TALAMABUHAY NI ANDRES BONIFACIO

Si Andres Bonifacio ay ipinanganak noong

Nobyembre 30, 1863 sa Tondo, Lungsod ng
Maynila. Ang kanyang mga magulang ay
sina Santiago Bonifacio at Catalina de Castro.
Siya ay isang Pilipinong rebolusyonaryo at
bayani na nagtatag ng Kataastaasan
Kagalanggalang na Katipunan ng mga Anak ng
Bayan (KKK) o Katipunan, isang lihim na lipunan
na nakatuon sa pakikipaglaban sa mga
Espanyol na sumakop sa Pilipinas. Siya ang isa sa
mga unang nagkaroon ng malinaw na
pananaw sa kung ano ang dapat na Pilipinong
bansa. Siya ay kinikilalang “Ama ng Himagsikan
at Rebolusyong Pilipino“ at kilala sa tawag na
Supremo.

Si Bonifacio ay hindi ipinanganak na mahirap. Ang kanyang ina ay half-Spanish at may sarili
siyang tagaturo. Ngunit hindi naging madali sa kanya ang buhay nang pumanaw ang kanyang
mga magulang noong 14 na taong gulang siya dahilan upang matigil siya sa kanyang pag-
aaral. Sa kabila ng kanyang kakulangan sa pormal na edukasyon, tinuruan niya ang kanyang
sarili na magbasa at magsulat sa wikang Espanyol at Tagalog, na naging dahilan upang
makakuha siya ng trabaho bilang clerk-messenger sa isang kompanyang Aleman. Sinasabing
interesado si Bonifacio sa klasikong kanluraning rasyonalismo at mahilig magbasa ng mga gawa
nina Victor Hugo, Jose Rizal, at Eugene Sue. Siya ay nagkaroon ng isang malalim na interes sa
pagbabasa ng mga libro sa French Revolution at ang mga buhay ng mga presidente ng
Estados Unidos dahilan upang makakuha siya ng isang mahusay na pag-unawa sa mga socio-
historical na proseso. Ang kanyang hangarin na mabago ang kalagayan ng kanyang mga
kababayan sa ilalim ng kolonyalismo ang nagbigay daan sa pagsali niya sa La Liga Filipina. Ang
La Liga Filipina ay itinatag ni Jose Rizal noong Hulyo 3, 1982 sa layuning pagkaisahin ang mga
Pilipino upang makapagsimula ng reporma, maayos na edukasyon, kooperasyon, at pagbuo sa
bansa.
 TALAMBUHAY NI ANTONIO LUNA
Si Antonio Luna de San Pedro y Novicio-Ancheta ay isinilang
noong Oktubre 29, 1866, sa distrito ng Binondo ng Maynila, ang
ikapitong anak ni Laureana Novicio-Ancheta, isang Spanish
mestiza, at Joaquin Luna de San Pedro, isang tindero. Si
Antonio Luna ay isang magaling na estudyante na tinuruan ng
isang guro na tinatawag na "Maestro Intong" mula sa edad na
anim at nakatanggap ng Bachelor of Arts mula sa Ateneo
Municipal de Manila noong 1881 bago nagpatuloy sa kanyang
pag-aaral sa kimika, musika, at literatura sa Unibersidad ng
Santo Tomas.

Noong 1890, naglakbay si Antonio sa Espanya upang sumama

sa kanyang kapatid na si Juan, na nag-aaral ng pagpipinta sa
Madrid. Doon, nakuha ni Antonio ang isang licentiate sa
parmasya sa Universidad de Barcelona, na sinusundan ng
isang doctorate mula sa Universidad Central de Madrid.
Nagpatuloy siya sa pag-aaral ng bacteriology at histology sa
Pasteur Institute sa Paris at pumunta sa Belgium upang
paunlarin ang mga hangarin na iyon. Habang nasa Espanya,
inilathala ni Luna ang isang papel sa malarya na mahusay na
tinanggap ng marami, kaya noong 1894 inatasan siya ng
pamahalaan ng Espanya sa isang posisyon bilang isang espesyalista sa karamdaman at tropikal na
mga sakit.

Sa parehong taon, bumalik si Antonio Luna sa Pilipinas kung saan siya naging chief chemist ng
Municipal Laboratory sa Manila. Siya at ang kanyang kapatid na si Juan ay nagtatag ng
isang fencing society na tinatawag na Sala de Armas sa kabisera. Habang naroon, nilapitan ang
magkapatid tungkol sa pagsali sa Katipunan, isang rebolusyonaryong organisasyon na itinatag ni
Andres Bonifacio bilang tugon pagpapalayas kay Jose Rizal noong 1982, ngunit ang dalawang Luna
ay tumangging sumali - sa yugtong iyon, naniniwala sila sa isang unti-unting reporma sa sistema sa
halip na isang marahas na rebolusyon laban sa kolonyal na paghahari ng Espanya.

Kahit na hindi sila miyembro ng Katipunan, sina Antonio, Juan, at kanilang kapatid na si Jose ay
inaresto at nabilanggo noong Agosto 1896 nang malaman ng mga Espanyol ang tungkol sa
organisasyon. Ang mga kapatid niya ay sumailalim sa interogasyon at pinalaya, ngunit si Antonio ay
ipinatapon sa Espanya at nabilanggo sa Carcel Modelo de Madrid. Si Juan, sa panahong ito ay
isang sikat na pintor, ay ginamit ang kanyang mga koneksyon sa pamilya ng hari ng Espanya upang
mapalaya si Antonio noong 1897.

Matapos ang kanyang pagkakatapon at pagkabilanggo, nagbago ang pananaw ni Antonio Luna
tungo sa kolonyal na paghahari ng Espanya - dahil sa di-makatwirang turing sa kanya at sa kanyang
mga kapatid at sa parusang kamatayan sa kanyang kaibigan na si Jose Rizal noong nakaraang
Disyembre, si Luna ay handa nang mag-armas laban sa Espanya.

Sa kanyang pangkaraniwang akademikong paraan, nagpasya si Luna na mag-aral ng mga taktika

ng pakikidigmang gerilya, organisasyon ng militar, at field fortification sa ilalim ng bantog na Belgian
military educator na si Gerard Leman bago siya naglayag patungong Hong Kong. Doon, nakilala
niya ang rebolusyonaryong leader-in-exile na si Emilio Aguinaldo at noong Hulyo ng 1898, bumalik si
Luna sa Pilipinas para muling makipaglaban.
 TALAMBUHAY NI APOLINARIO MABINI
Si Apolinario Mabini (1864-1903), kilala bilang
Dakilang Paralitiko at Utak ng Rebolusyon, ay
pangalawa sa walong anak nina Inocencio Mabini
at Dionisia Maranan, sa baryo Talaga, Tanauan,
Batangas.

Noong siya ay bata pa, nagpakita na siya ng hindi

pangkaraniwang talino at pagkahilig sa pag-aaral.
Sa Maynila noong 1881, nakamit niya ang isang
partial scholarship na nagbigay-daan upang
makapag-aral siya sa Kolehiyo ng San Juan de
Letran. Natapos niya ang kanyang Batsilyer sa
Sining noong 1887. Nag-aral din siya ng abogasya
sa Unibersidad ng Santo Tomas mula 1888
hanggang 1894.

Noong 1893, isa siya sa mga bumuhay ng La Liga

Filipina na siyang nagbibigay-suporta sa Kilusang
Pang-reporma. Noong taong 1896 naman,
nagkaroon siya ng matinding sakit na nagdulot sa
kanya na maging paralitiko habambuhay. Hinuli siya ng mga gwardiya sibil noong 10 Oktubre
1896, dahil sa pagkakaroon niya ng koneksyon sa mga repormista. Sumailalim siya sa house
arrest sa ospital ng San Juan de Dios at nang kinalaunan ay pinalaya na rin dahil sa kanyang
kondisyon.

