίστου, χέρσο? και άγονο? 6 λόγος αύτοΰ, πύργο? τη? Βαβέλ τα συμπεράσματα.
Τεκμήρια τη? αποτυχία? ταύτη?, ώ? άνππροσωπευούση? την »μην λογικην του
άνθρωπου, βλέπομεν εΐ? τα? επανειλημμένα? προσπάθεια? των πρώτων 'Ελλήνων
φιλοσόφων, τών κα\ προ-Σωκρατικών, ol οποίοι μη άντε? Ικανοί να διανοηθούν ετερόν
τι παρεκτο? τη? υ λ η ? , άνεγνώριζον και άπεκάλουν ταύτην, ύπο διάφορου?
μορφά?, 4ρχΐ> το« « a r r e ? . Ή θεωρία αυτή ούδεν άλλον είναι εΙμή
Τλοζωισμο?, 3 0 3 ώ? εκλαμβάνουσα και άναγνωρίζουσα την ύλην ώ? έμψυχο ν τι και κατ'
ακολουθίαν (tirar. 'Οφείλομεν όμω? να σημειώσωμεν ότι ή έννοια του "Βείου η θεού"
τών Φυσικών Φιλοσόφων, ήτοι θάλητο?,' Αναξίμανδρου, Άναξιμένου, κλπ., δεν είναι
ταυτόσημο? ταύτη? του Χριστιανισμού. 'Εκείνο το όποιον ούτοι ενόουν δια τη?
προσηγορία? ταύτη? ητο άπλώ? το αναρχον και άτελεύτητον του πρωταρχικού τούτου
στοιχείου, εϊτε ύδωρ τούτο ώνόμαζον, είτε άπειρον, εϊτε αέρα, κλπ. ' Ε φ ' όσον δε, δεν
ύπηρχεν δι' αυτού? άλλη ζωοποιό? η δημιουργική δύναμι?, το μόνον τούτο υπάρχον
"στοιχείον" , όν το Α και το Ω τή? όλη? Κοσμογονία?, ούχι μόνον περιελάμβανεν εν
εαυτφ τα πάντα αλλά κάί εγγύησιν παρβχεν d ? την διηνεκή και όμαλήν εκβασιν του
κόσμου. Έ ν στενή εννοία, δεν είναι ορθόν να άποκαλώμεν τού? προ-Σωκρατικού?
φιλοσόφου? "ύλιστά?", διότι σίτοι ω? μοησταί, δεχόμενοι ώ? πρωταρχικον στοιχείον
την ΜίΚην", ότι ψηλαφητή κάί d ? τα? αίσθησει? αυτών υποκύπτουσα, ουδέποτε
διενοήθησαν την ύπαρξιν άλλη? δυνάμεω? η όντότητο? ώ? ταύτη? του ντενρατο?.
Παρήλθον γεννεάΐ εω? ότου δια τη? δ ι α λ ε κ τ ι κ ή ? κάί θεωρία? τού
ό ν τ ο ?, 6 Παρμενίδη?, ώ? δι' ενοράσεω?, άπεδείκνυεν το άσύστατον, άούμβατόν τε
κα\ αντίλογο ν τη? αΐωνιότητο? τού φυσικού κόσμου «Ισάγων άντ' αυτού άλλον άυλον,

ι03
. 01 6.S. Kirk & J.E. Raven (THE PRESOCRATIC PHILOSOPHERS), άναφ€ρόμ«οι els θαλϋν,
,ναγνβρίζουν τόιιον τι να ΎλοΟισμοΟ, κατά τήν μαρτυρία? τοβ 'ΑρισίΌτέλου? Xéyovro? (ΠΕΡΙ
'ΤΧΗΣ, Α 5, 411α 7) "...καΐ kv τβ 8ΧΜ 61 nvey αυτϋν (τ.?, φνχήν) μ€μ€Ϊχβαί οασιν, 86cv ϊσ*ς καΐ
kikijs $Hfin wdvra »λιίρη 6eiv etvai. Σχολιαΐοη*? Se σίτοι, μ«ταξύ τβν 4λλ«ν, καΐ το is ivm
•ρίον του 'Αριστ. »αρατηροΟν in 6 Θαλή? cvftmuev that the world was somehow alive, that it
nderwent spontaneous change, and that there was therefore no need to give any special account of
atural change. This presupposition is still sometimes called riylozoism'; but this name implies too
trongly that ft Is something uniform, determinable, and conscious. In fact the term applies to a least
hree possible and distinct attitudes of mind: (a) the assumption (conscious or not) that all things
ibsolutely are In some way alive; (b) the belief that the world Is Interpenetrated by life, that many of its
arts which appear inanimate are in fact animate; (c) the tendency to treat the world as a whole,
whatever its detailed constitution, as a single organism." ocX. 96-%. Φαίνεται Sc Sn ol συγγραφή?,
PWivctiovTC? τα του ΘαλοΟ, κλίνουν wpò? τήν ScuTcpav ίκοοχήν 'Τλο{«ΗσμοΟ, ίνβα καΐ τα τέντα
ΐκμ€ΐχβαι" τήν ψυχήν, τ.Ι. ?ρ+·χα ί * H n Ntfr.

94
 aUiviov κάί άγέννητον εΐ? το επέκεινα. 304

Ό Ψελλό?, κάτοχος* γενόμενο? των δυο τούτων παραδόσεων, ώ? πολλάκι?

ε<>ημειώσαμεν, επανέρχεται μετά (ήλου και βαθεία? πεποιθησεω? επι του αυτού θέματος,
καίτοι καλώ? γνωρίζει δτι "κατ' άνθρωπον" σκέπτεται και ομιλεί. Μολοντούτο, ώ?
ελεύθερο? στοχαστή? κάί συνενών τφ Άποστόλφ Παυλφ, "δοκω δε κάγω Πνεύμα θεού
εχειν" 3 0 5 δίδει την Ιδίαν αύτοΰ όμολογίαν, ούδόλω? καινοτόμων εΙμή ώ? "καινό?
άνθρωπο?", ταυτότητα και οντότητα έχων μοναδικην. Ή θέσι? αύτου, εν γενικοί?
γραμμαΐ?, είναι το "non nova sod novo." Τα σχόλια αύτοΰ, ώ? εκ τούτου,
άντανακλώσιν έκλεκτικω? την πλουσίαν Έλληνικην φιλοσοφίαν αφ' ενο? και την
θεόσδστον άποκάλυψιν τη? 'Ιερά? Γραφή?. Κατά την εμήν δε άντίληψιν, το κλασσικον
χωρίον εν φ και εν εγγυω μορφή σχολιάζει ό Ψελλό? το ώ? ανω θέμα, είναι το
ακόλουθο ν. "Ήγώμεθα ούν τον του παντο? ποιητην εέηρημένον ύπάρχειν νουν και
πρώτον, μάλλον δε θεον και τάγαθον και εν, και τα πάντα οντά καν μηδέν των όντων
και ύπερ τα οντά και εν τοί? ούσιν· ΙΨ τ $ évi γαρ το«τΐ( τα «arra è>fr, τα
τε νοερά καί τα αισθητά, o i r c ρερερισρένα, OWTC σνγκεχνρενα- ού γαρ ώ?
εκείνα, αλλ' ώ? εκείνο ή ενωσι?· όροι γαρ τα marra ΙΨ T # *pò rêw v a r m r
tri TvyxaVorra ύστερον «poiftkvoaV τε καί ftictpâhr η* γαρ awò το*
crôç νρο'οδο? διακρισί? τε ίστι τά> i r τ # èri -πιγχανονταν όρο*...
*>«ρε>α yàp óVra wapà τ * 8φΐο*ργι$ »ράτον cl? διακρισιν είλιιχεν
Λτ€ρο*." 3 0 6

Δια τη? εύστροφου κάί εμπεριστατωμένη? αύτοΰ γραφίδο?, 6 θεολόγο? και

ύπατο? των φιλοσόφων Μιχαήλ Ψελλό?, αδροί? νοήμασιν, θετά τα θεμέλια ούχι μόνον
τη? εννοία? τοΰ θεού ώ? ποιητού, πρώτου, εζηρημένου νού, αγαθού, κλπ., άλλα και
τη? τελεία? αύτοΰ γνώσεω?, προγνώσεω? κάί προαιώνιου σχεδίου τη? εν χρόνω
"άχρόνω? κάί αθρόω?" δημιουργία?. ""Er τ # ivi yap ταντιι τα «arra cVf|v..."
Η Δημιουργία εν τη επι μέρου? κάί κατ' εΐδο? υπάρξει αύτη? προαιωνίω? "ενην" τψ
θεφ ώ? έννοια κάί σχέδιον τοΰ Ένό?. Ό Ψελλό? 6μω?, σπευδων δήλοι αφ' ενο? ότι
ή γνώσι? αυτή των επί μέρου? κάί κατ' εΤδο? πραγμάτων ούδόλω? άλλοιόί την
ούσίαν τοΰ θεού, διότι ούτο? γνωρίζει ταύτα »? "ούτο? έχει", ούχι δ' ώ? ταύτα
εχουσιν. Ά φ ' ετέρου, ή άσυγχυτω? κάί μεμερισμένω? γνωσι? αύτοΰ ουδεμία σχέσιν

Μ
. Πρβλ. H.DIelS-W.Kranz, DIE FRAGMENTE..., aeX.235. 'Etions, σχίλιβ i n i τοΟ ΙΚου παρά 6.S.
Irk & J. E. RâVen, μν. ίργ. σ«λ.273τ277
5
° . Α. Κορ. 7, 40
06
. Codex Paris., 1182, 12r 33-39

95
 έχει μετά τή? "των ειδών φιλοθεαμόνων" θεωρία?- "...ού τα? Πλατωνικά? Ιδέα?
307
παρεισάγων τον λόγον", ετόνισεν άλλαχοΰ. Έ ν προκειμένω θέματι, ή βαρυτη? των
λόγων τοΰ άνδρο? τίθεται εΐ? την πρότασιν "όμοΰ γαρ τα πάντα εν τψ irpò πάντων
évi τυγχάνοντα, νστερον wjo«flk»oar TC KM 8iccpäh|.' Τούτο σημαίνει τρία
τίνα 1. ότι, ή Δημηουργία ω? έννοια και σχέδιον θεοΰ, ανέκαθεν ύπήρχεν Αύτφ· τοΰτο
Λ
ήδη εγένετο φανερό ν δια τή? εννοία? τοΰ 'έτ\ψ . Ό λόγο? τη? προΰπάρξεω? των
όντων ώ? συνυπάρξω? τοΰ "είηρημένου νου" ενάγεται εκ του αναλλοίωτου τη?
μονοειδοΰ? και απλή? θεία? Ουσία?. Ό Τριαδικό? θεό?, ώ? ειδομεν, είναι ά ί δ ι ο ?
και α Ι ώ ν (άε\ ων) και ούδόλω? επιδέχεται άλλαγην, αλλοίωσαν, διαίρεσιν, πρόσθεσιν
και τα όμοια. Δεν είναι δυνατόν να διανοηθή τι? πρόσθεσιν ή άφαίρεσιν επι τη? θεία?
Ουσία?, ούσα mirti καθ' Εαυτήν πάντη αναλλοίωτο?. 'Αποκλείεται, όθεν, ό εκ των
ύστερων, ε π ι μ υ θ ί ω ? , τρόπο? του λέγειν, λογισμό? ή σχέδιον Δημιουργία?.
2. Το ρήμα "προώδευσαν" και άντίοτοιχον ούσιαστικόν "πρόοδο?", καίτοι φιλοσοφικην
έχουν βάσιν, ύποτυπώνουν τήν τ ά ξ ι ν τή? Δημιουργία?. Πάντοτε εν
χριστιανικοί? πλαισίοι?, ό Ψελλό? προσπαθεί να συλλαβή κατ' άνθρωπο ν, τα απόρρητα
τή? ενεργεία? τοΰ θεοΰ. Έ ν προκειμένω δέ, ή έννοια τή? "προόδου" ενέχεται ταύτη τή
διαστηματικώ? και κατ' εΤδο? ποιήσετδημιουργία. Τοΰτο καθαρω? εμφαίνεται εν τή
έννοια τοΰ δ ι ά κ ρ ι ο ι ?, έννοια ή οποία και οδηγεί ήμα? εΐ? το τρίτον σημείον.
3. Διάκρισι? (Differentiation-Individuation). Ό όρο? ούτο? δεν δύναται να νοηθή
κεχωρισμένω? αύτοΰ τή? π ρ ο ό δ ο υ , μήτε τή? εννοία? τή? τάξει»?. "Οθεν, δια
τοΰ τη? Γενέσεω? θείου προστάγματο? "γεννηθητω", άρχεται συγχρόνω? όμοΰ τε ή
πρόοδο? και ή διάκρισι?. "Ωστε, δυνάμεθα να συμπεράνωμεν ότι διάκρισι? κάΙ τάξι? εν
τή Δημιουργία, δια τον Φελλόν, είναι σύζυγοι εννοιαι. Kai πάντα ταΰτα κατ'
άνθρωπο ν "ού γαρ ούτω θεό? την φιίσιν των πραγμάτων έπίσταται, tv' όταν εκείνα
γίγνηται την γνώσιν εχοι τοΰ ρευματο?, αλλ' ώ? ήδη ύπ' όψιν κείμενα τα εσόμενα
γινώσκει κατά το έίδο? τή? ενιαία? αύτοΰ και απλή? φυσεω? και πάντων
περιδεδραγμένω? όμοΰ...",308 ενω το άντίοτροφον, ήτοι δια τον άνθρωπον, ούδόλω?
3 0 9
Ισχύει, ότι "ούδεν των όντων εκείνω (τ.ε. τψ θεφ) προσείκασται."

Κα\ άρχεται ό Ψελλό? τοΰ λόγου κα\ τρόπου τή? θεία? "προαγωγή?" και
"διακρίσεω?" ω? ακολουθώ?: "Οδτο? ουν ό παρ' ήμίν θεό? επι την δημιουργών των
όντων ελθων ούκ εύθυ? τα πλήθη δεδημιοΰργηκεν ούδε τα σώματα ύπεστησατο ούδε τα

)7
. Westerink, Appendix ll.acA, 102
,e
. Codex Parts., 1182, 13v 38-40
)9
. Έκθ' άν·τ. 1182, 307r 30

96
 ρ«>ντα κατεσκεΰασεν, αλλ' όσα συγγενή πω? τη ενοειδεί φύσει αύτοΰ καθέστηκε..."310
Kai "τούτο μεν ούν πρώτον διομολογείσθω, δτι των όντων το μεν αυτό δη τούτο είσΐ
και θεία και ύπερφυη, τα δ' ελάττω τούτων, και καταβαίνει ή ύφεσι? μέχρι? αίσθησεω?
κάί ύ\η? αύτη?.." 3 1 ' 'Ακολουθών την διδασκαλίαν τη? 'Εκκλησία? επαναλαμβάνει το
δίδαγμα διακρίνων "τα μεν" Εκ "των δέ", δίδων τα πρωτεία άς την άυλον και
πνευματικήν δημιουργών ενώ εΐ? την ύλην, "το εσχατον κατά την κάθοδον"312 τή?
προαγωγή?, τα δευτερεια. Πρώτον λοιπόν, -καίτοι κινδυνεύομεν d ? αντίφασιν, όταν προ
τινο? ώμιλούσαμεν περί αθρόα? δημιουργίας; - προοδεύουν τα συγγενή πω? τη? θεία?
Φύσεω?, ήτοι τα θεία και ύπερφυη οντά- τα τε υλικά και ενυλα οντά ακολουθούν.
'ΑλλαχοΟ πάλιν σχολιάζω ν tiri του Ιδίου θέματο? σημειοΐ: "%π€\ & βάθο? έχει ή μ€τ'
εκείνον (δηλ. θ€Ον) ξυμναοα oifoia και ή μέν τι? εγγύτατα τυγχάνει τη? θεία?
ενότητο?, ή δε τι? ύποβέβηκε και αύθι? έτερα άφέστηκε και ή πρόοδο? άχρι τη? ύλη?
κατιούσα ού παύεται, αυτή γαρ τελευτάίον άπηχημα του θεού..." 3 1 3
Ταύτα δε τα "συγγενή πω? τη ένσειδεί φύσει" ούδεν έτερον εΙμή al Πνευματικοί και
Ούράνιαι Δυνάμει?, ol Νόε?, ol "Αγγελοι, η ό Νοητό? Διάκοσμο?. ""Εμπροσθεν μεν ό
νοητό? τυγχάνει διάκοσμο?, όπισθεν δε 6 τελευταίο? δημιουργηθεί? άνθρωπο?.. 314 Ό
Νοητό? ούτο? Διάκοσμο? αφ' ενο? μεν αποτελείται εξ αναρίθμητων μυριάδων αγγέλων
i\ λ ε ι τ ο υ ρ γ ι κ ώ ν π ν ε υ μ ά τ ω ν ή ο υ ρ α ν ί ω ν ουσιών,
αφ' ετέρου δε, κατά το πάνσοφον και προαιώνιο ν σχέδιο ν του Δημιουργού, πα? ούτο?
ό Διάκοσμο? διαιρείται κατά λόγο ν, κατά μήκο? κάί κατά βάθο?. "Εννέα δε πάσα?
μεμαθηκαμεν τάξει? μετά γε θεον τεθειμένα? περί ών δη ό μέγα? 'Απόστολο?
ύποτυπωδώ?·315 6 δε πολύ? τα θεία Διονύσιο? εν απόρρητοι? εκείθεν τα προ τούτων
παραλαβών διαίρει κατά λόγον, κατά τε μήκο? και κατά βάθο? κάί τρεΐ? μεν τάξει?
αμέσως- περί το θείον Ιστφ χερουβικά και σεραφικά και τα? εν άΐς- επ' άναπαθείας- ό

θεό? θρόνου? ύπερβεβηκυία? τοσαύτα? αρχά?, εξουσία?, κυριότητα?, ύφ' α? δυνάμει?

αρχάγγελοι κάί άγγελοι συμπτερύσσονται."316

Κατά το σύνηθε? 6 Ψελλό? δεν αρκείται εΐ? την άπλήν, έστω κάί Ιδίαι? λέξεσιν,
εκθεσιν τη? 'Ορθοδόξου διδασκαλία?- επανειλημμένω? κάί προ? περαιτέρω εμπέδωσιν

51
°. Kurtz-Drexì, Ι.,σ€λ. «3
51
' . Joseph ΒίαθΖ,ί'νθ' άνιιτ. σελ. 208
512
. Codex PôMS., 1182, 302r 50
ϊ^.'Ένθ' άν»τ. 1182, 280ν 30-33
514
'Έκθ' άν*τ. 1182, 280ν23
515
. Πρβλ. Ρ»μ. 8 # Κολοσ. 1,16- Ι θ€σσολ. 4,16- 'Ιοΰδ. 9
516. Codex Paris., 1182, 299r 14-18

97
 σύγκρινα το "ήμέτ«ρα" μετά των "άλλων" δόγματα, ϊ ν ' αυθι? κατάληξη cl? την όρθήν
θέσιν kv πλήρα γνώσα ότι το εκ π€ριττοϋ" ϊσω? και παρφιγηθη. Προ? τούτο και ή
αύτου έξήγησι? προ? του? Ιδίου? μαθητά?: "Εγώ δ« σύκ αγνοώ ο: π€ριττοο πολλά
τόΐ? θεολογικοί? ειτασκυκλώ ρητοί?, αλλ' ουτ« φανητιών τούτο ποιώ, ού δε
πολυμάθεια? δόξαν θηρώμ€νο?, αλλ' ίνα ύμά? δν τοι? βιβλίοι? μη €ντυγχάνετ€,
τοΰτου? ενταύθα γινώσκοιτ« otnvé? TC βσι καί di ξυγγεγράφασι. Βοΰλομαι γαρ
τ€λάου? ύμά? €ΚΤ€λέων άναι και μη τοι? καιριωτάτοι? Ελλάποντα? μέρεσιν." 317
Έχων ούτω? θέσα το θέμα, σύγκρινα και κατάκρινα kv ταύτφ την "Upapxiav των
Ελλήνων" άποκαλών ταΰτην "λήρον". Μεταξύ δε τών άλλων γράφα: "Οδτοι (δηλ. ol
Έλληνα) γαρ τα? μ*ν άλλα? προσηγορία? τών τά&ων άγνοουσιν, αγγέλου? τιθέντα?
μόνου? τοι? κάτω σώμασι πρόσεχα? υφιστάνοντ«? και τούτου? οχήματα τίνα γεηρά·
ύπ«ρ δε τούτου? άμαλίκτου? άναπλάττουσι και ύπ€ρ ικανού? κοσμαγωγοΰ?, a r a τον
Δίον και την Έκατην καί τον "Απαξ και αδθι? του? Τανετάρχα? και του? Φρουρού?
μ€θ' ου? του? τρεί? *Ίυγγα?, είτα τον Νουν καί την Δΰναμιν καί τον Πατρικό ν
Βυθόν, μ«θ' όν το άρρητον Έν. Ούτω γαρ πω? αρχόμ€νοι τη? θεολογία? φασιν, ότι
μετά το Έν, πατρικό? COTI βυθό? be τριών τριάδων συγκαμοΌ?, €κάστη δε τρία? εχα
πατέρα καί δΰναμιν καί νουν, αλλ' ή μ«ν πρώτη πατρικώ?, ή 8k δευτέρα κατά την
δΰναμιν, ή 6c τρίτη κατά τον Νουν, ήτι? καί πρώτη τών άνιουσών Εστί καί Πηγή
λέγεται πηγών παρά τοι? κόσμοι? διηρημένων. Ταύτα μ€ν CKCÎVOI ληροΰσι...",318 και
ava* μακρών σχολίων άδιστάκτω? εκθρόνιζα τήν "Icpapxiav" τών'Ελλήνων δεχόμ€νο? τα
•tfaÓTcpa λόγια" καθ' €ρμην€ΐαν του'Αρεοπαγίτου, άπαριθμών Εννέα Τάξα? "μετά και
π€ρι θ€Ον." ΑΙ Ουράνιοι αΰται Ουσίαι παρουσιάζονται α ? τρά? διακόσμησα?· ή πρώτη,
άμέσω? ηνωμένη τφ θα?, άποτ€λ€Ϊται άπο θρόνου?, Χ€ρουβάμ καί Σεραχραμ- ή δευτέρα,
ύπο 'Εξουσία?, Κυριότητα? και Δυνάμ€ΐ9· τέλο? ή τρίτη, ύπ' 'Αρχών, 'Αρχαγγέλων
και Α γ γ έ λ ω ν . 3 1 9 Bcjìaiw?, ή καθ' ήμα? cwoia τη? η ^ ^ ο ύ δ ε ν άλλον ύποδηλοι
€ΐμή τήν παρά θ€θΰ άμ€σον ή €μμ€σσν «λλαμψιν- ώ? CK τούτου: "τα Σ€ραφάμ άμέσω?
παρά θεοΰ τα? €λλάμψα? δέχονται, άγγ€λοι δε προσέχω? μ€ν πάρα τών αρχαγγέλων,
ύπ€ρκαμένω? δε παρά τών Σςραφαμ καί επ. πορρωτάτω παρά του θεού. Καί ούτω? τα
δΐ€στώτα συνάπτεται τη προ? αμφω του μ«σάζοντο? οίκαότητι." 3 2 0 Και άλλαχου:
"ώσπ€ρ γαρ ό άνω κόσμο? μ€ίζοσι καί €λάττοσι διήρηται τά&σι, καί al pev Εγγυτέρω

517
Ένθ' οκ·τ. 1182, 299r 36-39
518
.Ένθ' dw»T. 1182, 299r 28-35
519
.Ένβ' àr*r. 1182, 30ν 26 - 31r il IkplTOOϊργοο ί Xciroupyio? Ti»- OòpaHmv Ίάξΐ·ν, »ρβλ.
Λ <mò θίοδ. Στουδίτο« Xcyoiiivo iv τ# Bf φ trévfir nfr Oèparimr Taypénr (P.6. Migne, 99,
M5 0 ,
52
°. "Ενθ' άνβτ. 1182, 305v 7-9.

98
 θεω. είσι και αμέσως εκείθεν ελλάμπονται, αϊ δε τα? πρώτα? έλλάμψει? δέξασθαι μη
δυνάμενοι, καταλληλότερα? εαυταΐ? δια των μέσων δυνάμεων υποδέχονται, ών δη ται?
προσεχών εαυτών ύφειμένα? μεταδιδόασι, και αύται τακ έφείη?, και ούτως- ή
321
ύπεκοσμιο? εννέα? els' την άγγελικην δνναμοΟται άποπερατωσιν καταλήγουσα."
Προσέτι, εν τοις ITcpì No« αύτου σχολίοι?, αναφέρεται μεν άς τον πρώτον,
χωριστον και αμέθεκτον Νουν, ffroi θεο'ν, και ακολουθώ? d ? τον Μεθεκτόν, τ.ε., τον
322
Πνευματικόν Κόσμον των "Ανω Δυνάμεων. Συμπά? 6 ύπο θεού δημιουργηθεί?
Διάκοσμο? συνέστηκεν εκ μια? και τη? αύτη? ουσία?· "τοί? κατά μέρο? άγγελοι? μία
3 2 3
τι? είδικη ουσία συμπέφυκεν." Ή αγγελική δ' αυτή ουσία είναι άυλο?, καθαρά και
ασώματο? και ουδέν σωματώδε? ή ύλώδε? ή τρεπτον εΙμή κατά την αυτών προαίρεσιν.
Δια τον λόγον αυτόν και έπι{φαπί(ει πάντα? όσου? παρεκκλίνουν τη? όρθη? ταύτη?
διδασκαλία?- "Πόθεν ούν ή καινή σοφία μεμάθηκεν οτι άγγελοι σώματα; Τίνα δε ταύτα
δώσουσι; Πΰρεια η αέρια η ρέοντα και στερέμνια; Σχήματα δε τίσιν ύποβάλλουσι;
Περιφερέσιν η προμηκεσιν ή τετράγωνοι? Τοιαύτα γαρ Έλληνε? περί δαιμόνων
324 3 2 5
άναγράψαντε? μεμυθολογηκασι." "Οθεν, "ληρώδη πάντα καν φλήναφα". Έχων δ'
ύπ' όψιν τα ύπο του Πρόκλου και Πορφυρίου κυρίω? λεγόμενα οπού "λεπτομερή και
κουφά και αέρια" σώματα τάί? αγγελικοί? δυνάμεσιν αποδίδουν, άπαντφ: "ού γάρ μοι
αρέσκει τα λόγια". 3 2 6 Άντ\ τούτων, ορίζει λέγων, "Άύλου? δε πάντω? αυτού? πα?
τι? εΐποι, εΐ δη άυλοι και ασώματοι."327

Συγκρίνων δε την ο ύ σ ί α ν των αγγέλων και ανθρώπων κατά την

Δημιουργίαν, παρατηρεί: "Άγγελοι? δε απλοί? ευθύ? γεγονόσιν αθρόα τούτοι? και ή

»21. Κ. Σα"βα?, Τομ. Δ ', σελ. 336 Πρβλ. καΐ Θεοδώρου Στουδ. (P.G. Μ igne, 99, 729 C, 732 Β-Ο ένθεν
ai "...ol εκ φιλανθριίιιου Δεσνστου λάβατε? το φιλανθρ·*ον,...το τριιτοκτιστον εξ άκτίστου φ·το?
εταδοτικβ? τοΟ φ«το? φβτ^ομενοτ άγγελοι...θεοί τβ θειίσει έκ 6co0, άλλ' où τβ φόσ« λεγόμενοι-...
ίγγελοι, το εμφυχον καΐ νοερον wQp, η λογική θεοΟ φλοξ- άγγελοι τα φαεινά καΐ υτερτερα καΐ
ιετεΊιρα ύκερορια καΐ alifvia όρη 6V i v φ«τί(ει ήμα? θαυμαστό?...'Αγγελικβν δνναμε·ν τβν
ίσ«ματΗν,...εν ot? θεού υνουργοί όμοΟ καΐ λειτουργοί διάφορο? ή ardori?, διάφοροι al νροσηγορίαι,
ιιάφοροι al άξίαι, μία ή ουσία, «ολντροιου? έχουσα τα? εργασία?...θεφ άμεσ»? ιταραστατικαί.
'άξει? εσώτεροι, τάξει? εξώτεροι,..."
522
Πρβλ. Westerink,K€4>.'25, σελ. 28, IV8a καΐ δ μεθεκτο? ΝΟΟ? ΙΊτεται ΤΟΟ Άμεθεκτο« "...καΐ
ròv τρίτον νοΟν νοερβ? έχει i f έαντφ καΐ τ#> per1 αυτόν wdvrmv νοεραν τήν είδησιν έκληρώσατσ
«τα γαρ το μέτρον τή? Ιδία? ουσία? καΐ τα τρβτα έχει καΐ τα υστέρα έαυτου. 8θεν καΐ τον
ίμεΌεκτον νοΟν νοερβ? νοεί.,.καΐ την φνχην Si καΐ τα Φυσικά είδη νοερβ? οίδεν. où γαρ i ? εχσυσι
vac«? τα νοούμενα, OUT*? voci- ούτε γαρ κρεπτόνο? οίδε τα χείρονα ούτε χειρόνο? τα κρείττονα,
λλ' αμφότερα νοερβ?. ου γαρ συμμεταβάλλει rot? νοούμενοι?- »pò? μεν γαρ το κρεΐττον où δύναται,
ιρο? δε το χείρον où βοιίλεται. · ? ουν έχει φΰσε·?..."
523
. Έ ν θ ' άν·τ. 1182,27V 25
524
. Ένθ' αν·τ. 1182, 298ν 50-54
^.Ένθ' άν·τ. 1182,299Γ5
526ν
Ενθ' άν«τ. 1182, 298ν47
527
.Ένθ' άν«τ. 1182, 298ν48

99
 τελειότη? δέδοται και οντ« κατ' εΙκόνα ούτοι θεού ώσπερ ήμεί? λεγόμεθα ούτε καθ'
όμοίωσιν ού γαρ επιτηδειότητα ενεργειών ερημον προς- άρετην τη φύσει εσχηκασιν ούδε
τον φυσικον λόγον δια τη? καθ' όμοιωσιν κινησεω? προύβφασαν άς ενέργειαν...
328
άγγλοι? δε ύψηλότερον πάντω? % καθ' ήμα? το θεοειδε? και θεοείκελον." Εύθυ?
αρχή? όθεν δ(δ€ται τοί? άγγλοι? παρά τφ Δημιουργφ ή όντικη αυτών TCXCIÓTUS·» ητι?
και αθρόα χαρακτηρίζεται- τούτο δ' εξηγείται δια του ότι ή φύσις* αυτών, εν συγκρίσει
μετά ταύτη? του άνθρωπου, είναι απλή. Ή τελειότη? αυτή των αγγέλων δεν ητο
απόλυτο?, άλλα σχετική. Τούτο ερμηνεύεται εν τοί? ανω ότι ή φύσι? αυτών εκέκτητο
329
επιτηδειο'τητα ενεργειών προ? άρετην. Πλην, ελλείπει αυτοί? το κατ' ekom mi
καά' ópoutunr, καθότι ού διττοί τή φύσει ω? ό άνθρωπο?. Τέλο?, και ώ? δι' ορισμού,
επισυνάπτει ό Ψελλό?: ""Αγγελο? δε εΤδο? ων το καθαρώτατον και αυτοδύναμο?
ενέργεια, μάλλον δε ενέργεια άχραντο?...·" 330 προ? τούτοι?: "και το μεν άγγελικον
παντάπασίν εστίν άυλον· διό καί δια παντό? εστί στέρεου διαδυνον καί διιόν, καί τή?
ηλιακή? άκτΐνο? δν άπαθέστερον."331

Έκ των συντόμων τούτων εδαφίων συνάγεται ότι ό Ψελλό? ουδέν τι "καινον" έχει
να παρουσίαση περί τή? ουσία? των Ουρανίων Δυνάμεων εΙμή να επιβεβαίωση τα λόγια
τή? Γραφή?, των Πατέρων καί Ί . Παραδόσεω?. 'Ορισμόν τή? 'Αγγελική? ουσία?
αδυνατεί να δωση, αφ' ενο? μεν διότι αυτή εν συγκρίσει μετά τή? του άνθρωπου, ώ?
εΐδομεν, dvai απλή· άφ' ετέρου δέ, διότι ό sie et nunc άνθρωπο?, μεταπτωτικο? ων,
πέραν τή? άυλία? και των του θεού αμέσων ελλάμφεων ευρίσκεται. 'Ω? εκ τούτου,
εμμεσον γνώσιν τή? αγγελική? ουσία? έχει ώ? υποδεχόμενο? τα? χάριτα? τή? αυτών
λειτουργία?. Και ταύτα περί τή? ^σώίττών ουρανίων Δυνάμεων. 'Ακολουθοΰντε? δε
περαιτέρω την σκέψιν του άνδρο? tiri τή? θεία? ταύτη? και άύλου 'Ιεραρχία?,
ύπογραμμίζομεν τά εξή?: "...ότι εννέα τετηρημένω? άπηριθμημένων τάξεων παρά τη θεία
γραφή, αί δη περί τον θεόν είσι καί τά πρώτα εκείθεν ελλάμπονται, εσχάτη τέτακται ή
αγγελική, ή δη πρώτη τοί? άνιοΰσίν εστί καί πηγή λέγεται τών περί τοί? κόσμοι?
οχετών. Άλλ' al μεν άλλαι περί τον θεόν εστάσιν άεί, ή δε τών αγγέλων μόνη
κοσμοπσιο? οίον και κσσμαγο? πέφυκε, και είσιν σίτοι λειτουργικά πνεύματα d ?
διακονίαν αποστελλόμενα κατά τον Άπόστολον δια του? μέλλοντα? κληρονομείν

328
. KurtZ-Drexl, Ι., σελ. 41Η12
329
. Σημαβοήτ« έντοΟθο δτι ή όντικη άνλοτηρ TÌV Oixnvimv aw4»twv συκρινομενη μετά Tfc θείο?
Φΰσεβ? υστερεί, ση κτίστη. Μόνον ο θεός, κατ1 iwftvTov καί άσΰτκριτον εννοιαν εννοείται καί
λέγεται ανλοΟτ ή 6ε ανλατη? αβτη τή? θεοτητο? ν£Κιν δέον δ»·? νοήται ουχί ές efts' ns; άλλ' és
άδιαίρετον τε καί άνεκλάλητον χαρακτηριστικό»- τ% ουσία? Αύτ%.
330
. Codex Paris., 1182,28Φ 33
331
. Joseph BlCteZ, tV6" άνβτ. σελ. 120

100
 βασιλεία?. "Αρχουσι δε ol μεν ολοκλήρων èovwv, ol δε και των κατά μέρος ανθρώπων·
3 3 2
επιστατέί 8c ούχ ci? ενί, αλλ' έκαστο? -πολλοί?."
Το σημ€Ϊον όπερ και χρήζει Ιδιαιτέρα? προσοχή? είναι ότι, 6 Ψελλό? συνωδά τη άπ'
αΙωνων Upâ Παραδόσει, Sacrai την 'AyyeÀwfy τάξιν των θείων Δυνάμ€ων ώ? την d ?
διακονίαν άποστελλομένην προ? του? μέλλοντα? κληρονομεΐν...., κλπ. Αυτή ή ταξί?
αποτελεί δθεν κα\ την βαθμίδα δι' ή? ftXrfjwcrai ό τοΰ Επιστρέφοντος άνθρωπου
κ€καθαρμένο? νου?.
Εξ άλλου, ή προσηγορία "άγγελο?" δεν dvai ορισμό? τη? ουσία? άλλα δηλωτικό ν τη?
Ιδιότητο? και τη? λειτουργία? αύτοΰ δια το étyyéÀÀar τοις άνθρωποι? την βουλήν του
θεοΰ. Τα περί Άγγελολογία? εν TC Tf|'kp$ Γραφή καΐ εργοι? Πατέρων, όλω? οίκεΐα
τφ Ψελλψ, εμπνέουν τον άνδρα d ? συγνραφήν Ιδιαιτέρου πονηματο? ύπο τον τίτλον
333
Δαιρορολογία, οπού και δια μακρών καταφέρεται εναντίον των Νεοπλατωνικών
φιλοσόφων υπερασπιζόμενο? τη? όρθη? ερμηνεία? και του "δόγματο?" του Νοητού
Κόσμου.

Ό Ψελλό?, ώ? και πάσα ή χορεία των ενδοξότερων φιλοσόφων καί θεολόγων,

δέχεται την ύπαρξιν, θέσιν και λειτουργίαν των Ουρανίων Δυνάμεων ώ? άναγκαιον και
λογικον πόρισμα, το όποιον κα\ εκπηγάζει εξ αύτη? ταύτη? τη? εννοία? τοΰ θεοΰ ώ?
Δημιουργού. Ό χορό? των 'Αγγέλων αποτελεί τον λογικον κρίκον και "άναφοραν" εν
τη τάξει και Ιεραρχία των όντων. Αποδείξει? περί ύπάρξεω? άυλων Ουσιών, μέσην
θέσιν μεταξύ θεοΰ και ανθρώπων εχουσών, δεν κεκτημεθα. Έν τούτοι?, αύτη αυτή ή
λογική φΰσι? τοΰ άνθρωπου, ώ? πνευματοϋλική Ιεραρχία και σμικρογραφία τοΰ
μακρόκοσμου, αναγκάζει αυτόν να άναγνωρίζη μεσάζουσα? πνευματικά? και ανωτέρα?
Δυνάμει? μεταξύ αύτοΰ και τοΰ Δημιουργού θεοΰ. Ό Ψελλό? ομολογά, καίτοι ή
ομολογία αύτη διατρέχει τον κίνδυνον παρερμηνεία? εάν τι? δεν προϋποθέτη την όλην
σκέφιν τοΰ άνδρό?, ότι εν τη 'Ιεραρχία των πάντων "δύο των όντων τά έσχατα, θεό?
και ύλη, αλλ' ό μεν κατά την άνοδο ν ή δε κατά την κάθοδον, και μετά την ύλην
ουδέν."33«
ΕΙ? το σημέίον τούτο ανάγκη όπω? και το τη? "Λη^1" θέμα συντόμω? συζητηθη.
Τούτο λέγομεν είδότε? το επικίνδυνον τη? ώ? άνω θέσεω? τοΰ Ψελλού, τ.ε. τη?
τοποθετησεω? θεοΰ και ύλη?, ώ? έσχατων, εν τη Upapxtif τών όντων. Και vai

32
, Έ ν θ ' άνβτ. «λ. 182-1» ιρβλ. wpfc *BPp. 1. 14 Κολοσ. 1, 16- Γρηγ. Νοζιονζ. Ady. 28, 31.
ligne, PG., 36, 72· Aioew. 'Apeow. IUpi Oipav. 'kpopx. 6,2., Mlgne, PG., 3, 200 «.
l33
. Έκδοση Κ. Svoboda, La démonobgìe de MichelTiteÄSayiOpera Facultatis Philosophicae
Jiùversitatis Brunnensis N. 224, 1927
13
<*. Codex Paris. , 1 1 8 2 , 3 0 2 r 50 κ. 4Ç.

101
 μεν, σπεύδει κατοχυρων εαυτόν λέγων ση, ό μεν θεό? δέον όπω? νοηθη κατά την
"άνοδον", ή δε ύλη κατά τήν "κάθοδον"· πλην, πολλά τα Ερωτήματα πέρι£ τοΰ
θέματο? τούτου και μέγας ό κίνδυνο? εΐ? την φαινομενικην Ιξίσωσιν η και
παραλληλισμών πω? θεού καί ύλη? ω? " αρχών." Πρώτον 6 Ψελλό? βασικώ? όριζα τον
335
όρον "αρχήν' ώ? ταυτην, ητι? "ούκ έχει π πρότερον εαυτή?.." Ό ορισμό? όμω?
οΰτο?, ούδεμίαν σχέσιν έχει μετά τή? ή*δη μνημονευθείσης" προσηγορία? τοΰ θείου ώ?
Αρχή τοΰ παντό?, διότι άπλώ? εν τη πρότερα μεν ρησει τούτο "σχετικω?" εννοείται,
ενψ εν τη εσχάτη ανολντ·?. Ούτω? συμπληροΐ 6 θεολόγο? καί φιλόσοφο? τον
πρότερον όρισμον τη? "αρχή?" λέγων παραδαγματικώ?, "tfraqi t Λ ^ cai το
ctSoç*, άντιδιαστέλλων ταΟτα ώ? όπλων μετά τοο στοιχείου, όπερ καί σύνθετον ε£
ύλη? και εΐδου?. Και πάλιν, "άρχην δε λέγομεν την ύλην, ούχ' ότι ούκ εχα άλλο
3 3 6
υπέρτερο ν εαυτή?, αλλ' οτι τα σώματα ύπ' αυτήν ανάγεται προσ€χώ?."
Ακολουθώ?, συντομον πειράται όρισμον τη? ύλη? δια των εξή?: "Έστι δε ή ύλη πράγμα
3 3 7
άσώματον, άποιον λόγω μόνω ερμηνευόμενον, αίσθησει δε μη ύποκείμενον" καί
αύθι?, έτερον εκτενέστερον εν τψ όποίω καί ή έννοια του Εσχάτου, ώ? προ? την ύλην,
παρέχεται: ""Υλη cori πράγμα οίον « π ά ν αυλό ν, αίσθησα μεν αθεώρητο ν, διάνοια δε
μόνη ληπτόν. Χείρον πάντων των όντων, άμορφον, άνείδεον, άδιατύπωτον, ουσία
ανούσιο? καί ύπαρζι? ανύπαρκτο?. 'Εάν γαρ άνέλη? τυχόν από των σωμάτων τα?
ποσότητα?, τα? ποιότητα?, τα? σχεσει?, τα? εξει?, τα? τροπα?....το καταλαπόμενον ή
ύλη εστίν. 'Εάν γαρ άνέλη? άπο του πύρο? την θερμότητα....το εσχάτω? τούτοι?
3 3 8
καταληφθεν ή ύλη εστί." Πρόδηλον ότι τα ώ? άνω, κληρονομιά τη? 'Ελληνική?
σκέφεω?, ούδόλω? Ικανοποιούν τον Ψελλόν, όστι? καί ώ? εν όψει αΐνίγματο? εΙμή
μυστηρίου ευρισκόμενο?, διερωτάται άπορων: Τ ί ? ούν ουσία ύλη?, πότερον δη όν εστίν
αυτή η των ούκ όντων, ΕΙ μεν yap όν πώ? ώ? ούκ όν παρά τοι? φιλόσοφοι? ορίζεται;
άζφαν γαρ ταυτην και άσώματον φασι καί φάντασμα ύποστάσεω? καί μηδέν μεν ούσαν
τα πάντα ύποκρινομένην καί παίγνιον ύπάρξεω?, Εΐδωλον καί σκιάν φεύγουσαν άει και
εΐ? το μη όν άνατρέχουσαν."339 Τέλο?, και πάλιν ειτεξηγών την εννοιαν των
άτχατ«?, ϊνα μη τι? παραφρόνων θεοποίηση την ύλην, κατάληγα άποφατικώ?: " Έγώ
δε φημί και την ύλην την warrf 4 v f siopcrqr 6cov, το άκρατον άΐσχο?, το εν

ί3
5, Westerlnk.H». *S2, σ«λ. 50
ί36
. Έ ν θ ' άν·τ.
^ . " Ε ν θ ' άν«τ.
538
.Έκθ' άν·τ., « φ . ·86, σ«λ. 51. ΠρΡλ. Mints καί τάρα Η. Diete, D0X06RAPHI 6RAECI, Berlin
1879, σελ. 29-31, forni κατά τβσαν «ιθανέττιτα & *€λλο? δανείζεται τήν $ιατύ*ι*σιν wapà
Ιλονταρχ?, Placito I, 9.
539
, Codex Paris., 1182, 302r 51 «ξ.

102
 3 4 0
τοί? ούσι μη όν και εν τοί? μη οΰσιν όν..." Προδήλω?, δια των τελευταίων αυτοί
σχολίων θέτει αναντιρρήτω? την Λ * τ εν το εσχάτη βαθμίδι τάξεω? και ύπάρξεω?
341
παραμένουσα ταύτοχρόνω? άδηλο? και άδιατυπωτο?.
Παρ' δλα ταΰτα, ή περί ύλη? επιχειρηματολογία τοΰ Ψελλού, βάσιν εχουσαν την
άρχαίαν φιλοσοφικην σκέψιν, δεν Ικανοποιεί άπολύτω? τον άνδρα· τούτο συμβαίνει διότι
ό Ψελλό?, όρθοδόξω? πάντοτε σκεπτόμενο?, δέχεται άνενδοιάστω? την των πάντων
εκ τοΰ μη όντο? γένεσιν, συμπεριλαμβανομένη? βεβαίω? και τη? ύλη?. Πλην, ώ?
342
δημιούργημα, έστω και το εσχατον και ώ? "το τελαυτάίον άπήχημα του θεού" "ούδ*
343
αυτή του αγαθού απεστέρηται" ώ? εχουσαν την δυνατότητα "προ? την καταδοχην
344
τοΰ εϊδου?." 'Ω? εκ τούτου, ό Ψελλό? δέχεται ότι ή ύλη αυτή καθ' εαυτην
παραμένει αόριστο? και απροσδιόριστο?· ή μόνη δε πιθανότη? προσεγγίσεω? παραμένει
μέσω του "εϊδου?", δια του òitoiov αυτή ενσώματοι τα χαρακτηριστικά του "όντο?." Και
τούτο βεβαίω? δεν αποτελεί όρισμον τη? ουσία? αύτη? εΙμή "νόθω λογισμφ",34^ διότι
πλέον δεν εχομεν άπλώ? ύλην, αλλ' "ενυλα είδη." 3 4 6 Ό Ψελλό? πασιφανω? αρνείται
την κατά μόνα? ύπαρξιν τη? ύλη? ω? πάντη ακατανόητου· ουδέποτε δ' αύτη
παρουσιάζεται άνευ τοΰ εϊδου? διότι 6 Δημιουργό? θεό? ταυτην "μετά των είδων
άδιαστάτω? παρήγαγε..." 347

Έκ τοΰ πληθου? των σχολίων τοΰ άνδρο? συνάγεται ότι το θέμα τοΰ ορισμοί»
τη? ύλη?, δηλ. τη? διατυπώσ€ω? αύτη?, άπησχόλησεν αυτόν σοβαρωτατα τόσον όσον
και το περί θεοΰ ζήτημα. Τί αποτέλεσμα εσχον αί επανειλημμέναι αύτοΰ προσπάθειας

^ . " Ε ν θ ' άν«ιτ., 1182, 10Γ 8 « .

W1
. Πολλάκι? ?xci λίχθή ©τι 6 «rcXXò? cîxev έτηρεασθθ (mo τάν Νεονλατκνικβν. ΤοΟτο Bkv
Ιμώιοβητεΐται- το £ρ«ίτημα δμι*? *αραμϊν(ΐ κατά «όσον καΐ cl? νοΐα θάματα ÌT^TPCWCV οίτο? την
»ιδρασιν τη? (tópaoev σοφία? in τή? χριστιανική? αλιεία?. Έν νροκιμένν, ήτοι wepì τοθ
Κματο? τη? δλη?, €φ' όσον ή 'Εκκλησία 6èv ctxcv ένισημ«? αποφανθώ citri) μόνον να τονίση δτι
cat αοτη ανοτελεΐ δημιούργημα τ % τοθ θεοΟ σοφία? καί ότι αβτη έκ τοθ μη&ενο? ΐλαβεν αρχήν, &
Κελλο? χρησιμοποιεί άιλβ? φρασεολογία καί επιχειρήματα γνβστα 4? 'έκτο? τη? ημετέρα? αύλη?'
ιηδολ«? στενοχκροϋμενο? »ερί τούτον.Ό P.V. Pislorius (PL0TINUS AND NEOPLATONISM. An
ntroductory Study, Bowes & Bowes, Cambridge, 1952, p. 7), εξηγεί τα ino τοθ Πλβτίνου vepi ϊλη?
ίεχθεΊτα, τα όνοΐα καί ino ΨελλοΟ διακρίνονται. Οίτο? γράφει: "Both the One end Metter ere
indefined: of neither can we state any predicate. But the difference is clear. The One is undefined because
t transcends all predication. As the source of all qualities it transcends quality. But Matter in the
5
lotinian system is the negation of all reality. It does not transcend definition; it lacks definition.'
* 4 2.Ένβ' «VUT., 1182, 280v 33
543
Ένθ' αν·τ., 1182, lOr 9 & 266v 6
544
Kurtz-Drexl, II.,σ€λ. 123
J45
. Codex Paris., 1182, 274r 1 kl Πρβλ. Πλατ. Τίμ. 52b
5 4 6
K . SeHtot?, Τομ. Ε', σ€λ. 323
547
. Codex PdriS., 1182. 32r 34 Πρ&λ. ειίση? καί Kurtz-Drexl. Ι., σελ. 123. "η μ*ν γαρ («λη)
ί8ιατνιτ(*το? την φύσιν οίσα μετά τοθ cCoov? {κ wpdrms y*réw€ms εξελη'λυθε."

103
 Αδίστακτων πρέπει να όμολογήσωμεν, ουδέν. Μήπως* παρερμηνευομεν όμως* και
παρανοούμεν τον άνδρα; Νομίζομεν, όχι. Ιδού πω? ούτο? αυτό? έν απορία καταλήγει:
348
"Δό? μοι τη? ύλη? τον όρον, κάγώ σοι δώσω τη? θεία? ουσία? τον όρισμόν." Καίτοι
ή εκφρασι? εκ πρώτη? όψεω? παρουσιάζεται υπερβολική, διο'τι πιθανόν τι? να κατατάίη
θεον καί ύλην εν τφ Ιδίω νοητψ επιπέδω, φέροντε? όμω? κατά νουν τα ύπ' αυτού
πρότερον περί τη? ύλη? λεχθέντα, ότι δηλ. αύτη αποτελεί το τελευταΐον απήχημα τή?
δημιουργική? ενεργεία? του θεού ή ότι κάτεχα την εσχάτην βαθμίδα εν τη Ιεραρχία
των όντων, κλπ., συμμεριζόμεθα και μετέχομεν τη? δυσκολία? του άνδρό?. Ό άνθρωπο?
σύνθετο?, ω? ανωτέρω ΐδωμεν, μικρόκοσμο? και πεπερασμένο? ων και μέσο? δυο κόσμων,
πνευματικού τε καί υλικού, αδυνατεί να συλλαβή τα έσχατα. Και οπω? αδύνατη να
συλλαβή δια των αίσθητηρίων αυτού οργάνων τα άκρα τού ήχου, τη? οσμή?, τη?
όράσεω?, κλπ., ούτω και ετι περισσότερον αδυνατεί àpéauç να όρίση τα έσχατα TÄF
ÔVT«*, τον θεον ω? την των πάντων 'Αρχήν, καί την ύλην ώ? το έσχατο ν
άν^Ρίμα τη? δημιουργία?.

Ό άνθρωπο?, ούτο? "6 διπλού? κόσμο?",349 κατά την εκψρασιν τού 'Αγίου
'Ιωάννου τού Χρυσοστόμου μετέχει καί των δύο τούτων "εσχάτων". Ή μετοχή αυτή
ούδεν άλλον τι σημαίνει εΙμή τήν άναγνωρισιν και άναφοράν τη? ύπερ καί ύπ' αυτόν
ύπαρχούση? Ιεραρχία?. Ή Ιδία λογική ανάγκη, θα ελέγομεν, ήνάγκαζε καί τον Πλάτωνα
να εφευρη τον Έρωτα, το μέγα τούτο πνεύμα καί δαίμονα, όστι? και "μεσιτικήν" θέσιν
και γέφυραν κατείχεν μεταξύ θεού καί ανθρώπων.350
'Ω? ανωτέρω ελέχθη, 6 Ψελλό? αναγνωρίζει τήν τάξιν των 'Αγγέλων, ή καί τήν
εννάτην θέσιν κατέχουσα εν τη Ούρανίω 'Ιεραρχία, ήτι? καί άμεσον επαφήν μετά των
ανθρώπων ποιείται άς "κοσμοποιο? και οίον κοσμαγό?." Τούτο βεβαίω? σήμαινα δτι τήν
επομένην θέσιν ή τάξιν μετά τήν εννάτην ή άγγελικήν κατέχει 6 άνθρωπο?, όστι? καί

148
.Ένθ' άν·τ. 1182, 302ν 1
,49
. Mlgne, Ρθ.,59,509
'50. Ή irept Έρβτο? διδασκαλία τοΟïïkdrwvosκαί 4) κατά τον εΐκάτα λογον ερμηνεία τοΟ δόλου
ύτοΟ μεταξύ θεοΟ καί ανθριίνου, &*οτελεΐ tv εκ τ · ν *λεον ύψηλβν νοημα'τιιν 8 VDTC ή ανθριιιτίνη
ηιχή ετεκεν. Πηγή έμτνεύσεΜ? άνα τοΟ? oliva? ανεξάντλητο?· ολίγοι κατενόησαν τήν σημασίαν τοβ
«κραηκοΗΙλατννικοΟ Έρβτο?. Et? εξ αύτβν καί δ Paul Friedländer (PLATO, I. An
«reduction. Trans, from the Gera«» by Hans Meyerhoff. Princeton, N.J. 196», σελ.53, βση?
αϊ μεταξύ T Ì V ιτολλβν *λλ»ν, εξηγεί: "Why Is Eros not celled â god, but a great demon? What Is the
ommon element of demon, dalmonlon, Eros? They do not designate complete being, but rather
ispects, movements, and powers leading toward such being. Eros, too, Is part of the world of
wtdxy, transition to a beyond of the soul In a double sense, first uniting the "I " and the "thou" in
lialogue, and then raising them both to the level of the Eidos:' Έν «t? »λαισί«? τ % καθ' ήμβ?
νσερεία?, ό μονό? μεσίτη? καί σϋτηρ «αραμένει ρεβοί·? ό θεανθρΜΟ?, ό μονογενή? ΥΙο? τοΟ θεοΟ,
ίση? μεσιτεία, καταλλαγή καί σωτηρία 6V ημά? έγενετο. Το κεφβΆαιον τούτο τή? ημετέρα?
ίναγεννήσε«? άκολυτβ? καί άνεπιφυλακτ«? δέχεται 6 Φελλό?.

104
 351
"ω? άγγελο? επίγειο?" δύναται να χαρακτηρισθη.

6. ΠΕΡΙ AAIMONQN352

Ολίγα τίνα και περί της· δεκάτη? Ταξεω?, ταύτη? των Δαιμόνων. Οοδεν καινό ν ex«
να παρουσίαση ό δεξιό? κάλαμο? αύτοΰ. Δέχεται και ακολούθα πιοτώ? την 'Ορθοδοξον
διδασκαλίαν συγκρίνων εν πολλοί? ταύτην μετά των ετεροδόζων, των καί "τερατολόγων."
Η τάξις αυτή των'Αγγέλων, δημιουργηθείσα κατ' αρχάς· ύπο του θεού αγαθή, ελαβεν
το χάρισμα τοΟ αυτεξουσίου. Πλην όμω?, επαρθεντε? οΰτοι κατά του θεού καί εξ
αλαζονεία? κινούμενοι ξέπεσαν τη? θεία? Χάριτος, κακήν χρησιν ποιήσαντε? του
αυτεξουσίου.353

Σύμπα? ό πνευματοϋλικο? κόσμο? επειδή άκριβω? "εδημιουργήθη", τ.ε. ελαβεν αρχήν εκ

του μή òVro?, είναι τρεπτο? και αλλοιωτο?.
Η τροπή αυτή και άλλοίωσι? διάφερα κατά τήν τάξιν καί άναφοραν των όντων προ?
τήν 'Αρχήν του Παντό?, τον Δημιουργον θεόν. Τούτο μεν ούν πρώτον διομολογείσθω,
οτι τώ> όντων τα μεν αυτό δή τούτο οντά είσι καί θεία και ύπερφυη, τα δ' ελάττω
τούτων, και καταβαίνει ή ΰφεοι? μέχρι? αίσθήσεω? και ΰλη? αύτη?, κα\ δέχεται τα τηδε

51
. Πρ#λ. 'IWv. Χρυσοστ., lïigne, PG., 53, 1 2 4 « .
$2. ncpt τη? ρί£η? τη? λέξε·? καί έ(ελί(ε«? τη? εννοία? SaipmrmaçÀ τοί? αρχαίοι?, Παλαιή καί
αινβ Διαθήκη ϊδε άρθρον καί σχετικήν (ϊιβλιογραφίαν wopà Gerhard Kittel, THEOLOGICAL
ICTIONARY OF THE N.T., τομ. IL σελ. 1-20. Παραθέταμε ενταύθα συνοττικήν ¥€ριγραφην τοΟ
ΐτήματο? γνίσιν του ότοίου άιιολυτον ϊσχεν εν ταΐ? ήμεροι? αύτου ό Φελλό?. Έν γενικοί?
ραμμαΐ?, οί Am'pores1 εθεκροΟντο 4? »νεύματα ίδΐ·? κακα\ Ή »ίση? cl? αυτά cfvai διαδεδομένη
χ« δον wapà ιτασι τοί? λαοί? κατά τήν τερίοδον τη? if'n^vupan'as·· Τα? κοινά? »col δαιμσνβν
ίξα? εχρησιμοιιοίουν καί οί φιλόσοφοι καί νροσήρμοζον τρο? τα? θεμελιΕσει? airriv Ociipia?, εϊτε
ITI8HÌKOVT€? τήν γεφΰρβσιν 6eo0 καί άνθινου, CÏTC vcipifecvoi va διασώσουν τήν Iwotav του
koO έν τ# μεγαλεί* αυτή?. OUT«? οί ήγέται τή? αρχαία? 'Ακαδημία? Iteriamo? καί Scvoxpàm?,
χτα το »αράδειγμα του Πλάτβνο? (Συμι. 202 e) συναΊττοντε? τήν κλίμακα τβν Πλατ«νικβν ISciv
pò? θεολογικά? δόξα?, ενλασαν ολοκληρον ρασίλειον κατ«τέρ*ν θεοτήτΝν ή δαιμον«ν,
α^μθαλλομένιιν μεταϊυ θεοΟ καί ανθριίνιιν. Τούτοι? ακολούθησαν ol Νεονυθαγορειοι. ίιτίση? Sc ό
Ιλατ«νικο? Πλούταρχο? ο Χαιριινεο?, καθ' δν ol oaipove? et ναι Scapò? συνδέ«ν 6còv καί àV6p«irov,
αϊ δή »ροστατευοντε? καί τιμβροΟντε? τοο? àvOptimu?, καί εν γένει χρησιμευοντε? is όργανον τή?
•eia? Προνοία? καί εφορευοντε? τα μαντεία, τα μυστήρια καί τήν θείαν λατρείαν. 'Οροί«? καί οί
τιιίκοί καί οί Νεο«λατ«νικοΙ έχρησιμονοίουν τήν λαϊκήν δαιμονολογίαν. 01 μεν τρβτοι
vappoviCovTC? τα νανθεϊστικα airriv δόγματα wpò? τα? κοινά? »ερί δαιμονβν δόξα?, άτεδέχοντο
λοκληρον κύκλον άνειραρίθμβν Saiptfvwv, εκ τή? μιβ? άγενήτον καί άφθαρτου θεία? έννοία?, τή?
νερτατη? τον wavTÒ? δυνάμε·?. 01 δε Νεο*λατ·ηκοί, φοβούμενοι μή εξανθρΜ«ισθή ή fvvoia τοΟ
koO, ερχομένου εΐ? άμεσον μετά του κόσμου έναφήν, καί εν γένει γεφυροΟντε? τήν άιοστασιν θεοΟ
αϊ κόσμου, Υοφενεβαλον του? δαίμονα? · ? μέσα? έννοία? δημιουργικά? καί συντηρητικά? τοο
ρατου κόσμου. Του? δαίμονα? τούτου? ντοδιαιρεΐ ò Πρόκλο? εΐ? τρεΐ? κατηγορία?, του? αγγέλου?,
ου? Ιδϊ«? δαίμονα? καί του? ήρ·α?. Ή χριστιανική 'Εκκλησία, · ? άνβτέρ· θα Ιδβμεν καί cv τ#
'ελλ^, εκδέχεται του? δαίμονα? is κακά «νεύματα εκτεοοντα ίκ τή? «ριίτη? airriv μακαρία?
αταστοίσ«·?.
' 5 3 . Πρβλ. Κ. ΣαΦα?, Τομ. Ε', σελ. 447, ένθα καί "νβσα γαρ αρετή, μεθ' ίπτερηφανεία? καί οΐήσεκ?,
αχάτη κακία καθεστηκε..."

105
 σώματα εμφάσει? των κρειττόνων τινά?· μέτοχα γαρ τα ελάττω των κρειττόνων εστί·
καί το μεν θείον όμοιο ν εαυτφ κάί άπαθέστατον, το δ' ύπο σελήνην ξυμπαν άνομοιόν
τε και παθητόν, και όσω πρόεισιν ή κάθοδο?, βαθύνει το πάθο?. Δέχεται δε καί τα
χείρω τα? ελλάμψει? των υπέρτερων, ούχ ω? εκείνα έχει, αλλ' ώ? ταύτα δύναται. Το
μεν οΰν θείον άκίνητον, όταν δε ελλαμψι? εκείθεν προχωροίη τψ σώματι, κεκίνηται
τούτο· ού γαρ άπαθώ? τήν εμφασιν δέχεται, μή δυνάμενον κα\ το μεν ποιούν
αμορφον, το δε πάσχον μορφήν ποών καί άλλοίωσιν δέχεται." 354

Επειδή δε μόνον το άνωτερον μέρος- τη? κλίμακο? των όντων, τ.ε πνευματικών
Δυνάμεων και ανθρωπίνου γένου?, λ ό γ ο ν έχει, ή αναφορά καί επιστροφή προ?
τον Δημιουργον ή άπομάκρυνσι? άπο Αυτόν τελείται λογικώ? τε και εκουσίως·.
Αναφερόμενος· δε εΐ? το αύτεξούσιον και προαίρεσιν των του "Ανω Κόσμου Δυνάμεων
σημειοΐ τα εξη?: "6 μεν ημέτερο? λόγο? προαιρέσεις4 καί τοις- άγγελοι? διδού?, και
προ? τήν κρείττονα μεν τούτου? άπευθυνων ροπήν, μή μέντοι γε καί τη? χείρονο?
ανεπίδεκτου? οΐόμενο?, εντεύθεν ε κ π ε σ ε ί ν του? δαίμονα? τη? αγγελική?
τάξεω? αποφαίνεται, και κατά το μετρον τη? εκάστου αξία? ή τάξεω?, τήν πτώσιν
ύπομεμενηκέναι."355

Καίτοι ή 'Ορθόδοξο? Καθολική 'Εκκλησία έχει κατά μείζονα λόγον άποφανθη εφ'
όλου του των Ουρανίων Δυνάμεων θέματο?, αγαθών τε και πονηρών, όμω? ερωτήματα
τίνα εγείρονται ώ? προ? το νυν μόνιμον καί άναλλοίωτον τη? φυσεω? αυτών. Καί
δέχεται μεν 6 Ψελλό? ότι ol αγαθοί άγγελοι εστερεωσαν εαυτού? "εν τφ άγαθφ", πλην
ούχι έξ Ιδία? δυνάμεω? αλλά χάριτι θεού- ol δαίμονε? όμω?, άλλοτε παρουσιάζονται ότι
αιτομακρυθέντε? αδυνατούν να επιστρέψουν, άλλοτε ότι οδτοι δεν απωλέσαν τελεία»?
τήν προαίρεσιν τη? προ? θεον επιστροφή?. 356 Καί εΐδομεν ότι πάντα τα
δημιουργήματα είναι τρεπτά κάΙ αλλοιωτα κάΙ ή τροπή και άλλοίωσι? αυτή, "άνωφερή? ή
κατωφερή?", κατ' ελλογον τρόπον συμβαίνει μόνον εΐ? τά λογικά όντα. Και ερωτώμεν·
τίνα τρόπον ή πτώσι? τών αγγέλων αυτών, αγαθών κατ' άρχά? δημιουργηθέντων,
επηρέασεν αυτήν ταυτην τήν "φυσιν" αυτών, Και νάί μεν αύτοβούλω? εξέκλινον τη?
θεία? Χάριτο? ένεκεν τοΟ αυτεξουσίου αυτών κάΙ σκοτεινοί εγένοντο λόγω τη?
εθελουσία? τυφλωσεω?· πλην, ή όντική αυτών κατάστασι? μετά τήν πτώσιν, παραμένει

Η Joseph Bldez, &*' άν«τ. α«λ. 208^09

55
Μ igne, Ρ6., 122,6.876a
56
. Π«ρΙ Ά γ γ α * ν καί. Δαιμόνων, ftarc ΔΟΓΜΑΤΙΚΗ... Χρήστου 'Ανδρούτσου, « λ . 122-129.
•fan'lrtir. Καρμίρη, ΣΪΝΟ*. ΔΟΓΜ. ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ, κ λ . 25-27 is καί τοΟ Ιδίου, ΔΟΓΜΑΤ. ΚΑΙ
ΓΜΒΟΛ. ΜΝΗΜΕΙΑ, Τόμ. 2, σ€λ. 51Μ14

106
 μυστηριον.
Και 6 Ιταλός, γενικώ? ομιλών περί 'Αγγέλων λέγει ότι: "κα\ τοί? κατά μέρο?
άγγελοι? μία TIÇ άδικη ουσία συμπέφυκεν."357 Ή ουσία αυτή ούδεν άλλον €ΐμή
"αυτοδύναμος' ενέργεια, μάλλον δε ενέργ«« άχραντο?, (και) ούκ αν ποτ€ μετακινηθεί?
(τ.ε. 6 άγγελο?) τοΰ άγαθοΰ προ? την δΰναμιν διολισθησοι, άλλα προ? την εναντίαν
τή ενεργεία É ξ ι ν μεταλαγείη.....αγγελο? δε ομοΰ τ€ γεγένητο καί αγαθό? ήν,
ώστε δη κα\ το κακόν αυτόν γενέσθαι άμεσον ion, τοΰ τέλου? τη αρχή
συνημμένον."358

ΈρμηνευΌντε? τα ως* άνω σημειοομεν πρώτον ότι μία είναι ή φι/σι? των
αγγέλων, ήτι? και αυτοδύναμο? ενέργεια. Ένεκεν δε τη? καθαρότητο? καί άπλότητο?
αύτη? μεταβάλλεται irpò? την Εναντίον τη ενεργεία εξιν. "Ωστε ή των Δαιμόνων
μεταπτωτικη κατάστασι? είναι Ζξις, δηλ. επιπρόσθετόν τι, a habitus και ουχί αλλαγή
τη? Ιδία? φΰσεω?. 3 5 9 Τοΰτο αναγκάζει τον Ψελλον «Ι? το εξή? συμπέρασμα: "...ώ?
ούδενι των δαιμόνων βοΰλησί? τι? η προαίρ€σί? τι? η δΰναμι? εγκαταλέλειπται προ?
την του άγαθοΰ άποκατάστασιν."360 Σημειωθητω δ' εν παρόδω ότι ή λέξι?
άποκαταστασιςουδεμία σχέσιν έχει μετά τή?'Ωριγενείου θεωρία? περιΆποκαταστάσεω?
των πάντων. "Ισω? 6 Ψελλό? επηρεασθεί? ύπο Γρηγορίου τοΰ θεολόγου κα\ σχολιάζων
τα λόγια αΰτοΰ κατάληγα άς το ώ? άνω συμπέρασμα. Τοΰτο λέγομεν διότι εΐ? το ΈΙ
εστί τι εν άγγελοι? κακόν" κεφάλαιον36 ' χαρακτηριοτικώ? σημειοΐ: " Ό μεν θεολόγο?
Γρηγόριο? εν τοί? τοΰ Χρίστου γενέθλιοι? 3 6 2 βοΰλεται μεν ακίνητου? είναι του?
αγγέλου? προ? το κακόν είδω? δε τον διάβολον άγγελον μεν όντα, κακόν δε γεγονότα,
δνοκιηίτον? αΰτοΰ? αποφαίνεται..." Δυνάμεθα οΰτω καί ήμεί? να συμπεράνωμεν ότι
ή έννοια τοΰ SvvKirqTov άφ' ενό? μεν Επεξηγεί τον όρον ίξιψ, kv συδυασμω δέ,
ενέχεται τη? Ιδέα? τη? πιθανή? "επιστροφή?" η "άποκαταστάσεω?" των δαιμόνων.
Μολοντοΰτο, ομιλών περί τη? πτώσεω? τη? αγγελική? ταύτη? Ιεραρχία? καί
διερμηνεύων περαιτέρω τον όρον CÌIF, διακριβόί ώ? είή?: "'Απλή δε φυσι? άποπεσοΰσα
τοΰ άγαθοΰ, ού πίπτει μεν εν τφ τη? ΰλη? βυθφ, μένει δε καί αδθι? την εαυτή?
ύπόστασιν διασωζουσα, άλλα πτώσι? εστίν αυτή ή μεταβολή τή? εξεω?, τουτέστιν ή

ΐ57
. Codex Paris., 1182. 27ν 25
558
T W αν·τ., 1182, 284Γ 33-34, 37
559
. ΣημεΐΗθήτ«) ή βασική διαφορά mUims καί <tc«r ή φ »Arte. UC*v ?χει τ* ΕΙΜΑΙ, kvQ
1 H i ç , rè BXBIM, H oî καί ή έννοια τοΟ ànwpovdémv ξ fwòiius,
5 6 0 , ^ ^ àym7 1 1 8 2 , 2 8 4 T 39
56
'. Westerlnk, «φ. "98, σ€λ. 56
* 2 , Anw 38 9. Migne,PG.,36,321A

107
 από τού αγαθού εΐ? το παντελε? κακόν κίνησι?, ölov εξ αρετή? d ? κακίαν κάί εΐ?
σκότο? εκ του φωτό?. *Ώσπερ ούν ή κακία ουκ αν ποτ€ αρετή γένοιτο και το
άποτετειχισμένον προ? τον ήλιον σκότο? ούκ αν ποτ« φωτισθείη, ούτω? ούδε ασώματο?
φΰσι? κατά το απλούν τη? ζωή? βιοτεΰουσα εκ του αγαθού κινηθείσα μεταβάλοι αν
προ? τούτο, αφ' ού δη και κεκίνηται ούτω? ούδε απλή φύσις μεταπεσούσα έΐ? την
363
εαυτή εναντίαν ΐ£ιν προ? τήν προτέραν μετακινηθείη." Kai πρότερον του σχολίου
τούτου παράλληλον ε£ηγησιν δίδει μετά του ανωτέρω, συγκρίνων και επισημαίνων την
"επάνοδον" τη? συνθέτου φύσεως μετά ταύτη? τη? απλή?· "ώ? τόΐ? μεν σύνθετοι? κατά
λόγον ή επάνοδο? πέφυκε προ? το αγαθόν εκείθεν άπολισθήσασι, ται? δε γε άπλαΐ?
φΰσεσι... ή επανάγουσα πεπήδηται δΰναμι?, μετά δε τή? δυνάμεω? κάί το μέρο? άπεστι
τή? βουλήσεω?, ώστε ούτε βοΰλονται ούτε δύνανται γε επανελθεΐν προ? το αγαθόν." 3 6 4

Άνασκοποΰντε? τα όσα μέχρι τοΰδε ελέχθησαν, συμπεραίνομεν ότι 6 Ψελλό? ούδεν

καινον έχει να παρουσίαση εΐ? το θεολογοΰμενον τούτο ζήτημα. Είναι δε γνωστόν ότι,
ενώ ή Εκκλησία επισήμως· διδάσκει το αμετάκλητον τή? τών Δαιμόνων πτώσεω?,
Πατέρε? τινε? άφίνουν να ύπονοηθή ή αυτών πιθανή επιστροφή, ώ?, λ.χ. Γρηγόριο? 6
θεολόγο?, εννόων την φΰσιν τών δαιμόνων ω? δυσκίνητον προ? το αγαθόν. Και ταΰτα
βεβαίω? κατ' άνθρωπο ν λεγομεν κάΙ κατά το μέτρο ν τή? λογική? ημών συμπεραίνομεν.

Το τί μέλει γενέσθαι μόνον ό θεο? γνωρίζει και ή άφατο? Αύτοΰ άγαθότη?

και πρόνοια ή τα παρωχηκότα, παρόντα και εσόμενα άχρόνω? όΐδεν. Καίτοι λοιπόν ό
Φελλό? άφίνει να ύπονοηθή ότι υπάρχει πιθανότη? επιστροφή? τών Δαιμόνων, ούδένα
ενδοιασμον έχει εΐ? τον χαρακτηρισμον αυτών· "Ή μεν καθ' ήμα? ευσέβεια πάντα?
τον? δαίμονα? κακού? και αρχηγού? κακία? αποφαίνεται" 3 ^ κοί "6 μεν Χαλδαΐό? τίνα?
μεν τών δαιμόνων άγαθοΰ?, τινά? δε κακού? τίθεται- 6 δε ημέτερο? ευσεβή? λόγο?
πάντα? κάκου? ορίζεται, εκ προαιρετικών άποπτωμάτων την κακίαν ανταλλαγμένου?
τή? άγαθότητο?." 366 Και παραταΰτα, δεν διστάζει να προσδωση εΐ? αύτοΰ?, αν μη
εύεργετικον έργον, ομω? "παρά τ$ θεφ δήμιο ν λόγον". Τούτο δε σημειούμεν εχοντε? τα
έξή? ύπο του ανδρο? λεγόμενα- "Φημί τοίνυν εγώ ώ? al κακοποιοί δυνάμει? αύται

563
Codex Paris., 1182, 283ν 38-43, 284Γ 1
ϊ Μ ^ ν θ ' άν·τ.. 1182, 283ν 16-18
565
. Joseph 61062, *νθ' άν·τ„ σ«λ. 132. Πρβλ. Μονέ καΐ 'ledν. Χρνσοστ. (el? ¥αλμ. 44. Migne,
3
6. 5. 1610 οΊτον "ό...6οίμ·»'.., καθαΊκρ ίχθρο? καΐ νολεμιο?, ιολςμεΐ TQ Φ*«ι τι άνβρκιτίηι" καΐ
Όί 6α(μονε? »ακταχοΟ τον? άνθριίιου? cl? άθυμέαν εμ&λειν εστονδακασι, καί τανταχοθ χαίρονοτ.
τ$ dwttXciç.." (ίνθ. 7.338Α). Ό U Βασίλειο? Σελευκ. σιινειτιφε'ρει τα "...χαρά τοί? δαίμοσιν ή τβν
ivfyaittàv aw&eia, καΐ τρνφδσιν εκείνοι τοί? ημέτεροι? κακοί?." (Migne, Ρ6. 85. 277Β).
366
, Migne, Ρθ,, 122, H48C

108
 δ φ ύ ι ? Xoy«r επέχουσα παρά τφ θεφ· τη? μεν γαρ των αγγέλων τούτου?
άπεστέρησε τάξεω?, 8ifra|iir Β4. Tira Tttîç οΐσίαι? τ ο ¥ τ · ν έ τ φ φ κ συμμετρον
τόί? παιδευομένοι?, και cioir otov ποινάί και φύσα? τιμωροί κολάζουσαι τον? άξίονς
τη? κολάσεω?. Χρωνται δε ουκ εφ' ου? αν εθελωσι τη κακωτικη δυνάμει, αλλ' εφ' ου?
367
αν αυτοί? ή πρόνοια χρησαιτσ."
'Αντιπαραβάλλων δ' Η άλλου το έργον των Δαιμόνων μετά των άγαθων 'Αγγέλων,
αποκαλεί του? δευτέρου? "σωστικού? και ούκ άφανιστικού? δούλου?", ενω πάραυτα
χαρακτηρίζει τον διάθολον ώ? ύπηρέτην "τοι? θείοι? βουλήμασι και ποιναι? αΐκίζει τον
άνθρωπο ν.'Αλλ' don? μεν ήμέρω? τα? τιμωρία? προσεδέξαιτο και προ? σωφρονισμό ν
368
ταΐ? κακωσεσι χρήσαιτο, ούτο? άγαθυνθήσεται παρά τφ θεψ."

Τέλο? και 6 περί τη? καθαρά? καί τελείω? άυλου η μη ουσία? των Δαιμόνων
λόγο?. Kai εΐδομεν ήδη ανωτέρω ότι "τοί? κατά μέρο? άγγελοι? μία τι? είδική ουσία
369
συμπέφυκεν·" ό Ψελλό? όμω? γνωρίζει καλώ? τα όσα ούχι μόνον ol Πατέρε?
άλλα και ol Βαβυλώνιοι, Έλληνε?, Χαλδάίοι κλπ. έίχον σχολιάσει η υποστηρίζει. Δια
τούτον τον λόγο ν, ενω αφ' ενο? μεν απορρίπτει σωματικήν φυσιν τόί? Δαίμοσιν, εΐ?
τό, λ.χ. "εΐ γαρ δη το ξίφο? ol δαίμονε? πεφόβηνται και το πΰρ, εμπρησμού? και τομα?
ύποπτευουσιν εΐ δε ταΰτα, και σώματα περιβέβληνται. Άλλ' ούδεί? οΐιδε των
πάνυ ληρούντων σωματικον δαιμόνων γενο? ύπέστησεν, αλλ' ό τερατολόγο?
Πρόκλο?·" 3 7 0 αφ' ετέρου δέ, συγκαταβατικώ? πω? καί αντιστρέφω ν τον συλλογισμόν,
επιτρέπει να ύπονοηθη αυτοί? έίδο? τι σώματο?· αλλω?, το άκόλουθον δεν δύναται να
εννοηθή: "Τα δε δαιμόνια σώματα, κάν οπό λεπτότητο? αφανή καθέστηκεν, αλλ' όμω?
εννλα πη καί ερπαθη, καί μάλισθ' όσα του? υπογείου? ύποδεδυκε τόπου?.,„πυρι
κολασθησεσθαι φασκόντων του? 8αίμονας- 6 πω? οίον τε παθείν ασωμάτου? όντα?; το
γαρ άσώματον άμήχανον παθείν ύπο σώματο?. 'Ανάγκη γοΰν σωματικήν αυτού? την
κόλασιν ύποδέχεσθαι πεφυκόσι πάσχειν."371 Ή μόνη λογική Φίγησι? τοθ ώ? άνω
άποσπάσματο?, εφ' όσον τι? έχει κατά νουν πάντα όσα περί 'Αγγέλων ανωτέρω
ελέχθησαν, είναι ή όρθη κατανόησι? των λέξεων €?νλα πη καί &παθή. Φρονώμεν ότι ή

ί67
. Joseph Bidez, W ivmr., σελ. IM. Πρβλ. «ίσαύτ«? καί wapd 'Ûpty. (Κατά Κε"λσ. (ligne, Ρ6.Ι1.
564Α) καί wapa Γρηγορ. Νυσσ. (Migne, Ρ6. 46. 72AJ èv6a ai οαίμονε? δλβ? ίχβρικβ? »pò? τον
ίνθρ**ον διάκεινται, αΓτιοι γενόμενοι ανομβρία?, λιμίν TC καί λοιμΕν καί τβν τοιοΰτ·ν- "eis wdrra
αΟτα δαίμονας αύτουργοΟσι δήμιοι, κρίσ« nvi Ocfo λβφοντ€? ίξουσίαν kv καιροί? n o i ταΟτ'
vcpycîv €ÏT€ cl? επιστροφή avfyetmv...".
;
68. Πρβλ. Παναγ. Τρεμνέλα, ΔΟΓΜ. ΤΗΣ ΚΑΘΟΛ. ΟΡΘΟΔ. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ, Τομ. Ι., σελ. 438
>69. Codex Paris., 1182, 27ν 25
57
°. Joseph Bidez, ?νθ' άν«ιτ. σ£λ. 62
571,-Ενβ' ever. σ € λ. 120

109
 λεξι? ^/»BÄ? δίδεται ώ? επεξηγησι? του ανλά πη. Ή πτώσι? των Δαιμόνων ούδεν
άλλο δηλοί €ΐμή την απομάκρυνσιν αυτών από τη? ©ciac Παρουσία?. Ή έσχατη
άπομάκρυνσι? εκ του θείου παρουσιάζεται εν τη ύλη, ήτι? ευρίσκεται πάντη
"άπωκισμένη τοΰ αγαθού." Δια τούτο, μόνον mäh? δυνάμεθα να προσαγορευσωμεν
αύτη και ουδεμία ενέργειαν. Ή πτώσι? όθεν των Δαιμόνων, ω? άπομάκρυνσι?, δέχεται
ύλικότητος if ύλοποφ€ύς' nyoç, ήτοι m&ovç^î ίσον, κατά προαίρεσιν, εξέπιπτον
τη? αρχεγόνου αυτών χάριτο?, θεοεω? και τη? προ? το θείον οίκειότητο?.
Ταύτα περί τη? τών Δαιμόνων 'φυσεω?' ώ? και διαφοραν γνώμη? τών Πατέρων και
372
Εκκλησιαστικών συγγραφέων.

Κατακλείομεν την περί Δαιμόνων παράγραφον μετά τών ω? άνω Ισχυριζόμενοι

οτι 6 Ψελλό?, ενώ d ? ελάχιστα τών σχολίων αυτού παρουσιάζεται δεχόμενο? "ενυλόν
τι" παρά Δαίμοσιν, ομω? εν τψ συνόλω τών έργον αυτού φαίνεται οτι ακολουθεί την
τών μεγάλων Πάτερων ορθήν γνωμην.

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ Π

1. ΠΕΡΙ ΑΝΘΡΩΠΟΤ

" Έγω γαρ άνθρωπο? είναι ομολογώ, ζφον άλλοιωτον και τρεπτόν, ψυχή
λογική χρωμένη σώματι, κράμα καινον εξ ανάρμοστων τών συνελθόντων.."373

Το σύμπαν ούν μυστηριον τη? ημέτερα? γενεσεω?, ενότη? λόγου εστί,

γενών συνάφεια, γενών άνάκρασι?, διάπλασι? σώματο?, και το παρά τού παντο?
3 7 4
γένου? άπαιτούμενον τη? κοινωνία? και τη? ομοφροσυνη? οφλημα."

572
. Πρβλ. Παν. Ν. Τ ρ ^ λ α , W άν·τ. oik. 450
373
. Κ. Σάβα?, τομ. Ε', aeX. 506
374
, *Ένβ' άκβτ. Ta wepi dvOptfmu «ορίσματα καΐ σνμνςρασματα els & 6 4>eXXos
κατέληγαν «ρου«οθέτουν μακράν έξετασιν, eipeîav γνβσιν καί βαθεΐαν dvciXuaiv TÌV dio
αρχαιοτάτων xpòvttv ?·? τή? έ«οχ& airroO yvuoriv «col Κοσμογονία^Δημιονρ^α?, «eoi 6eo0 καΐ
«cpl Άνθρώτου φιλοσοφικβν καΐ θεολογικβν σνγγραμμ<ίτ«ιν. Els tv έκ τβν «ολλβν αύτοΟ ίργβν,
ΑΟΗΑΙ ΠΕΜ ·ΤΙΗΣ (ΜIgne, Ρ6. 122), κατ' 'ApunvTeXiKOv τρσβον, «wet Ιστορικόν άνασκο«ησιν
καί φιλοσοφικών σύγκρισιν τίν «λ&ν {katnlutv »col dvOpuvfag φοσε«? γνβμβν καθ' δν χρόνον
ivnwapaßalUci καΐ διορθοί ταύτα? κατά τήν ορθοτομον χριστιανικών 6ϊ8ασκαλίαν. Kai δείγμα
^ρομ€ν τ% αύτοΟ συγκριτική άναλύσεα? καΐ φιλοσοφική? εμβρίθεια? »αραθε'τοντε? ολίγα τίνα τ%
εμ«ςριστατ«μένου αίιτοϋ γραφίδο?. "...αΰται μίν οίν αϊ δυνάμει? τή? φυχϋ?. at τ« λογικοί, καί al
ϊλογοι, καί ai φντικαΐ, δη τήν φνχήν, ol μίν φασιν άσιίματον, ol hi σβμα. καί τβν σβμα, ol μεν
άιτλοβν, ol 8e σννθετον· καί τβν σΐίνθετον, ol μέν εκ συνημμενον σβμάτ«»ν, ol 8c άσυναΊτταν. Τον δ«

110
 ""Ανθρωπο? είμι, ψυχή συνδεδεμένη τω. σώματι· δια τοΰτο τοί? ττοιήμασι χαίρω
και τάί? αίσθησεσιν."375

"Πάντε? γαρ άνθρωποι τψ περιεκτικφ λόγω, ζφον είσιν οίκονομοΰμενον

ενταθθα, άλλαχου δε μεθιστάμενον."376

Δια των ώ? ανω λόγων, ό Ψελλό? άπηχών τον στοχασμον αΙωνων, επανέρχεται
επί του φλέγοντος τούτου θεματο?, δηλονότι "του σιίμπαντο? μυστηρίου τή? ημετέρα?
γενέσεω?", τη? ενταύθα μεν οίκονομία? άλλα και τη? άλλαχοΰ μεταοτάσεω?, θέμα το
όποιον άπησχόλησεν, διανοητικώ? τ€ και συναισθηματικώ? τον άνδρα καθ' όλην την
ζωήν και σταδιοδρομίαν αυτού. Τοΰτο, ώ? συντόμω? θα ιδωμεν, εγενετο ουχί ϊξ
αφορμή? Επιστημονική? γενικώ? ερευνη? ή μονοπλεύρου προσωπικού κινήτρου αλλ'
ολω? υπαρξιακή? διαστάσεω?, εν εϊδει "kategorischer Imperativ" Κάντιου. 3 7 7 El? τούτο
ό Ψ€λλο? δεν είναι μήτ€ 6 πρώτο?, μήτ€ ό μόνο? και άναμφιβόλω? μήτε 6 τελευταίο?
στοχαστή?. 'Ανέκαθεν 6 σκ€πτόμ€νο? άνθρωπο? εθεώρησεν ώ? μέγα μυοτηριον, ώ? το
μόνον ΐσω? κεντρικον καί θεμελιώδε?, αυτό τοΰτο "τή? ανθρωπινή? ταυτότητο?". 'Εξ
αρχή? το ανθρωπολογιών ζήτημα, τ.ϊ. το τή? οντότητο?, τή? προσωπικότητο?, τή?
ενεργεία? και πράέεω?, κοινωνική? συμπφίφορά? και σχέσεω?, τή? πολιτική? και ηθική?
ελευθερία? και πάντων των συναφών τή? ανθρωπινή? ύποστάσεω?, γενέσεω? και ζωή?,
άπετέλεσεν πρόβλημα εΙμή μυοτηριον άνευ παραλλήλου. Τούτο 6% συμβαίνει διότι πάσα
γνώσι? επιτυγχάνεται δια συγκρίσεω?, κινούμενη εκ τών a priori και εγνωσμένων προ?

ίπλοΟν σβμα (Ιρηκοτβν, ol μίν αΙΘΙριον tîvov ταύτον Si clwctv ούράνιον ατεφηναντο, i?
ίοακλίίδη? 6 Ποντικό;, ol U wOp é? Ήρ<ίκλ€ΐτο?..Λΐ Si dcpfav i? Άναξιμοτκ, καί uve? τ8ν
ίτκϊκβν, ol Si Ιξ βδατο?, i? βολή? καί Iwwtiv 6 ίιίκλην Ì&to?...oìrrw. μίν ovv ol ανλοΟν
Ιρψόΐίς σβμα, τβν Sì otfvOciov σβμα την ψνχην (ητ»ληφοτ·ν, οί μίκ ίξ άσνναΊττιιν στοίχων
«χσίν, ό? Δημόκριτο? καί Αεΰκι*«ο?···την ψυχήν ίκ σφαιρικβν ατομ·ν σνγκ«ιμ^νην...οΙ Sì ίκ
ηινημμένιιν, 4? δ Κριτία?...αΤμα γαρ Iktytv etvai την ψνχήν...οΙ Si αυτήν την κράσιν...οΙ Sé
ίντ«λ^χ€ΐαν...οΙ μίν w&oav ψυχην χ*ρισττίν...οΙ Si άχ^ριστον...", καί σνκχ£ζ<ται ή fpcuva ìwl
Τλάτβμο?, ΆριστοτΛου?, Νουμηρών, 'AJUWvSpou 'Αφροδίσια?, κλ*. (wrfX. ocX. 1040 A - 1041 D).
î75
. Kurtz-DrexlJI,oeX. 187
576
Codex Paris., 1182, 13v 33-34 'Εφιστ$ Si την Υροσοχην ημβν όμιλ§ν vcpl ft·· καί
Ή,ακρίν« το yéva? n>9 effets" "το yins »αντί ζέ% το C#ov vani cCSci άλλα μην το ylvo? το
•too?"... "6woKc^cvov τ$ ζύς ο άνθρ·»©? αλλ' ούχ οσα κατά τοΟ fifo« καί κατάTOOάνθρ«ί*ου."κλιτ
7)11
. Immanuel Kant, GRUNDLEGUNG ZUR METAPHYSIK DER SITTEN, Herausgegeben von Karl
/oriänder, Verlag von Felix Meiner, Hamburg, pp. 80-81 Ό Martin Buber σχολκ£{«ν τα farò
ίαντίοϋ «pi avOptfiww Xcytoeva, yp#ci τα Uffe: "...when we recognize man's finitude we must at the
same time recognize his participation in infinity, not as two Juxtaposed qualities but as the twofold
lature of the processes In which alone man's existence becomes recognizable. The finite has its effect on
lim and the infinite has Its effect on him; he shares in the finitude and he shares in infinity," (BETWEEN
1AN AND MAN, The MacMillan Co., New York, N.Y. 1965, pg. 12)

111
 τα άγνωστα. 3 7 8 Ol άνθρωποι, ω? ανω θρώσκωντε?. τ.ε. λογικά οντά, δια "το
θαυμάζειν και νυν καί το πρώτον ήρξαντο φιλοσοφείν.." 379 επειδή "...του elScvai
ορέγονται φύσει" 3 8 0 . Ή κίνησι? ομω? αυτή, ήτοι, το θαυμά{ειν ώ? και ή ορεξι? τοΰ
είδεναι, άφορμήν μεν έχει το ύποκείμενον, τέλο? δε το άντικείμενον. 381 Και
επιτυγχάνεται συνήθω? το τέλο?, δηλ. ή γνώσι? τοΰ αντικειμένου, κατά την συγκρισιν
γνωστοί) καί άγνωστου CÏTC άπαγωγικώ? η επαγωγικά?. Το πρόβλημα όμω? γεννάται
όταν ό άνθρωπο?, ήτοι, το ύποκείμενον, τίθησι το "αύτοερωτημα" καί ώ? άντικείμενον
ερευνη? πλέον και γνώσεω?, την ούσίαν αύτοΰ. Τότε, ύποκείμενον καί άντικείμενον
συμπίπτουν καί ή συγχυσι? και προβληματισμό? ακολουθούν. 382 Πολλοί καί μεγάλοι
άνδρε? από τη? άρχαιότητο? εω? τή? σήμερον, φιλόσοφοι, θεολόγοι, ποιηταί,
κοινωνιολόγοι, ψυχολόγοι, πολιτικοί, κλπ., προσεπάθησαν να δώσουν όρισμον τη?
"ουσία?" τοΰ άνθρωπου. Και άλλοι αλλω? ωρισαν τον άνθρωπον- άλλοτε ώ? "λογικον
ζψον", άλλοτε ώ? "πολιτικον ζφον", ώ? "ΰλην", ω? "roseau pensant", "μηχανήν", "homo
mensura", "homofaber-homo laborls", "animai symbollcum," ω? το "κατ' εΙκόνα καί καθ'

ι78
.'Εαν ορθό? ίρμηνεύβμεν τα ΚΟΤΝΘΙ λεγόμενα, Γσ·ς 6 Ψελλός άσ*όζ«ταί * · ς τήν wcpì
Ιναμνήκιις θεκρίαν τοΟ Πλατβνο? (Mc*v*v) διότι παρουσιάζεται συμψ*ν§ν μετά τβν λεγοντ»ν 8τι ώ
ιιδάσκαλοι ήμβν ob "τήν γνβσιν ήμΐν «ντιβέναι, άλλα τήν ένοΟσαν f»iîv καί οt οr κρ ν w το
ι έ r η r éictfat'rei κ .οΰτ*ς olv καί ή δόξα τή? αίσθήσοις μαθούσης, οτι 6 Selva καί 6
«ίνα &Υ«ους, ερεθισβείσα far' αυτ% αρςμκήσθη, ίίτι καί wfiv το όμοφυϊς δίνουν, μάλλον δε
Γοοσφυεστερον elveîv, ταΟτα κοινοί «Ισίν ίννοιαι καί τον νον άνοσκιάσματα. Πάν γαρ διτερ ϊσμεν
ρίίττον τι κατ' άνόδειξιν, τοντο κατά κοινην èVvoiav ίσμεν £ 6c δείξαις δείται cl? το γνβσθήναι,
in τούτον τα συμπεράσματα xitpi? άνοδείζεβς, ϊργον «ότι της δόξης clivai." »ρβλ. Mlgne, Ρ6.
22. 1033 CD - 1036Α
579
'Αριστοτέλους, TA META TA ΦΤΣΙΚΑ, A %2ß 12 W.D. ROSS , vol. I. Oxford 1966
^.'Αριστοτέλους, ?νθ' àv. A 980a 1. Tò Ας άνβ απόφθεγμα τοΟ φιλοσόφου è ν προκειμένη
κριπτώκι συμπληροΟται δια « Λ "Πάσα διδασκαλία καί πάσα μασησι? διανοητική CK
rpoüwapxouoTK γίνεται γν^σ«*." ΑΝΑΑΤΠΚΟΝ TÏTEPQN Α. 71α 1-2 W.D. ROSS, ARISTOTLE'S
>RI0R AND POSTERIOR ANALYTICS. OXFORD PRESS, 1965
581
. 'Ομιλβν vepi τοΟ ΝοητοΟ Κόσμου, διακρισιν IMCÎ ΑΙβνος καί χρόνου, στασε*? if ακινησίας καί
;ινησει»ς. Καταλήγει cl? το έξης Οπερ καί σχέσιν ϊ χ « μετά τβν άνβτέρ« "...Τοιούτον ί σ η καί ή
-ν σιίματχ φυχ^ καί γαρ καί ταύτης ή μ*ν ουσία άΐδιος, ή δι ενέργεια χρόν? μετρείται- ου γαρ
ίθρόνς 6ρ$ τα CïïTouVcva, άλλα τέλος προτίθεται καί αρχάς προβάλλεται καί άπο τουτβν επ'
:Kctvo x*pcî." Codex Paris. 1182, 300ν 32-33
582
. Πρβλ, Wester ink, Appendix Ι., σ€λ. 101 oro« "η γνβσις μέση οίσα τοΟ γιγν·σκομ^νου καί του
πγνιίσκοντος,
r
βρμηται μίν άπο του γιγνιίσκοντος, είλείται δι vcpl το γιγν»σκόμενον καί όμεί«ται
$ yiyvémovn*.

112
 383 384
όμοίωσιν θ ε ο ΰ , " κο.κ., χωρι? ό ας να πείθη τον ά λ λ ο ν . Κλασσικον θα παραμένη
385
το παράδειγμα του ύψηπέτου κάΙ βαθυνόου Σοφοκλέου? "πολλά τα δείνα κούδεν
άνθρωπου δεινότερον πέλει...", συλλαβών εύστόχω? "το άνθρωπινον πρόβλημα" ουχί μόνον
εν πνευματι του αύτοΰ Zeitgeist, αλλά και έκαστη? εποχή? μη συνεργαζόμενη? μετά
τή? θ . Χάριτο?. 'Οσάκι? το τη? ύπάρξεω? και ουσία? του άνθρωπου ζήτημα τίθεται
επ\ τάπητο? άπο τον Ιδιον τον άνθρωπον, κατά μόνα? ή καΐ κοινή, έστω και αν ή
συγκρισι? αυτή συμβαίνη μεταξύ αύτοΰ και των συνάνθρωπων αυτού, το αποτέλεσμα
άναγκαστικω? θα είναι ύποκειμενικόν, τ.ε., ελλιπέ?, βεβιασμένον και ερμαιον πολλάκι?
αναπόφευκτου προκαταλήψεω?. Eire λοιπόν εξ έπόφεω? σι/σώς-(being), r\ âmqnfrwç
(existence), εΥτεεξ επόψεω? ψυχολογική?ì\ άπλώ? βιολογική?, κοινωνική? ή πολιτική?,
οίκονομική? ή τελείω? υλική? εξετάζεται ό άνθρωπο?, παράμενα μυστήριον ή και
τουλάχιστον εν εκ των πλέον παραδόξων. Ό άνθρωπο? μήτε αυτοζψον είναι, μήτε
αυτεξούσιο?, μήτε αυτάρκη?· ω? πεπερασμένον ον, ζή, σκέπτεται κάί κινείται, ενεργεί
και πάσχει, είρηνευει και μάχεται εαυτόν ή άλλου? εντο? προκαθωριμένων φυσικών τε

33
. Πλάτων, 'Αριστοτέλη?, Προ-Σ#κρατικοΙ γ«νικβ?, Blaise Pascal, La Metrie, ΣοφισταΙ, Karl Marx,
, Cassi Γ er, Ί . Γραφή.
34
Erich Fromm & Ramon Xlrau: THE NATURE OF MAN, Introduction . MacMillan Pubi. Co
Y. 1968 . Έν ex τδν ιλέον ραθυστοχάστ·ν κφαλαί»ν i t i τοΟ dr&mrimt t&amr,
κρονσι<ίζ€ται i s ΕΙσαγογη cl? το ιτροαναφίρθίν ιόνημα τβν Ε. Fromm & R. Xirou. 'Εκείνο το
roîov etvai Αξιον θαυμασμού, κατά τήν ήμβν γνιίμην, eîvai δη ή ânns" π>9 npi drßpefmur
ραβΑφιατο^ ελάχιστα διαφέρει ταύτης τβν άρχαίβν 'Ελλήν·ν, τβν Πάτερ·ν ίί τοΟ Μ. Φελλού. Ό
•ο εΐκοσιν καΐ πέντε αΐβνας δθεν «ροβληματισμο? καΐ βνστφχοτ τη? όνθρ««<νη? φύσει·?, καίτοι
κρουσιαΐει άτείρου? κατά καιρού? Octtpias, ναραμένει εΙσέτι έλντον agnfRfawr. Σνγκρίνοντε? τον
ελλον μετά τδν δύο ίς ava συγγραφεΊιν, βλέιομεν 6Ίι & τρβτο? κάκιστα θα ηδύνατο να συγκριθώ
ET' αντβν κατά την επικαιρότητα wfi wpefiÀmanomê τητ άνθοβιολογία?. Το αοηριτον του
ροβληματισμοΟ σχολιάζει ίπικαίρ»? 6 Ernest Cassirer (AN ESSAY ON MAN, An Introduction to a
lilosophy of Human Culture, New Haven and London, Yale Univ. Press, 1962), &m? καΐ Ισχνρί&ται
n δ ivépuiros, καίτοι (Sor λογικί?, ζ« 4 ντο? itwfaUnêr mUnm'ttr k\ αΙτία? i% yÀéov^, {(τι?
zi δημιουργεί Èva συμβολικον κοσμον, τον κοσμσν τ% ομιλία;, τοΟ μύθου, τή? τέχνη?, τη?
ηκτκείας. κλ». 'Us εκ τούτου, ορίζει τον άνθρ·«ον é s nrfruicdr {φοκ àvayvnpiCav τον όρισμον
)0τον és τον *λ«ον σύμφβνον καΐ άτοκαλυτηκον τ% τοΟ dvOpifaov ιολιτιστικη? (ύοτ%. Miro?
αρακτηριστικδ? αναφαίνεται: Traditional logic and metaphysics are themselves in no better position to
iderstand and solve the riddle of man,..,All the so-called definitions of man are nothing but airy
peculation so long as they are based upon and confirmed by our experience of man. There is no other way
ι know man than to understand his life and conduct...(p. 11 )..As such, man lives in not merely in a broader
iality; he lives, so to speak, in a new dimension of reality. Man cannot escape his own achievement. He
ännot but adopt the conditions of his own life. No longer In a merely physical universe, man lives In a
/mbolic universe, (p.24) Hence, Instead of defining man as an animal rationale, we should define him as
ι animal symbollcum. By so doing we can designate his specific difference, and we can understand the
iw way open to man - the way to civilization." (p.26)
;
85, ΑΝΤΙΓΟΝΗ, στχ. 332-334. SOPHOCLIS FABULAE , ed, by A.C. PEARSON, OXFORD 1964

113
 καί πνευματικών ορίων, TO άκρα καί έσχατα τών οποίων αδυνατεί vu συλλαβή. 386 Λίαν
προσφυώς, δθεν, σημειοί 6 Jürgen Moltmann εΐ? το έργον αΰτοΰ "Man,"387 τα ε£ή?:
"ή περί τών αστέρων ημών γνώσι?," λέγει, " είναι αδιάφορο? αυτοί? τούτοι? τοι?
άστροι?· ή περί του άνθρωπου ομω? γνώσι?, δεν είναι άνευ συνεπειών δΓ αυτήν
ταυτην την οντότητα του άνθρωπου. Είναι γνώσι?, ήτι? εν εαυτή μεταβάλλει τον
άνθρωπο ν. "Ο άνθωπο?,' δύναταί τι? να εϊπη, 'ευρίσκεται ενώπιον παλλαίκοΰ
δικαστηρίου. 'Εκείνο? οστι? θα άναλάβη να εκδίκαση την ύπόθεσιν του άνθρωπου, θα
πρεπη να δεχθή την θέσιν εϊτε τη? ύπερασπίσεω? η τη? κατηγορία?. Τοΰτο όφειλα νά
λάβχι τι? σοβαρώ? ύπ' όψιν προκειμένου να όμιλήση περί arffainov"

Ό Φελλό?, ώ? συχνάκι? μέχρι τοΰδε έχει λεχθη, οΰχι άπλοΰ? απόγονο? καί
ταμία? αλλ' ενθουσιώδη?, υπερήφανο? και εν πλήρει γνώσει τη? βαρεία? 'Ελληνο­
χριστιανική? κληρονομιά? αύτοΰ, ισταται κρατών ανά χείρα? την νοητην πλάστιγγα,
δηλονότι του 'Ελληνικού μεγαλείου κα\ Χριστιανική? άληθεία?, άντιρρέπων, άμφιρφεπων,
ζηλών διηνεκώ? Ισοζύγιον εσωτερική? εΙρήνη? δια τη? αυτογνωσία?, ελευθερία?,
εκστάσεω? του νου καί ελλάμψεω?. Αναλαμβάνει εκ νέου την γεφυρωσιν τών δυο
πνευματικών παραδόσεων καί ώ? άλλοι προ αύτοΰ έπραξαν, χρησιμοποιών το ύλικον τοΰ
"Παρθενών©?", τη επιστασία και χάριτι τοΰ 'Αγίου Πνευματο?, πειράται εκ νέου την
οίκοδομήν τοΰ Ναοΰ τή? "τοΰ θεοΰ Σοφία?." 'Αθήναι και Κων)πολι?· δυο πηγαι και
κρουνοί θεία? Άποκαλΰψεω?· ή πρώτη έμμεσο?, σκιώδη? καί ώ? δι' εσόπτρου ορωμένη·
ή δευτέρα, άμεσο?, φωτειν% μεστή χάριτο? και άληθεία?. Λαμβάνων δηλονότι την

586
Ό ΈοΚοζ Biaise Pascal (Le Cœur et ses raisons -PENSÉES, 72/3) »«ρβται ορισμό? fi
ίξηγησιν τοΟ ivfymmivov μυστηρίου, àVcu fkßafa; άναντησ«!? cl|rì| κατ' άνοψατικήν συκρισιν αυτοΟ
cal τή? Φνσ«·? "Car enfin qu ' est-ce que 1 ' homme dans la nature? Un néant à 1 ' égard de 1 '
infini, un tout à 1 ' égard du néant, un milieu entre rien et tout Infinement éloigné de
:omprendre les extrêmes, la fin des choses et leur principe sont pour lui invinciblement
aches dans un secret impénétrable, également incapable de voir le néant d ' où il est tiré, et
' infini où il est englouti...." Kol καταλήγουν ci? την ikiw γν»στην ρητραν αντοΟ, fins καί
χτηρίC«i τήν W<nv τον tcXXoQ ϊη ÌKTOV^TCPOK "L ' homme n ' est qu ' un roseau, le plus faible
le la nature; mais e ' est un roseau pensant II ne faut pas que 1 ' univers entier s ' arme pour
! ' écraser: une vapeur, une goûte d ' eau, suffit pour le tuer. Mais, quand 1 ' univers 1 '
»raserait, 1 ' homme serait encore plus noble que ce qui le tue, parce qu ' il sait qu ' il meurt,
ît 1 ' avantage que 1 ' univers a sur lui; Γ univers n ' en sait rien. " 047). Texte établi, tradui
st présenté par Fritz Paepche. Edition Langewiesche-Brandt
587
Jürgen Moltmann, MAN. Transi by John Sturdy. Fortress Press, Philadelphia 1974, pp.X-
XI "Our knowledge of the stars Is a matter of Indifference to the stars themselves, but our
knowledge of man Is not without consequences for the very being of man. It Is a knowledge which
alters man, "Man" Is a case in open court, It might be said. One who Intervenes In a court case Is
always either on the side of the prosecution or on that of the defence. This must be realized by
everyone who intends to speak about 'Man'."

