Ζητήματα τεχνικής στη θρησκευτική και κοσμική ζωγραφική του Φώτη Κόντογλου

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ – Π.Μ.Σ.
«ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ

ΕΠΟΧΗ ΕΩΣ ΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ: ΕΛΛΑΔΑ, ΑΙΓΥΠΤΟΣ , ΕΓΓΥΣ
ΑΝΑΤΟΛΗ» © 2018-2019
«ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ»
ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΣΤΗ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ

ΚΟΣΜΙΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ
ΖΑΡΡΑΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΔΙΕΠ ΠΑΝΑΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ

ΑΙΓΑΙΟΥ
ΚΟΥΣΟΥΛΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΔΕΠ ΠΑΝΑΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΜΕΛΟΣ ΤΡΙΜΕΛΟΥΣ

ΑΙΓΑΙΟΥ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ
ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΔΕΠ ΠΑΝΑΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΜΕΛΟΣ ΤΡΙΜΕΛΟΥΣ

ΑΙΓΑΙΟΥ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ
Affiliation: ΤΜΗΜΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ, ΠΑΝΕΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ
ΝΤΟΥΚΑ ΝΕΚΤΑΡΙΑ-ΜΑΡΟΥΛΑ
ΡΟΔΟΣ 2020
1
Eυχαριστίες
Ολοκληρώνοντας την διπλωματική μου εργασία, θεώρησα αναγκαίο να
ευχαριστήσω θερμά κάποιους σημαντικούς ανθρώπους για την αρωγή την οποία μου
προσέφεραν άθελα τους ή ηθελημένα. Χάρη σε αυτούς τους ανθρώπους μπόρεσα να
βρω τη δύναμη για τη διαδρομή την οποία ακολούθησα.
Κυρίως θέλω να ευχαριστήσω την οικογένεια μου για όλες τις θυσίες που
έχουν κάνει ώστε να υλοποιήσω τα όνειρα μου και θα ήθελα να τους ευχαριστώ για
την ανιδιοτελή τους αγάπη.
2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Eυχαριστίες .................................................................................................................... 2
Περίληψη ....................................................................................................................... 5
ABSTRACT............................................................................................................................. 6
Εισαγωγή........................................................................................................................ 7
Κεφάλαιο 10- Ο Βίος του Φώτη Κόντογλου .................................................................. 8
Ο Βίος ................................................................................................................................... 8
Κεφάλαιο 20 – Φώτης Κόντογλου και το ζωγραφικό του έργο ................................... 25

Το ζωγραφικό έργο του Φώτη Κόντογλου ......................................................................... 25
Μελέτη του ζωγραφικού του έργου .................................................................................. 26
Γνωρίσματα της ζωγραφικής του Φώτη Κόντογλου .......................................................... 28
Κεφάλαιο 30 -Τέχνη και χρωματισμός......................................................................... 29

Η περίοδος της μονοχρωμίας ............................................................................................ 29
Χρωματικό Ιντερμέδιο ....................................................................................................... 33
Κεφάλαιο 4ο -Το έργο του Φώτη Κόντογλου τη δεκαετία του 1930 ........................... 38
Δεκαετία του 1930 ............................................................................................................. 38
Αποτίμηση των έργων του στην Καπνικαρέα .................................................................... 58
Κεφάλαιο 5ο- H Τελευταία περίοδος στο Ζωγραφικό του έργο .................................. 64

Τελευταία περίοδος (1950-1965) ...................................................................................... 64
Κεφάλαιο 60 -Φώτης Κόντογλου και Θρησκεία .......................................................... 66

Οι Θρησκευτικές επιδράσεις στο έργο του Φώτη Κόντογλου ........................................... 66
Η Παλαιά Διαθήκη στο έργο του Φώτη Κόντογλου ........................................................... 72
Φώτης Κόντογλου και το λογοτεχνικό του έργο ................................................................ 76
Κεφάλαιο 70 -Οι επιρροές και η επίδραση του Φώτη Κόντογλου ............................... 78

Οι επιρροές του Φώτη Κόντογλου .................................................................................... 78
Ποιοι και πως επηρεάστηκαν από το έργο του Φώτη Κόντογλου..................................... 80
Κεφάλαιο 80-Έκθεση Φωτίου Κόντογλου ................................................................... 82

Η περιοδική έκθεση : “Φωτίου Κόντογλου Κυδωνιέως φαντασία και χειρ” ..................... 82
Κεφάλαιο 9ο -Η θρησκευτική και η κοσμική ζωγραφική του Φώτη Κόντογλου ........ 83
3
Η Θρησκευτική ζωγραφική ................................................................................................ 83
Κοσμική ζωγραφική του Φώτη Κόντογλου ........................................................................ 87
Σύγκριση θρησκευτικής – κοσμικής ζωγραφικής .............................................................. 91
Συμπεράσματα ............................................................................................................. 95
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ....................................................................................................... 100
ΙΣΤΟΤΟΠΟΣ ............................................................................................................. 102
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟΥ ............................................................................. 108
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ ....................................................................................... 116
4
Περίληψη
Στην παρούσα εργασία θα ασχοληθούμε με τον Φώτη Κόντογλου. Ο Φώτης
Κόντογλου ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς καλλιτέχνες της εποχής του, αφού
κατόρθωσε να επηρεάσει με τον τρόπο του όλους τους καλλιτέχνες εκείνης της
περιόδου. Ο ίδιος δεν επηρεάστηκε από τα ρεύματα της εποχής εκείνης και
επικεντρώθηκε στη λαϊκή τέχνη, στην οποία ενσωμάτωσε κάποια στοιχεία από τη
Μεταβυζαντινή ή τη Βυζαντινή Τέχνη. Ο σκοπός της συγκεκριμένης εργασίας είναι
να γίνει μία σύγκριση μεταξύ της Κοσμικής Ζωγραφικής και της Θρησκευτικής.
Ο Φώτης Κόντογλου ήταν πολυπράγμων άνθρωπος, οπότε δεν θα

μπορούσαμε να τον χαρακτηρίσουμε μόνο ζωγράφο ή συγγραφέα ή συντηρητή ή
αγιογράφο, ο οποίος είχε μία πολυτάραχη ζωή. Στο πρώτο κεφάλαιο θα
προσπαθήσουμε να αναφέρουμε τους πιο σημαντικούς σταθμούς της ζωής του. οι
οποίοι τον επηρέασαν ως άνθρωπο αλλά και ως καλλιτέχνη. Έπειτα θα αναφερθούμε
εκτεταμένα στις περιόδους της ζωής του που πέρασε για να φτάσει στο σημείο που
έφτασε, οι οποίες συνέβαλαν να βρει όχι μόνο την ταυτότητά του, αλλά και το
καλλιτεχνικό του ταλέντο. Αρχικά θα αναφερθούμε στην περίοδο της μονοχρωμίας
και στην περίοδο του χρωματικού ιντερμίδιου. Έπειτα θα κάνουμε αναφορά στη
δεκαετία του ’30, η οποία ήταν μία δεκαετία «σταθμός» για τον ίδιο, διότι ξεχώρισε
ακόμη περισσότερο για τα έργα του. Θα κάνουμε επίσης μία σύντομη αναφορά στην
τελευταία του περίοδο, όπου είχε κατορθώσει να ξεχωρίσει, αλλά εξαιτίας ενός
δυστυχήματος το οποίο του άφησε κατάλοιπα έφυγε από τη ζωή. Παράλληλα θα
αναφερθούμε εν συντομία στο λογοτεχνικό του έργο, αλλά θα αναφερθούμε και σε
κάποιες από τις ιδιότητές του. Για παράδειγμα, ως καλλιτέχνης άφησε εποχή με την
περιοδική έκθεση Φωτίου Κυδωνιές. Ο Φώτης Κόντογλου ασχολήθηκε επίσης και με
τη ζωγραφική, όπου με τα έργα του επηρέασε σημαντικά και τη Νεοελληνική Τέχνης.
Τέλος, θα συγκρίνουμε τα κοσμικά και τα θεολογικά του έργα και έτσι θα
καταλήξουμε στα συμπεράσματα της εργασίας.
Λέξεις Κλειδιά
Φώτης Κόντογλου, ζωγράφος, βυζαντινή ζωγραφική, λαϊκή παράδοση,

Χριστιανισμός, Ανατολή
5
ABSTRACT
In the present work we will deal with Fotis Kontoglou, who was one of the
most important artists of his time as he managed to influence in his own way all the
artists of that period. He manages not to be influenced by the currents of the time and
focused on a current that had stood out. Fotis kontoglou has focused on folk art and
had incorporated some elements from Post-Byzantine or Byzantine Art. The purpose
of this paper is to compare Cosmic painting with Religious. Fotis Kontoglou was a
man of many things, so we could not call him only a painter or a writer or a
conservator or a hagiographer. His life was turbulent. In the first chapter we will try to
mention the most important milestones of his life which influenced him as a person
but also as an artist. Later we will try to refer as extensively as possible as we will
also refer to the periods that have passed to reach the point that has been reached. All
the periods he went through helped him to find his identity in the artistic world.
We will first refer to the period of monochrome and the period of color
intermediate. We will refer to the thirties later. In that decade he stood out even more
his works. Then we will make a brief reference to his last period where he had
managed to stand out but due to an accident which left him with residues and so he
passed away. At the same time, we will briefly refer to his literary work. We will talk
about some of its properties. We will refer to the periodical exhibition of Fotiou
Kydonies, through theirs report its value as an artist is understood. Later we will refer
to its features in terms of painting. Then we will talk about how Fotis Kontoglou has
influenced Modern Greek Art. In the end we will compare his secular and theological
works and thus we will come to the conclusions of the work.
Keywords
Fotis Kontoglou, painter, Byzantine painting, folk tradition, Christianity, East
6
Εισαγωγή
Ο Φώτης Κόντογλου ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς καλλιτέχνες της
εποχής του, ο οποίος αποτέλεσε μία πολυσύνθετη και εμβληματική μορφή εκείνης
της περιόδου. Η προσφορά του στην τέχνη ήταν πολυσήμαντη και η συμβολή του
είναι ιδιαίτερα εμφανής στις ζωγραφιές του, που βασίζονταν στη βυζαντινή τέχνη,
στις αγιογραφίες του, οι οποίες έδωσαν πνοή στην ορθόδοξη ζωγραφική των
εκκλησιών και, τέλος, στη διδακτική του, που στόχευε στη διατήρηση της παράδοσης
στη Νεοελληνική ζωγραφική1. Μέσα από την αγάπη του για τη βυζαντινή και τη
μεταβυζαντινή τέχνη επεδίωκε να βοηθήσει του Έλληνες καλλιτέχνες να στραφούν
περισσότερο προς την ελληνική παράδοση.
Αν και ο ίδιος δεν είχε μία εύκολη ζωή, κατάφερε να ξεχωρίσει στον
καλλιτεχνικό χώρο, διότι αγαπούσε πραγματικά την τέχνη του. Ξεκίνησε να
ζωγραφίζει, αποτυπώνοντας τη χρήση της μονοχρωμίας. Με το πέρασμα του χρόνου
την εγκατέλειψε και άρχισε να εισάγει στους πίνακές του ζωγραφιές εμπνευσμένες
από τη λαϊκή παράδοση, ιδιαίτερα μετά από το ταξίδι του στον Άγιον Όρος, αλλά και
μετά τη συνεχή επαφή του με τη συντήρηση της βυζαντινής ζωγραφικής στο
Βυζαντινό Μουσείο, στον Μυστρά και στο Κοπτικό Μουσείο. Επίσης, φιλοτεχνούσε
και αντιγραφές έργων, μετά από παραγγελία, για συλλέκτες.
Το ύφος του άρχισε να κατασταλάζει τη δεκαετία του 1930.Είναι αλήθεια ότι

με τη βοήθεια των μαθητών του, το 1932 ολοκλήρωσε το πρώτο του μεγάλο έργο
στην Αθηνά, το οποίο ήταν το επιστύλιο του τέμπλου της Παρανασσάς στο
Μοναστηράκι2. Αυτό το έργο σηματοδοτεί και τη στροφή του στην εκκλησιαστική
τέχνη, την οποία αγαπούσε ιδιαίττερα. O Φώτης Κόντογλου ως ριζορθόδοξος κατά
την ώριμη ηλικία του συχνά αφόριζε οτιδήποτε βρισκόταν εκτός από το πνεύμα της
Ορθοδοξίας. Έτσι υιοθέτησε μέσα από τα γραπτά του ακραίες θέσεις. Συνεχίζει να
παραμένει ένας από τους πιο σημαντικούς καλλιτέχνες της εποχής του. Ο Φώτης
Κόντογλου είχε απεικονίσει πολλές τοιχογραφίες, σχέδια και εικόνες στην εποχή του
και το έργο του έχει ερευνηθεί ποιοτικά και ποσοτικά.
1
Πεμπτουσία, Η προσωπογραφία στον Κόντογλου, https://www.pemptousia.gr/2014/07/i-prosopografia-
ston-kontoglou/
2
Ζιάς, Νικόλαος:(1991). Φώτης Κόντογλου. Αθήνα, σελ., 62-63
7
Κεφάλαιο 10- Ο Βίος του Φώτη Κόντογλου
Ο Βίος
Ο Φώτης Κόντογλου γεννήθηκε στο Αϊβαλί της Μικράς Ασίας στις 8
Νοεμβρίου το 1895. Το πατρικό του όνομα ήταν Φώτης Αποστολέλλης και υπήρξε το
τέταρτο παιδί της Δέσποινας Κόντογλου και του Νίκου Αποστολέλλη3. Είχε άλλα
τρία αδέρφια: τον Αντώνη, την Τασίτσα και τον Γιάννη. Έπειτα από το ξαφνικό
θάνατο του πατέρα του Νίκου την κηδεμονία του αλλά και την ανατροφή του
ανέλαβε ο θείος του, ο αδερφός της μητέρας του. Για την την αγάπη και το σεβασμό
που έτρεφε προς τον θείο του πήρε το επίθετο του. Ονομαζόταν Στέφανος
Κόντογλου και υπήρξε ηγούμενος στο μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής στο
ομώνυμο νησί.4 Όπως αναφέρει ο Φώτης Κόντογλου “την Αγία Παρασκευή τη
λέγανε μοναστήρι μα στ' αληθινά, ήτανε ένα υποστατικό που το όριζε ο ηγούμενος.
Δεν είχε μήτε καλόγερους, μήτε τα άλλα που έχουν τα μοναστήρια. Ο γούμενος και
το σόγι του ορίζανε τα γύρω βουνά, τους ελαιώνες, τα χωράφια, τα περιβόλια, τους
βοσκότοπους, τις αλυκές, τη θάλασσα, τα ζωντανά που βοσκούσανε στους μεράδες.
Γούμενος χειροτονιότανε ένας από την οικογένεια, ο πιο γραμματισμένος κι ο πιο
τιμημένος, κι αυτό γινότανε πάππων-προπάππων”.5
Ο Φώτης Κόντογλου από πολύ μικρός ήρθε σε επαφή με τη φύση και με τη

θάλασσα, που και τα δύο τα ανέδειξε μέσα από τα έργα του. Μέσα από τη φύση
έβλεπε τον Θεό κι έτσι πίστευε ότι μέσω της φύσης είχε τη δυνατότητα να έρθει πιο
κοντά στον Μεγαλοδύναμο. Όπου και αν είχε σταθεί, είχε αντικρύσει την ομορφιά
του Θεού. Χάρη στις εσωτερικές του αισθήσεις τον βοήθησαν ώστε να μην πέσει
στον παγανισμό και τα κατάφερε. Πρέπει να σημειωθεί ότι μια τέτοια σχέση με τη
φύση είχε αναπτύξει και ο Θεόφιλος και ο Σολωμός.6
3
Ιερά Μητρόπολις Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου, Φώτης Κόντογλου: Ο ζωγράφος της πονεμένης
Ρωμηοσύνης, https://www.parembasis.gr/index.php/el/menu-teyxos-169/1184-2010-169-12
4
Ζίας: Φώτης Κόντογλου, σελ. 15-16.
5
Kaliterilamia. Gr, Φώτης Κόντογλου (1895, Αιβαλί-2965, Αθήνα)
https://www.kaliterilamia.gr/2020/01/1895-1965.html
6
Η άλλη όψις , Φώτης Κόντογλου , https://alopsis.gr/φώτης-κόντογλου-κώστας-δ-παπαδημητρί/
8
Από μικρή ηλικία αγαπούσε τόσο πολύ τη θάλασσα όπου ήθελε να γίνει
πλοίαρχος όπως ο πατέρας του που ήταν ναυτικός.7 Το 1906 στη Κάτω Χώρα,
τελείωσε το δημοτικό και στη συνέχεια γράφτηκε στο γυμνάσιο του Αϊβαλί όπου και
αποφοίτησε. Πριν ακόμη τελειώσει το γυμνάσιο σε συνεργασία με συμμαθητές του
εξέδωσαν το περιοδικό «Μέλισσα», όπου κοσμήθηκε με ζωγραφιές του.8 Υπήρξε
συμμαθητής και φίλος με το ζωγράφο και λαογράφο, Στρατή Δούκα.
Το 1913 με τη βοήθεια του θείου του γράφτηκε στην Σχολή Καλών Τεχνών.
Εξαιτίας του μεγάλου ταλέντου που είχε κατατάχτηκε απευθείας στο τρίτο έτος των
σπουδών του.9 Καθηγητές στη σχολή του υπήρξαν ο Ιακωβίδης, Α. Καλούδης, ο Σπ.
Βικάτος κα ο Δ. Γερανιώτης. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του, η οικογένειά του
αναγκάστηκε να διακόψει την οικονομική βοήθεια που του παρείχε για τη σχολή και
τότε ο Κόντογλου πήρε την απόφαση να εργαστεί για να μην αναγκαστεί να διακόψει
τις σπουδές τους. Επίσης, με τον Σπύρο Παπαλουκά συγκατοικούσαν ενώ ήταν
φοιτητέςκαι μαζί άρχισαν να κάνουν διάφορες εργασίες σε φωτογραφεία και
περιοδικά, ενώ παράλληλα αναλάμβαναν τα θεατρικά σκηνικά για παραστάσεις.10
Ο Φώτης Κόντογλου δεν συμφωνούσε με το ακαδημαϊκό της στυλ της

σχολής του, όπου κυριαρχούσε το στυλ του Μονάχου11 κι αυτό διότι ο ίδιος
αγαπούσε το μικρασιατικό λαϊκό πολιτισμό.12 Οπότε, αναγκάστηκε να διακόψει τις
σπουδές και πήγε στην Ευρώπη, όπου εκεί εργάστηκε αρχικά ως ανθρακωρύχος και
ως τορναδόρος.13 Στην Ευρώπη είχε την ευκαιρία να ταξιδέψει σε πολλές χώρες και
πόλεις, έτσι πήγε στο Βέλγιο, στη Λιμόζ, στη Μασαλία και στο Περιγκέ, αλλά και
7
Ανεμούριον , Φώτης Κόντογλου (1895, Αϊβαλί-1965, Αθήνα),
https://anemourion.blogspot.com/2017/05/blog-post_955.html
8
«Βιοεργογραφικό σημείωμα» (1978),.σελ.8
9
Ιερά Μητρόπολις Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Εκκλησιαστική Παρέμβαση , Φώτης Κόντογλου:
https://www.parembasis.gr/index.php/el/menu-teyxos-169/1184-2010-169-12
10
Παγάνος, Φώτης Κόντογλου-Παρουσίαση ανθολόγηση. Η μεσοπολεμική πεζογραφία. τ.Εʹ, Από τον
πρώτο στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (1914-1939), σελ. 50.
11
Βικιπαίδεια, Φώτης Κόντογλου https://el.wikipedia.org/wiki/Φώτης_Κόντογλου
12
Ημεροδρόμο, Φώτης Κόντογλου: O δάσκαλος, https://www.imerodromos.gr/fotis-kontoglou-o-
daskalos
13
Παγάνος, Φώτης Κόντογλου-Παρουσίαση ανθολόγηση. Η μεσοπολεμική πεζογραφία. τ.Εʹ, Από τον
πρώτο στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (1914-1939), σελ.51
9
στην πρωτεύουσα της Γαλλίας, το Παρίσι όπου και παρέμεινε για πέντε χρόνια. Εκεί
ξεκίνησε η συνεργασία του με την εφημερίδα “Illustration”.14
Το 1916 σε ένα διαγωνισμό του περιοδικού “Illustration” απέκτησε το πρώτο

του βραβείο, που αφορούσε την εικονογράφηση ενός βιβλίου. Επίσης στο Παρίσι
μελέτησε τα έργα πολλών διάσημων ζωγράφων και εκεί έγραψε το πρώτο του βιβλίο
με τίτλο “Pedro Cazas” το οποίο τελικά τυπώθηκε στο τυπογραφείο “Κυδωνιακού
Αστέρα” στο Αϊβαλί το 1920. Το επόμενο του έργο ήταν η “Βασάντα” όπου σε αυτό
υπήρχαν πολλές μεταφράσεις, σε πολλές γλώσσες. Σε αυτό το βιβλίο υπήρχαν σχέδια
εικονογράφησης με ιαπωνικό απόηχο. Επίσης σε όλα τα βιβλία του είναι εμφανείς οι
επιρροές που δέχθηκε από τον Βαν Γκογκ, όπως είναι οι βασανισμένες μορφές των
ηρώων της θάλασσας. Πολλές από τις εικονογραφήσεις αυτές έχουν
μετεμπρεσιονιστικό ύφος, το οποίο έμοιαζε πολύ με το ύφος των Ναμπί15. Μέσα από
αυτό το έργο άρχισε να εδραιώνεται και ως ιδιότυπος πεζογράφος.
Στα έργα αυτά, ο τόνος της αφήγησής του ήταν κυρίως περιγραφικός. Πιο
συγκεκριμένα, τα δύο πρώτα του έργα είναι λογοτεχνικά, ενώ στα επόμενα
ασχολήθηκε κυρίως με την πεζογραφία. Μελέτησε το Σιμωνίδη, όπου μέσω της
μελέτης του απέρριψε την αφαίρεση και τον κυβισμό και επικεντρώθηκε στην τέχνη
των αρχαίων του μεσαιωνικού του ελληνικού στοχασμού. Στο Παρίσι επισκέφτηκε
πολλά μουσεία και ασχολήθηκε με τις προσωπογραφίες. Εκεί συναναστράφηκε με
τον Βέλγο θεατρικό συγγραφέα το Maurice Maeterlinck, τoν Γάλλο γλύπτη Auguste
Rodin16.
To 1917 ταξίδεψε σε Βέλγιο, Ισπανία και Πορτογαλία. Το 1918 επέστρεψε

στη Γαλλία, όπου λίγα πράγματα ξέρουμε για τη ζωή του όσον αφορά εκείνη την
περίοδο. Την ίδια χρονιά έγραψε τον Pedro Cazas και επιμελήθηκε την
εικονογράφηση του, χάρη στο οποίο ήρθε στην Αθήνα. Το 1919 επέστρεψε στο
Αϊβαλί. Τότε άρχισε να διδάσκει Γαλλικά και Τεχνικά στο Παρθεναγωγείο του
14
ΦΩΤΟΔΕΔΝΤΡΟ- ΕΘΝΙΚΟΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ, Κόντογλου
Φώτης, http://photodentro.edu.gr/aggregator/lo/photodentro-aggregatedcontent-8526-4985
15
Lifo, Η πολυσχιδής περίπτωση του Φώτιου Κόντογλου σε μια έκθεση στο Βυζαντινό Μουσείο,
https://www.lifo.gr/now/culture/83824
16
Myriobiblos, O Φώτης Κόντογλου και η Νεοελληνική Ζωγραφική,
http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/zias_kontoglou.html.
10
Αϊβαλιού. Ήταν ο ιδρυτής του συλλόγου “Νέοι Άνθρωποι” και έγινε πρόεδρος αυτού
του συλλόγου17.
Το 1921 έλαβε μέρος στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Ως ντοκουμέντο αυτών

των γεγονότων υπάρχει μια δημοσιευμένη φωτογραφία όπου ο Φώτης Κόντογλου
είναι ντυμένος στρατιώτης μαζί με την αδερφή του18. Η Μικρασιατική καταστροφή
την οποία την παρακολουθούσε από τη Λέσβο μαζί με την οικογένεια του, όπου είχαν
καταφύγει, ήταν ένα γεγονός που τον στιγμάτισε βαθύτατα19. Εκείνη την χρονιά το
περιοδικό “Ο Λόγος” δημοσίευσε αποσπάσματα από τον “Ροβισώνα Κρούσο”
μεταφρασμένα από τον Φώτη Κόντογλου20. Στη Λέσβο έμεινε για ένα αρκετά
μεγάλο χρονικό διάστημα προτού μεταβεί στην Αθήνα.
Το 1922, μετά από τη Μικρασιατική καταστροφή , εγκατέλειψε την πόλη του

και μετέπειτα εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Τότε του δόθηκε η δυνατότητα να
ασχοληθεί σε βάθος με τη Βυζαντινή Τέχνη και με την μελέτη της. Ήθελε να
προσθέσει στη ζωγραφική του το ελληνικό ύφος και πολλές από τις ζωγραφιές του
είχαν έντονα χαρακτηριστικά από την τουρκοκρατία, από τον μεσαίωνα και από το
ελληνικό λαϊκό πνεύμα. Γενικότερα ο καλλιτέχνης είχε ασχοληθεί τόσο πολύ με τη
Βυζαντινή ζωγραφική όπου θεωρήθηκε ως ειδικός τόσο στις τοιχογραφίες, στη
δημιουργία των μωσαϊκών, όσο και στη αποκατάσταση των εικόνων όπου
αναλάμβανε και τη συντήρησή τους.
Eκείνη την περίοδο στις προσωπογραφίες του δεν χρησιμοποιούσε το σχέδιο

για την απόδοση της ψυχής αλλά έδινε έμφαση στο χρώμα, όπου δημιούργησε μια
πρωτότυπη έκφραση προσώπου. Την ίδια χρονιά το βιβλίο του “Pedro Cazas” έγινε
ιδιαίτερα αγαπητό και αμέσως αποδεκτό από το ευρύ κοινό. Το συγκεκριμένο βιβλίο
σχολιάστηκε αρκετά αφού ήταν μια δυναμική επιστροφή στην στην πεζογραφία του
Γένους, από την οποία το Γένος είχε απομακρυνθεί. Χωρίς όμως το βαθύτερο νόημα
του να κατανοηθεί από όλους.
17
Ιερά Μητρόπολις Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου , Φώτης Κόντογλου:
18
Kaliterilamia.Gr, Φώτης Κόντογλου https://www.kaliterilamia.gr/2020/01/1895-1965.html
19
Ανεμούριον, Φώτης Κόντογλου, https://anemourion.blogspot.com/2017/05/blog-post_955.html
20
Διασκέδαση, Φώτης Κόντογλου , ήταν Έλληνας λογοτέχνης και ζωγράφος ,
https://www.diaskedasi.info/ας-θυμηθούμε/προσωπικότητες/6807-fotis-kontoglou-ellinas-logotexnis-
kai-zografos,.html
11
Ο Φώτης Κόντογλου δεν ήταν ούτε μυθιστοριογράφος ούτε διηγηματογράφος
όπως είναι γνωστό. Η «αρχιτεκτονική» των κειμένων του ήταν μια εσωτερική
υπόθεση και αφορούσε το συναίσθημα. Οι εικόνες του δεν διαθέτουν τρεις
διαστάσεις διότι η καρδιά του δεν έχει τρεις διαστάσεις. Από τους πιο σημαντικούς
αναγνώστες του βιβλίου του ήταν ο Νίκος Καζαντζάκης και η γυναίκα του, η
Γαλάτεια, οι οποίοι διάβασαν φωναχτά το βιβλίο του Κόντογλου μέσα σε μια βραδιά.
Είχαν τόσο έντονο ενθουσιασμό που κάλεσαν τον Κόντογλου διότι δεν ήθελαν να
χαθεί το ταλέντο του στην προσφυγιά. Οπότε χάρη στον Νίκο Καζαντζάκη και τον
Δασκαλάκη ήρθε στην Αθήνα και άρχισε να εργάζεται. Στην Αθήνα γνώρισε πολλούς
σημαντικούς ανθρώπους όπως ήταν η Βάσω Δασκαλάκη και ο Μάρκος Αυγέρης.
Το 1923 εκδόθηκε η δεύτερη έκδοση του “Pedro Cazas” από τον Χ. Γιάνναρη
. Εκείνη τη χρονική περίοδο είχε αρραβωνιαστεί με την Σέμελη Στρογγυλή αλλά
λόγω των πολλών τους διαφωνιών χώρισαν. Έπειτα γνώρισε και έμενε μαζί με την
Έλλη Αλεξίου στο σπίτι της που βρισκόταν στην οδό Δεινοκράτους 2 όπου τελικά
χώρισε ξανά και με την επόμενή του σχέση.21 Το 1923 έφτασε στο Άγιο όρος,
αποφασισμένος να καλογερέψει.22 Στο Άγιο Όρος βρήκε τη γαλήνη, την οποία
αναζητούσε μαγεμένος και γοητευμένος από την άγρια φύση του. Έμεινε εκεί για
πολλούς μήνες και τότε ήρθε σε επαφή με τη βυζαντινή τέχνη. Η περίοδος αυτή
αποτέλεσε σταθμό για την καριέρα του διότι επεδίωκε να δημιουργήσει μια τέχνη η
οποία να βασίζεται στη μεταβυζαντινή και βυζαντινή τέχνη και να μείνει στη
διάρκεια των χρόνων.
Επίσης το 1923 παρουσίασε μια έκθεση ζωγραφικής στη Μυτιλήνη με τον

Κωνσταντίνο Μαλέα.23 Σε αυτή την έκθεση η οποία μεταφέρθηκε και στην Αθήνα
παρουσιάστηκε για πρώτη φορά ως Ζωγράφος.24 Την ίδια περίοδο κατόρθωσε να
ολοκληρώσει το δεύτερο λογοτεχνικό του έργο το οποίο ονομαζόταν “Βασάντα” που
σημαίνει Άνοιξη. Αυτό το βιβλίο ο Κόντογλου το αφιέρωσε στο φίλο του Στρατή
21
Kaliterilamia. Gr, Φώτης Κόντογλου https://www.kaliterilamia.gr/2020/01/1895-1965.html
22
Παγάνος: Φώτης Κόντογλου, Σελ.52
23
Καπνικαρέα, Η τοιχογράφηση του ναού από τον Κόντογλου και τους μαθητές του,
https://kapnikarea.wordpress.com/φώτης-κόντογλου/
24
Ζίας: Κόντογλου, σελ. 18
12
Δούκα ο οποίος είχε γράψει την “Ιστορία ενός αιχμαλώτου”.25 Σύμφωνα με τον
μελετητή Παναγιώτη Μαστροδημήτρη, τo λογοτεχνικό του έργο “Βασάντα” ήταν το
πιο ποιητικό και λυρικό του βιβλίο. Δεν περιέχει μόνο πρωτότυπα έργα αλλά και
μεταφράσεις. Ο επίλογος του, είναι αποκαλυπτικός, αφού σε αυτό μιλάει για την
τέχνη, την γλώσσα αλλά και για το ύφος του λογοτέχνη. Στο βιβλίο επικρατεί το
γνήσιο, λαϊκό ύφος και υπάρχει έντονη η παραστατικότητα, καθώς και η γοητεία του
παράξενου.26
Μερικά από τα καλύτερα λογοτεχνικά έργα γραμμένα από το Φώτη

Κόντογλου έφερναν τον τίτλο “Τα δαιμόνια της Φρυγίας”, “Πώς πέθανε ο ληστής
Ιγνάτιος Φόβος”. Ο καλλιτέχνης ενώ ασχολούταν με τη λογοτεχνία, παράλληλα
ασχολούταν με τη ζωγραφική και την αγιογραφία, δίνοντας έμφαση στην απλότητα,
που πάντα τον γοήτευε. Εκείνη την περίοδο στην Αθήνα άρχισε να δημιουργεί τις
εκθέσεις του. Στην Αθήνα ο Φώτης Κόντογλου είχε έρθει σε επαφή με αρκετούς
διανοούμενους, φιλότεχνες και καλλιτέχνες οι οποίοι άρχισαν να μυούνται και να
εντάσσουν στα έργα τους το στοιχείο της ελληνικότητας. Αυτή την τάση την είχαν
ασπαστεί πρώτα ο Φ. Πολίτης , ο Α. Μπενάκης, και ο Α. Ζάχος.
Το 1924 επέστρεψε στο Άγιο Όρος με το οποίο είχε έντονο συναισθηματικό

δέσιμο και εκει άρχισε να δημιουργεί αντίγραφα για τον Διονύση Λοβέρδο, καθώς
ζωγράφιζε τοπία του Άθω. Το πορτραίτο του Νίκου Χρυσοχόου, αποτέλεσε
σημαντικό σταθμό για την καριέρα του. Το 1925 ανέλαβε την επιμέλεια του
περιοδικού “Φιλική Εταιρία”,27 για το οποίο εξέδωσε μόνο έξι τεύχη. Στην “Φιλική
Εταιρία” δημοσίευσε κείμενα, σχέδια και μεταφράσεις.28 Επίσης την ίδια χρονιά στο
ίδιο περιοδικό όπου επιμελούνταν είχε δημοσιεύει το διήγημα “Το μυαλό μου
ταξιδεύει”. Το 1926 παντρεύτηκε τη Μαρία Χατζηκαμπούρη και έμειναν στη Νέα
25
Φώτης Κόντογλου, ο άνθρωπος της παράδοσης,
https://enoriakaparelliou.files.wordpress.com/2012/09/8-cf86cf89cf84ceb7cf83-
cebacebfcebdcf84cebfceb3cebbcebfcf85-pdf.pdf , σελ. 113
26
Φώτης Κόντογλου, https://enoriakaparelliou.files.wordpress.com/2012/09/8-cf86cf89cf84ceb7cf83-
cebacebfcebdcf84cebfceb3cebbcebfcf85-pdf.pdf , σελ. 114
27
Αργυρίου, Αλέξανδρος, (2002). Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας και η πρόσληψή της στα χρόνια
του Μεσοπολέμου (1918-1940), Αθήνα τ.(α), σελ. 102
28
Lifo, Βυζαντινό Μουσείο, https://www.lifo.gr/now/culture/83824
13
Ιωνία.29 Ο γάμος τους τελέστηκε στις 27 Φεβρουαρίου του 1925 από τον παπά –
Ιωάννη Σακκά.30 Η Νέα Ιωανία υπήρξε προσφυγικός οικισμός όπου του θύμιζε τον
τόπο καταγωγής τους. Έτσι δεν έχανε ποτέ την ευκαιρία να έρχεται σε επαφή με τους
ανθρώπους του συνοικισμού αυτού. Από το 1925 μέχρι το 1935 διοργάνωσε αλλά και
έλαβε μέρος σε πέντε εκθέσεις με έδρα το Παρίσι, στις Βρυξέλλες , στην
Αλεξάνδρεια , στη Στοκχόλμη και στο Λονδίνο.
Το 1927 απέκτησε μια κόρη, η οποία ονομαζόταν Δεσπούλα.31 Πηγή

έμπνευσης του αποτελούσαν η κόρη του και η γυναίκα του. Την ίδια χρονιά άρχισε
τη συνεργασία του με το περιοδικό «Ελληνικά Γράμματα», ενώ παράλληλα δούλευε
για την κατασκευή θεατρικών σκηνικών.32 Το περιοδικό αυτό ανήκε στο φίλο του
Κωστή Μπασιά. Εκεί εργάστηκε από το 1927 μέχρι το 1930 για την εικονογράφηση
και τη δημοσίευση κειμένων. Το 1929 έγραφε μια σειρά από άρθρα “Για να πάρουμε
μια ιδέα από ζωγραφική’, μετέφρασε τα “Παλιά Ιταλικά Παραμύθια”.33 Σε αυτά τα
άρθρα επιχείρησε να τα αναλύσει με ιστορική μορφολογική τη ζωγραφική. Επίσης
στην ανάλυση αυτή προσπάθησε να δώσει έμφαση ώστε να αναδειχθούν οι αρετές
και τα χαρακτηριστικά της βυζαντινής τέχνης αλλά και της Ιταλικής Αναγέννησης.34
Επιπλέον είχε αναλάβει να αρθρογραφεί για τον Δομίνικο Θεοτοκόπουλο, ένας
Έλληνας ο οποίος είχε καταφέρει να ξεχωρίσει ανάμεσα στους υπόλοιπους Έλληνες
της Διασποράς. Επίσης ο καλλιτέχνης εικονογράφησε τα άρθρα του με πολλά
αντίγραφα έργων της ισπανικής περιόδου και πιο συγκεκριμένα είχε αντλήσει
έμπνευση από τον “Ελ Γκρέκο”. Ο” Ελ Γκρέκο” ήταν ο μοναδικός καλλιτέχνης όπου
ο Φώτης Κόντογλου μπορούσε να μελετήσει δια μέσου της αντιγραφής. Επίσης
εκείνη τη χρονική περίοδο ξεχωρίζει η απεικόνιση της ρωμαλέας μορφής του Αγίου
29
«Βιοεργογραφικό σημείωμα» Αθήνα: Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλέξανδρου
Σούτζου.1978.σελ.8
30
Kaliterilamia. Gr, Φώτης Κόντογλου https://www.kaliterilamia.gr/2020/01/1895-1965.html
31
Ζίας: Φώτης Κόντογλου, σελ.44
32
Αργυρίου: Μεσοπολέμου, σελ.209
33
Διασκέδαση, ζωγράφος, https://www.diaskedasi.info/ας-θυμηθούμε/προσωπικότητες/6807-fotis-
kontoglou-ellinas-logotexnis-kai-zografos,.html
34
14
Χριστοφόρου η οποία παραπέμπει στην τοιχογραφία του Κρητικού Θεοφάνους και
τοποθετείται στη Ιερά Μονή του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά.35
Στα έργα του φαίνεται η στροφή προς την παράδοση και η προσπάθεια του να
διαμορφώσει το περιεχόμενο και το ύφος της νέας ελληνικότητας. Σύμφωνα με τον
Τσαρούχη επιθυμούσε να αντικαταστήσει τον επαρχιώτικο ευρωΐζοντα αισθητισμό
με έναν γηγενή αισθητισμό και κατέργησε τη βαλκανική μιζέρια και δουλοπρέπεια.36
Η στροφή του αυτή προς την παράδοση δεν ήταν μια κίνηση αισθητιστικού τύπου.
Υπήρξε έντονο ενδιαφέρον του για την λαϊκή τέχνη, η οποία εκείνη τη χρονική
περίοδο είχε πάρει διεθνείς διαστάσεις καθώς και οι βυζαντινές σπουδές οι οποίες
είχαν πάρει μεγάλη σημασία για τους εθνικιστικούς κύκλους των βαλκανικών
κρατών. Το λαϊκότροπο και βυζαντινοπρεπές ύφος που είχε υιοθετήσει ξένιζε την
αθηναϊκή κοινωνία η οποία ήταν συνηθισμένη στις τεχνοτροπίες του ευρωπαϊκού
συρμού, διότι δεν ακολουθούσε την αποδεκτή και αναγνωρισμένη τάση του
Παρισιού. Αντιθέτως η τάση που χρησιμοποιούσε ο Κόντογλου καινοτομούσε αφού
πρότεινε την στροφή στην παράδοση, στροφή δηλαδή στη λαϊκή και μεταβυζαντινή
τέχνη.37 Στη συνέχεια της καριέρας του άρχισε να συνεργάζεται με το περιοδικό
«Νέα Εστία», χωρίς να σταματήσει να φιλοτεχνεί θεατρικά σκηνικά.38
Το 1930 εργάστηκε στο Βυζαντινό Μουσείο ως τεχνικός επόπτης των

συλλογών του39 κι εκεί συνεργάστηκε με το Γιάννη Τσαρούχη όπου μαζί
δημιούργησαν τη ψευδορθομαρμάρωσης της κρήνης σε φρέσκο40. Μέχρι το τέλος της
δεκαετίας του 1930 ο Φώτης Κόντογλου κατάφερε να θεωρείται ένας από τους
καλύτερους καλλιτέχνες. Εξακολουθεί να ταξιδεύει σε όλη την Ελλάδα και να
καταγράφει πολλά μνημεία από κάθε εποχή. Δεν σταμάτησε ποτέ να μελετά τις
35
Σοφιανός, Δ, Ζ & Τσιγαρίδας, Ε, Ν,. Ἅγια Μετέωρα. Ἱερὰ Μονὴ Ἁγίου Νικολάου Ἁναπαυσᾶ.
Ἱστορία-Τέχνη, Τρίκαλα 2003, σελ.234.
36
Μετεώρων Λειθόπολις, Φώτης Κόντογλου: Ο Αϊβαλιώτης πρωτομάστορας του λόγου και της
ζωγραφιάς, https://meteoronlithopolis.gr/gr/62-year_of_kontoglou/221?fbclid=IwAR3E-cPU-
O2I5LOJtO6Z8q0RUJEUENrVm3TO_1OxViXIXzjKji9yj79Mh90
37
Φώτης Κόντογλου: Ο τελευταίος Βυζαντινός, ένας οικουμενικός ελληνιστής,
https://www.tanea.gr/1999/11/19/greece/afierwma-o-ellinikos-20os-aiwnas-ta-proswpa-
33/?fbclid=IwAR3E-cPU-O2I5LOJtO6Z8q0RUJEUENrVm3TO_1OxViXIXzjKji9yj79Mh90
38
Φασέγκας Νικόλαος, Η Καινή Διαθήκη στο Λογοτεχνικό Έργο του Φώτη Κόντογλου,
http://ikee.lib.auth.gr/record/126772/files/GRI-2011-6853.pdf
39
Ζίας: Φώτης Κόντογλου, σελ. 112
40
Kaliterilamia. Gr, Φώτης Κόντογλου, https://www.kaliterilamia.gr/2020/01/1895-1965.html
15
παλιές τεχνικές οι οποίες θα τον βοηθούσαν στο να αποκτήσει περισσότερες
πληροφορίες σχετικά με το είδος της τέχνης που θαύμαζε και χρησιμοποιούσε. Στα
τέλη της ίδιας δεκαετίας λίγο πριν την διεξαγωγή του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου
ο Φώτης Κόντογλου ανέλαβε την εικονογράφηση του Ναού της Αγίας Όλγας ο
οποίος βρίσκεται στην πλατεία Βασιλείου Ι. Γουλανδρή, στην Άνδρο.41
Το 1931 ταξιδεύοντας στη Σπάρτη συμμετείχε στην ανασκαφή του

αρχαιολόγου Αδαμαντίου, δίνοντας του έτσι την ευκαιρία να αποτυπώσει
τοιχογραφίες ρωμαϊκών χρόνων.42 Ο καλλιτέχνης επηρεάστηκε από τη ζωγραφική
της όψιμης αρχαιότητας. Αυτή η επιρροή φαίνεται κυρίως στην τοιχογράφηση του
Δημαρχείου Αθηνών.43 Το 1932 έχτισε το σπίτι του στην Κυπριάδου. Μαζί με τους
μαθητές του Νίκο Εγγονόπουλο και Γιάννη Τσαρούχη ζωγράφισαν ένα δωμάτιο του.
Το 1933 πήγε στην Αίγυπτο, όπου εργάστηκε στο Κοπτικό Μουσείο. Ο Φώτης
Κόντογλου σε αυτό το ταξίδι ήρθε σε επαφή με την κοπτική τέχνη και τη ζωγραφική
των πορτραίτων Φαγιούμ.44 Η επιρροή της τεχνικής Φαγιούμ ήταν τόσο έντονη και
σε τέτοιο μεγάλο βαθμό όπου τη χρησιμοποίησε πριν αλλά και μετά τον παγκόσμιο
πόλεμο σε πολλούς πίνακές του. Επίσης στο αρχείο του έχουν εντοπιστεί μια μελέτη
η οποία αφορούσε την εγκαυστική τεχνική. Επιπρόσθετα στο αρχείο του έχουν βρεθεί
μία μελέτη, η οποία αφορούσε την εγκαυστική τεχνική, αλλά και ένα πορτρέτο με
κερί σε χαρτί, κάτι το οποίο υποδηλώνει ότι ο ίδιος έκανε πειραματισμούς σε αυτές
τις τεχνικές.45 Την ίδια χρονιά αποφοίτησε από τη Σχολή Καλών Τεχνών με βαθμό
λίαν καλώς.46 Αποφοίτησε και ξεκίνησε να ασκεί χρέη δασκάλου ζωγραφικής και
ιστορία της τέχνης.47 Το διάστημα αυτό κατόρθωσε να τελειώσει ένα λαϊκό παραμύθι
με τίτλο “Αστρολάβος”.48 Το παραμύθι αυτό μιλούσε για έρημα νησιά, ανέμους,
βουνά και για ανθρώπους. Εκείνη την περίοδο άλλο ένα όνειρο έγινε
πραγματικότητα. Μπόρεσε να ιστορήσει μια εκκλησία, η οποία άνηκε στην
41
Αλφείος , Ο Φώτης Κόντογλου στην Άνδρο , https://www.alfeiosbooks.com/product/ο-φώτης-
κόντογλου-στην-άνδρο/?wpp_export=pdf, σελ.1
42
43
44
Βικιπαίδεια , Φώτης Κόντογλου https://el.wikipedia.org/wiki/Φώτης_Κόντογλου
45
46
Δρακοπουλιάδα, Ο Φώτης Κόντογλου (1895-1965),https://www.drakopouliada.gr/tag/φώτης-
κόντογλου/
47
Χατζηφώτης, Ι.,(1978). Φώτιος Κόντογλου. Η ζωή και το έργο του. Αθήνα: Γραμμή, σελ. 213
48
Καπνικαρέα, Tοιχογράφηση, https://kapnikarea.wordpress.com/φώτης-κόντογλου/
16
οικογένεια Ζαΐμης. Παράλληλα το 1933 ήταν συγγραφέας μαζί με τον Ανδρέα
Ξυγγόπουλο αλλά εργάστηκε και ως εικονογράφος στην πρώτη έκδοση λευκώματος
της εταιρία «Ελληνικές Τέχνες». Ο ιδρυτής αυτής της εταιρίας ήταν ο Αντώνης
Μπενάκης. Η πρώτη έκδοση λευκώματος είχε ως τίτλο “επί τη βάσει πιστών
αντιγράφων εκτελεσθέντων υπό των καλλιτεχνών κ.κ Φ. Κόντογλου και Ι
Τσαρούχη”. Ο Φώτης Κόντογλου σε αυτό το λεύκωμα υπέγραψε ως “ζωγράφος εκ
Μικρά Ασίας”.
Το 1934 επισκέφτηκε τη Βενετία και εκεί συμμετείχε στην 19η Biennale.49Την

ίδια χρονιά τo περιοδικό “Ο Κύκλος” τον είχε εντάξει σε μια ανθολογία πεζογράφων,
στην οποία εντάσσονταν οι καλύτεροι της εποχής. Επίσης είχε ενταχθεί και στην
ανθολόγηση του Παναγιωτόπουλου. Κατά την δεκαετία του 30 μπορεί ο Φώτης
Κόντογλου να μεσουρανούσε στην ζωγραφική αλλά η παρουσία του στη λογοτεχνία
ήταν ανύπαρκτη. Από το 1937-1938 κατά διαστήματα στο Μυστρά εκτός από την
αγιογράφηση των ναών ανέλαβε την συντήρηση και αποκατάσταση των
τοιχογραφιών.50 Το έργο που γινόταν στο Μυστρά, ήταν πρώτη φορά που γινόταν
στην Ελλάδα και προκάλεσε τεράστιο θαυμασμό.
Πλησιάζοντας τα χρόνια της κατοχής και επηρεάζοντας τον αρνητικά ο

Φώτης Κόντογλου δεν σταμάτησε το καλλιτεχνικό του έργο. Κάποια από τα έργα του
εκείνη την περίοδο ήταν το παρεκκλήσι της Αγίας Ειρήνης , το τέμπλο της Αγίας
Παρασκευής , ο Ιερός Ναός της Ζωοδόχου Πηγής στην Παιανία.51 Όσον αφορά το
παρεκκλήσι της Αγίας Ειρήνης το οποίο άνηκε στην οικογένεια Πεσμαζόγλου και
βρισκόταν στην Κηφισιά, ήταν ένα μνημειακό έργο της εποχής με διαφορετικό ύφος.
Χρησιμοποίησε σκουρόχρωμη παλέτα, μεγαλύτερη πλαστικότητα στις μορφές και
είχε δώσει τις εικονογραφικές λεπτομέρειες της νεότερης λαϊκής αλλά και της
μεταβυζαντινής ζωγραφικής παράδοσης με την απεικόνιση νεομαρτύρων. Όσον
αφορά το ναό της Ζωοδόχου Πηγής στην Παιανία ο Φώτης Κόντογλου ξεκίνησε να
αγιογραφεί την κόγχη του ναού. Ο πρώτος δωρητής ήταν ο Ιωάννης Ν. Πρίφτης. Το
1940 συνέχιζε ζωγραφίζοντας την αψίδα του ναού με τον Ευαγγελισμό της
49
Φασέγκας, Λογοτεχνικό Έργο, http://ikee.lib.auth.gr/record/126772/files/GRI-2011-6853.pdf, σελ.10
50
Χατζηφώτης: Κόντογλου, σελ. 113
51
Ζίας: Κόντογλου, σελ.20,
17
Θεοτόκου.52 Η αγιογράφηση του ναού διακόπηκε λόγω του δεύτερου παγκοσμίου
πολέμου. Το 1946 ολοκληρώθηκε μέρους της εκκλησίας αλλά ολοκλήρωσε και τις
καμάρες οι οποίες βρίσκονταν στις δυτικές πλευρές. Επίσης την ίδια χρονιά έλαβε
μέρος σε δυο εκθέσεις που πραγματοποιήθηκαν στο Λονδίνο. Η μία στο “ Ελληνικό
Σπίτι”, στην οποία συνεργάστηκε με τους ζωγράφους Βακαλό, Χατζηκυριάκο-Γκίκα,
Παπαλουκά, Σεμερτζίδη, Διαμαντόπουλο. Η άλλη έκθεση έλαβε μέρος στη Βασιλική
Ακαδημία του Burlington House με τίτλο “ Ελληνική Τέχνη:300π.Χ. -1945μ.Χ.” πάλι
σε συνενρασία με Παπαλουκά, Σεμερτζίδη, Διαμαντόπουλο, Χατζηκυριάκο-Γκίκα,
και επιπλέον οι Γραμμτόπουλος,Ταρσούλης και Ζωγράφος.53
Το 1949 συνέχισε την τοιχογράφηση του Ναού στην Παιανία με τη βοήθεια

