ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ ΚΑΙ ΠΑΤΕΡΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ

Ο ΠΑΧΩΜΙΟΣ ΡΟΥΣΑΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟ

Εργασία στο μάθημα:

Θέματα Εκκλησιαστικής Γραμματολογίας
και Πατρολογίας επί Τουρκοκρατίας

Καθηγήτρια: κ. Άννα Καραμανίδου

Επιμέλεια: ΜΑΡΙΟΣ ΜΠΕΝΙΣΗΣ

ΑΕΜ: 411
Έτος: Α’
Εξάμηνο: Α’

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2006
Ο ΠΑΧΩΜΙΟΣ ΡΟΥΣΑΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟ

2
 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ ΚΑΙ ΠΑΤΕΡΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ

Ο ΠΑΧΩΜΙΟΣ ΡΟΥΣΑΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΤΟΥ ΕΡΓΟ

Εργασία στο μάθημα:

Θέματα Εκκλησιαστικής Γραμματολογίας
και Πατρολογίας επί Τουρκοκρατίας

Καθηγήτρια: κ. Άννα Καραμανίδου

Επιμέλεια: ΜΑΡΙΟΣ ΜΠΕΝΙΣΗΣ

ΑΕΜ: 411
Έτος: Α’
Εξάμηνο: Α’

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2006

3
Στους γονείς μου, Ευάγγελο και Σταματία,
ευγνωμοσύνης ανάθημα

4
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Στα πλαίσια των σπουδών μου στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών

Σπουδών του Τμήματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας και
ειδικότερα στον Τομέα Αγίας Γραφής και Πατερικής Γραμματείας μου
ανατέθηκε από την κ. Άννα Καραμανίδου, Λέκτορα του Τμήματος να
ερευνήσω το βίο και το συγγραφικό έργο ενός συμπατριώτου μου
Ζακυνθίου λογίου, του Παχωμίου Ρουσάνου.
Καρπός αυτής της έρευνας είναι η ανά χείρας εργασία, η οποία
αποτελεί την εργασία μου για το πρώτο εξάμηνο για το μάθημα “Θέματα
Εκκλησιαστικής Γραμματολογίας και Πατρολογίας επί Τουρκοκρατίας”
και η οποία ευελπιστώ να βοηθήσει στην μελέτη του προσώπου του
Παχωμίου Ρουσάνου.
Στον πίνακα χειρογράφων παραθέτουμε αυτόγραφα του Παχωμίου
Ρουσάνου που υπάρχουν στη Μονή Ιβήρων Αγίου Όρους και αλλού και
στο φωτογραφικό παράρτημα βρίσκονται μερικές φωτογραφίες της
Μονής Αγίου Γεωργίου Κρημνών Ζακύνθου, όπου εκάρη μοναχός ο
Παχώμιος Ρουσάνος, που τραβήχτηκαν κατά την εκεί επίσκεψη μου, τα
Χριστούγεννα 2005.

Μάριος Μπενίσης
Θεσσαλονίκη 2006

5
 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ...................................................................................................................5

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ.....................................................................................6

ΕΙΣΑΓΩΓΗ....................................................................................................................7

ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΒΙΟ ΤΟΥ..................................................................................8

Ο ΠΑΧΩΜΙΟΣ ΡΟΥΣΑΝΟΣ ΩΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ........................................................9

ΘΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΠΑΧΩΜΙΟΥ ΡΟΥΣΑΝΟΥ.............................................10

Τριαδολογία.................................................................................................................10

ΘΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΠΑΧΩΜΙΟΥ ΡΟΥΣΑΝΟΥ.............................................12

Κανονικό Δίκαιο...........................................................................................................12

Ο ΠΑΧΩΜΙΟΣ ΡΟΥΣΑΝΟΣ ΣΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ.....................................................13

Ο ΠΑΧΩΜΙΟΣ ΡΟΥΣΑΝΟΣ ΩΣ ΑΣΚΗΤΗΣ-ΤΑΞΙΔΙΩΤΗΣ...................................14

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ......................................................................................................15

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΑΧΩΜΙΟ ΡΟΥΣΑΝΟ..................................................17

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ................................................................................58

ΠΙΝΑΚΑΣ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ.......................................................................................60

6
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στην παρούσα εργασία θα ασχοληθούμε με την μορφή του

μοναχού Παχωμίου Ρουσάνου, ενός Ζακυνθίου λογίου που έδρασε τον
16ο αιώνα.
Κύρια βοηθήματα μελέτης για την παρούσα εργασία αποτελούν
τρία έργα: α) τα πρακτικά του Διεθνούς Επιστημονικού Συμποσίου της
Ιεράς Μητροπόλεως Ζακύνθου και Στροφάδων « Παχώμιος Ρουσάνος,
450 χρόνια από την κοίμηση του (+1553)» του οποίου οι εργασίες
έλαβαν χώρα από 9-12 Οκτωβρίου 2003, στη Ζάκυνθο, στην Ιερά Μονή
Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου κατά το έτος Παχωμίου Ρουσάνου 2003
β) το σπουδαίο έργο του καθηγητού Ιωάννου Καρμίρη «Παχώμιος
Ρουσάνος και τα ανέκδοτα δογματικά και άλλα έργα αυτού», που δίνει
βασικές πληροφορίες για το βίο και ταυτόχρονα φέρνει στο φως της
δημοσιότητας ανέκδοτα έργα του Παχωμίου Ρουσάνου και γ) η πλήρης
μονογραφία του Μ.Γ.Σέργη, «Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος
και ο λαϊκός πολιτισμός του 16ου αιώνα», όπου υπάρχει αναλυτική
διαπραγμάτευση και πλούσια βιβλιογραφία.
Σκοπός της παρούσης εργασίας είναι να εκθέσει με συντομία
μερικά ενδιαφέροντα στοιχεία της προσωπικότητας του Παχωμίου
Ρουσάνου και τη συμβολή του στη δογματική διδασκαλία του 16 ου αιώνα
μέσα από το συγγραφικό του έργο.

7
ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΒΙΟ ΤΟΥ

Λιγοστές οι πληροφορίες που βρίσκονται στις βιβλιοθήκες, ακόμη

και σ’ αυτές του τόπου γέννησης του, για το βίο του Παχωμιου
Ρουσάνου. Συγκεχυμένα είναι τα στοιχεία ακόμη και για την ημερομηνία
γέννησης του.
Ο Παχώμιος Ρουσάνος καταγόταν από το χωριό Πηγαδάκια της
Ζακύνθου1 και συνδέθηκε με το ιστορικό μοναστήρι του Άγιου Γεωργίου
Κρημνών, όπου και εκάρη μοναχός. Έδρασε κατά το πρώτο μισό του 16 ου
αιώνα, λίγο μετά την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως στους Οθωμανούς
Τούρκους.
Σύμφωνα με τον Ιωάννη Καρμίρη, γεννήθηκε στη Ζάκυνθο στις 11
Νοεμβρίου 15082 και πέθανε προ της 5ης Οκτωβρίου 1553 σε ναό της
δικαιοδοσίας του Μητροπολίτη Ναυπάκτου 3. Καταγόταν από
θεοσεβούμενη οικογένεια και οι πήγες μας μαρτυρούν ότι ο πατέρας του
εκάρη και αυτός μοναχός.
Οι περισσότεροι ερευνητές κλίνουν στην άποψη ότι ο Παχώμιος
Ρουσάνος ήταν αυτοδίδακτος στη ζωή του. Ο μοναχός Παχώμιος είναι
κυρίως γνωστός ως λόγιος συγγραφέας και αντιγραφέας κωδίκων, καθώς
και για τη δογματική του διδασκαλία.
Σχετικά με τα έργα του ο Καθηγητής Δ.Β.Γόνης ακολουθεί τη
κρίση του Ιωάννου Καρμίρη και τα διαιρεί σε α) Δογματικά και
Αντιρρητικά, β) Πρακτικοηθικά και γ) Γραμματικά και άλλες μελέτες4.
Εργόχειρο της μοναχικής του ζωής αποτελούσε η βιβλιογραφική
παραγωγή. Η αγάπη του Παχωμίου για την ανάγνωση και την αντιγραφή
χειρογράφων είναι ήδη γνωστή από τους χρόνους του Παχωμίου στη
Ζάκυνθο μέχρι την εποχή που μονάζει στο Άγιον Όρος.
Όπως γράφει ο Καρμίρης, ο Ρουσάνος εργάσθηκε “προς εξύψωση
του πνευματικού επιπέδου του λαού, κηρύσσων, διδάσκων, νουθετών,
επιτιμών και προπάντως συγγράφων.” 5
Δεν πρέπει να παραβλεφθεί ότι ο Ρουσάνος δεν σπούδασε στο
εξωτερικό, αλλά ξεκίνησε από τη μικρή Ζάκυνθο, ενισχύθηκε από την
πνευματική καλλιέργεια των μοναστηριών εντός και εκτός Ζακύνθου και
βοήθησε με το έργο του τον υπόδουλο Ελληνισμό να μην χάσει την
πνευματικότητά του και το Ορθόδοξο φρόνημα.
Στο τέλος της ζωής του, ο Παχωμιος ανέδειξε εαυτόν σε αληθή
μοναχό. Πέθανε φτωχός με μόνο δυο χιώτικα φλουριά, δυο ράσα και δυο

1
Λ.Χ.Ζωη, Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου, τ.Α’, Αθήναι 1963, σ.566
2
Ιω.Καρμίρη, Ο Π. Ρουσάνος και τα ανέκδοτα δογματικά και άλλα έργα αυτού, Αθήναι 1935 (στο
εξής:Καρμίρη, Ρουσάνος),σ.4
3
Διον. Μούσουρα , Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου Κρημνών Ζακύνθου, Αθήνα 2003, σ.192
(στο εξής: Μούσουρα , Αι μοναί)
4
Καρμίρη, Ρουσάνος, σσ. 14-23 και Παχώμιος Ρουσάνος, Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού
Συμποσίου, Αθήνα 2005, σ.26
5
Καρμίρη, Ρουσάνος, σ. 7
8
καλυμμαύχια και είκοσι δυο ιδιόγραφους κώδικες με συγγράμματά του
και πατερικά έργα.1

Ο ΠΑΧΩΜΙΟΣ ΡΟΥΣΑΝΟΣ ΩΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

Το πιο γνωστό συγγραφικό πόνημα του Παχωμίου Ρουσάνου είναι

το «Σύνταγμα ή Λόγοι Δογματικοί», το οποίο εκδόθηκε από τον Ιωάννη
Καρμίρη.2
Γενικότερα εκτός από δογματικά θέματα, ο Παχώμιος Ρουσάνος
ασχολήθηκε με αντιαιρετικά θέματα, (Κατά Ιωαννικίου Καρτάνου,
Μονοφυσιτών, Λουθήρου, Λατίνων κ.α.), με θέματα εκκλησιαστικής
ζωής και ευταξίας όπως την αμάθεια, την ανακολουθία στα τυπικά, τις
δεισιδαιμονίες, την ονοματοδοσία, την μουσική κ.α.
Σχετικά με αγιολογικά θέματα ο Παχώμιος Ρουσάνος έγραψε
πλήθος ακολουθιών (Ιδιαίτερα γνωστή η ακολουθία των εν Στροφάσι
αναιρεθέντων Πατέρων και αυτή του Αγίου Βησσαρίωνος), εγκώμια,
συναξάρια κ.α.
Χαρακτηριστική είναι η άποψη που διατυπώνει ο Ι. Καρμίρης για
το συγγραφικό έργο του Παχωμίου Ρουσάνου: “Ο Ρουσάνος επί τη βάσει
των έργων του και τις εποχής του κρινόμενος, υπήρξεν εις εκ των
μεγαλυτέρων επί Τουρκοκρατίας Ελλήνων Λογίων καθόλου, ειδικότερον
δε ο μεγαλύτερος δογματικοπολεμικός θεολόγος της Ελληνικής
Εκκλησίας της από Μάρκου Ευγενικού και Γενναδίου Σχολαρίου μέχρις
αρχομένου του ΙΖ’ αιώνος εποχής.” 3
Τόπος συγγραφής των σπουδαιότερων έργων του Παχωμίου είναι
το Άγιον Όρος, λόγω των πλουσίων βιβλιοθηκών που βρισκόταν εκεί.
Ο Παχώμιος χρησιμοποιούσε το ύφος των επιστολιμαίων
διατριβών στα έργα του. Γνωρίζουμε ότι τα δογματικοθεολογικά έργα
αποτελούν τον θεολογικό διάλογο του με τον «Διονύσιο ιερομόναχο τον
αναχωρητήν».
Τα συγγράμματα του Ρουσάνου δεν έτυχαν ιδιαίτερης προσοχής.
Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι το βιβλίο του Καρτάνου, το οποίο
ουσιαστικά αναίρεσε και πολέμησε ως αιρετικό ο Ρουσάνος, είχε εκδοθεί
πάμπολλες φορές ενώ η αντίκρουση του περιορίζεται σε λίγα
χειρόγραφα.
Τα χειρόγραφα του δεν πολλαπλασιάστηκαν με αντιγραφές καθότι
ο Παχώμιος ήταν σαφώς αντιδυτικιστής και δεν ήταν δυνατόν να έρθει σε
επαφή με τα τυπογραφικά κέντρα της Δύσης.
Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι μερικά εκ των έργων του
εξεδόθησαν από τον αββά Migne στην Ελληνική Πατρολογία4 μαζί με

1
Μ.Γ. Σέργη, Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο λαϊκός πολιτισμός του 16ου αιώνα,
Αθήνα 2000, σ. 34
2
Καρμίρη, Ρουσάνος, σσ. 81-167
3
Καρμίρη, Ρουσάνος, σ. 78
9
έργα εκκλησιαστικών συγγραφέων του Η’ αιώνος, όπως του Γερμανού
Αρχιεπισκόπου Κων/πόλεως (715-806).
Η συγγραφική δραστηριότητα του Ρουσάνου αρχίζει το 1529 και
σύμφωνα με αυτόγραφο σημείωμά του, ως το 1540 είχε γράψει στην
Μονή Ιβήρων έντεκα χειρόγραφα.1
Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι η έρευνα έχει φέρει στο φως γύρω στα
τριάντα τρία αυτόγραφα του Ρουσάνου, αριθμός διόλου ευκαταφρόνητος
αν σκεφτούμε ότι η συγγραφική του δραστηριότητα ξεκινά το 1529,
συνεχίζει για 25 έτη2, κορυφώνεται το 1534 που γράφει τον Vat. Gr. 1447
και τον Ιβηριτικό 259 και τελειώνει με το θάνατο του το 1553.
Η όποια συγγραφική ικανότητα του Ρουσάνου προκύπτει από την
άριστη ελληνομάθειά του. Ο Ρουσάνος έγινε καλός γραμματικός στο
Αγιον Όρος γιατί του άρεσαν τα γράμματα παιδιόθεν. Παρά το χλευασμό
που δεχόταν από συμμοναστές του, αυτός ήταν αφοσιωμένος στην
αντιγραφή, τον σχολιασμό και την ερμηνεία των Θειων Γραφών και των
Πατερικών έργων.
Ο Ρουσάνος κατά τον Καρμίρη διακρίθηκε ως “αμύντωρ και
πρόμαχος της Ορθοδοξίας”3. Ο π. Γεώργιος Μεταλληνός τον
χαρακτηρίζει συνεχιστή της Πατερικής παράδοσης. 4 Με το έργο του
προσπάθησε να υπεραμυνθεί της Ορθοδοξίας έναντι των παρεκκλίσεων
της εποχής του, καταδεικνύοντας έτσι την ανωτερότητα της Ορθοδοξίας
έναντι των αιρέσεων.5 Για τον Β. Στεφανίδη, ο Ρουσάνος αποτελεί τον
“πλέον μορφωμένο Έλληνα θεολόγο της ιστ’ εκατονταετηρίδας μέχρι των
χρόνων του Πατριάρχου Ιερεμίου του Β΄.”6

ΘΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΠΑΧΩΜΙΟΥ ΡΟΥΣΑΝΟΥ

Τριαδολογία

Βάση για το κεφάλαιο αυτό αποτέλεσαν οι πέντε δογματικοί λόγοι

του Παχωμίου, οι οποίοι αποτελούν ένα σύντομο, αλλά ταυτόχρονα
περιεκτικό δογματικό εγχειρίδιο. Για τη συγγραφή του εγχειριδίου αυτού,
ο Παχώμιος στηρίχθηκε στην αγιογραφική διδασκαλία αλλά και στην
περί του δόγματος Πατερική σκέψη. Έτσι, παρόλο που δεν εισαγάγει
“καινά δαιμόνια”, κάτι δηλαδή νεότερο στη δογματική διδασκαλία της
Εκκλησίας μας, αποτελεί το συνεχιστή της παραδεδομένης διδασκαλίας
που έως σήμερα ακολουθούμε.
4
Παχομίου Μοναχού, “Περί της εκ των Θειων Γραφών ωφελείας” “Περί Καρτανιτών αιρετικών”,
“Προθεωρία εις την γραμματική”, PG 98, 1333 – 1368
1
Ιβηριτικός Κώδικας 539, φ.301ν
2
πρβλ Διον. Μούσουρα , Αι μοναί, σ.205
3
Καρμίρη, Ρουσάνος, σ. 12
4
Γ. Δ. Μεταλληνού, “Ρουσάνος Παχώμιος”, Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Εκδοτική Αθηνών, τα 9 Α
(1988), σ. 120
5
Καρμίρη, Ρουσάνος, σ. 24
6
Βασ. Στεφανίδου, Εκκλησιαστική Ιστορία, εκδ. Αστέρος, Παπαδημητρίου, Αθήναι 1990, σ. 767
10
 Παρά το βάρος που έχει ρίξει ο Ρουσάνος στην Πατερική
διδασκαλία, σπάνια παραπέμπει σε πατερικά έργα, αλλά κυρίως σε
αγιογραφικά χωρία. Ελάχιστες αναφορές γίνονται στο Μέγα Βασίλειο,
στο Γρηγόριο Νύσσης, στο Μέγα Αθανάσιο καθώς και στον Ιωάννη
Χρυσόστομο, πράγμα που ο Ρουσάνος δικαιολογεί θεωρώντας την Αγία
Γραφή πρωτεύουσα πηγή έναντι των Πατέρων.1
Σκοπός συγγραφής του εγχειριδίου είναι ο διαφωτισμός του
υπόδουλου ελληνικού γένους περί της Ορθοδόξου δογματικής
διδασκαλίας και η δογματική κατάρτιση ακόμα και των υστερούντων στα
θεολογικά θέματα.
Ο Ρουσάνος ξεκινά το έργο του με την αρχή της αιδίου υπάρξεως
του ενός Τριαδικού Θεού και της αποδοχής του προσώπου του ως
δημιουργού του κόσμου. Για να γίνει αυτό κατανοητό, αρκεί στο
Ρουσάνο να ρίξει μια μάτια στον περιβάλλοντα τον άνθρωπο χώρο, στο
σύμπαν, τη φύση και την τέλεια λειτουργία και αρμονία της, ούτως ώστε
να θεωρήσει ότι αυτή η τελειότητα δεν είναι φτιαγμένη από ανθρώπινο
χέρι αλλά από κάτι άκρως ανώτερο.2
Λίγο παρακάτω αναιρείται η θεωρία περί αυθυπάρξεως της κτιστής
φύσης και της ταύτισης του Θεού με αυτήν. Ο Ρουσάνος απορρίπτει αυτή
τη θεωρία καθότι μετατρέπει το Θεό – Κτίστη σε κτίσμα και εισέρχεται ο
ανθρώπινος νους σε έναν φαύλο κύκλο για να ανακαλύψει ποιος είναι ο
δημιουργός του δημιουργού κ.ο.κ.3 Στη συνάφεια του κεφαλαίου
βρίσκουμε την άρνηση του Ρουσάνου για την ύπαρξη της ειμαρμένης –
μοίρας, η οποία καθορίζει τις ανθρώπινες τύχες καθότι έτσι
καταρρίπτεται η αρχή του αυτεξουσίου, ενός από τα πιο σημαντικά δώρα
του Θεού προς τον άνθρωπο.
Ο πρώτος δογματικός λόγος αποτελεί μια επανέκφραση του ήδη
γνωστού Τριαδολογικού δόγματος. Ο λόγος αυτός κάλλιστα θα μπορούσε
να τιτλοφορείται και “Σχόλιο εις το Σύμβολο της Πίστεως”. Ο Παχώμιος
κάνει εδώ μια ερμηνευτική προσέγγιση των ιδιοτήτων των τριών
υποστάσεων, αναφέρεται στη διάκριση ουσίας και υποστατικών
ιδιωμάτων καθώς και στην εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος από μόνο το
Θεό – Πατέρα.
Στο σημείο αυτό ο Ρουσάνος μιλάει για την αίδια κίνηση που
ενυπάρχει στο Θεό, στα πλαίσια της Τριαδικότητας και έχει να κάνει με
τις ενδοτριαδικές σχέσεις, το αγέννητον, το γεννητόν και το εκπορευτέον
κατά την Ορθόδοξη Πατερική Παράδοση. Τονίζει όμως ότι οι
ενδοτριαδικές αυτές σχέσεις επ’ ουδενί δεν εμπεριέχουν την έννοια της
τρεπτότητας και της αλλοίωσης στην οποία υπόκεινται τα κτιστά και
τρεπτά όντα.4
Στους δογματικούς του λόγους ο Ρουσάνος αναλύει τα βασικά
στοιχεία της Ορθοδόξου Τριαδολογίας. Αναφέρεται στην
1
“ Διο δει μάλλον τοις πλείοσιν έπεσθαι των θείων Πατέρων και ταις αγίαις και Οικουμενικαίς
Συνόδοις και μάλλον τη θεοπνεύστω Γραφή”, Λόγος Α’, Καρμίρη, Ρουσάνος, σ. 97
2
Λόγος Α’, Καρμίρη, Ρουσάνος, σσ. 82-83
3
Αυτόθι.
4
Αυτόθι, σ.85
11
αλληλοπεριχώρηση των υποστάσεων με μια διατύπωση (Πατήρ μένων ο
Πατήρ εσαεί, Υιός δε ο Υιός, και Πνεύμα το πανάγιον Πνεύμα), που
διαχωρίζει σαφώς την υποστατική διάκριση των προσώπων της Αγίας
Τριάδος.
Ο Ρουσάνος αντλεί τα επιχειρήματά του για την αιδιότητα και την
ομοουσιότητα του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, μέσα από την Αγια
Γραφή. Το κύριο αγιογραφικό χωρίο που χρησιμοποιεί είναι το
“Πορευθέντες ουν μαθητεύσατε πάντα τα έθνη βαπτίζοντες αυτούς εις το
όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος” δανεισμένο
από το Ματθαίο (28,19).1 Ως δεύτερη πηγή χρησιμοποιεί τον πρώτο στίχο
του Ευαγγελίου του Ιωάννη “Εν αρχή ην ο Λόγος…” (Ιω.1,1)
καταδεικνύοντας ότι ο Πατήρ είναι αρχή πάσης αρχής. Ο Ρουσάνος στον
παρόντα λόγο χρησιμοποιεί κατά κόρον το Ευαγγέλιο του Ιωάννη για να
αντλήσει επιχειρήματα που να θεμελιώνουν τη Τριαδολογική του
διδασκαλία.2
Ο Παχώμιος στον ίδιο λόγο χαρακτηρίζει αιρετικό όποιον δέχεται
τη κακόδοξη διδασκαλία της Λατινικής Θεολογίας περί της και εκ του
Υιού εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος και όποιον θεωρεί “έλάττον ” το
τρίτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος.3
Μέσα από το παρόν κεφάλαιο μπορούμε να δούμε ότι ο Παχώμιος
Ρουσάνος αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους μεταβυζαντινούς
θεολόγους με πλούσια γλωσσική και θεολογική παιδεία αλλά και με
περιεκτικώς διατυπωθείσα Τριαδολογική διδασκαλία.

ΘΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΠΑΧΩΜΙΟΥ ΡΟΥΣΑΝΟΥ

Κανονικό Δίκαιο

Ο Παχώμιος Ρουσάνος παρ’ ότι δεν είναι κανονολόγος έχει

εκφράσει τις απόψεις του περί Κανονικού Δικαίου μέσα από τα έργα του.
Είναι γνωστό στους ερευνητές του ότι ο Παχώμιος υποστήριζε πάντοτε
το συνοδικό σύστημα. Ο ίδιος, άλλωστε, ήθελε να προστεθεί και η
Πρωτοδευτέρα στις Οικουμενικές Συνόδους, οιωνεί ογδόης. Συνηθίζει να
παραπέμπει κατευθείαν σε συνοδικές αποφάσεις και κανόνες και
λιγότερο σε ερμηνευτές.
Οι κύριες πλευρές του Κανονικού Δικαίου που ο Παχώμιος
εξέτασε είναι οι κάτωθι: ενέργεια της Θειας χάριτος σε ανάξιους ιερείς,
σχέση Βαπτίσματος και ονοματοδοσίας, βίος και πολιτεία των μοναχών,
τα οικονομικά προβλήματα του κλήρου (σιμωνία, κακοδιαχείριση,

1
Λόγος Α’, Καρμίρη, Ρουσάνος, σ. 87
2
Βρίσκουμε αναφορές στα χωρία Ιω. 10,30 και 14,10
3
“Οι ουν αιρετικοί εντεύθεν κραταιώς επιστομιζόμενοι και ετέρως μεθοδεύονται, έλλατον Πατρί και
Υιω αποδείξαι το Πνεύμα το Άγιον, ει και μη αριδήλως τούτο ομολογούσι ”, Λόγος Α’, Καρμίρη,
Ρουσάνος, σ. 93
12
είσπραξη τόκων), αφαίρεση δια καταδίκης της κληρικής και μοναχικής
ιδιότητας κ.α.
Σχετικά με τη μοναχική ιδιότητα τη θεωρεί αρετή και δεν
αφαιρείται “ουδέποτε, επείπερ αρετή”. 1 Αντίθετα η κληρική ιδιότητα
αποτελεί αξίωμα και αφαιρείται δια καταδίκης.
Στο θέμα της ενέργειας της χάριτος σε ανάξιο ιερέα ο Παχωμιος
συμφωνεί με την άποψη της κρατούσης Εκκλησίας ότι καίτοι ο ιερέας
μπορεί να ιερουργεί αναξίως, το μυστήριο είναι έγκυρο γιατί κατά τον
Ρουσάνο “τα Άγια μυστήρια τοις πιστοίς του αγγέλου αοράτως
μεταδίδοντος”.
Αναφορικά με τα της ζωής των μονάχων αλλά και τα οικονομικά οι
θέσεις του Παχωμίου κατακεραυνώνουν τους διαστρεβλωτές του
μηνύματος του Ευαγγελίου. Περισσότερα για τη ζωή των μονάχων θα
εξετάσουμε και στο επόμενο κεφάλαιο.
Για την αλλαγή ονόματος μετά το βάπτισμα, ο Παχώμιος εξαντλεί
θα μπορούσαμε να πούμε την αυστηρότητά του, θεωρώντας το βάπτισμα
όσων αλλάζουν το όνομα τους, ως “αθετούμενο”: “ Όταν εν τω αγίω
βαπτίσματι δεχόμεθα ονόματα, βεβαπτισμένα εισί και παρά της αγίας
Εκκλησίας στεργόμενα…διό ουκ έξεστι τοις χριστιανοίς εναλλάττειν τα
βεβαπτισμένα ονόματα ως του αγίου βαπτίσματος εν τούτω
αθετουμένου”.2
Γενικά βλέπουμε ότι ο Ρουσάνος όπως σε όλα τα θέματα έτσι και
στα θέματα Δικαίου είναι αρκετά αυστηρός, γι αυτό άλλωστε έχει
χαρακτηριστεί από πολλούς ξένους μελετητές (κατά τη γνώμη μου
λανθασμένα) ως συντηρητικός, αναχρονιστής, μισαλλόδοξος, αλλά και
“περί τα θεολογικά και παντάπασιν άγλωσσος”3.

Ο ΠΑΧΩΜΙΟΣ ΡΟΥΣΑΝΟΣ ΣΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ

Μαρτυρίες για την παρουσία του Παχωμίου Ρουσάνου στο Άγιον

Όρος έχουμε κατά τα έτη 1536, 1538, 1539, 1540, 1542 και 1544. Οι
μελετητές θεωρούν ότι ο Παχώμιος επέλεξε ως τόπο διαμονής και
πνευματικής αναπαύσεως το Άγιον Όρος, μη παραθεωρώντας το γεγονός
ότι εκεί υπήρχαν σημαντικά χειρόγραφα, άξια έρευνας.
Ο Π. Κ. Χρήστου αναφέρει ότι ο Παχώμιος κατά τη διαμονή του
στη Μονή Ιβήρων (εικάζουμε το 1536) «εν αυστηρά ασκήσει και
στερήσει, απεκαλείτο ρακενδύτης». 4 Στο Άγιον Όρος ο Παχώμιος πήγε
μετά από το διωγμό του από τη Λέσβο, από τη μονή Λειμώνας, όπου
δίδασκε σε σχολείο.5

1
Καρμίρη, Ρουσάνος, σ.287
2
Αυτόθι, σ.288
3
Allatius L., De Ecclesiae Occidentalis…, Coloniae Agrippinae, 1648, στ. 984
4
Π.Κ.Χρήστου, Πατέρες και Θεολόγοι του Χριστιανισμού, τομ.Β’, Θεσ/νικη 1971, σ. 270
13
 Ο Παχώμιος άσκησε δριμεία κριτική στους μοναχούς του καιρού
του, λόγω σκανδάλων της εποχής.1 Τους ελέγχει για την ακηδία που
έχουν και για την αμάθεια που τους διακρίνει. Τους κατηγορεί για
εκκοσμίκευση και αναρχία και απορεί πως δεν εργάζονται για τη διάδοση
των βιβλίων και τη γνώση των γραμμάτων. Σε μια άλλη πτυχή της
προσωπικότητας του Παχωμίου στο Άγιον Όρος, βλέπουμε ότι είναι
αντίθετος του ιδιορρύθμου συστήματος διοικήσεως των μονών και
υπέρμαχος του κοινοβιατισμού. Ο ιδιορυθμίτης μοναχός χαρακτηρίζεται
από τον Παχώμιο με το βαρύ όρο «απολελυμένη γυναικί ήγουν πόρνη»,
ενώ ο κοινοβιάτης ως «γυναικί κοσμιωτάτη»2.
Οι όροι αυτοί, εικάζουμε, έχουν να κάνουν με τις παραβάσεις που
γινόταν την εποχή του Παχωμίου, στα μεταβυζαντινά έτη.
Συνεχίζει ελέγχοντας του συμμοναστές του με βάση τον
ευαγγελικό λόγο του Ματθαίου3 ότι παραμελούν τη φιλανθρωπία και την
απελευθέρωση αιχμαλώτων.4
Ο Παχώμιος μας δίνει πληροφορίες για τις κατηγορίες των
μοναχών οι οποίες είναι τρεις: α) αρχάριοι, β) μέσοι ή μικρόσχημοι και γ)
τέλειοι ή μεγαλόσχημοι.5 Η ίδια διάκριση βρίσκεται και στον Ευστάθιο
Θεσσαλονίκης 6 του οποίου τα έργα υποθέτουμε ότι ο Παχώμιος γνώριζε.
Κύρια ενασχόληση του Παχωμίου Ρουσάνου στο Άγιον Όρος ήταν
η αντιγραφή κωδίκων αλλά και μεμονωμένων χειρογράφων κυρίως στη
Μονή Ιβήρων.
Τα κείμενα του Ρουσάνου αποτελούν πηγή πληροφοριών για την
καθημερινή ζωή των μοναχών στο Άγιον Όρος, προϊόν ελέγχου της ζωής
και της συμπεριφοράς των μοναχών από την πλευρά του Ρουσάνου.

Ο ΠΑΧΩΜΙΟΣ ΡΟΥΣΑΝΟΣ ΩΣ ΑΣΚΗΤΗΣ-ΤΑΞΙΔΙΩΤΗΣ

Ο Παχώμιος Ρουσάνος έλαβε την απόφαση να εξέλθει του

Αγιωνύμου Όρους για να βοηθήσει τους πιστούς είτε ως δάσκαλος είτε
ως ιεροκήρυκας. Μαρτυρείται η παρουσία του στη Λέσβο, Αττική,
Κρήτη, Πόντο, Θράκη, Κων/πολη, Παλαιστίνη κ.α.7
Η υπάρχουσα κατάσταση στο Άγιον Όρος ίσως οδήγησε τον
Παχώμιο στην έξοδο του από τη Μονή Ιβήρων καθώς δεν απήντησε τον
τύπο του Μοναχισμού που ανέμενε, παρόλο που ο ίδιος ήθελε να
εγκαταβιώσει στο Όρος.

5
Μ.Γ.Σέργη, Ο Ζακύνθιος μοναχός Παχωμιος Ρουσσανος και ο λαϊκός πολιτισμός του 16ου αιώνα,
Αθήνα 2000, σ.29
1
Μ.Γ.Σέργη, μνημ. έργο, σσ. 107-111
2
Μ.Γ.Σέργη, μνημ. έργο, σ. 115
3
Ματθ. 25,31-46
4
Δ.Ζ. Σοφιανός, Ο Αγ. Βησσαρίων μητρ. Λαρίσης (1527-1540) και κτίτορας της μονής Δούσικου.
Ανέκδοτα αγιολογικά και άλλα κείμενα, Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά 4 (1992), σ. 260
5
Μ.Γ. Σέργη, μνημ. έργο, σ. 116
6
Επίσκεψις Βίου Μοναχικού 135, PG 135, 900.
7
Καρμίρη, Ρουσσανος, σ.5
14
 Κατά το έτος 1542 χρησιμοποιούσε ως βάση τη μονή Ιβήρων για
ποιμαντικές περιοδείες σε πόλεις της Μακεδονίας και της Θράκης, όπως
η Δράμα, η Καβάλα και η Ξάνθη. Στα χρόνια 1540-1550 τον βρίσκουμε
και στους Άγιους Τόπους.1
Η παρουσία του Παχωμίου στα Ιεροσόλυμα δεν ήταν απλά
προσκυνηματική. Το θέμα των εκεί προσκυνημάτων τον ενδιέφερε
άμεσα. Έχει ασχοληθεί ενδελεχώς άλλωστε στο έργο του “Κατά
Αγιοκατηγόρων” στο οποίο αντιμετωπίζει τους “αιρετικούς” (δηλαδή
τους Λατίνους και Αρμενίους) και τους ημέτερους Διαφωτιστές, με κύριο
εκπρόσωπο το Κοραή, των οποίων οι απόψεις ταυτίζονται με αυτές του
Προτεσταντισμού.
Το όραμα του Παχωμίου ως μοναχού και δασκάλου και η αγωνία
του για ένα καλύτερο κόσμο στηρίζεται στην Παιδεία και ειδικότερα στη
μελέτη της Γραφής, των Πατέρων και της γλώσσας. Γι αυτό το λόγο ο
Παχώμιος ταξιδεύει και διαδίδει την γλώσσα 2, ούτως ώστε να μην χαθεί
το έθνος στη δύσκολη περίοδο της Τουρκοκρατίας. Στα σχέδια του ήταν
να εκδόσει βιβλίο γραμματικής με τις διδασκαλίες γραμματικών του
παρελθόντος, το οποίο σχέδιο τελικά ναυάγησε. 3 Ο Καρμίρης τον
περιγράφει ως μετερχόμενον επί μακρό χρόνο, διδάσκαλο της ελληνικής
και κήρυκα του θείου λόγου.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ως συμπέρασμα της παρούσης εργασίας, θα παραθέσουμε τρία

βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της προσωπικότητας του Παχωμίου
Ρουσάνου, όπως τα επισημαίνει ο Νικίας Λούντζης, Ζακύνθιος
συγγραφέας:
«Πρώτον είναι το πολύστροφο πνεύμα και η ευρύτητα των
ενδιαφερόντων, που απλώνονται από τη θεολογία μέχρι τη γλωσσολογία
και τους αρχαίους συγγραφείς ή τη λαογραφία.
Δεύτερον, η ίσως όχι απόλυτα συνειδητή αποστολική του δράση.
Ο Ζακυνθινός “ρακενδύτης” ξεκινάει νέος να επισκεφθεί τους Αγίους
Τόπους. Πρόκειται για ένα ταξίδι ρομαντικό, για πεζοπορία χωρίς
σχεδιασμό και πόρους. Το διακόπτει για χρόνια, όπου βρει έδαφος
μάθησης ή έδαφος διδασκαλίας. Επισκέπτεται την Αττική, Πελοπόννησο,
Θεσσαλία, Ήπειρο, Μακεδονία, Θράκη, Επτάνησα, Κρήτη, Κύπρο,
Κάρπαθο, Χίο, Λέσβο, Κων/πολη, Παλαιστίνη, (ιδιαίτερα τα
Ιεροσόλυμα), τις περί τον Πόντο πόλεις και το Άγιον Όρος πολλές φορές,
αφού αυτό αποτελούσε την αφετηρία και το τέρμα των πορειών του.
Όπου και αν μείνει, όσο και αν μείνει, γίνεται αγαπητός και
σεβαστός, ενώ τα κείμενά του με την πάροδο του χρόνου μεγαλώνουν τη
1
Σέργη, μνημ. έργο, σσ.26-30
2
Σαφής εδώ ο παραλληλισμός με τον μεταγενέστερο του Παχωμίου, Άγιο Κόσμα τον Αιτωλό.
3
Παχώμιος Ρουσάνος, Προθεωρία εις την Γραμματικήν, εκδ. Ι. Βασιλικού, Κανέλλου Σπανού,
Γραμματική της κοινής των Ελλήνων γλώσσης. Παχωμίου Ρουσάνου, Κατά χυδαϊζόντων και αιρετικών
και άλλα του αυτού, Τεργέστη 1908, σ. 121
15
φήμη και το κύρος του. Ο Παχώμιος υπήρξε περιπλανώμενος,
προδρομικός, μη συνειδητός, Διδάσκαλος του Γένους. Ενός γένους, που
μετά από ογδόντα χρόνια σκλαβιάς κινδύνευε τα μέγιστα. Ενός γένους
που δεν μπορούσε ακόμα να ονειρευτεί, που αντίθετα πάσκιζε να μην
αποκοιμηθεί.[…] Ο Παχώμιος Ρουσάνος με το ήθος και το πνεύμα του
λειτούργησε αντιστασιακά, διακηρύσσοντας ότι ο Ελληνισμός, παρότι
σκλαβωμένος, έχει αυτοσυνείδηση, διαλογίζεται, ξαγρυπνάει.
Σαν τρίτο χαρακτηριστικό του Παχωμίου βλέπω την προσήλωση
του στην Ορθοδοξία. […] Εκπροσωπεί ο “ρακενδύτης ” την πτέρυγα της
Ορθοδοξίας που, με πόλο το Βυζάντιο, πιστεύει στη συντήρηση σαν μέσο
επιβίωσης του Γένους, σε αντίθεση (και σε αντιπαράθεση) προς την
προοδευτική πτέρυγα που, με πόλο τη Βενετία, κατευθύνει τις ελπίδες
στη δυτική ένταξη».1
Σαν πρόσωπο ο Παχώμιος αδικήθηκε από την ιστορία. Το έργο του
δεν εκτιμήθηκε όσο θα έπρεπε από τους σύγχρονούς του, αλλά μόνο
πολύ αργότερα, όταν ο λόγιος και διδάσκαλος στην Κωνσταντινούπολη
(μετέπειτα Άγιος) Συμεών Καβάσιλας θαυμάζει τα χειρόγραφα του
Ρουσάνου στη Μονή Ιβήρων2.
Μέσα από την επιστροφή στη Πατερική Θεολογία και την
έκφραση νηπτικής θεολογίας που υπάρχει στα έργα του και της συνεχούς
παραμονής του στην πλευρά της Παράδοσης, ο Παχώμιος δεν
χαρακτηρίζεται άδικα από το Κωνσταντίνο Κορναράκη ως ένας εκ των
προδρόμων της φιλοκαλικής αναγεννήσεως του ΙΗ’ και ΙΘ’ αιώνα. 3
Προσωπικά νομίζω ότι δεν έχω τίποτα περισσότερο να προσθέσω
στη σκέψη του Λούντζη για το πρόσωπο του Παχωμίου Ρουσάνου. Απλά
να παρατηρήσω ότι μέσα από αυτή την εργασία, μου δόθηκε η ευκαιρία
να έρθω σε επαφή και να μελετήσω τον λόγιο, τον συγγραφέα, τον
μοναχό Παχώμιο Ρουσάνο και ταυτόχρονα κατάλαβα ότι η ισχυρή αυτή
προσωπικότητα δεν εξαντλείται με μια εργασία εξαμήνου αλλά χρήζει
μελέτης σε επίπεδο διπλωματικής εργασίας ή ακόμη και διδακτορικής
διατριβής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΑΧΩΜΙΟ ΡΟΥΣΑΝΟ

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΒΝJ: Byzantinisch - neugriechische Jahrbücher.

1
Νικία Λουντζη, Εκκλησιαστική Διαιτησία του 1553 στη Μονή Αγίου Γεωργίου Κρημνών, Παχώμιος
Ρουσάνος, Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συμποσίου, Αθήνα 2005, σσ. 179-180
2
Μ.Γεδεών, «Λόγιοι και βιβλιοθήκαι της εν Άθω Μονής των Ιβήρων», Εκκλησιαστική Αλήθεια 4
(1883/84), σ.479
3
Κων. Κορναράκη, Η έκφραση νηπτικής θεολογίας στο έργο του Παχωμίου Ρουσάνου, Παχώμιος
Ρουσάνος, Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συμποσίου, Αθήνα 2005, σ.655
16
 ΒΖ: Byzantinische Zeitschrift.

Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική: Βασιλικός Ιω. (αρχίμ.), Κανέλλου

Σπανού Γραμματική της κοινής των Ελλήνων γλώσσης, Παχωμίου Ρουσάνου κατά

χυδαϊζόντων και αιρετικών και άλλα του αυτού, Νυν πρώτον εκδιδόμενα εκ κωδίκων

της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης υπό του αρχιμανδρίτου ..., εφημερίου της εν Βενετία

Ορθοδόξου Ελληνικής Εκκλησίας, Εν Τεργέστη 1908.

ΕΕΒΣ: Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών.

ΕΕΘΣΠΑ: Επιστημονική Επετηρίς της Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου

Αθηνών.

ΕΕΦΣΠΑ: Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου

Αθηνών.

ΘΗΕ: Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία.

Καρμίρηs, Π. Ρουσάνος: Καρμίρης Ιω., Ο Π. Ρουσάνος και τα ανέκδοτα

δογματικά και άλλα έργα αυτού [Τexte und Forschungen zur byzantinisch-

neugriechischen Philologie, Nr. 14], Athen 1935.

Μουστοξύδης, Ελληνομνήμων: Μουστοξύδης Ανδρ., Ελληνομνήμων ή

Σύμμικτα Ελληνικά, φυλλάδια 1-12 (1843-1853) 446-447, 452- 458, 581-583 και 624-

712 (φωτ. ανατ. Αθήναι 1965).

ΝΕ: Νέος Ελληνομνήμων.

Παχώμιος Ρουσάνος = Παχώμιος Ρουσάνος. 450 χρόνια από την κοίμησή του

(† 1553). Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συμποσίου (Ζάκυνθος 9-12 Οκτωβρίου

2003), Αθήναι 2005.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΧΩΜΙΟΥ ΡΟΥΣΑΝΟΥ

Α΄. Εκδόσεις έργων του Παχωμίου

α) Δογματικά και αντιρρητικά έργα

1. Σύνταγμα:

17
 α. Λόγος πρώτος. “Ότι εστι Θεός, και ότι εις έστι και ου πολλοί . και ότι Λόγον και

Πνεύμα έχει αυτω ομοούσια και εξ αυτού την ύπαρξιν έχοντα . και περί φύσεως και

προσώπων (εκδ. Καρμίρης, Π. Ρουσάvοs, σα. 81-99).

β. Λόγος δεύτερος. Περί της θείας δημιουργίας και της των πρωτοπλάστων

παραβάσεως και περί εικόvος (εκδ. Καρμίρης, Π. Ρουσάνος, σσ. 100-112).

γ. Λόγος τρίτος. Περί των μετά την παράβασιν, εξόχως δε περί του Κάϊν και των

ονομασθέντων υιών Θεού παρά τη Γραφή και περί περιτομής και νόμου

ταυτότητος και διαφοράς (εκδ. Καρμίρης, Π. Ρουσάνος, σσ. 113-123).

δ. Λόγος τέταρτος. Περί της του Θεού Λόγου ενσάρκου οικονομίας . ότι αυτός ο Υιός

του Θεού έσαρκώθn εκ της αγίας Παρθένου, σάρκα προσλαβών εξ αυτής έμψυχον,

ήτουν έχουσαν ψυχήν λογικήν και νοεράν, ψυλάξας τε έν εαυτώ έκατέρας τας

φύσεις αφύρτους και αδιαιρέτους μετά των Ιδιωμάτων αυτών και μετά την ένωσιν

(εκδ. Καρμίρης, Π. Ρουσάvοs, σσ. 124-142).

ε. Λόγος πέμπτος. Έτι περί της του Κυρίου ενσάρκου οικοvομίας, του τε

βαπτίσματοs αυτού και της μεταμορψώσεωs, τού δείπνου δητα τού μυστικού, της

τε σταυρώσεωs και εγέρσεωs και των συμβάντων εν αυτοίs, και της μελλούσns

κρίσεωs και κοιvήs αναστάσεώs τε και άποκαταστάσεωs (εκδ. Καρμίρης, Π.

Ρουσάvοs, σσ. 142-162).

στ. Παραλειπόμενον τω αυτώ λόγω. Παρακλήσει τινων ορθοδόξων δια πλείω

σαφήνειαν (έκδ. Καρμίρης, Π. Ρουσάνος, σσ. 163-167).

2. Παχώμιος μοναχός τη εν Κωνσταντινουπόλει αγιωτάτη μεγάλη Εκκλησία.

Εκδόσεις:

α) Καρμίρης Ι. Ν., “Χριστολογική ετεροδιδασκαλία του ΙΣΤ΄ αιώνος και η εις Άδου

κάθοδος του Κυρίου”, Νέα Σιών 30 (1935) 16-20 (το μεγαλύτερο μέρος του

εργιδίου).

β) Καρμίρης, Π. Ρουσάνος, σσ. 167-171.

18
3. Προς Διονύσιον ιερομόναχον τον αναχωρητήν (έκδ. Καρμίρης, Π. Ρουσάνος, σσ.

172-186).

4. Προς τον αυτόν (έκδ. Καρμίρης, Π. Ρουσάνος, σσ. 186-212).

5. Απολογία εις την επιστολήν (έκδ. Καρμίρης, Π. Ρουσάνος, σσ. 213-214).

6. Παρακολουθήματα τοις λέγουσιν άφθαρτον πλασθήναι τον Αδάμ (εκδ. Καρμίρης,

Π. Ρουσάνος, σ. 213).

7. Ότι μέσος φθοράς και αφθαρσίας επλαστουργήθη ο Αδάμ και διά βρώσεως

φθαρτός γέγονεν (έκδ. Καρμίρης, Π. Ρουσάνος, σσ. 214-218).

8. Ει εκ Θεού ο θάνατος και πως εισήλθε, και ει όρος ζωής και πως τινες μεν

μακροημερεύουσι, τινές δε το ανάπαλιν (έκδ. Καρμίρης, Π. Ρουσάνος, σσ.218-

221).

9. Προς Διονύσιον ιερομόναχον τον αναχωρητήν (εκδ. Καρμίρης, Π. Ρουσάνος,

σσ.221-222).

10. Περί εικόνος και του κατ’εικόνα. Έτι κατά Αρειανών και Νεστοριανών (έκδ.

Καρμίρης, Π. Ρουσάνος, σσ. 222-229).

11. Κατά Μονοφυσιτών. Τω τιμωτάτω μοναχώ Μαθουσάλα, Παχώμιος ρακενδύτης

Ζακύνθιος (έκδ. Καρμίρης, Π. Ρουσάνος, σσ. 230-241).

12. Περί της των Ορθοδόξων και των Σαρακηνών πίστεως προς τινας (εκδ. Καρμίρης,

Π. Ρουσάνος, σσ. 242-265).

13. Προς Λατίνους αρμόσειε δ’άν και κατά Αρειανών και Σαρακηνών βλασφημούντων

περί την υιότητα (έκδ. Καρμίρης, Π. Ρουσάνος, σσ. 265-268).

14. Απολογία διαλεκτική προς Λατίνους.

Εκδόσεις:

α) Μουστοξύδης, Ελληνομνήμων, σσ. 710-712.

β) Καρμίρης, Π. Ρουσάνος, σσ. 269-273.

15. Περί συλλήψεώς τε και γεννήσεως της του Κυρίου και της μητρός αυτού (έκδ.

Καρμίρης, Π. Ρουσάνος, σσ. 273).

19
16. Πως εν μεν τη τετάρτη και τη έκτη ημέρα διά την του Χριστού σταύρωσιν

νηστεύομεν, τουναντίον δε εν ταις μνήμαις των αγίων Μαρτύρων αβροτέρας

μεταλαμβάνομεν τροφής, καίτοι παθών και θανάτου αμφοτέρωθεν μνήμη; Κατά

Σεβηριανών και κατά του Φρα Λούτερη, ωρισμένην μη είναι νηστείαν

δεγματιζόντων (έκδ. Καρμίρης, Π. Ρουσάνος, σσ. 274-275).

17. Περί Καρτανιτών αιρετικών:

Εκδόσεις:

α) Migne - J.P., Patrologia Graeca 98, 1359B - 1362D (με παράλληλη λατινική

μετάφραση).

β) Μουστοξύδης, Ελληνομνήμων, σσ. 449-452.

γ) Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σσ. 77-80.

18. Περί της των Καρτανιτών αιρέσεως.

Εκδόσεις:

α) Migne J.-P., Patrologia Graeca 98, 1361D-1364C (με παράλληλη λατινική

μετάφραση).

β) Μουστοξύδης, Ελληνομνήμων, σσ. 446-447.

γ) Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σσ. 80-81.

19. Αι του καταράτου Καρτάνου αιρέσεις και φληναφαίαι και η τούτων ανατροπή.

Εκδόσεις:

α) Migne J.-P., Patrologia Graeca 98, 1364D (μικρό απόσπασμα).

β) Βασιλικός), Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σσ. 81-115.

20. Αθανασίω Ναυπάκτου (έκδ. Μουστοξύδης, Ελληνομνήμων, σσ. 452-458).

21. Κατά αγιοκατηγόρων, ήτοι των κωλυόντων τους απερχομένους εις προσκύνησιν

των σεβασμίων και ιερών τόπων . και κατά του Φρά Μαρτί Λούτερη (έκδ.

Οικονόμος Κ. ο έξ Οικονόμων, Σιωνίτης προσκυνητής. Ήτοι, του εν αγίοις

πατρός ημών Γρηγορίου επισκόπου Νύσσης αι περί των Ιεροσολύμων

διαλαμβάνουσαι δύο επιστολαί, Μετά Σημειώσεων, και Παραρτήματος . ω

20
 προσετέθη και το μέχρι νυν ανέκδοτον Κατά αγιοκατηγόρων, Παχωμίου μοναχού

του Ρουσάνου, Αθήνησι 1850, σσ. 141-151).

β) Πρακτικοηθικά έργα - Ομιλίες

22. Προς του ελληνίζοντας και τους τα θεία μυστήρια βεβηλούντας, και ότι ου δει

προσέχειν τοις πολλοίς ασεβέσιν ούσιν, αλλά τοις ευσεβέσιν, κάν ολίγοι ώσι [έκδ.

Λάμπρος Σπ., “Ανέκδοτος λόγος Παχωμίου του Ρουσάνου περί δεισιδαιμονιών

και προλήψεων κατά τον ΙΣΤ΄ αιώνα”, Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής

Εταιρείας της Ελλάδος 1 (1883) 101-112].

23. Περί της εκ των Γραφών ωφελείας, και ότι ουκ αίτιοι οι ταύτας συγγραψάμενοι τας

ασαφείας, αλλ’η ημετέρα αμάθια (sic) και αμέλεια, και περί διδασκάλων.

Εκδόσεις:

α) Migne J.-P., Patrologia Graeca 98, 1333Α-1360Α (με παράλληλη λατινική

μετάφραση).

β) Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σσ. 55-77.

γ) Μουστοξύδης, Ελληνομνήμων, σσ. 631-643 (τμήμα της).

24. Ομιλία προς τους αγροίκως την θείαν Γραφήν διασύροντας [έκδ. Λάμπρος Σπ., “Εκ

των ομιλιών του Παχωμίου Ρουάνου”, ΝΕ 13 (1916) 56-67].

25. Λόγος υπεραπολογητικός τε και ηθικός προς τους δυανασχετούντας προς τας εκ των

εθνών επαγομένως ημίν θλίψεις και την θείαν πρόνοιαν λοιδορούντας.

Εκδόσεις:

α) Loescheri V.-E., Stromateus sive Dissertationes, Sacri et literarii argumenti

ineditae partim hactenus partim editae olim sed revisae nunc et locupletatae.

Tomus I accedit De servando in controversiis theologicis Modo commentatio ad

D. Henr. Muhlium nec non Pachomii Sermo contra impietatem sui seculi et

provinciale Romanum ex manuscriptis codicibus, Vittembergae apud Saxones

21
 Sumptibus Samuelis Hannaveri cI cc xx IIII. Το έργο του Π.Ρ. στις σσ. 122-169

του Appendix, με παράλληλη λατινική μετάφραση.

β) Καρμίρης Ιω., “Η ανέκδοτος ομιλία ‘Προς τους δυσανασχετούντας προς τας εκ

των εθνών επαγομένας ημίν θλίψεις’ του Παχωμίου Ρουσάνου”, Εκκλησία 16

(1938) 215-219, 231-235.

26. Ομιλία εις τινά των ρητών του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου (έκδ. Καρμίρης Ιω.,

‘Παχωμίου Ρουσάνου ομιλία εις τινά των ρητών του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου

κατά πρώτον εκδιδομένη υπό...”, Νέα Σιών 31 (1936) 343-349, 395-402, 456-

466, 521-524].

27. Παχωμίου μοναχού, Ομιλία λεχθείσα εις τινός των αδελφών κηδείαν, προτροπή του

Αββά.

Εκδόσεις:

α) Λάμπρος Σπ., “Εκ των ομιλιών του Παχωμίου Ρουσάνου”, ΝΕ 13 (1916) 56-67

(μικρό τμήμα της ομιλίας στη σ. 60).

β) Καρμίρης Ιω., “Ανέκδοτος ομιλία του Π. Ρουσάνου”, Θεολογία 14 (1936) 30-41

(το κείμενο στις σσ. 33-41).

28. Περί διαφοράς έργων (έκδ. Καρμίρης, Π. Ρουσάνος, σ. 290).

29. Ερωταποκρίσεις ή λύσεις διάφοροι (έκδ. Καρμίρης, Π. Ρουσάνος, σς. 276-287).

γ. Περί Μυστηρίων έργα.

30. Κεφάλαια προς τινας διά ταύτα αμφιβάλλοντας. Κεφάλαιά τινα περί ιερωσύνης

(έκδ. Καρμίρης, Π. Ρουσάνος, σς. 287-288).

31. Περί εξομολογήσεως (έκδ. Καρμίρης, Π. Ρουσάνος, σς. 288-289).