114
 άρχαίαν ελληνικην ερμηνείαν του "σωματικού κάλλου?",388 προσθέτει έν αυτφ την χάριν
τή? θείο? εΐκόνο? και ούτω γεφυρόί άρμονικώ? την αντίθεσιν τή? περί τού ανθρωπίνου
εΐδου? γνώμη? TC και ουσία?.

Καίτοι έν τφ κατωτέρω άποσπασμαπ το παράδειγμα " τη? του θεοϋ ομιλία^®*

αναφέρεται εΐ? τον όλον ανθρωπον, δυνάμεθα όμω?, γνωρίζοντε? τον τρόπον του
σκέπτεσθαι του άνδρό?, να χρησιμοποιήσωμεν τούτο άς ερμηνείαν των ω? ανω. Οδτο?
γράφει: "ώμίλησε γαρ ήμίν ό θεό? πη μεν άμεσω?, πή δε δια μέσου τινο?· d μεν γαρ
το ήμίν εφ' όλη? ημών λήψη τι? ύποστάσεω?, σώματο? φημί και ψυχή?, άμεσω?
ώμίλησεν εΐ δε επί μόνου τού σώματο? δια μέση? ψυχή? ή νού.." 3 9 0 Tè κάλλο? τού
ανθρωπίνου σώματο?, το άριστον τη? Δημιουργία?, τελειοποιείται δια τη? θεία?
κοινωνία?, επαφή? και σχέσεω? -όμιλίατ τ.ε. του "κατ' εΙκόνα." 'Οποία δε σχέσι?
υπάρχει μεταξύ ορατού και αοράτου κόσμου, ώ? αποτέλεσμα τη? άρρητου δημιουργική?
σοφία? του Τριαδικού θεού, τοιαύτη και εξυπακούεται ώ? έμμεσου τε και αμέσου
ομιλίας, τ.ε. Άποκαλύψεω? Αυτού εΐ? την προ και μετά τηνΈνσάρκωσιν του θείου
Λόγου. Το δ' άπ' αΙώνων απόκρυφο ν τοί? άνθρωποι? μυστήριο ν, τ.ε. ή έπι τη? γη?
θεανδρικη παρουσία του θείου Λόγου αποτελεί την ύψίστην τε και αμεσσν ομιλία?
προ? τε τον ανθρωπον κα\ δια τον ανθρωπον.

Πολλάκι? 6 ενθουσιασμό? άλλα κάί ή πεποίθησι? του Ψελλού ότι ol κεκρυμμένοι

θησαυροί τη? 'Ελληνική? σοφία? χρήζουν θεραπεία? προ? έμπέδωσιν τού θείου λόγου,
επισωρεύουν αύτφ χλευασμον κάί κατηγορία?. Πλην, εδραιωμένο? στερρά? εΐ? τα?
πεποιθήσει? αυτού ομολογεί, ότι το "συλλογίζεσθαι"391 δεν είναι ξένον μήτε τφ

588
Ή Edith Hamilton (THE GREEK WAY, W.W. Norton & Co. 1958, σελ. «), λίαν τροσφυΕ? wcpiypc^i
[ήν ?ν vw αν τοΟ fterfSmmr kv τ§ dvOpmrivir σάματι, καθά? οδτη *αρονσιάΪ€ται kv τ|| τ^χνη TÌV
fvmojêv μβγάλβν 'ΕλλφΊΐν γλνντβν. NopiCopcv 8π αξίζει η wapcfBtoT.? èpurvivmv σχολί·ν τη?
Ισγία? Hamilton, καθ' δσον kv κολλοΐ? τοΟτο, i s καΐ κατΜτΙρ» θα t&tficv, άντονοκλοΟν καΐ την
»κεψιν τοΟ ΨελλοΟ. Αδτη γραφ« τα ακόλουθα: The Olympian Hermes is a perfectly beautiful human
)eing, no more, no less. Every detail of his body was shaped from a consummate knowledge of actual
)odies. Nothing is added to mark his deity, no aureole around his head, no mustic staff, no hint that here is
ie who guides the soul to death. The significance of the statue to the Greek artist, the mark of divinity,
was Its beauty, only that. His art had taken form within him as he walked the streets, watched the games,
loted perpetually the people he lived among. To him what he saw in those human beings was enough for his
irt; he had never an impulse to fashion something different, something truer than this truth of nature. In
lis eyes the Word had become flesh; he made his image of the eternal what men could be,"
589 Ό *€λλο? ino OTCOWOO χρησιμονοκΐ το ρήμα feUf, Sion kv τ$ έγκύφ oirroO twoia, kv ταΐ?
terrât? αύτοΟ άνοχρώκσιν, εξηγεί κατ1 αυτόν, 4? wcpà τοί? αρχαίοι? φιλόσοφοι? TC κ«
Εκκλησιαστικοί? νατρασιν, «λήρ»? την wop* dvÔpifff %€<*ψ tmrmr^mr.
590
. Codex Paris., 1 182, 305r 46ff. Tò χ·ρίον τοΟτο θα διασαφήνιση »ληρ·?, δταν κατβτίρ·
*αλησ·μςν wept τή? ίν τφ ivBfmnivn clBci Upapxia?.
391
. Κ. Σοβά?, Τόμ. Ε', σ«λ. 447. Γροίφ«ν «pò? τον φίλον airroO ΊιιοΕννην Ηιφιλΐνον, όση? και

115
 Δόγματι, μήτ€ τη Ί . Παραδόσει· προ? τοοτο δε διατεινόμενο? αποφαίνεται, ώ? ορθώ?
γνωρίζων ότι ή ηθική διδασκαλία τη?'Επί τοΟ "Όρου? 'Ομιλία? και ή δογματική
αλήθεια, ώ? αυτή διατυπουται εν τφ εν Νίκαια και Κων)πόλει Συμβάλω τη? Πίστεως
εκπροσωπούν δυο Weltanschauungen, δυο διάφορα πνευματικά νήματα συνυφασμένα
αρμονικώ? και άδιαιρετω? άς τον μόνον και αρ^αφον χειτώνα, την χριοτιανικήν
'Αλήθειαν. Ουδεμία αμφιβολία υπάρχει ότι ή 'Ορθοδοξία του 4ου μ.Χ. αΐώνο? ανάγει τα?
392 ν
|>ίζα? αύτη? εΐ? την Έλληνικήν σκεψιν. Και ταύτα είσαγωγικώ?. Α?
άκολουθήσωμεν τώρα τον Ψελλον άνευ προκαταλήψεων, κατά το εφικτόν, και α? γίνωμεν
μάρτυρες· τη? "όδυνούση? αύτοΟ ψυχή?" εΐ? τον τόκον τη? Ιδέα? το€ ένθριίνον.

2. ΠΕΡΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ TOT ΑΝΘΡΩΠΟΙ

ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΥΣΤΑΤΙΚΩΝ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΦΤΣΕΩΣ

"Έχοντε? ήδη ομιλήσει περί θεοΰ και δη Δημιουργού, εϊδομεν ότι Ούτο?,
άγαθότητο? ένεκεν τα πάντα εποίησεν, ορατά τε και αόρατα, κατά τήν προαιώνιον
Αυτού βουλήν και σχέδιον. Και ήρζατο πρώτον τη? δημιουργία? των πνευματικών
δυνάμεων, του νοητού κόσμου, ακολουθώ? του ύλικοΰ και τέλο? του πνευματοϋλικου,
τ.ε. του άνθρωπου. Ό Ψελλό? βεβαιώ? ακολουθεί τήν διδασκαλίαν και γραμμήν τη?
'Εκκλησία?, ή οποία μίζαν μεν έχει τήν Άγίαν Γραφήν, κορμον δε και κλάδου? τα?
άποφάσει? των ΟΙκουμενικών Συνόδων και τα συγγράματα τών'Ιερών Πατέρων.
'Ιωάννη? 6 Δαμασκηνό? συνοψίζει ω?feÇtts"τον περί δημιουργική? ntfevropov τη?
'Εκκλησία?: "Δια τον υπερβάλλοντα πλοΰτον τη? αυτοΰ άγαθότητο?...εποίησεν πρώτον
μεν τα? νοερά? ουρανίου? δυνάμει?, είτα τον όρατον και αίσθητον κόσμον, C'ITO εκ τοΰ
νοερού και αίσθητοΰ τον ανθρωπον."393 ΑΙ συνήθει? Βιβλικοί μαρτυρίαι πρώτον εν τη

tpyÖTtpov Πατριάρχη; K»v)woXc«ç iyivvn, αιταντφ «Is κατηγορία? αύτοΟ &' ίνιστολή?, ητι? καΐ
ίς epotoyf« «fovea? κ«ί rpéns τ## VK^VTcvtw. δύναται να καταλογισθβ- Έν τή
Ξ1σαγ«γβ ήμδν όμιλήσαμεν ήδη σχετική i t ' α&τοΟ- ενταΟθα, rovifaicv τήν κεντρικην Mow τοΟ
kcÀÀoO èwl τοΟ άνθρβιτίνου ίμφύτου TC άναοοιρέτον δικαιώματος τοΟ v « U t a r i t c * t « i . Οΰτο?, ir
kKaif γράψει: "...το γαρ σνλλογί^σθαι, αδελφέ, OUTC δόγμα εστί τη? εκκλησία? αλλότριον, ofrrt
kffi? π ? τβν κατά φιλοσοφίαν «αράδοξο?, άλλ' δ μόνον όργανον άληθεία? καΐ ζητουμένου
ιράγματο? cupcai?..."
***. Δια μίαν àio τα? *λά>ν 6ιαφ«τιστικά? iicOOci? καΐ έρευνα? «rt του θέματο;, IBc το (πιο τοΟ
idwin Hatch, THE INFLUENCE OF 6REEK IDEAS ON CHRISTIANITY, Lecture I, Introduction pp 1-24.
Harper & Row Pubi., New York 1957
593
, ΠΕΡΙ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΠΙΣΤΕΩΣ, (ligne, PG. 94, 1136

116
 Παλαιή Διαθήκη 394 , Öorrcpov èv τη Κοινή 3 9 5 €ναρμονιζόμ€ναι άλληλοσυμπληροΰνται,
τη? δαιτέρα? προ€χοΰση? Ιδία δια των Κυριακών cv Ματθ. ιβ' 4ΰ λόγων. Και 6
ψ€λλό?, €πόμ€νο? τη Άγια Γραφή καί τη 'kpô Παραδόσα, δίδασκα την "öc του
μηδ€νο?" ύπο του θ€θΰ δημιουργίαν τοΰ άνθρωπου «cai τίθησιν αυτόν ω? κορωνίδα τη?
Κτίσ€ω? δια τοΰ "κατ' ckóva και καθ' όμοίωσιν" αξιώματος- καί τιμή?. "Πρώτη μ€ν γαρ
ή ήμ€Τ€ρα γέν€σι? cv τφ παρα&ίσω γέγον€ν, ήτι? πρόοδο? öc του μη clvai cl? το
clvai καθ€θτηκ€ν".396 Ή be του μη clvai cl? το ctvai πρόοδο? αυτή τοΰ άνθρωπου
διάφερα προσέτι παντο? άλλου δημιουργηματο? δια την μοναδικότητα τοΰ "κατ'
CIKÓVO...". "Απάντων των γ€νομένων μόνο? 6 άνθρωπο? κατ' ckóva και καθ' όμοίωσιν
τοΰ π€ποιηκότο? π?ποίηται κα\ οΰ λατΙΌν τά χαρακτηρίζοντα τον κατ' ckóva κα\
όμοίωσιν άνθρωπον cv τάί? άγίαι? dvai δυνάμ€σιν, ουτ€ ταΐ? ύψηλοτέραι? ουτ€ ταΐ?
ταπανοτέραι?. Δια ταΰτα γαρ ό σοφό? CKCÌVO? δημιουργό? τοΰ 'Ισραήλ καί τοΰ θαου
πναίματο? φπλαα? συν€ζ€υξ€ τψ κατ' ckóva το καθ' όμοίωσιν, ίνα την διαφοράν
3 9 7
παραστηση τοΰ άνθρωπαου γένου? προ? τά? αγγλικά? καί αρχικά? ΰποστάσα?."
Επι τούτοι?, δέον όπω? σημαωθη, καίτοι εξυπακούεται CK τή? "απάντων των
γ€νομ€νων..." φράσ€ω?, ότι càv ή Ιδιάζουσα αυτή διαφορά τή? δημιουργία? τοΰ
άνθρωπου υφίσταται μ€ταξυ αύτοΰ καί των αγγλικών δυνατών, πολλφ μάλλον Ισχυα
καί €πι των λοιπών ζώντων TC και υπαρχόντων. Τοΰτο άλλωστ€ ύποτυπωδώ?
Εμφαίνεται και cl? ποιοτικήν διαφοράν των λέ&ων "γ€νηθήτω..." καί "ποιήσωμ€ν...\ 'Ω?
CK τούτου, ό Ψ€λλο? κατηγορικώ? συμπ€ραίνα: "μόνο? άρα ό άνθρωπο? κατ' ckóva
θ€θΰ και καθ' όμοίωσιν και γ€γένηται καί ώνόμασται."398

Ή διαφορά αυτή τοΰ κατ' ckóva και τοΰ καθ' όμοίωσιν ενκαται άκριβω? cl? το
"συνθετον" τή? ανθρωπινή? ΰποστάσ€ω?, δηλονότι, τή? υλη? καί τή? άυλία?, τοΰ
σώματο? και τή? ψυχή?, "...διττοί την φΰσιν π€φυκαμ€ν, και το κράμα ημών ci εναντίον
συν€στηκ€ φύο&υν, KpcÌTovó? TC καί xcipovo?..."399 Ή έννοια, U άλλου, τοΰ "έξ
Εναντίον..- €π€ξηγ€ΐ την σημασίαν τοΰ "συνθττου", διότι πάσα σύνθετο? φύσι?
αναγκαστικό? c£ άνομοίων στοιχ€ίων ή άνισων μ€ρων4°0 άποτώαται- άλλω?, θά V 0

Η Tev. α 26 Vai ctvev ό 6eò?. Π«1ίσ»μεν άνυρΜον..."· ρ" 7 Val εϊλασεν ό θεο? τον
vfatmv.: 'Ieß ι ' 8 "al χείρε? σον ϊι\ασάν με καί kmtopdv με.."· Σοφ.Σολ. β' 23 "ou b θεό?
σισε τον àvOptMrov..."- Σοφ. Σειρ. i f 1 "Κύριο? ÏKTIOCV έκ γή? άνθρ·*ον..".,
95. Ματθ. ι θ ' 4-5 "Ok ανέγνντε on & κτίσα? αν 1 aptffc àpaev καί θήλν..."· A' Κορ. i e ' 47 " ο
»ατός άνθρβιο? εκ γή? χοϋκο?,..·, ι α ' 7-12, 4? καί Α' Τιμ. (Γ 13.
Κ. Codex Paris. 1182,296ν 13
37
Kurtz-Drexl, vol. Ι. «λ. 411
38
. Ένθ' άκ»τ. σελ. 412
99
Κ. Σίίθα?, Δ ' σελ. 424
00
. Κ. Σ*θα?, Δ ' σελ. 336 "...καί ουκ εξ Γσ«ν το τή? φάκα? ήμδν κράμα..., αλλ' εξ άνίσβν."

117
 απλή. Τούτο δμω? επ' ούδενο? κατηγορείται κτίσματος είτε άυλου, ενυλου η
ύλικοθ διότι, ώ? είδομεν, ή έννοια τή? "άπλότητο?", ούχ' ώ? κατηγορία αλλ' ώ?
ούσιώδε? χαρακτηριστικόν, ανήκει αποκλειστικώς εΐ? την θείαν Φυσιν. Έ ν κυριολεξία,
ούδεν των κτισμάτων, εϊτε του αγγελικού, ανθρωπίνου η έτερου γένου? υφίσταται εν
απολύτω η τελεία άυλία- επειδή ακριβώς' τα κτίσματα άφχί\ν εσχον και εν χρόνω
έδημιουργήθησαν αυτομάτως προϋποθέτουν τήν ύλην, έστω καΐ εάν αύτη εν
διαβαθμίσεσιν νοήται. Μόνον ή άναρχο?, άπειρο?, απερίγραπτο?, αόρατο?, ακατάληπτο?,
κλπ. θεότη? είναι πάντη αυλό?, ή μόνη δημιουργική 'Αρχή d? ην τα πάντα ανάγονται
και ω? εκ "...θεία? πρόνοια? και οίκονομία? εξηρτηνται".401
Και ό Ψελλό?, επιοφραγίζων τα ανωτέρω, μετά βαθεία? συνειδήσεω? αντιπαραβάλλει:
"ού γαρ είμι το κυρίω? εν, ίνα μοι αδιαίρετο? ή φυσι? ύπάρχη, αλλά το εκ πλειόνων
συγκεκροτημένο ν. ," 4 0 2

Σύνθετο?, λοιπόν, ό άνθρωπο? "εξ εναντίον πλάττεται φύσεων, άτρεπτου τε κάί

τρεπτή?, αναλλοίωτου κάί άλλοιωτή?, αθανάτου, κάί, ί ν ' ούτω? εϊπω, θνητή? ΐν'
ωσπερ επι (υγοΰ Ισορροπώ? ταλαντευηται, κάί ρέπων επί τφ κάτω δια το σώμα, φερηται
άνω δια το πνεύμα..." 403 . Προδήλω?, το roXavraieofai404 και ή ροπή αυτή,
αποτέλεσμα τή? διττή? αύτου φύσεω?, των ανάρμοστων μερών, καθιστή τον ävOpwnov
"ευμετάβολον ζφον" και "ταχύ προ? τα εναντία μετατρεπόμενον".405 Κάί κατακλείομεν,
προ? το παρόν, τά περί διττή? φυσεω? του άνθρωπου, επαναλαμβάνοντε? αυτούσια τα
λόγια του Ψελλού, τύπον ορισμού ενέχοντα: "Έγω γαρ άνθρωπο? είναι ομολογώ, ζψον
αλλοιωτον και τρεπτόν, ψυχή λογική χρωμένη σώματι, κράμα καινον εξ ανάρμοστων τών
συνελθόντων."406

Τέλο?, το αρχάίον ερώτημα περί πρότερα? ή πρεσβυτέρα? γενέσεω? τ % ψυχή?

κα\ πάλιν εγείρεται. Ό Ψελλό? κάί εΐ? τούτο δέχεται άπολΰτω? τήν ορθόδοξο ν θεσιν

Ι01
.Κ. Σάθα5, Ε'»€λ. 317
Ό2,Κ. Ιάβας,Έ' <κ\. 453
103
Codex Paris. 1182,13r 38
104
. Άνιχνίύοκτ«? τήν άρχαίαν έλληνικην σκίΊ|αν, ναρατηροΟμ€ν ότι ή ίννοια τη? τοΟ ανθρίτου
ΊιφΜία? ταρουσιά{εται, ?στ· καΐ kv ννοτυτιίδ« μορφΟ, καΐ ιαρ"Ηρακλ€ίτι> τ# 'Εφ€σί*. Οδτο?, 4?
ννστον <nr«rrlipi(cv 8n δ av6p4»wo? rmÀmmékimt τρένον τίνα, μ«τα(ϋ vvpiff κ«ί τ#Γ· Ή
!κτ4ρ·«ι? παρ' Ήρακλςίτ« ίέον ον«? von6f| é? $Êomrfmsi θάνατο?, άντιθ^τ»?, σημαίνει τήν kv
Ü ÜATJ καταχιισιν καϊ άνέλνσιν τοΟ ανθρώιου. '0 Ήρ«ίκλ«το? ένεση? Tairrtfci το vip μετά τοΟ
irfye». Σύνθετο? 6vcv ό avâpnvo?, έκ τυρό? καϊ γή?, ff kv. λογού καϊ άλογία?, ταλαντεύεται (κατά
à με*τρα αλλασσει) μεταξύ ιτυρο? καϊ γη?· »λήν, ευρίσκει την ούσίαν καϊ οντότητα αΰτοΟ μόνον cl?
•òv λόγον. wpfo. John Burnet, ^Φ?Ζ ^^r^^'/W/ZÖi^Vy^; Meridian Library, 1957, σελ. 151-153
•OS. Κ. Σοίθα?. Ε' σελ. 367
m
. Κ. Σα"θα?, Ε' σ€λ. 506

118
 407
και ακολουθών την είήγησιν των Ί . Πατέρων, Ιδία Γρηγορίου Νύσση? και Μαξίμου
408
του 'Ομολογητου ομολογεί Όυτε πρεσβυτέραν οντ€ μεταγενεστέραν την ψυχην του
σώματος· τιθεασιν (τ.ε. ol Πατέρα), αλλ' ομού τη καταβολή του σπέρματος επιτηδείου
409
προ? ύττοδοχην ψυχή? τυγχάνοντο? ταύτην ύφιοτάνουσιν." Kai άλλαχού πάλιν,
υπεραμυνόμενο? μετά σθένου? τψ δόγμαπ, γράφει: "Και ού τούτο φημί, ότι αχώριστο?
του σώματος· ή ψυχ4 μη yàp ούτω μαν€ίην, αλλ' ότι εν τη πρώτη άπογεννήσει perà
410
του σώματο? έχει την συστασιν."

'Οφείλομεν οπω? έπιστησωμ€ν την προσοχην πάσιν λέγοντε? ότι ή θέσι? και ή
γνώμη τού Ψελλού επ\ τοΟ θέματο? τούτου χρήζουν κριτική? αναλύσεω? κα\ ουχί
αλαφρά? η επιφανειακή? μελέτη?. Τοΰτο σημειούμεν, διότι ώρισμένα σχόλια του ανδρός·
δύνανται νά παρανοηθούν εάν κατά μόνα? Εκληφθούν. Ό Χρήστο? Ζερβό?, π.χ.
Ισχυρίζ€ται οτι ό Ψελλό?, ακολουθών τον 'Ιάμβλιχον, δέχεται την προύπαρζιν τη?
ψυχή?. Και είναι μεν γεγονο? ότι ό Ψελλό? el? τον Περί Νηστεία? λόγον, αναφέρει
τα ε£ή?: "'Οράτε γαρ τουτί το σώμα ημών το jaxì» και αντίτυπον, τον επιπροσθοΰντα
ζόφον τή? ψυχή? τάί? μαρμαρυγαΐ?, ύστερον προσυφανθεν τάί? ήμετέραι? ψυχάί? και
προσηρτήθη τη φύσει, βαρύ και βρίθον εφόλκιον, αφ' οΰ του ξύλου τή? κακία?
γευσάμενοι του ξύλου τη? ζωή? άπεκλείσθημεν."411 Έκ πρώτη? δψεω? παρουσιάζεται
μεν ό Ψελλό? άσπαζόμενο? την θεωρίαν τή? προϋπάρξεω? τή? ψυχή?· φρονούμεν όμω?,
οτι επειδή 6 ώ? ανω λόγο? εν εϊδει κηρύγματο? έστέλλετο προ? τον Αυτοκράτορα και
φιλοσοφικφ πω? τρόπω εξηγείτο ή σχέσι? σώματο? κάί ψυχή?, ήτοι ώ? ύλη και έίδο?,
κάί άνθρωπο? το συναμφότερον, δύναται τι? βιάζων την εννοιαν να συμπεράνη οτι ή
ψυχη ώ? είδο? προηγήται του σώματο?, ω? ύλη?. 41 2 Επανειλημμένο»? εΐπομεν οτι ό
φιλόσοφο? κάί θεολόγο? Ψελλό?, λίαν κατηρτχσμένο? d ç τα ελληνικά θέματα, γνωρίζει
κάί διακρίνει τα αλμυρά ύδατα τούτων τή? ζωοδόχου πηγή? τή? 'Ορθοδοξία? κάί επ'
ούδενι λόγω θα συνέχεεν βασικά? διδασκαλία? τή? Πίστεω? έστω και μετά των
εξοχωτέρων φιλοσόφων. ΕΙ? άπόδειξιν τούτου παραθέτομεν απόσπασμα λόγου αύτοΰ

'07. Πρβλ. Migne. PG 44, I332D

m v
. lh€ Migne, PG91.1321 D-1325Cwd P6 91.488D-489A
'09. Westerink, «φ. 59.
"°. Codex Paris. 1182,12ν21 κ.«.
" V K u r t z - D r e x ì . l . σελ. 33?«
" 2 . Els τί|ν ορθην έρμηνείαν του 4? ivm κειμένου, νρβλ. PerIkleS JOônnOU, CHRISTLICHE META-
PHYSIK IN BYZANZ, Die mumlnatlonslehre des Michael Psellos und Joannes Italos, σελ.102
JuCh-KunstverlagEttal, 1956 Έν Tfl Δημιουργία ιαρετηρησαμεν δτι ô àuXos κόσμο? wfwnyWi
roO ύλικου και κατά τοΟτο δυνατοί τι? Μ ζ · ν τον λογον να ctwTj δτι ή ψυχή, Ας ννευμαηκη φΰσι?,
Γρονορενεται τοΟ σιίματο?. Έ τ ' ούδενί 6μι·; λόγι» δέχεται προΰιταρξιν ψυχής ό Ψελλό? κατά τήν
•ημιουργίαν του άνθρωπου.

119
 δυνάμενον να θέση τέλο? καί σφραγίδα άς το ζήτημα. Οδτο? εΐ? συγκριτικήν μελέτην
θρησκευμάτων 'Εβραίων, 'Ελλήνων, ΑΙγυπτίων, κλπ., κατόπιν μακράς άναλΰσεω?,
καταλήγ€ΐ εί? τα ε£ή?: "Εμεί? τοιγαροΰν την των ΑΙγυπτίων πολυθείαν καί την των
Χαλδαίων τερθρείαν πάντη διεπτυσαμέν τ€ καί ήτιμάκαμεν, 'Ελλήνων δε ού πάσι τοι?
λόγοι? 8ιαβ€βλήμ€θα, αλλ' όσα μεν π€ρ\ φυσεω? είσεδεξάμεθα, τοι? δε περί της* υλη?
ώ? άγεννήτου λόγοι? άπείπαμεν καί τήν μεν μοναρχίαν αυτών ήγαπήκαμ€ν, ότι 6k μή
εν τριοί προσώποι? ταυτην ορίζονται, δια τοοτο άποβεβλήκαμεν· και το περί ψυχή? ώ?
αθανάτου δόγμα στέργομεν, ώ? του καθ' ημάς- λόγου μυστήριο ν, ο» ρή> ycycvîjovai
413
ταύτας και mpò τύν amjßdrmr d r a t avrà? δογρατφ»·.«'" Άδιοτάκτω?
δθεν απορρίπτει τήν TC πολυθείαν των ΑΙγυπτίων κα\ την ακαρπον επι τη? θεότητο?
λεπτολογίαν των Χαλδαίων. 'Αναφερόμενο? όμω? εΐ? m έλληηκα λογία, διακρίνει
αποδεχόμενο? τα περί φυσεω?, τη? θεία? μοναρχία? καί του περί αθανασία? τη? ψυχή?
δόγματο?, ενφ καταφέρεται περιφρονητικώ? εναντίον τοϋ άναρχου ή'àyerrrfrov τη?
ΰλη? ω? και τη? του σώματο? npovnapfeuc τη? ψυχή?. Ή διανοητική δ' ευστροφία
και πνευματική Ικανότη? του Ψελλοΰ προ? γεφυρωσιν 'Ελληνική? σκέψεω? και
Χριστιανικού δόγματο? πρόδηλο? γίνεται εΐ? το "Περί όμοΰποστάτου" αύτου
κεφάλαιον414 όπου, γράφων προ? τον Αυτοκράτορα Μιχαήλ Δοΰκαν Δ', εν εϊδει
χριστιανική? ομολογία?, εξηγεί όμοϋποστατικώ? τήν σχέσιν σώματο? και ψυχή? και εκ
παραλλήλου τήν σχέσιν των τριών προσώπων εν τη 'Αγία θεότητι. Τοΰτο το
κεφάλαιον, κατά τήν ημών γνώμην, αποτελεί την πλέον επίσημον γνώμην τοΰ Ψελλοΰ
επί τοΰ θεματο? δια το ότι απευθύνεται ουχί παρεμπιπτόντω? άς μαθητα? ή φίλου?,
αλλά προ? τον Αυτοκράτορα τοΰ Βυζαντίου, όστι? καί υπέρμαχο? τή? 'Ορθοδόξου
Πίστεω? εθεωρείτο. Ίδου', πώ? οδτο? ορίζει: "'Ομοΰπόστατα λέγονται όσα διαφέρει
μεν αλλήλων κατά την ούσίαν, εΐ? μίαν δε καί τήν αυτήν ύπόστασιν άλλήλοι?
συντίθενται. Οίον συ, 6 βασιλευ? Μιχαήλ, συγκεισαι εκ ψυχή? καί σώματο?. Ταύτα δε
τα μέρη, ή ψυχή και το σώμα, διάφορα είσι κατά τήν ούσίαν, άλλη γαρ ουσία ψυχή?
καί άλλη σώματο?- ομοΰπόστατα δε κατά τήν χριστιανικήν δόέαν, O«TC y à · ή ψνχί
«ooycrcoTepa το« οιίφατος otfrc το σάρα voeoftvrcpor τή? + v r â , αλλ*

13
. Kurtz-Drexl, Ι. σελ. 449. Πρ*λ. Κ. Idtots, τομ. Δ ' , σελ. 446 : " Έλλησι μ*κ olv δοκεΐ άνβθεν
à? Ίβυχάς ano têv ύτερκειμένιιν σφαιρΑ? κατατέμνεσθαι ε*' οίκονομία τα? ιτλείον? κρείττονος
κταΟθα Cains· εγά Si τούτο μεν ουκ αν WOTC ναραοε{αίιπ|ν, τα? S4 γε *«riipiOTpy»«p.cV«ff r*Cr
rrfp««rir, οσαι τή? φιίσε«? {πκρκύψουσι, δίδοσβαι àv άποφανοίμην wapà τοΟ κρείττονο? TOÎ?
ίεομένοι? ακριβεστέρα; («fc." Πρβλ. Ινθ' άν. σελ. 385, *...καΙ σιίματα 6c »λοίττει μ*ν ή φύσι?,
λλα τελευταία καί wpoacxiç, avw 8ε ταθτα κρειττον»? διήρηται, » f r · Κ κ«ί φ»Χ·ί
rsi^Tor a»v*urft»rr«i β#κ tifar I c x M v c i T I T Ηαρξιψ, illé v*r«+artctvai
• f t wXcTTopcVoi? f νε*λ«·Γρε>·ι?.'
l14
,WesteNnk, T p^. 6, σελ. 19

120
όρσν φνχη toi οίμα." 4 1 5

Περιληπτικά? όθεν έπαναλαμβάνομεν οτι:

1. ό άνθρωπο? εδημιουργήθη ΰπο του θεοΰ.
2. Ή δημιουργία αυτή του άνθρωπου, ώ? και πάντων των ορατών καί των αοράτων,
εγένετο εκ του μηδενό?.
3. Ή δημιουργία αυτή ακολούθα την γένεσιν τοΰ TC άυλου καί ύλικοΰ κόσμου.
4. Ό εν Τριάδι δημιουργικό? θεό? λάμβανα Ιδιαιτέραν μέριμναν d ? την εκ τοΰ μη
είναι d ? το «Ι ναι πρόοδο ν τοΰ άνθρωπου δια τοΰ "ποιήσωμ€ν" ρητοΰ.
5.Έν τη Ιδιαιτέρα ταύτη μερίμνη ό θεό? αποκλειστικό)? ποια τον άνθρωπον "κατ'
εικόνα" Αύτοΰ "και όμοίωσιν."
6. Ό δημιουργηθεί? άνθρωπο? είναι διττό? τη φύσει, ήτοι κράμα, μίγμα, συνθεσι? καί
τα όμοια.
7. Ή συνθεσι? αυτή αποτελείται εκ φθαρτοΰ καί άφθαρτου, ΰλη? και άυλία?, αίσθησεω?
και λογού, σώματο? καί ψυχή?.
8. Τέλο?, ή δημιουργία τοΰ συνθέτου άνθρωπου γίν€ται άθρόω?, δηλ., μήτ€ τη? ψυχή?
προϋπαρχούση? τη? τοΰ σώματο? γενέσεω?, μήτε τοΰ σώματο? προυφισταμένου τη?
ψυχή?, αλλ' όμοΰ καί ταύτοχρόνω?.

3. ΤΟ ΤΑΙΚΟΝ ΜΕΡΟΣ - ΤΟ ΣΩΜΑ 4 1 6

Το σάρα αυτό καθ1 εαυτό ούδεν άλλον dvai εΙμή ciüowoupcrii Α ι 4 1 7 . ΕΙ?
τοΰτο ό Ψελλός άναμφιβόλω? ακολουθεί αφ' ενο? μεν την ελΧηνικην φιλοσοφικην
είήγησιν των τεσσάρων βασικών στοιχείων418 τή? τοΰ κόσμου συστάσεω?, άφ' ετέρου
δέ, την βιβλικήν δήλωσιν τοΰ χοϊκοΰ 'Αδάμ. 419 Το σώμα ώ? υλη dvai "πολυμερε? και

5
. Πρβλ. Μαξίμου 'Ομολογ. wapà Migne, PG. 9 1 , 152 Α 9 " 12
6
. Περί τή? ετυμολογία? τοΟ όρου **»«. «i? οδτσ? είτε wap' 'Ομήρφ fi wop' Ήροδότ«
ρησιμοιτοΐ€Ϊτο το wpirov, «Γτε εκ τή? ρί{η? του r t f m p u fi *fr**«i ίροέρχεται, καί i ? ουτο?
»γοτερον wapà τοί? Φυσικοί? Φιλόσοφοι?, Πλατάνι, 'Αριστοτέλη, κλ*. διάφορου? iwofa? «λάμβαν«,
Ε άρθρον wapà 6. Kittel, THEOLOG. DICTIONARY OF THE NEW TEST., Vol. VII, σελ.1024-1040
'. Πάν σβμα, ώ? «Ιδονοιημένη βλη, eÌKOtv(t(trm άμέσω? M rfo jif*f»Si «I? fiv κατά τον τή?
rrpò? λογον ανήκον ιερατουται· "wfiv σίμα *ε*ερασμένον vwò φύσεΝ? οΙκονομεΐται τα του σιίματο?,
ίν δε το οίκονομουμενον τ$ οΙκονομοΟντι wcwc'paoTai..." Πρβλ. Codex Paris., 1182, 297ν 26
8
Πρβλ. KurtZ-Drexl, Ι. σελ. -465, διό« "clivai γαρ χρεάν άΊαντα? δτι τα ημέτερα σήματα εκ
ίν τεσσαρνν στοιχείων συνέστηκε καί ή wwci τουτκν μίζι? διαφόρου? τα? κρασει? woicì, àwò
τον κρασε»ν κατ€σκευασθησαν ol χυμοί, δ του αίματος, ο του φλέγματο?..."
9
.'Ewl τοΟ ΆδαμικοΟ θέματο? "4? τετραστοίχου" καί τή? ύνο τοΟ ΦελλοΟ διδομένη? αλληγορική?
μην€ία?, θα ίκανέλθβμεν κατωτέρω.

121
 420
διεστηκό?," τρεπτόν, μεριστόν, πεπερασμένον, θνητόν "πάν γαρ σώμα κατά την
421
εαυτού φυσιν, σκεδαστόν εστί κάί εΐ? άπειρα διαιρετόν." Ή ύλη, ώ? ανωτέρω
εσημειωθη, είναι αδύνατον να όρισθη εΙμή μόνον "νόθω λογισμφ." Ουδέποτε δε
παρουσιάζεται γυμνή. ""Υλη γαρ σώματα ύποβφληται και νοείται μεν καθ' εαυτην, αεί
δε είδοποιημενη ήμίν καθοράται- ύλη δε είδοποιηθεΐσα σώμα πάντω? εστίν η φυσικόν η
μαθηματικόν- φυσικόν μεν ότι συνθετον κα\ μερο? ουσίας-, μαθηματικόν δε ότι τριχή
422
και ύπο το ποσόν αναφέρεται." Ό Ψελλό?, ομιλών περί τη? ανθρωπινή? φυσική?
συστάσεω?, ταυτίζει την είδοποιημένην ύλην, τ.ε. το σώμα μετά τη? σαρκό?.' Κα\
πάλιν, ή ύλη, ώ? αρχή του σώματο? όρωμένη, υπόκειται του εΐδου? οίον υπόβαθρα κάί
κρηπί?.' Τ ο σώμα το εντεύθεν μετά εΐδου? μορφωθεν ή μεν ύλη εύμισητοτάτη πεφυκεν,
άμορφο? γαρ πάνυ κάί ανείδεο? ώ? άΐσχο? ταΐ? ανθρώπων μισείται ψυχάί?...το δε σώμα
είδοποιηθεν κάλλου? φαντασίαν παρέχει κάί συμμετρίαν αρίστην κάί δια ταύτα
ασπάζεται κάί περιέπεται παρ' ημών." 423 Παρ' όλα ταύτα, καίτοι ή ύλη εν τη
γυμνότητι αύτη? καλείται άΐσχο?', επειδή κάί αυτή εκ τού μηδενο? εγενετο λόγω θεού,
δεν στερείται τη? επιτηδειότητο? προ? ύποδοχήν τού εΐδου?· "καν γούν αυτήν εΐπη?
τήν ύλην, ούδ' αύτη τού αγαθού άπεστέρηται, ούσιωμένη εν τφ επιτηδείω? εχειν προ?
τήν καταδοχήν των εΙδών."424 Παράλληλο? διατύπωσα? γίνεται άλλαχοΰ κατ' εμφασιν
τού επιτηδείω? εχειν· "...τήν ύλην τήν πάντη άπωκισμένην θεού, το ακρατον άΐσχο?,
το εν τοι? ούσι μή όν κάί εν τοΐ? ούσιν ον, τη? θεία? εχειν άπηχηματα φυσεω?· ούδε
4 2 5
γαρ αύτη άπηλλοτρίωται τού επιτηδείω? εχειν προ? τήν ύποδοχήν τού εΐδου?."

20
. Codex Parls.,11Ô2,267ν 28
21
.M1gne,PG. 122, 1044 Β
22. Codex Paris., 1182, 298v 48-50
23
. Codex Paris., 1 182, 2 4 r 3 4 - 3 6 . Δνστυχβ? το wapòv κίμΐνον iv τ# Κιίδικι ταρουσιάζ»
ι>σκολ(ας eVcKcv τ % τοΟ χρόνου φθορά?, ΔιεκαΌηρα καί διιίρθβσα κατά το εφικτον.Άλλαχον δε",
ντιδιαστέλλων τα τή? ψυχή? καί σιίματο? χαρακτηριστικοί, λέγ»; Τ α δε σωματικοί, σώματο? κ<ίλλο?,
(\ν φιλοτιμίαν εμφαΐνον τοΟ »λοστού, Ισχύ? τ« καί ριήιη, καί ομιλία? χαρι? καί μουσικον μ«"λο?
κνή?, καί χ«ρβν ειτιτηδαότη? cvlpycta." C8c Κ. Σανά?, τομ. E', ocX. 98. Προσέτι, ομιλβν wtpt
Sv μ€ρβν τοΟ σιίματο?, Ιδία, καρδία?, στήθον? καί κ«φαλή?, opifci το μίν κρβτον é? "{»τ£ρυτον
ηγην τον λογίνν τοΟ wvcuVaTor" το fevTcpov ί ? "το δεκτικον ομοΟ καί χβρητικον τη? aVwécv
κταικμιτομε'ντι? ελλαμψ«!?-" τέλο?, το τρίτον, 4? "το Upòv τέμενος τοΟ θεού." Πρβλ Κ. Σα*θα?, ί ν θ '
ν·τ. σ«λ. 49. Το σβμα δύναται καί *? t m f t f f u r ixU+U·** να λογισθτ) όταν "iv τβ
ρακτικβ, λόγφ" ivcpytj "τοΐ? Tpówoi? τβν άρ€τβν." "Οταν δμ·? Οιβκηται τβ, θειιρητικφ Ιν «nratcoQ,
ίτ€ καί »«C? καλίΐται. Ή δλη φρασεολογία καί συλλογιστική μέθοδο? τοΟ •ίλλοΟ SCIKVOCI δτι,
it μεν το σβμα, κατά την ofoiav, ctvai 8λ·? άλλοτριον »ρο? την τή? φνχή?, ί ν τούτοι? δύναται
ϊ wai8ev6tl καί ύιακουσπ Αάγψ καί άναχθβ εκ τ % Μμίδο? τοΟ άχθοφοροϋντο? vtoCvyiou cl?
κφρονοΟντα καί υπακούοντα me&ta. Σημ<ι»θ<ίτι· S iv «αρ«νΜσ<ι η διακρισι? τοΟ 4 τ « ρ · η κ · €

24
Codex PerlS,, 1 1 8 2 , 266v 5. Ή κατά καιρό»? ανεξήγητο? άκ€ΐαττ|θ€ΐοτη? τή? «λη? wpò?
αταδοχην το© εΓδον?, ίξηγεΐ 6 *€λλο?, ί χ « é? άνοτέλβομα την yifveoiv TÌV TCOCÉTIIK "λέγβ oîv
cpi μ*ν τβν τεράτων, δτι ή δλη εστίν ή αίτια· cvciSti δει καί ειατηδειότητο? τή? νλη? κατά TC TÒ
οσόν καί το wotdv. ίίλη δε τβν (émv το καταμτίνιον. αοτη οίν ft wAcovoffowra, ff ενδέουσα, ff irapà
>υσιν ιτεΐΗΑημένα, τβν τερατβν εστίν ή αΙτία." (ΙΊΙςΠΘ, PG., 122, 1045B-C)
2
5, Codex Paris., 1182,10r 8-10

122
 Δυνάμεθα ούτω να συμπεράνωμεν ότι ή υλη, όσον αφορρ την άνθρωπίνην
συοτασιν, καίτοι εν έαυτη άκρον αίσχος-, μεταβάλλεται εΐ? κάλλος- τη του είδους*
(τ.ε.τη? ψυχή?) δυναμική και είδοποιουση παρουσία. 'Οποίαν δε μορφοϋσαν επίδρασιν
εσχεν το έίδο? επί της- υλη?, τοιαυτην και ή ψυχή επι των ζώντων και τούτο δια την
κρείτονα αύτη? φύσιν "Τοις- μεν γαρ κρείττοσιν ού δα των χειρονων,...τά δε χείρω, ην
μη τα κρείττω περιαμπίσχηται, ευθύ? άσχήμονα δείκνυται· δια ταΰτα και ή ύλη το έίδο?
ενδεδυται, και οροί ταύτη? μέν, τα ενυλα είδη, των δε εμψυχωμένων σωμάτων, αύται αί
ψυχαί."42*

Καιρός- όμως* όπως-, ψελλικοι? ομμασιν, προσεγγίσωμεν το "έίδο?" 427 τούτο του
σώματος-, δηλονότι την "ψυχην", προς* εύρυτέραν κατανόησιν "του μυστηρίου τη?
ημετέρας- γενέσεως-"428 τ.ε. του ανθρωπίνου είδους-, το όποιον κεχωρισμένως- και καθ'
εν, "είδικώτατον ον" 4 2 9 δύναται να κληθή.

4. ΤΟ ΑΤΑΟΝ ΜΕΡΟΣ - Η ΫΪΧΗ^Ο

"Ψυχή θείον τι χρήμα εστί και εΐκών πρωτοτύπου καλού- πάσα δε είκων όμοίωσιν
έχει προς- το άρχέτυπον, το δε αρχέτυπον 6 θεό?." 4 3 1

Εύθυς- αρχή?, βλέπομεν οτι 6 Ψελλός- πειράται όρισμον της- ουσίας- της- ψυχής-.
Γνωρίζει δε λίαν καλώς· οτι έτεροι πλείστοι προ αυτού, εκ τε της- ημετέρα? αυλή? ώ?
και τη? θύραθεν, προηγήθησαν τη? προσπάθεια?, αλλοτ' επιτύχω? και άλλοτε
"ποικιλώτερον περί τούτου διε^ίασιν."432 'Αναγνωρίζει και ομολογεί ομω? ετοίμω? οτι
"ούκ εύκολο? ή τη? ψυχή? κατάληψι?, επειδή και πάσα επιστημονική εξι?

126
. Κ. Σβίθο?, τομ. Ε', « λ . 322-323
· 2 7 . Codex Paris., 1 1 6 2 , 2 8 3 ν 2 2 κ.4*. ttwov 6 *eXXos opiC« Φ ίκκοια»' τοθ er&ros: "Elfes fc
οι ένταΟβα vóci, ού τήν ιαρά τ# ΆριστοτΙλ« καλούμων ivTcXcxciav, {(τι? Sc ές ομγανον το
rfiua cloovoicÎ, άλλα τήν κ€χβρι<ηιίνην cvcpycMxr, fins iknrcp 6 κλιιτήρ τήν ναΟν ιηοαλιουχεΐ."
,28
. Κ. ϊίίθα?, τομ. E', acA. 306
•29. wester1nk,acX. 33
'30. ΧρησιμονοιοΟκκ? ένταΟθα τον δρον >«χφ"', cwootyc TOOTOF iv τ*ά awijOci καΐ càpclç αυτή?
WOÎÇ., W τοΟ άΰλου μέρους tj &«ά|κ«ς τοΟ σύνθετου άνθριίιτου καΐ οίτχΐ "és etto? «Ι&,κιίτατον",
. ϊ. νου. Έν τ$ èïcXl'ïci τ% cpcuVig θα σημαιίσΐΗκν τήν διαφορών.
ß1
. Codex Paris., Π82,281ν26
132
Wester ink, «ψ. « 49, σ€λ. 37

123
 δ\/σκατάληπτο?",433 συμφωνών κατά τοΰτο μετά του 'Αριστοτέλου?. 434 Ούχ ήττον
αμω? ή rapì ψυχή? έρευνα αποτελεί δια τον Ψελλον εν εκ των πλέον προσφιλών αυτοΰ
θεμάτων, τοσούτον ώστε καί ή απλή ονομασία η αρθρωσι? αύτη? θέλγει αυτόν τα
μάλιστα. 435 Kai πρώτον, ώ? "Υπατο? τών Φιλοσόφων, Καθηγητή? Φιλοσοφία? τή?
νεοσυσταθείση? 'Ακαδημία?, θεολόγο? και πανατιοτημων, αναγνωριζόμενο? ώ? 6 επαΐων
ούχ\ μόνον ανά μέσω τών συμπολιτών αυτοΰ άλλα και τών αλλοδαπών, άμυεται καθ'
όμολογίαν αμετρητω? εκ τών άστηρευτων πηγών, δηλονότι τή?Έλληνική? σκέψεω? και
τή? χριστιανική? αλήθεια?, μέλιτο? και γάλακτο?, τροφή? και πνευματο?, νόμου και
χάριτο?, " ένθεν ώσπερεί μέλιττα Φριίνιχο?...μελέων άπεβόσκετο καρπόν." 436 'Ω?
αποτέλεσμα δε τή? πνευματική? ταύτη? βοσκήσεω?, μία απαράμιλλο? συνθεσι?, μία
ενηρμονισμενη εκθεσι?, μία νέα πνευματική συζευξι? και ευρυθμία μοναδικού κάλλου?
αναφαίνεται fròv Ιδεατον ορίζοντα του Βυζαντίου. Και τύπον <δδε παραθέτομε τή? 'περί
ψυχή?' ζητήσεω? του άνδρό?· "Καθ' εαυτην μεν ή περί ψυχή? γνώσι? καλή και τιμία,
μειζόνω? δε και προ? πάσαν τήν άλήθειαν συντελεί, τουτεοτι προ? την τών όντων
επιστημονικήν γνώσιν άλλα και προ? την φυσικην θεωρίαν μάλιστα, διότι ώ? εξ αίτια?
τα αΙτιατα γινώσκει. Ή γαρ ώ? εξ αίτιων τών αΐτιατών γνώσι? κυριωτερα τή? εκ τών
αΐτιατών εΐ? τα αίτια αναγόμενη?. Τούτων δε τών φυσικών οίον αρχή ή ψυχή· Ό\ον'
δε εΐρηκα, διότι το είδο? κάί ή νοερά και αμέριστο? ουσία οντω? αρχή, ή δε ψυχή

133
Westerink, κεφ. * 38, σελ. 33
,34
. ΠΕΡΙ ΨΤΧΗΣ Α, 402ο 10 "πα>ηι πα>τ·? εστί lev χαλεπβτατβν λαβείν τινά πίστιν περί αύτη?."
Cai προ τοΟ 'Αριστοτέλους, επιστημονική Ti τρόπ*. εξεφρασθη 6 " αΐνικτή?" 'Ηράκλειτο?, δστι?
al ομολογεί ότι: "ψυχή? πείρατα Ιόν ούκ αν εξευροιο, πβσαν επιπορευόμενο? όδόν οντ« βαθυν
éwv έχει." Kai τοΟτο, διότι >υσι?...κρυπτ€σθαι φιλεΐ." H.DIels-W. Kranz, DIE FRAGMENTE DER
/0RS0KRATIKER,Fr.45l71}p. 161. Fr. 1231101p. 178
,35
. 'Εάν τι? καί ολίγα? σελίδα? ανάγνωση εκ τή? πλουσία? συγγραφική? καλάμη? του ανδρό?, θα
ίαπιστιίση πάραυτα, é? καί 6 κθν γραφβν, ότι ή λέ{ι? φ ν χ ί απαντάται συχνότατα teal πολλαχβ?
(ρησιμονοκΐται υπ' εύρυτάτην σημασίαν. Π .χ. άλλοτε πειράται ορισμόν, 8ηλ. ζητεί την ούσίαν
% ψυχή? κατά τον πλέον επιστημονικον τρόπον, ίλλοτε δέ, χαριεντιζόμενο? καί κατά τον πλέον
»λικον άσπασμόν, απευθύνεται προ? φίλον Sia του " *Û εμη γλυκητα'τη ψυχή." Τόσον δε συχνακι?
ι λέ{ι? απαντάται δτι εκ περιέργεια? απαρίθμησα?, cupov ταυτην πλέον του χιλκίκι?
παναλαμβομένην εΐ? τήν συλλογην Κ. Σ<ίθα (Τόμο? Δ ' - Ε"), εΐ? Kurtz & Drex! (Scripta Minora.voi I-
I), & Westerink,
De Omnifaria Doctrine).
136
Aristophanes, AYES, 748

124
 εκβασα τη? άμ€ρίστου ουσία? και τη? άληθώ? αρχή? άπολείπεται.437 "Έπιζητοΰμεν &
θεωρήσαι και γνώναι την TC φύσιν αυτή? και τήν ούσίαν. Δηλοΐ δε ή μεν θεωρία την
εκ των αίσθήσει φυομένων άναφοραν εΐ? την περί αύτη? άλήθειαν, ή δε γνώσι? την
438
κατά λόγον έπιοτημονικήν κατάληφιν." "Εν εκ των κυρίων σημείων, εΙμή και
κεντρικον, είναι ή ύπ' αυτού* και πάλιν υποβαλλομένη ερώτησι?: "επιζητοΐίμεν δε
θεωρήσαι και γνώναι την τε φυσιν αύτή?..κλπ\ Ποία όμω? ή φυσι? και ή ουσία τη?
ψυχή?·, Είναι άραγε Ικανό? ό φιλοσοφικό? αυτοί) νου? να δωση όρισμον τη? ουσία?
τη? ψυχή?; Τίνι τρόπω η λογικφ όργάνω δύναται ή πολλάκι? και πσλλαχ&τ
προσεγγιζομένη έννοια τη? ψυχή? να όρισθή; Τούτο μετ' ού πολύ θα γίνη φανερόν.
Η διφώσα εν τφ μεταέυ αυτού ψυχή όδυνάται και εν τη ώδίνι αύτη?, κατά μίμησιν των
αρχαίων σοφών, πειράται ούχι "όρισμον" άλλα τουλάχιστον όρθήν τοποθετησιν του
ερωτήματο?, διότι ούτο? γνωρίζει καλώ? ότι πολλάκι? ή καλώ? τοποθετημένη ερωτησι?
Ισοδυναμεί μετά του ήμίσεο? του ζητουμένου. 'Ω? εκ τούτου επανέρχεται επι του
θέματο? και κατά τον πλέον φιλοσοφικό ν τρόπον ερωτφ: "Ύπο ποιον γένο?...ανάξομεν
την ψυχήν;" ΕΙ? ούσίαν; ΕΙ? ποσόν; (δηλ. ογκον). ΕΙ? αριθμόν; (δηλ. κινών εαυτόν). ΕΙ?
ποιόν, (δηλ. αίμα). ΕΙ? εντελέχειακ, ΕΙ? λόγον; (δηλ. των στοιχείων). Καί είρωνικώ? πω?
συμπεραίνει λέγων: "Άμφίβολον το γένο?." Και ακολουθεί ετέρα σειρά ερωτήσεων.
"Επειδάν δε ευρωμεν ότι ούσίαν, πάλιν ζητάν δεήσει, πότερον σώμα ή ασώματο ν, κα\
τί σώμα, απλούν ή συνθετον καί d άσώματον χωριστον η άχώριστον. Καί πότερον μία
εν εκάστω ψυχή ή πολλαί· καί εΐ μία, μονοειδή? ή πολυδύναμο?....και τί? ή των
δυνάμεων διαφορά, κα\ εΐ πολλαί Ταύτα τοίνυν και τούτων πλείονα, προ? το λαβείν

ύ
'. Ή Ψυχή, ώ? εκβασα τή? αμερίστου ουσία?, τ.ε\ του βεοΟ, κατέχει μέσην θέσιν, δηλονότι τβν
εριστβν καί άμερίστβν. Προ? τοΟτο Φελλό? εξηγεί ειισημαίνβν; Τβν μεν νοητβν Ιδιώματα ταϋτα,
ò όντα? ÒV, το altiviov, το τΛειον, καί ?τερα τοιουτοτρονα- ?τερα Arra τα Ιδιώματα, το εγχρονον
ατά την ούσίαν. το μεριστον, το 4λλου νροσδεε?, καί όσα τοιαύτα, μέσα δε τούτ·ν εστί το ούκ
ντ·? δν, το κατ' ούσίαν μεν alifviov, κατά δε τα? ενεργεία? εν χουν*, καί τα τούτοι? ακολούθα, fi
δν ψυχή ούτε Svm? δν εστίν ούτε OVTM? μή δν, άλλ' ούκ 8ντ«? δν· δια ταύτα μάτην την ψυχην
ιαμεν τβν τε αΐβνίβν καί τβν αίσθητβν, ούτε καθαρβ? αίκνίαν ουσαν ούτε μην εναργβ? αίσθητήν,
ιλλ' εξ αμφοτέρ»ν μικτήν καί οίον εκ τβν ακροτήτ«ν κεραννυμένην. καί εΐ μεν ην δντ·? δν, ήν 4ν
ιμέριστο?, εΐ δε 6ντ·? μή δν, ήν ί ν μεριστή- ε»εΙ δε μη ÒVr»? ίν ίστι, μίση εστίν αμέριστου και
εριστοΟ." Wester 1 nk, κεφ.*53, σελ. 38-39
ß8
. Westerlnk, κεφ.* 37, σελ. 32 Άλλαχου, όμιλβν καί «ίλιν ιτερί τη? *υχή? γν*σε*?, δηλοΐ τα
ξή? "ή νερί ψυχή? αληθέστατη γνβσι?, wpò? τασαν φιλοσοφίαν συμβάλλεται- »pò? δε τήν ήθικήν
iym και τήν θεολογικήν καί τήν φυσικήν. »pò? μεν την ήθικήν, δτι αδύνατον ημα? τα εαυτβν
ατασκευάσαι ήθη τα? δυνάμει? τη? ψυχή? μή ετισκεψαμένου?. »pò? δε θεολογίαν, δτι ζητοΟμεν
ΓερΙ του νοΟ τοΟ χβριστου του εν ήμίν (wpJÄ. "Αριστ. Περί Ψυχή?, 430α 17 έξ.) 8π καί αυτό?
(θάνατο?, ίνειδή δε & νου? νοητβν εστί, νου? τβν wpò? τί εστί. τβν δε *ρο? τι 6 το εν είδιί?, καί
ο λοινον εΐσεται, δήλον 8τι ή θε»ρία του ημετέρου νοΟ καί εΐ? τήν θεολογίαν μεγάλα συμβάλλεται.
Γυμβάλλει δε feiïv καί »pò? τήν φνσικήν. εΓ γε φυσικβ? με> εστίν έργον, το irept σ·μάτ·ν
ίιαλεχθήναι, καί τβν είδβν αύτβν, καί τβν δυνάμεκν. τβν δε ίν σι^μασι είδβν το κάλλιστον ή
ιυχή." Migne, Ρ6., 122, 1056C.

125
 439
τον όρισμον τη? ψυχή? ζητητέον." Κάί ελευθέρω? κινούμενο? μεταξύ των δυο
πνευματικών λειμώνων και υψηλά Ιπτάμενο? μακράν των περιοριζουσών προκαταλήψεων
των δήθεν ορθοδόξων τη? εποχή? αυτού, καταλήγει Ικανοποιημένο? πλέον ότι ούδει?
δύναται να μεμφθή αύτψ επί θεολογική η φιλοσοφική επιπολαιότητι, κενότητα η
καινότητι.
Ίδοΰ, λοιπόν, πω? ούτο? εν εϊδει χριστιανικοί) "Πιστεύω" δίδει την απάντησαν του
πολλαχώ? νενοημένου και λεγομένου ορού, φ ν χ ί : " Ούκ εστίν αρχή καθ' εαυτην ή
ψυχή, ούδε άγεννητο? ούτω? ώ? άνευ αίτια? έτερα? αυτή προ των άλλων υπάρχουσα.
Τί? δε ή αίτια αφ' η? πρώτη? ήρτηται; Παντί γε τούτο σαφέ?, ώ? ή δημιουργική,
άρχει γαρ αύτη πάση? τή? των όντων άπογεννησεω?. Τί? δε ή πρόοδο? αυτή? και πω?
προήλθεν, Ή ρ α ? ο ν σ ι ο ν σ ι ο ν ρ ε ν o^-rìjr amò το« έρ+νοΊρατο? 4
ένίφνσηοεν c i ç το> τ ρ ά τ ο ? av6p«vor 4 θ « * ? . " 4 4 0

El? το ανωτέρω εδάφιον, σχέσιν και άναφοράν αμεσον έχον προ? το θέμα τη?
μελέτη? ταΰτη?, τρία βασικά σημεία χρήζουν προσοχή? κάϊ συζητήσεω?.
1. "Οτι ή ψυχή, αύτη καθ' εαυτην, δεν αποτελεί αρχήν' εν εαυτή, τ.ε., δεν είναι μήτε
αυτοδημιούργητο? μήτε και άγεννητο?. Εΐδομεν εΐ? τα Περί θεού οτι ό Φελλό?
αναγνωρίζει μόνον μίαν αρχήν, και ταύτην ύπεράρχιον, τον θεόν. Ουδεμία άλλη
ύπαρξι? ή ουσία, άυλο?, ενυλο? ή υλική, ύπερκόσμιο? ή εγκόσμιο?, κατηγορείται ή
προσαγορεύεται ώ? απόλυτο? 'αρχή'. Κατά τούτο συμφωνεί πλη^κα? κάί μετά των
ενδοξοτέρω? φιλοσοφησάντων κάί μετά των θεοπρεπώ? όμιλησάντων Πατέρων. ΕΙ? τα
περί Μοναρχία? αυτού λεχθέντα, ύπερηκοντίσθη κατά την άξίαν των κατά τον λόγον
φιλοσοφησάντων, άποδεικνύων κάί άποκαλών τά περί Πολυαρχία?, Διαρχία? κάί τα
όμοια ώ? λήρον και αποκυήματα φαντασία?.

2. Ή πρώτη αύτη? αίτια εξ η? αμέσω? και αποκλειστικό? ήρτηται είναι ή Δημιουργική,

τ.έ. ό θεό?. Ουτο? άρχει ούχι μόνον τη? ψυχή?, αλλά και πάση? τη? των όντων
άπογεννησεω?. Τούτο, επιβεβαιοί 6 Ψελλό?, είναι γνωστόν πάσιν, όπερ κάί δήλοι ότι
ούδεμίαν περαιτέρω συζήτησιν επιδέχεται 6 λόγο?. Ή περί "προϋπάρξεω?" θεωρία ω? κάί
το "...άνωθεν τά? ψυχά? από τον υπερκειμένων σφαιρών καταπέμπεσθαι...εγώ δε
(άντιλέγων παρατηρεί) τούτο,.ούκ αν ποτέ παραδε{αίμην.."441 Κατάδηλον όθεν, οτι ή

«9. Migne, Ρ6. 122,1056D-1057Α· *ι*λ. Westerink, «φ. 30-47, «λ.29-36

ί40
. Westerink, «φ. 49, aeX. 37. Πρβλ. Ιιτίσηε Γρηγ. Ntfo. IIcpl κατοσκ€ΐ% τοΟ diOptfvou, κ«φ. 8.
1igne,P6. 44, 144
441
, Πρ&λ, Codex Paris., 1182,309r 43 κ«1 Κ. Σάθα?, Δ', «λ. 446. IWX. 1182, 309r43 ο*ο«
' 'Ελληνική? 6όξη? ή νροΰταρξι? τή? ψ«)Λδ· fccts i * + « M V ép»t vvrevTvcarci r é r
Ì f r e i ? iv Tip Εργαστηρίφ τή? φόσ€β?."

126
 πρωταίτια και πρωταρχη τη? ψυχή? dvai ό 6có?. Tin τρόπω όμω? 'tycvcro;' και ποία
ή αυτή? 'ουσία;' ΕΙ? το βασικον και τρίτον τούτο σημ€ΐον καταλήγομ€ν.

3. Ή δημιουργία και ylvcoiç τη? ψυχή? άποκαλ€Ϊται και "πρόοδο?." Ό όρο? ούτο?,
ώ? terminus technlcus και ύπο την cvvoiav τη? ycvcocw?, €χρησιμοποΐ€Ϊτο πρώτον
442
παρά 'Ιαμβλίχου, Πλωτίνου και Πρόκλου , àpyÓTepov Sc παρά Διόδωρου Ταρσού.
Η πρόοδο? αυτή τη? ψυχή? λάμβανα ύπόστασιν, ήτοι ο4σιοτοΐ€Ϊται από του
€μφυσηματο? "(δ €ν€ψυσησ€ν άς τον τράτο? avfynvor ό θ€0?." Και πάλιν όμω?
όρισμον τη? τη? ψυχή? ουσία? Sèv κ€κτήμ€θα. Και πληροφορουμϋθα μ€ν το "πόθ€ν" και
"τίνι τρόπω" αύτη cycVero, το "τί? ή ουσία" αυτή? 6c, παράμενα clocri άκαθόριστον
και άναπόκριτον. Ή κλά? του προβλήματο?, κατά την γνωμην ημών, δέον όπω?
ζητηθή cl? τα? λ€&ι? °...νρ£το? eur6f#wor..\ Έδω θα €υρωμ€ν τον ψ€λλόν,
€μπν€Ομ€νον μ€ν CK τή? πλούσια? ζωση? Παραδόσαυ?, ύψα & αλληγορία? Ιπτάμ€νον,
να ζωγραφή τήν συστασιν καΐ το clvai του πρώτου άνθρωπου του και πρωτανθρωποιι,
(Βιβλικού Αδάμ) ζώσιν χρωμασιν πναιματική? καλλιτ€χνία?. Το €ργαστηριον, ό
Παράδασο?. Ζωγράφο?, 6 Ψ&λό?. 'Τλικά, αρχαία ελληνική γραμματολογία και Αγία
Γραφή. Το Ιργον, ή ckèv του Δημιουργού.

5. Ο ΠΡΩΤΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ - Π Α Ρ Α Δ Ε Ι Σ Ο Σ

Έν πρώτοι? και πρίν ή ορθοί? ομμασιν τα π€ρι τή? τή? ψυχή? ουσία?
€&τάσωμ€ν, ανάγκη ολίγων cm τή? του τρίτον άνθρωπου, ΑΔΑΜ, και τή? κατά
Φίλλον σημασία?. Κατά πάσαν πιθανότητα, βασιζόμενο? οΰτο? €πι τή? βιβλική?
μαρτυρία?,443 όπου: "αυτό? δη ό 6có? co8' 6 πλάσα? τ€τραγράμματον Άδαμ τον
πρώτον πλασθέντα και τουνομα πληρωσαντα άνατολίην TC δυσιν TC μ€σημβρίην TC και
άρκτο ν" 4 4 4 σχολίαζα ύπογραμμίζων ότι: "το Ονομα το του Άδαμ τ€τράστιχον ύπάρχα,

42
. Greek-English Lexicon, compiled by H.G. Liddell & R. Scott, OX,, 1968 oiWtìtì kv fc TOÎ?
, Χ. χρόνοι?, ύπο Διόδωρου Ταρσών? δστι? σνγκα<ριμ6*ι? αναφέρεται: "την δπαρξιν καΐ την
ρόοδον δια τοΟ OcCov εμφυσήματος ή...ψυχή icrxcv." wopà AnâSt. S. $6ΓΓΠ.ftßagß(M. 89. 1 164 C).
fc A PATRISTIC GREEK LEXICON, edited by G. W.H.Lampe, D.D., ΟΧ. 1978. «λ. 1160
43
. Sibyl. Or., Ill, 24-26
4 4
Δια ικριοΌοτέρα? λί*τομ€ρ€ία? évi τοΟ θάματος, tfe Festugière, O.P., La Révélation d '
lermès Trismégiste. !.. Paris 1950,2nd Edit ocX. 268, 3· 4 - 269, 2 3 . *H wept TCTPOYPOWMÎTO«-
oïKou fi îruèpoo) παραλλαγή τοΟ ΑΔΑΗ i l s ΕΔΩΜ) ερμηνεία του Πρωτοπλάστου τιτο γννστη
>υλαχιστον κατά τον 3ον καΐ 4ον μ.Χ. olivo è* Svo σημαντικβν μαρτυριβν, του Κυπριανού κσΐ τοΟ
έβηριανοΟ,Έπισκ. Γαβάλαν. Ό μ«ν Κυπριανό? παράλληλων τά ορη-γή Σινά και Σιιίν, λ«γςι τα
,κολο«θα cul τοο θίματο? "Hebralcum Adam In Latina Interprétât 'terra caro facta', eo quod ex
uattuor cardinibus orbis terrarum pugno comprehendit...oportuit Illum ex his quattuor

127
 π€ρικυκλοΰν, &ς «oucc, την τετράστιχον κτίσιν, άνοτολήν καί δΰσιν τ€ αρκτον καί
445
μ€σημβρίον."
Πρόδηλον ότι, ουχί μόνον συμφωνά μ α α τη? βιβλική? Ερμηναα? του ονόματος
Α-Δ-Α-Μ, των αρχικών στοιχ€ίων-γραμμότων το τέσσαρα σημαα του ορίζοντος
συμβολιζόντων, άλλα καί διπλήν ί-ννοιαν δού? τη λΙ&ι "στοιχάον", την & των
τ€σσάρων τφ είδα συστατικών οτοιχίίων την του άνθρωπου πρωτην yévcoxv
ύπολαμβάνα.
Τοΰτο ίρμηνευόμ€νον δηλοί δύο τίνα:
1. οτι 6 πρώτο? ύπο θ«οΰ δημιουργηθεί? άνθρωπο?» κατά την φυσικην αύτοΰ συστασιν,
446
élvai OVTOÇ ΑΔΑΜ, ήτοι, χ ο ϊ κ ό ? .
4 4 7
2. οτι οΰτορ δέον οπω? *ννοηθη ώ? homo universalis . Δια τον Ψ€λλον &ν

ìrdinibus orbls terrae nomen in se portare Adam: ìnvenlmus In scripturis, per slngulos cardlnes
"bis terrae esse a conditore mundi quattuor Stellas constltutas In singulis carnlbus. prima stella
Mentalis dicltur anatole, secunda occldentalls dysls, tertla stella aqullonls arctos, quarta stella
lerldlana dicitur mesembrion. ex nomlnlbus stellarum numero quattuor de singulis stellarum
^minibus tolle slngulas lltteras principales, de stella anatole o, de stella dysls δ, de stella
"Ctos o, de stella mesembrion μ: in his quattuor Htteris cardinalibus habes nomen άδαμ. nam et
) numero certo per quattuor litteras Graecas nomen designatur άδαμ.( Migne, PL4.992B f.) Ό
εβηριανο?, Ικ παραλλήλου, σημ<ιοΐ: "Ό ανθρ*πο? Tf) 'Ε&ραιδι διαλέκτ« « · # λέγ€ται (δηλ. ίκ τοΟ
ύμ). ΤοΟτο τό όνομα ουκ «δόση τ# 'Αδάμ άργβ? άλλα τέσσ<ρά ίστι στοιχίΐα ίν τ$ κοσμ«...γή,
top, άήρ, «Op. τον ίλλων στοίχων ΐκαστον i ? ϊση μέν«...το Si «Op ού μένα ottfv ί σ η . μικρό?
ΒΤ€ται λύχνο;, καί μυρία? Ιξ αυτού άνάπτα? λαμπάδα?...ίπ(1 οίν προύδα θΐό?, δη από ivo?
pOptivcfou σιίματο? «ληροΟται τη? οίκουμένη? τα πέρατα...Ιθηκν όνομα ίξιον πράγματο?. Δια
)0το καί αυτό τοΟ 'Αδάμ το όνομα dppaffclv ην τη? οίκουμένη?. Έπαδή γαρ «μίλλ€ τα τέσσαρα
αίματα 4 ξ αύτοΟ πληροΟσθαι, τίθησι το όνομα τοΟ Άδαμ. άλφα ανατολή, δέλτα δύσι?, £λφα άρκτο?,
J μ€σημβρία. καί το ίνομα καί τα γράμματα μαρτυρά τ0 άνθριί«9 μέλλοντι πληρούν την
κουμένην." (Migne.PG56. 473 it.) Πρ?λ. καί «αρά Ί . Ανγο«". tract ?'/)J0.9AA (M. PL.
5.1465)

45
. Kurtz-Drexl, Ι.σ€λ. -408
46
, Δια την ίτυμολογίαν τη? λέξ«ι? ΑΔΑΜ, loe THEOLOGISCHES BE6RIFFSLEXIKON ZUM NEUEN
ESTAMENT, αγγλική μ€τα'φρασι?. Αρχισυντάκτη? Colin Brown, Zonctervan Publish, Grand Rapids,
liChlgan, 1971, Τομ. Ι, σελ.Μ-θδ 'Ο? φαίν€ται, ή ίκ τοΟ χ · * ? ϋ « l i e f φυσική συστασι? τοΟ
νθοιίπου 6cv ctvai Γδιον τη? εβραϊκή? σκέψ«ι? (Παλ. Διαθ.) άλλα καί τη? ελληνική?,
αρακτηριστικά? ô Αριστοφάνη?, ίνα δίίξη την άδυναμίαν τη? άνθρβπίνη? φύσ«ι? καί την έξ
υτη? «ροερχομένην κακίαν, αποκαλεί το»? άνθρωπου? " W M V M T « vvjtof, v n v c i t a i φ · λ '
Spcnrtf." (πρ&λ. Άριστοφ. ΟΡΝΙΘΕΣ, στιχ. 685. W.W. Merry, D.D., ARISTOPHANES, THEBIRDSM^
itroduction and notes, Clarendon Press, Oxford, 1934. Β ? το oupctov dicpißi? τοΟτο δ BenKImpel
TBICIOÎ τα ακόλουθα; "The characterization of human beings as crestures o/V/i/seems as if it were
joted from the Bible. The parallelism, therefore, of philosophical anthropology Is remarkable." Ben
impel. THE PHILOSOPHIES OF LIFE OF THE ANCIENT 6REEKS AND ISRAELITES. Philosophical Library. ΝΎ.
981, p. 51
4
λ ricpi τη? ένότητο? τοΟ ανθρωπίνου γένου? καί τοΟ Άδαμ é? γ€νάρχου δυο μόνον μαρτυρία?
·έρομ€ν, ταύτα? του Ά ν . Παύλου (Πράξ. i f 26 καί Ρ·μ. «' 12) iv at? καί κατηγορηματικβ?
:«οφθέγγ(ται, el? μέν την πρωτην: " €»οίησ€ν (δηλ. 6 èco?) έξ évo? αΓματο? «αν £θνο? άνθρίίιτΒν
ατοικεΐν evi «âv το τρόσΜνον τη? γή?..". ΕΙ? δι την fcurepav, ομιλον wept τοθ «6? εΙσήλθεν ή
μαρτία τ$ κοσκφ, èmσημαίνον λέγ«- l i * Iwèg irtpémw..*. 'Ενδιαφέρον κφάλαισν
apowiaiei 6 Robert Graves cl? το δίτομον αύτοΟ ίργον THE 6REEK MYTHS (Penguin Books,
armondsworth, England, 1985) σ€λ. 34 4Ç., cl? το όνοΐον καί àvixvcuci τα? ρίζα? τη? τοθ άνθρωπου

128
 ex« μόνον συμβολικην σημασίαν άλλα και οντικην ewoiav, διότι το άντίτυπον του
Αδάμ, 6 νίος 'Αδάμ 4 4 8 (Χριστό?) άναβραλαίωσεν πάσαν την δια του πρώτου'Αδάμ
πεσοΰσαν ανθρωπειον φΰσιν σταυρο€ΐδως· διακηρΰία? την παγκόομιον λΰτρωσιν. Ίδοΰ
πω? ποιητικών TC και θεολογικά? «ρμηνβί« την σχ«ην: "θ&ων δ« 6 γλυκύτατο?
Ιησοΰ? δ σωτηρ μου Ιάσασθαι το αλγημα Άδαμ του πρωτοπλάστου, του έζαλεΐψαι την
πικραν και ενήδονον βρώσιν, άς δ'πλον τετρακ€)ατο? εκουσίω? ύψωθη- ήγύχσ€ν δ€

ενέσ«»? cl? δύο Φιλοσοφικού? Μύθου? Δημιουργία? (σ«λ. 33) «αρά '0(k6. (Μ€ταμόρφ. Ι-ΙΙ) καΐ
σιοδ. (ècoyov. 211-32). El? του? μύθου? τούτου? 6 σνγγραφίί»? άνακαλώττα κοινά? ρϊ£α? «αρά
cXaayoî? καΐ Χαναανίται? «epl δημιουργία? καΐ καταοΊκυη? τοΟ «ρντανθριίνου τα? 6«οία?
ργοτΕρον €8αν€ίσθησαν ol 'Εβραίοι. Kai «αρ"0ρΊ8· (αγγλική μ«τ<ίφρ. «αρα συγγραφίΐ) "...Lastly, he
lade man - who, alone of all beasts, raises his face to heaven and observes the sun, the moon, and the
Lars - unless it be indeed true that Prometheus, son of lapetus, made man's body from water and clay,
id that his soul was supplied by certain wandering divine elements, which had survived from the First
reation." Kai 6 Robert Graves «αρατικκΐ (fanxnv 2) : The second myth, found only In Ovid, was
arrowed by the later Greeks from the Babylonian Gllgamesh epic, the Introduction to which records the
jddess Aruru's particular creation of the first man, Eablni, from a piece of clay; but although Zeus had
îen the Universal Lord for many centuries, the mythographers were forced to admit that the Creator of
II things might possibly have been a Creatrfx. The Jews, as Inheritors of the Pelasgfan', or Canaanltlsh,
"eation myth, had felt the same embarrassment; In the Genesis account, a female Spirit of the Lord'
roods on the face of the waters, though she does not lay the world egg; and Eve, 'the Mother of All
Ivlng', is ordered to bruise the Serpent's head, though he is not destined to go down to the Pit until the
nd of the world. Similarly, in the Talmudic version of the Creation, the archangel Michael - Prometheuse
:ounterpart- forms Adam from dust at the order, not of the Mother of All Living, but of Jehovah, Jehovah
îen breathes life into him and gives him Eve who, like Pandora, brings mischief on mankind (cf. Hesìod:
heogony 521-64; Luciani Dialogues of the Gods 1 and Prometheus on Caucasus 3). Greek philosophers
isttngutshed Promethean man from the Imperfect earth-born creation, part of which was destroyed by
.'eus, and the rest washed away in the Deucalionlan Flood. Much the same distinction Is found In Genesis
i 2-4 between the 'sons of God' and the 'daughters of men', whom they married".
[ροδήλυ?, ή Μζα του πρωτανθρώκου é? X M K O Ì cîvai κοινή «αρά τοΐ? αρχαίοι? λαοί?. Παρόμοιύν
ι hk «αρουσιά{<ται καΐ «col E f c r . ' O R. Graves (£νθ' άν.,τόμ. II., σίλ. 206, «ργφ. 5) ταυτίζα την
Ιβην, την νύμφην του Ήρακλέ»? μ«τα τη? Εδα?, "Hebe, Heracles's bride, may not perhaps, be the
loddess as Youth, but a deity mentioned in the 48th and 49th Orphic Hymns as Hipta the Earth-mother,
.o whom Dionysus was delivered for safe-keeping. Proclus says (Against Timaeus ii.124c) that she
arried him on her head In a winnowing basket. Hipta is associated with Zeus Sabazius in two early
iscriptions from Maeonia, then inhabited by a Lydo-Phryglan tribe; and Professor Kretschmer has
Jentified her with the Mitannian goddess Hepa, Hepit, or Hebe, mentioned in the texts from Boghaz-Keui
nd apparently brought to Maeonia from Thrace. If Heracles married this Hebe, the myth concerns the
leracles who did great deeds in Phrygia, Mysia, and Lydia; he can be identified with Zeus Sabazius.
lipta was well known throughout the Middle East. A rock-carving at Hattusas in Lycaonia shows her
nounted on a lion, about to celebrate a sacred marriage with the Hittite Storm-god. She is there called
iepatu, said to be a Hurrian word, and Professor B. Hrozny (Civilization of the Hittites and Subareans,
:h. xv) equates her with Hawwa, "the Mother of All Living', who appears in Genesis ii as Eve. Hrozny
nentlons the Canaanfte prince of Jerusalem Abdihepa; and Adam, who married Eve, was a tutelary
lero of Jerusalem (Jerome: Commentary on Epheslans v. 15).
148
Πρβλ. Μαρκ. 1, 13. Ά*οκ<ίλυψ. 5, 12-21. 1 Κορινθ. 15, 22 καΐ 45-49. Διό »cpaiTcp«
Γληροφορία?, ISc Αρθρον farò J. Jeremies έν ThauiuniauhiB Wnrtprbuch ZumNeuen T-timmt. Edlted by
ìerhard Kittel, Transi, by G.W. Bromlley, Diltt., D.D., Pubi, by Wm. Β. Eerdmans, Grand Rapids,
lichigan, 1977 Τόμ. I.. acX.141-H3

129
 άπασαν την τετράστιχον κτίσιν, Άνατολήν και Δύσιν τε "Αρκτον και Μεσημβρίαν, ην
εσάλευσεν του Άδαμ ή παράβασι? τότε." 4 4 9

Έκ τών ω? άνω καταφαίν€ται ότι ό Ψελλό? ομιλών περί του εν Χριστφ

σωτήριου έργου, ήτοι τη? Ιάσεω? του άλγηματο? του πρωτοπλάστου, τη? έξαλείψεω?
τη? πικρά? κάί ενηδόνου βρώσεω? και τοΰ άγιασμοΰ άπάση? τή? τετραστίχου κτίσεω?,
την ολην άνθρωπίνην φυσιν ύποδηλόί, ήτι? ούχι πλέον εκ τοΰ μη είναι άλλα εΐ? το «υ
είναι άναγεννάται· "πρώτη μεν γαρ ή ημετέρα γένεσι? εν τφ παραδείσω γέγονεν, ήτι?
πρόοδο? εκ τοΰ μη είναι el? το είναι καθέστηκεν δευτέρα δε ή kv τψ Χριστώ τη?
φύσεω? ημών άναγέννησι?, ήτι? ού τη? el? το αναι πρόοδον πέφυκεν αρχηγό?, αλλά
τη? el? το ευ είναι." 4 5 0

Tò όλον θέμα, όπ€ρ και θεολογούμενον, χρήζει άναμφιβόλω? πάση? προσοχή?,

θα ήτο όμω? έκτο? τών ορίων τή? παροΰση? μελέτη? ή λεπτομερή? έρευνα τή?
ανθρωπινή? συστάσεω? τοΰ πρωτοπλάστου, ώ? και ή εν Χριστψ επιτελεσθε'ισα
άρασνστασι? αύτοΰ. ΟΙ άγιοι Πατέρε? εκφέρουν διαφόρου? γνώμα? και άλλοι άλλω?
ώριοαν. Ή δυσκολία τοΰ ζητηματο?, κατά την ημών γνώμην, έγκειται εΐ? το γεγονο?
ότι, ήμει? μεταπτωτικοι όντε?, άδυνατοΰμεν να συλλάβωμεν την προπτωτικην
κατάστασιν τοΰ πρωτοπλάστου. "Ο,τι και αν συλλογισθώμεν, θα είναι κατά ròy ekora
λο'γον. Kai 6 Ψελλό?, πιστό? τή μακραίωνι όρθοδόξω παραδόσει, αποδέχεται μεν τα?
τή κοινή συνειδήσει τή? Εκκλησία? ανεγνωρισμένα? θέσει?, αναπτύσσει δε παραλλήλω?
Ιδίαν και άνεξάρτητον γνώμην την οποίαν και φιλοσοφικώ? θεμέλιοι.

Ούτω?, άναλογιζόμ€νοι τα τη? φυσική? συστάσεω? τοΰ 'Αδάμ, βλέπομεν τον

'Τπατον τών φιλοσόφων, συνεπή μεν τή πρότερα αύτοΰ περί ύλη? διδασκαλία, ότι δηλ.
αύτη "γυμνή" ού θεωρείται, να δέχηται εύθυ? αρχή? είδοποιούμενον το σώμα ούχι μόνον
τοΰ βιβλικού Άδαμ άλλα και εκάστου άνθρωπου κατ' αχώριστο ν συζυγίαν ώ? έέή?:
Ιον. ΈΙ μεν γαρ άπλώ? ύλη τι? ήν ανίδεο? τα ημέτερα σώματα, εχρήν δι' αυτό τούτο
άποδισπομπείσθαι τοΰ λόγου το αμορφον άΐσχο?, και αυτό δη τοΰτο τελευταΐον και
ύλικώτατον έπει δε και εξ ενυλων εΙδων συμπεπήγαμεν, ούκ άτιμαστέον μάλλον ήμΐν
δια την ύλην τα σώματα, ή τιμητέον δια το έίδο?, ό δη άνωθεν άπο τοΰ νοερού
προεληλυθο? ε? τα σώματα λήξαν άχώριστον εμεινεν." 451 Το σώμα όθεν, καίτοι βασικώ?

49
. Kurt2-Drexl,T<fo. Ι, σελ.405
50. codex Paris., 1182,296V 11
51
. Κ. Σάθσ?, τομ. Δ', aeX. 309

130
 εξ τη? άμορφου ύλη? ληφθέν και κατά ταΟτα αίσχος δέον όπω? τψάται ότι άνωθεν
ενω'κοισεν άχωρίστω? αύτώ. το âSoç, δηλονότι το Μον εμφύσημα.

Έπαναλαμβάνσμεν δια πολλοστήν φοράν on ό εξ ύλη? και «ιδού? σύνθετο?

άνθρωπο?, ένεκεν τη? Ιδιαζούση? ταύτη? συνθέσεω? κάί συζυγία?, μόνο? την του
ανθρωπίνου γένου? προοηγορίαν εσχεν. Εΐδομεν δέ, ότι εν τφ πανπ συνθέτω, μέρο?
452
τούτου κατά συνέπειαν και κατ' άξίαν χείρον, μέρο? δέ τι μείζον. Έν προκειμένω,
ή ύλη αποτελεί το χείρον και το εΐδο? το μείζον μέρο? του άνθρωπου. Κάί πάλιν όμω?
έϊπομεν οτι ή ύλη είναι σκεδαστη, ω? όγκον έχουσα. Τούτο σημαίνει "πάθο?" και κατ'
άκολουθίαν φθοράν. Πώ? όμω? δυνάμεθα να δικαιολογήσωμεν "το επ' αφθαρσία"
εγεννήθημεν εφ' όσον συνέχω? όμιλούμεν περί συνθέσεω? και συζυγία?; Δοθητω και
πάλιν 6 λόγο? τώ. Ψελλφ, όστι? εν ταύτψ τα? πρό τε κάί τα? μετά τη? πτώσεω?
δυσκολία? συζητεί, διευκρινών ω? εξή?:
2ον. "εΐ δε και προ τη? παραβάσεω? εφθαρται (τ.ε. το σώμα), η προ? το εφθαρθαι ήγετο,
τί πλέον μετά το παραβεβηκέναι πέπονθε; Προ? τούτο γούν φημι οτι ού παντελώ? το
σώμα άπαθε? πέπλαστο, ούτε μην πάθεσιν ύπεκειτο τοί? μετέπειτα· άλλα των μεν
αδιάβλητων μετείχεν παθών, όσα δη φυσικώ? τοί? σωμασι πρόσεοτιν εφ' <5ν δε μέμψι?
εστίν και όπωσοτιούν...· δια ταύτα εξ αναγκαίου ήν κάί το Ιδροΰν τον πρώτον
άνθρωπον, τον χρώτα τρέπεσθαι, τον τόπον άμειβαν, το πεινην και διψήν...".453
Πρόδηλον όθεν ότι ό πρώτο? άνθρωπο?, κατά το σώμα ώ? μέχρι τούδε εΐδομεν, ού
παντελώ? άπαθη? εδημιουργηθη. Το πάθο? όμω? τούτο δεν ήτο απόλυτον άλλα
σχετικόν, ήτοι αδιάβλητο*. Κατωτέρω θα διακρίνωμεν μετά τού Ψελλού την "nwà
φθοράν" και την " άπλα? φθοράν." Ή πρώτη σχετική, ώ? εκ των τη? ύλη?
συννενοημένων αδιάβλητων παθών· ή δευτέρα απόλυτο?, ώ? εκ τη? εθελουσίω?
άπομακρυνθείση? ψυχή? τή? τού θεού ελλάμψεω? κάί παρουσία?. Ή πρώτη οδηγά εΐ?
τον φυσικον θάνατον· ή δευτέρα, εΐ? τον πνευματικόν. Κάί ϊνα μή τι? παρανοών τα
ανωτέρω σύγχυση τα άσυγχυτα, 454 παρατηρεί Ιδιαζόντω? ό Ψελλό?: "ήμει? μεν γαρ
κατά σάρκα γ€ννώμ(θα, ούχ ούτω φνχονμ($α&ς ό πρώτο? άνθρωπο?, καθαραν πάντη κάί
άμόλυντον τήν τή? ψυχή? ούσίαν δεξάμενο?."455 'Ενταύθα, σημειωτέον ή διάκρισι? κάί

452
Codex Paris., 1182.283ν 19
453
Codex Paris., 1182, 13r 24-29
4 5 4
Δηλαδ4 *4Μ καί $*ΧΊ· Κατ·τ€>· θα Γδ*μ€ν ï u kvê σδμα κοί *υχί| άιοτελοΟν tv Ιαντοΐ?
αντίθετου? φύσεις καΐ ουοολ«? δύνανται να συγχυσθίσιν, ομβ? έν τή àvÔpewini fanxrróaei
Ιιπ,δροΟν άλλήλοί?,
455 Codex Paris., 1182, 279r 23. *0 *€λλο? ύς το χ·ρίον τούτο xpumimmct τήν λίξιν ν«ρκ«
καί ουχί vf»«, ίχ·ν im' δφιν ό««σδηποτ€ τήν Παυλικήν cVvoiav τ% σαρκο? PCTÀ TÌV
έ*ακολούθ»ν a(rr% ώ? έν »pò? Ρβμαίου?, Ι-ΙΙ Κορινθ., 'Εφεσίον?.

131
 αντιπαραβολή των λε&ων yertwpféb και φνχονμ^α, kv $ και ή ουσιαστική διαφορά
μ€τα£υ Πρωτοπλάστου καί ημών.
Κατά ταύτα ή κατά σάρκα ημών γ€ννησι?, kv συγκρίσ« μ€τα τη? kv Παραδείσω,
θ€ωρ€ίται ώ? "άτ€λή?." 456

Καιρό? πλέον, προσ€γγίζοντ€? κατά το εχρικτόν, να ε&τάσωμ€ν το «38ο?, ducp

και μάζον κατ' α£ίαν μέρο? τη? του άνθρωπου Ιδιαζούσης- συζυγία? άποτ€λά· evoca
δ€ τη? παρουσία? τούτου προσηγοροίθη ούτο? "ζψον λογικόν." Ή παρουσία του
μ€ΐζονο? κατ' αξίαν μέρου?, τ.€. τη? ψυχή?, κατηγορείται ύπο του Ψίλλοΰ ω? ctöo?,
κατά τήν γνωστήν φιλοσοφικήν όρολογίαν. Πλην, ό ψ€λλό?, φοβούμενο? μη τι?
παρεννοήση τον ορον τούτον ω? τ€λ€ΐω? άριστοτίΚικήν |>ίζαν και σημασίαν έχοντα,
σποίδ« προ? δκυκρίνησιν: "«Ιδό? δ« μοι ενταύθα vóci» ου τήν παρά τφ 'ΑριστοτόΧα
καλουμένην cvTcKéxeiav, ήτι? δη ώ? όργανον το σώμα €ΐδοποΐ€ΐ, άλλα τήν
κ€χ«ρισμ€νΐ)ν trépyciav, ήτι? ώσπ€ρ ό πλωτήρ τήν ναΟν πηδαλιουχ€ΐ." 457

Το «Ιδος- (τ.€. ή ψυχή) ώ? κςχβρισράπ) ircpycia νοοΰμ€νον, δάται περαιτέρω

σχολίων, διότι αποτελεί εν εκ των πλέον βασικών θεμάτων τη? του Ψελλού
ανθρωπολογία?, εφάμιλλον μόνον τούτου τη? πρώτη? φιλοσοφία?, τ.ε. τη? θεολογία?.
ΕΙ? το Περί θεοΟ και 'Ιεραρχία? των "Οντων κεφάλαιον διεκρίναμ€ν μετά του Ψελλού
τήν εννοιαν του 'Evo? και του Πλήθου?. Καί κατά τον φιλόσοφον και θεολόγον
ψ€λλόν, ό νοητό? κόσμο? "εστί και tv και πολλά· αλλ' «ν μεν κατά Ήρ έαντον

56
. Codex Paris., 1182, 303r 39 foro« " ατελή? ή *μή καί σή γέννησι?." Πρ&λ. 280Γ 14 " ήμεϊ? μέν
ίρ εκ συνδυασμού καί σνερμάτιιν καταβολή?, σ#ειί? τ€ καί αλλοίωσε«? καί ε£αιματιίσε·?
υμιτηγνύμεθα και σωματουργούμεθα."
57
'. Codex Paris., 1182, 263ν 22 κ. il El? το é? ίν χ·ρίον ό *ελλό?, κατά τον E.R.Dodds
ENTRETIENS V, pg 19), έχει uv' fyiv μάλλον τον Νουμήνιον (Άνοση. 27), δ ovoto? ναραβάλλει τον
ημιουργον μετά ΪΙλβτηρο?, δστι? καί νλέει ivi τη? θαλασσή? τη? "Ύλη?. Ό Πλιιτΐνο?, εξ άλλου,
|>αρμόττει τήν ώ? άν*> συγκρισιν ivi τη? κατ' άτομον ψυχή?. Λεντομερή? δε εΐέτασι? ivi τή?
Αριστοτελείου χρήσε«? τοΟ òpou CVTCIIXCI« (νρβλ. Werner Jaeger, ARISTOTLE, Oxford Press,
967, pp.301 ff. / Joseph Owens, THE DOCTRINE OF BEING IN THE ARISTOTELIAN METAPHYSICS,
ontifical Institute of Mediaeval Studies, Toronto, Canada, pp. 159 ff.) νείθει ήμά? δτι ό Φελλό? vai
è ν τον Νουμήνιον καί Πλοτΐνον έχει (m1 tytv, νλήν OUT«, νηγήν έχουν μάλλον τον Πλάτ«να. Τούτο
έγομεν διότι εν μεν τ$ Τιμαί« αναφέρεται 42e TOC "...το τ ' ενίλοινον, ΐίσον ϊτι ην ψυχή?
νθρννίνη? δέον νροσγενέσθαι, τούτο καί vrfvO' όσα ακολούθα εκείνοι? υνεργασάμενο? άρχει ν, Kai
ατά δυναμιν δπ κάλλιστα Kai Αριστα το θνητον i i « « # c » r { r t#»v··." El? δε τον Πολιτικον
72e, «τι καθαρ*ίτ«ρον "...ν*σα? εκάστη? τ% ψυχή? τα? γενέσεις ανοοεοΊικυία?, οσα V εκάστη
ροσταχθέν, τοσαΟτα εΐ? γην σνέρματα νεσουση?, τότε 6ή του ναντο? 6 μεν κυβερνήτη?, «far
riteliar oftnw? άφέμενο?, εΐ? την αυτού νεριβνήν ανέστη,...". Ένοχοι ομ«? ναρσ&ασμοθ καί
αρανοιήσε*? τη? Αριστοτελική? σκέψεΗ? θα γενιίμεθα εάν μονομερβ?, μετά του Φελλού,
ρμηνεΰομεν ^ Ι ν θάην τοΟ φιλοσόφου. Kai εΐναι αληθε? 8τι 6 'Αριστοτέλη? ταυτίζει μεν την
δσίαν τή? φυχή? μετά τη? εντελεχεία? (ΠΕΡΙ *ΤΧΗΣ Β' 412α 21 " ή δ' ουσία εντελέχεια"), νλήν
ίδει διττήν ivvoiav ainfj- "αίίτη δε λέγεται διχβ?, ή μεν ό? ένιστημη, ή δ' é? το θε·ρεΐν" (ένθ1
ν, στ, 22-23) άντιδϊαστέλλβν τήν νοώτην τή? δευτέρα? μετά νρβτείβν. Ουτ·? συμνεραίννν λέγει:
5ιο ή ψυχή έστιν ίκτελε'χεια 4 vprfri vtfpcTO?..." (ίνθ' άν. στ. 27)

132
 φοσιν, πολλά 8c κατά T^F fecrépar róioir." 458 Τφ Νοητφ μεν Κόσμω, κατά
θέσιν και σιίγκρισιν, κατ' εξοχήν δε και οΟσίαν τφ Atari, τ.ε. θεφ, ανήκει ή άμερή?
και αμετάβλητο? ταυτότη?. Τα ύπο σελήνην όμως·, "τουτων...άπάντων οίίτε ή ουσία το
τούτον έχει, ουθ' ή ενέργεια- ύπο γένεσιν γαρ άπαντα και μεταβσλήν, Kai ώσπερ τοι?
ακίνητοι? ό ΑΙων συνεφίσταται, ούτω TOIÇ κινούμενοι? 6 χρόνο? ρέων αεί και τούτοι?
συμπερικινούμενο? και μέτρων άει την τούτων κίνησιν- ά δη ώσπερ του αΐώνο?
εφιέμενα, τρέχει μεν ίνα προ? εκείνον φθάση και σταίη κινηθεί?, άκίνητον δε μόχθον
μοχθεί τούτου το μεν τ ό μ π ρ ε , το δε ρελλει, το tè VÎT οΐδαρον αλλ'
επειδή δυο τίνων εμνημονευσαμεν εστώτων κατ* ovoutr cai κατ* ircpyciar,
όποια δη τυγχάνει...τα νοητά, καί κινουμένων κατά ταύτα ταΰτα, ούδεν δε τούτων
κοινό ν, αλλ' εν πάσι ται? εναντίαι? συνδέσει? είσί και μεσότητε?, τινά δη τούτων
μέσα πέφυκεν, ϊνα το μεν αΐωνιον εΐη, το δε εγχρονοv....Τοιούτον korx rai ή tw
ammari φνχη- και yap ταοπι? ή acv ουσία Λίδιο?, ή δε ενέργεια χροπι
perpetrai- ού γαρ άθρο»? όρ? τα ζητούμενα, άλλα τέλο? προτίθεται καί αρχα?
προβάλλεται καί άπο τούτων επ' εκείνο χωρεί."459 Και τελειότερο ν εξηγεί 6 Ψελλό?
τα ω? ανω έν τοί? περί ψυχή? 4 6 0 ώ? μέση? οΰοη? των μεριστών καί αμέριστων ουσιών
Των μεν νοητών Ιδιώματα ταΰτα, το δντω? ον, το αΐώνιον, το τέλειον,...· των δε
αίσθητών.,.το εγχρονον κατά την ούσίαν, το μεριστόν.,.Μέσα δε τούτων εστί το ουκ
οντω? όν, το κατ* οποίαν per altmov, κατά δε τα? ενεργεία? iv
1
XPoV(f...'H ο ί ν φνχη οντε orras or εστίν οοτ« ΟΠΊ»? ρή ο ν, <έλλ' ονκ
461
orra? ον."

Ή βαρύτη? αφ' ενο? καί ή Âxnfvhjrwv ώ? ανω εδαφίου έν σχέσει μετά των
μέχρι τοΰδε περί ψυχή? λεχθέντων περιέχεται εΐ? τα? λέξει? ",.,ώ? μέση? ουση? των
μεριστών και των αμέριστων ουσιών." 'Εάν αρθώ? ερμηνευ'ωμεν τον Ψελλόν, γνωρίζοντε?
τον θαυμασμό ν αύτοΰ δια τον Πλάτωνα, ανάγκη όπω? όμολογησωμεν ότι την περί

158. Codex Paris., 1182, 300ν 16

'59, -E v e · à v B T , 300ν 20-33
ί60
. Έν τ$ γενική αύτ% εννοία ορ^μενη
ί61
. Wester ink, »52, σελ. 38 Tò αΐτιολογικόν τ% θέσε·? τοΟ *ελλοΟ, on δηλ. ή ψυχή κείται
ιεταξυ τβν δυο καθ' ύπαρξιακην ναρατασιν άντιθεσεβν, τ©0 i r r · ? error «al τοΟ frro? ri
(ντο?, βασίζεται Kupons ci? τήν ορθήν κατανόησαν τοΟ θείου έρ+wrtlÎMT·?. Καθ' & ίίδη
ίνεφερομεν μετά του Ψελλού, μόνον ή θεία Φυσι? δύναται να κατηγορηθώ -καί τούτο κατ'
Ινθρβπομορφικον τρόπον- 4ç το κατ' εξοχήν erraff i r το δ ϊσχατον τ% δημιουργία? καθ'
»παρξιακην βαθμίδα, η δλη, αποτελεί το trims *i ο>. Ή έν Tfl àvOpeirivTj ύποστάσει Οπό τ%>
kia? πνοή? ^ εμφυσήματος ουσιβποιημε'νη ψυχή, άκολουθησασα την πνευματικήν καί ύλικην
ίημιουργίαν, κατατάσσεται εΐ? την κατηγορίαν τοΟ ·Οκ irrar f r o c , i s μεΌη καί γέφυρα, τρόπο;
ΓΟΟ λέγειν, γενομένη τβν μεριστών καί αμερίστιιν, τβν υλικβν καί άυλβν.

