http://www.yuhistorija.com/serbian/ratovi_91_99_txt01c6.

html

AKTUELNOSTI | MULTIMEDIA | AUTORI | O PROJEKTU

Jugoslovenska ideja > Prva Jugoslavija > II svetski rat > Druga Jugoslavija > Društvo > E

Kultura i religija > Međunarodna politika > Ratovi 1991-1999 > Region nakon 2000. > Stud

... NASLOVNA > Ratovi 1991-1999 > UVODNI TEKST > ANALIZA SLUČAJA 6 ... Zatvoreno
njegovi prijatelji: upotreba ideologije u kulturi Srbije od 1986...

You need a Frames Capa

Uvodni tekst | Literatura | Analize slučaja to view this content.

ANALIZA SLUČAJA 10:

Genocid u Bosni

ANALIZA SLUČAJA 9:

Kratka istorija paravojnih jedinica u jugoslovenskim ratovima 1991-1995 - LINKOVI

Grabljive zveri i otrovne bube
DOKUMENTI

MULTIMEDIA
ANALIZA SLUČAJA 8:
U MEDIJIMA
Politička propaganda i projekt “Svi Srbi u jednoj državi”: posledice
instrumentalizacije medija za ultranacionalističke svrhe LINKOVI
ANALIZA SLUČAJA 7:

Kosovski mit

ANALIZA SLUČAJA 6:

Zatvoreno društvo i njegovi prijatelji: upotreba ideologije u kulturi Srbije od

1986, do 2016

ANALIZA SLUČAJA 5:

Suđenje Slobodanu Miloševiću kao vredan istorijski izvor za bolje razumevanje

raspada SFRJ

ANALIZA SLUČAJA 4:

U potrazi za jedinstvom: Zapadne sile i raspad Jugoslavije 1 Poper, Karl, Otvoreno d

njegovi neprijatelji, BIGZ
1993.

ANALIZA SLUČAJA 3: 2 Gidens, Entoni, Odbegl

Stubovi kulture, Beograd
Kako je JNA postala velikosrpska vojska
3 Konstantinović, Radom
palanke, Otkrovenje, Beo

ANALIZA SLUČAJA 2:

Logori u Srbiji devedesetih

ANALIZA SLUČAJA 1:

Srpski nacionalizam u dvadesetom veku 4 Đerić, Gordana, O nem

stereotipima, Filozofija i
1/XXVI, Institut za filozo
društvenu teoriju, Beogra
 Zatvoreno društvo i njegovi prijatelji: upotreba ideologije
u kulturi Srbije od 1986, do 2016

Aleksandra Đurić
Bosnić

Analiza slučaja 6
5 Više o konstrukciji i de
dominantnih stereotipa u
Poperovo navođenje1 zajedničkih tendencija politika modernih totalitarizama 1986,do 2000, Videti u: A
kao primera zatvorenog društva, gotovo u potpunosti je primenjivo na kulturu u Đurić Bosnić, Kultura na
Srbiji od sredine osamdesetih do kraja devedesetih: sprečavanje svih spoljašnjih krvi i tla, Uneversity Pres
uticaja koji bi mogli ugroziti rigidnost kolektivnih tabua, antihumanizam kao izdanja, Sarajevo, 2016.
suzbijanje svih egalitarnih, demokratskih i individualističkih inicijativa,
antiuniverzalizam i partikularizam kao podržavanje razlika između „nas“ i
„drugih“, dakle bez rizika koji podrazumeva uvođenje univerzalističkih
tendencija. Za kulture koje su sklone zatvaranju, ili su već kao takve
uspostavljene, svest o totalitetu je uvek nelagodna i suvišna kao potencijal
otvorenog i različitog, promenljivog i pokretljivog sveta koji, kao takav, nužno
ukida kategoriju drugog kao neprijateljskog. Otud su zatvorene kulture
suprotstavljene mogućnosti interkulturalnog dijaloga, upravo kao naličje
modela dobrog društva kakvim ga vidi savremena sociološka teorija:
neograničenog na područje nacionalne države i nesvodivog na samo jednu
institucionalnu dimenziju modernosti, s dobro izbalansiranim odnosom između
etike ličnog i etike kolektivnog.2 Utoliko će svaka zatvorena kultura uvek i
neizbežno biti suprotstavljena svetu (okruženju) u kojem je aktuelan proces
modernosti, čija je jedna od fundamentalnih posledica upravo globalna,
interkulturalna komunikacija, kao proces koji tvori svet u kome ne postoje
nepoželjni „drugi“ i koji je zasnovan na planetarnom imperativu kontinuiranog
dijaloga među kulturama.

Zatvorena društva i zatvorene kulture uvek podrazumevaju strah od dodira s

tuđom kulturom, zaustavljenost, vanvremenost, vanistoričnost.3 Budući da su u
osnovi statične, zatvorenim kulturama je strana svaka vrsta pluralizma (etičkog,
estetskog, egzistencijalnog) kao i svaka vrsta kritičkog mišljenja. Ono što
ovakvu zatvorenost konzervira i čini je mogućom jeste apsolutizovan
aksiomatski zaključak, najčešće pojednostavljen i banalizovan (i kao takav
neistinit) koji se dogmatski prihvata kao istinit po sebi, od većine, kao
nadređenog i zakonodavnog kolektivnog. U zatvorenim društvima istinito je
uvek funkicionalno i svrsishodno u smislu održavanja zatvorenosti i, kao takvo
uvek u formi kolektivnog, ne-ličnog, tipskog, tipičnog i opšteg. Načelo
zatvaranja, strah od nepoznatog, tendencija ka opšte poznatom i uniformisanom
u teoriji i praksi, odbijanje kritičkog mišljenja u ime gotovih rešenja i zauvek
zadatih obrazaca kao čuvara kolektivnog identiteta čine svaki kulturni sistem
sklonim produkovanju i funkcionalizovanju stereotipnih predstava koje su, u
ovom kontekstu, neizbežno forme tendencioznog i stigmatizirajućeg sužavanja
percepcije i artikulacije i kao takve ugrađene u same temelje vrednosnih sistema
kao novi mehanizmi „vrednovanja“ i „preosmišljavanja“.4 (Đerić, 2005) U
zatvorenim društvima politički, religijski, nacionalni i kulturni konteksti uvek
imaju zajednički ideološki predznak. U tom smislu, ideološke matrice bi mogle
biti definisane kao svojevrsni semantički supstrati, usaglašeni i međusobno
kompatibilni skupovi stavova, vrednosnih smernica i opredeljenja, a stereotipne
formacije kao skupovi stereotipnih predstava udruženih po principu semantičke
i izražajne bliskosti. Stereotipne formacije mogu biti (posebno kad je reč o
nacionalnim stereotipima) formalizovane kao narativi, eksponirani u različitim
6 Šušnjić, Đuro, Ribari lj
područjima društvenog i kulturnog sistema (u nauci, obrazovanju, jeziku,
– ideja manipulacije i ma
književnosti, umetnostima, medijima...). Dakle, tematski i funkcionalno spojene
idejama, NIP Mladost, Be
str. 38.
stereotipne formacije (koje se najčešće ispoljavaju kao kolektivni mitovi i
narativi) čine gradivno tkivo ideoloških matrica.

Za kulture zatvorenih društava stereotipne formacije, udružene u ideološke

matrice, postaju svojevrsni nukleusi manipulativnih strategija, uvek vrednosno
konotirani, rigidni i nepromenjivi, instrumentalizovani u političkom i (ili)
nacionalnom kontekstu.

Model zatvorenog društva, posebno kad je reč o zemljama u tranziciji,

predstavlja trajno iskušenje kultura. Budući da je jedan od osnovnih preduslova
njegovog konstituisanja jasna i nedvosmislena ideološka koncipiranost i
zasnovanost u kojoj kultura najčešće dobija ulogu upravo dominantnog
državnog ideološkog aparata, instrumentalizacija kulture je neizbežna posledica
ovakvih kulturnih sistema. Ona se, međutim, budući rigidna, nasilna i
nefleksibilna, zasnovana na problematičnim vrednosnim postulatima, pokazuje
kao neodrživa, izazivajući nužno reakciju - kulturu promene ili kulturu pobune,
sa ideološkim predznakom otvorenog društva. U onoj meri u kojoj je ideološka
instrumentalizacija kulture nezamisliva bez kultivisanja i distribuiranja
ideoloških matrica, i promena ideologije (kao promena prethodno ustanovljenih
vrednosti) neizvodljiva je bez destrukcije i dekonstrukcije do tada važećih
matrica. 7 Pavlović, Vukašin, Poli
Zavod za udžbenike, Beo
Manipulacija – simulacija – identitet5