32. Περί των εν τω βαπτίσματι τιθεμένων ονομάτων και των μη τοιούτων (έκδ.

Καρμίρης, Π. Ρουσάνος, σ. 289).

δ. Λειτουργιολογικά, Μουσικά και Αγιολογικά έργα.

22
33. Ερμηνεία σύντομος εις την καθ’ημας μουσικήν.

Εκδόσεις:

α) Γριτσάνης Π., “Χειρόγραφα βυζαντινής μουσικής”, Νέα Ημέρα, έτος ΙΘ΄

(ΜΖ΄), αριθμ. 973 (1961), 24/25 Αυγούστου 1893.

β) Ψάχος Κ. Α., “Δημοσίευσις αρχαίων ανεκδότων χειρογράφων περί της

εκκλησιαστικής ημών μουσικής. Παχωμίου μοναχού, Ερμηνεία εις την

μουσικήν”, Φόρμιγξ, έτος Β΄, αριθμός 8, Αθήναι 30 Απριλίου 1903, σσ. 2-

3/αριθμός 9-10, Αθήναι 15-30 Μαίου 1903, σσ. 6-7.

γ) Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σσ. 139-144.

δ) Βαμβουδάκης Εμμ., Συμβολή εις την σπουδήν της παρασημαντικής των

βυζαντινών μουσικών, τ.Α΄, Μέρος γενικόν μετά 18 πινάκων, Σάμος 1938, σς. 46-

53.

34. Τα παρά την εκκλησιαστικήν τάξιν τε και ακολουθίαν γενόμενα εν τισι των μονών,

και μάλιστα του Αγίου Όρους [έκδ. Παπαδόπουλος - Κεραμεύς Αθ., “Λειτουργική

συγγραφή του Παχωμίου Ρουσάνου”, Ημερολόγιον των Εθνικών Φιλολογικών

Καταστημάτων (1904-1905) 236-240].

35. Ακολουθία ψαλλομένη εις τους οσίους Πατέρας τους εν Στροφάσιν αναιρεθέντας

και εις άπαντας τους παραπλήσιον τέλος λαχόντας, ποίημα Παχωμίου Ρουσάνου.

Εκδόσεις:

α) Ραφτάνης Σ., Συναξαριστής των δώδεκα μηνών του ενιαυτού πάλαι μεν

ελληνιστί συγγραφείς υπό Μαυρικίου Διακόνου της Μεγάλης Εκκλησίας

μεταφρασθείς δε αμέσως εκ του ελληνικού χειρογράφου Συναξαριστού και

μεθ’όσης πλείστης επιμελείας ανακαθαρθείς, διορθωθείς, πλατυνθείς,

αναπληρωθείς, σαφηνισθείς, υποσημειώσεσι διαφόροις καταγλαϊσθείς και εις τρεις

τόμους διαιρεθείς υπό του αοιδίμου Μοναχού Νικοδήμου Αγιορείτου εξεδόθη το

πρώτον διά σπουδής του Πανιερωτάτου Θεσσαλονίκης Ιωσήφ και συνεργεία των

Ιερομονάχων Στεφάνου και Νεοφύτου των Αγιορειτών δεύτερον δε υπό ιερέως

23
 Σωφρονίου Χ. Ασλάνογλου νυν δε το τρίτον επεξεργασθείς και μετά προσθηκών και

ανεκδότων πλουτισθείς εκδίδοται υπό Σεργίου Χ. Ραφτάνη Ηπειρώτου, τόμος

πρώτος περιέχων τους τέσσαρας μήνας Σεπτέμβριον, Οκτώβριον, Νοέμβριον και

Δεκέμβριον, εν Ζακύνθω αωξή, σσ. 433-436 (τμήμα της Ακολουθίας).

β) Σάθας Κ., Τουρκοκρατουμένη Ελλάς. Ιστορικόν δοκίμιον περί των προς

αποτίναξιν του οθωμανικού ζυγού επαναστάσεων του ελληνικού έθνους (1453-

1821), Αθήνησι 1869, σ. 122 (μόνο μικρό τμήμα της Ακολουθίας).

γ) Μητροπολίτης Αττικής Παντελεήμων [Μπεζενίτης], Αγιολόγιον Ζακύνθου,

Αθήναι 1994, σς. 401-407 (εκτενές τμήμα της Ακολουθίας).

δ) Σαρμάνης Ευτύχιος (αρχιμ.), “Ακολουθία των εν Στροφάσιν αναιρεθέντων

Οσίων Πατέρων υπό Παχωμίου Ρουσάνου συντεθείσα”, Θεολογία 68 (1997) 265-

283 (πλήρης η Ακολουθία).

ε) Ζακύνου Εορτοδρόμιον (πρόλογος Μητροπολίτου Ζακύνθου και Στροφάδων κ.

Χρυσοστόμου Β΄ και επιμέλεια - υπομνήματα π. Π. Καποδίστριας), Ζάκυνθος

1998, σς. 65-73 (πλήρης η Ακολουθία).

36. Παχωμίου μοναχού, Συναξάριον και Εγκώμιον εις τον εν αγίοις Πατέρα ημών

Βησσαρίωνα Λαρίσσης αρχιεπίσκοπον.

Εκδόσεις:

α) Λάμπρος Σπ., “Άγιος Βησσαρίων ο Λαρίσσης και Παχώμιος Ρουσάνος”, ΝΕ 5

(1908) 290-295, αποσπάσματα στις σσ. 293-295.

β) Βακαλόπουλος Απ., Πηγές της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού, τ.1,

Θεσσαλονίκη 1965, σς. 269-270, αρ. 65 (αναδημοσίευση της ανωτέρω εκδόσεως).

γ) Σοφιανός Δ.Ζ., “Ο Άγιος Βησσαρίων μητροπολίτης Λαρίσης (1527-1540) και

κτήτορας της Μονής Δουσίκου. Ανέκδοτα αγιολογικά και άλλα κείμενα”,

Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά 4 (1992) 176-282. Το Συναξάριον στις σς. 252-253

και το Εγκώμιον στις σσ. 256-264 (κριτική έκδοση Συναξαρίου και Εγκωμίου).

24
37. Παχωμίου Ρουσάνου, Ακολουθία του εν αγίοις πατρός ημών Βησσαρίωνος

Αρχιεπισκόπου Λαρίσης του θαυματουργού.

Εκδόσεις:

α) στο Βουκουρέστι 1705,

β) στη Μοσχόπολη 1744,

γ) στο Βουκουρέστι 1759,

δ) στη Βιέννη 1797,

ε) στην Κωνσταντινούπολη 1800,

στ) στη Βενετία 1846,

ζ) στην Αθήνα 1856,

η) στην Αθήνα 1856,

θ) Παχωμίου Ρουσάνου, Ακολουθία του εν αγίοις πατρός ημών Βησσαρίωνος

Αρχιεπισκόπου Λαρίσης του θαυματουργού, εν Αθήναις 1938.

ι) Την τελευταία ως τώρα έκδοση πραγματοποίησε ο Πολύκαρπος Γρ. Τύμπας

(επιμέλεια), Ακολουθία του εν αγίοις πατρός ημών Βησσαρίωνος Αρχιεπισκόπου

Λαρίσης και Τρίκκης του θαυματουργού. Εκδίδοται προνοία του Σεβασμιωτάτου

Μητροπολίτου Τρίκκης και Σταγών κ.κ. Σεραφείμ Επιμελεία Πολυκάρπου Γρ.

Τύμπα πρωτοπρεσβυτέρου. Δαπάνη της Ιεράς Μονής Δουσίκου, Αθήναι 1971. Για

τον Π.Ρ. σς. 15-16. Για τους πλήρεις και λεπτομερείς τίτλους των Ακολουθιών

μέχρι του έτους 1897 βλ. στου Petit L., Bibliographie des acolouthies grecques,

[Subsidia Hegiographica 16], Bruxelles 1926, σσ. 27-31, αρ. 1-8.

38. Υπόμνημα εις το γενόμενον θαύμα παρά της σεβασμίας και προσκυνητής εικόνος

της υπεραγίας δεσποίνης ημών Θεοτόκου της Κασσιωπαίας.

Εκδόσεις με τον τίτλο: Υπόμνημα του υπερφυούς θαύματος, γεγονότος διά της

Αγίας και Σεβασμίου Εικόνος της Υπεραγίας Δεσποίνης ημών Θεοτόκου, της

Κασσιοπίας, επί τω εξωρυθέντι (sic) αδίκως τους οφθαλμούς, και παραδόξως

ομματοθέντι:

25
 α) Στο βιβλίο: Η Θεία και ιερά ακολουθία του εν αγίοις πατρός ημών Σπυρίδωνος

επισκόπου Τριμυθούντος του θαυματουργού. Αξίως αφιερωθείσα τω Εξοχωτάτω

και Σφωτάτω Κυρίω Κυρίω Αμβωσίω τω Γραδενίγω, Παναιδεσιμωτάτω ήδη

Κυδωνίας Πρωτοπαπά, νυν δε Πανοσιωτάτω Καθηγουμένω της περιφήμου Νήσου

Κερκύρας μελλιρρύτω Ιεροκήρυκι …, Ενετίησιν αχοδ΄, Παρά Ανδρέα τω Ιουλιανώ,

σς. α΄-ζ΄ (αυτοτελής αρίθμηση).

β) Στο βιβλίο: Η Θεία και ιερά Ακολουθία του εν αγίοις Πατρός ημών Σπυρίδωνος

Επισκόπου Τριμυθούντος του Θαυματουργού Πατρός και προστάτου Κερκύρας.

Νεωστί μετά της προσθήκης των Εγκωμίων των ψαλλομένων εν ταις Αγρυπνίαις

της αυτού Πανηγύρεως, Επιμελεία, και αναλώμασι του ταπεινού Πέτρου Κασιμάτη

Ιατροσοφιστού Κερκυραίου Δι’αιτήσεως πολλών ευσεβών, χάριν ευλαβείας

μετατυπωθείσα, και τω Εκλαμπροτάτω και Παναιδεσιμωτάτω Μεγίστω

Πρωτοπαπά, Τη τε Εκλαμπροτάτη, και Πανευγενεστάτη Συγκλήτω, και Πολιτεία της

αυτής θεοφρουρήτου Κερκύρας Αισίως, και ειλικρινώς αφιερωθείσα. Ενετίησι

αψιζ’. Παρά Νικολάω τω Σάρω. Con Licenza de’Superiori, e Privilegio. Το

υπόμνημα στις σσ. 69-79.

39. Κανόνες κατ’ήχον εις την του Χριστού γέννησιν, ψαλλόμενοι κατά Σάββατον εις αις

εορτάζεται μοναίς [έκδ. Σαρμάνης Ευτύχιος (αρχιμ.), “Κριτική έκδοσις κανόνων

Χριστουγέννων συντεθέντων υπό Παχωμίου Ρουσάνου”, Θεολογία 66 (1995)

275-329].

40. Παχωμίου Ρουσάνου, Συναξάριον Αγίου μάρτυρος Νικήτα του νέου, έκδ. Delehaye

H., Melenges d’hagiographie grecque et latine, [Subsidia Hariographica no 42],

Bruxelles 1966, σσ. 309-313.

41. Τοις εν τη μονή του Σταυρονικήτα (έκδ. Μουστοξύδης, Ελληνομνήμων, σσ. 679-

681).

ε. Ασκητικά έργα

26
42. Συναγωγή διαφόρων κεφαλαίων ότι δει τους εν τη αυτή μονή μοναχούς κοινώς

βιούν κατά πάντα και αρκείσθαι τοις αναγκαίοις.

Εκδόσεις:

α) Meyer Ph., Die Haupturkunden für die Geschichte der Athosklöster, Leipzig

1894 (φωτ. ανατ. Amsterdam 1965), σσ. 212-214.

β) Meyer Ph., “Bruchstücke zweier τυπικά κτητορικά”, ΒΖ 4 (1895) 45-48.

43. Μακαρίω τω ποτε Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης (έκδ. Μουστοξύδης,

Ελληνομνήμων, σσ. 653-660).

στ. Επιστολές

44. Προς τους εν Βενετία χαλκογραφείς.

Εκδόσεις:

α) Μουστοξύδης, Ελληνομνήμων, σσ. 648-653.

β) Λάμπρος Σπ., “Αι κατά των τυπογράφων της Βενετίας αιτιάσεις του Καισαρίου

Δαπόντε και του Παχωμίου Ρουσάνου”, ΝΕ 2 (1905) 346-349.

γ) Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σσ. 115-118.

45. Παϊσίω Δράμας (έκδ. Μουστοξύδης, Ελληνομνήμων, σσ. 646-648).

46. Ιγνατίω Αντίσσης (έκδ. Μουστοξύδης, Ελληνομνήμων, σσ. 681-710).

47. Μιχαήλ τω και Ερμοδώρω τω φιλοσόφω (έκδ. Μουστοξύδης, Ελληνομνήμων, σσ.

581-583).

48. Μανουήλ άρχοντι παραμυθητική. Ως εκ της μονής (εκδ. Μουστοξύδης,

Ελληνομνήμων, σσ. 660-664).

49. Δοσιθέω Ξανθείας και Περιθεωρίου (έκδ. Μουστοξύδης, Ελληνομνήμων, σσ. 664-

668).

50. Κυρίω Κυριακώ Πρεσβυτέρω (έκδ. Μουστοξύδης, Ελληνομνήμων, σσ. 669-674).

51. Φιλίππω Καλλιγράφω (έκδ. Μουστοξύδης, Ελληνομνήμων, σσ. 671-674).

27
52. Λαυρεντίω Αθηνών ποδαλγούντι (έκδ. Μουστοξύδης, Ελληνομνήμων, σσ. 674-

675).

53. Καλλίστω νεωστί χειροτονηθέντι Αθηνών. Ως εκ του προεστώτος (έκδ.

Μουστοξύδης, Ελληνομνήμων, σσ. 675-676).

54. Σωφρονίω Χριστιανουπόλεως. Ως εκ του προεστώτος (έκδ. Μουστοξύδης,

Ελληνομνήμων, σσ. 676-677).

55. Τοις εν τη μονή του αγίου Μελετίου (έκδ. Μουστοξύδης, Ελληνομνήμων, σσ. 677-

679).

56. Τιμοθέω ιεράρχη [έκδ. Μούσουρας Δ.Ι., “Ανέκδοτος επιστολή του Παχωμίου

Ρουσάνου προς Τιμόθεον ιεράρχην”, Αθηνά ΠΓ΄ (2001-2003] 201-213.

57. [Μητροπολίτη Ανδριανουπόλεως] [έκδ. Μανούσακας Μ.Ι., “Παχωμίου Ρουσάνου

επιστολή ανέκδοτος”, ΕΕΒΣ 35 (1966-67) 379-380].

ζ. Γραμματικά έργα

58. Παχωμίου μοναχού, Προθεωρία εις την Γραμματικήν.

Εκδόσεις

α) Migne J.-P. Patrologia Graeca 98, 1363D-1368D (με παράλληλη λατινική

μετάφραση)

β) Μουστοξύδης, Ελληνομνήμων, σς. 643-646.

γ) Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σσ. 118-122. Στην έκδοση του

Βασιλικού περιλαμβάνονται και τα εξής υποκεφάλαια:

α. Ερωτήματα μερικά μετά τινών σχολίων (έκδ. Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού

Γραμματική, σσ. 122-123).

β. Περί συλλαβής (έκδ. Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σσ. 123-124).

γ. Περί λέξεως (έκδ. Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σσ. 124-125).

δ) Περί λόγου (έκδ. Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σ. 125).

ε. Περί ονόματος (έκδ. Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σσ. 125-127).

28
στ. Σχόλια (έκδ. Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σσ. 127-129).

ζ. Περί συλλαβής (έκδ. Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σσ. 129-130).

η. Περί προσωδιών (έκδ. Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σ. 130).

θ. Περί των τόπων των τόνων (έκδ. Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σσ.

130-131).

ι. Περί στιγμής (έκδ. Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σσ. 131-132).

ια. Περί πτώσεως (έκδ. Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σ. 132).

ιβ. Περί κλίσεως (έκδ. Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σσ. 132-133).

ιγ. Περί συζυγίας (έκδ. Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σ. 134).

ιδ. Περί των περισπωμένων (έκδ. Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σ. 135).

ιε. Έτερα σχόλια του αυτού (έκδ. Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σσ. 135-

136).

ιστ. Περί τάξεως (έκδ. Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σ. 136).

ιζ. Περί συγκριτικών (έκδ. Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σσ. 136-137).

ιη. Κανόνιον των ρημάτων (έκδ. Βασιλικός, Κανέλλου Σπανού Γραμματική, σ. 138).

59. Περί λέξεων διαφόρων, δεχομένων διάφορον σημαινόμενον [έκδ. Καρμίρης Ιω.,

“Παχωμίου Ρουσάνου ανέκδοτος γραμματική συγγραφή”, BNJ 14 (1937-1938)

340-347]. Ο Γ. Τσουκνίδας στην ανακοίνωσή του που δημοσιεύεται στον

παρόντα τόμο αποδεικνύει ότι το έργο αυτό δεν ανήκει στον Παχώμιο Ρουσάνο,

αλλά στον Ιωάννη Φιλόπονο.

η. Επιγράμματα

60. Επιγράμματα εις τον όσιον Ιωάννην τον Ίβηρα.

Εκδόσεις:

α) Fonkic B., “O rukopisi ‘Strategikona’ Kekavmena”, Vizantijskij Vremennik 31

(1971) 120.

29
β) Halkin F., “Epigrammes Byzantines en l’honneur de S. Jean l’Ibere“, Analecta

Bollandiana 90 (1972) 107-108.

Β΄ Βιβλιογραφία για τον Παχώμιο Ρουσάνο και το έργο του

α. Ειδικά έργα και εργασίες με σημαντικές αναφορές για τον Π.Ρ.

Allatius L., De Ecclesiae Occidentalis atque Orientalis perpetua consensione. Libri

tres. Ejusdem dissertations, De dominicis et hebdomadibus Graecorum, et De

missa praesanctificatorum, Cum Bartoldi Nihusii ad hanc Annotationibus, de

Communione Orientalium sub specie unica, Coloniae Agrippinae 1648 (with

an introduction by Kallistos Timothy Ware, 1970). Για τον Π.Ρ. στ. 984.

Άμαντος Κ., “Φιλολογικά σημειώματα. Παχώμιος Ρουσάνος”, Νέα Εστία 1 (1927)

1061-1064 (= Άμαντος Κ.Ι., Μικρά μελετήματα. Άρθρα και λόγοι, Αθήναι

1940, σσ. 181-188).

Άμαντος Κ., “Η παιδεία εις την Τουρκοκρατουμένην Χίον (1566-1822)”, Ελληνικά 3

(1930) 381-414.Για τον Π.Ρ. σσ. 381-328.

