1-1-3-Teknol e Mater II Per Studentet 209 2010 Web PDF

UNIVERSITETI I PRISHTINËS
FAKULTETI I INXHINIERISË MEKANIKE
Prishtinë

Dr. sc. Nexhat Qehaja
T E K N O L O GJ I A E M A T E R I A L E V E
(Ligjerata pjesa e dytë)
Prishtinë, 2009
Dr.sc. Nexhat Qehaja......................................Teknologjia e materialeve - II
1.1 Hyrje
Shkenca e materialeve i ka rrënjët në kohët e hershme njerëzimit. Përparimet në shkencën e
materialeve, njerëzimi i ka shënuar sipas emrit të materialeve kryesore të përdorura, si p.sh. epoka
e gurit, bronzit, hekurit, bakrit, aluminit dhe atomit. Çdo përparim teknik i shkencës është e pa
para mendueshëm pa përparime në prodhimin e materialeve të nevojshme për realizimin e arritjeve
teknike. Bile, edhe artit është e kushtëzuar nga materialet të cilat artisti i shfrytëzon.
Shkenca e materialeve i studion materialet natyrore, ato të cilat njeriu i gjen në natyrë si
dhe ato materiale që janë produkt i punës së njeriut, në mënyrë që të përmbushë nevojat e caktuara
të njeriut. Në shumicën e rasteve, materiet natyrore janë materiale primare. Me shfrytëzimin e
njohurive, aftësive dhe përvojave të fituara, materialet primare i përpunon në produkte sekondare,
mallra të cilat i përdor për nevojat e tij ose të tjerëve, apo për qëllime të tregut.
Për progresin teknik bashkëkohor, është i nevojshëm zhvillimi i teknikës prodhuese dhe
teknologjisë, ky zhvillim është kushtëzuar nga zhvillimi i shkencës së teknikës së prodhimit dhe të
teknologjisë. Ngjashëm janë edhe rrugët e zhvillimit të mallrave që gjenden në treg e që mund të
jenë teknikoprodhuese dhe komercialoekonomike.
Në zhvillimin teknikoteknologjik përfshihen këto aktivitete:
ideja e individit apo ekipit (novacioni, patenta, përvoja, njohuria),
identifikimi i nevojave të njerëzimit, ose tregut (hartimi i studimeve e të ngjashme),
dokumentacioni (koncepti, projekti ideor, projekti teknikoteknologjike ose projekti
prodhues),
prodhim (përgatitjen, kontrollin e prodhimit, kontrolli i cilësisë, paketimit, kontrolli i
cilësisë së produkteve të përfunduara),
qarkullimimanipulimi me material (magazinimitdeponimit, paketimit për transport,
transportit, cilësia e transportit, ekspeditimi etj.),
tregtia (me shumicë apo pakicë),
përdorimi (reagimit të konsumatorit ndaj cilësisë, sasisë, stabilitetit, servisimit etj.),
analiza e informatave mbi produktin , të marra nga ana e konsumatorit (analiza e
vërejtjeve ndaj produktit dhe nxjerrja e konkluzioneve në lidhje me nevojën për ndryshime
teknike në prodhimin, qarkullim, në shitje dhe reklamim).
Shihet se qarkullimi i materialit lidh prodhimin me tregtinë gjegjësisht
konsumatorët, konsiderohet se qarkullimi i materialit është vazhdimësi e prodhimit, si pjesë
integrale e tij, deri në momentin që produktit nuk është pranuar, definitivisht nga ana e
onsumatorëve.
Sipas një koncepti tani veç të braktisur, qarkullimi i materialeve i materialeve është
shqyrtuar si shkencë komercialoekonomike, zakonisht nën emrin e ndërdisiplinore "njohuria e
mallrave" ose "teknologjia e mallrave." Të parin libër mësimi për tregtarët i cili i përshkroi disa
lloje të mallrave e shkroi arabi Ali al Dimishi në shek. XI. Në shekullin e XVI, mbi njohuritë e
mallrave ligjërohet në Universitetin e Padovës (Itali). Pas Luftës së dytë botërore, njohja e
materialeve në komunikacion transformohet, kështu që, përveç njohurive teknikoprodhuese,
mbulon edhe fushën në lidhje me testimin e cilësisë së materialeve në komunikacion, i kushtohet
më shumë vëmendje paketimit, sistematizimit, ruajtjes, si dhe vlerës përdoruese të materialit.
Ndryshimet në cilësinë e mallit gjatë qarkullimit mund të jenë të rëndësishme,kështu që kohëve të
fundit, përveç analizave sasiore (kuantitative), gjatë ekspeditimit i kushtohet vëmendje edhe
analizave cilësore (kualitative) të materialit të transportuar.
Materialet në komunikacion si disiplinë shkencore mund të studiohen si:
materialet për teknikën e qarkullimit,
Dispencë për student ..............................e pa recensuar...................................Page 2
qarkullimi i materialeve dhe
mjetet për manipulim me material.
1.2. Materialet për tekniken e qarkullimit
Materialet për teknikën e qarkullimit, janë: çeliku, alumini, bakri, titan, magneziumi, dhe e
legurat e tyre, druri, ngjitësit, tekstili, masat plastike, goma, izolatorët, përçuesit, gjysme përçuesit,
materialet kompozite, si dhe shumë materiale të tjera, të cilat aplikohen në mjetet e qarkullimit
modern. Përmirësimet e mëtejshme të vetive të këtyre materialeve ende vazhdojnë. Çdo ditë
zbulohen materiale, më cilësore, me veti më të mira në eksploatim dhe konstruktim të për
teknikën qarkulluese. Kështu, për shembull, ngjitja e elementeve strukturore të avionëve zvogëlon
masën e fluturakes, dhe është vërtetuar se bashkimi me ngjitje ka përparësi në krahasim me
gozhdimin, saldimin dhe mënyrat e tjera të bashkimit. Me ngjitje zvogëlohet masa e fluturakes
rreth 15%, ndërsa çmimi më shumë se 20%.
Më herët si materiale për ndërtimin e avionëve përdoreshin tekstili dhe druri. Vetëm pas
viteve 1927 në konstruktimin e aeroplanëve filloi të aplikohet alumini, ndërsa pas viteve 1960 fillon
aplikimi masiv i masave plastike.
Në vitet e fundit punohet shumë në materialet kompozite, të prodhuara nga masat plastike
dhe fijet e karbonit. Ato e zvogëlojnë përdorimin e metaleve në konstruksionet e avionëve dhe
sateliteve si që shihet në figurën. 1.
Figura 1. Ndryshimet në pjesëmarrjen e materialeve në prodhimtarinë e mjeteve në
komunikacion
Sipas vetive të qëndrueshmerisë (afatshërbimi) materialet konvenciale nuk i plotësojnë
kërkesat e zhvillimittëmëtutjeshëm teknikoteknologjik.
Në zhvillimin e materialevetëreja, ardhmërinë e tyre e presin:
teknologjia informatike dhe elektronika,
bioteknologjia dhe inxhinieria gjenetike si dhe
ekologjia, lëndet e para, energjetika, materialet për konsum të gjërë të cilat janë pasuri
tokësore të kufizuara.
Zhvillimi i tanishëm i hovshëm i materialevetëreja me veti të cilat i kërkon konsumatori,
vërtetohet, që materialet e reja më së shumti do të zhvillohen në lëmin e qeramikës, metaleve,
plastikes dhe materialeve kompozite (tabela 1).
Në prodhimtarinë e materialeve të reja edhe mëtutje SHBAtë mbajnë vëndin e parë,
pasojnë Japonia dhe vendet evropiane, posaçërisht në prodhimtarinë e materialeve të veçanta shih
tabelën 2.
Tabela 2. Primati relativ në prodhimtarinë e materialeve të reja
Materialet e reja SHBA Japonia Evropa
Materialet inxhinierike +
dhe polimere
Polimeret me + +
performansa të larta
Qeramika e pastër +
(fuksionale)
Qeramika e pastër +
(konstruktive)
Legurat amorfe +
Siliciumet me pastërti +
të lartë
arsenidii galiumit +
Materialet e reja të qeramikës mund të jenë konstruktive dhe funksionale siç shihet në
tabelën 3.
Tabela 3. Superqeramika dhe aplikimi i saj

Materialet e reja prej qeramike Përdorimi
Arsenidii galiumit, siliciumi amorf, karbidii Si materiale funsionale në elektronikë

cirkoniumit, silicidii molibdenit, titanat
cirkonati i Pb, boridii lantanit
Granatgaliumii gadoliumit, feriti Materialet magnetike
Fijet optike prej kuarci, Sulfidi i kadmiumit Materialet optike
Nitridii siliciumit, karbidii siliciumit, Materialet superrezistente ndaj temperaturës
bonitridi i borit, sialoni
nitridii borit, karbidi i titanit, karbidi i Materialet supertë forta
silicium, karbidii borit, boridi i cirkoniumit
Karbidii titanit Materialet konstruktive
Silicidii borit, perlat artificiale, ashti dhe Lëmitë e tjera ( enrgjetika dhe medicina
dhëmbët artificial nukleare)
Teknologjia e prodhimit të super qeramikës gjegjësisht qeramikës se pastër zhvillohet në
këto faza:
prodhimi i oksidit pluhur të qeramikës sipas kërkesave,
presimi dhe sinterimi i pluhurit dhe
formësimi final i prodhimittëqeramikës.
Për shkak të qëndrueshmërisë së madhe, shtalbësisë, fortësisë, rezistencës ndaj korrozionit
(ndryshkjes), konsumit (brejtjes) dhe temperaturave të larta, materialet e reja prej qeramike
shfrytëzohen për prodhimin e pjesëve të motorit prej qeramike, përçuesve të dritës, instrumenteve
etj.
Materialet e reja të metaleve premtojnë shume përparësi në krahasim me metalet
konvencionale dhe lidhjet (legurat) e tyre. Kështu p.sh legura e fituar prej nikelit dhe titanit e mban
në mend formën e saj, dhe aplikimi i saj pritet ne prodhimin e termometrave, motorëve termik, në
stomatologji etj.
Legurat e titanmanganit, lantanitnikelit, magneziumitnikelit në rrjetë kristalore mund të
sigurojnë sasi të konsiderueshme të hidrogjenit, gjë që mundësojnë transport të sigurt, ruajtje dhe
përdorim të hidrogjenit.
1.3. Qarkullimi i materialit

Qarkullimi i materialit është pjese e shkencës së materialeve, e cila përfshinë sjelljet e
materialit, vetitë e tij, kualitetin dhe ndërrimet e kualitetit gjate transportit, paketimit për transport,
deponimit, ambalazhimit, prishja dhe shkaqet e prishjes se materialeve në transport. Problemet
ekologjike gjate transportittëmaterialit, që janë edhe teme e studimit në ketë libër. Pasi qe 90% e
materialeve që gjinden në transport si mall u nënshtrohen prishjes gjegjësisht ndryshimit të cilësisë
nën ndikimin e kushteve të deponimit dhe transportit, me zgjedhjen e kushteve optimale të
transportittëmaterialeve prej prodhimit deritëkonsumatori dëmet do të mundtëzvogëloheshin deri
në 70%.
Prodhimtaria masive e materialeve për treg ka shkaktuar rritjen e dëmit të qarkullimit të
mallit ndërsa kushtet e transportittëmallit deri me sot nuk janë hulumtuar sa duhet (gjithmonë i
mbetet dikujt diçka), çka dukshëm ndikon në këmbimin ndërkombëtare të të mirave materiale.
Mosnjohja e natyrës se materialeve që futen në qarkullimin mund të sjelle deritëprishja dhe rënia e
kualitetit e disa raste deritëhumbja e vlerës përdoruese, gjë që i shkakton dëm prodhuesit dhe
organizatave transportuese. Në mënyre që ti iket ndërrimit të kualitetit gjatë transportit janë hartuar
standardet ndërkombëtare dhe nacionale dhe kushtet teknike me të cilat rregullohen kushtet e
transportit të materialeve.
Ambalazhimi dhe paketimi i materialeve për transport e kanë rëndësinë vendimtare për
ruajtjen e kualitetit. Funksionet e paketimit dhe ambalazhimit në transport dhe tregti janë të
shumëfishta. Prej paketimit kërkohet që ti sigurojë konsumatorit kualitetin fillestare, që të
mundësoje qëndrim sa më të gjatë, si dhe mbylljetëpaketës (paketimi) pa dëmtim të materialit duke
garantuar edhe sasinë e prodhimit.
Mënyra e paketimit varet edhe nga natyra, e metodës dhe mënyrës së transportit gjegjësisht
porositjes, si dhe kërkesës së tregut. Zgjedhja e materialit ambalazhues gjithashtu është e
kushtëzuar në natyrën e mallit, pasi qe ambalazhi dhe paketimi konsiderohen si pjesë përbërëse të
procesit teknologjik, atëherë nuk mund qarte të vendoset kufiri në mes transportit të materialit dhe
teknologjisë se prodhimit. Në kuptim teknikoteknologjik transporti i materialeve mundtëjetë i
brendshëm dhe i jashtëm.
Transporti i brendshëm, është i definuar me qarkullimin e materialit në procesin prodhues,
prej lëndës së parë deritëprodhimi i gatshëm, ndërsa i jashtmi prej depos së prodhuesit deritëdepoja
e harxhuesit ose konsumatorit.
Shembulli i transportittëbrendshëmtëmaterialit është treguar në figurrën 3, ndërsa në
figurën 4., është dhënë diagram i lëvizjes se materialit prej reparti në repart duke e nënvizuar
gjatësinë e rrugës dhe sasinë e materialit.

Figura 4 Diagrami i qarkullimit të materialit në industrinë
e ndërtimit të makinave
1.4 Mjetet për manipulim me material
Mjetet për manipulim me material mundësojnë qarkullimin më të shpejtë dhe më të mirë,
produktivitet më të madh në qarkullimin e materialeve. Ndahen në mjetet për bartjen e materialit
(pajisjet) për manipulim me dorë, pajisje me lëvizje me motorë dhe transport si dhe mjetet për
transportin rrugorë, hekurudhorë, detarë, ajërorë dhe kozmik. Pasi që natyra e materialeve është
specifike edhe gjatë manipulimit, transportit kërkohen kushte specifike për arsyetëruajtjes se
kualitetittëmaterialit dhe konsumittëtij.
2.0 Rëndësia e njohjes së natyrës të materialeve dhe
komunikacionit
2.1 Hyrje
Vlera e materialit bazohet në vlerat e lëndëve të para të përdorura dhe punës së harxhuar
për prodhimin e tyre, që llogaritet si punë shoqërore e pranuar. Vlera shfrytëzuese e materialit
është e përcaktuar ekskluzivisht me vetitë dhe natyrën e materialit.
Materiali i cili e humb vlerën shfrytëzuese mbetet pa vlerë. Për ruajtjen e vlerës
shfrytëzuese të materialit gjatë transportit, rendësi të madhe ka njohja e natyrës se tij. Kjo do të
thotë që përveç njohurive teknologjike, të nevojshme për prodhim, është e domosdoshme dhe e
rëndësishme edhe e njohja e përbërjes dhe vetive të materialit. Dihet që vetitë e materialit
kushtëzohen nga përbërja kimike e tij. Prejtëgjitha vetive, sa i përket transportit rendësi më të
madhe ka ndjeshmëria.
Në princip, ndjeshmëria e ndonjë materiali si mall në transport duhet t’u përshtatet shkallës
se ndikimeve të jashtme dhe qëndrueshmërisë se tij gjatë transportit dhe kohës së përdorimit. Kjo
d.m.th që materiali duhettëjete i qëndrueshëm, i rezistueshëm prej ndikimeve të jashtme. Zvogëlimi
i intensitetittëndikimeve të jashtme në material gjatë transportit arrihet me paketim dhe
ambalazhim, si dhe me përshtatjen e kushteve tjeratëtransportit, përdorimit dhe manipulimit.
Materialet në transport mund të jenë të ndjeshëm në forcat mekanike, lagështi dhe ujë,
oksigjen, korrozion (ndryshk), papastërti, e cila ndjeshmëri paraqitet përmes ndërrimit të erës dhe
shijes si dhe ndërrimittëpamjes. Njohja e ndjeshmërisë së materialit është bërë veçanërisht e
rëndësishme me aplikimin e ‘’Tranzitiikës’’ (fr. “transitique”) në prodhim dhe në transport.
“Tranzitika” mundëson që makina të punoj pesë herë më shumë, me më pak punëtorë, me
sasi dhe cilësi më të lartë. Në ditët e sotme “Tranzitika” (bartja e materialit) është bërë një tërësi e
industrisë prodhuese si grup i operacioneve të automatizuara.
Operacionet e automatizuara për bartjen e materialit e përfshijnë zhvendosjen e lëndëve të
para në depo, zhvendosjen e pjesëve të gatshme në depo si dhe përcjelljen
automatiketëndryshimevetëvetivetëmaterialit në prodhim dhe në transport.
Me “Tranzitikën” zvogëlohen rezervat e tepërta në depot e lëndëve të para dhe prodhimeve
të gatshme, eliminohen ‘’fytet e ngushta’’ në prodhim dhe transport, zvogëlohet numri i
prodhimeve me gabime, ndërsa kontrolli i cilësisë rritet deri në maksimum.
Në përgjithësi : mjetet e prodhimit + “Tranzitika” + informatika asgjë nuk i lihet rastit të
“harresës njerëzore”.
“Tranzitika” bashkëkohore në transport të materialeve merrë parasysh ndjeshmërinë e tyre
gjatë bartjes prej prodhuesit deritëharxhuesi duke marrë parasysh të gjitha fazat e manipulimit.
2.2 Rëndësia e njohjes së natyrës se materialeve dhe transportit
Zhvillimi teknikoteknologjik në 20 vitet e fundit ka kushtëzuar

ndryshimetëdomosdoshmetëprocesit teknologjik në prodhim dhe transport. Qëllimi i këtyre
ndryshimeve në teknologjinë e transportitintegral të proceseve brenda dhe ndërmjet formave të
proceseve që i përfshijnë të gjitha proceset prodhuese, prodhueseharxhuese dhe proceset
“Tranzitike”. Natyra e materialeve të cilat vihen në transport dukshëm ndikon në teknologjinë
transportuese. Zgjedhja e teknologjisë transportuese është e kushtëzuar nga forma e materialit dhe
stabilitetittëtij gjate transportit.
Të tri gjendjet agregate të materialit si forma fillestare në transport nuk janë të
mjaftueshme për definimin e materialeve që kanë të bëjnë me “Tranzitikën, për këtë arsye, sipas
stabilitetit hapësinor të formës dallojmë:
materialet pa formë,
materialet pluhur,
materialet në formë pastash dhe
materialet me formë të qëndrueshme.
Materialet pa formë janë: gazrat nën presionin atmosferik, gazrat e komprimuar, lëngjet dhe
disa sisteme dyfazore. Në grupin e sistemeve dyfazore p.sh bëjnë pjese : tretjet e gazrave nen
presion normal dhe mbi presion, emulsionet si dhe suspensionet. Një veti e ndryshme e gazrave
është se nën presion normal dhe nën presion të rritur e plotësojnë tërë hapësirën e cila me
komprimim mund të zvogëlohet. Me shtypjen dhe ftohjen nën temperaturën kritike (temperatura
mbi të cilën një gaz me shtypje nuk mund të kthehet në gjendje të lëngët) gazrat kthehen në
gjendje agregate të lëngët. Për presionin (shtypjen, vëllimin dhe temperaturetëgazrat ekziston
lidhshmëria e përshkruar me relacionet e reduktuara të Bertheleit:
pVm = RT ose pV = nRT
ku janë,
p – presioni (ose forca në njësinë e sipërfaqes),
Vm – vëllimi molar (vëllimi për njësi të sasisë së materiesë),
R – konstantja e gazrave ( 8,314 JK1 mol1, n – numri i moleve të gazrave,
T – temperatura termodinamike.
Me ekuacionin e gjendjes së gazrave (J. D Vander Vals) në vitin 1873 lehtë mund të

llogaritet presioni i gazrave në enët transportuese gjatë deponimit ose transportit të tyre. Lëngjet,
gazrat dhe tretjet e gazrave marrin formën e enës në të cilën ndodhen ato. Mirëpo, lëngjet me
komprimim (shtypje) nuk e ndërrojnë vëllimin ndërsa sipërfaqja e lëngut në enë gjithmonë e ruan
pozitën horizontale.
Materialet në formë pluhuri janë granulat, kokrrizat etj. Gjithashtu e marrin formën e enës
në të cilën ndodhen. Për ndryshim nga lëngjet nuk e marrin pozitën horizontale nën veprimin e
forcës së gravitetit mirëpo kundrejt horizontales e marrim një kënd të ashtuquajtur këndi i derdhjes
si në figurën 7.
Rezultat i kësaj do të jetë kotangjenti i këndit alfa i cili mbyllet me horizontalen dhe tehun
(gjeneratrisa e konit) të materialit i cili formohet kur materiali në mënyre standard zbrazet në
pllakën horizontale me sipërfaqe të caktuar. Sa më i madh të jetë kotangjenti i këndit zbrazja mund
të jetë më e mirë dhe e kundërta. Rezultatet e fituara përpunohen në mënyre statistikore dhe janë të
besueshme. Matjet bëhen në temperaturë 20 oC dhe 65 % të lagështisë relative sipas barazimit:

50 mm
ctg α =
h mm

Vetia e zbrazjes, si karakteristike reologjike ka rëndësi të madhe nga aspekti prodhimit,
transportit, deponimit dhe aplikimit. Është normale që në zbrazjen e këtyre materialeve të ndikoj
edhe përbërja granulometrike dhe vetitë tjera kimikofizike.
Në ‘’Tranzitikën’’ e materialeve granulore ndikon edhe masa zbrazëse. Ky është
raporti i masës dhe vëllimit. Ky raport varet nga madhësia dhe forma e grimcave, at’hezioni
në mes grimcave, shpërndarjes dimensionale të grimcave dhe dendësisë së fazës së ngurtë,
me vibrimin dhe dridhjen gjatë transportit të materialeve granulore hapësira në mes
grimcave zvogëlohet, masa ngjeshëse rritet ndërsa vëllimi bëhet gjithnjë e me i vogël.
Materialet në formë paste janë; yndyrat, kremrat e ndryshme, shkumat etj. Këto materiale
nën ndikimin e forcës më të madhe se forca e gravitacionit mund të rrjedhin. Kanë formë të
qëndrueshme më të madhe se lëngjet dhe materialet granulore. Këto materiale janë kryesisht
sisteme dispersive të përbëra nga faza dispersive e ngurtë, më së shpeshti pluhuri dhe fazes
dispersive të pandërprerë rrjedhëse si mjet disperzioni. Shkumat janë sisteme dispersive të cilat i
kanë të kyçur edhe fazën dispersive të gaztë.
Në ‘’Tranzitikën’’ e lëngjeve dhe materialeve në formë pastash rendësi të madhe ka vetia
rrjedhëse e cila shprehet si viskozitet. Viskoziteti si veti e materiale nuk varet nga presioni derisa
vetia e rrjedhjes së materialit në formë paste varet nga presioni. Fërkimi i brendshëm në mes
grimcave i shprehur si viskozitet, mundtëshprehet si:
viskoziteti dinamik (absolut) njësia (Pa s)
viskoziteti kinematik njësia (m2/s)
viskoziteti relativ i shprehur në shkallë të Englerit (°E ), në sekonda të Redëoodit
(Rs_ dhe sekonda të Sayboltit (Ss).
Rrjedhja e lëngjeve ideale është e përshkruar me barazimin:
t = ηD
ku janë: t – sforcimi në rrëshqitje,
η – koeficienti i proporcianalitetit dhe
D – shpejtësia e rrëshqitjes.
Sforcimi në rrëshqitje definohet si:
forca rrëshqit ëse N

