Β’ Γυμνασίου

ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΝΕΟΤΕΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Κεφάλαιο Πρώτο: Οι πρώτοι αιώνες του Βυζαντίου (330 – 717)

I. Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

1. Από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη

Μέτρα που πήρε ο Μέγας Κωνσταντίνος για να ανορθώσει το κράτος:
 Ίδρυση Κωνσταντινούπολης ως νέο διοικητικό κέντρο στην Ανατολή. Για ποιούς λόγους έγινε η
μεταφορά της πρωτεύουσας του Ρωμαϊκού κράτους από τη Δύση στην Ανατολή; 1 ον: Ακμαίος
πληθυσμός και οικονομία στην Ανατολή. 2ον: Οι Χριστιανοί, στους οποίους στηρίχτηκε πολιτικά ο
Κών/ος, ήταν πολύ περισσότεροι στην Ανατολή. 3 ον: Θρησκευτικές συγκρούσεις στις μεγάλες πόλεις
της Ανατολής. 4ον: Από το Βυζάντιο μπορούσε να αποκρούσει ευκολότερα Γότθους και Πέρσες. 11
Μαΐου 330 μ.Χ. -> γίνονται τα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης (Νέα Ρώμη).
 Ανεξιθρησκία (Διάταγμα των Μεδιολάνων = οι Χριστιανοί αποκτούν ελευθερία άσκησης της λατρείας
του και ίσα δικαιώματα με τις άλλες θρησκείες του ρωμαϊκού κράτους). Οι Χριστιανοί ήταν πολύ
περισσότεροι στην Ανατολή, και σ’ αυτούς στηρίχτηκε πολιτικά ο Κωνσταντίνος -> Χριστόγραμμα:
μονάγραμμα του Χριστού, σύμβολο του χριστιανισμού που ήταν κεντημένο σε λάβαρα ή
αποτυπωμένο σε νομίσματα. Ευνοϊκοί νόμοι για τους Χριστιανούς. Α’ Οικουμενική Σύνοδος: Έγινε στη
Νίκαια. Διατύπωσε τη διδασκαλία της Εκκλησίας έναντι των αιρέσεων που είχαν ήδη εμφανιστεί.
 Διάκριση πολιτικής από στρατιωτική εξουσία.
 Έκοψε και έθεσε σε κυκλοφορία ένα χρυσό νόμισμα.

2. Εξελίξεις ως τις αρχές του 6ου αιώνα

Οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα
 Χαρακτηριστικά οικονομίας πρώιμου Βυζαντινού κράτους:
1. Η κύρια πηγή πλούτου ήταν η γεωργία.
2. Παρεμβατική πολιτική κράτους για έλεγχο πολιτικών εξελίξεων.
3. Εκχρηματισμένη οικονομία: Χρήση νομίσματος στις εμπορικές συναλλαγές.
4. Οι πόλεις στο ανατολικό τμήμα έπαιζαν σημαντικό οικονομικό ρόλο.
 Κοινωνία: Μεγάλοι γαιοκτήμονες είχαν στα χέρια τους το μεγαλύτερο μέρος της αγροτικής γης και
καταχρεωμένοι μκροϊδιοκτήτες γίνονταν εξαρτημένοι αγρότες ή πάροικοι. Οι φόροι έπλητταν
περισσότερο τον αγροτικό πληθυσμό παρά τον αστικό, με αποτέλεσμα πολλοί αγρότες να
εγκαταλείπουν τη γη τους και να καταφεύγουν στις μονές ή να αυξάνουν τον πληθυσμό των
μεγαλουπόλεων -> φτώχια – ταραχές – δωρεάν σιτάρι – θεάματα στον ιππόδρομο.

Το γερμανικό πρόβλημα
 Μετά το θάνατο του Θεοδοσίου Α’ το Ρωμαϊκό κράτος χωρίστηκε σε ανατολικό και δυτικό τμήμα, κι
έτσι μοιρασμένο αντιμετώπιζε τις επιθέσεις γερμανικών και άλλων φύλων. Διαφορετική ήταν η
κατάληξη αυτού του αγώνα για τα δύο τμήματα. Ανατολικό: Εξουδετέρωσε απειλή γερμανικών λαών
πείθοντας τους αρχηγούς τους να στραφούν προς τη δύση η να εγκατασταθούν ειρηνικά στα εδάφη
του -> Σταδιακή αφομοίωση γερμανών και κίνδυνος εκγερμανισμού του κράτους (οι ηγέτες των
Γερμανών πήραν από τον ΘεοδόσιοΑ’ ανώτερες θέσεις στον στρατό και τη διοίκηση του κράτους). ->
αντίδραση βυζαντινών λογίων (πατριωτικό, αντιγερμανικό κόμμα). Δυτικό: Υπέκυψε στα γερμανικά
φύλα λόγω του ότι ήταν ερημωμένο από τον πληθυσμό του και οικονομικά εξαντλημένο.

Πολιτιστικές εξελίξεις
 Αργή αλλά σταθερή η επιβολή του ελληνικού στοιχείου και η ελληνιστική πολιτιστική παράδοση στο
ανατολικό τμήμα αυτοκρατορίας ≠ δυτικό τμήμα. Η εξέλιξη αυτή αντανακλάται σε δύο σημαντικά
πολιτιστικά γεγονότα: α) Ίδρυση Πανεπιστημίου Κωνσταντινούπολης με διάταγμα Θεοδοσίου Β’ και β)
Έκδοση Θεοδοσιανού κώδικα: περιελάμβανε όλα τα αυτοκρατορικά διατάγματα που είχαν εκδοθεί
μετά το 312.
3. Η πάλη της Ορθοδοξίας με τις αιρέσεις και την αρχαία θρησκεία
Ο αγώνας κατά των αιρέσεων
Αιρέσεις ονομάστηκαν οι παρεκκλίσεις από την ορθή χριστιανική θρησκεία, όπως αυτή διατυπώθηκε
επίσημα από την εκκλησία στις Οικουμενικές Συνόδους.
Αιρέσεις
 Αρειανισμός
Δίδασκε ότι ο Υιός είναι δημιούργημα του Πατρός, αμφισβητώντας τη θεότητά του. Καταδικάστηκε
από τις οικουμενικές συνόδους της Νίκαιας (325) και της Κωνσταντινούπολης (381).
 Νεστοριανισμός
Τόνιζε την υπεροχή της ανθρώπινης φύσης στο πρόσωπο του Χριστού. Καταδικάστηκε από την Γ’
Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου (431).
 Μονοφυσιτισμός
Οι οπαδοί του θεωρούσαν ότι η θεία φύση απορρόφησε την ανθρώπινη στο πρόσωπο του Χριστού.
Ο Μονοφυσιτισμός αν και καταδικάστηκε από την Δ’ Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκηδόνας (451),
κυριάρχησε στις ανατολικές επαρχίες του Βυζαντινού κράτους. Η καταπίεση των Μονοφυσιτών από
το Βυζάντιο υπήρξε ένας από τους παράγοντες των αραβικών κατακτήσεων το 630-650.

Μέτρα κατά της Αρχαίας θρησκείας

Στα τέλη του 4ου αιώνα κρίθηκε οριστικά η αντιπαράθεση μεταξύ αρχαίας θρησκείας και Χριστιανισμού.
Από τη μια ο Ιουλιανός προσπάθησε χωρίς επιτυχία να επαναφέρει τη λατρεία των Θεών του Ολύμπου
και να περιορίσει το δικαίωμα των χριστιανών να διδάσκουν σε μη χριστιανικά σχολεία, και από την
άλλη ο Θεοδόσιος Α’ έδωσε το οριστικό πλήγμα στην αρχαία θρησκεία, κλείνοντας τους ναούς και τα
μαντεία της και απαγορεύοντας τους Ολυμπιακούς Αγώνες και τα Ελευσίνια Μυστήρια.

Η σχέση Χριστιανισμού – Ελληνισμού. Από τη σύγκρουση στη σύνθεση

 Στα τέλη του 4ου αιώνα και στις αρχές του 5ου αιώνα ξέσπασε ένα κύμα βίας από φανατικούς
χριστιανούς κατά του αρχαίου κόσμου και των οπαδών της αρχαίας θρησκείας.
 Οι Μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας υποδεικνύουν μια άλλη στάση απέναντι στον Ελληνισμό. Αρκετές
φορές στράφηκαν κατά της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, αλλά παράλληλα αξιοποίησαν την αρχαία
ελληνική φιλοσοφία για τη διαμόρφωση του δόγματος της Τριαδικής θεότητας και την αντιμετώπιση
των αιρέσεων και πρότειναν την επιλεκτική αξιοποίηση των κλασικών κειμένων.

ΙΙ. Εξωτερικά προβλήματα και αναδιοργάνωση του κράτους

1. Ο Ιουστινιανός και το έργο του

Η πολιτική του Ιουστινιανού
 Ένα κράτος – Μία εκκλησία - Μία νομοθεσία
Εσωτερική πολιτική
 Καταστολή εξέγερσης των δήμων -> Στάση του Νίκα (532) -> ενίσχυση αυτοκρατορικής εξουσίας και
αποδυνάμωση των δήμων.
 Προσπάθεια αυτοκράτορα να περιορίσει τη δύναμη των μεγάλων γαιοκτημόνων και να προστατεύσει
τους ελεύθερους αγρότες (ήταν χρήσιμοι γιατί πλήρωναν φόρους).
 Θρησκεία: επιβολή Ορθοδοξίας σε όλη την έκταση της αυτοκρατορίας, καταπολέμηση των αιρέσεων
και της Αρχαίας θρησκείας. Αναστολή της λειτουργίας της Νεοπλατωνικής Ακαδημίας στην Αθήνα.
 Κωδικοποίηση Ρωμαϊκού Δικαίου: αναθεώρηση Ισχύοντος Δικαίου για την καλύτερη λειτουργία της
δικαιοσύνης. -> Ιουστινιάνειος Κώδικας (αυτοκρατορικοί νόμοι που ίσχυαν πριν τον Ιουστινιανό),
Πανδέκτης (γνώμες Ρωμαίων νομικών), Εισηγήσεις (εγχειρίδιο για τους αρχάριους σπουδαστές των
νομικών).

