RADYASYON FİZİĞİ

Ders Notları
8
Nötron etkileşmeleri
• Nötron elektrik yükü olmadığı için nükleer dönüşümü üretmekte
verimlidir ve proton döteron veya alfa parçacıklarına göre daha
giriciliği bulunmaktadır.
• Nükleer reaktörler nötron üretmek için kullanılabilirken diğer nötron
kaynakları
• Berilyum ve/veya döteryum ile karışık alfa vericiler
• Foto parçalayıcılar
• Kendiliğinden fisyon yapan radyoizotoplar (252Cf)
• Parçacık hızlandırıcıları (d,n)
Işımalı kapma reaksiyonu ( n,γ)
• En yaygın nötron etkileşmesi olup, hedef elementin nötronu kapması ile
kütlesinin bir birim artması sonucunda oluşan yeni çekirdeğin gama fotonu
vermesidir.
• Fazladan nötron ile indüklenen uyarma enerjisi gama radyasyonu ile kararlı
hale geçer. Bu reaksiyonun Q değeri pozitiftir.
• Elementin Z si değişmez ama radyoaktif halde olması oldukça mümkündür.
• Döteryum üretmek için
Trityum üretmek için

Hafif su soğutmalı reaktörlerin soğutma sistemlerinde yukarıda ifade

edilen iki reaksiyondan dolayı radyoaktif olan trityum oluşur.
Termal nötronlarla oldukça mümkün olan diğer (n,gama) reaksiyonları

Bu ve buna benzer reaksiyonların ürünleri genellikle radyoaktiftir.

Yüklü parçacık emisyonu
Yüklü parçacık emisyonu olan reaksiyonlar (n,p) veya (n,α) gibi reaksiyonların
sonucunda ortaya çıkmaktadır. Böyle reaksiyonlarda çekirdekten bir parçacık
koparabilmek için yüksek enerjili nötronlar gereklidir. Bazı reaksiyonlar için
enerjiye göre tesir kesiti tablolar halinde bulunmaktadır. Tesir kesitleri
σγ : (n,γ) reaksiyonunun tesir kesiti
σp : (n,p) reaksiyonunun tesir kesiti
σα : (n,alfa) reaksiyonunun tesir kesiti
Nötron-alfa (n,α) reaksiyonları için örnekler

İlk iki reaksiyon oldukça yüksek tesir kesitine sahip olup ikisi de nötronları tespit
etmek için kullanılmaktadır. Örneğin; iyonizasyon odası detektörünün içinde
nötronu ölçmek için BF3 bulunur. Detektöre gelen nötronlar Bor tarafından kapılır
ve serbest kalan alfa parçacıkları iyonizasyon üretir. Oluşan iyonizasyon sonucunda
elektronik sinyal meydana gelir.
Nötron-proton (n,p) reaksiyonları
Bu reaksiyonda hedef çekirdek içinde kütle sayısı değişmez iken
çekirdeğin yükü azalır. Bu tür reaksiyonlar düşük enerjili nötronlarla
oldukça nadir olarak oluşmaktadır. Ancak düşük enerjili nötronlarla
oluşabilen en önemli (n,p) reaksiyonu

Bu reaksiyon 14C üretir ve bu doğada var olan uzun ömürlü bir

radyoizotoptur.
Diğer (n,p) reaksiyonları

Bu reaksiyonlar yüksek enerjili nötronlarla oluşur. 39Ar üretmek için

39K’nın aktivasyonu, potasyum-argon tarihleme metodunda
kullanılmaktadır.
Nötron-Nötron (n,2n) reaksiyonu
Bazen yüksek enerjili nötronlar, çekirdek tarafından kapıldığı zaman iki veya
daha fazla nötrona çıkışına sebep olabilirler. Reaksiyonun kütle değişimi
negatif olduğu için Q değeri negatiftir. Hızlı nötronlar bu tür reaksiyonları
üretirler. Çok daha fazla enerjili nötronlar, 3 veya 4 nötronun çıkışına sebep
olur.
Son reaksiyonun ürünü olan 237U uzun ömürlü olan 237Np radyoaktif
atığa dönüşür. Tekrar 237Np nötronlarla (n,p) reaksiyonu yaptığında
238Pu üretilir. Bu radyoizotop taşınır güç sistemlerinde enerji kaynağı
olarak kullanılır.
 Aktivasyon Ürünlerinin Hesaplanması
Aktivasyon ürünlerinin oluşumu
aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi N10
atomlarını içeren ince bir hedef
üzerine φ (nötron/cm2.s) akı ile
nötronlar tarafından üretilmektedir.
Hedefin kalınlığı boyunca nötron
akısının aynı kaldığı varsayılmaktadır.
Absorpsiyon reaksiyonları N2 yeni atomlarını üretir.
N2 = φσN10
N10 : hedef atom sayısı
σ : gelen nötronlar için absorpsiyon tesir kesiti
φ : hedef üzerine gelen nötronların akısı
Oluşan N2 sayıdaki yeni radyoaktif atomlar dönüşüm yaparak yeni
ürünler oluşur.
N2 nin kaybolma hızı = λ2N2+φσ2N2
Burada N2 nin aktive edilmesi ihmal edilirse (ama bu her zaman olmaz)
N2 nin yok olması sadece radyoaktif dönüşüm ile olur.
N10atomlarını içeren ince hedef tabaka için zamanla N2nin atom
sayısındaki zamanla değişim hızı, üretim hızı ile kaybolma hızı arasındaki
fark kadardır.