Nang bumalik sa Pilipinas si Emilio Aguinaldo noong 19 Mayo 1898, pinasundo niya si Mabini sa
Laguna at matapos ang kanilang pagpupulong noong 12 Hunyo 1898, si Mabini ay naging
punong tagapayo ni Aguinaldo.
Isa sa mga pinakamahalagang rekomendasyon ni Mabini ay ang pag-aalis ng Diktadurya ng
pamahalaan ni Aguinaldo at ang pagpapalit nito sa isang rebolusyonaryong pamahalaan.
Nagsilbi rin siya sa kabinete ni Aguinaldo bilang Pangulo ng Konseho ng nga Kalihim at bilang
Kalihim ng Ugnayang Panlabas. Isa pa sa mga importanteng dokumento na kanyang nagawa
ay ang Programa Constitucional de la Republica Filipina, isang konstitusyon na kanyang
iminungkahi para sa Republika ng Pilipinas. Ang introduksyon sa balangkas ng konstitusyong ito
ay ang El Verdadero Decalogo, na isinulat upang gisingin ang makabayang diwa ng mga
Pilipino.

Nang sumiklab ang gyera sa pagitan ng mga Pilipino at Amerikano, tumakas si Mabini
papuntang Nueva Ecija at nadakip ng mga Amerikano sa Cuyapo noong 10 Disyembre 1898.
Nanatiling bilanggo si Mabini hanggang 23 Setyembre 1900. Nanirahan siya sa isang maliit na
dampa sa Nagtahan, Maynila, at kumikita sa pamamagitan ng pagsusulat sa mga lokal na
pahayagan. Ang artikulo niyang El Simil de Alejandro ay nagdulot sa kanyang muling
pagkadakip at pagkatapon sa Guam kasama ang iba pang mga Pilipino. Habang nasa Guam,
naisulat niya ang La Revolucion Filipina.

Namatay si Mabini noong 13 Mayo 1903, sa gulang na 39 dahil sa kolera.

 TALAMBUHAY NI EMILIO JACINTO
Si Emilio Jacinto y Dizon (Disyembre 15, 1875 -
Abril 16, 1899), ay isang Heneral ng Pilipinas sa
panahon ng Rebolusyong Pilipino. Isa siya sa
mga pinakamataas na opisyal ng Rebolusyong
Pilipino at isa sa pinakamataas na opisyal ng
rebolusyonaryong lipunan ng Kataas-taasan,
Kagalang-galangang Katipunan ng mga Anak
ng Bayan o mas kilala sa tawag na Katipunan.
Siya ay inihalal na Kalihim ng Estado para sa
Haring Bayang Katagalugan, isang
rebolusyonaryong gubyerno na itinatag noong
sumiklab ang mga labanan. Kilala siya sa mga
aklat-aralin sa kasaysayan ng Pilipinas bilang
Utak ng Katipunan habang ang ilan ay
nakikipaglaban na dapat siyang makilala
bilang "Utak ng Rebolusyon" (isang pamagat na
ibinigay kay Apolinario Mabini). Si Jacinto ay
nasa Sigaw ng Balintawak kasama si Andres
Bonifacio, ang Kataas-taasang Pangulo ng
Katipunan, at iba pang mga miyembro nito na
nagpahiwatig ng pagsisimula ng Rebolusyon laban sa kolonyal na pamahalaan ng
Espanya sa mga isla.

Ipinanganak sa Maynila, si Jacinto ay mahusay sa parehong Espanyol at Tagalog. Nag-aral

siya sa Colegio de San Juan de Letran, at sa kalaunan ay lumipat sa Unibersidad ng Santo
Tomas upang mag-aral ng abogasiya. Si Manuel Quezon, Sergio Osmeña at Juan
Sumulong ay kanyang mga kamag-aral. Hindi siya nakapagtapos ng kolehiyo at, sa edad
na 19, sumali sa lihim na lipunan na tinatawag na Katipunan. Naging tagapayo siya sa mga
usaping pampiskalya at kalihim ni Andrés Bonifacio. Sa kalaunan ay kinilala siya bilang Utak
ng Katipunan. Siya at si Bonifacio ay nakipagkaibigan rin kay Apolinario Mabini nang
sinubukan nilang ipagpatuloy ang La Liga Filipina ni Jose Rizal.

Sumulat din si Jacinto para sa pahayagang Katipunan na tinatawag na Kalayaan.

Nagsulat siya sa pahayagan sa ilalim ng pangalan na 'Dimasilaw', at ginamit ang alyas
'Pingkian' sa Katipunan. Si Jacinto ang may-akda rin ng Kartilya ng Katipunan.

Matapos ang pagpapapatay kay Bonifacio, pinilit ni Jacinto ang pakikibaka ng Katipunan.
Tulad ni Heneral Mariano Álvarez, tumanggi siyang sumali sa mga pwersa ni Heneral Emilio
Aguinaldo, ang pinuno ng pangkat ng Magdalo ng Katipunan. Si Jacinto ay nanirahan sa
Laguna at sumali rin sa milisya na nakikipaglaban sa mga Espanyol. Si Jacinto ay namatay
sa sakit na malaria sa Magdalena, Laguna, sa edad na 23. Ang kanyang labi ay inilibing sa
Santa Cruz, Laguna, at inilipat sa Manila North Cemetery ilang taon na ang lumipas.

Siya ay kasal kay Catalina de Jesus, na buntis sa panahon ng siya'y namatay.

 TALAMBUHAY NI GABRIELA SILANG
Si Gabriela Silang, na may buong pangalang
María Josefa Gabriela Cariño Silang, ang asawa
ng lider ng Ilokanong maghihimagsik na si Diego
Silang. Si Gabriela Silang ay ipinanganak sa
Barangay Caniogan, Santa, Ilocos Sur noong
Marso 19, 1731. Ang mga tao sa Abra ay
nagsasabing siya ay ipinanganak sa Pidigan, Abra
(ang dalawang lugar na ito ay hindi malayo sa isa't
isa, at ang Abra ay hindi isinama bilang isang
lalawigan hanggang sa unang bahagi ng ika-20
siglo). Siya ay inampon ng isang mayamang
negosyante na si Tomás Millan, na naging asawa
niya sa edad na 20, ngunit namatay pagkatapos
ng tatlong taon. Noong 1757, siya ay muling ikinasal sa edad na 27 taong gulang kay
Diego Silang.

Ang layunin ng grupo ni Diego Silang ay matiyak ang isang malayang Ilocos. Si
Gabriela ay naging isa sa kanyang pinakamalapit na tagapayo sa tuwing
nakikipaglaban ang grupo at laging sumasama sa kanila upang magbigay ng suporta
at tulong sa labanan. Kasunod ng pagkamatay ni Diego Silang noong 1763,
pinamunuan niya ang grupo sa loob ng apat na buwan.

