Vrtni grad je koncept u urbanom i prostornom planiranju koji je prvi put izložen 1898.

godine u knjizi
Ebenizera Hauarda Sutra: miran put ka stvarnoj reformi, da bi 1902. godine autor objavio neznatno
izmenjeno izdanje ove knjige pod nazivom Vrtni gradovi sutrašnjice. Vrtni grad predstavlja naselje
novog tipa koje treba da objedini prednosti života u selu i života u gradu[1] i ponudi rešenje za
probleme prouzrokovane ubrzanom urbanizacijom, depopulacijom sela i nekontrolisanom gradnjom
u suburbanim zonama.

Koncept vrtnog grada podrazumeva objedinjavanje urbanih funkcija i javnih službi i neposrednog
kontakta s prirodom kroz izgradnju niza malih gradova – satelita, ograničene veličine i kontrolisanog
rasta, u poljoprivrednoj zoni oko velikih gradova. Vrtni gradovi su bili zamišljeni i planirani kao
samodovoljni gradovi za 32.000 stanovnika, okruženi zelenim pojasom, sa uravnoteženim
rasporedom stambenih, industrijskih i poljoprivrednih zona. Princip samodovoljnosti omogućava da
stanovništvo vrtnog grada u njemu obavlja većinu svojih aktivnosti.

Prema originalnom Hauardovom planu, vrtni grad ima površinu od 6000 jutara i približno ga
nastanjuje 32.000 stanovnika.[2][3] Prostorna organizacija ovog grada je kružnog oblika - iz
centralnog gradskog dela (vrt sa trgom i javnim zgradama, koje okružuje park u obliku prstena, i pet
avenija) zrakasto bi se širilo šest bulevara, deleći grad na šest jednakih stambenih delova. Svaki
stambeni deo bi imao po jednu školu i oko 5000 stanovnika. Stambeni pojas bi okruživala avenija,
odvajajući ga od industrijskog pojasa, na koji bi se potom nadovezivao pojas namenjen poljoprivredi i
rekreaciji. Problem prekomernog stanovništva bi se rešavao osnivanjem novih vrtnih gradova, ali tako
da se ne ugrozi zona vrtova. Povezivanjem vrtnih gradova predviđeno je stvaranje mreže gradova u
zelenilu za ukupno 250.000 stanovnika.

Radijalna skica koju je Hauard predložio treba da bude prilagođena konfiguraciji terena. Inicijalni
Hauardov koncept razradio je i prilagodio regionalnom planiranju Frederik Osborn.

Ovaj koncept je izuzetno značajan jer je nastao u vreme kada je sistematizovani razvoj urbanizma kao
naučne discipline i prakse uređenja gradova bio u začetku. Koncept vrtnog grada je prethodio
pokretu novih gradova koji se razvio posle Drugog svetskog rata, a značajan je i sa aspekta razvoja
ekologije i podizanja ekološke svesti krajem 20. veka.

Neposredni rezultat višedecenijskih napora Ebenizera Hauarda da obezbedi zakonodavnu i finansijsku

potporu države i da angažuje privatni kapital bila je izgradnja dva vrtna grada – Lečvorta (1903) i
Velvina (1920). Pored toga, njegove ideje predstavljaju osnovu za niz urbanističkih rešenja za vrtna
predgrađa (Hempsted, 1909) koje su tokom prvih decenija XX veka izveli Bari Parker i Rejmond Anvin
– arhitekte koje je Hauard angažovao da urade projekat za prvi vrtni grad, Lečvort.
Sagledan u istorijskoj perspektivi, vrtni grad je jedan u nizu urbanističkih koncepata koji su nastali kao
reakcija na nehumane i nehigijenske uslove života u radničkim naseljima. Taj niz počinje idejama
socijalista-utopista (falange kao male radničke opštine), a kulminira masovnom industrijskom
izgradnjom socijalnih stanova, započetom u periodu između dva svetska rata (projekti Ernsta Maja
realizovani u Frankfurtu 1926–1930). Hauardove ideje su u Velikoj Britaniji predstavljale polaznu
osnovu za planiranje novih malih gradova i uređenje predgrađa – namenjenih, pre svega, srednjem
sloju; u širim razmerama, to je prvi urbanistički koncept koji je eksplicitno ukazao na značaj zelenih
površina u modernim industrijskim gradovima.

