Professional Documents
Culture Documents
ΑΡΓΥΡΙΟΥ ΑΣΤΕΡΙΟΣ - Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ Ο ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΑΣ
ΑΡΓΥΡΙΟΥ ΑΣΤΕΡΙΟΣ - Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ Ο ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΑΣ
ΑΡΓΥΡΙΟΥ ΑΣΤΕΡΙΟΣ - Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ Ο ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΑΣ
Ο κώδικας υπ' αριθμ. 626 της Μονής Παντελεήμονος του Αγίου Όρους,
γραμμένος στα 1872 από τον Ευθύμιο Μοναχό τον Ξηροποταμινό (1) και
αποτελούμενος από 94 σελίδες μεγάλου σχήματος, περιέχει ένα
παράξενο μεν, αλλά πολύ ενδιαφέρον κείμενο. Ο τίτλος του είναι ο εξής:
" Ἑρμηνεία κατά συμφωνίαν ἀλληλένδετον τῆς Παλαιᾶς καί Νέας Γραφῆς
περί τῆς ἐκβάσεως τῶν μελλόντων καί συντελείας τοῦ αἰῶνος τούτου καί
περί τῆς δευτέρας παρουσίας τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ.
1
παρακολουθήσουμε το ιδεολογικό "πιστεύω" του Θεοδωρήτου επί είκοσι
πέντε ολόκληρα χρόνια (1792-1817). Κι αυτό προτιθέμεθα να κάνουμε με
το παρόν σύντομο άρθρο, επικεντρώνοντας την προσοχή μας στη στάση
του αθωνίτη ιερομόναχου έναντι της Ρωσίας και της Γαλλίας, σε σχέση
πάντα με το όραμα του της απελευθέρωσης των Ελλήνων (3).
Ο Θεοδώρητος γεννήθηκε στα Γιάννινα γύρω στα 1740 και πέθανε στην
Προύσα το 1823. Μαθητής του Κυρίλλου του Αγραφιώτη στη γενέτειρα
πατρίδα του, ο Θεοδώρητος υπήρξε κυρίως ένας αυτοδίδακτος λόγιος
μοναχός, με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα για την Ιστορία και για τις τύχες της
Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού. Σο όνομα του είναι συνδεδεμένο με τα
σπουδαιότερα πνευματικά κινήματα των τελευταίων δεκαετιών της
Σουρκοκρατίας, το κίνημα του Ελληνικού Διαφωτισμού και το κίνημα των
Κολλυβάδων, καθώς και με το ερμηνευτικό κίνημα (4), στα οποία έλαβε
ενεργό μέρος και όπου έπαιξε συχνά ρόλο πρωταρχικό.
το ’γιον Όρος πρέπει να έφτασε μετά το 1754, δηλαδή μετά την έναρξη
"της έριδας των κολλύβων". τα 1776 είναι μέρος της αγιορείτικης
αντιπροσωπείας στη σύνοδο της Κωνσταντινούπολης η οποία
καταδικάζει τις ιδέες των Κολλυβάδων. τη συνέχεια ο Θεοδώρητος
αναδεικνύεται σε σφοδρό αντίπαλο των Κολλυβάδων, σε αρχηγό των
αγιορειτών αντικολλυβάδων. Από τα 1802 ως τα 1812 περίπου, θα
χρηματίσει ηγούμενος της Μονής Εσφιγμένου, ηγουμενία που είχε τάχα
προφητέψει ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Πάντως το Μοναστήρι ευημέρησε
ιδιαίτερα κατά την περίοδο αυτή. Ο Θεοδώρητος έζησε έξω από το ’γιον
Όρος από τα 1790 ως τα 1801 κι από τα 1817 ως το θάνατο του.
τα 1800 ο Γεώργιος Ζαβίρας γνώρισε τον Θεοδώρητο στη Λειψία όπου
είχε πάει για την έκδοση της Ερμηνείας, του και όπου είχε αναλάβει
επίσης την επιμέλεια της εκτύπωσης του Πηδαλίου του Νικόδημου του
Αγιορείτη. Από τον Ζαβίρα λοιπόν γνωρίζουμε ότι ο Θεοδώρητος εκαλείτο
Αθανασίου και ότι είναι ο συγγραφέας της Ερμηνείας της Αποκαλύψεως
που εκδόθηκε ανώνυμα στη Λειψία τη χρονιά εκείνη (5).