τ= ; = Pa
sip ërfaqe rrëshqit ëse m2
Shpejtësia rrëshqitëse D mund të shpjegohet me modelin e dy ‘’pllakave’’ gjatë së cilës
pllaka e sipërme zhvendoset në kahjen e sforcimit t derisa pllaka e poshtme është e përforcuar në
dysheme si në figurën 8.
Shpejtësia rrëshqitëse D definohet sipas barazimit:
dv V
D= ose max ( s −1 )
y s
ku janë :
V – shpejtësia e pllakës së sipërme (cm/s),
y – distanca në mes pllakave (cm).
Koeficienti i proporcionalitetit gjegjësisht viskoziteti dinamik është dhënë me

shprehjen:
v N
h = ; 2 = Pa s
D m s
Newtoni ka supozuar që koeficienti i proporcionalitetit në mes të sforcimit dhe shpejtësisë
ishte dashtë me qenë konstant për të gjitha llojet e lëngjeve mirëpo në praktikë kjo vlen vetëm për
ujin dhe vajërat minerale ‘’lëngje ideale’’ gjegjësisht ‘’lëngjet e Njutonit’’ (që shihet në figurën nr.
9). Më shumë se 90% e lëngjeve nuk sillen sipas ligjit të Newtonit.
Në viskozitetin dinamik ndikojnë 5 parametra: lloji i lëngut, temperatura, shtypja (presioni),
shpejtësia dhe koha e rrëshqitjes.
Në praktikë, gjatë përcaktimittëviskozitetit dinamik, nevojitet që 4 parametra të jenë
konstante gjatë zhvillimittëpërcaktimit laboratorik të viskozitetit.
Mbushja dhe zbrazja e lëngjeve në “Tranzitikë” ka rëndësi të madhe. Përveç natyrës së
lëngut gjatë manipulimit me te, duhet të merret parasysh edhe sezoni vjetor (temperatura), lloji
dhe kualiteti i pompës me të cilën punohet gjate mbushjes dhe zbrazjes se substancave të
lëngshme si dhe faktorë të tjerë të përmendur më herët.
Në praktiken transportuese. gjithnjë e më tepër shfrytëzohet viskoziteti kinematik dhe

relativ, të cilët në mes veti mund të përllogariten. Viskoziteti bie me rritjen e temperaturës, ndërsa
rritet me rritjen e presionit dhe dendësisë.
Viskoziteti dinamik përcaktohet me viskozimetrin sipas Ostwald – it, viskoziteti kinematik
me viskozimetrin me kapilar qelqi sipas Vogel – Ossgut, ndërsa viskoziteti relativ me
viskozimetër sipas Englerit, Redwood–it dhe Sayboltit. Në kohën më të re në përdorim është edhe
viskozimetri rrotullues i paraqitur në figurën 10.
Viskoziteti kinematik matet me viskozimetrin sipas Ostwaldit të tregur në figurën 11, duke
matur kohën e rrjedhjes (në sekonda) sasinë e caktuar të materiesë (substancës) në temperaturë të
caktuar. p.sh shkala e Englerit për viskozitet fitohet ashtu që koha e rrjedhjes se 200 ml substancë
në 20 o C, pjestohet me kohën e rrjedhjes se 200 ml ujë pranë temperaturës së njejt 20 0 C.
Edhe një veti e rëndësishme e materialeve në formë paste për “Tranzitikën” është pika e
rrjedhjes (pikjes), plasticiteti, penetrimi (depërtimi, zhbirimi) dhe separimi (ndarja) gjatë
dispersionit (trejtes koloidale) dhe emulsionit.
Pika e rrjedhjes tregon qëndrueshmërinë (rezistencën) e materialeve në formë pastash në
temperatura të rritura.
Plasticiteti është karakteristikë e materialeve me viskozitet të ulët dhe shprehet nëpërmjet
matjes së forcës së prerjes në plastometrin e treguar në figurën 12.
Penetrimi është veti e materialeve në formë pastash e cila tregon konsistencën
(njëtrajtshmërinë)qëndrueshmërinë. Matet me penetrometrin standard të treguar në figurën13.
Pasta jomogjenizuese vendoset në një temperaturë konstante 25 oC. Me rënie të lirë
lëshohet konusi në pastë dhe ndarjen e instrumentit matet thellësia e depërtimit.
Materiale me formë stabile karaterizohen nga një stabilitet të lartë ndaj ndërrimit të formës
dhe volumit. Këto materiale mund të jenë tridimensionale, dydimensionale dhe lineare. Është
vështirë të vihet kufiri në mes të materialeve granulore me kokrra të mëdha dhe materialeve me
formë të qëndrueshme (stabile).
2.4. Rëndësia e njohjes së vetive fizikokimike
të materialeve në komunikacion
Është e njohur që me shtypjen e gazrave vjen deritëkondensimi i tyre. Gazrat mund të
kondensojnë nën veprimin e presionit të lartë dhe temperaturës mjaft të ulët. Në këto kushte
molekulat afrohen në mes veti, e në mes tyre fillojnë të veprojnë forcat tërheqëse të njohur si
forcat e Van der Walasit. Kështu psh., uji kondenson në temperaturën 100 oC gjatë shtypjes prej 1
bari. Procesi i kundërt me kondensimin është avullimi. Temperatura mbi të cilën një gaz nuk mund
të shndërrohet në gjendje të lëngët pa marrë parasysh madhësinë e presionit që vepron mbi te,
quhet temperaturë kritike, Tk. Presioni kritik, Pk është ai presion që ushtrohet mbi ndonjë gaz,
gjatë një temperaturës kritike për ta shndërruar atë në gjendje të lëngët.
Kur një lëng avullon, gazrat mbi sipërfaqen e substancës krijojnë presion, i cili duhet të jetë
më i madh se presioni jashtë enës. Nëse ndodh e kundërta, atëherë vjen deritëkondensimi. Kur një
lëng avullohet (vlon) ose kur avullon (sublimon) ndonjë substancë e ngurtë, atëherë gazrat mbi
substancë bëjnë presion mbi te, i cili mund të matet si presion i avullit. Ky presion matet sipas
metodës së Reidit në të ashtuquajturin aparat të Reidit, i cili varet nga përbërja kimike e
substancës, presionit të jashtëm si dhe nga temperatura. Ky është parametër me rëndësi në
“Tranzitikë”, pasi që me njohjen e kësaj madhësie mund të parashihen humbjet “kalo”, gjegjësisht
saktësisht të flasim për evaporimin p.sh. të lëndëve djegëse të lëngëta gjatë distribuimit të tyre.
Gjithashtu, është e njohur se molekulat e gazrave nuk kanë shpërndarje të rregullt,

ndërsatëlëngjet mund të flasim për një rregullshmëri të “shkallës së ulët”. Me uljen e temperaturës
së lëngjeve, vie deritërritja e forcave tërheqëse të molekulave mes veti, për këtë arsye thuhet se
materiet e ngurta kanë strukturë të rregullt. Nëse kjo strukturë e rregullt përsëritet në tërë masën e
substancës së ngurtë, atëherë bëhet fjalë për kristalin gjegj. ndërtimin kristalor të substancave
( kristal=akull i tejdukshëm). Shumë substanca në kristalet e tyre përbëjnë të ashtuquajturin ujë
kristalor, i cili nën kushte të caktuara lirohet prej kristalit (materialit), në këtë rast bëhet fjalë për
ajërosjen (efloreshencën). Ato materie të ngurta të cilat e thithin ujin janëtënjohura si
higroskopike (delikvescente).
Higroskopia rritet me rritjen e presionit të ajërit në ajërin e rrethinës. Materialet
higroskopike shfrytëzohen për tharjen si desikatorë, posaçërisht për ruajtjen e materialeve
nga lagështia në ‘’Tranzitikë’’.
Vetia e tretjes së substancave në ujë edhe tretës të tjerë është si pasoje e ndërtimit kimik
të materialeve. Tretja (solucioni) është sistem homogjen, e cila përbëhet prej molekulave
njëtrajtësisht të përziera të dy ose më shumë substancave, gjatë së cilës njëra ose disa prej tyre
janë tretës e të tjerat të tretura. Zakonisht, uji është tretësi që përdoret më së shpeshti, por
shfrytëzohen edhe shumë tretës të tjerë organike ose inorganik. Sasia e materiesë së tretur në
sasi të caktuar të tretësit njihet si tretshmëri.
Tretshmëria varet prej temperaturës, me rritjen e temperaturës edhe ajo rritet. Gjate tretjes
së materiesë harxhohet energji – nxehtësia e tretjes. Tretjet gjithëherë kanë temperaturë të ngrirjes
më të ulët, temperaturë të vlimit më të lartë dhe dendshmëri edhe më të lartë se tretësi, që është e
rëndësishme të dihet gjatë përcaktimit të kushteve të transportit të tretjes. Në praktikë i hasim këto
tipe të tretjes :
tretja e gazit në gaz (p.sh. propanbutan),
tretja e gazit në lëngje (p.sh. dyoksidi i karbonit në ujë),
tretja e gazit në materien e ngurtë (p.sh. hidrogjeni në legura),
tretja e lëngut në lëng (p.sh. etanoli në ujë),
tretja e substancës së ngurtë në lëng (p.sh. sheqeri në ujë),
tretja e substancës së ngurtë në masën e ngurtë (p.sh. legurat, lidhjet e ngurta),
Koncentrimi i substancës së tretur në tretës shprehet në disa mënyra:
përqindja peshore (p.sh. numri i gramëve të masës tretëse në 100 gram tretje),
përqindja vëllimore ( p.sh. numri i mililitrave të masës së tretur në 100 ml tretje),
koncentrimi molar (numri i moleve të masës së tretur në litra të tretjes),
koncentrimi normal (numri i gram ekuivalenteve të masës së tretur në litra të tretjes).
3. Ndarja e materialeve në komunikacion
3.1 Hyrje
Qarkullimi i materialeve duke marrë parasysh natyrën dhe vetitë e tyre është mjaft
kompleks, ndërsa ndarja varet prej shumë faktorëve. Sot vlerësohet se ka shumë materiale të
ndryshme me veti specifikime të cilat kërkojnë trajtim special gjatë përpunimit dhe transportit
vështrimi mbi ndarjen e materialeve është i ndryshëm nga aspekti i prodhuesit, konsumuesit, në
‘’Tranzitikë’’ ose ekonomikë. Në përgjithësi, në praktikë dominojnë këto lloj ndarje :
ndarja e materialeve sipas manipulimit,
ndarja sipas shkalles se përpunimit,
ndarja e materialit sipas vetive,
ndarja e materialit sipas vlerës dhe
− ndarja e materialit sipas cilësisë.
3.2 Ndarja e materialit sipas manipulimit (përdorimit)
Nevoja për ‘’Tranzitikën’’ e materialeve ekziston në të gjitha fushat njerëzore, gjatë të

cilave materialit nuk i ndërron vlera dhe forma.
Sipas aspektit të manipulimit mund të bëhet fjale për:
dokumentet,
materialet granulore,
lëngjet,
gazrat,
materialet mekanike (me copa),
paketimi,
deponimi dhe
transporti i jashtëm.
Manipulimi dhe dokumente, letra me vlerë dhe me para, atje ku kërkohen shpejtësia dhe
saktësia nevojitet të përdoret teknikë e posaçme siç është posta pneumatike, ashensorët, shiritat
lëvizës, pajisjet elektronike etj.
Manipulimi me materialet granulore në kohet e fundit ka evoluar teknikisht dhe
teknoligjikisht, evolucioni, ndërrimi i natyrës kështu që kur është e nevojshme sasi e madhe e
materialeve granulore, shfrytëzohen pajisje pneumatike.
Materialet granulore të paketuara në ambalazh adekuat hyjnë në grupin e materialeve
mekanike (copa), gazrat, lëngjet dhe materialet granulore të ngurta nga aspekti i ‘Ttranzitikës’’
hyjnë në të njëjtin grup .
Materialet mekanike manipulohen copë për copë, gjatë kësaj duhet të kihet parasysh
ndjeshmëria e materialit, i cili mund të jetë i paketuar ose pa paketuar, nëse ndjeshmëria në kushtet
e ‘’Tranzitikës’’ është e pa rëndësishme. Pajisjet për manipulim të këtyre materialeve në 30 vitet e
fundit kanë pasur një zhvillim të hovshëm në suazat e transportit të integruar. Sa më shumë copa,
gjegjësisht sa më e madhe të jetë masa e materialit që zhvendoset për një kohë të caktuar me një
kalim, atëherë do të arrihet një efikasitet më i madh dhe çmim më i lirë i qarkullimit si është
treguar në figurën 15.
Paketimi është një operacion teknologjik cili paraqitet si pjesë përbërëse e prodhimit.
Qëllimi i paketimit është mbrojtja e prodhimit gjatë deponimit, ngarkimit, transportit dhe
shkarkimit, deritëkonsumatori fundit. Në zgjedhjen e materialit për paketim (ambalazh) ndikon
natyra e mallit e cila paketohet dhe mjetet transportuese që do të shfrytëzohen në “Tranzitikë”.
Deponimi në ‘’Tranzitikë’’ përfshinë operacionet e shkarkimit, pranimit, harmonizimin me
mirëmbajtjen e materialit sipas kushteve të kërkuara deritëpërcjellja e materialittëprodhuesi
osetëkonsumatori i jashtëm.
3.3. Ndarja e materialeve në bazë të shkalles së përpunimit
Sipas shkallës së përpunimit materialet në industri ndahen:
lëndët e para,
gjysmë prodhimet dhe
prodhimet finale.
Lëndët e para janë materiale të cilat në teknologji gjegjësisht prodhimtari paraqesin
materiale fillestare. Në përgjithësi lëndët e para janë materiale në të cilat nuk është kryer ndonjë
punë në suazat e industrisë përpunuese.
Prandaj ato janë prodhime të fituara nga eksploatimi i pasurive natyrore siç janë :
prodhimet nga eksploatimi i pyjeve (shfrytëzimi i pyjeve),
prodhimet bujqësore,
prodhimet e xehetarisë,
prodhimet e peshkatarisë,
kripa e detit,
uji i ujësjellësit etj.
D.m.th me lëndën e parë nuk nënkuptohet materiali në të cilin nuk është bërë asnjë lloj
pune. Pasi që xehet dhe mineralet në tokë, ajëri, uji dhe bimët në të cilat njeriu nuk ka investuar
asnjë lloj pune nuk mund të konsiderohen si lëndë të para. Ato janë potenciale burimore të lëndëve
të para. Prej kësaj mund të konstatojmë se çdo lëndë e parë është lëndë pune por çdo lëndë pune
nuk është lëndë e parë.
Gjysmë prodhimet ose mes fazat paraqesin gjendjen e materialit e cila ndodhet në mes
proceseve të veçanta teknologjike. Të gjitha format e lëndëve punuese të cilat rrjedhin në procesin
e prodhimit prej lëndës së parë deritëprodhimi i gatshëm mund të konsiderohet si gjysmë
prodhime. Është e rëndësishme të ceket se gjysmë prodhimet paraqesin materialin reprodukues
(reproduktiv). Karakteri ekonomik – komercial i gjysmë prodhimit e përcakton se një material i
përpunuar a do të konsiderohet si lëndë e parë, gjysmë prodhim ose i gatshëm. Prodhimet e
gatshme janë ato materiale në të cilat nuk ka nevojë të bëhet përpunimi i mëtutjeshëm.
Prodhimet finale ndahen në:
mjetet e punës dhe
mjetet për konsum personal.
Në sasinë dhe cilësinë e prodhimeve të gatshme ndikim më vendimtarë kanë veglat dhe
pajisjet me të cilat ato prodhohen. Mjetet e punës në prodhim dhe ‘’Tranzitikë’’ kanë pësuar një
zhvillim të vërtetë pas luftës së dytë botërore. Ky zhvillim ka shkaktuar edhe revolucionin e tretë
teknologjik i cili është në zhvillimin e sipër. Zhvillimi i hovshëm teknologjik i mjeteve të punës ka
kushtëzuar një kërcim të përnjëhershëm në prodhimin e mjeteve të konsumit personal.
Ky zhvillim ka lansuar në prodhim dhe aplikimin (përdorimin) e materialeve të cilat nuk
kanë ekzistuar në natyrë.
Në bazë të kësaj (shkallës së aplikimit teknologjik) materialet mund t ndahen në:
prodhime natyrore,
prodhime artificiale ose artistike dhe
prodhime sintetike.
Në prodhimet natyrore të fituara nga burimet natyrore të cilat nuk i nënshtrohen asnjë
përpunimi teknologjike, bëjnë pjesë prodhimet e xehetarisë, bujqësisë, pylltarisë, gjuetisë,
peshkatarisë.
Prodhimet artificiale ose artistike janë prodhime të industrisë përpunuese dhe veprimtarive
tjera, të cilat fitohen nga prodhimet natyrore gjegjësisht lëndët e para pa ndryshime të dukshme
kimike në përbërjen e tyre Përbëja kimike e tyre është e përafërt me përbërjen kimike të
materialeve natyrale prej të cilave rrjedhin ato. Materialet artificiale fitohen kryesisht me veprimin
e procese kimikofizike dhe fizikomekanike në materialet natyrore dhe materie të tjera
riprodhuese.
Prodhimet sintetike gjegjësisht materialet sintetike formohen me sinteza kimike gjatë së
cilës përbërja kimike, struktura dhe vetitë e materialit të fituar dukshëm ndryshojnë dhe dallojnë
prej përbërjes kimike, strukturës dhe vetive të lëndëve të para prej të cilave fitohen ato. Materialet
sintetike munden me qenë zëvendësime për ato prodhime që i gjejmë në natyrë (lëkura artificiale
sintetike, fijet sintetike dhe pëlhurat, goma sintetike etj.) ose ato janë materiale përtëcilat në natyrë
nuk mund të gjinden shembuj për krahasim (masat plastike silikone, yndyrat sintetike, vajërat
sintetike etj). Në praktikë është vështirë të vërehet kufiri në mes të materialeve artificiale dhe
sintetike. E njëjta gjë vlen edhe për materialet natyrale dhe artificiale. p.sh. birra praktikisht është
natyrale ndërsa është fituar artificialisht nga prodhime natyrore.
3.4. Ndarja e materialeve sipas vlerës
‘Tranzitika’’ e materialeve dhe sipas kësaj materialet sipas vlerës komerciale mund të
ndahen në:
materiale me vlerë të ulët,
materiale me vlerë të mesme,
materiale me vlerë të lartë.
Materialet me vlerë të ulët ekonomikisht nuk mundtëbarten me një transport të shtrenjtë
dhe të gjatë, ku paketimi dhe ambalazhi më së shpeshti shmangen. Më së shpeshti transportohen
me transport rrugorë dhe hekurudhore në distanca sa më të shkurta.
Në mënyrë që të kursehet në paketim dhe ambalazhim të materialeve, nga aspekti ekonomik
është më e arsyeshme të transportohen të hapura ‘’rinfuz’’ nëse është i mundur (transporti i
çimentos, miellit, drithërave etj.).
Materialet me vlerë të mesme mund të bartin çmimin e paketimit dhe ambalazhimit me
vlera të mesme, transport me vlerë të mesme etj. Këtu bëjnë pjesë shumë materiale, prodhimet e
industrisë përpunuese si mall për konsum të gjërë materialet reprodukuese, prodhimet ushqimore,
prodhimet e industrisë, tekstilit.
Materialet me vlerë të lartë bartin edhe paketimin, ambalazhimin dhe transportin më të
shtrenjtë . Këtu bëjnë pjesë: paratë, materialet e çmueshme, barnat, kozmetika, prodhimet
biologjike, dërgesat postare me vlerë.
3.5. Ndarja e materialit sipas cilësisë
Nga aspekti i cilësisë, në vende të ndryshimeve të botës materialet shënohen dhe

kategorizohen në mënyra të ndryshme, të cilat kryesisht mund të jenë:
materialet me cilësi jashtëzakonisht të mirë,
materiale me cilësi të mirë,
materiale me cilësi të mesme dhe
materiale me cilësi të ulët.
Materialet me cilësi jashtëzakonisht të mirë vijnë në tregjet e zgjedhura me shenja të
cilësisë më të lartë si: Extra, de Luxe, Superior, Purisima, Export, Proanalisi etj.
Materialet me cilësi të mirë lajmërohen në tregje me shenja si: klasa e 1, Klasa A, Klasa B
kualiteti I dhe Ia, Super, Prima, Original etj.
Materialet me cilësi të mesme lajmërohen në tregje me shenja si: Klasa e 2, Klasa B,
Media, Seconda, kualiteti i mesëm etj.
Materialet me cilësi të ulët janë më të dobëta por më të përdorura, të cilat në tregje
lajmërohen me shenja si: Klasa e 3, Klasa C, Tercia, ose Uzans, Consum, Merkantil.
Në bazë të konventës së cilësisë dhe rregullimittëkonsumatorit në disa materiale mund të
flitet për:
cilësinë teknikoteknologjike (Qt),
cilësinë estetikofunksionale (Qe),
cilësinë ekonomikokomerciale (Qk),
Cilësitë teknikoteknologjike, estetikofunksionale, ekonomikokomerciale si cilësi e
tërësishme (Q) vlerësohen në mënyra të ndryshmetëmaterialet e ndryshme
3.6. Ndarja e materialeve në bazë të vetive
Në bazë të gjendjes agregate materialet ndahen në:
gazra,
lëngje,
të ngurta.
Në çfarë gjendje agregate mund të ndodhet ndonjë material varet prej vetive kimike dhe
fizike të tij.
Në bazë të ndjeshmërisë materialet mund të jenë:
të ndjeshëm në lagështi, oksigjen, korrozion, aromë, forca mekanike etj.,
ekologjikisht të dëmshëm, siç janë: eksplozivet, materialet e vet ndezëse dhe
materialet që lehtë ndizen, materialet agresive, të helmueshme radioaktive dhe
materialet me aroma të pakëndshme,
materialet stabile dhe inerte të cilat manipulohen në mënyrë standarde në
‘’Tranzitikë’’.
Në bazë të vetive mekanike materialet mund të jenë:
elastike, gjegjësisht plastike,
të thyeshme (brishta),
të shtalbëta dhe
materiale të forta
Në bazë të vetive aplikuese (përdoruese) materialet mund të jenë:
harxhuese, të cilat mund të jenë prodhueseharxhuese dhe materialet për
konsum të gjërë,
investuese, të cilat mund të jenë: mjetet e punës (mjetet themelore) dhe materialet
harxhuese lëndët e para dhe gjysmë fabrikatet.
4.0. Klasifikimi i materialeve në komunikacion
4.1 Bazat e sistemimit të materialeve
Sistemimi i materialeve në epokën e revolucionit të tretë teknologjik paraqet lëmi të

rëndësishme të komunikacionit dhe teknologjisë. Materialet radhiten në grupe me shenja, të cilat
kohëve të fundit paraqiten me numra. Sistematizimi ka rendësi të madhe në të gjitha veprimtaritë
njerëzore. Në prodhimtarinë materiale, materialet mund të radhiten sipas degëve industriale ose
sipas lëmise prodhuese, e në ketë pikëpamje flasim për koleksionin e materialeve
(cologere=tubimi, grupimi, bashkimi). Shpeshherë me koleksion nënkuptohet përmbledhja e
materialeve të llojit të njëjtë.
Pjesa e koleksionit të materialit e një dege prodhuese që gjendet në tegti quhet sortiment
(lex. sortiman) (sorti=zgjedhje). Dallohet sortimenti prodhues dhe i tregtisë.
Materialet, të cilave të gjitha vetitë me rendësi u përputhen, i takojnë një lloji. Në një lloj të
caktuar të materialeve me sistemim mund të ndahen nënllojet, ndërsa në nënlloje sortat, në sorta
radhët, në radhë kategoritë (klasat), në kategori grupet, në grupe ekzistojnë klasat dhe tipet e
materialeve..
Sortet përfshijnë më shumë gjini të materialeve gjegjësisht klasa tregtare të materialeve.
Gjinia përfshinë më shumë lloje materialesh me veti të njëjta shfrytëzuese.
Rradha – përfshinë më shume lloje gjegjësisht gjinitëmaterialeve,
Kategoria – përfshinë më shumë radhë të materialeve në të cilat ekziston dallueshmëri e
caktuar mes tyre.
Grupi – përfshinë më shumë kategori nga aspekti i aplikimit të tyre.
Në tabelën 5. Janë dhënë emrat e kategorive (kryesisht latinisht) në sistemimin e

materialeve
TABELA 5. Emërtimet e kategorive në sistemimin e materialeve
Shqip Latinisht Shembull

