Justyna Krzywkowska - Współdziałanie Państwa I Kościoła Rzymskokatolickiego

Współdziałanie państwa i Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce w zakresie opieki i wychowania dzieci zgodnie z przekonaniami rodziców
Justyna Krzywkowska
Współdziałanie państwa
i Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce
w zakresie opieki i wychowania dzieci
zgodnie z przekonaniami rodziców
ISBN 978-83-65992-30-7
WYKAZ SKRÓTÓW 1
2 WYKAZ SKRÓTÓW
WYKAZ SKRÓTÓW 3
Olsztyn 2018
4 WYKAZ SKRÓTÓW
Recenzenci:
dr hab. Marek Bielecki, prof. ASzWoj
dr hab. Jerzy Nikołajew, prof. UO
Projekt okładki, DTP:

Bogdan Grochal
ISBN 978-83-65992-30-7
Wydawca
Wydział Prawa i Administracji
Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie
Zakład Poligraficzny
Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie
WYKAZ SKRÓTÓW 5
Spis treści
Wykaz skrótów ............................................................................................................................. 9
Wstęp .......................................................................................................................................... 11
Rozdział I. . Podstawy prawne i cele współdziałania państwa polskiego i Kościoła

rzymskokatolickiego
1.1. . Soborowa zasada zdrowego współdziałania Kościoła i państwa ................... 20

1.2. . Konstytucyjna zasada współdziałania między państwem a Kościołem
dla dobra człowieka i dobra wspólnego ............................................................ 30
1.3. . Zasada współdziałania wśród konstytucyjnych zasad relacji
. państwa i Kościoła ............................................................................................... 35
1.4. . Konkordatowa zasada współdziałania między państwem i Kościołem
na rzecz małżeństwa i rodziny ............................................................................ 38
1.5. . Zasada współdziałania między państwem i Kościołem w tzw. ustawach
wyznaniowych dotyczących Kościoła katolickiego ......................................... 43
1.5.1. Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania ..................................... 43
1.5.2. Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej
Polskiej ................................................................................................................... 45
1.6. Podsumowanie ......................................................................................................... 47
Rozdział II. Podstawy prawne i warunki współdziałania w zakresie zwiększenia

ochrony życia poczętego
2.1. . Normy Kościoła rzymskokatolickiego służące zwiększeniu ochrony

życia poczętego .................................................................................................. 52
2.1.1. . Kodeks Prawa Kanonicznego ........................................................................... 53
2.1.2. . Akta Stolicy Apostolskiej .................................................................................. 56
2.1.2.1. .Instrukcja Donum vitae o szacunku dla rodzącego się życia ludzkiego
i o godności jego przekazywania ..................................................................... 57
2.1.2.2. .Instrukcja Dignitas personae dotycząca niektórych problemów
bioetycznych ....................................................................................................... 59
2.1.3. . Dokumenty Papieskiej Rady ds. Rodziny ....................................................... 60
2.1.3.1. .Vademecum dla spowiedników. O niektórych zagadnieniach
moralnych dotyczących życia małżeńskiego .................................................. 61
2.1.3.2. .Deklaracja w sprawie tzw. redukcji embrionów ............................................ 62
2.1.4. . Akta Konferencji Episkopatu Polski ................................................................ 62
6 WYKAZ SKRÓTÓW
2.1.4.1. .Dokument Rady ds. Rodziny „Służyć prawdzie – o małżeństwie i rodzinie”... 63

2.1.4.2. .Słowo Prezydium Konferencji Episkopatu Polski na Niedzielę Świętej
Rodziny „Kochać, nie zabijać!” ........................................................................ 64
2.1.4.3. .Apel Prezydium Episkopatu w sprawie zatrzymania aborcji eugenicznej ..... 65
2.1.5. . Statuty wybranych synodów diecezjalnych w Polsce ..................................... 66
2.2. . Normy prawa polskiego służące zwiększeniu ochrony życia poczętego .... 67
2.2.1. . Konstytucyjna ochrona życia ludzkiego ......................................................... 69
2.2.2. . Ochrona praw dziecka jeszcze nienarodzonego w świetle Konwencji
o Prawach Dziecka ............................................................................................. 71
2.2.3. . Ochrona kobiet ciężarnych wynikająca z Kodeksu pracy ............................ 73
2.2.4. . Przestępstwo aborcji uregulowane w Kodeksie karnym ............................... 76
2.2.5. . Możliwość powołania się na klauzulę sumienia przez lekarza lub położną .... 78
2.2.6. . Przepisy prawne po 2015 r. dotyczące prokreacji .......................................... 81
2.2.6.1. .Ustawa o leczeniu niepłodności ....................................................................... 82
2.2.6.2. .Ustawa o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem” ............................... 84
2.3. . Realizacja współpracy państwa i Kościoła w zakresie zwiększenia ochrony
życia poczętego .................................................................................................. 85
2.3.1. . Rola Kościoła w zwiększaniu świadomości znaczenia funkcji prokreacyjnej
rodzin .................................................................................................................. 86
2.3.2. . Działalność katolickich ruchów pro-life w Polsce ......................................... 87
2.3.3. . Ochrona życia poczętego realizowana w instytucjach państwowych w Polsce .... 90
2.3.3.1. .Rzecznik Praw Dziecka ..................................................................................... 91
2.3.3.2. .Rzecznik Praw Pacjenta .................................................................................... 92
2.3.3.3. .Parlamentarny Zespół na rzecz Prawa do Życia ............................................ 93
2.3.4. . Obywatelskie inicjatywy ustawodawcze w zakresie ochrony życia poczętego ... 94
2.3.5. . Konieczność przeciwdziałania stosowaniu używek przez kobiety w ciąży ... 95
2.4. . Podsumowanie ................................................................................................... 97
Rozdział III. .Współdziałanie państwa i Kościoła rzymskokatolickiego w zakresie

opieki nad dziećmi
3.1. . Okna życia ........................................................................................................ 101

3.2. . Żłobki, kluby dziecięce i przedszkola ............................................................ 104
3.3. . Domy samotnej matki i ośrodki adopcyjno-opiekuńcze ........................... 110
3.4. . Duszpasterska opieka szpitalna na oddziałach dziecięcych ....................... 114
3.5. . Instytucje organizujące czas wolny dla dzieci .............................................. 117
3.6. . Podsumowanie ................................................................................................. 121
Rozdział IV. . Współdziałanie państwa i Kościoła rzymskokatolickiego w zakresie

. religijnego wychowania dzieci
4.1. . Rodzina podstawowym środowiskiem wychowawczym ............................. 124

4.2. . Działania Kościoła rzymskokatolickiego w zakresie wychowania dzieci .... 128
4.2.1. . Katecheza parafialna ........................................................................................ 129
4.2.2. . Szkolnictwo katolickie ..................................................................................... 132
4.2.3. . Środki społecznego przekazu ......................................................................... 134
4.3. . Działania instytucji państwowych i samorządowych w zakresie
. wychowania dzieci ........................................................................................... 128
WYKAZ SKRÓTÓW 7
4.3.1. . Wychowanie do życia w rodzinie .................................................................. 142

4.3.2. . Program wychowawczo-profilaktyczny szkoły ............................................ 144
4.3.3. . Naukowe wsparcie rodziców w zakresie wychowania dzieci ..................... 146
4.4. . Nauka religii w szkołach publicznych jako szczególny obszar
. współdziałania państwa i Kościoła ................................................................ 148
4.5. . Podsumowanie ................................................................................................. 157
Rozdział V. . Współdziałanie państwa i Kościoła rzymskokatolickiego w zakresie

zwalczania patologii społecznych z udziałem dzieci
5.1. . Przeciwdziałanie uzależnieniom od alkoholu, nikotyny i narkotyków .... 161

5.2. . Przeciwdziałanie przemocy domowej ........................................................... 171
5.3. . Przeciwdziałanie wykorzystywaniu seksualnemu dzieci ............................ 174
5.4. . Przeciwdziałanie ubóstwu i wykluczeniu społecznemu ............................. 177
5.5. . Podsumowanie ................................................................................................. 182
Zakończenie ............................................................................................................................ 187
Bibliografia .............................................................................................................................. 193
1. ŹRÓDŁA .............................................................................................................................. 193

1.1. Źródła prawa ..................................................................................................................... 193
1.1.1. Konstytucja .................................................................................................................... 193
1.1.2. Akty prawa międzynarodowego i europejskiego ...................................................... 193
1.1.3. Ustawy ............................................................................................................................ 194
1.1.4. Rozporządzenia i inne akty o charakterze wykonawczym ...................................... 196
1.1.5. Inne źródła ..................................................................................................................... 198
1.2. Źródła prawa kanonicznego ........................................................................................... 199
1.2.1. Sobór Watykański II ..................................................................................................... 199
1.2.2. Papieże ............................................................................................................................ 200
1.2.3. Kuria Rzymska ............................................................................................................... 201
1.2.4. Konferencja Episkopatu ............................................................................................... 202
1.2.5. Inne źródła ..................................................................................................................... 202
2. ORZECZNICTWO ............................................................................................................. 203
3. DOKUMENTY ................................................................................................................... 205
3.1. Dokumenty parlamentarne i ministerialne .................................................................. 205
3.2. Opinie prawne .................................................................................................................. 206
4. LITERATURA ..................................................................................................................... 206
5. NETOGRAFIA .................................................................................................................... 225
8 WYKAZ SKRÓTÓW
WYKAZ SKRÓTÓW 9
WYKAZ SKRÓTÓW
AAS – Acta Apostolicae Sedis

CBOS – Centrum Badania Opinii Społecznej
DA – Dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam actuasitatem
DDR – Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin
DOK – Dyrektorium ogólne o katechizacji
DSP – Dekret o środkach społecznego przekazywania myśli Inter mi-
rifica
DWCH – Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Gravissimum edu-
cationis
DWR – Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae
Dz.U. – Dziennik Ustaw
Dz.Urz. UE – Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej
EKPCiPW – Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podsta-
wowych Wolności
ETPCz – Europejski Trybunał Praw Człowieka
FC – Adhortacja apostolska Familiaris consortio
GUS – Główny Urząd Statystyczny
HV – Encyklika Pawła VI Humanae vitae
k.c. – Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny
KDK – Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym
Gaudium et spes
KEL – Kodeks Etyki Lekarskiej
KEP – Konferencja Episkopatu Polski
KK – Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium
k.k. – Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny
Konkordat – Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską
podpisany w dniu 28 lipca 1993 r. w Warszawie
Konstytucja – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
k.p. – Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy
10 WYKAZ SKRÓTÓW
KPK 1917 – Kodeks Pio-Benedyktyński

KPK 1983 – Kodeks Prawa Kanonicznego Jana Pawła II
KPP – Karta Praw Podstawowych
KPPN – Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii
KPR – Karta Praw Rodziny
k.r.o. – Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy
MOP – Międzynarodowa Organizacja Pracy
M.P. – Monitor Polski
MPPOiP – Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych
NPZ – Narodowy Program Zdrowia
NSA – Naczelny Sąd Administracyjny
PDPCz – Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
PZC – Parafialny Zespół Caritas
RSK – Rada Szkół Katolickich
SA – Sąd Apelacyjny
SN – Sąd Najwyższy
SO – Sąd Okręgowy
TK – Trybunał Konstytucyjny
u.g.w.s.w. – Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumie-
nia i wyznania
u.l.n. – Ustawa z dnia 25 czerwca 2015 r. o leczeniu niepłodności
u.p.p.r. – Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy
w rodzinie
u.p.r. – Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochro-
nie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania
ciąży
u.p.s. – Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej
u.s.p.k.k. – Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła
Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej
u.w.t.p.a. – Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu
w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi
u.z.l.l.d. – Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza
dentysty
WSTĘP 11
WSTĘP
W art. 25 ust. 3 obowiązującej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej ustro-

jodawca, mówiąc o autonomii i niezależności państwa oraz kościołów i innych
związków wyznaniowych, wprowadził też przepis o współdziałaniu tychże pod-
miotów dla dobra człowieka i dobra wspólnego1. Kościół i państwo to dwie auto-
nomiczne i niezależne społeczności, które mają swój odrębny porządek prawny.
Działalność Kościoła rzymskokatolickiego nie ogranicza się jednak wyłącznie do
spraw wiary, ale obejmuje również takie dziedziny życia, jak np. edukacja, pomoc
społeczna czy zdrowie. Struktury kościelne (m.in. parafie, zgromadzenia zakon-
ne) podejmują w związku z tym aktywność w sferach regulowanych przez pań-
stwo. Mając na względzie wspomnianą zasadę ustrojową prawodawca państwowy
posługuje się niekiedy odesłaniami do prawa kanonicznego Kościoła katolickie-
go, zamiast narzucać własne normy (także definicje) w odniesieniu do struktur
i działań właściwych dla społeczności Kościoła. Zasada współdziałania jest zbieżna
z nauką Kościoła rzymskokatolickiego wyrażoną w Konstytucji duszpasterskiej
Gaudium et spes o Kościele w świecie współczesnym2.
Opieka nad dziećmi oraz ich wychowanie są szczególnym obszarem, na któ-
rym owocnie współpracować mogą państwo i Kościół rzymskokatolicki. Na mocy
art. 48 ust. 1 oraz art. 53 ust. 3 w związku z art. 72 Konstytucji RP rodzicom przysłu-
guje prawo do wychowania dziecka zgodnie z własnymi przekonaniami, zwłaszcza
w zakresie wychowania i nauczania moralnego oraz religijnego. Jednak prawa ro-
dziców nie mają charakteru absolutnego, ponieważ ich wykonywanie nie może na-
ruszać godności i praw samego dziecka. Ponadto wychowanie dzieci stanowi jed-
nocześnie obowiązek rodziców. Bez wątpienia rodzina to najważniejszy element
kształtujący życie człowieka od najmłodszych lat. To w niej dziecko uczestniczy
w różnych formach wzajemnych oddziaływań międzyludzkich. Rodzina zaspokaja
1 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., art. 48 (Dz.U. z 1997 r.
Nr 78, poz. 483 ze zm.). Przez dobro człowieka należy rozumieć nienaruszalną godność ludzką
oraz troskę o zachowanie praw i wolności wynikających z niej, natomiast przez dobro wspólne
należy rozumień zespół wartości, które służą całemu społeczeństwu.
2 Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 7.12.1965,
n. 76, AAS 58 (1966) 1025-1115.
12 WSTĘP
podstawowe potrzeby dziecka, uczy je norm i zasad oraz daje szansę na wszech-
stronny rozwój. Rodzice, dając swojemu dziecku życie, nabywają naturalne prawo
wychowania go zgodnie z własnymi przekonaniami. Nikt nie może pozbawić ich
prawa do religijnego wychowania i wykształcenia dzieci. Ze sprawowanej władzy
rodzicielskiej i założeń życia rodzinnego wynika dyspozycja rodziców do decydo-
wania o udziale dziecka w edukacji religijnej. W imieniu niepełnoletniego dziecka
to rodzice wyrażają zgodę na jego udział w lekcjach religii w szkole oraz katechezie
parafialnej. Jeżeli rodzice pozbawieni są władzy rodzicielskiej na skutek orzeczenia
sądu lub rozwiązania adopcji, nie mogą domagać się realizacji prawa do wychowa-
nia dzieci zgodnie z przekonaniami.
Przedmiotem analiz zawartych w niniejszej publikacji są podstawy współpracy
między państwem i Kościołem rzymskokatolickim w Polsce przewidziane zarów-
no w przepisach prawa polskiego i prawa kanonicznego, jak również pomocniczo
– w przepisach prawa międzynarodowego. Uwzględniona została literatura nauko-
wa z zakresu prawa kanonicznego, wyznaniowego, rodzinnego, administracyjnego
i innych gałęzi prawnych, które regulują status dziecka. Celem podjętych badań
jest ustalenie w jakim stopniu przepisy prawne zapewniają rodzicom prawo do
wychowania dzieci – zwłaszcza moralnego i religijnego – zgodnie z ich własnymi
przekonaniami oraz zweryfikowanie, jak wygląda współdziałanie w tym zakresie
państwa z Kościołem rzymskokatolickim w Polsce. Istotne jest sprawdzenie, czy
aktualne przepisy prawa polskiego i kanonicznego wystarczająco regulują kwestie
opieki nad dziećmi i wychowania ich zgodnie z przekonaniami rodziców katoli-
ckich. Ważne jest też zbadanie, czy systemy prawne Kościoła rzymskokatolickiego
i państwa polskiego mają zbieżne czy różne instrumenty w tym aspekcie. Przeana-
lizowany materiał badawczy stanowi wkład w usystematyzowanie zagadnień zwią-
zanych z opieką i wychowaniem dzieci, zwłaszcza w aspekcie moralnym i religij-
nym, przez katolickich rodziców zgodnie z ich wiarą. Wnioski z analizy materiału
zawartego w pięciu poszczególnych rozdziałach publikacji zostały zamieszczone
bezpośrednio pod każdym z nich.
Istnieje konieczność współpracy państwa i Kościoła rzymskokatolickiego
w zakresie opieki i wychowania dzieci zgodnie z przekonaniami religijnymi ro-
dziców. Obowiązek opieki nad dzieckiem dotyczy w głównej mierze rodziców.
Ich zadaniem jest zapewnienie dziecku należytej opieki i ochrona jego interesów.
Rodzice mają obowiązek zapewnić dziecku godne warunki życia, chronić przed
niebezpieczeństwem3 oraz dbać o jego fizyczny i duchowy rozwój. Dziecko aż do
3 Art. 106 ustawy z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (t.j. Dz.U. z 2019 r., poz. 821):
„Kto, mając obowiązek opieki lub nadzoru nad małoletnim do lat 7 albo nad inną osobą nie-
zdolną rozpoznać lub obronić się przed niebezpieczeństwem, dopuszcza do jej przebywania
w okolicznościach niebezpiecznych dla zdrowia człowieka, podlega karze grzywny albo karze
WSTĘP 13
pełnoletności pozostaje pod ich władzą rodzicielską, która przysługuje im z mocy

prawa, bez konieczności przyznawania jej na drodze sądowej. Zapewniwszy dzie-
cku należytą opiekę, powinni wychować je na dobrego człowieka. Rodzice są zob-
ligowani przez prawo, by decydować o wyborze profilu wychowania religijnego,
wyborze szkoły, sposobie leczenia w razie choroby. Rodzice prosząc o chrzest dla
dziecka biorą na siebie trud wychowania dziecka w wierze. Atmosfera wychowa-
nia religijnego wynika ze sposobu traktowania spraw religijnych przez rodziców
i ich postaw religijnych. Po przyjściu na świat dziecka władza rodzicielska z reguły
jest sprawowana przez oboje rodziców. Rodzice reprezentują dziecko w zakresie
czynności prawnych i sądowych. Natomiast współpraca państwowo-kościelna po-
winna prowadzić do coraz lepszych rozwiązań prawnych.
Wychowanie dzieci jest służbą człowiekowi i społeczeństwu. Pomyślność tego
niezwykle trudnego zadania wymaga współdziałania wielu podmiotów. Pierwszeń-
stwo w wychowaniu dziecka powinien mieć dom rodziny, gdzie kształtuje się cha-
rakter dziecka, przekazywane są doświadczenia, kształtowany jest system wartości.
Rodzice mają prawo i obowiązek decydować o całym procesie wychowania, także na
terenie szkoły. Szkoła, która nie podejmuje w pełni swoich zadań wychowawczych,
staje się odpowiedzialna przed rodzicami za ujemne skutki niepożądanych oddziały-
wań. Wszystkie działania dotyczące wychowania dzieci powinny nie tylko uwzględ-
niać wolę rodziców, ale być tak planowane, by w pierwszym rzędzie wspomagać ich
w tym trudnym zadaniu. Jakość wychowania dzieci zależy od tego, jacy są ich rodzi-
ce i jakie jest tych rodziców zainteresowanie wychowaniem własnych dzieci.
Tradycja współdziałania państwa i Kościoła – jak podkreśla Henryk Misztal
– sięga w Polsce początków państwowości. „Państwo przejęło od Kościoła wzo-
ry struktury administracyjnej, organizowania szkolnictwa, szpitalnictwa, różnych
form opieki na potrzebującymi”4. Państwo powinno respektować duchowe potrze-
by obywateli. W ustawodawstwie krajowym należy uwzględniać nie tylko zasady
prawa międzynarodowego, ale również moralność, zasady etyki naturalnej, zasady
życia obywatelskiego oraz rozpowszechnione zwyczaje i tradycje.
Chociaż powszechnie wiadomo jak wielkie znaczenie dla wychowania dziecka
ma rodzina, to nieustannie podejmowane są próby zmierzające do umniejszenia
jej roli, upowszechnienia innych form współżycia społecznego. Do podstawowych
rodzinnych wartości należy zaliczyć wychowanie dzieci zgodnie z przekonaniami
rodziców i możliwość kształtowania życia członków rodziny zgodnie z ich przeko-
naniami światopoglądowymi lub religijnymi. Państwo nie powinno narzucać oby-
nagany”. Także art. 43 ust. 1 zdanie pierwsze ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu
drogowym (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1990): „Dziecko w wieku do 7 lat może korzystać z drogi
tylko pod opieką osoby, która osiągnęła wiek co najmniej 10 lat”.
4 H. MISZTAL, Wolność religijna, [w:] Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, Lublin 2000, s. 224.
14 WSTĘP
watelom jakiegokolwiek systemu wartości, lecz powinno pomagać im żyć zgodnie

z ich przekonaniami. Na życzenie obywateli państwo ma obowiązek chronić rów-
nież wartości religijne, jak również pomóc wychować dzieci zgodnie z przyjmowa-
nym przez nich systemem wartości, przekonaniami czy wyznawaną religią.
W prawie polskim nie ma jednej, uniwersalnej definicji «dziecka». Według de-
finicji zawartej w Encyklopedii powszechnej PWN za dziecko uznaje się „człowieka
w pierwszym okresie postnatalnego rozwoju osobniczego (…), od chwili urodzenia
do zakończenia procesu wzrastania; wg teologii chrześcijańskiej i innych religii – już
od poczęcia, do zakończenia procesu dorastania”5. Biorąc pod uwagę unormowania
prawne o charakterze międzynarodowym, a mianowicie Konwencję o prawach dzie-
cka przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopa-
da 1989 r., za dziecko uznaje się „każdą istotę ludzką w wieku poniżej osiemnastu
lat”6. Prawo polskie stwarza możliwość uzyskania pełnoletności przed ukończeniem
18. roku życia w przypadku, gdy zostanie zawarte ważne małżeństwo7. Stanowi to
wyjątek, gdyż w polskim prawie przyjęło się, że osiągnięcie pełnoletności wyznacza
wiek 18 lat8. Deﬁnicję dziecka zawiera art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 6 stycznia 2000 r.
o Rzeczniku Praw Dziecka9, w świetle którego dzieckiem jest każda istota ludzka
od poczęcia do osiągnięcia pełnoletności. Należy przyjąć, że wspomniana definicja
znajduje również zastosowanie na gruncie prawa rodzinnego. Trybunał Konstytu-
cyjny10 oraz ustawodawca w ustawach szczegółowych11 potwierdzają szerokie ujęcie
tej definicji. W związku z tym, moim zdaniem, można uznać, że władza rodzicielska
powstaje z chwilą poczęcia dziecka, a nie z chwilą jego urodzenia12.
W lipcu 2018 r. Rzecznik Praw Dziecka zaprezentował projekt Kodeksu rodzin-
nego, w którym zdefiniowano podstawowe pojęcie prawa rodzinnego – «dziecko»
– jako istotę ludzką od poczęcia do osiągnięcia pełnoletności. Jak czytamy w uza-
sadnieniu projektu, ze względu na „konieczność dostosowania przepisów do nowej
filozofii pojmowania zagadnień rodzinno-prawnych, myślenia o dziecku i rodzi-
nie, ich podmiotowości i ochronie tych dóbr oraz wprowadzenia przystających do
rzeczywistości nowoczesnych rozwiązań prawnych”13 rozpoczęto prace nad nową
5 Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 2 (D-M), red. B. Petrozolin-Skowrońska, Warszawa

1995, s. 166-167.
6 Konwencja o Prawach Dziecka, 20.11.1989, art. 1 (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526).
7 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, art. 10 § 2 (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1025).
8 K.c., art. 10 § 1.
9 T.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 922.
10 Np. orzeczenie TK z dnia 28 maja 1997 r, sygn. akt K 26/96, OTK ZU 1997, Nr 2, poz. 19.
11 Np. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, art. 152 § 3 (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1600).
12 Podobnie J. GAJDA, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Akty stanu cywilnego. Komentarz,
Warszawa 2002, s. 377.
13 RZECZNIK PRAW DZIECKA, Kodeks rodzinny. Projekt. Uzasadnienie, Warszawa 2018, s. 95.
WSTĘP 15
ustawą Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz powołano dla realizacji wskazanych ce-
lów Komisję Kodyfikacyjną Prawa Rodzinnego i Opiekuńczego przy Rzeczniku
Praw Dziecka. Aktualnie obowiązujący Kodeks rodzinny i opiekuńczy14 nie zawiera
ustawowych definicji fundamentalnych dla tego działu pojęć, w tym definicji dzie-
cka. Ponadto Kodeks cywilny w art. 10 § 2 posługuje się pojęciem «małoletniego»
jako osoby, która nie osiągnęła 18 roku życia. Natomiast Kodeks karny posługuje
się przeważnie pojęciem «nieletniego» i «młodocianego», ale słowo «dziecko» też
się w nim pojawia15.
Wśród zasad prawa rodzinnego – obok zasady monogamii, równouprawnienia
małżonków, trwałości związku małżeńskiego – istnieje zasada dobra dziecka. Za-
sada ta ma być uwzględniania przy tworzeniu prawa rodzinnego, jak i przy stoso-
waniu tego prawa i jego wykładni16. Dobro dziecka należy pojmować jako zespół
wartości zarówno o charakterze duchowym, jak i materialnym, które są niezbędne
do prawidłowego rozwoju fizycznego oraz duchowego dziecka, z uwzględnieniem
aspektu intelektualnego, moralnego, a także należytego przygotowania dziecka do
pracy dla dobra społeczeństwa17.
Prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami
stanowi lex specialis w stosunku do prawa do wolności myśli, sumienia i religii.
Ochronę prawa rodziców do wychowania dzieci gwarantują przede wszystkim
przepisy Konstytucji RP oraz międzynarodowych aktów prawych. Z mocy prawa
naturalnego rodzice lub opiekunowie prawni są na pierwszym miejscu uprawnieni
do wychowania własnych dzieci. Akty prawa polskiego nie określają granic czaso-
wych trwania tego prawa. Naturalną granicą staje się uzyskanie przez dziecko peł-
noletności. Wychowywać to znaczy umacniać w dziecku określony światopogląd,
system wartości, zasad obyczajowych, moralnych i etycznych. Na gruncie art. 9
Europejskiej Konwencji Praw Człowieka z 1950 r. «przekonania» oznaczają poglądy
posiadające pewien stopień powagi, spójności i ważności, które zasługują na sza-
cunek społeczeństwa demokratycznego i nie godzą w ludzką godność18. Wybór
wpajanych dzieciom przekonań stanowi autonomiczną decyzję rodziców. Pojęcie
14 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2015 r., poz. 2082).
15 K.k., art. 149, 152-153 oraz 157a.
16 T. SMYCZYŃSKI, [w:] System prawa prywatnego. Tom 11. Prawo rodzinne i opiekuńcze,
red. T. Smyczyński, Warszawa 2014, s. 56.
17 S. KOŁODZIEJSKI, Dobro wspólnych małoletnich dzieci jako przesłanka odmowy orzecze-
nia rozwodu, „Palestra” 9 (1965), s. 30.
18 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie
dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Pro-
tokołem nr 2 (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.). Zob. M. ROZNER, Prawo do wolności
religijnej w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka z 1950 r., „Studia z Prawa Wyznaniowego”
t. 5 (2002), s. 114.
16 WSTĘP
«przekonania religijne» spokrewnione jest z terminem wierzenia i nazywa się fo-

rum internum.
Faktycznym ograniczeniem prawa rodziców do wychowania swoich dzieci
zgodnie z własnymi przekonaniami jest stopień dojrzałości dziecka oraz jego wol-
ność religijna, która jednak pozostaje pod wpływem i kontrolą rodziców. To do
rodziców należy podjęcie decyzji o kierunku wychowania dziecka. W przypadku
konfliktu między życzeniem dziecka a prawem rodziców, pierwszeństwo należy
przyznać rodzicom. Zabrania się państwu narzucania takiego systemu edukacji
szkolnej, który byłby sprzeczny z przekonaniami religijnymi i moralnymi rodzi-
ców. Rodzice mogą korzystać z takich konstytucyjnych gwarancji, jak obecność
nauki religii w szkołach publicznych oraz prawo posyłania swoich dzieci do innych
szkół niż publiczne, np. do szkół zakładanych przez Kościół rzymskokatolicki.
Podstawowym zadaniem dla wszystkich, a zwłaszcza dla zajmujących się
kształtowaniem życia publicznego, jest poznanie natury rodziny, jej praw, obo-
wiązków, zadań. Wiedzę taką powinni posiadać wszyscy sprawujący władzę, po-
czynając od najniższego szczebla demokracji (wójt, burmistrz, prezydent miasta),
poprzez struktury państwa (rząd, parlament), aż po gremia międzynarodowe.
W strukturze gminy wiodące miejsce powinna zajmować komisja ds. rodziny, a jej
zasadniczym działaniem winno być badanie, czy przyjmowane uchwały sprzyjają
rodzinie. Natomiast w każdej parafii winna istnieć organizacja rodzin zdolnych do
publicznego dialogu. W strukturach świeckich i kościelnych rodzina uznawana jest
za podstawową grupę społeczną, jednak nie wszyscy w swym działaniu respektują
tę oczywistą prawdę. Niezbędne jest więc aktywne wsparcie rodzin ze strony lo-
kalnych samorządów, instytucji i placówek, Kościoła, organizacji pozarządowych
i innych podmiotów mających w kręgu swojego oddziaływania rodzinę. Koniecz-
na jest integracja społeczności lokalnych na rzecz wypracowania rozwiązań gwa-
rantujących systematyczną poprawę warunków życia.
Monografia składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym omówio-
na została zasada współdziałania, która znajduje swoje miejsce wśród podstawo-
wych zasad, na jakich powinny być oparte relacje między państwem i Kościołem.
W wyniku współdziałania dochodzi do zbiegu prawa państwowego i kanonicz-
nego. Wykładnia celu współdziałania jakim jest troska o dobro wspólne oraz –
stanowiąca źródło praw i wolności – godność człowieka, uwzględnia naukę spo-
łeczną Kościoła zawartą w nauczaniu Soboru Watykańskiego II. Rozdział drugi
poświęcony został zagadnieniu ochrony życia dziecka poczętego a jeszcze nienaro-
dzonego w świetle prawa polskiego oraz prawa kanonicznego. W optyce Kościoła
katolickiego dziecko chronione jest od pierwszego momentu życia biologicznego
i na wszystkich jego etapach. Kościół katolicki niezmiennie opowiada się za pełną
ochroną życia od poczęcia do naturalnej śmierci, co sprawia, że już wielokrotnie
krytykował obowiązujące państwowe przepisy prawne. Życie stanowi niepowta-
WSTĘP 17
rzalne dobro człowieka. Jednak spory aksjologiczne, brak spójności w systemie

prawa polskiego oraz rozwój nowoczesnej technologii medycznej sprawiają, że
coraz głośniej mówi się o prawie do życia. Rozdział trzeci ukazuje współdziałanie
państwa i Kościoła katolickiego w zakresie zapewnienia dzieciom opieki. Sprawo-
wanie pieczy nad dzieckiem oraz jego wychowanie jest szczególnym obowiązkiem
rodziców wynikającym z władzy rodzicielskiej. Państwo realizuje swoją rolę opie-
kuńczo-wychowawczą poprzez różne podmioty (np. żłobki, przedszkola, szkoły,
opiniodawcze zespoły sądowych specjalistów), które pełnią funkcję wspierającą.
Lista osób i instytucji działających w dziedzinie opieki i pomocy dzieciom jest
długa. Ważne miejsce na niej zajmują kościoły i inne związki wyznaniowe, które
własnym sumptem realizują działania na rzecz dzieci bądź wykonują zadania zle-
cone.. W rozdziale czwartym ukazane zostało współdziałanie państwa i Kościoła
rzymskokatolickiego w zakresie wychowania religijnego dzieci. Kościół i państwo
jedynie na zasadzie pomocniczości uczestniczą w wychowaniu religijnym. Środ-
kami wspomagającymi rodziców są: przedmiot Wychowanie do życia w rodzinie,
szkoły katolickie, nauka religii w szkołach publicznych i przedszkolach, media
katolickie, programy wychowawcze opracowywane w szkołach, naukowe (me-
rytoryczne) wsparcie w zakresie wychowania dzieci. Ponadto prawo kanoniczne
określa wprost prawa i obowiązki rodziców w zakresie moralnego i religijnego
wychowania dzieci. Natomiast rozdział piąty dotyczy współczesnych zagrożeń
w sferze procesu wychowawczego oraz roli państwa i Kościoła w udzielaniu po-
mocy dzieciom przebywającym w rodzinach dysfunkcyjnych. Istnieje wiele form
wsparcia w zakresie zwalczania patologii społecznych dotykających dzieci: świetli-
ce terapeutyczne, duszpasterstwo osób uzależnionych, pomoc materialna, działal-
ność profilaktyczna placówek oświatowych.
Wykorzystano następujące metody badawcze: metodę historyczno-prawną,
która jest niezbędna przy analizie ewoluowania charakteryzowanych instytucji,
metodę dogmatyczno-prawną i teoretyczno-prawną, kiedy dokonywano analizy
rozwiązań normatywnych i omawiano poglądy doktryny, metodę komparaty-
styczną – poprzez porównanie rozwiązań występujących w systemie prawa świe-
ckiego i kanonicznego.
18 WSTĘP
PODSTAWY PRAWNE I CELE WSPÓŁDZIAŁANIA PAŃSTWA POLSKIEGO I KOŚCIOŁA... 19
ROZDZIAŁ I
PODSTAWY PRAWNE I CELE WSPÓŁDZIAŁANIA

PAŃSTWA POLSKIEGO I KOŚCIOŁA
RZYMSKOKATOLICKIEGO
Niemal 94% mieszkańców Polski w wieku powyżej 16 lat deklaruje przynależ-

ność do wyznania religijnego19. Najbardziej liczebnym związkiem wyznaniowym
działającym w Polsce jest Kościół rzymskokatolicki. Aż 91,9% badanej populacji
to wierni tego Kościoła, natomiast 1,7% to członkowie innych związków wyzna-
niowych20. Niewątpliwie więc prawo wewnętrzne Kościoła katolickiego stanowi
ważny czynnik wpływający na życie społeczne w naszym kraju.
Wzajemne relacje między państwem polskim i Kościołem rzymskokatolickim
regulują różne akty prawne przede wszystkim należy wskazać tu Konstytucję RP,
Konkordat21 i ustawy wyznaniowe z 1989 r.22 Prawo polskie uznaje autonomię
i niezależność Kościoła23. Kościół zobowiązany jest przestrzegać państwowego
porządku prawnego, ale również i państwo ma obowiązek respektować przepisy
19 GUS, Życie religijne w Polsce. Wyniki badania spójności społecznej 2018, 18.12.2018, [w:]
http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/inne-opracowania/wyznania-religijne/zycie-religijne-
-w-polsce-wyniki badania-spojnosci-spolecznej-2018,8,1.html (dostęp: 18.12.2018). Badanie
spójności zostało przeprowadzone w terminie od 5 lutego 2018 r. do 30 maja 2018 r. Odpowie-
dzi na pytania udzieliło ponad 13 tys. osób w wieku 16 lat i więcej.
20 Tamże, s. 1 – „Drugą co do wielkości grupą wyznaniową w Polsce są wierni Kościo-
ła prawosławnego (0,9%). Członkowie Kościołów protestanckich stanowią 0,3%, Świadkowie
Jehowy 0,2%, a wierni Kościoła greckokatolickiego 0,1% mieszkańców Polski”. Przynależność
wyznaniową ustalono na podstawie odpowiedzi na pytanie: „Do jakiego wyznania religijnego
(kościoła lub związku wyznaniowego) Pan/Pani należy?”.
21 Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie
dnia 28 lipca 1993 r. (Dz.U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318 ze zm.).
22 Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (t.j. Dz.U.
z 2017 r., poz. 1153); ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego
w Rzeczypospolitej Polskiej (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 380).
23 Wyrok TK z dnia 5 października 2005 r., sygn. akt SK 39/05; wyrok TK z dnia 14 grudnia
2009 r., sygn. akt. K 55/07.
20 ROZDZIAŁ I
prawa kanonicznego i nie ingerować w sferę spraw wewnętrznych Kościoła24. Sko-

relowane działanie tych dwóch współistniejących podmiotów powinno stanowić
fundament zdrowej współpracy i współdziałania w różnych obszarach pomocy
człowiekowi. Ważne jest też wspieranie działalności jednego podmiotu przez dru-
gi podmiot. Ważne jest też wspieranie działalności jednego podmiotu przez dru-
gi podmiot, gdy cel danej działalności jest istotny dla obu. Łącznikiem państwa
i Kościoła rzymskokatolickiego jest człowiek, będący obywatelem polskim i wier-
nym przynależącym do konkretnej parafii. Doniosłość tej problematyki została
uwidoczniona w dokumentach Soboru Watykańskiego II25.
1.1. Soborowa zasada zdrowego współdziałania Kościoła i państwa
Wydarzeniem przełomowym w sposobie funkcjonowania Kościoła katolickiego

był bez wątpienia Sobór Watykański II (1962-1965)26. Na otwarciu pierwszej sesji
soborowej, w dniu 11 października 1962 r., papież Jan XXIII wskazał, że: „Konieczną
jest rzeczą, aby Kościół nie oddalał się od świętego dziedzictwa prawdy przekazane-
go przez Ojców; lecz aby równocześnie uwzględniał teraźniejszość, nowe warunki
i formy życia nowoczesnego na świecie, które otwarły nowe drogi dla apostolstwa
katolickiego. Z tego też powodu Kościół nie przyglądał się biernie godnemu podzi-
wu postępowi odkryć geniuszu ludzkiego i nie pozostał w tyle w sprawiedliwej ich
ocenie; lecz idąc za tym rozwojem nie omieszkuje napominać ludzi, aby poprzez
świat rzeczy zmysłowych kierowali swe oczy na Boga, źródło wszelkiej mądrości
i wszelkiej piękności (…)”27. Słowa te odzwierciedlały postulaty odnowienia życia
kościelnego i dostosowania go do czasów współczesnych28, jednak za cel Soboru
postawiono określenie stosunku Kościoła do współczesnego świata i wyjście naprze-
24 Jako podstawę prawną można wskazać chociażby art. 1 Konkordatu z 1993 r. czy art. 25
ust. 3 Konstytucji RP.
25 Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski, Poznań 1986.
26 Myśl zwołania Soboru przez papieża Jana XXIII wyrażona została m.in. w encyklice
Ad Petri Cathedram, 29.06.1959 – „nosimy się z zamiarem zwołania Soboru Powszechnego
i Synodu Rzymskiego, przystosowania Kodeksu Prawa Kanonicznego do dzisiejszych potrzeb”
– AAS 51 (1959) 497-531 oraz w Konstytucji apostolskiej Humanae salutis, 25.12.1961, AAS
54 (1962) 5-13 – „Po raz pierwszy zapowiedzieliśmy sobór w dniu 25.I.1959 r. Wydawało się
wówczas, że drżącymi dłońmi i z sercem zalękłym rzucamy maleńkie ziarno. Wsparci pomocą
Bożą zabraliśmy się wtedy do rozmaitych i ważnych prac przygotowawczych. Od tego dnia
upłynęły prawie 3 lata i u ich końca widzimy, że owe małe ziarno rozwinęło się dzięki łasce
Bożej we wspaniałe drzewo”.
27 JAN XXIII, Przemówienie na otwarcie II Powszechnego Soboru Watykańskiego II,
11.10.1962, AAS 54 (1962) 786-796. Zob. P. RAINA, Pierwsza sesja Soboru Watykańskiego II,
„Studia Prymasowskie” 6 (2012), s. 309-342.
28 Tzw. aggiornamento.
ciw jego potrzebom, nie zaś potępianie popełnionych już błędów29. Współczesne
nauczanie Kościoła katolickiego odwołuje się nieustannie do dokumentów soboro-
wych – czterech konstytucji30, dziewięciu dekretów31 i trzech deklaracji32.
W Konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes czytamy: „Kościół na mocy
swojej boskiej misji, głosząc wszystkim ludziom Ewangelię i rozdając skarby łaski,
przyczynia się na całym świecie do utrwalenia pokoju i położenia mocnego fun-
damentu pod braterskie zespolenie ludzi przez to, że uczy poznawać prawo Boże
i naturalne. Przeto Kościół koniecznie musi być obecny we wspólnocie narodów,
aby pielęgnować i rozbudzać współpracę między ludźmi. Czyni to zarówno przez
swoje instytucje publiczne, jak i przez pełne i szczere zespolenie wysiłków wszyst-
kich chrześcijan, czerpiących swe natchnienie z samego tylko pragnienia służenia
ludzkości. Skuteczniej da się to osiągnąć, jeśli sami wierni, świadomi swej odpo-
wiedzialności ludzkiej i chrześcijańskiej, będą się starali rozbudzać w swoim włas-
nym otoczeniu wolę ochotnej współpracy ze wspólnotą międzynarodową. Szcze-
gólnie wiele troski w tej sprawie należy poświęcić należytemu urobieniu młodzieży
zarówno przez wychowanie religijne, jak i obywatelskie”33. Sobór Watykański II
podkreślił zasadę poszanowania społeczeństwa pluralistycznego, zasadę nieza-
29 „(…) Kościół coraz bardziej okazywał się zdolny do rozwiązania zagadnień, jakie stają
przed współczesnymi ludźmi. Z tego też powodu idąc za wewnętrznym i z jakiegoś Bożego in-
stynktu pochodzącym głosem osądziliśmy, że dojrzał już moment, by Kościołowi Katolickiemu
i całej ludzkiej rodzinie dać nowy Sobór Powszechny, kontynuujący serię 20 soborów (…)” –
AAS 54 (1962) 5-13.
30 Konstytucja o liturgii świętej Sacrosanctum concilium, 4.12.1963, AAS 56 (1964) 97-138;
Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium, 21.11.1964, AAS 57 (1965) 5-75; Konsty-
tucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym Dei Verbum, 18.11.1965, AAS 58 (1966) 817-836; Kon-
stytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 7.12.1965, AAS 58
(1966) 1025-1115.
31 Dekret o środkach społecznego przekazywania myśli Inter mirifica, 4.12.1963, AAS
56 (1964) 145-157; Dekret o Kościołach wschodnich katolickich Orientalium Ecclesiarum,
21.11.1964, AAS 57 (1965) 76-89; Dekret o formacji kapłańskiej Optatam totius, 28.10.1965,
AAS 58 (1966) 713-727; Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus,
28.10.1965, AAS 58 (1966) 673-696; Dekret o przystosowanej odnowie życia zakonnego Perfec-
tae caritatis, 28.10.1965, AAS 58 (1966) 702-712; Dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam
actuositatem, 18.11.1965, AAS 58 (1966) 837-864; Dekret o ekumenizmie Unitatis redintegratio,
21.11.1964, AAS 57 (1965) 76-89; Dekret o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes divinitus,
7.12.1965, AAS 58 (1966) 947-990; Dekret o posłudze i życiu kapłanów Presbyterorum ordinis,
7.12.1965, AAS 58 (1966) 991-1024.
32 Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim „Gravisimum educationis”, 28.10.1965, AAS
58 (1966) 728-739; Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich „Nostra aeta-
te”, 28.10.1965, AAS 58 (1966) 740-744; Deklaracja o wolności religijnej „Dignitatis humanae”,
7.12.1965, AAS 58 (1966) 929-946.
33 KDK, n. 89.
22 ROZDZIAŁ I
leżności i autonomii państwa i Kościoła34 oraz zasadę indywidualnej i społecznej

wolności człowieka w sprawach religii35. Respektowanie powyższych pryncypiów
stanowi podstawę realizacji zasady zdrowego współdziałania państwa i Kościoła36.
Zasady te wynikają z chrześcijańskiego dualizmu: Reddite ergo, quae sunt Caesaris,
Caesari et, quae sunt Dei, Deo („Oddajcie więc Cezarowi to, co należy do Cezara,
a Bogu to, co należy do Boga”)37.
Łaciński termin cooperatio oznacza współpracę, współudział, działanie, współ-
działanie, jak również pomoc38. Termin ten został użyty w Konstytucji duszpaster-
skiej o Kościele w świecie współczesnym – Communitas politica et Ecclesia in proprio
campo ab invicem sunt independentes et autonomae. (…) Quod servitium eo effica-
cius in omnium bonum exercebunt, quo ambae melius sanam cooperationem inter
se colunt, attentis quoque locorum temporumque adiunctis39. W polskim tłuma-
czeniu dokumentów soborowych wydanym przez Wydawnictwo Pallottinum wy-
raz cooperatio oznacza współpracę. Zdaniem Józefa Krukowskiego ze współpracą
podmiotów mamy do czynienia wtedy, kiedy wszystkie strony wykonują to samo
zadanie przy użyciu tych samych środków. Współdziałanie natomiast oznacza dą-
żenie do wspólnego celu poprzez realizację swoich własnych zadań40.
Nauczanie soborowe ma charakter duszpasterski, ale wyrażone zostały w nim
postulaty de lege lata i de lege ferenda41. Sobór Watykański II przypomniał m.in.
podstawowe zasady chrześcijańskiego wychowania i nauczania42. Wychowanie
chrześcijańskie zmierza do pełnego rozwoju człowieka, kształtuje go do samo-
dzielnego i odpowiedzialnego kierowania własnym życiem, mobilizuje do czyn-
nego udziału w budowaniu świata poprzez pełnienie różnych funkcji i zadań43.
Wychowanie religijne i obywatelskie ma formować ludzi, którzy z jednej strony
szanują porządek moralny, z drugiej zaś strony okazując posłuszeństwo władzy
34 KDK, n. 73. R. MOJAK, Zasada autonomii i wzajemnej niezależności oraz współdziałania

w stosunkach między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi, [w:] Polskie
prawo konstytucyjne, red. W. Skrzydło, Lublin 2001, s. 124.
35 DWR, n. 2.
36 P. HEMPEREK, Współpraca między Kościołem a państwem, „Kościół i Prawo” 4 (1985), s. 86.
37 Mt 22, 21; Mk 12, 17; Łk 20, 25, [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekła-
dzie z języków oryginalnych, wyd. 1, Poznań 2009.
38 A. JOUGAN, Słownik kościelny łacińsko-polski, wyd. 4, Warszawa 1992, s. 157; Słownik
łacińsko-polski, t. 1, red. M. Plezia, wyd. 2, Warszawa 2007, s. 761; J. SONDEL, Słownik łacińsko-
-polski dla prawników i historyków, Kraków 2009, s. 225.
39 DWR, n. 76.
40 J. KRUKOWSKI, Kościelne prawo publiczne. Prawo konkordatowe, Lublin 2013, s. 159.
41 P. SOBCZYK, Katolicka koncepcja państwa wyznaniowego, [w:] Państwo wyznaniowe:
doktryna, prawo i praktyka, red. J. Szymanek, Warszawa 2011, s. 107.
42 DWCH, wstęp.
43 DWCH, n. 1-2.
– opowiadają się za tym co sprawiedliwe44. Ważne jest, aby władza państwowa

szanowała przekonania religijne swoich obywateli45.
Celem całego życia społeczno-gospodarczego musi być człowiek, dlatego na-
leży utrzymywać granice porządku moralnego46. Kierowanie postępem gospo-
darczym nie powinno należeć wyłącznie do władzy państwowej. Każdy obywatel
musi wiedzieć, że jego prawem, ale i obowiązkiem jest przyczynianie się do rozwo-
ju społeczeństwa47. Postęp gospodarczy i społeczny ma ścisły związek z twórczą
pracą. O dobro wspólne mają zatem dbać nie tylko władze danego państwa, ale
i pojedynczy człowiek, całe rodziny i różne zrzeszenia, które tworzą wspólnotę
obywatelską48. Kościół wypracował w dziedzinie ekonomii zasady sprawiedliwo-
ści i słuszności dotyczące zarówno życia osobistego, jak i społecznego oraz mię-
dzynarodowego49. Ojcowie soborowi pokreślili, że za rzetelnie wykonywaną pracę
należy się wynagrodzenie umożliwiające człowiekowi zapewnienie jemu i jego ro-
dzinie godziwego życia. W dokumentach soborowych wskazano także na między-
narodową współpracę na polu gospodarczym, która wymaga pomocy dla krajów
cierpiących niedostatek. Chodzi tutaj nie tylko o pomoc w formie pożyczek czy
darowizn, ale przede wszystkim o przygotowanie specjalistów, którzy podejmują
się kierowania życiem gospodarczym i społecznym50.
Państwo i Kościół, choć są w swoich dziedzinach od siebie niezależne i autono-
miczne, działają na rzecz tych samym ludzi. Z różnych tytułów służą człowiekowi
i całemu społeczeństwu, dlatego powinna między nimi rozwijać się zdrowa współ-
praca. Kościół nie może jednak wiązać się z żadnym systemem politycznym51. Jak
czytamy w Konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes istotną kwestią jest to, aby
„zwłaszcza w społeczeństwach pluralistycznych doceniano właściwy stosunek mię-
dzy wspólnotą polityczną a Kościołem i by jasno rozróżniano to, co czynią wierni,
czy to poszczególni, czy też stowarzyszeni, we własnym imieniu jako obywatele
kierujący się głosem sumienia chrześcijańskiego, od tego, co czynią wraz ze swymi
pasterzami w imieniu Kościoła. Wspólnota polityczna i Kościół są w swoich dzie-
dzinach od siebie niezależne i autonomiczne. Obydwie jednak wspólnoty, choć
z różnego tytułu, służą powołaniu jednostkowemu i społecznemu tych samych lu-
dzi. Tym skuteczniej będą wykonywać tę służbę dla dobra wszystkich, im lepiej
będą rozwijać między sobą zdrową współpracę uwzględniając także okoliczności
44 KDK, n. 75, 89.

45 KDK, n. 73.
46 KDK, n. 63, 65.
47 KDK, n. 65.
48 KDK, n. 73-74.
49 KDK, n. 63.
50 KDK, n. 85-86.
51 KDK, n. 76.
24 ROZDZIAŁ I
miejsca i czasu. Człowiek bowiem nie jest zacieśniony do samego tylko porządku
doczesnego, ale żyjąc w historii, zachowuje w całości swoje wieczne powołanie.
Kościół zaś oparty w swoich podstawach na miłości Zbawiciela przyczynia się do
tego, by w granicach narodu i między narodami szerzej krzewiła się sprawiedli-
wość i miłość. Kościół głosząc prawdę ewangeliczną i rozjaśniając światłem swej
nauki i świadectwem okazywanym przez wiernych wszelkie dziedziny aktywności
ludzkiej, szanuje również i popiera polityczną wolność i odpowiedzialność obywa-
teli (…)”52. Następnie w w/w soborowej Konstytucji duszpasterskiej podkreślono,
że „Kościół posługuje się rzeczami doczesnymi w stopniu, w jakim wymaga ich
właściwe mu posłannictwo. Nie pokłada jednak swoich nadziei w przywilejach
ofiarowanych mu przez władzę państwową; co więcej, wyrzeknie się korzystania
z pewnych praw legalnie nabytych, skoro się okaże, że korzystanie z nich podważa
szczerość jego świadectwa, albo że nowe warunki życia domagają się innego ukła-
du stosunków. Kościół winien mieć jednak zawsze i wszędzie prawdziwą swobodę
w głoszeniu wiary, w uczeniu swojej nauki społecznej, w spełnianiu nieskrępo-
wanie wśród ludzi swego zadania, a także w wydawaniu oceny moralnej nawet
w kwestiach dotyczących spraw politycznych, kiedy domagają się tego podstawo-
we prawa osoby lub zbawienie dusz, stosując wszystkie i wyłącznie te środki, które
zgodne są z Ewangelią i dobrem powszechnym według różnorodności czasu i wa-
runków. Trzymając się wiernie Ewangelii i pełniąc swą misję w świecie, Kościół,
którego zadaniem jest popierać i podnosić wszystko, co prawdziwe, dobre i piękne
w społeczności ludzkiej, umacnia między ludźmi pokój na chwałę Bożą”53. Kato-
licy sprawują posłannictwo zarówno w Kościele, jak i świecie, bowiem należą do
Ludu Bożego54 i do społeczności cywilnej55.
W skład państwa wchodzą ludzie należący do różnych kultur i religii, wyznający
różne światopoglądy i ideologie56. Wprawdzie zasada poszanowania społeczeństwa
pluralistycznego nie została sprecyzowana wprost w dokumentach Soboru Waty-
kańskiego II, to można ją odnaleźć w Konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes –
w stwierdzeniach mówiących o prawidłowej ocenie relacji pomiędzy wspólnotą po-
lityczną a Kościołem oraz o potrzebie rozróżniania „pomiędzy tym, co chrześcijanie,
czy to indywidualnie, czy stowarzyszeni, kierując się chrześcijańskim sumieniem,
czynią we własnym imieniu jako obywatele, a tym, co czynią w imieniu Kościoła
wraz ze swoimi pasterzami”57. Należy zatem rozróżniać działania katolików-oby-
52 Tamże.
53 Tamże.
54 Przez pojęcie „ludu Bożego” należy rozumieć wszystkich wiernych należących do Kościoła
katolickiego, czyli wspólnotę ludzi wierzących.
55 KK, n. 31; DA, n. 2.
56 J. KRUKOWSKI, Kościelne prawo publiczne…, dz. cyt., s. 115.
57 KDK, n. 76.
wateli prowadzone z ich własnej inicjatywy od działań podejmowanych wspólnie

z duszpasterzami w imieniu całego Kościoła partykularnego58. Coraz częściej katoli-
cy, działając indywidualnie bądź zespołowo (np. tworząc różnego rodzaju organiza-
cje pozarządowe), podejmują działalność publiczną w imieniu Kościoła oraz współ-
pracują z władzą państwową i samorządową59. Ojcowie soborowi zdawali sobie
sprawę, że istnieją dwie społeczności (państwo i Kościół), które działają na rzecz tych
samych podmiotów (m.in. rodzin wielodzietnych, osób chorych, dzieci i młodzieży,
niepełnosprawnych, itp.). Należy tu podkreślić, iż Kościół koegzystuje z państwem.
Funkcjonowanie społeczeństwa o zróżnicowanych światopoglądach i przeko-
naniach religijnych, wzrost świadomości praw człowieka, rozwój gospodarczy czy
dążenie narodów do wolności stanowiło novum60 postrzegane jako znak czasów61.
Fundamentu dla powstałej w dobie Soboru teologii znaków czasu należy szukać
w powołaniu, jakim Bóg obdarza każdego człowieka62. Sobór Watykański II po-
jęcie „znaki czasu” rozciągnął także na zjawiska społeczne i relację Kościoła do
wspólnoty politycznej. Miało to ważne znaczenie w kontekście uczestnictwa wier-
nych Kościoła katolickiego w życiu publicznym63. Jak wyraźnie wskazują Ojcowie
Soboru „konsekwencją pluralizmu religijnego i światopoglądowego jest koniecz-
ność poszanowania wolności religijnej, autonomii i niezależności Kościoła i pań-
stwa oraz ich zdrowej współpracy na rzecz dobra człowieka i dobra wspólnego”64.
58 A. SŁOWIKOWSKA, Soborowa zasada współdziałania kościoła i państwa w kontekście

zasad ją warunkujących, „Biuletyn Stowarzyszenia Absolwentów i Przyjaciół Wydziału Prawa
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego” t. 11 (2014) nr 2, s. 31-62.
59 J. KRUKOWSKI, Kościelne prawo publiczne…, dz. cyt., s. 116.
60 P. SOBCZYK, Kościół a wspólnoty polityczne, Warszawa 2005, s. 78.
61 Określenie znaki czasu po raz pierwszy pojawiło się w Piśmie świętym w kontekście
wezwania Chrystusa do wiary i czuwania – Mt 16, 4 („Plemię przewrotne i wiarołomne żąda
znaku, ale żaden znak nie będzie mu dany, prócz znaku Jonasza. Z tym ich zostawił i odszedł”;
Łk 12, 54-56 („54 Mówił także do tłumów: «Gdy ujrzycie chmurę podnoszącą się na zachodzie,
zaraz mówicie: ‘Deszcze idzie’. I tak bywa. 55 A gdy wiatr wieje z południa, powiadacie: ‘Będzie
upał’. I bywa. 56 Obłudnicy, umiecie rozpoznawać wygląd ziemi i nieba, a jakże obecnego czasu
nie rozpoznajecie?”).
62 KDK, n. 4 – „(…) Kościół zawsze ma obowiązek badać znaki czasów i wyjaśniać je
w świetle Ewangelii, tak aby mógł w sposób dostosowany do mentalności każdego pokolenia
odpowiadać ludziom na ich odwieczne pytania dotyczące sensu życia obecnego i przyszłego
oraz wzajemnego ich stosunku do siebie. Należy zatem poznawać i rozumieć świat, w którym
żyjemy, a także jego nieraz dramatyczne oczekiwania, dążenia i właściwości”.
63 KDK, n. 76. J. KRUKOWSKI, Przynależność chrześcijan do Kościoła a uczestnictwo
w życiu publicznym, [w:] Przynależność do Kościoła a uczestnictwo wiernych w życiu publicz-
nym, red. J. Krukowski, M. Sitarz, B. Pieron, Lublin 2014, s. 54-55; Z. GROCHOLEWSKI, Rola
katolików w życiu publicznym, [w:] Kościół a naród i państwo w perspektywie 1050. rocznicy
chrztu Polski. Historia i teraźniejszość, red. J. Krukowski, M. Sitarz, I. Dosz, Lublin 2017, s. 7-18.
64 P. SOBCZYK, Katolicka koncepcja państwa wyznaniowego, [w:] Państwo wyznaniowe…,
dz. cyt., s. 116.
26 ROZDZIAŁ I
Zarówno władza państwowa i samorządowa, jak i władza kościelna65 realizują

swoje zadania przez jednoosobowe i kolegialne urzędy, które mają służyć ludziom
(m.in. samorządy wojewódzkie, powiatowe, gminne, instytucje państwowe, cen-
tra pomocy rodzinie; ośrodki pomocy społecznej, parafialne rady duszpasterskie).
Współpraca między nimi oparta na zdrowych relacjach ma sprzyjać rozwojowi
gospodarczemu i jednostkowemu konkretnych ludzi tworzących naród. Kościół
katolicki odszedł od modelu państwa jednolitego światopoglądowo na rzecz spo-
łeczności pluralistycznej66. Posoborowa odnowa życia kościelnego charakteryzuje
się rozwinięciem założeń Soboru. Papież Paweł VI w encyklice Ecclesiam suam67
wezwał Kościół do nawiązania dialogu ze współczesnym światem, w którym dzia-
ła68 oraz troski o wzrost poczucia solidarności międzyludzkiej69.
Należy zauważyć, iż w Konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes o Koście-
le w świecie współczesnym została z kolei proklamowana zasada autonomii i nie-
zależności wspólnoty państwowej i wspólnoty kościelnej: „Wspólnota polityczna
i Kościół są, każde na własnym terenie, od siebie niezależne i autonomiczne”70.
Chociaż każdy z tych podmiotów ma własny obszar działalności, to możliwa
jest, a nawet pożądana, współpraca między nimi, chociażby w takich obszarach
jak: pomoc rodzicom w zakresie wychowywania potomstwa, promowanie zdro-
wej rodziny, wspieranie rodzin wielodzietnych, osób borykających się z chorobą,
niepełnosprawnością lub starością, dotkniętych problemem bezrobocia, zagrożo-
nych ubóstwem czy wykluczeniem społecznym, patologiami. Działania społecz-
nie pożyteczne z zakresu pomocy społecznej prowadzone przez Kościół katolicki,
a wspierane finansowo przez jednostki administracji rządowej i samorządów te-
rytorialnych, stanowią płaszczyznę współdziałania podmiotów funkcjonujących
w ramach dwóch różnych porządków prawnych71. Poprzez „autonomię i nieza-
leżność” podkreślony został wzajemny szacunek jednej instytucji wobec drugiej.
Chociaż Ojcowie soborowi dostrzegli konieczność rozgraniczenia kompeten-
cji Kościoła i państwa, to jednocześnie podkreślili wartość zaangażowania tych
podmiotów w stale rosnące potrzeby odbiorców pomocy społecznej (np. funk-
cjonowanie placówek opieki dziennej i całodobowej, placówek rehabilitacyjnych,
świetlic, różnych ośrodków i zakładów wspierających rodzinę). Państwo istnieje
65 KK, n. 20.
66 W.WÓJCIK, Wytyczne w układaniu stosunków Kościół – Państwo według Vaticanum II,
„Duszpasterz Polski Zagranicą” 26 (1975) nr 1, s. 41.
67 PAWEŁ VI, Encyklika Ecclesiam suam, 6.08.1964, AAS 56 (1964) 609-659.
68 Tamże, n. 65 – „Kościół powinien nawiązać dialog ze społeczeństwem, w którym żyje.
Dzięki temu Kościół przybiera postać słowa orędzia i dialogu”.
69 M.in. KK, n. 28; DA, n. 14.
70 KDK, n. 76.
71 J. KRUKOWSKI, Kościół i państwo. Podstawy relacji prawnych, wyd. 2, Lublin 2000, s. 108.
dla dobra swoich obywateli, zaś Kościół dla dobra swoich wiernych, zatem pod-
miotem działania tych podmiotów w większości przypadków są ci sami ludzie –
katoliccy obywatele. Warto dodać, że działalność motywowana miłością bliźniego
wykracza poza krąg katolickich odbiorców pomocy.
Należy zgodzić się z opinią Józefa Krukowskiego, że „autonomia przysługuje
Kościołowi znajdującemu się w granicach terytorium danego państwa. Państwo
zaś posiada autonomię w stosunku do Kościoła, ale to właśnie dziedziny działal-
ności obydwu społeczności wyznaczają granice ich autonomii”72. Kościół w reali-
zacji własnych zadań statutowych kieruje się prawem Bożym oraz powszechnym
i partykularnym prawem kanonicznym. Państwo rządzi się swoimi prawami, które
Kościół winien uszanować. Nierzadko Kościół katolicki zobowiązany jest prze-
strzegać prawa polskiego, unijnego czy międzynarodowego – tak jest, chociażby
w kwestii ochrony danych osobowych przetwarzanych przez parafie czy inne pod-
mioty kościelne. Sprawy doczesne, materialne podejmowane przez Kościół muszą
być zgodne z prawem Bożym, moralnością, doktryną kościelną. Kościół ingeruje
w te sprawy tylko w razie konieczności, jeżeli jest to konieczne do realizacji jego
misji. Wspólnota kościelna ma prawo wyrażać swoją opinię o takich sprawach jak
zapłodnienie in vitro, związki partnerskie lub aborcja, jak również przypominać
człowiekowi o nadrzędności prawa Bożego nad prawem stanowionym. Kościół nie
może jednak utożsamiać się z jakąkolwiek partią polityczną, nie może żądać profi-
tów za poparcie konkretnego systemu politycznego73. Kościół ma podkreślać swo-
ją niezależność od państwa, a prowadzona przez niego działalność charytatywno-
-dobroczynna, edukacyjna, wychowawcza ma być skierowana na dobro wspólne74.
Z drugiej strony państwo nie ma prawa ingerować w sprawy wiary, wewnętrzną
organizację i działalność duchową Kościoła75. Kościół domaga się uznania swo-
jej niezależności ze strony państwa i umożliwienia podejmowania działań w ra-
mach swoich kompetencji. Zarówno Kościół, jak i państwo powinny podejmować
współdziałanie dla dobra wspólnego76.
Z zasadą współdziałania Kościoła i państwa ściśle wiąże się prawo do wolności
religijnej. Prawo to stanowi podstawę demokratycznego społeczeństwa i należy
72 TENŻE, Stanowisko Soboru Watykańskiego II wobec rozdziału Kościoła od państwa,

„Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 27 (1980) z. 5, s. 55.
73 KDK, n. 76.
74 J. KRUKOWSKI, Autonomia i niezależność Kościoła i wspólnoty politycznej, „Kościół
i Prawo” 4 (1985), s. 58-59; P. STANISZ, Konstytucyjne zasady określające relacje państwa
z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi: autonomia i niezależność oraz współdziałanie,
[w:] Katolickie zasady relacji państwo – Kościół a prawo polskie, red. J. Krukowski, M. Sitarz,
H. Stawniak, Lublin 2015, s. 164-171.
75 P. HEMPEREK, Współpraca między Kościołem a państwem, dz. cyt., s. 89.
76 W. WÓJCIK, Wytyczne w układaniu stosunków Kościół – Państwo…, dz. cyt., s. 44.
28 ROZDZIAŁ I
do katalogu fundamentalnych praw osoby ludzkiej77. Gwarantuje je art. 9 Euro-

pejskiej Konwencji Praw Człowieka z 1950 r. w następującym brzmieniu: „1. Każ-
dy ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii; prawo to obejmuje wolność
zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania, indywidualnie
lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań
przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne. 2. Wol-
ność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim
ograniczeniom, które są przewidziane przez prawo i konieczne w społeczeństwie
demokratycznym, z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę po-
rządku publicznego, zdrowia i moralności oraz praw i wolności innych osób”78.
Sobór Watykański II domagał się, aby wolność religijna była przez wszystkich
uznawana i respektowana79, ponieważ ma ona charakter prawa podmiotowego,
czyli przysługuje każdemu człowiekowi. We współdziałaniu Kościoła i państwa
musi zatem zostać uwzględniona indywidualna i społeczna wolność każdego czło-
wieka w sprawach religii. Według soborowej deklaracji Dignitas humanae z dnia
7 grudnia 1965 r. wolność religijna „polega na tym, że wszyscy ludzie powinni być
wolni od przymusu ze strony czy to poszczególnych ludzi, czy to zbiorowisk spo-
łecznych i jakiejkolwiek władzy ludzkiej, tak aby w sprawach religijnych nikogo
nie przymuszano do działania wbrew jego sumieniu ani nie przeszkadzano mu
w działaniu według swego sumienia prywatnym i publicznym, indywidualnym
lub w łączności z innymi, byle w godziwym zakresie. (…) To prawo osoby ludz-
kiej do wolności religijnej powinno być w taki sposób uznane w prawnym ustroju
społeczeństwa, aby stanowiło prawo cywilne”80. Sobór za podstawę wolności re-
ligijnej uznał godność osoby ludzkiej odkrywaną rozumem i przez Objawienie81.
Zastosowanie w praktyce zasady wolności religijnej powoduje, że Kościół katolicki
77 M. ROZNER, Prawo do wolności religijnej…, dz. cyt., s. 111-136.

78 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie
dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Proto-
kołem nr 2 (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.).
79 P. HEMPEREK, Współpraca między Kościołem a państwem, dz. cyt., s. 90; L. WĄSIK, Za-
sada wolności religijnej w Deklaracji o wolności religijnej Dignitatis humanae Soboru Watykań-
skiego II, „Analecta Cracoviensia” t. 47 (2015), s. 81-96; H. MISZTAL, Kościelne pojęcie wolności
religijnej a ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 1989 r., „Kościół i Prawo”
11 (1993), s. 108; A.G. MIZIŃSKI, Relacje między państwem a Kościołem na Soborze Watykań-
skim II, [w:] Katolickie zasady relacji państwo – Kościół…, dz. cyt., s. 52-74.
80 DWR, n. 2
81 Objawienie jest to przekazanie ludziom przez Boga prawdy potrzebnej im do zbawie-
nia. J. SOBCZAK, M. GOŁDA-SOBCZAK, Wolność sumienia i wyznania jako prawo człowieka,
„Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Politologia” t. 19/1 (2012), s. 27-31;
H. MISZTAL, Idea wolności religijnej, [w:] Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, P. Stanisz, Lublin
20032, s. 61-62.
ma warunki realizowania zasady autonomii i swojej niezależności od państwa, jak

również może pełnić swoją misję w świecie82. Prawo człowieka do wolności reli-
gijnej – w wymiarze indywidualnym i społecznym – powinno być uwzględnione
nie tylko w prawie kanonicznym, ale też w prawie państwowym83. Bez wątpienia
wolność religijna stanowi źródło stosunków Kościoła z państwem, jak również
podstawowy wymóg ich wzajemnych relacji opartych na współdziałaniu84. Wła-
dze państwowe – poprzez system przepisów prawnych – powinny chronić wolność
religijną przed jej naruszeniem. Skuteczne gwarancje prawa swobodnego wyzna-
wania religii stanowią przecież istotny środek w pełnieniu służby dla dobra lu-
dzi. Jak słusznie zauważa Paweł Sobczyk, Kościół nie wymaga, aby państwo miało
charakter religijny85. Dla Kościoła katolickiego nie jest istotne zapewnienie sobie
pozycji uprzywilejowanej względem innych związków wyznaniowych. Kościołowi
zależy na swobodnym wykonywaniu aktów religijnych86.
Państwo i Kościół współdziałają na różnych obszarach życia społecznego, na
rzecz dobra człowieka, dobra małżeństwa i rodziny, jak i dobra narodu87. Podmio-
tem współdziałania jest osoba ludzka. Oba podmioty – państwo i Kościół – świadczą
człowiekowi pomoc w korzystaniu z praw mu przysługujących, zarówno tych du-
chowych (np. prawo do uzewnętrzniania przekonań religijnych, prawo do wolności
religijnej), jak i materialnych (np. prawo do nauki, prawo do zrzeszania się, prawo do
opieki zdrowotnej). Najszerszą płaszczyzną współdziałania i współpracy jest rodzina
– podstawowa komórka życia społecznego oraz pierwszorzędny podmiot wychowu-
jący dzieci. Troska o rodzinę i świadczenie rodzinie pomocy w dziedzinie wycho-
wania dzieci i młodzieży to szczególne zobowiązanie państwa i Kościoła. Państwo,
poprzez instrumenty polityki prorodzinnej, wspomaga rodzinę w wypełnianiu przez
nią swych zadań88. Natomiast Kościół wspomaga rodzinę, pierwsze środowisko wy-
82 DWR, n. 13.
83 DWR, n. 2.
84 KDK, n. 76; A. SŁOWIKOWSKA, Soborowa zasada współdziałania…, dz. cyt., s. 31-62;
P. CZARNEK, Problem rozumienia wolności w kontekście sporów o treść wolności religijnej, [w:]
Aktualne problemy wolności myśli, sumienia i religii, red. P. Stanisz, A. Abramowicz, M. Czelny,
M. Ordon, M. Zawiślak, Lublin 2015, s. 57-61.
85 P. SOBCZYK, Katolicka koncepcja państwa wyznaniowego, [w:] Państwo wyznaniowe…,
dz. cyt., s. 119.
86 Por. DWR, n. 3.
87 J. KRUKOWSKI, Kościół i państwo. Podstawy…, dz. cyt., s. 127.
88 Zob. INSTYTUT NA RZECZ KULTURY PRAWNEJ ORDO IURIS, Jakiej polityki rodzin-
nej potrzebuje Polska? Raport, red. T. Zych, K. Dobrowolska, O. Szczypiński, Warszawa 2015.
Niezbędne jest podejmowanie działań na rzecz kreowania świadomości w zakresie polityki pro-
rodzinnej, tworzenie klimatu i szerokiego partnerstwa lokalnego umożliwiającego wykorzysta-
nie istniejących zasobów do wspierania rodziny, jak również wykorzystywanie pojawiających
się nowych możliwości, w tym finansowych.
30 ROZDZIAŁ I
chowawcze, przede wszystkim w zakresie moralnego i religijnego wychowywania

dzieci89. Sobór Watykański II w Konstytucji duszpasterskiej «Gaudium et spes» zade-
klarował chęć Kościoła do świadczenia pomocy rodzinie, o ile będzie ona świadczo-
na w zgodzie z doktryną katolicką90. Współpraca państwa i Kościoła musi być zdro-
wa i uwzględniać „okoliczności czasu i miejsca”91. Władza państwowa ma chronić
wolność sumienia i wyznania wszystkich swoich obywateli, niezależnie od tego, jaką
wyznają religię lub światopogląd. Współdziałanie umowne lub spontaniczne może
przybrać różne formy i sposoby, które powinny być zaakceptowane przez obydwie
strony92. Dialog i porozumienie między stronami jest niezbędnym elementem ich
zdrowej współpracy93. Zatem zasada współdziałania postrzegana jest w kontekście
zasady dobra wspólnego i zasady pomocniczości94.
1.2. Konstytucyjna zasada współdziałania między państwem a Kościołem dla

dobra człowieka i dobra wspólnego
Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. wskazuje podstawy ustrojowe prawa

wyznaniowego w Polce. Ustrojodawca określa stosunek państwa do religii w wy-
miarze indywidualnym i instytucjonalnym, a preambuła do Konstytucji zawiera od-
89 Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus, 25.01.1983, AAS 75 II
(1983) 1-317; Kodeks Prawa Kanonicznego. Przekład polski zatwierdzony przez Konferencję
Episkopatu, Poznań 1984, kan. 794 § 1 – „Z szczególnej racji prawo i obowiązek wychowania
należy do Kościoła, któremu została zlecona przez Boga misja niesienia ludziom pomocy, aby
mogli osiągnąć pełnię życia chrześcijańskiego”. Zob. R. SZTYCHMILER, Zakres i znaczenie po-
mocy wzajemnej małżonków według współczesnej nauki Kościoła, „Roczniki Nauk Prawnych”
4 (1994), s. 119-127; TENŻE, Jak pomagać rodzinie w wypełnianiu jej zadań?, „Warmińskie
Wiadomości Archidiecezjalne” 50 (1995) nr 1-2 (15), s. 72-81; TENŻE, Współpraca państwa
i Kościoła w prawnym regulowaniu kwestii dotyczących małżeństwa i rodziny, [w:] Bilateralizm
w stosunkach państwowo-kościelnych, red. M. Bielecki, Lublin 2011, s. 161-171; P. SOBCZYK,
Konstytucyjne podstawy współdziałania państwa i Kościoła na rzecz ochrony i opieki nad mał-
żeństwem i rodzina, [w:] Katolickie zasady relacji państwo – Kościół…, dz. cyt., s. 188-190.
90 KDK, n. 42.
91 KDK, n. 76.
92 J. KRUKOWSKI, Zasada współdziałania między państwem i Kościołem w ujęciu Prymasa
Stefana Wyszyńskiego, „Roczniki Nauk Prawnych” 12 (2002) nr 1, s. 219-235; M. CZURYK,
Podstawy współdziałania Kościoła i państwa w zakresie działalności charytatywnej, „Roczniki
Nauk Prawnych” t. 19 (2009) nr 1, s. 56-65.
93 J. KRUKOWSKI, Podstawy współdziałania Kościoła i państwa, „Kościół i Prawo” 8 (1992),
s. 19-32; B. ULIJASZ, Prawne formy współdziałania państwa i Kościoła katolickiego w zakre-
sie pomocy społecznej, [w:] Funkcje publiczne związków wyznaniowych…, dz. cyt., s. 161-189;
P. STANISZ, Instytucjonalne formy dialogu państwa ze związkami wyznaniowymi w Rzeczy-
pospolitej Polskiej, [w:] Kościoły i inne związki wyznaniowe w służbie dobru wspólnemu, red.
W. Uruszczak, K. Krzysztofek, M. Mikuła, Kraków 2014, s. 33-53.
94 J. KRUKOWSKI, Kościół w życiu publicznym, Częstochowa 1996, s. 157.
niesienie do podstawowych wartości zakorzenionych w „chrześcijańskim dziedzi-

ctwie Narodu”. Podmiotem gwarancji wolności sumienia i religii w życiu prywatnym
i publicznym jest „każdy” człowiek oraz rodzice w zakresie wychowania religijnego
i moralnego dzieci w ramach edukacji szkolnej zgodnie z własnymi przekonaniami95.
Konstytucja określa formy uzgadniania stosunków między państwem i Kościo-
łem w płaszczyźnie prawnej (art. 25 ust. 4-5). Konstytucja nie używa sformułowa-
nia «państwo świeckie», ale świeckość państwa polskiego podkreśla art. 25 ust. 3,
w którym mowa jest o autonomii, niezależności oraz współdziałaniu państwa z koś-
ciołami i innymi związkami wyznaniowymi. Z zasady równouprawnienia związków
wyznaniowych96 wynika fakt, że żaden kościół w Polsce nie ma pozycji uprzywilejo-
wanej. Państwo nie może udzielać specjalnych uprawnień jednemu z kościołów tam,
gdzie wszystkie kościoły posiadają taki sam atrybut. Istnieje wzajemna, funkcjonal-
na i organizacyjna (strukturalna) niezależność państwa i Kościoła.
Jak zaznaczono wcześniej, stanowisko Kościoła katolickiego na temat współ-
działania ze wspólnotami politycznymi zostało zawarte w Konstytucji duszpaster-
skiej Gaudium et spes o Kościele w świecie współczesnym97. Prawodawca kościelny
posłużył się wówczas określeniem sana cooperatio, co w oficjalnym tłumaczeniu
dokumentów soborowych zostało przetłumaczone jako «zdrowa współpraca»98.
W publikacjach na temat zasad relacji Kościół – państwo stosuje się zamiennie ter-
miny «współdziałanie» i «współpraca»99, ponieważ «współdziałanie» nie zostało
zdefiniowane przez polskiego ustawodawcę.
Przyjęcie zasady współdziałania państwa i Kościoła oznacza przyjęcie służebnej
roli Kościoła i państwa względem człowieka. Art. 25 ust. 3 in fine Konstytucji RP sta-
nowi, że celem współdziałania między państwem a kościołami i innymi związkami
wyznaniowymi jest dobro człowieka i dobro wspólne. W sferze publicznej aktywność
Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce przejawia się w działalności Konferencji Epi-
skopatu100, licznych wypowiedziach Prymasa Polski i poszczególnych biskupów die-
95 Konstytucja RP, art. 53.

96 Konstytucja RP, art. 25 ust. 1; wyrok TK z dnia 2 kwietnia 2003 r., sygn. akt K 13/02, Dz.U.
z 2003 r. Nr 62, poz. 577; wyrok TK z dnia 14 grudnia 2007 r., sygn. akt K 55/07, Dz.U. z 2009 r.
Nr 218, poz. 1702. J. KRUKOWSKI, Konstytucyjne zasady relacji państwo – Kościół w III Rzeczypo-
spolitej, [w:] Katolickie zasady relacji…, dz. cyt., s. 98-100; M. SITARZ, Zasada równouprawnienia
kościołów i innych związków wyznaniowych, [w:] Katolickie zasady relacji…, dz. cyt., s. 115-134;
A. ABRAMOWICZ, Zasada równouprawnienia związków wyznaniowych w orzecznictwie Trybu-
nału Konstytucyjnego, „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 18 (2015), s. 231-261.
97 KDK, n. 76.
98 P. SOBCZYK, Dobro wspólne jako cel współdziałania państwa z Kościołami i innymi
związkami wyznaniowymi, „Kościół i Prawo” 4/17 (2015) nr 1, s. 171-172.
99 Zob. np. Kościoły i inne związki wyznaniowe w służbie…, dz. cyt.; A. SŁOWIKOWSKA,
Soborowa zasada współdziałania…, dz. cyt., s. 31-62.
100 Zob. https://episkopat.pl/dokumenty/ (dostęp: 15.02.2018).
32 ROZDZIAŁ I
cezjalnych. Zaangażowanie to należy uznać za przejaw odpowiedzialności za naród

i jego obywateli będących jednocześnie wyznawcami wiary katolickiej101. Stosunki
państwowo-kościelne opierają się na zasadzie współdziałania, która w doktrynie
traktowana jest jako złagodzenie postulatu rozdziału między państwem a związka-
mi wyznaniowymi. Ludzie wierzący mają zapewnioną możliwość uzewnętrzniania
własnych przekonań religijnych w życiu publicznym. Wolność religijna uważana
jest za jeden z fundamentów demokratycznego państwa, jej gwarancje znajdują się
w najwyższym polskim akcie prawnym102. Obecność i aktywność licznych związ-
ków wyznaniowych w Polsce jest wyrazem wolności religijnej, gdyż powstają one
z potrzeby wiernych – w celu umożliwienia im wspólnotowego praktykowania religii.
Według Pawła Sobczyka „ustrojodawca wpisał instytucjonalne podmioty wy-
znaniowe w koncepcję pomocniczości oraz społeczeństwa obywatelskiego”103.
Innego zdania jest Jarosław Szymanek, który uważa, że „Współdziałanie kościoła
i państwa jest pewną oczywistością, tak samo zresztą jak współdziałanie państwa
ze wszystkimi innymi działającymi na jego obszarze organizacjami i przejawem
prakseologicznej, a zwłaszcza politycznej poprawności”104. Słusznie swoje stano-
wisko argumentuje Paweł Sobczyk – „współdziałanie, jako sposób kształtowania
stosunków między państwem a Kościołami i innymi związkami wyznaniowymi,
nie jest we współczesnym konstytucjonalizmie europejskim standardem”105. We-
dług Józefa Krukowskiego organy państwowe mają obowiązek prowadzenia dialo-
gu z organami władzy kościelnej w różnych sferach życia społecznego, takich jak
np. edukacja czy działalność charytatywna. Istnieje wiele obszarów współdziałania
tych organów potrzebnych dla dobra człowieka i dobra wspólnego, przez które
101 P. SOBCZYK, Konstytucyjna zasada konsensualnego określania stosunków między Rze-

cząpospolitą Polską a Kościołem Katolickim, Warszawa 2013, s. 27-106; TENŻE, Aksjologia
Konstytucji RP w postulatach Episkopatu Polski, „Seminare. Poszukiwania naukowe” 25 (2008),
s. 159-172; TENŻE, Stanowisko Prymasa Polski w sprawie wartości i wolności religijnej w Konsty-
tucji Rzeczypospolitej Polskiej, „Annales Canonici” 3 (2007), s. 231-244; TENŻE, Udział przed-
stawiciela Episkopatu Polski w pracach Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego nad
artykułem 25 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., [w:] Ecclesia et
Status. Księga Jubileuszowa z okazji 40-lecia pracy naukowej profesora Józefa Krukowskiego, red.
A. Dębiński, K. Orzeszyna, M. Sitarz, Lublin 2004, s. 859-887; P. HEMPEREK, Współpraca
między Kościołem a państwem, dz. cyt., s. 79; J. KRUKOWSKI, Kościół i państwo. Podstawy…,
dz. cyt., s. 34-38; P. Sobczyk, Kościół a wspólnoty polityczne, dz. cyt., s. 201.
102 Na gruncie prawa polskiego wolność sumienia i religii uregulowana w art. 53 Konstytucji
odznacza się dużym stopniem szczegółowości.
103 P. SOBCZYK, Dobro wspólne jako cel współdziałania…, dz. cyt., s. 172; TENŻE, Dobro
człowieka i dobro wspólne – art. 25 ust. 3 in fine Konstytucji RP w pracach Komisji Konstytucyjnej
Zgromadzenia Narodowego, [w:] Kościoły i inne związki wyznaniowe w służbie…, dz. cyt., s. 55-70.
104 J. SZYMANEK, Klauzule wyznaniowe w Konstytucji RP, „Studia z Prawa Wyznaniowego”
t. 8 (2005), s. 29.
105 P. SOBCZYK, Dobro wspólne jako cel współdziałania…, dz. cyt., s. 173.
rozumie się budowanie ładu i porządku społecznego, gdzie są szanowane i realizo-

wane wolności i prawa jednostki106.
Ustrojodawca nie wskazał wprost obszarów współdziałania organów państwo-
wych i organów kościelnych, ponieważ precyzyjne ich wymienienie nie jest moż-
liwe. Jak zauważa Piotr Stanisz: „istota zasady współdziałania wyraża się w każ-
dej skoordynowanej działalności, która jest podejmowana przez konstytucyjnie
określone podmioty dla osiągania tych samych celów”107. Określenie obszarów
współdziałania państwa z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi nale-
ży do ustawodawcy zwykłego. Najwyższe organy władzy RP są upoważnione do
uregulowania stosunków z Kościołem katolickim w formie ustaw oraz umowy
międzynarodowej ze Stolicą Apostolską – umowy jaką jest konkordat. Z innymi
natomiast związkami wyznaniowymi państwo reguluje stosunki w drodze ustaw
uchwalanych na podstawie porozumień wynegocjowanych przez Radę Ministrów
z ich właściwymi przedstawicielami. Na gruncie prawa wyznaniowego istnieje
pojęcie funkcji publicznych związków wyznaniowych, pod którym rozumie się
przede wszystkim pomoc społeczną, działalność edukacyjno-wychowawczą, dzia-
łalność naukową oraz małżeństwo108. Problematyce tej było poświęcone III Ogól-
nopolskie Sympozjum Prawa Wyznaniowego109.
106 J. KRUKOWSKI, Konstytucyjny model stosunków między państwem a Kościołem w III Rze-
czypospolitej, [w:] Prawo wyznaniowe w systemie prawa polskiego. Materiały I Ogólnopolskiego Sym-
pozjum Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny, 14-16 stycznia 2003), red. A. Mezglewski, Lublin
2004, s. 98.
107 P. STANISZ, Naczelne zasady instytucjonalnych relacji państwo – kościół, [w:] A. Mezglewski,
H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, wyd. 3, Warszawa 2011, s. 84.
108 J. BAR, Kościół w życiu publicznym na przykładzie zaangażowania w pomoc społeczną
i działalność charytatywną w archidiecezji przemyskiej, [w:] Funkcje publiczne związków wyzna-
niowych. Materiały III Ogólnopolskiego Sympozjum Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny, 16-
18 maja 2006), red. A. Mezglewski, Lublin 2007, s. 203-229; B. ULIJASZ, Prawne formy współ-
działania…, s. 161-189; M. CZURYK, Źródła finansowania działalności charytatywnej Kościołów
i związków i innych wyznaniowych, [w:] Finansowanie Kościołów i innych związków wyznanio-
wych, red. P. Sobczyk, K. Warchałowski, Warszawa 2013, s. 233-250; M. PONIATOWSKI, Finan-
sowanie „kościelnych” organizacji pożytku publicznego, [w:] Finansowanie Kościołów…, s. 251-261;
T. STANISŁAWSKI, Darowizny na cele kultu religijnego i kościelną działalność charytatywno-opie-
kuńczą. Kontrowersje i nowe rozwiązania, „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 12 (2009), s. 329-
339; TENŻE, Darowizny jako sposób finansowania zadań publicznych związków wyznaniowych,
[w:] Funkcje publiczne związków wyznaniowych…, dz. cyt., s. 231-235; TENŻE, Finansowanie
instytucji wyznaniowych ze środków publicznych w Polsce, Lublin 2011; D. WALENCIK, Darowi-
zny na działalność charytatywno-opiekuńczą kościelnych osób prawnych, „Studia z Prawa Wyzna-
niowego” t. 13 (2010), s. 261-277; TENŻE, Wpłaty 1% podatku dochodowego od osób fizycznych
jako źródło finansowania działalności instytucji kościelnych, „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 12
(2009), s. 311-327; TENŻE, Wpłaty 1% podatku jako sposób refinansowania pomocy społecznej,
[w:] Funkcje publiczne związków wyznaniowych…, red. s. 237-269.
109 Funkcje publiczne związków wyznaniowych. Materiały III Ogólnopolskiego Sympozjum
Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny, 16-18 maja 2006), red. A. Mezglewski, Lublin 2007.
34 ROZDZIAŁ I
Art. 25 ust. 3 in fine Konstytucji RP jest zobowiązaniem państwa oraz kościołów

i innych związków wyznaniowych do współdziałania. Zarówno organy państwo-
we, jak i instytucje kościelne mają stanowić aktywne podmioty zasady współdzia-
łania. Nie tylko państwo, poprzez swoje organy, ma decydować o kształcie wspól-
nych działań. Warto uwypuklić, że „od aktywności kościołów i innych związków
wyznaniowych zależy zatem w dużej mierze, w jakim stopniu przyjazna forma
rozdziału państwa i Kościoła będzie realizowana”110. Wspólnie podejmowane
i prowadzone działania – mające na celu realizację dobra człowieka i dobra wspól-
nego, umożliwiające ludziom osiąganie wszechstronnego rozwoju osobowego111
– zobowiązują wymienione w art. 25 ust. 3 Konstytucji podmioty do dialogu. Oba
wspomniane cele są ważne zarówno dla państwa, jak i dla Kościoła. Jak podkreśla
Paweł Sobczyk „Kształtowanie stosunków między państwem a Kościołami i in-
nymi związkami wyznaniowymi na zasadzie współdziałania dla dobra człowieka
i dobra wspólnego uznać należy za istotną deklarację polskiego ustrojodawcy”112.
Co istotne, o zobowiązaniu państwa do współdziałania z kościołami i innymi
związkami wyznaniowymi mowa jest nie tylko w Konstytucji RP, ale i w Konkorda-
cie oraz w szeregu aktów prawnych bezpośrednio lub pośrednio odnoszących się
do relacji państwo – Kościół.
110P. SOBCZYK, Dobro wspólne jako cel współdziałania…, dz. cyt., s. 180. Zob. H. SU-
CHOCKA, Konstytucyjne formy regulacji stosunków między państwem a Kościołem Katolickim
i innymi związkami wyznaniowymi, [w:] Katolickie zasady relacji…, dz. cyt., s. 75-86.
111 Rozważania nad problematyką dotyczącą «dobra wspólnego» mogą być przedmiotem
badań różnych dyscyplin naukowych, np. filozofii (np. M. PIECHOWIAK, Filozoficzne pod-
stawy rozumienia dobra wspólnego, „Kwartalnik Filozoficzny” nr 2 [2003], s. 6-8) czy nauk
prawnych (np. M. PIECHOWIAK, Dobro wspólne jako fundament polskiego porządku konstytu-
cyjnego, „Trybunał Konstytucyjny” 2012, s. 35-38). Termin „dobro wspólne” wyjaśnia także na-
uka społeczna Kościoła katolickiego (zob. M. SADOWSKI, Godność człowieka i dobro wspólne
w papieskim nauczaniu społecznym (1878-2005), Wrocław 2010; A. GOŁĘBIOWSKA, Refleksje
nad konstytucyjną zasadą dobra wspólnego w kontekście myślenia religijnego i orzecznictwa Try-
bunału Konstytucyjnego, „Świat i Słowo” 1/24 (2015), s. 189-200). Należy przywołać ponadto
encyklikę Rerum novarum Leona XIII z 1891 r. (AAS 23 [1891] 641-670); encyklikę Mater et
Magistra Jana XXIII z 1961 r. (AAS 53 [1961] 401-464) czy encyklikę Pacem in terris Jana XXIII
z 1963 r. (AAS 55 [1963] 257-304). Do określenia „dobra wspólnego” nawiązała także w n. 26
Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes z 1965 r. Ter-
minu „dobro wspólne” używał Jan Paweł II, np. w encyklice Laborem exercens z 1981 r. (n. 20),
charakteryzując politykę jako „roztropną troskę o dobro wspólne” (AAS 73 [1981] 577-647).
Pojęcie to odnosił zarówno do pojedynczych osób, jak i do wspólnoty narodów.
1.3. Zasada współdziałania wśród konstytucyjnych zasad relacji

państwa i Kościoła
Zasada współdziałania stanowi konstytucyjną zasadę określającą relacje pań-

stwo –Kościół katolicki współgrającą z zasadą autonomii i wzajemnej niezależno-
ści. Podmiotem obu wspólnot jest człowiek, więc – mając na względzie jego dobro
– powinny być zainteresowane współdziałaniem w dążeniu do tego dobra i jego
zabezpieczaniu. Obszary takiego współdziałania wskazują zarówno normy kon-
kordatowe113, jak i normy ustawowe114. Wspólne działanie powinno odbywać się
na zasadach partnerstwa i dobrej woli, z poszanowaniem wzajemnej niezależności
państwa i Kościoła katolickiego oraz ich autonomii. Obydwie społeczności, mimo
że są odmiennego typu, istnieją w tej samej przestrzeni doczesnej. Te same oso-
by są członkami państwa, jako obywatele, i członkami Kościoła, jako wyznawcy
określonej religii. Współdziałanie obu społeczności wynika z poszanowania praw
i wolności należnych człowiekowi. Zadaniem Kościoła katolickiego jest zbawienie
ludzi, troska o wychowanie katolickie, prowadzenie szkół katolickich i działalność
charytatywna. Zadaniem państwa natomiast jest uznanie praw człowieka i stwa-
rzanie warunków korzystania z nich, w tym także przez zapewnienie Kościołowi
możliwości pełnienia swojej misji duszpasterskiej względem ludzi tam, gdzie się
znajdują. Jak podkreśla Paweł Sobczyk, „sformułowanie w jednym ustępie artyku-
łu 25 dwóch zasad jest wyrazem celowego działania ustrojodawcy. W ten sposób
nadał on bowiem rozdziałowi wynikającemu z nowych w polskim konstytucjo-
nalizmie określeń, jakimi są autonomia i niezależność, pozytywne znaczenie”115.
Swoboda wyrażania przekonań religijnych w życiu publicznym wynika expressis
verbis z norm konstytucyjnych. Stanowi ona wolność konstytucyjną niemającą cha-
rakteru absolutnego, bowiem może być ograniczona – ograniczenie może nastąpić
„w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa
państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych
osób”116. Członkowie Kościoła katolickiego mają zatem zagwarantowaną możliwość
zachowywania się w życiu publicznym wedle wyznawanego światopoglądu117. Nale-
113 Konkordat, art. 11.