Istraživanje međuodnosa ideoloških matrica i zatvorenih kultura analizom

konstrukcije i dekonstrukcije dominantnih stereotipa u srpskoj kulturi u periodu
od 1986, do 2016, ukazuje na činjenicu da su dva osnovna ideološka principa,
koji su ujedno i dva najefikasnija mehanizma zatvaranja društava i kultura -
simulacija, kao produkovanje nove realnosti ili svrsishodne slike sveta i
manipulacija ovako produkovanom stvarnošću sa ciljem konstituisanja
(vladajućem ideološkom korpusu podešenih) kolektivnih, ali i individualnih
identiteta. Tip ovako propisanog „poželjnog“ identiteta uvek je kompatibilan 8 Zundhausen, Holm, Isto
ovako kreiranoj novoj realnosti kao stvarnosnom okviru koji je noseći za od 19. do 21. veka, Clio,
preovlađujuću ideološku praksu. Upravo ova dvostruka usaglašenost i 2008, str. 416.
podešenost ideološkog konstrukta i nove realnosti i, nove realnosti i njenih
protagonista - subjekata, ukazuje se kao (možda ne uvek i ne sasvim dovoljan,
ali svakako neophodan) mehanizam konzerviranja poželjnog društvenog
modela i održavanja njegove ideološke vitalnosti, ali i njegove ne-
promenjenosti, što je krajnja svrha svakog zatvorenog društva. U ovom
kontekstu nije preterana konstatacija da svako zatvoreno društvo ima svoju
jasnu i definisanu i čvrsto konstruisanu „definiciju stvarnosti“. Konstrukcija
nove društvene realnosti zasnovana na represivnim ideološkim konstruktima
nužno je zasnovana i na principu i praksi simulacije, kao produkovanja „novog 9 Isto, str. 416.
smisla“, ili sadržaja koji je uvek podređen svojoj funkciji tj. svojoj primarnoj
misiji. Ovo saobražavanje istine i sadržaja iskustvima i, pre svega, interesima i
potrebama ideološki dominantne grupe, omogućava i tvori drugi, nezaobilazni
konstituent ideološkog čišćenja i zatvaranja društva – manipulaciju, kao praksu
zasnovanu na činjenicama da istinitost ponuđene ideje ili sadržaja, nije
neophodan uslov i garant da će ideja biti prihvaćena i distribuirana i da najširi
društveni slojevi ili masa kojom se manipuliše obično nije svesna razlika
između istinitog i lažnog, iskonstruisanog sadržaja.

Dakle, manipulacija društvenim grupama (i individuama) je nemoguća bez

prethodne simulacije stvarnosti kao svojevrsne „upotrebe ideja“ sa ciljem
produkovanja i zadavanja smisla. Zajednički imenitelj oba mehanizma je
zloupotreba, odnosno relativizovanje istine. Ideološko produkovanje i
zadavanje smisla, paradoksalno, ima integrativnu socijalnu funkciju, budući
usmereno na ostvarenje svog primarnog cilja – formiranja, oblikovanja i
konzerviranja jedinstvenog javnog mnjenja. Ideološke manipulacije najčešće i 10 Sva tri pisca tokom de
jesu najintenzivnije u društvima u kojima je, usled kriznih perioda, javnost godina neposredno su se
razjedinjena tj. označena tenzijama unutar društvenih grupa i njihovih politikom: Dobrica Ćosić
divergentnih nacionalnih, političkih i ideoloških stavova. U ovom kontekstu, predsednik Savezne Repu
socijalno-psihološki inženjering društvene grupe koja je u fazi uspona i rasta (ili Jugoslavije, Vuk Draškov
je već na vlasti) usmeren je isključivo na veštačko kreiranje u javnosti potpredsednik savezne vl
jedinstvenog stava, kao na conditio sine qua non ustoličavanja poželjnog Radulović ministar spoljn
ideološkog modela. Republike Srpske Krajine

11 Zundhausen, Holms, I
od 19. Do 21. Veka, Clio
2008, str. 425.

12 Dragičević Šešić, Mile

War and Hatred, Kultura,
Beograd, 1994.

13 Zundhausen ukazuje n
velik broj publikacija koj
devedesetih godina bavile
nad Srbima; najčešći pred
interesovanja odnosio se
Prema Šušnjiću, primarna akcija koju Nezavisnoj Državi Hrvats
dominantna društvena grupa (ili grupa u usponu) preduzima u cilju kreiranja Paralelno sa teorijskim ut
„idejnog zdravlja mase“ jeste osvajanje „moćnih sredstava“ masovnih medija, motiva naroda-žrtve i nac
kao sredstava masovnog informisanja javnosti, a nakon osvajanja sledi stradanja neprestano su o
uspostavljanje monopola na ideje i informacije i potom, neizbežni segment svih masovne grobnice iz Dru
ideoloških uzurpacija (karakterističan za represivne političke sisteme) – rata i sahranjivane žrtve.
kontrola informacija. Upravo se kontrola informacija ukazuje kao nezaobilazni mrtvima” kreirana je sa n
metod i izvor društvene moći, zasnovan na odsustvu alternativnog mišljenja i ciljem podsticanja nacion
tvorenju posebne vrste „informativne zavisnosti“ od centra moći, koji budući da su kao žrtve i z
produkovanjem poželjnog ideološkog koda i zadavanjem smisla, produkuje kvalifikovane čitave naci
jasan osećaj izopštenosti i nepodešenosti ukoliko se iskorači izvan „propisane“ i kontekstu Zundhausen uk
zadane ideološko-informativne matrice: „U društvu u kome postoji monopol na istraživanje Dejvida Bruk
Mekdonalda Balkan holo
važne informacije (ideje), ne postoji mogućnost da se misli u alternativama, a stav da pri objašnjavanju
moć pojedinca (grupe) nad drugim pojedincem (grupom) potpuno zavisi od postjugoslovenskih ratov
postojanja ili nepostojanja alternativa. Stvorena je nova vrsta zavisnosti – propagandu ne bi trebalo
zavisnost od onih koji imaju informacije (ideje). Tako se monopol na odvojeno od hrvatske. Me
informacije (ideje) i manipulacija informacijama (idejama) pokazuje kao snažan prema mišljenju Zundhau
izvor društvene moći“.6 sasvim sigurno odnosi na
godine, ali ne i na osamde
Strujanje ideja i informacija iz jednog centra moći u isti mah podstiče čvrsto da je hronološki “javno
osećanje kolektivne kohezije, povezanosti, istomišljeničke solidarnosti i samožrtvovanje” u Srbiji
razumevanja i obezbeđuje drastično smanjenje mogućnosti socijalnih onom u Hrvatskoj… (Zun
konfrontacija među društvenim grupama. I obrnuto, slabljenjem jednog centra 2009)
moći i dezintegrisanjem njegovog monopola na informacije bili bi, zbog
nužnosti socijalnih interakcija, uspostavljeni alternativni, paralelni i nezavisni 14 Vidi: Kosovo 1389. do
centri moći, što uvek implicira i postojanje različitih informacionih korpusa i Srpski književni časopis 1
doktrinarnih, ili ideoloških kodova. U tom slučaju informacije bi mogle da 1-3, 51.
postanu protivrečne i, kao takve, faktor entropije postojećeg ideološkog
sistema. Otud je u zatvorenim društvima javnost suštinski pasivizirana i 15 Zundhausen, Holm, Is
osujećena, isključena iz kreiranja stvarnosnog i društvenog poretka, od 19. do 21. veka, Clio,
paradoksalno supstituisana svevažnim nadređenim kolektivom tj. narodom, 2008, str. 429.
nacionom, koji je uvek iznova snažno indoktriniran i usaglašeno ideologizovan.
16 Dve godine ranije Dob
Kao karakteristične posledice represivno–ideološkog modelovanja stvarnosti zahtevao da se Akademij
javljaju se izrazita masovna percepcija „dobrovoljnog“ i „slobodnog“ potrebi angažovanja povo
prihvatanja i prepoznavanja kreiranih „polu-istina“ kao i osećanje izgradnje “kolektivne stra
„samostalnog“ donošenja odluka u vezi sa plasiranim sadržajem. vizije”, da se znanje kojim
Konsekventno, agilno i kontinuirano represivno–ideološko kreiranje “raspolaže” integriše u m
informacija tako, u isti mah kreira i nekritičku javnost, društvene grupe koje bez pomoću koje bi se rešili n
obzira na evidentne i podrazumljive diferencije ostaju istomišljenička masa opštedruštveni i nacionaln
paradoksalno dezorijentisana (jer je orijentisana isključivo prema centru moći) (Godišnjak, SANU, XC,
politička zajednica lišena političkog (vremenom i svakog drugog) etičkog Beograd 1986 / Godišnja
kodeksa. I, za 1984, Beograd 1985
Akademije 24. maja 1985
Ovakvu nezdravu, istomišljeničku, instruiranu i destruiranu od centara moći odluka o izradi Memoran
društvenu zajednicu moguće je definisati i kao „iskvarenu zajednicu“, kao juna je oformljen Komite
zajednicu u kojoj su ljudi prepušteni proizvoljnoj volji vladara. Kako nalazi članova novouspostavljen
Vukašin Pavlović, politička zajednica koja nema politički etos jeste iskvarena tela (a činili su ga, izmeđ
zajednica, zajednica u kojoj su građani prepušteni na milost i nemilost centrima Pavle Ivić, Antonije Isako
moći. Kao takva, ona je nezdrava i bolesna zajednica, a njena moć je Kanazir, Mihajlo Markov
destruktivna, jer iako sebe hrani, istovremeno proždire društveno tkivo oko Medaković, Radovan Sam
sebe, ali samim tim i sebe. Ovako neograničena i razarajuća priroda političke Miomir Vukobratović, V
moći najeksplicitnije je ispoljena u vremenima tiranije i despotijama.7 Krestić, Kosta Mihailović
Ćelić) njih pet su tokom d
Promena paradigme – funkcionalizacija kontrasećanja zauzimali istaknute politi
Kanazir je u periodu od 1
Nakon raspada druge Jugoslavije, zajedno sa porastom inflacije, siromaštva i bio u funkciji ministra na
nezaposlenosti i padom poverenja u državno rukovodstvo, nagli i nekontrolisani tehnologije u Vladi repub
porast reafirmacije „srpskog pitanja“ i nacionalnih emancipatorskih aspiracija, Zanimljivo je da Dobrica
uslovili su promenu paradigme procesom „prekodiranja prošlosti“: „Potreba da bio član Komiteta “ali je,
se govori o onome o čemu se do sada nije govorilo postala je prejaka i više se sopstvenoj izjavi, jednim
16 stranica, uticao na nas
nije mogla obuzdati. ’Kontrasećanja’ koja su težila da izbiju na površinu nisu teksta”. (Zundhausen, 200
bila manje politička nego dosadašnja ’sećanja’. Ponovo je bila u pitanju Integralni tekst Memoran
’pravednost’, osmišljavanje, tumačenje stvari i moći – zaposedanje onih objavljen je tek 1989. kao
praznina koje su ostale ili nastale posle erozije jugoslovenstva i socijalizma“.8 Memorandum grupe akad
Srpske akademije nauka i
Proces preosmišljavanja i kreiranja novog konteksta, sada utemeljenog na aktuelnim društvenim pit
reafirmaciji srpskog - nacionalnog pitanja započet je plasiranjem novih našoj zemlji, u: Naše tem
ideoloških matrica, intelektualaca, naučnika, umetnika i publicista. A gradivno 2.
tkivo ovih novih ideoloških konstrukata bilo je sačinjeno od re-kreiranih
stereotipnih predstava o kolektivnoj traumi, herojstvu, patnji, izdaji i, nadasve,
jedinstvenoj, ugroženoj, naciji: „I ubrzo je u Srbiji u javnom diskursu zavladao
topos mučenika i genocida (...) genocid je postao glavna tema. Gotovo ni jedna
druga reč nije osamdesetih i devedesetih godina tako mnogo korišćena i
zloupotrebljavana kao reč genocid. Njeno stalno ponavljanje u raznim
varijantama (kao fizički, politički, pravni, kulturni, verski, administrativni itd.
genocid) stvorilo je jedan obrazac viđenja stvari iz kojeg je potisnuto gotovo
sve ostalo“.9