Amadutius Iohannis Christophori, Δημητρίου Πεπανού Δομεστίκου του Χίου Τα

ευρισκόμενα, Demetrii Pepani Domestici Chii Opera quae reperiuntur, e

graeco in latinum vertit et adnotationes adiecit Bernardus Stephanopolus, vol.

I, Romae CI I CCLXXXI. Για τον Π.Ρ. σ. ΧΧΧΙ.

Ανώνυμος, Βιβλιοκρισίαι. “Κανέλλου Σπανού Γραμματική της κοινής των Ελλήνων

γλώσσης. Παχωμίου Ρουσάνου Κατά χυδαϊζόντων και αιρετικών και άλλα του

αυτού. Νυν πρώτον εκδιδόμενα εκ κωδίκων της Μαρκιανής βιβλιοθήκης υπό

του αρχιμανδρίτου Ιωάννου Βασιλικού, εφημερίου της εν Βενετία ορθοδόξου

ελληνικής εκκλησίας. Εν Τεργέστη. Τύποις του αυστριακού Λόϋδ. 1908. Εις

8ον σελ. 157”, ΝΕ 6 (1909) 121-124.

Ανώνυμος, “Σύμμικτα”, ΝΕ15 (1921) 428-429. [Περί Αγίου Βησσαρίωνος και Π.Ρ.].

30
Αραβαντινός Π., Βιογραφική συλλογή λογίων της Τουρκοκρατίας (εισαγωγή -

επιμέλεια Κ.Θ. Δημαράς), Ιωάννινα 1960. Για τον Π.Ρ. σ. 5.

Αραβαντινός Π., Ιστορία της ελληνικής παιδιείας παρ’Ελλησιν (εισαγωγή - επιμέλεια

Ε.Ι. Νικολαΐδου), Ιωάννινα 1986. Για τον Π.Ρ. σσ. 45, 47, 69.

Argyriou A., “Pachomios Roussanos et l’Islam”, Revue d’Histoire et de Philosophie

Religieuses 51 (1971) 143-164.

Βακαλόπουλος Απ., Πηγές της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού, τ.1, Θεσσαλονίκη

1965. Για τον Π.Ρ. σσ. 269-270, αρ. 65.

Βακαλόπουλος Απ. Ε., Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ.Β΄, Θεσσαλονίκη 19762, σ.

315, τ.Β1, Θεσσαλονίκη 1964, σσ. 191, 193, 196, 202, 262, 268-270, 335, και

τ.Γ΄, Θεσσαλονίκη1968, σσ. 188-189 και 376.

Βαλέτας Γ., “Ο Άγιος Ιγνάτιος Αγαλλιανός και το εν Λέσβω αναμορφωτικόν έργον

του”, Θεολογία 10 (1932) 289-312. Για τον Π.Ρ. σσ. 304-308.

Βαλέτας Γ., “Προσφώνηση στο μνημείο του μεγάλου και θεηγόρου σοφού της

Ζακύνθου Παχωμίου Ρουσάνου”, Εκκλησία 60 (1983) 529-532.

Βαμβουκάκης Εμμ., Συμβολή εις την σπουδήν της παρασημαντικής των βυζαντινών

μουσικών, τ.Α΄, Μέρος γενικόν μετά 18 πινάκων, Σάμος 1938. Για τον Π.Ρ.

σσ. 46-53, 58-60, 63-70, 73, 75, 97, 110 και 115.

Βαρβούνης Μ., “Η καθημερινή ζωή στο Άγιον Όρος τον 16 ο αιώνα και ο Παχώμιος

Ρουσάνος”, Παχώμιος Ρουσάνος, σσ. 189-201.

Βασιλικός Ιω. (αρχιμ.), Κανέλλου Σπανού Γραμματική της κοινής των Ελλήνων

γλώσσης, Παχωμίου Ρουσάνου κατά χυδαϊζόντων και αιρετικών και άλλα του

αυτού, Νυν πρώτον εκδιδόμενα εκ κωδίκων της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης υπό

του αρχιμανδρίτου ..., εφημερίου της εν Βενετία Ορθοδόξου Ελληνικής

Εκκλησίας, Εν Τεργέστη 1908, σσ. 55-144.

Βαφείδης Φιλάρετος (μητρ. Διδυμοτείχου), Εκκλησιαστική Ιστορία από του Κυρίου

ημών Ιησού Χριστού μέχρι των καθ’ημάς χρόνων. Τόμος Τρίτος Νέα

31
 Εκκλησιαστική Ιστορία (1453-1908). Μέρος Α΄. Από Αλώσεως της

Κωνσταντινουπόλεως (1453) μέχρι τέλους του 17ου αιώνος (1700), Εν

Κωνσταντινουπόλει 1912. Για τον Π.Ρ. σσ. 74-76.

Bees N.A., “Prosopographisches, Hagiologisches und Kunstgeschichtliches über den

hl. Bessarion, den Metropoliten von Larissa (†1540). Zur Kirchengeschichte

Thessaliens im 15.-16. Jahrhundert”, BNJ 4 (1923) 351-400. Για τον Π.Ρ. σσ.

356-360.

Bees N.A., “Die Klosterregeln des Nikephoros Blemmydis in Bezug auf Pachomios

Rhousanos sowie eine Inschrift aus Jenischehir”, BNJ 10 (1934) 115-123.

Βέης (Bees) N.A., “Αντιβολαί βυζαντινών κειμένων”, ΕΕΒΣ 14 (1938) 331-341. Για

τον Π.Ρ. σσ. 339-340.

Βλαντής Γ., “Η κριτική του Παχωμίου Ρουσάνου στον Ιωαννίκιο Καρτάνο”,

Παχώμιος Ρουσάνος, σσ. 527-555.

Chryssochoidis K., “The Portaïtissa icon of Iviron monastery and the cult of the

Virgin on Mount Athos”, M. Vassilaki (έκδ.), Images of the Mother of God.

Perceptions of the Theotokos in Byzantium, Aldershot 2004, σσ. 133-142. Για

τον Π.Ρ. σσ. 137-139.

Crusius M., Turcograeciae. Libri octo, Basileae 1584. Για τον Π.Ρ. σσ. 199-200.

Γεδεών Μ., “Ετεροδιδασκαλίαι εν τη Εκκλησία Κωνσταντινουπόλεως μετά την

Άλωσιν”, Εκκλησιαστική Αλήθεια 3 (1882-1883) 595-598, 671-673, 718-722,

774-780. Για τον Π.Ρ. σσ. 718-719.

Γόνης Δ., “Ο Παχώμιος Ρουσάνος χθες, σήμερα, αύριο”, Παχώμιος Ρουσάνος, σσ. 19-

32.

Γριτσάνης Π., “Χειρόγραφα βυζαντινής μουσικής”, Νέα Ημέρα, έτος ΙΘ΄ (ΜΖ΄),

αριθμ. 973 (1961), 24/25 Αυγούστου 1893.

32
Delehaye H., Melanges d’hagiographie grecque et latine, [Subsidia Hagiographica no

42], Bruxelles 1966. Το έργο του Π.Ρ. Συναξάριον Αγίου μάρτυρος Νικήτα του

νέου, στις σσ. 308-313.

Δημαράς Κ.Θ., Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ως την

εποχή μας, εκδ. “Γνώση”, Αθήνα 20009. Γιά τον Π.Ρ. σσ. 117, 643 και 686.

Μνείες για τον Π.Ρ. υπάρχουν και στις προγενέστερες εκδόσεις.

Δημητρακόπουλος Άνδρ. Κ., Ορθόδοξος Ελλάς ήτοι Περί των Ελλήνων των

γραψάντων κατά Λατίνων και περί των συγγραμμάτων αυτών, Εν Λειψία 1872.

(Φωτοτ. επανέκδοση Ν. Καραβίας, Αθήναι 1968). Για τον Π.Ρ. σσ. 123-124.

Δημητρακόπουλος Φ., “Ο κώδ. 51 της μονής Δουσίκου”, ΕΕΦΣΠΑ 25 (1978) 108-

125. Για τον Π.Ρ. σσ. 110-111.

Δημητρακόπουλος Φ., “Παλαιογραφικά και Μεταβυζαντινά”, ΕΕΦΣΠΑ 27 (1979)

192-229. Για τον Π.Ρ. σσ. 198-207.

Δημητρακόπουλος Φ., “Για τον Παχώμιο Ρουσάνο (1508-1553)”, Τρικαλινά 8 (1988)

89-99.

Δημητρακόπουλος Φ., “Από το χειρόγραφο στο έντυπο βιβλίο: Οι περιπτώσεις δύο

λογίων στον ελλαδικό χώρο (Παλαιογραφικά και Μεταβυζαντινά Γ΄)”,

Δίπτυχα 5 (1991-92) 59-86. Για τον Π.Ρ. σσ. 61-73. (=Δημητρακόπουλος Φ.,

Εργόχειρα Έρωτος. Υστεροβυζαντινά - δημώδη - μεταβυζαντινά κείμενα και

μελέτες, [Αθήνα] 2000. Για τον Π.Ρ. σσ. 153-173).

Δημητρακόπουλος Φ., “Τα αυτόγραφα του Παχωμίου Ρουσάνου στην Ιβήρων. Ο

επίσης αυτόγραφος κώδ. ΕΒΕ 1062”, Παχώμιος Ρουσάνος, σσ. 267-310, 745-

760.

Δ[υοβουνιώτης] Κ.Ι., “Τα υπ’αριθμόν ΡΠΒ και ΡΚΘ κατάλοιπα”, ΝΕ 16 (1922) 255-

257. Αναφορά στον Π.Ρ. σσ. 256-257.

Ευαγγελίδης Τρ., Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας. (Ελληνικά σχολεία από της Αλώσεως

μέχρι Καποδιστρίου), τ.Α΄-Β΄, Εν Αθήναις 1936 (φωτοτυπική ανατύπωση Δ.Ν.

33
 Καραβία, Αθήνα 1992). Γιά τον Π.Ρ. τ.Α΄, σσ. XCVII, CII, CIII, 76, 132, 154,

223, και τ.Β΄, σ. 133.

Fonkic B., “O rukopisi ‘Strategikona’ Kekavmena”, Vizantijskij Vremennik 31 (1971)

108-120. Τα επιγράμματα του Π.Ρ. στη σ. 120.

Ζακύνθου Εορτοδρόμιον (πρόλογος Μητροπολίτου Ζακύνθου και Στροφάδων κ.

Χρυσοστόμου Β΄και επιμέλεια-υπομνήματα π.Π. Καποδίστριας), Ζάκυνθος

1998. Για τον Π.Ρ. σσ. 65-73.

Ζιώγας Π., Προβλήματα παιδείας του ελληνισμού κατά τον πρώτο αιώνα της

Τουρκοκρατίας. Η βυζαντινή παράδοση, το καθεστώς της δουλείας και οι

ιδεολογικοί στόχοι των Ελλήνων ως ρυθμιστές της μορφής και του

περιεχομένου της παιδείας, Θεσσαλονίκη 1982. Για τον Π.Ρ. σσ. 106-113, 120-

136, 157, 160.

Θεοδώρητος μοναχός, Μοναχισμός και αίρεσις, Αθήναι 1977. Για τον Π.Ρ. σσ. 129-

130.

Θεοδώρου Ευ., “Η συμβολή του Παχωμίου Ρουσάνου στην αναγέννησι της

νεοελληνικής παιδείας”, Εκκλησία 60 (1983) 519-529.

Halkin F., “Epigrammes byzantines en l’honneur de S. Jean l’Ibere”, Analecta

Bollandiana 90 (1972) 107-108.

Ηλιούδης Ι., “Μαρτυρίες και επισημάνσεις του Παχωμίου Ρουσάνου σχετικώς με τις

νεοελληνικές διαλέκτους και με τα προβλήματα διδασκαλίας των

γραμματικών εγχειριδίων κατά την εποχή του”, Παχώμιος Ρουσάνος, σσ. 345-

352.

Julie M., Theologia dogmatica christianorum orientalium ab ecclesia catholica

dissidentium, Tomus I. Theologiae dogmaticae gracerussorum. Origo, historia,

fontes, Parisiis 1926. Για τον Π.Ρ. σσ. 495-496.

Κακουλίδη Ελένη, Για τη μετάφραση της Καινής Διαθήκης. Ιστορία - Κριτική -

Απόψεις - Βιβλιογραφία, Θεσσαλονίκη 1970. Για τον Π.Ρ. σσ. 32-33.

34
Κακουλίδη - Πάνου Ελένη, “Ιωαννίκιος Καρτάνος. Συμβολή στη δημώδη πεζογραφία

του 16ου αιώνα”, Θησαυρίσματα 12 (1975) 218-256. Για τον Π.Ρ. σσ. 223, 225-

226.

Κακουλίδη - Πάνου Ελένη, Συμβολές. Νεοελληνικά Μελετήματα. [Έρευνες στη Νέα

Ελληνική Φιλολογία 4], Ιωάννινα 1982. Για τον Π.Ρ. σσ. 47, 51, 56, 63.

Κακουλίδη - Πάνου Ελένη (Επιμέλεια κειμένου - Εισαγωγή - Σχόλια - Γλωσσάριο),

Ιωαννίκιος Καρτάνος, Παλαιά τε και Νέα Διαθήκη. Βενετία 1536, Αθήνα 1988.

Για τον Π.Ρ. σσ. 13, 15-16, 20-21, 32-34, 45, 74.

Κακουλίδη - Πάνου Ελένη (Φιλολογική επιμέλεια) - Καράντζολα Ελένη (Γλωσσικό

επίμετρο), Ιωαννίκιος Καρτάνος, Παλαιά τε και Νέα Διαθήκη. [Βενετία 1536],

Θεσσαλονίκη 2000. Για τον Π.Ρ. σσ. 17, 22, 24, 31, 44, 46, 58, 60, 67, 81, 83.

Καλαμάτας Αθ., “Προσεγγίσεις στη γλωσσική θεωρία του Παχωμίου Ρουσάνου”,

Παχώμιος Ρουσάνος, σσ. 365-377.

Καμπούρογλου Δ., Ιστορία των Αθηναίων. Τουρκοκρατία περίοδος πρώτη 1458-1687,

τ.1, Εν Αθήναις 1889. Για τα σχόλια στις επιστολές του Π.Ρ. “τω Λαυρεντίω

Καλλίστω και Φιλίππω Καλλιγράφω”, σσ. 97-102.

Καμπούρογλου Δ., Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων, τ.1, Εν Αθήναις 1889. Για

τον Π.Ρ. σσ. 79-82.

Καρμίρης Ιω., Ο Π. Ρουσάνος και τα ανέκδοτα δογματικά και άλλα έργα αυτού. [Texte

und Forschungen zur byzantinisch- neugriechischen Philologie, Nr. 14], Athen

1935.

Καρμίρης Ιω., “Χριστολογική ετεροδιδασκαλία του ΙΣΤ΄ αιώνος και η εις Άδου

κάθοδος του Κυρίου”, Νέα Σιών 30 (1935) 11-26, 65-81, 154-165. Για τον

Π.Ρ. σσ. 11-22.

Καρμίρης Ιω., “Ανέκδοτος ομιλία του Π. Ρουσάνου”, Θεολογία 14 (1936) 30-41.

35
Καρμίρης Ιω., “Παχωμίου Ρουσάνου ομιλία εις τινά των ρητών του κατά Ματθαίον

Ευαγγελίου κατά πρώτον εκδιδομένη υπό ...”, Νέα Σιών 31 (1936) 343-349,

395-402, 456-466, 521-524.

Καρμίρης Ιω., “Παχωμίου Ρουσάνου ανέκδοτος γραμματική συγγραφή”, BNJ 14

(1937-1938) 340-347).

Καρμίρης Ιω., “Η ανέκδοτος ομιλία ‘Προς τους δυσανασχετούντας προς τας εκ των

εθνών επαγομένας ημίν θλίψεις’ του Παχωμίου Ρουσάνου”, Εκκλησία 16

(1938) 215-219, 231-235.

Κατραμής Νικόλαος, αρχιεπίσκοπος Ζακύνθου, Φιλολογικά Ανάλεκτα Ζακύνθου, Εν

Ζακύνθω 1880. Για τον Π.Ρ. σσ. 231-238 [β΄ έκδοση φωτογραφική

ανατύπωσις: Ιερά Μητρόπολις Ζακύνθου και Στροφάδων 1997].

Knös B., L’histoire de la littérature néo-greque, Uppsala 1961. Για τον Π.Ρ. σ. 281.

Κολοβού Χριστίνα, “Βιβλιογραφία για τον Παχώμιο Ρουσάνο και το συγγραφικό του

έργο”, Παχώμιος Ρουσάνος, σσ. 657-694.

Κολοκοτσάς Ευ., Αι πρώται υπό Ελλήνων έρευναι των διαλέκτων της νέας ελληνικής

γλώσσης. Διδακτορική Διατριβή εγκριθείσα υπό της Φιλοσοφικής Σχολής του

Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου, Εν Αθήναις 1935. Για τον Π.Ρ.

σσ. 87-92.

Κολυβά Μαριάννα, “Χειρόγραφοι κώδικες Μονών και Ναών της Ζακύνθου στη

Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας”, στο συλλογικό τόμο Μονές της

Ζακύνθου. Ιστορία - Αρχιτεκτονική - Τέχνη. Επιστημονική ημερίδα 16

Νοεμβρίου 1996. Πρακτικά, Ζάκυνθος 1998, σσ. 35-58. Για τον Π.Ρ. σσ. 38,

41 και 56.

Κορναράκης Κ., “Η έκφραση Νηπτικής Θεολογίας κατά τον ΙΣΤ΄ αι. στο έργο του

παχωμίου Ρουσάνου”, Παχώμιος Ρουσάνος, σσ. 611-655.

Κυριακός Α.-Δ., Εκκλησιαστική Ιστορία από της ιδρύσεως της Εκκλησίας μέχρι των

καθ’ημάς χρόνων, τ. 3ος, Εν Αθήναις 1898. Για τον Π.Ρ. σσ. 135-136.

36
Λάμπρος Σπ., “Αντιβολή κωδίκων περιεχόντων τον ανέκδοτον λόγον Παχωμίου του

Ρουσάνου”, Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρίας της Ελλάδος 1

(1883) 367-369.

Λάμπρος Σπ., “Ανέκδοτος λόγος Παχωμίου του Ρουσάνου περί δεισιδαιμονιών και

προλήψεων κατά τον ΙΣΤ΄ αιώνα”, Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής

Εταιρίας της Ελλάδος 1 (1883) 101-112.

Λάμπρος Σπ., “Αι κατά των τυπογράφων της Βενετίας αιτιάσεις του Καισαρίου

Δαπόντε και του Παχωμίου Ρουσάνου”, ΝΕ 2 (1905) 337-351.