114 Np. u.g.w.s.w., art. 16, 16a, 17.
116 Konstytucja RP, art. 53 ust. 5.
117 W. BRODZIŃSKI, Swoboda wyrażania przekonań, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Pol-
skiej. Komentarz encyklopedyczny, red. W. Skrzydło, S. Grabowska, R. Grabowski, Warszawa
2009, s. 571; M. ROZNER, Prawo do wolności religijnej…, dz. cyt., s. 113-115. Prawo do manife-
stowania swoich przekonań należy do istoty wolności religijnej i zostało wyrażone m.in. w art.
9 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz.U. z 1993 r.
Nr 61, poz. 284).
36 ROZDZIAŁ I
ży podzielić zdanie Michała Ożóga, który uważa, że „życiem publicznym jest ta sfera
stosunków społecznych, którą prawodawca reguluje za pomocą norm prawnych”118.
Co istotne, rola ustawodawcy nie może polegać na wykluczeniu swobody uzewnętrz-
niania przekonań w imię potrzeby ochrony jednostki przed dyskryminacją119.
Z art. 25 ust. 2 Konstytucji RP wynika obowiązek bezstronności władz publicz-
nych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych120.
Uniemożliwianie kościołom i innym związkom wyznaniowym aktywnego dzia-
łania w życiu publicznym należy uznać za dyskryminujące ograniczanie wolności
religijnej i wypaczenie rozumienia zasady rozdziału państwa od Kościoła121. Moż-
liwość zdobywania pozycji prawnej przez związki wyznaniowe została nazwana
w doktrynie zasadą akomodacji państwa do religii122. Całkowita izolacja porząd-
118 M. OŻÓG, Regulować czy deregulować swobodę wyrażania przekonań religijnych, świa-
topoglądowych i filozoficznych w życiu publicznym? Rozważania na tle art. 25 ust. 2 Konstytu-
cji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., „Przegląd Prawa Wyznaniowego” t. 7 (2015),
s. 102.
119 Tamże, s. 108.
120 Wyrok TK z dnia 10 kwietnia 2002 r., sygn. akt K 26/00; wyrok TK z dnia 2 grudnia
2009 r., sygn. akt U 10/07. W rozumieniu art. 77 ust. 1 Konstytucji RP pojęcie władzy publicz-
nej obejmuje władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. W pojęciu tym mieszczą się
także inne instytucje, jeżeli wykonują funkcje władzy publicznej w wyniku powierzenia czy
przekazania im tych funkcji przez organ władzy państwowej lub samorządowej. Wojciech Łącz-
kowski uważa, że „Konstytucja RP, podobnie jak inne akty prawne (z tak zwanym prawem
unijnym włącznie), nie powinna zawierać stwierdzeń nieprawdziwych i niemożliwych do rea-
lizacji. Dotyczy to między innymi art. 25 ust. 2 Konstytucji. Zamiast tego, należałoby wyraźnie
określić, jaki światopogląd reprezentują władze publiczne. Uniknięto by dzięki temu hipokryzji
polegającej na deklarowaniu bezstronności, przy jednoczesnym posługiwaniu się w praktycz-
nej działalności tych władz określonymi poglądami (ateistycznymi, religijnymi, filozoficzny-
mi)” – W. ŁĄCZKOWSKI, „Bezstronność” władz publicznych, „Ruch Prawniczy, Ekonomicz-
ny i Socjologiczny” 68 (2006) z. 2, s. 218-219. Ponadto według W. Brzozowskiego i M. Ożóga
wystarczające byłoby sformułowanie „bezstronność światopoglądowa władz publicznych”,
W. BRZOZOWSKI, Zasada bezstronności światopoglądowej władz publicznych w Konstytucji RP,
Warszawa 2011, s. 28; M. OŻÓG, Regulować czy deregulować…, dz. cyt., s. 104. Nie podzielam
tej opinii, ponieważ przekonania światopoglądowe nie muszą oznaczać przekonań religijnych.
Bezstronność oznacza obiektywizm, neutralność, sprawiedliwe traktowanie wszystkich stron.
121 Wyrok SN z dnia 12 czerwca 2012 r., III CKN 618/00. B. Chyłka, Zasada bezstronno-
ści światopoglądowej władz publicznych na tle zasad regulujących stosunki między państwem
i Kościołem, „Teologia Młodych” 4 (2015), s. 82; J. WOLEŃSKI, Rozdział kościoła od państwa,
[w:] Neutralność światopoglądowa państwa, red. E. Nowicka-Włodarczyk, Kraków 1998, s. 74;
P. STANISZ, Zakaz dyskryminacji ze względu na religię lub światopogląd w dyrektywie Rady Unii
Europejskiej z 27 listopada 2000 r., „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 7 (2004), s. 23-24.
122 M.in. przejawia się ona w odniesienie do Boga w preambule polskiej Konstytucji czy
finansowaniu szkolnictwa wyznaniowego. Zob. T.J. ZIELIŃSKI, Niekompetencja religijna władz
publicznych jako aspekt zasady bezstronności z art. 25 ust. 2 Konstytucji RP, [w:] Bezstronność
religijna, światopoglądowa i filozoficzna władz Rzeczypospolitej Polskiej, red. T.J. Zieliński, War-
szawa 2009, s. 160-163.
ków prawnych obu tych społeczności w praktyce byłaby niemożliwa. Polskie pra-
wo konstytucyjne nakazuje równe traktowanie podmiotów odznaczających się
„w jednakowym stopniu daną cechą istotną”123, stąd żaden związek wyznaniowy
w naszym kraju nie ma pozycji uprzywilejowanej.
Zasada bezstronności światopoglądowej władz publicznych, mająca swoje źródło
w art. 25 ust. 2 polskiej Konstytucji, w doktrynie bywa utożsamiana z zasadą neutral-
ności światopoglądowej państwa124 wyrażoną w art. 10 ust. 1 u.g.w.s.w. – „Rzeczpo-
spolita Polska jest państwem świeckim, neutralnym w sprawach religii i przekonań”.
Jak zauważał Ryszard Mariusz Małajny, „w sytuacji konfliktu między uzasadnionymi
potrzebami religijnymi jednostki a zasadą neutralności państwa należy generalnie
opowiedzieć się za pierwszeństwem tych potrzeb; stąd np. instytucja kapelanów”125.
Chociaż polski system prawny przewiduje wymóg respektowania uniwersal-
nych wartości opartych na chrześcijańskich zasadach etycznych, m.in. w ustawie
z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe126 czy w ustawie z dnia 29 grudnia 1992 r.
o radiofonii i telewizji127, to przyjęte rozwiązanie nie stanowi nakłaniania do przyjęcia
konkretnego światopoglądu128. Bez wątpienia Kościół katolicki w Polsce jest kościo-
łem większościowym, a państwo polskie nie ignoruje przekonań obywateli. Wolność
religijna jest ściśle związana z godnością człowieka i należy się każdemu. Wolność
wyznawania religii przejawia się w wymiarze indywidualnym, ale także i w wymiarze
instytucjonalnym. W życiu publicznym Polaków religia odgrywa dużą rolę.
W art. 48 i art. 53 ust. 3 Konstytucji RP sformułowane jest prawo rodziców do
wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, w tym religijnymi129. Ist-
123 Konstytucja RP, art. 25 ust. 1. A. MEZGLEWSKI, H. MISZTAL, P. STANISZ, Prawo

wyznaniowe, dz. cyt., s. 76-78.
124 B. CHYŁKA, Granice zasady bezstronności światopoglądowej władz publicznych (art. 25
ust. 2 Konstytucji RP), „Studia Ełckie” 19 (2017) nr 3, s. 295; D. DUDEK, Zasada bezstronności
władz publicznych w sprawach przekonań i wolność ich wyrażania w życiu publicznym, [w:] Ka-
tolickie zasady relacji…, dz. cyt., s. 135-158.
125 R.M. MAŁAJNY, Neutralność a bezstronność światopoglądowa państwa (uwagi na tle pol-
skiej praktyki konstytucyjnej po 1989 r.), [w:] Bezstronność religijna, światopoglądowa…, dz. cyt.,
s. 76. Zob. także A. MEZGLEWSKI, Nauczanie religii a zasada świeckości szkoły oraz bezstron-
ności władz publicznych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych,
[w:] Bezstronność religijna, światopoglądowa…, dz. cyt., s. 100.
126 Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 996).
127 Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (t.j. Dz.U. z 2019 r., poz. 361).
128 Odmienne jest zdanie W. Brzozowskiego, który uważa, że zapisanie motywacji świa-
topoglądowej w danym akcie prawnym stanowi podejrzenie istnienia sprzeczności tego aktu
z zasadą bezstronności światopoglądowej państwa. W. BRZOZOWSKI, Bezstronność świato-
poglądowa władz publicznych w Konstytucji RP, Warszawa 2011, s. 103. Zdanie to podziela
B. CHYŁKA, Granice zasady bezstronności światopoglądowej…, dz. cyt., s. 300.
129 Zob. M. CZURYK, Ochrona prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi
przekonaniami religijnymi i filozoficznymi w systemach edukacji publicznej w państwach człon-
38 ROZDZIAŁ I
nieją zatem odpowiednie regulacje prawne w zakresie wolności religijnej i prawa ro-
dziców do moralnego i religijnego wychowania dzieci. „Wychowanie w rozumieniu
tych artykułów oznacza zaszczepienie i umacnianie w dzieciach określonego świato-
poglądu, przekonań, systemu wartości, zasad obyczajowych, moralnych i etycznych
– przez świadomą działalność rodziców albo – na gruncie art. 53 ust. 3 Konstytucji
– wybrane przez nich instytucje, np. szkoły czy związki wyznaniowe”130.
Instytucjonalne relacje między państwem a Kościołem katolickim (oraz innymi
wspólnotami wyznaniowymi) powinny być kształtowane w oparciu o zasady auto-
nomii, niezależności i współdziałania, przy jednoczesnym poszanowaniu wolno-
ści religijnej. Kościół nie może utożsamić się z żadną konkretną opcją polityczną.
Powinien natomiast współdziałać z państwem dla dobra człowieka i dobra wspól-
nego. Istniejący w Polsce model współpracy (model separacji skoordynowanej)
polega na przyjęciu jako wiodącej zasady współdziałania, przy jednoczesnym roz-
dzieleniu obu instytucji i ich porządków prawnych. Kościół katolicki i inne wspól-
noty religijne mają swoje miejsce w przestrzeni publicznej i mają prawo głosu.
Natomiast władza państwowa powinna dbać, by ochroną objęte były także prawa
osób nienależących do wspólnot religijnych.
1.4. Konkordatowa zasada współdziałania między państwem i Kościołem

na rzecz małżeństwa i rodziny
Konkordat polski podpisany 28 lipca 1993 r. reguluje zasady relacji państwo

– Kościół katolicki. Jednym z obszarów regulacji umowy konkordatowej jest mał-
żeństwo i rodzina. Długoletnia ambasador RP przy Stolicy Apostolskiej, Hanna
Suchocka, w referacie wygłoszonym w 2003 r. podczas IV Międzynarodowej Kon-
ferencji Kultura i Prawo pt. „Religia i wolność religijna w państwach Europy środ-
kowo-wschodniej w perspektywie integracji europejskiej” ukazała konkordat jako
instrument normalizacji stosunków między państwem a Kościołem katolickim,
narzędzie pozwalające na rozwiązywanie problemów prawnych między stronami
tej ratyfikowanej bilateralnej umowy międzynarodowej131.
kowskich Unii Europejskiej, Warszawa 2013, ss. 609; K. WARCHAŁOWSKI, Prawo do wolności
myśli, sumienia i religii w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności,
Lublin 2004, s. 182-220.
130 Wyrok TK z dnia 2 grudnia 2009 r., sygn. akt U 10/07. P. SARNECKI, Uwagi do art. 48
Konstytucji, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. 2, red. L. Garlicki, Warsza-
wa 2003, s. 1-2; M. CZURYK, Dobro wspólne a wspieranie przez Kościoły i inne związki wyzna-
niowe prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, [w:] Kościoły
i inne związki wyznaniowe w służbie…, dz. cyt., s. 271-286.
131 H. SUCHOCKA, Rola konkordatu w procesie normalizacji stosunków między państwem
a Kościołem w Europie środkowo-wschodniej. Referat wygłoszony na IV Międzynarodowej
Już w art. 1 Konkordatu z 1993 r. obie strony zobowiązują się do wzajemnego

poszanowania swej autonomii i niezależności oraz do zagwarantowania wolności
religijnej katolików. Zabezpieczenie tych potrzeb trudno zrealizować za pomocą
norm prawa powszechnego ze względu na jego naturalną ogólność, stąd taka umo-
wa konkordatowa jako metoda regulacji stosunków państwa z Kościołem katoli-
ckim była potrzebna. Konkordat zastąpił zasadę rozdziału państwa od Kościoła za-
sadą współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego. Idea współdziałania
jest konsekwencją przyjęcia personalistycznej wizji życia społecznego, gdzie celem
współdziałania jest rozwój człowieka. Art. 1 Konkordatu polskiego stanowi zatem
uszczegółowienie zasady wynikającej z art. 25 ust. 3 Konstytucji RP. Podstawową
zasadą określoną w Konkordacie, na jakiej oparte są wzajemne stosunki dwóch su-
werennych wspólnot – Kościoła i państwa – jest zasada niezależności i autonomii
oraz współdziałania obu tych wspólnot dla dobra człowieka i całej społeczności.
Małżeństwo i rodzina (podstawowa komórka życia społecznego132) stanowi
przedmiot szczególnego zainteresowania i troski zarówno państwa oraz Kościoła.
Regulacja konkordatowa w zakresie małżeństwa obejmuje z jednej strony kwestie
zawierania małżeństwa (art. 10 ust. 1), zaś z drugiej strony kwestie orzekania w spra-
wach małżeńskich (art. 10 ust. 2). Pierwsza sytuacja dotyczy małżeństwa kanonicz-
nego, które po spełnieniu określonych wymogów może wywrzeć skutki cywilne.
Warunki te uzasadnione są koniecznością uszanowania woli nupturientów133, jak
i respektowania państwowego porządku prawnego, dla którego małżeństwo zawarte
wyłącznie w formie kanonicznej nie wywołuje skutków cywilnoprawnych134. Anali-
zując przepis art. 10 Konkordatu można dojść do wniosku, że Kościół szerszą troską
obejmuje instytucje małżeństwa i rodziny, bowiem szanuje już związek małżeński
zawarty w Urzędzie Stanu Cywilnego. Przejawia się to choćby w pytaniach zawar-
tych w protokole przedmałżeńskim (czy nie zawierał/a związku cywilnego z inną
osobą?, jeżeli tak, to w jaki sposób związek ten przestał istnieć? kiedy i dlaczego na-
stąpił rozwód?, czy z poprzedniego małżeństwa lub związku cywilnego wynikają zo-
Konferencji Kultura i Prawo pt. „Religia i wolność religijna w państwach Europy środkowo-
-wschodniej w perspektywie integracji europejskiej”, zorganizowanej w dniach 1-2 września
2003 r. na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego Jana Pawła II.
132 KDK, n. 11.
133 Konkordat, art. 10 ust. 2 – warunek dotyczący złożenia przez nupturientów zgodnych
oświadczeń woli uzyskania skutków cywilnych zgodnie z prawem polskim. Zob. T. RAKOCZY,
Współpraca między państwem a kościołami w Polsce w zakresie polityki prorodzinnej. Wybrane
aspekty, [w:] Wymiary wolności religijnej we współczesnej Europie. Dimensions of religious free-
dom in contemporary Europe, red. P. Szymaniec, Wałbrzych 2017, s. 250-255.
134 Konkordat, art. 10 ust. 1 i 3 – warunek dotyczący posiadania przez nupturientów zdolno-
ści do zawarcia małżeństwa cywilnego oraz wpisania faktu zawarcia małżeństwa kanonicznego
w aktach stanu cywilnego.
40 ROZDZIAŁ I
bowiązania względem współmałżonka, dzieci lub innych osób?) czy w wyrokach są-
dów kościelnych w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa („W wyroku
należy upomnieć strony o zobowiązaniach moralnych lub także cywilnych, którymi
ewentualnie będą związane jedna strona względem drugiej i wobec dzieci, co do
zapewnienia utrzymania i wychowania”135). Ponadto istnieje zakaz zawierania, bez
zgody władzy kościelnej, wyłącznie małżeństw kanonicznych, bowiem Kościołowi
zależy na ochronie interesów wiernych oraz zachowaniu przez nich statusu mał-
żonków w prawie polskim136. Natomiast państwo polskie nie traktuje małżeństwa
zawartego jedynie w formie kanonicznej jako zdarzenia prawnego, stąd kierownik
USC nie wypytuje się czy nupturienci nie zawierali wcześniej ślubu kościelnego mię-
dzy sobą lub z inną osobą i czy z tego związku nie zostały poczęte dzieci.
Już w samej strukturze małżeństwa konkordatowego widoczny jest rozdział
kompetencji organów państwowych i kościelnych. Prawo kanoniczne i prawo pol-
skie określają w odmienny sposób przesłanki materialne i formalno-porządkowe
zawarcia małżeństwa137. Zasady przyjęte w art. 10 ust. 3 i 4 Konkordatu podkre-
ślają oddzielenie od siebie tych dwóch porządków prawnych. Wyrok sądu koś-
cielnego nie wywołuje skutków w prawie polskim, zaś wyrok orzekający rozwód
czy unieważnienie małżeństwa cywilnego nie wywołuje skutków w porządku koś-
cielnym138. Kanonista Ryszard Sztychmiler rozważając wprowadzenie wzajem-
nego powiadamiania o orzeczeniach władz państwowych i kościelnych, uważa że
przyczyni się to do większej trwałości małżeństwa139. Należy jednak pamiętać, że
wśród dokumentów wymaganych od strony procesowej przy złożeniu skargi po-
wodowej w sądzie kościelnym znajduje się wyrok rozwodowy.
Art. 11 Konkordatu uwydatnia wartość rodziny jako fundamentu dla państwa
i Kościoła – „Układające się Strony deklarują wolę współdziałania na rzecz obrony
i poszanowania instytucji małżeństwa i rodziny będących fundamentem społeczeń-
stwa. Podkreślają one wartość rodziny, przy czym Stolica Apostolska, ze swej strony,
potwierdza naukę katolicką o godności i nierozerwalności małżeństwa”. Obie stro-
135 KPK 1983, kan. 1689.

136 KPK 1983, kan. 1071 § 1, n. 2 – „Poza wypadkiem konieczności, nie można bez zezwo-
lenia ordynariusza miejsca asystować przy małżeństwie, które nie może być uznane lub zawarte
według prawa państwowego”.
137 KPK 1983, kan. 1063-1108; k.r.o., art. 1-22.
138 Por. KPK 1983, kan. 1692 § 2. Za zezwoleniem biskupa sprawa o separację może być
rozpatrywana i rozstrzygnięta, także przez sąd świecki. Taka forma zalecana jest szczególnie
wtedy, gdy chodzi o cywilne skutki separacji (utrzymanie i wychowanie dzieci, sprawy majątko-
we). Biskup diecezjalny przed udzieleniem pozwolenia powinien upewnić się, czy decyzja sądu
świeckiego nie będzie przeciwna prawu Bożemu.
139 R. SZTYCHMILER, Trwałość małżeństwa w prawie kanonicznym i polskim w świetle
konkordatu z 28 lipca 1993 roku, [w:] Zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olszty-
nie, z. 1 (10), Nauki prawne, red. tenże, Olsztyn 1998, s. 89-90.
ny zobowiązują się nie tylko szanować instytucje małżeństwa i rodziny, ale również
współdziałać dla ich dobra. Jednostronna deklaracja Stolicy Apostolskiej przypomi-
na naukę Kościoła o istotnych przymiotach małżeństwa kanonicznego140.
Jak stanowi art. 12 Konkordatu polskiego, pomiędzy państwem i Kościołem ka-
tolickim powinna istnieć współpraca na rzecz wzmacniania małżeństwa i rodziny.
Wiele czynników i środowisk wpływa na kształtowanie się młodego człowieka oraz
pozostałych członków rodziny – wśród nich są z pewnością związki wyznaniowe,
normy moralne i autorytety religijne. Polskie rodziny coraz bardziej ogarnia fala
demoralizacji i rozkładu: niewierność małżonków, alkoholizm, brak odpowied-
niej troski o wychowanie moralno-religijne dzieci, rozwody, aborcja, zanik rodzin
wielopokoleniowych, samotność dziecka w rodzinie, bezradność rodziców wobec
problemów życiowych, przemoc domowa. Postanowienia art. 12 ust. 1 i 2 Konkor-
datu przyczyniają się do promowania katolickiego modelu małżeństwa. Instytucje
państwowe i kościelne powinny aktywnie wspierać – ale nie wyręczać – rodziców
w opiece nad dziećmi i ich wychowywaniu. Ingerencja w działalność opiekuńczo-
-wychowawczą rodziców bądź opiekunów prawnych powinna mieć miejsce dopie-
ro wówczas, gdy rodzice nie radzą sobie w tej dziedzinie141.
Państwo, na podstawie art. 12 Konkordatu, gwarantuje organizowanie przez
publiczne szkoły i przedszkola nauki religii142. Konieczne jest jednak wyrażenie
woli przez osoby mające prawo decydować o wychowaniu religijnym, czyli rodzi-
ców, opiekunów prawnych bądź samych pełnoletnich uczniów. Z uwagi na nie-
uwzględnienie w Konkordacie nauczania religii w szkołach wyższych, art. 12 ust. 5
potwierdza prawo Kościoła katolickiego do katechizacji dorosłych i prowadzenia
duszpasterstwa akademickiego.
Natomiast art. 13 Konkordatu gwarantuje dzieciom i młodzieży katolickiej
przebywającym na koloniach i obozach oraz korzystającym z innych form zbioro-
wego wypoczynku możliwość wykonywania praktyk religijnych, a w szczególności
uczestniczenie w niedzielnej mszy świętej.
140 KPK 1983, kan. 1055-1056. B. SITEK, Trwałość i nierozerwalność małżeństwa. Ze stu-
diów nad małżeństwem prawie rzymskim, kanonicznym Kościoła katolickiego w polskim prawie
cywilnym, Olsztyn 2002, s. 28-30; TENŻE, Koncepcja małżeństwa z pespektywy prawa rzymskie-
go i kanonicznego. Niemodna instytucja?, [w:] Rodzina w prawie. Księga pamiątkowa dedykowa-
na ks. prof. dr. hab. Ryszardowi Sztychmilerowi z okazji 65. rocznicy urodzin i 30-lecia pracy na-
ukowej, red. M Różański, J. Krzywkowska, Olsztyn 2013, s. 299-301; W. GÓRALSKI, Konkordat
z 1993 r. wyrazem poszanowania niezależności i autonomii dwóch systemów prawa małżeńskiego
oraz woli współdziałania Kościoła katolickiego i państwa polskiego na rzecz małżeństwa i rodziny,
[w:] Rodzina w prawie…, dz. cyt., s. 200-201.
141 L. DYCZEWSKI, Rodzina – społeczeństwo – państwo, [w:] Rodzina w okresie transformacji
systemowej, red. A. Kurzynowski, Warszawa 1995, s. 32-33.
142 K. WARCHAŁOWSKI, Nauczanie religii i szkolnictwo katolickie w konkordatach
współczesnych, Lublin 1998, s. 99-106.
42 ROZDZIAŁ I
Troska o rodzinę, obok obrony godności człowieka i tożsamości narodu, stanowi

ważny wątek nauczania Kościoła katolickiego. Rodzina stanowi źródło życia, jest naj-
starszą i najpotrzebniejszą społecznością. W związku z tym jej pomyślność nie jest
wyłącznie sprawą konkretnych ludzi, ale całego narodu, Kościoła i całej ludzkości.
Naród, państwo i Kościół mają być dla rodziny. Konieczne jest zabezpieczenie praw
rodziny, w tym praw ekonomicznych, prawa do prokreacji, prawa do wychowania
w duchu rodziny, prawa do godziwego bytu, prawa do kształcenia i przekazywania
wartości kulturowych. Wychowanie dzieci wymaga współpracy rodziny, Kościoła
i państwa; jest to wspólny wysiłek całego społeczeństwa. Dzieciom należy przekazać
najlepsze wartości, a pierwszeństwo w tym względzie bezspornie należy do rodziny.
W art. 14 Konkordatu zagwarantowano Kościołowi prawo do prowadzenia i zakła-
dania placówek oświatowych oraz szkół zgodnie z prawem kanonicznym i prawem
polskim143. Również istotne dla realizacji misji wychowawczo-edukacyjnej Kościoła
prawo zakładania szkół wyższych (uniwersytetów, wyższych seminariów duchow-
nych, wydziałów teologicznych) przewidziane zostało w art. 15.
Pierwsze miejsce w życiu narodu powinna zajmować rodzina. Należy tworzyć
atmosferę prorodzinną w społeczeństwie, angażować siły i środki dla ratowania
rodziny i popierania jej praw. Prymat rodziny sprzyja bowiem właściwemu wycho-
waniu młodego pokolenia. Prawo wewnętrzne Kościoła katolickiego jest często
zbieżne z prawem państwowym odnośnie praw członków rodziny144. W systemie
prawa polskiego i prawa kanonicznego rodzina jest oparta na zawartym w formie
publicznej związku małżeńskim. Wśród kategorii praw człowieka można wymie-
nić prawa małżonków (np. prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny145),
prawa rodziny (np. prawo do wpajania dzieciom własnych przekonań religijnych
i moralnych146) oraz prawa dzieci (np. prawo do wolności religijnej147). Dostrze-
gane różnice wynikają z różnic między dwoma porządkami prawnymi.
Z art. 27 Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską wyni-
ka, że strony zobowiązały się do regulowania spraw wymagających nowych lub do-
datkowych rozwiązań na drodze nowych umów albo uzgodnień między Rządem
Rzeczypospolitej Polskiej i Konferencją Episkopatu Polski upoważnioną do tego
143 J. KRAJCZYŃSKI, Prawo oświatowe a autonomia szkół wyznaniowych w zakresie na-

uczania i wychowania, „Przegląd Prawa Wyznaniowego” t. 8 (2016), s. 47-67.
144 R. ANDRZEJCZUK, Prawa człowieka a ochrona małżeństwa i rodziny w świetle prawa
kanonicznego i świeckiego, „Roczniki Nauk Prawnych” t. 18 (2008) nr 2, s. 108-111.
145 STOLICA APOSTOLSKA, Karta Praw Rodziny, 22.10.1983, art. 2-3, „Communicatio-
nes” 15 (1983), s. 140-152; Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Paryż, 10.12.1948, art. 16,
[w:] Prawa człowieka. Wybór dokumentów międzynarodowych, red. B. Gronowska, T. Jasudo-
wicz. C. Mik, Toruń 1999, s. 12-20.
146 KPR, art. 5.
147 EKPCiPW, art. 9.
przez Stolicę Apostolską. Chociaż zinstytucjonalizowane formy współdziałania są

bardzo ważne, to należy także promować aktywność obywateli działających w róż-
nych podmiotach zbiorowych, w tym w Kościele katolickim148.
1.5. Zasada współdziałania między państwem i Kościołem w tzw. ustawach

wyznaniowych dotyczących Kościoła katolickiego
Prawo polskie zapewnia każdemu człowiekowi wolność sumienia i wyznania.

Przez wolność sumienia rozumie się swobodę przyjęcia takiej postawy światopo-
glądowej, która jest zgodna z indywidualnymi przekonaniami konkretnego czło-
wieka149. Natomiast wolność wyznania określa wolność prywatnego i publiczne-
go wyrażania i realizowania określonych przekonań religijnych, ale równocześnie
możliwość swobodnej zmiany tych przekonań150. Z tak określoną wolnością su-
mienia i wyznania ściśle wiążą się następujące zasady: 1) związki wyznaniowe
(w tym Kościół katolicki) mogą swobodnie wypełniać swoje funkcje religijne, 2) nie
wolno zmuszać nikogo do udziału (lub niebrania udziału) w obrzędach religijnych.
Szczególne znaczenie w polskim ustawodawstwie wyznaniowym ma ustawa
z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania151, czyli tzw.
ustawa generalna – odnosząca się do wszystkich związków wyznaniowych. Sytuacja
prawna Kościoła rzymskokatolickiego określona została w tzw. ustawie indywidual-
nej, a mianowicie w ustawie z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła
katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej152. Zgodnie z art. 18 ust. 1 i 2 ustawy gene-
ralnej – „Przepisy rozdziału 2 i działu III regulują stosunek państwa tylko do tych
kościołów i innych związków wyznaniowych, których sytuacja prawna i majątkowa
nie jest uregulowana odrębnymi ustawami. Przepisy rozdziału 2 określające upraw-
nienia kościołów i innych związków wyznaniowych mają jednakże zastosowanie
do kościołów i innych związków wyznaniowych o ustawowo uregulowanej sytuacji
wówczas, gdy odrębne ustawy określone w ust. 1 nie przewidują takich uprawnień”.
1.5.1. Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania
Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania zawiera niewyczerpujący

katalog uprawnień kościołów i innych związków wyznaniowych wynikających ze
swobody pełnienia funkcji religijnych. Działalność Kościoła katolickiego z jednej
148 Kościół katolicki posiada podmiotowość publicznoprawną na arenie międzynarodowej.

149 G. KRYSZEŃ, Wolność sumienia i wyznania w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego,
„Przegląd Prawa Wyznaniowego” t. 5 (2013), s. 119.
150 M.in. H. ŚWIĄTKOWSKI, Wyznaniowe prawo państwowe, Warszawa 1960, s. 9-10.
151 Tj. Dz.U. z 2017 r., poz. 1153.
152 T.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 380.
44 ROZDZIAŁ I
strony jest niezależna od państwa – wówczas gdy dotyczy ona sfery wewnętrznej
tego związku wyznaniowego, np. wykonywania posług religijnych w kościołach, ka-
plicach, sanktuariach, oratoriach, na ołtarzach i cmentarzach, obsadzania stanowisk
kościelnych czy obchodzenia świąt religijnych. Na podstawie prawa kanonicznego
Kościół posiada swobodę wykonywania jurysdykcji, zarządzania i administrowania
swoimi sprawami. Z drugiej strony Kościół katolicki wypełnia różnorakie funkcje
w sferze świeckiej, w tym zadania publiczne z zakresu administracji. Jak zaznacza
Marcin Olszówka, wypełnianie przez Kościół katolicki zadań publicznych jest do-
puszczalne, bowiem służy ono realizacji innych wartości konstytucyjnych153.
Ustawa przewiduje zakaz dotacji i subwencji kościołów i innych związków wy-
znaniowych w zakresie działalności czysto religijnej. Zakaz ten nie dotyczy na-
tomiast działalności charytatywnej, społecznej, oświatowo-wychowawczej, jak
również ochrony zabytków architektury i sztuki sakralnej, które ustawa uznaje za
dziedzictwo narodowe.
O zasadzie współdziałania państwa z kościołami i innymi związkami wyzna-
niowymi stanowi art. 16 i 17 u.g.w.s.w.154 Obszarem współdziałania, oprócz za-
chowania pokoju i kształtowania warunków rozwoju kraju, jest zwalczanie patolo-
gii społecznych (art. 16 ust. 1), jak również ochrona, konserwacja, udostępnianie
i upowszechnianie „zabytków architektury, sztuki i literatury religijnej, które sta-
nowią integralną część dziedzictwa kultury” (art. 17). W tych celach mogą po-
wstać – na zasadach wzajemnego uzgodnienia – różne formy współdziałania (art.
16 ust. 2). Zatem „mogą być zawierane umowy między właściwymi rzeczowo cen-
tralnymi organami administracji rządowej a władzami poszczególnych kościołów
i innych związków wyznaniowych” (art. 16a ust. 1); umowy te zostają opublikowa-
ne w dzienniku urzędowym właściwego ministerstwa (art. 16a ust. 3).
Przepisy art. 16, 16a oraz 17 u.g.w.s.w. uszczegóławiają normy konstytucyjne,
a dokładnie art. 25 ust. 3 in fine mówiący o współdziałaniu państwa i związków
wyznaniowych dla dobra człowieka i dobra wspólnego. Jednostki organizacyjne
Kościoła katolickiego są zrównane w prawach z organizacjami pozarządowymi
i mogą prowadzić działalność związaną z wykonywaniem zadań publicznych155.
Zadania publiczne powierzone Kościołowi katolickiemu mogą być objęte kontrolą
Najwyższej Izby Kontroli156.
153 M. OLSZÓWKA, Interferencja zasad prawa wyznaniowego instytucjonalnego, „Przegląd

Prawa Wyznaniowego” t. 2 (2010), s. 78-89.
154 P. STECZKOWSKI, Konstytucyjna zasada współdziałania państwa i Kościoła w kontek-
ście interpretacji zasad poszanowania godności osoby ludzkiej i dobra wspólnego, „Studia z Prawa
Wyznaniowego” t. 11 (2008), s. 158-161.
155 J. DOBKOWSKI, Status administracyjnoprawny Kościoła Katolickiego w Polsce (przyczy-
nek do dyskusji), „Civitas et Lex” 1 (2017) 13, s. 26-28.
156 Ustawa z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli, art. 2 ust. 3 (t.j. Dz.U.
z 2019 r., poz. 489).
1.5.2. Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej

Polskiej
Według art. 25 ust. 4 i 5 Konstytucji RP stosunek państwa do Kościoła katoli-

ckiego, oprócz umowy konkordatowej ze Stolicą Apostolską, określają także usta-
wy. Aktem prawnym stanowiącym podstawę współdziałania między Polską a Koś-
ciołem rzymskokatolickim jest ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa
do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej157. Jak zaznaczono we wstępie,
Sejm uchwalił przepisy tej ustawy „mając na celu dobro osoby ludzkiej oraz po-
trzebę współdziałania wszystkich obywateli”.
Analizowana ustawa szczegółowo reguluje zakres wolności religijnej. W myśl
art. 2 ustawy Kościół w swoich sprawach kieruje się własnym prawem, a więc nor-
mami prawa kanonicznego. Organem właściwym do rozpatrywania problemów
związanych z rozwojem stosunków między Państwem i Kościołem oraz do spraw
interpretacji ustawy i jej wykonywania jest Komisja Wspólna przedstawicieli Rzą-
du Rzeczypospolitej Polskiej i Konferencji Episkopatu Polski (art. 4)158.
Jeżeli zakłady charytatywno-opiekuńcze czy placówki oświatowo-wychowawcze
prowadzone przez Kościół nie posiadają osobowości prawnej, to wówczas – zgodnie
z art. 12 – „działają w ramach kościelnych osób prawnych, które je powołały”159.
Parafie rzymskokatolickie – poza funkcją typowo religijną – odgrywają ważną rolę
społeczną. Jeżeli organizują jakąś akcję (np. zabawy dla dzieci, festyn, pielgrzym-
kę dla młodzieży) na drogach publicznych, wymaga to „uzgodnienia, w zakresie
bezpieczeństwa ruchu drogowego, z właściwymi organami administracji rządowej
lub samorządowej” (art. 16 ust. 1). Ustawa, w art. 18 ust. 1, gwarantuje rodzicom
i opiekunom prawnym prawo do wychowania religijnego dzieci zgodnego z włas-
nymi przekonaniami i wiarą. Program nauczania religii rzymskokatolickiej ustalony
przez władzę kościelną (art. 18 ust. 2) wspiera rozwój religijny dzieci i młodzieży
dostosowując to nauczanie do ich wieku i możliwości poznawczych. Ocena z reli-
gii zamieszczana jest na świadectwie szkolnym w rubryce religia/etyka160. W celu
157 B. RAKOCZY, Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej

Polskiej. Komentarz, Warszawa 2008.
158 J. MAJDA, Działalność Komisji Wspólnej w latach 1989-2008 jako wyraz dialogu między
państwem a Kościołem w świetle wybranych zagadnień, „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 11
(2008), s. 171-191.
W przypadku pozostałych kościołów i innych związków wyznaniowych skupionych w Pol-
skiej Radzie Ekumenicznej analogicznym organem jest Komisja Wspólna Przedstawicieli Rzą-
du i Polskiej Rady Ekumenicznej.
159 Zarówno Caritas Polska, Caritas diecezji, jak i Papieskie Dzieła Misyjne posiadają oso-
bowość prawną (art. 7 ust. 2 u.s.p.k.k.).
160 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie wa-
runków i sposobu organizowania nauki religii w szkołach publicznych, § 9 ust. 1 zd. 1 (Dz.U.
46 ROZDZIAŁ I
wyeliminowania ewentualnych przejawów nietolerancji nie wolno zamieszczać in-

formacji, z których wynikałoby na zajęcia z jakiej religii uczeń uczęszczał161. Artur
Mezglewski uważa, że „Obecny brak możliwości wyszczególnienia religii, na którą
uczęszczał uczeń, gdy taka jest wola ucznia lub jego rodziców, należy uznać za ogra-
niczenie konstytucyjnego prawa do uzewnętrzniania przekonań religijnych”162. Na-
leży podzielić ten pogląd, ponieważ nie wszyscy rodzice czy też pełnoletni uczniowie
chcą ukryć fakt uczęszczania na lekcje konkretnej religii – są bowiem tacy, którzy
chcą dać świadectwo swojej wiary i przynależności do konkretnego kościoła. Obec-
na forma zapisu na świadectwie oceny z religii/etyki jest odpowiednia jedynie dla
tych osób, które chcą zachować milczenie w sprawie religii. Ustawa zasadnicza zaś
wyraźnie formułuje swobodę wyrażania przekonań. Postuluję zatem pozostawienie
oceny z religii na świadectwie szkolnym z możliwością wskazania konkretnej religii
dla tych, którzy tego sobie życzą.
Od najmłodszych lat dzieci poznają system wartości (pojęcie dobra i zła), naby-
wają i rozwijają umiejętności społeczne. Kościelne osoby prawne, jak np. diecezje
czy instytuty życia konsekrowanego, mają prawo tworzyć i prowadzić katolickie
szkoły oraz inne placówki oświatowo-wychowawcze i opiekuńczo-wychowawcze
(art. 20 ust. 1), jak również wyższe seminaria duchowne i inne szkoły wyższe
(art. 23 ust. 1), w tym wyższe szkoły zawodowe (art. 23 ust. 3a). Dzieciom i mło-
dzieży uczącej się w szkołach kościelnych „mogą być przyznawane, przez kościelne
osoby prawne, stypendia lub inne świadczenia socjalne” (art. 22 ust. 3). Niezwykle
ważny z perspektywy omawianego zagadnienia jest art. 30 ust. 1 ustawy, który
stanowi gwarancje ustawowe dla zapewnienia „Dzieciom i młodzieży przebywa-
jącym w zakładach wychowawczych i opiekuńczych, jak również w sanatoriach,
prewentoriach i szpitalach” prawa do wykonywania praktyk religijnych (udziału
w zajęciach z religii, w rekolekcjach, możliwości wyspowiadania się i przyjęcia
Komunii św. podczas mszy św. w niedzielę lub święto nakazane, skorzystania
z obecności kapelana poprzez chociażby rozmowę z nim, wsparcie duchowe czy
przyjęcie sakramentu namaszczenia chorych)163. Ponadto – zgodnie z art. 30 ust.
2 ustawy – w ramach pobytu dzieci i młodzieży na koloniach i obozach w Polsce
(w tym organizowanych przez instytucje państwowe) należy w planie zajęć
z 1992 r. Nr 36, poz. 155); rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 czerwca 2017 r.
zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w pub-
licznych przedszkolach i szkołach (Dz.U. z 2017 r., poz. 1147).
161 Rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w szkołach
publicznych, § 9 ust. 1 zd. 2.
162 A. MEZGLEWSKI, Nauczanie religii w publicznych przedszkolach i szkołach, [w:] A. Me-
zglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, dz. cyt., s. 163.
163 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 marca 2016 r. w sprawie wypo-
czynku dzieci i młodzieży (Dz.U. z 2016 r., poz. 452).
uwzględnić mszę świętą niedzielną bądź obowiązkowe święto kościelne. Ustawo-

dawca polski posługuje się terminem duszpasterstwa specjalnego w odniesieniu
do dwóch sytuacji: 1) pobytu dzieci lub młodzieży w zakładach leczniczych bądź
zakładach o charakterze wychowawczo-opiekuńczym (jak np. zakład poprawczy,
dom dziecka, pogotowie opiekuńcze), 2) pobytu dzieci i młodzieży na obozach
i koloniach organizowanych przez państwowe instytucje, np. szkoły. Art. 30 ust.
1 ustawy ma ścisły związek przyczynowo-skutkowy z art. 53 ust. 1 Konstytucji RP,
w którym zapewnia się każdemu człowiekowi wolność sumienia i wyznania164.
Jak stanowi art. 31 ust. 1 ustawy, prawo do spełniania praktyk religijnych i ko-
rzystania z posługi duszpasterskiej (z posługi kapelana szpitalnego skierowanego
do pracy przez biskupa diecezjalnego) mają także osoby przebywające w zakładach
leczniczych165 oraz zamkniętych zakładach pomocy społecznej. Kierownicy za-
kładów leczniczych zatrudniają kapelanów szpitalnych (art. 31 ust. 2) oraz prze-
znaczają „odpowiednie pomieszczenia na kaplice, a w wyjątkowych wypadkach
udostępnią do tego celu inne pomieszczenia” (art. 31 ust. 3). Z kolei zakres koś-
cielnej działalności charytatywno-opiekuńczej wskazany został w art. 39 ustawy.
Bez wątpienia zasada współdziałania państwa i Kościoła katolickiego jest nadal
bardzo aktualna i potrzebna, zwłaszcza że jej dotychczasowe realizacje sprawdzają
się wobec różnych patologicznych zjawisk społecznych, które dotykają coraz częś-
ciej dzieci i młodzież.
1.6. Podsumowanie
Dokumenty Soboru Watykańskiego II podkreślają, że istnieje wiele czynników

umożliwiających relacje między państwem a Kościołem. Wśród nich wymienia
się uznanie przez Kościół istnienia społeczeństwa pluralistycznego oraz oparcie
wzajemnych relacji na zasadzie niezależności i autonomii obydwu podmiotów
oraz zasadzie wolności religijnej. Dopiero te wszystkie elementy mogą dać gwa-
rancję realizacji zasady współdziałania. Jak podkreśla Konstytucja duszpasterska
Gaudium et spes o Kościele w świecie współczesnym (n. 76), skuteczne współdzia-
łanie między państwem i Kościołem służy dobru wszystkich ludzi. Podmiotem
działania zarówno państwa, jak i Kościoła są ci sami ludzie z racji przynależności
do obydwu społeczności. Ich dobro stanowi przedmiot działalności władzy pań-
stwowej (świeckiej) i kościelnej. Współpraca między państwem a Kościołem ka-
tolickim (i innymi związkami wyznaniowymi) ma miejsce w rzeczywistości pol-
skiej. Kościół i państwo to dwie autonomiczne i niezależne społeczności, które

165 Ustawa z dnia 10 czerwca 2016 r. o zmianie ustawy o działalności leczniczej oraz niektó-
rych innych ustaw, art. 1 (Dz.U. z 2018 r., poz. 960).
48 ROZDZIAŁ I
mają swój odrębny porządek prawny. Działalność Kościoła katolickiego nie ogra-
nicza się wyłącznie do spraw wiary, ale również obejmuje takie dziedziny życia,
jak np. edukacja, pomoc społeczna czy zdrowie. Struktury kościelne (m.in. para-
fie, zgromadzenia zakonne) podejmują zatem aktywność w sferach regulowanych
przez państwo. Dlatego też przepisy państwowe odsyłają do prawa kanonicznego
Kościoła katolickiego. Odesłanie to oznacza obowiązywanie w polskim porząd-
ku prawnym niektórych norm prawa kanonicznego, np. dotyczących lekcji religii
w przedszkolach i szkołach, istnienia cmentarzy wyznaniowych czy zawierania
tzw. małżeństwa konkordatowego166.
Zasada współdziałania zajmuje ważne miejsce wśród podstawowych zasad, na
jakich powinny być oparte relacje między państwem i Kościołem167. Postulaty wy-
pracowane przez Ojców soborowych mogą posłużyć państwu do sformułowania od-
powiednich norm prawnych. Jak zauważa Józef KrukowskiKonstytucja RP w art. 25
i 53 proklamuje następujące przesłanki zdrowego współdziałania między państwem
i Kościołem: 1) poszanowanie autonomii i niezależności Kościoła i państwa, każde-
go w swoim zakresie, 2) współdziałanie dla dobra wspólnego, 3) ochrona wolności
sumienia i religii w życiu prywatnym i publicznym.168 W wyniku współdziałania
dochodzi do zbiegu prawa państwowego i kanonicznego. Istnieją przepisy prawa
polskiego dopuszczające odwoływanie się do prawa kanonicznego. Jako przykład
można wskazać przepis art. 4 ust. 2 polskiego Konkordatu, który stanowi: „Rzeczpo-
spolita Polska uznaje również osobowość prawną wszystkich instytucji kościelnych
terytorialnych i personalnych, które uzyskały taką osobowość na podstawie przepi-
sów prawa kanonicznego”. Jednak biorąc pod uwagę art. 7 Konstytucji RP – wskazu-
jący na prawo powszechnie obowiązujące jako podstawę działania organów władzy
publicznej – należy pamiętać, że możliwość wykładni i stosowania prawa kanonicz-
nego uzależniona jest od ściśle określonych okoliczności.
Gwarancje wolności religijnej i gwarancje swobody Kościoła w prowadzeniu
działalności o charakterze charytatywno-opiekuńczym czy oświatowo-wycho-
166Np. A. TUNIA, Recepcja prawa wewnętrznego związków wyznaniowych w prawie pol-

skim, Lublin 2015; W. URUSZCZAK, Recepcja prawa kanonicznego w obowiązującym prawie
polskim, „Annales Canonici” 3 (2017), s. 7-13; D. WALENCIK, Fundacje zakładane przez oso-
by prawne Kościoła katolickiego w Polsce a fundacje pobożne, „Studia z Prawa Wyznaniowego”
t. 16 (2013), s. 65-91; Prawo wewnętrzne Kościoła Katolickiego a polski porządek prawny, red.
J. Cymbała, J. Krzywkowska, M. Paszkowski, Olsztyn 2015.
167 J. KRUKOWSKI, Zasada współdziałania między państwem i Kościołem w ujęciu Pryma-
sa…, dz. cyt., s. 220.
168 TENŻE, Podstawy prawne współdziałania między Kościołem i państwem na rzecz mał-
żeństwa i rodziny (Wprowadzenie do problematyki), [w:] Współdziałanie Kościoła i państwa na
rzecz małżeństwa i rodziny. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej zorganizowanej
przez Stowarzyszenie Kanonistów Polskich, Wydział Nauk Prawnych TN KUL i Diecezję Łom-
żyńską, Łomża 6-7 września 2004, red. J. Krukowski, T. Śliwowski, Łomża 2005, s. 26-30.
wawczym określone zostały w Konstytucji, Konkordacie, ustawie o gwarancjach

wolności sumienia i wyznania, ustawie o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego
w RP, jak również w prawie międzynarodowym. Wykładnia celu współdziałania
jakim jest dobro wspólne oraz stanowiąca źródło praw i wolności godność czło-
wieka, uwzględnia naukę społeczną Kościoła zawartą w encyklikach papieskich
czy nauczaniu Soboru Watykańskiego II.
Kościół katolicki wypełnia wiele funkcji publicznych, stąd nieunikniona jest
kolizja między państwowym i kościelnym porządkiem prawnym. Recepcja prawa
kanonicznego jest przejawem idei współpracy obu podmiotów. Należy zawsze pa-
miętać, że odniesieniem dla współpracy państwa i Kościoła jest zawsze człowiek
i jego dobro. Chociaż trudne jest osiągnięcie zgodności poglądów w wielu kwe-
stiach, to obie te społeczności powinny współdziałać dla dobra tych samych ludzi.
Rozwiązanie konkordatowe dla katolików chociażby w zakresie zawarcia związku
małżeńskiego – zgodnego z ich przekonaniami religijnymi i jednocześnie uznane-
go na forum państwowym – ma duże znaczenie praktyczne. Stanowi ono płasz-
czyznę współpracy między Kościołem i państwem na rzecz dobra małżonków,
rodziny i całego społeczeństwa. Kościół służy ludziom nie tylko w życiu prywat-
nym, ale i w życiu publicznym. Jego zadania wynikają z prowadzonej misji. Kościół
podejmuje współdziałanie z państwem przez swoje struktury hierarchiczne (np.
Konferencję Biskupów), jak również przez działalność poszczególnych wiernych.
Zasada współdziałania państwa i Kościoła jest aktualna na wielu płaszczyznach ży-
cia. Kościół rzymskokatolicki na duży wkład w poszanowanie praw i moralności.
50 ROZDZIAŁ I
PODSTAWY PRAWNE I WARUNKI WSPÓŁDZIAŁANIA W ZAKRESIE ZWIĘKSZENIA OCHRONY... 51
ROZDZIAŁ II
PODSTAWY PRAWNE I WARUNKI

WSPÓŁDZIAŁANIA W ZAKRESIE ZWIĘKSZENIA
OCHRONY ŻYCIA POCZĘTEGO
Najważniejszym polem aktywności społecznej katolików powinna być ochro-

na życia ludzkiego. Parafie Kościoła rzymskokatolickiego stanowią ważny element
organizacji lokalnej, stąd powinny troszczyć się o kształtowanie pozytywnych
wzorców relacji międzyludzkich. Potrzebne jest współdziałanie całego środowiska
katolickiego w życiu publicznym w zakresie zwiększenia ochrony życia poczętego.
Zgodnie z etyką katolicką pożycie seksualne zarezerwowane jest dla małżon-
ków. Poczęcie dziecka powinno być następstwem przemyślanej, odpowiedzialnej
decyzji. Akt małżeński ma wyrażać miłość małżeńską i gotowość przyjęcia nowego
życia169. Katolicka nauka o małżeństwie postrzega każde poczęte dziecko jako dar
od Boga. Broni ona życia w każdej sytuacji i nie zezwala pod żadnym warunkiem
na działalność godzącą w dar życia. W dokumentach kościelnych wielokrotnie
podkreśla się, że nie można oddzielać płciowości od prokreacji.
Ważne jest stworzenie klimatu sprzyjającego zwiększeniu ochrony życia poczę-
tego przez odpowiednią politykę proprokreacyjną i prorodzinną, znajdującą od-
zwierciedlenie w stosownym prawodawstwie. Na podstawie art. 71 Konstytucji RP
władze publiczne wszystkich stopni są zobowiązane do stanowienia i stosowania
prawa przychylnego rodzinie. Małżonkowie zaś, zgodnie z art. 23 in fine k.r.o., zo-
bowiązani są do współdziałania dla dobra rodziny, którą założyli zawierając zwią-
zek małżeński. Przy podejmowaniu decyzji o poczęciu dziecka powinni uwzględ-
nić swoje warunki ekonomiczne, zdrowotne, społeczne oraz psychologiczne170.
Chociaż dla dziecka poczętego, a jeszcze nieurodzonego, można ustanowić kura-
169 J. KRAJCZYŃSKI, Prawo dziecka do poczęcia w sposób ludzki, „Kieleckie Studia Teolo-
giczne” 8 (2009), s. 78-81.
170 PAWEŁ VI, Encyklika Humanae vitae o zasadach moralnych w dziedzinie przekazywania
życia ludzkiego, 25.07.1968, AAS 60 (1968) 481-503.
52 ROZDZIAŁ II
tora (curator ventris)171, to – co do zasady – działa on głównie w interesie mająt-

kowym dziecka. To rodzice, jako przedstawiciele ustawowi nasciturusa, powinni
strzec wszystkich praw przysługujących dziecku, w tym tego najważniejszego –
prawa do życia. Ma to zastosowanie także w odniesieniu do zaspokajania prawa
dziecka do opieki i prawa do wychowania w rodzinie.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie definiuje wprost pojęcia rodziny, natomiast
orzecznictwo polskie rozciągnęło pojęcie rodziny na związki nieformalne, czyli
związki faktycznego pożycia172. Urodzenia pozamałżeńskie stanowią już ponad jed-
ną piątą wszystkich urodzeń. Pod wpływem zmian światopoglądowych coraz częś-
ciej akceptowane wśród katolickiej społeczności w Polsce jest odkładanie ślubu bądź
całkowite odrzucenie możliwości wstąpienia w związek małżeński. Jednak nadal
najważniejsze jest to, aby każdy dziecko było chciane i oczekiwane. Rodzina zaś jest
optymalnym, bo najbardziej naturalnym środowiskiem do powstania życia.
2.1. Normy Kościoła rzymskokatolickiego służące zwiększeniu ochrony

życia poczętego
Wśród norm kanonicznych w pierwszej kolejności omówiony zostanie aktual-

nie obowiązujący Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r., który stanowi podstawo-
wy akt normatywny Kościoła rzymskokatolickiego. Następnie scharakteryzowane
zostaną dwie instrukcje Kongregacji Nauki Wiary, które w sposób bezpośredni
mówią o konieczności zwiększenia ochrony życia dziecka poczętego, a mianowicie
instrukcja «Donum vitae» o szacunku dla rodzącego się życia ludzkiego i o godności
jego przekazywania173 z 1987 r. oraz instrukcja «Dignitas personae» dotycząca nie-
których problemów bioetycznych174 z 2008 r.
Duże zasługi na polu ochrony życia poczętego mają dokumenty Papieskiej
Rady ds. Rodziny – Vademecum dla spowiedników. O niektórych zagadnieniach
moralnych dotyczących życia małżeńskiego175 z 1997 r. oraz Deklaracja w sprawie
171 K.r.o., art. 182.

172 Tak np. wyrok SA w Szczecinie z dnia 27 czerwca 2013 r., III AUA 104/13; wyrok SA
w Gdańsku z dnia 14 maja 2014 r., III AUA 1441/13. Zob. też wyrok SN z dnia 11 lutego 2011 r.,
II UK 273/10, www.legalis.pl, (dostęp 29.05.2018).
173 KONGREGACJA NAUKI WIARY, Instrukcja Donum vitae o szacunku dla rodzącego się
życia ludzkiego i o godności jego przekazywania. Odpowiedzi na niektóre aktualne zagadnienia,
22.02.1987, AAS 80 (1988) 70-102.
174 TAŻ, Instrukcja Dignitas personae dotycząca niektórych problemów bioetycznych,
8.09.2008, AAS 100 (2008) 858-887.
175 PAPIESKA RADA DS. RODZINY, Vademecum dla spowiedników. O niektórych za-
gadnieniach moralnych dotyczących życia małżeńskiego, 12.02.1997, [w:] Posoborowe doku-
menty Kościoła Katolickiego o małżeństwie i rodzinie, t. 2, oprac. K. Lubowicki, Kraków 1999,
s. 439-459.
tzw. redukcji embrionów176 z 2000 r. Od 1 września 2016 r. – decyzją papieża Fran-

ciszka zawartą w motu proprio «Sedula Mater»177 – Papieska Rada ds. Rodziny we-
szła w skład Dykasterii ds. Świeckich, Rodziny i Życia. Do kompetencji nowej Dy-
kasterii należą sprawy mające związek z promocją i ochroną życia, apostolstwem
świeckich oraz duszpasterstwem rodziny i jej misją178. Spośród akt Konferencji
Episkopatu Polski przedstawione zostaną: dokument przygotowany przez Radę ds.
Rodziny Służyć prawdzie – o małżeństwie i rodzinie179 z 2009 r.; Słowo Prezydium
Konferencji Episkopatu Polski na Niedzielę Świętej Rodziny „Kochać, nie zabijać!”
z 2017 r.180 oraz Apel Prezydium Episkopatu w sprawie zatrzymania aborcji euge-
nicznej181 z 2018 r. Tę część rozdziału drugiego zamknie analiza wybranych statu-
tów synodalnych, a mianowicie III Synodu Gdańskiego182, I Synodu Archidiecezji
Białostockiej183 oraz I Synodu Archidiecezji Warmińskiej184.
2.1.1. Kodeks Prawa Kanonicznego
Prokreacyjna funkcja rodziny ukazana została już w samej definicji małżeń-

stwa, zawartej w kan. 1055 § 1 Kodeksu Prawa Kanonicznego Jana Pawła II. Mał-
żeństwo kanoniczne skierowane jest na dobro małżonków oraz zrodzenie i wycho-
wanie potomstwa. Obydwa w/w cele są równorzędne i pozostają ze sobą w ścisłej
korelacji oraz nie podlegają żadnej hierarchizacji. Cel prokreacyjny małżeństwa
był przedmiotem nauczania Soboru Watykańskiego II. W wielu dokumentach so-
borowych ukazane zostało odpowiedzialne rodzicielstwo, przy jednoczesnym po-
tępieniu wszelkich nadużyć związanych z prokreacją185.
176 PAPIESKA RADA DS. RODZINY, Deklaracja w sprawie tzw. redukcji embrionów,
12.07.2000, [w:] http://www.opoka.org.pI/biblioteka/W/WR/ (dostęp: 10.12.2018).
177 FRANCISZEK, Motu proprio «Sedula Mater», 15.08.2016, AAS 108 (2016) 963-967.
178 J. DYDUCH, Dykasteria ds. Laikatu, Rodziny i Życia Geneza, zadania i struktura,
„Annales Canonici” 13 (2017), s. 57-71.
179 KONFERENCJA EPISKOPATU POLSKI, Służyć prawdzie o małżeństwie i rodzinie,
Łomża, 19.06.2009, „Wiadomości Urzędowe Diecezji Opolskiej” nr 8 (2009), s. 329-395.
180 PREZYDIUM KONFERENCJI EPISKOPATU POLSKI, Słowo na Niedzielę Świętej Rodziny
„Kochać, nie zabijać!”, 31.12.2017, „Akta Konferencji Episkopatu Polski” nr 29 (2017), s. 157-158.
181 PREZYDIUM KONFERENCJI EPISKOPATU POLSKI, Apel w sprawie zatrzymania
aborcji eugenicznej, 10.01.2018, [w:] https://episkopat.pl/apel-prezydium-episkopatu-ws-za-
trzymania-aborcji-eugenicznej/ (dostęp: 5.10.2018).
182 III Synod Gdański. Misja ewangelizacyjna Kościoła Gdańskiego na początku nowego ty-
siąclecia [Statuty], Gdańsk 2001.
183 I Synod Archidiecezji Białostockiej, Białystok 2000.
184 I (XIV) Synod Archidiecezji Warmińskiej (2006-2012). Misja Kościoła Warmińskiego
w dziele Nowej Ewangelizacji, Olsztyn 2012.
185 Np. KDK, n. 47-50; DA, n. 11. W. GÓRALSKI, Funkcja prokreacyjna rodziny w prawie
kanonicznym, [w:] Współdziałanie Kościoła i Państwa na rzecz małżeństwa i rodziny…, dz. cyt.,
54 ROZDZIAŁ II
Podstawowym zadaniem rodziny jest służba życiu. Liczba potomstwa zależy

wyłącznie od małżonków – ich decyzji i faktycznych możliwości. Nikt nie ma pra-
wa w tę sferę ingerować. Urząd Nauczycielski Kościoła niezmiennie podkreśla, że
o życie ludzkie należy dbać od poczęcia do naturalnej śmierci186. Według wiary
katolickiej Bóg jest źródłem wszelkiego życia, o czym mowa w Księdze Rodza-
ju w opisie stworzenia człowieka. Bóg chroni życie – stąd piąte przykazanie „Nie
zabijaj”187. Zatajenie bezpłodności stanowi wadę zgody małżeńskiej i powoduje
nieważność zawartego małżeństwa kanonicznego188.
Należy zauważyć, że Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r.189 wśród przestępstw
przeciwko życiu (kan. 2350-2351) wymieniał przestępstwo spędzenia płodu – Pro-
curantes abortum, matre non excepta, incurrunt, effectu secuto, in excommumcatio-
nem latae sententiae Ordinario reservatam; et si sint clerici, praeterea deponantur190.
Przez spędzenie płodu rozumie się niedozwolony zabieg prowadzący do usunięcia
płodu niezdolnego do życia poza łonem matki, czyli w okresie od poczęcia do
6 miesiąca ciąży191. Istnieją dwie grupy sposobów spędzania płodu: pierwsze po-
legają na zażyciu różnorodnych środków powodujących poronienie, zaś drugie na
mechanicznym uszkodzeniu płodu – jak łyżeczkowanie, uderzanie w brzuch, skok
z wysokości, itp. Aby przestępstwo zaistniało, konieczne jest wystąpienie rzeczy-
wistego poronienia na skutek niedozwolonego działania192. Do sprawców fizycz-
nych popełnienia przestępstwa aborcji zalicza się: matkę, która przerwała ciążę
na skutek zastosowania środków farmakologicznych lub fizycznych; matkę, która
poddała się zabiegowi aborcji; wszystkich tych, którzy dokonują zabiegu aborcji,
np. lekarzy, pielęgniarki itp., niezależnie od tego czy działają z własnej inicjatywy,
czy na zlecenie innych osób; wszystkich tych, bez pomocy których nie doszłoby
do popełnienia przestępstwa. Natomiast wśród sprawców moralnych przestępstwa
aborcji są ci wszyscy, którzy choćby przez radę, przymuszanie, nakłanianie przy-
s. 55-57; R. SZTYCHMILER, Doktryna Soboru Watykańskiego II o celach małżeństwa i jej recep-

cja w Kodeksie Prawa Kanonicznego z roku 1983, Lublin 1993, s. 218.
186 HV, n. 14.
187 Wj 30, 13.
188 KPK 1983, kan. 1098.
189 Codex Iuris Canonici, Pii X Pontificis Maximi iussu digestus, Benedicti Papae XV auctori-
tate promulgatus, 27.05.1917, AAS 9 II (1917) 3-521.
190 KPK 1917, kan. 2350 § 1 – „Wszyscy, nie wyłączając matki, którzy spędzają płód, popa-
dają tym samym z chwilą, w której skutek nastąpił, w ekskomunikę wiążącą siłą faktu zastrzeżo-
ną ordynariuszowi; duchowni mają być nadto deponowani”, tłum. za: F. BĄCZKOWICZ, Prawo
kanoniczne. Podręcznik dla duchowieństwa, t. 3, wyd. 3, uzup. J. Baron, W. Stawinoga, Opole
1958, s. 532.
191 Zob. KPK 1917, kan. 1115 § 2. Usunięcie płodu po 6 miesiącu ciąży uważa się za
przyspieszenie porodu – F. Bączkowicz, Prawo kanoniczne…, dz. cyt., s. 532.
192 KPK 1983, kan. 1398.
czyniają się skutecznie do spędzenia płodu193. Surowa kara kościelna, jak rów-
nież szeroki krąg sprawców tego przestępstwa świadczy o tym, że Kościół katolicki
w najwyższym stopniu chroni życie dziecka poczętego. Przerwanie ciąży jest
zbrodnią, którą Kościół bezwzględnie potępia i zdecydowanie odrzuca194. Nieza-
leżnie od momentu przerwania ciąży aborcja zawsze będzie oznaczała dzieciobój-
stwo. Stanowi ona ciężką obrazę godności ludzkiej195.
Zgodnie z kan. 871 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r., na ile to możliwe,
należy chrzcić płody poronione, gdy dają oznaki życia. Powyższe zalecenie doty-
czy zarówno poronienia naturalnego (samoistnego), jak i sztucznego. Świadczy to
o podmiotowości dziecka poczętego. W kontekście powyższym wypada jedno-
cześnie podkreślić, że chrztu św. udziela się także płodom zniekształconym196.
Wśród przymiotów małżeństwa wymienia się płodność. Dobro małżonków
nadaje prokreacji wymiar małżeński. Zamknięcie się na płodność stanowi wadę
zgody małżeńskiej197. Intymny akt małżeński stanowi prawo-obowiązek mał-
żonków. Akt seksualny powinien być realizowany na sposób naturalny (humano
modo) i być otwarty na poczęcie dziecka198. Przedmiotem wykluczenia powodu-
jącego nieważność małżeństwa jest dobrowolne i świadome negowanie przez jed-
nego lub obojga małżonków tego, iż akty małżeńskie w ich realizacji skierowane są
na poczęcie potomstwa. Wyrażenie humano modo oznacza, że przemoc fizyczna
i szantaż moralny wykluczają dobrowolność aktu. Do czynności przeszkadzających
w realizacji prawa-obowiązku prokreacji zaliczyć można: sterylizację, używanie
środków antykoncepcyjnych, aborcję199. Ponadto w Kodeksie Prawa Kanoniczne-
193 Por. P. SKONIECZNY, Sprawca aborcji: głos w dyskusji nad przestępstwem z kan. 1398
KPK, „Annales Canonici” 11 (2015), s. 195-216.
194 JAN PAWEŁ II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio o zadaniach rodziny chrześcijań-
skiej w świecie współczesnym, 22.11.1981, n. 30, AAS 74 (1982) 81-191.
195 Tamże.
196 Por. KPK 1917, kan. 746 § 1 – Nemo in utero matris clausus baptizetur, donec probabilis
spes sit ut rite editus baptizari possit (Nie należy nikogo chrzcić w łonie matki, dopóki istnieje uza-
sadniona nadzieja, że będzie można go ochrzcić po normalnym porodzie). E. SZTAFROWSKI,
Podręcznik prawa kanonicznego, t. 3, Warszawa 1986, s. 142; J. KRAJCZYŃSKI, Ochrona prawna
rodziny w stanie „przerwanego macierzyństwa” w prawie polskim i prawie kanonicznym, [w:] Ars
boni et aequi. Księga pamiątkowa dedykowana Księdzu Profesorowi Remigiuszowi Sobańskiemu
z okazji osiemdziesiątej rocznicy urodzin, red. J. Wroceński, H. Pietrzak, Warszawa 2010, s. 305-306.
197 KPK 1983, kan. 1101 § 2.
198 KPK 1983, kan. 1061 § 1.
199 P.J. VILADRICH, Konsens małżeński. Sposoby prawnej oceny i interpretacji w kanonicz-
nych procesach o stwierdzenie nieważności małżeński (kanony 1095-1107 Kodeksu Prawa Ka-
nonicznego), tłum. S. Świaczny, Warszawa 2002, s. 304-308; D. CZUDOWSKA, Koszty anty-
koncepcji, [w:] Rodzina wiosną dla Europy i świata. Wybór tekstów z IV Światowego Kongresu
Rodzin 11-13 maja, Warszawa 2007, red. T. Mazan, K. Mazela, M. Walaszczyk, Łomianki 2008,
s. 518-521.
56 ROZDZIAŁ II
go zostały uwzględnione inne sytuacje, które utrudniają lub uniemożliwiają nor-

malne współżycie seksualne. Jedną z przeszkód małżeńskich jest niemoc płciowa
(impotencja), o czym mówi kan. 1084. Kościół nie uznaje za współżycie na sposób
ludzki technik wspomaganej prokreacji. Naruszeniem prawidłowych relacji mał-
żeńskich jest pozbawianie współmałżonka własnego zdania i współuczestnictwa
w decyzjach w istotnych kwestiach małżeńskich, do których z pewnością zalicza
się poczęcie dziecka. Co więcej, wykluczenie wierności, czyli zastrzeżenie sobie
przez jednego lub obojga nupturientów prawa do utrzymywania stosunków cieles-
nych z kimś innym niż własny małżonek, stanowi przyczynę nieważności małżeń-
stwa200. Z wykluczeniem potomstwa mamy do czynienia niezaprzeczalnie wów-
czas, gdy nupturient odrzuca zdecydowanie wszystkie akty seksualne, które mogą
doprowadzić do poczęcia dziecka. Stosowanie antykoncepcji podczas współżycia
małżeńskiego, poddanie się aborcji, doprowadzenie do poronienia świadczą o wy-
kluczeniu potomstwa. Istnieją różne formy ograniczenia prawa do prokreacji, jak
np. perwersje, sztuczne zapłodnienie czy zastępstwo macierzyńskie (surogactwo).
Prawna ochrona funkcji prokreacyjnej małżeństwa zawarta jest także w kan.
1096 § 1. Chodzi o brak minimalnej wiedzy na temat celu prokreacyjnego małżeń-
stwa albo sposobu jego dokonania – „Do zaistnienia zgody małżeńskiej konieczne
jest, aby strony wiedziały przynajmniej, że małżeństwo jest trwałym związkiem
między mężczyzną i kobietą, skierowanym do zrodzenia potomstwa przez jakieś
seksualne współdziałanie”. Jak zauważa Wojciech Góralski, funkcja prokreacyjna
rodziny jest nie tylko proklamowana, ale i chroniona201.
2.1.2. Akta Stolicy Apostolskiej
Do akt Stolicy Apostolskiej należą dokumenty papieskie, jak konstytucje apo-

stolskie, listy apostolskie, adhortacje, encykliki, dekrety, bulle, brewe oraz do-
kumenty wydawane przez Kongregacje, Trybunały i urzędy Kurii Rzymskiej.
W sprawach wiary, moralności i dyscypliny kościelnej nauczanie Stolicy Apo-
stolskiej ma charakter autorytatywny. Na mocy Konstytucji Piusa X Promulgandi
pontificias Constitutiones202 urzędowym organem Stolicy Apostolskiej przezna-
czonym do zamieszczania wszelkich ustaw kościelnych wydawanych przez Stolicę
Apostolską, pism i przemówień papieskich oraz dokumentów poszczególnych dy-
kasterii Kurii Rzymskiej są – od 1909 r. – Acta Apostolicae Sedis (AAS).
200 KPK 1983, kan. 1102 § 1, jak i kan. 1095.

201 W. GÓRALSKI, Funkcja prokreacyjna rodziny w prawie kanonicznym, [w:] Współdziała-
nie Kościoła i Państwa na rzecz małżeństwa i rodziny…, dz. cyt., s. 55-68.
202 PIUS X, Konstytucja apostolska Promulgandi pontificias Constitution, 29.09.1908, AAS
1 (1909) 5-6.
Przedmiotem analiz w tej części publikacji będą dwie instrukcje Kongregacji

Nauki Wiary (łac. Congregatio pro Doctrina Fidei) dotyczące ochrony życia poczę-
tego dziecka. Zadaniem tej Kongregacji jest szerzenie oraz ochrona czystości nauki
wiary i obyczajów w całym katolickim świecie203. Konieczne jest przypominanie
wiernym, w tym osobom zasiadającym w organach władzy państwowej i samorzą-
dowej, że in vitro, aborcja, środki wczesnoporonne, antykoncepcja stanowią zagro-
żenie dla człowieka. Postępująca na całym świecie rewolucja obyczajowa nie może
być usprawiedliwieniem bezmyślności i bezczynności katolików.
2.1.2.1. Instrukcja Donum vitae o szacunku dla rodzącego się życia ludzkiego
i o godności jego przekazywania
Kongregacja Nauki Wiary dnia 22 lutego 1987 r. wydała instrukcję «Donum

vitae» („Dar życia”) o szacunku dla rodzącego się życia ludzkiego i o godności jego
przekazywania – odpowiedzi na niektóre aktualne zagadnienia204. W formie pytań
i odpowiedzi została przedstawiona w sposób całościowy tematyka wspomaga-
nia ludzkiej prokreacji. Poddano ponadto etycznej ocenie medyczne interwencje
w zakresie poczęcia dziecka i tzw. diagnostyki prenatalnej, czyli diagnostyki życia
dziecka w łonie matki.
Zadaniem przygotowanej przez Kongregację Nauki Wiary instrukcji było przy-
gotowanie konkretnych odpowiedzi na różnorodne zapytania kierowane od Kon-
ferencji Episkopatów, biskupów diecezjalnych oraz ludzi nauki – w sprawie zgod-
ności zasad etyki katolickiej z technikami sztucznego przekazywania życia. We
wstępie do instrukcji przypomniane zostały podstawowe zasady katolickiej etyki
seksualnej. Podzielony na trzy części dokument omawia w kolejności: problem
szacunku dla człowieka od chwili poczęcia (cz. 1), moralność interwencji tech-
nicznych w dziedzinę przekazywania życia (cz. 2) oraz obowiązki moralne, które
powinny być uszanowane w ramach uregulowań cywilnoprawnych dotyczących
stosowania technik sztucznego przekazywania życia (cz. 3).
Instrukcja zawiera refleksję na temat roli nauki i techniki w życiu człowieka,
jak również szeroko prezentuje podstawy antropologiczne niezbędne dla moralnej
oceny ingerencji biomedycznych, których przedmiotem jest człowiek. Znaczący
rozwój nauk biologicznych i medycznych spowodował, że człowiek zaczął inter-
weniować w proces przekazywania życia205. Wiedza i technika natomiast powinny
203 F. LEMPA, Kompetencje, uprawnienia i obowiązki w Kościele Katolickim, Białystok 2013, s. 101.
204 AAS 80 (1988) 70-102.
205 J. GAJDA, Prawo rodzinne i opiekuńcze w dobie rozwoju technik sztucznej prokreacji, [w:]
Czy potrzebna jest w Polsce zmiana prawa rodzinnego i opiekuńczego. Materiały z Ogólnopolskiej
Konferencji Naukowej zorganizowanej w dniach 21 i 22 września 1995 roku w Katowicach, red.
B. Czech, Katowice 1997, s. 207-230; W.L. SAUNDERS, Granica pomiędzy dobrem i złem biegnie
58 ROZDZIAŁ II
służyć osobie ludzkiej i jej niezbywalnym prawom. W świecie nauki i ekspery-

mentów nie można zapominać o kierowaniu się sumieniem i prawem naturalnym
(Bożym). Człowiek to ciało i dusza, a te dwie natury pozostają ze sobą w ścisłym
połączeniu. Nikt nie może rościć sobie prawa do decydowania o pochodzeniu
i przeznaczeniu człowieka. Sztuczna interwencja w dziedzinę przekazywania życia
i w początek życia ludzkiego jest moralnie niedopuszczalna.206
Zgodnie z doktryną katolicką przekazywanie życia ludzkiego jest powierzone
wyłącznie małżonkom i dokonywane powinno być przez ich świadomy akt seksu-
alny. Kościół katolicki jest przeciwny przekazywaniu życia bez stosunku płciowe-
go, przy pomocy łączenia komórek rozrodczych w probówce. Dziecko ma prawo
do tego, by zostać poczętym, urodzonym i wychowywanym w małżeństwie. Wpro-
wadzanie osoby trzeciej do wyłącznego prawa stania się ojcem i matką powoduje
zniszczenie wzajemnego zobowiązania małżonków do jedności i wierności mał-
żeńskiej. Kościół rozumie pragnienie bycia rodzicem, ale zachęca wówczas do ad-
opcji dziecka207. Prawo do życia jest prawem absolutnym. Życie jest świętością
i powinno być chronione z najwyższą troską. Kongregacja Nauki Wiary zdaje so-
bie sprawę z dyskusji i debat prowadzonych na całym świecie na temat statusu
embrionów, aborcji, eksperymentów medycznych, zamrożenia embrionów czy
diagnozy prenatalnej. Instrukcja «Donum vitae» odrzuca in vitro oraz sztuczną
inseminację w łonie matki. Każde sztuczne zapłodnienie – w probówce lub łonie
matki – łączy się z zabijaniem wielu embrionów208.
Badania prenatalne są akceptowane przez Kościoła w celu leczenia rozpozna-
nych zaburzeń. Jeżeli diagnoza wykonywana jest z intencją przerwania ciąży z po-
wodu istnienia deformacji lub anomalii209, wówczas godzi ona w dobro poczętego
przez każde ludzkie serce, [w:] Rodzina wiosną dla Europy i świata…, s. 499-501; J. KRUKOW-
SKI, Zasada poszanowania godności ludzkiej i prawa do życia w biomedycynie i w prawie mię-
dzynarodowym, [w:] Ius et lex. Księga jubileuszowa ku czci Profesora Adama Strzembosza, red.
A. Dębiński, A. Grześkowiak, K. Wiak, Lublin 2002, s. 493-499.
206 AAS 80 (1988) 70-102.
207 J. ORZESZYNA, Duszpasterz wobec dramatu niepłodności w małżeństwie i pokusy in
vitro, [w:] Dar życia. W 25 rocznicę publikacji instrukcji „Donum vitae”, red. Z. Wanat, Toruń
2012, s. 167-182.
208 „(…) w procedurze in vitro z zapłodnionych, ale niewykorzystanych od razu zarodków
tylko 10 proc. zostaje wszczepionych do organizmów swoich biologicznych lub socjalnych ro-
dziców” – W. SINKIEWICZ, Współczesne zagrożenia początku ludzkiego życia, [w:] Początek
ludzkiego życia – bioetyczne wyzwania i zagrożenia, red. W. Sinkiewicz, R. Grabowski, Byd-
goszcz 2016, s. 11; M. PIECHOWIAK, Rzeczywistość medycznego wspomagania prokreacji.
Aspekty moralne i filozoficznoprawne, [w:] Małżeństwo w prawie świeckim i w prawie kanonicz-
nym. Materiały z ogólnopolskiej Konferencji Naukowej zorganizowanej w dniach 12 i 13 maja
1994 roku w Katowicach, red. B. Czech, Katowice 1996, s. 381.
209 Karalność aborcji wprowadza przepis art. 152 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks
karny (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1600). Zob. ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu ro-
dziecka i jest czynem niegodnym. Zwłoki embrionów lub płodów ludzkich po-
winny być uszanowane, tak jak zwłoki każdego innego człowieka. Wytwarzanie
embrionów ludzkich dla celów naukowych jest niemoralne, ponieważ naukowiec
zajmuje miejsce Boga. Kongregacja zwraca się bezpośrednio do lekarzy, personelu
szpitalnego i naukowców katolickich, by ściśle przestrzegali norm moralnych210.
W ostatniej części instrukcji Kongregacja podkreśla, że prawo cywilne nie może
zastąpić sumienia. Niestety w wielu krajach prawodawstwo nie jest konsekwentne
w ochronie życia poczętego, bowiem dopuszcza aborcję, macierzyństwo zastępcze,
banki embrionów czy finansuje lub współfinansuje zapłodnienie in vitro. W takich
krajach przepis o równości wszystkich wobec prawa jest przepisem martwym. Na
zakończenie instrukcji Kongregacja Nauki Wiary zwraca się z apelem „do tych
wszystkich, którzy z racji swojej roli i zadań mogą wywrzeć pozytywny wpływ, by
w rodzinie i w społeczeństwie został uznany należny szacunek dla życia i miłości”211.
2.1.2.2. Instrukcja Dignitas personae dotycząca niektórych problemów

bioetycznych
W dniu 12 grudnia 2008 r. Kongregacja Nauki Wiary opublikowała nową instruk-

cję dotyczącą takich problemów bioetycznych212, jak: zapłodnienie in vitro, zamra-
żanie embrionów (kriokonserwacja), diagnoza przedimplantacyjna, adopcja prena-
talna, terapia genowa, klonowanie czy wykorzystanie komórek macierzystych. Nowy
dokument stanowi aktualizację wydanej w 1987 r. instrukcji «Donum vitae». W ciągu
dwudziestu lat pojawiły się nowe technologie biomedyczne, prowadzone są badania
na ludzkich embrionach, a komórki macierzyste wykorzystuje się do celów terapeu-
tycznych, jak również w innych dziedzinach medycyny eksperymentalnej. Instrukcja
składa się z trzech części: aspekty antropologiczne, teologiczne i etyczne ludzkiego
życia i prokreacji (cz. 1), nowe problemy związane z prokreacją (cz. 2) oraz manipu-
lacje na embrionach i ingerencja w dziedzictwo genetyczne człowieka (cz. 3).
Rozwój nauki, choć ma pozytywny wymiar, przyczynia się także do niszcze-
nia istot ludzkich. Biomedycyna musi okazywać szacunek człowiekowi na każdym
etapie jego życia, a zatem już od poczęcia213. Akceptowane przez Kościół kato-
dziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. z 1993 r.
Nr 17, poz. 78 ze zm.). W myśl art. 4a ust. 1 pkt 2 wskazanej ustawy legalne przerwanie ciąży jest
dopuszczalne, gdy badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże praw-
dopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby
zagrażającej jego życiu.
210 AAS 80 (1988) 70-102.
211 Tamże.
212 AAS 100 (2008) 858-887.
213 T. KRAJ, Instrukcja Dignitas personae: wskazania moralne i kontrowersje wokół nich na
przykładzie adopcji prenatalnej, „Studia Warmińskie” 46 (2009), s. 284-286.
60 ROZDZIAŁ II
licki są działania mające na celu usunięcie przeszkód uniemożliwiających natu-

ralną płodność, np. leczenie hormonalne niepłodności czy chirurgiczne leczenie
endometriozy. Kongregacja Nauki Wiary zachęca ustawodawców państwowych
do tworzenia przepisów ułatwiających bezpłodnym małżeństwom adopcję dzieci.
Instrukcja wskazuje, że przyczyną niepłodności jest często brak wstrzemięźliwo-
ści przedmałżeńskiej, niezdrowy tryb życia, odkładanie przez małżonków decyzji
o poczęciu dziecka czy stosowane leki. Kongregacja nadal uznaje za niedopuszczal-
ne wszystkie techniki zapłodnienia in vitro, ponieważ związane jest z nimi niszcze-
nie embrionów214. Dziecko nie może być wyprodukowane, lecz ma zostać poczęte
z miłości na skutek współżycia kobiety i mężczyzny, którzy powinni być połączeni
węzłem małżeńskim215. Ludzki embrion nie może być traktowany jak materiał
laboratoryjny216. Kongregacja wyjaśnia, że stosowanie środków przeciwciążowych
wchodzi w zakres grzechu aborcji217. Instrukcja «Dignitas personae» wypowiada
się także na temat pozyskiwania komórek macierzystych. Jeżeli pobierane są one
z krwi pępowinowej w momencie porodu oraz z tkanki płodu zmarłego śmiercią
naturalną, to wówczas uważa się te metody za moralnie dopuszczalne218.
Każde ludzkie życie winno być szanowane i chronione, zwłaszcza przez medy-
cynę, której racją istnienia jest właśnie jego obrona. Dlatego Kościół negatywnie
odnosi się do tzw. technik wspomaganego poczęcia przedstawianych jako lecze-
nie niepłodności. Instrukcja «Dignitas personae» zawiera najważniejsze wskazania
moralne związane z rozwojem medycyny i biotechnologii. Dokument ten jasno
wskazuje wszystkim osobom, niezależnie od ich przekonań i wiary, technologie
medyczne bezprawnie ingerujące w początek ludzkiego życia. Instrukcja apeluje
do sumień rodziców, lekarzy, naukowców oraz polityków o skuteczną obronę życia
i godności człowieka.
2.1.3. Dokumenty Papieskiej Rady ds. Rodziny
Papieską Radę ds. Rodziny powołał do życia papież Jan Paweł II na mocy motu
proprio «Familia a Deo Instituita» z dnia 9 maja 1981 r.219 Jednym z ważnych ce-
lów działalności Rady było popieranie i rozwijanie świadomego rodzicielstwa,
opartego na naturalnych sposobach regulowania płodności. Członkowie Rady,
w większości małżeństwa (m.in. Wanda i Andrzej Półtawscy z Krakowa), promo-
214 Tamże, n. 14.