του μαθητή του Ιωάννη Τερζή και κατόρθωσε να αγιογραφήσει τα σταυροθόλια και
τα στηθάρια του γυναικωνίτη. Ο Φώτης Κόντογλου είχε συνδεθεί έντονα με την
αγιογράφηση του ναού της Ζωοδόχου Πηγής στην Παιανία. Ήταν ιδιαίτερα
χαρούμενος όταν του δόθηκε η ευκαιρία να αγιογραφήσει το ναό αλλά τον πρόλαβαν
τα τεκταινόμενα και δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει την αγιογράφηση αυτού του ναού.
Σύμφωνα με τις μαρτυρίες του Πάνου Βαλσαμάκη στα Αιολικά Γράμματα ο
Κόντογλου είχε τον φόβο ότι θα έφευγε από τη ζωή και δεν θα είχε κατορθώσει να
τοιχογραφήσει έναν ναό στην Αθήνα. Πριν τον πόλεμο του είχε δοθεί η ευκαιρία να
αναλάβει την «Αγία Ζώνη», για την οποία είχε εργαστεί αρκετά να προετοιμάσει τις
μακέτες ώστε να μπορέσει τελικά να την αναλάβει. Ύστερα από την αυστηρή κριτική
που του ασκήθηκε από τους επιτρόπους ο αγιογράφος αναγκάστηκε να προβεί σε
διορθώσεις αφού του ζητήθηκε να φέρει ένα πιο βυζαντινό αποτέλεσμα. Τότε ο
Φώτης Κόντογλου έκανε το σταυρό του ενώ παράλληλα έκανε την προσευχή του στο
Θεό ώστε να τους συγχωρήσει επειδή δεν ήξεραν τι του ζητούσαν. Η ευκαιρία του
Φώτη Κόντογλου δόθηκε από τους Λιοπεσώτες. Με αυτόν τον τρόπο ξεκίνησε να
αγιογραφεί το ναό της Ζωοδόχου Πηγής στο Λιοπέσι. Το Λιοπέσι ήταν ένα χωριό στα
περίχωρα της Αθήνας. Σε αυτόν το ναό εργάστηκε πολλούς μήνες πάνω σε
σκαλωσιές. Στη Ζωοδόχου Πηγή Παιανίας προσέφερε έναν μεγάλο αγιογραφικό
υλικό καθώς είχε αποτιμήσει το έργο του στη Ζωοδόχο Πηγή ως πολύ σημαντικό,
ενώ παράλληλα δήλωσε πόσο τυχερός αισθανόταν. Άλλωστε, δεν ήταν λίγοι αυτοί
52
Ζίας: Κόντογλου, σελ.101-102 και 111-114.
53
Καπνικαρέα, τοιχογράφηση https://kapnikarea.wordpress.com/φώτης-κόντογλου/
18
που είχαν εκφραστεί με τα καλύτερα λόγια γι’ αυτό το έργο του Κόντογλου στην
Παιανία. Για παράδειγμα, ο Βαλσαμάκης το είχε χαρακτηρίσει ως ένα σπάνιο έργο
τέχνης. Η εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής στην Παιανία του έδωσε την ευκαιρία να
ιστορήσει την πρώτη του μεγάλη ενοριακή εκκλησία.54 Aυτός ο ναός αποτέλεσε ως
δείγμα για να αναλάβει την αγιογράφηση άλλων ναών κατά τη διάρκεια της
δεκαετίας του 1950-1960. Στο Λιοπέσι του δόθηκε η ευκαιρία να αγιογραφήσει όπως
εκείνος επιθυμούσε χωρίς τις παρεμβολές από τους επίτροπους.
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής αναγκάστηκε να πουλήσει το σπίτι όπου ζόυσε

με την οικογένειά του για ένα σακί αλεύρι.55 Τα χρόνια της κατοχής δεν είχε σπίτι
και πολλές φορές τον φιλοξενούσαν φίλοι του, ενώ το 1951 το απέκτησε ξανά.56 Το
1942 τυπώθηκε το βιβλίο «Φημισμένοι Άντρες και λησμονημένοι» από τις εκδόσεις
Αετός. Από το 1942 ξεκίνησε να κάνει άλλο ένα σπουδαίο έργο το οποίο ήταν η
εικονογράφηση της Καπνικαρέας.57 Εκείνη την περίοδο όπως ήταν φυσικό είχε
πληγεί τόσο σωματικά τόσο και ψυχικά. Είχε έρθει αντιμέτωπος με την πείνα αλλά
και με το χαμό της αδερφής του, Τασίτσας.58 Παρά όλες τις κακουχίες, συνέχιζε να
γράφει και τα κείμενα του διακατέχοταν από ηρωικό χαρακτήρα.
Μέσα από το βιβλίο του «Μυστικός Κήπος» μπορούμε να αντλήσουμε ότι

άντεχε τις κακουχίες με τη βοήθεια της πίστης του στο Θεό. Σε αυτό το βιβλίο
κυριαρχούν οι μακάριοι ασκητάδες της Μεσοποταμίας, της Περσίας και της Συρίας.
Σε αυτό το βιβλίο ανέφερε ότι τον κατέχει μάταιη τέχνη. Παρομοίαζε τον εαυτό του
ως μια πόρνη ή σαν ένα ληστή που άλλαξε δρόμο. Επίσης είχε πει ότι είχε γράψει
πολλά για τους ληστές και τους κουρσάρους και ότι είχε έρθει η ώρα να θέσει
στόχους στην τέχνη. Με βάση αυτό το απόσπασμα κάποιοι είχαν υποστηρίξει ότι ο
Φώτης Κόντογλου έγινε καλόγερος. Τότε, ο ίδιος τους απάντησε με σκληρά λόγια,
λέγοντάς τους ότι δεν διάβασαν προσεκτικά τα λόγια του. Επίσης είπε ότι δεν θα
54
Ιερός Καθεδρικός Ναός Ζωοδόχου Πηγής Παιανία , http://inzp.gr/mnimeio-kai-istoria/fwtis-
kontoglou/ ,σελ.6
55
Βλαχοδήμος, Δ.,(Απρίλιος 2006). «Ο γλυκύτατος Κόντογλου (σκέψεις με αφορμή δύο κριτικά
κείμενα)» στοΝέα Εστία (1788) , σελ.61
56
Ζίας: Κόντογλου, σελ.20
57
Φώτης Κόντογλου-Χρονολόγιο , http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/fwths_kontogloy/
58
Ταξείδη Θ, «Φωτίου Κόντογλου Κωδωνιέως φαντασία και χειρ.» Μουσειοπαιδαγωγική στην πράξη.
http://repository.library.teimes.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/5819/ΦΩΤΙΟΥ%20ΚΟΝΤΟΓΛΟ
Υ%20ΚΥΔΩΝΙΕΩΣ%20ΦΑΝΤΑΣΙΑ%20ΚΑΙ%20ΧΕΙΡ.%20ΜΟΥΣΕΙΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ%20ΣΤΗΝ
%20ΠΡΑΞΗ..pdf?sequence=1&isAllowed=y
19
εγκαταλείψει την τέχνη αλλά θα θέσει ως στόχο του να φτάσει στο επιθυμητό
αποτέλεσμα. Τα λόγια του καλλιτέχνη δεν ήταν κάτι άλλο εκτός από μια
εξομολόγηση σχετικά με τους Ασκητάδες.59 Η προσευχή για εκείνον ήταν όπως και η
ζωγραφική διότι και για τα δυο χρειαζόταν προετοιμασία.
Το 1943 εκδόθηκαν τα βιβλία «Τα δαιμόνια της Φρυγίας Εξ Ανατολών

πνεύματα οργισμένα» και ο «Ο Θεός Κόνανος και το Μοναστήρι του», το λεγόμενο
«Καταβύθιση», το οποίο αποτελεί αλληγορία των δυσκολιών το πολέμου. Αυτά τα
βιβλία εκδόθηκαν από τις εκδόσεις Νικολόπουλου. Την ίδια χρονιά φιλοτέχνησε
επίσης και αρκετές τοιχογραφίες, όπως τον τάφο της Μαρίας Αλβανοπούλου στο Α’
Νεκροταφείο. Επιπρόσθετα, το 1943 και το 1944 δημοσίευε κείμενα στη Φιλολογική
Κυριακή και στου Ορίζοντες και στα Γράμματα.60
Παράλληλα το 1944 επανεκδόθηκαν τα έργα του. Το πρώτο ήταν η «Ιστορία

ενός καραβιού που χάθηκε απάνω σε μια ξερά.» Εκείνη την περίοδο δημοσίευσε
κείμενα στη Φιλολογική Κυριακή και το 1944 είχε δημοσιεύσει στους “Ορίζοντες και
στα Γράμματα”.61 Αυτή την περίοδο ήταν από τα ονόματα των Ελλήνων λογοτεχνών
που είχαν συνεργαστεί με το περιοδικό “Κουαδρίβιο”. Όπως ήταν φυσικό όσοι
συνεργάζονταν με το περιοδικό αμείβονταν είτε με τρόφιμα είτε με χρήματα έτσι
κατόρθωσε να επιβιώσει εκείνος και η οικογένεια του αυτά τα χρόνια. Αφού τελείωσε
ο πόλεμος άρχισαν να δημιουργούν οι λογοτέχνες και οι εικαστικοί. Λάμβανε
συμμετοχή σε πολλές εκθέσεις ζωγραφικής, εξέδωσε πολλά βιβλία. Εκείνη τη χρονιά
κυκλοφόρησε το βιβλίο “ Έλληνες θαλασσινοί στις θάλασσες της Νοτιάς”, ένα βιβλίο
που εξιστορούσε μία ευχάριστη καθώς και διδακτική ιστορία. Την ίδια χρονιά
εκδόθηκε “Η Αφρική κι οι θάλασσες της Νοτιάς” αλλά και το βιβλίο «Ιστορίες και
περιστατικά”. Το 1944 ο Φώτης Κόντογλου ήταν περίπου 50 ετών και διέθετε αρκετή
εμπειρία. Ήταν η δεκαετία που είχε στραφεί περισσότερο στο συγγραφικό έργο. Στη
δεκαετία αυτή τα περισσότερα βιβλία στρέφονταν κυρίως γύρω από θρησκευτικά
θέματα. Ένα από τα πιο γνωστά του έργα κατά τη διάρκεια της κατοχής ήταν το
59
Φώτης Κόντογλου, παράδοσης , https://enoriakaparelliou.files.wordpress.com/2012/09/8-
cf86cf89cf84ceb7cf83-cebacebfcebdcf84cebfceb3cebbcebfcf85-pdf.pdf , σελ. 115
60
Δρακοπουλιάδα, Κόντογλου, https://www.drakopouliada.gr/tag/φώτης-κόντογλου/
61
Αργυρίου, Α.,. Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας και η πρόσληψή της στους δύστηνους καιρούς
(1941-1944). Αθήνα, τ(γ), (2003), σελ.165
20
«Φημισμένοι Άνδρες και λησμονημένοι», ένα βιβλίο που διέθετε μία νοσταλγική
διάθεση.62
Το 1944 εξέδωσε επίσης το βιβλίο Pedro Cazas” η οποία ήταν η τρίτη έκδοση.
Στη συνέχεια το ίδιο έτος εξέδωσε τα εξής βιβλία: “Ιστορίες και περιστατικά”
(εκδόσεις Νικολόπουλους), “Η Αφρική και οι θάλασσες της Νοτιάς” (Εκδόσεις
Γλάρος), “Ιστορίες ενός καραβιού που χάθηκε απάνου σε μια ξερά” ( Εκδόσεις
Πήγασος), “Μυστικός Κήπος”. Στον βιβλίο “Μυστικός Κήπος” τις ξυλογραφίες τις
είχε αναλάβει ο Γιάννης Μόραλης. Επίσης την ίδια χρονιά φιλοτέχνησε τις
λιθογραφίες οι οποίες προορίζονταν για την ποιητική συλλογή του Λάμπη
Χρονόπουλου. Εκείνο το έτος στιγματίστηκε από τον θάνατο της Ελένης Παπαδάκη
και αφιέρωσε στη μνήμη της μια παράσταση με όνομα της Αγίας Ελένης. Το 1948
συνδέθηκε με τον Νίκο Καρούζο.63Μετά από το 1948 έγραφε άρθρα στην εφημερίδα
“Ελευθερία” μέχρι το τέλος της ζωής του.64
Ο Φώτης Κόντογλου στα γραπτά του έρχεται σε ρήξη με το χώρο της

Εκκλησίας για καίρια ζητήματα και καταγγέλλει τον εκδυμοστισμό.65Την ίδια χρονιά
μετέφρασε στην Νέα Εστία τις “Σκέψεις του Βλάση Πασκάλ”66 και το ίδιο έτος
φιλοτέχνησε τη φορητή εικόνα της Θεοτόκου Οδηγήτριας η οποία προοριζόταν για
τον Άγιο Δημήτριο Θεσσαλονίκης. Στην Αθήνα έλαβε μέρος στο Ζάππειο Μέγαρο
στην Πανελλήνια Καλλιτεχνική Έκθεση με θρησκευτικά έργα.67
Το 1949 εξέδωσε το βιβλίο “Άνθος ήγουν λόγια ανθολογημένα από τους

πατέρες”, το συγκεκριμένο βιβλίο εκδόθηκε από τις εκδόσεις Ελληνική Δημιουργία.
Το 1950 αγιογράφησε τον Άγιο Ανδρέα ο οποίος βρίσκεται στα Κάτω Πατήσια.68
Επίσης την ίδιο χρονιά αγιογράφησε το Ναό του Αγίου Κωσταντίνου στην Ομόνοια,
62
63
Φώτης Κόντογλου-Χρονολόγιο , http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/fwths_kontogloy/
64
Βιβιλάκης, Ι., «Χρονολόγιο Φώτη Κόντογλου». Στο: Ιωσήφ Βιβιλάκης (επιμ.). Φώτης Κόντογλους. Εν
εικόνι διαπορευόμενος. Εκατό χρόνια από την γέννηση και τριάντα από την κοίμησή του. Αθήνα, 1995,
Σελ.30
65
66
67
Φώτης Κόντογλου-Χρονολόγιο, http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/fwths_kontogloy/
68
Φασέγκας, Λογοτεχνικό Έργο, http://ikee.lib.auth.gr/record/126772/files/GRI-2011-6853.pdf
21
της Αγίας Βαρβάρας ο οποίος βρίσκεται στο Αιγάλεω αλλά και το παρεκκλήσι του
Αγίου Γεωργίου.69
Το 1951 εξέδωσε το βιβλίο της “Πηγής Ζωής” η οποία εκδόθηκε από τις
εκδόσεις Αστέρος. Το βιβλίο αυτό περιέχει μεταφράσεις πατερικών κειμένων.
Eπίσης την ίδια χρονιά ανέλαβε ο Φώτης Κόντογλου να εικονογραφήσει το Ιερό Ναό
της Φανερωμένης των Λουρίων Η εικονογράφηση αυτού του ναού διήρκησε μέχρι το
1964, δηλαδή ένα χρόνο πριν το θάνατο του καλλιτέχνη.70
Το 1952 ανέλαβε την επιμέλεια του περιοδικού “Κιβωτός” με το Βασίλη

Μουστάκη.71 Η “Κιβωτός” ήταν ένα μηνιαίο περιοδικό το οποίο περιείχε θέματα
ορθοδοξίας.72 Σκοπός του συγκεκριμένου περιοδικού ήταν να ενισχυθεί το ορθόδοξο
φρόνημα του ελληνικού λαού αλλά και επιστροφή του στην παράδοση. Επίσης την
ίδια χρονολογία μετέφρασε το βιβλίο «Η Εικόνα», το οποίο εκδόθηκε από τις
εκδόσεις Αστέρας. Παράλληλα το ίδιο έτος εκδόθηκε το βιβλίο του το « Κατά
Ματθαίον Άγιος Ευαγγέλιον εξηγημένον» από τις Εκδόσεις Κιβωτού. Στη συνέχεια
έφτασε στα Δωδεκάνησα και εκεί ανέλαβε την αγιογράφηση του Ευαγγελισμού
Ρόδου. Την τοιχογράφηση του Ιερού ναού του Ευαγγελισμού την ανέλαβε ο Φώτης
Κόντογλου κατά την οποία τον βοήθησαν οι μαθητές του ο Ιωάννης Τερζής και ο
Παντελής Οδαμπάση. Επίσης οι ίδιοι μαθητές του το βοήθησαν στο να δημιουργήσει
τις τέσσερις δεσποτικές εικόνες. Περισσότερες πληροφορίες μπορούμε να
εντοπίσουμε στην μαρμάρινη αναθηματική επιγραφή η οποία βρίσκεται στον δυτικό
τοίχο εσωτερικά. Εκεί αναγράφοντα, τα έτη τοιχογράφησης, οι χορηγοί του
διακόσμου και το όνομα του τότε Μητροπολίτη. Η ολοκλήρωση αυτού του ναού
συνέπεσε με την ιδέα του Οικουμενικού Πατριαρχείου για Πανορθόδοξη Σύνοδο.
Αυτή η Σύνοδος έλαβε χώρα από τις 24 Σεπτεμβρίου μέχρι την 1 Οκτωβρίου του
1961. Σε ανάμνηση αυτής της διάσκεψης στους κίονες της εκκλησίας βρίσκονται τα
69
Φώτης Κόντογλου-Χρονολόγιο ,http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/fwths_kontogloy/
70
Αλφείος, Ο Φώτης Κόντογλου, https://www.alfeiosbooks.com/product/ο-φώτης-κόντογλου-στην-
άνδρο/?wpp_export=pdf, σελ.1
71
72
22
λάβαρα των ορθοδόξων Πατριαρχείων των οποίων έλαβαν μέρος. Την ίδια χρονιά
ανέλαβε να ιστορήσει τον Μητροπολιτικό Ναό της Ρόδου.73
Το 1953 εκδόθηκε “Το θρηνητικό συναξάρι Κωσταντίνου Παλαιολόγου” και

“Εικόνες της Παναγιάς”, από τις εκδόσεις Κιβωτού. Παράλληλα φιλοτέχνησε την
προσωπογραφία του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου ως φορητή εικόνα. Την ίδια
χρονολογία φιλοτέχνησε εικόνες της Αγίας Τριάδας αλλά και μακέτες αγίων. Το 1954
ανέλαβε την αγιογράφηση του Αγίου Χαράλαμπου Πολυγώνου η οποία
ολοκληρώθηκε το 1958 και είχε ως συνεργάτες τον Ν. Ιωάννου και τον Σπ.
Παπανικολάου. Οι τοιχογραφίες του ναού έγιναν το 1955 και η τεχνική που
χρησιμοποιήθηκε ήταν αυτή της Κρητικής σχολής. Το φόντο των τοιχογραφιών
επέλεξε να είναι σκούρο, οι προπλασμοί σε καστανό χρώμα. Στον προπλασμό
αναπτύσσονται πιο ανοιχτόχρωμοι τόνοι. Με τη χρήση των φώτων στις τοιχογραφίες
αναδεικνύουν τα σφιχτά σχέδια, στιβαρή φόρμα, τη χρωματική ενότητα αλλά και το
εσωτερικό ήθος του καλλιτέχνη.74 Την ίδια χρονιά ανέλαβε να αγιογραφήσει ναούς
όπως ήταν ο Άγιος Γεώργιος Κυψέλης ο οποίος ολοκληρώθηκε το 1961 και είχε ως
συνεργάτες του τον Ι. Τερζή , Σπ. Παπανικολάου , Γεωργίου τον Κύπριο και τον
Κωνσταντίνο Γεωργακόπουλο, Δ. Σεντούκα , Π. Οδάμπαση , Π. Βαμπούλη και Τον
Γ. Δασκαλάκο. Το 1955 εκδόθηκε το βιβλίο “Βίος και Πολιτεία του Αγίου και
ενδόξου Ιερομάρτυρος Θεράποντος του Θαυματουργού”. Την ίδια χρονολογία
ζωγράφισε το τέμπλο του Αγίου Χαράλαμπου Πολυγώνου. Ο ζωγράφος δημιούργησε
ζωγραφιές οι οποίες ήταν δουλεμένες με την κρητική τεχνοτροπία. Τα χρώματα που
χρησιμοποιούσε ήταν ήπιους και σκούρους τόνους. Το φόντο των εικόνων σκούρο,
καστανόχρωμο προπλασμό όπου πάνω σε αυτό αναπτύσσονται τα φώτα σε πιο
ανοιχτά χρώματα. Επιπλέον φιλοτέχνησε εικόνες της Μονής Πεντέλης αλλά και την
Πλατυτέρα.
Το 1956 έλαβε μέρος στην πέμπτη έκθεση αγιογραφιών στο Βυζαντινό

Μουσείο της Αθήνας με τίτλο “Η λειτουργική τέχνη η βυζαντινή ζωγραφική”.75 Το
1957 εκδόθηκε το βιβλίο “Η αγιασμένη Ελλάδα”. Εκείνη τη χρονολογία ξεκίνησε να
73
74
Άγιος Χαράλαμπος Πολυγώνου, Φώτης Κόνοτλου,
http://agcharalampospolygono.blogspot.com/p/blog-page_50.html
75
23
αγιογραφεί τον Άγιο Νικόλαο Αχαρνών.76 Η αγιογράφηση του συγκεκριμένου ναού
θα συνεχιστεί μέχρι και το 1964. Το ίδιο έτος έλαβε μέρος στην πέμπτη Πανελλήνια
Καλλιτεχνική Έκθεση η οποία έλαβε χώρα στο Ζάππειο Μέγαρο.77 Έπειτα στην
Αλεξάνδρεια έλαβε μέρος στην έκθεση ΙΙ Biennale με την ελαιογραφία “Μακριά από
τον Πολιτισμό”.
Το 1958 είχε λάβει μέρος σε ομαδική έκθεση με αγιογραφίες και κοσμικά

έργα στο υπερωκεάνιο “Ολυμπία”. Την ίδια χρονολογία τοιχογράφησε το παρεκκλήσι
της οικογένειας Πατέρα. Από το 1958 μέχρι το 1965 ανέλαβε την αγιογράφηση του
ναού με την αρωγή του Βασίλη Μπρούσαλη. Ο τρούλος είναι το μοναδικό τμήμα της
εκκλησίας που δεν φέρνει την υπογραφή του. Οι επίτροποι επέμεναν να μην
επιζωγραφίσει το ναό διότι τον είχαν επιζωγραφίσει στο παρελθόν άλλοι
καλλιτέχνες .
Το 1959 εκείνος και η γυναίκα του είχαν αυτοκινητιστικό ατύχημα, στη

Βούλα,78 ενώ την ίδια χρονιά είχε μια σύντομη συνεργασία με το Εθνικό Ίδρυμα
Ραδιοφωνίας.79 Η συνεργασία τους υπήρξε σύντομη διότι υπήρχε διαφωνία για την
ώρα της εκπομπής του. Το 1960 έλαβε το βραβείο “ο Ταξιάρχης του Φοίνικος”.80 Το
ίδιο έτος εκδόθηκε το βιβλίο “Έκφρασις της Ορθοδόξου Αγιογραφίας” από της
εκδόσεις Αστέρος και το βιβλίο βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών.81 Το 1961
εκδόθηκαν τα βιβλία “Άγιοι Ραφαήλ και Νικόλαος” και η “Εικόνα του Χριστού όπου
ευρέθη ει την Καρυάν της Θέρμης” και “Η απελπισία του θανάτου εις την
θρησκευτική ζωγραφική της Δύσεως” ή “Ειρηνόχυτος και πλήρης ελπίδος Ορθόδοξος
Εικονογραφία”. Το ίδιο έτος ανέλαβε την αγιογράφηση του παρεκκλησιού της
οικογένειας Γουλανδρή, το οποίο βρισκόταν στην Εκάλη. Το 1962 εκδόθηκαν τα
βιβλία “Έργα ΄Β , Αδάμαστες ψυχές”, “ Έργα Ά , Το Αϊβαλί η πατρίδα μου”,
“Σημείος Μέγα”. Το ίδιο έτος έλαβε μέρος στην “Έκθεσίν εννέα συγχρόνων Ελλήνων
Αγιογράφων” στην Αίθουσα του Παλαιού Αρχιεπισκοπικού Μεγάρου Λευκωσίας. Το
76
Βικιπαίδεια, Φώτης Κόντογλου https://el.wikipedia.org/wiki/Φώτης_Κόντογλου
77
Καπνικαρέα,Tοιχογράφηση, https://kapnikarea.wordpress.com/φώτης-κόντογλου/
78
79
Φωτόδεντρο, Κόντογλου Φώτης,, http://photodentro.edu.gr/aggregator/lo/photodentro-
aggregatedcontent-8526-4985
80
Το Βήμα, Φώτης Κόντογλου: O παλαιός των σύγχρονων ημερών ,
https://www.tovima.gr/2015/01/02/culture/fwtis-kontogloy-o-palaios-twn-sygxronwn-imerwn/
81
24
1962 πήρε το βραβείο “Πουρφίνα” για όλα του τα έργα με γενικό τίτλο τα «Έργα», τα
οποία άρχισε να τα κυκλοφορεί ο εκδοτικός οίκος Αστήρ.
Το 1963 τιμήθηκε με βραβείο “Πουρφίνα” από την ομάδα των 12 όπου

βραβεύτηκε για το βιβλίο “Το Αϊβαλί η πατρίδα μου”.82 Την ίδια χρονολογία έλαβε
μέρος στην Έκθεση Ελληνικής Ζωγραφικής, που ήταν και η τελευταία έκθεση που
έλαβε μέρος πριν το θάνατό του. Παράλληλα εκδόθηκε το βιβλίο του “ Έργα ΄Γ , η
πονεμένη Ρωμιοσύνη” από τις εκδόσεις Αστέρος.
Το 1964 εξέδωσε το βιβλίο “Τι είναι η Ορθοδοξία και τι είναι Παπισμός”.83

Την επόμενη χρονιά έλαβε το Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών από την Ακαδημία
Αθηνών. Το ίδιο έτος εκδόθηκε το βιβλίο “ Έργα ΄Δ, Γιαβάς ο Θαλασσινός και άλλες
ιστορίες”. Αυτό το βιβλίο εκδόθηκε από τις Εκδόσεις Αστέρος. Παράλληλα
ζωγραφίζει το παρεκκλήσι της Πολυκλινικής Αθηνών μαζί με τον Πέτρο Βαμπούλη.
Το τελευταίο του έργο είναι η εικόνα του Χριστού Ελεήμονος.
Στις 13 Ιουλίου το 1965, πέθανε ύστερα από μόλυνση στην Αθήνα. Είχε
ταλαιπωρηθεί σωματικά και ψυχικά ύστερα από το ατύχημα του. Τα οστά του
μεταφέρθηκαν στο Όρος Αμώμων.84 Οι μαθητές του, όπως ο Γιάννης Τσαρούχης
όταν πληροφορήθηκαν για το θάνατο του βρισκόντουσαν στη Μυτιλήνη και
ζωγράφισαν έναν άγγελο. Η δεκαετία του 1950-1960 βρισκόταν στην ακμή το έργο
του όσον αφορά την αγιογραφία.
Κεφάλαιο 20 – Φώτης Κόντογλου και το ζωγραφικό του

έργο
Το ζωγραφικό έργο του Φώτη Κόντογλου
Ο Φώτης Κόντογλου είναι από τους σπουδαιότερους καλλιτέχνες εκείνης της
περιόδου, που άφησε το στίγμα του στη ζωγραφική. Από μικρή ηλικία άρχισε να
ζωγραφίζει αλλά και να γράφει κι έτσι έβρισκε και έναν άλλον τρόπο να επικοινωνεί
με τον κόσμο. Πολλά από τα έργα του από εκείνη την εποχή έχουν σωθεί, καθώς και
αρκετές σημειώσεις του σε σημειωματάριο, σε φακέλους αλληλογραφίας και σε
82
Φώτης Κόντογλου - Χρονολόγιο ,
http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/fwths_kontogloy/kontogloy_xronologio.htm
83
Καπνικαρέα, τοιχογράφηση, https://kapnikarea.wordpress.com/φώτης-κόντογλου/
84
Παγάνος: Κόντογλου σελ.56
25
λογαριασμούς. Ο Φώτης Κόντογλου συνήθιζε να ζωγραφίζει σε πολλά του ταξίδια
ανθρώπους που συναντούσε τυχαία, αλλά και αγαπημένα του πρόσωπα. Επίσης
αντέγραφε παλιές ιστορίες, εικόνες από εκκλησίες και τους έδινε μια δική του πνοή
ζωής.
Εργάστηκε ως ζωγράφος και ως αγιογράφος της Ελληνορθόδοξης Παράδοσης

και είχε την ευκαιρία να ιστορήσει αρκετούς ναούς στην Αθήνα, καθώς και της
επαρχίας. Επίσης φιλοτέχνησε πολλές φορητές εικόνες στις οποίες χρησιμοποίησε
τη μέθοδο της νωπογραφίας (fresco).85 Πολλές από αυτές έχουν εκδοθεί από τον
«Αστέρα». Ο Φώτης Κόντογλου διέθετε πολλές γνώσεις και ήταν ένας ιδιαίτερα πολύ
χαρισματικός καλλιτέχνης. Ήταν λάτρης της βυζαντινής αγιογραφίας και ήταν βαθιά
Χριστιανός. Μέσα από τις φορητές εικόνες, τις νωπογραφίες και από τις ζωγραφικές
του αναδυόταν ένα άρωμα Ορθοδοξίας. Η αισθητική του προερχόταν από τη
Βυζαντινή τεχνοτροπία.86 Στα έργα του θα εντοπίσουμε τη μεγάλη του πείρα στην
εικονογραφική παράδοση της Κρητική και της Παλαιολόγειας ζωγραφικής τέχνης.
Επίσης έχει υιοθετήσει την τάση των λαϊκότερων του 18ου αιώνα. Σε πολλούς του
πίνακες θα εντοπίσουμε εικονογραφικούς τύπους κατά τους οποίους απεικονίζονται
άγιοι. Όμως εκείνη την περίοδο ο Φώτης Κόντογλου είχε να αντιμετωπίσει κάποιες
αντιξοότητες. Για παράδειγμα, πολλοί αγιογράφοι είχαν υιοθετήσει τη δυτικότροπη
θρησκευτική ζωγραφική, η οποία όπως ισχυριζόταν ο ίδιος δεν μπορούσε να
επηρεάσει τους Έλληνες χριστιανούς, διότι ήταν μακριά από το σκεπτικό των
Ελλήνων. Γι’ αυτό το λόγο ήταν αντίθετος σε όσους υιοθετούσαν αυτό το ρεύμα,
διότι δεν ταίριαζε στον ελληνικό ψυχισμό. Εκτός από αγιογράφος ήταν και
εξαιρετικός ζωγράφος, καθώς ασχολήθηκε με θέματα της κοσμικής ζωγραφικής.
Πάντα συνδύαζε και τη Βυζαντινή Παράδοση. Μερικά από τα έργα του είναι οι
τοιχογραφίες του στο Δημαρχείο των Αθηνών,87 πολλά από τα οποία απεικονίζουν
εικόνες από τη μυθολογία, όπως παραστάσεις από την Επανάσταση του 1821, καθώς
και από την Ελληνική Ιστορία.
85
Ημεροδρόμο, Δάσκαλος, https://www.imerodromos.gr/fotis-kontoglou-o-daskalos.
86
Πεμπτουσία, Νεοελληνική Ζωγραφική, https://www.pemptousia.gr/2011/10/o-fotis-kontoglou-ke-i-
neoelliniki-zo/
87
Αθηναίος , Κόντογλου , https://www.haef.gr/-/media/files/haef/athens-lykeio-college/usefull-
links/mathitikes-ekdoseis/athineos/athinaios16a/athinaiosfevr16.pdf?la=el
26
Ο Φώτης Κόντογλου πίστευε ότι στην πίστη και στη ζωή της Ορθόδοξης
Εκκλησίας τίποτα δεν αποτελεί απλή ανάμνηση. Ήταν γνώστης της θρησκείας μας
και πολέμησε όλους όσους ασπάζονταν την ξενομανία. Για παράδειγμα αγωνίστηκε
για να υπερασπιστεί την παράδοση, θεωρούσε ότι τα μοντέρνα στοιχεία αλλοίωναν
στοιχεία του χαρακτήρα και άλλαζαν το νόημα της ζωής. Σε όλη του τη ζωή
προσπαθούσε να επηρεάσει τους άλλους καλλιτέχνες, ώστε να υιοθετήσουν το
παραδοσιακό στοιχείο. Επιθυμούσε να καταστήσει στους Έλληνες την ορθοδοξία
μέσα από την ψαλτική του τέχνη , τη ζωγραφική και τη λογοτεχνία. Υπερασπιζόταν
την αγιογραφία και τον έντεχνο λόγο. Η πνευματική του παρουσία άλλωστε είναι
υπαρκτή μέσα από τα έργα του ακόμη και σήμερα.
Μελέτη του ζωγραφικού του έργου

Μελετώντας το ζωγραφικό χαρακτηρίζεται ως πολύπλευρο, όπως και τα
θέματα του ήταν πληθώρα. Οι ζωγραφιές του ήταν ένας τρόπος για να εκφράζεται
αλλά και να συνδέεται με τη φύση. Πολλές φορές σκίτσαρε με το μολύβι του ή με το
πενάκι του άτομα που συναντούσε τυχαία στις συναναστροφές του. Συχνά ζωγράφιζε
την οικογένεια του είτε με χρώμα είτε χωρίς. Δεν ήταν λίγες φορές που πηγή
έμπνευσής του ήταν σκηνές από τη μυθολογία. Επίσης ζωγράφιζε ακόμη και ιστορικά
πρόσωπα. Το έργο του Φώτη Κόντογλου ωρίμασε με το πέρασμα του χρόνου.
H πρώτη ζωγραφιά που απεικόνισε ο Φώτης Κόντογλου χρονολογείται το

1910 και είναι γνωστή ως “Η Καθιστή γριά”.88 Η δεύτερη ζωγραφιά ίσως ήταν η
“Αγία Παρασκευή” όταν ήταν17 ετών.89 Αυτοί οι δυο πίνακες ήταν σχεδιασμένοι με
ένα χρώμα και είχε χρησιμοποιήσει θερμούς τόνους. Στη συνέχεια επέλεγε στη
μονοχρωμία του να χρησιμοποιεί το άσπρο-μαύρο. Εκείνη την περίοδο ξεχώρισε η
αυτοπροσωπογραφία του, όπου είχε αποδώσει τα χαρακτηριστικά του με ρεαλισμό
και η γραφή του ήταν δυναμική. Το έργο αντικατοπτρίζει ίσως και την ιδιοσυγκρασία
του ως καλλιτέχνη. Αυτά τα έργα τα είχε ολοκληρώσει πριν ακόμη έρθει στην
Ελλάδα, έτσι αυτά τα έργα δεν μπορούν να συνδεθούν με τη λαϊκή παράδοση. Όσον
αφορά τα έργα που είπαμε δεν ξέρουμε αν είναι επηρεασμένα από την τεχνοτροπία
88
Αθηναίος ,Κόντογλου, https://www.haef.gr/-/media/files/haef/athens-lykeio-college/usefull-
89
27
που είχε μάθει στην Σχολή Καλών Τεχνών. Από το έργο του την “Καθιστή Γριά” δεν
εντοπίζουμε κάποια ιδιαίτερη διαφορά ανάμεσα σε εκείνην και στα έργα τα όποια
υλοποιήθηκαν μετά από εκείνην.
Ακολούθησε μία περίοδος στη ζωή του που ταξίδεψε σε πολλές ευρωπαϊκές
χώρες. Για μεγάλο χρονικό διάστημα έμεινε στο Παρίσι, όμως δεν επηρεάστηκε
ιδιαίτερα από τις επαναστατικές αλλαγές που επικρατούσαν στην πρωτεύουσα της
Γαλλίας. Εκεί είχε την ευκαιρία να γνωρίσει διάσημους καλλιτέχνες της εποχής, όπως
ο Ροντέν.90 Έχουν σωθεί αρκετά από τα έργα του, όπως εικονογραφήσεις σε
περιοδικά και βιβλία, από την εποχή που είχε εγκατασταθεί στην πρωτεύουσα της
Γαλλίας. Χαρακτηριστικό δημιούργημά του εκείνη την εποχή ήταν η «Ολλανδέζικη
πίπα», σε άσπρους και γκρίζους τόνους.91 Ένα έργο που φιλοτεχνήθηκε με πολλές
λεπτομέρειες. Μετά τη Γαλλία επέστρεψε στο Αϊβαλί και στη συνέχεια ήρθε στην
Ελλάδα, όπου άρχισε να ασχολείται ιδιαίτερα με τις αυτοπροσωπογραφίες. Αυτά τα
έργα τους ήταν απλά και λιτά, στα οποία έδινε ιδιαίτερη έμφαση στον όγκο. Αξίζει να
σημειωθεί ότι την περίοδο εκείνη, τα πιο είχε σχεδιάσει και αρκετά έργα στο Άγιον
Όρος, τα οποία τα χαρακτήριζε κυρίως η μονοχρωμία. Παράλληλα, εργαζόταν και
πάνω στις προσωπογραφίες εκείνη την περίοδο.
Τα έργα τα οποία φιλοτέχνησε μετά από το 1924 και απεικόνιζαν τοπία έχουν
κάποιες διαφορές σε σχέση με τα προηγούμενα, όπως στα θέματα και στα χρώματα.
Πλέον, τα έργα είχαν πιο ρομαντικό ύφος. Εκείνη την περίοδο δημιουργεί τρία
πορτρέτα, στα οποία επιδιώκει να αποδώσει όσο πιο ρεαλιστικά γίνεται
συγκεκριμένες φιγούρες, όπως στο πρώτο του πορτρέτο, που απεικονίζει τον φίλο του
τον Ανδρέα Τριγγέτα. Το δεύτερο απεικονίζει τον ηθοποιό Μήτσο Μυράτ. Σε αυτήν
την εικόνα εντοπίζουμε τον ηθοποιό να έχει αποκοιμηθεί στην καρέκλα, φορώντας το
παπιγιόν του. Το τρίτο πορτρέτο απεικονίζει τη Μαρία, τη γυναίκα του.92
90
91
Αθηναίος, Κόντογλου, https://www.haef.gr/-/media/files/haef/athens-lykeio-college/usefull-
links/mathitikes-ekdoseis/athineos/athinaios16a/athinaiosfevr16.pdf?la=el, σελ. 1
92
Αθηναίος,Κόντογλου, https://www.haef.gr/-/media/files/haef/athens-lykeio-college/usefull-
28
Γνωρίσματα της ζωγραφικής του Φώτη Κόντογλου
Ο Φώτης Κόντογλου αποτελούσε έναν από τους πιο σημαντικούς καλλιτέχνες
του Μεσοπολέμου. Τον ενδιέφερε ιδιαίτερα οι καλλιτέχνες να στραφούν προς την
παράδοση και τη λαϊκή τέχνη. Το λαϊκό και βυζαντινοπρεπές ύφος, που κυριαρχούσε,
δεν ικανοποιούσε τις δυτικές τεχνοτροπίες, καθώς και τη φιλότεχνη Αθήνα. Εκείνη
την περίοδο επικρατούσαν δύο άλλες σχολές στους αθηναϊκούς κύκλους. Ο
Κόντογλου κάνει ό,τι έκαναν και οι ναζαρηνοί και οι κλασικιστές. Αυτές οι ομάδες
τελειοποιούσαν τα ιστορικά στυλ. Κατά το 19ο αιώνα καλλιεργήθηκε ο ιδιότυπος
βυζαντινισμός. Έτσι ο Φώτης Κόντογλου άρχισε να χρησιμοποιεί το λαϊκό και
βυζαντικό στοιχείο στα έργα του. Για εκείνον, η αρχή για να κατανοήσει καλύτερο το
μοντέρνο ήταν η Βυζαντινή Τέχνη.
Ύστερα από τη δική του μελέτη, κατόρθωσε να διαμορφώσει ένα δικό του
στυλ με αρκετές αναφορές στην προ Παλαιολόγια Τέχνη. Αυτή η προσωπική του
προτίμηση διείσδυσε και στα κοσμικά-θρησκευτικά του έργα. Υιοθέτησε το ύφος της
Βυζαντινής Τέχνης όσον αφορά τα φώτα, την παραμόρφωση και τη σχηματοποίηση
που χρησιμοποιεί στα περισσότερα του έργα. Πιο συγκεκριμένα, ο τρόπος που
αποτύπωνε την τέχνη αποτελείται από έλλειψη προοπτικής, από εικονιστική
παραμόρφωση, αφαιρετικότητα και αντιρεαλιστικά χρώματα.93 Ο Κόντογλου δεν
χρησιμοποιεί την προοπτική όπως η πριμιτιβιστική τέχνη94. Όσον αφορά την
εσωτερική έκφραση και τη μορφολογία είναι φανερό ότι έχει πολλές ομοιότητες με
τον ευρωπαϊκό εξπρεσιονισμό.95 Άλλωστε ήταν ένας από τους τελευταίους
υστεροβυζαντινούς ζωγράφους, ο οποίος υπερτερούσε από τους υπόλοιπους
καλλιτέχνες της εποχής του. Επίσης είχε επηρεαστεί από το Θεόφιλο. Όσον αφορά
την εικονογραφία προτιμούσε εκείνη που δεν είχε επηρεαστεί από τον ακαδημαϊκό
τρόπο ζωγραφικής, από τις τάσεις του μοντέρνου ή από μαθητεία.
Κεφάλαιο 30 -Τέχνη και χρωματισμός
93
Διασκέδαση, Ζωγράφος, https://www.diaskedasi.info/ας-θυμηθούμε/προσωπικότητες/6807-fotis-
94
95
29
Η περίοδος της μονοχρωμίας
Η περίοδος της μονοχρωμίας χρονολογείται ότι διήρκησε από το 1910-
1925.96Ο Φώτης Κόντογλου ξεκίνησε να ζωγραφίζει από πολύ μικρή ηλικία. Παρά
όλο που ήταν μικρός μέσα από αυτά τα έργα του μπορούμε να κατανοήσουμε το
ταλέντο που διέθετε. Τα έργα του σώζονται μέχρι και σήμερα. Κατά τη διάρκεια της
παιδικής και της εφηβικής τους ηλικία δεν είχε εκδηλώσει ακόμη την τάση του προς
τη Βυζαντινή ζωγραφική.97 Μερικά από τα έργα του τα οποία είχαν ξεχωρίσει, είναι η
“Αγία Παρασκευή”, (Εικόνα 1) το μοναστήρι όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε. Το έργο
αυτό το ζωγράφισε σε ηλικία 17 ετών στο Αϊβαλί της Μ. Ασίας το 1912. Ένα σχέδιο
που συνοδεύεται από το ομώνυμο κείμενο “Αγία Παρασκευή” με υπογραφή “Φ.
Αποστολέλλης”, το πατρικό του όνομα.98 Άλλο του ένα έργο ήταν η “Καθιστή Γριά”.
Πιθανόν το έργο του αυτό να είναι το παλιότερο του και χρονολογείται το 1910.99
(Εικ. 2) Από αυτές τις εικόνες μπορούμε να κατανοήσουμε πόσο ώριμος
καλλιτεχνικά ήταν ενώ Βρισκόταν σε μικρή ηλικία . Τα πρώτα αυτά του σχέδια είναι
μονόχρωμα και σχεδιασμένα στους θερμούς τόνους της σέπιας. Παράλληλα η
ικανότητα απόδοσης του όγκου αλλά και του χώρου με τη διαβάθμιση των
φωτοσκιάσεων είναι ευκρινής.
Στη συνέχεια επέλεγε στη μονοχρωμία του να χρησιμοποιεί το άσπρο-μαύρο.