Ndarja Divisio Mall i konsumit të gjërë
Grupi Subdivisio Gjërat shtëpiake
(nëndarja)
Kategoria Classis Malli kozmetik
(klasa)
Rradha Ordo Mjetet për higjene
Gjinia Gens Sapunat
Lloji Species Sapunat medicinal
Nënlloji Subspecies Sapun i zgjedhur, delikat
Sorti Sorta Sapun me aromë
Klasa e cilësisë Classis Sapun luksoz
qualitis
Për një material sot ekzistojnë më shumë emra ose një emërtim, përfshinë më shumë
materiale. Shumë shpesh hasen edhe emërtime të gabueshme të ndonjë materiali, e cila bëhet me
qëllim për arsyetëefekteve komerciale dhe reklama të mira.
Materialet radhiten sipas përdorimit (materialet ndërtimore, veshja, mbathja, kozmetika
etj), mandej sipas natyrës (metalet, plastikat, ngjitësit, ngjyrat, qeramika etj.). Është me rëndësi që
termat e përdorura të sistemimit në ‘’Tranzitikë’’ të jenë të logjikshëm, të thjeshtë dhe të qartë.
Në kohë të fundit gjithnjë e më tepër përdoret klasifikimi numerik me përdorimin e
numrave arab.
Në tabelën nr.6 është paraqitur klasifikimi numerik dekad i lirë dhe numerik decimal .
TABELA 6.
Klasifikimi Klasifikimi numerik decimal

numerik Shkalla e Shkalla e Shkalla e trete
dekad i lirë pare dyte
1 1. 1.1. 1.11.1
11 2. 2.1. 1.11.2
12 3. 2.2. 1.11.3
13 4.
14
2
21
22
221 9. 2.9. 1.11.9.
2211 10. 2.10. 1.11.10.
23 11. 2.11. 1.11.11.
Në klasifikimin numerik dekad të lirë, për shkak të kontrollimit, shfrytëzohen deri dhjetë
grupe më të larta dhe më të ulëta që i kufizon mundësitë e tij.
Në klasifikimin numerik decimal nuk ka kufizime siç shihet në figurën 16. Shfrytëzimi i
klasifikimit numerik decimal në ‘’Tranzitikën’’ bashkëkohorë mundëson aplikimin e kompjuterëve
edhe në prodhim edhe në artikulimin e materialeve.
Për një kohë të gjatë në ‘’Tranzitikëitikë’’ është në përdorim klasifikimi ndërkombëtar i
cili mund të jetë:
klasifikimi universal decimal (KUD),
nomenklatura e Bruxelit për klasifikim të tarifave,
klasifikimi ndërkombëtar standard tregtar (CTCI),
− nomenklatura standarde e statistikës së tregtisë së jashtme (NSST).
4.2. Klasifikimi universal decimal (KUD)
Qysh prej kohëve të lashta njeriu ka tentuar që ti klasifikoj gjërat për rreth vetes, në mënyrë
që disi ti grupoj (radhisë), që ti identifikoj ose që tua caktojë ndonjë veti, tua përshkruaj ndonjë
përbërje, tua përcaktojë gabaritet (dimensionet), tua përcaktojë cilësinë etj.
Klasifikime të materialeve ka pa numër shumë, por më të njohura janë dy sisteme:
sistemi hierarkik dhe
sistemi analitikosintetik.
Sistemin hierarkik të klasifikimit e përbëjnë klasat e materialeve të cilat sikurse lisi i
degëzojnë nënklasat e kështu me radhë deritëdetajet më të imta sipas nevojës.
Sistemi analitikosintetik i klasifikimit e përjashton sistemin hierarkik dhe materialit i
ofrohen pika të ndryshme të vështrimit.
Sistemet e klasifikimit mund të jenë:
të përgjithshëm dhe
të veçantë.
Sistemi i përgjithshëm i klasifikimit përfshinë të gjitha veprimtaritë e mendjes njerëzore.
Është i ndarë në dhjetë lëmi, të cilat më tutje ndahen në degë. Këtë sistem e ka pranuar Federata
Ndërkombëtare e Dokumenteve (FID) dhe është shndërruar në klasifikim unik decimal (KUD).
Sistemi i veçantë i klasifikimit (KUD) i dedikohet vetëm një mjeti ose disa mjeteve të
ngjashme. Ekziston një numër madh i sistemeve të veçanta (KUD).
I pari, që e ka përdorur klasifikimin decimal është libraristi Melvin Deway nga SHBA në
klasifikimin e librave dhe revistave në vitin 1873.
Sipas KUDit të gjitha veprimtaritë njerëzore ndahen në dhjetë lëmi:
Lëmi 1. Industria dhe xehetaria;
Lëmi 2. Bujqësia dhe peshkataria;
Lëmi 3. Pylltaria;
Lëmi 4. Ndërtimtaria;
Lëmi 5. Komunikacioni dhe lidhjet;
Lëmi 6. Tregtia dhe hoteleria;
Lëmi 7. Qarkullimi;
Lëmi 8. Veprimtaritë komunale dhe banesore;
Lëmi 9. Veprimtaritë kulturore dhe sociale;
Lëmi 10. Veprimtaritë e organeve dhe shërbimeve shoqërore.
Sipas KUDit komunikacioni bie në degën 656 e cila është e ndarë në kaptina:
Kaptinat kryesore:
656.1 Komunikacioni rrugorë;
656.2 Komunikacioni hekurudhorë;
656.3 Komunikacioni në binaret special hekurudhorë, hekurudhat industriale,
hekurudha e uzinave;
656.4 Komunikacioni në hekurudhat lokale;
656.5 Pajisjet tjera komunikuese në tokë;
656.6 Komunikacioni në ujë;
656.7 Komunikacioni ajërore;
656.8 Posta, shërbimi postare;
656.9 Lloje e tjera të komunikacionit. Nëse dihet kaptina kryesore e degës së
komunikacionit, në tabelat e KUDit, të cilat vazhdimisht plotësohen, çdo materiali mund ti
gjendet numri.
Shembulli:
656.56 Bartja e lëngjeve dhe gazrave me gypa;
656.073.436 Materialet e rrezikshme;
656.073.436.6 Malli i rrezikshëm në frigoriferët etj.
4.3. Klasifikimi standard ndërkombëtarë i tregtisë (CTCT)
Shoqata e kombeve në vitin 1938 në raportin e komitetit statistikorë të ekspertëve të vet ka
shpallur “listën statistikore minimale të mallrave për tegeti të jashtme’’, e cila ka qenë e bazuar në
‘’Projektin e nomenklaturës doganore të shoqatës së kombeve’’ të vitit 1937.
Klasifikimi standard ndërkombëtare për tregti (CTCI) e ka sjellë sekretariati i kombeve të
bashkuara në vitin 1950, e përmirësuar më 1960. Teksti përfundimtarë i CTCIsë është aprovuar në
vitin 1968. Të gjitha prodhimet janë ndarë në 10 sektorë (kaptina), ndërsa sektorët në degë.
Gjithsejtë janë 56 degë. Degët ndahen në grupe, ndërsa këto në nëngrupe dhe pozicione. Principi i
përshkrimit të numrave duket kështu:
vendi i parë (numri i parë) sektori (kaptina)
dy vendet e para dega
tri vendet e para grupa
katër vendet e para nëngrupi
të gjithë pesë vendet pozicioni
Në 656 nëngrupet e reviduara të klasifikimit tregtarë janë përfshire të gjitha llojet e mallit,
të cilat lajmërohen në tregtinë ndërkombëtare.
Prej tyre 257 nëngrupe me tutje janë ndarë në 944 pozicione, ose për të ofruar hollësirat të
interesit ekonomik, ose për të mundësuar përputhjen në nomenklaturën doganore të Bruxelit.
Në ketë mënyrë në klasifikimin e reviduar tregtarë ka 1312 pozicione.
Nëngrupet janë të tubuara në 177 grupe, të cilat ofrojnë shënime të cilat më së shpeshti
kërkohen në tregtinë e jashtme ndërkombëtare.
Grupet janë të bashkuara në 56 degë dhe më tutje në dhjetë sektorë, të cilat paraqesin
elementet tregtare sipas kategorive ekonomike të caktuara.
Sektori
0 – industria ushqimore
1 – pyjet dhe duhani
2 – lëndët e para
3 – lëndët djegëse minerale, vajërat e të ngjashme
4 – yndyrat dhe vajërat me prejardhje bimore dhe shtazore
5 – prodhimet kimike
6 – prodhimet e industrisë punuese (prodhimet sintetike)
7 – pajisjet dhe mjetet transportuese
8 – prodhimet e tjera të gatshme
9 – transaksionet e ndryshme dhe mallrat që nuk janë përmendur askund
shembull:
Lëmi 1 industria dhe xehetaria
Dega
111 prodhimi, transporti dhe distribuimi i energjisë elektrike;
121 industria e materialit ndërtimorë;
131 hulumtimet gjeologjike të xehetarisë.
4.4. Nomenklatura ndërkombëtare e Bruxelit
Në shumicën e vendeve evropiane dhe jashtë evropiane nomenklatura e tarifave doganore
bazohet në nomenklaturën doganore të këshillit për bashkëpunim doganorë (“nomenklatura për
klasifikimin e mallit dhe tarifave doganore’’, Bruxelles 1955).
Ajo është nomenklatura e cila bazohet në marrëveshjen ndërkombëtare dhe në të prodhimet
radhiten sipas natyrës së materialeve prej të cilave janë punuar, pasi që kjo ka qenë traditë në
nomenklaturën doganore.
Kjo nomenklaturë shumë u lehtëson punë organizatave prodhuese gjatë plotësimit të
shënimeve në fletëparaqitjet për punët e kontraktuara, eksport dhe importit, si dhe shmangë
vështirësitë që deri tani janë paraqitur në praktikë. Kjo, para së gjithash, sepsetëçdo pozicion janë
dhënë komente të thukta, të cilat mundësojnë klasifikim të rregullt.
Sot, në më se tridhjetë vende të zhvilluara rreth 90% e rrjedhave të mallit përfshihet me
klasifikimin unik të mallit për konsum të gjërë. Përcjellja e shpejtë e qarkullimit të mallit dhe
realizimin e vëllimit të shitjes ekonomia botërore dhe evropiane pas viteve të shtatëdhjeta e kryejnë
me sistemin unik ndërkombëtarë numerik gjegjësisht me sistemin EAN.
Në SHBA dhe Kanada shfrytëzohet tjetër sistem (UPCUniversal Product Code), i cili
është kompatibil me EANsistemin. Qarkullimi i mallit në BEE prej vitit 1987, nuk është i mundur
pa numrin e EAN.
4.5.2 Sistemi EAN në qarkullimin e mallit
Prej kohës kur në mënyrë intensive ka filluar aplikimi i mënyrës automatike të përcjelljes së
shënimeve në qarkullimin e mallit, shtëpitë e mëdha tregtare, në pretendim që me depërtua në
tregun ndërkombëtarë, kanë filluar të punojnë me sistemin unik ndërkombëtarë të shënimit
numerik të të gjitha llojeve të materialeve.
Arsye kryesore e futjes se EANsistemittëçdo vendi është nevoja e rritjes se eksportit, rritja
e produktivitetittëpunës dhe qarkullimit të mallit dhe shërbimeve në qarkullimin ndërkombëtarë
dhe të vendit. Vendet të cilat importojnë kushtëzojnë dhe kërkojnë që prodhimet që i blejnë të jenë
të shënuara në mënyre parimore me simboletëEANit, pasi që prodhimet e pashënuara iu paraqesin
pengesa në afarizëm.
Përparësia e aplikimit të mënyrës unike të shënimit dhe identifikimit të mallit me
EAN/UPC simbolet, është në atë se në mënyrë unike jashtëzakonisht shpejt malli arrin
deritëkonsumatori.
Me ketë mënyrë të punës gabimet sillen në zero, pasi që kompjuteri dirigjon me rezervat, e
me kohë sinjalizon ndërrimet e ndodhura. Pajisjet elektronike të cilat shfrytëzohen
mundtëdirigjojnë deri 10.000 copë të prodhimeve të ndryshme në depo, ndërsa vlera e pajisjeve në
kohë të shkurtër mund të shpaguhet, më së shumti për dy vjet, vetëm nga kursimet e deponimit.

Figura 20. Puna në depon e kompjuterizuar
Figura 21. Leximi i EAN kodit në një vend shitjeje
Figura 22. Leximi i EAN kodit në një depo
Shënimi i mallit sipas EANsistemit bëhet me ndihmën e simboleve shiritorekodeve dhe
numrave, sipas rregullave dhe principeve të caktuara. EANsistemi i ka pranuar për simbole shiritat
(shufrat) ose BAR kodin, i cili paraqet grupin e shiritave me ngjyrë (të zezë, të gjelbër, kaltër, dhe
kuqe) dhe hapësirat mes tyre me ngjyrë të bardhë, si në figurën 23.
Figura 23. Kombinimet e mundshme të shufrave të EANkodit në
bazën me ngjyra të ndryshme
Bazën e EANsistemit e përbëjnë numrat dhe kodi standard, i cili në raste të caktuara mund
të shkurtohet.
EANnumri përbehet prej 13 shenjave numerikenumrave të cilët janë të ndarë në 4 grupe:
FFF PPPP AAAAA C = 860 0002 00239 6
Tri vendet e para (FFF) paraqesin organizatën anëtare të EAN të shtetit përkatës, katër

vendet e ardhshme (PPPP) janë paraparë për prodhuesin, që bashkërisht paraqesin anën e majtë të
BARkodit. Në anën e djathtë të simbolit pesë vendet (AAAAA) shënojnë prodhimin ndërsa e fundit
(C), e trembëdhjeta paraqet numrin kontrollues.
Simboli standard EAN në figurën 24 e përmban: prejardhjen e shtetit, emrin e prodhuesit,
numrin e prodhimit dhe numrin kontrollues, që është karta bazë e ndonjë prodhimi e cila
identifikohet me tregun e përgjithshëm botërorë.
Figura 24. Kodi standard EAN
Numri EAN në mënyre unike transformohet në shirita kodues të sistemit EAN, i cili mund
të lexohet nga pajisjet skenuese elektronike.
Sot në shfrytëzim janë katër variante të simboleve me shirita, EAN13, EAN8, UPC10
dhe UPC5 si në figurën 25. Në figurën 27 është treguar leximi i simboleve EAN me anë të
skenerit në pozita të ndryshme.
Figura 25. Llojet e simboleve për shenimin e mallit
Figura 26. Procesi i fitimit të versionit të shkurtër të kodit EAN8
Figura 27. Leximi i EANkodit në pozicione të ndryshme
Simbolet e EAN vendosen në mallin e paketuar në mënyra të ndryshme: me shtypjen e
simboleve në ambalazhe, me ngjitjen e tiketave me simbole, varjen e tiketave etj., që të mund të
kryhettëprodhuesi ose në tregti në shtypësin e kodeve të treguar në figurën 28.
Figura 28. Shtypësi i kodit në tiketë i tipit CODEPRINTER 423
Simbolet me shirita janë treguesit më të saktë të shënimeve mbi mallin në prodhim,

deponim, dërgim, transport dhe shitje. Ai siguron, marrje të informative të shpejta, precize, dhe të
lehta mbi qarkullimin e mallrave.
Me aplikimin EAN simboleve me shirita në çdo moment mundtëfitohen informatat mbi
gjendjen e rezervave në depon e prodhuesit, në transport ose edhe në shitore. Me një kalim të
thjeshtë me një tufë rreze drite përmbi simbolet në mall, lexuesi i aparatit i përcjell shënimet në
kompjuter për përpunim, e ai me kërkesën tonë automatikisht na jep pasqyrën e gjendjes së
rezervave.
Simbolet EAN mundësojnë mbikëqyrje të saktë mbi dokumentet, veglat, materialet e
klasifikuara dhe informojnë mbi atë se sa dhe kush i shfrytëzon ato dokumente, vegla, materiale
ose p.sh. libra gjegjësisht revista.
5.0 KUALITETI
5.1. Hyrje
Fjala kualitet rrjedh nga fjala latine qualitas (veti, karakter) dhe qualis ( lloj, gjini, cilësi).
Kualiteti i ndonjë materiali përmbledh në vete, të gjitha vetitë, të cilat ndikojnë në vlerën
shfrytëzuese të tij. Nocioni i kualitetit ndonjëherë mund të lidhet edhe me vetëm një veti, e cila
përfaqëson karakteristiken më me rëndësi në shfrytëzimin e materialit të vlerësuar. Prandaj,
kualitativ (cilësorë) do të jetë ai material, i cili në nivel të caktuar i përmbush kërkesat e
konsumatorit gjegjësisht kualitativ do të konsiderohet ai material, i cili është i përshtatshëm për
përdorim. Për këtë arsye, mund të jepet definicioni, që kualiteti është masë e vlerës shfrytëzuese të
materialeve. Prandaj, kualiteti i materialeve paraqet një shprehje të gjërë të aspekteve prodhuese,
ekonomike dhe konsumuese.
Në praktikë, kualiteti i ndonjë prodhimi mund të rangohet në dy kategori:
kualiteti punues i fabrikës dhe
kualiteti i konceptimit të prodhimit (ku bëjnë pjesë të gjitha komponentët e kualitetit të
cilat nuk janë përfshirë në kualitetin prodhues të fabrikës).
Në “ Tranzitikë ”, detyrë themelore është ruajtja e kualitetit të prodhimit prej prodhuesit
deritëkonsumatori gjegjësisht prej lëndës së parë deritëkonsumuesi i prodhimit të gatshëm.
5.2. Kualiteti punues
Përparimi në prodhueshmërinë e materialeve kualitative është i kushtëzuar me evoluimin e
instrumenteve dhe metodave të kontrollimit të kualitetit. Për këtë arsye, në prodhimtarinë primare
kujdes i veçantë i kushtohet kualitetit të lëndëve të para, kontrollimi të kualitetit punues në fabrikë
dhe kualitetit të prodhimeve finale.
Duke pasur parasysh kualitetin e prodhimeve të gatshme, kualiteti punues i fabrikës mund
të kuptohet si:
kualiteti i konceptit të prodhimit dhe
kualiteti i prodhimit ose përpunimit.
5.2.1 Kualiteti i konceptit të prodhimit
Kualitet i konceptit të prodhimit është i kushtëzuar me aftësinë e shërbimeve zhvillimore në
organizatat prodhuese. Që të vihet deritëkonceptimi i ndonjë prodhimi, shërbimet zhvillimore
duhet të përcjellin dhe mirë të njohin të gjitha vetitë shkencore, teknikoteknologjike dhe
funksionaloeksploatuese të prodhimit të planifikuar.
Kështu, p.sh., në përgatitjen e prodhimit të ndonjë bari (ilaçi) të ri, shërbimi zhvillimor,
mirë i pajisur materialisht dhe me kuadro, nuk do të mundej të arrij të gjitha njohuritë e nevojshme
për një kohë shumë të shkurtër. Për këtë është e nevojshme një kohë afërsisht prej pesë vitesh pune
të mundimshme të ekipeve të ekspertëve të profileve të ndryshme profesionale dhe shkencore.
Kualiteti i konceptit të prodhimit përfshinë projekte me dokumentacion të plotë, zgjidhje
teknologjike, receptura, projekte ekologjike, projekte të eksploatimit të prodhimit, funksionimit,
estetikës, karakteristikave ekonomike dhe komerciale të prodhimit final. Në konceptin e prodhimit
duhet të përcaktohet edhe teknologjia e paketimit dhe si dhe “Tranzitika” prej lëndës së parë
deritëprodhimi final. Prandaj, konceptimi i prodhimit mund të ketë tri aspekte:
teknikoteknologjik,
funksionaloeksploatues dhe
dizajni.
Koncepti teknikoteknologjik i kualitetit të prodhimit pasqyrohet në besueshmërinë e
prodhimit në eksploatim dhe “Tranzitikë ”, kohën e eksploatimit dhe manipulim të lehtë. Tregues
me rëndësi i këtij koncepti është edhe mirëmbajtja e lehtë gjatë eksploatimit, të jetë funksional dhe
i dizajnuar shembullorë.
Koncepti funksionaloeksploatues i prodhimit prej materialeve të ndryshme mund të
kuptohet në mënyra të ndryshme. Koncepti funksionaloeksploatues është i ndryshëm për
prodhime të ndryshme finale p.sh., të industrisë kondicionuese, metalpërpunuese dhe të tekstilit.
Kështu, p.sh., kualiteti funksionaloeksploatues i automobilit mund të shqyrtohet nga aspekti:
i prishjes të pjesëve të veçanta,
koha e punës pa ndërprerje dhe prishje,
mundësia dhe përshtatshmëria e evitimit të prishjeve,
koha e servisimit,
ruajtja e kualitetit para dhe pas servisimit,
harxhimi i lëndëve djegëse, pjesët rezervë si dhe
performansat (parametrat) teknike të motorit dhe automobilit në përgjithësi në
eksploatim.
Aspekti i konceptit të dizajnit paraqet detyra komplekse të formësimit estetik (artistik) dhe
funksional të prodhimit. Këtu janë përfshirë edhe zgjedhja e materialit, ambalazhit, litografisë,
zgjedhja e emrit të prodhimit, markës dhe shumë elementeve tjerë, të cilët ndihmojnë në kualitetin
e tërësishëm të konceptit të prodhimit. Ashtu sikur njeriu, që me veshjen e vet i paraqitet rrethit të
tij, po ashtu edhe dizajni i prodhimit ose i ambalazhimit përfaqëson “ personalitetin e prodhimit “.
Prodhimi kualitativ, i cili paraqitet para konsumatorit me një dizajn të dobët nuk mund të
konsiderohet përgjithësisht si prodhim kualitativ. Si faktorë të dizajnit mund të konsiderohen:
estetika, motivimi, funksioni, ergonomia (raporti: njeriprodhim), mekanizmi, prodhimi, struktura,
ekonomia dhe prezantimi.
Kompatibiliteti i faktorëve të dizajnit në prodhimtari, shitje dhe shfrytëzim (tabela 10).
Tabela 10. Ndikimi në faktorët e dizajnit
_________________________________________________________________
prodhimtari shfrytëzim shitje
Estetika + +
Motivimi + +
Funksioni + +
Ergonomia + +
Mekanizimi + +
Struktura + +
Prodhimtaria + +
Ekonomia + +
Prezantimi +
Pasi që secila prodhimtari konceptualisht planifikohet për shitje, faktorët e dizajnit, të cilët
e kushtëzojnë at prodhimtari janë: estetika, motivimi për blerjen e re, funksioni (blerja për shkak të
shfrytëzimit), prodhimtaria për shkak të shitjes, ekonomia për të realizuar profit dhe prezantimi për
të shitur.
5.2.2. Kualiteti i prodhimtarisë ose punimit
Kualiteti i punimit ose prodhimtarisë është kualitet teknikoteknologjik, i cili është rezultat
i njohurive teknologjike, dijes dhe aftësive në cilin do proces të prodhimtarisë. Kualiteti i punimit i
ndonjë prodhimi varet nga njohuritë teknologjike, pajisjet e shfrytëzuara në teknologjinë e punimit
dhe kontrollit, si dhe nga kualiteti (cilësia) i lëndës së parë dhe repromaterialit (materialit
reproduktiv) të zgjedhur.
Dituria në prodhimtarinë e prodhimeve të kualitetit të lartë zë një vend shumë të
rëndësishëm dhe pa aplikimin e saj nuk është e mundur të flitet për kualitetin teknikoteknologjik.
Dalja e prodhimit në treg paraqet rezultatin përfundimtarë të një pune të gjatë dhe të mundimshme
të ndonjë hulumtuesi (zbuluesi). Nga aspekti i tregtisë ‘’Prodhimet e reja’’ mund të jenë:
prodhime për nevoja të cilat ende nuk ekzistojnë. Ato janë materiale plotësisht të reja dhe
prodhime për nevoja të reja të cilat do të paraqesin edhe vlerë të re shfrytëzuese;
prodhimet të cilat sipas përbërjes, vetive ose sipas prodhimtarisë janë të reja, ndërsa
shfrytëzimi i tyre është më i besueshëm, më efikase ose të kualitetit të njëjtë si prodhimet e
mëparshme por më të lira;
prodhimet dukshëm të përmirësuara të cilat veç gjinden në treg.
Për të fituar ‘’Prodhimin e ri’’, zbuluesit ose hulumtuesit punojnë në laboratorët zbërthyes
dhe kontrollues të kualitetit si dhe në përcaktimin e parametrave bazë teknologjik. Pas
hulumtimeve laboratorike të cilat japin rezultate pozitive, kalohet në ekzaminimet e detajuara
teknologjike, punimin e prototipit ose pajisjes gjysmë industriale (Pilot Plani) nëse është fjala për
procese teknologjike të prodhimtarisë. Atëherë, kur rezultatet e hulumtimeve paraprake janë
pozitive dhe japin rezultate të kënaqshme, si dhe nëse ekzistojnë parakushte ekonomiko
komerciale, mund ti qasemi punimit të projektit për ndërtimin e pajisjeve të prodhimtarisë
industriale.
Kontrollimi teknik i kualitetit në prodhimtari realizohet në tri faza për të siguruar kualitetin
e prodhimit (produktit) final:
Kontrollimi i kualitetit të lëndëve të para paraqet një tregues të rëndësishëm dhe garantues
për kualitetin e prodhimit përfundimtarë. Në shumë raste këtë kontrollim blerësi ia beson
furnizuesit nëse nuk disponon personelin dhe pajisjen adekuate profesionale. Njësoj veprohet edhe
gjatë kontrollimit të materialit reprodukues i cili arrin nga kooperuesit ( bashkpunuesit ). Shumë
shpesh, kontrollimi i lëndëve të para nuk guxon t’i lihet vetëm furnizuesit, por është e nevojshme
që të para kontrollohen edhe në laboratorët vetanak ose në laboratorët e instituteve të autorizuara.
Kontrollimi i gjysmë prodhimeve gjegjësisht mesprodhimeve në procesin teknologjik bëhet
për të mbikëqyrur prodhimtarinë teknologjike me qëllim të ruajtjes së kualitetit të materialit. Aty,
gjithashtu përcaktohen të gjithë parametrat teknikoteknologjik në material, të cilët munden ose
duhet të ndryshohen gjatë procesit teknologjik.
Kontrollimi teknik i kualitetit të prodhimeve të gatshme, ka për qëllim largimin e
prodhimeve me gabime të cilat nuk guxojnë të shkojnë në treg, duhet të përcaktohen të gjitha vetitë
e rëndësishme për konsumatorin.
Përveç kualitetit të lëndës së parë, gjysmë prodhimit, materialit reprodukues dhe