215 Tamże, n. 16.
216 Tamże, n. 22.
217 Tamże, n. 23.
218 Tamże, n. 32.
219 JAN PAWEŁ II, List apostolski motu proprio Familia a Deo Instituita, 9.05.1981, AAS 73
(1981) 441-444.
wali rozwój duszpasterstwa rodzinnego oraz upowszechniali nauki o małżeństwie

i rodzinie po myśli Magisterium Kościoła katolickiego. Obecnie działalność Rady
przejęła Dykasteria ds. Świeckich, Rodziny i Życia.
Spośród licznych dokumentów opracowanych przez Papieską Radę ds. Rodzi-
ny zostały wybrane dwa, które podkreślają, że z niezbywalnej godności człowie-
ka wynika bezwzględna ochrona każdego ludzkiego życia: Vademecum dla spo-
wiedników. O niektórych zagadnieniach moralnych dotyczących życia małżeńskiego
z 1997 r. oraz Deklaracja w sprawie tzw. redukcji embrionów z 2000 r.
2.1.3.1. Vademecum dla spowiedników. O niektórych zagadnieniach moralnych

dotyczących życia małżeńskiego
Papieska Rada ds. Rodziny dnia 12 lutego 1997 r. opublikowała Vademecum dla
spowiedników. O niektórych zagadnieniach moralnych dotyczących życia małżeńskie-
go. Publikacja powyższa ma na celu niesienie praktycznej pomocy dla duszpasterzy.
Z jednej strony przypomina doktrynę Kościoła katolickiego w zakresie etyki sek-
sualnej oraz odpowiedzialnego rodzicielstwa, z drugiej strony zawiera wskazania
dla spowiedzi i rozgrzeszania wiernych w przedmiocie czystości przedmałżeńskiej
i małżeńskiej. Kościół jest świadomy, że musi bronić prawidłowego obrazu małżeń-
stwa i rodziny przed licznymi atakami tych, którzy chcą go zniszczyć lub zniekształ-
cić220. Dokument podkreśla, że rodzice są współpracownikami Boga, w związku
z czym mają szanować własne ojcostwo i macierzyństwo. Używanie antykoncep-
cji i środków wczesnoporonnych jest grzechem, ponieważ przeciwstawiają się one
przekazywaniu życia oraz zdradzają prawdziwą miłość. W czasie spowiedzi świętej
kapłan zobowiązany jest upomnieć penitentów, co do grzechów przeciwko szóste-
mu przykazaniu Bożemu. Rozgrzeszenia należy odmówić wówczas, jeżeli brakuje
dostatecznej skruchy albo postanowienia poprawy, natomiast, „kto po ciężkim grze-
chu przeciwko czystości małżeńskiej, żałuje i mimo powtórnych upadków, okazuje
wolę walki, by powstrzymać się od nowych grzechów, niech nie będzie odmówione
sakramentalne rozgrzeszenie”221. Papieska Rada ds. Rodziny podkreśla obligato-
ryjny charakter zachowania przez kapłanów – na etapie katechezy i przygotowania
narzeczonych do małżeństwa – jednolitej moralnej oceny antykoncepcji. Ponadto
Vademecum przypomina spowiednikom, że przerwanie ciąży jest nie tylko grze-
chem ciężkim, ale również przestępstwem kanonicznym, stąd zawsze ma miejsce
obowiązek pouczenia penitenta o normach prawa kanonicznego222.
220 A. DZIUBA, Spowiednik wobec penitenta z problemami bioetycznymi, „Rocznik Teologii

Katolickiej” t. 14/2 (2015), s. 87-96.
221 Vademecum spowiedników…, dz. cyt., n. III. 11.
222 Tamże, n. III. 19. Zob. KPK 1983, kan. 1398.
62 ROZDZIAŁ II
Vademecum dla spowiedników ukazuje najważniejsze kwestie związane z po-

stawą spowiednika wobec problematyki odpowiedzialnego rodzicielstwa. Postawa
spowiednika powinna uwzględniać cztery aspekty: przykład przebaczającego Je-
zusa Chrystusa; roztropną ostrożność w pytaniach dotyczących grzechów; pomoc
i zachętę dla penitenta, aby osiągnął żal za grzechy; rady, które w sposób stopniowy
pobudzają do nawrócenia się223. Spowiednik działa in persona Christi, dlatego nie
może podważać, kwestionować lub swobodnie interpretować nauczania Kościoła
w zakresie moralności seksualnej. Swoją posługę ma sprawować posiadając jej peł-
ne i właściwe zrozumienie224.
2.1.3.2. Deklaracja w sprawie tzw. redukcji embrionów
Dnia 12 lipca 2000 r. została opublikowana Deklaracja Papieskiej Rady ds. Ro-
dziny w sprawie tzw. redukcji embrionów. Kościół katolicki z niepokojem obser-
wuje doniesienia o coraz częstszych przypadkach ciąży mnogiej powstałych „na
skutek terapii hormonalnej stosowanej w przypadku niepłodności lub w efekcie
sztucznego zapłodnienia”225. Lekarze, usprawiedliwiając się ryzykiem wystąpienia
niebezpiecznych dla matki powikłań położniczych, dokonują selekcji i eliminacji
niektórych embrionów. Deklaracja wyraźnie stwierdza, że redukcja embrionów
jest selektywną aborcją, która polega na bezpośredniej i umyślnej eliminacji ludz-
kiego życia. Zakaz moralny tej praktyki obowiązuje nawet w sytuacji zagrożenia
życia i zdrowia matki lub rodzeństwa bliźniaczego226. Życie każdego człowieka
w świetle nauczania Kościoła katolickiego ma taką samą wartość i nie można tu
stosować zasady tzw. mniejszego zła227.
2.1.4. Akta Konferencji Episkopatu Polski
Konferencja Episkopatu Polski jest stałą instytucją, utworzoną przez Stolicę

Apostolską, w skład której wchodzą biskupi kanonicznie związani z terenem Rze-
czypospolitej Polskiej, pozostający w jedności z Biskupem Rzymskim i pod jego
autorytetem wypełniający wspólnie duszpasterskie zadania wśród wiernych228.
223 Vademecum spowiedników…, dz. cyt., n. III. 1.

224 H.STAWNIAK, Wybrane funkcje szafarza sakramentu pokuty – aspekt prawny, „Semi-
nare” 24 (2007), s. 69-73.
225 http://www.opoka.org.pI/biblioteka/W/WR/ (dostęp: 10.12.2018).
226 Tamże.
227 K. GRYZ, Rozgrzeszenie po zabiegu in vitro. Głos w dyskusji, „Teologia i Moralność”
8 (2010), s. 27-28.
228 KEP, Statut Konferencji Episkopatu Polski, 10.03.2009, „Akta Konferencji Episkopatu
Polski” 15 (2009), s. 14-19.
Jednym z zadań Konferencji Biskupów jest troska o życie religijne i moralne ka-
tolików229. W dekretach ogólnych, listach pasterskich, uchwałach i komunikatach
Konferencja Episkopatu przypomina wiernym nauczanie Kościoła oraz zajmuje
stanowisko w sprawach publicznych, kiedy tego wymaga dobro Kościoła albo kon-
kretne potrzeby wiernych230. Bez wątpienia, wzywanie o zwiększenie ochrony ży-
cia poczętego stanowi ważny przejaw działalności Kościoła w Polsce. Konferencja
Episkopatu, jak również poszczególni biskupi wielokrotnie apelowali do polityków
o wprowadzenie do krajowego ustawodawstwa wzmocnionej i poszerzonej ochro-
ny życia nienarodzonych. W ramach bogatego nauczania Konferencji Episkopa-
tu Polski w zakresie ochrony życia ludzkiego omówione zostaną trzy następujące
dokumenty: Służyć prawdzie o małżeństwie i rodzinie – dokument przygotowany
w 2009 r. przez Radę ds. Rodziny KEP, Słowo Prezydium Konferencji Episkopatu
Polski na Niedzielę Świętej Rodziny „Kochać, nie zabijać!” z 2017 r. oraz Apel Pre-
zydium Episkopatu z 2019 r. w sprawie zatrzymania aborcji eugenicznej.
2.1.4.1. Dokument Rady ds. Rodzin „Służyć prawdzie – o małżeństwie i rodzinie”
Obszerny dokument pt. Służyć prawdzie o małżeństwie i rodzinie z dnia 19 czerw-

ca 2009 r. został przygotowany przez Radę ds. Rodziny Konferencji Episkopatu Pol-
ski. Jego celem było ukazanie prawdy o dwóch ważnych instytucjach – małżeństwie
i rodzinie. Kościół nie chce stać bezczynnie w obliczu współczesnej kultury, która
lekceważy Boga, religię i duchowy wymiar człowieka. Poprzez promowanie rozwią-
złości niszczona jest tradycyjna wizja małżeństwa i rodziny. Obowiązkiem Kościoła
jest zabieranie głosu w sprawach dotyczących wartości życia, trwałości rodziny czy
wychowania dzieci. Powołując się na zasadę tolerancji, coraz częściej poniża się kato-
lików podważając ich prawa. Próbuje się też przeciwstawiać prawa dziecka prawom
rodziców, zrównać małżeństwa z wolnymi związkami, zalegalizować manipulacje
genetyczne. Zadaniem Kościoła, państwa, całego społeczeństwa i poszczególnych
osób jest zatem promowanie prawdy o małżeństwie i rodzinie.231
W analizowanym dokumencie przypomniane zostały podstawy doktrynalne,
a więc zasadnicze elementy nauczania Kościoła katolickiego na temat małżeństwa i ro-
dziny232. Jak zostało w nim podkreślone, „jakość życia małżeńskiego ostatecznie zależy
od jakości wiary małżonków”233. W kontekście powyższego konieczne jest prowadze-
nie na wysokim poziomie duszpasterstwa rodzinnego, rozwijanie różnych wspólnot
229 Tamże, art. 2.

230 Tamże, art. 9.
231 Służyć prawdzie o małżeństwie i rodzinie, dz. cyt., n. 1-14.
232 Tamże, n. 15-79
233 Tamże, n. 80.
64 ROZDZIAŁ II
i grup rodzinnych, stała troska nie tylko o małżonków, ale i całe rodziny, zwłaszcza te
zaniedbane religijnie234. Kapłani w swojej duszpasterskiej posłudze nie mogą zapomi-
nać o tych rodzicach, którzy przeżywają dramat poronienia samoistnego.
Wiele miejsca w dokumencie poświęcono czystości przedmałżeńskiej. Tro-
ska o wychowanie do czystości w pierwszej kolejności należy do rodziców, którzy
w dzieciach powinni kształtować zrozumienie i szacunek dla małżeństwa i rodzi-
ny. Manifestowana niechęć do małżeństwa ma swoje źródło w egoistycznej chęci
korzystania z życia bez zobowiązań.235
Kościół zachęca do zaangażowania się w służbę życiu poprzez adopcję dzieci,
rodzicielstwo zastępcze, prowadzenie rodzinnego pogotowia opiekuńczego lub ro-
dzinnego domu dziecka. Każde z tych działań zasługuje na wsparcie społeczne236.
Samo nawoływanie ze strony Kościoła do szlachetnych czynów to za mało, aby
zmienić sytuację w Polsce. W polityce potrzeba ludzi prawych, ludzi sumienia,
którzy będą bronić prawości życia, małżeństwa i rodziny237. Politycy mają za zada-
nie udoskonalać prawo. Hasła prorodzinne nie mogą być tylko głoszone na spot-
kaniach przedwyborczych, ale po wyborach powinny być realizowane. Katolik ma
obowiązek sumienia głosować w wyborach parlamentarnych i samorządowych na
osoby w pełni reprezentujące stanowisko Kościoła katolickiego w sprawach etycz-
nych. Obowiązkiem państwa jest ochrona życia ludzkiego, a zapisane w Konstytucji
prawa powinny być realizowane. Z pieniędzy publicznych nie można finansować
działań organizacji godzących w życie poczętych dzieci. Takie działania wzajem-
nie wykluczają się z konstytucyjną ochroną życia. Kościół postuluje, aby polityka
socjalna nie była utożsamiana z polityką prorodzinną. Prawodawstwo polskie nie
może ignorować wartości życia, małżeństwa i rodziny.238
2.1.4.2. Słowo Prezydium Konferencji Episkopatu Polski na Niedzielę Świętej

Rodziny „Kochać, nie zabijać!”
W Słowie na Niedzielę Świętej Rodziny „Kochać, nie zabijać!” z dnia 31 grudnia

2017 r. Prezydium Konferencji Episkopatu Polski podkreśliło, że zarówno wierzący,
234 KEP, Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin, 1.05.2003, Warszawa 2003, n. 66-74;

J. KRZYWKOWSKA, M. PASZKOWSKI, Posługa duszpasterska wobec rodzin zaniedbanych
religijnie, [w:] Problemy małżeństwa i rodziny w prawodawstwie polskim, międzynarodowym
i kanonicznym, red. R. Sztychmiler, J. Krzywkowska, M. Paszkowski, Olsztyn 2017, s. 183-191.
236 Tamże, n. 133.
237 Warto przypomnieć rezygnację Marka Jurka z funkcji marszałka Sejmu w 2007 r. ze
względu na brak poparcia w ramach swojego obozu politycznego dla projektu wprowadzenia
do Konstytucji zapewnienia ochrony życia ludzkiego od chwili poczęcia.
jak i niewierzący są wezwani do ochrony życia od poczęcia do naturalnej śmierci.

Żadne dziecko poczęte, także to chore i niepełnosprawne, nie jest własnością ro-
dziców. Nauka jednoznacznie stwierdza, że życie człowieka rozpoczyna się w mo-
mencie poczęcia. Prezydium przywołało wstrząsającą informację, która dotarła do
opinii publicznej, o aborcji dziecka w 24. tygodniu życia. Prawo, które umożliwia
pozbawianie życia poczętych dzieci jest niemoralne. Jak podkreślają biskupi, według
danych Ministerstwa Zdrowia z powodu podejrzenia o nieuleczalną chorobę lub
niepełnosprawność wykonywanych w Polsce jest 95% aborcji. Stąd konieczny jest
apel Konferencji Episkopatu Polski do społeczności polskiej o wyrażenie poparcia
dla projektu ustawy znoszącej możliwość aborcji eugenicznej („Zatrzymaj aborcję”),
zaś do parlamentarzystów o głosowanie za jej przyjęciem. Na zakończenie Słowa
biskupi przywołują osobę św. Jana Pawła II, który był wielkim obrońcą życia.
2.1.4.3. Apel Prezydium Episkopatu w sprawie zatrzymania aborcji eugenicznej
Dnia 30 listopada 2017 r. w Sejmie został złożony obywatelski projekt ustawy

o zmianie ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu
ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży239 – „Zatrzymaj abor-
cję”, którego celem było uchylenie dopuszczalności aborcji eugenicznej240. Propo-
nowany projekt miał zapewnić, aby konstytucyjne prawo do ochrony życia było
zagwarantowane także dzieciom poczętym, u których istnieje duże prawdopodo-
bieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej cho-
roby zagrażającej jego życiu.
Dnia 10 stycznia 2018 r. został wydany komunikat Prezydium Konferencji Epi-
skopatu Polski, który zawierał apel do wszystkich parlamentarzystów, aby przyjęli
obywatelski projekt ustawy „Zatrzymaj aborcję”. Konferencja Episkopatu Polski od
początku popierała tę inicjatywę. Jak podano w komunikacie, pod projektem swój
podpis złożyło ok. 830 tysięcy obywateli Polski. Prezydium Konferencji przypo-
mniało, że prawo do życia wynika z prawa naturalnego i powszechnie uznanej
godności ludzkiej. Za prawem do życia nie mają opowiadać się jedynie katolicy,
ale wszyscy, którym zależy na losie własnego narodu. Zawsze możliwe jest oddanie
dziecka do adopcji, zamiast skazywanie go na śmierć.
239 U.p.r., art. 4a ust. 1 pkt 2, zob. druk nr 2146.

240 Pełnomocnikiem Komitetu Inicjatywy Ustawodawczej „Zatrzymaj aborcję” była Kaja
Godek z Fundacji „Życie i Rodzina”.
66 ROZDZIAŁ II
2.1.5. Statuty wybranych synodów diecezjalnych w Polsce
W Kościele katolickim synody diecezjalne posiadają tradycję sięgającą pierw-

szych wieków chrześcijaństwa241. Synody zbierały się w celu stanowienia lokal-
nego prawa i rozstrzygania różnych kwestii związanych z nauczaniem Kościoła.
W kan. 460 Kodeksu Prawa Kanonicznego Jana Pawła II została zawarta definicja
synodu diecezjalnego jako zebrania wybranych kapłanów oraz innych wiernych
Kościoła partykularnego, którzy dla dobra całej wspólnoty diecezjalnej świadczą
pomoc biskupowi diecezjalnemu. Przedmiotem analizy w tej części publikacji
będą – w zakresie troski o życie dziecka poczętego – statuty III Synodu Gdańskie-
go (2001), I Synodu Archidiecezji Białostockiej (1991-2000) oraz I Synodu Archi-
diecezji Warmińskiej (2006-2012).
III Synod Gdański obronie życia od poczęcia do naturalnej śmierci poświęcił
sporo uwagi242. Wskazał, że istnieje konieczność aktywnej obrony życia w sytuacji
jego zagrożenia, która powinna być udziałem nie tylko poszczególnych jednostek,
ale całej wspólnoty243. W dokumencie synodalnym przypomniane zostało, że mo-
ralnie niedopuszczalne jest bezpośrednie przerwanie ciąży oraz wykorzystywanie
embrionów i płodów ludzkich jako przedmiotu eksperymentów. Życie ludzkie jest
nienaruszalne bez względu na jego kondycję244. To na rodzinie spoczywa najważ-
niejsza odpowiedzialność za życie245. Synod podkreślił rolę współpracy różno-
rodnych środowisk w dziele obrony życia, ponieważ jest to zadanie wspólnotowe
(eklezjalne)246. W świetle powyższego, istotnym staje się podejmowanie działań
mających na celu dotarcie z pomocą do każdej kobiety, która zastanawia się nad
dokonaniem aborcji. Do tych działań powinny włączyć się parafie i klasztory247.
W archidiecezji gdańskiej istnieją od wielu lat różne instytucje działające na
rzecz obrony życia nienarodzonego – są to m.in.: Ruch Obrony Poczętego Życia
„Gaudium Vitae” w Gdańsku oraz Gdyni; Towarzystwo Odpowiedzialnego Rodzi-
cielstwa Oddział w Gdańsku; Ruch Krzewienia Duchowej Adopcji Dziecka Poczę-
tego; Klub Przyjaciół Ludzkiego Życia248. W statutach Synodu czytamy, że ważne
jest nieustanne budowanie kultury życia, zmiana myślenia u wielu ludzi o godności
241 M. SITARZ, Synod diecezjalny w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 roku. Zarys prob-
lematyki, „Biuletyn” Stowarzyszenia Kanonistów Polskich nr 27 (2014), s. 91-93.
242 III Synod Gdański. Misja ewangelizacyjna…, dz. cyt., statuty 409-420.
243 Tamże, statut 409.
247 Tamże.
ludzkiego życia, rozpowszechnianie prawdziwej wizji osoby ludzkiej249. Ponadto

szczególną troską duszpasterską należy objąć te grupy społeczne, które mają wpływ
na tworzenie klimatu przyjaznego życiu (lekarzy, położne, pielęgniarki, polityków,
dziennikarzy, nauczycieli)250. Nieoceniona jest rola katolickich naukowców, któ-
rzy mają w obowiązku szerzyć wiedzę o życiu w poszanowaniu chrześcijańskiej
moralności i wskazań Magisterium Kościoła251. Synod przypomniał, że do obo-
wiązków rodziny, szkoły, parafii, diecezjalnych duszpasterstw specjalistycznych
należy formacja mająca na celu wychowanie do czystości. Odpowiedzialna miłość
omija pogardę dla rodzącego się życia252. Wielką wdzięczność należy okazać tym,
którzy bronią życia dzieci poczętych. Wielu spośród duchownych i świeckich ma
poczucie swojej misji przed Bogiem, sumieniem i całym społeczeństwem253.
Synod Białostocki wyraził nadzieję, że dzieło wychowania młodego pokolenia
podejmą wszyscy wierni. Katolicy powołani są do pełnej odpowiedzialności za Koś-
ciół, co wyraża się przede wszystkim w trosce o życie każdej istoty ludzkiej. Synod
zauważył, że pojawiają się ludzie, którzy deklarują swój związek z Kościołem jed-
nocześnie kwestionując jego nauczanie i opowiadając się za aborcją. Należy takim
osobom wytrwale tłumaczyć naukę Kościoła254. Statuty synodalne podkreślają, że
szczególnie niepokojący jest proces moralnego rozkładu rodziny: zabijanie niena-
rodzonych dzieci, swoboda seksualna przedmałżeńska i pozamałżeńska255. Synod
wskazał na potrzebę otwarcia w archidiecezji białostockiej ośrodka adopcyjnego256.
Niewiele miejsca ochronie życia poświęcił Synod archidiecezji warmińskiej,
który polecił upowszechnianie informacji na temat podstawowych praw i obo-
wiązków rodziny oraz zasad naturalnego planowania rodziny257. Zobowiązał on
także katolików do uczestnictwa w wyborach i udzielania poparcia dla kandyda-
tów przestrzegających zasad moralnych258.
2.2. Normy prawa polskiego służące zwiększeniu ochrony życia poczętego
W hierarchii dóbr chronionych prawem – zarówno z perspektywy jednostki,

jak i całego społeczeństwa – to życie ludzkie stanowi wartość najwyższą. Prawo do

253 Tamże.
254 I Synod Archidiecezji Białostockiej, dz. cyt., statut 146.
257 I (XIV) Synod Archidiecezji Warmińskiej…, dz. cyt., statut 306.
68 ROZDZIAŁ II
życia jest prawem naturalnym, czyli przysługuje niezależnie od woli prawodaw-

cy. Jednak tylko nieliczne akty prawa międzynarodowego259 i krajowego za dzie-
cko uznają nasciturusa. W Polsce, w obowiązującym porządku prawnym, dziecko
chronione jest normami prawa konstytucyjnego, prawa cywilnego i prawa karne-
go260. Jednak mimo wielości przepisów prawnych ochrona zapewniona dziecku
poczętemu pozostaje niepełna, uzależniona jest bowiem od stanu jego zdrowia
i okoliczności poczęcia261.
W tej części publikacji przeanalizowane zostaną następujące zagadnienia:
konstytucyjna ochrona życia262; ochrona praw dziecka jeszcze nienarodzonego
w świetle Konwencji o Prawach Dziecka; ochrona macierzyństwa wynikająca z Ko-
deksu pracy263; przestępstwo aborcji uregulowane w Kodeksie karnym; możliwość
powołania się na klauzulę sumienia przez lekarza lub położną264, jak również
przepisy prawne wprowadzone w życie po 2015 r. dotyczące prokreacji, a mia-
nowicie: ustawa z dnia 25 czerwca 2015 r. o leczeniu niepłodności265 oraz ustawa
z dnia 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem”266.
259 M.in. PDPCz, art. 25 ust. 2: „Matka i dziecko mają prawo do specjalnej opieki i pomocy.
Wszystkie dzieci, zarówno małżeńskie jak i pozamałżeńskie, korzystają z jednakowej ochrony
społecznej”; Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Nowy Jork, 16.12.1966 r.
(Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167), art. 6 ust. 1 – „Każda istota ludzka ma przyrodzone prawo
do życia. Prawo to powinno być chronione przez ustawę. Nikt nie może być samowolnie po-
zbawiony życia”; EKPCiPW, art. 2 ust. 1 – „Prawo każdego człowieka do życia jest chronione
przez ustawę (…)”; Konwencja o Prawach Dziecka, art. 1 – „W rozumieniu niniejszej konwencji
“dziecko” oznacza każdą istotę ludzką w wieku poniżej osiemnastu lat, chyba że zgodnie z pra-
wem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletność”. Inaczej Konwencja Nr 103
Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca ochrony macierzyństwa, Genewa, 28.06.1952 r.
(Dz.U. z 1976 r. Nr 16, poz. 99), art. 2 – „określenie “dziecko” oznacza każde dziecko urodzone
w czasie trwania małżeństwa lub poza małżeństwem”. K. WARCHAŁOWSKI, Funkcja prokre-
acyjna rodziny w prawie Unii Europejskiej, [w:] Współdziałanie Kościoła i Państwa na rzecz
małżeństwa i rodziny…, dz. cyt., s. 69-78.
260 Podmiot wychowywany określany jest w prawie polskim następującymi terminami:
«dziecko» – art. 2 ust. 1 ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka; «małoletni» – art. 10 § 1-2 k.c.; «nie-
letni» i «młodociany» – art. 54 § 1 k.k.
261 Zob. np. R. GRABOWSKI, Prawo do ochrony życia w polskim prawie konstytucyjnym,
Rzeszów 2006; TENŻE, Konstytucyjna ochrona życia w Polsce, „Studia z Prawa Wyznaniowego”
t. 2 (2001), s. 93-114; J. HABERKO, Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie
procedur medycznych, Warszawa 2010.
262 Dz.U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 ze zm.
263 Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 917).
264 Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (t.j. Dz.U. z 2019 r.,
poz. 537, 577); ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (t.j. Dz.U. z 2019
r., poz. 576).
265 Ustawa z dnia 25 czerwca 2015 r. o leczeniu niepłodności (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 865).
266 Ustawa z dnia 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem” (t.j. Dz.U.
z 2019 r., poz. 473).
2.2.1. Konstytucyjna ochrona życia ludzkiego
Prawo do życia stanowi wartość najwyższą. Jak podkreśla Tomasz Sroka – „Pań-
stwo nie jest bowiem swobodnym dysponentem życia ludzkiego, nie może go czło-
wiekowi dać lub odebrać”267. Zgodnie z art. 38 Konstytucji „Rzeczpospolita Polska
zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia”. Rodzi to określone konse-
kwencje wobec ustawodawcy pozytywnego. Z prawem do życia nierozerwalnie wiąże
się godność człowieka268. Trybunał Konstytucyjny w 2004 r. stwierdził, że poszano-
wanie i ochrona prawa do życia stanowi jedną z podstawowych przesłanek realiza-
cji zasady przyrodzonej i niezbywalnej godności269. Wskazał: „Nie można mówić
o ochronie godności człowieka, jeśli nie zostały stworzone wystarczające podstawy
do ochrony życia”270. Na organach państwa spoczywa obowiązek stanowienia ta-
kiego prawa, by chroniło ono życie każdego człowieka niezależnie od tego, w jakiej
sytuacji się on znajduje 271. Wszelkie wątpliwości co do ochrony życia ludzkiego po-
winny być rozstrzygane na rzecz tej ochrony (in dubio pro vita humana)272.
Polityka państwa powinna iść w kierunku zapewnienia optymalnych warun-
ków do zakładania i powiększania rodzin, aby zabezpieczyć zastępowalność po-
koleniową. Obowiązująca Konstytucja RP w art. 18 chroni prokreacyjną funkcję
rodziny, a dokładniej macierzyństwo i rodzicielstwo – „Małżeństwo jako zwią-
zek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod
ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej”273. Macierzyństwo chronione jest
także w art. 68 ust. 3 – „Władze publiczne są obowiązane do zapewnienia szcze-
gólnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym (…)” oraz art. 71 ust. 2
267 T. SROKA, Artykuł 38 [Komentarz], [w:] Konstytucja RP. Tom I. Komentarz art. 1-96,
red. M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016, s. 926.
268 Konstytucja RP, art. 30. Zob. P. SOBCZYK, Opinia prawna na temat obywatelskiego pro-
jektu ustawy o zmianie ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu
ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (druk nr 2146), z dnia 28 marca 2018
r. (BAS-546/18) – poszanowanie i ochrona godności zapewniona w art. 30 mają charakter nie-
ograniczony, zatem obejmują swoim zasięgiem człowieka już od momentu poczęcia; M. DĄ-
BROWSKI, Ochrona dziecka, [w:] Wolności i prawa człowieka w Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej, red. M. Chmaj, wyd. 3, Warszawa 2016, s. 220-221.
269 Wyrok TK z dnia 7 stycznia 2004 r., sygn. K 14/03, OTK ZU 2004-A, Nr 1, poz. 1.
270 Tamże.
271 J. BOĆ, Artykuł 38 [Komentarz], [w:] Konstytucje Rzeczypospolitej oraz komentarz do
Konstytucji RP z 1997 roku, red. J. Boć, Wrocław 1998, s. 78; R. SZTYCHMILER, Konstytucyjna
ochrona życia ludzkiego, „Przegląd Prawa Wyznaniowego” t. 5 (2013), s. 113-115.
272 J. BOĆ, Artykuł 38…, dz. cyt., s. 78.
273 Wyrok TK z dnia 8 maja 2001 r., sygn. akt P 15/00, OTK ZU 2001, Nr 4, poz. 83; wyrok
TK z dnia 4 maja 2004 r., sygn. akt K 08/03, OTK ZU 2004, Nr 5A, poz. 37; wyrok TK z dnia
18 maja 2005 r., sygn. akt K 16/04, OTK ZU 2005, Nr 5A, poz. 51, wyrok TK z dnia 16 lipca
2007 r., sygn. akt SK 61/06, OTK ZU 2007, Nr 7A, poz. 77.
70 ROZDZIAŁ II
– „Matka przed i po urodzeniu dziecka ma prawo do szczególnej pomocy władz

publicznych, której zakres określa ustawa”. Treść tego ostatniego przepisu wprost
wskazuje, że matką jest kobieta w ciąży, a istota żyjąca w łonie matki przed swoim
urodzeniem jest dzieckiem.
W Konstytucji RP nie ma niestety wyrażonych w sposób wyraźny gwarancji chro-
niących życie dziecka poczętego. Chociaż w art. 38 gwarantuje się prawną ochronę
życia każdego człowieka, to niestety nie ma dookreślenia, że chodzi także o dziecko
przed urodzeniem. Konstytucja w sposób definitywny nie określa, od którego mo-
mentu można nazwać człowiekiem istotę charakteryzującą się ludzkim genotypem.
Taka redakcja przepisu była wynikiem kompromisu pomiędzy zwolennikami for-
muły ochrony życia od chwili poczęcia do śmierci naturalnej a wyznawcami bardziej
liberalnych poglądów274. Pojawiające się wątpliwości w zakresie temporalnych gra-
nic życia ludzkiego dotyczą w istocie złożonych kwestii normatywnych, do których
należą m.in. wskazanie chwili, od kiedy rozpoczyna się prawna ochrona życia, jak
również ustalenie czy można ją wartościować według faz rozwojowych. Trybunał
Konstytucyjny w 1997 r. stwierdził, że na podstawie Konstytucji prawo do życia przy-
sługuje człowiekowi od chwili poczęcia275. Wartość konstytucyjnie chronionego do-
bra prawnego jakim jest życie ludzkie nie może być różnicowana. Zgodnie z tym
poglądem życie ludzkie staje się zatem wartością chronioną konstytucyjnie od mo-
mentu powstania aż do naturalnej śmierci276. Dla demokratycznego państwa prawa
życie ludzkie jest dobrem najcenniejszym. Dlatego ustawodawca zwykły nie może
zawieszać obowiązywania norm konstytucyjnych. Obecny przepis konstytucyjny
(art. 38) jest niedoskonały, ponieważ dopuszcza obowiązywanie ustawy, która w kil-
ku sytuacjach zezwala na dokonanie aborcji w świetle przepisów prawa277. Przepisy
prawa polskiego – w przeciwieństwie do przepisów prawa kanonicznego – nie zwra-
cają uwagi na etyczny i moralny aspekt prokreacji278.
Konstytucyjna zasada ochrony macierzyństwa i rodzicielstwa znajduje się
w rozdziale pierwszym, w którym sformułowano zasadnicze zręby ustrojowe Rze-
274 W. SKRZYDŁO, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009,

s. 43; M. RÓŻAŃSKI, Prawo do życia w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 roku, „Polski
Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego” t. 6 (2015), s. 260; R. GRABOWSKI, Spory
wokół modelu ochrony życia w Konstytucji RP z 1997 r., „Przegląd Prawa i Administracji” t. 68
(2005), s. 101-102.
275 Orzeczenie TK z dnia 28 maja 1997 r., sygn. K 26/96, OTK 1997/2/19. I. JACYNO,
J. JUCHNIEWICZ, Ewolucja unormowań prawnych w zakresie dopuszczalności przerywania
ciąży w Polsce powojennej, [w:] Prawo do życia a jakość życia…, s. 400-403.
276 Tamże.
277 Dz.U. z 1993 r. Nr 17, poz. 78 ze zm.
278 R. SZTYCHMILER, Funkcja prokreacyjna rodziny w prawie polskim, [w:] Współdziała-
nie Kościoła i państwa na rzecz małżeństwa i rodziny…, dz. cyt., s. 90-91.
czypospolitej Polskiej279. Natomiast jako pierwsze z praw osobistych wymienia

ona prawo do życia, a ściślej mówiąc „prawo do prawnej ochrony życia” przysłu-
gujące każdemu człowiekowi, które jest nie tylko prawem obywatelskim, lecz tak-
że prawem każdej jednostki280. Przepisy konstytucyjne traktują jednakowo dzieci
małżeńskie i pozamałżeńskie, co wynika m.in. z art. 32 stanowiącego o zakazie
nierównego traktowania obywateli ze względu na ich pochodzenie.
Konstytucja RP wymaga od państwa nie tylko powstrzymania się od wprowa-
dzania regulacji dopuszczających pozbawianie życia ludzkiego (np. w ramach kary
śmierci), ale również podejmowania określonych działań w celu ochrony tego ży-
cia. Od dłuższego czasu trwa w Polsce dyskusja na temat niekonstytucyjności tzw.
przesłanki eugenicznej jako warunku dopuszczalności przerwania ciąży281. Do obo-
wiązków państwa należy opieka (działania podejmowane przez władze publiczne na
rzecz macierzyństwa i rodzicielstwa) oraz ochrona macierzyństwa i rodzicielstwa
(podejmowanie przez władze publiczne działań mających w celu zapewnienia bez-
pieczeństwa macierzyństwu i rodzicielstwu wobec podmiotów zewnętrznych)282.
Jedynie Kościół katolicki nigdy nie miał problemów z ustaleniem momentu, w któ-
rym rozpoczyna się życie człowieka – zawsze był to moment poczęcia283.
2.2.2. Ochrona praw dziecka jeszcze nienarodzonego w świetle Konwencji

o Prawach Dziecka
Polska w 1978 r. zaproponowała Komisji Praw Człowieka ONZ uchwalenie

Konwencji o Prawach Dziecka. Złożony projekt zawierał listę indywidualnych praw
dziecka, jakie winny być chronione przez państwo oraz możliwości egzekwowania
tych praw284. Konwencja została uchwalona przez Organizację Narodów Zjedno-
279 T. SMYCZYŃSKI, Prawo rodzinne i stosunki rodzinnoprawne, [w:] System Prawa

Prywatnego. Tom 11. Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, Warszawa 2014, s. 49.
280 L. GARLICKI, Komentarz do Konstytucji RP, t. 1, Warszawa 2002, s. 3.
281 Wniosek autorstwa posła Bartłomieja Wróblewskiego o stwierdzenie niekonstytucyj-
ności tzw. przesłanki eugenicznej, dopuszczającej aborcję ze względu na podejrzenie upośle-
dzenia lub nieuleczalnej choroby zagrażającej życiu nienarodzonego dziecka, został złożony
do Trybunału Konstytucyjnego 27 października 2017 r. Dnia 25 lutego 2019 r. Fundacja Życie
i Rodzina złożyła Trybunale Konstytucyjnym 20 tys. podpisów pod petycją o jak najszybsze
wydanie przez TK orzeczenia w sprawie niekonstytucyjności tzw. przesłanki eugenicznej. Swoje
stanowisko w tej sprawie w 2018 r. złożył również Prokurator Generalny Zbigniew Ziobro.
282 P. SARNECKI, Komentarz do art. 38 Konstytucji RP, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej
Polskiej. Komentarz, t. 3, red. L. Garlicki, Warszawa 2003, s. 4.
283 R. SZTYCHMILER, Ochrona prawa do życia dziecka poczętego, [w:] Prawo do życia
a jakość życia…, dz. cyt., s. 282-283.
284 J. SZYMAŃCZAK, Konwencja o prawach dziecka ONZ. Uwagi o realizacji konwencji przez
Rzeczpospolitą Polską, 7.07.2013, s. 5, [w:] biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm (dostęp: 5.12.2017).
72 ROZDZIAŁ II
czonych dnia 20 listopada 1989 r., weszła w życie w dniu 2 września 1990 r.285
W Polsce obowiązuje od dnia 7 lipca 1991 r.286 Konwencja ustanawia status dziecka
oparty na następujących zasadach: dziecko jest samodzielnym podmiotem prawa,
rodzina jest najlepszym środowiskiem wychowawczym, państwo ma wspierać ro-
dzinę, ale jej nie zastępować287.
Konwencja o Prawach Dziecka, w nawiązaniu do Deklaracji ONZ o Prawach
Dziecka z dnia 20 listopada 1959 r.288, przyznaje opiekę prawną dziecku zarów-
no przed urodzeniem, jak i po urodzeniu289. Dziecko z racji swej niedojrzałości
podlega władzy rodzicielskiej, stąd ochrona praw dziecka zapewniana jest przez
państwo za pośrednictwem rodziny290. W egzekucji należnych mu praw dziecko
jest wspierane przez rodziców lub opiekunów prawnych oraz przez odpowiednie
instytucje, np. Rzecznika Praw Dziecka.
Konwencja określa mianem dziecka „każdą istotę ludzką w wieku poniżej
osiemnastu lat, chyba że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono
wcześniej pełnoletność”291. Zatem kryterium odróżniającym dzieci od osób doro-
słych jest przekroczenie określonego wieku. Uznane zostało niezbywalne prawo
każdego dziecka do życia. Państwa-Strony Konwencji zobowiązują się zapewnić
w możliwie maksymalnym zakresie, warunki życia i rozwoju dziecka292. Art. 4
Konwencji zobowiązuje Państwa-Strony do podejmowania wszelkich działań usta-
wodawczo-administracyjnych i innych dla realizacji praw dziecka, z uwzględnie-
niem następujących zasad: zasady dobra dziecka, zasady równości, zasady posza-
nowania praw i odpowiedzialności obojga rodziców oraz zasady pomocy państwa.
Z licznych przepisów Konwencji wynika obowiązek państwa w zakresie wspie-
rania rodzin293. Natomiast nadal są problemy z wprowadzeniem tego wsparcia
w życie. Chociaż polski Trybunał Konstytucyjny orzekł, że życie ludzkie rozpo-
czyna się od poczęcia294, to jednak z utylizacją zamrożonych embrionów nie wią-
że się odpowiedzialność karna. Zamiast prawa dziecka do rodziców coraz częściej
chronione jest prawo osób dorosłych do posiadania dziecka. Chociaż aborcja sta-
nowi rażące naruszenie praw dziecka, bowiem dziecku już na etapie ciąży przy-
285 Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 ze zm.

286 J. SZYMAŃCZAK, Konwencja o prawach dziecka ONZ. Uwagi o realizacji konwencji…,
dz. cyt., s. 7-26.
287 Zob. preambuła do Konwencji o Prawach Dziecka.
288 http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1959.html (dostęp: 10.08.2018).
289 Deklaracja Praw Dziecka akcentowała prawa dziecka pod kątem jego prawa do ochrony i opieki.
290 Według polskiego prawa cywilnego dziecko do ukończenia 13 roku życia nie ma zdolno-
ści do czynności prawnych; a później do pełnoletności ma tę zdolność ograniczoną.
291 Konwencja o Prawach Dziecka, art. 1.
292 Tamże, art. 6.
293 Tamże, np. art. 5, 9, 10, 14, 18, 23, 27.
294 Orzeczenie TK z dnia 28 maja 1997 r., sygn. K 26/96, Legalis nr 10361.
sługuje prawo do życia, to nadal istnieją w Polsce okoliczności, kiedy może być
ona przeprowadzana.
Art. 2 Konwencji potwierdza dodatkowo, że dzieci są równe w prawach i że
zakazane jest ograniczanie tych praw, w szczególności ze względu na pochodze-
nie społeczne dziecka, cenzus urodzenia czy niepełnosprawność. Oprócz prawa
do życia od chwili poczęcia, Konwencja potwierdza prawo dziecka do tożsamości,
w tym rodzinnej, do opieki ze strony swoich rodziców (art. 8 i 9) oraz prawo do
nieingerencji w więzi rodzinne (art. 16)295. Znaczący jest fakt, że Konwencja nie
chroni praw dzieci w oderwaniu od praw rodziców lub w opozycji do nich.
2.2.3. Ochrona kobiet ciężarnych wynikająca z Kodeksu pracy
Obowiązujący w Polsce Kodeks pracy, zawierając normy chroniące kobiety

ciężarne, gwarantuje im nie tylko ochronę przed ewentualną utratą zatrudnienia
i powrót na wcześniej zajmowane stanowisko, ale także zapewnia pracę w warun-
kach niezagrażających rozwojowi poczętego dziecka296. Kobiety ciężarne posiada-
ją status pracowników szczególnie chronionych. Przez funkcję ochronną rozumie
się zabezpieczenie interesów pracowników jako słabszej strony stosunku pracy297.
Realizowana jest ona poprzez różnorodne środki: urlopy pracownicze, gwarancje
płacowe, mechanizmy ograniczające pracodawcę w możliwości rozwiązania sto-
sunku pracy, przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy.
Kodeks pracy przewiduje następujące urlopy związane z rodzicielstwem298: ur-
lop macierzyński, dodatkowy urlop macierzyński, urlop rodzicielski, urlop wycho-
wawczy, urlop ojcowski299. Rodzice przyjmujący dziecko na wychowanie, którzy
wystąpili do sądu opiekuńczego z wnioskiem o adopcję dziecka, lub rodzice którzy
przyjęli dziecko na wychowanie jako rodzina zastępcza, mają prawo do urlopu na
warunkach urlopu macierzyńskiego300.
295 L. BOSEK, Prawo osobiste do poznania własnej tożsamości biologicznej, „Kwartalnik Prawa
Prywatnego” nr 3 (2008), s. 948; D. KREKORA-ZAJĄC, Postępowanie w sprawie ustalenia pocho-
dzenia dziecka od matki jako współczesne wyzwanie prawa rodzinnego, [w:] Procedury w sprawach
małżeńskich i rodzinnych. Teoria i praktyka, red. J. Krzywkowska, R. Sztychmiler, Olsztyn 2016,
s. 123-130; S.L. STADNICZENKO, Prawa dziecka częścią składową systemu praw człowieka, [w:]
Konwencja o prawach dziecka. Wybór zagadnień (artykuły i komentarze), red. S.L. Stadniczenko,
Warszawa 2015, s. 46.
296 Uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem zostały opisane w dziale 8. k.p.
297 T. ZIELIŃSKI, Prawo pracy. Zarys systemu. Część I – ogólna, Warszawa 1986, s. 38; K. ZIÓŁ-
KOWSKA, Funkcja ochronna państwa w stosunku do rodziny, [w:] Prawo w służbie małżeństwu
i rodzinie. Księga jubileuszowa dedykowana ks. prof. dr. hab. Ryszardowi Sztychmilerowi z okazji 70.
Rocznicy urodzin, red. M. Różański, J. Krzywkowska, M. Rzewuska, Olsztyn 2018, s. 352-357.
298 K.p., art. 176-1891.
299 W 2014 r. z urlopów dla ojców skorzystało 129 400.
300 K.p., art. 183.
74 ROZDZIAŁ II
W okresie ciąży, a także przebywania na urlopie macierzyńskim, stosunek pra-

cy pracownicy podlega szczególnej ochronie, ponieważ niedopuszczalne jest za-
równo wypowiedzenie, jak i rozwiązanie z nią umowy o pracę301. Konieczność
takiego unormowania prawnego wynika z ograniczonej zdolności ciężarnej do
pracy zawodowej. Wyjątek obejmuje jedynie pracownice w okresie próbnym nie
przekraczającym jednego miesiąca302 oraz pracownice wykonujące umowę na za-
stępstwo303. Wypowiedzenie umowy o pracę pracownicy w okresie ciąży lub ur-
lopu macierzyńskiego może nastąpić w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji
pracodawcy304. Ochrona kobiet ciężarnych nie obejmuje także tych, które świad-
czą pracę na podstawie umów cywilnoprawnych lub prowadzą działalność gospo-
darczą na własny rachunek305.
Zgodnie z Kodeksem pracy pracownic w ciąży nie wolno zatrudniać w systemie
przerywanego czasu pracy306, w godzinach nadliczbowych, porze nocnej oraz bez
jej zgody delegować ją poza stałe miejsce pracy307. W okresie urlopu macierzyń-
skiego przysługuje prawo do zasiłku macierzyńskiego308. Po zakończeniu korzy-
stania przez pracownika z urlopu macierzyńskiego lub rodzicielskiego pracodawca
jest zobowiązany dopuścić go do pracy na dotychczasowym stanowisku. Jeżeli nie
jest to możliwe, powierza mu pracę na stanowisku równorzędnym. W przypadku
braku stanowiska równorzędnego pracodawca dopuszcza pracownika do pracy na
innym stanowisku, które odpowiada jego kwalifikacjom zawodowym, za wyna-
grodzeniem, jakie otrzymywałby, gdyby nie korzystał z urlopu309.
301 K.p., art. 177 § 1 .

302 K.p., art. 177 § 2.
303 K.p., art. 177 § 31.
304 K.p., art. 177 § 4.
305 Chodzi o umowę zlecania, umowę o dzieło czy umowę agencyjną.
306 K.p., art. 139.
307 K.p., art. 178 § 1.
308 K.p., art. 184 w związku z ustawą z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych
z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, art. 29-31 (Dz.U. z 1999 r. Nr 60,
poz. 636 ze zm.), ustawą z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (t.j. Dz.U. z 2018
r., poz. 2220, 2354). Z tytułu urodzenia dziecka przysługuje jednorazowa zapomoga w wysoko-
ści 1000 zł (tzw. „becikowe). W 2014 r. wypłacono 278,8 tys. jednorazowych zapomóg z tytułu
urodzenia się dziecka. Do świadczeń rodzinnych zalicza się także: zasiłek rodzinny oraz dodatki
do zasiłku rodzinnego, świadczenia opiekuńcze (zasiłek pielęgnacyjny, świadczenie pielęgna-
cyjne i specjalny zasiłek opiekuńczy), zasiłek dla opiekuna jako świadczenie będące realizacją
wyroku TK z dnia 5 grudnia 2013 r., sygn. akt TK akt K 27/13, świadczenie rodzicielskie, zob.
M. CZURYK, M. KARPIUK, Podmioty właściwe w zakresie świadczeń rodzinnych, [w:] Ochrona
małżeństwa i rodziny w Polsce…, dz. cyt., s. 257-265.
309 K.p., art. 1832. K. ZIÓŁKOWSKA, Ochrona uprawnień rodzicielskich w kontekście aktu-
alnej problematyki zatrudnienia, [w:] Funkcja ochronna prawa pracy a wyzwania współczesności,
red. M. Bosak, Warszawa 2014, s. 121.
Szczególna ochrona stosunku pracy powinna służyć ochronie pracowników

przed ponoszeniem ujemnych następstw z powodu sytuacji faktycznej, w której się
znajdują310. Przepisy Kodeksu pracy dają pracodawcy możliwość rozwiązania sto-
sunku pracy bez wypowiedzenia z pracownicą w ciąży, gdy wystąpi ewidentna jej
wina przy rażącym naruszeniu pracowniczych obowiązków. Warunkiem ważnego
i skutecznego zwolnienia dyscyplinarnego pracownicy objętej szczególną ochroną
jest wyrażenie zgody przez zakładową organizację związkową311. Jeżeli u pracodaw-
cy nie działa zakładowa organizacja związkowa lub gdy taka organizacja funkcjonu-
je, lecz nie reprezentuje interesów pracownicy, dopuszczalne jest rozwiązanie umo-
wy o pracę bez wypowiedzenia w okresie ciąży pracownicy312. Jeżeli pracodawca nie
wycofał wypowiedzenia, pracownica może odwołać się od wypowiedzenia o pracę
do sądu pracy i domagać się orzeczenia o bezskuteczności wypowiedzenia. Ochro-
nie podlega pracownica w ciąży bez względu na to, czy dziecko się urodzi313. Udo-
wodnienie stanu ciąży obciąża pracownicę odwołującą się od wypowiedzenia. Stan
ciąży powinien być stwierdzony zaświadczeniem lekarskim314.
W doktrynie spotyka się głosy, że istniejące aktualnie regulacje dotyczące kobiet
pracujących w okresie ciąży bądź macierzyństwa mogą zniechęcać pracodawców
do ich zatrudniania. Proponuje się promowanie elastycznych form pracy i organi-
zacji czasu pracy, zwiększanie liczby instytucji opiekuńczo-wychowawczych, wy-
dłużając przy tym czas ich pracy315. Jednak to środowisko rodzinne, nie instytucje
opiekuńczo-wychowawcze, powinno stanowić fundament wychowania nowego
pokolenia. Wydłużenie urlopu rodzicielskiego przyczynia się do obniżenia licz-
by godzin spędzonych przez dzieci w żłobkach i przedszkolach. Kochająca mat-
ka, jeśli miałaby taką możliwość, to bezpośrednio po urodzeniu dziecka wolałaby
310 Wyrok SN z dnia 2 października 2012 r., II PK 56/12, [w:] www.legalis.pl (dostęp:
5.11.2018).
311 K.p., art. 177 § 1. Cofnięcie skierowania nauczycielowi religii jest równoznaczne z utra-
tą uprawnień do nauczania religii w danym przedszkolu lub szkole. O cofnięciu skierowania
władze kościelne powiadamiają dyrektora oraz organ prowadzący. Na dalszą edukację religijną
w przedszkolu i szkole Kościół deleguje innego nauczyciela, z tym że pokrywa on koszty z tym
związane. Rozwiązanie umowy na skutek cofnięcia misji kanonicznej ma charakter obligatoryj-
ny. Nie obowiązuje tu zasada ochrony pracownika, czyli zakaz rozwiązania stosunku pracy bez
zgody zarządu zakładowej organizacji związkowej – wyrok SN z dnia 23 stycznia 2004 r., I PK
208/03, OSNP 2004/23/401.
312 Uchwała SN z dnia 18 marca 2008 r., II PZP 2/08, OSNP 2008, Nr 15-16, poz. 211.
313 Wyrok SN z dnia 16 grudnia 1999 r., I PKN 468/99, Prawo Pracy 2001/5/31.
314 M. KILMCZAK-NOWACKA, Ochrona stosunku pracy obowiązuje także w przypadku
poronienia, www.legalis.pl, (dostęp: 12.06.2018).
315 A. SIELSKA, Dyskryminacja instytucjonalna kobiet na polskim rynku pracy, „Ekonomia
– Wroclaw Economic Review” 21/2 (2015), s. 52-53; G. SPYTEK-BANDURSKA, Równoupraw-
nienie kobiet i mężczyzn na rynku pracy w praktyce pracodawców, [w:] Równouprawnienie kobiet
i mężczyzn na rynku pracy w praktyce, red. U. Feltynowska, Warszawa 2005, s. 40-43.
76 ROZDZIAŁ II
w pełni poświęcić się obowiązkom macierzyńskim i dopiero po pewnym czasie

godzić je z pracą zawodową.
Najczęstszym źródłem problemów i konfliktów we współczesnej rodzinie jest
właśnie brak czasu na bycie ze sobą, brak komunikacji, eksponowanie własnych
potrzeb i poglądów, brak umiejętności aktywnego słuchania, nieangażowanie się
w realizację wspólnych celów. Rodzina jest i powinna być najważniejszym środo-
wiskiem wychowawczym, a państwo poprzez instrumenty polityki rodzinnej ma
obowiązek przyczyniać się do wzrostu dzietności.
2.2.4. Przestępstwo aborcji uregulowane w Kodeksie karnym
Termin «dziecko poczęte» występuje m.in. w art. 152, 153 i 157a Kodeksu
karnego. W prawie karnym stopień ochrony dziecka nienarodzonego uzależ-
niony jest od poziomu jego rozwoju. Największej ochronie podlega dziecko nie-
narodzone, które jest zdolne do samodzielnego życia poza organizmem matki
(istnieje szansa przeżycia dziecka po odłączeniu go od ciała matki). W Kodeksie
karnym316 penalizuje się zachowanie polegające na dokonaniu zabiegu aborcji
wbrew przepisom ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie
płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży317. Dokonanie
aborcji, gdy dziecko jest zdolne do samodzielnego życia poza organizmem matki,
stanowi przestępstwo kwalifikowane318, a sprawca podlega surowszej odpowie-
dzialności karnej.
Typem podstawowym przestępstwa, o którym mowa w art. 152 § 1 k.k., jest
przerwanie ciąży za zgodą kobiety ciężarnej, lecz wbrew przepisom ustawy do-
puszczającej przerwanie ciąży319. Czyn ten zagrożony jest karą pozbawienia wol-
ności do lat 3. Przerwanie ciąży zgodnie z przepisem art. 4a u.p.r. nie jest czynem
karalnym. W ustawie chroniącej życie wskazano możliwość przeprowadzenia za-
biegu aborcji w trzech przypadkach, gdy: 1) ciąża stanowi zagrożenie dla życia
i zdrowia kobiety ciężarnej, 2) badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne
wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledze-
nia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu, 3) zachodzi uzasad-
nione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego. Przerwanie
ciąży może być dokonane wyłącznie przez lekarza, przy wystąpieniu jednej z w/w
przesłanek i wymagane jest złożenie pisemnej zgody kobiety.
Zgodnie z art. 152 § 2 k.k. karze pozbawienia wolności do lat 3 podlega ten,
„kto udziela kobiecie ciężarnej pomocy w przerwaniu ciąży z naruszeniem prze-
316 K.k., art. 152.

317 U.p.r., art. 4a.
318 K.k., art. 152 § 3.
319 K. WIAK, Polskie prawo karne wobec dziecka poczętego, [w:] Ius et lex…, dz. cyt., s. 102-115.
pisów ustawy lub ją do tego nakłania”. Pomocy udziela ten, kto np. dostarcza leki
wczesnoporonne, pokrywa koszt przeprowadzenia aborcji, sporządza fałszywy
dokumentu zaświadczający o istnieniu przesłanki dopuszczalności przerwania
ciąży czy organizuje tzw. turystykę aborcyjną320.
Typem przestępstwa podlegającym surowszej karze jest dokonanie aborcji
wbrew woli kobiety ciężarnej, tj. na skutek zastosowania względem niej przemo-
cy (np. przez kopanie w brzuch) lub innego sposobu naruszającego jej prawo do
wyrażania woli. Odpowiedzialność karną z tego tytułu reguluje art. 153 § 1 k.k.
Prawo polskie uznaje za czyn karalny również samo doprowadzenie ciężarnej do
tego, aby sama ciążę przerwała321. Jak wskazują na to przepisy ustawy, może przy-
czynić się do tego przemoc, stosowanie groźby bezprawnej i podstępu. Odpowie-
dzialność karna w tych przypadkach zagrożona jest karą pozbawienia wolności od
6 miesięcy do 8 lat. Aborcja z przyczyn genetycznych, zgodnie z art. 4a ust. 2 u.p.r.,
jest dopuszczalna do chwili osiągnięcia przez płód zdolności do samodzielnego
życia poza organizmem kobiety ciężarnej. Natomiast w sytuacji, gdy zachodzi uza-
sadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego – aborcja
dopuszczalna jest do końca 12 tygodnia ciąży322.
Pierwszą w Polsce kontrowersyjną sprawą o niechciane urodzenie323 była
sprawa, która wpłynęła do Sądu Okręgowego w Łomży 27 marca 2002 r.324
Trwała ona kilka lat i w drodze kasacji stron zawisła przed Sądem Najwyższym.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 października 2005 r.325 w sprawie o niechcia-
ne urodzenie uznał zachowanie pozwanych lekarzy za naruszenie obowiązków,
na skutek których odebrane zostało rodzicom prawo do podjęcia decyzji o prze-
prowadzeniu zabiegu aborcji. Konieczne jest zatem zapewnienie przez państwo
320 R. KOKOT, [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. R. Stefański, Warszawa 2013, komentarz
do art. 152; K. WIAK, [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, Warszawa
2013, komentarz do art. 152.
321 K.k, art. 153 § 1.
322 Jak stanowi art. 9 u.p.r., Rada Ministrów przedkłada co roku – do dnia 31 lipca – Sejmo-
wi sprawozdanie o wykonywaniu ustawy i jej skutkach.
323 Wrongful birth – powództwo wnoszone przez rodziców dziecka przeciw pozwanemu
(lekarzowi, szpitalowi), który przez swe niedbalstwo pozbawił ich możliwości dokonania abor-
cji, skutkiem czego narodziło się dziecko z wadami genetycznymi lub innymi ciężkimi uszko-
dzeniami – Z. PEPŁOWSKA, Odpowiedzialność cywilna lekarza z tytułu wrongful life, wrongful
birth i wrongful conception w prawie USA, „Nowa Medycyna” 1 (2007), s. 13.
324 Sprawa łomżyńska – lekarz odmawia dokonania aborcji, a także skierowania na badania
prenatalne, twierdząc że nieuleczalna choroba genetyczna pierwszego dziecka nie uzasadnia
skierowania na badania, a tym bardziej przerwania ciąży. Wyrok SO w Łomży z dnia 6 maja
2004 r., I C 84/02, niepubl., [za:] Sz. BONDARUK, Postulaty de lege ferenda w zakresie skargi
wrongful birth, [w:] Dobro pojemne jak krzywda. Prawna ochrona dziecka. Deklaracje a rzeczy-
wistość, red. J. Mazurkiewicz, P. Mysiak, Wrocław 2017, s. 71.
325 Wyrok SN z dnia 13 października 2005 r., IV CK 161/05) OSP 2006/6/71.
78 ROZDZIAŁ II
szerokiego systemu pomocy dzieciom urodzonym z poważnymi wadami i ich

rodzinom326.
Wrongful birth nie jest tożsame ze szkodami prenatalnymi poniesionymi przez
dziecko, ponieważ wtedy odpowiedzialność wynika z art. 4461 k.c.327 Na gruncie
prawa polskiego dziecko z chwilą urodzenia może żądać naprawienia szkód do-
znanych przed urodzeniem. Bezdyskusyjne jest to, że lekarz będzie odpowiedzial-
nym za uszczerbek zdrowia dziecka powstały z jego winy, kiedy dziecko pozosta-
wało jeszcze w łonie matki.
Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego
i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży zapewnia ochronę życia dziecka
w sposób wybiórczy. Prawo do życia nie ma zagwarantowanej absolutnej ochrony,
bowiem – jak stanowi art. 1 – granice ochrony określa ustawa. Przepisy ustawy
zapewniają kobietom w ciąży opiekę medyczną, socjalną i prawną, natomiast nie
promują rodzenia dzieci w małżeństwie328.
Zgodnie z art. 3 ust. 1 w/w ustawy, organy administracji rządowej oraz samo-
rządu terytorialnego mają współdziałać i udzielać pomocy Kościołowi katolickie-
mu oraz innym związkom wyznaniowym zaangażowanym w organizowanie opieki
nad kobietami w ciąży, procesy adopcyjne i przygotowywanie rodzin zastępczych.
Chore, niepełnosprawne dziecko należy leczyć, otoczyć szczególną troską po uro-
dzeniu, a jego rodziców wspierać finansowo. Głęboko nieetyczne jest prawo, które
dopuszcza aborcję z powodu poważnej choroby czy niepełnosprawności dziecka.
2.2.5. Możliwość powołania się na klauzulę sumienia przez lekarza lub położną
Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty zawie-

ra prawne uregulowanie sytuacji, w której istnieje możliwość odmowy wykona-
nia obowiązku nałożonego zgodnie z prawem, z powołaniem się na przekonania
religijne lub moralne329. Lekarz może zatem powstrzymać się od wykonywania
326 A. JACEK, Złe urodzenie jako źródło odpowiedzialności odszkodowawczej zakładu opieki
zdrowotnej, „Prokuratura i Prawo” 12 (2008), s. 12.
327 Roszczenia z tytułu wrongful birth zagrażają chronionym wartościom konstytucyjnym,
tj. ochronie życia i ochronie godności człowieka. Wraz z nieuchronnym postępem medycyny,
a w szczególności badań prenatalnych i genetycznych, niewątpliwie będą tego rodzaju sprawy
trafiały na polskie wokandy jeszcze częściej.
328 R. SZTYCHMILER, Funkcja prokreacyjna rodziny w prawie polskim, [w:] Współdziałanie
Kościoła i Państwa na rzecz małżeństwa i rodziny…, dz. cyt., s. 101.
329 A. MEZGLEWSKI, H. MISZTAL, P. STANISZ, Prawo wyznaniowe, dz. cyt., s. 118;
M. GAŁĄZKA, Odmowa przerywania ciąży a klauzula sumienia lekarza, „Studia z Prawa Wy-
znaniowego” t. 16 (2013), s. 23-42; M. SKWARZYŃSKI, Korzystanie ze sprzeciwu sumienia
w kontekście zasady równouprawnienia i kryterium zawodu, „Studia z Prawa Wyznaniowego”
t. 9 (2016), s. 64.
świadczeń zdrowotnych (np. przerwania ciąży, selekcji ludzkich embrionów) nie-

zgodnych z jego sumieniem.
Jak stanowi art. 4 Kodeksu etyki lekarskiej330, lekarz podczas wypełniania obo-
wiązków powinien zachować swobodę działań zawodowych, zgodnie ze swoim
sumieniem i współczesną wiedzą medyczną. Zgodnie z art. 39 KEL, podejmując
działania lekarskie u kobiety w ciąży lekarz równocześnie odpowiada za zdrowie
i życie jej dziecka. Dlatego obowiązkiem lekarza są starania o zachowanie zdrowia
i życia dziecka również przed jego urodzeniem.
Sumienie lekarza w polskim systemie prawnym oceniane jest zatem w kate-
goriach prawnych, a nie tylko etycznych331. Na lekarzu korzystającym z klauzu-
li sumienia ciążą określone obowiązki wynikające z art. 39 analizowanej ustawy.
Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 7 października 2015 r.332 uznał, że nie-
zgodne z Konstytucją jest nakładanie na lekarza obowiązku wykonania niezgodne-
go z jego sumieniem świadczenia zdrowotnego w „innych przypadkach niecierpią-
cych zwłoki”333 oraz nakładanie na lekarza powstrzymującego się od wykonania
świadczenia zdrowotnego niezgodnego z jego sumieniem obowiązku wskazania
realnych możliwości uzyskania takiego świadczenia u innego lekarza lub w in-
nym podmiocie leczniczym334. Dwa wyżej wskazane obowiązki ciążące na lekarzu
były niezgodne z art. 53 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Zatem do
obowiązków lekarza korzystającego z prawa do odmowy wykonania świadczenia
zdrowotnego niezgodnego z jego sumieniem należy: uprzednie pisemne powiado-
mienie o tym fakcie przełożonego, jak również sporządzenie uzasadnienia i odno-
towanie odmowy wykonania świadczenia w dokumentacji medycznej335. Źród-
łem unormowań klauzuli sumienia są konstytucyjne, międzynarodowe i ustawowe
330 Uchwała Nadzwyczajnego II Krajowego Zjazdu Lekarzy z dnia 14 grudnia 1991 r.

w sprawie Kodeksu Etyki Lekarskiej. Obwieszczenie nr 1/04/IV Prezesa Naczelnej Rady Lekar-
skiej z dnia 2 stycznia 2004 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu uchwały w sprawie Kodeksu
Etyki Lekarskiej, „Biuletyn Naczelnej Rady Lekarskiej” nr 1/81 (2004), s. 1-4.
331 L. KUBICKI, Sumienie lekarza jako kategoria prawna, „Prawo i Medycyna” 4 (1999), s. 5.
332 Wyrok TK z dnia 7 października 2015 r. sygn. akt K 12/14 (Dz.U. z 2015 r., poz. 1633).
333 U.z.l.l.d., art. 30 – „Lekarz ma obowiązek udzielać pomocy lekarskiej w każdym przypad-
ku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkie-
go uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących
zwłoki”. Zob. K. KUBUJ, Opinia prawna w sprawie poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy
o zawodach lekarza i lekarza dentysty, 2.09.2014, „Zeszyty Prawnicze Biura Analiz Sejmowych Kan-
celarii Sejmu” 4/44 (2014), s. 122-133; J. LIPSKI, Opinia prawna na temat zgodności z Konstytucją
RP poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych
ze środków publicznych oraz ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, 15.10.2014, „Zeszyty
Prawnicze Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu” 4/44 (2014), s. 134-168.
334 U.z.l.l.d., art. 39.
335 Tamże.
80 ROZDZIAŁ II
gwarancje wolności sumienia i wyznania336. Z pojęciem wolności sumienia i reli-

gii ściśle wiąże się pojęcie godności człowieka337.
Do rozwoju społecznej świadomości na temat prawa odmowy lekarza do do-
konania eugenicznie motywowanej aborcji przyczynił się kazus prof. Bogdana
Chazana, dyrektora Szpitala Św. Rodziny w Warszawie. Wielu katolickich lekarzy,
farmaceutów, pielęgniarek czy położnych chce wykonywać swój zawód nie tylko
w zgodzie z rzetelną wiedzą medyczną, ale i z własnym sumieniem. Ponad 140 000
osób – w tym hierarchowie kościelni – poparło lekarza, który odmówił dokona-
nia aborcji kobiecie będącej w 25 tygodniu ciąży, u której dziecka zdiagnozowa-
no poważne wady rozwojowe338. Wiele instytucji (m.in. Konferencja Episkopatu
Polski, Ruch i Stowarzyszenie Apostolskie Rodzina Rodzin, Katolicka Odnowa
w Duchu Świętym, Środowisko Medyczne Świętej Rodziny, Instytut Akcji Katolickiej
Diecezji Tarnowskiej) wyraziło swój sprzeciw wobec decyzji Prezydenta Warszawy
o odwołaniu prof. Chazana ze stanowiska dyrektora szpitala.
Od wielu lat trwa zatem debata etyczna, społeczno-polityczna i prawna na
temat sprzeciwu sumienia. Kwestia sprzeciwu sumienia była także przedmiotem
dyskusji na forum Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy. Dnia 7 paździer-
nika 2010 r. przyjęto Rezolucję nr 1763 Prawo do sprzeciwu sumienia w ramach
legalnej opieki medycznej, w której zapisano, że „żadna osoba, szpital ani instytucja
nie może być przymuszona, pociągana do odpowiedzialności ani w żaden sposób
dyskryminowana z powodu odmowy przeprowadzenia, udzielenia, asystowania
lub podporządkowania się wykonaniu aborcji”339. Rezolucja skierowana jest także
do Polski jako członka Rady Europy.
Nikt nie ma prawa nakazać lekarzowi i jakimkolwiek pracownikom służby
zdrowia340, aby wykonywali zabiegi aborcji. Nic, poza troską o dobro pacjenta, nie
336 Konstytucja RP, art. 31, 47, 53; EKPCiPW, art. 9; MPPOiP, art. 18, PDPCz, art. 18.
M. SKWARZYŃSKI, Sprzeciw sumienia w europejskim i krajowym systemie ochrony praw człowieka,
„Przegląd Sejmowy” 6 (2013), s. 9-26; TENŻE, Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka w zakresie klauzuli sumienia, [w:] Aktualne problemy wolności myśli…, dz. cyt., s. 285-293.
337 L. BOSEK, Klauzula sumienia – czy ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty jest
zgodna z konstytucją. Problem zakresowej niekonstytucyjności art. 39 ustawy o zawodach, „Me-
dycyna Praktyczna” 1 (2014), s. 104-110; O. NAWROT, Sumienie lekarza a prawa człowieka
w świetle standardów Rady Europy, „Medycyna Praktyczna” 1 (2014), s. 111-116; A. ZOLL, Cha-
rakter prawny klauzuli sumienia, „Medycyna Praktyczna” 1 (2014), s. 99-103.
338 http://bogdanchazan.pl/content/poparcie (dostęp: 4.03.2018).
339 http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/Xref-XML2HTML-en.asp?fileid=17909 (dostęp:
5.10.2018). J. PAWLIKOWSKI, Prawo do sprzeciwu sumienia w ramach legalnej opieki medycz-
nej. Rezolucja nr 1763 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z dnia 7 października 2010
r., „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 14 (2011), s. 313-338; R. SZTYCHMILER, Nowa interpre-
tacja klauzuli sumienia, [w:] Aktualne problemy wolności myśli…, dz. cyt., s. 340-342.
340 Ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej, art. 12 ust. 1 (t.j. Dz.U.
z 2019 r., poz. 576).
może wpływać na decyzje lekarza – ani polityka ani ekonomia. Lekarz, położna
i pielęgniarka mają prawo uchylić się od przeprowadzenia aborcji oraz asystowa-
nia przy zabiegu.
2.2.6. Przepisy prawne po 2015 r. dotyczące prokreacji
Jak wynika z danych GUS opublikowanych 27 listopada 2018 r., w okresie od

stycznia 2018 r. do września 2018 r. urodziło się w Polsce 296 400 dzieci341. No-
woczesne podejście do polityki prorodzinnej to, obok pomocy finansowej, coraz
większa rola pracodawców we wspieraniu rodzin wychowujących dzieci. Wzrost
liczby urodzeń można łączyć z polepszającą się sytuacją gospodarczą i na rynku
pracy. Rosnące zarobki, zmiany w urlopach rodzicielskich, program rządowy „Ro-
dzina 500+” powodują, że łatwiej jest podjąć decyzję o poczęciu dziecka342.
Na podstawie art. 48 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opie-
ki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych343 realizowany był rządowy
„Program – Leczenie Niepłodności Metodą Zapłodnienia Pozaustrojowego na
lata 2013-2016”. Refundacji podlegało zarówno leczenie (specjalistyczne badania,
zabiegi i wizyty), jak i leki stosowane w procedurze in vitro. Rząd polski otwo-
rzył nowy „Program kompleksowej ochrony zdrowia prokreacyjnego w Polsce”,
który realizowany jest w okresie od 1 września 2016 r. do 31 grudnia 2020 r.344.
Jego celem jest zwiększenie dostępności do wysokiej jakości świadczeń z zakresu
diagnostyki i leczenia niepłodności. Finansowe wsparcie w leczeniu niepłodności
metodami zapłodnienia pozaustrojowego dają obecnie programy lokalne345, które
istnieją np. w Poznaniu, Warszawie, Wrocławiu, Gdańsku, Łodzi, Słupsku, Często-
chowie, Sosnowcu, Szczecinku, Ostrowie Wielkopolskim, Chojnicach. Pierwszym
341 GUS, Ludność, „Biuletyn Statystyczny” nr 10 (2018), s. 44.

342 W 2017 r. wzrosła liczba urodzeń drugiego dziecka (40% wszystkich urodzeń). W 2017
r. wydatkowano 18,2 mld zł na realizację programu „Rodzina 500+” – dane ze strony Minister-
stwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej.
343 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze
środków publicznych (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 151); rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22
listopada 2013 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu leczenia szpitalnego (Dz.U.
z 2013 r., poz. 1520 ze zm.).
344 MINISTER ZDROWIA, Program kompleksowej ochrony zdrowia prokreacyjnego w Polsce
w latach 2016-2020, Warszawa 2016, ss. 49.
345 Np. STOWARZYSZENIE NA RZECZ LECZENIA NIEPŁODNOŚCI I WSPIERANIA
ADOPCJI „NASZ BOCIAN”, Program Polityki Zdrowotnej Leczenie niepłodności metodą za-
płodnienia pozaustrojowego dla mieszkańców miasta Poznania w latach 2017-2020, Poznań
2016; W. SZYMAŃSKI, STOWARZYSZENIE NA RZECZ LECZENIA NIEPŁODNOŚCI
I WSPIERANIA ADOPCJI „NASZ BOCIAN”, Program leczenia niepłodności metodą zapłod-
nienia pozaustrojowego dla mieszkańców miasta Wrocławia na lata 2019-2020, Wrocław 2018.
82 ROZDZIAŁ II
województwem w Polsce, które przyjęło program pomocy finansowej dla leczą-

cych się metodą in vitro jest województwo łódzkie.
Rozwój nauk medycznych umożliwia „uzyskanie” dziecka, co jest przyczyną
kontrowersji na polu prawno-etycznym. Przerażające jest dziś to, że możliwe jest
już zapłodnienie nasieniem zmarłego męża, które znajdowało się w banku nasienia
(zapłodnienie post mortem)346. Rodzi się wówczas dziecko, które już od początku
swojego istnienia pozbawione jest jednego z rodziców. Dane statystyczne podają,
że zdecydowana większość dzieci poczętych metodą in vitro ginie przed narodze-
niem347. Tylko niewielki procent embrionów wytworzonych z zastosowaniem tech-
nik wspomagającego rozrodu ART348 dochodzi do żywych urodzin. Pozyskanie
dziecka w sposób nienaturalny godzi w przysługujące mu prawa: prawo do życia
w rodzinie, prawo do ochrony jego relacji z rodzicami, rodzeństwem, innymi osoba-
mi bliskimi. Ponadto zastosowanie metody in vitro nie prowadzi do usunięcia przy-
czyny niepłodności, lecz jedynie usuwa jej skutek349. Zasadniczym celem prokreacji
medycznie wspomaganej jest umożliwienie poczęcia dziecka osobom dotkniętym
niepłodnością. Pozostające embriony podlegają zamrożeniu na ewentualne potrzeby
kolejnych transferów do organizmu matki genetycznej lub innej kobiety350. Poczęcie
dziecka nie może być jednak rozpatrywane w kategoriach czynności leczniczej.
W tej części publikacji przeanalizowane zostaną: ustawa z dnia 25 czerwca
2015 r. o leczeniu niepłodności351 oraz ustawa z dnia 4 listopada 2016 r. o wsparciu
kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem”352.
2.2.6.1. Ustawa o leczeniu niepłodności
Zgodnie z art. 5 ust 1 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o leczeniu niepłodno-

ści leczenie to obejmuje: „1. poradnictwo medyczne; 2. diagnozowanie przyczyn
niepłodności; 3. zachowawcze leczenie farmakologiczne; 4. leczenie chirurgiczne;
5. procedury medycznie wspomaganej prokreacji, w tym zapłodnienie poza-
ustrojowe prowadzone w ośrodku medycznie wspomaganej prokreacji; 6. zabez-
346 P. BEDNARSKI, Techniki wspomagania prokreacji. Dziecko przedmiotem czy podmiotem

prawa?, [w:] Dobro pojemne jak krzywda. Prawna ochrona dziecka. Deklaracje a rzeczywistość,
red. J. Mazurkiewicz, P. Mysiak, Wrocław 2017, s. 52-55.
347 M. GAŁĄZKA, Polskie prawo wobec zapłodnienia in vitro – dyskusja wciąż otwarta,
„Forum Prawnicze” 35 (2016), s. 40-41.
348 Assisted Reproductive Technology.
349 M. GAŁĄZKA, Polskie prawo wobec zapłodnienia in vitro…, dz. cyt., s. 41-42.
350 P. MARIANOWSKI, Zapłodnienie pozaustrojowe w leczeniu niepłodności, „Perinatolo-
gia, Neonatologia i Ginekologia” t. 3 (2010) nr 2, s. 130.
351 Ustawa z dnia 25 czerwca 2015 r. o leczeniu niepłodności (Dz.U. z 2015 r., poz. 1087 ze zm.).
352 Ustawa z dnia 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem” (t.j. Dz.U.
z 2019 r., poz. 473).
pieczenie płodności na przyszłość”353. Jak wskazuje art. 5 ust. 2 u.l.n., decyzja

o zastosowaniu procedury zapłodnienia pozaustrojowego w leczeniu niepłodności
powinna być podjęta po wyczerpaniu innych metod leczenia, które były stosowane
przez okres nie krótszy niż 12 miesięcy.
Kierunek regulacji zapłodnienia in vitro prezentowany przez obowiązują-
cą ustawę o leczeniu niepłodności nawiązuje do kilku wcześniejszych projektów
ustawodawczych, m.in. do dwóch projektów z 28 sierpnia 2009 r. wniesionych
do Sejmu przez grupę posłów reprezentowanych przez poseł Małgorzatę Kidawę-
-Błońską: projektu ustawy o podstawowych prawach i wolnościach człowieka
w dziedzinie zastosowań biologii i medycyny oraz o utworzeniu Polskiej Rady Bio-
etycznej354, i projektu ustawy o zmianie ustawy o pobieraniu, przechowywaniu
i przeszczepianiu tkanek, komórek i narządów355.
Omawiana ustawa narusza prawo dziecka poczętego do ochrony godności.
Ukrywa ona rozwój dziecka poczętego pod terminem „zarodka” rozumianego
jako „grupa komórek powstała wskutek pozaustrojowego połączenia się żeńskiej
i męskiej komórki rozrodczej, od zakończenia procesu zlewania się jąder komórek
rozrodczych (kariogamia) do chwili zagnieżdżenia się w śluzówce macicy”356.
Ustawa przewiduje, że w celu pojedynczego zapłodnienia pozaustrojowego
zapładniana będzie w praktyce nieograniczona ilość żeńskich komórek rozrod-
czych357. Zarodki niewykorzystane zostają zamrożone, by mogły być wykorzysta-
ne później. Przez legalizację procedury sztucznego zapłodnienia naruszona jest
godność dziecka poczętego. Faktycznym następstwem rozwoju rynku sztucznej
prokreacji jest dawstwo komórek i surogacja.
W kontekście prawa naturalnego art. 4 analizowanej ustawy brzmi niedorzecz-
nie: „Leczenie niepłodności jest prowadzone z poszanowaniem godności czło-
wieka, prawa do życia prywatnego i rodzinnego, ze szczególnym uwzględnieniem
prawnej ochrony życia, zdrowia, dobra i praw dziecka”. Sztuczne zapłodnienie nie
leczy niepłodności. Państwo polskie powinno promować specjalistów leczenia
niepłodności, a nie kliniki sztucznego zapładniania. Pozytywną metodą pomocy
małżonkom pragnącym poczęcia i urodzenia dziecka jest naprotechnologia. Na
żadnym etapie stosowania naprotechnologii nie dochodzi do niszczenia embrio-
nów oraz zachowane są etyczne zasady prokreacji358.
353 Dz.U. z 2015 r., poz. 1087 ze zm.

354 Projekt poselski nr 3468.
355 Projekt poselski nr 3470.
356 U.l.n., art. 2 ust. 1 pkt 28.
357 Tamże, art. 9 ust. 2.
358 M. DEBITA, Naprotechnologia jako alternatywna wobec in vitro metoda leczenia nie-
płodności i dobre praktyki polskich samorządów w finansowaniu tej metody leczenia, [w:] Prob-
lemy małżeństwa i rodziny w prawodawstwie polskim, międzynarodowym i kanonicznym, red.
R. Sztychmiler, J. Krzywkowska, M. Paszkowski, Olsztyn 2017, s. 105-114.
84 ROZDZIAŁ II
2.2.6.2. Ustawa o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem”
Celem ustawy z dnia 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin

„Za życiem”, która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2017 r., jest uregulowanie
w sposób kompleksowy wsparcia dla kobiet w ciąży i ich rodzin, ze szczególnym
uwzględnieniem kobiet w ciąży powikłanej oraz w sytuacji niepowodzeń położ-
niczych, a także dzieci, u których zdiagnozowano ciężkie i nieodwracalne upo-
śledzenie albo nieuleczalną chorobę zagrażającą ich życiu, powstałe w prenatal-
nym okresie rozwoju dziecka lub w czasie porodu. Opieka państwa, o której mowa
w ustawie, obejmuje dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej, w tym do diagnosty-
ki prenatalnej. Wsparcie ma być realizowane przez świadczeniodawców z zakresu
opieki zdrowotnej, jednostki samorządu terytorialnego oraz jednostki organiza-
cyjne realizujące wspieranie rodziny lub inne jednostki, na zasadach, w sposób
i w trybie przewidzianym w odrębnych przepisach.
Rada Ministrów uchwałą nr 160 z dnia 20 grudnia 2016 r. ustanowiła program
kompleksowego wsparcia dla rodzin „Za życiem”359. Program jest skierowany do
osób, o których mowa w ustawie o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem”, jak
również do rodzin z dzieckiem legitymującym się orzeczeniem o niepełnospraw-
ności albo orzeczeniem o lekkim lub umiarkowanym lub znacznym stopniu nie-
pełnosprawności określonym w przepisach o rehabilitacji zawodowej i społecznej
oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych oraz do dzieci i młodzieży posiadają-
cych odpowiednio: opinię o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka,
orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego lub orzeczenie o potrzebie zajęć
rewalidacyjno-wychowawczych, o których mowa w przepisach ustawy o systemie
oświaty, i ich rodzin360.
Ustawa wprowadza także nowe zadanie dla asystenta rodziny, który działa na
podstawie ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy
zastępczej361. Kobiety w ciąży i ich rodziny mogą zgłosić potrzebę objęcia pomo-
cą ze strony asystenta rodziny. Asystent jest wówczas koordynatorem działań po-
mocowych. Koordynacja polega na opracowaniu katalogu wsparcia możliwego do
uzyskania oraz na występowaniu przez asystenta rodziny do odpowiednich pod-
miotów, w celu umożliwienia skorzystania ze wsparcia, na podstawie pisemnego
upoważnienia362. Koordynacja wsparcia jest finansowana ze środków Funduszu
Pracy, a może być również z rezerwy celowej dotyczącej finansowania lub dofi-
359 Uchwała Nr 160 Rady Ministrów z dnia 20 grudnia 2016 r. w sprawie programu komplek-
sowego wsparcia dla rodzin „Za życiem” (M.P. z 2016 r., poz. 1250).
360 Tamże.
361 Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (t.j.
Dz.U. z 2018 r., poz. 998).
362 Ustawa o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin, art. 8.
nansowania zadań wynikających z ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy

zastępczej363.
Na podstawie art. 10 analizowanej ustawy, z tytułu urodzenia się żywego dzie-
cka, posiadającego zaświadczenie, o którym mowa w art. 4 ust. 3, przyznaje się na
to dziecko jednorazowe świadczenie w wysokości 4 000 zł. Świadczenie to przysłu-
guje matce lub ojcu dziecka, opiekunowi prawnemu albo opiekunowi faktycznemu
dziecka bez względu na dochód. Świadczenie przysługuje, jeżeli kobieta pozosta-
wała pod opieką medyczną nie później niż od 10 tygodnia ciąży do porodu. Jedno-
razowe świadczenie i koszty jego obsługi są finansowane w formie dotacji celowej
z budżetu państwa.
2.3. Realizacja współpracy państwa i Kościoła w zakresie zwiększenia ochrony

życia poczętego
W obecnych czasach konieczne jest współdziałanie w życiu społecznym

wszystkich ludzi, którzy w jakikolwiek sposób starają się o podniesienie warto-
ści życia dziecka poczętego. Dużą rolę odgrywa opinia społeczna364. Pilnym za-
daniem Kościoła katolickiego jest więc upowszechnianie zasad, które gwarantują
przekazywanie życia ludzkiego w sposób adekwatny do wyjątkowej godności czło-
wieka. Do tego celu Kościół może wykorzystywać różnorodne możliwości: posłu-
gę Słowa, katechizację, kierownictwo duchowe, poradnictwo kanoniczne, media
katolickie, przygotowanie do małżeństwa oraz duszpasterstwo rodzin. Niezbędna
jest także dalsza działalność ustawodawcza w zakresie zwiększania ochrony życia
dziecka poczętego. Statuty synodów diecezjalnych – zawierające prawo partyku-
larne – powinny być ogólnie dostępne, np. poprzez zamieszczanie ich na stronach
internetowych kurii diecezjalnych. Podobnie szerzej upublicznione powinny być
„Akta Konferencji Episkopatu Polski”.
Dzieci nienarodzone należy otoczyć szacunkiem i zapewnić im warunki do
prawidłowego rozwoju. Zaangażowanie w obronę życia dzieci poczętych posia-
da walor nie tylko religijny, ale jednocześnie społeczny oraz kulturowy. Można to
uznać za powód istnienia współpracy na rzecz ochrony życia między rozmaitymi
podmiotami państwowymi, społecznymi i kościelnymi. W jednostkach samo-
rządu terytorialnego, ich jednostkach organizacyjnych, w mediach czy szpitalach
pracują katolicy, którzy nie mogą być obojętni wobec negowania godności przy-
sługującej każdemu dziecku poczętemu. W normach państwowych można znaleźć
uregulowania dotyczące ochrony życia poczętego, co umożliwia współpracę insty-
tucji kościelnych, państwowych i samorządowych.
363 Tamże, art. 9.

364 KDK, n. 52.
86 ROZDZIAŁ II
Kościół często przypomina, że każdy komu na sercu leży przyszłość narodu,

całego społeczeństwa lub Kościoła, winien robić wszystko co w jego mocy, aby
umacniać małżeństwo i rodzinę, aby zapewniać im jak najlepsze warunki powsta-
wania, rozwoju oraz wypełniania swoich zadań. Kto poważnie myśli o przyszło-
ści Kościoła i świata, winien nie szczędzić sił, aby wyjątkowo dobrze przygotować
młodych do założenia rodziny i podejmowania obowiązków małżeńskich, oraz
tworzyć lepsze warunki społeczne i prawne do dobrego funkcjonowania rodzin.
Dotyczy to tak społeczności i władz Kościoła, jak też społeczności i władz świe-
ckich. Zaniechanie promocji ochrony życia będzie sprzyjało błędnym opiniom
w zakresie prokreacji.
2.3.1. Rola Kościoła w zwiększaniu świadomości znaczenia funkcji prokreacyjnej

rodzin
Strażnikiem prawa naturalnego jest Urząd Nauczycielski Kościoła; dotyczy to

również norm odnoszących się do sfery przekazywania życia. Jedną z podstawowych
funkcji prawa kanonicznego jest służba człowiekowi od początku jego istnienia aż
do jego naturalnej śmierci. Kościół w swoim nauczaniu podkreśla, że przekazywanie
życia powinno być czynem odpowiedzialnym365. Obydwoje rodzice są odpowie-
dzialni za poczęcie i wychowanie dziecka. Psychologia prenatalna mówi o znaczeniu
więzi psychicznej między rodzicami oraz między rodzicami a dzieckiem dla jego
przyszłej osobowości366. Kościół katolicki od wieków głosi, że małżonkowie powin-
ni kierować się naturalnymi metodami regulacji poczęć367. Życie ludzkie i zadanie
przekazywania go nie mogą być rozpatrywane jedynie w perspektywie doczesności,
lecz ma zawsze odniesienie do wiecznego przeznaczenia człowieka368.
Środki ingerujące w pożycie intymne poniżają ludzką płciowość i godność oso-
by ludzkiej. Małżeńska okresowa wstrzemięźliwość sprzyja wspólnemu podjęciu
decyzji o odpowiedzialnym rodzicielstwie. Kościół odrzuca antykoncepcję, po-
nieważ negatywnie wpływa ona na zdrowie fizyczne i psychiczne. Z jednej strony
antykoncepcja może wywoływać wiele negatywnych zmian w organizmie kobiety,
chociażby stan zapalny, i powodować u kobiety poczucie, że jest poniżana i trak-
towana przedmiotowo. Z drugiej strony antykoncepcja zwalnia z odpowiedzial-
ności za podjęte współżycie seksualne. Antykoncepcja niszczy życie małżeńskie
i rodzinne, bowiem sprzyja zdradom małżeńskim, sprowadza akt małżeński do
365 HV, n. 10.