Ovi Zundhausenovi istorijski nalazi u

velikoj meri oslonjeni su na činjenice iz književnog i kulturnog polja kojim je,
početkom osamdesetih, radikalna politička promena tek nagoveštavana:
kulturni preokret prethodio je političkom. Kao demijurge ovog novog, tek
slućenog „nacionalno osvešćenog“ poretka, Zundhausen prepoznaje Dobricu
Ćosića (sa romanima Vreme smrti i Grešnik), Vuka Draškovića (sa romanom
Nož) i Jovana Radulovića (sa tada kultnom predstavom Golubnjača)10: „Dok
se Ćosić u svojim romanima Vreme smrti i Grešnik iz srbocentrične 17 Nacrt Memoranduma,
perspektive bavio Prvim svetskim ratom i lamentirao nad stvaranjem
Jugoslavije, Drašković i Radulović su konkretno obradili traume Drugog 18 Isto.
svetskog rata: umorstvo Srba u nezavisnoj državi Hrvatskoj“.11 U tekstu
Media, War and Hatred objavljenog 1994. u Kulturi i posvećenog problemu
medijske propagande (koja je artikulisanjem javnog mnjenja, plasiranjem lažnih
informacija i davanjem objašnjenja i opisa zasićenih mržnjom pripremila
stvarni rat), M. Dragićević Šešić nalazi da su kulturne teme ovog perioda bile
gotovo isključivo o nacionalnoj kulturnoj istoriji, ili inspirisane njome: „Bilo je
veoma teško objaviti knjigu o prirodi, teoriji umetnosti koja nije u vezi sa
19 Isto.
istorijskom nepravdom načinjenom ’našem’ narodu, ili koja ne može da dokaže
da su ’naša’ umetnost i umetnici najbolji na svetu“12.

Iz istorijske perspektive ovo je period u kojem su, napominje Zundhausen,

najveću opasnost predstavljali upravo izraziti etnocentrizam i kreiranje duhovne
atmosfere koja je, umesto prevladavanja prošlosti i dijaloga bila označena
poetikom samožrtvovanja, ugroženosti i jasnog nacionalnog razgraničenja.
Prethodna ideološka polarizacija (borci za slobodu/kolaboracionisti)
supstituisana je polarizacijom žrtve/zločinci, u ovom slučaju nacionalno
određenih i vrednovanih kao – Srbi/žrtve i Hrvati, bosanski Muslimani, Albanci
i „Zapad“/zločinci. U fokusu naučnih istraživanja našla se „istorijska tema
genocida nad Srbima počinjenih u Drugom svetskom ratu).13 U Knjizi o
Kosovu istoričara Dimitrija Bogdanovića, objavljenoj 1985, u Beogradu
plasirana je teza da Albanci na Kosovu Srbima prete „biološkim genocidom“, a
povodom ove studije nekoliko godina kasnije u „Srpskom književnom
časopisu“ Milorad Pavić je, uz preporuku da se knjiga prevede na francuski i
engleski jezik, predložio da Udruženje književnika Srbije uputi zvanični zahtev
Socijalističkoj Republici Srbiji da se dodele odlikovanja svim izdavačima u 20 Isto.
svetu koji su objavili makar jednu srpsku knjigu kao i da, potom, i svi
univerzitetski profesori koji su studentima predavali srpsku književnost, a
nakon njih i svi prevodioci srpske književnosti, budu odlikovani ponovo
ustanovljenim Ordenom Svetog Save.14

U periodu nakon 1985, smenjivali su se različiti oblici narodnih protesta niskog

intenziteta sa ideološkim porukama naučnika i intelektualaca, jasno i euforično
konotiranim: „U februaru 1986. je 160 Srba i Crnogoraca sa Kosova predalo
Saveznoj skupštini spisak žalbi i pritužbi. Mesec dana ranije je 216 srpskih
intelektualaca (’disidenata’) koje je predvodio Dobrica Ćosić potpisalo peticiju
u kojoj su kosovski Srbi proglašeni žrtvama genocida“.15 Međutim, konkretna 21 Isto.
ideološka artikulacija srpskog nacionalnog programa utemeljena je 1986,
kreiranjem Memoranduma SANU tokom devedesetih, shvaćenog i, publicistički 22 Isto.
interpretiranog u vidu nacionalnog programa za hod srpskog naroda u
budućnost. Završni pasusi nacrta Memoranduma zapravo su eksplikacije
naučno-kulturološko-ideološko-političkih ambicija njegovih autora: „Prvi uslov
našeg preobražaja i preporoda je demokratska mobilizacija celokupnih umnih i
moralnih snaga naroda, ali ne samo za izvršavanje donesenih odluka političkih
foruma, nego i za stvaranje programa i projektovanje budućnosti na
demokratski način, čime bi se prvi put u novijoj istoriji na opštedruštvenom
zadatku stvarno sjedinjavali znanje i iskustvo, savest i hrabrost, mašta i
odgovornost na osnovama dugoročnog programa: Srpska akademija nauka i
umetnosti i ovom prilikom izražava svoju spremnost da se svesrdno i
celokupnim svojim snagama založi na ovim sudbonosnim zadacima istorijskim
nalozima naše generacije. (Memorandum SANU, nacrt, jesen, 1986: prema
Zundhausenu, 2008).16
23 Isto.
Nacrt Memoranduma ima dvodelnu strukturu: prvi deo je naslovljen kao „Kriza
jugoslovenske privrede i društva“, a drugi, „Položaj Srbije i srpskog naroda“.
Uz završne formulacije o smislu i svrsi njegovog postojanja u kojima analiza
ključnih reči – (naš preobražaj, preporod, demokratska mobilizacija, snaga
naroda, izvršavanje odluka, stvaranje programa, projektovanje budućnosti,
mašta i odgovornost, znanje i iskustvo, savest i hrabrost) upućuje na
24 Isto.
pravovremenost, opštost i važnost nacionalnog preporoda i opštedruštvene
mobilizacije, prvi deo je posvećen dekonstrukciji, do tada važećih ideoloških
matrica, doktrinarnih kodova socijalističke i titoističke Jugoslavije, a drugi –
kreiranju novih, kao uspostavljanje ideološko-doktrinarnih koordinata i budućih
orijentira.