133
 462
μεσότητο?' Ιδέαν εΐληχεν ούτο? παρά Τιμαίω 41D-42D, ο π ο ν kv τφ κρατήρι εμισγεν
6 δημιουργό? ούχι μόνον την του παντο? ψυχήν άλλα και την τον ανθρώπων. Έ ν
αύτη ω? καί kv τη παγκοσμίω ψυχή τα τρία 'συστατικά', τ.€. το τή? ουσία?, του
θάτέρου και τη? €Τ€ρότητο? kv αρμονία μεμιγμένα συντελούν άς το "...φυναι ζω'ων το
θεοσεβεστατον, διπλή? ούση? τη? ανθρωπινή? φυσεω?, το κρείττον τοιούτον εΐη γενο?
463
δ έπειτα κεκλήσοιτο άνήρ." Πλην, εχοντε? κατά νουν το "ούκ εύκολο? ή τη? ψυχή?
464
κατάληψι?" του άνδρό?, επανερχόμεθα μ€τ' αύτου εΙ? το "πολλαχώ? λεγόμενον", τ.ε.
τή? ψυχή?, ώ? και cl? αναγκαία? διακρίσει? δυνάμεων «ν αύτη, αϊ όποιαι και ópoaSeìf
καλούνται, ϊνα και καταλήέωμεν μ€τ' αύτου άς το: "Ίστέον ότι όμοειδει? ή φυτική
ψυχή και ή αίοθητική καί ή λογική kv τω άνθρώπω ούσαι, και αδιάφοροι κατ' clôos"
προ? άλληλα? αύται- άνομοειδει? δε αϊ των διαφόρων ζωών δυνάμει? προ? τα? του
άνθρωπου, οΐον.,.πάσαι γαρ αϊ άνθρώπ€ΐαι καθ' IV €ΐδικ«·τατον or το άνθριίτειον
χαρακτηρίζονται cleoç." 4 6 5 Έπ€ΐδή όμω? ώμίλησ€ κατά το Πλατωνικον δόγμα περί
όμοειδοΰ? kv τή ψυχή διαφορά?, διέκρινεν τήν φυτικήν τή? αίοθητική?, δού? κατ'
εμφασιν χαρακτηρισμον τφ λογικώ μέρει ταύτη?, ω? το Λδικώτατον έίδο?'. Kai ίνα μη
τι? καί πάλιν σύγχυση τα άσυγχυτα, εχόμενο? ύπ' ορθοδόξου φρονήματο?, ορίζει: "ού
διφυή? εστίν ημών ή ψυχή, ω? τε το μεν ται? κάτω ύπηρεσίαι? δουλευειν δύνασθαι, το
δε προ? την θείαν ζωήν μετατίθεσθαι, άλλα μονοειδω? έχει τή? φυσεω?, καί είσιν αύτη
αφ1 εκάτερα τροπαί, ω? π€ρ πλαστιγγών ροπαί· δια ταΰτα, νυν μεν μετέωρο? ΐσταται,
νΰν δε δύσα κατά του σώματο?...-466 Σχολιάζων δε και ερμηνευων το θέμα τη? του
Πλάτωνο? ψυχογονία?, είδικώτερον τή? του άνθρωπου, λέγει τα ακόλουθα «πι του Ιδίου
ζητήματο?: " έχει γαρ ή ψυχή κα\ τήν μονο€ΐδή δύναμιν καί τήν πολυειδή, καί ό
ταύτη? κύκλο? περιέχει τα? πάντων αίτια?, άλλ' άσχιστό? cori, διότι παν το πλήθο?
τφ δ^σμω κρατείται τή? ταυτότητο?." 4 ^ 'Αργότερον θα ΐδωμεν ότι ή φυτική,
αίοθητική, κλπ. "καταχρηστικώ?" ονομάζεται ψυχή. Κατωτέρω, όταν καί είδικώτερον περί
του hìC et nunc όμιλήσωμεν άνθρωπου, θα άναλύσωμεν ετι λεπτομερέστερον το

πρόβλημα τή? ψυχή?.

62
. Πρβλ. Francis Μ. Conford, PLATO'S COSMOLOGY, The Liberal Arts Press, N.Y. 1957, ™λ.Η2
ξ.
6 3
. Τίμαιο? 42A 1-3 Κοτβτέρβ, δτακ καί ικίλιν wept τή? φ*χ4ε & λόγο?, θα ά{ιολογήσ·ιμςν
κτενέστερο? τήν γνιίμην του Φελλον wepi τή? «λατινική? τρισσή? διαίρεσε«?.
Η wester ink ,*38,σελ. 33
ι65. Westennk,*39,o^. 33
*&. Κ. Σοίθαρ,τομ. Ε , σελ. 236
Μ. Michaelis Pseìli IN PLATONIS DEAN1MAE PROCREATION PRAECEPTA, Nunc Primur Ex
Codice ßibliothecae Upsaliensis, Edited by Carolus Guilielmus Linder, Upsaliae MDCCCLIV, σελ.6θ

134
 6. Ο ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ 4 6 8

'Ωμιλήσαμ€ν ανωτέρω κυρίω? περί τή? διττή? συστάσεω? του πρώτον άνθρωπου,
Α-Δ-Α-Μ, εκτενέστερον περί τη? φυσική? αύτου ύποστάσεω? εν αντιδιαστολή τή?
πνευματική? OÎOIOTOUJPCI·?. Έ ν τη παροΰση παραγράφω θα ΐδωμεν τον Ψελλόν,
φιλόσοφον και μύστην, εν πάση τη αύτοΟ λογική δυνάμει, πτερουμενον τη Ισχυϊ του
Πνευματο?, πλήρεσιν δε διανοητικοί? Ιοτίοι?' να άνάγηται εΐ? βάθη μυστικισμού και
ύφη αλληγορία?.

'Αρχόμενοι εκ νέου τή? ζητήσεω? του Πρωτοπλάστου οστι?, επαναλαμβάνομεν,

δημιουργεί? διφυή? ύπο θεού εκ του μηδενό?, προωρίζετο ζωήν ζήσαι εν Παραδείσ*.
Και παραθέτομεν αυτούσιου? του? λόγου? του 'Τπάτου Φιλοσόφου και θεολόγου,
οιτινε? συν τφ χρόνω θα αποκαλυφθούν τοι? τή? ψυχή? ομμασιν ώ? άδάμαντε?,
κάλλεϊ και χάρισι' οτίλβοντε?. "Δει ουν ήμα? εννοεΐν κατά του? τή? αναγωγή? λόγου?
εν τη του πρωτοπλάστου ψυχή ώσπερ εν τινι θειοτάτω παραδείσω πάντα
καταπεφυτεΟσθαι τα είδη τή? γνώσεω?, ών τα μεν πέριξ οίονει Ιστάμενα, δυο δε μόνα
εν αυτφ τψ μεσαιωτάτω τή? ψυχή? μέρει τήν φυτείαν λαβόντα- τα μεν οίν επί του
κύκλου ό εδώδιμο? των αρετών καρπό?...τα δε επι του μέσου Ιστάμενα, το μεν ήν ή
περί τή? κτίσεω? θεωρία,469 γνωστόν κάλου και πονηρού ώνομασμένον, το δε ή αυτοΰ
του δντο? κατάληψι?, ξυλον προσηγορευμένον ζωή?." 470 Έν τφ χωρίω τούτω, τα εξή?
σημεία χρήζουν επιμέλεια? και προσοχή? ώ? κεντρικά κάί φερέγγυα τή? του
Πρωτοπλάστου αρχεγόνου οντότητο?:

68
. Ή λεΈι? και λήμμα ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ ( ή" Παρόδια©?) ταρονσια&ται το ιτρβτον παρά &νοφβντι,
«ni? cv rQ »εριγραφβ TÌV Περσικίν βασιλικβν ανακτόρων, fi καΐ TOOTW TÌV cvycviv, εννοεί
οΟτον iç κη*ον-£λσο? αναίυχη?, συνήθ«? ιεριεψραγμε'νον "ιαράδεισο? μέγα? άγρίβν θηρί·ν νλΐίρη?"
(υρου Άν<#ασ. 1.2.7) η "wopdficioo? δασό? wrnirnv δένδρνν" ( Ινθ' άν»τ. 2.4.Η.). *Û? ìnb θεό»
εφυτενμί'νον κηιον, cl? Γεν. Β' ί, Val tyvTcuacv ο Ocos ταρόδεισον cv 'Ε&μ.Λ cl? ΑΣΜΑ Δ '
3, 'Εκκλησιαστή? Β' 5. ino την iVvoiav τον κ ή ν ο ν . Παράδεισο?, Οίο την Ιννοιαν τον
ν η τ · · jéwmrn f · ί ρ « ν ί · · M v t l c f c g , »αρονσιαΐίται ino Αονκβ (23,42 UJ "καΐ fteyev ΊησοΟ,
νησβητί μου σταν ΐλθα? cl? την βασίλευαν σον. καΐ et ν« ν αντ# 'Αμήν σοι λεγιι, σήμερον μετ' εμού
OTj έν τφ Παραδεέσ«. 'Apyorcpov δέ wapà rot? Πατρασιν, Αλλοτε i ? φυσικό? τοΊσ? εκλαμβάνεται,
[λλοτε as ννευματικη νεριοχή «ολλακι? &. «oueftg αλληγορία i ? ινευματικο? κόσμο? èv γένει,
ι το πνευματικόν καΐ αυλον μερο? τοΟ ανθριίιον η καΐ i ? 6 κάλιο? τον 'Αβραάμ, δηλ. 6 νοητό?
ετα θάνατον τόνο?, θα ατοφύγιιμεν την λεπτομερή εκθεσιν 4 «οικίλην χρησιν τοΟ λημματο?
ΙΑΡΑΔΕΙΣΟΣ υιό τβν Ί . Πατέρ»ν on μακρά; φορτική καΐ έκτο? Κματο?. Ό #€λλό?, έχάκνο? τη?
λη? Υοραδοσειι?, έλευθερι·? χσησιμοιπχεΐ τον ορον, Αλλοτε φνσικβ? καΐ σβματικί?, ίλλοτε
Γνενματικβ? και 4λλ*γ·ρικ£?.

^ . Ό καρνο? μέν TÌV άρετβν ένιτνγχανεται δια τον λόγου καΐ τή? ένιστημη? ένβ ή 6ε»ρία "τή
νατενίσει »pò? τό wpÄTov »αρίίδειγμα." Codex Perls., 1182, 24r 31
,7
°. Codex Paris., 1182, 15v 38-43

135
 lov. Ό Παράδεισος* άλληγοράται εΙς* την φ»χ»>. 4 7 1
2ον. Έν αύτη, ως- αν θείος* Παράδεισος*, -mirra τα ctth| -rtfer γνι-ισε«-?, ευρίσκονται
καταπεφυτευμένα.
3ον. Έ ν τοις* ciScoir τούτοις* υφίσταται voepà διάκρισις* κατ' άξίαν και βαθμόν, τα
μεν ως* è l i το« κνκλον τη? ψυχής- Ιστάμενα, τα δε èri το« paro« αυτής·.
4ον. Ta επι τοΰ κύκλου, ήτοι τής* περιφερείας*, ονομάζονται καοτος- tWftiftoç
docTév, ήτοι καταλλήλως προητοιμασμένα προ? κατάλυσαν, τ.ε. προσιτά προς*
κατανόησιν.
5ον. Τέλος-, τα επί τοΰ μέσου, -ΐίτοι τοΰ κέντρου, ουχί πλήθος* πλέον, άλλα δ«ο
Ιδιαζόντως- ΐστανται: α) το είδος- το τ»£ «coi CTUIC«·? θ€·»ία?, το και τοΰ κάλου
και πονηρού όνομαζόμενον, και β) το είδος* το και μεσαιώτατον, ή «tiro« το« orros*
κατάλν/ίι? η το {«λον TVJÇ (·)«£. Kai ίνα μη τις- άστοχησας* διαβολή την τοΰ
"ξύλου" όρθην σημασίαν, προσθέτει: "μη ξύλα θρεπτικής- μετειληφοτα δυνάμεως* και κατά
γης* πεφυτευμένα το της- γνώσεως- ξυλον και το της- ζωής* εννοείν, αλλά θεωρίας- τινας*
ύψηλοτάτας* νοερώς* δρεπομένας* και την γνώσιν τφ έπιτηδείω τοΰ καιρού εργαζόμενα?
ζωοποιόν τε και τρόφιμον."472 "Ωστε, διακρίνσμεν δυο είδη "ξύλων": τα μεν οίον εν τη
γ η 4 7 3 πεφυτευμένα άντιπροσωπευοντα φυσικήν και πεπερασμενην γνώσιν τα δε, εν 'τφ
παραδείσω' τ.ε. κέντρον της- ψυχής-, τας* καί ύψηλοτάτας* θεωρίας* εχουσης*.

' '. 'Εσημειιίσαμεν άνατέρω (ιτρβλ. ύτοσ. 447) δτι 6 Παράδεισο? άλλοτε ίς υλικός καί άλλοτε «ς
κυματικό? τόνο? εξελαμβάνετο. 'Two τήν εννοιαν τή? ψνχή?, 4λλοι wpò του Φελλού αλληγόρησαν,
ιθα τουλάχιστον μαρτυρά 'Ιωάννης & Δαμασκηνό;, δστι? εχιιν uw' &|αν άφ 1 ενο? την άκραν
Μ,κήν καί αίρετικήν έ(ήγησιν τβν 'ΑνθρΜΚομορφιτβν καί 'Οφιτβν, την ο«οίαν καί άτορρίττει,
ίχεται άφ' έτερου καί inrepaffwifei την εναντίον τβν 'Οριγενιστβν κατά γράμμα έρμηνείαν.'Ο
κτήρ οδτο?, καταλήγει γέφυρα ν τα δύο άκρα κατ' εμφασιν του τνευματικοΟ, γραφκν· "τινε? μεν ουν
ίσθητον τον ναραίδεισον έφαηάσθησαν, έτεροι δε νοητόν. Πλην εμοιγε δοκεΐ, οτι ΐσνερ 6
ρθρβιιο? αΙσθητό? £μα καί νοητό? δεοημχοοργηται, οντ« καί το τούτου Ιεριίτατον τέμενο?, αίσθητον
ja καί νοητόν, καί δϊιλήν ?χον την εμφασιν· τφ γαρ σάματι εν τφ θειοτάτ» χιίρ« ...ανλιζομενο?-
Ì δε φυχβ εν ύτερτέρΜ...τσΊτ« δΊέτριβε, θεον £χ*ν οίκον τον ?VOIHOV...OÒT· διτλοΟν οΐμαι τον θείον
χράδεισον καί άληθβ? ol θεοφορτχ νατέρε? ναρέδ»καν, of τε OUT«?, Ο? τε έκείν»? διδάξαντε?."
ερί 'Ορθοδ. Πίστ. (ligne, PG94, 917Α)
72
. Codex Paris., 1182, 15ν 36-38. Σχολκίζ.ν τα Χαλδαϊκά λογία evi τοΟ εάν ή κτίσι? δια τον
fOodvov εγένετο, αντιδιαστέλλει καί την εννοιαν του Παραδείσου ταρατηρβν {(τι, oîrroi, ol
κλδαΐοι, δεν ενόησαν όρθβ? τα farò Μ·υσέ·? εν β-φλ« λεχθέντα καίτοι ου μακράν τοΟ ημετέρου
ίγματο? ήσαν. Τί δε ούτοι δέχονται άλληγοροΟντε? · ? Παροίδεισον; Καί ό Φελλό?: "...αλλ 6 λειμάν
ίν ύφηλοτε'ρβν θειιριίν, ίνθα τα ιοικίλα τ£ν άρετβν δένδρα, καί το (Άον το γνβστικον καλοΟ καί
>νηροΟ, τ.£. ή διακριτική φρόνησι?, ή διαιρούσα, το κρεΐττον àvò τοΟ χείρονοτ καί το ξϋον τη?
•ή?, τ.ε*. το φυτον τη? θεία? έλλίμφε·? τη? καριοφορουση? TQ φνχβ C«V Ιερ·τ<ίτην καί κρείττονα.
ν τοστ« γοΟν τφ ιταραδείσ« καί ή αρετή καί σοφία καί ευνομία φέρονται. Τβν δή TMOVT«V
χλδαϊκβν ναραινέσειιν, τα μεν ιτλεί« καί Tat? καθ' ήμα? είσηγησεσι κατάδηλα! wis είσι· τινά δε
il ήθέτηται. ΤοΟ γαρ καθ' ήμα? δογματο? διαρρήδην φασκοντο? δια τον άνβρβιτον τήν δρατήν
:γενησβαι κτίσιν, ό ΧαλδαΙο? τον λογον ού »αραδέχεται, αλλ' άϊδί·? τίθεται ιανεΐσβαί τι κατ'
ρρανον, εργβ ανάγκη?, ούχ ένεκεν ήμΦν." Migne, PG., 122, 1129 B-C.
^ . Γβ ένταΟθα δέον βιτι»? νοηθβ €Γτε το Ίτεριφερειακον μέρο?' τη? φνχη? ή το ιδο{αστόν, ήτοι το
:ρικ6ν καί άλλκονμενον. θα Γδβμεν άργοτερον οτι "δόξα-γν^μη καί άλλο "βεβρία-ειτιστημη'.

136
 Και πρώτον παρατηρούμε, τοί? του Ψελλού σχολίοι? επόμενοι, ότι "εν μονή μεν
ή ψυχή δεδημιούργηται κα\ ταΰτότητι" εν αντιθέσει προ? το σώμα, το οποίον "εν τροπή
474
και αλλοιώσει" ετεκταίνετο. Και διερμηνεύων την ορθήν εννοιαν τών τοΰ
Πρωτανθρώπου συστατικών, τ.ε., ψυχή? «cai σώματος, το πρώτον δήλοΰν την μονην, το
δεύτερον την τρσπήν, διευκρινευ "και το μέν, ίνα καθολικώτερον εΐπω, πάθεσι TOÎÇ
αδιάβλητοι? τέω? ΰπέκειτο, ή δε κα\ τών τοιούτων απαράδεκτο? V παθημάτων- το μεν
γαρ του πεινήν και διψείν εκ φυσεω? κεκτημένων δΰναμιν, πληροΰσθαι TC και κ€νοΰσθαι
ωφειλεν· όθεν οΰδε εν ταυτότητα ήν και μονή, δσαι «Spai άλλσιουμενον και
475
μεταβαλλόμενον- ή δε έμενε και τον εύεργέτην εδόξαζεν." Και ώμιλήσαμεν ανωτέρω
εκτενώ? περί τή? τοΰ σώματο? δημιουργία? και εΐδομεν ότι το σώμα, ένεκα τη; Ιδία?
αυτοί) φυσεω?, ώ? όγκον έχον, παραμένει σκεδαστσν, άλλσιωτόν, και προ? την Tire
φθορα> άγόμενον. Ουδεμία αφθαρσία η αθανασία καταλογίζεται τη υλική συστάσει τοΰ
Άδαμ προ τη? παρακοή?. Kai τοΰτο δεν είναι προ? μομφην, διότι τοιαύτη άκριβώ? είναι
το ποιόν καί ή φυσι? τη? ΰλη?, τ.ε. τοΰ δέχεσθαι αλλοίωσαν, τροπήν, άλλαγην,
κένωσιν, πλήρωσιν, καί τα όμοια.
'Αντιθέτω? όμω?, ή καθ' εαυτήν ουσία τη? ψυχή?, χαρακτηριζόμενη? δια τών λόγων:
"μένει και δόξαζα τον εύεργέτην" ούδεν έτερον είναι €ΐμή "ταύτότη? ανεξάλλακτο?, ή?
ή μετέχουσα φυσι? τροπή? εστίν απαράδεκτο?."476 Ή ουσία τή? ψυχή?, ώ?
ανεξάλλακτο? ταύτότη? όρωμένη, ούδεν έτερον εΙμή "δοξολογία" τοΰ εύεργετησαντο?
αυτήν θεοΰ.
Ποία όμω? ή ακριβή? έννοια τοΰ 'τη? ψυχή? ενεργούσα? SofoXoywr' εΐ? τον
Πρωτόπλαστον; Kai ό Ψελλό? εν εμπνεύσει, απαντςκ "ή ψυχή συν δια το δΰναμιν τοΰ
δοξολογειν εχειν και δια το απαράδεκτον τή? επι τα χείρω τροπή? τε και άλλοιώσεω?
έμενε τε όμον αναλλοίωτο? και την θεότητα «δόξαζε πρώτη γαρ τή? ευεργεσία?
ήσθάνετο, αμέσω? παρά θεοΰ γενομένη, καί μη δΓ άλλου τινο? αναγόμενη? προ? τον
ποιήσαντα· όθεν όρωσα τοΰ? θείου? εν αυτή χαρακτήρα? και ώσπερ εν εΐκόνι την
αρχετυπίαν τοΰ πλάσαντσ?, εδάξαζε τον ποιητην. Τοΰτο δε το ίδο£α£ετ, ή μεν
συνήθη? ομιλία και τετριμμένη επι τοΰ ύμνολογαν και εΰχαριστείν εϊληφεν, ή δ'
ακριβή? κυριολεξία και πρεσβυτέρα évi το Soler cjccir Tirò? tvóXi+ir
*€*φ¥Κ£."477 Ή ψυχή όθεν, ένεκεν τή? τε έμφυτου και αμέσου δυνάμεω? τοΰ
δοξολογείν, τ.ε., τή? έμφυτου ροπή? d ? προσέγγισιν τοΰ θείου, εμενεν αναλλοίωτο?
τή? επι τα χείρω τροπή? και τοΰτο, διότι πρύτη ήοάίνετο τη? ekpyeriac, ότι φώντ

474. Codex Paris,, 1182. 12ν 45-46

475
. Codex Paris., 1182.13r 1-3
476
. Codex Paris., 1182,12v43
477
. Codex Paris., 1182,13r5ff

137
 rnxpà $eov εγένετο, μη χρηζουσα άλλη? μεσαζοΰση? δυνάμεω? ει? τα? προ? τον αύτην
ποιησαντα ανάγωγα?. "Αμεσον παρουσίαν και παρρησίαν εκέκτητο αυτή ώ? εκ τη? θεία?
ούσιώσεωςχώ. &$3τεσχεν τοΰ ποιησαντο? αύτην. Σημειωτέον ότι ο Ψελλό? ενταύθα
ομιλεί περί δόξης; ώ? αΐσθησι? τη? ευεργεσία? και ουχί ymoeteç- παρά ταύτα, ή ψυχή
ώψειλεν οπω? εν τφ τφ θεφ δοξολογά? στερέωση την αύτη? σύσίαν καί μείνη παρά
τη πηγή τη?Άγαθότητο?. Ή μονή δ' αύτη ούδ' άλλο τι σημαίνει ειμή την
είοικείωσιν τη apervmç, τ.?., τφ Ευεργέτη γεννητορι.

7. ΠΑΡΑΚΟΗ - ΠΤΩΣΙΣ

Al κεντρικοί εννοιαι αφ' ενο? του "μένειν", αφ' ετέρου δε του "αλλοιοΰσθαι", ώ?
αύται ερμηνευουσαι την διφυίαν τη? του πρωτοπλάστου ύποοτάσεω?, άναγκαστικώ?
εισάγουν πρώτον το ζεΰγο? Άδαμ και Εύα, δεύτερον την παρακοήν αυτών, ώ? καί το
συν€πακόλουθον ταύτη?, την Πτώσιν. Έν πρώτοι?, ή φαινομενική ασυμφωνία τη?
478
Γραφή? προκαλ€ΐ άπορίαν καί δΐ€ρωτώμ€νο? ό Ψελλό? σχολιάζει: Διατί, αρά γ€ ό
θεό?, απευθυνόμενο? προ?'Αδάμ, ομιλεί πρώτον μεν εν τφ ενικφ "και ενετείλατο.,.τφ
Άδαμ...άπο παντο? £υλου του εν τφ παραδώσω φαγί·..", ακολουθώ? δε εν τφ
πληθυντικφ προμηνύων προσθέτει "fi δ' αν ημέρα φάγατε άπ' αύτοΰ, tarer*
dwotavcîotai;'"479 όταν μάλιστα τα ώ? άνω ύπο τοΰ Δημιουργού θεοΰ λεγόμενα
συμβαίνουν προ τη? δημιουργία? τη? Εύα?· διότι: "καί είπε Κύριο? 6 θεό?. Ού καλόν
είναι τον άνθρωπο ν μόνον. Ποιησωμεν αύτφ βοηθό ν κατ' α ύ τ ό ν . " ^ Και ακολούθα ή
είηγηοι? τη? απορία? μεστή? αλληγορία?, αλλά και βαθεία? μυστική? ενοράσεω?, τα
ϊχνη τη? όποια? χάνονται εΐ? τά βάθη των αΙώνων. 'Ιδού πω? ό θεολόγο? καί
φιλόσοφο? Ψελλό? ερμηνεύει την πιθανην άντίφασιν ενικού τ« καν πληθυντικού:
"Έπέί δε και των kv ημιν δυνάμεων το μεν οίον άκριβώ? άρρεν εοην ώσπερ 6 νου?, το
δ' εοικε θηλει ώσπερ ή αΐσθησι?, ούκ ευθύ? τφ άρρενωπφ τη? ψυχή? μέρει 6 σοφιστή?
τη? κακία? προσβάλλει, αλλά την θηλείαν πρώτον ε&πατφ άίσθησιν και ούτω δι' αύτη?
καί την ήγεμονίαν του νου κατασύρεται. καί ή μεν αΐσθησι? άπατάται (ενάντιο? γαρ
ταύτη παντάπασιν ό την πονηράν υποτιθέμενο? συμβουλήν), 6 δε νού? ύπο τη?
αίσθήσεω? πείθεται, καί ούτω τοΟ μεν άπατησαντο?, του δε πεισθέντο? δια μέση?
αίσθησεω? ή εντολή παραβαίνεται καί ή τοΰ παραδείσου εκπτωσι? γίνεται. Kai
γυμνοΰνται άμφω, και ό νου? και ή αΐσθησι?, ό μεν τη? θεία? ερημωθεί? δυνάμεω?, ην

^ . Άσυμφκηοκ, δηλ. é? wpò? την èVew συντακτική? αΐτίο? αλλαγή? τοΟ άριθμσΟ έκ τοΟ ΈνικοΟ
ί*τφ «îç τον Πληθυντικό? +4Y*TC καί rfmtavef*ϊ«ι.
ί79
, r^vwis. κεφ. Β' 16-17
^,ΈνΘ' àmr. στ. 18. Πρβλ. Codex Paris., 1182, 15v26ff

138
 ενεδεδυτο, ή δε τη? πιθανουργική? Ισχυο?, ην τφ πρωτοπλάστω προσήνεγκεν ή γαρ
αϊσθησι?, OTC πρώτον τον νουν πείθειν επιχειρεί, δοκά τίνα εχειν πείθω και δυναμιν
διαλέίεω?, ελεγχομένη δε ύστερον, ώ? πάντων ών προειρήκει διέφευσται, γυμνή τι? και
άκαλλώπιστο? φαίνεται, δια ταύτα και 6 πεισθεί? και ή πεισθασα εστερηνται των
481
οίκείων περιβολών και τη? θεία? γνωσεω? οΐόν τινο? παραδείσου αποδιώκονται."

Το χωρίον τούτο παρουσίαζα ώρισμενα κεντρικά θέματα, τα όποια απαιτούν

δοκίμου άξιολογήσεω?, Ιστορικοφιλοσοφικη? άνιχνευσεω? και θεολογική? εμπεδωσεω?.
Και πρώτον, όπερ και σπουδαιοτερον, κατά την ημών γνώμην, είναι ούχι άπλώ? ή
αλληγορική ερμηνεία των Πρωτοπλάστων, αλλ' ή θεοπρεπή?, μυστική θα ελέγομεν,
σημασία του προπάτορο? Άδαμ Ή πρώτη επιστημονική προσπάθεια προ? παραλληλισμον
τοΰ διττού τη? ανθρωπινή? ύποστάσεω? ευρίσκεται πρώτον d ? τον μυστικισμον των
Πυθαγορείων, οϊτινε?, αρχόμενοι του 'Evo?, ερμηνεύουν πλήθο?, κίνησιν, ήρεμίαν, κλπ.
ώ? πάθη κάί εξει? τη? ύλη?. 4 8 2 Ό 'Αριστοτέλη? παραθέτει εξ ανωνύμου πηγή? τον
Πίνακα των τών Πυθαγορείων Αντίθετων· 48 ^ μεταξύ δε αυτών αναγράφει εΐ? τήν Ιδίαν
στήλην του ενό?, του πέρατο?, του φωτά?, κλπ. κάί το &Mcr> ενψ αντιστοιχώ?,
μεταξύ τών αντίθετων απείρου, σκοτου?, πλήθου?, κλπ. κατατάσσει το OfXv. Ό πολύ?
Αριστοτέλη? πληροφορεί ήμά? 4 8 4 ότι "πιθανώτερον δ' εοίκασιν ol Πυθαγόρειοι λέγειν
περί αυτού, τιθεντε? εν τη τών ayaßev συστοιχία το εν." Το εν ω? και το άρρεν
ανήκουν cl? τήν συστοιχίαν του αγαθού, ενφ το πλήθο? κάί το θήλυ, d? τήν
συστοιχίαν τού κακού. Παραλλήλω?, d ? τα? αντίθετου? στήλα? ανήκουν κάί το
'ηρεμούν1 κάί το κινούμενον'. Ιδού λοιπόν κάί τα πρώτα ίχνη τη? φιλοσοφική? κάί
μυστική? εμπεδωσεω? τών ήδη συζητηθεντων κάί παραλλήλων ορών 'μονή? και

31
. Kurtz-Drexl, Τομ. Ι., σ€λ.416
32
.'Αριστοτ. ΜΕΤΑ ΤΑ ΦΪΣΙΚΑ Α 986a 15 'Εάν ol Πυθαγόριοι W μοναστοί fi δυϊσταί fi κατά
ίσον & Πυθαγόρα? ίιιηραίσθη υιό τοΟ Ζιιροαστρισμου ο\α τ§ν γνβστβν αυτού Suo άρχαν,
ηάσζ και Άριμ«(ν, lUtfwc σχόλια wapà O.S. Kirk ό\ J.E. Raven, THE PRESOCRATIC
HILOSOPHERS, Cambridge 1966, pp. 240-241
33. παρά H.DIels & W. Kranz, DIE FRAGMENTE DER VORSOKTATIKER, I. Weidmann, Dublin 1966
rcX. 452 owou καΐ κατά συστοιχίαν αναγράφονται:
νέρα? καΐ èveipov
wepmòv καΐ άρπον
ϊν καΐ νλήθο?
ίκξιον καΐ άρισκρόν
£ppcv καΐ θηλ«
ηρεμούν καΐ κινοήκνον
cuoi* καΐ καμιτόλον
ύΰς καΐ σκότος
αγαθόν καΐ κακόν
Τ€τράγβνον καΐ ίτ«ρομήκ€?

84
. 'Αριστοτ. ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜ. A4, 1096b 5

139
 αλλοιώσεως' τη? του Ψελλού ερμηνεία?. Ό 8ε θείο? Πλάτων, κατά την του Ψελλού
εκφρασιν, γνωστή? ων τη? των Πυθαγορείων θεωρία?, κατά πάσαν πιθανότητα έχει ύ π '
οφιν τον Πίνακα των 'Αντιθέτων τοΰ Πυθαγόρου, διότι ταυτίζει το θ | λ ν μετά τη?
aioftfrct·?, "ώ? ζψον επιθυμητικόν τη? παιδοποιία?", ενφ το α^ρεν παρίσταται ω? 6
485
"ερω? του γεννάν·" ό δε 'Αριστοτέλη? ορίζει το άρρεν fiso 6S&'...τον θηλεσ?
486
ήγεμονικώτερον," δηλ. το μεν Αρρεν δίδει, το δε θήλυ δέχεται, τ.ε\, το πρώτον
ενεργεί, το δεύτερον πάσχει κατά την Ιδίαν ω? ανω τάξιν τη? αναφορά? και
4 7
σχέσεω?. ^

Ούδόλω? άμφφάλλομεν ότι δ Ψελλό? γνωρίζει καλώ? τα? πήγα? και αρύεται εκ
περισσοτέρων εξ δσων ήμεί? ήδυνήθημεν άνιχνεΰσαι. Πολλάκι? ώμιλήσαμεν μέχρι τοΰδε
περί του θαυμασμού και τη? βαθεία? αυτού γνωσεω? τη? τε θύραθεν σοφία? και
θεοπρεποΰ? διδασκαλία?. Τοΰτο δε λέγομεν, διότι εχοντε? ύ π ' οφιν το πλήθο? των
έργων αύτου, πολλάκι? ούτο? εξαίρει του? τε Έλληνα? φιλοσόφου? και Ί . Πατέρα?,
θέτων πάντοτε εΐ? πρωτην κατηγορίαν τον Πλάτωνα, αναμεταξύ των φιλοσόφων,
Γρηγόριον δε τον θ ε ο λ ό γ ο ν , 4 ^ μεταξύ τών Πατέρων. ΕΙ? των θαυμαζομένων ύ π '
αύτου Πατέρων είναι κάί ό Μάξιμο? 6 'Ομολογητη?. Τούτου τα έργα γνώριζα καλώ?
και πολλάκι? σχολιάζει. Έκ προθέσεω? δε άναφέρομεν Μάξιμο ν τον 'Ομολογητην,
όστι? κάί μυστικφ τω τρόπω ερμηνεύει, καθά κάί 6 Ψελλό?, την σχέσιν άρρενο? και
θηλεο? άλληγορών εΐ? τον νουν κάί την αΐσθησιν. Έ ν τη ανιχνεύσει ημών,
παραθέτομεν τα κάτωθι χωρία τα όποια, κατά την γνωμην ημών, αφορμή εγένοντο τη?
τού Ψελλού "περί πτώσεω?" θέσεω? κα\ ερμηνεία?. Κάί πρώτον εύρίσκομεν παρά
Μαξίμω: "γυνη...νοο? έΐναί φαμεν, αύτην την εξιν τη? πράξεω?,...κατακεκαλυμμένην
πρακτικοί? τ« λογισμοί? και τ{θ«η."489 'Ακολούθως*, "νυνη,.,ή σννοικο? αιοοησι? δι' ή?

35
Πλατ. ΤΙΜΑΙΟΣ, 91C-D. Πρβλ. èwfcng σχόλια «ιί τοΟ Πλατ·ν. κείμενου topo P.M. Conford,
LATO'S COSMOLOGY, Liberal Arts Press, N.Y. p. 356-357. Προφαν«? και 6 Ά ρ ι σ τ ο τ ά ^ 6μιλ€ΐ
ri το» Ιδίου θήιατο? δταν ύς το ΠΕΡΙ ΓΕΝΕΣΕΩΣ ZfiÛN. 716a 14 ομιλ« ΙδιοτροΊτ·? *wi τ%
αφορά? êTtfcr·? κ«ί (Mica* καί κατά Πυθαγόρειον τροτον δίδει τα μεν wp*T€Îa τ$ dfteta,
% δε ocvTcpcia τ# (hftci, ές το μεν ένεργηηκόν, το δε ναθητικον. "For by the male we mean that
hich generates in another, and by a female that which generates In Itself." Britannica Great Books,
RISTOTLE, vol. II., p.256
B6
. Πολιτ. 1259b 2
87. Παράλληλον Tpówov ÌKWOÌHS τβν (nò τι>0 Πλατ«»*? λ€χθ6τ»ν «ύρίσκομςν κοί wopà *«λλ$
της Kai ταρατηρεΐ é? ακολοΰθ·? "fan. yep καΐ wap' feAv Xoyoj, • « • » ! ( μίν is a*o τοΟ voO
ErWpcrK. Μ Τ Ρ * Κ # Γ 6c vapà rfkr φ«χ«? matcnrfr TC mmi rft*F»^pcrw..'1182, 16v 17-8
88
. KurtZ-Drexl. Ι. σελ. A\A (hrov συιφονλε&ιν τον άναγνιίστην, γράφει: "...et γ« βοιίλοιο σοφ§?
Ιδεναι τα θεία, το£? του θεολόγου Γρήγορων λόγοι? cuJiaWr νόνος γαρ OÎTOS κατ έμήν δόξαν
βσαν σοφίαν TOC? εαυτοΟ συνειοΐίγαγε λόγοι? καΐ κρατήρα ιάσιν Ιστήσατο θεοσέβεια? καΐ
ιγιστητο? ίστε fdvTas ακόρεστο? wivciv, εκείνον Sc λτίγ€ΐν μηδένοτε."
89
. M1gne,P690,329D

140
 490
επιβατεύει ίτ.ε. 6 νού?1 τή φυσά των αίσθητών." Και τρίτον Εδάφιον επιτεΐνον την
εννοιαν των δυο πρώτων: "πάοα γυνή, διάνοια...νοό?, προσευχομένη η προφητεύουσα
άκατακαλύπτω κεφαλή, τουτέστιν, άδετος τη? επ' αύτη τοί? πολλοί? πεπυκνωμένη?
μυστικοί? θεωρήμασι νοερά? δυνάμεω?, καταισχύνει την κεφαλήν αύτη?, άποβαλλομένη
491
την ώ? κεφαλήν καλύπτουσαν τον voôv, θ€ίαν...γνώσιν." Τέλο? κάί το επιστέγασμα,
"οφείλει οδν εχειν...π&σα τοιαύτη γυνή... την εξουσίαν τού λόγου δια παντο? επί τή?
492
κεφαλής*, λέγω δε την λογικήν επιοτασίαν." Ta ύπο Ψελλού επι του Ιδίου θέματο?
άκολουθησόμενα θα φανερώσουν την διανοητικην ύποζυγίαν εΙμή συζυγίαν αυτού προ?
Μάξιμο ν τον 'Ομολογητήν.
Πριν ή κατακλείσωμεν την ανίχνευσιν ημών, οφείλομεν να σημειώσωμεν ότι κάί προ
Μαξίμου του 'Ομολογητού και βεβαίω? του Μιχαήλ Ψελλού, παράλληλο ν άλληγορικήν
και μυστικήν ερμηνείαν δίδει κάί 6 πολύ? 'Ωριγένη? εν τοις* κατά Ματθαίον σχολίοι?
αυτού. Ούτος·, μεταφορικά? ομιλών περί ψυχή?, γράφει τα ακόλουθα: "ά γαρ δύο
1
είσί νόμοι, ό τε 'εν τοί? μέλεσιν ημών άντιστρατευόμενο? 'τψ νόμφ τού νοο?' και 6
τού νοό?', λεκτέον ότι ό μεν 'τού νοο?' (τουτέστιν ό 'πνευματικό?', άνηρ εστί, προ?
όν ήρμόσθη από θεού γυνή (ή ψυχή) άνδρί Γτφ νόμφ}..."493

'Επανερχόμενοι εΐ? Ψελλόν, κατόπιν τή? ω? άνω συντόμου Ιστορική?

άνασκοπήσεω? των κεντρικών εννοιών, βλέπομεν τήν εξέλιξιν κάί έισοδον τούτων εκ
τή? θύραθεν εΐ? την τή? ημετέρα? αυλή? χρήσιν. Πρόκειται δέ, ω? και εν πολλοί?
άλλοι?, περί απλή? μετουσιώσεω? νοημάτων. Κάί επιστρέφει δε εντονώτερον επί τού
θέματο? βέβαιο? ότι κάί ή λογική αναγκάζει ουχί μόνον τον πιοτόν, άλλα κάί πάντα
αρθώ? σκεπτόμενον άνθρωπον να δεχθή του? όρου? τή? αλήθεια?. Διφυή? ό άνθρωπο?
και "εξ εναντίων πλάττεται φύσεων·" άτρέπτου κάί τρεπτή?- αθανάτου κάί θνητή?·
α(φενο? κάί θηλεο?· ψυχή? κάί σώματο?· νού κάί αίσθησεω?. Προ? τί κάί δια τί όμω?
το "καινον τούτο κράμα" και ή εξ αντιθέτων στοιχείωσι?; 'Αμέσω? δε απαντφ: "εΐ μεν
ούν Ιξ da+OTCfar τά> acpâr, φνχΐ? λε-γ· καί αόρατο?, αναλλοίωτο?
εδημιουργήθη ό άνθρωπο? κάί αθάνατο?, τάχα «V και κατά το« νλάσαιτο?
^λα(ονενθη θ€θ«...(ώ? λ.χ. ό Εωσφόρο?). ΕΙ δε εξ αμφοτέρων μετεβέβλητο και

^.Ένβ* arai. 332Β Πρβλ. crtn* εν ΧφΛ· Gatoy. 4.91 ΜΙΟΠΘ, PG90. 1344C, ίνβα καί "6 τον
κινόμενον κόσμοι- voêv,toupetτον νοοόμενον τυιοί yàp τή alawfrci τα νοητά φανταζόμενο?, καί
χτα νοΟν σχηματίζει roitç θεαθεντα? Myovp καί μεταφέρει, wpò? μεν την αίσθησιν «ολυειδβ?, τοΟ
»ητοΟ κόσμου την σΰστασιν, »pò? Sé νοΟν, τοΟ αΙσθητοΟ κόσμου τολυτλόκ«? την σύνθεσιν καί νοεί,
r μεν τφ νοητφ, τον αίσθητόν, μετενεΎκα? wpoç τον voôv τοί? λόγοι? την αίσθησιν, εν 6ε τφ
Ισθητ#, τον νοητόν, woo? την αΓσθησιν ετιστημόν·? τοίε Tom? μετεγκλοιιίσα? τον νοΟν."
?1
.ΈνΘ' άν·τ. 333D
^."Ενθ' άν»τ. 336Β
9 3
'Οριγίν. ΕΙΣ ΤΟ ΚΑΤΑ ΜΑΤΘ. (Μίρο? Ε 0 Τόμ. ιβ' 22-25. ΕΚΔΟΣ. ΑΠΟΣΤ. ΔΙΑΚΟΝΙΑΣ 1957

141
 ήλλοίωτο, o48quar f r cVrotav etxc Oeof, άπαξ ενδεθει? τάί? προ? το χείρον
494
Knajocoiv." Ή διφυία δθεν αυτή του πρωτοπλάστου διττώ? πω? Εγγυάται, κατά την
του Δημιουργού θεοΰ προαιωνιον βουλήν, την βαθμιαίαν πν€υματικην εξελιξιν αύτοΰ,
ώ? προφυλάσσουσα αυτόν fac των άκρων, τ.ε. αλαζοναα? re και ΰλότητο?.

Καίτοι όμω? ό ΑΔΑΜ επλασθη διφυή;, τούτο δεν σημαίνει ότι ή εξ αντιθέτων
συν€στηκυία αύτοΰ δημιουργία διετέλα tv εχθρότητα. Οδτο? άπετελει οντότητα και
ατομικότητα την οποίαν 6 ενηρμονισμένο? βαθμό? τη? των μέρων αύτοΰ Ιεραρχία?
συνεκρατείτο εν εΙρήνη και φιλία κατά την προ? το θείον δά^λσχα^^κΚίσιν τε και
οίκειότητα. Και δεν όμιλοΰμεν περί πλήθου?, αλλά περί irò? άνθρωπου, ουχί φυσά
άλλα μετοχή, διότι ή εν αύτφ Ιεραρχία εσχεν άνωτάτην άναφοραν και άρχην τον θεόν.
Κατά ταΰτα, "ωσπερ το σώμα, ψυχή? μετουσία ζή TC και κινείται, ούτω? και ή ψυχή,
νου παρουσία νοεί. "Οπου δε νου? facci καί το ÒV ένθα 6c το ο ν, facci κα\ το εν/Οστ'
cl κα\ τοΟ evo? εν μετοχή καθεσταμεν, (αλλ' Εν κυρίω? ώμολόγηται 6 6có?), ώστε κα\
του θεοΰ ckóva? cv εαυτοί? και εμφάσει? κεκτημεθα."495

Ή Ιεραρχία όμω? αυτή και ή ενότη? ήδΰνατο και δύναται να διασπασθή κατά
προαίρεσιν. Kai 6 Ψελλό? ερμηνευων το τη? Γενέσεω? Β', 17, λέγει: Το δε ενικώ? μεν
άπαγορεΰσαι τον θεόν, πληθυντικώ? δε επαγαγείν την fac τη? παρακοή? άπειλήν τοΰτό
εστίν, ότι εω? μεν αν φμεν εν τφ καλφ, σωζομεν το εν ήμίν εν τφ evi προσφκειωμένοι
θεφ· επειδαν δε εν τφ κακφ γενωμεθα, πόρρω τε του θεοΰ γιγνόμεθα καί πολλοί άνθ'
ενο? εσμέν. Δια τοΰτο και 6 Αδάμ, εΐ? μεν προ τή? παρακοή?, μετά δε την παρακοήν
έμερίσθη εΐ? πλήθο? αύτφ το εν." 4 9 6

'Ιδού τέλο?, πω? ό ύπατο? των φιλοσόφων δια τοΰ νοερού αύτοΰ χρωστήρο?, ωσάν
επιδέξιο? ζωγράφο?, συνδυάζων Ιδιοτρόπω? φιλοσοφικά? και θεολογικά? άποχρωοει?

,94
. Codex Paris., 1182, 13r 34-37
,95
, Codex Paris., 1182, 266ν 9 ff. Έν καιρφ τ# «οντι θα ομίλησαν wept *νχη?, το ιολλαχί?
Icyòucvov τοΟ Φελλού, χ·ρΙ? fregai«? va ανατρέ(«μ€κ el? το Ιστορικόν, το ίτυμολογικον, κλ*. ΤΟΟ
ίρου. ΤοΟτο 9à ητο «Τργον τέραν Ti ν μίτο· ν τή? μελέτη? ταύτη?. Άρκεσθείτ« δμ·? το 4{ήτ δ
hXkbs συχνακι? χρησιμοιιοιεί την λέ&ν φυχην èv «νοντάτρ èvvola èv dvntfàm wpo? το σίμα.
\λλοτ€ ομιλεί wepl νοΟ, 4? τοΟ ακρότατου τη? ψυχή?, δλλοτε te wepl λογική? ίυχή? καί wctXiv vcpl
ιν«υματο? fi καί »ept CIKÒVO? τοΟ Πρ·τοτοτου κάλου. "Αλλοτε, èwoet ταοτην ovo την τον ΠλαΊννο?
cal Άριστοτέλου? τριχβ? διηρημ^κην ένεργειαν, ητι? ουσιονοιεΐ, κινεί 1( καί καταχρηστικί?
τηοαλιονχεΐ το σβμα. "Οστε δεν *ρε*ει να σνγχέ$ την σκάιαν ήμίν ή συχνή αλλαγή τβν δρκν. Kot
ιμιλησαντε? vcpl Ιστορική? αξιολόγησε·? καί ετυμολογία? του ορού φ · χ £ σημειουμεν καί ϊν εκ
ri ν νλεον σημακτικίν έργον, το ôwotov καί 'Εγχειρέδιον τροτον τίνα άνοτελεΐ Si' οίον&ητοτε
ΐθελεν #α6εΐαν καί έμτςριστατιιμένην γνβσιν repì ψνχη? άτοκομίσαι. ΤοΟτο etvai το ντο Erwin
îohde, PSYCHE, Seelencult und Unsterbltchkeltsglaube der Griechen (zwei Baende) Darmstadt 1974
* 96 . Codex Paris., 1182, 16r 39-43

142
 τολμφ σκιαγράφησιν τή? νοητή? εΐκόνο? τοΟ ΑΔΑΜ, την οποίαν οΰτο? άχρειώσα?
άπέτυχεν τή? εν τψ Παραδείσψ pori?. Κηπευει Se ώ? άριστο? τοΰ θεοΰ κηποκόμο?
πάντα τα { Λ α και φντα cv τψ νοητψ τούτω τη? ψυχή? Παραδείσω, ϊξ &ν ò ΑΔΑΜ
ωφειλε σταδιακώ? φαγειν και φαγων αθάνατο? μανή.
Παραθέτομεν όθεν ακέραιο ν το πρώτον μέρο? τον λόγου αύτοΰ Τί? 6 Παράδεισο?",
παράδεισο? οντω? υψηλών Εννοιών ψελλική? χάριτο? κάΙ cuocio? "Δένδρα έπι γη?
ούτε πέφηνέ πω πρότερον ουτ' αύθι? είκο? φανεΐσθαι ζωή? η συνέσεω?. αλλ' 6 λόγο?
αΐνίττεται δια μεν του παραδείσου το τή? ψυχή? ήγεμονικόν, όπερ cori κατάπλ€ων
οία φυτών μυρίων δοξών λογικών, δια δέ τοΰ δένδρου τη? ζωή? την θείαν σοφίαν,
τήν μονοειδή γνώσιν κάΙ άπαρέγκλιτον, δΓ ή? άθανατίζεται ψυχή, δια δε τοΰ ξύλου
τή? τών εναντίων γνωσεω? φρόνησαν την μέσην, δι' ή? διακρίνεται τα φυσά εναντία,
και τών άλλων δε εκαστον δένδρων δυναμί? τι? ην τή? ψυχή? προ? θεοσέβειαν άγουσα,
και πάντων μεν κατάλαβαν ό τοΰ γένου? ημών άρχηγέτη? έκελεύετο, μόνον δε αύτώ
άπηγορευετο εΐ? μετάληψιν το ξύλον τή? τοΰ κάλου και πονηρού γνωσεω?. έδει γαρ
ετέρων μεταλαβειν τοΰτον πρότερον γνώσεων, έΐθ' ούτω? Ικανώ? ΰψωθέντα ται? προ?
θεον άναβάσεσιν οίον άπο σκοπιά? Ιδείν κα\ το £ύλον τή? γνωσεω? κατά την
έπιστατικην δυναμιν τή? φρονησεω? και μετρίω? αύτοΰ δια νοήσεω? άφασθαι. ά μεν
γαρ δυναμωθείημεν προ τή? τών εναντίων διακρίσεω?, ούκ αν έπ' αυτή τή κρίσει
άπατηθείημεν τή παραθέσει τοΰ καλοΰ και τοΰ μη τοιούτου εΐ? το χείρον άποφερόμενοι,
πρωτω? δε έπ' αύτην αρχόμενοι την διάκρισιν. επειδή ού γυμνον προυκειτο το κακόν,
αλλά τινι καλοΰ φαντασία προσκεχρωμένον, άνταλλαττόμεθα τοΰτο τή? προ? το καλόν
οίκειώσεω?. δια τοΰτο άπείργεται τοι? τοΰτο παθοΰσιν ή τή? αθανασία? μετάληψι?,
ϊνα μη άθάνατον έχωμεν την κακίαν τή τή? ζωή? μεταλήψει διαιωνίζοντε?."497 "Οπω?
ό παράδεισο? άλληγορικώ? έννοήται, ούτω και τα δένδρα ούχι ώ? φυσικά βλαστηματα
αλλά πνευματικά άνθη, ώ? λογικά δάξαι εν τή ψυχή τοΰ αρχηγέτου ύπο τοΰ
Δημιουργοΰ έφυτεύοντο, αϊτινε? Ιεραρχικώ? τε κάΙ κατά παιδευτικήν έξέλιξιν θα είφερον
τον Πρωτόπλαστον ύφουμενοννχχ ΰψοΰμενον Sicxpirorra-ib {ύλον τή? γνωσεω? τοΰ
καλοΰ κάί τοΰ πονηρού. Τέλο?, ή vtfwnç aÜTr\ και διώφισις·$ά. ώδήγει τον 'Αδάμ εΐ?
το δένδρο ν τή? ζωή?, τή? μονοειδοΰ? γνωσεω?, τ.ε. τή? θεία? σοφία? δι' ή? θά
έπετυγχάνετο κάΙ ή αθανασία.498

4 9 7
Kurtz-Drex 1,1. σ€λ. 415-416.Πρβλ. ΜαΙίμ. 'Ομολογ. ΚφΑ. eeabyAvV άν·τ. 1233Α:
"αμφότερα τα ξύλο κατά τί|ν γραφιά, πν§ν elei διακριτικά, tfyw ό vous, καΐ ή αΐσΟησι?- oîov, ό
μέν voOs έχει δΰναμιν διακριτικην, νοητβν καΐ αίουητβν, τροσκαίρ*ν καΐ αΙ»ν(»ν..Μ Û α&τθησι?
έχει δύναμιν διακριτικών ηδονή? ν«ματ«ν καΐ οδύνη?."
4
^. Et? το σημεΐον τούτο, καίτοι ο Φελλό; ούδεμίαν σχεσιν ί ναραλληλισμον φέρει, διακρίνουν
8μ«? fjpcl? Kctwotav συναφααν καΐ συγγένειαν μεταξύ τη? citato? τοΟ νοητού ταραδείσου tcaì τή?
αλληγορία? του ΠλατβνικοΟ Σπηλαίου, δείγμα του ici διφβντο? άνθρ·*ίνου ιτνεόματο? »οο? την
ΐλευθεριβσαν πνίυματικην »τησιν καΐ ούσιονοίησιν. *1σ·? 6 παραλληλισμό? οδτο? φανί) τοί?

143
 El? το ώ? άνω εδάφιον, δήγμα τή? απαράμιλλου ευφυία? τοΰ άνδρο? προ?
εναρμόνησιν ανθρωπινή? λογική? και χριστιανική? πίστεω?, ταύτιζα τον παράδεισον
μετά τοΰ ηγεμονικού τη? ψυχή?. Τοΰτο δέχεται, ώ? θα ΐδωμεν, ώ? το άκρον και ανθό?
τή? λογική? φυχή?, ώ? το κατ' είοχήν κατ* cUora θεοί. ΕΙ? τον θεόπνευοτον
και θεοπρεπή χαρακτηρισμον ομω? τούτον τή? ουσία? τοΰ πρωτανθρωπου ΑΔΑΜ δέον
όπω? άφιερωσωμεν Ιδιατέραν παράγραφον και πιοτά? άκολουθησωμεν τον Ψελλον άς
την όρθην και πρέπονσαν ερμηνείαν τον terminus technicus πλέον κατ* CÌKOVU
eco«.

8. ΤΟ ΚΑΤ* ΕΙΚΟΝΑ ΚΑΙ ΚΑΘ* ΟΜΟΙΩΣΙΝ

Παραθέτομεν όθεν εκ νέου το κεντρικον χωρίον τοΰ Ψελλοΰ, το όποιον κατά την
ημών γνώμην, εκφέρεται ύπ' αύτοΰ ύπο τύπον δόγματο?. Ό τρόπο? και το νφο? τή?
εκφράσει»»? δηλοί το άναντί&ρητον των λεγομένων. "'Απάντων των γενομένων μόνο? ό
άνθρωπο? κατ' εΙκόνα κάΙ καθ' όμοίωσιν τοΰ πεποιηκότο? πεποίηται καί οΰ λεκτέον
τα χαρακτηρίζοντα τον κατ' εΙκόνα και όμοίωσιν άνθρωπο ν εν τάί? άγίαι? είναι
δυνάμεσιν, ούτε τάί? ύψηλοτέραι? ούτε τάί? ταπεινότεροι?...ίνα την διαφοράν
παραστηση τοΰ ανθρωπείου γένου? προ? τα? αγγελικά?...".499 Μόνο? λοιπόν ό
άνθρωπο? πεποίηται κατ* eUdVa καί καθ* òaofaoir θεοΰ- ούδεν άλλο ποίημα,
μήτε καί τούτων των υψηλότερων άυλων δυνάμεων, πεποίηται, ώνόμαοται ή και
χαρακτηρίζεται οντω?. Ό ΨΛλοδ" Trémotftev d ? τοΰτο kn λογική? ανάγκη?, ($ασιζόμ€νοδ·
κυρίω? επι τή? διττή? συστάσεω? τοΰ άνθρωπου, τοΰ καί μόνου ανά μέσω άπάση? τή?
δημιουργία? μετέχοντο? ΰλη? καί άυλία?.
Εϊδομεν ότι μήτε at 'Αγγελικοί Δυνάμει? μήτε και ή υπόλοιπο? ζωική ή οργανική
φυσι? προσηγορίαν εσχον το κατ'εΐκόνο· διότι al μεν 'Αγγελικοί Δυνάμει?
χαρακτηρίζονται δια τή? λογική? άυλία?, ή δε ζωική φυσι?, δια τή? άλογία?. Μόνο? 6
άνθρωπο? "εν τιμή καθέστηκεν.."500 διότι ή υπό βεοΰ οΰσιωμένη ψυχή ουδέν έτερον

ιολλοί? μάλλον άστοχο?, »λην τα κοινά νολλά καί &ια «ροσοχη?. ΚοΙ ομολογουμίν»? ο Πλ«Ετ»κ σΊα
rife το© Σνηλαών αλληγορίας' &ν ίχ«, far' Sfav τον 'νρβτον aVOpttW -δηλαδή τον νροττΜτικον-
ίλλα τον hic et nunc- ό άιπίτοτο? δμβ? arnia? καί η σταδιακή μέθοδο? Sunpfaetu· τ$τ dwi ß&mr
yt*Îvcm& wplv fi οίτο? 8υναμ«ίσρ το vócpòv δμμ« καί άτολαύση το κάλλος τοΟ νοητοί» 'HÀÌQH
»apopoieiCii, κατά την ημβν γνιίμην, τη? τοΟ Άδαμ Ονοθάκ*?. Άργότϊρον καί όμιλοΟντ«? «col
Ιλλάμψ€»? καί Ινιστροφή?, η σνγγ^ν»α καί συνάφαα τον I8c6v θα φα>ϋ %η »epMJOwfcpw εναργή?,
4
". Kurtz-Drexl, 1.411
500
. "Ενθ' άνβτ. 412-413

144
 είναι εΙμή "χρημα...και είκων πρωτοτύπου καλοϋ- πάσα δε ckùv όμοίωσιν έχει προ? το
501
άρχ€τυπον...", το δε αρχέτυπον, 6 θεο?. Το κατ' εΙκόνα, εξ άλλου, εννοείται ώ? 6 εν
τη Ψυχή "Mo? χαροκτηρ," 502 fa^ ^α "^ύαμα" 503 κ τ ά τ α ι ή "ελευθερία και ά£ία"504
5 0 5
Προσέτι, το κατ' «Ακονα θεοΰ, γυρίζεται ώ? "νοητον κάλλο?," το όποιον καί τψ
σώματι προσαρμόζεται μη δυναμένου ομω? τούτου να ΐδη τοΰτο "το κάλλος" δια τών
506
αίσθητηρίων εν τφ κοσμώ.

Ό Ψελλό? προσέτι, ακολουθών κατά συνείδησιν και Ιδίαν γνιίμην τη τών Πάτερων
χορεία, αντιδιαστέλλει το κατ* είκονα τοΰ καθ* όρούισιν. Οδτο? ορίζει ώ? εξη?:
"το μεν γαρ κατ' dico να επ\ του φυσικού λόγου λάμβαναν χρεών επιτηδειόΊητα προ?
άπασαν αρετήν εχοντο?, το δε καθ' όμοίωσιν επ\ τη? άρετη?, όπηνίκα την ενδοθεισαν

,01
. Codex Paris., 1182, 281 ν 26
;ο2
. Codex Paris., 1182, 13r8
,03
. Codex Paris., 1182,13r 41
>04. Codex Paris., 281 ν 33 Ό ' Ο ρ ^ ν η ; κοτο»ολ€μβκ την uwò τβν 'Εθνικβν φιλοσσφβν Ισοτιμον
•ννοιαν τοΟ E i c e r (Τ.?. Ttòv τοΟ éeou) καί κ«τ'cisrfrc, αντιδιαστέλλει λίγκκ " 6 Κέλσο;, μη
iviSèv τ$ διάφορη τοΟ κατ1 eliceva fari) καί τη; CIKÒVO; αύτοΟ, δτι εΐκέν μεν τοΟ fa>0 δ
ρ·τότοκο5 *ά<π\β κτ£σ«ί; εστίν 6 αντολογο;...κατ' εΙκόνα Si τοΟ OcoO & avOpiiwo; τετοιήται,...
,λλ' ουδ'ϊκιστησα; (τ.?. 6 Κέλσο;), èv τίνι τβν τοΟ avOptfwou το κατ' εΙκόνα τοΟ OcoO
:αρακτηρίζ€ται,...φησΙ το ouS'avOpiiwov έιοΐησιιν είκύνα auroO· ού yap τοιόσδε 6 Oeò; OUT' &λλ«
Ιδεί ούδενί όμοιο;. Otov δ' εστί τοΟ συνθέτου àvOpiiwou τβ χείρονι μέρα, λέγ· Se τβ σάματι,
ομίζειν ivuwapxav το κατ' elicona τοΟ OcoO, is S' δ Κέλσος 4ξ«ίληφ«ν, αυτό clvai το κατ' clicòva
ιύτοΟ; cl γαρ το κατ'εΐκονα τοΟ OcoO è ν τβ. σ«ίματί can μόνβ, εστέρειται το κρείττον, ή ψυχή, τοΟ
;ατ'εικόνα καί Εστίν èv τβ φΟαρτβ σάματι, òwep ονδεί; ήμβν λέγει, el δ' εστίν èv Ti
Γυναμφοτέρβ το κατ' εΙκόνα τοΟ fa>0, ανάγκη σϊίνβετον «ναι τον Oeòv...λύεται δη το κατ' εΙκόνα
•οΟ OcoO ίν τβ καθ' ημβ; λεγομέν· cow avOpifffv καί άνακαινομέν« καί ικψνκοτι γίνεσβαι κατ1
•Ικονα τοΟ κτίσαντο; νοείσθαι". (Κατά Κέλσ., ΜΙςίΊΘ, PG, 11.1393Β-1396Α. Κ; Γένεσ. 12. 155D)
) Se Μεθόδιο; Όλυμνσυ, ταυτίίει το κατ' εΙκόνα μ€τα τη; φυχή;, λέγβν "τβ γηΐν* yap την φυχην
ivnoc (τ.Γ 6 6eó;) την κατ' είκονα τοΟ OcoO ycyevw^v" ( IUpl Άναστάσ. NcKpiv Μ Igne, PG 18.
5290 BaoCAcioç ό Μίγαρ κ α τ ^ ρ ο μ ο ν ? cvavriov τυχόν avyxoVc«?, awD&ïoci το κατ' clKÖva μόνον
ΓΘ ψνχφ "nés 8c τό, κατ' clicòva BcoO, νοητ^ον, ofâiv τι σβμαπκον καί γηΐνον €ννσήσασθαν χρή."
nepi Κατασκ. Άνθρ. Μ Igne, PG. 30. 13D). *0μοί·ε Γρηγόριο? 6 Ναζιανζ. "vocpàv φνχην καί clicòva
koO oîScv ό λόγο?" (Λογ. 45.7. Μ igne, PG. 36.632Α). Εναντίον Sc τβν Άνθριινομορφιτΐν καί τ%
χντβν σύγχυσε«?, Κύριλλο? ό 'Αλίξανδρ. yptfòeu ι,Ι'στι...6μολογουμ·ίνΜ? κατ' clniva OcoO &
fvOpMVO?, ή Sé όμοιοτη; ου σ«ματικΐί ο γαρ èco? έστιν ασώματο?.„το Sc κατ* clKÖva OcoO
νειτοιησθαι τον ανθριινον, crèpa; €μφαοτ€ΐε...¥χει. μόνο; γαρ αυτό; wapà νάΊτα τα cii γ% ζαα
λογικό; €στι...€*ιττ|θ€ΐότητα wpò; νβσαν ipcrì|v ?χ·ν, λαχαν Sc καί το dpxciv awdvTMV τβν ewi
r% γ% καθ' ομοιότητα καί clKÖva OcoO. ουκοΟν κατά το et ναι C#ov λογικον.,.ίν CIKÖVI OCOO
»ειιοιησθαι λέγεται, cl Sc νομίζουσι κατά το τοΟ σιΐματο; σχήμα λ ^ σ θ α ι την clicdva oùScv λυ»€ΐ
καί τοϊ? άλογοι; τβν £tf«v συμμορφον cîvai τον Oeóv." ( Ένιστ. νρο; Καλοσυρ. 6 2 . 364Α-365Α)
mi wapà Μαξίμ* 'Ομολογητβ (Έιαστ. 6. Mlane, PG, 91.4298). Κύριλλο; ό Άλίξανδρίυε, έξ £λλου,
Iwoeî το κατ' eltcova ί φ ' ολητ ι% άνβρ·«νη; συστασ€·Γ "...wpòs Ιδιότητα τητ TCÀeias· φυσ«»Γ
k' άμφοίν άφιγμένβ, φνχή; δη \éy καί σιίματο;, KaOdvcp καί σφραγίδα τή? cavToO φυσ«ι;
Iv4n£tv ό δημιουργό; το irvcO|ia άγιον, τοντέσπ, την ννοην τη; Îeftf. δι' η? tpo? το άρχέτυτον
kewXaTTCTO κάλλο;, aweTcXeîTO Se κατ' είκονα του κτίσαντο;, wpò; wâaav IS^av αρετή; Suva^ci
roO evonaoroVvTo; αυτβ 8ιακρατουμ«Ό; wvc<%iaTo;." Παρά Ρ. E. Pusey, Cyriìliin JoffiMS
Evangelium ôcœdunt fragmenta varia 1-3, Oxford, 1872 (9. ι ; 4.822D.E).
505
. Kurlz-Drexl, lî.acX. 277
506
, "Ενβ' άνβτ.

145
 τη ψυχή δυναμιν εν τόπω εΐκόνο? προσαγάγωμεν d ? ενεργειαν κατά τον λόγον τη?
όμοιωσεω?,"507 διότι, "σύνθετοι? γαρ ήμίν οδσι και κεκραμένοι? και μη εύθυ? πλήρη την
τελειότητα εχουσιν ε£ άτελοο? άς το τελειον ή πρόοδο? γίνεται ού των σωματικών
μόνον, άλλα και των ψυχικών."508 Πρόδηλον, ότι άλλο το κατ' εΙκόνα και άλλο το
καθ' όμοίωσιν. Το μεν κατ' εΙκόνα "επι του φυσικού λόγου χρεών," δηλοί στεντορεία
φωνή- αυτή ή εκ θεοΰ επιτηδειότη?, άποτελά το ftvrtfpci- προσάγοντε? δε τοΰτο d ?
ενεργειαν, επιτυγχάνεται το καθ* époinoir. 5 0 9 Kai άλλαχοΰ 510 σχολιάζω ν γράφει:
"εχειν μεν γαρ του? λόγου? απάντων την ψυχήν ό τε λόγο? επιμαρτυρεί, και
φιλοσοφία πολλαχού βοφ"· ένεκεν δε τούτου, "δα και άφωμοιωσθαι την εΙκόνα τψ
πρωτοτυπώ." Κατά μίμησιν δε Βασιλείου τοΰ Μεγάλου και απαντών d ? το ύπ' αύτοΰ
τεθεν ερώτημα ΈΙ μεταβάλλει ψυχή d ? αγγελον1, όρίζεα: "...κάί πάσα μεν ψυχή κατ'
dKÓva πεποίηται του θεοΰ, ού πάσα δε έχει κάί το καθ' όμοίωσιν. το μεν γαρ κατ'
εΙκόνα δυναμι? εστί προ? την των καλών εργασίαν κάί οίον άρχη τι? κάί αφορμή τών
αγαθών πράξεων κάί οίον σκιαγραφία τών αρετών το δε καθ' όμοίωσιν ενέργεια εστίν
αύτοθελή? κάί άπηρτισμένη εΐκών."5^

Τα ώ? ανω περί Παραδείσου λεχθέντα συνωδα τοι? περί του κατ' εΙκόνα κάί καθ'
όμοίωσιν σχολίοι?, αφ' ένο? μεν συμπληροΰσιν τήν ε£ άρχη? δημιουργηθεΐσαν
Αδαμιαίαν οντότητα, άφ' έτερου ερμηνεύουν τήν αύτόβουλον αυτοΰ παρακοήν και
πτώσιν. Και ευρομεν ό π δια του κατ' εΙκόνα εννοαται ή λογική επιτηδειότη?, ή
ενδοθείσα τη ψυχή δυναμι? του είδεναι, ή φυσική Ικανότη? αύτοΰ προ? όμοίωσιν θεοΰ
δια τη? τή? αρετή? καλλιέργεια?, κάί "τοΰ μετέχειν τη? πρώτη? άγαθότητο?."512 Ή
φυσική όμω? αυτή Ικανότη? τοΰ άνθρωπου, τ.ε. το κατ' εΙκόνα, δεν ήτο ευθύ? άρχη?
τ€Τ€λ«σμ€νη μήτ€ κάί ή Επιτηδαότη? αύτοΰ προ? καλλιεργειαν τη? αρετή? στερρά κάί

07
. Kurtz-Drexl.l.acA. 411
08
. Ένθ' άν*τ.
09. Βασίλίΐο? 6 Μέγας, χρησιμοιιοιβν τσο? γνβστοο? 'Αριστοτ€λικοο? 6ρου?, διάκρινα το κατ'
tKoVa κσΐ καθ' ονοίπσιν άς f w 4 p c t κ«ί {rcpycic, άφοΟ νρσηγουμέν«? i(ïïrtj Ιοϊαι? λέ&σιν
ί|ν σχέσιν καΐ διαψοραν αύτβν. "το μίν κατ' univa ψύσ« δέδοται ήμίν καΙ αικτβφλητον 4ξ άρχη?
ai cl? το τί'λο? συμιταρίστι, το Sc καθ' όμούισιν CK νροαιρέσε»? καΙ olkoOcv κατορθοΟμςν ΰοτςρον
.ίσχατον 4κ τβν ipymy μου καΐ τβν vcpì τα καλά ιονιιν καΙ τη? wpo? 8λην £·ην ίναρέτον
ιαγβγττ? «ριγίγνίταί μοι.,.διά τη? oiKCÌa? σ*σν$η?...ίκ τοΟ χρηστότητα dvaXafkîv"· κατά ταΟτα το
αβ' ομοέβισιν "δυνάμει μ^ν έστι αυτό το κατ' εΙκόνα, ενεργεία δε το καΙ άνηιοιηθηναι τη? άρετη?
al ιρώξει κατορθ§σαι το καλόν καΐ ο0τ·? tAfetv δια τη? άριστη? «ολιτε(α? el? το καθ' όμοάισιν
(Λ ΘεοΟ." (Περί κατασκευή? ανθρ^ισν, 20. fligne, Ρ6. 30, 29e ix., 32)
10
.Κ. 2ef6a?. τομ. Δ'. σελ. 397
1
V Wester Ink, κεφ.*48, σελ. 37 Κατά Κ τον ΝυσσαεΌ Γρηγόριον, "Ttj μεν δυκ«ίμ€ΐ τα waVra ην
ν Ttj vptiTTj TOO 0€θ0 ορμή, olovcl σ*€ρματικη? τινο? 8νναμ«·? wpb? την τοΟ *αντο? γ^ν«σιν
«ταΐίλτιθίίσίκ, ενεργεία U τα καθ' Ικαστον oöwu ίν..." ( Ε? 'Εξαημερον. Mlgne, PO 44, 77-78)
ι12
. Codex Paris. ,1182, 284r 29

146
ακλινή?. Καί τούτο, διότι "πλασθεί? παρά του θεού 6 άνθρωπο? κατ' αρχα? rcvcir
mpdç accîror ένετρανιι cai έκστράφθαι wjòs: το* νλασαιτα, ώσπερ δη
13
στρατιώτην προ? στροτηγόν...".^ Tò FCiicir vpòc ©cor, έμφυτον τψ άνθρωπω,
οδηγά αυτόν τη επικουρία 1%· 6ciaç Χάριτο?, εΐ? το καθ' όμοίωσιν τού πρωτω?
Αγαθού. Ή τελείωσι? του ΑΔΑΜ , τ.ε., ή öc του κατ' ckóva d? το καθ' όμοίωσιν
πρόοδος" και επιστροφή, άλλαι? λέξεσιν, θα επετυγχάνετο δια τη? ενσυνειδήτου,
αύτοθέλου και οίκειοθελού? αγαθοεργία?. Kài ό Ψελλό? προσθέτων, σημειοι: "ού δύναται
γαρ τελειωθήναι κατ' άρετήν άνθρωπο?, d μη την επιστροφήν προ? τον θ€Ον ενεργοίη.
ώσπερ γαρ 6 προ? παράδ€ΐγμα ζωγράφων ούκ αν άλλω? την προκειμένην άρχετυπίαν
λάβοι εν τφ μιμήματι, εΐ μη συνέχω? προ? αυτήν επιστρέφοι, ούτω και 6 την άρετήν
εν εαυτω σκιαγραφών ή καί περιχρωννύ? ούκ αν άλλω? δυνηθείη έέομοιωθήναι θεφ, εΐ
μη προ? εκείνον διηνεκώ? επιστρέφοι καί δια του επιστημονικού λόγου καί τη? του
5 1 4
παραδείγματο? θεωρία? kv εαυτφ έζακριβώσεται το πρωτότυπον."

Και ω? αν άνεθεώρει το του ΑΔΑΜ Κ€φάλαιον 6 Ψελλό?, αφού και πάλιν φέρει
κατά νουν το προλεχθέν "έξ εναντίον πλάττεται φύσεων", λογικώ? συμπεραίνει την
φυσικήν λ€ΐτουργίαν του συνθέτου αύτοΰ, παρατηρών " ιν' ώσπερ km ζυγού
ταλαντ€ΐίηται Ισορροπώ?, και ρέπων ktìi το κάτω δια το σώμα, φέρεται άνω δια το
πνεύμα, κάντεύθεν δια την ψυχήν μετεωριζόμενο?, δια την άντίπαλον φΰσιν προ?
θάτερον μέρο? μεταχωρειν καί μένη εν αύτη τα ζυγό Ισομερή και Ισόρροπα. "Οτε γοΰν
προ? το τή? ψυχή? εώρα αξίωμα και ότι εν dKÓvi εδημιουργήθη του πλάσαντο? και
θείου μετείληχεν έμφυσήματο? και πάσα τούτω κτίσι? ύπέκειτο.,.τά πάντα τοι? εκείνου
ποσίν ύπέκειτο τιθασσά." 515 Δυστυχώ? όμω?, κατάχρησιν ποίησα? τη? τε λογική?
αυτού δυνάμεω? και υπεροχή?, θέλησα? δε άλαζονικώ? πνευματικά ύψη φθάσαι, εξέπεσεν
τή? Χάριτο?, διότι "το σώμα εκείθεν άντιβαροΰν καί τοι? Ιδίοι? παθήμασιν εφελκόμενον,
άνθήλκε τε κάτω και από των ουρανίων αψίδων προ? τον οίκειον ώθει κρημνον την
516
ψυχην." "Οθεν, ό πρωτάνθρωπο? " εφ' εαυτόν (δε) δέδωκε τφ έχθρφ έπειτα
επεισελθόντι τφ πολεμίω τή? φύσεω? εαυτόν ενεχείρησεν αγειν τε όπη βούλοιτο και
έχει ν όπω? εθέλοι... συλλάβω ν... πρώτα μεν γαρ των όπλων αυτόν άπεγύμνωσεν...κάί δήσα?
αυτόν...τον νουν, ώ? μήτε πρακτικω? ενεργειν, μήτε θεωρητικώ? δύνασθαι άπρακτο ν καί
άνενέργητον προ? πάσαν πεποίηκεν άρετήν· επέί δε την τή? ψυχή? ενέργειαν έδέσμησεν

13
, Codex Paris., 1182, 20r 27-28
Η Wester ink, Μφ.*73,σ£λ. 46
15
. Codex Paris., 1182, 13r 39-44 / 13ν 5
16
. Codex Paris., 1182, 13ν 8-9

147
 1
άσφαλω?, ωστ*. και λελυμ^νον μη δύνασθαί τι ποΐ€Ϊν των προ? άρε,τήν ήκόντων."

Συνάγομ€ν #tev, μ«τα τοΰ ψ€λλοΰ, οτι 6 ΑΔΑΜ αστόχησα? τη? προ? θ«ον
v€VO€wç και αμετακλήτου μονή?, $€λουσίω?, αΰτοβοΰλω?, &€υθ€ρω? καί άλαζονικώ? k
τοΰ άπηγορομένου ξύλου epaycv, τοΰ και kv τφ κέντρω τοΰ νοητοΰ παραδείσου
Ή€φυτ€υμ€νου, πρίν ή γοίθη η μάλλον πρίν ή γύμναση τα αίσθητήρια αΰτοΰ &θίων
518
πω? πρώτον k των kv τη π€ριφ€ρεία τοΰ παραδείσου άνθοΰντων εδωδίμων. Ή
παρακοή αυτή τη? τοΰ θ€θΰ άπαγορ€ΰσ€ω? ουχί μόνον bfi\».v(aotv τήν δυνατότητα
9
προ? το καθ' όμοίωσιν, αλλ' έξησθΕνησεν και ήμαυρωσςν καί τοΰτο το κατ' ακόνα.^

,]7
. Codex Paris., 1182, 20r 33-39
,ì8
Ό Ψελλό?, άφ' évo? »kv άλλπγορίν, άφ' ετέρου δε φιλοσόφων, εδράζει επί λογικών
πιχειρημάτων τήν προοδον καί εξέλιξιν τή? πνευματουλική? συνθέσεα? τοΟ ΑΔΑΜ, ην οίτο? ϋφειλε
α άκολουθηση άφορμήν έχων τον ?μψυτον λόγον, τ.?, το κ · τ * cfair«. Καί ποία ή μέθοδο? τή?
Ιναγωγή? καί τι'νι τρόπω ή πνευματική εξέλιξι?, τελειοποίησι? καί άπωτάτη ομοίωσι? τ# θεφ
Ιφ€ΐλ€ν πρώτον 6 ΑΔΑΜ έκ τα ν ί ν i t περιφερεία τοΟ παραδείσου εδωδίμων καρπών γευθήναι- τ. f..
ιπακσύων τοΟ λόγου τοΟ ΘεοΟ, δστι? καί πάντα τα εν παραδείσφ. εφύτευσεν προ? βρώσιν, άγαγών
ι*τ* νρό? τον 'ASrfp, iitCr τ ί κ α λ έ ν » « t r i (Γεν. Β' 19). Ή πραγματική σημασία τοΟ
·ΛΧ(ΪΨ <τορ« (Γεν. Β' 20) δηλοί τήν νοεραν κατάληψιν, διότι τα ffrvp· -é? σύμβολον-
ιντιπαριστά τήν »imirnw τ · ί «prfYpcT·?. "Οφειλεν, λοιπόν, 6 ΑΔΑΜ, γευθήναι καί φαγείν, δηλ.
;αλέσαι πρώτον κατ' όνομα καί γναρίσαι τα επί μερσυ? δημιουργήματα, τα καί Οπό του? πόδα?
ιυτοΟ Οπό ΘεοΟ τιθέντα, τα καί εν Tf| περιφέρεια τοΟ παραδείσου ευρισκόμενα, προσιτά αύτ$, καί
ιή άδοκίμω? και άμέσω? τοΟ Ξύλου τη? Γνώσε«? τοΟ έ> τ# iccfrrpq τ · # w c p ä t c f r · · Ιστάμενον
rcîpav λαβείν.
^ Λ Περί των διαφορών ερμηνεία? του κ « τ ' ciicrfv« κ«ί κ « · * épmfcvir, προ καί μετά τήν
ίτώσιν του ΑΔΑΜ, »? αυτή παρουσιάζεται μεταίυ τών θεολόγων, 'Ορθοδόξων τε καί μή, Γδε παρά
1. ΤρεμπΑα, ΔΟΓΜΑΤΙΚΗ, τόμ. 1, σελ.487-549. θα ητο έκτο? θ^ματο? ή λεπτομερή? έκ VÉOU
Ινασκόπησι? τή? τών Πάτερων ερμηνεία? ω? καί ή πιθανόν κατά καιρού? διαφέρουσα γνώμη αυτών,
»? αδτη τουλάχιστον παρουσιάζεται παρά Π. Τρεμπέλα. Ό Ψελλό?, άνευ αμφιβολία?, ω? ήδη ελέχθη,
Ικολονθεΐ τήν των Πατέρων εγκνρωτέραν γραμμήν, διαχωρίζων το κ«τ* tltcdrm εκ τοΟ « « · *
Ιροι'·σιν, το πρώτον δοθέν άμέσω? παρά τφ Δημιουργώ, το δεύτερον δ υ ν ά μ ε ι , έξαρτώμενον
χμέσω? ίκ τή? καλλιεργία? καί εξελικτική? σταθεροποίησε«? τοθ πρώτου. Ό ΑΔΑΜ, αποτυχών
ει? το κατ ' cimerà ουδέ πω έπραγματοποίησεν το δεύτερον, δια τοΟτο καί ή ε^ευσι? τοΟ δευτέρου
&ΔΑΜ. *Όθ€ν, προ τ% Πτώσεως, tpofovi? θεώ δεν επετεύχθη. ΟύχΙ μόνον τοΟτο, άλλα καί το
κατ* citera 4p««P<ftl ci? βαθμον Αστέ 6 'Απόστολο? τών 'Εθνών να θεωρή τούτο πλεΌν
φρόνημα σαρκό?" (Ρωμ. 8,7) καταλογιζόμενον ουχί μόνον τ$ ΑΔΑΜ άλλα καί παντί άνθρώπι» (Ρκμ.5,19
ίψον καί το "εψ' ξ"). Πρβλ. John Τ. Mueller, CHRISTIAN DOGMATICS, Concordia Pubi., St. Louis,
hü. 1955, pp. 216ff. El? το σημείον τούτο οφείλαμε να σημειώσωμεν Οτι αϊ ίννοιαι EIKÛN καί
ΟΜΟΙΩΣΙΣ, ώ? αναφερομένων εΐ? τήν δημιουργίαν τοΟ κόσμου -καί τούτου βεβαίω? τοΟ άνθρωπου-,
εχρημοποιήθησαν Οπό τοΟ Πλάτανο? iv Τιμαί# (30α ίξ.καί 92C.) Ή άνθρβπολογία, εξ άλλου, τοΟ
ΠλάτΜνο? τα μάλα συγγενεύει τώ; Χριστιανική δόγματι. 01 Διάλογοι αυτού συχνάκι? αναφέρονται
ει? τήν Ιδιαιτε'ραν με'ριμναν τοθ θεοΟ Οπερ τοθ άνθρωπου. Βεβαίιι?, αυτό? 6 Πλάτβν βλέπει τον
άνθραπον άς είκονα ΘεοΟ, λογικον ζφον, νοερον καί ελεύθερον iv, μοναδικόν, αυξανομενον διηνεκβ?
έν τιμή καί αξία, ηθικόν καί θρησκεύοντα, νεύοντα προ? το επε"κεινα. (Πρβλ. θεαίτ. 176Β 1-2,
Πολιτεία 501A-C 1-5, Nop« 716Α-Ε, Συμποσιον 21 ID 8-Ε 1-4, 212Α 1-7 καί άλλαχοΟ.) Ό Ernest
Cassirer, μν. ?. σελ. 8-9, συγκρίνβν τήν έλληνικήν καί χριστιανικήν σκέψιν, Ιδία ταύτην τή? Στοά?,
ευρίσκει δτι αδτη μ&λλον συμβαδίζει παρεκτο? τή? εννοία? τή? ΐλ€9$α*'«ς\ The Stoic and the
christian theories of man are not necessarily hostile to one another, In the history of ideas they work in
conjunction, and we often find them in close connection in one and the same individual thinker.
Nevertheless, there always remains one point on which the antagonism between the christian and the Stoic
ideals proves irreconcilable, The asserted absolute independence of man, which In the Stoic theory was
regarded as man's fundamental virtue, is turned in the christian theory into his fundamental vice and
error, As long as man perseveres in this error there is no possible road to salvation,"

148
 Δια τη? παρακοή? & του ΑΔΑΜ "αμαρτωλοί κατεστάθησαν ο\ πολλοί." 5 2 0 Και ο\
Πατερε?: Ή αρχή? τη? φΰσεω? ή αμαρτία κεκράτηκε. προυλαβε γαρ τη? Εύα? την
συλληψιν τη? εντολή? ή παράβασι?. μετά γαρ την παράβασιν.,.εγνω Άδαμ
Εύαν...και...ετεκε τον Κάϊν. τούτο τοίνυν είπαν βοΰλεται, δτι των ημετέρων προγόνων
κρατησασα ή αμαρτία, όδόν τινα...διά του γίνου? «Ιργάοατο." 521 "Κακώ? φαγών, την
αμαρτίαν παρεπεμφεν," β ί α ι ο ι Βασίλ€ΐο? 6 μ έ γ α ? . 5 2 2
Ο Ί . Χρυσόστομο? έξ άλλου συνυπογράφει, λέγων: "ήμαρτεν ό Άδαμ την αμαρτίαν
εκείνην την χαλεπήν, και το...άνθρωπων κατεδίκασε γένο?." 5 2 3 Τέλο?, Θεόδωρο? ό
Μοψου€στία? συνενων αυτοί?, προσθέτε "εντεύθεν ή αμαρτία πάροδον εσχεν, τη? μεν
εντολή? έπεχούοη? την βρώσιν, τού oc Άδαμ ου προ? την άξιοπιστίαν τη? εντολή?
βουληθέντο? Ιδείν." 5 2 4

Έκ των είρημένων πρόδηλον οτι ό Ψελλό? και έν τφ κεφαλαίω τούτω στερρω?

εχεται τή?'Ορθοδόξου Πίστεω? και Παραδόσεω?· και εμπνέεται μέν ύπο των Πατερικών
συγγραμμάτων και διακατέχεται ύπο δέου? και θαυμασμού, πλην ή εκ φυσεω? τολμηρά
αυτού φυ'σι? ελεύθεροι τον νουν αυτού cl? απαράμιλλου? δια τον Ιίον αΙώνα
πνευματικά? πτήσει? οπού φιλοσοφία, θεολογία και αλληγορία ευρισκον τριτούράνιον
Ισορροπίαν.

Καιρό? πλέον όπω? πλησιάσωμεν την εν Χριστψ άνανεωθεισαν πεπτωκυίαν

εΙκόνα, τον μερικον ανθρωπον, τον Hic et Nunc, όστι? κατά το είδο? άπαράλακτο? τοι?
λοιποί? παρεκτο? τη? διαφορά? τού χαρακτήρο?. 525

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ ΕΙ

> 20 . Ρ«μ, 5,20-21

>21, θ€οδώρ. Κύρου, Κ? *ολμ. 50:7 Ji.Schultze and J.A. Noesselt, Halle 1769-74, (1.936) 'Εάν és
ϊνονίλεσμα τ% άμαρτίας-ναρακύής ένηκολούθησ»' καί 6 πολλαπλασιασμό? τοο γένον? καί Kvtrxv
% παρακοή? "ïyva" ό 'Αδαμ τί|ν Εδαν, ούδολ*? άπασχολ€ΐ τήν σκίψιν τοΟ ΨίλλοΟ.
> 2 2 'Ομιλ. 7,7, Migne, Ρ6. 31.324C
> 23 . Epist, 3,3, Β, de Montfaucon, JmnisChrysostomf opera omni, 1-13, Paris 1834 (3.554C)
> 24 . Προ? Ρ·μ. 7:8, Migne, PG. 66.809C
> 25 . Πρβλ. Codex Paris,, 1182, 267v 2-3, 8-10 "...6 καθ&αστον ύπακίμενον άνθρωπο?, ils oînvos
ιποστασιν σόμα συνεληλυθ« και ψυχή, 4λλ' ok ίλλο τι wopà ταΟτα ό μ€ρικο? άνθρΜπο?...καί τβν
lèv U€piKôv άνθρ*ίπ«ν ίστι τι κοινον etoos δια απαράλλακτα κατά ταΟτο τα 쀫.κα λέγονται- ol
rap κατά μέρο? ανθρβποι τοί? χαρακτήρσι διεστήκασι, τήν άπαραλλαξίαν κατά το ctoo? ίχουσι."

149
 1. Ο EN X P I 2 T Q ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Έν τώ Ilcoi ΆνΟοβ'νον κ«φαλαίω ώμιλήσαμ€ν «Ισαγωγικώ? rapi του

άκανθωδου? ανθρωπολογικού (ητηματο? και €υρομ€ν δόγμα μ€ν τή? των φιλοοόφων άνα
τού? αΙωνα? 8ιαφ€ροΰση9 γνώμη? ώ? αβυσσον Ιδβδν, του & ψ€λλοΰ Ισορροπώ?
€ρ€ΐδομ€νην επ' ασφαλών θεμελίων, δηλονότι, τών θ' υγιών φιλοσοφικών αρχών, τή?
Ιερά? Γραφή? και τών Πατ€ρικών έργων, ώ? θεοπρεπή μαρτυρίαν.

Συνοδηπόροι και συμπροσκυνητάί γενόμενοι τη? τολμηρά? και είλικρινοΰ? αυτού

προσπάθεια? προ? διορισρόν τ$ς τοί dvOoiivov οίαιας, ήκούσαμεν τούτου
ταυτίζοντο? ταύτην μετά τη? φνχ^?, ην και o^oiovoicî δια τη? ύπο του
Δημιουργού wro^ç η έρφνσιρατος'. Άρχην και γενεσιν όθεν τη? ψυχή? δεχόμίθα
αναντίρρητα»? μετά του Ψελλού, την άπειρον σοφίαν καί αγαθότητα του θεού. Και
εχαρακτηρίσθη άλλοτε ή ψυχή ώ? 0cîov χρ%α, άλλοτε ώ? d£ft»|ui, άλλοτε ώ?
CUMV, κλπ. 'Ωμολογησαμεν δ' ετι μετ' αυτού ότι "ούκ εύκολο? ή τη? ψυχή?
κατάληψι?...", τ.ε., -ή ουσία αυτή?. Και κοπίαζα cl? μάτην του διορίοαι το άδιόριστον
ίνα τελικώ? αναγνώριση ότι, vai μεν ό επιστημονικό? διορισμό? τή? ουσία? τη? ψυχή?
καθίσταται αδύνατο?, πλην εκ τών συμβεβηκότων αυτή? δυνάμεθα να πλησιάσωμεν το
ζητούμενον· συγκεκριμένα)? δ' επ' αυτού, γράφει: "επιστημονικον δ« εκ του τι εστί,
τουτέστιν εκ του το είναι εμφαίνοντο? ορισμού, τα καθ' αυτά συμβεβηκότα θεωρειν
ταί? ούσίαι?, διότι εξ αίτιου ή θεωρία, όταν δε το εν ούκ εστίν εξ εαυτού γνωριμον,
εκ τών καθ' αυτά συμβεβηκότων αύτψ γιναίσκεται."526 Φεροντε? προ? στιγμήν κατά
νουν τα περί Παράδεισο« ώ? άνω είρημένα, βλέπομεν τον Ψελλον να άναφερηται
εμμέσως- <\ς €ν θ€μ€λιώδ€δ· wpp^iiicòs' τή? ψυχική? ουσίας, τούτο τή? τον
8ο£ολογεΐν δυνάμεω?, καί τούτο ούχ' άπλώ? ή κοινω? ώ? το ύμνολογειν καί
5 2 7
εύχαριστείν, αλλ' ώ? "επ' επι τφ δοξαν εχειν τινο? ύπόληψιν.." νοούμενον. Ή
ίκανότη? όθεν τή? ψυχή? προ? ύπόληψιν του θείου, (καί ό Ψελλό? διακρίν€ΐ τα? λέξει?
ύπόληψιν καί κατάληψιν), ώ? και ή έμφυτο? επιτηδειότη? τή? ψυχή? »pòc porqr και
wpò? το (kîor revcir, υπάρχουν και λέγονται συμβεβηκότα και Ιδιαίτατα
χαρακτηριστικά τή? ουσία? τή? ψυχή?. Και ενα) ταύτα συν τοι? άλλοι? εχαρακτήριζον
την προ τή? παρακοή? Άδαμιαίαν ψυχην, βλέπομεν ότι άμα τή δια τή? παρακοή? τ€
και πταίσεω? αμαύρωσα του κατ' εΙκόνα, άπόλλυσιν αυτή την Ικανότητα του

526
< Westerlnk, κεφ.ΜΟ, σ«λ. 34
527
, COCteX PâMS. ,1182, 13r 6

150
 528
αίσθάνεσθαι τη? παρά του θεού γενομένη? πρώτη? και αμέσου ευεργεσία?. Και
πάλιν όμω? €ΐδομ€ν οτι ή πτώσι? αφ' ενο? δεν επέφερεν τελείαν και αμετάκλητο ν την
άπώλειαν του κατ' εΙκόνα και οτι αφ' ετέρου, τη άφάτω οίκονομία τη? του Λόγου
52
ενσαρκώσεω? πάσα ή ανθρώπειο? φύσις· άνεκεφαλαιώθη. ^

Έν εκ των πλέον κεντρικών συμβεβηκοτων, τ.ε. Ιδιαζόντων χαρακτηριστικών τη?

τη? ψυχή? ουσία?, είναι και ή ε^τηδειότη? αύτη? το* wpòs Θ*ΟΨ FOÌCI*. 5 3 0
Τοΰτο, κατά την ημών γνιίμην, συνουσιοι οντω? το Τ€ κ€φάλαιον και πέρα? του Htc et
Nunc άτομου, του εν Χριστώ, τ.ε., καινού άνθρωπου. Τοΰτο ούσιοί την ενεργειαν τη?
ψυχή?, ώ? λογική? οντότητο?, κάί νοητώ? πηδαλιούχε τρόπον τίνα την ολην
άνθρωπίνην φυσιν προ? λιμένα? σωτηρία?. Δίδει όθεν άπάντησιν el? το ύπο πολλών
1
συνήθω? τιθεμενον ερώτημα: Τι το πέρας- τή? ζωής fyâr, Συμπεραίνων όθεν TO περί
άνθρωπου και πέρατο? τη? ζωή? αύτοΰ, ταυτίζει αμφότερα μετά του προ? θεόν νευειν
και υπογραμμίζει λέγων: "το δε κεφάλαιον τή? περί αυτόν οίκονομία? κα\ μεταθέσεω?
τοΰτό εστί, vcvcir «pèç 0€θ> cai Ocîov η SCOF ycrcaöci^ 31 άλλα το μεν
νευειν τή trravta oicoroaia δοτ€ον, το δε Oeovotai rg έτερα διαγνγή
£φ* i r α€τατίθ€ται ούτε γαρ εκεισε γεγονότε? νευειν δυνάμεθα, ουτ' ενταύθα
τυγχάνοντε? καθαρώ? θεουσθαι· ή μεν γαρ νείσι? φιλονονύα? έργον cai αρετών
εργασία?, ή δε Bémoiç ταοιι? vpófe«? cat θε«ρώζ? σνανέρασαα. πώ? ουν
δυνατόν, η ενταύθα θεουσθαι ήμα? πόίφω κειμένου? του συμπεράσματο?, η εκεισε νειίειν
προ? θεόν, εργάζεσθαι την άρετην μη δυνάμενοι;"532

"> 28 . Codex Paris., 1182, 13r 5

"*", 'Ομιλο»» περί τοΟ τί? f| atria τή? του Λόγου 'Ενσαρκώσει*?, τονίζει τήν διττήν ΐασιν, ψυχή?
€ και σ*ματο?, σημαιών τα έξη?. "...îwci δε τα μεν τβν σβμάτβν Ιβνται δια τον όμοίβν, τα δε δια
rôv εναντίαν, Τ# διττ$ τή? θεραπεία? τροπφ »pò? την ημετεραν δεινήν καΐ θανατηφόρον νόσον 6
»οψο? εχρήσατο δημιουργέ, δια μεν τοΟ ανθρώπου σώσα? τον άνθραπον, δια δ* τή? σταυρώσει«?
Γην εκ του ξύλου παρο$ασιν Ιασάμενο?, καΐ δια θάνατο« θανάτωσα? τον θάνατον δια 54 του
χγιασμοΟ κατάργησα? την άμαρτίαν και δια τή? ευλογία? την κατάραν, και δια την πηγην τή? Coi)?
Γην ζ«ήν δωρησάμενο?." Westerink, ρ. 106
°™, 'Εξ όσον καταφαίνεται, δ Φελλό? Ιδιαιτε'ρβ? χρησιμοποιεί τον δρον τούτον, εν συγκρίσει TÌV
ϊλλων Πατέρων, διότι πάντοτε θετικην καΐ άννφερή εννοιαν αποδίδει αυτ$. Kai ό μεν Τατιανο?,
i^^/i?A7'tìrdm2ÌJM1gne, PG. 6.633Β, αναφερόμενο? el? την ψυχήν, λέγει: >υχη...διαιτι*μ^νη προ?
Γην υλην rcrfct κ * τ · συναποθνησκουσα τή σαρκί." Ό δε 'ΰριγένη?, "el FCTCMC^ σον ή ψυχή περί
rè τήδε πράγματα" 'Ομιλία 17.4 cl? Ίερίμ. Migne, PG. 13. 460Α, ΤΛο?, Γρηγόριο? ό Ναζιανζ.,
κατά τήν Ιδίαν εννοιαν. "...τοί? κατα&ε&λακευμε'νοι? και κάτβ rcébwir..". cl? Orâf/û28.4, (ligne.
PG. 36. 32A, Κατά την γενομε'νην άνίχνευσιν τή? λε'ξεβ?, ούδεμίαν δλλην πηγην εΰρομεν
χρησιμοποιούσαν την λεξιν ώ? τάσιν θετικιιτάτην τή? ψυχή? προ? επιστροφήν και θεκσιν, é? αντη
ύπο Ψελλού εφαρμόζεται.
ïïî, ΤοΟτο, μεταξύ τον ίλλβν, υπενθυμίζει το τοΟ Πλάτβνο? Συμπόσιον "...άλλ' airrò το θείον καλόν
SvvaiTo μονοειδέ? κατιδείν (καί).,.τεκοντι δε άρετήν αληθή καϊ θρεψαμε'ν« υπάρχει θεοφιλεΐ
^ενίσθαι, καϊ εϊπίρ τφ ίλλφ ανθρώπων άθανάτφ καϊ έκείνφ;" 211e 1-2, 212a 5-7
5 3 2
Codex Paris., 1182, 14r 42-43, 14v 1-3

151
 Ιδού πώ? κάί πάλιν 6 Ψελλό? εναρμονίζει φιλοσοφίον κάί χριοτιανικήν αλήθειαν
5
Ιδού πώ? ούτο? «χριστιανοί την 'Αριστοτελικήν σκέψιν ·^ λογικώς τ€ και
θεολογικά»? ορίζων την πορείαν, μέθοδον και σκοπον του έν Χριστφ καινού άνθρωπου.
Τέλο?, Ιδού TÎÛS" tv τόί? συμβεβηκόσι, τ.ε., «ρόζε«? και OcMptaç, εννοεί την ούσίαν
Tîjs- ψυχή?, ήτι? κα\ όλοκλήρωσιν, ώ? συμπέρασμα τούτων, λαμβάνει κατά την θέωσιν.

Πω? ομω? δυνάμεθα να ταυτίζωμεν συνωδα τφ Ψελλφ δυο δρου? η έννοια?

αντιθέτου? αλλήλων; Πω?, δηλ., δυνάμ€θα να έννοήσωμεν την ψυχήν "έν μονή και
ταυτότητι" κάί άμα ταΰτην "προ? θεον νευειν..."; Kai ϊνα μη ύπεισερχώμεθα εΐ?
άκαιρου? φιλοσοφικά? εξηγήσει? και λεπτολογία?, θέτομεν το ερώτημα: δεν είναι αρά γε
al έννοιαι τη? μονή?, τη? ταυτότητο?, τη? άπαραλλαξία?, τ.ε., TOW cirai, έν
συγκρίσει μετά τη? του νευειν, τη? κινήσεω?, τη? αλλαγή?, τ.ε. τον γίγνεσθαι, εκ
5 3 4
διαμέτρου αντίθετοι; Διότι ή ψυχή ή 'iw |ior|" ή "wfdç retioir'
ούσιοποιεΐται.
Ή δυσκολία τη? άντιφάσεω?, κατά την ημών άντίληψιν, έγκειται οπωσδήποτε
cl? την όρθην κατανόησιν των σχολίων του Ψελλοί). Πρώτον, ή έννοια τη? ταυτο'τητο?,
απαραλλαξία?, μονή?, κλπ., Kvpiwç και απολύτως· dndr, ανήκουν εΐ? την θείαν Ούσίαν.
Αναφερόμεναι όμω? εΐ? την του Πρωτανθρώπου ψυχην, έστω και προ τη? πτώσεω?,
δέον όπω? αύται νοηθώσιν σχετικώ? και κατ' άναλογίαν. Κάί 6 Ψελλό?, δντω? λέγει
δτι, "έν μονή μεν ή ψυχή δεδημιούργηται και ταυτότητι"· 535 τα λόγια ομω? ταύτα,
αποτελούν το πρώτον σκέλο? αντιθετική? προτάσεω? κάί λαμβάνουν το φώ? τη?
πληρότητο? αυτών δια τη? είσαγωγη? του δευτέρου σκέλου? "έν τροπή δε και
αλλοιώσει το σώμα", €νθα και ή αντιδιαστολή. Ό jßkr και ό 8c, σύνδεσμοι
συμπλεκτικοί, εΙσάγουν όμοια? προτάσει?, ήτοι νοήματο? Ιδία? Ισχυο?. Τούτο ούδεν
άλλο σημαίνει εΙμή δτι, δ,τι Ισχύει δια το πρώτον μέρο? τή? προτάσεω?, το ίδιον
αληθεύει κάί δια το δεύτερον. Κάί δεν υφίσταται πρόβλημα τι προ? κατανόησιν τη?
δλη? προτάσεω?, διότι 6 Ψελλό? άνταπαραβάλλει έδώ ψ υ χ η ν και σ ώ μ α . Ή
δυσκολία δμω?, ώ? ήδη άνεφέρομεν, ανάγεται τρόπον τινά «Ι? την διττήν έπιτηδειότητα
τή? Ψυχή?, δηλονότι τή? μ ο ν ή ? κάί ν ε ΰ σ ε ω ? αυτή?. "Ανευ περαιτέρω

'*. "Ήτοι, ή wept "τοΟ δυνάμει καΐ ivepyeia" fcupfa τοΟ Σταγηρίτου i? καΐ ουσία? - συμβεβηκοτΜν.
ryÖTcpov ομίλου?™? καΐ wcÜiv wcpi ifvxfj/s, θα Γδομεν κατά «όσον ό Ψελλό? ασιταΐεται τα? θέσει?
ì 'Αριστοτέλους, κατά ιτοσον μετατρίτει καΐ ερμηνεύει ταύτα? »pò? το 'Ορθόδοξον Δόγμα
Ι »οίο; άκορρίιττει ές αταοοοσα? τή? αληθείας.
' 4 . Πρόδηλα?, δύο (κ τον φιλοσοώικβν Υηγβν τοΟ 6ιαχ»ρισμο0 ΕΙΝΑΙ καΐ ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ, εΐναι ό
ίρμ^νίδη? κύ b Πλοτικν τοΰτβν ok »ροηγϊίθη δ Πυθαγόρα?. Τα? διαφορά? airrßv 8μ«β? μήτε δ χβρο?
re καΐ το κυρία? θέμα έπιτρεΊτουν.
S5
, Codex Paris., 1182, 12ν 45

152
 σχολίων δυνάμεθα να εΐπωμεν οτι αϊ δυο εννοιαι, μονή? και νευσεω?, ύπο το φώ? των
ύπ' αύτοΰ συμφραζομένων δεν αντιβαίνουν άλλήλαι?· εάν δέ τι? εμβαθυνη εΐ? το τοΰ
Ψελλού πνεύμα, ως· τούτο επίση? καταφαίνεται εκ των άλλων επι του Ιδίου θέματος
du' αύτοΰ λεγομένων, θα διακρίβωση οτι ή χρήσι? του ρήματος· δεαημιονργηταπο
τετελεσμένον ενέχει ώ? προ? την τη? ψυχή? ούσίαν, ύποσημαίνει δ« την "προ? μονήν"
Ιννοιαν εν είδει τοΰ π ρ ο ω ρ ί ζ ε τ ο ή ε π έ π ρ ω τ ο . Την μ ο "ι ρ α ν
ταυτην ή προορισμον ό ΑΔΑΜ δεν εξεπλήρου· δεν επαγίωσεν δηλ., θέσιν άπαραλλαξία?
παρά θεψ και ή δυνατή μονιμότη? προ? το δοξολογειν άπωλέσθη δια τη? εκούσια? και
Ελευθέρα? παρακοή?. 'Εάν, δηλαδή, ό ΑΔΑΜ εν τψ νοητψ παραδείσω ύπήκουεν τω λόγω
τοΰ Θεοΰ, τότε ή έμφυτο? Ικανότη? τοΰ δοξολογεΐν, ήτι? και ταύτότη? τη? ψυχή?
καλείται, θα εμενεν άνε&ίλλακτο? % (τ.ε. ψυχή?) ή μετέχουσα φΰσι? τροπή?
απαράδεκτο?.^36 Τοΰτο, προσέτι, ύποδηλοΐ ώ? εΐπομεν και το κατ' είκο'να, ήτοι την
εμφυτον, ελεύθερον και ελλογον έξέλιξιν τή? ψυχή? εκ τοΰ δυνάμει εΐ? το ενεργεία.
Ώστε κατακλείοντε? λέγομεν οτι μήτε άντίθεσι? υφίσταται εν τή τή? ψυχή? ουσία
μήτε και άντίφασι? εν τοί? τοΰ Ψελλού λόγοι?. Ή κατωτέρω περί Ψυχή? παράγραφο?
αύτοΰ, εάν τι? εύσεβώ? ήθελεν να ερμηνευση ταΰτην, θέτει το ώ? άνω ζήτημα
φιλοσοφικώ? τε κάί θεολογικά»? εν αδιαφιλονίκητοι? και στερροί? θεμέλιοι?· "πάσα ψυχή
ή θεία εστίν ή μεταβάλλουσα άπο νοΰ εΐ? άνοιαν ή μεταξύ τούτων, act μεν νοούσα,
καταδεεστέρα δε των θείων ψυχών, κάί πάσα μεν θεία ψυχή θεό? εστί ψυχικώ?, πάσα δε
νοεροΰ μετέχουσα νοΰ θεοΰ οπαδό? άεί, πάσα δε μεταβολή? δεκτική θεοΰ οπαδό? ποτέ.
κάί πάσα ψυχή ασώματο'? έστιν ουσία κάί χωριστή σώματο?, άνώλεθρό? τε κάί άφθαρτο?,
κάί ζωή κάί ζών, μέση τε των αμέριστων κάί των περί τοί? σώμασι μεριστών. κάί πάσα
ψυχή μεθεκτή τήν μεν ούσίαν αϊώνιον έχει, τήν δε ένέργειαν κατά χρόνον. κάί
προσέχω? άπο τοΰ νοΰ ΰφέστηκε· κάί πάντα έχει δευτέρω? τα είδη ά ό νοΰ? πρωτω?
έχει· και πάντα εστί τα πράγματα, παραδειγματικώ? μεν τα αίσθητά, είκονικώ? δε τά
νοητά· ουσία τέ έστι ζωτική κάί ζωή ουσιώδη?."5*5?