Σε αυτούς τους δυο πίνακες μπορούμε να διακρίνουμε την ικανότητα του για
φωτοσκίαση αλλά και για όγκο. Επίσης ένα πολύ σημαντικό έργο από εκείνη την
περίοδο είναι η “Αυτοπροσωπογραφία” του.100 Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά
αποδίδονται με ρεαλισμό. Αυτά τα έργα δεν διακατέχονται από κάποια ιδιαίτερα
τεχνική και δεν συνδέονται με την λαϊκή ζωγραφική είτε με την παραδοσιακή
εκκλησιαστική ζωγραφική διότι αυτά τα έργα έχουν δημιουργηθεί πριν την φοίτηση
του στη Σχολή Καλών Τεχνών. Ενώ ήταν φοιτητής στη Σχολή Καλών τεχνών είχε
έρθει σε επαφή με τη σχολή του Μονάχου. Αυτό το γεγονός εξηγεί γιατί είχε
καταρτίσει έργα από γερμανικές καλλιτεχνικές εκδόσεις όπως ήταν των Λέμπαχ,
96
97
98
Δρακοπουλιάδα, Κόντογλου, https://www.drakopouliada.gr/ο-φώτης-κόντογλου-1895-1965/
99
100
30
Γύζη, Στουκ, Κλίνγκεργκ και Μπίκλιν.101 Από αυτό το γεγονός που μόλις
προαναφέρθηκε φαίνεται ότι ο Φώτης Κόντογλου δεν είχε απορρίψει την ακαδημαϊκή
ζωγραφική. Επίσης είχε επηρεαστεί από την εργασία στο φωτογραφείο όσον αφορά
την τεχνοτροπία των έργων του.102
Στα έργα του εντοπίζουμε μαλακές φωτοσκιάσεις, ασπρόμαυρο μαλακό

πλάσιμο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα εκείνης της εποχής ήταν η “Ολλαντέζικη
πίπα” (Εικ. 3) η οποία δημιουργήθηκε το 1918.103 Σε αυτήν την εικόνα εντοπίζουμε
έναν ντυμένο άνδρα με κλειστό χιτώνα ο οποίος κάθεται μέσα σε ένα δωμάτιο και
καπνίζει τη μακριά ολλανδέζικη πίπα. Έχει χρησιμοποιήσει μαύρους και γκρίζους
τόνους για να δημιουργηθεί μια ασάφεια και μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα.104 Επίσης η
φιγούρα στην εικόνα δεν είναι σχεδιασμένη με τις λεπτομέρειες του προσώπου αλλά
μπορούν να εντοπιστούν τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά.
Στη συνέχεια επειδή δεν μπορούσε να συνεχίσει τις σπουδές του ο Φώτης
Κόντογλου ταξίδεψε στην Ευρώπη. Εκεί παρακολούθησε την πορεία της μοντέρνας
τέχνης. Στο Παρίσι έμεινε για μεγάλο χρονικό διάστημα, ενώ δεν αποτελούσε από τις
προτεραιότητες του η ζωγραφική εξαιτίας της οικονομικής του κατάστασης. Στο
Παρίσι ο Φώτης Κόντογλου είχε την ευκαιρία να γνωρίσει κόσμο από τον
καλλιτεχνικό κόσμο. Μέσα από αυτές γνωριμίες μπόρεσε να συλλέξει πληροφορίες οι
οποίες τον βοήθησαν στην μετέπειτα ζωή του. Ευτυχώς υπάρχουν έργα που σώζονται
από εκείνη την περίοδο όπως είναι ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος καθώς έχουν
διαφυλαχτεί οχτώ σχέδια του για τα βιβλία-περιοδικά και το πρώτο του βιβλίο “Pedro
Cazas”.105 Αυτό το βιβλίο είναι το αρχέτυπο όλου του λογοτεχνικού του έργου. Mε
την κουρσαρική γλώσσα συνθέτει όλους τους μύθους του. Το βιβλίο “Pedro Cazas”
ήταν γραμμένο σε μια γλώσσα η οποία ήταν γεμάτη από παλμό , δυναμισμό και
101
Βικιπαίδεια , Φώτης Κόντογλου, https://el.wikipedia.org/wiki/Φώτης_Κόντογλου
102
103
Ζίας: Κόντογλου, σελ. 151-152
104
105
Ταξείδη, Κωδωνιέως ,
Υ%20ΚΥΔΩΝΙΕΩΣ%20ΦΑΝΤΑΣΙΑ%20ΚΑΙ%20ΧΕΙΡ.%20ΜΟΥΣΕΙΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ%20ΣΤΗΝ%20ΠΡΑΞΗ..pdf
?sequence=1&isAllowed=y
31
νεύρο τα οποία τα αντλούσε από τις λαϊκές ρίζες.106 Έπειτα, όπως έχει προαναφερθεί,
ο Φώτης Κόντογλου επέστρεψε στο Αϊβαλί, όπου εκεί δίδαξε στο παρθεναγωγείο
γαλλικά και τεχνικά. Εξαιτίας της Μικρασιατικής καταστροφής και των συγκυριών
κατέληξε στην Αθήνα. Στην Αθήνα μπόρεσε να έρθει χάρη στην αποδοχή που είχε το
βιβλίο του “Pedro Cazas” από τον κόσμο.
Ένα από τα έργα τα οποία είχαν σωθεί ήταν άλλη μια

“Αυτοπροσωπογραφία”, μικρών διαστάσεων η οποία είχε ρεαλιστικό ύφος. Η
αυτοπροσωπογραφία του σχεδιάστηκε το 1920. (Εικ. 4) Σε αυτή την εικόνα
απεικονίζεται έναν νέος άνδρας μέχρι το στήθος , ντυμένος με χονδρά ρούχα.107 Είναι
σχεδιασμένος με έντονες γραμμές όπου μπορούμε να διακρίνουμε τον όγκο που
προσθέτει στα έργα του και τη λιτότητα στην εκφρασή του. Το μαύρο χρώμα
επικρατεί στο μεγαλύτερο μέρος του σχεδίου, με λίγο φως στο πλαϊνό μέρος του
προσώπου. Στο πίσω μέρος της μορφής υπάρχει σχεδιασμένο ένα πάλι σε σκούρους
τόνους βουνό. Αντίθετα ο ορίζοντας αποδίδεται με πιο ανοιχτόχρωμες αποχρώσεις
και είναι ζωγραφισμένα αστέρια και φεγγάρι. Ο Φώτης Κόντογλου διανύει μια
περίοδο όπου στα έργα του κυριαρχούσε το άσπρο μαύρο. Το 1923 ταξίδεψε στο
Άγιο Όρος όπου ήθελε να μείνει μόνιμα. Στο Άγιο Όρος ήρθε σε επαφή με τη
βυζαντινή ζωγραφική, την οποία την αγάπησε και θεώρησε ότι ίσως μέσω αυτής θα
μπορούσε να καθιερωθεί και καλλιτεχνικά. Ο Φώτης Κόντογλου επηρεάστηκε
βαθύτατα από το Άγιο Όρος όσον αφορά την καλλιτεχνική του έκφραση.108
Μέσα από τα έργα του μπορούμε να θαυμάσουμε την τεχνική της αραιωμένης
σινικής μελάνης του ανεξίτηλου δηλαδή μελανιού, την οποία τη χρησιμοποιούσε στα
αντίγραφα εικόνων, όπως τοπία και αντλούσε θέματα από τη φύση και τη ζωή του
Αγίου Όρους. Στη συνέχεια συναντούμε μια περίοδο όπου ο Φώτης Κόντογλου κάνει
μια χρωματική παρένθεση με την οποία θα ασχοληθούμε αργότερα. Μετά από αυτό
το διάλειμμα που έκανε επέστρεψε στη μονοχρωμία. Τα θέματα που επιλέγει είναι
διαφορετικά επίσης δεν έχουν βυζαντινή επιρροή, ήταν πορτραίτα, εικόνες Αγίων,
106
Σαν σήμερα , Φώτης Κόντογλου , https://www.sansimera.gr/biographies/274
107
links/mathitikes-ekdoseis/athineos/athinaios16a/athinaiosfevr16.pdf?la=el , σελ.13
108
Παπανικολάου, Μ., (1999). Ιστορία της τέχνης στην Ελλάδα, σελ. 130
32
ηλιοβασίλεμα, είναι θέματα τα οποία χαρακτηρίζουν αυτή την περίοδο. Τα έργα του
είναι σχεδιασμένα με κάρβουνο ή με μελάνι. 109
Ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα αυτής της δουλειάς του με μελάνι είναι το

πορτρέτο του φίλου του και λογοτέχνη “Βάσου Δασκαλάκη”.(Εικ. 5) Ένα πορτρέτο
φυσικών περίπου διαστάσεων, και το παλαιότερο χρονολογημένο. Το στοιχείο του
όγκο είναι έντονο και σε αυτό του το πορτρέτο. Τα φυσιογνωμικά του
χαρακτηριστικά διαγράφονται χωρίς όμως να παραλείπονται. Την ιδιομορφία αυτή
την πετυχαίνει με την τεχνική φωτοσκιάσεων με τη χρήση κάρβουνου. Επιπλέον
ζωγραφίζει έργα με θέματα από το Άγιο Όρος χωρίς χρώμα, και δηλώνει έτσι πως η
τεχνοτροπία αυτή είναι δική του επιλογή και δική του αισθητική. Παράδειγμα αυτής
του της αισθητικής είναι ο πίνακας “ Μονή Γρηγορίου”. (Εικ. 6) Ένας πίνακας του
1923 με την υπογραφή του καλλιτέχνη και την ημερομηνία να τοποθετούνται στο
πάνω αριστερά μέρος. Στην ασπρόμαυρη τεχνοτροπία που χρησιμοποιεί εντάσσονται
και οι εικονογραφήσεις για βιβλία, όπως για παράδειγμα, “ Ο Τίμιος Κλέφτης του
Ντοστογιέφσκυ”, (Εικ. 7) το 1924. 110
Όπως έχουμε ήδη αναφέρει ο Φώτης Κόντογλου αγαπούσε να ζωγραφίζει τη

φύση και ειδικότερα τη θάλασσα. Τα τοπία που δημιουργούσε είχαν ρομαντική
διάθεση. Ένα ενδεικτικό παράδειγμα εκείνης της περιόδου ήταν το “Ηλιοβασίλεμα
ύστερα από μπουρίνι” (Εικ. 8) που φιλοτεχνήθηκε το 1924111. Σε αυτόν τον πίνακα
παρόλο που διατηρείται η μονοχρωμία που τον χαρακτηρίζει, η αλλαγή στη
θεματολογία των τοπίων καθώς και το χρώμα γίνονται αντιληπτά. Εκείνη τη χρονική
περίοδο είχε ζωγραφίσει τρία πορτρέτα με ασπρόμαυρη τεχνική. Στόχος του
αποτελούσε η απόδοση της πραγματικότητας. Το πρώτο του πορτρέτο είναι της
γυναίκας του Μαρίας. (Εικ. 9) Ένα πορτρέτο που δίνει την εντύπωση φωτογραφικού
ρεαλισμού. Το δεύτερο πορτρέτο είναι του αδερφικού φίλου του Ανδρέα Τριγγέτα.
109
110
111
links/mathitikes-ekdoseis/athineos/athinaios16a/athinaiosfevr16.pdf?la=el ,
33
Στο τρίτο του έργο απεικονίζεται ο ηθοποιός Μήτσος Μυράτ112. Σε αυτόν τον πίνακα
απεικονίζεται ο ηθοποιός ενώ κοιμάται και φορώντας το παπιγιόν του.113
Το 1924 ταξίδεψε για ακόμη μια φορά στο Άγιο Όρος για λογαριασμό του
Διονύση Λοβέρδου ο οποίος ήταν ο ιδρυτής του Βυζαντινού και Χριστιανικού
Μουσείου114. Σκοπός της επίσκεψής του ήταν φιλοτεχνήσει αντίγραφα εικόνων τα
οποία προορίζονταν για ένα επτανησιακό τέμπλο το οποίο είχε εξέχουσα σημασία για
το συγκεκριμένο μουσείο115. Το 1925 ο καλλιτέχνης φιλοτέχνησε είκοσι πέντε
περίπου εικόνες σε ξύλο, οι οποίες έχουν δοθεί από την οικογένεια Λοβέρδου στο
Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο116.
Χρωματικό Ιντερμέδιο
Αυτή την περίοδο εικονογράφησε ένα ευαγγελικό χωρίο κατά το οποίο ο
Φώτης Κόντογλου χρησιμοποίησε χρώμα, τότε ήταν η περίοδος όπου έκανε
διάλειμμα από τη μονοχρωμία. Το χρονικό διάστημα 1923-1924 απεικόνισε ελάχιστα
έργα ζωγραφικής με χρώμα.117 Δυο γνωστά έργα εκείνων των δυο χρόνων είναι ο
λογοτέχνης “Στρατής Δούκας”118 και η “Βάπτιση” η οποία χρονολογείται το 1923 και
αποτελεί την πρώτη εικόνα του Φώτη Κόντογλου.119
Όσον αφορά το έργο “Στρατής Δούκας”, (Εικ. 10) ο καλλιτέχνης απεικονίζει

τον αγαπημένο του φίλο Στρατή Δούκα. Η τεχνική που χρησιμοποιεί στο πρώτο του
πορτρέτο είναι αυτή της νωπογραφίας ή αλλιώς η τεχνική του fresco. Το σώμα
φαίνεται να έχει στραμμένη κίνηση, όπως και η κεφαλή έχει στροφή προς τα δεξιά
κατά τρία τέταρτα. Η εκφραστικότητα του εικονιζόμενου προσώπου είναι έντονη. Το
περίγραμμα είναι καθαρό, οι όγκοι της μορφής σαφείς, και οι αντιθέσεις ανάμεσα
στους φωτεινούς τόνους και τις σκιές, ξεκάθαρες. Τα στοιχεία αυτά δηλώνουν τις
112
113
114
Φώτης Κόντογλου- Χρονολόγιο
115
116
117
118
119
Ζίας : Κόντογλου, σελ.35-37.
34
επιδράσεις της νεότερης ευρωπαϊκής ζωγραφικής. Παρατηρείτε επιπλέον πως η
υπογραφή του καλλιτέχνη αλλά και η χρονολογία της δημιουργίας του βρίσκονται
στην πάνω δεξιά πλευρά του πίνακα. Οι διαστάσεις του είναι 33 x 27 εκ. Πιο
συγκεκριμένα αυτό το έργο είναι επηρεασμένο από τα έργα των Pablo Picasso και
του Paul Gauguin. Από τη μεταβυζαντινή παράδοση θα διατηρήσει τον
εκδημοτικισμένο τύπο υπογραφής χέρι Φ. Κόντογλου. 120
Η εικόνα “Βάπτιση” (Εικ. 11) μπορεί να εντάσσεται στην περίοδο της

μονοχρωμίας αλλά έχει και χρώματα. Σε αυτόν τον πίνακα εντοπίζουμε τις επιρροές
της Βυζαντινής Τέχνης. Η απεικόνισή της γίνεται με βάση όσα περιγράφονται στο
Ευαγγέλιο. Ο Χριστός απεικονίζεται να εισέρχεται μέσα στο ύδωρ, έχοντας στη μέση
του κάποιο μανδύα. Οι γραμμές σε αυτή την εικόνα είναι κατανυχτικές. Δίπλα από
τον Χριστό αντικρίζουμε τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, ο οποίος τον βαπτίζει.
Τοποθετεί το δεξί του χέρι στο κεφάλι του Κυρίου ενώ το άλλο χέρι είναι ανοιχτό
όπου αυτό δηλώνει την αποδοχή. Αυτή η κίνηση του χεριού του σημαίνει ταυτόχρονα
αποδοχή αλλά και προσευχή. Οι άγγελοι εδώ απεικονίζονται σαν να είναι
λειτουργικά πνεύματα.121 Τα βράχια και τα βουνά τα οποία απεικονίζονται ως
ανώμαλα και απόκρημνα. Το ύψος του Προδρόμου είναι κοντά στο ύψος του
βουνού, όπως και το ύψος του Χριστού. Οι δύο αυτές Άγιες μορφές παρουσιάζονται
δυσανάλογα συγκριτικά με τις υπόλοιπες. Από αυτό μπορούμε να συμπεράνουμε ότι
αλλάζει η ισορροπία και η προοπτική. Αυτό συμβαίνει διότι μας ενδιαφέρουν τα
πρόσωπα που παρουσιάζονται. Οι δύο μορφές υπερέχουν στην παράσταση αφού είναι
και το κεντρικό θέμα. Αυτή η εικόνα αποτελεί από τις πρώτες ολοκληρωμένες
δουλειές του Φώτη Κόντογλου. Τα χρώματα που χρησιμοποιεί είναι οι γήινες
αποχρώσεις. Η εικόνα “Βάπτιση” ενέχει αυστηρά περιγράμματα, μετωπικότητα,
επιπεδότητα και λαϊκό ύφος. Αυτά τα έργα είναι σαν ο ασκητικό αυτοπεριορισμός
τόσων χρόνων στην επιλογή των χρωμάτων του άσπρου και του μαύρου είναι σαν οι
χρωματικές δυνάμεις να βρήκαν την ευκαιρία να εκδηλωθούν με μεγάλη ωριμότητα.
Είναι μελετημένες οι αντιθέσεις σκιερών και φωτεινών χρωμάτων. Ένα επιπλέον
120
Βέργος , Στρατής Δούκας ,
http://www.vergosauctions.com/index.php?option=com_virtuemart&view=productdetails&virtuemart_
product_id=6108&virtuemart_category_id=29
121
Η Άλλη όψις , Ανάλυση της θεολογίας της εικόνας της Βαπτίσεως του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού ,
https://alopsis.gr/ανάλυση-της-θεολογίας-της-εικόνας-της/
35
σημαντικό έργο αποτελεί η προσωπογραφία του “Νικόλαου Χρυσοχόου Κυδωνιέως¨.
(Εικ. 12)122 Ο πίνακας αυτός είναι μεγάλων διαστάσεων και είχε έντονες επιρροές
από τον Θεοτοκόπουλο και σχεδιασμένος με κριτικό ρεαλισμό. Σε αυτόν τον πίνακα
εκτός από την οξύτητα που εντοπίζουμε στα σχέδια του είναι και το χρώμα το οποίο
αποτελεί το κυριότερο μέτρο έκφρασης. Έχει επιλέξει σκούρες αποχρώσεις του
πράσινου, του γκρι και με αυτά τα χρώματα δίνει έμφαση στην αυστηρότητα και στην
ασκητικότητα του προσώπου το οποίο απεικονίζεται σε αυτόν τον πίνακα. Επίσης
δίνει έμφαση στην σπάνια ζωγραφική ενέργεια με την οποία ψυχολογεί το
συγκεκριμένο πρόσωπο σύμφωνα με τον Ευγένιο Ματθιόπουλο.123
Το διάστημα αυτό θα προσθέσει το χρώμα στα έργα του και θα αποτελεί το

κύριο εκφραστικό του μέσο. Αντίθετα οι εικονογραφήσεις των βιβλίων που
φιλοτεχνεί θα παραμείνουν στην ασπρόμαυρη τεχνική. Πολύ σημαντικό επίσης
γεγονός της ίδιας περιόδου είναι πως θα ξεκινήσει να ασχολείται με τα κοσμικά
θέματα.124 Κοσμικά θέματα τα οποία θα τα δημιουργήσει με βάση την τεχνοτροπία
της μεταβυζαντινής και της βυζαντινής παράδοσης και της λαϊκής τέχνης.
Αντιπροσωπευτικό δείγμα αυτής του της προσπάθειας είναι το έργο του
«Μακεδονομάχος». (Εικ. 13) Αυτό το έργο του 1926 και έχει αντληθεί από την αγάπη
του Φώτη Κόντογλου για τον Παύλο Μελά αλλά και για την αγάπη του στον
Μακεδονικό Αγώνα.125 Σε αυτόν τον πίνακα όσον αφορά τη φιγούρα, έχει
απεικονιστεί σε αυστηρή μετωπική θέση και στο πρόσωπο της μορφής, παρατηρείτε
πως ο ο προπλασμός είναι ερυθοκάστανος με λεπτά και αχνά φωτίσματα, όπως
ακριβώς γίνεται και με την παράδοση της Κριτικής Σχολής.126 Έντονη
σχηματοποίηση στις σωματικές λεπτομέρειες. Ακόμη κάνει χρήση ήρεμων χρωμάτων
122
Ταξείδη, Κυδωνιέως,
123
Ματθιόπουλος , Ε., (1999), Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών ,σελ. 18
124
125
Βικιπαίδεια , Φώτης Κόντογλου , https://el.wikipedia.org/wiki/Φώτης_Κόντογλου
126
Ζάρρα, Ι. Επιστροφή στην παράδοση: H περίπτωση του Φώτη Κόντογλου (1895-1965) ,
https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/3928/1/06_chapter_4.pdf , σελ.8
36
με αποφυγή δυνατών τόνων. Τα βουνά παρουσιάζονται αιχμηρά και απότομα, ενώ ο
όγκος στο συγκεκριμένο πίνακα ισοπεδώνετε. 127
Εκείνη την περίοδο ανέλαβε να εικονογραφήσει και τη βιογραφία του Παύλου

Μελά η οποία γράφτηκε από τη Ναταλία Μελά128. Στο έργο του Παύλου Μελά
εντοπίζουμε καλλιγραφικές εκφάνσεις της Sezession και της art nouveau, δηλαδή τη
Νέας Τέχνης129. Παράλληλα φιλοτέχνησε τα κοσμήματα και τον τίτλο της “Νέας
Εστίας”130. Επίσης διακόσμησε το Μητροπολιτικό Ναό της Κιμώλου. Αυτό το έργο
αποτέλεσε τις πρώτες εικόνες για την εκκλησία131. Μετά από το 1926 υιοθέτησε τις
μορφές της λαϊκής τέχνης, όσον αφορά στην λεπτομέρεια και στην αντίληψη της
φόρμας. Όσον αφορά τις προσωπογραφίες μια από τις πιο γνωστές ήταν εκείνη του
“Γέροντα της Κίμωλος” (Εικ. 14) το 1928, η οποία είναι επηρεασμένη από τη
βυζαντινή τεχνική, ενώ τα στοιχεία της λαϊκής τέχνης διακρίνονται στο πορτρέτο της
“Μαρίας Κόντογλου” (Εικ. 15) της ίδιας χρονολογίας. Επίσης είχε ιδιαίτερη η
προτίμηση του προς τον Θεόφιλο και τον Καραγκιόζη132. Οι θεματολογικές
επιδράσεις του πρώτου βρίσκονται στην απεικόνιση του Ανδρούτσου σε
εικονογραφήσεις βιβλίων είτε στο Δημαρχείο Αθηνών.133 Η εικονογράφηση στο
βιβλίο “Παραμύθια” καθώς και σε άλλα έργα αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα
εκείνης της περιόδου. Πολλοί κριτικοί σχολιάζουν θετικά τα έργα του καλλιτέχνη
διότι θεωρούν ότι η σύλληψη των έργων είναι ελληνική αλλά παράλληλα είναι
επηρεασμένα από τη βυζαντινή παράδοση.
Το 1927 απεικόνισε τα “Μετέωρα” (Εικ. 16) έχοντας επηρεαστεί από το

Γκρέκο. Επίσης εκείνη την χρονιά είχε ζωγραφίσει τον “Ταΰγετο”. (Εικ. 17) 134 Όσον
αφορά αυτά τα έργα του εντοπίζουμε μια επιτυχημένη στιγμή της σύλληψης του
πρωτότυπου καλλιτέχνη. Διότι στόχος του είναι να εμβαθύνει στην ουσία του
αντικειμένου και καταφέρνει εξ αρχής τη θεώρηση του οικείου φαινομένου αλλά και
127
Καρακατσάνη, Α.,(2006 ). Φώτης Κόντογλου: Ελληνικά γράμματα σελ. 217
128
129
130
Ζίας:Κόντογλου, σελ, 40, 42,43
131
132
Βικιπαίδεια , Φώτης Κόντογλου , https://el.wikipedia.org/wiki/Φώτης_Κόντογλου
133
134
Ζάρρα, παράδοση, https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/3928/1/06_chapter_4.pdf , σελ.7
37
την επιθυμητή αναγωγή του κοινότοπου σε μια καινούρια δημιουργία135. Το βασικό
μέρος της δράσης αποτελείται από αναδρομές στην τέχνη του παρελθόντος. Τα
χρώματα που χρησιμοποιεί είναι ζεστά, κυριαρχούν τα χρώματα που χρησιμοποιεί και
στους πίνακες που χρησιμοποιούσε για να απεικονίσει τους Αγίους. Επιπρόσθετα η
περίοδος ήταν ιδιαίτερα σημαντική διότι απέκτησε το μοναδικό παιδί του, η Δέσποινα
θα είναι το τρίτο πορτραίτο της οικογένειας του.136 Άρχισε να στρέφεται από τη
τρισδιάστατη προς τη βυζαντινή ζωγραφική. Το 1928 εκδίδεται το βιβλίο
“Ταξίδια”137. Σε αυτό το βιβλίο αντιλαμβανόμαστε πόσο ικανός ήταν ως περιηγητής
αλλά και ως ιστορικός των μνημείων της Ελλάδας, ενώ ταυτόχρονα ήταν λαϊκός
ιστορικός της παράδοσης μας και εντός αυτού είναι καταγεγραμμένες οι εντυπώσεις
του από τα ταξίδια του. Εντός αυτού το βιβλίου βρίσκονται και σχέδια του Φώτη
Κόντογλου τα οποία εικονογραφούν βυζαντινά θέματα. Αυτά τα σχέδια πιθανόν να
ήταν δώρο του Κόντογλου προς τον Γιώργο Σωτηρίου ο οποίος ήταν διευθυντής του
Βυζαντινού Μουσείου, όπου και κατέληξαν.138
Από το 1928 μέχρι το 1930 άρχισε να αναζητά καινούριους τρόπους

έκφρασης. Το 1929 ο Κόντογλου απεικονίζει έργα του Θεοτοκόπουλου και ένα τοπίο
από το Ναύπλιο, κάτι που προκαλεί εντύπωση. Το πιο σημαντικό τοπίο όμως που
δημιούργησε εκείνη την περιόδο είναι η Χαλκίδα όπου είχε ονομαστεί Βούρκος.
(Εικ. 18)139
135
Ζάρρα , παράδοση, https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/3928/1/06_chapter_4.pdf
136
137
Φώτης Κόντογλου- Χρονολόγιο,
138
Lifo, Βυζαντινό Μουσείο,https://www.lifo.gr/now/culture/83824
139
%20ΠΡΑΞΗ..pdf?sequence=1&isAllowed=y,
38
Κεφάλαιο 5ο -Το έργο του Φώτη Κόντογλου τη δεκαετία του
1930
Δεκαετία του 1930
Όσο μεγαλώνει όλο και πιο πολύ κατασταλάζει όσο αφορά στη γλώσσα και
στη ζωγραφική. Ζωγραφίζει έργα όπως το σπίτι του , το χαμάμ Πίσσα-Παπαηλίου, το
Δημαρχείο Αθηνών καθώς και παρεκκλήσια.140 Η βυζαντινή τέχνη γίνεται κοινά
αποδεχτή χάρη του Φώτη Κόντογλου που χαρακτηρίζεται και ως κύριος εκφραστής
της. Επίσης δημιουργείται το Βυζαντινό Μουσείο και το Μουσείο Μπενάκη, γεγονός
που τον χαροποίησε ιδιαίτερα.141 Προσφέρει αρωγή στο μουσείο ζωγραφίζοντας το
σιντριβάνι της αυλής καθώς και άλλα έργα. Επίσης συμβάλλει στο μουσείο ως
συντηρητής αφού γνώριζε και την τέχνη της συντήρησης.142 Μέσα σε αυτή την
περίοδο θα ζωγραφίσει το πιο σημαντικό φορητό του έργο. Το έργο αυτό ονομάζεται
“Πρόσφυγες” ή “Η κοιλάδα του Κλαυθμώνος” (Εικ. 19).143 Ένα έργο ζωγραφισμένο
σε βυζαντινό κλίμα. Ως πρότυπο είχε την εικονογραφία των Σαράντα Μαρτύρων και
συνέβαλε στην εξέλιξη όχι μόνο του καλλιτέχνη αλλά και της ελληνικής ζωγραφικής.
Ο συγκεκριμένος πίνακας έχει στοιχεία αγιογραφίας και φιλοτεχνήθηκε το

1930. Απεικονίζονται άνδρες διαφόρων ηλικιών και 16 στο σύνολο. Οι μορφές
δηλώνουν μια ενεργητική κίνηση και η σύνθεση είναι οργανωμένη και δυνατή
εκφραστικά. Το θέμα του είναι αλληγορικό με την ήττα του 1922, συμβολίζοντας την
ταλαιπωρία του Ελληνικού γένους, δίνοντας έτσι μορφή στη Ρωμιοσύνη. Ως πρότυπη
εικόνα ο Κόντογλου χρησιμοποιεί όπως προαναφέραμε την εικόνα των Σαράντα
Μαρτύρων, η οποία σε σχέση με την αρχική οι Μορφές είναι πιο περιορισμένες, δεν
έχουν οριζόντια διάταξη αλλά τριγωνική με αποτέλεσμα να δίνει στη σύνθεση ένα
ακόμη πιο δραματικό ύφος. Ακόμη στη αρχική εικόνα ένας νέος άνδρας κρατάει έναν
ηλικιωμένο, σε αντίθεση με τον πίνακα “Πρόσφυγες” όπου δύο γέροντες κρατούν ένα
140
Πεμπτουσία, Προσωπογραφία, https://www.pemptousia.gr/2014/07/i-prosopografia-ston-kontoglou/
141
Ιερά Μητρόπολις Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Εκκλησιαστική Παρέμβαση , Φώτης Κόντογλου,
142
143
39
νέο παιδί. Τα χρώματα είναι λιτά και αρμονικά χωρίς έντονες αλλαγές, αφού είχε
ασπαστεί τη σεμνοχρωμία.144
Στό βιβλίο του “Πονεμένη Ρωμιοσύνη” λέει χαρακτηριστικά : “Η χριστιανική

Ελλάδα μεγάλωσε μέσα στήν αγωνία, γιατί ο πόνος είναι η καινούργια σφραγίδα τού
Χριστού. Η Ρωμιοσύνη είναι η πονεμένη Ελλάδα. Η αρχαία Ελλάδα μπορεί νά ‘ τανε
δοξασμένη κι αντρειωμένη, αλλά η καινούργια, η χριστιανική, είναι πιό βαθειά,
επειδής ο πόνος είναι ένα πράγμα πιό βαθύ κι από τή δόξα κι από τή χαρά. Οι λαοί
πού ζούνε μέ πόνο καί μέ πίστη τυπώνουνε πιό βαθιά τόν χαρακτήρα τους στόν
σκληρό βράχο τής ζωής καί σφραγίζονται μέ μιά σφραγίδα πού δέν σβήνει από τίς
συμφορές, αλλά γίνεται πιό άσβηστη. Μέ μιά τέτοια σφραγίδα είναι σφραγισμένη η
Ρωμιοσύνη.”( Η πονεμένη Ρωμιοσύνη, σ. 269)145
Το 1931 ταξιδεύει στη Σπάρτη μαζί με τον αρχαιολόγο Αδαμάντιο

Αδαμαντίου και με αυτόν τον τρόπο ήρθε πιο κοντά με τη ρωμαϊκή ζωγραφική και
κατόρθωσε να εμπλουτίσει τη θεματολογία όσο αφορά το μνημειακό έργο αλλά και
τους φορητούς πίνακες. Εκεί θα αντιγράψει τις παραστάσεις ρωμαϊκού τάφου ενώ
παράλληλα θα φιλοτεχνήσει 7 υδατογραφίες δεμένες σε λεύκωμα. Άλλο ένα
σημαντικό του έργο είναι “Ο Βρούτος”. Αυτό το έργο ευαισθητοποίησε πολλούς
ποιητές και συγγραφείς. Ένα ακόμη θέμα που εμπνεύστηκε από τον αρχαίο κόσμο
είναι “Ο ληστής Σίνις”. Στη συνέχεια μετά από αυτά τα έργα ακολούθησαν τα έργα
“Οι Παλαιστές” και κάποιες προσωπογραφίες.146
To 1932 είναι η χρονιά όπου θα αποκτήσει το σπίτι του. Η διακόσμηση των

τοίχων έγινε από τον ίδιο με την βοήθεια των Αθανασίου Χατζηκαμπούρη, Γιάννη
Τσαρούχη και Νίκου Εγγονόπουλου.147,148 Οργάνωσε τις τοιχογραφίες με τέτοιο
τρόπου όπου θύμιζαν τη διάταξη μεταβυζαντινών εκκλησιών. (Εικ. 20) Ξεκινούσε τις
τοιχογραφίες χωρισμένες σε ζώνες από την οροφή μέχρι το δάπεδο και οι ζωγραφιές
144
Κουρουτάκη , Α. Η Βυζαντινή Τέχνη και οι επιρροές της στην Καλλιτεχνική Γενιά του 1930 ,
https://kouroutaki.files.wordpress.com/2019/03/ce92cf85ceb6ceb1cebdcf84ceb9cebdceae-
cf84ceadcf87cebdceb7-ce93ceb5cebdceb9ceac-cf84cebfcf85-1930-pdfformat.pdf
145
146
Ζίας: Κόντογλου, , σελ.53
147
Ιερά Μητρόπολις Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Εκκλησιαστική Παρέμβαση, Φώτης Κόντογλου,
148
Βικιπαίδεια , Οικία Κόντογλου , https://el.wikipedia.org/wiki/Οικία_Κόντογλου
40
χωρίζονταν μεταξύ τους με κόκκινες ταινίες.149 Στις τοιχογραφίες του σπιτιού του
απεικονίζεται σε κεντρική θέση, πάνω από την αριστερή πόρτα του δωματίου, η
οικογένεια του καλλιτέχνη, η οποία σήμερα βρίσκεται στην Εθνική
Πινακοθήκη.(Εικ.21) Η τεχνική που έχουν παραστεί οι μορφές θυμίζουν την
βυζαντινή τεχνοτροπία. Δεξιά και αριστερά από τα τρία πρόσωπα αποτυπώνονται
παραδοσιακά μοτίβα όπως ήταν η σελήνη και ο ήλιος.150
Κάτω από την κεντρική παράσταση της οικογένειάς του υπήρχε μια επιγραφή
όπου εξηγεί τον τρόπο τεχνικής που χρησιμοποίησε. “Τούτη η τοιχογραφία ιστορήθη
από τό Φώτη Κόντογλου απ' τ’ Αϊβαλί τής Μικράς Ασίας. Τόν βοηθήσανε ο πατέρας
του Αθανάσιος Χατζηκαμπούρης καί οι μαθητές Γιάννης Τσαρούχης από Πειραιά καί
Νίκος Εγγονόπουλος από Κωνσταντινούπολη. Γίνηκε μέ τό παλιό σύστημα πού
δουλεύανε οι μαστόροι στά μέρη τής Ανατολής πλήν σήμερα περιφρονημένο επειδή οι
τωρινοί άνθρωποι χάσανε τή γέψη τής αρχαίας τέχνης. Συνδράμανε δέ τούτη τήν
ιδιότροπη φαντασία μέ τή γνώμη καί μέ έργο φίλοι τού σπιτιού αγαπημένοι. Ανδρέας
Ξυγγόπουλος αρχαιολόγος καί Κώστας Καραγατσίδης ζωγράφος από Γανόχωρα καί
Έλλη Παπαδημητρίου από Σμύρνη. Τό σπίτι έγινε από τό τζενιέρη Κίμωνα Λάσκαρη
από Λαμία. Μήνας Σεπτέμβριος 1932”.151
Στην πάνω ζώνη, μέσα σε στρογγυλά μετάλλια, στο σύνολο δεκατέσσερα,152

είχε ζωγραφίσει τους αγαπημένους του ζωγράφους, ποιητές και φιλόσοφους,
ανθρώπους δηλαδή που θαύμαζε. Ξεκινώντας από τον Όμηρο, τον Πυθαγόρα, (Εικ.
22) τον Ηρόδοτο, τον Διογένη. (Εικ. 23) Ακόμη τους ζωγράφους Πανσέληνο,
Θεοφάνη και Δομίνικο Θεοτοκόπουλο.153 Όλοι έχουν απεικονιστεί ως μορφές Αγίων
όπως ακριβώς οι βυζαντινοί ακσητικοί άγιοι. Επιπλέον η κάθε μορφή έχει τη δική της
υπογραφή. Αριστερά από την πόρτα ζωγράφισε σκηνές που περιγράφονται στα
149
Ζίας:Κόντογλου, σελ.56-62
150
Ιερά Μητρόπολις Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Εκκλησιαστική Παρέμβαση, Φώτης Κόντογλου,
151
152
NationalGallery, Τοιχογραφία με την οποία ο καλλιτέχνης διακόσμησε το σπίτι του , Κόντογλου
Φώτης (1896-1965), https://www.nationalgallery.gr/el/zographikh-monimi-
ekthesi/painting/mesopolemos/i-genia-tou-30-paradosi-kai-monternismos/toihographia-me-tin-opoia-o-
kallitehnis-diakosmise-to-spiti-tou.html
153
41
αφηγήματα του, όπως το “Φακίρη της Ινδίας” (Εικ. 24) επίσης ως ένα ασκητή άγιο.
Ακόμη “ Ο ευτυχισμένος Κονέκ-Κονέκ”, (Εικ. 25) οι θαλασσοπόροι “Οι Ολλανδοί”
(Εικ. 26) δίπλα με τους “Ανθρωποφάγους”.(Εικ. 27) Δίπλα από αυτές τις σκηνές
αναπαριστά τον “Κατακλυσμό”, (Εικ. 28) μια ακομη παράσταση εμπνευσμένη από
τους Αγίους Σαράντα.154
Στο μεγάλο πίνακα ο οποίος βρίσκεται ανάμεσα στις 2 πόρτες απεικονίζει ένα
“Αιβαλιώτης καπετάνιος” (Εικ. 29) με ένα “Άγριο Της Βραζιλίας” (Εικ. 30) και ένα
“Άγριο της Ιάβας”. (Εικ. 31) Η ζώνη η οποία έχει και το μεγαλύτερο ύψος για την
ακρίβεια 115 εκατοστά είναι καλυμμένη με μορφές σε όρθια στάση, όπως ακριβώς
απεικονίζονται οι άγιοι στις τοιχογραφίες των εκκλησιών. Λεπτομέρεια της αποτελεί
η διακόσμηση στο κάτω μέρος του τοίχου. Όπως ακριβώς στη βυζαντινή ζωγραφική
έτσι και εδώ διακοσμεί με ποδέα.155
Επιπρόσθετα, το 1932 ο Φώτης Κόντογλου ζωγράφισε τον πίνακα

Παλαιστές156. (Εικ. 32). Σε αυτόν τον πίνακα παρατηρούμε ότι υπήρχαν σκοτεινοί
προπλασμοί, όπου ξεχωρίζουν οι σκούροι ασκοί κάτω από τα μάτια τους, καθώς και
οι πράσινοι τόνοι. Χάρη των χρωμάτων που χρησιμοποίησε σε αυτόν τον πίνακα και
της μορφολογίας όλα αυτά έχουν αποδοθεί με πιστότητα μεταβυζαντινούς και
βυζαντινούς τρόπους. Παρατηρώντας αυτό το έργο, εντοπίζουμε την προσπάθεια του
καλλιτέχνη να κρυφτεί πίσω από την ηθελημένα ατελή παράσταση. Πιο
συγκεκριμένα, μέσα από αυτό το έργο επεδίωξε να φανεί ότι ο δημιουργός του ήταν
αυτοδίδακτος και είχε ασπαστεί τη θρησκευτική ζωγραφική. Ο Φώτης Κόντογλου
έχει μιμηθεί τον αδέξιο τρόπο απεικόνισης των σωμάτων. Ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου
είχε εκφράσει θετικά για την ικανότητα του καλλιτέχνη να μετατρέπεται σε αδέξιο
καλλιτέχνη. Σε αυτή την εικόνα εντοπίζουμε ρεαλισμό, αγνότητα, αδεξιότητα,
χαρακτηριστικά τα οποία εντοπίζουμε στους λαϊκούς καλλιτέχνες. Σε αυτό το σημείο
καλό θα ήταν να αναφέρουμε ότι ο Φώτης Κόντογλου επιθυμούσε να αναδείξει ως
154
Τέχνη και Ζωή , Φώτης Κόντογλου , http://texni-zoi.blogspot.com/2013/07/blog-post.html
155
NationalGallery,Τοιχογραφία, https://www.nationalgallery.gr/el/zographikh-monimi-
ekthesi/painting/mesopolemos/i-genia-tou-30-paradosi-kai-monternismos/toihographia-me-tin-opoia-o-
kallitehnis-diakosmise-to-spiti-tou.html
156
Ζάρρα, Επιστροφή στην παράδοση: H περίπτωση του Φώτη Κόντογλου (1895-1965),
https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/3928/1/06_chapter_4.pdf , σελ. 15
42
αρετή την αδεξιότητα των παραδοσιακών καλλιτεχνών να αποδώσουν κάποιο
δομημένο σώμα157. Όμως, για να πετύχει αυτόν το στόχο, ο καλλιτέχνης πρέπει να
έχει επαρκή γνώση της τέχνης. Τα σώματα των ατόμων που έχουν απεικονιστεί με
καφέ. Οι φιγούρες αυτής της εικόνας έχουν απεικονιστεί με βάση τη βυζαντινή
τεχνοτροπία, παραπέμπουν έντονα σε μορφές Αγίων. Τα περιγράμματα τους είναι
έντονα. Αυτός ο πίνακας διακατέχεται από αυθεντικότητα, πρωτοτυπία και τόλμη και
κατορθώνει να μετατρέπει τις παραδοσιακές φόρμες και σύγχρονα έργα.
Η τοιχογράφηση στο Δημαρχείο Αθηνών από το 1937 έως το 1939, θεωρείται

το πιο σημαντικό σωζόμενο μεγαλύτερο in situ έργο του.158 Το σύνολο των
τοιχογραφιών του είναι ένα σύνολο κοσμικής ζωγραφικής όπου στεγάζονται στο
χώρο του Αναγνωστηρίου, το σημερινό γραφείο του Αντιδημάρχου, στον πρώτο
όροφο.159 Όταν ανατέθηκε το έργο στο Φώτη Κόντογλου, του ανατέθηκε σε
συνεργασία με τους Κωνσταντίνο Παρθένη και Γιώργο Γουναρόπουλο, επί
δημαρχείας Κ. Κοτζιά και ο Α. Πλυτά. Σκοπός των τριών καλλιτεχνών ήταν να
διακοσμήσουν τον εσωτερικό χώρο του Δημαρχείου με θέματα τα οποία ήταν
παρμένα από την ιστορία της πόλης των Αθηνών η οποία υπερείχε έναντι των άλλων
αστικών κέντρων και με γεγονότα από την μυθολογία.160
Όσον αφορά τον Κόντογλου ανέλαβε να διακοσμήσει την αίθουσα του

ισογείου και την αίθουσα του Προέδρου του Δημοτικού συμβουλίου. Σε ιδιόχειρα
σημειώματά του που βρέθηκαν, εντοπίστηκε η επιγραφή πού αφορούσε το έργο στο
Δημαρχείο των Αθηνών όπου τελικά δεν τοιχογραφήθηκε, για άγνωστους λόγους.
Στο χειρόγραφό του διαβάζουμε: “Επιγραφή διά τήν αίθουσαν τού Δημαρχείου τήν
οποίαν εζωγράφισα. Η παρούσα ζωγραφιά εφιλοτεχνήθη όπως εν σχήμασι γραπτοίς
διαμένη πρό τών ομμάτων εις αιώνα ο κύκλος τής ελληνικής φυλής, από τών πρώτων
αυτής προπατόρων μέχρι τών καθ’ ημάς… Εζωγραφήθη δέ μετά πόθου καί
157
https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/3928/1/06_chapter_4.pdf, σελ.15
158
Καπνικαρέα , Τοιχογράφηση, https://kapnikarea.wordpress.com/φώτης-κόντογλου/
159
160
Αθηναίος ,Κόντογλου,https://www.haef.gr/-/media/files/haef/athens-lykeio-college/usefull-
43
φιλοτιμίας πολλής φαντασία καί χειρί Φωτίου Κόντογλου τού εκ Κυδωνιών τής
Μικράς Ασίας. 1940”.161
Τα έργα του ήταν εμπνευσμένα από τη μυθολογία και από ιστορικά πρόσωπα.
Καλύπτοντας έτσι όλη τη σημαντική διαδρομή του έθνους με παραστάσεις από την
μυθολογία, τη Βυζαντινή ιστορία, μέχρι και την Επανάσταση του 1821. Οι
τεχνοτροπίες που επιλέγει και τα εκφραστικά μέσα, αφορούν την ρωμαϊκή, την
ελληνιστική, την μεταβυζαντινή και τη λαϊκή τέχνη. Μέσα από αυτά του τα έργα
είχε σκοπό να αναδείξει τη διαχρονικότητα του ελληνικού πολιτισμού.162
Η τοιχογράφηση των παραστάσεων στο ισόγειο του Δημοτικού Μεγάρου έχει

χωριστεί σε ζώνες. (Εικ. 33) Για την αγιογράφηση αυτών των τοιχογραφιών
προτίμησε να χρησιμοποιήσει τη βυζαντινή ζωγραφική. Έτσι, οι μορφές τους
διαθέτουν μια πλαστική απόδοση και είναι ενταγμένες μέσα σε στενό περίγραμμα. Τα
χρώματα που χρησιμοποιούνται εδώ είναι μουντά, ενώ απουσιάζουν τα φωτεινά
χρώματα. Αυτές τις τοιχογραφίες, αν τις παρατηρήσει κάποιος από μακριά, είναι σαν
να επικρατεί ένα χρώμα. Παρ’ όλα αυτά, πρέπει να σημειωθεί ότι είχε ιδιαίτερη
αγάπη στην εκκλησιαστική τέχνη και για όσο καιρό ζωγράφιζε άλλα θέματα, δεν
παρέλειπε να ασχολείται και με τη μεγάλη του αγάπη.
Με έναν από τους βοηθούς του και μαθητή του, τον Ιωάννη Τσαρούχη,
εξιστορούν 22 εικόνες. Μια ιστορία την οποία εξιστορεί σχετίζεται με την οικογένεια
του Ερεχθέα, ο οποίος ήταν βασιλιάς της Αθήνας. (Εικ. 34) Σε αυτές τις τοιχογραφίες
εντοπίζουμε τον Ερεχθέα να μονομαχεί με τον Εύμολπο για το θρόνο της Αθήνας. Η
κόρη του, Ωρείθυια, εμφανίζεται στη σκηνή αρπαγής της από τον Βορρά. Οι άλλες
τρεις κόρες, οι οποίες ήταν η Πρόκριδα, η Κρέουσα και η Χθόνια εμφανίζονται με
την ημίγυμνη μορφή της Πεντέλης, δεξιά της κεντρικής σκηνής. Στα αριστερά αυτής
της εικόνες είναι οι 3 γιοι του Ερεχθέα, οι οποίοι ήταν ο Μητίωντας, ο Πάνδωρος κι ο
Υμηττός. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτή η εικόνα έχει συμβολικό χαρακτήρα,
διότι συμβολίζει την απαρχή των ελληνικών φυλών. Σε αυτή την τοιχογραφία
εμφανίζονται ο πιο παλιός άρχοντας της Αθήνας, μαζί με την Κρέουσα. Απέναντι από
161
Αθηναίος ,Κόντογλου,https://www.haef.gr/-/media/files/haef/athens-lykeio-college/usefull-
162
Κοινός Παρονομαστής, Δημαρχείο, http://koinosparanomastis.blogspot.com/2014/11/1937.html
44
αυτή την τοιχογραφία υπάρχουν τέσσερις σκηνές από τα κατορθώματα του Θησέα.163
Στην τοιχογραφία όπου εμφανίζεται η Αθηνά164 να δέχεται δώρα από 12 ιωνικές
πόλεις, (Εικ. 35) ο Φώτης Κόντογλου, με αλληγορική διάθεση, αναγνωρίζει την
Αθήνα ως μητροπολιτικό κέντρο της Ελλάδας, όπου δέχεται τους πρόσφυγες από τη
Μικρασιατική Καταστροφή. Σε αυτές τις τοιχογραφίες υπάρχει μια αφηγηματική
διάθεση, η οποία πλαισιώνεται από τη λιτή βυζαντινή τεχνική των καθαρών
περιγραμμάτων, των απαλών, σεμνών, των μουντών χρωμάτων, της μικρής κλίμακας,
η πλαστικότητα μορφών και η έλλειψη πλαστικότητας των μορφών. Επίσης, τα
πομπήινα πρότυπα θυμίζουν τα γυμνά κορμιά των εικονιζόμενων, τα οποία διαθέτουν
άψογη ανατομία. Αυτά τα έργα θυμίζουν αρκετά αρχαίες αγγειογραφίες και
βυζαντινές τοιχογραφίες. Οι Βυζαντινοί βασιλείς έχουν αποδοθεί σαν να είναι
Έλληνες βοσκοί. Οι Αρχαίοι Έλληνες είχαν αποδοθεί με βυζαντινά
χαρακτηριστικά165. Οι τοιχογραφίες της πάνω ζώνης ξεκινούν με τον «Ιαπετό
αρχαιότατων ανθρώπων». Αυτή η τοιχογραφία απεικονίστηκε με πρωτόγονη και
σωματώδη διάπλαση. Μετέπειτα εντοπίζουμε τους γενάρχες των Ελλήνων, αλλά και
τους Έλληνες φιλοσόφους. (Εικ. 36) (Εικ. 37) Όσον αφορά τη χριστιανική ιστορία
την εντοπίζουμε στον Άγιο Διονύσιο τον Αεροπαγίτη.
Η αλήθεια είναι ότι επέλεξε λίγες μορφές από τη νεότερη ιστορία, κάποιες
από τις οποίες ήταν ο Ρήγας Φεραίος, ο Καπετάν Ανδρούτσος και ο Δομήνικος
Θεοτοκόπουλος. Πιο συγκεκριμένα, ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος έχει αποδοθεί με
τα πιο γνωστά του φυσιογνωμικά του χαρακτηριστικά, όπως φαίνεται μέσα από την
αυτοπροσωπογραφία του. Στη συνέχεια, ο Καπετάν Ανδρούτσος, πατήρ του
«Οδησσέως», έχει απεικονιστεί με λυγερή κορμοστασιά, φορώντας φουστανέλα και
με πλουμιστά άρματα. Ο Ρήγας Φεραίος, ο οποίος ήταν ο πρωτομάρτυρας της
ελευθερίας, έχει στο κάτω μέρος του την εξής επιγραφή: «Τι σε ωφελείν αν ζήσεις
και είσαι στη σκλαβιά φαντάσου πως σε ψένουν κάθε ώρα στη φωτιά». Στο κάτω
τοίχος και πιο συγκεκριμένα στον ανατολικό τοίχο, η ιστόρηση ξεκινάει με τις
163
Κοινός Παρονομαστής, Όταν ο Φώτης Κόντογλου ζωγράφιζε το Δημαρχείο της Αθήνας το 1937,
http://koinosparanomastis.blogspot.com/2014/11/1937.html
164
Lifo, Στα άδυτα του Δημαρχείου της Αθήνας, https://www.lifo.gr/articles/athens_articles/229242/sta-
adyta-toy-dimarxeioy-tis-athinas
165
Αθηναίος, Φώτης Κόντογλου, https://www.haef.gr/-/media/files/haef/athens-lykeio-college/usefull-
45
φυσιογνωμίες του Γραίκου, του Ιαπετού και του Αρκαδά και στη συνέχεια,
παρατηρούμε εικόνες από την Τροία και των αγώνων. Μετέπειτα εντοπίζουμε σκηνές
από το Βυζάντιο, τη μυθολογία, καθώς και άλλα ιστορικά γεγονότα.
Σε κεντρικό σημείο βρίσκεται η απεικόνιση του Μεγάλου Αλεξάνδρου, με

σκηνές από τη ζωή του, αλλά και του Φιλίππου. Ο τοίχος αποτελείται από 3 θέματα,
τα οποία δεν ξεχωρίζουν μεταξύ τους. Το πρώτο θέμα αφορά τα πιο σημαντικά
γεγονότα της ζωής του Φιλίππου. Στο δεύτερο θέμα, που εικονίζεται πάνω από την
πόρτα, εντοπίζουμε τον Μέγα Αλέξανδρο να δαμάζει τον Βουκεφάλα, σε μια
ζωντανή ζωγραφιά.166 (Eικ. 38) Πιο περιγραφικά, στο δεύτερο θέμα φαίνεται το
παιδικό κατόρθωμα του Μέγα Αλεξάνδρου, όπου ως μικρό παλικάρι, φορώντας ένα
χιτώνα, αρπάζει από τη χαίτη το άλογό του, δίνοντας την αίσθηση στους θεατές ότι
πετάει στον αέρα. Στο τρίτο θέμα απεικονίζεται ο Φίλιππος, ο οποίος ήταν
καθισμένος στο θρόνο του και ήταν περιτριγυρισμένος από φίλους και στρατιώτες.
Στο επόμενο επίπεδο «εκτυλίσσεται» η ιστορία του Βυζαντίου. Σε αυτή την
τοιχογραφία εικονίζεται ο Ιωάννης Τσιμισκής. Η παράσταση τελειώνει με τις
ολόσωμες μορφές των πρωταγωνιστών του 1821.167
Εξετάζοντας προσεκτικά αυτές τις τοιχογραφίες, γίνεται κατανοητό ότι ο

Φώτης Κόντογλου ήταν γνώστης όλων των τεχνικών και επιδίωκε μέσα από αυτές τις
τοιχογραφίες να αναδείξει την ενότητα του Ελληνισμού. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι
οι τοιχογραφίες του Δημαρχείου είναι μία από τις πιο ολοκληρωμένες δουλειές του
καλλιτέχνη. Σε αυτές χρησιμοποίησε τη βυζαντινή τέχνη, έτσι ώστε να δώσει έμφαση
στην ελληνική παράδοση, την ιστορία και τη θρησκεία.168
Ο Κόντογλου είχε ταλέντο στην ιστόρηση χειρογράφων. Χαρακτηριστικό