Kasama ni Nicolas Cariño, Sebatian Andaya at Manuel Flores, hinati niya ang kanyang
hukbo, at hinimok ang bayan ng Tingguian upang lumaban. Ang mga tropa ni
Gabriela na binubuo ng 2000 mandirigma ay sumalakay sa mga Espanyol sa Vigan
noong Setyembre 10, 1763. Ngunit ang anim na libong tropang Espanyol kasama ng
sundalong Tagalog at Kapampangan ay handa sa kanilang paglusob. Tinambangan
sila at nawaksi ang kanyang puwersa. Marami ang namatay subalit nakatakas siya
kasama ng pitong iba pa. Sa kalaunan ay nahuli rin sila noong Setyembre 20, 1763 at
sabay-sabay na sinintensiyahan ng kamatayan.
 TALAMBUHAY NI JOSE RIZAL
Si Jose P. Rizal (i. 19 Hunyo 1861 — k. 30
Disyembre 1896) na may buong pangalang
José Protasio Rizal Mercado y Alonso Realonda,
ay ang Pambansang Bayani ng Pilipinas na
lumaban sa mga kastila sa pamamagitan ng
kaniyang mga nobelang Noli Me Tangere at El
Filibusterismo noong panahon ng pananakop
ng Espanya sa bansa. May angking
pambihirang talino, siya ay hindi lamang isang
manunulat ngunit isa ring magsasaka,
manggagamot, siyentipiko, makata, imbentor,
iskultor, inhinyero, kuwentista, lingguwista, at
may kaalaman sa arkitektura, kartograpiya,
ekonomiya, antropolohiya, iktolohiya,
etnolohiya, agrikultura, musika (marunong
siyang tumugtog ng plawta), sining sa
pakikipaglaban (martial arts), at pag-eeskrima.

May palayaw na Pepe, si Jose Rizal ay ang ika-

pito sa labing-isang anak nina Francisco
Engracio Rizal Mercado y Alejandro at Teodora
Morales Alonso Realonda y Quintos.

Si Francisco Engracio Rizal Mercado y Alejandro na kaniyang ang ama, ay kabilang sa ika-
apat na henerasyong apo ni Domingo Lam-co, isang Tsinong mangangalakal na naglayag
sa Pilipinas mula sa Jinjiang, Quanzhou noong kalagitnaan ng ika-labimpitong siglo. Si
Lamco ay nakapag-asawa ng isang Pilipina sa katauhan ni Inez de la Rosa at upang
makaiwas sa hostilidad ng mga Espanyol para sa mga Intsik ay pinalitan niya ang kaniyang
apelyido ng "Mercado" (pangangalakal).

Ang pangalan namang Rizal ay nagmula sa salitang "Ricial" o kabukiran na ginamit lamang
ni Francisco (dahil siya ay isang magsasaka) alinsunod sa kautusan ni Gobernador Narciso
Calaveria noong 1849 na magpalit ng mga apelyido ang mga Pilipino. Kalaunan ay
ginamit na rin ni Francisco ang Rizal Mercado upang makaiwas sa kalituhan mula sa
kaniyang kasamang mangangalakal.

Ang ina naman niyang si Teodora Morales Alonso Realonda y Quintos, ay anak nina
Lorenzo Alonzo (isang kapitan ng munisipyo ng Biñan, Laguna, kinatawan ng Laguna sa
Kortes ng Espanya, agrimensor, at kasapi ng isang samahan ng mga Katoliko) at ni Brijida
de Quintos (na mula sa isang prominenteng pamilya). Ang kanilang apelyido ay pinalitan
ng Realonda noong 1849.
 TALAMBUHAY NI LAPU – LAPU
Si Lapu-Lapu ay itinuturing na isa sa pinakadakilang
pigura ng sinaunang kasaysayan ng Pilipinas. Si Lapu-
Lapu (1491-1542) ay kilala rin sa pangalan na
Kolipulako. Ang bayani ng Mactan at manlulupig ni
Magellan, ay inilarawan bilang strikto, matalino, at
hindi nagpapatinag. Siya ay tuluy-tuloy na
nakipagdigma laban sa makapangyarihang pinuno
ng Cebu, na noon ay mas higit na malaking kaharian
kaysa sa kanyang maliit na isla ng Maktan.

Ayon sa kasaysayan, ang Isla ng Maktan bagaman

maliit ay isang maunlad na komunidad nang ang
dakilang si Magellan ay dumating sa Cebu. Bilang
isang matapang na manlalayag at sundalo ng Espanya, sinunog ni Magellan ang isang nayon
nang malaman na ang ilang mga naninirahan sa maliliit na isla ng Cebu ay tumangging
kilalanin ang Hari ng Espanya. Si Lapu-Lapu ay isa sa mga katutubong lider na tumangging
kilalanin ang kapangyarihan ng Espanya sa mga isla.

Nang maglakbay si Magellan papunta sa isang pinuno ng isla dala ang tatlong barkong puno
ng mga Kastila at dalawampung barko ng mga Cebuano, sinalubong sila ni Lapu-Lapu at ng
kanyang mga tauhan na armado ng mga katutubong elemento ng pakikipaglaban gaya ng
kahoy na kalasag, mga pana at mga sibat. Ang mga mananakop na mga Espanyol at ang
mga Cebuanong kasama nila ay napabalik sa kanilang mga bangka, subalit ang kanilang
pinuno na si Magellan ay nakatagpo ng kamatayan sa kamay ni Lapu-Lapu.

Ang labanan sa pagitan ni Lapu-Lapu at ng dayuhang mananakop na si Ferdinand Magellan

ay naganap noong Abril 27, 1521. Sa pinaniniwalaang eksaktong lugar kung saan napatay si
Magellan, ngayon ay nakatayo ang isang kahanga-hangang monumento sa karangalan ni
Lapu-Lapu. Inilalarawan nito ang bayani na may hawak na tabak sa isang kamay at isang
kalasag sa kabilang banda, ang mga armas ay pinaniniwalaang ginamit sa kanyang
pakikipaglaban kay Magellan. Ang monumento na ito ay isang paalala sa katapangan ng mga
Pilipino.
 TALAMBUHAY NI JOSEFA LIANES
ESCODA
Si Josefa Llanes Escoda, kilala bilang lider ng
sibiko, tagapagturo at tagapagtatag ng Girl
Scouts of the Philippines (GSP), ay isinilang sa
Dingras, Ilocos Norte noong Setyembre 20, 1898.
Siya ay kasal kay Antonio Escoda, na nakilala niya
bilang isang reporter mula sa Philippine Press
Bureau. Mayroon silang dalawang anak. Si
Escoda, na nakuha ang kanyang degree sa
pagtuturo noong 1919 sa Philippine Normal
School sa Maynila, ay isang social worker para sa
Philippine Chapter ng American Red Cross.

Ipinadala siya upang sumailalim sa pagsasanay

sa Girl Scouting sa Estados Unidos sa ilalim ng sponsorship ng Boy Scouts ng Pilipinas.
Nakakuha rin siya ng isang master's degree sa Social Work noong 1925 mula sa Columbia
University, sa pamamagitan ng Red Cross Scholarship. Sa kanyang pagbabalik sa bansa,
sinimulan niya ang pagsasanay sa mga kababaihan upang maging mga lider ng Girl Scout
at sa huli ay inorganisa ang Girl Scouts of the Philippines.

Noong Mayo 26, 1940, nang pinirmahan ni Pangulong Manuel L. Quezon ang GSP Charter,
siya ang naging unang Pambansang Tagapagpaganap ng grupo.