Mnoge evropske zemlje su primenjivale varijacije ideje vrtnog grada. U Nemačkoj je, na primer, na
tim principima izgrađeno predgrađe Helerau u Drezdenu 1909. godine. Ovaj koncept je prisutan, u
celosti ili delimično, i u mnogim drugim delovima sveta (u SAD, Kanadi, Švedskoj, Japanu, Izraelu itd.),
a značajan je i zbog svog uticaja na koncepte koji su se pojavili kasnije. Primena ove ideje je bila
najintenzivnija u prvih 60 godina dvadesetog veka.

Howard, Sir Ebenezer (1965). Garden Cities of To-morrow. MIT Press. ISBN 978-0-262-58002-1.

Giordani, Pier Luigi (1972). L'idea della città giardano. Bologna: Calderinic.

Choay, Françoise (1978). Urbanizam: utopija i stvarnost. Gradjevinska knjiga. str. 240—251.

Castex, Jean; Depaule, Jean-Charles; Panerai, Philippe (1980). Formes urbaines: de l'îlot à la barre.
Dunod. ISBN 9782040120665.

Città giardino: Cento anni di teorie, modelli, esperienze = Garden city : a century of theories, models,
experiences. Roma: Gangemi. 1994. ISBN 9788874485772.

Fišman, Robert (1997). „Ebenizer Hauard i njegov koncept vrtnog grada”. Ur.: Miloš Perović (ed.).
Istorija moderne arhitekture. Knjiga 1. Beograd: Beograd, IDEA - Arhitektonski fakultet. str. 330—349.

Baty-Tornikian, Ginette; Sellali, Amina; société, Institut parisien de recherche: architecture,

urbanistique (2001). Cités-jardins: genèse et actualité d'une utopie. Editions Recherches.

From Garden City to Green City: The Legacy of Ebenezer Howard. Professor Kermit C. Parsons,
Professor David Schuyler (eds.). Baltimore: The Johns Hopkins University Press. 12. 11. 2002. ISBN
9780801869440.

Jovanović, Miomir (2005). Međuzavisnost koncepta urbanog razvoja i saobraćajne strategije.

Beograd: Geografski fakultet. str. 86—89.

Ćorović, Dragana (2009). Vrtni grad u Beogradu. Beograd: Zadužbina Andrejević. ISBN 978-86-7244-
798-9.
drugi sajt

Između grada i sela postoji treća mogućnost, Vrtni grad koji obezbeđuje sve prednosti života u
velegradu, na samo nekolko minuta hoda od blagodeti sela, tvrdio je tvorac ovog koncepta, Ebenezer
Hauard, krajem 19. veka. Iako se njegova ideja u praksi prethodnog stoleća pretvorila u gradove
spavaonice, a Hauard je proglašen za utopistu, početkom ovog veka Vrtni grad je vraćen u život, kao
vizionarska preteča održivih gradova.

Grad ili selo? Grad nudi veće i raznovrsnije mogućnosti zaposlenja, napredovanja i više plate, bogatiji
društveni život i zabavu, ali nameće visoke troškove, prekovremeni rad, udaljenost od radnog mesta,
otuđenost, sirotinjske četvrti, zagađeno okruženje. Selo, pak, u ponudi ima netaknutu prirodu, niže
životne troškove, zajedništvo i solidarnost, ali je stanovništvo uglavnom „osuđeno“ na poljopriverdu,
zarade su niske, a socijalne usluge i kulturna dešavanja u zapećku.

Grad i selo odražavaju razdvojenost civilizacije i prirode, što je protivno čovekovoj suštini, koja teži i
jednom i drugom. Zašto, onda, ne bi postojala i treća mogućnost: i grad i selo? Ponudio ju je krajem
19. veka Britanac Ebenezer Hauard, tvorac Vrtnog grada, kao koncepta koji u sebi sjedinjuje prednosti
oba tipa naselja.