366 Przyszłość ludzkości idzie przez rodzinę, red. W. Szewczyk, Warszawa 1992, s. 161;
E. BIELAWSKA-BATOROWICZ, Psychologia prokreacji jako dziedzina badań i obszar prak-
tycznej działalności psychologa, „Przegląd Psychologiczny” 42 (1999) nr 1-2, s. 221-239.
367 HV, n. 21; FC, n. 33.
368 KDK, n. 51.
doznań seksualnych, które nie wymagają prawdziwej miłości. W świetle niezmien-

nego nauczania Kościoła rzymskokatolickiego stosowanie antykoncepcji jest dzia-
łaniem nieetycznym i grzesznym. Jeżeli środek antykoncepcyjny zawodzi, może
dojść do zastosowania bardziej radykalnych środków – środków abortywnych,
które powodują śmierć poczętego dziecka.
Zadaniem Kościoła jest nie tylko teoretyczne głoszenie prawa do życia nie-
narodzonych, lecz także praktyczna obrona tego prawa. Istnieje pilna potrzeba
podejmowania konkretnych inicjatyw mających pomóc kobiecie podjąć decyzję
o urodzeniu dziecka. Obrona życia poczętych dzieci to ogólnoludzki imperatyw
etyczny, a nie sprawa światopoglądu czy ideologii. W uzasadnieniu prawa do życia
poczętych dzieci można powołać się na fakt stwierdzony naukowo – życie zaczyna
się w momencie poczęcia. To przesłanie musi dotrzeć do wszystkich ludzi wierzą-
cych, jak i niewierzących. Trzeba wyeliminować fałszywe twierdzenie środowisk
lewicowych i feministycznych, że obrona życia jest tylko sprawą katolików. Jest to
sprawa każdego człowieka – nikt nie może godzić się na bezkarne zabijanie innych
ludzi, także tych nienarodzonych. Dążenie do posiadania dziecka za wszelką cenę
z zasady prowadzi do pogwałcenia jego praw. W tym przypadku narusza się pra-
wo osób zupełnie pozbawionych możliwości obrony i decydowania o sobie. Jak
zaznacza Ryszard Sztychmiler: „podnoszenie poziomu religijności społeczeństwa
może przyczyniać się także do większej otwartości na przekazywanie życia w mał-
żeństwie i wzrostu dzietności rodzin”369.
2.3.2. Działalność katolickich ruchów pro-life w Polsce
Obrona życia jest nie tylko sprawą wyznania, ale sprawą człowieczeństwa. Ci,
którzy działają z motywacji chrześcijańskiej, nie ograniczą się jedynie do aktyw-
ności na polu religijnym i kościelnym. Działają oni również na forum gminnym,
powiatowym, wojewódzkim czy ogólnopaństwowym. Zadaniem katolików jest
aktywne angażowanie się w rozwiązywanie palących problemów współczesności.
Człowiek przez swą aktywność kształtuje swoją osobowość, jak również kreuje
wspólne wartości. Obywatel ma obowiązek troski o dobro wspólne.
W swoim życiu, także na płaszczyźnie działania świeckiego, katolicy zobowią-
zani są kierować się prawem kanonicznym. Nie można spodziewać się, że katolicy
będą obojętni na akty prawne, które sprzeciwiają się prawu naturalnemu czy mo-
ralności370. Wszyscy wierni mają w sprawach doczesnych kierować się sumieniem
369 R. SZTYCHMILER, Funkcja prokreacyjna rodziny w prawie polskim, [w:] Współdziała-

nie Kościoła i Państwa na rzecz małżeństwa i rodziny…, dz. cyt., s. 92.
370 KPK 1983, kan. 225 § 2 – „Każdy, zgodnie z własną pozycją, jest także szczególnie zo-
bowiązany przepajać i udoskonalać duchem ewangelicznym porządek doczesny, dając w ten
88 ROZDZIAŁ II
chrześcijańskim. Najbardziej zagrożone jest życie dzieci nienarodzonych, dlatego

należy podejmować wspólne wysiłki zmierzające do ograniczania i eliminowania
zjawiska aborcji. Katolicy są zobowiązani do aktywności w realizacji i ochronie
wartości uznawanych za najważniejsze w życiu społecznym371. Potrzebę rozwija-
nia działalności apostolskiej w ramach stowarzyszeń wiernych podkreślił Sobór
Watykański II w dekrecie o apostolstwie świeckich «Apostolicam actuositatem». Pra-
wo do swobodnego zakładania stowarzyszeń i kierowania nimi należy do upraw-
nień wiernych w Kościele. Pośród licznych stowarzyszeń na szczególną uwagę za-
sługują te działające na rzecz obrony świętości życia. Jednak żadne stowarzyszenie
czy inna inicjatywa nie mogą być określone jako „katolickie” bez wyraźnej zgody
kompetentnej władzy kościelnej372. Działalność pro-life (za życiem) w Polsce po-
dejmują liczne organizacje pozarządowe i ruchy w Kościele katolickim. Pierwsze
polskie organizacje za życiem to: „Troska o Życie”, „Gaudium vitae”, „SOS Poczęte-
go Życia”. Działały one już w czasach, kiedy usuwanie ciąży było przez większość
społeczeństwa uznawane za normę.
Współcześnie większość organizacji pozarządowych i ruchów skupiona jest
w Polskiej Federacji Ruchów Obrony Życia, która spełnia rolę wspólnej reprezen-
tacji i koordynatora działań. Polska Federacja Ruchów Obrony Życia373, która
powstała w 1992 r., zrzesza obecnie 130 ruchów broniących życia i rodziny. Ce-
lem Federacji jest inspirowanie i popieranie wszelkich działań zmierzających do
ukształtowania takiego systemu prawnego, który chroniłby życie i zdrowie dziecka
poczętego i jego matki. Większość ruchów zrzeszonych w Federacji to grupy i or-
ganizacje niosące pomoc bezpośrednią matce brzemiennej i rodzinie. Jako insty-
tucja pozarządowa Federacja wspiera merytorycznie i moralnie polityków, którzy
podejmują w parlamencie walkę o życie dzieci poczętych. Ważnym zadaniem Fe-
deracji jest uświadamianie prawdy o świętości każdego ludzkiego życia i wymogu
jego bezwzględnego poszanowania374. Jest ona bardzo zaangażowana w edukację
społeczną promującą działania za życiem – rozdawanych jest miliony ulotek, gazet
sposób w dokonywaniu tych spraw i w wykonywaniu świeckich funkcji szczególne świadectwo

Chrystusowi”; KPK 1983, kan. 227 – „Wierni świeccy mają prawo, aby w zakresie spraw do-
czesnej społeczności przyznano im wolność przysługującą wszystkim obywatelom. Korzystając
wszakże z tej wolności, niech zatroszczą się o to, ażeby swoją działalność przepoić duchem
ewangelicznym i mieć na uwadze naukę przedstawioną przez Nauczycielski Urząd Kościoła
oraz wystrzegać się przedstawiania w kwestiach wątpliwych swojego stanowiska jako nauki
Kościoła”.
371 R. SZTYCHMILER, Prawnokanoniczne podstawy aktywności społecznej, [w:] Aktywność
społeczna. Warunki prawne i formy aktywności w społeczności świeckiej i kościelnej, red.
R. Sztychmiler, Olsztyn 1998, s. 43-50.
372 KPK 1983, kan. 300.
373 http://federacjazycia.pl/ (dostęp: 5.10.2018).
374 Tamże.
i broszur, odbywają się w polskich miastach marsze dla życia, organizowanych jest
bardzo wiele szkoleń i warsztatów, w ramach których podawane są informacje na
temat rozwoju prenatalnego dziecka. W 2007 r. powstała Fundacja Małych Stó-
pek375, która na szeroką skalę edukuje w zakresie rozwoju prenatalnego. Oprócz
rozdawania materiałów edukacyjnych, członkowie bractwa zajmują się pomocą
materialną kobietom w ciąży i samotnym matkom. Wielkim sukcesem ruchów
pro-life jest wprowadzenie do polskich szkół przedmiotu „Wychowanie do życia
w rodzinie”, w ramach którego młodzi ludzie mają możliwość zapoznać się z praw-
dą o początkach ludzkiego życia. Jednym z ruchów na rzecz obrony życia poczętych
dzieci jest Krucjata Modlitwy w Obronie Poczętych Dzieci istniejąca od 1980 r.;
jest ona m.in. wydawcą periodyku „Głos dla życia”. Celem tego ruchu jest „przebu-
dzenie świadomości społecznej odnośnie do problemu zabijania nienarodzonych
dzieci i uczulenie społeczeństwa na wartość życia i odpowiedzialność za każde
poczęte życie ludzkie, modlitwa w intencji doprowadzenia do anulowania ustawy
z 27 kwietnia 1956 roku o tzw. przerywaniu ciąży i uznania prawa do życia każde-
go poczętego dziecka”376. Z kolei celami Fundacji S.O.S. Obrony Poczętego Życia
założonej w 1989 r. są: „obrona poczętego życia; pomoc i opieka nad samotnymi
matkami i ich dziećmi; upowszechnianie wśród młodzieży i młodych małżeństw
wiedzy dotyczącej życia w małżeństwie i rodzinie; organizowanie sympozjów na-
ukowych i kongresów o zasięgu krajowym i międzynarodowym”377. Polskie Sto-
warzyszenie Obrońców Życia Człowieka378 jest organizacją pożytku publicznego.
Prowadzi działalność edukacyjną, naukową, charytatywną, wychowawczą służącą
ochronie życia człowieka od poczęcia do naturalnej śmierci. Troska o życie ludzkie
już od momentu jego poczęcia i o właściwe warunki jego rozwoju – chociażby po-
przez kierowanie protestów do sejmu przeciwko projektom ustaw popierających
aborcję – jest celem Stowarzyszenia Rodzin Katolickich379. Ważną rolę odgrywa
także Instytut Ordo Iuris380, który wspiera prawnie ruchy pro-life, m.in. prawnicy
tego Instytutu bronili w sądach organizatorów pikiet realizowanych przez Funda-
cję Pro – prawo do życia.
375 https://dlazycia.info/ (dostęp: 5.10.2018).

376 http://krucjata.org/ (dostęp: 5.10.2018).
377 http://fundacjasos.pl/ (dostęp: 5.10.2018).
378 https://pro-life.pl/ (dostęp: 5.10.2018).
379 W. GÓRALSKI, Stowarzyszenia Rodzin Katolickich jako formy aktywności wiernych świe-
ckich w Kościele (na przykładzie Stowarzyszenia Rodzin Katolickich Diecezji Płockiej), [w:] Aktyw-
ność społeczna…, dz. cyt., s. 64-65. W Sejmie VIII kadencji funkcjonuje Parlamentarny Zespół
Członków i Sympatyków Ruchu Światło-Życie, Akcji Katolickiej oraz Stowarzyszenia Rodzin Ka-
tolickich, który działa na rzecz propagowania idei Akcji Katolickiej, Ruchu Oazowego oraz Sto-
warzyszenia Rodzin Katolickich. W skład Zespołu wchodzi 49 posłów i 5 senatorów, [w:] http://
www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/agent.xsp?symbol=ZESPOL&Zesp=306 (dostęp: 4.07.2018).
380 https://ordoiuris.pl/ (dostęp: 5.10.2018).
90 ROZDZIAŁ II
Niezależnie od wyznawanego światopoglądu przyjęcie do wiadomości faktu, że

człowiekiem jest również nienarodzone dziecko, powinno prowadzić do bezwa-
runkowego szacunku wobec życia. Wolność każdego człowieka jest ograniczona
prawem innego człowieka. Kobieta ma prawo do wolności, ale poczęte dziecko
– jak każdy człowiek – ma prawo do życia. Nie można zgodzić się na udzielenie
matce „wolności” zabijania jej własnych dzieci. Kobieta ma prawo w sposób odpo-
wiedzialny planować poczęcie dziecka. Dziecko poczęte nie jest częścią organizmu
matki, jest odrębną istotą ludzką.
2.3.3. Ochrona życia poczętego realizowana w instytucjach państwowych w Polsce
W Polsce 24 marca obchodzony jest Narodowy Dzień Życia. Jest to święto usta-
nowione przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwałą z 27 sierpnia 2004 r.381
Dzień ten „powinien stać się okazją do narodowej refleksji nad odpowiedzialnoś-
cią władz państwowych, społeczeństwa i opinii publicznej za ochronę i budowanie
szacunku dla życia ludzkiego, szczególnie ludzi najmniejszych, najsłabszych i zda-
nych na pomoc innych”382.
Polska Konstytucja nie wyraża prawa do życia. W art. 38 gwarantuje natomiast
prawną ochronę życia każdego człowieka. Stanowi to „furtkę” do różnicowania
wartości życia ludzkiego i należnej mu ochrony. Dzięki istnieniu instytucji Rzecz-
nika Praw Dziecka podejmowane są działania i inicjatywy przyczyniające się do
wzmocnienia systemu ochrony praw dziecka w Polsce. Wcześniejsza działalność
Rzecznika w interesie dzieci nienarodzonych przejawiała się jedynie w ochronie
przed skutkami spożywania alkoholu przez kobiety w ciąży. Sprawa aborcji była
natomiast pomijana. Nowy Rzecznik, Mikołaj Pawlak, uważa że aborcja ze wzglę-
dów embriopatologicznych jest niekonstytucyjna383, a metodę in vitro od strony
prawno-moralnej uznaje za niegodziwą384.
Zwiększenie prawnej ochrony życia nienarodzonego powinno stanowić sprawę
priorytetową w działalności Rzecznika Praw Dziecka. Wśród instytucji państwowych,
które realizują ochronę życia poczętego, omówiona zostanie ponadto działalność
Rzecznika Praw Pacjenta oraz Parlamentarnego Zespołu na Rzecz Prawa do Życia.
381 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 sierpnia 2004 r. w sprawie ustanowie-
nia Narodowego Dnia Życia (M.P. z 2004 r. Nr 37, poz. 648).
382 Tamże.
383 Ciężka lub nieodwracalna wada płodu jest najczęstszym powodem legalnej aborcji
w Polsce. W 2016 r. na wszystkich 1098 zabiegów – 1042 wykonano w oparciu o tę przesłankę,
zob. Sprawozdanie Rady Ministrów z wykonywania oraz o skutkach stosowania w 2016 r. ustawy
z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczal-
ności przerywania ciąży, druk nr 2238.
384 https://brpd.gov.pl/ (dostęp: 13.12.2018).
2.3.3.1. Rzecznik Praw Dziecka
Instytucja Rzecznika Praw Dziecka została powołana w celu ochrony konsty-

tucyjnych praw dziecka385, rozumianego jako istota ludzka od poczęcia aż do
osiągnięcia pełnoletności386. Prace nad utworzeniem instytucji Rzecznika zosta-
ły zainicjowane przez organizacje pozarządowe i środowiska działające na rzecz
praw dzieci. Przedmiotem troski Rzecznika są zatem wszystkie dzieci, także dzieci
poczęte a jeszcze nienarodzone. Rzecznik Praw Dziecka podejmuje działania na
rzecz zapewnienia dzieciom pełnego i harmonijnego rozwoju, z poszanowaniem
ich godności i podmiotowości387. Wykonując swoje uprawnienia, kieruje się on
zasadami zawartymi w Konstytucji RP, Konwencji o Prawach Dziecka oraz ustawie
o Rzeczniku Praw Dziecka.
Wśród zakresu działań Rzecznika wymienia się działania na rzecz prawa do
życia i ochrony zdrowia dziecka388. Obowiązkiem Rzecznika jest zapewnienie
dzieciom realizacji przysługujących im praw na każdym etapie życia, a więc już od
poczęcia. O wsparcie do tego urzędu powinno się występować m.in., gdy kobieta
chce dokonać aborcji, przy jednoczesnym sprzeciwie ojca dziecka. Wypełnienie
zadań określonych w ustawie o Rzeczniku Praw Dziecka wymaga ochrony dzie-
cka przed wszelkimi przejawami przemocy, okrucieństwa, wyzysku, a także przed
demoralizacją, zaniedbaniem i innymi formami niewłaściwego traktowania389.
Wszystkie działania podejmuje w najlepiej pojętym interesie dziecka.
Działalność Rzecznika Praw Dziecka sprowadza się do możliwości wszczęcia
i prowadzenia określonych postępowań, interwencji i kontroli. Podejmuje on dzia-
łania przewidziane w ustawie z własnej inicjatywy, biorąc pod uwagę napływające
do niego informacje wskazujące na naruszenie praw lub dobra dziecka. Rzecznik
interweniuje w sytuacji, kiedy dotychczasowe procedury okazały się nieskuteczne
bądź ich zaniechano. Adresatami działań Rzecznika są wszystkie organy władzy
publicznej, samorządy terytorialne, instytucje rządowe i organizacje pozarządo-
we390. Ustanowienie Rzecznika Praw Dziecka przyniosło powstanie niezależnej
instytucji, wyposażonej w uprawnienia o charakterze kontrolnym, ostrzegawczym
i inicjującym, wspierającej wysiłki zmierzające do maksymalnej ochrony praw
dziecka. Obowiązkiem Rzecznika jest coroczne przedstawienie Sejmowi i Senato-
wi informacji o swoich działaniach oraz uwag o stanie przestrzegania praw dziecka
385 Konstytucja RP, art. 72 ust. 4; ustawa z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka,
art. 1 ust. 2.
387 Tamże, art. 3.
388 Tamże, art. 3 ust. 2 pkt 1.
390 Tamże, art. 10a.
92 ROZDZIAŁ II
w Polsce391. Ponadto prowadzi on szeroką popularyzację praw dziecka oraz akcję

informacyjną na temat działalności i realizowanych celów instytucji Rzecznika.
Działania te polegają m.in. na kolportażu materiałów własnych (informatory, ulot-
ki), organizowaniu spotkań i konferencji.
2.3.3.2. Rzecznik Praw Pacjenta
Rzecznik Praw Pacjenta392 jest organem, który stoi na straży praw pacjenta.
Pierwszym Rzecznikiem Praw Pacjenta była Krystyna Kozłowska, która pełni-
ła obowiązki do 27 października 2017 r.393 Obecnie funkcję tę pełni Bartłomiej
Chmielowiec. Rzecznik dąży do tego, by każdy pacjent w Polsce był właściwie
traktowany, by prawa pacjenta były przestrzegane394. Rzecznik Praw Pacjenta
wszczyna postępowania wyjaśniające, wydaje decyzje w sprawach indywidualnych
oraz zbiorowych395. Odbiorcą świadczeń medycznych, czyli de facto pacjentem,
jest m.in. dziecko nienarodzone. Dotyczą go bowiem zabiegi wewnątrzmaciczne.
W obecnym systemie prawnym dziecko poczęte pozostaje poza ochroną prawną
przewidzianą dla pacjentów objętych zakresem szeroko rozumianego prawa me-
dycznego. Dziś wyłącznie matka dziecka uznawana jest za pacjenta i tylko jej przy-
sługują gwarancje praw pacjenta.
W 2018 r. Instytut na Rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris Projekt wystąpił
z inicjatywą potwierdzenia statusu dziecka poczętego jako pacjenta oraz zapew-
nienia mu pełni należnych praw w trakcie udzielania świadczeń zdrowotnych396.
W przedłożonym projekcie zaproponowano m.in. wprowadzenie zmiany w art.
3 w ust. 1 pkt 4 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, który defi-
niuje pojęcie pacjenta. Zgodnie z tym projektem za pacjenta należy uznać „osobę
zwracającą się o udzielenie świadczeń zdrowotnych lub korzystającą ze świadczeń
zdrowotnych, również w okresie prenatalnym, udzielanych przez podmiot udzie-
lający świadczeń zdrowotnych lub osobę wykonującą zawód medyczny”397.
391 Tamże, art. 12. Zob. M. SEROKA, Współpraca Rzecznika Praw Dziecka z organizacjami
pozarządowymi w latach 2001-2014, [w:] Organizacje pozarządowe a samorząd – 25 lat do-
świadczeń, red. U. Szymańska, P. Majer, M. Falej, Olsztyn 2016, s. 278-291.
392 Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, zwł.
art. 41-58 (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 1318).
393 https://www.bpp.gov.pl/ (dostęp: 5.04.2018).
394 Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, art. 42 ust. 1.
396 B. KMIECIAK, Paradoksy prenatalne, czyli wybrane wątki polskiej debaty bioetycznej
z perspektywy krytycznej refleksji, [w:] Prawa poczętego pacjenta. Zagadnienia interdyscyplinar-
ne, teoria i praktyka, red. B. Kmieciak, Warszawa 2018, s. 141-154.
397 https://ordoiuris.pl/sites/default/files/inline-files/projekt%20nowelizacji%20ustawy%20o%20
pr awach%20pacjenta%20i%20rpp%20-%20projekt%20ordo%20iuris.pdf (dostęp: 1.12.2018).
Powyższą inicjatywę należy ocenić pozytywnie. Przeciwnicy wspomnianego

projektu uważają, że zdefiniowanie płodu jako pacjenta może doprowadzić do
sytuacji, w której lekarze będą kwestionować decyzje kobiet i narzucać zabiegi,
których celem będzie podtrzymanie życia płodu. Propozycja zmian legislacyjnych
pozwoli natomiast usunąć wątpliwości co do medycznego statusu dziecka poczęte-
go jako pacjenta. Dziecko nienarodzone będzie pacjentem już na etapie prenatal-
nej fazy rozwoju, m.in. odbierając świadczenia z zakresu opieki okołoporodowej.
2.3.3.3. Parlamentarny Zespół na rzecz Prawa do Życia
W sejmie VIII kadencji działa Parlamentarny Zespół na Rzecz Prawa do Życia.

Został utworzony w 2017 r. na podstawie art. 17 ust. 3 ustawy z dnia 9 maja 1996 r.
o wykonywaniu mandatu posła i senatora398 oraz art. 8 ust. 6 uchwały Sejmu Rze-
czypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r. – Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej
Polskiej399. Przewodniczącą zespołu jest poseł Anna Siarkowska (PiS), a funkcje
wiceprzewodniczących sprawują posłowie Teresa Glenc (PiS) i Piotr Uściński (PiS).
Celem Zespołu jest zapewnienie prawnej ochrony życia, od momentu poczęcia,
każdemu dziecku w Polsce400. Parlamentarzyści zaznaczają jednak, że zależy im
na jakości i zaangażowaniu w obronę życia, nie zaś na liczbie członków. Zrzesza on
parlamentarzystów, którym bliskie są idee ochrony życia człowieka od momentu
poczęcia do naturalnej śmierci i liczy obecnie 16 posłów.
Do zadań Zespołu należą 1. obserwacja zagrożeń dotyczących dzieci w okresie
prenatalnym i postulowanie podjęcia przez właściwe organy Państwa działań, któ-
re mogą te zagrożenia zniwelować, 2. działania na rzecz usunięcia z prawodawstwa
polskiego przepisów dyskryminujących dzieci poczęte, 3. działania na rzecz za-
pewnienia wolności sumienia lekarzom, położnym i innym pracownikom szpitali,
przymuszanym do zabijania, 4. współpraca z organizacjami pozarządowymi zaj-
mującymi się obroną dzieci poczętych.401 W poprzedniej kadencji Sejmu działał
Parlamentarny Zespół na rzecz Ochrony Życia i Rodziny.
398 Dz.U. z 2016 r., poz. 1510 ze zm.

399 M.P. z 2012 r., poz. 32 ze zm.
400 Regulamin Parlamentarnego Zespołu na Rzecz Prawa do Życia, § 1 ust. 3, [w:] http://
www.sejm.gov.pl/ sejm8.nsf/agent.xsp?symbol=zespol&zesp=472 (dostęp: 3.07.2018).
401 Tamże, § 2.
94 ROZDZIAŁ II
2.3.4. Obywatelskie inicjatywy ustawodawcze w zakresie ochrony życia poczętego
Katolicy świeccy mogą i powinni brać czynny udział w życiu publicznym, poli-
tycznym. W działalności tej nie mogą reklamować się autorytetem Kościoła, chyba
że posiadają specjalne upoważnienie do występowania w imieniu Kościoła402.
Dnia 19 sierpnia 2016 r. wpłynął do Sejmu obywatelski projekt ustawy o zmia-
nie ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkie-
go i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz ustawy z dnia 6 czerwca
1997 r. – Kodeks karny403. Wnioskodawcy zaproponowali zmianę nazwy «ustawy
o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności
przerywania ciąży» na ustawę «o powszechnej ochronie życia ludzkiego i wycho-
waniu do życia w rodzinie». Projekt dotyczył wprowadzenia całkowitego zakazu
przerywania ciąży. Zaproponowano dokonanie modyfikacji preambuły ustawy,
aby akcentowała potrzebę pełnej ochrony życia, w tym także dzieci poczętych.
Autorzy projektu chcieli wprowadzenia legalnej definicji poczęcia, jako momentu
połączenia się męskiej i żeńskiej komórki rozrodczej. Ponadto projekt obywatel-
ski „Stop Aborcji” w art. 2 zawierał regulację, która miała gwarantować „opiekę
medyczną nad kobietą w ciąży oraz dzieckiem poczętym”404. Miało to przyczynić
się do traktowania dziecka poczętego jako pacjenta. Dnia 6 października 2016 r.
przegłosowano odrzucenie projektu ustawy.
Dnia 30 listopada 2017 r. Komitet Zatrzymaj Aborcję złożył w Sejmie projekt
ustawy antyaborcyjnej405. Pod obywatelskim projektem inicjatywy ustawodawczej
zebrano ponad 830 000 podpisów. Fundacja „Życie i rodzina” oraz fundacja Citi-
zen GO opracowały projekt ustawy, który ma zwiększyć ochronę życia dziecka po-
czętego. Celem projektu jest wykreślenie z ustawy o planowaniu rodziny, ochronie
płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży tzw. przesłanki
eugenicznej, pozwalającej na zabijanie dzieci, u których stwierdzono podejrzenie
nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego
życiu. Inicjatywa obywatelska „Zatrzymaj aborcję” spotkała się z aprobatą Konfe-
402 J. KRUKOWSKI, Obecność katolików w życiu publicznym, [w:] Aktywność społeczna…,

dz. cyt., s. 151-153.
403 Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu
rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz ustawy
z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, druk nr 784.
404 J. BANASIUK, B. KMIECIAK, A. LEWANDOWICZ, A. STĘPKOWSKI, O. SZCZYPIŃ-
SKI, Uwagi do stanowiska Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w sprawie debaty publicznej
dotyczącej postulowanych zmian w zakresie prawnej dopuszczalności wykonywania zabiegu prze-
rywania ciąży, „Zeszyty Prawnicze” t. 18/1 (2018), s. 193-224.
405 Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu ro-
dziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, druk nr 2146.
rencji Episkopatu Polski. Rekordowa zbiórka podpisów to imponujący obywatelski

wysiłek. Mimo poparcia Prezydenta RP oraz rządów partii, w której programie
znajduje się deklaracja o obronie życia, do dnia dzisiejszego nie zdecydowano, aby
proponowane zmiany w prawie weszły w życie406.
Zaangażowanie Polek i Polaków w poparcie postulatu pełnej ochrony życia po-
winno znaleźć szczególne uznanie wśród duchowieństwa. W ostatnich latach było
wiele cennych inicjatyw, które pozytywnie oddziałują na całe społeczeństwo.
2.3.5. Konieczność przeciwdziałania stosowaniu używek przez kobiety w ciąży
Widok pijanej kobiety ciężarnej przeraża chyba wszystkich. A przecież troska

o poczęte dziecko wyraża się w odpowiednim trybie życia matki. Sposób odży-
wiania się czy higiena świadczą o odpowiedzialności za życie poczętego dziecka.
Konieczne jest bezwzględne odstawienie alkoholu i papierosów oraz innych uży-
wek. Dziecko reaguje na wszystko co robi matka. Odpowiedzialne rodzicielstwo
i miłość do dziecka nakazuje rodzicom zapewnić dziecku jak najlepsze warunki
w okresie jego życia płodowego, jak również po jego urodzeniu. W terminologii
medycznej istnieje termin „alkoholowego zespołu płodowego” (ang. Fetal Alcohol
Syndrome, w skrócie: FAS)407. Każda ilość alkoholu działa toksycznie na rozwija-
jące się w łonie matki dziecko. Im większa ilość alkoholu, tym większe jest ryzyko
poważnych uszkodzeń.
Obowiązujące regulacje nie zawierają wystarczających instrumentów, któ-
re mogłyby skutecznie przeciwdziałać negatywnym konsekwencjom, jakie dla
zdrowia dziecka niesie spożywanie alkoholu przez kobietę w trakcie ciąży. Je-
dynym sposobem uniknięcia FAS jest abstynencja w czasie ciąży. Chociaż art.
157a § 1 k.k. stanowi, że kto „powoduje uszkodzenie ciała dziecka poczętego lub
rozstrój zdrowia zagrażający jego życiu, podlega grzywnie, karze ograniczenia
wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”, to zgodnie z jego § 3 nie „podle-
ga karze matka dziecka poczętego, która dopuszcza się czynu określonego w § 1”.
W takich sytuacjach można przekazać sprawę do Miejskiego Ośrodka Pomocy
Rodzinie, by ten objął daną rodzinę opieką. W skrajnych przypadkach sąd rodzin-
ny taką kobietę może pozbawić władzy rodzicielskiej. Dla dzieci urodzonych z FAS
picie alkoholu przez matkę w czasie ciąży pozostaje obciążeniem na całe życie.
406 Pierwsze czytanie obywatelskiego projektu miało miejsce 10 stycznia 2018 r. Projekt
skierowany został do Komisji Polityki Społecznej i Rodziny, z zaleceniem zasięgnięcia opinii
Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka. Komisja Sprawiedliwości i Praw Człowieka zaopi-
niowała pozytywnie projekt.
407 B. BERNFELD, J. MAZURKIEWICZ, „Za młody, by pić”. Naruszanie prawa do życia
lub zdrowia dziecka przez pijące alkohol kobiety ciężarne, [w:] Nasciturus pro iam nato habetur.
O ochronę dziecka poczętego i jego matki, red. J. Mazurkiewicz, P. Mysiak, Wrocław 2017, s. 36.
96 ROZDZIAŁ II
Z badań Polskiej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych wynika, że co

najmniej 1/3 Polek pije alkohol w czasie trwania ciąży408. Władza rodzicielska nie
powstaje z chwilą urodzenia dziecka, obejmuje ona także dziecko poczęte, o które
należy właściwie się troszczyć. Jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie, że matka
lub rodzice dziecka poczętego, lecz jeszcze nieurodzonego, nie będą strzegli praw
dziecka (w tym prawa do życia), ustanawia się kuratora409.
Pozytywnie należy ocenić ograniczanie dostępności alkoholu w gminach i mia-
stach410. Należy popierać wszelkie projekty zmierzające do ochrony dzieci nieuro-
dzonych przed konsekwencjami picia przez kobiety w ciąży alkoholu, zażywania nar-
kotyków i innych substancji powodujących trwałe uszkodzenie płodu411. Corocznie
w dniu 9 września obchodzony jest Światowy Dzień FAS, mający na celu uświadomie-
nie społeczeństwu, w tym przyszłym matkom, skutków picia alkoholu w czasie ciąży.
Przepis art. 4461 k.c. stanowi, że z chwilą urodzenia dziecko może żądać napra-
wienia szkód doznanych przed urodzeniem. Zakaz wyrządzania dziecku poczęte-
mu szkody w okresie ciąży należy powiązać z art. 23 i art. 24 § 1 k.c.412 Dopuszczal-
ne jest, w razie wystąpienia przesłanek z art. 23 lub 24 ustawy o ochronie zdrowia
psychicznego (tzn. bezpośrednie zagrożenie swojemu życiu albo życiu lub zdrowiu
innych), przyjęcie do szpitala pacjenta prezentującego określone zachowania, bez
jego zgody, celem obserwacji na okres do 10 dni413. W ustawie z dnia 26 paź-
dziernika 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi414
brak jest przepisów, które wprost i w sposób jednoznaczny rozstrzygałyby kwe-
stię dopuszczalności ochrony dziecka poczętego przed skutkami ryzykowanych
zachowań matki w okresie ciąży. Jak czytamy w art. 24 tej ustawy: „Osoby, które
w związku z nadużywaniem alkoholu powodują rozkład życia rodzinnego, demo-
ralizację małoletnich, uchylają się od obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny
408 http://parpa.pl/index.php (dostęp: 3.05.2018).

409 K.r.o., art. 178 i art. 182.
410 K. ŁUKOWSKA, Rozwiązywanie problemów alkoholowych oraz ograniczanie dostępności
alkoholu w gminach i miastach. Przewodnik dla samorządowców, Warszawa 2018.
411 Np. Projekt ustawy z dnia 8 listopada 2018 r. o zmianie ustawy o wychowaniu w trzeźwo-
ści i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, druk nr 1107 – projekt ustawy nakłada na producentów
i dystrybutorów napojów alkoholowych obowiązek umieszczania na etykiecie produktu infor-
macji o szkodliwości spożywania alkoholu przez kobiety będące w ciąży lub karmiące piersią.
Ponadto projekt ustawy przewiduje rozciągnięcie obowiązku informowania o szkodliwości al-
koholu dla kobiet w ciąży i karmiących piersią na wszystkie przekazy reklamowe i promocyjne
dotyczące piwa.
412 K. KUROSZ, Środki ochrony nasciturusa przed ryzykowanymi zachowaniami matki
w okresie ciąży, [w:] Nasciturus pro iam nato habetur…, dz. cyt., s. 124-126.
413 Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (t.j. Dz.U. z 2018 r.,
poz. 1878).
414 Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu
alkoholizmowi, art. 24 (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 2137).
albo systematycznie zakłócają spokój lub porządek publiczny, kieruje się na bada-
nie przez biegłego w celu wydania opinii w przedmiocie uzależnienia od alkoholu
i wskazania rodzaju zakładu leczniczego”. Niestety nie została wymieniona osoba
powodująca zagrożenie dla życia lub zdrowia swojego nienarodzonego dziecka.
2.4. Podsumowanie
Problemy ochrony życia dziecka od samych początków tego życia ukazane zosta-
ły przez optykę ustawodawstwa polskiego, a także obowiązującego prawa Kościoła
katolickiego. W perspektywie prawa kanonicznego życie dziecka jest pozytywnie
chronione od pierwszego momentu jego (biologicznego) życia na wszystkich jego
etapach. Kościół katolicki niezmiennie opowiada się za pełną ochroną życia od
poczęcia i wielokrotnie krytykował obowiązujące państwowe przepisy prawne.
Prawo do planowania rodziny w świetle ustawodawstwa polskiego zawiera
dwa aspekty: aspekt pozytywny, czyli prawo do poczęcia i urodzenia dziecka, oraz
aspekt negatywny, czyli prawo do odmowy poczęcia dziecka415. Przyznanie pierw-
szeństwa ochronie matki jest wynikiem kolizji wartości, praw i wolności konstytu-
cyjnych. Z prawa do odmowy poczęcia nie wynika bowiem prawo do przerwania
ciąży, ponieważ naruszałoby to godność dziecka poczętego.
Dla ochrony życia nie ma znaczenia system prawny, religijny, wyznawany świa-
topogląd czy ewentualne różnice kulturowe, ponieważ prawo do życia przysługuje
każdej istocie ludzkiej z samego faktu bycia człowiekiem. Życie stanowi jedyne
i niepowtarzalne dobro człowieka. Jednak spory aksjologiczne, brak spójności
w systemie prawa polskiego oraz rozwój nowoczesnej technologii medycznej spra-
wiają, że coraz głośniej trzeba mówić o prawie do życia. Ogromna większość Pola-
ków jest za ochroną życia poczętych dzieci. Świadczą o tym podpisy zbierane pod
obywatelskimi projektami ochrony życia poczętych dzieci.
Polska Konstytucja zobowiązuje organy publiczne do ochrony życia ludzkie-
go, a Trybunał Konstytucyjny, interpretując przepisy ustawy zasadniczej, stwier-
dził, że nie można w sposób obiektywny i uzasadniony prawem lub nauką wy-
znaczyć granicy czasu, od której życie ludzkie podlega ochronie. Ze względu na
godność przysługującą każdemu człowiekowi Trybunał sformułował zasadę in-
terpretacyjną: w razie wątpliwości zawsze rozstrzygaj na korzyść życia ludzkiego
(in dubio pro vita humana). Także Kodeks karny posługuje się terminem „dziecko
poczęte”. Domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż matki416, świadczy o tym,
że prawodawca polski poczęcie dziecka łączy z małżeństwem. Jest to zgodne
415 Wyrok TK z dnia 28 maja 1997 r., K 26/96.

416 K.r.o., art. 62.
98 ROZDZIAŁ II
z nauką Kościoła katolickiego. Ponadto ojciec może uznać dziecko jeszcze przed
jego urodzeniem się417.
Przestrzeganie praw dzieci w Polsce stanowi przedmiot zainteresowania zarów-
no instytucji kościelnych, instytucji państwowych (rządu, parlamentu, Rzecznika
Praw Dziecka, władz oświatowych), jak i organizacji pozarządowych, ośrodków
naukowych, środków masowego przekazu. Ważne jest także dążenie do poprawy
jakości życia dzieci. Największy wpływ na zakres ochrony życia nienarodzonych
mają ci, którzy są odpowiedzialni za kształt norm prawnych, jak również ci, któ-
rzy formują świadomość społeczną poprzez środki masowego przekazu. Prawo
do ochrony życia współdziała z innymi międzynarodowo chronionymi prawami
człowieka, jak np. z prawem do zdrowia czy prawem do godnego poziomu życia.
417 K.r.o., art. 75 § 1.

WSPÓŁDZIAŁANIE PAŃSTWA I KOŚCIOŁA RZYMSKOKATOLICKIEGO W ZAKRESIE... 99
ROZDZIAŁ III
WSPÓŁDZIAŁANIE PAŃSTWA I KOŚCIOŁA

RZYMSKOKATOLICKIEGO W ZAKRESIE OPIEKI
NAD DZIEĆMI
Pojęcie opieki jest rozumiane najczęściej jako działalność opiekuńczo-wycho-

wawcza. Opieka nad dzieckiem w szerokim ujęciu oznacza system świadczeń i usług
skierowanych na ochronę i wspieranie rozwoju dzieci. W ujęciu węższym opieka to
zaspokajanie potrzeb rozwojowych i wychowawczych, a także działania podejmowa-
ne przez osoby i instytucje w związku z faktycznym lub potencjalnym zagrożeniem
dobra dziecka418. Opieka nad dzieckiem jest elementem prawa do życia prywatnego
(rodzinnego). Rodzice najczęściej gwarantują uwzględnianie dobra dziecka w pro-
cesie wychowawczym. Państwo może ingerować w te prawa wyłącznie ze względu na
konieczność ochrony dziecka przed naruszeniem jego praw.
Kształt systemu opieki nad dziećmi wyznaczają wartości kulturowe, religia, tra-
dycje, jak również poziom zamożności419. Sprawowanie pieczy nad dzieckiem oraz
jego wychowanie jest szczególnym obowiązkiem rodziców wynikającym z władzy
rodzicielskiej420. Rodzice ponoszą wspólną odpowiedzialność za rozwój dziecka
oraz jak najlepsze zabezpieczenie jego interesów421. Są oni naturalnymi strażnikami
418 Z. STELMASZUK, M. KOLANKIEWICZ, Opieka nad dzieckiem, [w:] Encyklopedia pe-

dagogiczna XXI wieku, t. 3, red. T. Pilch, Warszawa 2003, s. 838.
419 J. DOMAŃSKA, Opieka nad dzieckiem i jej formy – ustalenia teoretyczne i podstawy
legislacyjne (za lata 1945-1989), „Studia z Teorii Wychowania” t. 6 (2015) nr 2 (11), s. 165;
M. BIELECKI, Wolność religijna dziecka na tle praw rodzicielskich, „Roczniki Wydziału Nauk
Prawnych i Ekonomicznych KUL” 2 (2006), s. 5-33; TENŻE, Prawa dziecka na tle praw rodzi-
cielskich, [w:] Ochrona dziecka wprawie publicznym, red. M. Bartnik, M. Bielecki, J. Parcho-
miuk, B. Ulijasz, Tomaszów Lubelski – Lublin 2008, s. 39-53.
420 Konstytucja RP, art. 48; k.r.o., art. 92. H. BZDAK, Sprawowanie władzy rodzicielskiej,
a dobro dziecka, [w:] Matrimonium spes mundi. Małżeństwo i rodzina w prawie kanonicznym,
polskim i międzynarodowym. Księga pamiątkowa dedykowana ks. prof. Ryszardowi Sztychmile-
rowi, red. T. Płoski, J. Krzywkowska, Olsztyn 2008, s. 394-401.
421 K.r.o., art. 93 § 1.
100 ROZDZIAŁ III
praw dziecka. Rodzice mają troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka422.
To środowisko rodzinne stanowi optymalne otoczenie dla zachowania praw dziecka
w ich właściwym rozumieniu. Kształtowanie i wychowywanie dziecka musi być
zgodne z przekonaniami i wiarą rodziców oraz stopniem rozwoju dziecka.
Rozwój moralny dziecka, kształtowanie świadomości tego co jest dobre a co
nie, przebiega głównie w oparciu o wzorce obowiązujące w rodzinie. Od świato-
poglądu rodziców zależy jakie wartości zostaną dziecku przekazane. Prawdopo-
dobieństwo przejęcia przez dziecko systemu wartości rodziców jest tym większe,
im bliższa jest relacja między nimi i im bardziej rodzice są autentyczni w oczach
dziecka. Świadomy wpływ rodziców na kształtowanie postaw dziecka najczęściej
opiera się o stosowany przez nich system kar i nagród.
Znaczna rola rodziny w tworzeniu całokształtu życia społeczno-kulturalnego,
gospodarczego i politycznego powoduje duże zainteresowanie tą komórką społecz-
ną ze strony instytucji państwowych, samorządowych, oświatowych, organizacji
politycznych i organizacji pozarządowych, w tym środowisk liberalnych i mediów.
Wszystkie one na swój sposób próbują wpływać na rodziny, nie zawsze mając ich
dobro na celu. Z uwagi na silny związek większości rodzin z Kościołem, ma on
ogromne znaczenie w kształtowaniu postaw życiowych ich członków. Wszystkie
dzieci – bez względu na to, czy narodziły się z małżeństwa czy z innych związków
– posiadają takie samo prawo do opieki społecznej i troski o ich rozwój423. Dzie-
cko do prawidłowego rozwoju powinno mieć zapewnione odpowiednie warunki
bytowe, troskę o stan jego zdrowia, a przede wszystkim miłość i zainteresowanie
jego osobą ze strony najbliższych wyrażające się m.in. w przekazywaniu zasad oraz
norm moralnych.
Państwo realizuje swoją rolę opiekuńczo-wychowawczą poprzez różne pod-
mioty, np. żłobki, przedszkola, szkoły, poradnie psychologiczno-pedagogiczne,
placówki terapeutyczne, opiniodawcze zespoły sądowych specjalistów (dawniej-
sze Rodzinne Ośrodki Diagnostyczno- Konsultacyjne). Podmioty te pełnią funk-
cję wspierającą. Mogą również pełnić funkcję zastępczą, ale tylko wówczas, gdy
dziecko nie znajduje się z różnych względów pod bezpośrednią opieką rodziców
lub gdy piecza rodziców sprawowana jest w sposób nieprawidłowy424. Lista osób
i instytucji działających na rzecz opieki i pomocy względem dzieci jest długa. Waż-
ne miejsce zajmują na niej kościoły i inne związki wyznaniowe, które własnym
sumptem realizują działania na rzecz dzieci, bądź wykonują zadania zlecone425.
422 K.r.o., art. 96 § 1. M. SITEK, Prawo dziecka do integralnej edukacji w kontekście norm
prawa pozytywnego i nauki Kościoła Katolickiego, [w:] Wychowanie religijne i moralne, red.
M. Różański, R. Sztychmiler, Olsztyn 2015, s. 120-121.
423 KPR, art. 3-4.
424 Konstytucja RP, art. 72.
425 M. BIELECKI, Porozumienia związków wyznaniowych z organami samorządu teryto-
Nadrzędną zasadą rozstrzygającą o sposobie i kierunku sprawowania opieki za-

wsze powinno być dobro dziecka426. Stanowi ono jedną z podstawowych wartości
polskiego prawa rodzinnego. Dobro dziecka jest zespołem wartości materialnych
i duchowych, które są niezbędne do zapewnienia dziecku prawidłowego rozwo-
ju427. Najpełniej zasada dobra dziecka realizowana jest poprzez zapewnienie mu
możliwości wychowania w rodzinie, przede wszystkim w rodzinie naturalnej,
a więc poprzez pieczę rodzicielską sprawowaną przez osoby związane z dzieckiem
więzią biologiczną428. Ważne jest dokładne rozpoznanie potrzeb dziecka oraz do-
stosowanie do nich elastycznej oferty opiekuńczej.
W tej części publikacji omówione zostaną przykłady wspólnego działania in-
stytucji państwowych oraz samorządowych z Kościołem katolickim w zakresie
opieki nad dziećmi.
3.1. Okna życia
Pierwszym obszarem wspólnego działania Kościoła katolickiego i instytucji

pozakościelnych jest troska o życie i zdrowie narodzonego dziecka. W odpowie-
dzi na zapotrzebowanie społeczne, które objawiało się częstym porzucaniem przez
matki swoich dzieci w warunkach grożących życiu dzieci lub wręcz prowadzą-
cych do ich śmierci, zaczęły powstawać z inicjatywy Kościoła katolickiego okna
życia429. Są to specjalnie przygotowane miejsca (otwierane z zewnątrz, ogrzewane
i wentylowane) umożliwiające matce na anonimowe i bezpieczne pozostawienie
dziecka. Podstawową rolą takiego okna jest ratowanie życia dziecka, którego mat-
ka nie chce go lub nie potrafi czy, z różnych względów, nie może się nim zająć. Po
otwarciu okna dyskretnie uruchamia się sygnalizacja alarmująca osoby sprawujące
pieczę nad daną placówką, by – w trosce o bezpieczeństwo dziecka – mogły szybko
się nim zająć. Dziecko bezzwłocznie trafia do szpitala na oddział noworodków,
rialnego, [w:] Bilateralizm w stosunkach…, dz. cyt., s. 287-296; Z. ZARZYCKI, Rola kościołów
i związków wyznaniowych w realizacji wybranych zadań z ustawy o pomocy społecznej z dnia
12 marca 2004 r., „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 8 (2005), s. 94-100; M. ZMEŁTY, Zadania
samorządu terytorialnego z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, „Samorząd
Terytorialny” nr 9 (2014), s. 84.
426 Postanowienie SN z dnia 24 listopada 2016 r., II Ca 1/16, LEX nr 2216088. W k.r.o.
istnieje wiele przepisów prawnych, w treści których odwołano się do dobra dziecka: art. 56 § 2;
58 § 1; 611 § 2; 86; 95 § 3; 106; 107 § 1-2; 109 § 1; 114 czy art. 125 § 1. M. BIELECKI, Dobro
dziecka jako przesłanka korzystania z jego prawa do wolności religijnej, „Studia z Prawa Wyzna-
niowego” t. 7 (2004), s. 233-243.
427 T. SOKOŁOWSKI, W. STOJANOWSKA, [w:] System Prawa Prywatnego…, dz. cyt., s. 638.
428 Wyrok TK z dnia 28 kwietnia 2003 r., K 18/02, Legalis nr 56665.
429 Jak pokazuje statystyka prowadzona przez Caritas Polska do marca 2016 r. w oknach
życia pozostawiono 86 niemowląt.
102 ROZDZIAŁ III
gdzie przechodzi badania, a o jego dalszym losie decydują sąd i ośrodek adopcyj-
ny. Dziecko pozostawione w oknie życia traktowane jest jako „NN” – nieznane.
W ciągu pierwszych 6 tygodni biologiczna matka ma prawo zmienić swoją decy-
zję430. By przywrócono jej dziecko, które oddała anonimowo, musi swoje prawa do
niego udowodnić. Policja odstępuje od poszukiwania rodziców dziecka, a jedynie
sprawdza, czy nie zgłoszono porwania lub zaginięcia. Nadając dziecku niezna-
nych rodziców dane konieczne do sporządzenia aktu stanu cywilnego, sąd cywil-
ny działa na podstawie art. 62 ustawy Prawa o aktach stanu cywilnego431. Dzieci
z okna życia posiadają status dzieci porzuconych, co uzasadnia zaniechanie podję-
cia czynności zmierzających do ustalenia ich rodziców biologicznych i równoległe
uruchomienie zarówno procedury nadania tożsamości432, jak i procedury adop-
cyjnej433. Problematyka tworzenia i działania tzw. okien życia zalicza się do działu
administracji rządowej, i podlega Ministrowi Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej.
Pierwsze okno życia w Polsce otwarto 19 marca 2006 r. u Sióstr Najświętszej
Rodziny z Nazaretu w Krakowie (przy ul. Przybyszewskiego 39). Był to sposób
uczczenia pierwszej rocznicy śmierci Jana Pawła II. Kolejne okno powstało w War-
szawie przy ul. Hożej w 2008 r. dzięki współpracy Caritas i Zgromadzenia Sióstr
Franciszkanek Rodziny Maryi. Trzecim miastem, które podjęło inicjatywę rato-
wania noworodków, była Częstochowa434. Niemal w każdej diecezji, w dużych
miastach, powstały miejsca, w których zdesperowane matki pozbawione oparcia
najbliższych, mogą bezpiecznie i bez konsekwencji zostawić noworodka.
Polskie prawo nie przewiduje specjalnego postępowania w przypadku dzieci
pozostawionych w oknach życia. Obowiązują te same przepisy co w adopcji w ogó-
le, a postępowanie w poszczególnych miastach regulują wewnętrzne procedury,
ustalone między zaangażowanymi instytucjami. Można usłyszeć, że okno życia to
zachęta do przestępstwa, lecz zapomina się, że między pozostawieniem dziecka
430 K.r.o., art. 1192. Rząd proponował najpierw przedłużenie okresu, w którym rodzic
może wyrazić zgodę na przysposobienie dziecka, z 6 do 14 tygodni (zob. Projekt ustawy z dnia
20 kwietnia 2018 r. o zmianie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, nr
UD376). Po konsultacjach społecznych w projekcie ustawy z dnia 9 listopada 2018 r. o zmia-
nie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej oraz niektórych innych ustaw, druk
nr 3023 – zaproponowano przedłużenie terminu do 10 tygodni. Wiele ośrodków adopcyjnych,
w tym katolickich, nie popiera tej zmiany.
431 Ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (t.j. Dz.U. z 2018 r.,
poz. 2224).
432 Konwencja o Prawach Dziecka, art. 8 ust. 1.
433 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, art. 585-589
(t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1360); k.r.o., art. 114-127; ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu
rodziny i systemie pieczy zastępczej, art. 154-175a.
434 A. ŻOK, I. RZYMSKA, Problem okien życia – analiza etyczno-prawna, „Poznańskie Ze-
szyty Humanistyczne” t. 25 (2015), s. 21.
a porzuceniem jest zasadnicza różnica. W 2015 r. Komitet Praw Dziecka ONZ wy-
raził głębokie zaniepokojenie brakiem regulacji prawnych i rosnącą liczbą okien
życia w Polsce435. Zdaniem Komitetu stanowi to naruszenie m.in. art. 7-9 Kon-
wencji o prawach dziecka. Komitet wezwał Polskę do zakazania korzystania z okien
życia, ponieważ oddanie w ten sposób dziecka narusza jego prawo do poznania
swoich rodziców. Jednak kiedy mowa jest o inseminacjach nasieniem od anoni-
mowych dawców lub poczęciu dzieci z jajeczek od anonimowych dawczyń, to pra-
wie nikt nie wspomina o tym argumencie. Dziecku z okna życia daje się szansę na
normalne życie a parze, która je adoptuje – na pełną rodzinę.
Okno życia to inicjatywa Kościoła katolickiego skierowana do kobiet, które
uznały, że samotne macierzyństwo przekracza ich siły. Idea organizowania okien
życia rozpowszechniała się w kolejnych latach coraz bardziej, także dzięki mediom,
które nagłaśniały pozostawianie kolejnych dzieci i utwierdzały opinię publiczną,
że dzięki fachowej opiece dzieci te trafiają w dobre ręce. Ich twórcy podkreślają, że
jest to element chronienia zagrożonego życia przed aborcją.
Okna życia organizują zazwyczaj diecezjalne Caritas we współpracy ze zgro-
madzeniami żeńskimi, domami samotnej matki, szpitalami miejskimi. Okno życia
nie wymaga dużych nakładów pieniężnych (zakup i montaż dwustronnego okna,
specjalistycznego łóżeczka, pościeli, środków czystości i dezynfekcyjnych, insta-
lacji alarmowej, oznakowania okna, przeprowadzenie kampanii informacyjnej).
Przedsięwzięcie to finansowane jest przede wszystkim z 1% podatku przekazywa-
nego na organizacje pożytku publicznego w rozliczeniu rocznym PIT, ze środków
kościelnych lub datków wiernych. Przez to, że okna życia znajdują się przeważ-
nie przy klasztorach lub kościołach, nie ma potrzeby wynagradzania czuwającego
dzień i noc personelu, a to spora oszczędność. W 2015 r. z wnioskiem o powstanie
okna życia ze środków publicznych do Prezydenta Opola zwrócił się klub radnych
Prawa i Sprawiedliwości. Zawnioskowano o 20 000 zł z budżetu miasta Opola. Pre-
zydent Miasta Opola otworzył konkurs ofert (dwukrotnie) na powierzenie realiza-
cji przez organizacje pozarządowe i inne uprawnione podmioty zadania publicz-
nego pt. Utworzenie i prowadzenie „Okna życia” w Opolu436. Konkurs nie został
rozstrzygnięty, ponieważ nie wpłynęła ani jedna oferta. Zdumiewające jest to, że
żadna parafia ani zgromadzenie zakonne, a nawet kuria diecezjalna w Opolu nie
przystąpiły do konkursu. Zwłaszcza, że wśród adresatów konkursu były wymie-
nione kościelne osoby prawne i kościelne jednostki organizacyjne437.
435 P. CZAPLICKI, Z. KROCZEK-SAWICKA, Prawne aspekty funkcjonowania „okien ży-

cia”, „Białostockie Studia Prawnicze” t. 22 (2017) nr 2, s. 36.
436 PREZYDENT MIASTA OPOLA, Zarządzenie Nr OR.I-0050.475.2016 z dnia 2 września
2016 r.
437 Załącznik do Zarządzenia Nr OR.I-0050.475.2016 Prezydenta Miasta Opola z dnia
2 września 2016 r.
104 ROZDZIAŁ III
Prawo daje dwie możliwości uniknięcia konsekwencji rodzicom (lub matce –

gdy ojciec jest nieznany), którzy zdecydują się nie wychowywać nowonarodzone-
go dziecka. Mogą pozostawić je w szpitalu lub w funkcjonującym w naszym kraju
oknie życia. Prawo do życia to podstawowe prawo człowieka, żadne inne prawo nie
może mieć przed nim pierwszeństwa. W świetle orzecznictwa pozostawienie dzie-
cka w oknie życia nie powinno skutkować wypełnieniem znamion przestępstwa
porzucenia438. Temat okien życia był kilkukrotnie poruszany przez posłów w in-
terpelacjach439. Przeciwnicy okien życia uważają, że pozbawiają one dzieci szansy
na poznanie ich biologicznych rodziców, że nieznane jest stanowisko ojca dziecka
w sprawie oddania dziecka. Ta argumentacja nie jest zbyt logiczna, zwłaszcza że przy
aborcjach też nie ma obowiązku pytania o zdanie ojca dziecka. Z kolei zwolennicy
okien życia uważają, że wyższą wartością jest życie niż znajomość rodziców.
Jak pokazuje przykład z Opola, na powstanie i funkcjonowanie okien życia
można wnioskować o środki publiczne. Także instytucje katolickie i kościelne po-
winny o takie środki wnioskować. Dobra wola instytucji kościelnych i pozakoś-
cielnych potwierdza, że są one w stanie działać dla dobra wspólnego.
3.2. Żłobki, kluby dziecięce i przedszkola
Nie zawsze rodzice mogą pozwolić sobie na dłuższe pozostawanie z dzieckiem

w domu i muszą wrócić do pracy zawodowej. Wówczas dzieckiem opiekują się
dziadkowie bądź odpowiednie do tego celu placówki. Opieka nad dzieckiem
w wieku do 3 lat może być organizowana w formie żłobka, klubu dziecięcego, a tak-
że być sprawowana przez dziennego opiekuna oraz nianię. Wymienione placówki
– wspierające rodziców w realizacji funkcji opiekuńczo-wychowawczej – działają na
podstawie ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3440.
Ustawa z dnia 7 lipca 2017 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z systema-
mi wsparcia rodzin441 wprowadziła istotne zmiany w zakresie opieki nad dziećmi
w wieku do lat 3 – niższe opłaty za pobyt dziecka w żłóbkach, większą dostępność
438 K.k., art. 210 § 1. Zob. wyrok SN z dnia 4 czerwca 2001 r., sygn. V KKN 94/99, LEX
nr 49445; wyrok SA w Białymstoku z dnia 11 lipca 2014 r., I ACa 206/14, LEX nr 1506654.
439 Np. interpelacja nr 34861 z dnia 19 października 2015 r. posła Józefa Lassoty w spra-
wie braku odpowiednich regulacji prawnych w zakresie powstawania i prowadzenia tzw. okien
życia, odpowiedzialności rodziców oraz adopcji dziecka porzuconego za pośrednictwem tzw.
okien życia.
440 Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (t.j. Dz.U. z 2019 r.,
poz. 409); rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 grudnia 2017 r.
zmieniające rozporządzenie w sprawie wymagań lokalowych i sanitarnych jakie musi spełniać
lokal, w którym ma być prowadzony żłobek lub klub dziecięcy (Dz.U. z 2017 r., poz. 2379).
441 Ustawa z dnia 7 lipca 2017 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z systemami wspar-
cia rodzin (Dz.U. z 2017 r., poz. 1428 ze zm.).
placówek, zapewnienie wysokich standardów opieki nad dziećmi. W tzw. ustawie

żłobkowej wprowadzono szereg ułatwień w zakładaniu i prowadzeniu żłobków.
Do żłobka może zostać przyjęte dziecko w wieku od ukończenia 20. tygodnia ży-
cia, zaś do klubu dziecięcego w wieku od ukończenia 1 roku życia442.
W znowelizowanej ustawie poszerzono katalog podmiotów mogących zało-
żyć żłobek lub klub dziecięcy o powiaty, województwa i instytucje państwowe443.
Zniesiono wymóg posiadania co najmniej dwóch sal, co pozwoliło na obniżenie
kosztów inwestycji, a także kosztów bieżących związanych z opłatami za wyna-
jem lokalu i jego ogrzewanie. Kolejna zmiana dotyczyła wymagań dla opiekunów
w żłobkach i klubach dziecięcych. Opiekunami mogą teraz zostać absolwenci do-
wolnego kierunku studiów, o ile program tych studiów obejmował zagadnienia
związane z rozwojem dziecka i opieką nad nim444. Krąg osób uprawnionych do
wykonywania zawodu opiekuna został poszerzony o osoby posiadające roczne
doświadczenie w pracy z dziećmi do lat 3445. Kandydaci na opiekunów, dyrek-
torów żłobków, a także kierujących pracą klubu dziecięcego czy pielęgniarki są
sprawdzani pod kątem tego, czy nie figurują w bazie danych rejestru publicznego
sprawców przestępstw na tle seksualnym446. Wprowadzono również wymóg od-
bycia przez opiekunów co 2 lata szkolenia z pierwszej pomocy447. Nowe regulacje
przyznały rodzicom prawo do większego udziału w podejmowaniu decyzji zwią-
zanych z prowadzeniem żłobka lub klubu dziecięcego. Rodzice mają prawo doko-
nywania kontroli warunków pobytu dzieci w tych placówkach. Rolę konsultacyjną
pełni rada rodziców448. Podczas pobytu w żłobku i klubie dziecięcym dziecko ma
zapewnioną opiekę, także pielęgnacyjną, bezpieczeństwo, tryb życia zbliżony do
warunków domowych. Głównym celem funkcjonowania żłobków jest „stworzenie
optymalnych warunków dla rozwoju psychicznego przebywających w nim dzie-
ci, poprzez działania opiekuńczo-wychowawcze”449. W ustawie żłobkowej została
uregulowana również kwestia jakości żywienia dzieci450.
Rozwój instytucji opieki nad dziećmi w wieku do 3 lat ma na celu rządowy
program „Maluch+”. Dzięki niemu powstają nowe miejsca opieki dla dzieci, aby
442 Tamże, art. 7 ust. 1-2.

443 Tamże, art. 8.
444 Tamże, art. 16.
445 Tamże.
449 B. KRZESIŃSKA-ŻACH, Główne kierunki pomocy rodzinie i dziecku w środowisku lokalnym,
[w:] W.T. Danilewicz, J. Izdebska, B. Krzesińska-Żach, Pomoc dziecku i rodzinie w środowisku lokal-
nym. Materiały pomocnicze dla studentów studiów pedagogicznych, Białystok 1999, s. 104.
450 Ustawa z dnia 7 lipca 2017 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z systemami wspar-
cia rodzin, art. 22.
106 ROZDZIAŁ III
rodzice mogli łączyć życie rodzinne z pracą zawodową. W ramach programu

podmioty zainteresowane prowadzeniem tego rodzaju placówek mogą otrzymać
dofinansowanie nawet do 80% kosztów projektu. Wszystkie podmioty działające
w ramach tego programu mogą być dofinansowane zarówno w formie dotacji ce-
lowej z budżetu państwa, jak i ze środków Funduszu Pracy. Program adresowany
jest tak do gmin, gdzie nie funkcjonują żłobki lub kluby dziecięce, jak i do gmin,
gdzie takie placówki już działają. Adresatami są zarówno jednostki samorządu
terytorialnego, jak i osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne
nieposiadające osobowości prawnej. Taka forma wsparcia rodzin jest szczególnie
ważna w małych gminach451.
Jednym z podmiotów, z którymi administracja publiczna współpracuje w ra-
mach działalności opiekuńczo-wychowawczej, jest Kościół rzymskokatolicki452.
Wśród instytucji prowadzących żłobki, kluby dziecięce i przedszkola są m.in. sto-
warzyszenia katolickie oraz żeńskie zgromadzenia zakonne. W ten sposób Kościół
rzymskokatolicki wspiera rodziców w opiece nad dziećmi, jak również wspoma-
ga samorząd lokalny w realizacji zadań opiekuńczych. Istniejące prawie w każdej
miejscowości parafie posiadają przeważnie potencjał infrastrukturalny i osobo-
wy dla nowych aktywności. Kościół katolicki, poszukując form zaktywizowania
środowisk lokalnych, powinien otwierać się na działania pozaliturgiczne. Jako
pierwszy przykład takiej inicjatywy można wskazać Niepubliczny Katolicki Klub
Dziecięcy i Punkt Przedszkolny „Aniołów Stróżów” w Siemianowicach Śląskich.
Powstał on z myślą o rodzicach, którzy pragną od najmłodszych lat wychowywać
swoje dzieci w duchu wartości katolickich453. Źródłem działalności placówki jest
dotacja Urzędu Miasta Siemianowice Śląskie oraz czesne płacone przez rodziców.
Drugim przykładem jest Niepubliczny Katolicki Klub Dziecięcy Akademia Malu-
cha w Olsztynie, który prowadzi osoba fizyczna. Placówka za podstawę działania
przyjmuje chrześcijański system wartości głoszony przez Kościół katolicki. Opiekę
nad działalnością klubu dziecięcego sprawuje Arcybiskup Metropolita Warmiń-
ski. Współdziałanie rodziny i placówki zmierza do osiągnięcia spójności przeka-
zywanych zasad i oddziaływań wychowawczych na dziecko. Placówka udostępnia
i propaguje wśród rodziców literaturę katolicką z zakresu pedagogiki i wychowa-
nia oraz psychologii rozwojowej dziecka. Jak można przeczytać w Statucie Aka-
demii Malucha, wychowanie religijne placówka realizuje poprzez: wspólną mod-
litwę dzieci, katechezę, przybliżanie treści roku liturgicznego oraz kształtowanie
451 Odsetek dzieci do lat 3 objętych instytucjonalnymi formami opieki zapewnionymi przez
państwo powinien wynosić 33%, co wynika z ustaleń Rady Europejskiej.
452 K. TRYNISZEWSKA, Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Komen-
tarz, Warszawa 2015, s. 9; S. NITECKI, A. WILK, Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy
zastępczej. Komentarz, Warszawa 2016, s. 22.
453 http://przedszkoleaniolow.pl/ (dostęp: 1.04.2018).
postawy chrześcijańskiej. W przypadku rodziców posiadających inne przekonania

lub niewierzących, ale oczekujących pomocy wychowawczej placówki katolickiej,
dyrektor uzgadnia szczegółowo współpracę z rodzicami w zakresie wychowania
tak, aby wspólnym celem rodziny i placówki było dobro dziecka. Środki finansowe
przeznaczone na działalność klubu pochodzą z dotacji z budżetu Gminy Miasta
Olsztyn oraz opłat wnoszonych przez rodziców.454
Istnieją również w Polsce katolickie żłobki; są one prowadzone przeważnie
przez siostry zakonne. Jako przykład takiej placówki można wskazać Katolicki
Żłobek Sióstr Urszulanek, który rozpoczął swoją działalność od 1 września 2017 r.
w Legionowie i przyjmuje dzieci w wieku od 1 roku do 3 lat. Organem prowadzą-
cym żłobek jest Dom Zakonny Zgromadzenia Sióstr Urszulanek N.M.P. z Gandi-
no z siedzibą w Legionowie. Nadzór nad żłobkiem w zakresie warunków i jakości
świadczonej opieki pełni Prezydent Miasta Legionowo. Katolicki Żłobek Sióstr Ur-
szulanek realizuje cele i zadania przyjmując za podstawę wychowania chrześcijań-
ski system wartości455. Należy popierać otwieranie i funkcjonowanie tego rodzaju
żłobków i klubów dziecięcych w różnych polskich miejscowościach. Stanowią one
ważną pomoc dla rodziców katolickich w wychowaniu ich dzieci. Dnia 14 lutego
2017 r. rząd przyjął Strategię na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju (SOR)456, która
zakłada powstanie nowych miejsc opieki do 2030 r. Niewystarczająca obecnie licz-
ba żłobków czy innych tego typu instytucji publicznych utrudnia bowiem powrót
do pracy osłabiając sytuację materialną rodziny.
Wychowanie przedszkolne realizowane jest natomiast w przedszkolach, oddzia-
łach przedszkolnych w szkołach podstawowych oraz w innych formach wychowania
przedszkolnego457. Przedszkole obejmuje opieką dzieci w wieku od 3 do 6 lat458.
W wyjątkowej sytuacji do przedszkola może zostać przyjęte dziecko, które ukończy-
ło 2,5 roku życia459. Przedszkole jest instytucją opiekuńczo-wychowawczą i oświato-
wą, która dba o emocjonalny, poznawczy i społeczny rozwój dziecka460. Zadaniem
454 NIEPUBLICZNY KATOLICKI KLUB DZIECIĘCY AKADEMIA MALUCHA W OLSZTY-

NIE, Statut, § 9 ust. 5, [w:] http://zlobek-olsztyn.com.pl/index.php?p=1_4_Dla-rodzic-w (dostęp:
1.04.2018).
455 Tamże, § 14.
456 Strategia na rzecz Odpowiedzialnego rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.),
Warszawa 2017, [w:] file:///C:/Users/Justyna/AppData/Local/Temp/Strategia_Rozwoju_2020.
pdf (dostęp: 5.10.2018).
457 Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe, art. 31 ust. 1 (t.j. Dz.U. z 2018 r.,
poz. 996).
458 Tamże.
460 Przedszkola działają na podstawie: ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe;
ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1457); rozporządze-
nia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa
108 ROZDZIAŁ III
tej placówki jest przygotowanie dzieci do szkoły, dlatego pełni ona funkcję eduka-
cyjną i opiekuńczą. Roczne przygotowanie przedszkolne w przedszkolu, oddziale
przedszkolnym w szkole podstawowej lub w innej formie wychowania przedszkol-
nego obejmuje dzieci w wieku 6 lat461. Rodzice dzieci posiadających orzeczenie
o potrzebie kształcenia specjalnego mogą wnosić o odroczenie obowiązku szkol-
nego do końca roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy
9 lat462. Podstawa programowa wychowania przedszkolnego opisuje proces wspo-
magania rozwoju i edukacji dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym. Gdy za-
padła decyzja o obniżeniu wieku szkolnego, wielu rodziców było przeciwnych, aby
ich dziecko w wieku 6 lat poszło do szkoły. Obecnie rodzice posiadają możliwość de-
cydowania o rozpoczęciu edukacji swoich dzieci – tylko na wniosek rodziców naukę
w szkole może rozpocząć dziecko, które w danym roku kalendarzowym kończy 6 lat.
Placówki przedszkolne prowadzone przez instytucje katolickie działają nie tyl-
ko na podstawie przepisów prawa oświatowego, ale również na podstawie art. 14
Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolita Polską. Zgodnie zaś z art.
12 Konkordatu, statuty publicznych przedszkoli powinny umożliwiać dzieciom
podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej.
Wszelkiego typu programy odnoszące się do wychowania bezwzględnie muszą
być ustalane wspólnie z rodzicami. To rodzice mają prawo do decydowania o tym,
jakie treści wychowawcze są przekazywane ich dzieciom w przedszkolu. Treści te
muszą być również zgodne z programem wychowawczo-profilaktycznym uchwa-
lanym przez radę rodziców. Rodzice mają prawo decydować, kto wchodzi na teren
przedszkola z programem wychowawczym. Przedszkole nie może być miejscem
na jakiekolwiek propagowanie środowisk LGBT463.
i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (Dz.U. z 2003 r. Nr 6, poz. 69 ze zm.);

rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie nadzoru pedago-
gicznego (Dz.U. z 2017 r., poz.1658); rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego
2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej
kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektu-
alną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia,
kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla
szkoły policealnej (Dz.U. z 2017 r., poz. 356); rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia
9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej
w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. z 2017 r., poz. 1591); rozporządzenia
Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształ-
cenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie
i zagrożonych niedostosowaniem społecznym (Dz.U. z 2017 r., poz. 1578) oraz rozporządzenia Mini-
stra Edukacji Narodowej z dnia 24 sierpnia 2017 r. w sprawie organizowania wczesnego wspomaga-
nia rozwoju dzieci (Dz.U. z 2017 r., poz. 1635).
461 Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe, art. 31 ust. 2.
463 Z ang. Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender.
Uznając prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci, państwo zagwa-

rantowało w art. 12 Konkordatu, że również przedszkola prowadzone przez or-
gany administracji państwowej i samorządowej organizują zgodnie z wolą zainte-
resowanych naukę religii w ramach planu zajęć przedszkolnych. Zorganizowanie
nauki religii w przedszkolu jest obligatoryjne w przypadku takiego życzenia ze
strony rodziców bądź opiekunów prawnych. Gmina, ustalając wysokość opłat za
świadczenia w przedszkolach, nie może domagać się od rodziców dzieci odpłat-
ności za naukę religii464. Nauczanie religii w przedszkolach publicznych odnosi
się do wszystkich grup przedszkolnych465. Jak pokazują dane dostarczone z po-
szczególnych diecezji do Komisji Wychowania KEP, w roku szkolnym 2014/15 na
religię w przedszkolach uczęszczało 83,9% dzieci. W przedszkolach zajęcia z religii
uwzględnia się w ramowym rozkładzie dnia466. Czas prowadzonych zajęć z religii
powinien być dostosowany do możliwości rozwojowych dzieci i wynosi on dla
dzieci w wieku 3-4 lat – około 15 minut, zaś dla dzieci w wieku 5-6 lat – około 30
minut467. Lekcje prowadzone są metodą zajęciową, różnorodne opowiadania bi-
blijne łączone są z pieśnią religijną, ruchem, rysunkiem, zabawami dydaktycznymi
bądź filmem. Prawo nakłada obowiązek odrębnego organizowania lekcji religii dla
grupy nie mniejszej niż siedmiu wychowanków grupy przedszkolnej. Rozwój sieci
przedszkolnym jest zadaniem własnym gminy. Ministerstwo Edukacji Narodowej
wspiera lokalne samorządy przyznając na ten cel dotacje. Ważne jest, aby przed-
szkolom zapewnić odpowiednio przygotowaną kadrę, a najuboższym rodzinom
pomóc finansowo w pokryciu kosztów opieki przedszkolnej.
Przedszkola i inne formy opieki przedszkolnej można uznać za obszar spraw-
dzonej współpracy w trosce o prawidłowy rozwój dziecka. Gminy chętnie zlecają
prowadzenie tej formy opieki nad dzieckiem organizacjom społecznym oraz żeń-
skim zgromadzeniom zakonnym468.
464 R. STRUS, S. ZWOLAK, Nauczanie religii w przedszkolu i szkole. Wybrane zagadnienia

dydaktyczne i prawne. Krótki poradnik praktyczny dla dyrektorów i organów prowadzących, Za-
mość 2013, s. 13.
465 M. PISAREK, Obecność nauczania religii w publicznym systemie oświaty w świetle obo-
wiązującego praw, Rzeszów 2013, s. 101.
466 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie wa-
runków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach, § 8 (Dz.U.
z 1992 r. Nr 36, poz. 155 ze zm.).
467 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 17 kwietnia 2017 r. w sprawie szczegóło-
wej organizacji publicznych szkół i przedszkoli, § 9 ust. 2 (Dz.U. z 2017 r., poz. 649).
468 J. BAR, Kościół w życiu publicznym na przykładzie zaangażowania w pomoc społeczną
i działalność charytatywną w archidiecezji przemyskiej, [w:] Funkcje publiczne związków wyzna-
niowych…, dz. cyt., s. 213-214.
110 ROZDZIAŁ III
3.3. Domy samotnej matki i ośrodki adopcyjno-opiekuńcze
Jedną z najbardziej radykalnych ingerencji w życie rodziny jest umieszczenie

dziecka poza jego naturalną rodziną, w ośrodku opiekuńczym albo w rodzinie
zastępczej. Podstawowym prawem dziecka jest możliwość wychowywania się
i mieszkania w środowisku rodzinnym. W normalnych okolicznościach dziecko
zaczyna doświadczać opieki właśnie w rodzinie. Dlatego też rodzina w pierwszej
kolejności ma niezbywalne prawo i obowiązek opieki nad dzieckiem. W dalszej
kolejności funkcje opiekuńcze rodziny – na podstawie zasady pomocniczości –
mogą być wspierane przez kolejne podmioty: parafię, gminę, instytucje lokalne,
organizacje społeczne oraz różnego rodzaju agendy administracji państwowej.
Z różnych przyczyn prawo przysługujące rodzicom nie zawsze jest realizowane.
W życiu zdarzają się sytuacje, w których dziecko musi znaleźć pomoc w instytucjo-
nalnych469 lub rodzinnych formach opieki zastępczej470. Opiekę zastępczą stosuje
się w przypadkach poważnych zaniedbań i nadużyć jakich dopuszczają się dorośli
wobec dzieci471. Instytucje opiekuńcze są placówkami państwowymi, prywatny-
mi, jednostek samorządu terytorialnego, organizacji społecznych i wyznaniowych.
Celem pieczy zastępczej jest opieka nad dzieckiem opuszczonym przez rodziców
i jego wychowanie, stąd jej fundamentalnym zadaniem jest przekazywanie ogól-
nie przyjętych społecznie wartości. Umieszczenie dziecka w placówce powinno
nastąpić dopiero po wyczerpaniu możliwości udzielenia mu pomocy w rodzinie
naturalnej lub umieszczenia go w rodzinie zastępczej472. Za główne przyczyny
sprawowania pieczy zastępczej uznaje się: bezradność rodziców naturalnych przy
równoczesnym występowaniu problemów opiekuńczo-wychowawczych, przemoc
domową oraz występowanie chorób473.
Od dnia 1 stycznia 2012 r. adopcja jest zadaniem zleconym z zakresu admini-
stracji rządowej, realizowanym przez samorząd województwa. Niektóre instytucje
kościelne angażują się w przeciwdziałanie sieroctwu biologicznemu i społeczne-
mu. Katolickie ośrodki adopcyjne współpracują z samorządem szczebla woje-
wódzkiego. Jednak dzieci potrzebują opieki rodziców, a nie instytucji. Kampanie
469 Interwencyjny ośrodek preadopcyjny, specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze, pla-

cówki opiekuńczo-wychowawcze.
470 Rodzina adopcyjna, rodzina zastępcza spokrewniona, rodzina zastępcza niezawodo-
wa, rodzina zastępcza zawodowa jako pogotowie rodzinne, rodzinne domy dziecka, wioski
dziecięce.
471 Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, art. 32 ust. 1.
473 NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI, Funkcjonowanie placówek opiekuńczo-wychowaw-
czych oraz ich współdziałanie z innymi instytucjami na rzecz powrotu dzieci do wychowania
w rodzinie, Warszawa 2012, s. 11-12.
zachęcające do adopcji powinni być prowadzone nie tylko w mediach, ale także za
pośrednictwem proboszczów parafii w mniejszych miastach, którzy znają rodziny
spełniające kryteria stawiane przez ośrodki adopcyjne. Z pewnością wprowadze-
nie korzystnych zasad wynagradzania rodzin zastępczych spowodowało wzrost
liczby tej formy opieki. Jednak instytucja rodziny zastępczej nie może stanowić
jedynie źródła pozyskania środków finansowych. Rodziny katolickie powinny wy-
kazywać większą gotowość do adopcji dzieci opuszczonych przez rodziców. Pań-
stwo i Kościół, jako instytucje odpowiedzialne za pomoc rodzicom w zadaniach
opiekuńczo-wychowawczych, powinny tworzyć oraz popierać działalność różnych
form adopcyjnych.
Opieka nad dzieckiem jest działalnością bardzo zróżnicowaną. Istnieją zgro-
madzenia zakonne służące posłannictwu wychowawczemu i socjalnemu. Siostry
zakonne opiekują się dziećmi niepełnosprawnymi i porzuconymi, pracują z po-
święceniem w szpitalach, szkołach i przedszkolach. Kościół katolicki od początku
swego istnienia realizuje polecenie Jezusa – „Wszystko, co uczyniliście jednemu
z tych braci moich najmniejszych, mnieście uczynili”474. Zakres kościelnej działal-
ności opiekuńczej wymieniony został w art. 24 ust. 1 u.g.w.s.w. Biorąc pod uwagę
opiekę i wychowanie dzieci należy wskazać następujące ich przejawy: organizowa-
nie pomocy w zakresie ochrony macierzyństwa, prowadzenie zakładów dla sierot,
prowadzenie żłobków, ochronek, burs i schronisk. Na większy obszar aktywności
charytatywno-opiekuńczej wskazuje art. 39 ustawy indywidualnej dotyczącej Koś-
cioła katolickiego. Działalność charytatywno-opiekuńcza Kościoła obejmuje tak-
że: organizowanie pomocy w zakresie ochrony macierzyństwa, udzielanie pomocy
w zapewnianiu wypoczynku dzieciom i młodzieży znajdującym się w potrzebie,
krzewienie idei pomocy bliźnim i odpowiednich postaw społecznych475.
O ile zapewnione już zostały warunki pod względem prawnym i organizacyj-
nym do realizacji zastępczej formy opieki, to problemem pozostaje znalezienie
właściwych rodzin gotowych do podjęcia się takiej opieki. W formacji ogólnej
duszpasterze powinni zachęcać rodziny do podejmowania funkcji rodziny zastęp-
czej. Ponadto należy przypominać chrzestnym o konieczności niesienia pomocy
rodzicom dziecka w wypełnianiu ich obowiązków rodzicielskich, nie dopuszczając
do konieczności umieszczania tego dziecka poza rodziną. Jak stwierdza Dyrek-
torium Duszpasterstwa Rodzin476, oprócz głoszenia zasad dotyczących ochrony
życia, Kościół musi realnie pomagać kobietom ciężarnym i rodzicom samotnie
wychowującym dzieci.
474 Mt 25, 40.

475 M. BIELECKI, Współdziałanie podmiotów samorządowych z podmiotami wyznaniowy-
mi. Wybrane aspekty, „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 11 (2008), s. 196-208.
476 DDR, n. 45.
112 ROZDZIAŁ III
W związku z programem kompleksowego wsparcia dla rodzin „Za życiem”

wprowadzono możliwość wsparcia zadania własnego powiatu477 w zakresie roz-
woju sieci domów dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, utworzenia
nowych domów oraz dofinansowania obecnie istniejących. Domy te funkcjonują
na podstawie art. 47 ust. 4-5 ustawy o pomocy społecznej478. Oferują także po-
moc materialną, psychologiczną oraz prawną. Z pomocy domu skorzystać mogą
również samotni ojcowie z małoletnimi dziećmi oraz inni opiekunowie. Istnieje
kilkadziesiąt katolickich domów samotnych matek, w których kobiety znajdujące
się w trudnej sytuacji życiowej i materialnej mogą pod fachową opieką wychować
dziecko lub spokojnie zastanowić się nad oddaniem dziecka do adopcji. Jako przy-
kładowe można wymienić: Dom Matki i Dziecka „Nazaret” w Wasilkowie, Diece-
zjalny Dom Samotnej Matki w Elblągu, Diecezjalny Dom Matki i Dziecka Diecezji
Sosnowieckiej w Sosnowcu, Centrum Apostolstwa Rodziny Chrześcijan w Gdań-
sku, Archidiecezjalny Dom Matki i Dziecka w Gnieźnie, Dom Matki i Dziecka
„Caritas” w Knurowie, Dom Samotnej Matki im. Emilii Wojtyłowej w Wadowi-
cach, Diecezjalny Dom Samotnej Matki w Krakowie, Diecezjalny Dom Samotnej
Matki w Lublinie, Dom Samotnej Matki im. Stanisławy Leszczyńskiej w Łodzi,
Diecezjalny Dom Samotnej Matki w Ostrowcu Świętokrzyskim, Diecezjalny Dom
Samotnej Matki w Przecławie, Diecezjalny Dom Samotnej Matki w Tarnowie, Die-
cezjalny Dom Samotnej Matki w Brąswałdzie, Diecezjalny Dom Samotnej Matki
w Ciechocinku. Dobrze byłoby, aby każda diecezja posiadała taki dom. Informa-
cja o domach samotnych matek powinna być rozpowszechniana w przedsionkach
kościołów, kancelariach parafialnych i mediach katolickich.
Działalność ośrodków adopcyjno-opiekuńczych opiera się na zasadzie współ-
pracy ze środowiskiem lokalnym – w szczególności są to: jednostki organizacyjne
pomocy społecznej, sądy i ich organy pomocnicze, instytucje oświatowe, zakłady
opieki zdrowotnej, kościoły i inne związki wyznaniowe oraz organizacje społecz-
ne. Ośrodki adopcyjno-opiekuńcze mogą mieć charakter publiczny i niepubliczny.
Na podstawie art. 241 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i syste-
mie pieczy zastępczej marszałek województwa przejął w całości od powiatów od-
powiedzialność za funkcjonowanie systemu adopcji na terenie województwa479.
Celem ośrodków adopcyjno-opiekuńczych jest pozyskiwanie, szkolenie i kwali-
fikowanie osób zgłaszających gotowość przysposobienia dziecka, przygotowanie
477 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, art. 19 (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1508).
478 Zob. rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 8 marca 2005 r. w sprawie do-
mów dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży (Dz.U. z 2005 r. Nr 43, poz. 418).
479 Wykaz ośrodków adopcyjnych w Polsce w 2018 r.: województwo dolnośląskie – 3, ku-
jawsko-pomorskie – 6, lubelskie – 4, lubuskie – 3, łódzkie – 4, małopolskie – 5, mazowieckie –
9, opolskie – 2, podkarpackie – 1, podlaskie – 2, pomorskie – 2, śląskie – 9, świętokrzyskie – 1,
warmińsko-mazurskie – 3, wielkopolskie – 6, zachodniopomorskie – 4.
kandydatów na osoby przysposabiające oraz prowadzenie procedury przysposo-

bienia. Katolickie ośrodki adopcyjno-opiekuńcze funkcjonują, m.in. w Bydgosz-
czy (Ośrodek Adopcyjny Caritas Diecezji Bydgoskiej im. Św. Jana Pawła II), Łodzi
(Archidiecezjalny Ośrodek Adopcyjny Centrum Służby Rodzinie), Opolu (Kato-
licki Ośrodek Adopcyjny i Opiekuńczy), Radomiu (Katolicki Ośrodek Adopcyj-
ny Caritas Diecezji Radomskiej), Sosnowcu (Diecezjalny Ośrodek Adopcyjny),
Szczecinie (Ośrodek Adopcyjny Stowarzyszenia Rodzin Katolickich Archidiecezji
Szczecińsko-Kamieńskiej), Toruniu (Diecezjalny Ośrodek Adopcyjno-Opiekuń-
czy), Warszawie (Katolicki Ośrodek Adopcyjny) oraz Wrocławiu (Archidiecezjal-
ny Ośrodek Adopcyjny). Należy podejmować wysiłki, by każda diecezja miała taki
ośrodek. W różnego rodzaju kampaniach prowadzonych przez Kościół przywo-
ływane jest hasło „Zamiast aborcji – adopcja!”. Efektem tych kampanii jest po-
wstawanie środowiska rodzin katolickich, które z pełnym poświeceniem wycho-
wają osierocone dzieci. W 1994 r. została wprowadzona w Polsce idea duchowej
adopcji. Polega ona na podjęciu – przez 9 miesięcy – zobowiązania odmawiania
specjalnej modlitwy oraz jednej dziesiątki różańca w intencji zagrożonego życia
dziecka w łonie matki, jego rodziców oraz godnego życia po urodzeniu480.
Jak pokazują statystyki Departamentu Polityki Rodzinnej Ministerstwa Rodzi-
ny, Pracy i Polityki Społecznej, na dzień 31 grudnia 2017 r. aż 62 536 dzieci korzy-
stało z pieczy zastępczej, w tym 16 856 dzieci przebywało w placówkach opiekuń-
czo-wychowawczych481. Ministerstwo stawia na rozwój rodzinnych form pieczy
zastępczej i ograniczenie umieszczania dzieci w placówkach opiekuńczo-wycho-
wawczych. Do przeprowadzenia adopcji zagranicznej uprawnione są: Diecezjalny
Ośrodek Adopcyjny w Sosnowcu oraz Katolicki Ośrodek Adopcyjny w Warszawie.
Silna rodzina stanowi podstawowy czynnik stabilizacji całego narodu. Dziecku
oferowana jest wszechstronna pomoc, ale konieczne jest dobre rozeznanie jego
potrzeb. Kierując się przede wszystkim dobrem dziecka należy skoordynować
działania poszczególnych agend rządowych, pozarządowych, a także kościelnych
placówek opiekuńczo-wychowawczych. W zakresie wspierania rodziny i organi-
zacji pieczy zastępczej od dawna duże znaczenie przypisuje się organizacjom koś-
cielnym. Tylko ścisła współpraca wielu instytucji, szczególnie na poziomie lokal-
nym, przyczynić się może do zmniejszenia niekorzystnych zjawisk występujących
w środowisku rodzinnym dziecka. Oprócz pracy nad poprawą funkcjonowania ro-
dzin zastępczych, różnego rodzaju placówek opiekuńczo-wychowawczych, należy
dbać o rodzinę naturalną. Istnieją lokalne programy profilaktyczne skierowane
do rodzin, organizowane są liczne konferencje naukowe pozwalające na wymianę
wiedzy teoretyków i praktyków.
480 DDR, n. 74.