2
όφειλε να αναλάβει την έκδοση του έργου και την διανομή του σ' όλους
τους ορθόδοξους ιεράρχες.
3
κόσμο επί χίλια έτη επίσης. Μετά το τέλος της δεύτερης αυτής χιλιετίας
θα επέλθει η τελεία καταστροφή των δύο δυνάμεων του κακού και η
επανίδρυση της Ορθόδοξης Ανατολικής Αυτοκρατορίας. Ο Θεοδώρητος
επιχειρεί σοφούς και πολύπλοκους μαθηματικούς υπολογισμούς για να
αποδείξει ότι η απελευθέρωση των Ορθοδόξων και η ανάσταση της
αυτοκρατορίας τους μέλλουν να πραγματοποιηθούν ή στα 1803 ή, το
πιθανότερο, στα 1818. τα κοσμοϊστορικά αυτά γεγονότα η Ορθόδοξη
Αυτοκρατορία της Ρωσίας θα παίξει πρωτεύοντα ρόλο, ρόλο μεσσιανικό.
Ο Σσάρος της Ρωσίας είναι ακόμα το άρρεν τέκνον ( Απ. 12, 1-6) που η
Ορθόδοξη Ανατολική Εκκλησία " ἔτεκεν ὠδίνουσα καί βασανιζομένη" από
τους κατατρεγμούς των Μουσουλμάνων και των Λατίνων. Κατ' αυτόν τον
τρόπο, η Εκκλησία και η Αυτοκρατορία της Ρωσίας αναδεικνύονται σε
κληρονόμους της Εκκλησίας και της Αυτοκρατορίας του Βυζαντίου, ενώ η
Μόσχα παίρνει τη θέση της τρίτης Ρώμης και της νέας
Κωνσταντινούπολης. Μετά την πτώση της βυζαντινής πρωτεύουσας, ο
τσάρος διαδέχτηκε τον βυζαντινό βασιλέα και συνέχισε το ρόλο του ως
υπερασπιστής της χριστιανικής πίστης. Όπως ο Έλληνας βασιλέας είχεν
άλλοτε πολεμήσει κατά του Ισλάμ και του Παπισμού, που στην
Αποκάλυψη συμβολίζονται με τον Δράκοντα (12, 3), με τον ’γγελο της
Αβύσσου (11, 11), και με τα δύο Θηρία (13, 1 και 11), κατά τον αυτό τρόπο ο
τσάρος της Ρωσίας μάχεται τώρα το ίδιο αυτό σύστημα του κακού που
δηλώνεται με τους βασιλεῖς τῆς γῆς (17, 2), με το Θηρίο και
τον Ψευδοπροφήτη(19, 20), με τη Βαβυλώνα και την Πόρνη (17, 1-7).
Βλέπουμε δηλαδή ότι ο Θεοδώρητος αποδίδει στον αυτοκράτορα του
4
Βυζαντίου τις εσχατολογικές και μεσσιανικές οράσεις του α' μέρους του
βιβλίου της Αποκάλυψης και στον Σσάρο της Ρωσίας τις οράσεις που
περιέχονται στο β' μέρος της Αποκάλυψης. Γιατί ο τσάρος είναι εκείνοι οι "
βασιλεῖς οἱ ἀπό ἀνατολῆς ἡλίου " (Απ. 16, 2), στους οποίους άνοιξαν την
οδόν τα αποξηραμένα ύδατα του Ευφράτη· δηλαδή, μετά την ήττα τους, οι
μουσουλμανικοί λαοί θα αφήσουν ελεύθερο το πέρασμα στον τσάρο, που
θα τρέξει να απελευθερώσει την Κωνσταντινούπολη και να αναστήσει τη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
5
Δράκων συμβολίζει τον Παπισμό, ο Χευδοπροφήτης υποδεικνύει το Ισλάμ
και το Θηρίο, που βρίσκεται στη μέση, είναι ο Αντίχριστος, ο οποίος
ενώνει σ' ένα ενιαίο σύστημα τις δυο άλλες δυνάμεις του κακού. Κατά
συνέπεια, τα τρία ακάθαρτα πνεύματα είναι δυνάμεις κακοποιοί, που
προβάλλουν από τις χώρες όπου κυριαρχούν το Ισλάμ και ο Παπισμός.
"Σο σύστημα των ακαθάρτων βατράχων εφάνη · οι βασιλείς όλοι είναι
τεταραγμένοι και εις πόλεμον έτοιμοι. Σι έπεται;" (σ. 348).