Hauardova ideja je odigrala veoma značajnu ulogu u urbanizmu prve polovine 20. veka, počev od
prvih vrtnih gradova Lečvorta i Velvina i kasnijih, takozvanih „novih gradova“ u Engleskoj. Koncept je
imao svoje najranije internacionalne pristalice u boljševičkoj Rusiji, a potom širom Evrope u
obnovama nakon dva svetska rata, uključujući i balkanske zemlje, kao i u Sjedinjenim Državama.
Primenjivane su različite varijacije Vrtnog grada, koje su, usled mnogih teškoća u praksi, bivale sve
udaljenije od prvobitne ideje, da bi u drugoj polovini prethodnog stoleća ovaj koncept bio napušten
kao utpijski. Početkom ovog veka, međutim, vraćen je u život, kao vizionarska preteča održivih
gradova, navodi Anđelka Mirkov, sociolog i naučni saradnik Filozofskog fakulteta u Beogradu u svojoj
studiji „Vrtni gradovi Ebenezera Hauarda“.

Grozd gradova

Originalna zamisao Vrtnog grada zasnovana je na Hauardovom uverenju da se uz podršku nauke i

tehnologije, mogu sjediniti ekonomske, infrastrukturne i kulturne prednosti života u gradu sa
seoskom prorodom i socijalnom kohezijom. To jedinstvo je oličeno u samostalnoj zajednici površine
oko 2.400 hektara, sa maskimalno 32.000 stanovnika, u čijem centru se nalazi vrt okružen najvažnijim
javnim i kulturnim ustanovama. U sledećoj zoni su centralni park i sportski tereni, a okolo njih
ogroman trgovački centar sa zimskom baštom. U gradu ima ukupno pet avenija sa drvoredima i
kućama koje obezbeđuju puno svetla i vazduha i ispunjavaju stroge sanitarne uslove. Industrija je
iseljena na periferiju, duž železničke pruge koja ga okružuje, što olakšava transport robe i
istovremeno smanjuje promet vozila na gradskim ulicama.
Ceo grad je opasan neprekinutim zelenim pojasom poljoprivredne zemlje koja je, ujedno, spona sa
poljoprivrednim zemljištem koje okružuje drugi vrtni grad. Naime, Hauard je insistirao na tezi da grad
koji dostigne optimalnu veličinu više nema potrebe da se uvećava, već treba da se uklopi u jedan
kompleksniji sistem. Vrtni grad može da raste jedino po principu osnivanja novih vrtnih gradova na
izvesnom odstojanju, a taj „grozd gradova” biće dobro povezan brzim prevoznim sredstvima,
zahvaljujući efikasno isplaniranom sistemu železničkih pruga i razvoju komunikacija.

Vrtni gradovi u neposrednom susedstvu ustanovili bi političku i kulturnu organizaciju, koja bi im

omogućila da zajedničkim sredstvima dobiju kvalitetne usluge kakve se mogu pružiti samo kada ih
korsiti veliki broj ljudi (univerzitet, specijalizovana bolnica, vrhunska opera i sl.). Zahvaljujući
regionalnom umrežavanju, svaki stanovnik tog „grozda naselja”, iako živi u mestu vrlo male površine,
uživao bi prednosti velikog grada, a da i dalje na samo nekoliko minuta hoda ima sve blagodeti sela.

A kako bi funkcionisala i prihodovala lokalna samouprava? Vrtni grad treba da bude podignut na
poljoprivrednom posedu čija je tržišna vrednost relativno niska. Hauard je pošao od pretpostavke da
je prilikom osnivanja Vrtnog grada novac za kupovinu zemljišta pozajmljen, pa je nastojao da dokaže
da su zakupnine sa poseda, koje se slivaju u opštinsku blagajnu, dovoljne da se odvoji novac u fond za
otplatu duga i kamate, kao i da se održavaju svi poslovi u nadležnosti lokalnih vlasti (komunalne
usluge, obrazovanje, zdravstvo i kultura).