παράδειγμα αποτελέι ο «Αστρολάβος» ο οποίος τυπώνεται το 1935 με χρωματιστές
μικρογραφίες.169 Μετά από αυτό το έργο δημιουργήθηκαν μικρές μικρογραφίες άλλες
166
Τα Νέα, Δημαρχείου, https://www.tanea.gr/print/2018/12/24/greece/to-dimarxeio-exei-lfti-diki-tou-
istoria/
167
Λιάπη, Καλλιτέχνες
http://dione.lib.unipi.gr/xmlui/bitstream/handle/unipi/12616/LIAPI_17039.pdf?sequence=1&isAllowed
=y, σελ.31
168
Αθηναίος, Φώτης Κόντογλου, https://www.haef.gr/-/media/files/haef/athens-lykeio-college/usefull-
links/mathitikes-ekdoseis/athineos/athinaios16a/athinaiosfevr16.pdf?la=el, σελ.14
169
Φώτης Κόντογλου- Χρονολόγιο ,
46
ήταν προσωπογραφίες και άλλες ήταν ασπρόμαυρα σχέδια. Πιο συγκεκριμένα, είχε
συνθέσει προσωπογραφίες Ελλήνων και ξένων προσωπικοτήτων, όπως και
Αιγυπτίων. Σε αυτές εμφανίζονταν πρόσωπα, τα οποία είχαν παίξει καθοριστικό ρόλο
στη διαμόρφωση του ελληνικού κράτους. Μία από τις πιο όμορφες παραστάσεις του
ήταν αυτή των μικρασιατικών πόλεων. Σε αυτές σκιαγραφούσε τις μορφές με βάση
τα βυζαντινά πρότυπα. Για να διαμορφώσει μια μορφή, για παράδειγμα, εξέταζε από
ποια ιστορική εποχή προερχόταν και αναλόγως εικονογραφούσε.
Αυτή την δεκαετία ασχολήθηκε με την ιστόρηση των εκκλησιών όπου ήταν το
όνειρό του. Την πρώτη του ευκαιρία την είχε δώσει η οικογένεια Ζαΐμη για το
παρεκκλήσι της Αγίας Λουκίας170. Το συγκεκριμένο παρεκκλήσι είχε δημιουργηθεί
σε ύφος καλλιγραφημένης βυζαντινής γραφής σε φωτεινές χρωματικές κλίμακες με
έντονη γραμμικότητα και με έμφαση στα περιγράμματα171. Μετέπειτα ζωγράφισε το
τέμπλο, καθώς και άλλες εικόνες στο ναό της Αγίας Κατερίνας στο νοσοκομείο του
Ερυθρού Σταυρού. Το πρώτο τέμπλο που είχε αναλάβει εκτός Ελλάδας ήταν στην
Ηλιούπολη του Καίρου.172 Στην Αίγυπτο είχε έρθει σε επαφή με τα πορτραίτα
Φαγιούμ173 τα οποία τον επηρέασαν καλλιτεχνικά. Μερικά αντιπροσωπευτικά
δείγματα επηρεασμένα από τα πορτρέτα Φαγιούμ ήταν η προσωπογραφία της
γυναίκας του Μαρίας Κόντογλου.174 Ένα άλλο αντιπροσωπευτικό δείγμα του
καλλιτεχνικού του έργου ήταν η Κεφαλή γυναίκας, η εικόνα της Αγίας Αικατερίνης
στο ναό της Ζωοδόχους Πηγή Παιανίας και το Παρεκκλήσι Πεσμαζόγλου.175
Σύμφωνα με τη Liz James, η οποία σχολίασε την ψηφιδωτή εικόνα της

Παναγίας, στην κόγχη της αψίδας στην Αγία Σοφία, στην Κωνσταντινούπολη, ο ναός
λειτουργεί με όλες τις «αισθήσεις της» εγκατάστασης και με αυτόν τον τρόπο
μετατρέπεται σε επίγειο ουρανό176. Στο συγκεκριμένο ναό γίνεται αντιληπτό ότι με
την ιστόρησή του, ο καλλιτέχνης δεν επιδιώκει την απλή παράθεση εικόνων πάνω σε
170
171
Lifo ,Βυζαντινό Μουσείο, https://www.lifo.gr/now/culture/83824
172
Ζίας: Κόντογλου, σελ.69-74
173
Δρακοπουλιάδα, Κόντογλου, https://www.drakopouliada.gr/ο-φώτης-κόντογλου-1895-1965/
174
175
176
Κόρδη, Ο Εικονογραφημένο Ι. Ναός της Ζωοδόχου Πηγής Παιανίας ως εικαστική εγκατάσταση,
http://inzp.gr/wp-content/uploads/2017/02/eikonografisi.pdf
47
μια ουδέτερη επιφάνεια, αλλά τη συν-λειτουργία του ζωγραφικού και του
αρχιτεκτονικού χωρο-χρόνου, έτσι ώστε να δημιουργήσει ένα εικαστικό περιβάλλον
για το θεατή. Θα παραθέσουμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα σχετικά με το
σεβασμό που αποπνέει η βυζαντινή ζωγραφική, το οποίο είναι η αποφυγή του
ζωγραφικού βάθους, το οποίο θα οδηγούσε στην περιθωριοποίηση της λειτουργίας
του ναού, αλλά και στη διάτρηση της αρχιτεκτονικής φόρμας. Επίσης, ο ναός αυτό θα
μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ζωγραφική εγκατάσταση, διότι ο ζωγραφικός χώρος
στη βυζαντινή ζωγραφική αναπτύσσεται μπροστά από τη ζωγραφική επιφάνεια.
Επίσης αν αυτό το γεγονός συνδυαστεί με τη χρήση της σχετικής ή της ανάστροφης
προοπτικής, καθώς και με τα χρώματα, αυτά έχουν ως αποτέλεσμα την κίνηση των
ζωγραφικών μορφών προς τον θεατή. Η πρώτη εμπειρία που έχει όταν κάποιος
μπαίνει στο ναό είναι όταν μελετάει την ατμόσφαιρα του ναού, που υποδηλώνει μία
ενότητα. Ο Φώτης Κόντογλου στο συγκεκριμένο ναό επέλεξε μια κλασική
ανθρωπομετρία, αυτό το ύφος ήταν καθοριστικό για τη δουλειά.
Στο παρεκκλήσι της αγίας Λουκίας στο Ρίο χρησιμοποιεί συχνά οχτώ κεφάλια. Όσον
αφορά το παρεκκλήσι της αγίας Ειρήνης στην Κηφισιά χρησιμοποιεί 7 κεφάλια και
στη Ζωοδόχο Πηγή της Παιανίας χρησιμοποιεί 7 κεφάλια. Από αυτό το γεγονός
γίνεται αντιληπτή η σοφία του καλλιτέχνη, διότι έχει συνδυαστεί με το ύψος του
ναού, μία επιλογή που κάνει τις φιγούρες να φαίνονται πιο μακριές, καθώς
διατηρείται παράλληλα και η στιβαρότητα των μορφών που παρουσιάζονται. Επίσης,
τα χρώματα που έχει επιλέξει για τις εικόνες του είναι καθοριστικά για την ανάπτυξη
της δουλειάς του. Για παράδειγμα η εικόνα της Γεννήσεως, (Εικ. 39) το χρώμα που
κυριαρχεί είναι ένα σκούρο γαλαζοπράσινο, στο οποίο έχει ενσωματωθεί ώχρα, κι
αυτό για να «σπάσει» την ωμότητα και την επιθετικότητα του κάμπου. Το χρώμα
αυτό καλύπτει μία μεγάλη επιφάνεια του έργου και με αυτόν τον τρόπο καθορίζεται
το ύφος της τοιχογράφησης. Το σκούρο χρώμα που έχει επιλέξει με τη θερμή του
υπόσταση καθορίζει και τις υπόλοιπες χρωματικές του επιλογές, αλλά και το σχέδιο.
Ο σκουρόχρωμος κάμπος αναγκάζει τον καλλιτέχνη να κινηθεί σε ανοιχτόχρωμους
προπλασμούς. (Εικ. 40) Για να βγάλει τις μορφές είτε σε σκουρόχρωμους
48
προπλασμούς δυναμώνει τα γραψίματα, τα οποία γίνονται σε μαύρο χρώμα.177 ( Εικ.
41).
Η δεύτερη επιλογή τον αναγκάζει να βγάλει πιο απλά και στενά φωτίσματα,
ώστε να δημιουργήσει μια πιο άκαμπτη και πιο αυστηρή ζωγραφική ατμόσφαιρα, την
οποία τη συναντάμε πολύ μακριά από την αντίστοιχη του παρεκκλησιού της Αγίας
Ειρήνης, το οποίο βρίσκεται στην Κηφισιά, η οποία κτίστηκε πριν από λίγα χρόνια. Η
άνεση του Φώτη Κόντογλου να αλλάζει από το ένα θέμα στο άλλο με ιδιαίτερη άνεση
μαρτυράει την εμπειρία και τη γνώση που διέθετε. Επίσης φαίνεται η ικανότητά του
να φτιάχνει το πιο κατάλληλο ζωγραφικό κλίμα. Για παράδειγμα, τα α χρώματα που
επέλεγε είναι περιορισμένα και απλά, γήινα, όπως το χοντοκόκκινο, το λαδί, το
όμπρες, η ώχρα, καθώς και ανοιχτόχρωμα και ανθηρά χρώματα, με την ανάμιξη της
ώχρας, της όμπρας, του μαύρο, του άσπρου και του χοντροκόκκινου.
Η χρωματική ανέλιξη γίνεται με την προσθήκη του άσπρου. Πιο

συγκεκριμένα, το επιθυμητό αποτέλεσμα δινόταν με λίγη χρήση της ώχρας, ώστε να
κάνει πιο καλαίσθητο το ψιμίθι με αποτέλεσμα να μην υπάρχουν ψυχρές αποχρώσεις
και το τελικό αποτέλεσμα έδενε με τον κάμπο και αναδυόταν μια θερμή ανταύγεια.
Ο Φώτης Κόντογλου προάσπιζε τη βυζαντινή ζωγραφική, καθώς επέλεγε την

απλή και λιτή έκφραση προσώπου, έτσι ώστε να μην περιγράφονται τα συναισθήματα
και οι εκφράσεις στα πρόσωπα που αναπαριστούσε κι αυτό διότι δεν ήθελε να
καταστρέφεται η ενότητα στις εικόνες. Οι καλλιτέχνες, όπως και οι πιστοί, άλλωστε,
ενδιαφερόντουσαν για την αλήθεια αυτή καθαυτή και όχι πώς τη βίωναν οι άγιοι, οι
οποίοι που απεικονίζονταν στις εικόνες. Ο Φώτης Κόντογλου, ο οποίος εξυπηρετούσε
αυτή τη βυζαντινή ζωγραφική, προσπαθούσε να μην αποδίδει συναισθήματα στους
Αγίους. Επιθυμούσε οι εικόνες να μην εκφράζουν κάποιο συναίσθημα και γι’ αυτό
απεικόνιζε τα πρόσωπα στις εικόνες του όσο πιο απλά γινόταν. Με αυτόν τον τρόπο
έδινε τη δυνατότητα στο θεατή να εστιάζει περισσότερο στην ενέργεια των
εικονιζόμενων και όχι στα πρόσωπά τους. Το πιο βασικό στοιχείο της ζωγραφικής
του ήταν η βασική σύνθεση και όχι τα επιμέρους στοιχεία μιας εικόνας. Από αυτό
γίνεται αντιληπτό ότι ο καλλιτέχνης δεν μιμείτο κανένα συγκεκριμένα ρεύμα. Για
177
Κόρδη, Εικαστική εγκατάσταση. http://inzp.gr/wp-content/uploads/2017/02/eikonografisi.pdf,
σελ.2
49
παράδειγμα, όταν ο Φώτης Κόντογλου καλούνταν να δημιουργήσει, αλλά και να
αναζωογονήσει το καλλιτεχνικό του έργο χωρίς να χάνει την ουσία. Επέμενε στη
σύνθεση και, παράλληλα, παρέμενε στη ζήτηση του όλου178. Δεν επιθυμούσε να
εστιάσει στην επίτευξη των αποσπασματικών λύσεων.
Στις παραστάσεις, ο τρόπος της σύνθεσης του καλλιτέχνη ήταν ταυτόχρονα

παραδοσιακός αλλά και προσωπικός. Για παράδειγμα, όσον αφορά την εικόνα του
Αγίου Χριστόφορου (Εικ. 42), η οποία είναι απλή, δείχνει ξεκάθαρα τις εικαστικές
δυνατότητές του. Είναι αλήθεια ότι ο Φώτης Κόντογλου δεν πρωτοτυπεί με τη μορφή
και τη σύνθεση, αλλά αντιμετώπιζε τη ζωγραφική με έναν προσωπικό τρόπο, με τον
οποίο κατόρθωνε να αναδεικνύει τις ικανότητές του στη ζωγραφική. Στην εικόνα
αυτή φαίνεται ο Άγιος να περπατάει μέσα στα νερά, ενώ παράλληλα έχει στην πλάτη
του τον Κύριό του, κατά τον οποίο στρέφει το βλέμμα του. Ο Χριστός, ο οποίος
κρατάει στα χέρια του ειλητάριο, ευλογεί τον Άγιο, ακουμπώντας τον στο κεφάλι. Το
πιο εντυπωσιακό στοιχείο αυτής της εικόνας είναι πως ο καλλιτέχνης έχει
δημιουργήσει την εικόνα με τέτοιον τρόπο, ώστε να υπάρχει ζωντάνια και ενότητα,
χωρίς να χαθεί η μνημειακότητα179. Σε αυτήν την εικόνα, ο καλλιτέχνης έχει επιλέξει
να χρησιμοποιήσει απαλά χρώματα, με ρόδινες αποχρώσεις, όπως φαίνονται στα
ρούχα του αγίου, που είναι σκούρο πράσινο. Με την επιλογή αυτών των χρωμάτων
έχει προσδώσει ενότητα στην εικόνα. Επίσης, ένα άλλο ιδιαίτερο στοιχείο αυτής της
εικόνας είναι η κίνηση που της έχει προσδώσει. Για παράδειγμα, έστησε τη σύνθεσή
του σε χιαστί διασταυρωμένους άξονες και με αυτόν τον τρόπο πέτυχε ένα θαυμάσιο
ρυθμό, όπου οι άξονες γίνονται εύκολα αντιληπτοί.
Ένα άλλο πολύ σημαντικό έργο του είναι η «Ανάσταση του Λαζάρου» (Εικ.
43). Πρόκειται για μία εικόνα με πυκνή σύνθεση, η οποία σφύζει από ζωή, όπου
εικονίζονται σκαλωτά βουνά, τα οποία έχουν διαβαθμίσεις και τα οποία φτάνουν
μέχρι τον ουρανό. Στην εικόνα αυτή, τα βουνά φαίνονται σαν να κινούνται προς
αντίθετη κατεύθυνση από τον Υιό του Θεού, έτσι συνθέτουν μια δυνατή αντίστιξη-
κίνηση. Στα δεξιά από τον Λάζαρο, ο οποίος έχει απεικονιστεί με θλιμμένο ύφος, το
βλέμμα του είναι στραμμένο προς τον Χριστό. Ο Λάζαρος είναι περιτριγυρισμένος
178
Κόρδη, Εικαστική εγκατάσταση, http://inzp.gr/wp-content/uploads/2017/02/eikonografisi.pdf, σελ. 4
179
50
από τους δούλους, οι οποίοι μετακινούν την ταφόπλακα και ταυτόχρονα ξετυλίγουν
το σάβανό του. Στα δεξιά της εικόνας απεικονίζονται οι μαθητές και ο Χριστός, ο
οποίος φοράει σκουρόχρωμα ενδύματα και ευλογεί τον Λάζαρο. Σε αυτό το σημείο
για να τονίσει τη χειρονομία του Υιού, ο Κόντογλου έχει αφήσει αφώτιστο το
περιβάλλον κι αυτό για να δώσει ιδιαίτερη έμφαση στα χέρια του Χριστού. Σε ένα
σημείο της εικόνας εντοπίζουμε τις αδερφές του Λαζάρου, οι οποίες ευχαριστούν τον
Χριστό, ενώ στο βάθος, όπου απεικονίζονται τα βουνά, απεικονίζεται μία ομάδα
Εβραίων, οι οποίοι απορούν για τα γεγονότα που εκτυλίσσονται. Σε αυτή την εικόνα,
ο καλλιτέχνης οργανώνει τα πάντα με χιαστί άξονες, εκτός από τα χέρια του Χριστού.
Με τη στατική επιλογή του, ο καλλιτέχνης επιδίωξε ώστε να αναδείξει ότι για

τα πάντα μεριμνά ο Θεός για το ανθρώπινο είδος. Όσον αφορά τα χρώματα, ο
καλλιτέχνης έχει επιλέξει σκούρα χρώματα, αλλά και κλειστούς προπλασμούς, με
τους οποίους χαράζονται τα μαύρα γραψίματα, όπου τα σπάει με λευκά κίτρινο
φωτίσματα, τα οποία μοιάζουν με αστραπές, που ξεκινούν από την εικόνα ώστε να
φτάσουν στο θεατή. Με αυτόν τον τρόπο, ο καλλιτέχνης κατόρθωσε να ζωντανέψει
τη συγκεκριμένη εικόνα, αλλά και να την καταστήσει λειτουργική προς το θεατή.
Συνεπώς φαίνεται ότι ο Φώτης Κόντογλου μπορεί να χρησιμοποιεί την παράδοση,
αλλά ταυτόχρονα προσθέτει την προσωπική του τεχνοτροπία, δημιουργώντας με
αυτόν τον τρόπο το δικό του ζωγραφικό κλίμα, το οποίο αποπνέει μέσα από την
ατμόσφαιρα της παράδοσης των βυζαντινών μαέστρων. Ο ρυθμός στις συνθέσεις
είναι απλός, ρευστός και σοβαρός.
Όσον αφορά το συνολικό αισθητικό εικαστικό περιβάλλον του ναού, θα

μπορούσαμε να πούμε ότι ο χώρος του είναι χαμηλός εξαιτίας της κατασκευής του.
Δεν είναι ιδιαίτερα φωτεινός ναός, διότι δεν υπάρχουν σε αυτόν πολλά παράθυρα. Ο
Κόντογλου εκμεταλλεύτηκε το χαμηλό φωτισμό του ναού και επιχείρησε να δώσει
φως μέσα από τη ζωγραφική του. Γι’ αυτόν το λόγο διατήρησε τη τονικότητα
χαμηλή. Συνεπώς, για να διατηρήσει τη χαμηλή τονικότητα, ένωσε το κλίμα του
χώρου για να δημιουργήσει ζωγραφική, ξεκινώντας από το σκούρο κάμπο. Χάρη
στην πλαστικότητα των φωτισμών, οι μορφές ανοίγουν ήσυχα προς τους θεατές. Ο
Φώτης Κόντογλου με αυτόν τον τρόπο έχει καταφέρει να δημιουργήσει μια
κατανυκτική ατμόσφαιρα, χωρίς εντάσεις.
51
Όσον αφορά τις τοιχογραφίες, λειτουργούν καθαρτικά, ενώ παράλληλα έχουν
και γνωσιολογική λειτουργία. Ο Φώτης Κόντογλου χρησιμοποίησε τρεις τρόπους της
μεταβυζαντινής περιόδου, όπως η αντιθετική διαλεκτική, η αντιπαλότητα των
στοιχείων, καθώς και η διάσπαση. Πιο συγκεκριμένα, μέσω της διάσπασης
προβάλλεται η φιλότητα, η καταλλαγή και ην αλληλοπεριχώρηση, στοιχεία που
επηρεάζουν τον ψυχισμό του θεατή. Αυτό οφείλεται στην επιλογή του καλλιτέχνη,
αλλά και του Β. Μπρούσαλη, οι οποίοι αντιμετώπισαν τις τοιχογραφίες σαν ένα
σύνολο. Όσον αφορά τη νότια κεραία του σταυρού του κυρίως ναού, ο Φώτης
Κόντογλου την αντιμετώπισε ως ενιαία, προκαλώντας έτσι το αίσθημα της ενότητας.
Η επιφάνεια είναι διαχωρισμένη σε 4 ζώνες: αριστερά και δεξιά στο κάτω μέρος της
νότιας εισόδου, ο Φώτης Κόντογλου απεικόνισε 2 ομάδες, οι οποίες αποτελούνταν
από δύο ολόσωμες μορφές Αγίων. Στα δεξιά μπορούμε να εντοπίσουμε τον Ανδρέα
τον στρατηλάτη και τον Άγιο Φανούριο. Αριστερά βρίσκονται ο Άγιος
Παντελεήμωνας και ο Άγιος Ιωάννης, ο Πρόδρομος.
Στη δεύτερη ζώνη συναντάμε τη μορφή του Αγίου Γερμανού

Κωνσταντινουπόλεως, αλλά και του Αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού, οι οποίοι έχουν
στα χέρια τους ειλητάρια, τα οποία περιέχουν στίχους όπου αφορούν στην Παναγιά.
Στο υπέρυθρο ζωγράφισε το άγιο μανδήλιο. Σε αυτή την εικόνα μπορούμε να
διακρίνουμε το κεφάλι του Χριστού, που απεικονίζεται με καθαρό βλέμμα. Στην
Τρίτη ζώνη, η οποία είναι το κέντρο, διαφαίνεται ένα μεγάλο παράθυρο, με διάτρητο
φράγμα, το οποίο επιτρέπει να εισέλθει στο ναό ελάχιστο φως. Στην τρίτη ζώνη
εντοπίζουμε και άλλες ομάδες μετωπικών Αγίων, όπως στα δεξιά, τον Άγιο Αμφιανό,
ενώ στα αριστερά τους Άγιους Μάρτυρες, Αυξέντιο και Σαμωνά. Στην τέταρτη ζώνη
εικονίζεται η Ανάσταση, όπου φαίνεται ο Χριστός να εγείρει τους δύο προπάτορες. Η
τεχνοτροπία που έχει υιοθετήσει στην παρούσα εικόνα είναι η βυζαντινή, όπου είναι
έκδηλες οι στενές φόρμες, το αυστηρό περίγραμμα και μικρή κλίμακα. Τα χρώματα
που είχε χρησιμοποιήσει είναι μουντά, δείχνοντας μια ιδιαίτερη προτίμηση προς το
καστανό και το μπλε. Στόχος του ήταν να υπάρχει ενότητα στις εικόνες του. Έτσι, κι
αυτή σύνθεσή του ήταν απλή. Σε αυτή την περίπτωση, χώρισε το ναό σε τέσσερις
ζώνες, ώστε να μπορέσει να αναπτύξει τις εικόνες του, οι οποίες έχουν το κατάλληλο
μέγεθος για τις διαστάσεις του συγκεκριμένου ναού.
52
Επίσης, οι επιλογές των εικόνων δεν ήταν καθόλου τυχαίες, διότι
προτιμήθηκαν με βάση τη δυνατότητα στησίματός τους στο χώρο, ώστε να
αναδείξουν την αρχιτεκτονική τους. Οι δυο ζώνες στις οποίες εντοπίζονται ολόσωμες
φιγούρες “δένουν” το χώρο και αναδεικνύουν το ύψος, κάτι που έχει ως αποτέλεσμα
να προσδίδεται μία στιβαρότητα στην όλη σύνθεση. Η εικόνα «τα εις Άδου
καθόδου» χτίζεται έτσι ώστε να ακολουθεί το ρυθμό της καμπύλης της
αρχιτεκτονικής φόρμας. Αυτή η κίνηση είναι ενδεικτική των δύο μνημείων από τα
οποία προέρχονται οι προπάτορες Εύα και Αδάμ. Την ίδια κατεύθυνση έχουν και οι
ολόσωμες μορφές των υμνογράφων Δαμασκηνού και Γερμανού, οι οποίοι
απεικονίζονται με ελαφρά κλίση του σώματος, με αποτέλεσμα να ακολουθούν την
καμπυλότητα των παραθύρων. Εντυπωσιακή είναι η κίνηση των ειληταρίων, που
λόγω μεγέθους έδωσαν περισσότερη κίνηση. Χρησιμοποιώντας τα δύο αυτά στοιχεία,
ο καλλιτέχνης έχει αντιμετωπίσει την επιφάνεια ως εικαστικό όλο.
Ο Φώτης Κόντογλου στο κέντρο του τοίχου έχει ζωγραφίσει την παράσταση
του Γεννεσίου της Θεοτόκου. Αυτή η παράσταση ελαφραίνει το κλίμα του ναού και
ταυτόχρονα διασπά την εικαστική μονοτονία. Η Γέννηση δεν είναι από τα κεντρικά
θέματα της θρησκευτικής τέχνης στη χριστιανική ιστορία. Αφού ακολουθούσαν τις
σημαντικές παραδόσεις και την καθημερινή ζωή, ο Υιός και η Παναγιά
απομονώθηκαν από τη Γέννηση. Πολλές φορές αποτέλεσαν κεντρικό θέμα. Το θέμα
αυτής της τοιχογραφίας είναι η “Μητέρα του Θεού”, ένα θέμα που ενέπνευσε και
πολλούς άλλους καλλιτέχνες. Η εικόνα διατηρεί τα ιστορικά της στοιχεία και σοβαρό
ύφος, ενώ δεν υπάρχουν σκιές και προοπτική.180 Όλα είναι ευδιάκριτα και φωτεινά,
διότι φωτίζονται πνευματικά. Σε αυτή την τοιχογραφία είναι φανερή η επίδραση που
δέχτηκε ο καλλιτέχνης από έργα στο κάστρο Μυστρά. Η Δυτική και η Ανατολική
εκκλησία, ενώ είχαν διαφορές, συμφώνησαν ώστε οι περισσότερες εικόνες να
εμφανίζουν τη Βρεφοκρατούσα Παναγία. Χάρη στον Φώτη Κόντογλου αναβιώθηκε η
βυζαντινή ζωγραφική, στην οποία ο ίδιος επέλεξε σοφά τα χρώματα που
χρησιμοποίησε. Για παράδειγμα, είχε επιλέξει κυρίως κλειστά χρώματα, ενώ δεν
λείπουν και οι συνθέσεις. Στον τρούλο απεικονίζονται ο Άγιος Γεώργιος (Εικ. 44) και
ο Άγιος Θεόδωρος (Εικ. 45).
180
Πεμπτουσία, Η Γέννηση του Χριστού στην Αγιογραφία, https://www.pemptousia.gr/2019/12/i-
gennisi-tou-christou-stin-agiografia/
53
Σε αυτές τις εικόνες φαίνεται το πιο προσωπικό ύφος του καλλιτέχνη, όπου
απεικονίζονται εικόνες ρωμαλέες και είναι διαμορφωμένες με βάση πάντα τη
βυζαντινή τεχνική. Στις εικόνες αυτές γίνεται αντιληπτή η προσωπική τεχνική του
Φώτη Κόντογλου, η οποία ήταν επηρεασμένη από τη λαϊκή παράδοση. Οι Άγιοι
έχουν απεικονιστεί σαν πρωταθλητές της πίστης. Τα χρώματα και τα σχέδιά τους
είναι ζωντανά και δεν έχουν δημιουργηθεί με βάση τη μιμητική ζωγραφική. Ο Φώτης
Κόντογλου, όπως οι τεχνίτες της βυζαντινής εποχής, παρέμεναν πιστοί στην
παραδοσιακή τεχνική, αλλά μέσα από την τέχνη τους εξέφραζαν με ταπεινότητα τον
εσωτερικό τους κόσμο.
Στην εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής, ο καλλιτέχνης προσπάθησε να εκφράσει

αρχικά την προσωπικότητα, αλλά μετέπειτα περιόρισε αυτή τη φιλοδοξία του.181
Ήταν ο μοναδικός Έλληνας ζωγράφος που ασχολήθηκε αποκλειστικά με τη
θρησκευτική τέχνη μετά από κάποια χρόνια συνέβαλε σημαντικά ώστε να ανανεωθεί
η βυζαντινή ζωγραφική κοντά στην πιο συντηρητική Κρητική σχολή. Το 1932 είχε
αναλάβει να ζωγραφίσει μερικές εικόνες για το επιστύλιο της Κοίμησης της Παναγίας
στο Μοναστηράκι.182 Επιπλέον ζωγράφισε την παράσταση του Αγίου Διονυσίου
Αεροπαγίτη, με σκοπό να την εντάξουν στο ναό της Αθήνας, όπου ήταν ο προστάτης
του ναού αυτού. Μετά από τα χρόνια του πολέμου γκρεμίστηκε ένα από τα έργα
κοσμικής ζωγραφικής, το οποίο αφορούσε ένα λουτρό. Δυστυχώς, δεν μπορούμε να
έχουμε ακριβή εικόνα για το πώς είχε διακοσμήσει τα λουτρά. Βέβαια έχουμε κάποια
δείγματα από την αρχική τους διακόσμηση.
Το 1935 τυπώθηκε ο «Αστρολάβος», με τη βοήθεια του Τσαρούχη στις

μικρογραφίες.183 Επίσης εκείνο το έτος φιλοτέχνησε τον φορητό πίνακα «Αίας και
Οδυσσέας». Την ίδια χρονολογία ανέλαβε το εικονοστάσιο της Αγίας Κατερίνας, το
οποίο βρισκόταν στον Ερυθρό Σταυρό.184 Παράλληλα, εργάστηκε και στο Μουσείο
Κέρκυρας.185 Το 1936 βρισκόταν στον Μυστρά για να καθαρίσει τις τοιχογραφίες της
181
Το Λιοπέσι-Παιανία, Δεύτερη Πατρίδα» Του Φώτη Κόντογλου, http://inzp.gr/wp-
content/uploads/2017/02/liopesi_kontoglou.pdf
182
Βικιπαίδεια, Φώτης Κόντογλου, https://el.wikipedia.org/wiki/Φώτης_Κόντογλου
183
184
185
Kaliterilamia. Gr, Φώτης Κόντογλου (1895, Αιβαλί-2965, Αθήνα),
https://www.kaliterilamia.gr/2020/01/1895-1965.html
54
Περιβλέπτου, οι εργασίες του οποίου διήρκεσαν μέχρι το 1940. Η αγάπη του ήταν
πολύ μεγάλη για τον Μυστρά και γι’ αυτόν το λόγο έγραψε για τους Παλαιολόγους,
αλλά και για την τέχνη της εποχής τους.186 Ενώ ο Φώτης Κόντογλου διεκπεραίωνε
τις εργασίες του στο Μυστρά, συνάντησε τον Νίκο Καζαντζάκη, ο οποίος
δημοσιοποίησε τις εντυπώσεις του στην εφημερίδα “Καθημερινή”, με τίτλο “Θνητοί
και Αθάνατοι”. Σε αυτό το άρθρο, ο Νίκος Καζαντζάκης ανέφερε ότι τα μάτια του
Φώτη Κόντογλου έλαμπαν από ευχαρίστηση, διότι μέσα από αυτή την εργασία
πίστευε ότι εκτελούσε το χρέος του.
Παράλληλα, ο Νίκος Καζαντζάκης ανέφερε ότι ο καλλιτέχνης είχε περάσει

πολλές αντιξοότητες, αλλά παρ’ όλα αυτά τα χέρια του καλλιτέχνη ήταν γεμάτα από
δύναμη και ανυπομονησία. Θεωρούσε ότι αυτή η δύναμη πήγαζε από την πίστη του
καλλιτέχνη στον Θεό. Έπειτα έκανε αναφορά στο γεγονός ότι ο Φώτης Κόντογλου
δεν σταματούσε να ψάχνει και επιθυμούσε ότι μέσα από τις ανασκαφές του θα έφερνε
στο φως ιερές μορφές. Εύστοχα είχε αναφέρει ο Νίκος Καζαντζάκης ότι ο καθένας
εργαζόμενος είχε τη δική του περιοχή. Έτσι η περιοχή του καλλιτέχνη ήταν γεμάτη
από χαλασμένες τοιχογραφίες. Ο Φώτης Κόντογλου επεδίωκε να δώσει πνοή σε
οτιδήποτε θεωρούσε ζωντανό. Μία από τις αγωνίες του ήταν να ζωντανέψει τα
σύμβολα, τα οποία ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τον καημό της Ρωμιοσύνης.187 Την
ίδια χρονολογία, στην Αθήνα, έλαβε μέρος στην έκθεση της Ένωσης Ελεύθεροι
Καλλιτέχνες.188 Παράλληλα, εκείνη την περίοδο εξέδωσε και ένα λεύκωμα των
βυζαντινών σχεδίων του.189
Το 1936 ανέλαβε να διακοσμήσει με λαϊκό ύφος το χαμάμ Πίσσα-Παπαηλιού,

που βρισκόταν στην οδό Βερανζέρου, το οποίο όμως δεν σώζεται μέχρι σήμερα.
Βέβαια, μπορεί κανείς να το δει σε ζωγραφικές μακέτες και με αυτόν τον τρόπο μένει
ζωντανό στη μνήμη των ανθρώπων. Επίσης, την ίδια χρονολογία, ο Φώτης
Κόντογλου ζωγράφισε το δερμάτινο εξώφυλλο του βιβλίου του Στέφανου
Ξανθουδίδη, τον “Ερωτόκριτο”, (Εικ. 46) που είχε εκδοθεί το 1915, ο οποίος
186
Ξενόπουλος, Φώτης Κόντογλου: H ζωή και το έργο του,
https://konxenopoulosagiografos.wordpress.com/2015/10/09/φώτης-κόντογλου-η-ζωή-και-το-έργο-του
187
Η άλλη όψις, Φώτης Κόντογλου (Κώστας Δ. Παπαδημητρίου), https://alopsis.gr/φώτης-κόντογλου-
κώστας-δ-παπαδημητρίου
188
189
55
απεικονίζεται αρματωμένος με κοντάρι. Ο καλλιτέχνης τον είχε απεικονίσει ως
στρατιωτικό, ο οποίος θύμιζε αρκετά τον Άγιο Γεώργιο και τον Άγιο Δημήτρη. Ο
Ερωτόκριτος ήταν πάνω σε ένα άσπρο άλογο, είχε ανθρώπινο βλέμμα και ήταν
στολισμένος με γκέμια χρυσά, ομορφοσελωμένος, αλαφιασμένος και τα μπροστινά
του πόδια ήταν σηκωμένα στον αέρα. Ο ήρωας της εικόνας έμοιαζε με πολεμιστή,
φορούσε ένα φολιδωτό θώρακα και περικεφαλαία, τα οποία αποτελούνταν από μικρά
μεταλλικά κομμάτια190. Το άλογο επίσης έχει ανθρώπινο βλέμμα. Ο Φώτης
Κόντογλου έχει απεικονίσει τον μανδύα του Ερωτόκριτου με κόκκινο, ένα χρώμα
που χρησιμοποιούσε συχνά στους πίνακές του. Τη στολή του Ερωτόκριτου την είχε
απεικονίσει με γήινες αποχρώσεις. Αυτό το εξώφυλλο ήταν ξεχωριστό κομμάτι και
ανήκε στη βιβλιοθήκη του Ιωάννη Μεταξά, για τον οποίο και φιλοτεχνήθηκε.
Εκείνη τη δεκαετία ο Φώτης Κόντογλου ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τις

προσωπογραφίες, όπως και με τα τοπία. Το 1937 είναι μία λαμπρή εποχή και
δημιουργική περίοδος για τον ίδιο, διότι είναι η εποχή που θα εφαρμόσει τη
βυζαντινή τεχνική σε κοσμικά έργα. Η αρχή έγινε με το πορτρέτο του Χατζή Ούστας
Ιορδάνογλου, καθώς και του γιου και της γυναίκας του. Ο συγκεκριμένος πίνακας,
που δημιουργήθηκε το 1937, ονομάζεται ο “Χατζής Ούστας Ιορδάνογλου και ο γιος
αυτού Όμηρος”.(Εικ. 47) Ο Νίκος Ζίας παρατηρεί όσον αφορά την τεχνική και τη
μορφολογία ότι έχει εφαρμόσει σε αυτόν τον πίνακα βυζαντινή τεχνική σε κοσμικά
θέματα.191 Ακόμη και η φρασεολογία, η σύνταξη και το περιεχόμενο της επιγραφής
μιμείται εκείνες των μεταβυζαντινών προκατόχων του. Η φράση που έχει
χρησιμοποιήσει είναι η εξής: “Iστόρηται η παρούσα εικών εν Προκοπι διά χειρός
Φωτίου Κόντογλου Κυδωνιέως, έτος”. Από τη φράση αυτή μπορούμε να αντλήσουμε
αρκετά στοιχεία όσον αφορά τη χρονολογία, την επιλογή του ρήματος, το
χαρακτηρισμός της προσωπογραφίας, καθώς και την επισήμανση του τόπου
καταγωγής. Τα στοιχεία αυτά ήταν απαραίτητα για τους περιπλανώμενους
αγιογράφους, αφού με αυτόν τον τρόπο παρέχουν στοιχεία ταυτότητας ώστε να
μπορούν να τους εντοπίζουν οι παραγγελιοδότες τους.
190
Κουρουτάκη, Η Βυζαντινή Τέχνη και οι επιρροές της στην Καλλιτεχνική Γενιά του 1930,
https://kouroutaki.files.wordpress.com/2019/03/ce92cf85ceb6ceb1cebdcf84ceb9cebdceae-
cf84ceadcf87cebdceb7-ce93ceb5cebdceb9ceac-cf84cebfcf85-1930-pdfformat.pdf
191
Ζίας, Φώτης Κόντογλου, σελ. 75
56
Όσον αφορά τη φυσιογνωμία των πρωταγωνιστών, είναι φανερό ότι το
μεγάλο μέγεθος του κεφαλιού ενός από τους εικονιζόμενους παραπέμπει σε κάποιον
γνώριμο του Φώτη Κόντογλου από την Καππαδοκία.192 Με τον ίδιο τρόπο, οι λαϊκοί
αγιογράφοι των τελευταίων ετών της Τουρκοκρατίας ανανέωσαν τους τύπους για
τους αγίους που αγαπούσαν, στρέφοντας το βλέμμα τους στον περίγυρο και
εμπνέοντας από το περιβάλλον και από τους πραγματικούς ανθρώπους. Ο Φώτης
Κόντογλου προσπαθούσε να ακολουθεί μια κοινή πορεία στα έργα του, αλλά κάτι
τέτοιο δεν ήταν εφικτό. Σε αυτή την εικόνα είναι έκδηλη η αυστηρή αγιορείτικη
παράδοση, η οποία εντοπίζεται στα κοσμικά θέματα, όπως είναι στο σχέδιο της
Γκιουλ Μπαχάρ.
Στη συνέχεια δημιούργησε έργα, μεγάλων διαστάσεων, με λακωνικά τοπία.

Επίσης φιλοτέχνησε και ένα δικό του πορτρέτο, καθώς και του αγαπημένου του
συγγραφέα. Παράλληλα, την ίδια περίοδο μετέφρασε και το έργο του Μολιέρου «Οι
κατεργαριές του Σκαπέν», το οποίο ανέβηκε την ίδια χρονιά στο Εθνικό Θέατρο. Το
1938 στην Αθήνα έλαβε μέρος στην έκθεση “Ελληνική Λαϊκή Τέχνη”.193 Σε αυτή την
έκθεση είχαν λάβει μέρος ο Νίκος Εγγονόπουλος, ο Νίκος Χρηστίδης, ο Θεόφιλος
και άλλοι καλλιτέχνες.
Το 1938 θα δημιουργήσει τα δύο τελευταία του έργα μεγάλων διαστάσεων.

Τα έργα αυτά ήταν εμπνευσμένα από τη μυθολογία και αφορούσαν τα πρόσωπα του
Βορέα και του Λαοκόων. Πριν ξεκινήσει ο πόλεμος υιοθετεί ένα πιο προσωπικό
ύφος. Άρχισε να δημιουργεί προσωπογραφίες, τοπία και πορτρέτα. Ένα από τα πιο
σημαντικά του έργα ήταν το Δημαρχείο Αθηνών. Πρέπει να σημειωθεί ότι όλα τα
έργα του ενέπνεαν ήθος και ευγένεια.
Αναπόσπαστο κομμάτι της καλλιτεχνικής του ζωής ήταν οι τοιχογραφίες.

Δυστυχώς, δεν έχουμε την ευκαιρία να τις έχουμε ως κληρονομία διότι, πολλές δεν
έχουν σωθεί. Δεν θα εγκαταλείψει το σημαντικό κοσμικό έργο στο Δημαρχείο
Αθηνών. Έχουμε την ευκαιρία να βλέπουμε τις τοιχογραφίες στο ισόγειο και στο
192
https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/3928/1/06_chapter_4.pdf
193
Φώτης Κόντογλου,
http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/fwths_kontogloy/kontogloy_xronologio.html
57
Αναγνωστήριο.194 Σε αυτές τις τοιχογραφίες έχει κάνει χρήση της βυζαντινής
τεχνοτροπίας, με θέματα εμπνευσμένα από την ελληνική ιστορία, τη μυθολογία,
πολλές από τις ιστορίες εξιστορούν προσωπικά οράματα. Είναι επηρεασμένα από τον
Θεοτοκόπουλο. Λίγο καιρό πριν ξεκινήσει ο Β’ Παγκόσμιος πόλεμος είχε αναλάβει
να ιστορήσει μερικά ιδιωτικά μοναστήρια όπως ήταν της Αγίας Παρασκευής, όπως
της Ζωοδόχου Πηγής.195 Μετά από λίγα χρόνια θα αναλάβει να ιστορήσει
παρεκκλήσια όπως ήταν του Αγίου Χαράλαμπου , του Γεωργίου της Κυψέλης.
Όσον αφορά τον ναό του Αγίου Χαράλαμπου, ο οποίος βρίσκεται στο Πεδίο
του Άρεως, ο Φώτης Κόντογλου ανέλαβε να τον αγιογραφήσει. Ο συγκεκριμένος
ναός ανεγέρθηκε το 1928-1936, με δαπάνες προσφύγων από τη Μικρά Ασία. Η
εικονογράφηση ξεκίνησε το 1954 και τελείωσε το 1958. Ο καλλιτέχνης άρχισε να
ζωγραφίζει την κόγχη με την Παναγία στον τύπο της Βλαχερνίτισσας. Τον επόμενο
χρόνο συνέχισε με την εικονογράφηση του τρούλου, ο οποίος αποτελούνταν από 3
χρωματικές ζώνες. Η πρώτη αφορούσε τον Θεό σε ερυθρωπό βάθος, έναν πράσινο
και έναν κύκλο κυανόμαυρο, ανάλογο με το χρωματικό βάθος της Πλατυτέρας.
Στη συνέχεια φαίνονται τα σφαιρικά τρίγωνα των Ευαγγελιστών, τα οποία

ήταν ζωγραφισμένα με λεπτομέρεια και αρμονικά χρώματα. Η εικονογράφηση της
εκκλησίας αποτελείται από σκηνές που έχουν εμπνευστεί από την Ανάσταση, τη
μεταμόρφωση και κοίμηση. Επιπρόσθετα υπάρχουν εικόνες από το μαρτύριο του
Αγίου Χαράλαμπου αλλά και από άλλες μορφές αγίων, αποστόλων και ιεραρχών.
Όσον αφορά το τέμπλο, το οποίο είναι χτιστό, δεν περιέχει φορητές εικόνες, αλλά
αποτελείται από τοιχογραφίες. Αυτές τις τοιχογραφίες, ο Κόντογλου τις ενέταξε σε
ένα σύνολο που απεικονίζει ζωγραφικά την αρχιτεκτονική του τέμπλου με πράσινα
κιονόκρανα και ερυθρωπούς κιονίσκους. Το επιστύλιο θυμίζει επίτιτλο χειρόγραφο,
όπου στο κάτω μέρος του υπάρχει ζωγραφισμένη ποδέα. Οι εικόνες έχουν μαύρο
194
Ιερά Μητρόπολις Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου, Φώτης Κόντογλου: Ο ζωγράφος της πονεμένης
Ρωμηοσύνης, https://www.parembasis.gr/index.php/el/menu-teyxos-169/1184-2010-169-12
195
Ταξείδη, Φωτίου Κόντογλου Κωδωνιέως φαντασία και χειρ.» Μουσειοπαιδαγωγική στην πράξη,
58
κάμπο και πράσινο έδαφος. Οι εικόνες ακολουθούν μεταβυζαντινά πρότυπα.196 (Εικ.
48) (Εικ.49)
Όπως ήταν λογικό, τα χρόνια της κατοχής και του πολέμου ο καλλιτέχνης
αντιμετώπισε πολλές αντιξοότητες.197 Σύμφωνα με τη μαρτυρία μιας φίλης του, της
Έλλης Παπαδημητρίου, αναφέρει ότι: «Στο διάστημα της Κατοχής, ο Κόντογλου
πείνασε, δεν δούλεψε καθόλου, πούλησε το σπίτι του, γυμνώθηκε, άλλη πάλι
προσφυγιά από γειτονιά σε γειτονιά. Σύμφωνα με τον Γ. Μαστορόπουλο, οι νέοι
ιδιοκτήτες του σπιτιού κατέστρεψαν το σπίτι, βάφοντας τους τοίχους με
λαδομππογιές.198 Πολλές φορές κοιμήθηκε στο σπίτι φίλων του. Με τον εβραίο
Καΐμη, ο οποίος ήταν αντιστασιακός και καταζητούμενος, είχε μοιραστεί τις
κουβέρτες, αλλά και τις λαχανίδες του.199 Εκείνα τα χρόνια δεν σταμάτησε τη
δραστηριότητά του, απλά προσαρμόστηκε με τα δεδομένα της εποχής. Για
παράδειγμα, ζωγράφιζε ό,τι έργο μπορούσε να αναλάβει, διότι ενδιαφερόταν κυρίως
να έχει τη δυνατότητα να συντηρεί τον εαυτό του και την οικογένειά του. Επίσης, για
να καλύψει τη δημιουργική του ανάγκη, ζωγράφιζε επίσης πορτρέτα, σχέδια,
προσωπογραφίες, μετέφερε τοιχογραφίες σε φορητές εικόνες, καθώς επίσης
διακοσμούσε και καταστήματα.
Εκείνη την περίοδο ασχολήθηκε και με τις λιθογραφίες, αλλά και με

εικογραφήσεις κάποιων βιβλίων, όπως «Το άστρο του χειμώνα». Λίγο πριν τελειώσει
ο πόλεμος, συνέχισε να γράφει και να ολοκληρώνει βιβλία, όπως ήταν ο «Μυστικός
κήπο». Ολοκλήρωσε ένα ακόμη βιβλίο με θέμα την ανατολή. Στα πρώτα έργα του,
μετά από την Κατοχή, που είχαν αρκετά επιρροές από τα αιγυπτιακά πορτρέτα των
Fayum, είχαν αρκετά χρώματα. Αυτές οι ζωγραφιές ήταν δύο γυναικείων μορφών. Η
πρώτη εικόνα απεικόνιζε τη γυναίκα του, τη Μαρία, και η δεύτερη εικόνα απεικόνιζε
196
Τραπεζούντα, Καταστρέφονται οι αγιογραφίες του Φώτη Κόντογλου στον ιερό ναό του Αγίου
Χαράλαμπου στο Πεδίον του Άρεως, https://www.trapezounta.gr/news/11486/
197
Καπνικαρέα, Τοιχογράφηση, https://kapnikarea.wordpress.com/φώτης-κόντογλου/
198
Kaliterilamia. Gr, Φώτης Κόντογλου, https://www.kaliterilamia.gr/2020/01/1895-1965.html
199
59
μια κυρία. Οι δύο εικόνες χρονολογούνται το 1945. Την ίδια χρονιά εκδόθηκε το
βιβλίο «Οι αρχαίοι άνθρωποι της Ανατολής», από τις εκδόσεις Σπ. Νικολόπουλου.200
Αποτίμηση των έργων του στην Καπνικαρέα

Εκείνη την περίοδο, αν και ήταν δύσκολη εποχή, άρχισε να ζωγραφίζει ο
Φώτης Κόντογλου με τους μαθητές του την “Καπνικαρέα”. Σύμφωνα με τις
μαρτυρίες των μαθητών του, οι τοιχογραφίες έχουν δημιουργηθεί με την τεχνοτροπία
της νωπογραφίας, μία τεχνική ζωγραφικής που γίνεται πάνω νωπό κονίαμα και σε
υγρό. Το νωπό κονίαμα αποτελείται από άμμο και ασβέστη. Αυτή την τεχνική τη
περιγράφει στο βιβλίο του “Έκφρασις”. Στον πρώτο τόμο του βιβλίου αυτού
παραθέτει τις οδηγίες μαστόρων, οι οποίες είχαν βρεθεί σε χειρόγραφα.
Από την εκτέλεση της παράστασης της “Κοινωνίας των Αποστόλων”, (Εικ.
50) η οποία είναι γνωστή και ως «Λάβατε Φάγετε» είναι εμφανές το ταλέντο και η
πείρα που διέθετε ο καλλιτέχνης.201 Για παράδειγμα, η σύνθεση της εικόνας και των
προσώπων έχει στηθεί κατακόρυφα, σε παράλληλους άξονες, έτσι ώστε ο Χριστός να
ξεχωρίζει στο κέντρο της εικόνας. Οι Απόστολοι και οι Άγγελοι έχουν σχεδιαστεί με
το μέτρο 7 κεφαλιών όσον αφορά το μήκος και όσον αφορά το πλάτος ενάμιση. Ο
Υιός του Θεού είναι σχεδιασμένος σε στάση δυναμική μετωπικότητας.
Η δεξιά πλευρά του προσώπου του καθώς και του σώματός του είναι ελαφρά
μεγεθυμένη. Το βλέμμα του βρίσκεται σε αντίθετη φορά σε σχέση με το σώμα του.
Επίσης, η μορφή του Χριστού είναι απεικονισμένη κατά τέτοιον τρόπο ώστε να
φαίνεται ότι είναι κοντινότερη από τις άλλες. Πίσω από τη μορφή του Χριστού
βρίσκεται απεικονισμένο το κιβώτιο, το οποίο είναι η Αγία Τράπεζα. Οι μορφές του
Υιού του Θεού και των αγγέλων υποδηλώνουν μία στατικότητα. Οι φιγούρες έχουν
σχεδιαστεί με δυναμικό τρόπο, ώστε να δίνεται η εντύπωση της κίνησης στην εικόνα.
Οι άγγελοι, οι οποίοι συνήθως τον προστατεύουν, είναι σχεδιασμένοι δυναμικά πάνω
στον κατακόρυφο άξονα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι απεικονισμένοι στη
στάση του S, αλλά και του αντίστροφου S.202 Επίσης, όπως κρατούν τα λάβαρα οι
200
Φώτης Κόντογλου, Χρονολόγιο,
http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/fwths_kontogloy/kontogloy_xronologio.html
201
Κόντογλου, Έκφρασις, σελ. 56
202
Καπνικαρέα, Αισθητική αποτίμηση του έργου του Κόντογλου,
https://kapnikarea.wordpress.com/εικαστικη-αναλυση/
60
Άγγελοι, δηλαδή σε διαγώνια κλίση προς τον Χριστό και η κλίση των κεφαλιών τους
έχοντας την ίδια κατεύθυνση βοηθούν στην αίσθηση του ρυθμού. Έτσι
υπογραμμίζεται η κίνηση των μαθητών, που πλησιάζουν προς Χριστό. Συνεπώς, με
αυτόν τον τρόπο το ενδιαφέρον του θεατή στρέφεται προς τον Χριστό. Στα πλάγια
της εικόνας βρίσκονται οι μαθητές, στους οποίους έχει δώσει κίνηση, που φαίνεται
από τη στάση των σωμάτων των αποστόλων, όπως είναι για παράδειγμα οι κυρτοί
ώμοι τους. Από τη στάση του σώματός τους φαίνεται ότι νιώθουν δέος για τον
Χριστό.
Εξαιτίας της φθοράς που έχει υποστεί η εικόνα, δεν είναι εύκολο να γίνει
ανάλυση των χρωμάτων που έχει χρησιμοποιήσει ο καλλιτέχνης, κυρίως σε μέρη της
σάρκας. Αυτό που αντιλαμβάνεται εύκολα ο θεατής είναι ο λαδοπράσινος
προπλασμός, ο οποίος έχει καλυφθεί από τη σάρκα. Για παράδειγμα, έχει καλυφθεί με
τέτοιον τρόπο ώστε να μπορούμε να το δούμε σε μικρή έκταση στο αριστερό μέρος
του μετώπου του Χριστού. Αυτό το χρώμα χρησιμοποιεί ο καλλιτέχνης και στο
λαιμό, καθώς και στα χέρια του και στον Άγγελο που είναι στα δεξιά της
παράστασης. Η σάρκα του Χριστού είναι εικονογραφημένη με το χρώμα της ώχρας,
καθώς έχει και αποχρώσεις του άσπρου. Ο Κόντογλου προτίμησε αυτόν τον
συνδυασμό χρωμάτων για να φωτιστούν κάποια σημεία, αλλά και να σχηματιστούν
κάποιες σκιάσεις.
Παράλληλα οι πυρροδισμοί είναι πιο έντονοι στο πρόσωπο του Απόστολου

Ιωάννη, αλλά και στα πρόσωπα των Αγγέλων, ενώ στα υπόλοιπα πρόσωπα που
εικονίζονται δεν είναι τόσο έντονοι. Ο ρουχισμός των εικονιζόμενων προσώπων είναι
χρωματισμένος με την πλατιά τεχνοτροπία, τονίζοντας τις πτυχώσεις των ρούχων με
ανοιχτόχρωμες αποχρώσεις. Εν κατακλείδι, όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε στις
εικόνες αυτές κυριαρχούν τα ζεστά χρώματα, όπως είναι η ώχρα και μια απόχρωση
του καφέ. Επιλέγοντας αυτές τις αποχρώσεις τα πιο ψυχρά χρώματα φαίνονται πιο
ήπια. Αυτός ο συνδυασμός χρωμάτων δίνει στον θεατή την αίσθηση της ταπεινότητας
και το σεβασμού203.
203
Καπνικαρέα, Κόντογλου, https://kapnikarea.wordpress.com/εικαστικη-αναλυση/
61
Με τον ίδιο τρόπο έχουν γίνει και οι ολόσωμες παρουσίες των Ιεραρχών, οι
οποίες βρίσκονται στην κάτω ζώνη της αψίδας του Βήματος. Σε αυτές τις εικόνες
είναι πιο φανερή η πλαστικότητα που χρησιμοποιεί ο καλλιτέχνης, που είναι ιδιαίτερα
έντονη στη σάρκα, συνδυάζοντας το χρώμα ώχρας καθώς και του άσπρου. Ίσως αυτά
τα χρώματα αποτελούν τα πιο κατάλληλα για την τοιχογραφία204. Είναι φανερό ότι
στη συγκεκριμένη εικόνα η πρόσμιξη του λαδοπράσινου προπλάσματος με τη σάρκα.
Αντί για λαδοπράσινο μπορεί να χρησιμοποιεί πράσινο για να δώσει έμφαση σε
κάποια μέρη του προσώπου205. Τα πρόσωπα είναι σχεδιασμένα σύμφωνα με την
πλατιά τεχνοτροπία, η οποία προέρχεται από τη Μακεδονική Σχολή. Ο καλλιτέχνης
καταφέρνει να δώσει στα πρόσωπα των Αγίων το λιπόσαρκο και το στεγνό ύφος206
ένα είδος τέχνης που κυριαρχούσε στην Κρητική Σχολή. Τα ενδύματα των Ιεραρχών
έχουν τονιστεί με το λευκό και το μαύρο χρώμα και το λευκό σκιάζεται με
ροδίζουσες και πράσινες αποχρώσεις207.
Τα επιγονάτια και τα επιτραχήλια των Ιεραρχών είναι ζωγραφισμένα ώχρα.