prodhimeve të gatshme në kualitetin e punimit ndikojnë edhe shumë tregues të tjerë, siç janë:
vërtetimi i vlefshmërisë së analizave të laboratorëve të tjerë,
perfeksionimi i procesit të kontrollit të kualitetit,
futja e metodave të reja të analizës së kualitetit,
trajnimi i punëtorëve të kontrollimit të kualitetit,
njohja e traditave dhe veseve të punëtorëve në prodhimtari dhe kontroll,
njohja me reagimet e tregut në kualitet etj.
Në figurën 32 shihet qartë se kontrollimi teknik i kualitetit të prodhimeve të gatshme të një
prodhuesi dominon mbi kontrollimin e kualitetit të të gjitha lëndëve të para, materialit reprodukues
si dhe mbi kontrollimin e procesit teknologjik.
Fig 32. Skema standarde e kontrollimit teknik të kualitetit në prodhimtari.
5.2.3 Ruajtja e kualitetit në ‘’Tranzitikë’’
Në komunikacion, gjatë manipulimit, paketimit, transportit dhe manipulimeve të tjera, në
material mund të shkaktohen dëmtime të ndryshme. Në varësi nga ndjeshmëria e materialit
dëmtimet mund të jenë:
mekanike,
fizike,
kimike.
Dëmtimet mekanike të materialeve të ndryshme kushtëzohen me madhësinë e forcës dhe
natyrën e materialit në të cilën forca vepron. Varësisht nga lloji i forcës dhe intensiteti i saj
dëmtimet (deformimet) mund të jenë të përhershme dhe kalimtare, ndërsa sipas natyrës së
materialit dëmet janë të ndryshme për materialet elastike, të shtalbëta ose të brishta. Materialet
mekanikisht të ndjeshme në ‘’Tranzitikë’’ duhet, posaçërisht, të përgatiten për komunikacion
paketim me jastëkë dhe metoda të tjera të cilat e mbrojnë prodhimin prej çfarëdo lloj të dëmtimeve
mekanike.
Dëmtimet fizike të materialit mund të shkaktohen me veprimin e ndotjeve nga ambienti,
ndërrimi i temperaturës, ndërrimi i lagështisë etj.
Ndotjet e materialit në ‘’Tranzitikë’’ janë dëmtime të shpeshta dhe të padëshirueshme.
Materialet mund të ndoten në mënyra të ndryshme, p.sh. ndotja nga ajëri dhe uji, ndotja nga
kontakti me duar ose mjetet për manipulim etj. Këto dëmtime primare mund të shkaktojnë
dëmtime të mëtejme sekondare të materialit, siç janë p.sh. korrozioni, ndotja biologjike ose disa
ndryshime të tjera kimikofizike të materialit.
Ndotjet e materialit mund të jenë të dukshme me një shikim të rëndomtë. Mirëpo,
shpeshherë numri më i madh i ndotjeve të materialit në ‘’Tranzitikë’’ nuk janë të dukshme me
shikim të rëndomtë ( organoleptik ).
Ndërrimi i temperaturës gjatë ‘’Tranzitikës’’tëdisa materiale mund të shkaktoj ndryshim të
kualitetit. Me rritjen e temperaturës rritet vëllimi i materialit për ç’arsye në disa raste vjen
deritëdëmet e mëdha. Shpeshherë, për shkak të zgjerimit termik të vëllimit të mallit hermetikisht të
mbyllur në enë prej qelqi ose në kanaçe, ato pëlcasin, gjegjësisht vjen deritëdeformimi i kapakut
ose i fundit, gjë që flitet për ‘’fryrje’’ termike të kanaçeve. Deritëfryrja e kanaçeve vjen më së
shpeshti nëse në to para mbylljes mbetet ajër ose ndonjë gaz tjetër i cili ka koeficient termik të lartë
të zgjerimit. Ndryshimet e temperaturëstëdisa mallra shkaktojnë ndryshime të konsistencës,
viskozitetit gjë që në disa raste ka pasoja të përhershme në kualitet e me këtë edhe në vlerën
shfrytëzuese të materialit.
Nxehja e materialeve të ngrira shkakton shpesh ndryshime sekondare, siç janë degradimet e
ndryshmetëmishi, ndotja mikrobiologjike e prodhimeve ushqimore etj.
Te prodhimet me përbërje të ndërlikuar, si ç’janë ngjitësit, pijet joalkoolike dhe tretjet e
ndryshme, me ndërrimin e temperaturës mund të vjen deritëndarja e fazave me ç’rast ato prodhime
bëhen të papërdorshme. Në rastet kur si tretës është uji, me ftohjen e prodhimeve të ndërlikuara ai
ndahet dhe ngrihet, gjë që shpeshherë sjell deritëpëlcitja e ambalazhit.
Ndryshimi i lagështisë gjatë ‘’Tranzitikës’’ së materialeve shkakton ndryshime në masë.
Gjatë ajërit të thatë p.sh. me rritjen e temperaturës, lagështia avullohet dhe prodhimet e humbin
masën. Në këtë rast flitet për ‘’Kallo’’ (humbje).tëdisa materiale ‘’Kallo’’ mund të parashikohet
gjatë ‘’Tranzitikës’’ dhe në një përqindje të caktuar u lejohet organizatave transportuese.
Prodhimet me prejardhje bimore dhe shtazore përmbajnë sasi të madhe të ujit. Ato prodhime gjatë
deponimit dhe transportit humbin një sasi të caktuar të ujit, gjë që varet prej kushteve të
transportimit dhe deponimit. Për këtë arsye sipas konventës ndërkombëtare (marrëveshjes) mbi
transportin e mallrave me hekurudhë (CIM, neni 23; Convention internacional concernant le
transport des marchandises par chemins de fer). Transportuesëve u pranohet, pavarësisht gjatësisë
së rrugës, humbja transportuese (Kallo) e caktuar, ndërsa gjatë deponimit humbja deponuese
( Kallo ). Sipas atyre rregulloreve, gjatë transportimit të mishit, pemëve të thata dhe të njoma,
perimeve, yndyrave, peshkut, lëkurës së papërpunuar, sapunit dhe prodhimeve të ndryshme të cilat
përbëjnë ujë, transportuesve u pranohet humbja ( Kallo ) prej 2%. Humbja prej 1% u pranohet të
gjithë transportuesëve dhe depove për mallra të cilat mund të humbin masën në kushte të caktuara
të deponimit dhe transportit.
Në vendin tonë nuk ekzistojnë rregulla të cilat përcaktojnë humbjet në masë të cilat
shkaktohen gjatë transportit dhe deponimit.
Ndryshimi i lagështisë, përveç kësaj që u shkrua më lart, mund të shkaktojë edhe
ndryshime kimike dhe fizikokimike të kualitetit si ndryshime sekondare.
Ndryshimi i lagështisë (ujit) në përbërjen e prodhimeve mund ti ndryshojë edhe vetitë
transportuese të prodhimit, ku si pasojë vjen deritëndryshimi i madhësisë së kokrrizave
(derdhshmërisë), shndërrimi i kokrrizave në toptha, zvogëlimi i brishtësisë etj.
Ndjeshmërinë kimike të materialeve e rrisin: prezenca e lagështisë, rritja e temperaturës,
vibrimet dhe shumë faktorë të tjerë. Ndryshimet kimike në kualitetin e materialeve më së shpeshti
mund të vërehen me syrin e rëndomtë ose me nuhatjen e erës.tëartikujt e konsumit të gjërë p.sh.
era dhe shija janë komponente të rëndësishme të kualitetit të cilat identifikohen më së lehti. Era e
ndonjë materiali e ka prejardhjen e komponentit të cilat ajo i emiton pranë temperaturave të
caktuara në sasi të konsiderueshme. Bashkëdyzimet, siç janë eteri, esteri, aldehidi, ketoni, alkooli,
terpeni dhe lidhjet aromatike, paraqesin materiale me erë. Ndryshimi i erës së ndonjë materiali më
së shpeshti ndodh për shkak të ndërtimit kimik jostabil të prodhimit. Në kavanoza, p.sh., era
zhvillohet për shkak të fërgimit gjegjësisht përpunimit termik. Kafeja e bluar më shpejt e humb
aromën se sa kafeja e pa bluar, kështu që afati i shfrytëzimi të kafes së bluar është më i shkurtër.
Për këtë afat shfrytëzimin më të gjatë mund ta ketë kafeja e pa përpunuar, ndërsa kafeja e fërguar
duhet të vakumohet ose të paketohet nën veprimin e gazrave inerte.
5.2.4 Kualiteti i materialeve dhe konsumi
Karakteristika e kualitetit e cila iu nënshtrohet analizave subjektive e objektive është edhe
konsumi i materialeve të prodhuara. Për hirë të konsumit më të madh të prodhimeve të ndryshme
prodhuesit garantojnë kualitetin me ‘’Certifikatë‘’, vërtetimin mbi kualitetin. Përveç këtyre
dokumenteve të cilat i lëshon prodhuesi ose institucioni i autorizuar, konsumatori edhe vet e
vërteton kualitetin dhe mendimi i tij paraqet masën e drejtë të kualitetit. Në konsumin e
materialeve, përveç faktorëve objektiv të kualitetit, ndikojnë edhe prirjet (predispozitat) e
konsumatorit, shija e tij etj.
Prirjet e konsumatorit ndaj disa prodhimeve janë shumë komplekse dhe i kanë rrënjët në
shprehitë e tyre. Këtu dallohen shprehitë ndaj:
nevojave ekzistuese, kur konsumatori është i motivuar për blerje, ndërsa prodhuesi i ofron
prodhimin me të cilin vjen edhe informata mbi prodhimin dhe instruksionet për shfrytëzimin e tij
dhe
nevojave jo ekzistuese, kur konsumatori i ardhshëm në perspektivë, nuk di asgjë mbi
materialin. Në këtë rast është e nevojshme të zhvillohet motivimi i konsumatorit për të blerë; gjë
që arrihet nëpërmjet shoqatave profesionale, revistave shkencore dhe profesionale, e nëse prodhimi
i dedikohet një rrethi më të gjërë të konsumatorëve, kjo arrihet përmes reklamimit në shtypin
ditorë, radio e televizion etj.
5.3 Metodat e përcaktimit të kualitetit të materialit
5.3.1 Hyrje
Sipas karakterit dhe mënyrës së ekzaminimit të komponentëve të kualitetit të materialit
gjegjësisht të ndonjë prodhimi mund të flitet për:
për metodat objektive laboratorike ose racionale të përcaktimit të kualitetit dhe
subjektive, irracionale, motive, gjegjësisht metodat organoleptike.
Me metodat objektive laboratorike kualiteti përcaktohet me matje precize me pajisje të
standardizuara dhe të paraqitura me numra në njësitë – IS ose vlerësimi jepet me përshkrim.
Metodat objektive janë të unifikuara në marrëveshjet ndërkombëtare. Gjatë këtij përcaktimi
të kualitetit nuk mund të vijnë në shprehje faktorët subjektiv.
Metodat organoleptike të përcaktimit të kualitetit të materialit janë subjektive, emotive dhe
irracionale. Rezultatet e këtyre metodave varen nga ekzaminuesi, shqisat e tij të cilat ndryshojnë
dukshëm nga shqisat e të tjerëve.
Komponentët e kualitetit në prodhimet e ndryshme kanë rëndësi të ndryshme. Kështu
p.sh.tëartikujt e konsumit të gjërë janë shumë të rëndësishme karakteristikat organoleptike,
ndërsatëpajisjet dhe makinat këto veti nuk është e nevojshme fare të përcaktohen.
Metodologjia e përcaktimit të komponentëve të kualitetit në realitet është metodologji e
përcaktimit të vetive, e ato mund të jenë:
organoleptike,
mekanike,
fizike,
kimike,
teknologjike,
eksploatuese (shfrytëzuese),
biologjike,
fiziologjike dhe higjienosanitare,
veti të tjera.
5.3.2 Vetitë organoleptike të materialeve
Në komponentët organoleptike të kualitetit bëjnë pjesë ato veti të materialit të cilat vërehen
me shqisat e njeriut. Këto veti subjektive kryesisht përcaktohen me shijim, shikim ose vëzhgim.
Pjesërisht mund të shfrytëzohen edhe aparatet dhe instrumentet matës ose p.sh. me pajisje mund të
vëzhgohen reaksionet kimike. Vetitë organoleptike të përcaktuara me analizën e senzorëve të disa
prodhime është më e rëndësishme se sa analiza objektive dhe konsumatori asaj i jep një rëndësi më
të madhe.
Për prodhimet e industrisë ushqimore, prodhimet bujqësore, prodhimet e industrisë së
tekstilit dhe konfeksionit, në industrinë e këpucëve, lëkurës dhe gëzofëve (peliçeve), analizat
senzorike paraqesin bazën e përcaktimit defenitiv dhe kualitetin përfundimtarë. Edhe në
‘’Tranzitikë’’ analiza senzorike paraqet faktorë të rëndësishëm të përcaktimit të kualitetit,
veçanërisht kur ka të bëj me pranimin, dorëzimin e prodhimit.
Analizat senzorike janë specifike për lëmi të veçanta, të cilat përfshijnë prirjet dhe shijet e
konsumatorëve, që nuk është njësoj me analizat objektive,tëtë cilat fitohen rezultate ekzakte
nëpërmjet instrumenteve të standardizuara të kualitetit superior.
Vlerësimi i vetive organoleptike të prodhimit të degëve të ndryshme të prodhimtarisë
kërkon metoda specifike të analizës senzorike. Kështu p.sh. dallohen metodat e analizës senzorike
të artikujve të konsumit të gjërë, barërave, lëkurës etj.
Analizat senzorike të artikujve të konsumit të gjërë mund të ndahen në tri kategori:
pamja e prodhimit; forma, dimensionet, ngjyra, kthjelltësia, konsistenca
(njëtrajtshmëria), pandryshueshmëria), granulometria, thërmueshmëria, dizajni
etj.,
vetitë kinestetike; ngacmimet mekanike të pjesëve të gojës, siç është, fortësia,
konsistenca specifike, nxehtësia, ftohtësia etj.,
shija, era, aroma; janë tregues tipik të kualitetit të artikujve të konsumit të gjërë, e kur
të aktivizohet edhe ndjeshmëria sekondare e shkaktuar nga veprimi reciprok i artikujve dhe
njeriut, fitohet gjykimi përfundimtarë mbi kualitetin e prodhimit ushqimorë.
Analiza senzorike e kualitetit të ndonjë prodhimi për të krijuar përshtypjen organoleptike
rrjedh prej disa ndjesive:
shijes,
erës,
ngacmimeve mekanike të organeve që rrjedhin nga prekja,
temperatura,
përshtypjeve vizuale (forma, ngjyra, pamja, konsistenca, dizajni) dhe
prirja dhe shija e konsumatorit.
5.3.2.1 Shija e produkteve
Intensiteti i shijes varet nga natyra e artikujve ushqimorë dhe koncentrimi i stimulansit të
pranishëm. Sasi shumë të vogla të ndonjë substance mund të shkaktojnë efekte të mëdha në
ndjeshmërinë e shijes p.sh., sasi shumë të vogla të kapsaicinit në speca shkakton efekt shumë të
fortë të ”të djegësirës”, deri sa sasi shumë të vogla të kofeinës në kafe, nikotinës në duhan, teinës
në çaj, krijojnë atmosferë të veçantë organoleptike të shijes.
Koncentrime pak më të mëdha të kripës shkaktojnë ndjenjën e njelmësisë, saharoza
(sheqeri) shkakton ëmbëlsinë, të cilat mund të maten me indeksin e njelmësisë, ëmbëlsisë,
hidhësisë ose thartësisë p.sh. indeksi i ëmbëlsisë i ndonjë substance të ëmbël shprehet si ekuivalent
i standardit. Ëmbëlsia relative e saharozës është 100, ndërsa në raport me të – e fruktozës është
173, glukozës 74, llaktozës (sheqeri i qumështit) 16, saharina 50 000 etj., në të njëjtën mënyrë
vlerësohet edhe njelmësia, hidhësia ose thatësia.
Nëse dëshirojmë që në mënyrë organoleptike të përcaktojmë njelmësinë e omletit, ai
krahasohet me serinë e tretjeve të kripës së kuzhinës në ujë të destiluar. Nëse njelmësia e omletit
është e ngjashme, gjegjësisht e përafërt me 3.5% të tretjes së kripës, atëherë themi se indeksi i
njelmësisë është 3,5.
Vlerësimin e pranueshmërisë së artikujve ushqimorë e definojnë më shumë testues duke e
krahasuar shijen me standardin, këto rezultate vendosen në shkallën e Hedonit me hap prej 9 deri
1:
9 shije veçanërisht e pranueshme (p.sh. i njelmët),
8 shije shumë e pranueshme ( p.sh. i njelmët me ithtësi të papërfillshme),
7 shije mesatarisht e pranueshme (p.sh. e njelmët me hidhësi mesatare),
6 shije pak e pranueshme (p.sh. e njelmët me hidhësi më të fortë),
5 shije neutrale (p.sh. njelmësia dhe ithtësia të barabarta),
4 shije pak e papranueshme (p.sh. e ithtë me njelmësi më të fortë),
3 shije mesatarisht e papranueshme (e ithtë me njelmësi mesatare),
2 shije shumë e papranueshme ( p.sh. e ithtë me pak njelmësi),
1 shije veçanërisht e papranueshme (p.sh. e ithtë pa njelmësi).
Në vlerësimin organoleptik të pranueshmërisë së artikujve ushqimorë vlera kufitare është
6,5. Standardi i njelmësisë prej 0.05 M i tretjes së kripës së kuzhinës (NaCl) në ujë të destiluar
vlerësohet me 8 poena, ndërsa standardi i ithtësisë i koncentrimit të njëjtë MgS04 vlerësohet
mesatarisht 8,5 poena.
Intensiteti i njelmësisë prej 0.05 M (mola) i disa tretjeve të kripërave ( NaCl, KCl, NH 4 Cl,
CaCl2, KNO3, MgSO4) në ujë të destiluar është treguar në figurën 33, ndërsa ndikimi i
koncentrimit molar KCl në omlet sipas ëmbëlsisë, ithtësisë, njelmësisë dhe thartësisë është treguar
në figurën 34.
Figura 33. Intensiteti i vlerësimit të njelmësisë (1) dhe hidhësisë (2) prej 0.05
M të disa tretjeve të kripërave
Figura 34. Ndikimi i koncentrimit molar KCl në omlet sipas ëmbëlsisë (1),
hidhësisë (2), njelmësisë (3) dhe thatësisë (4) e vlerësuar si e
pranueshme
5.3.2.2 Era e produktit
Era e produktit dukshëm ndikontëkonsumatori, kështu që për disa materiale paraqet vetinë
prijëse. artikujt ushqimorë, produktet kozmetike, barërat, lëkura, gëzofi, mjetet për larje etj.
Kualiteti i tyre kualifikohet sipas erës. Shqisat e erës ndodhen në pjesën e mesme dhe të sipërme të
zgavrës së hundës, ku ndodhen me miliona receptorë të erës. Receptorët e erës mund të
identifikojnë pothuajse edhe sasitë e pamatshme të substancave me erë. Ndjeshmëria e shqisave të
nuhatjes varet nga gjendja shëndetësorë e vlerësuesit, koncetrimi i erës, temperatura e produktit,
pastërtia dhe temperatura në të cilën punojnë vlerësuesit etj. Ndjeshmëria e receptorëve të nuhatjes
veçanërisht është e shprehur në mukozën e hundës, kështu ndodh që pas ndezjeve të gjata e kronike
njeriu plotësisht të humbë ndjeshmërinë e erës.
Intensiteti i erës së ndonjë produkti varet nga shkalla e koncentrimit të avujve të substancës
me erë në te. Erërat e forta mund ti “mbulojnë” më të dobëtat, kështu që mundësohet “maskimi” i
erërave të pakëndshme. Erërat e pakëndshme të artikujve ushqimorë janë tregues të mirë senzorik
që lajmërojnë se me kualitetin nuk është diçka në rregull. “Prishja e erës” mund të jetë pasojë e
manipulimit të keq me produktin ose produkti veç është dëmtuar në procesin teknologjik,
gjegjësisht është prodhuar nga lënda e parë e dobët.
Gjatë kontrollimit të kualitetit të erës të produktit vlerësohet:
pastërtia në raport me standardin ( normale, natyrore, e pazakonshme),
intensiteti i erës dhe
fisnikëria, pajtueshmëria gjegjësisht harmonizimi.
5.3.2.3 Aroma e produkteve
Ndjeshmëria e përgjithëshme organoleptike e cila lajmërohet gjatë përtypjes dhe