Kako se stanovništvo vrtnog grada bude uvećavalo, tržišni mehanizmi će dovesti do povećanja
zemljišne vrednosti i zakupnina. Pošto bi zemlja bila u javnom vlasništvu, dobit koja nastaje
zahvaljujući rastu grada koristila bi se za poboljšanje života cele zajednice, jer bi omogućavala
umanjenje poreza ili poboljšanje usluga. S druge strane, opština kao vlasnik celokupnog poseda bila
bi ekonomski nezavisna, a njome bi rukovodio Upravni odbor, čiji članovi su muškarci i žene izabrani
na naposrednim izborima.

Alternativa socijalističkoj revoluciji

Zbog isticanja duha zajedništva i kolektivnih vrednosti, a posebno javnog vlasništva nad zemljom,
Hauarda mnogi smatraju pobornikom socijalizma, previđajući da je u njegovoj teoriji privatna
inicijativa podjednako bitna.

Hauard je pokušao da usaglasi slobodu pojedinca sa potrebama zajednice, a Vrtni grad predstavlja
alternativu socijalističkoj revoluciji, jer mirnim putem menja društvene odnose kroz vlasništvo nad
zemljom, a ne nad sredstvima za proizvodnju.

Hauard se ne zalaže za apsolutnu municipalizaciju, niti za ukidanje privatnog preduzetništva, već za

kombinaciju ova dva principa. Stoga obim opštinskih ovlašćenja mora znatno da se uveća, ali opština
ne bi smela da drži monopol. Odnos između opštinske i individualne inicijative bi bio proporcionalan
visini prosečne zakupnine, koju su potencijalni zakupci spremni da plate. Pošto se zakupnine
određuju isključivo na osnovu ponuda hipotetičkih zakupaca, budžet opštine direktno zavisi od
zadovoljstva stanovnika uslugama koje im opština pruža. Ako joj materijalna sredstva budu
uskraćena, opština će morati neke poslove da prepusti privatnim firmama. Cilj je da se uspostavi
potpuna kooperacija, efikasno delovanje i racionalna uprava. Privatnim korporacijama će se
omogućiti da pružaju usluge, ukoliko mogu da obezbede kvalitet po povoljnijim uslovima.

S druge strane, upravo takav spoj javne odgovornosti i tržišnih principa doprineo je da ovaj koncept
pokušaju da primene zemlje sa dijametralno suprotnim ideologijama, poput Sovjetskog Saveza i SAD,
a ideja Vrtnog grada imala je posredan uticaj i na urbanistički plan Kragujevca početkom prošlog
veka, ali je po tom principu izgrađeno samo radničko naselje Nova kolonija.

U praksi je, međutim, Vrtni grad najčešće postajao naselje spavaonica, umesto da zasnuje sopstvenu
poslovnu i proizvodnu osnovu, a pokazali su se i drugi nedostaci prvobitne ideje. Javni prevoz je bio
skup i nedovoljan zbog male gustine naseljenosti. Lokalne industrije nisu uspevale da obezbede
zaposlenje za sve stanovnike, pa su mnogi putovali na posao u veće centre. Takođe, Hauard nije
dovoljno razradio mehanizme zaštite od monopola, pa se često dešavalo da jedna kompanija
dominira u svojoj delatnosti, a ispotavilo se i da je potcenio gravitacionu snagu metropola.

Ipak, prvi vrtni grad Lečvort, koji je počeo da se gradi još 1903. po originalnoj Hauardovoj zamisli, i
danas je jedinstvena zajednica koja deli prihod od korišćenja zemlje. Sa rastom ekološke svesti, ideja
Vrtnog grada se vraća u život kao preteča savremenog koncepta „održivog grada“, koji, takođe,
podrazumeva ograničen rast, ekološki balans, koncept javnog dobra i javnog interesa, razvijeno
civilno društvo, participaciju građana u donošenju odluka, lokalnu autonimiju i decentralizaciju.
Hauardov holistički pristup se dosledno uklapa u koncept održivog razvoja koji, osim ekološkog,
obuhvata socijalni, ekonomski, politički i kulturni aspekt. U tom smislu je Hauardova ideja Vrtnog
grada bila mnogo više vizionarska nego utopistička, zaključuje Anđelka Mirkov.