Λάμπρος Σπ., “Άγιος Βησσαρίων ο Λαρίσσης και ο Παχώμιος Ρουσάνος”, ΝΕ 5

(1908) 290-295.

Λάμπρος Σπ., “Η ιστορική σχολή της Επτανήσου”, ΝΕ 12 (1915) 319-347. Για τον

Π.Ρ. σσ. 320-321.

Λάμπρος Σπ., “Εκ των ομιλιών του Παχωμίου Ρουσάνου”, ΝΕ 13 (1916) 56-67.

Λαμψίδης Οδ., “Ο Παχώμιος Ρουσάνος και ο βίος των συγχρόνων του”, ΕΕΒΣ 13

(1937) 385-392.

Λιάκουρας Κ., “Η τριαδολογική διδασκαλία του Παχωμίου Ρουσάνου. (Ενδεικτική

θεώρηση και παρουσίαση του Παχωμίου Ρουσάνου ως δογματικού

θεολόγου)”, Παχώμιος Ρουσάνος, σσ. 571-609.

Loescheri V.-E., Stromateus sive Dissertationes, Sacri et literarii argumenti ineditae

partim hactenus partim editae olim sed revisae nunc et locuplatatae. Tomus I

accedit De servando in controversiis theologicis Modo commentatio ad D.

Henr. Muhlium nec non Pachomii Sermo contra impietatem sui seculi et

provinciale Romanum ex manuscriptis codicibus, Vittembergae apud Saxones

Sumptibus Samuelis Hannaveri cIIccxxIIII. Το έργο του Π.Ρ. στις σσ. 122-169

του Appendix, με παράλληλη λατινική μετάφραση.

Λούντζης Ν., “Εκκλησιαστική διαιτησία του 1553 στη Μονή Αγίου Γεωργίου των

Κρημνών”, Παχώμιος Ρουσάνος,σσ. 179-189.

37
Μανούσακας Μ.Ι., “Παχωμίου Ρουσάνου επιστολή ανέκδοτος”, ΕΕΒΣ 35 (1966-

1967) 379-380.

Μεταλληνός Γ.Δ., Το ζήτημα της μεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την νεοελληνικήν

κατά τον ΙΘ΄ αι., Αθήναι 1977. Για τον Π.Ρ. σσ. 39 και 55.

Μεταλληνός Γ.Δ., Ιχνηλασία πνευματικής Σχοινοβασίας, Κατερίνη 1999. Για τον Π.Ρ.

σσ. 75-76.

Μεταλληνός Γ.Δ. “Κριτικές επισημάνσεις στο έργο του Π. Ρουσάνου ‘Κατά

Αγιοκατηγόρων’, Παχώμιος Ρουσάνος, σσ. 353-363.

Meyer, Die Haupturkunden für die Geschichte der Athosklöster, Leipzig 1894 (φωτ.

ανατ. Amsterdam 1965). Για τον Π.Ρ. σσ. 212-214, 277.

Meyer Ph., “Bruchstücke zweier τυπικά κτητορικά”, ΒΖ 4 (1895) 45-58. Για τον Π.Ρ.

σσ. 50-51.

Meyer Ph., “Die Anfänge der kirchlichen Vokslitteratur bei den Griechen nach dem

Untergang des Byzantinischen Reichs”, Theologische Studien und Kritiken 1

(1898) 315, 329 κ.έ.

Meyer Ph., Die theologische Litteratur der griechischen Kirche im sechzehnten

Jahrhundert, [Studien zur Geschichte der Theologie und der Kirche 3/6],

Leipzig 1899 [επανέκδοση Scientia Verlag Aalen 1972]. Για τον Π.Ρ. σσ. 38-

53, 120-124.

Μούσουρας Δ., Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου

(Μελέτη φιλολογική και παλαιογραφική), Εν Αθήναις 2003. Για τον Π.Ρ. σσ.

17, 29, 72, 102, 138-149, 180-227, 234, 271, 293 και 322.

Μούσουρας Δ.Ι., “Ανέκδοτος επιστολή του Παχωμίου Ρουσάνου προς Τιμόθεον

ιεράρχην”, Αθηνά ΠΓ΄ (2001-2003) 201-213.

Μούσουρας Δ., “Η χειρόγραφος παράδοσις έργων του Παχωμίου Ρουσάνου (1508-

1553) κατά τον ΙΣΤ΄ αιώνα. Ερμηνευτικές προσεγγίσεις”, Παχώμιος

Ρουσάνος, σσ. 229-265.

38
Μουστοξύδης Ανδρ., Ελληνομνήμων ή Σύμμικτα Ελληνικά, φυλλάδια 1-12 (1843-

1853) 445-458, 581-583, 624-712 (φωτ. ανατ. Βιβλιοπωλείου Ν. Καραβία,

Αθήναι 1965).

[Μπεζενίτης] Μητροπολίτης Αττικής Παντελεήμων, Αγιολόγιον Ζακύνθου, Αθήναι

1994. Για τον Π.Ρ. σσ. 401-407.

Οικονόμος Κ. ο εξ Οικονόμων, Περί των Ο΄ ερμηνευτικών της παλαιάς θείας Γραφής

Βιβλία Δ, Τόμος τέταρτος, Αθήνησι αωμθ΄. Για τον Π.Ρ. σσ. 797-801.

Οικονόμος Κ. ο εξ Οικονόμων, Σιωνίτης προσκυνητής. Ήτοι, του εν αγίοις πατρός

ημών Γρηγορίου επισκόπου Νϋσσης αι περί των Ιεροσολύμων διαλαμβάνουσαι

δύω επιστολαί, Μετά Σημειώσεων, και Παραρτήματος, ω προσετέθη και το

μέχρι νυν ανέκδοτον Κατά αγιοκατηγόρων, Παχωμίου μοναχού του Ρουσάνου,

Αθήνησι 1850. Για τον Π.Ρ. σσ. 114-115, 141-151.

Ολυμπίου Ν., “Παχώμιος Ρουσάνος και Παλαιά Διαθήκη. Ερμηνευτικές

προσεγγίσεις”, Παχώμιος Ρουσάνος, σσ. 499-526.

Παπαδόπουλος Βρετός Α., Επιστολή προς τον Ελλογιμώτατον Ιππότην Ανδρέαν

Μουστοξύδην, πρώην Έφορον της εν Ελλάδι Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Περί του

βιβλίου επιγραφομένου Άνθος της Παλαιάς τε και Νέας Διαθήκης υπό

Ιωαννικίου Καρτάνου κ.τ.λ., Αθήνησιν 1847. Για τον Π.Ρ. σσ. 27-28.

Παπαδόπουλος Γ., Συμβολαί εις την ιστορίαν της παρ’ημίν εκκλησιαστικής μουσικής,

Εν Αθήναιας 1890 (επανέκδ. “Κουλτούρα” Αθήνα 2002 3). Για τον Π.Ρ. σσ.

177, 297 και 299.

Παπαδόπουλος Γ., Ιστορική επισκόπησις της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής από

των αποστολικών χρόνων μέχρι των καθ’ημάς (1-1900 μ.Χ.), Εν Αθήναις 1904

(φωτοτ. ανατύπωση “Τέρτιος” Κατερίνη 1990). Για τον Π.Ρ. σ. 152.

Παπαδόπουλος - Κεραμεύς Αθ., “Βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής εγχειρίδια”,

ΒΖ 8 (1899) 111-121. Για τον Π.Ρ. σ. 116.

39
Παπαδόπουλος - Κεραμεύς Αθ., “Λειτουργική συγγραφή του Παχωμίου Ρουσάνου”,

Ημορολόγιον των Εθνικών Φιλολογικών Καταστημάτων (1904-1905) 236-240.

Παπαδόπουλος Χρυσόστομος, Πρώται σχέσεις των Ορθοδόξων προς τους

Διαμαρτυρομένους κατά τον ΙΣΤ΄ αιώνα, Εν Αθήναις 1924. Για τον Π.Ρ. σσ. 7-

8.

Παπαδόπουλος Χρυσόστομος, “Ο άγιος Γεράσιμος ‘ο νέος’. Ασκητής Κεφαλληνίας

1509 - 15 Αυγούστου 1579”, Θεολογία 18 (1940) 7-25. Για τον Π.Ρ. σσ. 7-10.

Παρανίκας Μ., Σχεδίασμα περί της εν τω ελληνικώ έθνει καταστάσεως των γραμμάτων

από Αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ.Χ.) μέχρι των αρχών της

ενεστώσης (ΙΘ΄) εκατονταετηρίδος, Εν Κωνσταντινουπόλει 1867. Για τον Π.Ρ.

σσ. 81 και 149.

Πατρινέλης Χ., “Άλλες μεγάλες μονές”, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική

Αθηνών 10 (1974) 139-146. Για τον Π.Ρ. σσ. 142-144.

Πατρινέλης Χ., “Από την Άλωση ως τις απαρχές της πρώτης αναγεννήσεως της

παιδείας”, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών 10 (1974) 367-

377. Για τον Π.Ρ. σσ. 371-372 και 376.

Πατρινέλης Χ.Γ., Ο ελληνισμός κατά την πρώιμη Τουρκοκρατία (1453-1669).

Πανεπιστημιακές παραδόσεις, Θεσσαλονίκη 1980. Για τον Π.Ρ. σσ. 164-167.

Petit L., Bibliographie des acolouthies grecques [Subsidia Hagiographica 16],

Buxelles 1926. Για τον Π.Ρ. σσ. 27-31.

Πιτσάκης Κ., “Ζητήματα Κανονικού Δικαίου στον Παχώμιο Ρουσάνο”, Παχώμιος

Ρουσάνος, σσ. 557-570.

Podskalsky G., Griechische Theologie in der Zeit der Türkenherrschaft (1453-1821).

Die Orthodoxie im Spannungfeld der nachreformatorischen Konfessionen des

Westens, München 1988. Για τον Π.Ρ. σσ. 98-101.

Podskalsky G., “Pacôme Rhousanos et la Sainte Ecriture”, Παχώμιος Ρουσάνος, σσ.

493-497.

40
Ραφτάνης Σ., Συναξαριστής των δώδεκα μηνών του ενιαυτού πάλαι μεν ελληνιστί

συγγραφείς υπό Μαυρικίου Διακόνου της Μεγάλης Εκκλησίας μεταφρασθείς δε

αμέσως εκ του ελληνικού χειρογράφου Συναξαριστού και μεθ’όσης πλείστης

επιμελείας ανακαθαρθείς, διορθωθείς, πλατυνθείς, αναπληρωθείς, σαφηνισθείς,

υποσημειώσεσι διαφόροις καταγλαϊσθείς και εις τρεις τόμους διαιρεθείς υπό

του αοιδίμου Μοναχού Νικοδήμου Αγιορείτου εξεδόθη το πρώτον διά σπουδής

του Πανιερωτάτου Θεσσαλονίκης Ιωσήφ και συνεργεία των Ιερομονάχων

Στεφάνου και Νεοφύτου των Αγιορειτών δεύτερον δε υπό ιερέως Σωφρονίου Χ.

Ασλάνογλου νυν δε το τρίτον επεξεργασθείς και μετά προσθηκών και

ανεκδότων πλουτισθείς εκδίδοται υπό Σεργίου Χ. Ραφτάνη Ηπειρώτου, τόμος

πρώτος περιέχων τους τέσσαρας μήνας Σεπτέμβριον, Οκτώβριον, Νοέμβριον

και Δεκέμβιον, εν Ζακύνθω αωξη. Τμήμα της Ακολουθίας του αγίου

Βησσαρίωνος, σσ. 433-436.

Ρένεσης Θ., αρχιμ., “Η Μονή των Κρημνών σε πατριαρχικά και μητροπολιτικά

έγγραφα”, Παχώμιος Ρουσάνος, σσ. 87-98.

Ρηγόπουλος Γ., “Οι περί των ιερών εικόνων απόψεις του Παχωμίου Ρουσάνου”,

Παχώμιος Ρουσάνος, σσ. 473-492.

Σάθας Κ., Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων

Ελλήνων, από της καταλύσεως της βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι της

ελληνικής εθνεγερσίας (1453-1821), Εν Αθήναις 1868. Για τον Π.Ρ. σσ. 150-

152.

Σάθας Κ., Τουρκοκρατουμένη Ελλάς. Ιστορικόν δοκίμιον περί των προς αποτίναξιν του

οθωμανικού ζυγού επαναστάσεων του ελληνικού έθνους (1453-1821), Αθήνησι

1869 (φωτοτ. ανατ. Δ. Ν. Καραβία, Αθήνα 19953). Για τον Π.Ρ. σσ. 122-123.

Σάθας Κ., Νεοελληνικής Φιλολογίας Παράρτημα. Ιστορία του ζητήματος της

νεοελληνικής γλώσσης, Εν Αθήναις 1870. Για τον Π.Ρ. σσ. 15-23.

41
Σάθας Κ., Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη ή Συλλογή ανεκδότων μνημείων της Ελληνικής

ιστορίας, τ.1-7, Εν Βενετία 1827-1894. Για τον Π.Ρ. τ. 6ος, Εν Βενετία 1877,

σσ. μ’ -μα΄.

Σάθας Κ., “Ανέκδοτος λόγος Παχωμίου του Ρουσάνου περί δεισιδαιμονιών και

προλήψεων κατά τον Ις΄ αιώνα”, Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής

Εταιρίας της Ελλάδος 1 (1883) 101-112.

Σαρμάνης Ευτ., αρχιμ. “Κριτική έκδοσις κανόνων Χριστουγέννων συντεθέντων υπό

Παχωμίου Ρουσάνου”, Θεολογία 66 (1995) 275-329.

Σαρμάνης Ευτ., αρχιμ. “Ακολουθία των εν Στροφάσιν αναιρεθέντων Οσίων Πατέρων

υπό Παχωμίου Ρουσάνου συντεθείσα”, Θεολογία 68 (1997) 265-283.

Σαρμάνης Ευτ., αρχιμ., “Το ‘Περί της των ... Σαρακηνών πίστεως’ έργο του Παχωμίου

Ρουσάνου. Οι πηγές και η αξία του”, Παχώμιος Ρουσάνος, σσ. 457-471.

Σέργης Μ., Ο ζακύνθιος μοναχός Παχώμιος Ρουσάνος και ο λαϊκός πολιτισμός του

16ου αιώνα, Αθήνα 2000.

Σέργης Μ., “Οι όροι ‘Έλλην’, ‘Γραικός’, ‘Ρωμαίος’, ‘Ελλάς’, ‘Μακεδονία’,

‘Ρωμανία’, ‘Αχαΐα’ και τα παράγωγά τους στο συγγραφικό έργο του

Παχωμίου Ρουσάνου”, Παχώμιος Ρουσάνος, σσ. 379-397.

Σιώτης Μ., “Η γλώσσα της Καινής Διαθήκης και η θρησκευτική αξία της ελληνικής

γλώσσης”, ΕΕΘΣΠΑ 21 (1974) 39-80. Για τον Π.Ρ. σσ. 48, 69 και 71.

Σοφιανός Δ.Ζ., “Χατζη-Γερασίμου ιερομονάχου Δουσικιώτη, Ανέκδοτο εγκώμιο

(1826) του αγίου Βησσαρίωνος, μητροπολίτη Λαρίσης (Μάρτ. 1527-Σεπτ.

1540) και κτήτορα της Μονής Δουσίκου. Προσωπογραφικά και χρονολογικά

αγίου Βησσαρίωνος”, Τρικαλινά 7 (1987) 7-40. Για τον Π.Ρ. σσ. 10-23.

Σοφιανός Δ.Ζ., “Ο Άγιος Βησσαρίων μητροπολίτης Λαρίσης (1527-1540) και

κτήτορας της Μονής Δουσίκου. Ανέκδοτα αγιολογικά και άλλα κείμενα”,

Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά 4 (1992) 176-282. Για τον Π.Ρ. σσ. 249-264.

42
Σοφιανός Δ.Ζ., “Ανέκδοτα υμνογραφικά κείμενα αναφερόμενα στον μητροπολίτη

Λαρίσης και κτήτορα της Μονής Δουσίκου Άγιο Βησσαρίωνα (†1540)”,

Πρακτικά Γ΄ Συμποσίου Τρικαλινών Σπουδών, Τρίκαλα 5-7 Νοεμ. 1994,

Τρικαλινά 14 (1994) 37-68. Για τον Π.Ρ. σσ. 43-47.

Σοφιανός Δ., “Ο Παχώμιος Ρουσάνος συντάκτης των υμνογραφικών και αγιολογικών

κειμένων του αγίου Βησσαρίωνος, μητροπολίτου Λαρίσης και κτήτορος της ι.

μονής Δουσίκου”, Παχώμιος Ρουσάνος, σσ. 421-436.

Σπανός Απ., Συνοπτική Ιστορία Ιεράς Μονής Λειμώνος, έκδ. Ιεράς Μονής Λειμώνος

2003. Για τον Π.Ρ. σσ. 68-71.

Τσουκνίδας Γ., “Η ‘συγγραφή’ του Παχωμίου Ρουσάνου ‘Περί λέξεων δεχομένων

διάφορον σημαινόμενον’”, Παχώμιος Ρουσάνος, σσ. 327-343.

Φιλητάς Χρ., Περί Ιωαννικίου Καρτάνου, Δαμασκηνού του Στουδίτου και Παχωμίου

Ρουζάνου (sic). Επιστολιμαία διάλεξις, Εν Κερκύρα 1847.

Φλεμοτόμος Δ., “Μια λογοτεχνική ανάγνωση της Ακολουθίας του Παχωμίου

Ρουσάνου εις τους εν Στροφάσιν αναιρεθέντας Οσίους Πατέρας”, Παχώμιος

Ρουσάνος, σσ. 399-419.

Χαλδαιάκης Αχ., “Η ‘Ερμηνεία εις την μουσικήν’ Παχωμίου μοναχού του Ρουσάνου”,

Παχώμιος Ρουσάνος, σσ. 399-456.

Χ[ατζιδάκις] Γ.Ν., “Βιβλιοκρισίαι. Κανέλλου Σπανού γραμματική της κοινής των

Ελλήνων γλώσσης. Παχωμίου Ρουσάνου κατά χυδαϊζόντων και αιρετικών και

άλλα του αυτού νυν πρώτον εκδιδόμενα εκ κωδίκων της Μαρκιανής

Βιβλιοθήκης υπό του αρχιμανδρίτου Ιωάννου Βασιλικού, εφημερίου της εν

Βενετία ορθοδόξου Ελληνικής Εκκλησίας. Εν Τεργέστη 1908 (σ. 159)”,

Αθηνά 20 (1908) 529-534.