gllabërimit, në të cilën përfshihen ndjeshmëria e erës, shijes dhe vetive kinestetike, paraqet aromën
e produktit, si që shihet në figurën 35.
figura 35. Skema e lindjes së aromës
Intensiteti i aromatizimit të produkteve të ndryshme vlerësohet me:
• 0pa aromë, aromë e pakëndshme,
• 1 e dobët,
• 2mesatarisht e shprehur ose e butë dhe
• 3e fortë ( shumë e shprehur, intensive).
Intensiteti i aromatizimit ndryshon në funksion të kohës, si është treguar në figurën 36.
Figura 36. Intensiteti i “ithtësisë” së birrës (1) dhe i “freskisë” së
bonboneve pepermint (2)
Aroma e njëjtë asnjëherë nuk vlerësohet njësoj nga kategoritë e ndryshme të
konsumatorëve. Ajo është e kushtëzuar nga standardi i jetesës, kushtet klimatike dhe kushte e tjera
të jetesës, të cilat ndryshojnë prej gjenerate në gjeneratë.
5.3.2.4 Përshtypjet vizuale mbi produktin
Ngjyra, forma, konsistenca dhe përshtypjet e tjera të cilat mund vërehen me syrin e
rëndomtë paraqesin faktorë të rëndësishëm të kualitetit organoleptik. përshtypjet vizuale rrjedhin
kryesisht nga vetitë fizike të materialit. nuk mund të merren si kritere të vetme për përcaktimin e
kualitetit, por kur të kemi parasysh shijen dhe prirjet (tendencat) e konsumatorëve, ato nganjëherë
kanë edhe rolin vendimtarë në përcaktimin e konsumatorëve për të blerë këtë produkt.
Ngjyra e prodhimeve bujqësore tregon pjekjen, ngjyra e ushqimit flet për cilësinë dhe
inkurajon njeriun në marrjen e ushqimit. Hulumtimet kanë treguar se, ngjyra ka një veprim
specifik të rëndësishëm psikologjik.
Ngjyrën e zezë e kanë trupat të cilët i absorbojnë (thithin) të gjitha ngjyrat e spektrit të
dritës së diellit, dhe shkakton ndjenjën e një mërzie(trishtim) dhe errësire të rëndë. nuk preferohet
për mjetet transportuese për shkak të dukshmërisë së dobët.
• Ngjyra e hirtë fitohet me përzierjen e ngjyrës së bardhë dhe të zezë dhe krijon një
përshtypje vizuale neutrale. Ngjyra e hirtë si simbol i pavendosmërisë, gjithashtu nuk preferohet
për mjete transportuese për shkak të dukshmërisë së dobët.
• Ngjyrën e bardhe e kanë ato materiale që reflektojnë të gjithë spektrin e rrezeve të
diellit. Ajo i sugjeron konsumatorit pastërtinë, efektin e plotë të mundësive për jetë, por edhe
ndjesinë e pafundësisë dhe zbrazëtisë. Spikatshmëria (dallueshmëria) e mjeteve të transportit varet
nga prapavija e tyre.
• Ngjyra e gjelbër e sendeve e ka origjinën nga reflektimi i pjesës së gjelbër të
spektrit diellor. Vepron në mënyrë relaksuese, zbutëse dhe pushuese. Ajo nuk është e dallueshme
dhe nuk mund të preferohet si ngjyrë e mjeteve transportuese.
• Ngjyra e kuqe e sendeve rrjedh nga reflektimi i ngjyrës së kuqe të spektrit
diellor.tënjeriu zgjon ndjenjën e gjallërisë, fuqisë, sharmit (bukurisë), dhe nganjëherë vrazhdësinë
ose bamirësinë. Për shkak spikatshmërisë së mirë rekomandohet për mjetet e transportit.
• Ngjyrën rozë e kanë ato objekte që lëshojnë (emitojnë) pjesën rozë të spektrit
diellor. Krijon përshtypjen e butësisë, romantizmit dhe druajtjes. Ngjyra rozë shpreh feminitet dhe
dashuri, për këtë arsye shumë përdoret në paketimin e prodhimeve kozmetike.
• Ngjyra e kaltër përfaqëson feminitet dhe në disa raste ftohtësi, pjekuri, jetë
shpirtërore të pasur etj. Me ngjyrë bojëqielli shpesh ngjyrosen mjetet e transportit edhe pse janë
pak të dukshme, këto ngjyra nuk janë të rekomanduara.
• Ngjyrë të verdhë i paraqitet me emitimin pjesës së verdhë të spektrit diellor dhe
krijon përshtypjen e jetës. Kjo është ngjyra e rinisë dhe jashtëzakonisht e dukshme. Makinat
(pavarësisht nga lloji) me ngjyrë të verdhë janë veçanërisht të dukshme dhe ato kanë numër më të
vogël të aksidenteve në trafik.
Në figurën 37 tregohet spektri diellor i rrezatimit elektromagnetik dhe spektrit të
dukshëm.
Figura 37. Spektri diellor i rrezatimit elektromagnetik dhe spektri i dukshëm
Me kombinimin e tri ngjyrave bazë (të verdhë, blu, e kuqe), mund të fitohen niansa të
pafundme, të cilat mundësojnë krijimin e kënaqësive estetike dhe psikologjike. Në saje të
shprehive konsumuese dhe blerëse konsumatorët, gjithnjë e më pak janë të orientuar drejt vetive
reale të produktit, por më shumë nga nazet dhe imazhit personal të cilin e ka krijuar për produktin.
Në shumë degë të teknikës është e rëndësishme që ngjyrat e caktuara të përcaktohen për
shkak të saktësisë së reprodukimit.
Ngjyrosësit janë substanca të cilat e absorbojnë (thithin) dritën e pjesës së dukshme të
spektrit diellor.
Drita e cila vjen nga Dielli në Tokë, shpërndahet (shkapërderdhet) në formë të grimcave të
fotoneve. Këto grimca të shpërndara në gjithë Tokën i godasin atomet e materieve. Me që fotonet
nuk mund të udhëtojnë gjatë brenda atomit, ato i godasin elektronet të cilat qarkullojnë përreth
bërthamës. Tani elektronet i absorbojnë fotonet që i godasin dhe në këtë mënyrë e marrin
energjinë e fotoneve, e cila u mundëson të kalojnë në luspën (orbitën) tjetër e cila ka nivel energjie
më të lartë. Këto elektrone përsëri tentojnë të kthehen në luspën paraprake dhe pasi të kthehen ato
i emitojnë fotonet me energji të caktuar, këto fotone të emituara e përcaktojnë ngjyrën e asaj
materie (substance) figura 38.

Këto substanca të ngjyrosura kanë aftësi që të lidhem me materiale të tjera të cilave u japin
edhe atyre ngjyrën.
Ngjyrën të cilën vëzhguesi e përjeton (vëren) është komplementare me ngjyrën e dritës së
absorbuar; për shembull, në qoftë se materiali thith dritën me gjatësi valore 480 nm ajo do të
duket blu mirëpo, nëse e njëjta do të ndriçohet me dritë të bardhë do të duket si ngjyrë portokalli
në të verdhë.
Materialet, molekulat e të cilave absorbojnë fotonet me gjatësi valore jashtë fushës së dritës
së dukshme, në fushën ultravjollce më poshtë se 380 nm ose në fushën infra të kuqe më lart se760
nm, syrit të njeriut këto materiale do ti duken si të pangjyra.

5.3.2.5. Metodat e analizave organoleptike
Metodat e analizave organoleptike të materialeve mund të jenë:
testet e dallueshmërisë (diferencimit),
poentimi dhe
sistemet e klasifikimit.
Testi i dallueshmërisë, si metodë organoleptike, shpesh përdoret në përcaktimin e kualitetit.
Mostra paraprakisht e zgjedhur ose standardi krahasohet me materialin e shqyrtuar(testuar). Testi i
diferencimit veçanërisht është i përshtatshëm sidomos për vlerësimin e aromës, shijes dhe erës.
Mund të përdoren në prodhimtari për zgjedhjen e varianteve më të mira të produkteve, gjatë
vendosjes së standardeve etj. Gjatë testeve të dallueshmërisë përdoret një numër më i madh të
sistemeve, ndër të cilët më të njohurit janë:
Testi çift përdoret për të përzgjedhur një mostër më të mirë në bazë të kritereve
organoleptike të paracaktuara. Këtu nuk ka mostra standarde,
II.Kualiteti (lloji IItë, B, Secundo) dhe

III. Kualiteti ( lloji i IIItë, Tertia)
Organizimi i analizave organoleptike dhe zgjedhja e testuesve (provuesve) ka një rëndësi të
madhe praktike për të bërë vlerësimet objektive të një materiali që do të shfaqet në
qarkullim. Ky vlerësim përfundimtar i kualitetit varet nga profesionalizmi i anëtarëve të
komisionit, shijes së tyre si dhe preferencave subjektive.
Gjatë zgjedhjes dhe vlerësimit të produktit komisioni zakonisht përbëhet nga pesë
deri në dhjetë anëtarë. Ky mund të jetë një komision i ekspertëve, të personelit teknik,
konsumatorëve ose komisioneve të përziera. Kur komisioni është në numër të vogël
preferohet përsëritja e testimit.
Gjatë zgjedhjes së vlerësuesit, është e nevojshme që nëpërmjet të testimit të përcaktohet
ndjeshmëria e shqisave të tyre të shijes, erës, shikimit, dëgjimit etj., ku ata zakonisht bien
(dështojnë) më shumë se 60%. Me testime është përcaktuar se në përcaktimin
organoleptik të kualitetit mund të marrin pjesë deri në 40% të totalit të popullsisë, nga të
cilët vetëm 12% e tyre i ka të zhviluara mirë shqisat organoleptike. Gjatë testimit të
artikujve ushqimorë prova mund të përsëritet vetëm pas pesë minutash, ku është e
detyrueshme shpëlarja e gojës me ujë të vakët.
Pranimi (shkarkimi) i materialit në “Tranzitikëitikë” kërkon në mënyrë të detyrueshme një
kontrollë organoleptike, e cila mund të jetë:
kontrollë organoleptike e përgjithshme e çdo njësie të paketimit gjegjësisht të tërë
ngarkimit ose shkarkimit dhe
kontrolla organoleptike e numrit të zgjedhur të mostrave me metodën e rastit, kur
dërgesa përmban numër të madh të paketimeve.
Kontrolla me komisione e numrit të zgjedhur të mostrave para pranimit të
materialit ka karakter të përcaktimit paraprak orientues të kualitetit. Me këtë vlerësim
përcaktohen të gjitha gabimet e dukshme në material, siç janë dëmtimet mekanike në
paketim, thyerjet, mungesa e pjesëve eventuale, prania e papastërtive, ngjyrat jo të
njëtrajtshme, forma jo e rregullt, ndryshimet e dukshme të erës etj. Përcaktimi paraprak i
kualitetit ka rol vendimtar gjatë pranimit të materialit në depon e lëndëve të para gjegjësisht
në depon e blerësit, i cili vetem në bazë të kësaj kontrolle mund të bëj pranimin e
materialit.
Komisioni kontrollues i cilësisë së materialit ka rëndësi të madhe ekonomike, dhe
mund të konsiderohet si vendimtarë, kur është fjala për marrjen e lëndëve të para për
prodhim.
5.3.4. Vetitë fizike të materialeve
Konstruksionet bashkëkohore të mjeteve transportuese ndërtohen me materiale të cilat

duhet të plotësojnë një mori kërkesash. Kështu, psh.,materiali për krahët e aeroplanit duhet
të jetë i lehtë dhe i forte, ndërsa ai për lopatat e turbinës duhet të jetë i qëndrueshëm në
temperaturat e larta.
Në vetitë fizike të materialeve bëjnë pjesë ngjyra, dendësia, kohezioni, pika e
shkrirjes, nxehtësia specifike, pika e vlimit, përçueshmëria termike dhe koeficienti i
zgjerimit termik.
5.3.4.1. Dendësia e materialeve
Masa vëllimore (dendësia) është masa e njësisë vëllimore (vëllimit). Shprehet në [kg/dm3]
ose[ kg/m3], dhe shënohet me( ρ).
Me matjen e dendësisë përcaktohet përshtatshmëria e aplikimit të materialeve. Nga
metalet më i lehti është litiumi (0,53 kg/dm3) dhe më i rëndi osmiumi (22.5 kg/dm3).
Sa më e vogël të jetë dendësia e ndonjë materiali, nën të njëjtat kushte, me energjinë
e njëjtë ngasëse, mjeti transportues mund të bartë ngarkesë të dobishme më të madhe.
Dendësia e disa metaleve është treguar në Figurën 50.

Figura 50. Dendësia disa metaleve, [kg/dm3]
Dendësia e substancave të forta përcaktohet duke e matur masën e tyre me anë të
peshoreve të precizitetit të caktuar si dhe vëllimit me anë të metodave të ndryshme
indirekte. Për matje të shpejta të densitetit të substancave të forta, vëllimi i të cilave
vështirë përcaktohet shfrytëzohet një peshore e posaçme e MohrWestphalit, e treguar në
figurën 51. Matet masa dhe vëllimi i lëngut të zhvendosur.
Figura 51. Peshorja e MohrWestphalit
Dendësia e lëngjeve caktohet në disa mënyra, ndër të cilat më të përshtatshme janë

metodat me ndihmën e aerometrit, piknometrit, e peshores së MohrWestphalit etj. Në
dendësinë e lëngjeve ndjeshëm ndikon temperatura gjatë së cilës ajo përcaktohet. Dendësia
zakonisht matet në temperaturën 15 °C ose 20 °C. Dendësia e ujit në 4 °C është e barabartë
me 1 kg, e me rritjen e temperaturës ajo zvogëlohet. Matja e dendësisë pranë një
temperature standarde të përcaktuar në praktikë nuk është e mundur, por ajo llogaritet
nëpërmjet shprehjes:
d 4 20 = d 4t +γ(t20)

ku është:
t temperatura në të cilën është bërë matja
γ – temperatura korrigjuese e dendësisë për 1 °C
Aerometrat janë punuar në bazë të ligjit të Archimedit. Matja kryhet duke e zhytur aerometrin
në lëngun testues, i cili ndodhet në menzurë siç tregohet në figurën 52.
Figura 52. Matja e dendësisë me aerometër
Piknometri është një enë me vëllim të përcaktuar saktësisht, siç tregohet në figurën 53. Me
matjen e masës të vëllimit saktësisht të njohur vihet deritëtë dhënat me ndihmën e të cilave
llogaritet dendësia sipas shprehjes:
g − go
ρ =
V
ku është:
gmasa e piknometrit të mbushur,
gomasa e piknometrit të zbrazët,
Vvolumi (vëllimi) i shënuar në piknometër.

Figura 53. Piknometri
Me rritjen e dendësisë tek lëngjet rritet viskoziteti, temperatura dhe pika e ndezjes. Lëngjet e
tilla më vështirë transportohen nëpërmjet tubacioneve, ndërsa pompat janë dukshëm më të
ngarkuara. Gjatë manipulimit me lëngjet dendësia paraqet njërën nga vetitë më të
rëndësishme. Dendësia e disa karburanteve të lëngëta është treguar në tabelën 14.
Densiteti ( d 4 20 ) i disa lëndëve të djegshme të lëngëta
Tabela14
Benzina i aeroplanëve 0,606 0,710

Benzina mesatar 0,72 0,74
Benzina i rëndë 0,750 0780
Karburanti diesel 0,850 0890
Nafta solvente 0,862 0872
Nafta 0,770 0,790
Kerozini 0,800 0,850
5.3.4.2. Temperatura e shkrirjes së materialeve
Temperatura e shkrirjes është temperatura në të cilën disa materiale të ngurta nga
gjendja e ngurtë kalojnë në të lëngët. Temperaturën më të lartë të shkrirjes prej të gjitha
elementeve në sistemin periodik e ka volframi (3673 oK). Sa më e madhe të jetë energjia e
lidhjes kimike midis atomeve gjegjësisht molekulave, kjo zakonisht do të thotë se materiali
do të ketë temperaturë më të lartë të shkrirjes. Temperaturat e shkrirjes së disa materialeve
janë treguar në figurën 54.
Temperatura e shkrirjes së shumicës së substancave në praktikë njihet si temperatura e
pikjes. Kështu për shembull, yndyrat të cilat shkrihen midis 10 dhe 100 °C njihen si yndyra
mesatarisht të shkrishme. Temperatura gjegjësisht pika e shkrirjes caktohet sipas Ubbelandeut, në
aparatin i cili përbëhet prej termometrit dhe epruvetës të treguar në figurën 55.
Figura 55. Aparati për përcaktimin e temperaturës së shkrirjes sipas
Ubbelandeut
5.3.4.3. Koeficienti i zgjerimit termik të materialeve
Koeficienti i zgjerimit termik të materialeve karakterizohet me ndryshimin e vëllimit për
shkak të ngrohjes për 1°C. Rritja e vëllimit të materialit për shkak të ngrohjes njihet edhe si
dilatacion.tëshumë materiale, të cilat përdoren në temperatura të ndryshme, dilatacioni ka një
rol thelbësor, zgjerimi i një materiali gjatë ngrohjes mund të llogaritet në bazë të shprehjes:
lt=lo[1+α(t2–t1)]
ku janë:
ltgjatësia e mostrës që matet gjatë t2[K],

lo–gjatësia fillestare mostrës gjatë t1[K],
t2–t1 diferenca e temperaturës së ngrohjes së kampionit(mostrës),
α koeficienti i zgjerimit linearë për shkak të ngrohjes për 1 0K.
Koeficient i zgjerimit termik për disa metale është treguar në figurën 56 në 106 K1
Figura 56. Koeficienti i zgjerimit termik disa metaleve në 106 K1

Koeficient i zgjerimit termiktëmetalet është relativisht i parëndësishëm, ndërsatëmasat plastike
prej dy deri në dhjetë herë më i lartë.
Termoelementet përdoren për të punimin pirometrave. Si materiale për prodhimin e
termoelemente vijnë shprehje bakri, hekuri, konstantani, kopelii (Cu me 44% Ni), kromeli (Ni me
10% Cr), kromnikeli, platina, volframi, etj, në kombinime të ndryshme siç tregohet në tabelën 15 .
Tabela15 Fushat e matura të termoelementeve
Kombinimi Shenja deri 0C Kombin deri 0C
(në industri) imi (në
laborator)
Cukonstantan Cukonst. 350 WTa 2 000
Fekonstantan Fekonst 700 WMo 2 500
Nikelkr.konst. NiCrkonst. 800 TaMo 2 500
Nikelkrom NiCrNi 1 200 W 2 900
nikel Wmo
Platinarodium PtRhPt 1 600
platina
Për punimin e termoelementeve më së miri përgjigjen legurat e hekur nikelit.

Koeficienti i zgjerimit termik më i vogli është gjatë 36% nikel. Kjo legurë është e njohur si
invar. Invari përdoret në njërën anë (faqe) të bimetalit, e tjetra mund të jetë tunxh (mesing),
konstantan, nikel etj.
Invar ka një koeficient termik të ulët deri në 100 °C dhe ndjeshmëria e bimetalit të punuar prej
tij është e njëtrajtshme deri në 100 °C. Ndërsa,tëplatini ndjeshmëria është rreth 400 °C.
Për përçuesit që vendosen në qelq (xhamat e veturave) duhet të përdoren materiale të cilat
kanë të njëjtin koeficient të zgjerimit termik sikur qelqi i përdorur. Legurat (lidhjet) e hekur
nikelit zakonisht i plotësojnë kërkesat e koeficientit termik të qelqit. Kabllot(përçuesit) që
përdoren tek qelqi i fortë, zakonisht punihen prej wolframi dhe molibdeni ose legurave të
volframit(me 13% Ni, 5% Co), e cila në kuadrin e tregtisë shitet me emrin Wonico.
5.3.4.4. Përçueshmëria termike e materialeve
Përçueshmëria termike e materialeve është aftësia për të përçuar nxehtësinë. Koeficienti i
përçueshmërisë termike është nxehtësia që kalon në mes të dy kubëzave nga 1 cm3 për
sekondë, në qoftë se dallimi i temperaturave në mes tyre është prej 1 K.
Njësia është [W/mK]. Materialet me elektrone të “lira” në luspën udhëheqëse janë
përçues më të mirë se sa materialet e formuara me lidhje kovalente. Kështu, për shembull, në
temperaturën e dhomës përçueshmëria termike [në W/mK] është për argjendin 420, aluminin
210, duraluminin 126, hekurin – 84, çelikun 816, qelqin 0,41,2 për lesh xhamin dhe
asbestin 0,12 dhe për ajërin0,25.
Për shkak përçueshmërisë së ulët termike titani dhe legurat e tij, qelqi, azbesti et., këto
materiale përdoren me shumicë në teknikën raketore dhe të gjithësisë.
Materialet me përçueshmëri të ulët termike përdoren shumë edhe në ndërtimtari, transport si
dhe kudo gjetkë si materiale për izolime termike. Për këtë qëllim, më së shpeshti përdoren
silikatet e ekspanduara (zgjeruara), silikoni, polystyreni dhe materiale të tjera.
Nëse materiali izolues për gjatë kohë i nënshtrohet veprimit të temperaturave të rritura, atëherë
do të ndodhin ndryshime të tilla që do të rezultojnë në dëmtim të përhershëm të vetive
themelore të tij. Për shkak të efektit të temperaturës, në fakt, vjen deritëndryshimet e
brendshme në përbërjen kimike dhe strukturë. Duke parë se si material ngarkohet gjatë
veprimit të temperaturave të rritura gjatë eksploatimit, paraqitet nevoja që të përcaktohet se
pranë cilës temperature maksimale, materiale edhe më tutje do të jetë funksional.
Kështu, qëndrueshmëria termike paraqet aftësinë e materialeve që një temperaturë të

rritur(lartë) të e përballoj për një kohë të gjatë pa keqësim të dukshëm të vetive të tij
themelore. Këtë keqësim të vetive e quajmë si plakje (vjetrim) termike. Kjo manifestohet në
mënyra të ndryshme, varësisht prej llojit të materialit.
Diku do të ndodhin dëmtime mekanike më të mëdha , ndërsa diku izolimin e dëmtuar
do ta depërtoj tensioni elektrik. Për plakje relativisht të shpejtë nuk është fajtore vetëm
temperatura e lartë por edhe ndikimet e tjera. Më së shumti pjesëmarrje kanë ndikimet
atmosferike. Përmbajtja e lagështisë dhe komponimet e ndryshme kimike posaçërisht mund të
dëmtojnë materialet izoluese dhe të sjellin deritëkeqësimi i vetive të mira termorezistente.
Klasifikimit termik i izolatorëve
Klasa: Y..........temperature e lejuar 90 °C

Materiali: .................pambuk, mëndafshi natyrale dhe artificiale,
letër, fije (fibër), gomë natyrore, poliesteri dhe polivinilkloridi (PVC).
Klasa: A'''''.........temperatura e lejuar 105 °C

Materiali: .................pambuk, natyrale dhe artificiale mëndafshi,
letër, fibër, fletë celuloze, teli i llakosur me vaj dhe vaj modifikuar,
gomë sintetike.
Klasa: E............temperatura e lejuar 120 °C

Material:..................teli i llakosur me llak (zmalt) të
polivinilacetatit, poliamidit,poliuretanit,epoxidit dhe zmalte të ngjashme
petëbazuar në triacetin dhe acetobutiratin,celulozës dhe poliamidit,
masat e presuara me bazë fenoli, melamina me mbushës
organik,maerialet shtresore të presuara me letër dhe
pambuk në bazë të rrëshirave fenole dhe melamine.
Klasa: B..........temperatura e lejuar 130 °C
Materiali: ..............produktet mikanite (liskunmaterial si sanë,kashtë etj.), azbestit dhe
qelqit, masa e presuara mbi bazën e fenolit dhe melaminës me
mbushës organik.
e lejuar 155 °C
Materiale:..................produktet e liskunit, azbestit dhe qelqit me
bartës, mikanitet.
Klasa: H...........temperature e lejuar 180 °C

Materiali: ................produkte liskuni(micanite), azbest dhe qelq
me bartës inorganik, mikanitet, silikonet e pastra në formë të lëngjeve,
rrëshirave dhe elastomereve dhe politetrafluoretilinit.
Klasa: C...........temperatura e lejueshme me madhe se 180 °C

Materiali:................liskuni, porcelani, qelqi, kuarci si dhemateriale të ngjashme zjarrduruese
(mikanitet,inor, mikaleks etj.)
5.3.5 Vetitë elektrike të materialeve
Sjellja e materialeve gjatë rrjedhës rrymës elektrike karakterizohet nga rezistenca elektrike,
përçueshmëria elektrike ( vlera reciproke e rezistencës elektrike) dhe super përçueshmërisë.
Këtu bëjnë pjesë edhe vetitë magnetike të materialeve.
Duke pasur parasysh vetinë e përçueshmërisë elektrike, materialet elektroteknike ndahen në:
përçuese,
gjysmëpërçuese,
magnetike dhe
materiale izoluese.
Materialet me përçueshmëri elektrike (përçueshmëri specifike) më të madhe se 107 Sm janë
përçuesit. Gjysme përçuesit kanë përçueshmëri prej 107 deri 105 Sm, ndërsa ato nën këtë vlerë
janë izolatorët. Kjo ndarje shihet në figurën57.
Figura 57. Ndarja e materialeve sipas përçueshmërisë