Η ετοιμασία για τον πόλεμο δε μπορεί να είναι παρά η συμμαχία του 1798.
Βέβαια ο Θεοδώρητος αποφεύγει να ονοματίσει τους βατράχους. Ψστόσο
δεν είναι καθόλου δύσκολο να διεισδύσουμε στη σκέψη του: Οι ακάθαρτοι
βάτραχοι συμβολίζουν πρώτ ' απ' όλα την αθεΐα και το ελευθεριάζον
πνεύμα της εποχής, που, γεννημένα στις περιοχές όπου κυριαρχούσε η
λατινική αίρεση, πολύ γρήγορα ξαπλώθηκαν και στην Οθωμανική
Αυτοκρατορία, ιδιαίτερα μεταξύ των Ελλήνων λογίων. "Οι δοκησίσοφοι
άθεοι... ως άλλοι βάτραχοι... καθώς ο Θεός ωμοίασε τα πνεύματα αυτών,
βοώσι τραχέως οι άθλιοι με άσημους και δυσώδεις φωνάς κατά της
αιωνίου αληθείας των θείων Γραφών" (σ. 66). Σόσο ο μουσουλμανικός
κόσμος όσο και ο κόσμος των παπιστών, γεμίζουν κάθε μέρα περισσότερο
από τα κοάσματα των ακαθάρτων αυτών βατράχων.
6
Απ. 19, 2) -η απελευθέρωση των ορθοδόξων λαών και η ανάσταση της
αυτοκρατορίας τους- έμελλαν να πραγματοποιηθούν από τον καθήμενον
ἐπί τοῦ λευκοῦ ἵπ που (Απ. 19, 11) και από τους πιστούς του, δηλαδή από
τον τσάρο και τον λαό της Ρωσίας, τους οποίους θα έσπευδαν να
βοηθήσουν οι υπόδουλοι ορθόδοξοι λαοί. Μπροστά όμως στον κίνδυνο
που παρουσίαζαν τα τρία ακάθαρτα πνεύματα ως βάτραχοι, η Γαλλία του
Ναπολέοντα η άθεη και ελευθεριάζουσα, ο τσάρος έδειχνε να επιδιώκει
τη συμμαχία των άλλων βασιλέων της γης. Ο Θεοδώρητος απεναντίας
ήταν πεπεισμένος άτι η οποιαδήποτε σύμπραξη με τους αιρετικούς και
τους άπιστους θα προκαλούσε την οργή του Θεού και την τιμωρία των
υπαιτίων.
Η πολιτική στάση του Νικολάου Α' ενοχλεί τον Θεοδώρητο. Εντούτοις δεν
θέλει να βάλει σε δύσκολη θέση τον τσάρο· δεν θέλει να γίνει η
Κασσάνδρα των μελλόντων κακών. "Και δια τούτο αποσιωπώ ως επί το
πλείστον εκείνα όπου συμπεραίνω ότι ακολουθούσι εκ μέρους του
συστήματος τούτου" (της Εκκλησίας και της Αυτοκρατορίας της Ρωσίας).
Πράγματι, ο αθωνίτης ιερομόναχος αναμένει "την έκβασιν των
πραγμάτων", ερευνά τον ορίζοντα της Ιστορίας και περιμένει την
κατάλληλη στιγμή για να πάρει και πάλι το λόγο και να διακηρύξει για
μια ακόμα φορά την προσήλωση του στον τσάρο και την αποστροφή του
προς το Ισλάμ και τη Δύση.
7
Η δεύτερη αυτή απαγόρευση δεν αποθάρρυνε τον Θεοδώρητο, ούτε τον
απέτρεψε από την κύρια πια ενασχόληση του, την παρατήρηση της
"εκβάσεως των πραγμάτων" και την ερμηνεία τους υπό το φως της Αγίας
Γραφής. Έτσι στα 1817 γράφει το τρίτο του υπόμνημα την Ε ρμηνείαν
αλληλένδετον της Παλαιάς και Νέας Γραφής. Μεγάλη εντύπωση
προκαλεί ο αποκρυφικός και μυστικιστικός χαρακτήρας του νέου αυτού
έργου. Ο συγγραφέας το παρουσιάζει σαν το κλειδί που θα επιτρέψει να
ανοιχτεί η από καταβολής κόσμου κεκλεισμένη θύρα των αδήλων και
κρυφίων του Θεού.