Χατζόπουλος Κ., Ελληνικά σχολεία στην περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας (1453-

1821), Θεσσαλονίκη 1991. Για τον Π.Ρ. σσ. 32-33.

43
Χιώτης Π., Ιστορικά απομνημονεύματα της νήσου Ζακύνθου, τ.1-6, [Κέρκυρα,

Ζάκυνθος] 1849-1888 [Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών 130-135, 158]. Για

τον Π.Ρ.: τ.2ος, εν Κερκύρα 1858, σσ. 532, 536, 543, 557, 568-580, τ. 3 ος, εν

Κερκύρα 1863, σ. 961, τ. 6 ος, εν Ζακύνθω 1887, σ. 453 και τ. 7 ος, Αθήνα 1981,

σσ. 91 και 182.

Χρήστου Π.Κ., Εκκλησιαστική Γραμματολογία. Πατέρες και θεολόγοι του

Χριστιανισμού, τ.Β΄, Θεσσαλονίκη 1981. Για τον Π.Ρ. σσ. 270-271.

Χρυσάφης Γ., “’Δραξώμεθα παιδείας’. Τα ταξίδια του Παχωμίου Ρουσάνου στα

βιβλία και τα λεξικά”, Παχώμιος Ρουσάνος, σσ. 311-326.

Χρυσοχοΐδης Κρ., “Ο Παχώμιος Ρουσάνος στον Άθω”, Παχώμιος Ρουσάνος, σσ. 203-

228.

Ψάχος Κ.Α., “Δημοσίευσις αρχαίων ανεκδότων χειρογράφων περί της

εκκλησιαστικής ημών μουσικής. Παχωμίου μοναχού, Ερμηνεία εις την

μουσικήν”, Φόρμιγξ, έτος Β΄, αριθμός 8, Αθήναι 30 Απριλίου 1903, σσ. 2-3 /

αριθμός 9-10, Αθήναι 15-30 Μαίου 1903, σσ. 6-7.

Ψάχος Κ.Α., Η παρασημαντική της βυζαντινής μουσικής, Αθήναι 1917 (επαν.

“Κουλτούρα”, Αθήναι 1978). Για τον Π.Ρ. σσ. 205-206.

Β. Περιγραφικοί κατάλογοι κωδίκων:

Άτσαλος Β., Τα χειρόγραφα της Ιεράς Μονής της Κοσίνιτσας (ή Εικοσιφοίνισσας) του

Παγγαίου, Δράμα 1990. Για τον Π.Ρ. σ. 64.

Atsalos V.- Dzurova Axinia - Katsaros V. - Stancev Kr., ‘Checklist’ de la collection

de manuscrits grecs conservee au centre de recherches slavo-byzantines “Ivan

Dujcev” auprès de la université “St. Clement d’Ohrid” de Sofia,

Thessalonique 1994. Για το χφ 138 που αποδίδεται στον Π.Ρ. σ. 29.

Barbour R., “Summary description of the Greek manuscriptis from the library at

Holkham Hall”, The Bodleian Library Record VI (1957-1961) 591-613.

44
Canart P. - Peri V., Sussidi Bibliografici per i Manoscritti Greci della Biblioteca

Vaticana, [Studi e Testi 261], Città del Vaticano 1970. Για τον Π.Ρ. σ. 554.

Castelani C., Catalogus codicum Graecorum qui in Bibliothecam D. Marci

Venetiarum inde ab anno MDCCXL ad haec usque tempora inlati sunt,

Venetis MDCCCLXXXXV. Για τον Π.Ρ. σ. 92.

Castelani C., “Pacomio Rusano, grammatico Greco del sec. XVI e I manoscriti

autografi delle sue opera”, Atti del R. Istituto Veneto di Science, Lettere ed

Arti, ser. VII, 6 (1894-1895) 903-910.

Coxe H. O., Catalogus codicum mss, qui in collegiis aulisque Oxoniensibus hodie

edservantum, t.I, II, Oxonii 1852. Για τον Π.Ρ. t. I, σ. 16.

Delahaye Hipp., “Catalogus codicum hagiographicorum graecorum bibliothecae D.

Marci Venetiarum”, Analecta Bollandiana XXIV (1905) 169-256 και ιδιαίτερα

σ. 216.

Fonkic B. - Poliakov F., Greceskie rukopisi Moskovskoj Sinodal’noj Biblioteki.

Paleograficeskie, kodikologiceskie I bibliograficeskie dopolnenja k katalogu

archimandrite Vladimira (Filantropova), Moskva 1993. Για τον Π.Ρ. σ. 23.

Gemillscheg E. - Harlfinger D., Repertorium der griechischen Kopisten 800-1600. 1.

Teil: Handschriften aus Bibliotheken Grossbritanniens. A. Verzeichnis der

Kopisten, Wien 1981. Για τον Π.Ρ. σ. 24.

Gamillscheg E. - Harlfinger D. - Eleuteri P., Repertorium der griechischen Kopisten

800-1600. 3. Teil: Handschriften aus Bibliotheken Roms mit dem Vatican. A.

Verzeichnis der Kopisten, Wien 1997. Για τον Π.Ρ. αριθμ. 543, σ. 194.

Gardthausen V., Catalogus codicum Graecorum Sinaiticorum, Oxonii 1886. Για τον

Π.Ρ. σ. 261.

Hunger H., Repertorium der griechischen Kopisten 800-1600. 3. Teil: Handschriften

aus Bibliotheken Roms mit dem Vatican. C. Tafeln, Wien 1997. Για τον Π.Ρ.

πίν. 295.

45
Ζώρας Γ.Θ. - Μπουμπουλίδης Φ.Κ., «Κατάλογος χειρογράφων κωδίκων του

Σπουδαστηρίου Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου

Αθηνών», ΕΕΦΣΠΑ 14 (1963-64) 205-265. Για τον Π.Ρ. σς. 236 και 265.

Λάμπρος Σπ., Κατάλογος των εν ταις βιβλιοθήκαις του Αγίου Όρους Ελληνικών

κωδίκων, Α΄-Β΄, Εν Κανταβριγία της Αγγλίας 1895-1900. Για τον Π.Ρ. τ.Α΄,

σ.162, και τ.Β΄, σς. 6, 179-180, 205, 233, 439.

Λάμπρος Σπ., «Κατάλογος των κωδίκων της Ι.Ε.Ε.Ε.», ΝΕ (1912) 469.

Λάμπρος Σπ., «Κατάλογος των κωδίκων Αλεξίου Κολυβά», ΝΕ 11 (1914) - 16 (1922)

passim. Για τον Π.Ρ. ΝΕ 14 (1917) 96-98.

Martini A. et Bassi D., Catalogus codicum graecorum Bibliothecae Ambrosianae,

tomus I, Mediolani MCMVI (ανατύπ. Hildesheim - New York 1978), ar. 290,

ss. 315-325, και tomus II, σ. 1231 ευρετήριο: “Pachomius monachus

Rhacentytes 290 passim”.

Mingarelli J. Al., Graeci codices manu scripti apud Nanios patricios Venetos

asservati, Bononiae 1784. Για τον Π.Ρ. σς. 258-277, 280-282 και 511-517.

Mioni E., Bibliothecae Divi Marci Venetiarum. Codices Graeci manuscripti, v. I,

Codices in classes a prima usque ad quintam inclusi pars prior classis I

-classis II, codd. 1-120, [Ministero della Pubblica Instruzione. Indici e

Cataloghi, Nuova Serie, VI], Roma 1967. Για τον Π.Ρ. σς. 308-313, 316-319.

Mioni E., Bibliothecae Divi Marci Venetiarum. Codices Graeci manuscripti, volumen

III, Codices in classes novam, decimam, undecimam iclusos et supplementa

duo continens, [Ministero della Pubblica Instruzione. Indici e Cataloghi,

Nuova Serie, VI], [Roma] 1972. Για τον Π.Ρ. σς. 141-146.

Μοσχονάς Τ., Πατριαρχείον Αλεξανδρείας, Κατάλογοι της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης,

τ.Α΄, Χειρόγραφα, Αλεξάνδρεια 1945. Για τον Π.Ρ. σς. 162-163.

46
Olivier J.-M., Repertoire des bibliotheques et des catalogues de manuscripts Grecs de

Marcel Richard, [Corpus Christianorum], Brepols-Turnhut 1995. Για τον Π.Ρ.

1736.

Παπαδόπουλος - Κεραμεύς Αθ., «Έκθεσις παλαιογραφικών και φιλολογικών ερευνών

εν Θράκη και Μακεδονία», Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος

Κωνσταντινουπόλεως 17 (1896) Παράρτημα, σ. 38α.

Παπαδόπουλος - Κεραμεύς Αθ., Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη ήτοι Κατάλογος των εν

ταις βιβλιοθήκαις του αγιωτάτου αποστολικού τε και καθολικού ορθοδόξου

πατριαρχικού θρόνου των Ιεροσολύμων και πάσης Παλαιστίνης αποκειμένων

ελληνικών κωδίκων, τ.Ι-V, Πετρούπολις 1891-1915. Για τον Π.Ρ. τ.Ι (1891)

379-381, 497 και τ.IV (1899) 383.

Παπάζογλου Γ., Τα χειρόγραφα της Εικοσιφοινίσσης. (Κατάλογοι και Καταγραφές),

[Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων 37], Αθήνα 1991. Για τον Π.Ρ. σς.

31, 33 και 74.

Πολίτης Λ. με τη συνεργασία Μανούσακα Μ., Συμπληρωματικοί κατάλογοι

χειρογράφων Αγίου Όρους, [Παράρτημα περ. Ελληνικά 24], Θεσσαλονίκη

1973. Για τον Π.Ρ. σ. 34.

Richard M., Repertoire des Bibliotheques et des catalogues de manuscripts Grecs,

Paris 19582.

Σακκελλίων Ι. και Α., Κατάλογος των χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της

Ελλάδος, εν Αθήναις 1892. Για τον Π.Ρ. σς. 134-189.

Σαρμάνης Ευτύχιος (αρχιμ.), «Ανακάλυψη του αυτόγραφου κώδικα του Παχωμίου

Ρουσάνου (ΕΒΕ 2771)», Άγιοι και εκκλησιαστικές προσωπικότητες στη

Ζάκυνθο. Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου (Πνευματικό Κέντρο

Δήμου Ζακύνθου 6-9 Νοεμβρίου 1997), τ.Α΄, Αθήναι 1999, σς. 179-195.

Schnorr von Carolsfeld F., Katalog der Handschriften der Königl. Offentlichen

Bibliothek zu Dresden, t. I, Leipzig 1882. Για τον Π.Ρ. σ. 71.

47
Στάθης Γρ. Θ., Τα χειρόγραφα βυζαντινής μουσικής. Άγιον Όρος. Κατάλογος

περιγραφικός των χειρογράφων κωδίκων βυζαντινής μουσικής, των

αποκειμένων εν ταις βιβλιοθήκαις των ιερών Μονών και Σκητών του Αγίου

Όρους, τ.Γ΄, Αθήναι 1993. Για τον Π.Ρ. σσ. 907-909.

Studemund G.-Gohn L., Verzeichnis der griechischen Handschriften der Königlichen

Bibliothek zu Berlin, t. I, Berlin 1890. Για τον Π.Ρ. σ. 93.

Vladimir archim., Sistematiceskoe opisanie rukopisej Moskovskoj Sinodal’noj

(Patriarsej) Bibliotheki I. Rukopisi graceskija, Moskva 1894. Για τον Π.Ρ. σς.

1-2 και 395.

Vogel M.-Gardthausen V., Die griechischen Schreiber des Mittalelters und der

Renaissance, Leipzig 1909. (Ανατύπωση Hildesheim 1966). Για τον Π.Ρ. σς.

275 και 380-381.

Winter U.-Bruckner U., Deutsche Staatsbibliothek Berlin. Handschriften - und

Inkunabelabteilung. Signaturen - liste der Handschriften und kurzes

Verzeichnis der Nachlässe, Berlin 1963.

Winter U., „Die Handschriftenabteilung der Deutshen Staatsbibliothek-Aufgaben und

Leistungen“, στο Walter K.K., Erschließung und Pflege des kulturellen Erbes

in wissenschaftlichen Bibliotheken [Martin-Luther-Universität Halle-

Wittenberg. Wissenschaftliche Beiträge 1987/27 (T64)], Halle (Saale) 1987,

σς. 42-50.

γ. Εγκυκλοπαίδειες - Λεξικά:

Ανώνυμος, “Pachomius Rhusanus”, Evangelisches Kirchenlexicon. Kirchlich -

theologisches Handwörterbuch, Göttingen 1961, στ. 701.

Ανώνυμος, «Ρουσάνος Παχώμιος», Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος

Λαρούς 11 (1963) 637.

48
Ανώνυμος «Ρουσάνος Παχώμιος», Μεγάλη Γενική Εγκυκλοπαίδεια Υδρία 46 (1987)

183.

Ανώνυμος, «Παχώμιος Ρουσάνος», Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν «Ηλιού» 15

(χ.χρ.) 645.

Ανώνυμος, «Παχώμιος Ρουσάνος», Εγκυκλοπαίδεια Δομή 22 (χ.χρ.) 74.

Β[αλέτας] Γ., «Παχώμιος Ρουσάνος», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Παύλου

Δρανδάκη 19 (χ.χρ.) 828.

Β[έης] Ν., «Παχώμιος ο Ρουσάνος», Ελευθερουδάκη Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν 10

(χ.χρ.) 539.

Gammack J., “Pachomius”, A Dictionary of Christian biography, literature, sects and

doctrines 4 (1887) 171.

Ζώης Λ., «Ρουσάνου», Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου, τ.Α΄ [1963-70]

566.

Καρμίρης Ιω., «Παχώμιος Ρουσάνος», ΘΗΕ 10 (1967) 858-861.

Μεταλληνός Γ.Δ., «Ρουσάνος Παχώμιος», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Εκδοτική

Αθηνών 9Α (1991) 120.

Möckel G., “Pachomius Rhusanus”, Die Religion in Geschichte und Gegenwart.

Handwörterbuch für Theologie und Religionswissenschaft 5 (1961)3 2.

Φειδάς Βλ., «Ρουσάνος Παχώμιος», Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα

52 (1996) 302.

δ. Έργα με απλή αναφορά για τον Π.Ρ.

Αντζουλάτος Γ.Φ., «Ο πολιούχος Άγιος της Ζακύνθου στην κεφαλληνιακή

θρησκευτικότητα», Άγιοι και εκκλησιαστικές προσωπικότητες στη Ζάκυνθο.

Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου (Πνευματικό Κέντρο Δήμου

Ζακύνθου 6-9 Νοεμβρίου 1997), τ. Β΄, Αθήναι 1999, σσ. 161-175. Για τον Π.Ρ.

σ. 173.

49
Ανώνυμος, «Σύμμικτα», ΝΕ 15 91921) 423-429. Για τον Π.Ρ. σ. 428.

Αρβανιτάκης Δ., «Ετεροκαθορισμός, αφομοίωση και νέες ταυτότητες: Η Ζάκυνθος

κατά το πρώτο μισό του 16ου αιώνα», Τα Ιστορικά 39 (Δεκέμβριος 2003) 335-

364. Για τον Π.Ρ. σ. 361.

Αρβανιτάκης Δ., «Ετεροκαθορισμός, αφομοίωση και νέες ταυτότητες: Η Ζάκυνθος

κατά το πρώτο μισό του 16ου αιώνα», Παχώμιος Ρουσάνος, σς. 33-56.

Argyriou A., Les exegeses grecque de l’Apocalypse a l’epoque Turque (1453-1821).

Esquisse d’une histoire des courants ideologiques au sein du people grec

asservi, Θεσσαλονίκη 1982. Για τον Π.Ρ. σ. 58.

Βέης (Bees) N.A., Η αρχέτυπος κτητορική Διαθήκη του εν αγίοις πατρός ημών

Βησσαρίωνος Μητροπολίτου Λαρίσης ιδρυτού της Μονής Μεγάλων Πυλών (της

κοινώς καλουμένης Δουσίκου) εκδίδεται αξιώσει του Σεβασμιωτάτου

Μητροπολίτου Τρίκκης Σταγών και Γαρδικίου Κυρίου Χερουβείμ του Ανίνου,

Αθήναι 1949. Για τον Π.Ρ. σ. 4.

Βελουδής Γ., «Η οικονομική άποψη του βιβλίου: η εκδοτική επιχείρηση των

Γλυκήδων (1670-1857)», στο συλλογικό τόμο Η οικονομική δομή των

βαλκανικών χωρών στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας, Αθήνα 1979, σς.

615-637. Για τον Π.Ρ. σ. 636.

Γεδεών Μ., «Λόγιοι και βιβλιοθήκαι της εν Άθω μονής των Ιβήρων», Εκκλησιαστική

Αλήθεια 4 (1883/84) 478-482, 502-503, 508-512 και 523-527. Για τον Π.Ρ. σ.

479.

Γεδεών Μ., Ο Άθως, Εν Κωνσταντινουπόλει αωπε [και επανέκδοση εκδ. Ερμής,

Αθήνα 1990]. Για τον Π.Ρ. σ. 210.

Γεδεών Μ., «Ελληνίδων εκπαίδευσις μετά την άλωσιν», Πρακτικά της Ακαδημίας

Αθηνών 5 (1930) 332-336. Για τον Π.Ρ. σ. 335.

Γκέλης Κ., πρωτοπρ., Ο Άγιος Γεράσιμος Κεφαλληνίας, Αθήναι 1975. Για τον Π.Ρ. σς.

27 και 29.

50
Γριτσάνης Π., «Χειρόγραφα βυζαντινής μουσικής», Νέα Ημέρα, έτος ΙΘ΄ (ΜΖ΄),

αριθμ. 973 (1961), 24/25 Αυγούστου 1893.

Δημητρακόπουλος Ανδρ. Κ., Προσθήκαι και διορθώσεις εις την Νεοελληνικήν

Φιλολογίαν Κ. Σάθα, Εν Λειψία 1871. Για τον Π.Ρ. σ. 12.

Δημητρακόπουλος Φ., «Η βιβλιοθήκη της Ιεράς Μονής Δουσίκου», Επετηρίς

Εταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών 5 (1974-1975) 403-426. Για τον Π.Ρ. σ.

425.

Δημητρακόπουλος Φ., «Συμβολή εις τους καταλόγους Ελλήνων κωδικογράφων»,

ΕΕΒΣ 45 (1981-82) 263-312. Για τον Π.Ρ. σ. 300.

Δημητρακόπουλος Φ., «Παλαιογραφικά και Μεταβυζαντινά Β΄», Τρικαλινά 3 (1983)

77-89. Για τον Π.Ρ. σς. 86 και 89.