Materialet përçuese janë përçues të mire të rrymës elektrike dhe nxehtësisë. Vendin e pare të
përçuesve e zënë metalet përçueshmëria e të cilave e kalon vlerën 107 Sm. Këto përfshihen
bakri, alumini, argjendi, dhe disa prej legurave të tyre . Në metalet përçuese numërohen edhe
shumë të tjera që me të madhe përdoren në punimin e instrumenteve.
Rezistenca elektrike (R) e kundërshton qarkullimin e rrymës elektrike. Rezistenca specifike (ρ)
është rezistenca e materialit me prerje tërthore l mm2 në gjatësi prej 1 m. Rezistenca elektrike e
materialeve varet nga struktura kimike dhe vetitë fizikoteknologjike. Njësia për matjen e
rezistencë omi (l Ω = 1 V/A), ndërsa për rezistencën specifike është (Ω m 1). Me rritjen e
temperaturës së materialit rritet edhe rezistenca elektrike. Me uljen e temperaturës në afërsi të
zeros absolute (0 K) materiali praktikisht nuk ka rezistencë elektrike, kështu që në këtë rast flitet
për superpërçuesit.
Përçueshmëria elektrike (G) është vlera reciproke e rezistencës (R). Njësia për përçueshmërinë
është Siemensi (S):
1
G = [S]
R
Duke pasur parasysh vetinë e përçueshmërisë elektrike, materialet elektroteknike ndahen në:
përçuese, me përçueshmëri specifike më të madhe se 107 Sm,

gjysmë përçuese, me përçueshmëri specifike prej 107 deri 105 Sm,
izolatorët, me përçueshmëri specifike më të vogël se 105 Sm.
Gjegjësisht, mekanizmi i përçueshmërisë elektriketëmetalet shpjegohet me lëkundjen e

elektroneve të cilat për shkak të tensionit detyrues e depërtojnë rrjetën kristalore hapësinor të
kristalit metalik duke u pajisur me jonet pozitive metalike figura 58
Figura 58. Skema e mekanizmit të përçueshmërisëtëmetalet
Me sjelljen e elektroneve (energjisë), elektronet e trasës valente (orbitës valente) kalojnë në
nivel më të lartë energjetik, kur bëhen të lira dhe kështu e mundësojnë përçueshmërinë. Ky
nivel i ri energjetik për elektronet të cilat bëhen të lira njihet me emrin e orbita e
përçueshmërisë (figura 59).
Figura 59. Trasat e elektroneve
Metalet e pastra kanë rrjetë kristalore të rregullt dhe të njëtrajtshme dhe për këtë arsye e kanë
përçueshmërinë specifike të madhe. Një papastërti e vogël psh.,tëbakri shkakton ulje të madhe
të përçueshmërisë. Prandaj, përçueshmëria elektrike e bakrit është masë e pastërtisë, të këtij
metali (figura 60).
Figura 60. Ndikimi i papastërtive në përçueshmërinë e bakrit
Si përçues në teknikën transportuese përdoren argjendi, alumini dhe legurat e tyre, ndërsa si
gjysmëpërçues karboni, oksidet e bakrit, uraniumit, titanit dhe zinkut, si dhe sulfitet e
argjendit. Si izolatorë përdoren shumë materiale organik e inorganike.
Gjysmëpërçuesit janë materiale elektrike, të cilat kanë rezistencë të madhe elektrike
( rezistencë elektrike specifike) e cila sillet prej 10 deri 106 Ω/m. Këtu bëjnë pjesë karboni,
seleni, sulfatet e argjendit dhe taliumit, oksidet e bakrit, zinkut dhe uraniumit, silicit, karbitit,
germaniumit, dhe materialeve të tjera në kombinime të ndryshme.
Materialet feromagnetike kanë vetinë e mbajtjes së fluksit magnetik. Përfaqësuesit kryesorë të
këtyre materialeve janë hekuri, kobalti, nikeli, legurat e tyre dhe shumë okside të metaleve.
Izolatorët ose dielektrikët janë materiale rezistenca elektrike e të cilave sillet mbi 106 Ω/m.
ndërsa dielektrikët e mirë e kanë rezistencën elektrike më të madhe se 10 10 Ω/m. Këso
materialesh ka shumë.
5.3.6 Vetitë magnetike të materialeve
Vetitë magnetike tregojnë se si sillen materialet në fushën elektrike dhe magnetike.
Vetia e disa materialeve që në fushën magnetike gjegjësisht elektrike edhe vet të bëhen
magnetike njihet si paramagnetizëm.
Materialet tek të cilat nuk ndikon fusha elektrike gjegjësisht magnetike ose ndikon
shumë pak njihen si diamagnetik. Magnetet natyrore janë magnetiti dhe magneti meteorit.
Hekuri në vete absorbon një fluks magnetik disa qindra mijë herë më shumë se sa dendësia e
këtij fluksi në vakum. Edhe pse, përveç hekurit, dhe në mënyrë të njëjtë sillen edhe kobalti,
nikeli, gadoliniumi, dhe një numër i konsiderueshëm i legurave të tyre , këto materiale sipas
hekurit marrin emrin feromagnetik (figura 61).
Figura 61. Ndikimi i fuqisë së fushës magnetike (H) në fluksin magnetik (B)
Në shumë vende në elektro pajisje përdoren materiale prej të cilave kërkohet që sa më
mirë ti lëshojnë (mos rezistojnë) forcat magnetike gjegjësisht të krijojn
fushë magnetike sa më të forte.
Në rastin e parë është bëhet fjalë për materialet që lehtë mund të përshtaten ndryshimeve të
fuqisë së rrymës si shkaktarë i fluksit magnetik. Këtu përfshihen pllakat e transformatorit,
shuarësit (qetësuesit) e elektromagneteve, llamarinat e dinamove për pajisjet rrotulluese etj.
Në rastin e dytë bëhet fjalë për materialet me veti magnetike të vazhdueshme
(përhershme), të cilat përdoren në prodhimin e autoparlanteve (folësve), instrumenteve
spirale, në fushën e magnetit të vazhdueshëm, zileve (këmbanave) elektrike, poleve të
makinave elektrike me vetë ngacmim (zgjim) etj.
Për përftimin e magnetit të përhershëm përdoret hekuri, nikeli, kobalti dhe mangani.
Materialet magnetike përmbajnë një numër të madh të magneteve të vogla, dmth atome.
Momenti magnetik i atomeve rrjedh nga momenti magnetik i bërthamës,si dhe momenteve
magnetike të elektroneve, i cili është rezultat i rotacionit (sjelljes) të elektroneve rreth aksit
të vet dhe përreth bërthamë së atomit. Çdo ndryshim strukturorë në rrjetën kristalore
metalike shkakton një ndryshim reciprok të forcave midis atomeve, dhe njëkohësisht duke
ndryshuar edhe vetitë magnetike. Paraqitja skematike, e strukturës së materialeve në lidhje
me vetitë magnetike është treguar në figurën 62.

Figura 62. Paraqitja skematike, e strukturës së materialeve në lidhje me vetitë magnetike

5.3.7 Vetitë kimike materialeve
Materialeve që përdoren në teknikë, vetitë kimike u përcaktohen nëpërmjet:
Përbërjes kimike,
Rezistencës kimike ndaj korrozionit,
Rezistencës ndaj zjarrit,
Rezistencës termike dhe
Vetive kristalografike.
5.3.7 Vetitë kimike materialeve
Materialeve që përdoren në teknikë, vetitë kimike u përcaktohen nëpërmjet:
përbërjes kimike,
rezistencës kimike ndaj korrozionit,
rezistencës ndaj zjarrit,
rezistencës termike dhe
vetive kristalografike.
Elektronet
Elektronet janë thërmia që rrotullohen rreth bërthamës së atomit ngjashëm me Tokën që rrotullohet
rreth boshtit të vet e njëkohësisht rrotullohet rreth Diellit. Ky rrotullim, sikur atë që bëjnë planetët,
realizohet në vazhdimësi dhe në mënyrë të përsosur sipas trajektoreve që i emërojmë orbite. Të
bëjmë krahasimin në mes madhësisë së elektronit dhe madhësisë së Tokës: nëse e zmadhojmë
atomin deri në madhësinë e Tokës, atëherë elektroni do të kishte madhësinë e mollës.
Të gjitha vetitë për të cilat u shkrua më lart bazohen në përbërjen kimike materialeve.
Nga fizika dhe kimia e dimë se materia për rreth nesh përbëhet prej atomeve, gjegjësisht
molekulave. Atomet janë grimcat më të imta të materiesë, të cilat përbëhen prej protoneve dhe
neutroneve
Thermia (grimca) më e vogël e materiesë e cila i ruan vetitë karakteristike të elementit
kimik është atomi, cili përbëhet prej tri lloj të thermiave subatomike:
protoneve,
neutroneve dhe
elektroneve.
Protonet dhe neutronet së bashku e formojnë bërthamën (nukleusin), ndërsa
mbështjellësin e formojnë elektronet.
Numri i protoneve në ndonjë atom paraqet numrin rendor të elementit, i cili është i
barabartë me numrin e elektroneve në mbështjella. Prej këtij numri varen vetitë e atomit.
Protoni është thermi me ngarkesë elektrike pozitive, elektroni me ngarkesë negative, ndërsa
neutroni është thermi neutrale, masa relative e të cilit është 1.
Llojet e ndryshme të atomeve formohen me kombinime të ndryshme të numrit të
protoneve, neutroneve dhe elektroneve.
Deri tani janë zbuluar 109 elemente kimike. E tërë gjithësia, çdo gjë e gjallë dhe jo e
gjallë në Tokën tonë është formuar me radhitjen e këtyre 109 elementeve në kombinime të
ndryshme.
Dihet se të gjitha elementet ndërtohen prej atomeve, të cilët janë të ngjashëm me njëri
tjetrin dhe të cilët përbëhen prej protoneve, neutroneve dhe elektroneve. Prandaj, nëse të gjitha
atomet që përbëjnë elementet ndërtohen prej thërmiave të njëjta, atëherë çka i bënë ato
elemente që të dallohen njëri nga tjetri dhe çka është shkaktari i formimit të një numri të
pafundmë të substancave të ndryshme ?
Numri i protoneve në bërthamën e e atomeve thelbësisht i dallon elementet njëri nga
tjetri.
Ekziston 1 proton në atomin e hidrogjenit, elementi më i lehtë, 2 protone në atomin e
heliumit, elementi i dytë më i lehtë,79 protone në atomin e arit, 8 protone në atomin e oksigjenit
dhe 26 protone në atomin e hekurit.
Ajo që bënë dallimin në mes arit dhe hekurit, si dhe hekurit dhe oksigjenit është thjesht
numri i ndryshëm i protoneve.
Ajëri që e thithim, trupi i ynë, bimët dhe shtazët, planetët në gjithësi, gjallesat dhe jo
gjallesat, e ëmbël dhe e ithët, e ngurtë dhe e lëngët, çdo gjë...çdo gjë është e ndërtuar prej
protoneve, neutroneve dhe elektroneve.
Vetitë kimike të materialeve varen prej strukturës së luspës (orbitës) së jashtme
( luspës valente) të atomit.
Molekulat janë thërmiat më të imta të materiesë të cilat i ruajnë vetitë e tyre, e
formohen me lidhjen kimike të më shumë elementeve të njëjtë. Lidhja kimike e atomeve në
molekulë mund të jetë me:
lidhje jonike
lidhje metalike dhe
lidhje kovalente.
Me lidhje jonike formohen molekulat me elementet elekropozitive nga ana e majtë e

sistemit periodik dhe elementeve elektronegative nga ana e djathtë e sistemit periodik. Atomet
elektropozitive kanë numër të vogël të elektroneve në luspën e jashtme, të cilat ia e dorëzojnë
atomeve me numër të madh të elektroneve në luspën e jashme. Të parët bëhen elektropozitiv
katione, ndërsa të dytët elektronegativ anione. Pozitiviteti i katione është i barabartë me
numrin e elektroneve të liruara. Komponimet e fituara me lidhjen jonike janë elektrolitet, pasi
gjatë shkrirjes në ujë lirojnë ione. Këto komponime përdoren në avioindustri gjatë
galvanizimit, në prodhimtarinë e burimeve kimike të rrymës elektrike etj.
Lidhjet kovalente janë më të përhapurat tek komponimet e karbonit dhe ndërtohen prej
çiftit të përbashkët të elektroneve, gjegjësisht secili atom e jep nga një elektron në lidhjen e
përbashkët. Komponimet e ndërtuara me këtë mënyrë të lidhjes së atomeve janë shumë të
përhapura. Këtu bëjnë pjesë masat plastike, pëlhurat, lëndët djegëse, ngjitësit, si dhe shumë
materiale të tjera që përdoren në
ndërtimin e fluturakeve bashkëkohore.
Gjatë lidhjeve metalike elektronet janë të shpërndarë njësoj në tërë kristalin metalik.
Përbërja kimike e materialeve përcaktohet me analiza kimike që mund të jenë
volumetrike, gravimetrike dhe elektrogravimetrike. Për përcaktimin e përbërjes kimike përdoren
edhe analiza fizikokimike (vetitë optike, absorbimin e rrezatimit të nxehtësisë dhe ultratingulli),
analiza spektrometrike (spektrometria infra e kuqe, ultravjollce si dhe rezonanca magnetike
bërthamore) dhe termoanaliza. Nga të gjitha ekzaminimet e lartpërmendura aplikim më të gjërë
kanë metodat për zbulimin e dëmtimeve mirkoskopike me anë të ultratingullit, Xray metodat
(rentgenografike), metodat luminiscentne dhe magnetike. Këto metoda, pa shkatrim të kampionit,
kanë një avantazh të madh për hulumtimin e vetive në krhasim me metodat kimike dhe metodat e
tjera tek të cilat nevojitet qe kampioni të shkatrrohet gjatë ekaminimit.
Testimi i përbërjes kimike të metaleve dhe legurave të tyre në kushtet e bashkëkohore me
spektroskopi atomike absorbuese. Kjo metodë e mat numrin i atomeve që mbeten në gjendje të pa
ngacmuar, deri sa ngacmimi kryhet nën kushte standarde me hark elektrik, flakë, shkëndi ose
burime të tjera të energjisë. Nga matja e thithjes së rrezatimit në avullin atomik të dal nga
kampioni(mostra) me gjatësi valore karakteristike për elementin e caktuar mund të percaktohet
përqendrimi i elementit në mostër.

5.3.7.1 Përbërja kimike e materialeve
Përbërjet kimike të materialeve që hasen në komunikacion janë treguesit kryesore
mbi mënyrën e ruajtjes kualitative deritëkonsumatori. Përbërja kimike kushtëzon materialet
ambalazhuese, mënyrën e paketimit, ruajtjes, procedurat gjatë transportimit dhe
manipulimit(trajtimit).
Ka metoda të ndryshme për përcaktimin e përbërjes kimike të një materiali. Se cila metodë
do të përdoret varet nga shumë faktorë, por më së shumti nga natyra të e materialeve. Për
"Tranzikën" e materialeve janë të rëndësishme informatat që fitohen me njërën nga
metodat e me poshtme:

analiza elementare e materialeve,
analiza teknike e materialeve,
analizat spektroskopike të strukturës së materialeve.
Me analiza elementare përcaktohet përbërja kimike elementare e një materiali me
përdorin të metodave të ndryshme të kimisë analitike. Kështu,për shembull, karbonit dhe
hidrogjenit në materialet organike përcaktohen në aparatin nga Liebigu, azoti sipas
Kjeldalit, e oksigjeni zakonisht llogaritet nga ndryshimi. Përmbajtja e metaleve në një
material zakonisht analizohet me metoda volumetrike, gravimetrike ose
elektrogravimetrike.
Në kohët e fundit përmbajtja sasiore (kuantitative) e metaleve dhe molekulave në një

material përcaktohet metodën e përthithjes (absorbimit) atomike. Është e ditur se atomet
dhe molekulat reagojnë ndryshe ndaj rrezatimit nga zona të ndryshme të spektrit. Nga
matjet e emitimit apo absorbimit të energjisë së rrezatimit nga atomet dhe molekulat, si
dhe me analizën e rezultateve të fituara, vihet deritëpasqyra e vërtetë e strukturës së
materialit të analizuar.
Analizë sasiore elementare e disa karburante tabela 16.
Siç shihet në tabelën 16, përmbajtja e lagështisë dhe hirit në disa karburante parqet
rezultatetërëndësisë teknike, kështu që këtu flitet për analiza teknike.
Është e ditur se aktivizimi (ngacmimizgjimi) i elektroneve në atome përcillet me dukurinë e
emitimit të vijave në spektrin ultraviolet, në spektrin e dukshëm dhe të afërt me spektrin infra
të kuq elektromagnetik. Është e ditur se molekulat në të njëjtën kohë i kryejnë tri lloje të
lëvizjes. Zhvendosja drejtëizore e molekulave në hapësirë quhet translacion. Molekula pastaj
lëviz për rreth një aksi të supozuar, kështu që bëhet fjalë p rrotacion dhe, së fundi, molekula
dhe atomi i afrohen dhe largohen pranë njëritjetrit e këtu flitet për vibrim (lëkundje). Në
praktikë, për testimin e materialeve më së shpeshti shfrytëzohet zona infra e kuqe dhe
ultravjollce . Zona ultravjollcë e përthithjes (absorbimit) të materialit është më pak interesante
për shkak se ajo tregon për ekzistimin e grupeve funksionale në një material.
Spektrografija infra e kuqe ka gjetur aplikim të gjërë në të gjithë laboratorët ku
ekzaminohet përbërja kimike e substancave. Aplikimi i kësaj metode gjatë përcaktimit të
përbërjes kimike të materialeve është shumë e rëndësishme, pasi mund të shfrytëzohet analiza
kimike sasiore dhe cilësore të përzierjeve më komplekse.
Me spektroskopinë infra të kuqe matet absorbimi i dritës në zonën [2.5 – 40] mikrona
( 4000200 cm1). Pranë disa gjatësive valore të gamës (intervalit) së caktuar do të absorbohet
një lidhje kimike, ndërsatëtë tjerat një lidhje tjeter kimike. Në bazë të kësaj merren të dhëna të
mjaftueshme për identifikimin e komponimeve dhe lidhjeve.
Spektri infra i kuq paraqet intensitetin e absorbimit të dritës në zonën infra të kuqe i cili
është karakteristik për çdo substance të veçantë. Nuk ka substanca të cilat nuk dallohen për
nga përbërja kimike dhe të kenë të njëjtë spektrin infra të kuq. Për këtë arsye mund të thuhet që
spektri infra i kuq është letërnjoftim i çdo substance.
Kromatografia
Kontrollin e kualitetit të përbërjes kimike në "Tranzitikë" nuk e bënë transportuesi, nëse kjo
nuk është e përcaktuar shprehimisht me kontratë. Megjithatë, me procedura të këqija të
manipulimit me material mund të shkaktohen ndryshime të mëdha në përbërjen kimike dhe
vetitë e tyre.
Lagështia në materiale mund të jetëe:

vrazhdë (ashpër),
higroskopike ose të lidhura dhe
kristalore ose strukturore.
Pasi që ajëri atmosferik përmban një sasi të caktuar të avullit të ujit , kjo do të thotë se
varësisht prej vetive dhe kushteve klimatike, materialet do të përthithin ose lirojnë një sasi të
caktuar uji.
Kjo do të ndikojë në vetitë transportuese të materialeve të shkriftë si dhe do të ndryshohen
edhe vetitë e tjera të tij.

Lagështia e vrazhdë është ajo përmbajtje e ujit që është thithur në formën e pikëzave të vogla në
sipërfaqe dhe zgavrat e materialit të terur në kushtet e dhomës gjegjësisht në temperaturën 20°C
dhe në presion normal atmosferik. Lagështia vrazhdë përcaktohet me tharje të materialit të shtrirë
në një shtresë të hollë në një temperaturë midis 15 dhe 25°C në një zonë të mbyllur gjatë 48 orëve.
Lagështia higroskopike ose e lidhur në materiale, më së shpeshti është ajo lagështi e cila edhe pas
tharjes afatgjatë të produktit në kushtet e temperaturës së dhomës nuk lirohet nga materiali. Këtu
uji është kondensuar në kapilare dhe zgavrat mikroskopike të materialit.
Lagështia totale e produktit është shuma e lagështisë higroskopike dhe të vrazhdë. Total i
lagështisë përcaktohet me tharjen e produktit i cili paraprakisht imtësohet, matet Gv dhe thahet në
tertore ( figura 71) dy orë në temperaturën 100 105 °C. Mostra e terur ftohet në eksikator (Figura
71) dhe matet përsëri Gs, kështu që tani lagështia llogaritet sipas shprehjes:
Gv − Gs
W= 100
Gv
Totali i lagështisë së lëngjeve dhe gazeve si dhe e materialeve të ndjeshëm ndaj
temperaturave të larta përcaktohet me metoda të tjera, të tilla si për shembull:

Figura 71. Tertorja dhe eksikatori për përcaktimin e lagështisë totale
Tek materialet, të cilat përmbajnë substanca lehtë të ndezshme si dhe ato që janë të
ndjeshme në nxehtësi, siç janë derivatet e naftës, lagështia përcaktohet me sukses me metodën
e distilimit në aparatin e Thileut (figura 72). Si lëng për distilim përdoret tolueni, ksileni ose
etilbenzeni, derisa uji i izoluar ndahet në vazhdim të aparatit ku lexohet sasia e tij.
Figura 72. Aparati i Thileut për përcaktimin ë lagështisë së përgjithshme
Metoda e KarlFischerit për përcaktimin e lagështisë totale është e përshtatshme për
substancat e ndjeshme në temperatura të rritura, të cilat me at rast edhe zbërthehen
(shkatërrohen).
Në kohë të fundit, me spektrometrin infra të kuq shpejt dhe thjesht përcaktohet lagështia
totale. Kjo metodë është shumë e përshtatshme për testimin e produkteve të pa ambalazhuara
gjatë shkarkimit të tyre, pasi për analizë nuk duhet pritur.
Lagështia është element i rëndësishëm e kualitetit të produkteve të cilat shiten sipas
masës, pasi që paraqitet si parakusht komercial. Për këtë arsye gjatë pranimit të shumë
materialeve veçanërisht atyre higroskopike me kontratë përcaktohet sasia maksimale e
përmbajtjes së lagështisë. Kështu psh. sasia maksimale e përmbajtjes së lagështisë tek drithërat
është 13%.
Gjatë paketimit me ambalazh të letrës, në vetitë mekanike të letrës dhe celofanit dihet se
dukshëm ndikon e ashtuquajtura lagështia kondicionuese. Lagështia kondicionuese është ajo
lagështi e materialit të deponuar në temperaturë 1525 0C, gjatë presionit normal dhe lagështisë së
ajërit prej 60 deri 75%.
Figura 73. Refraktometri për përcaktimin e materiesë së thatë.
Tek tretjet të cilat përmbajnë materie të thatë me avullim përcaktohet sasia e substancës
e cila nuk avullohet, gjegjësisht mbetja e thatë. Mbetja e thatë është tregues i rëndësishëm i
kualitetit të artikujve ushqimorë, pijeve alkoolike dhe joalkoolike etj. Përcaktohet me avullim
të ngadalshëm të sasisë së caktuar së substancës në 100 [ 0C], ndërsa për pemë, lëngje të
pemëve dhe produkte të industrisë kondicionuse majerja e thatë përcaktohet më anë të
refraktometrit (figura 73).
Hiri përcaktohet për materialet me origjinë organike. Kampioni (mostra) digjet deri sa
të shndërrohet në prush, gjatë kësaj substancat organike digjen dhe lirohen prej kampionit në
formë të gazrave, ndërsa substancat joorganike kalojnë në okside të metaleve.
Pjekja e kampionit realizohet në furrën e izoluar laboratorike temperaturën 800 °C deri
1000 °C, në një enë prej qeramike ose platine e cila matet para dhe pas pjekjesë.tëhiri
gjithashtu përcaktohet edhe:
sasia e hirit të tretshëm në ujë (oksidet metalike të tretshëm në ujë),