Sa panahon ng pananakop ng Hapon, siya ay pinapatay noong Enero 6, 1945 sa edad na

46 sa hinala ng pagiging isang taga-simpatya ng mga gerilya. Ang kanyang asawa, si
Colonel Antonio Escoda, ay pinatay din noong 1944, kasama si General Vicente Lim. Ang
isang kalye at isang gusali sa Maynila ay pinangalanan sa kanyang karangalan at isang
monumento ay nakatuon sa kanyang memorya. Inilalarawan din siya sa kasalukuyang
1000-peso bill bilang isa sa tatlong Pilipino na pinaslang ng mga armadong pwersa ng
Hapon.
 TALAMBUHAY NG GOMBURZA
Ang Gomburza (GomBurZa o GOMBURZA) ay tumutukoy
sa tatlong pari ng Katolikong Pilipino (Mariano Gomez,
José Burgos, at Jacinto Zamora), na pinatay noong 17
Pebrero 1872 sa Bagumbayan ng mga kolonyal na
awtoridad ng Espanyol sa paratang ng pagpapabagsak
na bunga ng 1872 Cavite mutiny. Ang pangalan ay
mula sa mga apelyido ng mga pari. Ang GOMBURZA ay
isa sa mga bayani sa Pilipinas. Ang kanilang
pagkamatay ay nagkaroon ng malalim na epekto sa
maraming Pilipino ng ika-19 na siglo. Si José Rizal, na
naging pambansang bayani ng bansa, ay inalay ang
kanyang nobela na El Filibusterismo sa kanilang
memorya.

Sa panahon ng kolonyal na Espanyol ay may apat na

magkakaibang uri ng tao sa lipunan: (1) Mga Kastila na
ipinanganak sa Espanya o mga peninsulares; (2) Mga
Kastila na ipinanganak sa mga kolonya ng Espanya,
mga insulares o Creoles; (3) Espanyol mestizos, Intsik o
'Indios' (natives) na naninirahan sa loob o malapit sa
lungsod at simbahan; (4) At Intsik o Sangley at Indios sa kanayunan.

Si Burgos ay isang Creole, isang Doktor ng Pilosopiya na ang katanyagan ay abot hanggang
Espanya. Nang dumating ang bagong Gobernador at Kapitan-Heneral na si Carlos María de la
Torre mula sa Espanya upang tuparin ang kanyang mga tungkulin, inanyayahan niya si Burgos
na umupo sa tabi niya sa kanyang karwahe habang isinasagawa ang prusisyon. Ang
karangalang ito ay tradisyonal na nakalaan para sa arsobispo at isang peninsular na Kastila.
Ang pagdating ng liberal na si de la Torre ay salungat sa paniniwala ng mga naghaharing
minoryang mga prayle, mga regular na pari na kabilang sa isang order (Dominicans,
Augustinians, Recollects, at Franciscans) at ang kanilang mga dayuhan sa gobyerno sibil. Ngunit
sinusuportahan si de la Torre ng sekular na mga pari, karamihan ay mga mestizo at indio na
nakatalaga sa mga parokya at mga malalayong komunidad, na naniniwala sa pagdating ng
hinihintay na reporma at pagkakapantay-pantay sa buong peninsula. Gayunpaman, wala
pang dalawang taon, si de la Torre ay pinalitan ni Rafael de Izquierdo.

Noong Enero 20, 1872, dalawang daang Pilipino na nagtatrabaho sa Cavite arsenal ang
nagtaguyod ng pag-aalsa laban sa pagbabawal ng pamahalaan ng Espanya sa
kanilang exemption mula sa pagbabayad ng buwis. Ang Pag-aalsa ng Cavite ay humantong
sa pag-uusig sa mga sekular na pari na sina Mariano Gómez, José Burgos, at Jacinto Zamora.
Sila ay sinasabing utak ng pag-aalsa. Ang mga pari ay sinampahan ng pagtataksil at sedisyon
ng tribunal militar ng Espanyol - isang naghaharing paniniwala na bahagi ng isang
pagsasabwatan upang pigilin ang lumalaganap na katanyagan ng mga sekular na paring
Pilipino at ang banta na dala nila sa mga Espanyol na klero. Ang GomBurZa ay pinatawan ng
kamatayan sa harap ng publiko, sa pamamagitan ng garote, noong Pebrero 17, 1872 sa
Bagumbayan.

Ang pagkamartir ng tatlong sekular na pari ay umantig sa mga Pilipino. Ang kalungkutan at
pang-aalipusta sa kanilang kamatayan ay magiging daan para sa mga unang lagablab ng
rebolusyong Pilipino.
 TALAMBUHAY NI EMILIO AGUINALDO
Si Emilio Aguinaldo (Emilio Famy Aguinaldo, Sr) ay
isang rebolusyonaryong Filipino, politiko, at isang lider
ng militar na kinikilala bilang opisyal na unang
Pangulo ng Pilipinas (1899-1901) at unang presidente
ng isang konstitusyunal na republika sa Asya.
Pinamunuan niya ang pwersa ng Pilipinas sa unang
laban sa Espanya noong mga huling taon ng
Rebolusyong Pilipino (1896-1898), at pagkatapos ay
sa Digmaang Espanyol-Amerikano (1898), at sa
wakas ay laban sa Estados Unidos sa panahon ng
Digmaang Pilipino-Amerikano (1899-1901) . Siya ay
nahuli sa Palanan, Isabela ng pwersang Amerikano
noong Marso 23, 1901, dahilan upang magtapos ang
kanyang pagkapangulo.

Noong 1935, tumakbo si Aguinaldo sa pagkapangulo

ng Philippine Commonwealth subalit siya ay natalo ni
Manuel Quezon. Matapos sumalakay ang mga
Hapones sa Pilipinas noong 1941, nakipagtulungan siya sa mga bagong pinuno at
umapila pa sa radyo para sa pagsuko ng mga pwersa ng Amerikano at Pilipino sa
Bataan. Siya ay naaresto bilang isang tagatulong ng mga Hapones matapos ang mga
Amerikano ay bumalik ngunit sa kalaunan ay napalaya sa isang pangkalahatang
amnestiya.
Si Emilio Aguinaldo ay ipinanganak noong Marso 22, 1869 sa Cavite el Viejo (kilala
ngayon sa tawag na Kawit, Cavite). Ang mga magulang niya na sina Carlos Jamir
Aguinaldo at Trinidad Famy Aguinaldo ay mag-asawang mestizo Tagalog-Tsino at may
kaya sa buhay. Ang kanyang ama ay ang inatasang gobernadorcillo ng komunidad
(munisipal na gobernador) sa administrasyon ng Espanyol kolonyal. Nag-aral si
Aguinaldo sa Colegio de San Juan de Letran ngunit ay hindi niya nagawang tapusin ito
dahil sa pagsiklab ng kolera noong 1882. Si Emilio ay naging "Cabeza de Barangay" ng
Binakayan, isang punong baryo ng Cavite el Viejo noong siya ay 17 taong gulang
lamang upang maiwasan ang pagiging sapilitang kawal.

Noong 1895 ipinatupad ang Maura Law para sa bagong tatag na lokal na
pamahalaan. Sa edad na 25, si Aguinaldo ay naging unang "gobernadorcillo capitan
municipal" (Municipal Gobernador-Captain) ng Cavite el Viejo habang nasa business
trip sa Mindoro. Noong Enero 1, 1896, pinakasalan niya si Hilaria del Rosario (1877-1921),
ito ay ang kanyang ikatlong asawa. Sila ay may limang anak: sina Carmen Aguinaldo-
Melencio, Emilio "Jun" R. Aguinaldo Jr, Maria Aguinaldo-Poblete, Cristina Aguinaldo-
Linggo, at Miguel Aguinaldo. Si Hilaria ay namatay sa sakit na ketong noong Marso 6,
1921 sa edad na 44. Siyam na taon ang nakalipas, noong Hulyo 14, 1930, pinakasalan
ni Aguinaldo si Maria Agoncillo sa Barasoain Church. Namatay si Maria Agoncillo
noong Mayo 29, 1963, isang taon bago si Aguinaldo mismo ay namayapa rin noong
Pebrero 6, 1964.
 Alamat ng Ampalaya
Noong araw, sa bayan ng Sariwa naninirahan ang lahat ng uri ng gulay na may
kanya-kanyang kagandahang taglay.