Na temelju dekonstrukcije, prema mišljenju autora Memoranduma, dominantne

i konstantne ideološke matrice - antisrpstva, konstruisane su nove ideološke
matrice sa tendencijom primene na sve oblasti društvenog života i sa posebnim
naglaskom na izgradnji i mobilizaciji nacionalnog kolektivnog i kulturnog
identiteta. Ono što se čini posebno indikativnim jesu opšta i načelna
primenjivost, kako zamerki tako i predloga, njihova naglašena paradoksalnost i
euforično-dramatično-mobilizatorski ton koji svakako izmiče „naučnom“
sagledavanju konteksta i problema. Načelne, a u svakom slučaju i opšte
primenjive primedbe kad je reč o demontaži postojećeg ideološkog korpusa
ticale su se sistematskog zapostavljanja znanja, zasnovanog na simbiozi
nacionalizma, separatizma i vlastoljublja (kao i nastojanju političkog činioca da
poveća svoju moć) uz praksu političkog voluntarizma koji „nesvesno udružuje 25 Isto.
neznanje i neodgovornost i koji čak ni samoupravljanje nije moglo da zauzda“.
Da bi se, prema procenama autora nacrta, mogle sprovesti neophodne promene,
neophodno je osloboditi se one ideologije koja u prvi plan stavlja nacionalnost i
teritorijalnost, pa dakle, i separatizam i nacionalizam, ali i staljinističko i
kominternovsko nasleđe očigledno u praksi etiketiranja neistomišljenika kao
„neprijatelja“, kao i u praksama manipulacija jezikom, naukom i kulturom.
Autori Memoranduma su, paradoksalno, u ime potencijalnog nacionalističkog i
zatvorenog društva teorijski destruirali politički sistem Jugoslavije kvalifikujući
ga upravo kao neproduktivno i birokratsko, zaustavljeno ili retrogradno društvo.

Uz napomenu da se političko manipulisanje građanima održava uspešno i

stalno, aktuelni državni sistem definisan je kao „mešavina ostataka stare
političke države i autoritarne države nasleđene iz istorije tzv. ’realnog’
socijalizma na istoku. Takva mešovita država nesposobna je za stvaranje, za
neophodne promene i za prilagođavanje svojih institucija i ciljeva društvu koje
se stalno menja. Blokirana politička organizacija postaje organizacija čuvanja
statusa quo, održavanje neproduktivne, neinventivne profesionalne politike i
negativne selekcije lojalnih i nekompetentnih kadrova“.17 U takvoj državi,
prema proceni autora „javna reč je postala potpuno nemoćna i ostaje bez
ikakvog dejstva i kada saopštava krupne istine...

„Čak ni naučno i stručno mišljenje ne uspeva da se nametne svojim

argumentovanovim ocenama i sugestijama ako su one drugačije od utvrđenih
mišljenja i stavova političkih činilaca“.18 A „naučno“ i „stručno mišljenje“
grupe kreatora nacrta, osim na ekonomiju, privredu i etiku „ideološkog
društva“, bilo je fokusirano i na uspostavljanje novog (nacionalnog) sistema
vrednosti.

U ovom kontekstu, analizirani su i „kriza kulture“ i „razaranje sistema

vrednosti“, oličeni u, kako formulišu autori, „neobuzdanom primitivizmu
podstaknutom potrošačkim mentalitetom i sklonošću šundu u literaturi, muzici,
filmu i zabavi svake vrste“. Međutim, kao osnovni kulturološki problem
tadašnje Jugoslavije, viđena je „opšta provincijalizacija kulture“, njena
regionalizacija, te razbijanje njenog jugoslovenskog i univerzalnog značenja:
„Duboko uvreženi u provincijalnoj kulturi, separatizam i nacionalizam postaju
sve agresivniji“.19 Uz konstataciju da sve navedene neuralgične tačke tad još
uvek važećeg ideološkog korpusa, čine situaciju „napetom ako ne i
eksplozivnom“ i da one svojom „dramatikom“ ugrožavaju ne samo srpski narod
nego i stabilnost čitave Jugoslavije, autori ukazuju na nužnost oslobađanja
srpskog naroda osećanja istorijske krivice (kreiranog od antisrpske koalicije)
kao i na neophodnost rasvetljavanja dugogodišnje zavere koja se manifestovala
izgonom srpskog naroda sa Kosova, dakle fizičkim, političkim, pravnim, ali i
kulturnim „genocidom“. A budući da je, prema autorima, reč o agresiji i
najtežem porazu „u oslobodilačkim borbama što ih je vodila Srbija od Orašca
1804. do ustanka 1941“, odgovor na ovaj „otvoreni rat“ je onakav kakav
„jedino i mora“: „odlučnom odbranom svog naroda i svoje teritorije“.

Kako je, međutim, srpski narod i u Hrvatskoj kulturno odsečen od matice koja
nema mogućnosti da se bavi njegovim ekonomskim i kulturnim položajem,
„integritet srpskog naroda i njegove kulture u čitavoj Jugoslaviji postavlja se
kao sudbinsko pitanje njegovog opstanka i razvoja“, zaključuju autori. U tom
smislu, proklamovan je imperativ da se oslonac potraži u sopstvenoj istoriji i da
se, po svaku cenu, spreči dalja erozija kulture i nacionalnog identiteta Srba. Ova
26 Čolović, Ivan, Balkan
erozija nastala pod dejstvom vladajuće ideologije, prema procenama autora,
kulture, ogledi o političko
očituje se u otuđivanju, prisvajanju, obezvređivanju, zanemarivanju i
antropologiji II, Bibliotek
propadanju kulturnih tekovina srpskog naroda putem potiskivanja jezika,
Beograd, 2008, str. 14.
gubljenja ćirilice, zloupotrebom književnosti, prisvajanjem i rasparčavanjem
srpskog kulturnog nasleđa: „Oblast književnosti u tom smislu služi kao glavno
poprište samovolje i bezakonja. Nijednom drugom jugoslovenskom narodu nije
tako grubo osporen kulturni i duhovni integritet kao srpskom narodu. Nijedno
književno i umetničko nasleđe nije toliko razrovano, ispreturano i poharano kao
srpsko nasleđe“.20

Uzurpaciju kulturnog i nacionalnog identiteta autori su prepoznali i u, kako su

formulisali, dezintegraciji srpske književnosti i kulture: „Dok se slovenačka,
hrvatska, makedonska i crnogorska kultura i književnost danas integrišu, srpska
se jedina sistematski dezintegriše. Ideološki je legitimno i samoupravno da se
slobodno vrši podvajanje i rasturanje srpske književnosti na vojvođanske,
crnogorske ili bosansko-hercegovačke pisce. Od srpske književnosti otkidaju se 27 Politika, 18.01.1998.,
njeni najbolji pisci i najznačajnija dela da bi se veštački ustanovile nove Čolović, Ivan, Balkan – t
regionalne književnosti“.21 Na ovo „podvajanje“ i „rasturanje“ srpske ogledi o političkoj antrop
književnosti istovremeno se prema nalazima sastavljača nacrta, kao deo Biblioteka XX vek, Beog
precizno osmišljenog plana, nadovezuje i „prisvajanje“ i „rasparčavanje“
srpskog kulturnog nasleđa, te tako nisu ugrožene samo nacionalna sadašnjost i
budućnost nego i nacionalna prošlost, pa dakle i celokupan nacionalni integritet
i identitet srpskog naroda: „Prisvajanje i rasparčavanje srpskog kulturnog
nasleđa ide tako daleko da se u školama uči kako Njegoš nije srpski pisac, da su
Laza Kostić i Veljko Petrović, Vojvođani, a Petar Kočić i Jovan Dučić
bosansko-hercegovački pisci“.22

U tom smislu, autori nacrta zaključuju da je reč o konsekventnom i doslednom 28 Zanimljivo je da su se

ideološkom preoblikovanju koje uključuje čak i zabrane i redukcije, pa i organizacionom odboru k
šovinistička tumačenja: „Srpska kultura ima više nepodobnih, zabranjenih, pored niza manje ili više
prećutanih ili nepoželjnih pisaca i intelektualnih stvaralaca, no i jedna druga javnosti poznatih imena,
jugoslovenska književnost, mnogi su štaviše i sasvim izbrisani iz književnog Milorad Vučelić i Bogolj
sećanja...“ I dok su, prema autorima, ugledni srpski književnici bili jedini na su Predsedništvo činili pr
crnim listama svih jugoslovenskih masovnih medija „u školskim programima tadašnje kulturne i naučn
nekih republika i pokrajina istorijska prošlost srpskog naroda je ne samo grubo Ivić, Slavko Leovac, Deja
ideološki redukovana nego i izložena šovinističkim tumačenjima“. Medaković, Vlado Struga
Kongresni odbor su, pore
Usled ovakvih planiranih i precizno osmišljenih destrukcija srpske kulture i činili i Jovan Deretić, Go
srpskog nacionalnog bića, koje su, za sastavljače Nacrta, nakon iznošenja Milorad Ekmečić, Mirko
ovakvih i sličnih argumenata, više nego indikativne, nacionalna ugroženost je Pavle Ivić, Vasilije Krest
nedvosmislena: „Na taj način srpska kultura i kulturna baština se čini manjom Popov, Dejan Medaković
no što ona jeste, a srpskom narodu se izmiče važan oslonac moralne i istorijske Petrov Nogo, Svetozar St
samosvesnosti“. Na ovaj „predlog“ nadovezuje se čitav niz predloga, Crnčević…
dramatično i mobilizatorski intoniranih, koncipiranih sa ciljem da se zatečeno
stanje „promeni“. Najsveobuhvatniji i najopštiji predlog ticao se uspostavljanja 29 Ivić, Pavle, Aktuelni t
srpskog knjievnog jezika,
pitanje danas (ur. Vasilije
Srpski sabor, Beograd, 19
„punog nacionalnog i kulturnog integriteta srpskog naroda, nezavisno od toga u
kojoj se republici ili pokrajini nalazio“23.