sasia e hirit tretshëm në 10%të acidit klorik (mbeten të patretshëm oksidet e Si),
përmbajtja sasiore dhe cilësore e anioneve dhe kationeve si dhe
alkalinet e hirit.
Përmbajtja e sasisë hirit në një material tregon sasinë e substancave inorganike.tëmaterialet
në komunikacion, për shembull, tek lëndët djegëse, substancat inorganike janë të dëmshme
për vetitë shfrytëzuese, prandaj sasia e tyre duhet të deklarohet.)
Figura 74. Stufë për pjekje (0 1200 °C)
Thartësia te produktet në shumë raste shpreh cilësinë e tij. Por, qëndrimi në depo për shumë
artikuj ushqimore, kozmetike dhe produktet farmaceutike mund të ndryshoj përqendrimin e
ioneve të hidrogjenit e me këtë edhe rritjen ose uljen e thartësisë. Logaritmi negative i
koncentrimit të ioneve të hidrogjenit shënohet me pH.
Është përcaktuar se për çdo 550 milion molekula të ujit ionizon vetëm një molekulë, në
bazë të shprehjes:
H2O ⇔ H+ + OH
Mund të llogaritet se në 10 milion litra ujë është vetëm 1 gram e ioneve të hidrogjenit. Pasi një
litër ujë përmban 1/10 000 000 pjesë të gramit të ioneve të hidrogjenit, për shkak të thjeshtëzimit
mund të jetë e shkruar si `107, dhe thuhet se pH është e barabartë me 7. Një tretje neutrale, si psh.
ujë i pastër, ka numër të njëjtë të ioneve të hidrogjenit dhe hidroksidit. Pasi përqendrimi i ioneve të
hidrogjenit në ujë është 107, gjithashtu edhe përqendrimi i ioneve hidrokside do të jetë 107. Për
shkak se pH është definuar si logaritëm negativ i përqendrimit të ioneve të hidrogjenit gjegjësisht:
pH = logH+, mund të vendoset korrelacioni me përqendrimin e ioneve OH sipas tabelës.
Thartira Bazike (Alkaline)
pH 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 11 12 13 14
pOH 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0
Metodat për përcaktimin e përqendrimit të ioneve të hidrogjenit të një substance gjegjësisht të
disa tretjeve mund të jenë kolorimetrike ose elektrometrike. Nga metodat kolorimetrike më të
përhapurat janë përdorimii indikatorëve dhe i letrës pH (Figura 75), ndërsa shumë e saktë
është metoda elektrometrike nëpërmjet të ashtuquajturit pHmetër.
Figura 75. pH letër (a), pHmetri (b) dhe pHelektrodë e qelqit (c)
Në "Tranzitikën" e lëngjeve është e nevojshme që vlerën e parametrit pH me e mbajtur në nivelet e
specifikuara të prodhuesit. Çdo ndryshim i vlerëspH gjatë transportit mund të konsiderohet se në
dërgesë ka ndodhur ndonjë prishje ose ka ardhur deritë zbërthimi me ujë ose me ndonjë tretës të
lirë përshtatshëm.
Shkrijshmëria e substancave është një veti fizikokimike e shumë materiale. Tretjet
(solucionet) janë sisteme homogjene, të cilat përbëhen prej molekulave njëtrajtësisht të përziera
të dy ose më shumë substancave, gjatë së cilës njëra ose disa prej tyre janë tretës e të tjerat të
tretura. Zakonisht, uji është tretësi që përdoret më së shpeshti, por shfrytëzohen edhe shumë
tretës të tjerë organike ose inorganik.
Përqendrimi i tretjeve shprehet në përqindje si tretje molare apo si normale. Tretja

molare është ajo e cila në 1 litër të tretësit përmban 1 gram molekulesubstancë, ndërsa tretja
normale ajo e cila në 1 L tretës përmban 1 gram të substancave ekuivalente.
5.3.7.2 Rezistenca kimike materialeve ndaj korrozionit
Rezistenca kimike ndaj korrozionit (brejtjes) dhe kushteve atmosferike është një
karakteristikë e rëndësishme e të gjitha materialeve. Tek metalet qëndrueshmëria varet prej prej
strukturës së tyre atomike, për këtë mbi at bazë ato ndahen në fisnike, gjysmë fisnike dhe jo
fisnike ose metale korroduese. Rezistenca e metaleve ndaj korrozionit përcaktohet elementin
galvanik, psh. Me matjen e tensionit në mes bakrit dhe zinkut, siç është treguar në figurën 76.
Sa më fisnik të jetë metali, aq më i rezistueshëm kimikisht do të jetë ndaj atmosferës dhe
korrozionit.
Figura 76. Matja e tension në mes të bakrit dhe të zinkut

Gjatë qarkullimit të materialeve shpeshherë është e pranishme dukuria e korrodimit
meskristalor të legurave metalike, gjatë së cilës vie deritëparaqitja e nyjeve galvanike siç është
treguar në Figurën 77 (për zhvillimin e korrozionit të çelikut).
Figura 77. Korozioni ndërkristalor i çelikut
Kur statistikat në Britani të Madhe, në fillim shekullit XX, sollën deritëpërfundimi, se
korozioni brenda një viti heq prej përdorimit gjysmën e prodhimtarisë të industrisë metalike,
Ogista De la Riva ia filloi eksplorimit(hulumtimit) të shkaqeve të korrodimit dhe mbrojtje nga
ai . Mbrojtja materialeve nga korrozioni në komunikacion, përveç rëndësisë ekonomike, ka
rëndësi të madhe edhe për sigurinë e komunikacionit dhe kohën e eksploatimit. Në një
përpjekje për të rritur efektin e peshës të mjeteve në komunikacion, e cila shprehet me raportin
e ngurtësisë së konstruksionit ndaj peshës së tij,janë zbuluar materiale të cilat punohen prej
llamarinave shumë të holla.
Në raste të tilla, edhe procesi më i zakonshëm i korrozionit sipërfaqësorë mund të rrisë
sforcimet në materiale dhe të rrezikojë sigurinë e trafikut. Aplikimi i një numri të madh të
materialeve të ndryshmemetaleve në konstruksione e shpejton procesine korrodimit.
Për këtë arsye kontrolli dhe lufta e përditshme kundër korrozionit mbetet një nga
detyrat më të rëndësishme të teknologjive moderne të materialeve.
Për të reduktuar dëmet e shkaktuara nga korrozioni i materialeve në komunikacion, është e
nevojshme të njihen më detajisht shkaktarët e korrozionit dhe shkatërrimit të materialeve. Sipas
Kirchanerit ndër të tjera, ekzistojnë këto shkaqe kryesore të korrozion:
shkaktarët atmosferik të korrozionit janë lagështia, bora, mjegulla, atmosfera detare, gazrat
kimike në qytete dhe zonat industriale, si dhe përbërësit e tjerë në ajër,
gazrat dhe grimcat e liruara nga motorët me djegie të brendshme që përmbajnë substanca
kimikisht aktive (halogjenët e plumbit, acidit karbonik,acid i sulfurit, bromit etj.)
Trajtimi termik joadekuat i legurave të aluminit për shkak së cilës shkatërrohen vetitë
antikorrozive,
Mbrojtja e pamjaftueshme dhe jo e rregullt me mjete lyerëse,
pastrimi i pamjaftueshme dhe jo i rregullt i pjesëve metalike,
përdorimi i ujit për pastrim me sasi të pa lejueshme të klorit,
Bashkimi (lidhja) i gabuar i metaleve të ndryshme për çka vie deritëparaqitja e elementeve
galvanike.
vendosja jo e rregullt (e drejt) e lavamanëve dhe kanalizimit në ambientet e
qarkullimit të materialit.
mbetjet e ushqimit, lëngjet e frutave dhe lëngje të tjera që vijnë nga ekuipazhet dhe
udhëtarët.
Prandaj, korrozioni i materialeve në komunikacion mund të shkaktohet nën
ndikimet fizike, kimike, elektrokimike, biologjike dhe ndikimet komplekse.
Shkaktarët fizik të korrozionit janë temperatura,drita si dhe veprimet mekanike në
material.
Shkaktarët kimik të korrozionit janë oksigjeni i ajërit, lagështia, thartirat,alkalinet,
kripërat dhe shumë reagensë kimik që mund të vijnë me materialin qarkullues.
Shkaktarët elektrokimik të korrozionit dhe shkatërrimit të materialit qarkullues
janë mikro organizmat, kërpudhat ,myku, algët, insektet, brejtësit, etj. Ky shkatërrim i
materialeve posaçërisht është i shprehur tek artikujt ushqimorë druri, lëkura, goma dhe
tekstili.
Shkaktarët kompleks të korrozionit janë të kushtëzuar nga ndryshimet e klimës ,
tokës, ujit, kushteve të punës dhe faktorëve të tjerë.
Shfaqjet e korrozionit mund të jenë të formave të ndryshme. Korrozioni varet nga lloji i
materialit i cili i nënshtrohet shkatërrimit , shkaktarit të korrozionit si dhe prej shumë faktorëve
t tjerë më pak ose më shumë të rëndësishëm.
Sipas mekanizmit të procesit të korrodimit, korrozioni ndahet :
kimike (korrozioni në jo elektrolite) dhe
elektrokimike (korrozioni në elektrolite).
Korrozioni kimik ndodh për shkak të afinitetit (afrueshmërisë) kimike midis materialeve dhe të
mjedisit. Me këtë procesi formohen komponimet kimike si, për shembull, kripërat, oksidet,
sulfatet etj.
Me veprimin i oksigjenit nga ajëri rezultojnë oksidet, ndërsa me veprimin e thartirave kripërat.
Aluminit dhe legurat e tij janë veçanërisht të ndjeshme në alkaline (baza).
Korrozionit kimik i takon edhe i ashtuquajturi korrozioni i gazrave i shkaktuar gazrat e
nxehura në temperaturat e larta. Ky është, për shembull, korrodimi i valvolave ë motorëve,
korrozioni i karoserive të automobilave i shkaktuar nga kushtet atmosferike dhe gazeve të liruar
nga motori i makinës.
Korrozioni elektrokimik është më i përhapuri, dhe ndodh duke krijuar mikroelemente

galvanike në prani të tretjeve të ujit elektroliteve. Komponimet kimike të tretjeve të ujit qe e
përçojnë rrymën elektrike quhen elektrolite. Dukuria që disa substanca të kalojnë në tretje kur
ata të vijnë në kontakt me ndonjë materie të lëngët njihet si presion i tretjes. Kur metali apo
ndonjë legurë e tij zhyten në një tretje të ujit të një kripe të saj, atëherë lajmërohet ndryshimi i
potencialeve. Një metal mund të tretet në ujë deri sa presioni i tretjes së tij të mos nivelizohet
me presionin e trejtes së kripës. Çdo metal e ka aftësinë që në tretje e kripës të emitoj ione.
Është e mjaftueshme që në
tretje të lajmërohet
një numër i vogël i ioneve i cili do të shkaktoj një ndryshim potenciali në mes të metalit
dhe tretjes. Ndryshimi i potencialit për disa metale në raport me elektrodën normale të
hidrogjenit, është dhënë në tabelën 14.
Nëse është i njohur ndryshimi i potencialit EOH njëra portë me elektrodën normale të
hidrogjenit, potenciali EH mund të llogaritet sipas shpreh
0.058
EH=EOH+ log c [V]
n
ku është:
n numri i valencës metalike,
cpërqendrimi [g].
Presioni relativ i tretjes llogaritet sipas ekuacionit:

EH
lnP= + 3.17
0.0253
Thelbi i veprimit të tretjeve elektrolite korrozive në metale dhe legurat e tyre

shpjegohet me atë se metalet sipas serisë së pakësimit të tensionit tentojnë ti kalojnë atomet e
tyre në tretje. Gjatë kësaj çdo atom i metalit gjatë kalimit në elektrolit e lë një ose më shumë
elektrone të tij në metal ndërsa vet shndërrohet në ionkation me ngarkesë pozitive.
Në Figurën 78 tregohet korrozioni elektrokimik i hekurit e shkaktuar nga një pike
tretjes e kripës së kuzhinës si elektrolit.
Figura 78. Korrozioni elektrokemik i hekurit i shkaktuar nga tretja e kripës së kuzhinës në ujë
Për të ndodhur korrozioni elektrokimik, është e domosdoshme prania e ujit me qëllim që të
krijohet elementi galvanik. Magnezi, zinku, mangani, kromi dhe hekuri i nënshtrohen
korrozionit në ujë të distiluar pa praninë e oksigjenit. Këtu procesi i korrozionit zhvillohet në
bazë të shprehjes:

Mgo > Mg++ + 2e > H2+2 (OH)
2H2O+2e > H2+2(OH)
_________________________________________
Mgo+2H2O > Mg(OH)2+H2
9.0 Materialet e rrezikshme ne komunikacion
9.1 Hyrje
Materiale të rrezikshme ose restriktive në komunikacion janë ato ngarkesa, të cilat për
shkak vetive të tyre paraqesin rrezik për jetën dhe shëndetin e njerëzve dhe shtazëve, rrezik për
rrethinën dhe rrezik për të mirat materiale. Rreziku nga materialet restriktive ne komunikacion
mundtëjete me veprim direkt ose indirekt në rrethinën dhe personelin i cili manipulon me to.
Sipas ligjit mbi transportin e materievetërrezikshme ekzistojnë 14 grupe për transportin
e materialeve restriktive:
materiet eksplozive,
lendet e mbushura me materie eksplozive,
mjetet për ndezje,
gazrat nën presion, gazrat e lëngshëm dhe gazrat e lëngshëm nën presion,
materiet ndezëse të lëngëta,
materiet ndezëse të ngurta,
materiet vetë ndezëse,
materiet të cilat në kontakt me ujin zhvillojnë gazra të ndezshëm,
materiet të cilat shkaktojnë ndezje me oksidim,
helmet,
perioksidet organike,
materiet e pakëndshme dhe ngjitëse,
materiet radioaktive,
materiet korrozive (brejtëse).
Në tregtinë dhe qarkullimin e përgjithshëm botërore pjesën më të madhe e përbejnë
lendet djegëse, nafta dhe derivatet e saj, gazrat, kemikaljet, helmet dhe barërat. Për materialet e
rrezikshme vlejnë rregulla të posaçme të paketimit, deponimit, të ngarkimit dhe shkarkimit, si
dhe të masave mbrojtëse.
9.2 Ndikimi i drejtpërdrejtë i materialeve të rrezikshme në njeriun dhe
rrethinën
Si materiale të rrezikshme të cilat veprojnë drejtpërdrejtë konsiderohen ato materie

tëcilat kimikisht lidhen me organizmin e gjalle ose me ndonjë veprim tjetër fizikobiokimik
shkaktojnë ndryshime të rëndësishme funksionale në materialin ne të cilin veprojnë. Kështu
p.sh. helmet, të futura në organizëm me frymëmarrje, në mënyre orale ose me resorbim përmes
lëkurës shkaktojnë helmimet prandaj flitet për materiet toksike.
Perioksidet organike janë të dëmshme për shumë materiale me të cilat vijnë në kontakt.
Kimikisht janë shumë reaktive e shkaktojnë korrozionin e legurave, oksidimin e materialeve
organike etj.
9.2.1 Materialet helmuese (toksike)
Materiet helmuese veprojnë në organizëm në atë moment kur të vihet në kontakt të
drejtpërdrejtë me frymëmarrjen, në mënyre orale ( me ushqimin ) dhe resorbohen (thithen)
përmes lëkurës. Me frymëmarrje thithen materiet të cilat janë në gjendje të gaztë ose të avullt
ose janë të shpërndara në ajër në formë të kripërave ajërore. Në atë rast helmimet primare do të
ngjajnë në organe për frymëmarrje të njerëzëve dhe shtazëve. Në mënyrë orale përmes
ushqimit dhe pijeve, në organizëm mund të futen materiet helmuese të cilat do të ndikojnë në
organet e brendshme të organizmit të gjallë. Materialet helmuese mund të veprojnë në
organizëm lokalisht ose në tërë sistemin. Në raport me kohën e veprimit të materieve helmuese
në organizëm mund të flitet për veprimin akut ( kohë shkurtër ) dhe kronik ( kohe gjatë ).
Shkalla e helmueshmërisë së materieve është e ndryshme dhe përcaktimi i saj paraqet
shënim me rëndësi për të gjithë ata të cilët punojnë dhe manipulojnë me materiet e rrezikshme.
Nga aspekti vetisë së helmueshmërisë materialet mund të ndahen në:
jo helmuese, të cilat në çfarëdo rrethanash nuk shkaktojnë kurrfarë nxitje në
organizmin e gjallë, e u përshkruhet shenja e helmueshmerisë “0’’ dhe
helmuese, të cilat ndahen në 5 kategori: të dobëta “1”, mesatare “2”, të forta “3”,
ekstreme “4”, supertoksike “5”.
Për materialet helmuese të kategorisë së parë rekomandohet përdorimi i gaz maskës,
për kategorinë e dytë është e obligueshme gaz maska, për kategorinë e tretë është e
obligueshme gardëroba mbrojtëse dhe mbrojtja e sistemit të frymëmarrjes ndërsa për
kategorinë e katërt dhe të pestë qëndrimi dhe punimi në ato hapësira lejohet vetëm me rroba
speciale mbrojtëse dhe me sistem thithës të pavarur. Kategoritë e helmueshmerisë janë dhënë
në tabelën 58.
Tabela 58. Kategoritë e materialeve helmuese
Shenja e Katogoritë e LD50 për LD50 e sigurt

helshmueshmërisë helshmueshmërisë gjalesat me këmbë, vdekjeprurëse për
orale [mg/kkg] njeriun prej70 kg
0 johelmuese 26 000,propilenglikoli >15 [g/kg]

1 helmuesetë dobët 7400 , thartirasorbik 5,15 [g/kg]
2 helmuesemesatare 5800, izopropanoli 0,373 [g/kg]
3 helmuesetë forta 320, hidrokinomi 50500 [mg/kg]
4 helmueseekstreme 100, arsenati i Pb 5,50 [mg/kg]
5 superhelmuese 50, nikotina >5 [mg/kg]
Njësi matëse e toksicitetit konsiderohet “doza” minimale vdekjeprurëse (LDletaldoza)
e ndonjë materie e cila shkakton vdekjen e kafshës eksperimentuese. Në praktikë zakonisht
përdoret doza letale mesatare ( LD50) e cila paraqet at sasi të materiesëë e cila shkakton
ngordhjen e 50% të kafshëve ( gjallesave ) të eksperimentuara.
Gjatë prodhimit dhe transportit të materieve helmuese, është e pashmangshme ndotja e
ambientit, prandaj janë përcaktuar vlerat maksimale të lejuara të koncentrimit (MDC) të ndonjë
materie helmuese në ajërin e hapësirës punuese, në atmosferën e vendbanimeve, në ujë, gjëra
ushqimore si dhe në mjetetet e përdorimit të përgjithshëm etj.
Shkalla e helmueshmerisë, K, është proporcionale me prodhimin e koncentrimit të
materiesëë helmuese,C, dhe kohës së ekspozimit,T, që është i njohur si ligji i Haberit:
K=C T
Gjithashtu, MDC mund të llogaritet edhe sipas barazimit empirik, nëse është e njohur
doza letale dhe masa molekulare e gazit ose avullit helmues:
Log MDC= 1.53 log LD 5.7 + log M [mg/m3]
Rezultate përafërsisht të mira për MDC, të cilat u afrohen rezultateve eksperimentale,
fitohen me shfrytëzimin e formulës empirike:
MDC = 0.01 LD50
Vlerat maksimale të lejuara të MDCsë jepen nëpër tabela.
Në praktikë shpeshherë përcaktohen shkalla dhe kategoria e rrezikimit potencial nga
materialet restriktive në ujë dhe ajër. Shkalla e rrezikshmërisë A, llogaritet sipas barazimit:
a ) Në ambientin e hapësirës punuese dhe vendbanimeve