Εξωτερική πολιτική
 Στόχος Ιουστινιανού η αποκατάσταση Ρωμαϊκής Οικουμένης, δηλαδή ανόρθωση ρωμαϊκής εξουσίας
στη Δύση -> κατάλυση Βανδαλικού Βασιλείου, σκληροί αγώνες για κατάκτηση Οστρογοτθικού
Βασιλείου, ανάκτηση παράκτιων περιοχών Βησιγοτθικού Βασιλείου.
 Συνθήκη Βυζαντίου – Περσίας -> αποκατάσταση εύθραυστης ισορροπίας μεταξύ των δύο
υπερδυνάμεων της εποχής.
 Κτίσιμο φρουρίων στα Βόρεια σύνορα και προσπάθεια εξαγορασμού της ειρήνης.
 Εξωτερική πολιτική Ιουστινιανού: σύμφωνη με ρωμαϊκή παράδοση, πολύ φιλόδοξη, ξεπερνούσε
δυνατότητες του κράτους -> απογύμνωση ευρωπαϊκών επαρχιών από τα στρατεύματα και άδειασμα
κρατικών ταμείων.

Κτίσματα και Αγία Σοφία

 Φιλόδοξο το οικοδομικό πρόγραμμα του Ιουστινιανού -> Κατασκευή φρουρίων, τειχών, ναών,
δρόμων, γέφυρων, υδραγωγείων, αποθηκών κ.λ.π.
 Αγιά Σοφιά: το λαμπρότερο κτίσμα της Βυζαντινής τέχνης, που άντεξε στον χρόνο, υμνήθηκε και έγινε
σύμβολο και πηγή έμπνευσης του Ελληνισμού. Εκπροσωπεί το νέο ρυθμό Βασιλική μετά τρούλου.
Αρχιτέκτονες του ναού ήταν ο Ανθέμιος και Ισίδωρος.

2. Ο Ηράκλειος και η δυναστεία του (610 – 717): Εσωτερική μεταρρύθμιση και αγώνας επιβίωσης
Το Βυζάντιο σε κρίση
 Δεύτερο μισό 6ου αι. – αρχές 7ου αι.: πολύπλευρη κρίση Βυζαντίου -> λοιμοί, κακές σοδειές, σεισμοί και
εισβολές στα εδάφη της αυτοκρατορίας -> Εγκατάλειψη και παρακμή πόλεων, μείωση πληθυσμού και
υποχώρηση εμπορίου και νομισματικής κυκλοφορίας, παραμέληση στρατού -> εξαιρετικά κρίσιμη η
κατάσταση αυτοκρατορίας.
Η αντεπίθεση του Ηρακλείου
 Αναδιοργάνωσε το στράτευμα με την οικονομική συμπαράσταση της Εκκλησίας και επιχείρησε
συνεχείς εκστρατείες κατά των Περσών. Κατάφερε να ανακτήσει όλες τις Βυζαντινές επαρχίες στην
Εγγύς Ανατολή.
Θέματα και εξελληνισμός του κράτους
 Θέματα: διοικητικές περιφέρειες με δικό τους στρατό, όπου υπηρετούσαν ελεύθεροι αγρότες, στους
οποίους το κράτος παραωρούσε στρατιωτικά κτήματα ή στρατιωτόπια. Οι στρατιώτες αυτοί
αποτέλεσαν τον εθνικό στρατό.
 Εξελληνισμός: ολοκληρώνεται την εποχή αυτή. Επίσημη γλώσσα στην πολιτική και στρατιωτική
διοίκηση έγινε η ελληνική, ενώ η οι ρωμαϊκοί τίτλοι αντικαταστάθηκαν από ελληνικούς -> οριστικό
τέλος Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και αρχή Μεσαιωνικής Ελληνικής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Κεφάλαιο Δεύτερο: Λαοί στον περίγυρο του Βυζαντινού κράτους

ΙΙ. Ο κόσμος του Ισλάμ κατά την περίοδο του Μεσαίωνα

1. Η εξάπλωση των Αράβων

Ίδρυση και αρχές του Ισλάμ
 Ισλάμ: μονοθεϊστική θρησκεία που ίδρυσε ο Μωάμεθ. Το Ισλά κυριάρχησε σε ολόκληρη την Αραβία
 Κοράνι: το ιερό βιβλίο της νέας θρησκείας, που απαιτούσε από τους πιστούς να διαδώσουν το Ισλάμ
με Ιερό Πόλεμο κατά των απίστων. Τους απαγόρευε όμως, να ασκήσουν βία στους Χριστιανούς και
τους Ιουδαίους. Όσοι έπεφταν στον πόλεμο γίνονταν μάρτυρες της πίστης και πήγαιναν στον
παράδεισο.
Η επέκταση – Παράγοντες και συνέπειες
 Ακατανίκητη ορμή Αράβων και κατάκτηση ολοένα και περισσότερων περιοχών.
 Οι κυριότεροι παράγοντες Αραβικών κατακτήσεων:
- Η εξάντληση Βυζαντινών και Περσών από τη μακροχρόνια πολεμική τους σύγκρουση στα χρόνια
του Ηρακλείου, και
- Η έντονη αντίθεση μεταξύ του κέντρου και των ανατολικών επαρχιών του Βυζαντίου, που
παρέμειναν προσκολλημένες στην αίρεση του Μονοφυσιτισμού.
- Οι Άραβες δεν περιορίστηκαν σε χερσαίες επιχειρήσεις, αλλά διεκδίκησαν από το Βυζάντιο την
κυριαρχία στη Μεσόγειο (Κύπρος, Ρόδος, Κω, Χίος, Κρήτη, Σικελία) -> Συνέπειες αραβικής
κυριαρχίας: Διάσπαση Μεσογειακού κόσμου, που είχε ενοποιηθεί από τους Ρωμαίους, εδαφική
 συρρίκνωση, απώλεια σημαντικών αστικών κέντρων, ερήμωση πολλών περιοχών της
αυτοκρατορίας, μείωση αγροτικής παραγωγής, αρνητική επίδραση στο εσωτερικό και εξωτερικό
εμπόριο του Βυζαντίου.

Ερωτήσεις:
Α) Ποιες επιμέρους υποχρεώσεις του Αιγυπτιακού πληθυσμού περιλάμβανε η φορολογία εγγείου
κτήσεως που τους επέβαλαν οι κατακτητές Άραβες; Πως κρίνεις την εξαίρεση των απόρων από την
υποχρέωση πληρωμής φόρων και τη γενικότερη συμπεριφορά των Αράβων έναντι του Αιγυπτιακού
πληθυσμού, σύμφωνα με το δεύτερο παράθεμα;
Οι επιμέρους υποχρεώσεις του Αιγυπτιακού πληθυσμού που περιελάμβανε η φορολογία εγγείου
κτήσεως που τους επέβαλαν οι κατακτητές Άραβες ήταν να πληρώνουν κεφαλικό φόρο δύο δηναρίων,
ενώ κάθε ιδιοκτήτης γης επιπλέον τρεις αρτάβες σίτου, δυο δοχεία λάδι, δυο μέλι και δυο ξίδι. Τέλος οι
κάτοικοι της Αιγύπτου έπρεπε να παρέχουν σε κάθε μουσουλμάνο ένα μάλλινο ένδυμα, ένα τουρμπάνι,
περισκελίδες κι ένα ζευγάρι παπούτσια τον χρόνο. Η εξαίρεση των απόρων από την υποχρέωση
πληρωμής φόρων και η γενικότερη συμπεριφορά των Αράβων έναντι του Αιγυπτιακού πληθυσμού
δείχνει τις κατά κάποιο τρόπο καλές προθέσεις των Αράβων. Δεν ήταν σκληροί και καταπιεστικοί.

Β) Προσπάθησε να εξηγήσεις το νόημα της φράσης «διάσπαση του Μεσογειακού κόσμου», αφού
συγκρίνεις τον πρώτο χάρτη του παρόντος βιβλίου με τον χάρτη της παρούσας ενότητας.
Με τη φράση «διάσπαση του Μεσογειακού κόσμου» εννοούμε ότι οι περιοχές της Μεσογείου που είχαν
ενοποιηθεί από τους Ρωμαίους έχουν πια διασπαστεί, δεν ανήκουν όλες σε ένα κράτος. Άλλες
εξακολουθούν να είναι Βυζαντινές κτήσεις και άλλες έχουν πια περιέλθει στην κυριαρχία των Αράβων.
Οι Άραβες κατάφεραν να καταλάβουν αρκετές από τις περιοχές αυτές με αποτέλεσμα η ενότητα του
Μεσογειακού κόσμου να χαθεί.

Γ) Με ποιους τρόπους εκτοξευόταν το υγρόν πυρ, το φοβερό αυτό όπλο των Βυζαντινών, εναντίον
των εχθρών στη διάρκεια της ναυμαχίας;
Το υγρόν πυρ εκτοξευόταν εναντίον των εχθρών στη διάρκεια της ναυμαχίας μέσω ενός σιφώνιου,
φτιαγμένου από χρυσό, που τοποθετούνταν μπροστά στην πλώρη του πλοίου. Άλλος τρόπος ήταν να
εκτοξεύονται χύτρες γεμάτες με υγρόν πυρ, ούτως ώστε με τη συντριβή των χυτρών τα πλοία των
εχθρών να παίρνουν ευκολότερα φωτιά. Τέλος, ένας άλλος τρόπος ήταν η ρίψη με το χέρι μικρών
σιφωνιών, των χειροσιφώνων, που τα κρατούσαν οι στρατιώτες πίσω από τις σιδερένιες ασπίδες τους.