Uz ovaj predlog koji su autori prepoznali kao ostvarivanje „istorijskog“ i

„demokratskog“ prava ponuđeno je i pojašnjenje: „Za manje od pedeset godina,
u dvema uzastopnim generacijama, dva puta izložen fizičkom uništenju,
prinudnoj asimilaciji, pokrštavanju, kulturnom genocidu, ideološkoj
indoktrinaciji, obezvređivanju i odricanju od sopstvene tradicije, pod
nametnutim kompleksom krivice, intelektualno i politički razoružavan, srpski
narod je bio izložen preteškim iskušenjima da to ne bi ostavilo tragove u
duhovnom stanju koje se na kraju ovog stoljeća velikih tehnoloških uzleta
ljudskog uma ne bi smelo zanemariti“.24 Autori, nadalje, zaključuju da se,
ukoliko pretenduje na budućnost u porodici „kulturnih i civilizovanih naroda
30 Plavšić, Biljana, uvod
sveta“, srpski narod suočava sa istorijskim i esencijalnim izazovom, naime, da
Drugom kongresu srpskih
„ponovo nađe sebe“ i postane „istorijski subjekat“. Da bi ovaj cilj bio
intelektualaca 1995. u Srp
realizovan autori smatraju da je neophodno da srpski narod „iznova stekne svest
danas (ur. Vailije Krestić
o svom istorijskom i duhovnom biću, da jasno sagleda svoje ekonomske i
sabor, Beograd, 1995, str
kulturne interese“ i na taj način konačno dođe do „savremenog društvenog i
nacionalnog programa kojim će se nadahnjivati sadašnje i buduće generacije“.

Ostvarenju ovog, krajnjeg cilja, autori pridružuju i konstatacije kojima se

postojeće stanje definiše i procenjuje kao kolektivno „depresivno stanje sa sve
žešćim ispoljavanjima šovinizma i srbofobije“, a koje situaciju čine
potencijalno „zapaljivom“ i „opasnom“. Najzad, autori zaključuju da najveću
nevolju čini to što srpski narod nema državu kao što imaju svi ostali narodi, da
Srbija mora otvoreno reći da joj je uređenje u SFRJ nametnuto, da srpski narod
ne može spokojno očekivati budućnost u takvoj neizvesnosti, te da ni u kom
slučaju po tom pitanju ne sme zauzeti „pasivan stav“. 31 Podunavac, Milan, Srp
normalnost/normalnu drž
U tom smislu, intonirano je i završno uputstvo za delanje članova Srpske Između autoritarizma i de
akademije nauka i umetnosti, namenjeno naučnoj zajednici i kulturnoj javnosti Srbija, Crna Gora, Hrvats
– ono eksplicira kraj jednog i uspostavljanje novog ideološkog obrasca: „Jedna društvo i politička kultura
razvojna etapa jugoslovenske zajednice i Srbije očigledno se okončava sa Beograd, 2004.
istorijski istrošenom ideologijom, opštom stagnacijom i sve izraženijim
regresijama u ekonomskoj, političkoj, moralnoj, i kulturno-civilizacijskoj sferi. 32 Isto, str. 77.
Takvo stanje imperativno nalaže korenite, duboko promišljene, naučno
zasnovane i odlučno sprovedene reforme celokupne državne strukture...“25

Memorandum SANU je u kontekstu

istraživanja međuodnosa ideologije i kulture u Srbiji u periodu od 1987, do
2000, značajan, pre svega kao dokument koji je predstavljao svojevrsnu
ideološku inicijaciju, budući da su u njemu prvi put eksplicitno formulisani,
kako ocena postojećeg tako i projekcija budućeg, ali i način kako da se
projektovano ostvari. Gotovo sve ideološke matrice, relevantne i korišćene u
ovom periodu utemeljene su upravo u nacrtu Memoranduma, i kao takve su
značile neopozive dogmatske orijentire, koji su, proklamovani u periodu
ideološke pripreme (do početka devedesetih) tokom već uspostavljenog 33 Isto, str. 78.
autoritarnog sistema, samo rekreirane i tematski proširivane za vreme ratova
tokom i do kraja devedesetih. 34 Isto, str. 79.

Memorandum je takođe nagovestio značaj i važnost kulture i kulturnog 35 Isto, str. 81.
identiteta: u budućoj, izmenjenoj ideološkoj slici kultura je svakako zauzela
poziciju dominantnog ideološkog aparata, a u ime „kulturnog genocida“ nad
srpskim narodom, činjeni su i političko-nacionalni. Memorandumom naznačene
ideološke matrice distribuirane su, tokom narednih godina, u sve segmente
društvenog i kulturnog sistema putem emitovanja njihovih svedenih formi i
kombinacija, zgusnutih po principu semantičke bliskosti u stereotipne predstave
i stereotipne formacije, koje su kao nukleusi manipulativnih strategija imale
dvojaku funkciju: najpre da preoblikuju i preosmisle stvarnost, a potom i da
stvore istomišljeničku masu, lišenu svake mogućnosti kritičkog rasuđivanja, i
kao takvu nespremnu da se odupre konceptu zatvorenog društva i autoritarnog
poretka, uspostavljenog i održavanog tokom devedesetih godina.

Ideološki kodovi kao nukleusi manipulativnih strategija 36 Golubović, Zagorka, J

Kultura i preobražaj Srbij
Kao sistem koji je zasnovan u zatvorenom društvu i koji je (uključujući vrednosna usmerenja građ
medijski i obrazovni sistem) imao funkciju dominantnog ideološkog državnog promenama posle 2000-te
aparata, kulturni sistem u Srbiji devedesetih je u svim svojim segmentima Službeni glasnik, Respub
ideologizovan kontinuiranim i doslednim kreiranjem, kultivisanjem i Beograd, 2010, str. 19.
distribuiranjem stereotipnih predstava, formacija i ideoloških matrica kao
nukleusima manipulativnih strategija. Dominantne stereotipne predstave u 37 Isto, str. 19.
srpskoj kulturi krajem XX veka najčešće ospoljene u formi kolektivnih mitova i
narativa, diferencirane su i grupisane oko semantičkih tematskih krugova: 38 Isto, str. 20.
jedinstva, odabranosti i posebnosti srpske nacije, njenog mesijanstva i
drevnosti, ukorenjenosti u herojskoj i stradalničkoj prošlosti (i otuda specifičnoj 39 Ukoliko, smatra Z. Go
zaustavljenosti i aistoričnosti), zasnovanosti na tradicionalizmu, sklonosti nakon destruiranja autorit
misticizmu i mitotvorstvu, motivima izdajstva (iznutra) i neprijateljstva poretka i dalje postoje og
(spolja), kao insignija kontinuirane ugroženosti, kulta jezika i kulta razvoj sindroma građanst
nesprikosnovene nadređenosti kolektiviteta/naroda. govoriti o preprekama za
civilnog društva i u ovom
Stereotipne formacije, sačinjene od udruženih stereotipnih predstava su se, po njen odgovor, na osnovu
sistemu semantičke i funkcionalne bliskosti, grupisale u tri dominantne, sprovedenih istraživanja n
tematski različite ali međusobno ideološki usaglašene i kompatibilne skupine li u Srbiji nakon 2000, za
ideoloških matrica: matrice sa ideološkim konstruktom formulisanim oko konstituisano građansko d
tematskog jezgra nacije – ugroženosti, jedinstva i jedinstvenosti, matrice sa (podaničku zamenila građ
ideološkim konstruktom formulisanim oko tematskog jezgra kulta Naroda, kao a „narod“ kao amorfnu
opšte volje i zakonodavnog, nadređenog kolektiviteta (uz teme „obogovljenog istomišljeničku masu krit
roda“ i „narod je sve, individua mu samo služi“) i matrice sa ideološkim glasi: „Proces tranzicije s
konstruktom formulisanim oko tematskog jezgra kulture, književnosti i kao vrlo složen i često ko
umetnosti i nauke u službi roda, ali i u tvorbi kolektivnog tj. nacionalnog (i (Golubović, Autoritarno n
državnog) identiteta i integriteta. prepreke za razvoj civilno
demokratske političke ku
Tako, stereotipna predstava o kontinuiranoj ugroženosti nacije pridružena je, Između autoritarizma i de
kao semantički bliskoj, stereotipnoj predstavi o izostalom, a nadasve CEDEC, Beograd, 2004,
neophodnom nacionalnom jedinstvu, te je na taj način formirana stereotipna to „nedostaju izvesne važ
formacija posvećena ugroženosti i jedinstvu nacije koja, spojena sa za konstituisanje građans
stereotipnom formacijom sačinjenom od stereotipnih predstava posvećenih identiteta“ a jedna od osn
mesijanstvu, drevnosti, i otud jedinstvenosti, čini ideološku matricu formiranu prepreka i dalje je „preov
oko tematskog jezgra nacije koja bi, u svom simplifikovanom obliku, mogla da kolektivistička orijentacij
glasi ovako: nacija je kontinuirano i sa svih strana ugrožena zbog svoje potvrđuje u obnovi nacio
osujećene a imanentne, istorijske, tradicijske i kulturne jedinstvenosti i opredeljenosti posle 2000
posebnosti, otuda je njeno ujedinjenje istovremeno izlaz i imperativ. (Isto, str. 243)