Si Kalabasa na may kakaibang tamis, si Kamatis na may asim at malasutlang

kutis, si Luya na may anghang, si Labanos na sobra ang kaputian, si Talong na may
lilang balat, luntiang pisngi ni Mustasa, si Singkamas na may kakaibang lutong na
taglay, si Sibuyas na may manipis na balat, at si Patola na may gaspang na kaakit-akit.

Subalit may isang gulay na umusbong na kakaiba ang anyo, siya si Ampalaya
na may maputlang maputlang kulay, at ang kanyang lasang taglay ay di
maipaliwanag.
Araw-araw, walang ginawa si Ampalaya kung hindi ikumpara ang kanyang
itsura at lasa sa kapwa niya gulay, at dahil dito ay nagbalak siya ng masama sa kapwa
niyang mga gulay.
Nang sumapit ang gabi kinuha ni Ampalaya ang lahat ng magagandang katangian
ng mga gulay at kanyang isinuot.

Tuwang-tuwa si Ampalaya dahil ang dating gulay na hindi pinapansin ngayon

ay pinagkakaguluhan. Ngunit walang lihim na hidi nabubunyag nagtipon-tipon ang
mga gulay na kanyang ninakawan.

Napagkasunduan nilang sundan ang gulay na may gandang kakaiba, at laking

gulat nila ng makita nilang hinuhubad nito isa-isa ang mga katangian na kanilang
taglay. Nanlaki ang kanilang mga mata ng tumambad sa kanila si Ampalaya.
Nagalit ang mga gulay at kanilang iniharap si Ampalaya sa diwata ng lupain.
Isinumbong nila ang ginawang pagnanakaw ni Ampalya. Dahil dito nagalit ang diwata
at lahat ng magagandang katangian na kinuha sa mga kapwa niya gulay.

Laking tuwa ni Ampalaya dahil inisip niya na iyon lamang pala ang kabayaran
sa ginawa niyang kasalanan. Ngunit makalipas ang ilang sandali ay nag-iba ang
kanyang anyo.
Ang balat niya ay kumulubot dahil ang kinis at gaspang na taglay ni upo at kamatis ay
nag-away sa loob ng kanyang katawan.

Maging ang mga ibat-ibang lasa ng gulay ay naghatid ng hindi magandang

panlasa sa kanya kung kaya’t pait ang idinulot nito. Ang kanyang kulay ay naging
madilim na luntian.
Ngayon, kahit masustansiyang gulay si Ampalaya, marami ang hindi nagkakagusto sa
kaniya dahil sa pait na kanyang lasa.
Aral:
 Walang mabuting naidudulot ang inggit.
 Nilikha tayo ng Diyos ng may iba’t-ibang katangian kaya maging kuntento tayo at
iwasang ikumpara ang sarili sa iba.
 Alamat ng Rosas
Noong unang panahon sa isang malayong nayon, ay may isang dalaga na
nagngangalang Rosa na kilala dahil sa natatangi nitong ganda at dahil na rin sa
kanyang mapupulang mga pisngi, kung kaya’t pinagkakaguluhan si Rosa ng mga
kalalakihan.

Isang araw nang dumating ng bahay si Rosa ay nakita niya ang isa sa kanyang
mga manililigaw na si Antonio na kausap ang kanyang mga magulang at humihing ng
pahintulot na manligaw kay Rosa kung saan ay masaya naman siyang pinayagan ng
mga magulang ni Rosa at dahil na rin sa rason na si Antonio lamang ang lalaking
unang umakyat ng ligaw sa kanila.

Ang kinakailangan lang naman na gawin ni Antonio ay ang mapatunayan ang

sarili kay Rosa at pasiyahin ito.

Iyon ang naghimok kay Antonio kaya naman ay pinagsilbihan niya ang pamilya
ni Rosa sa pamamagitan ng dote. Lubos namang natuwa ang mga magulang ni Rosa,
lalong-lalo na ang dalaga na unti-unti ay nahuhulog na ang loob sa masugid na
binata.

Sa araw na kung saan ay dapat sanang sagutin ni Rosa ang kanyang

manliligaw ay doon rin siya labis na nagtaka kung bakit wala pa ito. Doon din niya
nalaman na pinaglalaruan lang pala siya ni Antonio nang marinig niya ito habang
kausap ang kanyang mga kaibigan.

Parang pinagsakluban ng langit at lupa si Rosa sa kanyang narining. Nadurog

ang kanyang puso sa kanyang unang pag-ibig.
Hindi tumigil sa pag-iyak si Rosa habang siya ay pabalik sa kanilang bahay. Nag-aalala
naman siyang tinanong nang kanyang mga magulang pero hindi sumagot ang
dalaga.

Kinabukasan ay hindi na nakita si Rosa at pati na rin sa mga sumunod na araw.

Isang araw ay nabalitaan na may kakaibang halaman na tumubo sa dapat sanang
tagpuan nina Rosa at Antonio.
Tinawag ang halaman na rosas dahil ang pulang kulay nang bulaklak ay nagsisilbing
paalala sa mga mapupulang pisngi ni Rosa. Ang naiiba lamang ay ang tinik na
napapalibot sa halaman na pinapaniwalaan na si Rosa na nagsasabing wala sinuman
ang makakakuha sa magandang bulaklak na hindi nasasaktan.

Aral:
 Pag dating sa pag-ibig ay hindi dapat pinaglalaruan ang puso ng kahit sinuman
dahil maaari itong magdulot ng poot sa damdamin ng taong nasaktan.
 Kilalaning mabuti ang taong nais pag-alayan ng iyong pag-ibig. Hindi kailangang
mag-madali, sa halip ay hilingin at ipanalangin sa Diyos na ibigay sa iyo ang
tamang lalaki/babae sa tamang panahon.
 Alamat ng Lansones
“Ito ang ibigay ninyo sa hari,” sabi ng diwata. “Itago muna ninyo ito sa inyong bigasan at
ilabas mismo sa kaarawan ng hari.”

“A-ano po ba ang bungang ito?” tanong nila.

“Mangga ang tawag diyan. Wala niyan dito sa lupa. Sa aming daigdig lamang meron
niyan at itinuring naming sagrado ang bungang iyan.”

“Maraming-maraming salamat po!” sabi ng mag-ina at nagpaalam na sa diwata. Tuwang-

tuwa nag-siuwi ang mga ito.

Sinunod ng asawa ng kawal ang bilin ng diwata. Nang sumapit ang kaarawan ng hari ay
kinuha nito ang dalawang bunga. Nanggilalas ito nang makitang naging dilaw ang bunga
at mabangong-mabango.

Maging ang hari ay nanggilalas nang makita ang dalawang hinog na bunga na nasa
amoy palamang ay mukha ng napakasarap. Agad niyang kinain ang isa at lubha siyang
nasarapan.

‘Anong pangalan ng bungang ito ?” tanong ng hari.

“Mangga po”, sabay na wika ng mag-ina.

“Mangga? Ngayon lamang ako nakakita ng bungang ganito. Saan galling ito?”

“Bigay po sa amin ng isang diwata.”

“Dahil sa kakaiba at masarap na bungang dala mo, ipagkakaloob ko ang anumang

hilingin mo.” Sabi niya sa asawa ng kawal.

“Hinihiling ko po sa mahal na hari na makalaya ang aking asawa,” sabi ng babae.

“Matutupad ang iyong kahilingan.”