8
ο Θεός να προχωρήσει το Θηρίο μετά την υποταγή των άλλων βασιλέων.
Κατά συνέπεια, η Ρωσία οφείλει να μη φοβάται τους εχθρούς της αλλά να
έχει απόλυτη εμπιστοσύνη στο Θεό, ο οποίος απεξήρανε τα ύδατα του
Ευφράτη, κατατρόπωσε τις δυνάμεις των αιρετικών και των άθεων,
ανοίγοντας έτσι το δρόμο στους " ἐξ ἀνατολῆς ἡλίου βασιλεῖς ".
Η ερμηνεία της όρασης της Πόρνης της μεγάλης {'Αττ. 17, 1-14) δείχνει
εξίσου φανερά τη μεταβολή στη σκέψη του αθωνίτη ιερομονάχου. Ο
Θεοδώρητος γράφει πράγματι ότι η Πόρνη η μεγάλη συμβολίζει
συγχρόνως την Εκκλησία της Ρώμης και τη Γαλλία του Ναπολέοντα, ενώ
για τους άλλους ερμηνευτές η Πόρνη και η Βαβυλών ε δήλωναν πάντα
την τουρκική εξουσία. " Πόρνην μεγάλην εννοεί την εβδόμην δυτικήν
Εκκλησίαν και την Αυτοκρατοριαν της Υράντζας, ότι αύτη εστάθη αιτία
όλων των κακών και εις την Εκκλησίαν και εις τους λαούς του Θεού... και
αυτόν τον Μοαμέτιν βοηθούσι μέχρι σήμερον, έως ου φανή ο ίδιος Ιησούς
Φριστός, Θεός εκδικήσεων, και να κρίνη και να αποδώση τα διπλά" (σ. 45-
46). " Εκδίκησιν την οποίαν είδομεν εμπράκτως βεβαιωθείσαν, εις βραχύ
διάστημα καιρού, από Μόσχαν έως εις Παρίσιον ", γράφει (σ. 49) ακόμα ο
Θεοδώρητος.
9
βασιλείας Κωνσταντινουπόλεως και από των ανατολικών δογμάτων...
αυτή εστάθη το όργανον του ονομαζόμενου εκείνου Ιερού Πολέμου, και
έγιναν τόσαι αιματοχυσίαι, αιρέσεις, κακοδοξίαι, καινοτομίαι και η αθεΐα,
η διαδοθείσα εις όλην σχεδόν την Ευρώπην αυτή είναι η αιτία των
τωρινών πολέμων και αιματοχυσιών αναρίθμητων ανθρώπων και αυτή
πάλιν, φαίνεται, θέλει γένη αιτία της αρχής του σεισμού του μεγάλου,
επειδή μετάνοια εις αυτούς δεν φαίνεται, αλλ ' εγκατέλειπεν αυτούς ο
Θεός..." (σ. 27-28).
Και μια ακόμα σελίδα, όπου γίνεται λόγος ειδικά για τον Ναπολέοντα και
τους Ναπολεόντειους πολέμους: "Σο ιζ' κεφ. της Αποκαλύψεως αναφέρει
τα δύο Θηρία ηνωμένα εν ταυτώ και διαχωρισμένα, στ. 11, περιέχον ρητώς
" τό θηρίον ὅ ἦν καί οὐκ ἐστί, καί αὐτός ὄγδοος ἐστί, καί ἐκ τῶν ἑπτά ἐστί,
καί εἰς ἀπώλειαν ὑπάγει ". Σο θηρίον τούτο φαίνεται ότι ην ο Ναπολέων,
τον οποίον πλατυτέρως περιγράφει ο προφήτης Ησαΐας κεφ. ιδ' και ως "
νεκρόν ἐβδελυγμένον καί ἐν τοῖς ὄρεσιν ἐρριμένον " δια τα κακά α
έπραξε. Και τα τέκνα αυτού, ή ο ποτέ λαός αυτού, να ετοιμασθώσιν εις
σφαγήν, ίνα μη ανεγειρόμενοι κακά πάλιν τω κόσμω επιφέρωσιν. Αυτός ο
Ναπολέων, λαβών μεθ ' εαυτού τα δέκα κέρατα, τους δέκα βασιλείς της
γης, εκινήθη δια να πολεμήση μετά του Αρνίου, της σης βασιλείας (του
τσάρου). Σο δε Αρνίον εκνικήσει αυτούς, ότι Κύριος Κυρίων εστί και
Βασιλεύς Βασιλέων, και οι μετ ' αυτού (οι ορθόδοξοι) κλητοί και εκλεκτοί
και πιστοί. Αποκ. κεφ. ιζ', στ. 14. Έπαθε λοιπόν (ο Ναπολέων) τα πάσι
δήλα" (σ. 24-25).