Mogućnosti variranja, kombinovanja, semantičkog i funkcionalnog

usaglašavanja i usložnjavanja ideološki kreiranih stereotipnih predstava i
formacija su gotovo nepregledne. Nakon perioda ideološke pripreme krajem
osamdesetih (koja je zahtevala angažman i učešće elita, prevashodno
akademika i pisaca), ovakva kolektivističko-etnocentrična verzija kulturne
produkcije zahtevala je intervenciju i u smislu forme, ali i načina umetničkog
oblikovanja: uspostavljanje kulta naroda istovremeno je značilo i svojevrsno
populističko „podešavanje“ i korigovanje estetskih normi pa je devedesetih 40 Golubović, Zagorka, A
godina, uz dominantne stereotipe, kulturna produkcija bila prožimana nasleđe i prepreke za razv
redukcijama umetničkog izraza, dominacijom folka i populističke kulture kao i društva i demokratske po
dominacijom realističkih formi koje su, kao adekvatni „nosači“ patriotskih i kulture, u: Između autorit
nacionalnih tema, zadovoljavale normativni poetički imperativ: bliskost, demokratije, CEDEC, Be
razumljivost i „služba narodu“, nasuprot hermetičnoj i „nekorisnoj“, narodu str. 244.
teško razumljivoj i dostupnoj avangardnoj, alternativnoj ili apstraktnoj
umetnosti.

Ova dva dejstva, dejstvo „elita“ koje su uz pomoć medija i institucija inicirale i
usmeravale masu i dejstva kreatora i izvođača populističke kulture u

41 Jakšić, Božidar,
Nacionalizam/populizam
 opcija u Srbiji, u: Između
autoritarizma i demokrati
Beograd, 2004, str. 178.

42 Jakšić ukazuje na činje

„dugotrajnosti“ i „otporno
nacionalističkih idejnih o
populističkih pokreta u S
imati u vidu da srpski nac
populistički pokreti u Srb
daleko dužu tradiciju i du
te da oni nisu „izum repre
režima devedesetih. Novi
kojima je masa bila istovremeno publika i odnosila na činjenicu da j
aktivni protagonista, u srpskoj kulturi ovog perioda ispoljavale su se kao od marginalne postao dom
kompatibilna, nadopunjavajuća i sinergijska. I kultura elita i kultura masa su u pojava u srbijanskom dru
Srbiji devedesetih bile programski koncentrisane oko uspostavljanja i očuvanja Srbima u Hrvatskoj i Bos
kulturnog i nacionalnog identiteta i integriteta, ambivalentno percipiranog kao Hercegovini (...) To više
ugroženog, ali i kao superiornog. Ili kako, ne bez ironije, zaključuje Ivan populizam Dimitrija Ljot
Čolović: „Zahtevi za priznavanjem kulturnog identiteta, za očuvanjem marginalnih pokreta, niti
nacionalnog bića ili nacionalne duhovnosti, u krajnjoj liniji svode se na populizam 'velikog slavlj
pretenziju na povlašćeni status izabranog naroda. Jer – kulturni identitet 'velike tuge' neposredno p
određen kao biće naroda otelovljeno u kulturi jedne etničke zajednice, izgleda smrti, nego dominantni n
da nije dat svima. To je ekskluzivni dar božji, kvalitet rezervisan samo za nas. iskazivanja frustracije, be
Drugi ili uopšte nemaju kulturni identitet, ili je on u lošem, zapuštenom stanju. straha pred neizvesnom b
Amerikanci, na primer nemaju identitet zato što su oni veštačka zajednica bez sasvim izvesnog osiroma
prave tradicije, bez kolektivnog pamćenja, bez duše. Zapadnim Evropljanima nestanka srednje klase sa
ogrezlim u materijalizam, humanizam i kosmopolitizam, preostala je neka vrsta scene. U tom populističko
bolesnog, omlitavelog, zapuštenog identiteta. Najzad, Muslimani i Hrvati novog 'vođe' preplavile su
predstavljaju za srpske nacionaliste primer naroda koji su svoj pravi (tj. srpski i bujice mržnje su svesno i
pravoslavni) identitet izneverili i prihvatili islam odnosno katoličku veru“.26 usmeravane prema prvim
čitavom svetu“. (Jakšić, 2
Ovakvim hetero-stereotipima, izuzetno ukorenjenim i, kako će se pokazati, Ovaj nalet populizma Ne
trajnim u srpskoj kulturi, pridruženi su i auto-stereotipi, konstruisani po vidi kao „proces varvariz
principu binarnih opozicija, što je u svojim krajnjim konsekvencama iniciralo
shvatanje po kome su kulturni identitet i nacionalna kulturna akcija nužni 43 Veljak, Lino, Civilno
preduslov i garant uspostavljanja nacionalnog identiteta, integriteta, celovitosti i raspad Jugoslavije i budu
jedinstva. Kulturi je, kako nalazi Čolović, kao prostoru u kome se čuvaju Jugoistočne Evrope, u: Iz
nacionalno jedinstvo i energija potrebni za ostvarenje političkih i državnih autoritarizma i demokrati
interesa, pripisana vodeća uloga. U ovom kontekstu, Čolović navodi Beograd, 2004, str. 52.
ilustrativno formulisan stav - kulturološko organicističku teoriju Čedomira
Mirkovića, književnog kritičara i prvog ministra za međunarodnu kulturnu
saradnju u Miloševićevoj vladi: „Ja verujem da je jedna nacija sa svojom
kulturom, kao možda pokretačkim delom, poput svakog živog organizma – tj.
oni najvitalniji i najotporniji organi preuzimaju ulogu drugih organa, ili ih
zamenjuju, funkcionišu umesto njih. Nije bilo prilike da stvaralačka energija
pulsira u svim domenima, pa su mnogi od privrednih, bankarskih, trgovačkih,
kućevlasničkih, sve do političkih, zakržljali i deformisali se. A pošto je energija
jednog istorijskog naroda, jednog istorijski bogatog naroda, neuništiva, ona se
akumulirala i iskazala kroz umetničke oblasti u književnosti, pre svega 44 Golubović, Zagorka, A
drugog“.27 nasleđe i prepreke za razv
društva i demokratske po
Ovakvo organicističko shvatanje kulture i književnosti kao njenog najvitalnijeg kulture, u: Između autorit
i „najfunkcionalnijeg organa“ karakteristično je za ideologizovana i zatvorena demokratije, CEDEC, Be
društva. Piscima u Srbiji osamdesetih i devedesetih godina XX veka dodeljena
je važna uloga: u isti mah je trebalo da budu „sveštenici jezika“, „čuvari 45 Vidi: Z. Golubović, Is
duhovnih granica“, ali i korifeji i promoteri aktuelne noseće ideološke Kultura i preobražaj Srbij
paradigme. Uloga i „služba“ pisaca je, dakle, bila u tesnoj vezi sa održavanjem i vrednosna usmerenja građ
obezbeđivanjem „duhovnog prostora“ ili „duhovne teritorije“ pa, samim tim i promenama posle 2000. g
kolektivnog i nacionalnog duha. Službeni glasnik, Res pub

Gotovo sve stereotipne predstave koje smo analizirali u pesmama

najpopularnijih i “renomiranih” srpskih pisaca, umetnika i kulturnih poslenika
tog vremena, našle su svoje puno, u izvesnom smislu i zvanično opredmećenje
u referatima izloženim na Drugom kongresu srpskih intelektualaca, održanog u
Beogradu 22. i 23. aprila 1994, i potom objavljenih u zborniku Srpsko pitanje
danas 1995.28 Već u uvodnoj reči lingvista Pavle Ivić je nagovestio da se
„istorija zgusnula u čvor“, da je u pitanju „budućnost srpskog naroda u celini“,
a da su veliki njegovi delovi ugroženi egzistencijalno: „Ako bi ishod tekućih
događaja bio nepovoljan, nepreglednom mnoštvu Srba ne bi bilo više opstanka
u mnogovekovnim staništima njihovih predaka. Nesrećni splet okolnosti učinio
je da se u ovakvom nevremenu nađemo skoro potpuno sami, izloženi
neprijateljskim udarcima sa tolikih strana“.29