Noon din ay nakalaya ang asawa ng babae. Sa labis ng katuwaan ng hari ay binigyan pa
ng kaunting halaga ang mag-asawa. Matapos kainin ang mga bunga ay ipinatanim niya
ang mga buto ng mga iyon upang muli siyang makatikim ng pambihirang bunga. Nang
tumubo at mamunga nang marami ang mga puno ay natikman iyon ng kanyang mga
nasasakupan. Nagtanim din ng mga buto ang mga tao. Mula noon ay nakilala na ang
prutas na tinawag nilang Mangga.

Aral:
 Kinalulugdan ng marami ang taong may isang salita at ang pagtupad sa pangako ay
isang magandang halimbawa na dapat tularan.
 Hindi masama ang pagkakaroon ng mahigpit na pinuno kung ito naman ay
makatutulong sa pag-unlad ng pamayanan at walang nasisikil na karapatan ng
taumbayan.
 Alamat ng Mangga
Kaisa-isang anak nina Aling Maria at Mang Juan si Ben. Mabait at

matulungin si Ben. Nagmana siya sa kanyang mga magulang na

mababait din naman. Isang araw, isang matandang pulubi ang

kinaawaan ni Ben. Inuwi niya ang pulubi sa bahay, ipinagluto at pinakain.

Isang araw naman, samantalangnangangahoy, isang matandang

gutom na gutom ang nasalubong niya. Pinakain din niya ito at

binigyanng damit.

Makaraan ang ilang panahon, nagkasakit si Ben. Sa kabila ng

pagsisikap ng mag-asawa na pagalinginang anak, lumubha ito at

namatay pagkatapos. Ganoon na lamang ang iyak ng mag-asawa.

Kinabukasan, habang nakaburol ang kanilang anak, dumating ang isang

diwata. Hiningi nito ang puso ni Ben. Ibinaon ng diwata ang puso sa isang

bundok. Ito ay naging punongkahoy na may bungang hugis-puso.

Marami ang nakikinabang ngayon sa bungang ito.

Aral:

 Maging mabuti sa lahat ng pagkakataon at kung may nangangailan,

kung may kakayahan namang tumulong, ay agad na tumulong.

 Alamat ng Papaya
Si Payang ay anak ng isang mayamang mag-asawa mula sa Laguna.
Ipinagkasundo siya ng ama't ina sa anak na binata ng pinakamayamang angkan sa
kanilang lalawigan.

Lingid sa mga magulang ay may nobyo na ang dalaga. Ito si Pepe, isang magsasaka.

Nagpasyang magtanan sina Pepe at Payang upang hindi mag-kahiwalay. Ngunit

natuklasan iyon ng ama ni Payang at ipinahabol sa mga tauhan ang dalawa.

Nang abutan sila ay ipinabugbog ng ama ni Payang si Pepe sa dalawang tauhan nito
at iniwang duguan. Si Payang naman ay sapilitang iniuwi sa kanilang bahay at
ikinulong sa sariling silid.

Isang matanda ang nakatagpo kay Pepe. Sa pag-aaruga nito ay unti-unting bumalik
ang lakas ng binata.

Ngunit huli na. Nalaman ni Pepe na namantay si Payang sa lungkot at sama ng loob.

Nagluksa ang binata at halos araw gabing umiyak. Nang tuluyang gumaling si Pepe ay
agad tinungo ang libingan ni Payang.

Sa libingan ni Payang ay may nakita si Pepe na halamang tumubo malapit sa puntod.

Tila nababantay ang halaman sa ulilang puntod ng dalaga. Inalagaan ni Pepe ang
halaman hanggang mamulaklak at mamunga. Nang mahinog ang prutas nito ay
kanyang tinikman. Nasarapan siya sa lasa nito. Naalala ni Pepe ang nobyang si
Payang dahil sa punong iyon.

Ang bunga ng puno ay tinawag niyang Payang. Nang lumaon ay naging papaya ang
tawag dito ng mga tao.
 Alamat ng Suha
Ayon sa matandang alamat ay may isang mabait na batang Luningning ang
pangalan at nakatira sa isang malayo ngunit masaganang bayan. Pinalaki si
Luningning ng ama't ina na maganda ang pagti-ngin sa buhay. Mabuti ang kanyang
puso at mabuti rin ang asal.

Sa pagdaan ng panahon ay naging sagana ang kanilang ani. Naging maalwan

ang kanilang kabuhayan at anumang maibigan ni Luningning ay naipagkakaloob ng
mga magulang.

Hindi iyon sinamantala ng mabait na bata. Sa halip ay sinabi niya sa ama at ina
na tulungan ang ibang batang mga kapuspalad.

Dumating ang malaking pag-subok sa buhay ng pamilya ng isang gabi ay

pasukin sila ng masasamang loob.

Nanlaban ang kanyang ama kaya nasaksak. Nang makita ng kanyang ina ang
ginawa sa asawa ay sinugod nito ang mga magnanakaw ngunit sinaksak din ang
babae. Namatay ang mag-asawa nang gabi ring iyon.

Hindi mapatid ang luha ng bata. Ang sabay na mawala ang ama at ina ay
napakahirap na tanggapin. Subalit ano pa kaya kung naging saksi siya sa pagpatay sa
mga ito?

Ang masayahing si Luningning ay lagi nang makikitang umiiyak. Walang sandali

na hindi pumapatak ang kanyang luha. Ang magkatabing puntod ng mga magulang
ay laging basa ng mga luha ng bata.
Awang-awa ang mga nakaka-kilala kay Luningning. Anila ay napakamusmos pa nito
para maranasan ang gayong trahedya sa buhay.

Marami ang nagtangka na pasayahin siya ngunit sila ay nabigo.

Hanggang isang araw, nagtaka ang mga nakakakilala kay Luning-ning dahil
bigla siyang naglaho.
Noong una ay naging usapan ang pagkawala ni Luningning ngunit nang lumaon ay
nalimutan narin ito ng mga tao.

Samantala sa bakuran nina Luningning ay may tumubong isang puno.

Makaraan ang ilang panahon ay namunga iyon. Ang bunga ng puno ay kulay berde
at hugis bilog na parihaba.
Ilang bata ang nanguha ng bunga niyon para tikman. Nagtaka sila nang makita ang
laman ng prutas dahil tila maliliit na patak ng luha ang mga ito. Nang tikman nila ang
prutas ay nasiyahan sila dahil matamis.

Tinawag nilang luha ang prutas ngunit kalaunan ay naging kilala ito bilang suha.
 Alamat ng Kamatis
Noong unang panahon sa isang malayong bayan, ay may isang babae na masasabing
walang suwerte sa buhay. Siya ay si Kamalia. May asawa't mga anak si Kamalia ngunit siya'y
nagtiis ng katakut-takot na hirap.

Marami bisyo ang asawa ni Kamalia. Bukod sa hindi na siya nabibigyan ng pera ay
sinasaktan pang madalas.

Dahil sa halos walatng ibili ng pagkain, naisipan ni Kamalia na pumasok na labandera sa

kalapit bahay. Nagtiis siyang maglaba sa buong Maghapon. Hindi niya maatim na makitang
ang kanyang mga anak ay nag-iiyakan sa gutom.

Nang malaman ng kanyang asawa ang paglala-bandera niya ay palaging kinukuha

ang kinikita niya. Yao'y inuubos lamang sa alak at sugal. Pag hindi naman niya ibinibigay ay
sinasaktan siya.

May mga kapitbahay na naaawa kay Kamalia. Madalas ay binibigyan ang mag-iina ng
pagkain at mga lumang damit.

Gayon na lamang ang galit ng asawa ni Kamalia nang mabatid ang tungkol sa
pagbibigay-tulong. Kundangan'y ayaw nitong tatanggap ang asawa't mga anak ng anumang
tulong sa mga kapitbahay.

