ΓΝΩΣΤΟ Β΄ΟΛΑ!!

Παληογιάννη Β.
ΛΥΣΙΟΥ ὙΠΕΡ ΜΑΝΤΙΘΕΟΥ
Προοίμιο (§§1-3)
Μετάφραση
1. Εάν δεν γνώριζα καλά, κύριοι βουλευτές, ότι οι κατήγοροι θέλουν να με βλάψουν με κάθε
τρόπο, θα τους χρωστούσα μεγάλη ευγνωμοσύνη γι’ αυτήν την κατηγορία γιατί νομίζω ότι για
όσους έχουν συκοφαντηθεί άδικα αυτοί είναι αίτιοι πολύ μεγάλων αγαθών, οι οποίοι τους
αναγκάζουν να λογοδοτήσουν για τις πράξεις της ζωής τους.
2. Γιατί εγώ έχω τόσο μεγάλη εμπιστοσύνη στον εαυτό μου, ώστε ελπίζω ότι και αν κάποιος
τυχαίνει να διάκειται απέναντί μου με αντιπάθεια, όταν με ακούσει να μιλάω για τις πράξεις της
ζωής μου, θα αλλάξει γνώμη και θα με θεωρήσει πολύ καλύτερο στο μέλλον.
3. Έχω λοιπόν την αξίωση, κύριοι βουλευτές, αν σας αποδείξω μόνο αυτό, ότι δηλαδή διάκειμαι
φιλικά προς το παρόν (δημοκρατικό) πολίτευμα και ότι έχω αναγκαστεί να μετέχω στους ίδιους
κινδύνους μαζί σας, να μη έχω ακόμη καμιά ωφέλεια, εάν όμως γίνει φανερό ότι έχω ζήσει
μετρημένα και στις άλλες μου πράξεις και πολύ διαφορετικά από τη φήμη και αντίθετα από τους
ισχυρισμούς των εχθρών μου, σας παρακαλώ να επικυρώσετε την εκλογή μου και να θεωρήσετε
ότι αυτοί είναι μοχθηροί. Πρώτα λοιπόν θα αποδείξω ότι δεν ήμουν ιππέας, ούτε ζούσα στην πόλη
κατά την περίοδο των Τριάκοντα, ούτε έλαβα μέρος στο τότε πολίτευμα.
Eρμηνευτικά Σχόλια
Ο Μαντίθεος ήταν Αθηναίος πολίτης που είχε εκλεγεί με κλήρο βουλευτής. Η βουλή των 500
ήταν η ανώτατη διοικητική αρχή της Αθήνας. Προετοίμαζε τα νομοσχέδια για την εκκλησία του
δήμου, μεριμνούσε για τα πολεμικά ζητήματα, φρόντιζε για την εφαρμογή των νόμων τους οποίους
ψήφιζε η εκκλησία του δήμου, είχε ορισμένες δικαστικές αρμοδιότητες κ.α..
Ο Μαντίθεος κατηγορήθηκε από κάποιους ότι είχε υπηρετήσει ως ιππέας κατά την περίοδο των
Τριάκοντα Τυράννων (404-403 πΧ). Οι ιππείς ήταν μέλη των ανωτέρων κοινωνικών και
οικονομικών τάξεων. Το ιππικό μετείχε στον πόλεμο, όμως είχε σημαντικό ρόλο και σε περίοδο
ειρήνης, καθώς ήταν ιδιαίτερη τιμή η εμφάνιση στις γιορτές με εκπαιδευόμενα άλογα και άρτιο
εξοπλισμό. Το γεγονός αυτό, όπως και το ότι σε περίοδο πολέμου η θητεία ήταν λιγότερο
επικίνδυνη, ωθούσε τους νέους ευγενείς να αναζητούν συμμετοχή στο ιππικό.
Οι ιππείς την εποχή εκείνη θεωρούνταν εχθροί του δημοκρατικού πολιτεύματος, γιατί υπήρξαν
όργανα της αυταρχικής εξουσίας των τριάκοντα. Οι τριάκοντα τύραννοι ήταν οι πιο φανατικοί
οπαδοί του ολιγαρχικού κόμματος, που μετά την επικράτηση των Σπαρτιατών στον
Πελοποννησιακό πόλεμο εκμεταλλεύτηκαν τη συμφορά της Αθήνας, εξασφάλισαν την
εμπιστοσύνη των νικητών και έχοντας την προστασία στρατιωτικής φρουράς κυβέρνησαν με
ιδιαίτερη σκληρότητα εξοντώνοντας τους πολιτικούς τους αντίπαλους, προχωρώντας σε δημεύσεις
περιουσιών και εξορίζοντας τους μισούς σχεδόν Αθηναίους. Έτσι ο Μαντίθεος υφίσταται η νόμιμη
δοκιμασία μπροστά στη βουλή του προηγούμενου έτους. Για να εγκριθεί από τη βουλή η εκλογή
του έπρεπε να περάσει από αυστηρό έλεγχο της ζωής και του ήθους του.
Όσοι εκλέγονταν βουλευτές ή γενικά προορίζονταν να καταλάβουν ανώτερα αξιώματα στην
πόλη της Αθήνας, υποβάλλονταν σε έναν αυστηρό έλεγχο που λεγόταν δοκιμασία. Οι μέλλοντες
άρχοντες εξετάζονταν αν ήταν γνήσιοι Αθηναίοι πολίτες, αν είχαν τη νόμιμη ηλικία, αν είχαν
εκπληρώσει τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις, αν είχαν εκτελέσει τα καθήκοντά τους απέναντι
στους γονείς και στους θεούς και γενικά αν το ήθος και ο τρόπος ζωής τους ήταν άμεμπτος.
Για τους νέους βουλευτές η δοκιμασία αυτή γινόταν μπροστά στη βουλή του προηγούμενου
έτους. Αν το αποτέλεσμα της δοκιμασίας ήταν ευνοϊκό για τον ελεγχόμενο βουλευτή, τότε
επικυρωνόταν η εκλογή του. Στην περίπτωση που το αποτέλεσμα της δοκιμασίας ήταν σε βάρος
του ελεγχόμενου βουλευτή, τότε ακυρωνόταν η εκλογή του.
1
1.Στόχοι προοιμίου.
Σκοπός του ρήτορα στο προοίμιο είναι α) η πρόσεξις (προσοχή), δηλ. να προκαλέσει την
προσοχή των δικαστών, β) η εὒνοια, δηλ να δημιουργήσει κλίμα ευνοϊκό για τον εαυτό του και
δυσμενές για τον αντίπαλο και γ) η εὐμάθεια (κατατόπιση) δηλ. να κατατοπίσει τους δικαστές για
την εκδικαζόμενη υπόθεση.
2. Επίτευξη στόχων του προοιμίου
α) Πρόσεξις:
 εἰ μή συνῄδη….πολλήν ἂν αυτοῖς χάριν εἶχον ταύτης τῆς κατηγορίας
 τούτους εἶναι μεγίστων ἀγαθῶν αἰτίους
Η πρόσεξις πραγματώνεται με το στοιχείο της πρωτοτυπίας και του εντυπωσιαασμού που
επιτυγχάνεται με κάτι το πρωτοφανές, με μία παραδοξότητα: Ο Μαντίθεος δηλώνει ότι κάτω από
ορισμένες προϋποθέσεις θα ήταν ευγνώμων στους κατηγόρους του, καθώς τον αναγκάζουν να
λογοδοτήσει για τις πράξεις του! Με τον τρόπο αυτό (Σχήμα παρά προσδοκίαν) ο ρήτορας κεντρίζει
το ενδιαφέρον και κερδίζει την πρόσεξιν των ακροατών, γιατί το σύνηθες είναι ο κατηγορούμενος
να διακατέχεται από εχθρικά συναισθήματα προς τον κατήγορο και όχι να τον ευγνωμονεί, έστω
και υπό προϋποθέσεις. Επίσης όμως αποδεικνύει τη χρηστότητα του ήθους του (αὐτούς
ἀναγκάζωσι εἰς ἒλεγχον ...καταστῆναι), εφόσον δηλώνει ότι δε φοβάται να μιλήσει για τη ζωή του.
β) Εύνοια:
 βουλομένοις ἐκ παντός τρόπου κακῶς ἐμέ ποιεῖν
 τοῖς ἀδίκως διαβεβλημένοις
 σφόδρα ἐμαυτῷ πιστεύω
 εὒνους εἰμί τοῖς καθεστηκόσι πράγμασι
 περὶ τὰ ἂλλα μετρίως βεβιωκώς
Ο Μαντίθεος κερδίζει τη συμπάθεια των ακροατών παρουσιάζοντας τον εαυτό του ως αθώο
θύμα της κακίας των αντιπάλων του. Ο ίδιος είναι θύμα συκοφαντίας, της κοινωνικής πληγής που
τόσο είχε ταλαιπωρήσει τους Αθηναίους. Στη συνέχεια θα προσπαθήσει να ταυτιστεί με το
ακροατήριο του, υποσχόμενος να αποδείξει ότι διάκειται ευνοϊκά προς την υπάρχουσα πολιτική
κατάσταση (δημοκρατία) και ότι μετείχε στους ίδιους αγώνες με τους δημοκρατικούς συμπολίτες
του. Έτσι αφού αναφερθεί στο ήθος και στους αγώνες του για τη δημοκρατία στους δύσκολους για
την Αθήνα καιρούς, πράγματα που συγκινούσαν ιδιαίτερα τους Αθηναίους, υπόσχεται να αποδείξει
ότι και στα υπόλοιπα θέματα του ιδιωτικού και δημόσιου βίου του είναι αψεγάδιαστος, ζούσε με
μέτρο και σύνεση και προτρέπει τους βουλευτές να εγκρίνουν τη βουλευτική του εκλογή. Το μέτρο
ήταν βασικό ιδανικό για τον αρχαίο Έλληνα που απέφευγε καθετί ακραίο ακόμα και στην τέχνη ή
τη λογοτεχνία του. Το ιδανικό αυτό προσδιοριζόταν με την παροιμιακή έκφραση μηδέν άγαν.
γ) Ευμάθεια:
 οὐχ ἵππευον
 οὐδ’ ἐπεδήμουν ἐπί τῶν τριάκοντα
 οὐδέ μετέσχον τῆς τότε πολιτείας
Η τελευταία περίοδος του συγκεκριμένου προοιμίου αποτελεί την πρόθεση. Με την πρόθεση ο
Μαντίθεος διευκρινίζει ποιο θα είναι το περιεχόμενο του λόγου του. Η κατηγορία σε βάρος του
ήταν ότι διετέλεσε ιππέας την εποχή των Τριάκοντα. Ο Μαντιθεος δε θα σταθεί μόνο σ’ αυτό αλλά
θα αποδείξει ότι ούτε καν βρισκόταν στην πόλη την εποχή των Τριάκοντα και ούτε είχε ενεργό
συμμετοχή στο τότε πολίτευμα.
3. Ρητορικά ήθη
α) Ήθος Μαντιθέου:
 σεβασμός στο θεσμό της δοκιμασίας και στο ρόλο των βουλευτών
 πίστη στο δημοκρατικό πολίτευμα
 ενάρετος στον ιδιωτικό και στον δημόσιο βίο, καθώς έζησε σύμφωνα με το μέτρο
 αισιόδοξος για την έκβαση της υπόθεσης
 θύμα άδικων συκοφαντιών
2
β) Ήθος αντιπάλων: επιβουλεύονται τους ενάρετους πολίτες, κακόβουλοι (χωρίς να
παρουσιάζεται κάποιο συγκεκριμένο κίνητρο που υποκινεί τέτοια συμπεριφορά).
γ) Ήθος ακροατών: κάποιοι μπορεί να είναι αρνητικά προδιατεθειμένοι προς τον Μαντίθεο, όταν
όμως αποδείξει το ήθος του θα αλλάξουν γνώμη. Επίσης αναδεικνύει τα δημοκρατικά φρονήματα
των βουλευτών, αναφέροντας τους κινδύνους που είχαν διατρέξει για την προστασία της
δημοκρατίας.
§3 ἀξιῶ δέ… μηδέν πώ μοί πλέον εἶναι …φαίνωμαι…δέομαι ὑμῶν… εἶναι: Η παρ. 3
δομείται βάσει δύο υποθετικών λόγων: α) ἐάν τοῦτο μόνον…πράγμασι → μηδέν πώ μοι πλέον
εἶναι β) εάν δε φαίνωμαι…τῶν ἐχθρῶν → ἐμέ μέν δοκιμάζειν, τούτους δε ἡγεῖσθαι χείρους εἶναι.
Σύμφωνα με την πρώτη υπόθεση ο Μαντίθεος δεν έχει καμία αξίωση από τη Βουλή αν το μόνο
που θα καταφέρει είναι να αποκρούσει την κατηγορία, δηλαδή δεν απαιτεί κανένα κέρδος αν πείσει
μόνο για το ότι δεν ήταν ιππέας την εποχή των Τριάκοντα. Αν όμως αποδείξει ότι ολόκληρη τη ζωή
του μέχρι τώρα τη διέπει το μέτρο (μετρίως βεβιωκώς) και ότι γενικά είναι αντίθετη από τις φήμες
και τους ισχυρισμούς που διαδίδουν οι αντίπαλοί του, τότε παρακαλεί από τη μία να επικυρώσουν
οι βουλευτές την εκλογή του, αφοί πληροί όλες τις προϋποθέσεις που εξετάζει η δοκιμασία, και από
την άλλη να θεωρήσουν τους κατηγόρους του κακοήθεις. Επίσης ας σημειωθεί ότι η χρήση των
ρημάτων ἀξιῶ (απαιτητικό) και δέομαι (σεμνό) είναι πολύ επιτυχημένη. Η αξίωση του Μαντίθεου
να μην εγκριθεί η βουλευτική εκλογή του μόνο με την αποδεδειγμένη πίστη στο δημοκρατικό
πολίτευμα καταδεικνύει το σεβασμό του για το θεσμό της δοκιμασίας. Η παράκλησή του τέλος και
όχι η αξίωσή του προς τους βουλευτές να εγκρίνουν την εκλογή του και να σχηματίσουν τη δέουσα
εικόνα για τους κατηγόρους του, εφόσον αποδείξει και το μετρίως βεβιωκώς, αποτελεί δείγμα
σεβασμού προς τη Βουλή και προϊδεάζει ανάλογα τους βουλευτές.
Ερμηνευτικές ερωτήσεις
1.«χάριν εἶχον»: Ποια εντύπωση επιθυμεί να δημιουργήσει ο ομιλητής;
2. «ἡγοῦμαι γαρ…αιτίους»: Τι παράδοξο υπάρχει στη φράση αυτή;
3.Ποιος ήταν ο ρόλος της βουλής την εποχή του Λυσία;
4. Ποια σημεία του προοιμίου επιβεβαιώνουν την αντίληψη του ομιλητή για τη μεταστροφή της
γνώμης των βουλευτών;
5. «ἀξιῶ δε…πολιτείας»: Ποια είναι η θέση του χωρίου στη δομή του λόγου;
6. «ουδ’, ουδέ»: Ποια είναι η σημασία τους στη λειτουργία του λόγου;
7. Τα ρητορικά ήθη διακρίνονται: α) στο ήθος του λέγοντος (είναι η επιδίωξη του λέγοντος να
εξυψώσει τον εαυτό του) β) στο ήθος του ακροατή (είναι η επιδίωξη του λέγοντος να εξυψώσει
τους ακροατές του) γ) στο ήθος του αντιπάλου (είναι η επιδίωξη του λέγοντος να μειώσει τον
αντίπαλό του). Να εντοπίσετε και να αναλύσετε τα ρητορικά ήθη στο προοίμιο του λόγου.
8. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, οι γενικότεροι σκοποί που εξυπηρετεί το προοίμιο του
δικανικού λόγου είναι η εύνοια, η προσοχή και η κατατόπιση του ακροατηρίου. Να εντοπίσετε τα
συγκεκριμένα στοιχεία του κειμένου που αναφέρονται σ’ αυτούς τους σκοπούς.
Λεξιλογικές ασκήσεις
1.Να γράψετε στα νέα ελληνικά πέντε ουσιαστικά και επίθετα με β΄ συνθετικό το πράττω και
παραγωγικές καταλήξεις –ος, -ία, -τος, -η.
2.Να γράψετε στην αρχαία ελληνική από ένα συνώνυμο για τις παρακάτω λέξεις: πράττω, βιῶ,
ἡγοῦμαι, φαίνομαι, δέομαι
3.Να βρείτε τα αντίθετα των λέξεων: ἀδίκως, εὒνους, μετέχω, κακῶς ποιῶ τινα, αἠδῶς.
4. Να σχηματίσετε παράγωγα με το β’ συνθετικό των ακολούθων λέξεων: εὒνους, ἀποφέρω,
διαβάλλω, σύνοιδα, μετέχω.
5. Να γράψετε 10 ομόρριζα της νέας ελληνικής, απλά ή σύνθετα, από τις ρίζες των λέξεων :
συνῄδη (ειδ,ιδ), διαβεβλημένοις (βαλ, βολ, βλη, βελ) φαίνωμαι (φα, φαν), καταστῆναι (στη, στα),
τυγχάνει (τυχ, τευχ), ἀποφέρω (φερ, φορ, φωρ).
3
Διήγηση-Απόδειξη (§§ 4-8)