2. Το εμπόριο και ο πολιτισμός του Ισλάμ

Η ανάπτυξη του εμπορίου
 Οι Άραβες και οι Εβραίοι έγιναν μεταπράτες του διεθνούς εμπορίου -> εξαίρετη γεωγραφική θέση
χαλιφάτου ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση και εκμετάλλευση των ορυχειών χρυσού και αργύρου της
Δυτικής Αφρικής και της Σαχάρας. Από τη μακρινή Ανατολή μετέφεραν μπαχαρικά και άλλα είδη
πολυτελείας στις Αραβικές και Βυζαντινές αγορές, αποκομίζοντας τεράστια κέρδη.
 Οι έμποροι του Ισλάμ υιοθέτησαν πολλές καινοτομίες: συγκρότησαν εμπορικές εταιρίες, επινόησαν
την εμπορική επιταγή και ανέπτυξαν το πιστωτικό σύστημα.
Γράμματα, επιστήμη και τέχνες
 Κέντρα ανάπτυξης γραμμάτων και τεχνών στο Ισλάμ: Κόρδοβα, Βαγδάτη -> Ίδρυση Πανεπιστημίων και
βιβλιοθηκών.
 Κατά την 1η περίοδο του Ισλάμ, η τέχνη του δανείστηκε τεχνικές, τεχνίτες και υλικά από το Βυζάντιο,
αλλά για θρησκευτικούς λόγους έμεινε προσηλωμένη στην ανεικονική τεχνοτροπία.
Επίδραση Αραβικού πολιτισμού
 Η Δύση επηρεάστηκε από επιστημονικές επιδόσεις του Ισλάμ όπως: Μαθηματικά (Ινδική αρίθμηση),
Γεωγραφία (οργάνωσαν μακρινά ταξίδια), Αστρονομία, Χημεία (ανακάλυψαν Θειικό οξύ και
οινόπνευμα), Ιατρική (πραγματοποιούσαν πολύπλοκες εγχειρήσεις).
 Εισήγαγαν στο Βυζάντιο και τη Δύση το χαρτί, και πολλές καλλιέργιες.

Κεφάλαιο Τρίτο: Περίοδος της μεγάλης ακμής του Βυζαντίου

 Ι. Παγίωση της Βυζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία

1. Η μεταβατική εποχή: οι έριδες για το ζήτημα των εικόνων

Ορισμός, πρωτεργάτες και παράγοντες
 Αρχές 8ου – μέσα 9ου αι.: εικονομαχία = πνευματική κίνηση που συνδέθηκε στενά με το εξής ερώτημα:
Είναι σύμφωνη με τις παραδόσεις της Ορθοδοξίας ή όχι η λατρεία των εικόνων;
 Πρωτεργάτες εικονομαχικής κίνησης: Αυτοκράτορες Λέων Γ’ και Κωνσταντίνος Ε’ -> οι δυο αυτοί
αυτοκράτορες επηρεάστηκαν από τις ανεικονικές αντιλήψεις της ιουδαϊκής και της ισλαμικής
θρησκείας και γι’ αυτό απέρριπταν τη λατρεία των εικόνων ως εκδήλωση ειδολολατρική. Άλλοι
παράγοντες που οδήγησαν στην απαγόρευση των εικόνων ήταν: α) οι δεισιδαιμονίες και οι
υπερβολές, που είχαν εκδηλωθεί γύρω από τη λατρεία των εικόνων, β) η επιθυμία των Ισαύρων να
περιορίσουν την επιρροή των μοναχών και γ) η ιδέα ότι οι επιτυχίες των εχθρών του Βυζαντίου,
προέρχονταν από τη δίκαιη οργή του Θεού για ό,τι συνέβαινε στον χώρο της λατρείας.

Φάσεις Εικονομαχίας
 Πρώτη φάση (726 – 787): άρχισε με την απομάκρυνση της εικόνας του Χριστού από την Χαλκή Πύλη
της Πόλης, πράξη που προκάλεσε τις διαμαρτυρίες του λαού της πρωτεύουσας. 730 -> 1 ο
αυτοκρατορικό διάταγμα κατά της λατρείς των εικόνων. Οι εικονόφιλοι τιμωρήθηκαν με εξορίες,
φυλακίσεις και δημεύσεις περιουσιών. Υπερασπιστής εικονολατρών υπήρξε ο Ιωάννης Δαμασκηνός.
Επί Κωνσταντίνου Ε’ η ένταση της διαμάχης κορυφώθηκε: εκστρατεία τρομοκράτησης των μοναχών
και καταστροφή των μονών που ήταν προπύγια εικονολατρείας. Η 1η φάση τερματίστηκε με τη Ζ’
Οικουμενική Σύνοδο -> συγκλήθηκε με πρωτοβουλία της αυτοκράτειρας Ειρήνης της Αθηναίας και μ’
αυτήν αποκαταστάθηκαν οι εικόνες.
 Δεύτερη φάση (815 – 843): δεν είχε την διάρκεια και την ένταση της πρώτης φάσης, και άρχισε με τον
Λέοντα Ε’ τον Αρμένιο. Αυτός απέδωσε στην εικονολατρία τις ήττες των Βυζαντινών. Η φάση αυτή
τερματίστηκε από την αυτοκράτειρα Θεοδώρα με τη σύνοδο του 843 που αποφάσισε την οριστική
αποκατάσταση και αναστήλωση των εικόνων.

Σημασία της ήττας των εικονομάχων

 Νίκη ελληνικής πνευματικής παράδοσης.
 Τερματισμός θρησκευτικών διαμάχων.
 Ακολουθεί μια περίοδος γόνιμης συνεργασίας του κράτους με την εκκλησία.
 Τα μοναστήρια άρχισαν να πολλαπλασιάζονται και να πλουτίζουν.
 Περιορίστηκαν οι υπερβολές στη λατρεία των εικόνων και των λειψάνων.

Συνέπειες εικονομαχίας
 Ο Βυζαντινός λαός είχε διχαστεί.
 Δυσάρεστες συνέπειες στην εξωτερική πολιτική και τον πολιτισμό.
 Η Εκκλησία της Ρώμης δυσαεστημένη από τους εικονομάχους αυτοκράτορες, απομακρύνθηκε από το
Βυζάντιο και αναζήτησε στήριξη στους Φράγκους.
 Στην εικονομαχία απαγορεύτηκε η αναπαράσταση θείων προσώπων στους τοίχους των εκκλησιών και
η ανάρτηση εικόνων και διατάχθηκε η καταστροφή τους -> καταστροφή πολλών έργων τέχνης και
διακόσμηση εκκλησιών με ζώα, φυτά και διακοσμητικά μοτίβα.
 Υποχώρηση ενασχόλησης με τα γράμματα και καταστροφή πολλών σημαντικών κειμένων των
εικονομάχων.

2. Η βασιλεία του Μιχαήλ Γ’ και η αυγή της νέας εποχής.

Έναρξη της νέας εποχής
 Στα χρόνια του Μιχαήλ Γ’ άρχισε η ανάπτυξη της δύναμης του Βυζαντίου που έφτασε στο
αποκορύφωμά της στα χρόνια της Μακεδονικής Δυναστείας.
 Η οριστική αναστύλωση των εικόνων επέστρεψε στο Βυζάντιο να ασχοληθεί με
τη βελτίωση της άμυνας κατά των Αράβων και τα έργα του πολιτισμού.
 Υπεύθυνος για τις κρατικές υποθέσεις επί δέκα χρόνια ήταν ο Βάρδας, θείος του
Μιχαήλ Γ’.

Ίδρυση της σχολής της Μαγναύρας

 Η σχολή της Μαγναύρας ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του Βάρδα.
 Ο Λέων Φιλόσοφος ή Μαθηματικός, διάσημος επιστήμονας της εποχής του, ανέλαβε τη διεύθυνση
της σχολής
 Στη σχολή διδάσκονταν φιλοσοφία, γεωμετρία, αστρονομία και γραμματική.
 Η έντονη πνευματική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε προετοίμασε την αναβίωση των αρχαίων
γραμμάτων.

Ενδιαφέρον για τους κλασικούς

 Αντιγραφή χειρογράφων με έργα της αρχαίας γραμματείας από τους λογίους της εποχής. Ο πιο
αξιόλογος ήταν ο Φώτιος που ανήκε στον κύκλο του Λέοντος Μαθηματικού. Σημαντικότερο έργο του
είναι η Μυριόβιβλος = περιέχει 300 περίπου φιλολογικά δοκίμια για έργα ελάχιστα γνωστά στους
σύγχρονούς του. Έγραψε επίσης ένα λεξικό, ομιλίες και θεολογικά έργα.

Αραβικοί πόλεμοι και επική ποίηση

 Μέχρι τα μέσα 9ου αιώνα το Βυζάντιο αμυνόταν συνεχώς απέναντι στους Άραβες, που εισέβαλαν και
λεηλατούσαν μικρασιατικές επαρχίες. Αποκορύφωμα των καταστροφών υπήρξε η άλωση του
Αμορίου. Λίγο αργότερα άρχισε η βυζαντινή αντεπίθεση.
 Οι συνεχείς πόλεμοι στα σύνορα με τους Άραβες διαμόρφωσαν τη βυζαντινή επική ποίηση. Ανώνυμοι
τραγουδοποιοί συνέθεσαν άσματα που εξυμνούν τους αγώνες των ακριτών = οι στρατιώτες που
προστάτευαν τα ανατολικά σύνορα του Βυζαντίου.
 Τα ακριτικά τραγούδια ψάλλονταν από τραγουδιστές που περιφέρονταν στις επαρχίες της Μικράς
Ασίας. Θεωρούνται τα σημαντικότερα δείγματα της δημώδους ή λαϊκότροπης λογοτεχνίας των
Βυζαντινών, που αναπτύσσεται παράλληλα με τη λόγια Γραμματεία.

3. Η Βυζαντινή Εποποιΐα. Επικοί αγώνες και επέκταση της Αυτοκρατορίας

Αγώνες με τους Άραβες
Στα χρόνια του Ρωμανού Λακαπηνού άρχισε η μεγάλη στρατιωτική αντεπίθεση των Βυζαντινών κατά
των Αράβων. Οι εκστρατείες αυτές είχαν ως απώτερο σκοπό την ανάκτηση όλων των Ρωμαϊκών εδαφών
της Εγγύς Ανατολής.
Αγώνες με τους Βούλγαρους
 Όταν στον βουλγαρικό θρόνο ανέβηκε ο ελληνομαθής Συμεών, οι φιλικές σχέσεις Βυζαντινών –
Βούλγαρων διακόπηκαν. Ο Συμεών πολιόρκησε την πρωτεύουσα και αυτοτιτλοφορήθηκε βασιλεύς
Βουλγάρων και Ρωμαίων.
 Ο διάδοχός του Πέτρος έκανε συνθήκη ειρήνης με τους Βυζαντινούς και παντρεύτηκε τη Μαρία,
ανεψιά του Ρωμανού Λακαπηνού.
 Στη συνέχεια ο τσάρος Σαμουήλ ίδρυσε νέο Βουλγαρικό Κράτος και η ειρήνη αντικαταστάθηκε από τον
πόλεμο, που ήταν μακρύς και δύσκολος για τον αυτοκράτορα Βασίλειο Β’. Ο αγώνας έληξε με τη
συντριβή των βουλγάρων στις μάχες Σπερχειού και Κλειδίου. Η Βουλγαρία υποτάχθηκε και
οργανώθηκε σε δύο θέματα.