Pinagsabihan si Kamalia na pag tumanggap pa ng mga bigay ng kanilang kapitbahay

ay siguradong masasaktan siya.

Bunga niyon, hindi na binigyan si Kamalia ng kahit na anong tulong ng mga mababait
niyang kapitbahay. Ayaw nilang masaktan pa ang kaawa-awang babae. Nahabag ang
panganay na anak ni Kamalia sa kanya, Kaya napilitang magtrabaho ito. Paglilinis ng sapatos
doon sa bayan ang kanyang hinarap.

Nang matuklasan ama na kumikita ang anak sa paglilimpiyabota, katulad ng ginawa sa

kanyang ina ay kinuha rin niya ang kinikita. At gaya ng dapat-asahan, inuubos din sa sugal at
alak. Sa gayon, madalas na hindi kumakain ang mag—iina.

Dahil sa patung-patong na kahirapan at labis na panghihina dala ng kakulangan sa

sustansiyang kailangan ng katawan, nagkasakit si Kamalia. Hindi nag tagal ay namatay siya.
Bago nalagutan ng hininga ang kahabag-habag na may nasabi sa mga anak.

Ang bangkay ni Kamalia ay inilibing sa likuran ng kanilang bahay. Hindi nagtagal, may
tumubo roon isang halamang ang bunga'y mapupula. Nagtaka ang lahat sa nasabing
halaman, At nang kanilang subuking tikman ang bunga ay nasarapan sila.

Dumami ng dumami ang nasabing halaman. Ang bunga niyon ay naipagbibili ng

magkakapatid sa mga tagabayan. At bumuti nga ang kanilang buhay, katulad ng sinabi ng
kanilang ina bago ito namayapa. Nagkatotoo rin na nagbago ang ugali ng kanilang ama.
Nagsisi ito sa mga nagawang pagkukulang. Minahal na niyang mabuti ang mga anak. Ang
halamang nagbigay ng bagong buhay sa mga anak ni Kamalia ay tinawag na Kamatis. Ito'y
kuha sa pangalan ni Kamalia at sa kanyang pagtitiis sa buhay - Kamalia...pagtitiis. At magmula
noon, ang Kamatis ay nakilala bilang isang masarap na pagkain at pampalasa sa ulam.
 Alamat ng Makahiya
Noong araw, may isang halamang ligaw na tumutubo sa gubat. Ito ay
napakaganda. Ang dahon nito ay pinung-pino. Ang bulaklak nito ay kulay
lila na kikislap-kislap tulad ng mga bituin. Dahil dito, naging mapagmalaki
ang halamang ligaw.

Minsan, umulan nang malakas. Ang masipag na si Langgam na

naghahakot ng inipong pagkain ay inabot ng ulan sa daan. Lumaki ang
tubig kaya umakyat si Langgam sa pinakamalapit na halaman. Nagkataong
ito pala ang halamang ligaw.

Nagalit ang halamang ligaw. Ipinagtabuyan niya ang kaawa-awang

si Langgam Inuga niya ang kanyang mga tangkay kaya nahulog sa tubig
ang kaawa-awang si Langgam. Naawa si Alitaptap kay Langgam. Pumitas
siya ng dahon at inianod sa tubig. Kumapit dito si Langgam at siya ay
nasabit sa Punong Tubo. Pinatuloy siya ni Tubo at binigyan pa siya ng
pagkain.

Ang buong pangyayari ay nakita ni Diwata, ang makatarungang

pinuno ng hayop at halaman. Pinagkalooban niya ng gantimpala ang
maawaing si Tubo at si Alitaptap. Binigyan ni Diwata ng ilaw si Alitaptap at
ginawa niyang matamis ang Punong Tubo. Samantala pinarusahan ni
Diwata ang palalo at mapagmalaking halamang ligaw. Nawala ang taglay
nitong bango at siniputan ng mga tinik ang kanyang katawan. Nahiya ang
halamang ligaw kaya itinitikom niya ang kanyang mga dahon tuwing ito'y
masasaling. Mula noon, nakilala ang halamang ligaw sa tawag na
Makahiya.
 Alamat ng Talon ng Maria Cristina
Si Datu Talim ay tanyag sa buong Magindanao hanggang sa Sulu dahil sa kagandahan
ng kanyang anak na si Maria Cristina. Ngunit hindi si Datu Talim ang tunay na ama ni Maria
Cristina. Si Maria Cristina ay anak ng isang mangingisda sa Romblon. Tuwing tag-ulan ay
tumutulong si Cristina sa pagtatanim sa kanilang maliit na lupain. Mahirap lamang sila ngunit
ang kanilang kaligayahang mag-anak ay ganap.

Isang araw ang kanilang bayan ay sinalakay ng mga tauhan ni Datu Talim. Tumakas ang
mga tao papuntang bundok. Bata pa noon si Maria Cristina at hindi pansin ang kaguluhang
nangyayari. Patuloy siya sa paglalaro nang damputin siya ng mga tauhan ni Datum Talim.
Nanlaban ang ama ni Maria Cristina ngunit siya-ay napatay din. Ang batang si Cristina ay
inialay kay Datu Talim na labis namang kinagiliwan nito dahil sa kagandahang taglay. Minahal
ng labis ng datu si Cristina at tinoring parang isang tunay na anak. Lumaking napakaganda ni
Cristina kaya lalong nakilala si Datu Talim. Marami ang nagkagusto sa dalaga.

Isang binata na nagngangalang Prinsipe San-i ang sa mga masugid na manliligaw ni

Maria Cristina. ito ay makisig may matipunong pangangatawan at tunay na dugong maharlika.
Sa madaling sabi ang binatang ito ang nakabihag ng puso ni Maria Cristina. Namanhikan ang
ama ni Prinsipe San-i na isang Sultan ng Sulu at itinakda ang isang malaking kasalan. Habang
abala sa pagtatakda ng kasal ang magkabilang partido ang dalawang magkasintahan ay
nagkikita sa batis na may malalaking bato. Nagbabalak sila ng magagandang bagay para sa
kanilang kinabukasan.

Ngunit lingid sa kanila ay may isang dalagang mangkukulam na naninibugho kay Maria
Cristina. Isiniumpa niyang hindi-hindi matutuloy ang kasal ng dalawa. Dalawang gabi bago pa
ang itinakdang kasal naalaala ni Maria ang kanyan ina na matagal na niyang hindi nakikita.
Nagtungo siya sa batuhan sa may batis sa tagpuan nila ni San-i. Doon nag-iiyak si Maria sa labis
na pag-aalala sa kanyang ina. May pangako sa kanya si San-i na tutungo sila sa Romblon para
dalawin ang kanyang ina sa oras na matapos lamang ang kasal. Ipinikit niya ang kanyang
mata at pinaglaro sa kanyang diwa ang mga ala-alang kapiling pa niya ang kanyang ama at
ina noong siya ay isang musmos pa lamang.

Nasa ganitong kalagayan si Maria nang dumating ang pangit na dalagang

mangkukulam buhat sa kanyang likuran. Akala ni Maria ay ito na ang kanyang kasintahan
ngunit laking gulat niya nang isang pangit na babae ang kanyang namulatan.