ΕΙ? το ώ? άνω χωρίον κάί περιορίζοντε? τά σχόλια ημών επι τοΰ θέματο?,
παρατηροΰμεν οτι:
1. ή ψυχή τοΰ άνθρωπου, καταδεεστέρα μεν των θείων ψυχών, τ.ε. αγγελικών, κατέχει
μέσην θέσιν (των περί σώμασιν μεριστών κάί αμέριστων ουσιών).

56
. Codex Paris,, 1182,12ν43
37
, Wester ink, κ€φ.*30, σ€λ. 29-30 Κατά »«σαν τιθοκότητ« δ Ψελλό? έχει for' δψιν αύτου τον
ιό Γρηγ. Νυσσ., Περί Ψυχ% καΐ 'Αθανασία? AidXowv (M1gne, PG 46, 29Β), ένθα και "ψυχή
ττιν ουσία γ€ννηπί, ουσία ζώσα, vocpa, σώματι οργανικφ καΐ αισθητική, ούναμιν ζατικήν και τ6ν
ΙσΘητΰν άντιλτιπτικην δι' ίαυτή? €»α€ΐσα, le? αν δεκτική τοιίτβν συν^στηκ€ φιίσι?." Kotvii ιπτνΐι
,δτβν Χοος καΐ ή τοΟ Πρόκλου θ€θλογική Στοιχ€ί»σι?, πργψ. 184, 185, 186-188, 190, κλπ.

153
 2. έαν μετέχη του νού, τότε καί οπαδό? θεού γίνεται έαν δέχηται μεταβολήν,
απομακρύνεται του θ«ίου.
3. ή ψυχή αύτη καθ' εαυτήν είναι ασώματο?, άνώλεθρο? και άφθαρτος·.
4. ή μεθεκτή ψυχή, δηλ. ή του άνθρωπου, κατά μέν την ούσίαν αύτη? είναι αΙώνιο?-
•

κατά την αύτη? ένέργειαν, χρονική.

5. ω? δυναμική δ' έν τφ άνθρώπφ Ιεραρχία όρωμένη, κατέχει τα δευτερεια, ένφ ό νού?
τα πρωτεία.
6. τελο?, είναι ζωοποιό? ουσία ή ουσιώδη? ζωή μετ' έμφυτου Ικανότητο?, δπω? διττώ?
παρουσιάζη τα πράγματα, τα μεν αΙσθητά παραδειγματικά»?, τα Oc νοητά, είκονικώ?.

Ό Ψελλό?, ώ? πολλάκι? ελέχθη, κάτοχο? και θιασώτη? αμφοτέρων των παραδόσεων,

κινείται έλευθέρω? μεταξύ τη? άποκεκαλυμμένη? αλήθεια? και τη? φιλοσοφία?', πεποιθω?
ότι ό έξ αρχή? τή? δημιουργία? έμφυτο? λόγο? ώδήγησεν και οδηγεί πάντα? του?
CTintStiN? έχοντα? επιστήμονα?, φιλοσόφου?, πολιτικού?, θεολόγου?, ρήτορα?,
ποιητά?, κλπ. εΐ? την άλήθειαν. 538 'Ω? εκ τούτου, 6 Ψελλό? άνευ τινο? ενδοιασμού,
μάλλον έξ Ιερού καθήκοντο? κινούμενο?, συζητεί, σχολιάζει, έκθετα καί φιλοσοφεί έπι
θεμάτων καθαρώ? θεολογικών, Ιδία εκείνων επί των οποίων ή 'Ορθόδοξο? 'Εκκλησία δεν
είχεν δογματικώ? άποφανθή. Δια των λόγων τούτων ούδόλω? έννοούμεν ότι ό Ψελλό?
όλω? αυθαιρετώ? ή και αύτοπροαιρετω? θεολόγων ορίζει τα τη? Πίστεω?. Τουναντίον.
Και vai μεν δέχεται λέγων ότι: "ού γαρ πάσα ελληνί? δόξα διαβέβληται παρ' ημών,
τινε? δε (ήτοι, φιλόσοφοι) καί συνεργοί του ημετέρου τυγχάνουσι δόγματο?," 539
πλην, σπεύδει όπω? διευκρίνηση, γράφων: "συγκρίνων δε τα ημέτερα και θεοπαράδοτα
τφ όντι λόγια παρά τήν έλληνικήν άπειροκαλίαν, τα μεν άπεικάζω πηγή καθαρή καί
διαδεστάτη κάτωθεν άναβλυζούση και την διψώσαν ψυχήν ήρεμα έμφορούση τού
νάματο?, τα δε ύδατι έξομοιώ θολερφ καί άπότφ και άλμυρώ σφοδρώ? ί>έοντι και Toy
5 4 0
νουν κατασύροντι." 'Ω? εκ τούτου συμπεραίνει: "το δ' αληθε? ώ? μάλιστα τών καθ'
ήμά? δογμάτων, αρχή γαρ τούτο καί κρηπί? υπάρχει βασιλεία?..."541 Υπερασπίζων δ'
εαυτόν δια τα? υπέρ τή? φιλοσοφία? φανερά? αυτού τάσει?, γράφει προ? τον

'38 'laawjç, δ κλανο? απόστολο?, Ιν τφ «ροοιμίν αύτοΟ μαρτυρά) wept τοΟ Λογού λέγ·κ " *Ην το
Mi? το άληθινόν, f +*τίζ€ΐ wdvrm tw%pmwmr. tactfpcrvr ci? ter nfepw." Κατ·τ*ρ*>,
«IIXOOVTC? ircpl τή? (tela? Έλλαμ*«·?. θα fòuicv on, ivû fi Scia Xdpic τοί? »fiai ν kl ïmv vcEXat
ice καί νΟν δίδοται, ΐκαστον ον κατά τήκ Ιδίαν τή? αύτοΟ τοίξ€·? δημιουργία? καί 1&ο*οιη&(ση?
ίιτιτηδαότητο?, δέχεται τήν έλλαμψιν τοΟ OtoQ. "flkrre καί ol »pò τή? θεία? 'Ενσάρκωνε·? καί
;νδημία? «τροφήται και UDWMVTOI, C(TC έκ τή? ημετέρα? αυλή? ή" καί τή? θύραθεν νροερχομενοι,
: φ' οσον καί καθ' δσον ίο^χοντο τον φ·τισμον καί (teiav ΐλλαμι^ιν, ύμίλονν τα re/κ rfr dÀvfei'as:

>39. KurtZ-Drexì, L.acX. 453

' 4 0 , Kurtz-Drexl, II., σ€λ. 267
' 4 1 . Migne, PG., 122,816

154
 Πατριάρχην 'Αντιόχεια?: "...οτι Πλατωνικοί μεν ΐσω? fyâ?, συ δε τη? ευαγγελική?
άπλότητο?. 'Εγώ δε εΐ και σοφό? ΐσω? τυγχάνω γενόμενο?, αλλ' ού πάντοτε ούδε
προ? πάντα? άττικίζειν προήρημαι. "Οταν δε κάί μάλλον θείοι? άνδράσι βεβούλημαι
όμιλειν, άπο των αυτών κρατήρων εξάγω του? λόγου?, αφ' <δν κακείνοι συνηθω?
προενεγκειν διαμεμελετηκασι."542

Έπαναλαμβάνομεν όθεν οτι 6 Ψελλό? δεν δύναται όρισμον τη? τη? ψυχή? ουσία?
δούναι, εΙμή μόνον κατ * ανάφασι?, όπερ κάί περί θεού κάί "Ύλη? επραττεν. Τα
επίθετα, θεία, αθάνατο?, άφθαρτο?, ανωλεθρο?, ασώματο? κάί λοιπά δηλοΰσι τα περί την
ούσίαν', ούχι αυτήν ταύτην τήν ούσίαν. Τούτον συμβαίνει κάί μετά τή? Βιβλική?
προσωνυμία? κατ' εΙκόνα θεού·' εφ'όσον δεν δυνάμεθα να όρίσωμεν την θείαν ούσίαν,
μήτε κάί τήν εΙκόνα Αυτή? δυνάμεθα κατανοήσαι. Διαχωρίζει όμω? τα συμβεβηκότα, ή
κατ' άλλον τρόπον, τή? èyépyaay τητ ουσίας. Τα? δυσκολία? ταύτα?, έρχεται απαντών
κατά φιλοσοφικήν τε κάί θεολογικήν μέθοδον, είσαχθεισαν το πρώτον παρά Πλάτωνι, τα
μάλα παρά τω αυτού μαθητή 'Αριστοτέλει σχολιασθεΐσαν κάί ύπο χορείαν φιλοσόφων
και θεολόγων άργότερον εν πολλοί? ή εν σώματι άσπασθεΐσαν, 'Ιδού πώ? ούτο?
άπηχών τήν μακραίωνα φιλοσοφικήν σκεψιν ορίζει τήν εν τψ σώματι ψυχην: Τριττόν
εστί το πάθο? τή? ψυχή?, και το μεν άκρότατον αυτή?, το τοι? νοητοί? ήνωμένον,
νόησι? ώνόμασται- το δε εσχατον, το τών αισθητών γνωστικον δια μέση? τή? κοινή?
αίσθήσεω?, δόξα λέγεται- το δε μέσον, το άνιέναι κάί κατιέναι πεφυκό?, διάνοια, και
μέχρι μεν τούτων ό άνθρωπο?, ήτοι νού?, διάνοια, δόξα, μετά δε ταύτα είναι το ζφον·
ή μεν γαρ πολυποίκιλο? φύσι?, ή δε τή? θεία? μοίρα? υπάρχουσα, ή μεν γαρ επιθυμία
πολυκέφαλον θηρΐον, ό δε θυμό? λεοντώδη?, ό δε λόγο? ό άληνινο? άνθρωπο?, εστί δε
τούτου και άλλο? θειότερο? άνθρωπο? κάί αληθέστερο?, 6 νοερό?, ον αύτοάνθρωπον
προσαγορεύουσιν ol τών εΙδών φιλοθεάμονε?. τριττο? ούν 6 άνθρωπο?, 6 μεν νοερό?
και μονοειδή?, ό δε λογικό? κάί τριμερή? κάί τριδύναμο?, 6 δε αΙσθητικο? κάί πολυειδή?
και παντοδαπό?. το δε λογιζόμενον κάί το θεωρούν ήμει? εσμέν· ήμει? γαρ κάί ή
ψυχή τούτον." 5 4 3 Κυρίω? είπαν, ή ανθρώπειο? ψυχή, καίτοι καταχρηστικά»? δυνάμεθα

42
. Kurtz-Drexl.l..«*. 159-160
43. Westerink, κεφ. *31, σ€λ. 30. Δύσκολο? οντ·? ή τή? ψυχή? κατάληψι? είτε ώ? ουσία? ταύτη?
ροβαλλομένη? CÎTC tiç έν€ργεία?. Ένεκεν τούτου, öl Πατέρε? ίλλ«? άλλοι ίρισαν άλλοι διττό?
ιύτην ορίζουν, άλλοι ά? τριττήν Βυναμιν κοί άλλοι cl? «ολνειδή : "άμφ« γαρ δυνάμει? τή? ψυχή?,
'ώσί? τε και ορμή.." (Κλήμ. Στρ*μ. 6.8. Migne, Ρ6. 9. 289C). Το μεν λογικόν can καΐ νοερον τή?
υχή?, το δί, ναθητικον τε καΐ άλογον. κοί τ$ μεν φύσει το κρατεΐν υπάρχει, τοΐ? fk, το υτακούειν
} λόγφ." (Βοσίλ. M4y. 'Ομιλ. 3. Migne, Ρ6, 31. 213C). "Διττήν γαρ είναι τή? ψυχή? εγβγε οΪμοι
ΐν δύναμιν, μια? καΐ τή? αυτή? (ηταρχούση?- τήν με> τίνα του σώματος {βτικήν, τήν δε ίτίραν τον
τ«ν θοιρητικήν, fjv δη καΐ λογιστικήν όνομάζομεν." (Βασιλ. Μίγ. ïlcpt Κοτοσκ. Κόσμ. 2.2. Migne,
3. 31, 1340D). " Ίδιον τοΟ λογιστικοΟ τή? ψυχή?, σχολιάζειν γνώσει θεού- τοΟ 5k παθητικοί) αυτή?,
ya'im καί ίγκράτεια." CAßßfi? θαλάσσιο?, Migne, Ρ6, 91. 1441D), Τή? ψυχή?, το μέν.,.ίΐναι

155
να €ΐπωμ€ν οτι διαιρείται el? διαφόρου? δυνάμει?, έΐναι κατ' ούσίαν μία, τ.€. το
θ€ωρητικον μέρος-, οπ€ρ κα\ χαρακτηρίζει την άνθρωπίνην φΰσιν· αϊ αΧλαι, τ.€. ή άλογο?
και ή φυτική, ένεκεν τη? αυτών προ? την λογικήν συνάφεια? την τη? ψυχή? ονομασίαν
λαμβάνουν Τί otSv τρει? ψυχα? εχομεν, και ύπο τριών ψυχών διοικοΰμεθα; Λέγω γαρ
οτι ώσπερ ένωθείσα ή ψυχή τφ σώματι τούτω, δοκεΐ μεν εν τι πράγμα ποια, κατά
αλήθειαν δε ούχ εν εστίν ούτω τή TC άλάγω καΐ Tfj φυτική συνημμένη, μίαν μέν τίνα
συνέχ€ΐαν ποιεί δια την συνάφειαν ε£ήπται γαρ προσέχω? τη? μεν λογική? ή άλογο?,
τή? δ« άλογου ή φυτική. Δια δ« την γ€νομένην εκ τη? συναφ€ία? ταύτη? συμπάθειαν,
μίαν φαμέν, οτι, ώ? όργάνοι? κέχρηται ταί? αλλαι? δυνάμεσιν ή λογική." 544

2. Η ΦΤΤΙΚΗ ΫΤΧΗ545

Το τρίτον και καταδ€έστ€ρον μέρο? τη? ψυχή?, το φντιιον, δέδ€ται αμέσω? τφ

σώματι· τοΰτο δε και όμοειδε? τοι? έτεροι?, τ.ε. αίσθητικοΰ και λογικού 5 4 6 λέγ€ται και

»ρητικον...το Si πρακτικόν καί το μίν θεβρητικον εκα'λει νουν TÒ 8ε πρακτικόν, λόγον- ώ?

«ίτα?... βυνόμει? τή? ψυχή?...διεξοδικά?...τή? ψυχή? ϊφασκεν είναι, κατά μεν το νοερόν, τον νουν,
IV σοφίαν.,.τίιν άληστον γνασιν· TOÓTMV δε τέλο? είναι τήν αλήθειαν- κατά Sc το λογικόν, τον
ιγον, τήν φρόνησιν...τήν πίστιν· τουτβν Se τε'λο? είναι το αγαθόν." ( Μάξιμ. Όμολογ., Μυσταγ.5
gne, PG., 91. 673C). ΤριγενοΟ? ουν υπαρχούση? τή? ψυχή? το νοερόν, S Sii λογιστικον καλείται, ό
'θρωπό? έστιν ό £νδον...το θυμικόν, θηριδδε? ÒV, πλησίον μανία; οίκεΐ· πολόμορφον Sc το
ηθυμητικον καί τρίτον, ύπερ τον Πρβτεα.,.ποικίλον." (Κλήμ.Άλεξ., Παιδαγ. 3.1 Migne, Ρ6„ 8.556Α)
Ò τρίμερε? τή? ψυχή?...τον θυμον.,.το επιθυμητικον...το Sc λογιστικόν." (Ήσυχ. Σινά, hi gne, PG. 93.
•)20Α). "τύπον Sc εφερον τα τέσσαρα C#a τα φέροντα το άρμα. αύτβν TÌV ήγεμονικ§ν λογισμών τή?
>χή? #σπερ γαρ δ αετό? βασιλεύει τβν ορνέ·ν, καί ό λεΊιν τβν άγρίιιν θηρίων, καί 6 ταύρο? τβν
Ιράν ζψαν, καί δ ίνθρι»πο? τβν κτισμάτ«ν οϋτ«? clot καί ol βασιλικιίτερσι λογισμοί τή? ψυχή?·
·:γω Be', το θέλημα, ή συνει'Βησι?, 6 νου?, ή άγαπητική δύναμι?· Si' αυτδν γαρ το άρμα τή? ψυχή?
βερνάται, καί el? τούτου? επαναπαύεται δ θεό?." Μακάρ. Α1γύπτ.. αναφερόμενο? cl? Ίεζεκ.1: 5,
gne, PG., 34. 452C). " ψυχή...ή τδν ένθρώτβν πολυμερή? ίστι καί où μονομερή?, συνθέτη γαρ ίστιν
: εΐναι φανεραν αυτήν Sia σωματοτ οδτε γαρ αν αυτή φανείη ποτέ χβρί? σιίματο? οδτε άνίσταται
σαρξ χβρί? ψυχή?." (Τατιαν. Λογ. 15, Migne, PG. 6. 837Α). "Μ^λη ψυχή? είσι πολλά", νοΟ?,
ινείδησι?, θέλημα, λογισμοί κατηγοροΟντε? καί άπολογουμενοι, άλλα ταΟτα ιόντα cl? ίνα λογισμόν
σιν άπο&εδεμένα, καί μίλη εστί ψυχή?, ό ε σ · dvopano?." (Μακαρ. ΑΙγυπτ. 'Ομιλ. ΊΑ., Migne,
i.,34. 528Β).

Μ
. Migne, PG. 122, 1040 A
,5
. Ta Περί *υχήε άκολουθησομενα (nrò *ελλο0 σχόλια είληνται κυρίβ? εκ τοΟ iv Migne, PG. 122.
029C-1076A) ΔΟΗΑΙ DEN tTXHS ϊργου αΰτοΟ. Ουτο? κυρί·? pWtcTai ini TÌV òirò Ί·<ίννου
λοπονου σχολίην τή? lutò Άριστοτ^λου? Ilcpì Ψυχή? τραγματ«ία?. Ό Φελλό?, κατά τον fSiov
ιτοΟ εκλεκτικον τρόπον, παρουσιάζει δ,τι ή ορθόδοξο? σκε^ι? è πι τρέπει. Έχοντε? Sé (nr1 ίψιν το
rò Michael Hayduck.loanms Phlloponl, InArlstotellscteAnimallbrosCommentarla,, Berlin,
397, καί συγκρίνοντε? τοΟτο μετά τοΟ ΨελλοΟ, ναρατηράμεν οτι οδτο? ίχει kv πολλοί? άσπασθβ
ΐν μεθολογίαν ύ? καί φιλοσοφικήν άκολουθίαν αυτοΟ. "Οσον δμβ? άφορφ τήν τριμερή διαίρεσιν
1S ψυχή?, εΐ? Φυτικήν, ΑΙσθητικήν καί Λογικήν, αυτή αρχήν ίσχεν τον Πλα'τβνα é? οίτο? iv τή
)ΛΙΤΕΙΑ αυτοΟ ορ(ζ^
fó
, Wester Ink, κεφ.* 39, σελ. 33. "ΊστίΌν ίίτι όμοειβεΐ? ή φυτική ψυχή καί ή αίσθητική καί ή
γική έν τ§ άνθρώ'ττφ ουσαι, καί αδιάφοροι κατ' εΐδο? »pò? άλλήλαι? αΐται· άνομοειδεί? 8ε αϊ

156
 547
εννοείται. Σχολιάζων δε τα του Άριοτοτελου? λ ό γ ι α ένθα και "διάφοροι? ζώοι?
ψυχαί" οΰτο? ορίζει, λέγει 6 Ψελλό? εν εξηγήσει οτι 6 Σταγηρίτη? εννοεί διαφόρου?
φυχα? "τφ εΐδει." Διότι, συνεχίζει: "ούκ εστίν κοινον γένο? Φυχών, διόπερ ουδέ
ενδέχεται ενα κοινον αυτών δρον άποδοΰναι, καθάπερ τυχόν τοΰ ζώου. ούκ εοτιν δε
κοινον γένο?, διότι εν αύται? το πρότερον καί το ύστερον θεωρείται· όπερ αδύνατον εν
548
τοι? τελοΰσιν ύπο το αυτό καθοράσθαι γένο?." Κατά λογικήν δ« συνέπειαν, ή
φυτική ψυχή είναι πρότερα τη φύσει των ετέρων "καί συναναιρεΐ μεν τα? άλλα?, ού
συναναιρείται δε αύται?, και συνεισφέρεται μεν εκείναι?, ού συνεισφέρει δ«, όπερ ίδιον,
549
τοΰ φύσα προτέρου." Προϋποτίθεται μεν ύπο των άλλων ενψ αυτή ούδόλω?
προϋποθέτει ταύτα?. ""Οπου γαρ ή λογική, εκεί. καί ή Αλογο? κα\ ή φυτική· ού μέν τοι
οπού ή φυτική, εκεί και al λοιπαί· ή οπού ή άλογο?, εκεί και ή λογική· διό και ή
άλογο? φύσει πρότερα τη? λογική?· καί αναιρεθείσα ή φυτική, συνανειλεν εκ τοΰ
υποκείμενου και τα? λοιπά?, ώστε εν αύται? εστίν το πρότερον εν τη φύσει καί το
ύστερον, και δια τοΰτο το κοινώ? αύται? κατηγορούμενον ούκ εστί γένο?, τοΰτ' εστίν
ή ψυχή, αλλ' ομώνυμα εστίν άλλήλοι? ώ? τα αφ' ενό? καί προ? εν." 5 5 ^

Η φυτική ψυχή, κυρίω? είπεΐν, χαρακτηρίζει τα ερφυχα οντά, την φυτικήν φύσιν, τα
φυτικά. Αύτη, άνευ λόγου και αίσθήσεω?, παρουσιάζεται ώ? τριδύναμο?:
1. ώ? θρεπτική· 2. ώ? αυξητική- και 3. ώ? γεννητική. Είναι ίδιον των "εμψύχων.,.το
τρεφεσθαι, και αυξεσθαι κα\ γεννάν όμοια εαυτοί?." 5 5 1 'Εκάστη δε τούτων εκπληροι
552
"επί το σκοπιμώτερον (το) τη? φύσεω? τέλο?," Ιδία δε δια τη? αρίστη?, τη?
γεννητική?. Διότι, τη? μεν θρεπτική? έργον είναι τοΰ "σώζειν το ε ί δ ο ? " 5 5 3 τη? δε
αύίητικη?, "το εΐ? το τέλειον και κατά την φύσιν άγαγειν, εΐ? ο γενόμενα τα τε ζψα
και τα φ υ τ ά . " 5 5 4

ir διαφόρων <#»ν δυνάμει? wpò? τα; τοΟ ανθρώπου, otov ή τοΟ Ιππου αισθητική προ? την του
"Θρήνου αίσθητικήν. πάσαι γαρ al άνθρώπειαι καθ' Ιν είδικιίτατον δν το ανθρώπειον
xpaKTTipiCovTai ctòor...".
47
De Anima, 414b 20 εξ.
48
. Migne, Ρθ. 122, 1060Β . Σημειωτέον, ότι υπάρχει διαφορά μεταξ« γίνου? καί είδου?· "τα γαρ
i etßei διαφέροντα, ού πάντβ? καί τ$ γίνει· é? άνθρωπο? καί ίππο?, τα μίντοι τφ γίνει
αφίροντα, €ξ ανάγκη? καί τ# εΓδει, é? b λίθο? καί C#ov." "Evo' ανατ. 1057Α,
49
. Ένθ' ανατ.
50
. Ένθ' άν«τ.
51
,Ένθ' άνβτ. 1036D
^2, Ένθ' άνωτ. 1072D. " 0ΐτο? γαρ τη? φυσεω? ò τελικωτατο? σκοπό? δϊα την Ιφεσιν τή?
ίδιοτητο? τή? αθανασία? τοί? γεννητοί? ζ·οι?, επισκευαστή? τΑ διαδοχτ) γενομίνη?· ίστε η μεν
ίιξητικη ίίλη? έπεχει λόγον προ? την γεννητικην. Προ? 8* την αυξητικην ή θρεπτική."
·>*. Ένθ' άνωτ. "μίχρι γαρ τοσούτο« σωζόμεθα c'a? tfv τρεφώμεθα."
Η Ένθ' άνωτ.

157
 Al φυτικοί δυνάμει? ενεργούν άνευ α1σθ*σε»? και ώ? & τούτον άνευ ένιθνμάζ?.
"Διαφέρει των φυτικών δυνάμεων (τΧ. γεννητική? και θρεπτική?) ή επιθυμία...κάί γαρ
όρώμων αυτήν, τάί? δυσί ταΰται? επικοινωνούσαν· περί τε γαρ τροφα? ενεργεί, και τα?
γεννητικά? δυνάμει?· πλην διαφέρει, ότι ή μεν επιθυμία μετά αίσθήσεω? ενεργεί- αϊ δε
φυτικαί, άνευ αίσθήσεω?. των μεν φυτικών δυνάμεων ίδιον το άπλώ? εφίεσθαι, και
γονήν προίεσθαι ανεπαισθήτως τή? δε επιθυμία? το, τοιασδε τροφή?, κάΙ τοιασδε
5 5 5
μί£εω? κάί άπλώ? του ήδέο?." Μολονότι ή φντιτή φ*χη έχει άμεσον σχέσιν
μετά τοΰ σώματο? και άνευ τούτου δεν δύναται να νοηθή, δεν σημαίνει ότι αυτή είναι
σωματική "...ούδεμίαν ψυχήν δυνατόν σώμα είναι, οΰτε άπλοΰν, οΰτε συνθετον,
δήλον...πάν γαρ σώμα κατά την εαυτοΰ φΰσιν, σκεδαστόν εστί κάί εΐ? άπειρα διαιρετόν
διο δείται τοΰ συνέχοντο?, και τοΰτο d? άπειρον, ανάγκη άρα την συνεκτικήν των
σωμάτων δΰναμιν, άσώματον είναι, εστί δε επί των έμψυχων συνεκτική των σωμάτων ή
5
ψυχή· ή ψυχή άρα ασώματο? εστιν." ^ 'Qj άπόδειξι? δε τοΰ ανωτέρω ό Ψελλό?
προσθέτει λέγων ότι, "ή φΰσι? αΰτη? (δηλ. τη? ψυχή?) εστί τό μη τόπω περιγράφεσθαι.
ή ψυχή καθ' έαυτήν ακίνητο? 5 5 7 εστί· κατά συμθεβηκό? δε εαυτήν κινεΐν λέγοιτ' άν·
κάί τότε μόνην τήν κατά τόπον κίνησιν. επειδή γαρ κινεί μεν αυτή τό σώμα· εστί δ'
εν αύτώ κινούμενα· κινουμένου δε τοΰ σώματο? συγκινηθήσεται αύτώ· ώστε κατά
συμβεβηκό? εαυτήν κινεί., καθ' εαυτήν δέ, κάί κατ' ούσίαν ούτε κινείται οΰτε εν τόπω
εστί. Οΰτε γαρ άλλοιοΰται τοΰ σώματο? άλλοιουμένου, οΰτε αΰξεται ή μειοΰται."558
Τέλο?, ή φυτική ψυχή μετά των αύτη? Ιδιαζόντων φυτικών δυνάμεων "άνευ
αίσθήσεω?"55^ ενεργεί.

3. Η Α Ι Σ Θ Η Τ Ι Κ Η *ΤΧΗ

Τό δεύτερον μέρο? τή? ψυχή?, τό αΙσθητικο? ί oXoyor, υπερτερεί τοΰ

φυσικού ένεκεν των α ί σ θ ή σ ε ω ν . Αΰται εν λειτουργική Ιεραρχία έχουν ώ?
560
ε£ή?:
1. αφή 2. γεΰσι?· 3. όοφρησι?· 4. ακοή κάί 5. όρασι?. Ουχί πάντα τα ζώα

δδ.'Ένθ' άνωτ. 1037D, 1040Α

'56. Ένθ' ανατ. 1044Β
5 7
Άκίκητον ένταΟθα δ Ψίλλος· kwoiì τήν ψυχην ovm*vw4vw ίκτα τοΟ σήματος. ΆλλαχοΟ. θα
ΰραμεν κατΗτέρω, καλίΐ αυτήν "αυτοκίνητο»'." 'Εκτο? τούτου, cl? τα Ikpt θ€θ9, €Γ6ομ€ν 8τι ή κατ'
ξοχην ακινησία cîvci Γδιον τ% θεία? Φύσευ?.
58. Μ igne, PG., 122, 1068C
59.Ένθ' άνωτ. 1037D
ω
-. Πρβλ, ' Αριστοτέλους ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ, 414α 2-4, 415α Η, 435α 12. Έιτίστκ, W.D. Ross, ARISTOTLE,
lethuen fc Co. Ltd, London 1956, ocX. 129-131, 135-142

158
κατέχουν miras" τα? αίσθησει? παρεκτο? των τελειότερων. Τα την όρασιν έχοντα, εκ
λογική? συνεπεία?, κέκτηνται κάί τά? κατωτέρα?· το άντίθετον τούτου όμως- δεν
συμβαίνει. ΑΙ υποδεέστεροι δε των αίσθησεων ΰπηρετώσιν τά? υπέρτερα? εΐ? ας κάί
υπακούουν, σχέσιν εχουσών και άναφοράν ώ? ή ΰλη τψ εΐδει. 56 ! Τα ζψχ εν γένει
κέκτηνται των θρεπτικών και αίσθητικών ψυχικών δυνάμεων- ώ? εκ τούτου, διακρίνονται
τουλάχιστον δια τη? αφή?. Δια τη? αφή? δε εΙσάγεται ή επιθυμία και ή ορεξι?. "...τα
ζώα...μετέχει της· θρεπτική? και αίσθητική? δυνάμεως- δια δε την αίσθητικήν και τή?
ορεκτική?, και κατασκευάζει, ότι πάντω? ένθα καν μία αΐσθησι? ή\ ανάγκη είναι
επιθυμίαν κάί όρε£ιν. δια τούτο ουν τα ζφα αϊσθησιν έχει πάντα· εν πάσι γαρ πάντω?
εστίν ή αφή, κάν μή τι? άλλη τον αίσθησεων. ή δε αΐσθησι? τοΰ ήδέο? κάί τοΰ
λυπηρού αντιλαμβάνεται· ένθα δη το ήδΰ, εκεί πάντω? κάί ή επιθυμία κάί όρε£ι?. Ή
γαρ επιθυμία του ήδέο? εστίν εφεσι?."5&2 Ύπο την εννοιαν δε τή? όρέξεω?
εννοούνται ή επιθυμία, ό θυμό? και ή βοΰλησι?· εκαστον τούτων είναι έίδο? τι όρέξεω?.
Ενφ ομω? τά ζψα, τα μόνα αφή έχοντα, γνωρίζονται δια την κατ' επιθυμίαν, τα κάί
τα? πέντε αίσθησει? έχοντα κέκτηνται κάί την κατά θυμον όρε£ιν. Τέλο?, ή βοΰλησι?
"μόνου εστί τοΰ λόγου."5&3

Σημειωτέον δ' ομω? ότι ή όρεξι? κάί ή επιθυμία ό μ ω ν ΰ μ ω ? εννοούνται· καί

κοινώ? μεν ή όρεξι? λέγεται επί τοΰ θυμοΰ, τή? επιθυμία? κάί τοΰ λόγου· "κάί γαρ
των θείων όρεγεσθαί φαμεν, και επιστήμη?..."564 Πλην, ή όρε£ι? αντιδιαστέλλεται τή?
απλή? φυσική? κινήσεω? προ? τον λόγον. Ώσαυτω? κάί ή επιθυμία· άλλοτε μεν κοινώ?
εννοείται, άλλοτε αντιδιαστέλλεται προ? τον θυμον κάί τον λόγον.

Η αΐσθησι? προσέτι, ω? γνωστική Ικανότη? τή? αλόγου ψυχή?, διαφέρει τή? φαντασία?,
ήτι? κάί αυτή μέρο? οίον αποτελεί τή? αίσθητική? ψυχή?. Ή μεν αΐσθησι? "προ? το
έκτο? αποτείνεται ή δε φαντασία ένδον έχει την γνώσιν." 5 6 5 Κάί ενφ ή αΐσθησι?
μόνον το παρόν γνωρίζει, ή φαντασία λαβοΰσα τοΰ? τύπου? των αίσθητών άναπλάττει
τούτου? εν εαυτή πέραν τών τοΰ παρόντο? ορίων. 'Επί τούτου, ή αΐσθησι? μόνον

51ν
Ενθ' άνωτ. 1072D
^ΛΕνθ' άνωτ. 1073Α-Β
> 3ν Ενθ' άνωτ. 1073 C
ΗΈκθ' άνωτ.
>5,Ένθ' άνωτ. 1036 Β.Ό Νεμεσιο? Έμεσοι» (Mlgne, PG. 40. 636Β-637Α)ypdfov wept τη?
'θρωιτίνη? φύσεω?, σημ€ΐοΐ τα 4ξή? »épi αίσθήσαι?: "ίση δί ή αΐσθησι? ούκ άλλοίωσι?, άλλα
αγνωσι? άλλοΐ(ίσεω?. άλλοιοΟτσι φίν γαρ τα αίσθητηρια, διακρίνει δε την άλλοίωσιν η αΐσθησι?.
ιλεΐται
!
δε ιτολλακι? αΐσθησι? καί τα αίσθητηρια. ίση δε αΐσθησι? άντίληψι? τον αίσθητών. δοκεΐ
οδτο? 6 δρο? ουκ αύτη? εΐναι τη? αίσθήσεω?, άλλα τον έργων αυτή?, διό καί ούτω? ορίζονται
IV αϊσθησιν «νεθμα votpòv dirò τοΟ ηγεμονικοθ èwi τα όργανα τεταμίίνον...Πλάτων δί τήν αϊσθησιν
?γ€ΐ ψ«χη? καί σώματο? κοινωνίαν wpò? τά ίκτό?."

159
 το ίδιον αίσθητον γνωρίζει, ήτοι ή ορασι? τα ορατά, κ.ο.κ., ενφ ή φαντασία δέχεται
5 6 6
μεν του? τύπου? των πέντε αίσθησεων πλην "ούκ άσχηματίστω?." Συνεπιφέρει
τέλο? τοΐ? ανω και την ακόλουθον διαφοραν αίσθησεω? και φαντασία?: "εΐ γαρ καί
υψηλότερο ν τι χρήμα φαντασία αίσθησεω?, αλλ' εκείνη μεν είδωτικώ?, άνατυποί το
7
ποθούμενον, αΐσθησι? δε αύτην έχει την του ζητουμένου."^

4. Η ΛΟΓΙΚΗ *ΤΧΗ

Εΐδομεν ότι ή Ψυχή, εν τη γενική αύτη? εννοία, διαιρείται εΐ? τρία μέρη:
1. το Φυτικό ν, 2. το ΑΙσ&ητικόν, και 3. το Λογικόν. Τα δύο δε πρώτα ονομάζονται
όρο«δ^> 6 8 του τρίτου και καταχρηστικό?569 την τη? ψυχή? προσωνυμίαν λαμβάνουν.
'Ομιλών όθεν ό Ψελλό? περί του τη? ψυχή? όροειδον?, dpmrvpia? η νολλαχ»?
λεγόμενο« 5 7 0 , καίτοι χρησιμοποιεί, γνωστού? 'Αριστοτελικού? όρου?» διακρίνει
ταυτην κατά τα Ιδιώματα και ουχί κατά την ούσίαν "μίαν (τ.ε. ψυχην) δε πάσαι? την
φΰσιν υποβαλλόμενο?, τοΐ? Ιδιώμασι διαιρώ."571 Ίδιαιτέρω? δε, αναφερόμενο? εΐ? την
άνθρωπίνην φΰσιν, ναι μεν αναγνωρίζει τα? υποδεεστέρα? οίον πτυχα?' τη? ψυχή?,
ορίζει ομω? την κατ' εξοχήν ούσίαν αύτη? ώ? Xoyor, διότι "το.,.λογιζόμενον και το

,66
. Καίτοι ά? άνβτέρω ίλέχθη ό Ψελλό? ίν τ$ ΔΟΗΑΙ ΠΕΗ f ΤΧΗΣ συγροίμματιν αυτοΟ
ίασίζετο επί του into 'Iwdvvou Φιλόπονου εκπονηθέντο? Περί Ψυχή? ϊργου, μνημονεύει νολλάκι?
ή? τοΟ 'Αριστοτέλους, Πλάτανο? καί Πλατίνου επί θέματο? θεμελίωσε»? καί ορθόδοξα? διορθοί τα?
νώμα? αΰτάν οσάκι? αύται παρεκκλίνουν τή? χριστιανική? διδασκαλία?. Tò Si θαυμαστον τοΟ
νδρό?, ή λεπτομερή? φιλοσοφική άνάλυσι? τον δυνάμεαν καί ενεργειίν τη? ψυχή?. Ιδία του
'κροτάτου αυτή? μέρου?, το0 ν·9 ή M y · · , Οση? καί τήν άνθρώπειον ούσίαν ή εΐδο? αποτελεί.
!irl τούτου απεφύγαμε τα? μακρά? επεξηγήσει? καί άντιδιαστολα? τβν επί μέρου? δυνάμεων τοΟ
>ντικσθ καί αΙσθητικσΟ ή άλογου μέρου? τή? ψυχή? ϊνα δβίσβμεν τήν δέουσαν πρσσσχήν ci? το
fries ταύτη?, τουτέστιν τοΟ νοΟ.
> 67 .Κ. Σ«£θα?, Τόμ. Ε', σελ. 372
108
. 'Αριστοτέλους, Dcpt * « x f e , 411b 25-28 "καί ομοειδή εστίν άλλήλοι? καί τή βλ* αλλήλων μέν
ι? où χ*»ριστά Οντα, τή? δ' δλη? ψυχή? 4? ού διαιρετή? οδση?." Πρβλ. επίση?, R. D. Hicks,
ÌRISTOTLE, De Anima, Amsterdam 1965, σελ. 3 0 2 - 3 0 3 . Ό Περικλή? 'Iedwou εψίστησι τήν
ροσοχήν τοΐ? ενδιαφερόμενοι?, ταρατηρβν δτι ό Φελλό? δεν εννοεί καί κατ' άκολουθίαν δεν
;ρησιμοποιεί τον òpov é p o c i N s ί ? ο 'Αριστοτέλη? αλλ' ομοούσια, δηλονότι, μέρη τή? ψυχή?.
ίστε, ομοειδή? "hat hier nicht den aristotelischen Sinn, den Sinn einer Homonymie, sondern
irinnert an das 'homoouslon' der Dreifaltigkeit, in der die drei Personen nur eine ousla bilden,"
». loannou, DIE ILLUMINATINSLEHRE.,, Ibid. σελ. 90
i69
. Ilp&.Codex Paris., 1182, 12r 47, oro« "εαοθβσαν γαρ ai φυτικοί τε αδται καί θρειττικαί. at
ίή καταχρηστικά? το τή? ψυχή? όνομα ϊΐλήχασιν."
i7
°. Πρβλ. Joseph Owens, THE DOCTRINE OF BEING IN THE ARISTOTELIAN METAPHYSICS, Toronto,
;anada 1963, pp. 114, 198, διτου ή έννοια τοΟ 'πολλαχβ? λεγόμενον' λεπτομερβ? συζητείται. 'Ομιλάν
ίε ό Φελλό? περί τβν λειτουργιών τοΟ wmkkmxÊs leropcfr··. H l . fixte, σχολιάζει γραφαν:
ί"»χή? χαριτο? διαφαινομένη? το σώματι...νου γεννάντο?...λογισμοΟ κρίνοντο?...μνήμη?
ΓυναθροιΧουση?...διαΐΌία? επι&αλλοΰση?...φβ»ΓΓ«0Γία? ολίγον εμποδϊζουση? τφ ν#." Πρβλ. Κ. Σαθα?,
όμ. Ε', σελ. 95
»71 Κ. lodar, τομ. Ε', σελ. 5Η

160
 572
θεωρούν ήμεί? εσμεν ήμ€ίς- γαρ και ή ψυχή τούτον." θελων δε δείξαι εμφανώ? το
ίδιον τη? ανθρωπινή? ύποστάσεω? διακρίνει κατά σιίγκρισιν τοΰτο ώ? εξη?: "...μετέχομεν
των φυτικών δυνάμεων και ήμεί? και τα άλογα (φα, ώστε, οτε μεν ενεργοΰμεν κατά
ταύτα? τα? δυνάμει?, ώ? φυτά ενεργοΰμεν οτε δε κατά θυμον και επιθυμίαν, ώ? τα
άλογα ζώα- ώ? ανθριινοι δε μόνον ενεργοΰμεν τότε, οτε τ$ λογ^ ccxpwcta. διό
κάί άστείω? λίαν 6 Πλωτίνο? είπεν, ω? όσοι εμμανώ? κατά τα? θρεπτικά? δυνάμει?
57
ενεργουσιν, ούτοι κινδυνευουσιν άποδενδρωθηναι." ^ Συνεπώ? δε, "...μεχρι...τουτων 6
574
άνθρωπο?, ήτοι νου?, διάνοια, δόξα, μετά δε ταΰτα είναι το ζφον." Τριχη, όθεν,
διαιρείται ή τη? ψυχή? λογική ή γνωστική δυναμι?, εΐ? δόξα?, 8iarotar και ψονν.

Η ΔΟΞΑ. 'Επόμενο? δε ό Ψελλό? τη των μεγάλων φιλοσόφων σκέψει, Πλάτωνό?

τε και Άριστοτελου?, ορίζει ούτω?: "ή μεν οΰν δόξα καταγίνεται περί το καθόλου το
εν τοι? αίσθητοί?. όίδε γαρ ότι παν λευκον κάί κριτικον όψεω?, κάί ότι πα? άνθρωπο?
δίπου?. Έ τ ι γε μην, και των διανοητών όΐδεν άνευ λόγου τα συμπεράσματα, οίο? ότι
ή ψυχή αθάνατο?, όίδε· δια τί δε αθάνατο?, ούκέτι ώστε δοξαστά εστί, τά τε εν τοι?
αίσθητοί? καθόλου, και τών διανοητών τά συμπεράσματα, κάί τούτων εστίν ή δόξα
γνώσι?." 575 Ή δόξα προσέτι, "ερεθιζομένη ύπο τη? αίσθησεω?, προβάλλει του? λόγου?
τών όντων, οΰτω κάί του? διδασκάλου? φασί μή τήν γνώσιν ήμιν εντιθέναι, άλλα την
ενουσαν ήμ'ίν, κάί οίον κρυπτομένην, εκφαίνειν- επει εί μή ήσαν εν ήμίν οί τών όντων
λόγοι, διατί συναισθανόμεθα, όταν τι? παρά τήν πραγμάτων φυσιν διαλέγηται;"^7^

' 2 . Westerink, κ«φ.* 31, σελ.30

' 3 , Mtgne.PG. 122, 1037C
' 4 . Wester ink, κεφ.* 31, σελ.30
' 5 Μίςηβ,ίνθ' άν*>τ. 1029C-1032A. Ό 8ρο? Δ4ξ« το τ% γνώμη? επιστημολογικό? σημαίνον,
αφαινεται vpêmv εν Πορμ€νί6χι (fgr, I. 30 καί 8, 51) ένθα κοί "flpoTiv 6#αι." Παρά Αίσχΰλω,
έρσαι 28) "ψυχή? €ύτλήμονι δοξη." Παρά Σοφοκλεΐ (frg, 235) " * δοξη Toirdtw." Παρά Πλ(ίτ«νι έν
ιργια 472e καί Φιλίίβφ 41b "κατά' ye τήν έμήν (τ.?, δόξαν)." Έν αντιθέσει δε wpo? é v i r r t f n r ,
θεαιτ. 187b καΐ εν Πολιτεία 506c. Έν Μεταφυσ. 'Αριστ. 1074b 36, κλιτ.
' 6 . MlOne.PG..ïve' αν·τ. 1033D. Κ? το σημείον τούτο δ Ψελλό«· Ιχει for1 ίφιν την »ερί
'αμνήσε«? διδασκαλίαν τοΟ Πλοίτβνο? (Μένβν 8θ8"82ά) ΦρονσΟμεν δτι τα ύιτο του Α,Ε. Taylor,
.ΑΤΟ: THE MAN AND HIS WORK, Methuen, London 1960, σελ. 136. σχόλια èirt τή? τερί
Όμνήσει»? Πλατωνική? θε»ρία?, άντανακλδσι την σκέφιν του Ψελλού. Οδτο? σημείου
ecollectlon...ls not a theory of 'Innate Ideas' or 'Innate knowledge," In a popular sense of the
)rds. We are not supposed to bring any actual knowledge into the world ready-made for us. On the
mtrary, we are said to 'have learned' the truth but have lost It again, and we have to recover
tet we have lost, The recovery requires a real and prolonged effort of steady thinking..." To τή?
'αμνήσεΜ? θέμα αναφέρεται OTTO Πλάτιινο? καΐ εί? τον Διάλογον ΦΑΙΔΩΝ 72e -76d. Tò ένομενον
ιρίον, κατά την ήμδν γνώμην, ετιτεΐνει τήν wcpl Άναμνήσε*? ερμηνείαν του Ψελλού κατά τούτον
μφβνοΟντα μ€τά τή? wept Ψυχή? αρχή? καί γενέσει»?. 'Ανεφέρομεν ήΤΐη δτι & Ψελλό? δεν δέχ€ται
©ιιπαρξιν ψυχή? καί κατ' ακολουθίαν τήν ιερί Άναμνήσε«? Πλατβνικήν θεβρίαν. Συμφών»? τ$
ιιστιανικφ δογματι, δέχεται τήν άμαΰοασιν του 'κατ' είκονα' και τον σκοτισμον του νοΟ. 'Tirò του
ίσματο? τούτου δέον οπ*>? ερμηνευθώ καί το άκολουθον xvpCov: Ίίη 6 νοΟ? αφ' οί τα νοήματα, εί
ν καθ' ε αυτόν $ άμιγη? σώματο?, ουκ ίχει $ εμφραγήσεται, εί δε σώματι δεσμηθ^, άναχκννυμενο?

161
 Δ Ι Α Ν Ο Ι Α . Αυτή καταγίνεται περί τα δοξαστά, δηλ., γνωρίζει οτι ή ψυχή είναι
αθάνατο?. Το δέ δια τί αθάνατος·' "διάνοια? γαρ έργον εστί τούτο, όΐθεν και καλωσ­
ορίζεται την δόξαν Πλάτων εν τφ Σοφιστή, 5 7 7 διάνοια? λέγων άποτελευτησιν. τή? γαρ
διάνοια? συλλσγιζομένη? οτι αθάνατο? ή ψυχή, το συμπέρασμα μόνον όΐδεν ή δυναμι?.
διάνοια? δε εστί το οίον όδον τίνα διάνυαν, μεταβαίνουσαν άπο προτάσεων εΐ?
συμπέρασμα, εξ ου και την κλήσιν ειλκυσε." 578 Των Λογικών Δυνάμεων πρω'την τάξιν
κατέχει ό νου?· εσχάτην ή δόξα και μέοην ή διάνοια "η τι? και προσωκείωται τη
ημετέρα ψυχή, επειδή κάί αύτη την μέοην την εν τ<3 παντί τάξιν έχει. κα\ δια ταύτη?
λέγω τη? διάνοια? ανάγεται ή ημετέρα ψυχή έπ\ την των νοητών θεωρίαν, ήτι? εστί
τελειότη? τη? ψυχή?...έπειδή γαρ σύντροφο? τε και συμφυλο? τοΐ? αίσθητοι? ή ψυχή ή
ημετέρα, αδυνατεί δια τον συνεθισμον τών αίσθήσεων, επί την θεωρίαν των νοητών και
αύλων άνάγειν αυτήν." 5 7 9 Πλην ή ψυχή, προ? την τελειότητα αύτη? όδευουσα,
οφείλει να ένεργήση κατά διάνοιαν", ήτοι προ? τα μέσα τών πραγμάτων. Πλην, "εΐ δέ
ποτέ ή διάνοια συλλογίζεται κάί περί τών νοητών, άλλ' ού καθ' αυτήν, άλλα τψ νφ
συμπλακείσα ώσπερ και περί τών αίσθητών συλλογίζεται, συμπλακεισα τη φαντασία." 5 ^

Παρεκτο? τών γνωστικών δυνάμεων τη? Λογική? ψυχή?, ήτοι τη? Δόξη? και
Διάνοια?, ό Ψελλό? αναφέρει και τα? Πρακτικά? δυνάμει?, την βονΧησιν και
νροαίρεσιν. Ή μεν βοΰλησι? "αύτη? καθ' εαυτή? εστί τη? λογική? ψυχή?", δια τούτο
και "μόνον εστί του αγαθού." Ή προαίρεσι? δέ "έπαμφοτερίζει" διότι "συμπλέκεται τή
άλογία." 5 8 1

εν προβάλλει τα ενθυμήματα, μή καθαιρόμενο? ΐνδον τοΟ προβλήματος μένει." Κ. Σάθα?, Τομ. Ε',
ελ. 51. Παράλληλον προ? την αν» fvvoiav τη? Άναμνήσε«? ορίζει καΐ ό Νεμέσιο? 'Εμέσου εΐ? το
Ιερί Φύσε«? Άνθρωπου, 13. Migne, PG. 40.661 B,C: "άνάμνησι? Sc λέγεται, δταν λήθη μεσολάβηση
ήν μνήμην, ίση γαρ άνάμνησι? μνήμη? εξιτήλου γενομένη? ανάκτησι?...ετέρα δέ εστίν άνάμνησι?,
τι? ουκ εστί λήθη Ι λ. μνήμη;] têv Εξ αίσθήσε«? καΐ νοήσε«?, άλλα τον φυσικαν εννοιών...ο? το
Ιναι θεόν." Πρβλ. και Ί·άν. Δαμασκ., Περί 'Ορθοδ. Πίστε»?, 2.20, Migne, PG. 94.940A
,77
. Σοφιστή? 264b 1
78
. Migne, ίνθ' άνι*τ. 1032 Α. Πρβλ. Πλάτ. Σοφιστή? 263e 2 έξ. δΊτου ή διάνοια »pò? δϊάλσγον
ρχεται μετά τή? ψυχή?· "ούκοΟν διάνοια μεν καΐ λόγο? τούτον· »λήν ό μεν έντο? τή? φυχή? προ?
,ύτήν διάλογο? άνευ φβνή? γιγνομενο? τοΟτ' αύτο ήμίν επΗνομάσθη. διάνοια; Πάνυ μεν ονν."
!t? δε τον θεαίτητον 189e, ή hH* ή σιβπηρα κατάφασι? τή? ψυχή? έν $ ή διάνοια τελευτφ· "λογον
ιν αυτή «pò? αυτήν ή ψυχή {«.εξέρχεται περί ίν αν σκοπή. ο? γε μή εΙδΊί? σοι αποφαίνομαι. τοΟτο
άρ μοι Ινδάλλεται διανοούμενη ούκ άλλο n ή" διαλέγεσθαι, αυτή εαντήν έρβτβσα καΐ άποκρινομένη,
al φάσκονσα καΐ ο« φάσκουσα. όταν δε ορίσασα, είτε βραδύτερον είτε καΐ όξύτερον ειτάξασα, το
,ύτο ήδη φή καΐ μή διστάζη, δόξαν ταΰτην τίθεμεν αυτή?, ίστ' εγβγε το δοξάζειν λέγειν καλΕ
al τήν δόξαν λόγον είρημένον, ού μέντα, προ? άλλον ούδε φ·νή, άλλα σιγή προ? αυτόν."
>79. Migne, Ρθ.,ενθ' άν«τ. 1032Β
>δ0
Ένθ' άν*τ. 1032D
'81. Έν»' àvttT, 1036Α, Westennk., κεφ. «62, σελ. 42, κεφ*63, σελ. 42. Πρβλ. 'Αριστοτ. ΠΕΡΙ
ΎΧΗΣ, 433<τ 23-24 "ή γαρ βούλησι? ορεξι?, όταν κατά τον λογισμον κινήται, καΐ κατά Μλησιν

162
 Ο ΝΟΤΣ. 5 8 2 "Λέγω & νουν, είτε την νοεράν π ? ελλαμψιν νοείν βούλοιτο, είτε
το τη? διανοίας άκροτατον, είτε τον ουσιώδη και παντάπασιν χωριστόν, είτε το
μέγιστον μέρο? των εν τη ψυχή δυνάμεων ούδενο? γαρ των άπηριθμημένων ή ψυχή
κρείττων et γαρ και του τελευταίου ω? όλον υπερέχει μέρου?, αλλ' ηττάται τφ
5 8 3
κρείττονι." Έν τφ ανωτέρω, 6 Ψελλό? άνταπαραβάλλει καί συγκρίνει την εννοιαν
τη? ψυχής- μετά ταύτης· του νου, όστις· και τεσσάρας· όντικα? διαστάσει? η κατηγορίας·
δύναται να λαβή: 1. ως· ή νοερά ελλαμψι?, 2. »ς· το άκροτατον της* διανοίας·, 3. ως· 6
ουσιώδης· καί ιταντάπασιν χωριστός·, και 4. ώ? το μέγιστον μέρος* των εν τη ψυχή
δυνάμεων ποιών δε την συγκρισιν ομολογεί δτι ουδεμίας· των τεσσάρων
προμνημονευθεισών κατηγοριών υπερέχει ή ψυχή. Μέχρι τούδε, εΐχομεν την εύκαιρίαν
va άναφέρωμ€ν ολίγα τίνα γενικώ? περί Ι Ό * . Έσημειώσαμεν kv τφ περί Τριαδικού
θεοΰ κεφαλαίω ότι ό Ψελλό? ονόματι, μεταίυ των άλλων, το δεύτερον πρόσωπον της·
'Αγίας· Τριάδος·, τον ΤΛον καί Λόγον του θεού, Νουν. Ευρομεν δ' επίση? ότι,
συμφωνώ? τω Χριστιανική δόγματι, μία ουσία, ενέργεια, δύναμι?, άγαθότη?, κλπ. bri
της· θεότητο? κατηγορείται. Ταυτην ό Ψελλό? ούχ' απλώς· δέχεται αλλά και σθένει
ύπεραμεινόμενο? θεολογεί. 'Επειδή δε περί μια? θεϊκή? Ουσία? ομιλεί, ταυτίζει
πολλάκι? την εννοιαν τοΰ wt/μετά ταΰτη?, ήτι? καί αμέριστο? ονομάζεται.

iveUat." Έπίση?, ?νθ' άν«τ. 406b 24-25 Tft»? δ' ούχ οδτι» φαίν€ται KIVCÎV ή ψυχή το ζ$ον, άλλα
uà προαιρέσ€«ί? Tira? καί νοήσί»?." Ό δί Μάξιμο? δ 'Ομολογ. ("Έργα θεολογικά...Mtgne, PG.
I1.13C) άντιδιαστέλλ€ΐ |oft«o~ir καί wp*cfpc*ir ούτω: "την αύτην...άναλογίαν ήν έχ€ΐ το
ουλητον προ? το {SOVÀCUTÓV, Ixciv την βούλησίν φασι προ? την προαίρςσιν- etircp ταΟτα μόνα
ιροαιρονμςθα, & δι' ημον οΙομ€θα δονασθαι γενέσθαι, βουλομίθα Sì καί τα μη δι' ημδν otd τ«
«νέσθαι."
>°2 Χάνεται ci? τα Βάθη τον al«tv«v fi αρχή και χρήσι? τοΟ λΐίμματο? wdos ί\ r*f?. Έν διάφορη
al ποικίλη έννοια ίλλοτε παρ' 'Ομίίρφ, Ήσιοδφ, Σαπφφ, Σοφοκλή, Εϊνοφιίνη, Παρ€μ€νίδη, κλπ.
apowia'CcTai. Πρύδηλον δτι μήτ€ δ χρόνο? μήτ€ ό χορό? δίκαιοι Ικανην Ιστορική? άνίχν€υσιν ti
Ηλοσοφικο-θ€θλογικήν ίξέτασιν τη? σημασία? τή? λέξ«ι? iv τή εξ€λίξ» αύτη?. ΤοΟτο δμ«? λέγομ^ν
m, άπο τοΟ 3ου π.Χ. alavo? καί ïvrcOOcv, παΊτ€? φιλόσοφοι TC καί θεολόγοι, C(TC οδτοι 4κ τη?
Ιόραθεν τί καί τ% ημετέρα? αυλή? προέρχονται, βασιν καί θεμέλιον ¥σχον τον τε 'Αναξαγόραν,
ον Πλάτυνα καί τον Άριστοτέλην. ETrc δε «col παγκοσμίου ΝοΟ ομίλησαν, εϊτε τον 'Ε*έκεινα fj
οΟ Χ·ριστοϋ, εΓτε ΤΟΟ ΠοιητικοΟ fi του ΠαθητικοΟ fj καί τοΟ Μερικού, τβν τρι§ν μεγάλων
Ιεμελιωτον τα Ιχνη ήκολονθουν. Πρβλ. 'Αναξαγόρα?, παρά Η. Dlels - W. Kranz, DIE FRAGMENTE DER
/ORSOKRATIKER, Weidmann, Dublin/Zürich 1966, II., pp.15-39; 6.S. Kirk & J.E. Raven, THE
>RESOCRATIC PHILOSOPHERS, Cambridge Univ. Press 1966, pp.372-375. Πρβλ. Πλ*τ·ν («φ. Demon &
JOS, Οπου ΝοΟ?, Φρόνησι?, Σ*κρατ. δαιμονιον, κλ*. ίξίτ^ονται) wape Paul Frledlaender, PLATO,
\n Introduction, Boll Ingen Series LIX, Princeton 1969, pp. 37-40. Έπίση?, 'Αριστοτέλη? παρά
tf.D. Ross, ARISTOTLE, Methuen & Co, London 1956, pp. 148-153, «φ«£λ. ini Active and Passive Reason.
Wav ενδιαφέρον κίφΐίλαιον π€ρΙ 'Αριστοτ€λ. ΝοΟ - *υχ%, ΐ€ριέχ€ται kv Erwin Rohde, PSYCHE,
)armstadt 1974, II, pp. 301-326. ncpl 8è τή? έκ φιλοσοφία? cl? χριστιαν. δόγμα €ξ«λίξ€β? του
ίρου ΝοΟ?-Λογο? (θβο? - Δημιουργό?) κατ' ίπέκτασιν τοΟ άνβρβπίνου λίγου ff νοΟ, Γδ« παρά Edwin
Hatch, THE INFLUENCE OF GREEK IDEAS ON CHRISTIANITY, Harper & Row, New York 1957, pp.259-282.

583
. Κ. Σάθα?, τομ. Δ', σ€λ. 335

163
' Αναφ€ρόμοΌ? ôÔcv ανωτέρω d? τον "ουσιώδη καί παντάπασιν χωριστον νουν" έννοα,
ώ? άμέσω? θα δ€ί£ωμ€ν, πάοαν την θ€ΐαν καί 'ϊποστατικήν Ούσίαν τοΰ δ€υτέρου
προσώπου τη? 'Τικρουσίου Τριάδος, ήγουν, τον ΪΙόν.
"Πα? νοΰ? ουσία coriv αμέριστο?, το γαρ μη Ιχων μέγίθο?, το μη όν σώμα, το μη
κινούμ€νον πάντω? και άμέριστον πάν γαρ το μ€ριζόμ€νον η κατά το μέγ€θο? μ«ρί(€ται
ή κατά το πλήθος, el 8t ό νου? κατά πάντα αΙώνιο? κα\ έπέκανα σωμάτων, αμέριστο?
άρα cori. πόθ€ν δέ, ότι ασώματο? 6 νου?; ότι εαυτόν voci και προ? εαυτόν
Επίστρεφα, σώμα γαρ Εαυτό ούδ€ν voci. πόθ€ν δ€ δήλον, οτι αΙώνιο?; οτι ού μυρίζεται
ή νόησι? αύτοΰ, αλλ' cv ταυτότητι cori διην€Κ€Ϊ, ώσπ€ρ ή ουσία, COTI δ€ πάντων
5 8 4
υποστάτη?, ούχ\ πα? νου?, αλλ' ό αμέθ«το? καί 6 δημιουργικό?." Καί ταύτα π€ρι
τη? πρώτη? έννοια?, και κυρίω? προσαγορβιομένη?, τοΰ ούσιωδου? καί παντάπασιν
χωριστού Νοΰ. 'Ω? προ? την δο;τέραν cwoiav, την τη? Έλλάμψ€ω?, γ€νήσ€ται λόγο?
κατωτέρω όταν π€ρι Προορισμού καί 'Επιστροφή? όμιλήσωμ€ν. 'Ω? προ? το τρίτον και
τέταρτον μέρο? τη? συγκρίσ€ω?, δηλονότι, του ακρότατου τη? διανοία? ή τοΰ μ€γίοτου
μέρου? των cv τη ψυχή δυνάμ€ων', ό λόγο? encrai.

Άπηχών o6cv του? προ αύτοΰ λαλησαντα?, φιλοσόφου? TC καί θεολόγου?, ό

ψ€λλο? Ιδίαι? λέ&σιν όρίζα: Toi? μέν γαρ πολλοί? έκ ψυχή? μόνη? και σώματο? ό
άνθρωπο? δοκά την συστασιν ex«· £ννουν 6c αυτόν φασιν είναι, ώ? τοΰ νοΰ μέρου?
τοΰ κυριωτάτου τη? ψυχή? τυγχάνοντο?. Έμοι δέ και τοί? κυρίω? φιλοσοφήσασιν,
άλλο τι παρά την ψυχην ό νοΰ? con καί λέγεται- και ώσικρ το σώμα, ψυχή? μετουσία
5 8 5
ζή TC και κινείται, ούτω? και ή ψυχή, νοΰ παρουσία voci." Ουδέί? λόγο? γ€νναται,

Η Westetlnk, κ€φ.»24, σελ. 27.

Β5
. Codex Paris., 1182, 307ν 2 εξ. Προδηλον 8τι 6 Ψελλό? ίκ τή? τοΟ Σταγηρίτου πηγή? κυρί»?
ρύεται τα άς άνω δτι καί ουτο? τον μεγάλον διδασκαλον Πλάτβνα ήκολούθησεν. 'Απάνθισμα, δθεν,
ριστοτελικβν περί r o i άιτοφθεγμα'τβν παραιτε'μπομεν Ικαν§ν. κατά τήν ήμβν γνιίμην, δ*«?
,καιιίσβσιν τον ημών λογον. Διακρίνει ÒVre? ò μέγα? φιλόσοφο? τήν ένέργειαν τοΟ νοΟ «ίση?
Μη? διανοητική; tj ψυχική? Ικανότητος. "Xéy· δε νοΟν, $ διανοείται καί ύνολαμβάνει ή ψυχή" (Περί
υχή?, 429α 23). Ό νου?, έξ ίλλου, καί ή αύτου "θεωρητική δύναμι? εοικε ψυχή? γε"νο? έτερον εΐναι,
χι τοΟτο μόνον ενδέχεται χαρίζεσθαι, καθανερ το άιδϊον τοΟ φθαρτού, τα 8ε λοιπά μόρια τή?
υχή? ουκ εστί χορισιά..." (Περί Ψυχ. 413p 25). Ό νοΟ? εΐναι απαθή?, αμιγή?, ού μεμικται σάματι-
ßev σωματικον όργανον (Περί *υχ. 403α 4) καί "ούθεν αύτου (τον νου) τή ενεργεία σοματική
^ργεια" (Περί Zw'uv Ίστ.736β 21). Ό νου?, "θειοτερον n και άπαθε?" dlcol Ψυχ. 4 0 $ 29), "τον
>0ν θείον εΐναι μόνον" (Περί Ztfftv Ίστ.736β 28, 737α 10) "εΓτε θείον δν είτε TÌV èv ήμΐν το
ειοτατον" (Ήθ. Νικομ. 1177α 15). "ο νου?...το σνγγεν^στατον" τβν θεβν (ενθ' άνβτ. 1179α 26). "...το
fOptfauv γε'νο? t{ μόνον μετέχει του θείου τβν ήμΐν γνβρίμον ζ4ην H μάλιστα παντιιν" (Περί Ζφβν
ορίνν, 636α 7). "...έργον του θειοτάτου το νοεΐν καί φρονείν" (ίνθ' άνκτ. 686α 28). Ταύτα,
ρονδμεν, άρκοΟσιν Ινα δείξ«μεν τήν φιλοσοφικήν τουλάχιστον wept νοΟ εμπε'δβσιν τοΟ Ψελλοί»,
αρά τοί? Πατράσιν έπίση? ναρονσιϊίζεται Ικανό? άριθμο? χβρίβν τήν Ι&αΐουσαν ιταρουσίαν τοΟ
ν τή av8p«irivrj φύσει νοΟ έπισημαινόντβν. Ό Tonavo*?, λ.χ. (Λόγ. wpi? Έλλην. tllgne, Ρ6.6.
3?Α,Β), γρα'φει: "εστί γαρ ίνθρίβιτο? ούχ, Ισιτερ ol κορακόφβνοι 6ογματί(ουσι, ζ$ον λσγικον νοΟ καί
ιιστήμη? δεκτικοί δαχθήσίται γαρ κατ' αυτού? καί τα άλογα νου καί ειτιστήμη? δεκτικά- μόνο? δε
βνθρννο? είκών...ίκαί Bid τή? είκονο? εννοεί τον κνρί»? λογον) τοΟ θεοο." Ό δε Άθηναγόρα?
Ιερί Άναστ. Νεκρ. Mìgne, PG, 6. 1000Β) ιτροσθίτει: "τή του δημιουργήσαντο? ήμδ? γνώμη, καθ' ifv

164
 ίξ όσων τουλάχιστον kv ύποσημ€ΐώσα Ελέχθησαν, δτι το θέμα του ψον, τη? νοήσ€ω? η
του νοάν άπησχόλησ€ν avócafkv πάντα?. 'Εάν ή fcvcpycia του νου, ήτοι ή νόησι?, ή
σκέψι? και αυτή ή £ωή 5 8 6 ήτο aywaroç, Éàv δηλαδή ή cwoia τη? λ€ξ€ω? νόησι? ocv
clxcv ούδ^μίαν άπήχησιν cl? την του άνθρωπου καθημςρινήν βιοκυβ^ρνητικήν έμπ€φίαν,
τότ€ ό όρο? ή ή Ιννοια rows' ούδ€μίαν σημασίαν θα clx€v. Al ava του? αΙώνα?
ποικίλαι και διάφοροι π€ρ\ νου θεωρίαι άποτ€λουν αύτάί αύται άποδ€ΐξιν τρανωτάτην
οτι οντω? ό "νου? kon και τα μαθήματα και τα πράγματα κυβ€ρνών."587 Πλην, το
ϊδιον èv προκ€ψ€νη περιπτωσ€ΐ Ισχύ« οπ€ρ κάί π€ρι τη? ψυχή? èvwpiTcpov ελέχθη, οτι
"ούκ εύκολο? ή ...κατάληψι?."588 'Αναγκαία ομω? αυτή, διότι "μ€ΐ{όνω5·...και προ? πάσαν
αλήθ€ΐαν συντελεί." 589 Ό Ψελλό? tv πλήρει συνειδησει άγωνιφ και αγωνίζεται παντι
σθένει οπω? συλλαβή το άσυλληπτον. 590 Ή ψυχή εν τη αύτη? όλοτητι αποτελεί, ώ?
ΐδωμεν, Ιεραρχίαν φυτικών, αίσθητικών και γνωστικών δυνάμ€ων. Πάσα δ« Ιεραρχία, ώ?
εκ του ορισμού, κατωτέρα? κάί ανωτέρα? βαθμίδα? τελειώσεω? περιέχει. Το ερώτημα
ομω? δικαίω? εγείρεται: εάν ή ψυχή άποτελήται εκ διαφόρων βαθμίδων ήτοι μ€ρών
δυνάμεω? και ενεργεία?, είναι τότ€ κάί ό νου?, έστω κάί ό άκρωτατο?, μ e ρ ο ? τη?
ψυχή?, Ό Ψελλό?, ώ? και πολλοί άλλοι προ αυτού, παρουσιάζεται οτι δέχεται
τοιαΰτην εξηγησιν. "Αν όντω? ό νου? αποτελεί μέρο? τη? ψυχική? ουσία?, τότ€
διατρέχει τον κίνδυνο ν οπω? εκ τη? συναφ€ία? ή συμπάθεια? αύτοΰ μ€τ' αύτη?
ύποπέση ει? την διάστασιν τη? αίσθητική? ή φυτική? κάί ...όμοιωθή τοι? άλογο ι?...ή
κάι...άποδ€νρωθή. Κατά θεωρίαν ομω? τούτο είναι αδύνατον, διότι ό νου? είναι αμερή?,
άυλο?, άδιάστατο? κάί τα τοιαύτα. Πω? ομω? ό Ψ€λλό?, οπω? πρό τινο? εσημειωθη,

ιτοίησεν àVOpuirov έκ ψυχή? αθανάτου καΐ σώματος νουν τ« συγκατ€σκ€ύασ€ν αύτφ..". Γρηγόριο?,
ξ άλλου, 6 Νύσση? «ν Κατά Άπολιν. 8 (liigne, PG. 45. 1140Β) τονίζίΐ: "τούτο γαρ ίστιν ίκ voepâ?
»υχή? καί σ«ίματο? τον ανθρωπον λίγ€ΐν, κοί ΙδΊαζοντιι? τον νουν «φ' εαυτού άριθμήσοντα..".
[ροσίτι, Γρηγόριο? ό θαυματουργό? στμκιοί "ψυχη...ίΐναι τ^φυκβ τον yc ÏÏPBTOV λόγον, οδικρ άν 6
ου? η" (Migne, Ρ6.10. 1072C). "δ Κ κι&ρνητη?. δ νου? 6 ανθρώπινο?" (Κλημ. Παιδαγ. liigne, PG
S.424A), Ό δ* Μεθόδιο? 'Ολύμπου ιαραλληλίζ«: "4? γαρ η «φαλη το κυριιίτατον μ<>? ΙστΙν έν τφ
Γωματι, οίίτω τη? ψυχή? ήμαν το κυριιίτατον ίστιν ό νου?." ΓΑιόσιτασμα 12 «Ι? Ί(φ.) Τέλο?,
Ιασίλειο? δ Μ«γα? παραβάλλει es Ιξηρ "...δρασι; δ« τη? ψυχή?. 6 συμφυή? αύτη νοΟτ άλλ' ούχ άς
έτερον ίν έτερω, άλλα τούτον ψνχτι τ« καί νου?." (Migne, PG. 31. 1340Α).
>86 · 7 ο υ yàp νοΟ iv^pycia Οή" δηλοί ό Αριστοτέλη?
> 8 7 . Codex Pans., 1182,10ν 23
>"88. Wester ink, «Φ. *36, σ€λ. 33
589
. Ένθ' άνωτ. κ€φ. «37, σ^λ. 32. Πρβλ. Migne, PG. 122, 1056C "...ή « p i ψυχή? άληθίστατη
ι>νοσι?, wpò? πασαν φιλοσοφίαν συμβάλλεται- vpò? Sé την ηθικην λέγω καί θεολογικήν καί τήν
»υσικήν, Προ? μίν ούν την ήθικήν, ότι αδύνατον ήμα? τα έαυτβν κατασκευασαι ηθη τα? δυνοίμ«?
rfj? ψυχή? μη έιτισκεφαμίνου?* wpò? δί β^ολογίαν, δτι {ητοΟμ€ν wcpl τοΟ νου του χκριστοΟ τοΟ kv
ψΐν, δτι καί αυτό? αθάνατο?."
ïï®. Ol τραυματικοί κόποι του άνδρο? kv καιρφ λαμβάνουν δικαίαν μισθανοδοσίαν. Ή δϊφα, 6 loa?
;al ό ενθουσιασμό? δια τά Te θεολογικά καί φιλοσοφικά μαθήματα ένέφερον μοναδικήν Αναγέννησιν
Γών γραμμάτων ci? άπαν το Βυζάντιον, πιθανόν καί δια τελευταιαν φοράν wpò τη? άλώσί»?.

165
 ονομάζει τον νουν το μέγιστον μέρο? των ψυχικών δυνάμεων' και πάλιν μετά τη? Ιδία?
πεποιθησεω? δήλοι ότι ...άλλο τι παρά την ψυχην,.,εστι και λέγεται;' Φρονώμεν ότι
την δυσκολίαν ταΰτην, εΙμή άντίφασιν, οΰχι μόνον ό Ψελλό? άλλα πλείστοι των
φιλοσόφων και Ί . Πάτερων άντεμετώπισαν. Πρόδηλον οτι 6 χώρο? δεν επιτρέπει την
λεπτομερή εξέτασιν του ζητηματο?. Ό λίθο? προσκόμματος1, κατά την ημών άντίληψιν,
έγκειται κυρίως- εΐ? το έξης- ερώτημα: πώς· δέον νοηθή ή ανθρωπινή φΰσις-, 'Ως·
δισυπόστατο? η τρισυπόστατος*, "Ητοι, εκ ψυχής* και σώματος- ή εκ νου, ψυχής- τε και
σώματος-, Το ερώτημα ή πρόβλημα δεν είναι καινόν, μήτε και ή άπάντησις- εύκολος-.
'Οφείλομεν όμως- όπως- δηλώσωμεν οτι ό Ψελλός- ουδόλως- διδάσκει ή δέχεται τριμερή
διαίρεσιν τής- ανθρωπινής- υποστάσεως- ό δ' ως* άνω λόγο? αύτοΰ άλλο τι παρά την
ψυχήν κλπ. ουκ εξόν βιάζεσθαι. Τούτο λέγομεν εχοντε? ύπ' Οψιν έτερον αυτοί
σχόλιον εν <δ και επεξηγεί την όρθήν έρμηνείαν του ώ? ανω· ούτο? γράφει: "το τοΰ
νου δνομα, ποτέ μεν και ψυχή? αυτή? κατηγορείται κα\ των υπέρ ταΰτην νοερών, ποτέ
δε Ι δ ι ο τ ρ ό π ω ? επ\ τη? αμέριστου μόνη? λέγεται φυσεω?."591 Πρόδηλον οτι,
ή βαρΰτη? του άποσπάσματο? συγκεντροΰται επι τών λέξεων wore ncr, wore 6c, ώ?
επίση? και Ιδιοτρονν? ΙΈΪ τή? àpepiorim, κλπ. Πάλιν όμω? ή δυσκολία παραμένει
και θα παραμένη έω? ότου διαλευκάνωμεν το νόημα του »OTC pcr...rKaì Ιδιοτρόν«?.
Έπ\ τούτοι?, εΐ? έτερον περί ψυχή? σχόλιον, 6 Ψελλό? ορίζει τον νουν ώ? ζξιν τη?
59
φτ#χη?, 2 Ei? τούτο ανάγκη όπω? σημειωθή ότι ό όρο?, χρησιμοποιηθεί? ύπο
Πλάτωνο?, Άριστοτέλου? και άλλων, δεν έχει την αυτήν άκριβώ? εννοιαν, ην 6
Ψελλό? προσδίδει. Ό μεν Πλάτων, 593 αντιδιαστέλλει την εξιν προ? την εννοιαν τή?
κτησεω?' ώ? ή "επιστήμη? Ιξι?" ό δε 'Αριστοτέλη?, αφ' ενο? εν αντιθέσει προ? την
594
στέρησιν' νοεί ταΰτην. αφ' ετέρου δε προ? την κτήσιν.' 595
Ό Ψελλό? διαφόρω? πω? ταΰτην έρμηνςΰςι- αφ' kvbç μεν δια τή? προσφυσ€ω$· τοΰ
otor, άφ' ετέρου δια τών κάτωθι λόγων: "εχομεν τα είδη διχώ?, εν μεν ψυχή οίον
άνειλιγμένα και oîov κεχωρισμένα, εν δε τφ νφ όμοΰ πάντα, νου? δε άλλο? μέν έστιν
ό κατά μέθεξιν, όν και δικαιότερον αν τι? ελλαμψιν προσείποι νοεράν.,.νοΰ? δε εστί
κατά μέθεξιν, όν ή ψυχή έχει, εξιν οΰσαν τών παρά του νου καθηκόντων εΐ? αυτήν
αγαθών..."596 Τοΰτο σημαίνει ότι ή εν τή ψυχή παρουσία του νου είναι θέμα ουσία?

i91
.Codex Paris., 1182, 12r45éï.
»92, Migne, PG. 122, 1032 Β "Ιστι γαρ 6 voOç, otov Ιξι? -% ->Μχή? τίλίΐοκίτη."
193
. Πρβλ. θ€θίτ. 197b, Κρατιίλ. 414b, Nòw.625c, Πολιτ. 433e. Σοφ. 247a, κ.*.
»94.Μ€ταφυσ. 1055b 13
i95
. Τνθ' άνωτ. 1022b 4
m
, Wester.ink, κ€φ.*32, σ€λ. 30

166
 597 598
tedi ουχί e r c p y c u t c ω? παρ' 'Αριστοτέλει, διότι ό νοΰ? είναι καθαρά ουσία.
599
Δια τοΰτο και "πάντα έχει δευτέρω? τα είδη (δηλ. ή ψυχή,) « ο νοΰ? έχει πρωτω?."
Συνεπή? τφ λόγω αύτοΰ σχολίαζα περαιτέρω : "έπα δε τη? πολιτική? δικαιοσύνη?
παραδείγματα τη ημετέρα φύσει κατέσπειρεν ό θεό?, ά δη των υψηλότερων εΐκόνε? είσί,
προ τη? εν πράγμασιν εκεί ακριβού? κρίσεω?, ψυχή μεν καί νφ δικάζων, τ $ pier * q
600
τα *ρ*τεΐα, r f fó τα fcvTcpcfa dm^icrc." Δεν χωρά ουδεμία αμφιβολία οτι
ό Ψελλό? διακρίνει τον νουν τη? ψυχή?· πολλάκι? ομω? al εκφράσει?, τα σχόλια και τα
τοί? λόγοι? αύτοΰ συμμαρτυροΰμενα ύποδηλοΰσιν ταύτησίν πω? νοΰ και ψυχή?.'Εάν
τι? ομω? δικαίω? και όρθώ? αξιολόγηση την όλην σκέψιν και θεσιν του άνδρό?,
601
παραβλέπων τα? τυχόν άκρα? αναφωνήσει? εζάρσεω?, θαυμασμού, κλπ., περιορισθή δε
μάλλον έν τοί? αύτου θεολογικοί? δοκιμίοι?, θα ευρη τούτον άντιδιαοτέλλοντα
ουσιαστικώς·™ νουν τή? ψυχή?. Π.χ. ομιλών καί πάλιν περί νοΰ, διαφωνεί μετά των
602
τε φιλοσόφων καί θεολόγων, 6 0 3 οϊτινε? αποκαλούν αυτόν όφθαλμον τή? ψυχή?· εΐ?
άπάντησιν δε τούτων, συμπληροΐ: "εγώ δε λέγω...διακριβοΰμενο? ω? ουκ εστίν οφθαλμό?
ό νου? τή? ψυχή?. Ό μεν γαρ ύπηρετικον εστίν όργανον υφ' ετέρου κινούμενο?...ό δε
γε νοΰ? κατάρχων εστί τή? ψυχή? καί άνάγων μεν αύτην προ? τα? θειοτέρα?
ελλάμψει?, θείου άνωθεν φωτο? εμπιπλων και των άυλωτέρων εΙδών πλήρη ποιών." 6 0 4
'Ω? εκ τούτου ούχ' άπλώ? τιμητικώ? αλλά ipso esse κατέχει τά τε πρωτεία, κατάρχει
τη? ψυχή? και ανάγει αυτήν προ? τα? θεία? ελλάμψει?, κλπ. Καί ωσάν μην ήρκει
τοΰτο, επανέρχεται δριμύτερον τονίζων οτι ό νοΰ? "...ουδέ δύναμι? εκείνη? (τ.έ. τή?

,97
. nepi Ψνχη?, 430a 10. "Ιξι? τι? oîov το φ«?."
9 8
Πρ&λ. Ρ. Joannou, DIE ILLUMINATIONSLEHRE., ενθ' άν·τ. σ€λ. 98 "Wenn dagegen bei Aristoteles
er Nus: «"ξι? τι? otov το φο?' genannt wird, so bedeutet dies, wie es das Gleichnis des Lichts beweist,
Icht den aktuellen Besitz der aristotelischen' €Ϊδη, sondern die staendige aktuelle Kapazitaet, €Ϊδη zu
rzeugen, wie das Licht Farben erzeugt."
i99
. Westerink, ενθ' άν»τ. κ€φ.#30, σελ. 30
l0
°. Κ. Σαθα?. Τόμ. Δ',σελ.335
,0
\ ,Αν€φε'ρομ€ν ανωτέρω οτι ό Ψελλό? έγκειται Ι&οτρότ·? wpò? τον δρον φ*χ4 καί χρησιμοποιεί
αύτην τόσον νοικι'λ*>? όσον καί σνχνάκι?. ΑΙ ΈιπστολαΙ αύτου γαμούν έκφρασε«ν διτου ή λίξι?
>νχη δύναται νά λα$η εννοιαν άλλοτε δρκον (Μα την τιμίαν σον ψνχΐίν), £λλοτε γλνκεία?
ροσαγορενσει»? (Φιλτα"τη μου ψνχη), άλλοτε μοναδική? ovaia? (δτι είκιίν dpi Scia), κλττ.
,02
. Πρβλ. Άριστοτ. ΠΕΡΙ ΨΪΧΗΣ, 412β 18 kl
,03
. Πο&λ.Ίϋαν. Δαμάσκηνο« ΠΕΡΙ ΟΡΘΟΔ. ΠΙΣΤΕΩΣ, Migne, Ρ6. 94. 924Β , Παρά Doctrinâ Patrum
)Ε INCARNATIONE VERBI 33 p. 263. 15 4?.(F.Diekamp Muenster 1907 ) "voö? ion φνσι? έιτινοητικη
αντο? πράγματο?. νοΟ? IOTI δρασι? ασώματο? cl? wfiv εκτεινομένη. νοΟ? έστι ftnrcp νφι? τι?
irò τοΟ δημιουργού εν τη φνχή αιοκεΐμενο? ήτουν οφθαλμό?." Παρ' Όριγένη ( Ά«οσν. 53 cl? Λονκ.
1-Μ) "όφθαλμον...κυρίω? φησίν τον εν ημΐν νοΟν, vcpl δν εστίν ή αρχή εν μονφ τ$ σνονδαι'φ τή?
<ιτλότητο?, μηδεμίαν εχρντι διιτλοην καί δόλον.,.νονν γαρ εν φνχϊ ανθρώπου δ θεό? εποίησεν."
ελο?, παρά Μ. Βασιλείφ Aligne, Ρ6„ 31, 1340Α) "δρασι? δε τη? ψνχη?, δ σνμφνη? αύτη νοΟτ αλλ'
ιύχ é? έτερον έν ετεριρ, άλλα ταύτον φνχη' TC καί νοΟ?."

ι04
. Codex Paris., 1162, 314r 39 ί ί .

167
 ψυχή?) εστίν ουσία γαρ εστίν αρχική και αΙώνιο? και δυνάμει κα\ κάλλει και τοι?
όλοι? πρεσβείοι? ύπερανέχουσα τη? ψυχή? και ούκ εκείνη? οίσα, αλλ' εαυτή? τήν
6 0 5
ψυχήν ποιούμενη, ούδ' επ' εκείνη? εδραζομένη, αλλ' εν αύτη ταυτην εδράζουσα."
'Αρχική, όθεν, και αΙώνιο? ουσία 6 vous1, παρουσιάζει Ιδιάζοντα χαρακτηριστικά
υπερβαίνοντα ταύτα τη? ψυχή?. Δια τούτο 6 Ψελλό? καλεί πάσαν την προσοχήν του
αναγνώστου ωσάν να ήθελεν περιφρούρηση και περιφυλάέη αυτόν από βαρεω?
πνευματικού ολισθήματος- "μή τοίνυν.,.ταύτον νουν και ψυχήν ύπολάμβανε- ό μεν γαρ
ακίνητο?, ή δε αυτοκίνητο?· καί 6 μεν αΙώνιο? και τήν ούσίαν και την ενέργειαν, ή δε
τη μεν ουσία εστηκε, μεταβάλλει δε τάί? ενεργείαι?· καί ό μεν άει τοι? κρείττοσι
πρόσεστι γένεσιν, ή δε κατά τήν διπλήν εαυτή? δΰναμιν εφ' εκάτερα βλέπει, και νυν
μεν τω κρεΐττονι μέρει, νυν δε θατέρω κατάγεται· και ό μεν μή κινηθεί? έχει το
νοοΰμενον, ή δε ούδεν αν των όντων συμπεράνει μή κινηθείσα δια προτάσεων."606
Καίτοι λοιπόν άμφω, νου? καί ψυχή, είναι αΐωνιαι ούσίαι, διαφέρουν κατά τήν
ενέργειαν· ούτο? ακίνητο? ων, εΐ? εαυτόν επιστρέφει- αυτή αυτοκίνητο?, δια προτάσεων
κινείμένη συμπεραίνει. Τέλο? ή ψυχή ένεκα τη? του νου παρουσία? ενεργεί και
ανάγεται προ? αυτόν, οστι? καί "εξ άίδίου αύτη συνυπάρχει."607 Έπι του κεφαλαίου
τούτου ό Π.'Ιωάννου 6 0 8 καταλήγει: Έυδηλον οβεν ποία ή έπι γνωσεολογικών βάσεων
έννοια τη? διαφορά? νου καί ψυχή?. Κατά τήν οντολογίαν τη? ψυχή?, ό νου? αποτελεί
εν ήμ'ίν το κατ' εΙκόνα θείον όργανον ή ελλαμψι?, εξ άλλου, την οποίαν ή ψυχή δια
του νου δέχεται, αποτελεί τον συνδεσμον δι' οΰ αυτή τφ νφ δεδεται ώ? και τήν
μεθοδον ή τρόπον δι' ου αυτή εΐ? αυτόν επιστρέφει. Ό νοΰ? ομω?, ένεκεν τη? άυλία?
αύτου, αναφέρεται προ? το θείον κατ' άμεσον λόγον. Κατά τον μεσαίωνα, 6 νού? θα
όνομάζηται opoç τήτ ψυχής-, ή ϊλλαμψις; το άνθος τής· ψυχής·', ώ? θα ελεγεν ό

05
, Έ ν θ ' άνωτ. 314Γ45έξ.
06
. Έ κ 6 ' άνωτ. 314Γ54-57
07
. Westerink,K€<!>. »50, σ«λ. 37
08
Ρ. üoannou, ίνθ' ά^βτ. σ€λ. 99-100 »Was die Ontologie der Seele betrifft, so ist der Nus
as Organ zur Aufnahme des Göttlichen in uns; die Erleuchtung, welche die Seele durch ihn
rfährt, bildet das Band, das die Seele mit ihm vereinigt und die Bahn, auf der die Seele zu
im zurückkehrt; er aber steht durch seine Büdlosigkeit in direkter Beziehung zur Gottheit Er
it das, was man im späteren Mittelalter den Seelengrund, den Funken der Seele und was
seilos 'die Blüte der Seele and deren Spitze* nannte.»

168
 6 0 9
ψ€Χλ09." Kai ερωτφ ό Ψελλό?: πόθεν εΰρεν ή ψυχή "του? εν αύτη λόγου?; "
Προδήλω? "ούκ αφ' εαυτή?, άλλα κάί αύτη παρ' ετέρου τινό?." "Οθεν, ή φυσική,
λογική και οντολογική σειρά έχει ώ? εξη?: ή φύσις· προσέχω? ειδοποιεί τα φυσικά· ή
ψυχή %νδίβ€ΐ τη φύσει του? λόγους ό νού? πρώτο? χορηγεί τη ψυχή τα? άφορμά? του
εΐδου?· τέλο?, ό νού?, εκ του αυλού και δημιουργικού λάμβανα ώ? "εν πρσθυροι?
εκκείμενο? τάγαθού και αυτό? ων το νοητον κάλλο?." 6 1 0

'Ομολογοΰμεν και πάλιν μετά του θεολόγου κάί φιλοσόφου Ψελλού οτι οντω?
δύσκολο? ή τη? ψυχή? κάί νου κατάληψι?.'Εξ όσων δ' άνεφερομεν δυνάμεθα να
συμπεράνωμεν οτι, ή Ιδιότροπο? προσαγόρευσι? τού νου ω? ψυχή ή κάί τανάπαλιν,
συμβαίνει ώ? εκ τη? εκλογή? του εφέτου, τ.ε., τού προ? πρόσληψιν ή κατάληψιν
αντικειμένου. "Οταν, δηλαδή, ό νού? σ τ ρ α φ | ν ρ * τ ο ν νφός éavTo'r, cira wpòy
τ ο Νοητά και το> 9cor, τότε κάί τήν τού νού προοηγορίαν ούσιωδω? λαμβάνει
επειδή ακριβώς· κατ ' ουσία? και χωριστά? των κατωτέρων τη? ψυχή? δυνάμεων
νοών ενεργεί 6 1 ] . 'Επι τή? Ιδιοτροτον ταύτη? τού νού ενεργεία? ευρομεν συχνάκι?
τον Ψελλον ομιλούντα και εν ταύτφ άπηχούντα ούχι μόνον τήν αυτού
εμπεριστατωμένην γνώμην άλλα κάί ταύτην των Ί . Πάτερων κατά συγκρισιν κάί
άντιδιαστολήν δε πάντοτε τη? των μεγάλων φιλοσόφων θέσεώ? τε και γνώμη?.
Παραθέτομεν όθεν ώ? κατακλείδα κάί οίον επεξηγηματικήν ερμηνείαν τού ω? άνω
Ιδιοτρον»? ώ? και τού ...*οτ€ Se tel το« roi κατηγορείται..χαρακτηρισμοί)
το ακόλουθο ν απόσπασμα: ""Οτι ό νού? κατά 'Αριστοτέλην δύνατ' αν εντελέχεια
τού σώματο? λέγεσθαι, κάί κατά τούτο αχώριστο? τού σώματο?, ούτε τη ουσία,
ούτε πάσαι? αυτού τάί? ενεργείαι?· άλλα ταΰται?, ά? ισχει εκ τη? σχέσεω? τη? προ?
το σώμα, ων μάλιστα είσι αί πρακτικοί, αΰται δε ενέργειαι αχώριστοι είσί τού σώματο?·

Jy
, Καθ« δ* δ Π. 'Iaavvov λέγει, δ Ψελλδ? φαίνεται οτι μετά βεβαιότητο? δίδει τον δρισμον τοθ
>ο, εν$ ό 'Αριστοτέλη? αδυνατεί. "Die Sicherkeit mit der Psellos den Begriff Nus bestimmt, ist
eit von der UnschlUssigkeit des Aristoteles entfernt". ΤοΟτο δε στηρίζει évi τοθ ΠΕΡΙ ΨΤΧΗΣ,
L3ß 24, Οτου ό 'Αριστοτέλη? ναρουσιέζεται αβέβαιο? "νερί δε τοθ νου και τη? θεωρητική?
ινάμειι? ουδέν «ο φανερσν, αλλ' εοικε ψνχή? γένο? έτερον είναι, καΐ τοΟτο μόνον ενδέχεται
»ρίζεσθαι, καθάνερ το αΐδιον τοθ φθαρτσθ." Φρονδμεν δτι βεβιασμένο? vu? καΐ μονομερώ?
»μηνεύει 6 Φελλό? τήν ivi τοθ θέματο? σκέφιν και θέσιν τοθ Σταγηρίτου. Πρβλ. Ε, Rohde, PSYCHE,
'θ' άν»τ. τομ. Π, σελ. 301 έξ.
10
. Kurtz-Drexl, I. 434-435 "και ή φοχη μέν ένιβάλλει ώ? ουκ *χουσα fi ένικτάται ή διεξοδευει,
δε νοθ? εστηκεν εν εαυτ$ ομοθ vdvmv iv." Ένθ' άνβτ. σελ. 435
^ 1. νΑλλαι? λέξεσιν, τοΟτο κατορθοθται δταν ήμεί? ol άνθρανοι εν τανεινότητι καΐ σννειδήσει
ΐΌγνβρίσβμεν δτι "...τοθ θεοθ είκονα? και έμφασει? εν εαυτοί? κεκτημεθα" (Codex Paris., 1182,
)7ν 7) και ένδον στρέφοντε? νειρβμεν "τί) εκείνον (τ.ε\ νρώτου νοθ) νοητβ? ενατενίσαι λαμνροτητι"
κθ' άνωτ. 15r4). Ή νοητή αυτή νροσνάθεια νροννοθέτει άσκησιν, καΊ)αρσιν Kai νερινοίησιν τοθ
>θ "...οΪόν τίνα ιμάτια τα? νεριβολα? τοθ νοθ άνονλυνασθαι, Kai ναντο? μεν αγνεθσαι μιάσματο?,
ίση? δε άνοσχέσθαι νράξε«? εμνοδιζοιίση? ταΐ? άκτΐσι τοθ νοθ." (ίνθ' άν«τ. 15r 6-7)

169
 άμα γαρ τ<5 φθορήναι το σώμα, συμφθ€ΐρονται καί αϊ τοιαυται τοΰ voii kvépy&m,
ας kx. τήδ" αχέσνας ϊοχς. του σώματος·. κα\ ωσπερ ό κυβερνήτη?, εντελέχεια ων τη?
νεώ?, επειδή δη ού μόνον κυβερνήτη? εστίν, άλλα καί άνθρωπο?, ω? δε άνθρωπο? μένων
εντελέχεια τη? νεώ?, ταύτη καί αχώριστο? Εστίν· ούτω καί ή ημετέρα ψυχή, εντελέχεια
οΰσα τοΰ σώματος·, ταύτη άνευ σώματος· ούκ αν εΐη. %π«ι8η 8e έχει τινά? και χωριστά?
σώματο? ενεργείας·, τα? περί των νοητών φημι, d ? α? ού μόνον ού συμβάλλεται το
σώμα, άλλα και εμποδίζει· πρόδηλον οτι και την ούσίαν εξει χωριστην νοΰ? TÓTC ούσα
και λεγομένη, ούκέτι μέν τοι ψυχή εΐ μή δυνάμει· ώσπερ καί εν σώματι ούσα, ού
61
δυνάμει εστί νου?." 2

ΤΟ Π Ν Ε Τ Μ Α . 6 ' 3 Δήλον γ€νήσ€ται εκ τών κάτωθι οτι ό Ψ€λλο? αναμφιβόλως-

δέχεται εκχριστιανισθώ σαν και οίον μετουσιωμένην εννοιαν τοΰ ολω? γνωρίμου ορού
ννενμα, προϋποθέτων εν ταυτφ και άπασαν την εσωτερικήν Τ€ καί εξωτερικήν
ποιοτικήν εξέλιξιν καί εφαρμογην τη? ίγκιίον ταΰτη? λέξεως. Τα ύπο τη? αρχαία?
Ελληνική? φιλοσοφία?, Παλαιά? καί Καινή? Διαθήκη? καί άπαντα τών Ί . Πατέρων
γράφοντα, λεχθέντα καί διδαχθέντα άποτ€λοΰν πηγήν ανε&χντλητον εμπνεύσεως καί

12. Μ igne, Ρθ., 122, 1072D-1073A

'3. Ό èpos· vrefpa ένωρίτατα απέκτα Ιδιαιτέραν σημασίαν παρά τοί? αρχαίοι? "Ελλησιν-
σολύων δε τήν άρχικήν αύτοϋ ετυμολογική ν σημασίαν ώ? "the elemental natural and vital force which,
atter and process in one, acts as a stream of air in the blowing of the wind and the inhaling and exhaling
r
breath..." (THEOLOGICAL DICTIONARY OF THE N.T., ed. by Gerhard Kittel and 6, Friedrich, Eerdmans
ubi, Co.. Michigan, Vol. VI, pp,334-335), ελάμβανε ν οντολογικά?, κοσμολογικά?, ανθρωπολογικά?,
ι^σεολογικά?, πανθείστικά?, κλπ. διαστάσει? καταλήγων παρά τ€ φιλόσοφοι? καί θεολόγοι? ε(?
çrminus technicus. Παρά Παΰλω τψ Άποστόλψ, ίταυτίζ€Τθ πλεΌν μετά τ% 6εία? καί
ρισυποστάτου Ουσία?. Παρά τοΐ? Πατράσιν- "καλ€ΐται πνεύματα πολλά, καί γαρ άγγελο? καλείται
ν«0μα· ή ψυχή f|»ôv καλείται πν<0μ<χ· καί 6 Ανεμο? οδτο? δ ιτνεΉν.,.καί αρετή μεγάλη...καί
κάθαρτο? πράξι?...καΙ δαίμων αντικείμενο? καλ€ΐται πνεύμα." (Κυρίλ. Ίεροσ. KCTICTT., 16.13).
Γνευμα μεν COTI λεπτή και άυλο? καί ασχημάτιστο? έκπορευτή δπαρξι?...€Γρηται δε το πνεύμα tv
ρ γραφή τετραχβ?· το πνεύμα το άγιον πνεύμα ό άγγελο?· πνεύμα fi ψυχή· πνεύμα καί δ άνεμο?.
»τι δε 8τε καί 6 νοΟ? είρηται πνεύμα." (Άναστάσ. Σιν. Migne, Ρ6„ 89, 56Β). "το πνεύμα νοείται
ολλαχώ?. τό άγιον πνεύμα λέγονται δε καί al δυνάμει? τοΟ πνεύματο? τοΟ αγίου πνεύματα, πνενμα
αϊ ό άγγελο?...πνεύμα καί δ δαίμων πνεΟμα καί fi φυχτΐ fon δε ατε καί δ νοΟ? πνεύμα λέγεται·
νεύμα καί δ άνεμο?· πνεύμα καί δ άήρ." ( Ί , Δαμασκ. Περί ΌρΘοδ. Πίστ.1.13. Migne, Ρ6„
Ι4.857Β εϊ.ί Μήτε δ χρόνο? μήτε δ χρόνο? δίκαιοι έστω καί περίληψιν τοΟ λήμματο? τούτον,
υτορική άνασκόπησι? τ% φιλοσοφικο-θεολογική? ω? καί χριστιανική? άνά τον? αΐβνα? εξελήϊεω?
ί|? στΒίασία? τοΟ δρον εύρίσκομεν iv τ# é? ίίνβ μνημονενβεν TEHaOCICAL DICTIONARY, σελ,332-Ϊ51.
ροσέτι hi, το κλασσικον ϊργον MWÒ G. Verbocke, L ' é v o l l t i o i de 1ft doctrine d« Paeefl«
1« s t o i c i s a e i S. Avgestia. Biblioth. Inst super, de philos. Univ. Louvain, 1945. Παρά E.R,
)0dd3, PROCLUS, THE ELEMEHTS OF THE0L06Y. 2ndedUJon, Oxf, 1963, Appendix Π, pp. 313-
ΐ2ΐ.Έιτίστι?! »αρά as. Kirk&J.E.Raven,THE PRESOCRATic PHILOSOPHERS. Cambridge
966, pp 158-162, (κεφ. εΐ? Άναξιμένην). J. BltfeZ, VIE DE PORPHYRE. LE PHILOSOPHE
IEOPLATONICIEN. Georg 01ms Verlag. Hildesheim 1964, σελ. 88 kl T&o? καί το »ρομνημονενθεν
ργον TOO Ρ. Joannou.DIE ILLUMINATIONSLEHRE DES M. PSELLOS UND JOHANNES ITALOS.
lUCh-Kunstverlag Ettal. 1955, σελ. 98-97. Πάντα τα β? άνω σχάτιν άμεσον έχουν μετά του παρ'
liôv συζτιτηθησομε'νου θ^ματο?.