Μετάφραση
4. Ο πατέρας δηλαδή πριν από την καταστροφή στον Ελλήσποντο μας έστειλε προς το Σάτυρο,
το βασιλιά του Πόντου, για να ζήσουμε κοντά του και ούτε ήμαστε στην πατρίδα μας όταν
γκρεμίζονταν τα τείχη ούτε όταν άλλαζε το πολίτευμα, αλλά επιστρέψαμε πέντε μέρες νωρίτερα
προτού κατέβουν στον Πειραιά αυτοί που εξορμούσαν από τη Φυλή.
5. Και πράγματι ούτε ήταν φυσικό εμείς, μιας και είχαμε έλθει σε τέτοια χρονική περίοδο, να
θέλουμε να συμμετέχουμε σε ξένους κινδύνους ούτε εκείνοι φαίνονται να είχαν τέτοια γνώμη ώστε
να παρέχουν αξιώματα στη διοίκηση του πολιτεύματος και σ’ αυτούς που ήταν μακριά από την
πατρίδα τους και σ’ αυτούς και δε διέπραξαν κανένα αδίκημα, αλλά αντίθετα στερούσαν από τα
πολιτικά δικαιώματα και εκείνους που μαζί τους κατέλυσαν τη δημοκρατία.
6. Και έπειτα βέβαια είναι ανόητο να ερευνά κανείς αυτούς που υπηρέτησαν ως ιππείς από την
αναγραφή στην πινακίδα. Γιατί σ’ αυτήν δεν υπάρχουν πολλοί απ αυτούς που παραδέχονται ότι
ήταν ιππείς, ενώ είναι καταγραμμένοι μερικοί από εκείνους που είχαν φύγει από την πατρίδα.
Εκείνη όμως είναι η μεγαλύτερη απόδειξη όταν δηλαδή ξαναγυρίσατε στην πατρίδα, αποφασίσατε
με ψηφοφορία να σας παραδώσουν οι φύλαρχοι κατάλογο των ιππέων για να εισπράξετε πίσω από
αυτούς τα χρηματικά επιδόματα.
7. Κανένας λοιπόν δεν θα μπορούσε να αποδείξει ούτε ότι εγώ αναφέρθηκα από τους
φύλαρχους, ούτε ότι παραδόθηκα στους συνδίκους ούτε ότι κατέβαλα το χρηματικό επίδομα. Και
όμως είναι εύκολο σε όλους να κατανοήσουν αυτό, ότι δηλαδή οι φύλαρχοι ήταν υποχρεωμένοι οι
ίδιοι να πληρώνουν το ποσό, αν δεν ανέφεραν αυτούς που είχαν πάρει το χρηματικό επίδομα.
Επομένως πολύ πιο δίκαια θα μπορούσατε να πιστεύετε σ’ εκείνους τους καταλόγους (των
φυλάρχων) παρά σ’ αυτές (τις πινακίδες) γιατί από αυτές (τις πινακίδες) ήταν εύκολο σ’ όποιον
ήθελε να σβήσει το όνομά του ενώ σ’ εκείνους (τους καταλόγους των φυλάρχων) ήταν υποχρεωτικό
να αναφερθούν από τους φυλάρχους εκείνοι που υπηρέτησαν ως ιππείς.
8. Κι ακόμη, κύριοι βουλευτές, αν βέβαια είχα υπηρετήσει ως ιππέας, δε θα το αρνιόμουν με
επιμονή σαν να είχα κάνει κάτι φοβερό, αλλά θα είχα την αξίωση να επικυρώσετε την εκλογή μου,
αν θα αποδείκνυα ότι κανένας από τους πολίτες δεν κακοποιήθηκε από μένα. Και βλέπω ότι και
σεις έχετε αυτή τη γνώμη και ότι πολλοί από εκείνους που τότε υπηρέτησαν ως ιππείς είναι
βουλευτές και πολλοί από αυτούς έχουν εκλεγεί στρατηγοί και ίππαρχοι. Επομένως να θεωρείται
ότι δεν κάνω αυτή την απολογία για κανέναν άλλο λόγο, παρά γιατί τόλμησαν ολοφάνερα να πουν
ψέματα εναντίον μου.
Στις παρ. 4-5 ο Μαντίθεος προσπαθεί να αποδείξει ότι δεν ήταν στην πόλη την εποχή των
Τριάκοντα (οὐδ’ ἐπεδήμουν ἐπί τῶν τριάκοντα) και ότι δε μετείχε στο καθεστώς τους (οὐδὲ
μετέσχον τῆς τότε πολιτείας)
α) Πρώτο επιχείρημα (παρ. 4)
Ο Μαντίθεος υποστηρίζει ότι πριν ακόμη από την πανωλεθρία των Αθηναίων στους Αιγός
Ποταμούς το 405 π.Χ., ένα έτος δηλ. πριν από την υποταγή της Αθήνας στους Σπαρτιάτες, ο
πατέρας του έστειλε και τα δύο παιδιά του στο φίλο του και φιλέλληνα βασιλιά του Πόντου
Σάτυρο. Εκεί ο Μαντίθεος και ο αδελφός του ασχολούνταν με το εμπόριο του σιταριού, που
έστελναν από τον Πόντο στην Αθήνα.
Όταν λοιπόν γκρεμίζονταν το 404 πΧ με διαταγή του Λυσάνδρου τα μακρά τείχη που συνέδεαν
την Αθήνα με τον Πειραιά και με την εγκαθίδρυση των τριάκοντα η δημοκρατία μεταβαλλόταν σε
ολιγαρχία, ο Μαντίθεος και ο αδερφός του βρισκόταν μακριά από την πατρίδα τους.
Η επιστροφή του Μαντιθέου στην Αθήνα έγινε πέντε μέρες πριν την επιστροφή των εξόριστων
δημοκρατικών από τη Θήβα, όπου είχαν καταφύγει μετά την εκδίωξή τους από τους τριάκοντα και
την εξόρμησή τους από τη Φυλή, οχυρό φρούριο ΝΔ της Πάρνηθας, στη Μουνιχία, οχυρό του
Πειραιά, με αρχηγό το Θρασύβουλο. Από τη Μουνιχία ο Θρασύβουλος με χίλιους περίπου οπαδούς
αντιμετώπισε με επιτυχία τις επιθέσεις των τριάκοντα και το σπαρτιατικό αποκλεισμό και πέτυχε
4
την κατάλυση του τυραννικού καθεστώτος το 403 π.Χ. Προσπαθεί λοιπόν ο Μαντίθεος να
δημιουργήσει στους βουλευτές την εντύπωση μιας κοινής πορείας με την ομάδα του Θρασύβουλου,
ίσως και πιθανής επαφής μαζί τους, για να ισχυροποιήσει το δημοκρατικό του προφίλ.
Συμπέρασμα: Η επιστροφή του Μαντιθέου γίνεται σε μια περίοδο δύσκολη για τους τριάκοντα
λόγω της αντίδρασης των δημοκρατικών. Ήταν λογικό επομένως ο Μαντίθεος με την επιστροφή
του να μην επιθυμεί καμία συμμετοχή στη διακυβέρνηση του ολιγαρχικού πολιτεύματος και στους
κινδύνους που διέτρεχαν οι τριάκοντα.
β) Δεύτερο επιχείρημα (παρ. 5)
Οι Τριάκοντα δεν εμπιστεύονταν πολίτες που έλειπαν εκείνη την εποχή από την Αθήνα, αφού
αυτοί που είχαν φύγει ήταν κυρίως δημοκρατικοί, επομένως αρνητικοί για το καθεστώς τους.
Πολλές φορές μάλιστα περιφρονούσαν και στερούσαν από τα πολιτικά τους δικαιώματα ακόμη και
εκείνους μαζί με τους οποίους κατέλυσαν το δημοκρατικό πολίτευμα. Είναι χαρακτηριστικό το
παράδειγμα του μετριοπαθούς τυράννου Θηραμένη, τον οποίο δε δίστασε να οδηγήσει σε θάνατο
καταγγέλοντάς τον ως προδότη του καθεστώτος ο φίλος του Κριτίας, ένας από τους σκληρότερους
τυράννους, γιατί επέκρινε την πολιτική τρομοκρατίας που εφάρμοζε. Επίσης τακτική των
Τριάκοντα ήταν να εμπλέκουν πολίτες στα εγκλήματά τους, ώστε να αποκτούν υποστηρικτές, οι
οποίοι δε θα επιθυμούσαν την ανατροπή του καθεστώτος από το φόβο της τιμωρίας. Ο Μαντίθεος
δεν είχε εμπλακεί σε κανενός είδους εγκληματική δραστηριότητα, επομένως δεν θα μπορούσε να
θεωρηθεί συνεργάτης των τυράννων.
Κριτική: Το επιχείρημα αποτελεί ενθύμημα και δεν οδηγεί σε ασφαλές συμπέρασμα. Όσα
ισχυρίζεται ο Μαντίθεος μπορεί να ισχύουν, ενδέχεται όμως να αποσιωπάται το ότι:
 ο χρόνος της επανόδου του συμπίπτει με την περίοδο κατά την οποία οι τύραννοι
χρειάζονταν τη μεγαλύτερη δυνατή βοήθεια και επομένως θα ήταν ευπρόσδεκτη οποιαδήποτε
ενίσχυση
 καθώς ήταν νέος με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα κοινά (όπως θα φανεί και στη συνέχεια του
λόγου του) είναι δύσκολο να μην ανέπτυξε δραστηριότητα υπέρ της μιας ή της άλλης πλευράς,
καθώς επέστρεψε σε μια τόσο κρίσιμη περίοδο για την πόλη του
Στις παρ. 6-8 ο Μαντίθεος επιχειρεί να ανασκευάσει τη σημαντικότερη κατηγορία, ότι δηλαδή
διετέλεσε ιππέας την εποχή των Τριάκοντα
Τρίτο επιχείρημα (παρ. 6)
Μετά την κατάλυση του τυραννικού καθεστώτος στην Αθήνα πολλοί δημοκρατικοί Αθηναίοι
θέλησαν να πάρουν εκδίκηση για όσα δεινά είχαν υποστεί από τους ολιγαρχικούς κατά τη διάρκεια
της διακυβέρνησής τους. Ο φθόνος και το μίσος λοιπόν των δημοκρατικών για τους τριάκοντα και
τους οπαδούς τους οδηγεί κάποιον Αθηναίο στην κατηγορία κατά του Μαντίθεου, που είχε
αριστοκρατικά φρονήματα.
Ο κατήγορος ελπίζει στην καταδίκη του Μαντιθέου και στην ακύρωση της βουλευτικής του
εκλογής, γιατί κατά την περίοδο των τριάκοντα υπηρέτησε ως ιππέας. Η κατηγορία αυτή στηρίζεται
στο γεγονός ότι το όνομα του Μαντιθέου ήταν γραμμένο στις ξύλινες πινακίδες, στις οποίες είχαν
αναγραφεί τα ονόματα όλων εκείνων που υπηρέτησαν ως ιππείς την περίοδο των τριάκοντα. Ο
Μαντίθεος, λοιπόν, υποστηρίζει ότι το σανίδιο είναι αναξιόπιστη μαρτυρία αφού σ’ αυτό:
 δεν αναγράφονται ονόματα ανθρώπων που ομολογούν ότι ήταν ιππείς
 αναγράφονται ονόματα πολιτών που δεν βρίσκονταν καν στην πόλη
Κριτική: Ο Μαντίθεος προσπαθεί να μειώσει (εὒηθες) το ισχυρότερο αποδεικτικό επιχείρημα των
αντιπάλων του. Καθώς το σανίδιο ήταν εκτεθειμένο σε δημόσιο χώρο, εύκολα θα μπορούσε
κάποιος να το παραποιήσει. Παρατηρούμε ότι ο Μαντίθεος δεν αμφισβητεί ότι το όνομά του
αναγράφεται στο σανίδιο αλλά ελαχιστοποιεί τη σημασία του γεγονότος. Το συγκεκριμένο
επιχείρημα είναι λογικό, όχι όμως απολύτως πειστικό καθώς: ίσως κάποιοι από αυτούς που
συμπεριλαμβάνονταν στην πινακίδα να μην είχαν υπηρετήσει ως ιππείς, αυτό δεν ισχύει όμως για
όλους.
5
Τέταρτο επιχείρημα (παρ. 7)
Για το Μαντίθεο δεν έγινε καμία αναφορά από τους συνδίκους, τους συνηγόρους του δημοσίου
και κυρίως το όνομά του δεν βρισκόταν στον κατάλογο των φυλάρχων στον οποίο αναγράφονταν
υποχρεωτικά όλοι όσοι είχαν χρηματίσει ιππείς, προκειμένου να γίνει η είσπραξη της χρηματικής
επιχορήγησης που τους είχε δοθεί. Οι εγγραφόμενοι από τη βουλή ιππείς έπαιρναν από το δημόσιο
ένα χρηματικό ποσό, το οποίο επέστρεφαν μέσω των φυλάρχων, αν εκλέγονταν άλλοι στη θέση
τους. Όταν καταλύθηκε το τυραννικό καθεστώς στην Αθήνα, διαλύθηκε και το σώμα των ιππέων.
Οι ιππείς τότε έπρεπε να επιστρέψουν την επιχορήγηση που είχαν πάρει. Οι κατάλογοι αυτοί των
φυλάρχων θεωρούνταν επίσημα έγγραφα που παραδίδονταν στη βουλή και έτσι αποκλειόταν κάθε
αλλοίωσή τους. Η σύνταξη τους γινόταν με πολλή προσοχή και υπευθυνότητα, γιατί υπήρχε
κίνδυνος να πληρώσουν οι ίδιοι οι φύλαρχοι με δικά τους χρήματα τα οφειλόμενα επιδόματα των
ιππέων που θα παρέλειπαν στους καταλόγους.
Συμπέρασμα: Ο ίδιος δεν ήταν ιππέας αφού το όνομα του δεν είναι εγγεγραμμένο στους
καταλόγους των φυλάρχων.
Κριτική: Ο Μαντίθεος θεωρεί πολύ ισχυρό αποδεικτικό στοιχείο (ἔλεγχος μέγιστος) την
επιστροφή του επιδόματος από τους ιππείς. Η θέση του ενισχύεται με την αποφατική συμπλοκή
(οὒτ’ ἀπενεχθέντα ὑπὸ τῶν φυλάρχων οὒτε παραδοθέντα τοῖς συνδίκοις οὒτε κατάστασιν
καταβαλόντα). Και αυτό το επιχείρημα αποτελεί ενθύμημα αφού το ότι απουσίαζε το όνομά του
από τους καταλόγους των φυλάρχων δεν αποδεικνύει απαραίτητα ότι δεν υπήρξε ιππέας, καθώς θα
μπορούσε να είχε συμμετοχή στο ιππικό με δικά του έξοδα ως εθελοντής, από τη στιγμή μάλιστα
που ήταν γόνος εύπορης οικογένειας.
Πέμπτο επιχείρημα (παρ.8)
Ο Μαντίθεος γνωρίζει καλά ότι δεν μπορεί να ανατρέψει την κατηγορία στηριζόμενος σε μια
δεδομένη στάση του υπέρ της δημοκρατίας τη συγκεκριμένη περίοδο. Γι’ αυτό επιλέγει δείχνοντας
την ευφυία του, ως γραμμή υπεράσπισής του, κατ’ αρχήν τη μη συμμετοχή και αργότερα στην
υποθετική περίπτωση συμμετοχής (υποθετικός λόγος του μη πραγματικού), τη μη κακοποίηση των
πολιτών. Υποστηρίζει λοιπόν ότι:
Αν είχε υπάρξει ιππέας (εἴπερ ἳππευσα)
 Δε θα το αρνούνταν σαν να είχε κάνει κάτι κακό (οὒκ ἂν ἦν ἔξαρνος)
 Θα είχε την αξίωση να επικυρωθεί η εκλογή του (ἠξίουν δοκιμάζεσθαι)
 Αν αποδείκνυε ότι κανένας συμπολίτης του δεν κακοποιήθηκε από τον ίδιο (οὐδείς ὑπ’
εμοῦ τῶν πολιτῶν κακῶς πέπονθε)
Στη συνέχεια δεσμεύει τους βουλευτές λέγοντας ότι έχουν την ίδια γνώμη με αυτόν, αφού στο
παρελθόν έχουν επικυρώσει την εκλογή σε αξιώματα ανθρώπων που δεν αρνήθηκαν ότι ήταν
ιππείς.
Κριτική: Το πέμπτο επιχείρημα αν και στηρίζεται σε υποθετικό συλλογισμό, είναι πάρα πολύ
ισχυρό. Η συμμετοχή στο σώμα των ιππέων δεν ήταν κατακριτέα αυτή καθεαυτή. Αυτό που θα
ήταν αξιόμεμπτο είναι η εκμετάλλευση του συγκεκριμένου αξιώματος για τη διάπραξη
εγκλημάτων. Όμως στο πλέγμα των κατηγοριών δεν υπάρχει καμιά συγκεκριμένη καταγγελία σε
βάρος του Μαντιθέου, ότι έβλαψε κάποιο συμπολίτη του. Εξάλλου, η ακύρωση της εκλογής του θα
σήμαινε αδικαιολόγητη μεροληψία και αδικία σε βάρος του από τη στιγμή που πολλοί πρώην ιππείς
είχαν χειροτονηθεί βουλευτές, στρατηγοί και ίππαρχοι. Αν ακυρωνόταν η εκλογή του Μαντιθέου,
το σωστό θα ήταν να ακυρωθεί και η εκλογή όλων αυτών των ανθρώπων.
1. Τι σημαίνει «σανίδιον» και «κατάστασις» και ποιο ρόλο είχαν στην αρχαία Αθήνα;
2. Ο Μαντίθεος χαρακτηρίζει την εγγραφή στο «σανίδιον» ως μη αξιόπιστη. Πώς αιτιολογεί το
χαρακτηρισμό;
3. «ὣστε πολύ…πιστεύοιτε»: Σε ποιο συμπέρασμα καταλήγει ο ομιλητής; Να διατυπώσετε
αναλυτικά τα επιχειρήματά του.
4. «εἴπερ ἳππευσα»: Με ποια προϋπόθεση θα μπορούσε να αποτελεί εμπόδιο για την εκλογή του;
6
5. «ὣστε μηδέν…τὴν ἀπολογίαν του»: Να σχολιάσετε το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε ο
Μαντίθεος σε συνδυασμό με τα επιχειρήματα που χρησιμοποίησε.
6. Να εντοπίσετε τρεις μετοχές με τις οποίες ο Μαντίθεος απορρίπτει βασικά ενοχοποιητικά
στοιχεία β) Να κρίνετε την αποτελεσματικότητά τους.
7. Ποιο επιχείρημα θεωρείτε ισχυρότερο στις παρ. 4-8
1. Να βρείτε τα ομόρριζα των παρακάτω λέξεων: παρ. 4-6 σταθερός, εξαίρεση, ικέτης, δήμευση,
αλλοτρίωση, ανάστημα, εικασία, δήμευση, ικανός, δήμιος, αιρετικός παρ. 6-8 γράμμα, χρέος,
άγνωστος, διένεξη, βολή, ευχέρεια, συμβούλιο, ψηφίο, χρησμός, συμβούλιο, χειραψία, βολή,
περιφέρεια.
2. Να γράψετε 10 ομόρριζα της νέας ελληνικής, απλά ή σύνθετα, από τις ρίζες των λέξεων:
ἐξέπεμψε (πεμπ, πομπ), καθαιρουμένων (αιρε), ἤλθομεν (ερχ, ελευ, ει, ι) ἀπενεγκεῖν (φερ, φορ,
φαρ, ενεκ), χρωμένους (χρη), ἀνάβηθι (βαν, βη, βα)
3. Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της α’ στήλης με τις ομόρριζές τους στη β’ στήλη.
ἔχω ρήση
βιῶ ποίηση
ποιῶ φάσμα
λέγω βιώσιμος
φαίνομαι πράγμα
πράττω ευεξία
ρήμα
φανάρι
αβίωτος
σχεδόν
ποίημα
λέσχη
άπραγος
έξις
7
Μετάφραση
9. Γι’ αυτή, λοιπόν, την κατηγορία δε γνωρίζω γιατί πρέπει να λέω περισσότερα, μου φαίνεται
όμως, κύριοι βουλευτές ότι στους άλλους δικαστικούς αγώνες επιβάλλεται να απολογείται κάποιος
για αυτές μόνο τις κατηγορίες, στις δοκιμασίες όμως είναι δίκαιο να λογοδοτεί για όλη του τη ζωή.
Σας παρακαλώ, λοιπόν, να με ακούσετε ευνοϊκά. Και θα απολογηθώ όσο μπορώ πιο σύντομα.
10. Εγώ δηλαδή κατ’ αρχήν, αν και μου είχε απομείνει λίγη περιουσία εξαιτίας των συμφορών
και του πατέρα μου και της πόλης, πάντρεψα δύο αδελφές αφού έδωσα στην καθεμιά ως προίκα
τριάντα μνες και μοιράστηκα με τον αδελφό μου την περιουσία έτσι ώστε εκείνος να ομολογεί ότι
έχει μεγαλύτερο μέρος από ότι εγώ από την πατρική περιουσία και σε σχέση με όλους γενικά τους
άλλους έχω ζήσει έτσι, ώστε ποτέ μέχρι τώρα δεν έδωσα καμία αφορμή παραπόνου ούτε σε έναν.
11. Και τις ιδιωτικές μου λοιπόν υποθέσεις έτσι έχω ρυθμίσει, σχετικά όμως με τη δημόσια ζωή
μου νομίζω ότι είναι για μένα πολύ μεγάλη απόδειξη της τιμιότητάς μου ότι όσοι από τους
νεότερους συμβαίνει να περνούν τον καιρό τους στα ζάρια ή στα ποτά ή σε παρόμοιες ακολασίες,
όλους αυτούς θα τους δείτε να είναι αντίπαλοί μου και να κατασκευάζουν πάρα πολλούς μύθους για
μένα και να λένε ψέματα. Και όμως είναι φανερό ότι αν επιθυμούσαμε τα ίδια πράγματα δεν θα
είχαν για μένα μια τέτοια γνώμη.
12. Επιπλέον κύριοι βουλευτές, κανείς δε θα μπορούσε να αποδείξει ότι έχει γίνει εις βάρος μου
ούτε ατιμωτική ιδιωτική δίκη ούτε δημόσια δίκη ούτε μήνυση για δημόσια αδίκημα, και όμως
βλέπετε ότι άλλοι έχουν εμπλακεί πολλές φορές σε τέτοιους δικαστικούς αγώνες. Επιπλέον όσον
αφορά τις εκστρατείες και τους κινδύνους απέναντι στους εχθρούς, εξετάστε πώς συμπεριφέρομαι
στην πόλη.
13. Πρώτα πρώτα δηλαδή, όταν συνάψετε συμμαχία με τους Βοιωτούς και έπρεπε να τους
βοηθήσετε στην Αλίαρτο, αν και είχα καταγραφεί στον κατάλογο των ιππέων από τον Ορθόβουλο,
επειδή έβλεπα ότι για τους ιππείς όλοι νόμιζαν ότι έπρεπε να υπάρχει ασφάλεια, ενώ αντίθετα
θεωρούσαν ότι οι οπλίτες διέτρεχαν κίνδυνο, παρόλο που άλλοι κατατάχτηκαν στο ιππικό χωρίς να
υποβληθούν σε δοκιμασία κατά παράβαση του νόμου, εγώ αφού παρουσιάστηκα στον Ορθόβουλο,
του είπα να με διαγράψει από τον κατάλογο, επειδή νόμιζα ότι είναι αισχρό να προσφέρω στο
εαυτό μου ασφάλεια κατά την εκστρατεία, ενώ το πλήθος επρόκειτο να διατρέχει κινδύνους. Σε
παρακαλώ, λοιπόν, για μένα ανέβα στο βήμα, Ορθόβουλε.
Στις παρ. 9-13 ο Μαντίθεος θα παρουσιάσει τα πεπραγμένα της ζωής του.
Η παρ. 9 αποτελεί δεύτερη πρόθεση αφού σ’ αυτή προαναγγέλλεται το θέμα που πρόκειται να
αναπτύξει. Είναι φυσικό λοιπόν να υπάρχουν σ’ αυτή στοιχεία που εντοπίζονται και στο πρώτο
προοίμιο. Ο ρήτορας επικαλείται την εύνοια των βουλευτών (μετ’ εὐνοίας ἀκροάσασθαί μου),
προαναγγείλει την ευμάθεια (παντός τοῦ βίου λόγον διδόναι) και εξασφαλίζει την πρόσεξιν με την
σαφή δήλωση ότι θα μιλήσει «δια βραχυτάτων».
ἐν μεν τοῖς ἄλλοις ἀγῶσι… ἐν δὲ ταῖς δοκιμασίαις: Με την αντίθεση αυτή ο ρήτορας τονίζει
εμμέσως πλην σαφώς τη σπουδαιότητα του θεσμού της δοκιμασίας για το δημοκρατικό πολίτευμα,
βασικός σκοπός της οποίας ήταν η εφαρμογή της αξιοκρατίας στην ανάδειξη των κληρωτών αλλά
και των αιρετών αρχόντων. Σε σύγκριση με τους άλλους δικαστικούς αγώνες στους οποίους ο
κατηγορούμενος απολογείται μόνο για τις κατηγορίες που του αποδίδονται, στις δοκιμασίες οι
δοκιμαζόμενοι απολογούνται για όλη τους τη ζωή και ελέγχεται ευρύτερα η προσωπικότητά τους.
Για να εγκριθεί η εκλογή κάποιου ως βουλευτή έπρεπε πρώτα να διαπιστωθεί αν ήταν άξιος για το
λειτούργημα στο οποίο είχε αναδειχθεί. Η δοκιμασία λοιπόν ήταν μια περισσότερο λεπτομερής και
χρονοβόρα διαδικασία από τις άλλες δίκες.
Ο Μαντίθεος λοιπόν υπενθυμίζει στους βουλευτές ότι δεν πρόκειται για μια συνηθισμένη δίκη
και ότι δεν έχουν μπροστά τους έναν συνηθισμένο κατηγορούμενο που διέπραξε κάποιο αδίκημα.
Προσπαθεί έτσι να δημιουργήσει ευνοϊκό κλίμα απέναντί του. Ακόμη προετοιμάζει το έδαφος ώστε
8
να μπορέσει να μιλήσει για τη ζωή και το ήθος του και να αποδείξει έτσι πόσο αστήρικτες είναι οι
κατηγορίες.
ποιήσομαι τὴν ἀπολογίαν ὡς ἄν δύνωμαι διά βραχυτάτων: Η έκφραση αυτή αποτελεί κοινό
τόπο στην ελληνική ρητορική και σημειώνει την αρχή της διήγησης. Ο Μαντίθεος προσπαθεί να
κερδίσει την εύνοια και την προσοχή των βουλευτών τονίζοντας ότι δεν πρόκειται να τους
κουράσει, αλλά θα είναι συντομότατος. Άρα όσα θα λεχθούν θα αποτελούν την ουσία της υπόθεσης
και τη βασική επιχειρηματολογία του. Έτσι επιχειρεί να προκαταλάβει την πιθανή δυσανασχέτησή
τους από ενδεχόμενη μακρηγορία του. Η συντομία ήταν μία από τις αρετές του ρητορικού λόγου
καθώς οι βουλευτές ή οι δικαστές δυσφορούσαν με τους ρήτορες που μακρηγορούσαν και δεν τους
άκουγαν με προσοχή. Η κλεψύδρα, εξάλλου, που λειτουργούσε ως όργανο μέτρησης του χρόνου,
περιόριζε σημαντικά την εκτενή αναφορά σε όλα τα στοιχεία της υπόθεσης.
Από την §10 ξεκινά ουσιαστικά η διήγησις, η οποία επικεντρώνεται γύρω από τους ακόλουθους
άξονες:
Α) η συμπεριφορά του Μαντιθέου στην ιδιωτική του ζωή (§ 10)
Β) η συμπεριφορά του Μαντιθέου στη δημόσια ζωή (§§ 11-12)
Γ) η στρατιωτική του συμπεριφορά(§§ 13-17)
§ 10. Ιδιωτική ζωή
-Πρόταξη της ιδιωτικής ζωής: στοχεύει στη συγκίνηση. Τα σημεία που δείχνουν τον εξαίρετο
χαρακτήρα του Μαντιθέου ως ιδιώτη είναι τα εξής:
-Ο μακροχρόνιος πελοποννησιακός πόλεμος προκάλεσε συμφορές στις εμπορικές επιχειρήσεις
του πατέρα του, ο οποίος αναγκάστηκε να στείλει τα δύο του παιδιά στο φίλο του Σάτυρο. Ο
Μαντίθεος ωστόσο, παρά το γεγονός ότι κληρονόμησε μικρή περιουσία, ως μεγαλύτερος αδελφός
και αρχηγός του οίκου του μετά το θάνατο του πατέρα του, πάντρεψε και προίκισε τις δύο αδελφές
του, δίνοντας σε καθεμιά προίκα 30 μνων. Στην Αθήνα ο πατέρας ή αδερφός-προστάτης της νύφης
δεν ήταν νομικά υποχρεωμένος να δώσει προίκα. Ωστόσο πολύ σπάνια γινόταν γάμος χωρίς
προίκα. Μια συνήθης προίκα ανερχόταν στο ποσό των 30-40 μνων. Ο Μαντίθεος δεν αναφέρει
τυχαία λοιπόν το ποσό, θέλοντας να δείξει ότι παρά τις ατυχίες στον οικονομικό τομέα έδειξε το
ενδιαφέρον και τη φροντίδα του για τις αδερφές του .
-Μοιράστηκε την πατρική περιουσία με τον αδελφό του έτσι ώστε αυτός να παραδέχεται ότι
πήρε μεγαλύτερο μερίδιο από τον Μαντίθεο. Με την ενέργειά του αυτή απέδειξε την αδελφική του
αγάπη και την αφιλοχρηματία του.
-Ο Μαντίθεος διαβεβαιώνει του βουλευτές ότι υπήρξε συνετός και σωστός όχι μόνο προς την
οικογένειά του αλλά και προς όλους του πολίτες με τους οποίους είχε άριστες σχέσεις. Με την
επανάληψη της άρνησης «μη» (μηδεπώποτε, μηδέ, μηδέν) υποστηρίζει ότι ουσιαστικά είναι η
πρώτη φορά που έρχεται αντιμέτωπος με τη δικαιοσύνη, αφού η στάση του προς τους
συνανθρώπους του ήταν τέτοια, ώστε ποτέ δε βρέθηκε κατηγορούμενος για τίποτε και ποτέ δε
κατηγόρησε κανένα.
§§11-12. Δημόσια ζωή
11. περί δὲ τῶν κοινῶν…τῆς ἐμῆς ἐπιείκειας: Την επιείκεια που ο Μαντίθεος επέδειξε στη
διοίκηση της ιδιωτικής του ζωής είναι λογικό να την επιδείξει και στις κοινωνικές του σχέσεις και
στην ενασχόλησή του με τα κοινά. Η στάση του προς τους συμπολίτες του δείχνει το ήθος και τον
αψεγάδιαστο χαρακτήρα του. Ως απόδειξη για την ηθικότητα και την ανωτερότητά του προβάλει
το γεγονός ότι σε αντίθεση με πολλούς νέους της εποχής του, αυτός δε συχνάζει σε καταγώγια και
καπηλειά χάνοντας άσωτα τον καιρό του στα ζάρια ή το πιοτό. Η δική του αξιοπρεπής
συμπεριφορά, εγγύηση για την εκλογή του στο βουλευτικό αξίωμα και τη σωστή διαχείριση των
δημοσίων υποθέσεων, προκαλεί το φθόνο των αντιπάλων του και τους οδηγεί στη διάδοση
ψεύτικών ιστοριών και συκοφαντιών σε βάρος του. Αν σύχναζε και ο ίδιος στους τόπος διαφθοράς
που συχνάζουν αυτοί που τον συκοφαντούν και έπεφτε στο επίπεδό τους, είναι σίγουρο ότι δε θα
κινούσε το φθόνο και το μίσος τους. Το επιχείρημα αυτό είναι καθαρά ψυχολογικό.
12. Στη συνέχεια ο Μαντίθεος χρησιμοποιεί ένα ηθικό επιχείρημα που είναι πολύ ισχυρό.
Υπογραμμίζει ότι δεν υπήρξε φιλόδικος και ότι ποτέ δεν έχει υποβληθεί σε βάρος του κάποια δίκη
ιδιωτική ή δημόσια σε αντίθεση με άλλα μέλη της αθηναϊκής κοινωνίας. Οι Αθηναίοι είχαν σε
9
μεγάλη υπόληψη του πολίτες εκείνους που δεν πήγαιναν στα δικαστήρια ούτε ως κατηγορούμενοι
ούτε ως κατήγοροι. Για το Μαντίθεο όμως κανείς δεν μπορούσε να αποδείξει ότι πήγε ποτέ στο
δικαστήριο είτε ως κατήγορος είτε ως κατηγορούμενος. Αυτό αποτελεί απόδειξη ότι ήταν ενάρετος
άνθρωπος, αν ληφθεί υπόψη η συνήθεια των Αθηναίων να προσφεύγουν με την παραμικρή αφορμή
στα δικαστήρια.
13. Η στρατιωτική συμπεριφορά Μαντιθέου και η σκοπιμότητά της: Στον αγώνα των Αθηναίων
και των Βοιωτών κατά των Λακεδαιμονίων το 395πΧ οι οπλίτες Αθηναίοι και Βοιωτοί θα
αντιμετώπιζαν σοβαρούς κινδύνους λόγω της γνωστής δυναμικότητας και ισχύος του σπαρτιατικού
πεζικού. Αντίθετα, οι ιππείς θα διέτρεχαν λιγότερους κινδύνους, γιατί το ιππικό των Λακεδαιμονίων
δεν ήταν αξιόλογο. Ο Μαντίθεος ενώ ήταν νόμιμα καταγραμμένος στον κατάλογο των ιππέων,
όπου θα ήταν απολύτως ασφαλής, ζήτησε από το φύλαρχο της φυλής του Ορθόβουλο να τον
διαγράψει από τον κατάλογο και να υπηρετήσει στο πεζικό ως οπλίτης. Αυτό το έκανε γιατί δεν
ήθελε να θεωρηθεί ότι επιθυμεί να σώσει τον εαυτό του, ενώ οι οπλίτες θα διέτρεχαν σοβαρό
κίνδυνο για τη ζωή τους, γεγονός που αποδεικνύει το πόσο ειλικρινά υπηρέτησε την πόλη. Αντίθετα
ορισμένοι συμπολίτες του κατατάχτηκαν από δειλία παράνομα στο ιππικό για να σωθούν χωρίς να
έχουν προηγουμένως δοκιμαστεί για αυτό.
Το επιχείρημα αυτό είναι ισχυρότατο και αποδεικνύει την άψογη και γεμάτη αυτοθυσία
συμπεριφορά του Μαντιθέου προς την πόλη και τεκμηριώνεται με σχετική μαρτυρία του ίδιου του
Ορθόβουλου ώστε να είναι αδιάσειστο.
Ήθος Μαντιθέου στις παρ. 9-13:
Από την συμπεριφορά του στην ιδιωτική και δημόσια ζωή προκύπτει ότι:
 αγαπάει την οικογένειά του, δεν είναι άπληστος ούτε άδικος.
 είναι φιλήσυχος πολίτης, συνετός, έντιμος, ζει με μέτρο
 διαφοροποιείται από τους φιλόδικους συμπολίτες του και δεν έχει προκαλέσει τη
δυσαρέσκεια κανενός, ώστε να κινηθεί δίκη σε βάρος του
 η διάθεσή του κατά τους πολεμικούς κινδύνους είναι αλτρουιστική, με αυταπάρνηση
δέχεται να υποστεί το μεγαλύτερο κίνδυνο για το καλό της πατρίδας
1. Ποια είναι η θέση των παρ. 9-13 στη δομή του ρητορικού λόγου:
2. «ἐν μεν τοῖς ἄλλοις ἀγῶσι… ἐν δὲ ταῖς δοκιμασίαις»: Τι εννοεί με τις φράσεις αυτές ο
Μαντίθεος και ποια η σχέση τους με τη πορεία του λόγου του;
3.Με ποια στοιχεία της προσωπικής του ζωής επιδιώκει ο Μαντίθεος να επηρεάσει τους
βουλευτές;
4. «δίκη», «γραφή», «εισαγγελία»: Ποιος ήταν ο ρόλος τους στην αρχαία Αθήνα;
5. Σε ποιο ιστορικό γεγονός αναφέρεται ο Μαντίθεος στη παρ. 13 και τι επιθυμεί να αποδείξει;
6. Να εντοπίστε τα σημεία στα οποία ο Μαντιθεος προσπαθεί να διαγράψει το ήθος των
κατηγόρων του. β) Τι επιδιώκει με αυτή του την αναφορά;
1. Να βρείτε 10 ομόρριζες λέξεις της νέας ελληνικής, απλές ή σύνθετες από τις παρακάτω ρίζες
των λέξεων: λέγειν (λεγ, λογ), διδόναι (δο, δω), παρέχω (εχ, οχ, σχ, σχε, σχη), ἑώρων (οπ, ορ)
2. Να συνδέσετε τις λέξεις της στήλης α’ με με τις ομόρριζές τους της β’
φημί εισηγητής
ἡγοῦμαι αυτόπτης
ὁρῶ προφήτης
γίγνομαι όραμα
οἶδα γενεά
κατάφαση
ηγούμενος
ιστορία
ηγεμόνας
είδηση κάτοπτρο
10
Μετάφραση
14. Όταν λοιπόν συγκεντρώθηκαν οι συνδημότες μου πριν από την εκστρατεία, επειδή ήξερα ότι
μερικοί από αυτούς ήταν έντιμοι πολίτες και πρόθυμοι, αλλά στερούνταν τα αναγκαία μέσα,
πρότεινα ότι πρέπει οι εύποροι να δίνουν τα απαραίτητα μέσα στους φτωχούς. Και δε συμβούλευα
μόνο τους άλλους, αλλά και ο ίδιος έδωσα σε δύο άνδρες τριακόσιες δραχμές στον καθένα, όχι
γιατί είχα αποκτήσει πολλά, αλλά για να γίνει αυτό παράδειγμα στους άλλους. Ανεβείτε στο βήμα
για μένα.
15. Μετά από αυτά, κύριοι βουλευτές, όταν έγινε η εκστρατεία στην Κόρινθο και όλοι
προέβλεπαν ότι θα χρειαστεί να διατρέξουμε κίνδυνο, ενώ άλλοι οπισθοχωρούσαν, εγώ κατόρθωσα
ώστε να πολεμώ τους εχθρούς παραταγμένος στην πρώτη γραμμή. Και μάλιστα αν και νικήθηκε η
δική μας φυλή και σκοτώθηκαν πάρα πολλοί, αποχώρησα πιο ύστερα από τον αλαζόνα Στειριέα,
που είχε κατηγορήσει για δειλία όλους τους ανθρώπους.
16. Και ύστερα από λίγες μέρες μετά από αυτά, όταν είχαν καταληφθεί οχυρές θέσεις στην
Κόρινθο, ώστε να μην μπορούν να περάσουν οι εχθροί και όταν εισέβαλε ο Αγησίλαος στη Βοιωτία
και αποφάσισαν οι άρχοντες να αποσπάσουν μερικά τμήματα για να βοηθήσουν, αν και όλοι
φοβούνταν (εύλογα, κύριοι βουλευτές, γιατί ήταν φανερό, ενώ μόλις και μετά βίας είχαν σωθεί λίγο
πρωτύτερα, να πέσουν σε άλλο κίνδυνο) εγώ, αφού παρουσιάστηκα, παρακαλούσα τον ταξίαρχο να
στείλει το τάγμα μας χωρίς κλήρωση.
17. Επομένως αν μερικοί από εσάς αγανακτούν με αυτούς που έχουν την αξίωση να
ασχολούνται με τις δημόσιες υποθέσεις, αποφεύγουν όμως τους πολεμικούς κινδύνους, δεν
μπορούν να έχουν δίκαια αυτή τη γνώμη για μένα. Γιατί δεν εκτελούσα μόνο με προθυμία τις
διαταγές, αλλά τολμούσα και να διακινδυνεύω. Και αυτά τα έκανα όχι γιατί θεωρούσα ότι δεν είναι
επικίνδυνο να πολεμά κανείς με τους Λακεδαιμόνιους, αλλά για να πετύχω όλο το δίκαιο μου
χαρακτηριζόμενος (θεωρούμενος) από εσάς εξαιτίας αυτών καλύτερος, αν κάποτε μπλεκόμουν
άδικα σε δικαστικό αγώνα. Παρακαλώ, λοιπόν, ανεβείτε για χάρη μου στο βήμα ως μάρτυρες γι’
αυτά.
Στις παρ. 14-16 ο Μαντίθεος αφηγείται συγκεκριμένες ηρωικές του πράξεις σε μια φανερή
προσπάθεια προβολής του υψηλού του ήθους. Δεν είναι τυχαίο ότι αφιερώνει γι’ αυτό το σκοπό
τρεις ολόκληρες παραγράφους. Ευφυώς ο ρήτορας αποκαλύπτει τα θετικά στοιχεία της
προσωπικότητάς του, ώστε να προκαταλάβει την απόφαση των βουλευτών και να υφαρπάξει την
ψήφο τους.
14. Η παράγραφος συντίθεται από δύο περιόδους, καθεμία από τις οποίες αποκαλύπτει την
προσφορά του ρήτορα. Η α’ περίοδος αποκαλύπτει την προσφορά «λόγῳ» (είπον) και η β’ την
προσφορά «ἒργῳ». Οι Αθηναίοι στρατιώτες ήταν υποχρεωμένοι να φροντίζουν για τον οπλισμό
τους. Ο μισθός που έδινε η πολιτεία στον κάθε στρατιώτη ήταν μόνο δύο οβολοί και άλλοι δύο για
τη διατροφή του. Οι φτωχοί, επομένως, που έπρεπε να φροντίσουν και την οικογένειά τους
χρειάζονταν επιπλέον βοήθεια. Ο Μαντίθεος λοιπόν, πριν από την εκστρατεία στην Αλίαρτο
παεατήρησε ότι πολλοί στρατιώτες, αν και ήταν πρόθυμοι για την εκτέλεση των στρατιωτικών τους
καθηκόντων, λόγω της απορίας τους δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να αποκτήσουν ή να
συντηρήσουν τον οπλισμό τους. Έτσι, αποδεικνύοντας την φιλοπατρία του συμβουλεύει τους
πλούσιους συμπολίτες του να εισφέρουν χρήματα στους άπορους στρατιώτες και μάλιστα δεν
αρκείται σε συμβουλές, αλλά και ο ίδιος ενισχύει οικονομικά δύο άνδρες, θέλοντας με τη
συμβολική του αυτή πράξη να αποτελέσει το παράδειγμα και να παρακινήσει και άλλους να
εισφέρουν χρήματα.
15. Δεύτερη προβολή του ηρωικού ήθους του Μαντιθέου. Κατά τη σύνθεση, την οργάνωση και
τη συλλογιστική η παράγραφος είναι όμοια με την προηγούμενη. Οι δυο προστάσεις της
παραγράφου συντίθεται κατά τη σχέση λόγου (διεπραξάμην) και έργου (ανεχώρησα). Νοηματικά
διαφαίνεται η αντίθεση εγώ-οι άλλοι μέσα από την οποία προβάλλεται το ήθος του Μαντίθεου, το
οποίο ενισχύεται και με την έμμεση σύγκριση προς τον Στειριέα. Ο Μαντίθεος λοιπόν απέδειξε τον
11
ηρωισμό και την ανδρεία του και την ώρα της μάχης. Κατά την εκστρατεία των Αθηναίων εναντίον
των Σπαρτιατών στην Κόρινθο το 394 π.Χ. όλοι διέβλεπαν τον μεγάλο κίνδυνο και προσπαθούσαν
να τον αποφύγουν. Αυτός όχι μόνο πολέμησε στην πρώτη γραμμή αλλά και αποχώρησε τελευταίος
από τη μάχη, στην οποία οι Αθηναίοι υπέστησαν οδυνηρή ήττα από τους Λακεδαιμόνιους.
Μάλιστα, όπως αναφέρει, αποχώρησε αργότερα και από τον καυχησιάρη Στειριέα, τον Αθηναίο
δηλαδή στρατηγό Θρασύβουλο που ανήκε στο δήμο του Στειρία και αποκατάστησε τη δημοκρατία
στην Αθήνα το 403 πΧ καταλύοντας την αρχή των τριάκοντα τυράννων. Ο Μαντίθεος χαρακτηρίζει
αλαζονική την συμπεριφορά του Θρασύβουλου, ο οποίος κατηγόρησε τους άνδρες του ως δειλούς
(το επίθετο σεμνός χρησιμοποιείται εδώ με σαρκασμό).
16. Το ηρωικό ήθος του Μαντιθέου ολοκληρώνεται με όσα επακολούθησαν μετά τη μάχη της
Κορίνθου. Οι Αθηναίοι παρά την ήττα τους στη Νεμέα εξακολουθούσαν να κατέχουν την Κόρινθο
και αρκετές οχυρές τοποθεσίες που εμπόδιζαν τους Σπαρτιάτες να περάσουν τον Ισθμό και να
ενωθούν με το στρατό του περίφημου βασιλιά της Σπάρτης Αγησίλαου, ο οποίος είχε ήδη φτάσει
στη Βοιωτία. Ο Αγησίλαος είχε εκστρατεύσει στη Μ. Ασία για να απελευθερώσει τις εκεί ελληνικές
πόλεις από τους Πέρσες. Πίστευε ότι το αχανές περσικό κράτος είχε μεγάλες αδυναμίες και είχε
σκοπό να το καταλύσει. Δεν πρόλαβε όπως να πραγματοποιήσει τα σχέδιά του, γιατί αναγκάστηκε
να επιστρέψει στην Ελλάδα με εντολή των εφόρων, καθώς οι Σπαρτιάτες δεν μπορούσαν να
αντιμετωπίσουν τον αντισπαρτιατικό συνασπισμό των Αθηναίων, των Αργείων, των Βοιωτών και
των Κορινθίων που είχε συγκροτηθεί με χρήματα των Περσών.
Με την εισβολή του Αγησίλαου στη Βοιωτία, οι Αθηναίοι άρχοντες αποφάσισαν να στείλουν
μερικά τάγματα για να βοηθήσουν τους Βοιωτούς συμμάχους τους. Όλοι οι στρατιώτες λοιπόν
διακατέχονταν από δικαιολογημένο φόβο, γιατί μετά την οδυνηρή ήττα των Αθηναίων στη Νεμέα
ήταν φοβερή δοκιμασία για όσους είχαν σωθεί να ριχτούν και πάλι στη μάχη μέσα σε λίγο χρονικό
διάστημα, με αντίπαλο μάλιστα τον Αγησίλαο. Ο Μαντίθεος ωστόσο παρουσιάστηκε στον ταξίαρχο
της φυλής του και τον παρακάλεσε να στείλει στη Βοιωτία το τάγμα στο οποίο ανήκε χωρίς να γίνει
κλήρωση. Το επιχείρημα του Μαντιθέου είναι ψυχολογικό. Η αντιπαράθεση του καθολικού και
αιτιολογημένου φόβου των στρατιωτών προς τη θαρραλέα στάση του αναδεικνύει και πάλι τη
γενναιότητά του.
17. Η παράγραφος περιλαμβάνει το συμπέρασμα του Μαντιθέου από όλη τη συλλογιστική για
τη στρατιωτική του δράση. Νοηματικά η παράγραφος στηρίζεται στη γνωστή αντίθεση του
Μαντιθέου προς τους άλλους, σε μία συνεχή προσπάθεια προβολής του ήθους του (ρητορικά ήθη).
Ο Μαντίθεος ανήκει σε εκείνη την κατηγορία των πολιτών που έχουν την αξίωση να ασχολούνται
με τα κοινά και δεν αποφεύγουν τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις. Εκτελούσε πάντα με προθυμία
τις διαταγές των ανωτέρων του και παρά το γεγονός ότι είναι πολύ επικίνδυνο να πολεμά κανείς
εναντίον των Σπαρτιατών, εκείνος πολεμούσε με θάρρος και τόλμη και εξετίθετο σε κινδύνους με
δική του πρωτοβουλία. Και αυτό βέβαια όχι γιατί υποτιμούσε την πολεμική δεινότητα των
Λακεδαιμονίων, αλλά γιατί επιδίωκε να θεωρείται από τους άρχοντες άξιος πολίτης και για να
μπορεί να αξιοποιήσει αυτή την εικόνα του έντιμου και γενναίου πολίτη, αν δεχόταν ποτέ κάποια
άδικη κατηγορία.
1. Ποια ήταν η πρόταση του Μαντιθέου για τους στρατευμένους άπορους συνδημότες του;
2. Πώς κρίνεται τη στάση που τήρησε ο Μαντίθεος κατά την εκστρατεία των Αθηναίων εναντίον
των Λακεδαιμονίων;
3. «καὶ μάλιστα..δυστυχησάσης»: Να σχολιάσετε τη μετοχή που χρησιμοποιεί ο ρήτορας, για να
αναφερθεί στην ήττα που υπέστη η φυλή στην οποία ανήκε ο Μαντίθεος.
4. Να επισημάνετε τα σημεία του κειμένου από τα οποία προκύπτει ο θαρραλέος χαρακτήρας
του Μαντιθέου.
5. Τι υποδηλώνει για το Μαντίθεο η παράκλησή του να αποσταλεί η φυλή του «ἀκληρωτί» σε
επικίνδυνες επιχειρήσεις;
6. Ποιους αντιθετικούς συλλογισμούς χρησιμοποιεί ο Μαντίθεος για να ενισχύσει τη θέση του
ενώπιον του δικαστηρίου;
7. Γιατί ο Μαντίθεος αποκαλεί το Θρασύβουλο «σεμνόν»;
12
Μετάφραση
18. Από καμιά λοιπόν από τις άλλες εκστρατείες και φρουρές δεν έμεινα ποτέ μέχρι τώρα πίσω,
αλλά διαρκώς εκστράτευα όλο το χρόνο με τους πρώτους και αποχωρούσα με τους τελευταίους.
Και βέβαια πρέπει αυτούς που πολιτεύονται με φιλοτιμία και ευπρέπεια να τους κρίνει κάποιος από
τέτοιες πράξεις και όχι αν κάποιος έχει μακριά μαλλιά για αυτό να τον μισείτε, γιατί τέτοιες
συνήθεις δεν βλάπτουν ούτε τους πολίτες ούτε το δημόσιο, ενώ όλοι εσείς ωφελείσθε από αυτούς
που θέλουν να κινδυνεύουν εναντίον των εχθρών.
19. Επομένως δεν πρέπει κύριοι βουλευτές, ούτε να αγαπάτε ούτε να μισείτε κανέναν από την
εξωτερική του εμφάνιση αλλά να τον κρίνετε από τις πράξεις γιατί πολλοί, αν και μιλούν λίγο και
ντύνονται με ευπρέπεια, έχουν γίνει αίτιοι μεγάλων κακών, ενώ άλλοι μολονότι παραμελούν
τέτοιου είδους πράγματα, σας έχουν προσφέρει πολλά καλά.
Το κύριο ιδεολογικό στοιχείο των παρ. 18-19 είναι ο τρόπος αξιολόγησης του πολίτη και η
αιτιολογία του. Το κύριο υφολογικό φαινόμενο είναι η αντίθεση. Με αντιθετικούς συλλογισμούς ο
ρήτορας προσπαθεί να πείσει τους βουλευτές ότι οι πολίτες πρέπει να αξιολογούνται από την
πατριωτική και κοινωνική τους προσφορά και όχι από την εξωτερική τους εμφάνιση. (= το
κριτήριο αξιολόγησης του πολίτη).
18. Η πρώτη περίοδος της παρ. 18 αποτελεί τον επίλογο των παρ. 13-17. Η υποδειγματική
συμπεριφορά του Μαντιθέου φαίνεται από τη συμμετοχή του στις εκστρατείες και στις φρουρές
(πρόκειται για εκστρατείες μετά από αυτές στην Αλίαρτο και την Κόρινθο), από τη διάρκεια της
συμμετοχής του, που εκφράζεται με τον επιρρηματικό προσδιορισμό του χρόνου (πάντα τὸν
χρόνον) και τέλος από την ποιότητα της συμμετοχής του, που εκφράζεται με την αντίθεση «μετά
τῶν πρώτων τὰς ἐξόδους ποιούμενος, μετά τῶν τελευταίων ἀναχωρῶν». Αξιοσημείωτο είναι το
χιαστό σχήμα:
ἀπελείφθην πώποτε
πάντα τὸν χρόνο διατετέλεκα
Ο ρήτορας προσπαθεί να καταστήσει όσο πιο έντεχνο γίνεται το τελευταίο αποδεικτικό στοιχείο
του λόγου, γιατί αυτό θα παραμείνει πιο έντονα στη μνήμη των βουλευτών ως το πιο πρόσφατο.
ἐκ τῶν τοιούτων: Ο εμπρόθετος αυτός προσδιορισμός έχει ιδιαίτερο νοηματικό βάρος διότι α)
συνδέει νοηματικά την ημιπερίοδο, στην οποία βρίσκεται, με τα προηγούμενα και β) αποτελεί το
μέτρο αξιολόγησης.
βλάπτει…ὠφελεῖσθε: Στην αντίθεση των ρημάτων αυτών στηρίζεται η αιτιολόγηση του
κριτηρίου αξιολόγησης. Η κάθε πράξη αξιολογείται από το κίνητρο, την ποιότητα και το
αποτέλεσμά της.
ἅπαντες ὑμεῖς ὠφελεῖσθε: Σκόπιμη και έξυπνη χρήση από τον Λυσία του β’ προσώπου. Με
τον τρόπο αυτό δεσμεύει κατά κάποιον τρόπο τους βουλευτές για ευνοϊκή προς τον πελάτη του
απόφαση.
19. Ο Μαντίθεος πήρε μέρος σε όλες τις εκστρατείες και επέδειξε μεγάλο θάρρος και
γενναιότητα. Σαν πολίτης λοιπόν που έφερε εις πέρας υποδειγματικά τις στρατιωτικές του
υποχρεώσεις κρίνει ότι θα είναι φιλότιμος και άψογος και στη διαχείριση των πολιτικών
πραγμάτων. Και αυτό γιατί οι πολίτες πρέπει να κρίνονται και να αξιολογούνται από τα έργα τους
και τη συμπεριφορά τους ιδιαίτερα σε κρίσιμες για την πόλη περιόδους και όχι από την εξωτερικής
τους εμφάνιση. Έτσι και στη δική του περίπτωση δεν πρέπει η εξωτερική του εμφάνιση να
επηρεάσει την κρίση των βουλευτών. Ο Μαντίθεος όπως όλοι οι αριστοκρατικοί νέοι της Αθήνας,
μιμούμενοι τους Σπαρτιάτες, έτρεφε μακριά κόμη. Την εμφάνιση αυτή βέβαια αντιπαθούσαν οι
δημοκρατικοί. Έτσι για να προλάβει τυχόν αρνητική αντίδραση των βουλευτών λόγω της
«προκλητικής» εξωτερικής του εμφάνισης υποστηρίζει ότι πολλές φορές κόσμια ντυμένοι και
χαμηλόφωνοι (για τους αρχαίους Αθηναίους η δυνατή φωνή ήταν δείγμα κακής ανατροφής ή
13
έπαρσης) πολίτες γίνονται πρόξενοι μεγάλων κακών, ενώ, αντίθετα, πίσω από μια κακή εξωτερική
εμφάνιση κρύβονται συχνά αρετές και μεγάλη γενναιότητα.
οὐκ ἂξιον εστί: Η απρόσωπη αυτή έκφραση έχει ιδιαίτερη νοηματική βαρύτητα. Υποκρύπτει
μια σύγκριση-αντίθεση ανάμεσα στους πολίτες και τους βουλευτές-κριτές ως προς το κριτήριο
αξιολόγησης. Αυτή αισθητοποιείται με την πολύ επιτυχημένη αντίθεση του συναισθήματος που
εκφράζεται με τα απαρέμφατα φιλεῖν-μισεῖν και της λογικής, που εκφράζεται με το απαρέμφατο
σκοπεῖν : Δεν αρμόζει στους βουλευτές να δημιουργούν συμπάθειες ή αντιπάθειες παρασυρόμενοι
από την εμφάνιση αλλά να κρίνουν από τα έργα γιατί αυτά είναι αντικείμενο μέτρο κρίσης. Οι
βουλευτές πρέπει να αξιολογούν με τη λογική και όχι με τη συναίσθημα. Η αισθητική είναι κάτι το
υποκειμενικό που διαφοροποιείται ανάλογα με το χρόνο και τον τρόπο δεν μπορεί να αποτελεί
μέτρο κρίσεως. Αντίθετα, αυτός που με τη θέλησή του θέτει σε κίνδυνο τη ζωή του για την πατρίδα
προσφέρει σε αυτή τη μεγαλύτερη ωφέλεια, γιατί ωφελεί το σύνολο.
1. Ποια είναι τα κριτήρια τα οποία πρέπει να λαμβάνονται υπόψη για την αξιολόγηση του
πολίτη;
2. Ποια άποψη διατυπώνει ο Μαντίθεος για την εξωτερική εμφάνιση ως κριτήριο αξιολόγησης
του πολίτη;
3. «ὣστε οὐκ ἂξιον…σκοπεῖν»: Να αναλύσετε την αντίθεση που υπάρχει στην άποψη αυτή του
Μαντίθεου.
4. Γιατί ο Λυσίας συμπεριέλαβε στην επιχειρηματολογία του και την εξωτερική εμφάνιση του
Μαντίθεου;
1. Να γράψετε 10 ομόρριζα της νέας ελληνικής, απλά ή σύνθετα, από τις ρίζες των λέξεων:
ἒργων (εργ, οργ) γίγνομαι (γεν, γον, γν)
2. Να συνδέσετε τα ρήματα της α’ στηλης με τα συνώνυμα τους στη β’:

θέλω ἀδικώ
ἀμπέχω δρῶ, ἐργάζομαι
ὠφελῶ βαίνω, πορεύομαι
ποιῶ συνομιλώ
βλάπτω βοηθώ, ὀνίνημι
ἀμελῶ εἰμί, γεννῶμαι
χωρῶ ἐνδύω, ἀμφιέννυμι
γίγνομαι ἀγαπῶ
φιλῶ ολιγωρῶ
διαλέγομαι βούλομαι, ἐπιθυμῶ
3. Να συνδέσετε τις λέξεις της α’ στήλης με τις αντίθετες τους στη στήλη β’ :
βλάπτω μισῶ
αναχωρῶ ἀφικνοῦμαι
φιλῶ ἀκόσμως
ἀμελῶ ἣττων
πρῶτος σύμμαχος
μείζων ὠφελῶ
πολέμιος ἒσχατος
κοσμίως ἐπιμέλομαι
14
Επίλογος (§§ 20-21)
Μετάφραση
20. Τώρα πια κατάλαβα, κύριοι βουλευτές ότι μερικοί ενοχλούνται μαζί μου και για αυτά, επειδή
δηλαδή, όταν ήμουν νεότερος, επιχείρησα να μιλήσω ενώπιον του λαού. Εγώ βέβαια στην αρχή
αναγκάστηκα να μιλήσω δημόσια για τις δικές μου υποθέσεις, έπειτα όμως και ο ίδιος νομίζω ότι
έδειξα μεγαλύτερη φιλοδοξία από ότι έπρεπε από τη μια επειδή αναλογιζόμουν του προγόνους μου,
ότι δεν είχαν παύσει καθόλου να ασχολούνται με τις υποθέσεις της πόλης,
21 από την άλλη επειδή έβλεπα εσάς (γιατί πρέπει να λέω την αλήθεια) να θεωρείτε ότι μόνο
τέτοιου είδους άνθρωποι είναι άξιοι για κάτι. Επομένως βλέποντας εσάς να έχετε αυτήν την γνώμη,
ποιος δεν θα παρακινούνταν να ενεργεί και να μιλά για χάρη της πόλης; Και ακόμη γιατί θα
στεναχωριόσαστε με τέτοιους ανθρώπους; Γιατί δεν είναι άλλοι κριτές γι’ αυτούς, αλλά εσείς.
Ερμηνευτικά Σχόλια
Πρωτοτυπία επίλογου: Συνήθεις στόχοι του επιλόγου είναι η ανάμνηση και η παθοποιία που
καταλήγει σε προτροπή ή αποτροπή. Στον επίλογο του Μαντιθέου δεν υπάρχει ούτε ανάμνηση
ούτε παθοποιία. Η έλλειψη παθοποιίας είναι επακόλουθο του τόνου αυτοπεποίθησης, που κυριαρχεί
σε ολόκληρο το έργο. Η παράλειψη της ανάμνησης έχει να κάνει με τη γενικότερη παράλειψη κάθε
στοιχείου που θα καθιστούσε το λόγο τεχνητό ή υπολογισμένο. Στο συγκεκριμένο επίλογο ο
Λυσίας καινοτομεί εισάγοντας ένα νέο θέμα: ο Μαντίθεος απολογείται για το γεγονός ότι
δημηγόρησε σε νεαρή ηλικία και εξηγεί τους λόγους που τον ώθησαν στην ενασχόληση με τα
κοινά:
α. Η πρώτη του αγόρευση στην εκκλησία του δήμου σε νεαρή ηλικία δεν ήταν μια αλαζονική
ενέργεια, αλλά μια πράξη ανάγκης. (Οι Αθηναίοι δυσφορούσαν με αυτούς που μιλούσαν στην
εκκλησία του δήμου ή στα δικαστήρια, ενώ ήταν πολύ νέοι. Ο Μαντίθεος ωστόσο προσπάθησε με
την αγόρευσή του εκείνη να αποφύγει τη δήμευση της πατρικής του περιουσίας μετά την πτώση
των τριάκοντα και την αποκατάσταση της δημοκρατίας.)
β. Μεγαλύτερη φιλοδοξία από όσο έπρεπε
γ. Παρακινήθηκε από το γεγονός ότι οι συμπολίτες του θαυμάζουν και θεωρούν άξιο μόνον
όποιον ασχολείται με τα πολιτικά
Αλλά και οι βουλευτές, στους οποίους τώρα απολογείται, με τη στάση τους παρακινούν τους
πολίτες να ασχοληθούν με τα ζητήματα της πόλης, κεντρίζουν τη φιλοδοξία των πολιτών να γίνουν
άξιοι, ενεργοί και υπεύθυνοι πολίτες και επομένως δεν πρέπει να δυσανασχετούν εναντίον αυτών
που έχουν την αξίωση να μετέχουν στα κοινά.
Ο Μαντίθεος διατυπώνει δύο ρητορικές ερωτήσεις («τίς οὐκ ἂν ἐπαρθείη…ὑπέρ τῆς πόλεως;»
και «ἒτι δὲ τί ἂν τοῖς τοιούτοις ἂχθοισθε;») στους βουλευτές, μέσα από τις οποίες τους επαινεί και
τους εγκωμιάζει προκειμένου να κερδίσει την εύνοιά τους. Με τον τρόπο αυτόν ο Λυσίας διαλύει
και τις τελευταίες αρνητικές εντυπώσεις που ενδέχεται να υπάρχουν στην σκέψη των ακρατών για
τον Μαντίθεο, ενώ παράλληλα βρίσκει την ευκαιρία να εξάρει τη σημασία του θεσμού της
δοκιμασίας και τον ρόλο των βουλευτών στη δημοκρατία. Οι ίδιοι οι βουλευτές κρίνουν την
καταλληλότητα των υποψηφίων βουλευτών και η δοκιμασία λειτουργεί ως ασφαλιστική δικλείδα
του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Η μορφή επιλόγου που επιλέγει ο Λυσίας:
-ταιριάζει με την αυτοπεποίθηση του Μαντιθέου που διαπνέει ολόκληρο το λόγο
-ταιριάζει με το ύφος του Λυσία που δεν έχει διατηρήσει τυπική μορφή στο λόγο, παραλείποντας
ότι τεχνητό και προσχεδιασμένο
Εξάλλου χαρακτηριστικό των λόγων του Λυσία είναι ότι διατηρεί το ιδιαίτερο χαρακτήρα του
ομιλητή, ώστε τα λεγόμενά του να ανταποκρίνονται στο μορφωτικό και πνευματικό του επίπεδο και
να δημιουργείται η εντύπωση ότι ο λόγος δεν είναι προσχεδιασμένος από επαγγελματία λογογράφο
και να χαρακτηρίζεται αυτός από φυσικότητα και αμεσότητα.
1. Πού αποδίδει ο Μαντίθεος την οργή που νιώθουν μερικοί εναντίον του;
15
2. Ποιο ήταν το αρχικό κίνητρο για την ενασχόληση του Μαντιθέου με τις δημόσιες υποθέσεις;
3. Που οφείλεται η φιλοδοξία του Μαντιθέου και ποιο ήταν το στοιχείο που τον ώθησε
περισσότερο στην ενασχόλησή του με τις δημόσιες υποθέσεις.
6.Να σχολιάσετε τη ρητορική ερώτηση με την οποία ο Μαντίθεος κλείνει το λόγο του.
1) Να γράψετε 10 ομόρριζα της νέας ελληνικής, απλά ή σύνθετα, από τις ρίζες των λέξεων:
πράττοντες (πραγ), ᾐσθόμην (αισθ, αισθ), διατεθῆναι (θη, θε), κριταί (κριν), ἐπαρθείη (αιρ, αρ)
2. Να συνδέσετε τα ρήματα της α’ στήλης με τα συνώνυμά τους:

ἂχθομαι ἀναλαμβάνω
αἲρω νομίζω, ἡγοῦμαι
λέγω λογίζομαι
δοκῶ ἐγείρω, ἀνίστημι
ἐπιχειρῶ φημί
ἐνθυμοῦμαι ἀγανακτῶ
3. Να συνδέσετε τα ρήματα της α’ στήλης με τα αντίθετά τους:

ἂχθομαι ἂρχομαι
αἲρω ἐπιλανθάνομαι
παύω καθαιρῶ
ἐνθυμοῦμαι τέρπομαι, ήδομαι
Ο Μαντίθεος στην απολογία του απάντησε ευθέως και αναίρεσε την κατηγορία ότι κατά την
περίοδο των Τριάκοντα υπηρέτησε ως ιππέας και μετείχε στην διακυβέρνηση της πόλης.
Απολογήθηκε όμως και για όλη του τη ζωή, ιδιωτική και δημόσια, ώστε να διαμορφωθεί μια γενική
εικόνα και γνώμη για το χαρακτήρα του και τη συμπεριφορά του. Ο Λυσίας με πειστικότητα τον
παρουσίασε σαν συνετό αδελφό, ενάρετο άνθρωπο, γενναίο στρατιώτη και χρηστό πολίτη.
Υπογράμμισε την ανδρεία και τη γενναιότητά του στις μάχες, τη φιλοπατρία του, την άψογη
συμπεριφορά του προς τους συμπολίτες του, τη διάθεσή του να εξυπηρετεί πάντα το γενικό
συμφέρον, την πειθαρχία του στους ανωτέρους του. Όλα αυτά είναι σημαντικά στοιχεία για την
επικύρωση της βουλευτικής του εκλογής και αποτελούν εγγύηση για το ότι θα είναι το ίδιο άψογος
και άμεμπτος και στη διαχείριση των πολιτικών πραγμάτων.
Ο λόγος του Λυσία διακρίνεται από τη σωστή δομή και διάρθρωση των θέσεων που περιέχει.
Στο προοίμιο ο ρήτορας με συντομία και περιεκτικότητα μας πληροφόρησε για το αντικείμενο της
ομιλίας του και προσπάθησε να κερδίσει την εύνοια και την προσοχή των ακροατών του
παρουσιάζοντας τον πελάτη του γεμάτο αυτοπεποίθηση και σιγουριά για την αθωότητά του, να
εκφράζει την ευγνωμοσύνη του προς τους κατηγόρους του, γιατί του έδωσαν την ευκαιρία να
μιλήσει για τον αψεγάδιαστο ιδιωτικό και δημόσιο βίο του. Χαρακτηριστικό της βεβαιότητας του
ομιλητή για την αθωότητά του είναι το γεγονός ότι από τις 16 παραγράφους της διήγησης-
απόδειξης μόνο οι 5 δαπανώνται για την ανασκευή της κατηγορίας. Με τον τρόπο αυτό
υποδηλώνεται ότι οι βουλευτές έχουν μπροστά τους έναν αθώο για τον οποίο δεν είναι αναγκαίο να
ειπωθούν πολλά. Οι υπόλοιπες παράγραφοι ενισχύουν τη θετική εντύπωση που έχει δημιουργηθεί
στους δικαστές με την ανασκευή της κατηγορίας μέσω της αναφοράς στις πράξεις ενός ανθρώπου
που έχει μόνο αρετές και πλεονεκτήματα, που διαγράφουν το πορτρέτο ενός ιδανικού βουλευτή. Ο
λόγος στο σύνολό του είναι σύντομος, περιεκτικός, με καθαρή και ακριβή έκφραση, απλότητα
ύφους (απλό λεξιλόγιο, έλλειψη στόμφου και επιτήδευσης), διανθισμένος με αναφορές σε
συγκεκριμένα πρόσωπα και γεγονότα που δίνουν αξιοπιστία και ενδιαφέρον στα λόγια του και δεν
αφήνουν περιθώρια για αμφισβητήσεις.
16
Δημοσθένους «Ὑπέρ τῆς Ῥοδίων ἐλευθερίας»
ΠΡΟΟΙΜΙΟ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
§1 Νομίζω, άνδρες Αθηναίοι, ότι πρέπει να παραχωρείτε πλήρη ελευθερία λόγου στον
καθένα από αυτούς που σας συμβουλεύουν, επειδή παίρνετε αποφάσεις για τόσο σοβαρά θέματα.
Εγώ ποτέ ως τώρα δε θεώρησα δύσκολο το να σας διδάξω τα καλύτερα (γιατί, για να μιλήσω
γενικά, όλοι ανεξαιρέτως μου φαίνεσθε ότι τα ξέρετε άριστα), αλλά το να σας πείσω να κάνετε
αυτά. Γιατί, όταν κάτι αποφασιστεί και ψηφιστεί, τότε απέχει εξίσου από το να γίνει πράξη, όσο
ακριβώς πριν αποφασιστεί.
§2 Υπάρχει λοιπόν ένα από αυτά για τα οποία εγώ θεωρώ ότι χρωστάτε ευγνωμοσύνη στους
θεούς, το ότι δηλ. αυτοί που πολέμησαν εναντίον σας εξαιτίας της αλαζονείας τους όχι πριν από
πολύ καιρό, τώρα στηρίζουν τις ελπίδες της σωτηρίας τους σ' εσάς μόνους. Αξίζει λοιπόν να
χαρείτε με την παρούσα ευκαιρία. Γιατί θα σας συμβεί, αν σκεφτείτε γι' αυτήν αυτά που πρέπει, να
διαλύσετε έμπρακτα τις κακολογίες αυτών που συκοφαντούν την πόλη μας αποκτώντας καλή φήμη.
ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Οι §§1-2 αποτελούν το προοίμιο του λόγου. Ο Δημοσθένης προσπαθεί να κεντρίσει το
ενδιαφέρον και την προσοχή των ακροατών του (πρόσεξις) επισημαίνοντας τη σοβαρότητα του
θέματος που συζητείται, αφού κάθε απόφαση τους θα έχει σοβαρές πολιτικές και οικονομικές
επιπτώσεις. Επίσης τους κατατοπίζει σχετικά με το περιεχόμενο του λόγου του (ευμάθεια) και
προσπαθεί να κερδίσει την εύνοιά τους. Στόχος του είναι να πείσει τους συμπολίτες του να
πραγματοποιήσουν την εκστρατεία στη Ρόδο για να βοηθήσουν τους δημοκρατικούς Ροδίους να
ανατρέψουν τους ολιγαρχικούς που είχαν καταλάβει την εξουσία.
Οι Ρόδιοι ήταν Δωριείς όμως μετά τα μηδικά προσχώρησαν στην α' αθηναϊκή συμμαχία
(478/77 π.Χ.), στην οποία παρέμειναν μέχρι το 412 π.Χ. Έκτοτε στη Ρόδο υπάρχει μεγάλη πολιτική
αστάθεια, αφού οι δύο αντίπαλες πολιτικές παρατάξεις, οι δημοκρατικοί και οι ολιγαρχικοί, ήταν
ισόπαλες. Το 378/77 π.Χ. η Ρόδος προσχωρεί στη β' αθηναϊκή συμμαχία. Η συμπεριφορά όμως των
Αθηναίων προς τους συμμάχους ήταν πιεστική και δημιούργησε πολλές δυσαρέσκειες και τάσεις
αποστασίας. Τις δυσαρέσκειες αυτές ενίσχυσε και αξιοποίησε ο δυνάστης της Καρίας Μαύσωλος,
που σκόπευε να προσαρτήσει στο κράτος του τα νησιά που βρίσκονταν στα Μικρασιαστικά
παράλια.
Το 357 π.Χ. οι Ρόδιοι, οι Κώοι και οι Χίοι συμμάχησαν με το Βυζάντιο που είχε εχθρική
πολιτική προς τους Αθηναίους και αποφάσισαν να μην πληρώσουν τις συμμαχικές εισφορές. Κατά
το συμμαχικό πόλεμο (357-355 π.Χ.) οι Αθηναίοι ηττήθηκαν, ο Μαύσωλος εγκατέστησε στη Ρόδο
καρικές φρουρές και με τη βοήθεια του οι ολιγαρχικοί κατέλαβαν την εξουσία. Ο βασιλιάς της
Περσίας απαίτησε από τους Αθηναίους να μην επεμβαίνουν στα εσωτερικά άλλων πόλεων
σύμφωνα με τους όρους της Ανταλκιδείου ειρήνης (378 π.Χ.) και να αναγνωρίσουν την
ανεξαρτησία των συμμάχων τους.
Μετά το θάνατο του Μαυσώλου (353/2 π.Χ.) οι δημοκρατικοί Ρόδιοι κατέλαβαν για λίγο
την εξουσία, έδιωξαν τις καρικές φρουρές και προσπάθησαν να καταλάβουν την πρωτεύουσα της
Καρίας Αλικαρνασσό. Η σύζυγος όμως του Μαυσώλου Αρτεμισία απέκρουσε την επίθεση και
κατέλαβε πάλι τη Ρόδο. Τότε οι δημοκρατικοί Ρόδιοι έρχονται στην Αθήνα και ζητούν βοήθεια για
να ανατρέψουν την ολιγαρχία. Ο Δημοσθένης υποστηρίζει το αίτημα των Ροδίων και εκφωνεί στην
εκκλησία του δήμου το λόγο «Υπέρ της Ροδίων ελευθερίας».
Ο ρήτορας βέβαια έχει πλήρη συναίσθηση ότι προτείνει ένα αρκετά δυσχερές έργο καθώς
στην Αθήνα επικρατεί η φιλειρηνική πολιτική του Ευβούλου, που είχε ως αρχή την αποφυγή
πολεμικών περιπετειών, όταν μάλιστα δε διακυβεύονταν ζωτικά αθηναϊκά συμφέροντα. Οι
Αθηναίοι του 4ου αιώνα π.Χ. διαφέρουν σημαντικά από αυτούς του 5 ου αιώνα. Ο ατομισμός έχει
αναχθεί σε ιδεώδες και η νωθρότητα χαρακτηρίζει τη στάση τους στην πολιτική ζωή. Ο
Δημοσθένης γνωρίζει καλά ότι η πολιτική απαιτεί δράση και η δράση προϋποθέτει θυσίες. Έτσι,
17
από την αρχή δηλώνει ότι δεν είναι στις προθέσεις του να πει πράγματα που ευχαριστούν τους
ακροατές.
ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΠΙΔΙΩΞΕΙΣ ΤΟΥ ΡΗΤΟΡΑ

§1 α) Να εξασφαλίσει το δικαίωμα πλήρους ελευθερίας του λόγου (διδόναι παρρησίαν),
β) Να επισημάνει την ανάγκη να εκτελούνται οι αποφάσεις που λαμβάνονται (πεῖσαι πράττειν).
§2 α) Να εξασφαλίσει την εύνοια των ακροατών με τον έπαινο στην Αθηναϊκή πολιτεία,
β) Να μεταβάλει το δυσμενές και απαισιόδοξο κλίμα κατά των Ροδίων υποσχόμενος «καλήν
δόξαν».
ΣΤΟΧΟΙ ΠΡΟΟΙΜΙΟΥ
Εύνοια
- Οἶμαι δεῖν ...διδόναι παρρησίαν. Προσπάθεια να προλάβει τις ενδεχόμενες αποδοκιμασίες
των διαφωνούντων που θα τον εμπόδιζαν να αναπτύξει τις απόψεις του.
- ἅπαντες ὑπάρχειν ἐγνωκότες μοι δοκεῖτε τα βέλτιστα. Ο ρήτορας κολακεύει τους
ακροατές λέγοντας ότι διαθέτουν ιδιαίτερη οξύτητα πνεύματος.
- τοὺς διὰ τὴν αὑτῶν ὕβριν … ἐλπίδας. Ο ρήτορας κατηγορεί τους Ροδίους για την
υπέρμετρη αλαζονεία τους και εξυμνεί τη μεγαλοσύνη της Αθήνας, από την οποία ταπεινωμένοι
ζητούν αυτοί τώρα βοήθεια.
- τὰς παρὰ τῶν διαβαλλόντων τὴν πόλιν ἡμῶν βλασφημίας. Οι κατηγορίες κατά της
Αθήνας για πιεστική συμπεριφορά χαρακτηρίζονται ανυπόστατες (βλασφημίαι) και οι κατήγοροι
της Αθήνας συκοφάντες (διαβάλλοντες).
- ἄξιον δ’ἡσθῆναι … ἀπολύσασθαι. Η ευκαιρία που παρουσιάζεται τώρα στους Αθηναίους
είναι θεόσταλτη και αξίζει να χαρούν, λόγω της επικείμενης «καλής δόξης».
Προσοχή
- περί τηλικούτων βουλευομένους. Ο ρήτορας στην αρχή του λόγου του επισημαίνει τη
σοβαρότητα του θέματος που συζητείται και τονίζει ότι οποιαδήποτε απόφαση ληφθεί θα έχει
σοβαρές πολιτικές επιπτώσεις.
Ευμάθεια
- συμβήσεται γὰρ ὑμῖν … ἀπολύσασθαι. Ο ρήτορας επισημαίνει ότι η ορθή απόφαση
ζήτημα αποστολής βοήθειας στη Ρόδο θα σημάνει την αναίρεση των συκοφαντιών εναντίον της
πόλης.
ΑΞΙΟΠΡΟΣΕΚΤΑ ΣΗΜΕΙΑ
περί τηλικούτων βουλευομένους. Η υπόθεση των Ροδίων είναι «τηλικούτον», σοβαρή για
την εσωτερική πολιτική της Αθήνας και για την πορεία της εξωτερικής της πολιτικής. Η απόφαση
που θα ληφθεί θα είναι ενδεικτική:
α) αν η πόλη υπηρετεί τη Δημοκρατία με την εσωτερική της διακυβέρνηση και
β) αν θα είναι η εγγυήτρια δύναμη στην αποκατάσταση της Δημοκρατίας, όταν πόλεις
συμμαχικές ή μη, θα ζητούν τη βοήθεια της.
διδόναι παρρησίαν: Σχήμα προλήψεως ή προκαταλήψεως με το οποίο ο ρήτορας
προλαμβάνει ενδεχόμενες αποδοκιμασίες. Στη φράση αυτή διαφαίνεται: α) η άμεση σχέση μεταξύ
ισηγορίας και παρρησίας, β) η σχέση Αθηναίων πολιτών και συμβουλευτικών ρητόρων στην Αθήνα
της περιόδου {σχολ. βιβλίο σελ 129). Ισηγορία και παρρησία είναι δυο βασικές προϋποθέσεις των
αγορεύσεων στις συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου. Η ισηγορία, το δικαίωμα δηλαδή της
ελεύθερης έκφρασης, το κατείχαν όλοι οι πολίτες της δημοκρατικής Αθήνας. Ωστόσο δε θα είχε
κανένα νόημα αν δε συνοδευόταν από την παρρησία, τη δυνατότητα δηλ. να μιλούν οι ρήτορες
ελεύθερα και θαρραλέα στις συνεδριάσεις της εκκλησίας του δήμου, χωρίς το φόβο των
αποδοκιμασιών και των αντιδράσεων του κοινού, που πολλές φορές αναγκάζουν τους ρήτορες να
προσαρμόζουν τους λόγους τους σύμφωνα με τις επιθυμίες των ακροατών τους.
18
Ο Δημοσθένης είναι αντίθετος με αυτή την τακτική, γιατί δε βοηθάει να εκφραστούν
απόψεις και αλήθειες χρήσιμες για τους Αθηναίους. Έτσι προκαταλαμβάνει το ακροατήριο του να
δεχτεί τις απόψεις του χωρίς αποδοκιμασίες, γιατί αυτές είναι προς το συμφέρον της Αθήνας και
έμμεσα βέβαια επικρίνει τον αρνητικό ρόλο των δημοκολάκων. Μάλιστα κολακεύοντας τους
ακροατές του (εύνοια) υποστηρίζει ότι έχουν οξύνοια πνεύματος, άρα δεν είναι στις προθέσεις του
να τους διδάξει το καλύτερο, γιατί αυτό το γνωρίζουν καλά, αλλά να τους πείσει να το εφαρμόσουν.
Οι αποφάσεις είναι μάταιες και χωρίς αξία, αν δεν υλοποιούνται, αν δε γίνονται πράξη. Η
αναποφασιστικότητα, η αδράνεια και η αδιαφορία είναι χαρακτηριστικά γνωρίσματα πολιτείας που
παρακμάζει και στοιχεία τελείως αντίθετα από αυτά του Φιλίππου. Ο Δημοσθένης προσπαθεί να
δημιουργεί μια ισορροπία ανάμεσα στο εγώ και στο εσείς, ώστε να μην φαίνεται εγωιστής ή ότι
υποτιμά τους Αθηναίους. Κάθε φορά που αναφέρεται στον εαυτό του ρίχνει την έμφαση στο ρόλο
των συμπολιτών του.
τό διδάξαι τά βέλτιστα - τό πεῖσαι πράττειν ταῦτα: Έντονη αντίθεση με την οποία
ασκείται προσεκτική κριτική στη συμπεριφορά των Αθηναίων ο ρήτορας έμμεσα κατηγορεί .τους
Αθηναίους για νωθρότητα, αδράνεια και αναποφασιστικότητα που οδηγούν στην αποδυνάμωση της
πόλης. Ο Δημοσθένης δηλώνει ότι συναντά δυσκολίες κάθε φορά που προσπαθεί να συμβουλεύσει
τους Αθηναίους, επειδή τους υποδεικνύει λύσεις αντίθετες με τα πιστεύω τους, σύμφωνες όμως με
τους νόμους γιατί συμφέρουν την πόλη. Γνωρίζει ότι θα αντιμετωπίσει τη μεγάλη αντίδραση του
ακροατηρίου που οφείλεται:
1. Στο μίσος των Αθηναίων κατά της Ρόδου που έγινε η αιτία να διαλυθεί η Β' Αθηναϊκή
Συμμαχία (378-357 π.Χ.) και να διεξαχθεί ο Συμμαχικός πόλεμος (357-355πΧ.).
2. Στο φόβο των Αθηναίων να εμπλακούν σε πόλεμο με το βασιλέα της Περσίας και την
Αρτεμισία.
ἐπειδὰν γάρ τι δόξῃ...πρίν δόξαι: Ο ρήτορας κατηγορεί τους Αθηναίους για την
αναβλητικότητα και αναποφασιστικότητα που δείχνουν στην αντιμετώπιση των προβλημάτων τους.
Τα τρία στάδια για την ολοκλήρωση ενός έργου: βουλή (η σύλληψη), ψήφος (η επικύρωση με
ψήφο), πράξις (η εκτέλεση). Η απραξία, δηλαδή η αδιαφορία και η αποχή από τα πολιτικά των
πολιτών, οδηγεί σε αποτυχία κάθε ενέργειας εσωτερικής ή εξωτερικής πολιτικής και
καταδεικνύει την υπολειτουργία της πολιτεία. Η σημερινή κατάσταση των Ροδίων είναι για τους
Αθηναίους μια καλή ευκαιρία και μάλιστα θεόσταλτη για να δείξουν μακροθυμία και ανωτερότητα
στους υβριστές Ροδίους, με σκοπό την αναίρεση των συκοφαντιών και την αποκατάσταση του
καλού ονόματος της πόλης τους. Ο Δημοσθένης, θεωρεί ότι η υπόθεση των Ροδίων είναι σημαντική
ευκαιρία για τους Αθηναίους για να βγουν από την απομόνωση που περιήλθαν στην εξωτερική
πολιτική μετά το τέλος του Συμμαχικού πολέμου και να κάνουν μια αρχή για την ανασύσταση μιας
Γ' Συμμαχίας.
διὰ τὴν αὑτῶν ὕβριν: Αξιοπρόσεκτη η τακτική του ρήτορα: με αριστοτεχνικό τρόπο
αποφεύγει τις υποψίες ότι ευνοεί τους Ροδίους και μετατρέπει τελικά την κατηγορία σε υπεράσπιση
(σχολ. βιβλίο σελ. 130). Οι Ρόδιοι με την υπερεκτίμηση της δύναμής τους και την περιφρόνηση των
ισχυρότερων, διέπραξαν ύβριν με την αποστασία τους από την Αθηναϊκή συμμαχία. Κινήθηκαν
έξω από το θεϊκό νόμο και τους άγραφους ηθικούς κανόνες και παράλληλα παρέβησαν πολιτικές
και στρατιωτικές συμμαχίες, γι΄ αυτό βρίσκονται στο έλεος αυτών που πριν λίγο πολέμησαν.
ἄξιον δ’ἡσθῆναι: Ο Δημοσθένης αναφέρει ότι και ο ίδιος χαίρεται με το πάθημα των
Ροδίων από τους οποίους δεν έχει κανένα συμφέρον. Την υπεράσπισή τους την ανέλαβε γιατί
πιστεύει ότι πρέπει να αγωνίζεται κανείς για τη δημοκρατία. Υποστηρίζει το ιδεώδες της
δημοκρατίας στα πλαίσια πόλης-κράτους.
συμβήσεται γάρ ἀπολύσασθαι: Η περίοδος αποτελεί την προκατασκευή, η οποία μας
εισάγει στο θέμα του λόγου, το οποίο θα αναπτυχθεί στην «πρόθεσιν» (§§3-4).
ΕΝΤΕΧΝΕΣ ΠΙΣΤΕΙΣ (= Επιχειρήματα του ρήτορα)