10
κατανοήσουμε τον μεσσιανικό ρόλο που, κατά τον Θεοδώρητο, μέλλει να
παίξει ο τσάρος της Ρωσίας. Πράγματι, ο Φριστός θα υποτάξει " πάσαν
αρχήν καί πάσαν εξουσίαν " δια μέσου της Αυτοκρατορίας των Ρώσων.
Για το λόγο ακριβώς αυτό ο αθωνίτης ιερομόναχος αποδίδει στον τσάρο,
στην Εκκλησία του και στην Αυτοκρατορία του όλες τις οράσεις και όλα
τα σύμβολα της Αγίας Γραφής που η ερμηνευτική παράδοση απέδιδε στον
Μεσσία.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στα 1817 και ότι οι Έλληνες ζουν
μέσα σε μια ατμόσφαιρα έξαψης, ετοιμαζόμενοι "δια τον μέγαν πόλεμον
". Ο ελληνικός λαός πίστευε ακράδαντα ότι η ορθόδοξη Ρωσία
ετοιμαζόταν κι αυτή για τη μεγάλη, την ύστατη, μάχη.
11
Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι ο Θεοδώρητος ήταν ένας ένθερμος
θιασώτης του χιλιασμού. Πίστευε στην απελευθέρωση των Ελλήνων,
στην ενοποίηση των δυο ορθοδόξων αυτοκρατοριών σε μια ελληνορωσική
αυτοκρατορία, στην τελεία καταστροφή των δυνάμεων του Αντίχριστου,
στην ένωση των Εκκλησιών, στην ένταξη των ειδωλολατρών, των
Εβραίων και των αιρετικών στην ορθόδοξη πίστη. Όλα αυτά τα γεγονότα
τα αποκαλεί "ο δεύτερος μέγας σεισμός" ( Απ. 16, 18). Ψστόσο το πρώτο
και κύριο μέλημα του ήταν η απελευθέρωση των Ελλήνων, ή μάλλον, για
να χρησιμοποιήσουμε τη δική του έκφραση, η " ανάστασις των δύο νεκρών
πτωμάτων" (Απ. 11, 11), δηλαδή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και της
Ορθόδοξης Ανατολικής Εκκλησίας. Όλα τα άλλα γεγονότα εξαρτιόνταν
απ' αυτό. Πράγματι, κανένα από τα παραπάνω κοσμοϊστορικά γεγονότα
δε θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί πριν από την ανάσταση των
Ελλήνων. Γιατί οι Έλληνες έμελλαν να παίξουν πρωτεύοντα ρόλο στην
εγκαθίδρυση της μεσσιανικής βασιλείας, της οποίας πρωτεύουσα θα ήταν
η Κωνσταντινούπολη, έστω κι αν ο τσάρος παρέμενε ο βασιλεύς της. την
πραγματικότητα ο Θεοδώρητος απένεμε στον τσάρο τον ρόλο αυτό για
λόγους διπλωματικούς: για να τον κολακέψει και να τον προτρέψει να
αναλάβει τον αγώνα για την απελευθέρωση των Ελλήνων, έργο, κατά τον
αθωνίτη μοναχό, μεγαλειώδες, το μόνο ικανό να δώσει στον τσάρο μια
θέση ξεχωριστή ανάμεσα στους άλλους μονάρχες.
12
Αγία Γραφή και στηρίζεται πάνω σε μια μακραίωνη βυζαντινή
εσχατολογική παράδοση (10).
Είναι βέβαια φανερό πως μέσα σ' ένα τέτοιο ιδεολογικό σχήμα η
Μετεπαναστατική Γαλλία και η Βαλκανική πολιτική του Ναπολέοντα δε
μπορούσαν να έχουν καμιά θέση· ή μάλλον η θέση τους δε μπορούσε να
είναι παρά αρνητική. Εάν ο τσάρος της Ρωσίας ήταν "ο φιλόχριστος
βασιλεύς", ο Ναπολέων δεν μπορούσε να είναι παρά ο "αντίχριστος", το
όργανο του ατανά που έρχεται να αντιταχτεί στην περί
απελευθερώσεως του Γένους των Ορθοδόξων θεία οικονομία. Σα τρία
ερμηνευτικά έργα του Θεοδωρήτου, που παρακολουθούν από πολύ κοντά
την ιστορική πορεία του Ναπολέοντα, εκφράζουν αυτήν ακριβώς την ιδέα.