Οικονομικές συνέπειες των πολέμων

1. Άνθηση της οικονομίας: νέα εδάφη και παραγωγικό δυναμικό προστέθηκαν στο κράτος, ενώ η
διακοπή των Αραβικών επιδρομών επέτρεψε την ειρηνική καλλιέργεια της γης.
2. Ευμάρεια και χλιδή.
3. Ενίσχυση των δυνατοτήτων και του διεθνές κύρους της αυτοκρατορίας, που γέννησε αισθήματα
αυτοπεποίθησης και περηφάνειας στους Βυζαντινούς.

ΙΙ. Κοινωνία και οικονομία

1. Οι εξελίξεις στην οικονομία και την κοινωνία
Οικονομία και κοινωνία της υπαίθρου
 Μεταίχμιο 8ου – 9ο αι.: Εμφάνιση της Νέας αριστοκρατείας της γης (επαρχιακή αριστοκρατεία) και της
αριστοκρατείας των αξιωμάτων (αστική αριστοκρατεία). Οι δύο αυτές ομάδες της αριστοκρατείας
συνήθιζαν να συνδέονται με επιγαμίες και στα τέλη 10 ου αιώνα συγχωνεύτηκαν σε ενιαία τάξη ->
Δυνατοί (πολιτικοί, στρατιωτικοί, θρησκευτικοί άρχοντες, διαχειριστές της κρατικής, της
αυτοκρατορικής, της εκκλησιστικής και μοναστικής περιουσίας).
 Πένητες: οι αγροτικές μάζες. Αποτελούνταν από ελεύθερους γαιοκτήμονες, ακτήμονες γεωργούς που
μίσθωναν γη για καλλιέργεια και παροίκους.
 Τα μεγάλα κτήματα δεν ήταν ενιαία, αλλά αποτελούνταν από πολυάριθμες διάσπαρτες εκτάσεις, τα
χωρία ή προάστεια που καλλιεργούσαν ελεύθεροι ενοικιαστές ή πάροικοι. Οι κάτοχοι αυτών των
κτημάτων ονομάζονταν ευγενείς και ήταν πολύ πλούσιοι. Δεν ενδιαφέρονταν όμως, για την βελτίωση
των εγκαταστάσεων των υποστατικών τους και των μεσών και τεχνικών της παραγωγής -> η αγροτική
παραγωγή παραμένει στάσιμη και ευάλωτη στις κρίσεις που άρχισαν να εκδηλώνονται στα μέσα του
11ου αιώνα.

2. Η νομοθεσία της Μακεδονικής Δυναστείας και η σύγκρουσή της με τους «δυνατούς»

Η νομοθετική δραστηριότητα
 Έντονη η νομοθετική δραστηριότητα στα χρόνια των δύο πρώτων Μακεδόνων. Έκδοση των εξής
συλλογών ή νόμων:
1. Πρόχειρος Νόμος: αντικαθιστά την Εκλογή, νομική συλλογή των Ισαύρων.
2. Επαναγωγή: εισαγωγή στον Πρόχειρο Νόμο που καθόριζε με ακρίβεια τις αρμοδιότητες
του αυτοκράτορα και του Πατριάρχη.
3. Βασιλικά: συλλογή νόμων, που αντλεί κυρίως από τις νομικές συλλογές του Ιουστινιανού.
4. Επαρχικόν Βιβλίον: διατάξεις που ρύθμιζαν τη λειτουργία των συντεχνιών της
Κωνσταντινούπολης.
5. Νεαρές: νέοι νόμοι που απέβλεπαν κυρίως στον περιορισμό της μεγάλης ιδιοκτησίας.

Νόμοι και αγώνας κατά των δυνατών

 Δυνατοί ονομάζονταν οι μεγάλοι γαιοκτήμονες. Αυτοί επιδίωκαν να ιδιοποιηθούν τη γη των φτωχών,
να αποσπάσουν προνόμια και να κατακτήσουν την πολιτική εξουσία. Αυτό δεν άρεσε ούτε σύμφερε το
Βυζαντινό κράτος Γιατί; Επειδή οι ελεύθεροι αγρότες υπηρετούσαν στους στρατούς των θεμάτων και
οι φόροι που πλήρωναν αποτελούσα την κύρια πηγή κρατικών εσόδων -> η άμυνα και η οικονομία του
Βυζαντινού κράτους ήταν αδιανόητα χωρίς τη μικρή και μεσαία αγροτική ιδιοκτησία (Νεαρές).
 Με τις Νεαρές οι Μακεδόνες αυτοκράτορες κατάφεραν:
1. Να προτιμούνται ως αγοραστές οι γείτονες και οι συγγενείς, όταν
πουλιόταν ένα κομμάτι κοινοτικής γης
2. Να αποδίδονται τα χωράφια που είχαν σφαιτεριστεί οι δυνατοί στους
προηγούμενους φτωχούς ιδιοκτήτες τους χωρίς αποζημίωση.
3. Να απαγορεύεται η πώληση και η αγορά στρατιωτικών κτημάτων.
4. Να περιοριστεί η αύξηση της εκκλησιαστικής περιουσίας.
5. Να πληρώνουν οι δυνατοί τους φόρους των φτωχών του χωριού.

Κεφάλαιο τέταρτο: Περίοδος της κρίσης του Βυζαντίου (1025 – 1453)

Ι. Η εξασθένηση του Βυζαντίου και το σχίσμα με τη Δύση

1. Η κρίση και οι απώλειες της αυτοκρατορίας κατά τον 11ο αιώνα (1025 – 1081)
Η εσωτερική κρίση
 1025: το Βυζάντιο είχε καταφέρει να εξελιχθεί σε παγκόσμια δύναμη -> ψευδαίσθηση ότι είχε
εξασφαλιστεί αδιατάρακτη και διαρκής ειρήνη -> αποστρατικοποίηση: παραμέληση στόλου, σταδιακή
 διάλυση θεμάτων και θεματικών στρατών, αντικατάσταση υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας μ’ ένα
φόρο που χρησιμοποιήθηκε για τη στρατολογία ξένων μισθοφόρων.
 Εξεγέρσεις επαρχιακών αγροτικών πληθυσμών λόγω της επιβολής νέων φόρων.
 1060: πολιτική αστάθεια -> η αυτοκρατορία είχε περιέλθει σε γενικευμένη κρίση.

Οι στρατιωτικές επιτυχίες
 Αυτήν την περίοδο νέοι εχθροί αρχίζουν να απειλούν την εδαφική ακεραιότητα του κράτους ->
Σελτζούκοι Τούρκοι στην Ανατολή – μάχη του Ματζικέρτ: συντριπτική ήττα Βυζαντινών (έλλειψη
πειθαρχίας, οπλισμού και ηθικού). Οι Νορμανδοί στα δυτικά αφαίρεσαν από το Βυζάντιο τις ιταλικές
του κτήσεις. Τέλος, οι Ούγγροι και οι Σέρβοι στα βόρεια αποδείχτηκαν επικίνδυνοι αντίπαλοι.
 Η κρίσιμη αυτή περίοδος συνεχίστηκε μέχρι την άνοδο στο θρόνο της δυναστείας των Κομνηνών.

2. Οι Κομνηνοί και η μερική αναδιοργάνωση του κράτους

Κατάσταση της αυτοκρατορίας
 Όταν ο Αλέξιος Α’ Κομνηνός (ιδρυτής της δυνατείας των Κομνηνών) ανέβηκε στο θρόνο το Βυζάντιο
δεχόταν επίθεση και κινδύνευε σε όλα τα μέτωπα.
Εσωτερική πολιτική
 Οι Κομνηνοί στηρίχτηκαν στους ευγενείς, εφαρμόζοντας τον θεσμό της Πρόνοιας -> παραχωρούσαν
στους ευγενείς αγροκτήματα και φορολογικά έσοδα, με αντάλλαγμα την παροχή στρατιωτικών
υπηρεσιών -> προνοιάριοι ή στρατιώτες: έγιναν η άρχουσα τάξη, ενώ οι απλοί αγρότες βυθίστηκαν
στην αθλιότητα.
Εξωτερικές επιτυχίες
 Αλέξιος Α’ (1081 – 1118): εκμεταλλεύτηκε τις επιχειρήσεις των σταυροφόρων στη Μ. Ασία και,
βασισμένος σε συμφωνίες που υπέγραψε μαζί τους, πήρε στα χέρια του τη δυτική Μ. Ασία. Στα
Βαλκάνια κατάφερε να απαλλαγεί από τις επιδρομές των Πατζινακών και των Κουμάνων.
 Ιωάννης Κομνηνός (1118 – 1143): κατέκτησε διάφορα ξένα κρατίδια στη Μ. Ασία και στα Βαλκάνια
επέβαλε την κυριαρχία του στους Σέρβους.
 Μανουήλ Α’ Κομνηνός (1143 – 1180): ακολούθησε φιλοδυτική εσωτερική πολιτική και στηρίχτηκε στις
υπηρεσίες των Λατίνων. Στην εξωτερική πολιτική έκανε ειρήνη με τους Ούγγρους, κυριάρχησε στα
βορειοδυτικά Βαλκάνιακαι ταπείνωσε τους Σέρβους. Δεν έπαψε να εκστρατεύει εναντίον των
Σελτζουκικών κτήσεων στη Μ. Ασία.