Η επιχειρηματολογία κλιμακώνεται ως εξής:
19
1. Για σοβαρά ζητήματα και δύσκολες αποφάσεις πρέπει να δίνεται απόλυτη ελευθερία
λόγου σ' όλους.
2. Δεν ήταν δύσκολο η υπόδειξη του καλύτερου (γνωστό σ' όλους) αλλά η πειθώ για την
πραγματοποίηση αυτού. ΓΙΑΤΙ: όταν κάτι θεωρηθεί σωστό και ψηφιστεί, ακόμη και τότε η
υλοποίηση του είναι πολύ αβέβαιη.
3. Θεόσταλτη ευκαιρία που δεν πρέπει να χαθεί η εναπόθεση των ελπίδων της σωτηρίας των
Ροδίων στους Αθηναίους.
4. Χαρά και ικανοποίηση με την απρόσμενη αυτή ευκαιρία. ΓΙΑΤΙ: παίρνοντας την σωστή
απόφαση οι Αθηναίοι θα αποτινάξουν από πάνω τους τις διαβολιές αυτών που δυσφημίζουν την
πόλη και θα ξανακερδίσουν το πρότερο γόητρο.
Εξέταση των επιχειρημάτων.
1. Η έκκληση για εξασφάλιση παρρησίας προδιαθέτει ότι όσα θα πει είναι αντίθετα με το
γενικότερο αίσθημα (χαιρεκακία για την παρούσα τύχη των Ροδίων). Οι Αθηναίοι μισούν τους
Ροδίους εξαιτίας της αποστασίας από τη β' Αθηναϊκή συμμαχία (378-357 π.Χ.) και πολέμησαν
εναντίον τους στη διάρκεια του Συμμαχικού πολέμου (357-355 π.Χ.)
2. Κολακεύει τους ακροατές του επειδή περιμένει μεγάλη αντίδραση στα όσα θα προτείνει.
Υπάρχει μια προσεκτική επίκριση για αναποφασιστικότητα και βραδύτητα των συμπολιτών του.
Πρόδηλος στόχος να αφυπνιστούν και να ενεργοποιηθούν οι συμπολίτες του.
3. Σκόπιμα ελεεινολογεί τους Ροδίους για την ύβριν τους: α) για να μην αποδοκιμαστεί ότι
δέχτηκε να γίνει συνήγορος τους μια και τους ευνοεί, β) για να κατευνάσει αφετέρου την οργή των
συμπολιτών του εναντίον τους υπογραμμίζοντας την τωρινή ταπείνωση και αθλιότητα τους. Οι
Αθηναίοι με την αποστολή βοήθειας θα αποδειχτούν όχι μόνο σωτήρες των Ροδίων και εγγυητές
της δημοκρατίας και ελευθερίας αλλά θα προβάλουν και τη μεγαλοσύνη της πόλης τους
(ψυχολογικό επιχείρημα). Ο ελιγμός αυτός του ρήτορα είναι αριστοτεχνικός καθώς με τον τρόπο
αυτό μεταβάλλεται η κατηγορία σε υπεράσπιση.
Με το να αποδίδει την αποστασία των Ροδίων στην αλαζονεία τους, ο ρήτορας αποσιωπά
σκόπιμα τα πραγματικά αίτια της κίνησής τους την οικονομική καταπίεση, τις διοικητικές
αυθαιρεσίες, τον αυταρχισμό και γενικά τα σφάλματα της εξωτερικής πολιτικής των Αθηναίων. Ο
Δημοσθένης χαρακτηρίζει ως συκοφαντίες τις κατηγορίες σε βάρος των συμπολιτών του, όμως
ήταν γεγονός ότι η Αθήνα έδειχνε συχνά σκληρή και αυθαίρετη συμπεριφορά προς τους συμμάχους
της.
4. Επιδέξια μεταστρέφει τη χαιρεκακία των Αθηναίων για τα δεινά των Ροδίων σε
ικανοποίηση για την εύνοια των θεών. Η αποστολή βοήθειας στους Ροδίους είναι μια πράξη που θα
αποτελέσει αποστομωτικό επιχείρημα πως οι κατηγορίες των συμμάχων είναι συκοφαντικές και
συνάμα θα αποκαταστήσει τη φήμη της Αθήνας στους Έλληνες (θρησκευτικό, ηθικό επιχείρημα). Η
ευγνωμοσύνη των Αθηναίων προς τους θεούς είναι κοινός τόπος στους λόγους του Δημοσθένη.
Έμμεσα υποβάλλει την αντίληψη ότι η Αθήνα είναι η ευνοούμενη πόλη των θεών.
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΗΘΗ
Ηθοποιία είναι η απεικόνιση του ήθους (χαρακτήρα) και της συμπεριφοράς ενός προσώπου
απέναντι στους συνανθρώπους του και την πολιτεία, αλλά μέσα από την οπτική γωνία του
λογογράφου ή του ρήτορα σύμφωνα με τον επιδιωκόμενο σκοπό του. Τα ρητορικά ήθη ανήκουν
στις έντεχνες πίστεις και αποβλέπουν από τη μια στην ηθική εξύψωση του ομιλητή και από την
άλλη στην ηθική μείωση του αντιπάλου ή στην κολακεία των ακροατών - δικαστών. Επενεργούν
ψυχολογικά και όχι διανοητικά.
Το ήθος του ρήτορα: Ο Δημοσθένης παρουσιάζεται ως υπέρμαχος της ισηγορίας και ιδίως
της παρρησίας (ελευθεροστομίας). Είναι ανιδιοτελής, πατριώτης και έχει συνείδηση του ότι δεν
κατηγορεί για ίδιον όφελος, αφού καμία σχέση δεν έχει με τους Ροδίους που υπερασπίζεται.
Αντίθετα, υπερασπίζεται το δημόσιο συμφέρον, τη δημοκρατία και τη φήμη της πόλης του. Είναι
προετοιμασμένος να πει την αλήθεια και να επισημαίνει τι συμφέρει να γίνει στην προκείμενη
περίπτωση, αδιαφορώντας για το πολιτικό προσωπικό κόστος. Πιστεύει στις ικανότητές του, έχει
αυτοπεποίθηση, ωστόσο αποφεύγει με λεπτότητα τις ωμές παρατηρήσεις προς τους συμπολίτες
20 ι
του, που προσβάλλουν και προκαλούν αντιδράσεις. Ξέρει ότι δεν είναι εύκολο να τους πείσει να
βοηθήσουν τους μέχρι πρόσφατα εχθρούς τους γι' αυτό μιλάει με ηπιότητα και κοσμιότητα.
Παρουσιάζεται τολμηρός, αλλά όχι προκλητικός. Έτσι δε στρέφεται φανερά εναντίον των
δημαγωγών και μετριάζει την ευθύνη των Αθηναίων για τα λάθη τους.
Το ήθος των αντίπαλων ρητόρων και των ακροατών: Παρουσιάζονται έμμεσα ως
δημοκόλακες που φροντίζουν να είναι δημοφιλείς προσαρμόζοντας τους λόγους τους προς τις
επιθυμίες του πλήθους. Έτσι στις συνελεύσεις δεν εκφράζονται όλες οι απόψεις, δεν εξετάζονται
πολύπλευρα τα διάφορα θέματα και οι αποφάσεις παίρνονται κάτω από το βάρος προκαταλήψεων
και μονομερών τοποθετήσεων. Οι Αθηναίοι πολίτες έχουν αντιληπτική ικανότητα και κρίνουν
σωστά τα πράγματα, ωστόσο δείχνουν αδράνεια στην υλοποίηση των αποφάσεων τους και
νωθρότητα. Νιώθουν αγανάκτηση για τους αποστάτες Ροδίους αλλά και για όσους κατηγορούν την
πόλη τους και επιζητούν την αποκατάσταση της φήμης της.
Το ήθος των Ροδίων: Οι Ρόδιοι είναι υπερόπτες και αλαζόνες. Παρασύρθηκαν από την
πονηριά του Μαύσωλου και από υπερβολική συναίσθηση της δύναμης τους περιφρόνησαν τους
ισχυρότερους Αθηναίους, αποστάτησαν από τη συμμαχία τους και πήραν μέρος στον πόλεμο
εναντίον της Αθήνας. Επειδή όμως κινήθηκαν έξω από τα όρια του μέτρου, που είναι το δίκαιο,
προκάλεσαν την οργή των θεών που τους τιμώρησαν στερώντας τους την ελευθερία τους. Το
γεγονός ότι ζητούν βοήθεια από την πόλη που πολέμησαν αποτελεί έσχατη ταπείνωση γι' αυτούς.
ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
Ερωτήσεις ανάπτυξης και σύντομης απάντησης.
1. διδιδόναι παρρησίαν: Τι ζητάει με τη φράση αυτή ο Δημοσθένης από τους
Αθηναίους και γιατί, κατά τη γνώμη σας;
2. Τι θεωρεί ως εύκολο και τι ως δύσκολο ο Δημοσθένης ως ομιλητής σε σχέση με τους
Αθηναίους ακροατές του;
3. ἅπαντες ὑπάρχειν ἐγνωκότες: Ποια εντύπωση προσπαθεί να προκαλέσει ο
Δημοσθένης στους Αθηναίους χρησιμοποιώντας τη φράση αυτή σε συνδυασμό και με την
προηγουμένη: διδάξαι τα βέλτιστα ;
4. Κατά το Δημοσθένη, σε τι θα ωφελήσει τους Αθηναίους η ενδεχόμενη απόφασή τους
να συγχωρήσουν τους Ροδίους για την προγενέστερη στάση των τελευταίων απέναντι στην Αθήνα ;
Λεξιλογικές
1. Να γράψετε δέκα ομόρριζα της νέας ελληνικής, απλά ή σύνθετα, από τις παρακάτω ρίζες των
λέξεων: παρρησίαν, διαβαλλόντων ( βαλ, βολ, βελ, βλη ), ἡγησάμην (ηγ), διδόναι ( δω, δο ), ὑπάρχειν ( αρχ )
2. Να βρείτε με ποιες λέξεις του κειμένου συνδέονται ετυμολογικά οι παρακάτω λέξεις: επιβουλή
παράδοση, αφήγηση, άπιστος, εξύβριση, διδαχή, βελτίωση, λεξικό, επικαιρότητα, εμβέλεια,
ρήτορας, προσδοκία, ανομία, λύτρα.
3. Να βρείτε την ετυμολογία των λέξεων: βλασφημία, παρρησία, απέχω, συμβαίνω.
ΠΡΟΘΕΣΙΣ (§§3-4)
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
21
§3 Γιατί μας κατηγόρησαν βέβαια οι Χιώτες και οι Βυζάντιοι και οι Ρόδιοι ότι
μηχανορραφούμε εναντίον τους και γι' αυτό το λόγο οργάνωσαν εναντίον μας τον τελευταίο αυτόν
πόλεμο και θα αποδειχτεί ότι ο Μαύσωλος που εισηγήθηκε αυτά και τους έπεισε ισχυριζόμενος ότι
είναι φίλος των Ροδίων, τους στέρησε την ελευθερία τους, ενώ οι Χιώτες και οι Βυζάντιοι που
παρουσιάστηκαν ως σύμμαχοι, (θα αποδειχτούν ότι) δεν έχουν βοηθήσει στις ατυχίες τους, §4 εσείς
όμως, που σας φοβούνταν, (θα φανείτε πως είστε) μόνοι απ' όλους αίτιοι της σωτηρίας τους. Και
όταν αυτά ιδωθούν από όλους γενικά, θα κάνετε τους δημοκρατικούς σ' όλες ανεξαίρετα τις πόλεις
να έχουν σύμβολο της δικής τους σωτηρίας αυτό, το αν δηλαδή είναι φίλοι σας απ' αυτό κανένα
αγαθό μεγαλύτερο δεν θα μπορούσε να υπάρξει για σας, παρά να πετύχετε ανεπιφύλακτη εύνοια
απ' όλους με τη θέληση τους.
Στην «πρόθεση» του λόγου ο ρήτορας παρουσιάζει με λιτό ύφος την πρόταση του, την
οποία και θα στηρίξει στο κύριο μέρος του λόγου του, στην «Πίστη». Η «πρόθεση», αποτελεί
επεξηγηματική παράγραφο του προοιμίου με λίγα και ισχυρά επιχειρήματα για να προετοιμάσουν
το ακροατήριο να ακούσει την επιχειρηματολογία του ρήτορα. Η «πρόθεση», συμπληρώνει το
προοίμιο νοηματικά (ευμάθεια) και προοικονομεί την «Πίστη».
ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΠΡΟΘΕΣΗΣ

Παρουσιάζεται σύντομα η πρόταση του ρήτορα που προτίθεται να προβάλει και να
τεκμηριώσει. Το είχε δηλώσει ήδη στην τελευταία περίοδο του προοιμίου: η στήριξη των Ροδίων
στη δύσκολη αυτή στιγμή θα εξαλείψει τις κακολογίες και τις διαβολές εναντίον της πόλης και θα
αποκαταστήσει την καλή φήμη της.
Ειδικότερα:
1. Παρουσιάζεται η κατηγορία που αποδίδουν οι Χίοι και οι Βυζάντιοι στους Αθηναίους με
κατάλληλη χρήση του λόγου (επιλογή ρημάτων και χρόνων), τη θέτει ήδη από την αρχή σε
αμφισβήτηση και υποβάλλει την εντύπωση ότι οι Αθηναίοι έχουν κατηγορηθεί χωρίς λόγο.
2. Χρησιμοποιώντας διδακτικό ύφος προσπαθεί αρχικά να αποσείσει κάθε ευθύνη από τους
Αθηναίους για τον πόλεμο που ξέσπασε με τους συμμάχους τους και αποδίδει με τρόπο
αριστοτεχνικό στο Μαύσωλο τις ραδιουργίες και την ηθική αυτουργία της αποστασίας των Ροδίων.
3. Απαλλάσσονται οι Αθηναίοι από κάθε ενοχή για την ιμπεριαλιστική συμπεριφορά τους
προς τους συμμάχους, αποδίδοντας τις κακολογίες εναντίον της Αθήνας σε κύκλους που θέλουν να
την συκοφαντήσουν. Οι Χίοι, οι Βυζάντιοι και οι Ρόδιοι κατηγορούσαν τους Αθηναίους για
αυταρχική και ηγεμονική συμπεριφορά απέναντι τους, για οικονομικές και διοικητικές αυθαιρεσίες
και για επεμβάσεις στα εσωτερικά των πόλεων τους. Ο Δημοσθένης εξιδανικεύει την εικόνα της
παλιάς Αθήνας, που είχε φτάσει στην αλαζονεία και έπαρση και παρουσιάζει την τωρινή αδύναμη
και απογυμνωμένη από φίλους και συμμάχους πόλη και με αρκετή υπερβολή, οραματίζεται μια
ιδανική συμμαχία και ηγεμονία που θα στηρίζεται στην εμπιστοσύνη όλων και όχι στη βία.
4. Υπογραμμίζεται ότι οι Αθηναίοι έχουν τη χρυσή ευκαιρία να διαλύσουν οποιαδήποτε
διαβολή σε βάρος τους, παρέχοντας μεγαλόψυχα την υποστήριξη στους Ροδίους, γινόμενοι έτσι
σωτήρες αυτών αλλά και εγγυητές της ελευθερίας και της δημοκρατίας.
Σκοπός του Δημοσθένη είναι με τον πυκνό και επιλεγμένο λόγο, με τα σχήματα λόγου και
τα επιχειρήματα να παρασύρει το ακροατήριο του σε μια πολεμική επιχείρηση που τη θεωρεί
συμφέρουσα και ιδανική για να δώσει στην Αθήνα την παλιά της αίγλη. Η τακτική του ρήτορα:
- κολακεύει έντεχνα τους συμπολίτες του
- ελαχιστοποιεί τις ευθύνες των Ροδίων (ψυχολογικό αντιστάθμισμα)
- στόχος του είναι να εξασφαλίσει την εύνοια των ακροατών του.
ᾐτιάσαντο μὲν γὰρ Χίοι…αὐτοῖς: Το ρήμα ᾐτιάσαντο είναι σε χρόνο αόριστο και
δηλώνει το στιγμιαίο, ενώ το απαρέμφατο ἐπιβουλεύειν σε χρόνο Ενεστώτα, πρέπει να
μεταφραστεί σε Παρατατικό γιατί εκφράζει μια αμφισβητούμενη προσπάθεια στο παρελθόν «ότι
δήθεν σχεδιάζαμε κάτι κακό εναντίον τους». Ο ρήτορας σκόπιμα επιλεγεί αυτά τα ρήματα που
προβάλλουν την αοριστία, γενικότητα « ᾐτιάσαντο » και υποκειμενικότητα «ἐπιβουλεύειν», χωρίς να
22
αναφέρει συγκεκριμένα γεγονότα επιβουλής. Έτσι, υποβάλλει την άποψη ότι οι Αθηναίοι
κατηγορήθηκαν χωρίς λόγο. Ουσιαστικά, οι κατηγορίες ήταν βάσιμες και συγκεκριμένες. Η
ηγεμονική συμπεριφορά της Αθήνας έμπρακτα φάνηκε με τη φορολογία, τη στρατολογία και τις
κληρουχίες (η διανομή με κλήρο των κατακτημένων περιοχών σε Αθηναίους πολίτες).
συνέστησαν πόλεμον: Εννοεί το Συμμαχικό πόλεμο που έληξε το 355 π.Χ. Το ρήμα σε
αόριστο. Και οι δύο πράξεις έγιναν σε μια στιγμή στο παρελθόν, προηγείται το ητιάσοντο και
ακολουθεί το συνέστησαν. Και τα δύο ρήματα συνδέονται με σχέση αιτίου και αιτιατού. Η πρόθεση
«συν» δημιουργεί την εντύπωση ότι γύρω από την πόλη παίχτηκε μια συνωμοσία. Μ΄ αυτό το
ρήμα, ο ρήτορας εμφανίζει την αποχώρηση των πόλεων από την Αθηναϊκή Συμμαχία ως κήρυξη
πολέμου εναντίον της Αθήνας. Η αλήθεια είναι ότι ο πόλεμος άρχισε μετά την άρνηση καταβολής
των συντάξεων.
Χίοι καὶ Βυζάντιοι καὶ Ρόδιοι: Οι Ρόδιοι ως ένα από τα υποκείμενα των ρημάτων
ητιάσαντο και μπαίνουν στο τέλος ίσως για να μετριασθεί η ενοχή τους και να υποβαθμιστεί ο
ρόλος τους στο Συμμαχικό πόλεμο.
ὁ μὲν πρυτανεύσας ταῦτα καὶ πείσας Μαύσωλος...φάσκων: Με τις δύο πρώτες μετοχές
ο Μαύσωλος εμφανίζεται ως ο βασικός αίτιος της συμπεριφοράς και των ενεργειών των Ροδίων και
μάλιστα με πολύ ειρωνικό τρόπο με τη χρήση της τρίτης μετοχής: «φάσκων φίλος εἶναι Ῥοδίων».
Οι Ρόδιοι, εξαπατήθηκαν από το Μαύσωλο που τους υπέταξε και η ευθύνη τους υποβαθμίζεται.
Ευθύνες επιρρίπτει ειρωνικά και στους πρώην συμμάχους Χίους και Ροδίους «αποδείξαντες
εαυτούς συμμάχους». Η αντιθετική σχέση των μετοχών ἀποδείξαντες και βοηθηκότες προβάλλει
την τραγική θέση των Ροδίων, οι οποίοι εξαπατήθηκαν από το Μαύσωλο, και προδόθηκαν από τους
συμμάχους τους.
ὑμεῖς... αἴτιοι: Αν οι Αθηναίοι αποδεχτούν τη θεόσταλτη αυτή ευκαιρία θα επιβεβαιώσουν
και θα εξάρουν το ρόλο της πόλης τους ως μοναδικής εγγυήτριας δύναμης της δημοκρατίας και της
ειρήνης μόνοι των πάντων. Εδώ ο Δημοσθένης εκφράζει την επιθυμία του οι Αθηναίοι χάρη της
δημοκρατίας να βοηθήσουν τους Ροδίους. Άσχετα από τις διαφορές τους, οι δημοκρατικοί πρέπει
ι
να βοηθιούνται μεταξύ τους. Στην προκειμένη περίπτωση τη βοήθεια τη ζήτησαν οι εξόριστοι
δημοκρατικοί.
ἐκ δὲ τοῦ ταῦθ’ ὑφ’ἁπάντων ὀφθῆναι: Το ὀφθῆναι είναι το συμπέρασμα και η
κατακλείδα του φανήσεται. Με τα ρήματα: φαίνομαι (έγινε όλη η αποδεικτική διαδικασία), ορώμαι
(ολοκληρώθηκε και διατυπώθηκε το συμπέρασμα)
ποιήσετε... τοῦτο ποιεῖσθαι σύμβολον: Το ρήμα ποιήσετε αναφέρεται στη χρονική περίοδο
που ακολουθεί μετά το φανήσεται, η οποία αποκτά διάρκεια με το ομόρριζο απαρέμφατο ποιεῖσθαι. Η
πόλη θα αναδειχθεί σε συνεχές σύμβολο σωτηρίας.
ἐὰν ὑμῖν ὦσι φίλοι: Η πρόταση είναι επεξηγηματική. Ο Δημοσθένης υπενθυμίζει στους
Αθηναίους ότι είχαν χάσει το κύρος τους και δύσκολα θα τους εμπιστεύονταν και άλλες πόλεις. Η
βοήθεια προς τους Ροδίους θα ανέτρεπε το κλίμα αυτό.
ἐν ἁπάσαις, παρά πάντων, οὗ μεῖζον οὐδὲν: Στο τέλος της προθέσεως τονίζεται
εμφαντικά ότι με την παροχή βοήθειας στη Ρόδο η πόλη μακροπρόθεσμα θα αποκομίσει σημαντικά
πολιτικά οφέλη αφού:
• θα απαλλαγεί από τις άδικες κατηγορίες εις βάρος της,
• θα κερδίσει την ειλικρινή εύνοια των δημοκρατικών σε όλες τις πόλεις-κράτη,
• θα αποκομίσει τη δόξα της προστάτιδας των αδικημένων, θα φανεί ειλικρινής και

φιλάνθρωπη και όχι τύραννος και θα καταστεί σύμβολο της υπεράσπισης της δημοκρατίας και από
τους υπόλοιπους Έλληνες δημοκρατικούς. Ο ρήτορας εδώ (με ρητορική υπερβολή) επαγγέλλεται
μια ιδανική εκούσια ανασύσταση της Αθηναϊκής συμμαχίας που θα στηρίζεται στη συγκατάθεση 14
όλων.
ΕΝΤΕΧΝΕΣ ΠΙΣΤΕΙΣ
23
1. Οι πρώην σύμμαχοι μας Χίοι, Βυζάντιοι και Ρόδιοι μας κατηγόρησαν ότι σκευωρούσαμε
εναντίον τους και επιδιώκαμε την υποδούλωση τους. Αποτέλεσμα: να ξεσηκώσουν εναντίον μας
τον πρόσφατο πόλεμο.
2. Βοηθώντας τους Ροδίους:
• θα αποδειχτεί ότι ο Μαύσωλος που τους παρέσυρε σε αποστασία, παριστάνοντας το
φίλο, ενέργησε ύπουλα και κατάφερε να τους στερήσει την ελευθερία
• οι δήθεν σύμμαχοι τους Χίοι και Βυζάντιοι δεν τους συμπαραστάθηκαν στα δεινά τους
• εσείς, μόνοι από όλους, θα έχετε αποδειχτεί αίτιοι της σωτηρίας τους.
3. Η συμμαχία σας θα θεωρηθεί εγγύηση για όλους τους δημοκρατικούς των Ελληνικών
πόλεων για την ασφάλεια τους. Αποτέλεσμα: θα πετύχετε τη φιλία όλων με προθυμία και
ειλικρίνεια.
ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΗΘΗ
Ήθος αγορητή: Προβάλλει τον εαυτό του ως πολίτη που νιώθει την ίδια πικρία που
ένιωθαν και οι άλλοι για την προδοτική στάση των πρώην συμμάχων τους καθώς και το ίδιο μίσος
προς τον παμπόνηρο ηγέτη της Καρίας, τον Μαύσωλο. Επιδιώκει να ταυτιστεί με τους υπόλοιπους
συμπολίτες του στον οραματισμό τους να ξαναδούν την Αθήνα εγγυήτρια της ασφάλειας των
δημοκρατικών ελληνικών πόλεων και συνεπώς αποκαταστημένη στην πρότερη θέση της. Γνωρίζει
ότι οι κατηγορίες κατά των Αθηναίων ήταν αληθινές, όμως έντεχνα τις παρουσιάζει ως φήμες
κακεντρέχειας των Ροδίων, Βυζαντίων και Χίων, που έχουν σκοπό να μειώσουν το κύρος της
Αθήνας. Υπερασπίζεται τη δημοκρατία, στοιχείο που βρίσκουμε σε όλους τους λόγους του: «ὑμεῖς
δ’, οὓς ἐφοβοῦντο …σωτηρίας». Η ουσία της δημοκρατίας βρίσκεται στην αλληλοβοήθεια των
δημοκρατικών. Ως αγνός πατριώτης που είναι, επιμένει στην άποψη του ότι η φήμη της πόλης
πρέπει να ανακτηθεί και στην παρούσα στιγμή η παροχή βοήθειας είναι η μοναδική ευκαιρία. Με
το διδακτικό ύφος που χρησιμοποιεί παρουσιάζει τον εαυτό του ως εισηγητή των κινήσεων που θα
πρέπει να κάνουν οι Αθηναίοι για να αποκαταστήσουν το κύρος τους και να αναδειχθούν υπέρμαχοι
κάθε δημοκρατικής πόλης.
Ήθος Ροδίων: Παρουσιάζονται ως άνθρωποι εύπιστοι και αφελείς που παρασύρθηκαν από
τις ραδιουργίες του Μαύσωλου, τον εμπιστεύτηκαν, έδωσαν βάση στις απατηλές υποσχέσεις των
Χίων και Βυζαντίων. Ο ρήτορας μειώνει την ευθύνη τους σκόπιμα, γιατί κατά βάθος πιστεύει ότι
δίκαια τιμωρήθηκαν, αφού προτίμησαν τους ολιγαρχικούς και δείχνει ευχαριστημένος γι' αυτό.
Το ήθος των Αθηναίων: Επειδή βασικός στόχος του Δημοσθένη είναι να πείσει τους
Αθηναίους να βοηθήσουν τους Ροδίους, προσπαθεί να διαγράψει το ήθος τους με τρόπο που
έμμεσα τους θίγει. Δεν έχουν ευθύνη για τις κατηγορίες αλλά πρέπει να το αποδείξουν. Χωρίς να το
ζητήσουν, θα αποκτήσουν την εύνοια όλων των δημοκρατικών πόλεων, αν βοηθήσουν.
Το ήθος του Μαυσώλου: Διπλωμάτης, ραδιούργος, μηχανορράφος με κυριαρχικές και
επεκτατικές βλέψεις, εγκαταλείπει όσους σκόπιμα στο παρελθόν βοήθησε, άσχετα αν αυτοί είναι
τώρα οι Ρόδιοι.
Το ήθος των Χίων και Βυζαντίων: Ασταθείς και αβέβαιοι σύμμαχοι «Επίορκοι» γιατί
αδιαφορούν γι' αυτούς που τους βοήθησαν στο συμμαχικό πόλεμο και πρόθυμα συνέπραξαν σ'
αυτόν.
1.1 Ερωτήσεις ανάπτυξης και σύντομης απάντησης.
1. Ποια ήταν η στάση του Μαυσώλου, αφενός και των Χίων και Βυζαντίων, αφετέρου,
απέναντι στους Ροδίους μετά την αποστασία των τελευταίων από τη Β΄ Αθηναϊκή συμμαχία;
2. Ποια ωφέλεια, κατά το Δημοσθένη, θα έχει η Αθήνα αν βοηθήσει τους Ροδίους;
3. Η τυχόν βοήθεια της Αθήνας προς τους Ροδίους, ποια σημασία θα έχει γι΄ αυτούς
συγκρινόμενη και με τη στάση που επέδειξαν απέναντι τους: α) ο Μαύσωλος και β) οι Χίοι και οι
Βυζάντιοι;
4. Να προσδιορίσετε στην ενότητα (§§3-4) το ήθος των ακροατών, των αντιπάλων και
του ομιλητή.
1. Να γράψετε δέκα ομόρριζα της νέας ελληνικής, απλά ή σύνθετα, από τις παρακάτω
24
ρίζες των λέξεων: ἀφῃρημένος (αιρε), πείσας (πειθ, ποιθ, πιθ), ἀποδείξαντες (δεικ), ὀφθῆναι (ορ,
οπ)
ΠIΣTΙΣ (§§5-16)
Ο Δημοσθένης αντικρούει τρία θέματα:

α) Τη στάση του Πέρση µονάρχη
β) Τη στάση της Αρτεμισίας
γ} Τη στάση των Αθηναίων.
Η Αθήνα που πρόσφατα βγήκε από το Συµµαχικό πόλεµο, µε όλα τα επακόλουθα, βρίσκεται σε
δύσκολη θέση. Θέλει να ανασυγκροτηθεί και να ανακάμψει οικονομικά και ηθικά γι’ αυτό
χρειάζεται ειρήνη. Αυτή την πολιτική της ειρήνης υπηρετεί το κόμμα του Εύβουλου. Στην
εξωτερική πολιτική δύο είναι οι κυρίαρχες δυνάμεις: η Περσία και η Καρία.
§5 0ι πολιτικοί αντίπαλοι του Δημοσθένη στους οποίους προφανώς περιλαμβάνονται οι ακραίοι
δημοκρατικοί που θέλουν να τιμωρήσουν τους Ροδίους για την αποστασία τους από τη β΄αθηναϊκή
συµµαχία, είχαν επισημάνει τον κίνδυνο των Περσών. Ο Δημοσθένης εκφράζει την έκπληξη και
την απορία του και κατακρίνει τους αντίπαλους ρήτορες, γιατί πέφτουν στην εξής αντίφαση:
Αρνούνται την επέμβαση των Αθηναίων στα εσωτερικά της Ρόδου, γιατί θα παραβούν τους όρους
της Ανταλκιδείου ειρήνης (387πΧ), που είχε επιβάλει την αυτονομία των ελληνικών πόλεων µε την
εγγύηση του Μεγάλου Βασιλιά. Φοβούνται έτσι ότι αν επέμβουν στη Ρόδο θα προκαλέσουν την
αντίδρασή του. Ταυτόχρονα, όμως, προσπαθούν να παρασύρουν την πόλη τους σε µια επιχείρηση
υπέρ της Αιγύπτου, που ανήκε στην επικράτεια του Μεγάλου Βασιλιά και είχε αποστατήσει από
αυτόν (361πΧ). Το 351πΧ που εκφωνείται ο λόγος του Δηµοσθένη η επανάσταση των Αιγυπτίων
συνεχιζόταν.
Υπαινίσσεται λοιπόν ο Δημοσθένης ότι οι αντίπαλοι ρήτορες είναι αναξιόπιστοι και ασυνεπείς
στα λεγόµενά τους, αφού δε φοβούνται το Μεγάλο Βασιλιά στην περίπτωση της Αιγύπτου, που
ήταν µέρος της επικράτειάς του και φοβούνται την αντίδρασή του στην περίπτωση της Ρόδου,
που είναι πόλη ελληνική.
§6 Ο Δημοσθένης, θέλοντας να δείξει ότι η στάση του απέναντι στους Πέρσες δεν άλλαξε,
αναφέρει ότι και στο παρελθόν (354πχ.) µε το λόγο του «Περί τών συµµοριών» συνέστησε
µμετριοπάθεια και σύνεση και την αποφυγή εµπόλεµης σύρραξης µε τους Πέρσες. Τότε (354πχ.)
παρασυρόµενοι κάποιοι από τις διαδόσεις ότι ο Μεγάλος Bασιλιάς ετοιµαζόταν για νέα επίθεση
κατά της Ελλάδος, πίεζαν να κηρύξουν τον πόλεμο πρώτα οι Έλληνες µε την καθοδήγηση της
Αθήνας. Ο Δημοσθένης τάχθηκε τότε µε το πνεύμα της φιλειρηνικής πολιτικής παράταξης του
Εύβουλου, η οποία επικράτησε στην Αθήνα από το 355πχ. (τέλος συµµαχικού πολέμου), ωστόσο
πρότεινε και την ενίσχυση του εξοπλιστικού προγράµµατος της Αθήνας, για να είναι έτοιμη σε
περiπτωση πολέμου να αμυνθεί αν οι Πέρσες ή ο Φίλιππος την προκαλούσαν.
§7 Ο Δημοσθένης εκφράζει τη βεβαιότητά του ότι τώρα (351πΧ,) είναι συνεπής προς όσα είχε
προτείνει και παλιότερα (354πχ.), δηλαδή ότι είναι αντίθετος µε τις επεκτατικές βλέψεις του Πέρση
µμονάρχη. Παίρνοντας υποθετικά τη θέση συμβούλου του Βασιλιά υποστηρίζει ότι θα τον
συμβούλευε να αγωνίζεται για τα κυριαρχικά του µόνο δικαιώματα, αν κάποιοι Έλληνες τα
αµφισβητούν και να μην έχει αξιώσεις για όσα δεν του ανήκουν. Έµµεσα λοιπόν ο Δηµοσθένης
διατυπώνει τη θέση ότι η Ρόδος δεν ανήκει στην επικράτεια των Περσών, αλλά στα κυριαρχικά
δικαιώματα των Αθηναίων.
Ωστόσο, παρά την προσπάθειά του να φανεί συνεπής στις πολιτικές του θέσεις, είναι φανερή η
πολιτική του µετακίvηση δεδοµένου ότι η πρότασή του για παροχή βοήθειας στους Ροδίους
ενδέχεται να προκαλέσει την αντίδραση του Βασιλιά. Εξάλλου το επιχείρηµά του στηρίζεται στο
νόµο των πιθανοτήτων, καθώς δεν ήταν βέβαιο ότι ο Βασιλιάς θα υιοθετούσε τη συμβουλή του
Δημοσθένη, αν µάλιστα πίστευε ότι και η Ρόδος ανήκε στην επικράτειά του και ότι έπρεπε να
συνεχίσει την επεκτατική του πολιτική.
§8 Ο Δηµοσθένης θέλει να υποβάλλει στους συµπολίτες του την ιδέα ότι πρόκειται να
διεκδικήσουν όσα αιφνιδιαστικά ή µε πολιτική απάτη τους στέρησε ο Μ.Βασιλιάς και προσπαθεί
25
να προ καταλάβει µια ενδεχόμενη αρνητική απόφασή τους. Κάνει δύο υποθέσεις, που συνδέονται
µεταξύ τους αντιθετικά, επκρίνοντας και υµνώντας αντίστοιχα τους συμπολίτες του. Αν πιστεύουν
ότι πρέπει να παραχωρούν στο Μ.Βασιλιά όσα αυτός κυριεύει, σφάλλουν. Αν όμως πιστεύουν ότι
πρέπει να πολεμούν για το δίκαιο και να υφίστανται θυσίες γι' αυτό, τότε θα φανούν ότι
σκέφτηκαν σωστά και οι θυσίες τους αυτές θα είναι πιο λίγες, όσο πιο σταθεροί θα είναι στην
απόφασή τους.
Ο Δημοσθένης προσπαθεί να υποβαθμίσει το μέγεθος των θυσιών, γιατί ξέρει πως είναι
αμφίβολο αν οι Αθηναίοι, ύστερα από τις θυσίες που είχαν υποστεί κατά τη διάρκεια του
Συμμαχικού πολέμου, θα είχαν τη δύναμη να υποβληθούν και σε νέες για χάρη του δικαίου.
§9 Ο ρήτορας επικαλείται ένα παράδειγμα από το πρόσφατο παρελθόν της Αθήνας (επιχείρημα
εξ ιδίων), για να δείξει ότι είναι συμφέρουσα για την πόλη τους η πρότασή του. Υπενθυμίζει το
κατόρθωμα του στρατηγού Τιμόθεου, που απελευθέρωσε το 365π.Χ. τη Σάμο εκδιώκοντας την
περσική φρουρά. Οι Πέρσες κατείχαν το νησί κατά παράβαση της Ανταλκιδείου ειρήνης, που
επέβαλλε την αυτονομία στις ελληνικές πόλεις. Ο Δημοσθένης υποβαθμίζει τον περσικό κίνδυνο.
Όπως δεν αντέδρασε τότε ο Μ.Βασιλιάς δε θα αντιδράσει και τώρα.
Η εμπειρία του παρελθόντος αποτελεί ισχυρό στοιχείο πολιτικής πειθούς, ωστόσο το παρελθόν
δεν είναι ίδιο με το παρόν. Το γεγονός ότι ο Πέρσης βασιλιάς δεν αντέδρασε τότε δε σημαίνει ότι δε
θα αντιδράσει και στην περίπτωση της Ρόδου. Το επιχείρημα αυτό του Δημοσθένη είναι μια
υποκειμενική εκτίμηση, που στηρίζεται στο νόμο της αναλογίας και δεν μπορεί να οδηγήσει σε ένα
βέβαιο συμπέρασμα.
§10 Ο Δημοσθένης προεκτείνει τον προηγούμενο συλλογισμό του για να προβάλλει τις εξής
θέσεις: α) αυτός που πολεμά για να επεκτείνει τις κτήσεις του δεν πολεμά με την ίδια ένταση που
πολεμά κάποιος για να διατηρήσει τα κεκτημένα. β) η υποχωρητικότητα του αδικημένου
ενθαρρύνει τον επιτιθέμενο και αυξάνει την απληστία του. Αντίθετα, η σθεναρή αντίσταση τον
αποθαρρύνει.
Με τις θέσεις αυτές, που έχουν διαχρονική ισχύ, ο ρήτορας προσπαθεί να τονώσει το αγωνιστικό
φρόνημα και την αποφασιστικότητα των Αθηναίων, να διασκεδάσει τις επιφυλάξεις τους και να
τους πείσει να αναλάβουν πολεμική δράση.
§11-12Αναπτύσσονται δύο διλημματικοί συλλογισμοί (χαρακτηριστικά ρητορικά εικότα)
αναφορικά με την αντίδραση α) της Αρτεμισίας β) του Μ.Βασιλέως. Οι αντίπαλοι ρήτορες του
Δημοσθένη είχαν επισημάνει την πιθανή αντίδραση όχι μόνο Μ.Βασιλιά αλλά και της Αρτεμισίας
στην περίπτωση αποστολής βοήθειας προς τους Ροδίους. Ο Δημοσθένης πιστεύει ότι η
συμπεριφορά της Αρτεμισίας θα εξαρτηθεί από την έκβαση των πολεμικών επιχειρήσεων του
Πέρση βασιλιά στην Αίγυπτο. Αν αυτές έχουν επιτυχία, η Αρτεμισία θα του προσφέρει πρόθυμα τη
Ρόδο ως δώρο, γιατί θα επιζητούσε την εύνοιά του, ώστε να την αναγνωρίσει ως νόμιμη διάδοχο
του Μαυσώλου. Αν όμως ο Μ.Βασιλιάς αποτύχει στην Αίγυπτο, η Αρτεμισία θα προτιμήσει να
κατέχουν το νησί οι Αθηναίοι παρά εκείνος που θα έλεγχε έτσι τις κινήσεις της. Ο Αρταξέρξης(= ο
Μ.Βασιλιάς) είχε κάθε λόγο να μην εμπιστεύεται την Αρτεμισία, αφού και ο Μαύσωλος είχε
αυτονομηθεί και αρχικά είχε υποστηρίξει την επανάσταση των σατραπών εναντίον του. Η
Αρτεμισία, λοιπόν, δε θα στείλει στρατό να αντιμετωπίσει τους Αθηναίους, αν επέμβουν στη Ρόδο,
ή, αν ίσως στείλει, θα το κάνει πρόχειρα.
Το επιχείρημα αυτό του Δημοσθένη είναι απλώς μια εικασία και δεν ανταποκρίνεται στην
πραγματικότητα. Η Αρτεμισία ήταν φιλόδοξη, διέθετε ισχυρό ναυτικό και συνεχής επιδίωξή της
ήταν η προσάρτηση της Ρόδου και άλλων γειτονικών νησιών και γενικά η επέκταση της
επικράτειάς της και η πλήρης αυτονόμησή της από το Μ.Βασιλιά.
§13 Ο Δημοσθένης υποστηρίζει (επιχείρημα εκ του συμφέροντος) ότι συμφέρει την Αθήνα να
βοηθήσει τους Ροδίους ανεξάρτητα α.πό το τι θα κάνει ο Πέρσης μονάρχης. Αν αυτός δεν
αντιδράσει τότε αυτό ωφελεί την Αθήνα και η επέμβασή της δε θα συναντήσει εμπόδια. Αν πάλι
αντιδράσει, τότε θα παραβιάσει τους όρους της Αντάλκιδείου ειρήνης και στην περίπτωση αυτή ο
κίνδυνος δε θα αφορά μόνο τους Ροδίους ή τους Αθηναίους αλλά όλους τους Έλληνες, που θα τον
αντιμετώπιζαν από κοινού. Έτσι οι Αθηναίοι δε θα ήταν μόνοι τους. Το επιχείρημα αυτό
αποδεικνύει τη ρητορική δεινότητα του Δημοσθένη, ωστόσο δεν είναι δεδομένο ότι όλες οι
26
ελληνικές πόλεις θα σχημάτιζαν κοινό μέτωπο κατά του εχθρού.
§14Το ισχυρότερο επιχείρημα των αντιπάλων του Δημοσθένη ήταν η συμπεριφορά των Ροδίων
εις βάρος της Αθήνας. Ο ρήτορας επικρίνει έντονα τη συμπεριφορά των Ροδίων ολιγαρχικών και
τονίζει ότι από εμπάθεια προς τους δημοκρατικούς προσεταιρίστηκαν κάποιους πολίτες για να
καταλύσουν τη δημοκρατία, τους οποίους, όταν πέτυχαν το σκοπό τους, εξόρισαν. Μάλιστα, για να
εξυπηρετήσουν τα κομματικά τους συμφέροντα συνεργάστηκαν με τους Κάρες, με αποτέλεσμα
πραγματικοί κυρίαρχοι στη Ρόδο να μην είναι οι ίδιοι αλλά οι φρουροί του Μαυσώλου και της
Αρτεμισίας, που κατέχουν τις ακροπόλεις και εκδίωξαν τους δημοκρατικσύς. Οι ολιγαρχικοί
επομένως είναι αναξιόπιστοι και προδότες, γι' αυτό ακόμα και αν μετάνιωναν ο Δημοσθένης δε θα
τους πίστευε και θα απέκλειε κάθε συνεργασία μαζί τους.
Με τον τρόπο αυτό ο Δημοσθέvης μεταθέτει την ευθύνη για την αποστασία από το σύνολο των
Ροδίων 1)στους ολιγαρχικούς, 2)σε κάποιους δημοκρατικούς που εξαπατήθηκαν και 3)τελικα στο
Μαύσωλο και την Αρτεμισία και αποσιωπά τα σφάλματα των Αθηναίων για να μην τους
δυσαρεστήσει. Έτσι ικανοποιεί τους συμπολίτες του και κινεί τη συμπόνια τους για τους Ρόδιους
δημοκρατικούς φυγάδες.
§15 Ο Δημοσθένης δηλώνει ότι δεν εκπροσωπεί τα συμφέροντα των Ροδίων ως πρόξενος ούτε
έχει με κανέναν από αυτούς προσωπική φιλία. Τονίζει μάλιστα ότι και ίδιος χαίρεται με όσα έπαθαν
σε μια προσπάθεια να ταυτιστεί με το ακροατήριό του.
Οι Ρόδιοι αποστάτησαν από τη β' αθηναϊκή συμμαχία και έγιναν δούλοι σε βάρβαρους, ενώ
είχαν το δικαίωμα να είναι ισότιμοι σύμμαχοι με τους Έλληνες Αθηναίους, που είναι ισχυρότεροι
και πολιτιστικά ανώτεροι από αυτούς. Ο ρήτορας υποστηρίζει ότι οι Αθηναίοι πρέπει να βοηθήσουν
τους Ροδίους, γιατί αυτό επιβάλλει το συμφέρον της πόλης. Έτσι προβάλλει την φιλοπατρία του και
εξετάζει το ζήτημα της Ρόδου όχι συναισθηματικά αλλά ψυχρά και λογικά.
§16 Κατά την κρίση του Δημοσθένη η οδυνηρή εμπειρία των Ροδίων και η ταπείνωσή τους θα
τους βοηθήσει να συνειδητοποιήσουν τα λάθη τους και θα τους σωφρονίσει. Συμβουλεύει όμως και
τους ακροατές του να μην παρασύρονται από τα πάθη τους. Στην αθηναϊκή δημοκρατία δεν
ταιριάζει η μνησικακία και η εκδικητικότατα, αλλά. η σύνεση, η μετριοπάθεια και η μεγαλοψυχία..
Οι ίδιοι οι συμπολίτες τoυ εξάλλου είχαν εξαπατηθεί στο παρελθόν από, τους Τριάκοντα (404πχ.)
-το ίδιο συμβαίνει και με τους Ροδίους- αλλά δεν έκριναν δίκαιο να τιμωρηθούν για την πλάνη τους
εκείνη. Τα επιχειρήματα του Δημοσθένη ακούγονται λογικά, αλλά δεν είναι επαρκώς πειστικά.. Ο
ρήτορας απευθύνεται στους Αθηναίους του 351πΧ που έχουν πολύ έντονες τις μνήμες της ήττας
που υπέστησαν στο Συμμαχικό πόλεμο του 355πΧ και απέδιδαν ένα μεγάλο μέρος τής ευθύνης για
το ξέσπασμα αυτού του πολέμου στους Ροδίους. Επομένως ήταν φυσικό να διατηρούν έντονες
επιφυλάξεις απέναντι σε όποιον πρότεινε κάθε είδους στρατιωτική εμπλοκή της Αθήνας, όταν
μάλιστα αυτή δεν αφορούσε άμεσα την εδαφική της ακεραιότητα.
ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ
-ο Δημοσθένης προτείνει βοήθεια προς τους Ροδίους. Οι αντίπαλοι του αρνούνται (Εύβουλος),
γιατί ισχυρίζονται ότι αν δοθεί η βοήθεια προς τους Ροδίους, θα εμπλακούν σε πόλεμο με το
Μεγάλο Βασιλέα. Αυτή η θέση, είναι αντίθετη απ' αυτήν που είχαν στο παρελθόν, όταν εκείνοι
πρότειναν βοήθεια στους Αιγυπτίους εναντίον του βασιλέα. Οι αντίπαλοι αντιφάσκουν. Η
περίπτωση των Αιγυπτίων αναιρεί το επιχείρημά τους ότι κινδυνεύουν από τους Πέρσες.
-ο Δημοσθένης υπερηφανεύεται για τις δικές του απόψεις, που δεν διαφοροποιήθηκαν από
εκείνες του παρελθόντος.
- H βοήθεια προς τους Ροδίους θα εξασφαλίσει στους Αθηναίους δόξα, φήμη, κύρος οφέλη που
θα αποκαταστήσουν τη φήμη τους, η οποία από κακόβουλες συκοφαντίες δεν ήταν ιδιαίτερα καλή
στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή.
-Οι δημοκρατικοί πρέπει να βοηθούν τους δημοκρατικούς σε ώρα κινδύνου. Αυτή είναι η ουσία
της δημοκρατίας να διατηρείται με αγώνες, έστω κι. αν οι δημοκρατικοί που απειλούνται
βρίσκονται σε αντιδικία με εκείνους τους δημοκρατικούς που έχουν τη δυνατότητα να βοηθήσουν.
Αυτοί τώρα είναι οι Αθηναίοι, που εκφράζουν την πραγματική δημοκρατία.
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
27
1) «Είναι να απορεί κανείς, άνδρες, και θα έπρεπε αυτό να σας οδηγεί σε υποψίες, µε την
επιµονή κάποιων να βοηθήσουµε τους Ροδίους παρά το φανερό κίνδυνο της παρέµβασης του Μ.
Βασιλιά. Και το σηµαντικότερο είναι ότι αυτοί οι ίδιοι προσπαθούσαν να σας αποτρέψουν από το
να στείλετε βοήθεια στους Αιγυπτίους, που ξεσηκώθηκαν κατά του Βασιλιά, επισείοντας τις
αρνητικές για την πόλη συνέπειες από την οργή του.
Και δεν είναι µόνο ο φόβος της αντίδρασης του Βασιλιά. Η Αρτεµισία, που και ισχυρό ναυτικό
διαθέτει και άφθονους πόρους αλλά και σε.πολύ πιο κοντινή απόσταση από τη Ρόδο βρίσκεται, θα
ήταν αφελές να πιστεύετε ότι θα επιθυµούσε να χάσει την κυριαρχία στο νησί.
Ύστερα, γιατί θα έπρεπε να µπούµε σε σοβαρές περιπέτειες όταν δεν έχουµε ακόµα συνέλθει από
τα δεινά του Συµµαχικού πολέµου, στον οποίο µας οδήγησαν οι Ρόδιοι µε την άρνησή τους να
καταβάλουν τις συντάξεις και µε την αποστασία τους µαζί µε τους Χίους και Βυζαντίους;
Είναι, λοιπόν, φανερό πως δεν είναι συµφέρον για την πόλη ένα τέτοιο εγχείρηµα, αλλά ούτε και
δίκαιο και γνώρισµα συνετών ανθρώπων το να µπούµε σε τόσο σοβαρή περιπέτεια για ανθρώπους
που µας πρόδωσαν και φάνηκαν τόσο αναξιόπιστοι».
2) Ο Δηµοσθένης δεν είναι συντάκτης «λόγων γραφείου», δε γράφει δηλαδή λόγους, όπως οι
διδάσκαλοι της ρητορικής, µόνο για την αισθητική απόλαυση ή επίδειξη. Είναι άνθρωπος της
δράσης αλλά και µια τραγική πολιτική φυσιογνωµία.
Στο συγκεκριµένο όµως λόγο υπάρχουν αρκετές ενδείξεις ότι και ο ίδιος δεν πιστεύει πως ο λόγος
του θα επιτύχει το στόχο, τη δραστηριοποίηση δηλαδή των Αθηναίων για να βοηθήσουν τους
Ροδίους. Δίνει την εντύπωση ότι θέλει απλώς να δώσει το δικό του πολιτικό στίγµα και να
διαφοροποιηθεί από τους υπόλοιπους πολιτικούς.
Τα επιχειρήματά του για τη δημοκρατία, την ηθική και το δίκαιο, καθώς και για τη μεγαλοψυχία
που πρέπει να επιδείξει η πόλη για να ανακτήσει την αίγλη της, μπορεί να εκφράζουν το όραμα και
να αγγίζουν ως ένα βαθμό το δημοκρατικό φρόνημα και την ευαισθησία του ακροατηρίου, αλλά
δεν είναι αρκετά για την επίτευξη του στόχου του .
Στα ζητήματα που αφορούν την αντικειμενική πραγματικότητα η επιχειρηματολογία του δεν είναι
πειστική. Δεν καταφέρνει να πείσει με τις εικασίες του για το τι θα κάνει ο Μ. Βασιλιάς και η
Αρτεμισία. Προσπαθεί απλώς να υποβαθμίσει το μέγεθος των θυσιών και των κινδύνων, αλλά και
δεν εισηγείται τίποτε συγκεκριμένο για το πώς η πόλη θα φέρει σε πέρας ένα τόσο δύσκολο
εγχείρημα στην κατάσταση που βρίσκεται κατά τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο
3) Για την «ηθοποιία» του Δημοσθένη θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι άριστη. Σ' αυτήν
άλλωστε στηρίζεται κυρίως ο λόγος, αφού τα επιχειρήματά του, όπως ήδη εξηγήθηκε, δεν είναι σε
ικανοποιητικό βαθμό πειστικά.
Εμφανίζει τον εαυτό του ως σοβαρό, υπεύθυνο, έντιμο και ανυστερόβουλο ηγέτη, που
συμβουλεύει το λαό πάντοτε με γνώμονα το συμφέρον της πόλης.
Εκθέτει τους πολιτικούς αντιπάλους του κυρίως με την κατηγορία ότι είναι ασυνεπείς και
αντιφατικοί (υποστηρίζουν την αποστολή βοήθειας προς τους Αιγύπτιους στην αντιπαράθεσή τους
με τον Πέρση βασιλιά και τώρα εμφανίζονται ανήσυχοι για τις τυχόν αντιδράσεις του αν οι
Αθηναίοι βοηθήσουν ένα ελληνικό νησί). Παράλληλα, αφήνει να εννοηθεί ότι εξυπηρετούν
προσωπικά συμφέροντα και οδηγούν το λαό στην αδράνεια και την ηθική κατάπτωση.
Δεν παραλείπει να αποδοκιμάσει, με έμμεσο τρόπο, τους ακροατές, γιατί δεν υλοποιούν τις
αποφάσεις και έχουν οδηγηθεί σε αδράνεια, αλλά παράλληλα τους κολακεύει, χαρακτηρίζοντάς
τους ως ενήμερους και συνειδητοποιημένους πολίτες, που γνωρίζουν πολύ καλά τι συμφέρει την
πόλη.
Εξάλλου, με το να κατηγορεί και να ειρωνεύεται τους Ροδίους, αποσιωπώντας τα λάθη και
τις αδικίες των Αθηναίων σε βάρος των συμμάχων, δηλώνοντας μάλιστα πως χαίρεται με το
πάθημα των Ροδίων, ικανοποιεί σε μεγάλο βαθμό το ακροατήριό του.
4) Με το πρώτο παράδειγµα-επιχείρηµα (επέµβαση του στρατηγού Τιµόθεου στη Σάµο) ο
ρήτορας θέλει να δείξει ότι δεν εισηγείται κάτι αδοκίµαστο· κάτι ανάλογο έγινε και στην
περίπτωση του Τιµόθεου, χωρίς αρνητικές για την πόλη συνέπειες.
28
Στην § 16, θέλοντας να τους κάνει να εγκαταλείψουν τη µνησικακία τους τούς θυµίζει πως
κατά το παρελθόν και οι ίδιοι εξαπατήθηκαν, όπως τώρα οι Ρόδιοι, χωρίς όµως να κρίνουν πως
έπρεπε γι' αυτό να τιµωρηθούν.
Τα προσωπικά αυτά ή «εξ ιδίων» παραδείγµατα είναι αρκετά πειστικά. Κάνουν το
ακροατήριο να συνειδητοποιήσει το µεγαλείο της πόλης και να φερθεί µεγαλόψυχα στους Ροδίους,
όπως ταιριάζει σε µια µεγάλη δηµοκρατική πόλη
ΠIΣTΙΣ (§§17-20)
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
§ 17 Προσέξτε όμως κι εκείνο, Αθηναίοι, ότι δηλα.δή εσείς έχετε διεξαγάγει πολλούς πολέμους
και με δημοκρατικά πολιτεύματα και με ολιγαρχικά. Και αυτό, βέβαια, το ξέρετε κι εσείς οι ίδιοι
αλλά για ποιες αιτίες γίνεται ο πόλεμος από σας προς τον καθένα από τους δύο, αυτό ίσως κανένας
από σας δεν το εξετάζει. Για ποιες αιτίες λοιπόν γίνεται; Με τις δημοκρατικές πόλεις (πολεμάτε) η
για ιδιωτικές διαφορές, επειδή δεν μπόρεσαν να διευθετηθούν αυτές με δημόσια συμφωνία, ή για
κάποιο κομμάτι γης ή για σύνορα ή από ανταγωνισμό ή για την αρχηγία· εναντίον, όμως, των
ολιγαρχικών πολιτευμάτων (δεν πολεμάτε) για κανένα απ’ αυτά αλλά για υπεράσπιση του
πολιτεύματος (της δημοκρατίας) και της ελευθερίας
§18 Συνεπώς, εγώ τουλάχιστον, δε θα δίσταζα να πω ότι νομίζω πως συμφέρει περισσότερο να
πολεμούν εναντίον σας όλοι ανεξαιρέτως οι Έλληνες όταν έχουν δημοκρατία παρά να είναι φίλοι
σας όταν έχουν ολιγαρχία. Γιατί πιστεύω, βέβαια, ότι θα μπορούσατε εσείς να κάνετε ειρήνη μ’
εκείνους που είναι ελεύθεροι όχι δύσκολα, οποτεδήποτε θελήσετε, δε θεωρώ όμως ούτε τη φιλία
σταθερή μ’ εκείνους που έχουν ολιγαρχικό πολίτευμα· γιατί με κανέναν τρόπο δε θα μπορούσαν να
γίνουν οι ολιγαρχικοί ευνοϊκοί προς τους δημοκρατικούς κι αυτοί που επιδιώκουν να ασκούν
απόλυτη εξουσία σ' εκείνους που έχουν προτιμήσει να ζουν με ισότητα στο δικαίωμα του λόγου.
§19Απορώ όμως αν κανένας από σας δεν πιστεύει ότι μαζί τους κινδυνεύει κάπως και το δικό
μας πολίτευμα, ενώ κυβερνούνται από ολιγαρχίες οι Χιώτες και οι Μυτιληναίοι, και ενώ
οδηγούνται οι Ρόδιοι τώρα δα και σχεδόν θα έλεγα όλοι οι άνθρωποι σ’ αυτή τη δουλεία, ούτε
σκέφτεται αυτό, ότι δηλαδή με κανένα τρόπο δε θα. αφήσουν (άθικτη) τη δημοκρατία σας, αν όλα
στις πόλεις οργανωθούν κατά το ολιγαρχικό σύστημα. Γιατί ξέρουν καλά ότι κανένας άλλος δε θα
μπορούσε να αποκαταστήσει, την ελευθερία· απ’ όποια πλευρά λοιπόν περιμένουν ότι θα μπορούσε
να τους συμβεί κάποιο κακό, αυτήν θα θελήσουν να καταστρέψουν,
§20Πρέπει λοιπόν τους άλλους που αδικούν κάποιους από αυτούς να τους θεωρείτε εχθρούς των
ίδιων των αδικημένων· σας συμβουλεύω όμως να θεωρείτε ως κοινούς εχθρούς όλων γενικά
εκείνων που θέλουν την ελευθερία αυτούς που ανατρέπουν τα δημοκρατικά πολιτεύματα και τα
μετατρέπουν σε ολιγαρχικά.
πρός μέν τούς δήμους ... ἡγεμονίας: Ο Δημοσθένης προτείνει οι Αθηναίοι να πολεμήσουν
εναντίον των ολιγαρχικών Ροδίων γιατί υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ ενός πολέμου εναντίον
των δημοκρατικών πόλεων και μεταξύ ενός πολέμου εναντίον των ολιγαρχικών. Οι πόλεμοι που
διεξάγονται εναντίον των δημοκρατικών πόλεων έχουν ως αιτίες α) ιδιωτικές διαφορές (ιδιωτικά
συμφέροντα) που δεν μπόρεσαν να επιλυθούν με δημόσια συμφωνία (ειρηνικά) β) οικονομικές
διαφορές γ) συνοριακές διαφορές δ) αντιζηλίες (ανταγωνισμούς) ε) διεκδίκηση της ηγεμονίας.
Εκείνη η αιτία που υποβαθμίζεται εσκεμμένα είναι η ηγεμονία. Γιατί χάρη της ηγεμονίας -που τους
ωθούσε σε επεκτατικές περιπέτειες- οι Αθηναίοι ήλθαν αντιμέτωποι όχι μόνο με τους ολιγαρχικούς
Σπαρτιάτες και τους συμμάχους τους αλλά και με πολλές δημοκρατικές πόλεις. Οι πόλεμοι που
διεξάγονται εναντίον των ολιγαρχικών πόλεων έχουν ως αιτία την υπεράσπιση α) του
δημοκρατικού πολιτεύματος β) της ελευθερίας.
ὣστε ἒγωγε οὐκ ἂν ὀκνήσαμ’ εἰπεῖν ... φίλους εἶναι: Μετά από την τόσο υπερτονισμένη
απαρίθμηση των αιτιών, προχωρεί στο συμπέρασμα: ωστε εγωγε ... ολιγαρχουμένους». Ακόμη με
ρητορική υπερβολή: «συμφέρειν ... ἀσφαλῆ νομίζω» στοχεύει στην εύνοια των Αθηναίων
κολακεύοντας το δημοκρατικό φρόνημά τους και με το ρητορικό «ήθος» τονίζει ότι η ιδεολογική
29
του τοποθέτηση ταυτίζεται μ’ αυτή των Αθηναίων με σκοπό να τους ευχαριστήσει και να τους
πείσει. Ο ρήτορας πιστεύει ότι ούτε απλή φιλία δεν μπορεί να αναπτυχθεί μεταξύ δημοκρατικού και
ολιγαρχικού καθεστώτος. Είναι δύο διαφορετικές πολιτικές παρατάξεις με διαφορετικό τρόπο ζωής.
H διαφορά τους δεν είναι μόνο ποσοτική (λίγοι - πολλοί) αλλά και ποιοτική, αφού επεκτείνεται και
στον τρόπο σκέψης και ζωής. Οι ολιγαρχικοί λόγω της νοοτροπίας τους -οι λίγοι επιβάλλουν την
εξουσία στους πολλούς- ποτέ δε θα έβλεπαν με ευμένεια το δημοκρατικό τρόπο ζωής και
διακυβέρνησης της πολιτείας, που απορρίπτει τις διακρίσεις των πολιτών με βάση τον πλούτο, την
καταγωγή ή τη δύναμη. Συνεπώς κάθε προσπάθεια ειρήνης και φιλίας με αυτούς θα ήταν
καταδικασμένη. Ο Δημοσθένης δείχνει πόσο μεγάλος δημοκράτης ήταν, αφού προτιμά να. έχει η
Αθήνα όλους τους Έλληνες εχθρούς, αλλά με δημοκρατικά καθεστώτα παρά φίλους με ολιγαρχικά.
Γιατί πιστεύει ότι δεν μπορεί να αναπτυχθεί ούτε απλή φιλία μεταξύ ενός δημοκρατικού και
ολιγαρχικού καθεστώτος.
Όμως σε πολλές περιπτώσεις η εξωτερική πολιτική των Αθηνών διαψεύδει την ιδανική αυτή η
εικόνα της αθηναϊκής πολιτείας. Οι αυθαιρεσίες και αδικίες των Αθηναίων σε βάρος συμμάχων και
μη καταδεικνύει ότι σε πολλές περιπτώσεις οι Αθηναίοι ήταν οι «ζητοῦντες ἂρχειν»
θαυμάζω... μηδέ λογίζεται:. Η Αθηναϊκή δημοκρατία αν τώρα κινδυνεύει κάπως (τι) με την
απειλή των ολιγαρχικών Χίων και Μυτιληναίων, στο μέλλον θα καταλυθεί κάτω από τις
συνασπισμένες ολιγαρχικές πόλεις. Ο κίνδυνος είναι μεγάλος (συγκινδυνεύειν).
ἲσασι γάρ ... ἐξάγοντας: Οι ολιγαρχικοί είναι επικίνδυνοι., γιατί γνωρίζουν ότι η Αθηναϊκή
δημοκρατία είναι η μόνη εγγυήτρια δύναμη για όλα τα δημοκρατικά καθεστώτα «οὐδένας
ἂλλους .. τά πράγματα». Ο Δημοσθένης προσπαθεί να προκαλέσει ανησυχίες και προβληματισμό
στους συμπολίτες του, να τους εκφοβίσει για το μέλλον και της δικής τους πολιτείας, να τους
αφυπνίσει από την αδράνεια και την αδιαφορία και να τονώσει το δημοκρατικό τους φρόνημα, για
να νιώσουν περηφάνια και ενθουσιασμό, αφού η πόλη τους είναι το προπύργιο της δημοκρατίας.
Με υπερβολή παρουσιάζει επικίνδυνη την εξάπλωση των ολιγαρχικών πολιτευμάτων. Μπροστά
σε αυτή την απειλή, η Αθήνα δεν μπορεί να αισθάνεται ασφάλεια, αλλά ούτε και να μένει απαθής
μπροστά στην κατάσταση των Ροδίων που οδηγούνται από την ολιγαρχία στη δουλεία. Ωστόσο,
και αυτός ο συλλογισμός του Δημοσθένη δεν είναι απαλλαγμένος από την υπερβολή. Δεν είναι
ποτέ δυνατόν όλες οι πόλεις να οργανωθούν κατά το ολιγαρχικό σύστημα, να συνενωθούν και να
στραφούν εναντίον της αθηναϊκής δημοκρατίας. Ο ρήτορας κινδυνολογεί για να διεγείρει στους
ακροατές του τα ρητορικά πάθη που θα ενισχύσουν την επιχειρηματολογία του. Εξάλλου τα
ολιγαρχικά καθεστώτα στην αρχαιότητα ήταν πολλά και διαφορετικά και ασφαλώς δεν
ταυτίζονταν όλα με τη δουλεία. Ολιγαρχικό κόμμα υπήρχε και στην Αθήνα και λειτουργούσε στα
πλαίσια της νομιμότητας.
Στην §17 παρουσιάζεται η δημοκρατία ταυτόσημη με την ελευθερία, στην §19 η ολιγαρχία
ταυτόσημη με τη δουλεία. Προτρέπει τους Αθηναίους να είναι αυστηροί όχι τόσο σ’ αυτούς που
διαπράττουν ποινικά αδικήματα, αλλά σε αυτούς που διαπράττουν πολιτικά αδικήματα «τούς δε τάς
πολιτείας ... ἐπιθυμούντων», δηλαδή αυτούς που καταλύουν τα πολιτεύματα από δημοκρατικά σε
ολιγαρχικά, γιατί αυτό συνεπάγεται κατάργηση της ελευθερίας.
ΕΠΙΧΕΙΡΉΜΑΤΑ
Τα επιχειρήματα των §§ 17-20 στοχεύουν να πείσουν τους Αθηναίους να βοηθήσουν τους
Ροδίους γιατί ωφελούνται και οι ίδιοι, αφού οι δημοκρατικοί βοηθούν δημοκρατικούς.
- Η διαμάχη μεταξύ δημοκρατουμένων πόλεων έχει αιτία και αφορμή θέματα που δε λύθηκαν με
διαπραγματεύσεις. Η αντιδικία μεταξύ δημοκρατουμένων και ολιγαρχουμένων πόλεων έχει
ιδεολογικό χαρακτήρα
-Έχουν συμφέρον οι Αθηναίοι να υπάρχουν περισσότερες δημοκρατούμενες πόλεις παρά
ολιγαρχούμενες.
-Είναι προτιμότερο να έχουν εχθρούς δημοκρατικούς, έστω και πολλούς, παρά. φίλους
ολιγαρχικούς.
-Η φιλία με τους ολιγαρχικούς είναι επικίνδυνη. Οι ολιγαρχικοί δε γίνονται φίλοι αν δεν έχουν
συµφέρον. Εκείνοι που θέλουν να εξουσιάζουν, δεν μπορούν να συνυπάρχουν µε ελεύθερους.
30
- Η διαφορά µεταξύ δημοκρατίας και ολιγαρχίας δεν είναι µόνο ποσoτική (πολλοί-ολίγοι) αλλά. και
ποιοτική, αφού αφορά και τον τρόπο σκέψης και τον τρόπο ζωής.
- Η υπαγωγή σε ολιγαρχικό καθεστώς είναι δoυλεία. Ο χαρακτήρας της ολιγαρχίας είναι δεσποτικός
(εµπειρία από την τυραννία των τριάκοντα).
- Κάθε πολιτικό καθεστώς νιώθει ασφαλές, όταν τα όµοια του πληθύνονται και τα αντίπαλα
μειώνονται.
-Οι Αθηναίοι ως δημοκρατικοί πρέπει να φοβούνται, γιατί υπάρχει ο κίνδυνος να επικρατήσουν
ολιγαρχικά καθεστώτα. Η αρχή έχει γίνει µε τη Ρόδο, Χίο και Μυτιλήνη. Μήπως ακολούθήσει η
Αθήνα; .
-Οι αδικούµενοι θεωρούν εχθρούς όσους τους αδικούν. Όσοι καταλύουν τη δηµοκρατία είναι
κοινοί εχθροί όλων όσων επιθυµούν την ελευθερία.
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