46 Rezultati istraživanja u
činjenicu da „deo ispitani
govori o potrebi čvrste ru
izvede iz ovog haosa, a če
prećutno to podrazumeva
Pozdravni govor Biljane Plavšić, tadašnje odriče mogućnost da građ
potpredsednice Republike Srpske, bio je znatno eksplicitniji i jezgrovitiji u aktivnostima sami nešto p
fokusiranju osnovnih teza i prioriteta kongresa koje je ona definisala kao (Golubović).
ozbiljnost trenutka, rat i ratom razjedinjeni srpski narod, kojem je neophodna
„srpska pamet“ u službi osnovnih nacionalnih interesa: „Očekujem da ćete biti 47 Isto, str. 103.
hrabri približno našim borcima na frontovima, i da nećete podleći malodušnosti
pojedinih intelektualaca pesimistički nastrojenih koji neoprostivo rade na
uspavljivanju srpskog naroda, govoreći mu da još nije sazrelo vreme za
ujedinjenje, da su to još daleke želje, da treba čekati, da se treba nekog
ustručavati. To može da ostavi pogrešan utisak o željama većine srpskog naroda
i da razočara naše borce, koji ne žale svoje živote da bi se ostvario taj vekovni
san Srba da žive u jednoj državi i da u njoj ostvaruju svoje 'svestrane'
sposobnosti i da stvore jednu demokratsku, naprednu i jedinstvenu srpsku
zemlju“30.

Kulturna politika u Srbiji

devedesetih kao ideološka racionalizacija poretka

Primarni označitelj kulture i kulturne politike u Srbiji osamdesetih i devedesetih

jeste upravo nacionalizam, kao karakteristična varijanta „ideologije bez ideja“,
režimu neophodna da bi, s jedne strane, kompenzirala „racionalnu i modernu
formu legitimiteta“, a, sa druge, da bi imala funkciju homogenizacije mase.31 U
ovom kontekstu uputna su ukazivanja na „političku ispražnjenost“ nacionalizma
kao na opasnu prilagodljivost i podešenost za apsorbovanje različitih ideja.
Tako je i nacionalizam u Srbiji, kao „ideologija bez ideja“ posebno lišen ideja
„pravde“, „istine“ ili „blagostanja“ postao pogodno sredstvo za propisivanje
poželjnog tipa kolektivnog i (njime uvek kolonizovanog) ličnog identiteta,
nasilno homogenizovanog i podešenog za primenu manipulativnih strategija:
„Politički prazan nacionalizam je bio vrlo pogodan okvir koji se dao
popunjavati vrlo raznorodnim „doktrinama“ koje su kao zajedničko svojstvo
nosile obeležja antiliberalizma (antiindividualizma), antiracionalizma i
antidemokratizma“.32

Međutim, kada je reč o kulturi u Srbiji devedesetih, još učinkovitije „svojstvo

individualnog poistovećenja“ imala je predstava o – patriotizamu, kao svojstvu
koje ima potencijal „ideološke racionalizacije poretka“ i koji je, kao takav,
ideološka dopuna i korektiv nacionalizma. Na ovaj način ideološki je
funkcionalizovana i ideja patriotizma koja izvorno podrazumeva individualan
stav, za razliku od nacionalizma, koji uvek funkcioniše kao kolektivna emocija.
Tako je u Srbiji krajem osamdesetih i devedesetih, ustanovljen i ustoličen
poseban oblik preoblikovanog patriotizma, emaniran kao izrazita kolektivno–
patriotska osećajnost, dominantan i neizostavljiv supstrat kulturno-umetničko-
medijsko-naučne produkcije. Istovremeno, prisustvo ili odsustvo ove kolektivne
osećajnosti nazvane „patriotizam“, bilo je signifikantno i za svrstavanje u
„podesne“ ili „nepodesne“, „lojalne“ ili „nelojalne“, „pripadajuće“ ili
„nepripadajuće“ zakonomernom i nadređenom kolektivitetu. Ulogu arbitra i
koordinatora ove kolektivne emocije imao je, naravno, režim: „režim ovo čini
na način da patriotizam uspostavlja kao kolektivnu emociju, a da za sebe
prigrabi ulogu neprikosnovenog arbitra koji utvrđuje ko je patriota a ko nije.
Ovo se uvek pokazalo kao vrlo represivna forma ideološke kontrole društva.
Političko društvo u Srbiji prošlo je upravo takvu vrstu otvorene i prikrivene
represije“.33

Ova „prikrivena“ represija bila je prevashodno generisana kroz kulturni,

medijski i obrazovni sistem i oslonjena na „najrazličitije iracionalne formule“ –
narod, zajednicu, osnivačke mitove i poreklo kao moćna manipulativna sredstva
koja, osim što „služe kao instrument prikrivanja stvarne konstelacije moći“,
uvek „zakonito“ dovode i do „političkog desubjektiviranja ljudi“.34 U ovom
kontekstu je i transformaciju zatvorenog u otvoreno društvo, zatvorene u
otvorenu kulturu, uputno videti i kao, kulturom pobune i građanskom
neposlušnošću izdejstvovan prostor za socio-kulturno-političku rekonstrukciju
društva i redefiniciju fundamentalnih vrednosti: „To su stanja kada se
pripadnicima jedne političke zajednice omogućava i daje šansa za redefiniciju
zajedničkog kolektivnog identiteta. Srbija, zarobljena političkom legurom koja
je čitavu deceniju bila središte otpora vrednostima evropske političke
prosvećenosti, zadobiva šansu da relegitimizuje projekat (poredak) koji čini
političko jezgro moderne (ustavna demokratija)“.35

Mogućnost dekonstrukcije: otvorena vs zatvorena kultura

Za polje „principa i vrednosti“ vezuje se i mogućnost, prisustvo ili odsustvo

motivacije (kolektivne i individualne) da se prikloni, odabere i preobrazi
određena društvena struktura. I upravo u zavisnosti od izbora vrednosne
orijentacije, individue i društvene grupe zauzimaće različite poglede na svet i
stupaće u različite odnose prema svojoj okolini: „deterministički/fatalistički u
zavisnosti od gledanja kroz prizmu slučajnosti ili slobode; individualistički vs.
kolektivistički – altruistički vs. egoistični; aktivistički ili pasivistički;
jednodimenzionalno vs. višedimenzionalno (pluralističko) poimanje sveta u
kojem žive itd“.36

U osnovi pouzdane mogućnosti razlikovanja totalitarnih poredaka od

demokratskih nalazi se upravo kriterijum radikalno drugačijeg sistema
vrednosti. U slučajevima totalitarnih poredaka ustanovljeni i masovno
prihvaćeni sistemi vrednosti utemeljeni su na „zavisnosti, podređenosti
žrtvovanju, individualnosti, gaženju ljudskog dostojanstva i poništavanju
principa socijalne pravde“.37 U tom smislu svrsishodno je ukazati na važnost i
neophodnost uvođenja antropološko/kulturološke paradigme u razumevanje
fenomena savremenih društvenih i kulturnih sistema, jer je tek antropološkim
uvidom u strukture kulturnih sistema i modela moguće detektovati „kako su i
koje aspekte kulture članovi datog društva internalizovali i ugradili u strukturu
svojih ličnosti, kao 'uputstvo za život'“.38

Pravo vreme za suprotstavljanje kreiranju nacionalnih i etničkih mitova,

represivnih ideoloških matrica i stigmatizirajućih stereotipnih predstava je,
složićemo se sa Hobsbaumom, vezano za sam početak njihovog nastajanja, za
pokušaj ideološkog preoblikovanja i identitetskih uzurpacija.
Otvoreno/demokratsko/civilno društvo, pa dakle i adekvatne, otvorene kulturne
modele moguće je uspostaviti samo ukidanjem pretpostavki
totalitarnog/autoritarnog društva i prevazilaženjem zatvorenog političkog
sistema čiji je glavni i jedini subjekat državni aparat zasnovan na ideološkoj
(najčešće nacionalističkoj) indoktrinaciji koja poništava individualizam u ime
„jedino ispravne“ orijentacije – „žrtvovanja individue u korist kolektiva“.39

Osnovnu prepreku uspostavljanju otvorenog demokratskog društva i njemu

kompatibilnog modela otvorene kosmopolitske kulture, zasnovane na
interkulturalnom dijalogu, kao preovlađujućem tipu komunikacije koja
podrazumeva senzitivnost na različitosti, destigmatizaciju i dekonstrukciju
ustaljenih stereotipa i ideoloških matrica, utemeljenih u vrednosnim postulatima
zatvorenog društva, moguće je videti upravo u kolebanju na relaciji građanski –
kolektivističko/nacionalistički identitet. Na ova kolebanja i nakon 2000, u Srbiji
ukazuje grupa autora.
Prema Z. Golubović „da građanski identitet još nije dovoljno konstituisan,
pokazuje i činjenica da se populacija još uvek opredeljuje između nacionalnog
identiteta i tek stičućeg građanskog identiteta – a to znači da se jedan deo
potčinjava autoritetu nacije, ostajući u okviru autoritarnog shvatanja identiteta,
dok drugi delimično izlazi iz tog okvira, ali nije razvio sve potrebne atribute
građanstva“.40