Η στρατιωτική κατάρρευση
 Ο σουλτάνος των Σελτζούκων ανανεώνει τις επιθέσεις του εναντίον του Βυζαντίου – ο βυζαντινός
στρατός δεν μπορεί να ανακόμψει τους Τούρκους και εξολοθρεύεται στο Μυριοκέφαλο της Φρυγίας ->
η νίκη αυτή παγίωσε τη θέση των Τούρκων και επηρέασε καθοριστικά τη φυσιογνωμία της Μ. Ασίας.
-> καταλήψεις πόλεων, σφαγές, φυγή χριστιανών σε γειτονικές χώρες, πείνα, πανούκλα = όλ’ αυτά
οδήγησαν στον εξισλαμισμό των μικρασιατικών επαρχιών.

3. Η ενετική οικονομική διείσδυση και το σχίσμα των Εκκλησιών

Εμπορικά προνόμια στους Βενετούς
 Ο Αλέξιος Α’ για να αντιμετωπίσει τους Νορμανδούς που απειλούσαν την Κωνσταντινούπολη, ζήτησε
τη βοήθεια των Βενετών και έτσι αποτράπηκε ο κίνδυνος. Για να ανταμείψει τους συμμάχους του ο
Αλέξιος Α’ Κομνηνός τους έδωσε, με το χρυσόβουλο του 1082, τα εξής προνόμια:
1. Παραχώρησε τίτλους και χρηματικές χορηγίες στους κοσμικούς και εκκλησιαστικούς άρχοντες
της Βενετίας.
2. Παραχώρησε στους έμπορους της Βενετίας σκάλες (αποβάθρες) και εμπορικά καταστήματα
στην προκυμαία της πρωτεύουσας.
3. Επέτρεψε στους Βενετούς να εμπορεύονται ελεύθερα και χωρίς δασμούς σε όλα τα σημαντικά
βυζαντινά λιμάνια.
 Με τη συνθήκη αυτή το Βυζάντιο παραιτήθηκε εκούσια από τα φορολογικά, ναυτιλιακά και οικονομικά
δικαιώματά του, τα οποία τώρα δόθηκαν στους Βενετούς ως προνόμια -> οικονομική διείσδυση
Βενετών και ίδρυση μιας πανίσχυρης αποικιακής αυτοκρατορίας στην Ανατολή.
Το σχίσμα των δύο Εκκλησιών
 Ρήξη δύο Εκκλησιών λόγω αντιπαράθεση Δύσης – Ανατολής για την κυριαρχία της χριστιανικής
οικουμένης. Οι σχέσεις μεταξύ των πατριαρχείων Ρώμης και Κωνσταντινούπολης διακόπηκα πλήρως.
Αυτό είναι το σχίσμα των δύο Εκλησιών.

ΙΙ. Οι Σταυροφορίες και οι συνέπειές τους για το Βυζάντιο

1. Οι σταυροφορίες και η πρώτη άλωση της πόλης

Ορισμός και παράγοντες
 Σταυροφορίες: μια κίνηση που εκδηλώθηκε στη Δύση τον 11 ο αιώνα, προήλθε από πρωτοβουλία των
παπών και απέβλεπεστην απελευθέρωση του Παναγίου Τάφου και των Αγίων Τόπων που είχαν
κατακτήσει οι Σελτζούκοι (1077).
 Αίτια σταυροφοριών: α) η φημολογία για τις ωμότητες Αράβων και Τούρκων κατά των προσκυνητών,
β) τα οικονομικά προβλήματα της Δύσης, γ) το κάλεσμα για βοήθεια που απηύθυνε ο αυτοκράτορας
Αλέξιος Α’ Κομνηνός στους ηγεμόνες της.

Οι τρεις πρώτες σταυροφορίες

 Πρώτη Σταυροφορία (1096 – 1099): κηρύχτηκε από τον πάπα Ουρβανό Β’ στην Κλερμόν της Γαλλίας. Η
σταυροφορία αυτή είχε κυρίως θρησκευτικό χαρακτήρα. Διακρίνεται σε σε μια λαϊκή και μια
φεουδαρχική σταυροφορία -> προηγήθηκαν οι ανοργάνωτες λαϊκές μάζες, αλλά εξολοθρεύτηκαν από
τους Τούρκους. Ακολούθησε η εκστρατεία των φεουδαρχών που νίκησαν τους Τούρκους ->
παραχώρησαν στο Βυζάντιο, βάσει συμφωνίας τα εδάφη της Μ. Ασίας.
 Οι φεουδάρχες ίδρυσαν μια σειρά από ηγεμονίες και αυτοτελή κρατίδια στη Συρία και την
Παλαιστίνη.
 Οι επόμενες δύο σταυροφορίες (12ος αι.) δεν στέφθηκαν από επιτυχία. Σημαντική για το Βυζάντιο ήταν
η απώλεια της Κύπρου (Ριχάρδος Λεοντόκαρδος – Φράγκος Λουζινιάν), έμμεσα συνέπεια της Γ’
σταυροφορίας.

Η τέταρτη σταυροφορία
 Στην 2η και 3η σταυροφορία υποχώρησαν βαθμιαία τα θρησκευτικά και κυριάρχησαν τα υλικά κίνητρα.
Το αποκορύφωμα της εξέλιξης σημειώθηκε με την 4 η σταυροφορία, όπου οι υποτιθέμενοι στρατιώτες
του Χριστού, παρεξέκλιναν του αρχικού τους στόχου και κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη (1204).

ΙΙ. Ανασύσταση Βυζαντίου και υποταγή στους Οθωμανούς

1. Εξάπλωση των Τούρκων και τελευταίες προσπάθειες ανάσχεσής τους

Η αδυναμία του Βυζαντίου
 14ος αι.: οι εμφύλιοι πόλεμοι έφεραν γρήγορα την οικονομική και στρατιωτική κατάρρευση. Το
νόμισμα υποτιμήθηκε, ενώ η βαριά φορολογία και η εξαθλίωση προκάλεσαν επαναστάσεις του λαού
και της μεσαίας τάξης κατά των ευγενών στη Θεσσαλονίκη και την Αδριανούπολη. Ο Ανδρόνικος Β’
μείωσε τη δύναμη του στρατού και του στόλου και οι ξένοι μισθοφόροι κυριάρχησαν. -> η άλλοτε
κραταιά αυτοκρατορία έγινε τώρα μια αδύναμη αυτοκρατορία των Στενών, που εύκολα καταλύθηκε
από τους Οθωμανούς.
Οθωμανοί και οι κατακτήσεις τους
 Οθωμανοί: μια τουρκική φυλή διαφορετική από τους Σελτζούκους, ασιάτες νομάδες που
μετανάστευσαν σε μια περιοχή κοντά στην Προύσα. Οι Οθωμανοί οργανώθηκαν αρχικά από τον
Σουλτάνο Οσμάν ή Οθμάν, στον οποίο οφείλουν και το όνομά τους.
 Γαζήδες: αντίστοιχος θεσμός με τον θεσμό των ακριτών.
 Παιδομάζωμα: στρατολόγηση χριστιανοπαίδων για την ενίσχυση του Οθωμανικού στρατού ->
Γενίτσαροι: επίλεκτο τάγμα
 Μέσα 14ου αιώνα: οι Οθωμανοί περνούν στην Ευρώπη και σιγά σιγά καταλαμβάνουν Ευρωπαϊκούς
λαούς.
Προσπάθειες ανάσχεσης των Οθωμανών
 Αρχές 15ου αιώνα: ήττα Οθωμανών από Μογγόλους (μάχη Άγκυρας) -> κρίση στο Οθωμανικό κράτος –
παράταση ζωής στο ετοιμόρροπο Βυζάντιο.
 Βυζαντινοί αυτοκράτορες αναζητούν βοήθεια από τη Δύση -> ανανέωση συνόδου της Φερράρας –
Φλωρεντίας και υποταγή της Ορθόδοξης στη Ρωμαϊκή Εκκλησία -> η υποχώρηση αυτή, που δεν έγινε
δεκτή από το λαό, αποδείχτηκε μάταιη, αφού το Βυζάντιο έμεινε απροστάτευτο στα κατακτητικά
σχέδια των Οθωμανών.

2. Η Αλωση της Πόλης

Πολιορκία και άλωση της Πόλης
 Μετά την μάχη της Άγκυρας η Οθωμανική αυτοκρατορία βυθίστηκε στην αναρχία. -> ο σουλτάνος
Μουράτ Β’ επανέφερε την τάξη σ’ αυτήν και ανανέωσε την επιθετικότητά της: καταλαμβάνει τα
Γιάννενα και τη Θεσσαλονίκη, κατανικά έναν σταυροφορικό στρατό και σιγά σιγά προετοιμάζει την
πολιορκία της Πόλης -> Μωάμεθ Β’ Πορθητής: καταλαμβάνει την Πόλη. Κτίζει φρούριο Ρούμελης για
να εμποδίσει επισιτισμό Πόλης. Η πολιορκία κράτησε 54 μέρες. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ’
διέθετε ελάχιστες δυνάμεις, σε αντίθεση με τους Τούρκους που είχαν συντριπτική υπεροχή σε
στρατιώτες και οπλισμό.
 29 Μαΐου 1453: γίνεται η τελική έφοδος – Άλωση Πόλης. Ο αυτοκράτορας έπεσε στο πεδίο της
μάχης.
 Θρησκευτικός νόμος: σύμφωνα με αυτόν το νόμο, η Πόλη έπρεπε να παροδοθεί στους μαχητές. Οι
σφαγές και η λεηλασία διήρκησαν τρεις ολόκληρες μέρες.

Οι συνέπειες
 Η Αλωση τραυμάτισε την περηφάνεια των Ελλήνων, οι οποίοι θρήνησαν τη μεγάλη συμφορά.
Σύντομα, όμως, άρχισε να διαμορφώνεται η ελπίδα της Ανάστασης του Γένους.
 Το πνεύμα του Βυζαντίου μεταφέρθηκε από τους λογίους του στη Δύση.
 Οι Οθωμανοί έκλεισαν τους δρόμους της Ανατολής, ωθώντας τους Ευρωπαίους στις μεγάλες
γεωγραφικές ανακαλύψεις.