"Alam mo, si San-i ay akin. Hindi matutuloy ang inyong kasal. Sige ipagpatuloy mo ang pagluha
mo," sabi ng mangkukulam.
Lalo lamang lumuha si Cristina dahil sa kabila pala kanyang kaligayahan sapiling ni San-i ay
may isang pusong nagngingitngit. "Sa araw ng inyong kasal, si San-i ay hindi mo na makikita.
Siya ay inagaw mo lamang sa akin. Sige...ipagpatuloy mo ang pagluha, bago sumapit ang
kasal mo, ikaw ay magiging isang bundok. Ang luha mo ay dadaloy sa bayan patungo sa
dagat," galit na pagbabanta ng mangkukulam. Sumapit ang araw ng kasal at labis na
pagtataka ng lahat ay hindi sumipot si Maria Cristina. At lalo pasilang namangha nang isang
bundok na lumuluha ang kanilang nakita. Umilig ito sa bayan at nagkaroon ng ilog. "Nasaan si
Cristina, paano na ang kanilang kasal?" tanong ng mga tao. "Ha ha ha! Ang natatanaw
ninyong lumuluhang bundok ay walang iba't si Maria Cristina. Ang daloy na kanyang luha ay
magpapatuloy sa bayan at magiging ilog na daluyan sa Iligan," ang sabi ng mangkukulam.

Mula noon ay hindi na nakita pa ang pangit na mangkukulam. Ang bundok na lumuluha ay
tinawag na Maria Cristina sa bayan ng Iligan.
 Alamat ng Bundok Kanlaon
Noong mga unang panahon may isang malupit na namiminsala sa mga tao. Wala itong
pinatatawad. Ang ulupong na ito ay may pitong ulo at ang labing-apat na butas ng ilong ay
nagbubuga ng usok. Wari bang wala nang makakagapi sa ulupong na ito na nakatira sa
bundok. Marami na siyang napapatay dahil sa pagbubuga niya ng apoy kapag siya ay
nagagalit. Kumunsulta si Haring Ma-ao sa mga pantas at isang manggagamot ang
nagmungkahi na kailangang mag-alay sa ulupong ng isang magandang dalaga upang ito ay
mapatigil sa pamiminsala. Ipinaabot naman ng pari sa mamamayan ang utos na iyon. Sa takot
nilang sila ang ialay, nagpinta ng mukha ang mga dalaga. Lahat sila ay pawang pumangit na.

Makalipas ang ilang buwan, bigong bumalikang pari at "Wala na pong magandang
dalaga. Nasunog na ang kanilang balat at mukha nang abutin sila ng apoy na ibinubuga ng
ulupong. Tanging si Prinsesa Talisay na lamang ang natitirang magandang dalaga rito,"
pagbabalita ng pari kay Haring Ma-ao. Nalungkot ang Hari sapagkat maging si Datu Sagay ay
nagpatunay sa mga ibinalita ng pari. Samantala, isang banyaga ang nagkataong nakabalita
sa pananalanta ng ulupong. Ipinahayag niya sa Hari ang kanyang nasang pagtulong na
puksain ang ulupong. Napangiti si Prinsesa Talisay at nawika niya sa sariling, "Salamat,
ipagdarasal ko ang kanyang tagumpay at kaligtasan. Napakakisig niya."

"Matapang ka magiting na binata. "Kung mapapatay mo ang ulupong ay magiging iyo

ang kalahati ng aking kayamanan at ang aking kaisa-isang anak na si Prinsesa Talisay ay ma
papasaiyo," may pag hangang wika ng Hari. Naglakbay si Laon, ang binatang banyaga. Sa
kanyang paglalakbay patungong bundok ay nasalubong niya ang Langgam. "Hoy, langgam,
ako si Laon. Sabihin mo kay Haring Langgam na may utos ang panginoon ninyong si Laon.
Lahat ng sundalong langgam ay papuntahin sa bundok at papatayin natin ang namiminsalang
ulupong. Ito ay para rin sa inyong kapayapaan." Gannon din ang sinabi ni Laon kay Haring
Buboyog. Haring Lawin naman ay nag wikang. "Handa kaming tumulong, Haring Khan Laon.
Sabihin lamang ninyo ang aming gagawin."

Nagsisugod silang lahat sa bundok. Doon nagahap ang isang umaatikabong bakbakan.
Halos matabunan na ang ulupong sa dami ng langgam. Kinakagat nila ang mga pagitan ng
kaliskis, singit at leeg ng halimaw. Tinutusok naman ng mga bubuyog ang mga mata ng
ulupong. Hindi nilapansin ang ibinubugang apoy ng kalaban. Patuloy sila sa kanilang
pakikipaglaban. Samantala, sa kaharian ay hindi mapalagay ang mga tao. Umiiyak si Prinsesa
Talisay. Humingi siya ng tulong sa kanyang amaing si Datu Sagay. Nagpasiya si Datu Sagay na
sundan si Khan Laon upang pigilan na ito sa iba pa niyang binabalak na gawin. Ipinagsisigawan
naman ng taong bayan na si Prinsesa Talisay ang ialay sa ulupong kapag nabigo si Khan Laon
sa labanan.

Si Datu Sagay at ang kanyang mga kawal ay nakarating sa bundok. Inabutan nilang
dinudukot ng mga lawin ang mga mata ng halimaw. Lumapit si Laon at tinagpas ang mga ulo
ng ulupong. Nasaksihang lahat ni Sagay ang mga ito. Nakabalik sa kaharian sina Khan Laon,
mga langgam, mga bubuyog. Tuwang-tuwang ibinalita ni Datu Sagay ang kagitingan ni Khan
Laon. "Haring Ma-ao ang lahat po ng ito ay hindi ko magagawa kung wala ang mga kaibigan
kung langgam, buboyog at lawin. Sila ay ating pangalagaan sapagkat sila, tulad natin ay
nilikha rin ng Diyos. Maraming salamat sa inyong lahat mga kaibigan ko ang sabi ni Laon.

Noon din ay ibinigay ni Haring Ma-ao ang kalahating bahagi ng kanyang kayamanan at
si Prinsesa Talisay ay naging asawa ni Khan Laon. Naging maligaya ang dalawa. At magmula
nga noon, ang bundok na pinangyarihan ng kamatayan ng ulupong ay tinawag na Bundok
Kanlaon upang bigyang karangalan ang kabayanihan ni Haring Khan Laon.
 BUGTONG
1. Isa ang pasukan, tatlo ang labasan
Sagot: Kamiseta

2. Noong maliit ay Amerikano, noong lumaki ay Negro

Sagot: Duhat

3. Isang hukbo ng sundalo, dikit-dikit ang mga ulo

Sagot: Walis

4. Nang ihulog ko ay ay buto, nang hanguin ko ay trumpo

Sagot: Singkamas

5. Nakayuko ang reyna, hindi nalaglag ang korona

Sagot: Bayabas

6. May bintana subalit walang bubungan, may pinto ngunit

wala namang hagdanan.
Sagot: Kumpisalan

7. Baboy ko sa Pulo, balahibo’y pako

Sagot: Langka

8. Kaisa-isang plato, kita sa buong Mundo

Sagot: Buwan

9. Dalawang batong itim, malayo ang mararating

Sagot: Mata

10. Ihagis mo man kahit saan, sadyang babalik at babalik

sa pinanggalingan
Sagot: Yoyo
 SALAWIKAIN
1. Kung ano ang puno, siya ang bunga.

2. Kung may tinanim, may aanihin.

3. Aanhin pa ang damo, kung patay na ang

kabayo.

4. Malaking puno, ngunit walang lilim.

5. Ang ampalaya kahit anong pait, sa

nagkakagusto’y matamis.

6. Hanggang maiksi ang kumot, magtiis na

mamaluktot

7. Pag may hirap, may ginhawa.

8. Walang ligaya sa lupa na di dinilig ng luha.

9. Pag may kalungkutan, may kasiyahan.

10. Kung aakyat ka nga't mahuhulog naman,

mabuting sa lupa'y mamulot na lamang.