B. Jakšić ukazuje na podatak da je u

srpskom društvu uočljiva obnova populističkih tendencija: „toj obnovi
pribegavaju ne samo već preživele političke partije, pa i neke od vladajućih,
nego i neke tek formirane (...) Ako se tome doda i tvrdokorno istrajavanje na
jednom tipu anahroničkog nacionalizma jedne od uticajnih političkih partija (...)
onda je slika savremene Srbije i njene budućnosti još sumornija i srpski
nacionalizam i populizam su prvo doveli srpski narod i ostale građane Srbije u
sukob sa susedima pa i čitavim svetom, a zatim su u tim sukobima uništili
motivacione i materijalne pretpostavke za ekonomsku, političku, kulturnu i
moralnu obnovu društva (...) Biće potrebni dugotrajni, strpljivi i mukotrpni
napori novih generacija da do kakve-takve obnove društva i države dođe“.41
(Jakšić, 2004, 178)

Kao jednu od neophodnih pretpostavki da dođe do preobražaja iz zatvorenog

društva i zatvorene kulture u otvoreno društvo i kulturu B. Jakšić vidi razvijanje
kritičke samosvesti svih građana, kao i svesti o destruktivnoj i potencijalno
uvek opasnoj ulozi nacionalizma i populizma u srpskom kulturnom i
društvenom kontekstu.42

I Lino Veljak nalazi da „društva i države u kojima nisu uspostavljeni ni

elementarni temelji konsenzusa oko nužnosti raskida s prošlošću, pa se stoga
kolebaju između kontinuiteta i diskontinuiteta, mogu na optimističke vizije
budućnosti regije, pa makar i one umereno optimistične (...) gledati tek kao na
obećanja koja se vrlo lako mogu izjaloviti“.43

U kontekstu problema razvoja kulturnog sistema kao otvorenog i zasnovanog

na vrednostima koje podrazumeva i moderno građansko društvo, jasno je da je
reč o „obostranim“ neophodnim preduslovima: - oslobađanju javne sfere od
uticaja državne uprave, konstituisanju građanina kao nezavisne i slobodne
ličnosti, formiranju modernog građanskog identiteta i vladavine zakona koja
važi za sve građane uz ostvaranje i njihovog ravnopravnog učešća u javnim
poslovima, definisanju ljudskih prava kao osnovnih društvenih vrednosti i
njihovom poštovanju u praksi, stvaranju demokratske političke kulture,
podsticanju individualnih i grupnih inicijativa radi unapređenja demokratskog
razvoja, razvijanju individualizma u smislu samostalnog rasuđivanja i biranju
između različitih alternativa, uspostavljanju kritičke distance prema vlasti i
centrima moći, sklonosti ka kritičkoj proceni i mogućem otporu ukoliko dolazi
do uzurpacije vlasti, podsticanju i praktikovanju principa i vrednosti tolerancije
i uvažavanju i interakcije u odnosu na različite ideje.44

Kad je reč o problemu kontinuiteta, tj. nemogućnosti potpunog i ubedljivog

prevazilaženja starog poretka i kulturnog modela, indikativni su rezultati
istraživanja vrednosnih usmerenja građana u promenama posle 2000,
realizovanog 2009. godine.45 Rezultati istraživanja ukazali su na „problem
veoma prisutnog kontinuiteta te sporo menjanje ostataka starog nasleđa“, a

najizrazitiji „vidovi kontinuiteta“

pokazali su se u činjenicama da su materijalne potrebe i dalje isključivo
opredeljenje većeg broja ispitanika, bez velikog ili najčešće nikakvog interesa
za kulturne potrebe, da se procena kvaliteta življenja primarno vezuje za
materijalni standard, da je veoma prisutno viđenje kulture kao luksuza bez koga
se može, da „visoka kultura“ zamara, a da su kao zabava, razonoda, i
prihvatljiva dopuna svakodnevici, i dalje poželjni oblici populističke kulture, da
se kao „najuporniji kontinuitet“ ispoljava postojanje autoritarnog mišljenja, da
se ukus većine prihvata kao normalno merilo za lično opredeljenje, a čak i kada
se kritički govori o takvom ukusu jedan broj građana smatra da je legitimno
prikloniti se „stavu većine, da su nacionalistički stavovi kod ispitanika manje
eksplicitni i agresivni ali i evidentni, budući da su i dalje prisutne stereotipne
predstave koje su devedesetih bile dominantne: uverenost u superiornost
srpskog naroda, sumnja u Evropsku uniju, njene 'motive' kao i 'korist' od 'našeg
pridruženja'“...46 Najzad, iako postoji „značajan trend ka razumevanju i
usvajanju modernih vrednosti“ koji se vezuje za određen broj građana, u osnovi,
rezultati istraživanja, svedoče u prilog činjenici da se ni do 2000, sistem
vrednosti kod većine ispitanika „nije radikalnije promenio“: „U većini dominira
tradicionalan sistem uz kombinaciju božanskih 'vrednosti' i vraćanju
'tradicionalno'/spoljašnjoj, ritualnoj etno-religioznosti. Kulturne institucije još
uvek nisu postale 'neophodne' i dostupne za većinu građana a za mnoge je kafić
(kao moderniji oblik seoske krčme) najposećenija institucija za odmor,
druženje, za informisanje (dosta građana navodi da štampu čita kada ode u
kafanu), a uprkos sporadičnoj kritičnosti prema turbo-folk kulturi, najgledaniji
su upravo komercijalni programi, domaće i strane serije, i najpopularnije
emisije 'estradnog tipa', te je, kako nalazi Zagorka Golubović kultura i dalje
svojevrsno bekstvo od egzistencije“.47

Istorijski revizionizam nakon 2000 – istorijska i(li) kulturna politika

Problem koji svakako u najvećoj meri sprečava formulisanje i prihvatanje

novog sistema vrednosti kao i usvajanja nove kulturološke paradigme jeste
istorijski revizionizam, inkorporiran u segmente istorijske politike u Srbiji od
2000, do danas. U tom smislu, za autore istraživanja „Istorijske politike u Srbiji
nakon 2000. godine“, ilustrovanog primerima manifestovanja sprege između
akademskog istorijskog revizionizma i državne revizije prošlosti (Milan
Radaković, Centar za socijalna istraživanja, Alternativne kulturne organizacije
– AKO) relevantna je činjenica da je u nastojanjima prerade prošlosti, očigledna
ideološka i politička motivacija, zasnovana na starim kulturološkim
devijacijama – nacionalizmu i radikalnom antikomunističkom resantimanu kao
i na strateškoj potrebi sticanja političkog kapitala ispravljanjem „istorijskih
nepravdi“, rehabilitacijom stvarnih ili navodnih žrtava. Na ovaj način, smatraju
autori istraživanja, pravdanje novog poretka dobija moralno-političku
dimenziju. Tako su u periodu od 2000, do 2016, uz novo ideološko prekodiranje
prošlosti i istorijski revizionizam, i ideološke matrice devedesetih dobile novu
vitalnost, a kultura u Srbiji u svom, kako se čini dominantnom toku, ostala
zarobljena u toposima naroda – žrtve, patriota/ izdajnika, svetih teritorija i
vekovnih neprijatelja kojima je isključiva namera da destruiraju poželjno
jedinstveni, kolektivno-rodno-nacionalni identitet.

Da neka hipotetička progresivna kulturna politika zahteva, ne samo

dekonstrukciju postojećih ideoloških matrica u srpskoj kulturi, već i njihovu
supstituciju, svedoče i noviji, sve brojniji primeri ukidanja medijskih i kulturnih
alternativa (kako u institucionalnom tako i u programskom smislu), bujanje
ekstremizma i ekstremističkih organizacija, primena restriktivnih metoda u
formi ukidanja ili „pripajanja“ institucija kulture, ukidanja ili ustanovljenja
nagrada i priznanja, a pre svega ukidanje osnovnih kulturnih prava,
postavljanjem ideološki podobnih kadrova, tendencioznim stigmatizovanjem i
slabljenjem građanskih inicijativa, kao prava i prostora za ideološki, politički i
kulturni diverzitet.

Nažalost, 2016, čini se da su u Srbiji kultura i ideologija osuđene na večno

vraćanje istog, i beskrajni začarani vrtlog u kojem je bez suštinske promene
paradigme, nemoguće učiniti autentičan ili značajniji iskorak u pravcu kulture
građanskog društva i njemu prirođenih sistema vrednosti.
najnovije ... ... n

You need a Frames Capable browser You need a Frames Capable browser You need a Frames Capa
to view this content. to view this content. to view this content.

Uz podršku Saveznog ministarstva inostranih

poslova SR Nemačke

Copyright * Yu historija - 2015 * Web Design *

ParadoXFactory