Η Βυζαντινή πνευματική κληρονομιά

 Η βυζαντινή ιδεολογία επηρέσε έντονα την ιδεολογία του Μοσχοβίτικου Κράτους. -> Τον 16 ο αιώνα οι
Ρώσοι διατύπωσαν τη θεωρία ότι η Μόσχα ήταν η Τρίτη Ρώμη, η πόλη που έμελλε να ανασυστήσει τη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
 Επίσης, οι Βαλκανικοί λαοί επηρεάστηκαν από τον βυζαντινό πολιτισμό, ενώ η Ορθοδοξία συνέβαλε
στη διατήρηση της πνευματικής τους ταυτότητας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.
 Η Βυζαντινή αυτοκρατορία διέσωσε τον Ευρωπαϊκό πολιτισμό από την απειλή των αραβικών
κατακτήσεων κατά τον 7ο και 8ο αιώνα. Ανέπτυξε μια μεγάλη και πρωτότυπη τέχνη που επηρέασε
Ανατολή και Δύση: ιταλική προαναγεννησιακή τέχνη, οθωμανική αρχιτεκτονική.
 Το Βυζάντιο διαφύλαξε, καλλιέργησε και μετέδωσε στην Ευρώπη την κλασική κληρονομιά, στην οποία
ανήκει και η ρωμαϊκή νομική παράδοση. Ανέπτυξε νέα γραμματειακά είδη και τις θετικές επιστήμες.
Επίσης συνέβαλε στη διαμόρφωση της θρησκευτικής μουσικής, του μοναστισμού, των
ανθρωπιστικώνσπουδών κ.λ.π.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

1. Πρωτοβυζαντινή περίοδος (4ος – 7ος αι. μ.Χ.)
Διοίκηση:
Η Κύπρος περιλήφθηκε στην επαρχία της Ανατολής, όταν πρωτεύουσα του Ρωμαϊκού κράτους έγινε η
Κωνσταντινούπολη. Ο διοικητής του νησιού διοριζόταν από τον κόμη της Αντιόχειας και αργότερα από
τον ίδιο τον αυτοκράτορα. Η Κύπρος διαιρέθηκε σε δεκατέσσερις διοικητικές περιφέρειες αντί σε
τέσσερις, που υπήρχαν στα χρόνια της Ρωμαιοκρατίας. Πρωτεύουσα του νησιού έγινε η Σαλαμίνα που
μετονομάστηκε σε Κωνστάντια.
Οικονομία: Παράγοντες που βοήθησαν στην οικονομική ευημερία του νησιού αυτή την περίοδο:
 Οι ειρηνικές συνθήκες που επικρατούσαν.
 Η εργατικότητα του λαού.
 Το ενδιαφέρον των Βυζαντινών αυτοκρατόρων και ιδιαίτερα του Ιουστινιανού και του
Ηρακλείου.
 Η χρησιμοποίηση της Κύπρου ως σταθμού ανεφοδιασμού των βυζαντινών στρατευμάτων.
 Η μείωση της βαριάς φορολογίας.
Κυριότερες ασχολίες Κυπρίων περίοδο αυτή:
 Οι χωρικοί ασχολήθηκαν στην καλλιέργεια σιτηρών, αμπελιών και καρποφόρων δέντρων.
 Αναπτύχθηκε η μεταξουργία, που έγινε ένας από τους σημαντικότερους και πιο
προσοδοφόρους τομείς της βιοτεχνίας.
 Αναπτύχθηκαν, επίσης, η χαλκουργία, η αργυροχοΐα, η χρυσοχοΐα και η ναυπηγική τέχνη.
Το αυτοκέφαλο της Εκκλησίας της Κύπρου
Ποια επιχειρήματα χρησιμοποίησε η Εκκλησία της Αντιόχειας για να υποτάξει την Κυπριακή; Γιατί
απέτυχε στην πρώτη απόπειρά της και γιατί στη δεύτερη;
 Από τις αρχές του 5ου αιώνα οι πατριάρχες της Αντιόχειας απαιτούσαν την υποταγή της
Εκκλησίας της Κύπρου, αφου το νησί υπαγόταν ήδη διοικητικά στην Αντιόχεια. Οι Κύπριοι
ιεράρχες απέρριψαν την απαίτησή τους και η Γ’ οικουμενική Σύνοδος αναγνώρισε την Εκκλησία
της Κύπρου ως ανεξάρτητη και αυτοκέφαλη.
 Πενήντα χρόνια μετά έγινε νέα απόπειρα για υποταγή της Εκκλησίας της Κύπρου από τον
πατριάρχη Αντιόχειας Πέτρο. Χρησιμοποιούσε ως επιχείρημα το γεγονός ότι ο Χριστιανισμός
διαδόθηκε στην Κύπρο από την εκκλησία της Αντιόχειας, και λόγω των φιλικών σχέσεων που είχε
με τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ζήνωνα, ο δεύτερος έκλινε προς την άποψη να ικανοποιήσει
την απαίτησή του. Τότε, σύμφωνα με την εκκλησιαστική παράδοση, παρουσιάστηκε στον ύπνο
του αρχιεπισκόπου Ανθέμιου, ο Απόστολος Βαρνάβας και του φανέρωσε τον τόπο που είχε
ταφεί. Έτσι, την επόμενη μέρα ο αρχιεπίσκοπος με τη συνοδεία του βρήκαν τον τάφο του
Αποστόλου Βαρνάβα, με το Ευαγγέλιο του ευαγγελιστή Ματθαίου στο στήθος του, ανακάλυψη
που αποδείκνυε τον αποστολικό χαρακτήρα της εκκλησίας της Κύπρου. Ο Ανθέμιος πήγε στην
Κωνσταντινούπολη και πρόσφερε το ευαγγέλιο στον Ζήνωνα και αμέσως ο δεύτερος συγκάλεσε
έκτακτη σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη, που επαναβεβαίωσε την απόφαση της Γ’ Οικουμενικής
Συνόδου.

Ποια ήταν η σημασία της αναγνώρισης του αυτοκέφαλου της Εκκλησίας της Κύπρου; Η αναγνώριση
του αυτοκέφαλου ήταν αποφασιστικής σημασίας γιατί απέκοψε την Εκκλησίας της Κύπρου από την
Ανατολή όπου επικρατούσαν οι αιρέσεις, με αποτέλεσμα να διατηρήσει αμόλυντη την Ορθόδοξη πίστη.

Ποια προνόμια παραχώρησε ο αυτοκράτορας Ζήνωνας στον Αρχιεπίσκοπο και ποια υπήρξε η
σημασία τους για την Κυπριακή Εκκλησία; Τα αυτοκρατορικά προνόμια που παραχώρησε ο Ζήνωνας
στον αρχιεπίσκοπο Ανθέμιο και τους διαδόχους του είναι:
 Να υπογράφουν με κόκκινο μελάνι.
 Να φορούν κόκκινο μανδύα κατά τις επίσημες τελετές.
 Να φέρουν βασιλικό σκήπτρο αντί τη συνηθισμένη ποιμαντορική ράβδο.
Η παραχώρηση των προνομίων πρόσφερε κύρος στην Εκκλησία, απαραίτητο για να αντιμετωπίσει τις
επιβουλές. Υποδήλωνε ακόμα τη δυνατότητα του Αρχιεπισκόπου να ασκεί κοσμική εξουσία.
Η Τέχνη την Πρωτοβυζαντινή εποχή
Αρχιτεκτονική: Κυριαρχούν οι παλαιοχριστιανικές βασιλικές με 3 ή 5 κλίτη.
Τρίκλιτες βασιλικές:
- Αγία Τριάδα στη Γιαλούσα
- Απόστολος Βαρνάβας
- Παναγιά της Κανακαριάς
- Άγιος Ηρακλείδιος στην Ταμασό
- Άγιος Γεώργιος στην Πέγεια
Πεντάκλιτες βασιλικές:
- Άγιος Επιφάνιος στην Κωνσταντία
- Αγία Κυριακή στην Κάτω Πάφο

Ζωγραφική
- Την εποχή αυτή δεν σώζονται τοιχογραφίες, αλλά διασώζονται ψηφιδωτές παραστάσεις. Αυτές
μαρτυρούν τη λαμπρότητα των Εκκλησιών, καθώς και το μεγαλείο και την ομορφιά της τέχνης.
Μωσαϊκά Δάπεδα: Έχουν περιορισμένα θέματα (πουλιά, ζώα, φυτά, σκηνές της καθημερινής ζωής,
γεωμετρικά σχήματα).
Ψηφιδωτά: Με ψηφιδωτά διακοσμούσαν τμήματα των τοίχων, όπως διασώζονται ακόμη:
- Παναγία Αγγελόκτιστη στο Κίτι
- Παναγία Κυρά στα Λιβάδεια Αμμοχώστου
- Παναγία Κανακαριά στη Λυθράγκωμη
Μεγάλη αξία ψηφιδωτών παραστάσεων. Γιατί; Είναι μοναδικά, τόσο για την ποιότητα και την
τεχνοτροπία τους, όσο και για την σπανιότητά τους. Σε ολόκληρη τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία ελάχιστα
δείγματα σώζονται που χρονολογούνται αυτή την περίοδο, εξαιτίας της καταστροφής κάθε
ανθρωπόμορφης παράστασης κατά την εικονομαχία.

2. Η περίοδος των αραβικών επιδρομών (7ος – 10ος αι. μ. Χ.)

Ποια είναι τα αίτια των Αραβικών Επιδρομών στην Κύπρο;
 Ναυτική κυριαρχία στη Μεσόγειο
 Ναυτική βάση για τις εξορμήσεις στη Μεσόγειο
 Ξυλεία, χαλκός
 Εμπόριο
 Έλεγχος Μικράς Ασίας

Γράψετε κατά χρονολογική σειρά τις Αραβικές Επιδρομές στην Κύπρο.

649μ.Χ.: Ο Μοαβία πολιόρκησε την πρωτεύουσα του νησιού Κωνσταντία και κάλεσε τους κατοίκους της
να την παραδώσουν και να ασπασθούν τον ισλαμισμό. Όταν αυτοί αρνήθηκαν ο Μοαβία κατέλαβε την
πόλη και στη συνέχεια έκανε καταστροφές, λεηλασίες, σφαγές και συλλήψεις σε όλο το νησί.
653/4μ.Χ.: Δεύτερη επιδρομή του Μοαβία στην Κύπρο. Κατέλαβε και λεηλάτησε όλο το νησί,
πυρπόλησε ή γκρέμισε όλες τις Χριστιανικές Εκκλησίες και σκότωσε ή αιχμαλώτισε μεγάλο αριθμό
κατοίκων.
688/9μ.Χ.: Επιβλήθηκε στην Κύπρο καθεστώς συγκυριαρχίας μεταξύ Βυζαντινών και Αράβων. Η Κύπρος
θα τηρούσε ουδετερότητα στις μεταξύ τους διαμάχες και οι δυο δυνάμεις θα μοιράζονταν τα έσοδα από
τους φόρους που πλήρωναν οι κάτοικοι.