481 https://www.gov.pl/web/rodzina (dostęp: 4.12.2018).
114 ROZDZIAŁ III
Upowszechnianiem współpracy lokalnych podmiotów działających na rzecz

rodziny i dziecka zajmują się Regionalne Ośrodki Polityki Społecznej. Pracownicy
ROPS wspierają zainteresowane gminy i powiaty w tworzeniu gminnych i powia-
towych programów wspierania rodziny. Organizowane są szkolenia, seminaria,
konferencje dla przedstawicieli placówek opiekuńczo-wychowawczych, podmio-
tów leczniczych, placówek oświatowych, organizacji pomocy społecznej. Z tych
wszystkich form korzystają także podmioty kościelne prowadzące działalność
w w/w zakresie.
Bardzo dobrą inicjatywą jest istniejący od ponad 20 lat profilaktyczny ogólno-
polski program „Szkoła dla rodziców i wychowawców”, który ma na celu zwięk-
szenie umiejętności wychowawczych. Realizowany jest w formie warsztatów
psychoedukacyjnych. Program powstał i funkcjonuje w ramach szeroko rozumia-
nego Programu Pomocy Rodzinie. Posiada on pozytywną akceptację Państwowej
Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Stowarzyszenia Psychologów
Chrześcijańskich i Polskiego Towarzystwa Psychologicznego482.
Najlepszą formą pomocy dla dzieci pozostawionych przez rodziców jest stwo-
rzenie warunków prawnych i organizacyjnych, które pozwolą ochronić dzieci
przed chorobą sierocą. Nadal należy popierać rodzinne formy wychowania za-
stępczego, zwłaszcza rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka. Niezbędne jest
zwiększenie skuteczności wykonywania orzeczeń w sprawach alimentacyjnych
oraz w sprawach dotyczących zakresu wykonywania władzy rodzicielskiej, a także
prawa do kontaktu dziecka z rodzicem, który w związku z rozwodem nie sprawuje
nad nim bezpośredniej pieczy.
3.4. Duszpasterska opieka szpitalna na oddziałach dziecięcych
Pobyt dziecka w szpitalu wiąże się z negatywnymi skutkami psychicznymi;

dziecko odczuwa lęk przed rozłąką z rodzicami, nieznanym środowiskiem, bó-
lem, zabiegiem. Jego poczucie bezpieczeństwa zostaje poważnie naruszone. Dla-
tego personel szpitala powinien nie tylko leczyć, lecz także troszczyć się o zaspo-
kojenie potrzeb psychicznych, duchowych i emocjonalnych małych pacjentów.
W dużym stopniu duchowe potrzeby dzieci zaspokaja duszpasterstwo szpitala:
ksiądz kapelan i nauczyciele religii. Poświęcają oni wiele czasu szczególnie tym
dzieciom, które nie mają wystarczającej opieki ze strony rodziców.
Prawo pacjenta do opieki duszpasterskiej uregulowane zostało w art. 36-38
ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Stosownie do art. 53 ust.
2 in fine szpitale zapewniają małym pacjentom możliwość realizacji potrzeb re-
ligijnych i dostęp do opieki duszpasterskiej, zgodnie z przekonaniami religijny-
482 http://szkoladlarodzicow.eu/oferta/szkola/ (dostęp: 4.12.2018).

mi rodziców483. Opiekę duszpasterską nad hospitalizowanymi sprawuje kapelan,

który w szpitalnej kaplicy odprawia msze św., różne nabożeństwa religijne (majo-
we, różańcowe, drogi krzyżowej), udziela sakramentów św., ale też sam odwiedza
chorych udając się na oddziały dziecięce. Dzieci przebywające m.in. w sanato-
riach, prewentoriach i szpitalach, mają zapewnione prawo wykonywania praktyk
religijnych, korzystania z posług religijnych i katechizacji. Celem realizacji tych
uprawnień przysługujących dzieciom, placówki zdrowotne zatrudniają kapelanów
skierowanych przez biskupa diecezjalnego484. Przepisy prawne nakazują również
władzom szpitali i podobnych placówek udostępnienie pomieszczeń na kaplice.
W sytuacji braku kaplicy, dyrektorzy są zobowiązani do wydzielenia kapelanowi
małego pomieszczenia, które służyłoby do przechowywania Najświętszego Sakra-
mentu oraz innych przedmiotów kultu religijnego. Dyrektorzy mają obowiązek
zabezpieczyć to pomieszczenie przed profanacją485.
Duszpasterstwo chorych w diecezji koordynuje – mianowany także przez bi-
skupa – diecezjalny duszpasterz chorych i służby zdrowia. Organizuje on dusz-
pasterstwo personelu medycznego, nadzór i koordynację pracy kapelanów oraz
uzgadnia zasady współpracy z dyrekcjami placówek. Ani z Konkordatu ani z usta-
wy indywidualnej dotyczącej Kościoła katolickiego nie wynika jednoznacznie, jaka
ma być treść umowy szpitala z kapelanem: czy ma być to porozumienie podmiotu
leczniczego ze stroną kościelną w zakresie spraw organizacyjnych, czy też ma być
to umowa określająca pełnienie posługi duszpasterskiej na podstawie określone-
go stosunku pracy. W doktrynie przeważa pogląd, zgodnie z którym ma być to
umowa o pracę dotycząca świadczenia posługi duszpasterskiej w danej placów-
ce486. Pracę kapelanów w szpitalach reguluje instrukcja nr 9/81 Ministra Zdrowia
i Opieki Społecznej z dnia 9 września 1981 r. w sprawie zapewnienia posług religij-
nych chorym przebywającym w szpitalach, sanatoriach i domach pomocy społecznej
resortu zdrowia i opieki społecznej487. Przepisy zawarte w instrukcji przyczyniły się
483 M. BIELECKI, Prawo dziecka przebywającego poza domem do praktyk i posług religij-
nych, „Roczniki Wydziału Nauk Prawnych i Ekonomicznych KUL” 1 (2005), s. 321-336.
484 KPK 1983, kan. 564-565.
485 O prawie do korzystania z posług religijnych w placówkach opieki zdrowotnej stanowi
art. 17 Konkordatu, art. 30 u.s.p.k.k., art. 2 pkt 2 oraz art. 4 ust. 1 pkt 2 u.g.w.s.w.
486 J. KRUKOWSKI, Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2008, s. 188; M. OŻÓG, Prawo
pacjenta do opieki duszpasterskiej w świetle konstytucyjnej zasady równouprawnienia kościołów
i innych związków wyznaniowych, „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 19 (2016), s. 223; TENŻE,
Charakterystyka stosunku prawnego łączącego kapelana z podmiotem leczniczym w świetle prze-
pisów prawa polskiego i wybranych regulacji prawa wewnętrznego Kościoła katolickiego, „Studia
z Prawa Wyznaniowego” t. 21 (2018), s. 100-114.
487 Instrukcja Nr 9/81 Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 9 września 1981 r.
w sprawie zapewnienia posług religijnych chorym przebywającym w szpitalach, sanatoriach i do-
mach pomocy społecznej resortu zdrowia i opieki społecznej (Dz. Urz. MZiOS z 1981 r. Nr 9 poz.
116 ROZDZIAŁ III
do wzmocnienia statusu kapelana szpitalnego oraz w znacznym stopniu usprawni-

ły spełnianie przez niego posług religijnych wobec chorych.
Jeżeli rodzice dziecka nie życzą sobie opieki religijnej, to wówczas należy usza-
nować ich decyzję. Jak stwierdził Sąd Najwyższy, udzielenie przez kapelana szpi-
talnego sakramentu osobie niewierzącej bez jej zgody i wiedzy, w czasie w którym
pozostawała ona w stanie śpiączki farmakologicznej, stanowi naruszenie swobody
sumienia, rozumianej jako dobro osobiste i podlegającej ochronie na podstawie
przepisów Kodeksu cywilnego488. Rodzice w sytuacji zagrożenia życia niemowlęcia
często sami proszą kapelana o chrzest lub modlitwę. Zdarza się, że to personel
medyczny podpowiada rodzicom, aby poprosili kapelana o chrzest dla swojego
dziecka489. Jest to ważne dla spokoju sumienia rodziców katolickich, że zrobili to,
co należało do ich obowiązków. Kapelan szpitalny powinien na wszelki wypadek
przeszkolić personel medyczny, aby wiedział, jak udzielać w razie potrzeby chrztu
z wody w sytuacji zagrożenia życia, gdyby kapelan nie mógł dojechać w krótkim
czasie do szpitala. Szpital jest szczególnym miejscem pracy duszpasterskiej skie-
rowanej do pacjentów, ich rodzin, personelu służby zdrowia. Zapewnienie prawa
pacjentów do opieki religijnej stanowi dziś uznany europejski standard490.
Informacja o posłudze duszpasterskiej w szpitalu powinna być czytelna. Wspar-
ciem duchowym służy także działający wolontariat osób świeckich. Godną polece-
nia jest praktyka obdarzania chorych drobnymi przedmiotami w formie pamiątek
religijnych (obrazek, medalik czy krzyżyk). Wobec tego, że w wielu salach szpi-
talnych nie ma krzyża, to obrazek ustawiony na znajdującej się obok łóżka szaf-
ce w jakimś stopniu rekompensuje choremu katolikowi ten brak. Duszpasterstwo
i opieka wychowawcza w szpitalu jest poważnym wsparciem dla rodzin, z których
pochodzą dzieci i dla personelu medycznego. Dziecko otoczone w szpitalu przy-
jaźnią, serdecznością, mające właściwie zorganizowany wolny czas, mające opiekę
duchową i wsparcie emocjonalne, łatwiej akceptuje chorobę.
35); B. RATAJCZAK, Możliwości sprawowania opieki duszpasterskiej w zakładach leczniczych

w okresie Polski Ludowej, „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 4 (2002), s. 118-120.
488 Wyrok SN z dnia 20 września 2013 r., sygn. akt II CSK 1/13. J. KRZYWKOWSKA,
A. BITOWT, Poddanie człowieka nieakceptowanym przez niego praktykom religijnym, [w:] Ak-
tualne problemy wolności myśli…, dz. cyt., s. 191-203; B. RAKOCZY, Glosa do wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 20 września 2013 r., sygn. akt II CSK 1/13, „Przegląd Prawa Wyznaniowego”
t. 8 (2016), s. 213-220.
489 M. OŻÓG, Postawa pracowników podmiotów leczniczych w kontekście realizacji prawa pa-
cjenta do opieki duszpasterskiej w Polsce, „Przegląd Prawa Wyznaniowego” t. 1 (2018), s. 107-126.
490 P. STANISZ, Opieka duszpasterska w szpitalach publicznych państw unii europejskiej –
zarys problematyki, „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 19 (2016), s. 307-331.
3.5. Instytucje organizujące czas wolny dla dzieci
Odpowiednio zorganizowany plan dnia wolnego pozwala zagwarantować dzie-

ciom bezpieczeństwo, a także pozwala im rozwijać zainteresowania oraz nabywać
nowe umiejętności. Na osobach i instytucjach organizujących pobyt dziecka poza do-
mem spoczywa duża odpowiedzialność, gdyż nieumiejętnie zorganizowany czas wol-
ny może negatywnie wpłynąć na proces kształtowania osobowości młodego człowieka.
Także w kościele dzieci znajdują ciekawe formy spędzania wolnego czasu (Dziewczęca
Służba Maryjna, koło parafialne Caritas, grupa misyjna, schola, ministranci).
Przejawem współdziałania w zakresie opieki nad dziećmi jest możliwość uzy-
skania wsparcia finansowego przez Kościół katolicki ze środków publicznych.
Ważnym elementem opieki, a zarazem wychowania, są świetlice środowiskowe
i oratoria prowadzone przez zgromadzenia zakonne lub stowarzyszenia kościelne.
Opierają one swoją działalność w znacznej mierze na dofinansowaniu z urzędu
gminy lub miasta oraz pracy wolontariuszy. Są to niepubliczne placówki opiekuń-
czo-wychowawcze wsparcia dziennego, które organizują zajęcia edukacyjne i wy-
poczynkowe. Wolontariusze pomagają dzieciom w odrabianiu lekcji, organizują
zajęcia muzyczne, sportowe, teatralne. Uczestnicy zajęć świetlicowych otrzymują
bezpłatny posiłek.
Konferencja Episkopatu Polski w 2002 r. powołała Fundację „Dzieło Nowego
Tysiąclecia”, której głównym celem jest fundowanie stypendiów dla zdolnych pol-
skich dzieci, mających utrudniony dostęp do nauki z powodu trudnych warunków
rodzinnych. Jest to forma wspierania rodziny w jej funkcjach wychowawczych,
przy równoczesnym wsparciu materialnym środowisk wielodzietnych i niezamoż-
nych. Stypendia fundowane są także z programu „Program Skrzydła” realizowa-
nego od 2005 r., współtworzonego przez Caritas Polska we współpracy z Caritas
diecezjalnymi. W roku szkolnym 2017/2018 zostało wypłaconych 870 stypendiów
za łączną kwotę 1 450 500 zł491.
Instytucje kościelne uczestniczą aktywnie w organizowaniu wakacyjnego odpo-
czynku dla dzieci. Najbardziej znana w tym zakresie jest działalność diecezjalnych
Caritas. Jak można przeczytać na stronie internetowej Caritas Polska, co roku bli-
sko 30 000 dzieci z Polski ma możliwość skorzystania z wakacyjnych wyjazdów492.
Środki na wakacyjną akcję Caritas pochodzą m.in. ze sprzedaży świec w ramach
Wigilijnego Dzieła Pomocy Dzieciom, darowizn indywidualnych i specjalnych
SMSów. W okresie wakacji dzieci mogą skorzystać z wszelkich możliwości od-
nowy duchowej, jakie są proponowane przez parafie oraz ośrodki duszpasterskie.
491 https://caritas.pl/projekty/program-skrzydla/ (dostęp: 4.12.2018).

492 http://wakacyjnaakcja.caritas.pl/ (dostęp: 4.12.2018).
118 ROZDZIAŁ III
Z Funduszu Kościelnego493 mogą pochodzić środki na „wspomaganie kościel-

nej działalności oświatowo-wychowawczej i opiekuńczo-wychowawczej, a także
inicjatyw związanych ze zwalczaniem patologii społecznych oraz współdziałania
w tym zakresie organów administracji rządowej z Kościołem Katolickim w Rze-
czypospolitej Polskiej”. Wynika to z rozporządzenia Rady Ministrów z 23 sierp-
nia 1990 r. w sprawie rozszerzenia zakresu celów Funduszu Kościelnego494. Wśród
podmiotów, którym Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji decyzją z dnia
29 maja 2018 r. przyznał dotację z Funduszu Kościelnego na wspomaganie kościel-
nej działalności charytatywno-opiekuńczej znalazły się: Zgromadzenie Sióstr Mat-
ki Bożej Loretańskiej w Warszawie (na wyjazd kolonijny dla dzieci i młodzieży);
Zgromadzenie Służebnic Najświętszego Serca Jezusa – Region Polska w Bytomiu
(na dofinansowanie wypoczynku dzieci i młodzieży znajdujących się w potrze-
bie); Caritas Diecezji Drohiczyńskiej (na wyjazd kolonijny dla dzieci i młodzieży);
Parafia rzymskokatolicka św. Piotra z Alkantary i św. Antoniego z Padwy w Wę-
growie (na wypoczynek dla dzieci i młodzieży w Tatrach); Zgromadzenie Sióstr
Św. Dominika – Dom Zakonny w Orzyszu (na dofinansowanie wypoczynku dzieci
i młodzieży z gminy Orzysz)495. W 2018 r. decyzja Ministra Spraw Wewnętrznych
i Administracji przyznająca dotację z Funduszu Kościelnego na wspomaganie koś-
cielnej działalności charytatywno-opiekuńczej udzielana była jeszcze kilkukrotnie,
tj. 22 czerwca – dla 2 podmiotów, 26 lipca – dla 3 podmiotów; 21 sierpnia – dla
2 podmiotów; 5 grudnia – dla 6 podmiotów. Łączna wysokość wszystkich transz
na ten cel wynosiła: 922 782 zł. Jak stanowi uchwała nr 148 Rady Ministrów z dnia
7 listopada 1991 r. w sprawie statutu Funduszu Kościelnego496 „świadczenia z Fun-
duszu Kościelnego przyznaje się na wniosek osób prawnych Kościoła Katolickiego
oraz innych kościołów i związków wyznaniowych”497. Fundusz działa nie tylko
na rzecz Kościoła rzymskokatolickiego, ale także na rzecz pozostałych kościołów
i innych związków wyznaniowych, posiadających uregulowany status prawny
493 Fundusz Kościelny został powołany na mocy art. 8 ustawy z dnia 20 marca 1950 r.
o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw
rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz.U. z 1950 r. Nr 9, poz. 87 ze zm.) jako forma
rekompensaty dla kościołów za przejęte przez Państwo nieruchomości ziemskie. Fundusz Koś-
cielny stanowi wyodrębnioną pozycję w części 43 budżetu państwa – wyznania religijne oraz
mniejszości narodowe i etniczne, w dziale 758 – różne rozliczenia, w rozdziale 75822 – Fun-
dusz Kościelny.
494 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 sierpnia 1990 r. w sprawie rozszerzenia zakre-
su celów Funduszu Kościelnego (Dz.U. z 1990 r. Nr 61, poz. 354).
495 https://archiwum.mswia.gov.pl/pl/wyznania-i-mniejszosci/fundusz-koscielny/17303,Przyznane-
dotacjezFunduszu-Koscielnego-w-roku-2018.html (dostęp: 23.12.2018).
496 Uchwała Nr 148 Rady Ministrów z dnia 7 listopada 1991 r. w sprawie statutu Funduszu
Kościelnego (M.P. z 1991 r. Nr 39, poz. 279).
497 Tamże, § 8 ust. 1.
w Rzeczypospolitej Polskiej (wynika to m.in. z zasady wyrażonej w art. 25 ust. 1

Konstytucji RP). Środki pochodzące z Funduszu Kościelnego przeznaczone mogą
zostać na remonty placówek, w których prowadzona jest działalność charytatyw-
no-opiekuńcza, zakup koniecznego wyposażenia i pomocy dydaktycznych, koszty
prowadzenia działalności tych placówek oraz udzielanie pomocy w zapewnianiu
opieki i wypoczynku osobom znajdującym się w potrzebie (np. kolonii letnich).
Weryfikacja złożonych wniosków oraz ich wstępne zaopiniowanie dokonywane
jest przez pracowników Departamentu Wyznań Religijnych oraz Mniejszości Na-
rodowych i Etnicznych MSWiA.
Samorząd województwa realizuje zadania dotyczące wspierania rodziny w pra-
widłowym rozwoju dziecka oraz współdziała z wieloma podmiotami w zapewnieniu
właściwej pomocy, w tym instytucjonalnej, w sytuacjach kryzysowych. Działania te
podejmowane są w oparciu o zapisy dotyczące polityki prorodzinnej ustawy o sa-
morządzie województwa498 oraz zapisy ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy
zastępczej. Tworzony jest Wojewódzki Program Polityki Prorodzinnej499. Opraco-
wywanie i wdrażanie tego programu przebiega przy aktywnym współudziale jedno-
stek samorządu terytorialnego, administracji rządowej, jednostek organizacyjnych
pomocy i integracji społecznej, instytucji rynku pracy, jednostek organizacyjnych
wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, placówek działających w obszarze
oświaty, kultury i sportu, podmiotów ekonomii społecznej, organizacji pozarządo-
wych oraz kościołów i innych związków wyznaniowych. Programy polityki proro-
dzinnej mają na celu inspirowanie działań wspierających rodziny w prawidłowym
rozwoju oraz współdziałanie przy tworzeniu systemu pomocy rodzinom w sytua-
cjach kryzysowych. Koordynatorem realizacji każdego Wojewódzkiego Programu
Polityki Prorodzinnej jest Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej.
W katalogu podmiotów niezaliczanych do sektora finansów publicznych i nie-
działających w celu osiągnięcia zysku znajduje się Kościół katolicki i jego instytu-
cje działające na rzecz osób potrzebujących. Organizacje sektora obywatelskiego
stanowią ważne podmioty polityki społecznej. Nieustannie rozwija się współpra-
ca między administracją publiczną i organizacjami pozarządowymi w obszarze
działalności dla dobra społecznego. Obowiązująca w Polsce zasada subsydiarno-
ści państwa wskazuje, że organizacje pozarządowe powinny być równorzędnymi
partnerami administracji publicznej w wykonywaniu zadań publicznych. Ustawa
o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie określa formy współpracy or-
ganów administracji publicznej z podmiotami spoza sektora finansów publicz-
498 Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (t.j. Dz.U. z 2019 r., poz. 512).
499 Np. Wojewódzki Program Polityki Prorodzinnej na lata 2017-2021, stanowiący Załącz-
nik do Uchwały Nr 69/1154/16/V Zarządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego z dnia 27
grudnia 2016 r.
120 ROZDZIAŁ III
nych500. Jedną z form współpracy jest zlecanie realizacji zadań publicznych samo-
rządu terytorialnego organizacjom pozarządowym.
Poza organizacjami pozarządowymi ustawa przyznaje możliwość prowadzenia
działalności pożytku publicznego przez podmioty zrównane z organizacjami po-
zarządowymi, które zostały wskazane w art. 3 ust. 3 ustawy. Wśród nich wymie-
nione zostały „osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie
przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Pol-
skiej, o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz
o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują
prowadzenie działalności pożytku publicznego”501. Zgodnie z treścią przepisu art.
4 ust. 1 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie sfera zadań
publicznych obejmuje m.in. zadania w zakresie pomocy rodzinom, wspierania
systemu pieczy zastępczej, działalności charytatywnej, działalności na rzecz osób
niepełnosprawnych, nauki, szkolnictwa wyższego, edukacji, oświaty i wychowa-
nia, działalności na rzecz dzieci i młodzieży, w tym ich wypoczynku. Jednostki sa-
morządu terytorialnego w celu realizacji powyższych zadań mogą tworzyć własne
jednostki organizacyjne lub mogą zawierać umowy z innymi podmiotami, w tym
z organizacjami pozarządowymi502. Ponadto zgodnie z art. 5a ustawy o działalno-
ści pożytku publicznego i o wolontariacie, samorządy terytorialne mają obowiązek
uchwalania rocznych programów współpracy z organizacjami pozarządowymi
i zlecania realizacji zadań publicznych. Formy współpracy mają charakter finan-
sowy (powierzenie do realizacji zadania publicznego wraz z udzieleniem dotacji)
i pozafinansowy (wzajemne informowanie o planowanych kierunkach działalno-
ści, konsultowanie aktów prawnych w dziedzinach dotyczących statutowej dzia-
łalności pożytku publicznego, pomoc przy konstruowaniu regionalnych strategii
rozwoju, tworzenie wspólnych zespołów problemowych)503.
W Polsce istnieje wiele przykładów współdziałania pomiędzy instytucjami
Kościoła katolickiego a instytucjami rządowymi i samorządowymi w zakresie roz-
woju dziecka i opieki nad nim. Art. 16a u.g.w.s.w. daje możliwość różnego rodzaju
porozumień, zwłaszcza między ministrami a władzami naczelnymi poszczegól-
500 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie,

art. 5 ust. 2 (t.j. Dz.U. z 2019 r., poz. 688).
501 Tamże, art. 3 ust. 3 pkt 1. W. WNUK, Osoby prawne Kościoła katolickiego jako podmioty
uprawnione do uzyskania statusu organizacji pożytku publicznego, „Studia z Prawa Wyznanio-
wego” t. 10 (2007), s. 354-356.
502 Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, art. 9 ust. 1 (t.j. Dz.U. z 2019 r.,
poz. 506); ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, art. 6 ust. 1 (t.j. Dz.U.
z 2019 r., poz. 511); ustawa o samorządzie województwa, art. 8 ust. 1. B. ULIJASZ, Prawne formy
współdziałania…, s. 177-187.
503 Tamże, s. 179-181.
nych związków wyznaniowych504. Konieczne jest prowadzenie kampanii infor-

macyjnych o możliwościach współdziałania po stronie państwowej i kościelnej.
Duszpasterze powinni mieć świadomość prawną w zakresie możliwości wspiera-
nia dzieci z wykorzystaniem środków publicznych.
3.6. Podsumowanie
Zapewnienie opieki dzieciom, to w pierwszym rzędzie troska o bezpieczne ich

narodziny, a następnie opieka zdrowotna oraz pomoc wychowawczo-oświatowa
dla ich rodziców czy innych opiekunów. Naturalnym miejscem wychowania dzieci
i opieki nad nimi jest dom rodzinny. Jednak konieczność podejmowania pracy
przez oboje rodziców z jednej strony oraz potrzeby edukacyjne dzieci z drugiej
wskazują na konieczność instytucjonalnego wsparcia rodziców. W przypadku
dzieci najmłodszych należy działać na rzecz możliwości sprawowania osobistej
opieki nad dzieckiem przez jednego z rodziców. Dzięki poprawie instytucjonal-
nych warunków opieki nad najmłodszymi dziećmi poprzez tworzenie nowych
miejsc opieki w różnych formach (jak np. żłobek, usługa opiekuna dziennego, klub
dziecięcy), zwiększa się odsetek dzieci w wieku 0-3 lat objętych różnymi formami
opieki instytucjonalnej.
Wielokrotnie tematami obrad Komisji Wspólnej Przedstawicieli Rządu RP
i Konferencji Episkopatu Polski Wspólnej była polityka prorodzinna, reforma
edukacji oraz uczestnictwo dzieci i młodzieży w nauczaniu religii, wychowanie
do trzeźwości przez odpowiednie programy społeczne i szkolne czy ochrona dzie-
ci i młodzieży przed nadużyciami seksualnymi w Kościele i społeczeństwie505.
W ramach Komisji Wspólnej mogą być powoływane różne zespoły robocze506.
Źródłami finansowania działalności opiekuńczej prowadzonej na skalę ogólno-
polską przez Kościół katolicki są: ofiary pieniężne i rzeczowe, spadki, zapisy, daro-
wizny krajowe i zagraniczne, dochody z imprez i zbiórek publicznych, subwencje,
dotacje, ofiary pochodzące od krajowych instytucji i przedsiębiorstw (państwo-
wych, społecznych, prywatnych), odpłatności za usługi lecznicze507. Naczelny Sąd
Administracyjny w 2013 r. rozstrzygnął, że działalność charytatywno-opiekuńcza
504 P. BORECKI, Współdziałanie państwa z Kościołami w praktyce, http://www.racjonalista.

pl/kk.php/s,3246 (dostęp: 23.10.2018).
505 M. CZELNY, Znaczenie ustaleń dokonanych w ramach Komisji Wspólnej Rządu i Epi-
skopatu Polski dla zasad nauczania religii w szkołach publicznych, [w:] Polityka wyznaniowa
a prawo III Rzeczypospolitej, red. M. Skwarzyński, P. Steczkowski, Lublin 2016, s. 102-104.
506 Np. powołany w 1983 r. Zespół Roboczy Komisji Wspólnej Przedstawicieli Rządu PRL
i Episkopatu Polski ds. Wydawnictw i Czasopism Katolickich.
507 M. PONIATOWSKI, Zasada równouprawnienia związków wyznaniowych w kontekście ich
działalności charytatywno-opiekuńczej, „Przegląd Prawa Wyznaniowego” t. 9 (2017), s. 156-157.
122 ROZDZIAŁ III
nie może być rozumiana wyłącznie jako realizowanie osobistego, materialnego

wsparcia, w tym edukacyjno-wychowawczego i zdrowotnego osoby korzystającej
z takiej pomocy. Kościół katolicki, wykonując swoje posłannictwo, musi dyspono-
wać odpowiednią infrastrukturą budowlaną np. w celu funkcjonowania centrum
charytatywno-opiekuńczego, świetlicy profilaktyczno-opiekuńczej czy poradni dla
rodzin. Stąd remonty i budowę takich budynków należy zaliczyć do realizującej
cele wymienione w art. 39 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego508.
Począwszy od dnia 22 października 2016 r. w Polsce obchodzony jest Dzień
Praw Rodziny. Został on ustanowiony przez Sejm RP w drodze uchwały509.
Sejm uznając, że fundamentem rozwoju Państwa Polskiego jest rodzina, zachę-
ca wszystkich obywateli, instytucje oraz władze do stałej troski o prawa rodzin.
Jednocześnie Sejm zapewnił, że poprzez stanowienie odpowiedniego prawa do-
łoży wszelkich starań, aby „polskie rodziny mogły czuć się bezpiecznie, trwając
w przeświadczeniu o stałej trosce państwa o ich materialny byt oraz wszechstronny
rozwój”510. Ustawa z dnia 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowaniu dzie-
ci511 wprowadza zabezpieczenie sytuacji materialnoprawnej rodzin ze środków
pochodzących z budżetu państwa. Należy uznać ten akt prawny za przełomowy
w realizacji konstytucyjnych zobowiązań państwa w stosunku do rodziny512. Obec-
nie zarówno w kręgach politycznych, wśród różnych instytucji, jak i wśród całego
społeczeństwa dużo rozmawia się o kwestiach dotyczących wspierania rodziny.
W rodzinie zawiera się źródło człowieczeństwa, stanowi ona pierwszą szkołę
wartości, która kształtuje charakter dziecka. W działalności instytucji pracujących
na rzecz dzieci musi zostać uwzględnione konstytucyjne prawo rodziców do wy-
chowywania dzieci zgodnie z określoną hierarchią wartości i wyznawanym świa-
topoglądem.
508 Wyrok NSA z dnia 22 stycznia 2013 r., II FSK 1075/1.

509 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 21 października 2016 r. w sprawie usta-
nowienia Dnia Praw Rodzin (M.P. z 2016 r., poz. 1003).
510 Tamże.
511 T.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 2134.
512 Tamże, art. 4 ust. 2-3. Świadczeniem wychowawczym w rozumieniu ustawy, zgodnie
z art. 4 ust. 1, jest „częściowe pokrycie wydatków związanych z wychowywaniem dzieci, w tym
z opieką nad nim i zaspokojeniem jego potrzeb życiowych”. Świadczenie wychowawcze przy-
sługuje matce, ojcu, opiekunowi faktycznemu lub prawnemu dziecka, do dnia ukończenia przez
dziecko 18 lat.
ROZDZIAŁ IV

RZYMSKOKATOLICKIEGO W ZAKRESIE
RELIGIJNEGO WYCHOWANIA DZIECI
Każde prawo – zarówno kanoniczne jak i państwowe – nie pozostaje obojętne

wobec wartości, także tych religijnych i moralnych, jak dobroć, odpowiedzialność,
uczciwość, sprawiedliwość. Wychowanie naturalne jest obowiązkiem wszystkich
rodziców, zaś wychowanie katolickie jest obowiązkiem rodziców będących katoli-
kami. Proces wychowawczy dziecka – obok rozwoju fizycznego i intelektualnego
– obejmuje także rozwój duchowy. Wychowanie moralne uczy dziecko odróżnia-
nia dobra od zła. Polega ono na kształtowaniu sumienia dziecka, aby dokonywało
prawidłowych wyborów. Natomiast wychowanie religijne zakłada poznanie zasad
wiary i życia oraz kształci prawidłowe relacje do Boga i drugiego człowieka. Jako
pierwsza za rozwój moralny dziecka odpowiada jego rodzina. To w niej dziecko
doświadcza różnych form wzajemnych oddziaływań międzyludzkich. Prosząc
o chrzest dla dziecka rodzice biorą na siebie trud wychowania go w wierze. Ro-
dzina zaspokaja podstawowe potrzeby dziecka, uczy je norm i zasad oraz daje
mu szansę na wszechstronny rozwój. Atmosfera wychowania religijnego wynika
ze sposobu traktowania spraw religijnych przez rodziców. Kolejnym podmiotem
odpowiedzialnym za całościowy rozwój moralny i religijny dziecka jest Kościół,
który poprzez edukację religijną również wskazuje zasady moralne. Środkami
wspomagającymi rodziców w religijnym wychowaniu dzieci ze strony kościelnej
są: przygotowanie dziecka do sakramentów inicjacji chrześcijańskiej, katecheza
parafialna, funkcjonowanie szkół katolickich, prasa religijna i inne media katoli-
ckie. Rodzinę w misji wychowania wspomaga także państwo, zwłaszcza poprzez
szkoły publiczne. Troska o rodzinę jest jednym z podstawowych zadań państwa
i nie może być zaliczana do działalności charytatywnej zlecanej opiece społecz-
nej. Z wolnością religijną związana jest koncepcja wychowania. Państwo polskie
dopuszcza religię jako przedmiot przedszkolnej i szkolnej edukacji, uznaje prawo
rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami religijnymi,
jak również funkcjonowanie szkolnictwa wyznaniowego na różnych etapach edu-
124 ROZDZIAŁ IV
kacji.513 W Polsce nauczanie religii zapewnione jest dla tych uczniów, których ro-
dzice – lub sami uczniowie po osiągnięciu dojrzałości – wyrażą wobec dyrekcji
szkoły chęć udziału w takich lekcjach.
Wychowanie dzieci jest zadaniem niezwykle trudnym, stąd wymaga się współ-
działania wielu podmiotów: rodziców, którzy zawarli związek małżeński bądź ro-
dziców dziecka pozamałżeńskiego, państwa, kościołów i innych związków wyzna-
niowych, placówek edukacyjnych i opiekuńczo-wychowawczych. Prawo rodziców
do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami musi być skorelowane
z wiekiem oraz stopniem rozwoju i dojrzałości dziecka. Nie jest to zatem prawo
o charakterze absolutnym514. Prawo to mają szanować zarówno szkoły publiczne
prowadzone przez organy administracji rządowej lub samorządowej, jak i szkoły
prywatne. Edukacja religijna wiąże się z jednej strony z prawem do nauki, a z dru-
giej strony z prawem rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przeko-
naniami. Kwestia edukacji religijno-moralnej w szkołach publicznych stanowiła
nawet przedmiot orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka515. Wycho-
wanie jest jednym z wymiarów rodzicielstwa516. Edukacyjna misja rodziców sta-
nowi ich prawo – obowiązek. Dlatego ważna jest ich aktywność, przejawiająca się
chociażby w zwracaniu uwagi na treści przekazywane w ramach przedmiotu wy-
chowanie do życia w rodzinie oraz podczas lekcji wychowawczych.
4.1. Rodzina podstawowym środowiskiem wychowawczym
W domu rodzinnym człowiek powinien nauczyć się szacunku do drugiego

człowieka. Wykształcone tam i utrwalone postawy społeczne znajdują przełożenie
na wszystkie późniejsze relacje w życiu wspólnotowym. Rodzina powinna być dro-
gowskazem postępowania i zapewnić dzieciom poczucie bezpieczeństwa. Miłość
w domu rodzinnym kształtuje wartościowego człowieka. Wychowawcza funkcja
rodziców powinna być sprawowana wspólnie i solidarnie. Prawo – obowiązek wy-
chowawczy przysługuje jednakowo i łącznie obojgu rodzicom. Rodzice powinni
koncentrować się zarówno na przekazywaniu odpowiednich treści i wartości, jak
również na sposobie wychowywania. Rodzice muszą być świadomi, że wychowują
nie tylko przez to, co mówią, ale także przez to, jak żyją. Najlepszą drogą wycho-
wania jest przykład, jaki wypływa od rodziców.
513 M. CZURYK, Ochrona prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi

przekonaniami…, dz. cyt., s. 16-17.
514 Tamże, s. 11.
515 Zob. M. HUCAŁ, Wolność sumienia i wyznania w orzecznictwie Europejskiego Trybuna-
łu Praw Człowieka, Warszawa 2012, np. orzeczenie ETPCz z dnia 25 lutego 1982 r. w sprawie
Campbell i Cosans v. Zjednoczonemu Królestwu, n. 7511/76 i 7743/76.
516 P. KROCZEK, Wychowanie: optyka prawa polskiego i prawa kanonicznego, Kraków 2013, s. 7-9.
Kościół pomaga rodzicom przez formułowanie wyraźnych norm określających

ich zadania w dziedzinie wychowania religijnego dzieci. Ważna jest codzienna
modlitwa w rodzinie, sposób przeżywania niedziel i świąt, zainteresowanie rodzi-
ców, czego dzieci nauczyły się na lekcjach religii, a także troska o właściwe postawy
w wychowaniu. Rodzice – poprzez przykład własnego życia – uczą dzieci jak nale-
ży żyć zgodnie z przykazaniami Bożymi i kościelnymi517.
Rola rodziny w życiu emocjonalnym dziecka i kształtowaniu jego tożsamości jest
nie do przecenienia. Fundamentem trwałości rodziny jest umiejętność dialogu mię-
dzy rodzicami i dziećmi oraz szacunek dla drugiej osoby. Dobre relacje panujące
w rodzinie gwarantują wsparcie w każdej sytuacji. Skoro rodzina jest szkołą cnót
obywatelskich, to wszystkie autorytety powinny ją chronić. Jan Paweł II w Liście do
rodzin wezwał parlamenty, państwa, organizacje międzynarodowe, aby nie ulegały
źle rozumianej «nowoczesności»518. To rodzina właśnie zabezpiecza pełny rozwój
wszystkich form życia wspólnotowego – narodu, państwa i całej wspólnoty między-
narodowej. Niestety obserwujemy dziś coraz częściej związki partnerskie, w których
partnerzy nie biorą odpowiedzialności nawet za siebie, a co dopiero za dzieci.
W świecie, który często jest nieprzychylny wierze, rodziny chrześcijańskie mają
ogromne znaczenie w jej przekazywaniu. Dlatego też Sobór Watykański II, nawią-
zując do tradycji, nazywa rodzinę «Kościołem domowym»519. Stanowisko Kościoła
katolickiego w aspekcie wychowania dzieci wyrażone zostało zwłaszcza w deklara-
cji o wychowaniu chrześcijańskim Gravissimum educationis z dnia 28 października
1965 r., w której czytamy: „Do rodziców (…) należy stworzyć taką atmosferę rodzin-
ną, przepojoną miłością i szacunkiem dla Boga i ludzi, aby sprzyjała całemu osobi-
stemu i społecznemu wychowaniu dzieci. Dlatego rodzina jest pierwszą szkołą cnót
społecznych, potrzebnych wszelkim społecznościom”520. Ze wszystkich dziedzin
wychowania Kodeks Prawa Kanonicznego najwięcej miejsca poświęca wychowaniu
religijnemu. Jak stanowi kan. 226 § 2 Kodeksu rodzice, ponieważ dali dzieciom ży-
cie, mają poważny obowiązek i prawo ich wychowania zgodnie z nauką Kościoła
rzymskokatolickiego. Konieczna jest w tym zakresie pomoc duszpasterska521. Na
rodzicach spoczywa zobowiązanie dawania dzieciom dobrego przykładu, unikania
fałszywych kompromisów oraz wprowadzania dzieci w odpowiedzialność za rodzi-
nę i społeczeństwo. Trzeba przede wszystkim kształtować rodziców, jak i przyszłych
rodziców, aby byli przygotowani do pełnienia funkcji wychowawczych.
517 KPK 1983, kan. 774 § 2; KKK, n. 2225-2226; H. STAWNIAK, Udział małżonków - rodzi-
ców w kościelnej posłudze nauczania, „Prawo Kanoniczne” nr 1-2 (1994), s. 168-170.
518 JAN PAWEŁ II, List apostolski do rodzin «Gratissimam sane», 2.02.1994, n. 17, AAS 86
(1994) 868-925.
519 KK, n. 11.
520 DWCH, n. 3.
521 KPK 1983, kan. 213.
126 ROZDZIAŁ IV
Rodzice powinni aktywnie zabiegać o to, aby ich dzieci w szkołach i innych
placówkach wychowujących były kształcone i wychowywane zgodnie z zasadami
wiary katolickiej522. Szczególnie należy dbać o to, aby na lekcjach religii dzieci
otrzymywały solidną wiedzę i formację chrześcijańską523. W kan. 793 Kodeksu
Prawa Kanonicznego prawodawca kościelny nakłada na rodziców katolickich obo-
wiązek kierowania się nauką Kościoła rzymskokatolickiego w całym procesie wy-
chowania. Do rodziców katolickich należy troska o pozyskanie przez dzieci wiedzy
religijnej, jak również kształcenie postaw chrześcijańskich poprzez katechizację524.
Rodzice powinni mieć prawo zarówno wyboru szkoły, jak i wpływania na kształt
wychowywania. Niestety nadal istnieją środowiska, które czynnik religijny chcia-
łyby usunąć z procesu wychowania.
Podstawowym warunkiem rozwoju społeczeństwa jest poczucie bezpieczeń-
stwa w domu rodzinnym. Silna rodzina – stojąca na bazie mocnego fundamentu
wiary, nadziei i miłości – to najważniejszy fundament państwa. Jednym ze źródeł
kryzysu współczesnej rodziny jest kryzys małżeństwa. Na nieudanych związkach
między rodzicami najbardziej cierpią dzieci. Złe doświadczenie wyniesione z dzie-
ciństwa zostanie w nich na całe życie. Przykład kochających się małżonków to dla
ich dzieci coś o wiele więcej niż słowa. Klimat miłości w jakim wzrastają i bezpie-
czeństwo oparte na słowie danym sobie wzajemnie przez rodziców w przysiędze
małżeńskiej, to najlepsze wyposażenie, jakie można dać pokoleniu wchodzącemu
później w dorosłe życie.
Ze sprawowanej władzy rodzicielskiej i założeń życia rodzinnego wynika
dyspozycja rodziców do decydowania o udziale dziecka w edukacji religijnej525.
W imieniu niepełnoletniego dziecka rodzice wyrażają wolę na jego udział w lek-
cjach religii w szkole oraz katechezie parafialnej. Rodzice oraz opiekunowie prawni
muszą kierować się interesem i dobrem dziecka526. W doktrynie zwraca się uwa-
gę na problem opiekunów faktycznych527, np. konkubenta niebędącego rodzicem
dziecka. Chodzi m.in. o sytuację, w której partner rodzica nie posiada władzy ro-
dzicielskiej, ale w praktyce zajmuje się wychowaniem dziecka. Podmiotami prawa
522 KPK 1983, kan. 226, 793, 799, 1136.

523 KPK 1983, kan. 229 § 1-2.
524 KPK 1983, kan. 774 § 1 i 779. R. SZTYCHMILER, Komplementarne obowiązki rodziców
i państwa względem chrześcijańskiego wychowania dzieci. Rozwój norm od Soboru Watykańskie-
go II do Kodeksu Prawa Kanonicznego, [w:] Wychowanie religijne i moralne, dz. cyt., s. 26-27.
525 A. GRZEŚKOWIAK, Religia w szkole a prawa człowieka, [w:] Nauczanie religii w szkole
w państwie demokratycznym, red. J. Krukowski, Lublin 1991, s. 44-45.
526 M. BIELECKI, Dobro dziecka jako przesłanka korzystania z jego prawa…, dz. cyt.,
s. 233-243.
527 Np. K. WARCHAŁOWSKI, Prawo do wolności myśli, sumienia i religii…, dz. cyt., s. 189;
M. CZURYK, Ochrona prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonania-
mi…, dz. cyt., s. 46-48.
do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami mogą być jedynie ro-

dzice i prawni opiekunowie528. Małżonkowie funkcjonujący w jedności dają swym
dzieciom poczucie miłości i bezpieczeństwa, zatem wszystko to, czego potrzebuje
człowiek, aby prawidłowo funkcjonował.
Rodzina jest najważniejszą wartością w życiu człowieka. Rodzice w życiu swo-
ich dzieci pełnią funkcję pierwszych nauczycieli i przewodników. Dzięki rodzicom
dziecko zdobywa przygotowanie oraz kształtuje pierwsze praktyczne umiejętności
do samodzielnego dorosłego życia. W rodzinie człowiek uczy się miłości i relacji
społecznych, kształtuje swój charakter i światopogląd. W rodzinie dostrzegane są
talenty młodego człowieka i stwarzane warunki do ich rozwijania. Jednym z naj-
ważniejszych, jeśli nie najważniejszym gwarantem szczęścia rodzinnego jest ko-
chające się małżeństwo, stanowiące fundament rodziny. Jak silny i trwały będzie
związek małżeński, tak silna i trwała będzie rodzina.
Rodzina jest podstawowym środowiskiem wychowawczym, dlatego należy
promować wszelkiego typu współdziałania na rzecz rodziny oraz dbać o dobrą
koordynację działań w środowiskach lokalnych. W działalność na rzecz rodzi-
ny włączają się środowiska parafialne, przedszkolne, szkolne, samorządy gmin-
ne i powiatowe, organizacje pozarządowe. Konieczne jest mówienie o rodzinie,
jej prawach, problemach ją dotykających. Ważne są wszelkie konkretne działania
i wsparcie rodziny. Działalność wychowawcza pociąga za sobą wielką odpowie-
dzialność. Rodzice powinni czuć się rzeczywiście odpowiedzialni za wychowanie
w wierze swoich dzieci. Mają być świadkami wiary, aby dziecko biorąc przykład
z ich postawy zyskało konieczne fundamenty do szczęśliwego życia. Świadectwo
wiary jest szczególnie potrzebne dzieciom z rozbitych rodzin oraz takim, które
we własnych rodzinach doświadczyły różnych patologii. Dom rodzinny jest nie
tylko szkołą człowieczeństwa, ale i szkołą chrześcijaństwa. Potwierdza to nie tylko
nauczanie Kościoła rzymskokatolickiego, ale i przepisy powszechnego oraz party-
kularnego prawa kanonicznego529. To do rodziców należy dopilnowanie, aby ich
dzieci w odpowiednim czasie przyjęły sakramenty święte, uczestniczyły w zaję-
ciach szkolnych z religii oraz katechezie parafialnej, brały udział w praktykach re-
ligijnych530. Prawo rodziców do wychowania religijnego dziecka posiada również
528 Protokół nr 1 do Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych

Wolności, 20.03.1952, art. 2 (Dz.U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175 ze zm.).
529 KK, n. 11; KKK, n. 1657.
530 KEP podkreśla, że „W obecnej rzeczywistości, zmuszającej podjęcie pracy zawodowej
również przez matki, znaczny ciężar wychowania spada na dziadków. W sposób coraz bar-
dziej widoczny przejmują oni także zadania katechezy rodzinnej. Ich mądrość i zmysł religijny
w wielu przypadkach mają decydujące znaczenie dla kształtowania klimatu chrześcijańskiego
rodziny i rozwoju religijnego dzieci”, [w:] KEP, Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego
w Polsce, Kraków 2001, n. 129.
128 ROZDZIAŁ IV
charakter zobowiązania. Szkoła, parafia, chrzestni wspomagają rodziców w reali-

zacji tego niełatwego zadania.
4.2. Działania Kościoła rzymskokatolickiego w zakresie wychowania dzieci
Kościół rzymskokatolicki widzi konieczność współpracy różnych instytucji na

rzecz pomocy rodzicom w wychowaniu ich dzieci. W wielu diecezjach występują
bowiem negatywne zjawiska, takie jak: bezrobocie, hazard, pornografia, rozpijanie
dzieci i młodzieży, łatwy dostęp do alkoholu i narkotyków oraz brak zdecydowanego
przeciwdziałania tym zjawiskom. Prawodawstwo kanoniczne oraz działania duszpa-
sterskie podejmowane w celu zapewnienia jak najlepszego wychowania dzieci w śro-
dowisku rodzinnym, świadczą o trosce Kościoła rzymskokatolickiego. Skuteczność
tej pracy w dużym stopniu zależy od sytuacji religijnej i społecznej w kraju.
W dniu 1 maja 2003 r. Konferencja Episkopatu Polski przyjęła tekst Dyrekto-
rium Duszpasterstwa Rodzin, opracowanego przez Radę do Spraw Rodziny. Dy-
rektorium wytycza zadania dla osób duchownych i świeckich (w tym dla samych
rodzin, instruktorów i doradców życia rodzinnego) oraz kierunki i cele duszpa-
sterstwa rodzin. Przez instytucję duszpasterstwa rodzin rozumie się cały system
pomocy i działań służących rozwojowi rodziny oraz realizacji jej posłannictwa
i zadań531. Dyrektorium porządkuje kościelny system pracy z rodziną532. Osobą
odpowiedzialną za duszpasterstwo rodzin w diecezji jest bezpośrednio biskup die-
cezjalny, a pośrednio wydział duszpasterstwa rodzin istniejący w kurii diecezjalnej
oraz diecezjalny doradca życia rodzinnego533. Dyrektorium mocno akcentuje rolę
i znaczenie parafialnego duszpasterstwa rodzin534. Ważne jest zaangażowanie ru-
chów i stowarzyszeń w prorodzinną działalność społeczną oraz współpracę w tym
zakresie z instytucjami oświatowymi, wychowawczymi i organami samorządowy-
mi535. Członkowie stowarzyszeń katolickich z jednej strony aktywnie uczestniczą
w życiu struktur kościelnych (np. Domowy Kościół, Ruch Apostolski „Rodzina
Rodzin”, Ruch Rodzin Nazaretańskich, Stowarzyszenie Rodziców Rodzin Wie-
lodzietnych), a z drugiej strony angażują się w rozwój życia społecznego w jego
świeckich wymiarach. W wielu diecezjach istnieją Stowarzyszenia Rodzin Kato-
lickich, które w 1993 r. utworzyły Polską Federację Stowarzyszeń Rodzin Katoli-
ckich. Jej celem jest realizowanie postanowień ogłoszonej przez Stolicę Apostolską
Karty Praw Rodziny. Członkowie SKR aktywnie uczestniczą w zbiórkach pienię-
531 DDR, n. 1.
532 J. GRĘŹLIKOWSKI, „Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin” przejawem troski Kościoła
o małżeństwo i rodzinę, „Ius Matrimoniale 11/17 (2006), s. 119-124.
533 DDR, n. 2-5.
534 DDR, n. 6.
535 Zob. KPK 1983, kan. 117.
dzy na różne cele, organizują loterie fantowe, konkursy. Duszpasterstwo rodzin na

poziomie ogólnopolskim koordynuje Krajowy Ośrodek Duszpasterstwa Rodzin.
Wszystkie dzieła służby rodzinie – podejmowane już na płaszczyźnie parafialnej,
potem dekanalnej, diecezjalnej i ogólnopolskiej – stanowią cenną pomoc małżon-
kom, którzy znaleźli się w obliczu trudności osobistych czy rodzinnych.
Kościół ma przede wszystkim czuwać nad prawidłowością katolickiego wy-
chowania dzieci w rodzinie i szkole. Istnieje w Polsce wiele cennych inicjatyw
organizowanych przez katolików własnym sumptem bądź we współpracy z in-
stytucjami kościelnymi. Jako przykład można wskazać Małżeńską Akademię Roz-
woju. Uczestnicy Akademii nie tylko wzbogacają swoją wiedzę w zakresie sztuki
komunikacji w małżeństwie, odpowiedzialnego rodzicielstwa czy przezwyciężania
konfliktów, ale także mają możliwość uzyskania certyfikatu doradcy życia rodzin-
nego. Fenomenem na skalę ogólnopolską są Warmińsko-Mazurskie Dni Rodzi-
ny, które organizowane są nieprzerwalnie od 1999 r. Jest to całoroczna inicjatywa,
która punkt kulminacyjny ma w maju i czerwcu każdego roku. Odbywa się ona
pod patronatem Marszałka Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Wojewody
Warmińsko-Mazurskiego oraz Arcybiskupa Metropolity Warmińskiego. Patronat
ten jest kontynuowany mimo zmieniających się opcji politycznych, jakie docho-
dzą do władzy w województwie w wyniku kolejnych wyborów samorządowych.
W ramach Warmińsko-Mazurskich Dni Rodziny już ponad 700 różnych instytucji
włącza się w szeroką gamę działań. Organizowane są różne wydarzenia, konferen-
cje, festyny, konkursy, akademie, wykłady, szkolenia, spotkania, w których bierze
udział ponad 80 tys. osób. Sporo inicjatyw dotyczy zdrowego stylu życia (warszta-
ty zdrowego żywienia, warsztaty pierwszej pomocy, dyżury specjalistów, badania
profilaktyczne). Kolejna cenna inicjatywa to prowadzona od 1997 r. międzynaro-
dowa kampania „Tydzień Małżeństwa”, promująca więź kobiety i mężczyzny. Kam-
pania, odbywająca się równolegle w kilkudziesięciu krajach, promuje małżeństwo
jako wartość społeczną i pokazuje potrzebę permanentnego rozwijania więzi mał-
żeńskiej. Przez rozwody rodziców cierpią dzieci, a jak pokazują statystyki wielu
województw – na 100 małżeństw rozwodzi się aż 40536.
4.2.1. Katecheza parafialna
Wiara rodzi się ze słuchania, a Kościół katolicki zobowiązany jest do jej prze-
kazywania i rozwoju. Posługa słowa Bożego jest dziś bardzo istotna, gdyż rozwija
się mocno ideologia sekularyzmu i relatywizmu. Następstwem tego jest brak ładu
w obszarze życia moralnego. Wśród sposobów przepowiadania będących do dyspo-
536 W 2016 r. orzeczono 63 497 rozwodów – GUS, Rocznik Demograficzny 2017, Warszawa
2017, s. 238.
130 ROZDZIAŁ IV
zycji duszpasterzy są: homilie, listy pasterskie, nauczanie katechetyczne, aktywność

w środkach społecznego przekazu (prasie, różnego rodzaju publikacjach, telewizji)537.
Katecheza jest wychowywaniem w wierze dzieci, młodzieży i dorosłych, a obej-
muje przede wszystkim nauczanie doktryny chrześcijańskiej, przekazywane na
ogół w sposób systematyczny i całościowy538. W Kodeksie Prawa Kanonicznego
z 1917 r. odpowiedzialność za katechizację, zgodnie z kan. 1329, spoczywała na
duszpasterzach, a w szczególności na proboszczach539. Rola rodziców sprowa-
dzała się do troski, aby ich dzieci otrzymały katechezę540. Obecny Kodeks Prawa
Kanonicznego odpowiedzialność za katechezę nakłada na wszystkich wiernych,
w tym na rodziców, chrzestnych oraz opiekunów prawnych dzieci541. W danej die-
cezji powinien istnieć spójny program katechetyczny, który musi być skoordyno-
wany z ogólnopolskim planem duszpasterskim.
Dyrektorium ogólne o katechizacji posługuje się dwoma terminami: «kateche-
za» i «nauczanie religii w szkole»542. Chrześcijańskie wychowanie w rodzinie, ka-
techeza parafialna i nauka religii w szkole są wewnętrznie powiązane w służbie
wychowania chrześcijańskiego dzieci543. Parafia od zawsze była ważnym miejscem
katechezy dzieci i rodziców544. Za katechezę parafialną odpowiedzialna jest cała
wspólnota chrześcijańska, bowiem katecheza jest działaniem wychowawczym.
W przygotowanie katechezy parafialnej angażuje się nie tylko kapłan, ale również
osoby życia konsekrowanego i świeccy. Celem posługi katechetycznej realizowanej
537 KONGREGACJA DS. BISKUPÓW, Dyrektorium Apostolorum successores o pasterskiej

posłudze biskupów, 22.02.2004, n. 122, [w:] Ustrój hierarchiczny Kościoła. Wybór źródeł, red.
W. Kacprzyk, M. Sitarz, Lublin 2006, s. 517-711.
538 JAN PAWEŁ II, Adhortacja apostolska o katechizacji w naszych czasach Catechesi traden-
dae, 16.10.1979, n. 18, AAS 71 (1979) 211-301. Na podstawie kan. 386 KPK 1983 r. biskup die-
cezjalny ma obowiązek troszczyć się o to, by w nauczaniu katechetycznym była przekazywana
cała nauka chrześcijańska.
539 KPK 1917, kan. 1322.
540 KPK 1917, kan. 1335.
541 KPK 1983, kan. 774 § 1-2.
542 KONGREGACJA DS. DUCHOWIEŃSTWA, Dyrektorium ogólne o katechizacji, Waty-
kan 1997. Katecheza to przekaz prawd wiary, pouczenie w wierze, ważne ogniwo między dzia-
łaniem misyjnym Kościoła a działaniem duszpasterskim; prowadzi do pełnego uczestnictwa
we wspólnocie Kościoła. Nauczanie religii należy traktować jako część katechezy; stanowi ono
specyficzną formę posługi słowa, jego zadaniem jest wychowanie chrześcijańskie oraz przekaz
nauki wiary. Cechą wspólną katechezy i nauczania religii w szkole jest wspólny podmiot dzia-
łający, czyli Kościół. W katechezie działa on przez parafię, zaś w nauczaniu szkolnym przez na-
uczycieli religii posiadających misję kanoniczną – P. SOBCZYK, Katechizacja dzieci i młodzieży
w parafii a nauczanie religii w szkołach, [w:] II Polski Synod Plenarny a synody diecezjalne, red.
J. Krukowski, M. Sitarz, A. Pastwa, Lublin 2015, s. 221-227.
543 DOK, n. 76.
544 KKK, n. 2226.
w parafii jest przede wszystkim kształtowanie wiary dojrzałej, włączanie w życie

Kościoła oraz dawanie chrześcijańskiego świadectwa.
Ważne jest to, by przygotowanie do sakramentów i ich przyjmowanie odby-
wało się w parafii zamieszkania. Identyfikowanie się ze wspólnotą, z którą czło-
wiek bywa związany dłużej niż przez okres nauki szkolnej, pozwala potem czuć się
za nią odpowiedzialnym. Dopełnieniem szkolnego nauczania religii jest właśnie
duszpasterstwo katechetyczne, które pozwala dzieciom na doświadczenie praw-
dziwej wspólnoty wiary. Katecheza parafialna nie powinna być powtórką lekcji re-
ligii w szkole. To w parafii katechizowani – poprzez słowo Boże, sakramenty, mod-
litwę i świadectwo – mają odkryć prawdę o Kościele. Kazimierz Misiaszek słusznie
postrzega katechezę parafialną jako niezastąpioną formę integralnej formacji
chrześcijańskiej545. Podczas lekcji religii dzieci przyswajają wiedzę, natomiast na
katechezie parafialnej mają doświadczyć tego, o czym się nauczyli. Katecheza para-
fialna jest pomocą, jaką Kościół oferuje rodzicom w zakresie religijnego wychowa-
nia dzieci. Wsparcie rodziców dokonywane jest poprzez modlitwę całej wspólnoty,
osobiste kontakty duszpasterzy i katechetów z rodzicami oraz poprzez katechezę
dorosłych skierowaną do samych rodziców. Jednak obowiązek wychowania dzieci
w duchu wiary spoczywa przede wszystkim na rodzicach, parafia zaś ma im w tym
pomagać, zwłaszcza w aspekcie przygotowania do sakramentów świętych. Temu
właśnie służą katechezy parafialne.
Nieustannie należy korelować szkolne nauczanie religii z czynnym uczestni-
ctwem dzieci w liturgii i systematycznym korzystaniem z sakramentów świętych.
Przygotowanie do sakramentów nie może się ograniczać jedynie do przekazywania
określonej wiedzy, ale ma być systematycznym wtajemniczaniem młodego człowie-
ka w głębsze życie wiary. Ponadto przy okazji przygotowania dzieci do sakramentów
wtajemniczenia chrześcijańskiego konieczne jest zaangażowanie ze strony rodziców.
W wielu parafiach podjęto trud organizacji katechezy parafialnej i odbywa się ona
systematycznie, jednak są i takie parafie, które organizują spotkania sporadycznie
i to raczej natury organizacyjnej, związanej z uczestnictwem w samej liturgii. Tro-
ską katechetyczną należy objąć wszystkich uczniów mieszkających na terenie parafii,
uwzględniając poziom ich dotychczasowej edukacji. Należy organizować dla dzieci
dodatkowe spotkania parafialne, m.in. nabożeństwo różańcowe, rekolekcje adwen-
towe, drogę krzyżową, rekolekcje wielkopostne, nabożeństwo majowe i czerwcowe,
nabożeństwo na rozpoczęcie i zakończenie roku szkolnego.
545 K. MISIASZEK, Katecheza parafialna, [w:] Wokół katechezy posoborowej. Księga pamiąt-
kowa dedykowana księdzu biskupowi Gerardowi Kuszowi, red. R. Chałupniak i in., Opole 2004,
s. 202.
132 ROZDZIAŁ IV
4.2.2. Szkolnictwo katolickie
Jednym z celów działania Kościoła rzymskokatolickiego jest pomoc rodzi-

com w wychowaniu dzieci. Integralna współpraca rodziców z duszpasterzami
i nauczycielami w dziedzinie wychowania przynosi najlepszy skutek. Istotny jest
więc wybór przez rodziców odpowiedniej szkoły dla swego dziecka – by jej profil
odpowiadał wartościom, które rodzice uznają za istotne w wychowaniu dziecka.
Wychodząc naprzeciw tym potrzebom Kościół rzymskokatolicki zakłada i pro-
wadzi szkoły różnych specjalności i różnego stopnia. Uprawnienie to prawodaw-
ca kościelny ujął w kan. 800 § 1 Kodeksu Prawa Kanonicznego wyrażając tę myśl
w następujących słowach: „Kościołowi przysługuje prawo zakładania szkół jakiej-
kolwiek specjalności, rodzaju i stopnia, a także kierowania nimi”. Uprawnienie to
wiąże się z obowiązkiem utrzymywania przez wiernych szkół katolickich. Powinni
oni właśnie do takich szkół posyłać swoje dzieci. Nadto, w miarę możliwości, do
obowiązków katolików należy pomoc w zakładaniu i utrzymywaniu takich szkół546.
Prawodawca kościelny zachęca też instytuty zakonne do tworzenia własnych szkół
za zgodą biskupa diecezjalnego547. Jeżeli na terenie diecezji nie ma szkół katolickich,
biskup diecezjalny ma obowiązek zatroszczyć się o powstanie takich szkół. Warto
zwrócić uwagę na fakt, jakie szkoły mają prawo nazywać się katolickimi. Zgodnie
z kan. 803 § 1 Kodeksu Prawa Kanonicznego „szkołę wtedy uważa się za katolicką,
gdy jest kierowana przez kompetentną władzę kościelną albo kościelną osobę praw-
ną publiczną, albo za katolicką została uznana przez władze kościelną dokumentem
na piśmie”. Można więc stwierdzić, że szkoła niespełniająca powyższych warunków
– nawet wówczas, kiedy kieruje się w swoim nauczaniu wartościami chrześcijań-
skimi i niczym nie różni się od podobnej szkoły katolickiej – nie może nazywać się
katolicką bez zgody kompetentnej władzy kościelnej548.
Doktryna Kościoła rzymskokatolickiego w zakresie wychowania w sposób wy-
raźny mówi o pierwotnym i niezbywalnym prawie rodziców do wychowania po-
tomstwa. Prawo to nie może być zawłaszczane przez inne podmioty wychowujące.
Kościół i państwo jedynie na zasadzie pomocniczości uczestniczą w wychowaniu.
Podmiotem promującym wychowanie katolickie jest Konferencja Episkopatu
Polski, a czyni to przede wszystkim poprzez program pracy duszpasterskiej. Ak-
tualnie obowiązujący program duszpasterski dla Kościoła katolickiego w Polsce
nosi nazwę „Duch, który umacnia miłość”; został przygotowany na lata 2017-2019
przez Komisję Duszpasterstwa KEP549.
546 KPK 1983, kan. 800 § 2.

547 KPK 1983, kan. 801.
548 KPK 1983, kan. 803 § 3. W Polsce «szkoła wyznaniowa» nie jest terminem ustawowym.
549 Program składa się z pięciu zeszytów tematycznych: teologiczno-pastoralnego, homi-
Prawo polskie zapewnia Kościołowi rzymskokatolickiemu swobodę zakładania

własnych szkół550, dzięki czemu chrześcijańscy rodzice mają możliwość wyboru
szkoły zgodnej z ich przekonaniami religijnymi, przy wsparciu której lepiej zadbają
o katolickie wychowanie dzieci551. Wobec tego równolegle ze szkołami państwo-
wymi mogą istnieć szkoły katolickie. Szkoła katolicka za fundament swej służby
przyjmuje Ewangelię. Prawo tworzenia tego rodzaju szkół zastrzeżone jest władzy
kościelnej552. Szkoła katolicka uznana jest za taką na piśmie przez władzę kościel-
ną lub prowadzona jest przez kompetentną władzę kościelną albo kościelną osobę
prawną publiczną (np. diecezję, parafię, zgromadzenie zakonne, inną jednostką
erygowaną przez władzę kościelną)553. Szkoła katolicka wraz z funkcją nauczania
i wychowania chrześcijańskiego podejmuje także zadanie ewangelizacyjne554.
Wszystkie szkoły katolickie w Polsce są zrzeszone w Radzie Szkół Katoli-
ckich555 i pozostają pod opieką Konferencji Episkopatu Polski. Rada Szkół Kato-
lickich została powołana do życia w 1994 r. i jest kościelną jednostką organizacyj-
ną o zasięgu ogólnopolskim, która posiada osobowość prawną na gruncie prawa
cywilnego i kanonicznego. Rada Szkół Katolickich wspiera szkoły oraz ich organa
założycielskie w zachowaniu katolickiej tożsamości i rozwijaniu działalności.
letycznego, liturgicznego, katechetycznego i maryjnego. Natomiast od pierwszej niedzieli ad-

wentu (początek roku liturgicznego) zacznie obowiązywać program duszpasterski na lata 2019-
2022 i będzie on nosił hasło „Eucharystia daje życie”.
550 Konstytucja RP, art. 70 ust. 3 – „Obywatele i instytucje mają prawo zakładania szkół pod-
stawowych, ponadpodstawowych i wyższych oraz zakładów wychowawczych. Warunki zakła-
dania i działalności szkół niepublicznych oraz udziału władz publicznych w ich finansowaniu,
a także zasady nadzoru pedagogicznego nad szkołami i zakładami wychowawczymi, określa
ustawa”; Konkordat, art. 14 ust. 1 – „Kościół katolicki ma prawo zakładać i prowadzić placów-
ki oświatowe i wychowawcze, w tym przedszkola oraz szkoły wszystkich rodzajów, zgodnie
z przepisami prawa kanonicznego i na zasadach określonych przez odpowiednie ustawy”. Zob.
także KONFERENCJA GENERALNA ORGANIZACJI NARODÓW ZJEDNOCZONYCH
DLA WYCHOWANIA, NAUKI I KULTURY, Konwencja w sprawie zwalczania dyskryminacji
w dziedzinie oświaty, 15.12.1960, art. 5 (Dz.U. z 1964 r. Nr 40, poz. 268). Konwencja weszła
w życie w stosunku do Polski dnia 16 grudnia 1964 r. Jak podaje Piotr Kroczek do archidiecezji
o najwyższej licznie szkół katolickich w Polsce w roku szkolnym 2014/2015 należały: archidie-
cezja krakowska, warszawska, częstochowska, katowicka i poznańska. Szkoły katolickie zajmują
wysokie miejsca w statystykach egzaminacyjnych – P. KROCZEK, Katolicka oferta edukacyjna
w Polsce: optyka prawno-kanoniczna, „Theologos. Theological Revue of Greek Catholic Theolo-
gical Faculty” 19 (2017) nr 1, s. 285.
551 KPK 1983, kan. 793 § 1; DWR, n. 5.
552 KPK 1983, kan. 800 § 1; DWCH, n. 8, KONGREGACJA WYCHOWANIA KATOLI-
CKIEGO, Szkoła katolicka, 19.03.1977, Rzym 1977; KEP, Wytyczne Episkopatu Polski dotyczące
szkół katolickich, 3.12.1994, [w:] RADA SZKÓŁ KATOLICKICH, Informator adresowy o szko-
łach katolickich, Warszawa 1999, s. 101-106.
553 KPK 1983, kan. 803 § 1, 3.
554 KPK 1983, kan. 803 § 2.
555 Baza szkół katolickich znajduje się na stronie internetowej pod adresem http://rsk.edu.
pl/baza-szkol/ (dostęp: 5.11.2018).
134 ROZDZIAŁ IV
Szkoła katolicka jest otwarta dla wszystkich, którzy zaakceptują i podejmą przyję-
tą ofertę programową. Wybór tego rodzaju szkoły dla dziecka podyktowany jest ka-
tolickim charakterem szkoły oraz poziomem nauczania. Uczeń w szkole katolickiej
nie tylko rozwija się intelektualnie zdobywając nową wiedzę, ale również kształtuje
całą swoją osobowość. Program wychowawczy szkoły katolickiej powinien być tak
skonstruowany, aby uczeń mógł rozwijać się i jednocześnie umacniać chrześcijańską
formację osobowości. Ważnym narzędziem formacji uczniów jest nauczanie doktry-
ny katolickiej: w szkole katolickiej nie może ono ograniczyć się do lekcji religii prze-
widzianych w programach szkolnych – musi wyjść poza szkolne mury (służą temu
m.in. homilie, rekolekcje, katecheza przygotowująca do sakramentów świętych)556.
Nauczyciele w szkole katolickiej mają obowiązek poprzez świadectwo, słowa i dzia-
łanie dbać o prawidłowy charakter szkoły. Ponadto powinni odznaczać się wysokim
poziomem moralności i etyki oraz życiem zgodnie z wiarą557.
Rodzice, jeżeli nie mają możliwości posłania dziecka do szkoły katolickiej ze
względu na jej brak w miejscu zamieszkania dziecka, mają obowiązek sami za-
troszczyć się o to, by dzieci poza szkołą otrzymały należne wychowanie katoli-
ckie558. Szkoła i Kościół to instytucje, które są konieczne, by wychowawczy wysiłek
rodziny był harmonijnie kierowany ku konkretnym działaniom. Odpowiedzial-
ność rodziców za swoje dzieci nie kończy się wraz z ukończeniem przez nie szkoły
średniej. Kościół otacza opieką szkoły wyższe, publiczne i prywatne559. Misja Koś-
cioła obejmuje zwłaszcza uczelnie katolickie lub kościelne. Kościół ma prawo do
tworzenia i prowadzenia zarówno uniwersytetów czy fakultetów katolickich, jak
i kościelnych560.
4.2.3. Środki społecznego przekazu
Środki społecznego przekazu są nie tylko środkiem komunikowania się, ale

także narzędziem kształtującym świadomość561. Media same w sobie są moralnie
556 PIUS XI, Encyklika o chrześcijańskim wychowaniu młodzieży «Divini illius magistri»,
31.12.1929, AAS 22 (1930) 49-86; KONGREGACJA DO SPRAW WYCHOWANIA KATOLI-
CKIEGO, Religijny wymiar wychowania w szkole katolickiej, 7.04.1988, Kraków 1996.
557 DWCH, n. 8.
558 KPK 1983, kan. 798-799.
559 DWCH, n. 10.
560 KPK 1983, kan. 807 i 815 oraz kan. 810 § 1 i 818; JAN PAWEŁ II, Konstytucja apostolska
o uniwersytetach katolickich Ex corde Ecclesiae, 15.08.1990, art. 3 § 3, AAS 82 (1990) 1475-1509;
TENŻE, Konstytucja apostolska Sapientia Christiana o uniwersytetach i wydziałach kościelnych,
15.04.1979, art. 22-30, AAS 71 (1979) 469-521.
561 M.in. PAPIESKA KOMISJA DS. ŚRODKÓW SPOŁECZNEGO PRZEKAZU, Instrukcja
duszpasterska o środkach społecznego przekazu «Communio et progressio», 23.05.1971, AAS 63
(1971) 593-656; PAPIESKA RADA DS. ŚRODKÓW SPOŁECZNEGO PRZEKAZU, Instruk-
neutralne, ale mogą stać się szkodliwe, gdy posługują się nimi ludzie zdemora-
lizowani. Większość informacji, które są przekazywane w mediach, wpływa na
opinię odbiorcy. Niestety niekiedy media przekazują wypaczoną wizję rodziny;
wówczas zadaniem wiernych jest budowanie całościowego i religijnego obrazu ży-
cia rodzinnego. Rodzice muszą czuwać, aby negatywne treści przekazywane przez
mass media nie oddziaływały na ich dzieci; natomiast same dzieci powinny uczyć
się umiejętnego odbioru przekazu medialnego oraz umiarkowania w korzystaniu
z telewizji czy internetu.
Kościół rzymskokatolicki w Polsce posiada własne rozgłośnie oraz prawo emi-
towania programów w publicznej radiofonii i telewizji. Konferencja Episkopatu
Polski wydała instrukcję, która reguluje zasady ewangelizacji w audycjach radio-
wych i telewizyjnych562. Wypowiedzi na temat wiary i obyczajów winny być zgod-
ne z doktryną Kościoła, nie zaś prywatnymi opiniami. Z inicjatywy dyrektorów
katolickich rozgłośni radiowych w 2013 r. powstało Forum Niezależnych Roz-
głośni Katolickich. W jego skład wchodzą stacje, których właścicielami są diecezje
bądź też wspólnoty zakonne563. Przykładowe katolickie rozgłośnie radiowe to: Ka-
tolickie Radio Diecezji Płockiej (Ciechanów), Katolicka Rozgłośnia Radiowa FIAT
(Częstochowa), Radio Nadzieja (Łomża), Radio Victoria (Łowicz), Radio Głos
(Pelplin), Radio Emaus (Poznań), Radio FARA (Przemyśl), Radio VIA (Rzeszów),
Katolickie Radio Podlasie (Siedlce), Radio Niepokalanów (Teresin), Radio RDN
Małopolska (Tarnów), Radio Jasna Góra (Zamość). Dużym wsparciem – o sporych
walorach edukacyjnych i praktycznych – są ,,Audycje dla małżonków i rodziców”
prezentowane w Radio Maryja. Treści chrześcijańskie przekazuje także prasa. Na
rynku wydawniczym istnieją tygodniki, miesięczniki i inne periodyki, w których
można znaleźć artykuły o treści religijnej. Natomiast w telewizji powszechnej emi-
towane są programy katolickie, a ponadto w Polsce nadaje kilka stacji katolickich,
np. Katolicka Telewizja Serbinów, Telewizja Trwam. Warto wymienić także choć
kilka internetowych portali katolickich, jak: katolik.pl, opoka.org.pl czy religia.pl.
Wśród środków społecznego przekazu dużą rolę odgrywa internet. Dziś pa-
rafie, diecezje, seminaria duchowne, zgromadzenia zakonne mają własne strony
cja duszpasterska o przekazie społecznym «Aetatis novae», 22.02.1992, „L’Osservatore Romano”

6 (1992), s. 48-59; TENŻE, Etyka w środkach społecznego przekazu, 4.06.2000, „L’Osservatore
Romano” 4 (2001), s. 48-56; TENŻE, Kościół a Internet, 22.02.2002, „Wiadomości KAI”
z 10.03.2002, s. 31-35; TENŻE, Etyka w Internecie, 22.02.2002, „Wiadomości KAI” z 17.03.2002,
s. 31-35; JAN PAWEŁ II, List apostolski «Il rapido sviluppo» do odpowiedzialnych za środki spo-
łecznego przekazu, 24.01.2005, AAS 97 (2005) 265-274.
562 KEP, Normy dotyczące występowania duchownych i osób zakonnych oraz przekazywania
nauki chrześcijańskiej w audycjach radiowych i telewizyjnych, 9.03.2005, „Akta Konferencji Epi-
skopatu Polski” 10 (2005) nr 1, s. 74-76.
563 http://radiokatolickie.pl/ (dostęp: 5.11.2018).
136 ROZDZIAŁ IV
internetowe. Nawet Stolica Apostolska jest aktywna w tej dziedzinie i w dalszym

ciągu rozwija swą internetową obecność564. Kościół rzymskokatolicki powinien
być aktywny w internecie ze względu na ogromny zasięg tego środka przekazu.
Dokument Kościół a Internet podkreśla – „Jeśli chodzi o Internet, dzieci i młodzież
często są bardziej zaznajomieni z nim niż ich rodzice, niemniej jednak rodzice
mają poważny obowiązek prowadzenia i nadzorowania swych dzieci w korzy-
staniu z niego”565. Rodzice powinni nadzorować formę korzystania z internetu.
Muszą chronić dzieci przed pornografią, pedofilią i cyberprzemocą. Środki spo-
łecznego przekazu mogą pozytywnie lub negatywnie oddziaływać na dzieci, na
ich myślenie, kształtowanie religijności i moralności oraz postawy społeczne. Ro-
dzice, szkoła i Kościół powinni uświadamiać młodym ludziom niebezpieczeństwa
ze strony mediów oraz inspirować do krytycznego korzystania z nich.
Zadaniem mediów, zwłaszcza katolickich, są nie tylko funkcje informacyjne,
ale i formacyjne wobec odbiorców. Programy dla dzieci powinny ukazywać praw-
dziwe autorytety, a nie pseudowartości i niemoralne treści. Istnieją rodziny, dla
których program telewizyjny jest wyznacznikiem rozkładu dnia. Potrzebna jest
pogłębiona refleksja nad rolą mediów we współczesnym świecie i ich oddziaływa-
niem na dzieci. Według wytycznych nauczania Soboru Watykańskiego II, zawar-
tych w dekrecie Inter mirifica, do odbiorców należy umiar w korzystaniu z mass
mediów, właściwy wybór programów oraz odpowiednia troska rodziców o to, by
ich dzieci roztropnie korzystały z mediów566. Na wszystkich tych, którzy współ-
tworzą mass media spoczywa obowiązek moralny, by nie sprzeciwiały się one do-
bru społecznemu. Wymiar etyczny mass mediów powinien obejmować nie tylko
treść podawanych informacji, ale i cały proces przekazu.
Wpływ mediów na świadomość młodych adresatów jest bardzo duża. Dzieci,
nie mając jeszcze wykształconego światopoglądu, kierują się wskazówkami prze-
kazywanymi przez media. Współczesne seriale telewizyjne wypaczają wizję mło-
dzieży na temat małżeństwa, kreują świat, w którym życie bez ślubu kościelnego
jest czymś normalnym i powszechnie akceptowanym. Rodzice powinni dążyć do
tego, aby mimo codziennej obecności w życiu mediów dziecko umiało odróżnić
564 A. DOMASZK, Media – nowe drogi ewangelizacji w nauczaniu Kościoła i w prawie kano-
nicznym, [w:] Media – wartości – prawo, red. R. Sztychmiler, Olsztyn 2008, s. 32-37.
565 Kościół a Internet, dz. cyt., n. 49.
566 DSP, n. 10 – „Odbiorcy – a szczególnie młodzież – niech starają się przyzwyczajać do
korzystania z tych środków z umiarem i poczuciem karności. Ponadto niech usiłują głębi-
ej zrozumieć to, co oglądają, czego słuchają lub co czytają. Niech dyskutują na te tematy
z wychowawcami i ludźmi doświadczonymi i niech się uczą wydawać słuszną ocenę. Rodzice
zaś niech pamiętają, że ich obowiązkiem jest troskliwie czuwać, by widowiska, publikacje i inne
rzeczy tego rodzaju, które uwłaczałyby wierze i dobrym obyczajom, nie miały wstępu do ich
domu i by dzieci ich nie spotykały się z tym gdzie indziej”.
świat realny od tego wykreowanego. W telewizji publicznej niewiele jest progra-

mów, które prezentują prawidłowy model życia rodzinnego. W kan. 793 § 1-2 Ko-
deksu Prawa Kanonicznego prawodawca kościelny postanowił, że rodzice kato-
liccy mają prawo wybrania odpowiednich instytucji i środków, aby mogli lepiej
zadbać o katolickie wychowanie swoich dzieci.
Media katolickie pełnią znaczącą rolę w misji ewangelizacyjnej i nauczycielskiej
Kościoła katolickiego. Już Sobór Watykański II zachęcał do tworzenia i popierania
katolickich mediów567, których utrzymywanie i wspomaganie jest obowiązkiem
wiernych. Celem środków społecznego przekazu powinno być szerzenie prawdy
oraz troska o chrześcijańskie wychowanie społeczeństwa ludzkiego568. Nadzór
nad duszpasterskim wykorzystaniem środków społecznego przekazu pełni Pa-
pieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu i podobne rady utworzone przy
Konferencjach Episkopatu. Sobór wprowadził nową inicjatywę duszpasterską, czy-
li dzień środków społecznego przekazu, „w którym wierni będą pouczani o swych
obowiązkach pod tym względem, zachęcani do zanoszenia w tej intencji modlitw
i do składania na ten cel ofiar”569. Kodeks Prawa Kanonicznego zobowiązuje dusz-
pasterzy do aktywnego wykorzystania mediów w misji Kościoła570.
Media publiczne stanowią ważny element dobra wspólnego. Telewizja, internet,
prasa czy radio winny formować społeczeństwo. Ich misją jest troska o dziedzictwo
religijne, kulturowe, narodowe i patriotyczne, tak istotne dla kształtowania tożsamo-
ści narodowej. II Polski Synod Plenarny przypomniał, że „prawo Kościoła do uczest-
nictwa w społecznym przekazie nie jest niczyją łaską czy koncesją, ale zawiera się
w prawie do wolności religijnej, którego nie można ograniczać do wolności kultu”571.
Jak podkreśla Ryszard Sztychmiler, media nie mogą podważać uprawnień wy-
chowawczych rodziców; takie działania należałoby zakwalifikować jako działania
antykonstytucyjne572. Niestety praktyka daleka jest od przepisów i w mediach ist-
nieją programy, które nie współdziałają z rodzicami w zakresie wychowania dzieci
i młodzieży. W art. 5f Karty Praw Rodziny zawarto wezwanie skierowane do władz
państwowych i samorządowych: „Rodzina ma prawo do odpowiedniej ochro-
ny, a w szczególności do ochrony swych najmłodszych członków przed ujem-
nymi wpływami i nadużyciami ze strony środków przekazu”. W ustawie z dnia
29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji573 zapewniono należną ochronę wartości
chrześcijańskich w mediach, bowiem audycje lub inne przekazy powinny szano-
567 DSP, n. 14.

568 DSP, n. 17.
569 DSP, n. 18.
570 KPK 1983, kan. 666, 822 § 1, 1063, n. 1, 1369.
571 II Polski Synod Plenarny (1991-1999), Poznań 2001, n. 76.
572 R. SZTYCHMILER, Ochrona rodziny w mediach, [w:] Media – wartości – prawo, dz. cyt., s. 72.
573 Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (t.j. Dz.U. z 2019 r., poz. 361).
138 ROZDZIAŁ IV
wać przekonania religijne odbiorców, a zwłaszcza chrześcijański system wartości574.

„Programy i inne usługi publicznej radiofonii i telewizji powinny: (…) respektować
chrześcijański system wartości, za podstawę przyjmując uniwersalne zasady etyki;
służyć umacnianiu rodziny”575. Skoro mamy ponad 90% katolików w Polsce, na-
turalnym odniesieniem jest chrześcijański system wartości. Istnieją dobre przepisy,
np. zakaz przerywania programów dla dzieci reklamami576, należy więc wskazać,
że prawo nie może być omijane przez media. Reklama w mediach wykorzystuje
bez skrupułów naiwność i łatwowierność dzieci. Dzieci często wymuszają na ro-
dzicach zakup towarów, na które ich nie stać.
Istnieją normy, których celem jest ochrona autorytetu rodziców czy opiekunów
prawnych. Wśród nich jest m.in. art. 27 Kodeksu Etyki Reklamy577, w myśl które-
go „reklamy skierowane do dzieci lub młodzieży nie mogą podważać autorytetu
rodziców lub innych osób sprawujących opiekę prawną, kwestionować ich odpo-
wiedzialności, opinii, gustów lub upodobań. Powyższe ograniczenie nie dotyczy
przypadków zwalczania patologii społecznych”. Następnie należy wymienić art.
9 ust. 1 pkt g Dyrektywy Parlamentu Europejskiego I Rady 2010/13/UE z dnia
10 marca 2010 r. w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonaw-
czych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących świadczenia audiowi-
zualnych usług medialnych (dyrektywa o audiowizualnych usługach medialnych)578
– „handlowe przekazy audiowizualne nie mogą wyrządzać fizycznej lub moralnej
szkody małoletnim”. Komisja Etyki Reklamy istniejąca przy Radzie Reklamy roz-
strzyga skargi zgłaszane przez konsumentów i przedsiębiorców579. Celem norm

575 Tamże, art. 21 ust. 2 pkt 6-7.
576 Tamże, art. 16a ust. 6 pkt 4,
577 RADA REKLAMY, Kodeks Etyki Reklamy, Warszawa, 19.01.2018 r., [w:] https://www.
radareklamy.pl/peł na-treść-ker (dostęp: 18.10.2018). Kodeks Etyki Reklamy odnosi się do
wszystkich typów mediów, bez względu na formę przekazu treści.
578 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/13/UE z dnia 10 marca 2010 r.
w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych
państw członkowskich dotyczących świadczenia audiowizualnych usług medialnych (dyrektywa
o audiowizualnych usługach medialnych), Dz.Urz. UE L 95/1 z 5 kwietnia 2010 r.
579 Uchwała Nr ZO 137/18/24o z dnia 29 października 2018 r. Zespołu Odwoławczego
w sprawach o sygn. akt K/166/18 (dot. skargi na reklamę telewizyjną serialu pt. „Ślad” – „Re-
klama w pewnym momencie pokazuje zwłoki dziecka, rozumiem, że może to być cześć seria-
lu, ale takie rzeczy nie powinny być pokazywane urywkowo w telewizji, tym bardziej przed
g. 22 (…) takie rzeczy nie powinny być pokazywane urywkowo w telewizji”); uchwała Nr ZO
127/18/68u z dnia 24 października 2018 r. Zespołu Orzekającego w sprawie sygn. akt K/155/18
(dot. reklamy internetowej „Gang Słodziaków” Biedronka – „Gang Słodziaków łamie przyjęte
zasady norm etycznych przez zachęcanie dzieci do przestępstw i zapoznawanie je z nomen-
klaturą przestępczą. Gang jak wiemy jest zorganizowaną grupą przestępczą, poprzez zbitkę
słów Gang Słodziaków oswajamy dzieci z przestępczością oraz pokazujemy że nie ma nic złego
w grupach przestępczych”); uchwała Nr ZO 90/18/43u z dnia 24 lipca 2018 r. Zespołu Orzekają-
zawartych w tych przepisach jest troska o wizerunek rodziców i opiekunów, aby

wyznacznikiem ich uczuć macierzyńskich nie było nabycie jakiegoś określonego
w reklamie towaru lub skorzystanie z konkretnej usługi.
System graficznego ostrzegania przed programami zawierającymi treści nie-
wskazane dla młodych odbiorców – aczkolwiek potrzebny – nie jest w stanie
uchronić dzieci przed negatywnym oddziaływaniem telewizji. Rola ta przypada
rodzicom i wychowawcom. Telewizja niejednokrotnie zastępuje wychowawcę, na-
uczyciela, a nawet rodzica. Kontakt dziecka z telewizją nie jest zły sam w sobie,
gdyż może mieć bardzo pozytywne skutki – ważne jest natomiast, aby kontrolo-
wać treści oglądane przez najmłodszych. Zaangażowani w to powinni być rodzice
i opiekunowie, którzy swoją postawą powinni dawać przykład dzieciom, a przede
wszystkim z nimi rozmawiać o treściach pokazywanych w telewizji, uczulać ich na
zło i wskazywać dobro.
Wychowanie dzieci jest ważnym czynnikiem kształtującym zachowania mo-
ralne. Dzieci charakteryzuje mało rozwinięty krytycyzm, niezdolność oddzielania
fikcji od rzeczywistości, podatność na wpływy wzorców. Może się wydawać, że ma
to pozorny wpływ na postawę moralną dzieci, ale jeżeli negatywne wzorce prze-
nikną do ich zachowania, to będą uważane za naturalne. Dla dzieci pozbawionych
właściwych wartości na dalszy plan schodzą potrzeby innych ludzi. Na innych pa-
trzą przez pryzmat tego, co kupują i jak się ubierają.
Zgodnie z ustawą z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe prasa jest zobowiąza-
na do promowania rodziny pokonującej różne trudności, jak np. chorobę dziecka,
zdarzenia losowe, niepełnosprawność580. Dziennikarz ma służyć społeczeństwu
i państwu poprzez podejmowanie legalnych działań zgodnych z etyką zawodową
i zasadami współżycia społecznego. Wszelkie przekłamywanie prawdy jest na-
ganne i powinno być surowo napiętnowane. Jedną z form wspierania rodziców
w funkcji wychowawczej jest dziecięca prasa religijna: „Mały Gość Niedzielny”,
„Mały Przewodnik Katolicki”, „Mały Rycerzyk Niepokalanej”, „Promyczek Dobra”
czy „Świat Misyjny”. Są to czasopisma wychowujące ku wartościom.
cego w sprawie sygn. akt K/60/18 (dot. reklamy internetowej gry Far Cry 5 firmy Ubisoft – „Na
stronie głównej portalu Interia.pl np. w kolumnie dot. wiadomości preparuje się nagłówek ty-
tułu wywołującego sensację i zachęcając wejście na podstronę «Strzeżcie się tego znaku. Należy
do groźnej sekty...», co stanowi reklamę przynętę po czym po wejściu na podstronę okazuje się,
że jest to reklama produktów – gry Ubisoft Far Cry 5 itp. (kryptoreklama) i przynęta jako wia-
domość społeczna oraz z dziedziny problematyki społecznej dotyczącej groźnych sekt/związ-
ków wyznaniowych/religii opanowujących umysł”). Pozostałe uchwały znajdują się na stronie:
https://www.radareklamy.pl/uchwaly-ker (dostęp: 4.11.2018).
580 Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1914), art. 12
ust. 1 pkt 1 – „Dziennikarz jest obowiązany zachować szczególną staranność i rzetelność przy
zbieraniu i wykorzystaniu materiałów prasowych, zwłaszcza sprawdzić zgodność z prawdą uzy-
skanych wiadomości lub podać ich źródło”.
140 ROZDZIAŁ IV
Media, zwłaszcza publiczne, powinny promować wartości rodzinne, wypeł-

niać zadania edukacyjne i wychowawcze. Skoro media publiczne są finansowane
ze środków publicznych to powinny wypełniać obowiązki wobec społeczeństwa.
Odbiorców mediów należy uczyć wybierania programów wartościowych, które
kształtują prawidłowy system wartości. Normy prawne dotyczące działalności
mass mediów w Polsce powinny jeszcze bardziej chronić funkcje rodziny. Ten apel
dotyczy zarówno ustawodawcy państwowego, jak i kościelnego581.
Media na stałe wkroczyły w życie współczesnej rodziny. To one stanowią głów-
ne źródło informacji o otaczającym świecie, kreują obraz współczesnej kultury,
kształtują upodobania i postawy. Telewizja stała się dla dzieci codziennością,
spełnia ogromną rolę edukacyjną. Mass media wzbogacają możliwość kształcenia
i wychowania. Dzięki najnowszej technologii dzieci mogą skorzystać z wielu nie-
dostępnych jeszcze nie tak dawno źródeł informacji, bibliotek, muzeów, baz da-
nych. Komputer stwarza możliwość komunikowania się bez względu na miejsce.
Ma to szczególne znaczenie w przypadku dzieci niepełnosprawnych. Niewątpliwie
media, w tym także telewizja, dają dużo dobrego, ale są też źródłem zagrożeń.
Najczęściej sytuacja taka ma miejsce w domach, gdzie rodzice nie poświęcają zbyt
dużo czasu swoim dzieciom, narażając je wtedy na odbiór treści aspołecznych.
Wybór programów dla dzieci nie może być przypadkowy. Zawsze należy brać pod
uwagę z jednej strony charakter i treść programu, a z drugiej możliwości percep-
cyjne dziecka oraz jego rozwój psychiczny i wiek582.
4.3. Działania instytucji państwowych i samorządowych w zakresie

wychowania dzieci
Instytucje państwowe powinny zabezpieczyć nie tylko prawo człowieka do

swobodnego zakładania rodziny583 oraz prawo do posiadania odpowiednich
środków materialnych na jej utrzymanie584, ale również przysługujące rodzicom
prawo wychowania dzieci – według własnych tradycji, wartości religijnych i kul-
turowych585. Państwo samo nie może pełnić funkcji wychowawczej, potrzebne
jest dlatego współdziałanie: Kościoła, rodziny i państwa. Dopiero uwzględnienie
i wzajemne uzupełnianie się w pracy tych trzech instytucji zapewni dobre wycho-
wanie młodego pokolenia. Rola szkoły w wychowaniu, przy dysfunkcyjności wielu
581 R. SZTYCHMILER, Ochrona rodziny w mediach, dz. cyt., s. 75-76.