ΥΠΟΗΜΕΙΩΕΙ
(1) την τελευταία σελίδα διαβάζουμε: " Τέλος καί τῷ Θεῷ δόξα. Ἐν Φεβρουαρίῳ
25. 1872. Ευθύμιος Μοναχός Ξηροποταμινός ". Ο χρόνος αντιγραφής της
Ερμηνείας αποκτά ιδιαίτερη σημασία, αν συσχετίσουμε το περιεχόμενο της με
την ιστορία των Βαλκανίων κατά τη δεκαετία του 1870 και με το ρόλο που παίζει
η Ρωσία δια μέσου της πανσλαβιστικής ιδεολογίας.
(2) Ο ακριβής τίτλος είναι: " Ἑρμηνεία εἰς τήν ἱεράν Ἀποκάλυψιν Ἰωάννου τοῦ
Θεολόγου πονηθεῖσα παρά τίνος εὐσεβοῦς, ὁδηγηθέντος εἰς τήν ἔρευναν αὐτήν
ἀπορρητοτέρα δυνάμει. Οὗ ἡ κλῆσις καί ἡ τάξις φέρει τούς ἀκολούθους
κεφαλαιώδεις ἀριθμούς, γο, βφγε, βρξγ. Ἤδη πρῶτον τῦποις ἐκδοθεῖσα πρός
ὠφέλειαν τῶν φιλούντων τήν ἀλήθειαν ".
13
(3) Για μια εκτενέστερη μελέτη του ερμηνευτικού έργου του Θεοδωρήτου, όπου
και η σχετική βιβλιογραφία, βλ. Α. Αrgyriou, Les exegè ses grecques de l '
Apocalypse à l'époque turque (1453-1821), Σ hessalonique 1982, σ. 443-586.
(6) Για το θέμα αυτό, βλ. Α. Αργυρίου, "Η χρήση της ιστορικής μεθόδου ερμηνείας
της Αποκάλυψης κατά τους χρόνους της Σουρκοκρατίας", στο Η Αποκάλυψη του
Ιωάννη, Λευκωσία 1993, σ. 65-77.
(7) Για τη σχέση των δυο αυτών κειμένων με τα ιδεολογικά ρεύματα της εποχής,
βλ. Α. Αrgyriou, οπ.π., Les exeg è ses grecques..., σ. 668-678. Για τα γεγονότα, βλ.
Απ. Βακαλοπουλοσ, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Δ', Θεσσαλονίκη 1973, σ.
465 κ.εξ.- Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ', Αθήνα, σ. 55-97 και 366-432.
(9) Οπ. π., σ. 357-389 και 586-645. Επίσης Α. Α rgyriou, " L ' attitude des grecs faca à
la Russie orthodoxe et aux Etats Occidentaux (1767-1821), telle qu ' elle appara î t à
travers les textes eschatologiques de l'époque ", Cahiers de l'Institut des Langues
vivantes 30 (1982), σ. 9-28.
(10) Α. Αrgyriou, Σα ιδεολογικά ρεύματα στους κόλπους του Ελληνισμού και της
Ορθοδοξίας κατά τα χρόνια της Σουρκοκρατίας, Λάρισα 1980. Α. Α rgyriou, " Les
id é es politiques des grecs apr è s la R é volution, Fran ç aise ", Ε tudes Néo-
helléniques, Paris 1993, vol. 3 ( υπό εκτύπωση ).
(12) Εντούτοις ο Κύριλλος Λαυριώτης εκφράζει στο σημείο αυτό τις ίδιες ιδέες με
τον συγγραφέα της Ελληνικής Νομαρχίας: Η απελευθέρωση των Ελλήνων θα
είναι έργον των Ελλήνων και μόνο, χωρίς ξένη βοήθεια.
http://www.apostoliki-
diakonia.gr/gr_main/catehism/theologia_zoi/themata.asp?cat=hist&NF=1&main=
texts&file=5.htm
14