Noviji primjer

Britanska tvrtka za urbanistički konzalting URBED (Urbanism, Environment, Design) dobitnik je

Wolfson Economics nagrade za 2014. sa svojim prijedlogom oživljavanja pokreta Vrtnog grada.
Prvotno osnovan 1898 od strane Sir Ebenezer Howarda, pokret je rezultirao realizacijom nekoliko
vrtnih gradova u Velikoj Britaniji početkom 20. stoljeća u kojima je čovjek živio u skladu s prirodom.

Rad Davida Rudlina i Nicholasa Falka iz URBED-a zasniva se na polazištu da bi se udvostručenjem

broja vrtnih gradova, uključujući Northampton, Norwich, Oxford, Rugby, Reading i Stafford, stvorile
pretpostavke za održivi rast stanovništva Velike Britanije kroz period od slijedećih 30 do 35 godina.
Anketa provedena na 6 166 britanaca pokazuje da 68% njih drži da bi vrtni gradovi doprinijeli
očuvanju krajobraza, a ujedno i osigurali nužni stambeni prostor.
Rad predstavlja imaginarni grad Uxcester na kojem je ilustriran koncept. Predlaže se obnova gradskih
centara postojećih gradova i njihova transformacija u vrtne gradove čime bi se osigurala postojanost
krajolika i okolnog ruralnog prostora te sela.

Manifest predlaže:

Gradovima treba biti dozvoljeno traženje statusa vrtnog grada bez nametanja širenja grada; proces
apliciranja bi s definirao zakonski.

Zakon bi dopustio Vladi dodjelu sredstava uspješnim aplikantima – uključujući financijske garancije
(ali ne subvencije) i modernizirane ovlasti akvizicije nekretnina kao i ovlast stvaranja fondacija za
promociju vrtnih gradova. Uključena bi bila i obveza odgovornog stambenog planiranja na lokalnoj
razini, sa statusom vrtnog grada kao opcijom na kojoj bi lokalne vlasti bazirale zadovoljavanje
stambenih potreba.

Širenja gradova bi se provela kroz ekstenzije povezane s centrom grada tramvajem ili brzim
autobusima (slično kao u Cambridgeu, UK) pri čemu bi svaka ekstenzija uključivala zelene pješačke
poteze unutar gradskih četvrti, osnovnu školu, poduzetnike i lokalne trgovine, preuzimajući uzore iz
suvremenih njemačkih, nizozemskih i skandinavskih gradova.

Izgradnja u plavnim područjima bi se u potpunosti izbjegavala, a nove ekstenzije gradskih kvartova bi

se okružile parkovima, jezerima urbanim vrtovima i sličnim namjenama.

Ekspanzije vrtnih gradova bi osigurale stanovništvo koje bi koristilo gradski centar, pomažući obnovu
trgovačkih objekata i štiteći ga od odljeva istih na rubove grada.

20% domova bi bilo poticajna stanogradnja.

U pogovoru rada Dr Nicholas Falk aplicira koncept Uxcestera na britanski grad Oxford (150 000
stanovnika 2011.) kao studiju slučaja. Studija polazi od nužnosti rasta grada Oxforda da bi se zadržala
pozicija Sveučilišta u Oxfordu kao trećeg u svijetu. Suradnici na pobjedničkom radu URBED-a su Pete
Redman (TradeRisks Ltd.), Jon Rowland (Jon Rowland Urban Design), te Joe Ravetz (University of
Manchester). Wolfson nagradu, uz koju je URBED dobio i £250,000 , inicirao je barun Wolfson of
Aspley Guise 2012. godine, a ovogodišnja tema je tražila od natjecatelja „najbolji plan za izvođenje
novog vrtnog grada“