Αν και αυτές οι φιγούρες των Ιεραρχών χαρακτηρίζονται από στατικότητα,
ταυτόχρονο έχουν και έναν ρυθμό. Πιο συγκεκριμένα, ο καλλιτέχνης μπόρεσε να
δώσει έναν ρυθμό σε αυτές τις φιγούρες μέσα από τις καμπύλες γραμμές, που
φαίνονται από το σχεδιασμό των ρούχων τους. Επίσης σε αυτό συμβάλλει και το
ειλητάριο που κρατούν, σε σχέση με το σώμα τους. Συνεπώς, σε αυτές τις
τοιχογραφίες επικρατεί μια κατανυχτική αίσθηση, κάτι που επιτυγχάνεται με την
επιλογή των λίγων χρωμάτων, αλλά και την αρμονία που υπάρχει στις εικόνες αυτές.
Επίσης ενώ έχουν περάσει τόσα χρόνια και θα μπορούσαν τα χρώματα να έχουν
ξεθωριάσει, παρ’ όλα αυτά είναι ιδιαίτερα εμφανής η φυσικότητα των χρωμάτων των
εικόνων αυτών.
Στη συνέχεια, οι μορφές που εικονίζονται στο Ιερό Βήμα έχουν δουλευτεί με
το πράσινο πρόπλασμα, αλλά και με την πλατιά τεχνοτροπία. Οι Ευαγγελιστές
εμφανίζονται στον τρούλο και, πιο συγκεκριμένα, στα σφαιρικά τριγωνάκι έχουν
204
Κόντογλου, Έκφρασις , Τομ. Α , σελ. 51
205
206
207
Κόντογλου, Έκφρασις, σελ. 32-34
62
φιλοτεχνηθεί σκούρους καστανούς προπλασμούς,208 ένα στοιχείο που χαρακτηρίζει
την Κρητική σχολή. Αυτοί οι σκούροι προπλασμοί έχουν χρησιμοποιηθεί από τον
καλλιτέχνη και για να προσδώσει την αίσθηση του βάθους, στο οποίο έχει
χρησιμοποιήσει το γκρι σκούρο. Σε αυτό το φόντο συναντάμε ζωηρά χρώματα, όπως
είναι το πράσινο, το κόκκινο και την ώχρα. Αυτά τα χρώματα έχουν χρησιμοποιηθεί
για τις σκεπές των κτιρίων, αλλά και τα έπιπλα και τα ενδύματα των εικόνων. Τα
ρούχα των Ευαγγελιστών, στα οποία φαίνονται καθαρά οι πτυχώσεις τους, είναι
σχεδιασμένα με σκούρα χρώματα. Όλες αυτές οι τοιχογραφίες είχαν πολλά κοινά
στοιχεία, κάτι που δεν συμβαίνει στα μετέπειτα έργα του, όπου συμμετείχαν πολλοί
από τους μαθητές του. Αυτό οφείλεται κυρίως στον τρόπο με τον οποίο φιλοτεχνείται
μία νωπογραφία στις μεγάλες παραστάσεις, καθώς και στο να υπάρχουν αρκετοί
βοηθοί έτσι ώστε να μην προλάβει να σβηστεί το ασβεστοκονίαμα209. Αν συμβεί
αυτό, τότε το έργο δεν θα έχει το σωστό αποτέλεσμα. Γι’ αυτόν το λόγο κάποιοι από
τους μαθητές του έχουν αναλάβει να διεκπεραιώσουν και κάποιες μορφές εκτός από
τις βοηθητικές εργασίες που είχαν κάνει. Αν κανείς παρατηρήσει τις λεπτομέρειες θα
εντοπίσει ότι υπάρχουν κάποιες μικρές διαφορές, που δεν επηρεάζουν καθόλου το
σύνολο του έργου.
Μία επίσης εξαιρετική εικόνα είναι η παράσταση της Γέννησης. Θα

μπορούσαμε να πούμε ότι είναι στημένη με βάση τον κατακόρυφο άξονα κατά τον
οποίο κυριαρχεί η μορφή της Παναγίας. Στον κατακόρυφο άξονα βρίσκεται ένας
ημικύκλιος άξονας, ο οποίος συμβολίζει τον ουρανό. Γύρω από αυτόν τον άξονα
υπάρχουν άλλα συμμετρικά στοιχεία, τα οποία ολοκληρώνουν τη σύνθεση.210 Tα
στοιχεία αυτά σχηματίζουν νοερά ένα τετράφωνο σχήμα. Σε αυτό το τετράφωνο
περνάνε χιαστί άξονες, όπου στις άκρες τους βρίσκονται μορφές. Τα πρόσωπα αυτής
της εικόνας έχουν δουλευτεί με την τεχνοτροπία της Μακεδονικής Σχολής. Δηλαδή,
είναι πάνω λαδοπράσινο προπλασμό. Στα πρόσωπα της παράστασης είναι εμφανής ο
γλυκασμός.
Τα πρόσωπα της ομάδας των Αγγέλων, για παράδειγμα, τα οποία βρίσκονται

στην αριστερή πλευρά της εικόνας είναι φωτισμένα με έντονο τρόπο. Έτσι όπως
208
Κόντογλου, Έκφρασις , Τομ. Α , σελ. 47-50
209
Κόντογλου, Έκφρασις, σελ. 51
210
Καπνικαρέα, Κόντογλου , https://kapnikarea.wordpress.com/εικαστικη-αναλυση/
63
έχουν φωτιστεί τα πρόσωπα των Αγγέλων μπορούμε να πούμε ότι διαφέρει από τα
υπόλοιπα πρόσωπα. Ο Φώτης Κόντογλου απέφευγε να χρησιμοποιεί στις ζωγραφιές
του το άσπρο, οπότε από αυτό μπορούμε να αντλήσουμε ότι κάποιος από τους
μαθητές του είχε αναλάβει να διεκπεραιώσει τους Αγγέλους. Οι υπόλοιπες μορφές
είναι σχεδιασμένες με τη βυζαντινή ζωγραφική. Εν κατακλείδι, το αποτέλεσμα είναι
αρμονικό. Αυτό το έργο διέπεται από καθαριότητα και λιτότητα. Όσον αφορά τα
ενδύματα, είναι σχεδιασμένα με τέτοιον τρόπο ώστε να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή
στις λεπτομέρειες. Ιδιαίτερη προσοχή έχει δοθεί επίσης και στο μαφόριο της
Παναγιάς. Από την εκπληκτική απόδοση του μαφόριου γίνεται αντιληπτό ότι ο
Φώτης Κόντογλου είναι υπεύθυνος γι’ αυτό το έργο. (Εικ. 51) (Εικ. 52)
Σε αυτή την εικόνα απεικονίζεται ο Άγιος Βάκχος και βρίσκεται στο ναό της
Καπνικαρέας211. Η μορφή του Άγιου Βάκχου έχει δουλευτεί με την πλατιά
τεχνοτροπία, πάνω σε καφέ σκούρο προπλασμό. Επίσης παρατηρούμε στο πλαίσιο,
το οποίο βρίσκεται γύρω από το πρόσωπο του Αγίου, να είναι χρωματισμένο με
ωχροκίτρινα σαρκώματα. Είναι φιλοτεχνημένο με τέτοιον τρόπο ώστε δεν φαίνονται
οι τελευταίες πινελιές. Ο Άγιος έχει εικονογραφηθεί από το κεφάλι μέχρι τη μέση
του, με πλάτος ενάμιση και με μέτρο τεσσάρων κεφαλιών όσον αφορά το ύψος. Η
μορφή του έχει αποτυπωθεί δυναμικά και με καμπυλωτές άξονες στο στόμα και στα
μάτια. Το βλέμμα του είναι στραμμένο προς την αντίθετη πλευρά.
Τα ρούχα του Αγίου έχουν ζωγραφιστεί με την πλατιά τεχνοτροπία, όπως το

χρώμα που σταδιακά γίνεται πιο ανοιχτό. Με αυτόν τον τρόπο τονίζονται
περισσότερο οι πτυχώσεις των ρούχων. Τα ρούχα του Αγίου είναι στολισμένα με
αρκετά σχέδια και μαργαριτάρια, και στο τελείωμά τους έχουν χρυσοκονδυλιά212.
Επιπρόσθετα, οι Άγιοι που έχουν ζωγραφιστεί σε αυτόν τον ναό είναι σχεδιασμένοι
με βάση τη Μακεδονική σχολή. Όπως αναφέραμε και παραπάνω, σε αυτά τα έργα
του συχνά συναντούμε τον λαδοπράσινο προπλασμό όσον αφορά στα μέρη του
σώματος, τα οποία διακρίνουμε, όπως είναι το πρόσωπο, τα χέρια, ο λαιμός και τα
πόδια. Πρέπει να σημειωθεί, επίσης, ότι οι περισσότεροι έχουν εικονιστεί με στάση
δυναμική μετωπικότητας.
211
212
64
Σε σύγκριση με τις εικόνες που εντοπίσαμε στην Καπνικαρέα θα μπορούσαμε
να καταλήξουμε στα εξής συμπεράσματα. Στην Καπνικαρέα είχε χρησιμοποιήσει την
τεχνοτροπία της νωπογραφία . To αποτέλεσμα που έδωσε ήταν διαφορετικό σε σχέση
με τα υπόλοιπα του έργα, διέφερε η τεχνοτροπία που είχε χρησιμοποιήσει. Τα
χρώματα που χρησιμοποιούσε σε όλα του τα έργα ήταν κοινά, αλλά διέφεραν οι
χρωματικοί τόνοι. Αυτό συνέβαινε διότι στο ναό στην Καπνικαρέα χρησιμοποιούσε
τον ασβέστη, που αλλοίωνε τους χρωματικούς τόνους. Επιπρόσθετα, ένας άλλος
λόγος που συνέβαλε ώστε να είναι διαφορετικά τα έργα το στην Καπνικαρέα σε
σχέση με τους άλλους ναούς ήταν ότι η Καπνικαρέα είχε άλλη δομή και άλλο ύφος.
Γι’ αυτόν το λόγο επιλέχθηκαν πολλές παραστάσεις από την εποχή του Βυζαντίου,
αλλά και από παλιότερες εποχές. Ενώ σε άλλους ναούς, εκτός από μερικές
εξαιρέσεις, όπως ήταν ο ναός του Αγίου Νικολάου στα Άνω Πατήσια, είχε
χρησιμοποιήσει παραστάσεις από τη μεταβυζαντινή περίοδο. Αυτό αντικατοπτρίζει
την άποψή του σχετικά με τους βυζαντινούς ναούς, δηλαδή ότι έπρεπε να είναι
διακοσμημένοι με μνημεία εμπνευσμένα από εκείνη την εποχή. Για τον ναό στην
Καπνικαρέα θα δημιουργήσει διαφορετικές συνθέσεις, τις οποίες δεν τις συναντάμε
και σε κάποιο άλλο μέρος. Τέλος, στην Καπνικαρέα έχουν μεταφερθεί πολλά έργα
από την υστεροβυζαντινή περίοδο, όπως είναι η “Σαμαρείτιδα του Πανσέληνου” στο
Άγιο Όρος, καθώς και “Η Βάπτιση” και “Υπαπαντή”.213 Έτσι, η Καπνικαρέα
αποπνέει ένα μνημειακό ύφος, που όταν ο επισκέπτης εισχωρήσει στο εσωτερικό της
θα νιώσει μια γλυκιά και κατανυχτική αίσθηση.
Κεφάλαιο 6ο- H Τελευταία περίοδος στο Ζωγραφικό του

έργο
Τελευταία περίοδος (1950-1965)
Ιδιαίτερα πλούσια και γόνιμη χαρακτηρίζεται η καλλιτεχνική του ζωή την
τελευταία περίοδο της ζωής του. Τα έργα της φορητής εκκλησιαστικής ζωγραφικής
του αλλά και οι τοιχογραφίες των ναών υπερτερούν αριθμητικά της κοσμικής
ζωγραφικής του. Αγιογράφησε ιδιωτικά παρεκκλήσια μεγάλες εκκλησίες και μεγάλο
αριθμό φορητών εικόνων. Την δεκαετία του 1950-1960 αγιογράφησε τον ναό του
213
65
Αγίου Ανδρέα ο οποίος βρίσκεται στα Κάτω Πατήσια,214 το ναό της Αγίας Βαρβάρας
που βρίσκεται στο Αιγάλεω αλλά και το παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου. Επίσης την
ίδια χρονιά αγιογράφησε το Ναό του Αγίου Κωσταντίνου στην Ομόνοια.215 Όσον
αφορά το Ναό του Αγίου Κωσταντίνου στην Ομόνοια, στην εικόνα του Αγίου
Κωσταντίνου και της Αγίας Ελένης (Εικ. 53) εντοπίζουμε ότι διακατέχεται από
επιπεδότητα. Το ύφος της τοιχογραφίας είναι λαϊκό, οι φυσιογνωμίες των αγίων
έχουν απεικονιστεί μετωπικά, ενώ τα περιγράμματα είναι έντονα και αυστηρά. Τα
χρώματα που έχει χρησιμοποιήσει εντάσσονται στις γήινες αποχρώσεις. Οι μορφές
τους έχουν σχηματιστεί με βάση την κρητική σχολή. Κάποια από τα χαρακτηριστικά
της ζωγραφικής του Φώτη Κόντογλου είναι η δύναμη του χρώματος, η ξεκάθαρη
φόρμα και η τονισμένη λειτουργία του φωτός. Με αυτά τα χαρακτηριστικά επιδίωκε
ο Φώτης Κόντογλου να μεταφέρει τον πιστό στην μαρτυρία της Εκκλησίας του
Χριστού216. Αυτοί οι ναοί αποτελούν παρακαταθήκη της νεοβυζαντινής
αγιογράφησης.
Κατά την τελευταία του περίοδο ζωγράφισε το ιδιωτικό παρεκκλήσι της

οικογένειας Πατέρα το οποίο βρισκόταν στο Ψυχικό. Επιπλέον ιστόρησε
παρεκκλήσια όπως ήταν του Αγίου Νικόλαου Αχαρνών το παρεκκλήσι της
οικογένειας Καμπάνη το οποίο βρισκόταν στο Πικέρμι217 και της οικογένειας
Γουλανδρή στην Εκάλη, του Αγίου Νικολάου Μύρων Λυκίας καθώς και του Αγίου
Γεωργίου Πολυκλινικής Αθηνών.218 Το 1954 θα ασχοληθεί στην Καπνικαρέα για να
εικονογραφήσει τον τρούλο. Εκείνη η χρονιά θα χαρακτηριστεί ως και η πιο
παραγωγική όσον αφορά στην εκκλησιαστική τέχνη. Όσον αφορά τον ναό του Αγίου
Νικόλαου Μύρων Λυκίας όπου σε αυτόν το ναό δημιούργησε τις φορητές εικόνες
στη συνέχεια αγιογράφησε και τον ναό. Σύμφωνα με τον καθηγητή Νίκο Ζία στο
βιβλίο του Φώτης Κόντογλου, ο ζωγράφος μας ενημερώνει ότι το 1957 ζωγράφισε
την Πλατυτέρα και στη συνέχεια τον Παντοκράτορα. Τις τοιχογραφίες τις υλοποίησε
με τη βοήθεια των μαθητών του και δημιούργησε και φορητές εικόνες. Οι τοίχοι των
214
215
Φώτης Κόντογλου-Χρονολόγιο ,http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/fwths_kontogloy/
216
Βιβλιοθήκη «Πορφυρογέννητος», Ανανεωτική πνοή και ευρηματικές λύσεις, http://www.apostoliki-
diakonia.gr/gr_main/catehism/theologia_zoi/themata.asp?cat=art&NF=1&main=texts&file=18.htm
217
218
Ζίας: Κόντογλο , σελ. 140-143
66
ναών αποτελούνται από αρκετές παραστάσεις. Σε αυτό το ναό βρίσκονται
περισσότερες από είκοσι παραστάσεις και περισσότεροι από εξήντα Αγίους οι οποίοι
είναι κυρίως σε ολόσωμη στάση ή σε προτομή εντός μεταλλίων. Σύμφωνα με τον
μαθητή του Δ. Δούκα ανέφερε ότι οι συγκεκριμένες αγιογραφίες ήταν πρωτότυπες
όσον αφορά την τέχνη και παράλληλα διατηρούν το αυστηρό πνεύμα της παράδοσης.
Η ιστόρηση αυτού του ναού συνεχίστηκε και μετά τον θάνατο του. Σύμφωνα με τον
Νίκο Ζία αυτός ο ναός αποτέλεσε το τελευταίο σύνολο μνημειακής ζωγραφικής του
καλλιτέχνη. Σε αυτό το έργο του είναι εμφανή η ζωγραφική του πείρα, το είδος
καλλιγραφίας , η τυπικότητα στη χρήση των χρωμάτων καθώς και η σχηματοποιήση
των μορφών.219 Ο Φώτης Κόντογλου σε πολλές του τοιχογραφίες εκείνης της
περιόδου τις δούλευε με την κρητική τεχνοτροπία. Επέλεγε να χρησιμοποιεί
σοβαρούς χρωματικούς τόνους, και συχνά επέλεγε το μαύρο για φόντο. Το καστανό
χρώμα το χρησιμοποιούσε στους προπλασμούς των προσώπων και πάνω σε αυτό
αναπτύσσονταν οι πιο ανοιχτοί τόνοι.220 Με αυτόν τον τρόπο θα τελειώσει και τη
ζωγραφική του πορεία. Το ύφος που χρησιμοποιούσε στα εκκλησιαστικά έργα θα
καθιερωθεί από την εκκλησία ως και το πιο ιδανικό σχετικά με την διακόσμηση
εκκλησιών. Για το Άγιο Όρος ήταν η αιτία ώστε να εγκαταλειφθεί η ιταλίζουσα
τεχνοτροπία από τους αγιογράφους.
Παράλληλα τελειώνει και εκδίδει τι βιβλίο του με τίτλο “Έκφραση”. Σε αυτό

το βιβλίο μπορούμε να παρατηρήσουμε όλες τις γνώσεις του και τη σοφία του
σχετικά με τη ζωγραφική. Για αυτό το βιβλίο θα βραβευτεί από την Ακαδημία
Αθηνών221. Μετά από το αυτοκινητιστικό ατύχημα, ο Φώτης Κόντογλου
ταλαιπωρήθηκε αρκετά με την υγεία του, η οποία επιδεινωνόταν συνεχώς.222 Λίγο
πριν πεθάνει έλαβε το Αριστείο Γραμμάτων από την Ακαδημία Αθηνών. Πέθανε στις
13 Ιουλίου το 1965.
Κεφάλαιο 70 -Φώτης Κόντογλου και Θρησκεία
219
Αειναές, Ιστορικά στοιχεία-αρχιτεκτονική του ναού,
http://www.aeinaes.gr/el/restoration_studies/?nid=962
220
Πεμπτουσία,Νεοελληνική Ζωγραφική, https://www.pemptousia.gr/2011/10/o-fotis-kontoglou-ke-i-
neoelliniki-zo/
221
222
67
Οι Θρησκευτικές επιδράσεις στο έργο του Φώτη Κόντογλου
Ο Φώτης Κόντογλου είχε ιδιαίτερη αγάπη για τη ζωγραφική. Για το λόγο αυτό
είχε συνεχώς την επιθυμία να εξελίσσεται είτε μέσω του διαβάσματος είτε μέσω της
πρακτικής. Τα περισσότερα από τα ζωγραφικά του έργα βασίζονταν στη βυζαντινή
τεχνική, το οποίο αποτελούσε χαρακτηριστικό γνώρισμα της τέχνης του. 223
Την εποχή που εμφανίστηκε ο καλλιτέχνης στο καλλιτεχνικό στερέωμα της
Ελλάδος, η κατάσταση στην νεοελληνική ζωγραφική ήταν διαφορετική. Τα χρόνια
εκείνα επικρατούσε η παράδοση της σχολή του Μονάχου, η οποία ήδη είχε αρχίσει
να υποχωρεί χωρίς βέβαια να έχει εξαλειφθεί τελείως.224 Τα νέα επαναστατικά
καλλιτεχνικά ρεύματα άρχισαν να επικρατούν και στην Ελλάδα από Έλληνες
καλλιτέχνες που είχαν μάθει την τέχνη του Παρισιού. Αυτή η αλλαγή που επήλθε στη
νεοελληνική ζωγραφική ήταν πάλι από εξωτερικούς παράγοντες, με τη σημαντική
διαφορά πως η μίμηση είχε να κάνει με νέα ρεύματα, με μια μοντέρνα και
επαναστατική τέχνη και όχι με μια συντηρητική Σχολή όπως η προηγούμενη.225 Η
υιοθέτηση αυτή είχε όμως και τα μειονεκτήματά της. Πολλοί από τους νέους
ζωγράφους ακολουθούσαν πιστά τις τάσεις χωρίς να ασκήσουν κριτική σκέψη, με
αποτέλεσμα να αφομοιώνουν και να μιμούνται χωρίς να προσαρμόζουν στα έργα
τους την προσωπικότητά τους.226
Την εποχή που εμφανίζεται ο Κόντογλου στην νεοελληνική ζωγραφική
παρατηρείται ότι επικρατούσαν δυο σχολές, εκείνες της σχολής του Μονάχου και τα
επαναστατικά ρεύματα του Παρισιού. Η φιλοσοφία όμως του Κόντογλου αρνούνταν
να καταταχθεί και να προσαρμοστεί σε καμία από τις δύο σχολές και αποφάσισε να
βασιστεί στην ελληνική ζωγραφική παράδοση η οποία είχε ξεχαστεί. Η στροφή του
προς την ελληνική καλλιτεχνική παράδοση ήταν συνειδητή και όχι κάποιο δέιγμα
αμάθειας, αφού είχε έχει σε επαφή και με τα δύο καλλιτεχνικά ρεύματα. Σύμφωνα με
τον Στρατή Δούκα είχε παρακολουθήσει εργαστήρια της Σχολής του Μονάχου, και
223
224
neoelliniki-zo/
225
Ζίας , Ν, (1975) , Φώτης Κόντογλου και νεοελληνική ζωγραφική , στη Μνήμη Κόντογλου
226
68
με τη σχολή του Παρισιού είχε έρθει σε επαφή μέσω της διαμονής του εκεί. Οπότε
ήταν συνειδητή επιλογή του όπου δεν επέλεξε καμία από αυτές τις σχολές227.
Θεωρείται πως ο Φώτης Κόντογλου είχε επηρεαστεί από ένα ρεύμα που
κυριαρχούσε στην Ευρώπη. Στόχος του συγκεκριμένου ρεύματος αποτελούσε η
αναζήτηση των αξιών του εθνικού παρελθόντος.228 Ακόμη η καταγωγή του και η
ιδιοσυγκρασία του είχαν παίξει καθοριστικό ρόλο για την καλλιτεχνική του εξέλιξη
και να παραμείνει αντίθετος με τη Δύση. Άλλο ένα γεγονός το οποίο τον είχε
στιγματίσει και επηρεάσει ήταν η Μικρασιατική καταστροφή. Αυτό γίνεται
αντιληπτό αφού ως κεντρικός άξονας της ζωγραφικής του ήταν η προσφυγιά και η
χαμένη πατρίδα για ένα χρονικό διάστημα.229 Το γεγονός αυτό κατάφερε να
στιγματίσει πολλούς καλλιτέχνες της δεκαετίας του 1930. Ήταν μια περίοδος όπου
πολλοί καλλιτέχνες επιδίωκαν να αποτυπώσουν την ελληνική παράδοση μέσα από
σύγχρονα και μοντέρνα στοιχεία. Η Μικρασιατική καταστροφή θεωρείται η αφορμή
για τον καλλιτέχνη ώστε να διαχωρίσει τη θέση του από τη Δύση και να είναι
συνεχιστής της ελληνική παράδοσης.230 Ένα ταξίδι του στο Άγιο Όρος, είχε
καθοριστικό ρόλο ώστε να συνειδητοποιήσει πως μέσω της παράδοσης μπορούσε να
εκφράσει τα προσωπικά καλλιτεχνικά του στοιχεία.231 Μελέτησε τη βυζαντινή
ζωγραφική της Κρητικής σχολής.232 Χρησιμοποίησε τη Βυζαντινή ζωγραφική αλλά
την εξέλιξε με νέα στοιχεία, τα οποία στοιχεία έδιναν στα έργα του ένα κοσμικό αλλά
και θρησκευτικό χαρακτήρα. Για τον Φώτη Κόντογλου η συνέχιση της παράδοσης
αποτελούσε πρωταρχικό ρόλο.
Επιθυμούσε να εξιστορήσει το ελληνικό παρελθόν, το οποίο το κατόρθωσε
μέσω της σύνδεσης του Βυζαντίου με την ελληνική μυθολογία. Με αυτή τη σύνδεση
κατόρθωσε μια καλλιτεχνική συνέχεια και γνώση. Μια γνώση και προς τον απλό
227
228
neoelliniki-zo/
229
230
neoelliniki-zo/
231
232
Ιερά Μητρόπολις Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου , Φώτης Κόντογλου,
69
λαό.233 Ο ελληνικός λαός ήταν εξοικειωμένος με τη βυζαντινή τέχνη μέσα από την
επαφή του με τη θρησκεία. Και ένιωθε μια οικειότητα ως προς τις μορφές που
αντίκριζε αφού αποτελούσαν μέρος της πίστης τους. Ο τρόπος έκφρασης του όσον
αφορά την ζωγραφική άρχισε να διαδίδεται και να υιοθετείται από τους συναδέλφους
του. Θεωρούσε πως μέσω της παράδοσης διατυπώνεται η ελληνικότητα. Η
ενασχόληση του Κόντογλου με την αγιογραφία δεν θεωρήθηκε ποτέ από τον ίδιο ως
επάγγελμα αλλά ως λειτούργημα, μια αναγκαιότητα.234 Αυτή η αντίληψη το
διαχώριζε από τους υπόλοιπους συναδέλφους του. Επίσης ήταν υπερασπιστής της
βυζαντινής τεχνοτροπίας και θεωρούσε ότι δεν θα χαθεί η αξία της κατά το πέρασμα
των χρόνων.235
Εξέχουσα θέση κατείχε η αγιογραφία για τον Φώτη Κόντογλου, για την οποία
είχε επηρεαστεί από την πίστη του. Αξίζει να σημειωθεί ότι όταν αναφερόμαστε στο
αγιογραφικό έργο του Φώτη Κόντογλου, αναφερόμαστε στις θρησκευτικές ζωγραφιές
που υλοποιούσε. Τα έργα του είχαν μεγάλη θρησκευτική επίδραση Όπως έχουμε
αναφέρει ήδη στα παραπάνω κεφάλαιο, η ζωγραφική για τον καλλιτέχνη αποτελούσε
αναπόσπαστο κομμάτι του, το ίδιο ισχύει και για την αγιογραφία. Αυτό γίνεται
κατανοητό από το μεγάλο έργο που είχε κάνει όπως ήταν οι αγιογραφίες, οι φορητές
εικόνες, καθώς και τοιχογραφίες.236 Ο Φώτης Κόντογλου αγιογράφησε πολλούς
ναούς και δημιούργησε πολλές αγιογραφίες. Ήταν ένας πολυδιάστατος άνθρωπος,
που από μικρή ηλικία άρχισε να ταξιδεύει κι έτσι ήρθε σε επαφή με τη δυτική
ζωγραφική. Το ενδιαφέρον του ήταν τόσο μεγάλο που έτσι αποφάσισε να σπουδάσει
αυτήν την τέχνη. Όμως, περισσότερο τον κέντρισε η βυζαντινή αγιογραφία κι
αγαπούσε τόσο πολύ τη βυζαντινή αγιογραφία, που επιθυμούσε να παλέψει για την
αναβίωσή της.237 Συνέβαλε πολύ σε αυτό και τα τελευταία του χρόνια τα αφιέρωσε
στη βυζαντινή αγιογραφία. Στα έργα του υπήρχαν πολλές φορητές εικόνες,238 καθώς
και εικονογραφήσεις. Αγιογράφησε πολλούς ναούς, όπως ήταν η Αγία Παρασκευή, η
233
Φασέγκας , Ν,. (2011), Η Καινή Διαθήκη στο Λογοτεχνικό Έργο του Φώτη Κόντογλου ,
http://ikee.lib.auth.gr/record/126772/files/GRI-2011-6853.pdf
234
Πεμπτουσία, Η προσωπογραφία στον Κόντογλου, https://www.pemptousia.gr/2014/07/i-
prosopografia-ston-kontoglou/
235
Ζίας, Νεοελληνική ζωγραφική,
236
237
Βικιπαίδεια, Φώτης Κόντογλου , https://el.wikipedia.org/wiki/Φώτης_Κόντογλου
238
Πεμπτουσία, Η προσωπογραφία στον Κόντογλου, https://www.pemptousia.gr/2014/07/i-
prosopografia-ston-kontoglou/
70
Καπνικαρέα.239 Όσον αφορά το ναό της Αγίας Παρασκευής στην Παιανία, αυτός ο
ναός είχε ιδιαίτερη αξία για τον Φώτη Κόντογλου.
Οι μνήμες οι οποίες ήταν αποτυπωμένες από το εκκλησάκι της Αγίας
Παρασκευής, στο Αϊβαλί, τον επηρέασαν και συναισθηματικά για την αγιογράφηση
αυτού του ναού. Αν αναλογιστούμε ότι ο Φώτης Κόντογλου, ερχόμενος στην
Ελλάδα, το μοναδικό του περιουσιακό στοιχείο του ήταν η εικόνα της Αγίας
Παρασκευής. Στην Αγία Παρασκευή αγιογράφησε το κτιστό τέμπλο τον Χριστό και
την Παναγία. Αντέγραψε παλιότερες επιγραφές, τις οποίες τις βρήκε στους τοίχους
του ναού και πρόσθεσε ο ίδιος: « Η παρούσα ζωγραφιά εγένετο εν μέσω ης ζάλης του
Μεγάλου Πολέμου, 1940, Ιούνιος. Σύμφωνα με τον Νίκο Ζία, η συγκεκριμένη
επιγραφή ίσως ήταν και η μοναδική επιγραφική μαρτυρία για τον Β’ Παγκόσμιο
Πόλεμο. Στο κάτω μέρος της αγιογραφίας της Παναγιάς Οδηγήτριας εντοπίζουμε την
εξής επιγραφή: «Διά χειρός Φωτίου Κόντογλου, 1940, υπέρ υγείας τη συζύγου αυτού
Μαρίας. Το επιγραφικό και αγιογραφικό έργο του Φώτη Κόντογλου, σε αυτό το
εκκλησάκι, μαρτυρεί μια πιο προσωπική και φιλική σχέση με το εκκλησάκι. Αυτή η
σχέση που είχε με το εκκλησάκι οφειλόταν στο γεγονός ότι του θύμιζε την Αγία
Παρασκευή, στο Αϊβαλί, σύμφωνα με την κόρη του. Σε αυτό, άλλωστε,
αποτυπώθηκαν αισθήματα όπως ήταν η αγωνία του για τον πόλεμο.240 Τη δεκαετία
του 1940-1950, ο Φώτης Κόντογλου είχε σχεδιάσει 23 σχέδια, τα οποία είχαν ως
θέμα τοπία (10), πρόσωπα (7 σχέδια), ξωκλήσια του Λιοπεσιού, Προφήτη Ηλία,
Αγίου Αθανασίου και αγιογραφίες.241 Η αλήθεια είναι ότι ο Φώτης Κόντογλου δεν
είχε δείξει ιδιαίτερα αγάπη για άλλον τόπο, όπως το Λιοπέσι εκτός από το Αϊβαλί.
Είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό με πόση ευαισθησία ζωγράφισε τους απλούς
ανθρώπους.
Σε αυτά τα σχέδια, μπορούμε να εντοπίσουμε παραδοσιακούς χαρακτήρες, τα
παραδοσιακά αρχιτεκτονικά στοιχεία των σπιτιών. Αυτά τα 23 σχέδια έχουν
ιδιαίτερη συναισθηματική αξία για τους κατοίκους της Παιανίας. Επιπρόσθετα, το
έργο του ήταν σημαντικό για τη συντήρηση των τοιχογραφιών του Μυστρά. Επίσης
239
240
Ιερός Καθεδρικός Ναός Ζωοδόχου Πηγής Παιανία, http://inzp.gr/mnimeio-kai-istoria/fwtis-
kontoglou/ ,σελ.5
241
Το Λιοπέσι –Παιανία, Δεύτερη Πατρίδa,Του Φώτη Κόντογλου , http://inzp.gr/wp-
content/uploads/2017/02/liopesi_kontoglou.pdf , σελ.4
71
είχε εκδώσει το βιβλίο «Έκφρασις της Ορθόδοξης Αγιογραφίας»242. Η συμβολή
αυτού του βιβλίου ήταν πολύ σημαντική, διότι συνέβαλε στη διατήρηση της
αγιογραφίας. Στους ναούς που ζωγράφισε, χρησιμοποίησε τη νοοτροπία της
νωπογραφίας, ενώ όσον αφορά τις φορητές εικόνες χρησιμοποίησε την τεχνική της
αυγοτέμπερας. Σε πολλές εκθέσεις έχουν εκτεθεί τα έργα του και πολλά από αυτά
βρίσκονται σε μουσεία. Πολλοί σημαντικοί καλλιτέχνες ήταν μαθητευόμενοί του,
όπως ήταν ο Εγγονόπουλος, ο Τσαρούχης.243
Μια ιδιότητά του, η οποία δεν είναι τόσο γνωστή, είναι ότι διατελούσε και
χρέη ψάλτη,244 όμως ηχογραφημένες κασέτες με τις ψαλμωδίες του έχουν χαθεί. Του
άρεσε πολύ η εκκλησιαστική μουσική και ήταν καλός γνώστης της. Επίσης, δεν
επιθυμούσε αλλαγές στο ψαλτικό ύφος και ήταν αντίθετος με την τετραφωνία. Για
παράδειγμα, δεν ήθελε οι ψαλμωδίες να επηρεαστούν από την Ευρώπη. Εκείνος
έψελνε κατανυχτικά, απλά και μέσα από την καρδιά του. Θεωρούσε τη ζωγραφική
και την ψαλτική ιερές τέχνες και γι’ αυτό έψελνε σε πολλές εκκλησίες και
παρεκκλήσια, με τον τρόπο που είχε μάθει στην Ανατολή. Δεν ήταν λίγες οι φορές
που είχε ψάλει με τον Π. Πάσχο, ο οποίος είναι καθηγητής. Θεωρούσε ότι οι
ψαλμωδίες με τη μουσική από τη Δύση ήταν εντελώς αντίθετες.
Ο Φώτης Κόντογλου είχε επηρεαστεί τόσο πολύ από τη θρησκεία, που θα

μπορούσε ακόμη και να ασπαστεί την ιδιότητα του θεολόγου. Είναι γνωστό ότι ο
καλλιτέχνης δεν είχε σπουδάσει θεολογία,245 ούτε είχε γράψει θεολογικά μελετήματα,
όμως αγαπούσε πολύ τη θρησκεία και πίστευε πολύ στη σημαντικότητα της
παράδοσης. Για να κατανοήσουμε πώς έβλεπε τη θρησκεία, θα πρέπει να εξετάσουμε
τις διαστάσεις και τις αντοχές σχετικά με την παράδοση του καλλιτέχνη.
Θα μπορούσαμε να διαχωρίσουμε σε τρία πεδία τη θεολογία του Φώτη

Κόντογλου. Το πρώτο πεδίο αναφέρεται σε κείμενα, τα οποία εκφράζουν μια κλειστή
Ορθοδοξία. Το δεύτερο αναφέρεται σε κείμενα που εκφράζουν την ανοιχτή
Ορθοδοξία και το τρίτο μιλάει για τη ζωή. Στο πρώτο τονίζει την αξία της
παράδοσης και την αναγνωρίζει ως ρεύμα ζωής, το οποίο έρχεται από το παρελθόν
242
243
244
Φασέγκας, Η Καινή Διαθήκη, http://ikee.lib.auth.gr/record/126772/files/GRI-2011-6853.pdf , σελ.44
245
Φασέγκας, Η Καινή Διαθήκη, http://ikee.lib.auth.gr/record/126772/files/GRI-2011-6853.pdf , σελ.45
72
και καθορίζει το παρόν. Για τον Φώτη Κόντογλου, η παράδοση δεν θεωρείται κάτι
αυτονόητη. Για τον ίδιο, η παράδοση είναι η ταύτιση της Ελλάδας και της
Ορθοδοξίας. Ο καλλιτέχνης υποστήριζε ότι είναι γνήσιο είναι ντόπιο. Ο καθένας λέει
αλήθεια στον πολιτισμό του. Δεν θεωρούσε κάτι ανώτερο από την πίστη στον
Χριστό.
Όσον αφορά το Χριστιανισμό και τον Ισλαμισμό πίστευε ότι ήταν

δημιουργήματα της Ανατολής. Αν και είναι διαφορετικές θρησκείες, σύμφωνα με τον
Κόντογλου, έχουν κάποια συγγένεια, διότι είναι δημιουργήματα της Ανατολής.
Θεωρούσε ότι η Ανατολή διακατέχεται από αισθήματα, ενώ η Ευρώπη από λογική. Ο
Φώτης Κόντογλου έκανε λόγο για τους νεωτεριστές, που δεν ήθελαν τον Χριστό.
Επίσης υποστήριζε ακράδαντα την Ορθόδοξη αλήθεια. Το δεύτερο πεδίο αναφέρεται
στην ανοιχτή Ορθοδοξία. Σε πολλά του έργα δίνει προτεραιότητα στην αλήθεια. Τον
ήρωά του, τον «Πέδρο Καζάς», αλλά και τον «Ροβινσώνα» τους αντιμετωπίζει με μια
ευρύτερη ματιά ως Έλληνες και ως Ορθόδοξους. Επίσης από αυτό το βιβλίο είχε
παρουσιάσει τους θαλασσοπόρους, τους κουρσάρους και τους τοιχοκυνηγούς.246
Ο Φώτης Κόντογλου δεν έθετε όρια στη θρησκεία, δεν έδινε σημασία στην
ιθαγένεια. Πίστευε ότι για όλους υπήρχε Θεός. Το τρίτο πεδίο αναφέρεται στη ζωή.
Σε πολλά του έργα είχε αναφέρει τα χαρακτηριστικά του καλού χριστιανού, ο οποίος
πίστευε ότι πρέπει να διακρίνεται από ταπεινότητα. Θεωρούσε ότι αν οι άνθρωποι
υιοθετούσαν αυτά τα χαρακτηριστικά, θα μπορούσαν να πορευτούν στη ζωή τους και
καλό θα ήταν να τα ακολουθούσαν πιστά και να διαμόρφωναν στάση ζωής. Έπειτα ο
ίδιος αποτελεί παράδειγμα σχετικά με την εμπιστοσύνη που έτρεφε στην πίστη. Δεν
είναι τυχαίο ότι από τα χρήματα που έβγαζε, κρατούσε μόνο όσα χρειαζόταν, ενώ τα
υπόλοιπα τα έδινε σε ανθρώπους που είχαν ανάγκη.
Η Παλαιά Διαθήκη στο έργο του Φώτη Κόντογλου

Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, ο Κόντογλου πίστευε ότι η Ορθοδοξία
αποτελούσε τη βάση για τον κάθε άνθρωπο και γι’ αυτό προτιμούσε να διαβάζει
βιβλία από την Παλιά Διαθήκη, γιατί είχαν θέματα που τον ενδιέφεραν πολύ. Κι
αυτό γίνεται εμφανές και μέσα από άρθρα του, που αναφέρεται στο επεισόδιο του
246
Φασέγκας, Η Καινή Διαθήκη, http://ikee.lib.auth.gr/record/126772/files/GRI-2011-6853.pdf, σελ.51
73
απόστολου Πέτρου και στον εκατόνταρχο Κορνήλιο, όπως εντοπίζεται στις Πράξεις
των Αποστόλων (10,1-33). Σε ένα σημείο συσχετίζεται με τη σημασία των
απαγορεύσεων από τον Θεό. Ο Φώτης Κόντογλου ενδιαφερόταν ιδιαιτέρως για τη
κείμενα της Καινής Διαθήκης, καθώς και για τα αγιοπατερικά κείμενα247.
Στο βιβλίο του «Το ασάλευτο θεμέλιο και Γίγαντες ταπεινοί» βρίσκονται
διάσπαρτα τα λόγια του Υιού, όπως τα είχαν καταγράψει οι 4 Ευαγγελιστές. Σε
ξεχωριστό άρθρο δείχνει επίσης το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του για το θέμα της
Αποκάλυψης του Ιωάννη. Συχνά κάνει αναφορές στον Απόστολο Παύλο και
παράλληλα παραθέτει και σημεία από τις επιστολές του. Ο Φώτης Κόντογλου είχε
δείξει ιδιαίτερη προτίμηση στους 3 Ιεράρχες και στον Άγιο Ιωάννη της Κλίμακος,
στον όσιο Ισάακ από τη Σύρο, τον όσιο Συμεών το Νέο θεολόγο, για τους οποίους
είχε γράψει πολλά κείμενα. Επίσης, ασχολήθηκε με τα κηρύγματά τους εκτεταμένα.
Για τον όσιο Συμεών είχε γράψει ότι αυτός ο Άγιος είχε πολεμηθεί πολύ από τους
κακούς ανθρώπους και ότι είχε περιφρονηθεί ως ένας αγράμματος άνθρωπος από
τους σπουδασμένους της εποχής. Μετά το θάνατό του έλαβε την αναγνώριση που του
άξιζε, έλαμψε με τα συγγράμματα του και έσωσε ψυχές. Επιπρόσθετα αναφέρεται
στα άρθρα του στον Ηλία τον Θεοβίτη ή τον Γρηγόρη τον Σιναίτη. Επίσης, για
εκείνον, εξέχουσα θέση καταλάμβαναν ο Γρηγόρης ο Παλαμάς και ο Νίκος
Καβάσιλας.
Εξέχουσα θέση για τον Φώτη Κόντογλου καταλάμβανε ο θεολόγος της

διασποράς, ο Βλαντιμίρ Λιόσκι, τον οποίο τον είχε χαρακτηρίσει ως «σπουδαία
προσωπικότητα». Συμφωνούσε με την άποψη του Βλαντιμίρ Λιόσκι ότι, αντίθετα με
τη Δύση και κυρίως από την Προτεσταντική Εκκλησία, η Ανατολική Εκκλησία δεν
διαχώρισε το μυστικισμό από τη Θεολογία248. Ο Φώτης Κόντογλου αρθρογραφεί με
βάση την πίστη του. Γι’ αυτόν το λόγο δεν διστάζει να επαναλαμβάνει τις θεμελιώδες
αρχές του Χριστιανισμού. Η πίστη του φαίνεται ακόμη και μέσα από τα άρθρα του,
σχετικά με το Νεόφυτο τον Κύπριο. Σε αυτό το άρθρο έλεγε καθαρά ότι ο Θεός ήταν
ο Δημιουργός του κόσμου. Πιο συγκεκριμένα, είχε αναφέρει ότι ο Μεγαλοδύναμος
είναι ο κτίστης ενός όμορφου και καλού κόσμου.
247
Φασέγκας, Η Καινή Διαθήκη, http://ikee.lib.auth.gr/record/126772/files/GRI-2011-6853.pdf
248
Κόντογλου, Το ασάλευτο Θεμέλιο, σελ. 35
74
Βέβαια, αν και ο Θεός ευχαριστήθηκε με τα δημιουργήματά του δεν έμεινε
μακριά τους, όπως ισχυρίζονται ορισμένοι. Αντίθετα, βρίσκεται σε συνεχή επαφή με
τα δημιουργήματά του, δείχνοντάς τους τις αγαθές του προθέσεις. Είχε γράψει επίσης
ότι ο Θεός είναι τριαδικός, δηλαδή έχει 3 υποστάσεις249. Όπως ο Πατήρ φροντίζει
τους ανθρώπους που πιστεύουν σε αυτόν και τους ανταμείβει, έτσι είναι και ο Θεός.
Γι’ αυτούς τους λόγους παραπέμπει στα λόγια του Χριστού και ταυτόχρονα
κάνει παραλληλισμό στα λόγια του Σόλωνα. Κατά τους ισχυρισμούς τους, στον
άνθρωπο εναπόκειται η ελεύθερη βούληση αν θα ακολουθήσει το δρόμο του Θεού ή
αν θα ακολουθήσει το φθαρτό δρόμο. Επιλέγοντας το δρόμο του Θεού, ο άνθρωπος
δεν πτοείται από τα δεινά που μπορεί να αντιμετωπίσει, επειδή η μοναδική του
προσδοκία είναι η συμμετοχή του στη Βασιλεία του Θεού. Ο άνθρωπος που έχει
επιλέξει να είναι κοντά στον Θεό, αδιαφορεί μπροστά στον κίνδυνο, όπως και η οσία
Θεόκτιστη, όταν ήρθε αντιμέτωπη με τους πειρατές. Ο Θεός προσπαθεί να δοκιμάσει
τον άνθρωπο μέσα από δοκιμασίες, τις οποίες ο άνθρωπος θεωρεί τιμωρίες. Κύριο
μέλημα του Θεού είναι να πράττει άνθρωπος με βάση τη ελεύθερη βούλησή του.
Παρόλο που ο Θεός δεν είναι τιμωρός, τα ανθρώπινα όντα ερμηνεύουν τις
δυσκολίες ως τιμωρίες από τον Θεό. Σε ένα άλλο έργο του, ο Φώτης Κόντογλου
αναφέρεται στον προφήτη Ηλία. Ο Κόντογλου έγραψε σε άρθρο του Ο πύρινος άγιος,
Ηλίας ο Θεσωίτης, άντλησε το υλικό του από την Παλιά Διαθήκη Βασιλείων ΄Γ,
(17,2-22, 18,1-39 και 191,1-21) και Βασιλειών Δ’, (2, 13-14). Με βάση την Παλιά
Διαθήκη και την Καινή Διαθήκη, ο Χριστός ήρθε στη γη με απώτερο σκοπό την
άφεση αμαρτιών των ανθρώπων250. Θεωρούσε ότι ο αληθινός Θεός δεν αφορά μόνο
τους πιστούς Χριστιανούς, αλλά κι όλους όσοι τον λατρεύουν ακόμη και χωρίς να
γνωρίζουν το έργο του. Αυτούς τους ανθρώπους ο Φώτης Κόντογλου τους ονομάζει
καθαρόψυχους, οι οποίοι αγαπούν τον Θεό, χωρίς να το έχουν γνωρίσει.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, όπως αναφέρει, είναι ο εκατόνταρχος Κορνήλιος.
Ο Φώτης Κόντογλου είχε δείξει ιδιαίτερη αγάπη για τους ύμνους της Αγίας
Γραφής, τους οποίους και μνημόνευε πολλές φορές, δείχνοντας με αυτόν τον τρόπο
την ευλάβειά του. Για τον Φώτη Κόντογλου εξέχουσα θέση κατείχε η προσευχή,
249
250
Φασέγκας, Καινή Διαθήκη , http://ikee.lib.auth.gr/record/126772/files/GRI-2011-6853.pdf
75
σεβόταν το κάθε είδος προσευχής είτε ήταν ομαδική είτε ήταν μεγαλόφωνη251.
Κάποτε είχε παραλληλίσει τους ύμνους της καινοδιαθηκικής περιόδου με τα
αναγνώσματα της Παλιάς Διαθήκης.
Η σύζευξη προσευχής και ύμνων από τον Φώτη Κόντογλου καταγράφτηκε