λ2𝑡
Bu denklem, her iki tarafını 𝑒 faktörü ile çarparak ve entegre ederek
çözülür.

veya
Eğer radyoaktif ürünün yarı ömrü ışınlama zamanının 10 katından fazla
ise yukarıdaki eşitliğin eksponansiyel terimi seriye açıldıktan sonra daha
basit hale gelir.

Bu denklemde sapma %3 den daha azdır.

Işınlama sonrası hedef atomundaki azalmadan dolayı fakirleşme kısa

zamanlı ışınlamalar için oldukça düşüktür.
Hedefin fakirleşmesi (target depletion) hesaplamak için

N1(t) : t zaman ışınlamadan sonra hedef atomlarının sayısı

N10 : ışınlama önceki hedefteki atomların sayısı
φσ1 : fakirleşme sabiti
Yukardaki denklemin çözümü;

Hedefin fakirleşmesi, aktivasyon ürünlerinin tekrar nötronlarla

reaksiyona girmesi ürün atomların sayısı değişir. Zamanla ürün
atomlarının değişimi
Yukardaki diferansiyel denklemin çözümü

Aktivasyon ürünlerinin hesaplanması için birkaç parametre gerekir.

- Hedefteki atomların sayısı
- Reaksiyonun meydana geldiği alanda nötronların akısı
- İlk reaksiyonun aktivasyon tesir kesiti: σ1
- Ürünün bozunum sabiti: λ2
- Ürünün bir kez daha nötronla yaptığı etkileşerek yaptığı aktivasyon
tesir kesiti: σ2
Nötron aktivasyon ürün hesaplamaları
Kararlı (stabil) elementlerin çoğu izotoplarının çekirdekleri termal nötronla
etkileşmelerinin tesir kesitleri tablolar halinde bulunmaktadır. Buna ek olarak
nötronlar ışınlanması sonucunda oluşan radyoaktif izotoplar için de nötron
reaksiyon tesir kesitleri vardır.
Keza termal nötron enerjisinin üstündeki rezonans enerji aralığında aktivasyon
tesir kesitleri çoğu izotoplar için bulunmaktadır. Ama tamda rezonansın
oluştuğu enerjide tesir kesiti bulunmamaktadır. Çünkü rezonans bölgesinin her
enerji değerine ait tesir kesit değerleri tam olarak bilinmemekte olup bölgesel
olarak listelerde yer almaktadır.
Örneğin;

(21+16) : termal nötronlarla 60mCo aktivasyon ürününü oluşturmak için hedef Co-59
‘un termal tesir kesiti 21 barn, 60Co ürününü oluşturmak için tesir kesiti 16 barn dır.

(39+35): ilk rezonans enerjisinde (132 keV) metastabil ve taban durumdaki Co-60
ürünü oluşturmak için tesir kesit değerleri sırasıyla 39 barn ve 35 barn dır.
Co-59 için nötron enerjisine göre aktivasyon tesir kesitleri grafiği
Yüklü Parçacık Aktivasyonu

Nötronların dışında hedefi yüklü parçacıklar ile ışınlanabilir. Bu tür

reaksiyonların tesir kesitleri mili barnlar civarındadır. Bu reaksiyonlar
yüklü parçacık hızlandırıcıları ile gerçekleştirilmektedir. Hızlandırıcıların
hedefteki akım değerleri mikro veya mili amperler seviyesindedir.
Aktivasyon ürünlerinin üretimini hesaplamak için hedefteki akımı
saniyedeki hızlandırılan parçacık sayısına döndürmek gereklidir.
Tıbbi İzotop Reaksiyonları
Nükleer tıpta kullanılan ve (n,gamma) reaksiyonu ile üretilen bazı
reaksiyonlar aşağıdadır.

Cr-51 kırmız kan hücrelerini etiketlemek için kullanılırken Tc-99m in üreteci

olan Mo-99 nükleer tıp alanında oldukça yaygın olarak kullanılır. Xe-133 ise
akciğer çalışmalarında kullanılmaktadır.
Medikal (tıbbi) izotoplar hızlandırılan proton, döteron, 3He, 4He gibi
parçacıkların hedef üzerine gönderilmesiyle de üretilebilir. Hızlandırılan
parçacıkların enerjisi (5-30 MeV) reaksiyonun eşi k enerjisinin üstünde (hedef
atomunun Coulomb itme kuvvetlerini yenmek için) olmalıdır.

Flor-18 Pozitron Emisyon Tomografi (PET) görüntülemede işaretleme

radyofarmasötiği olarak kullanılmaktadır. Ga-67 daha çok yumuşak doku
tümöründe kullanılmaktadır.
İstenilen radyoizotop, bir nükleer reaksiyonun ürününün endirek olarak
radyoaktif dönüşümü ile elde edilebilir. Örnek olarak, pozitron kaynağı
olarak Iyot-123 üretimi için

Medikal amaçlı çoğu radyofarmasötiklerin üretiminde kullanılan

radyoizotopların üretimi cyclotronlarda yapılmaktadır.
İki en yaygın kullanılan PET izotopunun (C-11, F-18) reaksiyonları

Bu radyoizotopların üretiminde kullanılan reaksiyonların tesir kesitleri

aşağıda gösterilmektedir.