Δ[υοβουνιώτης] Κ.Ι., «Περί Αθηνών», ΝΕ 18 (1924) 254-275. Για τον Π.Ρ. σ. 255.

Ehrhard A., Uberlieferung und Bestand der hagiographischen und homilitischen

Literatur der griechischen Kirche, von Anfängen bis zum Ende der 16.

Jahrhunderts, erster Teil, die Uberlieferung, t. II, Leipzig 1938. Για τον Π.Ρ.

σ. 137.

Ευαγγελάτου - Νοταρά Φλωρεντία, «Καταλογογράφησις του αρχείου Σπ. Λάμπρου»,

ΕΕΦΣΠΑ 25 (1978) 265-358. Για τον Π.Ρ. σ. 320.

Ευστρατιάδης Σ. (μητρ. πρ. Λεοντοπόλεως), Αγιολόγιον της Ορθοδόξου Εκκλησίας,

έκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος χ.τ. και χρ.

(ανατύπωσις 1995). Για τον Π.Ρ. σ. 308.

Ζαβίρας Γ., Νέα Ελλάς ή Ελληνικόν Θέατρον, Αθήνησι 1872. (Ανατύπωσις Α΄

εκδόσεως. Επιμέλεια - Εισαγωγή - Ευρετήριον Τάσου Αθ. Γριτσοπούλου, δ.φ.,

Αθήναι 1972). Για τον Π.Ρ. σ. 97.

Ζαρίδη Κ., «Άγνωστα στοιχεία για τον Κερκυραίο ιερομόναχο Ιωαννίκιο Καρτάνο

από ανέκδοτα έγγραφα του ιστορικού αρχείου Κέρκυρας (1528-1529)»,

Δωδώνη, Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Φιλολογίας της

51
 Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, «Φιλολογία» 21 (μέρος

δεύτερο) (1992) 57-77. Για τον Π.Ρ. σ. 58.

Ζώης Λ., «Αι εν Ζακύνθω Μοναί», Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος

Κωνσταντινουπόλεως, Παράρτημα τ. ΚΔ΄-ΚΣΤ΄, εν Κωνσταντινουπόλει 1896,

σς. 140-172 (= Ζώης Λ., Αι εν Ζακύνθω Μοναί, Εν Ζακύνθω 1900).

Ζώρας Γ., Πένθος θανάτου, ζωής μάταιον και προς Θεόν επιστροφή, Αθήναι 1970. Για

τον Π.Ρ. σ. 44.

Fabricius J.A., Bibliothecae Graecae Volumen Decimum, sive Religua parties

ultimate libri V, Hamburgi MDCCXXI. Για τον Π.Ρ. σ. 440.

Halkin Fr., Bibliotheca Hagiographica Graeca, [Subsidia Hagiographica no 8a], t. III,

Bruxelles 1957.3 Για τον Π.Ρ. σς. 15 (no 2064) και 138 (no 1075c).

Halkin Fr., Auctarium. Bibliothecae Hagiographicae Graecae, [Subsidia

Hagiographica no 47], Bruxelles 1969. Για τον Π.Ρ. σς. 195 (no 2064) και 221

(no 2303).

Ηλιού Φ., Προσθήκες στην Ελληνική Βιβλιογραφία. Α΄. Τα βιβλιογραφικά κατάλοιπα

του E. Legrand και του H. Pernot (1515-1799), Αθήνα 1973. Για τον Π.Ρ. σ.

35.

Ηλιού Φ., «Σημειώσεις για τα ‘τραβήγματα’ των ελληνικών βιβλίων τον 16 ο αιώνα»,

Ελληνικά 28 (1975) 102-141. Για τον Π.Ρ. σ. 117.

Θεολόγος Ιβηρίτης, μοναχός, «Ιστορικό περίγραμμα της συλλογής των ελληνικών

χειρογράφων της ιεράς μονής Ιβήρων», στο Π. Σωτηρούδης, Ιερά Μονή

Ιβήρων. Κατάλογος ελληνικών χειρογράφων, τ.Α΄ (1-100), Άγιον Όρος 1998.

Για τον Π.Ρ. σ. 242.

Καποδίστριας Π., πρωτοπρ., «Η Μάνδρα των Κρημνών διά χειρός. Ιστορήσεις της

Μονής του Αγίου Γεωργίου», Παχώμιος Ρουσάνος, σς. 69-86, 697-712.

52
Καριώτογλου Αλ., Η περί του Ισλάμ και της πτώσεως αυτού «ελληνική χρησμολογική

γραμματεία». (Από των αρχών του 16 ου μέχρι του τέλους του 18 ου αιώνος),

Διατριβή επί διδακτορία, Αθήναι 1982. Για τον Π.Ρ. σς. 51 και 73.

Κεχαγιόγλου Γ. (επιμ.), Απόκοπος. Απολώνιος. [sic] Ιστορία της Σωσάννης, [Αθήνα]

1982. Για τις αντιδράσεις του Π.Ρ. στο λαϊκό ανάγνωσμα σς. 42 και 87.

Κλεόμβροτος Ιάκωβος (Μητρ. Μυτιλήνης), Συνοπτική Ιστορία της Εκκλησίας της

Λέσβου. Από των πρώτων χριστιανικών χρόνων μέχρι των καθ’ημάς, Μυτιλήνη

1984. Για τον Π.Ρ. σ. 65.

Κονομής Ν., «Συμβολή εις την μελέτην της κυπριακής διαλέκτου», Κυπριακαί

Σπουδαί 17 (1953) 17-26.

Κονόμος Ντ., Εκκλησίες και Μοναστήρια στη Ζάκυνθο, Αθήνα 1967. Για τον Π.Ρ. σ.

155.

Kotzageorgis Ph., “A greek source regarding the islamization of the population of the

mountainous region of Xanthi (mid. 16th c.)”, Περί Θράκης 2 (2002) 293-297.

Κουρκουμέλης Ν., «Η συμβολή των μονών της Ζακύνθου στην εκπαίδευση τον 16 ο

αιώνα», Παχώμιος Ρουσάνος, σς. 57-67.

Κουτσογιάννης Ειρηναίος (αρχιμ.), «Κατάλογος Επισκόπων και Μητροπολιτών

Ναυπάκτου», Εκκλησιαστική Παρέμβαση, τεύχη 28 (Μάιος 1998) 5, 29

(Ιούνιος 1998) 3, 30 (Ιούλιος 1998) 3 και 31 (Αύγουστος 1998) 5. Για τον

Π.Ρ. 29 (Ιούνιος 1998) 3.

Krumbacher K., Geschicte der byzantinischen Litteratur von Justinian bis zum Ende

des Oströmischen Reiches (527-1453), München 18972, σς. 137 και 593.

Krumbacher K., Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας (μτφρ. Γ. Σωτηριάδη), τ. 1-3, εν

Αθήναις 18976-1900 (φωτοτυπική ανατύπωσις Β.Ν. Γρηγοριάδου, Αθήναι

1974). Για τον Π.Ρ. τ.1, εν Αθήναις 1987, σ. 270, και τ.2, εν Αθήναις 1900, σ.

371.

53
Λάμπρος Σπ., Μιχαήλ Ακομινάτου του Χωνιάτου, Τα σωζόμενα, τ.Β΄, εν Αθήναις 1880.

Για τον Π.Ρ. σ. 605.

Λάμπρος Σπ., «Το δικαίωμα της πρώτης νυκτός παρά τοις Βυζαντινοίς», ΝΕ 4 (1907)

14-19. Για τον Π.Ρ. σ. 18.

Λάμπρος Σπ., «Τρία πατριαρχικά σιγίλλια Μονών της Αττικής», ΝΕ 4 (1907) 83-104.

Για τον Π.Ρ. σς. 87-88.

Λάμπρος Σπ., «Περί της παιδείας εν Ιωαννίνοις επί Τουρκοκρατίας», ΝΕ 13 (1916)

273-317. Για τον Π.Ρ. σ. 308.

Λάμπρος Σπ. «Τα αναγνώσματα των πάππων μας», ΝΕ 15 (1921) 237-271. Για τον

Π.Ρ. σς. 249 και 270.

Legrand Em., Bibliographie Hellenique ou description raisonnee des ouvrages

publies en grec par des Grecs au XVe et XVIe siecles, t.1, Paris 1885. Για τον

Π.Ρ. σ. 231.

Legrand Em., Bibliographie Hellenique ou description raisonnee des ouvrages

publies par des Grecs au dix-septieme siecle, t.2, Paris 1894. Για τον Π.Ρ. σς.

302-306.

Μαμαλάκης Ι., Το Άγιον Όρος (Άθως) διά μέσου των αιώνων, Θεσσαλονίκη 1971. Για

τον Π.Ρ. σς. 337 και 343.

Manoussacas M. [avec la collaborotionde Michel Lassithiotakis], Francois Scouphos,

Ο Γραμματοφόρος (Le courier), edition critique du recueil de ses letters avec

introduction, commentaire et repertoires, Academie d’Athenes, centre des

Recherches Medievales et Neo-helleniques, Athenes 1998. Για τον Π.Ρ. σ.

156.

Meursius I., Glossarium Graeco-Barbarum. In quo Praeter Vocabula quinque millia

quadringenta, Officia atque Dignitates Imperii Constantinoptam in Palatio,

quam Ecclesia auf Militia, explicantur, et illustrantur, Lugduni Batavorum

Anno cIIc.x.IV. Για τον Π.Ρ. σς. 71 και 203.

54
Μιχάλαγα Δέσποινα, «Η ζωή και το έργο ‘Νικολάου Κούρσουλα του Ζακυνθίου,

διδασκάλου, φιλοσόφου και θεολόγου’», Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού

Συνεδρίου (Πνευματικό Κέντρο Δήμου Ζακύνθου 6-9 Νοεμβρίου 1997), τ.Α΄,

Αθήναι 1999, σς. 327-362. Για τον Π.Ρ. σ. 350.

Μουτζούρης Ιω., «Ιγνάτιος ο Αγαλλιανός», ΘΗΕ 6 (1965) 723-724. Για τον Π.Ρ. στ.

724.

Μουτζούρης Ιω., «Η Μητρόπολη Μηθύμνης Λέσβου: Περιφέρεια και έδρα της»,

Κληρονομία 19 (1987) 169-175. Για τον Π.Ρ. σ. 172.

Μουτζούρης Ιω., Ο μοναχισμός της Λέσβου, Μυτιλήνη 1989. Για τον Π.Ρ. σ. 128.

Μπουμπουλίδης Φ., Έλληνες Λόγιοι μετά την Άλωσιν. Α΄. Μιχαήλ - Ερμόδωρος

Λήσταρχος, Αθήναι 1959. Για τον Π.Ρ. σς. 12 και 22.

Μυλωνά Ζωή, «Ο ναός του Κάτω Αγίου Γεωργίου των Κρημνών», Παχώμιος

Ρουσάνος, σς. 129-140, 713-728.

Νικόδημος Λαυριώτης (ιερομ.), «Δεσμοί Αγίου Όρους και νήσου Ζακύνθου.

Αγιορείται εκ Ζακύνου - Μετόχιον Αγίας Σοφίας Ζακύνθου», Άγιοι και

εκκλησιαστικές προσωπικότητες στη Ζάκυνθο. Πρακτικά Διεθνούς

Επιστημονικού Συνεδρίου (Πνευματικό Κέντρο Δήμου Ζακύνθου 6-9

Νοεμβρίου 1997), τ.Α΄, Αθήναι 1999, σς. 363-368. Για τον Π.Ρ. σς. 364 και

366.

Ππαδόπουλος Θ., Η Νεοελληνική Φιλοσοφία από τον 16ο έως τον 18ο αι., Αθήνα 1988.

Για τον Π.Ρ. σ. 77.

Παπαδόπουλος Χρυσόστομος, Εκ της εκκλησιαστικής ιστορίας της Κύπρου, εν

Λάρνακι Κύπρου 1912. Για τον Π.Ρ. σς. 3 και 12.

Παπαδόπουλος Χρυσόστομος, «Σχέσεις Ορθοδόξων και Λατίνων κατά τον ΙΣΤ΄

αιώνα», Θεολογία 3 (1925) 89-112, 256-272, 289-306. Για τον Π.Ρ. σ. 95.

Παπαδόπουλος Χρυσόστομος, «Ιστορικά σημειώματα», Θεολογία 4 (1926) 5-10. Για

τον Π.Ρ. σ. 7.

55
Παπαδόπουλος Χρυσόστομος, Ο όσιος Μελέτιος ο «νέος» (περ. 1035-1105), Εν

Αθήναις 1968. Για τον Π.Ρ. σ. 33.

Παπαευαγγέλου Π.- Τζώγα Χ., «Ελληνική Θεολογική Βιβλιογραφία της τελευταίας

εκατονταετίας (1860-1960). (Άρθρα και μελέται δημοσιευθείσαι εις τα κατά

καιρούς περιοδικά»), ΕΕΘΣΠΑ 8 (1963). Για τον Π.Ρ. σς. 75, 113 και 187.

Πατρινέλης Χ., «Γεράσιμος όσιος, ο ‘νέος ασκητής’», ΘΗΕ 4 (1964) 324-330. Για

τον Π.Ρ. στ. 325.

Pernot H., “Comptes Rendus Bibliographiques: Κανέλλου ΣΠΑΝΟΥ Γραμματική»,

Revue des etudes Grecques 22 (1909) 363-364.

Πιτσάκης Κ., «Παρθένιος και Ιωάννης οι Ισπαναίοι: Δύο πελοποννήσιοι διδάσκαλοι

και κανονολόγοι στην Ζάκυνθο (1770-1773)», Άγιοι και εκκλησιαστικές

προσωπικότητες στη Ζάκυνθο. Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου

(Πνευματικό Κέντρο Δήμου Ζακύνθου 6-9 Νοεμβρίου 1997), τ.Α΄, Αθήναι

1999, σς. 217-249. Για τον Π.Ρ. σ. 245.

Πουλημένος Γρ.-Στουφή - Πουλημένου Ιωάννα, «Το οικοδομικό χρονικό της ιεράς

Μονής Μεταμορφώσεως τους Σωτήρος Στροφάδων», στο συλλογικό τόμο

Μονές της Ζακύνθου. Ιστορίας - Αρχιτεκτονικής - Τέχνη. Επιστημονική ημερίδα

16 Νοεμβρίου 1996. Πρακτικά, Ζάκυνθος 1998, σς. 211-244. Για τον Π.Ρ. σς.

213 και 237.

Σάθας Κ., «Συνοπτική Έκθεσις», Χρυσαλλίς 3 (1865) 523-525.

Σοφιανός Δ.Ζ., «Οι Νεόφυτοι Λαρίσης του 16 ου αιώνος. Συμβολή τις την

Εκκλησιαστικήν Ιστορίαν της Μεταβυζαντινής Θεσσαλίας», Επετηρίς του

Μεσαιωνικού Αρχείου 15 (1965) 86-124 (και ανάτυπο Αθήναι 1966). Για τον

Π.Ρ. σ. 108.

Σοφιανός Δ.Ζ., «Ιστορικά σχόλια σε επιγραφές, επιγράμματα, χαράγματα και

ενθυμήσεις της Μονής Δουσίκου. Συμβολή στην ιστορία της Μονής»,

Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά 1 (1984) 35. Για τον Π.Ρ. σ. 35, σημ. 97.

56
Στουφή - Πουλημένου Ιωάννα, «Το καθολικό της μονής Αγίου Γεωργίου των

Κρημνών. Αρχιτεκτονική και ζωγραφικός διάκοσμος», Παχώμιος Ρουσάνος,

σς. 141-177, 729-744.

Τσικνάκης Κ., «Η μονή του Αγίου Γεωργίου των Κρημνών και οι επαφές της με το

Βενετικό κράτος κατά τον 16ο αιώνα», Παχώμιος Ρουσάνος, σς. 99-127.

Τσιρπανλής Ζ., «Σχέσεις της Ορθοδόξου Εκκλησίας με τις Εκκλησίες της Δύσεως»,

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών 10 (1974) 113-126. Για τον

Π.Ρ. σ. 116.

Χ[αριτάκης] Γ., «Κατάλογος των δημοσιευμάτων Σπυρίδωνος Π. Λάμπρου», ΝΕ 14

(1917) 145-195. Για τον Π.Ρ. σ. 159.

Χ[αριτάκης] Γ., «Σπυρίδωνος Π. Λάμπρου, Τα μετά θάνατον ευρεθέντα», ΝΕ 14

(1917) 196-248. Για τον Π.Ρ. σ. 235.

Χατζής Αντ., «Σημασιολογικά και ετυμολογικά», Αθηνά 41 (1929) 202-218. Για τον

Π.Ρ. σ. 203.

Χρυσοχοίδης Κ., «Ο Ελληνισμός υπό την τουρκική κυριαρχία: επιβίωση και

αναγέννηση», Ελληνική Ιστορία, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια,

Εκδοτική Αθηνών 25 (1992) 238-248. Για τον Π.Ρ. σ. 244.

Wendebourg D., Reformation und Orthodoxie. Der ökumenische Briefwechsel

zwischen der Leitung der Württembergischen Kirche und Patriarch Jeremias

II. von Konstantinopel in der Jahren 1573-1581, Göttingen 1986. Για τον Π.Ρ.

σ. 28.

57
 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Εικόνα 1: Το κωδωνοστάσιο της Ι. Μονής Αγ. Γεωργίου Κρημνών Ζακυνθου

Εικόνα 2: Το καθολικό της Μονής (ΒΑ πλευρά). Αριστερά διακρίνεται και το κοιμητήριο της
Μονής)

58
Εικόνα 3: Ο Πύργος της Μονής (από το 1561). Άποψη.

Εικόνα 4: Η Εικόνα του Αγ. Γεωργίου στο Κωδωνοστάσιο.

59
 ΠΙΝΑΚΑΣ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ

Εικόνα 5: Κώδικας Ιβήρων 591 φφ.2ν -3Γ . Χειρόγραφο του Π. Ρουσάνου

60
Εικόνα 6: Δίγλωσση έκδοση απολογητικού λόγου του Ρουσάνου έτους 1724

Εικόνα 7: EBE 2771, φφ 165ν – 166. Η αρχή της ακολουθίας των εν Στροφάσι αναιρεθέντων
Πατέρων, συγγραφείσα υπό Π. Ρουσάνου.

61
Εικόνα 8: Κώδικας Vat. Gr 1447, φ. 225ν Χειρόγραφο του Π. Ρουσάνου.

62
Εικόνα 9: Κώδικας Δουσίκου 51 έτους 1552, φ.6Γ
Η αρχή της ακολουθίας του Αγίου Βησσαρίωνος Β΄ Λαρίσης. Χειρόγραφο του Π. Ρουσάνου

63