170
αφορμή? προσωπική? μαρτυρία?. Ή ελευθέρα πλην εμπεριστατωμένη αυτοί σκέφι?, οίον
Ιστίον εξαπλώσασα τφ λόγω', προ? τα άνω οΰρανοδρομεί κάί την κατά το εφικτον
πρόγευσιν τη? των απείρων περάτων γνώσεω? πειράται. "Οθεν, θεολόγων €l? τα περί
Πίοτεω? καί ΰπογραμμίζων δια πολλοστήν φοράν τον "Ορον τη? Πίστεω?, ομολογά
συν τοί? όρθοδοξω? km. των τριών θείων 'Υποστάσεων όρίσασιν, ήγουν Πατρο?, ΥΙοΰ
και Πνευματο?, μίαν θεότητα, μίαν αρχήν, μίαν μορφήν, μίαν φΰσιν, μίαν ούσίαν κάί
614
δυ'ναμιν.
Ουδεμία άλλη θεσι?, σκέψι? η ερμηνεία περί Πνευματο?, καν μύριοι Πλάτωνε?,
Ιάμβλιχοι, Πλωτίνοι, Πορφυριοι, Χαλδαΐοι, κλπ., ^φιλοσόφησαν δύναται πλησιάσαι η
615
άντιπαραβληθηναι ταύτη? του χριστιανικοί) ορθοδόξου δόγματο?. Κατά ταύτα, ούδεν
έτερον πνεύμα δέχεται, εμπυριον, αίθεριον, άστροειδε?, οΰράνιον, επίγειον η
καταχθόνιον παρεκτο? τούτου τοί) Άγιου και τη? 'Τπερουσίου θεότητο?
Ομοΰποστάτου το και πανταχού παρόν και τα πάντα πληρούν. Ταύτα συντόμω? περί
τοΰ 'Αγίου Πνενματο?.
Ούδεί? ποθ' ευρέθη αμφιβάλλων την 'Ορθοδοξίαν του άνδρο? κούδεμία ποτέ υποψία
περί τη? αΰτοΰ θεολογική? θεσεω? η ερμηνεία? ήγέρθη περί τοΰ ζητήματο? τούτου.
Τα περ\ 'Αγίου Πνευματο? είσαγωγικά σχόλια σκοπό ν μεν είχον αφ' ενο? την στερράν
επι τη? ορθοδόξου πέτρα? εδραίωσιν τοΰ Ψελλοΰ, αφ' ετέρου δε, την επι τη? Ιδία?
ταύτη? ευσέβεια? θεμελίωσιν τη? ανθρωπολογία? αύτοΰ, ώ? λογικώ? τε και
οντολογικό)? εκ ταΰτη? κατά συνέπειαν εξαρτώμενη?. Τοΰτο δε προ? ΰπεράσπισιν τοΰ
άνδρο? άναγκαζόμεθα να ειπωμεν λαβόντε? άφορμήν ύπό τίνων υπαινιγμών η κάί ωμών
κατηγοριών παρά τών J. ßldez, ER. Dodds και Χρήστου Ζερβοΰ, οϊτινε? κάί ω?
Νεοπλατωνιστήν ή Νεοπλατωνίζοντα αυτόν συγκαταλέγουσι.6 1 6 Ποία δε δύναται νά
εκληφθη ώς· νεοττλατωνίζουσα κατ' αυτού? θεωρία τοΰ Ψελλοΰ επί τοΰ συζητουμένου
θεματο?, τ.ε., τοΰ ανθρωπίνου vrcvjtaTO?; Οδτοι παραβιάζοντε? το πΡΈϋμα τοΰ
άνδρό?, Ισχυρίζονται δτι νεοπλατωνικό? ερμηνεύει τον δρον ννεβμα επί τη? τοΰ
άνθρωπου συστάσεω? διά τοΰ είδοποιοΰ χαρακτηρισμού ο χ ^ ι α . 6 1 7 Κατ' αρχήν, ό

Ι4
. Πρβλ. Wester-Ink,^.· 1, σελ. 17
'5, Ει? το Περί θεοΟ καί Άγίο? Τρκίδο? κεφάλαιον *μιληΌαμεν καί wcpi 'Αγίου Πνευματο?.
'δομεν 8τι ό Ψελλό?, σύντομα; μάλλον σχολιάζει το θέμα evi τφ λογφ δτι ούδεν τι καινον έχει
ι παρουσίαση πέραν τοΟ "Ορου τή? Πίστε«?. Πρβλ. Westerlnk, Περί τ<τ érCmi Tatet·?, κεφ.
Ι και 11, σελ. 20 καί 21.
16
Πρβλ. J. Bidez, MICHAEL PSELLOS, ßpitr· ΜΓ ΐ · chrvwpi· (Catal.fflss.alch. gr. VI)
russels, 1928. E. R. Dodds, PROCLÜS, THE ELEHENTS OF THEOLOGY. 2nd Edition, Oxf
363, Appendix II, p. 313 f. Christos Zervos, MICHAEL PSELLOS, Ua Philo·«*··
•opiatoueim ûm XI« Siaci·. Préface de M. Franc. Picavet, Paris, 1920
17
Μεταφορικά; ή λέξι? ixmmm, «χρησιμοποιείτο παρά Πινδάρ« "όχημα αοιδαν", ό? OÎTOS
ιοκαλεΐ την ψδήν αύτου (Fr. 124,1)· παρά Πλάτωνι "ini βΐβαιοτέρου όχηματο?, λόγου θείου τινο?,

171
Ψελλό? σπανίως- χρησιμοποιεί την εκφρασιν *?€νμα όχημα έν τόί? φιλοσοφικοί? η
θεολογικοί? αύτοΰ συγγράμασιν.
Αντιθέτω? δε, όσάκι? το ούσιαστικον όχημα η ρήμα έ*οχ€Ϊσθαι παρουσιάζονται εν
τοί? σχολίοι? αυτού, ταύτα αφ' ένο? μέν συνεκφέρονται κάί συνεννοούνται τη λογική
Φ^χή, αφ' ετέρου δε ούδεμίαν ούσιαστικήν σχέσιν έχουν μετά τή? Νεοπλατωνική?
σκέψεω? εΙμή μόνον επιφανειακήν ομοιότητα. "Οταν, λ.χ., συναντώμεν εν τόί?
οψιαιτέροι? αύτοΰ σχολίοι? παρόμοια? εκφράσει?, ώ? αμέσω? δειχθησηται, αύται, κατά
την ημών γνώμην, μάλλον προκρίνουν αυτόν δι' 'Ορθοδοξίαν ή κατακρίνουν δι' αίρεσιν.
Ούτω?, βλέπομεν και πάλιν ότι "...ψυχή γαρ φΰσι? άνευ σώματο? εαυτή? εστίν ουσία
τελεία κάί άδιάστατο?· σώματο? δε έπιβάσα ωσπερ όχήματο?...δίασιν εν αύτφ,
τουτέστιν διίσταται...".61^ Πρόδηλον οτι, το λόγιον "...έπιβάσα ωσπερ οχηματο?...",
ουδέν έτερον δείκνυα ε'ιμή την κατ' oòoiav διαφοράν ψυχή? κάί σωματο?, όπερ και
οίον όχημα προσαγορευεται, ένω. αντιθέτω? ή ψυχή, sul generis, ivißairci αύτοΰ,
τ.ε., εξουσιάζει και είδοποιέί, Το ώ? άνω σχόλιον μάλλον υπενθυμίζει την τοΰ
Πλάτωνο? περί σωματο? περιγραφήν ώ? αύτη έν Τιμαίω σημειοΰται.619 Παραλληλία? δέ,
ομιλών περί τών καταδεεστέρων ενεργειών τή? ψυχή? ώ? τή? αίσθήσεω?, θυμοΰ ή
επιθυμία?, δηλοί οτι αύται μετά σώματο? δέον όπω? έννοώνται, διότι "ταΰτα τά εΐδη
τή? ζωή?, άλογα πάντη οντά, την κατά φύσιν ένέργειαν έχει μετά σώματο?. μόνη δέ ή
λογική ψυχή ί»οχο«μ€νη τάί? κάτω ζωαΐ? διορθοι κάί την αΐσθησιν

απορευθήναι" [Φαίδ. 85d) ώ? καί έν Orac. ap. Hlerocl. In CA 26 p.47811, ?νβα και "σομα...ψυχή?
πτον όχημα". Άργότερον δε", καί έν τή έννοία ταύτα συστοιχουσιν ot κατήγοροι τον Ψελλόν,
άμβανεν λεπτοτάτην και ίψθαρτον ύπο τη? ψυχή? ειδοποιημένην δλην άπολήγον cl? πνευματικόν
ίμα. Πρβλ. Πρόκλ. θ«>λ. Στοιχ. 205- Ίάμβλ. Ocpi M m w - 5.12- Δαμάσκ. Π e pi 'Apxfr 102,
ir.
8
. Codex Paris., 1182, 288Γ 25 έξ. Προσέτι, cl? fTcpov Μγον αυτού (Γδε Kurte-Drexl, I. 335),
LAÛV περί Νηστεία?, εξάρει τον ρόλον του voö, Οστι? καταυγαζόμενο? καί καταστραπτόμενο? ταΐ?
ηταΐ? τοΟ ηλίου άκτίνε? έττιδρφ επί τοΟ σώματο?, δπερ "καθαιρόμενόν τε καί λετττυνόμενον
αφρότερον ο"χ*Ρ« Tf φνχφ προ? τήν cl? ουρανού? dvooov γίνεται." Άλλαχοθ δε πάλιν,
ιησιμοποιών τον ρηματικον τύπον i m x e t v l c i , αντιδιαστέλλει πρώτον γενικώ? τήν ίλογον φύσιν
i ακολουθώ? ταύτην έν άνθρώπι» «pò? τήν λογικην, αφού προηγούμενο? ώμίλησεν περί τή?
,α£ούση? άνωτερότητο? του λογού "...if? ircp χαλιναγογούμενον τ$ λόγβ το dXoyov ηθασσεύεται,.",
χ καί πάλιν καταδείξω δια συλλογισμού οτι "...λόγον ίχ«ι τούτο δη (τ.?, ή προηγηθείσα συ^τησι?)
' ίλογον προ? το παρ' ήμίν τη? φύσει*? ίλογον, φημί 6η τήν κοινην αΐσθησιν, την φανταστικην
ναμιν, την δοξαστικήν ουσιαν, at? πρώτον δυνοίμεσιν 6 παρ' ήμίν JTOXotfpcro? Arfyoff,
ταστέλλει ταύτα? καί θρασυνομένα? ανακρούει τ$ λογιοιιφ.,Λ Hoc Κ. Σ«Εθα?, Ε '. σελ. 436-437.
λο?, ομιλών καί πάλιν περί ψυχή? καί τίνι τρόπ* αντη ένοΟται τ# σώματι, συμπεραίνει δτι ή μεν
τικη καί ίλογο? ψυχή ώ? «κ τή? συναφεία? τούτ«ν μβτα τη? λογική? δύνανται μίαν ούσίαν να
οτελεσωσιν, πλην μόνον ύπο την fvvoiav "δτι, ώ? άργάνοι? κεχρηται ταΐ? άλλαι? δυνάμεσιν ή
Κίκη." Migne, Ρ6., 122, 1040Β Πρ#λ. καί αυτόθι 1064Βδ»ου καί "6 γαρ νου? fi καθ' εαυτόν μόνον
εργεί καί τότε το καθόλου οΪΒεν μόνον ί μετά αίσθησεα? ενεργεί, οργά'νφ αυτή κεχρημένο?..."
' . Πρβλ. Πλα'τ. Tip. 41Ε "...BteîXçv ψυχά? Ισαρίθμου? τοί? ίστροι?, ïvtiyév θ' έκοίστην προ?
κστον, και ^p^ifta'aa? is is few· τήν TOO παντο? φύσιν ε'οειξε...". Kai 69θ '...παραλαρ^ντε?
χήν ψυχή? άθανατον, το μετά τούτο θνητον σδμα αυτή περιετόρνευσαν ΐχνρα' TC πδν το σώμα
ίσαν ίλλο τε εΐδο? è ν αΰτφ ψυχή?..."

172
 620
σφαλλομένην..." Τέλο?, εξηγών το Χαλδαϊκον λόγιον "Δίζεο ίκαιΐ ψυχή? όχ€τόν, όθεν
η τινι τάξει
Σώματι θήτευσα? bri τάξιν Ιθίι? αναστήσει?
621
...Ίερφ λόγω έργον ένωσα?" , αντιδιαστέλλει την τ€
γνώμην Γρηγορίου του θεολόγου και Πλάτωνο? προ? ταυτην των Χαλδαίων
συντασσόμενο? συνάμα τη καθ' ήμά? ευσέβεια. Παραθέτομεν οθεν ολόκληρο ν την
επεξηγηματικήν και συγκριτικήν παράγραφον του ώ? ανω Χαλδαϊκοΰ λογίου οπω?,
Ιδίαι? αΐιτοΰ λέξεσιν, άποδείέωμεν το άσυστατον τη? κατ' αυτοΰ κατηγορία?. Οδτο?
γράφει: Τουτέστι, ζήτει την αρχήν τη? ψυχή?, πόθεν παρήχθη και εδουλευσε σώματι,
και πω? αν τι? ταυτην άνακτησάμενο? κάί εγείρα? δια των Τ€λ€στικών έργων,
έπαναγάγη όθεν άφίκετο· Ιφφ λόγω èwaaç- τούτο δε τοιοΰτόν έστιν. Ιερό? εστίν ήμΐν
ό λόγος*, ή νοερά ζωή, μάλλον δ« ή υψηλότερα δύναμι? τη? ψυχή?, ην άνθο? νου εν
έτεροι? ονομάζει το λόγιο ν. αλλ' οδτο? 6 Ιερό? λόγο? αδυνατεί αφ' εαυτοΰ προ? την
ύψηλοτέραν άναγωγήν, και προ? την του θείου περίληψιν. κάί ό μεν τη? εύσεβεία?
λόγο? χειραγωγεί τούτον προ? θεον, δια των εκείθεν ελλάμψεων 6 δε Χαλδαίο? δια
τη? τελεστική? επιστήμη?, τελεστική δε επιστήμη εστίν, ή oîov τελειοΰσα την ψυχην
δια τη? των ενταυθ' υλικών δυνάμεω?. τούτο γοΰν, φησί, τφ Ιερφ λόγω έργον ένωσα?,
τουτέστι συνάφα? τφ ίερφ λόγω τη? ψυχή?, ήτοι τη κρείττονι δυνάμει το τη? τελετή?
έργον, κάί ό μεν καθ' ήμά? θεολόγο? Γοηγόριο? λόγω κάί θεωρία την ψυχην ανάγει
προ? τα θειότερα- λόγω τω καθ' ήμά? τφ νοερωτέρφ κάί κρείττονι, θεωρία τη ύπερ ήμά?
έλλάμψει. 6 δε Πλάτων λόγφ κάί νοήσει περιληπτήν ήμΐν την άγέννητον ούσίαν
τίθεται· ό δε Χαλδαίο? ουκ άλλω? φησίν ήμά? άνάγεσθαι προ? θεόν, εΐ μη δυναμώσωμεν
το τ % φνχη? όχημα δια των υλικών τελετών· οιεταν γαρ καθαίρεσθαι την ψυχην
λίθοι? κα! πόαι? καί επφδαΐ?, και ευτροχον είναι προ? την άνάβασιν." 6 2 2 Πρόδηλον
οτι το κείμενον ουδεμία? περαιτέρω άναλυσεω? ή επεξηγήσεω? χρήζει- αυτονόητον όν· ή
διάκρισι? και αντιδιαστολή των εκ τη? ήμετφεας- ούλης- και της- θύραθεν λεγομένων
καθαρωτάτη. 'Απορρίπτει δια μια? πάσαν την περί ψυχή? ή πνευματο? υπόνοιαν
οχήματος, ώ? μέσου τή? προ? θεόν αναγωγή?· αντί τούτου, τάσσεται μετά του
Ιεροφάντου Γρηγορίου, οστι? κάί ανάγει την ψυχην προ? τα θειότερα δια τον λογού
κάί της θεωρίας-, 'Εάν δέ τι?, καλή τη πίστει, ήίθελεν ακολουθήσει τη του Ψελλοΰ
γνώμη τη κάί την επομένην παράγραφον κατακλειούση, θα ώμολόγει μετ' αύτοΰ δτι
"εστί δε το πάν φλϋαρον."623

. Westerink,κ€ψ. #195, σ€λ. %

20

-t.Migne, 122, 1129D

17
. Ένθ' άκωτ. 1129D-1132A
- 3 ΈνΘ' άνωτ. 1133Β

173
 Έκ των ώς άνω, Οθεν, καταφαίνεται άριδηλω? ότι ό Ψελλό? ουδέποτε ήννόει το
wrcvpia ή ròv λογον ω? οχιρα και μέσον, έστω και εκ λεπτότατης' ύλη?
συνιστάμενον, δι' οί επετυγχάνετο και οίον συνεδεετο το άυλον μετά του ύλικοΰ.
Αντιθέτω? δέ· όσάκι? οι φιλοσοφικοί οροί èn0aircir, ένοχεΐσθαι η άλλο? τι?
παρόμοιο? τούτων αναφέρονται, ούτοι αποδίδονται τφ λόγω, τ| νφ t( λογική ψυχή
πρώτω?, έέουσιαστικώ? και ipso esse χαλιναγωγοΰντε? και τιθασευοντε? την άλογον
624
καί ύλικήν φΰσιν. Σπουδαιότερον δ' eri, ό Ψελλό? ούχι μόνον ταυτίζει τα?
έννοια? πνεύμα, λόγον ή νουν, αλλ' επόμενο? Παυλω τφ Άποστόλω προσδίδει ετι
θειοτέραν ύπόστασιν τφ πρωτω, διακρίνω ν τον ψυχικον μετά τοΰ πνευματικού άνθρωπου.
Ei? το κάτωθι χωρίον ομιλών ό φιλόσοφο? καί θεολόγο? Ψελλό? wepì θει»σ€«»ς·,
μελετφ σταδιακό? την προ? το o r « στροφην καί εκστασιν τη? ψυχή?, ενφ ούδ' bri
στιγμή ποιεί νυξιν τίνα περί μέσου η οχήματο? συνεπακολουθοΰντο? η συνευδοκοΰντο?
625
τη ποθούμενη θεώσει. Μιμούμενο? δε πω? Πλάτωνα βαθυστοχάστω? γράφει: "τί γαρ
αν ερασμιώτερον γένοιτο, ει τι? ψυχή φύσεω? απόστασα καί σώματο? όσον εξεστιν, και
των ενοχλοΰντων παθών κατισχυσασα, είτα δε οτραφείσα προ? εαυτήν, όλον τον
ψυχικον καθορωη διάκοσμον, πάλιν τε προ? το θειότερον άνανευ'σασα την νοεράν
θεωροίη ζωήν και άσυλλογίστω? έχει τα κρείττονα, είτ' εκείθεν πάσαν υπερβάσα
δΰναμιν και ενέργειαν επί του ακρότατου σταίη τη? οίκεία? ζωή?, καί το ενοειδε?
προβαλλόμενη τη? φΰσεω?, αύτψ δη τφ ενι συναφθείη, ννενμα καί νονς γενομένη
καί ecèç αντίκρυ?;" 626
Τί άλλο δΰναταί τι? συμπεράνη εκ του εδαφίου τούτου εΐ μη ότι το πνεύμα πρώτον
μεν ταυτίζεται μετά τοΰ ακρότατου τη? ψυχή?, τ.ε., του νου καί δεύτερον ότι ούδενα
μεσάζοντα ρόλο ν παίζει, αλλ' αντιθέτως αποτελεί τον άπωτατον σκοτιον τη? ψυχικής·
ζητήσεω? κα\ άνατάσεω?, ητι? και συναψι? τφ θείω η θεοποίησι? δύναται νά κληθήί
Τί? δύναται, άγαθη τη συνειδήσει, να παρερμήνευση αυτά ταύτα τά λόγια του Ψελλοΰ,
εάν μην ούτο? παραφρόνων παρεβίαζεν το νόημα ή εκουσίω? διεοτράβλωνε, κακή
προθεσει, τά? πνευματικά? καί όλω? ορθοδόξου? πτησει? του άνδρό?; Καί έτερον χωρίον
παραθετομεν, ενισχυον την θεσιν και την περί πνευματο? άντίληψιν του Ψελλοΰ το

24
. Πρβλ. Κ. ΙάΒας, Τόμ. Ε ', σελ. 437, ένθα καί ταρομοίοιε λαγοί? διερμηνεύει εΐ? φίλον την
χεσιν κοί άναφσραν λόγο« »pò? αλογίαν "...on, 2 (άληστε, λόγον έχει τοΟτο δη το έλογον »ρο?
J wap' ήμίν τη? φύσει»? Αλογον, φημί δη την κοινην οΓσθησιν, την φανταστικην δύναμιν, την
»ξαστικήν οίισίαν, at? νρδτον δυναμεσιν ό wap1 ήμίν έ « · χ · ¥ ρ ε ν ο ? htm, καταστέλλει ταύτα?
at θρασυνομένα? ανακρούει τ$ λογισμ^..."
2 5
Πρβλ. Σ·ρ«άτι·Γ 211d 5 - 2116 3
ι26
, Κ, Σαθα?, Τόμ, Δ', σελ. 4Î5. Πρβλ. επιση? Τομ. Ε', σελ. 285, ιταροΐλληλον θεσικ "τι 6ε ήδύτερον
DÛ «vtimov τ® θεψ καί άμεσ«? προ? αυτόν διαλεγεσθαι καί το θείον κάλλο? αδτοΟ ενοιττρί^εσθαι,
αϊ διαυγεί? ίχείν ini τοί? με'λλουσι τα? ελπίδα?·,"

174
 και εκ των όψιαιτέρων αύτοΰ έργων προερχόμενον. Οδτο? μαρτυρά: "...δει γοΰν τον
θεωθησόμενον πρώτον μεν προ? ψυχην στραφηναι, είτα δι' εκείνη? προ? νουν, κοί δια
τοΰ νου προ? τα υπερκείμενα, και τέλο? δι' εκείνων προς· (tedv. 'Αλλ' ούτε ό προ?
ψυχην στραφεί? τεθέωται, ούτε 6 προ? νουν αλλ' εκεΐσε μεν ψυχικός* άνθρωπος"
627
γίνεται και ού δέχεται τα του πνεύματος-, ενταύθα oc νοερό? και ούπω θεό?..."
Τέλος*, ό Ψελλό? ούχ' απλώς- θαυμάζει τον μέγα Άπόστολον τών'Εθνών, αλλ'
62
εμπνεόμενος- ακολουθεί αύτφ πιστώ? ^ ^ç. τ ο ν ? π€ρ \ ανθρωπίνου πνεύματος-
χαρακτηρισμούς- αύτοΰ. Δια τοΰ επισυναπτομένου κατακλείομεν και την icpì
ντενματο? οχιρα παράγραφον εΙς- τελείαν πλέον δικαίωσιν τοΰ Ψελλοΰ, όστις Ιδία
καλάμη ομολογεί: "πνευματικό? δέ εστίν άνθρωπος-, 6 πνευματικοί? συγκρίνων
πνευματικά, ό πάντας* μεν ανακρίνων, αύτο? δε μηδενο? άνακρινόμενο?...πνευματικό?
εστίν, ω πνεύμα εύθε? εν τοις- εγκάτοι? μυστικώς- εγκαινίζεται...ό την ψυχην οίον
Ιστίον εξάπλωσα? τφ λόγω, και προς- τους- άνω ούριοδρομήσας- πυρσού?...πνευματικό?
εστίν 6 Tif ννενματι πτερωθείς-, και τοσοΰτον άναβα? ες- τα της- γνώσεως- άπειρα
πέρατα, όσον καταβέβηκεν ες τάς- αβύσσους- της- Ιεράς- ταπεινώσεω?..."629 Φρονώμεν οτι
τα ως- άνω αποσπάσματα, καίτοι βραχέω? εκτεθέντα, καταδεικνύουν τηλαυγέστερον
φωτός ουχί μόνον το άμεπτόν τε και όρθόδοξον της- πνα/ματολογίας· του ανδρός-, άλλα
και τον βαθύν αύτοΰ σεβασμον και δέος- προς- την Άγίαν Γραφην και Ίεράν
Παράδοσιν.630

Συνοψίζοντε? όθεν τα περί. πνεύματος- επαναλαμβάνομεν οτι:

Ιον: 6 Ψελλός ουδέποτε υποβιβάζει τοΰτο εΙς- μεσάζουσαν θέσιν δι' ού ή λογική ψυχή
ή ό νους- την προς το επέκεινα και θεον άνοδον ποιείται, τ.ε., εν εΐδει ójppaTos*,
κατ' άκολουθίαν δε και κατ' ανάγκην ύποδεεστέραν φΰσιν την της· λογική? ψυχή?
αύτοΰ λαμβάνοντος-.
2ον:Έν τοις περί Δαιμόνων ύπ' αύτοΰ λεγόμενοι? επιτρέπει μεν να ύπονοηθη Ατι
ούτοι ώ? πνεύματα, μετά την πτώσιν, "...καν ύπο λεπτότητο? αφανή καθέστηκεν, αλλ'
όμω? cVvXa wi| και εμπαθη..(εΙσιν),"631 πλην, αφ' ενο? μεν αναφέρεται κυρίω? εΐ?
τού? Δαίμονα?, αφ' ετέρου δέ, ω? ηδη παρετηρησαμεν εν τψ οίκείω τόπω, το θέμα
τοΰτο παραμένει εΐοέτι θεολογούμενον και ώ? εκ τούτου ούδενίαν σχέσιν έχει μετά τοΰ

»27, codex Paris., 1182,14ν 114ξ.

> 28 . Πρβλ. 1 Κορινθ. 2, Ηέξ.
,29
.Κ. Σ<*θα?,Τομ. Ε',σελ. 425
>30, 'Ομιλούντες έν τ$ εκομε>φ κεφαλαία wcpl τοΟ X W K T · · . . . , θα άναφεΊκιμεν καΐ ε>ερα χ«ρία,
ίτικα βεβαιότερο? καΐ καθαρότερο? θα δικαιώσουν τήν θεσιν τοΟ φιλοσόφου καΐ θεολόγου Φελλού.
»31.ϋ. Bidez.cVe' ανατ., σελ. 101

175
 ύφ' ημών ζητουμένου, τ.ε., ανθρωπίνου πνευματο?.
3ον: Ό Ψελλό?, τασσόμενο? μετά τή? Γραφή? και πάση? τη? των 'Ορθοδόξων Πατέρων
χορεία?, ταυτίζει πεποιθω? το πνεύμα μετά τε του νου, τη? λογική? ψυχή? ή και του
ακρότατου άΰλου και νοερού μέρου? τη? ανθρωπινή? ύποστάσεω?. Περί τούτου, ουδεμία
άπολΰτω? αμφιβολία υπάρχει.
4ον: Ή προσηγορία ό~χφα, αναφέρεται καϊ χρησιμοποιείται καθαρώ? επ\ τοΰ σώματο?
και ούχι επι του πνευματο? η λογική? ψυχή?, ένθα και ή διαφορά και ή υπεροχή τη?
ψυχή? εμφανέστατα καταδεικνύεται d ? το άκόλουθον: "και αυτό το σώμα καθαιρόμενόν
τε και λεπτυνόμενον έλαφρότερον φ ρ ρ α τη ψυχή προ? την εΐ? ουρανού? άνοδον
γίνεται." 6 3 2

5. ΤΟ ΣΤΝΘΕΤΟΝ. ΣΩΜΑ-*ΤΧΗ^3

Έ ν τψ Περί Άνθρωπου κεφαλαίω και δη Περί Δημιουργία? αύτοΰ, ευρομεν ότι 6

άνθρωπο? πλάττεται διττό? τη αύτοΰ φύσει, ήγουν εκ ψυχή? και σώματο?, εξ ΰΧη?
και άυλία?, θνητό? και οίον αθάνατο?. Τετράστοιχο?, διαστατο? και φθαρτό? τφ
σώματι, μονοειδή? και άφθαρτο? τη ψυχή, νφ ή πνευματι. Προσέτι, ευρομεν τον Ψελλον
οδυνόμενον πολλάκι? όρίσαι την τοΰ άνθρωπου ούσίαν· εκ των διαφόρων δε αύτοΰ
προσπαθειών συμπεραίνομεν οτι καίτοι οίτο? έπανειλημμένω? εδίδαξεν, ώμίλησεν,
εγραψεν επι τοΰ θέματο? τούτου, ουδέν c a i r ò r παρουσιάζει ήμΐν εΙμή μόνον την
εαυτού γνώμην, πεποίθησιν και σφραγίδα, αΐτινε? κάΙ τον πνευματικόν πλοΰτον
προϋποθέτουν δύο μεγάλων αστείρευτων πηγών. Ήκούσαμεν αύτοΰ έπίση? λέγοντο?
οτι ή διττή φύσι^ του άνθρωπου συνίσταται «ξ αντιθέτων και άντιστρατευομένων πως·

">32. Kurt2-Drexl, Ι., 335 Πρβλ. ενθ' άν·τ. σ€λ. IM, ενθ' cv €«€i cwaivow, awcufruvtocvo? wpò?
ην ψυχην, λεγ€ΐ: " 2 ψυχή μή συμίίσοΟσα τ# σιίματι, αλλ' avttOcv TOUT* έφεστηκυΐα καΐ é?
VTfdrq χρ·*€>* wpoç την τδν καθηκόντιιν £κ*λήρ·σιν."
"*33. Γ«ακ6? ομιλον ό φιλόσοφο? ήμίν ορίζίΐ: "...σιίματο? μίν γαρ, σβμα wpoocxi? αίτιον, ουσία? 5c
ίσβμάτου, θεό?.,." Κ. Σ<ίθα?, Τομ. Ε', σελ. 518. Δεχόμενο? οδτ· ό Ψελλός- Οτι ό άνθρ·«ο?
αδημιούργητο διώνη?, ήγουν εκ σιίματο? κοί ψυχή?, τή? δευτέρα? τα wpeTCÎa έχοόση? καΐ
διαζόντβ? την ανθρανίνην ούσίαν δηλοόση?, τροσδίοει τ# δια τη? ψυχή? elBowougilv* σάματι
IcTiKà χαρακτηριστικά, άτινα καΐ άξίαν καϊ τιμήν μαρτυρούν εν τ$ καλοκάγάθ* άνβριίιτφ. Το
ίκόλουθον χκρίον, καίτοι αναφέρεται els συγκεκριμένον έτομον (Μονωδία cl? τον του Άκτουαρίου
ίδίλφον), ομΗ? λαμβανκ γ«*κήν vepi ανθριίηυ cVvoiav. Οντο? γράφει, άντιδιαστε'λλιιν την
ίμοιΐ«ίαν ετίδρασιν 18ι»μάτ«ν σιίματο? καΐ ψυχής: "...τα μεν σωματικά τοί? ψυχικοί? εφεδρανε-το,
à oc ψυχικά τοί? σβματικοί? ελαμνρυνετο....τά μεν ουν ψυχικά, ίλ€υ&ριοτη? φρονηματο?, καΐ νοΟ
αχυτη?, καϊ χβρία μνήμη? απέριττα, παιδεία? τ« σύντομο? »ρόσληψι?, καΐ τβν TpoacUiawlvuv
ίκίνητο? κατοχή, οξυτη? TC βφικυία καΐ στίρρΐβτάτη άγχίνοια, το TC οξό£ρο*ον τ$ {^βηκάτι
[εδουμενον, καϊ τοΟτο τονουμενον τ# οξεί· εφ1 ot? ιαραλόγ*? το πρ$ον έιτισνμβαΐνον καΐ το
(όργητον, την δντ»? ήμίν άρμονίαν εδείκννε, λόγοι? άνομοίσι? την συμφβνίαν τροβάλλον. Tà oc
ΤΝματικά, σιίματο? κάλλο?, την φιλοτιμίαν ίμφαΐνον του ττλάστου, Ισχύ? TC καϊ ρ«ίμη, καϊ ομιλία?
(apt?, καί μουσικον μΛο? φβνή?, καϊ xcipfiv έητηδ€ΐοτητο? cvc'prcia..." Κ. Σάθα?, Τόμ. E', aiK.9&.

176
άλλήλοι? μερών, otiep και μυστηριον όντω? μέγα. Πώ? δύναται όμω? 6 εξ αντίθετων
συγκείμενο? άνθρωπο? να ενεργή έν ταύτψ άλλοτε σωματικών, άλλοτε ψυχικώς, άλλοτε
πνευματικό? η και εν συνδυασμφ τούτων, 'Εάν δ' εκ παραλλήλου ύπάρχη ώρισμένη και
φυσικώς· προωρισμένη ταξί? εν ταΐ? επί μέρου? λειτουργίαι? του άνθρωπου, διατί ούτο?
εΐ? μίαν καί την αυτήν δεδομένην περίστασιν διαφέρει κατά την δράσιν, άντίδρασιν,
διανόησιν και συμπέρασμα του συνάνθρωπου αύτοΰ; Τίνι τρόπω αναφέρεται, σχετίζεται
η επιδρά ή άϋλία τη ύλη; Ποίον συνέχει τύ Το σώμα συνέχει την ψυχην η τούτο
συνέχεται ύπ' αυτή?, Πω? δυνάμεθα να όμιλώμεν περί ανθρωπινή? όντοτητο? ή
ταύτότητο? ενώ. συγχρόνω? εννοοΰμεν ταύτην ώ? όροννο'στατοτ, συγκειμένην εκ
'δυοιν άντεριζομενοι? άλλήλοι? μέρεσιν1,634 καίτοι "μη εν ϊσω τα άντιθέμενα ft"635
ΤαΟτα και πλείστα άλλα ερωτήματα τίθησιν ό ημέτερο? φιλόσοφο? κάϊ θεολόγο?
Φελλό?, τα? απαντήσει? των όποιων εν τφ Ιδίω αύτοΰ πνευματική κόσμω, ήτοι εν
τοι? φιλοσοφικοί? τε και θεολογικοί? αύτοΰ πονήμασιν καί άμέσω προσωπική εμπειρία
ω? νολιτικον «αραγοντο? ολκή? εν τη πλουσιωτάτη αύτοΰ αλληλογραφία
άντανακλωμένη, καθαρον απόσταγμα όντω? τη? αύτοΰ Weltanschauung, θαρρούντω?
ζητήσωμεν.
Έ ν βαθεί δε στοχασμψ, ώ? ανωτέρω εμνημονεύσαμεν, παρατηρεί: "το σύμπαν ούν
μυστήριον τη? ημετέρα? γενεσεω?, ενότη? λόγου εστί,...", "...κράμα καινον εξ
ανάρμοστων των συνελθόντων...". Προ? τούτοι? και διεξοδικώτερον επισυνάπτει, "...τοΰ
γαρ συντεθέντο? καθ' ήμα? κράματο?, το μεν τι λόγο? εστί, το δε, άλογία, και πλείω
του λόγου τα άλογα· εκεί μεν γαρ διάνοια μόνον καθ' ην ούσιούμεθα, ό γαρ νοΰ?
έτερα? μερίδο?, ενταύθα δε αΐσθησι?, και φαντασία, κα\ τη? δόξη? το πλέον, άπο γοΰν
τοιούτων δυνάμεων λογικών και αλόγων κεκράμεθα, καί τών πάντων ημών ούδει? ούτε
λογικωτατο? μόνον, ούτε άλογωτατο?· δει γαρ τφ λόγω ώ? περ δεσπότη και βασιλεΐ
υπηρεσία? τη? χείρονο?, έφ' f|? οχήσεται καί Ιππάσεται- καί αύτίκα γοΰν διακονείται
τούτω τα αίσθητήρια, ή κοινή αΐσθησι?, ό τύπο? τών αίσθητών, ή τού? λόγου? τούτων
έχουσα δόξα, ή τών έκτο? όρεξι?, ό γενναίο? και στρατιώτη? θυμό?, ή επιθυμία, τα
λοιπά τών δυνάμεων ενεργήματα· και ούτε κατιών 6 λόγο? μέχρι τη? ύλη? αύτη? εΐ?
άλογίαν αμείβεται, ούτε το άλογον τώ. λόγω κοσμούμενον d ? ούσίαν λογικην
μεταπίπτει, αλλ' ω? περ ίππο? τιθασσευόμενο? καί χρυσοί? φαλάροι? καλλωπιζόμενο?,
ούκ ει? κρείττω ύπαρξιν μετατίθεται, ούτε μην εΐ? χείρω 6 εποχούμενο? τούτω

)Α
. Πρ&λ. Κ. Σα'θο?, Τομ. Δ ', σελ. 308- "εγά δε οίτ· we? τίθεμαι « p i τοΟτο, καί δόγμα είναι τον
γον νομοθετά- δυοίν με>, φυχ% φημί καί σήματος, « p i κάλλου; άντεριζόντοιν «pò? άλληλα, καί
s vkv τήν oliccfav apcTJ|v τρο^αλούση;, τοΟ 64 το ίαντοΟ «άλλο? èwiSciKviiovTO?, κ&ν μή kv Γσφ
'. α ν τ ί θ ε τ α î, ..."
i5
. "Ενθ' ανατ.

177
 ολισθαίνων τη? έδρα? και συμπατουμενο?, ούτω? ούτε το h' ημίν αλογον, λόγο?
ακριβή? γενοιτ' Αν ποτέ, ουθ' 6 λόγο? τη? πρώτη? εκσταίη ύπάρ&ω? και του φυσικοί)
636
άΙιώματο?."

Έν.τφ ώ? ανω, έχων εκ νέου και δια πολλοοτην φοράν ορίσει το κράμα τη?
ανθρωπινή? φύσεω?, αντιδιαστέλλει τα? σχέσει? τοθ λόγου προ? την άλογίαν, σημείων
οτι ή άλογία ω? έκ τη? Ιδιαζουση? αύτη? φυσεω? αποτελεί το πλέον μέρο? του όλου
άνθρωπου, όστι? και κατά την διάνοιαν μόνον ούσιουται.^37 «ο λο'γο?, αυτό? καθ'
εαυτό?, αποτελεί έτέραν μερίδα, ήτι? και τη πρότερα μεν φιλοπονία και αρετή, νου?,
πνεύμα και άπηρτισμένη εΐκών δύναται να κληθη. 'Ω? εκ τούτου, ό hic et nunc
άνθρωπο? μήτε λογικότατο? δύναται να όνομασθη η λογισθη μήτε και άλογιίτατος:.
Καίτοι "...ψυχή και σώμα άνταλλάττονται άλλήλοι? τα? εαυτών Ιδιότητα?, και ζη μεν
638
το σώμα δια ψυχήν, πάσχει δε εκείνη δια το σώμα..." ουδέποτε ό λόγο?
κατερχόμενο? μέχρι τη? ύλη? μετατρέπεται εΐ? άλογίαν, ότι ώ? στρατηγό? τε καί
βασιλευ? άναφαιρετω δικαιώματι ηγείται τη? άλογία?· μήτε παραλλήλω? καί ή άλογία,
έστω και λόγω κοσμουμένη, μεταπίπτει εΐ? λογικην ούσίαν. Το κεντρικον δίδαγμα
επαναλαμβάνεται ενθ' ό λόγο?, ipso esse εξουσιάζει τη? άλογία?, παιδαγωγει 639 καί
κυβερνφ640 το σώμα μετά τών αύτοΰ φυσικών παθών. Το μυστήριον τη? του άνθρωπου
yereaewç, ώ? ό Ψελλό? ομολογεί, καίτοι όμοϋπόστατο? και διττή, "εν πράγμα

,6
. Κ. Σαθα?, Τόμ. Ε', ocX. «5-W6
"• Το σώμα καί πάλιν, ώ? CK ι% 18ια{>οστι? αύτοΟ φύσ€«*?, διαστατον ÒV, καθίσταται άσθ€νέ> το
'τίθ€τον 8μω? Ισχυα δια τον νουν: "...έμοί 8c fay εμβριθή? ή φύσις τοθ σήματος, τοσούτ« καί
τθίνήΓ.διά ταΟτα νου? μεν cùo6cvfc δτι αογκος, σβμα 6c άσθϊενί? 5τι €ύμ€γ€Β€?." Κ. Σάθα?, Τόμ.
', oeX. 455
58
KurtZ-Drexl, Ι., 356 Πρβλ. καί Codex Paris., 1182, 283ν 25 διτου "èircì ουν συνοδό? ενταύθα
nrep Tiv εναντίων iyémo, CKOTCPOV τοθ έτερον vapawoXctfci, ι|ίυχη μέν à»ò τοθ σήματος
ιθημάτΒν, καθ' δ λέγΰσθαι ορίγεσθαι ταυτην καί άλογείν καί μνημόνευαν καί δϊανοασθαι· σβμα
*. τβν iteciνη? ιτλ£οκτημοίτι>ν καθ' ί φαμέν τοΟτο καί Cfp* κ β * κιν£Ϊσθαι." Προσέτι, "ψυχή γαρ
ίσι? dveu σήματος έαυτη? Εστίν ουσία TcXcia καί άδιάστατοτ σήματος oc cvißaoa ΐστερ
Πίματο?, cwciSfi το vâv 8cÎ {»ονοιησαι καί οίον ηριγραφηναι τοί? όγκοι? αύτου δίασιν cv αύτβ,
»ύτίστιν διΐσταται, κσΐ varrò? έφικνίΐται pcpou?...CKcfr'V συμιτ€ριορί£ουσα ίαυτιίν." "Ενθ' άν.
182, 288Γ 25 έξ. Παραλλήλ»? cwiouvdrra, "ή φυχη κατά τον ακριβή λογον άδιαστατό? έστι την
»σιν καί àvipii? cv ήμΐν oc γενομένην μ€μίρισται...(το σβμα] ικοκττΒς έκείνην λαβοντο? κατά ττιν
Kciav φυσιν..." "Ενθ' άνβτ. 1182, 307ν 2-4
59
. Πρβλ. Κ.ΣοΕθα?, Δ', acX. 331 "τη λογική ι% φυχή? φ*Η* cv τ« καθ' ήμα? σνγκρίματι
ιραμέμακταί τι καί μέρο? cWdcTov, ίλογσν μ«ν, λσγ^ oc m f c n r e y c C v ï u Βυναμςνον." Πρβλ. Μ.
EcnXciou "Ομιλία ci? το vpóocxc acauT#" ΜΙ6ΝΕ, ΕΠ. 31, 213 TIpóocxc τοίνυν ocavT# καί γνβθι
ι το μ«ν λογικόν con καί vocpov τη? ψιχΛδ, το 8c »αοητικόν καί αλογον. Kai τ$ μ*ν φνσ« το
«TCÎV uvcEpx«, τοί? Sc το υπάκουαν τ# λσγφ καί KaTowcidcoöai." Ό 6c Γρηγ. Παλαμά?, èv
gne, Ρ6, 150, 1165 "Έστι γαρ cv τ^ τ% καθ' ήμα? φυχ% φίσ«, το »kv frcp»vucòv TC καί
ιχικόν το oè φυσ« BoiiXcOov Τ€ καί ύιΐίκοον."
^ , Kurtz-Drexl, H, 240 &. 124 Ενθ' "...ίίτι ό νοΟ? cori καί τα μαθήματα καί τα ιτροίγματα
ßepvfiv."

178
 irouì." 641 Έκ τοΰ πληθου? δ€ των ύ π ' αύτοΰ χρησιμοποιουμένων ορών, ώ? τούτων
τα? σχάκι? ψυχή? καί σώματο? δηλούντων, δυνάμ€0α να συμπ€ράνωμ€ν ότι 6
φιλόσοφος* rati θεολόγο? Ψ€λλό?, vai μ€ν άδιστάκτω? δέχ€ται το διττον τη? ανθρωπινή?
φυσ€ω?, ιτλήν δυσκολοκται (ώ? καί πάντ€?) οπω? συλλαβή τ ο ρ ν ν τ φ ί ο ? τοΰ άφατου
τούτου σνι-δέσρον καί σννά+**ς.
ΕΙ? Παυλικα? αποκάλυψα? καί ομολογία? π«ρί Ετέρου νόμου kv τοί? μέλ€σιν αύτοΰ
άντιστρατ€υομ€νου τψ νόμω τοΰ vooç^42 §çV epyerai be των συμφραζομένων ομω?
Εξυπακούεται οτι παρόμοια? Εμπορία? τφ Άποοτόλω €σχ€ν. Τοΰτο ηδη παρ*τηρησαμ€ν
και μ€τ' οΰ πολΰ πάλιν θα διαπιστώσωμ€ν. Χρησιμοποιεί ίλευθερω?, πλην μεταφορικώ?
Τ€ κα\ άλληγορικώ? πλήθο? κοινών παρά φιλόσοφοι? ορών, ω? i i t y p a , 6 4 3 κρίρα,644
σιίγκ·ΐ|ΐα, 6 4 5 rcpâair 646 και παρόμοια τούτων, προ? εξήγησιν τη? αναφορά? σχέσεων

41
. Μ Igne, 122, 1040 Β "ψυχή ενββείσα τ# σώματι ¥ν πράγμα ποιεί" ÒU, "ενότη; λόγου ίση ν."
,42
. im. Ι 22-23
,43
. KurtZ-Drexì, Ι, 343· Κ. Σάθα;, Ε', σελ. 36- Codex PârlS., 1182, 13ν 14, 262Γ 9.
> Νεμεσιο; Εφέσου, γράφων επί τοΟ Ιδίου θέματος ήγουν τή; σχέσης ψυχή? καί σώματος, δεν
έχεται τα; έννοια? τή; cVrfvcaç, érnwmp*94mtmç f ρίγρ«τ·?, διότι αδται δεν ερμηνεύουν
κανβ; την εννοιαν του ανθρώπου è? CWTJ?. 'Αναφέρεται δε εΐ; 'Αμμώνιον Σακκ&ν, όστις τάχα,
\\κν το πρόβλημα. Πόθεν δμω; ή πληροφορία αυτή τοΟ Σακκα, ίγνβστον. Δια τον λσγον αυτόν, 6
'. Telfer (ϊδε κατωτ.) Ισχυρίζεται δτι 6 Νεμεσιο; άρυεται εξ 'Αμμονείου πηγή; αγνώστου προ; ημάς.
at ο W. Telfer παρατηρεί: "Thus Nemesius writes: "He said (i.e. Ammonius) that it is in the nature of
te intelligibles both to be capable of union with things adapted to receive them, Just as much as If they
ere things that would perish with them, and to remain, nevertheless, unconfused with them while in
lion, and inperishable. just as though they were merely juxtaposed. For, the union of bodies always
ivolves some alteration in them as they enter into union, even, possibly, a being transformed into other
idles, as in the case of elements entering into compounds, food turning into blood, or blood turning into
esh or into other parts of the body. In the case of the intelligibles, on the one hand, union takes place,
id yet no c h a n g e In t h e m r e s u l t s . For an intelligible being is essentially such as not to
jffer alteration, The alternatives are for it to withdraw from union, or to suffer annihilation. An
itelligibie will not suffer transformation. Now, an intelligible cannot be annihilated, for if it could, it
'ould not be immortal. And, as the soul is life, if it were altered through the mingling with the body, it
Ould become something different, and It would not be life anymore." Cf, William Telfer, Cyril of
«rusaient and Nemesius of Emesa. The Library of Christian Classics, Vol, IV., London 1955, p,
•95, section 20. Cf also pp, 265-269, 296-300.
l44
. Kurtz-Drexl, Ι., σελ. 411· Κ. Σ*θα;, Τομ. Δ', σελ. 336, 308, 424- Τόμ. Ε', σελ. 235, 435, 506
45
, Κ. ΣαΌα;, Τομ. Δ', 331
ι4
6. Κ. Σάθα;, Τομ. Δ ', σελ. 336. Οδτο; 6 opoç, γνκστο; καί λίαν εύχρηστο; παρά τοί; αρχαίοι;,
-κ τοΟ κεράννυμι), μάλλον μίξιν υγρβν σ·μ«ίτ»ν καί ουχί στε^ρεβν εδίίλον συν TÌ χρόν*,
οικιλώτερον και πολλαχά; {χρησιμοποιείτο καί αρχόμενο; εκ τδν μβλλον στε$£δν κρασιν, τα
λάττβ, άεριώδη και επί Ι ν ρ · · fi και άλληγορικήν εννοιαν ελάμρανεν. "ή τβν έναντί»ν κρασί;"
Ιλάτ. Νόμ.889ε)· "την τβν vcopev φύσιν εξ οστού καί σαρκός κράσ€·?..συν«κ€ρασατο" (Τίμ. 74d". "την
ρμονίαν κρασί ν καί σιίνθεσιν εναντίον είναι* ΓΑριστ. Περί Ψυχ. 407b 31)- "χρομάτβν άκριτη;
ρβσι;" ΓΑριστ. Περί Χρ*μ.792α 31> ΈπΙ θερμοκρασία; άερορ "κράσιν ύγραν ουκ εχ·ν ΙαΙθήρΙ "
ΐύριπ.Άπόσπ.779.2). "τα; ίρα; κρδσιν εχειν τοιαιίτην ίστε.." (Πλατ. Φαίδ. 111b). Περί
λοσυγκρασία; σώματο; η" νοΟ: "κρασί; σώματο;" ΓΑριστ. Πραβλήμ. 871α 24> "διανοία;" (ενθ' άνβτ.
Β9α 17), "κρασί; μελαγχολική" (ενθ' άν*τ. 954b8). Μεταφορικβ; υπό την εννοιαν τοΟ συνδυασμού fi
véotms: "κράσι; καί αρμονία TOUTMV ή ψυχή" (Πλάτ. Φαίδ. 86b, 59a)· "μουσική; καί γυμναστική;
ροσι?" (Πλοίτ. Πολιτ. 441β).ΆλλαχοΟ δε αντιδιαστέλλε τον léyr (T.f. άναλογίαν) προ; την

179
ψυχή? τε και σώματος προσδίδων αυτοί? πάντοτε χριστιανικήν σφραγίδα. ΑΙσθανόμενο?
1
δε την βαρύτητα τών ώ? άνω όρων, ότι ούτοι δυσκόλω? δύνανται να εννοηθούν έκτος
των πλαισίων της" ΰλη?, αναγκάζεται να είηγηση επί το θ€θλογικώτ€ρον τούτου?, άφοΰ
προηγουμένως* ορίζει φιλοσοφικό? την διαφοραν •{£«·? και κράσε·?. Tò κεφάλαιον
τοΰτο παρουσίαζα ενδιαφέρον άς την εκθεσιν ημών, διότι περιέχεται εν τψ παρά
Μιχαήλ Δούκα άφιερωμένω Έγχειριδίω Διδασκαλία Παντοδαπ£ γνώσιν την οποίαν
ό Ψελλό? kv επιλόγω παροτρυνων συνιστφ "συ δε μοι τών μεν αληθέστερων λόγων και
θειοτέρων μη μόνον την έϊδησιν εχε, άλλα και την πίστιν άκρφ€στάτην..'*47 Οδτο?,
επιγραφών την παράγραφο ν Ilepi ftfêct·? και κράσο·;, όριζα: "Ή μεν μί£ι? ενωσι?
Εστί σωμάτων κατά παράθεσιν, ώ? km ελαίου και ύδατος, ού γαρ δι' όλου ταΰτα
κίρναται, άλλα κατά τα? άκρα? επιφάνεια? αυτών ενοΰται- ή γαρ κάτω επιφάνεια τοΰ
ελαίου μίγνυται τη άνω επιφάνεια του ΰδατο?. κρασί? δέ εστίν όταν τα ενουμενα
σώματα δΓ αλλήλων άνακραθη, ω? km. οίνου και υδατο?. και τά μεν μιγνυμενα σώματα
εκ μέρους μεν ένοΰται, άσυγχυτα δε μένει· τά δε κεραννυμενα δΓ αλλήλων μεν διήκει
και τέμνει κάί τέμνεται, συγκέχυται δέ. t oc το« θεοί νρο? imâç crmoiç και
•ills* cori δια το ασνγχντον και κράσι? δια τον τρόπον τή?
έντιδο'σε»?. εστίν οσν αντ* *oò? το νοοοληρα και ή ψάξις καινί και ή
κρασί? »αραδοίο?." 648 Δυ'ναται όθεν ό Ψελλό? νά όμιλη περί του διττού τη?
ανθρωπινή? φυσεω? όνομάζων ταυτην, κατά τον ανωτέρω όρισμόν, μίξιν και κράσιν,
διότι ούτω?, περιγραφικφ πω? τφ τρόπω, και το άσυγχυτον τών δυο μερών, τουτέστιν
ψυχής και σώματος, περιφυλάττει και το άηοφαί*? διέρχεσθαι, ήγουν τεμνειν
και τεμνεσθαι επιτρέπει. Ή τελευταία παράγραφο?, vai μεν εΐ? την τοΰ θεοΰ
Λόγου ενσάρκωσιν αναφέρεται, πλην δυνάμεθα και ήμέί?, βιάζοντε? οίον τον λόγον,
παραλλήλω? να £ννοήσωμ«ν την Ινωσιν και σχέσιν τ % ψυχή? μετά τοΰ σώματο?, ώ?
μίξι? κάί κρασί? κατά τον τρόπον τη? άντιδόσοι?. 6 4 9 Προσέτι, ομιλών περί τοΰ
Ιδιαζόντω? ανθρωπίνου κράματο?, επιφέρει επεξηγηματικώ? ούτω?: "εκ ψυχή? γαρ κάί

* a t r , ewujrëpei: "διάφερα oc 6 λόγο? τή? κρακ*?: Κτι ό μεν λόγο? èv afrit Tfl «οσοτητι
•ρείται, iv τ$ ήμιολίφ, ή δινλασίφ, ί £λλ« Tin. ή δε κρασί? TOOTHS Εστίν ή αιοηλουμένη ίκ
Ι? μί? τβν wounlJTitv, otov CK τοΟ Ocpuou καΐ ^τυχροΟ γέγονίί τ ι ; κρασί? το χλιαρόν- ή" CK τοΟ
υκοο και μέλανο? το φαιον." Migne, Ρ6. 122, 1041Β
;το? τουτ«ν, ή λ&ι? κρασί? έχρησιμοτοκΐται κοί iv Γραμματική fvtev καΐ 6 συνδυασμό?
ινηένταν δύο συλλαβάν cl? cv μακρόν φ·νηο· < καΐ δΐφθογγον κατέληγα, λ.γ. το ίνομα=το$νομα, &
ijp=dvfip, TOI άρα=ταρα, κλπ.
17. Westerink,^. *201, σ€λ. 99
ß "Ενθ' άν«τ. κ€φ. »90, σ€λ. 53
19
. Πρόδηλον, ό τανΟν tv Χρστολογία δρο? éwjitmns, caxcv apxftfkv γοακήν èvvoiav τοΟ
«.pain? δίδοσθαι fi άνταλλώκσθαι. OUT«?, ό 'Οριγίνη? δύναται να όμιλφ vcpl « m i t r e · ?
»καν irpòj wvcwanKa" ( Κατά Ί«οίν·. 32.22. Migne, Ρ6„ 14.S04B) ü Ίβοίννη? ό Χρυσοστ. (ΕΙ?
ίλβτ. 6ί 6, Migne, Ρ6„ Ì0.T25D) IwpßX. 1 Κορ. 9i 111 σ χ ο λ ί ω ν ircpi τοΟ Ιδίου, γρ<ίφ€ΐ: "κοινβνίαν
ΐρβγμο καλ€Ϊ éeiKVÙ? άντίδοσιν τανομένην."

180
 σώματος* το ήμέτερον κράμα, αλλ' ού το συναμψότερον ήμεί?· άλλα ψυχή μεν εσμέν,
σώμα & προσηρτημεθα, τουτί δε το εψολκιον βαρύ μεν άλλως- και γεώδες·, ποικίλον δ«
και προς* πάσαν Ιδέαν μεταμορψούμενον άλογον, συμμεταβάλλον δ« εστίν οτε και την
θείαν ψυχήν και προ? το άλογώτερον είδος· μεταποικίλλον, ΰΧχι προ? ταύτα χρωμενον
τή ύπερηψάνω του βίου παρασκευή- δια ταΟτα 6 οίκονομών τα ημέτερα λόγο? υψαιρεΐ
τι τη? ύλη?, ή παντάπασιν αφαιρεί, ίνα δώση πτερά τή ψυχή κα\ κουφίση προς-
6 1
ούρανόν." ^ ο$Ύ(ύ δύναται δικαίως να διδάσκη ότι "ή ψυχή κατά τον ακριβή λόγον
άδιάστατός· εστί την ψΰσιν καί άμερής* εν ήμίν δε γενομένη μεμέρισται... (το σώμα)
651
μεριστώ? εκείνην λαβόντος- κατά την οίκείαν ψΰσιν..." Δεν πρέπει να λησμονώμεν
1
οτι 6 Ψελλός- ώμίλησεν αρχικώς· περί του ρνστφίοιι της ημετέρας γενέσεως- δηλών
δια της- λέξεως· ταύτης-652 οτι μόνον συμβολικώς-, περιψρασηκώς- καί κατά τον εΙκότα
λόγον δυνάμεθα να όρίσωμεν το διττον της- ανθρωπινής ψύσεως·. 'Ως- εκ τούτου δεν
περιορίζεται είς- ενα, δύο ή τράς- ορούς· η λέξεις- άλλα παρουσιάζει σωρείαν εκψράσεων,
προδήλως πασαι άνακριβει? καί ελλιπείς·, iva δια τούτων προσεγγίσας- σκιαγράφηση το
μυστηριον της ανθρωπινής· συστάσεως·, ήγουν της* συνυπάρξεως· σώματος· καί ψυχής· ως·
καί τής αμοιβαίας· άντιδόσεως· των εαυτών Ιδιωμάτων. 'Ελευθέρως- όθεν κινούμενος-
χρήσιν ποιεί, των κάτωθι εκψράσεων γνωστών μεν πλην εγκύων ψιλοσοψικοΰ και
θεολογικού περιεχομένου καί νοήματος·. Περιγράψει λοιπόν την συζυγίαν ταύτην ως·
"σύνοδον - συνέρχεσθαι" 653 , ώς- "σύστασιν" 654 , "ενωσιν" 655 , και "ενσκήνωμα"656· ώς
"σύναψιν και σύνδεσμον"657. Έ τ ι εντονώτερον δια τών άπαρεμψάτων "συμπηγνυναι 1 ^^

ι50
. Κ. Σαθα?, Τομ. Ε ', σελ. 235
ι51
. Codex Paris., 1182, 307ν 2-4
>52, Ei? το άκόλουθον χβριον φρονβμεν δτι ό Φελλό? ομολογεί μετά πάση? ταπεινοφροσύνη? τήν
νσκολίαν τ% του ανθρώπου διφυία? όταν περί του δύο θανάτιιν 6μιλ{|, τοΟ τ€ φνσικοΟ καί
leupTiTiKoO· "Ιχ* δέ τι και πλέον ερείν «pi τή? συζυγία? ήμβν, ...άντιπεπονθότ*? wpò? τήν μίξιν
βν εναντίον εστήκασι ούσις καί ψυχή ή μεν γαρ φνσι? σβμα εν τοί? μητρώοι? κόλποι? ύφανασα,
rvxQ τοΟτο προσέδησεν ή δε ψυχή μιγεΐσα ή κραθεΐσα, f · ί κ Λ * f n λέγειν, τ$ σάματι,
ίεύτερον δεσμον προ? αυτό Ισχηκε τήν ροπήν του θελήματος δνο φύσει? καί δύο δεσμοί, αλλ' εκεί
εν σιίματο? προ? ψυχήν, ενταύθα δε ψυχή? προ? το σΕμα- 4? ο*ν εκατερον εΐηαεν, οδτβ καί τήν
ύσιν ποιείται." Κ. ΣαΌας, Ε', σελ. 341
'53. Codex Par IS., 1182, 283ν 24 / 2 6 8 Γ 3
ι54
. Ένθ' ανβτ. 12ν 22 / 307ν 3 / 309Γ 43
ι55
. Μ igne, PO., 122, 1040Β . Παραλλήλβ? δε ¥pò? τήν λ#ιν frmmxr, χρησιμοποιεί καί το ρήμα
•rtc'cvSai εΐ? το χωρίον " εγΑ γαρ άνθρακος «Ιμι. φνχή συνδεδεμένη τφ σάματι· δια τοΟτο τοί?
οήμασι χαίρι» καί ταΐ? αίσθησεσιν." Kurtz-Drexl, II., 187
•56. K u r t z - D r e x l . II. σ€λ. 62
> 5 7 . Codex Paris., 1182, 13r 4. Κ. Σοίθα?, Τόμ. Ε', σελ. 277
•58. Κ. Σ<*θα?, Τόμ. Δ', σελ. 308

181
 659 660 661
"συμπλάττεσθαι" , "συγκεισθαι" και "οιιναρμόττεσθαι" . Εϊπομ€ν ότι ή έννοια του
συνθέτου αυτομάτως· δήλοι και την διαφοραν των αύτοΰ συστατικών μερών. Έ ν τώ.
άνθρωπίνω συγκρίματι, εΐδομεν οτι το αυλον υπερέχει τοΰ υλικού και το μεν πρώτον
είναι το ενεργούν, το δ« δεύτερον το πάσχον· το σώμα "χείρον ον συνηφθη τφ
62
κρείττονι.*
Παραταύτα, ένεκεν τή? εν τω. Παραδώσω αυτοβούλου παραβιάσεω? κα\ παρακοή? του
θείου νόμου, ή φυχη άπώλεσεν την οίκααν αύτη? Ικανότητα τη? επι του σώματο?
ηγεμονία?· άμαυρωσασα & το κατ' «ko να διέσπασεν τον Τ€ εν αύτη λογικό ν είρμον και
την προ? το σώμα σχέσιν· και 6 Ψελλό?: "άγνοήσασα δε εαυτην (ή ψυχή), και οτι τη?
άνωθεν ευγένεια? Εστί κάί ελευθέρα καθέστηκε, δουλοπρεπώ? θητεύει τφ σώματι κάί την
ελευθερίαν άπόλλυσι, και ό μέγα? αύτη? οφθαλμό? ύπο τοΰ φυσικού καλΰμματο?
καταχώννυται ή άποσβέννυται."663 Το δουλοπρεπώ? δε θητευειν τψ σώματι ούδεν
έτερον σημαίνει ή το "καταδεδυκέναι τη ύλη" 6 6 4 κάί ώ? "Ραπτισθεισα"665 εν αύτη "οίον
εγκατεχώσθη."666 "θολοΰται κάί παχύνεται" 667 όθεν ή φυχη δια τή? τφ σώματι
δουλοπρεπού? θητεία?. Ή Θόλωσι? κάί οίον πάχυνσι? αυτή κατάπτωσιν επέφερεν τη
άρχεγόνω καταστάσει τη? φυχη?· αυτή ευγενή?, ελευθέρα κάί πρώτη οΰσα, -ότι "ούκ εξ
ίσων το τη? φυσεω? ημών κράμα-"668 Ipso esse προίοτατο· το δε "σώμα..(αύτη)
εΐπετο" 6 6 9 . Ούχ' άπλώ? δ' c f i c r o , αλλ' αντιθέτω? "ούκ αντέπιπτε τάί? έπάρσεσιν"
αύτη? κάί "δύναμι? μάλλον ήν τη? φυχη?" 6 7 0 προ? άναγωγην. Ή φυχη, αύτη καθ'
εαυτην, φύσει ορέγεται το "σαρκικον νέφο?" 6 7 1 διασχίζειν κάί άπαλλάσεσθαι "τοΰ τη?
ύλη? φόρτου" 672 ώ? δε θέσει αθάνατο?, επιθυμεί την προ? τον Δημιουργόν
επιστροφήν κάί άποκατάστασιν.673

' ^ Έ · * ' άν»τ. Τόμ. Ε', 435

6 0
. Codex Paris., 1182, 262r 28
161
. Κ. Ιάβας, *νθ' άνωτ.
,62
. Codex Paris., 1182, 13r 4. Πρβλ. K.ïrftots, Τομ. Δ', acX. 424. "Διττοί την φιίσιν »€φύκομ€»'1 καΐ
ί> κράμα ήμδν ίξ kvavriov συνέστηικ fyfotmv, κρείττονα? TC κοί xcipovoç."
63
Wester ink, « φ . *47, σ«λ. 36 Πρ&λ. 8' έιτίση? καΐ τά "κιίμνίΐ δ voOs τήν σιίματχ*
ορ€μπλοκτίν." KurtZ-Drexi, lt., acX. 135
,64
. M1gne,PG.,l22, 1033C
6
» 5. Codex Paris., 1182, 281v 31, ISr 12, 16r 26, 283v 27· Κ. Σά6*ς, Ί6». Ε'. <κλ. 36, 469-470
l66
Migne, Ρθ.,ϊνθ' αν·τ.
,67
. Codex Paris., ?νθ' άν«τ. 297v 6
l68
. K, Idbas, Τομ. Δ', aeX. 336 - Τομ. E', oeX. 235
169
Codex Paris., 1182,307v 10
,7
°. Κ. Σαθαε. Τόμ. Δ'. σ«λ. 336
> 71 , Codex Paris, 1182,24r 3
l72
,K. Σόθα?, Τομ. Ε', σελ. 470
*7^, Ό Ψελλό? μεταχειρί^ται »€ριγροφικ}|ν γλβσσαν άττηχοΟσαν ίλλοτε όρολογίαν αρχαίων

182
 Ό πλέον άσχημος· τρόπο?, κατά την ημών γνωμην, δια τού όποιου 6 Ψελλό?
περιγράφει την σχέσιν κάί άναφοράν τη? ψυχή? προ? το σώμα, είναι ότι αυτή οίον
674
"όργάνω χρήται τφ σώματι" και καθ' όσον ούσιωδώ? ενεργεί "...διορθοί και την
αΐσθησιν σφαλλομένην και την ορε£ιν του προσηκοντο? εκτραπείσαν, του τ€ θυμού
κολάζει τήν προπετή κίνησιν, και ατιμάζει την αΐσθησιν ώ? άπατη? μεστήν είτα προ?
εαυτήν στραφεΐσα όρφ την εαυτή? ούσίαν και προβάλλεται τα? €πιοτημα? κάί εύρισκα
κόσμον εαυτην οντά των λογικών, εΙκόνα μεν τών προ αύτη? αφ ών ε^έθορε,
67
παράδειγμα δε τών μετ'αύτην οι? εφέστηκεν." ^ Έπαναλαμβάνομεν μετά του άνδρο?
οτι ίίντω? μέγα το μυστηριον τή? ημετέρα? γενέσεω? κάί φΰσεω?. Μόνον 6 εσω
στραφεί? νου?, καθαρό? κάί εντεύθεν τα έπέκεινα θεωρών, πάση μεν αρετή κεκοσμημένο?,
κάί τη? θεία? χάριτο? διηνεκώ? συνεργούση?, δύναται να πλησίαση το μν<τπριον*α\
τούτο ούχι άπολύτω? άλλα κατά το εφικτόν. Κάί 6 Ψελλό? άναγνωρίζων το
πεπερασμένον τη? ανθρωπινή? νοησεω?, ομολογεί: "...άλλ' ήμει? εάν την άκριβεστέραν
θεωρίαν έκ πασών τών αναγωγών συλλεγόμενοι, ομού το τφ χρόνω και τψ μέτρω τή?
6 7 6
ημετέρα? ψυχή? συνεμετρησαμεν την εξηγησιν." Καίτοι, λοιπόν, εν χρόνω κάί
μέτρω τη? ημετέρα? ψυχική? ουσία? ποιούμεν την εξήγησιν κάί οίον την άξιολόγησιν
τη? προ? θεον ανάγωγη?, οφείλομεν εν ταύτφ οπω? δμολογησωμεν την εμφυτον
εφεσιν τη? ψυχή?, την τού κατ' εΙκόνα δηλονότι δύναμιν τη? ψυχική? ουσία? προ? το
καθ' όμοίωσιν ή δε δύναμι? "όδό? εστί προ? ενέργειαν. -677 Ή ενέργεια δε αύτη,
τουτέστιν, τα έργα, ουδέν έτερον εΙμή ή νρακτική dpcTTJ, η? τα στέρρατα παρέχει
6 Θεό?, ενώ ήμει?, κατά το εφικτόν, "προαιροΰμεθα την άρίστην όδόν." 678 Καιρό? όμω?

υστηρί»ν, άλλοτε φιλοσοφία? καί συνάμα ιολογία?. 0 άγαν τη? ψνχη? κατά τοΟ σήματος και ή
φυτό? αυτή ετιθυμία άιτοκαταστάσε·?, τερίγραψεται ino τοΟ Φελλού ά*αρεμφατικβ? é?
««ipcCr, (ιαστεΊλειιτ, c*varorcir, 4 ν · κ « Κ ν τ « ν · * ι . κλν." Πρβλ. J. Bides, ενθ' άν»τ.
:λ.175
Μ
. Wester ink, «φ. «35, σελ. 31
' 5 . Ένθ' άνβτ. κεφ. «95, σελ. 96. ΕΙ; »ροηγουμενον κεφαλαίοι» *65, σελ. 43, ε*ιγραφομενον Π«?
PFcTxcT«i 4 φ ν χ ΐ i* τη] »rfp«Ti, καταφέρεται εναντίον τβν θύραθεν φιλοσοφικτόίντβν, μη
-χόμενο? τα? αυτόν διδασκαλία; »ερί τοΟ μυστηρίου τη? συζυγία?. LUÌWTHV δε τούτου?, ναρατηρεΐ:
ι φυχή συνέχεται ουχ' £σνερ Θηρίον εν (·γρείφ, ουδ' A? uypòv εν ασκφ άλλ' αύτη ή φνχη
>ίστησι δυνάμει? ρενονσα? άφ'εαυτή? εΐ? το σβμα, 6ι' tv συμιτλεκεται τ$ σάματι, αυτή δε ή
{α εμοί ουκ αρέσκει, ί σ η γαρ καί 'Ελληνική καί αδιανόητο?, καν εΐ μύριοι Πλάτυνε? καί
»στοτέλει? τοΟτο ιτεφλυαρηκασι. το δ 1 ουκ λεγομενον wop' αύτβν τοιούτον εστί. βασιλίδι
Γεικάζουσι την φυχήν καί το σβμα κλίνη βασιλική o k ευθύ? ουν τιθέασι ταυτην εν τβ σάματι,
Λ' ύτοτιθέασιν αυτή τάΊτητα? άλουργου? καί ιορφυράβαντα εΐματα, καί ε*1 τούτοι? αυτήν
Όκλίνουσν..."
' 6 Codex Paris,, 1182, 4r 12-13
?7
.Ένθ' άν«τ. 1 1 8 2 , 2 8 4 Γ 3 2
'δ.Ένθ' άνβτ. 1182, 287r 20 Πρβλ. καί KurtZ-Drexl, Ι., σελ. 253, δια το »όθεν αϊ άρεταί:
,άνϋθεν ά«ο τή? »ριίτη? mrvfì?. εΙ»εΐν δε καί τη? ημετέρα? yvéwis καί τή? iw' αμφ« τοΟ
Ίτεξονσίου ροττη?."

183
 όπω? πλησιάσωμεν μετά τοϋ θεολογοΰντε? τ« και φιλοσοφούνται Ψελλοί), το περί
4f€T%s κίφάλαιον.

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ Β

1. Π Ε Ρ Ι ΑΡΕΤΗΣ*™

"Έγωγ' οδν φημι τα? μεν άρετα? κατά την τανται? εργασίαν ενεργητικά?
ήμίν κατά τον παρόντα βίον εττικαλάσθαι τον Κυριον· την δε ταυτην άντίδοσιν
παθητικών τφ μέλλοντι ταμιενεσθαι- ενταύθα γαρ τα? opera? εργαζόμενα, σύντονο»?
αύτα? φιλοπονοΰντε? και εγιςατεοτιαρμέναι τη φυσά. επεέεργαζό'μενοι- το δε μετά ταύτα
ελλάμπεσθαι και θεοΰσοαι, ούκ ενεργοΰμεν, άλλα παρά του κρείττονα? πάσχομεν..." 680

ΈΙ δε κα\ ήμίν τοΟτ' εστίν αρετή, το μετεχειν τή? πρώτη? άγαθοτητο?." 681

Έ ν πρώτοι?, δέον οπω? και πάλιν σημειωθη ότι 6 Ψελλό? και εΐ? το παρόν περί

'™. TÒ αφηρημένον ούσιασηκον àptrì σχετίζεται μεν μ€τά τοΟ ρήματος rfpmpCm· [ivévm
Γροσφυβ?) νροέρχεται δέ, κατά νβσαν ηθανοτητα, εκ της Mvs του κατ' αναδινλασιασμον «*ρ*-,
Ι#€- 1ί καΐ iß- δνερ και συγγενεύει τ# ρημαη ipernxm, t ( ου καΐ «Vcvrèff (ρηματ. ένίθετον)
»? καΐ <ρ*<π»?.Πρίϊλ. Α. Walde, Twghicfc—i—Wôrtorfcwa J M i a i o g f •••iochMfprwA—, I
1930), 69 δια την ετυμολογικών tvmav τ% λέ{ε·?. 'Τναρχουν εΙσετι αμφιρολίαι és vpò? τήν
ίίζαν και ετυμολογίαν τη? λε*{ε·? άν κρίνει η ; εκ TÌV διαφορ·ν £λλ«ν oooVvrav ορισμβν, és, λ.χ.,
...8θ€ν, 3 αρετά, cÎTC.ctTC δια το «Cjpcir acf pcTcafritcir ...τα? φυχ<£?." (McOtfoW 'Ολβμβου.
ligne, Ρ6., 18. 1406)- fi wdXiv, "άρετη\..εκ τβν άριστείβν τρακηκον όνομα κέκληται." (Νίλο? Άγκυρ.
ligne, Ρ6„ 79. 1097Β), ή καΐ "άρ€ττί...καλ€Ϊται δια το « c p c f o t W ('IiittV. Δαμασκ. Migne, Ρ6„ 95.
)6D). ΤοΟτο σημαίνει δη ή ετυμολογία τη? λέ{ε·? καΐ ναρ' αρχαιοττρι δεν εΐχεν αιολΰτΝ?
(ακριρ«θη.'Αρχικβ? 6 όρο? εχρησιμοιοιείτο γενικβ? iw' εμφυχιιν καϊ αφ«χ·ν, τ Χ., dvOpéwnv,
Ιλογβν {ιί·ν, φντβν, εν* αυτή? τη? γη? η* καϊ άνηκειμε'νβν, νροσδηλβν άλλοτε φυσικην-σιιμαηκην
ητεροχην, dvSpciav, ™λειοτητα, ετιτηδειοτητα, καϊ κατά συνέτειαν τα εκ τοοταν νρκρχόμενα
byaSflC, *? δυναμιν, άιόδοσιν, τλουτον, φημην, δόξαν καϊ €θδαιμονίαν. 'Û? ναρέδειγμα, εν γενικοί?
ιτραμμαΐ?, φέρομεν το tap' 'Ομηρ* κλασικον "aliv αριστςΰειν καϊ (ητείροχον εμμεναι 4λλ·ν" ('ΓΑ.
>.208). Πρόκειται λοινον wept δρον Ίολλαχ#? λεγομένου1. Το γεγονο?, τάρα ταΟτα, ταραμενει δη ή
πρασία τή? λε*(<«? ελάμθανεν ηθική? στροφην καϊ Ιμφασιν δια τηε Σ·κραηκηΓ-Πλατ·ηκη$'
ηχεφε«?. Έκτοτ€ άρχεται αφ' 4voç Μ αταρίθμησι? TÌV διαφοριιν αρετΕν is καϊ ή διαίρίσι? cl?
ιρακηκα? καϊ 6c«pimKàr τοιαύτα;. 'ΑκολονβονντεΓ àimriim τον Φελλδν *ϊς η&ς τροσβιικαΐ?
(«τοΟ νροοΊΐαθείαι? wpòs (κχρισηανισμδν τβν φιλοοοφικβν ρ«ίσ«·ν τηρ αρει%, θα σχολιασίΜκν
ras «λεον yvepipovs καϊ ίνισημο«? ερμηνεία? η Watis ψιλοοοφβν τε καϊ Οεολογιιν és «δτοι iv
rois fpyois τοΟ θεολόγου καϊ φιλοσόφου ΦελλοΟ efimmt f i p r a r o c «apowntfCovToi. Περί δε
rftr ετυμολογικής σημασία? τοθ νολλαχβΓ λεγομένου όρου ϊς και {(ελί{ε«ρ της σημασία? αυτοΟ,
ιρβλ. dpdpa cl?: THEOLOGISCHES DEGÜFF8LEXIXON ΖΧΜ NEUEN TESTAMENT, e d by Lothar
teneri, E. Beyrouth«· «od Η. Bietenhmrd, R. Brockhous, Wuppert«l, 1971,
roL 3, PPS25-932. Ένίση?: THEOLOGISCHES WÖRTERBUCH ZUM Ν. Τ, ed. by Gerhard Kittel, W.
ÌohhMuner Verlag, Stuttgart, 1964, vol. Ι., pp.457-461. Πρμλ. ε*ίση? άρθρον εν ΘΡΗΣΚ. ΚΑΙ
1ΘΙΚΗ ΕΓΚΤΚΛΟΠ., Τόμ. 3., στήλ. 100-110 (άρθρον Γε«ργ. ΓρατσεΌ).
i8
°. Codex Paris., 1182, 15r
81 Λ
' , Ενβ' ανατ., 1182, 284r 29

184
4#ετ$? κεφάλαιον, ούδόλω? ύστερα τοι? προ αυτού φιλοσοφησασιν η θεολογησασιν-
πάντε? Tay αυτά? εσχον πηγά?, δηλονότι Πλάτωνα -'Αριοτοτέλην αφ' ενο? και αφ'
έτερον συμβολικά?, την επι του "Ορου? 'Ομιλίαν, ίνα και δικαιαθη 6 λόγο? τοΰ
ήγαπημενου μαθητού είπόντο? "on 6 νόμο? δια Μωϋσέω? εδόθη, ή χάρι? και ή αλήθεια
682
δια 'Ιησοΰ Χρίστου εγένετο". Φρονάμεν iÔcv, ότι και 6 Ψελλό?, βιών και
πολιτ€υόμ€νο? εν χριστιανικοί? πλαισίοι?, ούδεμίαν καινην θε«ρίαν ή διδασκαλίαν π€ρ\
αρετή? Ασηγαγεν εΙμή μόνον τον Ιδιον αυτού τρόπον Ισόρροπου συ£ευ{εω? τη? θύραθεν
και τη? km του "Ορου? καινή? εντολή?.' Ή συ{ευ£ι? δ' αυτή αποτελεί το κεφάλαιον
τη? εαυτοί) πίστεω? και ομολογία?. 'Em τοι? θεμέλιοι? & τούτοι? οίκοδομεΐ
πνευματικόν οίκον εν φ οοχ\ μόνον ούτο? (<*ην πολιτεύεται άλλα καΐ πάντα?
προσκαλεί άς θεβρύιν καί ρετοχτ> τ%ε ν ρ ί τ ν αγ«θθΊΊ|το?. Πλάτωνα? και
Αριοτοτέλει? γνωρίζει, θαύμαζα καί εκλεκτικό? διδάσκει- τον καθηγητην και τελειωτήν
όμω? Χριστον ακολουθεί δια μιμήσεω? άναγνωρίζων εν ταυτφ ότι, ναι μεν τα? άρετα?

Κ . Ί Μ » . ι, 17-18. Ό Edwin Hatch, μν. ίργ., έν κεφαλή VI (Greek and Christian Ethics,
p. 1 3 9 - 1 7 0 ) εξετα?« Ικανί? την ίνίδρασιν τή? ir φιλοσοφική ρασεσιν Ιδρυμένη? ηθική?
,δασκαλία? τή? αρχαίο? 'Ελλάδο? c i i τη? χριστιανικό; σκεφε·?, δακνυνν συνάμα καί τα σημεία
ίαφή?-σ«μφ·νία? 4? καί διαφορά;. Συγκρίν»ν, ν.χ., την διδασκαλίαν τη? νε·τέρα? Στοά? μετά
ιύτηε τοΟ χριστιανικοο κικιίμοτο? τοο vptfipv μ. Χ. «lira?, λέγ*« "Between the current ethics of
ie Greek world and the ethics of the earliest forms of Christianity were many points both of
fference and contact. The main point of difference was that Christianity rested morality on a
vine command. It took over the fundamental Idea of the Jewish theocracy. Its ultimate appeal was
)t to the reasonableness of the moral law In Itself, but the fact that God had enacted It. Greek
oraltty, on the contrary, was 'Independed.' The Idea that the moral laws are laws of God Is, no
>ubt, found In the Stoics; but they are so In another than either the Jewish or the Christian sense:
iey are laws of God, not as being expressions of His personal will, but as being laws of nature,
art Of the Whole Constitution Of the World, "(p. 158). «vpovipcv δτι, το ρασικον ερώτημα το ÒWAOV
αρχαία ελληνική σκέφι? tfrcipev, 'τί το νέρα? τη? Oft? ferir, ' Wdpflavcv την τςλικην ανάντησιν
à τη? ©eia? Ένσαρκιύκ·?, Έ*ιφαι*ία? καί αμέσου Άνοκαλυφ«»?. "The Starting point Of the
reek moral philosophy, from the the fifth-century sophists until the Hellenistic period, Is the
jestlon about how a man Is to live his life: what Is the final human good? What consltutes
spplness, eudoimonid? So Plato asks us to choose between a life of justice and a life of Injustice,
Mie Aristotle begins by weighing up the claims of the lives of pleasure, honour, and scientific
intern ρ let ion. Both attempt to show that goodness Is crucial to happiness; and Socrates, too,
jrees. Others saw happiness as consisting In the possession of wealth and power, or In the pursuit
'short-term pleasures." (Crlstopher Rowe, AN INTRODUCTION TO 6REEK ETHICS, Harper & Row,
SA, 1977, p.9. El? τα urydXa ταύτα ερωτήματα TÌV φιλοσόφιιν tomccv την τελικην αναντησιν ο
roopKttfefc Λόγο; του écoO Sii τβν γννστβν " 'Eyrf dpi..", αναντησιν την ονοίαν 6 *cXXo? ουχί
ίνον άσταΐεται άλλα καί νναρξιακΕ? εγκολνονται, λόγ·, ϊργ· καί φιλοτιμία δια βίου φιλοηνβν.
. μεγάλοι φιλόσοφοι, Πλ4τ«ν-'Αριστοτέλη?, Ικιροσ«Ίθ«ντε? την τελειοτέραν σκέφιν TÌV
ιογενεστέριιν, ταντί{ονν την Πρϊίτην ΟΦσίαν, το *Όντ·? *Όν η τ6 Πρβτον Κινούν μ€τα τη? 'Ιδέα?
Φ Ύφίστου ΆγαθοΟ. Ή σννένεια ιονίου ctvai Sn al ανθροΎιναι ηθικοί άξίαι Καρτβνται *κ
Ι? ορθή? άντιλήφε·? τη? Θεία? Ουσία?, ητι? καί αιοτελεΐ το άκρο? Ιφετον. Ό νολο? Werner
nger (ArlStOtle, ρ.84, n.1 ), όμιλον τερί τ«? τοΟ ΠλοΕτονο? καί 'Αριστοτέλου? Ιδέα? τοΟ Θεού ί ?
ΐγη αγαβντητο? έ{ η? καί ol ανθρονοι ελαμ(ίανον τα? ηθικά? avTiv αξία?, γράφει: 'this Is true Of
il specifically human values, but not of absolute value or good. Aristotle believed as much as Plato
tat being and value In the absolute sense coincide In the conception of God. In that respect he
îmalned a Platon 1st to the day of his death. The highest being Is also the highest good."

185
ενταύθα εργαζόμενοι φιλοπονσΟμεν, πλην το μετά ταΟτα ελλάμπεοθαι κα\ θεούσθαι
ούδόλω? ol Ιδιοι ενεργοθμεν άλλα παρά τσΟ κρείττονο? πάσχομεν. Δια του λόγου δε
τούτου όριζα Επακριβώς-, ω? και άλλαχοΰ περί Δημιουργού ώριζεν, αφ' ενο? μεν την
μόνην πηγην κα\ αΐτίαν, δυναμιν κα\ άγαθοσυνην τον θε£ν ώ? τον κατ' εξοχήν
SiSòVro, αφ' ετέρου δε την κατά Χάριν φιλόπονον ενέργειαν τοΟ άνθρωπου ώ? του
κατ' Εξοχήν λβρ0α>οντο?. Ό άνθρωπο?, τη μεν λοιπή δημιουργία συγκρινόμενο?,
υπέρτερα κατά την cVcVyciar διότι tw λ ό γ · .πάντα ποια και πολιτευόμενο?
πράττει. Κορωνι? ων πάση? τη? ορωμένη? δημιουργία? ώρίσθη δια τη? κβτ* CÌKPW
θ ε ο ί όμοιότητο? κυρίαρχο? κάΙ εξουσιαστή? πάση? τη? οίκουμένη?. Έπαδη δ' εδόθη
αύτφ ή ή Wrapi? ΤΟ* λόγο«, οΰτο? δύναται κάΙ ve ercpyf, ότι % γαρ δυναμι?
6 8 3
όδο? προ? ενέργειαν." Ή ενέργεια δ' αυτή του λόγου ούχι μόνον επι τη? φυσεω?
δύναται εξουσίαζαν, άλλα και d ? θεολογία? μεγάλα συμβάλλεται.684 Συγκρινόμενο?
όμω? 6 άνθρωπο? τφ θεφ, ούδόλω? το ώ? άνω Ισχυα- ή σχέσι? δηλονότι αύτοΰ προ?
τον Δημιουργον είναι σχέσι? πάσχοντο?, του θεοΰ διηνεκω? ενεργοΰντο?.
Ιδού πω? ούτο? φιλοσοφικά? θεολογεί επι του θεματο? κάί θεμέλιοι αρετολογΐαν
διακριβοΰμενο? συνάμα και την άρίστην όδόν. " Η μεν ουσία κάί αυτό το είναι άπο του
νου πάσιν εφηκα κάί του οντω? οντο?, ή δε δια των αρετών τελαότη? από θεοΰ
παραγίνεται. ώσπερ γαρ εκ τοΟ πρωτω? ôVro? το òv, οΰτω? εκ τοΰ πρώτου αγαθού το
αγαθόν, μάλλον δε κάί ή ουσία κάί ή αρετή εκ θεού, αλλ' ή μεν ουσία κατά την απ'
αυτοΰ πρόοδον - ή γαρ ουσία πάσιν άπο θεού πρόασιν - ή δε τελειότη? κατά την
προ? αυτόν επιστροφην. ού δύναται γαρ τελειωθηναι κατ' αρετην άνθρωπο?, d μη την
επιστροφην προ? τον θεον ενεργοίη. ώσπερ γαρ 6 προ? παράδειγμα ζωγράφων ουκ αν
άλλω? την προκειμένην άρχετυπίαν λάβοι εν τφ μιμημαπ, d μη συνεχώ? προ? αυτήν
έπιστρεφοι, ούτω και ό την αρετην tv εαντφ σκιαγραφων η κάί περιχωννν? ουκ αν
άλλω? δυνηθείη εξομοιωθηναι θεφ, d μη προ? εκάνον διηνεκω? επιστρέφοι και δια του
επιστημονικού λόγου κάί τη? τοΰ παραδείγματο? θεωρία? εν αοτφ εξακριβωσεται το
πρωτότυπον." 6 8 5 Κεντρικον συμπέρασμα όθεν εν τόί? ω? άνω είναι ότι 6 Ψελλό?
πρώτον, ορίζων την αρετην ταυτίζα ταυτην μετά του απωτάτου σκοπού και προορισμού
του άνθρωπου, τ.ε. τη? επιστροφή? αυτού κάί εξομοιώσει»? τφ θεφ.
Δεύτερον- ή επιστροφή, ή εξομοίωσι? κάί ή κατ' αρετην τελείωσι? τού ανθρώπου
προϋπόθετα την σϋμμετρον ενέργειαν του επιστημονικού λόγου αυτού, ητι? και οδηγεί
d ? την θεωρίαν του Παραδείγματο?.

«. codex Paris. 1182, 284r 32

Η Μ Igne, Ρ,G., 122, 1056 C "...δηλον δτι ή fJtupfa τον ίκτερου νου κοί els ιολογία? μεγάλα
«βάλλεται," διότι "...Ιδιον εστίν τ# νοΐ καΐ τ# rQ ofóa ενεργεί." Ένθ' άν·τ. 1064 C-D
^ . w e s t e r l n k , ^ . «73, σελ. *>

186
 Τρίτον, ή επίτευζι? αυτή του απωτάτου σκοπού του άνθρωπου επιτυγχάνεται δια τη?
686
συνεργεία? του θεού, ήτοι, τοΟ οντω? "Οντο?, τοθ άκρου 'Αγαθού ή Αύταγαθοΰ .
ΕΙ? το τελευτάίον τούτο σημειον, 6 Ψελλό? ακολούθα πιοτά? την χορείαν εκείνην των
φιλοσόφων και Πατέρων, οϊτινε? κάί την μυοτικήν όδον ήκολοϋΌησαν, ήτι? και
β € β Η γ ί β 6 8 7 καλείται. Ό Ψελλό? γνωρίζει την TC γενικήν cwoiav τη? αρετή?, εν
όλω τφ φιλοσοφικοθεολογικφ πλάτει και βάθει αύτη?, και τήν επι μέρον? σημασίαν, ώ?
αυτή συγκεκριμένω? εν τάΐ? επι μέρου? λειτουργίαι? σωματό? τε και ψυχή? αναφέρεται.
Επειδή ακρφω? ό άνθρωπο? διττό? τη φύσει, εκ ψυχή? κάί σωματσ?, το μεν σώμα
διαστατον και πολυμερέ?, ή δε φυχή πολλαχώ? λεγομένη, παρουσιάζει εν τη όλότητι
αοτοΟ αναλόγου? ψυχικά? τε κάί σωματικά? δυνάμει?, αΐτινε? κάί το πλήρωμα αυτών
(ηλοΰσιν όπω? ευρωσιν. 688 Φύσει, ήγουν, και θεία Χαριτι ορέγονται εκ του Svnipci
άς το €>c#ycif κατακλείειν 689 . Ή αρετή, δθεν, δεν είναι μόνον ή αρίστη οδό?,
μέθοδο? και δυναμι? ενοποιούσα αλλά και άπώτατον τέλο? 6 9 0 των εν τφ άνθρωπω
δυνάμεων κατά την αυτών Ιεραρχίαν άνελισσομένων εν ταύτη τη υψίστη κάί ούσιωδει

'86 «ο Q ç ^ ^ ftp·? 1ψ€τον καΐ apcoroV, ctvai è*CKCiva »«ίση? dpcrf)? καίτοι νβσα αρςτη c{
ΛτοΟ vpocpxcTar "b pcVrot 8cò? dpcrf)? ceni Ρ*ίί·ν, ov μόνον τη? i ? Ite«? καΐ τη? α&τοφνοΟ?,
ίλλά καΐ τ% aftToapcTfc." Wester ink, κ«φ. «70, acX. 45
*87. Έ c r o i a τη? tcmryfcff ί ? καθαρά? cvcpycfa? ένοοΏοται κυρί·? τ# 6c# 4? άκριββ? καΐ
rò λήμμα Ιτνμολοηκβ? 8ι>λοΐ. Πρβλ. Διονυσίου 'Acpov. 'Bacimr. 'Iepeex. LI. ΜΙςΠΘ, P.6., 3.372A,
ίνθα καΐ "αυτό? ΊησοΟ?...να'ση? ...OcoupyiKq dpxt| καΙ ουσία..." Δυνάμεθα ομ·? να όμιλβικν,
ΙναφΐρομοΌΐ cl? τον aV6p«wov, καΙ »cpl t i w m » i t é * M « * c · ? (fv6' άνβτ. 3.20SÖ i f καΙ
kawryiKf? τ τ Λ « · Γ (ίνθ' avT.3.209c) κα6' foov καΙ ί φ ' όσον σίτο? φιλσνσν«? ταϊ? dpcTot?
IpyaCoiicvo?, φιλοτιμία τοΟ &ουργΐίσαντο? αυτόν 6co0, <ruvcpycf{cTai λογ» καΙ aperti τ | 6cia
[αριτι.
> 8 8 . Ό 9€λλο? ίναναλημμέν»? OfoanipiC« τήν ttovptKtr T«WTUJF e ν τ# dvdptf»« Upapxiav,
(τι? teal άιοτ€λ«Ϊ αυτόν τούτον τον νκυματοϋλικον κοσμον, δν 6 Δημιουργό? loiatóvm? cwXaacv.
1? CK τούτου έ ρ ψ ν τ · ? δ dv6p**os (ηλοί την ένιστροφην woo? 'τα KpeiTTova' καΙ »pò? την
vpnTOTwwCav.' Διότι, "cl γαρ αίσθηκ·? Ιλλαφι? τηί yrénéç can τβν αίσθητίν στέρησι?, καΙ cl
ιη την νοοΟσαν φυσιν CToftpcv 6 teo? ofcc &ν τα νοητά cXlp\u6cv cl? κατ«(ληφιν, *§? o k et τι TÌV
(άλίν cvaivtiv OTcpotTO καΙ €θφημιβν τ# Kpcirron pip« την fcicTcpav Ctritv titfuC; Ot? yap dvò
WO KDCÌTTDVO? vapaociypaTo? ή »pò? το »ρβτον αγαθόν ί{ομοί·σι?, τούτοι? cl i4Âoi π ? του
(αλοΟ τηκ »ρντοτννίαν, τον »pò? rà tspeimra {ηλον »etvT·? ίου dvoopYveiev." K.ÏO'da?, Δ ', otk.
122-423
' 8 9 . Πρβλ. Kurtz-Drexl, l.,acX. 413, διον "...Svctv γονν τοντοιν όνομάτοιν. τοΟ TC κατ' citava
cai τοΟ καθ' ομοίνσιν, το μ«ν otov (νναμι? έντι, το δ otov ev^pycia, καΙ τοθ μίν κατ' clxoVa
rcivTC? wpopcTCXQMCv, τοθ Sc καθ' ομοίιπην ol τ(λ«·θέντ€? δι' dpcTf)? TC καΙ yvi<ac«?...BcÎiiKC γαρ
ίμϊκ ϊμφντο«? Swapci? τη? »pò? αντον 6μοιι<σ«ι? καΙ Octiacn?..."
i90
. Πρβλ. Κ. 2αΌα?, Τομ. Ε', oik. 52» "cvSamokav poi Mnaote, την κτησιν τβν α*τβκ avrai
rap οπιν«(ντουσιν ημβ? τφ oc^. δ δη το »ρβτον μακαριστον »ίφυκ«."

167
TOO ν ο θ 6 9 1 i( πνευματο? πτέρωσαν.692 Τ η γαρ επιστημονική εργασία τον αρετών και
τη ενατενίσει προ? το πρώτον παράδειγμα διαπσικιλλομένη ή ψυχή και μσρφουμένη
όμοΰ τ€ τη? άειδου? πόρρω ύλη? γίνεται και wpòs" τον θεον ανεισιν εσχηματισμένη ώ?
εφικτόν προ? το ασχημέτιστον εκείνου κάλλο?..."693 "Οταν 6 άνθρωπο?, tv γνώσει, εν
επιγνωσα και πάση άρετη" συντόνω? φιλόπονη φθασαι, Scia συνεργία, την Ιζομοίωσιν
τοΟ ακρότατου 'Αγαθού, τότε 6 Ψελλό? εν πνευματική ((άρσει κραυγάζει:
"τεθαυμάοτωται δε ό θεό? èÉ ημών, o n μικρόν τι μόριον του παντο? όντε? πασαν την
αίσθητην συσίαν και την νοητην tv εαυτοί? δείκνυμεν." 6 9 4 Μόνον εν τφ εναρετφ
άνθρωπω, εν τ^ εν Χριοτφ, ήγουν, άνακεφαλαιωθείση και οίον άττηρτισμένη ευχόνι
"τεθαυμάστωται* 6 θεό?. Δια τη? εκφράσεω? 'απηρτισμένη ευχών" 6 Ψελλό? δηλοί το
βφλικον 'καθ' όμοίωσιν.' Kai εϊδομεν ας το wept Δημιουργία? κεφάλαιον ότι το 'κατ'
εΙκόνα' εδόθη τφ ΑΔΑΜ άμα τη γενέσει αυτοΰ, ενφ Ας το 'καθ' όμοίωσιν' άφειλεν
φθασαι δι' έργων φιλοπονία?, κλπ. 6 9 5 Και πάλιν, εν τη δευτέρα ημών ανάπλασα έν fi
και καθηγεμών, καθηγητή? και αρχέτυπον τη? ημών μορφωσεω? έγένετο ό σαρκωθει?
Λόγο? του θεοΰ, Ικάνωσεν ανάπλασα? την υπό τη? αμαρτία? συντριβεΐσαν ημών φυσιν
την δια τών αρετών φιλοπονουμένην αυτφ άναφοραν και προσέγγισιν. 6 9 6 'Em τούτοι?,
άντεδιαοτείλαμεν μετά του Ψελλού και το 'Αριστοτελικόν 'δυνάμει και ενεργεία' όπερ
κάΙ άντιπαρεβάλομεν μετά τη? συζύγου εννοία? τοθ 'κατ' εΙκόνα και καθ' όμοίωσιν.'

" . Ή άνοτα'τη ενέργεια έν ταΐ? τοΟ av6ptto>u δνναμεσιν etvai αϊτη τοΟ νοθ· ιλήν καΙ ό νοθ?
rcpyiv, δύναται ίμτλεκόμενο? iv η&ς τή? διανοία?, δ#η? ij καΐ φαντασία? dvayiiyat? να μερισθ)
ti va άστοχήση. Kai 6 *€λλο? διακρίν« το «tfre 6 vote iwiTvyxdvci τοΟ σκονοΟ αντοΟ,
αφέραν. "...ή 6e τον νοθ ivcpyeia, ÌKCÌVOI? wapayiveTai, ot? fi? άκρον καθαροί«? καΐ ίϊΐστήμη?
fyovcv εφικέσθαι· καΐ &à τίν καθαρτικβν dpcTiv αφανταστ«? καΐ δίχα αίσθήσε«? ivcpyctv
»νειθισμένοι?.· (Mlgne, Ρ6., 122, 1032Β)
ΐ2
. Πρβλ. Πρόκλο» Κ«ν)«έλ»? (Mlgne, Ρθ.. 65. 857Β)¥ν8α καΐ "apcTJlv Αρίσαντο T V »pò? τον
;òv dvavTcpoOoav καΐ τα vept τήν yfp> iv rd(ci »ηδαλιονχοΟσαν..." Η « # C T 4 cïiopev, cîvai
»φοτερα καΙ το μέσον καΐ το τέλο?, lfm, δ ενάρετο? τρσιο? τοΟ ivcpyctv, ©σπ? καΙ οδηγεί cl? το
»στενειν. Ό Φελλό? OU6€«OTC λησμονά τονί{·ν on το αριοτενειν «όνοι?, KÒTOI? καΙ λόγο
ητογχάνεται. Παράδειγμα δε τοο τροιον &' οΐ Μ φνχο, οφείλει το 4#irrctfcir cpy«(Ceo6ai δίδει
Γ 4ç%: "w&aa yap μέλλουσα φνχη wpop dpera? vpoKorrciv, καΙ vpò? το Μ ? αναγεοθαι, καΙ
Evyeiv «κ τοΟ σκέτου?, ού ταρενθν? ολόφοτο? καΙ καθαρά Tvyxavci. αλλ ίσον »pò? τ*ν αρετπν
XNcorrei μετά «όνου, τοσούτον αταλλαττεται τοθ σκστον? τ% aiding, καΙ λαμνροτέρα γίνεται
ίντ·? καΙ φαιδρότερα." Mlgne, Ρ6., 122, 548C
ϊ3
M
. Codex Perls., 1182,24r 31-33
.Kurtz-Drex1,l.,otiL « ο
}5
. BA^wc τα vcpl napa6eioov λ€χβέντα. Ό *€λλο?, ßdktto, Ιχιιν »»' Sjav το μέγα μνστφιον
\S iv Χριστή Ocoèavciasr fv6a καΙ π àv6piiwivi| φβσι? αφρ«(στ·? W 0 i | τ | θεία, δοναται να 6μιλ|
il vcpl τοθ "...τεθανμαστιιται ò θεορ..." · ? εκ τ% εν Χριστ# θεοοργηθείσικ ανακεφαιλαιάτ«»? τοθ
<6ρ·τίνου φυραματο?.
ί6
. Codex Paris., 1182. 296ν '..J> τ% δλπτ onuiowi»? κτίσε·?...«βσαν εν εαντβ φ ννντριβεΐσαν
ιο τ% αμαρτία? φοσιν ανένλασ€ν· iv γαρ τφ ΐροσλήμματι τον {νθρνιον σννεκεφαλαιιίνατο καΙ
ταδοίκ; α ν τ | τβν θεί«ν χαρίτβν δι' αντοΟ μέσον τήν καταρραγείσαν ήμβν φίσιν καΙ otov
ιλαινθεΐσαν καί αφαησθεΐσαν άνεκτίσατο. κτίσιν γαρ ένταΟθα τήν άνακτισιν οίητεον πγονν
ντέραν άναγέννικην καΙ άνίίιλασιν, f n c Η tttf TC Τ · · t e i · · |cwiivp«*ff> i*A T4C TC
tv tfycTtfr KCTopttfvcaff è x c i r T^r voVravtv...".