Τι ξέρετε για τη Μετοικεσία των Κυπρίων;

Όταν το 691μ.Χ. ξέσπασε νέος πόλεμος μεταξύ Βυζαντινών και Αράβων, ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός Β’
για να προστατέψει τους Κυπρίους από την εκδικητική μανία των Αράβων τους μετέφερε στον
Ελλήσποντο. Η πόλη που κτίστηκε εκεί ονομάστηκε Νέα Ιουστινιανούπολη και με την Πενθέκτη
Οικουμενική Σύνοδο, εκτός του επαναβεβαιώθηκε το αυτοκέφαλο της Εκκλησίας της Κύπρου,
προστέθηκε στον τίτλο του Αρχιεπισκόπου Κύπρου, και ο τίτλος του τόπου που μετοίκησαν:
«Αρχιεπίσκοπος Νέας Ιουστινιανής και Πάσης Κύπρου». Ο τίτλος αυτός του Αρχιεπισκόπου διατηρήθηκε
και μετά την επιστροφή των Κυπρίων στην Κύπρο, με συμβολική πλέον αξία.
Ποιες ήταν οι συνέπειες των Αραβικών Επιδρομών;
  Περιορισμός γεωργικής παραγωγής
 Το εμπόριο δεν διεξαγόταν ομαλά
 Οι μεγάλες πόλεις καταστράφηκαν
 Η φορολογία αυξήθηκε
 Ο αριθμός των κατοίκων μειώθηκε, ενώ ο φόβος και η ανασφάλεια κυριαρχούσε στις καρδιές
τους
 Η πνευματική και καλλιτεχνική δημιουργία περιορίστηκε
 Παρόλα αυτά η θρησκευτική πίστη και το εθνικό φρόνημα του λαού δεν κάμφθηκε
Το 965μ.Χ. επί Νικηφόρου Φωκά, η Κύπρος απελευθερώθηκε οριστικά από τους Άραβες.

3. Κυρίως Βυζαντινή περίοδος (10ος – 12ος αι. μ. Χ.)

Η Κύπρος μετά την οριστική απαλλαγή από τους Άραβες γίνεται Βυζαντινή επαρχία, με πρωτεύουσα τη
Λευκωσία. Την στρατιωτική και πολιτική διοίκηση ανέλαβε ένας κατεπάνω.
Γιατί οι Κομνηνοί θωράκισαν αμυντικά τη Βόρεια Κύπρο;
Οι Κομνηνοί θωράκισαν αμυντικά τη Βόρεια Κύπρο γιατί, μετά την οριστική κατάληψη της Μ. Ασίας από
τους μουσουλμάνους, η Κύπρος αποτελούσε το προχωρημένο φυλάκιο του Βυζαντίου. Τα κάστρα που
έκτισαν είναι: του Αγ. Ιλαρίωνα, του Βουφαβέντο και της Καντάρας για τον έλεγχο της βόρειας ακτής
του νησιού και την προστασία της πρωτεύουσας από επιθέσεις από τον Βορρά, και το κάστρο της
Κερύνειας το οποίο θα εμπόδιζε την απόβαση του εχθρού στο νησί και θα προστάτευε το λιμάνι της
πόλης.
Αποστασίες: Την περίοδο αυτή έχουμε αποστασίες βυζαντινών διοικητών, που προσπάθησαν να
ανακηρύξουν την Κύπρο ανεξάρτητο κράτος. Οι αιτίες των αποστασιών ήταν: α) η αντιστρατιωτική
πολιτική των αυτοκρατόρων, σε μια περίοδο που η αυτοκρατορία αντιμετώπιζε εχθρικές επιθέσεις, β) οι
προσωπικές φιλοδοξίες των διοικητών, γ) η αντίθεσή τους στο συγκεντρωτικό σύστημα της
Κωνσταντινούπολης και δ) η δυσαρέσκεια των κατοίκων για τη βαριά φορολογία που επέβαλλαν
ανέντιμοι βυζαντινοί αξιωματούχοι.
1η αποστασία: Εκδηλώθηκε από τον κατεπάνω Θεόφιλο Ερωτικό το 1042.
2η αποστασία: Εκδηλώθηκε από τον κατεπάνω Ραψομάτη το 1092.
3η αποστασία: Ο Ισαάκιος Κομνηνός σφετερίζεται την εξουσία και κυβερνά τυραννικά για έξι χρόνια.
Οικονομία: Την περίοδο αυτή η γεωργία υπήρξε η κύρια απασχόληση των Κυπρίων. Καλλιεργούσαν
σιτάρι, κριθάρι, βίκο και αρωματικά φυτά, ενώ μεγάλη οικονομική σημασία είχε η αμπελουργία. Ακόμη,
αναπτύχθηκε το εμπόριο και η βιοτεχνία (υφάσματα).

Η τέχνη και η πνευματική ζωή την Κυρίως Βυζαντινή περίοδο

Μοναστήρια:
- Ίδρυση αρκετών μοναστηριών μετά την εκδίωξη των Αράβων  ακμή του μοναχισμού και
έντονο το θρησκευτικό αίσθημα του λαού.
- Έντονη η λατρεία της Παναγίας
- Ενδιαφέρον αυτοκρατόρων  ίδρυση μοναστηριών με αυτοκρατορική εντολή και χορηγίες
Σημσία μοναστηριών:
 Τα μοναστήρια διαδραμάτισαν αποφασιστικό ρόλο στη θρησκευτική ζωή των Κυπρίων κι επηρέασαν
την κοινωνική, οικονομική και πολιτική ιστορία της Κύπρου.
 Λειτούργησαν ως πνευματικά κέντρα – στις βιβλιοθήκες τους γίνονταν αντιγραφές χειρογράφων.
 Στήριξαν την ορθοδοξία και εξυπηρέτησαν τους στρατιωτικούς σκοπούς των Βυζαντινών γιατί ήταν
κτισμένα σε επίκαιρα σημεία και χρησίμευαν ως παρατηρητήρια.

Ναοί: Οι τύποι των εκκλησιών είναι οι ίδιοι με την υπόλοιπη βυζαντινή αυτοκρατορία.
 Στο τέλος της περιόδου, στις ορεινές εκκλησίες κατασκευάστηκε δεύτερη ξύλινη στέγη με κεραμίδια,
για να προστατεύονται από τις βροχές και τα χιόνια. Αυτό βοήθησε στην προστασία και διατήρηση
των τοιχογραφιών.

Ζωγραφική: Χαρακτηριστικά των μορφών στις τοιχογραφίες είναι:

- οι πανύψηλες κορμοστασιές,
 - τα εφηβικά και ήρεμα πρόσωπα,
- τα λεπτά και κολλημένα στο κορμί υφάσματα με την περίτεχνη πτυχολογία,
- η ορμητική κίνηση,
- το καθαρό και σίγουρο σχέδιο.

Εκπαίδευση: Η οργάνωση και λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήματος της Κύπρου βρισκόταν κάτω
από την επίβλεψη της Εκκλησίας και τα θέματα που διδάσκονταν ήταν θρησκευτικού περιεχομένου. Η
αγωγή αποτελούνταν από τα «ιερά γράμματα» και την άσκηση στην αρετή και προσφερόταν κυρίως στα
μοναστήρια. Μαθήματα όπως γραμματική, φιλοσοφία και ρητορική μάλλον δεν διδάσκονταν στην
Κύπρο. Ελάχιστοι Κύπριοι που είχαν την οικονομική δυνατότητα και έφεση για μάθηση, πήγαιναν στην
Κωνσταντινούπολη για φοίτηση σε ανώτερες και ανώτατες σχολές.

Η ακριτική ποίηση: Είναι ένας κύκλος πολυάριθμων δημοτικών τραγουδιών, που έχουν ως αντικείμενό
τους τη ζωή, τα κατορθώματα, τους έρωτες και τον θάνατο του Διγενή Ακρίτα, καθώς και τους
ηρωισμούς άλλων ακριτών πολεμιστών.
 Πρωτοεμφανίστηκαν γύρω στον 10ο αι.μ.Χ. σε όλο το χώρο της μικρασιατικής, ευρωπαϊκής και
νησιώτικης Ελλάδας, ενώ στην Κύπρο μεταφέρθηκαν στα τέλη του 11 ου αι. από πλανόδιους
ποιητάρηδες και αοιδούς. Διασκευάστηκαν στην κυπριακή διάλεκτο και είχαν μεγάλη απήχηση στον
λαό, γιατί έφερναν στη μνήμη τους τα δεινά που επέφερε το νησί από τους Άραβες.

2. ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ (12ος – 15ος αι. μ.Χ)

1. Πολίτευμα
ΒΑΣΙΛΙΑΣ
(Ανώτατος πολιτικός και στρατιωτικός ηγέτης)
 Προήδρευε της Υψηλής Αυλής
 Διόριζε όλους τους αξιωματούχους
 Διένεμε τα φέουδα
 Έκοβε νομίσματα
ΥΨΗΛΗ ΑΥΛΗ
(Ευγενείς 25 χρονών και άνω)
 Διόριζε τον Αντιβασιλέα
 Ενέκρινε τη διανομή των φόρων
 Ρύθμιζε τις σχέσεις βασιλιά – ευγενών
 Συμβούλευε τον βασιλιά σε θέματα εσωτερικής πολιτικής
 Ενέκρινε αποφάσεις κήρυξης πολέμου
 Ενέκρινε αποφάσεις υπογραφής διεθνών συμβάσεων και συνθηκών
 Ψήφιζε νέους νόμους – ερμήνευε τους παλιούς
 Δίκαζε υποθέσεις ευγενών
ΧΑΜΗΛΗ ΑΥΛΗ
(Ένορκοι αστοί που διορίζονταν από τον βασιλιά)
 Δίκαζε υποθέσεις αστών – λαού
 Δίκαζε διαφορές αστών - ευγενών

Τι ήταν οι Ασσίζες της Υψηλής και τι της Χαμηλής Αυλής;

Οι Ασσίζες της Υψηλής Αυλής ήταν νόμοι διατυπωμένοι στη γαλλική γλώσσα, που καθόριζαν τα
δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των μελών της άρχουσας τάξης.
Οι Ασσίζες της Χαμηλής Αυλής ήταν νόμοι που γράφτηκαν στην Ιερουσαλήμ και προσαρμόστηκαν στα
τοπικά έθιμα και στο βυζαντινό δίκαιο που ίσχυε πριν στην Κύπρο. Μεταφράστηκαν στην κυπριακή
διάλεχτο επειδή αφορούσαν κυρίως τους Κυπρίους.