6) Εκείνο που πρέπει να επισημανθεί, σε σχέση με το θέμα αυτό, είναι η σημασία της ελευθερίας
του λόγου, χωρίς την οποία δεν υφίσταται δημοκρατικό πολίτευμα.
Πέρα όμως από τη σημασία που έχει η λέξη, με βάση την ετυμολογία, η γλώσσα ως κοινωνικό
φαινόμενο, αποτυπώνει μέσα από τις σημασίες που παίρνουν οι λέξεις και τις επικρατούσες
κοινωνικές αντιλήψεις και καταστάσεις σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο.
Η διεύρυνση αυτή της σημασίας της λέξης στο έργο του Ηροδότου εκφράζει την πρόοδο και την
κοινωνική εξέλιξη που έχει συντελευτεί. Απ’ αυτό μπορεί κανείς να διαπιστώσει ότι είναι κατά
κάποιον τρόπο κατοχυρωμένα κάποια βασικά δικαιώματα των πολιτών, όπως η ισονομία και η
ελευθερία έκφρασης. Την πληρέστερη εφαρμογή της όμως η ισηγορία την παίρνει στη δημοκρατική
Αθήνα με τους θεσμούς της εκκλησίας του δήμου, της βουλής, των δικαστηρίων.
Η γνωστή φράση «τίς αγορεύειν βούλεται;» επιβεβαιώνει στην πράξη το δικαίωμα που είχε κάθε
πολίτης να εκφράσει τη γνώμη του, ανεξάρτητα βέβαια από το γεγονός ότι λίγοι διακρίνονταν και
ασκούσαν επιρροή στην εκκλησία του δήμου.
7) Όπως έχει ήδη τονιστεί, υπάρχει ποικιλία ολιγαρχικών και δημοκρατικών πολιτευμάτων. Ο
Δημοσθένης εδώ υπονοεί μάλλον ως χαρακτηριστική μορφή ολιγαρχίας εκείνη στην οποία δεν
άρχει ο νόμος αλλά η αυθαιρεσία των λίγων. Το πολίτευμα αυτό είναι μια εξέλιξη της
αριστοκρατίας. Εδώ οι λίγοι και δυνατοί εφαρμόζουν το φυσικό δίκαιο, το δίκαιο του ισχυροτέρου.
Οι «πολλοί» όμως και «μετ’ ἰσηγορίας ζῆν ᾑρημένοι» αντιδρούν και προωθούν το πολίτευμα στο
οποίο κριτήριο για τη συμμετοχή κάποιου στα δημόσια αξιώματα είναι η «αρετή», δηλ. η ικανότητά
του να προσφέρει, και όχι η καταγωγή ή ο πλούτος.
Στο πολίτευμα αυτό κυρίαρχα χαρακτηριστικά γνωρίσματα είναι η ισονομία, η αξιοκρατία και η
ελευθερία, υφέρπουν όμως και εδώ ο φθόνος και ο φόβος της προσωπικής υπεροχής. Και στο
πολίτευμα, δηλαδή, της δημοκρατίας σε αρκετές περιπτώσεις και το πλήθος «ζητεῖ ἄρχειν» «παρα
τους νόμους», οπότε έχουμε εκτροπή και οδηγούμαστε στην τυραννίδα.
Η χριστιανική όµως διδασκαλία προβάλλει καθήκοντα στη θέση των δικαιωµάτων. Βασικές αρχές
εδώ είναι η αγάπη και η ταπεινοφροσύνη. Ο ηγέτης πρέπει να είναι υπηρέτης του «ποιµνίου» του.
Στη χριστιανική διδασκαλία είναι αδιανόητη η φιλαρχία, η φιλαυτία και ο διαγκωνισµός υπεροχής
ή ισότητας. Αντίθετα, κυριαρχούν η αυτοθυσία, η ταπεινοφροσύνη, η ευγενής άµιλλα
8) Ο Δηµοσθένης, µε απόλυτο και κατηγορηµατικό τρόπο, διακηρύσσει ότι µε ολιγαρχικά

καθεστώτα όχι µόνο ειρήνη ασφαλής αλλά ούτε και φιλία σταθερή δεν µπορεί να υπάρξει. Το
παραπάνω κείµενο εξηγεί πολύ ικανοποιητικά αυτή τη δυσπιστία. Στα ολιγαρχικά καθεστώτα οι
αποφάσεις παίρνονται µε βάση τις διαθέσεις των λίγων που έχουν την εξουσία, έτσι ώστε να
εξυπηρετούνται τα συµφέροντά τους.
Η αυθαιρεσία όµως αυτή δεν υφίσταται στις δηµοκρατούµενες πολιτείες. Οι αποφάσεις
λαµβάνονται µε βάση τους υπάρχοντες νόµους, που θεσπίζονται µε τη συµµετοχή των «πολλών»
και εκφράζουν το συµφέρον της πλειοψηφίας των (ελεύθερων) πολιτών. Ευνόητο είναι λοιπόν πως
31
οι ολιγαρχικοί δε θα έβλεπαν ποτέ µε συμπάθεια έναν τέτοιο τρόπο ζωής, που θα έβαζε τέρµα στην
αυθαιρεσία τους και θα κλόνιζε τη συµφέρουσα γι’αυτούς κατεστηµένη τάξη πραγµάτων.
1. Να αναφέρετε τις αιτίες για τις οποίες, κατά το Δημοσθένη, οι Αθηναίοι, κατά καιρούς,
διεξάγουν πολέμους εναντίον πόλεων με δημοκρατικά πολιτεύματα, αφενός και εναντίον κρατών
με ολιγαρχικά πολιτεύματα, αφετέρου.
2. Γιατί είναι προτιμότερο, κατά το Δημοσθένη, να έχουν πόλεμο οι Αθηναίοι προς όλους τους
Έλληνες «δημοκρατουμένους» παρά να είναι φίλοι και σύμμαχοι με όλους τους Έλληνες
«ὀλιγαρχουμένους»;
3. Η ύπαρξη ολιγαρχικών ή ανελεύθερων πολιτευμάτων σε κάποιες ελληνικές πόλεις, ποια
επίδραση μπορεί να έχει στο πολίτευμα άλλων ελληνικών πόλεων, ακόμη και της ίδιας της Αθήνας,
κατά το Δημοσθένη;
4. Ποιους θεωρεί κοινούς εχθρούς της δημοκρατίας ο Δημοσθένης και με ποιους τους συγκρίνει;
5. Πώς πρέπει, κατά το Δημοσθένη, να αντιμετωπίζουν οι Αθηναίοι αυτούς που καταλύουν τα
δημοκρατικά πολιτεύματα και γιατί;
1. Να γράψετε τα συνώνυμα των παρακάτω λέξεων: ἀδικῶ, ἐῶ, ἡγοῦμαι, βούλομαι,
γιγνώσκω, θαυμάζω, ζῶ.
2. Να γράψετε τρία ομόρριζα για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: ἂγω, οἶδα, ἳστημι, πάσχω,
προσδοκῶ, φέρω, αἱρῶ.
32
Ἰσοκράτους Περί Εἰρήνης
Προοίμιο, §§ 1 - 2
Μετάφραση
Όλοι όσοι παρουσιάζονται σ' αυτό εδώ το βήμα συνηθίζουν να υποστηρίζουν πως εκείνα για τα
οποία αυτοί πρόκειται να δώσουν συμβουλές είναι τα πιο σημαντικά και τα πιο αξιοπρόσεκτα
ζητήματα για την πόλη· κι όμως, αν για μερικά άλλα ζητήματα ταιριάζει ένας τέτοιος πρόλογος,
μου φαίνεται πως επιβάλλεται και για τα σημερινά θέματα από δω κανείς να αρχίσει. Γιατί έχουμε
έρθει στη συνέλευση του δήμου για να συζητήσουμε και να αποφασίσουμε για πόλεμο και ειρήνη,
για ζητήματα δηλαδή που έχουν πολύ μεγάλη σημασία στη ζωή των ανθρώπων και για τα οποία
όσοι σκέφτονται σωστά κατά αναγκαία συνέπεια ευτυχούν περισσότερο από τους άλλους (που δεν
σκέφτονται σωστά). Τόσο μεγάλη λοιπόν είναι η σπουδαιότητα εκείνων των θεμάτων, για τα οποία
έχουμε συγκεντρωθεί
Στον Περί Ειρήνης λόγο του ο Ισοκράτης, επιχείρησε να πείσει τους συμπολίτες του να
συνάψουν συνθήκη ειρήνης τόσο με τους αποστάτες συμμάχους τους όσο και με τις υπόλοιπες
πόλεις, αποδεχόμενοι ακόμη και τους δυσμενείς όρους της ειρήνης του Ανταλκίδα (387 π.Χ.).
οἱ παριόντες ἐνθάδε: Ο ρήτορας υποθετικά μιλάει στην εκκλησία του δήμου. Ο Ισοκράτης
ποτέ δεν μίλησε σε συγκεντρωμένο πλήθος, ούτε είχε ιδιαίτερη ανάμειξη στην πολιτική ζωή της
πόλης, απλώς έγραφε πολιτικά δοκίμια για να επηρεάσει την πολιτική σκέψη. Με αυτή τη φράση
όμως δίνει την εντύπωση .ότι ο λόγος εκφωνείται (δραματοποίηση).
Ο ρήτορας αναφέρει ότι οι ρήτορες τονίζουν στο προοίμιο του λόγου τη σπουδαιότητα των
θεμάτων που παρουσιάζουν. Αν η τακτική αυτή των ρητόρων ακολουθείται σε ασήμαντα θέματα,
πολύ περισσότερο πρέπει να τηρηθεί στο λόγο του Ισοκράτη, αφού πρόκειται για το θέμα του
πολέμου και της ειρήνης.
ἃ μεγίστην ἔχει δύναμιν ἐν τῷ βίῳ τῷ τῶν ἀνθρώπων: Ο πόλεμος και η ειρήνη αποτελούν
κατά το ρήτορα ρυθμιστικούς παράγοντες στη ζωή των ανθρώπων γιατί ο πόλεμος καταστρέφει τα
πάντα και στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή. Αντίθετα, η ειρήνη είναι η μόνη λύση για να
ανακτήσει η Αθήνα πάλι τη φήμη, το κύρος και την αίγλη της.
περὶ ὧν ἀνάγκη ...πράττειν: Το θέμα της ειρήνης και του πολέμου έχει ιδιαίτερη σημασία για
τους ανθρώπους γιατί μόνο αν αποφασίσουν σωστά μπορούν να γίνουν ευτυχισμένοι. Με το
ψυχολογικό αυτό επιχείρημα ο ρήτορας θέλει να προϊδεάσει τους ακροατές του για τα
πλεονεκτήματα που θα έχουν αν αποφασίσουν υπέρ της ειρήνης. Μάλιστα ο ρήτορας χρησιμοποιεί
το ρήμα ἄμεινον πράττειν (< εὖ πράττω) αντί του ρήματος εὐτυχῶ. Το πρώτο δηλώνει την ευτυχία
που προέρχεται από τις δικές μας αποφάσεις και ενέργειες, ενώ το δεύτερο δηλώνει την ευτυχία
που προέρχεται από εξωτερικούς παράγοντες (πχ παρέμβαση της μοίρας ή των θεών.
Επιτυγχάνονται και οι τρεις στόχοι του προοιμίου ενός ρητορικού λόγου:

α) Ο ρήτορας επιτυγχάνει να προϊδεάσει ευνοϊκά (εύνοια) τους ακροατές του απέναντί του με
το να ακολουθεί την τακτική των ρητόρων να θεωρούν κρίσιμα και σπουδαία τα θέματα για τα
οποία παρέχουν συμβουλές. Το γεγονός ότι κι ίδιος κάνει ό, τι και οι άλλοι ρήτορες αποσκοπεί στο
να κερδίσει την εύνοια.
β) Ο Ισοκράτης ικανοποιεί την πρόσεξιν, δηλαδή προσελκύει την προσοχή και το ενδιαφέρον
του ακροατηρίου προβάλλοντας πόσο σημαντικό είναι το αντικείμενο της αγόρευσης: μέγιστα,
μάλιστα σπουδῆς ἄξια τῇ πόλει, ἃ μεγίστην ἔχει δύναμιν ...τῶν ἀνθρώπων, τὸ μὲν οὖν μέγεθος
...τηλικοῦτόν ἐστιν.
Επίσης με τη φράση περὶ ὧν ἀνάγκη ...πράττειν τονίζει ότι η ευτυχία τους εξαρτάται από την
ορθότητα των αποφάσεων που θα πάρουν, κερδίζοντας έτσι την προσοχή των ακροατών του.
33
γ) Ο ρήτορας ενημερώνει το ακροατήριο (ευμάθεια) για το αντικείμενο της συνεδρίασης
θέτοντας από την αρχή το αντικείμενο που θα πραγματευθεί (περὶ πολέμου καὶ εἰρήνης).
Δραματοποίηση: Αξιοσημείωτη είναι η προσπάθεια του ρήτορα να παρουσιάσει το λόγο του

ζωντανό, σαν να εκφωνήθηκε πραγματικά στην εκκλησία του δήμου, ενώ στην πραγματικότητα
ήταν απλά ένα πολιτικό φυλλάδιο με το οποίο εξέφραζε τις απόψεις του για το Συμμαχικό πόλεμο.
Αυτό επιτυγχάνεται με τη με τη δραματοποίηση, τη χρήση δηλαδή εκφράσεων που δείχνουν ότι ο
λόγος εκφωνήθηκε και μετατρέπουν τον αναγνώστη του πολιτικού δοκιμίου σε ακροατή πολιτικής
συγκέντρωσης. Το ίδιο συνέβαινε με όλους τους λόγους του ρήτορα., τους οποίους έγραφε ως
παραδείγματα για τους μαθητές του καθώς η δειλία του και η χαμηλών τόνων φωνή του δεν του
επέτρεπαν να τους εκφωνήσει μπροστά σε ακροατές. Με τη δραματοποίηση α) ο αναγνώστης δεν
υποτιμά την αξία και την αξιοπιστία του λόγου και β) ο λόγος αποκτά ζωντάνια και πειστικότητα.
Φράσεις με τις οποίες επιτυγχάνεται η δραματοποίηση είναι: οἱ παριόντες ἐνθάδε, περὶ ὧν ἂν
αὐτοὶ μέλλωσι συμβουλεύσειν, Ἥκομεν γὰρ ἐκκλησιάσοντες, συνεληλύθαμεν. Με το επίρρημα
ἐνθάδε ο αναγνώστης φαντάζεται ότι ο ρήτορας δείχνει με χειρονομίες την εκκλησία του δήμου.
Τέλος, το α΄πληθυντικό πρόσωπο δηλώνει ότι βρίσκεται σε εξέλιξη μια συνεδρίαση της εκκλησίας
του δήμου.
1. Ποιο μέρος της δομής του ρητορικού λόγου αποτελούν οι §§ 1 - 2 και ποιο είναι το θέμα τους;
2. Μέσα από την έκφραση «Ἅπαντες μὲν εἰώθασιν» προβάλλεται ως συλλογισμός μια συνήθης
τεχνική λόγου των ρητόρων. Πώς λέγεται αυτή και πως εξυπηρετεί την αξιοπιστία του λόγου;
1. Να γράψετε τα συνώνυμα των παρακάτω λέξεων: εἴωθα, σπουδῆ, πράττω, φάσκω.
2. Να βρείτε με ποιες λέξεις του κειμένου συνδέονται ετυμολογικά οι παρακάτω λέξεις: ηθική,
μεγαλείο, απροσδόκητος, απόφαση, έλευση, κλητήρας, αρμονία, βούλευμα.
Προοίμιο, §§ 14 - 15
Η αποφασιστικότητα του ρήτορα να μιλήσει με "παρρησία"
Μετάφραση
Εγώ όμως γνωρίζω πως είναι δύσκολο να εναντιώνεται κανείς στις δικές σας σκέψεις και πως,
ενώ έχουμε δημοκρατία, δεν υπάρχει ελευθερία λόγου παρά εδώ (στην εκκλησία του δήμου) μόνο
για τους πιο ανόητους και για όσους δεν φροντίζουν καθόλου το συμφέρον σας, και στο θέατρο
μόνο για τους κωμικούς ποιητές. Και το πιο φοβερό απ' όλα είναι ότι εκείνους που αποκαλύπτουν
στους άλλους Έλληνες τα σφάλματα της πόλης τους ευγνωμονείτε τόσο, όσο ούτε τους ευεργέτες
της πόλης, ενώ για κείνους που σας επιπλήττουν και σας νουθετούν αισθάνεστε τόση οργή, όση
ακριβώς και για κείνους που κάνουν κάποιο κακό στην πόλη.
Και παρόλα αυτά δεν θα μπορούσα να απομακρυνθώ από όσα έχω στο νου μου. Γιατί έχω ανεβεί
στο βήμα όχι για να σας ευχαριστήσω ούτε για να επιζητήσω να με εκλέξετε, αλλά για να πω τη
γνώμη μου για όσα τυχαίνει να ξέρω, πρώτα βέβαια για κείνα που προτείνουν οι πρυτάνεις κι
ύστερα για τα άλλα ζητήματα της πόλης· γιατί δεν πρόκειται να 'χουμε κανένα όφελος από κείνα
που θα αποφασιστούν για την ειρήνη, αν δεν σκεφτούμε σωστά και για τα άλλα ζητήματα.
Πρόθεση, § 16
Η πρόταση για σύναψη ειρήνης
Μετάφραση
Υποστηρίζω λοιπόν πως πρέπει να κάνουμε την ειρήνη όχι μόνο με τους Χίους, τους Ροδίους και
τους Βυζαντίους και τους κατοίκους της Κω, αλλά με όλους τους ανθρώπους και να εφαρμόσουμε
τις συνθήκες όχι μόνο όσες τώρα έχουν προτείνει μερικοί, αλλά και όσες έχουμε συνάψει με το
34
βασιλιά των Περσών και τους Λακεδαιμόνιους και οι οποίες επιβάλλουν να είναι οι Έλληνες
αυτόνομοι και να αποχωρήσουν οι φρουρές από τις ξένες πόλεις και καθένας να έχει την πόλη του·
γιατί δεν θα βρούμε συνθήκες ούτε πιο δίκαιες απ' αυτές ούτε πιο συμφέρουσες για την πόλη μας.
§ 14 παρρησία: ελευθερία λόγου. Την εποχή του Ισοκράτη δεν ήταν κατοχυρωμένη με νόμο, αν
και το πολίτευμα ήταν δημοκρατικό. Η σύγκριση που γίνεται εδώ της ελευθερίας του λόγου με την
ελευθεροστομία των κωμικών ποιητών και την ελευθερία των ανόητων που συμβουλεύουν δήθεν
για το καλό της πόλης, είναι ένα εκφραστικό μέσο για να αποδείξει ότι η ισηγορία δεν είχε
ουσιαστικό περιεχόμενο, εφόσον δεν υπήρχε το δικαίωμα. πλήρους ελευθερίας του λόγου. Ο
ρήτορας εμμένει ιδιαίτερα στο θέμα της παρρησίας γνωρίζοvτας ότι θα θίξει θέματα ακανθώδη και
με τον τρόπο αυτό θα έρθει αντιμέτωπος με το κοινό αίσθημα. Σύμφωνα λοιπόν με το ρήτορα μόνο
οι άφρονες δημαγωγοί και οι κωμωδιογράφοι μπορούν να εκφράζουν άφοβα τη γνώμη τους.
πρόσαντές ἐστιν ἐναντιοῦσθαι ταῖς ὑμετέραις διανοίαις: το θέμα που θίγει ο Ισοκράτης εδώ
ήταν υπαρκτό, γιατί συνήθως οι ρήτορες που έκαναν προτάσεις αντίθετες με το λαϊκό αίσθημα.
αποδακιμάζονταν. Γι' αυτό συνήθως οι ρήτορες κολάκευαν τον λαό, για να γίνουν αρεστοί. Μόνο ο
Δημοσθένης ξεχώριζε από τους άλλους ομοτέχνους του, επειδή ποτέ δεν επιδίωκε να γίνει αρεστός
στο ακροατήριό του, αλλά συχνά επέκρινε τους ακροατές του προσπαθώντας να τους
δραστηριοποιήσει. Την παρρησία επικαλείται και ο Δημοσθένης στον Ύπέρ τής Ροδίων έλευθερίας
λόγο του.
ὅτι δημοκρατίας οὔσης οὐκ ἔστι παρρησία: η φράση από μόνη της αποτελεί αντίφαση, γιατί
βασικό στοιχείο της δημοκρατίας είναι η παρρησία, δηλαδή η ελευθερία του λόγου. Η παρρησία
µάλιστα κατά τις δηµόσιες εµφανίσεις των πολιτών (Εκκλησία του δήμου, δικαστήρια) είχε
συγκεκριµένο χαρακτήρα και συνδεόταν µε την ισηγορία, δηλαδή την ισότητα στο δικαίωµα του
λόγου και για ίσο χρόνο, ο οποίος µετριόταν µε την κλεψύδρα. Η κρίση αυτή του ρήτορα περί
ελλείψεως παρρησίας ίσως έχει να κάνει, όπως υποστηρίζουν ορισµένοι ερµηνευτές, µε την
επικράτηση στην Αθήνα της φιλοπόλεµης µερίδας, που ικανοποιούσε τις ανάγκες του µεγάλου
πλήθους, γιατί µε τις εκστρατείες έδινε πόρους ζωής στον άνεργο αθηναϊκό πληθυσµό. Όλοι αυτοί
οι πολίτες λοιπόν µε το πρόσχηµα ότι επιδιώκουν το µεγαλείο της πόλης συχνά αποδοκίµαζαν τους
ρήτορες που συµβούλευαν την ειρήνη.
πλὴν ἐνθάδε μὲν τοῖς ἀφρονεστάτοις ,ἐν δὲ τῷ θεάτρῳ τοῖς κωμῳδοδιδασκάλοις: στην
Εκκλησία του δήµου οι αφρονέστατοι, δηλαδή οι τελείως ανόητοι, µπορούσαν, κατά τον Ισοκράτη,
να µιλούν ελεύθερα. Ποιους άραγε εννοεί; Όχι βέβαια τους διανοητικώς καθυστερηµένους, αλλά
όσους κολάκευαν τον λαό, γιατί συµφωνούσαν µαζί του, δεν φρόντιζαν όµως για το πραγµατικό
συµφέρον του («μηδὲν ὑμῶν φροντίζουσιν»). Στο θέατρο εξάλλου ελεύθερα µπορούσαν να µιλούν
οι κωµοδοποιοί, δηλαδή οι ποιητές κωµωδιών, οι οποίοι και δίδασκαν την παράσταση των έργων
τους (π.χ. Αριστοφάνης, Εύπολις, Κρατίνος Κ.ά.). Στην εποχή του Ισοκράτη οι κωµωδοποιοί
διακωµωδούσαν πρόσωπα και πράγµατα µε αχαλίνωτη ασυδοσία. Πρόθεσή τους βέβαια ήταν να
διορθώσουν τα κακώς κείµενα, ιδιαίτερα τις υπερβασίες των αρχόντων και τη διαφθορά. Συχνά
όµως έπεφταν σε υπερβολές και προξενούσαν κακό στην πολιτεία.
ὃ καὶ πάντων ἐστὶν δεινότατον: η προεξαγγελτική παράθεση εδώ τίθεται σκόπιµα, για να
τονίσει ο ρήτορας τον παραλογισµό των Αθηναίων. Με βάση το αντιθετικό σχήµα επισηµαίνει την
κατάσταση που τώρα επικρατεί στην πολιτεία, συγχρόνως όµως υποδεικνύει και τη σωστή
συµπεριφορά που πρέπει να έχουν οι πολίτες. Και ενώ υποδηλώνει µ' αυτό τον τρόπο την επιπόλαιη
συµπεριφορά τους σε θέµατα ύψιστης σπουδαιότητας, κατά βάση επιδιώκει να προλάβει πιθανές
αντιδράσεις ή αποδοκιµασίες τους στην πρότασή του για ειρήνη.
ὥσπερ πρὸς τοὺς κακόν τι τὴν πόλιν ἐργαζομένους: το κακό θα ήταν, όπως είπαµε, ότι ο
Ισοκράτης προτείνοντας την ειρήνη θα ερχόταν σε σύγκρουση µε εκείνους που αντλούσαν την
πολιτική τους δύναµη από τον φτωχό λαό, ο οποίος ζούσε από τις πολεµικές επιχειρήσεις.
35
§ 15 καὶ τούτων ὑπαρχόντων οὐκ ἂν ἀποσταίην ὧν διενοήθην: ο Ισοκράτης δηλώνει ότι