Cz
A = log
MDC
b ) Në ujin e ujësjellësit

S
A = log
MDC
ku janë:
Cz – koncentrimi i ngopshmerisë se ajërit [mg/l]
S – tretshmëria [g/100g ujë]
MDC – koncentrimi maksimal i lejuar [mg/m3].
Kategoritë e rrezikshmërisë janë dhënë në tabelën 62.
Tabela 62
Kategoritë e Shkalla e rrezishmërirsë
rrezikshmërisë E hapsirës E atmosferës E ujit
punuese së banimit
I.Jashtëzakonis > 2,5 > 4 > 2
ht të
Rrezikshme
II.Shumë të 22,5 2,94 12
rrezishme
III.Mesatarisht 11,9 1,62,8 12
të
Rrezikshme
IV. Pak të < 1,0 < 1,6 < 0,1
rrzikshme
9.3 Veprimi indirekt i materialeve të rrezikshme në njeriun dhe
rrethinën
Shumë materie të cilat gjenden në qarkullim, nën kushte të caktuara, reagojnë me
oksigjenin nga ajëri ( lëndët djegëse si lëngje të ndezshme, gazrat dhe materiet e ngurta,
oksidantet, mjetet për ndezje, materiet korroduese ) ose kimikisht shumë shpejt shkatërrohen
( eksplozivet, lëndët e mbushura me eksploziv ) gjegjësisht reagojnë me materie me të cilat
vijnë në kontakt të drejtpërdrejt p.sh. me ujin ose me ndonjë materie tjetër. Këto reaksione
kimike mund të japin prodhime të cilat mund të paraqesin rrezik për njeriun dhe ambientin.
9.3.1 Materialet e ndezshme dhe mbrojtja nga zjarri
Sipas ligjit mbi transportimin, e materialeve të rrezikshme kemi disa grupe: gazrat e
ndezshëm, lëngjet e ndezshme, materiet e forta, materiet vetëndezëse, eksplozivet dhe lëndët e
mbushura me materie eksplozive. Zjarret gjatë deponimit, transportimit, ngarkimit, shkarkimit,
me materie të rrezikshme shkaktojnë humbje të mëdha.
Varësisht nga lloji i materiesë ndezëse, zjarret klasifikohen në 5 klasa:
klasa A lëndët ndezëse të forta, kur lajmërohet prushi siç janë druri, letra, kashta,
thëngjilli dhe tekstili etj,
klasa B lëndët ndezëse, kur nuk lajmërohet prushi siç janë benzina, dieseli,
yndyrat, laçet, rrëshira , peshkve (katrani) etj,
klasa C materiet e gazta të cilat digjen dhe shkaktojnë zjarre të klasës C ku bëjnë
pjesë hidrokarburet e gazta, hidrogjeni, klori etj,
klasa D metalet ndezëse të cilat digjen dhe shkaktojnë zjarre të klasës D, ku
bëjnë pjesë alumini, magnezi dhe legurat e tyre, titani etj,
klasa E të gjitha materialet prej A – D, të cilat ndodhen pranë pajisjeve nën
tension të rrymave të ulëta dhe të larta siç janë, elektromotorët, transformatorët etj.
Marrë në përgjithësi, procesi i djegiesë të materieve djegëse është një reaksion kimik i
oksidimit ku energjia kimike në pjesën më të madhe kalon në nxehtësi, ndërsa lënda djegëse
shndërrohet në gazra dhe mbetje të ngurta. Ky proces i pakontrolluar është në fakt zjarri i cili
shkakton në mënyrë indirekte pasoja për ambientin gjatë procesit të djegiesë, në fazën e parë
vietëreaksionet kimike të shkatërrimit ose të termolizës ku lirohen grimcat e atomeve të lira.
Mjafton një sasi e grimcave aktive që procesi i djegiesë të vazhdoj. Që procesi i djegiesë të filloj
është e nevojshme që materia djegëse të gjendet nën kushte të caktuara. Kushti kryesore dhe
themelorë është që materia të gjendet në gjendje të gaztë.
Kjo do të thotë që materiet djegëse të ngurta dhe të lëngëta nuk mund të digjen derisa të
mos transformohen në avull p.sh. druri nuk digjet derisa nga ai të mos dalin gazrat e ndezshme dhe
avujt, që ndodhen në mes të temperaturës 2202500 C, e kjo konsiderohet si temperaturë e
avullimit.
Temperatura e avullimit arrihet me nxehjen e sipërfaqes së trupit të ngurtë gjegjësisht
lëngët deri tëpika e ndezjes. Pika e ndezjes, temperatura e vetëndezjes dhe pika e djegiesë janë
tri vlera të cilat tregojnë vetitë më të rëndësishme të vlerësimit të rrezikut nga zjarri.
Vlerësimi i rrezikut nga zjarri për materialet e rrezikshme ka rëndësi të madhe në
‘’Tranzitikë’’. Prandaj është e nevojshme njohja detaje e vetive kimikofizike të gjitha
materialeve.
Për vlerësimin e rrezikut të zjarrit nga gazrat është e nevojshme të njihen këto
karakteristika:
ndezshmëria në ajër,
shtypja maksimale gjatë eksplodimit,
shpejtësia e rritjes se presionit gjate eksplodimit,
temperatura e vetëndezjes,
kategorinë e përzierjes eksploduese,
temperaturën minimale të ndezjes,
shpejtësinë e djegiesë,
mjetet për shuarjen e zjarrit dhe
diametrin kritik të shuarjes.
Te lëndët djegëse të lëngëta për vlerësimin e rrezikut nga zjarri është e nevojshme të
dihen, përveç karakteristikave të gazrave edhe shumë veti specifike të cilat kanë të bëjnë me
procesin e djegies së lëngjeve.
Te lëndët e ngurta ndonjëherë është e nevojshme të dihen ndjeshmëria e materialeve në
goditje, fërkim, indeksin e përhapjes së flakës, koeficientin e lajmërimit të tymit etj.
Në ‘’Tranzitikë’’ është e domosdoshme njohja edhe e materialeve të padjegshme pasi
që ato në kushte të caktuara mund të jenë shumë të rrezikshme.
Këtu bëjnë pjesë:
oksiduesit, p.sh., klori, acidi nitrik, oksigjeni i komprimuar dhe i lëngshëm, peroksidi
i hidrogjenit etj.
materiet të cilat me reaksion kimik japin prodhime të ndezshme p.sh karbiti i
kalciumit, acidi sulfurik etj.
materiet të cilat në raport me ujin ose ndonjë materie tjetër reagojnë dhe japin sasi të
mëdha të nxehtësisë ose eksplodojnë, siç janë; acidi klorsulfurik, oksidi i kalciumit (gëlqerja)
etj.
materiet të cilat ndodhen në enët nën presion, me nxehje zgjerohen p.sh azoti i
komprimuar, dyoksidi i squfurit, karbonati i amoniakut etj.
materiet kimikisht jo stabile, të cilat pa pjesëmarrjen e oksigjenit, me nxehje, fërkim
ose goditje shkatërrohen duke eksploduar siç janë acidi i plumbit etj.
Në ‘’Tranzitikën’’ e materialeve të rrezikshme është e rëndësishme ndër të tjera edhe
njohja e shpejtësisë se djegiesë. Në hapësirat e hapura, gjatë djegiesë normale në ajër të
materialeve të djegshme, shpejtësia e përhapjes së flakës sillet prej 1030 cm/s.
Kjo shpërndarje e flakës quhet djegie laminare. Në shtresa të veçanta temperatura e
flakës arrin prej 15003000 oC.
Sasia e materiesëë djegëse e cila digjet në njësi të kohës për njësi të sipërfaqes
kuantitativisht paraqet shpejtësinë e djegiesë, e cila në mënyre eksperimentale caktohet në bure
të diametrit 1.32 m, kur materiet djegëse janë të lëngëta. Në këto kushte benzina digjet me
shpejtësi (6072) x 106 m/s, dieseli (5865) x 106 m/s.
Për lëndët e ngurta p.sh druri – shpejtësia e djegies vëllimore është (78) x 106 kg/m2s.
Eksplozivet në ‘’Tranzitikë’’ sipas ndarjes komerciale mund të jenë: materie
eksplozive, trupa eksploziv dhe trupa për ndezje (inicim).
Materiet eksploduese më së shpeshti janë nitroglicerina dhe përzierjet e saj,
nitroceluloza dhe derivatet e saj, trinitrotoluoli dhe shumë materiale tjera eksploduese.
Nga aspekti i përdorimit materiet eksploduese ndahen në:
barut ose eksplozive armësh,
eksplozive thyerëse
detonatorë ose eksplozive incizuese.
Baruti ose mbushjet eksplozive, koha e reaksionit kimik të djegiesë të të cilave është
relativisht e ngadalshme thirren edhe eksplozive deflagrante.
Shpejtësia e djegiesë se barotit është më e vogël se 1000 m/s. Gjatë betonimit baroti i zi
është më i ngadalshëm, ndërsa dukshëm me i shpejtë është baroti i nitrocelulozës,
nitroglicerinit dhe baroti i përzier.
Baroti i zi është përzierje e pluhurit karbonik, nitratit të natriumit si burim oksigjeni
dhe squfurit. Shpejtësia e detonimit të barotit i zi është 400 m/s, temperatura e eksplodimit
2380 0C gjatë të cilës arrihet një presion prej 2810 bar.
Baroti nitroglukozës lajmërohet edhe me emrin baroti pa tym. Prodhohet nitroglukozes,
duke u shkrirë në aceton, formimin e luspave dhe tretjes gjatë së cilës largohet acetoni. Ky barot
përdoret për hedhjen e predhave nga armët e zjarrit. Pasi që shpejtësia e djegies është me e vogel se
1000 m/s, nuk vie deritëpëlcitja e gëzhojës, por gazrat e formuara kanë kohë të e shtyjnë predhën
nga tyta.
Eksplozivet janë lidhje të përzierjeve të ndryshme të cilat përbejnë grupe atomike
jostabile.
Koha e reaksionit kimiktëeksplozivet është shumë e shpejtë, p.sh.,tënitroglicerina 7450
m/s, trinitrotoluoli 6700 m/s, nitroceluloza e zhelatinuar (eksplozivet plastike) 6350 m/s.
Tek eksplozivet për një moment krijohen sasi të mëdha të gazrave dhe grimcave të
padjegura të cilat shkaktojnë presion p.sh .,tënitroglicerina 12240 bar, eksplozivi plastik 9616
bar, trinitrotoluoli (TNT) 8080 bar, etj. Eksplozivet e ndjeshëm në lagështi dhe temperatura të
rritura gjatë të cilave ‘’djersiten’’, që vie deritëlirimi i nitroglicerinës e cila në ‘’Tranzitikë’’
ashtu i liruar paraqet rrezik të madh.
Eksplozivet inicuese ose detonatorët janë shumë më të shpejtë në detonim, çka

paraqesin rrezik të veçant në ‘’Tranzitikë’’. Materialet më të shpeshta për punimin e
detonatorëve janë acidi i plumbit (PbN6) acidi i jodit (JN3) fulminati i zhivës Hg(NC)2 etj.
Në ‘’Tranzitikën’’ e materialeve, veçanërisht kur ka të bëjë me materialet e rrezikshme,
me ligj përcaktohen standardet teknike mbi masat e domosdoshme të mbrojtjes nga helmimi,
zjarri dhe eksplodimi.
Mbrojtja nga zjarri është pjesë përbërëse e çdo vendi të punës posaçërisht atje ku ka të
bëjë me materialet e rrezikshme.
Fikja e zjarreve është ndalja e procesit kimik të djegiesë së materialeve djegëse me
oksigjenin nga ajëri ose oksigjeni gjegjësisht oksidantin të cilin materia e ka në përbërjen e vet.
Siç dihet për djegie është e nevojshme materia djegëse, oksidatori (ajëri, oksigjeni si dhe
oksidanta tjerë), dhe sjellja e materiesë djegëse deritëtemperatura e ndezjes (nxehtësia). Për
fikjen e zjarrit (flakës) është e nevojshme të eliminohet njëri nga tri kushtet e djegiesë. Prandaj
zjarri mund të shuhet:
me zvogëlimin e materiesë djegëse nga zjarri,
me zvogëlimin e oksidatorit, oksigjeni, ajërit,
me uljen e temperaturës se materiesë djegëse nën temperaturën e ndezjes,
Zvogëlimi i materiesë djegëse nga zjarri nënkupton largimin e tyre nga vendi i zjarrit.
Zvogëlimi i ajërit në zjarr në të vërtetë paraqet fikjen me rërë, me oksid karboni, me
shkumë, tetraklorkarbon dhe materie tjera.
Fikja e zjarrit me uljen e temperaturës është në realitet ulja e temperaturës së djegies
nën temperaturën e ndezjes me ndihmën e ujit, shkumës dhe materieve të ngjashme.
Aparatet për shuarjen e zjarrit në praktikë ndahen:
aparati për fikje me ujë,
aparati për fikje me shkumë kimike,
aparati për fikje me CO2 dhe
aparati për fikje me pluhur.
Aparatet për fikje me ujë janë të dedikuara për fikjen e zjarreve të klasës A (druri, letra,
tekstilit etj.)
Aparati mbushet me 9.51 ujë, 700gr. Natriumbikarbonat (NaHCO3) dhe një
ampuletëacidit sulfurik (H2SO4).
Aparatet për fikje të zjarrit me shkuma kimike janë të parapara për fikjen e zjarreve të
kategorisë B (benzinës, vajit, benzenit, eterit, laçeve etj).
Me këto aparate nuk fiken zjarret në instalimet elektrike (klasa E), zjarret e materieve të
gazta (klasa C) dhe zjarret e metalevetëlehta (klasa D).
9.4. Paketimi, deponimi dhe shënjimi i materialeve të rrezikshme
Materialet e rrezikshme, prej vendit të prodhimit deritëvendi i përdorimit, duhet të

përgatiten me kujdes për transport për shkak të sigurisë të jetës së njerëzve dhetëmirave
materiale. Kjo përgatitje sigurohet me paketimin adekuat.
Paketimi i materialeve të rrezikshme në rend të parë varet nga gjendja dhe nga grupi
gjegjësisht kategoria të cilës materiali i takon.
Sipas vetive fizikokimike materialet e rrezikshme ndahen ne:
eksplozivet,
materialet e ndezshme,
oksidantet,
materialet e ndjeshme në lagështi me rrezik të ndezjes dhe eksplodimit,
materialet e ndjeshme në thartira dhe avujt e tyre me rrezik të ndezjes dhe eksplodimit,
materialet helmuese,
materialet korroduese.
Materialet e çfarëdo kategorie duhet patjetër të paketohen në mënyrë të veçantë dhe
është e dëshirueshme që edhe të deponohen në mënyre të veçantë.
Gazrat e rrezikshme të cilat shpesh hasen në ‘’Tranzitikë’’ janë gazrat e komprimuar në
bombola (boca) të çelikta, në fuqi (bure) të çelikta dhe rezervuar të çeliktë.
Rezervuarët e çelikut mund të jenë të montuar edhe në mjete të transportit, në vagon etj.
Bombolat e rrezikshme të cilat janë të mbushura me gazra të rrezikshme gjithherë janë
të ngjyrosur me ngjyrë të përhirtë, ndërsa maja e bombolës ngjyroset për çdo lloj gazi me
ngjyrë të veçantë. Kështu p.sh oksigjeni shënohet me ngjyrë të kaltër, hidrogjeni me
ngjyretëkuqe, klori me të gjelbër, acetileni me të bardhë, amoniaku me ngjyre të përhirtë të
mbyllur, gazrat e ndezshëm përveç acetilenit me ngjyrë të kuqe ndërsa të pandezshmit me
ngjyrë të përhirtë të mbyllur.
Cisternat me gaz të komprimuar duhet të shënohen me shirit të gjërësisë 30cm me
ngjyrë të portokallit. Bombolat me gaz të komprimuar me më pak se 100 L ruhen në depot e
hapura me kulme të lehta dhe të pa përforcuar, që përcaktohet përmes ligjit mbi transportin dhe
vendosjen e lëngjeve dhe gazrave të rrezikshme.
Lëngjet e rrezikshme paketohen në bombola, bidona (kanta), rezervuar, fuçi, cisterna, të
punuara prej materialeve të cilat duhet të jenë inerte dhe stabile ndaj lëngut qe deponohet në te.
Materialet për ambalazhim janë masat plastike, metalet dhe qelqi. Zgjedhja e materialit
ambalazhues varet nga vetitë e materialet të rrezikshëm. Materialet e rrezikshme të ndjeshme
me oksigjenin e ajërit ruhen të mbyllura në atmosferën e gazrave inerte siç është azoti ose p.sh
oksidi i karbonit. Lëngjet e rrezikshme të paketuara në qelq duhet të paketohen shtesë me anë
të jastëkëve, në mënyrë që nëse vie deritëthyerja e ambalazhit, jastëkët të mund të thithin
lëngun e derdhur.
Për helmet shfrytëzohen ambalazhe e ndryshme por vetëm origjinale nga prodhuesi, e
cila duhet të siguroj mbrojtje 100% nga derdhja dhe avullimi i materieve prej vendit të
prodhimit deritëvendi i përdorimit.
Në pjesën e jashtme të ambalazhit, në deklaratën e prodhuesit, duhet të shënohet
mbishkrimi ‘’Helëm’’, me shenjën e njohur të kafkës së njeriut të vdekur.
Për materien toksike vihet vetëm mbishkrimi ‘’Helëm’’. Kur kemi të bëjmë me helmet
më pak të rrezikshëm të grupit IV, në ambalazhe duhet të shënohet mbishkrimi ‘’Kujdes’’.
Përveç kësaj, materiet toksike duhet të shënohen me tiketa ngjitëse të ngjyrave të
ndryshme përmes të cilave mund të dihet se cilit grup i takon materia helmuese, si në tabelën
nr.63.
Tabela 63. Ngjyrat e obligueshme për shenimin e substancave helmuese
Grupi i materialeve helmuese Ngjyra e tiketës
baza Shenja
Grupi I e zezë e bardhë

Grupi II e bardhë e kuqe
Grui III e verdhë e zezë
Grupi IV e bardhë e kalër
Gjatë paketimit të materialeve të ndjeshme në thartira dhe avuj të tyre duhet të kihet
parasysh edhe rezistenca e materialit ambalazhues në ato thartira. Rezistencë më të madhe ndaj
thartirave ka qelqi (përveç ndaj acidit klorhidrik), mandej plastika e cila përdoret gjithnjë e më
tepër.
Deponimi i materialeve të rrezikshme në të shumtën e rasteve është rregulluar me
standard ndërkombëtare dhe nacionale. Saktësisht janë përcaktuar metodat e marrjes,
manipulimit, renditjes dhe ruajtjes, si dhe dorëzimit të materialeve të rrezikshme.
Sipas llojit të materialeve të rrezikshme depot mund të ndahen në:
depot speciale për materiale të rrezikshme,
depot për lëngje të rrezikshme,
depot për kemikalje,
depot për gazra.
Sipas standardeve ndërkombëtare dhe kombëtare nuk lejohet grumbullimi i madh i

materialeve të rrezikshme në një vend dhe në një depo. Sipas atyre rregullave janë përcaktuar
sasitë maksimale të materialeve të rrezikshme që mund të ruhen në një depo.
10.0. Materialet që prishen lehtë në komunikacion
10.1 Bazat e qarkullimittëmaterialeve qe prishen lehtë
Siç dihet, nëse gjatë kohës së ‘’Tranzitikës’’ vie deritëndryshimet në materiale, thuhet
në të shumtën e rasteve, që është zvogëluar shkalla e cilësisë (kualitetit).
Me ketë zvogëlohet edhe vlera përdoruese e materialit.
Gjithashtu, dihet që gjatë deponimit dhe transportit prishjen mund ta shkaktojnë
mikroorganizmat dhe prodhimet e tyre, enzimet, reaksionet interkimike të komponenteve
përbërëse të prodhimit dhe ambalazhit, insektet, brejtësit, ndotja e prodhimit me materiet që
vijnë në kontakt gjatë transportit dhe deponimit, ndryshimet në prodhim të shkaktuara nga
tharja, ngrirja, veprimi i forcave etj.
Gjatë procesit teknologjik të natyrës transportuese, materialet që prishen më së shumti
janë artikujt që nuk janë të konservuara për afat të gjatë, mandej prodhimet kimikoorganike,
disa prodhime të industrisë së tekstilit dhe lëkurës, mandej prodhimet e pambrojtura të
industrisë metalike. Kushtet e transportit janë të limituara dhe definuar sipas vetivetëmaterialit
dhe mjeteve të ‘’Tranzitikës’’.
Sipas gjendjes termike prodhimet që prishen lehtë mund të jenë:
prodhimet e freskëta në momentin e fazës përfundimtare pas paketimit (prodhimet e
freskëta ushqimore janë të gjitha prodhimet që pas prodhimit gjenden në temperaturë më të
lartë se temperaturë e ngrirjes së tyre),
prodhimet e ftohura konsiderohen që prishen lehtë kur janë të ftohura afër
temperaturës së ngrirjes,
prodhimet e ngrira janë ato të cilat mbahen në temperaturë prej 8 0C deri në 18 0C,
prodhimet me ngrirje të thellë janë prodhimet që prishen lehtë nëse ruhen dhe
transportohen në temperature më të vogël se 18 oC.
Për materialet që prishen lehtë, regjimi i temperaturës së deponimit vlenë edhe për
mjetet transportuese të cilat e përbejnë të ashtuquajturin zinxhirin e pandërprerë të ftohjes pa
marrë parasysh se a është fjala për transport rrugorë, hekurudhorë, ajëror apo detar.
Prodhimi artificial i ftohjes është realizuar tek në vitin 1755, pas vështrimit të kimistit
Wiliam Cullenea (17101790) që me avullimin e eterit zvogëlohet temperatura.
Karl Linde (18421934) në vitin 1895 patentoi kompresorin me amoniak si mjet ftohës i
cili edhe sot ende përdoret në formë të modifikuar, për ftohjen e artikujve që prishen lehtë gjate
deponimit dhe transportit.
Në SHBA veç 50 vjet përdoret ftohja me CO2, që njihet me emrin ‘’akulli i thatë’’ për
ftohjen e prodhimeve që prishen lehtë. Në disa vjetët e fundit është bërë një zhvillim i hovshëm i
ftohjes me CO2.
Sot në botë, ekziston një përvojë e madhe në shfrytëzimin e kontejnerëve, anijeve,
kamionave me ftohje vetanake nëpërmjet diesel motorëve, energji elektrike, me akull të ujit dhe
veçanërisht me ‘’akull të thatë’’.
Temperaturat në 0C, gjatë ‘’transportit të ftohtë’’të disa prodhimeve të ngrira dhe me
ngrirje të thellë janë dhënë në tabelen 67.
Tabela 67. Temperaturar në 0C gjatë “transporit të ftohët”
Lloji i sendeve GJERAT USHQIMORE TE NGRIRA

ushqimore
TL TR TP
Mishi 4 10 8
Organet e brëndshme 4 12 10
Shpezët dhe egërsirat 4 12 12
Gjalpi dhe undyrërat 10
GJERAT USHQIMORA ME NGRIRJE TE THELLE
Mishi dhe organet e 4 18

brëndshme
Shpezët 4 18 15
Peshqit e të ngjajshëm 4 18 15
Vezët 4 18 15
Pemët dhe perimet 4 18 15
Lëngjet e pemëve dhe 3 20 15
koncentratet e tyre
Peshqit e yndyrshëm 3 20 17
Gjellërat e gatshme 3 18 17
Akulloret 2 20 18
Në ‘’transportin e ftohtë’’ të prodhimeve të ngrira deri në momentin e ngarkimit është
paraparë temperatura në komorat ftohëse stacionuese 18 oC ose edhe më e vogël. Gjatë
ngarkimit dhe shkarkimit, temperatura e ambientit në mjetin transportues nuk guxon të
ndryshoj më shumë se vlera e temperaturës së lejuar TL nga temperatura e rekomanduar TR,
në mënyrë që temperatura gjithëmonë të jetë në kufijt e temperaturës së pranueshme TP.
Kohëgjatja e ‘’transportit të ftohtë’’ të materialeve që prishen lehtë sipas
rekomandimeve të Interfrigut (Institutit ndërkombëtare të ftohjes, Paris – IIF) llogaritet koha
prej përfundimit të ngarkimit të mjetit transportues deri te fillimi i shkarkimit. Sipas Interfrig
ut ekzistojnë tabelat me temperaturat e rekomanduara për një numër të madh prodhimes

1-1-3-Teknol e Mater II Per Studentet 209 2010 Web PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1-1-3-Teknol e Mater II Per Studentet 209 2010 Web PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERSITETI I PRISHTINËS

Materialet e reja SHBA Japonia Evropa

Arsenidi­i galiumit, siliciumi amorf, karbidi­i Si materiale funsionale në elektronikë

1.3. Qarkullimi i materialit

Zhvillimi tekniko­teknologjik në 20 vitet e fundit ka kushtëzuar

Me ekuacionin e gjendjes së gazrave (J. D Vander Vals) në vitin 1873 lehtë mund të

forca rrëshqit ëse N

Koeficienti i proporcionalitetit gjegjësisht viskoziteti dinamik është dhënë me

Në praktiken transportuese. gjithnjë e më tepër shfrytëzohet viskoziteti kinematik dhe

Gjithashtu, është e njohur se molekulat e gazrave nuk kanë shpërndarje të rregullt,

Nevoja për ‘’Tranzitikën’’ e materialeve ekziston në të gjitha fushat njerëzore, gjatë të

Nga aspekti i cilësisë, në vende të ndryshimeve të botës materialet shënohen dhe

Sistemimi i materialeve në epokën e revolucionit të tretë teknologjik paraqet lëmi të

Në tabelën 5. Janë dhënë emrat e kategorive (kryesisht latinisht) në sistemimin e

Shqip Latinisht Shembull

Klasifikimi Klasifikimi numerik decimal

Tri vendet e para (FFF) paraqesin organizatën anëtare të EAN të shtetit përkatës, katër

Simbolet me shirita janë treguesit më të saktë të shënimeve mbi mallin në prodhim,

Përveç kualitetit të lëndës së parë, gjysmë prodhimit, materialit reprodukues dhe

Ndjeshmëria e përgjithëshme organoleptike e cila lajmërohet gjatë përtypjes dhe

II.Kualiteti (lloji II­të, B, Secundo) dhe

Konstruksionet bashkëkohore të mjeteve transportuese ndërtohen me materiale të cilat

Dendësia e lëngjeve caktohet në disa mënyra, ndër të cilat më të përshtatshme janë

Benzina i aeroplanëve 0,606 ­ 0,710

lt­gjatësia e mostrës që matet gjatë t2[K],

Për punimin e termoelementeve më së miri përgjigjen legurat e hekur nikelit.

Kështu, qëndrueshmëria termike paraqet aftësinë e materialeve që një temperaturë të

Klasa: Y..........temperature e lejuar 90 °C

Klasa: A'''''.........temperatura e lejuar 105 °C

Klasa: E............temperatura e lejuar 120 °C

Klasa: H...........temperature e lejuar 180 °C

Klasa: C...........temperatura e lejueshme me madhe se 180 °C

­përçuese, me përçueshmëri specifike më të madhe se 107 Sm,

Gjegjësisht, mekanizmi i përçueshmërisë elektriketëmetalet shpjegohet me lëkundjen e

Me lidhje jonike formohen molekulat me elementet elekropozitive nga ana e majtë e

Në kohët e fundit përmbajtja sasiore (kuantitative) e metaleve dhe molekulave në një

­sasia e hirit të tretshëm në ujë (oksidet metalike të tretshëm në ujë),

Përqendrimi i tretjeve shprehet në përqindje si tretje molare apo si normale. Tretja

Figura 76. Matja e tension në mes të bakrit dhe të zinkut

Korrozioni elektrokimik është më i përhapuri, dhe ndodh duke krijuar mikroelemente

Presioni relativ i tretjes llogaritet sipas ekuacionit:

Thelbi i veprimit të tretjeve elektrolite korrozive në metale dhe legurat e tyre

Si materiale të rrezikshme të cilat veprojnë drejtpërdrejtë konsiderohen ato materie

Shenja e Katogoritë e LD50 ­ për LD50 ­ e sigurt

0 jo­helmuese 26 000,propilenglikoli >15 [g/kg]

Eksplozivet inicuese ose detonatorët janë shumë më të shpejtë në detonim, çka

Materialet e rrezikshme, prej vendit të prodhimit deritëvendi i përdorimit, duhet të

Grupi I e zezë e bardhë

Sipas standardeve ndërkombëtare dhe kombëtare nuk lejohet grumbullimi i madh i

Lloji i sendeve GJERAT USHQIMORE TE NGRIRA

Mishi dhe organet e 4 ­18

You might also like

Arsenidii galiumit, siliciumi amorf, karbidii Si materiale funsionale në elektronikë

Zhvillimi teknikoteknologjik në 20 vitet e fundit ka kushtëzuar

II.Kualiteti (lloji IItë, B, Secundo) dhe

Benzina i aeroplanëve 0,606 0,710

ltgjatësia e mostrës që matet gjatë t2[K],

përçuese, me përçueshmëri specifike më të madhe se 107 Sm,

sasia e hirit të tretshëm në ujë (oksidet metalike të tretshëm në ujë),

Shenja e Katogoritë e LD50 për LD50 e sigurt

0 johelmuese 26 000,propilenglikoli >15 [g/kg]

Mishi dhe organet e 4 18