στο άρθρο του για τον όσιο Μελέτιο, ο οποίος ήταν ηγούμενος της μονής του αγίου
Γεωργίου, στον Κιθαιρώνα. Ο Φώτης Κόντογλου μαζί με την οικογένειά του
προσευχόταν και θεωρούσε ότι τα οφέλη της προσευχής ήταν πολλά. Επίσης, ο
καλλιτέχνης ασκούσε κριτική στη σύγχρονη εποχή και όχι μόνο μέσα από τα βιβλία
του, όπως «Οι σύγχρονοι θεολόγοι», «Ο ορθόδοξος κλήρος», «Η λατρεία στη Δύση»
και «Ο Σημερινός άνθρωπος», αλλά επεδίωκε την κάθειρξη του κλήρου από τους
ανάξιους κληρικούς.
Με αυτόν τον τρόπο, η εκκλησία θα μεταμορφωνόταν σε εκκλησία που όλοι

οι άνθρωποι θέλουν να είναι μέλη της. Ο Φώτης Κόντογλου ήταν ιδιαίτερα
επικριτικός με τις σπουδές σε πανεπιστήμια της Δυτικής Ευρώπης. Για εκείνον, οι
θεολόγοι, οι οποίοι αποφοιτούσαν από την Ευρώπη, μπορούσαν να αποβούν
καταστροφικοί για την Ορθοδοξία252. Θεωρούσε ότι αυτοί οι Θεολόγοι253 ξεχνούσαν
για ποιον λόγο εργάζονταν.
Επιπλέον, θεωρούσε ότι η Ορθόδοξη εκκλησία είχε ως εχθρό της τις

επιστήμες, την τεχνολογία και τη φιλοσοφία254. Επίσης κατέκρινε την Προτεσταντική
Εκκλησία, η οποία είχε απορρίψει τους αγίους από τη λατρεία. Ο Φώτης Κόντογλου
προέτρεπε τους ανθρώπους να μελετούν τη ζωή τους. Για τον ίδιο, ο άνθρωπος
βασανίζεται στη σημερινή εποχή, επειδή είχε θεοποιήσει τη γνώση αντί για την πίστη.
Είχε προσδιορίσει την Ελλάδα ως πύργο της Βαβέλ, διότι πολλοί Ευρωπαίοι
αγόραζαν ακίνητα στην Ελλάδα και μαζί τους έφερναν τα ήθη και τα έθιμα από τη
χώρα τους. Παράλληλα, πολλά κέντρα της Ορθοδοξίας άρχισαν να ερημώνουν.
251
Η Άλλη όψις, Φώτης Κόντογλου (Κώστας Δ. Παπαδημητρίου), https://alopsis.gr/φώτης-κόντογλου-
κώστας-δ-παπαδημητρίου/
252
Φασέγκας, Η Καινή Διαθήκη , http://ikee.lib.auth.gr/record/126772/files/GRI-2011-6853.pdf
253
Φώτης Κόντογλου, Η Αληθινή Θεολογία,
http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/fwths_kontogloy/h_alh8inh_8eologia.html
254
Ροΐδη και Λασκαράτου Εμμονές, Φώτης Κόντογλου,,, ένας φανατικός,
https://roides.wordpress.com/2010/12/25/25dec10/
76
Ο Φώτης Κόντογλου, όπως είναι γνωστό, ήταν και αγιογράφος. Η ζωγραφική
και η αγιογραφία θα μπορούσαμε να πούμε ότι παραγκωνίζει το συγγραφικό του
έργο. Οι αγιογραφίες δεν έχουν το στοιχείο της καταγγελίας, όπως συνέβαινε με τα
άρθρα του. Στην αγιογραφία του εστίαζε στη δημιουργία εικαστικών έργων με βάση
την ορθόδοξη παράδοση. Σύμφωνα με μαρτυρίες του Νίκου Καζαντζάκη είχε
παρατηρήσει τον Φώτη Κόντογλου να εργάζεται στον Μυστρά τελετουργικά, για να
διατηρήσει τις τοιχογραφίες. Σε πολλές περιπτώσεις, ο Φώτης Κόντογλου κινούνταν
ανάμεσα στη λαογραφία και στην ιστοριογραφία, οι οποίες ήταν πάντα ενταγμένες
στην έννοια της ελληνικότητας.
Σύμφωνα με τον μελετητή Πάσχα, εξετάζοντας τα έργα του καλλιτέχνη, τον

χαρακτήρισε ως ποιητή της ελληνορθόδοξης παράδοσης. Από τα άρθρα του
μπορούμε να κατανοήσουμε ότι ο χαρακτήρας τους ήταν ιδιαίτερα παιδευτικός. Ένας
από τους στόχους του, άλλωστε, ήταν και η κατήχηση των αναγνωστών του στο
δρόμο της ορθόδοξης πίστης255.
Γίνεται αντιληπτό ότι τα συγγραφικά του έργα, αλλά και η ζωγραφική του
είναι βαθιά επηρεασμένα από την πίστη του. Όσον αφορά τις αγιογραφίες είναι
κατανοητό ότι είχε αναπτύξει την τέχνη αυτή και λόγω του θαυμασμού του προς
εκείνη και θέλησε να αγωνιστεί στη ζωή του για την αναβίωση και την επιβίωση της
βυζαντινής αγιογραφίας. Είναι γεγονός ότι έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην αναβίωση
της αρχαίας βυζαντινής εικονογραφικής παράδοσης.
Το έργο του ενέχει πολλές φορητές εικόνες256 και εικονογραφήσεις ναών.

Μέσα από την αγιογραφία επεδίωξε να αναβιώσει την παράδοση. Επίσης το
συγγραφικό του έργο είχε και ρόλο παιδευτικό, για παράδειγμα επιδίωκε μέσα από
αυτό ο ελληνικός λαός να έρθει πιο κοντά στη θρησκεία. Για εκείνον ό,τι έπραττε το
έκανε σύμφωνα με τη θρησκεία.
Ο Φώτης Κόντογλου ήταν ένα βαθιά θρησκευόμενο άτομο, για αυτόν το λόγο
στα έργα του κυριαρχούσε η θρησκεία και επιδίωκε η αναβίωση της παράδοσης. Στις
αγιογραφίες είχε ασπαστεί τη βυζαντινή τέχνη, αλλά και την κρητική σχολή.
255
256
Πεμπτουσία, Ορθοδοξία Πολιτισμός Επιστήμες , Ο Φώτης Κόντογλου και η Νεοελληνική
Ζωγραφική, https://www.pemptousia.gr/2011/10/o-fotis-kontoglou-ke-i-neoelliniki-zo/
77
Υπερασπίστηκε με το συγγραφικό του έργο με την Ορθόδοξη Παράδοση και
ακολουθούσε την Ορθόδοξη Πίστη, την οποία την εφάρμοζε ακόμη και στην
καθημερινότητά του.
Φώτης Κόντογλου και το λογοτεχνικό του έργο

Τα λογοτεχνικά έργα του Φώτη Κόντογλου διαχωρίζονταν σε πεζογραφία και
σε αρθρογραφία. Πίστευε ότι το ένα και μοναδικό θεμέλιο στον άνθρωπο είναι η
Ορθοδοξία. Τις ιδιότητες τις οποίες κατείχε όσον αφορά τη θρησκεία, του Έλληνα
πολίτη αλλά και την παράδοση, τη διατηρούσε στα συγγράμματα του.
Τα συγγράμματα του δεν ήταν όλα ειδυλλιακά διότι είχε μια άλλη εντύπωση
από τους υπόλοιπους όσον αφορά το Θεό. Δεν ήταν λίγοι εκείνοι οι οποίοι τον
σύγκριναν με τον Παπαδιαμάντη. Μια μεγάλη διαφορά ανάμεσα τους είναι ότι στα
έργα του Παπαδιαμάντη ο Θεός παρουσιάζεται ως ήρεμος, ταπεινός και ήρεμος, ενώ
ο Θεός του Κόντογλου παρουσιάζεται σκληρός όπου από τη μία συναναστρεφόταν
με ήρεμους και καλούς ανθρώπους ενώ από την άλλη με κακούς και ληστές.257 Ο
Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος αναφέρει πως σε συζήτηση που είχε με τον Κόντογλου, όταν
του ρωτήθηκε γιατί οι περισσότεροι καλλιτέχνες παρουσιάζουν το Θεό ως ήρεμο και
ότι ερχόταν σε επαφή με τους καλούς ανθρώπους και όχι με ανθρώπους που είχε
αποβάλλει η κοινωνία, τότε του απάντησε πως η μεγαλοσύνη του Θεού υπάρχει
παντού. Δεν ξεχωρίζει το καλό και το κακό.258
Η θρησκευτικότητα του Φώτη Κόντογλου είναι διάχυτη σε όλα του τα έργα.
Η πνευματικότητα που διέθετε γινόταν με τα χρόνια όλο και πιο έντονη. Στα
λογοτεχνικά του έργα εντοπίζονται οι αρετές που θα έπρεπε να έχει ο άνθρωπος
σύμφωνα με τον ίδιο. Οι αρετές αυτές ήταν η πίστη, θεοσέβεια, η ορθοδοξία και η
ταπεινοφροσύνη, τις οποίες δεν τις αναφέρει μόνο στα θρησκευτικά του βιβλία για
παράδειγμα “Ο Μυστικός Κήπος” αλλά και στα λογοτεχνικά του κείμενα όπως ήταν
ο “Pedro Cazas”.259
Ο Φώτης Κόντογλου προσέτρεξε στους Πατέρες του Ευαγγελίου και τους
μελέτησε. Σε πολλά κείμενά του συναντώνται αποφθέγματα της σοφίας τους. Επίσης
εκλαΐκευσε και εξέδωσε πολλά από τα συγγράμματά τους. Προσπάθησε να
257
Η Άλλη Όψις, Φώτης Κόντογλου, https://alopsis.gr/φώτης-κόντογλου-κώστας-δ-παπαδημητρί/
258
Παναγιωτόπουλος Ι.Μ.,(1975), Ἡ ζωντανή παράδοση, στὸ Μνήμη Κόντογλου
259
Καβάρνος,Κ.,Ἡ ἀρετολογία τοῦ Φώτιου Κόντογλου, στὸ Μνήμη Κόντογλου, Ἀθήνα, 1975
78
ερμηνεύσει στοιχεία της Υμνολογίας και του Κατά Ματθαίου Ευαγγέλιο, και
ασχολήθηκε με το Ψαλτήρι του Δαυίδ το “Προοιμιακό”. Πολλές από τις
μεταφράσεις των Πατερικών κειμένων έγιναν στην ¨Κιβωτό”. Ακόμη δημοσιεύτηκαν
αρκετά συναξάρια όπως Των Αγίων Ιωάννου και Γεωργίου των Χοζεβιτών, του
Οσίου Εφραίμ του Σύρου και άλλα. Επιπλέον επιθυμούσε συνεργασία με τον Αρχ.
Χαράλαμπο Βασιλόπουλο ώστε να ασχοληθεί με τα συναξάρια όλων των αγίων.
Αλλά κάτι τέτοιο δεν επιτεύχθηκε διότι πέθανε ο Αρχ. Βασιλόπουλος. 260
Ως κινητήρια του δύναμη αποτελούσε η αγάπη που έτρεφε για τους
ανθρώπους, η συμπάθεια που έτρεφε για τους αμαρτωλούς και η ευγνωμοσύνη προς
το Χριστό. Το έργο του ενέχει κοινωνικές διαστάσεις. Ο κοινωνικός αυτός
χαρακτήρας απορρέεται από τη διδασκαλία του Χριστού.261
Επιπλέον τον καλλιτέχνη τον διακατέχει το πνεύμα της παράδοσης.
Μελετώντας τον παρατηρεί κανείς πως το πνεύμα της παράδοσης μέσω του
Κόντογλου παίρνει υπόσταση, ενώ θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως πνευματικός
άνθρωπος. Υπήρξε μαθητής των Αγιορειτών Κολλυββάδων, του Παπαδιαμάντη και
συνεχιστής στο έργο του. Ο Παπαδιαμάντης είχε μεγαλώσει σε ένα εκκλησιαστικό
περιβάλλον με μεγάλη πίστη στη θρησκεία.
Χάρη στο χαρακτήρα και το λόγο του βοήθησε στη συνέχιση της παράδοσης
και να εξελιχθεί η πεζογραφία. Εκτός από ζωγράφος και συγγραφέας υπήρξε και
δάσκαλος των Τσαρούχη και Εγγονόπουλου. Ο Εγγονόπουλος αναγνώρισε την αξία
του λέγοντας ότι ήταν ένας από τους σπουδαιότερους τρείς μεγάλους Έλληνες του
Μεσοπολέμου, ανάμεσα σε Καρυωτάκη και Παρθένη.262 Ένα από τα στοιχεία που
γοήτευε στα έργα του ήταν η χρήση της λαϊκίζουσας γλώσσας η οποία ενείχε και
χαρακτηριστικά από Βυζαντινούς βίους Αγίων.263 Αφού περνούσα τα χρόνια έδινε
λογοτεχνικά κείμενα πιο ώριμα και μεστά όπου σε πολλούς δεν άρεσε το γεγονός ότι
καταπιανόταν με θαύματα και θρησκευτικά κείμενα.
260
Φασέγκας,Η Καινή Διαθήκη, http://ikee.lib.auth.gr/record/126772/files/GRI-2011-6853.pdf
261
Φασέγκας, Η Καινή Διαθήκη, http://ikee.lib.auth.gr/record/126772/files/GRI-2011-6853.pdf , σελ.
25
262
263
79
Κεφάλαιο 80 -Οι επιρροές και η επίδραση του Φώτη
Κόντογλου
Οι επιρροές του Φώτη Κόντογλου
Η Ελλάδα στην αρχή του 20ου αιώνα βρισκόταν σε ένα μεταβατικό στάδιο,
αφού προσπαθούσε να ανακάμψει από τους βαλκανικούς πολέμους. Η ελληνική
οικονομία επίσης προσπαθούσε να ανακάμψει, η αστική τάξη να ανέβει κοινωνικά
και υπήρχε έντονη άνθιση των γραμμάτων και τεχνών. Την εποχή λοιπόν εκείνη που
όλα κατέρρεαν στην Ελλάδα και κυρίως η “Μεγάλη Ιδέα”, 264 εμφανίστηκε μια
ομάδα καλλιτεχνών οι οποίοι προσπάθησαν να παρηγορηθούν μέσα από την Τέχνη.
Πολλοί από τους καλλιτέχνες είχαν έρθει σε επαφή με τις ευρωπαϊκές τέχνες και
είχαν επηρεαστεί από τα μοντέρνα κινήματα. Παρά όλα αυτά παρέμειναν πιστοί στην
ιδιαιτερότητα της ελληνικής ζωγραφικής. Ο Φώτης Κόντογλου που υπήρξε μια από
τις σπουδαιότερες προσωπικότητες εκείνης της περιόδου, ως ζωγράφος αλλά και ως
συγγραφέας, ενστερνίστηκε αυτές τις απόψεις και είναι μέρος αυτής της ομάδας
καλλιτεχνών.265
Όπως έχουμε ήδη αναφέρει ο Κόντογλου γεννήθηκε στις Κυδωνιές στο

Αϊβαλί όπου και ο ίδιος το αναφέρει στην αυτοβιογραφία του με μεγάλη υπερηφάνεια
και θαυμασμό.266 Τα παιδικά του χρόνια από τα οποία έχει ευχάριστες αναμνήσεις με
την ομορφιά της θάλασσας που τόσο λάτρευε και της φύσης, χαράζονται τόσο
έντονα στο μυαλό του, όπου θα επηρεάσουν έντονα στο μέλλον το ζωγραφικό αλλά
συγγραφικό του έργο.
Οι σπουδές του στη σχολή Καλών Τεχνών στη Αθήνα κοντά στους
δασκάλους της σχολής του Μονάχου όπως ο Ιακωβίδης και Παπαλουκάς και στη
συνέχεια η διαμονή του στη Γαλλία επίσης θα επηρεάσουν έντονα το έργο του. Στη
Γαλλία θα βρεθεί όταν η Ευρώπη βρίσκεται αντιμέτωπη με την εκβιομηχανοποίηση,
η οποία επηρεάζει τον πολιτισμικό χαρακτήρα της κοινωνίας. Το ίδιο διάστημα θα
εμφανιστούν νέα ρεύματα με κυρίαρχο αυτό του εξπρεσιονισμού. Το πολιτιστικό
264
Βικιπαίδεια , Μεγάλη Ιδέα, https://el.wikipedia.org/wiki/Μεγάλη_Ιδέα
265
Αθηναίος, Φώτης Κόντογλου,https://www.haef.gr/-/media/files/haef/athens-lykeio-college/usefull-
links/mathitikes-ekdoseis/athineos/athinaios16a/athinaiosfevr16.pdf?la=el,
266
80
αυτό ρεύμα δημιούργησε την ανάγκη στους καλλιτέχνες να θέλουν να
αναπαραστήσουν πιο υποκειμενικά την πραγματικότητα μέσω της τέχνης.267
Έχοντας λοιπόν παρατηρήσει το γαλλικό εξπρεσιονισμό ο Φώτης Κόντογλου θα

επιστρέψει στην Ελλάδα. Υποστηρίζει στην Ελληνικότητα της τέχνης του.
Επηρεασμένος από τις αρχαίες ελληνικές καταβολές και την αγάπη του αλλά και το
σεβασμό του, για τη βυζαντινή και τη λαϊκή παράδοση, προσπαθεί να μη χαθεί από
τη ζωγραφική το ελληνικό στοιχείο. Με βάση αυτής του της προσπάθειάς η
τεχνοτροπία αλλά και τα θέματα που χρησιμοποιεί, τα αντλεί από την μυθολογία, την
ελληνική παράδοση και την ελληνική φύση. Χωρίς να ασπάζεται τη δυτική
νοοτροπία κατόρθωσε στα έργα του να εντάξει την ελληνική παράδοση. 268
Τη δεκαετία του 1930 βρίσκεται πρόσφυγας στη Μυτιλήνη, έπειτα από τη

Μικρασιατική Καταστροφή, όπου αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πατρίδα του και
στη συνέχεια την Αθήνα. Μετά από τη Μυτιλήνη έφτασε ξανά στην Αθήνα ύστερα
από πρόσκληση του Νίκου Καζαντζάκη.269 Αργότερα επισκέπτεται το Άγιο Όρος.
Εκεί γνωρίζει την τέχνη του Κατελάνου270 και του Θεοφάνη και έτσι άρχισε να
σπουδάζει την τέχνη της αγιογραφίας. Αρχίζει να ασχολείται εντατικά με την
αγιογραφία και να εγκαταλείπει την κοσμική ζωγραφική. Μελέτησε διάφορα
εγχειρίδια, ξεχωρίζοντας την “Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης” του Ιερομόναχου
Διονυσίου εκ Φουρνά, θεωρώντας το το πιο έγκυρο. Στη συνέχεια θέλοντας να
εμπλουτίσει αυτόν τον οδηγό της αγιογραφίας, γράφει το δικό του με τίτλο
“Έκφρασης”. Αναγνωρίζοντας την προσπάθεια του Ιερομόναχου Διονυσίου, το
τεχνολογικό κομμάτι το διατηρεί όπως είναι. Ενώ στο εικονογραφικό μέρος,
εμπλουτίζει το εγχειρίδιο και με δικά του έργα, αφού πρώτα μελέτησε την Παλαιά
Διαθήκη, προκειμένου να περάσει στον αναγνώστη το νόημα της Βυζαντινής Τέχνης.
267
268
links/mathitikes-ekdoseis/athineos/athinaios16a/athinaiosfevr16.pdf?la=el,
269
270
Τέχνη και Ζωή, Φώτης Κόντογλου ,http://texni-zoi.blogspot.com/2013/07/blog-post.html
81
Ποιοι και πως επηρεάστηκαν από το έργο του Φώτη Κόντογλου
Στην διάρκεια της καλλιτεχνικής του πορείας ο Φώτης Κόντογλου απέκτησε
πολλούς μαθητές και συνοδοιπόρους. Οι καλλιτέχνες αυτοί διδάσκονταν από τον
Κόντογλου για την ιερή τέχνη της αγιογραφίας. Γνωστοί του μαθητές ήταν ο Πέτρος
Βαμπούλης, Κώστας Γεωργακόπουλος, Γεώργιος Γλιάτας, Νίκος Εγγονόπουλος,
Ράλλης Κοψίδης, Βασίλειος Λέπουρας, Κωσταντίνος Ξυνόπουλος, Γιάννης Τερζής,
Γιάννης Τσαρούχης, Γιώργος Χοχλιδάκης και άλλοι πολλοί.271 Οι μαθητές του
συνήθως τον βοηθούσαν στην εικονογράφηση ναών και στη δημιουργία εικόνων.
Κάποιοι από τους μαθητές του βοήθησαν και στην εικονογράφηση του δημαρχείου
Αθηνών αλλά και στο σπίτι του με νωπογραφίες.272
Ο Γεώργιος Γλιάτας (1902-1988) γνωρίζει το 1936 τον Κόντογλου εργάζεται

μαζί του μέχρι το 1950 αρχικά σαν βοηθός και στην συνέχεια ως συνεργάτης στην
τοιχογράφηση ναών και στις φορητές εικόνες. Όσο μαθήτευε κοντά στον Κόντογλου
διδάχθηκε την τεχνική του φρέσκο σε υγρό κονίαμα, όπου ήταν ο μόνος που δίδασκε
αυτή την τεχνική εκείνη την περίοδο στην Ελλάδα.273
Ο Ράλλης Κοψίδης (1929-2010) με προτροπή του Γιάννη Μόραλη μαθητεύει

κοντά στον Κόντογλου το 1953 έως το 1959. Βοήθησε τον Κόντογλου επίσης στην
τοιχογραγραφία και στις φορητές εικόνες. Επηρεάστηκε από τον Κόντογλου στην
καλλιτεχνική του παραγωγή έως την δεκαετία του ’70 χωρίς να αντιγράφει το έργο
του δασκάλου του.274
Ο Παντελής Οδαμπάσης δούλεψε σαν βοηθός του Κόντογλου για 7 χρόνια.

Θέλησε να μάθει την αγιογραφία στο πλευρό του, και όπως ο ίδιος ανέφερε δεν έμαθε
πλάι στον Κόντογλου μόνο τα μυστικά της Αγιογραφίας και την τεχνική της, αλλά
και θέματα που αφορούν την Ορθόδοξη Παράδοση.275
271
Ζίας: Φώτης Κόντογλου, σελ. 57
272
Βικιπαίδεια , Φώτης Κόντογλου ,https://el.wikipedia.org/wiki/Φώτης_Κόντογλου
273
Αθανασόπουλος κ.α.:Φώτης Κόντογλου, σελ. 75
274
275
82
Ο Γιώργος Χοχλιδάκης (1929-2016) μαθήτευσε κοντά στον Κόντογλου από
το 1955 έως το 1962 και έμαθε κοντά του τις τεχνικές της τοιχογραφίας και των
φορητών εικόνων.276
Ο Γιάννης Τσαρούχης (1910-1989), το 1931-1934 μαθήτευσε κοντά στον

Κόντογλου που τον μύησε στην Βυζαντινή Αγιογραφία.277
Ο Νίκος Εγγονόπουλος (1907-1985) μαθήτευσε κοντά στον Κόντογλου το

1932 και διδάχθηκε σχετικά με την βυζαντινή τέχνη.278
Ο Κωνσταντίνος Ξυνόπουλος μαθητής και βοηθός του Κόντογλου έχει

επηρεασμένος από τον δάσκαλο του, υποστήριξε την ιδέα της επιστροφής στην
παράδοση της βυζαντινής αγιογραφίας.279
Από τα όσα έχουν αναφερθεί παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι η συμβολή του
Φώτη Κόντογλου ως δασκάλου ήταν μεγάλη.280 Για πολλούς από τους μαθητές του
αποτέλεσε εμπνευστής και μεγάλος καθοδηγητής. Αυτοί οι χαρακτηρισμοί ίσως
ταιριάζουν καλύτερα στην κοσμική νεοελληνική ζωγραφική. Όσον αφορά για την
αγιογραφία ο ρόλος του είναι πιο παραγωγικός, απτός και άμεσος. Για πολλούς από
τους μαθητές του άνοιξε τη δίοδο για την αγιογραφία. Εκείνη την περίοδο η
βυζαντινή αγιογραφία δεν διδασκόταν στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών. Οι
μαθητές του οι οποίοι ήταν ο Πέτρος Βαμπούλης, ο Γεωργακόπουλος, ο
Παπανικολάου, ο Τερζής Ιωάννης, ο Ράλλης Κοψίδης μπορεί να ακολούθησαν
διαφορετικούς δρόμους αλλά είχαν επιδείξει ιδιαίτερο ζήλο για την λαϊκή
έκφραση.281
276
277
Βικιπαίδεια, Γιάννης Τσαρούχης, https://el.wikipedia.org/wiki/Γιάννης_Τσαρούχης
278
Βικιπαίδεια, Νίκος Εγγονόπουλος, https://el.wikipedia.org/wiki/Νίκος_Εγγονόπουλος
279
280
281
83
Κεφάλαιο 90-Έκθεση Φωτίου Κόντογλου
Η περιοδική έκθεση : “Φωτίου Κόντογλου Κυδωνιέως φαντασία
και χειρ”
Η περιοδική έκθεση “Φωτίου Κόντογλου Κυδωνιέως και χειρ” έλαβε χώρα
στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο από τις 23 Δεκεμβρίου του 2015 μέχρι τις 8
Μαΐου 2016. Τελέστηκε υπό την αιγίδα της Προεδρίας της Δημοκρατίας.282
Θέλοντας το μουσείο να τιμήσει τον καλλιτέχνη Φώτη Κόντογλου για τα

πενήντα χρόνια μετά το θάνατο του, οργάνωσε μια περιοδική έκθεση. Σε αυτή την
έκθεση παρουσιάστηκε αρκετό υλικό από τα ζωγραφικά του έργα, με θέματα από τη
θρησκευτική αλλά και κοσμική του ζωγραφική. Επιπλέον παρουσιάστηκε η συμβολή
του ως λογοτέχνης, συντηρητής αλλά και δημοσιογράφος. Η περιοδική αυτή έκθεση
με αφιέρωση στον Κόντογλου, που έλαβε μέρος στο Χριστιανικό και το Βυζαντινό
Μουσείο, είχε ως αφετηρία της την συνεργασία του καλλιτέχνη με το αναφερόμενο
Μουσείο. Το χρονικό διάστημα που δούλεψε στο μουσείο είχε την ιδιότητα του
ζωγράφου αλλά και του συντηρητή. Δημιούργησε πολλά αντίγραφα, αυξάνοντας έτσι
την συλλογή του Μουσείου με σαράντα επτά έργα του.283
Στο Βυζαντινό Μουσείο εκτός από τα έργα που είχε δημιουργήσει για αυτό,
εκτέθηκαν έργα και από το προσωπικό του αρχείο, τα οποία δωρήθηκαν από τα
εγγόνια του Παναγιώτη και Φώτη Μαρτίνου το 2014. Ο Κόντογλου είχε δείξει
ιδιαίτερο ζήλο για τη βυζαντινή τέχνη κατά τη διάρκεια της ζωής του και δεν
σταμάτησε ποτέ να τη μελετάει284. Ένας από τους στόχους του ήταν να αναδείξει
αυτή την τέχνη, όπου μετά από πολλές προσπάθειες, τα κατάφερε.
Σε αυτή την έκθεση προβλήθηκαν πέντε ενότητες σχετικά με τη ζωή του.

Αναλυτικότερα, στην πρώτη ενότητα γίνεται μια αναδρομή από τη γέννηση του Φώτη
282
283
Σκώττη, Βυζαντινό Μουσείο, https://www.archaiologia.gr/blog/2015/12/23/φώτης-κόντογλου-και-
βυζαντινό-μουσεί/
284
84
Κόντογλου το 1895 στο Αϊβαλί. Μετέπειτα γίνεται αναφορά στο ταξίδι του στην
Ευρώπη, παρουσιάζονται τα πιο σημαντικά του έργα και η πρώτη του συγγραφική
προσπάθεια το “Pedro Cazas”. Επιπρόσθετα κάνει αναφορά στην επιστροφή του στο
Αϊβαλί. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η Μικρασιατική Καταστροφή που τον
συνόδευσε στη Μυτιλήνη και την Αθήνα. Η πρώτη ενότητα τελειώνει το 1923. Η
δεύτερη ενότητα εμβαθύνει στην περίοδο μετά από το 1923. Εστιάζει στο
συγγραφικό και ζωγραφικό έργο. Εμφανίζονται φωτογραφίες από το προσωπικό του
υλικό με την περιπλάνησή του στη Ελλάδα, ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζεται η ανάγκη
του να ερευνήσει τη βυζαντινή, τη μεταβυζαντινή και τη λαϊκή τέχνη. Στο τέλος
αυτής της ενότητας μπορούμε να δούμε ζωγραφικά και συγγραφικά του έργα έως το
1930. Η τρίτη ενότητα εστιάζει στην περίοδο όπου ο καλλιτέχνης βρισκόταν στο
απόγειο της καριέρας του, δηλαδή τη δεκαετία από το 1930 ως το 1940. Εκείνη την
περίοδο ξεκίνησε και η συνεργασία του με το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο,
δημιουργώντας αντίγραφα των έργων ενώ ταυτόχρονα συντηρούσε και διάφορα
μνημεία. Σε αυτό το τμήμα της έκθεσης παρουσιάζονται μερικά αντίγραφα από τον
Άγιο Ευφρόσυνο, μια Μονή στα Μετέωρα. Στην ίδια ενότητα, προβάλλονται
προσχέδια, μακέτες αλλά και αρχειακό υλικό των έργων του. Όσον αφορά την
τέταρτη περίοδο, εκτυλίχτηκε από το 1940 μέχρι το 1965. Αυτή η περίοδος
αναφέρεται στα χρόνια της κατοχής. Δυστυχώς από εκείνη την περίοδο δεν έχουμε
την ευκαιρία να έχουμε πολύ υλικό διότι ο Κόντογλου δούλευε περιστασιακά με τις
ελάχιστες παραγγελίες με εκκλησιαστικό χαρακτήρα. Τέλος στην πέμπτη και
τελευταία ενότητα αναδεικνύεται η συνεργασία ανάμεσα στο Φώτη Κόντογλου με το
Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, με πολλά από τα έργα που φιλοτέχνησε να
ανήκουν ακόμη στο Μουσείο. Τέλος παρουσιάζεται η συλλογή από το προσοπικό του
αρχείο και η συλλογή έργων που είχε δημιουργήσει για τον Διονύσιο Λβέρδο.285
Κεφάλαιο 10ο -Η θρησκευτική και η κοσμική ζωγραφική

του Φώτη Κόντογλου
285
%20ΠΡΑΞΗ..pdf?sequence=1&isAllowed=y,
Σκώττη ,Βυζαντινό Μουσείο, https://www.archaiologia.gr/blog/2015/12/23/φώτης-κόντογλου-και-
βυζαντινό-μουσεί/
85
Η Θρησκευτική ζωγραφική
Θρησκευτική ζωγραφική θεωρείται η τέχνη όπου απεικονίζονται είτε Άγιοι
είτε γεγονότα που έχουν εξιστορηθεί στην Παλαιά και την Καινή Διαθήκη. Στην
νεότερη ιστορία του ελληνικού κράτους, δηλαδή από το 18ο αιώνα μέχρι τον 20ό
αιώνα, επανέρχεται ένα καίριο ζήτημα, το οποίο αφορά την αισθητική. Στο
προσκήνιο έρχεται η χρήση της βυζαντινής και της μεταβυζαντινής τέχνης. Κατά το
18ο αιώνα, η τέχνη της ζωγραφικής απομακρύνθηκε από τη βυζαντινή τέχνη και στο
επίκεντρο της ευρωπαϊκής τέχνης βρέθηκε η προϊστορία. Σιγά σιγά, η τέχνη της
Ανατολής άρχιζε να παρακμάζει.
Εκείνη την εποχή επικρατούσε ο Διαφωτισμός. Κατά αυτή την περίοδο, η

ορθοδοξία όπως και οι υπόλοιπες θρησκείες άρχισαν να θεωρούνται ως
δεισιδαιμονίες. Όλες οι εντυπώσεις από ταξιδευτές, οι οποίοι ξεκινούσαν το ταξίδι
τους από την Ευρώπη και είχαν ως τελικό προορισμό την Ανατολή, είχαν σχηματίσει
μια αρνητική εικόνα για την αισθητική των εκκλησιών στην Ανατολή.
Παράλληλα, ο Ορθόδοξος χριστιανισμός εκείνη την περίοδο αναπτύσσεται

και εξελίσσει τις δικές του σχέσεις με την Ευρώπη και τον Διαφωτισμό. Όσον αφορά
τη μεταβυζαντινή τέχνη, θα εξαπλωθεί προς τη Δύση. Ο μόνος Έλληνας διαφωτιστής,
ο οποίος ασπάστηκε τη δυτική τεχνοτροπία στην ζωγραφική στους ναούς, ήταν ο
Αδαμάντιος Κοραής. Μετά την Ελληνική Επανάσταση μπορούμε να συναντήσουμε
δύο στρατόπεδα. Στο πρώτο στρατόπεδο ανήκει ο κλασικισμός και ο ρομαντισμός,
ενώ στο δεύτερο η ζωγραφική των ναζαρηνών286.
Ο Φώτης Κόντογλου υπερασπιζόταν τη ζωγραφική των Ναζαρηνών και δεν

σταμάτησε να ομολογεί την προσήλωσή του στο μυστικισμό, στη βυζαντινή τέχνη
και στην Ορθόδοξη εκκλησία287. Υποστήριζε ότι ήταν γοητευμένος από την αναγωγή
στη βυζαντινή τέχνη και θεωρούσε ότι ο κάθε αγιογράφος μπορούσε να εντάξει και
προσωπικά του στοιχεία στις αγιογραφίες. Επίσης είχε υποστηρίξει ότι η βυζαντινή
τέχνη εικόνας ήταν ένα ζωντανό έργο. Επιπρόσθετα είχε αναφέρει ότι η ζωγραφική
στην εκκλησία δεν ήταν για να διακοσμήσει τον ναό, αλλά είχε ως στόχο την
286
Βικιπαίδεια , Ναζαρηνή Σχολή, https://el.wikipedia.org/wiki/Ναζαρηνή_Σχολή
287
Ροΐδη και Λασκαράτου Εμμονές , Φώτης Κόντογλου , ένας φανατικός,
86
αποκάλυψη της αλήθειας της Εκκλησίας.288 Χάρη στη μαχητικότητα που τον
διακατείχε, είχε βάλει ως στόχο του το διαχωρισμό της Ανατολικής τέχνης με την
τέχνη που επικρατούσε στη Δύση.
Ο Φώτης Κόντογλου ήταν υπερασπιστής της Ανατολικής τέχνης και

ειδικότερα της Βυζαντινής. Ο ίδιος είχε μελετήσει και είχε προσπαθήσει να εδραιώσει
στη συνείδηση των κατοίκων της Ελλάδας την ελληνική παράδοση της βυζαντινής
ζωγραφικής και τέχνης. Eπίσης, από τα αρχικά σχέδια του Φώτη Κόντογλου μέχρι
τις τελευταίες του συνθέσεις παρατηρούμε στιβαρά σχέδια, τα οποία πετυχαίνουν την
ισορροπημένη σχέση ανάμεσα στις μορφές. Χρησιμοποίησε χαρακτηριστική
χρωματική παλέτα, όπου θα μπορούσαμε να πούμε ότι δεν εντάσσονταν στην
παράδοση. Ο Φώτης Κόντογλου χρησιμοποιούσε γήινες αποχρώσεις και ως
δευτερεύον χρώμα χρησιμοποιούσε το βιολετί, το οποίο φαίνεται στα ενδύματα των
Αγίων που εικονογραφούσε. Το χρώμα αυτό προσδίδει έναν μυστικισμό στους
εικονιζόμενους και ως ψυχρό χρώμα διαλύει την ένταση των θερμών χρωμάτων.
Πιο συγκεκριμένα, στο έργο «Σταύρωση», τα πρόσωπα, σε συνδυασμό με τις

βιόλες, δίνουν έμφαση στη θλίψη. Επιπλέον, στη Μονή Αγίου Στεφάνου, η οποία
βρίσκεται στα Μετέωρα, συντείνουν στην απόσυρση προς την εσωτερική ύπαρξη,
καθώς και στην προβολή της ησυχαστικής προβολής. Στο καθολικό του ίδιου ναού
φαίνεται επίσης το βιολετί χρώμα, όπως και το κόκκινο, το οποίο είναι βασιλικό
χρώμα και το εκμεταλλεύεται ο καλλιτέχνης για να τονίσει το φως.289
Ο καλλιτέχνης αγαπούσε τα συγκεκριμένα χρώματα και, παράλληλα, τα

εκμεταλλευόταν ώστε να δημιουργήσει ένα χρωματικό περιβάλλον, το οποίο θα είχε
τη δυνατότητα να προσελκύσει το βλέμμα του πιστού και του προκαλέσει
συναισθήματα.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η συχνή χρήση των συγκεκριμένων χρωμάτων στα

έργα του παρέπεμπε στη βυζαντινή παράδοση. Τα χρώματα που επιλέγει ο
καλλιτέχνης συνδέονται με την προσωπική του αναζήτηση, η οποία έμοιαζε πολύ με
288
Τζάνος, Η αγία Γραφή και η μαρτυρία της Ορθοδοξίας στο συγγραφικό έργο του Φώτη Κόντογλου,
https://apothesis.eap.gr/bitstream/repo/43254/1/ΑΜ%20105551%20ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ%20Ι.%20ΤΖΑΝΟΣ
.pdf
289
Βιβλιοθήκη «Πορφυρογέννητος», Ανανεωτική πνοή και ευρηματικές λύσει , http://www.apostoliki-
87
την πορεία των χρωμάτων, δηλαδή από το σκοτάδι στο φως. Σε αρκετές του
συνθέσεις εντοπίζουμε τη χρήση λαμπερών ανταύγειων του χρυσού στα
φωτοστέφανα, τα πρόσωπα, τα ψιμύθια και τα ενδύματα. Όλες αυτές οι συνθέσεις
απαραπέμπουν στο κτιστό φώς του Θεού. Παράλληλα, αναζητούσε συνθετικά
στοιχεία, για να συνδέσει τον σύγχρονο κόσμο με την εικονογραφία. Γι’ αυτόν το
λόγο εντάσσει νέο σκηνικό πλαίσιο, στο οποίο προβάλλεται η ελληνική ιστορία, την
οποία προσπαθεί να τη συνδέσει με την πίστη. Ο Φώτης Κόντογλου έδινε έμφαση
στο οπτικό στοιχείο του χώρου.
Με τη χρήση των εικόνων και των τοιχογραφιών στις εκκλησίες αποσκοπούσε

να γίνει μεγαλύτερη η προσέλευση των πιστών στον οίκο του Θεού. Σε πολλές του
εικόνες απεικονίζει νεομάρτυρες, Αγίους, αγγέλους, καθώς και τοπόσημα, τα οποία
δίνουν την αίσθηση στους πιστούς ότι είναι μέλη μιας κοινότητας. Σε αυτό το σημείο
κατορθώνει αυτό που επιθυμούσε, δηλαδή να ενσωματώσει την παράδοση του τόπου
στο εικονογραφικό πρόγραμμα. Ένα παράδειγμα το οποίο θα μπορούσε μα φέρουμε
είναι η σχεδίαση διακοσμητικών μοτίβων, τα οποία τα εντοπίζουμε στις
παραδοσιακές φορεσιές του Μετσόβου290.
Επίσης με βάση τα άγνωστα σχέδια του Φώτη Κόντογλου που αφορούν τη

θρησκευτική του ζωγραφική, ο καλλιτέχνης επέλεγε να απεικονίζει την Παναγία σε
πολλούς εικονογραφικούς τύπους. Για παράδειγμα, πιο συχνά εντοπίζουμε την
Παναγία ως οδηγήτρια και πιο σπάνια με ως Γλυκοφιλούσα.291 Επίσης, ο Φώτης
Κόντογλου πολλές φορές είχε απεικονίσει τον Χριστό στον τύπο του Παντοκράτορος
στηθαίου ή ολόσωμου, μια φορά μόνο τον είχε απεικονίσει ως Μεγάλο Αρχιερέα. Δεν
είναι λίγες οι φορές που έχει απεικονίσει τους αρχαγγέλους, σε διάφορες παραλλαγές.
Έπειτα είχε απεικονίσει πολλούς Αγίους, ένας από αυτούς που εικονίζεται συχνά
είναι ο Ιωάννης ο Πρόδρομος, με σχέδια τα οποία προορίζοντας σε δεσποτικές
εικόνες.
Στις εικονογραφίες του καλλιτέχνη, εκτός από τον Ιωάννη Πρόδρομο,

εντοπίζουμε και άλλους Αγίους όπως ήταν ο Άγιος Σπυρίδων, ο Άγιος Νικόλας, ο
290
Βιβλιοθήκη «Πορφυρογέννητος», Ανανεωτική πνοή και ευρηματικές λύσεις , http://www.apostoliki-
291
Κατσελάκη, Άγνωστα σχέδια εργασίας «Δια χειρός Φωτίου Κόντογλου» σε ιδιωτική Συλλογή , σελ.
675
88
Άγιος Δημήτριος, ο Άγιος Γεώργιος, ο Άγιος Ηλίας και ο Άγιος Παντελεήμων. Στα
έργα του δεν εντοπίζουμε πολλές γυναικείες μορφές Αγίων και ίσως η μοναδική
Αγία που μπορεί να ταυτιστεί με τις μορφές που απεικόνιζε είναι η Αγία Κατερίνα292.
Επίσης στις τοιχογραφίες του δεν εντοπίζουμε πολλές αφηγηματικές σκηνές. Με
βάση τις δημιουργίες του, ο Φώτης Κόντογλου δεν έχει απεικονίζει πολλές
αφηγηματικές σκηνές, έχουμε εντοπίσει 3 σχέδια τα οποία εμπνευσμένα από τη
θρησκεία.
Ο Φώτης Κόντογλου έχει απεικονίσει την Κοίμηση της Παναγίας, τη Γέννηση

του Χριστού και ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Στις τοιχογραφίες του σπάνια
παρατηρούμε την απεικόνιση της Αγίας Τριάδας και του Αγίου Μανδηλίου293.
Κοσμική ζωγραφική του Φώτη Κόντογλου

Η κοσμική ζωγραφική έκανε την εμφάνιση της από το 1750 και μετά. Η
κοσμική ζωγραφική κυριάρχησε κυρίως στην Ήπειρο, σε περιοχές όπως ήταν το
Μέτσοβο, τα Γιάννενα, το Πήλιο και η Δυτική Μακεδονία, αλλά ακόμη και σε μερικά
νησιά όπως ήταν η Χίος, η Ύδρα και η Μυτιλήνη294. Βέβαια σε μερικές περιοχές
ήταν άγνωστη η κοσμική ζωγραφική. Όσον αφορά τη διάδοση της ζωγραφικής,
πολλοί υποστήριξαν ότι υπήρξε η σχολή Ζωγραφικής και με αυτόν τον τρόπο
διαδόθηκε η Κοσμική ζωγραφική. Επίσης, άλλοι υποστήριζαν ότι η Κοσμική
ζωγραφική διαδόθηκε από τους αγιογράφους, οι οποίοι πήγαιναν στο Άγιο Όρος για
να την τελειοποιήσουν. Η λαϊκή ζωγραφική επικεντρώνεται στη τοιχογράφηση του
κατοικήσιμου χώρου. Όπως ξέρουμε, ο Φώτης Κόντογλου είχε ζωγραφήσει τους
τοίχους του σπιτιού του. Πολλοί ζωγράφοι, οι οποίοι ασπάζονται την κοσμική
ζωγραφική, συνδέουν τη λαϊκή ζωγραφική με την εκκλησιαστική.
Η ελληνική ζωγραφική δέχεται πολλές επιρροές από τη μουσουλμανική,

καθώς και από την περσική τέχνη, κυρίως λόγων πολλών εμπορικών συναλλαγών που
γίνονταν την εποχή εκείνη. Οι ανατολίτικες τέχνες ταίριαζαν περισσότερο στη λαϊκή
ζωγραφική.
292
Κατσελάκη, Άγνωστα σχέδια, σελ.675
293
Κατσελάκη, Άγνωστα σχέδια, Τέχνης , σελ. 265
294
Οι λαϊκοί ζωγράφοι, http://old.ntua.gr/MIRC/db/epirus_db/ARXITEKTONIKH/Zografoi.htmL
89
Ο Φώτης Κόντογλου είχε γεννηθεί και είχε μεγαλώσει στη Μικρά Ασία και
είχε ιδιαίτερη αγάπη στην ανατολίτικη τέχνη. Οι ζωγράφοι όπου ασπάζονταν αυτό το
είδος χρησιμοποιούσαν έντονα χρώματα στις αντιθέσεις και προτιμο΄σαν να
χρησιμοποιούν χρωματικές διαβαθμίσεις στα έργα τους. Έτσι επεδίωκαν, με απλά
σχέδια, να αποδώσουν με ειλικρίνεια το θέμα. Τα θέματα που επιλέγουν οι
καλλιτέχνες είναι παρμένα από την καθημερινότητα και από τον τρόπο ζωής, όπως
από τα γλέντια και η ζωή στην πόλη. Βασικότερα θέματα των καλλιτεχνών της
εποχής ήταν τα τοπία, ο φυσικός και ο ζωικός κόσμος, αλλά και η νεκρή φύση.
Όσον αφορά την τοπογραφία, οι καλλιτέχνες προτιμούσαν να απεικονίζουν

μέρη όπως ήταν τα λιμάνια, τα μοναστήρια, τα κάστρα. Επίσης, τους άρεσε να
σχεδιάζουν τοπία σε διαφορετικές εποχές, χωρίς ανθρώπινες μορφές. Το χώρο, οι
καλλιτέχνες, είτε τον αποδίδουν πανοραμικά είτε επιπεδόμορφα. Οι καλλιτέχνες που
ασπάζονταν αυτή την τεχνοτροπία αγαπούσαν τη φύση, την οποία την εκδήλωναν με
εικόνες παρμένες από τη νεκρή φύση, όπως ήταν τα λουλούδια και τα ζώα. Eκείνοι
που ασπάζονταν αυτό τον τρόπο εκδήλωσης της ζωγραφικής ήταν αυθόρμητοι και
επέλεγαν θέματα τα οποία τα αγαπούσαν, καθώς και χρώματα έτσι ώστε να
επιτυγχάνουν να αποδώσουν στα έργα τους μια τρίτη διάσταση.
Τα χρώματα που χρησιμοποιούσαν ήταν κυρίως κόκκινο, ώχρα, μπλε και

κεραμιδί. Πολλοί από τους ζωγράφους επέλεγαν να μένουν στα βουνά, μόνοι τους295.
Συχνά οι Άγιοι που επέλεγαν να ζωγραφίζουν είχαν χαρακτηριστικά των βουνίσιων,
όπως ήταν οι τσομπάνηδες. Πολλές φορές οι ζωγράφοι ήταν συσπειρωμένοι σε
συντεχνίες και μάθαιναν την τέχνη της ζωγραφικής.
Συνήθως οι μαθητευόμενοι ξεκινούσαν με τις βοηθητικές δουλειές, όπως ήταν