582 M. TELESIŃSKA-PAWLAK, Oddziaływanie mass mediów na dzieci w wieku przedszkolnym,
[w:] http://www.edukacja.edux.pl/p-8145-oddzialywanie-mass-mediow-na-dzieci-w-wieku.php
(dostęp: 18.10.2018).
583 KPR, art. 3.
584 KPR, art. 10.
585 KPR, art. 5.
rodzin, pozostaje nadal niezastąpiona. Podobnie ważna jest rola parafii, w której
wychowanie odbywa się poprzez własne świadectwo życia.
Europejski Trybunał Praw Człowieka w orzeczeniu Kjeldsen, Busk Masen i Pe-
derson v. Dania uznał, iż „przy wykonywaniu swoich naturalnych obowiązków do
dzieci, rodzice – ze względu na to, że są w pierwszej kolejności odpowiedzialni za
wychowanie i nauczanie swoich dzieci, mogą domagać się od państwa poszanowa-
nia swych poglądów religijnych i filozoficznych”586. Rodzice mają także prawo do
kształcenia swych dzieci w zgodzie z własnymi przekonaniami. Dzieciom, oprócz
prawa do życia, przysługuje także prawo do troski o pełny rozwój ich osobowości.
Ponadto dobro dziecka jest podstawowym kryterium orzeczeń sądowych587.
Wolność religijna oraz prawo do edukacji i wychowania, jakie przysługuje ro-
dzicom względem dzieci, uregulowane zostały w europejskim i polskim systemie
prawnym. Prawo Unii Europejskiej uznaje się za standard dla uzewnętrzniania
przekonań religijnych w edukacji krajowej588. Przepis art. 14 ust. 3 Karty Praw
Podstawowych stanowi gwarancję ochrony prawa rodziców do zapewnienia wy-
chowania i nauczania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami religijnymi, filo-
zoficznymi i pedagogicznymi589. Prawo rodziców realizowane jest zgodnie z kra-
jowym porządkiem prawnym i musi uwzględniać także prawa dziecka, o których
mowa w art. 24 Karty Praw Podstawowych. „We wszystkich działaniach dotyczą-
cych dzieci, zarówno podejmowanych przez władze publiczne, jak i instytucje pry-
watne, należy przede wszystkim uwzględnić najlepszy interes dziecka”590.
Art. 2 Protokołu nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podsta-
wowych Wolności zobowiązuje państwo do poszanowania uprawnienia rodziców
w zakresie wychowania własnych dzieci zgodnie z przekonaniami religijnymi
i filozoficznymi591. Podmiotami tego prawa są nie tylko rodzice, ale również opie-
kunowie prawni. Jak podkreśla Małgorzata Czuryk, dzieci „nie mogą (…) stać się
podmiotami naruszenia prawa do wychowania zgodnie z przekonaniami religij-
586 ETPCz, 12.12.1976, application n. 5095/71; 5920/72; 5926/72.

587 M. RZEWUSKI, Dobro dziecka na tle spraw sądowych o powierzenie sprawowania pieczy
zastępczej nad małoletnim, [w:] Prawo w służbie małżeństwu i rodzinie…, dz. cyt., s. 269-279.
588 M. CZURYK, Ochrona prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi prze-
konaniami…, dz. cyt., s. 17.
589 Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, przyjęta i podpisana w Nicei 7 grudnia
2000 r., powtórnie podpisana w Lizbonie 12 grudnia 2007 (Dz.Urz. UE z 2007 r. Nr 303, poz. 1).
590 KPP, art. 24 ust. 2. B. SITEK, Prawo do wychowania dziecka. Dylematy dawne i współczes-
ne, [w:] Wychowanie religijne i moralne, dz. cyt., s. 95.
591 M. CZURYK, Prawa rodziców i uczniów dotyczące nauczania religii w szkole publicz-
nej w prawie polskim, [w:] Religia i etyka w edukacji publicznej, red. J. Krukowski, P. Sobczyk,
M. Poniatowski, Warszawa 2014, s. 213-214; P. KOMOROWSKI, Prawo rodziców do wycho-
wania dzieci w zgodzie z własnymi przekonaniami a neutralność światopoglądowa państwa
w Europie, „Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego” 5 (2014), s. 37-39.
142 ROZDZIAŁ IV
nymi i filozoficznymi, gdyż ochrona tego prawa przysługuje tylko ich rodzicom
lub prawnym opiekunom”592. Prawo to pozostaje w łączności z prawem do po-
szanowania życia prywatnego i rodzinnego (art. 8 EKPCz), wolnością myśli su-
mienia i religii (art. 9) i wolnością wyrażania opinii (art. 10). Prawo rodziców do
wychowania dzieci określone w art. 2 Protokołu nr 1 do Europejskiej Konwencji
Praw Człowieka i Podstawowych Wolności stanowi lex specialis względem prawa
do wolności religijnej zagwarantowanej w art. 9 EKPCz593.
Różnice, jakie można dostrzec analizując ochronę praw dzieci i rodziny
w świetle prawa kanonicznego i świeckiego, wynikają z charakteru normatywnego
tych dwóch systemów. W świetle prawa kanonicznego rodzina jest konsekwencją
małżeństwa. Rozwój związków partnerskich i ich wpływ na dobro dziecko powo-
duje coraz większe różnice ochrony na płaszczyźnie prawa kanonicznego w sto-
sunku do prawa świeckiego594. Zadaniem państwa jest stwarzanie odpowiednich
warunków, aby prawo rodziców do wychowania i nauczania dzieci zgodnie z ich
własnymi przekonaniami religijnymi lub filozoficznymi było możliwe do realizacji.
4.3.1. Wychowanie do życia w rodzinie
W dzisiejszej cywilizacji zachowywanie czystości seksualnej przedstawiane

jest w negatywnych aspektach, banalizowane, a nawet ośmieszane. Ludzka sek-
sualność ukazywana jest głównie w sposób przedmiotowy, a nawet komercyjny.
Rodzice powinni nauczyć własne dzieci szanowania płciowości swojej i drugiej
osoby. Stąd pozytywnie należy ocenić pomoc rodzicom, aby jak najlepiej mogli
zatroszczyć się o formację chrześcijańską swoich dzieci595. Rodzice nie powinni
nigdy czuć się osamotnieni w wypełnianiu tego zadania, dlatego Kościół i państwo
wspierają ich w wypełnianiu rodzicielskich zadań. Przekonania religijne rodziców
powinny być szanowane także na terenie szkoły. Przedszkola i szkoły współpracują
z rodzicami w zakresie wychowania seksualnego dzieci i młodzieży na zasadzie
pomocniczości. Niezbędne jest to, by rodzice stanowili wzór dla swoich dzieci.
Dobry przykład rodziców to ważny czynnik w kształtowaniu młodego człowieka.
Prawem i obowiązkiem rodziców jest interesowanie się, kto i jakich treści będzie
uczył ich dzieci w zakresie wychowania seksualnego596. Obecnie obserwuje się
593 Tamże.
594 R. ANDRZEJCZUK, Prawa człowieka a ochrona małżeństwa i rodziny…, dz. cyt., s. 110-111.
595 PAPIESKA RADA DS. RODZINY, Ludzka płciowość: prawda i znaczenie. Wskazania dla
wychowania w rodzinie, 8.12.1995, n. 34-47, [w:] Posoborowe dokumenty Kościoła Katolickiego
o małżeństwie i rodzinie, t. 2, oprac. K. Lubowicki, Kraków 1999, s. 299-372.
596 DDR, n. 21.
akceptowanie praktyk LGBT (wcześniej uznawanych za przejaw choroby bądź wy-

naturzenie), a nawet – można powiedzieć – ich promowanie, jako normalnych.
Dawniej istniał większy szacunek dla podstawowych wartościach, a obecnie
telewizja, internet, prasa czy reklamy emanują seksualnością. To rodzice, a nie ktoś
przypadkowy, mają w obowiązku promować prawdziwą wizję seksualności czło-
wieka. Jakiekolwiek działania szkoły w zakresie wychowania seksualnego powinny
być zaakceptowane przez rodziców. Rodzice powinni interesować się, jakie treści
przekazywane są ich dzieciom w ramach zajęć z wychowania do życia w rodzinie.
Jeżeli nie odpowiadałyby one zasadom wyznawanym przez rodziców, to wówczas
powinni nie powinni wyrażać zgody na uczestnictwo w nich własnych dzieci.
Ważny jest stały kontakt z wychowawcą klasy oraz branie udziału w szkolnych ze-
braniach. Rodzic świadomy swoich praw współpracuje ze szkołą, bowiem kształ-
tuje ona rozwój umysłowy i społeczny dziecka, jego zachowania i postawy597.
Rodzice i wychowawcy powinni dbać, by przekazywane informacje były ade-
kwatne do etapu rozwojowego dziecka. Żadne materiały o charakterze erotycznym
nie mogą być prezentowane dzieciom i młodzieży598. Niestety „takie wychowanie
rozpowszechniane jest przez wielkie organizacje i stowarzyszenia międzynarodo-
we, popierające przerywanie ciąży, sterylizację i antykoncepcję”599. Rodzice nie
powinni akceptować praktyk sprzecznych z moralnością chrześcijańską. To do
nich należy fundamentalne prawo i jednocześnie obowiązek wychowania włas-
nych dzieci do miłości zgodnie z doktryną moralną Kościoła katolickiego.
Wprowadzenie do szkół przedmiotu wychowanie do życia w rodzinie jest następ-
stwem dyspozycji zawartej w art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 roku o pla-
nowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania
ciąży. Jest to przedmiot nadobowiązkowy przewidziany dla uczniów od klasy piątej
szkoły podstawowej, którego celem jest przygotowanie do pełnienia przyszłych ról
małżeńskich i rodzicielskich. Szkoła zatem z mocy prawa stała się miejscem przeka-
zywania wiedzy o ludzkiej płciowości, prokreacji, małżeństwie i rodzinie. Na zajęcia
wychowania do życia w rodzinie nie uczęszczają niepełnoletni uczniowie, których
rodzice zgłosili dyrektorowi szkoły pisemny sprzeciw co do udziału dzieci w zaję-
ciach oraz pełnoletni uczniowie, którzy sami zgłosili dyrektorowi taki sprzeciw.600
Podręczniki i pomoce dydaktyczne powinny być opracowane przez specjalistów
597 Ludzka płciowość: prawda i znaczenie…, dz. cyt., n. 114-117.

598 Tamże, n. 124-126.
599 Tamże, n. 136.
600 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 2 czerwca 2017 r. zmieniające roz-
porządzenie w sprawie sposobu nauczania szkolnego oraz zakresu treści dotyczących wiedzy o
życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o warto-
ści rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji zawartych
w podstawie programowej kształcenia ogólnego, § 4 ust. 1-2 (Dz.U. z 2017 r., poz. 1117).
144 ROZDZIAŁ IV
z zakresu pedagogiki, psychologii, teologii moralnej i pastoralnej. Materiały graficz-

ne lub audiowizualne nie mogą przedstawiać drastycznych sytuacji601.
Szkoła jest zobowiązana uszanować katolickie przekonania rodziców i młodzie-
ży. Jak podkreślają polscy biskupi „katolicy, stanowiący większość społeczeństwa
polskiego, mają prawo do tego, by wychowanie w szkole służyło jedności i nieroze-
rwalności małżeńskiej, odpowiedzialności za przekazywanie życia, szlachetnej mi-
łości oraz wyrobieniu moralnego opanowania i wstrzemięźliwości przedmałżeń-
skiej. Szczególnie niepokojący jest fakt wyłącznie biologicznego i fizjologicznego
podejścia do omawianych zagadnień, a pomijania całej moralnej strony oddziały-
wania wychowawczego”602. Przeważnie rodzice za mało wiedzą o szkolnym pro-
gramie wychowania do życia w rodzinie, a przecież wychowanie, które w świado-
mości młodzieży kształtuje przekonanie o dopuszczalności rozwodów, współżycia
seksualnego przed ślubem, używania antykoncepcji i przerywania ciąży niszczy
osobiste szczęście603.
Nauczyciele nie mogą pomijać moralnej strony oddziaływania wychowawcze-
go, zaś dzieciom mogą być udzielane tylko te informacje, które są proporcjonalne
do każdego etapu ich indywidualnego rozwoju604. Ważne jest inicjowanie wdra-
żania nowych form prowadzenia zajęć z przedmiotu „Wychowanie do życia w ro-
dzinie” oraz doskonalenia w tym zakresie odpowiednich pedagogów, aby uczestni-
ctwo w zajęciach tego przedmiotu nie były uznane za stratę czasu. Wiele dzieci żyje
w dysfunkcyjnych rodzinach, dlatego właśnie na wychowaniu do życia w rodzinie
dzieci mają usłyszeć, że rodzice powinni się szanować. Niestety maleje wśród ucz-
niów zainteresowanie udziałem w zajęciach ze wskazanego przedmiotu605.
4.3.2. Program wychowawczo-profilaktyczny szkoły
Program wychowawczo-profilaktyczny szkoły to obowiązkowy dokument,

który opisuje w sposób całościowy wszystkie treści i działania o charakterze wy-
601 KONGREGACJA DS. WYCHOWANIA KATOLICKIEGO, Wytyczne wychowawcze

w odniesieniu do ludzkiej miłości. Zasadnicze cechy wychowania seksualnego, 1.11.1983, Rzym
1983, n. 76.
602 Komunikat biskupów o wychowaniu do życia w rodzinie, uchwalony podczas 147. Ze-
brania Plenarnego Konferencji Episkopatu Polski w dniu 11 marca 1975 r., [w:] Komunikaty
Konferencji Episkopatu Polski 1945-2000, wstęp i oprac. J. Żaryn, Poznań 2006, s. 156-157.
603 Wcześniejsza nazwa – wiedza o życiu seksualnym człowieka (zmiana nastąpiła od
1 września 1999 r.).
604 Ludzka płciowość: prawda i znaczenie…, dz. cyt., nr 124 pkt 2.
605 Jest to zjawisko bardzo niepożądane, jeśli weźmiemy pod uwagę katalog trendów do-
tyczących rodziny. Wzrasta: odsetek rodzin niepełnych; średni wiek, w którym kobiety rodzą
dzieci; współczynnik rozwodów; liczba związków nieformalnych, niebędących zalegalizowaną
formą wspólnego życia; rodzi się coraz więcej dzieci pozamałżeńskich.
chowawczo-profilaktycznym i jest realizowany przez wszystkich nauczycieli606.

Konieczne jest stworzenie przez każdą szkołę takiego programu oraz opracowanie
zasad i formy współdziałania szkoły z rodzicami w zakresie nauczania, wychowa-
nia i profilaktyki. Treści programu muszą być zgodne ze statutem szkoły. Program
ten zawiera całościowy opis zadań wychowawczych, które podejmuje szkoła. Pro-
gram wychowawczo-profilaktyczny szkoły musi być spójny ze szkolnym zestawem
programów nauczania. Program uwzględnia potrzeby indywidualne i rozwojowe
młodzieży, ich zainteresowania oraz możliwości psychofizyczne. Opiera się na
współpracy z rodzicami i środowiskiem lokalnym. W szkole praca dydaktyczna,
wychowawcza i opiekuńcza powinny być ze sobą ściśle powiązane. W wymaga-
niach dla poszczególnych zajęć edukacyjnych na każdym etapie edukacji zawarto
treści wychowawczo-profilaktyczne.
Kierując dziecko do danej szkoły, rodzice przyjmują jej ofertę wychowawczą.
Bardzo ważnym elementem jest uczestniczenie rodziców w życiu szkoły. Dobry
program wychowawczy opiera się na założeniu, że największe prawa wychowaw-
cze w stosunku do swoich dzieci mają rodzice. Szkoła natomiast wspiera rodziców
w procesie wychowawczym. Program wychowawczy szkoły jest podstawą do opra-
cowania planu pracy wychowawczo-profilaktycznej dla określonej klasy. Działal-
ność wychowawczo-profilaktyczna szkoły jest jednym z podstawowych celów poli-
tyki edukacyjnej państwa. Szkoła z jednej strony musi uwzględniać wolę rodziców,
zaś z drugiej strony priorytety edukacyjne państwa. Zadania wychowawczo-profi-
laktyczne szkoły muszą być uwzględniane podczas realizacji zajęć z wychowawcą.
Uchwalenie programu należy do kompetencji rady rodziców607. Jeżeli rada ro-
dziców w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia roku szkolnego nie uzyska porozu-
mienia z radą pedagogiczną w sprawie programu wychowawczo-profilaktycznego
szkoły, program ten ustala dyrektor szkoły w uzgodnieniu z organem sprawują-
cym nadzór pedagogiczny. W szkołach, w których nie tworzy się rad rodziców,
program wychowawczo-profilaktyczny uchwala rada pedagogiczna608.
606 Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe, art. 26 ust. 1 (t.j. Dz.U. z 2018 r.,
poz. 996 ze zm.).
607 Tamże, art. 84.
608 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy
programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla
szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarko-
wanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego
dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej
(Dz.U. z 2017 r. poz. 356).
146 ROZDZIAŁ IV
4.3.3. Naukowe wsparcie rodziców w zakresie wychowania dzieci
Wiele polskich uczelni, jak również różne organizacje pozarządowe i podmioty

kościelne organizują liczne konferencje naukowe, w których uczestniczyć mogą
rodzice. Ważne jest zatem rozpowszechnianie informacji, że takie wydarzenia na-
ukowe są organizowane. Przeważnie sam udział w konferencji w roli słuchacza
i dyskutanta, bez korzystania z posiłków, jest bezpłatny. Celem takich konferencji
jest promowanie rodziny jako naturalnego środowiska rozwoju, przedstawienie
kluczowych zagadnień dotyczących funkcjonowania rodziny i troski o tę instytu-
cję. Poruszane są m.in. takie kwestie, jak trudności i niepowodzenia opiekuńczo-
-wychowawcze w rodzinie oraz wsparcie rodziny w obszarze opieki i wychowania
dziecka poprzez zaprezentowanie form i metod konkretnej pomocy rodzinie, in-
stytucji odpowiedzialnych za rodzinę, w tym związków wyznaniowych609. W in-
ternecie bez problemu rodzice mogą znaleźć ofertę różnych szkoleń i warsztatów,
które finansowane są przez gminy, powiaty czy starostwa610.
Dnia 14 października 2017 r. w Sejmie zapoczątkowany został cykl konferencji
wojewódzkich pt. „Prawa rodziny – rdzeń współczesnej demokracji”. Inicjatywa
miała ścisły związek z obchodami Dnia Praw Rodziny. Adresatami konferencji byli
przedstawiciele jednostek samorządów terytorialnych oraz zawodów prawniczych
(w tym sędziów i adwokatów), którzy aktywnie działają na rzecz dobra polskich
rodzin. Wśród prelegentów konferencji znaleźli się parlamentarzyści, eksperci
w zakresie polityki prorodzinnej, duchowni reprezentujący Krajowy Ośrodek
Duszpasterstwa Rodzin, jak również przedstawiciele organizacji pozarządowych.
Celem tego wydarzenia było wypracowanie nowych mechanizmów pomocy w za-
kresie ochrony praw polskich rodzin oraz przeciwdziałania przestępczości611.
609 Np. Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt. „Nauki o rodzinie w służbie polskiej rodzi-
ny” zorganizowana przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie oraz Polskie Stowa-
rzyszenie Familiologiczne w dniu 27 listopada 2017 r. w Krakowie (patronat nad konferencją
objął Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej); V Międzynarodowa Konferencja Nauko-
wa. Konteksty historyczne i współczesne pt. „Rodzina i jej funkcja wychowawcza 1918-2018”
zorganizowana przez Zakład Historii Edukacji Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocław-
skiego w dniu 24-26 maja 2018 r. w Szklarskiej Porębie (dofinansowanie z budżetu Wojewódz-
twa Dolnośląskiego).
610 Np. szkolenie „Pokojowe rozwiązywanie konfliktów” ma na celu poznanie alternatyw-
nych dróg rozwiązywania konfliktów powstałych pomiędzy rodzicami a dziećmi. Rodzic posze-
rzy swoją wiedzę na temat zasad poprawnej komunikacji i aktywnego słuchania oraz rozwinie
swoje umiejętności mediacyjne; szkolenie „Planowanie czasu nauki swojego dziecka” ma na
celu zapoznanie z przydatnymi technikami planowania czasu nauki dzieci i młodzieży. Rodzic
dowie się, jakie są przyczyny niepowodzeń szkolnych i jak może wspierać swoje dziecko w tru-
dach nauki; szkolenie „Seksualność mojego dziecka” ma na celu poszerzenie wiedzy na temat
rozwoju i seksualności dzieci i młodzieży, a szczególnie profilaktyki przedwczesnej seksualizacji
i agresji seksualnej, [w:] http://www.razem.pl/szkolenia-dla-rodzicow/ (dostęp: 3.05.2018).
611 Projekt współfinansowany był ze środków Funduszu Sprawiedliwości.
Od 2008 r. funkcjonuje Polskie Stowarzyszenie Familiologiczne z siedzibą

w Łomiankach, którego działania zmierzają do rozwoju, promocji i propagowa-
nia nauk o rodzinie. Stowarzyszenie współpracuje z polskim parlamentem, insty-
tucjami rządowymi, samorządowymi, pozarządowymi i kościelnymi w zakresie
kształtowania polityki prorodzinnej, jak również uczestniczy na prawach strony
we wszelkich postępowaniach administracyjnych we wszystkich instancjach.612
Działalność Stowarzyszenia jest wielopłaszczyznowa i obejmuje m.in. wyrażanie
swojego stanowiska na forum publicznym, działalność wydawniczą, wystawien-
niczą, prasową, edukacyjną, organizowanie konferencji, szkoleń, konkursów, spo-
rządzanie ekspertyz, oświadczeń i opinii, zgłaszanie postulatów, opracowywanie
programów krajowych i międzynarodowych w zakresie działań prorodzinnych613.
Polską jednostką naukową, od kilkudziesięciu już lat prowadzącą interdyscy-
plinarną działalność badawczą i dydaktyczną w zakresie problematyki rodzinnej,
jest Wydział Studiów nad Rodziną Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego
w Warszawie, który do roku akademickiego 2009/2010 funkcjonował jako Instytut
Studiów nad Rodziną614. Istniejący w Polsce kierunek studiów – Nauki o rodzinie
– ma charakter interdyscyplinarny. W jego ramach przewidziane zostały różne spe-
cjalności, np. asystent rodziny, mediacja rodzinna, profilaktyka społeczna, porad-
nictwo rodzinne. Kierunek ten można studiować na wyżej wspomnianym Wydzia-
le Studiów nad Rodziną, na Wydziałach Teologicznych takich uniwersytetów, jak:
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytet Opolskiego, Uniwersytet
Śląski w Katowicach, Uniwersytet Szczeciński, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski,
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, jak również na Wydziale Pedagogicz-
nym Uniwersytetu Rzeszowskiego. Studia przygotowują do: pracy w zawodzie asy-
stenta rodziny, świadczenia poradnictwa specjalistycznego, zwłaszcza rodzinnego,
wspierania rodzin w trudnych sytuacjach życiowych, wspierania w procesach wy-
chowawczych i opieki nad grupami w zorganizowanych placówkach dziennego i sta-
cjonarnego pobytu. Istnieje także bogata oferta studiów podyplomowych615.
Konieczne jest zwiększenie skali wymiany wieloaspektowej refleksji naukowej
związanej z problematyką małżeństwa i rodziny, która mogłaby stanowić przeciw-
wagę dla idei o odcieniu genderowym616. Niezmiernie cenne są wartościowe cza-
612 Statut Polskiego Stowarzyszenia Familiologicznego, 24.09.2008, § 5, [w:] http://familiolo-

dzy.pl/statut-psf/ (dostęp: 3.05.2018).
613 Tamże, § 6.
614 K. WOLSKI, Instytut Świętej Rodziny w posłudze na rzecz rodzin, „Studia nad Rodziną”
36 (2015), s. 155-174.
615 Np. http://kandydat.kul.pl/studia-ii-stopnia/nauki-o-rodzinie/ (dostęp: 11.04.2018);
https://wsr.uksw.edu.pl/ node/33 (dostęp: 16.04.2018).
616 Z. KAWCZYŃSKA-BUTRYM, Familiologia: przedmiot, zakres i metodologia badań,
„Studia nad Rodziną” 10 (2016) 1-2, s. 163-170.
148 ROZDZIAŁ IV
sopisma i publikacje naukowe na tematy związane z rodziną kierowane do wielu

adresatów: rodziców, duszpasterzy, nauczycieli czy prawników. Specjaliści z zakre-
su prawa rodzinnego i kanonicznego prawa małżeńskiego winni często wypowia-
dać się w mediach. Bardzo ważne są wspólne dyskusje kanonistów i prawników
świeckich, gdyż jedni i drudzy w swej codziennej praktyce stają wobec poważnych
problemów interesujących obydwa systemy prawne.
Przez Polskę już nie jeden raz przetaczała się nie tylko dyskusja nad tym, czym
jest rodzina i małżeństwo i jaki mają one sens, ale także ich redefinicja, a nawet
próby podważenia tradycyjnego znaczenia tych instytucji. Z norm prawnych
wynika, że ochrona rodziny i prawidłowe wychowanie dzieci są niemożliwe bez
wspomagania trwałości małżeństwa. Dążenie za pomocą wszelkich dostępnych
środków do zapewnienia wspierania rodziny powinno być istotnym przejawem
opieki i ochrony jakiej państwo, Kościół i społeczeństwo udzielają tej instytucji.
4.4. Nauka religii w szkołach publicznych jako szczególny obszar współdziałania

państwa i Kościoła
Ratyfikując Konwencję o Prawach Dziecka, Polska złożyła deklarację w myśl

której prawo dziecka do wolności myśli, sumienia i religii nie powinno dokonywać
się wbrew polskim zwyczajom i tradycjom dotyczącym miejsca dziecka w rodzinie
i poza nią, winno więc być zgodne z poszanowaniem władzy rodzicielskiej617. To
na rodzicach spoczywa ważny obowiązek wszechstronnego wychowania dzieci,
a także zapewnienia im bytu na odpowiednim poziomie. Co więcej rodzice w pełni
mają obowiązek jak najlepszego przygotowania dziecka do samodzielnego życia
w społeczeństwie618.
Jak stanowi art. 70 ust. 3 Konstytucji RP: „Rodzice mają wolność wyboru dla swo-
ich dzieci szkół innych niż publiczne. Obywatele i instytucje mają prawo zakładania
szkół podstawowych, ponadpodstawowych i wyższych oraz zakładów wychowaw-
czych”. Nauka w Polsce jest obowiązkowa do 18 roku życia. Za system edukacji dzie-
ci odpowiada Minister Edukacji Narodowej. Szkoły i placówki mogą być publiczne
(organizowane przede wszystkim przez jednostki samorządu terytorialnego) lub
niepubliczne619. Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania koordynuje i re-
alizuje politykę oświatową państwa i współdziała głównie z kuratorami oświaty. Do
jego kompetencji należy ustalanie obowiązujących podstaw programowych, które
oprócz celów i treści nauczania powinny uwzględniać także umiejętności uczniów
617 M. BIELECKI, Ograniczenia wolności religijnej dziecka, [w:] Idea wolności w ukuciu hi-
storycznym i prawnym, red. E. Kozerska, P. Sadowski i A. Szymański, Toruń 2010, s. 96.
618 B. BANASZAK, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009, s. 250.
619 Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe, art. 18.
oraz zadania wychowawcze szkoły. Nadzór pedagogiczny nad szkołami i placówka-

mi sprawuje kurator oświaty, w imieniu wojewody, na obszarze województwa620.
W Polsce większość uczniów uczęszcza do szkół publicznych. Ustawodawca polski
zagwarantował rodzicom także możliwość wyboru dla dziecka edukacji poza szko-
łą (tzw. edukacja domowa)621. Decyzję o dopuszczeniu dziecka do edukacji w tej
formie podejmuje dyrektor przedszkola lub szkoły, do której przyjęto dziecko na
wniosek rodziców. Decyzja dyrektora ma charakter uznaniowy. Ustawodawca nie
wskazuje przyczyn uzasadniających taką formę edukacji.
Konwencja o Prawach Dziecka w art. 14 podkreśla prawo dzieci do swobody
myśli, sumienia i wyznania, ale również respektuje prawa i obowiązki rodziców/
opiekunów prawnych w odniesieniu do ukierunkowania dzieci w korzystaniu
z ich praw. Zatem prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi
przekonaniami stanowi nierozłączną część ochrony wolności myśli, sumienia
i religii. Rodzice pozbawieni władzy rodzicielskiej na skutek orzeczenia sądu lub
rozwiązania adopcji nie mogą domagać się realizacji prawa do wychowania dzie-
ci zgodnie z przekonaniami622. Natomiast ograniczenie władzy rodzicielskiej (np.
z powodu choroby czy osadzenia w zakładzie karnym) nie wpływa na możliwość
realizacji tego prawa623. Także to, czy dziecko urodziło się w małżeństwie czy po-
chodzi ze związku pozamałżeńskiego, nie wpływa na prawo do jego wychowania
zgodnie z przekonaniami rodziców624.
Lekcje religii prowadzone przez Kościół katolicki (ale też inne związki wyzna-
niowe o uregulowanej sytuacji prawnej) mają charakter wyznaniowy. Jest to edu-
kacja katechetyczno-ewangelizacyjna. Szkoła ma obowiązek zorganizować lekcje
religii, jeśli uprawnione podmioty wyrażają chęć udziału w takich lekcjach i zwią-
zek wyznaniowy wyraża gotowość nauczania tego przedmiotu625. Polski ustrojo-

622 Orzeczenie ETPCz z dnia 22 czerwca 1989 r. w sprawie Eriksson v. Szwecji, n. 11373/85;
wyrok TK z dnia 28 kwietnia 2003 r., sygn. akt K 18/02, OTK ZU 2003, Nr 4A, poz. 32;
P. SOBCZYK, Małżeństwo i rodzina w orzeczeniach Trybunału Konstytucyjnego. Art. 18, 48
i 71 Konstytucji RP, [w:] Matrimonium spes mundi…, dz. cyt., s. 388; K. WARCHAŁOWSKI,
Zakres podmiotowy ochrony prawa do wolności myśli, sumienia i religii w Europejskiej Konwencji
o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, „Teka Komisji Oddziału PAN w Lublinie”
2012, s. 166.
623 Orzeczenie ETPCz z dnia 24 marca 1988 r. w sprawie Olsson v. Szwecji, n. 10465/83.
624 Europejska Konwencja o statusie prawnym dziecka pozamałżeńskiego, 15 października
1975 r. (Dz.U. z 1999 r. Nr 79, poz. 888).
625 Konstytucja RP, art. 53 ust. 4; ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe, art. 109
ust. 2. Słuszny jest postulat wyrażony przez organizatorów ogólnopolskiej konferencji naukowej
pt. „Religia i etyka w edukacji publicznej”, która odbyła się na Uniwersytecie Kardynała Stefana
Wyszyńskiego w Warszawie w dniu 16 listopada 2012 r. – „(…) aby etyka laicka w programie
edukacji szkolnej w Polsce była organizowana jako przedmiot alternatywny względem religii,
150 ROZDZIAŁ IV
dawca nie wprowadza obowiązku nauczania religii w szkole, jest ona prowadzona
na wyraźny wniosek uprawnionych626. Osoby o odmiennych przekonaniach nie
mogą być zmuszane do uczestnictwa w lekcjach religii, ani nie mogą być dyskry-
minowane z powodu nieuczęszczania na nie627.
Wobec tego ważnym adresatem prawa dziecka do nauczania i wychowania jest
państwo628. Rodzice mają prawo do zobowiązania państwa, by w szkołach pub-
licznych było nauczanie religijne629. Europejski model edukacyjno-wychowawczy
związany jest z pluralizmem religijno-światopoglądowym630. Jak czytamy w usta-
wie z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe: „Nauczanie i wychowanie – re-
spektując chrześcijański system wartości – za podstawę przyjmuje uniwersalne za-
sady etyki. (…) Szkoła winna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do
jego rozwoju, przygotować go do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywa-
telskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości
i wolności”631. W szkołach publicznych w Polsce od 1990 r. przywrócona została
edukacja religijna, chociaż nieustannie pojawiają się głosy w dyskusji opowiadają-
ce się za całkowitym usunięciem religii z terenu szkoły, a przeniesieniem jej do sal
katechetycznych. Wykluczenie religii ze sfery publicznej byłoby szczególnie nieko-
rzystne dla wszechstronnego rozwoju dziecka632. Gwarancja wolności wychowa-
nia dzieci według przekonań rodziców wynika z prawa naturalnego. Jak zauważa
Zenon Grocholewski, wolność wychowania i wolność religii stanowią „dwa filary,
na których zbudowany jest system edukacyjny i szkolny”633. Lekcja religii jest je-
czyli tylko dla tych uczniów, których rodzice, bądź sami uczniowie po osiągnięciu pełnoletno-
ści, nie wyrazili życzenia uczestniczenia w lekcjach religii. Doświadczenie wykazuje bowiem,
że organizowanie dla tych samych uczniów religii i etyki laickiej nie spełnia celów wychowaw-
czych, do osiągniecia których edukacja publiczna powinna zmierzać (…)”, J. KRUKOWSKI,
Wprowadzenie, [w:] Religia i etyka w edukacji publicznej, dz. cyt., s. 9.
627 P. WINCZOREK, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia
1997 roku, Warszawa 2008, s. 128.
628 J. KRUKOWSKI, Podmiotowość rodziców w zakresie religijnego i moralnego wychowania
dzieci w ramach edukacji szkolnej, „Roczniki Nauk Prawnych” t. 4 (1999), s. 134.
629 M. BIELECKI, Prawa rodziców w systemie oświaty, „Roczniki Wydziału Nauk Prawnych
i Ekonomicznych KUL” 3 (2007), z. 1, s. 281-303.
630 Zob. D. DZIEWULAK, Systemy szkolne Unii Europejskiej, Warszawa 1997; K. WAR-
CHAŁOWSKI, Nauczanie religii i szkolnictwo katolickie…, dz. cyt.; H. SUCHOCKA, Prawo do
nauczania religii w szkole na tle standardów europejskich, „Ethos” nr 1-2 (1999), s. 342-355.
631 Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe, wstęp.
632 Całkowite usunięcie religii ze szkół już miało miejsce w rzeczywistości polskiej, zob. ustawa
z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania (Dz.U. z 1961 r. Nr 32, poz. 160).
633 Z. GROCHOLEWSKI, Prawo rodziców do religijnego i moralnego wychowania dzieci
zgodnie z własnymi przekonaniami, [w:] Religia i etyka w edukacji publicznej, dz. cyt., s. 26.
dynym przedmiotem wymienionym expressis verbis zarówno w normach prawa

międzynarodowego, jak i w polskiej Konstytucji.
Nauczanie religii w szkole i katecheza w parafii wzajemnie się uzupełniają.
Z jednej strony nauczyciele religii są odpowiedzialni za realizację planu wycho-
wawczo-profilaktycznego i dydaktycznego szkoły, zaś z drugiej strony to Koś-
ciół zatwierdza program nauczania religii i materiały dydaktyczne oraz kieruje
do podjęcia pracy w szkole. Zadaniem nauczania religii w szkole publicznej jest
wychowanie chrześcijańskie i przekaz nauki wiary634. Zarówno katecheza, jak
i szkolne nauczanie religii jest pełnieniem misji Kościoła, dlatego „winno zawsze
pozostawać pod kierownictwem prawowitej władzy kościelnej”635. Zgodnie z § 2
ust. 2 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r.,
szkoła mają obowiązek zorganizowania zajęć z religii dla grupy nie mniejszej niż
7 uczniów danej klasy lub oddziału.
Istnieją różne przejawy religii w życiu szkół publicznych: symbole religijne
w klasach lekcyjnych, udział dzieci w przedstawieniach o charakterze religijnym
(np. jasełkach), symbole religijne noszone przez dzieci i nauczycieli, zwolnienie
z zajęć lekcyjnych w związku z udziałem w rekolekcjach636, udział dzieci w zajęcia
pozalekcyjnych – tzw. kołach religijnych, organizowane konkursy wiedzy religij-
nej. Ponadto w polskich szkołach nie jest zakazany strój duchowny ani zakonny.
Istnieje również praktyka błogosławieństwa budynków szkolnych. Poza tym ka-
lendarz dni wolnych od zajęć szkolnych pozostaje w zgodzie ze świętami katoli-
ckimi637. Obecność symboli religijnych, w szczególności krucyfiksu, w budynkach
publicznych gwarantuje art. 25 ust. 2 Konstytucji RP638. Obecność krzyża w po-
634 Tamże, n. 83.

635 KEP, Dyrektorium Katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce, Warszawa 2001, n. 82, 90, 121.
636 Uczniowie uczestniczący w lekcjach religii katolickiej uzyskują trzy kolejne dni zwolnie-
nia z zajęć szkolnych w celu odbycia rekolekcji wielkopostnych. Pieczę w tym czasie nad ucznia-
mi zapewniają katecheci. Szczegółowe zasady dotyczące organizacji tych dni są przedmiotem
odrębnych ustaleń między organizującymi rekolekcje a szkołą. Jak zauważa Anna Tunia, pra-
wo powszechne Kościoła rzymskokatolickiego nie wspomina o obowiązku odbycia rekolekcji
szkolnych, zob. A. Tunia, Recepcja prawa wewnętrznego…, dz. cyt., s. 186.
638 P. STANISZ, Obecność krzyża w przestrzeni publicznej w kontekście wolności myśli, sumie-
nia i religii, Perspektywa polska, [w:] Obecność krzyża w przestrzeni publicznej. Doświadczenia
niektórych państw europejskich, red. P. Stanisz, M. Zawiślak, M. Ordon, Lublin 2016, s. 155- 178;
D. DUDEK, Obecność krzyża w przestrzeni publicznej a zasada bezstronności władz publicznych
w Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Obecność krzyża w przestrzeni publicznej…, dz. cyt., s. 179-192;
P. SOBCZYK, Obecność krzyża w polskiej przestrzeni publicznej a prawo rodziców do wycho-
wania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, [w:] Obecność krzyża w przestrzeni publicz-
nej…, dz. cyt., s. 193-205; P. STANISZ, Symbole religijne w szkole publicznej, [w:] Religia i etyka
w edukacji publicznej, dz. cyt., s. 143-167; H. MISZTAL, P. STANISZ, Wolność wyznania a sym-
bole religijne w życiu publicznym «państwa świeckiego», „Annales Canonici” 6 (2010), s. 37-55.
152 ROZDZIAŁ IV
mieszczeniach szkolnych wprost reguluje § 12 znowelizowanego rozporządzenia

Ministra Edukacji Narodowej z 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu
organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach. Trybunał Kon-
stytucyjny w orzeczeniu z 20 kwietnia 1993 r. stwierdził, że § 12 rozporządzenia
„wskazuje jedynie na możliwość, a nie na obowiązek umieszczania krzyża i odma-
wiania modlitwy”639. Prawo decydowania o zawieszeniu bądź nie krzyża w salach
lekcyjnych w szkole publicznej objęte jest granicami „marginesu swobody oceny”
państwa640. Nie ma przepisów prawnych mówiących w jakim miejscu krzyż może
być zawieszony, także zależy to od decyzji władz szkoły. Władze szkolne przy po-
dejmowaniu decyzji o umieszczaniu symboli religijnych powinny mieć na wzglę-
dzie wolę rodziców w tym zakresie. Istnieją głosy w doktrynie, że zawieszone sym-
bole religijne w szkole narzucane są wszystkim osobom korzystającym z danych
pomieszczeń, co posiada szczególny wpływ na osoby małoletnie641.
Odmawianie modlitwy w szkole na rozpoczęcie i zakończenie dnia zajęć szkol-
nych uzależnione jest od wyraźniej woli rodziców lub uczniów, którą należy prze-
kazać dyrektorowi szkoły. Przepis ten nie narusza praw nauczycieli, gdyż nie na-
kazuje im udziału w modlitwie. Prawodawca nie sprecyzował o modlitwę jakiego
wyznania chodzi, stąd należy przyjąć, że uczniowie wszystkich wyznań mają moż-
liwość odmawiania modlitwy.
Istniejące programy nauczania i stosowane metody dydaktyczne wpływają na
realizację gwarancji wynikających z art. 2 Protokołu nr 1. Treści religijne wple-
cione są w programy różnych przedmiotów szkolnych, nawet muzyki. Rodzice
mają prawo żądać od państwa stworzenia podstaw dla nauczania i wychowania
moralno-religijnego w całym procesie edukacji. Proces wychowania ma zmierzać
do fizycznego, intelektualnego, duchowego, społecznego i kulturalnego rozwoju
dziecka, jego uzdolnień, rozwijać w nim szacunek wobec drugiego człowieka,
wartości narodowych, własnej i cudzej własności642. Nauczyciele silnie oddziałują
na uczniów i przekazują im określone wzorce zachowań. Poprzez swoją postawę
639 Orzeczenie TK z 20 kwietnia 1993 r. sygn. akt U 12/92, OTK ZU 1993, poz. 9.
640 Orzeczenie ETPCz z dnia 18 marca 2011 r. w sprawie Lautsi i inni v. Włochom,
n. 30814/06. J. NIKOŁAJEW, Symbole religijne a świeckość państwa w świetle wyroków Euro-
pejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Lautsi przeciwko Włochom, [w:] Standardy
bezstronności światopoglądowej władz publicznych, red. A. Mezglewski, A. Tunia, Lublin 2013,
s. 96-97; M. CZURYK, Ochrona prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi prze-
641 T.J. ZIELIŃSKI, Konstytucyjne granice obecności religii w polskiej szkole, [w:] w: Pro
bono Republicae. Księga jubileuszowa Profesora Michała Pietrzaka, red. P. Borecki, A. Czohara,
T.J. Zieliński, Warszawa 2009, s. 522-523; P. BORECKI, Dylematy konstytucyjności prawnych
zasad nauczania religii i etyki w szkole, „Państwo i Prawo” z. 7 (2008), s. 71-72.
642 J. KRAJCZYŃSKI, Wychowanie dziecka w prawie kanonicznym, polskim i wspólnotowym,
„Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 8 (2005), s. 163-164.
nauczyciele kształtują moralnie ucznia. Szkoła może zatrudnić nauczyciela religii

wyłącznie na podstawie imiennego pisemnego skierowania (missio canonica) do
danej szkoły, wydanego przez właściwego biskupa diecezjalnego. Wybór posiada-
nia misji kanonicznej związany jest z tym, że podmioty kościelne decydują o wy-
borze nauczycieli religii643. Wymagania kwalifikacyjne wobec osób ubiegających
się o pracę nauczyciela religii wynikają z porozumienia zawartego pomiędzy Kon-
ferencją Episkopatu Polski oraz Ministrem Edukacji Narodowej z dnia 31 maja
2016 r.644 Prawo polskie sankcjonuje dokumenty ukończenia szkół wewnątrzkoś-
cielnych działających na podstawie przepisów prawa kanonicznego645. Nauczyciel
religii katolickiej jako przedstawiciel Kościoła katolickiego głosi w szkole poglądy
dostosowane do doktryny, kształtuje świadomość i profil moralny uczniów w zgo-
dzie z wymaganiami tego wyznania646.
Szkoła przede wszystkim przekazuje uczniom wiedzę, ale również uczy szacun-
ku do drugiego człowieka, wpływa na ich rozwój moralny. Nauczanie nie może
faworyzować konkretnego wyznania. „Margines swobody oceny” jaki przysługuje
w związku ze stosowaniem Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, uzależniony
jest przede wszystkim od relacji instytucjonalnych między konkretnym państwem
a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi.
Organy władzy państwowej mają gwarantować realizację praw przysługujących
rodzicom647. Z tej racji rodzice powinni mieć prawnie zagwarantowaną możliwość
wyboru szkoły publicznej lub prywatnej dla swojego dziecka, która wspierałaby
ich w wychowaniu dziecka zgodnie z ich przekonaniami. Przekonania religijne ro-
dziców nie mogą być dyskryminowane, stąd w wychowaniu i nauczaniu uczniów
mamy zapewniony pluralizm w edukacji, co sprzyja ochronie społeczeństwa de-
mokratycznego648. Forma edukacji religijno-moralnej w szkolnictwie publicznym
uzależniona jest od relacji między państwem a kościołem649 oraz od struktury
wyznaniowej społeczeństwa.
643 A. MEZGLEWSKI, Skierowanie do nauczania, „Studia z Prawa Wyznaniowego” nr 1

(2000), s. 38.
644 Dz.Urz. MEN z 2016 r., poz. 21.
645 Np. wyższe seminaria duchowne, diecezjalne seminaria zakonne, kolegia teologiczne.
646 T.J. ZIELIŃSKI, Nauczyciel szkoły publicznej a powinności z art. 25 ust. 2 Konstytucji RP,
[w:] Standardy bezstronności…, dz. cyt., s. 57.
647 K. WARCHAŁOWSKI, Gwarancje prawa do wychowania religijno-moralnego w umo-
wach międzynarodowych, „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 10 (2007), s. 207-208.
648 A. GRZEŚKOWIAK, Religia w szkole a prawa człowieka, [w:] Nauczanie religii w szkole
w państwie demokratycznym, red. J. Krukowski, Lublin 1991, s. 46-47; M. CZURYK, Ochrona
prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami…, dz. cyt., s. 61.
649 K. ORZESZYNA, Podstawy relacji między państwem a kościołami w konstytucjach państw
członkowskich i traktatach Unii Europejskiej, Lublin 2007; J. KRUKOWSKI, Stosunek państw do
kościołów w warunkach pluralizmu kulturowego w Europie. Aspekty prawne, [w:] Państwa, koś-
cioły, policje w integrującej się Europie, red. E. Wiszowaty, Szczytno 2007, s. 91-106.
154 ROZDZIAŁ IV
Konieczna jest współpraca szkoły, rodziców i parafii w procesie edukacyjno-

-wychowawczym650. Niejednokrotnie podczas akcji protestacyjnych czy strajków
w środowisku szkolnym to właśnie nauczyciele religii są tymi, którzy sprawują
w tym czasie opiekę wychowawczą nad dziećmi. Prawo decydowania o kierunku
wychowania religijnego należy do rodziców, którzy powinni być wspierani przez
współdziałające ze sobą państwo oraz kościoły i inne związki wyznaniowe. W Polsce
w szkołach publicznych prowadzone są lekcje religii w formie fakultatywnej. Szcze-
gółowy wykaz przedmiotów wraz z wymiarem godzin na każdym etapie edukacyj-
nym przeznaczonych na realizację poszczególnych obowiązkowych zajęć oraz tygo-
dniowy i semestralny wymiar godzin obowiązkowych dla uczniów poszczególnych
klas, a także wymiar godzin do dyspozycji dyrektora określany jest w ramowym
planie nauczania. Na podstawie ramowego planu nauczania dyrektor szkoły usta-
la szkolny plan nauczania, w którym uwzględnia się również wymiar godzin zajęć
z religii, etyki, zajęć wychowania do życia w rodzinie.651 Nauczanie religii odbywa
się w ramach tygodniowego rozkładu zajęć szkolnych w wymiarze dwóch godzin
tygodniowo. Nie ma podstaw do organizowania zajęć z religii wyłącznie na pierw-
szych bądź tylko ostatnich godzinach lekcyjnych. Uczniom, którzy nie uczęszczają
na lekcje religii, szkoła ma zapewnić opiekę na czas trwania tych zajęć. Ponadto dy-
rektor szkoły podaje do publicznej wiadomości zestaw podręczników (w tym kate-
chizm), które będą obowiązywały od następnego roku szkolnego. Władza kościelna
ma wyłączną właściwość do opracowywania programów nauczania religii katoli-
ckiej oraz doboru odpowiednich podręczników. Istnieje jedynie obowiązek powia-
domienia Ministra Edukacji Narodowej o ich treści652, co jest wyrazem zaufania
wobec kościołów i innych związków wyznaniowych. Jak zauważa Artur Mezglewski:
„w ramach gwarancji dotyczących autonomii w zakresie ustalania programów i pod-
ręczników zawiera się także autonomia w zakresie ustalania treści nauki religii”653.
Przyjęte treści nie mogą naruszać powszechnie obowiązującego prawa polskiego,
w tym praw przysługujących innym grupom religijnym654. Państwo polskie zrezyg-
nowało z dokonywania oceny oraz kontroli nad procesem dopuszczania do obrotu
programów i podręczników w tym zakresie.
Polski system kształcenia obejmuje również edukację specjalną, która pro-
wadzona jest w placówkach ogólnodostępnych oraz w placówkach kształcenia
650 T. CZARNECKA, Katecheza w szkole, [w:] Rodzina. Szkoła. Kościół, red. W. Kubik, Kra-
ków 2000, s. 115-120.
651 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 marca 2017 r. w sprawie ramo-
wych planów nauczania dla publicznych szkół (Dz.U. z 2017 r., poz. 703).
652 Konkordat, art. 12 ust. 2.
653 A. MEZGLEWSKI, Polski model edukacji religijnej w szkołach publicznych. Aspekty praw-
ne, Lublin 2009, s. 184.
654 B. RAKOCZY, Ustawa o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego…, dz. cyt., s. 156.
specjalnego655. Z formy kształcenia specjalnego mogą skorzystać dzieci na pod-

stawie orzeczenia wydanego przez zespół specjalistów poradni psychologiczno-
-pedagogicznej lub zespół orzeczniczy spoza poradni na podstawie wyników ba-
dań psychologicznych, pedagogicznych i lekarskich. Kształcenie dziecka mającego
specjalne potrzeby w placówce ogólnodostępnej wymaga pozytywnej opinii właś-
ciwego organu oraz zgody rodziców. Ze względu na specyficzny charakter edukacji
religijnej uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym,
znacznym lub głębokim, a także indywidualne tempo ich rozwoju, program na-
uczania religii nie wyróżnia odrębnych celów, zadań ani treści dla kolejnych eta-
pów edukacyjnych i poszczególnych klas656.
Na lekcje religii mogą uczęszczać osoby wierzące jak i niewierzące657. Religia jest
przedmiotem do wyboru, który staje się obowiązkowy po złożeniu stosownego pi-
semnego oświadczenia. Nie ma konieczności składania takich oświadczeń corocz-
nie, bowiem deklaracja raz złożona obowiązuje do czasu jej ewentualnego wycofa-
nia. Forma ta zabezpiecza interesy szkoły i uczniów, ułatwia ewidencję. Prawodawca
nie wskazał podmiotów kompetentnych do przyjmowania oświadczeń woli o udzia-
le w lekcjach religii. Kwestie te reguluje praktyka. Zwykle wnioski te składane są na-
uczycielom, wychowawcom, dyrektorowi szkoły czy przedszkola. Niektórzy podno-
szą, że nie jest to właściwe, ponieważ organy szkolne muszą pozostawać bezstronne
i może im zależeć, aby ze względu na oszczędności finansowe zainteresowanych
było jak najmniej658. W szkołach podstawowych i ponadpodstawowych w kwestii
uczestniczenia w lekcjach religii za uczniów decydują rodzice; natomiast uczniowie
pełnoletni decydują samodzielnie. W przypadku konfliktu między wolą dziecka ze
stanowiskiem rodziców w przedmiocie uczęszczania na lekcje religii pierwszeństwo
ma wola rodziców, którzy sprawują władzę rodzicielską. Zatem uczniowie dopie-
ro po ukończeniu 18 roku życia samodzielnie oświadczają o uczęszczaniu na lekcje
religii. Oświadczenia składają ci rodzice, którzy chcą, aby ich dziecko brało udział
w lekcjach religii. Osoby niewyrażające zgody na udział dziecka w lekcjach religii
nie składają żadnych oświadczeń; choć w praktyce bywa jednak inaczej659. Treść
655 M. CZURYK, Zasady sprawowania opieki i kurateli nad osobą niepełnosprawną, „Niepeł-
nosprawność i rehabilitacja” nr 3 (2009), s. 40-51.
656 Np. ogólnopolski program nauczania religii AZ-1h-04/10 z dnia 27 lipca 2004 r. dla klas
I-III szkoły podstawowej dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim; ogólno-
polski program nauczania religii AX-1i-03/5 z dnia 7 kwietnia 2003 r., dla klas I-III szkoły podsta-
wowej dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym.
657 Orzeczenie TK z dnia 30 stycznia 1991 r., K 11/90, OTK 1991/1/2; A. MEZGLEWSKI,
Polski model edukacji religijnej…, dz. cyt., s. 118 i 128.
658 Tamże, s. 130-131.
659 Tamże, s. 128; T.J. ZIELIŃSKI, Konstytucyjne granice obecności religii w polskiej szkole,
dz. cyt., s. 511-512.
156 ROZDZIAŁ IV
oświadczenia zawiera informację o udziale w lekcjach religii danego wyznania.

Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z dnia 30 stycznia 1991 r. stwierdził, że w/w
oświadczenia rodziców nie naruszają wolności sumienia i wyznania oraz prawa do
milczenia, o którym mowa w art. 53 ust. 7 Konstytucji. Słusznie stwierdza Małgorza-
ta Czuryk, że „Treść tych oświadczeń ma właściwie wymiar techniczny (…) Jest ono
raczej potrzebne dla celów ewidencyjnych. Dzięki tym oświadczeniom organy szkol-
ne uzyskują informacje na temat tego ilu uczniów wyraża wolę udziału w lekcjach
danego kościoła lub związku wyznaniowego. To z kolei prowadzi do podejmowa-
nia dalszych działań organizacyjnych w celu wprowadzenia tych lekcji w szkole. Bez
względu na to, kto będzie zbierał oświadczenia od rodziców lub uczniów i tak dane
w nich zawarte muszą być przekazane dyrektorowi szkoły, gdyż to on odpowiada za
cały proces dydaktyczny (…)”660.
Decyzje o udziale w zajęciach powinny być przemyślane. Możliwość rezygna-
cji z religii w dowolnej chwili godzi w proces edukacyjny. Złożenie oświadczenia
o udziale w lekcjach religii rodzi wiele konsekwencji po stronie organu szkoły:
zatrudnienie nauczycieli religii, zorganizowanie opieki nad dziećmi nieuczestni-
czącymi w tych lekcjach, umieszczenie lekcji religii w tygodniowym planie zajęć.
Trudno wyobrazić sobie to, że po dwóch miesiącach rodzice uznają, że udział dzie-
cka w lekcjach religii godzi w ich przekonania. Zanim rodzic podejmie taką decy-
zję, powinien porozmawiać z nauczycielem religii, wychowawcą czy dyrektorem
szkoły. Należy zweryfikować, czy może to przebieg zajęć lub osoba nauczyciela
religii jest powodem zmiany decyzji rodziców bądź samych uczniów. W doktrynie
podnosi się postulat wprowadzenia do regulaminu szkoły zapisu o sankcjach za
pochopne decyzje o rezygnacji z lekcji religii661. Podnosi się również konieczność
uregulowania powrotu ucznia na lekcje religii – tak, aby zgoda na dalsze uczęsz-
czanie na lekcje z religii była skuteczna dopiero w nowym roku szkolnym662.
Od rozwiązań prawnych przyjętych przez prawodawcę polskiego zależy sposób
realizacji prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonania-
mi. Prawo rodziców do wychowania moralnego i religijnego swoich dzieci stanowi
konsekwencję wolności rodziców w kwestii kształtowania światopoglądu swoich
dzieci663. Podejmowanie decyzji w zakresie kierunku i sposobu wychowania dzieci
stanowi prawo i obowiązek rodziców określony w art. 95 § 1 k.r.o. Państwo, szkoła
konaniami…, dz. cyt., s. 387-388.
661 A. MEZGLEWSKI, Polski model edukacji religijnej…, dz. cyt., s. 389.
662 T.J. ZIELIŃSKI, Konstytucyjne granice obecności religii w polskiej szkole, dz. cyt., s. 513.
663 H. MISZTAL, Gwarancje prawa międzynarodowego i polskiego w zakresie uprawnień ro-
dziców do religijnego wychowania dzieci, „Studia z Prawa Wyznaniowego” nr 1 (2000), s. 16;
E. WIECZOREK, Prawa rodziców w polskim systemie oświaty, [w:] Prawa rodziców w szkole, red.
W. Starzyński, E. Wieczorek, W. Kołodziejczyk, M. Kunicki-Goldfinger, Warszawa 2005, s. 37.
oraz wspólnoty religijne mają obowiązek wspierać rodziców oraz współpracować

w dziedzinie wychowania uczniów. Poprzez współdziałanie każda z w/w instytucji
lepiej wypełni własne zadania664. Nauczanie religii w szkołach realizowane jest na
koszt publiczny, a więc na analogicznych zasadach jak finansowane są inne przed-
mioty665. Regulacje prawne dotyczące nauczania religii w Polsce szanują pluralizm
religijny i światopoglądowy społeczeństwa poprzez zobowiązanie władz szkolnych
do zorganizowania lekcji religii w formie wyznaniowej, bądź etyki laickiej na ży-
czenie rodziców oraz samych uczniów po osiągnięciu pełnoletności.
4.5. Podsumowanie
Religijność człowieka kształtuje się m.in. poprzez wychowanie. Pozytywne wpły-

wy wychowania związane są przede wszystkim z realizowanymi w rodzinie wartoś-
ciami i wzorcami. W dzieciństwie główną rolę spełniają rodzice i szkolni wycho-
wawcy. Szkoła powinna być nie tylko miejscem zdobywania wiedzy, ale miejscem
rozwoju osobowości dzieci. Na dalszych etapach życia rozwój religijny to świadoma
praca nad sobą. Kościół rzymskokatolicki zawsze uważał, że dobro człowieka i spo-
łeczeństwa związane jest z życiem rodziny. Działalność opiekuńczo-wychowawcza
Kościoła nie jest zawieszona w próżni, ale jest prowadzona z uwzględnieniem syste-
mu opieki nad dzieckiem w Polsce. Rodzice lub opiekunowie z natury powinni sta-
wać się przewodnikami dla dzieci. Obowiązkiem rodziców jest troska o życie sakra-
mentalne swoich dzieci oraz ich udział w katechezie szkolnej i parafialnej. Rodzice
katoliccy mają obowiązek wychowywać dzieci w duchu wiary.
Rodzicom przysługuje prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi prze-
konaniami. Wychowanie to jednak powinno uwzględniać stopień dojrzałości dzie-
cka, a także wolność jego sumienia, wyznania i jego przekonania666. Z oczywistych
względów wolność sumienia i wyznania przysługuje dziecku dopiero od określo-
nego momentu. To uprawnienie może być rozpatrywane wyłącznie w stosunku do
osób, które osiągnęły już pewien stopień rozwoju, gwarantujący dostateczną zdol-
ność rozeznania oceniającego667. Wychowanie przez rodziców, szkoła, oddziały-
664 Z. GROCHOLEWSKI, Współdziałanie Kościoła i szkoły w realizacji misji wychowania –

doświadczenia i perspektywy z punktu widzenia Stolicy Apostolskiej, [w:] Ochrona funkcji wycho-
wawczej rodziny, red. J. Krukowski, A. Maćkowski, Szczecin 2007, s. 129-150; J. KRUKOWSKI,
Stanowisko Kościoła Katolickiego w relacji do państwa w sprawie nauczania religii w szkołach,
[w:] Nauczanie religii w szkole w państwie demokratycznym, red. tenże, Lublin 1991, s. 11.
665 B. BANASZAK, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009, s. 275.
666 Konstytucja RP, art. 48 ust. 1.
667 M. BIELECKI, Ewolucja wolności religijnej dziecka w Polsce w latach 1989-2009, [w:] Pra-
wo wyznaniowe w Polsce (1989-2009). Analizy – dyskusje – postulaty, red. D. Walencik, Katowice
– Bielsko-Biała 2009, s. 94; zob. także M. BIELECKI, Godność dziecka jako przesłanka korzysta-
158 ROZDZIAŁ IV
wanie środowiska rówieśniczego, a także wychowanie religijne przez Kościół, to

wszystko przekłada się na integralny model osobowości.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej powierza rodziny pod opiekę państwa, co
realizowane jest przez odpowiednio prowadzoną politykę prorodzinną i ochron-
ną. Rodzina ma prawo w szczególności do ochrony swych najmłodszych człon-
ków, przed ujemnymi wpływami i nadużyciami ze strony innych osób i instytucji.
Akcentowana jest bardzo ważna rola mediów w kształtowaniu norm etycznych
przyjaznych rodzinie. Opieka nad rodziną jest zadaniem, które powinno zintegro-
wać wszystkie środowiska niezależnie od koncepcji społecznych i politycznych668.
Niezbędne jest to, by posłowie uznawali i respektowali prawa rodziny o których
stanowi Karta Praw Rodziny669. Katolik pełniący funkcje posła, senatora, radnego,
urzędnika państwowego jest w sumieniu zobowiązany do popierania polityki pro-
rodzinnej. Ustawodawstwo kościelne stanowi rękojmię praw należnych rodzinie.
Współcześnie deprecjację roli rodzin naturalnych oraz ich postaw etycznych po-
wodują następujące czynniki: bezkompromisowe dążenie do legalizacji związków
homoseksualnych na prawach rodzin, liberalizacja podejścia do spraw czystości
seksualnej i upowszechnianie rozwiązłości.
Obowiązkiem państwa – na wszystkich jego poziomach: parlamentarnym,
rządowym i samorządowym, obowiązkiem Kościoła i rozmaitych instytucji oraz
środowisk jest dbałość o stworzenie dla rodziny odpowiedniego klimatu zarów-
no w sferze materialnej, jak i duchowej. Konieczne są inicjatywy o charakterze
edukacyjnym przejawiające się chociażby w lepszej organizacji zajęć wychowania
do życia w rodzinie, czy w ukazywaniu w mediach modelu normalnie funkcjo-
nującej rodziny. Istniejące w samorządach wyodrębnione komisje ds. rodziny, jak
również doradcy lub pełnomocnicy ds. rodziny przy wojewodach, marszałkach
województw, starostach, prezydentach miast, burmistrzach czy wójtach powinni
dysponować umiejętnością dostrzegania potrzeb rodziny i zaradzania im. Nato-
miast parafie powinny stanowić forum wymiany doświadczeń między rodzicami.
Niewiele jest w parafiach konferencji dla małżonków o zróżnicowanym stażu mał-
żeńskim. Należy korzystać ze środków publicznych na pomoc rodzicom w wycho-
waniu dzieci, zwłaszcza że w Wojewódzkich Programach Polityki Prorodzinnej
nia z prawa do wolności religijnej, [w:] Dziecko. Studium interdyscyplinarne, red. E. Słowińska,
E. Szczurko, T. Guz, P. Marzec, Lublin 2008, s. 239-257.
668 DDR, n. 83.
669 W KPR rodzinie przyznano m.in.: prawo do pomocy ze strony społeczeństwa, w tym
co dotyczy wychowania potomstwa; prawo do pomocy ze strony państwa przy adopcji dzieci;
prawo do istnienia i rozwoju; prawo do uznania jej godności; prawo do organizowania życia
religijnego; prawo do żądania prowadzenia polityki rodzinnej, która nie dyskryminuje rodziny
w kwestiach prawnych, społecznych, gospodarczych i finansowych; prawo do mieszkania; pra-
wo do zrzeszania.
wymienia się działania powodujące wzrost społecznej świadomości roli rodziny

jako podstawowego środowiska funkcjonowania człowieka oraz wzrost umiejęt-
ności rodziców w procesie wychowania dzieci i młodzieży.
W czerwcu 2018 r. grupa polskich europarlamentarzystów zaprezentowała
władzom RP oraz Parlamentowi Europejskiemu projekt Konwencji Praw Rodzi-
ny670. W jej preambule wyraźnie zapisano, że „rodzina jest fundamentem ładu
społecznego i podstawową wspólnotą społeczną, pierwotną wobec państwa i auto-
nomiczną wobec władz publicznych”. Celem Konwencji jest stworzenie gwarancji
prawnej tożsamości oraz autonomii rodziny, które na przestrzeni ostatnich lat są
coraz częściej podważane. Dokument ten ma stanowić alternatywę dla Konwencji
Stambulskiej, która ukazuje rodzinę jako źródło patologii671.
W prawie polskim w ochronie funkcji wychowawczej chodzi szczególnie
o pieczę nad osobą dziecka oraz nad majątkiem dziecka. Rodzina nie jest podmio-
tem prawa polskiego, ale podlega ochronie prawa. Natomiast podmiotem prawa
jest dziecko, które już z chwilą urodzenia posiada zdolność prawną. Ustawa za-
sadnicza podkreśla prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi
przekonaniami oraz nakazuje uwzględniać stopień dojrzałości dziecka (art. 48).
Ograniczenie tego prawa może nastąpić tylko w przypadkach ustawowych i to pra-
womocnym orzeczeniem sądu. Rodzice jako przedstawiciele ustawowi sprawują
władzę wychowawczą do pełnoletności dziecka. Nigdy nie można zapominać, że
pierwszymi odpowiedzialnymi i zobowiązanymi za wychowanie są rodzice672.
Bez wspólnego zaangażowania administracji rządowej, szeregu stowarzyszeń,
Kościoła, zaangażowania organizacji pozarządowych, samorządów wszystkich
szczebli nie jest możliwe wszechstronne wsparcie rodzin. Rodzina jest szczegól-
nym obszarem, na którym owocnie współpracować mogą wyznawcy różnych wy-
znań i niewierzący. Społeczeństwu potrzebne są rodziny oparte na fundamentach
trwałych małżeństw. Nic więc dziwnego, że polska Konstytucja w art. 18 stanowi,
że „Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i ro-
dzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej”.
670 https://ordoiuris.pl/pliki/dokumenty/Konwencja_o_Prawach_Rodziny_z_komentarza-
mi_PL.pdf (dostęp: 5.09.2018).
671 RADA EUROPY, Konwencja o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy
domowej, sporządzona w Stambule, 11.05.2011 (Dz.U. z 2015 r., poz. 961). Konwencja wprowadza
obowiązek walki z tradycją, która jest traktowana jako zagrożenie. Na państwo nakłada obowiązek
edukacji i promowania niestereotypowych ról płci, czyli m.in. transseksualizmu, homoseksuali-
zmu. Konwencja zakłada, że źródłami przemocy wobec kobiet są: religia, tradycja i kultura.
672 A. DZIĘGA, Funkcja wychowawcza rodziny w prawie kanonicznym, [w:] Współdziałanie
Kościoła i Państwa na rzecz małżeństwa i rodziny…, s. 127-136; R. SZTYCHMILER, Istotne obo-
wiązki małżeńskie, Warszawa 1997, s. 90-101, 260-264; J. KRZYWKOWSKA, M. KRZYWKOW-
SKA, Prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci, [w:] Wychowanie: czy może „obejść się” bez
duchowości?, red. J. Bartoszewski, J. Swędrak, E. Struzik, Kraków 2013, s. 233-235.
160 ROZDZIAŁ IV
ROZDZIAŁ V

RZYMSKOKATOLICKIEGO W ZAKRESIE
ZWALCZANIA PATOLOGII SPOŁECZNYCH
Z UDZIAŁEM DZIECI
Wychowanie dziecka w środowisku rodzinnym ma szczególne znaczenie dla

jego prawidłowego rozwoju. Dlatego prawo do takiego wychowania znajduje się
w centrum uwagi wielu podmiotów, w tym Rzecznika Praw Dziecka. Realizacja
tego prawa w sposób naturalny związana jest z prawem do godziwych warunków
socjalnych. Wymaga też poszanowania dla tożsamości etnicznej, religijnej, kultu-
rowej i językowej dziecka i rodziny, do której dziecko przynależy.
Jednak środowisko rodzinne obciążone patologią, traci swoje naturalne pre-
dyspozycje do zapewnienia dziecku bezpieczeństwa oraz realizacji wychowania
w duchu prawdziwych i tradycyjnych wartości. Brak w nim warunków do opty-
malnego rozwoju dziecka. Rodzina dysfunkcyjna zazwyczaj nie jest w stanie speł-
niać swoich nawet podstawowych funkcji, dlatego wymaga odpowiedniego wspar-
cia zarówno ze strony państwa, jak i Kościoła.
Dysfunkcyjna rodzina nie jest w stanie spełniać swoich podstawowych funkcji,
dlatego wymaga odpowiedniego wsparcia zarówno ze strony państwa, jak i Koś-
cioła. Deficyt w rodzinie takich uczuć jak miłość, przyjaźń, życzliwość, wzajem-
ne zrozumienie, przyczynia się do nieprzystosowania społecznego wzrastających
w niej dzieci. Nierzadko też dzieci powielają negatywne zachowania poznane w
takim obciążonym środowisku wychowania – ich bezpośrednim doświadczeniem
staje się alkoholizm, przemoc domowa, rozwód, a doświadczenie to przekazują
kolejnemu pokoleniu kreując jego równie patologiczną przyszłość. Dlatego lista
instytucji i organizacji współpracujących na polu przeciwdziałania patologiom
społecznym z udziałem dzieci jest – i powinna być – bardzo długa. Są na niej
ośrodki pomocy społecznej, placówki oświaty, służby zdrowia, policja, sądy, pro-
kuratury, a także parafie, punkty konsultacyjne powołane w celu pomocy ofiarom
i sprawcom przemocy oraz organizacje pozarządowe.
162 ROZDZIAŁ V
Ustawodawstwo polskie przewiduje współdziałanie organów administracji rzą-

dowej i samorządowej z Kościołem rzymskokatolickim chociażby w zakresie wy-
chowania w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi673 czy udzielania pomo-
cy osobom dotkniętym przemocą domową674. Ponadto jednostki organizacyjne
Kościoła prowadząc działalność statutową w zakresie przeciwdziałania przemocy
mogą uzyskać finansowe wsparcie ze strony ministra właściwego do spraw zabez-
pieczenia społecznego675. Powierzone do realizacji Kościołowi zadania publiczne
stanowią wspólne sprawy wchodzące w zakres działania różnych podmiotów ad-
ministracji publicznej.
Niejednokrotnie ustawodawca nawiązuje do treści art. 71 ust. 1 zd. 2 Konsty-
tucji RP, stanowiącego, że „Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej
i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne676, mają prawo do szczególnej po-
mocy ze strony władz publicznych”677. W związku z tym ochrona, opieka nad ro-
dziną i jej wsparcie należy nieodłącznie do zadań podmiotów prawa publicznego.
Konstytucyjna zasada pomocniczości nakłada na państwo obowiązek wspierania
głównie tych osób, które nie są w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb.
Dlatego państwo, samorząd, Kościół, szkoła – poprzez szereg rozwiązań prawnych
i faktycznych – starają się wspierać rozwój rodziny. Troska o zapewnienie bez-
piecznego i godnego życia dzieciom oraz możliwości ich wychowania jest jednym
z naczelnych zadań podmiotów publicznych. Na barkach rodziny, jako podstawo-
wej instytucji społecznej oraz wspólnotowej, spoczywa wiele ważnych funkcji678.
Choć zdarzają się rodziny patologiczne, nie przekreśla to wartości wspólnoty ro-
dzinnej. Należy mobilizować społeczeństwo do zaradzania patologiom pojawiają-
cym się w środowisku rodzinnym.
673 Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu

alkoholizmowi, art. 1 ust. 3 (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 2137).
674 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, art. 9 ust. 1
(t.j. Dz.U. z 2015 r., poz. 1390).
675 Tamże, art. 8 pkt 7c.
676 Pojęcie «rodzina niepełna» nie zostało zdefiniowane przez samą Konstytucję RP, stąd
posiłkowo należy brać pod uwagę inne akty prawne, np. rozporządzenie Ministra Polityki Spo-
łecznej z dnia 25 kwietnia 2005 r. w sprawie sposobu ustalania progu wsparcia dochodowego
rodzin, § 3 (Dz.U. z 2005 r. Nr 80, poz. 700) oraz orzecznictwo sądowe, np. postanowienie SN
z dnia 17 listopada 1998 r., sygn. akt II CKN 893/97, OSP 2001/3/46.
677 Konstytucja RP, art. 71 ust. 1 zd. 2.
678 M.in. funkcja prokreacyjna, seksualna, opiekuńczo-wychowawcza, materialno-ekono-
miczna, socjalizacyjna, kulturalna, rekreacyjno-towarzyska czy emocjonalna. Z. TYSZKA, So-
cjologia rodziny, Warszawa 1974, s. 69.
5.1. Przeciwdziałanie uzależnieniom od alkoholu, nikotyny i narkotyków
Profilaktyka ma na celu podejmowanie działań ukierunkowanych na przeciw-

działanie różnorodnym czynnikom dezorganizującym życie rodzin, takim jak np.
uzależnienia, ubóstwo, bezrobocie czy przemoc. Jej celem jest działalność ograni-
czająca wykluczenie społeczne rodzin dotkniętych różnego typu patologią. Jej ce-
lem jest zapobieżenie wykluczeniu społecznemu rodzin zagrożonych patologią bądź
ograniczenie wykluczenia tych, które jednak zostały dotknięte takim obciążeniem.
Działalność profilaktyczna jest o wiele mniej kosztowna niż działania zaradcze ko-
nieczne w sytuacji, gdy wzrasta skala problemu. Profilaktyka uzależnień wśród dzieci
ma zmniejszać ich skłonność do sięgania po alkohol, tytoń, substancje odurzające
i psychotropowe, środki zastępcze oraz nowe substancje psychoaktywne, a przez to
zapobiegać problemom, do których powstania używki te zazwyczaj się przyczyniają.
Nieprawidłowe wzorce rodzinne, brak opieki dorosłych, nadmierny stres skła-
niają dzieci do zachowań ocenianych jako patologiczne (nadpobudliwość bądź
wycofanie, nałogi, brak zahamowani, agresja, inne problemy wychowawcze).
Wówczas niezbędna jest odpowiednia reakcja Kościoła i państwa. W ramach sze-
roko rozumianej profilaktyki podejmowane są działania informacyjne, edukacyj-
ne i interwencyjne. W obliczu wspomnianych zagrożeń istotna jest aktywizacja
środowiska społecznego do udzielania wsparcia i pomocy rodzinom zagrożonym
lub dotkniętym patologią.
Ważnym zadaniem jest propagowanie zdrowego stylu życia, zwłaszcza w za-
kresie aktywności sportowej i żywienia dzieci, a bez udziału nikotyny, alkoholu
i narkotyków. Troska o zdrowie dzieci winna znaleźć odpowiednie miejsce w Na-
rodowym Programie Zdrowia679. Na obszarze zwiększania świadomości społecz-
nej lokalna współpraca gminy i parafii może być również bardzo owocna. Wie-
le parafialnych społeczności organizuje eko-festyny, pikniki, pogadanki, których
zadaniem jest uświadomienie dzieciom i dorosłym, jak ważną sprawą jest troska
o zdrowie. Gminy takie akcje parafialne powinny dofinansowywać.
Rodzina jest najlepszym środowiskiem wychowawczym dziecka, ale zdarza się,
że rodzice bądź opiekunowie prawni zagrażają prawidłowemu rozwojowi dziecka.
Mamy wówczas do czynienia z tzw. rodzinami dysfunkcjonalnymi680. Wszelkiego
rodzaju patologie w domu rodzinnym niszczą relacje dziecko – dorosły (rodzic).
W przypadku wystąpienia zagrożenia prawidłowego rozwoju dziecka do działa-
nia powinny wkroczyć instytucje świeckie (rządowe, samorządowe, pozarządowe)
679 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 sierpnia 2016 r. w sprawie Narodowego Progra-
mu Zdrowia na lata 2016-2020 (Dz.U. z 2016 r., poz. 1492).
680 M. ANDRZEJEWSKI, Ochrona praw dziecka w rodzinie dysfunkcyjnej (dziecko – rodzina
– państwo), Kraków 2003, ss. 320.
164 ROZDZIAŁ V
oraz instytucje kościelne (krajowe, diecezjalne, parafialne). Instytucje te są ważny-

mi sprzymierzeńcami dzieci – w przypadku, gdy to rodzice stwarzają zagrożenie
na polu wychowawczym i opiekuńczym.
Alkoholizm jako jedna z form patologii społecznej istotnie przyczynia się do
konfliktów rodzinnych, rozkładu pożycia małżeńskiego i problemów prawnych,
także ubóstwa społecznego i bezdomności. Dla wielu rodzin jest formą też niestety
ucieczki przed problemami. Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu
alkoholizmowi jest jednym z ważnych elementów systemu prawnego uchwalonym
w trosce o trzeźwość narodu. Zgodnie z nią „zabrania się na obszarze kraju reklamy
i promocji napojów alkoholowych, z wyjątkiem piwa, którego reklama i promocja
jest dozwolona, pod warunkiem że: nie jest kierowana do małoletnich; nie przed-
stawia osób małoletnich (…)”681. Już niewielkie ilości alkoholu spożyte przez nie-
letnich mają niekorzystny wpływ na ich system nerwowy, a dodatkowo kształtują
złe nawyki na przyszłość. Niestety przemysł piwowarski w dalszym ciągu w zaka-
muflowanej formie «piwa bezalkoholowego» prowadzi swoje kampanie reklamowe,
które są kierowane do młodych konsumentów. Dzieci należą do tej grupy społecznej,
która szczególnie narażona jest na negatywne oddziaływanie alkoholu. Należy sku-
tecznie troszczyć się o wychowanie dzieci w abstynencji. Badania pokazują, że alko-
hol spożywają już 13-letnie dzieci682. Dorośli często nie stawiają nieletnim barier,
jeśli chodzi o dostęp do alkoholu. Zazwyczaj to ktoś z domowników albo znajomych
częstuje dziecko podczas domowej uroczystości. W wielu domach istnieje kulturo-
wy przymus picia alkoholu w różnych okolicznościach. Dzieci upijają się, bo mają
łatwy dostęp do napojów alkoholowych. Przepis z art. 208 k.k. stanowi, że kto rozpija
małoletniego, dostarczając mu napoju alkoholowego, ułatwiając jego spożycie lub
nakłaniając go do spożycia takiego napoju, popełnia przestępstwo zagrożone karą
grzywny, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Przedmio-
tem ochrony z art. 208 k.k. jest prawidłowy fizyczny, psychiczny i społeczny rozwój
małoletniego, a więc osoby niepełnoletniej, która nie ukończyła 18 lat683. Pojęcie
osoby niepełnoletniej nie obejmuje kobiety, która uzyskała pełnoletność poprzez za-
warcie związku małżeńskiego po ukończeniu 16 lat684. Troska o prawidłowy rozwój
dzieci jest ściśle związana z ochroną rodziny685. Wspomniany wyżej przepis określa
681 U.w.t.p.a., art. 131 ust. 1.

682 J. SIEROSŁAWSKI, Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport
z ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2015 r., Warszawa 2015, s. 19-36. Badanie
sfinansowane przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii i Państwową Agencję Roz-
wiązywania Problemów Alkoholowych.
683 K.c., art. 10 § 1. R. STEFAŃSKI, Prawo karne materialne. Część szczególna, Warszawa
2009, s. 280.
684 K.c., art. 10 § 2.
685 J. SAWICKI, Prawnokarna ochrona małoletnich przed szkodliwym działaniem alkoholu,
„Wrocławskie Studia Erazmiańskie” 7 (2013), s. 107.
przestępstwo przeciwko szeroko pojętej opiece nad osobami małoletnimi. Odpowie-

dzialność karna za dokonanie przestępstwa z art. 208 k.k. ma miejsce wówczas, gdy
wykazane zostanie faktyczne rozpicie, czyli popadnięcie małoletniego w nałóg alko-
holowy lub przynajmniej przyzwyczajenie się małoletniego do stałego picia alkoho-
lu, bądź wywołanie bezpośredniego niebezpieczeństwa takich skutków686. Jednakże
w pojęciu rozpijania mieści się wielokrotność działania, jednokrotne działanie nie
realizuje tego znamienia. Rozpijanie może przyjąć następujące formy: dostarczanie
napoju alkoholowego (przekazywanie napoju do rąk osoby małoletniej lub zaopa-
trzenie jej w niego), ułatwianie jego spożycia (działanie mające na celu sprawienie,
że jego nabycie jest łatwiejsze, a także udostępnianie lokalu do spożycia napojów
alkoholowych) lub nakłanianie do jego spożycia (wpływanie na wolę małoletniego,
aby spożywał alkohol np. poprzez namawianie go słowem, gestami, zachęcanie, po-
lecanie lub zmuszanie)687.
Do najważniejszych zakazów dotyczących małoletnich, a przewidzianych
w ustawie z 1982 r., należy zaliczyć: zakaz sprzedaży i podawania napojów alkoho-
lowych688, zakaz sprzedaży, podawania i spożywania napojów alkoholowych na
terenie szkół oraz innych zakładów i placówek oświatowo-wychowawczych i opie-
kuńczych689, zakaz reklamy i promocji piwa, kierowanych do małoletnich, przedsta-
wiających małoletnich oraz przy udziale małoletnich690, zakaz prowadzenia reklamy
i promocji piwa w telewizji, radiu, kinie i teatrze między godziną 6.00 a 20.00691,
zakaz prowadzenia reklamy i promocji piwa w prasie młodzieżowej i dziecięcej692.
Kościół w Polsce podejmuje liczne działania trzeźwościowe. W ramach Konfe-
rencji Episkopatu Polski funkcjonuje Zespół ds. apostolstwa trzeźwości i osób uza-
leżnionych. Od 2018 r. realizowany jest Narodowy Program Trzeźwości693, któ-
rego celem jest mobilizacja „wszystkich osób, środowisk i instytucji, które mogą
i powinny troszczyć się o trzeźwość”694. Jedną z propozycji wysuniętych przez Ze-
spół KEP jest zakaz sprzedaży alkoholu osobom do 21 roku życia695.
Konieczne są wszelkie inicjatywy służące zarówno budowaniu postawy trzeź-
wości, jak i konkretnej pomocy uzależnionym od alkoholu. Działają kościelne
686 V. KONARSKA-WRZOSEK, Ochrona dziecka w polskim prawie karnym, Toruń 1999,

s. 100-101.
687 M. GAŁĄZKA, Rozdział VII. Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece, [w:] Prawo karne,
red. A. Grześkowiak, Warszawa 2011, s. 346.
688 U.w.t.p.a., art. 15 ust. 1 pkt 2.
689 U.w.t.p.a., art. 14 ust. 1 pkt 1.
690 U.w.t.p.a., art. 13¹ ust. 1 pkt 1 i 2 oraz ust. 2 pkt 6.
691 U.w.t.p.a., art. 13¹ ust. 2 pkt 1.
692 U.w.t.p.a., art. 13¹ ust. 2 pkt 3.
693 KEP, Narodowy Program Trzeźwości, Warszawa 2018.
694 Tamże, s. 4.
695 Narodowy Program Trzeźwości, dz. cyt., s. 22.
166 ROZDZIAŁ V
i katolickie ruchy abstynenckie (np. Krucjata Wyzwolenia Człowieka i Ruch Światło

Życie, katolickie bractwa trzeźwościowe, Dziecięca Krucjata Niepokalanej). Aktyw-
nie funkcjonuje sieć grup samopomocowych – AA696, DDA697, Al-Anon698, kluby
abstynenta. W Polsce obowiązują Wytyczne Episkopatu Polski dla kościelnej działal-
ności trzeźwościowej, które całkowitej abstynencji wymagają w pierwszej kolejności
od wszystkich kapłanów diecezjalnych i zakonnych699. Zachęca się proboszczów
do przyjmowania od dzieci przy I Komunii św. przyrzeczenia powstrzymania się
od napojów alkoholowych i palenia tytoniu aż do dojścia do pełnoletności. Kościół
w Polsce nie stoi więc bezczynnie wobec jednej z największych plag współczesności.
Parafie – przy pomocy katechetów – powinny prowadzić działalność eduka-
cyjno-profilaktyczną z udziałem rodziców i dzieci. Konieczne jest zaangażowanie
duszpasterzy, konieczna jest też ich właściwa postawa. Choroba alkoholowa jed-
nego lub obojga rodziców jest problemem całej rodziny. Uzależnienie od alkoholu
nie ma zatem destrukcyjnego wpływu jedynie na osobę pijącą, ale dotyczy też jej
bliskich. W zderzeniu z chorobą alkoholową szczególnie mocno cierpią dzieci ży-
jąc w ciągłym stresie. Pozostawienie dziecka samemu sobie prowadzi do zaburzeń
w jego funkcjonowaniu, agresji, czasem nawet do samookaleczenia i myśli samo-
bójczych. Jeśli rodzic alkoholik nie chce podjąć się leczenia, w imię dobra dziecka
i rodziny może zostać kierowany przez sąd na przymusową terapię, przeprowadza-
ną w specjalistycznych ośrodkach. Jeśli chory demoralizuje małoletnich, uchyla się
od pracy lub systematycznie zakłóca porządek publiczny, sąd rejonowy właściwy
dla miejsca zamieszkania lub pobytu osoby, której postępowanie dotyczy, ma pod-
stawy sądzić, że terapia w ośrodku leczenia alkoholizmu jest jej niezbędna.
Obecnie samorządy mają możliwość ograniczenia godzin sprzedaży alkoholu
w godz. 22.00-6.00 na terenie całej gminy lub w wybranych jej rejonach oraz wpro-
wadzenia obostrzeń związanych z otrzymaniem oraz przedłużeniem koncesji na
sprzedaż alkoholu700. Nadmiar dostępnego alkoholu nie pomaga w zachowaniu
trzeźwości. Według Episkopatu wysiłki na rzecz walki z nadmiernym spożyciem
alkoholu muszą być owocem dojrzałej partycypacji społecznej. Kościół zajmuje
się ludźmi uzależnionymi, bo jednym z jego fundamentalnych zadań jest troska
o ludzi chorych. Katolicki ruch trzeźwościowy działa w różnych formach. Są wśród
nich działania typowo religijne, jak pielgrzymki (m.in. Ogólnopolska Pielgrzymka
696 Anonimowi Alkoholicy.