168
 Κατά συνεπειαν, αμφότεροι 6 ΑΔΑΜ και ό εν Χριοτψ ανακεφαλαιωθεί? άνθρωπο?, 6 μεν
πρώτο? ω? παρά θεοΟ αρχίβεν λβφόντο? ίαθαραν την εΙκόνα1 6 9 7 τη? ψυχή?, ό 6«
δεύτερο? δια τον μυστηρίου τη? τε Ενσάρκωσε»? και 'Αναοτάσεω?698 την ανόρθωσαν
τη? πεσονση? εΐκόνο? δε&ίμενο?, «vcppsrwes 6 9 9 κεχαριτωμένοι, δύνανται δια των
τη? αρετή? έργων το καθ' ομοίωσαν αποτεκειν. Τούτο συμβαίνει, επαναλαμβάνει 6
Ψελλό?, διότι ή ψυχή ε χ « εν εανττ) r è ντφρβτα rfe e^erfe. 7 0 0 Σπερματικό?
όθεν και ουχί ονσιωδω?701 κέκτηται 6 άνθρωπο? την Ικανότητα τον αρίστευαν η
ταυτην του αμαρτάνειν. Πρόκειται δε περί H e · ? 7 0 2 μάλλον η δυναμεω? και πόθου?
και τούτο διότι 6 άνθρωπο? λέγεται ότι fcakemn w ç 7 0 3 μάλλον η circvrci προ?
την αρετην if την κακίαν. Και Κηγά λεπτομερεστερσν: "τρία ταΟτα εΙο\ν εν ται?
ψυχαΐ?, δυναμι?, πόθο?, έ£ι?. και πόθο? μεν εστίν επιθυμία, οργή, φόβο?, φθόνο?...·
δυναμι? Se con καθ' ην παθητικοί τούτων λεγόμεθα, όϊον καθ' ην δυνατοί όργισθηναι
ή λυπηθηναι η ελεησαι. !£ι? δε καθ' ήν προ? τα πάθη εχομεν καλώ? η κακω?- οίον
προ? το όργισθηναι cl μεν σφοδρά? ή αναμένω?, κακω? εχομεν, όμοίω? δε και προ? τα
άλλα. al ουν operai ούτε πάθη είσιν ούτε δυνάμει?, αλλ' ε&ι?. ού γαρ λεγόμεθα κατά
τα πάθη σπουδαίοι η φαύλοι, κατά τα? αρετα? καΐ τα? κακία? λεγόμεθα σπουδαίοι και

ι97
. Το "κατ' CIKÒVO" ούδίν frepov eliti» η λογική *νχη « λογοτ 6 » M m *4 k n r i ini+m
rfr «>CTfc." Codex Paris., 1182, 24r 29. Δ ά ν ov«? «miciiiOQ, καίτοι αμέσ·? ί{υ»ο*»ί€ται, δη
I ναρουσία τοΟ èv ήμΐν λόγου, την iXcvdcpiav τη? βουλήσε«; κ « io έκοοσιον δηλοΙ, ISidCov
(αρακτηριστικον τοΟ dvOptivov "dpcTft? μ«ν làv ανίλη? το έκονσιον, dvetXc? αύτη? καί την ο&σίαν",
ίαρατηρίί b Όριγένηε «ατά ΚΛσ. Μ Igne, PG., Π. 1033A) U n "dpeTÌ|...*v dtóyot? o k *στίν."
3νθ' dv»T. nepi 'Apxiv, 1.8.4.
>*". Ό marnò? τη? Ένσαρκιίσ«»?, κατά •cXXoV, "οΙκονομία ην αγιασθήναι τ# άνθρβνίνι» (τ.?, το
(νριακον σ§μα) τοΟ 6eo0 τον ανθρανον S δη άναρχη τί? i o n τοΟ δλον dvOpuvivov φυραματο?, φ ση
ifawcp nvl {((μη dvoKpatevTC? τη? τ« «eia? μετασχοντ«? νοιοτητο?, ομοφικΐ? ÌKCÌV· γεγονότα?
(αθηγιασθιικν.· Codex Paris., 1182, 20v24-24 . Ή * * · + · ? « αβτη δύναται καί « t e i n e φνχ«Γ
cd όνομασυβ, ffn? φνχίι è* τβν dvwfev θησαυρΐν opterai τα νλονπτ "...νλονσία φνχή...ταμ€ΐον
Γχονσα μη KCVOOJICVOV τον 6còv καί, 6vcp Tat? cvvojm.? xcpoi τα ταμ«Εα καΐ κιβώτια, οΐίτ« ταΐ?
κγαλονρςνεστέραι? ψνχαΐ? al dvvicv θησαυροί.* Πρβλ. Κ. Σέθα?, Τομ. Ε', σ«λ. 159
>''. Την {ννοιαν το© *wcpp«TiB#ff ovopd{ci αλλαχου Ίχνη καί Ινδάλματα" τοΟ νριίτου Νου.
IpftX. rilgne, PC, 122. 1032D. Tè αγαθόν, τονίζ«ι ό *eXM?, δίν ctvai Ιδιον τ«? φ ν κ · ? του
Ινθρ*ιου, "...αλλ' ίνακτον é? τ# αιδηρ« ϋ άνονκρακτΜΐ?." Πρβλ. CotfeX Paris., 1182, 95ν
700
. Κ. Idea?. Δ', σίλ. 304 "...Tir φνχίν τα της ipcTfe i x o w i v τα σν^ρματα..." Πρβλ. ίνίση?,
ίσνδ«ίρ. Πηλουσ., Μ Igne, PG., 78.12776 "τα Ιμφντα τη? αρίτή? σιίρματα...« τβν άρχαίβν
IwieiróoTcpoi ίγί·ίργησακ." Παρά Sì Mo4i W 'Ομολογ., Μ Igne, Ρ6., 91. 24Β, "...ίφ' ημίν oV, καί 6
riv dpcTiv λόγο? , τβν κατά φΑην ovrapcav {πταρχβν ivcpyo^icvo? νόμο?."
701
. Το Ιδιον /Wi?/'//' ivavaXapftaVcTai *νταββα 4c καί 4ν τβ WWÌTB δημιουργία τοΟ ΑΔΑΜ ίδηλιΜη.
lipo? τοίτοι?, Κλημη? 6 'AXctavSpcfc Oligne, Ρ6„ 9. 424Β), orpciot STU "οβτ€...φΰσ€ΐ την αρετην
ircvviipcOa IXOVTC?, OSTC γ€νομ^νοι?...φΜηκβ? iknepov 4*ιγίν€ται Uvei ούδ' dv W έκούσιον otôk
iwaivcTÒv.)"
702
. Πρβλ. 'Αριστοτ. ΗΘΙΚΑ N0K0M. 114, 1105b 19-1106a 6. Ένατη?, Μάρκου Έρημ. Μ Igne,
PG. ,65. 933C. "dpcTli έστιν 1%ι? αρίστη φνχη? λογική?, καθ' ην δνσκίνητο? γίν«ται κακίαν."
703
. Πρίλ. καί Γρηγ. NaCiav. καί Βασιλ. Mey. ap. Doci ^Λ.33(ρ.250.9) 'dpeni i o n 6id0c(n?
Κτίστη.'

189
φαύλοι· καν φοβούμεθα μεν ή οργιζόμεθα άπροαιρέτω?, al Sc operai προαιρέσει? τινέ? ή
ούκ άνευ προαιρέσεω?. καΐ κατά μεν τα πάθη κινεΐσθαι λεγόμεθα, κατά Sc τα? κακία?
καιTOÇopera? ου κινέίσθαι, αλλά διακεΐσθαι πω?." 7 0 4 'Ω? αν άνελογίζετο 6 ίδιος· το
φιλοσοφικον δάνειον τη? σημασία? τον εννοιών &ις και ifwrfpcvi? και ίνα μη τι?
μέμψη αυτόν ότι φιλοσοφικοί? βάσεσιν στηρίζει το κεφάλαιον τη? του άνθρωπου
σωτήρια?, όπερ κα\ ol Γνωστικοί έποίουν, σπεύδει dut»? ύπενθυμίση πασιν το τή?
εύσφεία? φρόνημα: "ού πάντα ήμίν κείται, ούδ' έπ\ ταΐ? ήμετέραι? αίρεσεσιν, ούδε τη?
προαιρέσεω? μόνη? άπηωρήμεθα, αλλ* εστί τι? άλλη ύπερφυη? δυναμι? άγουσα τα
ημέτερα όπη αυτή βουλητόν ού γαρ αν κα\ την τοΟ κόσμου φύσιν τούτοι? συναριθμήσω
κλωΌουσαν ήμα? οίον κα\ περιφέρουσαν μοιραίοι?, iS? voti nvc? των 'Ελλήνων εφασαν,
νημασιν, άλλα δυο ταύται? άρχαΐ? άγόμεθα και κινούμεθα, τη TC τη? Έροψοία,ς, και
δευτέρα τη? νροαιρέσ«·?- και od μεν άμφω συνομαρτάτον, ϊοη δ' έν ól? άποχρωσα
μόνη ή πρόνοια· λέγω δ' ενταύθα προαίρεσιν την κινούσαν cm το βελτιον και προ?
τοΟτο fórcpov μέρο? νικησασαν· έντ€υθεν οδν θαρρσύντο? εΐποιμι, ώ? συ μεν προα(ρεσι?
άπο νου μεν πρόεισι, λόγου δε έσπ και όρέΐεω? μέτοχο?, και ού μόνω? έκάτερον,
ώσπερ ούτε δόξα, ούτε βούλησι?- άλλα μη πλείω περί τούτων, έτέρωσε γαρ πη ό λόγο?
πρόεισι. τέω? γούν πολλάκι? οι? προαιροίμεθα και βουλοίμεθα, ού πάντω? και 6 τή?
θειστέρα? κυβερνήσεω? λόγο? ακολουθεί, αλλ' έτερον τι ή ό βεβουλήμεθα και
προαιρούμεθα συμπεραίνεται."7^ Σύμφωνο? όθεν τψ δόγματι τη? εύσφεία? d ? τον
περί αρετή? αγώνα, δίδει τα πρωτεία μεν τη θεία Πρόνοια, τα δε δευτερεια τη μετά
λόγου προαιρέσει, δεχόμενο? συνωδά ότι "πόνοι, και θλίψει?, και στενοχώρια, και
πιεσμό?, πρόξενα τη? βασιλεία? τών ουρανών, και ώ? ό ύπομείνα? εΐ? τέλο? σίτο?
σωθησεται, και ότι θλίφει? και άνάγκαι συνέχουσι τον προ? άρετήν άναγόμενον..." 706
Κα\ tva μη τις* KCVÛS* πνθανολογων Ικανότητα άποδωση τή ψυχή προσεγγίσεω? του
θείου άνευ τη? συνεργεία? τη? Χαριτο?, επισημαίνει τα ακόλουθα: "...ψυχή d ? θεωρία?
αυτήν πλείστα? συντείνουσα, είτα μή φέρουσαν την τασιν, διασπάται καΐ
ρήγνυται..." 707 Δήλον όθεν ή ψυχή αυτή καθ' εαντήν, Ιστω και έν θεωρία άπαση
όρωμένη, ούχ\ μόνον αδυνατεί προσεγγίσαι το θείον άλλα διακινδυνεύει διασπασιν και
ρηζιν τή? αύτη? ουσία?, παραδείγματα έστωσαν ό ΑΔΑΜ, ol άνθρωποι τή? βιβλική?
Βαβέλ, φιλόσοφοι, κλπ. Ό Φελλό? καλώ? γνωρίζει ότι 6 άνθρωπο?, ω? δημιούργημα κάι
θεουργία, συγκρινόμενο? τφ θεφ τφ και τού παντο? δημιουργφ, αποτελεί το « ί ο χ ο ν ,

Κ Westerlnk, «φ.*77. σ«λ. 48. Π(#λ· Μσηε, Άριστοτα«* ΗΘΙΚΑ ΝΚΟΜ. II4, 1105b - 1106a 6
)5
. Κ. Σ<£βο& Τ*. Δ', σ«λ. 444-Η5
)6
Έν«' άν·τ, Τόμ. Ε', «λ. 371. Πρβλ. Tiroç 'Ειίσκ. BÒVTPHV. Μ Igne, PG,, 18,1137D "άνθρβιο?
Afa μέν...ούσ(α...το U αγαθόν το δια μόνη? αρετή? νροσγινόμενον «όκω κτάται."
>7
, Codex PöMs., 1182, 13ν 18-19

190
 ενφ 'Εκείνο? το voiotiv. Και rai μεν διατανομενο? λέγα το: "ομιλεί... θεω ού την
γλωσσαν εφιά? ταΐ? φδαΐ?, άλλα την ψυχην εΐσω ποιούμενο? κάΙ σνμβφάζων τφ νφ
708
κα\ οίον πορθμείω έκείνω προ? την επι το κρείττον άπσβασιν χρωμενο?...", πλην,
709
"το... αθρόως- τη? ψυχή? ε&λλομενον τοθτο 8η αύτφ το βούλημά εσπ τον θεού...".

Εϊ8ομ€ν ανωτέρω, σχολιάζοντε? μετά τού Ψελλού τον εκ ψυχή? κάί σωματο?
συνδυασμον και σύνδεσμον του ανθρωπίνου ψυράματο?, την αμοφαίαν επίδρασιν των
συνυπαρχόντων τούτων συστατικών, ήτοι σωματο? και ψυχή? ώ? και την èÇ αυτών
προερχομένην Ιεραρχίαν δυνάμεων και λατουργιων. Έπι τούτοι?, παρετηρησαμεν ότι
αμφότερα, ψυχή TC κάί σώμα, παρουσιάζουν κεχωρισμενω? Ιεραρχίαν λατονργιων αίπνε?,
ω? εν κλίμακι, εξελίσσονται εκ των υποδεεστέρων προ? τα? υψηλότερα?. Ή Ιεραρχία
αυτή δέον όπω? νοηθη ούχΧ ώ? ασύνδετο? και άσχετο? εν τη όλότητι αύτη? αλλ' ώ?
αμοιβαία διαβάθμισι? οργανικό? εξελισσόμενη και αποσκοπούσα το καθ* òpoinoir.
'Ω? εκ τούτου, διακρφούντε? τον περί αρετή? ή αρετών λόγον του Ψελλού,
παρατηρούμεν οτι οΰτο? ποιεί και άνάλογον διαβάθμισαν710 και θετά ακολουθώ? και
συγκεκριμενην ιεραρχίαν και οίον άξίαν παρ' αύται?. Ούτω?, εύρίσκομεν αυτόν επι τοΰ
παρόντο? εκθετοντα την προ? τον θεον δι* αρετή? όμοίωσιν ούτω?: *...ούκ εστί μία και
ή αύτη κατά αριθμόν ή προ? τον θεον όμοίωσι?, άλλα διάφορο?, όμοιούμεθα γαρ αύτφ
και κατά τα? πολιτικά? αρετα?, αλλ' άμυδρότερον και σκιοαδεοτερον. όμοιούμεθα
τούτω και κατά τα? καθαρτικά?, αλλ' εκτυπώτερον. όμοιούμεθα και κατά τα?
θεβρπτικα?, αλλ' ετι λαμπρότερον. όμοιούμεθα και κατά τα? θεονργικα?- αυτή γουν
εστίν ή τελειότατη όμοίωσι?."711 Έ ν τφ ώ? ανω εδαφίω ό Ψελλό? αναγνώριζα

08
. Kurtz-DrexI.l.acÀ. 57
09
.Ένθ* *ν·τ.
10
. Ό Φελλό? vimrnipi{ci διαραΌμηοιν καΐ Ιεραρχίαν εν TOÎÇ αρεταΐ? fra καΐ τάσα n wepi
vOpévov θεορία airroO &καί«σιν λαφο καί συμφονο? peCvn τ | τβν μεγάλ·ν άνδρβν, φιλοσόφων τε
al 6εολογ«ν, yvévQ- Offres εύρίσκομεν τοντον ντεραμεινομενονTOOλόγου καί &ακρϋουμενον i s
Éns * Ol μεν γαρ 4λλοι βστερ τίνα τεμάχια rote τη? dpcTfe λογοντ οίομενοι, καί àw' αλλίίλβν
ί^ρημένα τμήματα, καθ' εαντήν εκαστκν εργαΐεσβαι Μλονται, καΐ τ | δικαιοσύνη offre ιροσχώτε?
νεισιν, d ι ο κ 6 ρ « τ ο τ ( ρ ο ι μάλλον < διακαιοτεροι Rotar fori γαρ ο ι ( ( λ λ η U s
δτβν ή σειρά, καΐ θατερα τάρα την ετεραν καλλών cl Sc έκαστη στερηθείη Tür καταχρκνννση?.
be έαυτην couac μάλλον, li Tip» dvnicciiicvnv flUv ηλλ&ατο, cl Set offre XcVciv ειεί καΐ ελλάτι»ν
OTTÎS, εΐ ui| TQ μεί{ονι νροσχορησειεν, άλιίσιμσ? TC T | άνηθέτφ γίνεται καί τον εκείνη? λοχρν
ναιλτνοΐ." Κ. LiÔaç, Τομ. Δ ' , σελ. 334-335
1
1 . Westerink, KC+. 71, « λ . 45 'ApytfTcpw tv τ# #ί« «οτοβ » *«Ufc ivoici iWpav wapavXiiviav
ιαίρεσιν τίν άρετβν, ϋης κατά τήν ήμβν γνιίμην cipwci τ^ν wpoycvccrrcpav αντοΟ θεΌιν. Έν τ#
ureTÌp· άνοοΊκίσματι ομιλεί wepi το* n i W τβν τ«ασαρ«ν τοντιιν άρετβν,ffvc'pέοτιν Μ γνβσι?
8ν Svrev. "6 μεν n s cOre τβν νολιπκβν ί ν τΟας Μ μετριοτΛεια· ό oc τβν καθαρπκβν τε καΐ
Ιεορηπκβν - αιοχή τοΟ σιίματο? καΐ »pbç w<(vq dWvSorov - οστι? ραθμο? καΐ σνμρ^ηκε TQ φνχΟ> &
^ n ç fore voepos, μεθ' δν ò ταραδειγματικος. wpòs γοΟν τα τέσσαρα ταΟτα μ^ρη καΐ al γνιίσει?
8ν ovrev διορησβιισαν. cOreoav γαρ καΐ αδται νρακτικαΐ καΐ βεβρπτικαΐ καΐ νοεροί καΐ
[αραδαγμαηκαί. καΐ ίσιερ èwi τβν άρετβν pcOovr ραθμοο; effpopev την κα!θαρσιν καΐ την
κρΝτατην άνΛιξιν, οΚτ· 6ή καΐ ε«1 τβν yWaeiiv μέσα τυγχάνει τα θεκρητά καΐ τα νοερά."

191
 τέσσαρα στάδια πνευματική? ά^τάσεω?, άτινα 6 tv Χριστψ αναπλασθεί? άνθρωπο? δια
712
1 % τελειότατη? καί αρίστη? ό δ ο ΰ , ήτοι "rife· άφ*τΐρ διελθών, επιτύγχανα κατά
το εφικτόν, την προ? τον θ€Ον ομοίωσαν. Τα τη? αρίστη? ταύτη? όδου στάδια η και
επίπεδα αποτελούν, Ιον: mi wmAtrumr 2ον: mi κΗββturni- 3ον: mi eempfrumr
713
και 4ο ν: mi $€09βγψΜΐ épermi. Και al μεν νολιτικαί Αναφέρονται α ? τα?
σχέσει? του πολιτικού ζιίου, τ.ε\ τοΟ ανθρώπου, οστι? ζών κα\ πολιτευόμενο? tv
714
torn/yip κατορθσΐ "μ^τά λόγου και φρονησεω?" τον βαθμσν τοΰτον τών αρπών.
ν
Ερω? καί Πόλι?, κατά τον Πλάτωνα, αποτελούν εννοία? άρρήκτω? άλλήλαι?
715
συνδεδεμένα?. Κατά τον Ψελλον βεβαιώ? ή μετά λόγου καί φρόνησα«? χριστιανική
αγάπη διέπει και επισφραγίζει τα? σχέσει? τών πολιτών τη? εν Χριστφ
άναγεγεννημένη? κοινωνία?. ΑΙ πολιτικοί άρεται οντω? κοσμούν τον εν τφ βίω
πολιτευόμενον ανθρωπον, το KOimnvKÒr τοϋτο or, και απώτατο? σκοπό? καί τέλο?
αυτών είναι ή ιετριονάΰεια, ήτι? τον τών πλησίον αβλαβή συναγελασμον και
άρμονικήν συμβίωσιν επιφέρει. Τα παραδείγματα τούτων, κατεσπαρμένα ύπο του θεοΰ εν
τη φύσει ημών, απεικονίζουν τα υψηλότερα εΐ? το επέκεινα. 7 1 6 Προφανώ?, 6 τρόπο?
ούτο? τη? άπεικονίσεω? είναι καί αμυδρότερο? καί σκοτεινότερο? τών υπέρτερων.
'Ακολουθώ?, al δευτεραι καί καθαρτικού -άσκητικάτ ονομαζόμενοι, καθαίρουσι "τον
άνθρωπο ν από παντο? παθου?." 7 1 7 Αδται, άποπλύνουσαι τον ανθρωπον άπο παντο?
μολυνσμοΰ σαρκό? τε καί πνευματο? του και κωλυοντο? την περαιτέρω ψυχικην

odex Paris,, 1182, 284ν 39-44

12
Πρβλ. Αριστοτέλους, ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜ., Ι.7., 1098a 17
!3, 'υ? καί άλλαχοϋ, ό <Νλλο? ακολούθα cv «ολλοί? τον? δύο μ^άλον? φιλοσόφου?, Πλάτυνα καί
ιριστοτέλην, é? καί τον? σχολιαστα? αυτΕν, OÎTIVC? καί φιλοσοφικΑ? έθϊμίλίουν τοΐ?
ETayevecrr^poir ιόν τ% Αρ*. ι f t 8ρον. Προφανβ? ίκταΟθα, οοχΐ μόνον tkv £νν<£μ«θα ν * ίξ«τ«Εσβμ«ν
,λλ' ουδί καί σκιαγραφίαν τίνα vò ταραθέσίΜκν σχ€τικην »pò? τήν τβν prya^nv φιλοσοφνν *cpi
(κτή? διδασκαλίαν. Πρΐτον ότι αίτιη Scv ανήκει cl? την ταροθσαν μ^έτην, ScuTcpov on καί
ϋντομο? άνασκοΊτησι? θα wapcßlaCcv καί θα wapcwolci το μ«γα τοϋτο ψιλοσοφικον θέμα. Σημαντικά
ιγα καί άρθρα wcpi «pcTfe, Ιδία «wl τοΟ 'Αριστ. Τμνου " 'Aperti, ιηΑφοχνε yéra βροτέψ...",
k Dtehl.Anth. Lyr., Ι, ΙΟΙ, 16.Έ«ίση?, U. von Wllamowitz, Aristoteles und Athen,\\ (1893> W.
leger, Aristoteles (1923), 119 καί R. Elster, Wort»^Mκtdβtp^anκψlàr^mBvrffNXIl,'Λ^. L·
orete 11930). Ό *€λλο?, avaocpfeevo? wpò? τον μέγα Σταγαρίτην, λέν« (τρβλ. Wester Ink, μνημ.
»y. σ€λ. 45, κ€φ. *69) ότι οδτο? '...τέσσαρα? γ«ακα? Ιξαριθικΐ &pcTa> φρσνησιν, δικαιοσυνην,
eopciav, καί σβφροσονην." vpft. ArlSt. , dSVJrt et Vit. 1, 1249ô 31 -b 29. Πρβλ. crtm? καί
idV. Δαμασκ. Mtgne, P.6. 95.85C, ?νθα καί "φνχικάρ μ^ν άρετα? λέγομ«ν et ναι τροηγονμέν«?
•νικΜτάτα? τέσσαρα? ταύτα?...avopcia, φρονησι?, σωφροσύνη, καί δικαιοσύνη-..."
,4
.WesteMnk,o€^ Η * 6 7
15
. Πρβλ. Ρ. Friedländer, μν. ϊργ. τομ. Ι, σ«λ. 54, òww "...Plato -from Inner necessity rather than
teoretica! construction- saw a systematic' connection between Eidos and Polis, as well as between
ros and Eides. This means that Eros and Polis are also inextricably united."
16
Πρβλ. Κ. Σαθα?. τόμ. Δ', σ€λ. 3354 '...kid 6c τ% «ολιτικη? δικαιοσύνη? ταρο&ΐγματα TfJ
κτέρα φύσ« κατέσΐ€ΐρ€ν ό Ocò?, £ δη TÌV ίιφηλοτέρβν CINÒVC? CIOÌ..«VTM? kv τ^ καθ'εαυτόν
ipaSciyuaTi TfJ δικαιοσύνη χρησάμ€νο?, is kv CIKÖVI TfJ ιολιτικτ) apcTfj ταυτην CSCÌKVUCV."
17
Wester Ink, σ^. Η #67

192
 άνάτασιν, καταλείγουν άς την ποθητην άναθειαν i αταραξία*. 'Ανώτεροι βφιίω?
των πολιτικών, TOÇ όποια? και προϋποθέτουν, προετοιμάζουν καταλληλότερον τον
άνθρωπον άς την συνέχισιν τη? πνευματική? αυτού πτησεω?, τ.ε., μια? εκτυπωτέρα?
όμοιότητο?. Τρίτον ακολουθούν a i ·€·ρη}τικαί, αιτινε? Sia τη? ηδη κεκαθαρμένη?
ψυχή?, ήτι? και συμπέρασμα εΤ,ναι τη? των καθαρτικών άρετων επιμέλεια?, taipovv
718 719
row r o < r . ' H θεωρία αυτή τού ν ο υ ώ? και ή αυτού γνωστική δυναμι?, οστι?
νου? και είκων τού Παραδείγματο? η και Πρωτοτύπου 'Αγαθού λέγεται και εννοείται,
τελειούται σταδιακω? κατά το μέτρον τη? καθάρσεω?.720 Εΐπομεν ηδη ότι 6 περί
θεωρία? τού νού άγων, πολλά τα προ? την θεολογίαν συμβάλλεται- και άρχεται μεν
ενεργητικω?, παύεται δε παθητικω?. Ή ύπο τού άνθρωπου κατά το εφικτον
ενεργούμενη θεωρία, οδηγεί αυτόν d ? TO πρόθυρα τη? προ? θεον είομοιωσεω?.721
"Οταν δε, "κατά θεωρίαν ενεργώμεν, ακίνητοι προ? τα τηδ€ τυγχάνομεν·" 722 και "...όταν
6 λόγο? εν ήμίν πληρωθείη", τότε "αγαθοί γινόμεθα" 723 κατά θείαν Χάριν. Δια τον
λόγον αυτόν, al θεωρητικοί άρεταί οδηγούν ετι λαμπρότερον των δυο προηγουμένων
προ? την ομοιότητα.

Τέλο?, ώ? την κορωνίδα πάντων και τετάρτην κατά σειράν, όριζα την
θεονργικην άρετην "ή και το θειότατον ημών τη? ψυχή? άν€γείρουσα και αύτφ
ενίζουσα τφ θ€ψ και την θείαν ενεργούσαν μανίαν." 724 "Αυτή γοΰν εστίν ή

18
. Έ Λ ' ανατ.
'*. Τοtoupetν fi ατλβ? 6c«pia otôcv έτερον σημαίνει cl|ri| την οίκείαν ΐλλαμφιν καΐ άνολανσιν
»0 νου. Πρβλ. Κ. Σαθα, τόμ. Δ '. σελ. 337
20
. Codex Paris., 1182, 24Γ
21
. Wester1nk,Kc<|». »70, σελ. 45
22
Kurtz-Drexl.ll..«*. 266
23
. Codex Paris., 1182, 284r
24
Wester 1 nk, κίφ, «67, ocA. 44. Ό tcXXo? ιροδηλ·? fevctfcToi τον òpov »crfcr ίκ τη?
λληνικη? φιλοσοφική; σκεφε·?, καΐ ταύτη? τοΟ Πλιίτι·*<ο?, Ι&αύίντ»? ταυτίζουσαν ταύτη»» μετά τη?
ννοία? τη? χριστιανική? fcoWrfcff. ΚαΙ 6 μ«ν Πλαταν αναφέρεται νολλακι? cv τοί? Διάλογοι?
ύτοΟ cl? τον topa Tot? τοΟ Διονύσου Μυστηρίοι? (μβλλον) ορον μανίαν, 4? cv Φαίδρ· 245ο, uwo
Νν ΐννοιαν του ακρότατου jvivMiOTpri (ήτοι, τ · · i r I c f tiri) is καΐ cv 265b, cv6a καΐ
ντι&ιαοτέλλει την fefc* perler μετά τη? é*rÌM»Vry *·φρ·**ντ.Κατα τον Πλάτανο,
»άρχουν SOD το*«, μανία?- τη? αγαθή? καΐ τη? κακή?. 'Η μεν *ρ·τη ctvai τετρανλη, ήτοι,
ροφητική, καθαρτικ4 ιοιητικίί καΐ ερατική η οευτέρα, τολνειση? καΙ 4ε έκ τούτον σκιά κινούμενη
ί& wpttTTg. Ό δε Φελλό? ίλευσερα? κινούμενο? 4ν Tot? γναρίμοι? μυστηριακοί? καΙ φιλοσοφικοί?
Ευιασιν. νάντνκ κατά τΐινfacTcoavotacfeiav éomvctci καΙ cwort. καΙ TTÄC WOO αοτοΟ
ϊθοδοίβ? λαλήσασιν στοιχοοται. Τοντο λεγομεν σι' 6φιν εχοντε? το ακύλονσον, μεταξύ τβν 4λλ·ν,
ί owotov ναρατίθεται farò τύιον τη? άστο« ερμηνεία? "μανική oc dpcrh λέγεται ή θεοφοβούμενη
si cvdouaiiaa και την φυχην tcpt το θείον dvajiaKXCuWa καΙ otov ενθεασμου νληρη? καΙ
ίρυραντιασεβ? γινομένη." (*ρ#λ. WeSterlnk, κ«φ. *69, σ«λ. 45) Προδηΐ·? το άρτι μνημοκυθίν
fitfov μάλλον νλατ«νικον καΙ ν€θΐλατ·νικον δφο? καΙ θέσιν ipooïoci ί χριστιανικην ocoac^ciav.
iCvopcv 6μ*? δτι ή iXcuoiptum? αντη του Φελλού cl? την χρησιν τη? Oopaocv σοφία? νολλαΊα?
ncavSdXnocv φίλου? καΙ ϊχθροο?. Οντο? ομα?, ίλαφρφ τη auvciaiiaci, ού8όλ·? θορνροΟται διότι
ntptfci καλβ? 8τι, wap' 8λον τον iwoTc6aupioii^vov «λοντον τή? ελληνική? σκί'φ«·?, αδτη

193
 τελειότατη όμοίωσι?."725 Ή τετάρτη και ύστατη αυτή βαθμι? και όντω? τελειότατη,
ναι μεν ανεγείρει το εν ήμΐν θειότατον, ήτοι ν ο υ ν 7 2 6 και ενεργά τον ενθουσιασμόν,
παραμένει όμως- βασικά? θεουργικη, ήτοι, έργον τη? θεία? Χαριτο? μάλλον ή
ανθρωπινή? νοητική? ανάγωγη?. Ό Ψελλό? ταυτίζει περαιτέρω την εννοιαν τη?
OcovpyÜBS' μετά τη? Ococitov? Aperi?, ήτι? "άποθεοί γαρ τον τελοΰμενον ή θεφ
ποιεί όμοιον, εφ' όσον ή τοΰ θεομενου φυσι? εφικνείται." 7 2 7 'Αποτελεί άληθω? το
επίπεδον τη? τελειότατη? του άνθρωπου προ? θεόν κατά το εφικτον όμοιώσ€ω?, και
δύναται πω? ούτο?, καίτοι ανάξιο?, θέσα θβονργαν. ΕΙ? το σημείον τούτο 6 Ψελλό?
εν βαθεί στσχασμφ γράφει: "6 εξάγων" γάρ φησιν 6 θεό? εν εΰαγγελίοι? άξιον εξ
αναξίου ώ? στόμα μου εσται", 728 ΰπονοών δια τοΰ γραφικού τούτου χωρίου την ακραν
μακροθυμίαν, καλοκάγαθίαν και άγάπην του ουρανίου Πατρο? προ? τα τέκνα Αΰτοΰ. ΕΙ?
τον κρίσιμον όμω? τούτον σταθμον του Μζα? θε& όφείλομεν να όμολογησωμεν μετά
τοΰ φιλοσόφου, όστι? εν πνευματική εξάρσει μαρτυρεί "γράφω γοΰν οΰχ όπερ τεθεαμαι,
αλλ' ό πέπονθα" 729 ότι τοΰτο άκριβω? συμβαίνει, τ. ε. ω? και αλλαχοΰ σημειοί, ότι
"παρά τοΰ κρείτονο? πάσχομεν." 730 "Οθεν, όστι? εν ταΐ? θεουργικαΐ? ταυται? επάλξεσιν
κεκαθαρμένω? είσεχώρησεν, καταλαμβανόμενο? μάλλον ή καταλαμβάνων, "όργανον θεοΰ" 731
εγενετο, και όλο? εν θεουργία καταυγάζεται. ΕΙ? τοΰτο άκρφω? δ' έγκειται και το
μεγαλειον των θεουργηκων αρετών, ότι ό άνθρωπο? ενεργεί ώ? θεό?.

Αλλαχοΰ ό Ψελλό? σχολιάζων περαιτέρω τοΰ? ω? άνω τέσσαρα? βαθμού? των αρετών,
έχων μάλλον κατ' όμμα τον Πορφυριον 732 χαρακτηριστικω? ορίζει την εκβασιν τη?
πνευματική? άνατάσεω? και Ιδιαζόντω? ονομάζει τον επιστρέφοντα άνθρωπον κατά τον
βαθμόν τη? αύτοΰ τελειώσεω?. Ουτο? γράφει: "ό μεν έχων την θεουργικην αρετην

κραμ*'ν(ΐ ioaet umStcoTlpa fits άιοκ€καλυμμ*νικ iv Χριστφ άληθίΐαρ, ScvTcpcvovTa ράλον

cowrev, éç τοντον τήρ Ocpavcvtôo?· νΑλλ·οτ«, τρογμα το òiofov yrmgCCti 6 ψςλλό?, ιολλοί
Καντίνα σνγγραφ^ΐ? κο) Πατέρα èXcoO^p·»? èSavciCovro 66ΜΡ έκ τή? ελληνική? myft? άνευ uvoç
ϋφιβολέα? â? MÇOS τήν 'Ορβοβοξίαν afriv. λ.χ„ 6 Upo? Χρυσόστομο? ( wpoç 'Efco. όμιλ. 7.4)
Pioipoiioiet τον ορον pvrifkr μηνοον Sia τούτον ουχί τί|ν afpcoiv τήρ ιολνΦΰα?, άλλα δια του
ιντκ? μανία, OVTIIÇ ¥ρ«? μέγα?", τον τροιον τη? (krfo-enç. Ό Se Ί. Δαμασκηνό?, ομιλΛ wcpl "ôci*
IKXCUÒIKVO? ννοίματι" (Mlgne. Ρ6„ 95. 370 καΐ iwocC τοΟτο βλ«? ορβώβ»?. IIcpl &
•MoWmrfvcas, w&iv Ί·άννηε ο Χρυσόστομο? (filane, Ρ6., 47. 77) xpmnnomcì τον ορον. €Ϊτ«
; ούσιαστικον ή" ρήμα, (mo τήν ΐννοιαν τοΟ κλήρου? IpqomvnNoO ενθουσιασμού.
25
. Ένσ' άνστ. «φ. »71. ocX. «
^ . Ό νου? 66>ν {hreosr ταυτισβή μ€τα τήρ iv ήμΐν fefap ctoóvos, T.?. ΤΟΟ κατ' eliceva ιλασθέντο?.
27
Κ. Σ«(θα?, τόμ.. Δ', σ€λ. 337
28
. Wester Ink, κ€φ. «71, σ<λ. 46. Πρβλ. Μσηε 'Iepep. 16, 19
29.Kurtz-Drexl,ii.. «λ. 221
50
. Codex Paris., 1182,
51
. Westerlnk, κ€φ.»72, σ€λ. ¥>
52
Πορφνρίο« A*miAI..321, ut\. 22, 10-14 Mommert

194
 θεοπατωρ κατονομάζεται- επειδή γαρ θεού? TOW άνθρωπου? οδτο? εργάζεται, δια ταύτα
θεοπατωρ καλείται. 6 δ« έχων την θεωρητικήν αρετήν θείο? ονομάζεται- ό Sc έχων την
καθαρτικήν δαιμόνιος· ό Sc έχων την πολιτικήν σπουδαίος·, θεοπατωρ Sé καλείται ό
θεουργο? και δια το τη? ψυχή? είναι πατήρ, ον θεον καλοΰμεν δια την θεωρητικήν
αρετην. δει οΰν τον άναγόμενον d ? θεοΰ εξομοίωσαν πρώτα μεν σπουδαιον γενέσθαι,
είτα δαιμόνιον, είτα θείον, και τέλο? θεοπάτορα. 6 μεν οΰν δαιμόνιο? και 6 σπουδαίο?
μεταβληθείη αν και d ? κακίαν ποτέ- ΐσω? δε και ό θείο? ήτοι 6 θεωρητικό?· ό δε
θεουργο? ήτοι θεοπατωρ ό τη? θεία? δλω? εκοτάσεω? γεγονώ? ούκ αν ποτέ μεταχθείη
προ? το εναντίον εΐδο? τη? αρετή?, ε£ω εαυτού ων και θεό? άτεχνώ? γεγονώ?." 7 3 3
Πρόδηλον οτι, al ώ? άνω διαβαθμήσει? τη? αρετή?, τή? τε πολιτική?, καθαρτική? και
θεωρητική?, ώ? εν πνευματική κλίμακι, καταλήγουν d? την άνωτάτην βαθμίδα, την δια
τή? καθόλου εκστάσεω? του νου, δηλονότι τή? Qcovpyw?- αυτή καλείται άλληγορικω?
vaftaTor, τουθ' όπερ, "τελεία παθών... απραξία, και στάσι? του νου καθολική τή? περί
τα πεποιημένα κινησεω?."734

Συντομώτερον ε π περί διαιρεσεω? των εν βαθμοί? αρετών, ό Ψελλό? ποιεί

γενικωτεραν άξιολόγησιν και περιορίζει εΐ? το διττόν την τή? αρετή? Ιεραρχίαν. Οδτο?
ερμηνεύει ώ? εξή?· επειδή ό Ανθρωπο? επλάσθη διττό? τή φύσει, μιμείται διττώ? πω?
τον θεόν, όστι? και "διττήν έχει την ενεργειαν, τήν μεν καθ' ην εν θεωρία των όλων
εστί, προ πόση? κτίσεω? του? λόγου? αυτών επισταμένο?, την δε καθ' ην των
χειρόνων ποιείται την πρόνοιαν·" 735 το μεν πρώτον δηλοί το ύπερβατον τή? θεία?

3 3
Westennk, κ€φ.*74, σ«λ. 47. 'ΑλλαχοΟ wcßUv, woict CTCpav Sicûcpiaiv μ€ταϊυ τον f n r f c i i ·
al τον §€·ριτικ·0 iwtpéç, δν καί φιλοσοφον άτοκαλ& "...ονκ CK τον σιίματο? ο owovSato?
νήρ, ας Tcp ούδ' CK τοΟ στάχυος b τνρά?, αλλ' etc τή? ψυχή? χαρακτηρ£ζ<σθαι clune- το γάρ τοι
βμα τούτο, ό μεν τολιτικο? βίο?, Γνα μη τον άτολανστικον Xiym, ι ? wep ÒOTOCOV wpoawXoTTCi τή
»νχή καί σνμφνα, b Sc φιλόσοφο?, νροσαρτφ μόνον ?{K6CV, διαιρβν CKCÎOCV ÒWÒTC Μλοιτο, i ? wep
t wcpl τον σίτον τού? λοτομίνον? ανθέρικα?- Wcv ovScv αύτβ μίλ« τή? ?t»6cv cvwpcwcfa?, otôc
κ·φθ€ΐ? wcpl τήν ιλοίσιν άλγ€ΐ." wpßX. Κ. 2d8a?, τομ. E', oeX. 246

34
. Codex Paris., 1182, 28r 7."EvupÎTCpov, cv τβ IK« wcpl X«*«Tivp·· αντοΟ λογ«, Ιχιιν « η
*ά μακρβν ομίλησα wcpl τον aTcAoQ? ΣαββατισμοΟ é? ανάγκαζαν, τρονον τίνα, wpocTOMiaWav,
iiSci awt>6à καί τον όρισμον τή? éviwftfBff ««t iw«tctf«r "...àwtf6cia γαρ cv αντοί? (δηλ.
Τίλβν σαβ&άτβν) ψυχή? λογική? Sia τή? cv wvcftau φυσική? Ocupias καί η^μία wvcwanirìi καί
wovcai? τη? wcpl γ€Ί*σιν ίμναβον? διαβέσαι? καί άτοβολή τή? φνοακη? wcpl ταντην κινήα«·?, καί
0ν κατ' άρ€την καί φΰο\ν τβν ÒVniv wvc«μaτιιa·τέpιιv λογιιν μ€τ' cwiornvm? cwlyvnai? καί ή
βσιν φατο; wcpl την τβν νοητβν μνοτικην 6c«p£av wcpl νοΟ èyyévimç σννιοταμ^νη; τοΟ 6co0
οτονοησι?." ΤΕνβ' άνιιτ. 1182, 27ν 24-27
3$, ΈνταΟθα oècûopcv hums σνντομ·? σχολιασιιμΐν τα τή? S u r f e Ircpyc^BS TOO 6co0, θέμα
δη c(cToo6èv άς το Ilcpl 6co0 ^φ(ίλαιον. Ό *€λλο? γνβρίί« καλβ? δ η WCÎVTO τα ντο του
vépéwov wcpl 6co0 Xryoiicva iruprnwOHop^Ker tamnîvoêmu. Ή 6cfo φνσι?, ουσία, cWpycia καί
να κατ' ανθρβτον ομολογοννται, ovSol«? SiaipoOv τήν tfvMur« τ4τ Ιοίηττν.'Ανηθέτιι; we?
• ìvOpewos, ό? CK τή? Ιδία? αίιτοΟ φύσ«·?, cv Staipcoci, etrrttaci, αριθμβ, χ^ρ« καί χρον« τα
αντα evvoci TC καί λογίΐ«ται. 'Avo^cpòiicvo? οντβ? cl? την δνττην ivVpyciav τοΟ 6co0 ouScv
fTcpov cwoct €ΐμη την ad i n t r a καί την ad e x t r a σχέσιν καί άναφοραν τή? θ€Οτητο? wpò?

195
 Ουσία?, TÒ δε δεύτερον τούτο του ενδοκοσμιου. Ούτω και 6 άνθρωπο?, υψούμενος τον
θεον εν μεν τάί? πολιτικοί? άρετάί? επιστρέφεται προ? τα τηδε και κόσμα του?
καταδεεστέρσυ? τάί? προ? μετρισπάθειαν φερσυσαι? operai?, εν δε τψ θεωρείν άναβα?
op? του? λόγου? απάντων, του? φυσικού?, του? ψυχικού?, του? νοερού?, του?
ύπερφυεί?, και γίνεται όργανον του θεοΰ, όμοΰ TC προ? εκείνον όρων και των τηδε
736
ποιούμενο? πρόνοιαν."
"ϊπο την εννοιαν των πολιτικών αρετών 6 Ψελλό? ενταύθα εννοεί την βασικήν
προϋπόθεσαν τη? των καταδεεστέρων παθών κυριαρχία?, ενο? βασικού τύπου του "γνώθι
σαυτόν", don? και καταλήγει d ? την μετριοπάθειαν. Κύριο?, κατά το εφικτόν,
γενόμενο? των του σωματο? φυσικών κωλυμάτων, ελεύθεροι το πνεύμα εΐ? το 6ρ§ν
του? λογούς· mv amrruv. Tò συμπέρασμα όθεν τη? πνευματική? ταύτη? πτησεω?
είναι οτι ούτο? μεταμορφοϋται, κατά το μετρον τη? αρετή?, d ? όργανον θεοΰ. 'Ω?
θείον πλέον όργανον κάί κατά συνέπειαν ελεύθερο? ψυχικών τε και σωματικών παθών,
επιτυγχάνει αμφότερα ήτοι το "εκείνον όρ$ν" κάί την "των τ6δ€ πρόνοιαν."
Παραλλήλω? προ? την ώ? άνω διάκρισιν, ακολουθών κυρίω? τον 'Αριστοτέλην,737 ό
Ψελλό? διαιρεί την άρετήν εΐ? δυο μεγάλα κεφάλαια, d ? το διανοητικό? κάί το
ηθικόν, η εΐ? την διανοητικήν κάί ήθικήν άρετήν. Και κατά μεν την πορείαν τη?
πρώτη? "τά κρείττω διανοουμεθα"· κατά δε τη? δευτέρα?, "τα καλά δια μιμήσεω?
έθιζόμεθα."738 Ή πρώτη "εκ διδασκαλία? το πλεΐον έχει την γένεσιν κάί την ανξησιν",
ενώ ή δευτέρα "εξ εθου? παραγίνεται."739 Κάί ενψ ή πρώτη "δείται εμπειρία? και
χρόνου", ή δευτέρα εξ ί&ους· παραγινομένη, αποτελεί ίδιον χαρακτηριστικον γνώρισμα
τη? ανθρωπινή? φυσεω? διότι και την προ? το αγαθόν Ικανότητα προ? μίμησιν φύσει
κέκτηται, πλην ούχι και "φύσει... εγγίγνεται." Τοΰτο, ούδεν έτερον σημαίνει εΙμή την
7
CK θ*οΰ σπ^ιατικήν Ικανότητα ^0 του άνθρωπου d ? ήθικήν καλλιέργειαν, άνάπτυξιν
και τελείωσιν, Ικανότητα, ητι? κάί την ελλογον προαίρεσιν προϋποθέτει. Έ ν τοιαύτη
περιπτώσει, το $οτ απολήγει εΐ? 1j$o$J^ Εϊπομεν οτι ή Ικανότη? αυτή είναι ϊδιον

Βυτήν καΐ wpoç τήν δημιουργίαν. Kai ταΟτα τΟντα, καί wdXiv Tovifaicv, άν6ρ«ημορφικβ?
πτηγορουνται.
36
, Westennk,«Φ. «72, «λ. 46
3 7
ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜ. Π 1, 1103ο 14-26 "...cl St χρή καΐ τοΟτο φσ>αι λογον ϊχαν. διττον ϊσται καΐ
ί λογον {χον,„.6ιορ(&ται 6c καΐ ή apcTÌI κατά τήν σιαφοραν Tavmv- Xcywcv γαρ afrriv τα? »kv
ιανοητικα? τα? Sc ηθικά?,..."
3Θ
. Westerlnk, «ψ. *75, σ*\. 47
^."Ενθ' άν·τ.
40
. Κ. ΣαΌαε, τομ., Δ ', veX. 304 "...τβν f u x i v τα Tfe dpcTffe έχουσβν σιτίρματα."
41
' , 'Ακολονθβν Sc τον μέγα Σταγ«ρίτην, (ΗΘΙΚ. ΕΤΔ. Π 1, 1220b 5-6). όρί(« το· 1|θο? εστί
νιότη? του άλογου μερου? τ% ψυχή?, 8ταν dirò τοΟ λόγου κοσμήται καί οίον ιοώτητα fiobuç
κμβάνα, wcpl 8 και ηθικοί dpcTal συνίστανται TC καΐ ονομάζονται." *ρβλ. Westennk, «φ.*81, σ€λ.
?

196
 τη? λογικής" φυσεω? του άνθρωπου, διότι καίτοι άλογα τινά ζώο δύνανται να
άποκτησωσιν ή κέκτηνται ώρισμένα? Ιξει?, αύται όμω? παραγίγνονται τούτοις άνευ
κρίσεω? και προαιρεσεω?. Παρά fè τοι? όλω? φυσικοί? και υλικοί? σώμασιν, ώ? λ.χ., τψ
λίθω ή τφ πυρί, 6 μεν πάντοτε κάτω φέρεται, το 8c άνω και αδύνατον ποτ€ να άλλάίη
αυτών ή φορά.
Συνεπή? όθεν 6 Ψελλό? τη άπο αΙωνων θύραθεν και χριστιανική σκεψει, δέχεται την εν
τω άνθρωπω ώ? ανω διαίρεσιν και διάκρισιν, δηλονότι, την διανοητικήν και ήθικην, διότι
οίτο? εδραίω? στηρίζεται ας το δεδομένον ότι μόνον ό άνθρωπος- λο'γονίχη. κάί κατά
742
συνέπειαν δύναται "αύτα? (δηλ. άρετά?) δέξαοθαι." Δια τούτο και σχολιάζει "...εΐ μη
συνεχώ? προ? αυτήν (δηλ. την θείαν αρχετυπίαν) επιστρέφοι, ούτω κάί ό την άρετήν εν
εαυτψ σκιαγραφών η κάί περιχρωννυ? ούκ αν άλλω? δυνηθείη εέομοιωθήναι θεψ, d μη
προ? εκείνον διηνεκώ? επιστρέφοι κάί δια του επιστημονικού λόγου κάί τη? του
παραδείγματο? θεωρία? εν εαυτφ έζακριβώσεται το πρωτότυπον."743 Έκ του ώ? ανω
συμπεραίνεται και πάλιν ότι, το απώτατο ν τέλο? του άνθρωπου είναι ή δι'
έ£ακ#ιβ»σε«? $ ££οροι»σ«·? επιστροφή προ? τον βεσν- αυτή δ' επιτυγχάνεται
διττώ?: α) δια του επιστημονικού λόγου, κάί β) δια τη? του παραδείγματο? η
πρωτοτύπου θεωρία?.

'Ακολουθών ετι πιστώτερον τον Άριοτοτέλην, 7 4 4 ό Ψελλό? δέχεται το "πάσα

ηθική αρετή μεσότη? εστί και πέψυκε φθείρεσθαι ύπο ενδεία? και υπερβολή?."745
Δυστυχώ? ουτο? δεν υπεισέρχεται εΐ? λεπτομέρεια? ή d ? ακριβή άνάλυσιν του τεχνικού
πλέον όρου pcoó-ni?, μήτε και πειράται άξιολόγησιν, εκ χριστιανική? επόψεω?, τών
γνωστών τή ελληνική σκέφει αρετών ή κακιών. Παρατηρεί όμω? κάί διακρίνει εύνοών
μάλλον τον Πλάτωνα 74 ^ κάί τά? ύπ' αύτοΰ τρά? άρετά?, αΐτινε? κάί κοσμούν τον
ανθρωπον, δηληνότι, την ο σ ι ό τ α τ α , 7 4 7 δ ι * α ι ο σ * > ν 7 4 8 κάί φρο'ιπισιν 7 4 9 . Κάί

42
.Ένθ' άν·τ. «ρβλ. cwi<n&, ΑΡΙΣΤ. ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜ. Π 1103α 20-25
43
. Westerink, «φ. «73, «λ. 46
44
'Αριστοτ. ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜ., Π 2, 1104α 12 κ.4(.
4S
. Westerink, κφ. »76, acX. 47 Δια σΑτομον νλίρ «ΦΑ dv&wnv τοΟfaròτοΟ Σταγαρίτου
pcmfarc" δόγμοτοδ, 15c το farò W.D. R033, μνημ. ϊργον, «λ. 202-20β
* . Πρ»λ. ΘΕΑΓΓΗΤ. 176Β
47
. 01 8ΡΜ fciw καΐ ewrfng CTtwotavucic τιθανον «rxcTÌtovToi ucTd rftc bCCne τβν {toc
il f · · ? (wpflX. το p. kraCm). Βασικί? σημαΐνη τί|ν CK TÌV fon mßcpviaav ήθικήν βύναμιν τοΟ
"Optiwou χβρί? να καθορίίϋ tv αβτη Ociav, φυσικών fi καΐ ναλαιοΟ uve? Ιθίμου vpoAcwnv caxcv.
,ντιστοιχίΐ ci? τήν έκ διαθάκι»? νρβξιν τοΟ drOpifaw νυμφών*? wpòp τήν «νδόμυχον στασιν airroO
it ττιν ca*Tcputfiv dwoSoxftv τοΟ τί icC VMtfr. Πρβλ. το το μεν TÄC θεοί; προσφιλή δαιον."
λατ. ΕΤΘΤΦΡ. 66) Δια φ Πλατ·νικί|ν cpurrvcfav τοΟ émimw-irniérns. ISc τάρα Ί.
αλιτσονννίκη, Ή ir τφ ΕΜφοη ΠΑατνηκί frfoxé rvf óm'w tern φ χροηΜγψης τνΦ SieAfym
ρακτικά Άκαδπμ. Άθηνβν, 5 (1930). 395-420. 'Εν uev τ« Π.Δ. ό 8ρο? άναφύκται ci? wpóc*wo-
lOprfmwç καΐ otòcwrc cl? τον 6cov. Πρβλ. Ψαλμ. AcvTcp. 33c 8, 2Βασ. 22 26. Tò 6c λήμμα

197
 ópifci μ«ν την πρωτην ώς την "προ? τον teòv fcvepyâv στκυδουοαν" την (tevTcpav, ύς
την "πρόνοιαν των καταδ€€στ€ρων ποιούσαν"· την δ€ τρίτην wç την "προ? ημά? αύτου?

1
Iviaff OO&VOTC TOUTÌCCTOI μ€τά του ën*S f SAtCMff, tviOcTa ανήκοντα κατ ίξοχην tic τον
icóv. El; δι την ΚΑ, ή λέξι; αναφέρεται οκτακι; (WCVTOKI; ite ναρατομνη;) καΐ άΊταξ
^»ιρρηματικβ? cl; 1 Oca. 2 10 "6σί«; καΙ δικοί«;." ΕΙ; τα Ευαγγέλια, κυρία; Ένιστολά; Παύλου
:ai Καθολικά; το imxms δίν χρησιμονοκΐται. Παραλλήλ»;, éVmfair, wapà Tot; αρχαίοι; renici;
»{έφρασσα την cfocjif) oirfOcoiv του dvOpifwou δια ναντα dpxatov Ocoubv, ονχΐ μόνον wpò? τον
leòv αλλά καΐ yovel;. Πρβλ. DIOd. S., 7,4: "τη; TC wpò; yov€Î; όσιότητο? καΐ τή; «pò; Ocoo;
:todtcia;." Παρά τη ΠΑ., Òro« ή λέξι; συναντάται τρί;, σημαίνει την ν * · ν · ν ι π | τ
:4Vc1ki«r.(lo€ AcuTcp. 9ì 5, Παροιμ. 1* 32, 3 Βασιλ. ft 4 καΙ cl; 'Ανόκρνψα ΣΟΦΙΑ ΣΙΡ. 9ί 3 4 ;
ώήρου; Ocoocpcia;, Val διέ*η τον κόσμον tv οσιότητι καΙ δικαιοσόνρ", é ; καΙ ίνθ' αν·τ. 2 22, St
9, "λ#€ται ασνίδα ακαταμάχητο? όσιστητα, καΙ «αρομοί«; cl; στ. 14: 30, "αδίκ*; βμοσαν tv δόλ·
αταψρονήσανκ; όσιότητο;." Παρά τβ ΚΑ, 6 όρο; ά»αντβται 81; tv τβ φρασ« "tv όσιότητι καΙ
δικαιοσύνη" σημαίν«ν «ροσ·«ικην cfocfciav (Λουκά Ι: 75 "λατρ€Οαν αύτβ «ν όσιότητι καΙ
νκαιοσύνη...'. Προ; Έψίο. Λ: 24 '...καϊ ίνδόσασθαι τον καινον ανθριινον τον κατά Ocòv κτισθέντα
•ν δικαιοσύνη και όσιότητι τη; άληθίία?'. Δίον 8v»c «αρατηρήσ«ικν Sn, ίνβ «αρά Πλατάνι, οστι;
al τήν έλληνικην δόξαν dvnwpoatiwcoci, ή όσιότη? «ναι ή «τιοτημη τη; ορθή? συμ«ΐριφορα; του
ivOptÌwou «pò; τον Ocòv-Ocoó;, tv -rfl Κ Α αυτή λογί&ται 4 ; το twaiaftouoov τη; 'καινή; KTÌOC«;',
ή; tv Χριστή άναγίγίννημένη? frfe· Έν τβ Ιδία ταύτη tvvoia χρησιμοτοΐΐΐται γοακβ; καΙ wapà
νΐ; Πατράοιν.
*&. Δ ΐ κ « ι · ; u t A»K«iMnfr% Ocp^ciifôci; δρσι tv τη wapà rot; αρχαίοι; woXimcjl καΙ
«iteti fcttpia, έλαμρανον σον τβ χρόν« Ιδιαιτέραν σημασίαν tv TC τη Π Α καΙ τη ΚΑ, Iota wapà
Ιαύλ». 'Ιστορική ανασκόνησι; του òpou é ; wpò? την ίξέλιξιν τη? σημασία; αύτοΟ, Ιστ· και
τίντομο?, θα ητο erro; θέματα; καΙ χιίρου. 'Ικανοί «ληροφορίαι καΙ Xcwnniipciai vcpt^xovrai tv
6 wapà Gerhard Kittel μνημ. λ&κβ (τόμ.Η, σ€λ. 182-210) é ; καΙ ανάλογο; βιβλιογραφία. Ol δ*
Ιατέρ€?, «ολικιδβ; καΙ «ολυτρό««; ηρμην«υον καΙ 4λλοτ€ é ; την κατ' ΐξοχήν άρ€την τοΟ
:ριστιανο0 tvòouv (w.x. " δικαιοσυνην δί,.,ού την μ€ρικήν dpcnjv φησιν, αλλά την καθόλου" Χρυσοστ.
Ι; Ψαλμ. h. 6) καΙ "δικαιοσυνην την καθόλου àpcTÌ|v λί>€ΐ, την tv τ^ $() ciocfciav, νίστιν, &γ<ί«ην,
ραότητα" ('Ομιλ. 6.1, cl; 2 Τιμσθ. II. 639c), 4λλοτ€ δί την αγαθότητα καΙ δικαιοσυνην τοΟ 6co0
Ιατρό; καΙ Σβτηρο; Οστι? καΙ αυτοδικαιοσυνη καλαται. Ό νολο; 'Οριγένη; δίν διστα?« να
ιιολογηση Κη ή δια ψιλοσοφίαν δίψα τβν 'Ελληνβν ioqyipcv αυτού; cl; την δικαιοσυνην- "ην μέν
δν wpò τ% του Κυρώυ wapouoia; cl; δικαιοσυνην "Ελλησιν αναγκαία φιλοσοφία." [Ιτρ*μ. 1.5.
ligne, Ρ6. 8. 717C)
'49. Καίτοι ή λέ(ι; épéwmt συναντάται μόνον ot; tv τ« Κ.Δ., (Λουκ. 1: 17 καΙ wpò; 'Efca. 1: 8),
νθ' 6 Bawnarn? («ρβλ. Μαλαχ. 3c 23) wpocToiuàCci το Ιδαφο; δια την c^cuoiv τοΟ Mcooiou "καΙ
•orbs wpocXcuocToi irénior αύτου tv wvcuVan καΙ δυναμ» Ήλίία, twiorpc^ai καρδία; waTcpnv
wl τέκνα και dwciOct; if φροτφα δικαί·ν, ίτοιμασαι..." καΙ Παύλο; "...κατά το «λουτο; τη;
αριτο? αυτοΟ, η; twepioacuoev cl; ημβ; tv νανη σοφία καΙ pîwyWi...'. δηλοΐ δτι ή χαρι; του
koO wXouoC«? θα χορήγηση σοφίαν καΙ ouVcoiv wavii norcuom, ταύτίΟν OUTM την 6«pcav τη;
αριτο; μ«τά τή? φρονΐίσ«»;, ήτι; καΙ v i r e v i r wrc«pcnKÌ (wpò? Κολασ. 1: 9) δύναται να
»γισθη. Παρά τοί? Πατράοιν, τολυ; λονο; YÌVCTOI «cpl τον δρον τούτον μ«τά διαφόρνν
ημασιολογικβν dwoxptioctiv ίλλοτ( ouW tpimvcucTai é ; ί w λ i ; w i r , Αλλοτ* é ; ww^Cm, Αλλοτ«
ι; dpcTÌi dvOptiwou, 4λλοτ€ ndkir is dperi) άγγΛβν, ίλλοτΐ 6co0 Κ Χρίστου καΙ ίλλοτς dwλβ; 4 ;
ψ4ν%. Ό Κλήμη; ( J ^ t f . 6.17, fllgne, Ρ6, 9. 3Θ5Β) opiCci αοτην i ; kite "...φησΙν ή γραφή -wvcftoa
Ισθήσ€·Γ δεδόσθαι Tot; TCXVÌTOI; IK τοθ OCOU, ΤΟ δι ουδέν 4λλ' fi φρόνησί; ton, δυναμι; φνχη;
ΕΜρητική τβν ÒVTMV καΙ τοΟ ΟΗολοόθον ομοίου TC καΙ dvopoiou διακριτική TC at καΙ συνθετική καΙ
ροστακτικη καΙ dwaYopcunidl τβν TC μίλλόντιιν καταστσχαστικίί 6iaTcivci 6t ουκ twl τα; τίχνα?
ίνον, αλλά καΙ twl την ψιλοσοφίαν auτη>...woλuμcpη; oc ούσα ή φρόνησι;, δι' δλου τ€ταμ<Ή| τοΟ
ίσμου δια TC τβν dv0p»»wiv»v dïdvmv, καθ* Ικαστον αυτβν μ€τaftcίλλcι την νροσηγορίαν' (τ.ί.
ίησι;, γνβσί; TC καΙ σοφία καΙ twioT^m, «ίστι;, δόξα ορθή, τέχνη, ίμ««ρία). BaoAcio; δ μέγα;,
vvoëv ταυτην 4 ; τήν tv Χριστβ σβφροσυνην, δηλΛ Ί\ μ€ν φρόνησι; «Οση? τη? tv Χριστβ cl; δόξαν
ΕΟΟ dpcTft; θησαυρό? αγαθό; tonv..." (digne, Ρ6, 31. 12410. 'Ieavvnc ot & Χρυσόστομο? ('Ομιλ.
Ι. 3 cl; 'IeàvJ γραφίΐ: "«ηγη γαρ οντ»; καΙ ρίζα φρονησίΐί; t o n v ή aperti tfovcp ουν καΙ νβσα
ονηρία ίξ άνοία? frei την αρχήν. καΙ γαρ ό άλα(ίν καΙ 6 οργίλο; ϊξ tvScCa; φρονήσει; Otò τβν
αθβν άλίσκίται." Και ταύτα μόνον τα τρία «αραδϋίγματα waTcpiicn? cpunvcia;. Άναμφιβόλ»? ό
'€λλό?, γνιίστη? καΙ κάτοχο; τβν WOTCPIKÄV «ιμένκν, ίλ€υθέριι? καΙ άναλόγβ? ίκλέγ« καΙ
υλλέγ« ίκ τβν wXowtriev λ«μόνι·ν.

198
την ζωήν νοεράν άπε&ργάζεσθαι βουλομενην."750 "Kai yàp ένσύμεθα" λέγει, "κατά την
όσιότητα προ? το εν και τον θεόν· πρσνοσύμέθα Sc τών έλαττόνων κατά το δίκαιον
γνώσιν δε άρρητον εχομεν κατά την φρόνησιν." Και σχολιάζων το ανωτέρω errefiyyei
γράφων: "ή μεντοι ηθική αρετή άπο φρονησεω? μεν πρόασιν, ού μεντοι μετά φρονησεω?
ένεργ€Ϊ, άλλα τρφη χρονύ? έγγίνεται." 751 Προδήλως· αύτη αυτή ή έννοια τη? ηθική?
άρετη?, ώ? ήδη πσλλάκι? έσημειωθη, προϋπόθετα rè Ö A q y o r 7 5 2 τον άνθρωπου- πλην
τοΰτο οΰδόλω? σήμαινα φυσικήν και ακοπον έξέλιξιν του λογικού τούτου οντο? εΐ?
ήθικήν άκ€ραιότητα και άρετην. Ό Ψελλό? τονίζει Ιδιαιτέρως το τψφ% xporaf
è y y i r c r a i . *Η διηνεκή? εζάσκησι?, δηλαδή, ή δι' αγαθών έργων έμμονη και ή δι1
όσιότητο? κα\ δικαιοσύνη? ενεργούμενη φρόνησα? εξασφαλίζει τήν κατά το έφικτον
έέομοίωσιν τη Βεότητι τη? άρετη?', ήτι? και "διήκα δια πάντων τών όντων." 7 5 3

Φεροντε? τέλο? κατά νουν τον ύπο του Ψελλού γενικον περί άρετη? όρισμον ώ?
αυτή ούσα t * p w m | ó&fc, καίτοι πολλακι? διαιρεί ταυτην Ιεραρχικώ? d? βαθμού? ή
έννοα ταυτην πολυμερώ?,754 ομολογεί έν πάση εΰσφεία ότι οντω? μία είναι ή υψίστη
πάντων και ή κατ' εξοχήν άρετη δια τη? οποία? 6 άνθρωπο? όμοιοΰται τω. θεώ/ ή
αγανί). Ίδίοι? δε λόγοι? αποφαίνεται: "Πολλών τοιγαροΟν ούσών τών αρετών, δι' ών
αν τι? ομοιωθείη θεψ, ουδεμίαν είναί φημι τή καθαρωτάτη αγάπη παραπλησίαν, επειδή
7 5 5
και ταύτη? κατά το Ιερόν εύαγγελιον πόντε? ol νόμοι και ol προφηται ήρτηνται."
Ο Ψελλό?, καίτοι μέγα? θιασώτη? του Πλάτωνο?, εΐ? το κεντρικον και ολω? θεμελιώδε?
τοΰτο κεφάλαιον τη? ομολογία?, χωρεί και στοιχείται τη ευαγγελική άληθεία δια τη?
έπαναλήφεω? τών κυριακών λόγων. 7 5 6 Το του Πλατωνικού Έρωτο? μεσιτικό ν έργο»'
εΐ? τήν προσέγγισιν και όμοίωσιν θεφ τη? ποτέ ττφο^υησαση^757 ψυχή? θαυμάζει

50. Wester Ink, «ψ. »68, «λ. 44

51. Westerink, w άν*τ.
p . KurtZ-Drexl, Ι.,«λ. 203 €<κττοχ·? »αρατηρΛ '»έγα n χρήμα..., αρ€τί| pcTà yviimms."
' 3 . Ένθ' άν·τ. Ό ttXXòj ομολόγα òn, ivi 6 Μκ #*»> νολλώα?fcoucctToiorò ιοικΛβν
wiKiv τ« και ψυχικίν άνηξοοτίίτΜν,tip«?avrai t4w owaç XappaVairai μάλλον is éAaatwi
Ας τήν άρίστην δδον καΐ wpop (?ν αΐσιον τέλο?. "ouftioOpcoa γαρ", λέγ«, "Xowaiç καΐ ifiovtç,
roÉpacav τύχης καΐ τακινότησι, φ6)σι?...' Bit γαρ M r καΐ ηνίας καΐ κέιτρον mvdpcfa otV καΐ
ιλιήκβα, fovep èv μέλςσιν, ϊν' ctpvOpo? tóv ή «por dpcrftv ipp&cia γένηται. «αντα 6è αφορμαΐ
ιό? τήν άριστη»' ctóaipokav έιαγοντατ κάμνονσά TC 4 φνχή iyyòr εστί OcoO, καΐ σκιρτβσα
ιχαριστίΐ τ# δοτήρι τ% cv8upuir...iovniir γαρ οίκονομοήκθα «οικίλ·? betayAKVoi, CÎTO »por
ripav pcTacnairoOper C·^·' Codex Paris., 1182, 14* 7-13
H K . Utas, Τομ. Δ', σ«λ. 353
^ . KurtZ-Drexl, Ι στλ. 43 Πρβλ. καΐ iv Codex Paris., 1182, 317r 1 ίνθα xpimpovoict
tpavXrjow opov Tffe aydwrK froi τήν fkii'ew "φιλίαν (τιμ^?) τήν ιρβτίστην τβν άρ€τβν καΐ οι* ίκ
;_4 σ«νο»τομίθα.
">6. Ματβ. 22 37-41
i 7
Φβίδρο? 246C. Πρβλ. έιτίση? Πλβτίνο» »wflftr /V3.7

199
 και kv πολλοίς- σχολίαζα- αδίστακτος- δμω? ακολούθα τον ορον τ η ; αληθείας·, τ %
υψίστης- αρχή?» υς αυτή Εφανερωθη α 4 σ ι · Μ ? tv τώ προσώπω του Κυρίου και
758
Σωτήρος·. θα ΐδωμεν κατωτέρω, kv τω ircpi ' Ε λ λ α ρ φ « · ? κβραλαίφ, ό π ό Ψελλός·

" . Πολλά Ιχονν γραφή δι* τον *λατ«νικον Έρκτα καΐ την χριστιανικην ΆγιΕιην, Προφαν§? t i ν
t'pcOa cl? θίσιν ofrrt καν σκιαγραφία»» τίνα να wapaOcawucv. *Έν φι«? CK TÌV WACOV σαραρίν
ργβν συγκρίνον καΐ dmvcvctfa'ÀXov την Πλατιινικην cvvoiav του ίρβτο? μ€τά ταύτη? τη?
pianaviKfte άγώπ? ctvai το uwò Anders Nygren, AGAPE AND EROS, Transi, by Philip S, Watson,
larper & ROW Pubi., Ν.Υ. Λίαν ev&o^powa ή 6»' αυτού ivniiapdtens TÌV OVO άκρης
κλοσοφικβ? τ€ καΐ χριστιανικό? ίγγύβν \éU»v, afnvc? CV clSci συγκριτική? συνοφ«»?
ντΐ¥<φαλλόμ€ναι, σκο«ον κυρί·? ίχουν, ί? ό l&o? ομολογβ "to bring out a difference In type, not a
Iffrence In value." (ocX. 210). Ή ιαροΟσα μ€λ*τη Scv e m p i * « τα? ιιθανά? καΐ cvfexouiva?
νστανσ«? cl? την farò του Α. Nygren σνγκρισιν καΐ €ρμην€ίαν τβν 8ρ·ν Ipuç-èjdw*, «λην 8cv
wducOa καΐ va wapfòipcv την ιητ* αντον ίνοϊαφέρονσαν amvapdlkoiv, ητι? Ι χ « ί ? ίξηρ
ros is acquisitive desire and longing, Agape Is sacrificial giving.
ros Is an upward movement, Agape comes down.
ros is man's way to 6od. Agape is God's way to man.
ros 1s man's effort: It assumes that Agape is God's grace: salvation is the work of
lan's salvation Is his own work. Divine love.
ros Is egocentric love, a form of self- Agape is unselfish love, It "seeketh not Itsown",
ssertion of the highest, noblest, It gives Itself away.
iublimest kind.
ros seeks to gain its life, a life Agape lives the life of God, therefore dares
Hvlne, immortalized, to "lose It."
ros is the will to get and possess Agape is freedom In giving, which depends
rhlch depends on want and need, on wealth and plenty.
ros Is primarily man's love; 6od Agape is primarily Sou's love; God ts Agape.
s the object of Eros. Even when it Is Even when It is attributed to man, Agape Is
ittrlbuted to God, Eros is patterned on patterned on Divine love.
uman love.
ros Is determined by the quality, the Agape is sovereign in relation to its object, and
leauty and worth, of Its object; it Is not Is directed to both "the evil and the good"; It Is
.pontaneous, but "evoked", "motivated", spontaneous, "overflowing", "unmotivated".
ros recognf&s vdfue In Its object­ Agape loves- and creates volue in its object.
ed loves it.
Μνημ. *ργ. *νθ' άνβτ. σ«λ. 210)

200
 759
συχνάκι? ώ? κάί πολλοί των Πατέρων, ελενθέρω? και επαμφοτεριζόντω?
εχρησιμσποίει τους- ορού? fymràydm βέλων δαξαι δια ταύτη? τον μόνον τρόπον
μετοχή? τη θεία χάριτι αφ' evo? και αφ' ετέρου την καθαρωτάτην προ? τον πλησίον
διάθεσιν. Οδτο? συνεχίζει: "6 τοίνυν την άγάπην προ παντο? άλλον και αντί πάντων
οίκειωσάμενο? εαυτψ οδτο? ού μόνον των εκ θεοΰ μέτοχο? ελλάμψεων γίνοιτο άλλα και
είρηνικωτατα διαβιωη μηδ€νο? των πάντων ^ναντιωθηναι τούτω η ανήκουν
760
ε^ισχυοντο?." "Οστι? όθεν φκειωσατο την άρίστην ταυτην όδον 'προ παντο? άλλου
και άντι πάντων", ούχι μόνον θεία? μετοχή? άζιοΰται, αλλά κάί βίον είρηνικωτατον
διάγει και ούδει? δύναται αύτφ άντιπίπτειν. Έπι πλέον, ή τοιαύτη αγάπη Εξομάλυνα
τα? παρ' άνθρωποι? σχέσει? κάί επιφέρει την τε καθαραν συναδελφωσυνην και τον
άρτιον συναγελασμάν.'Αποτελεί όντω? διττή κατευθυνσιν και πορείαν και δεν δύναται
μονομεοω? να νοηθή· και 6 Ψελλό? επισφραγίζων τον διττον τη? αρίστη? ταύτη? όδοΰ,
γράφει: "τη? δε αγάπη? d ? δυο ταύτα διαιρούμενη?, έϊ? Τ€ την προ? τον θεον
είλιιφινεστάτην οίκείωσιν και cl? την προ? τον πλησίον καθαρωτάτην διάθεσιν...".761 Ή
ύπο του άνθρωπου θεία χάριτι όρμουμένη φορά προ? την κατά το εφικτον τελείωσιν,
διευθύνεται το πρώτον προ? τον θεόν, το Άγαβον, συμπεραίνεται όμω? η παύεται εν
τφ συνανθρωπω· ομοιάζει, θα ελεγέ τι? βιάζων πω? τον λόγον, προ? την κυκλικην

59
. Πρ$λ. Γρττγ. Ννσσ. 'Ομιλ. 13 εΐ? * Ασμα..,Μ Igne, PG., 44.I048C- 'εϊΐτεταμενη γαρ αγα«η ερα?
ίγετατ φ ού6εΙ? εναισχύνεται, δταν μη κατά σάρκα? γενηται wop* αύτοΟ ή τοξεία," Έ«ίση?,
ρβλ.Μαίίμον 'Ομολ. Μ Igne, PC. ,4.2680 "υείον αυτόν IT.? ερβτα] λεγ·ν, ε»ειδη και «ρβτον αΤτιον
>δ ουρανών ΪΡΜΤΟ? 6 θεό? εστιν.,,εΐ γαρ ό ερ·? αντο? εστίν ή άγάτη.,.σηλον δη «ανταν ενο«οιο?
Μ? Jim αγα»η 6 θεο? εστίν." Παρά Διον.'Αρεοϊγ. #<pf **iw rfnwsfr. 4.12 (digne, PG„
,709E>,C) "θεο«ρε*β? γαρ τον ϊντ·? ερατο?, ονχ νφ' ήμβν μόνον, άλλα καΐ «pò? τ§ν λσγίαν αντβν
ινονμένον...αχιίρητον.. τ# «λήΌει το ενιαΐον τοΟ θείον καΐ ένο? {ρατσ? Sto καΐ é? δνσχερεΌτερον
Όμα τοί? νολλοΐ? δοκούν, ivi τη? Scia? σοφία? τσ/ττεται, νρο? αναγαγην αντβν...εΙ? την τον
a · ? 4ρ«το? γνβσιν... ivi Tot? ορθβ? TÌV θέί·ν ακροαμενοι? ivi τη? αντί)? δνναμε«? ταττεται
pò? τβν Ιερβν θεολόγβν το τη? άγάνη? και το τον ερατο? όνομα κατά τα? θεία? εκφαντορία?."
ai ενθ' ανατ. 713Α "τον ερατα, είτε θείον, είτε αγγελικον, είτε νοερον, είτε φνχικσν, είτε φνσικσν
'νοιμεν, ivuniflfv τίνα καΐ σνγκρατικην £ννοησ«μεν δοναμιν, τα μεν σνίρτερα κινοΟσαν iwi
ίονοιαν τβν καταοεεστερ·ν, τα 84 ομοστοιχα ΐίίλιν εΐ? NMV*VUCÌ|V αλληλονχίαν." 1 8 ' ετίση? καΐ
•pà Μαίίμ» 'Ομολογ. ?νθ' άνστ. 269Α · "οβεν καΐ αγγελικον αντον φικαν, Ιτ.?. ε'ρκταΐ ?νθα
ίλιστα καΐ τον -rife ενστητο? cvpw n ? 4ν ?ρ·τα θείον...είτα μετ' αγγ<ίλον?, καΐ νοερίν φησνν
»τα, τοντεΌτι vapà θεοσοφοι? àvòpaW, of είσι τή? εκκλησία?...φνχνκον δε εκίλεσεν {ρατα τον
iv αλογιιν, την αίσθητικην φιλίαν...φνσικον Sé ερ·τ<ί φησι τον τβν άφνχβν καΐ άναισθήταν κατά
Ίν Ικτικην ετιτηθ€ΐοτητα...εριίντ*ν τοΟ οημιουργον.* Παρά Χρνσοστορ», 'Q*A. epfr Λμτ. 5.6 (9.470c)
i σοκ Ικοίησεν 6 θεό?, ΐστε φιληθηναι wop' ημβν; ...αντον ειεμφε τον νίόν" ανφρϊίθη καΐ οντο?
Mdév, και ούδε οοτ«? εΌθεσε τον ε'ρστα, αλλ' ανηφε μείζον«?." Τέλο?. καΐ idXiv «αρά Διοννσί»
ρεοναγ. ?νθ' άν·τ. 708fr ομιλβν κνρία? νερί θεοθ, γράφει: "Ιση καΐ 6 θείο? ϊ{*ς αγαθό? αγαθοΟ
à το αγαθάν. avrò? γαρ ό αγαθοεργό? τβν ονταν ερ·?, εν τάγαθ# καθ' ννερθολην «ρονναρχαν,
Ίκ ε^ασεν αυτόν αγονον ir ίαντβ μ^νειν, ίκίνησε 6ε αντον εΐ? το νρακτικεοεσθαι κατά την
ιάντβν γενητικην ννερθολήν.''
'°. KurtZ-Drexl, L.acX. 43
51
Ένθ' άνβτ.

201
 762
φοράν porqnvpoofosrtvunfotq η οτάσι?-τ3ίδευσι?τελευτή των Νεοπλατωνικών.
Ό άνθρωπο?, ώ? è£ αύτη? ταύτη? τη? φύσεω? αύτοΰ, δεν δύναται να πλησίαση το
θείον η τον συνάνθρωπον εΙμή διεξοδικά? και διαστατικω?- "6 ημέτερο? νου? ούχ ούτω
ταΟτα νοεί (δηλ. τα τη? θεία? ουσία?), αλλ' εν ται? άπαριθμήσ€σιν... διαοτατικήν και
763
διεέοδικήν ποιείται την κίνησαν...". Κατά τον ίδιον τρόπον, δεν δύναται να
764
πλησίαση το θείον ειμή δια τη? άλογου εΐκόνο? τη? tv τφ πλησίψ, ήτι?
τελειωθεΐσα εν τψ θείω προσωπω του Σωτηρο?, "ό? εσπν εΐκών του θεού του
765 7 6 6
αοράτου," "απαύγασμα τη? δό£η? και χαρακτήρ τή? ύποστάσεω? αύτοΰ," οδηγά
πλέον αυτόν διαστατικω? Te και αβηκεψσυ&τνιας προ? την όρθην κατεύθυνσιν. Είναι
ή μόνη λογική, ψυχολογική καΐ φυσική κίνησι? προ? το είδεναι- ή δε 4γώπ|, κατά το
υπόδειγμα 'Εκείνου, don? αγάπη? ένεκεν ενηνθρωπησεν ϊνα ήμεί? θεοποιηθωμεν, είναι
4 άριστη d8dç Ε Μ φ ^ τ 7 6 7 . 'Αποτελεί κατ' ούσίαν τον άπώτατον σκοπσν του
χριστιανού άνθρωπου, διότι 'Beò? βουλεται μέχρι τινο? έργάζεσθαι ήμα? αρετήν κάί
επαύξαναν το τάλαντον, είτα δε μετατίθεσθαι τοΰ σκοπού και ϊστασθαι τοΟ προσωτερου
δρόμου και συνεχοΰ? συντονία?, αλλ' αεικίνητου? είναι προ? το καλόν, άχρι? αν προ?
την πηγήν ελθωμεν των τηδε απαυγασμάτων,...κα\ στώμεν και τη? εφεσεω? και τη?
άναβάσεω?."768

Ό Ψελλό? όθεν αναγνωρίζει ώ? πιστό? χρεωφειλέτη? και ώ? 'των 'κείνων

ρημασιν πειθόμενο?', τ.ε., των ποτέ περί epuro? ή άγαπη? άμιλησάντων769, ότι ό

62
. Ή Ιδία μέθοδο? wapouaidtcTai καΐ wapà Δίον. 'Apcoway., ιροφονΕ^ iwTiptaoiaévo? (two τοΟ
Ιρόκλου. Πρβλ. THE STUDY OF SPIRIWAUTYM. by Ch. Jones, 6. Wainwtight, E. Yarnold, Oxford Univ.
•Vess, N.Y. Oxford. 1986. ocU85-lS6. ΕΚομεν On 6 two τοΟ Πατρός. &' YloO. èv Άγί# Πν€*ιατι
ίημιουργηθεί? £νθρ*«ος, ψΙρ«ι «ν έαντβ την eliceva τ% Ociaç ουσία?, καΐ δη Tffe Tpt<nnro<rr«ÌTOu.
ίΐιμοήκνος δθεν την Αφατσν è ν τη 'Αγία ΤριαΊ* σχίσιν, μή δυνάμενο? èv cavrf χιιρεΐν ή"
ΓελειοΟσθαι, άναγκαστικβ? αναφέρεται wpo? την wp^mv Πηγήν teal oupwcpaivcToi kv τ# άΗβΓ 6Q0
ιύτοΟ, τ Λ. τοΟ συνδοΰλου. Tò (nrò αγνώστου uvo? λεχθέν συλλαμβάνει woupiice? w·? το ί ? iv* "I
sought my soul but my soul I could not see; I sought my God but my God eluded me; I sought my
irother and found all three."
'63, Codex Paris., 1182, 275r 24-25
' 6 4 , Έ κ θ ' ανβτ. 281 ν 26 "...φνχη θείον τν χρήμα εσπ καΐ cUrfv WPMTOTOBW καλοΟ..."
' 6 5 . Προ? Κολασ. 1, 15
' 6 6 . Προ? 'ΒΡΡ. 1, 3-*
' 6 7 . Έ ν τ# κεφαλαιώδη τοστφ -rite Ώ ν ί φ » * » ^ ^ μηννματι ευρίσκει 6 Φελλό? τα θεμέλια τη?
ίρίστη? οδοΟ συναγελασμσΟ, αναφορά?, σχέσεων καΐ Ηαφη? Tir ivQpéimv, Ιδία τβν two βλίφεσιν
ίσκιμα£ομενι»ν. Δια τοντο, αλλαχοθ, δίδςι καΐ ITCPOV ορισμον WMS, ypa>#v wpò? φίλοκ "dwaiTcî μίν
μα? ό αληθή? rfc ffcJ/Îrr 4eK àV6p»ffc τοΟ 6co0, αντβν σοι τβν σκμφορβν KOIVWVCÎV, καΐ τβν Γσ·ν
r«. ραρβν άνέχ<9θαι." Πρβλ. Κ. ΣαΌα?, τομ. Ε', η\. 234
' 6 8 . Κ. Idtoiç, τομ. Ε', σ€λ. 164-165
' ^ . Παντ«? οί Πατέρ«? ι% 'Εκκλησία?, ^wvcòpcvw inrò τη? Ί . Γραφή?, καΐ δη τοΟ ΕύαγγςλιστοΟ
% dyciwn?, TOO κλανοΟ καΐ nyawiwi^vou 'Ivciwou, έμίλησαν ίλλοι ίκτίνέστιρον ίλλοι σνντομιίτερον
repl τη? èydwnr αβτη, κατά τον 'Ι. Χρυσοστομον cîvai η "pita καΐ wηyη καΐ urJTHp...aw<ivTev τβν

202
 άνθρωπος δια τη? άρ€τη?ΐγάπη? άακινητ«? προ? το 'Αγαθό? €χ«ν και διηνβςώ?
kmwUvwv το τάλαντον, TCXCIOÌ TÒ κατ' dicóva δια τη? ctafrosr ?νθα κάί orfj τη?
1
tyeoew? και τη? avapVxoewc προ? το καθ όμούβσιν, ίνα έπαληθβίοΊ) το imo τον
770
Οΰρανοβαμωνο? λ€χθέν: "διωκ« δ* é m\ καταλάβω, Εφ' $ και κατώήφθην.* Ή
οτάοα? αυτή τη? Ιφβκω? η £πιδσσ€ω? καλαται vcperiioi? η και δψος: "torà & ή
μ«ν προ? το καλόν ίπίδοοι? όρον ί χ « το απφίγραφον και αόριστον, τφ γαρ θεψ μόνω
771
π«π€ρατ«ται αφ' οδ την αρχήν «σχηκβν..."

772
Κατακλάομ€ν το π«ρι ί * * ! ^ κβράλαιον οπ«ρ ώ? 'Εκ των «5ν ούκ aveu* κρηπι?

Αγαθόν" (Β. de Montfaucon, Joannts Chrysostomt opera omnia, 1-13, 2nd ed. (6aume), Paris 1834-9,
bonvliae de pentecoste. 2 S (2.473B), Ό Sì Γρηγορώ? tifarne fett« την τΛιν rie érrfnc.
λεγ»ν: "χρη clorai τη? Αγα«η? την τα'ξιν.,.δεί γαρ θεον μίν Αγανβν ε? 8λη? καρδία? TC καΐ
φυχη?...τον Sì «λησίον ti? ìavrov." (Mtgne, P6„ ΦΙ. 845D). Ό 'ΰμιγέκι*, ε* άλλου, SiSci το»? eft?
χαρακτηρισμού?: "Αγονη Sì ομόνοια...τβν κατά τον λογον καΐ τον ίίον καΐ τον τρονον fi συνελοντι
òavai imvavia βίου if ίκτε*νεια φιλία? καΐ φιλοστοργία? ίκτά λογού ορθόν." CMIgne, Ρ6„ 8.976Β)
ε«ίση?, "Αγονη Sì τολλαχβ? νκΐται Sia νραοτητο?, Sia χρηστότητο?, SV Οτομονη?, Si' αφθονία?
καΐ Αζηλία?, δι* Αμισία?, St' Αμνησικακία?- αμέριστο; ìemv ìv νβσιν, Αδιάκριτο?, κοιν·ιακή\" (ενθ'
άκβτ. θ. 1028Α). Kai «εραιτερ·: "...την Αγάνην ενδείκνυται cl? τον δμοιον δια την Αγανην «pò?
τον δημιουργον." ( ?νθ' αν·τ.) Άνεφερομεν μόνον ολίγα «αραδείγματα εκ τοΟ μεγάλου «λσΰτσυ τη?
Πατερικη? συγγραφή? Ικανά «pò? στηριξιν τη? A? άν· ημβν θέσε«?.
77
° . Προ? Φιλί*. 3, 12-13
7 7 1
. Κ. ΣαΈα?, τομ., Δ , σελ. 421
77
2 . ΕΙ? το σημεΐον τοΟτο δφείλομεν va *ροσθεσ·μεν δη 6 Φελλό?, εν τινι wepl Νηστεία? αύτοΟ
λογ·, (Adytx η>9 éwepn'tnv, δς έηκ^κλψται fcÀérnoçl, κατατάσσει την Afevrerirri? την «ριίτην fi
την τελεί«σιν τβν Αρετβν. Έν Αναραμίλλοι? ρημασιν, ακρ»? Sc νοιητικοθ βφου? καΐ θεολογικού
θαΌοο? εξαίρει την Αρετην τη? Νηστεία? καΐ δίδει αυτή μόνη την δυναμιν τη? «pò? τον θεον
Ινιστροφη? καΐ ίλλαμφε·?. Κατά την ήμετεραν Υνιίμην, ò Φελλό? δύναται va ομιλφ « p i Νηστεία? fi
Αγα«η?, TÉJV κ « τ ' Ι ( · χ η > 'd^crtV, Aveu ουσιαστική? διακρίσει·? αύτβν. 'Ιδού vi? οδτο? ομιλεί:
Η
...{υμ*αση? γαρ Αρετή? δση TC «ρακτικη καΐ δση Οοιρητικη vtyweev, αρχή καΐ τ^λο? αδτη
καθάπηκν cv^xci τοΟ σιίματο? τα? ορμά?, εμφαίνει τοΟ «νεΰματο? τα? αύγα?, σβενννει το τΟρ,
άν<£»τ€ΐ το φβ?, κατε*χει τον χοΟν, άναγει τον νοΟν, την σάρκα οουλαγιιγ<ΐ, την SicCvotav ελεύθεροι,
δεσμεί το σομα, ττεροΐ το ννεΟμα, εγισυμίαν frrowov αναιρεί, oitfvoiav άλογιστον αθετεί, αβυμίαν
κενοί, εύφροοτίνη? τληροΐ, βρον? ταΐ? αίσθησεσι τίθησιν, άφθαλμον σνφρσνΚ;«· Υλίτταν pv6vi(ci,
άρκμάτιιν άνοφοραΐ? οίι θηλονει την δοφρησιν, μελισμ<ίτ·ιν κατατομαΐ? ονκ εκλοει την ακοην,
σβμ<ίτ·ν ε*αφαΐ? ο6κ άιατ^ την αφην, χρημ«(τ·ν κατανομαΐ? ob διαιρεί την φνχην, «ραγμ«Ιτι>ν
ένιφοραΐ? ού ραττίζει τον νοΟν. ctv« τα μεί(· καΐ το τελειότερα; αρναΐει κοσμον, νροσαγει 6ε#,
ελεύθεροι τβν αίσθησεβν. «pò? ούρανον άναγει τον νοΟν, μετά τβν αγγΛβν Ιοτ«\ »pò? την νροτεραν
C«ifiv άτοκαθιστβ, μάλλον δε την «φηλοτεραν καΐ κρείττονα, νηστεία σιίματο? Wicpmn.?, ννεοματο?
Cattai?, ήθβν κόσμησι?, φνχη? κιίθαρσι?, διανοία? ίναρσι?, νοΟ ντέρ»σι?. νηστεία τελείκσι? αρετβν,
«λΐίρκσι? όρεκτβν, μετάοοσι? εφετβν. νηστεία τη? Ολη? άναγνγτί »PÒ? το θείον μεταγιιγ4 τβν
άγαθβν εναγ«γΐ|. νηστεία φνσ«ι? κόσμο?, «prftcM? νομό?, γνιίσε·? όρο?· νηστεία - αλλά τί άν
cfvoipi; «β? δε καΐ φρασ·, ονοσον καΐ Μλομακ Αδίνει μεν γαρ η φνχη ϋρρηπί τίνα νοήματα καΐ
άνο^ρητα, ή Sì γλβσσα «pò? την εκφασιν τοοτκν èvavopcf. αβτη τατρίοα μίν αοχεί τον
«αρά&εισον, νομοθίτην Sì τον θεον καΐ κοει μίν ταντην η καθαρ«·τ(ίτη φνχ4 άτοτίκτεται Sì Tat?
βδΐσι τοΟ »νεύματος- καΐ »pfiiic μίν ταντη? η κάθαρσι?. ά»οτΛεσμα Sì ή «pò? θεον ένιστροφη τη?
φνχή?. τελεία Sì οοσα καΐ γόνιμο? τα? άρετά? «ava? awycwe· ivo γαρ ταντη? ή σοφροοτίνη καΐ
το έγκρατί? »pò? τα? ηδονά? καΐ άηττητον, η κοσμιοτη? τοΟ φθον?, ή καΌαρσι? τη? φυχή?, η
ντεροφνία τοΟ νοΟ καΐ »pò? θεον (ίΕ·σι?." (Kurtz-Drexl, Ι., σελ. 335-336) Έν τβ άνοστασματι τοοτ«
«apoveiCcTai ουχί μόνον η α«αραμιλλο? είτγλκττία τοθ Φελλοθ Αλλά καΐ ή θαθεΐα γνβσι? τη? καθ'
ημά? θεοσεβεία? ά? καΐ ή ε κ θ α θ ^ · ν ίξαρσι? σνγκινηθείση? τη? φυχη? αντοθ θεί· fptrn.
Δίν θα σχολιασιιμεν το άνβτέρβ ίβάφιον Sion τοΟτο Αφ' έαντοΟ διαυγέστατα ομιλεί. Δια το
«ιστον 6μ«? καΐ δίκαιον, «αρεθέσαμεν τμήμα τοθ Αίνου «pò? την Νηστείαν, fin? καΐ Tec i**ret
wdm*f tfmrfciwf. Διερβτιίμενό? τι? ton? είνει- «β? είναι δυνατόν να συμβιβαση τι? τα τοθ

203
 και προϋπόθεσα? ασάγα πλέον τον ανθρωπον d ? την Ιλλβρφιν.

ΚΕΨΑΛΑΙΟΝ ΣΠ

ΠΕΡΙ EAAAMYEQZ

"...μέγα το άιτολαΰσαι του θείου φωτό?,

...ανάψει γαρ ό θεό? tv τη ψυχή σου άκηρατον φ«?,
και καταλαμψει oc ήμερα σωτήριο?, και καταύγασα σ€ άδυτο? ήλιο?,
και μίσησα? μεν τούτο το ήλιακον πυρ,
7 7 3
αγαπήσει? 6c το νοητον beavo και απόρρητον φώ?..."

Το ώ? avo» εδάφιον, Ιν be των πλέον βαθυστόχαστων επιστολικών αποσπασμάτων

του Ψελλού, 7 7 4 αποκάλυπτα ώ? be τη? αίτια? τη? συγγραφή? ούχι μόνον το βαθύ
αίσθημα φιλαδελφία? ύπερ του δεινω? και άδίκω? πάσχοντο? συνάνθρωπου, άλλα και την
δυναμιν τη? εσχατολογικη? πεποιθήσεω? του Ανδρο?, οστι?, ουχί π«*? κηρυγματικω?,
άλλα κατά την ώμήν του συμβάντο? εμπειρίαν, προκαλείται cl? το άκέραιον πάσαν την
προσωπικην αυτού όμολογίαν πίστα»?. Ή αδιάσειστο? πεπσίθησι? και πηγαία πίστι?
του Ψελλού πολλά όφελεΐ τον δανοπαθοΰντα παραλήπτην τη? επιστολή?, οστι? και
μετέχων δια τη? άναγνώσεω? των θείω Ιρωτι εμφορουμένων λόγων του φιλοσόφου,
επαναπαύεται πλέον τη θεία Χαριτι κα\ Προνοία. 7 7 5

1>«λλο0 wcpl ι% «ριίτη? d p c i % λ«γ6μ<να, δταν otrro?, £λλοτ€ òpitn ταοτην is TWJr T V · Ι * ·
Iceptfar, 4λλοτ€ νάλιν is τη> mmempmrdrnrtfyaTwtrκαΙ weÉXiv · ? τη> rqarcfw, (υμτάση?
>δωκ άρ€τή? αρχή καΐ τίλοτ. ΈΧζ τήν φαινομοακήν ταντην wepi τοΟ (ητηματο? τούτου awoplav,
micioOiKv τα ICH?. 1. Ό *€λλο?, wapcKTÒ? τβν Ιν TQ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΠΑΝΤΟΔΑΙφ σνντ6μ»ν
κφαλαάιν ("6641), ονδαμοΟ άλλον wapownrfCcToi auyypcty··' ΙοΊον vepi 'Αρίτη? wòVqpa ή λογον.
!. Τα ίνανταχοΟ Ιν τοί? ipyoi? αντοΟ ΙγκατΰΟΊηφμίνα wcpl dpcTfc σχόλια, χρίουν Ιδιαιτέρα?
ιροσοχη? κοί συρραφή?, Γν' άρμονικβ? κατάληξη ns clç την καθαραν καΐ awapaftfanov γνιίμην
χντοΟ. Ταθτα, κατά την ήμβν γν*μην, dworcXoOv την »λίον γνησίαν wcwofdnwiv τοΟ •ϊλλοΟ, διότι
Γράφβν l«i τίλίίιι? διαφορςτίΜοΟ θέματος, αυθόρμητο? ΙκφραΧ«ται wept αρίτη? καθβ? dyci αυτόν το
[IvcOpa. 3.Έχοκτ€5 Ow' &|nv το μ*ΐζον pipo? τή? ^κλλίία? βλη?. wcwoftapcv on οδτο?. CITC wcpl
frown?, ή ôcupfa? fi νηστ€ία?, is *ρ«τη? dpCTfc ομιλον, Iwoct κατ' ονσίαν μίαν καΐ την αντην.
loms χρησιμονοκί τον opov το· rot •«•Wer, όταν Ιν φιλοσοφικοί? *λαισ<οι? σκ<Ίπηται· καΐ
κίλιν, τη> dytfawjr, όταν γραφικβ? καΐ Ócoocfie? κινητοί· τΛο?, τήν rwjrrcfcr, σταν μοναχική
,δϊιίματι, σννιστφ τον τροτον τή? wpò? 6eov Ιηστροφη?. Tò dwoTÀeoiia wapd ταθτα wapweVci το
χυτό, δηλονότι ότι οδτο? wtfvTorc άγιινιβν dyitvCCcTai wepi τοΟ Tpòwou τη? το« ivdpéwou Octiac«?
cal αβτηρία?.

^ ΐ . Έ ν β ' dv#T. τομ., Ε', «λ. 317

^ 7 4. Ένιστολή γραφ€ΐσο woo? τον Στρατηγον Διογ^νην oVc καΙ Ιτυφλ«ίθη.
775
. Ό *€λλο? Μαιοί τον φίλον αοτοθ καΙ wapaXljwmv τη? Ιηστολη?, pcTo^v τβν 6λλ·ν καΙ δια
riv Ιξηρ "τοΟτο δί γνβθι wap' ΙμοΟ, OCIÒTOTC <v6p*wc, δτι wdvTa τα Ιν τ# ρϊ« nvòpcva τη? θίία?
»ρονοία? καΙ οίκονομία? Κηρτηνται, καΙ ούδίν άλογιστον, ούδί àwpovairrov, άλλα wdvTa IWOWTCVCI 6

204
 'Επιστρέφοντα Év τφ ώ? άνω %δαφίφ, το όποιον ώ? παρεττ|ρήσαμ€ν αποτελεί ουχί
ίηρον σχολαστικον δοκίμιον του Ψελλού, άλλα την αύθόρμητον και πηγαίαν πίστιν
αυτού, τέσσαρα βασικά σημεία, μετά του ω? άνω κεφαλαίου σχέσιν έχοντα, χρήζουν
Ιδιαιτέρα? προσοχή?- και ταύτα:
1. Ή ανοΧανσι? το» tefav +»Τ9?·
2. Ή πττί uà * «ΙΤΜ «*ΤΟ«, ό θ*ός.
3. Ή ταυτισι? του KaToXejivcotai cai UTOvyiXcotu perà 1% ο « τ ν τ ο ν

4/ Η εκείθεν Ικανότη? του άνθρωπου το< tuucpircir μεταξύ ^λιακσΦ ννρο? και
«WOÌHTOV +«τό?.

1. Ό χαρακτηρισμό? τη? του θείου φωτο? άπολαυσεω?, άλλαι? λέξεσιν, ή ελλαρφι?,

Sia πάντα θεσσεβή χριστιανόν, αποτελεί péy« συμβάν- είναι, ώ? πρσείπομεν, το λόγω
και αρετή άπώτατον τέλο? του άναδεδημιουργημένου άνθρωπου. Είναι οντω? ή εκ του
κατ' dico να d ? το καθ' όμοίωσιν άποτελευτησι?. Είναι ή εν τψ Παραδασω τελεία
επιστροφή τη? εν Χριστφ ανάσταση? Άδαμιαία? ύπσστάσ€ω?.

2. Η πηγή, μάλλον t α 4 τ ο « ι γ ί cai t πραταιτία του εν τψ άνθρωπω

ελλαμπομένου φωτό?, dvai αυτό? οδτο? ό θεό?· "το γαρ αθρόω? τη? ψυχή?
εξαλλόμενον," μαρτυρεί άλλαχου, 776 "τούτο δη αύτφ το βοΰλημά εοτι του θεού."
Έσχομ€ν ήδη πολλάκι? την ευκαιρία? να όμιλήσωμεν Επί του θέματο? τούτου. Ό
Ψελλό? όμω? αΙσθάνεται επιβεβλημένην την ανάγκην οπω? λογικω? τ€ και θεοσεβω?
οτηρίξη το βέβαιον τη? ποθητή? £λλαρφ€»? επι τη? μόνη? πρωταίτια?, τ.ε. τον
6cóv, όστι? κάί "πάντα? άνθρωπου? Θέλα σωθήναι και α ? επίγνωσιν άληθ€Ϊα?
ελθειν."777 "Οθεν, το άπο'^ητον •#?, δηλονότι 6 θεό?, άν&ι *> τ% 4»»ΧΪ το
7
άκηρατον φ#9 διότι ουτο? πάντοτ€ "εν τη σκοτία φαίνει." ™

3. Το ρε'γα τούτο γεγονο? του καταλάμνεσθαι f καταγα^εσβαι ούδεν έτερον

δήλοι εΙμή τήν ownfpior flMper, ήτοι την στιγμήν τη? ολοκλήρωσε»? και
άνακεφαλαιώσεω? τη? ανθρωπινή? ουσία?. TÓTC δηλαδή ό άνθρωπο?, φαεσφόρω γνώσει

Ικοίμητο? οφθαλμό?, καΐ ivû JÛV ίνταΟθα knióvmv καΐ Swxcptiv, μοάλα? am&fai? τυΐ?
nnwcivaai ταμΐ€&ται." Κ. Σέθαε. Ε', £νθ' άηιτ. «λ. 317
Ά Kurt2-Drex1,l.,Q€X. 57
' 7 7 . Ilpfc ΤιμόΟ. Α', 2,4
' 7 8 . Κατά Ί·αν. 1, 5

205
 Ιστάμενο? έμπροσθεν τον άποβρητον φωτό?, ελενθερονται των γηίνων δασμών και
i-Xqtafei σωζόμενος:. ' Α - λ ^ α · 7 7 9 σήμαινα την πνενματικήν άφνπνησιν, την öc
τον πνευματικού σκότον? μεταστροφην, (δηλονότι την £κ 1 % λ&/ά> es ék^% και
σώφρονα εγρηγορσιν.