η προετοιμασία των επιφανειών και το τρίψιμο των χρωμάτων. Σιγά σιγά οι
καλλιτέχνες που είχαν ασπαστεί τη λαϊκή ζωγραφική άρχισαν να γεμίζουν με χρώμα
τις επιφάνειες μέχρι να φτάσουν στις λεπτομέρειες.
Πολλοί ζωγράφοι από το ταλέντο τους μπορούσαν να βιοποριστούν,

μπόρεσαν τα παιδιά τους να τα σπουδάσουν, αλλά μερικοί από εκείνους δεν άφησαν
το επάγγελμα του κτηνοτρόφου. Για μικρή χρονική περίοδο σταματούσαν να
295
Οι λαϊκοί ζωγράφοι, http://old.ntua.gr/MIRC/db/epirus_db/ARXITEKTONIKH/Zografoi.html
90
ζωγραφίζουν, για να ασχοληθούν με τις κτηνοτροφικές τους δουλειές. Η λαϊκή τέχνη
αφορούσε το σύνολο και δεν δρούσαν μεμονωμένα, όπως σήμερα. Γι’ αυτόν το λόγο
πολλά έργα είναι ανώνυμα. Από το 1900 και έπειτα άρχισαν να αλλάζουν τα
πράγματα.
Ένας από τους σκοπούς του ήταν να επαναφέρει τη βυζαντινή τέχνη στις
εκκλησίες. Εκείνη την περίοδο τα μοναστήρια αλλά και οι ναοί ήταν γεμάτοι από
εικόνες της Αναγέννησης. Επίσης εκείνη τη χρονική περίοδο πολλές από τις
εικονογραφίες είχαν επιζωγραφισθεί σύμφωνα με την Αναγέννηση, από αυτά που
έχουμε αναφέρει γίνεται αντιληπτό ότι είχε παραγκωνιστεί η βυζαντινή τέχνη296.
Ένας από τους μεγαλύτερους τους καημούς ήταν η Μητρόπολη της Αθήνας, ο οποίος
αποτελούταν από αντιπααδοασιακές εικονογραφίες. Για αυτό το λόγο προτιμούσε να
επισκεπτόταν ξωκκλήσια. Ο Φώτης Κόντογλου με το αγιογραφικό του έργο
κατόρθωσε να διαμορφώσει τις κατάλληλες συνθήκες για την επάνοδο της
βυζαντινής τέχνης, γι’ αυτό το λόγο αγωνίστηκαν πολλοί εναντίον του. Γι’ αυτό το
θέμα είχε αναφέρει ότι η δυτική εικονογραφία είναι μια χονδροειδής σκηνοθεσία, και
οι υποθέσεις του Ευαγγελίοy, τα μαρτύρια των αγίων και οι βίοι τους έχουν γίνει
κάποιες παραστάσεις τις οποίες υποδύονται κάποιοι ηθοποιοί ζωγραφισμένοι, αυτοί
οι ηθοποιοί παριστάνουν τους Αγίους και το Χριστό. Είχε αναφέρει ότι για εκείνον
αυτό το γεγονός ευτέλιζε το Ευαγγέλιο το οποίο το εκμεταλλεύονταν οι ματαιόδοξοι
τεχνίτες για να ικανοποιήσουν τις φιλοδοξίες τους.
Ο Φώτης Κόντογλου ήταν ιδιαίτερα καυστικός απέναντί τους και

υπερασπιζόταν την άποψή του με σθένος297. Παράλληλα, στις εικονογραφίες του
παρατηρούμε ότι απεικονίζει συγκεκριμένες μορφές.
Ο Φώτης Κόντογλου είχε την τάση να υποστηρίζει προοδευτικά στοιχεία στην

τέχνη. Όπως ήδη έχουμε αναφέρει πολλές φορές ο ίδιος είχε συνδέσει πολλές φορές
την κοσμική του ζωγραφική, με τα πορτρέτα του, για να αποδώσει μια ρεαλιστική
κοινωνική ζωγραφική. Στα πορτρέτα, ο καλλιτέχνης απέφευγε να χρησιμοποιήσει τον
κυβισμό και την αφαίρεση, στοιχεία που είχε μάθει κατά την παραμονή του στη
296
297
Ρηγόπουλος, Ο Φώτης Κόντογλου και η δυτική τέχνη,
https://www.academia.edu/35739333/Ο_Φώτης_Κόντογλου_και_η_δυτική_τέχνη
91
Γαλλία. Τα πορτρέτα του καλλιτέχνη δεν είχαν καμιά προσωπογραφική συγγένεια
όπως συνέβαινε με τη θρησκευτική του ζωγραφική. Τα πορτρέτα του Φώτη
Κόντογλου ξεχώριζαν κυρίως λόγω των χρωμάτων που χρησιμοποιούσε.
Όπως είναι ήδη γνωστό, ο καλλιτέχνης είχε ζήσει στη Γαλλία εκεί διάβασε τα
μεσαιωνικά ελληνικά κείμενα, αλλά και τα αρχαία. Μέσα από τη μελέτη αυτών των
κειμένων κατανόησε ότι στα έπη του Ομήρου, όπου οι άνδρες και οι γυναίκες
αναφέρονταν ως ανδραγαθήματα.298 Ο Φώτης Κόντογλου μελέτησε τον Σιμωνίδη,
ενώ διέμενε στη Γαλλία κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Επίσης εκεί εμπλούτισε τις
γνώσεις του για την τέχνη του μεσαιωνικού και αρχαίου ελληνισμού, παράλληλα
καλλιέργησε την καλλιτεχνική και την πνευματική του ευαισθησία και γνώσεις με
επισκέψεις σε βιβλιοθήκες και μουσεία. Όταν επέστρεψε στην Αθήνα, συνέχισε να
δημιουργεί προσωπογραφίες, οι οποίες είχαν ως σκοπό να μείνουν ανεξίτηλες στη
μνήμη των ανθρώπων. Στις προσωπογραφίες χρησιμοποιούσε χρώματα και δεν τόνιζε
το σχέδιο, για να αποδώσει τις ψυχικές και συναισθηματικές καταστάσεις299.
Με αυτόν τον τρόπο δημιούργησε μια πρωτότυπη έκφραση στις

προσωπογραφίες, η οποία μοιάζει με του Αντρέ Ντεράιν και την εξέλιξη αυτής της
έκφρασης την εντοπίζουμε στα έργα του Γιάννη Μόραλη. Καθώς άρχισαν όλο και
περισσότεροι καλλιτέχνες να απασχολούνται με τις προσωπογραφίες, η εικαστική
θεματογραφία άρχισε να περιορίζεται.
Η άνθηση της προσωπογραφίας ενισχύεται με τη φωτογραφία. Εκείνη την

εποχή επικρατούσε στα αστικά σπίτια η προσωπογραφία του αρχηγού της οικογένειας
και έτσι με αυτόν τον τρόπο άρχισαν να δεσπόζουν οι προσωπογραφίες στα σπίτια, με
αποτέλεσμα να εξυψώνεται η αξία ασήμαντων έργων. Πολλοί από τους καλλιτέχνες
δεν ενδιαφέρονταν να απεικονίσουν την ουσία και τη συναισθηματική κατάσταση
των ατόμων που απεικόνιζαν. Ο Φώτης Κόντογλου, επηρεασμένος από τον
ιμπρεσιονισμό ήθελε να αποδώσει το κάθε άτομο μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο.
Δηλαδή, τον ενδιέφερε να σταματάει μπροστά στη διάλυση της μορφής, της
απογύμνωσης του ατόμου και στην αινιγματική έκφραση κι επεδίωκε να αποδίδει το
298
Πεμπτουσία, Προσωπογραφία, https://www.pemptousia.gr/2014/07/i-prosopografia-ston-
kontoglou/
299
Πεμπτουσία, Προσωπογραφία, https://www.pemptousia.gr/2014/07/i-prosopografia-ston-kontoglou/
92
χαρακτήρα της έκφρασης του ατόμου. Οι προσωπογραφίες του δεν είχαν καμία σχέση
με τη βαυαρική ζωγραφική και δεν είχε υιοθετήσει το ρεαλισμό. Είχε ασπαστεί την
κοσμική ζωγραφική και επιθυμούσε να καταγράψει τους απλούς καθημερινούς
ανθρώπους, τη φύση, αλλά και στιγμές από την καθημερινότητα.
Σύγκριση θρησκευτικής – κοσμικής ζωγραφικής
Ο Φώτης Κόντογλου κατόρθωσε να συνδυάσει την κοσμική με τη

θρησκευτική ζωγραφική. Μέσα από τις προσπάθειες του παρατηρούμε ότι οι
προσπάθειες του βρίσκουν έφορο έδαφος και δίνουν απαντήσεις στα αναχρονιστικά
στοιχεία και συγκεκριμενοποιούν την ορθοδοξία ως εθνική θρησκεία. Με αυτόν τον
τρόπο η θρησκεία αποτελεί έμβλημα του έθνους μας. Επίσης μέσα από τα έργα του
ακόμη και με τα άρθρα είναι γνωστό ότι προάσπιζε τον ελληνισμό αλλά και την
ορθοδοξία. Από αυτά που υποστηρίζει γίνεται αντιληπτό ότι είναι κατά της ένωσης
των εκκλησιών. Είναι γνωστό ότι θαύμαζε τον Μακεδονικό αγώνα η οποία θα γίνει η
αφορμή για την προσωπική του γλώσσα
Κατά τη διάρκεια του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου ίσως είναι η μοναδική

περίπτωση του καλλιτέχνη για υπόμνηση του πολέμου σε θρησκευτικό έργο. Σε
κάποια του έργα γίνεται σαφή η μνεία του στο τρίπτυχο. Θεωρούσε ότι ο ελληνισμός
είναι απόλυτα συνδεδεμένος με τις θρησκευτικές εικόνες. Θεωρούσε ότι οι εικόνες
ήταν τα ορατά σύμβολα και συμβολίζουν αυτό που δεν μπορούμε να δούμε.
Παράλληλα πίστευε ότι δεν θα μπορούσε να είναι κάτι πιο σπουδαίο από την
αποδοχή αυτών των εικόνων μέσα από την αποδοχή από όλους. Η σύνδεση της
θρησκείας με τον εθνικισμό είναι κάτι σημαντικό. Μέσα από τη θρησκεία
συγκεντρωνόμαστε συλλογικά, έχουμε κοινά «πιστεύω». Η θρησκεία αποτελεί την
απαρχή του εθνικισμού.
Είναι γνωστό από τα παλιότερα χρόνια ότι οι παγκόσμιες θρησκείες ήταν

σχεδιασμένες ώστε να συσπειρώνουν τον κόσμο και αφού αυτή η ομάδα ασπάζεται
τις ίδιες αντιλήψεις και έχουν το ίδιο σύμβολο είναι ικανές να δημιουργήσουν ένα
έθνος. Η χώρα μας αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Μην ξεχνάμε ότι η
93
Ελλάδα εντασσόταν στο Βυζαντινό κράτος στο οποίο δεν επικρατούσε κάποια
θρησκεία. Όλοι οι κάτοικοι του Βυζαντίου ήταν σαν να είχαν υπογράψει ένα αόρατο
συμβόλαιο μεταξύ τους δηλαδή η ειρηνική συνύπαρξη των πιστών με τους
κατακτητές αυτό είχε αναχθεί ως εθνικό συμβόλαιο. Είναι αλήθεια ότι οι Έλληνες
αισθανόντουσαν τον εαυτό τους ως κληρονόμοι του Βυζαντινού κράτους για αυτό το
λόγο πολέμησαν εναντίον των Μουσουλμάνων. Σύμφωνα με την ιστορία είχε γίνει
εικονομαχία στα χρόνια του Βυζαντίου. Αυτό είχε συμβεί διότι οι εικόνες αποτελούν
τα πρώτα ορατά σημεία της πίστης.
Σε αυτό το σημείο εντοπίζουμε και το πρώτο εθνικό σύμβολο, το οποίο

υποδηλώνει ότι ο άνθρωπος κάπου ανήκει κι έχει έναν στόχο. Αυτό το σημείο
εντοπίζεται και στη Μεγάλη Ιδέα, δηλαδή όλοι έχουμε έναν κοινό στόχο. Ο Φώτης
Κόντογλου, με τη στροφή του στη λαϊκή παράδοση επιδιώκει να διαμορφώσει στους
Έλληνες έναν κοινό κώδικα επικοινωνίας. Βέβαια, για να συμβεί κάτι τέτοιο θα
έπρεπε οι πόλεις της χώρας μας να διαφυλάττουν την αυθεντικότητα. Όπως
γνωρίζουμε, η παραδοσιακή κοινωνία δεν είναι ομοιογενής. Εξαιτίας των διαφορών
αυτών δεν είναι τόσο εύκολο για να διαμορφωθεί πολιτιστική ταυτότητα, ενώ ο
Φώτης Κόντογλου επιθυμούσε τη διαμόρφωση ενός κοινού στόχου και έναν κοινό
τρόπο έκφρασης. Οι Έλληνες έμποροι όλο και αύξαναν τα κέρδη τους και
ερχόντουσαν σε επαφή με τη Δύση. Οπότε αυτό επέφερε την πολιτιστική και
κοινωνική προσαρμογή του ελληνικού κράτους στα πρότυπα του δυτικού κόσμου της
εποχής εκείνης.
Οι Έλληνες άρχισαν να στρέφονται στην εμπειρική γνώση. Γίνεται εμφανές

το γεγονός ότι ο κόσμος ήθελε να επικεντρωθεί στην υλική του συγκρότηση. Αυτό
επιτυγχάνεται με την ανανέωση της παραδοσιακής τεχνογνωσίας, κάτι που γίνεται
εφικτό μέσα από τα καινούρια εγχειρίδια, τα οποία έδιναν οδηγίες και εξηγούσαν πώς
να ζωγραφίζουν. Ο Φώτης Κόντογλου κατόρθωσε να συνδυάσει με μαεστρία να
συνδυάσει την κοσμική και τη βυζαντινή του ζωγραφική του. Χάρη στο έργο του,
σύμφωνα με τον Γιανναρά, βοήθησε στην ενεργοποίηση της ορθόδοξης και
ελληνικής αυτοσυνειδησίας.
94
Ο Φώτης Κόντογλου ήταν θερμός υποστηρικτής της παράδοσης διότι
θεωρούσε ότι ήταν γερό θεμέλιο του παρελθόντος, εξάλλου ήταν Χριστιανός
Ορθόδοξος.
Αυτά τα δύο χαρακτηριστικά συνέβαλαν ώστε να διαμορφώσει την

προσωπικότητά του και έχουν παίξει καθοριστικό ρόλο στη ζωή του. Μια διαφορά
που εντοπίζουμε στη θρησκευτική και στην κοσμική ζωγραφική είναι ότι ο Φώτης
Κόντογλου στην αρχή της καριέρας του ασχολήθηκε με την κοσμική ζωγραφική, ενώ
με τη θρησκευτική ασχολήθηκε προς το τέλος της καλλιτεχνικής του ζωής. Άλλη μια
διαφορά που εντοπίζουμε σε αυτά τα έργα ήταν ότι στα πρώτα κοσμικά έργα του
Φώτη Κόντογλου, ο καλλιτέχνης τα απεικόνιζε είτε ασπρόμαυρα είτε σέπια, ενώ οι
αγιογραφίες και οι τοιχογραφίες είχαν δημιουργηθεί από τον ίδιο με γήινες
αποχρώσεις ή με πιο έντονα χρώματα. Όσον αφορά τη θεματολογία, επίσης, συνήθιζε
να επιλέγει θέματα καθημερινά και ο ίδιος αντλούσε έμπνευση από τη φύση, από τα
ταξίδια του, από τους αγαπημένους του ανθρώπους, από τυχαίους ανθρώπους, ακόμη
και από τον πόνο του.
Όσον αφορά τα θρησκευτικά του θέματα, αυτά απεικόνιζαν Αγίους, πρόσωπα

από τα Ευαγγέλια, καθώς και αρκετές ιστορίες από τα εκκλησιαστικά βιβλία. Επίσης,
μια ακόμη διαφορά ανάμεσα στα κοσμικά και στα εκκλησιαστικά είναι ότι τα αρχικά
σχέδια των κοσμικών έργων είχαν ρομαντικό ύφος ενώ τα εκκλησιαστικά έργα είχαν
σοβαρό ύφος. Επιπλέον άλλη μια διαφορά ανάμεσα σε στη θρησκευτική και στην
κοσμική ζωγραφική ήταν ότι συνήθως στα θρησκευτικά έργα υπέγραφε. Άλλωστε, η
υπογραφή ήταν χαρακτηριστικό των αγιογράφων της εποχής εκείνης. Υπέγραφε
επίσης και σε κοσμικά έργα, όπως ήταν η τοιχογραφία με την οικογένειά του.
Ωστόσο μια ομοιότητα που είχε η κοσμική ζωγραφική με τη θρησκευτική

ζωγραφική είναι ότι ο Φώτης Κόντογλου συνέθετε τα έργα του με βάση τη σύνθεση
και την ολότητα, καθώς δεν έδινε ιδιαίτερη σημασία σε μεμονωμένα στοιχεία στις
ζωγραφιές του. Επίσης, άλλη μια ομοιότητα είναι ότι και στα δύο θέματα δεν είχε
επηρεαστεί από τα ρεύματα της Ευρώπης, αλλά είχε ασπαστεί τη βυζαντινή τέχνη σε
συνδυασμό με τη λαϊκή τέχνη, ενώ παράλληλα διατηρούσε το προσωπικό του ύφος.
Μια ομοιότητα των έργων του ήταν ότι χρησιμοποιούσε τα ίδια

χαρακτηριστικά και τα ίδια στοιχεία, τόσο στα κοσμικά έργα όσο και στα
95
θρησκευτικά έργα, τα οποία διακατέχονταν από έντονα περιγράμματα, έλλειψη
προοπτικής, λαϊκό ύφος, επιπεδότητα, μετωπικότητα, παραμόρφωση, καθώς και
σχηματοποίηση.
Δεν ήταν λίγες οι φορές όπου τα κοσμικά θέματα είχαν δημιουργηθεί με βάση
την τεχνοτροπία της μεταβυζαντινής και της βυζαντινής παράδοσης.
Επιπρόσθετα είχε παρατηρηθεί ότι στα κοσμικά θέματα χρησιμοποιούσε

βυζαντινούς τρόπους, όπως ήταν η τεχνοτροπία, η μορφολογία, η φρασεολογία, το
περιεχόμενο, όμοιοι όγκοι, η αφαιρετικότητα και η σύνταξη. Αξίζει να σημειωθεί ότι
πολλά έργα του, ενώ είναι κοσμικά, ενέχουν μία αυστηρή αγιορείτικη παράδοση, τα
οποία έμοιαζαν τόσο πολύ, που δεν μπορούσαν να διαχωρίσουν σε ποια τέχνη
εντασσόταν ο κάθε πίνακας. Αυτό συνέβαινε διότι ο Φώτης Κόντογλου θεωρούσε ότι
η παράδοση και η θρησκεία είναι ταυτόσημες έννοιες. Για τον Φώτη Κόντογλου και
τα δύο θέματα ήταν ιδιαίτερα σημαντικά και μέσα από τα έργα του αποσκοπούσε είτε
ο ελληνικός λαός να στραφεί προς την παράδοση και προς την Ορθοδοξία.
96
Συμπεράσματα
Ο Φώτης Κόντογλου ήταν ένας πολυδιάστατος άνθρωπος και μία από τις πιο
εξέχουσες προσωπικότητες της νεότερης Ελλάδας. Εξελίχθηκε σημαντικά όχι μόνο
ως ζωγράφος έργων τέχνης, αλλά ως συγγραφέας, αρθρογράφος σε περιοδικά και σε
εφημερίδες, ερευνητής, εκδότης περιοδικών και δάσκαλος. Παράλληλα, αποτέλεσε
πηγή έμπνευσης για μια ολόκληρη γενιά κι αυτό διότι ήταν πνεύμα μοναδικό,
πρωτότυπο και ασυμβίβαστο για την εποχή του και το αστείρευτο ταλέντο του
αναγνωρίστηκε ακόμη και από αντιπάλους του.
Ο ίδιος διακήρυττε με μεγάλο πάθος την καθαρότητα της Ορθόδοξης Πίστης,

αλλά και εμπλούτισε την εθνική μας συνείδηση. Η ζωγραφική του στηρίζεται στη
βυζαντινή τέχνη και ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς δημιουργούς της εποχής
του. Κατόρθωσε να προσθέσει στη Νεοελληνική Ζωγραφική τις αξίες της ελληνικής
παράδοσης. Δεν σταμάτησε ποτέ να ερευνά, να μαθαίνει, να εξελίσσεται και λάμβανε
μέρος σε πολλές δραστηριότητες που είχαν σχέση με τέχνη και συγγραφή. Όσον
αφορά τη λαϊκή τέχνη, η προσφορά του ήταν ιδιαίτερα σημαντική και με τις
αγιογραφίες του εμπλούτισε τις εκκλησίες. Στη λογοτεχνία ο ρόλος του δεν ήταν
εύκολος, διότι σε μια δύσκολη περίοδο για την πεζογραφία κατόρθωσε να είναι
φορέας μιας διαφορετικής γραφής.
Ο Φώτης Κόντογλου ήταν θερμός υποστηρικτής της παράδοσης και για τον
ίδιο η παράδοση είχε μία δυναμική και προοδευτική έννοια. Θεωρούσε ότι η
παράδοση ήταν μια παρεξηγημένη λέξη, διότι δεν μεταφέρεται από τη μια γενιά στην
άλλη ότι είναι ήδη νεκρό, αλλά μεταφέρεται ότι είναι να καταξιωθεί. Είχε φθάσει στο
συμπέρασμα ότι η παράδοση δεν αποτελούσε παρελθόν, αλλά ήταν και στο παρόν και
στο μέλλον, διότι μέσα από αυτήν μπορούμε να αντλήσουμε πρόσωπα από την
παράδοση, δημιουργώντας έτσι το παρόν και το μέλλον. Χαρακτηριστικό παράδειγμα
είναι η περίοδος της Γερμανικής Κατοχής, όπου ο καλλιτέχνης συνέχισε να γράφει,
αλλά και να δημιουργεί πολύ ενδιαφέρουσες εικόνες, παρά τις σημαντικές δυσκολίες
που αντιμετώπιζε, όπως όταν πούλησε το σπίτι του, με αντάλλαγμα λίγο αλεύρι και
λάδι, ώστε να ζήσει ο ίδιος και η οικογένειά του. Αξίζει να σημειωθεί ότι μέσα σε
αυτήν την πολύ δύσκολη περίοδο ξεκίνησε και την πολύ ιδιαίτερη και περίφημη
εικονογράφηση της Καπνικαρέας το 1942.
97
Υποστήριζε ότι ο πνευματικός εκφυλισμός και η ψευτιά προσεγγίζει όλους
και περισσότερους Έλληνες, τους οποίους θα τους αλλοιώσει και θα τους
παραμορφώσει, όπως χαρακτηριστικά είχε πει. Θεωρούσε ότι ο ελληνικός λαός
ξεχώριζε από τα υπόλοιπα έθνη, διότι η Ελλάδα διέθετε πνευματική υγεία.
Υποστήριζε ότι ο συγχρονισμός αποτελεί ένας είδος ενέργειας, όπου από μόνη της
γίνεται ένας ζωντανός οργανισμός.
Ο Φώτης Κόντογλου ήταν ένας απλός άνθρωπος, γι’ αυτό κι ο λόγος του ήταν
απλός και κατανοητός, ώστε να προσελκύει τον κάθε αναγνώστη. Αυτό που αγάπησε
στους ληστές και στους κουρσάρους ήταν ότι ήταν ότι ήταν απλοί, αγαπούσε τέτοιους
ήρωες και από την ξένη λογοτεχνία, την οποία είχε διαβάσει και μεταφράσει οπότε δε
φοβόταν να τη δανειστεί.
Ως θερμός υπερασπιστής της Ορθοδοξίας, πολέμησε με άκαμπτη

μαχητικότητα τους εχθρούς της πίστης. Συνέδεε πάντα την πίστη με το έθνος και για
εκείνον αυτοί οι δύο όροι ήταν ταυτόσημοι. Ακόμη και στα έργα του, πίστευε ότι
ήταν απαραίτητη η συγχώρεση για να μάθουν τι είναι αγάπη, κατά συνέπεια, για τον
ίδιο και οι κλέφτες μπορούσαν να πάνε στον Παράδεισο.
Θεωρούσε ότι ο Ελληνισμός ήταν απέραντος και χωρίς σύνορα, ο οποίος

μπορούσε να φέρει πολλά ονόματα και να αλλάζει πολλές μορφές, αλλά στην
πραγματικότητα παρέμενε ο ίδιος. Ο Φώτης Κόντογλου έσπασε τα καθιερωμένα
σχήματα με το μοναδικό του τρόπο. Ο καλλιτέχνης είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός
εκφραστής της αισθητικής της ιθαγένειας, όπου επιβάλλει τη βαθιά γνωριμία με την
ελληνική ψυχή, πνεύμα και την εθνική μας ταυτότητα. Ο ίδιος συνιστά μια
μυθιστορηματική προσωπικότητα, όπου είναι διαθέτει μυστικισμό με μια ιδιότυπη
μισοξενία. Μπορεί να ήταν ένας άνθρωπος βαθιά θρησκευόμενος, αλλά θεωρούσε
τον εαυτό του ως κομμουνιστή, διότι θεωρούσε ότι ο ρώσικος κομμουνισμός
εκφράζει τη χριστιανική ψυχή των Ρώσων300.
Επομένως γίνεται αντιληπτό ότι η δική του στάση αλλά και τα δημιουργήματά
του είχαν επηρεαστεί από τον πόνο του σχετικά με τη θρησκεία. Γι’ αυτόν το λόγο το
300
Χατζηνικολάου (1982), Μεταβυζαντινή τέχνη (14530-1830) στο Μακεδονία 4000 χρόνια ελληνικής
ιστορίας και πολιτισμού, σελ. 53
98
1920 είχε δηλώσει ότι τίποτα δεν τον πείραζε περισσότερο απ’ ό,τι ο σωβινισμός.
Μόνο με αυτόν τον τρόπο ο Φώτης Κόντογλου απέρριπτε το σοβινισμό και την
προσκόλληση.
Ο καλλιτέχνης, ο οποίος είχε διαμορφωθεί μέσα από τις εμπειρίες του,

απεχθανόταν τον καπιταλισμό, ο οποίος θεοποιεί το νεωτερισμό και απαξιεί τις
χειρωνακτικές εργασίες. Ως καταφύγιο, θα βρει το Βυζάντιο και τη θρησκεία. Η
θρησκευτική ζωγραφική ήταν ειλικρινής, αληθινή και τίμια, για τον ίδιο, διότι δεν
προσπάθησε να ξεγελάσει με τα αναγεννησιακά χαρακτηριστικά της ρητορείας και
της προοπτικής.
Μέχρι όμως να πάρει την τελευταία μορφή, η τέχνη του Φώτη Κόντογλου
έκανε πολλές οπισθοδρομήσεις και έτσι η προσωπικότητα του καλλιτέχνη
αναδεικνύεται σε μια μυθιστορηματική δραματική προσωπικότητα.
Άλλος ένας λόγος που ο Φώτης Κόντογλου μίσησε τη Δύση ήταν η θεοποίηση
του νεωτερισμού. Το παράδοξο ήταν ότι ενώ είχε μείνει στη Γαλλία για πέντε χρόνια,
την είχε παρομοιάσει ως φυλακή, όπου σε αυτή οι πολίτες λάτρευαν το πλούτο, την
κακογουστιά και τη μάταιη πολυγνωσία. Μετά το 1923 πήγε στη Μικρά Ασία. Ο
ίδιος είχε πληγωθεί από την προσφυγιά και αυτόν τον πόνο τον μετάθεσε στην τέχνη.
Το 1927 αποτελεί μια χρονιά ορόσημο για τον Φώτη Κόντογλου διότι τότε
παρατηρήθηκε η μεταστροφή του από τη νατουραλιστικά στη βυζαντινή τεχνοτροπία.
Για τον Φώτη Κόντογλου εξέχουσα θέση κατείχε η υπογραφή των πορτρέτων.
Βέβαια, πρέπει να ειπωθεί ότι ήταν και αυστηρός τιμητής της βυζαντινής
τέχνης. Παρατηρούμε ότι τις βυζαντινές συνθέσεις τις απομονώνει όσον αφορά τη
μορφολογία τους από την τεχνική. Σαν να είναι ακοινώνητος από τα δεδομένα και
τους όρους της εποχής αυτών των δημιουργημάτων δεν θα διστάσει να βρει
σφάλματα κι αδυναμίες. Σύμφωνα με τον Φώτη Κόντογλου αυτά συμβαίνουν συχνά
στην τέχνη, έτσι ώστε η τέχνη να έχει σφάλματα. Τη δεκαετία του 1930 ξεπέρασε το
στάδιο αναζήτησης και φαίνεται ότι πλέον καταστάλαξε στη λαϊκή και στη βυζαντινή
τέχνη.
Ο σκοπός της ζωγραφικής, για τον ίδιο τον καλλιτέχνη, είναι να κάνει ένα
έργο ανθρώπινο αυτοτελές, που η αξία του να εξαρτάται από τις αρμονίες που έχει
99
μέσα του, μια άποψη που έρχεται σε αντιδιαστολή με τη μοντέρνα τέχνη, στην οποία
η μίμηση ενός έργου είναι αποδεκτή. Ο Φώτης Κόντογλου κατείχε την τεχνοτροπική
σύνθεση, κάτι που είναι ιδιαίτερα εμφανές στα έργα του, όπου φαίνονται οι
φωτοσκιάσεις, τα σκληρά περιγράμματα, η ρεαλιστική απόδοση, η εξέλιξη, στοιχεία
δηλαδή συγγενικά δεμένα, που αρκετές φορές μας κάνει να αναρωτιόμαστε αν
ανήκουν στη λαϊκή ή στη βυζαντινή τέχνη.301
O Φώτης Κόντογλου συνήθιζε να εξετάζει την αγιογραφία συνολικά και

ειδικότερα την απεικόνιση του Θεού, των προφητών και των αγγέλων. Επίσης
συνήθιζε να απεικονίζει τον Θεό στον τρούλο του ναού, τα τάγματα των αγγέλων
βρίσκονταν λίγο πιο κάτω από την απεικόνιση του Παντοκράτορα. Όσο αφορούσε
τους προφήτες, πίστευε ότι καλό θα ήταν να απεικονίζονται στο κάτω μέρος του
τρούλου. Ο καλλιτέχνης θεωρούσε ότι η αγιογράφηση, η οποία συναντάται στην
Κρητική Σχολή την περίοδο της Τουρκοκρατίας, εμπνέονταν από το χερουβικό ύμνο.
Υπάρχουν στα έργα του πολλά διαλεκτικά στοιχεία τα οποία βρίσκονται

ανάμεσα στην παράδοση, στην πρωτοπορία και στη ζωγραφική, και μαρτυρούν τις
υποκειμενικές καλλιτεχνικές του απόψεις οι οποίες είχαν επηρεαστεί από τις
θρησκευτικές του αντιλήψεις αλλά και την άποψη του σχετικά με την νεοελληνική
τέχνη. Είναι αρκετά δύσκολο να εντάξουμε τον καλλιτέχνη σε κάποιο τελετουργικό
τύπο θεωρητικού σχήματος.
Ο Φώτης Κόντογλου είχε επιλέξει ιστορικά θέματα, καθώς και θέματα

προσφυγιάς, όπως το Βυζάντιο, ο Ελληνισμός, η θάλασσα, καθώς και η
μεταβυζαντινή παράδοση. Είναι εκείνος που με τις μεταφράσεις του σύστησε
καλλιτέχνες όπως ήταν ο Πόε, ο Νταφόε και ο Στήβενσον στον ελληνικό κοινό.
Επίσης, ο Φώτης Κόντογλου έχει χαρακτηριστεί ως ριζορθόδοξος, διότι όλα του τα
έργα είτε αυτά είναι αγιογραφίες, είτε λογοτεχνικά κείμενα ή ζωγραφιές, όλα
σχετίζονται με την ορθοδοξία. Επίσης, ο Φώτης Κόντογλου είχε παρομοιάσει την
Ευρώπη με θάνατο, απώλεια και ψέμα.302 Ένα από τα μυστικά του, ήταν ότι
301
Παπαστάμος, Δ. Φώτης Κόντογλου ,
http://www.nationalgallery.gr/library/el/exantilimenoi_katalogoi/el_fotis_kontoglou.html#page=8 ,
σελ. 7
302
Ο προφήτης της Πονεμένης Ρωμηοσύνης , Μνήμη Φωτίου Κόντογλου ,Ο Φώτης Κόντογλου κι η
Ευρώπη, https://www.hsir.org/pdfs/2017/07/13/20170713aKontoglou-Europe.pdf , σελ. 7
100
αγαπούσε την ησυχία και θεωρούσε ότι αποτελεί μία ανάγκη της ψυχής. Επίσης,
υποστήριζε ότι ο καθένας μπορούσε να βρεθεί με τον Θεό όταν βρισκόταν μακριά
από περισπασμούς και θορύβους.303 Επίσης, όπως είναι γνωστό, πολλές φορές ο
Φώτης Κόντογλου φρόντιζε να απομονώνεται σε ένα σπίτι, το οποίο βρισκόταν κοντά
στη θάλασσα, διότι δεν ήταν εύκολα προσβάσιμο και αποτελούσε το ησυχαστήριο
του.
Εν κατακλείδι, ο Φώτης Κόντογλου αποτελεί ένα σπουδαίο παράδειγμα, για

το ανατρεπτικό καλλιτεχνικό του ταλέντο κι αυτό διότι κατόρθωσε να αναβιώσει και
να μετατρέψει το παλιό σε κάτι καινούργιο. Χάρη στο έργο του, πολλοί καλλιτέχνες
άρχισαν να ασχολούνται με τη λαϊκή παράδοση και να απομυθοποιούν τα ρεύματα,
τα οποία προέρχονταν από την Ευρώπη. Επίσης, το γεγονός αυτό ενίσχυσε την
παρακαταθήκη για εμάς, έτσι ώστε σήμερα να είναι πλουσιότερη. Όπως άλλωστε έχει
πει χαρακτηριστικά ο Φώτης Κόντογλου: «Η τέχνη είναι χάρισμα μεγάλο, είναι όμως
και χρέος μεγάλο. Αγώνας μέγιστος και έσχατος!».
303
Η Άλλη όψις, Φώτης Κόντογλου ( Κώστας Δ. Παπαδημητρίου ), https://alopsis.gr/φώτης-κόντογλου-
κώστας-δ-παπαδημητρίου/
101
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αθανασόπουλος κ.α, Κόντογλου: Β. Αθανασόπουλος κ.α, Φώτης Κόντογλου

σημείον αντιλεγόμενον, Aθήνα: 1999
Αργυρίου, Μεσοπολέμου: Α. Αργυρίου, Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας και

η πρόσληψή της στα χρόνια του Μεσοπολέμου (1918-1940), τ (α), Αθήνα, 2002
Βιβιλάκης, Χρονολόγιο: Ι.Βιβιλάκης, «Χρονολόγιο Φώτη Κόντογλου». στο
Ιωσήφ Βιβιλάκης (επιμ.) Φώτης Κόντογλου. Εν εικόνι διαπορευόμενος. Εκατό χρόνια
από την γέννηση και τριάντα από την κοίμησή του, Αθήνα, 1995
Βλαχοδήμος, Κόντογλου: Δ. Βλαχοδήμος, «Ο γλυκύτατος Κόντογλου (σκέψεις

με αφορμή δύο κριτικά κείμενα)» στο Νέα Εστία (1788), 2006
Ζίας, Κόντογλου: Ν. Ζίας, Ὁ ζωγράφος Φώτης Κόντογλου, στο Τετράδια

Ευθύνης τ.23, Αθήνα (1985)
Ζίας Νεοελληνική Ζωγραφική: Ν. Ζίας, Ὁ Φώτης Κόντογλου καὶ ἡ

νεοελληνικὴ ζωγραφική, στη Μνήμη Κόντογλου, Αθήνα,1975
Ζίας, Φώτης Κόντογλου: Ν. Ζίας, Φώτης Κόντογλου, Αθήνα, 1991
Καβάρνος, Αρετολογία: Κ. Καβάρνος, Ἡ αρετολογία του Φώτιου Κόντογλου,

στο Μνήμη Κόντογλου, Αθήνα, 1975.
Καρακατσάνη, Κόντογλου: Α. Καρακατσάνη, Φώτης Κόντογλου: Ελληνικά

γράμματα, Αθήνα, 2006
Κατσελάκη, Δια χειρός: Α Κατσελάκη, Άγνωστα σχέδια εργασίας «Δια χειρός

Φωτίου Κόντογλου» σε ιδιωτική Συλλογή , ΄Γ Επιστημονικό Συμπόσιο Νεοελληνικής
Εκκλησιαστικές Τέχνης , Αθήνα, 2015
Κόντογλου, Θεμέλιο: Φ. Κόντογλου, Το ασάλευτο Θεμέλιο, Αθήνα, 2001
102
Ματθιόπουλος, Καλλιτεχνών: Ε Ματθιόπουλος, Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών
, τομ.΄Γ , Αθήνα, 1999
Παγάνος, Κόντογλου: Γ. Παγάνος, «Φώτης Κόντογλου-Παρουσίαση

ανθολόγηση». Η μεσοπολεμική πεζογραφία. Από τον πρώτο στον δεύτερο παγκόσμιο
πόλεμο (1914-1939). τ.Ε’ Αθήνα, 1996
Παναγιωτόπουλος, Παράδοση: Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος ,Ἡ ζωντανή παράδοση,

στο Μνήμη Κόντογλου, Αθήνα,1975
Παπανικολάου, Τέχνη: Μ. Παπανικολάου, Ιστορία της τέχνης στην Ελλάδα ,

Αθήνα, 1999
Σοφιανός,& Τσιγαρίδας, Άγια Μετέωρα: Δ, Ζ Σοφιανός, & Ε, Ν Τσιγαρίδας,

Ἅγια Μετέωρα. Ἱερὰ Μονὴ Ἁγίου Νικολάου Ἁναπαυσᾶ. Ἱστορία-Τέχνη, Τρίκαλα, 2003
Κόντογλου, Βιογραφικό Σημείωμα: Φ. Κόντογλου, “Βιοεργογραφικό

σημείωμα, Φωτίου Κόντογλου”, Αθήνα: Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλέξανδρου
Σούτζου.1978.
Κόντολγου, Έκφρασις: Φ. Κόντογλου, “‘Εκφρασις” Τομος ‘Α.
Χατζηνικολάου, Μεταβυζαντινή τέχνη: Χατζηνικολάου, Μεταβυζαντινή τέχνη

(14530-1830) στο Μακεδόνια 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού, 1982
Χατζηφώτης, Κόντογλου: Ι Χατζηφώτης, Φώτιος Κόντογλου. Η ζωή και το

έργο του, Αθήνα, 1978
103
ΙΣΤΟΤΟΠΟΣ
Άγιος Χαράλαμπος Πολυγώνου , Φώτης Κόντογλου. Ημερομηνία πρόσβασης

[21-05-2020] από http://agcharalampospolygono.blogspot.com/p/blog-page_50.html
Αειναές, Ιστορικά στοιχεία-αρχιτεκτονική του ναού. Ημερομηνία πρόσβασης
[8-05-2020] από http://www.aeinaes.gr/el/restoration_studies/?nid=962
Αθηναίος , Φώτης Κόντογλου, Περιοδικό της μαθητικής κοινότητας Λυκείου
του Κολλεγίου Αθηνών. Ημερομηνία πρόσβασης [6-05-202] από
https://www.haef.gr/-/media/files/haef/athens-lykeio-college/usefull-links/mathitikes-
ekdoseis/athineos/athinaios16a/athinaiosfevr16.pdf?la=el
Αλφείος, Ο Φώτης Κόντογλου στην Άνδρο. Ημερομηνία πρόσβασης [21-05-
2020] από https://www.alfeiosbooks.com/product/ο-φώτης-κόντογλου-στην-
άνδρο/?wpp_export=pdf
Ανεμούριον , Φώτης Κόντογλου (1895, Αϊβαλί-1965, Αθήνα). Ημερομηνία
πρόσβασης [18-05-2020] από https://anemourion.blogspot.com/2017/05/blog-
post_955.html
Βεκρής, Παιανία: Λ. Βεκρής, Το Λιοπέσι –Παιανία « Δεύτερη Πατρίδα» Του
Φώτη Κόντογλου. Ημερομηνία πρόσβασης [22-05-2020] από http://inzp.gr/wp-
content/uploads/2017/02/liopesi_kontoglou.pdf
Βέργος, Στρατής Δούκας,

http://www.vergosauctions.com/index.php?option=com_virtuemart&view=productdet
ails&virtuemart_product_id=6108&virtuemart_category_id=29
Βιβλιοθήκη Πορφυρογέννητος, Μ. Παλιούρα- Β. Τσοτσώνη, Ανανεωτική
πνοή και ευρηματικές λύσεις. Ημερομηνία πρόσβασης [23-05-2020] από
http://www.apostoliki-
diakonia.gr/gr_main/catehism/theologia_zoi/themata.asp?cat=art&NF=1&main=texts
&file=18.htm
Βικιπαίδεια, Γιάννης Τσαρούχης,
https://el.wikipedia.org/wiki/Γιάννης_Τσαρούχης
Βικιπαίδεια, Μεγάλη Ιδέα. Ημερομηνία πρόσβασης [22-05-2020] από

https://el.wikipedia.org/wiki/Μεγάλη_Ιδέα
104
Βικιπαίδεια, Ναζαρηνή Σχολή, https://el.wikipedia.org/wiki/Ναζαρηνή_Σχολή
Βικιπαίδεια, Νίκος Εγγονόπουλος,

https://el.wikipedia.org/wiki/Νίκος_Εγγονόπουλος
Βικιπαίδεια, Οικία Κόντογλου. Ημερομηνία πρόσβασης [12-05-2020] από

https://el.wikipedia.org/wiki/Οικία_Κόντογλου
Βικιπαίδεια, Φώτης Κόντογλου. Ημερομηνία πρόσβασης [16-05-2020] από

https://el.wikipedia.org/wiki/Φώτης_Κόντογλου
Διασκέδαση, Φώτης Κόντογλου, ήταν Έλληνας λογοτέχνης και ζωγράφος,

Ημερομηνία πρόσβασης [2-05-2020] από https://www.diaskedasi.info/ας-
θυμηθούμε/προσωπικότητες/6807-fotis-kontoglou-ellinas-logotexnis-kai-
zografos,.html
Δρακοπουλιάδα, Ο Φώτης Κόντογλου (1895-1965). Ημερομηνία πρόσβασης

[17-05-2020] από https://www.drakopouliada.gr/tag/φώτης-κόντογλου/
Ζάρρα, Παράδοση: Ι. Ζάρρα, Επιστροφή στην παράδοση: H περίπτωση του
Φώτη Κόντογλου (1895-1965). Ημερομηνία πρόσβασης [8-05-2020] από
https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/3928/1/06_chapter_4.pdf
Η Άλλη όψις , Ανάλυση της θεολογίας της εικόνας της Βαπτίσεως του Κυρίου
ημών Ιησού Χριστού , https://alopsis.gr/ανάλυση-της-θεολογίας-της-εικόνας-της/
Η Άλλη όψις , Φώτης Κόντογλου (Κώστας Δ. Παπαδημητρίου). Ημερομηνία
πρόσβασης [22-05-2020] από https://alopsis.gr/φώτης-κόντογλου-κώστας-δ-
παπαδημητρί/
Η εκπληκτική ιστορία του Δημαρχείου της πλατείας Κοτζιά- Στο φως οι
θησαυροί του. Ημερομηνία πρόσβασης [22-05-2020], από Τα Νέα,
https://www.tanea.gr/print/2018/12/24/greece/to-dimarxeio-exei-lfti-diki-tou-istoria/
Ημεροδρόμος, Φώτης Κόντογλου: O δάσκαλος. Ημερομηνία πρόσβασης [25-

5-2020] από https://www.imerodromos.gr/fotis-kontoglou-o-daskalos
Ιερά Μητρόπολης Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου, Φώτης Κόντογλου: Ο

ζωγράφος της πονεμένης Ρωμηοσύνης, Ημερομηνία πρόσβασης [1-05-2020] από
105
Ιερός Καθεδρικός Ναός Ζωοδόχου Πηγής Παιανία, Το Λιόπεσι-Παιανία “Η
δεύτερη πατρίδα του Φώτη Κόντογλου”. Ημερομηνία πρόσβασης [13-05-2020] από
http://inzp.gr/mnimeio-kai-istoria/fwtis-kontoglou/
Kaliterilamia.GR, Φώτης Κόντογλου (1895, Αιβαλί-2965, Αθήνα).Ημερομηνία

πρόσβασης [24-05-2020] από https://www.kaliterilamia.gr/2020/01/1895-1965.html
Καπνικαρέα, Αισθητική αποτίμηση του έργου του Κόντογλου,
https://kapnikarea.wordpress.com/εικαστικη-αναλυση/
Καπνικαρέα, Η τοιχογράφηση του ναού από τον Κόντογλου και τους μαθητές
του. Ημερομηνία πρόσβασης [17-05-2020] από
https://kapnikarea.wordpress.com/φώτης-κόντογλου/
Κοινός Παρονομαστής , Όταν ο Φώτης Κόντογλου ζωγράφιζε το Δημαρχείο

της Αθήνας το 1937 , http://koinosparanomastis.blogspot.com/2014/11/1937.html
Κόρδη, Ζωοδόχου Πηγή: Γ. Κόρδη, Ο Εικονογραφημένος Ι. Ναός της

Ζωοδόχου Πηγής Παιανίας ως εικαστική εγκατάσταση. Ημερομηνία πρόσβασης [20-
50-2020] από http://inzp.gr/wp-content/uploads/2017/02/eikonografisi.pdf
Κουρουτάκη, Βυζαντινή Τέχνη: Α. Κουρουτάκη, Η Βυζαντινή Τέχνη και οι
επιρροές της στην Καλλιτεχνική Γενιά του 1930. Ημερομηνόια πρόσβασης [21-5-2020]
απόhttps://kouroutaki.files.wordpress.com/2019/03/ce92cf85ceb6ceb1cebdcf84ceb9c
ebdceae-cf84ceadcf87cebdceb7-ce93ceb5cebdceb9ceac-cf84cebfcf85-1930-
pdfformat.pdf, Πολυτεχνείο Κρήτης- Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Kρήτη
Lifo, Ι. Αλεξανδρή, Η πολυσχιδής περίπτωση του Φώτιου Κόντογλου σε μια
έκθεση στο Βυζαντινό Μουσείο, από https://www.lifo.gr/now/culture/83824
Lifo, Μ. Κοκκίνη, Στα άδυτα του Δημαρχείου της Αθήνας. Ημερομηνία

πρόσβασης [30-05-2020] από https://www.lifo.gr/articles/athens_articles/229242/sta-
adyta-toy-dimarxeioy-tis-athinas
Λιάπη, Καλλιτέχνες: Γ. Λιάπη, Καλλιτέχνες και πρωτότυπα έργα τέχνης.
Ημερομηνία πρόσβασης [13-05-2020] από
http://dione.lib.unipi.gr/xmlui/bitstream/handle/unipi/12616/LIAPI_17039.pdf?sequen
ce=1&isAllowed=y, Μεταπτυχιακή διατριβή, Πανεπιστήμιο Πειραιώς, Πειραιάς
106
Μετεώρων Λειθόπολις, Φώτης Κόντογλου: Ο Αϊβαλιώτης πρωτομάστορας
του λόγου και της ζωγραφιάς, Ημερομηνία πρόσβασης [27-5-2020] από
https://meteoronlithopolis.gr/gr/62-year_of_kontoglou/221?fbclid=IwAR3E-cPU-
Myriobiblos, O Φώτης Κόντογλου και η Νεοελληνική Ζωγραφική,

http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/zias_kontoglou.html
ΝationalGallery, Τοιχογραφία με την οποία ο καλλιτέχνης διακόσμησε το σπίτι

του, Κόντογλου Φώτης (1896-1965). Ημερομηνία πρόσβασης [21-05-2020] από
https://www.nationalgallery.gr/el/zographikh-monimi-
ekthesi/painting/mesopolemos/i-genia-tou-30-paradosi-kai-
monternismos/toihographia-me-tin-opoia-o-kallitehnis-diakosmise-to-spiti-tou.html
Ξενόπουλος, Κόντογλου: Κ. Ξενόπουλος, Φώτης Κόντογλου: H ζωή και το

έργο του. Ημερομηνία πρόσβασης [2-5-2020] από
https://konxenopoulosagiografos.wordpress.com/2015/10/09/φώτης-κόντογλου-η-
ζωή-και-το-έργο-του
Οι λαϊκοί ζωγράφοι, Ημερομηνία πρόσβασης [22-4-2020] από

http://old.ntua.gr/MIRC/db/epirus_db/ARXITEKTONIKH/Zografoi.htm
Ο προφήτης της Πονεμένης Ρωμηοσύνης, Μνήμη Φωτίου Κόντογλου ,Ο Φώτης

Κόντογλου κι η Ευρώπη. (2016, 16 Ιουνίου). Χριστιανική, αριθμ. 996 (1279).
https://www.hsir.org/pdfs/2017/07/13/20170713aKontoglou-Europe.pdf
Παπαστάμος, Φώτης Κόντογλου: Δ. Παπαστάμος, Φώτης Κόντογλου,
http://www.nationalgallery.gr/library/el/exantilimenoi_katalogoi/el_fotis_kontoglou.h
tml#page=8, Εθνική Πινακοθήκη Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτσου , Αθήνα 1978
Πεμπτουσία, Η Γέννηση του Χριστού στην Αγιογραφία. Ημερομηνία