2. Κοινωνία
Την περίοδο της φραγκοκρατίας διαμορφώθηκαν οι πιο κάτω τάξεις:
Φεουδάρχες: Ευγενείς, λατινικός κλήρος και μοναχικά τάγματα. Ήταν η άρχουσα τάξη της Κύπρου και
είχε υπό την κατοχή της μεγάλες εκτάσεις γης. Οι ευγενείς ήταν αργόσχολοι επαγγελματίες πολέμου
(αριστοκρατία του ξίφους), που έλεγχαν και εξανάγκαζαν σε εργασία τον πληθυσμό. Ζούσαν στη χλιδή
και την πολυτέλεια.
Αστοί: Οι κάτοικοι των πόλεων (βιοτέχνες, τεχνίτες, έμποροι, στρατιωτικοί, πολιτικοί υπάλληλοι, γιατροί
και δικηγόροι που δεν είχαν τίτλους ευγενείας. Αρχικά ήταν ενταγμένοι μόνο ξένοι, που έφτασαν στην
Κύπρο για καλύτερη τύχη, αλλά αργότερα εντάχθηκαν και αρκετοί Κύπριοι. Με τα κέρδη τους ανέβαζαν
το βιοτικό τους επίπεδο και βελτίωναν την κοινωνική τους θέση (αριστοκρατία του χρήματος).
Περπυριάριοι: Προέρχονταν από δουλοπάροικους που απέκτησαν την ελευθερία τους πληρώνοντας
ετήσιο φόρο 15 υπέρπυρα. Ήταν ελεύθεροι, αλλά τα κτήματά τους είχαν τις ίδιες επιβαρύνσεις με τους
παροίκους. Ο αριθμός τους προοδευτικά ελαττώθηκε και προς το τέλος της Φραγκοκρατίας σχεδόν
εξαλείφθηκε.
Φραγκομάτοι: Ήταν πάροικοι που είχαν απελευθερωθεί ή περπυριάριοι που είχαν απαλλαγεί από τον
φόρο υποτελείας τους. Διατηρούσαν την ελευθερία τους πληρώνοντας το ένα δέκατο της παραγωγής
τους.
Πάροικοι: Αποτελούσαν τη μεγάλη πλειοψηφία του ελληνικού πληθυσμού. Ανήκαν στο φέουδο και δεν
μπορούσαν να το εγκαταλείψουν χωρίς την άδεια του κυρίου τους. Η ιδιότητά τους μεταβιβαζόταν και
στους απογόνους τους. Οι φεουδάρχες τους παραχωρούσαν γη για να την καλλιεργούν με την
υποχρέωση να δίνουν το ένα τρίτο της παραγωγής τους σ’ αυτούς. Πλήρωναν επίσης ετήσιο κεφαλικό
φόρο και ήταν υποχρεωμένοι να προσφέρουν αγγαρεία στα κτήματα των φεουδαρχών, οι οποίοι είχαν
το δικαίωμα να τους ενοικιάζουν, να τους δανείζουν και να τους πουλούν σε άλλους φεουδάρχες.

3. Σύγκρουση λατινικής ορθόδοξης Εκκλησίας

Στόχοι της λατινικής Εκκλησίας
- Η αποδυνάμωση της ορθόδοξης Εκκλησίας.
- Η κατάργηση του Αυτοκέφαλού της
- Η υποδούλωση και αφομοίωση της
Μέτρα εναντίον της ορθόδοξης Εκκλησίας
Αποφάσεις συνόδου που έγινε στη Λεμεσό το 1220:
- να αφαιρεθεί το δικαίωμα συγκέντρωσης του φόρου της δεκάτης από τον ορθόδοξο κλήρο και
να παραχωρηθεί στον λατινικό
- να δίνεται από τους νεοεκλεγμένους ορθόδοξους κληρικούς όρκος πίστης και υποταγής στους
Λατίνους επισκόπους της περιφέρειάς τους
- να χρειάζεται άδεια από τον Φεουδάρχη για μετακινήσεις των ορθοδόξων κληρικών.
Αποφάσεις συνόδου που έγινε στην Αμμόχωστο το 1222:
- να μειωθεί ο αριθμός των ορθοδόξων επισκόπων από 14 σε 4
- να μεταφερθούν οι έδρες των επισκόπων από τις πόλεις στα χωριά.
Το μαρτύριο των 13 μοναχών της Καντάρας
Οι 13 μοναχοί της Μονής της Καντάρας, επειδή αρνήθηκαν να δεχτούν τη λατινική διδασκαλία περί
αζύμων, που προσπάθησαν να τους επιβάλουν βίαια οι Λατίνοι, φυλακίστηκαν, υποβλήθηκαν σε φρικτά
βασανιστήρια για τρία χρόνια, καταδικάστηκαν και κάηκαν ζωντανοί ως αιρετικοί.

4. Οικονομία
Οικονομία – Προνόμια
- Κύπρος: Οικονομική γέφυρα ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση.
- Πολιτική των Φράγκων ήταν η παραχώρηση προνομίων σε ξένους εμπόρους, με στόχο την ενίσχυση
των οικονομικών του κράτους και την εξασφάλιση συμμάχων σε περίπτωση εχθρικής εισβολής ή
εμφύλιας διαμάχης.
Αμμόχωστος
Η παραχώρηση προνομίων:
- Συνέβαλε στο να γίνει η Αμμόχωστος πόλος έλξης ξένων εμπόρων και να αναδειχθεί σ’ ένα από τα
σπουδαιότερα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου και το πρώτο της Χριστιανοσύνης στο χώρο αυτό.
- Ενισχύθηκαν τα αστικά κέντρα και ενδυναμώθηκε η αστική τάξη.
- Διαμορφώθηκε στο νησί ένα κράμα πολιτισμού που αποτελείτο από ελληνιστική, βυζαντινά, ανατολικά
και δυτικοευρωπαϊκά στοιχεία.
 Τα προνόμια αποδυνάμωσαν την κρατική εξουσία, στάθηκαν αιτία για την απώλεια της Αμμοχώστου,
για τη βαθμιαία ενίσχυση των Βενετών και το τέλος της Φραγκοκρατίας στο νησί.
Κατάληψη της Αμμοχώστου από τους Γενουάτες
- Αφορμή της κατάληψης της Κύπρου από τους Γενουάτες υπήρξε η απαίτηση των Βενετών να κρατούν
το δεξί χαλινάρι του αλόγου του βασιλιά, κατά τη διάρκεια της στέψης του, προνόμιο που παραδοσιακά
κατείχαν οι Γενουάτες.
- Συνέπειες: α) Οι κάτοικοι της Αμμοχώστου καταστράφηκαν οικονομικά από τις λεηλασίες, β) Οι ξένοι
έμποροι εγκατέλειψαν την Αμμόχωστο, γιατί οι Γενουάτες επεδίωξαν να μονοπωλήσουν το εμπόριο, γ)
Απαίτησαν αποζημιώσεις, ζήτησαν τα τελωνειακά έσοδα της Αμμοχώστου, καθώς και τη στρατιωτική
διοίκηση του λιμανιού και της πόλης, με αποτέλεσμα την παρακμή της.

5. Πνευματική ζωή
Την περίοδο αυτή παραμελείται η ελληνικής παιδεία λόγω της οικονομικής εξαθλίωσης και της
καταπίεσης του ντόπιου πληθυσμού. Παρόλα αυτά έχουμε αξιόλογη πνευματική παραγωγή
λατινογαλλική και κυπριακή (πεζά: ασσίζες, νομοθετήματα, εκκλησιαστικά κείμενα, χρονογραφίες και
ποιητικά έργα: ακριτική ποίηση και ερωτικά δημοτικά).
Χρονογραφίες: Είναι κείμενα γραμμένα σε απλή γλώσσα που σκοπό έχουν να διδάξουν και να
ψυχαγωγήσουν. Η ιστορική αλήθεια δεν αποτελεί πρωταρχικό τους σκοπό. Οι χρονογράφοι γράφουν με
ύφος αφελές παγκόσμια ιστορία, που συνήθως αρχίζει από τον καιρό δημιουργίας του κόσμου μέχρι
την εποχή τους.
Ποιοι είναι οι συγγραφείς των δύο κυπριακών χρονογραφιών και ποια ιστορική περίοδο της Κύπρου
καλύπτουν;
Στην Κύπρο σώζονται δύο χρονογραφίες που καλύπτουν κυρίως την περίοδο της Φραγκοκρατίας. Η
πρώτη γράφτηκε από τον Λεόντιο Μαχαιρά και αρχίζει από τα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου μέχρι
το 1456. Πληροφορίες για το έργο του αντλεί από τα επίσημα αρχεία του κράτους, καθώς και από
ιστορικούς τα έργα των οποίων δεν σώθηκαν ως εμάς. Σημαντικό είναι ότι παρουσιάζει τα γεγονότα με
αμεροληψία. Η δεύτερη χρονογραφία ανήκει στον Γεώργιο Βουστρώνιο και αρχίζει από το 1456 μέχρι
το 1481.
Ποια είναι η σημασία των χρονικών;
Η σημασία των χρονικών είναι μεγάλη, αφού αποτελούν σημαντικές ιστορικές πηγές για την περίοδο
της Φραγκοκρατίας. Είναι ακόμη τα αρχαιότερα μνημεία της δημοτικής πεζογραφίας ολόκληρης της
νεοελληνικής γραμματολογίας.