είναι αποφασισμένος να μιλήσει, έστω κι αν το ακροατήριο εναντιωθεί στις απόψεις του. Αυτό
υποδηλώνει το ψυχικό σθένος του ρήτορα, το οποίο βέβαια δεν του έλειπε, όπως αποδεικνύεται από
την υπεράσπιση του Θηραμένη και την επιδεικτική αντίδρασή του στην καταδίκη και τον θάνατο
του Σωκράτη. Ωστόσο δεν πρέπει να υποβαθμίζεται και το γεγονός ότι για τους Αθηναίους ήταν
πολύ νωπές ακόμη οι συμφορές και οι ανθρώπινες απώλειες από τις πρώτες ήττες κατά τον
Συμμαχικό Πόλεμο. Επομένως, παρά τις όποιες αντιδράσεις των φιλoπόλεμων, η συμβουλή για
ειρήνη θα έβρισκε απήχηση.
παρελήλυθα γὰρ οὐ χαριούμενος ὑμῖν οὐδὲ χειροτονίαν μνηστεύσων: και σε άλλους λόγους
του ο Ισοκράτης τονίζει το χρέος που έχει να προτείνει ό,τι συμφέρει την πόλη και όχι ό,τι είναι
ευχάριστο στους πολίτες. Δεν διστάζει μάλιστα να καυτηριάσει, είτε έμμεσα είτε άμεσα, τα
τετριμμένα μοτίβα των άλλων ρητόρων, οι οποίοι ενδιαφέρονται μόνο για το πώς θα φανούν
ευχάριστοι στο πλήθος. Το γεγονός ότι δεν επιδιώκει κανένα προσωπικό κέρδος (οὐδὲ χειροτονίαν
μνηστεύσων) δείχνει την ειλικρίνεια των προθέσεών του.
περὶ ὧν οἱ πρυτάνεις προτιθέασιν: πρυτάνεις στην Αθήνα, μετά τη μεταρρύθμιση του
Κλεισθένη το 508 π.χ., ήταν οι 50 βουλευτές κάθε φυλής, οι οποίοι για 35 ή 36 ημέρες (δηλαδή το
1/10 του χρόνου) είχαν την προεδρία (πρυτανεία) της Βουλής. Η σειρά σύμφωνα με την οποία
πρυτάνευε κάθε φυλή καθοριζόταν με κλήρο. Οι πρυτάνεις ως καθήκοντα είχαν να συγκαλούν τη
Βουλή και να προετοιμάζουν τις ημερήσιες διατάξεις (προγράµµατα). Επίσης διεύθυναν τις
διοικητικές ανακρίσεις, ασχολούνταν με μια μεγάλη ποικιλία διοικητικών υποθέσεων και ασκούσαν
έλεγχο στους τοξότες. Εξάλλου, επειδή έργο της Βουλής ήταν να ετοιµάζει τα νοµοσχέδια για την
Εκκλησία του δήµου και να τα συνοδεύει µε προκαταρκτική γνώµη (προβούλευµα), οι πρυτάνεις
εισηγούνταν στη Βουλή όλα τα προβουλεύµατα.
§ 16 Φημὶ δ’ οὖν χρῆναι ποιεῖσθαι τὴν εἰρήνην... ἅπαντας ἀνθρώπους: σ' αυτή την
παράγραφο ο ρήτορας κάνει την πρότασή του (πρόθεσις) για την ειρήνη. Η ειρήνη δεν πρέπει να
συναφθεί µόνο µε τους Χίους, τους Ροδίους, τους Βυζαντίους και τους Κώους, αλλά πρέπει να
είναι γενική. Υπενθυµίζεται ότι όλοι αυτοί ήταν σύµµαχοι των Αθηναίων (Β' Αθηναϊκή Συµµαχία).
Επειδή όµως οι Αθηναίοι ασκούσαν πολιτική κυρίαρχης δύναµης, εκείνοι αποστάτησαν από τη
συµµαχία βοηθούµενοι και από τον βασιλιά της Καρίας Μαύσωλο. Για την υποταγή τους έγινε ο
αποκαλούµενος Συµµαχικός Πόλεµος (357-355 πΧ), κατά τον οποίο οι Αθηναίοι ηττήθηκαν και
αναγκάστηκαν να αποδεχθούν την αυτονοµία των πρώην συµµάχων τους.
Πώς όµως η συνθήκη ειρήνης θα γίνει µε όλους τους ανθρώπους; Ο ρήτορας θα κάνει
συγκεκριµένη την πρότασή του στη συνέχεια.
καὶ χρῆσθαι ταῖς συνθήκαις μὴ ταύταις αἷς νῦν τινες γεγράφασιν: ο Ισοκράτης
υπαινίσσεται τον γνωστό ρήτορα και δηµαγωγό Εύβουλο, ο οποίος διατέλεσε αργότερα και
άρχοντας της Αθήνας, από το 355 π.Χ., και συγκρούστηκε µε τον Δηµοσθένη. Ο Εύβουλος είχε
συντάξει τις συνθήκες ειρήνης και αυτονοµίας των πιο πάνω πόλεων, τις οποίες ο ρήτορας θεωρεί
ασύµφορες για την Αθήνα. Συµφωνούσε ωστόσο µε τη φιλειρηνική πολιτική του Ευβούλου.
ἀλλὰ ταῖς γενομέναις μὲν πρὸς βασιλέα καὶ Λακεδαιμονίους: εννοεί, σύµφωνα µε τα σχόλια
του διδακτικού βιβλίου, την περιβόητη Ανταλκίδειο ειρήνη (386 πΧ), την οποία συνοµολόγησε η
Σπάρτη µε τον Μ. Βασιλέα (Αρταξέρξη τον Μνήµονα), προκειµένου να πετύχει πολιτικά οφέλη.
Όµως αυτή τη συνθήκη ειρήνης ο Ισοκράτης την είχε επικρίνει στον Πανηγυρικόν του λόγο.
προσταττούσαις δὲ τοὺς Ἕλληνας ... ἔχειν ἑκάστους: οι όροι της Ανταλκιδείου ειρήνης ήταν
οι εξής:
α) Όλες οι ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας δίνονταν στους Πέρσες.
36
β) Εκτός από τα νησιά Λήµνο, Σκύρο και Ίµβρο, που παρέµεναν στους Αθηναίους, όλες οι άλλες
ελληνικές πόλεις κηρύσσονταν αυτόνοµες.
γ) Λόγω της αυτονοµίας, αποµακρύνονταν από τις πόλεις αυτές όλες οι ξένες φρουρές, ώστε να
ισχύει ό,τι αποκαλούµε σήµερα «εθνική κυριαρχία».
Ο ρήτορας εδώ, κατά τους µελετητές, αποσιωπά τον πρώτο όρο που αποτέλεσε όνειδος για τους
Έλληνες, ενώ θεωρεί ότι στην προκειµένη περίπτωση η κατοχύρωση της αυτονοµίας κάθε πόλης-
κράτους θα συντελέσει στην ενότητα όλων των Ελλήνων.
τούτων γὰρ οὔτε δικαιοτέρας εὑρήσομεν οὔτε μᾶλλον τῇ πόλει συμφερούσας: ο ρήτορας
θεωρεί ότι οι όροι αυτοί στηρίζονται στις αρχές του δικαίου και εξυπηρετούν το συμφέρον κάθε
πόλης.
1. Ποιες αντιφάσεις διαπιστώνει ο Ισοκράτης στη ζωή των Αθηναίων και των αρχόντων τους;
2. Ποια είναι κατά τον Ισοκράτη η ευθύνη του ρήτορα;
1. Να βρείτε με ποιες λέξεις του κειμένου συνδέονται ετυμολογικά οι παρακάτω λέξεις: φρόνιμος,
περιφορά, διάθεση, παράσταση, καταφατικός, θεσμός, πολεοδομία, αναφορά, απόφαση, εισιτήριο.
2. Να βρείτε την ετυμολογία των λέξεων και να σχηματίσετε σύνθετες λέξεις με το β΄ συνθετικό
τους. : συνθήκη, συμφέρω, αὐτόνομος.
Πίστις, §§ 17-27
37
1. αν, βέβαια, σταµατήσω σ' αυτό το σηµείο την οµιλία µου: ήδη ο ρήτορας έχει τελειώσει
το προοίµιο (§§1-15) και την πρόθεση (§16). Προχωρεί τώρα στο πρώτο µέρος των πίστεων (§§17-
27).
2. θα δώσω την εντύπωση πως µειώνω την πόλη µας: η Αθήνα, εάν εφαρµόσει τους όρους
της ειρήνης που ο ρήτορας ανέφερε πιο πάνω, θα είναι υποχρεωµένη να εγκαταλείψει τις κτήσεις
της (βλ. και πιο κάτω).
3. οι Θηβαίοι θα εξακολουθήσουν να κατέχουν τις Θεσπιές, τις Πλαταιές και τις άλλες
πόλεις: οι Θεσπιές από τους χρόνους της περσικής επιδροµής έως τα µέσα του 4ου αι. π.χ.
γνώρισαν επιδροµές και καταστροφές. Παρόµοια τύχη είχαν και οι Πλαταιές: Καταστροφή από τον
Ξέρξη, υποδούλωση στους Θηβαίους κατά το πέµπτο έτος του Πελοποννησιακού πολέµου,
καταστροφή της πόλης και πάλι από τους Θηβαίους (373 π.χ.) και εκδίωξη των κατοίκων. Τον
Ορχοµενό τέλος που υπονοεί εδώ ο Ισοκράτης, τον κυρίευσαν οι Θηβαίοι το 367 π.χ., κατέστρεψαν
την πόλη και την προσάρτησαν στη Θήβα, εξόντωσαν τους άνδρες, ενώ πούλησαν ως δούλους όλες
τις γυναίκες και τα παιδιά.
4. αν όμως με ακούσετε ... τέτοιου είδους ενέργειες: ο Ισοκράτης πιστεύει ότι είναι ανόητοι
και παράφρονες όσοι νομίζουν ότι αποτελεί πλεονέκτημα το να κατέχουν με τη βία ξένες πόλεις,
δηλαδη να ακολουθούν επεκτατική πολιτική παραβιάζοντας το δίκαιο και τη νομιμότητα. Κατά
συνέπεια, και ο ίδιος δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί προδότης της πατρίδας, όταν επαναφέρει σε ισχύ
διατάξεις περί ειρήνης, οι οποίες έχουν ως βάση την αυτονομία όλων των ελληνικών πόλεων. Στην
ουσία ο ρήτορας στρέφεται κατά του αθηναϊκού ιμπεριαλισμού που εκδηλωνόταν ως θαλάσσια
ηγεμονία.
5. άραγε μπορεί να μας είναι αρκετό ... ευτυχισμένη: με το σχήμα υποφοράς και ανθυποφο-
ράς (ερώτηση-απάντηση) ο Ισοκράτης τάσσεται υπέρ της ειρήνης, με την οποία οι πολίτες θ'
αποκτήσουν οικονομική ευημερία, θα ομονοήσουν μεταξύ τους, θα έχουν κύρος μεταξύ των
Ελλήνων και θα είναι ασφαλείς.
6. ο πόλεμος μας έχει στερήσει ... έχει ταλαιπωρήσει: απαριθμούνται εδώ (§ 19) τα δεινά
του πολέμου: ο πόλεμος έχει κάνει τους Αθηναίους πιο φτωχούς τους έχει δημιουργήσει
ανασφάλεια· έχει κλονίσει το κύρος που είχαν μεταξύ των Ελλήνων. Γενικότερα έχει στερήσει την
πόλη από όλα τα αγαθά που ο ρήτορας προανέφερε.
7. απαλλαγμένοι από τους φόρους και τις τριηραρχίες: οι τριηραρχίες ανήκαν στις
λειτουργίες που είχε καθιερώσει η αθηναϊκή πολιτεία. Λειτουργίες ήταν δημόσιες υπηρεσίες, που οι
πλούσιοι ήταν υποχρεωμένοι να εκτελούν. Ήταν δηλαδή χρηματικές υποχρεώσεις, τις οποίες
επέβαλλε το κράτος σε εύπορους Αθηναίους πολίτες. Σύμφωνα με τον νόμο, οι πλούσιοι ήταν
υποχρεωμένοι να αναλάβουν τη δαπάνη για ορισμένες ανάγκες της πολιτείας. Οι λειτουργίες
χωρίζονταν σε τακτικές και έκτακτες. Στις τακτικές περιλαμβάνονταν: η χορηγία, η γυμνασιαρχία,
η εστίαση και η αρχιθεωρία. Από τις έκτακτες η πιο σημαντική ήταν η τριηραρχία .
Την τριηραρχία, που ήταν από τις πιο δαπανηρές λειτουργίες, την ανέθεταν μετά το 405 π.Χ. σε
δυο άτομα και μετά το 356 π.χ. στις τριηραρχικές συμμορίες. που καθεμιά περιλάμβανε εξήντα
μέλη.
8. και τις άλλες εργασίες: λόγω του πολέµου οι διάφορες βιοτεχνίες και το εµπόριο
βρίσκονταν σε παρακµή. Άκµαζαν µόνο εκείνες οι βιοτεχνίες που ασχολούνταν µε πολεµικό υλικό.
9. θα δούµε την πόλη µας να έχει διπλάσια έσοδα: η πρόβλεψη του Ισοκράτη ήταν σωστή.
Σύµφωνα µε µαρτυρία του Δηµοσθένη τα έσοδα της Αθήνας τριπλασιάστηκαν µετά την ειρήνη.
10. γεµάτη από εµπόρους και ξένους και µετοίκους: Οι µέτοικοι, οι οποίοι αναφέρονται εδώ,
ήταν ξένοι που είχαν εγκατασταθεί στην Αθήνα και αποτελούσαν πολυάριθµο και σπουδαίο µέρος
του αθηναϊκού πληθυσµού. Ασχολούνταν µε το εµπόριο και τη βιοµηχανία και πλήρωναν φόρο
δώδεκα αττικές δραχµές ετησίως (µετοίκιον). Τους απαγορευόταν να κατέχουν κτήµατα στην
Αττική, αλλά και να µετέχουν στη διοίκηση του κράτους. Όµως η πολιτεία τους χρησιµοποιούσε
στο πεζικό και στο ναυτικό ή στις µεγάλες θρησκευτικές τελετές. Κάθε µέτοικος όφειλε να ορίσει
έναν πολίτη ως εγγυητή ή προστάτη του, αλλιώς υπέκειτο σε δικαστική δίωξη. Για τις υπηρεσίες
του προς το κράτος συχνά ο µέτοικος γινόταν Ισοτελής, δηλαδή ίσος µε τους πολίτες σε ό,τι
38
αφορούσε τους φόρους. Όµως σπάνια γινόταν πολίτης. Τέλος για τον φόνο ενός µετοίκου η
καταδίκη ήταν εξορία, όχι όµως και θάνατος, όπως ήταν για τον φόνο ενός πολίτη.
11. θα συµπεριφέρονται όπως αρµόζει (να συµπεριφέρονται) οι αληθινοί φίλοι και
σύµµαχοι: επανέρχεται ο ρήτορας σε ό,τι είπε παραπάνω: η ασφάλεια και το κύρος των Αθηναίων
πολιτών θα προέρχονται και από την ίδια τη δύναµη της πόλης, αλλά και από τις σωστές
συµµαχικές σχέσεις που θα έχουν συναφθεί µε βάση το δίκαιο, την αµοιβαιότητα και την αποφυγή
της βίας (§21).
12. γιατί µη νοµίζετε ότι ο Κερσοβλέπτης θα πολεµήσει για τη Χερσόνησο: ο Κερσοβλέπτης
ήταν γιος του Κότυος, βασιλιά της Θράκης. Βασίλευσε το 358 Π.Χ. και αναγκάσθηκε να
παραχωρήσει στους Αθηναίους σχεδόν όλη τη θρακική χερσόνησο. Το 352 π.χ. και το 347 π.χ.
παραχώρησε επίσης ένα ακόµη µέρος της επικράτειάς του στον Φίλιππο και τέλος το 343 Π.Χ
υποτάχθηκε στον Μακεδόνα βασιλιά και εκθρονίστηκε.
Η Αµφίπολη, γνωστή και από τον Θουκυδίδη, είχε κτισθεί στις εκβολές του ποταµού Στρυµόνα
και λεγόταν αρχικά «εννέα όδοί». Πρώτοι κάτοικοί της ήταν οι Ηδωνοί. Το 437 Π.Χ έγινε αποικία
των Αθηναίων, ενώ το 357 Π.Χ. ο Φίλιππος την κατέλαβε µε δόλο. Από τότε έµεινε στην κυριαρχία
των Μακεδόνων έως το 168 Π.Χ., που την κατέλαβαν οι Ρωµαίοι. Πάντα αισιόδοξος ο Ισοκράτης
δεν είχε καµιά αµφιβολία ότι ο Κερσοβλέπτης και ο Φίλιππος θα ήταν πρόθυµοι να παραχωρήσουν
τα αµφισβητούµενα εδάφη στην Αθήνα, αν τηρούσε µε συνέπεια φιλειρηνική πολιτική.
13. θα μας παραχωρήσουν και μέρος από τις δικές τους (κτήσεις): είναι εύστοχη η
παρατήρηση ότι ο Ισοκράτης δεν είχε καταλάβει την πολιτική του Φιλίππου, αφού ο βασιλιάς της
Μακεδονίας πολέμησε για να κρατήσει την Αμφίπολη, παρά τις υποχωρήσεις των Αθηναίων.
14. μπορούμε να προσφέρουμε ικανοποιητικούς πόρους ζωής σ' όσους Έλληνες έχουν
ανάγκη: από τον Πανηγυρικόν του ο Ισοκράτης σχεδίαζε την εγκατάσταση φτωχών πολιτών σε
βαρβαρικά εδάφη, που όμως θα είχαν περιέλθει στην κατοχή των Ελλήνων. Αυτό θα μπορούσε να
συμβάλει καθοριστικά στην αποκατάσταση της κοινωνικής ομαλότητας και στην εξασφάλιση
καλύτερων συνθηκών διαβίωσης όλων .
15. ο Αθηνόδωρος και ο Καλλίστρατος [ ... ] έχουν κατορθώσει να ιδρύσουν πόλεις: οι δύο
αυτοί Αθηναίοι, κληρούχος ο ένας και εξόριστος ο άλλος, κατόρθωσαν να ιδρύσουν πόλεις στη
Θράκη.
16. αφού σκεφθούμε πώς θα διατηρήσουμε αυτήν (την ειρήνη): όπως φαίνεται. βασικός
στόχος του Ισοκράτη ήταν να δώσει συμβουλές για τη διατήρηση της ειρήνης και όχι τόσο για τη
συνομολόγησή της, καθώς τα γεγονότα των τελευταίων είκοσι χρόνων τον είχαν διδάξει πόσο
εύθραυστη ήταν κάθε ειρηνευτική συνθήκη στην Ελλάδα.
17. Στην παράγραφο 26 το νόημα είναι πως πρέπει κανείς να ζει ήσυχα και να κοιτάζει τη
δουλειά του και στις προσωπικές και στις εξωτερικές σχέσεις, να επιδιώκει την ειρήνη και να
αποφεύγει την επίθεση. Όμως, όπως γνωρίζουμε από τον Θουκυδίδη, αυτό δεν συνέβαινε με τους
Αθηναίους· αντίθετα η πολυπραγμοσύνη ήταν το χαρακτηριστικό τους γνώρισμα.
18. κατ' ανάγκη όμως ... να σκεφθήτε καλύτερα: όσα λέει στην παράγραφο 27 ο ρήτορας
αποτελούν έναν προϊδεασμό γι' αυτά που θα πει στη συνέχεια. Επειδή δεν θα είναι συνηθισμένα
θέματα - άρα διαφοροποιείται από όσα έλεγαν οι ρήτορες και επιθυμούσαν ν' ακούει ο λαός-, θα
έχουν στόχο να μεταβάλουν γνώμη των πολιτών. Πάντως αμφιβάλλει αν, παρ' όλη τη ρητορική του
δεινότητα, κατορθώσει να πείσει αυτό το δύσκολο ακροατήριο.
1. Ο Ισοκράτης υποστηρίζει ότι «κανείς από τους ρήτορες δεν τόλμησε να μιλήσει ενώπιον σας γι’
αυτά». Ποια θέση υιοθετεί απέναντι στους ρήτορες; Τί φανερώνει αυτό για την προσωπικότητά
του;
2. Ποια πλεονεκτήματα δημιουργεί η ειρήνη στην αθηναϊκή κοινωνία, αν επιτευχθεί;
3. Ποιες είναι κατά το ρήτορα οι δυσάρεστες συνέπιες του πολέμου για την πόλη των Αθηναίων;
39
40

ΓΝΩΣΤΟ Β΄ΟΛΑ!!

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΓΝΩΣΤΟ Β΄ΟΛΑ!!

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Παληογιάννη Β.

ΛΥΣΙΟΥ ὙΠΕΡ ΜΑΝΤΙΘΕΟΥ

Διήγηση-Απόδειξη (§§ 4-8)

2. Να συνδέσετε τα ρήματα της α’ στηλης με τα συνώνυμα τους στη β’:

2. Να συνδέσετε τα ρήματα της α’ στήλης με τα συνώνυμά τους:

3. Να συνδέσετε τα ρήματα της α’ στήλης με τα αντίθετά τους:

Δημοσθένους «Ὑπέρ τῆς Ῥοδίων ἐλευθερίας»

ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΠΙΔΙΩΞΕΙΣ ΤΟΥ ΡΗΤΟΡΑ

ΕΝΤΕΧΝΕΣ ΠΙΣΤΕΙΣ (= Επιχειρήματα του ρήτορα)

ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΠΡΟΘΕΣΗΣ

• θα αποκομίσει τη δόξα της προστάτιδας των αδικημένων, θα φανεί ειλικρινής και

Ο Δημοσθένης αντικρούει τρία θέματα:

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

8) Ο Δηµοσθένης, µε απόλυτο και κατηγορηµατικό τρόπο, διακηρύσσει ότι µε ολιγαρχικά

Ἰσοκράτους Περί Εἰρήνης

Επιτυγχάνονται και οι τρεις στόχοι του προοιμίου ενός ρητορικού λόγου:

Δραματοποίηση: Αξιοσημείωτη είναι η προσπάθεια του ρήτορα να παρουσιάσει το λόγο του

§ 15 καὶ τούτων ὑπαρχόντων οὐκ ἂν ἀποσταίην ὧν διενοήθην: ο Ισοκράτης δηλώνει ότι

You might also like