4. TÔvoç, ή πνενματική αύτη εκ τοΟ σκότον? εΐ? το αφατον φώ? μεταστροφή, Ικανοί
πλέον την ελλαμπομένην φνχήν άς την διάκρισιν τον υλικού και πνευματικόν κόσμον.
Ή Ικανότη? αντη τη? ψνχη? τον 6ιακ#ίνειν μεταξύ πνρο? και Φ·τό?, fcyKpvirrerai
εν τοί? "...και μισήσει? μεν τούτο...αγάπησα? δέ...εκεινο" λόγοι?. Ό Φελλό? εντανθα,
ώ? παλαιόθεν είθισται, ταυτίζει α) την εννοιαν τοΟ φ β τ ο ? μετά τή? y n f o a · ? ·
β) δια τον μεν ννρο?, σήμαινα την πεπερασμένην γνώσιν, τ.ε. την τον φυσικού
κόσμον άντίληφιν γ) δια δε τον φυτό?, δηλοΐ την άπειρον, νπερβατικήν, την κατά το
ανθρωπίνως εφικτον θεία ελλάμψα γνώσιν. Είναι δηλαδή Ικανό? ό ελλαμφθει? νον? να
κ # « Ί και να διακρίνι ή ορθή δ' αύτη κρίσι? κα\ διάκρισι? καλείται η>ε>α
«•nfeio?. Ή κρίσι? αντη και διάκρισι?, η και βε»ρί« τ · ν θ ε ΐ · ν θεακα'τιιν,
είναι αποτέλεσμα, επιφερα 6 Ψελλό?, τη? κατά το μετρον των αρετών καθάρσεω? και
ουχί άπλώ? κλήρο? τη? τον άνθρωπον γνωστική? δννάμεω?. 780 'Αλλαχον πάλιν,
βλέπει την δι' αρετή? μέθοδο ν άνόδον σννυφασμένην μετά ταντη? τη? θεωρία?· δηλαδή,
αμφότεροι αρετή και θεωρία προνποθέτονν άλληλα? και ή πρώτη ανέάνει και οταδιακώ?
άντιμετραται κατ' άναλογίαν τη? δευτέρα?· "ώσπερ τη? άνόδον των αρετών, οντω δη
και των εν θεωρία νοήσεων."781 Τριβαθμίον? δε όριζα ταύτα?· και ώ? προ? τήν δι'
αρετών άνόδον, εΐ?: α) τά έσχατα· β) τα νψηλά καΐ μετέωρα· γ) τα μέσα κα\ μέτρια. 'Ω?
προ? τήν εν θεωρία νόησιν, εΐ?: α) ή μεν εγγίζα τψ πρωτω αΐτίω· β) ή δε ύποβέβηκε
και διήρηται- γ) ή δε εγγύτατα τον κάτω πέφνκε θεατού. 7 8 2 Σννοφίζων δε, Πλατωνική
τρόπω, συνδύαζα φιλοσοφίαν και μνστικην θεολογίαν ώ? εξη?·. "μετρονμεθα δε κατά το

?79
. Ikpi τ% ίτυμολογνκ^ ÎKVOÎOÇ Τ%· XC?C»? 4 1 4 · » · , etτ' Ικ τή? Κ « τοΟ à«·-. Ι**-, $
«rf-, 18c το λίαν cvouufówv Κ€φ.TOOPaul Friedländer, PLATO, W àvm, «λ. 221 ίξ.,
\LETHEM, A discussion with Martin Heidegger. Β? Tè wctov τοΟτο, Stc^wvir 6 Friedender
«τα τοΟ Heidegger Ας wpò? τϋν ορθήν ipwivciav rfc X*|«iç «14kl·« into Πλατ*νο?, σημαοΐ τα
•ξήτ. "For Plato, there is In αληθή? and dMfcw an equilibrium between the revealing truth, the
nhldden reality, and the truthfulness which measures that reality by this truth. Plato did not
»rrupt the concept of aletheiâ, as Heidegger claims. Plato sharpened the concept, systematized It,
nd heightened It." hV imi. «λ. 229
8 0
Codex Paris., 1182, 23r 42 -23v 1-3 "wftae φνχϋ άναχθίΐσο wpò? τήν fefov ατΜτητα,
foot? àiinnis τροσομιλοΟσα ν&ς βίίοι? 0«ίμασι, ifrwirfCci TOÎÇ Ocioiç οραμασι καΐ »pò? τήν τ8ν
MOUOVTHV αναλογίαν συγκαταβαίνονσα, TVMt τ< τα ατώτ·τα καΐ »λαττ« τα ανλαστα. BtmpiCms
& in ri τ* β · Λ » « ρ€τρ·ν τ#ν érrwnfv κ«κλ#·τ«» «UM τ^τ ττβντικ^τ
tfrepir s c i itè ρέτρ·ν « i r t e τ4τ K«tajpvc«ff.H
81
.Έν8' άν·τ. 1182, 284ν 33
^ . Έ ν θ ' άν·τ.

206
 μέτρσν των àperwv προ? τα? ανόδου? των γνώσ€ων και tfcnrcp km. των πτερυσσομένων
νοεττών και προ? το τη? πτερώκω? μέτρον και ή προ? τον αέρα πέφυκε? άνοδο?,
ούτω δη Jnrì τη? λογική? ταύτη? πτεροφυία? tori." 7 8 3

Έ ν τψ iTcpi 'kpapxiaç των "Οντων κ€φαλαίω ομιλήσαμε π«ρ\ των επουρανίων

Δυνάμεων και είρομεν τον Ψελλόν ακολουθοϋντα την διδασκαλίαν τη? Εκκλησία? να
όμιλη περί των εννέα Πν€υματικών Τάξεων. Παρετηρησαμεν δε συν αύτφ ότι, εκάστη
Τάξι? ποια την άναφοραν αύτη? και ελλάμπεται αμέσω? be τη? προ αύτη? ανωτέρα?
'Ιεραρχία?. Ή εννάτη Τάξι?, ή των 'Αγγέλων, ψι$ και j r « ^ ; * ^ καλείται, είναι 6
συνδετικό? κρίκο?, δύναται τι? να εΐπη, όση? και μετάδιδα την ύπ' αυτών δια των
αμέσω? προ αυτών Δυνάμεων cXXcp+ir, την οποίαν ή τψ ερωτι θείω κεκαθαρμένη
ψυχή απόλαυα. Οΰτω?, "...τα Σεραφείμ αμέσω? παρά θεού τα? ελλάμψει? δέχονται...,
άγγελοι δε προσεχώ?...κάί οΰτω τα διεστώτα συνάπτεται τη προ? άμφω του μεσάζοντο?
οίκειότητι."784 Δια του ifrewrgr ενταύθα δέον δπω? νοήσωμεν τον γνωστόν πλέον
ορον c i c v Y "ή δε είκων όμοίωσιν εχα προ? το παράδειγμα- d δ« όμσιοϋται θεψ,
πολλψ μάλλον ταί? ύποδεεστέραι? δυνάμεσι."785 Ή ελλαμψι? όθεν συμβαίνει κατά το
μέτρον τη? μιμησεω? και οίκειωσεω? τη? μεσαζσύση? 'Αγγελική? τάξεω?, ητι? και
πλησιεστέρα ή και οίκειστέρα τφ θείω φωτι υπάρχει- και τούτο, διότι "...άγγελοι?...
ύψηλότερον πάντω? η καθ* ημά? το θεοειδε? και θεοείκελον."786 Kai όπω? "άγγέλω...έί?
εξ αύτη? ύπάρξεω? ό σκοπό? προ? θεον εστράφθαι και ταί? εκείθεν αύγάί?
7 8 7
καταλάμπεσθαι και δια των υπέρτερων δυνάμεων τα θεία μυστήρια μυείσθαι", ούτω
και ή ελλαμπομένη ψυχή ποιείται την προ? τον θεον άνοδον δια τη? των 'Αγγέλων
αμέσου αύγη?. 7 8 8 Και πάλιν, αγωνιζόμενο? άγωνι$ ύπερ τη? όρθη? άντιληψεω? του

83
. J. B1deZ, μνημ. ίργον, «λ. 172
Μ
. Codex Paris., 1182. 305ν 7-9 Πρ&λ. i r t n * καΙ 4ν Κ. Σέβα. τόμ. Δ', «λ. 336 "«σκρ γαρ 6
vu κόσμο? μ«ί(οσι κοί ίλάττοσι σϊ^σηραι τάξεσι, καΙ al μεν έγγυτίρ· 6c# clan καΐ αμεσ«?
rôOcv ίλλ<ίμιονται, al 8c τα? ιριίτα? έλλαμφα? δέξασθαι μη δυνάμενοι, καταλληλότερα? cavrat?
ία τβν μ€σ«ν δυνήκιιν ύιο&χονται, ί ν δη ταί? ιροσεχβ? cavriv υφιστάμενα? μεταοιδοασι, καΐ
,δται ταί? έφεξη?, καΐ οϋτ»? ή (πκμκόσμιο? èwcà? cl; την αγγελικην δυναμο&ται itovcpdntaiv
ιταλίζουσα..."
35, Westennk, »φ. '48. σ«λ. 37 Πρβλ. καΐ KurtZ-Drexl, Ι. σ«λ. 413, ΐνβα καΐ amvapafeittci
> κ«τ* ciatfr« κ«ί κ«·* ijmimmtw, X4ymv. "ovcCv yoOv τοστοιν οναμαΊνιν, τοΟ TC κατ'ίΐκονα
il TOO καθ' όμοάισιν, το μ«ν otor1
6#αμι; ίση, το δ* otoc cWpvaa. καΐ τοΟ »kv κατ' cUóVa
(ÎVTCÇ ιρομ€τεχομ€ν, τοΟ Sc καβ énD^MiK «Ι TCÀctdkrrcf l i ' 4#CT4T K«Ì T W K K . '
B6
. Kurtz-Drexl,l.,a«X. 412
87
Έ ν β ' dwiT. σ«λ. 120
98
. Έν έτίρ· λογφ αύτοΟ Ä> ni rpmnfaor ΤΌ9 κν*ύνρ r$r Μηβββφ/ά**? (Codex Paris.), 6
ελλο? inav4px€Tca. άς το wcpl Θεοφάνια? Μμα καΐ διακρ<κ« oixl μόνον τον TPOW ί μ^θοοον
ite τβν 'Ayy&itv καΐ άν6ρ4»»ν ίλλαμφ«·5 αλλά καΐ CIOVK^TCWV την οια τηε 'EvoapKtiates τοΟ
όγου άντΐληλιν (nrèp τη? wtooooiB CIKÖVO?. "<nrc&N Mr ovv OcoO φαντασίαν ivorrpiCoiicvoi
πα το ovcptk^TiKÒ? τη? φ«σ«ι? φαντασίαν νιοδεχονται. φβτα tour Scxoucvoi καθαρά καΙ
ρρητον? αϊγλα? καΙ άκηρ«£του? λαμιτροτητα?- twêpmwn te την φΰσιν Ó*CP$OVTC? 4λλοι ίλλο?

207
 όλω? ούσιωδου? ζητήματος τη? καθ' Ιεραρχίαν θεώσεω? και εν προσπάθεια αύτου
συνοψίζει την θέσιν τη? ορθοδόξου πίστεω? ώ? ε£η?: 'το γαρ τοι τη? θεώσεω? όνομα
ούχ δμοιον άπάσαι? φυσεσιν, ούδε d ? την αύτην φέρον θειότητα· αλλ' επειδαν ή φυχη
τα μέτρα των οίκείων δυνάμεων εξελίξασα d ? την εαυτή φθάση προσηκουσαν
τελειότητα, το αναλογούν αύτη τη? θεώσεω? έίδο? άπείληφεν- ού γαρ αν ύπερεκταθείη
την τοο αγγέλου αξίαν, ώσπερ ούδ' beavo? τοΟ κρείττονο?, ούδ' ούτο? του
υπερκειμένου- ούτω γαρ αν συγχυθείη τα πάντα, και άκοσμία το παν, αλλ' ού κόσμο?
εσται την του όνόματο? οημαοίαν δυνάμενο?." 7 8 9 Το άρτι παρατεθεν εδάφιον σαφω?
είηγα τα όσα μέχρι τούδε αλλαι? λέζεσιν Ιζεθέσαμεν. Ό Ψελλό? τόνιζα εμφατικω? TO',
άλλη ή αξία και ή έ£ αύτη? προσήκουσα οίκειότη? των Χερουβείμ, άλλη των Σεραφείμ,
άλλη...τών 'Αγγέλων και άλλη τη? του άνθρωπου φυχη?· εκάστη, όθεν, κατά τα μέτρα
τη? εαυτή? φυσεω? και κατά το αναλογούν αύτη" dito? ή μέτρον τη? θεώσεω? âeoûrat,

Epi tauro«? τάς farvelo? κατακρμα'τισαν...άλλ' taiSlf vcp ή TÌV feoplvtiv φνοι? x«prîv του
είου T V ούσίαν αδύνατο? ην, iv taira? τοί? ctocoiv αντοϊ? έρφανηΕίεται, d «Ι καΐ I6tïv
Εδΰνηνται* ού γαρ ναρα τήν τοΟ feiov φοσιν τ) τβν ünivmv ikdrrmns, άλλα τάρα ττρ· TÌV òp»Vrev
a t k m a v όρφ Κ £λλο? 4λλ·? καΐ is (κάνης fXaxcv φ φάκ»? ff iwimocfo? ttc*?....i*cl ove μή
s ί χ « φνσ«ι? òpipev, iv cimivi TOOTOV KOI οτααΐ? φανταΜκθα- τον Sé Ocòv κοί μάλλον
ίκονιζήκθα, βτι jrì| ocoupaTtiTai tv* δλοι? tots οφθαλμοί? foflv ονονίοφ αλλ' βλο? i o n v
»€ρίληιτο? καΐ αόρατο? αλλά wrfXai piv è ν CINDOIV τ§βν ioeacvvTO 6 Oiò? δη 6' ήλο* TOO χρόνου
> »λήρ·μα...τοτ€ 8f| τοΟ νατρο? λίγο?, i) pia ννοστασι? τ% τριαδική ίλλα«η|κ»? I l i ττρ» Ιδίαν
Ικονα ονσι»δβ? κατ€χιίρηκ€ν, o k Ιλλαμφα? üptv ττρ· αντσν θαφακιαν, άλλα τ# ίαυτοΟ vpootfwv
toi«6e? ττρ· fpcTcpav φνσιν οβοοτοσα»ΐ€νο?...καΙ Μ»νο% wcwovvcv ISàv τήν μ«ταμορφ·οιν τοΟ
ίγου iv θαρΊίρ Όνχοντ· φησι (Μ·νο%) καττρτραφα? fp* τρκίληφα? φνοαν é? CINOVMCTÌV καΐ
"ipàv ctvai την {λλαμφιν, αλλ' 4? αυτό? · ν ο ίλλάμφα? καΐ Ιλλαμφκί?. Μία γαρ ντοστασι? καΐ
K ? pepcVrpca? i d iv καΙ &δί·? ouvèv τ# νατρί, 6 αντο? χρηματίοα? καΐ ανθριινο?." Ένβ'
W»T. 1182, 266ν 14-37 / 266Γ 1-5
8 9
Κ. Σα-θα?,τομ. Δ', σ€λ. 337

208
 •rife· φυχη?» δηλονότι εξελισσόμενη? d ? την προ<τηκουσαν αυτή? τελειότητα. 790 Το
κεντρικον οημάον όπερ και ενδιαφέρει ήμά? »? «pò? την μέθοδον θεωσεω? τή? φυχή?,
dvai το οτι αυτή "ού yàp αν ύπερεκταθείη...", κλπ. Το συμπέρασμα όθεν σοφέ?.
Παρετηρήθη ηδη ανωτέρω οτι, ή δια τη? αρίστη? όδοΰ άνοδο?, τ.ε. τη? αρετή?, dvai
διηνεκή? και δέον όπω? μεταμορφωται αυτή εσσαεί "από δο£η? d ? δόξαν,"791 διότι,
κατ' ουσίαν, "ούκ εστί TÄO? τη? άρετη?, αλλ' όσάκι? αν τι? βουληται."792 Ή
πνευματική άνοδο? προ? τον τ€λικον και άπωτατον σκοπόν, τ.ε., την ελλαμφιν, άρχεται
βεβαίω? εκ του παρόντο? βίου και τελευτφ d ? την αΐωηον ζωήν. Και ενψ ό άνθρωπο?
αποτελεί κράμα η μίγμα ΰλη? και άυλία?, δύναται εκ τη? εν εαυτψ τάξεω? και
Ιεραρχία? να προσέγγιση εκ τοΟ hic et nunc δια τη? ψυχή?, δια των αρετών και δια
του νου τα? dvo^oui? το« βαον κάλλοντ, aïnve? εγκατέσπαρνται απανταχού.

?9
°. ΕΙ? ?ν έκ τβν «λέον αύτοΟ δσγματικβν δ«αμί·ν èv Codex Parts., 1182, 308r 34-50 / 308v 1-
11, (El? TU, aids' Ä*&* /*νφε*4τ rr nui yrvptfâcnsl οαν»άζ·ν Γρήγορων τον θίολόγον é?
ίναβαντα καΐ «Ισίλθοντα CV τβ Σιναί« γνοφφ, cv# 6 Ιδιο?· Μ ^k inipaar η>Φ fat?
ίΰρισκομ««?, ομιλεί «cpl τοΟ «β? €«ιτυγχαν€ται η τσΟ θεοΟ «pò? ήμά? ?ν»σι?. θα στικιιίσιιμεν
répo? μόνον τοΟ δοκιμών TOVTOU ovcp καί σαψβ? ερμηνεύει τήν vcpl θεβσε«? θεορίαν τοΟ Φελλον.
Κατ' αρχήν οδτο? άναγν·ρίίει τήν του ανΟρντου «νευματικήν ασθενειαν καΐ ομολογεί "τον μεν
Ιληθή λογον κοί «arra άνε'λεκτον,.,.είδείη μόνο? 6co> τον δε ItoclLirofivror ήμεΐ?...τοΐ? λοτοί?
ή? αρχαία? φιλοσοφία? ένομενοι." Kai έρχεται τή? θέσε«? Sia τβν έξη?·. "Ocò? d τι νοτέ εστίν
ινανταχου εστίν, ού δΊαστατβ?, άλλ'άμερβ? καΙ νβσι μεν ivrrfpar τα? Ιδία? άστρανα?
•»αφίησι, τβν μ«τ' εκείνον érmkérmt «καστον κατά τήν Ιδίαν φύσιν μβλλον μάλλον ή" ήττον
αυτήν άστραντεταν βσ«ερ δή καΐ ηλίου...άνανταχή θεοντο? καΐ νβσιν ελλαμτοντο? τα »kv αμέτοχα
ìavrn, τα Sé «λείον ή ίλαττον, τα δε καΐ ατστομιίτερον...οντ· δη καΐ το τοΟ ΟεοΟ «ανταχοΟ
Τορόντο? καΐ into το νβν έστηκστο?, & μεν τη? αύτου «αρονσία? αΙσΟανεται καΐ ένιστρεφει »pò?
ιοτον, & δ* »pò? τήν ««cpjfcftXovoav αίγλην τυφλβττοντα «pò? το τή? βλη? λείον βσνερ όμμα
οσοβν àvò τβν ήλιακβν αστρανβν ίνεστρανται ήδέ·? »pò? τήν σκιάν- όσοι »kv jnrèp το σβμα
Γενόμενοι εγνιισαν έαυτου? ότι νοΟ? cloi μόνοι σάματι δια τήν γ€ν«σιν wpooxprioaVcvoi, ίκάΟηράν
re τον έαντβν νοθν καΐ κατάλληλον *ρ6? ννοδοχήν τβ νριίτ« καΐ δημιουργβ νβ ανΐΐργασαντο,
ούτοι? ένοΟται Oeó?. νοΟ? γαρ iv ακήρατο?, τ# vf αμίσ·? νροσομιλεΐ καΙ Sia τούτου φυχ^
ruyyiyvcTai, frwcp δϊά ταντη? νρο󀫀λ<ί{» τβ σάματι, Ì V « Ì T « Ì %i ύς mix is ÌKctr·?
! m r éXJL' 4 c 4pct? Sor^pct« x«pcCv T V I V » » Ì F καΙ οντ«? »kv «co? ένοθται
iv6pif*oi?, τα? OIKCÌS? μή ντοκαταρ^ά? αξίας, άλλα μέννν bwkp το τβν καΙ τοΐ? κ«καθαρμ^νοι? καΙ
ocpot? ΙνσκηνβΓ ÌVTCOOCV καΙ γν·ρί{€ται, o«6è γαρ αν 4λλον δυνηθ«ίη τι? γνβρίσαι Ocòv, μή wpo?
'xcîvov τήν Ιδίαν ανάλυσα? φυχήν καΙ iv ταντν αυτόν €ΐσο€{αμ€νο?· μή γαρ οντ«? ?χ·ν, μηο* οΰτ«?
ΐ »ptÌTTj ÌKCÌVQ »irrt, ftwp ài' ÌKCÌVOV poti? «οταμο? έκαστ Ivaxocl? ου γνιίσιι Ocòv καν «pò
raVmv λίγοι?, καν το αγ€νητον αύτ# μαρτνρ(ΐ?, καν δημιουργον τβν oVmv άνοφαινίΓ ταΟτα γαρ ίξ
•τίρα? γλιίσστι? μ€μαθηκά? ίφυμν«ΐ? τβ Oce, 8Bcv ofra γν·ρί{α? ocòv..«fr· Η κ«ί *«*Γ · · «
H i e r 4PCF rrWp*P*C T Î VC T « , f c r e t c t r I n r M V r t m τή> i c c ^ r · · t v r ^ p c t c
Tvanr. TviipiCcTai φησιν (οηλ. 6 "Αγιο? Γριηοριο?) τοοοντον, (σον KOKCIVO? to«? του?
ιν«σκομένον? έ»ίσταται...ίγιιγ' ουν φ«μΙ μή κατά το Ισον μέτρον τή? γνσσ€«? γιγν·σκ€ΐν TC ήμβ?
òv Ocòv φαναι τον αγιον καΙ ήμβ? τον ocov. κ « · ' A r a r p4f«p«r 4 * C Ä I T C » κατά τοσοΟτον καΙ
ινιίσκ« τον Ocòv τον οίκισσαμςνον αοτον ο« γαρ *σ»€ρ 6eò? τον fcoocvTa ίνθρσνον otocv, ουτ«
Ίή καΙ ίνθρκνο? τον ociioavTa Ocov...iaJUUÛ..Jkr« τβ μ^ΤΜ ήηιται «pò? Ocòv καΙ ^KCÌUTOI, τοσοοτ·
ιή 6eò? dv6pa«9 γν·ρίΪ€ται· «pò? γαρ τοστον άνβρσνον a m o ? καΙ ή τοΟ θείον γίκται κάθοδο?...
al · # τ · ti) tanè τ ί porter Tfjr éw^dmmmt 4 v f t τ*# t«<Sra TMAVC·« n i 4 « n (
river«* «pes τβ pfTpw vfjr v m y n f r t · ? K « Ì 4 « r r c l s v t r . " *1σ·? ή κατστίρ»
αρατήρησι? ουδεμία σχίσιν ?xti μετά τβν αρτν νιο ϊ«λλου λ(χ$4ντ«ν, »λήν δράττομαι τή?
ύκαιρία? 8«·? άναντήσ« cl? τον? λανοασμίν»? διαηινομίνο«? òn ό fcXXo? wiüp(cv όναδο? τοΟ
ΙίοτλατσνισμοΟ. Τα · ? diva σχόλια, καίτοι κατ' Ivrcvoiv Γρπγορίο« τοΟ θεολογον, δηλουν έμφανβ?
ύχΐ μόνον το οφο? άλλα το ακέραιον TC καΙ αμιιμον τή? 'Ορθοδοξία? τοΟ *ίλλο0. ΕΙ? τοΟτο b
'«λλο? δύναται να συγκριθώ μ€τά τβν μ€γ«ίλ·ν Πατέρων.
?9]
. Προ?Κορινθ. ß'. 3,20
92
' . Kurt2-Drexl,il.,a€X. 30β

209
 Kai 6 Ψελλό? επισυνάπτει: "ού γαρ χωριστή του παντοδαποϋ κάλλου? Ιδέα, ή μ€ν èv τη
ψυχ& ή δ' εν άρετάί?, ή Sc ircpi τον ουσιώδη νουν και παντέλειον. τα γαρ ενταύθα
καλά άπόρροιαι τον πρώτου πεφυκασν ...δια ταύτα, μόνο? ό νοερό? άνθρωπο? τον
793
ασωμάτου κάλλου? ερ? και τη? εκείθεν εκκρέμαται χρυσή? οντω? σειρά?." Έπαδή
άκριβω? 6 κόσμο? είναι δημιουργία τη? άφατου σοφία? και άγαθότητο?, τ.ε., του
794
Τριαδικού θεού, απεικονίζει εν TC τή όλότηπ κάΙ èv Toi? επ\ μέρου? αυτού,
εκαοτον κατά την τάέιν τη? αύτοΰ δημιουργία?, το άρρητον κάλλο? τη? θεία? αγάπη?.
Πάσα ή δημιουργηθάσα φυσι? δέχεται τα? 4 * Ο # Ο Μ ? το« Scio» καλλνν? και πάσα
ή φυσι? ορέγεται του επίστρεφαν προ? την θείαν Πηγην και τούτο συμβαίνει ώ?
795
είκο? κατά την τάξιν τή? Ιεραρχία?. "Οθεν και 6 άνθρωπο?, ελλογον μέρο? τη?
δημιουργία?, ποια την επιστροφην προ? την πηγην κατά το είδο? αύτοΰ. Το δε είδο?
είδικώτατον ούδεν έτερον εΙμή το νοερον μέρο? τη? ψυχή?. Τούτο μόνον το μέρο? τή?
ανθρωπινή? ύποστάσεω?, άσωματον ον και ένεκεν τή? στενή? συγγένεια? μετά του
θείου, δύναται κρεμάμενον εκ τή? χρυσή? σάρα? των ' Αυλών Δυνάμεων, του ασωμάτου
κάλλου? ερ?ν. Ό Ψελλό? εναλλάξ ομιλεί περί του εν τψ ανθρωπω rocpov pcjpovs* ή
άπλώ? ovOuftovç rov ώ? του κατ' εξοχήν μέσου αναφορά?, επιστροφή? και προ? το
θείον ανόδου. 7 9 6 Kai ίνα μη τι? παρεννοήση τον όρον, εξηγεί: "...6 νου? - λέγω δε
ού την νοεραν ελλαμψιν ούδε τούτον δη τον θυραΐον, όν δή κα\ ή φιλοσοφία συνουσιοι
τή ψυχή, αλλά τον όθεν ούτο?, τον ουσιώδη τε και απόλυτον - ώσπερ ουν εκείνο?
αφεστηκέ τε ομού τή? ψυχή? και πάρεστιν άυλω? και νοερω? και κοσμεί ταυτην και
προ? αυτόν επιστραφεισαν προ? τον επέκεινα νουν ανάγει, μάλλον δε προ? τον
θεόν..." 797 Το συμπέρασμα τή? επιστροφή? ή τή? αναγωγή? ταύτη? προ? τον επέκεινα
Νουν ή θεόν, πολλαχώ? και ποικίλω? ύπο του Ψελλού περιγράφεται και άλλοτε μεν ω?

' 9 3 Έκθ' άν·τ. « λ . 134

' 9 4 . Ή ά*ίΐκώασι? fi ίινντρισμο? ifs kv τ# κοσμ« καΐ κατ' ακολονθίαν τ# dttipifwf Scio? Φύσς«?
ολεΐται καΐ φκ'τφί! "...το »4ν η τοΟ fefou αγαθοΜτΝδ' φοιτφ vpò? h/As, το 6' kv «Λ? àV»
i6w Moî?." Πρβλ. Codex PöTlS., 1182, 10r 15
' 9 5 , M Igne, PG., 122, 1037C "...νώτα ίφίίται τή? τοΟ »ρΛου αϊβώτητο?, é? oUcta? dpxfe, καΐ
«τέχα ταύτη? Ικαστοκ. κατά τα Ιαντοβ μέτρα.'
' 9 6 . Πρβλ. Κ. ΣαΌα?, τομ., Δ', aeX. 339-Μ0- Vai tVa dwò τβν μ€γίστ·ν *ρ{·μαι· Κοκ wpò? feòv
ΓΤ€ροΟσθαι, κατά τα? drycXucà? δνκαμα? ή αταρσιρ Wov cfeat? èvrvxaVciv, o f ö v bccuf τα
ίΐσθητηρια σίσίγητο ταντα, 6 voQff μόκο? ivforei Ti, fei« τυροήκνο? {pun." Έτίση?, έκ Codex
•»arts., 1182, 3v 52 δμιλίΐ vcpi τ% στα&ακή? àrfSur τοΟ <λου ανθράπηι &αιρβν ταΰτην «Iç τρία
rTtfStce α) Sta τβν σ τ ο ί χ ω ν β) ivorrpitciv τήν φαντασία? καΐ d à μέσο« ταύτη? τα? τον (kuw
ìtoppoia? avyafroDai, καΙ γ) »pò? τον voöv cvavoycodai καΐ β*ον.
' 9 7 Ένο' άν.τ. Ι., σ€λ. 316

210
 798 799
ϋλλαρφι?, ονομάζεται, άλλοτε ώ? λαρπρότη? κατηγορείται, άλλοτε ώ?
800
A * C T O ? Oc.**«, &λοτ€ wiXvv ώς- J ^ O I Μ \ * v c ^ . é*iç,e02 ή-
804
ewüßeoi?, 803 άλλοτε το ετοπτρίίεββαι.., κ.ο.κ. Ifc ένα εκ των 'Επιταφίων
λόγων προ? τον επκπηθιον φίλον και συμμαθητή? αύτοΰ 'Ιωάννην ΞιφιΧΙνον,
Πατριάρχην γενόμενσν, κατάληγα cm του θέματος- τη? ποβειττί? ταύτη?
άηστρο+φτ tv ctfci είχη? και προσευχή?- ol et 0rte»r λόγοι, ήτοι, ή èÇ εγκάτων
συγκινουμενη καρδία αύτοϋ αναλογιζόμενη; την be τον φυσικών δασμών του σώματο?
εΐοδον και ετηστροφή> d ç rè ΓΑια τη? μακάρια? ψυχή? του φίλου, εκφράζουν την
πλέον θεοσεβή όμολογίαν εΙμή την αμίαντον περί έλλάρφατ? και βειίσε·?
διδασκαλίαν αυτοί). Κατά τήν ημών γνωμην, το άκόλουθον απόσπασμα αποτελεί την
όρθόδοέον και γνησίαν σκεφιν του Ψελλοί, donc, συναισθανόμενο? ό ίδιο? τα τέλη της-
/ ^ α υ τ ο ΰ , 8 0 5 εκ βαθέων κράζει και εν βεβαία ελπίδι εύχεται: "τι γαρ αν ερασμιωτερον
γένοιτο, ει τι? ψυχή φυσεω? απόστασα και σώματος όσον εξεστιν, και των
ενοχλοΰντων παθών κατισχυσασα, είτα δη στραφάσα προ? εαυτήν, όλον τον ψυχικον
καθορψη διάκοσμον, πάλιν τε προ? το θειότερον ανανευσασα την νοεραν θεωροίη (ωην
και άσυλλογίοτω? έχει τα κρείττονα, είτ' εκείθεν πασαν υπερβάσα δυναμιν και
ενεργειαν επι του ακρότατου σταίη τη? οίκεία? ζωή?, και το ενοειδε? προβαλλόμενη
τη? φύσεω?, αύτψ δη τψ ενι συναφθείη, πνεθμα κάΙ νου? γενομένη κάί θεό? Αντίκρυ?;
Οδ φθάσα? εκείνο? ούτ' επιοτροφην είχε των τηδε, ούτε διάγνωσιν- τοιαύτη γάρ εοτιν
ή του ενο? προ? εν ενωσι?."8^ "Οντω?, τί αν ερασμιωτερον γένοιτο εΙμή το
συνάπτεσθαι τψ b < τη πρότερα μέντοι δια φιλοπονία? κάί αρετών καθάρσει τη?

798
Codex Paris., 1182, 266ν κοί άλλοχρβ
7
99, Ένθ' άνβτ. 1182. 314r
WO. Kurtz-Drexl, I.. ocX. 120
301
. Codex Paris., 1182, 15r l l-ie, ίνθα καΐ ορισμον i t i τή? ivvofo?, és "opo? YoOv εστίν otov
ίνίκρημνον κοί dióronov εφ' öS θεό? τοί? θεσντία? ή{ι·μ{νοι? φαντάζεται, ή dìo τβν (Alici ν evi
ró voepà άνοδο? τή? φνχή?. τοντο σ$ατον όρο;· τοβτο άκατΛιτπο? oratici, τοΟτο τή? ήμ€τέρα?
bvo-e«? νφηλοτατον έναναο-τημα. tv τοντ» τ# op«, μβλλσν 8è τ$ τούτον τ Λ « èv φ νοΟ? Ιδρύεται,
ko? εμφαντσ&ται, Ινδάλματα τινά τή? oUcfa? &6ον? φόσε«? Tot? vocpi? »pò? αυτόν
Ιντρανίέονσιν." 'Ενταθθα 6 4>cXXo? όμιλ«ΐ vcpl TU? τον Μ»νσέ»? μυστική? «μνειρία? èv τ# Σιvai*
ίρ€1.
302
. Κ . ïdoa?, τόμ., E', ocX. 449
303
. Έ ν β ' άν·τ.. σ«λ. 162
304ν
Ε ν β ' άνβτ. ο«λ. 285
305
, Το τον θάνατον ζήτημα κοί ερώτημα Ισχεν τήν εξή? (nò τον fcXAov έρμηνείαν: Nj γαρ
favefrov μελάτη, καΐ το άφεστηκέναι τον σιίματο?, ού τοΟτό εστί το διαιρεΐν τήν Φόσιν καΐ
kaoxtfciv τήν ovCvyiav, καΐ διϊοτφν aw' αλλΐίλ«ν & ο &eò? «pò? το λνοιτελοΟν ΙκΟστ« aw^viiocv,
ίλλα το μη τήν ζ4ον ζ·ήν tgV, αλλά τή? φνχή?, καΐ έναντιοΟσθαι »pò? τήν φόσιν τον σιίματο?, τα?
farà? TÌV vaOiv dvoKÒWTOVTa, ή τα? ίφοοον? αοτβν αναστΛλοκτο τό yc δή μ€τρι^τατον." Πρ^λ. Κ.
Sdoa?, τόμ., Δ', σελ. 3W-M1
506."ΕνΤ dviiT. τομ., Δ', σ«λ. 445

211
 8 0 7
Ψ"Χή5". Άσφαλώ?, κεκτημεθα TOC Εμφύτου? δυνάμα? δι' &ν την προ? Αυτόν
808
όμοίωσιν κα\ θεωσιν εργαζόμεθα. Και "TC yap ήδυτερον του ενώπιον παρίστασθαι τψ
θεώ. και άμέσω? προ? αυτόν διαλεγεσθαι και το θείον κάλλο? αύτοΰ ενοπτρίζεσθαι, και
8 0 9
δ ι α υ γ ή εχαν km τοί? μέλλουσα τα? ελπίδα?; " Προφανώς·, εν τόΐ? λόγοι?, τ ί
ir èpoopuÌTC^OF... η τ ί γαρ t&fTcpov..., 6 Φελλό? σνγκρί^^ εστ« και ύπο
τύπον ύποθεσεω?. Ό τρόπο? όμ«? σίτο? τη? φρασεολογία?, ούδεμίαν άπορων ή
άμφιβολίαν εμπεριέχα. ' Αντιθέτω?, δηλοί την καλλιεπειαν του λόγου αυτού aveu του
διακινδύνευαν τη" του (ητήματο? κεντρική θεσα. Ούδεν έτερον δύναται τι?
συμπέραιναν, άναγινωσκων τα ώ? ανω εδάφια, ε\μή ό π 6 Ψελλό? πίστευα βαθεω? και
άκραδάντω? ότι ουδέν δύναται συγκριβηναι ή άνταλλαγηναι τον θείον κάλλους
ονπτρίζεσθβΐ. Πάντα τα εν τψ κόσμω τούτω συγκρινόμενα μετά τη? θεία? ελλάμφεω?
είναι όντω? οκφπΑαΡ^ To διαυγείς εχεικ.,τάς ελπίδας-, εξ άλλου, πρόδιδα αυτόν
τούτον τον μυστικόν τόνον τη? φωνή? σαφω? ορίζων ότι, το τον θείον κάλλους·
έ/νπτρ^εοθαι επιτυγχάνεται ούχ\ δια τη? λογική? μεθόδου άλλα δια τη? πίστεως,
ελπίδος και αγάπης ελευθέρα»?812. Ό άνθρωπο?, ώ? και πάσα δεδημιουργημένη
φυσι?, 8 1 3 επαδή άκριβώ? αΐτίαν και αρχήν εσχον τον θεόν, τη? αυτού Άγαθότητο?
ανάγκη και εξαρτώνται- ή δε εέάρτησι? αυτή δηλοί τον εκ τη? Ιδία? αυτών φυσεω?

}/
. Έν τβ Έ»ιταφί· λάγ^ «pò? την μητέρα αύτοΟ, »αρουσιαΐει γλαφυρβ? Φ? ζ%ν ναρέσειγμα την
Ίτή? «por το θείον άναγβγήν, διαγραφέν κοί εν ταντβ διδάσκ·ν 4? 4ξηρ "ευθύ? γαρ ύφαιρεΐ την
ίρκα καΐ καθαιρεί τον δγκον, καΐ το σβμα κενοί τον οεσμον τη? φ ι ^ ^ , καΐ καταφρονεί *αση?
κονομία? τη? φυσε«?, συνάγει Sc »ερί έαυτην τήν φυχην καΐ συστέλλει dwo τβν αίσθησεβν καΐ
ϊσαν μεν αύτη ύνοτάττει ενιθνμίαν, Κουλοί δε dwav το &λογσν, αναιρεί φαντασίαν εκτονον, καΐ
ιγισμον Ικφυλον, καΐ δοξαν α^σγον, καΐ φιλουλον σίσθησιν, καΐ oWvoiav otappcowrav, νβ δε σνζ%
ivf, καΐ τοοτ« οργανγ χρήται wpò? τήν θείαν άναγβγην." Πρβλ. Κ. Σέβα?, τομ., Β', σελ. 34
)8
. KurtZ-Drexl, Ι., σελ. 413 "...οϊοβκε γαρ ήμίν εμφύτου? δυνάμει? τη? wpò? αυτόν όμσιιίσε·? καΐ

>9. Κ. Σαυα?, τόμ.. Ε . σελ. 285

Ό. Καίτοι ο βαθμό? τοΟ ενιθέτον, κατά του? νόμου? τη? γραμματική?, είναι συγκριτικό?, ή
»λογική fwoia καΐ σημασία του δλου εδαφίου, είναι κατά θεσιν υτερΘετικοΟ βαθμού.
1]
. Προ? Φιλί ν. 3, ο. Γραφών άλλαχοΟ ιερί τή? αληθον? εννοία? τοΟ Χ«ββ4τ·« «
ι Μ « τ ι ν ρ · # , ταραβάλλει την TÌV Φυσικβν φαινομέν<·ν γνβσιν, ητι? καΐ ατελή Σάββατα
ομάζεται, wpò? ταυτην TÌV νσητβν oV η? καΙ ή *νευμαηκι»τέρα γνβσι? ενιτυγχα'νεται. Kai
ινεχίζει: "είτα Uovi? Tot? ιροτελεώ*? τούτοι? νρσγυμνασθέντα? τα? TÌV νσητβν καταλ#ει?
Γτεΐν. έ*ειδαν δη καΐ ταύτα γνοίημεν deal αφίνβν σταυρόν, οθονια, σουδαριον, ταφον) αναστηναι
«νου? »αντο? αΙσθητοΟ καΐ νσητοΟ νροκαλομματο? καΐ ϊντορ τβν dovrov γεπίσβαι καΐ τον θείον
* 6 Ό Ι γνοφον την «vciScov τοΟ fcoQ γνβσνν, Soor ήμϊν ίφικτον, καΐ τον «ντ«λή ναβραησμον
ξασθαι. Πρβλ. Codex Paris., 27ν 17-20
'2. 'Û? wpò? την ελευβέραν τον àvOpifvou έκλογην καΐ «ροαίρεσιν, τροσθέτομεν τα ({ή?, Ιδια τη?
ιίμη? τοΟ άνδρορ ",.ΛΟ γαρ ηναγκασμεβα «ερί τα κρείττ«, βσνερ ούίε vcpl τα χείρ·, οίβ' εκ
ισγΜίσει»? ναραΜιασμεΘα »pò? τον 6ε ή τον δε τον ίίον, ονδ' άλλοία τον τρονον ή τρσγνιισι?,
Uà το Ιφ' ήμΐν καΐ ή »ροαίρεσι?, καΐ ή ρονη τοΟ 6εληματο?...τ6 μεν ουν θείον, wavrò? Ινεκα
radoV, μβλλον δε ιτηγη άγαθότητο? καΐ άγαθονειν wdrta ρουλομενον...". Πρβλ. Κ. ïcÉOc?, Ε', σελ.42.
i3
. 'Ομιλβν c i l τοΟ Ιδίου θ^ματο? καΙ ακολονββν την χορείαν τβν όρθοδοξ«? wpò αυτοΟ
ιολογησ^ντΗν, ετιφε'ρει τά "...μήτε ίξηρημίνη Ιεραρχία δύναται άφατοι? καΙ άιολυτοι? νοημασι
ριδραττεσθαι τοΟ κρείτονο?, άλλα κάκείνοι? φιλοτονία τι? ?στι ιερί την θεβρίαν καΙ άναγβγή,
α τόλμησα? rf*·, »ροαιρετικίί." Πρβλ. Codex Paris., 1182, 9r 40

212
 περιορισμον του αηαλαμβά)>αννχ\ αυτω όριζαν την θείαν ονοΐαν. Δια τούτο και 6
Ψελλό?, ώ? και εν τσί? TTcpi θεού και Δημιουργία? κεφαλαίοι? Ιζώέσαμεν, bacatemi
δια των ώ? άνω λέέεων, 77V> &βομι#Γ(ρσκ.Χ[ ή yàp ήδντφοκ,* διότι διακριβονμενο?
en άλλαχον περί τη? τον θείον άκαταληφία?, ομολογά Αύτον tv άτο+βνει, ώ?
"κρειττον γαρ παντο? και ρηματο? και νσηματο?, ω? κοντή άνεννόητον και
άνέκφραστον, oiyff μάλλον τψφσνν, ήί άυμμαούα^ φνναΐς- aqiwvfyevov. eon γαρ και
014
του σεμνυνεοθαι ύψηλότερσν, και του έκφωνεΐσθαι, και του έννοείσθαι." Συμπέραιναν
δε, επιφέρει: "...μήτε τι? των θείων δυνάμεων δλον όσον εστί το θείον κεχωρηκε, μήτε
φυσι? ετέρα ού κοινω? πάσι συγκεχώρηκε οπ μηδέν άλλο του θείου κατειλήφασιν η on
815
μηδενΐ πεπεράτωται." "Οθεν, το μόνον ληπτον του θεού, είναι ή άκαταληφία αντον
παρόντων πω? ημών εν τψ θείω γνόφφ ή πνευματικφ νεφει. 816 Φρονωμεν ότι ή όλη
θέσι? του Ψελλού περί προσεγγίσεως του θείου, περί θεία? άγνωσία?, περί τη? τη?

1Η
. Moglie, PG., 122, 1149Α . Ή έννοια τη? σ ι τ η * »? καθαρά ενέργεια του νοΟ, ctvai ή σλεον
ίγλ·ττο? ομολογία γνιίσε·?- ή εξηγησι? ακολουθεί: "voö? μεν γαρ ϊσ·?, é? airr©? tfv, TÄ vaVra
ηγ<, τίη γαρ μεταδώσει φβνή? fi wapà τίνο? ληφεται;* Κ. ΣαΌα?, τομ., Ε", σελ. 277
Ι15
. Codex Paris., 1182,9ν 9
516
Ένθ' dviiT. 1182, 24r 34. Κατά τον Διονυσιον 'Αρεοσαγ. (ιρ0λ. Filane, Ρ6„ 3.1025Α), 6 Odo?
νοφο? ταντί(εται μετά τη? μυστική? ναρουσία? του θεού· "κατά τούτον wet? γενέσθαι τον
«ερφ·τον εύχομεθα γνοφον." Ό ιολο? Jean Damielou, èv τ« *ργ« αοτου FROM GLORY ΤΟ
GLORY, Trai, by Herbert MusuriUo, Pubi, by Charles Scribnei's Sons, New York 1961,p.32
ελετβν το Ιδιον «ερί ελλαμφε«? θέμα »αρά Γρηγορί« Νοσση?, ομιλεί σερί του θείου γνόφο» "God,
is He 1s In Himself, Is Darkness for the Intellect, but can be grasped by faith. In this way It Is
lear that the knowledge of God In the darkness Is not merely negative. It Is truly an experience of
he presence of God as He Is In Himself, In such wise that this awareness 1s completely blinding for
he mind, and all the more so, the closer It is to Him. In fact, one might almost say that the
brkness expresses the divine presence, and that the closer He comes to the soul, the more Intense
s the darkness. The image of darkness is merely a way of expressing the fact that the awesomeness
if the divine essence Is more than human nature can endure." Ή αρχική σημασία τ% λε*ξε·?
véèmg (dpyÒTcpov tvrffegl ΐ|το αύτη αΦτη τοΟ φ * * ι κ · # confra·?. ΚαΙ άστη η Προ? Εβραίου?
2, 18 χρήσι? («ρβλ. και ΈξοΒο? 19. 21 "Μ·υση? Sa είσηλθεν cl? τον γνοφον, ου ην 6 Θε6?1. μάλλον
nro την Ιδίαν φυσικην εννοιαν του σκοτου? νρενει να εκληφθώ Έν τουρ χριστοιανικοΐ? ομ«?
Γλαισίοι? ήρχισεν ή λείι? να ερμηνεύεται καΐ pcra+epiKfff, άλλοτε 4? frfêiE ί ρ « # τ η » Λ · ν ,
1
nré+K tfrnvrfer ff καΐ «rc«p«T»Kfr *vrx*Vcar. Πρ§το? μάλλον, καθ α ευρίσκαμε ν·
'ρηγόριο? δ Νοσση?. εν τ« é? àv* τη? 'Εξόδου εδαφί«, ενείδεν τη λ«ει TW»OC. T Ì
1κ«τΛηντ#ν τ · · Sc«f. El? την Ιην αυτού 'Ομιλίαν cl? U*p* 'Aoßtfrwr (Migne, PG. 44.773B)
ραφει: "6 γνσφο? τη? άσαφεία?...εν f εστίν 6 fco?." Kai »<CUv, (ενθ' avuT. 44,337Α) νιο την
Woiav την **εμ#«τ««ίτ«τ·τ ime 6c«f, "θεον.,.γνοφ« TQ άκαταληφία νανταχονεν
Ή.«λημμ^νον." Ένίση? καΐ *αρα Διονυσ. 'Αρεσναγ. (filone, Ρ.6., 3.1073Α) δνον, "6 6eto? γνοφο?
;στΙ το άϊροσιτον φί?." Φυσικον ακαουθον τσοτου, ομιλεί 6 Νοσση? wepi τη? θεσρία? τβν
ιυστηρίιιν τοΟ θεο& αναφερόμενο? Si wpò? τον Μσυσην, γραφευ % εν τ# θεία γνο>σ oCwiviv, καΐ
Ιλενσν iv airr# το αορατον." (IVO' άνοτ. 44.4S7A). Ή είσοδο? τοΟ ΜσνσεΌ?, κατά τον Γρηγοριον,
•ν τ# θεί» γνοφσ άτοτελεΐ εΐδο? μυστική? έμτειρία? (»ρβλ. 44.650, ητι? είναι καΐ νροοδο? εκ τη?
;ατά λογον ανπλήφεσ? cl? μυστικην ά-τνσσίαν " ή..^δενουσα wpò? τα i m φνχη,,.έντο? τ#ν αδυτσν
% θεογνωσία? γίνεται, τ# θεί« γνοφσ ιανταχοθεν διαληφθεΐσα." (νρ^λ. έτίση?, 44.10000). ΚαΙ ό
ιυστικο? Διονύσιο?, "εΐ? τον γνοφον τη? άγνσσία? είσδυνει τον οντ·? μυστικόν καθ1 δν άνομοει
Γ<ίσα? τα? γννστικά? άντιλ#ει?." (»ρβλ. ίνβ' άνστ. 3.100ΙΑ). ΚαΙ τσόλιν, Μάξιμο? ò 'Ομολσγητή?,
ν«6λ. Migne. Ρ6.. 4.421), συμσληροΐ "το «*6 θείον γνοφον γενέσθαι, το δ' άβλεφία? καΐ άγνσσίας
δείν καΐ γνβναι το (πτερ θ^αν καΐ γνβσιν."

213
 ψυχή? ελλάμψεω?, άλλοτε αλλ»? και ποικίλω? εκφραζόμενη, εμπεριέχεται εν τφ εγγυω
αύτου όρω ww^c. Ή λέ£ι? αυτή προϋπόθετα την του ανθρώπου πηγαίαν Ικανότητα
προ? μίμησιν, ητι? ενδιαθέτω λόγφ και Χάριτι θεού, επιτυγχάνεται. Ό Ψελλό?, έχων
εν πολλοί? ομίλησα περί άνθρωπου και έχων απαρίθμησα τα πλεονεκτήματα τη?
ckóvo? 8 1 7 του θεού, Ιδία τη? ύπο του μυστηρίου τη? θεία? σίκονομία? άναπλασθείση?,
βλέπει τον ανθρωπον ριρονΊκτον να ούσιοποιή την εννοιαν τη? rotaci·?. Ή perà
λίγου αυτή κλίσι? η νεύσι? αναφέρεται U ολοκλήρου άς τον hic et nunc ανθρωπον.
Είναι ή έμφυτο? φιλοτιμία, 6 πηγαίο? πόθο? προ? επιστροφην, ή άπόκρισι? τη?
διψωση? ψυχή? προ? το θείον φώ?, ή ύστατη προσπάθεια προ? την άνάβασιν και την
άναγωγήν. 'Επιθυμών δ' οπω? συνοψίση την πορείαν κα\ μέθοδον τη? νευσεω?, ήτι? εν
τψ βίω ερμηνεύεται δια "φιλοπονία? έργου και αρετών εργασία?*, άποφθέγγεται ούτω?:
(ήμεί?) "...ωσπερ εν μεθορίω τη? ύλη? και του θεού κείμενοι rcwcir λεγόμεθα, é προ?
εν τούτων άπίδωμεν· και ωσπερ ό προ? την ΰλην νευσα? ομού τη νευσα ύλαίο?
εγένετο, το δε αίσχο? εκείνη? άναμαζάμενο?, ούτω? 6 προ? θεον μετακλίνα? και οίον
πρυμναν κρουσάμενο? καί ετεροκλινη? γεγονω?, όμοΰ τη μετακλίσα και το τη? θεωσεω?
εσχεν αξίωμα."818 Ή σημασία του εδαφίου σαφή?. Ή άμφιρρεττη? κλίσι? του
άνθρωπου, ίδιον τη? διττή? αυτού συστάσεω?, φέρα τούτον άλλοτε προ? την ύλην,
ένθεν και ύλαίο?, άλλοτε δε προ? τον θεον, ένθεν και θεοειδη?. Kai ή μεν προ? τα
χείρονα φορά και μετάπτωσι? "εξ άοθενεία? ήμιν παραγίνεται,...ού συνιέντε?, ότι εν
τιμή κο^στηκαμεν, ήτι? εστίν ή δΰναμι? τη? προ? τα κρείττονα όμοιωσεω?."819 Ή δε
προ? θεον &οπη, κλίσι? η μάλλον μετάκλισι? "το τη? θεωσεω? εσχεν αξίωμα", διότι ό
"...πλάσα? είρήκει θεού? ήμα? γενέσθαι, ά βουλοίμεθα."820 'Αλλαχού, χαρακτηρίζα τον
8 2 1
ανθρωπον, dori? το αΐσχο? τη? ύλη? "άνεμάξατσ* ώ? εν τφ "σαρκικψ νέφα"

|17
. 'Ομιλβν fcpi êtmjmrimt τ4τ Φ«χ4?. τονί{« τον τρονον &' oî wpoç τί|ν fkiav bwa^cOa
λλομ*ιν χιιρήσαι xoprryoOvTcs νρβτοτ τ# κ# τήν oUcfav Oanr "wcpl Ocayiryia? èvxiv τοσούτον
•κταΟβα ρητών, is ίκ διαφόρβν ήμβν σνγκαμέν·ν Suvdpcnv, KOCITTOVIIV καί xcipoW, {φιλοτέριιν
ai τατ«νοτέρ«ν· voö Xcy· καί διάνοια? καί φαντασία? καί τβν yc CTcpov· δταν μ*ν ή φνχή »άσο
nwvcirrai καί ο νοΟ? *ρ§το? τί|ν ^λλαμφιν {ήοδέξαιτο, iv όργανον τα?« τέλλα κικΐται,
ηκσταλμίνα τήν έαντβν ζ$φ, Wcv καί αταρακολονθήτ«? Ιχα τίτ« vpò? kavròv 6 OcoVnr el 8c ή
»άνοια κινηθ^η 6εαγ»γικβ? ί το νκιΟμα ι% φαντασία?, avaXXoufai? ό νοΟ? TOVW vwcpicavfrcvo?
νοίη àv τα? θ€ία? κινήσ«? καί cpvurcftm oirreiç." J. Bldez, μνημ. tpy· σ«λ. 209
ι18
. Codex Paris., 1182, Ι4ν 4-8 Ό * C X M ? cl? το (TTpctov τοΟτο KOXCC τήν νροσοχίΐν ήμβν Xeynv
reni Mrifinmc το "oùx άνλοΟν το vc<civ π vpòc i V δλην fi wpòc τ6ν 6còr ff γάο ίΕν P O K M
,vc6co^icéa, v«<k>vT«s οσώα? 4>» fpSr $r βονλητώ'.'
I19
. Kurtz-Drexl,l.,aeX. 412-W3
ι20
.Ένβ' άν·τ.
12
1 Codex Paris., 1182,24r 3 Πρβλ. ίιτίσικ καί ιαρά Κ. Σ<ίθ«, τομ. Ε', σ«λ. 235-236. διου "ού
«σικ όμοια ή μ«τβ τοΟ σιίμοτο? ίκτι w^weev, άλλα TOÎÇ φ, ταντη το τϋε φυχή? όμμα àve^XWOn,
t A f K«T«xmrècV, i v οδτ€ Ocoç cnorpi^cTcti, O¥TC λόγο? èrcipciv 6c8linrru· ol hi, il
μισ€ία? κκοάνηνται, μβλλον 8c τ# wXciovi μ^ρ» avcÎKTai καί »λίίβν airroi? wpò? 6còv ή powtj."

214
 ενρισκόμενον, kv αντιθέσει μετά του εν τφ θ€ΐφ νέφει φωτιζόμενσν. Τέλο?, ή προ? τον
822
θεον άκλινη? νεύσι? οδηγά τον άνθρωπον "εντο? ΤΟΟ άδυτου γνόφον" ένθεν οΦτο?
συνομιλεί θεφ. 'Απαντών όθεν d ? το aUinov ερώτημα "ri το πέρα? ημών." απαντ?
κατηγορικών ουχί μόνον -ircpi τον τρόπον η μεθόδου, ην 6 άνθρωπο? οφείλει να
ακολουθηση, αλλά και περί τη? διαφορά? τη? νυν προσπάθεια? και τον άπστελέσματο?
ταύτη? el? το επέκεινα. 'Ιδού πα? οΰτο? συνδυάζων φιλοσσφίαν, θ€θλογίαν και
μνοτικην εξαρσιν όριζα τελικώ? το όρον τη? vcvvcusr: "το κ«φάλαιον τη? πάση? περί
αυτόν (τ.ε. ανθρωπον) οίκονομία? και μεταθέσεω? τούτο εστί, rWciv τφος 6còr και
Scîov % OCÒF y c r c o t a r αλλά το μεν νευειν τη ενταύθα οίκονομία 82 ? δοτέον, το δ«
θεοΰοθαι τη crepa διαγωγή εφ' ήν μετατίθεται- ούτε yap εκασε γεγονότε? νευειν
δυνάμεθα, ουτ' ενταύθα τυγχάνοντε? καθαρά? θεούσθαι- ή μεν νεύσι? φιλοπονία?
έργον καΐ αρετών εργασία?, ή & θέωσι? πάση? πράέεω? και θεωρία? συμπέρασμα, πω?
οΰν δυνατόν, ή ενταύθα θεούσθαι ήμα? πόρρω κειμένου? του συμπεράσματσ?, η εκέίσε
νευειν προ? θεόν, εργάζεσθαι τήν αρετην μή δυναμένου?.'*524 Άποκαλών το πέρα? τη?
ζωή? ημών δια τού γραφικού όρου κ€φάΚαιον οίκονομύκ?^ σαφώ? δήλοι δια τούτου
την ακραν σπουδαιότητα τού πράγματο?- εν συνεχεία ταυτίζει την εννοιαν τη?
οίκονομία? μετά ταύτη? τη? μεπχθέσςος* ή δε μετάθεσα? οδηγεί d ? την θέωσιν, όπερ
και το πέρα? τη? ζωή? ημών τελειούται. Kai ή μεν μέθοδο? τή? yaioeuç προϋποθέτει
cjrya φιλοπονία? ώ? και εργασία? αρετών, ενώ. ή θέωσι? είναι το σνρνερασρα, το
αποτέλεσμα δηλονότι, πάση? πρά£εω? και θεωρία?. Έπι τούτου, ή όλη έννοια τή?
νευσεω?, ήτι? και ούδόλω? απλή μέθοδο? θεωρείται, αναφέρεται μόνον εν τφ επι τή?

122
Codex Paris., 1182,Ι4ν 14
^23, *Έσχομ€ν wpó τικο? τήν ςύκαι,ράχν rà ναραθάτίΜκν τήν ΤΟΟ fcXXou *ριίτην cVvoiav τοΟ Ορου
limmu'a. ΈνταΟθα, συνληροΟμ€ν τον γοακον όρισμον, δστι? καΐ cvcfwct τήν ίς àv« όρασιν r$
imito oimnm'ç · "οικονομία Ιστί, é? άν n ? op« vcpiXafktv cOcÀlfrnc, νοικίλη τοΟ κκονομιμένου
»«ξαγιιγή evi σνμφίροντι τούτου γςνομένιι »αρά τοΟ οΙκονομοΟντο?." Codex Paris., 1182, 14r 2-4
i24
, Ένθ' αν»τ. 1182, 14r 41-41 , 14ν 1-3. Το vcpl οίκονομία?. vcoac»? καΐ Μσ*·ς motìt es
;al £λλα SavctfcToi 6 tcXXò? avo τον μ«γαν διδασκαλον καΐ vcoXoyov Γρηγοριον τον NatiafrvoV,
ίση? καΐ λακ·νικ§? μ*ν νλήν θανμασά»? vcptypa^ci τήν σονΟκον φβσιν τοΟ άνβρ^νου (Ρ .6. Mlgne,
56, 321CD-324AB)"...(«ov tv k\ άμώοτίρβν, αοράτου TC λέγ· καϊ ορατή? ò«Vc«?, Sqnoupyet τον
ίνβρβνον καΐ vapà μ* ν τή? βλη? Xéfèv το σβμα ήδη νροϋνοσταση?, ναρ' (αυτού 6ί ννοήν cvfei? (S
ίή vocpàv ψυχήν καΐ clicoVa 6co0 otfev 6 Myos)· otov nva κόσμον ScvTcpov, iv μικο# μέγνν, ivi
% γή? Ιοτησιν, ayycW Αλλον, νροσκννητήν μικτόν, Ινοντην T^Ç 6ρατ% κτ<σ«·$, μοστην τή?
οουμ^νη?, ραοτλέα τβν Ivi y% p*acaXcvòiicvov ivmlkv, Mytwv καϊ ούράνιον, νροσκαιρον καΐ
Ιθάνατον, ορατον καϊ νοοομίνον, μίσον jtrylOou? καϊ ταν«νοτΐ|Τ0Γ τον αυτόν weOua καϊ σάρκα-
rvetHia δια τήν χάριν, σάρκα δια τήν cvapoir το μ*ν Γνα μ€νι καϊ òofdCci τον €θ€ργ€την· το 6è
va vdvxQ καϊ νασχ·ν ννομιμνήσκηται καϊ ναιδ^σηται τ# μητ^6» φιλοτιμονμ««Γ C#ov ένταΟθα
ΛκονομοΟμ€νον, καϊ άλλαχοΟ μ€θισταμ<νον, καϊ »ίρα? τοΟ μυστηρίου τή vpò? θ«ον ν€θσ«
teouiievov".
ι25
. Έν νροκ«μέν«, 6 vpÉTOs ορισμό? τή? oÎwmm'v ?Χ« is έξήρ "ή τοβ Λογού οίκονομία
ινστήριον μ^ν ίστι ονοιιίδου? vpò? τήν ήμ€Τ^ραν φυσιν kvéotms· cl SV τι? αυτήν UrqXoTcpoi?
:ατανοήσ€ΐ λογισμοί?, τήν TC TÌV φαινομένων καϊ νοουμένιιν κτισμοίτβν ίηστήμην CIOCTOI, καϊ τού?
ραφικοβ? τσνου? καϊ ώνίγματα...". "Ένθ' άνιιτ. 1182, 27ν 4-6

215
 γη? βίω- cimi ελλογο? καν ενάρετο? erfyyam. Ή θέωσι? αντίθετο»? δήλοι την
παθσιν των έργων, δηλαδή και τη? νευσεω?· α ? την κατάστασιν ταυτην, 6 άνθρωπο?
πλέον ν β ν χ « και ούδόλω? i i t p y c î . Καίτοι ήκσυσαμεν του φιλοσόφου και θεολόγου
ημών λέγοντος* και σαφω? όρί(οντο? την περ\ rab&tç εννοιαν, παράμενα ασέτι μέρο?
τι τον σχολίων αύτοΰ εν φ κα\ δίδα Ιδιαιτάτην σημασίαν εΐ? το v c & i r . Οδτο?, ώ?
κατωτέρω δειχθήσεται, ταύτίζα την εννοιαν τοθ éptXctr Ocf μετά ταύτη? τοθ
ναίαν. Κατά την ημών άντίληφιν, δεν πρόκαται περί άντιφάσεω? άλλα περί
ακριβολογία?. Έπαδή ή σημασία τον vcvav δήλοι ακριβό? ενέργααν, και ενέργααν
ούχ\ την στατικήν άλλα την εξελισσομένην σταδιακήν άνάβασιν, 6 Ψελλό? ταυτίζα το
άκρον τη? ούτω? Εννοούμενη? rofoevç μετά του θεφ όμιλάκ Νευσι? σήμαινα την
εντο? του άδυτου γνόφου άφατον εμπειρίαν του άνθρωπου, οστι? και διελθων τα άλλα
στάδια τη? άναβάσεω?, βλέπα την του θεοΰ εξεικονιζομένην λαμπρότητα. Ό την
θέωσιν όρεγόμενο? άνθρωπο? όφειλα πρώτον οπω? στροφή προ? την φυχην- δεύτερον
καΐ δι' αυτή?, προ? τον νοθν τρίτον, δια τοθ νοθ προ? το πνεύμα τελο?, δια του
πνευματο? εΙσέρχεται εΐ? τον θείον γνόφον· τότε δε λέγεται ότι όντω? r€vei και θεψ
ομιλεί. 8 2 6 Την εξελικτικά»? δυναμικήν ταυτην ενέργααν τη? νευσεω? εί αρχή? παρά τφ
δημιουργφ αύτοΰ εσχεν 6 άνθρωπο? και ωφειλεν οίτο?, ώ? εν τοι? περί Παραδείσου
παρετηρήσαμεν, όπω? δια τη? ορθή? νοούμενη? δοξολογώ?, εξελίχθη εκ του κατ'
εΙκόνα d ? το καθ' ομοίωσιν η καθαρω? προσομιλειν τψ θ ε φ . 8 2 7

Ήκολουθησαμεν μετά του Ψελλού την κατ' άρετήν μέθοδον, ητι? φιλόπονο? και
φίλεργο? ούοα, δύναται κατά ταύτα νά κληθή νρακτικ^ dpcn-f.828 Άποκαλών δε
ταυτην πρακτικην, δεν εννοεί δια τούτου ότι αυτή μόνον πράκτορα και ενεργούντα
υπόθετα τον άνθρωπον. Τούτο θα άντέβαινεν τοι? ώ? άνω περί νευσεω? λεχθέσιν. 'Εξ
άλλου εΐπομεν ότι ό άνθρωπο? χαρακτηρίζεται δια τη? ελλόγου μιμησεω?, ητι? άλλαχου
ipoaipeoiw ώνομάσαμεν. Προσέτι, ό άνθρωπο?, μή ών αυτόνομο? και αυτοδύναμο?,
διοικείται πρώτον υπό τη? θεία? Πρόνοια? και δεύτερον ύπο τη? προαιρέσεω?. "Οθεν,
και ή πρακτική αρετή δ ι τ τ * τ # τ ρ ο ν * νοείται- "...ή μεν πρά£ι? μεμέρισται θεφ και

Ι26
. ΠαραΜτομςκ Wev το χ·ρίον *«(Α öS 6 Myor "Bet γοβν tor ΟΜίΟησομ««»' νρβτον »kr wpòc τίιν
οχΐιν στραφήναι, et το &' Ut(vns »Ρ»·? τον KOQV, καΐ Sia τοθ VOO ipoç τα νκρκαΊκνα, καΐ τ4ίος
ι' Ì¥x(vnv wpòc Oeóv αλλ' ©ore ό »por φνχήν οτραφύ? TCMUTOI, otre 6 »pop »οθτ αλλ' iicctoc
iv φνχικο? Mfmwos ytoum καΙ ob (<ίχ<ται TA τοθ wvcupaTO?, Ιντανθα Si wcpbff κοί «fa» taòs*
L δί &,' εκείνου ÌVTÒJ τοθ αδύτου γνόφου γενόμενος ομιλίίσ« θεφ, TÒT« καΐ vcvciv λέγεται wpòc
EÒV και θωΟσθαι καΐ βλάκιν 6eo0 λαμνροτητα καΐ κατά ταντιιν ÌtciNokCeo6ai." Ένβ' άκβτ.
182, 14ν 11-15
27
. Έ ν 8 ' άκ·τ. 1182, 20Γ 27 "νλασθεί? wapà OeoO ό ανθό·«* ««τ* ·>!•*? vc-^tr «pès
ÎKcCrvr {«CTptfvi κκί ^ w c r r p ^ H t wpèff τέ> wldmmrrm. ,tfawcpδή οτρατιιίπιν ipòs
τρατπκόν."
28
. Ένθ' άν·τ. 1182,287V 33

216
 ήμΐν, τ # iter ύς ναρΜχοΥη τα σπέρματα, feîr te éç vpocXopérar τ%ψ
4pfan|r ótor. τη?fifetfcupfa? το ΐΙργον μόνη? ton τή? TOO θωο χάριτος το γαρ
άναχθηναι νουν άς teòv και άναπτηναι β? ουρανόν, άτα μετατβθηναι α? τον
παράδβσον και φωνών άρρητων άκοϋσαι, ούχι και τη? ημετέρα? ton πρσαιρέθ€ω? αλλά
μόνον τη? κράττσνο? άντιλήψίω?. fcv μ€ν γαρ τη πρακτική αρετή voifmu τι S a
ήρα?, tv tè τη θΈωρητικη poVo? »atcîv." 629 Σαφώ? dtev 6 Ψίλλό?, τη μυστική
ιολογία εαόμβΌ?, έχων ηδη αναγνώρισα τον ôcov ώ? την πρωτην και μόνην αρχήν,
δέχεται ότι Οδτο? παρέχβ ούχι μόνον τα σπέρματα τη? αρίστη? όδοΰ άλλα και την
κρείττονα 4ντίλη+ιν δι' η?, μακράν πλέον τον voicfr, νάσχορο* kv τη (kupia
των Εν τψ παρασασω άρρητων ρημάτων και φωνών.

Ό Ψάλό?, ω? γνήσιος &ολόγο?, αδύνατα δούναι ορισμό ν τη? λ&ω? ηάσχομ€ν.

Και vai μ€ν ομολογά kv πεποιθησα οτι εκεργητικην έχομε? την δυναμιν προ? την των
αρετών φιλοπονίαν, πλην ή δυναμι? αυτή ούδσλω? ειτιτυγχάνα την θέωσιν, ητι? ω?
προείπομεν, πάθο? μάλλον ή ένέργααν άνθρωπου δηλοΐ. Και Ενφ παυα ό άνθρωπο?
έν€ργών, το θείον αντιλαμβάνεται εκργοΰν τη? ημετέρα? àoBeveia? και ούτω?
αμαβηκνοι θ€θΰμ«θα άγνοοΰντ€? το άρρητον τή? ημετέρα? μεταμορφωθώ?.830

Τέλο?, £μπν€Ομ€νο? υπό του Γρηγορίου του θεολόγου, δέχεται Εν τφ π€ρι

θ«ώσ€ω? κ€φαλαίφ κλφαχαβ3\ χ0γικην Τ€ και Τ€χνυφ, 'δι' fc ήμά? ανψ€ν προ? το

'**. Ένθ' άν·τ. 1182, 287ν 34-39 . θ*λ·ν 6' δ*«? δια »αρο&έγματο? δκρμηνοίοΊΐ το draWpM,
νμνληροΐ ί ? 4ξήτ "ναν·ηγητ6»ν οδν fcnrep ήμίν è i l τβν fpdtcwv το wpoj teòv δχημα καΐ ξΰλα
ιιμφορητέον ναντοδανά, ύλατομήσασί TC καΐ νρίσασι vffca καΐ αγχνλια- cl τα δή τβ Ocio KvjkpviJTTj
αραχΗρητέον τή? κι&ρνήσε«? κοί cvfhfrirro?· offra 6ή καΐ το δχημα τηγνοσι μ4ν crcpo?, cXaoVci
È 6 ηνίοχο?..." «νβ' άν·τ.
'™. ΦρονΕικν οκώημον καΐ λογικδν δι«? ναραθάημκν «ν τή δλοτητι αύτοΟ το κντρικδν τοΟτο
Καφιον èv $ ό λόγο? tcpl vcfocttHvcwfac-rapavTO? έν αντιδιαστολή TOO νασονε-θαίσ«!?-
ίλλοντο? γίν€ται. Θ«ιρο0|κν 6c τοΟτο KCvrpiKoV, ουχί μόνον διότι dicpifli? *€ριγραφ« τήν δλην
ίδοδον κοί «opcfav τή? t i f o n e ; αλλά καΐ διότι wapovouiCci αυτήν ταοτην τήν γνιίμην τοΟ ΦελλοΟ.
fyiry' οίκ φημι τα? pèv dpcTà? καΐ τήν ταύται; ipvaoiar ÈWPWIKÌS' ήμΐν κατά τον ταροντα ρϊον
ηκαλ€ΐσαι τον κοριον τήν & ταίτην dvTÌ6oo\v «vonnicts τ# ικλλοντι TO|nc*feo6ai' 4ντα06α γαρ
ϊς άρετα? ipyaCopcoa, συντον»? a^rd? φιλονονοβντ«; m l έγκατϊοτιαρμ^να? τΒ φοσ«ι
ve(cpyaC6|icvoi' το 8ί μετά ταθτα ^UapvcoOai καΐ 6eoto0ai o k èvepyoOpcv, αλλά wapà τοΟ
κίττονο? νασχρμεν. ο6τ« δή κοί ήρ*1^ τοΟ nèv τα? épcTop φιλονον^Ιν 4ν€ργηηκήν Cxopcv
ίναμιν, τοΟ ti wdOxciv τήν M M I V wmtiKfr. δια τοΟτο κοί δ μίν ipcî? ivcpyoQucv τέλ«
EptXaMJtdVcToi, ού γαρ dwcipoBovapoç ή ivtogmp iv^pycia w^wccr δ ti wdvxopcv èvcpyoOvTO? τοΟ
»cÌTTovos, τοΟτο αόριστον oi γαρ, éovcp δ τήρ δικαιοίτονη; ή 6 τ% oaitfnrro? λόγο; κριλτηττο;
ηιν, οΦτ« Η| καΐ 6 τήτ Ocifocuf, αλλά τον Α**αντα oliva Tèi Oc»pVa? d|ictpovT<f τ« κοί
EoojicvM, οοκ dv ìoTC OTaiificv, oÏTt τ% dvapVioc«? otre τ% Octiacur feò? γαρ èonv 6 τήν
ίασιν ήμΐν èvcpyfκ ήμ€ΐ? δι ναδητικί; wpòs τοfaccCvwικταμορφούικνοι, o k fanv ÒWÌTC
Καιμ«ν τή? TotauTTK· αρρπτον ptTcmopi^acoc." Codex Paris., 11Θ2, 15r 28-43 / 15v 1
31
. Σ χ ο λ ί ω ν U τήν ιροσοννμίαν τοΟ 'Ivdvvov τή? KUncacoç, èdryct λέγνν δτι, οδτο? offra?
»νμάσθη διότι "ρ^θμίσιν dvciKdtci τάς dperd? καΐ κλιμακηδον cl? afrd? dvaWkiCei τον
ροσφοιτίντα." 'Ewì τοοτον, awoKoXct αυτόν TCXC«TIK«'T«TOF, διότι "τήν βίίαν φιλοσοφίαν oit
φάθηκα? àWà «cvorMir, a(rrò δή το vrfto? καΙ τα? i t i διάφοροι? καιροί? τοΟ wdOou?

217
θείον, κακάνο? προ? ήμδ? εμφαντάζα την κάθοδον, από του αλήπτου αρξάμενο?
(αναφέρεται εΙ? Γρήγορων θεολ.) d ? τήν ήμετέραν κατέληζεν θεωσιν, μάλλον δε δια του
αλήπτου ήμα? προ? το θείον άνηγαγεν."832 Διαβλέπα δ' εν τη ώφ»»/ τέσσαρα
στάδια δΓ ών και ή φυχή εξελικτικά? διέρχεται, θεία Χάριπ συνοδευομένη, προ? την
ποθατήν perà β€θΰ ενωσιν. Τα τέσσαρα ταύτα στάδια η άνωφερω? εννοούμενα επίπεδα
είναι τα εξήρ α) το θαΰμα- β) 6 πόθο?· γ) ή κάθαρσι? κάΙ δ) ή θέωσι?- "(πα γαρ άπαξ
έθαυμάσαμεν το άνέφικτον του θεού, Ατά θαυμάσαντε? έποθήσαμεν, και ποθησαντε?
εκαθάρθημεν και καθαρθέντε? θεοαδά? έγενόμεθα, »? οίκείοι? ήρΐν {{δη το έντεΰθεν 6
θεό? προσωμίλησεν, μάλλον δε προσομιλά κάί συνδιατίθεται ούτω? αναγόμενοι? και
833
θεουμένοι?." Ή αγνή κάΙ εύλογο? προσπάθεια τοΰ ανθρώπου δια των τεσσάρων
σταδίων προ? την ενωσιν, ήτοι του θαύμαζαν, ποθεΐν, καθαίρεσθαι και θεοΰσθαι καθιστή
αυτόν οίκεΐον και ώ? εκ τούτου δεκτικον τή? του θεοΰ φωνή?· καθ' ολην δε τήν
πνευματικήν ταυτην πσρείαν κάΙ άνάβασιν ή θεία Χάρι? ονΐδιατΰεται, τουτ' εστίν,
συνεργάζεται εΰνοίκω? ύπερ τη? ημέτερα? αναγωγή? και τή? θεωσεω?.834

Ό Ψελλό?, καίτοι αγωνίζεται αγωνιών και άγωνιφ αγωνιζόμενο? οπω? συλλάβων

τέξη το αφατον του τί εστίν θών άνθρνπφ προσομιλάν, αποφεύγει εν φόβω τα? των
θυραίων μυστηρίων διεκδίκησα? περί ymoea/çmx ω? εκ τούτου Ισότητας· μετά τοΰ
θείου και αποκαλεί ταύτα? ταλμη και θράσος, θαύμαζα τι? τήν έπιμσνήν τοΰ άνδρο?
προ? τήν ορθην άντίληψιν τοΰ ώ? ανω ζητηματο? ω? και τήν έμμονήν αΰτοΰ προ? το
ορθοδσξω? και θεοσφω? δεχεσθαι τήν άλήθειαν- και ένψ, από καιρού d ? καιρόν καυχάται
δια τα? εγκυκλοπαιδικά? αοτοΰ γνωσα?, ουδέποτε επεκλήθην ώ? αρωγον τήν θύραθεν
γνώσιν, οπω? αυτή Ικανωση τοΰτον α ? τα? περί θεωσεω? αποκάλυψα?. Συνεπή? τψ
αποφατικφ τρόπφ, ακολούθα mora? το πν«ΰμα τη? 'Ορθοδοξία? και σννψδα
αποφαίνεται περί τοΰ πέρατος της· (νής· ήμύκ Ίδοΰ και πάλιν, έπιστρέφοντε? α ? το
πλήρε? μυστικισμού δοκίμιον αστοΰ, 8 3 5 εύρίσκομεν αυτόν ΰπεραμυνομενον τοΰ λόγου
τη? αλήθεια? κάί εν ταυτφ απορρίπτοντα τα? τεθρεία? και αποκυήματα τη? φαντασία?
των άλλοδοξων.836 Δια τον Ψελλον το θέμα εχα ώ? εζη?: "το θαυμάσαι τήν

κλλαγά? iv γροφαΐ? άιο#ητ·? ttfOrra.* Πρβλ. J. Bldez, »np. fry. oik. 171
ί2
.Ένθ' ανατ. 1182.282V 50
ι3
Έκ8' ανατ. 1182, 282v 51-54
4
. fegato ή tefa Χα*? ottcVa fregerai· val μεν b θιοε Oâci fea? το 4#ητο*- atari φβ?
iweiv, WXTIV ή dèa αδτη YCVCTOI κατά το μέτρο? ite fecrtpa? καθαρό«»?· Kai 6 #«λλο? τονίζω
Aç ras μίν κάθαρση? Tir hurigmy φνχ#ν καΐ attkr wpor Tac fc rëv ταθβν κηλίδα? teoç
tfrn*Kc καί 4φύττ«κ, καΙ τροιον ίνοττρον wpfe rag irttfev afyas καθ6πηκ€ν, στίλβοντ«?
* ταύτα? Bcxöucvoi, άμαυρσύμονι 6è τουτ«? oreprópev«." J. Bidez, μνημ. ίργ. aeX. 193
i5
. Ä * · A«fr é»vée»fr re καί ymnCten?, άνατέρ· μνημ. εν Codex Paris., 1182, 308r / 308v
ί6
. 'Ομιλβν άλλοχοΟ vcpl τοΟ Μγματο? τ% τ% ψυχή? άθοκοσίο?, διακρίνε ϊύο ηνα? μ€θ6δου?

218
 άκαταληψίαν του κτίσαντο?, το ποθησαι το èpaoròv και άκρότατον Ιφετόν, το τυχείν
τη? καθάρσεω? KàvreOScv την εΙκόνα δεικνυναι του λόγου του? θείου? χαρακτήρα?
ίμφαίνουσαν, ουπω μέγα τοσούτον, το συναφθηναι ήμίν èva θεον και γνωρισθηναι,
τοΰτο δε τ&|η|...εστι και λεγόμενον και νοουμενον· το θεοειδή γενέσθαι τίνα, ουπω
καινόν, το δε θεον κατ' ίσον τφ πλάσανπ, τούτο δη και καταπληκτικών φαντασίαν
ύπερβφηκε και πασαν λσγικην εφοδον. »σπερ γαρ τα μετέχοντα του θεού θεία μεν αν
τι? είπων και θεοειδή ού διαμαρτοι του πρέποντο?, θεοΰ προσηγορία? αυτά άξιων,
τολμηρό? αν ούτο? δικαίω? καλόίτο, την Εσχάτην τόλμαν άνατεινόμενο? επι τον θεόν-
το δε ενσυσθαι τούτον τοί? μετέχουσι τούτου θεοί? και τοσούτον γνωρίζεσθαι όσον
837
ÈKCÌVO? τούτου? επίσταται, τούτο και τόλμη? επέκεινα δοκει και θράσο? αντίκρυ?."

Το περί ελλάμφεω? - θεώσεω? κεφάλαιον €σχεν όμολσγουμένω? παρά Ψελλψ ώ?

και παρά πάσιν τοί? μεγάλοι? Πατράσιν, την ακραν αυτών μ€λέτην και πρσσσχην.
Τούτο συμβαίν€ΐ ω? & τη? σσβαρότητο? του θέματο?· πάντ«?, συμπςριλαμβανομένων και
των μεγάλων φιλοσόφων, ηθέλησαν λόγον δούναι d ? το μακραίωνον και κεφαλαιώδη?
ερώτημα του άνθρωπου "ri το πέρα? τη? (ωη? ημών." CÄ εοσφω? όμω? και ορθω?
όμιλήσαντε?, δεχόμενοι τον Τριαδικον θεον ώ? την μόνην όντολογικην και λογικην
αΐτίαν τη? δημιουργία?, ι Χ. ώ? 'Αρχή των πάντων, κατ&ηγον λογικω? τ€ κάί. ώ? δΓ
ενοράσεω? εΐ? το συμπέρασμα, ότι Οδτο? αποτελεί επίση? και το w&aç - άρον τη?

**' iv ης δύναται να ομιλή vcpl ταύτη? »PÌTOV τή? διδασκαλία? καΐ δεύτερον τήν τή? ααπφατ.
Ipiv ή διίση δε τήν όρθοδοξον άντΟφ,ν, σχολιάζει Ικανβ? τήν μέθοδον τβν θνραάιν μνστηράιν δια
βν ówoiev ol òvaool καΐ θιασίται aèriv διεκοϊκουν i/mctpiaç τοΟ θείου. Το κατΝτέρ« εδάφιον
·ξηγ€Ϊ £τι νερισούτερον τον τρόιον δι' οδ τι; τ$ θεφ έγγίνεται. "ίσης μεν dvV δια τοΟ
ώτοκινήτου τήν τή? φνχή? άθανασίαν εδέξατο {διδασκαλία ρασικί? τοΟ Πλατ·νο?], οδτο?
»δασκαλικήν έίχ« μέθησιν άλλ' ού TcXconrtiv- ci δέ ης αύτο»τήσα? τ# ν# ctecv αυτήν τήν ι|τνχήν
ί καΐ μή θεασαμ««? άμέσ«? τφ νφ τήν άθανασίαν ταύτην Ιδέξατο, οδτο? wcmrMff con καΐ
ελοομενο? ούχ δη καΐ μανθαν·ν ο« νένονθε, »«£θο? γαρ καΙ ή μάθησι?. αλλ' δπ έκεΐσε μεν καΐ
Γενοέηκέ τι σννεισαγαγαν τη στουσ$ καΙ σνντείνα? τον νουν ενταΟθα δε <ρρητο? ή θέα,
ΐναισθήτβν τβν αίσθητηρί·»' μ€νοντ·ν." Codex Paris., 1182, 284ν 10-14 ΚαΙ διακρίνβν μετα(ο τοΟ
i t S w m w f καΙ τοΟ T e l c v n r a f , εηφέρει: "cl? 6οο γαρ ταΟτα *6σα γραφή 6i|jpirrai...cl? TC TÒ
Ίδακτικον καΙ το TCXCOTIKÒV. TÒ μίν vpirov ακοή τοί? avOpifwoi? ναραγίνεται, το 6è ScoTcpov,
ιύτοΟ waOòvTO? τοΟ νοΟ τήν Ιλλαμφιν." Πρρ"λ. J. Bfdez, μνην. ϊσγ. σελ. 171
,37
. Έ ν θ ' άν·τ. 1182.308r 1-8 El? μίαν εκ TÌV ειιστολβν αδτοβ ( lie J. Bfdez, μνημ. *ργ. ocX.
73-174), κατ^ρχίται cl? άηκα'λνψιν νροσννική? cpvcipfa? έν { καΙ ομολογεί το μέτρον τή? αοτοΟ
κυματική? οράσ*·ς τή? τοΟ 6coo djfemp. "ΟΦΚ αυτό? καβαρβ? ίιίριιν τον 6cöv, αλλ' έν συμβολοί?
noi καΙ Ινδάλμασιν «οτέ γαρ μοι ήλιίσα S|a? έφαίνηο καΙ αδθι? αέριο? καΙ wdXiv αΙθέριο?, καΙ
Όν μέν ήλεκτριίδη? καΙ è l i φλογΐνο« όχήματο?, νβν 6έ 4? έΐδορ τοΟ ρεζέκ, τοντέστι τή? drrpawAr
al νΟν μ<ν Γ«λγίλ (*ρΚλ.Ί<{«αήλ 10, 13) « Λ « , τοντέστι τροχφ, νβν δ« St? τοΟτο, ή τοι κύκλοι?
^«ι*»λεγμένοι?. τα μεν οδν (ρ«(μενα τοιαύτα ήν i ? clxòr ίροΟ 8ε ίητοοντο? αυτόν τον Οεον οστι?
στίν Ιδεΐν εΊί· τή? ορβμένη? ταοτη? μορφή? τνγχανοντα, διδασκειν 6 εφεοτηκΑ? ούκ ήδφνατν οδχ
ίτι μή δοναμι? ήν αύτ^ δεΐζαί μοι το ζιίτοομενον, αλλ* δτι καταμέτρησα? τήν θε·ρίαν »pò? τήν
μήν TÌV apcTiv δνναμιν, T.f. »pò? τήν σήν δοναμιν ταΟτα διατνιοΟνται τα σύμβολα καΙ νρο? το
Αν μέτρον ÄOTrcp ούκ Ιν χειρονοιήτοι? κατοικεί 6 κΐίριο?, οοτ·? ooSè έν 6ιατν»ιίσ€σί τισι καΙ
[λασμασι- νροβέν'λιινται δί ταΟτα άιοτίΐχίζοντα τήν έκκεκιβδηλενμένην φνχήν καί, Γνα το
ιετριΐίτερον ε ί ν · , τήν μή δνναμένην καθαρβ? ένατενίσαι νρο? τήν αλήθειαν, άλλ' ϊη τοΟ èoòrrpov
•χομένην καΙ τοΟ αΐνίγματο?."

219
 ζωή? ημών· 8 3 8 βάσει τούτου εδρον και την συγκεφαλαίωσιν του προ πάντων των
αΙώνων και πάρα πασιν κεκρυμμένου θείου σχεδίου, όπερ ούδεν έτερον ή το καθ'
fyowcnrycvktàax. Kai ό Ψελλό? εν διηνεκή m/σα, μηπστε και αυτό? πλησίασα? τφ
θείφ φ ω π άκουση του θεού αύτοϋ προσομιλοΰντο?, κατατάσσει θαφρσΰντω? εΐ? τρεί?
κατηγορία? του? θεφ πλησιάζοντα? : "των πλησιαζόντων τφ θεφ, ol μεν μετ'
επιστήμη? την προ? εκείνου πλουτοϋσιν άγάπην, ol δ ' άπλα? ούτω? ασκητικοί?
άγωγαι? και μέθοδοι? προ? εκείνον ποιούνται την ανοδον. ol δε και φυσεω? πλεονεξία
εξ αύτη? ευθύ? τη? γεννησεω? προ? θεον νευειν λαχόντε? δια τη? φυσικοί?
καθαρότητο? πεπλησιάκασι τφ θεφ. μακάριο? μεν 6 πω? ποτέ εγγίνα? τφ πάση?
ύπερκειμένφ τη? φυσεω?, μακαριώτερο? δέ του δια την φυσιν 6 δια την ασκησιν και
τούτων ετι εύδαιμονεστερο? ό λόγω και θεωρία τφ θείφ λόγφ και τφ εΐδει πλησίασα?
του άειδοΰ?." 8 3 9

'Ω? εν κατακλείδι, φρονωμεν ότι και τα ακόλουθα σχόλια, Ισάξια και τη? πλέον
μυστικοπαθοΰ? ψυχή?, αφ' ενο? μεν προδίδουν ετέραν πτυχην τη? ψελλικη? ενοράσεω?,
αφ' ετέρου δε αποκαλύπτουν το ύψο? τη? πνευματική? αύτου άνατάσεω? εν όψει Ιδία
του γεγονότο? οτι οΰτο?, ώ? πολιτικός àvfa ελάχιστα εγκατέλειπεν την μάλλον
ταραχώδη πολιτικην σκηνην τή? Βασιλευουση?. 840 Μολοντούτο, άξιον θαυμασμού είναι
το οτι οΰτο?, ούχι μόνον χρόνον εΰρισκεν δια παντοδαπην συγγραφην, άλλα και

138
Κ. Σ^θα?, τομ. Δ', ocX. 421. "cwel oc η φ wpò? το καλόν ίτίδοσι? òpov ί χ « το άιερίγραφον
al αόριστον, τ$ γαρ Vcf μόνφ wcvcpdniTai αφ' οΐ τίρ» αρχήν ΐσχηκν..." Kai νάλιν, (νρβλ. Kurtz-
)rexl, Ι., σελ. 131 "cl pcv oîv ίξην μοι φιλοσοφείν τε'λειον,.,.ε'φησα 4ν, δτι σοι τατρί? »tv... καΐ
>6λι? ό νοητό? καΐ θείο? διάκοσμο?, Υ^νο? Se άνιίτερον μεν κάΙ οΐ μηο' dv ctoccivd τι? xiipfrcicv,
ι «cos- wpoacxiy Si η σύμνα<τ« τβν apcTfiv Sovapis, αΰξησι? ή τοΟ vocpoO σνέρματ»? wpomw4| καΐ
eXc(«aiç, καΐ τέχνη μεν ή άμεταντ«*το? ενιστημη, τραςΊ? ή σύντονο? »cpt το καλόν κίνησι? καΐ
vcpycia, ή 6' ίξ ννερορία? αρχή ή dvò τοΟ σιίματο? τη? φνχή? ιρδ? τον 6còv ίνιστροφη καΐ
»«ίνοδο?."
139
Ένβ' dv«T. 1182, 24r 9 -13. Πρβλ. ίιίση? καΐ 1162, 15r 22-24 "άκΐίρατο? γαρ ffv voü? 6
Ιεό?, τ# όμοί« γινιίσκεται- έν τ# θε# γαρ 6 νοβ?, f? wow cv τοντ« φνχΐί· καΐ ό έν τοστ« ycyovàç
cyovcv èv τ# θε#· όρβ oc otôc τότε αυτόν τον θεον, iXkà τήν εκείνον λαμνρότητα. το oc vadctv
irò S τεθεακε, TOOTÒ μοι σχεδόν μετά TÌV dwöfmv εστίν."
' ^ . Ό Ιδιο? σνχνακι? ομολογά τί|ν δυσκολίαν τοΟ διεζαγομένον τνευματικον άγ§νο? •? καΐ TÌV
iHVCKi? dvTcpiCovoev cv τ# dvOparfvf φνραμαη 8νναμ«ιν καΐ oiaTcìvcToi cwi^pnv (τι, ή
ynpaéiKÌi auroO έ«ιμ€λϋΐα καΐ οραστηριστιι? Sèv πτο το dioTâcona άτλοΟ σχολαστικοΟ
:νοιαφ<ροντο?, αλλά μάλλον μελέτη τ% ιρέτης φιλοσοφία? Tk' fc dvawTcpoOTOi vjfiv »pò? τον Ocòv
νοΟ?". (Κ.Σ<ίθα?, E ', 447). Προσέτι, μνστικ# τ# τρο»σ, νροσθέτ«: "γρ<ίφ· γοΟν ονχ owcp τεθέαμαι,
Αλ' ί *<f«*rt«." (Kurtz-Drexl, II., 194). ΤοΟτο λεγ», διότι γν*ρ({« 5τι το κατά κσσμον
r«àì«vtfCc«fu K«i tcaf«Cr cîvai λίαν ενικίνοννον- d*OK<Uct τροσέτι τοιανπιν «c«p<av é?
Ιχαλίνβτον (fin?) τ<ίχα dv καΐ κατά tcpipviv iocicv οίον Sc κρημνό?, CKCÎ vdvm? καΐ θάνατο?.'
182, 16r 1). Μόνον ή κατά Χριστον $c«pia oSnycÎ ασφαλ#? νρο? την όρθην γνβσιν καΐ dpcTlfv,
αίτοι ό wept TOVTNV άγαν διεξάγεται wdvroTC σφοδρέ?. Δια τούτο καΐ ίιιλεγ«: "cl $4 WOTC τα
Qoc άιίοιιμεν,φιλοσοφικιίτερόν w·? wpò? τα σνμτίιτοντα διακείμεθα- «κκώνν yéf iè Tfc
'mis fefr c l · · « , καΐ δταν κατά την οεκρίαν ένεργβμβν, ακίνητοι νρο? τα Tfloc τνγχοίνομίν.
»TaßdvTc? 6' CKCÎÔCV & TÌV ιτραγμάτιιν σάλο? ovo8c(d|icvo? οίσθα καΐ αυτό? ον«? συμιεριαγει
ai κατοσϊίρ€ΐ τοί? βιοτικοί? κνμασιν." (Kurtz-Drexl, II., σ€λ. 266)

220
 νηνεμίαν πνεύματο? η μη πτέρωσιν και είζαρσιν νού διηνεκω? άδηλου, KOTO την εν
αύτφ πλεονεκτούσαν φύσιν, άς την σύλληψιν τοιούτων υψηλών νοημάτων, θιασώτη;
τη? αλληγορική? μ€θόδο\ι, άφίνει ελεύθερον τον νουν αυτού να άνέλθη άς τα όρη
Θαβώρ και Σινά και ακολουθώ? να κατέλθη άς αποκάλυψα? Ισαξία? τούτων πολλάκι?
των μεγάλων μυστικών. Δράττεται πάση? ευκαιρία? και επανέρχεται θερμώτερον όταν
περί ίλλάρφ«·? 6 λόγο?, όστι? κατά κανόνα απηχά κάΙ αντανακλ? τα μέχρι τρίτου
ουρανού φθάσαντα πτφθ€τπχ fry 'Αποστόλου Παύλου, Διονυσίου 'Αρεοπαγήτου,
Γρηγορίων, 'Ιωάννου Κλίμακο?, ΚΛ. Δέον οπω? τονίσωμ€ν ότι είναι αδύνατον να όμιλη
τι? περί ελλάμψεω?, περί σιγή?, περί θείου γνόφου, περί υπέρτερα? αψίδο?, περί θείου
ερωτο?, περί επάρσεω?, περί τφ θείω ομιλία?, κ.ο.κ., εάν 6 ίδιο? δεν εσχεν προσωπικην
εμπειρίαν του πράγματο?, ήτι? εμπειρία λογικω? προϋποθέτει την νενομισμένην
πνευματικήν προετοιμασίαν, εξάσκησιν και κάθαρσιν. Δεν είναι δυνατόν d ? ύλα/or
ανθρωποννο. συλλαμβάνη πνευματικά? αλήθεια?, να όραματίζηται και να κατέρχηται d ?
αποκαλύψει? τοιούτου ύψου? η βάθου?. Δείγματα τη? αυτού πνευματική? πτήσεω?
εσχομεν μέχρι τοΰδε πολλά. Το κάτωθι απόσπασμα, σχόλια τη? επι του Σιναίου ορού?
αλληγορία? η συμβολισμού - ϊνα μη οντω? άληθού? εννοία? εΐπωμεν -, προδίδει
ευγλώττω? τα ώ? άνω σημειούμενα. 'Ακοΰσωμεν αυτού ομιλούντο?: "το δε Σίναιον, ίνα
σοι και περί τούτου φιλοσοφήσω, ούχ ώ? αίσθητον όρο? ανάγει Μωσεα και κατάγει
θεόν, αλλ' ω? συμβολικον τη? κατά ψυχην άπο τη? ΰλη? επάρσεω?- αρπάζεται δε τούτο
το γένο?, ούχ όταν τάί? σκοπιαί? προοβάλωμεν και ταΐ? νάπεσιν, αλλ' όταν εκ
μετριοπαθεία? και των καθάρσεων, δευτέρα γαρ αυτή και νεωτέρα ζωή, επι τον
θεωρητικον προβιβασθωμεν σκοπον f( μάλλον και ύπερ νουν γεγονότε?, επι την
ύπερτέραν άναχθωμεν αψίδα, φημι δη τη? ελλάμψεω?· αυτή ορο? εστί. και γνόφο?, και
σιγή αντίκρυ? perà την πολλήν κίνησιν, και κατάπαυσα? πάση? νοήσεω?· έκάσε γαρ
γεγονότε? όρωμεν, ούχι νοουμεν, η μάλλον ού νσούμεν ότι νοούμεν κατάβασι? γαρ
τούτο γνωσεω? και μερική? ουσία? άντίληψι?- 6 γαρ είδω? ότι είδε, δυσι μερίζεται
γνώσεσιν, ό δε μερισμό?, αποστροφή τι? εστί του κοείττονο? και ύπόβασι?."841 Ό
καταχρηστικό? νοούμενο? μερισμό? και ή διαίρεσι? τη? ουσία? του νου, δηλονότι τη?
νοήσεω?, υποβιβάζει τούτον του κρείττονο? καθ' οτι άπόλλυται ή εν αύτφ I F O T V
άπολλύων δε ό άνθρωπο? την ενότητα τού νου, απομακρύνεται τη? θεία? ουσία?.
'Ακήρατο? νού? ό θεό?, τφ όμοίω γνωρίζεται. Ή εκ τού θεού μόνιμο? δε και τελεία
άπομάκρυνσι? τού νού έχει ώ? επακόλουθον τον πνευματικόν θάνατον. Ό πνευματικό?
θάνατο?, ω? εν τοί? περί Άδαμ εϊδομεν, χαρακτηρίζεται και ώ? èuk% φθορά εν
αντιδιαστολή και συγκρίσει τού φυσικού θανάτου ω? τ%ψ τινά φθορά?. Κατά

ι41
,Κ. SdOa?, τΐίμ. Ε',σ€λ. 449

221
 παραλληλισμον 6c τη? (ntjff, διάκρινα δυο αδη: α) την άπλώ? ζωήν, και β) την κατά
ό
μ€Τοχην άκήρατον, evôçv και "ζ*»η ν*ν CÜ κατά μετοχην τη? ακήρατου <>ή?
{«ογονουμενο9,..^πλώ9 δ€ ζη ό δκξαγομ€νο? (WTWÔ?.* 4 2 Έσχομ€ν & την cfcaipiav
ΟΤΜ»? και π€ρι των δυο ώ? αν« TWWV / Μ ^ ομιλήσαμε?. 'Ανάγκη τάνον και ô wept
του φυσικού θανάτου λόγο?, donc και διάλυσι? τη? φυσική? συζυγία?» τουτέστιν
σνίματο? καί ψυχή?, καλϋται.

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ ZI

ΠΕΡΙ ΘΑΝΑΤΟΤ843

Μ
2 , codex Paris,, 1182, 16r 36-37
'43, Ή λέξι? tofana? ίναντβται wopà rot? αρχαιότατοι; χρόνοι? εΐ? νληβο? συγγραμμάτων· ή
πηιασία τη? λέξειι? εΐναι KVP^MS1 K«1 (tonici? μία: ήτοι, το Telo? τοΟ èwl γη? βίου καί διαμετρικβ?
Ιντίθετο? ι% τοΟ βίου εννοία?. Tò tri vapà τοί? αρχαίοι? "Ελλησιν -ιαρ Ομηρο, λ.χ.- 6 θάνατο?
ίεν Εθετεν τέρμα et? την άνθρο«ίνην δναρξιν, δεδομένου 8π ή φνχη τβν ά*οθνησκόντ·ν ?{η
κριφερομένη è ν τβ "Αδη UWÒ mat/&i βαμφφ', δεν σημαίνει δτι δέχονται τον ίνθροιον {βντα. Ό
Ιάνατο? είναι το αντίθετον τη? {«η?, το εσχατον κακόν, ενβ ή ("ή, το ΰφιστον. 01 'Ορφικοί καί
Ινθαγόριοι αργότερον Ιδέχοντο τον θάνατον é? αγαθόν διότι ήλευθεροΟτο η φυχη εκ τβν δεσμβν
οΟ σάματο?. Kai τοΟτο, συνοδα τη" θειιρία τη? ßtr&ihstwtomg' δεν ηρκει ei? την Ικανονοιητικην
ίνοδοχην τοΟ θανάτου, μτίτε καί το (τι, κατά την άρχαίαν Μτραν "άάϊύιψ wdrnr JjeiÀfaeâcr",
>ηλ. el? ni >r«*»V αύτου, ευρισκον «αρηγορίαν. Our»?, &λλ»? ol luve? φιλόσοφοι eSftaCov, αλλ«?
> 'Ηράκλειτο?, καί άλλ·? ol δραματικοί mirrai. Ό Πλάτ·ν, άντιθέτ«?, δίδει θετικών άνάντησιν εΐ?
ο «coi θάνατον εράτημα. Δεν έροτφ εάν 6 θάνατο? εΐναί τι "αγαθόν ίί κακόν" (Άνολογ. 29α), άλλα
ιότερον 16 ανθρονο?] δίκαια ίί άδικα «ράττει, καί dv&pò? αγαθού έργα t) κάκου." (£νθ' dv«T. 28b,
!9b). Tò εράτημα γίνεται »λέον *ροσ«*ικον καί avrò? μόνο? 6 άνθρονο? οφείλει va ανάκτηση.
Σημασία »λέον έχει 6 τρόιο?, ή νροετοιμασία τοΟ dwvâ^mmr καί ουχί ο pVnrn*-. Δια τούτο καί
•Ι? τον Φαίδωνα (64«, 67β, «Μ, ομιλεί vepi τοΟ iKÌerar JavAjfaitr. Δεν δέχεται δθεν τον
Ιάνατον ff? τι το άρνητικόν, ff? τι μοιραί»? άναυόφενκτον καί ετακόλουσον, f o r · καί ενάρετου
>η?. Είναι μάλλον θετικον καί η εκνληρ»οχ? του ενάρετου βίου. Ό θάνατο? αναφέρεται μόνον εΐ?
PÒ σ8μα' δ φιλοσοφικό? βίο? εΐναι άγαν ελευθεράσε*? τβν δεσμβν του σάματο?. Ό άγαν ουτο?· ε ξ
ίλλου, διεξάγεται εναντίον τίν ενιθυμιβν καί TÌV ήδονβν evf 6 Hafihs θίο? χαρίζεται εΐ? τί|ν
ίτιμέλειαν τή? ^ r f i r « π r«r «taw**«·, rifarifrr S2c,107cd,U4c\. Ή άληθίΐ? («ή δεν Attrnn
Ιλλά j^»n'Ärrw. Ό θάνατο? βμ·? είναι φυσική φορά καί φαινόμενον καί é? εκ τοντου άνΐίκει εΐ?
rf|v σφαΐραν τοΟ δεδομένου. 'Εάν λοιισν, αληθενρ on δ θάνατο? ελεύθεροι T V φυχί|ν εκ τοΟ
ηίματο?, τότε 6 φιλόσοφο? δεν νρένει να φοΜται το φνσικον τέλο? αυτού. Ουδεμίαν έγγόησιν ε'χει
(τι ή φυχϋ αυτοΟ θα διατήρηση TTJV utaptiv αυτ4? cl? το έτέκανα- ννάρχει βμ·? "μεγάλη ίλνί?,"
114cd) fjn? «ityaCci εκ τοΟ φιλοσοφείν. Πίστι? cl? αθανασίαν είναι δντο? τόλμημα "κίνδυνο?, 114ο).
\ ά«αίτησι? καί άναραίτητο? *ρον«όθεσι? εΐ? τούτον τον lofrtmw εΐναι η êptri. ητι? οΦδόλ«?
»έχεται την φυχην ff? τι το σ«ματικόν, { την {«ην é? φυσικην τίνα Ικθασιν καί τον θάνατον Φ?
twXouv φυσικον φαινόμενον. Kai ταύτα τα κατά Πλάτννα. Πρφλ. Erwin Dohde, PSYCHE, μνημ. fpy.
»ελ.263-295. Έν τη ΚΑ, δ θάνατο? ctvai γεηκο? κλήρο? τβν dv6pav«v Vìmdv. 649. 98- & 92e(.·
3ßp. 7: 8· 9: 27)- μόνον el? τον θεσν καί την θασιλείαν Αυτού άνηκει η αθανασία ( Τιμ. A', 6c 16·
(op. A', 15 53ΐξ.). Etvai φαβερον (Άνοκ. 6e S rai φ6*ν νβσιν tarnet CE|p. 2 1» Pup. & 15). Ή
ίνοστολη καί το έργον τοΟ Κυρίου ίχει ακριρ«? τον σκοιον κατάργηση τον θάνατον ( 2 Τιμ. 1: 10)·
) θάνατο? είναι τ# οντι 6 ίσχατα? ίχβράς, &d τη? οριστική? κατάργησε·? τοΟ owoiou ετιτελείται
καί ή σωτηρία τβν dvopamiv ( 1 Κορ. 1& 26· Άιοκάλ. 2ft 1«. Πρϋλ. «νίση? τα δσα άνιιτέρ· νερί
rapaicof)? καί ττάσε«? Άδαμ ελέχθησαν. Παρά δε Tot? Πατράσιν, vtò Πλατιινικην Ιννοιαν, τ.ε'., 6
θάνατο? XMPtonò? φυχη? dio τοΟ σάματο?, άναντβμεν «αρά Κλήμ. Ιτρβψ. ^(Migne, Pô 9.5Û0A ,
5.1168Α)· Νεμέσ.'Εμέσ. (Mlgne, Ρ6 40.549Α) Ίσιδ. Πηλουσ. (Migne, PG 78.928Β) Ί · ά ν . Δαμασκ.