πρόσβασης [03 -05-2020] από https://www.pemptousia.gr/2019/12/i-gennisi-tou-
christou-stin-agiografia/
107
Πεμπτουσία, Η προσωπογραφία στον Κόντογλου. Ημερομηνία πρόσβασης [22-
05-2020] από https://www.pemptousia.gr/2014/07/i-prosopografia-ston-kontoglou/
Πεμπτουσία, Ορθοδοξία Πολιτισμός Επιστήμες , Ο Φώτης Κόντογλου και η

Νεολληνική Ζωγραφική. Ημερομηνία πρόσβασης [02-05-2020] από
https://www.pemptousia.gr/2011/10/o-fotis-kontoglou-ke-i-neoelliniki-zo/
Πεμπτουσία , Ο Φώτης Κόντογλου και η Νεοελληνική Ζωγραφική,
https://www.pemptousia.gr/2011/10/o-fotis-kontoglou-ke-i-neoelliniki-zo/
Ρηγόπουλος, Δυτική τέχνη: Γ. Ρηγόπουλος, Ο Φώτης Κόντογλου και η δυτική
τέχνη. Ημερομηνία πρόσβασης [11-04-2020], από
https://www.academia.edu/35739333/Ο_Φώτης_Κόντογλου_και_η_δυτική_τέχνη
Ροΐδη και Λασκαράτου Εμμονές, Φώτης Κόντογλου, ένας φανατικός.
Σαν σήμερα, Φώτης Κόντογλου. Ημερομηνία πρόσβασης [12-05-2020] από
https://www.sansimera.gr/biographies/274
Σκώττη, Βυζαντινό Μουσείο: Τ. Π. Σκώττη, Φώτης Κόντογλου και Βυζαντινό
Μουσείο: Μια σχέση με παρελθόν. Ημερομηνία πρόσβασης [16-05-2020] από
https://www.archaiologia.gr/blog/2015/12/23/φώτης-κόντογλου-και-βυζαντινό-
μουσεί/
Ταξείδη, Κυδωνιέως: Θ. Ταξείδη, (2017), «Φωτίου Κόντογλου Κυδωνιέως

φαντασία και χειρ.» Μουσειοπαιδαγωγική στην πράξη. Ημερομηνία πρόσβασης
[21-05-
2020]απόhttp://repository.library.teimes.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/5819/
ΦΩΤΙΟΥ%20ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ%20ΚΥΔΩΝΙΕΩΣ%20ΦΑΝΤΑΣΙΑ%20ΚΑΙ%20ΧΕΙΡ.
%20ΜΟΥΣΕΙΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ%20ΣΤΗΝ%20ΠΡΑΞΗ..pdf?sequence=1&isAllowe
d=y
Τέχνη και Ζωή, Φώτης Κόντογλου. Ημερομηνία πρόσβασης [01-05-2020] από

http://texni-zoi.blogspot.com/2013/07/blog-post.htm
Τζάνος, Συγραφικό έργο: Ε. Τζάνος, Η αγία Γραφή και η μαρτυρία της

Ορθοδοξίας στο συγγραφικό έργο του Φώτη Κόντογλου. Ημερομηνία πρόσβασης [21-
05-2020], από
108
https://apothesis.eap.gr/bitstream/repo/43254/1/ΑΜ%20105551%20ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ%2
0Ι.%20ΤΖΑΝΟΣ.pdf
Τραπεζούντα, Καταστρέφονται οι αγιογραφίες του Φώτη Κόντογλου στον ιερό

ναό του Αγίου Χαράλαμπου στο Πεδίον του Άρες. Ημερομηνία πρόσβασης [18-05-
2020] από https://www.trapezounta.gr/news/11486/
Φασέγκας, Λογοτεχνικό έργο: Ν. Φασέγκας, (2011) Η Καινή Διαθήκη στο

Λογοτεχνικό Έργο του Φώτη Κόντογλου. Ημερομηνία πρόσβασης [28-05-2020] από
http://ikee.lib.auth.gr/record/126772/files/GRI-2011-6853.pdf, Πτυχιακή εργασία,
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη
Φώτης Κόντογλου, ο άνθρωπος της παράδοσης. Ημερομηνία πρόσβασης [17-

5-2020] από https://enoriakaparelliou.files.wordpress.com/2012/09/8-
cf86cf89cf84ceb7cf83-cebacebfcebdcf84cebfceb3cebbcebfcf85-pdf.pdf
Φώτης Κόντογλου: Ο παλαιός των σύγχρονων ημερών. Ημερομηνία
πρόσβασης [28-05-2020] από Το Βήμα
https://www.tovima.gr/2015/01/02/culture/fwtis-kontogloy-o-palaios-twn-sygxronwn-
imerwn/
Φώτης Κόντογλου: Ο τελευταίος Βυζαντινός, ένας οικουμενικός ελληνιστής.
Ημερομηνία πρόσβασης [28-05-2020] από Τα Νέα
https://www.tanea.gr/1999/11/19/greece/afierwma-o-ellinikos-20os-aiwnas-ta-
proswpa-33/?fbclid=IwAR3E-cPU-
Φώτης Κόντογλου-Χρονολόγιο. Ημερομηνία πρόσβασης [13-05-2020] από
http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/fwths_kontogloy/
Φωτόδεντρο, Κόντογλου Φώτης. Ημερομηνία πρόσβασης [29-05-2020] από
http://photodentro.edu.gr/aggregator/lo/photodentro-aggregatedcontent-8526-4985
109
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟΥ
1895- 8 Νοεμβρίου. Γέννηση του Φωτίου Αποστολέλη στο Αϊβαλί της Μικράς
Ασίας. Ο Φώτης είναι το τέταρτο κατά σειρά παιδί του Νικολάου Αποστολέλη και
της Δέσποινας Κόντογλου. Τα άλλα του αδέλφια είναι ο Ιωάννης, η Αναστασία και ο
Αντώνης.
1896- Πεθαίνει ο πατέρας του. Την ανατροφή των παιδιών αναλαμβάνει τώρα η
μητέρα τους με τον αδελφό της Στέφανο Κόντογλου, «ηγούμενο» στο οικογενειακό
μοναστηράκι της Αγίας Παρασκευής. Στην περιοχή αυτή, δίπλα στη θάλασσα και
τους ανθρώπους της, έζησε τα παιδικά του χρόνια και λόγω της μεγάλης του αγάπης
για τη θάλασσα, αρχικά ήθελε να γίνει πλοίαρχος.
1906- Τελειώνει το Δημοτικό Σχολείο της Κάτω Χώρας και εγγράφεται στο
Γυμνάσιο στο Αϊβαλί.
1911- Η μαθητική παρέα αποτελείται από τους Στρατή Δούκα και Πάνο Βαλσαμάκη.
Μαζί εκδίδουν και το σχολικό περιοδικό «Μέλισσα», του οποίου την εικονογράφηση
αναλαμβάνει ο Κόντογλου. Συχνά με το Στρατή Δούκα επισκέπτονται ναούς και
εξωκκλήσια και μελετά τις αγιογραφίες.
1912- Αποφοιτά από το Γυμνάσιο του Αϊβαλί. Σκέπτεται να φοιτήσει στη ζωγραφική
σχολή του Πολυτεχνείου Αθηνών.
1913- Το Σεπτέμβριο ο θείος του Στέφανος τον εγγράφει στη Σχολή Καλών Τεχνών.
Δάσκαλοι του είναι οι Βικάτος, Γερανιώτης, Ροϊλός και Καλούδης. Εκεί γνωρίζει το
Σπύρο Παπαλουκά, τεταρτοετή στη Σχολή. Μεταξύ των συμφοιτητών του και ο
Ιούλιος Χαϊμης. Συγκατοικεί με το Δούκα σε μια σοφίτα στη Νεάπολη. Στέκι της
φοιτητικής τους παρέας είναι το παλαιοβιβλιοπωλείο - εντευκτήριο του Βασιλάκη
Κουμπούγια.
Απο εκεί και από τον Ελευθερουδάκη προμηθεύεται ο Φώτης βιβλία και περιοδικά.
1914-15- Διακόπτει τις σπουδές του και ταξιδεύει στην Ευρώπη. Πηγαίνει στο
Βέλγιο, στην Ισπανία, το Περιγκέ, τη Λιμόζ και την Μασσαλία στην Γαλλία.
Εγκαθίσταται στο Παρίσι για τρία χρόνια, όπου εργάζεται σε διάφορες χειρωνακτικές
110
εργασίες, παράλληλα όμως και στην Ιλλουστρασιόν ως σχεδιαστής, όπου βραβεύεται
για την εικονογράφηση της «Πείνας» του Χάμσουν...
1918- Γράφει τον “Pedro Cazas” και σχεδιάζει την εικονογράφησή του.
1919- Επιστρέφει στο Αϊβαλί· διδάσκει Γαλλικά και Τεχνικά στο Παρθεναγωγείο της
πόλης και ιδρύει το σύλλογο “Νέοι Άνθρωποι”.
1920- Πρώτη έκδοση του “Pedro Cazas” στο τυπογραφείο του Αιολικού Αστέρα με
έξοδα του Στρατή Δούκα.
1921- Επιστρατεύεται στη διάρκεια της Μικρασιατικής εκστρατείας και μετά την
αποστράτευσή του επιστρέφει στο Παρθεναγωγείο στο Αϊβαλί.
1922- Με την Μικρασιατική καταστροφή φτάνει στις 14 Αυγούστου στη Λέσβο,

φυλάσσοντας την ιερή εικόνα της Αγίας Παρασκευής. Ο «κύκλος» της Έλλης
Αλεξίου και του Βάσου Δασκαλάκη τον καλεί και εγκαθίσταται στην Αθήνα, όπου
συνεργάζεται με τις εκδόσεις Ελευθερουδάκη και Γανιάρη.
1923- Ά έκδοση του “Pedro Cazas” από τον Χ. Γανιάρη. Την άνοιξη ταξιδεύει για
πρώτη φορά στον Άθωνα. Μελετά τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία και
ζωγραφίζει τοπία, μονές και διάφορες μορφές μοναχών. Αντιγράφει εικόνες και
μικρογραφίες, που θα συμπεριληφθούν στην έκδοση “Η τέχνη του Άθω” από το Χ.
Γανιάρη. Εκεί γράφει και πολλά κείμενα της “Βασάντα”. Στη Μυτιλήνη, στην
αίθουσα του Γυμνασίου, πραγματοποιείται η πρώτη του έκθεση με την αγιορείτικη
συγκομιδή του, μαζί με έργα του Μαλέα. Στην Αθήνα, στο Λύκειο Ελληνίδων
(21/10-21/11/23) συμμετέχει με βυζαντινά αντίγραφα στην έκθεση Βυζαντινής
Τέχνης. Γνωρίζεται με τον Φώτο Πολίτη, το Δ. Πικιώνη και το Γ. Αποστολάκη.
Φιλοτεχνεί την προσωπογραφία του φίλου και συμμαθητή του Στρατή Δούκα.
1924- Εκδίδεται η “Βασάντα” από το Χ. Γανιάρη. Τον Αύγουστο ταξιδεύει και πάλι
στο Άγιον Όρος, όπου συναντά το Δούκα και τον Παπαλουκά. Αντιγράφει βυζαντινές
εικόνες κατά παραγγελία του Διονυσίου Λοβέρδου. Φιλοτεχνεί τις προσωπογραφίες
του Νικολάου Χρυσοχόου και της γυναίκας του Μαρίας.
1925- Στις 27 Φεβρουαρίου παντρεύεται την αϊβαλιώτισσα Μαρία Χατζηκαμπούρη.

Αναλαμβάνει την επιμέλεια του περιοδικού “Φιλική Εταιρεία”. Συνεργάτες στα
πρώτα έξι τεύχη που κυκλοφόρησαν ήταν οι: Κώστας Βάρναλης, Βάσος
111
Δασκαλάκης, Δημήτρης Πικιώνης, Γιωσέφ Ελιγιά, Γιάννης Κεφαλληνός, Στρατής
Δούκας, Κ. Ι. Σφακιανάκης. Μέσα από τις σελίδες του περιοδικού υπερασπίζεται τον
Κ. Βάρναλη για το “Φως που καίει”. Εικονογραφεί την ποιητική συλλογή του Λ.
Μαμμέλη “Θαλασσινά”.
1926- Στο Ξενοδοχείο Μπρίστολ στο Βόλο πραγματοποιεί έκθεση με τον Τ.

Καλμούχο. Φιλοτεχνεί τοπίο του Ναυπλίου και εικονογραφεί το βιβλίο “Παύλος
Μελάς” της Ναταλίας Μελά.
1927- Γνωρίζει τον Γιάννη Τσαρούχη. Γίνεται τακτικός συνεργάτης στο περιοδικο
“Ελληνικά Γράμματα” του Κωστή Μπαστιά, με μελέτες, μεταφράσεις και πίνακες.
Πραγματοποιεί έκθεση στην Αθήνα, στο Λύκειο Ελληνίδων. Φιλοτεχνεί τον Άγιο
Γεώργιο και την Αγία Ευγενία, τις πρώτες φορητές εικόνες του, για το
“Μητροπολιτικό” Ναό Κιμώλου. Εικονογραφεί τα “Παραμύθια” του Μέγα και
σχεδιάζει τα κοσμήματα του περιοδικού “Νέα Εστία”. Τον Μάρτιο αναλαμβάνει από
κοινοῦ με το Σπύρο Παπαλουκᾶ, τη σκηνογραφία του “Βασιλικού” του Μάτεσι, σε
σκηνοθεσία Φώτου Πολίτη, στο Εθνικό Θέατρο. Τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου
συνεργάζεται με το Φ. Πολίτη για τα σκηνικά της Εκάβης με πρωταγωνίστρια τη
Μαρίκα Κοτοπούλη, στο Παναθηναϊκό Στάδιο.
1928- Εκδίδεται το βιβλίο του “Ταξίδια”. Φιλοτεχνεί την προσωπογραφία “Ὁ

γέροντας της Κίμωλος”.
1929- Δημοσιεύεται στα «Ελληνικά Γράμματα» η σημαντική μελέτη του: «Για να

πάρουμε μια ιδέα από ζωγραφική». Συμμετέχει με ἀντίγραφα του Θεοτοκόπουλο σε
ομαδική έκθεση στο “Άσυλο Τέχνης” του Βέλμου. Φιλοτεχνεί τοπιογραφία με θέμα
«Το μέρος της Χαλκίδας με το όνομα Βούρκος». Τον Μάρτιο σκηνογραφεί τη Θυσία
του Αβραάμ στο Εθνικό Θέατρο.
1930- Εργάζεται ως τεχνικός επόπτης στο Βυζαντινό Μουσείο, όπου με το Γιάννη

Τσαρούχη ζωγραφίζει το συντριβάνι της αυλής. Ο Τσαρούχης, μαθητής και βοηθός
του τώρα πια, μελετά κοντά του τη βυζαντινή τέχνη. Φιλοτεχνεί ένα από τα πιο
σημαντικά του έργα “Η Κοιλάδα του Κλαυθμώνος”.
1931- Συμμετέχει σε ανασκαφές στη Σπάρτη με τον Αδ. Αδαμαντίου. Φτιάχνει

αντίγραφα τοιχογραφιών και αναπαραστάσεις ρωμαϊκού τάφου.
112
1932- Κτίζει το σπίτι του στην περιοχή Κυπριάδου-Βιζυηνού 16, σε σχέδια του
αρχιτέκτονα Κίμωνα Λάσκαρι και μαζί με τους μαθητές του Τσαρούχη και
Εγγονόπουλο ζωγραφίζουν, με την τεχνική της νωπογραφίας (fresco), και
μεταβυζαντινή διάταξη, το μπροστινό δωμάτιο. Σήμερα, το μοναδικό αυτό έργο έχει
αποτειχιστεί και βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη. Συντηρεί τις τοιχογραφίες του
καθολικού της Καισαριανής. Ζωγραφίζει με τον Τσαρούχη εικοσιδύο εικόνες του
ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Παντάνασσας) στο Μοναστηράκι. Τυπώνεται η
έκδοση Icones et Fresques d' Αrt Byzantin.
1933- Προσκαλείται από την Αιγυπτιακή κυβέρνηση και εργάζεται στο Κοπτικό
Μουσείο, για τον Διευθυντή του Μάρκο Πασά. Τον Νοέμβριο του απονέμεται το
«Απολυτήριο Γραφικής» ἀπὸ τη Σχολή Καλών Τεχνών. Προσλαμβάνεται ἀπὸ το
Κολλέγιο Αθηνών ως καθηγητής ζωγραφικής, όπου συνδέεται στενά με τον Κάρολο
Κουν. Μεταξύ των μαθητών του συγκαταλέγονται και οι Δημήτρης Χορν και Αλέξης
Σολωμός. Με επιμέλεια του Α. Ξυγγόπουλου και τη συνεργασία του Γ. Τσαρούχη
εκδίδεται ἀπὸ τις “Ελληνικές Τέχνες” το βιβλίο “Τοιχογραφίαι εκκλησιών Υμηττού.
Μοναί Θεολόγου και Καισαριανής” (και σε γαλλική μετάφραση). Σχεδιάζει το
ψηφιδωτό του Αγίου Διονυσίου Αρεοπαγίτη στον ομώνυμο ναό της οδού Σκουφά
(εκτέλεση Στέφανου Ξενόπουλου).
1934- Ο Τσαρούχης διαφωνεί με τον Κόντογλου και διακόπτει τη μαθητεία του.

Συντηρεί τις εικόνες στο Μουσείο της Κερκύρας. Συμμετέχει στὴν ΧΙΧ Biennale της
Βενετίας. Αρχίζει την αγιογράφηση του παρεκκλησιού Αγίας Λουκίας, που ανήκει
στην οικογένεια Ζαΐμη, στο Ρίο της Πάτρας. Φιλοτεχνεῖ τη φορητὴ εικόνα των Τριών
Ιεραρχών Καπνικαρέας και την προσωπογραφία του Νίκου Εγγονόπουλου.
1935- Τυπώνεται ο “Αστρολάβος” με τη συνεργασία του Τσαρούχη στις

μικρογραφίες. Φιλοτεχνεί τον φορητὸ πίνακα “Αίας και Οδυσσέας”. Αναλαμβάνει το
εικονοστάσι της Αγίας Αικατερίνης του νοσοκομείου Ερυθρὸς Σταυρός. Το 1948,
στην κόγχη του Ιερού ιστορεί τη φιλοξενία του Αβραάμ.
1936- Καθαρίζει τις τοιχογραφίες της Περιβλέπτου στο Μυστρά. Οι εργασίες θα

αποπερατωθούν το 1940. Στην Αθήνα συμμετέχει στην έκθεση της Ενώσεως
“Ελεύθεροι Καλλιτέχναι”. Εκδίδεται λεύκωμα Βυζαντινών σχεδίων του από την
Εταιρεία Βυζαντινών Σπουδών.
113
1937- Μεταφράζει το ἔργο του Μολιέρου «Οι κατεργαριές του Σκαπέν», που θα
ανέβει την επόμενη χρονιὰ στο Εθνικό Θέατρο. Αναλαμβάνει τη μνημειακὴ
εικονογράφηση του Δημαρχείου Αθηνών (αίθουσα ισογείου και αναγνωστήριο), ὅπου
ιστορείται το “Ενιαίον της φυλής”, από τους Έλληνες Πατριάρχες μέχρι το 19ο
αιώνα. Το συνολικό μνημείο θα περατωθεί το 1940 χωρίς να αμειφθεί ποτέ.
Φιλοτεχνεί την προσωπογραφία του “Χατζή Ουστά Ιορδάνογλου με το γιο του
Όμηρο”.
1938- Στην Αθήνα συμμετέχει στην έκθεση “Ελληνική Λαϊκή Τέχνη”, με τους Π.
Ζωγράφο, Θεόφιλο, Ν.Εγγονόπουλο, Σπ.Παπαλουκά, Ν.Χατζηκυριάκο-Γκίκα, Σ.
Χρηστίδη κ.ά. Συμμετέχει στην “Α´ Πανελλήνιο Καλλιτεχνικὴν Έκθεσιν” στο
Ζάππειο Μέγαρο. Αναλαμβάνει την ιστόρηση του παρεκκλησιού Ἁγίας Εἰρήνης της
οικογένειας Πεσματζόγλου, στην Κηφισιά, με βοηθὸ το Γιώργο Γλιάτα. Φιλοτεχνεί
την τοπιογραφία «Αλατότοπος κοντά στη θάλασσα της Μάκρης».
1939- Αγιογραφεί τον πρώτο ενοριακό ναό της Ζωοδόχου Πηγής Παιανίας. Θα
ολοκληρωθεί το 1951 με τη συνεργασία των Γ. Γλιάτα και Ι. Τερζή.
1941- Στα χρόνια της κατοχής αναγκάζεται να πουλήσει το σπίτι του για ένα σακί
αλεύρι. Ο νέος ιδιοκτήτης καλύπτει τις νωπογραφίες με λαδομπογιά. Τα επόμενα
χρόνια μετακομίζει διαρκώς. Στις μετακομίσεις του είναι πάντα μαζί ο εβραίος
Τζούλιο Καΐμη. Αγιογραφεί τμήματα στο εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής
Παιανίας.
1942- Τυπώνεται από τις εκδόσεις Αετός το βιβλίο “Φημισμένοι άντρες και
λησμονημένοι”. Ξεκινά την αγιογράφηση της Καπνικαρέας, η οποία συνεχίζεται
μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ̔50.
1943- Εκδίδονται τα βιβλία του “Ο Θεός Κόνανος και το Μοναστήρι του, το

λεγόμενο Καταβύθιση”, “Τα δαιμόνια της Φρυγίας, Εξ Ανατολών πνεύματα
οργισμένα” από τις εκδόσεις Νικολόπουλου. Φιλοτεχνεί τοιχογραφίες με
εσχατολογικά θέματα στον τάφο της Μαρίας Αλβανοπούλου, στὸ Α´ Νεκροταφείο.
1944- Εγκαθίσταται σ ̓ ένα γκαράζ, μια “φάτνη αυτοκινήτων”. ‘Εκδοση των βιβλίων
του “Pedro Cazas” (γ´ ἔκδοση), “Έλληνες θαλασσινοί στις θάλασσες της Νοτιάς, Η
Αφρική και οι θάλασσες της Νοτιάς” (εκδόσεις Γλάρος), “Ιστορίες και περιστατικά”
114
(Εκδόσεις Νικολόπουλος), “Ιστορία ενός καραβιού που χάθηκε απάνου σὲ μια ξέρα”
(Εκδόσεις Πήγασος), “Μυστικὸς Κῆπος” (ξυλογραφίες Γιάννη Μόραλη). Φιλοτεχνεί
τις λιθογραφίες για την ποιητικὴ συλλογή του Λάμπη Χρονόπουλου “Τα άστρα του
χειμώνα”. Συγκλονίζεται από το θάνατο της Ελένης Παπαδάκη και αφιερώνει στη
μνήμη της μια παράσταση της Αγίας Ελένης.
1945- Εκδίδεται το βιβλίο του “Οι αρχαίοι άνθρωποι της Ανατολής” (Εκδόσεις
Σπ.Νικολόπουλου).
1946- Παίρνει μέρος σε έκθεση με άλλους έξι Έλληνες ζωγράφους στο “Ελληνικό
Σπίτι”, στο Λονδίνο (εκθέτουν μαζί του οι Γ.Βακαλό, Ν.Χατζηκυριάκος-Γκίκας,
Δ.Διαμαντόπουλος, Β.Σεμερτζίδης καὶ Σπ.Παπαλουκάς.) Συμμετέχει στο Λονδίνο,
στη Βασιλική Ακαδημία Burlinghton House, στην έκθεση “Ελληνικὴ Τέχνη 300π.Χ-
1945 μ.Χ.” Φιλοτεχνεί την προσωπογραφία του Θάνου Βροντόλαλου.
1947- Εκδίδεται το βιβλίο του “Βίος και πολιτεία του Βλασίου Πασκάλ δια Χριστόν
σαλού” (Εκδόσεις Δ. Κολλάρου) και “Βίος και άσκησις του Οσίου ΠατρΌς ημών
Μάρκου του αναχωρητού» (τυπωμένο σε χειρόγραφο). Ιστορεί μεγάλες εικόνες για
το τέμπλο του Αγίου Νικολάου Αχαρνών. Εκδίδεται το βιβλίο του Δήμου Απελάτη
“Η μηλιά με τα χρυσά μήλα”, Ελληνικό παραμύθι, χειρογραφημένο, διακοσμημένο
από το Φώτη Κόντογλου (Έκδοση Κ. Βεζυργιάννη).
1948- Συνδέεται με το Νίκο Καρούζο. Αρθρογραφεί στην εφημερίδα “Ελευθερία” και

θα διατηρήσει τη συνεργασία αυτή μέχρι το θάνατό του. Φιλοτεχνεί φορητή εικόνα
της Θεοτόκου Οδηγήτριας, για το τέμπλο του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης. Στην
Αθήνα, στο Ζάππειο Μέγαρο συμμετέχει με θρησκευτικά έργα στην “Πανελλήνια
Καλλιτεχνική Έκθεση.
1949- Εκδίδεται το βιβλίο του «Άνθος ήγουν λόγια ανθολογημένα απο τους πατέρας»
(από τις Εκδόσεις Ελληνικής Δημιουργίας).
1950- Αγιογραφεί τον Άγιο Ανδρέα Κάτω Πατησίων (με τη συνεργασία Γ.Γλιάτα και
Π.Οδάμπαση) και τα παρεκκλήσια Αγίου Γεωργίου των ναων Αγίου Κωνσταντίνου
Ομονοίας και Αγίας Βαρβάρας Αιγάλεω.
1951- Έκδοση του βιβλίου “Πηγή ζωής” (Εκδόσεις Αστέρος), που περιλαμβάνει
μεταφράσεις πατερικῶν κειμένων.
115
1952- Αναλαμβάνει με το Βασίλη Μουστάκη την επιμέλεια του περιοδικού
“Κιβωτός”. Μεταφράζει το βιβλίο του Λ.Ουσπένσκι “Η εικόνα” (εκδόσεις Αστέρας).
Εκδίδεται το βιβλίο του “Το κατα Ματθαίον Άγιον Ευαγγέλιον εξηγημένον”
(Εκδόσεις Κιβωτού). Ταξιδεύει στα Δωδεκάνησα και αναλαμβάνει την αγιογράφηση
του Ευαγγελισμού Ρόδου (με βοηθούς του τους Ι. Τερζή και Π. Οδάμπαση).
1953- Εκδίδεται “Το θρηνητικό συναξάρι Κωνσταντίνου του Παλαιολόγου” και

“Εικόνες της Παναγίας” (Εκδόσεις Κιβωτού). Φιλοτεχνεί την προσωπογραφία του
Κωνσταντίνου του Παλαιολόγου με τον τρόπο της φορητής εικόνας. Φιλοτεχνεί
εικόνες για την Αγία Τριάδα του Τσάρλεστον, μακέτες Αγίων για υαλογραφήματα
και στα επόμενα χρόνια, άλλες παραστάσεις για ναούς στην Αμερική.
1954- Αναλαμβάνει την αγιογράφηση του Αγίου Χαραλάμπους Πολυγώνου (η οποία

θα ολοκληρωθεί το 1958, με συνεργάτες τους Σπ. Παπανικολάου και Ν. Ιωάννου) και
του Αγίου Γεωργίου Κυψέλης (η οποία θα ολοκληρωθεί το 1961, με συνεργάτες του
τους: Κων. Γεωργακόπουλο, Γεωργίου τον Κύπριο, Ι. Τερζή, Σπ. Παπανικολάου, Π.
Οδάμπαση, Δ. Σεντουκά, Γ. Δασκαλάκο, Π. Βαμπούλη).
1955- Εκδίδεται το βιβλίο του “Βίος και Πολιτεία του Αγίου και ενδόξου
Ιερομάρτυρος Θεράποντος του Θαυματουργού”. Φιλοτεχνεί τις εικόνες του τέμπλου
της Μονής Πεντέλης και την Πλατυτέρα (με τη συνεργασία των μαθητών Γεωργίου
του Κύπριου και Κ. Γεωργακόπουλου).
1956- Έκθεση αγιογραφιών στο Βυζαντινό Μουσείο της Ἀθήνας “Η λειτουργική

τέχνη ή η βυζαντινή ζωγραφική”.
1957- Εκδίδεται “Η αγιασμένη Ελλάδα” (ανατύπωση από τα δίπτυχα της

Ορθοδοξίας). Αρχίζει την αγιογράφηση του Αγίου Νικολάου Αχαρνών (με συνεργάτη
τον Κ. Γεωργακόπουλο) που θα συνεχίσει μέχρι το 1964. Στην Αθήνα, στο Ζάππειο
Μέγαρο (Μάϊος) συμμετέχει στην Ε ́Πανελλήνιο Καλλιτεχνική Έκθεση. Στην
Αλεξάνδρεια συμμετέχει στη ΙΙ Biennale (18.12.57 έως 15.3.58) με
αντιπροσωπευτικό έργο την ελαιογραφία “Μακριά από τον πολιτισμό”.
1958- Συμμετέχει τον Απρίλιο σε ομαδική έκθεση στο υπερωκάνιο «Ολυμπία», με

κοσμικά έργα και αγιογραφίες. Τοιχογραφεί το παρεκκλήσι της οικογένειας Πατέρα
(Τώρα βρίσκονται στη Μονή Οινουσσών).
116
1960- Του απονέμεται ο Ταξιάρχης του Φοίνικος. Εκδίδεται το δίτομο βιβλίο του
“Έκφρασις της Ορθοδόξου Αγιογραφίας” (Εκδόσεις Αστέρος), που θα βραβευθεί
Από την Ακαδημία Αθηνών. Αναλαμβάνει την αγιογράφηση του ναϋδρίου της
οικογένειας Καμπάνη στο Πικέρμι Αττικής με τον μαθητή του Π. Βαμπούλη.
1961- Εκδίδονται τα βιβλία του “Η απελπισία του θανάτου εις την θρησκευτικήν
ζωγραφικήν της Δύσεως” η “Ειρηνόχυτος και πλήρης ελπίδος Ορθόδοξος
Εικονογραφία» και «Οι Άγιοι Ραφαήλ και Νικόλαος και η Εικόνα του Χριστού, όπου
ευρέθη εις την Καρυαν της Θέρμης” (Ανατύπωση Ποιμένος). Αναλαμβάνει την
αγιογράφηση του Ναϋδρίου της οικογένειας Γουλανδρή στην Ακάλη με τον μαθητή
του Π. Βαμπούλη.
1962- Εκδίδονται τα βιβλία “Σημείον Μέγα”, “Έργα Α´, Το Αϊβαλί η πατρίδα μου”
και “Έργα Β´, Αδάμαστες ψυχές” (Εκδόσεις Αστέρος). Συμμετέχει στην “Έκθεσιν
εννέα συγχρόνων Ελλήνων Αγιογράφων”, στην Αίθουσα του παλαιού
Αρχιεπισκοπικού Μεγάρου Λευκωσίας (28.12.62 έως 12.1.63).
1963- Βραβεύεται από την Ομάδα των Δώδεκα με το βραβείο Πουρφίνα, για το
βιβλίο του “Το Αϊβαλί η πατρίδα μου”. Στο ξενοδοχείο “Γαλήνη” στα Καμμένα
Βούρλα, πραγματοποιείται η “Έκθεσις Ελληνικής Ζωγραφικής” από το Πρακτορείο
πνευματικής συνεργασίας του Μάριου Βαγιάννου (1.1-28.2.63). Είναι η τελευταία
έκθεση, στην οποία λαμβάνει μέρος, πριν από το θάνατό του. Εκδίδεται το βιβλίο του
“Έργα Γ´, Η πονεμένη Ρωμιοσύνη” (Εκδόσεις Αστέρος). Στις 13 Σεπτεμβρίου
τραυματίζεται με τη γυναίκα του, σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα, στη Βούλα. Το
Δεκέμβριο, αρθρογραφεί, με ανθενωτικό πνεύμα, στην εφημερίδα “Ορθόδοξος
Τύπος”.
1964- Εκδίδει το βιβλίο του “Τι είναι η Ορθοδοξία και τι είναι ο Παπισμός”.
1965- Στις 24 Μαρτιάτικου, η Ακαδημιών Αθηνών τον τιμώμαι με το Αριστείον

Γραμματέων και Τεχνών. Εκδίδεται το βιβλίο του “Έργα Δ´, Γιαβάς ο Θαλασσινός
και άλλες ιστορίες” (Εκδόσεις Αστέρος). Αγιογραφεί με τον Πέτρο Βαμπ ούλη το
παρεκκλήσι της Πολυκλινικής Αθηνών. Ζωγραφίζει το τελευταίο του έργο. Είναι η
εικόνα του Χριστού Ελεήμονος.
13 Ιουλίου : Πεθαίνει σε ηλικία 70 ετών.
117
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ
(Εικ. 1)
Φ. Κόντογλου, ’Αγία Παρασκευή’, (1912), Πηγή: Pinterest
(Εικ. 2)
Φ. Κόντογλου, “Καθιστή Γριά”, (1910), Πηγή: Pinterest
118
(Εικ.3)
Φ. Κόντογλου, ‘Ολλαντέζικη πίπα’, (1918), Πηγή: Pinterest
(Eικ. 4)
Φ. Κόντογλου, “Αυτοπροσωπογραφία”, (1920), Πηγή: Pinterest
119
(Εικ.5)
Φ. Κόντογλου, “Βάσος Δασκαλάκης”, (1922) Πηγή: Pinterest
ει
(Εικ.6)
Φ. Κόντογλου, “Μονή Γρηγορίου”, Άγιο Όρος, (1923), Πηγή: Pinterest.
(Εικ.7)
Φ. Κόντογλου, “Ο Τίμιος Κλέφτης του Ντοστογιέφσκυ”, (1924), Πηγή:

Pinterest.
120
(Εικ. 8)
Φ. Κόντογλου ,‘Ηλιοβασίλεμα
ύστερα από μπουρίνι’, (1924),
Πηγή:Pinterest
Εικ. 9
Φ. Κόντογλου, “ Μαρία Κόντογλου”, (1924), Πηγή: Pinterest
121
( Εικ. 10)
Φ. Κόντογλου,¨Στρατής Δούκας¨, (1923), Πηγή: Ζίας, Νίκος . Φώτης

Κόντογλου. Αθήνα Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, (1923),σελ.35 , εικ. 30
(Εικ. 11)
Φ. Κόντογλου, ‘Βάφτιση του Χριστού’, (1923), Πηγή: Pinterest
122
(Εικ. 12)
Φ. Κόντογλου, “Νικόλας Χρυσοχόου Κυδωνιέως” (1924 ), Εστία Νέας

Σμύρνης Πηγή:Pinterest
(Εικ. 13)
Φ. Κόντογλου, “Μακεδονομάχος”,(1926), Συλλογή Στ. Κωσταντινίδη Πηγή:

Ζίας 1991, εικ. 54
123
(Εικ. 14)
Φ. Κόντογλου, “ Ο Γέροντας της Κίμωλος”,(1928), Πηγή: Pinterest
(Εικ. 15)
Φ.Κόντογλου, “Μαρία Κόντογλου”,(1928 ) Συλλογή Δ. Κόντογλου-Μαρτίνου

Πηγή: Ζίας 1991, εικ. 78
124
(Εικ. 16)
Φ.Κόντογλου, ‘Μετέωρα’,1927, Πηγή: Περιοδικό Αθηναίος
(Εικ. 17)
Φ. Κόντογλου, ‘Ταΰγετος’, (1927),Συλλογή Λ. Σαββίδη, Πηγή: Ζίας 1991,

εικ. 61 (λεπτομέρεια)
125
(Εικ. 18)
Φ. Κόντογλου, “Ο Βούρκος”, (1928), Πηγή: Pinterest
(Εικ. 19)
Φ. Κόντογλου, “Η κοιλάδα ου Κλαυθμώνος”, (1930) Συλλογή Δ. Κόντογλου-

Μαρτίνου, Πηγή: Zίας 1991 , εικ. 95 (λεπτομέρεια)
126
(Εικ.20)
Φ. Κόντογλου, “Τοιχογραφία από το σπίτι του Φώτη Κόντογλου”, (1932),

Εθνική Πινακοθήκη, Πηγή: Wikipedia
(Εικ. 21)
Φ. Κόντογλου, “Τοιχοφραφία του σπιτιού του Φώτη Κόντογλου της

οικογένεια του”, (1932), Εθνική Πινακοθήκη, Πηγή: Pinterest
127
(Εικ.22)
Φ. Κόντογλου, “Ο Όμηρος, Πυθαγόρας” Τοιχογραφία από το σπίτι του Φώτη

Κόντογλου, (1932), Εθνική Πινακοθήκη, Πηγή: Wikipedia
(
Ε
ι
κ
.
2
3
)
Φ
.
Κ
όντογλου, “Ο Η ρόδοτος, Ο Διογένης”, Τοιχογραφία από το σπίτι του Φώτη
Κόντογλου, (1932), Εθνική Πινακοθήκη, Πηγή: Wikipedia
(Εικ.24)
128
Φ. Κόντογλου, “Ο Φακίρης της Ινδίας”, (1932), Εθνική Πινακοθήκη, Πηγή:
Wikipedia
(Εικ.25)
Φ. Κόντογλου, “Ο ετυχισμένος Κονεκ-Κονεκ”, (1932), Εθνική Πινακοθήκη,

Πηγή: Wikipedia
(Εικ.26)
Φ. Κόντογλου, “Οι Ολλανδοί θαλασσοπόροι ”, (1932), Εθνική Πινακοθήκη,

Πηγή: Wikipedia
129
(Εικ. 27)
Φ. Κόντογλου, “Οι Ανθροπωφάγοι”, (1932), Εθνική Πινακοθήκη, Πηγή:

Wikipedia
(Εικ. 28)
Φ .Κόντογλου, “Ο Κατακλυσμός”, 1932, Εθνική Πινακοθήκη, Πηγή: Pinterest
130
(Εικ. 29)
Φ .Κόντογλου, “Ο Αϊβαλιώτης Καπετάνιος”, 1932, Εθνική Πινακοθήκη,

Πηγή: Pinterest
(Εικ.30)
Φ. Κόντογλου, “Ο Άγριος της Βραζιλίας”, (1932), Εθνική Πινακοθήκη, Πηγή:
Wikipedia
131
(Εικ.31)
Φ. Κόντογλου, “Ο Άγριος της Ιάβας”, (1932), Εθνική Πινακοθήκη, Πηγή:

Wikipedia
(Εικ. 32)
Φ. Κόντογλου, “Παλαιστές”, 1932, Συλλογή Α. Πικιώνη-Ρόκου Πηγή: Zίας,

1991, εικ. 98(λεπτομέρεια).
132
(Εικ. 33)
Φ. Κόντογλου, Τοιχογραφία από το Δημαρχείο Αθηνών όπου παρουσιάζονται

αγωνιστές, στρατηγοί, ηγεμόνες, βασιλείς, φιλόσοφοι, ιστορικά πρόσωπα της
αρχαιότητας, βυζαντινοί αυτοκράτορες και πολέμαρχοι, 1937, Δημαρχείο
Αθηνών, Πηγή:Pinterest
(Εικ. 34)
Φ. Κόντογλου “ Η μονομαχία του Ερεχθέα και Εύμολπου” Λεπτομέρεια από

την τοιχογραφία του Δημαρχείου Αθηνών,1937 , Δημαρχείο Αθηνών ,
Πηγή:Pinterest
(Εικ. 35)
Φ. Κόντογλου “ Η Ιωνική Δωδεκάπολη” Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία

του Δημαρχείου Αθηνών,1937 , Δημαρχείο Αθηνών , Πηγή:Pinterest
133
(Εικ. 36)
Φ. Κόντογλου “ Μιχαήλ ο Ψελλός και Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος”

Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία του Δημαρχείου Αθηνών,1937 , Δημαρχείο
Αθηνών, Πηγή:Pinterest
(Εικ.37)
Φ. Κόντογλου, “Mέγας Αλέξανδρος”, Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία του

Δημαρχείου Αθηνών, 1937, Δημαρχείο Αθηνών, Πηγή:Pinterest
134
(Εικ. 38)
Φ. Κόντογλου, Τοιχογραφία από το Δημαρχείο Αθηνών (λεπτομέρεια),
1937,Δημαρχείο Αθηνών, Πηγή: Pinterest
(Εικ. 39)
Φ. Κόντογλου , “Γέννηση”, Ναός Ζωοδόχος Πηγής Παιανία ,Πηγή: Pinterest
135
(Εικ. 40)
Φ. Κόντογλου , ‘Βάπτιση του Χριστού’, Ναός Ζωοδόχος Πηγής Παιανία,

Πηγή: Pinterest
(Εικ. 41)
Φ. Κόντογλου , “Βαιοφόρος”, Ναός Ζωοδόχος Πηγής Παιανία , Πηγή:

Pinterest
136
(Εικ. 42)
Φ. Κόντογλου , “Άγιος Χριστόφορος”, Ναός Ζωοδόχος Πηγής Παιανία,

Πηγή: Pinterest
(Εικ. 43)
Φ. Κόντογλου , “Ανάσταση του Λαζάρου” Ναός Ζωοδόχος Πηγής Παιανία,

Πηγή: Pinterest
137
(Eικ. 44 )
Φ. Κόντογλου, “Άγιος Γεώργιος”, Ναός Ζωοδόχος Πηγής Παιανία, Πηγή:

Pinterest
(Eικ. 45)
Φ. Κόντογλου , Άγιος Θεόδωρος , Ναός Ζωοδόχος Πηγής Παιανία, Πηγή:

Pinterest
138
(Εικ. 46)
Φ Κόντογλου, ”Ερωτόκριτος” ,1936-1938, Πηγή:Pinterest
(Εικ. 47)
Φ. Κόντογλου, ’Ο Χατζής Ουστάς Ιορδάνογλου και ο γιος αυτού Όμηρος’,

(1937) Συλλογή Δ. Κόντογλου-Μαρτίνου Πηγή: Zίας 1991, εικ. 183.
139
(Εικ. 48)
Φ. Κόντογλου, “Παναγία στον τρούλο”, 1954-1958,Ναός Αγίου

Χαραλάμπους, Πηγή:Pinterest
(Εικ. 49)
Φ. Κόντογλου, “ ‘Αγιος Χαράλαμπος”, 1954-1958, Ναός Αγίου

Χαραλάμπους, Πηγή: Pinterest
140
(Εικ. 50)
Φ. Κόντογλου , “ Η Κοινωνία των Αποστόλων” ,1942, Καπνικαρέα,

Πηγή:Pinterest
(Eικ. 51)
Φ. Κόντογλου, “Γέννηση”,1942, Καπνικαρέα , Πηγή:Pinterest
141
(Εικ.52)
Φ. Κόντογλου, “Άγιος Βάκχος” ,1942, Καπνικαρέα , Πηγή:Pinterest
(Εικ. 53)
Φ.Κόντογλου, “Οι Άγιοι Κωσταντίνος και Ελένη”,1952,Παρεκκλησιού Αγίου

Γεωργίου Ομόνοιας , Πηγή:Pinterest
142

Ζητήματα τεχνικής στη θρησκευτική και κοσμική ζωγραφική του Φώτη Κόντογλου

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ζητήματα τεχνικής στη θρησκευτική και κοσμική ζωγραφική του Φώτη Κόντογλου

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ – Π.Μ.Σ.

«ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΣΤΗ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ

ΖΑΡΡΑΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΔΙΕΠ ΠΑΝΑΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ

ΚΟΥΣΟΥΛΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΔΕΠ ΠΑΝΑΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΜΕΛΟΣ ΤΡΙΜΕΛΟΥΣ

ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΔΕΠ ΠΑΝΑΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΜΕΛΟΣ ΤΡΙΜΕΛΟΥΣ

Affiliation: ΤΜΗΜΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ, ΠΑΝΕΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ

Κεφάλαιο 20 – Φώτης Κόντογλου και το ζωγραφικό του έργο ................................... 25

Μελέτη του ζωγραφικού του έργου .................................................................................. 26

Γνωρίσματα της ζωγραφικής του Φώτη Κόντογλου .......................................................... 28

Κεφάλαιο 30 -Τέχνη και χρωματισμός......................................................................... 29

Χρωματικό Ιντερμέδιο ....................................................................................................... 33

Αποτίμηση των έργων του στην Καπνικαρέα .................................................................... 58

Κεφάλαιο 5ο- H Τελευταία περίοδος στο Ζωγραφικό του έργο .................................. 64

Κεφάλαιο 60 -Φώτης Κόντογλου και Θρησκεία .......................................................... 66

Η Παλαιά Διαθήκη στο έργο του Φώτη Κόντογλου ........................................................... 72

Φώτης Κόντογλου και το λογοτεχνικό του έργο ................................................................ 76

Κεφάλαιο 70 -Οι επιρροές και η επίδραση του Φώτη Κόντογλου ............................... 78

Ποιοι και πως επηρεάστηκαν από το έργο του Φώτη Κόντογλου..................................... 80

Κεφάλαιο 80-Έκθεση Φωτίου Κόντογλου ................................................................... 82

Κεφάλαιο 9ο -Η θρησκευτική και η κοσμική ζωγραφική του Φώτη Κόντογλου ........ 83

Κοσμική ζωγραφική του Φώτη Κόντογλου ........................................................................ 87

Σύγκριση θρησκευτικής – κοσμικής ζωγραφικής .............................................................. 91

Ο Φώτης Κόντογλου ήταν πολυπράγμων άνθρωπος, οπότε δεν θα

Φώτης Κόντογλου, ζωγράφος, βυζαντινή ζωγραφική, λαϊκή παράδοση,

Fotis Kontoglou, painter, Byzantine painting, folk tradition, Christianity, East

Το ύφος του άρχισε να κατασταλάζει τη δεκαετία του 1930.Είναι αλήθεια ότι

Ο Φώτης Κόντογλου από πολύ μικρός ήρθε σε επαφή με τη φύση και με τη

Ο Φώτης Κόντογλου δεν συμφωνούσε με το ακαδημαϊκό της στυλ της

Το 1916 σε ένα διαγωνισμό του περιοδικού “Illustration” απέκτησε το πρώτο

To 1917 ταξίδεψε σε Βέλγιο, Ισπανία και Πορτογαλία. Το 1918 επέστρεψε

Το 1921 έλαβε μέρος στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Ως ντοκουμέντο αυτών

Το 1922, μετά από τη Μικρασιατική καταστροφή , εγκατέλειψε την πόλη του

Eκείνη την περίοδο στις προσωπογραφίες του δεν χρησιμοποιούσε το σχέδιο

Επίσης το 1923 παρουσίασε μια έκθεση ζωγραφικής στη Μυτιλήνη με τον

Μερικά από τα καλύτερα λογοτεχνικά έργα γραμμένα από το Φώτη

Το 1924 επέστρεψε στο Άγιο Όρος με το οποίο είχε έντονο συναισθηματικό

Το 1927 απέκτησε μια κόρη, η οποία ονομαζόταν Δεσπούλα.31 Πηγή

Το 1930 εργάστηκε στο Βυζαντινό Μουσείο ως τεχνικός επόπτης των

Το 1931 ταξιδεύοντας στη Σπάρτη συμμετείχε στην ανασκαφή του

Το 1934 επισκέφτηκε τη Βενετία και εκεί συμμετείχε στην 19η Biennale.49Την

Πλησιάζοντας τα χρόνια της κατοχής και επηρεάζοντας τον αρνητικά ο

Το 1949 συνέχισε την τοιχογράφηση του Ναού στην Παιανία με τη βοήθεια

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής αναγκάστηκε να πουλήσει το σπίτι όπου ζόυσε

Μέσα από το βιβλίο του «Μυστικός Κήπος» μπορούμε να αντλήσουμε ότι

Το 1943 εκδόθηκαν τα βιβλία «Τα δαιμόνια της Φρυγίας Εξ Ανατολών

Παράλληλα το 1944 επανεκδόθηκαν τα έργα του. Το πρώτο ήταν η «Ιστορία

Ο Φώτης Κόντογλου στα γραπτά του έρχεται σε ρήξη με το χώρο της

Το 1949 εξέδωσε το βιβλίο “Άνθος ήγουν λόγια ανθολογημένα από τους

Το 1952 ανέλαβε την επιμέλεια του περιοδικού “Κιβωτός” με το Βασίλη

Το 1953 εκδόθηκε “Το θρηνητικό συναξάρι Κωσταντίνου Παλαιολόγου” και

Το 1956 έλαβε μέρος στην πέμπτη έκθεση αγιογραφιών στο Βυζαντινό

Το 1958 είχε λάβει μέρος σε ομαδική έκθεση με αγιογραφίες και κοσμικά

Το 1959 εκείνος και η γυναίκα του είχαν αυτοκινητιστικό ατύχημα, στη

Το 1963 τιμήθηκε με βραβείο “Πουρφίνα” από την ομάδα των 12 όπου

Το 1964 εξέδωσε το βιβλίο “Τι είναι η Ορθοδοξία και τι είναι Παπισμός”.83

Κεφάλαιο 20 – Φώτης Κόντογλου και το ζωγραφικό του

Εργάστηκε ως ζωγράφος και ως αγιογράφος της Ελληνορθόδοξης Παράδοσης

Μελέτη του ζωγραφικού του έργου

H πρώτη ζωγραφιά που απεικόνισε ο Φώτης Κόντογλου χρονολογείται το

Κεφάλαιο 30 -Τέχνη και χρωματισμός

Στη συνέχεια επέλεγε στη μονοχρωμία του να χρησιμοποιεί το άσπρο-μαύρο.

Στα έργα του εντοπίζουμε μαλακές φωτοσκιάσεις, ασπρόμαυρο μαλακό

Ένα από τα έργα τα οποία είχαν σωθεί ήταν άλλη μια