697 Dorosłe Dzieci Alkoholików.
698 Od pierwszych sylab Alcoholics Anonymous.
699 Wytyczne Episkopatu Polski dla kościelnej działalności trzeźwościowej, przyjęte w dniu
17 czerwca 1959 r., a znowelizowane 1 kwietnia 1971 r. na 124. Konferencji Plenarnej w War-
szawie, http://www.duszpasterstwotrzezwosci.pl/index.php?option=com_content&view=articl
e&id=83:wytyczneep&catid=10:konferencja-episkopatu&Itemid=22 (dostęp: 4.04.2018).
700 U.w.t.p.a., art. 14 ust. 2b.
Apostolstwa Trzeźwości na Jasną Górę), rekolekcje, dni skupienia, czuwania, msze

św. w intencji trzeźwości i o uwolnienie z nałogu, konferencje, szkolenia dla kapła-
nów i katechetów, kursy dla alumnów seminariów, publikacje, audycje w mediach.
Odbywa się także ogólnopolski Tydzień Modlitw o Trzeźwość Narodu. Miesiąc
sierpień uznawany jest za miesiąc abstynencji. Wiele jest wspólnot działających
na terenie poszczególnych parafii, brakuje jednak często działań zintegrowanych.
Na podstawie art. 41 ust. 3 u.w.t.p.a. działają gminne (miejskie, miejsko-gminne)
komisje rozwiązywania problemów alkoholowych. Do ich zadań należy m.in:
udzielanie merytorycznego wsparcia w opracowaniu i realizacji Gminnego (Miej-
skiego) Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych; po-
dejmowanie czynności zmierzających do orzeczenia o zastosowaniu wobec osoby
uzależnionej od alkoholu obowiązku poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa
odwykowego; opiniowanie wniosków w sprawie wydania zezwolenia na sprzedaż
lub podawanie napojów alkoholowych; dokonywanie kontroli przestrzegania za-
sad i warunków korzystania z zezwoleń na sprzedaż lub podawanie napojów alko-
holowych, jak również prowadzenie działalności informacyjnej, szkoleniowej oraz
edukacyjnej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych.701
Dzieci osób uzależnionych od alkoholu, dotknięte następstwami nadużywania
alkoholu przez rodziców, uzyskują bezpłatnie pomoc psychologiczną i socjotera-
peutyczną w podmiotach leczniczych, placówkach opiekuńczo-wychowawczych
i resocjalizacyjnych702. Pomoc niesiona dzieciom może być udzielona wbrew woli
rodziców lub opiekunów będących w stanie nietrzeźwym.
Kolejnym nałogiem dotykającym dzieci jest nikotynizm. Nieustannie społeczeń-
stwo jest uświadamiane przez media publiczne i katolickie o szkodliwości społecznej
tego uzależnienia, a mimo wszystko nadal widzi się rodziców palących przy dziecku,
które wówczas staje się biernym palaczem. Wdychana toksyczna nikotyna wpływa
na obniżenie poziomu zdolności poznawczych u dzieci oraz powoduje różne choro-
by. Ponadto dziecko palących rodziców jest bardziej skłonne do sięgania po papiero-
sy dużo wcześniej niż jego rówieśnicy i łatwiej uzależnia się od nikotyny703.
Zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed
następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych704 „zabrania się reklamy wy-
701 U.w.t.p.a., art. 18 ust. 3a; 18 ust. 8; 24-25; 40 ust. 5.

702 B. JAWORSKA-DĘBSKA, Charakter i konstrukcja zadań samorządu terytorialnego
w przedmiocie wychowania w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi, [w:] Charakter i kon-
strukcja zadań samorządu terytorialnego, red. M. Stec, S. Płażek, Warszawa 2017, s. 184-195.
703 P. SZRENIAWSKI, Strefa wolna od dymu tytoniowego w zakładach publicznych, [w:]
Prawne gwarancje ochrony praw jednostki wobec działań administracji publicznej, red. E. Ura,
Rzeszów 2002, s. 488.
704 Ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tyto-
niu i wyrobów tytoniowych (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1446).
168 ROZDZIAŁ V
robów tytoniowych, papierosów elektronicznych, pojemników zapasowych lub rekwi-

zytów tytoniowych i promocji wyrobów tytoniowych, papierosów elektronicznych,
pojemników zapasowych lub rekwizytów tytoniowych oraz reklamy i promocji pro-
duktów imitujących te wyroby, lub symboli związanych z używaniem tytoniu, wyro-
bów tytoniowych, papierosów elektronicznych lub pojemników zapasowych, w szcze-
gólności: 1) w telewizji, radiu, kinach, podmiotach leczniczych, szkołach i placówkach
oświatowo-wychowawczych, w prasie dziecięcej i młodzieżowej, na terenie obiektów
sportowo-rekreacyjnych oraz w innych miejscach publicznych”. Niestety społeczna
tolerancja dla tego uzależnienia nie stwarza warunków sprzyjających przestrzeganiu
postanowień normatywnych i nadal można zaobserwować palenie w miejscach, gdzie
jest to zabronione. Przepisy analizowanej ustawy wyraźnie stanowią, że żadnych pa-
pierosów – ani elektronicznych, ani tradycyjnych – nie można używać w miejscach
publicznych, czyli na terenie placówek leczniczych i tam, gdzie udzielane są świadcze-
nia zdrowotne, a także na terenie uczelni, placówek oświatowych oraz pomocy spo-
łecznej. Od dymu tytoniowego muszą być wolne place zabaw dla dzieci, pomieszcze-
nia obiektów kultury, wypoczynku i sportu oraz pomieszczenia zakładów pracy705.
Analizowana ustawa w art. 1 wyraźnie stanowi, że organy administracji rządo-
wej i samorządu terytorialnego są obowiązane do podejmowania działań zmierza-
jących do ochrony zdrowia przed następstwami używania tytoniu i mogą współ-
działać z kościołami i innymi związkami wyznaniowym. Wśród instrumentów
ochrony zdrowia przed następstwami używaniu tytoniu należy wymienić: ochronę
prawa niepalących do życia w środowisku wolnym od dymu tytoniowego, pro-
mocję zdrowia przez propagowanie stylu życia wolnego od nałogu papierosów,
działalność wychowawczą i informacyjną, informowanie o szkodliwości palenia
tytoniu i zawartości substancji szkodliwych na opakowaniach, leczenie i rehabili-
tację osób uzależnionych od tytoniu, obniżanie norm dopuszczalnych zawartości
substancji szkodliwych w wyrobach tytoniowych.706 Słusznie zatem Naczelny Sąd
Administracyjny w wyroku z dnia 10 kwietnia 2014 r. wskazał, że przepis art. 3 ust.
1 ustawy antynikotynowej707 „stanowiąc, że ochrona zdrowia przed następstwa-
mi używania tytoniu realizowana jest przez kształtowanie polityki zdrowotnej,
ekonomicznej i społecznej, do której należy ochrona prawa niepalących do życia
w środowisku wolnym od dymu tytoniowego, urzeczywistnia cel państwa wyrażony
w normie programowej art. 68 ust. 4 Konstytucji RP, nakazującej władzom publicz-
nym zapobieganie negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska”708.

706 Tamże, art. 3.
707 Chodzi o ustawę z dnia z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami
używania tytoniu i wyrobów tytoniowych.
708 Wyrok NSA z dnia 10 kwietnia 2014 r., II OSK 2739/12, LEX nr 1485611. Zob. I. NO-
WAK, A. NOWAK, Zakaz palenia wyrobów tytoniowych – wybrane aspekty prawne i społeczne,
„Humanities and Social Sciences” t. 23 (2016) z. 1, s. 83-103.
Istnieją różnego rodzaju edukacyjne programy antynikotynowe skierowane

już do dzieci przedszkolnych709. Celem szkolnej edukacji zdrowotnej dzieci jest
zwiększanie wiedzy i umiejętności uczniów na temat zdrowia w kontekście szkod-
liwości palenia papierosów. Parafie rzymskokatolickie również powinny częściej
włączać się w akcje antynikotynowe. Czynnikami najsilniej chroniącymi dzieci
przed używaniem wyrobów tytoniowych są: monitorowanie przez rodziców czasu
wolnego spędzanego poza domem, organizowanie dodatkowych zajęć przez szko-
łę i rodziców oraz przestrzeganie funkcjonujących w najbliższym otoczeniu norm,
które zakazują używania wyrobów tytoniowych przy dzieciach.
Natomiast na podstawie ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu nar-
komanii710 w systematyczną działalność wychowawczą, edukacyjną, informacyj-
ną i profilaktyczną wśród uczniów i wychowanków mają obowiązek włączyć się
szkoły711, dotyczy to także szkół i placówek katolickich. O rosnącej skali proble-
mu narkomanii świadczy liczba osób zgłaszających się na szpitalne oddziały de-
toksykacji. Ustawa z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii nałożyła na
władze samorządowe obowiązek przygotowania wojewódzkich programów, które
mają uwzględniać kierunki i działania określone w Krajowym Programie Prze-
ciwdziałania Narkomanii. Zgodnie z ustawą z dnia 11 września 2015 r. o zdrowiu
publicznym przestał obowiązywać KPPN na lata 2011-2016. Działania z zakresu
przeciwdziałania narkomanii zostały zapisane w Narodowym Programie Zdrowia
na lata 2016-2020712. Jest to pierwszy tego typu program w Polsce, który łączy
różne działania z zakresu zdrowia publicznego w jednym dokumencie. Jego wy-
konanie opiera się na współdziałaniu organów administracji rządowej, jednostek
samorządu terytorialnego oraz podmiotów, których cele statutowe lub przedmiot
działalności dotyczą spraw objętych zadaniami z zakresu zdrowia publicznego.
Na realizację zadań określonych w NPZ jednostki samorządu terytorialnego oraz
m.in. organizacje pozarządowe mogą otrzymywać dotacje celowe z budżetu pań-
stwa. Przeciwdziałanie narkomanii powinno być przedmiotem szczególnej troski
nie tylko ze strony państwa, ale i Kościoła rzymskokatolickiego.
709 Np. ,,Czyste powietrze wokół nas” – przedszkolny program antynikotynowy; „Bieg po
zdrowie” – program antytytoniowej edukacji zdrowotnej opracowany w Głównym Inspektora-
cie Sanitarnym.
710 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, art. 22 ust. 3 (t.j. Dz.U.
z 2019 r., poz. 852).
711 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 18 sierpnia 2015 r. w sprawie zakresu
i form prowadzenia w szkołach i placówkach systemu oświaty działalności wychowawczej, edu-
kacyjnej, informacyjnej i profilaktycznej w celu przeciwdziałania narkomanii, § 1 ust. 1 (Dz.U.
z 2015 r., poz. 1249).
712 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 sierpnia 2016 r. w sprawie Narodowego Progra-
mu Zdrowia na lata 2016-2020 (Dz.U. z 2016 r., poz. 1492).
170 ROZDZIAŁ V
Zażywanie narkotyków jest źródłem innych patologii i w wielu przypadkach

prowadzi do zachowań kryminogennych. Katechizm Kościoła katolickiego o nar-
kotykach wypowiada się w części poświęconej piątemu przykazaniu Dekalogu:
„Używanie narkotyków wyrządza bardzo poważne szkody zdrowiu i życiu ludzkie-
mu. Jest ciężkim wykroczeniem, chyba że wynika ze wskazań ściśle lekarskich”713.
Dużo mniej ustrukturalizowana jest pomoc Kościoła wobec osób uzależnionych
od narkotyków. Wśród placówek katolickich specjalizujących się w pomocy dzie-
ciom można wymienić: Katolicki Ośrodek Wychowania i Terapii Uzależnień
„Wierzenica” k. Poznania. Specjalizuje się on w leczeniu dzieci i młodzieży uzależ-
nionej od narkotyków i innych substancji psychoaktywnych. Jak czytamy na stro-
nie internetowej ośrodka: „Terapia przeznaczona jest dla młodzieży w wieku od
14 do 21 lat. Ośrodek jest koedukacyjny. Prowadzimy go w duchu wartości chrześ-
cijańskich. Przyjmujemy młodzież zarówno wierzącą, jak i niewierzącą”714. Dzieci
w wieku od 14 roku życia, uzależnione od środków psychoaktywnych przyjmuje
na leczenie także Katolicki Ośrodek Terapii i Wychowania Młodzieży „Anastasis”
w Strychach k. Gorzowa Wlkp. Leczenie w nim odbywa się poprzez psychoterapię
grupową, indywidualną, grupy tematyczne, edukacyjne i psychoedukacyjne, kon-
sultacje psychologiczne i psychiatryczne, zajęcia sportowe, rekreacyjne i turystycz-
ne. Ważny obszar leczenia zajmuje także formacja religijno-moralna, która służy
poszukiwaniu Boga, sensu życia i wiary715.
Od 1987 r. działa Stowarzyszenie Katolicki Ruch Antynarkotyczny „Karan”,
które prowadzi m.in. placówki opiekuńczo-wychowawcze, poradnie oraz punkty
konsultacyjne. Stowarzyszenie „Karan” jest największą organizacją pozarządową
o profilu katolickim, która zajmuje się promocją zdrowego stylu życia i przeciw-
działaniem występowaniu wszelkich dysfunkcji społecznych w środowisku dzieci
i młodzieży. W placówkach Stowarzyszenia w Warszawie realizowane jest zada-
nie pt. „Programy terapii kierowane do osób używających szkodliwie i uzależnio-
nych od konopi oraz ich rodzin i bliskich: CANDIS – szansą na udaną przyszłość”,
w ramach NPZ na lata 2016-2020 finansowane ze środków funduszu rozwiązywa-
nia problemów hazardowych pozostających w dyspozycji ministra właściwego do
spraw zdrowia716. Do programu mogą przystąpić dzieci powyżej 16 r. życia. Kolej-
nym realizowanym zadaniem w placówkach Stowarzyszenia „Karan” w Warszawie
jest program pt. „Realizacja działań profilaktyki uniwersalnej skierowanej do dzie-
ci i młodzieży z zakresu problematyki uzależnień behawioralnych, ze szczególnym
uwzględnieniem nadużywania komputera i Internetu: Kliknij życie II”, i jest on
713 KKK, n. 2291.

714 http://www.wierzenica.org/ (dostęp: 5.04.2018).
715 http://www.narkomania.net/ (dostęp: 5.04.2018).
716 http://www.karan.pl/index/ (dostęp: 5.04.2018).
finansowany ze środków funduszu rozwiązywania problemów hazardowych po-

zostających w dyspozycji ministra właściwego do spraw zdrowia w ramach na-
rodowego programu zdrowia na lata 2016-2020717. Nastolatkowie uzależnieni od
narkotyków, dopalaczy, świata wirtualnego, portali społecznościowych, serwisów
hazardowych trafiają także do Licheńskiego Centrum Pomocy Rodzinie i Oso-
bom Uzależnionym718. Używanie narkotyków przez nastolatków jest zjawiskiem
o coraz szerszym zasięgu. Wiąże się ono z dostępnością środków uzależniających,
spadkiem autorytetu rodziców, Kościoła i szkoły, problemami rodziny, których
skutkiem jest rozluźnienie więzi pomiędzy jej członkami. Ważnym sprzymierzeń-
cem działań podejmowanych w celu przeciwdziałania narkomanii są policjanci,
którzy przeprowadzają szereg spotkań z rodzicami oraz zajęć profilaktyczno-edu-
kacyjnych z dziećmi.
5.2. Przeciwdziałanie przemocy domowej
Niezależnie od statusu społecznego lub materialnego danego domu może wy-

stąpić w nim zjawisko przemocy. Często poruszanym tematem podnoszonym,
nie tylko w mediach, jest kwestia przemocy w rodzinie. Niektórzy wciąż próbują
wmówić nam, że to rodzina jako instytucja jest winna zjawisku przemocy. Prob-
lem przemocy domowej niestety istnieje i nie jest on sprawą prywatną konkretnej
rodziny. Błędy wychowawcze, brak wzorców moralnych i etycznych powoduje, że
dzieci znacznie trudniej realizują się w społeczeństwie. Zachowania patologicz-
ne rodziców przyczyniają się do agresji u dzieci, w takich przypadkach częściej
dochodzi do popełniania przestępstw przez nieletnich. Podstawowym zadaniem
państwa i Kościoła rzymskokatolickiego jest dawanie wsparcia i towarzyszenie
osobom dotkniętym przemocą domową.
Przemoc domowa charakteryzuje się nadużyciem siły lub zadawaniem cierpie-
nia, powoduje cierpienie i ból oraz poczucie bezsilności719. Rodzic lub oboje rodzice
dopuszczają się przemocy wobec dzieci lub współmałżonka. Przemoc często spo-
wodowana jest wzorcami wyniesionymi z domu rodzinnego, w którym sami jej do-
świadczali. Skutki stosowania przemocy mogą przejawiać się osłabieniem zdolności
i radości dziecka, niską samooceną, postawą unikania i wycofania. Przemoc godzi
717 Tamże.
718 http://www.pomoc.lichen.pl/ (dostęp: 5.04.2018).
719 Podstawowe kryteria, za pomocą których rozpoznaje się przemoc domową, to: intencjo-
nalność (działania sprawcy są celowe i zamierzone); dysproporcja sił (jedna osoba jest słabsza,
a druga silniejsza); naruszenie godności i praw ofiary (sprawca poniża ofiarę, ośmiesza ją, po-
zbawia godności i szacunku); powodowanie cierpienia i szkód (sprawca traktuje swoją ofiarę
w sposób niegodny, powoduje szkody fizyczne i psychiczne) – K. MICHALSKA, D. JASZCZAK-
-KUŹMIŃSKA, Przemoc w rodzinie, Warszawa 2007, s. 5-6. Zob. art. 207 k.k.
172 ROZDZIAŁ V
w jego prawa i dobra osobiste, a w szczególności w jego życie i zdrowie720. Przemoc

domowa jest zjawiskiem trudnym do ujawnienia w związku z tym, że osoby do-
świadczające przemocy boją się, wstydzą, często nie wierzą w skuteczność pomocy.
Nie bez znaczenia jest fakt, że ofiarę i sprawcę łączą bliskie więzi emocjonalne.
Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie uwzględ-
nia możliwość wsparcia ofiary, jak i terapię wobec sprawcy. Ustawodawca wyzna-
czył administracji publicznej konkretne zadania w zakresie zwalczania przemocy
domowej. Przykładowy katalog zadań ministra właściwego do spraw zabezpieczenia
społecznego dotyczących przeciwdziałania zjawisku przemocy określa art. 8 u.p.p.r.
Należy do nich m.in. zlecanie i finansowanie badań i ekspertyz dotyczących zjawiska
przemocy w rodzinie; prowadzenie działań promujących podnoszenie świadomości
społecznej w zakresie przyczyn i skutków przemocy, czy monitorowanie realizacji
Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie. Część zadań z zakre-
su przeciwdziałania przemocy domowej o charakterze monitorującym i kontrolnym
należy do wojewody721. Obowiązek współdziałania organów administracji rządo-
wej z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi „w zakresie udzielania pomo-
cy osobom dotkniętym przemocą, oddziaływania na osoby stosujące przemoc oraz
podnoszenia świadomości społecznej na temat przyczyn i skutków przemocy w ro-
dzinie” określony został w art. 9 ust. 1 u.p.p.r. Nadto organy administracji rządowej
lub samorządowej mogą zlecać realizację zadań określonych w u.p.r.r. w trybie prze-
widzianym w ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego
i o wolontariacie722. Najczęściej podmiotami prowadzącymi ośrodki interwencji
kryzysowej są powiatowe centra pomocy rodzinie i miejskie ośrodki pomocy spo-
łecznej, rzadziej podmioty kościelne, jak: Caritas diecezjalne (np. Działdowo, Ełk,
Olsztyn), zgromadzenia zakonne (np. Zgromadzenie Sióstr św. Katarzyny w Branie-
wie), diecezje (np. Ośrodek Wsparcia i Interwencji Kryzysowej – Dom dla Matek
z Małoletnimi Dziećmi i Kobiet w Ciąży w Elblągu). Ośrodki interwencji kryzysowej
są dostępne całą dobą. Jak podkreślają praktycy zajmujący się na co dzień pomo-
cą, potrzebne jest rozporządzenie Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej
w zakresie standardów realizacji interwencji kryzysowej.
720 S. SPUREK, Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie. Komentarz, wyd. 3 uzupełn.,

Warszawa 2012, s. 67-69.
721 U.p.p.r., art. 7 ust. 1, np.: opracowywanie procedur postępowania interwencyjnego
w sytuacjach kryzysowych związanych z przemocą w rodzinie; powoływanie i odwoływanie
Wojewódzkiego Koordynatora Realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy
w Rodzinie; nadzór nad realizacją zadań z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie
realizowanych przez samorząd gminny, powiatowy i województwa; kontrola realizacji zadań
wykonywanych przez podmioty niepubliczne na podstawie umów z organami administracji
rządowej i samorządowej.
722 U.p.p.r., art. 9 ust. 2.
Wiele zadań na rzecz przeciwdziałania przemocy domowej ustawodawca po-

wierza jednostkom samorządu terytorialnego. Katalog tych zadań ma charakter
otwarty, a przykładowe możliwości działania określone zostały w art. 6 u.p.p.r.
Generalnie, jednostki samorządu terytorialnego wykonują zadania dotyczące
przeciwdziałania przemocy domowej jako swoje zadania własne – jedynie w przy-
padku powiatu wprowadzono dodatkową kategorię zadań z zakresu administracji
rządowej. Funkcjonują gminne, powiatowe i wojewódzkie programy przeciwdzia-
łania przemocy domowej. Istnieją też gminne zespoły interdyscyplinarne ds. prze-
ciwdziałania przemocy w rodzinie723.
Ważna jest stała edukacja społeczeństwa, mająca na celu zmianę świadomości
w kwestii negatywnych i szkodliwych stereotypów na temat stosowania przemo-
cy. Różnego rodzaju placówki edukacyjne i opiekuńczo-wychowawcze powinny
propagować wśród dzieci postawy alternatywne wobec przemocy. Nauczyciele,
wychowawcy, katecheci muszą bacznie obserwować swoich uczniów, ponieważ
rożne mogą być formy przemocy wobec dzieci. Ważne jest także zachowanie leka-
rzy pediatrów i pozostałego personelu medycznego, który styka się w codziennej
pracy z bitymi dziećmi. Znajomość czynników ryzyka krzywdzenia dziecka jest
niezwykle pomocna w rozpoznaniu, ponieważ kieruje myśl lekarza we właściwym
kierunku724. Krzywdzenie dziecka jest zjawiskiem złożonym i może przybierać
różne formy. Może występować nie tylko w formie przemocy fizycznej – stosowa-
nej m.in. przez popychanie, szczypanie i bicie, ale i przemocy psychicznej, która
może polegać na ciągłej krytyce dziecka, upokarzaniu i zawstydzaniu. Przemoc
może być też seksualna czy ekonomiczna. Postacią przemocy jest także psychiczne
i fizyczne zaniedbanie dziecka, przejawiające się m.in. w braku wsparcia emocjo-
nalnego, ale też w braku jedzenia, ubrania czy schronienia. Uważny nauczyciel
zauważy, że dziecko ma problemy i trzeba mu pomóc.
Profesjonalną pomoc osoby doświadczające przemocy domowej mogą uzyskać
w powiatowych centrach pomocy rodzinie. Wśród podmiotów służących wspar-
ciem wymienić należy także: komisariaty policji, ośrodki interwencji kryzysowej,
gminne zespoły interdyscyplinarne ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie, sądy,
kuratorów, parafie, punkty konsultacyjne. Formy pomocy, z jakich może skorzystać
osoba dotknięta przemocą domową, określone zostały w art. 3 ust. 1 u.p.p.r. Wymie-
nione zostało tam m.in. poradnictwo medyczne, psychologiczne, prawne, socjalne,
rodzinne, ochrona przed dalszym krzywdzeniem, poprzez uniemożliwienie osobom
stosującym przemoc wspólnego zamieszkiwania oraz zakazanie kontaktowania się
z osobą pokrzywdzoną, badanie lekarskie w celu ustalenia przyczyn i rodzaju uszko-
723 U.p.p.r., art. 6 ust. 2 pkt 4.

724 Alkoholizm jest czynnikiem wysokiego ryzyka – pijący rodzice gorzej niż inni kontrolują
swoje reakcje i są bardziej agresywni.
174 ROZDZIAŁ V
dzeń ciała. Celem podejmowanych działań jest przywrócenie równowagi psychicznej

pokrzywdzonemu. Pomoc ofiarom przemocy powinna być całodobowa i bezpłatna.
Szczególną ochroną objęte są matki (ojcowie) z małoletnimi dziećmi oraz kobiety
ciężarne dotknięte przemocą domową. Ośrodki interwencji kryzysowej pełnią waż-
ną funkcję w lokalnym systemie pomocy rodzinie w zakresie przeciwdziałania prze-
mocy oraz w zakresie ochrony dziecka i rodziny przed przemocą, wykorzystaniem
seksualnym, konfliktami rodzinnymi, jak i wobec kataklizmów.
Szczególnie ważnym narzędziem przeciwdziałania przemocy jest procedura
Niebieskich Kart. Obejmuje ona ogół czynności podejmowanych i realizowanych
przez przedstawicieli jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, gminnych
komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, policji, oświaty i ochrony zdro-
wia, w związku z uzasadnionym podejrzeniem zaistnienia przemocy w domu725.
Jeżeli osobą doznającą przemocy jest dziecko, to czynności w ramach procedury
Niebieskie Karty przeprowadza się w obecności rodzica, opiekuna prawnego lub
faktycznego. W sytuacji gdy to rodzice, opiekun prawny lub faktyczny są podejrza-
ni o stosowanie przemocy wobec dziecka, te czynności przeprowadza się w obec-
ności pełnoletniej osoby najbliższej (w rozumieniu art. 115 § 11 k.k.), czyli np.
dziadków lub rodzeństwa726. Należy podkreślać znaczenie środowiska lokalnego
– głównie rodziny i sąsiadów – w przeciwdziałaniu przemocy, zwłaszcza wobec
dzieci. Przeciwdziałanie przemocy domowej wymaga międzysektorowej, ciągłej
współpracy wielu instytucji i organizacji pośrednio lub bezpośrednio związanych
z problematyką przemocy domowej. Tylko podejmowanie wspólnych, systema-
tycznych i stałych działań może w sposób skuteczny przyczynić się do zmniejsze-
nia skali tego negatywnego zjawiska.
5.3. Przeciwdziałanie wykorzystywaniu seksualnemu dzieci
Polska jest zobowiązana do przeciwdziałania przestępczości wobec dzieci na

mocy art. 19 Konwencji o Prawach Dziecka, który obliguje ją do podejmowania
kroków w celu zapewnienia ochrony dziecka przed wszelkimi formami przemo-
cy fizycznej bądź psychicznej, krzywdy, zaniedbania, złego traktowania lub wy-
zysku. Konieczność ochrony dzieci wynika także m.in. z Konwencji Rady Europy
o ochronie dzieci przed seksualnym wykorzystywaniem i niegodziwym traktowaniem
w celach seksualnych, sporządzonej w Lanzarote dnia 25 października 2007 r.727
725 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury „Niebie-
skie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta” (Dz.U. z 2011 r. Nr 209, poz. 1245).
726 Tamże, § 5 ust. 2.
727 Konwencja Rady Europy o ochronie dzieci przed seksualnym wykorzystywaniem i nie-
godziwym traktowaniem w celach seksualnych, sporządzona w Lanzarote dnia 25 października
2007 r. (Dz.U. z 2015 r., poz. 608).
Ponadto krajowe przepisy prawa karnego chronią małoletnie dzieci karząc np. za
zgwałcenie małoletniego poniżej lat 15 (art. 197 § 3 pkt 2 k.k.), seksualne wykorzy-
stanie niepoczytalności lub bezradności (art. 198 k.k.), seksualne wykorzystanie
stosunku zależności (art. 199 § 2 k.k.; jako przykład można wskazać takie postę-
powanie nauczyciela wobec ucznia), seksualne wykorzystanie małoletniego przez
nadużycie zaufania lub udzielenie korzyści (art. 199 § 3 k.k.), czynności seksualne
z małoletnim poniżej lat 15 (art. 200 k.k.)728, prezentowanie małoletniemu poniżej
lat 15 treści pornograficznych (art. 200 § 3 k.k.), propagowanie zachowań pedofil-
skich (art. 200b k.k.).
Wykorzystywanie seksualne dzieci jest niezgodne zarówno z normami prawny-
mi, jak i obyczajowymi naszego społeczeństwa. Ta forma przemocy wobec dzieci
może występować w każdym środowisku. W zdecydowanej większości przypadków
sprawcami tego gorszącego czynu są osoby znane dziecku. Wykorzystywanie seksu-
alne dzieci przez ich własnych rodziców jest pojęciem szerokim i łączy problema-
tykę wykorzystywania z problematyką kazirodztwa729. Zgodnie z art. 201 k.k. „kto
dopuszcza się obcowania płciowego w stosunku do wstępnego, zstępnego, przyspo-
sobionego, przysposabiającego, brata lub siostry, podlega karze pozbawienia wol-
ności od 3 miesięcy do lat 5”. Przedmiotem ochrony jest w tym przypadku zarówno
moralność i prawidłowe stosunki w rodzinie oraz obowiązek wychowania dzieci730.
Kazirodztwa mogą dopuścić się rodzice, dziadkowie, rodzeństwo. Relacja kazirod-
cza występująca między ojcem a córką jest uznawana za najczęściej występujący
rodzaj wykorzystywania wewnątrzrodzinnego. Wykorzystywanie seksualne dzieci
obejmuje molestowanie seksualne dokonujące się w najbliższym otoczeniu dziecka
(gwałty, czyny lubieżne, kazirodztwo), jak również wyzysk seksualny (prostytucja
i pornografia dziecięca)731. Wykorzystywanie seksualne wywołuje trwałe skutki
w życiu ofiary, szczególnie dziecka: depresję, poczucie winy, zespół stresu pourazo-
wego, uporczywe lęki, zaburzenia snu, naruszenie prawidłowego rozwoju seksualne-
go, nadużywanie środków uzależniających, zmienność nastrojów732.
Z pedofilią mamy obecnie do czynienia także w internecie (tzw. grooming). Wy-
korzystanie to może przybrać różne formy – od nakłonienia do przesłania niecen-
zuralnych zdjęć, zachęcania do prostytucji, po zmuszanie do udziału w pornografii
dziecięcej czy zgwałcenia733. Po nawiązaniu kontaktu emocjonalnego z dzieckiem
728 Przepis ten ustanawia granicę bezwzględnej ochrony małoletnich do 15 r. życia przed
wszelkimi czynnościami seksualnymi.
729 K. POSPISZYL, Przestępstwa seksualne, Warszawa 2006, s. 51-52.
730 L. GARDOCKI, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 270.
731 L. KOBA, Prostytucja i pornografia dziecięca, [w:] Organizacje międzynarodowe w dzia-
łaniu, red. A. Florczak, A. Lisowska, Wrocław 2014, s. 307-310.
732 K. POSPISZYL, Przestępstwa seksualne, dz. cyt., s. 60.
733 K.k., art. 200a.
176 ROZDZIAŁ V
i zdobyciu jego zaufania, dochodzi następnie do jego seksualnego wykorzystania.

Pedofilia przez internet jest zjawiskiem wyjątkowo niebezpiecznym, dlatego rodzi-
ce, szkoła, Kościół muszą uświadamiać dzieciom zagrożenia z tym związane.
W przypadku podejrzenia, że dziecko jest wykorzystywane seksualnie, wszyscy
pracownicy szkoły lub innej placówki edukacyjnej bądź opiekuńczej mają obecnie
obowiązek powiadomić policję lub prokuraturę, aby można było podjąć skuteczne
działania mające na celu ochronę dziecka. Zgodnie z art. 240 § 1 k.k. niezłożenie za-
wiadomienia grozi karą pozbawienia wolności do lat 3734. Dotychczas zawiadomie-
nie prokuratora lub policji o podejrzeniu popełnienia przestępstwa wobec dziecka
było obowiązkiem społecznym (moralnym). Osobą odpowiedzialną za zawiadomie-
nie policji lub prokuratury o podejrzeniu wykorzystania seksualnego dziecka jest
dyrektor szkoły lub placówki. Konieczne jest realizowanie programów profilaktycz-
nych dostosowanych do wieku i rozwoju poznawczego dzieci. Ponieważ wykorzy-
stywanie seksualne dotyka dzieci w każdym wieku, profilaktyka powinna się rozpo-
czynać już od najmłodszych lat. Ochrona przed wykorzystywaniem seksualnym to
nie tylko działania kierowane do dzieci, lecz wyzwanie dla całej społeczności.
Niestety z problemem wykorzystywania seksualnego nieletnich mamy do czy-
nienia również w Kościele rzymskokatolickim. Dlatego Kościół katolicki wypraco-
wał następujące reguły dotyczące sposobu reagowania na przestępstwa seksualne
popełniane wobec małoletnich przez duchownych bądź osoby zakonne pracujące
w strukturach kościelnych: instrukcja Crimen sollicitattionis Konregacji Święte-
go Oficjum z 1962 r.735, Normae de gravioribus delictis Kongregacji Nauki Wiary
z 2010 r.736, dokument Konferencji Episkopatu Polski pt. Prewencja nadużyć sek-
sualnych wobec dzieci i młodzieży i osób niepełnosprawnych w pracy duszpasterskiej
i wychowawczej Kościoła w Polsce z 2014 r.737 oraz Wytyczne Konferencji Episko-
patu Polski z 2017 r. dotyczące wstępnego dochodzenia kanonicznego w przypadku
oskarżeń duchownych o czyny przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu z osobą
niepełnoletnią poniżej osiemnastego roku życia738.
734 Chodzi o czyny zabronione w art. 118, 118a, 120-124, 127, 128, 130, 134, 140, 148, 163,
166, 189, 252 lub przestępstwa o charakterze terrorystycznym.
735 KONGREGACJA ŚWIĘTEGO OFICJUM, Instrukcja Crimen sollicitationis, Typis Poly-
glottis Vaticanis 1962.
736 AAS 102 (2012) 419-434.
737 Tekst przyjęty podczas 365. Zebrania Plenarnego KEP, które odbyło się w Warszawie
w dniach 10-11 czerwca 2014 r., http://episkopat.pl/prewencja-nadużyć-seksualnych-wobec-
-dzieci-i-młodzieży-i-osób-niepełnosprawnych-w-pracy-duszpasterskiej-i-wychowawczej-
-Kościoła-w-Polsce-1.pdf (dostęp: 3.02.2018).
738 Uchwała nr 5/376/2017 Konferencji Episkopatu Polski z dnia 6 czerwca 2017 r. w sprawie nowe-
lizacji Wytycznych dotyczących wstępnego dochodzenia kanonicznego w przypadku oskarżeń duchownych
o czyny przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu z osobą niepełnoletnią poniżej osiemnastego roku życia
oraz Aneksu nr 2. Procedura postępowania, „Akta Konferencji Episkopatu Polski” 29 (2017), s. 91-99.
W 2014 r. powołane zostało Centrum Ochrony Życia739, zaś w każdej diece-

zji i w każdym większym zgromadzeniu zakonnym w Polsce został wyznaczony
i przeszkolony delegat ds. ochrony dzieci i młodzieży, który przyjmuje zgłoszenia
o wykorzystaniu seksualnym małoletnich przez osobę duchowną740.
5.4. Przeciwdziałanie ubóstwu i wykluczeniu społecznemu
W Polsce zakres i formy pomocy społecznej określa ustawa z dnia 12 marca 2004
r. o pomocy społecznej741. Wskazuje ona trudne sytuacje życiowe, w które powin-
na wkraczać pomoc społeczna. Należą do nich: ubóstwo, sieroctwo, bezdomność,
bezrobocie, niepełnosprawność, długotrwała lub ciężka choroba, przemoc domo-
wa, potrzeba ochrony macierzyństwa lub wielodzietności, bezradność w sprawach
opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza
w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych, trudności w przystosowaniu do życia
po zwolnieniu z zakładu karnego, alkoholizm lub narkomania, zdarzenie losowe
i sytuacja kryzysowa oraz klęski żywiołowe lub ekologiczne (art. 7). Jak stanowi art. 2
ust. 2 u.p.s., „pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorzą-
dowej, współpracując w tym zakresie, na zasadzie partnerstwa, z organizacjami spo-
łecznymi i pozarządowymi, Kościołem katolickim, innymi kościołami, związkami
wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi”. Analizowana ustawa przewi-
duje różnego rodzaju formy pomocy pojedynczym osobom i całym rodzinom, aby
mogły żyć w godnych warunkach (art. 3 ust. 1). Celem tej wieloaspektowej pomocy
jest doprowadzenie do samodzielności życiowej osób i rodzin, czyli do ich wyjścia
z kręgu podopiecznych pomocy społecznej (art. 3 ust. 2).
Chociaż istnieje wiele organizacji charytatywnych i osób prywatnych zaanga-
żowanych we wspieranie rodzin oraz wszechstronny rozwój dzieci i młodzieży, to
pomoc rodzinie ujęta jest w ramy organizacyjne na poziomie rozwiązań o zasię-
gu ogólnopaństwowym. Realizowana jest ona w ramach polityki państwa wobec
rodziny (tzw. polityka prorodzinna). Powołanymi do realizacji zadań z zakresu
pomocy społecznej są następujące jednostki: regionalne ośrodki polityki społecz-
nej, powiatowe centra pomocy rodzinie, placówki specjalistycznego poradnictwa,
w tym rodzinnego, ośrodki pomocy społecznej, domy pomocy społecznej, ośrodki
wsparcia (np. domy dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży), ośrodki
interwencji kryzysowej i ośrodki adopcyjno-opiekuńcze.
739 https://czir.org/ (dostęp: 15.05.2018).

740 D. MAZURKIEWICZ, Zasady postępowania Kościoła katolickiego w Polsce w przypad-
kach oskarżeń duchownych o wykorzystywanie seksualne osób małoletnich, „Przegląd Prawa Wy-
znaniowego” 10 (2018), s. 99.
741 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1508).
178 ROZDZIAŁ V
W pomoc społeczną włączają się także szkoły, które oprócz funkcji edukacyjnej
i opiekuńczo-wychowawczej, organizują opiekę nad dziećmi, także poza zajęciami
szkolnymi, np. w szkolnej świetlicy. Na terenie szkół istnieją szkolne koła Caritas,
które są organizacją dziecięcą i młodzieżową działającą pod nadzorem dyrekcji
szkoły. Członkowie takiego koła włączają się na zasadzie wolontariatu w działal-
ność charytatywno-opiekuńczo-wychowawczą, której celem jest kształtowanie po-
staw duchowych i społecznych młodego pokolenia. W przedszkolach i szkołach,
w ramach wieloletniego programu rządowego „Posiłek w szkole i w domu” na
lata 2019-2022, prowadzona jest akcja wsparcia dzieci z rodzin najuboższych742.
Dzięki finansowemu wsparciu gmin dzieciom zapewnia się możliwość zjedzenia
gorącego posiłku przygotowanego w stołówce szkolnej. Celem programu jest rów-
nież wsparcie finansowe organizacji stołówek oraz miejsc spożywania posiłków
w szkołach. Ważną pomoc ukierunkowaną na dzieci stanowi kolejny rządowy pro-
gram, a mianowicie „Dobry start”, w ramach którego wsparcie otrzymują wszyscy
uczniowie rozpoczynający nowy rok szkolny743.
Niezwykle istotna jest działalność świetlic terapeutycznych, które stanowią zinsty-
tucjonalizowaną formę pomocy dzieciom z zaburzeniami zachowania i zagrożonych
uzależnieniem. W świetlicach prowadzona jest działalność w postaci specjalistycz-
nych zajęć grupowych dla dzieci: nadpobudliwych, zahamowanych emocjonalnie,
wchodzących w uzależnienia, pochodzących z rodzin patologicznych (szczególnie
narażonych na przemoc, alkoholizm, przestępczość, brak zainteresowania) i niepeł-
nych. Wszystkie zajęcia prowadzone są nieodpłatnie. Oprócz nich placówki przygo-
towują dla swoich wychowanków, różne formy aktywności pozalekcyjnych, jak np.:
nauka języka angielskiego prowadzona przez profesjonalnych lektorów, koło teatral-
ne czy turystyczne. Realizowane tam programy wychowawcze, terapeutyczne służą
m.in. odbudowywaniu więzi emocjonalnych z rodzicami i budowaniu pozytywnego
obrazu rodziny często tak dewaluowanej w mediach.
Świetlice mogą być zakładane przez gminę, przez organizacje pozarządowe, ale
też przez inne podmioty, w tym Kościół rzymskokatolicki. Z jednej strony pomoc
dzieciom jest naturalnym odruchem serca, z drugiej zaś obiektywną koniecznoś-
cią. W razie pojawienia się problemów w wychowywaniu dzieci, do aktywności
powinno włączyć się nie tylko państwo, ale lokalne instytucje, parafia oraz sąsie-
dzi. Osoby udzielające wsparcia to najczęściej pracownicy instytucji specjalizu-
jących się w niesieniu pomocy, np. pedagog szkolny, pracownik socjalny. W Pol-
742 Uchwała Nr 140 Rady Ministrów z dnia 15 października 2018 r. w sprawie ustanowienia
wieloletniego rządowego programu “Posiłek w szkole i w domu” na lata 2019-2023 (M.P. z 2018 r.,
poz. 1007).
743 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 maja 2018 r. w sprawie szczegółowych warun-
ków realizacji rządowego programu „Dobry start” (Dz.U. z 2018 r., poz. 1061).
sce istnieje także poradnictwo wychowawcze mające na celu wspieranie rozwoju

w dzieciństwie i młodości. Istotną pomoc oferuje poradnictwo małżeńskie i ro-
dzinne dysponujące wykwalifikowanymi pracownikami i odrębnymi instytucjami.
Rodzice lub inne osoby odpowiedzialne za wychowanie dzieci i młodzieży mogą
znaleźć w poradni wsparcie w sytuacjach zagrożenia różnymi formami patologii
społecznej, czy pomoc w rozwiązywaniu specyficznych problemów, z jakimi bory-
kają się rodziny dzieci niepełnosprawnych, rodzinach zastępczych.
Posługa charytatywna stanowi, w myśl dokumentów Soboru Watykańskiego
II, istotny i niezbywalny element duszpasterskiej działalności Kościoła rzymsko-
katolickiego. Swoje podstawy czerpie z kart Ewangelii. Posługa ta stanowi przejaw
służebnej roli, jak również realizacji podstawowej misji – diakonii, która uwiary-
gadnia działalność Kościoła w świecie. Znaną formą dotarcia do rodzin dysfunk-
cyjnych jest wizyta duszpasterska, jaką kapłani składają swoim parafianom przy
okazji tzw. kolędy. Powinna ona służyć do nawiązywania i pogłębiania kontaktu
z rodzinami. Odwiedzanie domów katolickich przez duszpasterzy ma na celu lep-
sze zapoznanie się z problemami wiernych oraz przystosowanie posługi duszpa-
sterskiej do ich potrzeb. Wizyta duszpasterska daje również możliwość dotarcia do
rodzin znajdujących się w trudnych sytuacjach życiowych oraz uzyskania cennych
informacji w celu udzielenia rodzinie wsparcia dostosowanego do jej potrzeb744.
Do podstawowych zadań parafii jako wspólnoty należy podejmowanie działal-
ności dobroczynnej, charytatywnej, socjalnej, terapeutycznej. Bieda destrukcyjnie
wpływa na zachowania społeczne, zwłaszcza w odniesieniu do życia rodzinnego.
Ubóstwo szkodzi stabilizacji rodzin i może negatywnie wpłynąć na proces wy-
chowywania dzieci. Wprawdzie duchowni, zgodnie ze zwyczajem, wspomagają
materialnie proszących o jałmużnę, ale jest to pomoc sporadyczna, bez rozezna-
nia prawdziwych potrzeb proszącego. Wierni świeccy wyrażają swoją solidarność
z potrzebującymi przede wszystkim poprzez swój dar pieniężny w czasie okre-
sowych i nadzwyczajnych kolekt, zarówno parafialnych, jak i świeckich. Na ogół
miejskie parafie nie posiadają pełnego rozeznania sytuacji biednych, ani nie planu-
ją systematycznej pracy wśród nich. Nie wszędzie jeszcze istnieje parafialny zespół
Caritas, który powinien koordynować lub samodzielnie prowadzić działania do-
broczynne745. W każdej parafii należy nakreślić realny plan pracy charytatywnej,
którą trzeba podjąć choćby w niewielkim zakresie, w zależności od kompetencji
i możliwości wolontariuszy. Działalność charytatywna prowadzona przez parafię
744 J. KRAJCZYŃSKI, Prawo rodziny do opieki duszpasterskiej, Płock 2007, s. 283-284.

745 Formacja podejmowana w ramach PZC uczy dostrzegać problemy drugiego człowieka
i pomagać w ich rozwiązywaniu. Np. w archidiecezji krakowskiej PZC istnieją w 44 dekanatach;
szczegółowa lista PZC znajduje się na stronie https://www.krakowcaritas.pl/pzc.php (dostęp:
5.05.2018).
180 ROZDZIAŁ V
powinna harmonizować z działalnością państwa i samorządów, organizacji poza-

rządowych i wyznaniowych, np. z Diakonią Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego.
Parafialne dzieła charytatywne mogą zabiegać o dotacje czy subwencje ze środków
budżetowych czy samorządowych, w sposób proporcjonalny do ich stopnia za-
angażowania. Jednak nic nie zwalnia katolików od wnoszenia własnego wkładu
personalnego i materialnego na rzecz potrzebujących pomocy. Działalność chary-
tatywna nie może polegać na rozdawnictwie pieniędzy, ale powinna aktywizować
potrzebujących. Potrzebne są parafialne świetlice dla dzieci z rodzin biednych i pa-
tologicznych, umożliwiające im odrabianie lekcji, godziwą rozrywkę, dożywianie,
przebywanie w bezpiecznym pomieszczeniu746. Świadczenie pomocy charytatyw-
nej w sposób uporządkowany i profesjonalny stanowi zadanie parafii.
Szczególną formą udzielania pomocy w kłopotach osobistych i rodzinnych jest
Telefon Zaufania. Taka forma doradztwa cieszy się powodzeniem ze względu na
możliwość uzyskania natychmiastowej pomocy, przy jednoczesnym zapewnieniu
zgłaszającemu się anonimowości i dyskrecji. W takich miastach, jak Bielsko-Biała,
Bochnia, Częstochowa, Dębica, Katowice, Licheń, Mielec, Nowy Sącz, Poznań,
Radom, Siedlce, Sosnowiec, Tarnów, Tychy, Wrocław czy Szczecin istnieje Kato-
licki Telefon Zaufania. Dyżury pełnią wolontariusze oraz współpracujący z nimi
kapłan. W swojej działalności kierują się oni zasadami moralności katolickiej. Ich
celem jest niesienie pomocy osobom znajdującym się w kryzysie oraz udzielanie
wsparcia osobom, które z różnych powodów czują się odrzucone przez własne
środowisko. Instytucją koordynującą działalność większości Telefonów Zaufania
w kraju jest Polskie Towarzystwo Pomocy Telefonicznej zarejestrowane w 1990 r.747
Istnieją także Ogólnopolskie Telefony Zaufania, które niosą pomoc dzieciom
i młodzieży znajdującym się w trudnej, często krytycznej sytuacji życiowej, poma-
gają w łagodzeniu konfliktów rodzinnych, koleżeńskich, zapobiegają pochopnym,
a nawet tragicznym decyzjom, są to np. Ogólnopolski Telefon Zaufania Narkotyki –
Narkomania (801 199 990); Telefon Zaufania dla Dzieci i Młodzieży (116 111); Dzie-
cięcy Telefon Zaufania Rzecznika Praw Dziecka (800 12 12 12); Pomarańczowa Linia
– System pomocy rodzicom, których dzieci upijają się (800 140 068), czy Dla Dzieci
i Młodzieży Dorastającej i Dorosłej – Telefon Fundacji Lepszy Świat (22 672 52 26).
Ofertę pomocy uzupełniają organizacje społeczne i kościelne oraz różnego ro-
dzaju inicjatywy oddolne podejmowane ad hoc. Przyczynia się do tego zwiększona
świadomość powinności etycznych wobec ludzkich problemów. Do pilnych zadań
746 Np. świetlica „Pasterzówka” w Lublinie, która funkcjonuje od 1999 r. Świetlica utrzymuje
się z pomocy finansowej, którą otrzymuje od Rady Osiedla, parafii Dobrego Pasterza, Stowa-
rzyszenia Dobrego Pasterza, rodziców oraz Kuratorium Oświaty w Lublinie, http://lublin.scj.pl/
www/ (dostęp: 5.05.2018).
747 KRS: 0000039351.
duszpasterzy należy uwrażliwianie całej wspólnoty parafialnej na problemy innych,

niesienie pomocy osobom borykającym się z trudnościami, w tym dzieciom i mło-
dzieży. Dużą rolę w tym zakresie odgrywa rada parafialna, która wraz z duszpaste-
rzami organizuje różne formy pomocy dzieciom i młodzieży, jak chociażby paczki
w okresie świątecznym. Współdziałanie na linii rodzina – szkoła – parafia jest bar-
dzo pożądane. Aktualnie na terenie całego kraju działa ponad 3500 stowarzyszeń
charytatywnych. Działalność charytatywna Kościoła rzymskokatolickiego związana
jest z określonym rodzajem duszpasterstw specjalistycznych i z grupami pomocy
charytatywnej. Pomoc dobroczynna Kościoła przybiera przeróżne formy – począw-
szy od poradni rodzinnych udzielających porad w związku z trudnościami wycho-
wawczymi oraz zapobieganiem przestępczości nieletnich, poprzez domy samotnych
matek, upowszechnianie trzeźwości w Parafialnych Apostolatach Trzeźwości, po
kolonie dla dzieci z rodzin najuboższych. Kościół rzymskokatolicki propaguje ak-
cje pomocy finansowej na rzecz dzieci potrzebujących i duchowo wspiera różnego
rodzaju stowarzyszenia, m.in. działające na rzecz dzieci cierpiących na nowotwory,
padaczkę czy inne schorzenia włączając w tę działalność osoby prywatne.
Kluczem do pokonania ubóstwa i niedostatków jest przede wszystkich czynna
miłość tych, którzy są wrażliwi na potrzeby innych. Największą organizacją dobro-
czynną działająca w Kościele katolickim jest bez wątpienia Caritas Polska. Została
ona powołana na przełomie XIX i XX wieku celem ujednolicenia i skoordynowania
działalności dobroczynnej Kościoła. Od 1989 r. we wszystkich diecezjach zaczęły
sukcesywnie powstawać autonomiczne Caritas diecezjalne. Celem Caritas Polskiej,
powołanej przez ówczesnego przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski
prymasa Józefa Kardynała Glempa, jest koordynacja działań diecezjalnych, przyj-
mowanie pomocy z zagranicy i jej rozdział, reprezentowanie instytucji charytatyw-
nych Polski na forum międzynarodowym748. Caritas diecezjalne i Caritas Polska to
nie tylko prowadzenie placówek wspierających bezdomnych i chorych, to również
przedsięwzięcia cykliczne i różnego rodzaju akcje skierowane do dzieci. Skarbon-
ka jałmużny wielkopostnej ma duże znaczenie edukacyjne dla dzieci: wychowanie
w duchu jałmużny. Fundusze zebrane w ramach akcji Wigilijne Dzieło Pomocy
Dzieciom, zarówno na szczeblu diecezji, jak i parafii, wykorzystuje się na pomoc
dla dzieci – wakacje, zimowiska, paczki, dożywianie. W każdej parafii powinny być
prowadzone kartoteki osób potrzebujących. Bardzo ważnym przedsięwzięciem Ca-
ritas jest organizacja wypoczynku letniego i zimowego dla dzieci z rodzin potrze-
bujących. Na tej płaszczyźnie istnieje dobra współpraca między Caritas a parafiami.
Podstawowym ogniwem działalności charytatywnej jest Caritas parafialna.
748 J. KRZYWKOWSKA, Caritas Polska w służbie rodzinie, [w:] Działalność organizacji po-
zarządowych - 10 lat doświadczeń pod rządami ustawy o działalności pożytku publicznego i wo-
lontariacie, red. M. Falej, P. Majer, U. Szymańska, Olsztyn 2014, s. 299-309.
182 ROZDZIAŁ V
Duża skala bezrobocia i ubóstwo powodują dużą marginalizację niektórych

jednostek i grup społecznych oraz rozwarstwienie społeczne; stają się także naj-
ważniejszymi problemami lokalnymi. Negatywne ekonomicznie i społecznie skut-
ki ubóstwa to m.in: pogorszenie sytuacji materialnej osoby/rodziny, pogorszenie
stanu zdrowia, pogorszenie relacji między członkami rodziny, wzrost występowa-
nia zachowań patologicznych – m.in. alkoholizmu, przemocy.
Wielu ludzi chętnie włącza się w akcje dobroczynne i charytatywne, co świad-
czy, że nie są oni obojętni na to, że są wśród nich potrzebujący pomocy. Zwłaszcza
nie brakuje osób włączających się do akcji na rzecz pomocy dzieciom. Działalność
ludzi dobrej woli stanowi formę ich świadectwa. Obecnie obserwuje się nowe za-
interesowanie ideą wolontariatu. Wśród wolontariuszy jest wielu młodych ludzi,
którzy odczuwają wewnętrzną potrzebę zrobienia czegoś dla dobra innych.
W ostatnich latach znacznie wzrosła rola mass mediów jako źródła informacji
na temat państwowych i pozarządowych form pomocy dziecku. Zarówno telewi-
zja, radio, jak i prasa poprzez treść emitowanych programów i publikowanych ar-
tykułów – pokazują, że wspólne wysiłki podejmowane dla dobra innych potrafią
połączyć wielu obcych ludzi.
Istnieje potrzeba skoordynowania, uporządkowania i zintensyfikowania dzia-
łań w/w organizacji i środowisk działających na rzecz dzieci i całych rodzin749.
Konsolidacja i integracja środowisk prorodzinnych wzmocni wówczas skutecz-
ność działań w zakresie opieki nad dziećmi i ich wychowania. Przez odpowiednie
wychowanie kształtuje się bowiem obyczaje, relacje międzyludzkie, kulturę życia
codziennego. Należy podjąć wszechstronne starania o wychowanie człowieka szla-
chetnego, czyli ukierunkowanego na innego człowieka.
5.5. Podsumowanie
Sytuacje trudne towarzyszyły rodzinie od zawsze, ale obecnie dostrzec moż-

na kryzys rodziny, który podważa sens jej trwania. Kryzys ten wywoływany jest
zwłaszcza zjawiskami ogólnoświatowymi, które wpływają na zmiany mentalności
Polaków i są bezpośrednio nakierowane na rozbicie funkcji i roli rodziny w życiu
społecznym. Zmieniło się rozumienie norm regulujących poszczególne dziedzi-
ny życia oraz ich ocena. Atakowanie autorytetu Kościoła powoduje podważanie
i kwestionowanie zasad dotychczasowego życia małżeńskiego i rodzinnego. Roz-
wody i kohabitacje stały się tak powszechne, że nie budzą już żadnego zdziwienia.
749 Uchwała Nr 165 Rady Ministrów z dnia 12 sierpnia 2014 r. w sprawie przyjęcia progra-
mu pod nazwą „Krajowy Program Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu Społecznemu 2020.
Nowy wymiar aktywnej integracji” (M.P. z 2014 r., poz. 787).
Pod każdą szerokością geograficzną z różnym nasileniem, ale występuje przemoc,

zaniedbania, porzucenia fizyczne oraz psychiczne dzieci i młodzieży. Nieustanny
pośpiech, obawa o godne warunki życia, pracę, brak czasu dla siebie i najbliższych,
to potencjalni wrogowie prawidłowego funkcjonowania rodziny naturalnej. Nasila-
nie się wpływu środowisk liberalnych, które poprzez media powodują destabilizację
życia rodzinnego oraz przyczyniają się do zagrożeń moralnych współczesnej rodziny
oraz zagrożeń fizycznych wynikających z uzależnień. Na ekspansję wymienionych
niekorzystnych zjawisk oraz zagubienie moralne rodzin wpływa liberalnie ukierun-
kowana presja społeczna oraz preferowanie konsumpcyjnego stylu życia propago-
wane przez nowoczesne środki komunikowania się (internet, telewizję).
Współdziałanie z władzami samorządowymi oraz egzekwowanie od tych władz
rozwiązywania na podległym im terenie problemów rodzinnych (szczególnie tych
dotykających rodzin wielodzietnych i ubogich) w duchu dobra rodziny. Najważniej-
szym filarem, na którym oparte są rozwiązania prawne systemu pomocy dziecku
i rodzinie, jest zasada pomocniczości. Samorządy, tworząc prawo lokalne, podejmu-
ją decyzje sprzyjające lub szkodzące rodzinom. Na wszystkich szczeblach samorządu
należy tworzyć komisje (zespoły) ds. rodziny, które będą profesjonalnie zabiegały
o dobro rodzin na określonym terenie oraz będą przygotowywały lub opiniowały akty
prawne i decyzje administracyjne dotyczące życia rodzin, aby sprzyjały coraz lepsze-
mu funkcjonowaniu rodzin. Zaangażowanie w sprawy rodziny powinno skutkować
programem naprawczym w środowisku lokalnym. Wielu interwencji można byłoby
uniknąć, gdyby na poziomie gminy, powiatu, ale też struktur kościelnych, istniała
bogata infrastruktura form pomocy i wsparcia, w tym specjalistycznych placówek
pomocy dziecku, jak np. jednostki specjalistyczne poradnictwa rodzinnego, ośrodki
interwencji kryzysowej, placówki opiekuńczo-wychowawcze wsparcia dziennego.
Działalność duszpasterska jest dynamicznym wyrazem rzeczywistości Kościoła,
a duszpasterstwo rodzin – specyficzną i szczególną formą duszpasterstwa. Zaleca
się organizowanie w parafiach festynów rodzinnych celem większej integracji ro-
dzin i parafii, a także organizację czasu wolnego dla różnych grup dzieci i młodzie-
ży. Obecnie można zaobserwować brak umiejętności zabawy, atrakcyjnego i twór-
czego życia, kreatywnego podejścia do posiadanych warunków życiowych.
W celu przeciwdziałania alkoholizmowi i narkomanii zasadne staje się zakła-
danie i prowadzenie dla osób uzależnionych i członków rodzin dysfunkcyjnych
katolickich ośrodków terapeutycznych i resocjalizacyjnych oraz poradni i punk-
tów konsultacyjnych. Tworzone są również programy, których celem jest nie tylko
wyzwolenie człowieka z nałogu, ale również doprowadzenie go do spotkania z Bo-
giem. Pomocą w terapii służy również duszpasterz750.
750 J. KOCHAŃSKI, Duszpasterstwo trzeźwości, [w:] Teologia pastoralna, t. 2, red. R. Ka-
miński, Lublin 2002, s. 378-392; M. FIAŁKOWSKI, Duszpasterstwo narkomanów, [w:] Teologia
pastoralna, dz. cyt., s. 392-401.
184 ROZDZIAŁ V
Ważna jest integracja i formacja rodzin poprzez organizowanie aktywnych

form wypoczynku (np. klubów sportowych, turystycznych, pielgrzymkowych,
itp.). Zadaniem Kościoła rzymskokatolickiego jest organizowanie wszechstronnej
pomocy rodzicom w wychowaniu dzieci, zwłaszcza w sferze moralnej i religijnej.
Parafia powinna być tym miejscem, w którym rodzice pragnący wychowywać po
katolicku swoje dzieci otrzymają stosowną pomoc. Wśród różnych znaczeń sa-
mego pojęcia „wychowanie”, w Kościele termin ten rozumie się jako „wzrastanie
w pełnię człowieczeństwa”751. Kościół wspomaga rodzinę w wychowaniu dzieci.
Parafia powinna organizować spotkania grup rodziców, którzy chcieliby znaleźć
odpowiedzi na nurtujące ich problemy wychowawcze. Kapłani powinni nieustan-
nie zachęcać rodziny do czytania prasy katolickiej, np. poprzez ciekawe przedsta-
wianie wybranych artykułów na ogłoszeniach parafialnych. Można zorganizować
w parafii spotkanie z pedagogiem lub psychologiem. Kapłani mogliby bardziej
angażować się poznanie sytuacji bytowej, religijnej i moralnej rodziny oraz nawią-
zywać ściślejszą współpracę z rodzicami w dziele religijnego wychowania dziecka.
W razie potrzeby mogliby też pośredniczyć w nawiązaniu przez potrzebujących
kontaktu z doradcami ze specjalistycznych poradni rodzinnych.
Warto zauważyć, że Kościół katolicki stworzył wiele organizacji służących ro-
dzinie: jak m.in.: ruchy pogłębienia religijnego, ruchy obrońców życia, krucjaty
modlitwy w obronie poczętych dzieci, duchowa adopcja, organizacje obrońców
życia, stowarzyszenia rodzin, Akcję Katolicką. Poradnictwo parafialne jest ważnym
elementem duszpasterstwa rodzin. Wśród szerokiego zakresu zadań Katolickiej
Poradni Rodzinnej wymienia się szczególnie: ukazywanie właściwego wymiaru
miłości małżeńskiej i rodzinnej, kształtowanie postaw prorodzinnych, nauczanie
zasad odpowiedzialnego rodzicielstwa, pomoc w rozwiązywaniu konfliktów mał-
żeńskich i rodzinnych oraz problemów wychowawczych i religijnych752. Dlatego
poradnia, jeśli ma skutecznie pomagać rodzicom w pracy nad wychowaniem dzie-
ci, winna być poradnią nie tylko dla nich samych, ale i dla ich dzieci. Poradnia
powinna im pomagać nie tylko wtedy, gdy się do niej zgłoszą rodzice, ale też wy-
chodzić im naprzeciw.
Zadaniem Kościoła jest organizowanie wszechstronnej pomocy rodzicom
w dziele wychowania potomstwa. Kościół ma prawo i obowiązek to czynić. Ma się
to odbywać głównie w parafii. Duszpasterze powinni ciągle udoskonalać formy
tego wsparcia, ale i chrześcijańscy rodzice powinni być na nie otwarci. Rodzice po-
winni też sami stawać się inspiratorami rozmaitych inicjatyw w parafii, mających
na celu podniesienie kultury pedagogicznej rodzin. Tylko życzliwa współpraca
751 A. RYNIO, Integralne wychowanie w myśli Jana Pawła II, Lublin 2004, s. 108.
752 G. KOSZAŁKA, Poradnictwo rodzinne. Organizacja i przygotowanie kadr, „Sprawy Ro-
dziny” 61-62 (2003), s. 111-117.
osób duchownych, katechetów z rodzicami w parafii może do tego się przyczynić.

Niestety bywa, że mimo największego zaangażowania rodziny efekt wychowawczy
jest marny. Czynnikami chroniącymi dzieci przed różnymi złymi zachowaniami
są: silna więź z rodzicami oparta na miłości oraz wiara w Boga i szacunek wobec
norm i wartości społecznych. Należy nauczyć dziecko rozróżniania dobra od zła
i wybierania dobra. Działaniem antywychowawczym jest izolowanie dziecka od
sytuacji trudnych i wymagających poświęcenia.
186 ROZDZIAŁ V
ZAKOŃCZENIE 187
ZAKOŃCZENIE
Rodzina jest instytucją o wyjątkowym znaczeniu w życiu poszczególnych ludzi

oraz w życiu społecznym. Powinna być wspólnotą miłości i solidarności, legity-
mująca się pochodzeniem z prawa naturalnego. Kościół rzymskokatolicki wielo-
krotnie przypomina o prawach rodziny wyrażonych w dokumencie cieszącym się
uznaniem w społeczności międzynarodowej – Karcie Praw Rodziny. Nic też dziw-
nego, że jedna z naczelnych zasad zawartych w obowiązującej Konstytucji Rzeczy-
pospolitej Polskiej brzmi następująco: „Małżeństwo jako związek kobiety i męż-
czyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką
Rzeczypospolitej Polskiej” (art. 18).
Monografia ukazuje podstawy, warunki i obszary możliwej współpracy mię-
dzy państwem a Kościołem rzymskokatolickim w Polsce w zakresie wsparcia ro-
dziców w opiece nad dziećmi i ich wychowaniu zgodnie z przekonaniami reli-
gijnymi rodziców. Poznanie przepisów wypływających z norm prawa polskiego
i kanonicznego może przyczynić się do bardziej świadomego korzystania przez
rodziców z przysługujących im praw i wypełniania obowiązków w zakresie opieki
i wychowania dzieci.
Problemem jest to, że istnieje zbyt duża liczba państwowych aktów prawnych,
w których zawarto regulacje dotyczące możliwości pomocy rodzinie. Nierzadko
tym aktom prawnym brakuje przejrzystości. Struktura regulacji jest mało czytelna,
zagmatwana, co może powodować wątpliwości podmiotów chcących korzystać ze
wsparcia, czy faktycznie się im ono należy. Jakiekolwiek zaś wątpliwości odnoś-
nie do obowiązującego prawa źle wpływają na jego przestrzeganie. Mamy do czy-
nienia z szybko postępującą i znaczną zmianą znaczeniową wyrażeń używanych
w języku potocznym, codziennym, a przecież do pewności prawa przyczynia się
jednoznaczność używanych sformułowań. Słowem mającym wieloznaczne zna-
czenie jest dziś już nawet „człowiek”. Prawo, chociaż się zmienia, musi dawać ro-
dzicom poczucie stabilności. Rodzice nie powinni przeciwstawiać się narodzinom
dziecka, powinni nowe życie przyjąć, a gdyby to było niemożliwe, wówczas troskę
o dziecko powierzyć osobom trzecim lub instytucji.
Konieczne jest mówienie o prawach rodziny i problemach ją dotykających.
Ważne jest, aby już w środowiskach lokalnych (gminnych i parafialnych) istniała
dobra koordynacja działań. Przedstawienie możliwości działania poszczególnych
jednostek organizacyjnych w sferze opiekuńczo-wychowawczej, wykazanie istnie-
jących już przejawów tej współpracy, ocena ich skuteczności, może wpłynąć na
188 ZAKOŃCZENIE
dalszy rozwój tego typu działań i skuteczniejsze realizowanie zadań przez władze
państwowe i samorządowe, jak i przez poszczególne instytucje kościelne.
Kościół ma prawo i obowiązek zabierać głos w sprawach rodziny, upominać
się o jej prawa, sugerować ustawodawcy państwowemu takie rozwiązania prawne,
które będą uwzględniać dobro rodziny nie tylko w kontekście rodzin katolickich,
ale i całego społeczeństwa. Z kolei katolicy sprawujący władzę w państwie, także
na niższych szczeblach, mają płynący z wiary obowiązek takiego działania, które
będzie realizacją nauczania Kościoła na temat rodziny.
Przy zaangażowaniu kościelnych struktur organizacyjnych, czyli diecezji i paraﬁi,
realizowane są pewne zadania publiczne o znaczeniu lokalnym. Kościół troszczy się
nie tylko o dobro wspólne swoich wiernych, ale ma też na uwadze pomyślność całej
społeczności. Sobór Watykański II upomniał, aby katolicy dobrze wypełniali swoje
obowiązki i angażowali się w działalność rożnych organizacji (KDK, n. 20), w tym
we współpracę z samorządem lokalnym. Proboszczowie powinni współpracować ze
szkołą i innymi placówkami oświatowo-wychowawczymi nie tylko w zakresie naucza-
nia religii, ale również w zakresie wychowania w duchu katolickim. Preambuła do
ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe stanowi, że „nauczanie i wycho-
wanie – respektując chrześcijański system wartości – za podstawę przyjmuje uniwer-
salne zasady etyki. Kształcenie i wychowanie służy rozwijaniu u młodzieży poczucia
odpowiedzialności, miłości Ojczyzny oraz poszanowania dla polskiego dziedzictwa
kulturowego, przy jednoczesnym otwarciu się na wartości kultur Europy i świata”.
Środowisko szkolne stwarza dobrą okazję do propagowania wartości religij-
nych wśród dzieci. Niestety kontakty rodziców ze szkołą na ogół ograniczają się
do przyjęcia informacji o ocenach i ewentualnych problemach wychowawczych
z dzieckiem. Z ustawowego obowiązku powołuje się rady rodziców oraz komitety
rodzicielskie, które wciąż jeszcze kojarzą się jedynie z opłacaniem składki. Pomoc
rodziców jest też mile widziana, kiedy mogą coś dla szkoły zasponsorować. Wciąż
za mało jest rodziców, którzy zdając sobie sprawę z wpływu szkoły na wychowa-
nie dzieci, zaczynają dopytywać się chociażby o program wychowawczo-profi-
laktyczny szkoły. Obowiązkiem szkoły są nie tylko zadania dydaktyczne, ale też
umiejętne łączenie kształcenia z wychowaniem i opieką nad dziećmi i młodzieżą.
Współczesne zagrożenia w sferze procesu wychowawczego to przede wszystkim
brak świadomości potrzeby wychowania i kryzys autorytetów instytucji odpo-
wiedzialnych za wychowanie. Z wychowaniem w szkole kojarzy się najczęściej
osoba wychowawcy i tzw. lekcja wychowawcza, zaś pozostali nauczyciele, w tym
nauczyciele religii (księża, osoby świeckie, zakonne) nie cieszą się zbyt dużym
autorytetem. Kryzys wychowania jest problemem całej cywilizacji europejskiej
i wiąże się z chaosem w sferze wartości. Zdecydowanie maleje wpływ rodziców
na wychowanie własnych dzieci. Stosunek młodzieży do rodziców jest w wielu
rodzinach skandaliczny.
ZAKOŃCZENIE 189
Podejmowane wspólne inicjatywy Kościoła i samorządu terytorialnego powin-

ny mieć szerokie pole oddziaływania. Parafie powinny wspierać gminy w realiza-
cji zadań z zakresu edukacji, opieki i wychowania; i odwrotnie – gminy powinny
wspierać parafie w pracy na rzecz dzieci i całych rodzin. Wiele parafii posiada do
dyspozycji sale katechetyczne, które mogą być wykorzystywane na świetlice śro-
dowiskowe czy w inny sposób służyć dzieciom. Warto podjąć współpracę między
kurią diecezjalną, w której funkcjonuje wydział duszpasterstwa ogólnego lub wy-
dział (referat) duszpasterstwa rodzin a odpowiednimi instytucjami samorządowy-
mi. Podmioty kościelne mogą tworzyć i wspierać stowarzyszenia, których celem
będzie udzielanie pomocy rodzinom, w tym dzieciom. Należy zwiększać ofertę
szkół katolickich, ponieważ na dzień dzisiejszy ich liczba nie jest zadowalająca,
oraz dbać o ich wysoki poziom edukacyjno-wychowawczy. To zadanie w pierwszej
kolejności należy do biskupów diecezjalnych oraz Komisji Wychowania Katoli-
ckiego Konferencji Episkopatu Polski. Należy popierać nauczanie religii katolickiej
w szkołach publicznych.
Przykładem zastosowania zasady współdziałania państwa z Kościołem rzym-
skokatolickim w sferze administracji publicznej są – sprzyjające umacnianiu ro-
dziny – zadania publiczne z zakresu oświaty i wychowania. Kościoły i inne związki
wyznaniowe na równi z innymi podmiotami mają prawo zakładać i prowadzić
szkoły, przedszkola oraz inne placówki oświatowo-wychowawcze. Ponadto mogą
organizować i prowadzić działalność kulturalną dla dzieci. Odgrywają również
istotną rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa społecznego polskich rodzin i ich
członków. Choć z definicji pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej
państwa, mającą na celu umożliwienie rodzinom przezwyciężanie trudnych sy-
tuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, to organy administracji
rządowej i samorządowej zostały zobowiązane do współpracy w tym zakresie – na
zasadzie partnerstwa – m.in. z Kościołem rzymskokatolickim. Mogą być tworzone
katolickie domy pomocy społecznej, które świadczą usługi opiekuńcze, wspoma-
gające i edukacyjne dzieciom niepełnosprawnym intelektualnie, dzieciom, które
nie mają rodziców, bądź dzieciom pochodzącym z biednych rodzin. Ustawodaw-
stwo polskie przewiduje również współdziałanie organów administracji rządowej
i samorządowej z Kościołem rzymskokatolickim w zakresie wychowania w trzeź-
wości i przeciwdziałania alkoholizmowi, udzielania pomocy osobom dotknię-
tym przemocą domową. Współpraca na linii państwo – Kościół rzymskokatoli-
cki istnieje również na płaszczyźnie wspierania rodzin przeżywających trudności
w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz przy organizacji pie-
czy zastępczej. Ponadto w celu realizacji działalności charytatywnej, zdrowotnej
i opiekuńczej Kościół może zakładać i prowadzić szpitale, schroniska dla dzieci,
żłobki dla dzieci w wieku do lat 3. Ważna jest możliwość wykonywania zadań pub-
licznych z zakresu ochrony zdrowia. Osoby konsekrowane, duchowne, jak i wierni
190 ZAKOŃCZENIE
świeccy, angażują się dla biednych i chorych, działają na polu edukacji i kultury,
pracują na misjach czy współtworzą środki społecznego przekazu.
Podczas II Kongresu Polskiej Rodziny, który odbył się w 2014 r., spisano zasady
gwarantujące prawidłową pracę samorządu na rzecz rodziców i ich dzieci, czyli
tzw. „Dekalog Samorządowca Przyjaznego Rodzinie”:
„Po objęciu funkcji publicznej z wyboru społeczności lokalnej zobowiązuję się do:
1. Pełnego zaangażowania w pracę na rzecz wspólnoty, która powierzyła mi mandat.
2. Kierowania się w działalności publicznej zasadami wyrosłymi z kultury zakorze-
nionej w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu.
3. Wspierania małżeństwa (związku kobiety i mężczyzny) oraz rodziny jako natural-
nego środowiska wychowywania dzieci.
4. Podejmowania i wspierania inicjatyw zwiększających rolę rodziców w procesach
edukacyjnych.
5. Wspierania nauczycieli i wychowawców w promowaniu naturalnych wzorców ży-
cia rodzinnego oraz ochronie dzieci i młodzieży przed deprawacją.
6. Promowania tradycji i historii wspólnoty lokalnej z poszanowaniem integralności
państwa i dziedzictwa narodowego.
7. Wspierania instytucji samorządowych (organizatorów kultury, nauki i sportu)
w działaniach dla rozwoju rodziny, zgodnie z utrwalonymi tradycją normami, za-
sadami i wartościami.
8. Dysponowania i zarządzania pieniędzmi publicznymi, według zasady roztropno-
ści, oszczędności i celowości ich wydawania.
9. Finansowania w pierwszej kolejności podstawowych potrzeb wspólnoty.
10. We wszystkich działaniach publicznych kierowania się prawym sumieniem
w oparciu o zasady sprawiedliwości, uczciwości i roztropności”753.
Na włodarzy należy wybierać takich ludzi, którzy odznaczają się prawością

charakteru, poczuciem odpowiedzialności, kierują się sumieniem, stając na stra-
ży prawa naturalnego. Nie straciła na znaczeniu nauka Soboru Watykańskiego
II o tym, że Kościół ma swobodę wydawania wszędzie ocen moralnych, nawet
w kwestiach dotyczących spraw politycznych (KDK, n. 76). Katolicy są zobowiąza-
ni do aktywnego, odpowiedzialnego uczestnictwa w kształtowaniu państwa prawa.
Warto zapraszać przedstawicieli Kościoła rzymskokatolickiego do konsultacji spo-
łecznych przy tworzeniu aktów prawnych.
Współpracę między państwem a Kościołem rzymskokatolickim w Polsce
można ogólnie uznać za widoczną, ale jeszcze niedostateczną; powinna być ona
bardziej owocna i zintegrowana. Należy upowszechniać dobre praktyki. Kościół
i państwo istnieją obok siebie jako dwie oddzielne społeczności, które mimo różnic
między sobą współpracują na rzecz dobra jednostki i dobra ogółu. Kościół rzym-
skokatolicki i państwo istnieją na tym samym obszarze terytorialnym, a większość
753 http://www.rodzinamaglos.pl/o_akcji.html (dostęp: 4.10.2018).

ZAKOŃCZENIE 191
obywateli Polski deklaruje jedocześnie przynależność do Kościoła. Wynika z tego

potrzeba wspierania się i świadczenia wzajemnie pomocy, zaś obecnie wiele dzia-
łań prowadzonych jest obok siebie, a nie we współpracy. Inne związki wyznaniowe
mogą czerpać z doświadczeń Kościoła rzymskokatolickiego: rozwijać sprawdzone
już koncepcje i wystrzegać się popełnienia tych samych błędów.
Dzięki rządowemu programowi „500+” poprawiła się sytuacja materialna
rodzin, zredukowano biedę wśród dzieci. Celem programu jest wsparcie finan-
sowe rodzin wychowujących dzieci oraz zachęcenie do podejmowania decyzji
o posiadaniu większej liczby dzieci. Rodzina jest instytucją cenioną przez każdego.
W rodzinie dziecko poznaje świat wartości, którymi warto kierować się w życiu.
Polityka rodzinna nabrała wreszcie realnego znaczenia. Dzięki współpracy róż-
nych podmiotów udało się już zrealizować wiele programów rządowych. Rodzi-
na wychowuje, uczy, daje oparcie na różnych etapach życia. Wiele samorządów
województwa w okresie programowania 2014-2020 przeznacza bardzo dużą ilość
środków właśnie dla rodziny754. Dobrze byłoby, aby bardziej sprzyjające obecnie
w Polsce warunki ekonomiczne, zaowocowały wzrostem jakości i trwałości mał-
żeństw i rodzin. Instytucje państwowe i prawo stanowione nie są w stanie zbudo-
wać sprawnie funkcjonującej i trwałej społeczności nie biorąc pod uwagę wartości
moralnych i religijnych.
754 W województwie warmińsko-mazurskim w 2017 r. dwudziestu pięciu beneficjentów

pozyskało dofinansowanie wysokości około 16 milionów złotych na wsparcie rodzin.
192 ZAKOŃCZENIE
BIBLIOGRAFIA 193
BIBLIOGRAFIA
ŹRÓDŁA
1.1. Źródła prawa
1.1.1. Konstytucja
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r.
Nr 78, poz. 483 ze zm.).
1.1.2. Akty prawa międzynarodowego i europejskiego
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/13/UE z dnia 10 marca 2010 r.

w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wykonawczych i admi-
nistracyjnych państw członkowskich dotyczących świadczenia audiowizualnych
usług medialnych (dyrektywa o audiowizualnych usługach medialnych), Dz.Urz.
UE L 95/1 z 5 kwietnia 2010 r.
Europejska Konwencja o statusie prawnym dziecka pozamałżeńskiego, 15 paździer-
nika 1975 r. (Dz.U. z 1999 r. Nr 79, poz. 888).
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, przyjęta i podpisana w Nicei 7 grud-
nia 2000 r., powtórnie podpisana w Lizbonie 12 grudnia 2007 r. (Dz.Urz. UE
z 2007 r. Nr 303, poz. 1).
KONFERENCJA GENERALNA ORGANIZACJI NARODÓW ZJEDNOCZO-
NYCH DLA WYCHOWANIA, NAUKI I KULTURY, Konwencja w sprawie
zwalczania dyskryminacji w dziedzinie oświaty, 15 grudnia 1960 r. (Dz.U.
z 1964 r. Nr 40, poz. 268).
Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w War-
szawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz.U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318 ze zm.).
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona
w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5
i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.).
Konwencja Nr 103 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca ochrony macie-
rzyństwa, Genewa, 28 czerwca 1952 r. (Dz.U. z 1976 r. Nr 16, poz. 99).
Konwencja o Prawach Dziecka, 20 listopada 1989 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz.
526 ze zm.).
194 BIBLIOGRAFIA
Konwencja Rady Europy o ochronie dzieci przed seksualnym wykorzystywaniem

i niegodziwym traktowaniem w celach seksualnych, sporządzona w Lanzarote
dnia 25 października 2007 r. (Dz.U. z 2015 r., poz. 608).
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Nowy Jork, 16 grudnia
1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167).
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Paryż, 10 grudnia 1948, [w:] Prawa czło-
wieka. Wybór dokumentów międzynarodowych, red. B. Gronowska, T. Jasudo-
wicz. C. Mik, Toruń 1999.
Protokół nr 1 do Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawo-
wych Wolności, 20 marca 1952 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175 ze zm.).
RADA EUROPY, Konwencja o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet
i przemocy domowej, sporządzona w Stambule, 11 maja 2011 r. (Dz.U. z 2015 r.,
poz. 961).
1.1.3. Ustawy
Ustawa z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, po-
ręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu
Kościelnego (Dz.U. z 1950 r. Nr 9, poz. 87 ze zm.).
Ustawa z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania (Dz.U.
z 1961 r. Nr 32, poz. 160).
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2015 r.,
poz. 2082).
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1025).
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U.
z 2018 r., poz. 1360).
Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (t.j. Dz.U. z 2019 r., poz. 821).
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 917).
Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziała-
niu alkoholizmowi (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 2137).
Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1914),
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (t.j.
Dz.U. z 2017 r., poz. 1153).
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rze-
czypospolitej Polskiej (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 380).
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U. z 2019 r., poz.
506).
Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1457).
Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (t.j. Dz.U. z 2019 r., poz.
361).
BIBLIOGRAFIA 195
Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego

i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. z 1993 r. Nr 17, poz. 78
ze zm.).
Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (t.j. Dz.U.
z 2018 r., poz. 1878).
Ustawa z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli (t.j. Dz.U. z 2019 r.,
poz. 489).
Ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania
tytoniu i wyrobów tytoniowych (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1446).
Ustawa z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora (Dz.U.
z 2016 r., poz. 1510 ze zm.).
Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (t.j. Dz.U.
z 2019 r., poz. 537, 577).
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1600).
Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (t.j. Dz.U. z 2018 r.,
poz. 1990).
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (t.j. Dz.U. z 2019 r.,
poz. 511).
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (t.j. Dz.U. z 2019 r.,
poz. 512).
Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia spo-
łecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. z 1999 r. Nr 60, poz. 636 ze
zm.).
Ustawa z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz.
922).
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolonta-
riacie (t.j. Dz.U. z 2019 r., poz. 688).
Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (t.j. Dz.U. z 2018 r.,
poz. 2220, 2354).
Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1508).
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych
ze środków publicznych (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 151).
Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (t.j. Dz.U.
z 2015 r., poz. 1390).
Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (t.j. Dz.U. z 2019 r.,
poz. 852).
Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta
(t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 1318).
Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (t.j. Dz.U.
z 2019 r., poz. 409).
196 BIBLIOGRAFIA
Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej

(t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 998).
Ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (t.j. Dz.U. z 2019 r.,
poz. 576).
Ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (t.j. Dz.U.
z 2018 r., poz. 2224).
Ustawa z dnia 25 czerwca 2015 r. o leczeniu niepłodności (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 865).
Ustawa z dnia 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (Dz.U.
z 2018 r., poz. 2134).
Ustawa z dnia 10 czerwca 2016 r. o zmianie ustawy o działalności leczniczej oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r., poz. 960).
Ustawa z dnia 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem”
(t.j. Dz.U. z 2019 r., poz. 473).
Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 996).
Ustawa z dnia 7 lipca 2017 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z systemami
wsparcia rodzin (Dz.U. z 2017 r., poz. 1428 ze zm.).
1.1.4. Rozporządzenia i inne akty o charakterze wykonawczym
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 sierpnia 1990 r. w sprawie rozszerzenia

zakresu celów Funduszu Kościelnego (Dz.U. z 1990 r. Nr 61, poz. 354).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie
warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach
i szkołach (Dz.U. z 1992 r. Nr 36, poz. 155 ze zm.).
Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 8 marca 2005 r. w sprawie do-
mów dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży (Dz.U. z 2005 r. Nr 43,
poz. 418).
Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 25 kwietnia 2005 r. w sprawie spo-
sobu ustalania progu wsparcia dochodowego rodzin (Dz.U. z 2005 r. Nr 80, poz. 700).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury
„Niebieskie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta” (Dz.U. z 2011 r.
Nr 209, poz. 1245).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 listopada 2013 r. w sprawie świadczeń
gwarantowanych z zakresu leczenia szpitalnego (Dz.U. z 2013 r., poz. 1520 ze zm.).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 18 sierpnia 2015 r. w sprawie za-
kresu i form prowadzenia w szkołach i placówkach systemu oświaty działalności
wychowawczej, edukacyjnej, informacyjnej i profilaktycznej w celu przeciwdzia-
łania narkomanii (Dz.U. z 2015 r., poz. 1249).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 marca 2016 r. w sprawie
wypoczynku dzieci i młodzieży (Dz.U. z 2016 r., poz. 452).
BIBLIOGRAFIA 197
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 sierpnia 2016 r. w sprawie Narodowego

Programu Zdrowia na lata 2016-2020 (Dz.U. z 2016 r., poz. 1492).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programo-
wej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełno-
sprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia
ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjal-
nej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej
(Dz.U. z 2017 r., poz. 356).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 marca 2017 r. w sprawie
ramowych planów nauczania dla publicznych szkół (Dz.U. z 2017 r., poz. 703).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 17 kwietnia 2017 r. w sprawie
szczegółowej organizacji publicznych szkół i przedszkoli (Dz.U. z 2017 r., poz.
649).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 2 czerwca 2017 r. zmienia-
jące rozporządzenie w sprawie sposobu nauczania szkolnego oraz zakresu treści
dotyczących wiedzy o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i od-
powiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz
metodach i środkach świadomej prokreacji zawartych w podstawie programowej
kształcenia ogólnego, § 4 ust. 1-2 (Dz.U. z 2017 r., poz. 1117).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 czerwca 2017 r. zmienia-
jące rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii
w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz.U. z 2017 r., poz. 1147).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie
zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicz-
nych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. z 2017 r., poz. 1591).
warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzie-
ży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostoso-
waniem społecznym (Dz.U. z 2017 r., poz.1578).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 sierpnia 2017 r. w sprawie or-
ganizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci (Dz.U. z 2017 r., poz. 1635).
nadzoru pedagogicznego (Dz.U. z 2017 r., poz.1658).
Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 grudnia
2017 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wymagań lokalowych i sanitar-
nych jakie musi spełniać lokal, w którym ma być prowadzony żłobek lub klub
dziecięcy (Dz.U. z 2017 r., poz. 2379).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 maja 2018 r. w sprawie szczegółowych wa-
runków realizacji rządowego programu „Dobry start” (Dz.U. z 2018 r., poz. 1061).
198 BIBLIOGRAFIA
Strategia na rzecz Odpowiedzialnego rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030

r.), Warszawa 2017, [w:] file:///C:/Users/Justyna/AppData/Local/Temp/Strate-
giaRozwoju2020.pd f (dostęp: 5.10.2018).
Uchwała Nr 148 Rady Ministrów z dnia 7 listopada 1991 r. w sprawie statutu Fun-
duszu Kościelnego (M.P. z 1991 r. Nr 39, poz. 279).
Uchwała Nr 165 Rady Ministrów z dnia 12 sierpnia 2014 r. w sprawie przyjęcia pro-
gramu pod nazwą „Krajowy Program Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu
Społecznemu 2020. Nowy wymiar aktywnej integracji” (M.P. z 2014 r., poz. 787).
Uchwała Nr 160 Rady Ministrów z dnia 20 grudnia 2016 r. w sprawie programu
kompleksowego wsparcia dla rodzin „Za życiem” (M.P. z 2016 r., poz. 1250).
Uchwała Nr 140 Rady Ministrów z dnia 15 października 2018 r. w sprawie ustano-
wienia wieloletniego rządowego programu „Posiłek w szkole i w domu” na lata
2019-2023 (M.P. z 2018 r., poz. 1007).
Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r. – Regulamin Sej-
mu Rzeczypospolitej Polskiej (M.P. z 2012 r., poz. 32 ze zm.).
Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 sierpnia 2004 r. w sprawie usta-
nowienia Narodowego Dnia Życia (M.P. z 2004 r. Nr 37, poz. 648).
Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 21 października 2016 r. w sprawie
ustanowienia Dnia Praw Rodzin (M.P. z 2016 r., poz. 1003).
1.1.5. Inne źródła
GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY, Ludność, „Biuletyn Statystyczny” nr 10 (2018).

GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY, Rocznik Demograficzny 2017, Warszawa 2017.
GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY, Życie religijne w Polsce. Wyniki badania
spójności społecznej 2018, 18.12.2018, [w:] http://stat.gov.pl/obszary-tematycz-
ne/inne-opracowania/wyznania-religijne/zycie-religijne-w-polsce-wyniki-ba-
dania-spojnosci-spolecznej-2018,8,1.html (dostęp: 18.12.2018).
INSTYTUT NA RZECZ KULTURY PRAWNEJ ORDO IURIS, Jakiej polityki ro-
dzinnej potrzebuje Polska? Raport, red. T. Zych, K. Dobrowolska, O. Szczypiń-
ski, Warszawa 2015.
NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI, Funkcjonowanie placówek opiekuńczo-wycho-
wawczych oraz ich współdziałanie z innymi instytucjami na rzecz powrotu dzieci
do wychowania w rodzinie, Warszawa 2012.
NIEPUBLICZNY KATOLICKI KLUB DZIECIĘCY AKADEMIA MALUCHA
W OLSZTYNIE, Statut, [w:] http://zlobek-olsztyn.com.pl/index.php?p=1_4_
Dla-rodzic-w (dostęp: 1.04.2018).
Porozumienie zawarte pomiędzy Konferencją Episkopatu Polski oraz Ministrem
Edukacji Narodowej z dnia 31 maja 2016 r. w sprawie kwalifikacji wymaganych
od nauczycieli religii (Dz.Urz. MEN z 2016 r., poz. 21).
BIBLIOGRAFIA 199
PREZYDENT MIASTA OPOLA, Zarządzenie Nr OR.I-0050.475.2016 z dnia

2 września 2016 r.
RADA REKLAMY, Kodeks Etyki Reklamy, Warszawa, 19.01.2018 r., [w:] https://
www.radareklamy.pl/pełna-treść-ker (dostęp: 18.10.2018).
SIEROSŁAWSKI J., Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Ra-
port z ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2015 r., Warszawa
2015.
Statut Polskiego Stowarzyszenia Familiologicznego, 24.09.2008, [w:] http://familio-
lodzy.pl/statut-psf/ (dostęp: 3.05.2018).
STOWARZYSZENIE NA RZECZ LECZENIA NIEPŁODNOŚCI I WSPIERANIA
ADOPCJI „NASZ BOCIAN”, Program Polityki Zdrowotnej Leczenie niepłod-
ności metodą zapłodnienia pozaustrojowego dla mieszkańców miasta Poznania
w latach 2017-2020, Poznań 2016.
SZYMAŃSKI W., STOWARZYSZENIE NA RZECZ LECZENIA NIEPŁODNO-
ŚCI I WSPIERANIA ADOPCJI „NASZ BOCIAN”, Program leczenia niepłod-
ności metodą zapłodnienia pozaustrojowego dla mieszkańców miasta Wrocławia
na lata 2019-2020, Wrocław 2018.
Uchwała Nadzwyczajnego II Krajowego Zjazdu Lekarzy z dnia 14 grudnia 1991 r.
w sprawie Kodeksu Etyki Lekarskiej. Obwieszczenie nr 1/04/IV Prezesa Naczel-
nej Rady Lekarskiej z dnia 2 stycznia 2004 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego
tekstu uchwały w sprawie Kodeksu Etyki Lekarskiej, „Biuletyn Naczelnej Rady
Lekarskiej” nr 1/81 (2004).
Uchwała Nr ZO 137/18/24o z dnia 29 października 2018 r. Zespołu Odwoławcze-
go Komisji Etyki Reklamy, w sprawach o sygn. akt K/166/18.
Uchwała Nr ZO 127/18/68u z dnia 24 października 2018 r. Zespołu Orzekającego
Komisji Etyki Reklamy, w sprawie sygn. akt K/155/18.
Uchwała Nr ZO 90/18/43u z dnia 24 lipca 2018 r. Zespołu Orzekającego Komisji
Etyki Reklamy, w sprawie sygn. akt K/60/18
Wojewódzki Program Polityki Prorodzinnej na lata 2017-2021 – załącznik do
uchwały Nr 69/1154/16/V Zarządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego
z dnia 27 grudnia 2016 r.
1.2. Źródła prawa kanonicznego
1.2.1. Sobór Watykański II
SOBÓR WATYKAŃSKI II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium,

21.11.1964, AAS 57 (1965) 5-75.
SOBÓR WATYKAŃSKI II, Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym Dei
Verbum, 18.11.1965, AAS 58 (1966) 817-836.
200 BIBLIOGRAFIA
SOBÓR WATYKAŃSKI II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współ-

czesnym Gaudium et spes, 7.12.1965, AAS 58 (1966) 1025-1115.
SOBÓR WATYKAŃSKI II, Konstytucja o liturgii świętej Sacrosanctum concilium,
4.12.1963, AAS 56 (1964) 97-138.
SOBÓR WATYKAŃSKI II, Dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam actuosita-
tem, 18.11.1965, AAS 58 (1966) 837-864.
SOBÓR WATYKAŃSKI II, Dekret o ekumenizmie Unitatis redintegratio, 21.11.1964,
AAS 57 (1965) 76-89.
SOBÓR WATYKAŃSKI II, Dekret o formacji kapłańskiej Optatam totius,
28.10.1965, AAS 58 (1966) 713-727.
SOBÓR WATYKAŃSKI II, Dekret o Kościołach wschodnich katolickich Orienta-
lium Ecclesiarum, 21.11.1964, AAS 57 (1965) 76-89.
SOBÓR WATYKAŃSKI II, Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele
Christus Dominus, 28.10.1965, AAS 58 (1966) 673-696.
SOBÓR WATYKAŃSKI II, Dekret o posłudze i życiu kapłanów Presbyterorum or-
dinis, 7.12.1965, AAS 58 (1966) 991-1024.
SOBÓR WATYKAŃSKI II, Dekret o przystosowanej odnowie życia zakonnego Per-
fectae caritatis, 28.10.1965, AAS 58 (1966) 702-712.
SOBÓR WATYKAŃSKI II, Dekret o środkach społecznego przekazywania myśli In-
ter mirifica, 4.12.1963, AAS 56 (1964) 145-157.
SOBÓR WATYKAŃSKI II, Dekret o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes divi-
nitus, 7.12.1965, AAS 58 (1966) 947-990.
SOBÓR WATYKAŃSKI II, Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześci-
jańskich Nostra aetate, 28.10.1965, AAS 58 (1966) 740-744.
SOBÓR WATYKAŃSKI II, Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae,
7.12.1965, AAS 58 (1966) 929-946.
SOBÓR WATYKAŃSKI II, Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Gravisimum
educationis, 28.10.1965, AAS 58 (1966) 728-739.
1.2.2. Papieże
Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus, 25.01.1983, AAS
75 II (1983) 1-317; Kodeks Prawa Kanonicznego. Przekład polski zatwierdzony
przez Konferencję Episkopatu, Poznań 1984.
Codex Iuris Canonici, Pii X Pontificis Maximi iussu digestus, Benedicti Papae XV
auctoritate promulgatus, 27.05.1917, AAS 9 II (1917) 3-521.
FRANCISZEK, Motu proprio Sedula Mater, 15.08.2016, AAS 108 (2016) 963-967.
JAN PAWEŁ II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio o zadaniach rodziny
chrześcijańskiej w świecie współczesnym, 22.11.1981, AAS 74 (1982) 81-191.
BIBLIOGRAFIA 201
JAN PAWEŁ II, Encyklika Laborem exercens, AAS 73 (1981) 577-647.

JAN PAWEŁ II, List apostolski motu proprio Familia a Deo Instituita, 9.05.1981,
AAS 73 (1981) 441-444.
JAN XXIII, Encyklika Ad Petri Cathedram, 29.06.1959, AAS 51 (1959) 497-531.
JAN XXIII, Encyklika Mater et Magistra, AAS 53 (1961) 401-464.
JAN XXIII, Konstytucja apostolska Humanae salutis, 25.12.1961, AAS 54 (1962)
5-13.
JAN XXIII, Encyklika Pacem in terris, AAS 55 (1963) 257-304.
JAN XXIII, Przemówienie na otwarcie II Powszechnego Soboru Watykańskiego II,
11.10.1962, AAS 54 (1962) 786-796.
LEON XIII, Encyklika Rerum novarum, AAS 23 (1891) 641-670.
PAWEŁ VI, Encyklika Ecclesiam suam, 6.08.1964, AAS 56 (1964) 609-659.
PAWEŁ VI, Encyklika Humanae vitae o zasadach moralnych w dziedzinie przeka-
zywania życia ludzkiego, 25.07.1968, AAS 60 (1968) 481-503.
PIUS X, Konstytucja apostolska «Promulgandi pontificias Constitution», 29.09.1908,
AAS 1 (1909) 5-6.
1.2.3. Kuria Rzymska
KONGREGACJA NAUKI WIARY, Instrukcja Dignitas personae dotycząca niektó-

rych problemów bioetycznych, 8.09.2008, AAS 100 (2008) 858-887.
KONGREGACJA NAUKI WIARY, Instrukcja Donum vitae o szacunku dla rodzą-
cego się życia ludzkiego i o godności jego przekazywania odpowiedzi na niektóre
aktualne zagadnienia, 22.02.1987, AAS 80 (1988) 70-102.
KONGREGACJA NAUKI WIARY, Normae de gravioribus delictis, 21.05.2010,
AAS 102 (2012) 419-434.
KONGREGACJA ŚWIĘTEGO OFICJUM, Instrukcja Crimen sollicitationis, Typis
Polyglottis Vaticanis 1962.
PAPIESKA RADA DS. RODZINY, Deklaracja w sprawie tzw. redukcji embrio-
nów, 12.07.2000, [w:] http://www.opoka.org.pI/biblioteka/W/WR/ (dostęp:
10.12.2018).
PAPIESKA RADA DS. RODZINY, Vademecum dla spowiedników. O niektórych
zagadnieniach moralnych dotyczących życia małżeńskiego, 12.02.1997, [w:] Po-
soborowe dokumenty Kościoła Katolickiego o małżeństwie i rodzinie, t. 2, oprac.
K. Lubowicki, Kraków 1999.
STOLICA APOSTOLSKA, Karta Praw Rodziny, 22.10.1983, n. 2-3, „Communica-
tiones” 15 (1983).
202 BIBLIOGRAFIA
1.2.4. Konferencja Episkopatu
KONFERENCJA EPISKOPATU POLSKI, Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin,

1.05.2003, Warszawa 2003.
KONFERENCJA EPISKOPATU POLSKI, Narodowy Program Trzeźwości, Warsza-
wa 2018.
KONFERENCJA EPISKOPATU POLSKI, Służyć prawdzie o małżeństwie i rodzinie,
Łomża, 19.06.2009, „Wiadomości Urzędowe Diecezji Opolskiej” nr 8 (2009).
KONFERENCJA EPISKOPATU POLSKI, Statut Konferencji Episkopatu Polski,
10.03.2009, „Akta Konferencji Episkopatu Polski” 15 (2009).
KONFERENCJA EPISKOPATU POLSKI, Wytyczne dla kościelnej działalności
trzeźwościowej, przyjęte 17.06.1959 r., a znowelizowane 1.04.1971 r. na 124.
Konferencji Plenarnej w Warszawie, [w:] http://www.duszpasterstwotrzezwo-
sci.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=83:wytyczneep&cati
d=10:konferencja-episkopatu&Itemid=22 (dostęp: 4.04.2018).
KONFERENCJA EPISKOPATU POLSKI, Wytyczne dotyczące wstępnego docho-
dzenia kanonicznego w przypadku oskarżeń duchownych o czyny przeciwko szó-
stemu przykazaniu Dekalogu z osobą niepełnoletnią poniżej osiemnastego roku
życia, 6.06.2017, [w:] http://episkopat.pl/prewencja-nadużyć-seksualnych-wo-
bec-dzieci-i-młodzieży-i-osób-niepełnosprawnych-w-pracy-duszpasterskiej-
-i-wychowawczej-Kościoła-w-Polsce-1.pdf (dostęp: 3.02.2018).
PREZYDIUM KONFERENCJI EPISKOPATU POLSKI, Apel w sprawie zatrzyma-
nia aborcji eugenicznej, 10.01.2018, [w:] https://episkopat.pl/apel-prezydium-
-episkopatu-ws-zatrzymania-aborcji-eugenicznej/ (dostęp: 5.10.2018).
PREZYDIUM KONFERENCJI EPISKOPATU POLSKI, Słowo na Niedzielę Świętej
Rodziny „Kochać, nie zabijać!”, 31.12.2017, „Akta Konferencji Episkopatu Pol-
ski” nr 29 (2017).
Uchwała nr 5/376/2017 Konferencji Episkopatu Polski z dnia 6 czerwca 2017 r.
w sprawie nowelizacji Wytycznych dotyczących wstępnego dochodzenia kanonicz-
nego w przypadku oskarżeń duchownych o czyny przeciwko szóstemu przykazaniu
Dekalogu z osobą niepełnoletnią poniżej osiemnastego roku życia oraz Aneksu nr 2.
Procedura postępowania, „Akta Konferencji Episkopatu Polski” 29 (2017).
1.2.5. Inne źródła
I (XIV) Synod Archidiecezji Warmińskiej (2006-2012). Misja Kościoła Warmińskie-

go w dziele Nowej Ewangelizacji, Olsztyn 2012.
I Synod Archidiecezji Białostockiej, Białystok 2000.
III Synod Gdański. Misja ewangelizacyjna Kościoła Gdańskiego na początku nowego
tysiąclecia [Statuty], Gdańsk 2001.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych,
wyd. 1, Poznań 2009.
BIBLIOGRAFIA 203
2. ORZECZNICTWO
Orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 12 grudnia 1976 r.

w sprawie Kjeldsen, Busk Masen i Pederson v. Dania, n. 5095/71; 5920/72; 5926/72.
Orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 25 lutego 1982 r.
w sprawie Campbell i Cosans v. Zjednoczonemu Królestwu, n. 7511/76 i 7743/76.
Orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 24 marca 1988 r.
w sprawie Olsson v. Szwecji, n. 10465/83.
Orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 22 czerwca 1989 r.
w sprawie Eriksson v. Szwecji, n. 11373/85.
Orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 18 marca 2011 r.
w sprawie Lautsi i inni v. Włochom, n. 30814/06.
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 30 stycznia 1991 r., K 11/90, OTK
1991/1/2.
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z 20 kwietnia 1993 r. sygn. akt U 12/92,
OTK ZU 1993, poz. 9.
Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 1998 r., sygn. akt II CKN
893/97, OSP 2001/3/46.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 maja 1997 r., sygn. K 26/96, OTK
1997/2/19.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 maja 2001 r., sygn. akt P 15/00, OTK
ZU 2001, Nr 4, poz. 83.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10 kwietnia 2002 r., sygn. akt K 26/00,
Dz.U. z 2002 r. Nr 56, poz. 517.
Dz.U. z 2003 r. Nr 62, poz. 577.
OTK ZU 2003, Nr 4A, poz. 32.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 stycznia 2004 r., sygn. K 14/03, OTK
ZU 2004-A, Nr 1, poz. 1.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 maja 2004 r., sygn. akt K 08/03, OTK
ZU 2004, Nr 5A, poz. 37.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 maja 2005 r., sygn. akt K 16/04, OTK
ZU 2005, Nr 5A, poz. 51.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 5 października 2005 r., sygn. akt SK
39/05, Dz.U. z 2005 r. Nr 205, poz. 1704.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 lipca 2007 r., sygn. akt SK 61/06,
OTK ZU 2007, Nr 7A, poz. 77.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 grudnia 2007 r., sygn. akt K 55/07,
Dz.U. z 2009 r. Nr 218, poz. 1702.
204 BIBLIOGRAFIA
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2 grudnia 2009 r., sygn. akt U 10/07,
Dz.U. z 2009 r. Nr 210, poz. 1629.
Dz.U. z 2009 r. Nr 218, poz. 1702.
Dz.U. z 2013 r., poz. 1557.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 października 2015 r. sygn. akt K 12/14,
Dz.U. z 2015 r., poz. 1633.
Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 2016 r., II Ca 1/16, LEX
nr 2216088.
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 2008 r., II PZP 2/08, OSNP 2008,
Nr 15-16, poz. 211.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1999 r., I PKN 468/99, Prawo Pracy
2001/5/31.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 czerwca 2001 r., sygn. V KKN 94/99, LEX
nr 49445.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2004 r., I PK 208/03, OSNP
2004/23/401.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2005 r., IV CK 161/05, OSP
2006/6/71.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 2011 r., II UK 273/10, LEX nr 817530.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2012 r., III CKN 618/00, OSNC
2003/6/84.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 października 2012 r., II PK 56/12, LEX nr
1243024.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2013 r., sygn. akt II CSK 1/13, LEX
nr 1388592.
Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 10 kwietnia 2014 r., II OSK
2739/12, LEX nr 1485611.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 27 czerwca 2013 r., III AUA 104/13,
LEX nr 1314873.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14 maja 2014 r., III AUA 1441/13,
LEX nr 1477036.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 11 lipca 2014 r., I ACa 206/14,
LEX nr 1506654.
Wyrok Sądu Okręgowego w Łomży z dnia 6 maja 2004 r., I C 84/02, LEX
nr 2149173.
BIBLIOGRAFIA 205
3. DOKUMENTY
3.1. Dokumenty parlamentarne i ministerialne
Interpelacja nr 34861 z dnia 19 października 2015 r. posła Józefa Lassoty w sprawie

braku odpowiednich regulacji prawnych w zakresie powstawania i prowadzenia
tzw. okien życia, odpowiedzialności rodziców oraz adopcji dziecka porzuconego
za pośrednictwem tzw. okien życia.
Instrukcja Nr 9/81 Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 9 września 1981 r.
w sprawie zapewnienia posług religijnych chorym przebywającym w szpitalach,
sanatoriach i domach pomocy społecznej resortu zdrowia i opieki społecznej (Dz.
Urz. MZiOS z 1981 r. Nr 9 poz. 35).
MINISTER ZDROWIA, Program kompleksowej ochrony zdrowia prokreacyjnego
w Polsce w latach 2016-2020, Warszawa 2016.
Obywatelski projekt z dnia 19 sierpnia 2016 r. ustawy o zmianie ustawy z dnia
7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach
dopuszczalności przerywania ciąży oraz ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Ko-
deks karny, druk nr 784.
Obywatelski projekt ustawy z dnia 30 listopada 2017 r. o zmianie ustawy z dnia
7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach
dopuszczalności przerywania ciąży, druk nr 2146.
Projekt ustawy z dnia 28 sierpnia 2009 r. o podstawowych prawach i wolnościach
człowieka w dziedzinie zastosowań biologii i medycyny oraz o utworzeniu Pol-
skiej Rady Bioetycznej, projekt poselski nr 3468.
Projekt ustawy z dnia 9 czerwca 2015 r. o zmianie ustawy o pobieraniu, przechowy-
waniu i przeszczepianiu tkanek, komórek i narządów, projekt poselski nr 3470.
Projekt ustawy z dnia 20 kwietnia 2018 r. o zmianie ustawy o wspieraniu rodziny
i systemie pieczy zastępczej, nr UD376.
Projekt ustawy z dnia 8 listopada 2018 r. o zmianie ustawy o wychowaniu w trzeź-
wości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, druk nr 1107.
Projekt ustawy z dnia 9 listopada 2018 r. o zmianie ustawy o wspieraniu rodziny
i systemie pieczy zastępczej oraz niektórych innych ustaw, druk nr 3023.
Regulamin Parlamentarnego Zespołu na Rzecz Prawa do Życia, [w:] http://www.sejm.
gov.pl/Sejm8.nsf/agent.xsp?symbol=ZESPOL&Zesp=472 (dostęp: 3.07.2018).
RZECZNIK PRAW DZIECKA, Kodeks rodzinny. Projekt. Uzasadnienie, Warszawa
2018.
Sprawozdanie Rady Ministrów z wykonywania oraz o skutkach stosowania w 2016 r.
ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego
i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, druk nr 2238.
206 BIBLIOGRAFIA
3.2. Opinie prawne
KUBUJ K., Opinia prawna w sprawie poselskiego projektu ustawy o zmianie usta-
wy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, 2.09.2014, „Zeszyty Prawnicze Biura
Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu” 4/44 (2014).
LIPSKI J., Opinia prawna na temat zgodności z Konstytucją RP poselskiego pro-
jektu ustawy o zmianie ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowa-
nych ze środków publicznych oraz ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty,
15.10.2014, „Zeszyty Prawnicze Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu”
4/44 (2014).
SOBCZYK P., Opinia prawna na temat obywatelskiego projektu ustawy o zmianie
ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego
i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (druk nr 2146), z dnia 28 marca
2018 r. (BAS-546/18).
4. LITERATURA
ABRAMOWICZ A., Zasada równouprawnienia związków wyznaniowych

w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, „Studia z Prawa Wyznaniowego”
t. 18 (2015).
ANDRZEJCZUK R., Prawa człowieka a ochrona małżeństwa i rodziny w świetle
prawa kanonicznego i świeckiego, „Roczniki Nauk Prawnych” t. 18 (2008) nr 2.
ANDRZEJEWSKI M., Ochrona praw dziecka w rodzinie dysfunkcyjnej (dziecko –
rodzina – państwo), Kraków 2003.
BANASIUK J., KMIECIAK B., LEWANDOWICZ A., STĘPKOWSKI A., SZCZY-
PIŃSKI O., Uwagi do stanowiska Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego
w sprawie debaty publicznej dotyczącej postulowanych zmian w zakresie prawnej
dopuszczalności wykonywania zabiegu przerywania ciąży, „Zeszyty Prawnicze”
t. 18/1 (2018).
BANASZAK B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009.
BAR J., Kościół w życiu publicznym na przykładzie zaangażowania w pomoc spo-
łeczną i działalność charytatywną w archidiecezji przemyskiej, [w:] Funkcje
publiczne związków wyznaniowych. Materiały III Ogólnopolskiego Sympozjum
Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny, 16-18 maja 2006), red. A. Mezglewski,
Lublin 2007.
BĄCZKOWICZ F., Prawo kanoniczne. Podręcznik dla duchowieństwa, t. 3, wyd. 3,
uzup. J. Baron, W. Stawinoga, Opole 1958.
BEDNARSKI P., Techniki wspomagania prokreacji. Dziecko przedmiotem czy pod-
miotem prawa?, [w:] Dobro pojemne jak krzywda. Prawna ochrona dziecka. De-
klaracje a rzeczywistość, red. J. Mazurkiewicz, P. Mysiak, Wrocław 2017.
BIBLIOGRAFIA 207
BERNFELD B., MAZURKIEWICZ J., „Za młody, by pić”. Naruszanie prawa do

życia lub zdrowia dziecka przez pijące alkohol kobiety ciężarne, [w:] Nasciturus
pro iam nato habetur. O ochronę dziecka poczętego i jego matki, red. J. Mazurkie-
wicz, P. Mysiak, Wrocław 2017.
BIELAWSKA-BATOROWICZ E., Psychologia prokreacji jako dziedzina badań i obszar
praktycznej działalności psychologa, „Przegląd Psychologiczny” 42 (1999) nr 1-2.
BIELECKI M., Dobro dziecka jako przesłanka korzystania z jego prawa do wolności
religijnej, „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 7 (2004).
BIELECKI M., Ewolucja wolności religijnej dziecka w Polsce w latach 1989-2009,
[w:] Prawo wyznaniowe w Polsce (1989-2009). Analizy – dyskusje – postulaty,
red. D. Walencik, Katowice – Bielsko-Biała 2009.
BIELECKI M., Godność dziecka jako przesłanka korzystania z prawa do wolno-
ści religijnej, [w:] Dziecko. Studium interdyscyplinarne, red. E. Słowińska,
E. Szczurko, T. Guz, P. Marzec, Lublin 2008.
BIELECKI M., Ograniczenia wolności religijnej dziecka, [w:] Idea wolności w uku-
ciu historycznym i prawnym, red. E. Kozerska, P. Sadowski i A. Szymański, To-
ruń 2010.
BIELECKI M., Porozumienia związków wyznaniowych z organami samorządu
terytorialnego, [w:] Bilateralizm w stosunkach państwowo-kościelnych, red.
M. Bielecki, Lublin 2011.
BIELECKI M., Prawa dziecka na tle praw rodzicielskich, [w:] Ochrona dziecka
wprawie publicznym, red. M. Bartnik, M. Bielecki, J. Parchomiuk, B. Ulijasz,
Tomaszów Lubelski – Lublin 2008.
BIELECKI M., Prawa rodziców w systemie oświaty, „Roczniki Wydziału Nauk
Prawnych i Ekonomicznych KUL” 3 (2007), z. 1.
BIELECKI M., Prawo dziecka przebywającego poza domem do praktyk i posług reli-
gijnych, „Roczniki Wydziału Nauk Prawnych i Ekonomicznych KUL” 1 (2005).
BIELECKI M., Wolność religijna dziecka na tle praw rodzicielskich, „Roczniki Wy-
działu Nauk Prawnych i Ekonomicznych KUL” 2 (2006).
BIELECKI M., Współdziałanie podmiotów samorządowych z podmiotami wyzna-
niowymi. Wybrane aspekty, „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 11 (2008).
BOĆ J., Artykuł 38 [Komentarz], [w:] Konstytucje Rzeczypospolitej oraz komentarz
do Konstytucji RP z 1997 roku, red. J. Boć, Wrocław 1998.
BONDARUK Sz., Postulaty de lege ferenda w zakresie skargi wrongful birth, [w:]
Dobro pojemne jak krzywda. Prawna ochrona dziecka. Deklaracje a rzeczywi-
stość, red. J. Mazurkiewicz, P. Mysiak, Wrocław 2017.
BORECKI P., Dylematy konstytucyjności prawnych zasad nauczania religii i etyki
w szkole, „Państwo i Prawo” z. 7 (2008).
BORECKI P., Współdziałanie państwa z Kościołami w praktyce, http://www.racjo-
nalista.pl/ kk.php/s,3246 (dostęp: 23.10.2018).
208 BIBLIOGRAFIA
BOSEK L., Klauzula sumienia – czy ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty
jest zgodna z konstytucją. Problem zakresowej niekonstytucyjności art. 39 ustawy
o zawodach, „Medycyna Praktyczna” 1 (2014).
BOSEK L., Prawo osobiste do poznania własnej tożsamości biologicznej, „Kwartal-
nik Prawa Prywatnego” nr 3 (2008).
BRODZIŃSKI W., Swoboda wyrażania przekonań, [w:] Konstytucja Rzeczypo-
spolitej Polskiej. Komentarz encyklopedyczny, red. W. Skrzydło, S. Grabowska,
R. Grabowski, Warszawa 2009.
BRZOZOWSKI W., Bezstronność światopoglądowa władz publicznych w Konstytu-
cji RP, Warszawa 2011.
BRZOZOWSKI W., Zasada bezstronności światopoglądowej władz publicznych
w Konstytucji RP, Warszawa 2011.
BZDAK H., Sprawowanie władzy rodzicielskiej, a dobro dziecka, [w:] Matrimonium
spes mundi. Małżeństwo i rodzina w prawie kanonicznym, polskim i międzyna-
rodowym. Księga pamiątkowa dedykowana ks. prof. Ryszardowi Sztychmilerowi,
red. T. Płoski, J. Krzywkowska, Olsztyn 2008.
CHYŁKA B., Granice zasady bezstronności światopoglądowej władz publicznych
(art. 25 ust. 2 Konstytucji RP), „Studia Ełckie” 19 (2017) nr 3.
CHYŁKA B., Zasada bezstronności światopoglądowej władz publicznych na tle zasad
regulujących stosunki między państwem i Kościołem, „Teologia Młodych” 4 (2015).
CZAPLICKI P., Kroczek-Sawicka Z., Prawne aspekty funkcjonowania „okien ży-
cia”, „Białostockie Studia Prawnicze” t. 22 (2017) nr 2.
CZARNECKA T., Katecheza w szkole, [w:] Rodzina. Szkoła. Kościół, red. W. Kubik,
Kraków 2000.
CZARNEK P., Problem rozumienia wolności w kontekście sporów o treść wolności
religijnej, [w:] Aktualne problemy wolności myśli, sumienia i religii, red. P. Sta-
nisz, A. Abramowicz, M. Czelny, M. Ordon, M. Zawiślak, Lublin 2015.
CZELNY M., Znaczenie ustaleń dokonanych w ramach Komisji Wspólnej Rządu
i Episkopatu Polski dla zasad nauczania religii w szkołach publicznych, [w:] Po-
lityka wyznaniowa a prawo III Rzeczypospolitej, red. M. Skwarzyński, P. Stecz-
kowski, Lublin 2016.
CZUDOWSKA D., Koszty antykoncepcji, [w:] Rodzina wiosną dla Europy i świata.
Wybór tekstów z IV Światowego Kongresu Rodzin 11-13 maja, Warszawa 2007,
red. T. Mazan, K. Mazela, M. Walaszczyk, Łomianki 2008.
CZURYK M., Dobro wspólne a wspieranie przez Kościoły i inne związki wyzna-
niowe prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonania-
mi, [w:] Kościoły i inne związki wyznaniowe w służbie dobru wspólnemu, red.
W. Uruszczak, K. Krzysztofek, M. Mikuła, Kraków 2014.
CZURYK M., Ochrona prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własny-
mi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi w systemach edukacji publicznej
w państwach członkowskich Unii Europejskiej, Warszawa 2013.
BIBLIOGRAFIA 209
CZURYK M., Podstawy współdziałania Kościoła i państwa w zakresie działalności

charytatywnej, „Roczniki Nauk Prawnych” t. 19 (2009) nr 1.
CZURYK M., Prawa rodziców i uczniów dotyczące nauczania religii w szkole pub-
licznej w prawie polskim, [w:] Religia i etyka w edukacji publicznej, red. J. Kru-
kowski, P. Sobczyk, M. Poniatowski, Warszawa 2014.
CZURYK M., Zasady sprawowania opieki i kurateli nad osobą niepełnosprawną,
„Niepełnosprawność i rehabilitacja” nr 3 (2009).
CZURYK M., Źródła finansowania działalności charytatywnej Kościołów i związ-
ków i innych wyznaniowych, [w:] Finansowanie Kościołów i innych związków
wyznaniowych, red. P. Sobczyk, K. Warchałowski, Warszawa 2013.
CZURYK M., KARPIUK M., Podmioty właściwe w zakresie świadczeń rodzinnych,
[w:] Ochrona małżeństwa i rodziny w Polsce. Zagadnienia prawne, red. J. Krzy-
nówek, J. Krzywkowska, Olsztyn 2015.
DĄBROWSKI M., Ochrona dziecka, [w:] Wolności i prawa człowieka w Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej, red. M. Chmaj, wyd. 3, Warszawa 2016.
DEBITA M., Naprotechnologia jako alternatywna wobec in vitro metoda leczenia
niepłodności i dobre praktyki polskich samorządów w finansowaniu tej metody
leczenia, [w:] Problemy małżeństwa i rodziny w prawodawstwie polskim, mię-
dzynarodowym i kanonicznym, red. R. Sztychmiler, J. Krzywkowska, M. Pasz-
kowski, Olsztyn 2017.
DOBKOWSKI J., Status administracyjnoprawny Kościoła Katolickiego w Polsce
(przyczynek do dyskusji), „Civitas et Lex” 1 (2017) 13.
DOMAŃSKA J., Opieka nad dzieckiem i jej formy – ustalenia teoretyczne i podstawy
legislacyjne (za lata 1945-1989), „Studia z Teorii Wychowania” t. 6 (2015) nr 2 (11).
DOMASZK A., Media – nowe drogi ewangelizacji w nauczaniu Kościoła i w prawie
kanonicznym, [w:] Media – wartości – prawo, red. R. Sztychmiler, Olsztyn 2008.
DUDEK D., Obecność krzyża w przestrzeni publicznej a zasada bezstronności władz
publicznych w Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Obecność krzyża w przestrzeni pub-
licznej. Doświadczenia niektórych państw europejskich, red. P. Stanisz, M. Zawi-
ślak, M. Ordon, Lublin 2016.
DUDEK D., Zasada bezstronności władz publicznych w sprawach przekonań i wol-
ność ich wyrażania w życiu publicznym, [w:] Katolickie zasady relacji państwo –
Kościół a prawo polskie, red. J. Krukowski, M. Sitarz, H. Stawniak, Lublin 2015.
DYCZEWSKI L., Rodzina – społeczeństwo – państwo, [w:] Rodzina w okresie trans-
formacji systemowej, red. A. Kurzynowski, Warszawa 1995.
DYDUCH J., Dykasteria ds. Laikatu, Rodziny i Życia Geneza, zadania i struktura,
„Annales Canonici” 13 (2017).
DZIEWULAK D., Systemy szkolne Unii Europejskiej, Warszawa 1997.
DZIUBA A., Spowiednik wobec penitenta z problemami bioetycznymi, „Rocznik
Teologii Katolickiej” t. 14/2 (2015).
210 BIBLIOGRAFIA
FIAŁKOWSKI M., Duszpasterstwo narkomanów, [w:] Teologia pastoralna, t. 2, red.

R. Kamiński, Lublin 2002.
GAJDA J., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Akty stanu cywilnego. Komentarz, War-
szawa 2002.
GAJDA J., Prawo rodzinne i opiekuńcze w dobie rozwoju technik sztucznej prokre-
acji, [w:] Czy potrzebna jest w Polsce zmiana prawa rodzinnego i opiekuńczego.
Materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej zorganizowanej w dniach 21
i 22 września 1995 roku w Katowicach, red. B. Czech, Katowice 1997.
GAŁĄZKA M., Odmowa przerywania ciąży a klauzula sumienia lekarza, „Studia
z Prawa Wyznaniowego” 16 (2013).
GAŁĄZKA M., Polskie prawo wobec zapłodnienia in vitro – dyskusja wciąż otwar-
ta, „Forum Prawnicze” 35 (2016).
GAŁĄZKA M., Rozdział VII. Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece, [w:] Prawo
karne, red. A. Grześkowiak, Warszawa 2011.
GARDOCKI L., Prawo karne, Warszawa 2011.
GARLICKI L., Komentarz do Konstytucji RP, t. 1, Warszawa 2002.
GOŁĘBIOWSKA A., Refleksje nad konstytucyjną zasadą dobra wspólnego w kon-
tekście myślenia religijnego i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, „Świat
i Słowo” 1/24 (2015).
GÓRALSKI W., Funkcja prokreacyjna rodziny w prawie kanonicznym, [w:] Współ-
działanie Kościoła i państwa na rzecz małżeństwa i rodziny. Materiały z ogólno-
polskiej konferencji naukowej zorganizowanej przez Stowarzyszenie Kanonistów
Polskich, Wydział Nauk Prawnych TN KUL i Diecezję Łomżyńską, Łomża 6-7
września 2004, red. J. Krukowski, T. Śliwowski, Łomża 2005.
GÓRALSKI W., Konkordat z 1993 r. wyrazem poszanowania niezależności i auto-
nomii dwóch systemów prawa małżeńskiego oraz woli współdziałania Kościoła
katolickiego i państwa polskiego na rzecz małżeństwa i rodziny, [w:] Rodzina
w prawie. Księga pamiątkowa dedykowana ks. prof. dr. hab. Ryszardowi Sztych-
milerowi z okazji 65. rocznicy urodzin i 30-lecia pracy naukowej, red. M Różań-
ski, J. Krzywkowska, Olsztyn 2013.
GÓRALSKI W., Stowarzyszenia Rodzin Katolickich jako formy aktywności wier-
nych świeckich w Kościele (na przykładzie Stowarzyszenia Rodzin Katolickich
Diecezji Płockiej), [w:] Aktywność społeczna. Warunki prawne i formy aktywno-
ści w społeczności świeckiej i kościelnej, red. R. Sztychmiler, Olsztyn 1998.
GRABOWSKI R., Konstytucyjna ochrona życia w Polsce, „Studia z Prawa Wyzna-
niowego” t. 2 (2001).
GRABOWSKI R., Prawo do ochrony życia w polskim prawie konstytucyjnym, Rze-
szów 2006.
GRABOWSKI R., Spory wokół modelu ochrony życia w Konstytucji RP z 1997 r.,
„Przegląd Prawa i Administracji” t. 68 (2005).
BIBLIOGRAFIA 211
GRĘŹLIKOWSKI J., „Dyrektorium Duszpasterstwa Rodzin” przejawem troski Koś-

cioła o małżeństwo i rodzinę, „Ius Matrimoniale 11/17 (2006).
GROCHOLEWSKI Z., Rola katolików w życiu publicznym, [w:] Kościół a naród
i państwo w perspektywie 1050. rocznicy chrztu Polski. Historia i teraźniejszość,
red. J. Krukowski, M. Sitarz, I. Dosz, Lublin 2017.
GROCHOLEWSKI Z., Współdziałanie Kościoła i szkoły w realizacji misji wychowania
– doświadczenia i perspektywy z punktu widzenia Stolicy Apostolskiej, [w:] Ochrona
funkcji wychowawczej rodziny, red. J. Krukowski, A. Maćkowski, Szczecin 2007.
GROCHOLEWSKI Z., Prawo rodziców do religijnego i moralnego wychowania
dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, [w:] Religia i etyka w edukacji pub-
licznej, red. J. Krukowski, P. Sobczyk, M. Poniatowski, Warszawa 2014.
GRYZ K., Rozgrzeszenie po zabiegu in vitro. Głos w dyskusji, „Teologia i Moralność”
8 (2010).
GRZEŚKOWIAK A., Religia w szkole a prawa człowieka, [w:] Nauczanie religii
w szkole w państwie demokratycznym, red. J. Krukowski, Lublin 1991.
HABERKO J., Cywilnoprawna ochrona dziecka poczętego a stosowanie procedur
medycznych, Warszawa 2010.
HEMPEREK P., Współpraca między Kościołem a państwem, „Kościół i Prawo”
4 (1985).
HUCAŁ M., Wolność sumienia i wyznania w orzecznictwie Europejskiego Trybuna-
łu Praw Człowieka, Warszawa 2012.
JACEK A., Złe urodzenie jako źródło odpowiedzialności odszkodowawczej zakładu
opieki zdrowotnej, „Prokuratura i Prawo” 12 (2008).
JACYNO I., JUCHNIEWICZ J., Ewolucja unormowań prawnych w zakresie do-
puszczalności przerywania ciąży w Polsce powojennej, [w:] Prawo do życia a ja-
kość życia w wielokulturowej Europie. Materiały V Międzynarodowej Konferen-
cji Praw Człowieka Olsztyn, 30-31 maja 2005, t. 1, red. B. Sitek, G. Dammacco,
M. Sitek, J.J. Szczerbowski, Olsztyn – Bari 2007.
JAWORSKA-DĘBSKA B., Charakter i konstrukcja zadań samorządu terytorialnego
w przedmiocie wychowania w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi, [w:]
Charakter i konstrukcja zadań samorządu terytorialnego, red. M. Stec, S. Płażek,
Warszawa 2017.
JOUGAN A., Słownik kościelny łacińsko-polski, wyd. 4, Warszawa 1992.
KAWCZYŃSKA-BUTRYM Z., Familiologia: przedmiot, zakres i metodologia ba-
dań, „Studia nad Rodziną” 10 (2016) 1-2.
KILMCZAK-NOWACKA M., Ochrona stosunku pracy obowiązuje także w przy-
padku poronienia, www.legalis.pl (dostęp: 12.06.2018).
KMIECIAK B., Paradoksy prenatalne, czyli wybrane wątki polskiej debaty bioetycz-
nej z perspektywy krytycznej refleksji, [w:] Prawa poczętego pacjenta. Zagadnie-
nia interdyscyplinarne, teoria i praktyka, red. B. Kmieciak, Warszawa 2018.
212 BIBLIOGRAFIA
KOBA L., Prostytucja i pornografia dziecięca, [w:] Organizacje międzynarodowe

w działaniu, red. A. Florczak, A. Lisowska, Wrocław 2014.
KOCHAŃSKI J., Duszpasterstwo trzeźwości, [w:] Teologia pastoralna, t. 2, red.
R. Kamiński, Lublin 2002.
KOKOT R., Komentarz do art. 152, [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. R. Stefań-
ski, Warszawa 2013.
KOŁODZIEJSKI S., Dobro wspólnych małoletnich dzieci jako przesłanka odmowy
orzeczenia rozwodu, „Palestra” 9 (1965).
KOMOROWSKI P., Prawo rodziców do wychowania dzieci w zgodzie z własny-
mi przekonaniami a neutralność światopoglądowa państwa w Europie, „Polski
Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego” 5 (2014).
KONARSKA-WRZOSEK V., Ochrona dziecka w polskim prawie karnym, Toruń 1999.
KOSZAŁKA G., Poradnictwo rodzinne. Organizacja i przygotowanie kadr, „Sprawy
Rodziny” 61-62 (2003).
KRAJ T., Instrukcja Dignitas personae: wskazania moralne i kontrowersje wokół
nich na przykładzie adopcji prenatalnej, „Studia Warmińskie” 46 (2009).
KRAJCZYŃSKI J., Ochrona prawna rodziny w stanie „przerwanego macierzyń-
stwa” w prawie polskim i prawie kanonicznym, [w:] Ars boni et aequi. Księga pa-
miątkowa dedykowana Księdzu Profesorowi Remigiuszowi Sobańskiemu z okazji
osiemdziesiątej rocznicy urodzin, red. J. Wroceński, H. Pietrzak, Warszawa 2010.
KRAJCZYŃSKI J., Prawo dziecka do poczęcia w sposób ludzki, „Kieleckie Studia
Teologiczne” 8 (2009).
KRAJCZYŃSKI J., Prawo rodziny do opieki duszpasterskiej, Płock 2007.
KRAJCZYŃSKI J., Prawo oświatowe a autonomia szkół wyznaniowych w zakresie
nauczania i wychowania, „Przegląd Prawa Wyznaniowego” t. 8 (2016).
KRAJCZYŃSKI J., Wychowanie dziecka w prawie kanonicznym, polskim i wspólno-
towym, „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 8 (2005), s. 163-164.
KREKORA-ZAJĄC D., Postępowanie w sprawie ustalenia pochodzenia dziecka od
matki jako współczesne wyzwanie prawa rodzinnego, [w:] Procedury w sprawach
małżeńskich i rodzinnych. Teoria i praktyka, red. J. Krzywkowska, R. Sztychmi-
ler, Olsztyn 2016.
KROCZEK P., Katolicka oferta edukacyjna w Polsce: optyka prawno-kanoniczna, „The-
ologos. Theological Revue of Greek Catholic Theological Faculty” 19 (2017) nr 1.
KROCZEK P., Współpraca samorządu terytorialnego i Kościoła partykularnego
w optyce prawa kanonicznego: postulaty de lege ferenda, [w:] Beskidzkie dziedzi-
ctwo III, red. S. Cader, S. Ciupka, Łodygowice – Kraków 2014.
KROCZEK P., Wychowanie: optyka prawa polskiego i prawa kanonicznego, Kraków
2013.
KRUKOWSKI J., Autonomia i niezależność Kościoła i wspólnoty politycznej, „Koś-
ciół i Prawo” 4 (1985).
BIBLIOGRAFIA 213
KRUKOWSKI J., Konstytucyjne zasady relacji państwo – Kościół w III Rzeczypo-

spolitej, [w:] Katolickie zasady relacji państwo – Kościół a prawo polskie, red.
J. Krukowski, M. Sitarz, H. Stawniak, Lublin 2015.
KRUKOWSKI J., Konstytucyjny model stosunków między państwem a Kościołem
w III Rzeczypospolitej, [w:] Prawo wyznaniowe w systemie prawa polskiego. Ma-
teriały I Ogólnopolskiego Sympozjum Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny,
14-16 stycznia 2003), red. A. Mezglewski, Lublin 2004.
KRUKOWSKI J., Kościelne prawo publiczne. Prawo konkordatowe, Lublin 2013.
KRUKOWSKI J., Kościół i państwo. Podstawy relacji prawnych, wyd. 2, Lublin 2000.
KRUKOWSKI J., Kościół w życiu publicznym, Częstochowa 1996.
KRUKOWSKI J., Obecność katolików w życiu publicznym, [w:] Aktywność społecz-
na. Warunki prawne i formy aktywności w społeczności świeckiej i kościelnej, red.
R. Sztychmiler, Olsztyn 1998.
KRUKOWSKI J., Podmiotowość rodziców w zakresie religijnego i moralnego wycho-
wania dzieci w ramach edukacji szkolnej, „Roczniki Nauk Prawnych” t. 4 (1999).
KRUKOWSKI J., Podstawy prawne współdziałania między Kościołem i państwem
na rzecz małżeństwa i rodziny (Wprowadzenie do problematyki), [w:] Współ-
KRUKOWSKI J., Podstawy współdziałania Kościoła i państwa, „Kościół i Prawo”
8 (1992).
KRUKOWSKI J., Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2008.
KRUKOWSKI J., Przynależność chrześcijan do Kościoła a uczestnictwo w życiu pub-
licznym, [w:] Przynależność do Kościoła a uczestnictwo wiernych w życiu pub-
licznym, red. J. Krukowski, M. Sitarz, B. Pieron, Lublin 2014.
KRUKOWSKI J., Stanowisko Kościoła Katolickiego w relacji do państwa w sprawie
nauczania religii w szkołach, [w:] Nauczanie religii w szkole w państwie demo-
kratycznym, red. J. Krukowski, Lublin 1991.
KRUKOWSKI J., Stanowisko Soboru Watykańskiego II wobec rozdziału Kościoła od
państwa, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 27 (1980).
KRUKOWSKI J., Stosunek państw do kościołów w warunkach pluralizmu kulturo-
wego w Europie. Aspekty prawne, [w:] Państwa, kościoły, policje w integrującej
się Europie, red. E. Wiszowaty, Szczytno 2007.
KRUKOWSKI J., Wprowadzenie, [w:] Religia i etyka w edukacji publicznej, red.
J. Krukowski, P. Sobczyk, M. Poniatowski, Warszawa 2014.
KRUKOWSKI J., Zasada poszanowania godności ludzkiej i prawa do życia w bio-
medycynie i w prawie międzynarodowym, [w:] Ius et lex. Księga jubileuszowa ku
czci Profesora Adama Strzembosza, red. A. Dębiński, A. Grześkowiak, K. Wiak,
Lublin 2002.
214 BIBLIOGRAFIA
KRUKOWSKI J., Zasada współdziałania między państwem i Kościołem w ujęciu

Prymasa Stefana Wyszyńskiego, „Roczniki Nauk Prawnych” 12 (2002) nr 1.
KRYSZEŃ G., Wolność sumienia i wyznania w orzecznictwie Trybunału Konstytu-
cyjnego, „Przegląd Prawa Wyznaniowego” t. 5 (2013).
KRZESIŃSKA-ŻACH B., Główne kierunki pomocy rodzinie i dziecku w środowi-
sku lokalnym, [w:] W.T. Danilewicz, J. Izdebska, B. Krzesińska-Żach, Pomoc
dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym. Materiały pomocnicze dla studentów
studiów pedagogicznych, Białystok 1999.
KRZYWKOWSKA J., Caritas Polska w służbie rodzinie, [w:] Działalność organi-
zacji pozarządowych - 10 lat doświadczeń pod rządami ustawy o działalności
pożytku publicznego i wolontariacie, red. M. Falej, P. Majer, U. Szymańska, Ol-
sztyn 2014.
KRZYWKOWSKA J., BITOWT A., Poddanie człowieka nieakceptowanym przez nie-
go praktykom religijnym, [w:] Aktualne problemy wolności myśli, sumienia i religii,
red. P. Stanisz, A. Abramowicz, M. Czelny, M. Ordon, M. Zawiślak, Lublin 2015.
KRZYWKOWSKA J., KRZYWKOWSKA M., Prawo rodziców do religijnego wy-
chowania dzieci, [w:] Wychowanie: czy może „obejść się” bez duchowości?, red.
J. Bartoszewski, J. Swędrak, E. Struzik, Kraków 2013.
KRZYWKOWSKA J., PASZKOWSKI M., Posługa duszpasterska wobec rodzin za-
niedbanych religijnie, [w:] Problemy małżeństwa i rodziny w prawodawstwie pol-
skim, międzynarodowym i kanonicznym, red. R. Sztychmiler, J. Krzywkowska,
M. Paszkowski, Olsztyn 2017.
KUBICKI L., Sumienie lekarza jako kategoria prawna, „Prawo i Medycyna”
4 (1999).
KUROSZ K., Środki ochrony nasciturusa przed ryzykowanymi zachowaniami matki
w okresie ciąży, [w:] Nasciturus pro iam nato habetur. O ochronę dziecka poczę-
tego i jego matki, red. J. Mazurkiewicz, P. Mysiak, Wrocław 2017.
LEMPA F., Kompetencje, uprawnienia i obowiązki w Kościele Katolickim, Białystok 2013.
ŁĄCZKOWSKI W., „Bezstronność” władz publicznych, „Ruch Prawniczy, Ekono-
miczny i Socjologiczny” 68 (2006) z. 2.
ŁUKOWSKA K., Rozwiązywanie problemów alkoholowych oraz ograniczanie do-
stępności alkoholu w gminach i miastach. Przewodnik dla samorządowców, War-
szawa 2018.
MAJDA J., Działalność Komisji Wspólnej w latach 1989-2008 jako wyraz dialogu
między państwem a Kościołem w świetle wybranych zagadnień, „Studia z Prawa
Wyznaniowego” 11 (2008).
MAŁAJNY, R.M. Neutralność a bezstronność światopoglądowa państwa (uwagi na
tle polskiej praktyki konstytucyjnej po 1989 r.), [w:] Bezstronność religijna, świa-
topoglądowa i filozoficzna władz Rzeczypospolitej Polskiej, red. T.J. Zieliński,
Warszawa 2009.
BIBLIOGRAFIA 215
MARIANOWSKI P., Zapłodnienie pozaustrojowe w leczeniu niepłodności, „Perina-

tologia, Neonatologia i Ginekologia” t. 3 (2010) nr 2.
MAZURKIEWICZ D., Zasady postępowania Kościoła katolickiego w Polsce w przy-
padkach oskarżeń duchownych o wykorzystywanie seksualne osób małoletnich,
„Przegląd Prawa Wyznaniowego” 10 (2018).
MEZGLEWSKI A., MISZTAL H., STANISZ P., Prawo wyznaniowe, wyd. 3, War-
szawa 2011.
MEZGLEWSKI A., Nauczanie religii a zasada świeckości szkoły oraz bezstronno-
ści władz publicznych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych
i filozoficznych, [w:] Bezstronność religijna, światopoglądowa i filozoficzna władz
Rzeczypospolitej Polskiej, red. T.J. Zieliński, Warszawa 2009.
MEZGLEWSKI A., Nauczanie religii w publicznych przedszkolach i szkołach, [w:]
A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, wyd. 3, Warszawa 2011
MEZGLEWSKI A., Polski model edukacji religijnej w szkołach publicznych. Aspekty
prawne, Lublin 2009.
MEZGLEWSKI A., Skierowanie do nauczania, „Studia z Prawa Wyznaniowego”
nr 1 (2000).
MICHALSKA K., JASZCZAK-KUŹMIŃSKA D., Przemoc w rodzinie, Warszawa 2007.
MISIASZEK K., Katecheza parafialna, [w:] Wokół katechezy posoborowej. Księga
pamiątkowa dedykowana księdzu biskupowi Gerardowi Kuszowi, red. R. Cha-
łupniak i in., Opole 2004.
MISZTAL H., Gwarancje prawa międzynarodowego i polskiego w zakresie upraw-
nień rodziców do religijnego wychowania dzieci, „Studia z Prawa Wyznaniowe-
go” nr 1 (2000).
MISZTAL H., Idea wolności religijnej, [w:] Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal,
P. Stanisz, Lublin 20032.
MISZTAL H., Kościelne pojęcie wolności religijnej a ustawa o gwarancjach wolności
sumienia i wyznania z 1989 r., „Kościół i Prawo” 11 (1993).
MISZTAL H., Wolność religijna, [w:] Prawo wyznaniowe, red. H. Misztal, Lublin
2000.
MISZTAL H., STANISZ P., Wolność wyznania a symbole religijne w życiu publicz-
nym «państwa świeckiego», „Annales Canonici” 6 (2010).
MIZIŃSKI A.G., Relacje między państwem a Kościołem na Soborze Watykańskim
II, [w:] Katolickie zasady relacji państwo – Kościół a prawo polskie, red. J. Kru-
kowski, M. Sitarz, H. Stawniak, Lublin 2015.
MOJAK R., Zasada autonomii i wzajemnej niezależności oraz współdziałania
w stosunkach między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowy-
mi, [w:] Polskie prawo konstytucyjne, red. W. Skrzydło, Lublin 2001.
NAWROT O., Sumienie lekarza a prawa człowieka w świetle standardów Rady Eu-
ropy, „Medycyna Praktyczna” 1 (2014).
216 BIBLIOGRAFIA
NIKOŁAJEW J., Symbole religijne a świeckość państwa w świetle wyroków Europej-

skiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Lautsi przeciwko Włochom, [w:]
Standardy bezstronności światopoglądowej władz publicznych, red. A. Mezglew-
ski, A. Tunia, Lublin 2013.
NITECKI S., WILK A., Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.
Komentarz, Warszawa 2016.
Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 2 (D-M), red. B. Petrozolin-Skowrońska,
Warszawa 1995.
NOWAK I., NOWAK A., Zakaz palenia wyrobów tytoniowych – wybrane aspekty
prawne i społeczne, „Humanities and Social Sciences” t. 23 (2016) z. 1.
OLSZÓWKA M., Interferencja zasad prawa wyznaniowego instytucjonalnego,
„Przegląd Prawa Wyznaniowego” t. 2 (2010).
ORZESZYNA J., Duszpasterz wobec dramatu niepłodności w małżeństwie i pokusy
in vitro, [w:] Dar życia. W 25 rocznicę publikacji instrukcji „Donum vitae”, red.
Z. Wanat, Toruń 2012.
ORZESZYNA K., Podstawy relacji między państwem a kościołami w konstytucjach
państw członkowskich i traktatach Unii Europejskiej, Lublin 2007.
OŻÓG M., Charakterystyka stosunku prawnego łączącego kapelana z podmiotem
leczniczym w świetle przepisów prawa polskiego i wybranych regulacji prawa we-
wnętrznego Kościoła katolickiego, „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 21 (2018).
OŻÓG M., Postawa pracowników podmiotów leczniczych w kontekście realizacji prawa pa-
cjenta do opieki duszpasterskiej w Polsce, „Przegląd Prawa Wyznaniowego” t. 1 (2018).
OŻÓG M., Prawo pacjenta do opieki duszpasterskiej w świetle konstytucyjnej za-
sady równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych, „Studia
z Prawa Wyznaniowego” t. 19 (2016).
OŻÓG M., Regulować czy deregulować swobodę wyrażania przekonań religijnych,
światopoglądowych i filozoficznych w życiu publicznym? Rozważania na tle art.
25 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., „Przegląd
Prawa Wyznaniowego” t. 7 (2015).
PAWLIKOWSKI J., Prawo do sprzeciwu sumienia w ramach legalnej opieki me-
dycznej. Rezolucja nr 1763 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z dnia
7 października 2010 r., „Studia z Prawa Wyznaniowego” 14 (2011).
PEPŁOWSKA Z., Odpowiedzialność cywilna lekarza z tytułu wrongful life, wrongful
birth i wrongful conception w prawie USA, „Nowa Medycyna” 1 (2007).
PIECHOWIAK M., Dobro wspólne jako fundament polskiego porządku konstytu-
cyjnego, „Trybunał Konstytucyjny” 2012.
PIECHOWIAK M., Filozoficzne podstawy rozumienia dobra wspólnego, „Kwartal-
nik Filozoficzny” nr 2 (2003).
PIECHOWIAK M., Rzeczywistość medycznego wspomagania prokreacji. Aspekty
moralne i filozoficznoprawne, [w:] Małżeństwo w prawie świeckim i w prawie
BIBLIOGRAFIA 217
kanonicznym. Materiały z ogólnopolskiej Konferencji Naukowej zorganizowanej

w dniach 12 i 13 maja 1994 roku w Katowicach, red. B. Czech, Katowice 1996.
PISAREK M., Obecność nauczania religii w publicznym systemie oświaty w świetle
obowiązującego praw, Rzeszów 2013.
PONIATOWSKI M., Finansowanie „kościelnych” organizacji pożytku publicznego,
[w:] Finansowanie Kościołów i innych związków wyznaniowych, red. P. Sobczyk,
K. Warchałowski, Warszawa 2013.
PONIATOWSKI M., Zasada równouprawnienia związków wyznaniowych w kon-
tekście ich działalności charytatywno-opiekuńczej, „Przegląd Prawa Wyznanio-
wego” t. 9 (2017).
POSPISZYL K., Przestępstwa seksualne, Warszawa 2006.
Przyszłość ludzkości idzie przez rodzinę, red. W. Szewczyk, Warszawa 1992.
RAINA P., Pierwsza sesja Soboru Watykańskiego II, „Studia Prymasowskie”
6 (2012).
RAKOCZY B., Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2013 r., sygn.
akt II CSK 1/13, „Przegląd Prawa Wyznaniowego” t. 8 (2016).
RAKOCZY B., Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypo-
spolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2008.
RAKOCZY T., Współpraca między państwem a kościołami w Polsce w zakresie poli-
tyki prorodzinnej. Wybrane aspekty, [w:] Wymiary wolności religijnej we współ-
czesnej Europie. Dimensions of religious freedom in contemporary Europe, red.
P. Szymaniec, Wałbrzych 2017.
RATAJCZAK B., Możliwości sprawowania opieki duszpasterskiej w zakładach lecz-
niczych w okresie Polski Ludowej, „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 4 (2002).
ROZNER M., Prawo do wolności religijnej w Europejskiej Konwencji Praw Człowie-
ka z 1950 r., „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 5 (2002).
RÓŻAŃSKI M., Prawo do życia w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 roku,
„Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego” t. 6 (2015).
RYNIO A., Integralne wychowanie w myśli Jana Pawła II, Lublin 2004.
RZEWUSKI M., Dobro dziecka na tle spraw sądowych o powierzenie sprawowania
pieczy zastępczej nad małoletnim, [w:] Prawo w służbie małżeństwu i rodzinie.
Księga jubileuszowa dedykowana ks. prof. dr. hab. Ryszardowi Sztychmilerowi
z okazji 70. Rocznicy urodzin, red. M. Różański, J. Krzywkowska, M. Rzewuska,
Olsztyn 2018.
SADOWSKI M., Godność człowieka i dobro wspólne w papieskim nauczaniu spo-
łecznym (1878-2005), Wrocław 2010.
SARNECKI P., Komentarz do art. 38 Konstytucji RP, [w:] Konstytucja Rzeczypo-
spolitej Polskiej. Komentarz, t. 3, red. L. Garlicki, Warszawa 2003.
SARNECKI P., Uwagi do art. 48 Konstytucji, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Pol-
skiej. Komentarz, t. 2, red. L. Garlicki, Warszawa 2003.
218 BIBLIOGRAFIA
SAUNDERS W.L., Granica pomiędzy dobrem i złem biegnie przez każde ludzkie
serce, [w:] Rodzina wiosną dla Europy i świata. Wybór tekstów z IV Światowe-
go Kongresu Rodzin 11-13 maja, Warszawa 2007, red. T. Mazan, K. Mazela,
M. Walaszczyk, Łomianki 2008.
SAWICKI J., Prawnokarna ochrona małoletnich przed szkodliwym działaniem al-
koholu, „Wrocławskie Studia Erazmiańskie” 7 (2013).
SEROKA M., Współpraca Rzecznika Praw Dziecka z organizacjami pozarządowy-
mi w latach 2001-2014, [w:] Organizacje pozarządowe a samorząd – 25 lat do-
świadczeń, red. U. Szymańska, P. Majer, M. Falej, Olsztyn 2016.
SIELSKA A., Dyskryminacja instytucjonalna kobiet na polskim rynku pracy, „Eko-
nomia – Wroclaw Economic Review” 21/2 (2015).
SINKIEWICZ W., Współczesne zagrożenia początku ludzkiego życia, [w:] Początek
ludzkiego życia – bioetyczne wyzwania i zagrożenia, red. W. Sinkiewicz, R. Gra-
bowski, Bydgoszcz 2016.
SITARZ M., Synod diecezjalny w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 roku. Zarys
problematyki, „Biuletyn” Stowarzyszenia Kanonistów Polskich nr 27 (2014).
SITARZ M., Zasada równouprawnienia kościołów i innych związków wyznanio-
wych, [w:] Katolickie zasady relacji państwo – Kościół a prawo polskie, red.
J. Krukowski, M. Sitarz, H. Stawniak, Lublin 2015.
SITEK B., Koncepcja małżeństwa z pespektywy prawa rzymskiego i kanonicznego.
Niemodna instytucja?, [w:] Rodzina w prawie. Księga pamiątkowa dedykowana
ks. prof. dr. hab. Ryszardowi Sztychmilerowi z okazji 65. rocznicy urodzin i 30-le-
cia pracy naukowej, red. M Różański, J. Krzywkowska, Olsztyn 2013.
SITEK B., Prawo do wychowania dziecka. Dylematy dawne i współczesne, [w:] Wy-
chowanie religijne i moralne, red. M. Różański, R. Sztychmiler, Olsztyn 2015.
SITEK B., Trwałość i nierozerwalność małżeństwa. Ze studiów nad małżeństwem
prawie rzymskim, kanonicznym Kościoła katolickiego w polskim prawie cywil-
nym, Olsztyn 2002.
SITEK M., Prawo dziecka do integralnej edukacji w kontekście norm prawa pozy-
tywnego i nauki Kościoła Katolickiego, [w:] Wychowanie religijne i moralne, red.
M. Różański, R. Sztychmiler, Olsztyn 2015.
SKONIECZNY P., Sprawca aborcji: głos w dyskusji nad przestępstwem z kan. 1398
KPK, „Annales Canonici” 11 (2015).
SKRZYDŁO W., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009.
SKWARZYŃSKI M., Korzystanie ze sprzeciwu sumienia w kontekście zasady rów-
nouprawnienia i kryterium zawodu, „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 9 (2016).
SKWARZYŃSKI M., Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
w zakresie klauzuli sumienia, [w:] Aktualne problemy wolności myśli, sumienia
i religii, red. P. Stanisz, A. Abramowicz, M. Czelny, M. Ordon, M. Zawiślak,
Lublin 2015.
BIBLIOGRAFIA 219
SKWARZYŃSKI M., Sprzeciw sumienia w europejskim i krajowym systemie ochro-

ny praw człowieka, „Przegląd Sejmowy” 6 (2013).
SŁOWIKOWSKA A., Soborowa zasada współdziałania kościoła i państwa w kontek-
ście zasad ją warunkujących, „Biuletyn Stowarzyszenia Absolwentów i Przyjaciół
Wydziału Prawa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego” t. 11 (2014) nr 2.
Słownik łacińsko-polski, t. 1, red. M. Plezia, wyd. 2, Warszawa 2007.
SMYCZYŃSKI T., Prawo rodzinne i stosunki rodzinnoprawne, [w:] System Prawa
Prywatnego. Tom 11. Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, Warsza-
wa 2014.
SOBCZAK J., GOŁDA-SOBCZAK M., Wolność sumienia i wyznania jako prawo
człowieka, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Polito-
logia” t. 19/1 (2012).
SOBCZYK P., Aksjologia Konstytucji RP w postulatach Episkopatu Polski, „Semina-
re. Poszukiwania naukowe” 25 (2008).
SOBCZYK P., Dobro człowieka i dobro wspólne – art. 25 ust. 3 in fine Konstytucji
RP w pracach Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego, [w:] Kościo-
ły i inne związki wyznaniowe w służbie dobru wspólnemu, red. W. Uruszczak,
K. Krzysztofek, M. Mikuła, Kraków 2014.
SOBCZYK P., Dobro wspólne jako cel współdziałania państwa z Kościołami i inny-
mi związkami wyznaniowymi, „Kościół i Prawo” 4/17 (2015) nr 1.
SOBCZYK P., Katechizacja dzieci i młodzieży w parafii a nauczanie religii w szko-
łach, [w:] II Polski Synod Plenarny a synody diecezjalne, red. J. Krukowski,
M. Sitarz, A. Pastwa, Lublin 2015.
SOBCZYK P., Katolicka koncepcja państwa wyznaniowego, [w:] Państwo wyzna-
niowe: doktryna, prawo i praktyka, red. J. Szymanek, Warszawa 2011.
SOBCZYK P., Konstytucyjna zasada konsensualnego określania stosunków między
Rzecząpospolitą Polską a Kościołem Katolickim, Warszawa 2013.
SOBCZYK P., Konstytucyjne podstawy współdziałania państwa i Kościoła na rzecz
ochrony i opieki nad małżeństwem i rodzina, [w:] Katolickie zasady relacji państwo
– Kościół a prawo polskie, red. J. Krukowski, M. Sitarz, H. Stawniak, Lublin 2015.
SOBCZYK P., Kościół a wspólnoty polityczne, Warszawa 2005.
SOBCZYK P., Małżeństwo i rodzina w orzeczeniach Trybunału Konstytucyjnego.
Art. 18, 48 i 71 Konstytucji RP, [w:] Matrimonium spes mundi. Małżeństwo i ro-
dzina w prawie kanonicznym, polskim i międzynarodowym. Księga pamiątkowa
dedykowana ks. prof. Ryszardowi Sztychmilerowi, red. T. Płoski, J. Krzywkow-
ska, Olsztyn 2008.
SOBCZYK P., Obecność krzyża w polskiej przestrzeni publicznej a prawo rodziców
do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, [w:] Obecność krzy-
ża w przestrzeni publicznej. Doświadczenia niektórych państw europejskich, red.
P. Stanisz, M. Zawiślak, M. Ordon, Lublin 2016.
220 BIBLIOGRAFIA
SOBCZYK P., Stanowisko Prymasa Polski w sprawie wartości i wolności religijnej

w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, „Annales Canonici” 3 (2007).
SOBCZYK P., Udział przedstawiciela Episkopatu Polski w pracach Komisji Konsty-
tucyjnej Zgromadzenia Narodowego nad artykułem 25 Konstytucji Rzeczypo-
spolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., [w:] Ecclesia et Status. Księga Jubi-
leuszowa z okazji 40-lecia pracy naukowej profesora Józefa Krukowskiego, red.
A. Dębiński, K. Orzeszyna, M. Sitarz, Lublin 2004.
SOKOŁOWSKI T., STOJANOWSKA W., [w:] System Prawa Prywatnego, Tom 11.
Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, Warszawa 2014.
SONDEL J., Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 2009.
SPUREK S., Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie. Komentarz, wyd. 3 uzupełn.,
Warszawa 2012.
SPYTEK-BANDURSKA G., Równouprawnienie kobiet i mężczyzn na rynku pracy
w praktyce pracodawców, [w:] Równouprawnienie kobiet i mężczyzn na rynku
pracy w praktyce, red. U. Feltynowska, Warszawa 2005.
SROKA T., Artykuł 38 [Komentarz], [w:] Konstytucja RP. Tom I. Komentarz art.
1-96, red. M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016.
STADNICZENKO S.L., Prawa dziecka częścią składową systemu praw człowieka,
[w:] Konwencja o prawach dziecka. Wybór zagadnień (artykuły i komentarze),
red. S.L. Stadniczenko, Warszawa 2015.
STANISŁAWSKI T., Darowizny jako sposób finansowania zadań publicznych
związków wyznaniowych, [w:] Funkcje publiczne związków wyznaniowych. Ma-
teriały III Ogólnopolskiego Sympozjum Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny,
16-18 maja 2006), red. A. Mezglewski, Lublin 2007.
STANISŁAWSKI T., Darowizny na cele kultu religijnego i kościelną działalność
charytatywno-opiekuńczą. Kontrowersje i nowe rozwiązania, „Studia z Prawa
Wyznaniowego” t. 12 (2009).
STANISŁAWSKI T., Finansowanie instytucji wyznaniowych ze środków publicz-
nych w Polsce, Lublin 2011.
STANISZ P., Instytucjonalne formy dialogu państwa ze związkami wyznaniowymi
w Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Kościoły i inne związki wyznaniowe w służbie
dobru wspólnemu, red. W. Uruszczak, K. Krzysztofek, M. Mikuła, Kraków 2014.
STANISZ P., Konstytucyjne zasady określające relacje państwa z kościołami i innymi
związkami wyznaniowymi: autonomia i niezależność oraz współdziałanie, [w:]
Katolickie zasady relacji państwo – Kościół a prawo polskie, red. J. Krukowski,
M. Sitarz, H. Stawniak, Lublin 2015.
STANISZ P., Naczelne zasady instytucjonalnych relacji państwo – kościół, [w:]
A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, wyd. 3, Warszawa 2011.
STANISZ P., Obecność krzyża w przestrzeni publicznej w kontekście wolności my-
śli, sumienia i religii, Perspektywa polska, [w:] Obecność krzyża w przestrze-
BIBLIOGRAFIA 221
ni publicznej. Doświadczenia niektórych państw europejskich, red. P. Stanisz,

M. Zawiślak, M. Ordon, Lublin 2016.
STANISZ P., Opieka duszpasterska w szpitalach publicznych państw unii europej-
skiej – zarys problematyki, „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 19 (2016).
STANISZ P., Symbole religijne w szkole publicznej, [w:] Religia i etyka w edukacji
publicznej, red. J. Krukowski, P. Sobczyk, M. Poniatowski, Warszawa 2014.
STANISZ P., Zakaz dyskryminacji ze względu na religię lub światopogląd w dyrek-
tywie Rady Unii Europejskiej z 27 listopada 2000 r., „Studia z Prawa Wyznanio-
wego” t. 7 (2004).
STAWNIAK H., Udział małżonków - rodziców w kościelnej posłudze nauczania,
„Prawo Kanoniczne” nr 1-2 (1994).
STAWNIAK H., Wybrane funkcje szafarza sakramentu pokuty – aspekt prawny,
„Seminare” 24 (2007).
STECZKOWSKI P., Konstytucyjna zasada współdziałania państwa i Kościoła
w kontekście interpretacji zasad poszanowania godności osoby ludzkiej i dobra
wspólnego, „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 11 (2008).
STEFAŃSKI R., Prawo karne materialne. Część szczególna, Warszawa 2009.
STELMASZUK Z., KOLANKIEWICZ M., Opieka nad dzieckiem, [w:] Encyklope-
dia pedagogiczna XXI wieku, t. 3, red. T. Pilch, Warszawa 2003.
STRUS R., ZWOLAK S., Nauczanie religii w przedszkolu i szkole. Wybrane zagad-
nienia dydaktyczne i prawne. Krótki poradnik praktyczny dla dyrektorów i orga-
nów prowadzących, Zamość 2013.
SUCHOCKA H., Konstytucyjne formy regulacji stosunków między państwem
a Kościołem Katolickim i innymi związkami wyznaniowymi, [w:] Katolickie
zasady relacji państwo – Kościół a prawo polskie, red. J. Krukowski, M. Sitarz,
H. Stawniak, Lublin 2015.
SUCHOCKA H., Prawo do nauczania religii w szkole na tle standardów europej-
skich, „Ethos” nr 1-2 (1999).
SZRENIAWSKI P., Strefa wolna od dymu tytoniowego w zakładach publicznych,
[w:] Prawne gwarancje ochrony praw jednostki wobec działań administracji pub-
licznej, red. E. Ura, Rzeszów 2002.
SZTAFROWSKI E., Podręcznik prawa kanonicznego, t. 3, Warszawa 1986.
SZTYCHMILER R., Doktryna Soboru Watykańskiego II o celach małżeństwa i jej
recepcja w Kodeksie Prawa Kanonicznego z roku 1983, Lublin 1993.
SZTYCHMILER R., Funkcja prokreacyjna rodziny w prawie polskim, [w:] Współ-
SZTYCHMILER R., Istotne obowiązki małżeńskie, Warszawa 1997.
222 BIBLIOGRAFIA
SZTYCHMILER R., Jak pomagać rodzinie w wypełnianiu jej zadań?, „Warmińskie

Wiadomości Archidiecezjalne” 50 (1995) nr 1-2 (15).
SZTYCHMILER R., Komplementarne obowiązki rodziców i państwa względem
chrześcijańskiego wychowania dzieci. Rozwój norm od Soboru Watykańskiego
II do Kodeksu Prawa Kanonicznego, [w:] Wychowanie religijne i moralne, red.
M. Różański, R. Sztychmiler, Olsztyn 2015.
SZTYCHMILER R., Konstytucyjna ochrona życia ludzkiego, „Przegląd Prawa Wy-
znaniowego” t. 5 (2013).
SZTYCHMILER R., Nowa interpretacja klauzuli sumienia, [w:] Aktualne problemy
wolności myśli, sumienia i religii, red. P. Stanisz, A. Abramowicz, M. Czelny,
M. Ordon, M. Zawiślak, Lublin 2015.
SZTYCHMILER R., Ochrona prawa do życia dziecka poczętego, [w:] Prawo do
życia a jakość życia w wielokulturowej Europie. Materiały V Międzynarodo-
wej Konferencji Praw Człowieka Olsztyn, 30-31 maja 2005, t. 1, red. B. Sitek,
G. Dammacco, M. Sitek, J.J. Szczerbowski, Olsztyn – Bari 2007.
SZTYCHMILER R., Ochrona rodziny w mediach, [w:] Media – wartości – prawo,
red. R. Sztychmiler, Olsztyn 2008.
SZTYCHMILER R., Prawnokanoniczne podstawy aktywności społecznej, [w:] Ak-
tywność społeczna. Warunki prawne i formy aktywności w społeczności świeckiej
i kościelnej, red. R. Sztychmiler, Olsztyn 1998.
SZTYCHMILER R., Trwałość małżeństwa w prawie kanonicznym i polskim
w świetle konkordatu z 28 lipca 1993 roku, [w:] Zeszyty naukowe Wyższej Szkoły
Pedagogicznej w Olsztynie, z. 1 (10), Nauki prawne, red. R. Sztychmiler, Olsztyn
1998.
SZTYCHMILER R., Współpraca Państwa i Kościoła w prawnym regulowaniu kwe-
stii dotyczących małżeństwa i rodziny, [w:] Bilateralizm w stosunkach państwo-
wo-kościelnych, red. M. Bielecki, Lublin 2011.
SZTYCHMILER R., Zakres i znaczenie pomocy wzajemnej małżonków według
współczesnej nauki Kościoła, „Roczniki Nauk Prawnych” 4 (1994).
SZYMANEK J., Klauzule wyznaniowe w Konstytucji RP, „Studia z Prawa Wyzna-
niowego” t. 8 (2005).
SZYMAŃCZAK J., Konwencja o prawach dziecka ONZ. Uwagi o realizacji konwen-
cji przez Rzeczpospolitą Polską, 7.07.2013, [w:] biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.
htm (dostęp: 5.12.2017).
ŚWIĄTKOWSKI H., Wyznaniowe prawo państwowe, Warszawa 1960.
TELESIŃSKA-PAWLAK M., Oddziaływanie mass mediów na dzieci w wieku
przedszkolnym, [w:] http://www.edukacja.edux.pl/p-8145-oddzialywanie-
-mass-mediow-na-dzieci-w-wieku.php (dostęp: 18.10.2018).
TRYNISZEWSKA K., Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Ko-
mentarz, Warszawa 2015.
BIBLIOGRAFIA 223
TUNIA A., Recepcja prawa wewnętrznego związków wyznaniowych w prawie pol-

skim, Lublin 2015.
TYSZKA Z., Socjologia rodziny, Warszawa 1974.
ULIJASZ B., Prawne formy współdziałania państwa i Kościoła katolickiego w zakre-
sie pomocy społecznej, [w:] Funkcje publiczne związków wyznaniowych. Mate-
riały III Ogólnopolskiego Sympozjum Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny,
16-18 maja 2006), red. A. Mezglewski, Lublin 2007.
URUSZCZAK W., Recepcja prawa kanonicznego w obowiązującym prawie polskim,
„Annales Canonici” 3 (2017).
VILADRICH P.J., Konsens małżeński. Sposoby prawnej oceny i interpretacji w ka-
nonicznych procesach o stwierdzenie nieważności małżeński (kanony 1095-1107
Kodeksu Prawa Kanonicznego), tłum. S. Świaczny, Warszawa 2002.
WALENCIK D., Darowizny na działalność charytatywno-opiekuńczą kościelnych
osób prawnych, „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 13 (2010).
WALENCIK D., Fundacje zakładane przez osoby prawne Kościoła katolickiego
w Polsce a fundacje pobożne, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 16 (2013).
WALENCIK D., Wpłaty 1% podatku dochodowego od osób fizycznych jako źródło
finansowania działalności instytucji kościelnych, „Studia z Prawa Wyznaniowe-
go” t. 12 (2009).
WALENCIK D., Wpłaty 1% podatku jako sposób refinansowania pomocy społecz-
nej, [w:] Funkcje publiczne związków wyznaniowych. Materiały III Ogólnopol-
skiego Sympozjum Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny, 16-18 maja 2006),
red. A. Mezglewski, Lublin 2007.
WARCHAŁOWSKI K., Funkcja prokreacyjna rodziny w prawie Unii Europejskiej,
[w:] Współdziałanie Kościoła i państwa na rzecz małżeństwa i rodziny. Materia-
ły z ogólnopolskiej konferencji naukowej zorganizowanej przez Stowarzyszenie
Kanonistów Polskich, Wydział Nauk Prawnych TN KUL i Diecezję Łomżyńską,
Łomża 6-7 września 2004, red. J. Krukowski, T. Śliwowski, Łomża 2005.
WARCHAŁOWSKI K., Gwarancje prawa do wychowania religijno-moralnego
w umowach międzynarodowych, „Studia z Prawa Wyznaniowego” t. 10 (2007),
WARCHAŁOWSKI K., Nauczanie religii i szkolnictwo katolickie w konkordatach
współczesnych, Lublin 1998.
WARCHAŁOWSKI K., Prawo do wolności myśli, sumienia i religii w Europejskiej
Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Lublin 2004.
WARCHAŁOWSKI K., Prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi
przekonaniami, „Annales Canonici” 6 (2010).
WARCHAŁOWSKI K., Zakres podmiotowy ochrony prawa do wolności myśli, su-
mienia i religii w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawo-
wych Wolności, „Teka Komisji Oddziału PAN w Lublinie” 2012.
WĄSIK L., Zasada wolności religijnej w Deklaracji o wolności religijnej Dignitatis
humanae Soboru Watykańskiego II, „Analecta Cracoviensia” t. 47 (2015).
224 BIBLIOGRAFIA
WIAK K., Komentarz do art. 152, [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. A. Grześko-
wiak, K. Wiak, Warszawa 2013.
WIAK K., Polskie prawo karne wobec dziecka poczętego, [w:] Ius et lex. Księga jubi-
leuszowa ku czci Profesora Adama Strzembosza, red. A. Dębiński, A. Grześko-
wiak, K. Wiak, Lublin 2002.
WIECZOREK E., Prawa rodziców w polskim systemie oświaty, [w:] Prawa rodzi-
ców w szkole, red. W. Starzyński, E. Wieczorek, W. Kołodziejczyk, M. Kunicki-
-Goldfinger, Warszawa 2005.
WINCZOREK P., Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008.
WNUK W., Osoby prawne Kościoła katolickiego jako podmioty uprawnione do uzy-
skania statusu organizacji pożytku publicznego, „Studia z Prawa Wyznaniowe-
go” t. 10 (2007).
WOLEŃSKI J., Rozdział kościoła od państwa, [w:] Neutralność światopoglądowa
państwa, red. E. Nowicka-Włodarczyk, Kraków 1998.
WOLSKI K., Instytut Świętej Rodziny w posłudze na rzecz rodzin, „Studia nad Ro-
dziną” 36 (2015).
WÓJCIK W., Wytyczne w układaniu stosunków Kościół – Państwo według Vatica-
num II, „Duszpasterz Polski Zagranicą” 26 (1975), nr 1.
ZARZYCKI Z., Rola kościołów i związków wyznaniowych w realizacji wybranych
zadań z ustawy o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r., „Studia z Prawa
Wyznaniowego” t. 8 (2005).
ZIELIŃSKI T., Prawo pracy. Zarys systemu. Część I – ogólna, Warszawa 1986.
ZIELIŃSKI T.J., Konstytucyjne granice obecności religii w polskiej szkole, [w:]
w: Pro bono Republicae. Księga jubileuszowa Profesora Michała Pietrzaka, red.
P. Borecki, A. Czohara, T.J. Zieliński, Warszawa 2009.
ZIELIŃSKI T.J., Nauczyciel szkoły publicznej a powinności z art. 25 ust. 2 Konsty-
tucji RP, [w:] Standardy bezstronności światopoglądowej władz publicznych, red.
A. Mezglewski, A. Tunia, Lublin 2013.
ZIELIŃSKI T.J., Niekompetencja religijna władz publicznych jako aspekt zasady
bezstronności z art. 25 ust. 2 Konstytucji RP, [w:] Bezstronność religijna, świato-
poglądowa i filozoficzna władz Rzeczypospolitej Polskiej, red. T.J. Zieliński, War-
szawa 2009.
ZIÓŁKOWSKA K., Funkcja ochronna państwa w stosunku do rodziny, [w:] Prawo
w służbie małżeństwu i rodzinie. Księga jubileuszowa dedykowana ks. prof. dr.
hab. Ryszardowi Sztychmilerowi z okazji 70. Rocznicy urodzin, red. M. Różański,
J. Krzywkowska, M. Rzewuska, Olsztyn 2018.
ZIÓŁKOWSKA K., Ochrona uprawnień rodzicielskich w kontekście aktualnej prob-
lematyki zatrudnienia, [w:] Funkcja ochronna prawa pracy a wyzwania współ-
czesności, red. M. Bosak, Warszawa 2014.
BIBLIOGRAFIA 225
ZMEŁTY M., Zadania samorządu terytorialnego z zakresu wspierania rodziny i sy-

stemu pieczy zastępczej, „Samorząd Terytorialny” nr 9 (2014).
ZOLL A., Charakter prawny klauzuli sumienia, „Medycyna Praktyczna” 1 (2014).
ŻOK A., Rzymska I., Problem okien życia – analiza etyczno-prawna, „Poznańskie
Zeszyty Humanistyczne” t. 25 (2015).
5. NETOGRAFIA
http://kandydat.kul.pl/studia-ii-stopnia/nauki-o-rodzinie/ (dostęp: 11.04.2018).

http://bogdanchazan.pl/content/poparcie (dostęp: 4.03.2018).
http://przedszkoleaniolow.pl/ (dostęp: 1.04.2018).
https://www.bpp.gov.pl/ (dostęp: 5.04.2018).
http://www.wierzenica.org/ (dostęp: 5.04.2018).
http://www.narkomania.net/ (dostęp: 5.04.2018).
http://www.karan.pl/index/ (dostęp: 5.04.2018).
http://www.pomoc.lichen.pl/ (dostęp: 5.04.2018).
https://wsr.uksw.edu.pl/ node/33 (dostęp: 16.04.2018).
http://parpa.pl/index.php (dostęp: 3.05.2018).
http://www.razem.pl/szkolenia-dla-rodzicow/ (dostęp: 3.05.2018).
https://www.krakowcaritas.pl/pzc.php (dostęp: 5.05.2018).
http://lublin.scj.pl/www/ (dostęp: 5.05.2018).
http://www.rodzinamaglos.pl/o_akcji.html (dostęp: 4.10.2018).
http://federacjazycia.pl/ (dostęp: 5.10.2018).
http://fundacjasos.pl/ (dostęp: 5.10.2018).
http://krucjata.org/ (dostęp: 5.10.2018).
https://dlazycia.info/ (dostęp: 5.10.2018).
https://ordoiuris.pl/ (dostęp: 5.10.2018).
https://pro-life.pl/ (dostęp: 5.10.2018).
http://radiokatolickie.pl/ (dostęp: 5.11.2018).
http://rsk.edu.pl/baza-szkol/ (dostęp: 5.11.2018).
http://szkoladlarodzicow.eu/oferta/szkola/ (dostęp: 4.12.2018).
http://wakacyjnaakcja.caritas.pl/ (dostęp: 4.12.2018).
https://caritas.pl/projekty/program-skrzydla/ (dostęp: 4.12.2018).
https://brpd.gov.pl/ (dostęp: 13.12.2018).
https://archiwum.mswia.gov.pl/pl/wyznania-i-mniejszosci/fundusz-
-koscielny/17303,Przyznane-dotacjezFunduszu-Koscielnego-w-roku-2018.
html (dostęp: 23.12.2018).
Współdziałanie państwa i Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce w zakresie opieki i wychowania dzieci zgodnie z przekonaniami rodziców
Justyna Krzywkowska
Współdziałanie państwa
i Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce
w zakresie opieki i wychowania dzieci
zgodnie z przekonaniami rodziców
ISBN 978-83-65992-30-7

Justyna Krzywkowska - Współdziałanie Państwa I Kościoła Rzymskokatolickiego

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Justyna Krzywkowska - Współdziałanie Państwa I Kościoła Rzymskokatolickiego

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Współdziałanie państwa i Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce w zakresie opieki i wychowania dzieci zgodnie z przekonaniami rodziców

Projekt okładki, DTP:

Wykaz skrótów ............................................................................................................................. 9

Rozdział I. . Podstawy prawne i cele współdziałania państwa polskiego i Kościoła

1.1. . Soborowa zasada zdrowego współdziałania Kościoła i państwa ................... 20

Rozdział II. Podstawy prawne i warunki współdziałania w zakresie zwiększenia

2.1. . Normy Kościoła rzymskokatolickiego służące zwiększeniu ochrony

2.1.4.1. .Dokument Rady ds. Rodziny „Służyć prawdzie – o małżeństwie i rodzinie”... 63

Rozdział III. .Współdziałanie państwa i Kościoła rzymskokatolickiego w zakresie

3.1. . Okna życia ........................................................................................................ 101

Rozdział IV. . Współdziałanie państwa i Kościoła rzymskokatolickiego w zakresie

4.1. . Rodzina podstawowym środowiskiem wychowawczym ............................. 124

4.3.1. . Wychowanie do życia w rodzinie .................................................................. 142

Rozdział V. . Współdziałanie państwa i Kościoła rzymskokatolickiego w zakresie

5.1. . Przeciwdziałanie uzależnieniom od alkoholu, nikotyny i narkotyków .... 161

Zakończenie ............................................................................................................................ 187

Bibliografia .............................................................................................................................. 193

1. ŹRÓDŁA .............................................................................................................................. 193

AAS – Acta Apostolicae Sedis

KPK 1917 – Kodeks Pio-Benedyktyński

W art. 25 ust. 3 obowiązującej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej ustro-

pełnoletności pozostaje pod ich władzą rodzicielską, która przysługuje im z mocy

watelom jakiegokolwiek systemu wartości, lecz powinno pomagać im żyć zgodnie

5 Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 2 (D-M), red. B. Petrozolin-Skowrońska, Warszawa

«przekonania religijne» spokrewnione jest z terminem wierzenia i nazywa się fo-

rzalne dobro człowieka. Jednak spory aksjologiczne, brak spójności w systemie

PODSTAWY PRAWNE I CELE WSPÓŁDZIAŁANIA

Niemal 94% mieszkańców Polski w wieku powyżej 16 lat deklaruje przynależ-

prawa kanonicznego i nie ingerować w sferę spraw wewnętrznych Kościoła24. Sko-

1.1. Soborowa zasada zdrowego współdziałania Kościoła i państwa

Wydarzeniem przełomowym w sposobie funkcjonowania Kościoła katolickiego

leżności i autonomii państwa i Kościoła34 oraz zasadę indywidualnej i społecznej

34 KDK, n. 73. R. MOJAK, Zasada autonomii i wzajemnej niezależności oraz współdziałania

– opowiadają się za tym co sprawiedliwe44. Ważne jest, aby władza państwowa

44 KDK, n. 75, 89.

wateli prowadzone z ich własnej inicjatywy od działań podejmowanych wspólnie

58 A. SŁOWIKOWSKA, Soborowa zasada współdziałania kościoła i państwa w kontekście

Zarówno władza państwowa i samorządowa, jak i władza kościelna65 realizują

72 TENŻE, Stanowisko Soboru Watykańskiego II wobec rozdziału Kościoła od państwa,

do katalogu fundamentalnych praw osoby ludzkiej77. Gwarantuje je art. 9 Euro-

77 M. ROZNER, Prawo do wolności religijnej…, dz. cyt., s. 111-136.

ma warunki realizowania zasady autonomii i swojej niezależności od państwa, jak

chowawcze, przede wszystkim w zakresie moralnego i religijnego wychowywania

1.2. Konstytucyjna zasada współdziałania między państwem a Kościołem dla

Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. wskazuje podstawy ustrojowe prawa

niesienie do podstawowych wartości zakorzenionych w „chrześcijańskim dziedzi-

95 Konstytucja RP, art. 53.

cezjalnych. Zaangażowanie to należy uznać za przejaw odpowiedzialności za naród

101 P. SOBCZYK, Konstytucyjna zasada konsensualnego określania stosunków między Rze-

rozumie się budowanie ładu i porządku społecznego, gdzie są szanowane i realizo-

Art. 25 ust. 3 in fine Konstytucji RP jest zobowiązaniem państwa oraz kościołów

1.3. Zasada współdziałania wśród konstytucyjnych zasad relacji

Zasada współdziałania stanowi konstytucyjną zasadę określającą relacje pań-

113 Konkordat, art. 11.

123 Konstytucja RP, art. 25 ust. 1. A. MEZGLEWSKI, H. MISZTAL, P. STANISZ, Prawo

1.4. Konkordatowa zasada współdziałania między państwem i Kościołem

Konkordat polski podpisany 28 lipca 1993 r. reguluje zasady relacji państwo

Już w art. 1 Konkordatu z 1993 r. obie strony zobowiązują się do wzajemnego

135 KPK 1983, kan. 1689.

Troska o rodzinę, obok obrony godności człowieka i tożsamości narodu, stanowi

143 J. KRAJCZYŃSKI, Prawo oświatowe a autonomia szkół wyznaniowych w zakresie na-

przez Stolicę Apostolską. Chociaż zinstytucjonalizowane formy współdziałania są

1.5. Zasada współdziałania między państwem i Kościołem w tzw. ustawach