222
 "Έπίκηρό? Εστίν ημών ή («η, ή φύσα σύνθετο?, το σώμα εκ γη? φυόμενον
και άς γην άποκαθιστάμενον- be χοο? συνεπάγημεν, εοδιαλυτου και σαθρού πράγματο?,
κα\ δια ταύτα άς χουν άναλυόμεθα- και το μεν σώμα ούτω?· ή 8c ψυχή, αθάνατο? μένα
και μετά θάνατον ού γαρ σβεννυται, ούδε διαλύεται, άλλα προ? τον εαυτή? δεσπότην
1 44
απεισι, και τα αθλα τη? εντεθθεν αγωνία? κομίζεται. **

Δια τών απαλών τούτων γραμμών, μ€στών ορθοδόξου φρονηματο? και (ώση?
45 848
πίστεω?, Υηδιστό? TC μένων και φίλτατο?* τψ Βουρτζη επι τη θανή του αύτου
αδελφού, περιγράφει θεολόγων, ίνα μη κα\ θεολογεί εδραίω? εΐπω, το émkiporfïç
ζωή? ημών. "Ανευ ούδενο? περαιτέρω ^χειρηματο?, δέχεται άπολυτω? την θεσιν του
επικηρου τη? (ωή?, τ.ε., του θνητού, του φθαρτού και πρόσκαιρου, είηγών απ' ευθεία?
8 4 7
την αΐτίαν του φυσικού θανάτου δια του 'ή φυσι? σύνθετο?.' Το σώμα, αύτο καθ'
εαυτό, ώ? εκ τή? γη? προερχόμενον, είναι ευδιάλυτον, διότι και τούτο παρουσιάζει εν
εαυτφ ετέραν μίξιν, την μΐ£ιν και την κράσιν των τεσσάρων γνωστών και βασικών
στοιχείων. 8 4 8 Το ύλικον μερο? επομενω?, εν συγκρίσει μετά του αυλού και κατ'

higne, Ρθ 94.1220Α). Παραλλαγα? tk τον Πλατννικον, ί ? λ.χ, "λέγεται cv τ# θανάτ» το cî6o?

;·ρί&σθαι dwò Tflff σαρκο?" wopà Μίθοδ.Όλομιον, (Mlgne, P6 18.321A) "&»ή te, σάματο? τ« καΐ
tvxHs Uns, ès θάνατο? clivi, TÌV 6c την διάστασιν...", wapâ Γρηγορ. NaCiav. (Mlgne, Ρθ 37.947A)
i θάνατο?...διάλνσι? ψυχή? TC καΐ σάματο?", wopà Γρη*. Ννσσ. (Mlgne, Ρ6 45.1153D> "τή?
&νθρ·*ίνη? ψυχή? ή άνο τοΟ σάματο? £ξοδο?" »αρά Κνρίλ. (Mlgne. Ρ6 4.679Β) "θάνατο? Εστίν ί φ '
liiv ού ι% ουσία; dwvaptia κατά το δίϊαν έτεροι; αλλ' ή TÌV ηνβμί'νιιν διάκρισι?" «αρά Δίον.
Vpcoway. (Mlgne, PG 3.404Β) κ,ο.κ. "Οσον άΦορφ τον τον Κυρίου θάνατον, {ν καΐ cOcXovai»? (πτίστη
mcp Tfcsr σ»τηρία? ήμβν, ol IlaTcpc? cv «ολλοΐ? καΙ &à μακρβν {σχολίασαν. Προσέτι ol üaTcpc?
ιμιλοΟν καΐ wepi Àoyimê Θαηίτο* δστι? dwayci καΐ x»pi(ci την ψνχτιν dvò TÌV ναθίν. Tlcpl τοΟ
imoartfmceir rg d/tapriç. Ilcpì. wret/unitoê Àr*efmrés ά«οτΛ«σμα τή? αμαρτία?. Ilcpi θανάτου 4?
το...άγν<κΐν τον »ατ€ρα θάνατον conv." tapa Κλήμ,'Αλ^. (Mlane, Ρθ 9.97Α). θα vcpiopiotttocv
1? τα 4? αν» ίλάχιστα wepi θάνατον σχόλια- το θέμα σντ«? avcpavTov- 6 τόνο; καΐ ο λόγο? τή?
κλέτη? άλλο?. ΤαΟτα νάντα καΙ ϊτι «<ρισσοτ«ρα γν»ρί£<ι ο Φαλλό?, δστι? καΐ ttcuOép»? KIVCÌTOI
ίναμέσ» TÌV άνα TOO? oliva? άνο™θησαυρ»μΙν»ν ά«ασταγμάτ»ν yvifoc»?. Ή ολη ivi τοΟ θέματο?
>ρασ€θλογία αυτόν νροδίδ« νάραντα τί|ν όφαλήν καΙ το δάναον. ΟΦτ»?, άλλο™ òpUct «col
»νσικοΟ θάνατον, άλλοτ€ «col ηθικόν, MXOTC «col «κυματικού, άλλοτ€ «cpl OXCTIKOV καΙ ÌMOTC
rcpi άνολντον. MtJTc & *«λλο? ομ«? «Ipvoiccv καινον οριομον vrtrrc καΙ λθσιν c«i τοΟ 8λο?
Ινροσίτον τή? του άνθράνον λογική? cn-pexcia?. Διό μίαν {«ίκαιρον «col $anhov μΐλέτην,
rapavcpwwcv cl? το (nrò Tir S. 6. WIlCOX and M. Sutton δοκίμων, UNDERSTANDING DEATH and
9ΥΙΝΘ, An Interdisciplinary Approach, Alfred Pubi. Co., N.Y. 1977
ί 4 4
. Κ. Σάθα?, τομ. E', ort. 348
M 5
. 'Ιλιάς. 9.642
>46
. Κ. Σάθα?, ?νθ' άν*τ. Ινιστολη ICS
Ϊ47, "Οτι 6 κλήρο? τον θάνατον YCVINÓ?, ov6ci? «ore αμφφκλΐν ταρομοί«?, ovfici? «ou τοντον
ÎV^KDOVOCV ϋ αντοθ κατ€ξονοαάσατο. Το θνητον ναραμ^ν« θνπτον "οντ·? oùWv conv S τον
Ιάνατον άϊοκρουσασθαι δνναταν, ον φιλόσοφο? ToavcCa, ον σάφριιν 8ιαγ·γ4 ουκ άκρνρ% δίαιτα·
ίλλα ταντα τα? μ«ν TÌV νοσημάτον fon? «ροορολά? dvov^vcToi, τήν Sc φνοιν οοκ άλλοιοΐ, ονδ'
•Ι? άθανασίαν μ€τα«οΐ€Ϊ το θνητον." Κ. Σάθα?, τομ., Ε', ο«λ. 100
148
. WeSterlnk,^.* 64, ™\. 43 "το δ* σβμα «άντη μ€ριστον."

223
 ακολουθών αθανάτου τη? ψυχή?, χαρακτηρίζεται ύπο του Ψελλού ως σαθρός ότι και
φθαρτό?. Προσέτι, αυτό τούτο το του ανθρώπου όνομα, εμπεριέχει την εννοιαν του
επικηρου και δεν είναι δυνατόν να όμιλώμεν ττερι αθανασίας d/φνπσμ όπερ και
όζυμωρον. Οίκοθεν νοείται κατά τον ορισμόν, "ανθρωπος...ζψον λογικόν, θνητόν,
ετηστημη? καί νοΰ δεκπκόν..", 849 o n τα τον δυο άντεριζόντων άλληλοις
χαρακτηριοτικά τη? άνθρωπίνης φύσεως, τ.ε. σώμα κα\ ψυχή, συνυπάρχουν εν τψ
αβφωπύψ άδει άχρι? καιρού, 850 και τοΰτο γνωρίζοντες όφείλομεν άνευ μερίμνης
"...τψ φυσικφ λόγφ τη? διαλύσεως παραχωράν.'βδί Έ ν ετερω δε λόγω αύτου,852 \y§
δέχεται, ότι "κοινός* πάσιν 6 θάνατος", αναλαμβάνει παρά ταύτα περιπαθώς την του
καίσαρος παραμυθίαν εν ή βλεπομεν ενσωματουμένην ακραιφνή την περί αναλύσεως,
μεταστασεως έκ τον σώματος προς το? ασώματο? κόσμο? m\ μετοικήσεως προς την
πρώτη? ζωήν προσωπικην αύτου όμολογίαν. Έ ν τψ παρόντι τοΰτω επιταφίω λόγφ,
άκοΰομεν του Ψελλού ομιλούντος επι του θέματος ούχι πλατέως η εν πλατυσμφ, αλλ'
ακριβώς κάί ως αν ταύτη τη θανοΰση "μόνη το πάθος" συμβεβηκεν. Διακρίνων δε τον
παρόντα πολυκυμαντον επι της γης βίον της αΙωνίου ζωής, θεωρεί κέρδος την εξοδον
της ψυχής προς τον επουράνιον και αΟτάρκην προς ύποδοχην των ψυχών κόσμον. Ή
έξοδος αυτή τής ψυχής αποτελεί κατ' ούσίαν την ελευθερία? ταύτης έκ της εντεύθεν
πέδης. Παραθετομεν εν υποσημειώσει όθεν την περί θανάτου είηγησιν, διότι ψρονώμεν
ότι μόνον Ιδίαις αύτου λεξεσιν δυνάμεθα να δικαιώσωμεν το ορθόδοέσν αυτού

* 9 . Codex Parts.. Π62.27Γ22

^ 0 . 'Ος iv τοί? wepl τοΟ ΠρΝΤΟτλαστου XcxOcoiv, ή διάλνσι? Τ% συζνκία,ζ, σιήιατο? καί èvxfc,
ίτο ά«οτέλ€σμα τή? rota»?. EtSopcv δη kv τ# »pif τ* 'Αδάμ, άκτννροσιηκυτικβ?, wirrer arftovov
cat άνοθνήσκονν. (1η Κορ. 15c 21, 22). Tb Ισχατον τοΟτο κακόν, τ.ί. τον θάνατον, κατήργτκκν & νέο?
Μκίμ. Km? καί "άιαρχη τον KeNonm^viiv kyiwm*, &* oî καί "wfvTcs ζ·ο*οιιιθτίσονται" (στ.20, 23).
(al 6 *€ÀAòs νροσθέτ«: "Sia τσδτο & Χριστός, άκρογ»νιαΐο£ λίθο? έκομασται καί ήνιίθιι Sia μέση?
Ιτυχη?, ίνα τα άκρα σννώ|ηι tv καί σ§μα καί ycwifcea, ννεΟμα καί νσθρ καί Ocòc κατανοθ^ντο?
»wo τηε ί·ή? τοΟ θνητοΟ TC καί τοΟ ρέοντος." (Codex Paris., 1182, 307ν14-16). Tò τΛ*. 86cv,
ravro? νιστοΟ είναι va tfvrj τόσον (kòs όσον ο Λόγο? τοΟ θεοο έγεν€το άνθριιιο?.
ί51
. Migne, ΡΘ 122, 1123 Α
ί52
. 'βητφατ eis· βρφντ Ktnmfrttmrr, KurtZ-Drexl, I, σ€λ. 186 έ{.

224
 853
φρόνημα.

'Em πλέον, ω? άληθη? χριστιανό? φιλόσοφο?, καταφέρεται Εναντίον πάντων όσων

περί αύτνχ(φίατχ\ αύτφύλσν Ηάγνγής· φνχήΓ be τοΰ σφττντ ομιλούν. Τί καν
μύριοι Χαλδαιοι η Ήγεσίαι Πεισιθάνατοι ττ€ρ\ ευλόγου è&Ôov διδάσκουν, Συ, "μη
854
τοίνυν... προ? την λυσιν δυσανασχετώ...". Και δίδει την τ« λογικην και
χριστιανικήν έέηγησιν του άπολυτω? άπέχεσθαι τη? αυτοχειρία?, ότι αύτη τα μέγιστα
βλάπτει κωλυσιεργούσα την προ? ©εόν νευουσαν ψυχήν, την και την τελείαν κάθαρσιν
επιθυμούσαν: "...μη προανελη? σαυτον του θανάτου, καν πάνυ πεφιλοσόφηκα?- ουπω γαρ
τη? τελειότατη? καθάρσεω? έτυχε?, ένθεν κα\ αφιπταμένη ή ψυχή τοΰ σωματο? δια τη?
τοιαύτη? εξαγωγή?, έχουσα τι τη? θνητοαδοΟ? ζωή? εΐεισιν. d γαρ και ώ? εν φρουρςι
τψ σώματι εσμεν ol άνθρωποι, ωσπερ Πλάτων εΙρηκει...άλλ' ού δει εαυτόν άποκτείναί
τίνα, πριν ανάγκην 6 θεό? επιτρέφη. και κρατών ή εέηγησι? αυτή τη? πρότερα?, και
τψ χριστιανική λόγω συμβαίνουσα."655 Πρόδηλο ν δια των ώ? ανω ότι, 6 ir è\m$i ζω ν,
τ.ε., βιοτευων και πολιτευόμενο? χριστιανό?, δεν τφ επιτρέπεται Ιδία χεψι βιάσαι τον
χωρισμσν ψυχή? κάί σωματο? πριν η τον καλόν αγώνα άγωνίσασθαι και τον δρόμον
τελέσαι, κατά τον Άπόστολον. 8 5 6 Έπι πλέον, όπερ κάί βαρυτερον, ή κατά
προαίρεσιν 857 αυτοχειρία αντιβαίνει τψ θείω βουληματι κάί τη επιστασία τή? θεία?

ι53
. Kurtz-Drexl, Ι, σελ. 186-187 "dp' o k otvfa, Idvcu6uv4icvo; «pò; τον αυτοκράτορα! δη
»εσμό; Tfk φνχή το σβμα καθεστηκε και ή εντεύθεν άνάλνσι; ού τή; ουσία; 4στίν άναίρεσι?, αλλά
nrcpnoi; »pò? θεον καΐ »pò; τήν νρβτην τοΟ καλόν «ηγήν, αφ' η; ερ>νη, αναχνσι;; dvc'Opapcv οίν,
Hkv CK»C*T»KCV, ivo τή? εντεύθεν »<*δη; ελενθεριιθεΐσα »pò? τήν arm (»iff. cl μϊν γαρ ονδε μίαν
'•ήν ενθυμή τή? δρώμενη; καλλίονα, διαγεγρα»ται με> σοι το εύαγγΛιον, άηίρηται 8c νβσα
κλοσοφία και 6 ά»ερίσκε»το? ήμίν λογισμό; κρείττκν »αση? dvo^aoctf; TC καΐ άτοδείξε·?· cl δ 1
fon n ; κόσμο? καΐ («ουράνιο; αυτάρκη; cl; ντοδοχην τβν μακαρίων φνχβν, ναραμυθείτ· σε τοντο
;ντί »avrò?, on μεταστασα τον σωματο; »pò? τον άσιίματον μετενήνεκται κοσμον καΐ σνγχορευει
at; cv CKCÎV· φυχαΐ;. ού γαρ εσην ή «αροΟσα ζ«ή »ρσπγσομενον rat; φνχαΐ? οίκητήριον, αλλ'
i*€p τοΐ; ν»ερορίοι? το «oft· τή; ενεγκαμένη? καθίστασθαι, τοΟτο δή τβ£; ενταοθα φυχαΐ? τή;
•λευθερία? άφεστηκε'ναι »ατρίδο? καΐ «όλοι; καί «pò; τήν ίμναθή καΐ δοόλην άνελαθήναι. cl μεν
dp μή διβλισβησαμεν τή? αρχαία? CKCÎVTJ; vcptitwfk?, ce' η ; τεταγμεθα, οντ* dV ενταθθα
ατοφεβήκαμεν ούτε τή? Ινανοδου «αρά τοΟ »λασαντο? ή&ιίθημεν, αλλ' ctxev dv ήμβ; ή αρχαία
ατρί? ακύμαντου? καί κακβν dvaOctf «rei δε κατανεττβκαμεν καί τή? dvaOcorcpa; διαγβγή?, τα;
υρία; κήρα? τβν «α6ηματ·ν άντηλλαΐάμεθα. &à ταΟτα φεοκτίον ήμίν εντεύθεν καί »pò? τήν
ριίτην μ«τοικιστ<Όν ζ»ήν. ον γαρ iovcp xtìt; «ολλοΐ? fioxet, οβτ·; ί χ « καί τα κα6' ήμβ?
Γράγματα- ονδ( γαρ «ρσηγοομενον ήμίν «ν τφ oVirrf τοντ· σάμαη ζήν dei, άλλ' cv diaipcÌTv καί
pcÌTTovi. δια ταΟτα ocì vpÒTcpov θραυσΟήναι καί σνντριΒήναι, ctö' οδτ·; άνα*λασθήναι τφ
€ραμ€ΐ »pò? το διαρκέστερα? TC ma drafcmpov καί aWi? ένοικήσαι τήν λαχοΟσαν τοντφ φνχήν.
Ι μίν γαρ καλόν ήν το σβμα καί κρΐΐττον τβν cnppcòVmv κακβν καί iOvcp kv Upf άσίλ#
ÌXÒpcvcv cv τοντ« ή τή? φνχή? φνσι;, είτα èvTctOcv ανηλαο>«το »pò? Co^cpòv οίκητήριον, ήν dv 6
lavato? οΓκηστο? καί Ιδα το»; μ€ταλλ<ίττοντα; dvoBvpcoOai' èvel Sc τοβναντίον το ψίν% άφ* οδ
*αλν6μ€θα, «ολνναθί; καί έκομορον, το Κ, »pò? δ μ^αραίνομεν, dOtfvaTov καί άκήρατον, ον
ρηνπτεΌν ήμΐν τον; ίντενθεν μετανισταμένον?, άλλ' ήρεμα »αρα»εμ»τ€Όν."
154
Κ. Σάθα;,τόμ. Ε', σ«λ. 236
l55
.Migne,PGll2, Π23Β
Ι56
.Προ?Τιμ. β', 4:6-7
ι57
. Ή αυτοχειρία είναι ζήτημα καί άτοτΛεσμα τή? κακή; χρήσε*; τον αυτεξουσίου καί τή?

225
 Προνοώ?, ήτι? και αφάνταστα? και άρρητω? wpovod τον καιρόν τη? ημετέρα?
άναλΰσεω?· "ουδέν γαρ αόριστον τφ θεφ, ούτε ζωή ουτ€ θάνατο?, ού γενεσι?, ουκ
ουσία, ούτε των όντων ούτε των γινομένων." 6 5 8

Περί του συνθέτου & ή του κράματο? και τα όμοια τα και την Ιδιότροπον
συζυγίαν σώματο? και ψυχή? περιγράφοντα, ωμιλήσαμεν τ^δη δια μακρών εν τφ περί
Άθρωπου κεφαλαίφ.

Το μόνον βέβαιον τή? μικτή? ανθρωπινή? ύποστάσεω? 859 είναι ή άβεβαιότη?, ή

αλλαγή, ή τροπή, ή άλλοίωσι? καΐ τα όμοια, επειδή ό ανθραπος- πάντοτε εν τφ
W-mtfcz υπάρχει και ουδέποτε εν τφ timi Έ ν δε τφ hic et nunc άνθρωπφ, ή συνεχή?
αυτή αλλαγή αναφέρεται εΐ? το ύλικόν τε και αυλον αυτού μερο?· το μεν ύλικον ώ?
καί τη? συνθεσεω? αυτοΰ, το δε αυλον, ω? εκ τη? έμφυτου mfaw. "Εμεί? δε",
γράφει ό Ψελλό?, "γιγνόμεθα, ποιούμεθα, άλλοιοΰμεθα, ταΐ? χρόαι? τρεπόμεθα, ταΐ?
δόζαι? συμμεταπίπτομεν, ται? προαιρεσεσιν μεταβαλλόμεθα, ανιμεν ταΐ? ήλικίαι? και
κάτιμεν, τοΰτο μεν αυξανόμενοι, τοΰτο φθίνοντε?..."· 8 ^ "ποικίλον γαρ το τη? {ωή?
861
ήμων εΐδο?." Και ω? προ? τα τη? άυλου ε&λί&ω?, ήτοι PVWX&S; ήδη ώμιλήσαμεν.
'Ω? προ? την συνεχή φυσικήν αλλοίωσιν, αυτή ρέπει προ? την φθοράν τή? δε φθορά?

ίσθλή? Υροαιρέσ«·? "διοικουμενοί TC τα μίν inrò τρονοία?, τα 6' fri© φνσε·?, τα δ' «κ
noaipcorc·?" (cV8' άν»τ. σ«λ. 102). Πρόσηλον 8η, ή αύτοχ«ρία μήτ€ τή? Scia? Πρόνοια? tpyov
Είναι, é? αντιβαίνουσα cl? τα τή? 6co0 άγαθοτητο?, μήτ€ τή? φνσε«?, λογικον oTcpoupcvii?,
πιμνΐρασμα. Έν τ# »pò? Μιχαήλ Κιιρουλάριον !£)în|MMr07T/q?avTou Ααγψ, σαφέστερσν ερμηνεύει
Γήν διαφοραν τή? ahòxttpt'a? μετά τή? τοβ θανάτου ßtierwF Φ? καί τήν ορθήν άντίληφιν τή?
6ιαΑάταΕ? σιίματο? καί φνχή?. Οίτο? δε γράφει: "cl δε μοί τι? τα? εύλογου? Xeyci εξαγογα"?,
ενταΟθ' αναφέρεται cl? του? οναδον? τον τή άρχαιστητι γν»στου 'Ηγησίον Πεισιθάνατου τον καί
riiv ctitoyor Ιϊοδοτ xvHifarraci άντιναραθήσομαι τοντ· κάγα τα oUeîa. το μή 8ctv εκ τοΟ δεσμού
riva εαυτόν λνειν, wplv àv cwiTcHft Oco?· Ή γαρ τοΟ θανάτου μελέτη, καί το αφεστηκέναι σιίματο?,
>ύ τοΟτο con το διαιρείν τήν φνσιν καί διασχ&ιΐ' τήν σνζνγίαν, καί διϊστφν α ν ' άλλήλνν & θεο?
rpò? το λνσιτελοΟν έκαστη σννηνιισεν, άλλα το μή τήν τον ζ4ον Cwi\v Cüv, άλλα τήν τή? Φνχή?. καί
ίνανηονσθαι wpò? τήν φνσιν τοΟ σιίματο?, τα? ορμά? TÌV ναθβν άνακοντοντα, ή τα? εφόδου? αύτβν
Ιναστέλλοντα το ye δή μετριιίτατον....ή μεν ονν φύσι?, *ροστ«Καντο? ονβι? θεον, το αίμα τή?
|τυχή? ανολνει εν τ# λεγομέν« θανάτ·* ή 8c φνχή δια Φιλοσοφία? εαντήν χ·ρί{ει τοΟ σιίματο?,
ιελετβσα ού τον φνσικον καί συ«γνιισμένον θάνατον, αλλά τον (πκρφνή καί κρείττονα, δν εκείνο?
Λχ αναξ αλλ' act ετεθνηκει, άτολντ»? τα? τή? φνχή? cvcpycia? wpò? τήν τβν òVmv vcitpiav
ιοιονμενο?." Πρβλ. Κ. Σάθα?, τομ. Δ', oik. M0-3U
358
. Wester Ink, appendix l.acX. 100. 'Εν Ti Ιδί· «φολοί« ΠΕΤΙΟΤΒΜΟΤ TOT ΘΑΝΑΤΟΥ, ό
Νλλο? σχο\ιάζ*ν τήν fwoiav τή? gVi6««C o\à μακρβν clqyct ση ή wpÓvwa ή «poyvim? του 8co0
ιύδολ·? γροσδιορΐ{« τήν «Ίφασιν τ · ν τον avOpifvov «pa^cvv. *ον γαρ αΙτία TÌV yvn^ifmr ή
ιρογνσσι?. ού τοίνυν, cl τβν ucv wpocyvmcc τήν φα«Μτΐ|τα, τβν 5c τήν βικανοσννην wpoAaßc, (kò
ravra it άναγκη? ol ucv φαΟλοι, ol Sc τϊνήσονται σίκαιοί' αλλ' CKctvöc TC κατά τήν olKciav Φνσιν
rì|v γνβσιν l'axe τβν γινομίνσν κοκόνα κατά τον Ιδιον «Ιρμον φίρίται." Ένθ' dv«T. σ«λ. 101
359
, Codex ParJS., 305r 47 ίνβα wepi ivOpifvw 6 λόγο? è? φ Λψ * · > Mmm& σνγκ«μ^νη? CK
(τυχή? καί σιίματο?.
36
°. Codex Paris., ίνβ' άν·τ. 1182, 10ν 13-16. Πρβλ. έιίση? καί στ. 6^, ονον καί "cv κινήσα
ιβσα ή ημετέρα («ή καί φνσι? κα6ίστηκ€, τή? δε κίνησε«? ουδέν ίστι σταθεράν τε καί μόνιμον,
Ιλλά το μεν οΓχεται, το δί μΑλει."
*1 KurtZ-Drexl.il,σελ. 266

226
 το τέλο?, 6 θάνατο?· δια 8« τοΰ θανάτου οΰδεν έτερον συνεπάγεται εΙμή τον χωρισμον
τή? ψυχή? & του σωματο?, 862 ήτοι τήν nm φθορά* εν τή οποία πάντε? ol ättipumi
ύποκυπτουσιν. Ή διάλυσι? η ό χωρισμό? περαιτέρω τη? ψυχή? εκ τον σώματος·,
καθιστά τοΰτο άπνουν και ά ν ο υ ν 8 6 3 διότι, εάν είναι Ιδιον τώ, νοΐ νοειν, το "σώμα...
εαυτό ούδεν νοεί·" 8 6 4 εάν δε το σώμα, ώ? ζών οργανισμό;, παρουσιάζη ώρισμένα?
φυσικά? ή αίοθητικά? λειτουργία?, τοΟτο οφείλεται άς την παρουσίαν τη? ψυχή? εν
αυτφ- "το γαρ σώμα δια την ψυχην αίσθητικον γέγονεν και όρεκτικον και των άλλων
8 6 S
παθών δεκτικόν." Kai πάλιν, ώ? τοΰ σωματο? υπόβαθρα καί κρηιήίτ^ εννοείται ή
ύλη, ητι? καθ' εαυτην "€ύμισητοτάτη πέφυκεν, άμορφο? γαρ πάνυ και άνείδεο?...', 867
8 6 8
Ατι άζώα· δθεν, "...6 θάνατο? ζωή? tori οτέμησι?." Ό Ψελλό? εΐ? το ερώτημα:
'πότερον ή ψυχή λύεται be του σωματο? η το σώμα άπο τη? ψυχή?', άπαντα διακρίνων
δυο είδη θανάτων: α) τον φυσικον και β) τον νοητόν. El? μεν τον πρώτον, το σώμα
λύεται άπο τη? ψυχή?- άς τον δεύτερον, ή φυχη be τοΰ σωματο?.Έπαδή δε ή Kwnç
προϋποθέτει τον δεομο'χ εξηγεί: "ή μεν γαρ φυσι? ΐίδησε το σώμα εν τη φυχη- ά μη
γαρ κατείχετο το σώμα ύπο τη? φυχη? διελέλυτο αν, όθεν εν τφ θανάτω λύεται το
σώμα άπο τη? φυχη?· ή δε φυχη εδησεν εαυτην τψ σώματι δια τών παθών· ή ούν φυχη
εαυτην λύει άπο του σωματο?."869

Έκ τών ώ? άνω είρημενων συμπεραίνεται ότι: α) δια του ορού θάνατος, την τινά
φθοράν εννοοΰμεν, την φυσικήν διάλυσιν του δεσμού ή μίγματο?, αμφοτέρων τών
μεμιγμένων μερών, δηλονότι, σωματο? και φυχη?, χωρουντων άς τα ίδια.

162
Codex Paris., 1182, 12ν 21 "καί ού τοΟτο φημί, ou αχάριστο? τοΟ σωματο? ή φυχ4 μη γαρ
ΦΓΝ μον€ίην,...€ΪΘ' οδτβ? CKCÎVOU StclotcVr·? την χοριστην αδτη διαβιοΐ (δηλ. φυχηΐ {βήν.
163/0 ψ€χλο? wiarcuci 8τι η «ν τ# σοματι φνχτί, ή του Ιδίου αύτη; ό&ιίματο; ΙδοΟσα, δέχεται
ας iwippoà? τοΟ Ocioo νν€νματο? καί Sia την ovvrfòciav, δέχεται καί το σ§μα ταρομοίος- "...ή
€Ttt οοματο? TCBS φυχη τοΟ Ociov μύρου την έιίρρσην SctaicVn μεταδίδοσι τούτου καί τ$ συμφυή
οΉατι- το 6' cowXiiôocV co»6ia? καί ικτα την ?to6ov της φνχη? ocvci τληροάιενον της νοιοτητο?.*
Iurt2-Drexl, ll.acX. 52
,64
. Westerlnk, «φ. 24, «λ. 27
>65.Ένβ' ανοτ. «φ. 34,σελ.31
* 6 6 . Codex Potte., 1182, 24r 33
ι67ν
Ε ν β ' άνοτ. 1182,24τ34
)68
Wester Ink, appendix III, «λ. 105. Παρ* τ$ α*τ# κφαλαί«, διακρισιν wotcî μίταξίι
ferrfi··, éêmwénm, tfttrirâ, τ*# èMn ctvci n i ivf 4t«ro5iw ctrci, σχολιάΟκ το
ίοοσταλικον "...fi Te άίδιο? αβτοβ Mvome...* (Προ? Νμ. 1: 20) 6u«uêv τον όρβον χαρακτηρισνον τη?
»eia? Φάκ«?. '0? »pò? τον θάνατον, doojicv on 6piC« τοΟτον ές στέμησιν C»fis, &on
ίϊλουστατα òvep Coffe ok fXaxcv, δίν Μταται va dmOdvQ. 'Αντίθετο?, το ÎMérmiww, δηλοί την
Γυντηρησιν τη? δνναμ««? αντη?. Το Ο!ΑΜΤ ομ·?, cîvai γνιιριστικον τη? ύνοστα耫? τοΟ o!cì
irei- τοΟτο òwcpéx« τοΟ i c i t i r . Ή otcpoxh {γκ€ΐτβΛ cl; το Οτι, το άίδιον ctvai καί
tOdvaTov, cv# το αθοίνατον τ{ καί àeiCoov Scv ctvai αναγκαίο? καί άίδιον. "dforc το μίν άιδίβ?
ΐναι IvcTai τφ αθάνατο? υφίσταται, το δ« dciftf»? ctvai ok àvTOKoXouOct rfj άιδίο ίπταρξ«."
Ινθ' άνοτ.
^ 6 9. Wester Ink, «φ. «64, acX. 43

227
 β) ό Ψελλό? ούδεν καινον ή άλλότριον εκθέτει εΙμή αυτήν ταυτην την πίσπν των
όρθοτομούντων την άλήθειαν. Πλην, όπερ προσοχή? Äfiov, élmi ό τρόπο? του xwpär
dç τα ίδια, Ιδία ό τη? ψυχή? τρόπο? τη? εκ του σώματο? εξόδου. Εΐδομεν o n ή
συ(€υξι? ψυχή? και σώματο? άμοιβαίαν έχει επίδρασιν τοί? μέρεσιν άλλήλοι?, και το
μεν σώμα ζή και κινείται τη παρουσία τη? ψυχή?, ή δε ψυχή, νασχα τρόπον τίνα
συνδεδεμένη τφ σώματι. 'Αποτέλεσμα τή? κατά μείζονα ή ελάσσονα λόγον αμοιβαία?
ταύτη? επιδράσεω?, αϊ κατά τον θάνατον εκ του σώματο? εξερχόμενοι ψυχαί, αλλαι
αλλω? d ? την Ιδίαν αυτών πηγήν χωρούσιν και αλλαι αλλ»? τφ άυλφ ψωτί, κατά το
μετρον τή? καθαρσεω?, εμφαντάζονται. Και 6 Ψελλό? παρατηρεί- "ούχ εΐ? εστί κλήρο?
πάσαι? ταί? ενταθθεν άπελθοΰσαι? ψυχαί?, αλλ' επειδή αϊ μεν ακάθαρτοι πάντη
εξίασιν, αϊ δε βραχύ τι προκαθηράμεναι, αϊ δε τελειότατοι? χρησάμεναι ταί? καθαρσεσιν,
αλλαι? δε θείον ύποδεξάμεναι νουν και προ? θεον άναδραμοΰσαι προτού άψειναι τα
σώματα, δια ταύτα αϊ μεν ύπο δίκην έσονται, αϊ δε μετριώτερσν ελλαμφθησονται, αϊ δε
κρείττου? ύπο το θείον γενησονται πυρ, όλφ καταλαμπόμεναι τφ άυλφ ψωτί." 870 ΕΙ?
τρεί? κατηγορία? όθεν, κατατάσσει τα? κατά την διάλυσιν τή? συζυγία? εξερχόμενα?
ψυχα? και τούτο, κατά το μέτρο? της- αΰτΰν καθάρσαι&. Ούτω?, αϊ μεν πάντη
ακάθαρτοι αϊ δε, βραχύ τι προκαθηράμεναι και τέλο?, εκείνοι όσαι τελειότατοι?
χρησάμεναι ταί? καθαρσεσιν. Έπι τούτοι?, ή φερέγγυο? εκφρασι? ούχ *&* έοτι
κλήρος-..., εΙσάγει λογικώ? το αύτεξούσιον τού άνθρωπου δια τού όποιου και το εν τφ
βίφ μετρον τή? καθάρσεω? πραγματοποιείται. Ό θεό?, 6 των "πάντων άνάλωτο?,"871
πάντα? θελα σωθήναι- αίτιο? όθεν τή? σωτηρία? των ανθρώπων, αναίτιο? όμω? τή?
αυτών καταδίκη?.872 Σχολιάζων δε περαιτέρω τα λόγια "...ύπο δίκην έσονται...
μετριώτερον ελλαμφθησονται...και...όλφ καταλαμπόμεναι τφ άυλφ ψωτί...", ομιλεί,
καταχρηστικώς· πω?, nepi μερισμού τινο? τή? ψυχή? δια τή? ßinfav ταυτην

W>. Codex Paris., 1182, 314r 19-22

ì71
. Κ. latoxç, Δ', σ€λ. 367 "otöctc jêv νάντν dnEXwTO?, ιλίινfeoQκαΐ rêv feto ϊσ·ς δνταμ€»ν."
<72
. Πρβλ. και «αρά Πλατ.νι kv Amfe 2τ9Β. Ιδία iv IhÀtr. 10. 617Ε. fan» "αΙτία ϋομένον fefc
traino?." 'Eirl τοΟ ivmip* ε&αφίο«, wpoofenwcv καΐ το ακολούθα, συναφή τβ κλήρ« Tflç ίνχής:
ψυχή τελεία μ*ν οίσα καΐ εττερ«με>η κατά το μετρον avrils τή? καθαρσε»? αναλογ«? τ# οεφ
róvcanr fi δε ακάθαρτο? fovcp εν οεσμιιτηρίιι τβ σάματι κατάκλειστοι. άκαλαβοΟσα Κ τήν
•αυτή? δύναμιν καΐ το άρχαΐον ά£ά»μα ούδεκ otivòv ήγήσεται, καν ότιοθν yinrrai wcpi το σβμα καΐ
à έκτο? τοΟ σώματο?." WesteNnk, κ€φ. *196, σ€λ. 96

228
 873
ποιούμενο?. Τούτο εξηγείται φωτεινότερο ν, όταν λάβωμεν ύ π ' δφιν το όσα περί
r c v a c « ? ήδη εσημειωθησαν ώ? επίση? και vepi αμοιβαία? επιδράσεω? σωματο? και
874
ψυχή?. Καίτοι τα περί μνήμης· μάλλον προ? το τη? ελλάμψεω? θέμα αναφέρονται,
ευρίσκουν όμω? βάσιν εν τη παραβολή του Λάζαρου και Πλουσίου, ήτι? παραβολή και
τα? γενικω? βιοτικά? Εμπορία?, πασαν ήγουν την aperìjr ή κακία? m\ τα επακόλουθα
αυτών èÇcucoviCei. Ό Ψελλό?, ώ? κατωτέρω θα ΐδωμεν, ομιλών περί τη? Ικανότητο? τή?
ψυχή? του άνακαλάν πρότερα? παραστάσει? και εμπειρία? άμα τη εξόδω αύτη?, Θέλα
δείξαι ότι τα αποτελέσματα των εν τφ βίω πράξεων και νοημάτων, ακολουθούν την
ψυχήν ύς το επέκεινα. Ούτω?, εν ουμπεράσματι, εξηγεί το ώ? ανω λεχθέν Όύχ άς
εστί κλήρο?...', δια τών παρατιθεμένων: "άρα γοΰν ό,τι φημί, ή τών ενταύθα μνήμη
μερισμόν τίνα τη? ψυχή? δείκνυσι και οίον παρέκκλισιν &ν εκεί τεθέαται ή ψυχή·
ούκοθν εκ μέρου? τε ελλαμφθήσεται και εκ μέρου? ερημωθήσεται του φωτό?. αλλ' η γε
όλη καταπιπραμένη τφ θείω πυρι ούκ αν τούτο πάθη ποτέ άμνήμων άρα εσται ων
ενταύθα έΐδεν ή πέπρακεν, ούχ ώ? έχουσα τη? μνήμη? την δύναμιν, αλλ' ώ? όλη
στραφεισα προ? το εν, και πασαν μεν υπερβάσα σχέσιν, πάση? δε άλλη? επιλελησμένη?
θεωρία? και πράξεω?. αυτή μεν οΰν ούκ αν ποτέ τών τήδε τινο? μνημονευσειεν. όσαι δε
τών ψυχών ταπεινότεροι? άί? περ εκληρωθησαν λήξεσιν και ούχ όλο? 6 νου? αύται?
αφήρπασται, αλλ' εκ μέρου? ή αναγωγή γέγονε ταυται? το μή έκεΐσε άναβεβηκέναι
ενταύθα δια τη? συμπαθσύ? διαθέσεω? στρέφεται και ούκ άποκέκσπται παντελώ? ή
σχέσι? αύταΐ?. αϊ δε μηδόλω? άναβάσαι προ? τον θεον ούτε μή καθαρώ? τών σωμάτων
άπαλλαγεισαι, αλλ' οίον εΙπείν τόί? πάθεσι ποιωθεισαι τάί? σχέσεσιν, ούδενο?
αμνημονούσιν, ών ενταύθα τεθέανται- το δε τοιούτον πάθημα ούχ όμοιόν εστί ται? τε
μετά σωμάτων ψυχαι? και τάί? άπαλλαγεισαι? εκείνων, ώσπερ ούδ' άλλο τι τών περί
ψυχή? λεγομένων ακριβεστέρα ξυμπαντα τή γυμνωθείση του σωματο? τή? ετι τή πέδη
προσηλωμένη?, περί τή? ανεπίστροφου προ? τα ενταύθα δια το ακριβέ? τή? καθάρσεω?

8 7 3
. ΤοΟτο δέ, otötv frcpov «Ιμή το κφιίλαιον καΐ δόγμα τή? Mspucfr J&faems· ννοδηλοΐ. Besoin? 6
•tXXòs Yvuptfei τα icpl Μερική? noi Καθολική Kpfoc»? δόγματα καΐ συμφννεΤ. αιολβτ·? μςτα τβν
(nrò Γρήγορων Νύσση (Ρ.6. (ligne, 46, 156Α) λίχθέντβν, δη ftarci του τρόιον τή? draÀtrcms-'.Λ
άνθρ·τ<νη φόσι? έναφεΐσα τ# θάνατο. waVra τα Ιν αυτή Ιδιι(ματα...εαυτήν ούκ ίφίησιν, αλλ' tfowcp
eis στάχυν uvei vpò? τήν άφθαρσίαν μεθίστασθαι, καΐ τήν δοξαν καΐ τήν τιμήν, καΐ τήν δυναμιν,
καΐ τήν év wavit τελειότητα, καΐ μηκετι τήν &*ην αυτή? οίκονομεΐσθαι τοί? φυσικοί? Ιδκίμασιν, αλλ
el? ννευματικήν uva καΐ αναθή μεταβήναι καταστασιν." Κατά το μέτρον Wev τή? »ροστγγίσ«·?,
τή? καθάρσε«? καΐ τή? θαίσ«*? κατά τήν Ιξοδον αυτή? ή φυχή vpoycocTai τή? 6cfa? βασιλεία? if
μετέχει τίν δεινβν τή? KoXaoeiir Q wpoyeuai? 6e αοτη θα άνοβή μόνιμο? κατώττασι? κατά τήν τοΟ
Κυρίου καΐ κριτοΟ δευτέρα? ταρουσία?.
874
\ Tò vepi prjfctff Kci/dXaiov, διαλυθ€(ση? τή? ovCvyia? φνχή? TC καΐ σιίματο?, ctvai OTCVA?
awfcffcviévov μ€τα τή? ίκκοία? τή? 'Εκκλικτία? 4? ^Ηββ^^Μσν καΐ <npcmm>ßerir ovep cvifvci
τήν 'Εκκλησίαν i ? Σβμα ΧριστοΟ ctvai το Κνριακον Àctwvov, ή κατ* Εξοχήν ιροσςψχί κατά τήν
όιοίαν wdvra τα μέλη τή? Εκκλησία? ιαρίστανται ϋϋφοις errvyxcfßvrra. Δια τούτο καΐ Ò
Φελλό?, el? τήν νρο? τον Μητροιτολίτην 'Εφέσου Νικηφορον Μονφδίαν, ypa^cu \.Λχα δέ τι το
ναρηγοροΟν, αυτό δή τούτο το oteooai, é? öuoO τίν TC κρειττόνιιν καταιολαοει?, καΐ ήμίν
Irrwrxéms, 6σον νροΐστασβαι." Κ. ΣαΌα?, τομ., E', ocX. 103

229
 κάί το λομπρον τη? έλλάμψεω? και τούτο ϊσθι ώ? έπιτροπήν ITOTC ή ούτω? έχουσα
παρά θεοΰ δέχεται των ενταύθα κατεχομένων ψυχών." 8 7 5 Το απόσπασμα τοΰ λόγου
τούτου, 8 7 6 σχέσιν έχει βεβαιώ? μετά τη? ορθοδόξου διδασκαλία? περί Μερική?
Κρίσεω?.877 Ό τρόπο? έκθέσεω?, κατά το συνηθε?, ίδιο? Ψελλού- ή ουσία όμω? τοΰ
πράγματος·, σΰμμσρφσ? και σύντονο? τη καθ' ήμα? ευσέβεια. 'Em πλέον,
ή κατάστασι? τών ψυχών μετά την έξοδον αυτών εκ τοΰ σώματο?, είτε αϊτοί πλησίον
του άυλου φωτο? η μακράν τούτου ευρισκόμενοι, παράμενα ή αύτη άνευ περαιτέρω
έξελίξεω? προ? τα τήδε η έκεισε. 878 'Αλλαχοΰ πάλιν, διακριβουμενο? τα περί συζυγία?
ψυχή? τε και σώματο? ώ? και την αμοιβαίαν έπίδρασιν τη? μίξεω? των αντιθέτων
τούτων μερών, καταλήγει d? το άκόλουθον συμπέρασμα: "άντιπεπονθότω? προ? την
μίξιν τών εναντίων εστηκασι ψυσι? και ψυχή· ή μεν γαρ ψυσι? σώμα έν τοι? μητρψοι?
κόλποι? ύψάνασα, ψυχή τοΰτο προσέδησεν ή δε ψυχή μιγείσα ή κραθείσα, ή ούκ όΐδ'
οτι λέγειν, τφ σώματι, δεύτερον δεσμον προ? αυτό έσχηκε την ροπήν του θελήματο?·
δόο φύσεις· κα\ δυο δεσμοί, αλλ' bed μεν σώματος· προ? ψυχήν, ενταύθα δε ψυχή? προ?
σώμα· ώ? οδν έκάτερον εδησεν, ούτω και τήν λύσιν ποιείται, ή μεν οΰν ψυσι?,
προστάξαντο? αδθι? θεού, το σώμα τή? ψυχή? απολύει έν τφ λεγσμένω θανάτω· ή δε
ψυχή δια φιλοσοφία? έαυτήν χωρίζει του σώματο?, μελετώσα ου τον φυσικον και
συνεγνωσμένον θάνατον, άλλα τον ύπερφυή και κρείττονα, όν εκείνο? οΰχ άπαξ αλλ'
άει ετεθνήκει, απολύτου? τα? τή? ψυχή? ενεργεία? προ? τήν τών όντων θεωρίαν
ποιούμενο?." 879 Ή δια φιλοσοψία? όθεν μελέτη του θανάτου, δηλ. ή έν χριστιανικοί?
πλαισίοι? θεωρούμενη διάλυσι? τή? ψυχή? έκ του σώματο?, άποτελά και τήν όρθήν
πορείαν τή? του ενεργεία? προ? την θεωρίαν τών όντων. Είναι οντω? μία πρόγευσι?
καθαρά? εποπτεία? κάί άρραβων θεία? μετοχή?. Ό πάρων βίο? είναι το στάδιοy ϊν τω.
όττοίψ έκαστο? άνθρωπος- καλείται οπω? άθληση. Ό αόρατο? πόλεμο? διεξάγεται εν
ήμίν, έν τη συνθέτω ημών ύποστάσει. 'Εάν κατά τήν λυσιν του συνθέτου ή ψυχή
ποίηση δια τή? φιλοσοφίας·*^ έ^οδον ελεύθερον,881 τότε παυ'ει πλέον να ζή τήν τοΰ

75
. Codex Paris., 1182, 314r 23-35
?6
.Ένθ' άν·τ. εν φύλλ« 31< ί*ιγράφ€ται S mworcéMnr «d φίνα* rêr O * M W éwoMeyefim.
'7.*1& ναρα Ί. Καρμίρη Ιώφ? τ$? Δοη*ηκ9τ Διδβνκβλία?..» μνημ. *ργον, «λ.10Μ06
?8
. Codex Paris., 1182, 14r 19-22. "ές γαρ αν άταλλαγ«- φνχή σειστό?. <Χτ*ς èv rè d i n
νομένη νέφυκν- ού γαρ καθαρά«? CKctac TÌV μαλνσματαν, σύδ' άιομοργματα TÌV ψύχικίν κηλΦιν
Sc τιμιιρίαι; ένιγιγνοικθα- ούδί forai vpòc τα σιίμοτα...ενταΟθα μεν δοκιμασία? καΐ νύρνσιν,
;€Ϊσ« δε τήν TÌV «τραγμένιιν άντίδοσιν."
79
. Κ. Σ*θα?, τομ. Δ'. σ«λ. 341
w
. Εννοεί ενταΟθα τήν ιριίτην φιλοσοφίαν "δι' ij? άναττεροΟται ήμΐν wpò? θεον 6 νου?". Κ.
£θα?, τόμ. Ε', σελ. 103
''. 'Ομιλίν wept τή? άλληλετιδρασε»? σιίματο? καΐ φνχή? καΐ μελετ§ν τού? κοριοί»? αύτΕν,
ΐλονστι άρετα? καΐ κακία?, tenevo« τον tum δΐ€(αγομενον κύλϋμον, {ηκιγραμμ({·ν τα έ{%: "& μέν
ΐλ. wefftn) Tf) φνχβ Ä Sc δεσ« τ$ σάματι, £ δε τ$ σνναμψοτέρν, ήτκ τ# μίγματν καΐ ταθτα φυχβ

230
 ζώου ζωήν και την του πνβίματο? χαρίζηται άπολαυσιν. Έκ του νυν όθεν ό άνθρωπο?
προγευεται του σκότους- η του φωτό?, μέτρο ν καθ'οπ€ρ και άντιμετραται δικαίως μετά
την φυσικην διάλυσιν του συνθέτου. Τέλο?, κατά τον lepòv Χρυσόστομον, "βας αν iv
τφ βίω τοΰτω δμ«ν τφ παρόντι, δυνατόν διαφυγόν την τιμωρίαν μΓταβαλλομένοι»?·'682
ενψ όταν Εντεύθεν "άπεν€χθωμ€ν, καν μυριάκι? βσυληθΰμ€ν, ούδεν περάνουμε? πλέον.* 8 3

Κατακλβοντε? και το παρόν περί θανάτου κεφάλαιον σημαοΰμε? ότι ό Ψελλό?,

καθ' α τουλάχιστον εν τοί? εργοι? αυτοΰ ήδυνηθημεν να σταχυολσγησωμεν, μήτε Ιδίαν
περί 'Εσχάτων θεωρίαν παρουσίαζα μήτε και παρουσιάζεται προβλημαπζόμενο? περί τη?
μετά θάνατον ζωή? αντιθέτω?, εορίσκομεν αυτόν στοιχοΟντα τ$ Ίερ? Γραφή και τψ
Κανόνι τη? καθ' ήμα? θεοσφεία? και συνεπιφερσντα ω? άνεπίδεκτσν περαιτέρω
συζήτησε*»?, το "...ή ψυχή αθάνατο? μένει και μετά θάνατον...προ? τον Ιαυτη? (δ«)
δεσπότην άπεισι, και τα οοθλα τη? ενταύθα αγωνία? κομίζεται."884

ρβμίνη σάματι, iicctva τ$ σάματι χρϋμένφ ψυχ^· κοί capitaci τα wXctora iiv TC καιαβν καΐ τβν
ρ€τβν 8tà τοΟ σήματος ivcpyotfecva. f<mp γαρ σωφροσύνη σιίματο? δαται »pò? τήν èrfpyciav,
Βτ«? ή ακολασία δια τοΟ σ«(ματο? ?χα τήν νταρξιν καΐ fowcp ή μεγαλοιρέκια ψυχή? Ιστιν
teufepia..." Codex Paris. 1182,262r 9-13
Β2. M1gne,P6.,55, 127
,83 ν
. ΕΗ>· άκ·τ. 61,677
184
Κ. Σ«ίβα?, τόμ. Ε', σ€λ. 3 «

231
 ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Έ ν τη παρουση μελέτη απετολμήσαμεν την trcpl Άνθρωπου θεωρίαν η

Άνθρινολογίαΐ' του Μιχαήλ Ψελλοΰ. Το πόνημα απέβη μάλλον δυσκολον δεδομένου
οτι ό Ψελλό? ουδέποτε συνέγραφεν αυτοτελή περί Άνθρωπου πραγμάτων. 'Ω? εκ
τούτου, ώφείλαμεν την κατά το εφικτον τεκμηρίωση σταχυοΧόγησιν τή? σκέψεω? αύτοΰ,
ήτι? και αθρόα»? ευρίσκεται εγκατεσπαρμένη εΐ? την πλουσιωτάτην και παντσδαπή αύτοΰ
συγγραφήν. 'Ιδιαιτέρα* σημασία? και προσσχηί εδόθη άς τα dorn, ανέκδοτα αυτοΰ
έργα, τα και εν τψ Παρισινψ 'Ελληνικφ Κώδικι Ί182 περιεχόμενα, διότι: α) ό Κώδιί
ούτο? αποτελεί σήμερον το πληρέστερον corpus των ψελλείων συγγραμμάτων (πλέον
των 220 έργων)- β) διότι ολίγοι μέχρι τούδε φιλοψέλλεισι μελετητάί έχουν σοβαρώ? και
όλοκλήρω? βασίσει επι τούτου τα επι τή? φιλοσοφικοθεολογική? θέσεω? του Ψελλού
σεμπεράσματα αυτών και γ) διότι τα εν τφ ώ? άνω Κώδικι δοκίμια, θεολογικοί λόγοι,
ερμηνευτικά υπομνήματα άς Πατερικά συγγράμματα, ΚΛ., αντιπροσωπεύουν την πλέον
ώριμον σκέφιν τοΰ παντοδαποΰ αύτοΰ ταλάντου. Τοΰτο δε εθεωρήσαμεν δλω?
άναγκάίον, δεδομένου οτι 6 Μιχαήλ Ψελλό? σήμερον και èr yerucatr γραμμαις"
παρουσιάζεται τοι? μετά των βυζαντινών θεμάτων ασχολούμενοι? ώ? μη ομθοτομων το?
Àayor της- αληθείας: Έκ τή? γενομένη? όμω? ημών συλλογή?, συγκριτική?
άζιολογήσεω? και τελική? εκλογή? τή? επι τοΰ θέματο? υλη?, ήδυνήθημεν να
συμπεράνωμεν τα ακόλουθα:

Ιον- 6 Μ. Ψελλό?, δια την περίοδον ταυτην, παρουσίαζα νεαν Aqflfrrhii τοΰ αε\
επικαίρου πφ άφνπον προβλφατος ουδόλω? νομοθετών, αλλά διδάσκων εκ τοΰ αύτοΰ
885
ταμείου των γνώσεων. Ή νέα αδτη λαβή, αποτέλεσμα τή? μακροχρονίου αύτοΰ
εμπεριστατωμένη? άναλΰσεω?, συνθέσεω? και ποικίλου εν τω. ακαδημαϊκή και πολιτικφ

ι85
. Πρβλ. S. Kyrlôkldes zu Κ. Svobodas, Demonologie de Psellos, in Byzantinische Zeitschrift,
'8 (1928) «λ. 110

232
 στίβω εμπορία?, πρόσφερα ουχί μόνον το ύπόβαθρσν τή? ά>#ρ(οπο\ογίας· iùòò. και την
άπαρχήν πάση? άλλη; θεωρητική? τ€ και πρακτική; ερευνη? καΐ γνώσεω?. 'Εφ' όσον ό
άνθρωπο? etoM7nmt»^ συνδυάζει εν εαυτψ, καίτοι εν σμικρογραφία, την τ€ θείαν καί
ύλικήν φυσιν, γίνεται 6 ίδιο? άπτώ? τε καί νοητό? ή αφορμή προ? TC τα νοητά
και τα αίσθητά, προ? τα θεωρητικά άμα και τα πρακτικά, ώ? αυτό? ό ίδιο? άλλωστε, ώ?
αν έτ ομολογία επισημαίνων γράφο: "προ? γαρ άμφοτέρου? του? βίου? διήρημαι (τ.ε.
θεωρητικόν τ« και πρακτικόν) 886 και θεό? μεν ούτω μοι την φυσιν ήρμόσατο".887 Ό
άνθρωπο? ώ? "ζφον âXXoutwr και rpewróv", ώ? 'φνχη λογικήχραμάη σφαπ" και ώ?
888
"κράμα καινον èf άναρμοσταν mv οννώθο'ντνν'', θεία μεν Πρόνοια οίκονομάται
ενταΟθα, δηλονότι βιόί και πολιτεύεται, πλην ο ? τα àm μ&ύπαται τή τοΟ θείου
Λόγου οίκονομία και τη Ιδία αυτοΰ προ? τον Εύεργέτην φιλοτιμία.

Ό Μιχαήλ Ψελλό?, επικληθει? Ύοατσ? Φιλόσοφος; άνεγνωρίζετο ύπο πάντα?, φίλου?

τε και εχθρού?, πεπαιδευμένου? τε και μη, συγχρόνου? τε καί μεταγενέστερου?, ώ? ή
νοητή κινητήριο? δΰναμι? μια? νέα? παλλαϊκή? επιμορφωτική? ανασυντάξεω? και
αναζωογονήσει*?, ένθεν τα ελληνικά γράμματα και ή χριστιανική αλήθεια ευρισκον δια
την Ιΐην εκατονταετηρίδα εντεχνον Ισοίφοπίαν και πρακτικήν εφαρμογήν.
Δεδομένου δε ότι τά τε πολιτικά, κοινωνικά, εκπολιτιστικά καί εκκλησιαστικά πράγματα
του Βυζαντίου κατά την εποχήν ταυτην διήρχοντο εν πολλοί? εσωτερικήν κρίσιν, το
à/fyttimror κεφάλαιο? άπήτει δια τον πολιτικόν, φιλόσοφον καί θεολόγον Ψελλόν
νέαν τοποθέτησαν και αξιολόγησαν δυναμένην ούχ' άπλω? και μόνον να εξευρη τήν
λΰσιν των τη? καθημερινή? βιοτή? προβλημάτων άλλα και δια τήν τή? παιδεία? στερράν
επανόρθωσαν τή? ταλαντευομένη? ekd/vrrov θεού. Πέποιθεν ότι ή φιλοσοφώ kv τε
τή ετυμολογική και χριστιανική αυτή? εννοία προμηθεύει τήν κλάδα τή? επιλύσεω?
όλων των ζητουμένων, καθ' ότι "όπερ τα είδη ταΐ? ΰλαι? και τοι? σωμασιν al φυχαι
καί al άρμονίαι τοι? μέλεσι, τοΟτο καί ή φιλοσοφία Tot? πράγμασι πέφυκε- και ούδεν
αν των όντων κοσμηθείη, ότι μή παρ' εκείνη?". 889 Ένεκεν δε του παντοδαποΰ αυτοΰ
ταλάντου αφ' ενό?, τή? πανεπιστημιακή? αυτοΰ μορφωσεω? αφ' ετέρου και τή?
περιβλέπτου θέσεω? εν τψ παλατίω, ήν και "ουδ' άνευ δοκιμασία? και κρίσεω?, αλλά
πολλάκι? εξετασθεί? και βασανισθεί? επι παντι λόγω" 8 9 0 είησφάλει, ήδϋνατο ό
πολυίστωρ ουτο? νου?, τή συνεργασία μικρά? όμάδο?, να μετατρέπη εΐ? ενφορον γήν

100
. IIapcv6cTiKà συγγράφε«?
« 7 . Cod. vat. 307 fol. 226, v°
ί88
.Κ. ΙΜας,τό». Ε, «λ. 506
ί89
. Ένθ' άντ.
^Ο.Κ. Σ«£θα?ι τομ. Δ', σ€λ. « 1

233
 891
τον ..."αύχμον τη? σοφία?..." άναχωννυων τον? τινά? "ύπο σποδιφ παρακρυπρομένου?
1 92
τή? σοφία? σπινθήρα? * d ? ζωηφόρον φώ?. Το φώ? τούτο, ή λογική πτεροφυία και
άνάτασι? τη? ψυχή?, clvai ή συζυγία τη? ελληνική? γλαυκό? yew τη? χριστιανική?
wqHorcpâs'. Και ή μεν ελληνική γραμματεία αντιπροσωπεύει την νλην, ή δε χριστιανική
αλήθεια το êtïoçxsk την μσρφήν. Ή συζυγία αυτή ανταποκρίνεται πλήρω? d ? το
Sirròv τη? συστάσεω? του άνθρωπου. Δια την θέσιν ταυτην τού Φελλού πολλο\
ματαίω? έσκανδαλίοθησαν ερμηνευοντε? τον συνήθη ύπερ τη? θύραθεν σοφία? αυτού
ενθουσιασμον ώ? Ικδηλον παραποίησιν του δόγματο?. Και οντω?, εάν τι? εξέταση
μονομφίς και μονοτρόπος τα φιλοσοφικά αυτού σχόλια και βασίση γενικά
συμπεράσματα επ* αυτών, ΐσω? καΐ πλατωνίζοντα ή νεοπλατωνίζοντα αυτόν εκλάβη.
Τούτο όμω? θα παρεβίαζεν την καθ' όλου αίσινκαχ άντικειμενικήν ερμηνείαν του
φελλικοΰ σκέπτεσθαι. "Οπω? και d ? τα Περί θεού ύπ' αυτού λεγόμενα, ούτω και d ?
τα Περί Άνθρωπου βλέπομεν ότι, παρά τα? συμπτωματικά? φιλοσοφικοθεολογικα?
πτήσει?, παραμένει πιστό? τφ Δόγματι κα\ τή Ίερδ Παραδόσει.

2ον 'Εδραιωμένο? όθεν εν τοι? εξ Άποκαλυφεω? λόγοι?, πειράται άρμονικήν

συγκεφαλαίωσιν τη? τε θύραθεν και τη? εκ τη? καθ* ημών θεοσέβεια?, γνωσεώ? τε και
επιστήμη? προκειμένου να σκιαγράφηση**, νέου λόγοι? χψ εν Χριστψ άναστημένην
εΙκόνα. Ή συγκεφαλαίωσι? αυτή τη? θύραθεν και χριστιανική? παραδόσεω? ευρίσκει d ?
αυτόν την κατά περιχωσησιν άρμονίαν και την κατά χάριν διαφοράν, άνευ των
ακροτητών του διαδόχου αυτού'Ιωάννου τού'Ιταλού. Τολμηρό? μεν d ? την σκέψιν πλην
συνεπή? τφ όρθοδόζω δόγματι, θεωρεί την θυραίαν γνώσιν οοχι άπλώ? «? την
(kpamiviSarxc καθ' ήμα? θεοσέβεια?, αλλά την ovvqryanSawx avvarikovpovvurvç>
την 4*οδο|πίν, θα ήδυνατό τι? να εΐττη, δλου τού χριστιανικού τεμένου?. θα
χρησιμοποίηση πάντα λογικον τρόπον και πάσαν μέθοδον, τη? αλληγορική?
συμπεριλαμβανομένη?, προ? επιτυχίαν τού σκοπού αυτού. Ή θεολογία ή φιλοσοφία, ή
ρητορική, ή νομική, τα μαθηματικά, ή αστρονομία, ή μουσική, ή λογοτεχνία, ή Ιστορία,
αϊ θετικοί επιστήμαι κάί πάσα άλλη ζήτησι?, συγγένεια? ένεκα, οδηγούν d ? το
άπώτατον repanov άνθρωπου, θα ευρη όθεν εν ταΐ? επιστημονικαι? αυτού ερευναι?
οτι ό άνθρωπο? ανέκαθεν πηγαίω? διψή τήν επιστροφήν κάί ενωσιν αυτού μετά τού
θεού- πάντε? ol ύφηπέτε? νόε?, φιλόσοφοι, ποιηταί, Ιεροφάνται κάί θεολόγοι από
αρχαιοτάτων χρόνων, και αυτού ετι τού 'Ομήρου,89^ τούτο ήνόησαν κάί εδίδαξαν. Ό

191
. Ρ sel 11 opuscule, ed. Bolssonaòe, oik. 150
,92
,K. Lites, τόμ. Δ',σελ. 31
'**. ΕΙ; τήν 'ΟδυσοΈίαν τοΟ 'Ομήρου «νρίσκ« το alénov καΐ worov8ptfm.vov θέμα τή? τοΟ
νθρ^ιου έμφυτου καΙ συνηοητοΟ bpiUms wpòs τήν oupdviov ναλιννόστησιν- 6 'Οδυσσεύς τον

234
 Ψελλό? πέποιθεν και oc τη? βαθιάς· αυτοί πεποιθήσεω? ομολογά οτι, ό κ€χαριτνμένος
âripuwoç οφείλει φιλοτιμίας- προ? τον Δημισυργον ένεκα, éMoyuçvà εργάζηται τήν
προ? θ€Ον επιστροφην- πλην, tv τελευταία αναλύσει, ή απόλαυσι? τοΰ θείου φωτός
είναι δωρεά τη? θεία? Χάριτο? κα\ ούχ\ ανάγωγη τι? λογική τοΰ άνθρωπου· διότι "το
694
άθρόω? τη? ψυχή? έξαλλόμενον, τοΰτο δη αύτφ το βούλημά Eon τοΰ θεοΰ."

Προσέτι ό θεό?, το πρώτον εφετόν, ό δημιουργό? τοΰ παντό?, είναι αυτό? 6 εκ χοο?
πλάσα? τον ανθρωπον, όν και ψύχωσα? δια τη? θεία? Αύτοΰ πνοή? d ? εΙκόνα τη?
Αύτοΰ άίδιότητο? μετέστρεφεν. Ό εν τρισσιν προσωποι? αγαθό? θεό?, τοΰ όποιου
άφατο?, αόρατο? και ανεξιχνίαστο? ή ουσία, ή δύναμι? και ή άγαθότη?, ούχι μόνον
πλάττει κατ' αρχα? τον λογικον ανθρωπον, άλλα και την φθόνω διαβόλου ήμαυρισμένην
ehrómBin τη? τοΰ Λόγου ενσάρκωσε»? άκεραίαν τε και άπαστράπτουσαν άποκαθιστφ.
Ό τριαδικό? θεό?, δ πανταχού παρών και τα πάντα πλήρων, μένει επέκεινα πάση?
ανθρωπινή? λογική? έντρεχεία? τε και εφόδου και οΰδεν όνομα ή επίθετον δύναται να
όρίση την ούσίαν Αύτοΰ. Καίτοι ομω? ό θεό? καθ1 εαυτόν είναι υπερβατικό? και
όφρητο?, γίνεται προσιτό?, "θεία οΙκονομία", τόΐ? επιτηδείω? εχουσιν. Ό οδηγό?,
καθηγητή?, μεσίτη? και τελειωτή? είναι 6 ΤΛο? και Λόγο? τοΰ θεοΰ, 6 συναναστησα?
εαυτφ την narmwfav eixonzW oî μόνου εν Άγίω Πνευματι και ή προ? τον θεό ν
και Πατέρα αναφορά και επιστροφή πραγματοποιείται.

Ή θεολογία τοΰ Ψελλού, κατά πάντα ορθόδοξο?, δεν δύναται να εννοηθή

κεχωρισμένω? ή μακράν τη? ανθρωπολογία? αύτοΰ. Ό θεό? είναι εν ταύτφ ή τε
οντολογική και λογική αρχή. Ό άνθρωπο?, Ιδία ό χριστιανό?, μόνον τον αγαθόν θεον
δέχΓΓοι ώ? τήν των πάντων δημιουργικήν αρχήν tax ύς εκ τούτου μόνον αυτόν
αναγνωρίζει και ώ? το άπώτατον nqxtç.
Ή δημιουργία ή 6 κ ο' σ μ ο f a v a i αποτέλεσμα τη? αγάπη?, αγαθότητα?, σοφία? κάΙ
δυνάμεω? τοΰ θεοΰ Πατρό?, δι' ΪΙοΰ εν Άγίω Πνευματι. 'Ω? εκ τούτου, ό κόσμο?
διέπεται θεία Πρόνοια και διοικείται κατά τήν δημιουργηθεΐσαν αύτφ τάξιν και
αρμονίαν. Ή τάξι? αυτή διακρατειται ύπο τη? των όντων Ιφφχίας, ήτι? και
αποτέλεσμα τη? γενέσεω?, διακρίσεω? ή προόδου των επι μέρου? οΊτων εννοείται. Ό
Τριαδικό? θεό? δημιουργεί εκ τοΰ μηδενο? πρώτον τήν άυλον και ύστερον τήν ύλικήν
φύσιν· εκ δε των δύο τούτων, τήν τοΰ άνθρωπου ύπόστασιν. Ή διάκρισι? τοΰ πρυτον
ή τοΰ wrrqwv λέγεται καταχρηστικώ? ή κατ' ανθρωπον και ούδόλω? κατηγορείται επι

Ομήρου et ναι oirròc οδτο? 6 νΑσ«το? ulòs τοΟ Ευαγγελίου.

894,KurtZ-0rexl,l.,a€X. 57

235
 τή? θεία? Ουσία?. Άχρονη? και άθρόω? τα πάντα δημιουργούνται και be του μηδενο?
d ? το dvai γίγνονται. Ό άνθρωπος-, ή διττή αυτή φύσις-, άποτελά την κορωνίδα τη?
δημιουργία? δι' ην ό θεό? ελάμβανεν Ιδιαιτέραν μέριμναν. Το ïSwr τοΰτο
χαρακτηριστικον τη? ανθρωπινή? φυσεω? έγκειται d ? το λογικονχώ. αύτφ/νησντ^
ψυχή?. Ούδεν άλλο δημιούργημα, μήτε επουράνιον μήτε επίγειον κεχαρίτωται δια τη?
διττή? ταύτη? φυσεω?· ώ? εκ τούτου και ή χαρακτηριστική Ικανότη? τοΰ άνθρωπου τή?
a ? re τον άυλον και ενυλον κόσμον μετοχή?. Βιβλικά?, το λογικον και αύτεέοΰσιον
κατηγορείται ώ? "Εμφύσημα ή πνοή θεοΰ", το γνωστόν κατ' ακόηχ και καθ' όμοίοκηκ
Κα\ δια του μεν κατ' rfew«· νοβται το δνηχμα θεφ έξομοινθήκη, το δε καθ'
όμοώσιν, το έτφγφ έξομοιουσθαι.
Έ ν άλλαι? λέξεσιν, δια τοΰ κατ' ekóttrtéov οπω? νοηθή ή Χαριτι θεού έμφυτο?
λογική Ικανότη? του άνθρωπου τοΰ ιφος for (kòr rotar- δια τοΰ καθ' όμοίωσιν, ή
άπηρτημένη πλέον είκων, ή στάσι? πάση? νευσεω? και ή κατά το εφικτον άνθρωπω
θέωσι?. Το όλον τούτο θέμα λεπτομερώς- εξετάζεται εν Toi? vcpl ανθριίνον
δηαιονργίκ? cai vepì παράδεισο« σχολίοι?, κεφάλαιον εν $ ή φελλική ò&ivoia,
θεολογική εμπέδωσα?, φιλοσοφική υποδομή και αλληγορία ευρίσκουν μεσουρανή? ευλογον
Ισορροπίαν.

3ον. Ή εκ φυσεω? φιλόμουσο? άλλα κάί φιλόθεο? αύτοΰ φυχή "στενάχων τε και ώδίνων
όδΰνησι",895 εξετάζει ώ? εϊπομεν, πάσαν γραφην, πάσαν μέθοδον, πάσαν επιστημην,
ήπ? θα εβοήθει εΐ? τον τόκσν, τ.ε. ορισρον τή? ανθρωπινή? φυσεω?. Έκ των
διεσκορπισμένων αύτοΰ σχολίων, άλλοτε βραχέων κάί άλλοτε μακρών, συμπεραίνεται ότι
ό Ψελλό? ακολουθεί και δέχεται κυρίω? τήν Γραφικήν κάί Πατερικήν ερμηνείαν περί τή?
τε Δημιουργία?, Παραδείσου, Πτώσεω?, τή? εν Χριστφ Απολύτρωσε*»? και θεώσεω?
τοΰ άνθρωπου- λέγομεν κυρίω?, διότι d ? ωρισμενα? περιπτώσει? όπου ή Εκκλησία δεν
&χεν επισημω? άποφανθή, ακολούθα είτε τήν άλληγορικήν ερμηνείαν, ώ? λ.χ. εάν ol
Πρωτόπλαστοι,'Αδάμ κάί Εύα ήσαν όντω? δυο κεχωρισμενα άτομα ή άπλώ? δω τούτων
δέον να εννοώνται τά δυο μέρη τή? τοΰ άνθρωπου συστάσεω? ('Αδάμ- ό$ρεν=*«ϋίΓκαι
Εΰοτ θήλυ = αΐσθησι$> ή και αύτοΰ? τοΰ? μεγάλου? φιλοσόφου? τή? άρχαιότητο?, Ιδία
Πλάτωνα και 'Αριοτοτέλην ώ? λ.χ. προ? το τρισσον τή? διαιρέσεω? τή? ψυχή?
(λογικόντζίοθητικόκφυηκόν), πράγμα όπερ κάί πολλαι των μεγάλων Πατέρων επραττον.
Το ίδιον ερώτημα εγείρεται κάί περί τοΰ βιβλικοί) όνόματο? ΑΔΑΜ. Ό Ψελλό?,
δανειζόμενο? τον όρον εκ τή? Ίερδ? Γραφή?, ονομάζει τοΰτον ταμαγράμματον ff
Τ€τραστοιχον κάί δια τοΰ χαρακτηρισμού τούτου υπονοεί α) τήν τετράστοιχον ύλικήν

195
'0δΰσ. 9.415

236
φυσιν (τα γνωστά ήτοι στοιχεία γηρίδωρ-άηρ και πυρ) και β) τον ανθρωπον b$ γενικην
εννοιαν, τον homo universalis > ότι τα τέσσαρα γράμματα του ονόματος* Α Δ Α Μ, εν
άκροοηχίδι, υπονοούν τα τέσσαρα πέρατα τη? οίκουμένη? (Α=5άνατολή, Δ=δυσι?,
Α=αρκτο? και Μ=μεσημβρινη). 'Ομιλών δε περί του Ο Ό Γ αρχεγόνου άνθρωπου, εννοεί το
άτομου την ένοαδη και 6*»»'δηλονότι φυσιν του άνθρωπου, καίτοι περί διττή? και
συνθέτου ύποστάσεω? το τή? ευσεβεία? δόγμα όρθοτομα. Τούτο δεν είναι μήτε
ασύμβατο ν μήτε και άσυμφωνον τη φελλεία γνώμη και διδαχή. Ό άνθρωπο?
δημιουργείται ώ? ταύτότη? και είναι άτομον θέσα ούχι φνσα. Μόνον ή θεία Φυσι?,
μόνον 6 Τριαδικό? θεό? άναι το είηρημένον και άπολυτω? Έν. 'Εάν 6 ΑΔΑΜ
ύπηκουεν τή εν τψ Παραδείσω εντολή τού θεοθ, θα ήδυνατο νά τήρηση την θέσα
ατομικότητα αύτοΰ άδιασναστον απομακρυνθεί? όμω? τη? θεία? Άγαθότητο? δια τη?
εθελουσία? αυτοΰ παραβάσεω?, διέσπα το ενιάίον τη? φυσεω? και εγένετο το εν εαυτφ
εν, πλήθος

Έπι τούτου 6 Ψελλό?, εμπνεόμενο? υπό Γρηγορίου του θεολόγου, τονίζει

οτι 6 άνθρωπο? έδημισυργήθη Ινα μένη και δοζάζη τον εύεργέτην"· και δια μεν τη?
μονής ^φί\ την άπαραλλαζίαν και την ταυτότητα του πρωτοπλάστου, δια δε τη?
δοξολογίας; την ορθην περί θεοΟ δο&ν, χ Χ. γνώσιν ή θεωρίαν. Ή μονή και δοξολογία
βεβαιώ? αναφέρονται άς την άυλον φυσιν του άνθρωπου, την θάαν ekova, δι' η? καί
ή αναφορά προ? τον θεόν νοητή όθεν, ελλογο? και ελευθέρα. (Ä δε οροί νοητή ~
άλογος, ούδεν κοινον έχουν μετά τη? των Γνωστικών ή Νεοπλατωνικών μεθόδου
προσεγγίσεω? η θεωσεω?. Ίσω? μεν φιλοσοφικοί κατά την γένεσιν αυτών ol όροι, πλην
μετουσίωσιν ελαμβανον βαπτιζόμενοι εν τόί? χριστιανικοί? νάμασιν. ΕΙ? χρησιν
τοιαύτη? φιλοσοφική? ορολογία? η μεθόδου συχνάκι? και avev ενδοιασμών ή κόπων
καταφεύγει, γνωρίζων καλώ? ότι και ol Πατέρε? τη? 'Εκκλησία? εν πολλοί?
ήκολουθουν την Ιδίαν γραμμήν.

Και πάλιν, ώ? προ? το θέμα τη? προ? τον θεόν επιστροφή? και θεωσεω?, ναι μεν
δανείζεται όρου? και μέθοδον παρά Πλάτωνι και Νεοπλατωνικοί?, πλην το φώ? και την
εμπνευσιν λαμβάνει παρά τφ Ιεροφάντη Γρηγορίφ τφ θεολογώ και Γρηγορίφ Νΰσση?.
Το άπώτατον τέλο? τη? αναστημένη? εΐκόνο?, είναι ή κατά το εφικτον προ? τον θεόν
όμοίωσι?. Τούτο επιτυγχάνεται, επαναλαμβάνομεν, δια τη? θεία? Χάριτο?, του
χριστιανοί) δι' αρετής· και φιλοτιμίας; δια τή? μυστηριακή? ζωή? και πολιτεία?, Ιδία διά
τη? εμπράκτου προ? τον πλησίον αγάπη? και Φιλαδέλφεια? τη θεία Χάριτι αυτοί*
διηνεκώ? συνεργουντο?. Ό Ψελλό? επανειλημμένω? τονίζει και χρησιμοποιεί επιτηδείω?
την εκφρασιν του Γρηγορίου Ναζιανζινοΰ προς θεόν dà vamv, σημαίνων διά ταύτη?

237
 την κατ* άνθρωπο ν προΰπόθεσιν κα\ συμβολήν άς την δια τη? θεία? Χάριτο? σωτηρίαν
αύτοΰ, Ό χριστιανό? Οθεν οφείλει, κατά τήν οικούσαν αύτψ χάριν, όπω?
ενχηινειδητω? ταηι χλίη/ ή raff προ? τον 'Αγαθόν θεόν, τη νηστεία και προσευχή
καθαιρούμαι καΐ παντοίοι? άρεταΐ? καταστεφόμενο?. Το έλλφπ&θΰι όμ«?, το
όμιλείν θεφ η θεφ γενέσθαι δίδεται η μάλλον χ α ρ ί ζ ε τ α ι τοι? καλώ? προ?
τον θεόν προσομιλήσασικ dvai, έν τή εσχάτη αναλύσει, κ&ος καΐ ουχί ivépyaa του
άνθρωπου. Το συμπέρασμα του περί σωτηρία? κεφαλαίου έχει ώ? είη?: 6 άνθρωπο?
οφείλει να γίνη τόσον θεό?, όσον ό Λόγο? του θεού εγενετο δι' ήμα? άνθρωπο?·
τούτο ούδεν άλλο σημαίνει εΙμή ότι ή σντηριολογύζ του Ψελλού παράμενα καθ' όλα
8 9 6
Χριστοκεντρική κα\ ορθόδοξο?.
Το τέλο? εξ άλλου τοΰ επί γη? βίου, ό θάνατος, εννοείται ώ? ή διάλυσι? τη? ψυχή?
εκ του σώματο?. Πάν συνθετον, εν καιρψ άναλυθησεται. Κατά ταΰτα "έπίκηρό? εστίν ή
ζωή, ή φυσά σύνθετο?, το σώμα εκ γη? φυόμενον και ας γην άποκαθιστάμενον-...Kai το
σώμα μεν ούτω?- ή δε φυχη, αθάνατο? μένει και μετά θάνατον·...άλλά προ? τον εαυτή?
δεσπότην άπεισι και τα άθλα τη? εντεύθεν αγωνία? κομίζεται".897 Σύμφωνο? όθεν τη
χριστιανική ευσέβεια διακηρύττει το αθάνατο ν τη? τοΰ άνθρωπου φυχη? καθ' ότι αυτή
$doy τι χρήμα έστικ Χωριζόμενη δ' αυτή τοΰ σώματο?, επίστρεφα ώ? ανωτέρω εΐδομεν
προ? τον αύτη? Δεσπότην κατά το μέτρον τοΰ πάθους της έλλαμψ*ως$ και άπλώ?,
κομίζουσα τα Mia της èvraXkv άγωηας, τ.ε. τα άθλα τών ύπερ τη? πνευματική?
νίκη? αγώνων, του? καρπού? τη? πνευματική? άσκησεω? ύπερ τοΰ θείου τη? ελλάμψεω?
βραβείου.

4ον. Ή πολύμοχθο?, γενναία άλλα και τολμηρά αύτοΰ προσπάθεια αποβαίνει ή

πρωταρχη τη? 'Ιταλική? ' Α ν α γ ε ν ν ή σ ω ? . 8 9 8 Παρ' όλα? τα? πολιτικά? ανωμαλία? και
αντιξοότητα?, παρ' όλα? τα? κατηγορία? και επιθέσει? των εκάστοτε Εκκλησιαστικών
άρχων, 6 Ψελλό? αναγνωρίζεται και ύπο τών συγχρόνων και μεταγενέστερων ώ? ό
πλέον εγκυκλοπαιδικό? νοΰ?. 8 9 9 Ή φήμη αύτοΰ υπερέβη τα όρια τοΰ Βυζαντίου· 900 ή

' 9 ° . Πρβλ. {nroamicufacis *?65 καΐ 1 6 7 iv aîç 6 tcXXoç, tawvcejicvo? καΐ *α*λιν M Γρήγορου TO»
taàóyou, tvcftiyä τήν fc* 4λλβίμφ«·7 wttöw καΐ Tür wpop τον βεον ενιστροφήκ το» àvOpifiou,
ïwnmçiCmv τί|ν iv τβ, wpovrftf του θείον Aoyov dwapxilv Tf)r ημέτερα? τ# θε# άναβασε«? καΐ
Î97
. K . 2d6aç. τομ. Ε', σελ. 3tt
î98
, Πρβλ. Ε. Kptapa, »ν. ίργ. σ€λ. 106, ένθα καΐ ναρονσκίζει wXffios rcirrcpiiv lampuca?, i ? ol
Charles Dlehl, Ram baud, Paul Maas, M. Jugle, V. Leur lent, J. Hussey κ<ή έλλ·?, oTnvc? καΐ
reptypctyow vi η τΑακτον καΐ συμβολή τοΟ ΨελλοΟ μ«τά τβν ιλεον iwamniciv χρβμ<£τ·ν.
}
" . Πρβλ. νΑννα Κομν. ΑΛΕ&ΑΖ V. 8 ( 1, σελ.. 178) καΐ ΠΜΑΠΟΝ Ορχάς μάλλον τοΟ 12ου ai.)
)0
° , Κ. ΣαΌα?, τομ. Ε', σελ. 508, Ενθα καΐ μαθάνομεν δπ 6 Ψελλό; μεταξύ τβν άκροατβν ίσχεν
cal μαθητα? εκ τ% 'Αραβία? καΐ Βαβυλωνία?.

238
 Ιδία φήμη προσήλκυα Ίωάννην, τον διάδοχον αύτου, τον Ίταλόν. "'Από την απέραντη
σοφία του Ψελλού εξεπήγασε, κατά την ποφατηρησιν του E. Renauld, το mò πλούσιο
έργο, το πιο ποικίλο και συνάμα το πιο πρωτότυπο ανάμεσα oc όσα (κόσμησαν τον
901
κόσμο τον βυζαντινό από την Εποχή του Φωτίου".

5ο ν. Ή συμβολή όμως· του Ψελλού άς την πνευματικήν ταυτην σποράν TC και

συγκομιδήν δεν αναγνωρίζεται δεόντως·, θα παρέλθουν αΐωνε? εω? ότου ή τεταραγμένη
'Ορθόδοξο? συνείδησι? τή? 11η? εκατονταετηρίδο?, απορρίπτουσα αργώ? τον φόβον τη?
περί αΙρέσεων υποψία?, δικαίωση τον αγαθή και θεοσεβή προθέσει φιλόσοφον, θεολόγον
κα\ συνηγορον τοΟ "Ορου τη? Πίστεω?. Δια τούτου βεβαίω? δεν εννοούμεν ότι ή
ψελλική σπορά εν τη παρόδω των αΙωνων απεδείχθη υγιή? και τοί? πάσιν βρώσιμο?. Ή
ορθόδοξο? συνείδησι? δεν έχει είσέη άνεπιφυλάκτω? δεχθη εν τοί? κόλποι? αύτη? τον
ffoÀtruwrάμ$ί$ο·ηον και άντιλεγόμενον χαρακτήρα του 'Ύπατου των Φιλοσόφων- και
εν μέρει δ ι κ α ί ω ?. Δεν δυνάμεθα όμω?, ελαφρφ συνειδήσει, να θεωρώμεν τούτον
θεολογικός fa; ριζοσπαστών και να κατατάσσωμεν αυτόν εν μέσω των αλλότριων και
αΙρετικών.

6ον. 'Εξ όσων ήμεί? διεπιστωσαμεν, ή 'Ορθοδοξία του Ψελλού αδίκω? εμπίπτει εΐ?
υποψία?. Ένφ ό διάδοχο? αυτού d ? την εδραν τη? φιλοσοφία?Ίωάννη? Ίταλο?
παρεσυρετο d ? αιρεσιν δια τα? άκρω? φιλοσοφικά? τάσει?,902 6 Ψελλό? παρέμενεν
πιστό? εΐ? το Δόγμα ττ$ Εκκλησία? εω? τα τέλη του βίου αύτου. Εΐδομεν όντω? ότι
πολλάκι? ό άκρατο? αύτου ενθουσιασμό? προ? την θύραθεν σοφίαν, ή αγάπη προ? τον
Μον Πλάτωνα εν συνδυασμφ μετά των συχνάκι? ύπόπτν? αυτού πολιτικών αναμίξεων,
ύπέσκαπτον ύπερμέτρω? τον χριστιαηκον αύτοΰ χαρακτήρα. ΑΙ εκάστοτε εχθρικοί
επιθέσει? και κατηγορίαι, και αύτου τούτου του επιστήθιου φίλου Ξιφιλίνσυ, πηγάζουν
μάλλον εκ τη? έμμονου άναμίξεω? του Ψελλού εΐ? τα πολιτικά πράγματα κάΙ ή έκ
τούτων καταφυγή άς ποταπά? ραδιουργία? και δολοπλοκία?.

'Εξετάζοντε? όθεν τον Ψελλό ν εν τφ συνόλω τη? πολιτεία? και έργων αυτού,
άναγνωρίζομεν κάΙ πάλιν τούτον »? τον 'Τπέρτψον καϊ Ύβατον χριστιανό? φιλόσοφον
τού Που αΐώνο?- ώ? πολιτικον όμω? παράγοντα, *#φα mi σημάο? εν πολλοί?
άντιλεγόμενον.

101
. E. Kpiopfi?, fv6" ivi. ocX. 62
Ό2. Tò woprfuotov cTvai 8τι cl? Συνοδικών άιοφασιν, μόνον τα cpya τοΟ ΊταλοΟ κατεδικάσθησαν.
οχΙ 6 ίδιο?.

239
7ον. Την κατά το έφικτον πιοτην συοτημοτοιτοίησιν τη? του Ψελλού ανθρωπολογία?
προθεμενοι, έ(ητάσαμεν τον άνθρωπον και το έργον αύτοΰ εν τοί? πολιτικοί?,
επιστημονικοί? και θεολογικοί? πλαισίοι? του 11ου αΐώνο?. Ή 11η εκατονταετηρι?
αναγνωρίζεται ω? μία εκ τών πλέον πολιτικά? τε καί εαλησιαστικώ? ιροκληηκάν
(challenging) εΙμή αντίξοων εποχών τη? Βυζαντινή? Αυτοκρατορία?. "Οθεν, μόνον όταν
τι? θέση τον Ψελλον εν TOI? Ιδιοι? αυτοί Ιστορικοί? πλαισίοι?, άναγνωρίζων συνάμα
και την εμφυτον αυτού ροπην προ? πάσαν πολιτικην Τ€ και συγγραφικην πράζιν και
δράσιν, θα δικαίωση πλήρω? την συγγραφικην αυτοΟ πιότητά TC και ποιότητα ώ? και
φιλοσοφικο-θελογικην συμβολήν d ? τήν Άναγέννησιν τών Γραμμάτων του 11ου αΐώνο?.
Ή ανθρωπολογία αύτοΰ, κατά τήν ημών γνωμην, δεν αποτελεί εΙμή μόνον βραχύ
κεφάλαιον τη? εμβρυθοΟ? και παντοδαπη? αύτοΰ σκέφεω? και συγγραφή?.

240
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α. ΕΙΔΙΚΗ - ΚΕΙΜΕΝΑ

1. Bkiez, J.; Michael Psellos, Epltre sur la chrysopee - La Daimonologie du M Psellos.

(CataL mss. alch. gr. VI, Bruxelles 1928

1 CodexPtrisimisgr. * 1182 ('Ανέκδοτα cpya M. Ψ«λλου)

3. Kurtz, E. - Drexl, R Michaelis Pselli scripta minora magnani partem adhuc inedita, Vol. I,
Milano 1936; Vol. II, 1940

4. Liader, G. In Platonis de anima procreatione procepta commentarius nun primum. Upsal

1854

5. Miene, J.B. Patrologia Graeca, VoL 121 Col. 477-1358 ( 'Έργα Ψάλοΰ)

6. Ruelle, Gh. E, 41 Chapitres inédits de Psellos in: Annuaire de 1 ' Association pour 1 '
encouragement des études grecques en France 13 (1879)
7. lator, Κονσν. Μ€σαι«νική Βιβλιοθήκη, Τόμ. Δ ' , ΑΘΗΝΑΙ- ΠΑΡΕΙΟΙ 1874 Τόμ Ε',
ΒΕΝΕΤΙΑ-ΠΑΡΙΣΙΟΙ 1876

241
8. Westeriak, Dr. L a MICHAEL PSELLUS DE OMNIFARIA DOCTRINA, Utrecht 1948

Β. ΓΕΝΙΚΗ

Beck, H.G, Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich, München 1959,
σελ. 538-542
Bent, um, Michael Psellos, his Times and Writings. British Quatrely Review 82 ( 1885)
σελ. 287-302
ABÎSÇ J. Mélanges Cumont I (Annuires Inst Philos, et Hist Or 4 [19361 )
Boissoaade, J. £, Psellos (Norimbergae 1838) Anecdota Graeca, Parisiis, 1829-1833, 5 vol 8
Anecdota Nova, Parisiis, 1844, in 8°
Bréhier, Ζ, Un discours inédit de Psellos. Accusation du patriarche Miche! Cérulaire
devant le Synode (1059). Revue des études grecques 16, 1903, σελ. 375-416 17,
1904, σελ. 35-76
Bréhier, Z, L ' enseignement supérieur à Constantinople dans la dernière moitié du Xle
siècle (Revue internationale de 1 ' Enseignement 38 (Juillet-Décembre 1899)
σελ. 97-112
Burkhard, Jt Die Kultur der Renaissance in Italien. 7te Aufl. Leipzig 1889, 2 vol in 8°
(Traduction française par Schmidt, Paris, 1885, 2 vol in 8°)
Bury, J. B, Edition des Byzantines Texts, London, 1898 et suiv.
Corhea, Aug, Michel Psellos ou le Bègue, dans Taris Médical ' 9 (1889) σελ. 325-377
Dakoaras, DIM. G., Die antiken Religionen bei Michael Psellos, Dissertation, Köln, 1975
Dcmetracqpouhs, Graecia Orthodox*, Leipzig, 1872, in 8°
Dreni <%·> Introduction à Γ histoire de Byzance. Paris, 1900, in 8° (Extrait de la Revue
Archéologique)
Diets, H. 6 Kranz, W., DIE FRAGMENTE DER VORSOKRATIKER, Dublin-Zürich 1966, MI
DieeerkA, Kati Geschichte der byzantinischen und neugriechischen Literatur. Leipzig 1902
Dräseke, / , Zu M. Psellos, in Zeitschrift fttr Wissenschaft Theologie. 32 (1889) σελ. 303330
(A la page 512 de la même année Cari Weymann a apporté une correction à
l'étude de Dräseke)
Dräseke, J, Michael Psellos im «Timarion» (Byzantinische Zeitschrift 6, 1897, σελ. 482-490)
Dräseke, J, Aus dem Byzanz des XI. Jahrhunderts (Jahrbuch fUr das klassische
Altertum 27,1911, σελ. 561-576).
Fesa/giòie, O.P., La Révélation D ' Hermès Trismégiste, I., Paris 1950, 2nd Edit
Fächer, WitL, Studien zur byzantinischen Geschichte des elfen Jahrhundets, Planen , 1883
Fischer, Witt, Beitrage zur historischen Kritik des Leon Diakonos und Michael Psellos,

242
 in Mittheilungeo des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung,
Insbruck 7 (1886) σ«λ. 353-377
Fuchs, Jr, Die höheren Schulen von Konstatinopel im Mittelalter (Byzantinisches Archiv,
8°, Leipzig - Berlin 1926, <κλ. 31-35)
Garzya, Antonio, On Michael Psellus' Admission of Faith, "Έτκτηρι? ' Εταιρεία?
Βυζαντινών Σπονδών" τόμ. ΛΕ (1966-1967) σΑ. 41"46
Gornpen, Theo, Griechische Denker. Leipzig, 1896-1902 MI vols, in 8° (Trad, franc, par
Aug. Reymond, 2 e éd. Lausanne, 1908-1910, 3 vols in 8° )
Graves, Robert, The Greek Myths, Penguin Books, Harmondsworth, England 1985
Hussey, J. M, Michael Psellus, the Byzantine Historian (Speculum 10, 1935, ocK. 8H0
Hussey, J. M, Church and Learning in the Byzantine Empire (867-1185), Oxford 1937
Mosey, J M, The Byzantine Empire in the Eleventh Century: Some Different Interpreta-
tions (Transactions of the Royal Historical Society, 4th Series 32,1950)
Hatch, Edwin, The Influence Of Greek Ideas On Chridstianiry, Harper & Row Pubi.
New York and Evanston, 1957
Hatch, Edwin Griechentum und Christentum, Freiburg i-B 1892
Hameau, Β De la Philosophie Scholastique, Paris 1850,2 vols in 8°
Hirsch, Byzantinische Studien, Leipzig, 1876
Joannou, E, Les croyances démoniques au XIe siècle à Byzance (Actes du VIe Congres
International des études byzantines A'. Paris 1950, oeX. 245-260)
Joannou, P, Psellos et le Monastère τα Ναρσου (Byzantinische Zeitschrift 44, 1951, ocX.
283290)
Joaanou, R, Christliche Metaphysik in Byzanz. Die Illuminationslehre des Michael Psellos
und Johannes Italos. Buch-Kunstverlag Etui, 1956.
Joannou, P, Aus den unedierten Schriften des Psellos. Byz. Zeit. 51,1958, ocK. H4
Jum H Psellos, Michael in Dictionnaire Theologtque Catholique, XIII (pü, 1936)
Cols. 1149-58
KarahaUos, Gt The Philosophical Trilogy of Michael Psellos, GOD-COSMOS-MAN.
A Doctoral Dissertation, University of Heidelberg, 1970
KarahaUos, G, Mysticism of the Eleventh Century: Michael Psellos. Holy Cross Alumni
Lectures, Number Three, Brooktine, Mass. 1973 κ λ . 7-20
KarahaUos, G, Michael Psellos On Man And His Beginnings. Greek Orthodox Theological
Review, Vol. XVIII, Numbers 1&2. Spring - Fall 1973, σ ά . 7*96
KarahaUos, G, Psellus, Michael (Article in Encyclopedia of Religion, Ed. by Mircea Eliade)
MacMillan PubL Co. 1987
Κουτσογιαννόπονλος, Α, Ή θ€θλογική σκέψι? του Μιχαήλ ΨίλλοΟ (ΈπΓτηρι? Έται-

243
 pacts- Βυζακτακτινών Σπουδών 34, 1965, σελ. 206-217]
A5%9»fe ÌT, Ό Μιχαήλ Ψελλόν. ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ, Το'μο? Hoc, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1972,
σελ. 55-128
Ktvmimcher, Κ., Geschichte der byzantinischen Literatur von Justinian bis zum Ende des
OstrtVmischen Reiches (527-1453) 2· Aft München 1897
Lampe, GW.H., A PATRISTIC GREEK LEXICON, Oxford, Clarendon Press, 1978,5·Ed.
Lkktett, H.G, & Scott, R.., A GREEK-ENGLISH LEXICON, Revised and augmented by
Sir Henry Stuart Jones, Oxford, Clarendon Press, 1968
Ladet, Ckro/as GL, Michaelis Psetli In Piatonis De Animae Procreatione Praecepta, Nunc
Prifliur Ex Codice Bibliothecae Upsaliencis. Upsaliae MDCCCUV
Lippi J., Psellos, Michael in Lexikon für Theologie und Kirche, VIII (1936) cols 547ff.
Mayer, A, Psellos' Rede Über den rhetorischen Charakter des Gregoros von Nazianz.
(Byzantinische Zeitschrift 20, 1911, σελ. 27-100)
Misch, GL, Die Bruchstocke einer Autobiographie des byzantinischen Hofphilosophen
Michael Psellos (Geschichte des Autobiographie III, 2 1962, σελ. 760330)
Μηαλανοτ, Δ., Ol βυζαντινοί Εκκλησιαστικοί συγγραφεί? από του 800 μέχρι του 1453,
' Αθήνα 1951, σελ. 76-85
Neumann, C, Die Weltstellung des byzantinischen Reiches vor den Kreuzzügen.
Leipzig, in 8°, σελ. 81*93
Norden, Ed, Beitrage zur Geschichte der griechischen Philosophie, in Jahns Jahrbücher,
Süppl. 19 (1893), σ€λ. 365-462
Norden, Ed, Agnostos Theos (Untersuchungen zur Formengeschichte religiöser Rede)
Berlin-Lichterfelde, 1923(Φωτοτ.'Ανατυπωσι? Wissenschaftliche
Buchgesellschaft, Darmstadt 1956)
Picavet, Fr, Le Moyen Age, Caractersitic théologique et philosophico-scientifique. Limites
chronologiques. (Comptes rendues de 1 ' Académie des Sciences morales
et politiques et Entre Camarades.) Paris, Alcan 1901, σελ. 4575
Picavet, Fry Esquisse d ' une histoire générale et comparée des philosophies médiévales.
Paris, Alcan 1911 in 8°
ficavet, Fr, Hypostases plotiniciennes et Trinité chrétienne. Annuaire 1917-1918 de 1 '
Ecole Pratique des Hautes Etudes, sect. Sciences relidieuses.
Praechter, K., Die griechischen Aristoteles Kommentare (Byzantinische Zeitschrift 18,
1909) σελ. 516-538
Praechter, Κ, Michael von Ephesos und Psellos (Byzantinische Zeitschrift 31, 1931)
σελ. 1-12
Rambaud, A, Etudes sur 1 ' histoire byzantine. Paris 1922, σελ. 110-171

244
Redi, CL, La chronologie appliquée de Michel Psellos (Byzantion 4, 1927) σ«λ. 197-2%
Rati, CL, Untersuchungen zur technischen Chronologie des Michael Psellos
(Byzantinische Zeitschrift 29, 1929-1930 σ€λ. 168-187
Renault, E, Notes et observations critiques sur la Chronographie de Psellos
(Revue des études qrecques 18,1905) oeX. 22+252
Remali, E, Etude de la langue et du style de Michel Psellos, Paris 1920
Renault, E, Une traduction française du ÎIcpi fcvcpveia? δαιμόνων de Michel Psellos
(Revue des études grecques 33,1920) ocX. 56-96
Remoli, E, Michel Psellos. Chronographie ou Histoire d ' un siècle de Byzance. (976-1077)
Paris A', 1926, Bf, 1928.
Rhodius, Bty Beitrage zur Lebensgeschichte und zu den Briefen des Psellos.
Plauen, i. V., Programm, N°541
Ritter, H., Die christliche Philosophie bis auf die neusten Zeiten. Göttingen, 1958-1959
in 2 vols in 8°
Rohde, Erwin, PSYCHE (Seelencult und Unsterblichkeitsblaube der Griechen) 2 vols.
Heidelberg 1897(Φωτοτ.Άνατυπωσΐ9 Darmstadt 1961)
Rueße, Ck Em, Traduction de quelques texts inédits recueillis à Madrid et 1 ' Escurial.
(Annuaire de 1 ' Association pour 1 ' Encouragement des Etudes Grecques
en France 8, 1874) σ ά . 123149
Ruelle, Ch. Em., Texts Grecs Inédits (Archives des Missions Scientifiques et Littéraires,
3 e série2(1875) otX. 60H24
Run$imani$t$ven, Byzantine Civilization, 1η Έκδοση στο Ελληνικά.
Έκδόσα? Γαλατία 1969, ΑΘΗΝΑΙ
Sandys, J.Ey A History of classical scolarship from the 6 t h cent. EC to the end of the
middle ages. Cambridge 1903, in 8°
Schemmel, Die Hochschule im Konstantinopel von V bis XII Jahrhundert Berlin,
Programm 1912
Schoell, MSE, Histoire de la littérature grecque frofane depuis son origin jusqu' à la
prise de Constatinople. Paris 1824,6 vols, in 8°
Skhuttze, Fy Geschichte der Philosophie der Renaissance. Jena 1874
Seger, Jo, Byzantinische Historiker des 10 und 11 Jahrh. München 1888
Skheti, M, Michael Psellos und Iamblichos De mysteriis (Byzantinische Zeitschrift 53,
1960, σ€λ. 8-19)
Simon, J., Histoire de 1 ' Ecole d * Alexandrie. Paris 1843-45, 2 vols in 8°
Sofrookw, SA, Michael Psellos' Theory of Science. üepiooiKOv ΑΘΗΝΑ, τόμ. 69 (1967),
σ€λ. 7fr90

245
 \

Tannery, fi, Psellos sur les nombres (Revue des études grecques 5, 1951 σ«λ. 343-347
Ταηάητ, Β., θέματα χριστιανική? κα\ βυζαντινής· φιλοσοφίας·, 'Αθήνα 1962, σ€λ. 166180
Tatakis, Β., La philosophie byzantine, Paris 1949, oeX. 161-210
Γαμαάοηρ; /V, Ψελλό?, Μιχαήλ (θρησκευτική και 'Ηθική 'Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 12,
στ. 467-473
Oberweg, Ε, Grundriss der Geschichte der Philosophie, 8te Aufl. von D Max Heinze,
Berlin 1894-1897,5 vols in 8°
Vaa Dieten, Jan-Louis, Textkritisches zu Psellos: Gironograhie II 167, 16 ff. Renauld
BTZANTINA 13t (1985), σελ. 565"588
Weiß, Günter, Forschungen zu den noch nicht edierten Schriften des Michael Psellos,
ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ, Τόμο? * * , ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1972, σελ. 11H0
Westerìak, LG, Proclus, Procopius, Psellus. Mnemosyne 3, vol. 10, 1941-42 σ€λ. 275-280
Whìttaker, 7h, The Neo-Platonists, Cambridge 1901
Wulf, E de, Histoire de la philosophie médiéval, 2· éd. Paris 1906
Zetter, Ed, Die Philosophie der Griechen in ihrer geschichtlichen Entwicklung, 3 e Aufl
Leipzig
Zerros; Chr., Un philosophe néoplatonicien du XIe siècle: Michel Psellos, Paris 1920

ΣΗΜΕΙΩΣΙΣ:

Έ ν το &ςffvwΒιβλιογραφία απουσιάζει πλήθος· άλλων βοη&ημάτων, τα οποία και

άθρόω? εν ταις εκάστοτε ύποσημειώσεσιν αναφέρονται. Δεν ονμπεριελή|#ησαν εν τψ ύς
άνω καταλόγω δια τον λόγον ότι δεν είχον âf/coor <%/σι?μ€τά τη? σκέψεως" τοΰ Μ.
Ψελλοί).

246